श्रुतप्रकाशिका
तद्धीति | सामान्यन शब्दप्रतिपयत्वे सिदहि शब्दविशेष रूपवेदान्तये द्यत्वसद्धिर्शितभावः | तश्च कुतः, नहि प्रत्यक्षेण तदक्ष्यित इत्यत्राह- अनुमानेनेति । नन्वीश्वरानुमाननिरासार्थ नेदमधिकरणमारम्भणीयं साधकबाधकप्रमाणान्तरगोच. रस्य शास्त्रेण प्रतिपादनायोगाद्धि तान्नेरासः नचायमपेक्षिनः अनुमानेन कर्तृमात्रेसिद्धेऽपि तदप्रतिपन्नस्य निमित्तोपादाने ।
क्यस्य गगनादिसर्गस्य प्रतिपादनोपपत्तेः अनुमानविरुद्वाश न शास्त्रं प्रतिपादयतीति तत्प्रतिपादनायानुमाननिरास इनिचेन्न आगमविरोधस्यैवानुमान दूषणतयाऽनुमानेनागमप्रतिबन्धायोगादिति || उच्यते– शास्त्रंहि साधकान्तरसिद्ध बाघकान्तरत्राधित च न प्रतिपादयति यथाऽऽहुः -
असन्निष्कृष्टयाचा च द्वयमन्त्र जिहासितम
तादूप्येण परिच्छित्तिस्तद्विपर्ययतोऽपि वा ।
- इति । तत्र निमित्तत्वोपाटानवे च शास्त्रेण प्रतीयेते तत्र निमित्तमानस्यानुमान सिद्धत्वात्तदुक्तिरनुवादरस्यात्, अनुवा दस्य प्रमाणान्तरसिद्धिसापेक्षत्यान्निमित्तानुवादोऽनुमानसापेक्ष एव भवति । अनुमान चामूर्तद्रव्येतरनिष्ठोपादानव्यति रिककर्तृक चव्याप्तिमूलमिति घर्मिग्राहकानुमानविरोधेन निमित्तोपादाने वयं गगनायुत्पत्ति च शास्त्र नप्रतिपादयितुमलम् । एवं कारणशक्यानामशे प्राप्तविषयत्वादशान्तरे बाधित विषयत्वाच्च निमित्तोपादानैक्यादिक नसिद्धयेदिति तासिद्धये निमि तमात्रानुमाननिरासार्थमिदमधिकरणमारम्भणीयमिति ||
नन्वनुमान वादिभिरपीश्वरस्यागमगभ्यत्वमङ्गीकृतम् आगमानुग्राहक्तया चानुमानमुच्यत इति तन्निरासो युक्त्त इतिचेत् परतःप्रामाण्यवादिमिर्नैव वक्तु युक्तम् | अनुमानस्य शास्त्रानुग्राहकत्वे शास्त्रमेव प्राधान्यनेनेश्वर प्रमाण भवति । अनुप्राधीह गूढार्थसंग्रहः
भ्रान्तेरेव कण्डचामीकरवादति चेत् न स्वसवेद्ये तदभावात् ’ इति, आत्मातु किं स्वप्रकाशसुसस्वभावोऽन्यथावेतिपृच्छामः श्रद्धोऽसिचेत् उपनिषद् पृच्छ मध्यमस्थोऽसिचेदनुभव पृच्छ नैयायिकोऽसिचेत नयैषायेक्सुसस्वभावइति निश्चिनुयाः । तद
तिरिकेतु सुखज्ञान व्यवहारबीजामानात्तद्व्यहाराभावः, अनुग्रहाभिध्वन्द्रियप्रसादादिलक्षणकार्येहि तद्व्यवहारबीजम्’ इति च
एव च ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वाभावेन नित्यसुगस्यैवाभावेन परिणामवादाद्यसम्भवेन च उपादानत्वादिनसम्भवति ।
‘जनिकर्तुःप्रकृति; ’ इति सूत्रविवरण मूत्रादेरिख शुत्रशोणितयोरपि शरीरावयवन्यनिरसन पूर्वकं मातापित्रोः पुत्रप्रत्युपाटा नत्यासम्मान निमित्तत्वमेवेति व्युत्पत्तिवादे गदाघरेणोत्तम् । अत्रचोदाहृतन्यायमा यमेव मूल्म् । एव च परतःप्रामा प्येन वेदस्यापौरुषेयत्वासभवात् ‘अर्धेनुपलब्धे तन्प्रमाण बादरायणस्यानपेक्षत्वात् ’ (जै.सू.१.१.५) इत्यायुक्त दिशा व्यासजैमिनिसंमतस्वत:प्रामाण्यवेदापौरुषेयत्वयारङ्गीकारे ‘यतोवा’ इति वाक्यस्य उत्त दिशा उपादानकारणरणत्वासम्भवेन
निमित्तकारणमात्रपरस्येन अनुमानसिद्धार्थानुवादकत्वेन अपूर्वत्यामावेन कारणवतात्पर्यास भवेनानेन वाक्येन न ब्रह्मपदार्थ निर्णयसभवति इति शङ्किनुराशयः । तमिममाशयमभिप्रेत्याहतद्धि न वाक्यप्रतिपाद्यम् अनुमानेन सिद्धेरिति ॥ 5
शास्त्रशब्दे वेदसामान्यस्य, योनिश दे प्रमाणसामान्यस्य च विवक्षितत्वमेव युक्तम् [ शास्त्रयोनि १ २ ३ श्रीभाष्यम्
शास्त्रं यस्य योनिः कारणं प्रमाणं तच्छास्त्रयोनि । तस्यभावशास्त्रयोनित्यम् । तस्मात्
ब्रह्मशानकारणत्वात् शास्त्रस्य तद्योनित्वं ब्रह्मणः अत्यन्तातीन्द्रियत्वेन प्रत्यक्षादिप्रमाणा श्रुतप्रकाशिका
प्रधानम् | * ईश्वरप्रोक्तया च तैर्वेदप्रामाण्यमङ्गीक्रियते अत ईश्वरेसिद्धे तत्प्रणीतत्वाद्वेदप्रामाण्यासद्धि तांसद्धावीश्वर
सिद्धिरित्यन्योन्याश्रयस्स्यात् ॥ ननु महाजनपरिग्रहाद्वेदप्रामाण्यं वेदादीश्वरसिद्धिरिति नान्यो याश्रय इत्चित् न; तत्परि ग्रहस्य भ्रान्तिमूलत्वब्युदासाथै #निर्दोषज्ञानमूत्व वाच्यम्; निर्दोषत्वज्ञान च गुणयद्वक्तृकत्वशानादित्यन्योन्याश्र यस्स्यादेन । आप्तोत्तमनुमानतत्सिद्धमिति नान्योन्याश्रय इतिचेत् ततपत्रानुमानाद्वेदयक्तृ वनेश्वरसिद्धे किं वेदेनेति
शास्त्रवैयर्थ्यपरिहाराय तन्निरास कार्यइत्यधिकरणारभो युक्त ||
सू. ३ - शास्त्रयोनित्वात् १, १, ३ व्याख्यान - राभिमतष्ठीतत्पुरुपयोजना व्यावृत्यर्थमाह -शास्त्रंयस्येति । यानिशब्दस्योपादान पर वच्यावृत्यर्थ कार
णमानपरत्वमाह - कारणमिति । कथ सर्वकारणस्य ब्रह्मणशास्त्र कारणमिति शङ्कायामुत्पत्तिकारणपरत्वव्यावृत्यर्थमाहप्रमाणमिति । कारणवाचिनो योनिशब्दस्य कय प्रमाणवान्विमित्यत्राह- ब्रह्मज्ञानेति । उपादकइव ज्ञापकेऽपि हतु
शब्द प्रयुज्यते तद्वद्वेत्वभिप्रायेण यानिशब्द प्रयोगसम्भवदतिभाव | प्रमाणान्तरदेशद्रत न शास्त्रवेद्यमिति पूर्वपक्षे सति शास्त्रवेद्यवादिति सिद्धान्तहेतोस्साध्याविशिष्टत्व स्यादिति शङ्का परिहरन् पञ्चम्यन्तस्य हेतुवाचिपदस्य साध्यवाचिप स्यचेत्यभिप्राये दान्वय च दर्शयति । अत्यन्तेति । ब्रह्मणस्वरूपणेन्द्रिय सबन्धो नास्ति नच तल्लिङ्गस्य नापि
णोत्तम् । अत्यन्तातीन्द्रियत्नेनेति । अतएवहि प्रत्यक्षादिप्रमाणाविषयतयेत्युत्तम् ॥
गूढार्धसंग्रह.
योनि कारणं प्रमाणमिति । योनिशब्दस्य प्रसिद्धया उपादान कारणपरत्व शब्देतरवाचि५८ समभिव्याहा स्थल एव । शब्दवाचिपदसमभिव्याहारेतु योनिशब्द ज्ञापरहनुपरइत्याशय । परै योनिशब्दस्यो पादकार्थक्वेन ब्रह्मणो वेद कारणपरत्वेन प्रथम विवरण कृवा अथना यथोक्त ऋग्वेदादिशास्त्र योनिःकारण प्रमाणमस्य ब्रह्मण. यथाव स्वरू (
।
राधिगमे । शास्त्रादेव प्रमाणाजगदी जन्मादिकारण ब्रह्माधिगम्यत इत्यभिप्राय । शास्त्रमुदाहृन पूर्वसूत्र’यतोवा इमा नेभूतानि जयन्त इत्यादि ’ इति वर्णकान्तरे योनिशब्दस्य प्रमाणपरत्वमेवोत्तम् अत्र शास्त्रशब्दोपादानेन ‘अप्रासेतु
शास्त्रमात् ६.२.१८ इति जैमिनियूनसण्डसूचन मुरेसन पूर्वपचयुति सूचितामयति । अत्र परे. शास्त्रशब्दस्य ऋग्वेदादि कमर्थइति स्पष्टमुत्तम् ’ कर्ता शास्त्रार्थनत्वात् ’ इत्यादौ शास्त्रपदस्य विधिवाक्यपरत्व सर्वसमतम् । ‘यतोवा इमानि ' इति वाक्यम्यापि विधायक्ल पञ्चआदिवाऽदौ स्पष्टमुक्तम्। ‘वेदाच्छास्त्रपर नास्ति’ इति प्रमाणानुसारेण ‘वेदशास्त्रार्थ तत्वश ब्रह्मभूयाय करो’ इति पूर्ववचनानुसारेण च ‘वेदशास्त्रविरोधिना यस्तकेंणानुसन्धत्ते" इति (१२.१४६) ।
9
मनुवचनेऽपि दाख्यशास्त्रमेव चित्रमितम् । अतश्च शास्त्रपदस्य वेदएवार्थ ॥ अत्यन्तातीन्द्रियत्वेनेत्यादि ।
‘अनुप’ इत्यादि (जे) सूत्रमत्र विवक्षितम् । अयमाशय ‘तत्वौपानेद पुरुषम् ’ ’ विशान मानन्दब्रह्म (च) इत्यादि या प्रागुचनानुसारेण जग कारणस्योपनिषता पर्यविषय जमुक्तम् एतदनुराधेन ’ यता इति
शास्त्रयोनि १ २ ३]
सूत्रस्य पूर्वपक्षितार्थनिरसन परव्योपादनम्
३५
श्रीभाध्यम्
विषयतया ब्रह्मणशास्त्रैकप्रमाणकत्वात् उक्तस्वरूपं ब्रह्म ‘यतो वा इमानि भूतानि ’ (तै उ आनन्दव) इत्यादि वाक्यं वोधयत्येवेत्यर्थः ॥ ननु शास्त्रयोनित्वं ब्रह्मणो नसम्भवति प्रमा
णान्तरवेद्यत्वाद्ब्रह्मणः | अप्राप्तेतु शास्त्र मर्धवत् । ४
श्रुतप्रकाशिका
यद्वा व्यक्तिरूपेण दृष्टत्व व्यासयौपायक दृष्टसजातीयन न नास्तीति भावः । इन्द्रिय प्रत्यक्षशब्दयोः करणत फ्ल भूतज्ञानविरक्षया भिनार्थता । शास्त्रेकप्रमाणकत्वादिति । अन्भश्चइतिवदवघारण गर्भशास्त्र योनिशब्द इतिभावः । ततश्च प्रमाणा-नराविषयत्वं सिद्धयतीति प्रमाणान्तरागोचरत्वेन शब्देन प्रतिपादयितु योग्यत्वात् ब्रह्म ’ यतोवा इमानि '
इत्यादिवाक्यविशेष बोधयती युक्तभवति ॥ पूर्वस्मिन्ने यत्साव्य तत्रास्मिन्सून मुसभेदेन साव्यतइत्येवकाराभिप्रायः || अनापि ‘यतोवा इमानि ’ इत्यादिवाक्यद्वारा शास्त्र विषयः सदायोऽप्यर्थसिद्धः साधारणविचारद्वयमनुसंधेयम् । तो या इमानीन्यादिवाक्यं किं ब्रह्माण प्रमाण उन नेवि समय: । तदर्थ कि ब्रह्म मानान्तरगोचरः नवेति’ तदर्थं किंसा
योदृष्टमनुमानं जीवविलक्षणमत्र गमयति, नेति यदाऽनगमयति तदा मानान्तरगोचरत्वात् ‘यतोवा इमानि ‘इति बाक्य न ब्रा प्रतिपादयतीति वेदान्ताना ब्रह्मणि प्रामाण्याभावात्तद्विचारानारम्भः पूर्वपक्षे फलितः । राद्धान्तेतु सामा यतो दृष्टानुमानस्य जीवनिलक्षणे प्रमाणत्वाभावेन ब्रह्मणो मानान्तरागोचरत्वात् ‘यतोवा इमानि ’ इत्यादिवाक्यब्रह्मणि नाणमिति सर्वदा नायनातन पानाण्याचार
फलितम् ||
सूत्राश्चरयोजनापा सग्रहगे कार्यममहान पूर्वरक्षी चोदयति । नन्विति । शास्त्रयानित्व शास्त्राप्रमाणकत्वम् । .
प्रमाणान्तरवेद्यन्वे कथ शास्त्रयोनि चानुपातरित्य नाह- अप्राप्तेतु शास्त्रमर्थवादति । तुशब्दोऽधारण ‘स्युरेवतु पुनर्वे चेत्यवधारणवाचिनः’ इतिहि नैघण्टुका: । वैषम्मेवा अनुभुसितग्राहित्वनायक्षसाध्यत्वात् प्रत्यक्षस्य शाता प्रयोजनचो घकत्व नदूषण शास्त्रस्य बुभुत्सितग्राहित्वेन यत्वसाध्यत्वात् ज्ञाता प्रयोजनबाघकत्व दूषणं, तथासति बह्रयोष्ण्यवायसद तसङ्ख्यावाक्योध्वव श्रवणादिप्रवृत्यनुपपत्तेः ॥ गूढार्थसंग्रहः
श्रुतौ यच्छन्दस्य प्रमाणान्तरासद्धार्थबोधकत्वेन तन प्रापकप्रमाणानि ‘सदेव सोग्य ’ इत्यादिश्रुतय एवेत्यजीवायम् । उपनि पदाक्यान्तसिद्धारणत्वानुगदेन ब्रह्मलक्षण वविधायकत्वे कारणत्वस्य न्यायसूत्रभाप्यादिषु प्रागुदाहृतेषु परिणामकार णत्वादिदूषणपूर्वकं निमित्तकारणत्वमात्ररूपतायास्साघनेन श्रुतावप्यनुमान सिद्धनिमित्त कारण मानबोधक त्वमेवेत्यकामेना. हार्यम् । तथासति वेदस्यापौरुषेयत्ववादिमते जगत्कारणत्वप्रतिपादकाक्यानामनुवादत्वेन तेषामधिगतार्थगन्तृत्वेन प्रमापकत्वं न स्यात् । पौरुपतानादिमत ईश्वरस्य निमित्तकारणत्वसाधकं यदनुमान तदेवास वसाधक मिति आतप्रामा ण्याद्वेदस्य प्रामाण्यमिति प्रमाणाना परतः प्रामाण्य वेदस्य पौरुषेयत्वमिति शङ्कानिरास: वेदरूपशास्त्रस्य ‘तत्वोपनिषदम् इत्यादिश्रुत्युक्त दिया जग कारणचोदने अनुमान जगत्कारणे प्रमाण नभवतीति सूचनेन ’ यतोना’ इसन थुन्यन्तरोकजगकारणावादसम्भवेन पूर्वसूपार्थोऽपि सङ्गच्छनइति । एवच जगत्कारणवस्य औपनिषद वेन तस्यैवनिष्ठत्वेनच तङ्कनः ब्रह्मत्वानेर्णये ब्रह्मशब्दार्थोऽपि निर्णीतो भवनीति विषयसिद्धि: मुरूपयादित। मवति इति । अप्राप्तेतु शास्त्रमर्थवदिति । L
भशास्त्रातूरसम्प्राप्तिः शास्त्र स्थानकलक तस्मादर्थेन नावावान’
म
cof…
३६
‘अप्रासेतु’ (जै.सू.) इत्यस्य गा.पोतार्थ’, ‘नर्येऽनुपलब्धे’ (जै. सू) इति सूत्रैकरस्य च [ शास्त्रयोनि १-१३ श्रीभाष्यम
किं तर्हि तत्र प्रमाणम् ? नतावत् प्रत्यक्षम् । तद्धि द्विविधमिन्द्रियसम्भवं योगसम्भवचेति ।
इन्द्रियसम्भवं च वाह्यमान्तरसम्भवंचेति द्विधा । चाहोन्द्रियाणि विद्यमानसन्निकर्षयोग्य
स्वविषयवोधजननानीति न सर्वार्थसाक्षात्कारतन्निर्माणसमर्थपुरुषविशेषविषयवोधजन नानि । नाप्यान्तरं आन्तरसुखदुःखादिव्यतिरिक्तवहिर्विषयेषु तस्य वाहोन्द्रियानपेक्षप्रवृत्य नुपपत्तेः । नापि योगजन्यं भावनाप्रकर्षपर्यन्तजन्मनस्तस्य विशदावभासत्वेऽपि पूर्वानु
भूतविषयस्मृतिमात्रत्वान्न प्रामाण्यमिति कुतःप्रत्यक्षता । श्रुतप्रकाशिका
आस्मन् पूर्वपक्षे सिद्धान्त्येकदेशी मीमासकश्वोदयति ) किंतहति । ईश्वरानुमाननिरासेन सिद्धान्तित्व # ईश्वर *
मानानभ्युपगमेन एकदेशित्वम् । किंतर्हि नकिंचिदित्यर्थः कथमित्यत्राह-नतावदिति । सर्वनापि प्रत्यक्षस्यासामध्ये दर्श
यितु सर्वद्वैविव्यमाह –तद्धीति | प्रथमस्यापि द्वैविध्यमाह - इन्द्रियसम्भवमिति | आन्तरशब्देन मनो विवक्षितम् ।
प्रथमेऽनुपपत्तिमाह-वाह्येन्द्रियाणीति । ●* देशसन्निकर्ष विशिंषता विद्यमानशब्देन वाल्सन्निकर्षश्च सिद्धः | योग्य. । शब्देन स्वभावसन्निकर्ष उत्त: । अनेन धर्माधर्मादिव्यावृत्ति, स्वशब्देन चक्षुरादिक प्रति इब्दादिस्यावृत्ति । यद्वा स्ववि
पयशब्देनातीन्द्रियस्य इन्द्रियान्तरविषयस्य च व्यवच्छेदः योग्यश देनतु तत्तदिन्द्रियप्रतिनियतरूपार्टिजातीयेप्य वादियोग्यस्य व्यवच्छेदः ॥
द्वितीय प्रतियक्ति नापीति । मनश्च न तद्विषयबोधजनकमित्यर्थः । आन्तरसुखदुःखादीत्य नान्तर : आम्
तद्धर्मपरः । तद्राहित्वादेवहि मनसोऽप्यान्तरत्वम् । मुखदु सार्दात्यान्तरशब्दविवरणम् आदिशटे ने छाद्वेषादेश मनश्र परिग्रहः । व्यतिरित्तेत्यनेन रूपादना मेवोपपादॆतम् | योगजन्यस्यानुपपत्तिं दर्शयितमाह - नापि योगेति ।
योगिप्रत्यक्ष किं पूर्वानुभूतानधिकविषय प्रमाण उतानुभूताधिकविषयमिति विकल्पमानित्यानधिक विषयत्वे दूषणमाह -
भावनेति । अनधिकविषयतया स्मृतिमात्र त्यान्नप्रमाणत्वमिति प्रमाणावान्तरविशेषत्व दूरोसारितमित्यर्थ । अनधिकवि गूढार्थसंग्रह
गृहनिर्माणादिलौकिकस्य कर्मण. प्रारब्धस्य समापनीयत्वावश्यतानिचारदशाया गृहनिर्माणादेः प्रमाणान्तरेणैव प्रासिरिन्युप
पाय (शा) भाष्ये ‘अप्राप्ते वा शास्त्रमर्थवत्’ इति सूनसण्डार्थः एव प्रदर्शितः । ‘यद्यन्तरेण शास्त्र नप्राप्यंत ततश्शा स्त्रमर्थयदिति प्रकल्प्येत ’ इति अत्राय सूत्रपण्ड: अर्थत उपात्त । ‘अर्थेऽनुपलब्धे त प्रमाण चादरायणस्थानपेक्ष वात् ' इत्यत्र शाचरभाष्यम्’तस्मात्तत् प्रमाणमनपेशत्वात् नवसति प्रत्ययान्तरमपक्षितव्य
पुरुषान्तर
चाइयप्रत्ययो
सौ ’ इति || सेश्वरमीमासायामेत सून विवरणावसर एवं उपत्तिशप्तयो स्वत परतीचा प्रामाण्यमित्यत्र इतरपक्षान् बहू पर्यालय प्रामाण्य स्वतः अप्रामाण्य परत जैमिनिचादरायणसिद्धान्तः प्रतिष्ठापित | जैमिनिसूनसण्डस्याभिप्रेत येन तत्स मन वेदापौरुषेयत्व स्वत. प्रामाण्यचान वितम् । ऐकायायुपगमेन एतदर्थत्रयस्य व्याससमतत्वात् ॥ न्यायमाप्ये–’ मन्त्रायुर्वेदप्रामाण्यवच्च तत्प्रामाण्यमाप्तप्रामाण्यात्’ इत्यत्रापौवयत्वेन वेदनित्यत्वपक्ष’ दूषितरत्य
यापि वेदनित्यन्यपक्षेण सिद्धा-त्यभिमनेन नैयायिकपक्षी नसतीत्याशय तद्दूषणमुग्मेन नैयायिक पूर्वपक्षः स्थिरी यते तत्र किंतर्हि तत्र प्रमाणमिति सिद्धानिशङ्का ||
शास्त्रयोनि १ १-३ ] (न्या शा) भाष्ययो विशेषतो दृष्टपदार्थ (न्या. ना. ता) उत्तदिशा ऽधिकरणपूर्वपक्ष
३७
श्रीभाप्यम
तदतिरिक्तविषयत्वे काग्णाभावात् । तथामति तस्य भ्रमरूपता । नाप्यनुमान विशेषत दृष्ट सामान्यतोदृष्टं था। अतीन्द्रिये वस्तुनि सम्बन्धावधारणविरहान्नविशेषतो दृष्टम् । समस्त प्रस्तुसाक्षात्कारतन्निर्माणसमर्थपुर परिशेषन्यित सामान्यतो दृष्टमपि नलिङ्गमुपल
भ्यते ॥ ननु च जगत कार्यत्वं तदुपादानोपकरणसम्प्रदान प्रयोजनाभिशर्तृत्वव्याप्तम् अचेतनारब्धत्वं जगतश्चनचेतनाधीनत्वेन व्याप्त सर्वेहि घटादिकार्ये तदुपादानोपयरणस म्प्रदान प्रयोजनामिकदृएम् । अचेतनारब्धमरोगं स्वशरीरमेकचेतनाधीन च । श्रुतप्रकाशिका
पयन्यमुपायति । तदतिरिक्तविषयत्वेकारणाभावादिति । कारणमिद्रियसभ्भन्ध प्रमितिकारणामावान्नप्रामाण्य मि
।
स्वयं । * अधिक दूरणमाहतथासतीति
इन्द्रिय सम्भन्धाभावऽप्यनुभूताधिकविषय ने तस्य दोषमूल्य न
भ्रान्तितैरत्यर्थ । द्विविधानुमानागोचर माह-नापीत्यादिना । नियत व्याप्तम् ॥
सिद्धानिच्छायानोदयन्त वादिन पूर्वपश्यत्रदशी चोदयति । ननुचेति । नैयायिकेन्दर्शित नमानव त्वात् पूर्वपश्येदेशि व सप्रदान भात्ता प्रयानन रनियाग । एक्कर्तृक सिद्धयर्थमनुमानान्तरमाह-अचेतनेति । उ दानाया दृष्टान्तमाह- सर्वहीति । एक्चतनाधीन दृष्टान्तमाह - अचेतनेति । रुग्णपरदाराध्य वृत्यर्था गूढार्थसग्रह
नाप्यनुमान विशेषतो दृष्ट सामान्यतो दृष्टवेत्यादि । ‘त्रिविधमनुभान पूर्ववच्छेपव सामा यता दृष्ट च इति (यासू १.१.५) इनाम् अत्र न्यायमाण्यम्-‘पूर्वबदिति यत्र यथापूर्व प्रत्यक्षभूतयो अयतग्दर्शनेन अन्यतरस्याप्रत्यक्षस्यानुमान यथा धूमनाग्निरिति सामान्यतो दृष्टनाम यत्राप्रत्यक्षैङ्गिलिङ्गिना समन्धे केनचिदर्थेन लिस् J
सामान्यादप्रन्यचो लिङ्गी गम्यन ’ इति । एव शावरमाध्येऽपि -‘तत्तु द्विविध प्रत्यक्षतो दृष्टसवध सामान्यतो दृष्टसम्ब न्चेति । प्रत्यक्षतो सम्बघ यथा धूमाकुनिदर्शनादमयाकृतिविज्ञानम् । सामान्यतो दृष्टसनन्ध यथा- देवदरस्य गति पूर्विका दश तरप्राप्तिमुपलभ्य गतिस्मरणम् इति ’ प्रत्यक्षतो दृसवन्धमत्रनिशेषतो हसबन्धमिति विन्ध्यवासी स्वीकारत
वार्तिके उक्त यथा-’ विशेहम्मतच लिसित विन्ध्यवासिना’ इति । न्यायपरिशुद्धावप्युत्तमाचार्यपादै ‘अस्मदादिप्रत्य
क्षयोग्यार्थानुमापक विशेषताह,नदयोग्यायें सामान्यतो दृष्टमिति परोक्तविभागस्यापि विषयस्सियो भवति’ इति ॥ न्यायवार्तिकतात्पर्यटकाया-‘पताचदभिप्रतमाचार्यस्त्र प्रयाहि सलु भावा भवति जगति प्रसिद्धचेत वर्तृका यथा । प्रासादाहालगापुरतारणादय प्रसिद्धविपर्यया यथा परमायाकाशादय | सदिग्धचेतनवर्तृका यथा तनुत कमहीधरादय । तन प्रमेय वाद्वादिप्रतिपत्तेवी साधनाघकप्रमाणाभाव घतनकर्तृकत्वे सशय । नच प्रत्यक्षानुपब्धिमात्रमत्र बाधक भवि तुमर्हति । स्वभावविप्रकर्षिणा सतामपि प्रत्यक्षानुपलब्धे परमाण्वादीनाम् । तथा च ’ विवादाध्यासितास्त रुम्ही घरादय उपादानामिशकर्तृका उत्पत्तिमात् अतने। दानवादा यदुत्पत्तिमदनेतनोपाटानक वा तत्सर्वमुपादानाभिशपूर्वक यथा +
प्रासादादि, तथा च विवादाध्यासिता तनुतरुमहाघरादय तस्मात्तथति । नचैषामुत्पत्तिमत्वमसिद्धम् | सावयववेन तत्सिद्ध इति इमर्थमाशङ्कते- ननुच जगत कार्यत्वमित्यादिना ||
३८
(न्या.यावा) उत्तय जीमेन सिद्धसाधनासम्भा
[ शास्त्रयोनि १-१-३
श्रीभाष्यम
मावयवत्वेन जगतः कार्यत्वम् । उच्यते किमिदमेकचेतनाधीनत्यं नतायत्तदायत्तोत्पत्तिस्थि तिव्यं दृष्टान्तोहि साध्यविकलस्स्यात् । नारोग स्वशरीरमेकचेतनाथ सोत्पत्तिस्थिति तच्छ
रीरस्य भोक्तॄणां भार्यादिसर्वचेतनाना मदृष्टजन्यत्वात्तदुत्पत्तिस्थित्योः । पिंच शरीरावयवि नस्स्याययवसमवेततारूपास्थितिरयययसंश्लेषविशेषव्यतिरेकेण न चेतनमपेक्षते प्राणनल क्षणातु स्थितिः पक्षत्वाभिमते क्षितिजलधिमहीधरादी न सम्भवतीति पक्षमपक्षानुगता मेकरूपां स्थिति नोपलभामहे । तदायत्तप्रवृत्तित्वं तद्धीनत्यमितिचेत् अनेकचेतन साध्ये गुरुतररथशिला महीरुहादिपु व्यभिचार | चेतनमात्राधीनत्वे सिद्धसाध्यता ॥
किञ्च उभयवादिसिद्धानां जीवानामेच लाघवेन कर्तृत्वाभ्युपगमो युक्तः । नच जीवाना श्रुतम काशिका
बरोगस्वशब्दौ । कार्यत्वेसिद्धेषुपादानाद्यभिशकर्तृकत्यसिद्धिरित्याह-सावयवत्वेनेति । अनेनाचेतनारब्धत्वहेनोश्चासिद्धि
शङ्कापरिहारोऽपि फाल्तः । एवं पूर्वपश्येकदेशिनोत्तमर्थ सिद्धान्त्येकदेशी दूपयति । उच्यतइत्यादिना | बुद्धिस्थत्वा पा श्रात्यमनुमान दूषयति । किमिदमिति । एकचतनाधीनत्यनाम किं तदायत्तोत्पात्तस्थितित्वम् उत तदायत्तप्रवृत्तित्वमिति विकल्प्य प्रथमेऽपि तदायत्तोत्पत्तिस्थितिध्वनाम कि तदिच्छाघीनीपतिस्थितित्व उत तददृष्टाधीनोन्पतिस्थिति मिति विक
लोऽभिप्रेतः । तेषा पानां क्षेपार्थ : किंशब्द । तत्र तदिच्छाधीनो पत्तिस्थितित्व न दृष्टमित साध्यवैकल्य दूषण प्रसि द्धमिति बुद्ध्वा द्वितीयशिरो दूपयति दृष्टान्तोहीति | साध्यविक्लव विवृणोति नहीति | कुतइत्यत्राह- तच्छरीरस्येति यद्वा नतावदित्यादिग्रन्थः तदिच्छाधीनी पत्तिस्थिति यत्तद दृष्टाघीनो पतिस्थिति व योसाधारणः । तत्रेच्छाधीन व f
पक्षे साध्यवैकल्य स्फुटमिति तददृष्टाघीनत्वपक्षे साध्यवैकल्य विवृणोति । नहीति । उत्पत्तिस्थितीहि सहदूषिते | अथ
स्थितिं विकल्प्य दूषयितुमाह –किंचेति । स्वावयवसमवेततारूपस्थियात वैशेषिकादिमतानुसारेण नचेतनमपेक्षतइति । चितनापेचाहि स्वरूपतो वास्यात् अदृष्टद्वारेणवा इच्छाद्वारेण वा तत्र स्वरूपमानमकिञ्चित्कर तत्सद्भावेऽपि विनाशदर्शनात
अदृष्टाधीनत्वे प्रागेवोत्तरं दत्तमितीच्छाधीनत्वपक्षोऽनेन दूषित: चेतनेच्छा नापेक्षतइत्यर्थः । आविनाशाकालादशिथिलत्व
लक्षणा स्थितिरप्यनेन दत्तोत्तरेत्यभिप्रायेण तदनुत्तिः । अयोत्तप्रकारविकल्पदूषणानरस्तमपि शिरोऽन्तर दूषणान्तरसद्भा बाहुपादाय दूरश्रति प्राणनेति । प्राणनलक्षणां पञ्चवृत्तिमाणसहितत्वलक्षणा | नोपलभामहइति । कालात्ययाप्रदेशल्य मिप्राय ॥ तदायत्तप्रवृत्तित्वमेक चेतनाधीनस्वमितिपक्ष शकते तदायत्तेति । अचेतनारब्धत्वहतोरनै कान्त्यमाह - अने
केति । अनेकनेतनसाध्यैषु अनवचेतनप्रत्यवत्यर्थः !। चेतनैक्त्वाविवक्षाया सिद्धसाध्यतामाह - चेतनमात्रेति । एव मेकचेतनाधीनन निरस्तम् । कार्य हेतोघवतर्क मुसेन सिद्धूसाध्यतामाह - कि चेति । उभयवादिसिद्धानामिति राघ वस्य हेतुरुक्त, ‘क्लप्सकल्प्यावरोधेतु युक्त.क्लप्तपरिमहः’ इति ह्याहुः सभव-त्यागतोहि लघरतर्क गत्यन्तरासभवे
वधिककल्पन नदोषायेत्यनाह-नचेति । कुतइत्याह गूढार्थसंग्रह:
नचैतावता मीमासकाना क्षेत्रज्ञेन चेतनेन चेतनकर्तृत्वासद्धेः पृथिव्यादीना सिद्धसाधनम् | चैतन्येऽपि तेषामुपा दानानाभेशत्वात् तज्ज्ञत्वेवा सवास्माकमीश्वर । ईदृशमस्तु सिद्धसाधन कोहि श बिना न वान्टसिद्धिमिन्छेत् '
इत्यादिना न्यायवार्तिकतात्पर्यटीको पर्याप्चर्यात- नच जीवानामित्यादिना ॥
शास्त्रयोनि ११३ ] उक्त शङ्कासमाधिः (ग्या.वा.ना) उपेक्षासम्भवः
३५
श्रीभाष्यम्
मुपादानाद्यनभिशतया कर्तृत्वासम्भवः, सर्वेषामेव चेतनानां पृथिव्यायुपादानयागाधु पकरणसाक्षात्कारसामर्थ्यात् । यथेदान पृथिव्यादयो यागादयश्च प्रत्यक्षमीक्ष्यन्ते । उप करणभूतयागादिशक्तिरूपापूर्वी दिशब्दवाच्या दृष्टसाक्षात्काराभावेऽपि चेतनानां न र्स्ट त्वानुपपत्तिः तत्साक्षात्कारानपेक्षणात्कार्यारम्भस्य | शक्तिमत्साक्षात्कार एव हि कार्या
रम्भोपयोगी। शस्तेस्तु ज्ञानमात्रमेवोपयुज्यते न साक्षात्कारः नहि कुलालादयः कार्योप
करणभूतदण्डचक्रादिवत्तच्छक्तिमपि साक्षात्कृत्य घटमणिकाठिकार्यमारभन्ते । इहतु चेत नानामागमावगतयागादिशक्तिविशेषाणां कार्यारम्भो नानुपपन्नः । किञ्च यच्छक्यक्रियं शक्योपादानादि विज्ञानं च तदभिशकर्तृकं दृएम् ॥ महीमहीधर महार्णवादित्यशफ्यक्रिय
मशफ्योपादानादिविज्ञानंचेति न चेतनफर्तृकम् । अतो घटमणिकादिसजातीयशक्यक्रिय श्रुतप्रकाशिका
सर्वेपामिति । पूर्वकाले चेतनाना साक्षात्कारसामर्थ्य दृश्यमाननीत्योपरादयति । यथेति । इदानीमिति । एवं पूर्व कालेऽरीतिभावः ||
धर्माधर्मसाक्षा काराभावाकर्तृवासम्भवमाशङ्कयाह – उपकरणेति । यागादिशतिरूपेति । यागादिजन्यस्वा-मा तिशयरूपेत्यर्थः । तत्यनाह–अतरसाक्षात्कारेति । तहिं घटादिनिर्माण मृदादिसाक्षा कार्यनयमः मथमित्यत्राह शक्तिमदिति । शक्तिमच्छन्दन शक्तिसम्बन्ध्युच्यते । जन्यजनकभावस्य व सधविशेषरूपत्वात् शक्तिरूपादृष्टजनक्या
गादिषु शक्तिमच्छन्दप्रयोगः शक्तेरप्यपेक्षित वसाध्यात्तत्साक्षान्तारोऽनपेक्षितः, अन्यथाऽनवगततस्तुशक्तयोऽपि पुरुषास्तैस्त वायें कुर्युरित्यग्रह– शक्तेस्त्यिति तुशब्दःशक्तिमत इव ज्ञातव्यत्वेऽपि विशेषयोतनार्थ : शक्तिसाक्षात्कारानुपयोगमुपपाद यति नहीति | शक्तिसाक्षात्कारानपेक्षत्वेऽपि शक्तिज्ञानमात्रमपेक्षितम् तच्च दण्डादिष्वन्ययव्यतिरेनवशासिद्धयति । यागादौतु कथमित्याह इहत्यिति । एवं सिद्धसाधनत्यमुत्तम् ||
अथ कार्यत्वहेतोरुपाधेियेन सोपाधिष वमाह - किंचेति | साधना व्यापकत्वमाह - महीमही घरेति | साध्य समव्याप्तत्चमाह - अतइति । सोपाधिकचेसति साध्येन हेतोप्यत्वासिद्धिरस्यादिन्युपाधपणत्यम् | अदृष्टवज्जीव
गूढार्थसंग्रहः
चेतनानामित्यादि — कार्यारम्भो नानुपपन्न इत्यन्तम् । अनया विधया जीवमादाय सिद्धसाधनोपपादने —
.
अस्यैव ईश्वरत्वमितितु नैव शक्य वक्तुम् । दुःसादिसबन्धयोग्यत्वेनानुभवसिद्धस्पेश्वर वासम्भवात् ‘आगमावगतया गादिशाक्तविशेषाणां ’ इत्युत्तया आगमेनेतेषामीश्वरत्वं नेति सूचित भवति ॥ ’ स्यादेतत् नोत्पत्तिमात्रमुपादानाशिक र्तृकत्वेन ब्याप्तम् । अपितु यदस्मदादिशक्यज्ञानोपादानादि, नच तथा तनुभुवनायुत्पत्तिमदपि तस्माद्व्यातिविरहात् न तत्पूर्वकमिति तदयुक्तम् । उत्पत्तिमत्वनदुपादानाद्यभिज्ञकर्तृकत्वयोः प्रथममन्वयव्यतिरेकाम्या व्याप्तौ सिद्धाया तदुपादा नादिशक्यज्ञानस्यकल्पनायाः कार्यशानविषये व्यवस्थापनात् व्यासियलेन शानसामान्यसिद्धौ पक्षधर्मताचन तानित्यवसि
द्वित्युिक्तम् ’ (न्या.वा.ता.टी) इत्युत्तार्थो नघटते । शक्यक्रियत्वशक्योपादानाभिशत्वयाः साध्यव्यापकत्वसाधनाध्याप कन्याभ्यामुवाधित्वेन कार्योः सोपाधयादित्या- यच्छक्यक्रियमित्यादिना ॥
(ध्यायाना) उत्तय विशेषधानम
४०
। शास्त्रयोनि ११०३
श्रीमाध्यम्
शक्योपादानावि विज्ञानयस्तुगतमेव कार्यत्वं बुद्धिमाकर्तृपूर्वकन्यसाधनेन प्रभवति ॥ किंच घटादिकार्यमनीश्वरेणाल्पज्ञानशक्तिना
सशरीरेण
परिग्रहयताऽनासकामेन
मिति तथायिधमेव चेतनं फर्तारं साधयनयं कार्यत्यहेतुस्सिपाधयिषितपुरुपसायंश्यस वैश्वर्यादिविपरीतसाधनादिरूद्धस्स्यात् । नचतायता सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गः लिहिनि प्रमा णान्तरगोचरे लिहायलोपस्थापिता विपरीतविशेषास्तत्प्रमाणप्रतिहतगतयो निवर्तन्ते । इह
तु सकलेतरप्रमाणाविषये लिहिनि निखिलनिर्माणचतुरे अन्वयव्यतिरेवाघगताविनाभा धनियमा धर्मास्सर्वपयाविशेषेण प्रसज्यन्ते निवर्तकप्रमाणाभावात्तथैवावतिष्ठन्ते । अत
भागमारते फथमीश्वरस्सेत्स्यति ॥ अनाहुः मावयवत्वादेव जगतः कार्यन्वं नप्रत्यारयातुं श्रुतप्रकाशिका
कन्वव्यावृत्यर्थं बुद्धिमकर्तृपूर्वक्त्वसाधन इत्युत्तम् । अथ कार्य हेतोर्विशेषावेदत्वमाह -किंचेति । अनीश्वरेण कर्मवश्येन परिप्रहरता उपकरणनेत्यर्थः । सर्वानुमानोच्छेदमाशङ्कयाह-नचेति । कथमित्रा-लिङ्गिनीति | पपि तथास्या
दिव्य शाह- इहत्यिति । तुशब्दाभिप्रेत वैषम्यमाह -निवर्तफेति । सिद्धान्त्येषदेशिमतमुपसहरति अतइति । सिद्धयतिन
नागमाहते मानमित्यर्थः । अतः सिद्धसाधन वसोवाधिक त्वविरुदत्दूषितत्वादित्यर्थः ।
अथ साक्षात्पूर्वपक्षिण प्रस्तौति । अत्राहुरिति । कार्यत्वहतोरस्वरूपासिद्धिमाशय व्युदस्यति । सावयवत्वादे येति । पूर्व प्रस्तुतादेवेत्यर्थः अनेन हेवन्तरसद्भायोऽपि सूचितः एव कण्ठोत्तयामिप्रायेण च सिद्धान् हेतून्प्रयोगतो गूढार्थसप्रहः
अतएव न विरुद्धता हतो: एहि साभनेत् | पादानानभिशकर्तृकाः पादयो भवेयुः नचैतत्परेषामपि समतम् । स्याटेतत् अर्थाक्षिप्तस्य विशेष शरीरादिमत्यादे: प्रमाणविशेषाद्विरुद्धता । यथा तृणादिविकारकारि वादग्निमद्धिममित्यत्र ८
हिमलाक्षिततृणादिविकारोपयुक्त होतोणम्पर्शविरुद्धशीतस्पर्शस्य प्रत्यक्षेणोपलम्भाद्बाधितो निरुदोहेतुः । तथाह्यस्य क्षित्याधुपादानविषय ज्ञानमात्मनःसन्निकर्षादिकारणक नासति तस्मिन्भवतीति तदनेनाक्षिप्तम्। तचात्र प्रमाणाधितम् । तात्रवृत्तौ ज्ञानमस्य निवर्तेत ।1 उष्णत्वोद्गतिनिवृत्ताविन दाहको बाहरवश्याय इति [। अव्यापकनिवृत्तौ अध्याप्यनिवृत्तेरयो गात् । कारणचेदव्यापक कार्यस्य हन्तहतातर्हि व्याप्यव्यापकसकथा | भनेदेतद्यदि क्षित्याद्युपादानशानमध्यस्य कार्य स्यात्
नित्य तदभ्युपेयतइति नझरीरादिनिवृत्तावपि निवर्तितुमर्हति’ इत्यायुक्त न्यायवार्तिक तात्पर्यटीकायाम् । अयमर्थो नघ टतइत्यभिप्रेत्याह–किंच घटादिकार्यमित्यादिना ॥ अल्पज्ञानशत्तिन। सशरीरेणेत्यनेन नित्यज्ञानवतोऽशरीरस्यानुमा नेन जगत्कर्तृत्व नसभवतीति सूचितम् | हेतुना साध्यसिद्धिः व्याप्तिज्ञानबलदेव यथाहि व्यामिर्गृहीता तथैव हेतुस्साध्य
साधयति नित्यज्ञानबदशरीरकर्तृकव्वव्यातेरग्रहेण पक्षधर्मतामाश्रवलेन नतसिद्धिः / पक्षघर्मताबलेन सिद्धयनङ्गीकारे ‘अन्यथा
सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् ’ इति न्यायवार्तिकता पर्यटकाया सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्ग उक्तः तमेवाशङ्कय निरस्यति नचै गवता इत्यादिना ||
न्यायवार्तितात्पर्यटकाया वाचस्पत्याशयमेव विशदीत्य तदुत्तामनुमानेन जगत् कर्तु साधनमत्रिया स्थापयति अनाहुरित्यादिना - नैतद्वाक्यं ब्रह्मप्रतिपादयति इत्यन्तेन ॥
शास्त्रयोनि ११६]
पूरन अनुमान प्रयोगोपन्यासः
४१
श्रीभाष्यम्
शक्यते । भवन्ति च प्रयोगाः विवादाध्यासितं भूभूधरादि कार्य सावयवत्वात् घटाढियत्, तथा । विवादाध्यासितमयनिजल धिमहीधरादि कार्य महत्त्वेसति क्रियायत्त्वात् घटवत्, तनुभुवनादिकार्य महत्त्वेमति मूर्तत्वाढटवदिति । सावयवेषु द्रव्येप्विदमेव क्रियते नेत रदिति कार्यत्वम्य नियामकं सावयवत्वातिरेकि रूपान्तरं नोपलभामहे । कार्यत्वप्रति
नियतं शक्यक्रियत्वं शक्योपादानादिविज्ञानंचोपलभ्यतइतिचेत् न कार्यत्वेनानुमतेऽपि विषये ज्ञानशक्ती कार्यानुमेये इत्यन्यत्रापि सावयवत्यादिना कार्यत्वं ज्ञातमिति तेच प्रति
पने पवेति न पश्चिद्विशेषः । तथाहि घटमणिकादिपु कृतेषु कार्यदर्शनानुमितकर्तुगततनि मणशक्तिशानः पुरुषोऽदृष्ट्रपूर्व विचित्रसग्निवेशं नरेन्द्र भवनमालोक्यावयवसग्निवेशविशे 4
पेण तम्य कार्यत्व निश्चित्य तदानीमैय कर्तुस्तज्ज्ञानशक्तिवैचित्रघमनु मिनोति । अतस्तनु श्रुतप्रकाशिका
विवृणानि । भवन्तीति । विवादाव्यासितपदविवरण भुभूधरादिपद आदिशब्दोपात्तव्यक्ति सम्राहक विवादाध्यासितपदम्
या पत्नीकृते समनिषनव्यवच्छेदाशाय विवादाध्यासितशब्दः । सन्निहि सातपूरणनिष्पात्राः पृथिव्यशाः समरसुनादि नियात्राम्समुद्रानाः, अत्रानिष्पाचा: पर्यंतादया, मळयेऽपि जलधेरवस्थानात् सर्वाभावेऽपि सष्टुदशरीरावस्थानाच, तयोरकार्यशानाय प्रविशाक्यावर्तन जलधितनुश-दोपादानम् । द्वितीय तृतीयप्रयोगयोर्मध्य महत्वपदेन पर माणु-यात्तिः | क्रियायमूर्तशब्दाभ्या गगनादिव्यावृत्ति अवनिमहीघरश दमध्ये जलधिशब्दनिवेशस्तद्वत्तयोरपि कम्पज्ञानार्थ: । प्रसिद्धोत्पातादी भूभूघरकम्पः ॥ ▸
।
ननु तनुपक्षीकारो नयुक्त्तः अस्मदादिशरीरे सिद्धसाधनादीश्वरशरीरेन्याश्रयासिद्धेः । नैयम् तनोर्विशेषतः पक्षीका घामानात् । तदुपादानतु स्वपक्षसमीपवश्वरशरीरस्थापि कार्यताशापनार्थम् यद्वा सावयवत्वादे वेत्यादेश्य * भाशयः न साययययादुत्पत्तिमस्त्र प्रसाध्य ततम्सकर्तृत्व साध्यते, अपितु सावयवत्वेनैय कृतिसाभ्यत्वरूपकार्यवसाव्यते इतिश्च न निराश्रयेति तदाश्रयः क्ती सामान्यतस्सियतीति । नन्वेवतर्हि कार्यत्वात् कर्तृकन्ये साध्ये हेतोस्साध्यावि.
शिष्टता स्यात् । न वृतिसाध्यत्वहेतु उपादानाद्यभिशकर्तृत्त्य साध्यमिति वैषम्यात् । अतएव घुत्तरत्र त्रियतइन्युक्त नोप ●
यतइति । कार्यव्य निश्चिन्य तदानीमैत्र वर्तुस्तज्ज्ञानशक्ति वैचित्र्यमनुमिनांतीत्यादि च एव वृतिसाध्यन्वरक्षण साध्ये ● शरीरस्यामि विवादपरत्वात्पक्षतोपपत्तिः ||
अथ सोपाधिकत्व सामान्येन प्रतिक्षिपति | साययवेनिति | सावयवत्वमुपलक्षण महत्त्वेसति क्रियावत्वं महत्त्वे तिमूर्त सात्वसमानाश्रय तत्समव्याप्तमिति तयोर युपाधिपरिहारसिद्धिः | रुपान्तरमाकारान्तर शकते
कार्यत्वेति ! परिहरति नेति । कार्यसेनानुमते सपक्षे अन्यत्र पक्षे सपक्षेपि घटादौ कार्यत्वानुमेये ज्ञानशनी तद्वत सप छेडरिकार्यत्वस्य प्रतिषत्वात् * ज्ञानशक्ती अनुमीयते इति नाशक्यक्रियत्वमशक्यशानत्वचेत्यर्थः । तथैव दर्शयति तथाहीति कि तदकर्तुरपि शक्यपि शक्योपादानादिज्ञानत्यमुपाधि उततकर्तुत्य शक्योपादानादिशा नत्वम् । प्रथमेकल्पे सपक्षानुयायि वाभावानोपाघित्वम् द्वितीयको पक्षेऽपि विद्यमानस्यपाधि वम् सर्वसपक्षानुयायी पत्रेश्वविमानोह्युपाधिरित्यभिप्राय: । वर्तु तक्शानशक्ति वैविध्यमित्यनेनाभिप्रेतोऽय विवरपः । ततःकिमित्याह अस I
इति । आ: सावयत्रादिहेतोर्निरुपाघिकत्यादित्यर्थ । एवं सावयवत्वात् कृतिसाभ्यन्वरूपे कार्यत्वे साध्ये शक्यक्रिय 6
हेतुमर्मसाक्षाकरण जीवन समर्गत दृष्टसजायन निर्वाह [योनि ११-३ श्रीभाष्यम
भुवनादेः कार्यत्ये सिद्धे मयंसाक्षात्कारतनिर्माणादिनिपुणः कश्चित्पुरुषविशेषरिसडय
त्येव ॥ किंच मधेचेतनानां धर्माधर्मनि मिपि मुखदुःखोपभोगे चेतनान घिष्टितयोस्त योग्चेतनयोः फलहेतुम्नुपपत्तेः सर्वकर्मानुगुणमफलप्रदानचतुरः यधिदास्थेयः | वर्धकिनाऽन घिष्टितम्य वाम्यादरचेतनस्य देशकालाधनेकपरिकसग्निधानेऽपि यृपादिनि मणमाघनत्यादर्शनात् । यीजांकुराः पक्षान्तर्भावेण तव्येमिचारापादनं थोत्रियवेताळा नामन मिशताविजृम्भितम् । ततपय मुसादिभिव्यभिचारवचनमपि तथैव, नच लाघवेनो
भयवादिसंप्रतिषशानामेव ईदशाधिष्टातृत्वकल्पनं युक्तम् । तेषां सूक्ष्मव्यवहितवि मरुष्टदर्शनाशक्ति निधयात्। दर्शनानुर्णयहि सर्वत्र कल्पना | नच क्षेत्रशदीश्वरस्याशक्ति
निश्चयोऽस्ति । अतः प्रमाणान्तरतो न तस्मियनुपपत्तिः समर्थप पूर्यत्यनियतवार्यत्य श्रुतप्रकाशिका
सादिक उधिपतिः । अनेनोयत्तिमन्या साध्ये उत्पत्ति
भवति । सायय स्वादु
स्पतिमध्ये साध्ये व्यभिचार सिद्ध नह दूर्वादरुपद्यमानोऽसाठिशाक्यप्रयः ॥ ● सिद्धसाधनत्यनिरासार्थमनुमानान्तरप्रदर्शनार्थमाह - किं चेति । घर्माधर्मनिमित्पीति सिद्धसाधन यशङ्कास् चनम् | अनधिविनयोग्नुश्पत्तेरित अभ्यव्याप्तिस्थे व्यतिरेकव्याप्युक्ति: । दृष्टा समाह - वर्धकिनेति । बग्यादेयू पायकरणत्यस्य चेतनव्यतिरिक्त सहकार्यन्तगभावप्रयुक्त यशङ्काव्यामृत्यर्थे देश परिषरसन्निधानंपी युत्तम धर्म घम स्वसाक्षान्कारिचेतनानधिष्ठाता कार्यकरी अचेतन यात वास्यादिदित्यनुमानशरीरम् | जीवर्धर्माधर्मसाक्षा मारत पृ
कतदधिअनायोगाजीवविलक्षणसिद्धिः । अनधिष्ठितस्य कार्यकरत्वायोगात् जीवरसाक्षा करतापूर्वक धिष्ट नायोग च्च रुंद्ध साधन च परितम् । कर्तुरमावे कार्यानुत्पत्तिप्रसङ्गरूपस्य विपक्षे बाघक्तस्य पुरुषमुगादिप्रयोजक दृष्टेन कार्यों पप पतिरिति याऽन्यथासिद्धिस्साऽप्यनेनैव परिहृता भवति ||
अचेतनस्याप्पन चित्रितस्य बीजादेरकुत्पादक वदर्शनाट्यमिचारतिपहिरति । वीजाकरेति । कार्यह तोरकुरादी व्यवहारपरिहारधारशब्दोपादानेन परितः चेतनानभिसंहितपुर वायु पादश्वना स्वयम् चेतनै स्मुसादिभिरचैतनत्वहेतोर्व्याभिचारमाशङ्कय परिहरति । तवएवेति । आदिशब्दन दुःसादिक चेतनानंधित मुसा त्पादक मनःप्रभृति च विनक्षितम् । एतेन स्वेच्छान्तरंणोद्यमानेसुसविशेषस्त कार्य पुळकाम्पादिभिः कार्यत्व हेतो: व्यभिचारच परितो भवति ॥
लाघव-यायन हेतोरन्य थासिद्धेस्सिद्वसाधन माशय परिहरति । नचेति । तत्यामायामीहशशब्दाभिप्रेत ।
हेतु विवृणोति 1। तेपामिति
एकेन्द्रियकल्पना राघवेऽध्यकेन्द्रियस्य शब्दादिसकलविषयग्रहणाशत्ते होने के न्द्रिय कपनम्
तस्मालाघार्थमशतस्य कार्यकरत्यकल्पनमयुक्तमितिभावः । तदेघोपपादयति दर्शनेति । उपपन्नमेवहि कल्पनीय नव जीवाना सूक्ष्मध्यवहितादिदर्शन शक्तिर्दृष्टेन्यर्थः । शत्तिमन्साक्षा कारणथापक्षितः नतु शत्तिसाक्षान्काइतीदमपि प्रयुक्तं
सूक्ष्मव्यवहितेत्यादिना शक्तिमतामनि परमाण्यादीना क्षेत्रशन साक्षात्कारासिद्धेः । ईश्वर न तथाऽनुपपत्तरित्याहनचेति अवान्तरानुमानेनेश्वरसिद्धि निगमयति । अतइति ॥
व्यासिबलात्कार्यानुगुणज्ञानशक्तिमान्ती सिद्धयतु तस्य कथ क्षेत्रशत्रैलधरण्य ज्ञानहि देहेन्द्रियादिसापेक्षमितिश काया पक्षघर्मता सिद्धार्थह- समर्थति । अस्वाभाविकत्वे कर्मानुगुणपरिमित शानशक्तिमत्वं स्यादिति सादां
1
शास्त्रयोगि १२२ ]
विनम्
४३
श्रीभाष्यम
हेतुना सिध्यन् स्वाभाविकसर्वार्थसाक्षात्कारनम्नियमनशक्तिसम्म सिध्यति । यत्व
नैश्वर्याद्यापादनेन धर्मविशेष विपरीत साधनत्यमुनीतम् तदनुमानप्तान भिमत्वनिवन्धनं सपक्षे महानां सर्वेषां कार्यस्याहेतुभूतानां च धर्माणां लिहिन्यप्राप्तेः ॥
एतदुक्तं भवति केनचित चिमणं स्वोत्पत्तये वर्तुम्वनिर्माणसामध्ये पो
पादानोगकरणमा मंचापेक्षते, नम्वन्यासामर्थ्यमन्याशानंच हेतुत्वाभावात् । स्वनिर्माण सामर्थ्योपादानोपकग्णधानाभ्यामैच स्वोत्पत्तायां संवन्धितया दर्शनमात्रेणा कि
चित्करस्यार्थान्तरझाना हेतुत्वकल्पनायोगादिति ॥ विंच क्रियाणवस्तुव्यतिरिकाशा
नादिकं किं विषये कियोपयोगि उत कतिपयविश्यम् । न तावत्सविषये नहि फुला. लादि नियमाव्यतिरिक्तं किमपि न जानाति । नापि कतिपयविषयं सर्वेषु कर्तृषु तत्तद धानाशस्त्यनियमेन सर्वेषामझानादीनां व्यभिचारात् । अतः कार्यत्यम्यासाधकाना मनीभ्य रवादीनां लिङ्गिन्यप्रातिरिति न विपरीतसाधनत्वम् ॥ कुलालादीनां दण्डचत्राद्यघिष्टानं
शरीरद्वारेणव दृष्टमिति जगदुपादानोपकरणाधिष्ठान मीश्वरस्याशरीरम्यानुपपन्नमितिचेतः न सङ्कल्पमात्रेणैव परशरीरगतभूतवेताळगरळाद्यपगमविनाशदर्शनाम् । कथमशरीरस्य पनपङ्कल्प इतिचेत न शरीरापेक्षस्मङ्कल्पः शरीरम्य सङ्कल्पहेतुत्वाभावात् मनएयहि मङ्कल्पहेतु । श्रुतप्रकाशिका
सार्थ: स्वामानिसर्वार्थसाक्षात्कारशब्द | अथ कार्य बहतीनिरुत्व व्युदस्त । यत्त्वित्यादिना | थलाह-सपक्ष इति । सहदर्शनमानाच्छरीरादिप्राप्ति: उत हेतुत्वान् ? नाव अतिप्रसङ्गात् । नद्वितीयः हेतुत्लासिद्धेरित्यभिप्राय | कार्यस्याहेतुभूतानामिति व्याप्यभावोऽप्यभिप्रेत ॥ ननु सर्वसपक्षेषु सहदृष्टत्वात् कार्यहतुत्व च कल्प्यम् तथासति क्थ कतिपयाप्राप्ति कतिपय प्राप्तिश्रोच्यते इलाह
एतदुचमिति । विशेषविरोधं परिहनुमपश्चताऽनपेक्षिताश विवेक माह केनचिदिति । सप्क्षे हटवादशानाटेशंदे हेतु व ।
तामित्याह – स्वनिर्माणति । अकिंचित्करस्येति
अनन्यथासिद्धान्दयव्यतिरेवावाहि हेतु वनिश्चय न
शनिनिर्वत् किंचित्कारादधिकः कश्चित्तदन्य शानासामर्थ्यनिर्त्यः कारो दृष्टश्चेत् स्यादनम्यथा सद्धिः । नचाधिवः कारो दृष्ट: । नच कल्प्यः अशानासामर्थ्यहेतुव्यतिरेके कार्यनियमावात स्वविषयामध्यपादानादिशानाभ्याविना यथा कार्यानुदयः तथाऽन्यासामर्थ्यज्ञानाभ्या विनाकार्यानुदया न दृष्ट. | अते नसतुवल्यम नहिमति भाव मात्र हेतुन किंतु सत्येव मावइतिभाव || केञ्चि वरत्वमेव निवल्पमुखेनोपपादयति । किं चेति । सर्वेध्विति । नह
कुड्यादिनिर्माणानुगुणज्ञानासमभागे घटनपत्सिंह: तदनुगुणज्ञान सामर्थ्य नतोऽपि घगदिनिष्पादव वदर्शनादित्यर्थः । यतु सपने सहद्दष्टत्वेन लिन प्राप्तविपरीतविशेषाणा घर्मिग्राहक प्रमाणप्रतिहतानां निवृत्तिः नतिरेषामिति इदमपि कार्यत्यासाधकानामित्यनेन प्रत्युक्त साध्यानुग्योगित्वेनान्यथासिद्धाना सहदृष्टानामपि धर्माण व्यतिरेवाभावन व्याति शून्यवादमा सहदृष्टव्बेडरि कार्यानुपयोगिता प्रातिर्नस्यात् । शरीराहे कार्योपयोगीति रहते कुलालादीनामिति । पहिरति नेति । क्थमित्यत्राह-सङ्कल्पेतितकथमिति । परिहरति नेति । कोरित्यत्राह-मन एवेति । तलि
४४
निमित्तानपादानव नापि शेतरसारणम्
[ शास्त्रयोनि १-१२
श्रीभाष्यम्
तद्भ्युपगतमीश्वरेऽपि कार्यत्वेनैय ज्ञानशक्तियन्मनमोऽपि प्राप्तत्वात् ।मानसम्सङ्कल्पस्स.
शरीरस्यैव सगरीरस्यैव ममनस्कत्यादि तिचेत् । मनसो नित्यत्वेन देहापगमेऽपि मनम स्मद्भावेनानैकान्त्यात् । अतो विचित्रावययस निवेशविशेषतनुभुपनादिकार्यनिर्माणे पुण्य पापपरवशः परिमितशक्तिज्ञानः क्षेत्रशो न प्रभवतीति निखिलभुवन निर्माणचतुरोऽचि न्त्यापरिमितज्ञानशक्त्यैश्वर्योऽशरीरस्सङ्कल्पमात्रमा धनपरि निष्पन्नानन्त विस्तारविचित्ररत्र नमपञ्चः पुरुप विशेपईश्वरोऽनुमानेनैव सिध्यति । अतः प्रमाणान्तगवसेयत्वाइह्मणः नैत
द्वाक्यं ब्रह्म प्रतिपादयति ॥ किंच अत्यन्तभिन्नयोरेव मृदूद्रव्यकुलालयोर्निमित्तोपादानत्व दर्शनेन आकाशाद्वेर्निग्यवद्रव्यम्य कार्यत्वानुपपत्याच नैकमेव ब्रह्मपुत्स्नम्य जगतो निमि त्तमुपादानं च प्रतिपादयितुं शक्नोतीति ॥ श्रुतप्रकाशिका
मस्तोत्यत्राह् - तदिति । तया-कार्यत्वेनेति । ईश्वरस्य मनस्सम्बन्धोत्ति न्यायैक्दोशमतेन । पुनश्शते मानस इति । परिहरति नेति । * अनैकान्त्यात् । व्याप्त्यभावात् * अशरीरऽपि मनस्सम्बन्घस्य विद्यमान याद्वानैकान्त्यम् ।
मनसो नित्यत्वेऽपि वेतनस्य कार्यक्रो शरीरसनन्धसापेक्षत्वमस्ति मनसि नित्ये सत्यपि मुत्तामन कार्यक्र चाभावात् ; नहि मुक्तात्मनो बुद्धिसुदु. सादिक मनो जनयतीति चाद्यमस्ति ||
अन मीमासकप्रति प्रतिबद्या परिहार हृदि निधाय पक्षघर्मताल दर्शयनीश्वरसिद्धिं निगमयति । अतो विचि त्रावयवेति । अशरीरसङ्कल्पमात्र साधनपरिनिष्पन्नानन्तविस्तारविचित्रश्चनप्रपञ्चइत्याग्या पदाम्या प्रतिबन्धा परिहारा भिप्रायो ज्ञात | * विभुद्रव्यसयोगिनः परिस्पन्दवतो घटादेस्पर्शवचनियमेऽपि विमुद्रव्यसयोग्निः परिस्पन्दवतोऽपि
मनसो न स्पर्शवचमङ्गीत्रियते * अय प्रामाकरंप्रतिपरिहार: * महिमगुणशालिनस्तैजसस्य रूपोपलम्भनियमे दृष्टे चक्षुषि रूपोपलम्भो नाङ्गीकृत कार्यारम्भकस्य सावयवत्वव्याप्तिः परिमाणुनुभना तस्मादने विरोधपरिहारायैकव्यातिभङ्गो न्याग्यः । अतः मनसः कार्यकरत्वे शरीरसचन्धसापेक्षत्व भोगसाधनमनस्वप्रयुक्तमित्यङ्गीकार्यमितिभावः । एव साधना. न्तरसिद्धत्वा जगत्कारणवस्तुनि शास्त्राप्रामाण्य निगमयति । अत प्रमाणेति ॥ निमित्तोपादानैक्यस्य गगनादिसृष्टैश्वानुमानविषयत्वैन शास्त्रस्याधिक विषयत्वात् ब्रह्मणि प्रामाण्यमाशङ्कय तत्र
बाधकान्तरचाधितत्वाच्छात्राप्रामाण्यमुच्यते । किंचीत । निमित्तमानमनुप्रदतश्शास्त्र स्वानुमान सापेक्षत्वात्त द्विरुद्धनिमित्तो पादानैक्य न शास्त्र प्रतिपादयति । पक्षीकृतेषु क्षित्यादिषु द्रव्येषु सावयवत्वस्यैव कार्यप्रयोजक्या निरवयवद्रव्यस्था
कार्यत्व पूत्रमेन प्रतिपक्षमिति पश्चाच्छास्त्र निरवयवद्रव्योपत्ति नप्रतिपादयति । #श्रुतिलिपि हे प्राचल्य दौर्बल्य हेतुारतिभावः । पूर्वपक्षपरिसमाप्तावितिशब्दः ||
गूढार्थसङ्ग्रहः
‘यतो वा’ इतिश्रुतौ स्वेतरसर्वकारण व कारणस्यैक्यमपि न विवक्षितम् असम्भवादित्याह- किंचात्यन्तभिन्न रियादिना । अत्र निमित्तकारणस्योपादानकारण वादर्शनोत्तया परिणामनादासभवेन आरम्भवादस्यैवाङ्गीकरणीयतया
(
रिणामिकारणत्वरूपोपाटानकारणत्वमपि नास्याश्रुतौ तिमित्ययम् ।‘कातिवाद हेतु या.सू.४.१.२१)
शास्त्रयोनि १-१-३ ]
(न्या. राना) श्रुतनि न्यायसिद्धार्थानुरादिनम्
४५
श्रीभाष्यम्
एवं प्राप्ते धूमः । यथोक्तलक्षणं ब्रह्मजन्मादिवाययं बोधयत्येव । वृतः शास्त्रैक्प्रमाणक
न्याब्रह्मणः यदुक्तं सावयवत्वादिना कार्य सर्वे जगत् कार्ये च तदुचितपतविक पपूर्वकं
दृप्रमिति निखिलजगनिर्माण तदुपादानोपकरणवेदनचतुरः कश्चिदनुमेय इति तद्युक्तमः 2
महीमहार्णवादीनां कार्यत्येप्येकदेवैरेन निर्मिताइत्यत्र प्रमाणाभावात् । नचैकस्य घटस्येव सर्वपामेकं कार्यत्वं येनैकदेवेकः कर्ता म्यात् । श्रुतप्रकाशिका
सिद्धान वक्तुमुपत्र म एवं प्राप्तइति । परमसाध्य प्रतिजानीते यथोत्तेति । आहेतुमाहतइति । शाप्रमाणकत्वात् शास्त्रतरप्रमाणागोचरस्त्यादित्यर्थ । हेवासद्धिं परितु पूर्वपक्षमनुभाषते । यदुक्तमिति । दूषयति
www
तदयुक्तमिति । पक्षघमंतारात् क्षेत्रज्ञवैभण्य वदताकि विपुलकार्याणा कर्तृकालैक्यनियममन्तर्भाव्य तदुच्यते उत वि मात्रे उनातीन्द्रियोपादानादिदर्शनवशात् अथवा शरीरानपेक्षसृष्टिवशादिति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथम दृश्यति महीति । एक्दैवैकेन निर्मित सभामुपपादयति नचैकस्येत्यादिना । एक कार्यन्य घटादिश्व युगपदेवकर्तृक योग्य मित शङ्कायोतकमैकमितिपद * कार्यत्वस्यैकत्वनाम एक्सामग्रीपूर्वक य तसिद्धयर्थमवसे युक्त्तम नहाकाव्यत्तिम ।
साममांसाच्या एक्कार्यावाच्छन्नस्य सर्वस्य हेतोरेक्सामग्री वात् । एक्स्वेऽप्यनकर्तृक गोपुरादिव्यव-उदार्थमेवदैवक यो घाब्देन विवक्षितम् । एक्घस्यैक कार्यत्व यादृश दृश्यते तादृश परिमितैकावययिनिष्ट कार्यत्व कर्तृत्वसम्भावनाऽऽपादक तच्च महीमहीघगर्दाना न दृश्यत इत्यर्थ ॥
गूढार्थसमह
इनिसूये प्रागुवानुमानेन ईश्वरसाधनानन्तर ’ इमच न्यायमानग्य उपोद्वल्यति । ‘एतस्यवा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावा
पृथिवीनिघृते तिष्ठन: ‘यायाप्रथिवी जनयन्देव एक “तदैशन पहुएया प्रजायेय ’ इत्यादि | स्मृतिश्च भवति ‘अज्ञो जन्तुर नीशोऽयमात्मनस्सुखदुःसयो। ईश्वप्रेरितो स्वर्ग वा श्वभ्रमेववा || अकारणत्वेनचेश्वरज्ञाननित्यता दर्शयति श्रुतिः ।
‘अपागिपादो जवनो गृहीता ’ ’ पश्यत्यचक्षुस्सशृणोत्पर्ण ’ ‘सवत्ति विश्व नहि तस्यवेत्ता तमाहुरद्र्यं पुरुषं पुराणम्’ इत्यादिका | एतस्यात्य दर्शिन भवति’ दात न्यायवार्तिकता पयरीकायाम् अनुमाननेश्वरसिद्ध युपपादनानन्तर निग मनशक्यमिहानुसधेयम् । (यस.) तापपर्ट कोचरीत्यै भाग्य पूर्वपशरचनेन परिणामकारण वरूपोपाटान वस देदापौ स्पेय उस्य स्वत प्रामाण्यस्यन्तो विवक्षितमिति निश्चीयत | ( त प्रामाण्यमासप्रामाण्य तु इति 2
न्यायसूतविवरणे ईश्वर निमित्तकारणत्वमात्रस्य आनुमानिवस्य विवक्षित वे सूनकृतो गौतमस्यापि एतन्त्रय विवामिति
।’ अर्थेनु लभेत प्रमाण व दरायणस्य नेपक्ष यात्’ इत्यत्र बादरायणस्य स्वतःप्रामाण्यस्य विवक्षित वन
वेदनौरुषेयत्यविरहादेतदुभीि जन्माद्यस्य इतिसूत्रे प्रागुनदिशा विवक्षितोपादानवारण दस्य ‘परिणामात् ' "
इत्यत्र स्कुट स्थापनपूर्वक ’ तदनन्यन्यम्’ इत्यादौ त स्थापनन उपादानत्वस्य व्याससम्मतत्वनिर्णयन अत्र सूत्रे ऊर्थन
यसम्भवोषि व्यासस्य चिनक्षिा, एतदनुरोधनैव पूपिश्चसिद्धी रचनीयायिति बोध्यम् । एकदैवैकेन निर्मिता इत्यादि । उदानाशिवानुमाने प्रसिद्धचननकर्तृक्प्रासादयानान्तया उपदानेन तत्र कालभेदवर्तमेद दर्शन एकस्मिन्काले एक्कर्तृक व न सिद्धयतीतिभार १
↓
४६
(न्यासू, जे.सू.) सूनद्वयानुसार पूर्वपक्षसिद्धान्ती युक्त अनुमाउनश्वग्गाधना रोग [ शास्त्रयोनि १ १३ श्रीभाष्यम्
पृथग्भूतेषु कार्येषु कालभेदकर्तृभेददर्शनेन कर्तृका लैक्य नियमादर्शनात् । नच क्षेत्रज्ञानां
विचित्र जगन्निर्माणाशक्तया कार्यत्ववलेनतदतिरिक्तकल्पनायामने कल्पनानुपपत्तेश्चेव कर्ता भवितुमर्हतीति क्षेत्रज्ञानामेवोपचितपुण्यविशेषाणां शक्तिचैचित्रघदर्शन पामेवाशिमि
तादृसंभावनया च तत्तद्विलक्षणकार्यहेतुत्वसम्भवात् तदतिरिक्तासन्ताप्रपा नुपपत्ते |
श्रुतप्रकाशिका
स्यादिति समातिनमानमुच्यते-नोकघर स्याप्येक्क्र्तृक वनियम अनवर येवघनिष्पानसभात, तकि
मित्या बहुषु विपुलेषु कार्येषु तद्विपर्ययमाह- पृथग्भूतेविति। प्रथम्भू वित्त घटस प्रति पूर्वमुने हुषु विपुलेषु च कार्येषु * कर्तृकालैक्यनियमादनात् मह्यादयोप्येकदैन एक्न निर्मित इत्यन प्रमाणा भाग प्रमागाभागत्तदयुक्त मित्यध्याहारेण ग्रन्थान्वय नत्र कार्य वमेव कर्तृकालैक्ये प्रमाण निकल्पासहत्वात् किं कार्य व
मात्र ? उन पिपुलकार्यम् ? उतासभारितजीवकर्तृक पासाधारणकार्यत्वप्रथमेका यम द्वितीये
विलायें
काल्दैहु प्रदर्शनात ॥ यद्वा अनैका त्यमेन तृतीयचासाधारणानैमा त्यमिति भाव | कार्य वश्लेन कतार कल्पनीय विपुल्तरसूक्ष्मतरपक्ष धननारसत् क्षेत्रज्ञवैलक्षण्य लघव यायात् कर्तुरकन च सिद्धयनीत्यत्राह-नचेति । चिनशब्देनास्मदाद्यशक्य वार्थ
मतित्रिपुल बमतिसूक्ष्म व च विवक्षितम् । कुत्तइत्यत्र ह– क्षेत्रज्ञानामेवेति । क्षेत्रशातिरिक्त क्लयसतिान व कल्पना कक्ल्यनस्य न्यायन क्षेत्रज्ञानामेन कर्तृ वोपच्या तदनिरिक्ता नकल्पयितव्य इत्यर्थ । उपचितपुण्यावशेषाणमिति सपक्षे शतिषियोपशदनार्थमुक्तम् । अतिशयितादृसम्भाग्नयेति पक्षविषयमुक्तम् । ‘सर्वेभ्य कामेभ्यो ज्योतिष्टोम इत्यादिमि क्षित्यादि प्रत्वानुगुणातिशयतादृष्टसम्भावना क्षेत्रज्ञानामेव योगन सूक्ष्मव्यवहितादिदर्शन पराभ्युपेतम् अस्म दादिषु दरेषु च ज्ञानशक्ति वैचित्री दृश्यते, नन पक्षधर्मताचलमन्वयव्यतिरेवासद्धान् धर्नानिवर्तयितुमीष्ट तस्यायव्य तिरेकरिद्धधर्मप्रव पपकर्षमात्र हेतु वात् इतरथा शमचियागपे हानसात् । तदतिरिश्तेति । धम्विल्पनातीवर धर्मकल्पनति न्यायादीश्वरकल्पनाद दृष्टविशेषकमेव परमितिभाव
अचानत्वाश्चेतनाधिनता धर्माधिकार्यक्रो
वाम्यादिदित्यनुन ईश्वरज्ञानप्रपना व्यभिचारणा-यसरानैका त्यात् ॥ गूढार्थसंग्रह
●या मशानानन्तर पक्षधर्मतावलात् एक्कक सिद्धनीति-नचेत्यादि । समाधत्ते क्षेत्रज्ञानामित्या दिना - तदतिरित्तात्य- तादृष्टपुरुषकल्पनानुपपत्तरित्यन्तम् । इनरबाघर घञ्चत्येतदुभय दयनिय
क्षिन तत्र प्रकृते लाघवेनेश्वरासेदिने समवाने हसजातीय पुरुषेणे कार्यानर्माणसम्भवनावस्थापनजातीय कल्पनमनुचितम् । के पुरुषेषु शक्तितारतम्भन मन्दशतिम पुरुषासाध्यानेष वस्तुनर्माणसामध्ये अधिक पुरा अनुभवसिद्धमिति एतदयम्नेनैव पुण्यविशषेणैवाय तात्यशक्तिपुरमामणि भित्र ईश्वरासोद्नंसम्मवाने ।’ त प्रामाण्यमातप्रामाण्यात् इति सूदण्डमध्ये’एमाप्सोदश प्रमाणम् त प्रमाणम् आयुर्वेदन अदृष्टाय बेदमागोऽनुमातथ्य | प्रमाणमिति आसमामा स्वतस्थानादिति भएम् ।
'
शास्त्रयानि १ १३ |
वानस्सन्युयनायुक्त युग सर्वोपयुच्छटयोरयोगः श्रीभाष्यम्
नच युगपत् सर्वोत्पत्तिस्सर्वोच्छित्तिश्च प्रमाणपदवीमधिरोहतः अदर्शनात् श्रुतप्रकाशिका
स्स्ादियवाह – नचेति । * इदानी गोलत्तिविनाशो दृश्येते दातू पत्तिविनाशयोगपडद्यक रूपनम्सिाह -
गूढार्थसंग्रह:
अत्र न्यायाम्-ि’प्रमाण वेदनाक्यानि वक्तृविशेषाभिहितत्वात् मन्त्रायुर्वेदवाक्यवदिति’ इन•तर ‘एक कर्तृक चैनवा
मन्त्रायुर्वेदवाक्यानि पक्षीकृत्यालौकिक विषयप्रतिपादकत्लेन वैधर्म्यहेतुर्वक्तव्यः । ’ इति अनन्तरं वेदनित्यत्वपूर्यपक्षः तत्समा धानं न भाष्यवार्तिको अपर्यटका मयुर्वेदवाक्यानि सर्वशक्तृकाणि महाजनपरिग्रहे लौकिकार्थ. प्रतिशटवन्यात्’ इत्यादि’ ‘मन्त्रायुर्वेदवाक्याना न सत्याप प्रवृत्तिसामध्यें तासा तासामौषधीनां तसंयोगदानाच तत्त दक्षगवापोद्वार मेदस्य न नासर्वज्ञः सहस्रेणापि पुरुषतः कर्तुं प्रथममन्वयव्यतिरेको मनानिद प्रथमता तत्पारे
हारः मर्गादौ तदसम्भवात् । सुप्रिमहाप्रलयौ चानुमानागमाभ्यामुपपादयिष्यते इति सर्व रमणीयम् । तदेव सर्वशपूर्वकत्वे सति सिद्धमातोन चेन मन्त्रायुर्वेदप्रामाण्यमोदनार्थीपन्चेदिति निकाक्यवदिति ’ इति ||
अत्र तात्पर्यपरिशुद्धिः - सृष्टिमहाप्रलयौनेति । सृष्टिवलयसाधकानुमानानि आमतत्वविवके न्यायमाअलौ कृतपरिश्रमाणामनायासपचनीयानि ’ इति । आत्मतत्त्वविवेके च–’ तथा च श्रयमाणाअपि वैदावयवा: उसाटमुप यास्यन्ति, वेदव्याद्वाक्यत्याद्वा उत्सन्नशासावदिति यायः स्यादेतत् भविष्य युच्छेदोऽनुमितः | सतु भूतोऽपीति वृतइति —
1
नत् अतएव यत उत्सादानन्तरं पुनस्सर्गेण भाव्यम् अन्यथा ससारिणा कृतहानप्रसङ्गः । नहि विश्वनिर्माणमन्तरेण भोग
ज्ञानयोम्सभरः १ नच तेनविना कर्मप्रवाहसरोध ततो यथा भविष्यन् विश्वसर्गः उपछेदपूर्वकः तथा अयमपि इति ॥
स्यादेतत् परमेश्वरप्रउर्तितोऽप्यय वेदसप्रदायस्सर्गान्तरवेदापेक्षएवेति सेश्वरमीमासापक्षः कपिलपक्षोया स्यादितिचेत्
किम पुनरियमपेक्षा पूर्ववेदे जगन्नाथस्य नतात्रद्वेदार्थोपलम्भाय नित्यसर्वशत्वात् नापि चन्चनार्थम् । स्वभावत: सर्व कर्तृतया आदर्गानवेक्षणात् नानि विरोधपरिहारार्थम् प्रतिपादन तदनुस धानविधुरख्यात् | अधुयें वा कर्तुः सार्वशवि शानादेव समस्तरोननात् । तथाऽपि पूर्वसर्गान्तरादेव व्यवहारोऽपि परमेश्वरस्य गोचरइतिचेत बस्सन्देह : ? यदि वैतदेव वेदस्य प्रवाहनित्यत्वं, नकेवल तस्य किंतु घटादेरपीति न्यायएच दर्शनम्। अन्यथा मीमासैवेति व सेश्वरमीमासेति
तस्मादुक्तरूप:परिग्रहो नान्यथा सभवतीति प्रतिवन्धसिद्धिः । तथाचाप्तोत्तत्वात्प्रामाण्य मिति ’ इतिचोत्तम् ||
न्यायकुमुमाञ्जलौच—‘ विश्वसन्तानोऽय दृश्यसन्तानशून्यैः समवायिभिरारब्धः सन्तानत्वात् आरणेयसन्तानवत्, वर्तमान ब्रह्माण्डपरमाणवः पूर्वमु पादितसजातीयसन्तानान्तरा: नित्यत्वेसति तदारम्भकत्वात् पदीपपरमाणुवदित्यादि । अव यत्रानामावापोद्वापादुत्पत्तिविनाशौ च स्याता सन्तान विच्छेदति कोविरोधइति; एयहि घटादिसन्तानवि-हेटांडाप स्यात् विपर्ययस्तु दृश्यते । कर्त्रादिभोगविशेषसपादनप्रयुक्तोऽसावितिचेत् न व्यणुकेषु तदभावात् । तथाच तदवयवाना मपगमाभावेऽनादित्यप्रसङ्के व्यणुक्त्वध्यधातः । तस्माद्यत्वायें यन्नि घन स्थिति तदपगमे तात्रवृत्तिः यथद्धेतुक तदुपगमे तस्योत्पत्तिः । नच कार्यस्य स्थितिनिबन्धन नित्यमेव नित्यस्थितिप्रसङ्गात् । नच नित्यएव हेतुरकादाचिन्कत्वप्रसङ्गात् तदतिनिरस्तरसमेतत् ईदृश्याच वस्तुस्थितौ भोगोऽपि कर्मभिरेव वस्तुस्वभावानतिक्रमेण सपादनीयइति व्यणुकवत् पिपी. लिकाण्डादेः ब्रह्मपर्यन्तस्यापि विश्वस्येयमेव गतिरिति प्रतिबन्धसिद्धिः ‘हृयुत्तम् । अयमर्थो नघटत इत्याह-नच युगप.
सर्वोत्पत्तिरित्यादिना ॥
४८
सर्वार्थसिद्धि,न्यायपरिशुद्धयोस्तद्विस्तरः
[ शास्त्रयोनि १-१ -३
श्रीभाध्यम्
क्रमेणैवोत्पत्तिविनाशदर्शनाच्च । कार्यत्वेन सर्वोत्पत्तिविनाशयोः कल्प्यमानयोर्दर्शनानुगु ण्येन कल्पनायां विरोधाभावाच्च, अतो बुद्धिमदेककर्तृकत्वे साध्ये कार्यत्वस्यानै कान्त्यम्; पक्षस्याप्रसिद्धविशेषणत्वम् साध्यविकलता च दृष्टान्तस्य सर्वनिर्माणचतुरस्य एकस्याप्र सिद्धेः । वुद्धिमत्कर्तृकत्वमात्रे साध्ये सिद्धसाधनता । श्रुतप्रकाशिका
कार्यत्येनेति । अत्र * कार्यत्व कृतिसाध्यय # तृतीयाचे थंभावार्था विरोधाभावात् व्यातिविशेषाभावादित्यर्थः । एव
परमतदूषणोपयुक्तार्थशिक्षा कृता । अथ पलित दूषण दर्शयति । अतइति । तदयुत्त मित्यारभ्योक्तार्थाना हेतुत्वपरोऽत श्शब्दः चलनादिषु तृणादेवि क्रियाऽश्रयत्वमात्रलक्षणकर्तृव्यावृत्यर्थो बुद्धिमच्छन्दः । कि बुद्धिमदेवकर्तृकत्यं साध्यम् उत
सकर्तृकत्वमात्र १ प्रथमेऽपि किंसामान्यतो बुद्धिमदेकर्तृकत्वमात्र साध्य उत सर्वज्ञसर्वशक्तयेकर्तृकत्वमिति विकल्पमभिप्रेत्य
प्रथमे क्त्वेऽनैकान्त्यमने ककर्तृकरथगोपुरादिषु कार्यत्वस्य विद्यमानत्वादिति भावः । सर्वशसर्वशक्तिकत्वपक्षे दूषणमाह पक्षस्येति । नह्यग्निमस्त्रमिव सर्वशसर्वशत्ति कर्तृकत्वमन्यत्र दृष्टम् दृष्टान्तस्य साध्यविक्लता । कार्येषु घादिष्वदर्शनात् । अप्रसिद्धविशेषणत्वस। व्यवैकल्ये द्वेअप्युपपादयति सर्वेति । सर्वनिर्माण चतुरस्येत्युत्तत्वादिद दूषणद्वय सर्वशसर्वशक्तिकर्तृ कत्वपक्षस्येति ज्ञायते । पूर्यास्मन्नेव पक्षेचेदमप्रसिद्धविशेषणत्व नघटते नोककर्तृत्वमप्रसिद्धम् | सर्तृकत्वमात्रपक्षे दूषण
माह -बुद्धिमदिति॥॥ सिद्धुसाधनत्य वेदान्तिना यत्तव्य क्षेत्रशकर्तृत्वानभ्युपगमादितिचेन्न क्षेत्रशानामपि द्वारकर्तृकवा भ्युपगमात् समष्टितत्वेषु न द्वारकर्तोतचेत् नच तत्पक्षीकरण लौकिक प्रमाणाविषयत्वात् । आगमेन सिद्धाना तेषामपिपक्षी कारइतिचेत् तेन कर्ताऽपि सिद्धइति सिद्धसाव्यतेति ॥
अथ क्षेत्रज्ञस्य सर्गे शरीरसापेक्षत्वातस्य ● सर्वसहारदशायागूढार्थसंग्रहः
:कर्ता जीवावल्क्ष.
क्रमेणैवेत्यादि – विरोधाभावाच्च इत्यन्तम् । एतेन अनिदप्रथमतया परिहार उपपादितो भवति । सर्गादौ
तदसम्भवात् (न्या. वा.ता) इत्युक्त साधकाभावात् । ’ याचाविरूपनित्यया अजान् वै घाता यथापूर्वमकल्पयत् ‘नामरूर च भूतानाम्’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिः वेदवाक्यायनुसन्धानपूर्वक सृष्टेः प्रतिपादनेने थमेव परमपुरुषव्यापारस्य निश्चयसम्भवात् ।’ दर्शनानुगुण्येन ’ इत्युक्त्या व्यणुक्रव्यतिरिक्तपरमाणुद्व्यणुक्योरनुमानेन सिद्धयभावस्सूच्यते । तेन क दिभोगावेशेषसंपादनप्रयुक्तोऽसावित्यर्थः प्रतिपादितो भवति । उदयनायुत्त प्रक्रिया सर्वाऽपि वेदान्तोदयनसम्प्रदायधुर घरे राचार्यपादे:-’ सर्गादीनामसिद्धौ नहिनिगमगिर। भज्यते समदायः तत्रौ नानुमान प्रभवति यदिद बाधशून्य विपक्षे 1 शास्त्रेभ्यस्त प्रसिद्धौ सहपरिपउनाद्रिश्वकर्ताऽपि सिद्धयेत् धर्मानुष्ठापनार्थं तदनुमितिरतो नैव शक्या कदाचित् ॥’ (ल.मु.ना
सर. १५) इति श्लोकविवरणसर्वार्थसिद्धौ न्यायपरिशुद्धिश०दाध्यायद्वितीयाह्निके च सम्यक्पर्यालोचिता। तत्र कृतपरिश्रमा जामिय प्रक्रिया नघटत इत्यन नकोऽपि सन्दहः | अन युगपत् सर्वोच्छत्तिनिषेधन निर०चयविनाशोऽपि निरस्तः पूर्व पक्षिसमतार्थस्थान निरसनेन परिणामवाददूषणमध्येव निरसनीयमिति सूचितम् तश्चारम्भणाधिकरण सूनवृतैय स्थाप्यते । एतेन ’ अर्थेऽनुपलब्धे तत्प्रमाण बादरायणस्थानपेक्षत्वात्’ इत्यात्राचार्यशिष्यभूतथ्यासजैमिनि समतार्थस्य ‘तप्रमाण्यमा C
सप्राण्यात् ’ इनि न्यायसूनादी प्रतिपक्षभूनाथुडपे पर्यायोचित | तेन स्वत. प्रामाण्यवेदापौरुष वाविनाभूत जग का जस्यौपनिषदत्व सम्यक्प्रतिष्ठापित भवति । पक्षस्याप्रसिद्धविशेषणत्वमिति | साध्याप्रसिद्धिरित्यर्थः ॥ 1
}
शास्त्रयोनि १-१-३]
युगपत्क्रमेण च उत्पत्तिपक्षयोरेककर्तृत्वसाधने च दोषः शरीरकर्मणोशपत्तिश्च
४९
श्रीभाष्यम्
सार्वश्यसर्वशक्तियुक्तम्य कस्यचिदेकस्य साधकमिदं कार्यत्वं किं युगपदुत्पञ्चमान सर्वध स्तुगतं ? उत क्रमेणोत्पद्यमानसर्ववस्तुगतम् ? युगपदुत्पद्यमानसर्ववस्तुगतत्वे कार्यत्वस्यासि इता । क्रमेणोत्पद्यमानसर्ववस्तुगतत्वे अनेककर्तृकत्वसाधनाद्विरुद्धता । अत्राप्येककर्तृक त्वसाधने प्रत्यक्षानुमानविरोधइशास्त्रविरोधश्ध कुम्भकारो जायते रथकारो जायत इत्या
दिश्रवणात् | अपि च सर्वेषां कार्याणां शरीरादीनां च सत्वादिगुणकार्यरूपसुसाद्यन्वय दर्शनेन सत्त्वादि मूलत्वमवश्याश्रयणीयम् । कार्यवैचित्र्य हेतुभूताः कारणगता विशेषास्सत्त्वा दयः । तेषां कार्याणां तन्मूलत्वापादनं तद्युक्तपुरुपान्तःकरणविकारद्वारेण पुरुषस्य च तद्यो गःकर्ममूल इति कार्यविशेपारम्भायैव ज्ञानशक्तिवत्कर्तुः कर्मसम्बन्धः श्रुतप्रकाशिका
मुसान्तरेण दूषयितु हेतुं विकल्पयति सार्वज्ञ्येति । अयमभिप्रायः वर्तृमात्रव्याप्येन कार्यत्यमात्रेण न कर्तृविशेष
सिद्धिरिति प्रागेवोक्तम् । अतः पक्षविशेषाधीनेन कार्यत्वविशेषेण कर्तृविशेषरसाध्यः कुम्भादिकार्यविशेषेणहि कुरालादिक तृविशेषानुमान नतु कार्यत्वमात्रेण, अतः पक्षाघीनः कार्यत्वविशेषो निरूप्यतइति । किं युगपदिति । पक्षप्रकर्षाधीन हेतुवैशिष्टयं द्विघा संभवेत् परिदृश्यमानमह्यादिविपुलकार्याणा युगपदुत्पत्त्या वा क्रमभाविना त्रैकाल्यवर्तिना कार्याणामा
नन्त्येन वा तत्र कीदृशेन पक्षप्रकर्येण हेतुविशेष विवक्षित इत्यर्थः । प्रथम दूषयति युगपदिति । कृत्स्नप्रळयासिद्धेः भूभूघरादीना * युगपदुत्पत्तौ प्रमाणाभावात्तन्निबन्धन कर्तृवैलक्षण्यसाघकहेतुवैलक्षण्यमसिद्धमित्यर्थः । द्वितीय दूषयति क्रमेणेति । यद्यप्येकेकेन कुलालादिना जन्मसहस्रेणाप्यनन्त कार्यनिष्पादन सम्भवः | तथाऽपि तत्तजन्मसमानकालकवि
न्दादिकृतानां कार्याणा तत्कर्तृत्वाभावात् सर्वकार्याणामेककर्तृकत्व नास्ति । अतस्त्रैकाल्यवर्तिसमस्तवस्तुनिष्ठत्व विशेषितं कार्यत्वं कर्तृमेदेनैव व्यासमिति कत्र्क्यसाधने #विरुद्धमित्यर्थः । अत्राप्येककर्तृकत्वसाधनइति । विशिष्टकार्यत्वव्या पकतयाऽभिमतस्य घटपटस्थादिदृष्टस्य *मिन्नर्तृकत्यस्य प्रतिक्षेप इत्यर्थः । मर्तृतथा प्रत्यक्षसिद्धेषु प्रत्यक्षविरोधः
अन्यत्र द्वीपान्तरवर्ती घटः एतद्व्यतिरिक्त कुलालकर्तृकः एतव्यापारागोचरहेतुकत्येसति घटत्वात् सप्रतिपन्नकुलालान्तरोत्पादित घटत् द्वीपान्तरवर्तिघटहेतूना दण्डादीनामेतद्व्यापारागोचरत्वमेतस्य तत्र गमनाभावनिर्णयात् अतएवमादिभिरनुमानैविरोध: शास्त्रविरोधमुपपादयति कुम्भकारइति । कुम्भकारो जायते रथकारो जायते इत्यर्थोपादान नतु पाठक्रमः । नहि कुम्भरथयोरेक कर्तृकत्ये कुम्भकाररथकारयोरुत्पत्तिः पृथग्वतव्या एक्सशात्वेन पुनरुतिप्रसङ्गादितिभावः | प्रकारान्तरेण विरुद्धत्वमाह–अपिचेति । मुसादेस्सत्वादिगुणकार्यव्व शास्त्रदृष्टमिति तच्छास्त्रप्रामाण्यवादिनाऽङ्गीकार्यमिति मत्वाऽनि ष्टमापादयति मतु पराभ्युपगमात् । सुसादिशब्दन सुखदुःखमोहा विवक्षिताः। सुसाद्यन्वयदशरीरादीना सुखादिहेतुन्वावस्था
स्वयः। सत्यादिमूलत्व● सस्वादिगुण कद्रव्योपादानत्यमित्यर्थः के सच्चादयः कथं च तेषा मुखादिहेतुन्वमित्यत्राह कार्यवेचित्रथेति । कारणगताविशेषाः कारणशब्दो निमित्तोपादानसाधारणः । ततः किं कर्तुर्गुणश्यत्स्याह-पां कार्याणामांत 1। पुरुषेण कार्याणा तम्मूलत्वापादन सरवादियुक्तस्वकीयान्त. रणविषारद्वारणेत्यर्थः । ततः किमित्याह पुरुषस्यचेति ॥ कार्यानुषयोगिनोहि धर्मा नप्राप्नुवन्तीति पूर्वपक्षिणोक्तं सरवादीनांतु कार्योपयोगित्वात्तदघीनः क्सबन्धोऽवर्जनी
यहति माग्वानाह – ज्ञानशक्तियदिति । मुखदुःसमोहादीना सवरजस्तमोहेतुकत्व शास्त्रसिद्धम् | मुग्यादिहेतुभूतशरी ·
7
प्रतिप्रयोगः ईश्वरस्य सशरीररीत्यनिस्पेन दूषण न
५०
[ शास्त्रयोनि १-१३
श्रीभाष्यम्
फार्यहेतुत्वेनैवायदयाश्रयणीयः । शानशक्तिवैचित्रयस्य कर्ममूलत्वात् । इच्छायाः कार्यारम्भ हेतुत्वेऽपि विषयविशेषविशेषितायास्तस्यास्सत्त्वादि मूलत्वेन कर्मसम्बन्धोऽवर्जनीथः । अतः क्षेत्रा एव कर्तारः न तद्विलक्षणः कश्चिदनुमानात्सिद्ध्यति ॥ भवन्ति च प्रयोगाः
तनुभुवनादि, क्षेत्रशकर्तृकं कार्यत्वाद्धटयत् । ईश्वरःकर्ता न भवति प्रयोजनशून्यत्वात् मुक्तात्मवत् । ईश्वरःकर्ता नभवति अशरीरत्यात्तद्वदेव । नच क्षेत्राज्ञानां स्वशरीराधिष्ठाने व्यमिचार. तत्राप्यनादेस्सूक्ष्मशरीरस्य सद्भावात् । विमतिविषयः फालो न लोकशून्यः
फालत्याद्वर्तमानकालवदिति । अपि च किमीश्वरस्सशरीरोऽशरीरो वा कार्य करोति नता
वदशरीरः अशरीरस्य कर्तृत्वानुपलब्धेः | मानसान्यपि कार्याणि सशरीरस्यैव भवन्ति मनसो नित्यत्वेऽप्यशरीरेषु मुफ्तेषु तत्कार्यादर्शनात् । नापि सशरीरः विकल्पास हत्वात् । तच्छरीरं किं नित्यं १ उतानित्यम् । नतावन्नित्यं सावयवस्य तस्य नित्यत्वे जगतोऽपि नित्यत्याविरो
धादीश्वरासिद्धेः । नाध्यनित्यम् । श्रुतप्रकाशिका
रायुपादानस्य निमित्तस्य च कर्तुस्सत्यादिगुणान्वयश्च शास्त्रसिद्धः निर्गुणस्याप्रमेयस्य शुद्धस्याप्यमलात्मनः । कथं सर्गादि कर्तृत्वं ब्रह्मणोऽभ्युपगम्यते ॥ इत्यादिभिर्दृश्यते । अतस्सच्यादिगुणक शरीरायुपादान द्रव्य सत्त्वादिगुणान्ययविवृतान्त:करण: पुरुषोऽघितिष्ठति गुणान्व
यश्च कर्ममूलइति कर्मवश्यत्वप्रसङ्गइत्यर्थः । हत्यन्तरेणापि कर्मसबन्धमाह - ज्ञानेति । न ज्ञानशक्तिवचित्र धाद्विचित्रसर्गः अपित्विच्छामानादितिचेत् तत्राह - इच्छाया इति। विशेषविशेषताया इच्छायास्सर्गस्थेमादिविषयत्व तत्रापि विचि त्रसर्गादिविषयत्व च सत्यादिमूलत्वेन कर्मफलमित्यर्थः । एव कर्तृत्वक्षेत्रज्ञत्वयोः व्याप्तिदर्शनान्नतद्विलक्षणसिद्धिरित्याह अतइति । प्रतितर्कानाह - भवन्तिचेति । तनुभुवनादीति | इदप्रत्यनुमान प्रतिनको वा अन्य प्रतितर्कएव कार्यन्वे
क्षेत्रशकर्तृकत्वप्रसङ्गः, कर्तृत्वे सापेक्षत्वप्रसङ्गः कर्तृत्वे सशरीरत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । अशरीरत्वहेतोयमिचाराशि परिहर्शत नचेति । अनादेः बीजाङ्कुरवत् प्रवाहानादेरित्यर्थः । अघिदान देहेन प्रथमसम्बन्धश्चेत् सूक्ष्मस्थूलशरीरप्रवाहानादितया परि हृतः यथा बालशरीरविशिष्टेन युवशरीरपरिग्रहः तद्वदेव अधिष्ठान प्रेरणचेत् स्वपरनिर्वाहक यायात् परिहृत शरीरव्यति रिक्तप्रेरणस्य शरीरापेक्षाहि न शरीरस्येति । शरीरत्वप्रयुक्त शरीरान्तरनिरपेक्षप्रेरणत्व * तथा जगतः ईश्वरशरीर वे, सश रीरख्वात् * कर्मवश्यत्वप्रसङ्गः । यथा देहः स्वज्ञानोत्पत्ती करण कर्म च भवति यथा च घरः स्वविषयज्ञानोत्पत्तौ स्वस
त्तया हेतुः पश्चात्तद्विषयश्च भवति तथा स्वविषय प्रेरणेऽपि शरीरमिति न कर्मकर्तृविरोधः । * नचाङ्कुरादौ शरीरस्य योन्या नुपलब्धिः पिशाचसिद्धादिशरीरवददृश्यत्वोपपत्ते, देशान्तरस्थेन वा शरीरेण सङ्कल्पद्वारा विषादेखि प्रेरणोपपत्तश्च ॥
प्रतितर्कान्तरमाह -विमतीति । अत्र सूर्यपरिवृत्ति सख्याविशेषावच्छेदात् पूर्व वन परत्वेन च कास्य पक्षीकृत त्वात् नाश्रयासिद्धिरिति । अनुमान मुग्यान्तरेण दूषयति अपिचेत्यादिना । दूषण वक्तु विकल्पयति फिमिति । घीस्थ
चरमशिरो दूषयति नतावदिति । अशरीरस्य मनसा कर्तृत्व स्यादिति प्रामुक्त दूषयति मानसानीति | कुतइत्यत्राह मनसइति । अपिशब्देन स्वपक्षे नित्यत्वानभ्युपगमस्सू चितः । सशरीरत्वपक्ष दूषयति नापीति | विकल्पासहत्व विष रितु विकल्पयति तदिति । प्रथम दूत्रयति नतावदिति । जगतः भूभूघरादेः । द्वितीयद्भयति नापीति | हेतुमाह –
शायन १ - १ ३ ]
सभ्यापारत्वनिर्व्यापारन्यविक्ल्पेन दूरणम्
48566
श्रीभाष्यम्
तद्व्यतिरिक्तस्य तच्छरीरहेतोस्तदानीमभावात् । स्वयमेव हेतुरिति चेत् न अशरीरस्य तदयो गात् अन्येन शरीरेण सशरीरइतिचेत् न अनवस्थानात् । सार्के सव्यापारो निर्व्यापारो वा
अशरीरत्यादेव न सव्यापारः, नापि निर्व्यापारः कार्ये करोति मुकात्मवत् । कार्येजगदि
च्छामात्र व्यापारकर्तृकमित्युच्यमाने पक्षस्याप्रसिद्धविशेषणत्वम् दृष्टान्तस्य च साध्यही 9
नता । अतो दर्शनानुगुण्येनेश्वरानुमानं दर्शनानुगुण्यपराहतमिति शास्त्रैकप्रमाणकः पर ब्रह्माभूतम्सर्वेश्वरः पुरुषोत्तम । शास्त्रेंतु सकलेतरप्रमाणपरिहटसमस्तवस्तुविसजातीये सार्वश्यसत्यसङ्कल्पत्वादिमिश्रानवधिकातिशयापरिमितोदारगुणसागरं निखिलहेयप्रत्य
नीकस्वरूपं प्रतिपादयतीति न प्रमाणान्तरायसितवस्तुसाधर्म्यप्रयुक्तदोषगन्धप्रसङ्गः । यत्तु निमित्तोपादानयोरैक्यमाकाशादेर्निरवयवद्रव्यस्य कार्यत्वं, चानुपलब्धं अशक्यप्रतिपाद श्रुतप्रकानि
1
तव्यतिरिक्तस्येति । तउरीरहेतादेशरीरान्तरस्यामानादित्यर्थ: । दूषणपरिहाराय परोक्त शकते - स्वयमेवेति । स्वयशब्द
ईश्वरपर | परिहरति नेति । तदयोगात् हेतुल्वायोगात् पुनश्शकते अन्येनेति । अनवस्थया दूपयति नेति । प्रागणिकपर परा नदोषइतिचेच्छरीरत्वप्रयुक्त कर्मयश्यत्व स्यादितिभावः । कर्मवश्यत्वप्रसङ्गस्य प्रागुक्त वात् इहाप्यनवस्थादूषणस्य * कर्मवश्यत्वप्रसङ्कपर्यन्तत्वममिप्रेतमित्यवगम्यते ॥
मुलान्तरेण विकल्प्य दूपयति सकिमिति अशरीरस्य निर्व्यापारत्व निर्व्यापारस्य कार्याकरणेच दृष्टान्तोमुत्तामा
- व्यापारश्च प्रयत्नो विवक्षितः । इच्छाविशेषस्य हेतुत्वेहि गुणवश्यताप्रसङ्गः पूर्वमुत्त: । इच्छामात्रमेव व्यापारइत्याह कार्यजगदिति । ● मात्रशब्देन सस्वादिगुणान्वयतन्मूलकर्मसम्पन्घव्यावृत्तिः । ननु कर्मवश्यत्यादिक न कर्तु.प्रसअनी 1
यम् अव्यापारत्वात् । नहि त्वत्पक्षेण वाऽस्मत्पक्षेणवा व्याति: ईश्वर त्वयामयाऽपि तदनभ्युपगमात्; नेवम् आगमाहते
ऽपीश्वरस्सिद्धयतीति वदन्त प्रत्यागममसन्त कृत्वाऽस्मदादिभिरुच्यमानत्वात् यदीश्वरप्रतिपादकागमचला-दुक्त व्यातिभङ्ग नेश्वरानुमान स्थाप्यते तदानीमनुमान स्यागमान पेक्षप्रामण्यासिद्धिरित्यप्राप्तग्राहित्वमागमस्य सिद्धयेत् ॥
यद। अलौकिकप्रमाणैकवेद्यत्वाभावसति कर्तृत्वस्य कर्मवश्य यादिव्याप्य वात, शास्त्रयोग्गिमुक्तश्वरप्रत्यक्षाप्य प्याँकि शब्दोक्तानीति | अनुमानदूषणमुपसहरति अतइति । परस्य ब्रह्मण ईश्वरानतिरित्तत्वज्ञापनार्थ सर्वेश्वरशब्दः अनेन ;
‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम्’ इति श्रुनिस्मारिता भवति । देवताविशेषनिर्णयार्थ ‘महान्प्रभुर्ये पुरुषसत्त्वस्यैष प्रवर्तक ’ इति श्रुतिस्मरणार्थ पुरुषोत्तमशब्दः । उत्तदोशस्तदानीमपि प्राप्नुयुरित्याह- शास्रंत्विति । सर्वविसजाती यत्व दर्शयति सार्वज्ञ्येति । सार्वज्ञसत्य सङ्कलस्वादिमिश्रशन्दो ब्रह्माविशेषण, गुणविशेषण वा ताद्वैततिरूप याद येशगुणा नाम् एकमनवधिकातिशया गुणा अपरिमिता निस्सङ्ख्याता इत्यर्थ. }}
इति शास्त्रयोनित्वाधिकरणम् गूढार्थसप्रह
यत्तु निमित्तोपादानयोरित्यादि - प्रतिपादयिष्यते इत्यन्तम् । एतेन निमित्तकारण स्वानुमानगम्यत्वेऽपि तदनुवादेनोपादान कारणत्वविघायक वाक्यस्य सभवतीति पूर्वपक्षासाङ्गत्य यन्नवीनोत्त तस्य नावकाश | एक्स्योपा
पापासिद्धिनिरसनभुमेन सूत्रस्य सबन्धस्थापने तात्पर्यम्
५२
[शास्त्रयोनि १-१३
श्रीमाध्यम्
नमित्युक्तम् । तदप्यविरुद्धमिति ‘प्रकृतिश्च प्रतिशादृष्टान्तानुपरोधात्’ (शारी. १.४.२३ ‘नवियदश्रुतेः ’ (२.३.१) इत्यत्र प्रतिपादयिष्यते । अतः प्रमाणान्तगगोचरत्वेन शास्त्रेकवि
पयत्वात् ‘यतो या इमानिभूतानि ’ (ते. भृगु. १. अनु) इतिवाक्यमुक्तलक्षणं ब्रह्म प्रतिपाद यतीति सिद्धम् ||
इति शास्त्रयोनित्याधिकरणम् गूढार्थसङ्ग्रहः
दान निमित्तत्वासम्भव चैव पूर्वपक्षिसमतत्वेन एवमर्थवर्णन यायुक्तलात् । इदमुपलक्षणकिया. परिणामवादो नसंभवति रम्भादएव युक्तइत्यस्यापि । अयमर्थः ‘तदनन्यस्यम्’ इत्यादी पर्यालोचयिष्यते ||
अतइत्यादि — ब्रह्मप्रतिपादयतीति सिद्धमित्यन्तम् । शास्त्र योनिःकारण प्रमाण यस्य ( श्री. भा) इति प्राक् सूत्रार्थविवरणमाध्ये प्रमाणशब्दोपादानेन ‘अर्थेऽनुपलब्चे तत्प्रमाणं नादरायणस्यानपेक्षत्यात्’ इति सूत्रार्थप्रत्यभिज्ञाप नेन शास्त्रप्रमाणकत्व शास्त्रयोनित्व ब्रह्मणः इतरप्रमाणविषयत्वएव सभवति । नन्वन्यथा ज्ञातार्थज्ञापक्तयाऽनुवादरूप त्वात् स्मारकत्वाविशेष एव प्रमाणान्तरविषयाचे स्यात् । सूनार्थस्तु ’ जन्माद्यस्ययतः ’ इत्यस्यानुवृत्त्या शास्त्रयोनि वात्
यतः जन्मादि तद्ब्रह्म इति । तद्ब्रहोत्यस्य प्रथमसूत्रस्थपदब्रह्मपदानुषङ्गेनैव वाच्यतया जिज्ञास्यब्रह्मणः तत्र प्रस्तुतया ’ यतोना
इमानि भूतानि ’ इत्यादियाक्यचेोध्यमित्यर्थतः सिद्धयति । एव च औपनिषदपुरुषस्यैव प्रथमसूत्रे विचार्य ब्रह्मताया: प्रागु पपादनेन ‘यतोवा’ इत्यादिवास्यप्रतिपाद्य ‘अनोपनिषदम् अनुमानगम्यत्वात्’ इति पूर्वपक्षे ‘यतोवा इत्यादि वाक्यप्रतिपाद्य औपनिषदमेव प्रमाणान्तराविषयत्वात् इति सूत्रकृद्विवक्षितयुत्तिमुखेन एतावता सिद्धान्त कृतः । अतश्च प्रागु.
तसूत्रार्थस्सुथ । ’ तद्धि न वाक्यप्रतिपाद्यमनुमानेन सिद्धे: ’ इति सूनावतरणे ब्रहह्मपदार्थविशेष्यक मेवानुमान पूर्व पक्षिसमतमिति स्फुटम् । प्रथम सूत्रविबरणे निगमन च वाक्यविशेष्यकानुमानमेव सिद्धान्ते प्रदर्शित तत्र तुल्यवित्तिवेद्य
तथा एवार्थसाघनेऽन्यार्थप्रतीतिस्मुल मैवेत्युभयोर्न विरोध: । अत्राधिकरणे पूर्वाधिकरणोत विषयसिद्धिर्न सभवति । ‘यतो
वा’ इत्यादिवास्यस्य ‘तत्वौपनिषदं पुरुषम्’ इति श्रुत्यनुसारेण श्रुत्यन्तरप्रसिद्धकारणत्वानुवादेन ब्रा (लक्षणत्व) विधा 6
यकत्व न संभवतीत्याक्षरे कारणत्वस्यानुमानिकत्व निरस्योपनिषत्तात्पर्यविषयत्वसाधन विषयसिद्धिः सपादिता । एतेन
ब्रह्मपदार्थविषयासिद्धया शास्त्रमनारम्भणीयमिति शङ्कानिरसनस्य पूर्वाधिकरणोत्तस्य प्रतिष्ठापनमुर्खन अनुच घचतुष्टयान्त र्गतसबन्धोऽपि स्थापितः ‘औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्ध: ’ इत्यादिसूत्रएव ‘अर्थेऽनुपलब्धे’ इत्यायशस वेन कारण
त्वयानुमानिकत्वे उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वासम्भवेन सबन्धासम्भवस्य एतदधिकरणे निरसन मुसेन शास्त्रस इरम्भणीय वं क्षिमिति निर्णयस्संभवति । एतेन नवीनोत्तशङ्काया अपि नावकाशः । पूर्वोपपादितरीत्या नवीनोत्ताक्षेपस्य कस्यापि नाव सर: ॥ एतेन ’ एतस्य वा अक्षरस्य ’ इत्यादीना न्या. वा. ता. टीकाया व्यायसिद्धार्थानुवादकत्वोत्तिर्न संभवतीति सिद्धम् । पर: जग कारणस्य शास्त्रप्रतिपाद्यत्व वदद्भिः ‘एतस्य वा अक्षरस्य ’ इति वाक्यस्यानुमान सिद्धार्थबोधक वमुपनिषद्भाध्ये यार्तिके
च निरूपितम् | अक्षराधिकरणे ‘अक्षरमम्रान्तघृतेः साच प्रशासनात् ’ इति सूत्रद्वयोक्त सूर्यचन्द्रादिधारकत्व नैवा
नुमानेनारगन्तु शक्यम् । ‘जगस्थितिः यन्तृपूर्वा स्थितियात् राजाधीनस्थितियत् इत्यनुमान (वृ. वा) नैव श्रुत्याभप्रेतं साघाये तुमलम् | सूर्यचन्द्रादिधारकत्वस्य दृष्टान्ते असम्भवात् । परमते अक्षरविद्या निर्विशेषविद्या निर्विशेषेचाय धर्मों
शास्त्रयोनि ११.३ ] एतस्या’ इत्यादेनांनुवादत्वम्, सुलादिभि पितुः पुत्रोपादानलेन राजकुमारनयसाघनम् ५३ गूढार्थसंग्रह
नास्त्येव दहररावयायामपि श्रुतिस्ता ‘धृतेश्च महिनोऽस्य ’ इति सूत्रमपि । दहनिया सगुणविद्या अक्षविद्या निर्गुणविद्या इति कथ घन्तइति वियन्तु विनका अगकारणत्वमपि धृतिसमशीलमेन निर्विशेष असम्भवगत् । ‘यतोवा’ इत्यस्य
वाच्यसमर्पकत्वमवान्तरता पर्यमेव तत्र, ‘सत्यज्ञानम्’ इत्यतु श्यसमर्पके मुख्य तात्पर्यम् इत्यादिक्स्पन पत्र में प्राप्य तयोचब्रहाण. उत्तरवाध्येषु निरूपणीयतया न श्रुतितात्पर्यानुगुणमिति पूर्वमेव निरूपितम् । अत कारणवघारणप्रति पादकवाक्पयो नै न्यायसिद्धार्थानुवादकत्वम् || ●
अतश्च ‘यतोवा’ इतिश्रुतौ श्रुत्यन्तशेत्तकारणानुवादेन ब्रह्मत्वावधानेन तत्रैव पूर्वश्रुतौ छान्दोमेन हेतु वमुपादान 7 मिति प्रागुतदिशा निर्णयसम्भवेन राजकुमारनयरसम्प्रदायसिद्धोडाप मुस्थ । पितृ पुत्रप्रयुपादान पनि
पदि म् । शरीरस्य सप्तधातु वनिरूपणानसरे ‘सप्तधातुमिति कस्मात् ? ‘पद्विघोरसो रसाच्छोणित शोणितान्मास मासान्मेदो मैदसोस्थीन्यस्थिम्यो मजा मजाया शुलम् । शुकशोणितसयोगादावर्तत गर्भो हृदि व्यवस्था नयति ।
ऋतुकाले प्रयोगादेकरानोषित कालल भवति सप्तरानोषित बुद्रुदभवति अर्धमासाभ्यन्तरेण पिण्डा भवति मासाभ्यन्तरेण
कठिंनोभवति मासद्वयेन शिर कुरुते मासत्रयेण पादप्रदेशो भवति पञ्चमे मास पृष्ठशो भवति षष्ठेमासे नासाक्षणि श्रो त्राणि भवन्ति सप्तमे मासे जीवेन सयुक्तो भवति अष्टमे मासे सर्वसपूर्णा भवति पित्रेतोतिरित्ता पुरुषा भवति । मात् रेनोऽतिरिवास्त्रियो भवन्ति ।
उभयोजतुल्यस्यान्नपुसको भवति ’ इयुत्ते । अन ‘यो याह्यनमत्ति योयोरेतासति
तद्भूय एक भवति’ इति पञ्चामिविद्यानुसारेणरेतसा सयोगस्य पूर्वकाल्पय प्रतिपादनेन तदनन्तरबहवस्थानिससर्गानन्तर ‘अष्टमे मासे जीवसयुत्तो भवति’ इत्यष्टममासे जीवसयोगोत्ति अवस्थाविशेषाभिप्रायति बोध्यम् || उविज्ञानेश्वरेण
मिताक्षराया याज्ञवल्क्यस्मृतौ
(आ, का ५२. श्लोके)
सपिण्डशब्दार्थनिरूपणावसरे
‘यन यत्र पिण्डशब्द तत्रतन साक्षात्परम्परथा वा एकशरीरावयवान्वयो वेदितव्य ’ अवश्य चैक शरीरावयवान्वयेन सापिण्डय वर्णनीयम् 1 आ माहि जज्ञ आत्मन ’ इत्यादिश्रुते । तथा ‘प्रजामनुप्रजायसे’ इति च, अथापि ‘सए.
▸
(
यविरूद प्रत्यक्षेणोपलभ्यते’ इत्यापस्तम्भवचनाच’ इति । अनन्तर गर्भोपनिषद्वाक्यमध्युदाहृतम् । 6 अथाव्यस्य प्रजातिममृतमाम्नाय आह’ ‘प्रजामनुप्रजायसे तदुतेमर्त्यामृतम्’ इति ( आ सू. २ प्र. ९.२४ स.१.७) अथापि ‘स
एवायविरूढः पृथकूप्रत्यक्षेणोपलभ्यते दृश्यतेचापि सारूप्य देह वमेवान्यत् ’ (२) इति पूर्ण सूनद्वयम् अत्र उज्वल’अथापि अपिच । अस्य गृहस्थस्य प्रजाति प्रजासन्तान अमृतममरणमाम्नायो वेद आह, हमर्त्य मरणधर्मन् प्रजा जाय मानामनुत्व प्रजायसे, त्वमेव प्रजारूपेण जायसे तंदवने मरणघर्मिणोऽमृतममरणमिति । नव म्रियसे यतस्त्व प्रजारूपेण
तिसीति ’ ’ अपिच सवाय पृथविरूद्ध प्रत्यक्षेणापलभ्यते स एव द्विघाभूतइव लक्ष्यते | दृश्यताह सारूप्य द्वया दह मात्रतु मित्रम् | देहत्वमिति स्वार्थिकस्त्र ’ इति ॥
मनुस्मृतौ च ’ पतिर्भायां समविश्य गर्भो भूत्वह जायते । जायायास्तद्धि जायाव यदस्या जायतेपुन ॥’ (९. ८) इति श्लोकविचरणे (म प्र ) आ मात्रै पुत्रनामासि ’ इतिश्रुति, ‘पतिर्जाया प्रविशति गर्मो भूत्वा समातरम् | तस्यां
पुनर्नवा भूया दशम मासि जायते । तज्जायाजायाभरति यदस्या जायतेपुन ’ इति बहुचब्राह्मणचेत्युमयमुदाहृतम् । अतश्र पितुरुपादानव सुस्थम् । एव च राजकुमारनयेन पितुरुपाठानत्वन ‘यतावा’ इत्यादित अर्थनिर्णय जीवब्रह्माभ्दवा
क्यानामुपादानोपादयभावनिबन्धनाभदता पर्यानेश्वयन कारणवाक्याना प्राधान्यमभेदवाक्यानांचाप्राधान्य निश्चित माते,
घर्मब्रह्मगीमांसासूत्रनैलक्षण्यम्, चतुर्थाधिकरणपूर्वपक्ष्याशयविशदीकरणं च [ समन्वय ११-४
५४
गूढार्थसङ्ग्रहः
एतेन पूर्वपक्षिनिर्णीतार्थस्य कस्यापि नावसरः । एवंच जगत्कारणस्य उपनिषत्तात्पर्यविपयन्वेन जगत्कारणत्वेन निश्चितब्रह्म पदार्थस्योपनिषदा च संबन्धोऽपि स्थापितोभवति ॥
एतेन ’ तत्वोपनिषद पुरुषम् इति श्रुत्यर्थरस्थापितो भवति । कैवल्योपनिषद्यपि -’ यथा चिरात्सर्वपापं व्यपोह्य परात्पर पुरुष याति विद्वान्’ इत्युपत्र मोक्तपुरुषस्यैव ‘वेदैरनेकैरहमेव वेद्यः ’ इत्यत्र वेदवेद्यत्वमुक्तम् । एतत्तात्पर्येणैव 7
गीताया-‘वैदैश्च सहमेव वेद्यः’ ‘अतोऽस्मि - पुरुषोत्तमः ’ ’ पुरुषस्सपरः पार्थ भत्तया लभ्यः’ इत्युत्तम् । पुरुष शब्दार्थएव ‘विज्ञानमानन्द बहा ’ इत्यादौ ब्रह्मेति उपनिषत्सु विवक्षितमिति पूर्वमेय निरूपितम् ॥ इति शास्त्रयोनित्वाधिकरणम्
अथ समन्वयाधिकरणम्
एतावता ’ एप पन्थाः एतद्रहा’ इत्यत्र पूर्वकाण्डप्रतिपाद्यकर्मण: ’ अथातो धर्मजिज्ञासा’ ‘चांदनाल्क्षणोऽर्थो धर्मः’ इति सूत्रद्वयेन निरूपण कृतम् । तत्र ‘चोदनालक्षणोऽथों धर्मः’ इतिसूने घर्मेस्य लक्षण प्रमाणचेत्युभय निरूपितम् अत्रतु द्वितीयेन सूत्रेश लक्षगं तृतीयेन प्रमाण च प्रदर्शितम् । पूर्रकाण्डे ’ विधिनालेकवाक्यत्वात् ’ इत्यादिना अर्थवाद वाक्यानां विध्येकवाक्यत्वेन प्रामाण्याविधानेन सिद्धपरवाक्याना प्रामाण्यस्यानिरूपणेन सिद्धार्थे व्युत्पत्तिसमर्थनेन सिद्ध ब्रदापरवेदान्तविचारः कर्तव्यइति प्रथमसूत्रे स्थापितम् । अत्रतु लक्षण प्रमाण च नैकेन वक्तु शक्यते । इति सिद्धब्रह्म
शब्दस्य लक्षणमुसेन व्युत्पत्तिप्रदर्शन द्वितीयसूत्रे | तत्र धर्मे प्रमाणमुखेनैव लक्षणमिति लक्षणप्रमाणचैव सूत्र एयान्तर्भूतम् सूत्रान्तरे प्रमाणान्तराप्राप्तमप्यामहितम् । अत्रतु लक्षणे प्रमाणस्थानन्तर्भावात् द्वितीये लक्षणम् । तलक्षणाश्रयस्य ब्रह्मणः प्रमाणमुखेन स्थापित तृतीये । प्रमाणान्तराप्राप्तत्व जगत्कारणस्य ब्रह्मशब्दार्थध्ये तस्यैव विचार्य वेन प्राधान्येन प्रतिशा ततया तस्य जगत्कारणस्यानुमानिकत्वे प्राधान्येन प्रतिशातस्य ब्रह्मणः उपनिषदषगम्यत्व न सभवतीति शङ्खाया तन्निरू
पणार्थं तृतीयसूत्रम् । ‘तत्व पनिषदं पुरुषम्’ इतिश्रुतो उपनिषत्तात्पर्यविषयत्व सविशेषस्यैवेति पूर्वमेव निरूपितम् ॥
सूत्रत्रयेण अधिकारविषय सम्बन्धनिरूपणेन शास्त्रस्यारम्भणीय व स्थापितम् । तत्र शब्दानां सिद्धे व्यु पत्तिसमर्थ नेन सिद्धपरवाक्यानामपि प्रामाण्यसाधन मुखेन ब्रह्मणः आनन्दरूपस्य पल्वेनेच्छाविषयत्वस्य प्रथमसूत्रेनियमाप्रेण
शास्त्रारम्भनीयध्वं न सिद्धयति । प्राध्यब्रह्मणःखलु लक्षणकथनमुखेन ब्रह्मपदार्थ वनिर्णयः अभिहितः प्राप्तिश्योपासना फल्म् । एवच विधिवाक्यानामेव फलपर्यवसायिन्वमायात नतु सिद्धपरवाक्यानाम् । एवंन सिद्धपरवाक्याना फ्लपर्य
सायित्वामारे यु पत्तिसमर्थनमात्रेण न प्रामाण्यं साधयितुमलम् । ‘अर्थेऽनुपलब्धे त प्रमाण गदरायणस्थान पेक्ष वात् ' 4
इति नेमिनिषिद्धान्तस्य व्याससम्मतलेन तस्यैवार्थस्य शास्त्रयोनित्याधिकरण प्रतिष्ठापनेन विधिवाक्यविचारय जमिनि ना कृतस्त्रे प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारेव वाक्यस्य सफ्लन्यस्य वाच्यतया सिद्धपरोपनिषद्वाक्यविचाररूपाविचारानरर्णय स्वमेव पर्यत्रसितम्। ‘शास्त्रोनित्यात्’ इत्यत्र शास्तीति शास्त्रमिति व्युत्पत्या भगवच्छाशसनायबोधिशास्त्रमित्यर्थः शासनस्यैव विध्यर्थतायाः सिद्धान्तसिद्धतया ततोऽपि प्रवृत्तिनिवृत्यभावात् प्रयोजन नस्यादिति ज्ञा पुनकन्भिवति ।
तामेराकरणाप त समन्वयात्’ इति सूत्रम् | तरउन्देन ‘तत्’ इति प्रथमान्ते शास्त्रयोनित्यात्’
समन्वय १-१४ 1
‘तनुसमन्ययात्’ इति सूत्रार्थस्य विशदीकरणम्
५५
श्रीभाष्यम
अथ समन्वयाधिकरणम्
यद्यपि प्रमाणान्तरागोचरं ब्रह्म तथाऽपि प्रवृत्तिनिवृत्तिपरत्वाभावेन सिद्धरुपं ब्रह्मन श्रुतप्रकाशिका
अथ समन्वयाधिकरणम्
● यथा मृत्तिकाया घनिष्पादनशनत्वेऽपि कुलस्य च निर्माणशक्तौ सत्यामपि दण्डन्चकादिपरिकररापेक्षाऽस्त्येव
तथा शब्दस्य परिनिष्पन्नब्रह्मप्रतिपादनशक्तत्वेऽपि ब्रह्मणोऽश-देन प्रतिपत्त शक्यत्वेऽपि बुभुत्साख्यपरिषरापेक्षा प्रमित्यु न्यादने विद्यते । यत्नसाध्ययात् बुभु सापेक्षिता । ● साचाज्ञातत्वपुरुषार्थत्वप्रयुक्त्ता । तत्रावान्तरपेटिकारूपेण प्रथमेन सूत्र
द्वगेन शब्दद्वारकमर्थद्वारकच शक्तिमत्व प्रतिपादितम् । अथ सूत्रद्वयान्तरमवान्तरपटिकान्तर बुभुत्साहितुनिरूपणपरम् । तत्र
प्रथमेन तृतीयसूत्रेणाशातत्वरूपो बुभुसाहेदुरुत्तः । अथ प्रयोजनस्वरूपो बुभु साहेतुरुच्यते चतुर्थेन । अर्थे प्रतिपन्नेहि प्रयोजनाप्रयोजनपचिन्ता प्रतिपत्तिच लक्षणतइति जन्मादिसून द्वितीयमभूत् । जन्मादिक लक्षणचे-मानान्तरात्तसिद्धि. रस्यादिति शङ्कायास्सङ्गत वाच्छास्त्रयोनि वादिति सूत्र तृतीयमभूत् । अज्ञातत्वेऽप्यप्रयोजने बुभु सानुदयात् प्रयोजनरूपत्व मन निरूप्यत इति क्रमोऽयमेव ||
तत्रानान्तरसङ्गतिमाह – यद्यपीति | अज्ञातत्वनाम बुभु साहेतुर्यद्यप्यस्तीत्यर्थः । प्रयोजन सुसं दुःखनिवृत्तिश्च शास्त्रस्य तत्पर्यवसायित्व तदुपायप्रवृत्तिनिवृत्तिवोधनद्वारा तच्च न सिद्धपरत्वेऽस्ति तस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपत्वाभावात् ।
¹9
गूढार्थसप्रह:
इत्युक्त शस्त्रयोनित्वमेव विवश्चितम् । पूर्वोत्तहेयसिद्धिनिरसन परत्वमस्य सूनस्यति सर्वसमतम् । एव च तच्छन्दस्य साव्यसमर्पकत्वमेव युत्तम्, तुशब्दः शङ्कानिवृत्तिपरः । ब्रह्म शास्त्रयोनि समन्वयात् इति सूत्रार्थ । तच्छब्दस्य ब्रह्म पर वेदान्त नेत्रमित्याच्याहारःकार्यः ‘शास्त्रयोनि’ इत्यस्यानुषङ्गो या ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति सूत्रे ब्रह्मणः प्रस्तुतत्वेन ’ जन्माद्यस्य यतः’ इत्यादौ समासघटकस्यापि ब्रह्मशब्दस्यानुषङ्गेन तस्यैवोत्तरनाप्यनुषङ्गेनार्थवर्णनं सभ
वतीति तच्छब्दस्य ब्रह्मपरामर्शित्व न युत्तम् ॥
अन्वय. ब्रह्मण. शास्त्रेण सबन्धः । जगत्कारणब्रह्मणः पूर्वमुपस्थित्या कारणपरशास्त्रमेवात्र विवक्षितम् । कारणपर याक्य व
"
आनन्दादयेव सलिमानि भूतानि जायन्ते’ इत्यादि । अत्रैव ‘यतो वा’ इत्यस्य परिसमाप्त: शक्तया
तात्पर्यंतश्च आनन्दत्वेनान्वयात् इति हेत्वर्थः । शास्त्रस्य ब्रह्मणश्च वेत्रवेदकमावश्व सच-घः | आनन्दत्वेन शक्त्या वेद्य वम् वेद्य व ज्ञानविषयता तत्र सम्यक्तवमान दत्वावच्छित्व शक्तिप्रयोज्यत्वं तात्पर्यप्रयोज्यत्व च ॥ .
अयमाशयः ‘अथातो धर्मंजिज्ञासा ’ ‘चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः’ इत्यत्र सांघनत्वेनैव धर्मस्योपस्थितिः ।
भ यश्च धर्मो जिज्ञास्यस्तन भूत च ब्रह्मेह जिज्ञास्यम् | तन धर्मस्य विधेयतासम्भवेन प्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारकमेव पल सभ वति अननु जगत्कारणब्रह्मणः आनन्दरूपत्वेन ज्ञानविषयतादशायामेव फलत्व सभवति । नतु विधिवाक्यपर्याोचनान
न्तरकालिकप्रवृत्तिनिवृत्तिद्वारकफ्लपर्यन्तापेक्षा । यद्यपि ब्रह्मण. वाक्यजन्यज्ञानेनैव फलसम्भवात् इदानी वाक्यस्यानुष्ठा नपरस्त्राभावेऽपि सफलत्व सम्भवत्यव | अय न तात्कालिकानन्दःपलम् इदमेव स्थिर फल यथा भवति तथा कर्तव्यम् । एतदर्थमेवोपासनवाक्यम् । अनन्तरकालिकानुष्ठान जगत्कारणसिद्धब्रह्मणः आनन्दरूपत्वेन ज्ञानदशाया फ्ल्मतिपत्ति नैष
उक्तार्थाभिप्रायकं भाष्यम्, एवमिवत्यस्यावतरणम्
५६
[समन्वय ११-४
श्रीभाष्यम्
शास्त्रं प्रतिपादयतीत्याशङ्कयाह - प्रसक्ताशङ्कानिवृत्त्यर्थस्तुशब्दः । तत् शास्त्रप्रमाणकत्वं ब्रह्मणस्सम्भवत्येव । कुतः सम
न्वयात् परमपुरुषार्थतयाऽन्वयस्समन्वयः । परमपुरुषार्थभूतस्यैव ब्रह्मणोऽभिधेयतया ऽन्वयात्; एवमिव समन्वितोद्यौपनिषदः पदसमुदायः ।