१ १ २ जन्माद्यस्य यतः

अथ जन्माद्यधिकरणम्. २ श्रीभाष्यम्

कि पुनस्तद्ब्रह्म ? यजिज्ञास्यमुच्यत इत्यत्राह —

श्रुतप्रकाशिका

२. सूत्रम् -–’ जन्माद्यस्य यतः ’ । अथ शास्त्रकाण्ड द्विकाध्यायपाद पेटिकाऽधिकरणरूपसबान्धभेदेन सप्तविधासु सङ्गतिषु सङ्गत्यन्तराणा स्पष्ट पादधिकरणमङ्गतिमाह - किंपुनरिति । शास्त्रसङ्गतिर्हि वेदार्थविचाररूपतया स्पष्टतरा । वेदान्तार्थविनाररूप वाकाण्डसङ्कतिः, कारणनियन्वाद्विवसङ्गतिः, कारणविषयवाक्य #तर्करूपत्वाध्यायसङ्गतिः अयो गन्यवच्छेदनिश्रान्तेः पादसङ्गतिः । शास्त्रारम्भार्थ-नाटिकातिः अतोऽवान्तरसङ्गतिः किपुनरित्यादि भाष्येणीच्यते ।

जिशाम्य विचार्य सकलेनरपुरुषार्थता साधनपरित्यागपूर्वक प्राप्यनोपायत्वेन च यजिज्ञास्यमुत्तमित्यर्थः । प्राप्यतया प्रापॠतया च हि ब्रह्मापाततःप्रतिपन्नम् | *अनेन जिज्ञास्यमिति पदेन प्रणववेदप्रधानाद्यौपचारिकार्वाचीन ब्रदाशब्दार्थव्या वृत्तिः, तच व्यापक लक्षणस्य वक्तव्ययाऽपि हि सिद्धयति ब्रह्मशब्दवाच्य स्वरूपेण गुणैश्च निरतिशय गृह· वयोगि’वृहति वृंहयति’ ‘बृहत्यागृहणत्याच ब्रह्मेति परिपठ्यते ’ इति श्रुतिस्मृतिनिर्वचनात् ॥

तन’ ब्राह्मणो सर्वा देवताः ’ ‘नकिरिन्द्रत्वदुत्तर: ’ ’ अनिस्सर्वादेवता: ’ ’ एक एव रुद्र. ’ ’ सोमः पवते जनिता मतीनां जानता दियो जनिता पृथिव्याः । जनिताऽग्मेर्जनिता सूर्यस्य जनितेन्द्रस्य जनितोत

विष्णोः’ ‘आपो वा इदगॅसर्वम्’ इत्यादिभिर्नाहाणामीन्द्रादीनामपि समाभ्यधिकरहितत्व प्रतीतरर्थतत्व व्याकुलम् अत स्तेषु तापनयातुरजेजास्य तत् ब्रह्म विलक्षणकमित्यर्थः । सर्वेषा समाम्यधिक्राहिन्ये प्रतीतेऽपि तद्व्याहतमन्यतरवाक्याव गतचेत्यनादरणीयम्। तच्चप्रधानेषु सृष्टिप्रळयप्रकरणषु यदेव निरतिशयवृहदुत्त तदेव जिज्ञास्यमित्यभिप्रायेणा-‘यतोवा

इमानि ’ इत्यादिश्रुतिरितीममर्थ हृदि निधाय सूनकारेण जन्मादिसूत्र प्रणीतमित्यभिप्रायवतोत्त किपुनस्तद्ब्रह्म यज्ञि ज्ञास्यमुच्यतइति नहि किं पुनस्तद्रले युक्तम् ॥ गूढार्थसग्रह. अथ जन्माद्यधिकरणम. २

प्रथमसूत्रे अधिकारी निरूपितः । द्वितीयसूत्र विषयनिरूपणपरम् । यद्यपि ‘ब्रह्मेतितावाद्वयः’ ( तान्टी) इति प्रथमसूत्रे ब्रह्मश-देन विषयो निर्दिष्ट: । अथापि ब्रह्मशब्दार्थव्यक्तिविशेषनिर्णयमन्तरा विषयनिर्णयो न सभवति । ब्रह्म

शब्दार्थनिरतिशयगृहत्व वेदवाक्येषु बहुषु व्यत्तिषु प्रतिपायते । अभिस्सदेवताः’ इत्यादिवेदवाक्यानि व्यासायरुदा (

हृतानि । व्यक्ति विशेषनिर्णयमन्तरा विषयनिर्णयासम्भवेन तन्निर्णयार्थ द्वितीयसूनमित्यभिप्रेत्य अवतारयति - किं पुनस्त द्वा इत्यादिना । किंपुनर्जिज्ञास्यमित्यनभिधाय किंपुनस्तहोत्युक्त्या विषयः प्रथमसूत्रे उद्दिष्टः विशपनिर्णयः अत्रेति बोधितम्, कः कीदृशः इत्यादिजिज्ञासाकमे कइति जिशासा प्रथमसूत्रे शान्ता | कीदृशइति जिशासानवृत्तिः द्वितीयसूत्रे |

उदेशो लक्षण परीक्षा, इति क्रमे उदेशः, प्रथमसूत्रे लक्षण द्वितीयसूने कोदृश इति जिज्ञासा लक्षणेनैव शाम्यति । किपुन

स्त इति तोकिंशब्दस्य ब्रह्मशब्दार्थना छेदकव्याप्यधर्मप्रकारक जिज्ञासाविषय. अर्थः । किंश-दस्य स्वसममि ब्याइतपदार्थताऽवच्छेदकव्याभ्यधर्मप्रकारकजिज्ञासाविषय यत्तेः गदाधरादिमिर्निर्णयात् । व्याप्यधर्मश्च रक्षणमेव । एवच

L

२

भाष्ये यत्तच्छन्दादीनां सृष्टिशब्दस्य च तात्पर्यम्

[ जन्माद्य १-१३

श्रीभाष्यम्

सू. १ - जन्माद्यस्य यतः १.१.२

( जन्मादीति) सृष्टिस्थितिमळयम् । श्रुतप्रकाशिका

सूत्रमुपादत्ते-जन्माद्यस्य यतइति । प्रथम पद व्याचष्टे - जम्मादीति । सृष्टिस्थितिप्रळयमिति । अन्यत्पदद्वयं वाक्यार्थयोजनाया व्याख्यास्यते । प्रथमपदव्याख्यानस्य समासार्थनिर्णयार्थ वाक्यान्तरसापेक्षत्वेन वाक्यार्थयोजनायामन्त भवयितुमशक्यत्वात्तस्य पृथग्यारूपानम्। सृष्टिस्थितिमळयमित्यत्र सृष्टिशब्द उत्पत्तिपरः। ‘सृष्टिस्थित्यन्तकालेषु’ सृष्टि स्थित्यन्तरकरणीम्’ इत्यादिप्रयोगात् प्रयोज्यप्रयोजकच्यापारवाचिशब्दाना व्यतिकरेण प्रयोगो ब्रह्मणएव निमित्तोगदान त्वाभिप्रायनिबन्धनः । सृष्टिस्थितिप्रळयमिति समाहारा द्वन्द्वः । एकस्मिन्कार्येऽन्योन्य सापेक्षतया तुल्यनिष्पादकत्वेनान्वय इतरेतरयोगः- यथा दर्शपूर्णमासयोस्स्वर्गप्रति । अत्र समुदितविवक्षा अयमेव समुदायधिवक्षाया समाहारः । तत्कृतमेक्त्र चनत्व नपुसकत्वं च | अतोऽत्र सृष्टिस्थितिप्रळयमिति समाहारे द्वन्द्वः कृतः ॥

वाक्यार्थयोजनाया सृष्टिस्थितिप्रळया इतीतरेतरयोगद्वन्द्वः कृतः उभयोरपि फलैक्यात् । जन्मादीतीत्यत्रेतिकरणन तत्रैकवचने तात्पर्य गम्यते । तत्र पदार्थयोजनाया सृष्टिस्थितिप्रळयमित्येकवचनान्तपदेन सौत्रपद स्यैकवचनमनुस्त तत्रा प्येकवचनं सृष्टिस्थितिप्रळयाना समुदायो लक्षणं नत्वेककमिति ज्ञापनार्थम् । समुदायस्य लक्षणव्व श्रुतिस्वारस्यादवसीयते

‘यतो वा इमांनि भूतानि जायन्ते, येन जातानि जीवन्ति, यत्प्रन्त्यभिसंविशन्ति’ इत्यत्रीह न प्रतिवाक्यं सद् होत्युत्तम् अन्यथकतरलक्षणवैयर्थ्य च स्यात् || गूढार्थसंग्रह.

लक्षणमुखेन ब्रह्मरदार्थनिर्णयः द्वितीयसूत्रे इति विषयनिर्णयपरत्वमस्य सूत्रस्य सपन्नम् । एतेन शब्दसामान्यस्य सिद्धायें

व्युत्पत्तिः प्रथमसूत्रे, ब्रह्मपदस्य व्यक्ति विशेष व्यु पत्तिः द्वितीये, इत्युभयोरेकपेटिकाव सिद्धयति । यथोक्तमाचार्यपादैः ’ द्वाभ्यामादौ प्रतीतिप्रजननमुचितं सिद्धरूपे परस्मिन्’ इति ॥

अत्र अवतरणवाक्ये ‘किंना’ इत्यनेन ‘अधीहि भगवो ब्रह्म’ इति वाक्य, यत्तच्छन्दाभ्या, ब्रह्मशब्देन, जिज्ञास्यमुच्यत इत्यनेन च ‘तस्मा एतव्योवाच ’ इति ’ यतो वा इमानि भूतानि ’ इत्यादि ’ तद्विजिज्ञासस्व, तद्ब्रह्म इत्यन्तविषयवाक्यं च विवक्षितमर्थतस्वगृहीत भवति ॥ ।

जन्मादीति सृष्टिस्थितिप्रव्ययमिति ‘यतोवा इमानि भूतानि जायन्ते । इति श्रुतौ जनिधातुप्रयोगेण सूत्रे ’ जन्मादी’ न्युक्तम् । छान्दोग्ये-‘तदेशन बहुस्या प्रजायेय’ इति ‘तत्तेजोऽसृजत ’ इत्यादौ जनिघात्वर्थस्थेन सुज

घातुनाऽमिधानेन तदभिप्रायेण सृष्टिस्थितिप्रळयमिति माध्ये उक्तम् । एतेन सद्वियावाक्यैकार्थ्यमानन्दमय विद्यावाक्यस्य सूचितम् । तेन ‘ईनेशन्दम्’ इत्यत्रोपक्रमे सद्वियावाक्यविचारः एतदमिप्रायेणेति चोधितम् । एवं छान्दोग्ये भूत प्रयकथनेऽपि अप तोत्तरीय भूतपक्षकोत्तया सद्वियायामारे भूतपञ्चकं विवक्षितमिति सूनकाराशयो व्यक्तिः । एवं सूत्रकाराशयाद्वीकार एव ‘न विषदः’

इत्यादिसूनसङ्गतिः

।

तत्राकाशस्योत्पत्तिनिरूपणेन

ब्रद्दाकार्यस्व साध

जन्माय १-१२] अभेदमूलानुप्रवेशसहपटिसृष्टिपरः जन्मशब्दः तेन सृप्रियाक्यानांप्राधान्यं नागेदवाक्यानाम्

३

गूढार्थसंग्रहः

यिष्यते । मत्रै पूर्व ‘सोऽकामयत, बहुस्या प्रजायेयेति, सतपाडतायत, सतपस्तवा, इदर्गेसर्वमसृजत, याददं किंच

तःसृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्, तदनुप्रविश्य, सच्चन्यच्चाभवत् ’ इत्यादिश्रूयते । अनापि वक्ष्यमाणसृजिधात्वर्थ एव जनिधा $

स्वइति सर्वसमनम् । अन जनिघालघटित एव सृजिघात्यर्थः, सृजेस्सकर्मकत्वात् । एवचानुप्रवेश सहपठित सृष्टिघाटका जनिरेत्र जन्मादीत्यत्र जन्मशब्देन त्रिसितेति सिद्धयति । अनुप्रवेश एवं ’ सच्चन्यच्चामात्’ इत्यायुत्ताभेदे मूलमिति

श्रुनावेव व्यक्तम्। अनिषद्धये हुस्यामित्युक्तिया जनैः भगवत्पर्यन्तत्वं स्फुटम् । सद्विद्याया नामरूपव्याकरणश्रुत्यातह ढीकृतम् । एव मृत्त कार्यदृष्टान्तकथनेन परिणाभ्युपादानत्वमपि ब्रह्मणः तत्र बोधितम् | अरश्च सद्विद्याया मृत्त कार्य

टान्तकथनेन ‘बहुस्याम्’ इन्युभयनोत्तया अनुप्रवेशस्यामेट हेतुताऽभिधानेन च परिणाम्युपादानत्वमेव ब्रह्मणः उभयत्र विवक्षितम् । एतत्तापर्येन प्रकृत्यधिकरण परिणामादिति वश्यत तन च ‘सच्चत्यचाभवत्’ इतिश्रुतिः परैरप्युदा

।

हना । (श)भाध्यादिव्याख्यातृभिः कार्यात्मना परिणाम: विवचितः सन मिथ्यापरिणामेऽप्युपपद्यते । सिद्धान्ते ’ तस्माद्वा एतस्मात्’ इत्यत्र प्रकृतिविशिष्टये |धक्पदाभाउन उपपादन कारणत्वविरक्षा नैव सम्भवतीत्युत्तम् भामत्या कल्पतरै। न शक्यकारासदान्तः अयमेरेत्युत्तम् ||

तथापि ‘परिणामात्’ इत्यस्य मिथ्यापरिणामबोधकत्ये नैव किञ्चिन्मानम् । कस्पतरूदाहृतवाक्यकारवाक्यानि न परमतसाघकानीति पूर्वाधिकरण एवं प्रतिपादितम् । शुत्तिरजतादिदृष्टान्तः भामत्यादिषूतः । एतदर्थस्य श्रुतौ विवक्षि

तत्वे कारणत्वपश्रुताय दृष्टान्त: नामिहित | किंच परमते रजतप्रति शुत्तिर्नविवर्तोपादानम् | अपितु शुक्तयव च्छिनचिदॆव, अस्मिनर्थे नप्रमाण न दार्शनिकसमतिश्च । ‘तस्माद्वा एतस्मादात्मनः’ इत्यत्र आत्मन्शब्दस्य ब्यापकचे तनवाचित्वेन कारणत्वानुगुण्यन सूक्ष्मचिदचिव्यापकब्रहह्मण एवोपस्थित्या उपादानकारणताऽवच्छेदकरूप स्फुटम् । तस्मा जिघान्य थान्त भूपजनिरेव उपनिष प्रसिद्धत्वमपि व्यक्तम् । एवचाभेद मूलानुप्रदेशसहपठित दित्यनेनास्य रूपस्य श्रुत्यन्त

वयप्रमिता जन्मादीत्यन जन्मशब्देन विवक्षिता । एतेन कारणवाक्यानामेव परब्रहानिर्णायकत्व अनैवामेदनिर्णयात् । तैत्तिरीये पूर्वमुत्ताभेद एव छान्दोग्ये उपक्रमे मृत्तः कार्यदृष्टान्तानुसारेण ‘सन्मूला’ इत्यायुत्तर ‘तत्वमसि’ इत्यत्रापि अभेदवास्याना न प्राधान्य किंतु कारणवाक्यानामेवेति सिद्धया परोक्ता मैकत्व प्रतिपस्यर्थत्व निरवकाशम् ॥ एतेन ‘उपनिपदिति वेदइत्यपीद समभिवदन्ति महावचो महान्तः ।’ ‘सर्वत्रैव महागिरामुपनिषच्छन्दो मवे द्वाचक: वेदश्वायमतोऽन्यदस्य निकट तैनात्र वेदादिगी: ॥ ’ इति सक्षेपशारीरकोतिरपि सूत्रकाराशयप्रतिकूव । ‘ब्रह्म त्रिदाप्नोति परम्’ इति वाक्यस्यत्रहह्मपदार्थप्रभस्य जगत्कारणत्वेन निर्णयपरप्रतिवचनवाक्यापेक्षया परसमतमहावाक्याना

उत्कर्षस्य सुनरामसंभवात् । अमेदवाक्याना कारणवाक्योत्तरत्वेन उपक्रमे उपादान कारणतायाः प्रतिपादने तेनैवाभेदोऽपि साधितो भरती युपत्रमादिषड्विघतात्पर्योिपेतत्वेन महावाक्याना प्राचल्य न सभवतीति व्यासेनैव निर्धारित भवति ।

एवमर्थविशेषबोधन।यैव ‘ यतोवा ’ इति श्रुत्यनुसारेण सूत्रे जन्मशब्दप्रयोगेऽपि एतच्छ्रुतिपूर्वाभ्यश्रुत्यन्तरार्थपर्याोच नेन जन्मशब्दार्थाने घरिणाय सृष्टिस्थितिप्रळयमिति सृष्टिशब्दः प्रयुक्त | श्रुती ‘येन जातानि जीवन्ति ’ इतिजीवधातुः

प्रयुक्त ‘जीवन्ति प्राणान् धारयन्तीति परेषा (उ) भाष्यम् । एवम् ’ इमानि ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानि भूतानि जायन्ते ’ इत्यर्थ. इति च । बहुत्र सर्वभूतशब्दः गी. मा. प्राणिपरः परैर्व्याख्यातः । श्रुतौ जीवधातुप्रयोगेण शरीरसबद्धजीवरूपार्थप्रतात्या अत्र जीवविक्षा स्फुटा । छान्दोग्ये ‘अनेन जीवनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि इत्यत्र तैत्तिरीये ’ तदेवानुप्रा विशत् तदनुमविश्य ’ इत्यत्रन अन्वित्युपसर्गेण सर्वव्यापकस्य प्रवेश परिमितकार्याणा परिणामकाले तादृशपरिणामविशिष्ट

जायत युक्त पयप्रयन्ति’ इत्युक्त मुतिपर्यन्तता

x

[ जन्माद्य ११ २

श्रीभाष्यम्

तद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहि श्रुतप्रकाशिका

नच समुदितलक्षण व्यानर्त्या भावात् । नहि जगदु पत्ती निमित्तापादानभूत स्थित्यादिकारणत्वव्याच्छेय किमपि वस्य

स्त्रीतिचेत् सत्यम् व्यवच्छयम्नेष्यते । तथाऽपिनुरोधा सूत्रकारेणैवमुक्तम् । श्रुतिश्च ‘ताद्वेजिज्ञासस्व ’ इति विधि त्तिोपासनोपयागिनिरतिशयगृह विपरीतागृह नशङ्काव्यत्र उदार्थ समुदायमाह-शङ्कितव्यय उदेनापिहि सप्रयोजनत्य स्यात् लक्ष्याकारानेपरीतशङ्कानिराकरणेन पिना लक्ष्याकारनिश्चयायोगात् । नच जन्मादिष्वेक्कारण व लक्ष्यावाविपरी तशङ्कानिराकरणक्षमम् । तथाहि उपत्तिकारण वेऽभिहितेऽपि स्थित्यादिकारण जनचेत् तदनुगुणज्ञानशक्तिविरहात, स्थितिम x

लयकारणभूतबस्वन्तरसद्वानाच जन्ममानकारणस्य निरतिशयवृहत्व न स्यात् । मुत्तेलेयान्तर्भावा-मोक्षप्रदतयोपास्यस्यैव प्राप्यत्वाच, मोक्षप्रदवप्राप्य वानुगुणैर्गुणैश्च वृहवन । अतो जन्मकारणवमानस्य समस्तवस्तुव्यवच्छेदक्षम वऽपि जमादि

समुदायकारणत्वस्यैव निरतिशयवहौयिकवात् सृष्टिस्थितिप्रयसमुदायकारणव लक्षणमिति शापितम् ॥

समुदायस्य लक्षण यमिहाविवश्चित जमादीति बहुमाहेरन्यपदार्थप्रधानत्वेन जन्मनोनन्तर्भूत वादित्याह-तद्भुणेति । गूढार्थसप्रह व्यासितापर्येण प्रयुक्त इति निश्चीयते । व्याप्तिश्च स्थित्यर्था । जन्मादीत्यन जमशब्द अनुप्रवशकालिकजने विवक्षित ने व्यातिप्रतीत्या व्याप्तिफ्लभूतस्थितिरेव आदिशब्दार्थतया सूनेविति इत्यभिप्रेत्य सृप्रिस्थितिप्रळयमित्यत्र स्थितिशद । अन्तर्यामितसत्तानुवृत्तिपणा स्थिति

बहिर्भूनमातापिनादिमुपेन

इनिष्टप्राप्तिपरिहारलपणा

स्थितिश्चेति द्विविधा

स्थिति अन्तर्ब्रहिव्याप्तिफ्लभूताइन विवक्षिता । एतस्थितिद्वयम एवं जीवधात्वर्थप्राणधारणमिति प्रसिद्धम् । व्याप्त अनुग्रहार्थ ‘यद्भूतेषु वसत्यापे, सर्वानुग्राहकत्वन’ इति (ब्रचि) उपनिषदि प्रसिद्धम् । श्रुनौवास ‘अन्तर्वहिश्चत त्सर्वे व्याप्य नारायणस्थित इति श्रुत्यन्तरानुसारात् व्यातिनिबन्धन

मलयो विरक्षित इति परे नवीना अपि ।

श्रुतौ जन्मस्थित्यो त्रमेणोक्त्या प्रयन्तीत्यनैव

‘अभिमानेशन्ति’ इत्यन मुतिवितिन नवीना । वस्तुतस्तु ‘ब्रह्मवि

दामोतिपरम्’ इति प्राप्य वेना चब्रह्मण एवान कारण लक्षणस्य निर्वाक्षितजन प्रयन्तीत्यन घातो आप्नोतिसमानार्थक वेन च प्रयन्तीत्यन प्राप्तिरेव विवक्षिता । प्रातिश्च मुक्तृत पूर्वमेन निर्णीतम् || घाता प्राप्तथर्थप्रसिद्धयमावेन उपसर्गरलादेवार्था तरमतीतेरावश्यक्तया ‘प्रयन्ति ’ इत्यत्र धातोरेव प्राप्यर्थेप्रसि

द्वया तत्र प्रातिविवक्षण स्वरसम् । अन

’ अभिसविशति ’ इत्यत्र ल्य इत्येव विवश्चितम् । प्रयन्तीत्यन ल्य अभिस

भव तीत्यत्र मुत्तिश्चेति विवभा न युवा । सृष्टिस्थिन्यो करुणामूलकन सृष्टिवाक्याना साफ्ल्यमिति प्रागेव निरूपितम् |

करुणामूलकफलपर्यवसानतु मुक्ताववेति करुणामूलकावान्तर फलप्रतिपादनानन्तर परमप्रतिपादनमेय युक्तम् । मुत्तेराव्य न्तिकलय चेनापि व्यवहारण आत्यतिकल्प तदतिारेचल्यश्च एक्यच्छन्दघटितवाक्य एवं संगृहीतइति ‘अनविशन्ति’

इन विचितप्रलय एवं सृष्टिस्थितिमळ्यामत्य मल्यशब्दाथ | सूपस्य मुतिपर्यन्तन सृष्टिवाक्यना प्राधान्य अभे दवाक्पानांचाप्राघाय हदीकृत भरति । ’ अभिसरियाते’ इत्यन मुतापसिद्धान्त उत्तार्थप्रतिसे

नानुपपत्ति । ‘जन्मादीति’ नपुंसकलिङ्गानर्देशानुसारण सृष्टिस्थितिप्रळयम् इयुति ॥ तदुणमविज्ञानो बहुमोहिरिति । जन्मादीत्यत्रेतशेष महरयपदार्थप्रधानतया जमन अत्रबोध

ज्ञानमनिरूपणपरमहामा, दीपादः

जन्माय १-१-६]

श्रुतप्रकाशि

बहुहिदिग्धिः तद्णमविज्ञानोइनसविज्ञान येति । तत्र प्रथमस्यौदाहरणं’ मरादीनि सर्वनामानि लम्बकर्ण मानय ’ इत्यादि । द्वितीयस्दाहरण चित्रगुमानय इति । नदेन विशेष गुणशब्देन शिंगणच स्त्रिक्षितम् । समित्येकीकारे विशेषण विशेष्य नक्कनसहशापयतीत्यर्थः । पवमपि चमहर्नान्यपदार्थप्रधानमन: 6

वशिष्ट समुदायतसमुदायिनीराइन्यपदार्थाः समापनशिप्रस मुढापान्तर्गत कारेशचन्यपदारं युय । वरदमावस्य तेनाकारेण तद्वाचक भावात् || श्रव्याग्दीदानम् अचिन्त्येयादिना | अमेति पदस्य जगन

मात्रे वक्तव्ये किमर्थी

विकार इनिचेत् सूत्रकारविनभितार्थकथनार्थः, तद्विरा न श्रुतिभिवभया । श्रुतिथि शातित ; उच्यते

‘यतोनामानि भूतानि जायन्ते इयन भूतशब्देन कार्यपि इमानीतिपद कार्यया धार्मिप्राहरूम मागसिद्धाकाशेपपरम् तन जमा आभासतापरब्रह्मणी जिज्ञास्यताऽनुपयोगीति वैचित्र्यपरमिमानीतिपद इंडशकार्य

निष्पादनानुगुणगुप्रीति शरार्थम् । श्रुतिसक्यस्वेदशब्देन निर्दिश

जगतः इमा

नीतिश्रुती बहुवचने सत्यपि सौत्रमेकचन वृक्षम्य भुरनानाशेषणैतृक शापनार्थंभूतदयादि चतुधिभूतमानेन भरनरियायोगिक कार्यसमटाया मक् जगद्विपय शापनाथन | अन्नपवहि भाग जगत इत्युक्तम् | तन कार्यम्य निदनिशमक रातू नन प्रभाग सेद्धनिदानवैचिनीमनित्ययादिपदयनाह |

ननु गृहाधिकरणे गृह समाष्टीत्य उगतविशेषणेचनेतात्पयामाउन टेन यायेन प्रसिद्ध ●निर्देशम्पतथा अनुवादरूपस्य इदशाविशेषण ना पर्याभावनय व्याख्यातव्यम् | मेरम् गृहाधिकरणयुद्देश्य

विशेषणमात्रविक्षा ननिषिद्धा अपि नुवादस्य मूलभूतप्रापक्चाक्याक्तार्थविरुद्धविशेषणेहि तापमान उत्तः । उत्पत्ति

वाक्यसिद्धस्य ● गृहबहुम्अन्यथा अष्टपं ब्राह्मणमुपनयीत’ इत्यादिविशेषणे तात्प र्याभानप्रसङ्गात् । अन्तु प्रायका जगचित्रमेय स्पष्टम् यदा मन प्रयुनस शब्दस्यानवक्षायामन्यानुप पत्या आनर्धक्य तत्रोद्देश्य #तनततस्मादेव व्याख्यातु युतम् || (

गूढार्थसम

एव न स्यादिति का नारा

|

[•

उत्त च ’ सदीनि सर्वनामानि ’ (१.१.२६) इति सूने महाभाध्ये सर्वशब्दः

आदिः येषानानीमानिशी बहुमीहिकथनानन्तर ‘यदेव सर्वशब्दस्य सर्वनामसशा नामांति । किम् ? अन्य

पदार्थ

हुनीहिरयमन्यपदार्थे वर्तते । तेन यदन्यत्सर्वशब्दात्तस्य सर्वनामसज्ञा प्राप्नोति । तया चित्रगु

रानीयतामियुक्त यता गानो भवन्ति स आनीयने नगार, नैष दोष भनतिहि हुहौ तद्गुणसविज्ञानमपि तद्यथा चिनवाससमानय’ लोहितोष्णीषा ऋत्विज प्रचरन्ति इति तद्गुणचनीयते तद्गुणाश्च प्रचरन्ति दयुत्तम् ॥ अत्र प्रदीप –’ तस्य अन्यपदार्थस्य गुणा -उपलक्षणानि तेषामपि कार्ये सर्विज्ञान तद्गुणसविज्ञानम् । तत्र चित्रगुरा "

नीयतामिति स्वस्वामिभानसबन्ध षष्ठ्यर्थ खनिशेक्षित स्वामिनएनयन न गवाम् | ’ दण्डी विपाणीचानी t

यताम्’ इत्यतु सयोगसमवायन सनन सनन्धिान कार्ये विज्ञायमाने उपलक्षणस्याप्यन्तभंगे भवति । दहाप्या

दिशब्दस्यानयवनाचित्रदुताव भेदसमुदायः समासार्थ: तस्य व समुदायस्य युगपश्ये प्रयागाभात्रात्तदन्तर्भूताना

उद्योतानुबादः ‘इमानि ’ (थु) इत्यनुसारेण अस्येति (सू) भूतशब्दे जीवानामपिक्षिा [ जन्माय १-१२

६

श्रीभाध्यम्

(अस्य) अचिन्त्यविविधविचित्ररचनस्य नियतदेशकालफलभोगब्रह्मादि स्तम्व पर्यन्त क्षेत्रश मिश्रस्य जगतः

(यतः)

श्रुतप्रकाशिका

तत्रानिदर्शवैचित्र्यमाह - अचिन्त्येत्यादिना पदेन । जीवकर्तृकतया चिन्तयितुमशक्यत्वमन्त्रिन्त्यत्वम् । आकाश वाग्वादिभेदेन विविधत्वम् प्रत्येक तत्तव्यष्टिबाहुल्येन विचिनवम् ईदृशरननस्येत्यर्थः । अत्र रचना सस्थानम् । अथ

चिद्वैचित्र्यमाह - नियतेति । अस्मिन्देश अस्मिन्काले इदफ्ल्मनेन भोक्तव्यमिति नियमो ब्रह्मादिपिपीलिकान्तानामविशे पेण भवति । ब्रह्मणोहि स्वमानपरिमितवर्षशताधिक जीवितु अण्डान्तरे प्रवेष्टमण्डाधिपत्यादधि पल मोक्तुंचाशक्यम् । एव

चिदचिद्वैचित्रीकथनेन क्षेत्रशमात्रस्य कर्तृत्वानुपपत्तिस्सू चिता ॥

तृतीय पदमुपादत्ते- यतइति । पूर्वस्य पदस्य श्रुतिविनाऽनुसारेण व्यख्यान वृतम् । अत्रतु तादृशपदश्रवणाभा वेऽपि कथमनेकावेशेषणोक्तिः । ‘यतो ’ ’ येन ’ ’ यत् ’ इति प्रसिद्ध निर्देशोहि प्रापकवाक्यसापेक्षः तन प्रापकवा क्येषु जगत्कारणत्वजिशास्यत्वोपयोगियाहशविशेषणविशिष्टो योधर्मिविशेषउत्त: तादृगविशेषणविशिष्टस्स एवान श्रुताय नक्षतइति सूत्रकारामिप्रायइति कृत्वा तत्ताद्वशेषणावशिष्टतद्धर्मिविशेषपरत्व सौत्रस्य यतदशब्दस्योत्तम् । यतः

इत्यन* सार्वरिभत्तिकत्याद्विभक्तयन्तरशङ्का स्यात् तेन जगजन्मादयो यत्र भवन्तीति देशकालादि वदधि करण वमेव ब्रह्मलक्षणमित्यपि शङ्कितु शक्यम् | # एव तासलेप्येकद्विबहुवचनसाधारण नाकारणवाक्येषु सद्ब्रह्माद्यनेकश दैर मेघानाच कारणानेकत्वशङ्का स्यादिति तदुभयव्युदासार्थं यस्मादित्युत्तम् | गूढार्थसङ्ग्रह

मेव वृथाप्रयोगत्वात्कार्यार्थया सज्ञया प्रवर्तितव्यमिति सर्वशब्दस्यापि सा सिद्धयति । यथा ‘देवदत्तशालाया ब्राह्मणा आनीय-नाम्’ इत्युक्ते देवदत्तोऽपि यदिब्राह्मणो भवति स्वशालास्थश्च तदा सोडप्यानीयत एव’ इति ||

अन उद्योतः –’ उपलक्षणानीति | प्रकारतया अन्वयिनीत्यर्थ । कार्ये सविज्ञानमिति । तस्य द्वेधा क्वचिद्विशि

टस्य क्रियाया सन्निधानमात्रेण यथा कियायोगामावेऽपि शुक्लबासस भोजयतीति। कचित्तु विशेषणस्यापि क्रियायोगेन यथा शुक्लबासस पश्येति । कार्ये यत्र तद्भावभावि तन तद्गुणत्वमित्यर्थ फलित । एतद्द्वणसविज्ञाने तद्विशिष्टस्येतरान्वय अन्यत्र तदुपलक्षितस्येयपि भेदः अयशब्दशक्ति स्वभावगम्योऽन्तर्भावः कार्य कार्यसन्निहितत्व वा एव च यन सयोग समवायान्तरसचन्धेन सरन्ध्यन्यपदार्थस्तत्र तद्गुणः । अन्यत्रातद्गुणइन्यु सर्ग इतिगोलार्थ । ननु मक्ते न सयोगो नापि समाय इत्यनआह - इहापीति । एवच समवायेन सन्धिोऽयपदार्थत्वेन तद्गुणस्त्वमेयोचितमित्यर्थः’ इति ॥ 1

इमानिभूतानि ’ इत्यत्रेदंशब्दप्रयोगेण तदनुसारेण ‘अस्य ’ इति इदशद एव सूत्रे प्रयुक्तः । इदमस्तु स निक्रष्टम्’ इति महाभाष्यानुसारेण बुदया सन्निकृष्टपर: इदशब्द: तत्तप्रमाणसिद्धपर्यत्रसितः ॥ ‘भूतानि ’ इत्यत्र भूत {

(

शब्दः पञ्चमहाभूततात्यर्येण न प्रयुक्त इमानीत्यस्य वैयर्थ्यात् । किंतु योगेन परिणामिकार्य सामान्यपर इत्यभिप्रेत्याह

अचिन्त्यविविधविचित्ररचनस्येत्यादि । परेरापे नौ ब्रह्मादिसम्बर्थ नविवक्षा उपनिषद्भाध्ये उत्ता। सूत्रभाध्येऽपि रूपाया व्याकृतस्य अनेक कर्तृमोक्तृसयुक्तस्य मनसाऽप्यचिन्त्यरचनरूपस्य ’ इत्युक्तम् । एतन जोवानामपि कार्य

जम्माद्य १-१-१]

यम्मा सर्वेश्वरादित्यादिविशेषणागि सूत्रस्य विशेषपरत्वसाधकान श्रीभाष्यम्

यस्मात्सर्वेश्वराग्निसिलहेयप्रत्यनीक स्वरूपात्सत्यसङ्कल्पात् ज्ञानानन्दाद्यनन्त कल्याणगुणात् श्रुतप्रकाशिका

उपाययोरेयतयाऽपि जिशास्य के कारणोत्तानि तत्तव्यापक वाक्यसिद्धान्येतच्छुनिनिवञ्चितानि विशेषणानि

दर्शयति । सर्वेत्यादिना तियो मूर्तयो अशाः ब्राशीन यादवप्रकाशपक्षः प्रधानपुरपयोःकारणत्वं के पाचिन्मतम् इंडया न्यूनाधिक्तत्व्यवच्छेदार्थ ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ ‘सकारणं करणाधिपाधिप’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण सर्वे श्ररादिव्युतम् । कारणनास्यशेत्रभूतशोधक शक्यसिद्ध जिवषयोगिन चिदचिद्ध्यानर्तकाकारमाह-निसिलहेयप्र त्यनीकस्वरूपादिति । निसिनाचतापमानिकाराश्चितया देशनिकाशयाश्च नियश्चिताः । हेया सति तद्वियुका व्युदस्यने प्रत्यनीकशब्देन प्रत्सनीलगदुवादानव नौपद्यत इत्याह – स्वरूपादिति । अदा

रकहेयसच घो ब्युदस्तः नतु सद्वारकइत्यर्थ हेमन्यनीक वे विशेषऽ हेयासभः तत्सबन्धविरोधियात् स्वप्रति यादव वयोगाचे त्याह- सत्य सङ्कल्पादिति। स्वल्पानुरूप हेयसबन्ध सथितेषु तद्वियोगच क्तुं समर्थ | नम ।

हेय सर्वनीश्वरापेक्षया हेय तत्सकन्नेतृत्यर्थेन तन्त्रीत्यरसाह नादितिभाव। सत्यवहेयप्रसनीलोपपादक कार त्वजिशास्त्र वोरयोगिन।हेमन्यनीकान्त्यसकल्पादिनि पदद्वयेन ‘अपहतपाप्मा’ इत्यादिवानव स्मारितम् || जिशास्यत्वोपयोगिनी घर्मिस्वरूपस्य कल्याणतामाह - ज्ञानेति । आनन्दव्य स्वानुकूलत्वम् आदिश देन सत्यव्यमानन्य च विवश्चितम् हेयप्रत्यनीकत्व पूर्वमुत्तम् ज्ञानानन्देति भावप्रधाननिर्देश: ‘येकयोद्विवचनैकव चने’ इतित् शान अनन्दसत्य यानि न प्रादेशिकानीत्यनन्तशब्दार्थः । * आदिशब्दनानन्त्यव्य गृहीत वेऽपि सर्व

व्यापित्यकालानन्त्यकथन नित्यत्वस्य सार्वत्रिकत्वकथन सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यात्वस्य च नित्यत्व सप्रदेशष्वृत्ति कथन विरुद्धम् | * कल्याणत्यमन्येषामनुभवितृणामध्यनुकूलत्य ज्ञानत्यादय यस्य कल्याणगुणा यस्य तस्मादित्यर्थ.

यथा प्रमाऽऽश्रये दीपे प्रभाविना आश्रयाशस्यैन चतुरङ्गुळ वरूपवतोज्ज्ञगुणा तथा ब्रह्मणोऽपि ज्ञानत्यानन्द-वसदै सत्वरूपानि स्वरूपस्य गुणा । घर्मिणो धर्मस्य च ज्ञानले व्यत्तिभेदादविरोधः | धर्मधर्मिणोस्साघारणाकारो ज्ञानवानन्द त्यादिः यथा नरस्यैव सतो राशो नराः परिक्रा इत्युक्त व्यक्तिमेदादविरोधः नत्यचौमयसाधारणाकारः तद्वत् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

टिनिवेशस्सिद्धः। श्रुतौ ‘ यत ’ इत्यन यच्छन्दस्य प्रापकञ्चन्यन्तरप्रमाणसिद्धार्थबोधकर्तेन सूत्रे ‘यत’ इत्यत्रापि स एवार्थी निवक्षित इत्यभिप्रेत्य ’ यतः यस्मात्सर्वेश्वरात्’ इत्यादिभाष्यम् || 6

" कि कारण ब्रह्म देवान्मशत्तिम् ’ क्षर प्रधानममृताक्षरहरः क्षरात्मानावीशते देवएकः

प्र

‘प्रधानक्षेत्रशपतिर्गु

णेशम्ससारमोक्षस्थितिन-घहेतु | सकारण करणाधिपाधिप यस्य देवे पराभक्ति - प्रकाशन्ते महात्मन, ’ इत्यादि श्रुत्यभिध्येण यस्मात्सर्वेश्वरादिति । ईश्वरत्वमाविद्यकमिति भ्रमनिरासाय यशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतु. <

विद्यत ईशनाय’ ‘निश्वयं निरञ्जनम्’ इत्यादिश्रुत्यभिप्रायेणाह– निसिलहेयप्रत्यनीक्स्वरूपादिति । ‘अपहृतपान्मा सत्यत्रामस्सत्ययङ्कल्प. ’ इति श्रुतिविरोधेन निर्गुणभुति. प्रागुवदिशा (प्रथमाधिकरणोपपादितदिशा) गुणसामान्य ननिषे. घति किंतु गुणमिति वा पर्येण सत्यसङ्कल्पात् ज्ञानानन्दाद्यनन्तक स्थाणगुणगणादिन्युत्तम् । ‘सर्वशान् सर्वेश्वरादिति

परमकारुणिकात्परस्मारपुस इति शब्दतात्पर्यम्

८

[ जन्माद्य ११ १

श्रीभाष्यम्

सवेशात्सर्वशक्तेः परमकारुणिकात्परस्मात्पुंसः सृष्टिस्थितिप्रळया प्रयवर्तन्ते तद्ब्रह्मेतिसूत्रार्थः श्रुतप्रकाशिका

धर्मभूतज्ञानवत्तामाह - सर्वज्ञादिति | सर्वशत्य निमित्तलोपयोगि सर्वशक्तित्त्वमुपादानत्वोपयोगि, अनेन चिद चिच्छरीकत्वमभिप्रेत भवति अन्यथोपादानस्वायोगात् । किंन्च सर्वशत्वमुपासकापेक्षित तन्प्रतिबन्धतन्निरसन प्रकारशानो पयोगि, सर्वशक्तित्व तद्विरोधिनिरसनोपयोगि । परमकारुणिकत्वं च जिज्ञास्यत्यकारणतोपयोगि प्रळयदशायामस कल्प चेतनजात निरीक्ष्य दययाहि सृष्टि: * सतिसौलम्य च दययैन यथा ‘माता पिता भ्रातानिवासइशरणं सुहृद्गति नारायण: ’ इति ||

ईदृशेश्वरउपायभूतः । उपेयमन्यदित्यनाह– परस्मादिति । अन्न मातापित्यनुसन्धेयम् । देवताविशेषनिर्णयार्थ

माह - पुसइति । कारणत्रास्त्रेषु ‘छागोवा मन्त्रवर्णात् ’ इति न्यायात् सद्रह्मात्मादिसामान्य शब्दाना पुरुषान्नारायणादिति विशेषपर्यायवात्सर्वश्रुतीना नारायण एवं पर्यवसानभूमिरिनि ‘यतो वा दमानि’ इत्यादिश्रुतेर्हृदयमिति सूनका

रस्य भावइति भाष्यकाराभिप्राय: । पुसइत्यनन कारणभूतस्य वस्तुनस्त्रिपाद्विभूतिमत्वमपि सूचित पुरुषसूक्ते ‘त्रिपाद

स्यामृतंदिवि ’ इति श्रवणात् । सूत्रार्थति | अक्षरार्थस्तात्पर्यार्थश्चेत्यर्थ. ॥ ननु यदीश्वरो लिल्क्षयिषितः तर्हि तदसाधारणसर्वज्ञत्वादिप्रतिपादक सत्यज्ञानादिवाक्यानादरेण जन्मादिकारणत्व किमर्थे सूत्रितम् | उच्यते गुणैस्स्वरूपस्य लक्ष्यमाणत्वे तदपेक्षया बहिष्ठाया विभूतेरुपास्यानन्तर्भाव: प्रतीयेत सर्गादवि गूढार्थसंग्रह:

परभाध्येऽप्युक्तम्। ‘यस्सर्वशस्सर्वजित्’ इत्यत्र सर्वशल, पराशक्तिस्वाभाविज्ञानलक्रया च 6

}

इत्यनौ उभयच प्रतिपादितम् । सृष्टिाक्याना प्रयोजनाभावात् ‘फ्लवत्सन्निधानफल तदङ्गम् ’ इति न्यायेन अमेद

वाक्यशेषत्वेन आ मेकत्व प्रतिपयर्थत्वमिति भ्रमनिरासाय- परमकारुणिमादिति || उत्तरत्र सूने ‘लोकवत्तु लीलाके वल्यम्’ इत्यादौ स्वप्रयोजनपरप्रयोजन योरभिघानेऽपि अन्तर्यामिलस्य मुक्तिपर्यन्तताया: ‘हन्ताहम्’ इत्यादिश्रुतिसि

दत्वेन ‘हादीनुगृहीतरशताधिक्या ’ ’ संपद्याविर्भावरस्वेन शब्दात् ’ ’ अनावृत्तिश्शब्दात्’ इत्युपसहारेऽप्युक्त स्थफलस्य ’ जन्माद्यस्य यतः ’ इति सूनेऽपि विचितत्वेन उपक्रमोपसहारयोरैकर वृत्तिकारमतएवेति बोधनाय परमकारणि.

कात् इत्युक्तम् । ‘ यत्प्रयन्त्यभिरविशन्ति ’ इत्यन सृष्टेः मुतिपर्यन्तफ्लप्रतिपत्तिः स्फुटा | उत्तगुणविशिष्टस्थापरब्रहान्यमे वेति भ्रमनिरासाय परस्मात् इति । ‘तत्वोपनिषद् पुरुषम् ’ इति श्रुत्या पुरुषस्योपनिषत्तात्पर्यनिषयत्वमित्यभिप्रेत्य ‘पुंसः’ इत्युनम् । पुरुषश्च वासुदेवएवेति पूर्वाधिकरण एवोत्तम् । ’ स्वरेण सधयेद्योगम्’ इत्युपम्प ‘सर्वभूताघिवास च

यद्भूतेषु वरात्यपि सर्वानुग्राहकवेन तदस्म्यह चासुदेवः’ इति ब्रह्मचिन्दूपनिषदुपसरारे उक्तया नादार्थों यामुदेव एवाभ विवक्षितः । तेन अकारोकारमकारार्थान ब्रह्मविष्णुरुद्राणा सुटधादिषु एनेत्रियत्न सभवतीति विष्णु त्रिविवक्षितताया नावकाशः व्यस्टियादानव निमूना हेतुलन समष्टिथे, अतः समष्टिष्टिविषयप ‘दाय अपि ’ इमानि भूतानि ’ इत्यत्र अभिनेता इति व्यष्टिसमष्टयादिपदार्थक्ती यादेवितिइति स एषायसूत्रे

ब्रहाशब्दार्थत्वेनाभिप्रेतः । तदेवदा- तद्ब्रह्मेति सूनार्थइति । ग्रनजिशासति समासघटकाशन्दस्य पृथक्करणेनानुष यहांयुक्तम् श्रुतावार यती बेत्युरक्रमेण वद्रदा गुरसहारण च अयसूयार्थ: थुन्यनुगुण इति भावः ॥ ।

जन्माद्य १-१-२ ] श्रुतप्रकाशिका

प्रयभूतया विभूत्या स्वरूपे लक्ष्यमा तन्नियमनधारणायपेक्षितत्वादेव गुणानन्तर्मागे न शक्यशङ्कः । अतो गुणानामिव

• विभूतेश्च जिज्ञास्यान्तर्भारशापनार्थ जन्मादिलक्षण विभूतेश्च जिज्ञास्यान्तर्भाव: * उपासांत्रनिध्यत ऋतुन्यायाग्या से त्यति || नन्येनमपि कृत्स्नविभूतेर्जिज्ञास्यान्तर्मानो न सितिनिभूते-मायस्यात् | मैवम् । तस्याः जन्माय वेऽपि यत्प्रयन्ति’ इति प्रळयवाक्यस्ययच्छन्द निर्दिष्टे मुक्तप्राप्ये ब्रह्मण्यतर्भावसिद्धेः । तथाहि ‘प्रयन्ति’ इत्ये {

तदविशेषेणात्यन्ति कलय रूप मोक्षमपि प्रतिपादयतीति यच्छन्देन मुक्तप्राप्यतयाऽपि नहानिर्दिष्ट भवति ।

प्राप्याकारवि

शिष्ट च ब्रह्म प्रमाणान्तरसिद्धमिहान्यते । प्रमाणान्तराणि च विभूतिद्वयविशिष्ट ब्रह्म प्राप्य वदान्ते ; प्राप्यामारस्यचो पास्य व तऋतुन्यायसिद्धं तंदर लक्षणान्तर्भूतेन लयाशेनोपलाक्षेतायात्रिपाद्विभूतेराप जिज्ञास्यान्तर्भावसिद्धिस्सूनिता भवति ॥

ननु यतइति सूनपदस्थाया. पञ्चम्या उपादानार्थात् ब्रह्मांपादानमिति निमित्तान्तरसद्भावात् ‘उपादानं तु. भगनान्निमित्ततु महेश्वर. ’ इत्युक्त व्योमानीनपचा नकाशः प्रसजेत् । नैवम्-यतइति पञ्चभ्या हेतुमानविषयत्वात् ● हेत्य '

र्थव च जनिस्थितिलयसाधारणत्वादवगम्यते । नतु ’ जनितु प्रकृतिः’ इत्यपादान सज्ञा विधानवत् स्थितिकर्तुर्लय स्था

नस्यचापादान सज्ञानिधान दृश्यने, तस्मादिय हेतौ पञ्चमी । ततश्च निमित्तोपादानयोरुभयोराप हेतुत्वा विशेषात् यत *

..

इति पदेनोभयनिधकारणत्यमपि भवति । ‘यतोवा इमानि’ इत्यादिवाक्ये यतइति पदस्योभयविषयत्वात् कोकृत सौनपदस्याप्युमयविषयत्वोपपत्तेः ||

ननु ‘यतोवा इमानि ’ इति वाक्ये यतो येन यदिति यच्च-दस्यावृत्तत्वाद्यत इति पदस्य जनिस्थितिल्यसा

धारण्य नास्तीति तत्र यतइति पञ्चम्युपादानमानविषया, जायन्त इत्यनेनैया-नयात् । पञ्चम्यर्थोहि ‘जनिकर्तु प्रकृतिः इत्ये प्रतीयते, किंतु हनुमानविषयायाअपि सौनपदपञ्चम्यारश्रुतिवाक्यस्थपञ्चभ्यभिहितोपादानरूपहेतुविशेषे पर्यवसानस्थात् सून त्यैायपत्तेः । अतश्श्रुतिसूनयोरपि पञ्चम्या उपादानमात्रविषयत्वात् ब्रह्मोपादान नतु निमित्तमिति | नैवम् नौ यत इति पदस्य जनिस्थितिल्यसाधारणत्वाभावेऽपि यच्छन्दस्यानुनादरूपत्वा दनुवादस्य च प्रापकत्रायसापेक्षतया

ताद्वैरुदार्थरत्यासम्भवात् । प्रापकायेषु च ’ एकमेनाद्वितीयम्’ ‘तदैक्षत बहुस्याम् ’ ’ तत्तेजोऽसृजत ’ इत्युपादा

नभूतस्यैव ब्रह्मणो निमित्तान्तर निषिव्याहमेव जगद्रूपण ‘बहुस्याम्’ इति सङ्कल्पमुक्त्वा यथासङ्कल्प तकर्तृवसृटेश्व प्रतिपादनात्तदनुवादिनि लक्षणवाक्ये यत इतिपदभुभयविषयम् । श्रुत्यनुविधायित्लाज-मस्थितिल्यसाधारण वाच सौत्र च

पदमुमयावश्यमेवेति निमित्तान्तरबादो वेदविरुद्ध वादनादरणीय एवेति ॥

प्रकृत्यधिकरणपोनहत्तय स्यादितिचेन्न तनहि निमित्तोपादानैश्यस्य श्रुतिप्रतिपाद्य व समर्थ्यते अऋतु नि मित्तोपादानै क्यसिद्धचत्कारेण तस्योभयविध कारणत्वस्य लक्षणत्वानुपपत्तिः परिहियत इति वैषम्यात् । * नन्वीश्वर एव ब्रह्मचेत् सत्यशानादि लक्षणत्वेन वक्तव्य नतु जन्मादि ईश्वरस्य सर्वविघकारण बायोगात् । निमित्तकारणमुपादान चैकमेवाह वेदान्तेषु मतम् । तस्मादीश्वरादतिरिक्त ब्रह्माभ्युपगच्छतो भेदाभेदवादिनोऽनुकूलमिद जन्मादिलक्षणकथनम् ॥

नैवम् -निदचिद्विशिष्टतया सत्यसङ्कल्पतयाचेश्वरस्यैव बहुस्यामितीक्षणक्षमत्वेन सर्वविघकारण वोपपत्ते । सन्मास्य चिन्मात्रस्य सत्यसङ्कल्पत्वायोगादीश्वरस्य च ब्रह्माशतयाऽध्यस्ततयाचाभिमतस्याशान्तरा*ध्यस्तान्तरसमानाधिकरणश दवा व्यत्वायोगाच्च । भेदाभेदपक्षे मृषावादिपक्षे च ’ वहुस्याम्’ इति सङ्कल्पपूर्वककारणत्व नघत इत्येतलक्षण परेषामेवानु

पपनम् । किंच बुभुत्सितस्य लक्षण वाग्यम् बुभुन्सितचोपास्यम् ईश्वरएवोपास्त्र प्राप्यश्च । * उपासनं च विशिष्टविषय उपासानैविध्यस्य वक्ष्यमाणत्वात् । * प्राप्तिश्च विशिष्टविषया यथोपासनभावित्वात्तस्या. जन्मादिचीपास्यरक्षण सद्वि ●

2

‘यतोना’ इत्यस्य प्राधान्य राजकुमारनय सृष्टिमुत्तियाक्यैक्रय च

२०

[ जन्माद्य ११ - २

श्रीभाष्यम् '

भृगुर्वै वारणिः । वरणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्म ’ इत्यारभ्य ‘यतोवाइमानि

भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तद्विजिशासस्व तद्ब्रह्मेति ' श्रुतप्रकाशिका

जिज्ञासस्वेति ’ प्रतिपादनात् | सत्यज्ञानादितु विशेष्याशम्य लक्षण नतु विशिष्टस्य अतो निशिष्टस्यैवोपास्यत्वाजिज्ञास्य

ब्रह्मलक्षण जन्माद्येव । यतइत्यस्यानुवादरूपत्वात् ’ विजिशासस्वेति’ जिज्ञास्यत्ववचनाच, जिज्ञास्यत्वोपयोगि शोधकया क्यार्थश्च यच्छन्दे गर्मित | तस्मायस्मादित्यादि विशेषणान्युत्तानि ||

अथ जन्मादीना लक्षणत्वे तत्र जन्मनोऽन्तर्भाव तनापि समुदितस्य लक्षणत्वे च किंते प्रमाणमित्याकाक्षाया सूत्र

कारैर्नियनामिप्रेता श्रुतिं दर्शयति । भृगुरिति । # शास्त्र प्रणाड्याविषय

‘यतोषा इमानि ’ इत्यादिमाने उदाह

र्तव्यपि अर्थगदरूपता पर्यलिङ्गज्ञापनायें, प्रकरणस्य ब्रह्मोपक्रमत्वेनानन्यपरत्वज्ञापनार्थे च भृगुर्वा इत्यायुदाहृतम् । अशीन्द्रादिवस्तुषु सर्वोत्कृष्टतया आपातमतीतेषु सर्वेश सर्वोत्कृष्टत्यस्यानुपपन्त्येन तत्त्वस्य दुर्निश्चयतया निरतिशवृह वाश्रय

व्यक्तिविशेषजिज्ञासयाहि ‘अधीहि भगनो ब्रह्म’ इति प्रश्न | तन व्यक्ति विशेषस्य लक्षणमुच्यते ‘यतोवा इमानि ' यतो, यन, यदिति यत्तयोगात्कारणत्वमनृद्यते तद्ब्रह्मति कारणस्य ब्रह्मत्व विधीयते तेन कारणत्वस्य ब्रह्मलक्षणत्व सिद्ध भवति ’ तद्विजिज्ञासस्व’ इति न विचारस्योपासनस्य वा विधि | विचारात्मकज्ञान रागप्रातःवानविधेयम् । उपास

नात्मकस्यतु ज्ञानस्य ‘ब्रह्मविदामोति’ इति प्रावणिकवाक्यान्तरसिद्धत्वात् उपक्रमे ‘अधीहि भगवो ब्रह्म ’ इति

प्रश्नस्य तच्चपरत्वेनोपायविषयवाभावाच्च नोपासनात्मकज्ञानामेह विधेयम् । अतो विजिज्ञासस्वे. युपदिश्यमानार्थे अव

।

धानायें] सन्देहनिवृत्त्यथैोत्तम् | या गन्धनती तापृथिवीं रिद्धीतिवत्

अत कारण वस्य ब्रह्मलक्षण वमेवास्य वाक्यस्य

विधेष यथा-यन सारसस्सदेवदत्तकेदारइत्युत्ते सारससम्बन्धस्य देवदत्तकेदारलक्षणत्वमुक्त स्यात् । तद्वत् * देवदत्तकेदारो बुभु#िधीस्थ सारससनन्धश्च दृष्ट. | * तस्य देवदत्तकेदारलक्षणलह्यात अतस्तदेव वाक्यस्य विधयम्, एवं निरशियवृहत्व हुष्पप्यारातत. प्रतीतम् |

कारण य च प्रापक्याक्यावगतम् । * तस्य निरतिशयवृहद्वस्तुलक्षणत्वम

नवगतमिति तदत्र विधेय, लक्षणस्य च सजातीयविजातीयव्यावर्तन स्वभावत्वादन्येषा निरतिशयवृहत्त्वशङ्काव्युदास प

लि1. 1 अनो नारयणादिनिशेषशब्दयाच्य वस्तुविशेषस्यै निरतिशयगृहत्वसिद्धि अतएवाह परस्मात्पुस इत्युत्तम् || 1

गूढार्थसमह. ।

भृगुर्वेवारुणि इत्यादि

अत्र ‘यतो वा इमानि’ इत्यादिश्रुत्यर्थ एवं सूत्रेऽभिहित इति तारन्मानोपादा

नेनैव प्रसूत्रार्थनिष्कर्षस्मभनति, अथापि ‘ब्रहाविदाप्नोतिपरम्’ इ युपत्रमे प्राप्यत्वेनोत्तस्य ब्रहह्मण

‘यतोया’ इत्या

दिना लक्षणमुमेन निर्णय | तस्यैव प्रश्न प्रतिवचननति प्रश्नाक्योपादानेन ‘सत्यशानमनन्त ब्रा’ इति चाक्यतः

‘यतोना इमान भूतानि जायन्त’ इति वाक्यस्य प्राधान्यबोधनाय ‘भृगु

इत्यादिषभुपातम् । अत्र गृहस्थेन

गृहस्थप मारियापदेशन सन्न्यासिन एवं ब्रहाविद्यायामधिकारइनि परसमतार्थ नघग्न इत्येतन सूचितम् ||

एक पुत्रेण पितु शानसपादनेनें कारयत् परमा मनो जीनारामु पत्तिनिरूपणे राजकुमारनयेन सृष्टिसमकालिका • र्यानिध्वस्य शासगदनाथाया ज्ञानाप्न सूचि | तेन प्रान्त विपतिवारी पूर्ण 6

१

विकासरूपाया राजकुमार तादृशोरमे। सूचनटिवीत भवति ॥

अनाधिकरणे कार्यकारणासंभोऽपि पति

जन्माद्य ११२ ]

११

श्रीभाष्यम्

(तै.उ.भ्रगु) श्रूयते । तन संशय. विमस्माद्वाक्यात् ब्रह्म लक्षणत प्रतिपत्तुं शक्यते नवे ति निभातम् । न शक्यमिति ।

श्रुतप्रकाशिका प्रकारे कारणभूतस्तुविशेष निरतिशयत्व शाया इति मिनेन लक्षणाक्येने तिनेत् ‘न, अग्न्यादी नामपि कर्मभाग राक्येस्सर्वोष्टमात् तेषु उहत्वशङ्काव्युदासाय कारणवाक्यानामपि तद्वदन्यपरवाभावेन तत्पर

ज्ञापनपरत्वादस्यवाक्यस्य । अथ श्रुतिरेन लक्षण प्रतिपादयति चेत् किंसूनेगेति शङ्काया सूतता पर्याय निक्षु सायदर्श यितु श्रुतिगतहेतुनैव सायोत्पत्ति दर्शयति । तनेति । तन तादृश इत्यर्थ । * पूर्वपक्षानुगुणेन विशेषणबहुवेन सिद्धान्ता

नगुणेने कवचनान्तप्राशब्दक्येन च विशिष्ट सशयहेतुत्वेनाभिप्रेन्य तत्रे युत्तम् ॥ सशयस्वरूप दर्शयति । किमस्मादिति ।

ब्रह्ममीमासा किमारम्भणीया उतानारम्भणीयेति प्रथमविचार | तदर्थ

वेदान्ता ब्राणि प्रमाण उत नेति द्वितीयविचारश्र चतुरसूत्रीसाधारण |

सिद्धस्वरूप ब्रह्म न शास्त्रप्रतिपादयतीत्याश

ट्र्याह - तच्छास्त्रप्रमाणत ब्रह्मणस्सम्मनत्येव इति समन्वयाधिकरणोपनमे तस्याधिकरणस्य शास्त्रारम्भहतुभूतप्रामाण्यसमर्थ ना

माध्यकारेरेव वश्यमाणवात् । तथाचाहु

व्युत्पत्त्यभाव प्रतिपत्तिदौस्थ्यमन्येन सिद्धत्वमथा फलत्वम् । एतानिने सूनचतुष्टयेनानारम्भमूलानि निरावृतानि ॥ इति । अलसद्विचारयुगमत्रार्थसिद्धमभिप्रेत्यैतदधिकरणासाधारण सशयशरीर दर्शित किमस्मादिति । यतोवा इमानी त्यादिवाक्य ब्रह्म लक्षणत प्रतिपादयितु शनाति उत नति सशय तदर्थ सशय्यत,

कि सृण्यादीना विपणनोपलक्ष

णवेन च नझ लक्षण व सभवति नेति तदर्थं निषणपक्षे किं विशेषणमदन निशेष्यमेदोऽस्ति नेति, तदर्थं कि विशेष णस्य विशेषण #स्वाश्रय सर्वधर्मव्यानर्तकतया उत विरोधिधर्मव्यावर्तक्तयति । उपलक्षणपक्षे किमाकारा तरप्रतिपत्तिरस्ति

उतनास्तीति सर्वधर्मव्यावर्तक्तया विशेषणव, आकारान्तरप्रतिपत्तिश्च नास्तीति पूर्व पक्ष । विरोधिधर्मव्यावर्तक्तयैव विशे पणमाकारान्तरप्रतिपत्तिश्च नास्तीति रादान | सर्वधर्मव्यावर्तकतया विशेषण विशष्यभेदप्रसङ्कन अ मादीना विश पण वायोगादाकारान्तरप्रतिपच्यमानेचोपलक्षणत्यायोगादुभयथाऽपि लक्षणवासम्मनादिद वाक्य ब्रह्म लक्षणत प्रतिपादयितु नशनोतीति लक्षणदौस्थ्यन ब्रह्मणि शास्त्रप्रामाण्याभावात्तद्विचारो नारम्भणीय इनि पृर्वपक्षे पलितम् । विरोधिधर्मध्यावर्त

क्ये विशेषण विशेष्यभेदामाबाञ्जन्मादीना विशेषणवोपपत्रकारान्तरप्रतिपत्तिसद्भागनुपलक्षणत्योपपत्तेश्चोभयथाऽपि गवसम्मादिदवाक्य ब्रह्म लक्षणत प्रतिपादयितु शन्नोतीति रक्षणसौठन ब्रह्माणे शास्त्रप्रामाण्योपपत्तस्तद्वचारस्यार रमणीय व सिद्धान्ते फलितम् ||

तन पूर्वपञ्चमुपपादयितु प्रतिज्ञानीते | नशम्यमिति | जन्मादीना ब्रहालभणव किं विशेषणतया उतोपलक्षण गूढार्थसप्रह

नशक्यामिति । आरम्भणाधिकरण जन्माद्याधिकरण (प.पा) विचरणोत्तरीत्या कार्यप्रपञ्चस्यासत्य व पूर्वपक्षकथनावसरे कार्यकारणभावासम्भवेन परिणामवादोऽपि पूर्वपक्षे दूषित । कार्यकारणभानो न भवतीति माध्यमिकोत्तरीति गौडपा

दाचार्यादिमिरप्यादृता । तथाहि तत्र कार्यकारणभाव एव नसभवतीति माध्यमिक वदान्ते । किन जगत प्रत्यक्षवि

माध्यमिक, गौडपाद, सुरेश्वरोक्त कार्यकारणभावनिरास:

१२

[ जन्माय ११-२

श्रीभाष्यम्

न तावजन्मादयो विशेषणत्वेन ब्रह्म लक्षयन्ति अनेक विशेषणव्यावृत्तत्वेन ब्रह्मणोऽनेकत्व श्रुतप्रकाशिका 1

तयेति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथम दूपयति । नतावदिति । कथ विशेषणलेन न लक्षयन्तीयताह - अनेकेति । अनेकल

गूढार्थसंग्रह: पयस्यापि परमार्थत्वासम्भवात् ।

’ इन्द्रियैरुपलब्ध यत् तत्तलेन प्रदर्श्यते ।

जातास्तत्वविदो नालाः तत्त्वज्ञानेन किं

फ्लम्’ इति । (नागार्जुनकारिका) कार्यकारणभावस्यापि पारमार्थिक नास्तीनि कार्यकारणभाव ब्रद्दा व्यव स्थापयितु शक्यम् । तथोत्तम्-‘न स्वतो नापि परतः न द्वाभ्या नाप्यहेतुक नसन्नुत्पद्यते भावो नायसन्सदस न्नन | उत्पन्ना जातु विद्यन्तेभावाः छचन केचन || ( ना.का) विद्यमानस्य भावस्य हेतुना किं प्रयोजनम् । अजातमनि रुद्ध च तस्मात्सर्वमिद जगत् ॥ मायया निर्मित यच्च हेतुभिर्यच्च निर्मितम् । आयाति तत्कुत, कुन यातिचेति निस्यताम्’

।

‘ ईश्वरो जगतो हेतुः वद कस्तावदीश्वर

कस्मात्सदान कुरुते नहि सोऽन्यमपेक्षते || अपेक्षोत्रे सामग्री हेतुर्न पुनरी

श्वरः । नाकर्तुमीशस्सामग्री नकर्तुं तदभानत करोत्ययमनीशश्चेत् परायत्तः प्रसज्यते । इच्छनपीच्छायत्तश्चेत् कुर्वन कृत

ईशता ॥’ (नोधिचर्यावतारे ९. परिच्छेद.) ‘यथा माया यथास्वप्नो गन्धर्ननगर यथा । तथो पतिस्तथानागस्तथाभङ्गउ दाहृतः ॥’ (ना.का) इति ॥ ’ स्वप्रमाये यथा दृष्टे गन्धर्वनगर यथा । तथा विश्वमिद दृष्ट वेदान्तेषु विचक्षणैः ॥ स्वतो वा परतो वाऽपि न किञ्चिद्वस्तु जायते । सदसत्सद्सद्वाऽपि न किञ्चिद्वस्तु जायते ॥ उत्पादस्यामसिद्धादर्ज सर्वमुदाहृतम् । नच भृतादभू

तस्य सभवोऽस्ति कथचन ॥ नास्त्यसद्धेतुकमसत् सदसद्धेतुक तथा सथ सद्धेतुक नास्ति सद्धेतुकमसत्कुतः ॥ सवृत्या जायते विश्व शाश्वत नास्ति तेनवै । योऽस्ति कल्पितया वृत्या परमार्थेन नास्यसौ ॥ परतन्नाभिसवृत्या स्थानास्ति पर

मार्थतः । ’ इति गौडपादाचार्यैः माध्यमिकप्रक्रियामवलम्च्यैय उत्पत्त्यादेस्सातत्व निरूप्य ’ मृल्लाहविष्फुलिङ्गाद्यैः सृष्टि र्याचोदिता पुरा । उपायस्सोऽवताराय नास्ति हेतुःकथचन ॥ ’ ’ नैतदुर्द्धन माषितम्’ इति स्वयंप्रकाशचित: उपनिष

तात्पर्यविषयत्वमुत्तम् ॥ मुरेश्वराचार्येराप ’ नासतो जन्मना योग सतरसत्वान्नचेष्यते । वूटस्थेऽपि क्रिया नास्ति तस्मा दज्ञानतो जनिः ॥ अस्तीशोऽप्यतिरिक्तश्चेत् सोडापे के प्रति जगन्निर्मिनुयादेतत् स्वतश्चेत्सर्वदा नकिम् ॥ जगदु त्पत्तिसहारा. तद्वदात्मनि कल्पिता | वस्तुवृत्तिसमालोच्य कुतस्सृष्टयादिसमवः । उत्पत्तिस्थितिनाशास्स्युः जगतोऽत प्रति

क्षणम् || अरियामानहतुवामा विद्यक्रम ।’ इति गौडपादसिद्धान्त प्रतिष्ठापित !| अन मतदयेऽपि प्रत्यक्षस्य न तात्विक प्रामाण्यम् । व्यवहारसत्यमेव विषयः । तच सवृतिसत्यापरनामम् । पर

मार्थसत्यतु निर्विशेष अभिधानाभिधेयज्ञानज्ञेयादिविगत इत्यादिक समम् । उत्तरमते स्वप्रकाशचितोऽङ्गीकारण तदवसा

नएव प्रस्थनिषेधः । निरधिष्ठानक निषेधासम्भगन् अधिष्ठानमपेक्षितम् । पूर्वमते निषेधप्रतियोगितुल्यसत्ताक मैचाधिष्ठान मिति विशेषोऽस्ति । अतश्च कार्यकारणभावस्यैवासम्भव स्वेतरजगत्कारणत्वेनैव्यक्ती निश्यमहमहत्व तत्त्वतो नसिद्धयति `

ब्रह्मप्रवृत्तिनिमित्तस्य ततोऽमारे तदाधितस्यापि नसिद्धिस्यात् । आरम्भणाधिकरणे विवेचयिष्यमाणोऽयं. अत्राप्यभिप्रेत.

अतः स्फुटमनुतिस्तु तत्र सूत्रेषु आक्षेपपरिहारनपुट इत्यभिप्रायेणेति बोध्यम् । कार्यकारणभावस्य तात्विकसा

श्रीरेऽपि विशेषत्वप न समातीत्यभिप्रेत्याह- न तारजन्मादयइत्यादिना | अविस

जन्माय १-१-२]

जगत्कारणवस विशेषणलक्षणवायोगः

१३

श्रीभाष्यम्

प्रसक्तेः, विशेषणत्वंहि व्यावर्तकत्वम् । ननु देवदत्तश्यामोयुवालोहिताक्षस्समपरिमाण

इत्यत्र विशेषणवत्वेऽप्येक एव देवदत्तः प्रतीयते । एवमत्राप्येकमेव ब्रह्मभवति? नैवम्ः तत्र प्रमाणान्तरेणैक्यप्रतीतेरेकस्मिन्नेव विशेषणानामुपसंहारः । अन्यथा तत्रापि व्यायर्तकत्वे नानेकत्वमपरिहार्यम् । अत्रत्वनेनैव विशेषणेन लिलक्षायपिवत्यात् ब्रह्मणः प्रमाणान्तरेणै *

क्यमनवगतमिति व्यावर्तक मेदेन ब्रह्मवहुत्वमवजेतीयम् । ब्रह्मशब्देवयादत्राप्यैक्यं प्रतीयत

इतिचेन अज्ञातगोव्यक्तेः जिज्ञासोः पुरुषस्य खण्डोमुण्डःपूर्णाङ्गो गौरित्युक्ते गोपदै इपिसण्डत्यादिव्यावर्तकमेडेन गोव्यक्तिबहुत्यप्रतीतेः ब्रह्मव्यक्तयोऽपि यद्ययस्म्युः। अतएव श्रुतप्रकाशिका प्रसक्ति: व्यावर्तकत्व वा कथमिन्यत्राह-विशेषणत्वंहीति | विशेष्यतेऽनेनेति निर्वचनानुसारेण भेदक विशेषण भेद्यं विशे

ध्यमिति प्रसिद्धेः सण्डो मुण्ड: पूर्णशृङ्गः नील शुद्ध पीत अजोगजामहिम इत्यादिषु तथा दर्शनाच्चेतिभावः ॥

मिद्धान्तिच्छायया चौदयति । नन्विति । परिहरति । नैवमिति । उपसंहार: पर्यवसानम् । अन्यथा प्रमाणा न्तरेणैक्यप्रतीत्यभावेसतीत्यर्थः तत्रापि देवदत्तादात्रपि पक्ष वैषम्यमाह - अत्रत्विति । प्रमाणान्तरेणैक्यमनवगतामेतिपत् अनो

ऽयंभावः ‘एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यादिभिरापै नैकत्लनिश्चयः तत्राप्येकत्वादिविशेषणभेदेन बहुत्वापत्ते, एकमिन्यादि पदानामेकोनीहिरेित्यादिवनिर्वाहसम्भवाच्चेति ||

ननु न केवल प्रमाणान्तरेक्यप्रतीतिः शाब्दी च विने तस्या सत्यां धर्मिबहुत्व नस्यात् । अननैकवचनान्त

धर्मियाचिपदैक्य विशेष्येक्यशानक मिति शङ्कते। ब्रह्मशब्देति । तद्रातहह्मेति मुहुर्मुहुरुक्तिर्वा तानि ब्रह्माणीति बहुव चनं वा नास्तीति भावः । परिहरति नेति । तत्कथामेत्यत्राह– अज्ञातेति । एकवचनान्तघर्मिवाचिपदैक्यं विशेषणबहु वाघीनं विशेष्यबहुत्वं न बाघते सण्डोमुण्डो पूर्णशृङ्गो गौरित्यत्र बहुत्यप्रतीतेः । एकवचनान्तधर्मिवाचिपदैक्य स्वतःविशे ध्येक्यप्रतिपादकं खण्डादिषु प्रत्यक्षाघात् बहुलप्रतीतिरितिचेन्न अप्रत्यक्षेष्वपि गोषु खण्डइत्यादिवाक्ये प्रयुक्ते महत्वप्रतीतेः

तस्माद्विशेषणबद्दुत्वंचेद्विशेष्यभेदापाद कमित्यभिप्रायेणोक्तम् । अज्ञातगोव्यक्तेरिति । अज्ञातगोव्यक्ते: #प्रत्यक्षेणादृश्यमान गोव्यक्तेरित्यर्थः; सण्डौमुण्डइत्यादि*वाक्यप्रयोगास भवव्युदासाय जिज्ञासोरित्युक्तम् गोसामान्यज्ञाने सत्यदृष्टगोव्यक्तिवा जिज्ञासासम्भवात्प्रयोगसम्भवः । सृष्टिस्थितिप्रलयाः किंप्रत्येक्लक्षणानि । उत सम्भूयेति विकल्पमभिप्रेत्य प्रत्येक्पक्षे दूषणमु

तम् | संभूयेति पक्षे दूषणमाह -अतएवेति । अतएव विशेषणभेदस्य स्वतो विशेष्यभेदापादक-वादित्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

विषयमत्रत्वेऽपि विशिष्टयोद्वयोः ! घटते न यदैक्ता तथा नितरा ताद्वैपरीतरूपयोः ॥ ’ (स.शा) इति इह भाग्यम् || सूत्रे ‘जन्मादि ’ इत्येक्षचननिर्देशेऽपि श्रुतौ सृष्टिस्थितिल्यानां पृथगुत्तिमनुसृत्य ’ जन्मस्थितिलयाःप्रवर्तन्ते तद्ब्रह्मेति ’ इति सूत्रार्थइति पूर्व भाष्ये उक्तम् । तेन एक सैत्र ब्रह्मण: लक्षणत्रयमत्र विवक्षितमिति प्रतीत्या सण्डत्वमु ण्डत्यादिवत् सृष्टिस्थितिलयाना मित्रत्वेन परस्परं विरुद्धतया ब्रह्मबहुत्व प्रसङ्गेन जन्मादीना कारणत्वस्य लक्षण व न सभवतीति प्रागभिहितम् । जन्मादीत्येकवचननिर्देशेन समुदायकारणत्वं वा कारणत्वसमुदायो वा लक्षणमिति प्रतीत्या सुनावण्ययमेवार्थो विवक्षित इत्यभ्युपगन्तव्यम् । एवं च श्रुतिबलात् न व्यतमेदप्रसङ्ग इति शङ्कायामाह —- अतएव े

(प.पा. वि) यत इलेक्चनतात्पर्ये मिथ्याभूतस्यापि जग कारण लक्षणम् [ जन्माय १ १ २ श्रीभाष्यम्

लिलक्षयिपिते वस्तुन्येषां विशेषणानां सम्भूय लक्षणत्वमायनुपपन्नम्। नाप्युपलक्षण त्वेन लक्षयन्ति

श्रुतप्रका

उपलक्षणपक्ष दूषयति नापीति । गूढार्थसग्रह

मेटकलमपरिहार्यमिति अयमपि पक्षोऽनुपपन्नइतिभाव

।

लिलक्षयिपित इत्यादिना || अनेकविशेषणसबन्धस्य व्यत्तिभेदक्त्वे तत्समुदायसम्पन्धस्य संच घसमुदायस्य वा व्यक्ति जगत्कारणव न विशेषणतया लक्षण किंतु उपलक्षणतया इति

– नाप्युपलक्षणत्वेन लक्ष्यन्तीति । ( प. पा) रीतिरापे नघत इत्याह —

उक्त च पञ्चपादिकाया-‘अस्य जगत इत्यादिना भाष्येण लक्ष्यस्य ब्रह्मण स्वरूपलक्षण कथयितुमुपक्रमते द्विवि

धहि लक्षण, उपलक्षण विशेष (ण)लक्षण च । तत्रेदलक्षण प्रपञ्जधर्मलात् पृथग्भूतमेव कारणमुपक्षयति नविशेषणत्वेन । अत पृथक्स्वलक्षणकथनम् इति पूर्वोत्तेन न्यायेन पृथिव्यादीना जन्मादिदर्शनात् तत्कारण एकत्यनानात्वयोरग्यतराव गमे प्रमाणाभावात् बुद्धिमत्कारणपूर्वतामात्रे प्रतिपन्न ‘यतो वा इमानि ’ इतिकारणस्यैकवचन निर्देशात् तदर्थमात्रस्यैव विधिसितत्वात् अर्थात्सर्वज्ञ सर्वशक्तिं जगकारणमिति कारणविशेषो वाक्यादवगम्यते । पुन ‘तद्विजिज्ञसास्व’ इत्यनूय ‘तद्ब्रह्म’ इति तत्र ब्रह्मशब्दप्रयोगात् बृहत्यथान्वयेन सर्वतोऽनवच्छिन्नस्वभाव जगत्कारण ब्रह्म पदार्थइति गम्यते’ इति च अन (प पा) विवरणम्’ लक्षणमनूद्य लक्ष्यस्वरूप कथयितुमुत्तर माध्यमित्याह – अस्य जगत इति । ननु नतावादद विशेषणलक्षणं प्रपञ्चजन्मादिकारणत्वस्य प्रपञ्चोपाधिवान्निरुपाधिकब्रह्मस्वरूपलक्षणकथनमन्तरण सोपाधिक धर्म प्रतिपत्त्ययोगात् नाप्युपलक्षणमेतत् लक्ष्यस्य ब्रह्मशब्दार्थत्वायोगात् अगच्छेदादिति तत्राह-द्विविध लक्षणमित्यादि । उप

लक्षणत्वेऽपि नाद्वितीयस्वरूपलक्षणविरोध यद्रजतमित्यभात् सा तिरितियत् मिथ्याभूतेनापि प्रपञ्चकारणनेपलक्षणयो गात् असाधारणसच घोहि लक्षणनिमित्त न लक्षणसत्यत्वम् । काकादीनामसम्बद्वाना गृहोपलक्षण न्वादर्शनादिति ’ इति || ननु जगत्कारणे नानात्वस्यापि प्रतिपत्ते कथ तदनुवादेन ब्रह्मप्रतिपादनीयमिति चोदयति कथमिति । परिहरति

पूर्वोतनेत्यादिना । (‘प्रसिद्धानुनादेना प्रसिद्ध प्रतिपायतेति न्यायात्’ इति तदीपनम् ) अयमर्थ जगत्कारणमात्रानुवा देऽपि तस्य नानात्वशङ्काया ‘थत ’ ’ इत्येकत्वनिर्देशात् एकत्वमपि प्रतीयते । ननु अनुवादे प्रमितिरनुपपन्ना | न, जग कारणे एक्यपुरीवादाभावात् अनुवादसामर्थ्यादवैक्व प्रमीयते । अन्यथानुवादवैयथ्यात् । ननु एक वे ब्रह्मलक्षणे च

प्रमीयमागे वाक्यभेद स्यात् । न एकत्यस्य ब्रह्मप्रतिपत्तिगुणभूततयैकवाक्यत्वात् । अथवा एकमयान्तर्गतमेन Ĵ

भवति न लपणान्तर्गतम् । तथाहि जगत्कारणमात्रानुवादनैक ब्रह्म विधीयते इति तत किमायातमिति ’ तदाह अर्थान्स शमिति । न सञ्चासज्ञिसचन्धपर वाक्यम् | किन्वर्थप्रतिपादनपरम् आर्थिकस्तु सशासहिसबन्धइत्याह - पुन तद्विजिशास

स्वेत्यादि । एक सर्वेश सर्वशति सर्वतोऽनवच्छ व जग कारण तच ब्रह्मशब्दाभिधयमित्यर्थ || ननु निरुपाधिक ब्रह्मस्वरूपकथनमन्तरेण खोपराधिकानां सर्वशत्यादीनां कस्यचिद्धमंतया प्रतिपत्तिर्नयुक्त | तन, ‘यत् मुदिर तदाकाय प्रकृमप्रकाशश्चन्द्र इत्यादिवत् स्वरूपक्षणमेव किशिदथ्यम् | ब्रह्मशब्दाभिधेयमेव स्वरूपलक्षण मिचित्; न; बृहस्वधर्ममात्राभिघानात् महाघ युके महत्वस्य निरुपाधि धर्मता भासते तथेहापि यत्तव्यम् ।

जन्माय १-१-२ ] भूमविवादितः निर्विशेषसिदिः ‘वन’ इत्य सत्यशानमियुत्तार्थविवक्षा शा श्रीभाष्यम्

आकारान्तराप्रतिपत्तेः उपलक्षणानामेनेनाकारेण प्रतिपन्नस्य येन चिदाकारान्तरेण प्रतिष

त्तिहेतुत्वंद्दि दृष्टं यत्रायंसारसस्सदेवदत्तकेदारइत्यादिपु । ननु च’सत्यज्ञान मनन्तं ब्रह्म ' (तं. उ. आनन्दवली) इति प्रतिपन्नावारस्य जगजम्मादीन्युपलक्षणानि भवन्ति । न श्रुतप्रकाशिका

कुनइयत्रा – आकारान्तरेति । व्यापकनिवृच्या व्याप्यनिवृत्तिरितिभावः । व्यापकत्वमेवोपपादयति । उपलक्षणाना. मिति । उपलक्षणपक्ष्यप्रतिपत्ताउलक्षणमुपलक्ष्याकारः पूर्वप्रतिपनाकारयेत्याकारत्रयमवर्जनीय सप्रतिपन्नस्थलेषु तद्दर्श नात् । यथा सारससचन्धउपलक्षण देवदत्तसम्बन्धिन्वमुपलभ्यम् । केदारत्व पूर्वप्रतिकार अतो तृतीयाकारप्रतिपय भावामनुपरमिन्यर्थः । शापामेच इयन कथमाकारनयमिति चेत् उच्यते कालविशेषे देशविशेषसम्पन्धः उपकार. शामामुपलक्षण शासाचन्द्रयोध ऋजुप्रदशरर्तिव्य सबन्ध सत्र सरन्धो याक्थानगतः आदित्यादिव्यावर्तक

चन्द्रशन्दबोध्य चन्द्रसम्यान तृतीयाकार केदार वाद्याकार प्रत्यक्षप्रतीत चन्द्रत्वनु पूर्यानुभूत वादी पुत्र चन्द्र इति बुभु सायामेत्र कश्चन्द्रइति उभु साया शब्दवाच्या स्वारसकेन या शब्दोत्थापितलुभुसामूलेन वा प्रत्यक्षणप्रतीती वक्रतादि: पूर्वप्रतिषनाकार. अनेन निर्विशेष प्रस्तुरादे तूपलक्षणत्वमपि नोपपत इत्युक्त्त भवति ॥ तृतीयातिपत्तिरस्तीति चोदयति । ननुचेति । दूषयति नेति । सत्यत्वादय विशेषणतया लक्षणभूता उतो पलक्षणतया पूर्वस्मिन्क्स्प दूषणमुत्तम् । अन्यनचाकारान्तरप्रतिपच्यपेक्षाया वाक्यान्तरणचेदनवस्था स्वेनचेदा माश्रयइति । गूढार्थसङ्ग्रह

सच्छन्दाभिधेय लक्षणमितिचेन । महासामान्यमात्राभिधानात् । सन्नित्युचे घटइत्यवान्तरसामान्य व्यक्ति महासामान्यपर्य बसान लेनापश्यते तथैहाप्ययान्तरसामान्यम्पत्ति तिव्या विज्ञानमेव गृहत्वसर्वंशत्यादिधर्मवत्तया निरुपाधिकब्रह्मस्वरूप लक्षणमितिनेच तस्य सुखदु. सरागद्वेशदिमहासामान्यत्वात् तस्याप्ययान्तरसामान्यव्यक्ती पर्यवसान वक्तव्यमिति, तदाह तस्य च निर्णयाक्यमान-दादयेवेति । आनन्दएवहि ब्रह्मय सर्वशत्य कारणत्वादिधर्मवत्तया निरुपाधिब्रह्मस्वरूप निर्णीयते । तथाहि-‘यत्र नान्यत्पश्यती ’ त्यारम्य ‘योवै भूमा तमुसम्’ इति सुग्नस्यैव बृहत्त्वधर्भवत्तामाह -विज्ञानतर्हि निरुपा धिक्ब्रह्मगुणइतिचेत् किं विज्ञानानन्दयोः सामानाधिकरण्य नीलत्पादिवत् गुणगुणिभावात् किं वा द्रव्य घः इतिचत्

परापरसामान्यभावादिति, न तावद्रुणगुणिभावात् ‘साक्षीचेताकेनो निर्गुणध’ इति श्रुते. ‘एक घैवानुद्रष्टव्य नेहनाना ऽस्ति किंचन ’ इतिच गुणगुणिमावभेदप्रतिषेधात् । गुणस्य गुणिनोऽन्यत्वानन्यन्याभ्यामनिरूपणात् इति च ॥

सदूपयति आकारान्तरा प्रतिपत्ते रित्यादिना । देवदत्तकेदारइत्यादिष्विति । आदिपदेन काकवद्देवदत्त गृहमित्यादेस्सग्रह. । काकवद्देनदत्तगृहमित्यादी उत्तण वादेरियान धर्मान्तरमुपलक्ष्य नास्ति पूर्वप्रतिपन्नाकारोऽपेि । पूर्वप्र तिपन्नाकार प्रासद्धयतीति शङ्कते- ननुचेत्यादिना ॥

(थ) भाष्यादौ ‘यत ’ इत्यस्य सर्वशत्वादिगुणविशिष्टार्थक वाभिधानेऽपि केचित् सत्यशानमनन्तमानन्दरूपवस्तु t

उच्यते इत्यर्थो वर्णितः । अथमर्थ ब्रह्मविद्याऽऽभरणरत्नप्रभयोर्व्यतः । तेन सूनस्य लक्षणद्वयपरत्व सिद्धयतीत्यपि तत्रोत्तम् । एव F

पूप्रतिकारासद्धदति भार | सूत्रस्य लभगद्वयपरत्वमास्ता सत्यत्वादेरपि निर्धर्मके ब्रह्माण असम्भवेनोपलक्षणत्वमेव

वाच्यम्, सर्वज्ञा माऽऽद्युत्तार्थस्य (अ.सि) ज्ञान त्या उन्दत्वया उपतिवृत्तिवन पूर्वकाल्एव सत्व मुक्तौ तदुपलक्षित निर्धर्मक

उपनिषत्सु धर्मप्रकारक्एव बोध:, मिथ्याभूतस्य लक्षणत्वासम्भवश्च

१६

[ जन्माद्य १ १ २

श्रीभाष्यम्

इतरेतरप्रतिपन्नाकारापेक्षत्वेन उभयोलक्षणवाक्ययोरन्योन्याश्रयणात् । अतो न लक्षणतो

ब्रह्म प्रतिपत्तुं शक्यत इति ॥ श्रुतप्रकाशिका अतो ‘यतोवा इमानि ’ इत्यादिवाक्ये आकारान्तरप्रतिपत्तिर्वक्तव्या ततश्चान्योन्याश्रयइति भावः । अतइति । विशेषण

चोपलक्षणत्वायोगादित्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः मिति मधुसूदन ब्रह्मान दाभ्या व्यवस्थापन सङ्गच्छते । एवचोभयोरुपलक्षणत्व सत्यादिवाक्यं पूर्वप्रतिपन्नाकारपर नैव

भवितुमर्हति । इतरेतराश्रयाद्यापत्तेरित्याविप्रेत्याह-इतरेतरप्रतिपन्नेत्यादिना | इदमुपलक्षण ‘कावदेवदत्तगृहम्’ इत्यादौ उरलक्ष्यस्योतणत्वादेः शाब्दबोधे मानस्य सर्वदार्शनिकसमतत्वेन निर्विशेष उपलक्ष्यधर्मस्यापि चोधे भानासम्भवेन जग ● कारणत्वस्योपलक्षणलक्षणत्वविवरणब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्त न सभवति । ‘आनन्दायेन ‘इतिश्रुती आनन्दप्रकारक

बोधस्यैव विवश्चितत्वेन निर्विशेषस्य प्रतीतिरेव न सभवति । ज्ञानत्यानन्दत्वादिविशिष्टस्य जगत्कारणस्यैकतया एकवच नस्यापि नानुपपत्तिः । जगत्कारणे एकत्वकथनेन निमित्तोपादान योर्भेदोऽपि निरस्तो भवति एकजगत्कारणानुवादेन तहहोत्यन ब्रह्मलक्षणविधिः पर्यवसन्नः ’ तद्विजिज्ञासस्व’ इत्यत्र नविधिः सना विचारस्यापि रागप्रासत्वबोधनात् । अन विचारविधिवादि

विवरणकारमते ब्रह्मलक्षणविधान वाक्यमेदप्रसङ्गेन न संभवति ।’ विज्ञानमानन्द ब्रह्म’ इत्यत्र ब्रह्मत्वानन्दत्वप्रकारकबोधस्यैव विवविक्षितन तत्रापि निर्विशेषस्य न प्रसक्ति: [1] ‘तत्वोपनिषद पुरुषम्’ इनि पूर्वश्रुत्युक्त पुरुषस्यैव ब्रह्मपदार्थत्वेन पुरुषपदस्य बृहदारण्यकानेर्वचनत्रयलम्यार्थाना त्रयाणा ‘वैकुण्ठः पुरुषः’ इत्यादि सहस्त्रनाममाध्ये (शं) अभ्युपगमेन तन्नि र्वनन सिद्धपुरुषश दप्रवृत्तिनिमित्तविशिष्टस्यैव श्रुतौ विवक्षितत्वावश्यभावेन निर्धर्मकस्यानन्दरूपत्वोपनिषत्तात्पर्यविषयन्वयो रसम्भवात् । ‘यन नान्यत्पश्यति’ इत्यारम्य ’ याचे भूमा तमुसम्’ इति विवरणदाहृतश्रुतौ विशिष्टस्यैव विव क्षेव्युत्तरत्र भूमाधिकरणे व्यक्तीभविष्यति ।

‘नेह नानाऽस्ति ’ इत्यादिकाः न परमतसाधिकाः इति पूर्वाधिकरण एव

निरूपितम् ||

’ यद्रनतमभात् सा झुक्ति: ’ इत्यन मिथ्याभूतस्योपलक्षणच न क्स्यचित्सम्मतम् । रजतप्रकारक ज्ञानविशेष्यत्व

मेव ’ यद्रजतमभात् 7 इत्यत्र शियः रजतप्रकारकज्ञानविशेष्यतु न मिथ्या | यद्रजत सा तिरिति व्यवहारी नास्त्येव ।

काकवदेवदत्तगृहमित्यादौ पूर्वकाले देवदत्तसचन्धस्य सत्यतया मिथ्यात्वाभावेन तदुपलक्ष्यो तृणावप्रकारबोधस्य नविरोधः इति मिथ्याभूतस्य छापि नोपलक्षण यम् । रजतदृष्टान्त श्रुती कारणवाक्ये छापिनोतः । ‘यमुरिं तदाकाशम् ' ८

इत्यस्य कारणवलक्षणविचार नोपयोगः | कश्चन्द्रः प्रकृष्टमकादशश्चन्द्र : ’ इत्यनापि न धर्माप्रकारकचौधः कस्यापि दार्श निकस्यासम्प्रतिपत्तेः । अतः परोक्तरीत्योपलक्षणन्य नघटत इतिभावः ||

‘यतो वा’ इत्यादिश्रुती धर्मप्रकारकबोधस्यैन विवक्षितत्वेनोपलक्षणस्यापि प्रकारचेन जगत्कारणत्वस्योपलक्षणल

विशेषणलक्षणत्वच सभवतीत्येव सूनकाराशय इत्यभिप्रेत्य पूर्वपक्षे विशेषणलक्षणत्वस्य प्रथमतः दूरणेऽप्युपलक्षणलक्षणस्य अन्ते दूरंगेन तस्यैव बुद्धिस्यतया प्रथम जगजन्मादिकारणत्वस्योपलक्षणत्यमुपपायानन्तर विशेषणत्वमप्युपपादयिष्यते ॥

जन्माचे १०१२] पुरुपनहाशब्दानेवननस्य ‘एप पन्थाः एतद्ब्रह्म’ इति श्रुतेश्च विरोधानामेथ्या हेतुत्यस्य रक्षणाचम् १७ श्रीमाध्यम्

एवंप्राप्तेऽमिधीयते जगत्सृष्टिस्थितिमन्यैरुपलक्षणभूतैर्ब्रह्म प्रतिपत्तुं शक्यते । नचो

पलक्षणोपलक्ष्याकाव्यतिरिक्ताकारान्तराप्रतिपत्तेर्ब्रह्माप्रतिपत्तिः । उपलक्ष्यहानवधिकाति शयवृहत् वृंहणं च वृहतेर्धातोस्तदर्थत्वात् । तदुपलक्षणभूताच जगजन्मस्थितिलया । यतो येन यदिति प्रसिद्धयनिर्देशन यथाप्रसिद्धि जन्मादिकारणमनूद्यते । प्रसिद्धिश्च ‘सदेव श्रुतप्रकाशिका

सिद्धान्तमनारयति — एवं प्राप्तेऽभिधीयतइति । एवं सूत्रकाराभिप्रेने पूर्वपक्ष प्राप्ते तदभिप्रेतस्तत्परिहार उच्यत इत्यर्थः । शाप्यचहिभूतो शाप्यती युशयः उपलक्षण शाप्यान्तर्भूती शाप्यप्रत्युपरायो विशेषणम् | नचेक्स्य शाप्यशाप कन्यानरोधः घटादेरिन्द्रिय सयोगप्रतिनधित्वेन ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्यस्य विषयत्वस्य व दर्शनात् ।● एवं शब्दतो धीस्थतया

स्वविशिष्टप्रतीतो हेतुभूत विशेषणमिति उभ्यथाऽपि लक्षण-पतिवदयन् ‘एकानेकस्वरूपाय स्थूलसूक्ष्मात्मने नमः’ इतिवचरमोत्तमुपलक्षणपश्च बुद्धिस्थतया प्रथममुपपादयितु प्रतिजानीत | जगदिति ॥

ननूपलक्षणपक्षेऽनुपपत्तिरुत्तेत्याह- -नचेति । * आकारान्तर आकारविशेषः सचोपलक्षणोपलक्ष्या कारातिरित इ

त्यपुनरुत्ति: । पृथक्तृतीयाकार दर्शयितुमाकारद्वय विवक्षन् पूर्वमुपलक्ष्याकारमाह -उपलक्ष्यहीति । अथर्वशिरसि ‘बृह तिबृहयति तस्मादुच्यते परब्रदा’ इति श्रीमति वैष्णनपुराणे व ‘बृहत्वाहणत्याच ब्रह्मेति परिपठ्यते’ इत्यादि ‘)

निर्वाचन प्रसिद्धयोतको हिशब्द: ● आकारत्रयपृथत्तवद्योतनार्था चशब्दास्तत्रतत्र शयाः || कथ निरतिशयगृह वगृहत्यप्रतिपत्तिरित्याह- वृहतोरीति । मनिन्प्रत्ययान्तस्य रूढिसहकृतस्य बृहतिघातोस्त

दर्थत्वादित्यर्थः । * यद्वा ब्रह्मशब्देन बृहत्वबृहणत्वावगतिः कथमित्याह- - बृहतरिति । वृहत्वस्य स्वरूपतो गुणतश्च विवक्षितत्वात् बृहणत्वरूपबृहत्यमपि धात्वर्थान्तर्गत मिति भाव । उपलक्षणाकारमाह- तदुपलक्षणेति । ननु सारसस्य केदारेणेव जन्मादीना ब्रह्मणासह सरन्धो वक्तव्यः । चि ब्रह्मण उपादानवे वाह्यमतइव निमित्तान्तराधिष्ठेयताप्रसङ्गेन सत्यसङ्कल्यत्वादिगुणान्ययलक्षणगृहणत्यासिद्धिश्च स्यादित्येतच्छङ्काद्वय परिहरस्तृतीयाकारोपस्थापक वाक्य चावतारयहि यतो येनेत्यादिना ||

कुत्र कथ प्रसिद्धिरित्यत्राहप्रसिद्धिश्चेति । तथ कथमित्यपेश्चायां तत्प्रतिपादन पदानामन्वयमुसेन दर्शयति गूढार्थसप्रह

जगत्सृष्टिस्थितिप्रयेरिति । श्रुतौ भूतविशेष्यकबोधस्य स्फुरतया तद्गतजगत्सृष्टिस्थितिप्रळयानां कारण वन

ब्रह्मणि सबन्धः ‘ यत ’ इति पञ्चम्या बोध्यते । तेन जगद्धर्माणामपि नहासनन्धित्वेनैव सत्यभूतानामुपलक्षण व सभवतीति

भावः । एतेन मिथ्याभूतस्य नोपलक्षणत्वमिति सूचितम् । कार्यकारणभावस्यैव मिथ्यात्वेन अत्र सत्यस्य नोपलक्षणव

सभवतीति नशङ्कनीयम् | जगत्कारणस्यैव पुरुषशब्दार्थत्वेन तस्योपनि रत्तात्पर्यविषयस्य श्रुतिसिद्धत्वात्। ‘गृहति गृह यति’ इति श्रातनिर्वचन सिद्धब्रह्मशब्दार्थबृहणत्वस्य कारणत्वरूपत्वेन तस्यासत्यत्व ‘एच १ था: ’ इत्यादिश्रुतिविरोध नापि नसभवति इत्यभिप्रेत्याह– उपलक्ष्यंहीति ॥

प्रसिद्धयन्निर्देशेन यथाप्रसिद्धिजन्मादिकारणमन्द्यते इति । एतेन ‘सत्यज्ञानम्’ इति वाक्यप्रतिपाय यन्छन्दार्थ इति पाचिदुतिरनुपादेयेति सूचितम्। तन कारणत्वानुत्तया तदर्थस्यात्र विवश्चाया अनुचितत्वात् । अतएव 3

ब्रह्मण अभिन्ननिमित्तोपादानत्व, पूर्वप्रतिपनाकारच

१८

[ जन्माद्य १ -१२

श्रीभाष्यम्

सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्। तदैक्षत चहुस्यां प्रजायेय’ (छा.६ २.१) इति ‘तत्तजो

ऽसृजत’ इत्येकस्यैव सच्छन्दवाच्यस्य निमित्तोपादान रूपकारणत्वेन तदपि सदेवेदमग्र एकमेवासीदित्युपादानतां प्रतिपाद्य अद्वितीयमित्यधिष्ठानन्तरं प्रतिपिध्य तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेयेति तत्तेजोऽसृजत इत्येकस्यैव प्रतिपादनात् । तस्माद्यन्मूला जगजन्म स्थितिलयाः तद्ब्रह्मेति, जन्मस्थितिलयास्स्वनिमित्तोपादानभूतं वस्तु ब्रह्मेति लक्षयन्ति | जगन्निमि

त्तोपादानताक्षिप्त सर्वज्ञत्वसत्यसङ्कल्पत्व विचित्रशक्तित्वाद्याकारवृहत्वेन प्रतिपन्न ब्रह्मेति च जन्मादीनां तथा प्रतिपन्नस्य लक्षणत्वेन नाकारान्तराप्रतिपत्तिरूपानुपपत्ति । श्रुतप्रकाशिका

तद्पीति । तत् निमित्तोपादान त्वरूपकारणत्वम् । उपादान त्वाधिष्ठानन्तरनिवारणयोरुपपादनकृत ‘तदक्षत बहुस्याम्’

’ असृजत ’ इति । रामॠष्णादिरूपेण बहुमान व्यावृत्यर्थे जगद्रूपेण बहुभवनमिति दर्शितम् ‘तत्तेजोऽसृजत इत्य नेन अत्र पलित सब घमाह - तस्मादिति । यथा उपलक्षणेन सारसेनाधिकरणलेन समन्धित्व केदारस्य, यथा चन्द्रदे

शस्य शासायाश्च ऋजुमानस्सम्बन्ध तथा ब्रह्मण उपलक्षणभूतजन्मादिमिर्हेतुहेतुमद्भानस्सन घ इ युक्त मनति यथा प्रसि द्वयनुवादरूपाया वाक्यस्य निमित्तान्तरशङ्काचार्थापरिहृता भवति । एव तृतीयाकारस्याक्षेपकमुपलक्षणसन घात्मक निमि तोपादान रूपकारणत्वमुक्तम् ॥

अथ तदाक्षित तृतीयाकारमाह- जगदिति । यतश्शब्द स्मारितकारणवाक्येषुहि सार्वइयाद्यवगम अतो जगन्निमि तापादानताक्षिसे युक्तम् गुणानामपरिच्छिनतया तद्विशिष्टस्य ब्रह्मशब्दवाच्यतायोग्य वशापनार्थमाकारवृहत्वने युक्तम् । ››

‘यस्सर्वज्ञ. ’ इत्यादिवाक्यावगतसार्वज्ञ्यादीनामुपलक्षणत्वाभावाना योन्याश्रय ।

विशेषणबहुत्वतु न विशेष्यभेदापादक

मिति वक्ष्यतइति न विरोध | उपलक्षणपक्षानुपपत्तिपरिहारमुपसहरति इतिचेति । इति अतश्चेत्यर्थ । उपलक्ष्यहीत्या

दिभाष्यस्यैव वा योजना * अनवधिकातिशयशब्दे तात्पर्यम् उपलक्ष्यमनवधिकात्शियनृहत्व बृहणत्व न । निराधिक बृहत्व च स्वरूपतो गुणतोविभूतितश्चानवधिकबृहत्व बृह वगृहणत्वविशेष उपलक्ष्य इ युक्तभवति । ततश्चोपलक्ष्याकारैक

देशभूत बृहत्वबृहणवमान पूर्वप्रतिपन्नाकारी भवतीति परितम् लोके तथादर्शनात् । देवदत्तकेदार बहुपलक्ष्यम् नत्र

देवदत्तसम्बन्धिमा घटपगदिष्वतिप्रसङ्गात् । तदेकदेशभूट केदार यमात्रेण पूर्वप्रतिपत्ति तस्मादुपलक्ष्यैकदेशभूतवृ हत्वबृहणत्याकारेण पूर्वप्रतिपत्ति । अनवधिकातिशयवृहत्व बृहण वमुपलक्ष्यमित्यभिप्रायेण हानवधिकातिशयवृहद्बुहणचे युत्तम् | बृहत्वगृहणत्वावशेषस्योपलक्ष्यत्वात् बृह वगृहण वमात्र पूर्वप्रतिपन्नाकारइत्यर्थसिद्धमिति हिशब्देन सूचितम् ॥

कथ त प्रतिपत्तिरित्यत्राह- - बृहतेर्धातोरिति । गृह वमान पूर्वप्रतिपन्नाकारइत्यध्याहतेन वाक्येन तदर्थ वादिति पञ्चम्या अन्वय । यद्वा नचेत्यादि पूर्व वाक्येनान्यय । उपलक्षणाकारमाह- तदुपलक्षणेति । तृतीयाकारमन्यमपि विवक्षु स्तत्प्रतिपादक वाक्यमनतारापक्ष्येण सबन्धवनिमित्तान्तरशङ्का च व्युदस्यति यतो येनेत्यादिना । पूर्व गूढार्थसमह

(श) भाष्यादारयमो नाच | अद्वितीयमित्यादि । ‘द्वितीयशब्द सजातीयसहायशी ( ) नागेशाचे 1 एतदन पर ‘देवा’ द्वितीयामायामानाना विक्षि आयेनेत पूर्याउ

जन्माय १-१.२ ] कारणवस्य विशेषण लक्षण, किंतु उन्नतिपरे विशेषणवेनापि तदितिमिद्धान्त: १९ श्रीभाष्यम्

जगजन्मादीनां विशेषणतया लक्षणत्वेऽपि न कश्चिद्दोषः । लक्षणभूतान्यपि विशेषणानि

सविरोधिव्यावृत्तं वस्तु लक्षयन्ति । अघातस्यरूपे वस्तुन्येकस्मिन् लिलक्षयिपितेऽपि पर म्पराविरोध्यनेकविशेषणलक्षणत्वं न भेदमापादयति । विशेषणानामेकाथयतया प्रतीते रेक

स्मिन्नेरोपसंहागत् । खण्डत्यादयस्तु विरोधादेव गोव्यक्तिमेदमापादयन्ति । अतु काल मेडेन जम्मादीनां न निरोध | श्रुतप्रकाशिका

वैदर्थः ।मन्यतृतीयाकारमाह- जगदिति । इदानी नशब्दस्तृतीयाकारान्तरसमुधये । यथा केदारत्वं सार साधिकरणवदेवदत्तसमन्धित्योपयोगि तथा सर्वशवादयाऽप्यनवधिकातिशयवृहत्व बृहणत्वजन्मादिकारणत्वोपयोगिनः ||

अथ विशेषणतया लक्षणत्यमुपपादयति । जगजन्मानिामिति । कथ नदोषः अपवादरूप्रमाणाभावे विशेष

णमेदस्य विशेष्यभेदात्रहत्य दोपत्नत्तमित्यत्राह- लक्षणभूतान्यपीति | लक्षणभूतानि व्यावर्तकभूतानीत्यर्थः । यदा लक्षणभूताना विशेषणान। सजातीयविजातीयव्यावर्तन स्वभान वेडपीत्यर्थः स्वविरोधिव्यावृत्त नियतभिन्नाश्रयविशेषणार्थया व्यावृत्तं नवनिरुद्धविशेषणाश्रयाद्व्यावृत्तमित्यर्थः । अयग्रन्थः पक्षविषय: बहुत्यापवादकप्रमाणामावेसति विशेषणत्वमेव

निरोधियमित्यत्राह्–अज्ञातेति । अयंतु सपञ्चविषय ।| देवदत्तश्यामो युनेत्यानुदाहरणमाभिप्रेतम् । अप्रत्यक्षविश्येप्ये क्यचना-नघर्मियाचिपदेक्याद्विशेष्येक्य प्रतीयत इत्यर्थः ॥

अन विशेष्यैक्यव्यवस्थापक किमित्यपेक्षाया सपक्षे निशेष्यैक्यमुपपादयति । विशेषणानामिति । शन्दस्वारस्या

द्विशेषणानामेकाश्रयान्वयप्रतीते रविरुद्धविशेषणानामेकाश्रयवृत्तित्वोपपत्तेरित्यर्थः । अविरुद्धविशेषणत्व विद्यध्यैक्थव्यवस्था

पत्रमित्युक्त मवति । यद्वा अज्ञातस्वरूपइत्यपि ग्रन्थः पक्षावेषय । पूर्वस्मिन्ग्रन्थे विशेषणाना विरुद्धविशेषणाश्रयात् स्वाश्रय मेदकत्वमुचम् | अप्रत्यक्षव्येसति ● मिनविशेषणत्वमेव भेदक्त्यमित्यत्राह-अज्ञातेति । तत्राप्यविरुद्धविशेषण मेदोन विशेष्यमेदकइत्यर्थ | कुतइत्यनाह-विशेषणानामिति । देवदत्तश्यामोयुना लेहिताच इत्यादायविरुद्धविशेषणा

नामेवाश्रयदर्शनात् पक्षीकृतेऽप्येकस्मिनेव विशेषणानामन्ययोपपरित्यर्थः ॥ अनिरुद्धविशेषणानां विशेष्यमैदानापादत्यमुक्तम्, त्रिपक्षभूतसण्डादिषु बहुपनियामक माह - खण्डत्वादयस्त्विति तनः पक्षस्य वैषम्यमाह-अलिति । कालभेदनेत्यस्यायमभिप्रायः । विशेष्यवहारहुयेऽपि जगज्जन्मादीना योगपग्रव्या

गूढार्थसङ्ग्रह द्विविघलक्षणे विशेषणतया लक्षणत्व न सभयतीति मिथ्याभूतस्य जगत्कारणत्वस्योपल्क्षणतया निर्विशेषलणत्व यत्

परेरक्त तन निर्विशेषस्य इद लक्षण न सभवति । ए मिथ्याभूतस्यापि किंतु सावशेषस्यैवापरक्षणभूत लक्षणमित्येतावता निरूपितम् । विशेषणतया लगत्व न समवतीति परोक्त नघत इत्यभिप्रेत्य विशेषणतया लक्षणत्व निरूपयति - जग जन्मादीनामिति ॥ ‘अविरुद्धविशेषण’ इति (स. शा) श्लोकस्य यत्तात्पर्य तद्विवरणे मधुसूदनसरस्वतीभिः प्रथमसं. —

(१७१.१७२) प्रदर्शित तनघटन इति जिशासाधिकरण एव (६३३ – ६३४.प्र.स) निरूपितम् ॥ अनतु काल भेदेनेति । विवरणे प्रत्यक्षण मिथ्यात्वसिद्धिनिरूपणावसरे देशवालापाध्यन्तर्भावेणैव निषेधप्रतीतिरिति यदुक्त तत् क्षणिकम्बनिरसनावसरे कुमारिलोक्तयनुसारेण न विचारसहमिति पूर्वमेव (प्र.स. ३६७ - ३६८) निरूपितम् | ‘निष्कलंनि

२०

’ स्वाभाविक्री क्रियान’ इन्युक्त या निष्कलनिष्क्रियमिति नसृष्ट्यादि प्रतिषेधति किंतु परिस्पन्दम् [ जन्माद्य १-१-२ '

श्रीभाष्यम्

‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ’ (तै. उ. भृगुव) इत्यादिकारणवाक्येन प्रतिपन्नस्य जग जन्मादिकारणस्य ब्रह्मणस्सकलेतरव्यावृत्त स्वरूपमभिधीयते । ‘सत्यज्ञानमन्तं ब्रह्म

Ĵ

श्रुतप्रकाशिका घातात् कालभेदेनाविरोधआश्रयणीयः विशेष्यक्यऽपि तथैवाविरोध इति ॥ अत्रायमर्थोऽनुसधेयः विशेषणबहुवं स्वत.

एवं विशेष्यभेदावादकं, सण्डो मुण्डइत्यादिषु दर्शनात् देवदत्तश्यामो युवेत्यादिपु प्रत्यक्षनाघादैक्यप्रतीतिः तस्मा प्रत्यक्षा गोचरे ब्रह्मणि विशेषणबहुत्वायत्त विशेष्यत्वमवर्जनीयम् । ननु एकवचनान्तधर्मिवानिपदैक्यस्य स्वतो विशेष्यैक्यप

रत्वं देवदत्तश्यामोयुवेत्यादिषु दृष्टम् सण्डोमुण्ड इत्यादिषु प्रत्यक्षबाधाद्वहुत्यप्रतीतिः । अतः प्रत्यक्षागोचरे ब्रहाणि एक्व चनान्तधर्मिवाचिपदैक्यादैक्य सिद्धमेव ||

नैवम् विशेषणभेदायत्त विशेष्यवद्दुत्वमेकवचनान्तधर्मिवान्चिपदैवयं न बाघते । अपितु प्रत्यक्षमेव बाघते अदृश्य मानगोव्यक्तेः पुरुषस्य सण्डोमुण्ड इत्यादिवाक्यप्रयोगे सत्येक्वचनान्तधर्मिवाचिपदैक्येऽपि बहुस्वप्रतीत रितिहि पूर्वपक्ष स्थितिः । तत्रोत्तरमुच्यते अज्ञातेत्यादिना एकवचनान्तधर्मिवाचिपदैक्यं बहुत्वं बाधत एव, अद्देश्यमानेऽपि देवदत्त

देवदत्तश्यामोयुवेत्यादिवाक्यप्रयोगेषु विशेषणबहुत्वेसत्याप विशेष्यैक्यप्रतीतः । एव प्रत्यक्षाप्रत्यक्षविभागवधुर बहुत्वप्रती तिरैक्यप्रतीतिश्च भवत: अतु बहुत्वैकत्वयोः को निर्णायक इनिचेत् । नियतभिन्नाश्रयदृष्टविशेषणहु वं विशेष्यैक्षविरोधि अनियतभिन्नाश्रयदृष्टविशेषणबहुव नैक्यविरोधीति । अथ सत्यज्ञानादीना लक्षणत्योपपत्तिं पूर्वोत्तान्योन्याश्रयणपरिहारं -

चाह-ह-यतोवा इति । लक्षणवाक्येनानेन कारणत्यमेव लक्षणोक्तमित्यस्य कारणवाक्यत्वम् । आदिशब्देन ‘सदेव’ इत्यादीनि कारणत्वप्रापकवाक्यानि गृह्यन्ते ||

ननु लक्षणभूतेनैव जन्मादिकारणत्वेन ब्रह्मणस्सजातीयविजातीयव्यावृत्तिस्सिद्धा अन्यथा तस्य लक्षण वायोगात् तत्कथ सत्यादिवाक्येन सकलेतरव्यावृत्ताभिधानोत्तिः, उच्यते -व्यावृत्तिर्विविधा व्यक्तयन्तरेष्व समानितधर्मयोगरूपा, तत्त जातीयासाघारणधर्मानन्वयरूपा च तत्र विलक्षणधर्मयोगे व्यक्तयन्तरेभ्योऽन्यत्व सिद्धयति नत्वतजातीयत्वं तज्जातीयत्वव्य गूढार्थसंग्रह: क्रियम् इतिश्रुत्या परब्रहाणि सृष्टयादिक्रिया नसभवतीति स्ट्यादिक्रियायाः आविद्यक्त्वेन मिध्यान्यमिति यद्विवरणोत्तं ,

सदस्य नघडते |

‘निकले निष्क्रिय शान्तनिरिइतिश्रुतौ अविवापि निषेन सादिक

यायाः आविद्यकत्वकल्पनासम्भवात् ।

’ निष्क्रियम्’

इति सामान्यनिषेधस्य सृष्टयादिक्रियाविशेष प्रतिपादषशास्त्रानु

सारेण परिस्पन्दरूपत्रियाविशेषपरत यै वोपपत्ते-र्याय्यत्वात् । अतएव ’ स्वाभाविकी ज्ञानवलकिया च ’ इति श्रुतिरुपपद्यत

‘नेहनानाऽस्ति ’ इत्यादेः परनवीन संमतार्थः पूर्वमेव (प्र.स. ३३१, ३३२, ३३८-५) पर्यालेचितः । तेन सृष्टयादिकि याया: सार्वादिकत्वेन कालभेदेन विरोधपरिहारोतिर्न घरत इति नवीनोत्तदूषणस्य नावसरः | नव्यमतेऽपि व्यवहारोपप त्यर्थमभिव्य ते रङ्गीकारेण अभिव्यत्तस्सार्वदिकत्वाभावात् विरोधपरिहारस्सम्भवति । षष्ट्या भेदप्रतीत्या अभेदोचिरापे निरवकाशा ||

·

↓

● उपलश्यं धनवधिकातिशयदृहत् बृहण च ’ इत्यादौ पूर्व पूर्वप्रतिपन्नाकारनिरूपणपरभाध्ये यत् आकारबृहत्वं पूर्व प्रतिपन्नमुद्रं तत्समर्पकत्वमेव ‘सत्यशानम्’ इत्यादेरिति पूर्वपक्षोत्तान्योन्याश्रयपरिहारः योऽभिप्रेतः तमूँग विवृणातियतोया इमानि इत्यादिना | स्वरूपमभिर्धायतइति ।

पम्वरूपममिघीयत इत्यर्थः ।

2

जन्माद्य ११२ ] ‘सयंज्ञानम् ’ इत्यत्र सत्यशब्दस्य उत्तरश्रुतेः छां, सत्यशब्दसान अर्थोऽविरुद्ध एन

२१

श्रीभाष्यम्

(तं.आन. ६) इति तत्र सत्यपद् निरुपाधिकमत्तायोगि ब्रह्माह तेन विकारास्पदमचेतनं

तत्संहपृश्चेतनश्च व्यावृत्तः नामान्तरभजनार्हावस्यान्तरयोगेन तयोर्निरुपाधिकसत्तायोग श्रुतप्रकाशिका

माघीनतजातीय वाया अनपगमात् । तदनन्वंयतु तजातीयताव्यावृत्तिरिसद्धयति । यथा घरस्य संस्थान

विशेषणम्रममस्तलक्षण्ये सिद्धेऽपि पृथिवीयव्यवस्थापकग-धवच्ययोगात् पृथिवीजातीयच नापैति तदयोगादबादिषु वज्ञानीयामः एवं जगत्कारण रूपक्षिणधर्मान्वये सत्यपि ब्रह्मणोऽनिजातीयत्वजीजातीयत्वाऽवतिष्ठा इति तञ्जातीयताव्यावृत्तिस्सत्यादिवाक्येन प्रतिपायत इति तस्य सक्लेतरव्यावृत्तस्वरूपोधकोत्तिर्युत्तेति ॥ कथ व्यावृत्तम्वम्पाभिधानमित्याह –तत्रेति । केनापि परिणामविशेषणतत्तदवस्थस्य सत्ता संपाधिक्सत्ता अतो

निरुपाधिक्सत्ता निर्विकारत्वं सत्यपदव्यावर्त्यमाह- तेनेति । कथमित्यत्राह - नामान्तरेति । निरुप्पट उपदम ।

गूढार्थसंग्रह

एव च ’ सत्य ज्ञानम्’ इत्यस्य लपव्यक्तिविशेषनिर्णयसमर्पकत्वमेव अन पदनयेन अचेतन चद्ध, मुक्त, नित्य बैलवण्यनिरूपणेन जगत्कारण लक्षणलक्ष्यताइव उदनिष्कर्ष कथितो भवति । सत्यपद निरुपाधिकसत्तायोगिन झाहेति । अयमाशयः उत्तरत्र ‘सच्चगच्चाभात्’ इत्युपक्रम्प ‘सत्यचानृतन सत्यममात्’ इति वक्ष्यत । तत्र सच्छ ब्दः सत्यशब्दश्च एकार्थकः । तदानुगुण्यन यच्छन्द अनृतशब्दशैकार्थकावेव । ‘मूर्तामूर्तीहिराशीद्वौ सञ्चत्यवादिनांदितो भुयन्तरेण सगानात् १ (५०) इति तै वार्तिक उत्तम् । ‘श्रुत्यन्तर च अथ नामधेयं सत्यस्य सत्य प्राणावैसत्य तेषा 6

मेष सत्यम् ’ (वृ) इनि तत्र वार्तिके ‘मूर्नामूर्त हि सत्याह प्राणास्सत्यासत्यदात्मतः । क्षेत्रशस्तदुपाधियात्सत्य इत्यभिधी यते ॥’ (२४४) इत्युत्तम् । अनान-दगिरिवरणम् ‘सञ्चत्यचाभवदिति श्रुत्यन्तरप्रसिद्धिं उक्तेर्थे द्योतयति’ इति । अत्र ‘व्यावहारिक्मेवान सन्यस्यादधिकारत। पारमार्थिक सत्यस्य वाक्यान्ते समुदीरणात् ॥’ इति सत्यशब्दद्वयार्थभेदः ते.वार्तिके प्रदर्शितः । ’ अथ नामधेयम्’ इति इत्यत्र ‘व्यपदेशाय नामैतत् न स्व नामास्य विद्यते । लक्षवेनाञ्जसा वक्ति परंझ कथचन || शब्द प्रवृत्तिहेतूना साक्षाद्ब्रह्मण्यसम्भवात् इत्यत्रोत्तरसत्यशब्दस्य लाक्षणिकत्वोत्तया अत्रापि उत्तरसत्यशब्दः लाक्षणिक इत्येव परेषा मात्रया । ’ तस्योदिति नाम ’ इतिवत् ‘नेतिनेति ’ इति निषेधानन्तर ’ अथ

नामधेयम् ’ इतिश्रुत्या परब्रह्मनामत्वस्य ‘सत्यस्य सत्यम्’ इत्यन प्रार्तपादनादुत्तरत्र सत्यशब्द : लाक्षणिकइत्युक्ति: पूर्व सत्यशब्दः व्यावहारिकसत्यपर: उत्तरस यशब्दः पारमार्थिक सत्यपरइत्युत्तिश्च ’ न सत्यद्वयकल्पना ’ इति कुमारिलेनैव निर स्ततया नघटत इति सत्यशब्दद्वय न लाक्षणिक नमिथ्यासत्यरूपविभिनार्थक च इति श्रुतितात्पर्यमवश्यमेषितव्यम् । ग्रा न्दोग्ये –‘तानि हवा एतानि त्रीण्यक्षराणि सत् ति यमिति तद्यत्सत्तदमृतम् अथ यत् ति तन्मयें अथ यद्य तेनोमो यच्छति

(छा.८.प्र. ३.५) इत्यन ‘तस्यहवा एतस्य ब्रह्मणो नामसत्यम्’ इति पूर्वश्रुत्युक्त सत्यनाम्नो निर्वचन कृतम् | देव "

सञ्चन्यथाभवत्’ इत्यत्र सच्छन्दस्याप्यर्थः । त्यच्छन्दस्य पूर्वस्वापपरिणामत्यागवदर्थक्तया विकारि इत्येवार्थः । तत्र

छान्दोग्ये ब्रह्मासाघारणतया सत्यनामनिर्वचन मिति सत् ति यमिति छेद | अन सत्यशब्दद्वयप्रयोगेण अनृतश्चन्दसमभि

व्याहारेण च सच्छन्दसमानार्थक सत्यशब्दः | सच सच्छन्दश्च एकार्थकत्वेन सप्रतिपन्न । अन सत्यशब्दद्वयप्रयोगेण

अन्तिमसत्यशब्दस्य निरुपाधिक्सत्तायोगीत्यर्थ | प्रथमसत्यश-दः सोपाधिक्रुत्तायोगिपर; । बद्धजीवसत्ताया. वर्मनिन

२२

ज्ञानपदस्य आत्मसिद्धषविरोधेन आनार्यपादोत्तार्थ: व्यासायतार्था

[ जन्माद्य ११२

श्रीभाष्यम्

रहितत्वात् । ज्ञानपदं नित्यासंकुचितज्ञानैकाकारमाह । श्रुतप्रकाशिका

नात् स्वरूपतो धर्मतश्चैकरूपत्व ज्ञापयतीत्यचित्तत्ससृष्टजीवव्यावृत्तिः । ज्ञानशब्दार्थमाह – ज्ञानपदमिति । इदानीमास्म

न्विश्यइत्याद्युपपदरहितं ज्ञानपदचितत्व नित्यत्वं च ज्ञानस्य दर्शयति । नित्यामडचितज्ञानत्वमेवाकारो यस्य तन्नि त्यासङ्कुचितशानैकाकारम् तेन ब्रह्मणः कदाचित् क्वचिदपि प्रदेशे जडत्वव्यावृत्तिः | नित्यासङ्कुचितज्ञानत्वं अद्वारक धर्म द्वारकं च परमात्मन आकारो भवति ’ आत्मज्योतिस्सम्राडितिहोवाच ’ ’ ब्रह्मणाविपश्चिता ’ ’ विज्ञातारमरकेन विजानीयात्’ इत्यादिभिस्स्वरूपस्य धर्मस्य च ज्ञानत्वावगमात् । ज्ञानशब्दासङ्कोचेन सद्वारकाद्वारकशानाकारत्वसिद्धिः

नन्वस्य ज्ञानशब्दस्य किं प्रवृत्तिनिमित्तम् ? विषयावगाहिज्ञाना ख्यद्रव्यत्वचेत् अपर्यवसानात् ज्ञानधर्मक्त्वमुक्त

स्यात्, नतु ज्ञानस्वरूपता स्वप्रकाशतारूप ज्ञानत्वं प्रवृत्तिनिमित्तचत् ज्ञानस्वरूपत्वमुक्तं स्यात् । नतु ज्ञानधर्मकत्वम् |

ततश्च ‘तद्रुणसारत्वात्’ इति सूत्रविरोधश्च । नच गवादिशब्दाना परमात्मपरत्वे गोत्वसस्थान पिंडजीवानामिव द्वार द्वारिभावात् ज्ञानाख्यद्रव्यज्ञानत्वगुणयोर्द्वयोरापे प्रवृत्तिनिमित्तत्व घटते, नहि घर्मभूतज्ञानं स्वरूपभूतज्ञान गतज्ञानत्वगुणे समवैति येन द्वारद्वारिभावस्स्यात् । घर्मभूतज्ञाने स्वरूपेचानुगत ज्ञानत्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तचेत् गोशब्देन सण्डमुण्डपिण्ड

द्वयवत् ज्ञानव्यत्तिद्वयमुक्त स्यादिति द्वारद्वारिमावेनान मिधानात् तयोर्ज्ञानयोर्न धर्मधर्मिभावप्रतीति: ज्ञानत्वगुणविशेषित गूढार्थसंग्रहः धनत्वेन सोपाधिकत्वात् ।

त्यच्छन्दार्थाचेतनस्यापि परमात्मसङ्कल्पाघनत्वेन सोपाधिवसत्तायोगि बात् । अनृतशब्द:न

मिथ्याऽर्थकः, किंतु विकार्यर्थंक: । अमृतमत्यभयनियामकत्वेनोदाहृतसत्यनामनिर्वचनानुसारात् । छान्दोग्यवृहदारण्य कादिनिर्वचनसामान्यस्य एकरूपत्वेन छान्दोग्यनिर्वचनस्यारोपपर्यवसितत्वस्य परकल्पितस्य श्रुतितात्पर्यविषयत्वासंभवात् । एवं च उत्तरान्तिमसत्यशब्दसमानार्थक एव ’ सत्यज्ञानम् ’ इत्यत्र सत्यशब्दः इति ॥

ज्ञानपदमिति । आत्मसिद्धौ ‘सत्यज्ञानम्’ इत्यत्रापि ब्रह्मलक्षणनिर्देशे ज्ञानशब्दो न ज्ञानमानवचनः, अपितु

तद्वद्वचनः सद्चने ‘लिति’ इत्यायुदात्तप्रवक्तेः ॥ अन्तोदात्तचाय ज्ञानशब्दः मत्वर्थीयाच्प्रत्ययान्तत्वे तथा कंघटते नान्य येत्येतत् परमात्मनिरूपणे अतिनिपुणमुपपादयिष्यामः’ इति ज्ञानशब्दार्थः इत्थमुक्तः ।

अत्र सत्यज्ञानमित्यादिकाश्च

शानै कनिरूपणीयतया स्वप्रकाशतया च ज्ञानस्वरूपताम्’ इति जिज्ञासाऽधिकरणसूक्तयनुसारेण ज्ञानपदं नित्यासंकुचितशानै

काकारतामाह ’ इति सूतावपि ज्ञानवत्वमेव विवक्षितामेत्यात्मसिद्धयनुसार्यर्थ एव भगवन्समतइति प्रतीयते । जिज्ञासा

धिकरणसूतो आदिपदार्थत्वेन विवक्षिताया ’ विज्ञानमानन्द ब्रह्म’ इति श्रुतौ ज्ञानस्वरूप वप्रकाशनेन 6 स्वप्रकाशतया ज्ञानस्वरूपताम्’ इत्युत्तिस्सङ्गच्छते । व्यासार्यास्तु ‘ज्ञानत्यमात्रस्य प्रवृत्तिनिमित्त वसति शब्ददात्तयसकोचात् साक्षान्प्र गाड्या च ज्ञानत्व विशिष्टताइयगमेन ज्ञानधर्मकत्व शानात्मकत्वासद्धिं वदन्तः ‘सत्यंज्ञानम् ’ इत्यत्रेयोमय विवक्षित

मिति प्रतिपादयन्ति । ’ शान वं शातृमाना स्वरबहुळतया स्वप्रकाशव्यतश्च’ इति सारावल्यामा मसिद्धयविरोधेन जिज्ञासा अधिकरणमाध्य निरूपयन्तः आचार्यपादाः जिशासाऽधिकरणमाध्यस्य

सत्यज्ञानम्’ इत्यस्यैवार्थद्वयपरत्वेऽपि नविरोध

इस्यमिदमति | ‘तेन कदाचिसचितानत्वेन मुत्ताव्यावृत्ताः’ इति सूनयाऽपि अत्र माध्ये ज्ञानय चविषक्षेत्र स्फुट प्रतीयते ।

जन्माद्य १-१-२ ]

सुनप्रकाशिका

3

श्रुतप्रकाशिका

शानद्रव्यविशिष्टतया ज्ञानप्रविष्टियान स्वरूपनो घर्मनश्च ज्ञानाकारमा मनोन सिद्धयेत्

भिाने शब्दस्य युगरव्यारारमेद: प्रसजेत्-भती शानपदेन

उच्यते- ज्ञानशब्दल स्वतारूपं शानल प्रवृत्तिनिमित्तम् । नच ‘तद्रुणसारख्यात्’ इति सूत्रविशेष: धर्म

भूतज्ञानद्रव्याभिघानेडारे शनत्वस प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् । स्वरूपस्य च ज्ञानत्व ’ प्रकाशवश्चावैयर्थ्यात्’ इति सूत्रित

नच साकार रूपयामिधानेऽपि शब्दस्य युगपद्व्यापारभेदः साक्षाद्वा परपरयावेति विशेषणमनपेक्ष्य ज्ञानत्व

मात्रस्य प्रवृत्तिनिमित्त शब्दशक्तचात् साक्षात्मणाड्या न ज्ञान विशिष्टताऽगमेन शानधर्मक-वज्ञान स्वरूपत्व

सिद्धेः | नव द्वारदारिमानानभिधानात् गण्डमुण्डव्यक्तयोरिन धर्मघर्मिभावासिद्धिः । ‘आत्मज्योतिस्संम्राट् “ब्रह्म

णा निपचिता’ ‘अत्रायंपुरपस्स्वयंज्योतिर्भनति ’ ‘एपहि दृष्टा श्रोता रमयिता प्राता मन्ता योद्धा कर्ता

विज्ञानात्मा पुरुषः’ इत्यादिभिः परमात्मनो जीवस्य च शानधर्मक्लस्य शनस्वरूपवस्य च सिद्धेः शानशब्दाचा सङ्कोचेन ज्ञानात्मनोर्विशेषणाशे विशेष्याश च शान व वैशिष्टयोधनसामर्थ्याघ, यथा सपरिक्रो राजा दृष्टः सपरिच्छद गृह , सरसागौ श्रीवत्यादी विशेषणाशस्य विशेष्याशस्य दृष्टत्वमीतत्यान्वय एकव्यापारण शब्देन चोभ्यते तद्वत् । नच विशेष विशेष्याशेवा दृष्टत्वकीतत्वान्ययआर्थ । विशेषणाशनिशेष्याशयोरन्यतरेण विनाऽन्यतरस्य दृष्टत्वकांत या न्यप्रतीत्यनुपपत्त्यभावात् । नहि प्रवाहस्त्र घोषप्रति वासत्ववद्विशेषणाशेनविना विशेष्यांशस्य दृष्टत्वक्रीतत्वादेिवमनुप पन, नच दर्शनत्रयाइदियोग्यतालक्षणेनार्थसामर्थ्येन विशेषणाशस्य तदम्बयप्रतीतिः मण्डपक्षेत्र गोद |हनादीनां दर्शनकथा इदियोग्यानामपि तदन्वयाप्रतीतेः तदप्रतीति बुभुन्सायां सत्या सन्देहोदयात्सिदा ||

नत्र समभिन्याहारराद्विशेषणाशस्य तदन्वयसिद्धि, धार्मिको राजा दृष्ट इत्यन धर्मस्य दृष्टव्यातीतः । नहि

धर्मश्चक्षुर्नृपयः योग्यत्वेसति सममिव्याहारलगत्तद यदिरितिचेत् । तर्हि विशेषणाशेऽपि तदन्ययस्य शान्दत्वमुत्त स्यात् .

नह्याकाङ्क्षासनिधियोग्यतान्वयेन प्रतिपनत्व शाग्दत्व निवारयति । ननु सपरिक्रो राजादृष्ट इत्यादिषु विशेषणाशस्य विशे

ध्याशस्य च शब्देनोपस्थापनात्तत्र विशेषणाशेऽपि विधिसिताकारान्चय उपपन्न अन्तु तदभावादुभयन विधित्सिताना. रान्वयानुपपत्तिरित || नैरम् | ब्रह्मशब्दनैव विशिष्टवस्तूपस्थापनात् । तथाहि ‘तद्विजिज्ञासस्य ’ इति मुमुक्षोर्जिशास्यतयोक्त ब्रह्म

‘तदेक्षत’ इत्यादीनि वाक्यानि सत्यसङ्कल्यत्वादिनिशिष्ट कारण यदन्ति त ठोघनप्रवृत्तसत्यादिवाक्यगत ब्रह्मशब्दरसत्य सङ्कन्नत्वादिविशिष्टकारणविषयः । बृहणध्वमपि ब्रह्मशब्दार्थ. तच्च स्वसङ्कल्पेनाचेतनस्य स्थूल्परिणामहेतुत्व, वेतनानां ’ सचानन्त्याय कल्पते ’ इत्युत्तज्ञान बृहपहेतुत्व च, ततश्च सत्यसङ्कल्पत्यादिविशिष्टार्थोपस्थापकब्रह्मशब्द प्रतिपन्नविशिष्ट वस्तुविशेषकत्यात् ज्ञानपदमसङ्कुचितशत्तितया विशेष्याशे विशेषणाशे च स्वप्रवृत्तिनिमित्तभूतान यांन्वय प्रतिपादयति । सपरिक्रो राजा दृष्टइत्यादिषु पदान्तरसमभि याहृतशब्देन विशिष्टोपस्थापनम् । अत्रतु स्वोपजीव्यवाक्यान्तरस्थनिर्वचन. सापेक्षनाश देनेति मिदा । विशिष्टवस्तु युपस्थापितेसति विशेषणाशस्य विशेष्याशस्य विधिसिताकारान्वयित्य तुल्यम्। सोपजीव्यास्पान्तरसापशब्देन विशिष्टवस्तु युपस्थापिते विधित्तिाकारस्योभयान्वयित्व चदृष्टम् | यथा सानुचरोराजा समागतः मयास्त्र राजा सत्कृतइति, सवत्सा गौस्थिता साच दत्तेति, अतः परमात्मनो ज्ञानश-देन ज्ञान घर्मक वज्ञानस्वरू .

पत्वावधान युक्तम् आनन्दादिश देयप्येष एव न्याय. स्वत. प्रवर्तते प्रमाणान्तरविरोधेसतितु निवर्तते # अतो यथा. चार्य उपश्न ||

"

अनन्तपदे भाग्योक्कवर वपरिच्छेदार्थद्वयतात्पर्यम्

२४

[ जन्माद्य १-१२

श्रीभाष्यम्

तेन कदाचित्र संकुचितज्ञानत्वेन मुक्ता व्यावृत्ताः । अनन्तपदं देशकालवस्तु परिच्छेदरहितं

स्वरूपमाह | सगुणत्वात्स्वरूपस्य स्वरूपेण गुणैश्चानन्त्यम् । तेन पूर्वपदद्वयव्यावृत्तकोटिह यविलक्षणास्सातिशयस्वरूपस्वगुणा नित्या व्यावृत्ताः विशेषणानां ध्यावर्तकत्वात् । ततः श्रुतप्रकाशिका

अतस्साक्षात्प्रणाड्या नित्यासचितज्ञानेकाकारत्वं दर्शयता ज्ञानपदेन मुक्तव्यावृत्तिसिदिमाह- तेनेति । अनन्तप दस्यार्थमाह-अनन्तेति । * इहेद नान्यत्रेति परिच्छेत्तमशक्यत्वं देशापरिच्छेदः । इदमिदानीं नान्यदेति परिच्छेदायो

•यत्वं कालापरिच्छेदः नतु देशकालाभावौ । एव वस्त्वपरिच्छेदोऽपि न वस्त्वन्तराभावः किन्विदमिदं न भवतीति परि च्छेदानर्हत्यमेव सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्व वस्त्वपरिच्छेद इति यावत् । ब्रह्मव्यतिरिक्त भावरूपाज्ञानतत्कार्यजातेऽङ्गी कृतेसति वस्त्वन्तराभावरूपो परिच्छेदः परस्यानुपपन्नः सत्यवस्त्वन्तराभावस्स इतिचेत् । तर्हि स्वनिष्ठवस्वन्तराभा

वस्सइत्यभ्युपगमोवरं प्रमाणान्तराविरोधात् । तस्य वस्त्वन्तराभावोहि तत्तद्धर्मिग्राहकप्रमाणविरुद्धः । गुणतोऽप्यानन्त्यमाह -

सगुणत्वादिति । गुणाना देशकालापरिच्छेदौ विद्येते नतूतलक्षणवस्तुपरिच्छेदाभावः । सतु स्वरूपस्यैव ॥ यदा प्रकारान्तरेण वस्तुपरिच्छेदाभावमाह-सगुणत्वादिति । इदमियदिति वस्तुस्वभावतः परिच्छेदाभावोव स्वपरिच्छेदः । यथा तुल्यकालव्वे तुल्यपरिणामत्वेऽपि दशवर्णस्वर्णपेक्षया षड्वर्णस्वर्ण तदपेक्षया कलधौतादिचापकृष्टम् सोपक वस्तुपरिच्छेदः तत्तदपेक्षया गुणत्वोज्ज्वलत्व पवित्रादिभिर्दशवर्णस्वर्णादिकं प्रकृष्टम् । तस्य प्रकर्षस्य निरतिशयत्व

वश्वपरिच्छेदः । ईदृशवस्त्वपरिच्छेदः स्वरूपस्य गुणाना च युज्यते । तेषामपि हेयमत्यनीकत्वादिस्वभावो वर्षस्य निरव धिकत्वात् समाभ्यधिकराहित्याने दान भूतोगुणैर्निरतिशयप्रकष वस्त्वपरिच्छेद इत्युक्तभवति सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्व अनन्तपदव्यवच्छेद्यमाह- तेनेति । सातिश

चास्मिन्नन्तर्गत ताद्धे सर्वशरीरकत्वं तच्च नियमनधारणशेषित्वकाष्ठति ।

यस्वरूपस्वगुणाइति । स्वरूपमणुत्वात्सातिशयं ज्ञानव्यतिरित्ता ऐश्वर्यादिगुणाश्च जगद्व्यापारानस्सातिशयाः । ज्ञानं च नित्य सर्वगतमपि तथात्वस्य परमात्मनित्येच्छाधीनत्वात् सातिशयम् अपराधीनत्वरूपस्यातिशयस्य परस्मिन्विद्यमानत्वात् ।

स्वाभाविकत्वेऽपि गुणाना सातिशयत्वमिति ज्ञापनार्थ: स्वशब्दः । एवं व्यावृत्तिकथनस्य हेतुमाह- विशेषणानामिति ॥ अन्योन्याश्रयस्य परिहृतत्व दर्शयति । ततइति । ततः एव व्यावृत्तिसिद्धेः अवगतस्वरूपं अवगतसाधारणाकारं जन्मादिकारणत्व ह्यसाधारणाकारः तल्लक्षणकत्वेनायगतमित्यर्थः वस्तुविशेष्यस्वरूपं ब्रह्मेतिया पाठः । कारणतया लक्षितस्य ब्रह्मणः कारणत्वशङ्कितदोषव्यावर्तकवाच्छोचकवाक्याना लक्षणवाक्यपूर्वकत्वमस्ति, नतु तस्य शोधक्वाक्यपूर्वक्त्वमिति

नान्योन्याश्रयणमित्यर्थः । सूत्रकारस्सत्यज्ञानादीना लक्षणन्येनानुक्ति निदानं चानेनैव दर्शित भवति । विशेष्याशस्य लक्षण सत्यज्ञानादि नतु विशिष्टस्य विशिष्टस्यैवोपास्यत्वात् प्राध्यत्वाच्च जिशास्यब्रह्मलक्षणं जन्मायेवेति सूत्रकाराभिप्रायः ॥ 1

गूढार्थसङ्ग्रहः

स्वरूपेण गुणैश्चानन्त्यमिति । यद्यपि इदमिद न भवतीति वस्तुपरिच्छेदः तद्राहित्यं सर्ववस्तुसामानाधिकर प्याईएवं सर्वशरीरकत्वरूपम् इत्यपि वक्ष्यते । अयमर्थः ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम्’ इति वृहदारण्यकश्रुत्यनुगुणः | तथा ऽपि (शं) विष्णुसहस्रनाममाप्योदाहृत प्राक् (१७. क. पु) उदाहृतवचने वस्तुपारच्छेदराहित्यमेव विवक्षितं नतु एतव्य 1

तिरिक्तं वस्तुपारच्छेदराहित्यमित्यभिप्रेत्ये त्यमुत्तिः । अनन्तशब्दस्य पराशरोक्तविलक्षणमेव वस्तुपरिच्छेदराहित्यमित्यर्थः इति

जन्माय १ १ २ ] सत्य जगत्कारणत्वयाविरणार

उपयं, कारण न्या.प. उत्तव्यावर्तक यम युक्तम् २५ श्रीभाष्यम्

‘सत्यज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ (ते. आ.र.अ) इत्यनेन वाक्येन जगजन्मादिनाऽवगतस्वरूपं ब्रह्म सक लेतरवस्तुविसजातीयमिति लक्ष्यतइति नान्योन्याथयणम् । अतस्सक्लजगजन्मादिका श्रुतप्रकाशिका

जगत्कारण ब्रह्म जिज्ञास्यमित्युक्ते कारणलशक्तिदोषव्यावर्तक्तया तच्छेषभूतश्शीघनाक्यार्थश्चात सूने सूनकारा

भिप्रेन; जिशास्य धानुगुभस्य कारणत्यस्यैव लक्षणतया नियात् । स्वरूपेण हेयाम्पदस्य जिशा यत्वानुपपत्या जिशा

स्यतायादशोधक्याक्यार्थसापेक्षयात् । सत्यशानादिनानान्तराभानात् ‘प्राज्ञरत् “प्रकाशवश’ प्रकाशा दिवश’ इति सूनागा सत्यादिवाक्य दृष्टान्ततयोपजीव्यार्थान्तरोपपादनपरत्वाच सत्यज्ञानाटियाक्यार्थश्चेहाभिप्रेत त्याम

प्रायेण माध्यकार र्निसिलहेयप्रत्यनीकस्वरूपादित्यादिविशेषणमुत्तम्। अधिकरणार्थमुपसहरति । अतइति । जन्मादानी विशेषशनयोपलक्षणतया च लक्षणत्वोपपत्ते जिज्ञास्यत्वोपयोगिनाधक्वाक्यागताकारविशिष्टमेव कारणवस्तु ‘यतो वा ।

गूढार्थसंग्रह

(श) सहस्रनामभाष्ये अर्थद्वयनिरूपणेन प्रतीयते । परिच्छेदनशून्यत्त शक्यार्थ गुणानन्त्य लक्ष्यार्थ (सि.सि.अ) इति व्यमपि ‘तत्वोपनिषद पुरुषम्’ इत्यादिश्रुतिनिरोधन निर्भेद्रव नानन्तपद विक्षित, किंतु सर्ववस्तुसा मानाधिकरण्यार्ह मजेत्याशयेनोत्तरसूत्तिरिति बोध्यम् ||

भगद्गीतायामपि सप्तमोत्तार्थानुसारेणैव ‘द्वाविमौ पुरुषी लोके’ इत्यादी ‘अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथिन पु

रुषोत्तम इत्यन्ते बद्धमुक्त वैलक्षण्य पुरुषोत्तमस्याभिहितम् । एतत्ता पर्येणैव पूर्वस्मिनधिकरण ‘पुरषोत्तमोऽभिधी 2

यते’ इत्युत्तम् । सकलेतरवस्तुविसजातीयमिति लक्ष्यते इति । अत्र निजातीय शब्देन तसचानीयवैश्चण्योध क त्र, ’ सत्यज्ञ’नम्’ इत्या जग कारणत्वस्य ब्रह्मनरसामान्यवैलचण्यबोधकत्यमिति विभागस्सूचितो भवति । सत्यज्ञान

इति पदद्वये उपाध्यनिर्देशेन निस्पाधिकार्यस्य विवक्षितत्वेन सोपाधिक् सत्ताज्ञानविकास द्वद्वतजातीय वव्यवच्छेद

अनन्तपदेन परिच्छिनव्यवच्छेद | नैव जगज मादिकारणत्वेन व्यवच्छेदस्सिद्धयति । एतेन सत्यज्ञानवास्येन ब्रा पदार्थ. अचिजीवविलक्षण इति सिद्धावचिजीवविरक्षणस्य जगजन्मादिकारणत्व लक्षण ‘यतोवा इमानि ’ इति वाक्ये बुबाघयिषितम् । जगत्कारणवलक्षणलश्यताऽवच्छेदक मचिजीवविलक्षणत्वमिति सिद्धम् अन इत्थ सूनकारराभिप्रायांन →

र्णयसति ‘ईक्षतेनशब्दम्’ इत्यादिना अयोगान्ययागव्यनच्छद यो प्रतिपादन सङ्कउने । अन जग कारणःवलक्षणस्य ब्रह्मतरवेलचण्यानुमापक बेऽन्वयदृष्टान्तासम्भवेन केवल व्यतिरेवि परिसद्धान्तेऽनङ्गीकारेण चतुर्मुसादयोऽनीश्वरा जगकारण

लाभारात्’ इत्यनुमानेनेतरव्यावृत्तौ ता पर्ये वर्णयन्त्याचार्यवादा । (न्याप अनुमानाध्याय) ॥

अनन्तार्यास्तु – ब्रह्मपदार्थताऽवच्छदकावच्छेदेन इतरवैल्क्षण्य सायदशाया प्राणादिपदता पयविषयताइव-उद

काय उदेन इतरवैल्क्षण्यनिश्चयसभवेन तद्द्दृष्टान्तेन स्वरसत एव इतरव्यविति ॥

आचार्यपादानामयमाशय -ब्रह्मपदप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयव्यक्ति विशेषनिर्णयसमनन्तरमेव प्राणादि पदार्थानर्णयरसून कारा भिप्रेत । नतु तत पूर्व इति जग कारणत्वेन ब्रह्मतरसामान्यस्य सर्वावधिका वर्षाभावनिश्चय तत्र जग कारण वस्येत्य निश्वा यक नसभवतीति शङ्कानारकत्वेन ‘ईक्षतेर्नाशब्दम्’ इत्यादिसूनाणा प्रवृत्तिस्सङ्गच्छते । नत्व या व्यावृत्ते प्रयोज

नम्व साझाद्व्यावृत्तिलिङ्ग नै लक्षणस्य वायमिति ननियम । किंतु ययाक्याचविधया व्यावृत्तिसिद्धि साच उत्त 4

सूत्रध्ये परसमतार्थाघटनसाधनम्

३६

[ं जन्माय १-१-२

श्रीभाष्यम

रणं निरवयं सर्वज्ञ सत्यसङ्कल्यं सर्वशक्ति ब्रह्म लक्षणतः प्रतिपत्तुं शक्यत इति सिद्धम् ।

येतु निर्विशेष वस्तु जिज्ञास्यमिति वदन्ति | तन्मते ‘ब्रह्मजिज्ञासा " जन्माद्यस्य यतः

इत्यमगतं स्यात् निरतिशयवृहत् वृंहणं च ब्रह्मेति नियंचनात्; तथ ब्रह्म जगजन्मादिका रणमिति वचनाच श्रुतप्रकाशिका

इमानि इत्यादिवाक्ये अर्थल• घमित्यभिप्रायेणाह– निरवद्यमिति । सर्वशत्वादिगुणजात कारणत्याक्षितं यतद्दत्यनानू द्यनइत्यभिप्रायेण तदुक्तिः ॥

अस सूत्रद्वयस्य निर्विशेषवादिपक्षासङ्गतिमाह - येत्विति | आद्यसूत्रासङ्गतिमुपादयति निरतिशयेति । अथर्व शिरसि श्रीविष्णुपुराणेन्रोच निर्वाचनममिप्रेतम् । न निर्विशेष ब्रह्मेति निरुत्त मितिभावः । द्वितीय सूत्रासङ्गतिं विवृणोति । तञ्चेति । नहि जगतोऽध्यासो यतइति लिक्षयिपितमितिभावः एव सूत्रासङ्गतिकथनेन तद्विषवाक्यसङ्गतिरपि पलिता

गूढार्थसंग्रह: दिशैव सभवतीति ॥ ब्रह्म लक्षणतः प्रतिपत्तुं शक्यतइति सिद्धमिति । ‘द्विविधहि लक्षण विशेषणमुपलक्षण च ' इत्युपक्रम्य विशेषणत्वासम्भवेन उपलक्षणलक्षणत्व यत्परक्त तत्पर्याोचनपूर्वक ’ दूधाऽपि ब्रह्म लक्षणतः सविशेष प्रति पत्तु शक्यत’ इति निगमनवाक्यमेतत् || प्रथमसूत्रे निर्विशेष ब्रह्म जिज्ञास्यतया विरक्षितम् इति परोक्तार्थ: नघटत इति ब्रह्मशब्दार्थनिरूपणन सूचितम् ।

सूत्रद्वयेऽपि परसंमतार्थः सूत्रतः नविवक्षित इत्यभिप्रेत्य तन्मतमनूय पर्यालोचयति येतुत्यादिना – जन्माद्यस्य यत

इत्यसङ्गतमित्यन्तेन । असाङ्गत्यमेापपादयति निरतिशय इत्यादिना – जगज्जन्मादिकारणमिति वचनाच इत्य.. न्तेन । अयमाशयः । निर्विशेषे निरतिशयगृहत्व, बृहणत्व जगज्जन्मादिकारणत्वच नास्तीति कथ निर्विशेष सुनद्वयविव

क्षित स्यात् । परमते त्रयाणा मिथ्यात्वमेव । उपहितस्य मिथ्यात्वेन उपहिते एते धर्माः निर्विशेष च एतद्धर्मोपलक्षित मिति परेषा सिद्धान्तः, अयच सिद्धान्तः श्रुतौया सूत्रेवा केनापि पदेन नैव चोधितः । माध्यमिक्मतमिव कार्यकारमावस्य

सातत्वनादिपरमत नयुक्त मिति ’ वृहति वृहयति ‘‘यतोवा इमानि भूतानि जायन्ते’ इति श्रुत्यादयएव स्थापयन्ति । सूत्रे ‘अस्य’ इत्यस्य, श्रुतौ ‘इमानि’ इत्यस्य च प्रत्यक्ष पुरस्कृत्य तत्तत्प्रमाणोपलक्षक्तया कार्यवर्गस्य बाघोऽपि नघटते । एवं कार्यकारणभावस्य सातत्वमपीति सिद्धयति । अयमर्थः जिज्ञासाऽधिकरणभाष्य एव स्थापितः । जिज्ञासाऽधिकरणे

‘बृहत्वंच स्वरूपेण’ इत्यादिवाक्ये बृहणत्वस्य स्फुटमनमिधानेऽपि वृहत्वमात्रेणैव निर्विशेषविवक्षा न सभवतीत्युपपा दनम् | अनतु कार्यकारणभावः ब्रहाशब्दार्थान्तर्भूतः तदानुगुण्येनैव जगज्ज-मादिकारणत्वलक्षणमित्यभिप्रेत्य बृहण वस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्य प्रदर्शनम्। श्रुतौ ’ यत्प्रयन्त्यभिसविशन्ति’ इति प्राप्त्यमिधानेन सृष्टिमुत्तिवाक्याना सामरस्य बोधितम्

तदपि ब्रह्मशब्दार्थगृहणत्वानुगुणम्। अचि स्वरूपजीवधर्मविकासहेतुत्व बृहणत्यम् । प्रलये सङ्कुचित्स्य जीवधर्मशानस्य सृष्टौ करणक्लेबराादमूलक किंचिद्विकासः | मुक्ती पूर्णविकास इति सृष्टिमुत्तिवाक्यैकरस्य ब्रहाशब्दार्थबृहणत्वेनापि स्थिरीतम् । ।

एतदभिप्रायेणैन जिज्ञासाधिकरणेऽनुत्तस्य वृहणत्वस्यानाभिधानम् । एव ब्रहाशब्दार्थ एव कार्यकारणभावस्य घटकतया

कार्यकारणभावस्य मिथ्यात्ववादः न श्रुतिसूनतात्पर्यानुगुणः || 1

जम्माद्य ११२] ब्रक्षतिपादान तथ निर्विशेषलश माध्यत्तितर्ष: सर्विशेष पर्यत निर्यक्षे

३७

श्रीभाष्यम्

एवमुत्तरेष्वपि सूनगणेषु सूत्रोदाहृतश्रुतिगणेषु च क्षणाद्यन्वयदर्शनात् सूत्राणि सूत्रोदा

हृतश्रुतयश्च न तत्र प्रमाणम् । तर्कश्च साध्यधर्मान्य मिचारिसाधनधर्मान्वितवस्तुविषय त्यान्न निर्विशेषवस्तुनि प्रमाणम् । श्रुतप्रकाशिका उतरेषा सूत्राणा वचद्विपक्यानामपि निर्विशेषानुगुमाह - एवमिति | गणेविति। नैक्क सूत्र वाक्य या ‘सिद्धम् अपितु तदधिकरणारीर तत्तद्विपयवाक्यजातं न विरुद्ध मितिभावः | तर्काननुगुण माह तर्कश्चेति । त

१

शब्दोऽनुमानपरः | प्रमाणानुप्राहकतर्कस्रोपरामिमतयोजनायामपि निर्विशरम्वसिद्धिमाहगूढार्थसंग्रह:

एव एष पन्था, एतत्कर्म, एतद्वहा एतत्सत्यम्’ इति श्रुतेः सायणभाष्योत्त दिशाऽपि उपायलेनोत्तब्रह्मणः (

सत्य बोधयत् उपायत्वस्यापि सन्यत्व बोधयत्येनेति कार्यकारणभानस्य सातत्व प्रतिरुणद्धि । ‘नस्वतो नापि परत: '

इनियुक्त्या दूरगमपि नवम्वादानकारणत्व निमित्तकारणलचेति ‘परिणामात् ’ ‘आत्मवृते: ’ इति सूत्रद्व येनानर स्थापयिष्यते । परिणामतद्वतोमे॑देन परिणामाशे असत्कार्यवादाङ्गीकारेण मेदेऽपि सबन्धस्य पूर्वाधिकरण एवोप पादनेन नकोऽपि दोषः | आरम्भणाधिकरण आरम्भवाददूषणेनैव कार्यकारणभावदूषणान्यलनकानि भवन्ति ||

सूत्राणीत्यादि । अयमर्थ तत्तदधिकरणेषु विशदीभविष्यति । प्रथमसूने प्रधानार्थप्रतिशाया संबन्धिना प्रमाण लक्षणयुक्तयाटीना विचारोऽप्यर्था प्रतिज्ञातोभवति । ‘राजाऽसौ गच्छति’ इत्यन परिवारगमन प्रतीतियत् । ‘यतो वा '

इति श्रुत्यनुगमाञ्च इति भाध्ये परैरुतम् । श्रुनी द्वितीयसूत्रे च उपादान त्वमपि त्रिवक्षितम् । ‘परिणामात्’ इति सूत्र विपादानपरमेव परिणाम तद्वतोरेसच-धानुपपात्तिरूपतर्कात् । कार्यकारणभावोऽपि पूर्वोतर्केण सावृतएव अय मर्थ, ‘परिणामात्’ इति सूनमामल्या ‘यथा सपप्रत्युपादान तद्वद्रझोपादानमिति युक्त्या स्थापयिष्यते । सक्षेपशारी

श्के ‘वेदान्तपक्षस्तु विवर्तवाद: ’ ’ अमेदिनो निर्विकृतेरने कम्पास्वरूपान्तरदर्शकत्वम् | विवर्तशब्दार्थ: ’ (२.६.८) ‘आरोपाष्टरुदिता परिणामदृष्टि इत्यादिसिद्धान्तः स्थापितः । अत्र ब्रह्मविद्याऽऽभरणम्- ’ जगतश्रोपादान ब्रह्मेत्यनगते जगदधिष्ठान ब्रह्मेति पर्यत’ इत्यादि ’ उपादानचोपादयविषयसत्ताकम्’ इत्यादिव || 1

६

न्यायरक्षामणावापे–’ युक्तयादितादात्म्येनाध्यस्यमानेषु रजतादिषु शुत्त्याद्यवच्छिन्नस्येव जीवतादात्म्येनाभ्यस्यमा

नपु देहादिषु जीवावच्छिन्नस्य ब्रह्मणोऽधिष्ठानतयोपादानवोपपत्ते. ’ इत्युत्तम् । छान्दोग्ये मृत्तत्कार्यदृष्टान्तोऽपि सब

न्धानुपरत्तिरूपतर्केण कारणव्यतिरिक्त कार्ये वस्तु नास्तीत्यत्रैच पर्यवस्यति । एव च व्यवस्थितेऽस्मिन्परिणामयादे स्वय ·

समायाति विनर्तवाद: ’ इति ( प्रथमस. १२६ पु)सक्षेपशारीरकासद्धान्त एव युक्तइति शङ्कायामाह- तर्कश्चेति ॥

साध्यधर्माव्यभिचारिसाधनधर्भान्वितवस्तुविषयत्वादिति । निर्विशेष उपादान त्वरूपधर्मोऽपि नास्ति ब्रह्म शब्दप्रवृत्तिनिमित्तघर्मोऽपि नास्ति । एव च सत्स्वपि वेदान्तवाक्येषु जगतो जन्मादिकारणवादिषु तदर्थग्रहणदाढय

वेदान्तवाक्याविरोधिप्रमाण भवजनिवार्यते । थुत्यैव सहायत्वेन तर्कस्याम्युपेतत्वात् तथाहि ‘श्रोतव्यो मन्तव्य इति

श्रुतिरिति (श) माध्योचार्य सविशेष एवं पर्यवस्पति नतु निर्विशेषे । निर्विशेषवस्तुनाऽप्रामाणिकत्वस्य पूर्वा धरणव म्यापनात् । श्रुत्पविरोधितर्कस्यैव परैशप प्रमाणतयाऽभ्युपगमेन श्रुतेर्निर्विशेषसाघमत्वे बौद्धादितकामेन

२८

यतोवेन्यस्य यद्रजतमभान्सामुक्तिरियेनतुल्यता अर्थप्रकाशवं शानत्यमितिच प.पा.वि. नघटते [ जन्माघ १-१९ श्रीभाष्यम्

जगज्जन्मादिभ्रमो यतस्तद्ब्रह्मेति स्वोत्प्रेक्षापोऽपि न निर्विशेषवस्तुसिद्धिः । भ्रममूलम ज्ञानं अज्ञानमाक्षिब्रह्मेत्यभ्युपगमात् । साक्षित्वंहि प्रकाशकरसतयैवोच्यते प्रकाशत्वंतु प्रकाशिका

जगज्जन्मादीति । स्वोत्प्रेक्षापक्षेपीति ।

अयमभिप्रायः ‘यथासोम्यैकेन मृत्पिण्डेन मये मृन्मयं विज्ञातंम्यात्’

तदात्मानगैस्वयमकुरुत कटकमकुटकर्णिकादिभेदः आत्मकृतेः ’ ‘परिणामात्’ इति श्रुतिस्मृतिसूत्रे परिणामवचनतदनुगुणदृष्टान्त दुग्पादनानि दृश्यन्ते नतु विर्तानुगुण मि दृश्यते । नहि यथा सोयेवेन शक्ति }

{

6

शकलेन सबै रजनजात विज्ञानस्यादिति श्रुतिः विवर्तादितिसूत्रं वा दृश्यते । तस्माजगजन्मादिभ्रमो यतः तद्ब्रह्मेत्यय 1

मर्थः स्वयमार्जितः नतु श्रुतिसिद्धइति । परोत्प्रेक्षितपक्षे तन्निर्विशेषत्वासिद्धिमुपपादयति भ्रममूलमिति । ततःकिमित्य ग्राह – साक्षित्वंहीति | पिकमित्याह - प्रकाशत्वंत्विति । प्रकाशत्व * प्रकाशशब्दवाच्य वम् -गूढार्थसङ्ग्रहः

परैदानवेन व्यावहारिकपारमार्थिकविभागस्य वैदिक्स्य कस्याप्यसम्मतस्य वेदस्यैवविधप्रामाण्यम् अवस्य बौद्धमात्रसंमत स्याङ्क्षीकारेण तेषा सविशेषपरवेदवाक्यविरोधित्वेन प्रामाण्यासम्भवाच्च निर्विशेषस्तान तेषामनुपयोग इतिभावः । ‘आरो पदृष्टिरुदिता परिणामदृष्टिः’ इति सक्षेपशारीरका युक्तिमभिप्रेत्याह- जगजन्मादिभ्रमइति । बिवरणादौ सर्वत्र ‘यद्र

जनमभात् साशुक्तिः’ इत्यत्रेव जगत्कारणत्वस्यापि मिथ्याभूतस्योपलक्षणत्वं संभवतीत्युक्तम्। तत्र रजततद्शानयोरुभयोरपि एकावस्थाज्ञान परिणामत्वेन ताद्वयतोंपादानत्वरूपमधिष्टानलं शक्तवच्छिन्नचित इति परसिद्वान्तः । अनिर्वचनीयरजस्य सर्वेरनीकारेऽपि

रजतज्ञानरूपभ्रमस्सर्वसमतः नतु यद्रजतोपादानं तदेव भ्रमोपादानमिति ।

परमते भ्रमाधिष्टान व

रूपत्रिपादानवतात्पर्येण जगज्जन्मादिभ्रमो यतः इत्युक्ति: अद्वैतसिद्धावापे उपादानवस्य भ्रमाधिष्ठानत्वरूपत्वे .८८ मृतोतदोषा अपि परिहृताः || सिद्धान्ते

‘परिणामात्’

इति सूत्रे समान सत्ताकपारणामस्यव

विवक्षितत्वेन

तत्प्रतिकोटिरूपविषमसत्ताष

परिणामरूपविवर्तस्य विवक्षितत्वे आध्यासिकस्यैव सबन्धस्य वाध्यतया सप्रकारक्ज्ञानसामान्यस्यापि भ्रमत्वस्य सिद्धान्ताच

दुटीकाया ब्रह्मानन्दोत्तया च अन ‘जगजन्मादिभ्रमइत्युक्तिस्तैव निर्विशेषसिद्धथभावमेवोपपादयति-भ्रममू

लमज्ञानमित्यादिना । अज्ञाने किंप्रमाणमिति विचारदशाया अविद्यावृत्तिप्रतिबिंधित चिद्रूपसाक्षिप्रत्यक्षं प्रमाणमिति परोक्त्ययोग: अज्ञानसाक्षिब्रह्मेत्यभ्युपगमात् इत्यत्र विवक्षितः ||

प्रकाशत्वंतु इत्यादि । ’ अर्थप्रकाशोशतिः’ इति विवरणोत्सार्थस्यैव व्यवहारघटितस्य ज्ञान याद्युपपत्तावभिधानपूर्वक तस्य मुक्तिकोलऽभावेऽपि तदुपलक्षितचिता निर्विशेषसिद्धेः मधुसूदनब्रह्मानन्दाभ्या व्यवस्थापनेन परसमतचि साधना सम्भवेन तुच्छत्वमेन स्यादिति भावः | तुच्छल न शशशृङ्गादिरूपत्व, अपितु माध्यमिकोक्तशून्यत्वमेव । अयमर्थः पूर्वाधिकरणएव

निरूपितः । एतेन गुत्तिदृष्टान्तस्य श्रुतिषु कारण क्येषु कुत्राप्यनमिधानेन शुत्तेर्मिथ्यारजतप्रत्युपादानस्वस्य कस्यापि दार्श निक्स्यासम्मतत्वेन चितः अप्रामाणिकत्वे शुक्त्यवच्छिन्नचितः कारणत्वस्याप्यं सम्भवेन विवर्तीपादानत्वपरिभाषाऽपि नघ दन इति सूचितम् ||

जन्माय १-१.२ ] शानवानन्दत्वयोः जगन्कारण नपरोक्त अ.सि. निर्विशेष प्रमाणस्यायोगः

२९

श्रीमाध्यम

जडाव्यावर्तकं स्वम्प परस्य च व्यवहारयोग्यतापादनम्वभावेन भवति । तथासति सविशे पत्यम् । तदभावे प्रकाशतैव न म्यात् तुच्छतैव स्यात् ॥ ॥ इति जन्माद्यधिकरणम् ॥ श्रुतप्रकाशिका

व्यवहारयोग्यतापादनस्वभावेनेति । व्यवहारयोग्यतापादनमेव स्वभावः तेन भवति | स्वपरव्यवहारयोग्यतापादनम्प म्वमा प्रकाशत्वमित्यर्थः । तथाऽभ्युपगमे सविशेषपरत्वमाह - तथेति । अनभ्युपगमे दूरणमाह - तदभावइति । इति परमने सूदयासात्यो ग्पादनम् || ॥ इति जन्माद्यधिकरणम ||

गूढार्थसङ्ग्रहः

एवं ’ आनन्दाद्धयेव’ इतिवाक्य निर्णयवाक्यमित्युक्तिपिन पराभीष्टसाधिका | तन प्रकृयर्थस्थान द अर्थकारणत्वस्य न शुद्धे ब्रह्मण्यसम्भवेन तत्र निर्विशेषविवक्षाया असम्भवात् । विवतपादानव निर्विशति इति परेषा सिद्धान्तः । जगत्कारणत्वस्यैव आनन्दत्वज्ञानवादांना ब्रह्मण्यभावे जगत्कारणत्वस्योपल्छ लक्ष्ण लाटिन स्वरूपलक्षणपरत्वमिति विभागोऽपि न घटने । ’ स्वरूपलक्षण लक्ष्यात्यन्ताभिन्न, तटस्थलक्षण स्वकालावच्छेदेन स्वाथ्र्यनिष्ठ

मिति ’ असण्डार्थत्वोपपत्ती निक्मभिधाय ज्ञान वायुपत्तौ ननु शानध्वानन्दत्वयोः वादाचित् कत्लेगकारण दटियत् अस्वाभाविकत्वमितिवेत्न; इष्टवात् । एवमपि जगत्कारणत्वं तटस्थलक्षण आनन्द या युपलक्षितव्यक्ति लक्षणया बोध्या स्वरूपलक्षणमिति सिद्धान्ताव्याघातान् । जगत्कारणग्या देशुद्धेऽनङ्गीकारपक्षे ज्ञानत्वादेश्शुद्धनिष्ठ वर ततो वैलक्षप्य सम्भ वाच ’ (ल. च) इति ब्रह्मानन्दसरस्व युक्तिरनुपादेया शुद्धे नकोऽपि धर्म इति सिद्धान्तस्य पूर्वमेव ब्रह्मानन्दनिर्णीतस्य

निरूपणेन शानत्वादेश्शुद्धचिन्निष्ठ वासम्भवात् । जग कारणत्योपलक्षितव्यनेपि स्वरूपलक्षण वसम्भवात् । एतेन ‘यतो वा’ इत्यादींना ‘तत्वमसि’ इत्यत्र वाव्यार्थसमर्पकत्व ‘सत्यज्ञानमनन्तम्’ इत्यखण्डपदार्थनिष्ठसामानाधिकरण्यवाक्यस्य लक्ष्य समर्पकत्वमिति विभागोऽपि निर्मूलः । धर्मस्य प्रकारतया मानस्योभयत्राविशेषे धर्माप्रकारकबोधस्यानुभवविरद्ध ये

एकस्य लक्ष्य समर्पकत्वमन्यस्य वाच्य समर्पकत्वमिति व्यवस्थाया एवासम्भवात् । स्वप्रकाशन्वमपि ज्ञानानन्द वसमानयो गोममेव । तेन स्वप्रकाशतया निर्विशेषसिद्धिप्रत्याशाऽपि निरवकाशा । द्वितीय मिथ्यात्वनिरूपण ते स्वप्रकाशवस्त्र पर 1

प्रकाश्यत्वामारूपत्वमङ्गीकृत्य प्रभाकरमनइव अभावस्याधिकरणा मक्त्वेन ब्रह्मरूपत्वोपपादनप्रयासोऽपि विफलः |। धर्मस्य

प्रकारनयाऽमाने परप्रकाश्यत्वभ्रमनिवर्तनास भवेन तेन स्वप्रकाशतया र्चाि सद्धेरेवासभवात् । एवरीया जग कारण व स्थापि ययाकयाचनविघया अभावरूपत्वोपपादनसम्भवाच ॥

एतेन निर्विशेष किंप्रमाणमित्याक्षेपस्य किं स्फूर्य आहोखिदारणार्थ वेति विकल्थ्य स्वप्रकाशतयैव पूर्ति सिद्धिः, आवरणभङ्गार्थमुपनिषदामेव प्रमाणस्वमिति मधुसूदन सरस्व युत्तिरमुपादेया परसंमतस्वप्रकाशानङ्गीकारेप पत्तेः मागेच निरूपणात् । शब्दसामान्यस्य धर्मप्रकारचौघजनकत्वमेव उपलक्षणस्यापि प्रकारव्यमव युक्त दार्शनिम्त 1

चेति पूर्वमेव साधनेन इत्यमुक्तेरसभात् । अतः जन्माद्यस्य यत ’ इनियतः व्यासस्य प्राध्यब्रह्मभगतात्पर्येग सृष्टि

मुक्तिनाक्यसामरस्येन कारणवाक्यानामेव प्राधान्य, राजकुमारनयः, अदयावयानी उपादानोपादेयमावादापतौ

३० नवीनसम्मतार्गपर्यालेननम् जगत्कारणवस्य विशेषण वोपक्षयोःआचार्यपादोत्त दिशामाधनम् [ जन्माध१ १-२ गूढार्थसङ्ग्रह तात्पर्य मुपादानोपादेयभावान्तर्गतम् सर्वान्तर्यामिरूपत्वसर्वशरीर व इति ‘तत्यैपनिषदम इत्यत्र विवक्षितम् ‘सत्य ज्ञानम्’ इत्यादितु अनिजीवविलक्षण प्रा’यब्रहास्वरूपपर बृहणत्वजगत्कारणशक्तिदर्शनराकरणपरचेत्येव युक्त मिति सिद्धा. ,

न्तोऽभिमत इति सिद्धम् ॥ अन अध्यारोपादेः विवक्षा नास्तीति प्रागेव (३६७.प्र.स.पु) निरूपितम् ॥

’ यतो वा इमानि भूतानि ’ इतिश्रुतौ ‘यत’, यन’ इति निर्देशेन सृष्टिहेतु स्थितिहेतुत्यच स्पष्टम् । ‘यस्प्र न्त्यभिसविशन्ति’ इत्यत्र यच्छदावृत्त्यभावेन मोक्षस्य लयान्तर्भावेन सृष्टिफलतापर्येण च मुत्त प्राप्यमान विवक्षितम् । लहेतुत्य साक्षादनभिघानेऽपि सृम्यादिसहभाउन कारणे ल्योत्तिमात्रेण एहंतु व सिद्धयात | मुत्तप्राप्यत्वोत्तमा न

मुत्तिहेतुत्व सिद्धयति । मुक्तप्राप्यत्योत्तिः स्प्रेर्दयामूलकरसेन सृष्टियाक्याना मुत्तिवाक्यान। न मुत्तिरूपैक्पोधन मुसेन सामरस्यसम्पादनेन सृष्टिाक्यानामात्मैवत्वप्रतिपयर्थव नास्तीति बोधनाय ।

सृष्टिल्यहेतु वक्थनेन उपादानकारण व

सिद्धया राजकुमारनयसम्प्रदायोऽपि सूचित स्थितिहेतु वमप्यन्तर्यामितसत्ताऽनुवृत्तिरक्षणस्थितिहेतुत्वमुसेनोपादानता निमित्तकारणता चामिप्रैति । जीवानामुपादेयत्वबोधनेन राजकुमारनयसंप्रदायोऽपि सूचिता भवति । अतः नवीनसम

तसृष्टया यष्टकहेतुत्व श्रुतिसूत्रयोरप्रतीत्या न विवक्षितम् । पूर्वसूत्रे ब्रह्मशब्दार्थो विष्णुरिति निर्णायकं नकिंचनपद वर्तते । अतः तदनिर्णयदशायां जीवोना विष्णुर्वेति सशयएव नौदेति । अतः उत्तदिशा ब्रह्मशब्दार्थनिर्णायक्मेवेदसूनम् ||

‘ब्रह्मविदामोति परम्’ इत्यत्र मुत्तिसाघनवेदन विषयत्वेन ब्रह्म प्रस्तुतम् । तच्च वेदनमुपासनरूपमेवेति लघुसि

द्धान्तादौ निर्धारितम् | अन उपक्रमे सर्वगतस्य ब्रह्मण. प्राप्तिसत्ता साच प्राप्ति ’ अस्माल्लोका प्रेत्य, एतमानन्दमयमा मान

मुपसक्रम्य, इमान्लेका काम्मश्री कामरूप्यनुसञ्चरन्, एत सामगायन्नास्ते’ इत्युपसहारे देशविशेषाव उदेनेति निर्धारिता | ‘मान्तवर्णिकमव च गीयते’ इतिसूत्रे गीयत इत्यनेन व्यासेनाप्ययमर्थस्सू चितः । एव च देशविशेशवच्छेदन प्राप्तेर्ग

तिमाध्यत्वन गनिसाध्य फलमुपासनस्यैवति सपन्नम् | उपासनस्य गनिद्वारक फ्लमिति परेषामपि समतम् । तदनन्तर ’ तस्माद्वाएतस्मात् ’ इत्यादिन। ‘यतोवा इमानि ’ इत्यनेन च उपासनविषयस्य जगत्कारणत्वमप्यभिहितम् । पूर्वप्रस्तुतो

पास्यब्रह्मण एव ‘यतोवा इमानि ’ इति श्रुतौ जगत्कारण लक्षणतया विवक्षितम् । पूर्वसू नघटकब्रह्मजिज्ञासाशब्दः ‘ताद्वजिज्ञासस्व ’ इति वाक्यघटकपदार्थतात्पर्येण प्रवृत्तइति परेशमपि समतम् । इत्थचोपास्यब्रह्मण. जग कारणत्वे लक्षण

काथेने माध्ये उपलक्षणव्यानिशेषणत्वव्यवहार ब्रह्मविशेषणीभूतोपासनाविषय यतद भावनिबन्धनइत्याचार्यपादै: ‘मोक्षार्थो पास्यभेदेमयमपि समन्वेति विद्याविकल्पात् ‘(अ.सा)इति निरणायि | विचारले अविश्य व पूर्वसूत्रे यदुत तत् आनन्दरूप '

ब्रह्मविषयकत्वेन मुत्तिसाधनोपासनाप्रयोजकत्वेन चेति ज्ञेयम् ।

तत्र ज्ञानसामान्यवाचिधातुप्रयोग उपामनाता पर्येण |

अन्यथा कर्मविचारस्य कर्मणा हेयत्वेन हानमानएबोपयोगरस्यात् । कर्मणामुपादानार्थे जन्तु तत्र न विवक्षितमिति प्रती

ये मुत्तिसाधनोपासन प्रयोजकत्व विचारे यदा विवक्षितम् तदोपासने कर्मणामङ्गतया उपयोगप्रतीतिरपि सभवति इत्युपा स्यविचार्यब्रहह्मण एव प्रथमसूने विक्षिततया विचार्यत्वेन प्रतिज्ञात ब्रह्म उपास्यमव भवतीति उपास्यब्रह्मणएवास्मिन्सूने

लक्षणमुच्यतइ युपासनाभेदेन विशेषणत्वापक्षण व विवक्षित | उपासनारूपविधेयान्वये वतदभावाभ्या विशेषण योपलक्ष

णत्वे सङ्गते इति व्यासाशय इत्याचार्यपादानामाशयः । वस्तुपरिच्छेदराहित्यस्य द्वेधोपपादन्न शब्दात धर्म प्रचारको घस्यैव सर्वन आवश्यकत्वेन सर्वश्रुतिसामञ्जस्ये कारणवस्य मिथ्यात्वकल्पनप्रयास (ब्र.वि.आ) विफल 1 वायरूपनास्ति

इतित्रत् अन्यन सत्वभ्रमनिरासायाध्यास: अतोऽपवाद. ‘तेन मिथ्यात्व तत्रैव प्रस्ज्य प्रतिषिध्य’ इति (प.पा.वि) अर्थ

इति निष्कर्षः (अ.प) नयुक्त | कारणत्वोके चैपल्यात् । ब्रह्मणि सत्वोत्तयाप्युपत्ते || ॥ इति जन्माद्याधिकरणम ॥

श्रीभाष्यम्

अथ शास्त्रयोनित्याधिकरणम्

जगजन्मादिकारणं ब्रह्म वेदान्तवेद्यमित्युक्तम् । तद्युक्तम् श्रुतप्रकाशिका अथ शास्त्रयोनित्याधिकरणम

अथावान्तरसङ्गतिमाह- जगजन्मादीति । कथमयुक्तमित्यत्राह गूढार्थसंग्रह अथ शास्त्रयोनित्याधिकरणम

उत्तरसूत्रवतारयति – जगत्कारणं ब्रह्म वेदान्तवेद्यमित्यादिना । अयमारायः ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इति प्राप्यत्वेन प्रस्तुतब्रहाणः ’ यतोवा’ इत्यादिश्रुत्या जगत्कारण पक्षणाधिनेन वायंभूतजीवाचे नाना निरतिशयगृहत्य

बृंहण वयोरसम्भनेन ब्रहाशब्दार्थः जगत्कारणभूतमेकमेव वस्तु तदेय प्राप्यम् । तेन प्रथमसूत्रे विचारविषयत्वेन ब्रह्मणः य.पल यमुक्त ततदप्युपपादितं भवति । एवचाधिकरणद्वयेन ब्रहह्मशब्दविन्नाना ब्रह्मशब्दस्य व्युत्पत्तिसम्भवोपपादनेन वेदा·तवि. चारब्रह्मवचारस्य कर्मविचारानन्तरमारम्भणीयत्व साधितम् । तेन अधिकारी विषयश्च सिद्धः | अनन्तराधिकरणद्वयेन सत्रन्धप्रयोजने निरूपयिष्येते । तत्र ब्रह्मणः वेदान्ताना च सबन्धः शास्त्रयोनित्वाधिकरण स्थाप्यते । तत्र ‘तत्वाप ।

निषद पुरुषम्’ (त्र) ‘वेंदरनकेरहमेव वैद्यः’ (क) ‘वेदेव सर्वेरहमेव वेद्यः’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिः बोध्यबोधक भावः उपनिषदा ब्रह्म तात्पर्यकत्वं च प्रतिपायन । जन्माद्यधिकरणे अभेदप्रतीतिनिर्वाहक प्रवेश हपठितसृष्टयन्तर्गः जम्मा (1

दिकारणत्वस्य ‘यतोवा’ इति वाक्यतात्पर्यनयत्व साधितम् । तत्वमसि’ इत्यतः पूर्व ‘सन्मूलास्सोम्यमाः प्रजाः ' "

त्योपक्रमोक्तकारणत्वमेव विवक्षितम् उपक्रमोत्त कारणत्यतु दृष्टान्तानुगुण्येन ‘बहुस्यां प्रजायेय’ इत्यादावदस्य प्रवे शस्य स्वपर्यन्तनामरूपव्याकणयोश्च प्रतिपादनेन उपादानोपादेयभावः योऽय सिद्धस्सएव ‘सन्मूला इत्यत्रापि विवक्षित इति सर्वशरीरक बनिबन्धनसर्वोपादानत्वेनैव ‘तत्वमसि’ इत्यत्राप्यमेदो विक्षित इति निश्चीयते । एवं ‘आम्मैवेदम

आसी-पुरुषविधः, सयत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान् पाप्मन औपत्’ इत्यायनन्तर ‘तद्वेद तर्ह्यव्याकृतमासीत् तत्रामरूपाभ्या व्याकियत सएप इह प्रविष्ट आनसाग्रेभ्यः आत्मेत्येवोपासीन ’ इत्यायुत्तयनन्तरमेव ‘अह ब्रह्मास्मि’ इति वाक्य सद्भावेन तत्राप्युपादानोपादेयमावनिबंन्धन एव अभेदति निश्चयस्सम्भवति । तेन ‘तत्यौपनिषद पुरुषम्’ इत्यत्रापि

‘सवा अयं सर्वामुपूर्षु पुरिशय:’ ‘सयपूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्’ इत्यादौ सर्वशरीरिणः सर्वजगदुपादानस्यैव पुरुषशब्दार्थत्यनिर्ण

येनोपांनपत्तात्पर्यविषयत्वमिति सिद्धयति । तेन ’ यतोवा’ इत्यत्रापि जगदुपादानत्वस्य विवक्षितत्वेन अमेदवाक्यानां प्राधान्याभवन जीवभिन्नस्य ब्रह्मणः प्राप्यत्वसभवेन प्रथमसूत्रे इच्छानियत्वेन फलभूतस्य प्राप्यस्य ब्रह्मणः द्वितीयसूत्रे

लक्षणकथनेन कार्यभूताना तदितरैया ब्रह्मशब्दार्थोलपसभवेन ब्रह्मशब्दस्यैवत्रैव शक्तिसम्भवेन ब्रह्मशब्दस्य व्युत्पत्ति सभमेन विषयप्रसिद्धेः ब्रह्मविचार: आरम्भणीय इति सिद्धान्तः | अयच सिद्धान्तो नघटतइति नैयायिक मतेन शङ्का नैया यिका:परतः प्रामाण्य वेदस्य पौरुपयत्वं ब्रह्मण. नोपादानन्य, किंतु निमित्तकारणत्यमारंभवाद एव न परिणामवादः |

३२

यतीचेयस्य ब्रह्मशब्दार्थनिर्णायकत्वं, निमित्तकारणत्वस्यैवानुमानसिद्धस्य तत्र विवक्षितत्वात् [ शास्त्रयो १-१-३ गूढार्थसंग्रह:

अनुमानेन ब्रह्मसिद्धिः ब्रह्मज्ञान जीवात्मज्ञान सम्पादकं जीवज्ञानमेव मुक्तिहेतु: हेतुत्वमपि दृष्टद्वारा नादृष्टद्वारा मुखप्राप्तिः ब्रह्मप्रातिश्च न मोक्षः, दुःखोच्छेद एव मोक्षः अभेदवाक्यान्यौपचारिकार्थानि इत्यादीनार्थान् वदन्ति || एवंच परिणामवादस्यासम्भवात् जगन्निमित्तोगदानयोर्भेदात् ब्रह्मणः परिणामिवारणत्वरूपोपादानःवं न संभवति

आरमवादस्यैव युक्तत्वात् ब्रह्मणो निमित्तकारणत्वस्यानुमानेन सिद्धया ईश्वरस्यैवानुमानेन सिद्धौ निमित्कारण धूमप्या

नुमानिकमेव अनुमानसिद्धार्थबोधकत्वमेव ‘यतोवा’ इत्यादिश्रुतेः इत्येव युक्तम् । समानाधिकरणवाक्यान्यभ्यौपचारि

कार्यानि नतूगदानोपादेयभावन अभेदबोधकानि शुद्धशोणितयोः मूत्रादेवि शरीरावयवत्वाभावेन पुत्रप्रति पितुरूपा दानवं नैव । तेन राजकुमारनयेन जीवस्य ब्रहाप्राप्तिर्मुक्तिरित्यस्यापि नावकाश इत्यादिराक्षेपः ॥ ’ मन्त्रायुर्वेदवच्च तत्प्रामाण्य आसप्रामाण्यात् ’ (२.१.६८) इति न्यायसूत्रम् । अत्र आप्तत्वं साक्षात्कृतघर्मता भूतदया यथा भूतार्थचियापयिषा’ इति भाध्यम् । वेदवाक्यानि प्रमाण वक्तृविशेषाभिहित वात् ‘मन्त्रायुर्वेदवत् ' इति बार्तिक अनुमानमुपन्यस्तम् । अन भाष्य वेदस्यापौरुषेयत्वेन नित्यत्व निराकृतम् । अत्र तात्पर्यटीका–’ तस्मात् दृष्टसहायमदृष्टमस्य वैचित्र्यस्य कारण तच्च अपूर्वमिति च धर्माऽघर्मावितिचाख्यायते । तच्च क्स्यचित्प्रत्यक्षं मन्वादेरित्युप

पादिनम् । तनुभुवनादिलक्षस्य कार्यस्य कर्ता तन्निर्माणसमर्थः समस्तवस्तुतत्वज्ञः क्लेशकर्मविपाकाशयापरामृष्टः परमकार शिकम्तनुभुवनादेरेव कार्यादनुमीयत इति चतुर्थे उपपादयिष्यते । सोऽयमात्मीयहिताहितप्रातिपरिहारानविदुषः प्राणिनः पश्यन् प्रत्युतानेकांवघदुःसदहनदह्यमानानवलोकयन् क्थ न तथ्येत तप्यमानो वा हिताहितपरिहासेपायतव्यं विद्वान्थ

नोपदिशेत् अन्यथोपदिशेद्वा | तस्मादनेन परमकारुणिकेन पृथिव्यादिसष्ट्वा प्रजाश्चतुर्विधास्ताभ्यो हिताहितप्राप्तिपरिहारो. पायउपदेष्टव्यः नायमनुपदिश्य स्थातुमर्हति । प्रजाना पितृकल्पस्यचास्योपदेशः देवर्षिमनुष्यगोचरः चातुर्वण्यंन चातुरा श्रभ्येशचादराद्द्वाह्यः | धार्यश्च हिताहितप्राप्तिपरिहारानुष्ठानाय ’ इति ||

चतुर्थे ’ तत्कारित यादहेतु: ’ (४.१.२१) इतिसूत्रम् | अन पूर्वपक्षसूत्रद्वये जगता ब्रह्मविवर्तत्वं ब्रह्मपरिणामध्ये निरपक्षेश्वरत्वननिराकृत्य अभिमत पक्ष गृह्णाति ‘तत्कारितत्वादहेतुः’ इति । ‘परमाणुपादानस्य जगत: पुरुषर्मा. ,

,

पेक्षईश्वर: निमित्तकारणम् | यच तेनापेक्षणीय पुरुषकर्म तदपीश्वराने मित्तकमेव | नच यदपेक्ष्यते तस्य अनिमित्तमित्युपरि ष्टान्प्रवेदयिष्यामः । तस्मादीश्वरकारितत्वात्पुरुषकारस्य त सहाय ईश्वरः निमित्तकारण जगतः अस्य पक्षस्य निराकरणे पुरु. पकर्माभावे पानिप्पत्तरित्यहेतु: ’ इति, एवं ‘यथा विवादाध्यासिताः तरुमहीघरादयः उपादानागमेशकर्तृका: उत्पत्ति

भवादचेतनोपादानाद्वा इत्यादि च तात्पर्यटेशि ॥ अत्र माध्ये ‘आप्तपश्चाय । यथा पिताऽपत्यानां, तथा पितृ भूतईश्वरी भूतानाम्’ इत्युत्तम् ॥ उक्त च आत्मविवेषेऽपि उदयनेन ‘निष्पक्ष आत्मा शेयो मुमुक्षुभिरिति तापमध्यावतीनाम् आमन

एवेस्य मानमर्गसाधनमित्यद्वैतभुतना दुरूहोऽयमिति पौनः पुण्यश्रुतीनां बहिस्सत्यागोनिश्रुतीना आ धोपादेयइत्यानन्दश्रुतीनाम् गारुडवनुष्ठाने तात्पर्ये प्रकृत्यादिभुतीना तम्मूसनां च सहयादिदर्शनानातिनेयम् अन्यथा

श्लो. ‘जैमिनियदि वैदशः कपिलले नेता प्रमा। उभौ च यदि वेद व्याख्याभेदस्तु किंवृतः ॥ प्रामाण्यंतु तस्य युत इतित्-न;; आसोच वात् । नदसिद्धमितिचेत न विश्वस्य वर्तुरनुमानसिद्धत्वात् विवादाभ्यासित कहि कार्यत्वात् ' शो, ‘नियतु सुमन सत्य योग्यानुपम्माधियात श्रुतिसत्र प्रमाणमिति नेत्न योग्यानुपलब्धिबाधित सदनयत्रा धातू अवकाधेयाविष्ट नमुने तथामावप्रसङ्गात् । नापिकाभ्यं सदातनत्वात् । नहि पदस्पास्ति सतम्कामयतो

शास्त्रयोनि १-१- ३ ]

न्यायसूतावार्थान् सर्यानभिप्रेन्यैवात्र पूर्वपक्षनिगमनम्

३३

श्रीभाष्यम्

तद्धि न वाक्यप्रतिपाद्यम् अनुमानेन सिद्धेरित्याशङ्कयाह