सू १ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा

जिज्ञासाधिकरणम् (१.१.१)

ॐ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा (१.१.१)

अत्रायमथशब्द आनन्तर्ये भवति । श्रुतप्रकाशिका

तर्हि पुरातनग्रन्था एव वाचयितव्याः, किमपूर्वग्रन्थनिर्माण तत्प्रवर्तनयत्नगौरवेण ? इति शङ्कायामाह–भगव भगवच्छब्देन शङ्करादिवदनाप्तत्वं नास्तीत्यभिप्रेतम्

।

।

दिति

बोधायनग्रहणेन पूर्वाचार्यशब्दोऽप्यर्थाद्विवृतः ।

विस्तीर्णां सञ्चिक्षिपुरिति । अनेन वृत्त्यादीनामत्रत्येष्वद्यतनजनेष्वकार्यकरत्वं सूचितम् । बोधायनेनह्यतिविस्तीर्णा वृत्तिः कृता । द्रमिडभाष्यकारादयोहि परपक्षप्रतिक्षेपाद्यनादरणातिसंक्षिप्तान् ग्रन्थानरचयन् । अतिविस्तीर्णातिसंकुचितग्रन्थानां

साफल्यमायुष्मद्वुद्धिमज्जनप्रचुरेषु देशकालान्तरेषु भवति । नहीदानीन्तनपुरुषाणां सर्वेषां शतायुष्ट्वं यावज्जीवं ग्रन्थपरिश्र मस्सहजध।वशेषाश्च सन्ति । तस्मात् परमतनिरासाद्यर्थ, अनतिविस्तरतया सुग्रहत्वार्थच सूत्रं व्याख्यातव्यमिति यावत् । ।

।

तन्मतानुसारेण-नतु स्वोत्प्रेक्षितमतान्तरेण सूत्राक्षराणि -सौत्रपदानां प्रकृतिप्रत्ययविभागानुगुणं वदामः, नतु खो

क्षितार्थे सूत्राणि यथाकथचियोजयितव्यानीति भावः । व्याख्यास्यन्ते व्याभ्यामुपसर्गाभ्यां अपेक्षितविस्तरानपेक्षित सङ्ख्यौ द्योतितौ ॥

• ननु-सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र वाक्यैस्सूत्रानुकारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः॥

इतिहि भाष्यलक्षणम् ; अतस्सूत्रव्याख्यानरूपत्वाभावदखिलेत्यादिकं न माध्यान्तर्भावीतिचेत् ; न, सूत्रतात्पर्यार्थपरत्वात्

|

।

भाष्यान्तर्भाव्येव । सूत्रतात्पर्यार्थपरत्वं च श्लोकव्याख्याने स्पष्टम् | किंच* मङ्गलाचरणमारिप्सितग्रन्थपरिसमाप्तयाद्यथं तथा तदुपयोगीति तदन्तर्भाव्येव | शाबरशाङ्करादिभाष्येषु नमस्कारादर्शनादत्र नमस्कारकथनमयुक्तमितिचेत् ; न, नमः प्रवरगुणैकास्पदाय’ इति द्रमिडभाष्ये देवतागुरुनमस्कारश्रवणात् शाबरशाङ्करयोस्त्वीश्वरानभ्युपगमात् जीवब्रह्मभे दानभ्युपगमाच्च नमस्यानादरः । अत्रतु सिद्धान्तानुरूप्यान्नमस्याऽत्यन्तोपपन्ना शाङ्करग्रन्थोपक्रमे च व्याख्यातृभिर्नम स्काराद्यभावात्कुग्रन्थत्वमाशङ्कय ’ युष्मदस्मत्’ इत्यादिग्रन्थे प्रत्यगर्थानुसन्धानेनार्थान्मङ्गलाचारःकृत इति परिहृतम् ॥ पूर्वे पदानि व्याचिख्यासुः, प्रथममथशब्दं व्याचष्टे - अत्रायमथशब्द आनन्तर्ये भवतीति ।

पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना | आक्षेपस्य समाधानं व्याख्यानं पञ्चलक्षणम् ॥ इतिहि व्याख्यान प्रकार: ।

ननु नैतावथातश्शब्दौ व्याख्येयौ ; प्रयोजनाभावात् । अज्ञानसंशयविपर्यय निवृत्त्यर्थैहि व्याख्यानम् । न ताव

दत्राज्ञानम् ; आनन्तर्ये, प्रकृतस्य हेतुभावे च तयोःप्रसिद्धत्वात् । नापि संशयः अर्थान्तरेषु सरस्वपि तयोरुक्तार्थपरत्वेन प्रसिद्धिप्राचुर्यात् । नहि गोशब्दं शृण्वतस्सास्त्रादिमदिति संशयो जायते । अतएव विपर्ययोऽपि दूरोत्सारित इति । अत्र :–आनन्तर्यवृत्तहेतुभाव परत्वनिर्णयस्य पूर्ववृत्तविशेषावगमसापेक्षत्वात्तदप्रतीत्या प्रसिद्धिप्राचुर्यस्य सापवादत्वात् । ब्रूमः ४१

6

श्रुतप्रकाशिकायामथशब्दार्थविचारः

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

अथशब्दस्याधिकारादिषु एतच्छन्दस्य च एतदुक्तं भवति इत्यादिषु वक्ष्यमाणेऽर्थे तसेश्च सर्वविभक्त्यर्थवाचिन इत इत्यादिषु पञ्चम्यर्थव्यतिरिक्तेऽर्थे प्रयोगदर्शनात्संशयविपर्ययौ स्यातामिति तन्निरासायाथातइशब्दव्याख्यानं युक्तमित्यतस्तौ व्याख्यायेते ॥

अत्र तावदथशब्दस्याधिकारार्थत्वमयुक्तम् । अधिकारोहि प्रस्तावः ; ब्रह्मजिज्ञासा प्रस्तुयत इति वचनं मन्दप्रयो जनम् | प्रारभ्यत इत्युक्ति विनाऽपि प्रारम्भादेव प्रारभ्यमाणत्वावगमात् । उच्यमानंहि वचनं ब्रवीभीत्युक्तिमन्तरेणापि

सन्निहितपुरुषेणोच्यत इत्येवावगम्यते ; नतु नोच्यत इति । * प्रस्तोतव्यत्वमुच्यत इतिचेत् ; तदानीमपि न्यायप्रतिपाद

कस्य सूत्रस्य * उपदेशाज्ञापनपरत्वाभावाद्यन्तितः प्रारम्भ योग्वेत्यर्थस्स्यात् * योग्यत्वमशाब्दम् |

नन्वध्याहारेण योजना स्यात् ; आनन्तर्यपक्षेऽपि कर्तव्येत्यध्याहर्तव्यमितिचेत् ; न अधिकारार्थत्वपक्षेऽध्याहृत

स्यापि पदस्यान्वयदौर्घट्यात् । यथा – योग्यत्युक्ते समुच्चेतुं योग्येत्यर्थो न शक्यामिधानः एवमथ योग्ये युक्तेऽधिकर्ते योग्येत्यभिधानंहि न शक्यम् । अतएवहि महाभाष्ये ‘शब्दानुशासनं शास्त्रमधिकृतं वेदितव्यम्’ इत्युतम् । नत्व धिकर्तुं योग्यमिति । अधिकृतमित्यपि फलितार्थकथनम् ; नतु वाचनिकोक्तिः । * चादीनां द्योतकत्वात्। * अत्र त्वधि ।

।

कृतमित्यर्थपरत्वे वैयर्थ्यमित्युक्तम् । शब्दानुशासनोपक्रमे त्वधिकारार्थत्वमगत्याऽऽश्रितम् । नह्युपनीतेन वेदमधीयाने नाध्येतव्यस्य तदङ्गभूतस्य व्याकरणस्यासाधारणो वृत्तविशेषस्सम्भवति इहतु प्रयोजनवद र्थान्तरसम्भवादधिकारार्थत्वा श्रयणमयुक्तम् । आनन्तर्यपरत्वे प्रयोजनववं च वक्ष्यते ॥ मङ्गलंतु नाथशब्दवाच्यम्। अपितु शङ्खस्खनादिभिश्श्रयमाणोऽथशब्दो मङ्गलाबह इयोङ्कारस्वार्थान्तरपरत्वे ऽपि मङ्गलं सिद्धयति

ओङ्कारतुल्योह्यथब्दः स्मर्यते

।

।

ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ॥ इति मङ्गलबाचित्वाभ्युत्रगमेऽपि मङ्गलरूपा ब्रह्मजिज्ञासेति ब्रह्मजिज्ञासा स्तुता स्यात् ; ततश्च सूत्रस्यार्थवादता स्यात् नतु न्यायनिबन्धनत्वम् । जिज्ञासाविशेषणत्वाभावे मङ्गलं भवतीति वाक्यभेदस्स्यात् । प्रकृतादर्थादर्थान्तरपरत्वं चायुक्तम् ।

• तद्धि प्रकृतमपेक्ष्य वक्ष्यमाणस्यार्थान्तरत्वज्ञापनम् । तच्च कल्पान्तरोपन्यासविवक्षायामेव दृष्टम् । अत्रतु कल्पान्तरोप न्यासाभाबात्तदनुपपन्नम् । प्रश्नपरत्वमप्यनुपपन्नम् । वचनव्यक्तेः प्रश्नप्रतिवचनरूपत्वाभावात् । तदाहि किं ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येत्युक्तं स्यात् सा कर्तव्येति वाक्यान्तरेण प्रतिवचनं स्यात्, नच प्रतिवचनरूपं वाक्यान्तरमुपलभ्यते। अथ शब्दस्य कार्म्यपरत्वे कार्येन सा कर्तव्येत्यर्थ: स्यात्, सोऽनुपपन्न: एकदेशकर्तव्यतायादशङ्कितःवाभावात्। कर्तव्यतामात्रंहि संशयबदम् । तन्निरासार्थं च सूत्रम् किंच अधिकाराद्यर्थान्तरपरत्वमतश्शब्दान्वयोऽपि निवारयति अतश्शब्दोहि प्रकृत |

मर्थं हेतुतया परामृशन् अथशब्दोपस्थापितं ब्रह्मजिज्ञासापद सामर्थ्याक्षितं वा परामृशति, तत्र यद्यथशब्दोपस्थापितमधिकृ

तत्वं हेतुतया परामृशेत् तदाऽधिकृतादधिकर्तव्येति व हेतोस्साध्या विशिष्टत्वं स्यात् ।पूर्वपक्षयुक्तिप्रत्यनीकत्वाभावात्तानि मङ्गलस्यानभिधेयतया न पदान्तरन परामर्शयोग्यता | वाच्यत्वाभ्युपगमेऽपि तस्य प्रकृतापेक्षत्वस्य च कार्यस्य च

हेतुतया परामर्शनीयानि, * नामङ्गत्वप्रकृतान पेक्षत्वात्कात्म्यैः पूर्वपक्षोत्थानम्।नयसूत्राणिच विरुद्धार्थव्युसन राणि । प्रश्नवाक्यगतप्रश्नस्तु तस्मिन्नेव वाक्ये हेतुतया परामशीनर्ह एव । किं ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति बाक्येऽपरिसमाप्ते कथं किंशब्दार्थो हेतुतया परामृश्येत ? अतोऽतश्शब्दपरामर्शयोग्यार्थश्चेद थशब्दोऽभ्युपगम्यते तदधिकाराद्यर्थत्वं न घथ्ते। यदि ब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्याक्षितस्य पूर्व ृत्त ्वेन तत्तद्ध्याख्यात्रभिमतस्य वस्तुनोऽतश्शब्देन परामर्श इष्येत तदानी

१०

गूढार्थसंग्रहः

तानि परिमितगम्भीरभाषिणा भगवता भाष्यकृता । विवृतानि च तानि गम्भीरन्यायसागरभाषिणा श्रीवत्साङ्कमिश्रेणापि

तथाऽपि आचार्यटङ्क भर्तृप्रपञ्च भर्तृमित्र भर्तृहरि ब्रह्मदत्तशङ्करश्रीवत्साङ्कभास्करादिविरचित सितासित विविधनिबन्धनश्रद्धावि ।

यथावदन्यथा च प्रतिपद्यन्त इति युक्तः प्रकरणप्रक्रमः’ इति ॥ प्रलब्धबुद्धयः ८ आगमप्रामाण्ये च नन्वत्र भवतां भाष्यकाराणां विरुद्धांशाप्रामाण्याभिधानं कथमिव यदपि विरोधः कृत्वा चिन्तया परिहृत:, तदपि गम्भीरन्यायसागरमवगाडुमपरिबृढानां कोमलमनसां वेदानादरो माभूवदित्येवंपरम् । यथैवहि भगवतो जैमिनेः कर्मफलोपन्यास: कर्मश्रद्धा संवर्धनायेति’ इति यामुनमुनिभिः वेदार्थसंग्रह ‘भगवद्बोधायन टङ्कद्रमिड

गुहदेबकपर्दिभारुचिप्रभृत्यविगीतशिष्टपरिगृहीत पुरातनवेदान्तव्याख्यान सुव्यक्तार्थश्रुतिनिकरसन्दर्शितोऽयं पन्थाः’ इति भगवता च प्रतिपादनेन ब्रह्मसूत्राणामपि द्रमिडभाष्यं वर्तत इति केचिन्मन्वते । अत्र ‘टङ्कः ब्रह्मनन्दी’ इति तात्पर्यदी

पिका । परेतु — आत्मसिद्धौ आगमप्रामाण्ये च द्रमिडाचार्यनाम्नः अनभिधानेन तद्व्यतिरिक्तकर्तृकमेव ब्रह्मसूत्रभाष्यं

श्रीव साङ्कभाष्यवत्। आचार्यटङ्कभर्तृप्रपञ्चेत्यादि आत्मसिद्धिवाक्ये भर्तृप्रपञ्चानां बहूनां ब्रह्मसूत्रभाष्यकृत्त्वस्याप्रसिध्या तद्वत् आचार्यटङ्कापरनामधेयाचार्यब्रह्मनन्दिना सूत्रभाष्याकरणेऽपि तन्नामनिर्देशवत्, वेदार्थसंग्रहसूक्तौ टङ्कद्रमिडयोः छा न्दोग्यवाक्यतद्भाष्यकृतोः विवक्षा सम्भवत्येवेति द्रांमडाचार्यस्य सूत्रभाष्यकृत्त्वे नेदं अनन्यथासिद्धं प्रमाणं भवितुमर्हति ।

यायित्वेऽपि तदितरग्रन्थपर्यालोचनया वेदान्तार्थनिश्चयो न सम्भवतीति प्रकरणारम्भो युक्तः इति यामुनमुनीनामाशय: ।

छान्दोग्यवाक्यतद्भाष्ययोरपि वृत्तिकारसिद्धान्तार्थानां सङ्क्षेपेणाभिधानं नानुपपन्नम् । एतत्तात्पर्येणैव तत्त्वटीकायाम् अत्र :

पूर्वाचार्याः ब्रह्मनन्द्यादयः तन्निबन्धनानां गहनत्वं सूचयति संचिक्षिपुः इति । सूत्रस्थापितार्थपरैर्ग्रन्थैरित्याशयः’ इत्या

चार्यपादैरुक्तम्। अतएव ‘वेदनभुपासनं स्यात् तद्विषये श्रवणात्’ इति वाक्यव्याख्याने ( भु.प्र)। ‘सर्वासूपनिषत्सु न केवलं छान्दोग्य इत्यर्थः’ इत्यत्र, साधनसतकनिरूपणावसरे तत्त्वटीकायाम्’अत्र भाष्यकारः ब्रह्मनन्दिवाक्यव्याख्याता द्रमि डाचार्य: ’ इत्यत्र च छान्दोग्यवाक्यतद्भाष्यकृत्वं ब्रह्मनन्दिद्रमिडाचार्ययोः व्यक्तम् ॥

अत्र ‘ यद्यपि सच्चित्त’ इत्यादिना छान्दोग्यवाक्यव्याख्यानद्रमिडभाष्यं संग्रहेणोदाहरिष्यते

।

.

वेदार्थसङ्ग्रह एव ब्रह्मनन्दिछान्दोग्यवाक्यं द्रमिडाचार्यभाष्यं च स्पष्टमुदाहृतम् । तेन ब्रह्मनन्दी छान्दोग्यवाक्य कर्तेव । तद्भाष्यकर्तेव द्रमिडाचार्यः सर्वत्र विवक्षितः । वेदार्थसंग्रह सूक्त्या आचार्यटकेत्यादि आत्मसिद्धिवाक्ये ब्रह्मनन्दी न परमतानुयायी । अपितु वृत्तिकारसिद्धान्तानुयायी इति स्फुटं प्रतीयते । टङ्कश्रीवत्साङ्कमिश्रयोः वृत्तिकारसिद्धान्तानु

एतद्वाक्यं च समग्रं

व्याख्यातं वेदार्थसंग्रहे । ‘अन्तर्गुणा भगवती परदेवतेति प्रत्यग्गुणति भगवानपि भाष्यकार: । आहस्म यत्तदिह निर्गुण

वस्तुवादे सङ्गच्छते नतु पुनस्सगुणप्रवादे ॥ (सं. शा. २२१ ) ’ इति सुरेश्वराचार्यशिष्य सर्वज्ञात्ममुनिना वाक्यद्रमिडभा

ष्ययोः विवर्ताद्वैतपरत्वं यत्साधितं तन्नघटत इति वेदार्थसंग्रहे एतद्भाष्यव्याख्यानेन बोधितम् । अयमर्थः उत्तरत्र निरूप

यिष्यते । छान्दोग्यवाक्यानि बहूनि द्रमिडभाष्यवाक्यानिच वेदार्थसंग्रहे उदाहृतानि । परैरपि छान्दोग्यवावयत्द्भाध्य ।

कृत्वं ब्रह्मनन्दिद्रमिडाचार्ययोरङ्गीक्रियते । अतश्च सर्वसम्मतत्वेन पूर्वाचार्या इत्यत्र छान्दोग्यवाक्यकारा ब्रह्मनन्द्यादय एव

विवक्षिताः। ‘नासतो निष्पाद्यत्वात् ’ ’ प्रवृत्यानर्थक्यतु सत्त्वाविशेषात् ’ ’ न संव्यवहारमात्रत्वात् ’ इति वाक्यत्र्यं प्रकृ

त्यधिकरणकल्पतराबुदाहृतं संक्षेपशारीरकाभिप्रेतं परिणामवाद एव सङ्गच्छते, नतु विवर्तवादे इति भावप्रकाशे द्वितीयस पुढे निरूपितम्। अत्राप्युत्तरत्र निरूपयिष्यते । वेदार्थसंग्रह बहूनि छान्दोग्यवाक्यान्युदाहृत्य जीवभिन्नसविशेषब्रह्मप

रिणामवादस्य स्थापनेन बोधायनटङ्कादीनां एकाभिप्रायस्य स्पष्टमुक्त्या च परैः वृत्तिकारमतदूषणं वाक्यकारादेः विवर्ता

[जिज्ञासा १-१-१

अतश्शब्दार्थः

श्रीभाष्यम्

अतश्शब्दो वृत्तस्य हेतुभावे । श्रुतप्रकाशिका

जिज्ञासानुपयोगिनस्तद।क्षेप्यत्वायोगादुपयोग्यर्थं एवं तदाश्चेष्य इति तत्परामर्शनाऽतशब्देन जिज्ञासोपयोगितयात पूर्व ।

भाव्यर्थविशेषोपस्थापनादथशब्दस्य स्वारसिकानन्तर्यपरत्वे संभवत्यस्वरसविफलार्थान्तरस्वीकारो न घटते

ततश्च अत

दशब्दवद्ब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्यमप्यधिकाराद्यर्थपरस्वनिवारकं स्यात् । एवमर्थान्तराणामनुपपन्नतामर्थती दर्शयन्नानन्तर्यार्थ ।

त्वमथशब्दस्योपपादयति-अत्रायमिति अथशब्द आनन्तर्य इति प्रतिज्ञा । तदुपपादकमत्रायं भवतीति पदत्रयम् |

तत्र * भवतीति पदेनानन्तर्ये स्वारस्यं सूच्यते । स्वारस्यापवादिकां पूर्ववृत्ताप्रतिपत्तिं परिहरति—अत्रेति । अत्र वेदस्यो त्तरभागविचाररूपब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्यात्पूर्व भागविचाररूपवृत्तविशेष आक्षित इत्यभिप्राय: । हेत्वन्तरमभिप्रयन्नाह

अयमिति । अयमथशब्दः अथ शब्दानुशासनम् अथ योगानुशासनम् ’ * इत्यादि सूत्रान्तरगतव्यावृत्तइत्यर्थः अतश्शब्दशिरस्क इत्युक्तं भवति । वेदान्तसारेह्ययमर्थः कण्ठोकः । प्रकृतपरामर्शिना एतच्छब्देन पूर्ववृत्तसामान्यमभि हितमित्यभिप्रायः । एवं समभिव्याहतोभयपदस्वारस्यात्सामान्यतोऽभिहितं विशेषत आक्षितं च वृत्त सिद्धमिति वृत्त विशेषाप्रतिपत्तिरूपस्य स्वारस्यानवादकस्याभाबाद थशब्द आनन्तर्य एवेति वाक्यार्थः । एवमथशब्दस्योत्तरभागविचारार म्भस्सूत्रगतत्व,मतश्शब्दशिरस्कत्व, मानन्तर्ये स्वारस्यं च दर्शयद्भिरानन्तर्योपपादकैरत्रायं भवतीति पदैरेवास्मिन् सूत्रेऽ

।

(

अन्तराणां गत्यभावस्वीकार्याणामनादरणीयत्वं फलितम् ॥

अतदशब्दं व्य।चष्टे–अतश्शब्दो वृत्तस्य हेतुभावइति । वृत्तस्येति प्रकृत्यर्थं उक्तः, हेतुभाव इति प्रत्ययार्थः ।

इयं प्रतिज्ञा, अत्रायं भवतीत्यनुषक्तं पदत्रयमुपपादकम् । प्रकृतिप्रत्यययोरुक्तार्थपरत्वेन प्रसिद्धिप्राचुर्यं भवतिना दर्शितम् ।

अत्रेत्यस्य पूर्ववदर्थः । अनेन वृत्तविशेषः तस्य हेतुभाबार्हत्वं चाक्षितम् तदर्हवंचानन्तरमेव व्यक्तं भविष्यति । अयम् आनन्तर्यस्वर साथशब्द पूर्वकः अनेन वृत्तसामान्यमाक्षितम् ॥ ,

नत्वथशब्दार्थनिर्णयोऽतश्शब्दार्थनिर्णयसापेक्षः अतश्शब्दार्थनिर्णयश्चाश्रशब्दार्थनिर्णयसापेक्ष इत्यन्योन्याश्रयः । नैवम् । * अथशब्दस्यानन्तर्ये खारस्यहि न अतश्शब्दार्थनिर्णयसापेक्षम् । अतशब्दस्य वृत्त हेतुभावपरत्वस्वारस्यं चन अतश्शब्दोऽपि ।

अथशब्दार्थनिर्णय सापेक्षम्

अथशब्द आनन्तर्यपर: स्वस्वारस्यात् समभिव्याहृतपदान्तरस्वारस्याच्च ।

• इमेचाभ्यु

।

वृत्तस्य हेतुभावपर: स्वस्वारस्यात् समभिव्याहृतपदान्तरस्वारस्याच्चेति भवत्ययंशब्दाभ्यां दर्शितं भवति गूढार्थसङ्ग्रहः

द्वैतित्वस्थापनं च न घटते, वृत्तिकारवाक्यकारादीनां सिद्धान्तैक्यात् इत्यर्थबोधनार्थमेव भगवद्वोधायनकृताम् इत्यादि

सूक्ति: प्रवृत्तेति निर्णीयते । उपासनस्यापरब्रह्मविषयकता, ज्ञानस्य परब्रह्मविषयकता इत्यादिपरसिद्धान्तः निरवकाशः,

इत्ययमाशयः छान्दोग्यवाक्यकारैरेव मोक्षसाधनवेदनपरशब्दाः सर्वेऽपि उपासनमेव बोधयन्तीति स्थापनादिति लघुसिद्धान्ते निरूपणेन व्यक्तीकरिष्यते ॥

अतरशब्दो वृत्तस्य हेतुभावे इति । वेदपूर्वोत्तरभागविचाररूपत्वेन ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’

इत्याभ्य

‘अनावृत्तिश्शब्दात्’ इत्येवमन्तशब्दसमुदायस्य वेदपूर्वोत्तरभागविचाररूपत्वेनोत्तरभागविचारपरस्त्रघटकात शब्दे ४४

१२

सङ्ग्रहेण सूत्रवाक्यार्थः

जिज्ञासा १ १ १ ]

श्रीभाष्यम्

अधीतसाङ्गसशिरस्कवेदस्य श्रुतप्रकाशिका

च्चययुक्ती, अत्र पदाभिप्रेतब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्यादेव पदद्वयस्योक्तार्थपरत्व सिद्धेः । अतः स्वपरपद स्वारस्याद्ब्रह्मजिज्ञासा

अथातश्शब्दयोरन्यतरेणालमिति चेन्न अथशब्दस्यानन्तर

।

पदसामर्थ्याच्चाथातश्शब्दौ यथोक्तार्थपराविति न दोषः

कालमुपस्थापयतो वार्तष्यमाणब्रह्मजिज्ञासाविशेषणतयाऽतश्शब्दस्य वृत्तहेतुभावपरतयाचापर्यायत्वात् प्रतिज्ञाहेद्रूपेण "

पदयोर्भिन्नप्रयोजनत्वाच्च । ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्यतिहि प्रतिज्ञेति चेन्न ब्रह्मजिज्ञासेति धर्मनिर्देशः, अथेति साध्यधर्मोक्तिः । ।

• न कर्तव्यतामात्र साध्यधर्मः अपित्वानन्तर्यविशिष्टकर्तव्यत्वम्

एवम् अथ अतः पदयोः प्रतिज्ञाहेत्वर्थत्वेन विभागः

अथातो धर्मजिज्ञासेत्यत्रापि समानः । एवमर्थभेदस्याविवक्षितत्वनहि ‘अथ योगानुशासनम् अथ शब्दानुशासनम् ' इत्यादिष्चतश्शब्दस्याप्रयोगः ॥

ननु ब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्याक्षिततया बुद्धिस्थस्य कर्मविचारस्य हेतुभावोऽतश्शब्दावगन्तव्य इति क्मिथशब्देन ? नैवम् | आनन्तर्योक्तिमुखेन तस्य हेतोः शास्त्रान्तरश्रवणव्यवधान नै रपेक्ष्यद्योतनार्थत्वादशब्दस्य | श्च वेदान्त श्रवणा ।

त्पूर्वे * शास्त्रान्तरश्रवणेन विना संपादयितुमशक्यत्वात, शास्त्रान्तराणां चानवसरग्रस्तत्वाच्च, शास्त्रान्तरसोपेक्षाणां नित्या

नित्यत्रस्तुविवेकादीनां पूर्ववृत्तत्वव्युदासः फलितस्स्यात् ॥

ननु यत्किंचिदतीतं पूर्ववृत्तत्वेन न वक्तव्यम्, अतिप्रसङ्गात् । अततॊ वर्तिष्यमाणोपयुक्तमेव पूर्ववृत्तमथशब्दोपस्था

पितमिति तस्य हेतुत्वमपि शास्त्रान्तररश्रवण नैरपेक्ष्यवत्तनैव वस्तुसामर्थ्येन सिद्धमिति किमतश्शब्देन ? नैवम् । अथशब्दा

क्षिप्तहेत्वसिद्धिशङ्कापरिहारार्थत्वादतश्शब्दस्य | हेतुश्च विशिष्टः । तस्य विशेषणांशविशेष्यांशयोरसिद्धिशङ्कातत्परिहारप्रकारौ सूत्रकाराभिप्रेतौ परस्ताद्दर्शयिष्येते इति प्रयोजनवत्तरं पदद्वयम् ॥

अत्रेति पदसूचितं ब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्यसिद्धं वृत्तं वर्तिष्यमाणं तयोर्हे हेतुमद्भावं च विवृण्यन् उत्त मानन्तर्य

।

मुपपादयति––अधीतेति कर्मज्ञानशब्देन वृत्तमुक्तम् । ब्रह्मजिज्ञासापदेन वर्तिष्यमाणमुक्तम् । अल्पास्थिरफलानन्तस्थि रफलशब्दाभ्यां हेतुहेतुमद्भावो दर्शितः । केवलशब्देन ब्रह्मज्ञानपूर्वक कर्मव्यावृत्तिः । कर्मशानस्यैव पूर्ववृत्तव्यं कथम् १

अनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिश्च कथमिति शङ्कायामधीतेत्यादिपदेन तदुपपादनं सशिरस्कवेदशब्देन कृत्स्नाध्ययनस्य विवक्षि तत्वं व्याख्यानपौर्वापर्यहेतुभूतव्याख्येय पौर्वापर्यनियमो भागद्वयस्यैकप्रबन्धत्वं च सूच्यते । साङ्गशब्देशानन्तस्थिरफलापात प्रतीतिजनकत्वे हेतुर्दर्शितः। – कृष्णपक्षे तथाऽङ्गानि

उपनीयतु यशिशष्यं वेदमध्यापयेद्विजः । सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्य प्रचक्षते ॥

इत्यादि वचनान्यधीतसाङ्गसशिरस्कवेदस्वत्यत्राभिप्रेतानि । एवमधीतेत्यादिषठ्यन्त विशेषणद्वयेन ब्रह्मजिज्ञासापदसामर्थ्या ।

गूढार्थसंग्रह:

प्रकृतिभूतच्छन्दस्य अथातो धर्मजिज्ञासेति सूत्रघटक धर्मविचार एवार्थ: । प्रत्ययार्थो हेतुभावः। श्ममर्थे व्यञ्जयन् वेदस्येत्यादिना ॥ सूत्रवाक्यार्थमाह 6ब्रह्मणेन–साङ्गसशिरस्क निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च ’ इति महाभाष्योदाहृतागमवाक्यमत्रानुसन्धेयम्। अस्मिंश्च

वाक्ये साङ्गाव्ययनं स्फुटम् । ‘सशिरस्केत्यनेन’ उपनिषद्भागस्य ’ सर्वस्य गात्रस्य शिरः प्रधानम्’ इत्युक्तदिशा प्राधान्यं ४५

[ जिज्ञासा १ १ १

कर्मविचारस्य ब्रह्मविचारहेतुत्वोपपादनम्

श्रीभाष्यम्

अधिगताल्पास्थिरफलकेवलकर्मज्ञानतया सञ्जातमोक्षाभिलाषस्य

अनन्तस्थिरफलब्रह्म

जिज्ञासाह्यनन्तरभाविनी | श्रुतप्रकाशिका

नुगृहीताथातश्शब्दोपस्थापितोऽधिकारविशेषः प्रदर्शितो भवति । समधिगतकर्मा सांसारिकफलानिर्विष्णोनन्तस्थिरफला काङ्क्षीहि शास्त्रमधिकरोति । अनन्तस्थिरफलब्रह्मजिज्ञासेति । अनन्तस्थिरपलरूपस्य ब्रह्मणो जिज्ञासेत्यर्थः । अनन्त ।

गुढार्थसङ्ग्रहः

।

दर्शितम् । एतेनाप्रधानप्रधान वेदवाक्यविचाररूपत्वं जैमिनीयशारीरकयोर्बोधितम् तेन जैमिनेः व्यासशिष्यत्वस्त्र महा

भारतादौ व्यक्ततया उपकोसलविद्योक्तदिशा जैमिनिना पूर्वभागार्थमीमांसा व्यासेन ब्रह्ममीमांसा न्च कृतेति सूच्यते । एतेन गुरुशिष्ययोः अभिप्रायतो न विरोधः शिष्येण के पांचिदर्थानां अप्रकाशनमात्रेण विरोधोद्भावनमनुचितं, गुरुशि घ्ययोरुभयोरभिसन्धिपर्यालोचनायां पूर्वोत्तरमीमांसयोरैक प्रबन्ध्यरूपैकशास्त्रथमपि युक्तमिति व्यञ्जितम् ॥

अधिगताल्पास्थिर फलकेवलकर्मज्ञानतयेति । केबलकर्मणामल्पास्थिरफलत्यमुत्तरत्र व्यक्तीभविष्यति । केवले स्युक्ति: ‘ तमेतं—अनाशकेन’ इति श्रुतौ अनाशकेनेत्यनेन स्वर्गादिफव्यभिसन्धिपूर्वक कर्मव्यावर्तनॆन फलसङ्ककर्तृ-धा दित्यागपूर्वकमनुष्ठितानां कर्मणां अभूतोपासनद्वारा नित्यफलसाधनत्वं सम्भवतीत्यभिप्रायेण । अल्पशब्देन सातिशयो धकेन केवलकर्मणां तरतमभावापन्नफलसाघनत्वमिति बोधितम् ॥

सञ्जातमोक्षाभिलाषस्य इत्यत्र समित्यनेन इदं सूच्यते । कर्मविचारकाल एव मोक्षाभिलाषो वर्तते ।

स एव

प्रतिबन्धकत्रिगमेन इदानीं दृढस्सम्पन्न इति साङ्गाव्ययनानन्तरं कर्मविचारप्रवृत्तिकाले ‘अपाम सोममृता अभूम’ इत्या

दिवाक्यैः कर्मणां नित्यफलसाघनत्वम् ‘ब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ ‘ ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते नच पुनराबते’ इत्यादिभिर्ब्रह्म ,

|

|

ज्ञानस्य ‘संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इत्यादिभिः ब्रह्मणश्च नित्यफलसाधनत्वम् ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृ

तमश्नुते । तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन ’ इत्यादिभिः कर्मणां ब्रह्मज्ञानाङ्गत्वं च प्रतिपन्नम् । तदात्वे कर्मभिरेव नित्यफलप्राप्तौं ब्रह्मविचारांरंभ एव मास्तु, ब्रह्मज्ञानेन नित्यफलसम्पादनेऽपि अङ्गभूतकर्मानुष्ठानमावश्य निति तदर्थं कर्मस्वरूपादिज्ञानमावश्यकमिति कर्मविचारे प्रवर्तते पुमान् | एतेन कर्मविचाराम्भकाले मोक्षाभिलाषः उपपा दितः । कर्मविचारानन्तरं कर्मणामल्पास्थिरफलत्वज्ञानसति तत्त्वटीकोक्तदिशा प्रतिबन्धकविगमेन मोक्षाभिलाषः सुस्थः । सुकरदुष्करयोरुभयोरेकफलसाघनताशानदशायां दुष्करोपाये प्रवृत्तिप्रति सुकरोपायज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वमनुभवसिद्धम् । उपासनस्येन्द्रियजयसाध्यत्वेन दुष्करतया। कर्मणां सुकरतया प्रथमतः सुकरोपाये प्रवृत्तिः कर्मविचारानन्तरं नित्यफल्सा धनत्वाभावनिश्चयेसति प्रतिबन्धकविगमेन मोक्षामिलाषस्स्थिरः ॥

अनन्तस्थिरफलब्रह्मजिज्ञासेति । अनन्तस्थिरफलरूपस्य ब्रह्मणो जिज्ञासेत्यर्थः । सूत्रे ब्रह्मजिज्ञासा इत्यत्र

सनर्थेच्छाकर्मत्वं ज्ञाने तत्प्रकृत्यर्थे ब्रह्माणि च विवक्षितम् ।

’ धातोः कर्मणस्समानकर्तृकार्दिच्छायां वा ’ (पा.सू. ३.१.७)

इति सूत्रमहाभाष्ये ‘ अथेह ग्रामं गन्तुमिच्छतीति – कस्य किं कर्म’ इत्युपक्रम्य ’ एवंतर्हि गमेर्ग्राम: कर्मइषेरुभे कर्मणी

इति सिद्धान्तकरणन ब्रह्मजिज्ञासेत्यत्र सनर्थेच्छाकर्मत्वस्य ब्रह्मणि तज्ज्ञाने च प्रतीतेरावश्यक वात् । त ्र ब्रह्मणः निरति ' शायानन्द रूपत्वेनेच्छाविषयत्वेन ज्ञानानुकूल्यस्य विषयानुकूल्यनिबन्धनत्या ज्ञानस्येच्छाविषयत्वमित्यभिप्रेत्य अनन्तस्थिर

ब्रह्मणो जिज्ञासेति विग्रहप्रदर्शन तात्पर्यम्

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मणो जिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासा ।

श्रुतप्रकाशिका स्थिरफलत्वस्य जिज्ञासाविशेषणत्वे जिज्ञासायास्तथात्व*मागमोत्थविवेकादिजन्यज्ञानद्वारेणेति द्रष्टव्यम् | अनन्तरभाविनीति

।

।

पदेनाथातश्शब्दफलितं हेतोश्शास्त्रान्तरनैरपेक्ष्यं विवक्षितम् कर्मविचारानन्तरं ब्रह्मविचारस्य कर्तव्यत्व कर्मणामल्पास्थिर

फलत्वनिर्णयसहितानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिरित्ययं विशिष्टो हेतुः । अतश्शब्देन वृत्तस्य * कर्मविचारस्य हेतुतयोक्तत्वात्

• कर्मविचारस्य साङ्गाध्ययनजन्यानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिपूर्वकत्वात् * आवृत्तिविधान |दिभिः कर्मणामल्पास्थिरफलत्वाव गमहेतुत्वाच, अयं विशिष्टो हेतुरधिगताल्पास्थिरफलकेवलकर्मज्ञानतया सज्जातमोक्षाभिलाषस्येत्यन्तेनोक्तः । अत्राधिगतेति पदेन # कर्मणः फलद्वारा हानाय ज्ञातव्यत्वं कण्ठोक्तम् । * स्वरूपेणोपादानाय ज्ञातव्यत्वमपि कर्मविचारपूर्ववृत्तत्वे हेतुः।

अपेक्षितकर्मस्वरूपज्ञानं, केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वज्ञानं च कर्ममीमांसाव सेयमितिहि वक्ष्यते । तत्र स्वरूपेणोपादेयता प्रतीतिः अनन्तस्थिरफलापातप्रतीत्यन्तर्भूता । उपायतदितिकर्तव्यताविशेषैस्सहैव ह्यनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिरिति विशिष्ट हेत्वन्तर्भाव * उपरितनग्रन्थाविरोधश्च ॥

ननु कर्मविचारो ब्रह्मविचारस्य निरपेक्षहेतुश्चेत् कृतकर्मविचारैरसर्वैरपि ब्रह्म विचार्येतेति * स्वर्गार्थकर्मानुष्टात्रभाव प्रसङ्गः । नैवम् । अश्रुतमीमांसत्वेऽप्युपाध्यायादिवचनाद्येऽनुतिष्ठन्ति तेषां स्वर्गार्थानुष्ठानाविरोधात् * श्रुत्वाऽपि ये स्वर्गा

र्थिनः तेषामदृष्टवैगुण्यादसमीचीनव्याख्यान श्रवणमूलस्यामुमुक्षुत्वस्य सम्भावच्च । साङ्गाध्ययनं कर्मविचारपूर्ववृत्तं चेत् अधीतसाङ्गवेदैः सर्वैरपि कर्म विचार्येत; नच तथा क्रियते । वेदेऽधीतेऽप्यश्रुतकर्ममीमांसाहि बहवो दृश्यन्ते तेषां कर्म

विचारान।धगतिरदृष्टदेशकालादिवैगुण्यात् ; नतु साङ्गाध्ययनस्य पूर्ववृत्तत्वाभावादितिचेत्, तदिहापि तुल्यम् । तथा

साधनचतुष्टयादिलाभेऽप्यन घिगतबहाविचारानेक पुरुषदर्शनात् साधनचतुष्टयादेर्ब्रह्मविचारंप्रति नियमेन हेतुत्वं कथमिति

परिचोदिते तत्पूर्ववृत्तत्वबादिभिरप्यदृष्टादिवैगुण्याददोष इति परिहर्तव्यम् । तदिहापि तुल्यम् । दुष्परिहरदूषणान्तरसद्भाव स्तेषां वैषम्यम्। तस्मात् घटनिष्पत्ते: कुलालादिवत् ब्रह्मविचारस्य कर्मविचार: पूर्वभावित्वेन नियत: । दृष्टादृष्टप्रतिबन्धक विरहितस्य पुंसः समीचीनःकर्मविचारो * ब्रह्मविचारसामग्रीति न कश्चिद्दोषः । एवमथातश्शब्दार्थो निरूपितः ॥ अथ ब्रह्मजिज्ञासापदार्थं विवक्षुः तदैकपद्यस्य समासनिबन्धनत्वात् प्रथमं समासार्थं निरूपयति — ब्रह्मणइत्या

दिना । * कर्मत्वकरणत्वादिसंबन्धविशेषेवितरविभक्तयः ‘कर्मणि द्वितीया’ इत्यादिभिस्सूत्रैर्विहिताः । ‘षष्टी शेषे '

इति सूत्रेण सम्बन्धसामान्ये षष्ठी विहिता । अत्र तस्यास्सामान्यविषयत्वमाशङ्कय कर्मविषयत्वं निश्चीयते । तत्र सामान्येन

समासस्य अनेकविभक्तिसाधारणत्वाद्विभक्तयन्तरशङ्काव्यावृत्त्यर्थमिह तेषामनुपपत्तिमभिप्रयन् पदं विगृह्णाति — ब्रह्मणो जिज्ञासेति चतुर्थीपरिग्रहे प्रयोजनत्वसिद्धावपि प्रकृतिविकारभावाभावे चतुर्थीसमासायोगात्तदपरिग्रहः । ‘सप्तमी ' ।

गूढार्थसंग्रहः

फलत्वं ब्रह्मण्यभिहितम् । एतेन ब्रह्मफलको ब्रह्मविषयको विचारः ब्रह्मजिज्ञासापदार्थस्सम्पन्नः, साङ्गाध्ययनादेव अनन्त स्थिरफलःवं ब्रह्मणि ज्ञातम् । कर्मविचारारम्भदशायां एतज्ज्ञानं कर्मणोऽपि अनन्तस्थिरपलसाधनवज्ञानेन प्रतिबद्धं कर्म विचारस्य प्रतिबन्धकापनोदनद्वारा ब्रह्मविचारंप्रति हेतुत्वम् इति ब्रह्मविचारेऽतश्शब्दोक्त कर्मविचारहेतुकत्वमुपपन्नम् ॥

।

ब्रह्मणो जिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासेति ब्रह्मजिज्ञासेत्यत्र अर्थद्वयप्रतिपयर्थ ब्रह्मणो जिज्ञासेति विग्रहप्रदर्शनम् । ब्रह्मण इति ४७

१३

[ जिशासा १ १-१

शेषषष्ठीपरिग्रहशङ्का समाधानारम्भश्च

ख

श्रीभाष्यम्

।

ब्रह्मण इति कर्मणि पटी ‘कर्तृकर्मणो कृति ’ ( अटा.१.३.६५) इति विशेषविधानात् । यद्यपि सम्बन्धसामान्य परिग्रहेऽपि जिज्ञासायाःकर्मापेक्षत्वेन कर्मार्थत्वसिद्धिः तथाऽप्याक्षेपतः श्रुतप्रकाशिका

इति योगविभागाद्ब्रह्मणि जिज्ञांसति समासेऽपि ब्रह्मणो विषयत्वमात्रं स्यात्, नतु प्रयोजनत्वमिति सप्तभ्यपरिग्रहः । शङ्कु ल्या खण्ड इतिवत् तृतीयासमासे विषयत्वप्रयोजनव्वे न सिध्यत इत्यभिप्रायः । ब्रह्मण इति शब्दरूपस्य षष्ठीपञ्चमीसा

धारण्यात् पट्याश्चानेकार्थत्वात्तन्निर्णयार्थमाह-ब्रह्मणइतीति । कुतइत्यत्राह- कर्तृकर्मणोरिति । षष्ट्याः कर्तृकर्मसाधार |

ण्येऽपि जिज्ञासाकर्तृत्वं तापत्रयातुरस्यैव ब्रह्मणस्तु कर्मत्वमित्यभिप्रायेण ब्रह्मण इति कर्मणि पष्ठीत्युक्तम् । कर्मणि पष्ठी स्वीकारे ब्रह्मणो विषयत्वप्रयोजनव्वे सिध्येताम् ॥

ननु तर्हि कथं यद्यपीत्यादेस्सम्बन्धसामान्यपरिग्रहशङ्काविषयस्य भाग्यस्योत्थानं युज्यते ? उच्यते संबन्धसामान्य

स्वीकारेऽपि जिज्ञासापदसामर्थ्याद्ब्रह्मणः कर्मस्वसिद्धेः । परम्परया संबन्धिनामुपायोपासकप्रतिबन्धादीनामपि जिज्ञास्यत्व

णेनहि परित:स्थितानामपि ग्राह्यत्वं लभ्यते अत एवह्युत्तरत्र गृह्यत इत्युक्तं, नतु परिगृह्यत इति तदुभयं परिहरति तथाऽपीति । अत्रायमर्थः प्रधानस्य ब्रह्मणोऽप्रधानानामन्येषां च कर्मध्वस्त्राक्षेपसिद्धत्वादपि प्रधान कर्मत्वस्याभिधानिकत्व ।

।

।

सिद्धेः, प्रतिपदविहितषठ्यारसमासनिषेधाच्च तत्र सामर्थ्यात्पठ्याःकर्मार्थत्वसिद्धिं ब्रह्मानुबन्धिनामपि जिज्ञास्यत्वसिद्धिं, च शङ्कते–यद्यपीति । संबन्धसामान्यपरिग्रह इत्यत्र * परिणा ब्रह्मानुबन्धिनामपि जिज्ञास्यत्वसिद्धिस्सूक्ष्यते परितो ग्रह

मितरेषां * प्रधानसंबन्धादाकाङ्क्षावशाच कर्मत्वस्य सामर्थ्यसिद्धत्वं च स्वीकतु युक्तमिति अत: प्रतिपदविहितषष्ठी ग्राह्या गूढार्थसंग्रहः

षष्ठीपञ्चमी साधारणतया अर्थद्वयप्रतिपत्तिर्न सम्भवतीत्यभिप्रेत्याह-ब्रह्मणइति कर्मणि पष्ठी इति । एतेन ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इत्यत्र धर्माय जिज्ञासेति विग्रहः शबरसंमत इति प्रभाकरोक्तिरनुपपन्ना । ’ साहि तस्य ज्ञातुमिच्छा’ इति

शात्ररमेव विग्रहप्रदर्शनपरम्। ‘धर्माय जिज्ञासा’ इति शाबरंतु तादर्थ्यरूपसम्बन्धविशेषप्रदर्शनार्थमिति भट्टपादोक्तिरव युक्ता इति बोधितम् । सकर्मकधातुसमभिव्याहारदशायां कर्माकांक्षायाः नियतत्वेन कर्मणि पठ्या एव न्याय्यत्वमित्याशयः ॥ द्वितीये तृतीयचतुर्थयोः कार्यवर्गनिरूपणेन तृतीयचतुर्थाध्याययोः सपरिकरोपासनतत्फलनिरूपणेन च कर्मणि षष्ठी

परिग्रहे उक्तार्थविचारस्य ब्रह्मविचारानन्त:पातितया अप्रतिज्ञातार्थनिरूपणं स्यात्, अतः ब्रह्मणो जिज्ञासति विग्रहे शेषषष्ठी परिग्रह एव युक्तः एवमङ्गीकारे उक्तार्थानां ब्रह्मसंबन्धितया नाप्रतिज्ञातार्थनिरूपणमिति शङ्कते-यद्यपीति । एवमङ्गी

।

कारे ब्रह्माकर्मकविचारोऽपि अन्यसम्बन्धेन ब्रह्मसंबन्धितया अत्र परिग्राह्यस्यात् इति शङ्कामपति-जिज्ञासायाः कर्मा

पेक्षत्वेनेति सकर्मकधातुस्वाभाव्यात् विचारे ब्रह्मकर्तृकत्यप्रतीतिः नैव प्रत्याख्यातुं शक्यते । ।

पूर्वपक्षे बिचारे ब्रह्मकर्मकस्बमाक्षेपतएव लभ्यते शेषषष्ठ्याः तादृप्येण कर्मबोधकत्वाभावात्, कर्मणि षष्ट्याएव ।

।

ताद्रूप्येण कर्मबोधकत्वात् ब्रह्मशब्देन सर्वावधिकोत्कर्षरूपबृहत्त्वेन उपासनाद्वारा स्वप्राप्तिसाधनत्वरूपबृंहणत्वेन च षष्ठीप्र कृत्यर्थस्य प्रतिपन्नतया उत्तरत्र निरूपयिष्यमाणानां अप्रघनीभूतार्थानां ब्रह्मपदार्थान्त:पातितया अप्रतिज्ञातार्थनिरूपण रूपदोपस्याप्यनबकाशेन ब्रह्मशब्दार्थपर्यात्लोचनायां ब्रह्मणः राजस्वप्रतिपत्तिमुखेन प्राधान्यबुबोधयिषया च कर्मणि षष्ठी

परिग्रह एव युक्तइत्यभिप्रेत्याह–तथापीति । ४८

निरूपयिष्यमाणार्थानां ब्रह्मशब्दार्थान्तर्भावेन कर्मणि षठ्याः युक्तत्वम् श्रीभाष्यम्

।

प्राप्तादाभिधानिकस्यैव ग्राह्यत्वात्कर्मणि षष्ठी गृह्यते नच ‘प्रतिपदविधाना च षष्ठी न समस्यते’ (अष्टा. २.२.१०. वा) इति कर्मणि षष्ठयाः समासनिषेधशङ्कनीयः । श्रुतप्रकाशिका

विलम्बितधीहेतोश्शीघ्रधीहेतुर्बलीयान्’ इति न्यायात् । षठ्यास्सम्बन्धसामान्यविवक्षायांहि कर्मत्वधीर्विलम्बिता

स्यात् । कृद्योगषष्ठीविवक्षायांतु शीघ्रभाविनी ॥

ननु कर्तृकर्मणोरुभयोरप्यर्थयोस्सूत्रप्रतिपन्नत्वाद्विलंबिता कर्मधीरितिचेन्न— कर्तुर्जिज्ञासोरधिगतकर्मणः प्रतिपन्नत्वा

त्कर्मार्थत्वमेवहि प्रथमतरंघियमधिरोहेत् । समासनिषेधमाशङ्कय परिहरति । नचेति | चश्शङ्कासमुच्चये प्रतिप्रसवोऽपवा

दापवादः । सर्पिषो ज्ञानमित्यादिप्रयोगेषु ‘ज्ञोविदर्थस्य करणे’ इत्यादिसूत्र विहितायां षठ्यां समासानषेधस्य सावकाश त्वम् | सर्पिषा प्रवृत्तिरितिहि तस्य वाक्यस्यार्थः । यद्यपि ज्ञानपदं कृदन्तम्, तथाऽपि सर्पिष इति षष्ठी न कृद्योगविहिता गूढार्थसंग्रहः

शेषषष्ठीपरिग्रहशङ्कासमाधानावसरे ‘ब्रह्महि ज्ञानेनातुमिष्टतमत्वात्प्रधानम् । तस्मिन्प्रधाने जिज्ञासाकर्मणि परि गृहीते यैर्जिज्ञासितैर्विना ब्रह्म जिज्ञासितं न भवति तान्यर्थाक्षिप्तान्येव ’ इति न पृथक्सूत्रयितव्यानि । यथा ‘राजासौ गच्छति’ इत्युक्ते सपरिवारस्य राज्ञो गमनमुक्तं भवति, तद्वत् श्रुत्यनुगमाच्च । ’ यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते '

उत्तरत्र निरूपयिष्यमाणानामर्थानां ब्रह्मविचारान्तः पातित्वतात्पर्यमेव व्यासस्य युक्तं ज्यायः

।

इत्याद्याश्श्रुतयः ‘तद्विजिज्ञासस्व तद्ब्रह्म ’ इति प्रत्यक्षमेव ब्रह्मणो जिज्ञासाकर्मत्वं दर्शयन्ति ’ इति शां भाष्योक्ताशयादपि ब्रह्म

च

वक्ष्यमाण

लक्षणं जन्माद्यस्य यतइति इति (शं) पूर्वभाष्योक्त्या ब्रह्मशब्दार्थबृहत्वं सर्वाबिधिकोत्कर्षरूपं जगत्कारणत्वेन द्वितीयसूत्रे प्रतिपिपादयिषितमिति निकृष्टकार्यवर्गस्य ब्रह्मशब्दार्थान्तर्भावः सूत्रकृतो विवक्षित इति सिद्धम् । 6 स्वरूपप्रमा णयुक्तिसाधनप्रयोजनानि अर्थादेव जिज्ञास्यत्वान्न प्रथक्सूत्रयितव्यानि ’ इति पञ्चपादिकोक्तसाधन प्रयोजनयोः ब्रह्मशब्दप्रवृ

त्तिनिमित्तबृंहणत्वशरीरघटकतया ब्रह्मशब्दार्थान्तर्भावश्च स्फुट: । राजासौ गच्छतीति दृष्टान्त: राजकुमारनयानुकूलः। ‘यतो

वा’ इत्यादिश्रुतिरपि उक्तन्यायनुगुणा | कार्यवर्गनिरूपणस्य श्रुतितात्पर्यविषयतामपि बोधयति । एवं ’ यत्प्रयन्त्यभिसंवि

शन्ति ’ इत्यत्र प्राप्तेरपि विवक्षितत्वेन प्राप्तिनिरूपणस्यापि तादृशत्वमावेदयति ॥ प्रतिपदविधानेत्यादि । ‘ सर्वा प्रतिपदविधाना शेषलक्षणां वर्जेयित्वा ’ कर्तृकर्मणोःकृति ’ इति च कृद्योगा’

इति महाभाष्ये उक्तम्। अत्र ‘प्रतिपदेति । ‘ ज्ञोऽविदर्थस्य ’ (पा.सू.२.३.५९) इत्यादि ’ कृत्वोऽर्थ ’ (पा. २.३.६४) इत्येतत्सूत्रविहिता प्रतिपदविधाना । यत्तु तेषु शेषपदसंबन्धेन शेषे एव तैष्षष्ठीविधानेन तत्र च ’ षष्ठीशेषे ’ (पा.२.३

५०) इत्यनेनैव सिद्धौ तत्तत्सामर्थ्यात्समासाभावः कल्प्यते । तेन प्रतिपदविधानेति नापूर्वमति ; तन्न । तत्तद्धातुयोगे उपात्तकारकातिरिक्तकारकाणां शेषत्वविवक्षाऽभावापनेनाऽपि चारितार्थ्यसम्भवात् । किंच ‘कृत्वोऽर्थप्रयोगे’ ‘ज्ञोवि दर्थस्य’ ’ दिवस्तदर्थस्य’ (पा.सू.२.३.५१) इत्यादिविषये समासनिषेधानापत्तिः । तत्र शेषग्रहणनिवृत्तेस्सर्वसम्मत त्वात् । ‘ कृत्वोऽर्थ ’ इत्यत्र तत्संबन्धे भाष्यानुग्रहाभावात् । एवं ’ शोविदर्थस्य ’ इति सूत्रेऽपि तत्संबन्धेनात्यन्तभाष्या नुग्रहः । 6

‘ अधीगर्थ ’ (पा.२.३.५१) इत्यादौ मण्डूकानुवृत्तिः । एतश्च ’ दिव- ’ इति सूत्रे विस्तरणोपपादितम् ।

शतस्य देविता’ इत्यादौ तुन्योगे ’ कर्तृकर्मणोः’ इत्यस्य निषेधेनानेनैव षठ्या समासनिषेधस्य भगवत इष्टत्वात् । ४९

7

[ जिज्ञासा १-१-१

(श. शे) नागेशोतं प्रतिपदविधाने त्यत्यापूर्वत्वनिराकरणसमाधानम् श्रीभाष्यम् 6

कुद्योगा च षष्ठी समस्यते’ (५.२.८. वा) इति प्रतिप्रसवसद्भावात् । श्रुतप्रकाशिका

• सर्पिषो जानीत इति तिङन्तपदान्वयार्हत्वात् * ज्ञाघातोष्पष्ठीविभक्तेश्च प्रवृत्तित करणार्थत्वाच्च नहि तत्सर्वं कृयोगवि हितत्वे सिद्धयति । अतो नात्र प्रतिप्रसवप्राप्तिरिति समासनिषेधस्य सावकाशत्वम् ॥

।

ननु * नेयं षष्ठी व्याख्येया अप्रयुक्तत्वात् । सूत्रे प्रयुक्त एवहि शब्दोऽर्थबोधकः नत्वप्रयुक्तः बोधकशब्द एवहि व्याख्येयः। अप्रयुक्ताऽपि स्मृता विभक्तिर्बोधिकेति सा व्याख्येयेतिचेन्न तत्स्मरणेन विनाऽप्यर्थप्रतिपत्ते: । अर्थप्रतिप त्तिश्च प्रातिपदिकेन लक्षगया, लक्षणा च योग्यतादिना, अतोऽनुशासनेन तव्याख्यानमयुक्तम् अतोउच्यते-अप्रयुक्तवि लक्ष्यार्थविशेषनि *

|

भक्त्यर्थस्य प्रातिपदिकेन लक्षणा हि समासः । अत्र लक्ष्यार्थोपलक्षणतया विभक्तिरनुप्रविष्ठा

र्णयाय विग्रहवाक्यस्था पष्ठी व्याख्येया, तर्हि नानुशासनेन सा व्याख्येया। लाक्षणिकार्थोहि योग्यतादिनाऽवसीयते ।

नहि गङ्गायां घोष इत्यत्रानुशासनबस्कूलं लक्ष्यते । अपितु योग्यतादिनैवेति-नैवं सर्वासु लक्षणासु योग्यतादिनैवार्थनिर्णय इति नियमाभावात् । सतु नियमः प्रातिपदिकेन प्रातिपदिकान्तरार्थलक्षणायां प्रातिपदिकेन विभक्तयर्थलक्षणायां त्वेतद्वि भक्त्यर्थो लक्ष्यः न विभक्त्यन्तरार्थं इतिहि नियमो भवति । सच शब्दानुशासनाधीन इति तदनुरोधेन तनिरूपणं युक्तं तत्र- संबन्धसामान्यं लक्षयित्वा तेन कर्मत्वस्याक्षेपादपि प्रथमत एव कर्मत्वस्यैव लक्षणा शब्दानुशासनानुमता युक्ता । अतः समस्तपदलक्ष्यार्थविशेषनिर्णयाय अनुशासनानुरोधेन लक्ष्यार्थोपलक्षणभूता विग्रहवाक्यस्था षष्ठी व्याख्येयेति । यद्वा

लुप्तविभक्तिकशब्देन विभक्त्यर्थबोधनं मुख्यं स्यात् । संबन्धिनोहि लक्षणा दृष्टा न संबन्धमात्रस्य । विभत्तयर्थश्चसंबन्धस्य स्वयं संबन्धरूपः, नच संबन्धस्य संवन्धान्तरानपेक्षत्वेन स्वस्मिन् संबन्धकार्यकरत्वाल्लक्षणा सम्भवतीति वाच्यम् ;

स्वपरनिर्वाहकत्वानभिज्ञानामपि विभक्तयर्थप्रतीतेः । नहि संबन्धस्सत्तया लक्षणा हेतुः, किंतु ज्ञायमानतयैव, नचेदतिप्र सङ्गात् । एवं लक्षणानुपपत्त्या प्रयोगस्यानन्यथासिद्धत्वात्समस्तशब्देन विभक्तयर्थबोधनं मुख्यम्। अमुख्यत्वे वा का नः क्षतिः गूढार्थसंग्रहः

अतएव भाध्ये नेदं प्रत्याख्यातम् । अतएव प्रतिपदविधाना केति प ् र श ् न े ' स र ् व ा प्रतिपदविधाना शेषलक्षणां वर्जयित्वा कर्तृकर्मणोः कृतीति च कृद्योगा’ इति भाष्ये उक्तम् । तत्र शेषलक्षणामित्यस्य शेषमात्रलक्षणामित्यर्थः, प्रतिपदविधाने 3

त्यस्य कारकविशेषोपादानेन विहितेत्यर्थः । तेन ‘ तुल्यार्थैः ’ इत्यादेः न तत्त्वमित्यलम्, इति शब्देन्दुशेखरे तत्पुरुषप्र करणे नागेशग्रन्थोऽत्रानुसन्धेयः ॥

च

परैः ‘ ब्रह्मशब्दस्यहि व्युत्पाद्यमानस्य नित्यशुद्धत्वादयोऽर्थाः प्रतीयन्ते’ इति ‘बृहतेर्धातोरर्थानुगमात्’ इति (शं) भाष्ये उक्तम् । ‘ब्रह्मशब्दस्तु स्वार्थप्रक्षेपेण वाच्यं किंचिद्गमयन् सदैवाविद्याऽऽदिसंसारबीजानाकलिततया तस्योत्कृष्ट महत्वमादेदयति’ इति (त त ् प ू र ् व ) ‘बृह॒तेर्धातोर्वृद्धिकर्मणोऽर्थानुगमात् प्रयोगानुगमेचासति विशिष्टार्थविषयस्य आपेक्षिक महत्त्वस्यापरिग्रहात् सर्वतो निरवग्रहमहत्त्वं संपन्नं वाक्यार्थान्वयि ब्रह्मपदादनुगम्यते । ततश्च कालकृतावच्छेदनिमित्तस्या

कम

ल्पत्वस्याभावात् सदा सत्वात् नित्यं किञ्चिद्वस्तु ब्रह्मपदात्प्रतीयते । तथा रूपान्तरसद्भावे तद्रूपविकलत्वात्तदवच्छेद क

स्पत्वमपि स्यात् तच्च ब्रह्मपदादेवोपास्यते । तस्मादेकरसमद्वैतं वस्तु ब्रह्मपदाप्रतीयते’ इत्यादि च पञ्चपादिकायामुक्तम् ॥ "

५०

क

पञ्चपादिकायुक्तरीत्यैव सगुणस्यैव ब्रह्मशब्दतात्पर्यविषयत्वसाधनम्

१५

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मशब्देन च स्वभावतो निरस्तनिखिलदोषः श्रुतप्रकाशिका

ननु विग्रहवाक्येऽपि कथं कर्मत्वमाभिधार्निकम् । प्रयुज्यमानाऽपि ह्युपपदविभक्तिर्निरर्थिका । तद्विधानं दाराः

कलत्रमितिवत् प्रयोगसाधुत्वाय, अर्थस्त्वर्थसामर्थ्याक्षिप्तः । अतएवहि कारकविभक्तेरुपपदविभक्तिदौर्बल्यम् । समासेत्व प्रयुक्ताया उपपदविभक्तेः कथन्तरां कर्माभिधायकत्वमिति ? उच्यते आमिधानिकवत् कृदन्तपदप्रयोगेण शीघ्रधीविषयत्व

साम्यादाभिधानिकत्वोक्तिः । पदान्तरश्रवणापेक्षामात्रान्नाक्षेपादिवद्विलम्बाधिक्यम् । सामान्यषष्ठीपक्षेःकर्मत्वधियश्शीघ्नत्वादिति संबन्धसामान्यं प्रति पद्य जिज्ञासाशब्दार्थगत सकर्मकत्वस्वभावालोचनयाऽर्थविशेषावगमादपि कृदन्तश्रवणमात्रभुवः

कश्चित्परिहारः ‘ कर्मणि द्वितीया’ ‘कर्तृकर्मणोः कृति’ इतिवत् सप्तम्यन्त निर्दिष्टयोःकर्तृकर्मणोरभिधेयत्वमनुशासन स्वारस्यानुगुणमिति भाष्यकाराभिप्रेतः परिहार इति संप्रदायः । * कारकविभक्तेरुपपदविभक्तिवैषम्यं पदान्तरयोगविहित

त्वरूपमस्त्येव । नच पदान्तरयोगावगम्यत्वमाभिधानिकत्वविरोधि तस्य क्वचिन्मुख्यार्थव्यवस्थापकत्वदृष्टेः । यथा आदि त्यस्य गावःप्रकाशयन्तीत्यादिषु । नहि तत्रादित्यादिपदान्तरयोगेन गोशब्दस्य किरणपरत्वं लाक्षणिकम् । रामर्शसापेक्षत्वेन विलंबितधीहेतुरुपपदविभक्तिः, कारकविभक्तिस्तु तन्निरपेक्षत्वाच्छीघ्रघीहेरिति प्राबल्यदौर्बल्यविभाग एव

• पदान्तरप

नतु सार्थकत्वनिरर्थकत्वाभ्यां वैषम्यम् । * विभक्त्यश्रवणादमुख्यत्वंतु परिहृतम् ॥ एवं समासान्तर्गतविभक्त्यर्थे निरूपिते समस्तयोः पदयोः प्रथमं ब्रह्मशब्दं व्या चष्टे – ब्रह्मशब्देन चेति । ब्रह्म

शब्दस्य प्राधानाद्यर्वाचीनार्थान्तरेषु प्रयोगदर्शनादितरव्याख्यातृभिरीश्वरातिरिक्तवस्तुपरत्वेन व्याख्यातत्वाद्देवतान्तरपर त्वस्य कैश्चिदभ्युपगतत्वाच्च तद्व्यावृत्त्यर्थं ब्रह्मशब्देन पुरुषोत्तमोऽभिधीयत इति प्रतिजानीते । पुरुषोत्तमशब्दस्य रूढ्या *

ब्रह्मशब्दस्य देवतान्तरपरत्वादिव्युदासः । अवयवशक्त्या बद्धमुक्तावस्थचेतन वैलक्षण्यमर्थः । स्वेतरवैलक्षण्यमात्रं तृणादे गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र विवरणम् –’ गुणहीनं दोषभूयिष्ठं च वस्तु अल्पमविद्यमानसमं मन्यन्ते । गुणभूयिष्ठं दोषहीनं च महान्तं

कथयन्ति ’ इत्यादि । ‘बृहतेर्धातोरर्थानुगमात् वृद्धिकर्माहि बृहतिः अतिशायनेअत्रवर्ततेसर्वत्र। ‘बृहबृहिवृद्धौ’ तच्चेदमतिशायनमनवच्छिनं इति वृद्धय पदान्तरावगमितं नित्यशुद्धबुद्धत्वादि अस्याभ्यनुजानातीत्यर्थः’ इति भामती

र्थकबृहधातोः उत्कर्ष एव प्रवृत्तिनिमित्तमिति सम्मतम् । गुणनिबन्धन एवोत्कर्ष इति च । वस्तुपरिच्छेदरूपाल्पत्वप्रति द्वन्द्वी उत्कर्षः निर्विशेष एव पर्यवस्यतीति परेषामाशयः प्रतीयते । परसंमतार्थे निर्गुणश्रुतिः मूलमिति च प्रतिभाति । एत त्सर्वे मनसि निधाय ब्रह्मशब्दार्थवृद्धिः उत्कर्षरूप एव सच स्वरूपगुणविभूतिनिबन्धनः इत्यभिधास्यन् ’ स्वरूपेण गुणै ८

श्वानन्त्यम्’ इति जन्माधिकरणवक्ष्यमाणदिशा वस्तुपरिच्छेदरहित्यमपि गुणवत्येव युक्तम्, निर्गुणश्रुतिश्च पूर्वोत्तरश्रुति वाक्यपर्यालोचनायां न परेष़ामनुकूलेत्यभिप्रेत्य सगुण एव ब्रह्मशब्दार्थ इत्याह – ब्रह्मशब्देनचेति ॥ सगुणस्य (सविशेषस्य) ब्रह्मशब्दवाच्यत्वं निर्गुणस्य (निर्विशेषस्य) लक्ष्यत्वं गुणानामाविद्यकत्वेन गुणानां तदाश्रय

वाच्यत्वस्य च मिथ्यात्वमिति परे वदन्ति । एतच्च ब्रह्मणि अविद्यासम्बन्धस्य प्रामाणिकत्व एव युज्यते, नत्वन्यथा । नि

र्गुणश्रुत्युत्तरं ‘ निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्’ (श्वे.६) इति श्रुतौ ‘निरद्यम्’ इत्यविद्यासंबन्धं व्युदस्यति अविद्याशून्यत्वं च उपाध्यमुक्तस्वाभाविकमेवेत्याशयेन स्वभावतो निरस्तनिखिलदोषः इत्युक्तम् ॥ ५१

निर्गुणश्रुतेः पूर्वोत्तरश्रुत्यनुसारेण गुणानां नाविद्यकत्वं सगुणएव तच्छ्रुतेस्तात्पर्यम् [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

अनवधिकातिशयासङ्ख्येयकल्याणगुणगणः पुरुषोत्तमः श्रुतप्रकाशिका

रप्यस्तीति तद्व्यावृत्यर्थं स्वभावतइत्यादिना विशेषणद्वयेन वैलक्षण्यं विशिनष्टि । इदं च विशेषणद्वयं शब्दशक्तेरर्थसाम

र्थ्याच्च ब्रह्मशब्दस्य पुरुषोत्तमपरत्व*प्रतिपादनोपयोगित योक्तम्, नतु प्रवृत्तिनिमित्ततया गुणतोऽपि बृहत्त्वेसति शब्दश क्त्यसङ्कोचसिद्धेः मुमुक्षोरशेषदोषनिवृत्तिनिरतिशयानन्द प्राप्तिहेतुत्वाच्च वाद्यन्तरोत्तस्याविद्यादिदोषान्वयस्य, निर्गुण वस्य "

न्च ब्यावृत्त्यर्थमुपाध्युपहितब्रह्मास्वरूपस्यैव कर्मवश्यत्व दुःखित्वादिव्यावृत्त्यर्थे, ज्ञानादिशक्तियोग एवास्य स्वाभाविकः सार्व

ज्ञ्यनिरतिशयानन्दादियोगस्तु कादाचित्क इति मतस्य च व्यावृत्त्यर्थमिदं विशेषणद्वयमुक्तम् । निरस्तकतिपयदोषत्वं, निर स्तनिखिलदोषत्वं च, केषांचिद्वद्धानां मुक्तानां नित्यानामप्यस्तीति तद्व्यावृत्त्यर्थं स्वभावतो निरस्तनिखिलदोष इत्युक्तम् ।

नित्यसिद्धानामपि भगन्नित्यसङ्कल्पाधीनंहि नित्यनिर्दोषत्वम् । स्वभावत इत्युत्तरत्राप्यनुषङ्गः तेन गुणानामविद्याकल्पित

स्वपक्षव्यावृत्तिः ‘ ते ये शतम् ’ इत्यत्र पूर्वपूर्वगुणेभ्य उत्तरोत्तरगुणानामतिशयस्सावधिक इति तद्व्यावृत्त्यर्थमनवधिकाति

शयशब्दः । तत्रहि ब्रह्मगुणातिशयस्य ॐ वाङ्मनसागोचरतयाऽनवधिकत्वमुक्तम् । सत्यसङ्कल्पस्वान्तर्भूता वशित्वादिगुणा गूढार्थसंग्रहः

सगुणस्य तात्त्विकत्वे निर्गुणश्रुतिविरोध इति शङ्कावारणाय अनवधिकातिशयासङ्ख्यकल्याणेत्युक्तम् ।

निर्गुणश्नुतेः पूर्वं ‘ पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ’ इति श्रूयते । एतच्छ्रतिमभिप्रेत्यैव प/ शरेण ‘ ज्ञानशक्तिचलैश्वर्य वीर्यतेजांस्यशेषतः। भगवच्छब्दवाच्यानि विनाहेयैर्गुणादिभिः ॥ ’ (वि.पु.६.५.७९) इत्युक्तम् । एवं वदता पराशरेण अस्यां श्रुतौ शक्तिशब्दार्थः न परसंमताविद्या, ज्ञानबलादितौल्येन समुच्चित्य ब्रह्मसम्बन्धप्रतिपाद नात् ’ (श्वे) उपक्रमे ‘देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निरूढाम् ’ इत्यत्र ’ स्वगुणैर्निरूढाम्’ इत्यनेन सत्त्वादिगुणत्रयवत् प्रकृतेरभि प्रेत ्त्वस्य स्फुटतया अत्र तादृशयुक्त्यभावाच । निर्गुणश्रुतेः पूर्वे परत्र च ’ ज्ञःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति श्रुतौ गुणी ’ इत्यत्र प्रशंसायामिनिप्रत्ययेन प्रशस्तत्वं हेयत्वाभावरूपम् एवं च ’ निर्गुण ’ इत्यस्य हेयगुणशून्यइत्यर्थः इति स्वभावत ’ इत्यस्यात्रापि अनुषङ्गेन स्वभावतः अनवधिकातिशयासङ्ख्येय इतिपदैः श्रुतौ ‘ स्वाभा निर्धारितम् । — विकी परा विविधा’ इति पदत्रयार्थः प्रदर्शितः । ‘पराऽस्य शक्तिः’ इति श्रुतेः निर्गुणश्रुतेः पूर्यत्वेऽपि शःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति श्रुतेरुत्तरत्रापि सत्त्वेन तत्रेनिप्रत्ययार्थप्राशस्त्यस्य श्रुत्युक्तपरत्वादिरूपतया अप्रशस्तगुणनिषेध एव तत्र विवक्षितः । एवं च ब्रह्मणि अविद्यासंबन्धनिषेधेन निर्गुणश्रुतिविरोधाभावेन च सगुणस्य न मिथ्यात्वमपितु तात्त्वि ।

८

८

कत्वमेवेति सिद्धम् ॥

जीवाभिन्नं निर्विशेषमेव प्रथमसूत्रे ब्रह्मशब्दतात्पर्यविषयभूतं लक्ष्यं नतु शक्यमिति परेषां सिद्धान्तः तं पर्यालोचयति 9

।

पुरुषोत्तमोऽभिधीयते इत्यनेन ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं तिष्ठम’नस्य तद्विदः (बृ) इत्यत्रोपनिषत्तात्पर्यविषयीभूतपुरुष एव तस्य कर्मफलदातृत्ववत् ब्रह्मविद्याफलसामान्यदातृत्वमपि प्रतिपादितम्। ब्रह्म

विद्याफलं च मुक्तस्यैवेति ब्रह्मणः मुक्तजीवाद्भेदोऽप्यनेन सिद्धयति । इममर्थमभिप्रेत्यैव ‘क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थो ऽक्षरउच्यते । ’ इत्युपक्रम्य ’ यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपिचोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितःपुरुषोत्तमः ॥’ इति

गीतायां मुक्तजीवभिन्नएव ‘पुरुषोत्तमः’ इत्यभिहितम् । एतदर्थबोधनायैव पुरुषोत्तम इत्युक्तम् ॥ ५२

श्रीभाष्यम्

अभिधीयते । सर्वत्र वृहत्वगुणयोगेन हि ब्रह्मशब्दः । बृहत्वं च स्वरूपेण गुणैश्च श्रुतप्रकाशिका

इतिहि वक्ष्यते, अत: कस्मिंश्चिद्गुणे तद्विधाभेदरूपतया गुणानां बहूना #मन्तर्भावाभिप्रायो गणशब्दः ॥

ननु अनवधिकातिशयशब्दस्य गुणविशेषणत्वे गणशब्द*सामानाधिकरण्याभावाद्वहुव्रीहिर्न स्यात् । गणविशेषण-व मप्युक्तम् । गुणस्वरूपस्य ह्यनवधिकातिशयत्वं, नतु गणस्वरूपस्य | नैवम् | गणएव विशेष्य इति बहुव्रीहिसिद्धिः तथा ऽप्यर्थवशाद्गणान्तर्भूतैकैकगुणव्यक्तेरन वधिकातिशयत्वं फलितं स्यात् । यथैषा परिषदाभजनवती श्रुतशीलशालिनीत्यत्र श्रुतादीनां परिषद्विशेषणत्वे प्रतीतेऽपि * तदन्तर्गतानामेव श्रुताद्यन्वयः, नतु समूहस्य ततो निर्गतानां श्रुताद्यभावप्रसङ्गात् असङ्ख्येयत्वमपि गणविशेषणं युक्तम् | गणासङ्ख्येयले गुणासङ्ख्यत्वं कैमुत्यसिद्धम् । अनवधिकातिशयशब्देन नित्यसिद्धव्यावृत्तिश्च तद्गुणानां जगद्व्यापाराननुगुणत्वेन * भगवद्गुणापेक्षया सातिशयत्वात् । तेषामीश्वरतद्गुणविभूतिसा क्षात्कारस्यात्यन्तानुकूलस्य

निरवधिकातिशयत्वेऽपि तादृशासङ्ख्येयगुणाभावात्तद्व्यावृत्तिः । अनुषक्तेन स्वभावत इति पदेन

वा नित्यसिद्धव्यावृत्तिः। तेषां तादृशगुणकत्वंहि भगवन्नित्येच्छाधीनम् । स्वरूपेणानवधिकातिशयत्वाभावाच्च नित्यसिद्धं व्यावृत्तिः तेह्यणुस्वरूपाः । अत्र स्वरूपस्याप्यनवधिकातिशयत्वं गर्भितम् । विभुत्वस्यापि गुणान्तर्भावात् बृहत्त्वं च स्वरू पेण गुणैश्चेत्युपपादकग्रन्थोक्तेः । अभिधीयते- मुख्यवृत्या बोध्यते । अस्मिन् ग्रन्थे ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्’ इति श्रुतिश्चैतत्सूत्रार्थानुवादिन्यनुसंहिता भवति तत्रहि ‘प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम् ’ इति पुरुषपदपर्यायतया ब्रह्मशब्दः प्रयुक्त: । एवं * प्रतिज्ञातमर्थ शब्दसामर्थ्यात् प्रथममुपपादयति —सर्वत्र इत्यादिना * तत्रार्थान्तरेषु ब्रह्मशब्दप्रयोगस्या न्यथासिद्धिं विवक्षुः तदुपयुक्तं दर्शयति सर्वत्रेति । सर्वत्र * ब्रह्मशब्दप्रयोगविषयेषु सर्वेषु # बृहन्वगुणयोगोऽस्तीत्यर्थः पुरुषोत्तमे गौणत्वमन्यत्र मुख्यत्वं किं न स्यादित्यत्राह-बृहत्त्वंचेति । बृहत्वगुणमात्रयोगिषु सर्वेषु ब्रह्मशब्दप्रयोगाभावा त्स्वरूपतो गुणतश्चानवधिकातिशयबृहत्वं प्रवृत्तिनिमित्तमित्यर्थः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

अभिधीयत इति । पराशरनिर्धारितदिशा सगुणस्यैव श्रुतितात्पर्यविषतया तात्त्विकत्वेन निर्विशेषस्याप्रामाणिक तया च ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र ब्रह्मपदशक्यार्थ एव सूत्रकृतो विवक्षित इति भावः ॥

ब्रह्मशब्दः न रूढोऽत्र विवक्षित इत्याह – बृहत्त्वंचेति । ‘बृहजातिजीवकलासन ’ इत्यादिरूढ्यर्थमाशङ्कय निरु

क्तिलभ्यार्थ एवात्र विवक्षित इति पञ्चपादिकादौ सिद्धान्तितम् ।

6

बृहत्त्वं च स्वरूपेण गुणैश्च यत्रानवधिकातिशयम् '

इत्युक्त्या ‘वृहबृहिवृद्धौ’ इत्यत्र वृद्धिः अतिशयरूपैत्र विवक्षिता, नतु परिमाणविशेषरूपेत्येतेन सूचितम् । अत्र बृंहणत्वं

बृहत्वावशेषएवेत्येक एव पक्षः व्यासार्यैरुक्तः । जन्माद्यधिकरणे बृहत्ववत् बृंहणत्वस्य ब्रह्मशब्द प्रवृत्तिनिमित्तत्वकथनेऽपि

बृंहणत्वस्य बृहत्वान्तर्भावपक्ष एव द्वितीय : व्यासार्वैरुपन्यस्तः ॥ तत्त्वटीकायांतु- ’ अपरेतु बृहत्ववत् बृंहणत्वमप्यनवधिकातिशयं ब्रह्मशब्दार्थः । ‘बृहति बृंहयति ’ ‘बृहत्वाद्द्बृह

णत्वाच्च ’ इति पृथगभिधानस्वारस्यात् समुच्चयोपादानस्वारस्याच्चत्याचक्षते । वयंतु ब्रूमः उभयत्रापि विरोधाभावादुभ

यथाऽप्याचक्ष्मह इति । अयमत्र सङ्ग्रहः - बृहत्वं ब्रह्मशब्दार्थो बृंहणत्वंतु तद्भिदा । यद्वाऽर्थो ब्रह्मशब्दस्य बृंहणत्वं बृह

त्ववत्॥ अथवा बृहत्वबृंहणत्वसमुच्चयो वा । एत ्सर्वमभिप्रेत्योक्तं जन्माद्यधिकरणभाष्ये उपलक्ष्यह्यनवधिकातिशयबृहत्

१७

क

(पं.पा.वि) उक्तस्य ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति विशेषे उपसंहारस्यासम्भवः

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

बृंहणं च बृहतेर्धातोस्तदर्थत्वात् ’ इति । अनयोश्च सर्वातिशायित्वमपरिच्छेदात् यास्कनिरुक्ति सामर्थ्याच्च सिद्धयति इत्यत्र इतरपक्षद्वयमप्युक्तम्, ‘ब्रह्मपरिवृढं सर्वतः’ इति यास्कनिरुक्तं पूर्वमुदाहृतम् ॥

ब्रह्मशब्दस्यहि व्युत्पाद्यमानस्य इत्यायुदाहृतवाक्यानन्तरं ’ सर्वस्यात्मत्वाच्च ब्रह्मास्तित्वप्रसिद्धिः सर्वाहि आत्माऽ

स्तित्वं प्रत्येति न नामस्मीति । यदिहि नात्माऽस्तित्वप्रसिद्धिस्स्यात् सर्वो लोको नाहमस्मीति प्रतीयात् । आत्मा च ब्रह्म इति, आत्मा सभोक्तुरित्यपरे, इति च इति परेषां (शं) भाष्यम् । ‘ सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितं च तत् ’ इति ब्रहाश ।

ब्दादेवावगम्यते । कथं ? यदि किंचिदविदितं तेन कुतश्चिद्वा कार्यात् व्यावर्तते शक्ति: । आपेक्षिकस्तदोत्कर्षरस्यात् ।

न तद्युक्तमन्यतोसिद्धस्य वस्तुनः पदप्रयोगादेव प्रतिपत्तौ सिद्धे हि वस्तुनि प्रयोगे तस्य यथासिद्धमेच महत्वं निरुच्यतं

शब्दादेव तदर्थान्वयप्रतीतौ निरङ्कुश एवार्थोऽभ्युपगन्तव्यः एवं च बृहतेरर्थ: परिपूर्णो भवति, यदि सर्वमस्य साक्षादेव ।

संविद्गोचरे वशे च बर्तेत इति । ’ आत्मा स भोक्तुरित्यपरे ’ इति योऽयमित्युलिख्यमानश्चेतन: भोक्ता स ब्रह्मेति कैश्चि त्प्रतिपन्नः तस्य।हम्प्रत्ययसिद्धो भोक्तृत्वावभासः स मिथ्यैवानिर्वचनीयानाद्यविद्याविलसित: । परमार्थतस्तु य रसवेश ईश्वरः

अहंप्रत्ययेऽनन्तर्भूतः प्रमाणान्तरानवसितः सोऽस्यान्मा स्वरूपम् । एवमपि बृहत्यर्थान्वयात् ब्रह्मशब्दाभिधानीयतां लभते, इतरथा तद्रूपविकलस्य न निरङ्कुशं वृहत्वमिति न ब्रह्मशब्दाभिधेयस्स्यात् ’ इति च पञ्चपादिका |

अत्र विवरणम् पक्षान्तरमाह- -आत्मा स भोक्तुरित्यपर इति । यथा सत्यज्ञानानन्दं निरवयवं ब्रह्म,

प्रत्यगात्मा

ऽपि तथा त ्र विवादगोचरापन्नो जीव: ब्रह्मैवसन्नुपाधिपरिच्छिन्नविभागः ब्रह्मणा समानस्वभावतया निरवयवद्रव्यत्वेसति

उपाधिपरामर्शाधीनपरिच्छेदप्रतिभासत्वात् । यद्येन समानस्वभावतया निरवयवद्रव्यत्वेसति उपाधिपरामर्शार्धानपरिच्छि यथा घटाकाश मिति । भाष्यं व्याचष्टे-योऽयमिति । ननु न्नप्रतिभासं तत् तदात्मकत्वेसति उपाधिपरिच्छिन्नभेदं दृष्टम्,

संसारिणः कथमसंसारिणकत्वमिति तह-तस्याहंप्रत्ययासिद्ध इति । नन्वेवमहमिति सामान्यतः प्रतिपन्नस्य शरीरादि

विशेषमिथ्यात्वे परमार्थभूतो विशेषो वक्तव्य: अहमित्थंभूत इति तदाह - परमार्थतस्त्विति । अहंब्रह्मैवेति विशेषोपसंहार न शरीरादीत्यत्र किं प्रमाणमिति । तदाह एवमसौ बृंहत्यर्थान्वयादिति । ननु जीवेभ्यो भेदेऽपि बृंहत्यर्थलाभः देशका

लव्यापित्वादिति । तदाह–इतरथा तद्रूपविकलस्येति’ इति । एवमद्वैतसिद्धौ अखण्डार्थत्वोपपत्तौ–‘ तथा सर्वतोऽनव च्छिन्नबस्तुपरानन्तशब्दब्रह्मशब्दौ च ’ इत्येतद्वाक्यस्य विवरणे लघुचन्द्रिकायां – सर्वतोनवच्छिन्नेति । सदृश्यभावप्र (

तियोगित्वरूपवस्तुपरिच्छेदस्याभावो मेदादिसत्यत्वे न सम्भवतीत्यर्थः’ इत्युक्तम् ॥ सर्वेभ्यो महत्वंह्यति अत्र सर्वत्र वृद्धिरतिशय रूपैवेति स्फुटं एवं ‘ब्रह्मपरिवृढं सर्वतः ’ इति यास्कनिरुत्त्यनुसारेण

शयरूपं ब्रह्मशब्दप्रवृनिमित्तमिति सिद्धम् । ‘अत्रेदं त ्त्वम्’ इत्यादिना जीवेश्वरभेदस्य नाविद्यकत्वं, किंतु तात्त्विकत्व मेवेति जिज्ञासाधिकरण एव स्थापयिष्यते ॥

एवं च जीवावधिकोत्कर्षस्य ब्रह्मपदार्थऽभ्युपगम एव तत्र निरवधिकबृहत्वसम्भवः । यद्यपि न नाहमस्मीति

लोके

कोऽपि प्रत्येति, किंतु अहमस्मीत्येव जानाति । नचैतावता ब्रह्मणः प्रतिपत्तिस्संभवति । अहमर्थजीवादपि ब्रह्मण: उत्कृष्ट

त्वात् जीवब्रह्मणोमदे देशकालव्याप्तयादेः सिद्धावपि वस्तुपरिच्छेदशून्यत्वं न सम्भवतीति परेषामाशयः प्रतीयते । अत्र चानन्तत्वपदार्थघटकवस्तुपरिच्छेदो न सम्भवतीत्येव पर्यवसानम् । अनन्तत्वं च ’ सगुणत्वात्स्वरूपस्य स्वरूपेण गुणैश्चा नन्त्यम्’ इति जन्माद्याधिकरणे परिष्क्रियते । तत्र च’नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोयमव्ययः ’ इति विष्णुसहस्रइति

जिशासा १·१-१ ]

अनन्तत्व घटक वस्त्व परिच्छेदः अनवधिकगुणवत्त्वं ब्रह्मण्यचिद्भेदवजीवभेदोऽपि

ख १७

श्रीभाष्यम्

यत्रानवधिकातिशयं सोऽस्य मुख्योऽर्थः । सच सर्वेश्वर एव श्रुतप्रकाशिका

ननु ’ बृहति बृंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म ’ ’ बृहत्वाद्द्बृहणत्वाच्च तद्ब्रह्मेत्यभिधीयते ।’

इति श्रुतिस्मृतिभ्यां बृहत्वे बृंहणत्वे च प्रवृत्तिनिमित्ततयाऽवगते कथमिव बृहत्वमात्रं निमित्तमुच्यते गुणता बृहत्वे बृंह

णत्वस्यान्तर्गतत्वादिति ब्रूमः ‘सचानन्त्याय कल्पते’ इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धसकलसङ्कोचनिवृत्तिपूर्वक निरवधिकज्ञानविकास

रूपानन्त्यावहत्वंहि बृंहणत्वम् । तद्धि सकलहेयप्रत्यनीकत्वक्षान्तिकारुण्यादि मोक्षप्रदत्वौपयिकगुणगणवत्त्वम् । अतएवहि स्वभावतो निरस्तनिखिलदोष इत्यादिकं प्रतिज्ञा वाक्येऽभिहितम् ॥

ननु स्वरूपतो बृहृत्वमेव निमित्तमस्तु किं गौरवेणेतिचेन * ब्रह्मगुणादेरपि स्वरूपेण बृहत्वाद्ब्रह्मशब्दवाच्यत्वप्रस ङ्गात् । तर्हि गुणता बृहत्वमेवास्तु निमित्तमितिचेन्न * शब्दशक्तेरसङ्कोचस्य स्वतःप्राप्तत्वात्, स्वरूपेण च बृहत्वसद्भा वात् ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इतिहि श्रुतिः गुणतो बृहत्वं नाम सद्वारकं बृहत्वं गुणद्वाराहि तत् । स्वरूपेण गुणैश्च

।

निरतिशयबृहत्वबद्वस्तु पुरुषोत्तमादन्यदपि स्यात् अन्यदेव वा स्यादित्यत्राह– सचेति । चश्शङ्कानिवृत्तौ सर्वेश्वरशब्देन गूढार्थसंग्रहः

अमरसुघोदाहृतमेदिनीकोशे निरवधावित्यत्र देशकालवस्त्ववाधिशून्यत्वं विवक्षितम् तत्र वस्त्ववधिशून्यत्वं गुणानन्त्य

एव विश्राम्यति । इदमस्मादुत्कृष्टमिमिति अवधिविशेषमन्तरा प्रतीतिः सर्वगुणपूर्णत्वसत्व एव नत्वन्यथा कतिपयगुण वत्वे एवायमस्मादुत्कृष्टः न तस्मादिति व्यवहारः अवधिविशेषमन्तरा उत्कर्षव्यवहारः सर्वावधिकोत्कर्ष एव विश्राम्यति । तच्च विष्णुपुरःणवचनं कोशोक्तनिरवधित्ववचनसमानार्थकमेव, नतु अनन्तशब्दस्य उभयत्रार्थभैदो विवक्षितः । एतत्ता

त्पर्येणैवात्र अनवधिकातिशयमित्युक्तम् अत्र बृहत्त्वे अनवधिकातिशयत्वमुक्तम् । जन्माद्यधिकरणे च उपलक्ष्यह्यनवधि ।

कातिशयबृहत् बृंहणं च बृहतेर्धातोस्तदर्थत्वात्’ इत्युपक्रम्य जगन्निमित्तोपादानताऽक्षिप्तसर्वज्ञत्व सत्यसङ्कल्पत्वविचित्रश क्तित्वाद्याकारबृहत्त्वेन प्रतिपन्नं ब्रह्म इत्याद्युक्तम् । अत्र सर्वत्रापि बृहच्छन्द प्रयोगेण बृहत्वं महत्त्वरूपमिति प्रतीयते । ‘ विशङ्कटं पृथु बृहत् विशालं पृथुलं महत् ’ इत्यमरः एतत्तात्पर्येणैव पञ्चपादिकायां — ’ सर्वतो निरवग्रहमहत्वसम्पन्नं 6

।

।

वस्तु ब्रह्मपदादवगम्यते, ब्रह्मशब्दस्तु तस्योत्कृष्टमत्वमावेदयति इत्यत्र बृहधात्वर्थः महत्वमिति स्फुटमभिहितम् । अत्र वाक्यद्वये एकएवार्थः निरवग्रहत्वमुत्कृष्टत्वमेव । निरवग्रहशब्दार्थ एव भाष्ये अनवधिकशब्देन प्रदर्शितः जन्माद्य

धिकरणे धर्मिंण्यनवधिकातिशयत्वकथनेऽपि पञ्चपादिकानुसारेण बृहत्वएवानवधिकातिशयत्वमत्राभिहितम् । महत्वे उत्क

र्षस्सर्वतो निरवग्रहत्वरूपः इति पञ्चपादिकावाक्ये प्रतीयते । अत्र सर्वतः इत्यस्यैव विवरणं स्वरूपेण गुणैश्वेत्यादि अनवधिकः

अतिशयः यस्य तत् अनवधिकातिशयं अयमस्मादुकृष्टः न तस्मात् इति प्रत्ययसिद्धोत्कर्षे अवधिव्यवस्था वर्तते ब्रह्म गतोत्कर्षे न तथा अवधिव्यवस्था तेन ब्रह्मगतोत्कर्षे सर्वावधिकत्वे पर्यवसानम् । स्वरूपेण गुणैश्चेत्यत्र चशब्दः विभूति परः । एवं च स्वरूपगुणविभूतिप्रयोज्यसर्वाधिकोत्कर्ष एव बृहधात्वर्थबृहत्वमिति अभिहितं भवति । जीवब्रह्मभेदे जीवरूपविकलस्य न निरंकुशं स्यात् सच सर्वेश्वर एवेति । अत्र सर्वपदोपादानेन पञ्चपादिकोक्तं

इति दोषो न सम्भवति । अचिद्ब्रह्मणोर्भेदेऽपि अचिद्रूपबिकलस्य न निरंकुशं बृहत्वमिति दोषेण ब्रह्मण्यचिदभेदस्य स्वीका

रप्रसङ्गात् । नच ब्रह्मण्यचिदभेदः परेषां सम्मतः । अतः ब्रह्मण्यचिद्भेदवत् जीवभेदेऽपि निरंकुशबृहत्वं सम्भवत्येव ।

१८

ब्रह्मशब्दस्य योगरूढत्वं, परस्मिन्मुख्यत्वं, अन्यत्र गुणलेशयोगेनौपचारिकत्वं च [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

अतो ब्रह्मशब्दस्तत्रैव मुख्यवृत्तः । तस्मादन्यत्र तद्गुणलेशयोगादौपचारिकः । श्रुतप्रकाशिका

एवकारेण च ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ ’ न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते’ इति वाक्ययुगलार्थो विवक्षितः । ततःकिमित्यत्राह–अतइति अतः अनवधिकातिशयबृहति ब्रह्मशब्दस्य मुख्यत्वात् सर्वेश्वरस्यैव तादृशवृहत्वगुणयोगित्वा ।

च्चेत्यर्थः कथं तत्रैव मुख्यवृत्तः अन्यत्रापि ब्रह्मशब्दः प्रयुज्यत इत्यत्राह – तस्मादिति । तस्माद्ब्रह्मणः सर्वत्र मुख्यःकुतो गूढार्थसंग्रहः

अचिदपेक्षयोत्कर्षवत् जीवापेक्षया ब्रह्मण्युत्कर्षस्य निरंकुश बृहत्वोपपादकत्वात् । ‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हर : क्षरात्मानावी

शते देव एक: ’ (श्वे. १) इत्याचाः उदाहरिष्यमाणाश्रुतयः ब्रह्मण्यचिदीश्वरत्ववत् जीवेश्वरत्वमपि प्रतिपादयन्ति । ‘य ईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय ’ (श्वे. ६) इति श्रुत्या ईशेशितव्यभावस्याविद्यकत्वव्यवच्छेदात् ।

अतश्च अंशाधिकरणपूर्वपक्षे ‘स्वामिभृत्यभावेष्वेव ईशेशितव्यव्यवहारस्य लोके दर्शनात् तद्विधएव संबन्धो भवितुमर्हती’ ति परोक्तएवार्थः श्रुतिसूत्रसिद्धान्तः । ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ इत्युपक्रम्य ‘न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते’ इतीश्व

रादभ्यधिकस्य निर्विशेषस्य निषेधात् । एवं च प्रथमसूत्रघटकस्य ब्रहाशब्दस्य इस्थमर्थाङ्गीकार एव ’ तत्वौपनिषदं पुरुषम्’ ‘ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यादिश्रुत्युपपत्तिः । इत्थं च सूत्रस्थब्रहह्मशब्दस्य ’ अहंब्रह्मास्मि’ इति विशेष उपसंहारतात्पर्य वर्णनं निरवकाशम् ॥ अतो ब्रह्मशब्दस्तत्रैव मुख्यवृत्तइति ब्रह्मपदशक्यार्थस्यैव तात्पर्यविषयत्वेन मुख्यत्वम्, नतु लक्ष्यार्थस्य ;

।

‘ तत्वौपनिषदम् ’ इत्यादिश्रुतिविरोधात् । एतेन लक्ष्यार्थस्यैव निर्विशेषस्य तात्पर्यविषयत्वेन मुख्यत्वमिति परोक्तिर्निरः बकाशा । पञ्चपादिकायां ब्रह्मशब्दरूढिपूर्वपक्षनिराकरणावसरे यत्र स्वार्थादन्यत्रापि प्रयोगस्तत्र कथमभिदध्यादित्यपेक्षायां तद्गतस्यैबावयबार्थलेशस्यानुगमात् । एवंतर्हि एकार्थनियमाय प्रयोगपरतन्त्रता मृभ्यते । तदन्तरेणापि प्रयोगमेकार्थनिय एव कथंचिन्निगमादिव्याप्रियेतेतिनकोषः इति । अत्र निगमादि निर्वचनेनैवोपपत्तौ सूत्रस्थब्रह्मशब्दस्य रूढिने कल्पनीयेति सिद्धान्तितम् । अत्र ब्रह्मशब्दस्य अन्यत्र प्रयोग: अवयवार्थलेशनिबन्धन इति स्फुटम् । एवमङ्गीकारेणैवो पपत्तौ प्रकृत्यादौ ब्रह्मशब्दरूढिर्न कल्पनीयेत्यभिप्रेत्याह–तस्मादन्यत्रेत्यादिना । अत्र महत्वमात्रप्रतीतावपि अनवधि कातिशयमहत्वं प्रकरणोपपदसङ्कोचकाभावादिनैव प्रतीयत इति वाच्यम्। तावताऽपि वृत्तिमन्तरा नानवधिकातिशयत्वरूपार्थ प्रतीतिः, अतस्तत्प्रतीत्यर्थं रूढिरपि अभ्युपेया “अनवधिकातिशयबृहत् बृंहणं च ’ इति जन्माद्यकिकरणभाष्यश्रुतप्रका शिकायां ’ मनिन्प्रत्ययान्तस्य रूढिसहकृतस्य वृहति धातोस्तदर्थत्वादित्यर्थः’ इत्युक्तेः ; गीतार्थसंग्रहरक्षायां ‘निर्विशेष णस्यैव ब्रह्मशब्दस्य काष्ठाप्राप्तबृहत्वबृंहणत्वयोगिनि परमात्मन्येव योगरूढत्वेऽपि तस्मादन्यत्र जीवादौ तद्गुणलेशयोगादौ पचारिक प्रयोगरूडेः तद्व्यवच्छेदाय परम् इति विशेषितम्’ इत्युक्तेश्च ॥

तद्गुणलेश: लोकोत्तरवृहत्वम्। उक्तं च तत्त्वटीकायां- ’ कथं तत्तद्वाचकत्वाभावे संबन्धगुणयोगयोश्च

सर्वत्र सम्भवे

कन्चित्प्रकृत्यादिषु नियतप्रयोग इत्याह - तस्मादिति । अयंभावः नात्र संबन्धमात्राल्लक्षणा ; नच किंचित्साम्यागौणी वृत्तिः

किंतु तद्गुणो निरतिशयबृहत्वम् । तल्लेशोऽपि लोकोत्तरबृहत्वं तन्निबन्धनोपचारनियमान्नातिप्रसङ्गः । प्रयुञ्जते च यथेष्टं स्तुतिनिन्दाभिप्रायेण मुख्यासन्नतद्रुणप्रकर्षयोगिनि च तच्छदं नामतयेति’ इति ॥

१८ के

भंगवच्छब्दबद्ब्रहाशब्दस्यापि नानार्थेषु न शक्तिः

श्रीभाष्यम्

अनेकार्थकल्पनायोगात् भगवच्छन्दवत् ।

श्रुतप्रकाशिका

।

न स्यादित्यत्राह – अनेकार्थैति परब्रह्मणोऽन्यत्र प्रयोगस्यान्यथासिद्धत्वान्न तत्र शक्तिकल्पनम् । अनन्यथासिद्धरशक्तिं कल्पयतीति न्यायादित्यर्थः अनेकशक्तिकल्पनं गौणत्वं वा न स्यात् बृहत्वगुणयोगिसर्वव्यक्तिष्वेकयैव शक्त्या मुख्यत्वस म्भवादित्यत्राह—भगवच्छब्दवत् इति तथा च श्रीमतिवैष्णवे पुराणे भगवच्छन्द प्रकृत्योक्तम् तत्र पूज्यपदार्थोक्तिपरिभाषासमन्वितः । शब्दोऽयं नोपचारेण ह्यन्यत्र ह्य्पचारतः ॥

।

इति । अनेन प्रस्तुतचोद्यस्य क:परिहार उक्तो भवति? उच्यते। बृहतिधातोर्मनिन्प्रत्ययान्तत्वेन निष्पन्नस्य ब्रह्मशब्दस्य प्रधा नादिषु दृश्यमानःप्रयोगो नावयवशक्ति निबन्धनः । तथाहिसति बृहन्महच्छब्दादि वदापेक्षिकबृहत्वयोगिषु सर्ववस्तृषु प्रयो गस्स्यात् नच तथा प्रयुज्यते । त्रसरेणुमपिहि ततोऽणिष्ठतयाऽभिमतद्रव्यान्तरापेक्षया महिमगुणशालीति वदन्तिं । नच त्र्य कादिषु ब्रह्मशब्दप्रयोगः एवं सर्वत्र प्रयोगदर्शनात् पङ्कजशब्दव्यवस्थापककुमुदादिव्यावृत्त तामरसानुवृत्त पद्मत्व गूढार्थसंग्रहः

एतेन ’ जातिजीवकमलासनादिषु यथोक्तार्थाभावेऽपि रूढिवश ब्रह्मशब्दवृत्तिरुपपद्यते’ इति विवरणप्रमेय -

ग्रहोक्तं निरवकाशम् । इममेवार्थ व्यनक्ति – अनेकार्थकल्पनायोगादिति । अत्र तत्त्वटीका -तादृशस्यापि ‘ननु मुख्येप्रयोगनियत्यै लभ्ये नोप चारः। नचावयवशक्तित्वाहाशब्दस्येक त्राप्यन्या शक्तिर्न कल्प्या किमुतानेकत्रेति वाच्यम् ;

कल्प्यत्वात् । पङ्कजादिषु पद्मत्वादिवच्चैकं नियामकं न दृष्टम् । अतो यावत्प्रयोगं शक्तिर्भेद्येत्यत्राह- अनेकइति । क्लप्तशक्तेः शब्दस्य प्रयोगविमर्शेहि प्रथमं मुख्यानुसारः । शक्तिपरीक्षायांत्वेकविषये शक्त्या प्रयोगान्तरान्यथासिद्धौ न शक्तयन्तरं कल्प्यं गौरवात् । अन्यथोपचार एव लुप्येत । अस्तिचासाविति गौणमुख्याधिकरणे स्थापितम् । क्वचित्त अनेकशक्तिक्लप्तिरित्याशयः’ इति ॥

अगत्या भगवच्छब्दवादिति । अत्र तत्त्वटीका -’ प्रत्यक्षेऽपि विसंवादो येषां कस्स्वयमुत्तरम् । तेभ्यो दद्यादिति ज्ञात्वा

वृद्धानां मतमब्रवीत् ॥’ इति न्यायात् पुराणोक्ती: निदर्शयति भगवच्छन्दवदिति । ’ प्रत्यक्षेऽपि विसंवाद ’ इति श्लोक

वार्तिके स्फोटबादोपक्रमस्थरश्लोकः । ’ गौरित्यत्र गकारौकारविसर्जनीयाः इति भगवानुपवर्षः’ इति वाक्यमेव वृद्धोक्तिः। शब्दविवर्तवादिमते (भर्तृहरिमते) उपवर्षवाक्यमुदाहरत: शबरस्य प्रत्यक्षादिविरोधः अभिप्रेत इति भट्टपादोक्तरी तिरेव भगवच्छन्दवदित्यत्र विवक्षिता । अत्र भगवच्छन्दवाच्यार्थ एव परंब्रह्म, भगवच्छन्दस्तत्रैव मुख्यवृत्तः ।

अन्यत्रौपचारिकः परविद्याविषयोऽप्ययमेव तद्ध्यानमेव मुक्तिसाधनामेत्यादयोऽर्थाः विष्णुपुराणे सभ्यनिरूपिताः ष ्ठे।

वचनानि बहूनि पुराणघट्टे उदाहरिष्यन्ते । एवं च वर्णातिरिक्तस्फोटबत् निर्विशेषस्यापि अप्रामाणिकत्वस्योत्तरत्र साध यिष्यमाणतया निर्विशेषं ब्रह्मशब्दलक्ष्यं परं ब्रह्म परविद्याविषयः, ताद्वेषयकज्ञानमेव प्रमा, ज्ञानमेवाविद्यानिवृत्तिरूपमोक्षहेतुः इत्यादयः परसंमतार्थाः पराशरानभिमतत्वेन अनुपादेया इतिलयम्सिद्धम्॥ ‘॥ (वि.पु.६.५.१) "

।

अपरब्रह्मविषयकं ध्यानमप्रमा ।

‘ आध्यात्मिकादि मैत्रेय ज्ञात्वा तापत्रयं बुधः । उत्पन्नज्ञानवैराग्यः प्राप्नोत्यात्यन्तिकं

इत्युपक्रम्य तापत्रयं निरूप्य ’ इतिसंसारदुःखार्ति तापतापितचेतसाम् । विमुक्तिपादपच्छायामृते कुत्र सुखं नृणाम् | (६ 8

(वि.पु) उक्तदिशा तत्त्वतस्तापत्रयातुरैः मुक्तये ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तापत्रयातुरैरमृतत्वाय स एव जिज्ञास्यः | श्रुतप्रकाशिका

।

जातिवद्ब्रह्मशब्दप्रयोगविषयपञ्चपव्यक्त्यनुवृत्ताकारदर्शनादनेकशक्तिकल्पने प्राप्तेऽनन्यथासिद्धस्य प्रयोगस्य शक्तिकल्पकत्वा ह्रह्मशब्दप्रयोगविषयेष्वन्येषु च बृहत्वगुणलेशयोगेन प्रयोगस्यान्यथासिद्धत्वाच्च, नानेकशक्तिकल्पनं युक्तम् । तस्मात्पुरुषो त्तम एव प्रवृत्तिनिमित्तपौष्कल्यवति मुख्यत्वम् अन्यत्रौपचारिकत्वं च, * औपचारिकस्तु प्रयोगस्सङ्कोचसह इष्टः नतु

सार्वत्रिक इति। तमिमं न्यायमभिप्रेत्य भगवच्छब्दस्य पुरुषोत्तम एव मुख्यत्वमन्यत्रामुख्यत्वं च भगवता पराशरेणोक्तम् । तथाहि ज्ञानादिमात्रं वा निरङ्कुशज्ञानादिकं वा भगवच्छन्द प्रवृत्तिनिमित्तम् ? आद्ये पिपीलिकादिष्वपि भगवच्छब्दःप्र

।

युज्येत द्वितीयेतु सर्वत्र निरवधिकज्ञानाद्यभावात्प्रवृत्तिनिमित्तासिद्धेर्नैकशक्त्या सर्वत्र मुख्यत्वम् । अनेकशक्तिकल्पनं चायुक्तम् प्रयोगान्यथासिद्धेरिति भगवत्पराशराभिप्रायः ॥

ननु – उत्पत्तिं प्रळयंचैव भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्यां च स वाच्यो भगवानिति ॥ इति ग्रन्थान्तरेष्वौपचारिकभगवच्छब्द प्रयोगयोग्येषु यदलौकिकार्थसाक्षात्कारित्वमस्ति तदेव प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य भगवच्छ ब्दस्सर्वत्र मुख्यस्स्यात् । नैवम् । अलौकिकार्थसाक्षात्करणमात्रस्य प्रयोगाविषयव्यावृत्तन्याभावात् । नहि समाधिपर्यन्त योगकाष्ठानिष्ठेषु केशि॰चजखाण्डिक्यप्रह्लादादिषु भगवच्छब्दःप्रयुज्यते । * किंच प्रत्यक्षमूलव्युत्पत्या गवादिशब्दानामि

वा*गममूलव्युत्पच्या समग्रषाड्गुण्यादिमत्येव तस्य मुख्यत्वावगमात् ।

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य वीर्यतेजांस्यशेषतः । भगवच्छब्दवाच्यानि विनाहेयैर्गुणादिभिः ॥

।

इति निर्दोषत्वपर्यन्तानां ज्ञानादीनां प्रवृत्तिनिमित्ततया वाच्यत्वमुच्यते । निर्दोषत्वं च निमित्ततया वाच्यत्वेनोच्यते अन्यथा तदुक्तिवैयर्थ्यात् । नावाच्यं सर्वे निषेद्धव्यं अनुक्त्यैव ह्यवाच्यत्वं सिद्धयति नच ज्ञानशक्त्यादिष्वे कैकस्य प्रवृ "

त्तिनिमित्तत्वं किंतु ज्ञानादिसमुदायस्यैव । अन्यथा अशेषत इति पदवैयर्थ्यात् । ऐश्वर्यस्य वीर्यस्य समग्रस्येत्युक्तत्वात्

गवा

दिष्वतिप्रसङ्गमयाच्च प्रकर्षविशेषवतां ज्ञानादीनां समुदायस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वमुक्तमित्यभ्युपेत्यम् । एवं न्यायसिद्धार्थ स्यागमसिद्धार्थो भाष्ये दृष्टान्तीकृत: भगवच्छन्दवदिति । तथा च भगवता पाराशर्येण ’ परं जैमिनिमु॒त्वात् ’ ‘ स्या च्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत् इत्यादिसूत्रेषु ब्रह्मशब्दस्य मुख्यत्वमन्यत्रोक्तम् । अतो यथोक्त एवार्थः । तथा च स्पष्टीकृतं श्रीमति गारुडे पुराणे—वेदे भूरिप्रयोगाच्च गुणयोगाच्च शार्ङ्गिणि । तस्मिन्नेव ब्रह्मशब्दो मुख्यवृत्तो महामुने ॥ ,

"

।

. इत्यारभ्य –

यस्मिन्प्रयुज्यमानेतु गुणयोगस्सुपुष्कलः । तत्रैव मुख्यवृत्तोऽयमन्यन्त्र ह्युपचारतः ॥

इति । एवं शब्दसामर्थ्यमुपपादितम् ॥

तुरैरिति

अथ ब्रह्मशब्दस्याने कार्यमुख्यवृत्तत्वेऽपि एतत्सूत्रस्थस्य तस्यार्थस्वभावात्पुरुषोत्तमपरत्वमुच्यते - तापत्रया गूढार्थसंग्रहः

१५.५७) तदस्य त्रिविधस्यापि दुःखजातस्य पण्डितैः । गर्भजन्मजराद्येषु स्थानेषु प्रभविष्यत: | निरस्तातिशयाह्लादसु खभावैकलक्षणा मेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकी मता तस्मात्तत्प्राप्तये यत्नः कर्तव्यः पण्डितैर्नरैः ॥ ’ इत्यादिना ।

।

परविद्याविषयः परब्रह्म भगवच्छन्दवाच्यमेवेति पराशरेण निर्णयकरणेन अत्र सूत्रेऽपि सएव जिज्ञास्य इत्यभिप्रेत्याह-ताप त्रयातुरैरमृतत्वाय स एव जिज्ञास्यः इति । अत्र ‘भेषजम्’ इत्यनेन तात्त्विक रोगनिवृत्यर्थमेव भेषजप्रवृत्तिः । न.

५८

१९ क

गूढार्थसङ्ग्रहः

त्वारोपितरोगनिवृत्यर्थम् । तद्वत् ताच्चिकतापत्रयनिवृत्त्यर्थमेव यत्नः कार्यः नत्वारोपिततापत्रयनिवृत्त्यर्थमिति बोधितम् । एवमभिप्रेत्यैव ‘तापत्रयातुरैः’ इत्यत्रातुरशब्दोपादानम् ॥

सिद्धान्तसिद्धाञ्जने–‘बृहेर्वृद्धिकर्मणो मनिन्प्रत्ययान्तस्येदंरूपं ब्रह्मेति, निर्वक्तारोऽपि भवन्ति, ‘बृहत्वाद्द्बृहण त्माच्च ब्रह्मेति परिपठ्यते ’ इति ततश्च तदेकोपाधिना जात्यादिष्वेव तद्व्युत्पाद्यते । सूत्रे च मुमुक्षुजिज्ञासाविषयसमर्पणपरं ब्रह्मपदं प्रसिद्धजातिजीवादिबाधे प्रकरणोपपदा दिसङ्कोचहेत्वभावात् देशकालवस्तुगुणदोषसम्बन्धपरिच्छेदरूप सर्वविधाल्प त्वविरोधिरूपमनवधिकातिशयबृहत्वमपूर्वमर्थं प्रतिपादयतीत्यवगभ्यते’ इति निरुक्तव्याकरणाभ्यांतु वृद्धिपर्यायबृहत्वोपाधिना जातिजीवादिसाधारण्येन शक्तिरत्रधार्यते । तत्र च प्रयोगे च प्रकरणोपपदादिना विशेषलाभ इति युक्तम् । तत्र कारण भूतसविशेषविषये प्रयुज्यमानो ब्रहशब्दः पुष्कलार्थो भवति, स्वरूपतो गुणतश्च निरतिशयवृत्वयोगात् । तत्रापि गुणानां ब्रह्मणो गुणेभ्यश्च ब्रह्मणो व्यवच्छिद्यमानतया नात्यन्तिकं बृहत्वम् । तथाऽपि। अल्पत्वविरोधिस्वरूपलक्षणयातु कारणातीते सर्वविधाल्पत्वविरोधिस्वरूपमात्रे तु ब्रह्मतत्वमुप

निर्विशेषे प्रवृत्तिनिमित्तासम्भवेन कारणरूप एव ब्रह्मपदशक्तिःपर्यवस्यति

स्थाप्यते ’ सत्यं ज्ञानमनन्तम् ’ इत्यादिषु’ इतिचोक्तिर्निरवकाशा ॥ (

बृहतेर्धातोरर्थानुगमात्’ इति परभाष्यं ब्रह्मशब्दरूढ्यर्थः नात्र ग्राह्यः अपित्ववयवार्थ इत्येतत्तात्पर्यकमिति पञ्चपा

।

दिकाऽऽदौ स्पष्टम्। प्रयोगानुगमो न संभवति जात्यादिकतिपयव्यक्तिष्वनुगमासम्भवात् । आपेक्षिकवृहत्वमादाय अन्यत्रापि प्रयोगस्यापत्तिवारणासम्भवात् । अप्रयोगेणापत्तिवारणंतु अनुचितम् । प्रथमतः प्रमाणतो निर्णयसम्भवे खलु इत्थंक ल्पना ‘ बृहत्वाद्द्बृहणत्वाच’ इति प्रमाणंतु जात्यादिव्यावृत्तिपूर्वकं परमात्मनि ब्रहाशब्दाभिधेयत्वबोधकम् । व्युत्पत्तिग्रहश्च संभवत्येव । यत्किंचिदवयवार्थस्य लोके प्रसिद्धया तन्मुखेनावयवार्थपौष्कल्यनिश्चयसम्भवात् । ‘जन्माद्यस्य ’ इतिसूत्रे ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इति श्रुतौ व्यक्तिविशेषनिर्णयस्य सूत्रकृतैव साधयिष्यमाणत्वात् । अत्र जगत्कार णत्वं तात्त्विकं सविशेषस्यैव तेन सविशेषस्यैव प्रथमसूत्रे ब्रह्मपदतात्पर्यावषयता, नतु लक्ष्यार्थस्य । तद्ग्रहणसाधकस्य लेशतोऽप्यभावात् । श्रुत्यादीनां सविशेषपरत्वस्यैव परैरप्यवश्यवाच्यत्वात् अयमर्थः उत्तरत्र यथाऽवसरं निरूपयिष्यते । अतः सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तिः पञ्चपादिकाऽऽदिग्रन्थविरोधतोऽप्यनुपादेयैव ॥

भगवच्छब्दे योगार्थं ‘ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसरिश्रयः । ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भगइतीरणा ॥

(वि.पु.६.५.७४) इत्यत्र भगशब्दार्थकथनमुखेनाभिधाय ’ त ्र पूज्यपदार्थोक्ति परिभाषासमन्वितः । शब्दोऽयं नोप

चारेण ह्यन्यत्र ह्युपचारतः ॥ ’ (७७) इत्यत्र परब्रह्मभूतवासुदेवस्य भगवच्छब्दरूढ्यर्थत्वमुक्तम् । ‘परिभाषा रूडिः ? इति विष्णुचित्तीये स्फुटम् । शब्दशक्ति प्रकाशिकायाम्- ‘रूढं सङ्केतवन्नाम सैव संज्ञेति कीर्त्यते । नैमित्तिकी पारिभा षिक्यौपाधिक्यपि तद्भिदा ॥ ’ (१७. श्लो) इत्युपत्रम्य ’ उभयावृत्तिधर्मेण संज्ञास्या पारिभाषिकी । ’ (२२) ’ यद्वाऽऽधुनि

कंसङ्केतशालिस्यात्पारिभाषिकम्’ इति जगदीशेनोक्तम् । अत्र परिभाषारूढिरिति स्फुटम् । शक्तिवादे ‘सङ्केतो लक्षणाचार्थे पंदवृत्तिः’ इत्युपक्रम्य ‘ तत्राधुनिकसङ्केतः परिभाषा, तयाचार्थबोधकं पदं पारिभाषिकम् यथा शास्त्रकारादिसङ्केतित

।

नदीवृद्धयादिपदम् ।’ इति गदाधरेणाप्युक्तम् । एवं परिभाषाशब्दस्य रूढिबोधकत्वस्य दार्शनिकसम्मतत्वेऽपि परिभाषा इतिहि समयेन अव्यभिचारिप्रयोग उच्यते, ‘वैयाकरणपरिगाषेत्यादिदर्शनात्’ इति परिभाषाशब्दार्थमभिधाय ‘ सामा न्येनैकशक्तयुपपत्तौ गौणत्वकल्पनाया अन्याय्यत्वात् । स्मृतेराप विषयविशेषेण प्रयोगप्राचुर्याप्राचुर्याभ्यां शक्यार्थपौष्क ल्यापौष्कल्याभ्यां च निरूढाभिप्रायत्वोपपत्तेः ’ इति सिद्धान्तसिद्धाञ्जने आशयवर्णनमप्यनुपादेयम् । परिभाषाशब्दस्य

प्रयोगार्थकत्वेन व्यवहाराभावात् । औपचारिकत्वानौपचारिकत्वयोः पराशरेण निर्धारणेन ताद्वेरुद्धतात्पर्यवर्णनस्यानुचि ५९

१९ ख (सि.सि) पर्यालोचनेन भगवच्छन्दे मुख्यौपचारिकार्थस्थापनेन सर्वेश्वरस्यैव जिज्ञास्यत्वम् [ जिज्ञासा १-११ श्रीभाष्यम्

अतस्सर्वेश्वर एव जिज्ञासाकर्मभूतं ब्रह्म । श्रुतप्रकाशिका

स एवामृतत्वाय इति पदै: ‘तमेवंविद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्थाः’ इत्यादि श्रुत्यर्थो विवक्षितः । अतएव हि

पुरुषोत्तमोऽभिधीयते इत्युक्तम् । श्रुतेरपि पूर्वोक्तहेयप्रत्यनीकत्वकल्याणगुणाकरत्वावशिष्ट एव तापत्रयातुरैरुपास्यः नतु

तेष्वन्यतम इति भावः नहि कारागारनिगलित एव तन्मोचनार्थिभिरभ्यर्थनीयः । तथा च वैष्णवे पुराणे निर्दोषक ।

ल्याणगुणाकरस्यैव मुमुक्षूपास्यत्वमुक्तम् । स सर्वभूतप्रकृतिं विकारान्’ ‘समस्तकल्याणगुणात्मकाऽसौ ’ इत्या दिना ‘तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् ’ इत्यन्तेन ब्रह्मशब्दव्याख्यां निगमयति अतइति । निर्दोषमङ्गलगुणकस्य (

गूढार्थसंग्रहः तत्वात् ।

’ उत्पत्तिं प्रलयं चैव भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्यां च स वाच्यो भगवानिति ॥ १ (७८) इत्य

।

।

।

नेन ‘अन्यत्र ह्युपचारतः’ इत्युक्तार्थ: विशदीकृत: ‘एवमेष महाशब्दो मैत्रेय भगवानिति परमब्रह्मभूतस्य वासुदे वस्य नान्यगः ॥’ इत्युक्तार्थ: ’ ज्ञानशक्तिबलेश्वर्य वीर्यतेजांस्यशेषत: । भगवच्छन्दवाच्यानि विना हेयैर्गुणादिभिः ॥’ (७९) इति वचनेन स्थापितः । ज्ञानादिगुणषट्कवान् परबासुदेवः इति पञ्चरात्रे व्यक्तम् । ‘यज्वभिर्यज्ञपुरुषो वासुदे बश्च सात्वतैः।’ (बि.पु.५.१७.१५) इत्यत्र पराशरवचनेऽप्ययमर्थः व्यक्तः । ज्ञानादिषट्कतात्पर्येण ‘ अशेषत ’ इति पदप्रयोगस्य स्फुटत्वेऽपि अतएव ‘ज्ञानशक्तिबलेश्वर्य’ इत्यत्र तिरश्चामपि ज्ञानादीनि भगवच्छन्दवाच्यानीत्यभिप्रायेणाशे षत इत्युपात्तम् परमात्मन एव ह्यभिन्नस्य ज्ञानशक्त्यादेरविद्यामयः प्राणिभेदेषु खिल्यभावः तस्यैव सर्वमयत्वात्, नतु समुदायाभिप्रायेण इत्युक्ति: (सि.सि. अं) पराशराभिप्राया परिशीलन निबन्धना ॥ अत्र परविद्याविषयं प्रस्तुत्य ‘तद्ब्रह्म तत्परं घाम तद्ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिभिः । श्रुतिबाक्योदितं सूक्ष्मं तद्वेिष्णो:परमं पदम् । ’ (वि.पु.६.५.६८) तदेव (भगवच्छन्दवाच्यं रूपं परात्मनः) | भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः । वाचको भग वच्छब्द: तस्याद्यस्याक्षयात्मनः ॥ ’ इत्यत्र भगवच्छन्दवाच्यमेव परं ब्रह्म इत्यभिधाय ’ शुद्धे महाविभूत्याख्ये परे ब्रह्मणि शब्द्यते मैत्रेय भगवच्छब्दः सर्वकारणकारणे ॥’ इत्यत्र महाविभूतिशब्दवाच्यत्वं परब्रह्मणः प्रतिपाद्य भगवच्छन्द घटकवर्णानां भगशब्दस्य च अर्थमभिधाय ’ एवमेष महाशब्द: इत्यत्र भगवच्छब्दस्य परब्रह्मभूतवासुदेववाचकत्व दार्थोक्ति’ इत्यत्र परब्रह्मणि भगवच्छब्दस्यानौपचारिकत्वं अन्यत्रत्वौपचारिकत्वम् । ‘उत्पत्ति ममिधाय ‘तत्र प्रलयंचैव’ इत्यत्र औपचारिकार्थमुक्त्तवा ‘ज्ञानशक्ति’ इत्यतःपूर्व भगशब्दार्थत्वेनोक्तानां गुणानां भगवच्छब्दवाच्यत्वं प्रति पाद्य‘ सर्वाणि तत्र भूतानि वसन्ति परमात्मनि भूतेषु च स सर्वात्मा वासुदेवस्ततस्मृतः ॥ १ (८०) इति वासुदेवश ब्दार्थकथनमुखेन भगवच्छब्दवाच्यार्थ उपसंहृतः । अत्र परब्रह्मण: लक्ष्यत्वमिति परसिद्धान्तस्य न कथंचिदप्यवकाशः । ‘शुद्धे महाविभूत्याख्ये ’ इत्येत ्पूर्वं ’ अशब्दगोचरस्यापि तस्यवै ब्रह्मणो द्विज । पूजायां भगवच्छन्दः क्रियतेह्युपन्चारतः॥ (७१) इत्यत्र परशब्दाप्रयोगेण अन्यत्र ह्युपचारतः इति परब्रह्मव्यतिरिक्तजीवे भगवच्छन्दस्यौपचारिकत्वस्य स्फुटमुक्त्या पर ।

।

"

।

2

ब्रह्मणो वाच्यत्वस्य बहुधा प्रतिपादनेन च मुक्तजीवविषय एव अशब्दगोचरस्यापी ’ ति श्लोकः इति पराशराशयो निर्णीयते ॥ एवं पराशरेण भगवच्छन्दवाच्यस्यैत्र परावेद्याविषयत्वस्य परब्रह्मास्त्वस्य चाभिधानेन ’ अक्षरात्परतःपरः’ ‘नाम ८

रूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यादिबहुश्श्रुतितात्पर्यानुसारेण च सविशेषस्यैव ब्रह्मणः जिज्ञासाकर्मत्वं विवक्षि — अतस्सर्वेश्वरएवेत्यादिना ॥ तमिति उपसंहरति

१९ ग

जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वं परेषामपि सम्मतम् श्रीभाष्यम्

ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा । श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा अतः उक्तशब्दसा

सर्वेश्वरस्यैव तापत्रयातुरजिज्ञास्यत्वात् । तापत्रयातुरजिज्ञास्यतयोक्तं ब्रहातु सर्वेश्वर एवेत्यर्थः मर्थ्यादर्थसामर्थ्याच्चेत्यर्थः ॥ ननु ब्रह्मशब्दो * व्युत्पन्नोऽव्युत्पन्नो वा भगवति मुख्यः । अव्युत्पन्नत्वे बोधकत्वविरहिणस्तस्य न क्वचिन्मुख्य

त्वम्, नापि व्युत्पन्नस्समुख्य: । अलौकिकेऽर्थे व्युत्पत्त्यसम्भवात् । कथमप्रतीते व्यवहाराविषये #बुद्धिपूर्विका यादृच्छिकी

च व्युत्पत्तिस्सम्भवति । उच्यते - यथा कामिनीचन्दनभवनादिषु प्रयोगेण सुखविषयतया व्युत्पन्नस्य स्वर्गशब्दस्य यस्मि नोष्णं न शीतं इत्याद्यर्थवादपदसमभिव्याहारेणालौकिक सुखविशेषविषयतया व्युत्पत्तिः, यथा लोके क्वचिदव्युत्पन्नत्वेऽपि

• यूपाहवनीयस्फ्यकपालचषाल चात्वालादिशब्दानां वाक्यान्तरपदान्तरसमभिव्याहारात् तत्तदर्थविषयतया व्युत्पत्तिः एवं ब्रह्मात्मेश्वरादिशब्दानां लोके केषुचिदर्थेषु प्रयोगात् व्युत्पत्तौ सत्यामसत्यामपि ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’

’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यादि प्रसिद्धार्थवाक्यान्तरपदान्तरसमभिव्याहारादलौकिकपरमात्मविषयत्वव्युत्पत्तिरुपपद्यते । अतो ब्रहाशब्दस्य उक्तनीत्या भगवत्येव मुख्यत्वं युक्तम् ॥ जिज्ञासाशब्दब्याख्येयत्वस्फोरणाय प्रकृतिप्रत्ययविभागं दर्शयति- ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा इति | विषय ।

अथ

गूढार्थसङ्ग्रहः

ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासेति । अत्र परेषां (शं) भाष्यम् ’ ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा अवगतिपर्यन्तं ज्ञानं सन्वाच्याया इच्छायाः कर्म, फलविषयत्वादिच्छायाः ज्ञानेनहि प्रमाणेन अवगन्तुमिष्टं ब्रह्म । ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थ: निश्शेषसंसारबी जाविद्याद्यनर्थानबर्हणात् ’ इति । ‘अत्रावगतिरिति साक्षादनुभव उच्यते ’ इति ‘ब्रह्मरूपतासाक्षात्करणम्’ इतिच पञ्चपादिका एवं पूर्वे ‘नायं जिज्ञासाशब्दः परित्यक्तावयवार्थः । केवलमीमांसापर्यायः प्रयुज्यमानो दृश्यते । नापि स्मरणमस्ति नचावयवार्थेनार्थत्वे सम्भवति समुदायस्यार्थान्तरकल्पना युक्ता । नतु न वयं कल्पयामः । दर्शितः शिष्टप्रयोगः, न

तस्यान्यथासिद्धत्वात् । कथमन्यथासिद्धत्वम् ? अन्तर्नीतविचारार्थत्वाजिज्ञासाशब्दस्य । तथाहि विचारपूर्वकसाध्यज्ञान

विषयेच्छा जिज्ञासाशब्दात्प्रतीयते नोपदेशमात्रसाध्यज्ञानविषया; एवं प्रयोगप्रत्ययोः दर्शनात् तेन जिज्ञासाशब्दस्यावय वार्थेनार्थत्वाद्युक्तमुक्तम्– ब्रह्म जिज्ञासाया: अनधिकार्यत्वादिति । ननु एवमपि कुतएतत् अन्तर्नीतं विचारमाश्रित्य शब्दतो गुणत्वेऽप्यर्थलक्षणेन प्राधान्येन ब्रह्मतज्ज्ञानयोरधिकारयोग्यत्वाच्चाधिक्रियमाणत्वमङ्गीकृत्याधिकारार्थत्वं किमिति न उच्यते - शास्त्रस्यानारम्भप्रस गृह्यते । येन शब्दलक्षणेन प्राधान्येनेच्छाया अनधिकार्यत्वादानन्तर्यार्थत्वमेव परिगृह्यत इति,

ङ्गादधिकारार्थत्वानुपपत्तेः अधिकारार्थत्वे प्रयोजनं श ा स ् त ् र काकदन्तपरीक्षावदनारभ्यं स्यात् । त ् र कस्याधिकार ' इति नान्तत्वं निपात्य उच्येत ‘ माङ्माने ' नच जिज्ञासा मीमांसा, येन योगानुशासनवदधिक्रियेत च (पं.पा) । भामत्यामपि इत्यस्माद्वा ‘मानपूजायाम्’ इत्यस्माद्वा धातो: ’ मान्बध’ (पादिनाऽनिच्छार्थेसनि व्युत्पादितस्य मीमांसाशब्दस्य ;

पूजितविचारवचनत्वात् । ज्ञानेच्छावाचकत्वाजिज्ञासापदस्याप्रवर्तिकाहि मीमांसायां जिज्ञासा स्यात् । नच प्रवर्त्यप्रवर्तकयो रैक्यम् एकत्वे तद्भावानुपपत्तेः । नच स्वार्थपरत्वस्योपपत्तौ सत्यामन्यार्थपरत्वकल्पना युक्ता । अतिप्रसङ्गात्, तस्मात् सुहूक्तम् ‘ ब्रह्मजिज्ञासाया अनभिकार्यत्वात् ’ इति इत्युक्तम् |

६१

२०

नवीनोक्तदिशा जिज्ञासाशब्दे न रूटिः तदभावेऽप्युपपत्तेः (म.भा) उभयोत्सनर्धकर्मत्वं च [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

इच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वादिष्यमाणं ज्ञानमिह श्रुतप्रकाशिका

।

वैलक्षण्याघीनाया इच्छायाः कथं विधेयत्वमित्यत्राह - इच्छाया इति ज्ञानस्य विधानार्हतामाह -इष्यमाणप्रधानत्वा

दिति। सन्त्राच्याया इच्छाया धात्वर्थः कर्म कर्मणश्च क्रिया शेषभूता तत्सिध्यर्थत्वात्तस्याः । यथा यागीयव्रीह्यादेः गूढार्थसंग्रहः

।

अत्र कल्पतरुः—— लक्षितविचारप्रारम्भार्थोऽथशब्दोऽस्तु; नेत्याह-नच स्वार्थपरस्येति वाच्याया: जिज्ञासायाः

संशयसूचनेन वाक्यार्थान्वयोपपत्तौ न लक्षणा, अधिगतविषयप्रयोजनस्तु स्वत एव विचारे प्रवर्त्स्यतीत्यर्थः’ इति । ॐत्र

जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वं योगाङ्क्षीकारएव युक्तः नतु रूटिः, नापि लक्षणेति स्फुटम् । एतेन चन्द्रिकायां लक्षणायाः पर सम्मतत्वं व्यासतीर्थोक्तं निरवकाशम् ॥ तत्त्वमार्ताण्डे–‘नह्ययं मीमांसाशब्दवत्समुदायरूद्ध्या विचारपर इति केषांचित्कल्पना युक्ता । तद्वदिह विशेषवि द्धयभावात् सामान्यविधेश्चेच्छार्थत्वाव्यभिचारात् ‘ शिक्षेर्जिज्ञासायाम् ’ इत्यत्र भाष्यकैयटतद्व्याख्याग्रन्थेषु ज्ञानेच्छाप रत्वस्यैबाभिधानाच्च। मीमांसिपत इतिवत् जिज्ञासिषत इति सनन्तरप्रयोगप्रसाच्च । ’ जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः

।

,

इत्यादौ विचारार्थत्वादर्शनाच्च । ’ तस्मादेनं सर्ववेदानधीत्य विचार्य च ज्ञातुमिच्छेन्मुमुक्षुः’ इति त्वदभिमतश्रुतिगतनि ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ अथात:ऋत्वर्थपु र्वचनविरोधाच्च । ‘तद्विजिज्ञासस्व ’ इति तिङन्ते समुदाय रूढ्यभावाच्च । रुषार्थयोर्जिज्ञासा’ इत्यादिनिर्देशव्याख्यापरबहुतरप्राचीनतान्त्रिक ग्रन्थावरोधाच्च । प्रोक्षणीन्यायेन अवयवशक्त्यैव अनति चन्द्रिकोक्त रूढिपक्षः पर्यालोचितः ॥ 6

प्रसक्त्या निर्वाहे समुदाय रूढेरकल्प्यत्वाच्च ’ इत्यत्र नवीनसम्मतः

जिज्ञासाशब्दस्य विचारे रूढत्वानङ्गीकारे अध्याहृतकर्तव्यपदार्थस्य जिज्ञासाशब्देन शब्दतः प्राधान्येनोपस्थितायां

इच्छायामन्वयो बाधितः । ज्ञाधातुना विचारोपस्थितिमभ्युपगम्य विशेषणे कर्तव्यपदार्थान्वयाङ्गीकारेऽपि विचारस्य पुरुष र्थत्वाभावेन तस्य इच्छाविषयत्वं न सम्भवतीति शङ्कायामाह–इच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वादित्यादि । धातो:क मंणस्समान कर्तृकादिच्छायां वा ’ इति सूत्रे ‘आर्थ प्राधान्यं प्रकृत्यर्थस्य विवक्षित ’ मिति तत्त्वटीका । एवं च इच्छायामध्या

हृतकर्तव्यपदार्थान्वयबोधे सन् प्रकृत्यर्थ एव अध्याहृतकर्तव्यपदार्थान्वयः ‘सविशेषणे विधिनिषेधौ विशेषणप ; सतिविशेष्येबाधे’ इति न्यायात् । विचारस्येच्छाविषयत्वंतु पुरुषार्थसाधनत्वात् । शेषषष्ठीदूषणावसरे ‘ब्राहि ज्ञाने

नातुमिष्टतमत्वात्प्रधानम्’ इति (शं) भाष्योक्तरीत्या इष्यमाणज्ञान प्रधानत्वमिच्छायाः संभवति । ज्ञानं च प्राप्तिसाधनत्वे नेच्छाविषय: इत्यप्यर्थः संभवति एवं सन्नन्तस्थले इच्छाकर्मत्वं प्रकृत्यर्थे तत्कर्मणि च बोध्यत इति प्राक् (४६.पु) ङ्कामत:

।

उदाहृतमहाभाष्यपर्यालोचनायां इच्छाविषयब्रह्मप्रधानत्वादिच्छाया: ज्ञानस्यापीच्छाविषयत्वम् । अयमाशयः वेदार्थ

ब्रह्मण एव आनन्दरूपत्वादिना सुखत्वात् तत्रैव प्राधान्येनेच्छायाः निर्णयकरणेन विषयानुकुल्यनिबन्धनत्वात् ज्ञानानुकू ल्यस्य आनन्दरूपबस्तुविषयकत्वेन अनुभवरूपफलवत्मघनोपासनानुभवयोरिव विचारस्यापीच्छाविषयत्वं सम्भवत्येव । एतत्पक्षे’धर्माय जिज्ञासति प्रभाकरसंमतविग्रहस्यात्राविवक्षायामपि कर्मणि षष्ठीपरिग्रहेऽपि तदर्थसिद्धेरुपपादनेन प्रभाकरसम्म

तस्य कार्यप्राधान्यस्य प्रतिकोटितया ब्रह्मप्राधान्यस्यात्र बुबोधयिषितत्वेन कर्मणि ष ्ठ्याङ्गीकारे उक्तदिशाऽधिकरण पूर्वपक्षसिद्धान्तौ व्यजितौ । शाघातुना ज्ञानसामान्योपस्थितावपि प्रकरणादिना विशेषपर्यवसानस्य तान्त्रिकसंमतत

( श्रु. प्र) ज्ञाने अध्याहृत कर्तव्यपदार्थान्वयः यादवप्रकाशमतानुपपत्तिश्च

२० क

श्रुतप्रकाशिका

प्रोक्षणादिः । कर्तुः क्रिययाऽऽसुमिष्टतमत्वंहि कर्मत्वम् । अतः प्रकृत्यर्थभूतज्ञानकर्मिकेच्छा तत्सिध्यर्था । अतः इच्छाया इष्यमाणप्रघनत्वादिष्यमाणं ज्ञानं विधेयमित्यर्थः । जिज्ञासायाः कर्तव्यत्वे प्रतीयमाने कथं ज्ञानस्य विधेयत्वम् ? उच्यते

यथा - स्नात्वा भुञ्जीत प्राङ्मुखो भुञ्जीत इत्यत्र भुजिधातोर्विधिप्रत्ययान्तत्वाद्भोजनस्य कर्तव्यत्वे प्रतीतेऽपि स्नान

प्राङ्मखत्वयोरेव विधेस्तात्पर्यमित्यर्थस्वभावादभ्युपगम्यते तयोरप्राप्तत्वात् अप्राप्तेहि शास्त्रमर्थवत् तत्र भोजनं चान्यतः

।

। ।

प्राप्तमनूद्यते, एवमिच्छाया विधेयत्वासम्भवात् तद्विषयभूतं विचारात्मकं ज्ञानमेव तात्पर्यतो विधीयते इष्यमाणं ज्ञान मिहाभिप्रेतमितिहि सारेऽभिहितम् सन्नन्तनिर्देशश्च निदिध्यासितव्यः विजिज्ञासितव्यः तद्विजिज्ञासस्व इत्यादि श्रुत्यनुसारेण क्रियते । श्रुतिश्चोपायदशाप्रभृतिभगवज्ज्ञानस्य प्रीतिरूपत्वेनेच्छाविषयत्वात्तथा निर्दिशति । यद्वा ब्रह्मजि

ज्ञासेति सनन्तनिर्देशो विचारस्य रागप्राप्तत्वज्ञापनार्थ: । *एवमेव धर्मजिज्ञासेत्यत्रापि । अत्र तर्करूपं ज्ञानं विधेयम् । प्रमितिरूपं ज्ञानं विधेयम् ; तर्करूपं ज्ञानमार्थमित्यपि परैरु

तर्कानुगृहीतवाक्यजन्यप्रमितिरूपज्ञानंतु फलत्वान्नविधेयम् ।

क्तमन्तर्नीतं विचारमाक्षिपतीति ततोऽपि प्रागुक्तपक्षस्साधीयान् । वेदान्तार्थविचारात्मकन्यायनि बन्धन रूपंतु शास्त्रं ब्रह्ममी मांसेतिहि प्रसिद्धिः । प्रमितिश्च फलं, अतएवहि ब्रह्मविचारः कर्तव्य इति भाष्ये वक्ष्यते । सनन्तस्यास्य ज्ञाधातोर्ज्ञान

सामान्यवाचिनो विशेषाकाङ्क्षायां समुचितविशेषपर्यवसानहि न्याय्यम् । ब्रह्मणो जिज्ञासा कर्तव्या, नतु कपिलसुगताद्य भिमतानां प्रधानादितत्त्वानामिति ज्ञातव्यविशेषनिर्णयपरमिदं सूत्रं व्याख्यातं यादवप्रकाशाचार्यैः । तद्व्यावृत्त्यर्थ इहशब्दः इह् अस्मिन्नुपक्रमसूत्र इत्यर्थः । ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वमात्रे सिद्धेहि तस्यैव जिज्ञास्यत्वसिद्धिः । नचोभयं सूत्रप्रतिपाद्यं ब्रह्म जिज्ञास्यमेव ; ब्रह्मैव जिज्ञास्यमिति वाक्यभेदप्रसङ्गात् ॥

ननु मुमुक्षुभिर्नियमेन ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वं तन्त्रान्तरसिद्धानां प्रधानादीनामजिज्ञास्यत्वेन विना न सिद्धयतीति

ब्रहाजिज्ञास्यत्वसमर्थने प्रधानादीनामजिज्ञास्यत्वसमर्थनमर्यादापततीति न वाक्यभेद इतिचेन्न अधीतक्रमेण वेदार्थे निरू प्यमाणे पूर्वभागविचारानन्तरमुत्तरभागविचारस्य * प्रधानादिनिरासनिरपेक्षत्वात्, नह्येकस्य प्रबन्धस्यैकदेशे निरूपिते

तदेकदेशान्तरनिरूपणस्य प्रबन्धान्तरप्रमेयनिराससापेक्षता भवति । नहि पूर्वषट्के निरूपित सत्युत्तरष्ट्रकनिरूपणं कपिल सुगतादिमतव्युदसनेन बिना न सम्भवति । यदि वेदान्तार्थश्रद्धाद्रटिने तदितरपक्षनिरसनमपेक्षितमिह क्रियत इतिमतम् तदनुपपन्नम् कृतकरत्वप्रसङ्गात् । एतदुक्तंभवति, इह प्रधानादीनामजिज्ञास्यत्वं किं वेदान्तानामतत्परत्वोपपादनेन सम

र्थ्यते ? उत कपिलसुगताद्यागमाप्रामाण्यतत्प्रमेयदौस्थ्यप्रतिपादनेन समर्थ्यते । न प्रथमः ईक्षत्यधिकरणादिभिर्वेदान्तवा क्यानामतत्परत्वस्य वक्ष्यमाणतयाऽत्र वक्तव्यत्वाभावात् । न द्वितीय : - वेदविरुद्धस्मृतीनामप्रामाण्यस्य पूर्वमीमांसायामेव समर्थितत्वात्, सङ्ख्यसौगत द्यभिमतप्रमेयदोस्थ्यस्य तर्कपादे प्रतिपादयिष्यमाणत्वात्। ‘विप्रतिषेधाच्चासमञ्जसम् ' ’ इतरेषांचानुपलब्धेः ’ ’ एतेन योग: प्रत्युक्तः " उदासीनानामापचवांसद्धिः " अन्त्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वाद विशेषः’ इत्यादिभिस्सूत्रैस्तदुक्तमोक्षतदुपायनिरासस्यापि करिष्यमाणतयाऽत्र वक्तव्याभावात् । किंच ’ एतेन सर्वे व्या १८

6

ख्याता व्याख्याताः’ इत्यत्र ‘अनावृत्तिरशब्दादनावृत्तिइशब्दात्’ इति शास्त्रान्ते च सूत्राभ्यासफलमनुक्तांशज्ञाप

नम्। अनुक्तांशश्च साङ्ख्घयोगावगम्य इति वदतां मोक्षस्यायोगसमुच्चयसापेक्षत्वं च प्रतिपादयतां सौगतादिवत्सा ङ्खधादिनिरासेन शारीरकस्यैवारम्भणीयत्वप्रतिज्ञानमतीव व्याहतम् । साङ्ख्ययोगयोर्विरुद्धांशाभिप्रायमनादरणीय वकथन मितिचेन्न, विरुद्धांशानादरणीयत्वस्य विरोधाधिकरणन्यायसिद्धत्वादेव । अतो यादवप्रकाशकृतं सूत्रतात्पर्यवर्णनमनुपपन्नश्र

मिति इह शब्दाभिप्रायः ॥

૨

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रीभाष्यम्

विधीयते । मीमांसापूर्वभागज्ञातस्य कर्मणोऽल्पास्थिरफलत्वाद् परितनभागावसेयस्य ब्रह्म ज्ञानस्यानन्ताक्षयफलत्वाच्च पूर्ववृत्तात्कर्मज्ञानादनन्तरं तत एव हेतोः श्रुतप्रकाशिका

विधीयतइति । अज्ञातज्ञापनं विधिरिह विवक्षितम् । नत्वप्रवृत्तप्रवर्तनं रागतःप्रवृत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात् । रागत:प्र.

वृत्तस्यापि पूर्वरक्षयुक्त्याऽऽनारम्भणीयताबुद्धौसत्यामारम्भणीयत्वज्ञानं ह्यज्ञातज्ञापनम् अतो विधीयत इत्यस्य स्वयमेव प्रवर्तत इति वक्ष्यमाणग्रन्थेन न विरोध: । इत्थं पदार्था व्याख्याताः ॥

।

अथ सूत्रस्य वाक्यार्थमाह—मीमांसेति अत्र पूर्ववृत्तात्कर्मज्ञानादनन्तरन्तत एव हेतोः इत्यथातश्शब्दार्थ उक्तः | ब्रह्म ज्ञातव्यमिति ब्रह्मजिज्ञासापदार्थः । ज्ञातव्यं विचारयोग्यं, ततएवेत्येवकारेण शास्त्रान्तराधिगमनैरपेक्ष्यमथ ।

गूढार्थसंग्रहः

याऽत्रापि कर्तव्यत्वयोग्यज्ञानमेव विचारात्मकं बोध्यत्वेन विवक्षितमिति नानुपपत्तिः । एतत्तात्पर्येण इह विधीयते इत्यु

क्तम् । विचाराराम्भणसूत्रे इत्यर्थः, विधीयते कर्तव्यतया बोध्यते इत्यर्थः, कृतिसाध्यत्वस्य विध्यर्थतायाः उत्तरत्र वक्ष्य

माणत्वात् | नात्र प्रवृत्तिहेतुभूतं ज्ञानं विवक्षितम् । ‘तद्विजिज्ञासस्व ’ ‘ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति श्रुतिसूत्रयोः

सन्प्र

6

योगेण विचारस्य रागप्राप्तत्वबोधनात् । विचारे प्रवृत्तेः अध्ययनश्रवणमनन विधिमूलकतायाः असम्भवस्योत्तरत्र साधयिष्य ाणत्वात् — तत्स्वरूपप्रकारविशेषनिर्णयफलवेदवाक्यविचाररूपशारीरकमीमांसाश्रवणेऽधीतवेदःपुरुषः स्वयमेव प्रवर्त े ’ इति

वक्ष्यमाणत्वाच्च । किंतु प्रवृत्तिप्रतिबन्धकानारभ्यत्वभ्रमस्य सिद्धान्तयुक्त्या निरासकज्ञानाभिप्रायेण विधीयते इत्युक्तम् ॥ '

इति । उक्तं च तवटीकायम् एतदेवाभिप्रेत्य –वेदान्तसारे ’ जाताऽपिहि ' इष्यमाणं विचारेच्छापूर्व्युत्पत्तिपूर्वया वपक्षज्ञानमिहाभिप्रेतम् ो’ क्त युक्तिः इत्युक्तम् ॥ सीदत्युत्तभ्यते युक्त्या सिद्धे पूर्वमथातशबदविरणान्तं सूत्रवाक्यार्थ

उक्तः इदानीं विचारपर जिज्ञासापदविवरणानन्तरमर्थविशेषबोधनाय पुनस्सूत्रवाक्यार्थ उच्यते-मीमांसापूर्वभागज्ञातस्ये

त्यादिना । मीमांसाशब्देन पुराणन्यायमीमांसा, मीमांसान्यायविस्तरः इत्यायुक्तदिशा ’ अधीतसाङ्गसशिरस्क’ इति पूर्वोक्त वेदपूर्वोत्तरभागविचाररूपत्वेन ऐकशास्त्र्यं सूचितम् । अत्र ‘मीमांसाशब्दः न जिज्ञासा शब्दसमानार्थकः’ इति तस्वटीकादौ व्यक्तम् । पूर्व व्याख्येयपौर्वापर्यमुक्तम् । अत्र पूर्वभागोपरितन भागशब्दाभ्यां व्याख्यान पौर्वापर्य व्याख्येयपौ र्वापर्यनिबन्धनमभिहितम् । केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वं ’ तत्र कर्मविधिस्वरूपे ’ इत्युत्तरग्रन्थे ब्यक्तीभविष्यति ॥ • पूर्वभागज्ञातस्य कर्मण इति । हानार्थमुपादानार्थं च कर्मज्ञानमिति ’ अधीतसाङ्गे ’ त्यादिवाक्यविवरण निरूपि

।

तम् । पूर्व ‘अनन्तस्थिर फलब्रह्मजिज्ञासा ’ इति ब्रह्मनिर्देशः कृतः । ‘एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म’ इति श्रुतौ पूर्वो न्तरभागप्रतिपाद्यत्वेन कर्मब्रह्मणोरामधानमेव एवमुक्तौ मूलम् । अत्रतु विचारविषययोः परस्परसङ्गतिप्रदर्शनमुखेन बिचा रयोस्सङ्गतत्वबोधनार्थं ’ उपरितनभागावसेयस्य ब्रह्मज्ञानस्य ’ इत्युक्तम् । पूर्व ’ अधीतसाङ्ग ’ इत्यादिवाक्ये ब्रह्मणवा • नन्तस्थिरफलत्वमभिहितम् अत्रतु ब्रह्मज्ञानस्य उपरितनभागावसेयं ब्रह्मज्ञानं चं ‘तमेतम्’ इत्यादिश्रुत्या कर्माङ्गकमेव विवक्षितमिति तस्यानन्ताक्षयफलत्वं युक्तमेव ॥

पूर्ववृत्तात्कर्मज्ञानादनन्तरमिति कर्मविचारानन्तरमित्यर्थः, कर्मविचारस्यानुष्ठानद्वारा ब्रह्मोपासनोपयोगोऽप्यत्रा ।

3

भिप्रेतः । तेन ततएव हेतोरित्यत्र साङ्गब्रह्मज्ञान विशेष्यकानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिरप्यभिप्नतेति सिद्धधति |

प्रभाकरसम्मतधर्मफलप्रतिकोटिता ब्रह्मफलस्य प्रथमसूत्रे विवक्षिता

जिज्ञासा १-१- १ ]

२१ क

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मशातव्यमित्युक्तं भवति । तदाह वृत्तिकार:-’ वृत्तात्कर्माधिगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिषा’ श्रुतप्रकाशिका

शब्दफलितमभिप्रेतम् उक्तंभवतीति । शब्दतोऽर्थतश्चेति भावः । कथमस्य सूत्रस्यायमर्थ इति शङ्कायां तदुपपादयति मीमांसेत्यादिना । अथात इत्यादिपदानां यथोक्त एवार्थ: । कर्मब्रह्ममीमांसयोरैकशास्त्रयात् ऐकशस्त्रयं च नियतपौर्वा पर्यभागद्वयात्मकवेद।ख्यैकप्रबन्ध्याख्यानरूपत्वादित्यर्थः । अत्र व्याख्येयस्य पूर्वापरभावेनावस्थित भागद्वयरूपत्वं तद्धेतुकं व्याख्यानस्य पौर्वापर्याविशेषविशिष्टभागद्वयरूपत्वं चोभयं पदयोजनायां वाक्ययोजनायां च वक्तव्यम् । तथाऽपि ग्रन्थ लाघवार्थे पदयोजनायामधीतसाङ्गसीशरस्केवदस्यीत व्याख्ययस्य नियतपौर्वापर्यभागद्वयरूपत्वमुक्तम् । अत्रतु वाक्ययोज नायां व्याख्यानस्य नियतपौर्वापर्यभागद्वयरूपतयैकशास्त्रयमुक्तम् । उभयत्रोभयमनुसन्धेयम् । भागशब्दाभ्यां मीमांसाद्वय स्पैकवाक्यत्वं सूचितम् । पूर्वोपरितनशब्दाभ्यां क्रमनियम उक्तः कर्मब्रह्मशब्दाभ्यां वृत्तवर्तिष्यमाणकथनम् । अल्पास्थि रफलत्वानन्तस्थिरफलत्वाभ्यां तयोर्हेतुहेतुमद्भावोपपादनम् । मुक्त्युपायोपयोगितया कर्मणां स्वरूपेणोपादेयताप्रतीतिरनन्त ।

।

स्थिरफलापातप्रतीत्यन्तर्भूता, अतः पृथगनुक्तिः । एवं क्रमविशेषविशिष्टकव्याख्ययव्याख्यानरूपतया कर्मब्रह्ममीमांसयोरे कशास्त्रत्वात्सूत्रस्य यथोक्तएवार्थ इत्यर्थः ॥

पूर्वप्रतिज्ञातं वृत्तिकारमतानुसारं वृत्तिग्रन्थेन सम्पादयति । तदाहेति । कर्माधिगमस्यैव

पूर्ववृत्तत्वं न केवलं

गूढार्थसङ्ग्रहः

ब्रह्म ज्ञातव्यमित्युक्तं भवतीति । ‘अनन्तस्थिरफलब्रह्मजिज्ञासाह्यनन्तरभाविनी’ इति पूर्वमर्थउक्तः । इदानीं जिशासाशब्दविवरणानन्तरं ब्रह्मणएव प्राधान्येनेच्छाविषयत्वेन तस्यैव विचार्यत्वं तस्य कर्मविचारानन्तरकालिकविचारकर्मत्वे पर्यवसानमित्यभिप्रेत्येत्थमुक्तम् । शङ्करभाष्येऽपि ’ तस्माद्यथोक्तसाधनसम्पत्त्यनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासाकर्तव्या’ इति । ‘तस्माद्ब्रह्म विजिशासितव्य ’ मितिचोक्तम् जिज्ञासेत्यत्र वेदान्तविचारसाध्यं ज्ञानमवगतिरूपं विवक्षितमिति अवगतेरेवेच्छाविषयत्वं, तत्र विचारमन्तरराऽवगतिरूपपुरुषार्थासम्भवात् विचारसाध्यज्ञानं विवक्षितमिति तत्सिद्धान्तः ॥ ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति सूत्रघटक धर्मब्रह्मशब्दपर्यालोचनायां अयमर्थः सि

द्धयति, धर्मविचारणैव ब्रह्मविचारोऽपि निष्पन्नः । कर्मकर्तृस्तावकत्वादुपनिषद्भागस्य सिद्धपरवाक्येषु पुंसां व्युत्पत्यभा वात् । धर्मस्यैव फलत्वात् ’ इति प्रभाकरमतप्रतिकोटितया कर्मस्थाने ब्रह्मशब्द निर्देशेनोत्तरभागविचारस्य कर्मविचारा न्तःपातित्वं नास्तीति सूचितम् । ‘तत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यत्र ब्रह्मणः उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं कर्मविद्याफलसाधनत्ववत् फलत्वमप्यानन्दशब्देनप्र तिपन्नम् । कर्मणश्चैतादृशं फलत्वं क्वापि न प्रमाणतः प्रतिपन्नम् । अतोब्रह्मणः फलस्वमत्र सूत्रे विवक्षितमित्येवाशयः स्वरसतःप्रतीयते । अयमर्थः वृत्तिकारवाक्ये स्फुट इत्यभिप्रेत्याह- तदाह वृत्ति

कारः वृत्तात्कर्माधिगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिषेति । अत्र कर्मबहाशब्दाभ्यां ‘एष पन्थाः एतत्कर्म एतद्रहा’ इति श्रुतिः प्रत्यभिज्ञाप्यते । इयं च श्रुतिः ऐतरेयोपनिषद्रपत्वेन सायणीये आनन्दतीर्थभाष्ये चाभ्युपगतद्वितीय तृतीयारण्यकद्वये ।

प्रथमश्रुतिः। प्रथमब्रह्मसूत्रे ऐतरेयोपनिषत्प्रथमवाक्यार्थः विवक्षित इति युक्तमभ्युपगन्तुम्। एवंचैतच्छ्रतिप्रत्यभिज्ञापनमुखेन पषयत्वकथनेन ूर्वकाण्डे कर्मणइव उत्तरकाण्डे ब ् र ह ् म ण श ् च प ् र ा ध ा न ् य ं फलत्वं च विवक्षितमिति सूचितम् । अत्र क र ् म ब ् र ह ् म ण ो र ु भ य ो र ् व े द त ा त ् प र ् य व ि देवताविचारोऽपि कर्मविचारान्तःपातीत्येवाशयः प्रतीयते । एतेन देवताविचारव्यवहितत्वात् कर्मविचारा 9

S

‘ वृत्तात्कर्माधिगमात् ’ इति वृत्तिवाक्येन परोक्तदूषणपरिहार:

[ जिज्ञासा १-१-१.

श्रीभाष्यम्

(बो. वृ) इति । वक्ष्यति च श्रुतप्रकाशिका

।

कण्ठोक्तम् । ऐकशास्त्रयोक्त्याक्षितं चेत्यभिप्रयन्नाह-चक्ष्यतिचेति वृत्तादित्यादि, संहितमित्यादिश्च, वृत्तिग्रन्थौ शारी गूढार्थसंग्रहः

नन्तयै नाथशब्दार्थः, किंतु देवताविचारानन्तर्यमेव अथशब्दार्थो वाच्यः, इति चन्द्रिकायां नवीनोक्तस्य दूषणस्य नाव

सरः, अयमर्थः वेदान्तसारे स्फुटः । अत्र पन्थाः इति पथिन्शब्देन कर्मणो ब्रह्मणश्च फलसाधनत्वं प्रतिपादितम्। एतत्स त्यमित्युभयोस्सत्यत्वबोधकं नतु ब्रह्ममात्रस्य, तथासति चतुर्थैतच्छन्दवैयर्थ्यात् । ब्रह्मणः पथित्वेन पूर्व प्रतिपन्नतया तद्धर्मवि शिष्टस्यैव सत्यत्वस्य वाच्यतया निर्विशेषवादिमते कार्यकारणभावस्य सांवृतत्वेन पथित्वविशिष्टस्यासत्यत्वेन निर्विशेषमात्रसत्य

।

त्वकल्पनाया असम्भवात्। एवमुभयोरपि पथित्वोक्तिः सङ्गतिप्रदर्शनार्थी तत्र पूर्वकाण्डे कर्मणां स्वर्गादिफलसाघनत्वं यत् प्रतिपन्नं तत्रापि ब्रह्मणस्साधनत्त्रं वर्तते । तत्फलानामनित्यत्वप्रतिपत्त्या हेयत्वम्, तेन केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्बप्रति पत्तिः। ‘तमेतं वेदानुबचनेन’ इत्यादिश्रुत्या ब्रह्मविद्याफलेऽपि अङ्काङ्गिभावन अङ्किनो यत्फलं तदेबाङ्गस्य फलमिति

न्यायेन तदपि कर्मफलमिति वक्तुं शक्यते तत्रापि ब्रह्मणो हेतुत्वमिति द्वेधाऽपिब्रह्मविद्याङ्गतया कर्मब्रह्मणोः परस्परसङ्गतत्वेन अविरोधस्सिद्धः अङ्गिद्वारा नित्यफलसाघनत्वं एतेन भूतभव्ययोर्विषययोः ब्रह्मकर्मणोर्विषयतोऽविरोधः कर्मणां विनियोगविध्यन्तरेण प्रतिपन्नमिति फळतोऽपि न विरोधः । अङ्गाङ्गिक्रमानुसारेण विचारयोरपि नियतपौर्वापर्ये सिद्धथति अयमर्थः वृत्तिवाक्य एव व्यक्तः । कर्माधिमात्’ इत्यत्र अधिगमशब्द: ज्ञान प्राप्तिरूपार्थद्वयबोधतात्पर्येण प्रयुक्तः । (

‘ ब्रह्मविविदिषा ’ इत्यत्र विविदिषाशब्दः ‘तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदि षन्ति यज्ञेन दानेनं तपसाऽनाशकेन’ इति श्रुतिप्रत्यभिज्ञापनार्थः । श्रुतौ च ’ शान्तो दान्त उपरत स्तितिक्षुरसमाहितो ज्ञानं च विचारात्मकं विवक्षितम् ।

।

भूत्वा ’ इति समाघेःप्रतिपादनेन समाधिपूर्वकालिकध्यानस्यापि सिद्धया ’ विविदिषन्ति ’ इत्यत्र ध्यानरूपं ज्ञानंविबक्षितम्। अत्र ‘ अनाशकेन ’ इत्यत्र फलेच्छाविरहस्य प्रतिपादनेन तस्य सङ्गकर्तृत्वत्यागोपलक्षणतया फलसङ्गकर्तृत्वत्यागपूर्वक यज्ञा 2

दयो विवक्षिताः । तेषां च ध्यानरूपवेदाङ्गत्वं तृतीयाश्रुत्या प्रतिपन्नम् । ‘तमेतम्’ इत्यत्र तच्छब्दस्य ’ सर्वस्य वश| इत्यादिपूर्ववाक्यप्रतिपन्नसविशेषपरतया यशादीनां सविशेषध्यानात्वेन फलतो विषयतश्चाविरोधः सूचितो भवति । प्रति पादितकर्मब्रह्मज्ञानयोरङ्गाङ्गिभावेन तत्क्रमानुसारेण विचारक्रमोऽपि सिद्धः । एवं च ’ कर्माधिगमात्-कर्मप्राप्तेरनुष्ठाना दनन्तरं ब्रह्मध्यानेच्छायाः श्रुत्यादिसिद्धतया कर्मविचारानन्तरं ब्रह्मविचारोऽपि सिद्धयतीत्यर्थद्वयमपि सुस्थम् ॥ इत्यादि ‘तमेतम्’ • एतेन परोक्तः फलजिज्ञास्यभेदः न दूषणमिति परिहार उक्तो भवति । पूर्वकाण्डोत्तकर्मणामेव

न

श्रुतौ फलसङ्गकर्तृत्वत्यागपूर्वकमनुष्ठितानां ब्रह्मविद्याऽङ्गता अङ्गिनो यत्फलं तदङ्गस्यापि ’ इति न्यायेन विद्याफलं कर्मफ लमपि भवति । जिज्ञास्ययोर्भूतभव्यभेदेऽपि भूतब्रह्मज्ञानस्यापि उपासन रूपस्यानुष्ठान सापेक्षत्वेन जिज्ञास्ययोर्विरोधाभावात् ' एवं कर्माधिकृतस्यैव ब्रह्मविद्यायामधिकारेण अधिकृताधिकारत्वमपि सिद्धम् । कर्मब्रह्मविद्ययोरङ्गाङ्गिभावेनतद्विचारयोः’ शेषशेषित्वे प्रमाणमपि व्यज्यते अङ्गाङ्गिक्रमानुसारेण विचारक्रमोऽपि सिद्धयतीति वृत्तिकारमते परोक्ता: दोषा: नैव लग-” न्तीति वृत्तिवाक्येनैव सूचितम् ॥

अत्र उभयोस्सङ्गतेरस्फुटतया सङ्गतिप्रतिपादनमुखेन कर्मब्रह्ममीमांसयोरैकप्रबन्ध्यरूपैकशास्त्र

धबोधकवाक्योपादान

मुखेन अथशब्दस्य कर्मविचारानन्तर्यमेव युक्तमिति वृत्तिकाराशय इति साधयति–वक्ष्यति चेत्यादिना । अत्र वक्ष्यति

‘संहितमेतत् ’ इति वृत्तिवाक्येन सार्वशेषस्यैव औपनिषदत्वसाधनम्

२२ क

श्रीभाष्यम

कर्मब्रह्ममीमांसयोरैकशास्त्रयम् ‘सहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणेनेति शास्त्र कत्वसिद्धिः’ [बो.वृ] इति । श्रुतप्रकाशिका

रकम् ब्रह्ममीमांसा जगच्छरीरकः परमात्मशारीर: ‘तस्यैष एव शारीरआत्मा’ इति श्रुतेः । तद्विषयकं शास्त्रं शारीर

मित्युच्यते ‘ षोडशलक्षणेन ’ षोडशाध्यायेन संहितमिति नियतपौर्वापर्यैकव्याख्येयव्याख्यानरूपतया सङ्गतमितिभावः । ‘अर्थैकत्वादेकं वाक्य’ मिति न्यायेन प्रधानप्रतिपाद्यैक्याद्व्याख्येयस्य वेदस्यैकप्रबन्धत्वं भवेत् - तच्चोपपद्यते पुरुषार्थपरत्वाद्वे

दस्य ब्रह्मपरत्वाद्वा। ‘सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति ’ ’ वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इतिहि श्रुतिस्मृती । वेदार्थविचार ८

स्यानुगतत्वावन्मीमांसाया एकप्रबन्धत्वम् । अनेनैकशास्त्रयेण धर्माधिगमध्य पूर्ववृत्तत्वमाक्षिप्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

कर्मब्रह्ममीमांसयोरैकशास्त्रयम् ’ संहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणेन ’ इति शास्त्रकत्वसिद्धिरिति वाक्ये— परायणं तिष्ठमान स्य " ब्रह्म ‘शारीरक ’ शब्दद्वयपर्याीलोचनया ’ तत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म सरातिर्दातुः वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरि 6

च !

८

तद्विदः’ इति श्रुतिरत्र विवक्षितेति सूच्यते ।

औपनिषदं पुरुषम्’ इत्यत्र पुरुषशब्दः स वा अ

शयः’ इति निर्वचनलब्धार्थमाचष्टे अतः शारीरशब्दसमानार्थकः पुरुषशब्द: । ’ अनुपपत्तेस्तु न शारीर: ’ ‘ नच ।

स्मार्तमतद्धर्माभिलापाच्छारीरश्च ’ इति सूत्रद्वये शारीरशब्देन जीवनिर्देश: ’ शब्दविशेषात् ’ ‘उभयेऽपिहि भेदैनैनमधी यते’ इति सूत्रद्वये देहजीत्रयोरिव जीवब्रह्मणोरपि शरीरशरीरिभावेन भेदजोधतात्पर्यकतया अन्यार्थः । एवं च ’ तस्यैष एव शारीर आत्मा इत्यत्र आनन्दमयस्य ब्रह्मत्ववादिनां वृत्तिकाराणां शारीरशब्दस्सर्वशरीरपरः इत्यभिप्रायः स्फुटः । अत: शारीरकशब्दः उदाहृत श्रुत्युक्तदिशा सर्वशरीरिणः उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वसूचनार्थः । तस्यैव ’ विज्ञानमानन्दंब्रह्म ' इत्यत्र ब्रह्मशब्देन निर्देशेन तच्छ्रुतौ कर्मब्रह्मविद्याफलदातृत्वस्य ब्रह्मणि प्रतिपादनेन कर्मब्रह्मणोस्सङ्गतिमत्वेनाविरोधस्सू चितो भवतीत्यभिप्रेत्य इत्थमुक्तिः । तेन ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यत्र ब्रह्म सविशेषमेव विवक्षितम्, न पुनर्निर्वि शेत्रमिति सिद्धयति । एवं शारीरशब्देन सर्वशरीरिबोधकेन परस्य जीवशरीरसंबन्धबोधनेन सुषुप्तौ तत्तज्जीवाधारत्वं परमा त्मनः यत् श्रुतिसिद्धं तत्सूचितं भवति । अनेन ’ सुषुप्तयुत्क्रान्त्योर्भेदेन ’ इति सूत्रोक्त:: जीवब्रह्मभेदोऽपि सूचितः । एवं ’ अन्थार्थतु जामनिः प्रश्नव्याख्यानाभ्यामापैचैवमेके’ (१.४.१८) इत्यत्र ‘अपिचैवमेक ’ इति एकशब्देन वाज सनेयिनां विवक्षया सुषुप्तिप्रकरणे ’ य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्छेते ’ (बृ.४.१.१६) इति वाक्योक्तः जीवब्रह्मभेदः अभिप्रेतः । अस्यार्थस्य परेषामपि संमततया ‘तमेतं वेदानुवचनेन ’ इत्येत ्पूर्व ’ य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्छेते’ (बसर्वस्येशानः ृ.६.४.२२)तमेतंइत्यवेदानुवचनेन त्रापि जीवब्रह्मभेदब्राह्एवमणा विविदिषन्ति’ विवक्षित इति सूत्रकाराशयः न ि र ् ण े त ु ं शक्यते । तदनन्तरं ' सर्वस्य वशी इत्यत्र तच्छन्दार्थोऽपि जीवभिन्नः परमात्मैव विवक्षित इति 1 तज्ज्ञाने कर्मणामङ्गत्वस्य युक्ततया कर्मब्रह्मज्ञानयोःपरस्परसङ्गतत्वेन कर्मब्रह्ममीमांसयोः : सङ्गत ्वेनैकप्रबन्ध्यरूपैकशास्त्रयं अप्रकम्प्यमितिव्यञ्जितम् । सङ्गतिविशेषेण विशिष्टक्रमम् इति वाक्यविवरणे| अयमर्थः व्यक्तीभविष्यति ॥ इत्युक्त्या जैमिनीयेन षोडशलक्षणेन ,

.

सङ्गतिग्रन्थे दीधितिकृता ’ सङ्गतिरेकवाक्यत्वसाधिकेति निरूपितम्

. .देवताविचाररूपऽपि कर्मविचारान्तःपात्येवेति सिद्धयति । शारीरकमिति ब्रह्मसूत्रचतुरध्यायपरम् । ‘स्व ्यतिरिक्तं ६७

[ जिशासा १-१-१

सिद्धान्ते शारीरकशब्दार्थः परोक्तार्थानुपपत्तिश्च

२३

गूढार्थसंग्रहः

।

।

चेतनाचेतनवस्तुजातं स्वशरीरमिति स एव निरुपाधिकशारीर आत्मा । अतएवेदं परंब्रह्माधिकृत्य प्रवृत्तं शास्त्रं शारी रकमित्यभियुक्तैरभिधीयते इति आनन्दमयाधिकरणे वक्ष्यते । यद्यपि ‘अधिकृत्य कृते ग्रन्थे’ इति सूत्रशेखरे शारी रकमिति जीवमित्यर्थः शरीरशब्दात् ‘तस्येदमित्यणिस्वार्थे क: ’ इत्युक्तम् तथाऽपि अत्रासङ्कुचितार्थस्यैव ग्राह्यतया एकशरीरसंबन्धी न विवक्षितः ‘तत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इति श्रुतिघटक पुरुषशब्द निर्वचनत्रये बृहदारण्यकोक्ते ‘स वा

।

• अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः’ इति सर्वशरीरसंबन्धिन एव एकस्मिन्निर्वचनेऽभिधानात् । स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् सर्वा न्याप्मन औपत्’ इत्यत्रापि असङ्कुचितार्थस्यैवोक्तेश्व, शारीरकशब्देऽप्यसङ्कचितार्थ एव ग्राह्य इतीत्थमुक्तम् । नागेशोक्त प्रकारेण ’ स्वार्थ कः यद्यपि ’ अधिकृत्य कृते ग्रन्थे ’ इति सूत्रेण छ प्रत्ययविधानेन शारीरकीयमित्येव वाच्यम् । तथाऽपि एतन्महाभाध्ये ‘लुनाख्यायिकाभ्यो बहुलम्’ आख्यायिकाभ्यो बहुलं दुव्वक्तव्यः वासवदत्ता सुमनोत्तर्रा (

।

।

"

आत्माऽस्तित्वे

"

इत्युक्त्या आख्यायिकाशब्दस्य शास्त्रोपलक्षणतया छ प्रत्ययस्य लुपि शारीरकमिति सिद्धयतीत्याशयः ।

शारीरके वक्ष्यामः’ इत्युपबर्षवाक्यं परैरपि उदाहृतम् । एतेन वृत्तिकारयोरुभयोरपि शारीरकशब्दस्योक्तार्थपरत्वमेवाभिप्रे तमिति सिद्धम् ॥

एतेन ‘ शरीरमेव शारीरकं तत्र निवासी शारीरको जीवात्मा तस्य त्वंपदाभिधेयस्य तत्पदाभिषेयपरमात्मरूपता ।

मीमांसा या सा तथोक्ता’ इति भामतीविवरणमनुपादेयम् ‘ शारीरके वक्ष्यामः’ इति उपवर्षवाक्ये शारीरकशब्दस्य शास्त्र एव प्रयोगेण तत्रेत्थमर्थकल्पनायाअसम्भवात् । ‘ त्वंपदाभिधेयस्य तत्पदाभिधेयपरमात्मरूपता मीमांसा’ इत्यस्या प्यौत्येक्षिकत्वात् । ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषम्’ इति श्रुतिविरोधाच्च ॥

एतेन ‘ शरीरमेव शरीरकम् शरीरके भवः शारीरको जीवः । तमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः शारीरकः । तदिह वेदा

न्तानां जीवस्य तत्त्वमधिकृत्य प्रवृत्तानां ब्रह्मरूपतायां पर्यवसानमिति कथयितुं प्रणीतानां शारीरकं जीवतत्वमधिकृत्य कृतत्वमस्तीति शारीरकाभिधानात्’ इति पञ्चपादिकोक्तिरप्यनुपादेयैव । आनन्दमयाधिकरणभाष्यसूक्तौ ’ परं ब्रह्म’ इति निर्देश: ’ एतद्वै सत्यकाम परंचापरं च ब्रह्म ’ इत्युक्तं परं ब्रह्म परं पुरुषमभिध्यायीत, परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते’ (प्र) इति श्रुत्युक्तपरमपुरुषरूपमेवेति स्फुटं प्रतीत्या सर्वशरीरिण एव परब्रह्मत्वबोधनार्थः ॥

।

एतेन ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यादिसमानाधिकरणवाक्ये अन्तर्याम्येव विवक्षित इति परसंमतवाक्यार्थोऽपि न श्रुत्याय. • नुगुण इत्यपि बोधितम् । सर्वशरीरित्वं सर्वान्तर्यामित्वेनैव सृष्टिसमकाल एव सृज्यवस्त्वनुप्रवेशात् । अनुप्रवेश मुक्ति । दयामूलक इति मैत्रायणीयब्रह्मबिन्द्वादिश्रुति, गीतादिसिद्धः । ‘-हार्दानुगृहीतश्शताधिकया ’ इति सूत्रम् |तेन च 20

'

वेदान्तवाक्यविचाररूपशारीरकमीमांसायामधिकरोति

'

घटतइत्यत्रैव

वेदान्तविचाररूपत्वमपि

शारीरकस्य

म्भवतीति

:

• राप दयामूळेति सिद्धयति । एवमङ्गीकारे सृष्टिवाक्यनां मुक्तिवाक्यानां ‘तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यानां च अर्थनिर्णयस ’ वाक्येन स्फुटीकरिष्यते । परमते महावाक्यानामेव तात्त्विकप्रामाण्यं तदितरवाक्यानांतु व्यावहारिकप्रामाण्यमिति कल्पन ‘नया कर्मब्रह्मणोरेकविधप्रमाविषयत्वासम्भवेन ‘एष पन्था एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम्’ इति श्रुतिविरोध: ‘वृत्तात्कर्माधिगमात् ' इति वृत्तिवाक्ये विवक्षित: दुष्परिहर एव स्यात् । शारीरकशब्दस्य जीवपरत्ववादिपरपक्षाङ्गीकारेऽपि शारीरशब्दस्यैव प्रामुक्तदिशा इति

जीवपरत्वेन प्रागुदाहृतसूत्रयोः प्रयोगात् ’ अनुकम्पायाम् ’ (पा.सू. ५.३.७६) इति कप्रत्ययस्सम्भवति

परमात्मानुकम्पितजीवस्यैव विवक्षणेन अन्तर्यामिपरतन्त्रता जीवस्यार्थतस्सिद्भयतीति न परेष्टार्थसाधनं सम्भवति’॥अधिकृत् शारीरकमिति व्यवहारनिर्वाहोऽपि तन्मते न सम्भवति ब्रह्मसूत्राणामाख्यायिकात्वं नाङ्गीक्रियतइति ।

कृते ग्रन्थे ’ इति विह्नितछप्रत्ययस्य लोपो न सम्भवतीत्याग्रहेऽपि ‘शारीरं कायति प्रतिपादयतीति शारीरकम्। केगे ६८

( श्रु.प्र) ब्रह्मणो धर्मत्वेनैकशास्त्र साधनम्

जिशासा १-१- १]

२४

श्रुतप्रकाशिका

ननु यद्यैकशास्त्रयं कर्मब्रह्मविचारयोः तर्हापक्रमे साधारणार्थः प्रतिज्ञायेत अथातो वेदार्थजिज्ञासति । नचैवंप्रति

ज्ञातम् किंतु पूर्वभागासाधारण एव प्रतिज्ञात: ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ इति । इत्यत्र ब्रूमः ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा इत्येवो भयभागसाधारणार्थप्रतिज्ञा | कर्मविचारस्तु ब्रह्ममीमांसातृतीयलक्षणचतुर्थपादे सङ्गतः । ब्रह्मविचारान्तर्भावेऽपि पृथ करणमुपपद्यते यथा निग्रहान्तर्भूतच्छलजात्योराह्निकभेदेन पृथगुक्तिः । यथा च निग्रहान्तर्भूत हेत्वाभासानामध्यायभेदेन ।

पृथगुक्तिः । पृथक्करणं च बहुग्रन्थप्रतिपाद्यत्वात् । तत्र पूर्वभावित्वमुपजीव्योपजीवकभावादि वक्ष्यमाणहेतुनिबन्धनम् ॥ प्रतिपत्तिसौकर्यलक्षणक्रमातु एतदुक्तं भवति । अर्थक्रमाद्ब्रहामीमांसा तृतीयलक्षणचतुर्थपादेन कर्मविचारस्सङ्गतः ॥

कर्मविचारस्य पूर्वभाव इति । एवं वा साधर्म्यवैधर्म्यसमयोर्जात्योः कथनॆन यथा * प्रतिधर्मसमोभयानुयायिन्यर्थसिद्धा । एवं भागद्वयासाधारणार्थप्रतिज्ञाद्वये कृते साधारणार्थप्रतिज्ञानमार्थ स्यात् । साधारणार्थे प्रतिज्ञातेऽप्यसाधारणार्थस्तु पृथ

गेव प्रतिज्ञातव्यः । धर्मजिज्ञासायां प्रतिज्ञातायामपि ‘अथातश्शेषलज्ञणम्’ ‘अथातःऋत्वर्थपुरुषार्थयोर्जिज्ञासा ' इत्यादौसाधारणार्थप्रतिज्ञा कृता, अतो भागद्वयासाघारणार्थप्रतिज्ञानेन तदनुगतसाधारणार्थप्रतिज्ञानमार्थे स्यादिति प्रथमं अथातो धर्मजिज्ञासा इति प्रतिज्ञातं नतु वेदार्थजिज्ञासेति, अथवा # अथातो धर्मजिज्ञासेत्येव साधारणप्रतिज्ञा |

अलौकिकश्रेयस्साधनंहि धर्मः तदनुयायिप्रतिपाद्यम् धर्मश्च साध्यसिद्धभेदेन द्विविधः । सिद्धरूपे वस्तुनि धर्मशब्दप्र ,

योगो महाभारते दृष्टः । यथा

ये च वेदविदो विप्रा येचाभ्यात्मविदो जनाः । ते बदन्ति महात्मानं कृष्ण धर्म सनातनम् ॥

इति तथाऽभियुक्तैश्च अलौकिकत्वेसति श्रेयस्साघनत्वं धर्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं मन्वानैस्सिद्धरूपेऽर्थे धर्मशब्दःप्रयुक्तः । न ताद्रूप्येण धर्मता ॥

• द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यते । * तेषामैन्द्रियकत्वेऽपि

इत्यादौ तत्र द्रव्यादिसद्भावेऽपि क्रियाप्राधान्यात्साध्यधर्मपर: पूर्वभागः । उपासनातदङ्गसद्भावेऽपि ब्रह्मप्रधानत्वात्सिद्ध धर्मपर ऊर्ध्वभागः । अतः उभयभागविचारसाधारणी प्रथमप्रतिज्ञा । तत्र धर्मशब्दस्य साध्यधर्मविषयतया प्रसिद्धिप्राचु र्येण बुद्धिस्थत्वात्पूर्वभागप्रतिपन्नत्वेन प्राथम्याद्धर्मजिज्ञासापदेनैव * तन्त्रेण वाऽर्थतो वा प्रतिज्ञात ्वोप त्तेश्च, तल्लणमुक्तं चोदनासूत्रे । सिद्धरूपधर्मविशेषस्य च साधारण प्रतिज्ञयैवार्थतः प्रतिज्ञातत्वेऽपि तस्य बहुग्रन्थव्यवधानाच्छन्दाबोध्यत्वश परिजिहीया च पुनःप्रतिज्ञा कृता । तस्य लक्षणमुक्तं जन्मादिसूत्र इति युक्तमैकशास्त्रयम् ॥

ननु पूर्वभागस्य साध्यधर्मप्रधानत्वोक्तिरुद|हृतवचनेन विरुध्यते तत्र पूर्वभागेऽपि सिद्धरूपस्य परस्य कर्माराध्य

तथा प्रधानप्रतिपाद्यत्वावगमात् । तस्मिन्वचने वेदविच्छन्दोहि पूर्वभागाभिज्ञपरः गोबलीवर्दनयात् । ‘विष्णुनामा स

वेदेषु वेदान्तेषु च गीयते ।’ इत्यनेनैकार्थ्याच्च । नच गुणभावेनैव कर्मणः प्रतिपाद्यत्वमित्यविरोधः प्राधान्येन प्रति पाद्यत्वस्य जैमिनेरभिमतत्वात् । भवद्भिरपि तथोक्तत्वाच्च, सत्यम् । वस्तुतः प्राधान्यं परमात्मन एव यथा राज्ञः तात्पर्य •गोचरत्वलक्षणम् | शाब्दं प्राधान्यंतु कर्मण एव यथा राजपुरुषस्य । तच्चातिरस्कृतम् । त ्र तस्य परमात्माराघनरूपत्वा नवगमात् । नच तदवगमोऽवश्यं सम्पाद्यः, अन्तवत्स्वर्गादिफलप्रदत्वे कर्मणां परदेवताज्ञान नैरपेक्ष्यंहि श्रुतिस्मृतिभ्यामव•

" गम्यते । ‘यो हवा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिलोके जुहोति यजते तपस्तप्यते चहूनि वर्षसहस्राण्यन्तवदे अहंहि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । नतु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥

वास्य तद्भवतीति’ ॥

६९

२५

ब्रह्मणो धर्मत्वेन प्रतिज्ञातकर्मब्रहारूपार्थमेदेऽप्यैकशास्त्रयोपपत्तिः

[ जिज्ञासा १ - ११

श्रीभाष्यम

अतः प्रतिपिपादयिषितार्थभेदेन पट्कमेदवद्ध्याय मेवश्च श्रुतप्रकाशिका

इति च । अतस्तन्नैरपेक्ष्यलक्षणमपि प्राधान्यमस्ति कर्मणः । अतः पूर्वभागे कर्मणः प्रागवगतं प्राधान्यं पश्चादबगन्तव्यं ।

परमात्माराधनरूत्वंचाविरुद्धम् अतः प्रतिज्ञोपपत्तेश्शास्त्रक्यं युक्तम् । * यद्यपि कर्मब्रहामीमांसयोरैकशास्त्रयमविवक्षितं ।

जमिनिना । तथाऽपि तदङ्गीकृत्य तदेकशास्त्रतया बादरायणेन ब्रह्मसूत्रप्रणयनं युक्तम् यतः -

|

अतदर्थतया क्लृप्तमपि योग्यमपेक्षितम् तादर्थ्यमर्हति ग्रामे कल्प्ये पूर्वतटाकवत् ॥

विवक्षितत्वं सम्मवश्च दर्शितः । अतश्च शास्त्रैक्यं युक्तम् ॥

नन्चिदमयुक्तमैकशास्त्रयम् । शारीरकशब्दस्चिता प्रधान प्रतिपाद्यभेदाञ्जैमिनीयशब्द सूचिता कर्तृभेदात्तदुभयपलि

तात्प्रयोजनभेदादर्थविरोधाच्चेत्याशङ्कां परिहरति अतःप्रतिपिपादयिषितेति । अतः वृत्तिकारोक्तादेकव्याख्येयव्यान ।

रूपत्वसम्बन्धादित्यर्थः। षट्कभेदः पूर्वमीमांसायाम् । अध्याय भेदस्तत्रोत्तरत्र च निदर्शनार्थमुक्तौ। अर्थमेदाभावेश्येकं

षट्कनेकाथ्यायो वा स्यात् । अन एकात्रयवित्वेसिसत्यत्रान्तरार्थनंदो न महावाक्यैकत्वविरोधी यथा पदार्थभेदो वाक्या

र्यैकत्वाविरोधीति भावः। अनेन प्रतिपाद्यभेद: परिहृतः । प्रयोजनभेदश्चार्थास्परिहृतः पट्कद्वयन्चिन्तित प्रकृतिविकृति प्रयोजनभेदस्य शास्त्रभेदकत्वाभावात् । अनेन वृत्तिग्रन्थगतषोडशलक्षणशब्दतात्पर्ये च ऊर्जितम् । पूर्वोत्तरमीमांसाशब्देन जैमिनीयशारीरकशब्दौ च विवृतौ । प्रतिपिपादयिषितशब्देनार्थविरोध:परिहृतः । प्रतिपादयितुमिष्टहिं प्रतिपिपादयिषितम् सच तात्पर्य॑विषयोऽर्थः विरुद्धतया प्रतीयमानेषु देवतानिरासादिषु न तात्पर्यमित्यभिप्रायः ॥ गूढार्थसंग्रहः

शब्दे ’ इति धातुसच्चात् ’ इति शारीरकशब्दस्य शास्त्रपरत्वमप्रकम्प्यम् । एवं च शारीरकमीमांसेत्यादौ एतदनुरोधेन

कर्मधारयो वा कर्ममीमांसा ब्रह्ममीमांसेत्यादिवत् शारीरकस्य मीमांसतितत्पुरुषोवाऽस्थेयः । अतथ्य आनन्दमंयाधिकरण

वश्यमाणार्थस्य न कोऽपि विरोध इति सिद्धम् ॥

एवैकप्रबन्ध्य

अथातो धर्मजिज्ञासा अथातो ब्रह्मज्ञिज्ञासा इति प्रतिज्ञातार्थभेदेन कर्मब्रह्ममीमांसाभेदव्यवहार

।

बाधकः इति शङ्कामपाकरोति—अतःप्रतिपिपादयिषितार्थभेदेनेति अत: ‘संहितमेतत् ’ इति वृत्तावैकप्रबन्ध्यसधना दिव्यर्थ: । षट्कभेवदिति । पूर्वमीमांसायां प्रकृतिः, विकृतिः, उपदेशः अतिदेशः, इत्यर्थभेदेन“अथातशे षट्क भेदबोधकशब्दभेदस्य सूत्रेऽस्फुटतया सूत्रेऽपि स्फुटार्थभेदचोधकोदाहरणान्तरमाह – अध्यायभेदवदिति । षक्षणम्’ इत्यादिसूत्रोक्तार्थभेदेन अध्यायभेदवदित्यर्थः । एतत्सूत्रस्य तन्त्रवार्तिकोक्त तृतीय तदाद्यध्यायदशकप्रतिज्ञा परत्ववत् धर्मजिज्ञासासूत्रस्य प्रतिज्ञाद्वयपरत्वमित्येतेन व्यञ्जितम् ॥

पूर्वोत्तरमीमांसयोर्भेइति । ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इति प्रतिज्ञातार्थस्य सर्वानुगतत्वेन

यथाकर्ममीमां

साया: ऐक प्रबन्ध्यं तथेति भावः । ननु ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इति प्रतिज्ञातार्थस्य द्वादशाध्यायानुगतत्वेन कर्म मीमांसायाः एकप्रबन्धत्वरूपैकशास्त्रत्वं उक्तम् । देवताविचाररूपसङ्कस्यापि धर्मान्तःपातित्वेन कर्ममीमांसात्वमप्यस्तु। ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यादि चतुरध्याय्याः प्रथमप्रतिज्ञातार्थानुगमाभावेन एकप्रबन्धत्वं नैव युक्तम्। श्रुतावपि

कर्मब्रह्मशब्दभ्यां पूर्वोत्तरभागप्रतिपाद्यार्थभेदस्य स्फुटममिधानादितित्-न; श्रुतिघटककर्मशब्द विहाय अथातोधर्म जिज्ञासा’ इत्यत्र धर्मशब्देन कर्मणो निर्देश: अर्थद्वयबोधतात्पर्यकः धर्मशब्द:पुरुषार्थसाधनपरः । कर्महाविद्याल -6

७०

२६

(श्रु.प्र) पूर्वोत्तरमीमांसाऽर्थद्वयविरोधश्शङ्कापरिहारः

श्रुतप्रकाशिका

नन्त्रैवं कथमभिधीयते ? आम्नायस्य क्रियार्थत्वात्सिद्धपरवाक्यानां तच्छेषत्वंहि सूत्रकारेण कण्ठोक्तम् । तच्च विरु

ध्यत एवं अतश्शास्त्रभेद इति । नैवम्-‘पदे जुहोति’ ‘आहवनीये जुहोति’ ‘न हिंस्यात्’ ‘पशुमालभेत ' इतिवत् । शास्त्रान्तरे ‘ कर्मण्यण्’ ‘आतोऽनुपसर्गे कः’ इतिवच्चोत्सर्गापवादनयेन शास्त्रैक्याविरोधात् । सामान्येन

सिद्धपरवाक्यानां क्रियाशेषत्वेऽभिहिते सिद्धपरवाक्यविशेषस्य किं विधिशेषत्वं नवेति विचार्य स्वयं पुरुषार्थविरहिणामेव सिद्धपराणां क्रियाशेषत्वम् । स्वयं पुरुषार्थपर्यवसायिनांतु सिद्धपरवाक्यानामतच्छेषत्वमितिहि निर्णेतुं युक्तम्। यथा होमस्य सामान्येनाहवनीये प्राप्तत्वेऽपिहोमविशेषस्य पदे कर्तव्यत्वनिश्चयः । यथा च सामान्यतो हिंसानिषेधेऽपि हिंसाविशेषस्य कर्तव्यतोक्तिः, यथा च सामान्येन कर्मण्युपपदे घातोरणिप्राप्तेऽप्याकारान्ताद्धातोःकप्रत्ययविधिः । नच तत्र शास्त्रभेदः । तद्वत् देवतानिराकरणे चन तात्पर्यम् । अश्रुतवेदान्तानां कर्मण्यश्रद्धानिवारणाय कर्मप्राधान्यपरत्वात्तस्य । नहि निन्दा नियं निन्दितुं प्रवर्त े अपितु निन्दितादितरत्प्रशंसितुमितिहि न्यायविदः । * यद्वा वेदप्रामाण्यकर्मावश्यकर्तव्यतातात्पर्या तिशयात्। तत्प्रतिपक्षनिराचिकीर्षयाऽन्वारुह्यवादो देवतानिरासोक्तिस्स्यात् । अभिमततराथनादरेणापि विपक्षव्युदासो दृश्यते यथा—–अभीष्टार्थव्ययेनापि जयति क्षेत्रहारिणम् । लब्धक्षैत्रैर्न दुष्प्रापस्स्यादर्थ इति निश्चयात् ॥

एवमभिमततरेश्वराद्यनादरेणापि वेदप्रामाण्यसमर्थने पश्चादभिमतसिद्धिरयललभ्येति जैमिनरभिप्रायः । तसिद्धि प्रकारश्च * ‘तदुक्तरात्रिसत्रन्यायाद्यधीन ’ इत्युत्तरत्र व्यक्तीभविष्यति । नच तत्सिद्धिमभ्युपगच्छतस्तदनादरवादव्याघात: अन्यार्थतु जैमिनि: ' तस्यान्वारुह्य कृतत्वात् । कथमन्वारुह्यवादत्वनिश्चयः उच्यते –’ सम्पत्तरिति जैमिनि: ‘ परंजैमिनिर्मुख्यत्वात् ’ ’ ब्राह्मण जैमिनिः’ इत्यादिभिर्ब्रह्मसूत्रैरेव जैमिनेः ब्रह्मस्वरूपतद्गुणत दुपासनतत्फलाद्यभ्युपग ज्ञानवत्वावगमाञ्चेति । अतो 9

(

Kinston

मस्य प्रतिपन्नत्वात्, महाभारते च हयशिरउपाख्यानादिषु भगवद्व्यासोपदेशलब्धपरमात्मत विरुद्धार्थे तात्पर्याभावान्नार्थाविरोधः ॥

नन्वर्थविरोधो दुष्परिहरः । तथाहि विशेषातिदेशनिरूपणपरेऽष्टमेऽध्याये विकृतिषु प्रकृतिधर्मातिदेशे कर्तब्येसति

कस्मिन्कर्मणि कस्य कर्मणो धर्मातिदेशःप्राप्त इत्यपेक्षायां यस्य कर्मणो येन कर्मणा द्रव्यसाम्यं देवतासाभ्यं वा भवति,

• तस्मिंस्तद्धर्मोतिदेष्टव्य इति स्थितम् । तत्र यस्य केन चिह्व्यसाम्यं, केनचिद्देवतासाम्यं च भवति तस्मिन्द्रव्यसाम्य

वत एव कर्मणो धर्मातिदेश: नतु देवतासाम्यवत इति द्रव्यप्राधान्यमुक्तं जैमिनिना-’ द्रव्यदेवतासाम्ये द्रव्यं बलीयः इति नच द्रव्यप्राधान्योक्तेरतिवाद त्वम्, अनुष्ठानविरोधात्, द्रव्यप्राधान्येन ह्यनुष्ठानं दृश्यते, अतो द्रव्यप्राधान्यं वदतो जैमिनेर्देवतानिरासे तात्पर्यमस्तीति । अत्रोच्यते– * नात्र द्रव्यदेवतयोस्सद्भावासद्भावाभ्यां प्राधान्याप्राधान्ये विवक्षिते । अपितु विलंबितांविलंत्रितप्रवृत्तिप्रमाणविषयत्वाघीने द्रव्यह्मविलंबित प्रत्यक्षगम्यम् । देवतातु विलंबितशास्त्रगम्या, विलंबा विलंबावेवहि श्रुतिलिङ्गादिषु प्रत्यक्षांनुमानादिषु च पूर्वोत्तरप्राबल्यदौर्बल्यहेतू ॥

ननु हविष्ट्वं शास्त्रैकसमधिगम्यमिति न द्रव्यस्यापि प्राधान्यमितिचेत्, चरुपुरोडाशादिकद्रव्यंहि प्रत्यक्षम्

। हवि

ट्वाख्यधर्म ात्रमेव त ्र शास्त्रावगम्यम् । देवतायास्तु स्वरूपं श्रेयस्साघनत्वादिधर्मश्चोभयमपि शास्त्रगम्यम् । अतस्वरू

पतो धर्मतश्च विलंबितमानगम्यत्वाद्देवताया अप्राधान्यम् । धर्म ात्रस्य शास्त्रगम्यत्वेऽपि धर्म्यशेनाविलंबितमानगम्यत्वा

दपरा्धबिएवमर्थान्तराण्यप्यविरोधेन षःप्राधान्यम् । अत: प्रानेतुंधान्यशक्यानीति ाप्राधान्य ोः नार्थविरोधः प्रमाणद्वारकत्॥वेन स्वरूपासद्भावे तात्पर्य नास्तीति देवतानिरासोक्तिरन्य 216

[ जिज्ञासा १-१-१

धर्मजिज्ञासापदस्यार्थद्वयप्रतिज्ञापरत्वेनैकशास्त्रयम्

२७

श्रीभाष्यम्

मीमांसाशास्त्रम् ‘अथातो धर्मजिज्ञासे’ त्यारभ्य ‘अनावृत्तिश्शब्दादनावृत्तिश्शब्दात् ' इत्येवमन्तं सङ्गतिविशेषेण विशिष्टक्रमम् ॥ श्रुतप्रकाशिका

ननु ब्रह्मसूत्रैरेब जैमिनिपचमनूद्य प्रतिक्षेपादर्थंविरोधो दुष्परिहरः । तथाहि ‘फलमत उपपत्तेः’ इत्यत्रेश्वरस्य। फलप्रदत्वोत्या ‘धर्मंजैमिनिः’ इति धर्मस्य फलप्रदत्वमनू प्रतिक्षितम् ? न । श्रुतत्वोपपत्तिभ्यां कालान्तरभाविफल सा धनमात्रे जैमिन्यभिहिते ताभ्यामेवात्र फलसाधनविशेषसिद्धेरुक्तत्वात् ॥

ननु ‘शेषत्वात्पुरुषार्थवादो यथाऽन्येष्वितिजैमिनिः’ इत्यत्र वेदान्तोदितज्ञानस्य कर्मशेषतयाऽऽत्मनां

कर्मशेषत्वोक्तिः ‘ अधिकोपदेशात्’ इति सिद्धान्तेन विरुध्यते । नच विकल्पेन निर्वाहस्सम्भवति वस्तुविकल्पायोगात् नच जैमिना परमतमुपन्यस्तमिति वाच्यम् ; जैमिनिमतत्वेन सिद्धान्तिना प्रतिक्षेपायोगात्, नैवम् । *विपक्षनिरासार्थस्य जैमिनेरन्वरुह्यवादस्य तथोपन्यासप्रतिक्षेपोपपत्तेः । अन्यथा परंजैमिनि: ’ इत्यादिसूत्राणां मिथोविरोधो भारतोक्ति ८

।

विरोधश्च जैमिनेरम्बारुह्यबादमजानतांतु तदुक्तेस्तत्वबुद्धिस्स्यादिति तन्निवारणाय ब्रह्मसूत्रे तदुपन्यासनिरासौ कृतौ अत एब ‘ पर।मर्शं जैमिनिः’ इत्यत्र नैष्ठिकाद्याश्रमप्रतिक्षेपोऽपि परिहृतः ‘ततस्य’ इत्यत्र नैष्ठिकाद्याश्रमभ्रंशस्य जैमिन न्यनभिमतत्वाभिधानात् नह्याश्रमानभिमतौ तद्वंशानभिमतिसंभवः । अतो वीतरागव्यतिरिक्तानामग्निहोत्रादिष्वश्रद्धानि वारणार्थ आश्रमान्तरप्रतिक्षेपः पूर्ववदन्वारुह्यवादः | सच पूर्वमीमांसायामसूत्रितः । अनधिकारोक्तेर्वस्वादिदेवताऽभ्यु तथाऽप्यौ डुलोम्यादिमतबदनूद्य ।

निरस्तः नच मधुविद्यायां वस्वाद्यनधिकारोक्तिरधिकारोक्त्या विरुध्यत इति वाच्यम् ;

पगमचिह्नत्वेन शास्त्रैक्याविरुद्धतया तदुद्घाटनवैयर्थ्यात् ‘भावं जैमिनिः’ इत्यादिसूत्रोक्ताश्च पक्षाः शास्त्रैक्याविरुद्धाः ।

कर्मविचारे तेषामसमर्थन।दिति न तत्पर्यनुयोगावकाशः । तस्मान्नार्थविरोधः कर्तृभेदपारहारस्तु प्रसिद्धत्वान्न कण्ठोक्तःपाणि। अतएव च शब्दसूचितो वा धूर्तस्वामिकपर्दिकर्तृकस्यापस्तम्बीयसूत्रव्याख्यानस्य व्याख्येयैक्यादेक प्रबन्धत्वंहि दृष्टम् नीयसूत्रपूर्वोत्तरवृत्त्योश्च वामनजयादित्यकर्तृयोर्व्याख्येयै क्यादेकव्याख्यानत्वं दृष्टम् | तस्मादुपपन्नमैकशास्त्रयम् ॥ अस्त्वैकशास्त्रयम्। ककं पौर्वापर्यनियमहत्याशङ्कां परिहरन्वृत्तिग्रन्थस्थं संहित मिति पदं विवृणोति-मीमांसेति । सङ्गतिविशेषेणेति । क्रमविशेषान्वितमैकशास्त्रयंहि संहितमित्यनेनाभिप्रेतम् । आरभ्य एवमन्तमिति पौर्वापर्यानियम उक्त: गूढार्थसंग्रहः

दातृत्वं ‘रातिर्दातुःपरायणं तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्यत्र श्रुतौ ब्रह्मणोऽभिहितम् । एतेन औपनिषद पुरुषाभिन्न ब्रह्मणः (एष पन्था एतत्कर्म धर्मत्वमुपपादितं भवति । अयमर्थः ‘संहितमेतच्छारीरकम्’ इत्यत्र शारीरकशब्दे सूचितः । एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम्’ इत्यत्रापि पथित्वस्य कर्मब्रह्मणोरुभयोः प्रतिपादनेन उभयसाधारणधर्मेण एक प्रबन्धत्वरूप एकशास्त्रत्वं निर्वहति । एतेन प्रथमप्रतिज्ञातार्थानुगमः चतुरध्याय्यां सम्भवति । प्रसिद्धिप्राचुर्येण धर्मशब्दस्य कर्मार्थेऽपि तात्पर्याजी 6

कारेण ’ अथातश्शेषलक्षणम्’ इत्यत्रेव असाधारणप्रतिज्ञाविवक्षाऽपि सिद्धयति ॥

‘ मीमांसान्यायविस्तर: इत्यादिप्रमाणेषु मीमांसाशब्देन निर्देशेऽपि '

उक्तं सर्वमभिप्रेत्यैव ‘ पुराणन्यायमीमांसा '

एकप्रन्धत्वरूपैकशास्त्रत्वपर इति मनसि निधाय ’ संहितमेतत् ’ इत्यादेरर्थमुपसंहरति-मीमांसाशास्त्रमित्यादिना !!

सङ्गतिविशेषेण विशिष्टक्रममिति । सङ्गतिविशेषाः श्रुतप्रकाशिकायां दर्शिताः । विशिष्टमम्-‘नियतक्रमम् " |

इति तत्त्वटीका क्रमविशेषवत् इत्यर्थः इति श्रुतप्रकाशिका ॥ ७२

२७ क

क्रमनियमप्रमाणनिरूपणपरतत्त्वमार्ताण्डानुवादः

गूढार्थसंग्रहः

अत्र तत्त्वंमार्ताण्डकाराः – ’ अध्वर्युगृहपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति ’ ’ वेदं कृत्वा वेदिं कुर्यात्’ इत्यादा 6

विव ’ परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान्’ इत्यादि ’ क्त्वा ’ श्रुत्या गृहपतिदीक्षाब्रह्मदीक्षयोः वेदवेद्योरिव कर्मब्रह्मविचारयो-

रापे क्रमसिद्धेः । यज्ञादिश्रुत्या कर्मणामुपासनाङ्गतावेदनेन तद्विचारयोरपि क्रमसिद्धेश्च व्याख्येयवेदाध्ययनक्रमेण तदर्थापात प्रतीतेरपि ऋमिकत्वात्तत्प्रयुक्त विचारयोराप तत्क्रमौचित्याच्च । कर्मफलाल्पास्थिरत्वनिर्णय सहितब्रह्मज्ञानानन्तस्थिरफलापात प्रतीतिमत्पुरुषकर्तृकतया ब्रह्मविचारं विदधत्या परीक्ष्येत्यादिश्रुत्यैव ब्रह्मविचारस्य कर्मविचाराधिकृताधिकारित्वावेदनेन कर्मविचारानन्तर्यस्य अथशब्दार्थतायाः प्रामाणिकत्वाच्च । कर्मणां चित्तनैर्मल्यसम्पादनद्वारा ब्रह्मशानोपयोगित्वस्यानेक

प्रमाणप्रतिपन्नतया ताद्वैचारयोः पौर्वापर्यस्यावश्यकत्वाच्च । कर्मकाण्डीयन्यायोपजीवनाच्च तदानन्तर्यमेव युक्तम् । तथाहि प्रमाणलक्षणं तावत्कृत्स्नोपयुक्तम् । भेदोपजीवी च गुणोपसंहारः । तार्तीयश्च श्रुतिलिङ्गादिस्सार्वत्रिकः । प्रयुक्तिश्च वर्णाश्र मधर्माणां विद्याप्रयुक्तत्वाश्रमप्रयुक्तत्वादावुपयुक्ता | गतिचिन्तायां च पाञ्चमिकःक्रमः । कर्ताविद्याऽधिकारचिन्तने । अति

देशश्च ‘ यदेव रूपं तदमुष्यरूपम् ’ इत्यादौ ’ नानाशब्दादिभेदात्’ इत्यत्र आदिशब्देनाभ्यासाद्यर्थकेन शब्दान्तराद्यु पजीवनम्। ‘सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात् ’ इत्यत्र संयोगादिवाचिनाऽऽदिशब्देन ’ एकं वा संयोगचोदनाख्याविशे

पात्’ इति शाखान्तराधिकरणस्थन्यायोपजीवनं ‘श्रुत्यादिवलीयत्वाच्च नबाघः’ ’ लिङ्गभूयस्त्वात्तद्धि बलीयस्तदपि ’ इत्यादौ तार्तीयन्यायोपजीवनमित्यादिकं प्रसिद्धम् । ‘अल्पश्रुतेरितिचेत्तदुक्तम्’ इतिवत् ‘संशातश्चेत्तदुक्तम्’ ‘कुशाच्छन्दस्तुत्यु

पगानवत्तदुक्तम्’ इत्यादिषु बहुश उक्तत्वोक्तिश्च तदानन्तर्यगमिका | वृत्तिकारश्च वृत्तात्कर्माधिगमादनन्तरं ब्रह्म विविदिषा इत्याह अतः कर्मविचारानन्तर्यमेवाथशब्दार्थो युक्तः ॥

कर्मविचार

।

।

किंच कर्मफलविरक्तस्य वेदान्तविचारेऽधिकारः, तद्विरागश्च तदल्पास्थिरफलत्वनिश्चयेन। तन्निश्चयश्च न मन्तरेणेति तदानन्तर्यमेव युक्तम् यत्तु ’ तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते ’ इति श्रुत्यैव कर्मफलत्वावच्छेदेनानित्यत्वनिश्चयादेव तन्निश्चय इति किं कर्मविचारेणेति भ्राम्यति । स इत्थं बोधनीयः। यद्यपि

श्रुतिभिः कर्मफलत्वावच्छेदेन क्षयित्वं बोधितम् । तथाऽपि न तन्मात्रेण तन्निश्चयः । नहिनिन्दान्यायेन ज्ञानप्रशंसामात्रत्व

शङ्काग्रस्त ्वात् अनवधारणात्मकंतु ज्ञानं न वैराग्यहेतुः । अतःकर्मविचारादेव तन्निश्चय इति तदानन्तर्यमथशब्दार्थ इति ॥

युक्तःपन्थाःतथा च ‘ वृत्तिग्रन्थाच्छूतेरर्थात् पाठाद्बोधकमात्मात् रागद्विरागाद्वौशष्ट्यात्

नैर्मल्याद्ाप्तिवर्धनात् । न्यायो

।

पजीवनादुक्त ्वोक्तेश्शास्त्रैक्यकीर्तनात् । अनधीत्याविचार्यत्वादधीतेस्सर्वसंग्रहात्| सर्वांपातप्रतीतेस्तन्निर्णिनीषोदयादपि ।

त्रय्यन्तमात्राध्ययने विध्यभावात्कथञ्चन | कर्मसापेक्षविज्ञानसिद्धये शुद्धबुद्धिभिः । विचार्यैवतु कर्माणि कार्य ब्रह्मविचा अतःकर्मविचारानन्तर्यमथशब्दार्थ इत्यत्र न किंचिद्बाधकम् ॥ इत्यादिश्रुति रणम् ॥‘केचित्त श्रुत्यर्थप्रवृत्तिमुख्यक्रमैश्चतुर्भिः कर्मब्रह्ममीमांसयोः पौर्वापर्यमवगम्यते । ‘परीक्ष्य लोकान्’ क्रमः । यद्यप्यत्र गुर्वभिगमनविधिपरत्वान्न क्रमोऽभिधेयः । तथाऽपि पाञ्चमिकःक्रमोऽनभिधेयोऽपि विधेयइति गुरुमतानुसारात् श्रौतक्रमसम्भवः । तथा अग्निहोत्रयवागूपाकयोरिव कर्मब्रह्मविचारयोरप्यर्थक्रमात्क्रमसिद्धिः । पाकस्य होमंप्रतीव कर्मवि चारस्य ब्रह्मविचारंप्रतिहेतुत्वात् । प्राजापत्यपशुस्थले उपाकरणक्रमेण नियोजनादीनां क्रमवदध्ययनक्रमेण विचारक्रमइति प्रवृत्तिक्रमादपि तात्सद्धिः । वेदेनार्थज्ञाने जननीये अध्ययनस्त्र विचारस्य च तदङइत्यत्र ्गत्वात्पूसरस्वतीदेवताक र्व कर्मभागस्याध्ययनं ततो सरस्वदेवता ।

ब्रह्मभागस्येत्ययं क्रमस्त्वनादिसंप्रदायसिद्धः एवं च ’ सारस्वतौ होमौ भवतः 10

"

७३

[ जिज्ञासा १-१-१

धर्मत्वस्य कर्मब्रह्मसाधारण्यं ब्रह्मजिज्ञासासूत्रसार्थक्यं च

२७ ख

गूढार्थसंग्रहः

कयोः मुख्ययोः यागयोः मन्त्रपाठसिद्धक्रमात्तदङ्गनिर्वापक्रमवद्ध्याख्येयतया मुख्ययोः कर्मब्रहाभागयोः अनादिसंप्रदायावग

।

।

तपाठक्रमात् तद्व्याख्यानतया तदङ्गभूतयोर्विचारयोरपि क्रमस्सिद्धचतीत्याहुः विस्तरस्त्वन्यत्र अतःकर्मविचारानन्तर्येऽथ शब्दार्थे न कश्चिद्विरोध: ’ इत्याहुः ॥

अत्र भाष्ये ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ इत्यारभ्य ’ अनावृत्तिश्शब्दात् ’ इत्येवमन्तम् इत्यत्र अनावृत्तिश्श

ब्दात् इति सूत्रविवश्चितपुरुषार्थसाधनमपि अथातो धर्मजिज्ञासा इत्यत्र धर्मशब्दे विवक्षितम् । ’ परं जैमिनिर्मुख्य त्वात् ’ ह्वायत्र गतिद्वारा परब्रह्मप्राप्तेर्जेमिनिसंमतायाः स्फुटं व्यासेन निर्धारणात् । जैमिनेः वेदान्तार्थपरिज्ञानसत्वेऽपि व्यासशिष्यत्वेन अप्रधानार्थानरूपणप्रवृत्ततया ‘चोदना लक्षणोऽय धर्मः’ इत्यादिना कर्मण एवं निरूपणेन ‘ धर्मजि ज्ञासा ’ इत्यत्र कर्मविचारोऽपि विवक्षितः ।

नन्चैतावता

6

एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म’ इत्यैतरेयोपनिषदुपक्रम श्रुत्यभि

प्रेत कर्मब्रह्मोभयसाधारणपुरुषार्थसाधानत्वाकारः जैमिनेरनभिमत इति कल्पयितुं शक्यम्। जैमिनर्व्यासशिष्यत्वस्त्र महार्भी

रतादौ स्पष्टतया उनकोसलविद्यायाम् ‘आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता’ इति शिष्योक्तिमात्रेण शिष्याणां गतिज्ञानविरहस्थापना संभववत् गतिसाध्यफलविशेषज्ञानासंभवस्य जैमिने: कस्पयितुमशक्यतया तदज्ञानसत्वे बेदार्थसामान्यस्यापि धर्मशब्दे जैमिनेर्वित्रक्षाया निश्चयसम्भवात् । उक्तं च परैरपि ’ ननु शास्त्र प्रमुख एवं प्रथमे पादे शास्त्रफलोपभोगयोग्यस्य देहव्य तिरिक्तात्मनोऽस्तित्वमुक्तम् ? सत्यमुक्तं भाष्यकृता नतु तत्रात्माऽस्तित्वे सूत्रमस्ति । इहतु स्वयमेव सूत्रकृता तदस्तित्व माक्षेपपुरस्सर प्रसाधितम्

इत एवन्चाकृष्याचार्येण शबरस्वामिना प्रमाणलक्षणे वर्णितम् |

6

अतएव च भगवतोपवर्षेण

'

।

प्रथमे तन्त्रे आत्माऽस्तित्वाभिवानप्रसक्ती ‘शरीरके वक्ष्याम इत्युद्धारः कृतः ’ इति ’ एक आत्मानः शरीरेभावात् ’ इति

।

सूत्रे । अत्रोपवर्षस्य पूर्वोत्तरमीमांसयोः ऐकप्रबन्थ्यरूपैकशास्त्रत्वं सम्मतमिति शङ्कराचार्याणामाशयः स्फुटं प्रतीयते ‘एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म ’ इति श्रुतिरेव वेदकप्रतिपाद्यत्वश्रेयस्साधनत्वरूपं धर्मत्वं ब्राह्मणः प्रतिपादयति । सहस्रनामभाष्ये

‘अणुरेष धर्मः’ इति श्रुत्या ब्रह्मणो धर्मत्वं शङ्कराचार्यैरप्युक्तम् । एवं ’ धर्मों वा इदमग्र आसीत् न पृथिवी न वायुर्नाकाशः न ब्रह्मा न रुद्रः न ऋषयः सोध्यायत् ’ इति (९.३) गीताभाध्ये आनन्दतीर्थोदाहृतसामवेदशास्त्राबाक्यमप्यत्र प्रमाणम्शक्यते॥ ’ धर्मजैमिनिरत एव ’ इति सूत्रंतु कर्मप्रतिज्ञातात्पर्येण । नैतावता ब्रह्मणः धर्मत्वं नास्तीत्याशयः कल्पयितुं पूर्वकाण्डे कर्मणां त्रिवर्गार्थिजनोपकाराय ऐहिकामुष्मिकफलसाधनत्वप्रतिपादनेन त्रिवर्गार्थिनां स्वतन्त्रात्माभिमानस्यावर्जनी यतया स्वशक्त्यैव फलसिद्धयुपदेशमन्तरा तेषां कर्मसु प्रवृत्तिरेव न सम्भवतीति ’ चोदना पुनरारम्भः’ इति सूत्रे अपूर्व द्वारतया जैमिनिना निरूपितम् । नहि पूर्वकाण्डोक्तफलविरक्ता बहवः लोके सन्ति अविरक्तानां कर्मभिर्नित्यफलसिद्धिनि

।

श्चये वेदप्रामाण्ये दृढाध्यवसायेसत अनन्तरमाचार्यएव कर्मणामप्यङ्गिद्वारा मुक्तिफलसाघनत्वं कर्मब्रह्मणोरुभयोराप फल ।

साधनत्वंचोपदिशत्विति जैमिनेरभिप्रायः एवं च ’ ये च वेदविदो विप्रा येचाव्यात्मविदो जनाः । ते वदन्ति महा

अत्र

त्मानं कृष्णं धर्म सनातनम् ॥ ’ इत्यपि ’ रामो विग्रहबान्धर्मः, मूर्तिमती कीर्तिः’ इत्यादिसमशीलं न भवति ।

‘वेदविदः’ इत्याद्युक्त्या कृस्नवेदतात्पर्यवेदनं, ब्रह्मवेदनं च येषां वर्तते ते वदन्ति इत्यर्थसिद्धया अत्र तादृशार्थकल्पनायोगात् दनेनास्थिरकर्मव्यावृत्तिरपि स्फुटा । अतश्च महाभारतवचनमपि ब्रह्मणो धर्मत्वे स्फुटं

प्रमाणम् । नहि सामान्याकारेण ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इत्युक्तिमात्रेण ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञास’ इति प्रतिज्ञायाः

वैयध्ये पौनरुत वा शङ्कितुं शक्यम् । प्राधान्येनोत्तरभागविचारप्रतिज्ञायाः ‘एष पन्थाः’ इति श्रुत्यनुसारेणावश्यक ।

स्वात् ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वेन पुरुषार्थत्वविशेषत्रोधनार्थत्वाच्च | ७४

२७ ग

गूढार्थसङ्ग्रहः

उक्तं च परिमलेऽपि–‘ धर्मजिज्ञासासूत्रे ब्रह्ममीमांसासाधारणीवेदार्थविचारप्रतिज्ञा धर्ममीमांसामात्रासाधारणी धर्मवि

चारप्रतिज्ञाचेति द्विविधा प्रतिज्ञा विवक्षिता ; सूत्राणामावृत्त्याऽनेकार्थप्रतिपादनस्यालङ्कारत्वात् । अतएव ‘अथातश्शेषलक्ष णम् ’ (जै.सू.३.१.१) इति तृतीयाध्यायाद्यसूत्रं वार्तिककृता ’ द्विलक्षण्याः परं शिष्टं यावत्किंचन लक्षणम् । त ्सर्वं वक्तु मारब्धमथातश्शेषलक्षणम् ॥’ इत्यवशिष्टाध्यायार्थविचारप्रतिज्ञापरं व्याख्याय अनन्तरं तृतीयाध्यायार्थशेषशेषिभाववि चारप्रतिज्ञापरत्वेनापि व्याख्यातम् । एवं च यथा ‘शेषःपरार्थत्वात् ’ इति द्वितीयमारभ्य तृतीयाध्यायसूत्राणि शेषशेषि भावमात्रविषयाणि एवं चोदनासूत्रं (जै. सू. १.१.२) आरभ्य द्वादलक्षणीसूत्राणि धर्ममात्रविषयाणि । अतएव चोदना सूत्रे धर्मस्यैव विधिगम्यत्वं लक्षणमुक्तम् । नहि ब्रह्मणो विधिगम्यत्वमस्ति । अतः ‘ तस्य निमित्तपरीष्टी: ’ इति सूत्रे धर्म प्रमाणमेव परीक्ष्यत्वेन प्रतिज्ञातमिति तदनुसारेण ‘आम्नायस्य ‘ क्रियाऽर्थत्वात् ’ (जै. १.२.१) इति सूत्रं धर्मप्रमाणत्वेना विधिनात्वेकवाक्यत्वात् ’ (जै.सू.१.२.७) इति सूत्रमपि

भिमतस्य क्रियार्थत्वेनैव तत्र प्रामाण्यं वक्तव्यमित्येतत्परम् ।

धर्मप्रमाणत्वाभिमतक्रियाविधिसमभिव्याहृत वायुक्षेपिष्ठाऽऽदिवाक्यमात्रविषयमिति न कश्चिद्वरोधः’ इत्युक्तम् ॥शिष्यभावेन व्यासकर्तृकम् इत्यर्थः । व्यासजैमिन्योरुभयोराचार्य ‘ संहितमॆतच्छारीरकम् ’ इति वृत्तिवाक्ये एतत्

कर्मब्रह्ममीमांसयोर्भिन्नकर्तृकत्वेऽपि सङ्गतिमत्त्वेनैकप्रबन्ध्यं निर्वहतीत्यपि वृत्तिवाक्ये विवक्षितम् । वृत्तिवाक्ये शारीरकश ब्देन ’ य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्छेते’ इति पूर्व प्रस्तुतजीवभिन्नपरमात्मैव ‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इति श्रुतौ विवक्षित इत्यभिप्रायसूचनेन सविशेषविद्यैव ‘विविदिषन्ति ’ इत्यत्र विवक्षितेति सिद्धया फलजिज्ञास्यभेदेन कर्मब्रह्ममीमां सयोस्सङ्गत्यभावादिकथनप्रयासः परेषां विफलइत्यपि सिद्धम् ॥ सुषुप्तयुत्क्रान्त्योर्भेदेन ’ ‘ पत्यादिशब्देभ्यः’ इत्यादिशब्दद्वयपर्यालोचनायां ‘तमेतम्’ इत्यत्र तच्छब्दे जीव MO

6

भिन्नपरमात्मैव विवक्षित इति सूत्रकृदाशयः श्रीभाष्य एव स्फुटी भविष्यति यद्यपि सुषुप्तयुत्क्रान्त्योर्भेदेन इतिसूत्रभाष्ये ।

(शं) परैः ‘ सवा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ’ इति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु संसारी लक्ष्यते सवा एष महानज आत्मा परमेश्वर एवास्माभिः प्रतिपादित इत्यर्थ: ’ इत्यत्र जीवाभिन्नपरमात्मैव ’ स वा एष महानज ’ इति श्रुतौ विवक्षित इत्युक्तम् । एवं ‘पत्यादिशब्देभ्यः’ इत्यत्रापि उक्तार्थ एव विवक्षित इति न्यायरक्षामणावभिहि तम् । तथाऽप्ययमर्थः न सूत्रकृदभिमतः । ’ सुषुप्तयुत्क्रान्त्योर्भेदेन ’ इति सूत्रे ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंच न वेद नान्तरम्’ इति श्रुत्या जीवपरयोर्भेद एव विवक्षित इति परेषामपि संमतम्स वा। तदनुसारेण ’ सआत्मा, वा एषयोऽयंमहान्वि’ एष महानज इत्यत्रापि जीवभिन्नपरमात्मैव विवक्षित इति सूत्रकृदाशयः स्फुटं प्रतीयते । ज्ञानमयःप्राणेषु, य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्छेते, सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः स न साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान् एष सर्वेश्वरः एष भूताधिपतिः’ इत्यादिवाक्यक्रमः । अत्र ‘ योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु # इत्यत्र जीवः विवक्षितः । य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिंश्छेते’ इति परमात्मनि शयनं तस्त्र प्रतिपादितम् । एतद्वा (

6 सवा एष महानज आत्मा ’ इत्यत्रोक्तः

क्यात्पूर्व विरजःपर आकाशादजआकाशस्तस्मिंश्छेते आत्मा महान्ध्रुवः’’ इत्यत्रइति आकाशशब्दार्थ वाक्यं, स एव : ’ महानजआत्मा ।’ तस्मिंश्छेते इत्यर्थः । य एषोऽन्तर्हृदय 6

८

परमात्मा ।

इत्थमुक्तिः आकाशात्परत्वस्य पूर्वमात्मनि प्रतिपादनेन

(

य एषोऽन्तर्हृदय आकाश: इत्यत्र आकाशशब्दार्थः न पर

मात्मेति भ्रमनिरासाय परमाध्ये ‘ तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि

च’ इति सूत्रे आत्मनीत्यर्थः

य एषोऽन्तर्ह

|

दय आकाशस्तस्मिंश्छेते’ इत्यत्र विवक्षितः आकाशशब्दार्थश्च ब्रह्मइत्युक्त्या साधितः । इदं च वाक्यमजातशत्रुब्रा ह्मगान्ते सुषुप्तिप्रकरणे वर्त े इति तत्समशीलेऽत्रत्यवाक्येऽपि स एवार्थोविवक्षितः ॥ ७५

२७ घ

‘अन्यायेंतु जैमिनि: - ’ इत्युक्तदिशाचोक्तश्रुतेरुक्तार्थकत्वं तथाहि इत्यादिभाष्यावतरणम् [ जिज्ञासा १.१ १ ,

श्रुतप्रकाशिका

अत्रामी सङ्गतिविशेषा अभिप्रेताः । पाठक्रम: चेतनानां त्रिवर्गे प्रथमप्रावण्यसम्भवरूपोऽर्थस्वभावः, औपनिषदेष्वङ्गा

ङ्गिभावप्रतिपादकवाक्येषु यज्ञादिकर्मण: पदार्थत्वेन संबन्ध: कासुचिद्विद्यासु यज्ञतदुपकरणादीनां दृष्टिविशेषणत्वोक्तिः, कर्मब्रह्मविद्ययोर्दृष्टान्तदान्तिकभावः

विद्याकर्मणोरुत्पाद्योत्पादकभावात्तच्छेषभूत विचारयोस्तत्क्रमत्त्वोपपत्तिः, व्याख्यान

भूतमीमांसायां चोत्तरभागस्य पूर्वभागोक्तन्यायसापेक्षत्वंन्चेति एवं पौर्वापर्यनियामकसङ्गतिविशेषेण विशिष्टक्रमं क्रम विशेषवदित्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

एवम् ‘अन्यार्थंतु जैमिनिः प्रश्नव्याख्यानाभ्यामपिन्चैवमेके ’ इत्येतद्भाप्ये (शं) ’ अपिचैवमेके शाखिनो वाजस

नेयिनोऽस्मिन्नेव वालाक्यजातशत्रुसंवादे स्पष्टं विज्ञानमयशब्देन जीवमाम्नाय तद्व्यतिरिक्तं परमात्मानमामनन्ति । य एष 6

विज्ञानमयःपुरुषः कैष तदाऽभूत्कुत एतदागात् ’ (बृ. ४.१.३४) इति प्रश्न । प्रतिवचनेऽपि ’ य एषोऽन्तर्हृदय आ काशस्तस्मिंश्लॆते ’ इति। आकाशशब्दश्च परमात्मनि प्रयुक्त: ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश: ’ इत्यत्र इत्यत्र ’ य एषोऽन्त र्हृदयआकाशस्तस्मिंश्छेते ’ इति वाक्यं जीवमिन्नब्रह्मप्रतिपादकमिति स्फुटम् । एवं च चतुर्थाध्यायवाक्यसमशीलषष्ठाध्या ,

•यवाक्येऽपि जीवभिन्नपरमात्मैव विवक्षित इति सूत्रकृदाशयोस्सद्धः ॥

’ सर्वस्य

एतेन ' कामादीतरत्र तत्रचायतनादिभ्यः ' इति ' सूत्रे दहरविद्यावाक्ये ' सवा अयं महानजआत्मा वशी ’ इति बाक्येच विद्यैकत्वं प्रसाध्य वशित्वादितु तत्स्तुत्यर्थमेव गुणजातं वाजसनेयके सङ्कीर्त्यते । तथाचोपरिष्टात् ’ स एष

नेति नेतीत्यात्मा’ इत्यादिना निर्गुणमेव ब्रह्म उपसंहरति ’ इति परभाष्योक्तार्थ: सूत्रकारानभिमत इति सिद्धम् ।

स एप नेति नेत्यात्मा ’ इत्यस्य न निर्गुणपरत्वं अपितु सगुणपरत्वमेवेति प्राचीनैश्शचरादिभिरेव साघतम् । यथावसरं तस्य सगुणपरत्वं साधयिष्यते । सुपुप्तावविद्यायाः अन्तःकरणसंस्कारस्य च सत्वेन जीवब्रह्माभेद: परमतेऽपि दुर्निरूपए 6

वेति ‘ तमेतम्’ इत्यादिश्रुतौ जीवामिन्नं निर्विशेषमेव विवक्षितमिति नैव सिद्धयति । सुषुप्तौ लयः प्रबोधे सृष्टिरित्य ङ्गीकारः सृष्टिदृष्टिपक्षे न संभवति प्रत्यक्षबाधात् । तथा सुषुप्तौ तत्त्वानां स्वकारणतत्वेषु लयस्य क्वापि श्रुतिष्वप्रतिपाद नाच्च । दृष्टिसृष्टिपक्षोऽपि न सम्भवतीति भावप्रकाशे निरूपितम् । अजातशत्रुब्राह्मणान्ते सृष्ट्यभिधानस्य तात्पर्य औप ’ इत्यत्र जीवभिन्नं निषदपरमपुरुष इति सूक्तिविवरणावसरे निरूपयिष्यते ॥ एवं च य एपोऽन्तर्हदय आकाशः ८

परमात्मानं प्रस्तुत्य ’ सर्वस्य वशी सर्वस्येशान: ’ इत्यत्र तद्गुणानभिधाय ‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्याद्युक्तौ सगुण

दनमेव विवक्षितमिति सिद्धम् । अस्यार्थस्योत्तरत्र श्रुतिसूत्राद्यभिप्रेतत्वस्य निरूपयिष्यमाणतया तदभिप्रायेण सङ्गतिवि “शेषेण विशिष्टक्रमम् इत्युक्तम् ॥

कर्मब्रह्ममीभांसयोस्सङ्कतत्वेन एकप्रबन्धस्वरूपैकशास्त्रबाङ्गीकारे धर्मविचारे प्रवर्तकः सोऽयमध्ययन विधिः

स एव

ब्रह्मविचारे प्रवर्तकस्स्यात्। एवमङ्गीकारे जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वमङ्गीकृत्य ब्रह्मण: इच्छाविषयत्वेन ब्रह्मज्ञानस्येच्छा

विषयत्वबोधनेन ब्रह्मविचारे रागतः प्रवृत्तिः या सूत्रसूचिता सा न घटते । अध्ययनविधेः अर्थज्ञानपर्यन्तत्वेन विचारे प्रवृत्तेः वैधत्वस्य मीमांसकैः स्थापनात् । प्रामाकरे: अध्यापनप्रयुक्तत्वस्याङ्कीकारेऽपि तन्निरसनपूर्वकमध्ययनविधिप्रयुक्त

`त्वस्य भाट्टैः स्थापनात् । धर्मविचारस्याध्ययन विधिमूलकत्वे ब्रह्मविचारोऽपि तन्मूलक एवेति ऐकशास्त्राङ्गीकारपक्षे युक्तम्।

अभ्युपगतश्चायं पक्षः वाचस्पतिना । एवं च ऐकशास्त्रयक्रमनियमादिकं वा परित्याज्यम् विचारस्य इच्छाविषयत्वबोधन •रागत: प्रवृत्तिर्वा त्याज्या नतु उभयाङ्गीकारो युक्तइत्याशङ्का प्राप्ता तामपाकर्तुमध्ययनविधेः नार्थज्ञानपर्यन्तत्वमपिठु

अध्ययनविधेः भट्टमतं निरस्याक्षरग्रहणमात्रफलसाधन (पं.पा) ग्रन्थानुवाद:

२७ङ

श्रीभाष्यम् तथाहि

श्रुतप्रकाशिका

ननु भवतु वेदप्रामाण्यसिद्धये प्रथमाध्यायस्य पूर्वभावित्वं * द्वितीयाध्यायात्पूर्व ब्रह्मविचारः किं नस्यादितिचेन्न,

तत्रतत्रोक्तैस्सङ्गतिविशेषैप्पोडशलक्षणानुपूर्वीसिद्धेस्तदनन्तरप्राप्तत्वाद्ब्रह्मविचारस्येत्यभिप्रेत्य सङ्गतिविशेषेण विशिष्टक्रमम्

।

इत्युक्तम् एवमत्रैकशास्त्रयं पौर्वापर्यनियमश्शास्त्रस्यारम्भणीयत्वं चेति त्रयं प्रतिज्ञातम् । पूर्वोक्तस्य साङ्गसशिरस्का ध्ययनस्य प्रमाणं दर्शयन् साधनचतुष्टयसम्पादनस्यचानवसरग्रस्ततां च दर्शयन्प्रतिज्ञातार्थत्रयमुपपादयितुमाह-तथाहीति । गूढार्थसङ्ग्रहः

अक्षरराशिग्रहणमात्रपर्यवसितत्वमेवेतीति पञ्चपादिकोक्तपक्षमेवाङ्गीकृत्य तदुक्त उत्तरनतुविधिप्रयुक्तो धर्मविचारः श्रवणवि

धिप्रयुक्तो ब्रह्मविचारइत्यंशोऽनुपादेयः; एवं मननविधिप्रयुक्तो ब्रह्मविचार: अध्ययनविधिप्रयुक्तो धर्मविचारः इति नवी नपक्षोऽप्यनुपादेयः इत्यभिप्रेत्य उक्तार्थं साधयितुमुपक्रमते- तथाहि इत्यादिना ॥

अत्र पञ्चपादिका–‘ वेदार्थत्वादेव ब्रह्मज्ञानं कर्तव्यम् । स्वाध्यायाध्ययनस्य अर्थावबोधनफलकत्वात् । स्यादेत देवं यद्यर्थावबोधफलाऽध्ययनक्रिया स्यात् । साहि अघीयमानावासिफलकत्वादक्षरग्रहणान्ता । अथाक्षरग्रहणं निष्प्रयोज नमिति न तत्र पर्यवसानं विधेः, भवतु तर्हि सक्तूनांगतिः तदपि न, अक्षरेभ्यः प्रयोजनवदर्थावबोधदर्शनात् । न तर्हि निष्प्रयोजनान्यक्षराणि अतस्तत्पर्यन्तमध्ययनं न निष्फलम् । अतोऽक्षरग्रहणादेव नियोगसिद्धे: फलप्रयुक्तएवार्थावबोधः अपि च अक्षरग्रहणपर्यन्तो विधिः निष्प्रयोजन इति न सर्वत्र प्रयोजनवदर्थावबोधपर्यन्तता कल्पयितुमपि शक्यते । तत्रा

वश्यं कल्पनीयाऽक्षरग्रहणान्तता । तद्यथा राजन्यस्य सत्रर्वैश्यस्तोमबृहस्पतिसवानामाम्नानं वैश्यस्य चाश्वमेघराजसूयस

त्राणां पाठः । नच तेषामनध्ययनमेव स्वाध्यायशब्देन सकलेवदवाचिनाऽध्ययनस्य विहितत्वात् । ननु च अश्रूयमाणा धिकार: अध्ययनविधिः। दृष्टश्चाक्षरग्रहणऽर्थावबोधः, स कल्पनामधिकारस्य निरुन्धन् स्वयमधिकारस्य हेतुस्संपद्यते । दृष्टा धिकारेषु प्रत्यक्षतस्तदुपलब्धौ अधिकारसिद्धिः । अतोऽर्थावबोधपर्यन्तः स्वाध्यायाध्ययननियोगः तेन नियोगसिद्धयर्थमेव सकलवेदार्थविचारः। अत्रोच्यते-भवेदध्ययनविधेरर्थावबोध: प्रयोजनम् । नाधिकारहेतुता; अध्ययनात्प्रागसिद्धत्वात् ।

प्राक्चाधिकारज्ञानेन प्रयोजनम् । अतो न विधेः दृष्टाधिकारत्वेनार्थावबोधसिद्धिः । यद्येवमधिकाराश्रवणात् अर्थावबोधे च " इत्युपक्रम्य प्रभाकरमतं निरूप्य प्रतिपक्षकल्पनानुपपत्तेः तस्यचाधिकारहेतुत्वानभ्युपगमात् अप्रवृत्तिरेवाध्ययने प्राप्ता तहूषयित्वा

‘ यदैवोपनयीतेति शब्दतो न्यायतश्चात्मानमाचार्य कर्तुमुपनयनेन संस्कृत्य कंचिदध्यापयेत् इति प्रतीयते,

तदैव यागश्रुतौ द्रव्यदेवतामात्रप्रतीतिवत् अध्ययनायोपनयनेन संस्कार्योऽपि सामान्यतः प्रतीयते तस्य च प्रेक्षा

वतो निष्प्रयोजने प्रवर्तयितुमशक्यत्वात् विद्यमानस्याप्यध्ययने अर्थावबोधस्य प्रागसिद्धेः प्रवृत्तिहेतुत्वासिद्धेः। विधितो

ऽवश्यकर्तव्यतां प्रतिपद्य स्वयमेव प्रवर्त े । तेन ‘अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत’ इति अष्टवर्षो ब्राह्मणः उपसर्पेदाचार्यमि त्यर्थः, ग्रामकामं याजयेत् ग्रामकामो यजेतेति यथा । नन्वेवमप्यधिकारो न लभ्यते अस्त्यत्राधिकारहेतुः नित्यं निमित्तं वयो विशिष्टा जाति:, जातिविशिष्टं वयो वा । नतु जातिवयसी विशेषणमुपादेयस्य अनुपादेयविशेषणमधिकारहेतुरिति

स्थितिः, सत्यमस्तीयं स्थितिः । क ि ं त ु कर्तुरधिकारे इत्यपिस्थिता न्यायविदः । किंच इह न माणवको जातिवयोविशिष्टः उपादेयः उपनयने, किंतु उपनयनमेव तदर्थे विधीयते । संस्कारस्य संस्कार्योद्देशेन विधानात् अतः संस्कार्यस्यावच्छेद ।

७७

२८

उपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वस्थापक.पं.पा.विवरण.विवरणप्रमेयसंग्रहानुवाद:

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

कत्वं वयोजात्यवच्छिन्नं सद्भवति नित्यनिमित्तं माणवकस्य संस्कार्यत्वे इति तदेवमुपनयनस्याध्ययनार्थत्वात् तस्य च साधि कारत्वात् तनचाधिकारेण साधिकारोऽध्ययनविधिः अक्षरग्रहणमात्रेणाधिकारसिद्धिः । अर्थावबोधस्तु कारणान्तरादिति ' अत्र विवरणम्- प्रसिद्धं च सर्वस्मृतिशास्त्रेषूपनयनमध्ययनाङ्गमिति वाजसने यिनांचोपनयनं प्रकृत्याऽध्ययनं इति च ॥

।

विधीयते विधिद्वयसामर्थ्यचोपादानप्रमाणदर्शितम् । इहापि ’ तमध्यापयात ’ इत्युपनीतं तच्छब्देन परामृशति । अङ्गा निनोकाधिकारत्वादुपनीतो ब्राह्मणोऽधीयेतेति संपद्यते । अङ्गाधिकारनिमित्तस्य कालस्य सर्वत्राङ्गिन्यत्वयनियमाभा वात् बयतो नाथ्यश्रनाधिकारनिमित्ततेति ननु नित्याधिकारेणाध्ययनविधिनाऽर्थावबोधो भाव्यतामिति, वानेत्याहअक्ष स्स्रहणमात्रेणचेति । ननु सकृदथ्ययनादेव नित्याध्ययनविधिसिद्धेरावृत्ति: केन लभ्यते ? अर्थावबोधफलपक्षे कथं लभ्यते

।

फलाबखानानुपपत्तेरितिचेत् वबोधपश्ऽपि ’ इति ॥ इद्दापि समानम् ; अक्षराचाप्तेःफलवात् । नतु अष्टमेव विधिफलमित्युक्तम्, समानमर्धा विवरणप्रमेयसङ्ग्रहे—‘ अनारम्याघीतस्योपनयनस्याध्ययनासत्वबोधकानां पूर्वतन्त्रतृतीयाध्यायोक्तश्रुत्यादिप्रमाणा नामभावेऽपि तत्रस्थचतुर्थाध्यायोक्तविध्याक्षेपरूपोपादानप्रमाणेनोपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वं सिद्धयति । अ न ु प न ् न ं स्वाचार्योप सत्तिमन्तरेणाध्ययनं लिखितपाठादिप्रतिषेधेन आचार्याधीनश्चेदमधी वेत्युपसत्तौ नियमविधानात् । ततोऽध्ययनविधि रुपसत्तिं स्वाङ्गत्वेनाक्षिपति तथोपनयना ख्यसंस्कारविधिश्च प्रयोजनमपेक्षमाणः उपसत्तिसमवेतमेवादृष्टं कल्पयति दृष्टस मवाय्यदृष्टसम्भवे स्वतन्त्रादृष्टायोगात् ।ततश्चोपनयनाध्ययनविधिद्वयोपादानसामर्थ्यादध्ययनाङ्गत्वभुपनयनस्याबगभ्यते नच वाच्यनङ्गत्वेऽपि न प्रोक्षणादिवत्संस्कारकर्मतयाऽङ्गता प्रयाजादिवत्फलोपकार्यङ्गतैव किं न स्यादिति । अभिस्वरूप निष्पादकतथा संनिपत्योपकारिणस्संस्कारस्याभ्यर्हित ्वात्। फलोपकार्यङ्कतु नाम्यर्हितम् । अपूर्वद्वारेणारादुपकारकत्वात् ।

अतो माणवकसंस्कारकर्मतयैबोपनयनंस्वरूपोपकार्यङ्गम्। किंचौपादानबच्छ्रुतिप्रकरणेऽप्यध्ययनाङ्गत्वमुपनयना गमयतः ।

षनच्टवर्श्रुतेरनाकांक्षितस्य अयाध्ययने षो विनियुते ब्राह्मण उपगचनच्समर्पणप्रसङ्गः छेत्तच्छब्देनैव सोऽधीयेतेतिमाणवकस्यैव वाक्यविपरिणामस्य ्षित ्वात् । वक्ततचु्ंछ्युक्तम् रुतिरेव।ोपसंस्कारस्थानन्तरप्रकृतत्वात् नयनसंस्कृतं माणवकमादा परामर्शो वनिवकसंस्कारस्येति । उपनयनाध्ययनयोरुपसत्तिद्वारा परस्पर

साकांक्षत्वस्य दर्शितत्वात् ॥

ननु ’ सोऽधीयीत’ इत्यत्र संस्कृतो माणवक: प्रातिपदिकार्थे एव नतु विभत्त्यर्थः । नच प्रातिपदिकमात्रम

ङ्गाङ्गिभात्रसंबन्धं बोधयितुमलम् द्वितीयाश्रुत्यादेरेव तद्बोधकत्वादितिचेत् –मैवम् ; प्रातिपदिकस्याप्यन्विताभिधायितया

सकरणमपि ंबन्धप्रततद्गमकं िपादकत्ववाजसनेयिशाखायां ात् अन्विताभिधायित्वाभावे त ् प ् र य ो ग एय न स ् य ा त ् । त स ् म ा त ् त च ् छ न ् द श ् र ु त ि र ङ ् ग त ् व ं गमयति ॥ तथाप्र सर्वस्मृत्यनुमितश्रुतिषु चापनयनं प्रकृत्याऽध्ययनविधानात् । नचैवमुपनयनप्रक

रणे पठितमध्ययनमेवाङ्गं। अतःप्रसज्उपादानश्रुतिप्रकरणैरुपनयनस्याङ्गत्वं येतेति वाच्यम् ; अध्ययनस्य फलत्वात् । ‘फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गम्’ इति न्यायेनैवो पनयनस्यैवाङ्गत्वप्राप्तेः सिद्धम् ’ इति विवरणोक्तार्थविवरणं च कृतम् ॥

अनन्तरं च प ञ ् च प ा द ि क ा य ा म ् – ' ननुचैवमधीतो व े द ः ध र ् म ज ि ज ् ञ ा स ा य ा ह े त ु र ् ज ् ञ ा त : , अनन्तरं ध र ् म ो जिज्ञासितव्यः, वकरणीयानि ेद एवाधीतोनऽिनत््ययननिैरमपिेतक््तषिोकधारन््मयजकिरजण्ेञप्रत्यवायजनकानि ासाया हेतुरिति वदन्कतरि्मासत्यम् ; तथैवतत् कोवाऽन्यथा वदति, अधीववेदोह्यवश्य ण ि प ् र त ि प द ् य त े तान्यनन्तरमेवावश्यविचारणीयानि कथमेता न्यनुष्ठेयानीति । अतः प्रागध्य न।दप्रतिपत्तेरयोग्यत्वादधीतवेदत्वमेवान्यनिरपेक्षमर्थायबोधहेतुरिति गीयते’ इति |

इति

७८

२८ क

श्रीभाष्यम्

प्रथमं तावत् ‘स्वाध्ययोऽध्येतव्यः’ (तै. आ.प्र. २.१५) इत्यध्ययनेनैव श्रुतप्रकाशिका

प्रतिज्ञातार्थत्रयोपपादनार्थमध्ययनविधिं निरूपयति प्रथममिति ॥ गूढार्थसंग्रहः

।

अत्र विवरणम्- ननु वेदस्यैवान्यनिरपेक्षतया विचारहेतुत्वं वदन् भाष्यकारोऽध्ययन विधेरेव विचारहेतुत्वमाहेति चोदयति–ननुचैवमधीतो वेदइति । सत्यम् विचारस्य प्रयोजकोत्तरविधिप्रदर्शनद्वारेण विचारहेतु: स्वाध्यायः नाध्ययन त्रिधिविधेयताद्वारेणेति परिहरति- सत्यम् ; तथैवतदित्यादिना ननु स्वाध्यायादापातप्रतिपन्नोत्तरविधिरनिश्चितः कथं त्रिचारं प्रयुक्त इति ? तदाह- अधीतवेदोह्यवश्यकरणीयानीति आपातप्रतिपन्नानामुत्तरनित्यविधीनामनुष्ठेयनिर्णयज्ञानसापे क्षत्वात् तन्निर्ययाय विचारप्रयोजकत्वमिति काम्यवाक्यविचारमप्याधानवत् फलकामनैव प्रयुते । ननु अनेकविधिप्र

।

|

।

युक्तिकल्पनात् वरमध्ययन विधिप्रयुक्तिकल्पनं विचारस्य न ; विधेयतदुपकारिव्यतिरिक्तस्य विचारस्याप्रयोकत्वादध्ययन विधेरित्युक्तत्वात् उत्तरविधिविधेयोपकारित्वात् विचारस्य तत्प्रयुक्तिस्संभवति । प्रतिवाक्यं निर्णयज्ञानभेदाच विधिभेदो न विरुध्यते । अन्यथा यागाद्यनुष्ठानस्याप्यध्ययनविधिप्रयुक्तत्वं स्यात्, स्वर्गादिसिद्धिपर्यन्तत्वादध्ययनविधिपलस्य ॥

ननु अध्ययनमप्युत्तरविधिप्रयुक्तं स्यात्, अध्ययनमन्तरेण विचारनिर्णायकत्वानुष्ठानासिद्धेरिति तत्राह—–अत:प्राग ध्ययनादप्रतिपत्तेरिति । प्रागध्ययनादुत्तरविधीनामप्रतिपत्तेर्नाध्ययन प्रयोजकत्वमित्यर्थः । अध्ययनविधिश्च सन्ध्योपास न।दिविधिवत् पित्रादिभ्यः श्रयमाणः प्रवर्तयति । नच सकलोत्तरविधीनामध्ययनात्प्राक् श्रवणं संभवतीत्युक्तम् ’ इति ॥ 6

तस्माद्ब्रह्म विजिज्ञासितव्यम्’ इति प्रथमसूत्रभाष्यविवरणे अन्तनतिविचारार्थविधेयत्वाङ्गीकारेण मीमांसितव्यमित्यर्थः’

इति समन्वयाधिकरणे ‘ आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः’ इति श्रुतिविवरणे ’ तथा च श्रवणं नामात्माऽवगतये वेदान्तवाक्य

विचारः’ इत्युपक्रम्य ‘ एतच्च सर्वे प्रथमसूत्रेणैव सूत्रितं विवृतं च सूत्रे’ इति पञ्चपादिकायामुक्तम् । अत्र विवरणम् ‘ मनननिधिध्यासनोपबृंहितस्य श्रवणस्य विधेयत्वमङ्गीकृत्य प्रथमसूत्रं प्रवृत्तमित्यर्थ: ’ इति । एतेन ब्रह्मविचारः श्रवण विधिमूलइत्युक्तं भवति ॥ ८

ऋग्वेदभाष्ये च प्रथमाष्टके कर्मविचारं प्रस्तुत्य ‘विचारउत्तरविधिप्रयुक्त उपपद्यत इति ’ इति, ‘ननु उक्तनीत्या

अध्ययनस्याक्षरग्रहणान्तत्वेऽर्थज्ञानमविहितं स्यात् ; मैवम् । वाक्यान्तरेण विधानात् ’ ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च’ इति तद्विधिः । तत्र निष्कारणशब्देनाध्ययनज्ञानयोः काम्यत्वं निवार्यते । अर्थज्ञाने पुरुषप्रवृत्तिकरं वचनद्वयं शाखान्तरगतं निरुक्तकारो यास्क एवमुदाजहार -’ अथापि ज्ञान प्रशंसाभवत्यज्ञाननिन्दा च । स्थाणुरयं भारवाहः

किलाभूदधीत्य वेदं न विजानाति योऽर्थम् | योऽर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमनुते नाकमेति ज्ञानविधूतपाप्मा ॥ यद्गृहीतमवि ।

ज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते । अनम्नाविव शुष्कैधौ न तज्ज्वलति कर्हिचित् ’ ॥ इति इत्युक्तम् ॥

।

स्वाध्यायोऽध्येतव्य इतीति

अपहृतपाप्मा स्वाध्यायो देवपवित्रं वा एतत्तंयोनूत्सृजत्यभागो वाचिभवत्यभागो 6

नाके तदेषाभ्युक्ता। यास्तत्याय सखिविदगूँसखायं न तस्य वाच्यपिभागो अस्ति । यदीगूँशृणोत्यलकगूँशृणोति नहिप्रवेदसुकृ तस्य पन्थामिति । तस्मात्स्वाध्यायोऽध्येतव्य: ’ इति ‘यंयंऋतुमधीते तेन तेनास्येष्टंभवति’ (तै. आ. २.१५) इतिश्रुतिक्रमः ।

‘वेदानधीत्य वेदौ वा वेदंवाऽपि यथाक्रमम् ।’ (२.३) इति मनूक्तदिशा एकवेदपक्षे पितृपितामहादिपरम्पराप्राप्तएव ७९

३८ खं

’ स्वध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र स्खशाखाध्ययनमेव विवक्षितमिति वेदभाष्यमतपर्यालोचनम् [ जिज्ञासा ११-१ श्रीभाष्यम्

स्वाध्यायशब्दवाच्यवेदाख्याक्षरराशेर्ग्रहणं विधीयते । श्रुतप्रकाशिका

ननु वेदप्रामाण्य समर्थन मिव कर्मविचारसिद्धमध्ययन विधिनिरूपणं किं नोपजीव्यत इतिचेन्न, अर्वाचीन व्याख्यातृ

भिरर्थज्ञानपर्यंन्ततायास्तत्रोक्तत्वात् । अक्षरराशिग्रहणपर्यन्तत्वंहि भगवद्वादरायणाभिमतम् । अध्ययनमात्रवत इतिह ।

वक्ष्यते अतस्तत्र वक्ष्यमाणोऽर्थः शास्त्रारम्भणीयत्वायात्र प्रतिपाद्यते अध्ययनविधेरक्षरराशिग्रहणमात्रपर्यन्तत्वे निरूपिते शास्त्रस्यारम्भणीयंत्वसिद्धेः कृत्स्नविषयत्वानरूपणेनैकशस्त्र पौर्वापर्यनियमसिद्धेः कथमक्षरग्रहणमात्रपरत्वे आरम्भणीयत्वम् ? इत्थम् अध्ययनविधेरर्थज्ञानपर्यन्तत्वेसति अर्थज्ञानस्य ‘अधीत्य स्नायात् ’ ’ आचार्यकुलाद्वेदमर्धात्याभिसमावृत्य ' इति यज्ञाद्यनुष्ठानशेषत्वेन विनियोगादुपनिषत्सिद्धस्य ब्रह्मज्ञानस्यापि कर्मशेषत्वापत्तेः | तस्य च ज्ञानस्य ‘आत्मा वा इदम् ’ ’ ब्रह्म वा इदम्’

८

अयमात्मा ब्रह्म’ इति त्रैय्यन्त स्थब्रह्मशब्द स्यात्मपर्यायत्वेन आत्मविषयत्वादात्मज्ञानस्य

ब्रीह्यादिद्वारा प्रोक्षणादेरिव आत्मद्वारा कर्मशेषत्वेसति द्वारभूतत्रीह्यादेवि द्वारभूतात्मनश्च कर्मशेषत्वं स्यात् नच समुद्रादि गूढार्थसंग्रहः

वेदोध्येतव्यइत्यभिप्रेत्य ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति स्वशब्द आम्नातः इति । ‘यद्यप्येतद्ब्रहायज्ञस्वाध्यायफलम् तथाऽपि

ग्रहणार्थाध्ययनमन्तरेण ब्रह्मयज्ञासम्भवात् तदीयफलमपि संपते ।’ इत्यभिधाय वेदाध्ययनस्य नित्यत्वे स्मृतिपि ‘यो

ऽनधीत्य द्विजो वेदानन्यत्र कुरुते श्रमम् | सजीवन्नेव शुद्धत्वमाशु गच्छति सान्वय: ’ (मनु. २.१६८) इति च ऋग्वेद

भाष्ये उक्तम् । अत्र ग्रहणाध्ययनेऽपि ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति वाक्यस्यैव प्रमाणत्वोत्या एकवेदपक्षमात्रेण स्वाध्या

यशब्दस्यार्थवर्णने ‘ वेदानधीत्य वेदौ वा ’ इति पक्षसाधारण्यं नस्यात् । तत्पक्षयोरेतद्वाक्यस्य प्रमाणत्वासम्भवात् । एत

दनुवाकोपक्रमे ‘अजान्हवै पृश्नीगैस्तपस्यमानान्ब्रह्मस्वयंभ्वभ्यानत्तऋषयोऽभवन्तदृषीणामूषित्यं तां देवतामुपातिष्ठन्त यशकामास्त एतं ब्रह्मयज्ञमपश्यन्’ इत्युपक्रम्य ’ यहचोध्यगीपत ताःपय आहुतयो देवानामभवन् यद्यजूगूँषि घृताहुतयो

यत्सामानि सोमाहुतयो यदथर्वाङ्गिरसो मध्याहुतयो यद्ब्रह्मणानीतिहासान्पुराणि कल्पान्गाथानाराशगूँसीमेंदाहुतयो देवा

नामभवन्ताभिः क्षुधं पाप्मानमपान्नन्नपहृतपाप्मानो देवास्स्वर्ग लोकमायन्ब्रह्मणस्सायुज्यमृषयो गच्छन्।’ इत्याद्युक्त। ब्रह्मयशे वेदत्रयाध्ययनस्यापि प्रतिपादनेन इतरपक्षद्वयस्याप्येतद्वाक्येनैव सिद्धेस्सूचनात् । अतः वेदत्रयवेदिभिः शक्तैः ब्रह्मयशे वेदत्रयाभ्ययनं, एकवेदवेदिनात्वशक्तेन ब्रह्मयज्ञे एकवेदाध्ययनमेव कार्यम् । अतः ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र स्वा ध्यायशब्दः वेदत्वेन वेदसामान्यपरः । ' स्वथ्यायो जपवेदयो: ' इति नानार्थरत्नमालायाम्। ‘स्वध्यायो वेदतपसोः’ इति वैजयन्त्यां च स्वाध्यायशब्दस्य वेदत्वेन वेदवचकत्वस्याभिधानात् । ‘ योनधीत्यद्विजो वेदम् ’ इति ऋग्वेदभाष्योदाहृत श्लोकात्पूर्वी ‘ आह्रैव स नखाग्रेभ्यः परमं तप्यते तपः । यत्स्रग्व्यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायं शक्तितोऽन्वहम् ॥’ (मनु.२.१६७ इत्यन्वयपरश्लोके स्वाध्यायशब्दसत्वेन व्यतिरेके निन्दापर अनन्तरश्लोके वेदशब्दसत्वेन च स्वाध्याय शब्दस्य वेदपरत्व मेव मनोरभिमतम् । ‘वेदःकृत्स्नोऽधिगन्तव्यः’ ’ वेदाभ्यासोहि विप्रस्य तपःपरमिहोच्यते’ इति श्लोकानन्तरं ‘ आहैव स ’ इति श्लोकः ‘ तपोहि स्वाध्यायः’ इति श्रुतितात्पर्यवर्णनपर इति स्फुटं प्रतीयते । अतः वेदानधीत्येति वक्ष्यमाण 6

पक्षसाधारण्यमत्र व्यक्तम् । इत्यभिप्रेत्याह – स्वाध्यायशब्दवाच्यवेदाख्याक्षरराशेः इत्यादि |

२८ ग

एकशाखाऽध्ययनसाधकतन्त्रवार्तिकाद्यनुवादः

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसङ्ग्रहः

अयमर्थः अध्ययनं च स्वाध्यायसंस्कारः इत्यादिना निरूपयिष्यते ॥

यद्यपि तन्त्रवार्तिके—‘ यस्तर्हि द्वे शाखे पठति तस्य प्रकरणान्तरन्यायेन भवितव्यम् | एकशाखागतेषु च ब्राह्म

णान्तरेषु। नैषददॊषः। शाखान्तराध्ययनं तावदेकस्य पुंसो नैवेष्यते । किंकारणम् ? स्वाध्यायग्रहणेनैका शाखाहि परिगृह्यते ।

एकार्थानां विकल्पश्च कर्मैकत्वे भविष्यति ॥’ यथैवाकृतिः प्रतिव्यक्ति समवैति तथैव स्वाध्यायत्वमेकैकस्यां शाखायाम् ।

।

अतश्च ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति कर्मावबोधनं प्रत्युपादीयमानत्वाद्विवक्षितैकसङ्ख्यैका शाखाऽध्येतव्या नन्वेवं वेदा

।

।

।

न्तरस्याप्यध्ययनं न प्रसज्यते, न ; वचनान्तरेण प्रतिप्रसवात् ‘अनया त्रय्या विद्यया’ इति । तथा ‘वेदानधीत्य वेदौ वा ’ इति मानवम् | साकांक्षव्वाच्च वेदान्तराणामतुल्यकारित्वकारितः समुच्चयोऽवगम्यते । शाखान्तरेषुत्वन्योऽ न्य निरपेक्षस्वतन्त्र ज्योतिष्शेमादिरूप प्रतीतेस्तृल्यार्थत्वनिमित्तो विकल्पः । साकांक्षत्वादेव चैकशाखागतब्राह्मणान्तरसमुच्चयाश्रय णम् नन्वेककर्मत्वाद्विकल्पो विकल्पाच्चैककर्मत्वमितीतरेतराश्रयत्वं भवेत् । न । प्रत्यभिज्ञामात्रेणैकत्वे विज्ञाते सङ्ख्यावशेन विकल्यासद्धेः अतश्च योनामातिमेधावित्वादेकवेदगतानि शास्त्रान्तराण्यप्यधीते स समृद्धस्सन् श्रीहिय वैराप मिश्रैर्यजेत्

तस्मादेकं कर्मेति’ इत्यभिधाय, ‘ननुचैकयाऽपि शाखया समस्त पुरुषप्रतिपादने सत्यनर्थकमेव शाखान्तरं, नानर्थकम् नहि कश्चिद्वे शाखेऽधीते । नच पुरुषान्तरगतं तत्प्रतिपादनेनार्थवत् अन्यान्प्रत्यनर्थकं भवति । यस्तु तेऽपि किल शाखिनः तामेवाधीत्य प्रतिपत्स्यन्त इत्यभिप्रायः स नित्यत्वाद्वेदस्य तदध्ययनाध्यापन सम्बन्धानादित्वादनुपपन्न: । किंच ’ संप्रदाया

गतां मुक्त्वा स्वां समाख्यानिबन्धिनीम् । शाखां शाखान्तरं युक्तं नाध्येतुं सदृशे श्रमे ॥ ’ तस्मात् परकीयशाखाध्ययनेऽ प्यस्त्येव पुरुषाणां श्रम इति यथाऽवस्थितशाखाध्ययनमेव’ इत्युक्तम् ॥

तत्र च न्यायसुधायां–‘नन्वेकेन पुंसा अनेकशाखाध्ययनेऽपि शाखानां च पौर्वापर्याभावेऽपि एककर्मविषयत्वे सत्यैकयैव शाखया सर्वपुंसां प्रतिपत्तिसिद्धेः शाखान्तरानर्थक्यं स्यादित्याशङ्कते - ननुचेति प्रतिचरणं व्यवस्थितत्वा

।

च्छाखानां स्वशाखात्यागेन परशाखाध्ययनानुपपत्तेः स्वशाखाध्ययनपूर्व मेधाविना शाखान्तराध्ययनेसति नानर्थक्यं वा तच्च स्वाध्याय इत्येकवचनेन अनेकशाखाध्ययननिषेधादयुक्तमित्याशयेन परिहरति — नेति’ इति । ‘येनास्य पितरो याता: येन याता:पितामहाः । तेन यायात्सतां मार्ग तेन गच्छन्नरिष्यते ॥’ (मनु.४.१७८) इति स्मृतिपर्यालोच्यम् ;

चनया काठकादिसमाख्याऽऽलोचनया स्वशब्दालोचनया च पितृपितामहादिपरम्परात्मकसम्प्रदायागतशाखात्यागेन शाखा निबन्धनमध्ययनव्यव न्तराध्ययनं न युक्तमित्याह -किंचेति । स्वेनात्मना कठादिना समाख्या काठकशाखेयमित्यादिका, स्थापिका यस्या इत्यर्थाश्रयणेन स्वसमाख्याशब्देन काठकादिसमाख्योक्ता स्वशब्दवती समाख्येत्यर्थाश्रयणेतु अघीयत इति

कर्मव्युत्पस्या शाखाबाच्याध्यायशब्दाभ्युपगमेन स्वश्चासावध्यायश्चेति विग्रहाश्रयणात् स्वाध्यायविधित एव प्रतिचरणं शाखाव्यवस्थासिद्धिः ’ इतिचोक्तम् ॥

तथाऽपि ’ अद्विर्वचनं वा ’ इति सूत्रवार्तिके संप्रदायमनुसृत्य शाखाध्ययनस्योक्तेः सार्वत्रिकविकल्पस्थले व्यवस्था

पकं ‘ येनास्य पितरो याता’ इति वचनमभिप्रेतमिति स्फुटतया स्वाध्यायशब्दस्य स्वीयशाखापरत्वकल्पनं न कार्यम् ।

सुष्टुआ अधीयते इत्यर्थान्तरस्यापि सम्भवेन स्वीयरूपार्थस्य तेन शब्देन नियमेन प्रतीत्यभावात् स्वाध्यायशब्दस्य वेदत्वेन वेदवाचकत्वस्य कोशेष्वेवाभिधानात् । अत्र मनुबचनेन एतत्प्रकरणोपबृंहणतया प्रतीतेन ‘’ वेदःकृत्स्नोऽघिगन्तव्यः’ वेदःकृत्स्नोऽधिगन्तव्यः’ ‘वेदान’धीत्य ’ इत्यर्थेऽपि ‘ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्येतस्यैव मूलताबिवक्षा मनोरभिमता । इति ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इत्यस्यैवोपबृंहणम् । ’ षट्त्रिंशदाब्दिकं चर्य गुरौ त्रैविद्यकं व्रतम् । तदर्षिकं पादिकं वा ८१

11

२८ घं

उक्त पक्षपर्यालोचनं स्वाध्यायशब्दस्य वेदत्वेन वेदपरत्वम्

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रुतप्रकाशिका

ध्यानवदात्मज्ञानस्यादृष्टादिद्वारा कर्मशेषत्वात्समुद्रवदात्मा न कर्मशेष इति वाच्यम् ; कर्मशेषतयाऽवक्लृप्तस्यात्मनो द्वार”

भावे संभवत्यदृष्टकल्पनाऽयोगात्समुद्रस्यतु ऋतूपकारकत्वासम्भवेन ह्यदृष्टकल्पनम् ॥ नन्वात्मनः*फलप्रदत्वेन शेषत्वम ।

स्त्वितिचेन्न सम्प्रतिपन्नेनात्मनाऽऽत्मज्ञानस्य कर्मशेषत्वे निरूद्वेऽप्यसम्प्रतिपन्ना त्मकल्पनायोगात् नहि जीवविलक्षण आत्मा संप्रतिपन्नः । अतोऽनुष्ठानशेषभूत आत्मा कर्मसु कर्तृभूतो जीवएवेति वेदान्तानां जीवपरत्वेन तदतिरिक्तेश्वरे प्रमाणाभावात्

अप्रामाणिकेश्वरविचाररूपं शास्त्रमनारम्भणीयमिति प्राप्नुयात् । अक्षरराशिग्रहणमात्रपर्यन्तत्वेतु अर्थज्ञानस्यानुष्ठानशेषत्वा

भावेन कर्मसु कर्तृभूतजीवात्मातिरिक्तात्मप्रतिपादनसम्भवात्प्रामाणिकपरमात्मविचाररूपं शास्त्रमारम्भणीयं स्यादिति । अतो

ऽध्ययनविधिर्निरूप्यते ॥

तत्राध्ययनस्य सक्तुहोमवत् प्रधानकर्मल्लं, स्वरूपेण विधेयत्वं, अध्यापनविधिप्रयुक्तत्वं, उपनयनस्त्राध्यापनाङ्गवं च प्राभाकराभिमतमनादृत्य अध्ययनस्य अवधातादिवत् गुणकर्मत्वं नियमस्य विधेयत्वमध्ययनस्य स्वविधिप्रयुक्तत्वं, उप नयनस्याध्ययनाङ्गत्वं च सङ्ग्रहेण प्रतिजानीते प्रथममिति । प्रथमं तावत् प्रथमत एव

6

यावत्तावच्च साकल्येऽवधौ

गूढार्थसंग्रहः

ग्रहणान्तिकमेव वा | ’ (मनु. ३.१) इति वेदत्रयाध्ययनकालमभिधाय ‘वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम् अविप्लुतब्रह्मचर्यः गृहस्थाश्रममावसेत् | ’ इत्यत्र वेदानधीत्येति मुख्यकल्पः वेदौ वा वेदवेति अनुकल्पश्च प्रतिपादितः

।

त्रय्या विद्यया’ इति वाक्यस्य शक्तसर्वपुरुषाध्ययनविधायकत्वमित्यत्र नियामकानुपलम्मात् । ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इत्यत्र ‘ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यध्ययन विधेर्विवक्षितत्वे धर्मविचारस्य एतद्विधिमूलकत्वं स्वाध्यायपदस्य वेदसामान्यप रत्वे स्वरसम्। नत्वेकशाखापरत्वे । एतत्पक्षे अध्वर्यूद्गातृहोतॄणां एतद्विधिसिद्धज्ञान सम्भवेऽपि ब्रह्मणः ‘ सर्वैर्ब्रह्म ' म्चसूत्रानुरोधेन सर्ववेदाध्ययनावश्यकतया तत्संग्रहासम्भवेन तत्र अन्याध्ययन विधिगवेषणापत्तिः । नच स्फुटमन्योऽध्ययनवि धिर्हश्यते, नापि एकशाखापक्षपातिभिः वेदत्रयाध्ययनएवोपपत्तिमती श्रुतिरुदाहृता | नवा ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र शाखान्तराध्ययननिवृत्त्यर्थं एक शाखाप्रयास एवाश्यकइति सम्भवति | खण्डदेवेन कौस्तुभ (२.४.९) ‘नचैकस्य पुरुषस्य शाखान्तरे स्वाभ्यायविधिबोधितवैद्याध्ययनाभावेऽपि अध्ययनाद्यर्थमनिषिद्धरागप्राप्तशाखान्तरावगमस्य सम्भवेन एकस्मि न्प्रमातरि वाक्यद्वयस्य नाज्ञातज्ञापकत्वोपपत्तिरिति वाच्यम्; सर्वस्यापि शास्त्रान्तरावगमे नियमेन प्रवृत्त्यभावात् क्वचित्तदनु पपत्तावपि पुरुषान्तरं प्रत्यज्ञातज्ञापकत्वोपपत्तेः’ इत्युक्तम् एवमङ्गीकारे ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र एक शाखा 6

इत्यापस्त

।

।

ध्ययनविध्यनभ्युपगमेऽपि — एकं वा संयोगरूपचोदनाख्याविशेषात्’ इत्युक्तदिशा कर्मणस्सर्वशाखासु एकत्वनिश्चये

अध्ययनविकल्पे च ‘ येनास्य पितरो याता’ इत्युक्तदिशा एकशाखाध्ययनेनैव चारितार्थ्यबुद्धधा शाखान्तरगतविशेषार्थ

ज्ञानसंपिपादयिषया इतरशाखाध्ययने प्रवृत्त्यभावन तेषां पुरुषाणामज्ञातज्ञापकत्वं सम्भवत्येव, प्रकरणान्तरन्यायेन कर्मभे दमाशङ्कय शास्त्रान्तराध्ययननिषेधेन सा शङ्का परिहृता तन्त्रवार्तिके । ‘ एकं वा संयोगरूपचोदनाख्याविशेषात् ’ इति सूत्रो क्तहेत्वभावस्थले एव प्रकरणान्तरन्यायेन कर्मभेदो युक्तः इत्यस्याश्शाङ्काया असम्भवेन ’ स्वाध्यायोध्येतव्यः’ इत्यत्र

बार्तिकोक्तार्थानभ्युपगमेऽपि न दोषः । अतश्च ’ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र स्वाध्यायशब्दस्य वेदत्वेन वेदसामान्यपरत्वे वेदःकृत्स्नोऽधिगन्तब्यः’ इति मनुवचनसिद्धे न किंचिद्बाधकम् एकत्वविवक्षाङ्गीकारेऽपि वेदत्वगतैकत्वं तत्समुदायग तैकत्वं वाऽभ्युषेयताम् । एवमङ्गीकारे वेदत्रयाध्येता धर्मविचारे मुख्याधिकारीति सिद्धयतीति भगवत आशयः। स्वाध्या यशब्दश्च नार्थज्ञानवाची अपितु स्वशाखामात्रवाचीति ’ (श्रु. प्र) उक्तिः भवपक्षाभिप्राया ॥ 6

८२

२९

अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपनयीत इत्यादिश्रुतिविचार:

जिज्ञासा १.१ १ ]

श्रीभाष्यम्

तच्चाध्ययनं किंरूपं कथं च कर्तव्यमित्यपेक्षायाम् ‘अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत श्रुतप्रकाशिका

मानेऽवधारणे’ इति नैघण्टुका: । प्राथम्यं शास्त्रान्तरश्रवणयोग्यावस्थापेक्षया पूर्वभावित्वम् गर्भाष्टमोपनीतस्य ह्यध्ययनं ततः पूर्वं शास्त्रान्तरपरिश्रमानर्हत्वात् अध्ययनविधिपरतन्त्रस्य सामाध्ययनानन्तरं कर्मविचारावश्यम्भावस्य स्वरससिद्धत्वाच्च साधनचतुष्टयादिपूर्ववृत्तान्तरनिष्पादनस्थानव सरग्रस्तत्वं प्रथमंतावत् इत्यनेन फलितम् । लौकिकाक्षरराशिव्यावृत्त्यर्थो ।

वेदाख्यशब्दः, वेदाख्यशब्देन कृत्स्नाध्ययनं च सूचितम् । नहि वेदान्तभागमात्रं स्वाध्यायशब्दवाच्यम् अध्यय नेनेति निर्देशन गुणकर्मत्वं सूचितम् भावार्थस्यान्यनिष्ठत्वप्रतीतेः । यदि प्रधानकर्मत्वमविवक्षिष्यत् तदाहि स्वाध्याये नाध्ययनं संपाद्यमिति वचनव्यक्तिरभविष्यत् । एवकारेण नियमविधित्वं योतितम् । *नतु पुस्तकनिरीक्षणादिनेत्यर्थः ।

’ स्वाभ्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यध्ययनविधिवाक्योपादानेन स्वविधिप्रयुक्तत्वं सूचितम्

नाध्यापयेदिति वाक्यमुपात्तम्,

प्राथम्यवचनादध्ययनस्योपनयनाङ्गत्वं च फलितम् । शास्त्रान्तरपरिश्रमायोग्यगर्भाष्टमवर्षाभिप्रायेणीह प्राथग्यमुक्तम् । अध्य

यनस्य च प्राथम्यम् ‘अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपनयीत’ इत्युपनयनविषयतयोक्तस्य कालस्य * उपनयनद्वाराऽध्ययनशेषत्वे सत्येव ह्युपपद्यते ॥

एवमर्थपञ्चकं सङ्क्षेपेण प्रतिज्ञातं भवति । अस्मिन्नध्ययन विधिवाक्येऽध्ययनस्य प्राथम्यं साङ्गत्वमुपनयनाङ्गत्वं चं न प्रतीतम् | उपनयीत तमध्यापयेत् इति वाक्यान्तरेणाध्ययनस्याध्यापनाविधिप्रयुक्तत्वं, अध्यापनस्योपनयनाङ्गकत्वं च

प्रतीयत इति शङ्कायामाह- तच्चेति । चश्शङ्कानिवृत्तौ तत् स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति वाक्यप्रतिपादितमित्यर्थः ॥ आद्येत्वध्ययने नैव काचिदस्ति फलश्रुतिः । धारणे जपयज्ञे च या साप्येवं निवारिता ॥

इति जपादेरध्ययनशब्दवाच्यत्वात् तेषु प्रस्तुताध्ययनस्य आद्याध्ययनत्वानश्चयायाह — किंरूपमिति । किं सकृदुच्चारण रूपम् आहोस्विदसकृदुच्चारणरूपम् ? किं वा स्वतन्त्रोच्चारणरूपम् उत परतन्त्रोच्चारणरूपमित्यर्थः ? परतन्त्रासकृदुच्चारणरू पत्वेह्याद्याध्ययनत्वसिद्धिः । कथं किमङ्गकमित्यर्थः । इत्यपेक्षायाम् अपेक्षितानि विधीयन्ते इत्यन्वयः । प्राथम्यं परत

मंत्रोच्चारणरूपत्वमुपनयनाङ्गकत्वं च दर्शयितुमाह- अष्टवर्षमिति । अनेन प्राथम्यं सिद्धम् । उपनयनद्वाराऽध्ययनशे षत्वात्कालस्य ‘ब्राह्मणमुपनयीत ’ इति द्वितीयाया माणवकशेषत्वावगमापनयनस्य तद्गताध्ययनाङ्गत्वसिद्धिः । उपनयनस्य * अकर्त्रभिप्रायसूत्रविहितत्वाच्च नाध्यापनाङ्गत्वसिद्धिः । अध्यापयेदित्यनेन परतन्त्रोच्चारणरूपत्वसिद्धिः ।

द्वादशाहेन प्रजाकामं याजयेत् ’ ’ अन्नाद्यकामं याजयेत्’ ‘निषादस्थपतिं याजयेत्’ इति प्रतिपन्नस्य याज नस्वार्थार्जना द्यर्थतवा रागप्राप्तस्याध्यापन स्थाविधेयत्वात् अध्यापनेऽधिकारिविशेषाश्रवणाश्चाध्ययनस्याध्यापयितृपूर्वकत्व ८.

गूढार्थसंग्रहः

अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपनयीतेति ।

यद्यपि उपादानाख्यप्रमाणं प्राभाकरसभ्मतं न्यायरत्नमालायां श्रुतिप्रकरणाभ्या मेव निर्वाहेण दूषितं पार्थसारथिना | तथाऽपि शास्त्रदीपिकायाम् ’ वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीष्मे राजन्यं शरदि वैश्य ।

मिति द्वितीयानिर्देशादुपनयनसंस्कृतत्रैवर्णिकाः किमस्माभिः कर्तव्यमित्यपेक्षन्ते । तत्सन्निधावध्ययनमनिर्दिष्टकर्तृकं विधीय मानं कर्तारमपेक्षते । तत्रापेक्षासन्निधियोग्यत्वैरेवं विज्ञायते त्रैवर्णिकैरेवोपनीतैरक्षरग्रहणेनाध्ययनादिपरम्परयाऽर्थज्ञानं कर्त व्यमिति । एवं च फलवदध्ययनकर्तृभूतमाणवकसंस्कारत्वादुपनयनमध्ययनाङ्गम्’ अत्र ‘वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ’ इया ८३

३०

मीमांसकमतेन उपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वं, तन्मते अष्टाचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्योपपत्तिः [ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

दिवाक्यसन्निधौ अध्ययनमनिर्दिष्टकर्तृकं विधीयमानं कर्तारमपेक्षमाणमित्यादिवाक्येन पं पा विवरणे उपनयन प्रकरण एवाध्ययन विधिः य उक्तः स पार्थसारथिना अङ्गीकृतो भवति । अत्र ‘ ततश्चोपनीतैरसंबध्यमानोऽध्ययनविधिः चतुर्णामपि वर्णानां

।

स्यादिति शूद्राधिकारप्रसङ्गः’ इति पार्थसारथ्युक्तिरप्यनुसन्धेया

आपस्तम्बधर्मसूत्रेषु ’ अशूद्राणामदुष्टकर्मणामुपायनं

वेदाध्ययनमग्नबाधेयं फळबन्ति च कर्माणि ’ इति सूत्रे (१.१.६) पाठक्रमेणोपनयनानन्तरं वेदाध्ययनमभिधाय ‘ उपनयनं

विद्यार्थस्य श्रुतितस्संस्कार: ’ (१.१.९) इत्यत्र वेदविद्यार्थिनः उपनयनस्य वेदसंस्कारकत्वोत्त्या उपनयनस्याध्ययना ङ्गत्वं श्रुतिसिद्धं निरूपितम्। उपनयनं विद्यासंस्कार इत्युक्तौ ’ अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयेत् ’ इति श्रुत्युपं हुणत्वं न प्रतीयेत, अतः विद्यासंस्कार इत्यनभिधाय विद्यार्थस्य श्रुतितरसंस्कार इत्युक्ती श्रुतितः इत्यनेनैव विद्यार्थस्यैवे

त्युक्तेः बीजं दर्शितम् । अत्र विद्यार्थस्येत्यनेन ‘नोन्मत्तमूकान् संस्कुर्यात् ’ इति शङ्खलिखितसिद्धान्त एव आपस्तम्बसं

मत इति प्रतीयते । ‘मूकोन्मत्तौ न संस्कार्याविति केचित्प्रचक्षते । कर्मण्यनधिकाराच्च पातित्यं नास्तिचैतयोः ॥’ इति ।

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोदाहृतं मनुवचनं मनुस्मृतौ नैवोपलभ्यते । एतदुत्तरं ‘तमसो वा एष तमःप्रविशति यमविद्वानुप

नयते यश्चाविद्वान् इतिहि ब्राह्मणम् ’ (१.१.११) ’ तस्मिन्नभिजनविद्यासमुदेतं समाहितं सगँस्कर्तारमीप्सेत् ’ (१.१.

।

१२) तस्मिंश्चैव विद्याकर्म आत्तमविप्रतिपन्ने धर्मेभ्यः (१.१.१३) सहि विद्यातस्तं जनयति (१.१.१६) तच्छ्रेष्ठं जन्म शरीरमेव मातापितरौ जनयत: ’ (१.१.१८) इत्यत्र उपनयनेन संस्कर्ता यः तत्समीपेऽव्ययनं तदेवश्रेष्ठं जन्म, नतु शारीर मित्यनेन एतजन्मनः मुक्तिसाधनत्वमपि प्रदर्शितम् तदनन्तरसूत्रे ’ सर्वेभ्यो वै वेदेभ्यः सावित्र्यनूच्यते इतिहि ब्राह्मणम्’ (११.१०) इत्यत्र सर्ववेदाध्ययनार्थिनः एकमेवोपनयनमित्यर्थस्साधितः एवमुक्त्या सर्ववेदाध्ययनमेव मुख्यम् । ।

शक्तेन तदेव कार्यमित्यर्थोऽपि सूचितः । मनुसिद्धान्तोऽप्ययमेव । तदुत्तरं ‘वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीष्मे राजन्यं शरदि वैश्यम्’ (१.१.१९) इत्यायनन्तरम् ’ उपेतस्याचार्यकुले ब्रह्मचारिबास: ’ (१.२.११) ‘अष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि (१२) पादूनम् (१३)अर्धेन (१४) त्रिभिर्वा (१५) द्वादशावरार्थ्यम्’ (१६) इत्युक्तम् । अत्र हरदत्तव्याख्यायां ‘ पट्त्रिंशदा ।

ब्दिकम् ’ इति मनुवचनमुदाहृत्य ’ ग्रहणान्तिकमेवे’ति एकैकस्य त्रिभ्य ऊर्ध्वमनियमः न प्रागित्यर्थो द्रष्टव्यः इत्युक्तम् । अत्राप्युपनयन स्याध्ययनाङ्गत्वं स्फुटं प्रतीयते ॥

अत्र ‘ अपुंस्त्वं प्रच्छादयन्तश्चाष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि वेदब्रह्मचर्य चरितवन्तः’ इति शाबरभाष्ये विरोधाधिकरणे ।

अष्टाचत्वारिंशद्वर्षंवेदब्रह्मचर्याचरणस्यापि स्मृतावेव पक्षान्तरविकल्पोपनिबन्धनादाश्रमान्तरविषयत्वसंभवाद्वा विरोधाभावः ।

तथाहि ‘ वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वाऽपि यथाक्रमम्। सामर्थ्याश्रमयोग्यत्वमङ्गीकृत्यैतदुच्यते ॥’ गौतमेनापि द्वादशवर्षा ण्येकवेदब्रह्मचर्यं चरेत् ’ (२.५२) इति प्रथमकल्पमाशु गार्हस्थ्यप्रतिपत्त्यर्थमुक्त्वा द्वितीयकल्पे द्वादशप्रतिबेदं वा सर्वेषु प्रति द्वादश वा सर्वेषु ग्रहणान्तं वा ’ (५३,५४) इत्यष्टाचत्वारिंशत्पस्ग्रिहःकृतः । श्लो ‘ त ्रैवं शक्यते वक्तुं येऽन्धपंग्वादयो नराः । ,

गृहस्थत्वं न शक्ष्यन्ति कर्तुं तेषामयं विधिः ॥ नैष्ठिकब्रह्मचर्य वा परिव्राजकताऽपि वा । तैरवश्यं गृहीतव्या तेनादावे तदुच्यते । उपकुर्वाणकेनैव याप्य: कालो बहुस्ततः । संप्राप्य ज्ञानभूयस्त्वं पवित्रैः क्षीणकल्मषः ॥ सर्वाश्रमातिरिक्तेन स्वाध्यायेनैव शोधितः । स्तोकैरप्याश्रमाचारैर्गतिमिष्टां गमिष्यति | ‘.

द्वैपायनादयश्चाहु:-’ परिनिष्ठित कार्यस्तु स्वाध्यायेनैवहि द्विजः । कुर्यादन्यन्नवा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते ॥ प्रतिदिन प्रयुज्यमानऋक्सामयजुर्ब्रह्मण कल्पव्याख्यानादिब्रह्मयज्ञनिमित्तानि फलानि ऋत्यधिकृतपुरुषेभ्योऽन्यानर्थक्यप्रसा व्यावृत्तानि जपध्यानमात्राधिकृतब्रह्मचारिपरिव्राजक विषयत्वेनावतिष्ठन्ते तान्यपि स्वाध्यायविज्ञान भूयस्त्वेन भूयिष्ठानि भवि • घ्यन्तीति प्रतिवेदब्रह्मचर्योपदेशः । योवा काश्चन्मेधावितया शीघ्रमेव वेदचतुष्टयमप्यधीत्य यथोपपत्तिकालं तदर्थज्ञाना ८४

३० क

श्रीभाष्यम्

तमध्यापयेत् ’ (शतपथब्राह्मणम् ) इत्यनेन ‘श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाऽप्युपाकृत्य यथाविधि । युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान्विप्रोऽर्धपञ्चमान् ॥’ (मनु. ४.९५) श्रुतप्रकाशिका

मुच्यतइत्यय*मध्ययनाङ्गविधिरिति भावः । उपाकर्मादित्रतनियमाङ्गकत्वं साङ्गत्वं च दर्शयितुमाह - श्रावण्यामिति । अर्धपञ्चमान्मासानित्यादीति । आदिशब्दोपात्तैः

गूढार्थसंग्रहः

भियोगमपरित्यजन् ’ ग्रहणान्तं वा ’ इत्येतत्पक्षाश्रयणेन गृहस्थो भवेत्तंप्रति द्वादशाष्टाचत्वारिंशद्वर्षपक्षावनेनैव स्मरणेन

पूर्वपक्षीकृताविति नातीय श्रुतिविरुद्धवेनोदाहर्तव्यो’ इति तन्त्रवार्तिकेचोकम् । अत्र ‘अविष्प्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रम । एवंसति मावसेत् ’ इति ‘ वेदानधीत्य ’ इत्येतदुत्तरार्धे, गृहस्थाश्रमश्च अल्पबहुवेदपक्षसाधारण इत्यत्र प्रतीयते

पत्रिंशदाब्दिकम्’ इत्युक्तबहुवेदपक्षे गृहस्थाश्रमपक्षो न वर्तते इति व्यवस्था नैव घटते । अष्टाचत्वारिंश द्वर्षब्रह्मचर्यकर्तुरपि पुरुषस्य जातपुत्रत्वकृष्णकेशत्वयोः अनुभवसिद्धयोरपलापासम्भवात् । अतः मेधातारतम्यानुरोधेन एते पक्षाः प्रवृत्ताः। केषांचित्पुरुषाणामष्टाचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्यकतॄणां जातपुत्रत्वकृष्णकेशत्वयोरसम्भवेऽपि यस्य सम्भवति तस्य ८

गृहस्थाश्रमाङ्गीकारे न किञ्चिाधकम् ॥

स्मृतिसंग्रहे–‘ निषेकाद्वैजिकंचैनो गार्भिकंचापमृज्यते क्षेत्रसंस्कारसिद्धिश्च गर्भाधानफलं स्मृतम् ॥ गर्भे भवेच्च ।

पुंसूतेः पुंस्त्वस्य प्रतिपादनम् । निषेकफलवज्ज्ञेयं फलं सीमन्तकर्मणः ॥ गर्भाम्बुपानजो दोषो जातात्सर्वोऽपि नश्यति । आयुर्वचोऽभिवृद्धिश्च सिद्धिर्व्यवहृतेस्तथा ॥ नामकर्मफलं त्वेत ्समुद्दिष्टं मनीषिभिः । सूर्यावलोकनादायुरभिवृद्धिर्भवेद्ध्रुवा ॥

।

|

निष्क्रमादायुश्श्रीवृद्धिरप्युद्दिष्टा मनीषिभिः अन्नाशनान्मातृगर्भपलाशादपि शुध्यति ॥ बलायुर्वच वृद्धिश्च चूडाकर्मफल स्मृतम् । उपनीतेःफलंचैतद्धिजतासिद्धिपूर्विका ॥ वेदाधीत्यधिकारस्य सिद्धीऋषिभिरीरिता देवपित्रणीपगमो विवाहस्य फलं स्मृतम् | ’ इति वचनानि नारायणव्याख्यासहिताश्वलायनगृह्यसूत्रभूमिकायामुदाहृतानि | अन्न द्विजता आपस्तम्ब सूत्रषु ‘ सहि विद्यातस्तं जनयति’ इत्यत्रोक्ता । मनुस्मृतावाप-‘मातुरग्रेऽधिजननं द्वितीयं मौज्जिबन्धने । ’ (२.१६९) इत्यत्र। ‘ कृतोपनयनस्यास्य व्रतादेशन मिष्यते ब्रह्मणो ग्रहणंचैव क्रमेण विधिपूर्वकम् ॥ १ (२.१७३) इत्यत्र वेदाधी त्यधिकार उक्तः । ‘ गार्भैहों मैर्जातकर्म चौलमौञ्जीनिबन्धनैः । बैजिकं गार्मिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते ॥’ इत्यत्र मौञ्जी निबन्धनशब्दार्थोपनयनस्य एनश्शमनार्थत्वोक्तिमात्रेण अध्ययनाङ्गत्वप्रतिकूलं पुरुषार्थकर्मत्वं उपनयनात्पूर्वे सन्नयाससा धनाभिनिवेशवतः सिद्धान्तसिद्धाञ्जन कारस्य सम्मतं न सिद्धयति । ‘वैदिकैःकर्मभिः पुण्यैः निषेकादिद्विजन्मनाम् । कार्य इशरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्यचेह च | ’ इति पूर्व (२.२६) ‘स्वाध्यायेन व्रतैः त्रैविद्येनेज्य ा सुतैः । महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ॥ ’ (२८) इति परत्र च शरीरद्वारकसंस्कारस्य ब्रह्मप्राप्तिसाधनोपासनौपायकस्य प्रतिपादनेन एनश्शमनद्वारा इतरकर्माविशेषेणोपनयनस्यापि तादृशसंस्कारहेतुत्वाक्तिमात्रेणाध्ययनाङ्गतायाः प्रागुदाहृतप्रमाणसिद्धायाः :

निरसनस्य मनोरनभिमतत्वात् । नित्यकर्मणामप्युपात्तदुरितक्षयः तन्त्रवार्तिके स्पष्टम्— श्रावण्यां ॥ प्रौष्ठपद्यांवेति । प्रागुदाहृतवचन विशदीकरणरूपंफलमिति वचनान्तरमुदाहरति ’ कृतोपनयनस्य’ इतिउक्त: । ‘श्रावण्यां पौर्णमास्यामध्यायमुपाढत्य मासंप्रदोष नाघीयीत (आ.घ.सू. ३.९.१)८५ आपस्तम्बधर्मसूत्रेऽप्ययमर्थ ।

[ जिज्ञासा १-१-१

( श्रु. प्र) अष्टवर्ष ब्राह्मणमुपनयीत इति श्रुत्यादिविचार:

३१

श्रुतप्रकाशिका

अत ऊर्ध्वंतु छन्दांसि शुक्लेषु नियतः पठेत् । वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षेषु सम्पठेत् ॥ इत्यादिवचनैरङ्गाध्ययनस्य कालो दर्शितः । व्रतं उपाकर्म काण्डप्रतादि । नियम: ‘पद्म हवा एतछमशानं यच्छूद्रः

तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम् ’ इत्यायुक्तदेशकालभक्ष्याभक्ष्यादिव्यवस्थारूपः । अध्यापयेदित्यनेन व्रतनियमविशेषो

पदेशैश्चेति पृथनिर्देशश्श्रुतित्वस्मृतित्वविभगाद्विप्रतिपन्नत्वसंप्रतिपन्नत्वावभागाच्च कृतः । उपाकर्मादि व्रतनियमबदुपनय नमग्यध्ययनाङ्गमिति भावः । किं रूपं कथं च कर्तव्यमित्यपेक्षायामेभिरङ्गविधायकवाक्यैरपेक्षितानि विधीयन्त इत्यर्थः ॥

नन्वष्टवर्षे ब्राह्मणमित्यत्रोपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वमवगम्यत इत्युक्तम् तदयुक्तम् । तस्योपनेयासत्तिद्वाराऽध्येतृसा ।

कांक्षाध्यापनाङ्गत्वंह्यवगम्यते - ’ उपनीयतु यश्शिष्यम्’ इत्यादिस्मृतिवचनाच्च तदवगम्यते उच्यते – ’ ब्राह्मण पनयीत ’ इत्यत्र द्वितीयायोपनयनस्य माणवकशेषत्वमवगम्यते, माणवकशेषमुपनयनम् अध्ययनं च तद्गतम् । तत्रा न्तरङ्गचीहरङ्गन्यायादुपनयनमध्ययनाङ्गमेव ॥

ननु -उपनीयतु यश्शिष्यं वेदमध्यापयेद्विजः । सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्य प्रचक्षते ॥

।

इति वचने * क्त्वाश्रुत्योपनयनस्याध्यापनाङ्गत्वं युक्तम् अन्तरङ्गत्वंहि वस्तुसामर्थ्यरूपं लिङ्गम् । ततः त्तत्वाश्रुतिर्बली यसीतिचेन्न * अन्तरङ्गत्वंहि प्रत्यक्षश्रुतिसिद्धम् । त्त्वाश्रुतिस्तु स्मृतिगताऽनुवादवचनस्था च । अतोऽस्या: स्मृतिवन्चनस्थ त्वान्मूलश्श्रुतिसापेक्षत्वमनुवादरूपवचनगतत्वात् विध्यन्तरसापेक्षत्वमितिविलंचद्वयमस्ति । श्रुतिलिङ्गादिषु विलंबितधीहेतुत्वं हि परदौर्बल्यहेतुः, अतो विलंबद्वयोपहता तत्वाश्रुतिनं बलीयसी किंच श्रोत्रियोपाध्यायगुर्बादिनामविधानवत्तत्प्रकरणस्थ. ।

मिदं वचनमुपनीयाध्यापयितुराचार्यनामविधानपरमिति न क्त्वाश्रुतिरुपनयनस्याध्यापनाङ्गत्वे प्रमाणं भवितुमर्हति । किंच

।

‘ स्वरितत्रितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले’ इत्यात्मनेपदे प्राप्तेऽपि ‘सम्माननोत्सञ्ञ्जनाचार्यकरणज्ञानभृतिविगणन व्ययेषु नियः’ इति पुनर्विधानस्याकर्त्रभिप्रायार्थत्वादुपनयनस्य नाथ्यापनाङ्गत्वं युक्तम् ‘अकर्त्रभिप्रायार्थोऽयमा रम्भ’ इतिहि तद्द्वृत्तिकारः ॥

।

ननु कर्त्रभिप्रायत्वं कर्तर्येव फलस्याभिप्रेतत्वम्

तदवधारणनिषेधार्थं पुनर्विधानम् । अतःफलमुभयान्वयि, *

अतो माणचकद्वारेणाचार्यान्वय्युपनयनफलमित्यध्यापनाङ्गत्वं युक्तमिति चेन्न-‘अग्नीनादधीत’ इत्यत्र कर्त्रभिप्रायसूत्र

विहितेऽप्यात्मनेपदे फलस्योभयान्वयितया पुनर्विधानस्य नियमनिषेधार्थत्वाभावेन कर्त्रभिप्रायत्वमात्रस्य निषेधार्थत्वात् अतो नाध्यापनाङ्गत्वम् ॥

ननु कर्त्रभिप्रायशब्देन कर्तृव्यतिरिक्ते चेतने फलान्वयो विवक्षितः

अतो नाग्नीनादधीतेति व्यभिचारः । पुन

।

विधानस्य तन्निवारणार्थत्वे फलस्याचार्येऽप्यन्वयोपपत्तेरध्यापनाङ्गत्वमितिचेन्न । * ‘ऋत्विजो वृणीत’ इत्यत्र स्वरिते त्यादिसूत्रविाहतेऽप्यात्मनेपदे फलस्य कर्तृव्यरिक्तचेतनान्वयदर्शनेन पुनर्विधानस्य नियमनिषेधार्थत्वाभावात् । अत:कर्त्र भिप्रायमात्रनिषेधार्थ पुनर्विधानमिति नाध्यापनाङ्गमुपनयनम् ॥

ननु क्रियाफलं नाम क्रियानन्तरभाविफलम् । तस्य कर्तर्यन्वितत्वं कर्त्रभिप्रायत्वम् । अत आचार्यकस्योपनयनक्रि

यानन्तरभावित्वाभावादब्यवहितफलस्य कर्तृगतत्वाभावाच्च, आत्मनेपदस्याप्राप्तावव्यवहितफलस्याकर्त्रभिप्रायत्वेऽप्यात्मनेपदं सम्मानन ’ इत्यादिसूत्रेण विधीयते । अतोऽकर्त्रभिप्रायार्थत्वेऽपि व्यवहिताचार्यकनिष्पत्त्य थेतयाऽध्यापनाङ्गत्वमुपनयन (

।

स्याविरुद्धमितिचेत्–मैवम्ः। अग्नीनादधीत इत्यत्र स्वरितेति सूत्रविहितेऽप्यात्मनेपदे अग्निसंस्कारव्यवहितस्याहिताग्नि त्वापान्तरूपफलस्य कर्त्रन्वयित्वदर्शनात् । अतोऽकर्त्रभिप्रायाथै सम्माननेत्यादिसूत्रं फलमात्रस्य कर्त्रन्वयनिवारणार्थं संस्कार

३१क

उपाकर्मपूर्वापराध्ययनकालविचार:

श्रीभाष्यम्

इत्यादिवतनियमविशेषैश्वापेक्षितानि विधीयन्ते । श्रुतप्रकाशिका

।

विशिष्टोऽग्निःफलमिति * आधानकर्तरि न व्यवहितफलान्वयइतिचेत् तर्ह्यपनयन संस्कारविशिष्टमाणवकसिद्धिरेवाव्यव हितं फलमिति कर्त्रभिप्रायसूत्रेणैवात्मनेपदसिद्धेरकर्त्रभिप्रायसूत्रवैयर्थ्यं स्यात् ।

।

ननु यद्येवं व्यवहितमव्यवहितं वा फलमात्रं कर्त्रभिप्रायसूत्रेण निवार्यते । तर्छुपनेतुः प्रवृत्तिर्नोपपद्यते यतः—

’ प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते’ इति, नैवम् । नचैतेनाकर्त्रभिप्रायत्वविरोधः उपनयनफलस्य माणवकान्वयित्वेऽपि ‘आचार्याय वरो असाधारणफलानन्वयवि ।

देय ’ इति विध्यन्तरप्राप्तदक्षिणाफललिफ्सया प्रवृत्त्युपपत्तेः

।

षयत्वादकर्त्रभिप्रायसूत्रस्य । अव्यवहितक्रियाफलस्य कर्त्रभिमतकर्षभिप्रायत्वं तदनभिमतत्वमकर्त्रभिप्रायत्वमित्यप्युक्तम् । क्रियाफलस्य कर्त्रनभिमतत्वव्याघातात् । आचार्यकनिष्पत्त्युपयोगिनो माणवकसंस्कारस्याचार्यानभिमतत्वानुपपत्तेः । अतः

उपनयनमध्येष्यमाणमाणवकासत्तिमुखेन नाथ्यापनाङ्गम्, अपित्वध्ययनाङ्गमेव । अध्ययनं च नाध्यापनविधिः प्रयुते अध्यापयेदितितु ‘ द्वादशाहेन प्रजाकाभं याजयेत्’ इत्यादिवदित्युक्तम् | गूढार्थसंग्रहः

तैष्यां पौर्णमास्यां रोहिण्यां वा विरमेत् (३.९.२) अर्धपञ्चमांश्चतुरो मासानित्येके ’ (३) इति । ’ पुष्येतु छन्दसां कुर्या

द्वहिरुत्सर्जनं द्विजः । माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्वाह्णे प्रथमेऽहनि ॥ (मनु.४.९६) इति मनुनाऽप्युत्सर्जनमुक्तम् । अत्र अर्धं पञ्चमो येषांते अर्धपञ्चमाः, अर्धाधिकांश्चतुरो मासानित्यर्थः । यदा श्रावण्यामुपाकर्म तदा पुष्यमासस्य शुक्लप्रतिपदि 2

।

पूर्वाह्णे यदा प्रोष्ठपद्यामुपाकर्म तदा माघस्येति व्यवस्थितोऽयं विकल्प: ’ इति पराशरमाघवीये निर्णयःकृतः। अयमे

वार्थः ’ श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यांवोपाकृतौ क्रमेण पौषशुक्लप्रतिपदि माघशुक्लप्रतिपदि वा कार्यम् । ‘अर्धपञ्चमान्मासानधीत '

इति तेनैवोक्तेः । अर्धःपञ्चमो येषु सार्धीश्चतुर इत्यर्थः’ इति निर्णयसिन्धुकारेणाप्यङ्गीकृतः । आपस्तम्बधर्मसूत्रेतु ‘ अर्ध

पञ्चमांश्चतुरो मासानित्येके ’ इति पक्षान्तरोक्त्या पौर्णमास्यामुत्सर्जनस्य मासपञ्चक विषयत्वं स्फुटं प्रतीयते । एतदभिप्राये

णैव ‘तैष्याम्’ इत्येतद्विवरणे ‘अनयोःपक्षयोः पञ्चमासानधीयीत ’ इति ‘अर्धपञ्चमान्’ इति सूत्रविवरणे ‘ उत्सर्जनस्य

’ इति च हरदत्तेनोक्तम् ॥

वाऽपकर्षअत्र तत्वटीका–‘ उपाकृत्याधीयीत ’ इत्येतत् ’ उपनीतोऽधीयीत ’ इति श्रुतितात्पर्यकत्वस्थापकम् । उपनीतस्य

हि अध्ययनार्थतया उपाकर्मादिनिर्दिश्यते ’ इति । इत्यादिव्रतनियमबिशेषैश्चेति । इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्य व्रतनियमविशे षोपदेशैरित्यर्थः। तत्र व्रतं—उपाकर्मव्रतम् एतच्छलोकानन्तरं नियमविशेषा उक्ताः प्रागपि मनुनाऽध्ययननियमाःप्रदर्शिताः

।

उत्सर्जनानन्तरं ‘अतऊर्धेतु छन्दांसि ’ इत्यादिना शुक्लपक्षे वेदाध्ययनं कृष्णपक्षे असाध्ययनं च प्रतिपादितम् । एवं उपाकर्मान्तमेव । पुनरुपाकर्मानन्तरं उत्सर्जनपर्यन्तं वेदाध्ययनम् ॥ क्रम: अपेक्षितानि विधीयन्ते इति उपनयनादीन्यङ्गानि विधीयन्त इत्यर्थः । यद्यपि पञ्चपादिकायाम्–‘ अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत ’ इति श्रुतेः ‘अष्टवर्षो ब्राह्मणउपगच्छेत्सोऽधीयीत ’ इति वाक्यार्थे तात्पर्यमुक्तम् । तथाऽपि अध्याप नस्य रागप्राप्ततया विधानासम्भवेऽपि उपनयनस्य रागप्राप्तत्वाभावेन विधानं संभवतीत्युपनयनस्य विधौ नानुपपत्तिः । ८७

३२ ख

उपनयनस्यैवाध्ययनाङ्गत्वं नतु (पं.पा. संमत) उपगमनस्येति निरूपणम्

[ जिज्ञासा १ ११

श्रीभाष्यम्

एवं सत्सन्तानप्रसूतसदाचारनिष्ठात्मगुणोपेतवेदविदाचार्योपनीतस्य श्रुतप्रकाशिका

यद्यपि - प्रजाकाम मन्नाद्यकामम् इतिवत्प्रयोज्यव्यापारस्वाध्ययनस्याधिकारिविशेषणं फलं न श्रूयते, तथाऽपि

स्वाथ्यायसिद्धिरधिकारिविशेषणं स्यात् स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इति स्वाध्यायस्याध्ययनसाध्यत्वावगमात् । यथा ‘अग्नी

।

नादधीत’ इत्यत्रामीनामाधान साध्यत्वावगमाद मिसिद्धिरधिकारीिविशेषणं तद्वत् । नच स्वविधिप्रयुक्तत्वेऽध्ययनस्य अनुष्ठात्रभावः–सन्तिहि प्रबुद्धाध्येतारः । तदाह भगवानापस्तम्बः–’ तस्मिन्नभिजनविद्यासमुदेतं समाहितं संस्कर्ता रमीफ्सेत् ’ इति । तेषु परविधिप्रयुक्तस्त्रे सत्यध्ययनं नोपपद्यते अप्रबुद्धविषयेतु स्वतन्त्रस्याध्ययनविधेर्माणवक विष यत्वं ज्ञात्वा हितौषणो माणवकमध्ययनादिकारयन्ति । अतः प्रबुद्धेष्वप्रबुद्धेषु च स्वविधिप्रयुक्तत्वमध्ययनस्य युक्तम् ।

।

परविधिप्रयुक्तत्वे नित्यस्याध्ययनस्य काम्यविधिप्रयुक्तत्वं स्यात् । ततश्चानुष्ठाननियमो न स्यात् आचार्यककामोह्यध्या

पक: तस्त्राचार्यककामनाया अथांचेऽध्ययनासिद्धेः । अध्यापकबाहुल्यात्तसिद्धिरितिचेन्न अध्यापकेभ्योऽप्यध्येतृबाहुल्यदर्श

।

।

।

नात् आघानस्योत्तरऋतुविधिप्रयुक्तस्वेऽपि न काम्यविधिमात्रप्रयुक्तत्वम् ’ वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत, यावज्जी वमग्निहोत्रं जुहोति’ इति नित्यविधिसद्भावादित्येवमाद्यनुसन्धेयम् अतो यथोक्तएवार्थ: ॥ अङ्गविभ्युपेतेन प्रधानविधिनाऽङ्गस्वरूपमझिस्वरूपं च कथं प्रतिपन्नमित्यत्राह एवमिति । एवमङ्गविधिभिस्सह प्रधानविधौ निरूपित इत्यर्थः, सत्सन्तानेत्यादिना ’ तस्मिन्नभिजनविद्या’ इत्यापस्तम्बवचनार्थोऽनुसंहितः । आत्म गूढार्थसङ्ग्रहः ८

उत्तरेणाग्निम्’ इत्यारभ्य उत्तरेण यजुषोपनीय ’ सुप्रजा ’ इति दक्षिणे कर्णे जपति (४.१.१०.१२.म) — ब्रह्मचर्यमा

गामिति कुमार आह ’ (४.११.१) ‘प्रष्ट परस्य प्रतिवचनं कुमारस्य

,

इत्यत्र ‘कोनामास्यसौ नामास्मि’ इति प्रश्न

प्रतिबचने। तत: ‘ अपरेणाग्निमुदगञं कूचे निधाय तस्मिनुत्तरेण यजुषोपनेतोपविशति ’ (११.७) ’ पुरस्तात्प्रत्यंङासीन: कुमारः दक्षिणेन बाहुना दक्षिणं पादमन्चारम्याह- सावित्रीं भो अनुब्रूहि इति’ (११.८) ‘तस्मा अन्वाह तत्सवितु

रिति (९) पच्छोद्धर्त्यशः ततस्सर्वान्’ (११.१०) इत्यापस्तम्बगृह्यसूत्रेषु उपनयन उपनेतृव्यापारानन्तरमेव उपगमन उपगन्तु

व्यापारयोः प्रतिपादनेनॊपनयनस्य विधानाभावे उपगन्तृव्यापारस्यैव तत्त्वमुच्येत । अतः उपनयनस्यैव विधानं युक्तम्

‘ अष्टवर्षे ब्राह्मणमुपनयीत ’ इत्यत्रोपनयनस्य संस्कारकर्मत्वं स्फुटम्, उपनयनस्य माणवकसंस्कारत्वेन तस्यभाव्युपयोगा पेक्षाया: अध्ययनस्य च कर्त्रपेक्षायाश्च सत्वात् अध्ययनाङ्गमुपनयनम् | उक्तं च पार्थसारथिना उपनयनमप्यध्ययनाङ्ग मेवाध्येतृसंस्कारत्वात् ’ (न्यायरत्नमाला) ‘वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत ग्रीष्मे राजन्यं शरदि वैश्यम्’ इत्यादिषु द्वितीयानिर्दे शात् उपनयनसंस्कृता: त्रैवर्णिका: (शा. दी) इत्यादि च ॥

एवं मीमांसाकौस्तुभे खण्डदेवेन उपनयनस्य संस्कारकर्मत्वमङ्गीकृत्यैव संस्कारविधिव्यतिरेकेणोपनयनस्य विनियो

गानवगमात् तदनन्यथाऽनुपपत्त्यैव विनियोगकल्पनेन अष्टवर्षत्वादे : उपादेयत्वविशेषणत्वं समर्थितम् । अष्ट

उपगच्छेदिति विवक्षाङ्गीकारे उपनयनस्य माणवकसंस्कारकर्मत्वमेव न सिध्येत् एतत्तात्पर्येणैव उपनयनं विद्यार्थस्य श्रुति

• तस्संस्कार : इति आपस्तम्ब्रेनोक्तम् । तदुत्तरं च ’ तस्मिन्नभिजनविद्यासमुदेतं समाहित संस्कर्तारमीप्सेत् ’ इत्यत्रापि उप

नयनस्याध्येतुसंस्कारत्वं स्पष्टीकृतमित्यभिप्रेत्याह- - एवं सत्सन्तानप्रसूतेत्यादि -आचार्योपनीतस्येत्यन्तम् ॥ 1

८८

३३

अध्ययनस्य स्वाध्यायसंस्कारत्वेनाक्षरराशिग्रहणमात्रफलकत्वम्

श्रीभाष्यम्

व्रतनियमविशेषयुक्तस्याचार्योच्चारणानूच्चारणरूपमक्षरराशिग्रहणफलमध्ययनमित्यवगम्यते

अध्ययनं च स्वाध्यायसंस्कारः ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ (तै. आ. २. प्र. १५.अनु.१६) इति

स्वाध्यायस्य कर्मत्वावगमात् । श्रुतप्रकाशिका

।

गुणाः-अक्रोधादयः । अनेन समाहितशब्दार्थ उक्तः वेदविच्छन्देन विद्यासमुदेतशब्दार्थ उक्तः, वेदविदाचार्यो |

पनीतस्य इति आचार्यविशेषणमुपनयनद्वारा माणवकार्थम् यथोपनयनस्याध्यापनाङ्गत्वे माणवकविशेषणमाचार्यार्थ तद्व दितिभावः । व्रतनियमविशेषयुक्तस्य व्रतनियमविशेषवदाचार्यविशेषणमपि माणवकार्थमिति भावः । आचार्योच्चारणा ।

नूच्चारणमिति परतन्त्रोच्चारणरूपता दर्शिता | अक्षरराशिग्रहणफलमितिपदमसकृदावृत्तिरूपत्वस्याक्षेपकं दर्शयति । यथा * व्रीनिवहान्त’ इत्यत्र दृष्टफललवस्याप्यपरित्याज्यत्वेनावहननस्य वैतुष्यपर्यन्तत्वादश्रुताऽप्यावृत्तिस्सिद्धा तद्वदत्रापि सामर्थ्यादावृत्तिस्सिद्धा । दृष्टप्रयोजनापरित्यागेनैव नियमस्य विधेयत्वात् । आचार्योच्चारणानूच्चारणमित्यनेन वेदविदाचार्यो पनीतस्येत्यनेन च अध्ययनस्याध्यापयितृसापेक्षत्वेन परतन्त्रोच्चारणरूपत्वं, स्वविधिप्रयुक्तमुपनयनाङ्गकत्वंचोक्तम् । आचा

र्योच्चारणानूच्चारणमक्षरराशिग्रहणफलम् इत्यनेन किंरूपमित्याकाङ्क्षा शमिता । वेदविदाचार्योपनीतस्य व्रतनियमवि शेषयुक्तस्य इत्यनेन कथं च कर्तव्यमित्यपेक्षा पूरिता । अक्षरराशिग्रहणफलमित्यनेन स्वाध्यायग्रहणकामत्वमध्ययना धिकारिविशेषणमित्याप सूचितम् ॥

सक्तून्जुहोति इत्यत्र पुरुषस्य सक्तुहोमजन्यादृष्टभाक्त्वात् * सक्तुहोमो यथा पुरुषसंस्कारः तद्वदध्ययनस्य

पुरुषसंस्कारत्वेऽस्याक्षरराशिग्रहणफलत्वं न स्यात् । अपूर्वसिध्यर्थतया स्वाध्यायसिध्यर्थत्वाभावात् । ततश्चाक्षरराशिग्रहण फलत्वा भावेनावृत्त्यसिद्धेस्सकृदुच्चारणरूपमेवाध्ययनं स्यादित्याशङ्कयाह– अध्ययनंचेति । उपनयनाङ्गकत्ववत्स्वविधिप्र

युक्तत्ववदिदंचोपपादनीयमितिचार्थः । स्वाध्यायसंस्कारः नतु सक्तुहोमवद पूर्वविषयतया पुरुषसंस्कार इत्यर्थः । कुतइत्य

त्राह—स्वाध्यायइति। तव्य प्रत्ययात्कर्मत्वावगमः। * स्वाध्यायस्यहि कर्मत्वावगमः नतु पुरुषस्य । कर्तुःक्रिययाऽऽसुमिष्ट तमत्वंहि कर्मत्वम् अतोऽव्ययनं स्वाध्यायसंस्कार, नतु पुरुषस्येत्यर्थः निर्वर्त्यादेराप साधारणं कर्मत्वं कथं संस्कार्यत्वे ।

हेतुतयोच्यत इत्यत्र निर्वर्त्यत्वाविकार्यत्वानुपपत्तिमभिप्रेत्य स्वाध्यायस्येति पुनःकीर्तनम् । वस्तुसामर्थ्यसचिवकर्मत्वावगमः

संस्कार्यत्वे हेतुरितिभावः । फलान्तरे सम्भवति * प्राप्यत्व मात्रपर्यवसानंचायुक्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

अत्र ‘तस्मिन्नभिजनविद्या—’ इत्यापस्तम्बसूत्रस्यार्थतोऽनुवादेन ‘श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वा’ इति मनुस्मृतिवचनो दाहरणेन च स्वोक्तार्थे आपस्तम्चमनुवचनानां प्रमाणत्वमभिप्रेतमिति सूचितम् । अध्ययनं च इत्यादिना अक्षरराशि ग्रहणफलत्वसाधनम् । अध्ययनस्य स्वाध्यायसंस्कारत्वं भाट्टानामपि संमतम् । पूर्वोदाहृतपार्थसारथिग्रन्थे अयमर्थः स्फुटमुक्तः यैस्तु द्रव्यं चिकीर्ष्यते गुणस्तत्र प्रतीयेत तस्य द्रव्यप्रधानत्वात् ’ (२.१.३.८) इति सूत्रे संस्कारकर्मणो लक्षणमुक्तं जैमिना । अत्र च तन्त्रवार्तिकम् -’ यैः पुनः द्रव्यमुत्पाद्यते यथा आधानेनाग्नयोऽवाप्यन्ते क्रियन्ते वा यथावरणनर्विजः संस्क्रियन्ते यथाऽवहन्तिना ब्राहयः पेषणेन तंडुलाः तानि गुणभूतानि प्रयोजनवद्रव्यसंस्कृतेरीप्सितत्वात् ’ इति ॥ ,

6

_6

८९

12

अध्ययनस्याक्षरसाशग्रहणार्थज्ञानादि फलपरम्परेति (न्या.र)मततत्पर्यालेोचने

३३ क

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

।

|

संस्कारोहि नाम कार्यान्तरयोग्यताकरणम् संस्कार्यत्वं च स्वाध्यायस्य युक्तम् धर्मार्थ काममोक्षरूपपुरुषार्थचतुष्टय तत्साधनाऽववोधित्वात् जपादिना स्वरूपेणापि तत्साधन श्रुतप्रकाशिका

ननु न कर्मत्वमात्रावगमात्संस्कार्यत्वं –‘सक्तून्जुहोति’ ‘सुवर्ण भार्यम्’ इत्यत्र सक्तुसुवर्णयोत्संस्कार्यत्वाभा वादिति शङ्कायां संस्कारस्वरूपं शोधयति - संस्कारोहीति | हिनामभ्यां प्रसिद्धिः प्रतियोग्यभ्युपगमश्च सूच्यते । अपि च

इतिवदनेकाव्ययतुल्यरूप एकशब्दो वा । यद्यपि सत उत्कर्षांघानं संस्कारः इति भूतभाव्युपयोगिसंस्कारानुगतं लक्षणम् । तथाऽपि स्वाथ्यायस्य भूतोपयोगित्वासम्भवात् भाव्युपयोगिसंस्कारलक्षणमत्रोक्तम् । संस्कारलक्षणानुपपच्या # सक्तून्जु होति इत्यादिषु प्रत्ययस्वारस्यावगतमपि कर्मत्वं भग्नमिति भावः । अत्रतु न तथाऽनुपपन्नमित्याह-संस्कार्यत्वंचेति ।

चश्शङ्कानिवृत्तौ । कुतइत्यत्राद्द धर्मार्थेति । पुरुषार्थचतुष्टयतत्साधन इत्यनेन पूर्वोक्तव्याख्येयैकत्वाय प्रयोजनबद

र्थावबोधनमनुगतमिति दर्शितं भवति । पुरुषार्थपरत्वं वाऽनुगतं धर्मादिषुहि पुरुषार्थत्वमनुगतम् । इष्टतत्साधनयोरुभयो ।

रापि पुरुषार्थत्वात् यद्यप्यर्थकामतदुपायेषु केचिल्लोकसिद्धाः । तथाऽपि धनेशसुरेशादिविभूतिरूपातिशयितार्थकाम तत्सा

धनानां लोकसिद्धपशुपुत्रान्नादेश्चित्रादिसाध्यत्वस्य च लौकिक प्रमाणगोचरस्यात् पुरुषार्थचतुष्टयस्य वेदवेद्यत्वोक्तियुक्त

अवबोधित्वात् । अनुष्ठानौपयिकबोधजनकत्वादिति भावः । अर्थायबोधकत्वस्य हुमादावव्याप्तत्वादाह-जपादिनेति । ।

स्वरूपेणापि । अर्थज्ञानानुष्ठानाभ्यामृते जप्यमानेनाक्षरमात्रेणापीत्यर्थः । आदिशब्दादध्यापनग्रहणम् । अनुष्ठानानुगुणं ज्ञानं, जपादि च अध्ययनसंस्कृतेन स्वाध्यायेनैवेत्युक्तं भवति यद्वा पुरुषार्थतत्साधनावबोधित्वेन सह तत्साघनत्वं * चशब्देन समुञ्चीयते । तत्साघनत्वं द्विघा जपादिना, श्रियमाणेन स्वरूपेणचेति अतोऽवान्तरसमुच्चेतव्यसमुज्जयपरोऽपि शब्दः । एवं नियमविधित्वंचोपपादितं भवति ॥

गूढार्थसंग्रहः

अध्ययनस्य उपयोक्ष्यमाणसंस्कारत्वेन स्वाध्यायस्य संस्कारकर्मत्वमुपपादयति-संस्कार्यत्वं च स्वाध्यायस्य युक्त मित्यादिना स्वरूपेणापि तत्साधनत्वाच्च इत्यन्तेन । अवबोधित्वादित्यनेन अर्थावबोधपर्यन्ते।ऽध्ययनविधिव्यापार इति

नमस्स्यादिति तान्नरासायाह- जपादिना स्वरूपेणापीति | आदिपदेन धारणादिपरिग्रहः । यद्यपि न्यायरत्नमालायां -‘न

केवलार्थविज्ञानसिद्धिरस्य प्रयोजनम् । अपेक्षितं दृश्यते यत् सर्वे तत्फलमिष्यते ॥ १ (प्र.ति. ४०) यदिह्यध्ययनस्य केवलभ र्थज्ञानं प्रयोजनमस्मामिरिष्यते, तततॊ यथोदाहृतेष्वेषुतदसम्भवात् उपालम्भस्स्यात् नतु केवलं तत्प्रयोजनम् यदेवहि विध्य न्तरोपयोग्यपेक्षितमध्ययनेन साध्यमानंदृश्यते तत्सर्वमस्य प्रयोजनम् । तेन यथाक्रतुविधिभिः तज्ज्ञानमपेक्षितमिति तत्प्रयोजनम् एवं नित्यनैमित्तिकजपयज्ञपारायणादिविधिभिः ’ अहरहस्स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’’ याजयित्वाप्रतिगृह्यचानश्नन्त्रिस्स्स्वाध्यायं वेदमधीयीत ’ इत्यादिभिर्वेदस्वरूपावधारणमपेक्षितव्यमिति तदपि प्रयोजनम्। तेनाध्ययनोपात्तस्य वेदस्य यथायोगं प्रयोजन कल्पनात्तदनुरेधिन च नियमवर्णनाज्येोतिष्टेमादिष्वध्ययनजितनव वेदेन विज्ञातःक्रतुः फलं साधयतीति नियमः मन्त्रेष्वध्य

यनोपात्तमन्त्रकृतमेव स्मरणमनुष्ठानाङ्गमित माध्यध्ययनोपात्रेव गीतिकालोपलक्षणं भवतीति’ इ त ् य त ् र पञ्चपादि कोक्तदोषपरिहारोऽन्युक्तप्राय: । तथाऽपि ‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति वाक्यं ‘यंयंऋतुमधीते तेनतेनास्येष्टं भवति

इति वाक्यसहभावेन पठितम् ब्रह्मयज्ञप्रकरणेचार्यविधिः इत्थं च जपयज्ञे यत्फलं तदेव सर्वत्र स्तोत्रशस्त्रादौ फलमनु ।

१

९०

अक्षरराशिग्रहणरूपं फलं सकलपुरुषविषयकम्, अर्थज्ञानादितु न तथा

३४

श्रीभाष्यम्

त्वाच्च । एवमध्ययनविधिः मन्त्रवत् नियमवक्षरराशिग्रहणमात्रे पर्यवस्यति । श्रुतप्रकाशिका

अर्थज्ञानपर्यन्तत्वं किं शब्दस्वारस्यादभ्युपगम्यते उतार्थानुपपत्त्येति विकल्पमभिप्रेत्य तत्र शब्दस्वारस्यं प्रतिवदन्न

ध्ययनविधिनिरूपणमुपसंहरति एवमिति । * मन्त्रवत् इति पृथनिर्देशो व्रतान्तर्भावेण तदनन्तर्भावेण वाऽध्ययनोप

कारकमन्त्राभिप्रायः। अस्तिहि शन्नोमित्रादिमन्त्राणां व्रताननुप्रवेशेनापि जपमात्रेणोपकारकत्वम् नियमाः पूर्वोक्ताः । *

यद्वा यथा बालस्योपनयनकाले सन्ध्योपासनादिकाले च विधीयमानमुच्चारणं नियमवदक्षरपठनमेव नार्थधीसंपादनम् नहि बालानां मन्त्रार्थावबोधसम्भवः तद्वदिति । अक्षरराशिग्रहणेति । *सनियमकोच्चारणमध्ययनशब्दस्य मुख्यार्थः । वेदानां किंचिदधीत्य ब्राह्मणः एकां शाखामधीत्य श्रोत्रियः अङ्गाध्याय्यनूचानः कल्पाध्यायी ऋषिः कल्पसू त्रप्रवचनाध्यायी भ्रूण:ग: इत्यादिप्रयोगात् । नहि स्वशाखैकदेशाध्यायिनोऽर्थज्ञानसंम्भवः अङ्गाध्यनयस्य पृथगुपादा

नेन तद्विरहेऽर्थज्ञानप्रसङ्गाभावात् । स्वाध्यायशब्दश्च नार्थज्ञानवाची *अपितु स्वशाखामात्रवाचीति तत्कर्मत्वं स्वाध्या यस्यैव युक्तं नत्वर्थज्ञानस्य | अध्ययनस्य प्रयोजनाकाङ्क्षायां दृष्टेसम्भवत्यदृष्टकल्पनाऽयोगादक्षरग्रहणस्याऽऽसन्नात्वाद्धमा

दिष्वनुगतत्वाच्च तत्स्वीकारो युक्तः । व्यवहितत्वादसार्वत्रिकत्वाच्च नार्थज्ञानमित्यभिप्रायः । सकृदुच्चारणावधिकत्वव्यावृ त्यर्थमक्षरग्रहणे पर्यवसानमुक्तम् । * मात्रचाविधिव्यापारस्यार्थज्ञान पर्यन्तत्वव्युदासः । पर्यवस्यतीति । * यथा ‘अग्नी गूढार्थसङ्ग्रहः

गतमिति तत एव निर्वाहेऽर्थज्ञानोद्देशेनाध्ययनविधिर्नैव कल्पनीयः । एवंच श्रूयमाणे वाक्येऽप्यर्थान्तारश्रयणं नैव स्वीकृतं भवति । अध्ययनेन स्वाध्यायं भावयेदित्येतावतैव निर्वाहात्, भाट्टमतेतु अध्ययनेनार्थज्ञानं भावयेत्, अथवा अध्यय

नेन प्रयोजनवदर्थज्ञानसाधनीभूतस्वाध्यायं संस्कुर्यात् इति कल्पनापत्तेः । सामाध्ययनेनापातप्रतीतौ रागत एव तन्नि

र्णयात्मकविचारे प्रवर्तत इति न विचारविधिः । अक्षरराशिग्रहणफलस्वीकारेऽपि नियमविध्यङ्गीकारेणोपनीतस्य सामाध्ययने प्रवृत्त्या अध्ययनमन्तरा त्रैवर्णिकस्यार्थज्ञानार्थं प्रवृत्तिरेव न संभवति ॥

एव अन्धपङ्गनैष्ठिकादिविषयमुपक्रम्य तेषां ऋत्वनुगताभावेऽपि अर्थज्ञानजपादिना सिद्धिः तन्त्रवार्तिके एवोक्ता । एवं सति ‘जप्येनैवतु’ इति तदुदाहृतमनुवचनेनैव केषांचिदन्धपङ्गनैष्ठिकादीनां सिद्धिसम्भवेन तेषां ऋत्वनुष्ठान शक्तिविरहवत् अर्थज्ञानशक्तिविरहेऽपि जपमात्रेण सिद्धे: अकामेनाप्यवश्यं स्वीकार्यतया तेषामक्षरराशिग्रहणमात्रमेवेति अवश्यमङ्गीकर्त व्यम् । नियमपूर्वकाध्ययनंतु प्राचीनकाल एव, इदानींतु तस्य लोप एवेति अधिको विचारो नापेक्षित: । (पं.पा.वि) येच उत्तरक्रतुविधिप्रयुक्तः विचार इति वदन्ति तन्मते उक्ततन्त्रवार्तिकोक्तान्धपङ्गु नैष्ठिकादीनां ऋतुविद्धयभावेन विचारे प्रवृत्तिरेव न स्यात् । कर्मविचारपूर्ववृत्तत्वनिराकरणावसरे येषां साङ्गाध्ययनानन्तरं वैराग्येण सन्न्यासाश्रमः तेषां कर्मविचारविरह वत् तेषां परिव्राजकानामर्थज्ञानस्याभावेन अर्थज्ञानार्थमध्ययनविधिरिति भामतीपक्षे साङ्गसंपूर्णाध्ययनानापत्तिः । वेदान्त

मात्राध्ययने अध्ययनविधिविरोध एव स्यादिति भावः । अन्ये दोषाः ये परैरुद्भाविताः ते प्राचीनैरेव परिहृताः ॥

करणद्वारेति प्राक् (३३०. क) निरूपितम् । उपनयनकाले गायत्रीमात्रोपदेशः । अन

उपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वमुपाकर

न्तरं च सन्थ्योपासनसमिदाधानादिमन्त्राणामध्ययनम् । तदात्वेचार्थशानं नास्त्येव उपाकर्मानन्तरमुत्सर्जनपर्यन्तं साङ्गा ध्ययनस्य तत उपाकर्मपर्यन्तं वेदाध्ययनस्य करणदशायामर्थज्ञानं नास्त्येव, तदात्वे जपमात्र एव विनियोगः इत्यादिक मभिप्रेत्य–एवमध्ययनविधिरित्युपक्रम्य–अक्षरराशिग्रहणमात्रे पर्यवस्यतीत्युक्तम् ॥

९१

३५

(श्रु. प्र) अध्ययनविधेरक्षरग्रहणमात्रफलवे त्रिविधानुपपत्तिशङ्कापरिहार:

[ जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

अध्ययनगृहीतस्य स्वाध्यायस्य स्वभावत एव प्रयोजनवदर्थावबोधित्वदर्शनात् । गृहीता त्स्वाध्यायादवगम्यमानान् प्रयोजनवतोऽर्थानापाततो दृष्ट्वा तत्स्वरूपप्रकारविशेषनिर्णय श्रुतप्रकाशिका

।

नादधीत’ इतिवाक्यमाधानमात्रपरं नतूत्तरक्रतुविनियोगपर्यन्तम् यथा च कारीयी वृष्टिकामो यजेत इति वाक्यं

वृष्टिासद्धेिपर्यन्तकर्मविशेषपरं नतु वृष्ट्युपरितनोपयोगपरं तथेति भावः । एवं शब्दस्वारस्यादर्थज्ञानपर्यन्तत्वं निरस्तम् ॥ ।

|

अथार्थानुपपत्तिं परिहरति, त्रिधाचानुपपत्तिशङ्का, विधेरक्षरग्रहणमात्रपरत्वे * ग्रहणशेषतया विनियुक्तस्य स्वाध्या यस्यार्थपरत्त्रे प्रमाणाभावादविवक्षितार्थत्वं स्यात् । मीमांसायाः प्रवर्तकाभावादनारम्भणीयत्वं स्यात् अक्षरग्रहणमात्रस्य दुःखरूपतया विधेः प्रयोजनपर्यवसानं न स्यादिति एतच्छङ्कात्रयनिराकरणमुखेनाध्ययन विधेरर्थज्ञानपर्यन्ततां, तन्निमित्तां ब्रह्मविचारानारम्भशङ्कां च व्युदस्यन् वेदाख्यैकप्रबन्धव्याख्यानरूपतया धर्मब्रह्मविचारयोरैकैशास्त्रयमपि दर्शयति अध्य

यनगृहीतस्येति । इह साङ्काध्ययनं विवक्षितम् । अधीतसाङ्गसशिरस्कवेदस्य ननु च सामवेदाध्ययनात् इति पूर्वा

परानुगुण्यात्। तेनहि प्रयोजनवदर्थापातप्रतीतिसिद्धिः । अर्था:-यज्ञोपासनादयः । ते स्वर्गमोक्षादिप्रयोजनवन्तः प्रयोजन वदर्थशब्देन काकदन्तवदपरीक्ष्यत्वशङ्काव्यावृत्तिः प्रयोजनवदर्थावबोधित्वदर्शनादिति । अनेन विधेःपरम्परया पुरुषा र्थपर्यवसायित्वमुक्तं भवति । अध्ययनस्य साक्षात्प्रयोजनमक्षरराशिग्रहणमित्युक्तमध्ययनगृहीतस्येति पदेन । अग्रमर्थ: किं . साक्षात्पुरुषार्थंपर्यवसायित्वं विधेर्विवक्षितं उत परम्परया ? साक्षात्प्रयोजन पर्यवसायित्वं विधेरर्थज्ञानपर्यन्तत्वेऽपि नोपप

द्यते अनुष्ठानापूर्वद्वार। स्वर्गस्यैव प्रयोजनत्वात्, अध्ययनविधेः स्वर्गपर्यन्तत्वानभ्युपगमाच्च, परम्परयाचेदस्मःपक्षेऽपि संभ वतीति ॥

स्वभावतइति। शब्दस्य बोधकत्वशक्तिस्वाभाव्यादित्यर्थः । व्युत्पन्नपदपदार्थेप्रति शब्दस्यार्थावबोधकत्वं स्वाभा विकमिति लोकसिद्धम् एवकारो विधिनैरपेक्ष्यपरः । * अन्यत्र विनियोगस्तु न स्वाभाविकं शब्दस्यार्थपरत्वं रुणद्धि जप, विधिवत् ‘याजयित्वा प्रतिगृह्यवानआन्त्रस्वाध्यायं बेदमधीयीत त्रिरात्रं वा सावित्रीं’‘बेदमेव जपेन्नित्यम्’

इत्यादिविधानंहि न वेदस्यार्थपरत्वं निवारयति । स्वाध्यायस्वतोऽर्थबोधकश्चेत् किं मीमांसयेत्यत्राह- गृहीतादिति ।

• गृहीतात् गृहीतमात्रात् अध्ययनगृहीतस्येत्युक्तेः । तेन मीमांसाख्येतिकर्तव्यताराहित्यं विवक्षितम् । आपातत:प्रतीते स्संशयविपर्ययसहत्वात्तन्निराकरणाय मीमांसेति भावः । अध्ययनगृहीतस्येत्यादिना वेदस्य बोधकत्वस्वभावत्वमुक्तम् । तत्र प्रयोजनवदर्थशब्दः परम्परया पुरुषार्थपर्यवसानज्ञापनाय उपरि तन्निमित्तापातप्रतीतिजनकतायास्सहकारिवैकर्ल्यानबन्धनत्व

मित्यपौनरुक्त्यम् । नहि वेदस्यापातप्रतीतिजनकत्वं स्वभावः प्रमितिजनकत्वस्वभावत्वात् । मीमांसाख्यपरिक • तदभावो न श्रुतेः प्रमितिजनकत्वस्वभावविरोधी । यथा आलोकादिसहकारिविरहे रूपाद्यनुपलम्भश्चक्षुरादीनां रूपादिसाक्षा कारजनकत्वस्य स्वाभाविकत्वं न विहन्ति तद्वत् आपातप्रतीतावपि प्रयोजनववेन प्रतिपत्तिरस्तीति दर्शयितुं पुनःप्रयो जनवदर्थशब्द: । प्रयोजनवदर्थापातप्रतीतिर्हि तन्निर्णयरागं जनयति । नहि निष्प्रयोजनकाकदन्ताद्यापात प्रतीतिस्तन्निर्ण "

९२

।

यरागं जनयति * आपाततोऽवगम्यमानान्दृष्ट्वेत्यन्वयः । अर्थानामवगम्यमानत्वं दृष्ट्वेत्यर्थः, स्वात्मनो बुद्धयुत्पत्तिं दृष्ट्वेति यावत् प्रयोजनवदथापातप्रतीतेस्स्वानुभवसिद्धत्वान्न तदपह्नवश्शक्य इति भावः । व्याकरणादिफलस्वरूपविलक्षणे मीमांसा फलस्वरूपे दर्शयति तत्स्वरूपेति स्वरूपविशेषाः अङ्गिनः | प्रकारविशेषाः अङ्गानि । पूर्वपक्षोक्तस्वरूपप्रकारतास्सद्धा

श्रीभाष्ये रागतः प्रवृत्युपसंहारः

श्रीभाष्यम्

फल वेदवाक्यविचाररूपमीमांसाश्रवणेऽधीतवेदः पुरुषः स्वयमेव प्रवर्तते । श्रुतप्रकाशिका

न्तितस्वरूपप्रकारयोर्वैषम्यं विशेषशब्देन विवक्षितम् । प्रयोजनवदर्थस्वाध्यायवेद मीमांसाशब्दाः पूर्वोत्तरभागसाधारणाः

स्वयमेव, नतु विधिना तदुपपादकमधीतवेदः पुरुष इति पदद्वयम् । अधीतवेदइति । अध्ययन विधिव्यापारस्यानुष्ठितांशे पर्य

।

वसितत्वान्मीमांसायां तस्याप्रवर्तकत्वं द्योतितम् | चेतनत्वात्फलवदर्थापातप्रतीत्या स्वयं प्रवर्तत इति पुरुषशब्दस्याभिप्रायः नन्वक्षरराशिग्रहणपर्यन्तत्वपक्षे रागतःप्रवृत्तिरपि नोपपद्यते वेदाङ्गानि समस्तानि कृष्णपक्षेषु सम्पठेत्। ‘निष्का रणोधर्मप्पडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च’ ‘वेदमध्यापयेद्विजः । सकल्पं सरहस्यंच’ इत्यादिविहिताङ्गाध्ययनस्याप्य क्षरग्रहणपर्यन्ततया व्याकरणादेरर्थावबोधाभावात्प्रकृतिप्रत्ययशानाभावेनापातप्रतीत्य भावात् नैवम् । व्याकरणादीनां वेदा

ङ्गत्वादकिंचित्करस्याङ्गत्वायोगाद्दुष्टकिंचित्कारे सम्भवति तत्प्रहाणेनादृष्टकल्पनाऽयोगात्पदाद्यवबोधरूपदृष्टकिंचित्कार एव स्वीकार्य इति_ * अङ्गत्वान्यथाऽनुपपत्त्यैव व्याकरणाद्यर्थावगमसिद्धेः । प्रयोजनवदर्थापातप्रतीतिसिध्या मीमांसारम्भोप

पत्तेः । अधीतवेदःपुरुषः स्वयमेव प्रवर्तत इत्यनेन ‘अथातो धर्मजिज्ञासा’ इति सूत्रमप्यर्थाव्याख्यातं भवति । विधेरक्षरराशिग्रहणपर्यन्तत्वे प्रवर्तकाभावात् स्वाध्यायस्यार्थपरत्व प्रमाणाभावाच्च, मीमांसाइनारम्भणीयेति पूर्व:पक्षः । "

साङ्ग्राध्ययनानन्तरं शब्दस्य स्वतोऽर्थावबोधित्वदर्शनात्प्रवर्तकान्तराभावेऽपि रागात्प्रवृत्त्युपपत्तेरारम्भणीयेति सिद्धान्त इति ॥

ननु कर्मविचारस्य रागप्राप्तत्वे ‘अधीत्य स्नायादिति ’ समावर्तनस्मृतिर्बाधिका स्यात् । वैधत्वे स्मृतेरपि श्रुते

र्बलीयस्त्वात् स्मृतिरवकाशप्रदा स्यात् । नैवम् । अध्ययनविधेरक्षरराशिग्रहणपर्यन्तत्वार्थज्ञानपर्यन्तत्वयोः * किमभिप्रेत्यैत दुक्तम् ।

यद्यर्थज्ञानपर्यन्तत्वं तर्ह्यधीत्य स्नायादिति स्मृतिगताध्ययनशब्दस्य तत्तुल्यार्थत्वान्नावरोधः । यद्यक्षरराशिग्रहण

पर्यन्तत्वं, ततोऽपितुल्यार्थत्वान्नविरोध: । किंच विरोधेसत्यपि प्रत्यक्षश्रुतिरप्यस्ति । ‘यथा छान्दोग्ये-‘आचार्यकुलाद्वे दमधीत्य यथाविधानं गुरोः कर्मातिशेषेणाभिसमावृत्य कुटुम्बे शुचौ देशे ’ इत्यादिः ततश्च स्मृतिवचनोपेतात्स्नान श्रुतिर्बलीयसी तस्मात् श्रुतिस्मृतिवचनयोः प्राबल्यदौर्बल्यकथनं निरर्थकम् ॥

नन्वेवं श्रुत्याऽपि रागत:प्रवृत्तिर्बाध्यत इतिचेन्न समावृत्तस्यापि रागतश्श्रवणोपपत्तेः । नन्वध्ययनानन्तरभावित्वे

समावर्तनस्य तत्पूर्वक गृहस्थकर्मानुष्ठानावरुद्धश्रवणावसरालाभान्मीमांसानारम्भःप्रसज्यते । नैवम् । समावृत्तस्यापि श्रोतु इश्रावयितुरिवावसरसम्भवात् । आचार्यस्यह्यध्यापनं विहितम्, नतु गृहस्थस्य श्रवणमितिचेन्न अध्यापनस्य याजनप्रतिग्रह

वद्रागप्राप्तत्वात् । रागप्राप्तमपि ’ प्रतिग्रहादिना धनमार्जयेत्’ इत्यादिशास्त्रानुमतमध्यापन मितिचेत् श्रवणमपि शास्त्रा नुमतम् अनिषिद्धत्वाद्यज्ञाष्ठानोपयुक्तत्वाच्च ॥ ननु

’ संवत्सरे संवत्सरे द्वौ द्वौ मासौ समाहित आचार्यकुले बसेयश्श्रुतिमिच्छन्निति श्वेतकेतुरि

त्यारभ्य तच्छास्त्रैर्विप्रतिषिद्धं * निवेशेहि वृत्ते नैयामिकानि श्रूयन्ते अग्निहोत्रमतिथयः’ इत्यादिना श्रवणं गृहस्थस्य निषिद्धमितिचेन्न साकल्येन मासद्वयं गुरुकुलबासस्यानुष्ठानोपरोधित्वेन तस्यैव निषिद्धत्वात् । ‘निवेशेहि वृत्ते नैयमि कानि श्रूयन्ते अग्निहोत्रमतिथयः’ इति ह्युच्यते आचार्यस्याप्यनुष्ठानानुपरोधेन श्रावणस्यहि शास्त्रानुमतत्वम् । अतो

।

20

गूढार्थसंग्रहः

स्वयमेव प्रवर्तत इत्यनेन रागत एव प्रवृत्तिरिति दर्शितम् । तेन ’ ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः

वेदष्षडङ्गोऽ ९३

(श्रु.प्र) विचारविध्यनङ्गीकारे शूद्रादीनां विचारे प्रवृत्त्यापत्तिरित्यादिदोषपरिहारः [ जिज्ञासा १-१-१

३७

श्रुतप्रकाशिका

।

ऽनुष्ठानानुपरोधोपरोधप्रयुक्तानुमत्यननुमतिविषयत्वं श्रावणस्य श्रवणस्य च तुल्यम् अतएवहि युधिष्ठिरादीनां गार्हास्थयनि ठानामपि भीष्मादिभ्यः श्रवणं भारतादिषु प्रतिपाद्यते ॥

यद्यपि श्रावणकाल एच श्रवणकालः तथाऽपि श्रोतुरुदकाहरणकाष्ठसम्पादनादिभिरनुष्ठानोपरोध इतिचेन्न, अध्यय नविधिप्रयुक्तस्त्रोदकाहरणादेस्तन्निवृत्च्या निवृत्तत्वात् । वित्तख्यात्यादिप्रयोजनान्तरस्पृहया शिष्यस्नेहेन च गुरोश्श्रावणमु

पपद्यते । श्रावयितुज्ञतार्थत्वादनुष्ठानमुपपद्यते श्रोतुरज्ञातार्थत्वान्नेतिचेन्न उपनयनप्रभृत्यनुष्ठान वद्धितैषिवचनादनुष्ठानोपपत्तेः तर्हि हितैषिवाक्यमेव स्यात् किमर्थं मीमांसाश्रवणमितिचेत् ? हितैषियचनस्य प्रमाणमूलत्वनिश्चयार्थम् प्रष्टृणामपरेषां 2

स्वयमुपपादनार्थं च हितैषिवचनादनुष्ठानसम्भवे शूद्रादीनामप्यनुष्ठानप्रसङ्ग इतिचेन्न ’ न शूद्राय मतिं दद्यात् ' नचास्योपदिशेद्धर्म नचास्य व्रतमादिशेत् |

इत्यादिनिषेधवचनसद्भावात् । नहि यज्ञादिकं ब्राह्मणाश्शूद्रायोपदिशन्ति । नच शुश्रूषाविरहितशूद्भविशेषविषयत्वेनेदृश

निषेघवचनानां सङ्कोचःकार्य: सङ्कोचकाभावात् नहि शुद्रस्य यज्ञाद्यत्वविषयं वचनान्तरं दृश्यते । * किंच यजमानेन

कृनवेदस्य मन्त्रविशेषाणांच जप्यतावचनात्तेषामध्ययनलभ्यत्वादध्ययनस्योपनयन सापेक्षत्वादुपनयनस्य त्रैवर्णिकाद्यधिका

रत्वान्नशूद्राद्यधिकारप्रसङ्गः ॥

ननूपनयन विधिस्त्रैवर्णिकाध्ययनविषयतया नेतुं शक्यते । अतश्शूद्रस्याध्ययनमुपनयन निरपेक्षमिति तस्य याजमा नायुच्चारणसम्भव इतिचेन्न ‘तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यम् ’ ’ अथहास्य बेदमुपशृण्वतस्त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रप्रति पूरणम्’ इत्यादिना शूद्रस्य वेदश्रवणादेर्निषिद्धत्वात् अध्ययनंचोपनयनाङ्गकं तत्त्रैवर्णिकाधिकारमेवेति न तत्र शूद्राद्य

धिकार इति मन्त्रविशेषोच्चारणानुपपत्तेः न हितैषिवचनाच्छूद्रादेः क्रत्वनुष्ठानप्रसङ्ग इति नापशूद्राधिकरणविरोध: किंच ।

यथा ’ यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहोति’ इत्यादिविधिर्नस्वाङ्गं स्वव्यवधायकमिति न्यायात्स्वोपयोगिनोऽर्थार्जनादेः रागप्राप्त

स्याप्यबसरप्रदः तथाऽनुष्ठानोपयोगिमीमांसाश्रवणस्य समावर्तनविधिरवकाशप्रदस्त्यात् । त्तत्वाप्रत्ययस्य च समानकर्तृ ।

कत्वपूर्वकालीनत्त्रमात्रमर्थः। नत्वानन्तर्यम् । नन्वान्तर्यमेव विधेयं न चेद्विधिवैयर्थ्य दुःखात्मकगुरुकुलवासनिवृत्तेःस्त्र तःप्राप्तत्वादितिचैन्न आनन्तर्यपरत्वेऽपि विधिवैयर्थ्यात् । तच्च गुरुकुलवासस्य दुःखात्मकत्वादेव । अतस्सनियमकसंस्कार विशेष एव स्नानमिति तद्विधेयं, नत्वानन्तर्यम् । तस्मादधीत्येति क्त्वाश्रुतेन विरोधः, तस्मात्स्वयमेव प्रवर्तते ॥ ननु * ’ यो हवा आऋषेयच्छन्दो दैवतेन मन्त्रेण यजति याजयति वाऽध्यापयति वा स्थाणुं बर्हति

गर्तवाऽऽपद्यते प्रवामीयते पापीयान्भवति यातयामान्यस्य छन्दागूँसि भवन्त्यथयो मन्त्रेमन्त्रेवेद ससर्वमायुरेति श्रेयांश्च अविदित्वा भवत्ययातयामान्यस्य छन्दागूँसि भवन्ति तस्मादेतानि मन्त्रेमन्त्रे विद्यात्’ इति श ् र ु त ् य ा ऋषिं छन्दो दैवतं योगमेव

च । योऽध्यापयेजपेद्वाऽपि पापीयान्जायतेतु सः ॥

इति स्मृत्युपबृंहितयाऽर्थज्ञानविधानं फलितम् । मन्त्रप्रतिपाद्यदेवताज्ञानस्यात्र विहितत्वात्तुल्यन्यायतया देवताशब्दस्य मन्त्रप्रकाश्यानुष्ठेयार्थप्रदर्शनार्थतया च विध्यादिभागार्थज्ञानस्यापि विधेयत्वापत्तेः । योगः मन्त्राणां विनियोगः तज्ज्ञानस्य ब्राह्मणभागार्थज्ञानसापेक्षत्वाञ्चतिचेन्न *प्रतिग्रहर्तुसंवेशनादेरिव रागप्राप्तत्वानिवृत्तेः । नहि ब्राह्मणःप्रतिग्रहादिना धन मार्जयेत्किंचऋतावुपेयात् इत्यादिवचनं रागतःप्राप्तिं प्रतिग्रहादेर्निरुणद्धि ॥

• अनेनैव

वाक्येनार्थज्ञानं विहितमित्यध्ययनविधेरर्थज्ञानपर्यन्तत्वं नाश्रयणीयम् । यथा ऋतूनां विध्य

न्तरसिद्धत्वादध्ययनविधेरुत्तरक्क्रतुपर्यन्तत्व नाश्रीयते तद्वन्नचेदं वाक्यमध्ययनस्यार्थधीपर्यन्तत्वमवगमयति । नच स्वयमर्थ ९४

३८

श्रीभाष्यम्

तत्र कर्मविधिस्वरूपे निरूपिते श्रुतप्रकाशिका

।

।

ज्ञानं विधत्ते अर्थज्ञानस्यान्यतासिद्धत्वात् अत्र मन्त्रमात्रस्य ऋष्यादिविज्ञानविधानप्रतीतेश्च ततश्च वेदस्य साङ्गतया अध्येतव्यत्वं सिद्धयेत् नत्वर्थज्ञानम् । छन्दो दैवतादिज्ञानस्य छन्द:कल्पव्याकरणनिरुक्तादिसापेक्षत्वान्मीमांसानपेक्षत्वाच्च। विनियोगविषयसन्देहेसति मीमांसापेक्षा स्यादिति चेत् तर्हि संदेहापाकरणाय रागतःप्रवृत्तिस्यात् । यदधीतमविज्ञातं निगदेनैव शब्द्यते । अनम्नाविव शुष्कैधो न तज्ज्वलति कर्हिचित् ॥

इतीदमपि वचनं नार्थज्ञानपर्यन्तत्वमध्ययन विधेरवगमयति । अधीतमविज्ञातमिति अन्नैवाध्ययनार्थज्ञानयोः पृथनिर्दे शात् रागप्राप्तस्य विधातुमशक्यत्वाच्च ‘वेदानां किंचिदधीत्य ब्राह्मणः, एकां शाखामधीत्य श्रोत्रियः, अङ्गाध्या य्यनूचानः’ इत्यादयः कल्पसूत्रप्रयोगाश्चाध्ययनादर्थज्ञानं पृथग्भूतमवगमयन्ति । अतः श्रवणस्य दुःखरूपत्वेन तन्द्रा कुतयावाऽर्थार्जनाद्यन्यपरतया वा यो न शृणोति तत्प्ररोचनार्थमिदं यदधीतमित्यादिवचनम् । यथा ‘अक्षैर्मादीव्यः

कृषिवित्कृषस्व वित्तरमस्व बहुमन्यमानः ’ इति वाक्यं तन्द्रालुप्ररोचनार्थ प्ररोचनयाहि प्रवृत्तिरुत्कटा स्यात् । नये तावता कृषेरर्थार्जनस्य च रागप्रातत्वभङ्गेन सर्वत्र वैधत्वमेव स्यात् । तद्वदिदमपि वचनं श्रवणस्य रागप्राप्तत्वं नविहन्ति

तस्माद्रागत एव प्रवर्तते । एवमन्यतः प्रवृत्तौ संभवन्त्यां शब्दशक्त्युल्लङ्घनेन मीमांसाश्रवणस्य विधेयत्वकल्पनमयुक्तम् ॥ ऐकश(स्त्रथं रागतःप्रवृत्तिश्चास्तु, कथं पौर्वापर्यनियम इत्यत्राह—तत्रेति । तत्र वेदे कर्मविधिस्वरूपे निरूपिते इति । कर्मभागस्य वेदोपक्रमत्वादधीतक्रमेणैव निरूपणं प्राप्तमिति कर्मविचारस्य पूर्वभावित्वमिति भावः। * ननु नहि गुढार्थसङ्ग्रहः

ध्येयो ज्ञेयश्च’ इत्यत्रापि न ज्ञानविधिः । ज्ञानस्य प्रमाणपरतन्त्रत्वेन पुरुषतन्त्रत्वाभावात् विचारलक्षणायां प्रमाणाभा अथ स्वरूपेणाविधेयस्यापि क्रत्वङ्गताबोधन फलक एव विधिरभ्युपग वात् तस्य रागप्राप्तात्वाच्च उक्तं च खण्डदेवेन 6

।

म्यते, तथाऽपि सामर्थ्यत एव प्रातिशाख्यवत् ऋतुजननसिद्धेर्विधिवैफल्यम् । नच क्रतोरन्यदुपस्थापकमप्यस्ति । तस्मा द्धर्मज्ञानस्याविधेयत्वात् । षडङ्गवेदाध्ययनफलत्वेनैवात्र सङ्कीर्तनम् | नचैवं चशब्दानुपपत्तिः । प्रयोजनाप्रयोजनीभूतक्रि याद्वयसमुच्चयार्थत्वेनापि तदुपपत्तेः । निष्कारणशब्दश्चायमपौरुषेयत्ववचनः योग्यत्वाद्वेदेन संबध्यत इति न तद्वशेन।पि ।

निष्प्रयोजनत्वलाभः’ इति व्याकरणाधिकरणे । एवं च वेदवाक्यविचारे अध्ययनविधिः, ज्ञानविधिः, उत्तरऋतुविधिश्च न मूलमिति सिद्धम् ॥ ‘ अधीतसाङ्गसशिरस्कवेदस्य मीमांसापूर्व भागज्ञातस्य’ इत्यादिसूत्रव्याख्यावाक्यद्वये कर्मणामल्पास्थिरफलत्वे हेतुर्ना

भिहितः । ब्रह्मज्ञानस्यानन्तास्थरफलसाघनत्वमपि प्रमाणतः नैव निरूपितम् एतदुभयनिरूपणमभिप्रेत्याह—तत्र च कर्म विधिस्वरूपे निरूपिते इति । कर्मविधेः स्वरूपम् अनावृत्तकर्मणः आवृत्तकर्मणश्च विधिः । तस्य स्वरूप स्वरूपं स्वासा

धारणधर्मावशिष्टधर्मी इत्यर्थः । अयमाशय: ‘दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत, ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत इत्यादिवाक्यानि अनावृत्तकर्मणां फलसम्बन्धबोधकविधिवाक्यानि एतद्वाक्येष्वनावृत्त कर्मणः स्वर्गफलसाघनत्वं स्फुटमभि हितम् । आवृत्तकर्मणां फलसाघनत्वं च ’ दाक्षायणयज्ञेन स्वर्गकामो यजेत’ इत्यादिवाक्यैरवगम्यते अयनमित्यावृत्ति रुच्यते दक्षस्येमे दाक्षाः तेषामयनं दाक्षायनम् कःपुन: दक्षः उत्साही ’ इति भाष्यम् (शा) दक्ष इतिचोत्साही शीघ्रकारी ९५

Aw

जै.सू. भाप्याद्युक्तरीत्या आवृत्तानावृत्त कर्मविधिस्वरूपनिरूपणम्

IS क

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

यजमान: तदीया ऋत्विजः दाक्षाः तेषामयनं प्रयोगः यज्ञाश्रितत्वात् दाक्षायणइत्युच्यते ’ इति च वार्तिकम् । दाक्षायण शब्दार्थ स्फुटयतः, अयं च दाक्षायणयज्ञः ‘ विकारो वा प्रकरणात् ’ (जै. सू. २.३.८) इति सूत्रेण दर्शपूर्णमासविका रत्वेन स्थापितः ‘ लिङ्गदर्शनाच’ (२.३.९) इति सूत्रे च ’ त्रिंशतं वर्षाणि दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत, यदि दाक्षायण याजी स्यात् अथो अपि पञ्चदशैव वर्षाणि यजेत अत्रह्येब सा संपद्यत द्वे हि पौर्णमास्यौ यजेत, द्वे अमावास्ये अत्रह्येव खलु सा संपद्भवति । इत्येतद्वाक्ये आवृत्तदर्शपूर्णमासरूपत्वं दाक्षायणयज्ञस्य स्पष्टम् । ’ गुणात्संज्ञोपबन्धः ’ (२.३.३०) इत्यनेनसूत्रेण दाक्षायणयज्ञस्य भेदकसंज्ञापरतया पूर्वपक्षिणा प्रदर्शितस्य गुणपरतया अन्यथासिद्धिः प्रदर्शिता । एवं ’ साकंप्र स्थायीयेन यजेत पशुकामः’ इत्यत्र साकंप्रस्थायीपदेऽपि, तत्र च गुणः दाक्षायणादिपदवाच्यः शास्त्रदीपिकायामेवं प्रद ८

र्शितः गुणविधिस्त्वयम्, यद्यपि न लोकसिद्धो गुणः तथाऽपि वाक्यशेषादवयवव्युत्पत्या च आवृत्तिसहप्रस्थानलक्षणगुण वचनत्वमनयोरवगम्यते ’ इति असकृत्करणे फलभूयस्त्वं च ’ कर्मण्यारम्भभाव्यत्वात् ’ इत्यधिकरणे स्फुटम् । तत्रचेदमा दिमं सूत्रं ‘ कर्मण्यारम्भभाव्यत्वात्कषित् प्रत्यारम्भं फलानि स्युः ’ (११.१.२०) इति अत्र च प्रतिप्रयोगं फलभेदः व्यक्तः अनन्तरं च ‘ सकृत्तुस्यात्कृतार्थत्वादद्भवत् ’ (११.१.२२) इति सूत्रेण पूर्वपक्षं प्रापय्य

C

अपि वा संप्रयोगे यथा कामी

।

प्रतीयेत अश्रुतित्वाद्विधिषु वचनानि स्युः’ इत्यनेन सिद्धान्त उक्तः अत्रचेदं भाष्यम् (शा) ‘अपि वा नैवं स्यात् अस्मिन्नर्थिनः कर्मणश्च संप्रयोगे सकृदेवार्थी कर्मप्रयोगे वर्तेतेति । कथं तर्हि यथा कामी प्रतीयेत | सकृद्वा बहुकृत्वोवा ।

फलभूमार्थी बहुकृत्वः संतुष्टस्सकृत् ’ इत्यादि एतेन दाक्षायणयज्ञस्याप्यतिशयितं फलमिति व्याख्यातप्रायम् ॥

एवमर्थवादाधिकरणे–‘ फलस्य कर्मनिष्पत्तेः तेषां लोकवत्पारमाणतः फलविशेषरस्यात् ’ (१.२.१७) इतिसूत्रे वार्तिकम्।‘सर्वेहि कामा: पूर्णाहुत्याऽत्राप्यमानाः स्तोकस्तोकाः प्राप्यन्ते । तत्र फलभूमार्थिनः कर्मान्तरबिधिरर्थवान्भवि घ्यतीति स्थिते चोद्यते युक्तं लोके कृप्यादिफलानां प्रत्यक्षावगतत्वात्साधनानुरूपं जन्म | पूर्णाहुत्यादिषु त्वत्यन्तशास्त्रा ।

वीनत्वादविशेषश्रुते फलेकिं मूलाविशेषकरूपनया | नह्यग्निहोत्रज्योतिष्टोमस्वर्गयोः कश्चिद्विशेषः अयते । नचानुमानर्मादृशे

विषये समर्थम् । तदभिधीयते । बिधिसामर्थ्यादेवेदं सिद्धम् | कथम् ? यदि ह्यल्पान्महतश्च कर्मणः समंफल जायेत ततो ऽत्केचेन्मधु बिन्देतेत्यनॆनैव न्यायेनाल्पेन सिद्धे महति न कश्चित्प्रवर्तेत तत्र विधिशक्तिबाधस्स्यात् । अविहृतशक्तिस्तुसन् अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वादिति विधिरेव फलाधिक्यमङ्गीकरोति । अतो यथा विश्वजिदादौ फलसद्भावः प्रमाणवानेवमिह तद्विशेष इति । किंच ‘कर्मणामल्पमहतां फलानां च स्वगोचरः । विभागः स्थानसामान्यादविशेषेऽपि चोदिते ॥ यथैव क्रमाम्न|तानामङ्गाङ्गिनां प्रथमस्य प्रथमं द्वितीयस्य द्वितीयमिति विनियोगव्यवस्था तथैव कर्मगोचरेऽल्पस्य "

कर्मणः परिमाणसामान्येन फलगोचरेऽल्पमेवोपतिष्ठते मध्यमस्य मध्यमं महतो महदिति स्थानमेव विनियोजकम्,

णमप्येवमेव चातुर्मास्यसोमेषु च फलार्थवादो यदाऽग्निहोत्रं जुहोत्यथदश गृहमेधिन आप्नोत्येकया रात्रियेत्यारभ्य ।

।

न्यूनाग्निहोत्रदशसंवत्सरप्रयोगादिभिरेकदर्शपूर्णमासादिप्रयोगावातिवचनं कर्माल्पत्वमहत्त्वकृतं फलभेदं दर्शयति’ इतिस्मर ॥

अत्र वार्तिके पूर्णाहुल्यादिभिरबाप्यमानाः कामाः स्तोकस्तोकाः । तत्र फलभूमार्थिनः कर्मान्त राबधिरर्थवान्भवि•

ष्यति ’ इत्युक्त्या सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोम इति सर्वफलसाधनत्वन श्रूयमाणस्य ज्योतिष्टोमस्य ’ ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इति स्वर्णस्य विशेषतः फलत्वोक्तावपि ’ श्येनचितं चिन्वीत स्वर्गकाम ’ इत्युत्तरवेद्यासाकं विकल्पित चयनाश्रितश्येनकृत्य

दिजन्यस्वर्गस्याधिक्यं उत्तरबेद्यामनुष्ठितज्योतिष्टोमजन्यस्य न्यूनत्वंचावश्यं स्वीकर्तव्यमिति ज्ञापितम्। पश्चाद्यर्थज्योतिष्टोम एव‘ श्येनचितं चिन्त्रीत ’ इति वाक्यप्रवृत्तौन नियामकम् । स्वर्गविशेषार्थ स्वर्गसाधनीभूतेति प्रवृत्तिसंभवात् । ‘ ज्योति

९६.

कर्मणामल्पास्थिरफलत्वोपसंहारः

३८ ख

श्रीभाष्यम्

कर्मणामल्पास्थिरफलत्वं दृष्ट्वाऽध्ययन गृहीतस्वाध्यायैकदेशोपनिषद्वाक्येषु च अमृतत्व

रूपानन्तस्थिरफलापातप्रतीते: तन्निर्णयफलवेदान्तवाक्यविचाररूपशारीरकमीमांसायां श्रुतप्रकाशिका

कर्मणामल्पास्थिरफलत्वमनन्तस्थिरफलत्वं च पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपेण क्वचिन्निरूपितम् । तत्कथमल्पास्थिरफलत्वावगतिरित्य त्राह-स्वरूपे निरूपिते इति । केवलं कर्मविधिस्वरूपमेव निरूपितम्; अल्पास्थिरफलत्वज्ञानंतु आवृत्तिविधानादिना फलितमिति भावः । * यद्वा कर्मविधेस्स्वरूपं निरूपितम् ; नत्वाराध्यपरदेवतेति भावः । तदाराघनत्वेन कृतेहि अनन्त

।

स्थिरफलत्वसिद्धिः । अध्ययनगृहीतस्वाध्यायेति । अध्ययनस्य कृत्स्नस्वाध्याय विषयत्वादुपनिषदश्च स्वाध्यायशब्दान्तर्ग तत्वादिति भावः । एकदेशशब्देनैक प्रबन्धांशत्वं सूचितम् साधारणवेदशब्दनिर्दिष्टे शब्दराशावनन्यपरं प्रदेशं पृथङ् निर्दिशत्युपनिषच्छब्देन वेदान्तशब्देन विचारपौवपर्यानिय महेतुर्दर्शितः ॥ मीमांसाशब्दोक्त व्याख्याने प्रदेशभेदं विशिनष्टि शारीरकपदेन ‘अन्नवानन्नादो भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्म वर्चसेन ’ इत्याद्यक्तानुषङ्गिकाल्पास्थिरफलव्यावृत्यर्थममृतत्वरूपशब्दः । आनुषङ्गिकाणामल्पास्थिरफलत्वेऽपि प्रधानफल स्यानन्तस्थिरफलत्वेनापात प्रतीतिरस्तीत्यर्थः । कर्ममीमांसासंस्कृतमनस्कत्वादत्राप्यानुषङ्गिकं प्रधानं फूलं च सम्भवतीति

श्रोतु:प्रतीयत एव । ननु फलत्वादिदमप्यनित्यमिति बुद्धिस्स्यात् । नैवम् । विपक्षे बाघकाभावात् । यथा भौमसुखात्व गूढार्थसंग्रहः

ष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ’ इति स्वर्गसाधनत्वेन श्रुतस्यैव ज्योतिष्टोमादेः सकलफलसाधकत्वं वाक्यान्तरे ‘ सर्वेभ्यो ज्योति

ष्टोमः’ इत्यादावितरफलासाधनत्वभ्रमनिरासायोक्तम् । ‘सौभरेतु यो वृष्टिकामः’ इत्यादावेकस्मिन्नेव वाक्ये फलत्रयसाध नत्वमुक्तम् । तेन एकप्रयोगेणैव फलत्रयावाप्तिरिति भ्रमस्स्यात् तन्निरासाय निघनाक्षरनियमाय च ’ हीषिति वृष्टिकामाय 6

इत्यादिवाक्यप्रवृत्तिः। किंच ’ श्येनचितं चिन्वीत स्वर्गकाम’ इति स्वर्गार्थसोमयागप्रयोगे गुणविशेषव्यवस्थेति पक्षे निधनाश्रयसाँभरस्य ‘ यो दृष्टिकामः’ इत्यादिवाक्यात् फलसाधनत्वप्रतीतिवत् श्येनाकृत्यादिगुणाश्रयस्य चयनस्य उत्तर

वेद्याविकल्पितस्य न वाक्यान्तरेण फलसाधनत्वावगमः इत्यपि वैषम्यम् ॥ अपि च ज्योतिष्टोमे ‘ अतिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति नातिरात्रे षोडशिनं गृह्णाति ’ इति श्रूयमाणवाक्यसन्दर्भे विकल्पएव

मीमांसकैरङ्गीकृतः । तथा च सूत्रं ‘शिष्ट्वातु प्रतिषेधस्स्यात् ’ (१०.८.६) इति । अत्र ’ निषेधेन नान्यत्रेव ऋतुवैगुण्य जनकत्वस्त्राक्षेपः, किं तर्हि षोडशिग्रहणाभावेऽपि इतराङ्गैः क्रतुसाद्गुण्यं जायत इत्येवाक्षिप्यते । विधिना च षोडशिग्रहण 6

स्यापि ऋतुसाद्गुण्ये सहकारित्वमित्याक्षेपः । स्थितेचैवं षोडशिग्रहणशास्त्रस्य सार्थक्यसिद्धयर्थं करणपक्षे फलाधिक्यं षोडशि ग्रहणाभावपक्षापेक्षया कल्पनीयम् । उक्तं च खण्डदेवेन ‘ अतश्च षोडाशग्रहणे प्रवृत्तिसिद्धयर्थं करणपक्षे फलभूमाऽपि ।

कल्प्यते इति ध्येयम् । अतएव प्रथमतः विधिप्रवृत्त्या प्रतियोगिप्रसिद्धौ जातायां निषेधेन निषेधे कृते पश्चाद्विधेयस्य फल

भूमकल्पनमिति विशेषः’ इति । अतश्च कर्मणामल्पास्थिरफलत्वं सिद्धम् । उपासनस्य तरतमभावापन्नफलसाघनत्वं न प्रमाणयुक्तिभिस्सिद्धयतीत्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति ॥

उप

निषदमावर्तयेत्’ इति विमतिपन्नश्रुतिमुदाहृत्य उपनिषन्मात्राध्ययनसाघनं सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकृतोऽप्रामाणिकमिति

९७

अध्ययनगृहीतेत्यादि । अत्र ’ स्वाध्यायैकदेश ’ इत्यनेन उपनयनात्पूर्वे सन्न्यासस्थापनाभिनिवेशेन सूचितं ‘ 13

तद्यथेह ’ इत्यादिश्रुतेः पञ्चपादिकोक्तार्थपर्यालोचनम्

३९

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यम्

अधिकरोति । तथा च वेदान्तवाक्यानि केवलकर्मफलस्य क्षयित्वं ब्रह्मज्ञानस्य चाक्षयफलत्वं दर्शयन्ति । ‘तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते श्रुतप्रकाशिका

।

र्गादिसुखं बिलक्षणं प्रतिपन्नम् तत्रापि परस्परवैलक्षण्यं देशकालस्वरूपभेदात्प्रतिपनं, तथैव तस्मादपि विलक्षणमुखं सम्भ वतीत्यतीव रागजननायास्यापि प्रतीतिः स्यात् । अधिकरोति । अधिकारी भवति । एवं कर्मविचारकृदेवाधिकारी भवति नतु साधनचतुष्टयवानित्यभिप्रायः ॥

एवमैकशास्त्रथक्रमनियमारम्भणीयत्वान्युपपादितानि कैर्वेदान्तवाक्यैरारम्भणीयत्वौपयिकापातप्रतीतिरित्यत्राह-तथा चेति । यथा सूत्रे व्याख्यातं तथेत्यर्थः । चश्शङ्कानिवृत्तौ प्रसिद्धौ वा, केवलशब्देन ज्ञानाङ्गकर्मव्यावृत्तिः । ननु कर्म

बिचारेण निर्णीतेऽपि कर्मफलक्षयित्वे पुनश्चाल्पास्थिरफलत्वप्रतीतिजनकवाक्यानि किमर्थमुदाह्रियन्ते ? अनन्तस्थिरप.लापात प्रतीतिजनकान्येबद्दि बाक्यान्युदाहर्तव्यानि | उच्यते-अधिगतकर्मणःपुरुषस्यहि निर्णीतार्थसंवादिबाक्यदर्शनात् कर्म फलास्थिरत्ववद्ब्रह्मज्ञानफलाक्षायत्वस्य प्रामाणिकत्वं सम्भवतीति श्रद्धास्थरीकरणार्थम् । तद्यथेति । लोक्यत इति लोकः ।

गूढार्थसंग्रहः

।

प्रामाणिकप्राचीनाद्वैतिभिरनङ्गीकारात् उपनिषद्वाक्यविचाररूपेत्यन भिधाय वेदान्तवाक्यविचाररूपशारीरकमीमांसायामि त्युक्त्या वेदपूर्वोत्तरभागयोः एकविधप्रामाण्यं तदर्थयोः परस्परसङ्गतत्वं तत्र च ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषम् विज्ञानमानदं ब्रह्म’ ।

इत्यादिश्रुतीनां मूलत्वं च व्यञ्जितम्

‘अधिकरोति’ इत्युक्त्या प्रथमसूत्रस्याधिकारिनिरूपणपरत्वं बोधितम् । कर्मवि

शेष्यकाल्पास्थिरफलसाधनत्वनिर्णयपूर्वक साझब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफल साधनस्यप्रकारकसंभाविप्रामाण्य कापातप्रतीति

मानधिकारी अत्र विवक्षितः ॥ कर्मसामान्यफलस्थापि हेयत्वमेव, नतु केवलकर्मफलस्यीत विवरणकारसिद्धान्त: नायं प्रामाणिकः केबलकर्मफळमेव क्षयिष्णु नतु ब्रह्मज्ञानाङ्गभूतकर्मफलम् । अद्विारा तस्य नित्यफलवादित्यभिप्रेत्य विवरणोक्त प्रक्रियापर्यालोचनमभिप्रेत्य प्रतिजानीते – तथा च वेदान्तवाक्यानीति ॥

‘ सोऽन्वेष्टव्य’ इति विधिप्रकरणे ’ तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते ' इति नित्यानित्यवस्तुबिबेको दार्शत: ’ इति (पं.पा) विवरणे उक्तम् । अत्र तत्त्वदापनम् -’ अन्वेषणनाम शास्त्रयुक्तिभ्यां तत्त्वनिर्धारणम् । साध्यस्वर्गांदिरनित्यत्वे दृष्टान्त उच्यते इत्याह ’ इति । अस्यां श्रुतौ न नित्यानित्यसामान्यविवेकः प्रति पाद्यते, किंतु कर्मफलानित्यत्वमात्रमित्यभिप्रेत्य प्रथमसूत्र(शं) भाष्योपात्तं तामेव श्रुतिं प्रथममुपादत्ते – तद्यथेहेत्यादि । यद्याप पञ्चपादिकायां ब्रह्मध्यानक्रियातो देवताविषययागादिवत् प्रीतिविशेषो भोग्यो मोक्षः कल्प्येत ततस्तेष्वेव तारत म्यावस्थितेषु यागफलेष्वयमपि तथाभूतस्स्यात् । ततः ‘ तद्यथेह कर्मचितो लोकः- पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इति लिङ्ग

विशेषोपबृंहितन्यायाबगतानित्यत्वो मोक्षः प्रसज्येत । नच तथाऽभ्युपगमो मोक्षवादिनाम्’ इत्युक्तं समन्वयाधिकरणे तथा ऽप्युपासनं न क्रिया अपितु ज्ञानमेव, एतच्च लघुसिद्धान्ते व्यवस्थापयिष्यते ॥ उक्तं च दहराधिकरणशङ्करभाध्ये-तद्यथेह कर्मघितो लोकः क्षीयते एवमेवासुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इतिच

कर्मणामन्तवरफलमुक्त्वा ’ अथय इहात्मानमनुविद्य प्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान् तेषांसर्वेषुलोकेषु कामचारो भवति इति

प्रकृतदहराकाशविज्ञानस्यानन्तफलत्वं वदन् परमात्मत्वमस्य सूचयति ’ इति । एतत्पर्यालोचनायां ’ तद्यथेह’ इत्यत्रोपासनं ९८

6

तद्यथा’ इति श्रुतौ पुण्यशब्दस्य केवलकर्मपरत्वस्य (शं.भा) वाक्यैस्साधनम्

३९ क

श्रीभाष्यम्

(छा) श्रुतप्रकाशिका

फलम् अन्तवदेवास्य तद्भवतीत्यनेन ज्ञान विधुरकर्मणोऽनेक कालानुष्ठितस्य बहुविधस्यापि क्षयित्वमुक्तं भवति । ‘योवा

एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिलोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राणि ’ इत्येतद्वाक्यपूर्वकत्वात्तस्य वाक्यस्य । अन्तवदित्युक्ते क्रियास्वरूपस्यान्तवत्वं लोकसिद्धतयानुपदेश्यमिति फलस्यैवान्तवत्वमर्थात्सिद्धं स्फुटीकर्ते पूर्व गूढार्थसंग्रहः

पुण्यशब्देन विवक्षितम् । अपितु ज्ञानविधुरकेवलकर्मैवेति स्फुटं प्रतीयते । उपनिषद्भाये (शं) ऽपि ’ तद्यथेहेत्यादि। तत् तत्र इह अस्मिलोके तासामेव स्वाम्यनुशासनवर्तिनीनां प्रजानां सेवादिचितो लोकः पराधीनोपभोगः क्षीयते अन्तवान्भवति ।

अथेदानीं दान्तिकमुपसंहरति एवमेवामुत्राग्निहोत्रादिपुण्यचितो लोकः पराधीनोपभोगः क्षीयत एवेति इत्युक्तम् । उक्तो वा दोष एषामिति विषयं दर्शयति तद्य इत्यादि नेत्यत्र तद्य इहात्मानमननुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान् तेषां सर्वेषु 6

लोकेष्वकामचारो भवति ’ इति वाक्यस्यार्थ उक्तः ॥

।

अत्रानन्दगिरिः—‘ केषामेष दोषो भवति’ इत्याशङ्कायामाह - उक्त इति कर्मसाध्यस्य पारतन्त्र्यं क्षयिष्णुत्वं च ज्ञानहीनकर्मसाध्यविषयब्रह्मोपासकानामेव दोषो भवतीत्युत्तरवाक्यमित्यर्थः । अविदुषामेवास्वातन्त्र्यदोषमुक्त्वा विदुषां

स्वातन्त्र्यं फलं कथयति— अथेत्यादिना’ इति । ’ अथ य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान्तेषां सर्वेषु लोकेषु काम चारो भवति ’ इत्यनन्तरवाक्यम् । अत्रापि ( शं)भाष्यम् ’ अथ ये अन्ये इह लोके आत्मानं शास्त्राचार्योपदिष्टमनुविद्य स्वात्मसंवेद्यातामापाद्य ब्रजन्ति । यथोक्तांश्च सत्यान्कामान् तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारिता भवति । यथा राज्ञइव सार्व भौमस्य इह लोके ’ इति । दहरविद्या सगुणविद्या उपासनरूपेति परेषां सिद्धान्तः । तत्फलं गतिसाध्यं तत्रैव स्पष्टम् । एवं

स्थिते दहरविद्यायाः ‘ तद्यथेह कर्मचित: ’ इत्यत्र पुण्यशब्देन ग्रहणे दहरविद्याप्रकरणे एतद्वाक्यमसङ्गतार्थकमेव स्यात् । यदि परसंमतनिर्विशेषविद्याप्रकरणे इदं वाक्यमभविष्यत् तदा पञ्चपादिकोक्तदोषः साङ्गत्यमगमिष्यत् । नच तथा इदं

।

।

वाक्यं वर्तते । अतएव प्रथमसूत्रभाष्येऽपि (शं) ’ यस्माद्वेद एवाग्निहोत्रादीनां श्रेयस्साधनानामनित्यफलतां दर्शयति । ‘ तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इत्यादिः इत्युक्तम् । 6अत्रअथच यअग्निहोत्रादीनामेवा इहात्मानम्’ इति नित्यफलत्वमुक्तम् नतूपासनस्य, अतः केवलकर्मणामेवानित्यफलसाघनत्वमिति सिद्धम् । श्रुतिः दहराधिकरणभाष्ये उदाहरिष्यते तेन ज्ञानहीनकर्मपरत्वमेव ‘तद्यथेह’ इति श्रुतेः सिद्धयतीत्याशयः बोधितो भवति । ’ यस्माद्वेद एव ’ इति भाष्य पं.पा.विवरणे ’ ब्रह्मव्यतिरिक्तपुरुषार्थजातस्यानित्यत्वं दर्शयतीत्यर्थ: ’ इत्युक्ता

।

वपि कूटस्थव्यतिरिक्तस्यानित्यत्वं (पं. पा.एषउक्तंआत्माऽपहतपाप्मा’ ) न सिद्धयति ‘सोऽन्वेष्टव्य ’ इति वाक्यं सप्तमखण्डे वर्तते । ‘तद्यथेह’ इत्यादिकमेव वाक्यम् । प्रजापतिविद्यायाः निर्गुणविद्यात्वे इति श्रुतिः प्रथमखण्डस्था । अत्र

"

ऽपि दहरविद्यायाः सगुणविद्यात्वेन ‘तद्यथेह’ इति श्रुतिः कूटस्थव्यतिरिक्तस्यानित्यत्वं साधयितुं नालमिति भगवत

आशयः। सगुणविद्यायां ज्ञानविधुरकर्मणः अनित्यफलत्वं विवक्षितमित्यभिधाय परसम्मतनिर्गुणविद्यायामप्ययमेवार्थो व्यक्त इत्यभिप्रेत्याह- अन्तवदेवास्य तद्भवतीति ॥ अक्षराधिकरणेयो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्मिलोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राण्य

न्तवदेवास्य तद्भवति । योवा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽस्माल्लोकात्प्रति सकृपणः, अथ यएतदक्षरं गार्गिविदित्वा ९९

‘नयनुवैःप्राप्यते’ इति श्रुत्यर्थनिर्णयः

४०

[ जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम

नहाध्रुवैःप्राप्यते (क. २.१०) लवाद्येते अडढा यज्ञरूपाः (मु.१.२.७) श्रुतप्रकाशिका

।

तद्यथेति वाक्योपादानम् | सांसारिकफलस्या ध्रुवत्वं स्यात् कर्मभिरेव ध्रुवं फलं संपाद्यतामिति शङ्काव्युदासायोपादत्ते-नह्य ध्रुवैःप्राप्यतइति ध्रुवं तदिति वाक्यखण्डः तदुपपादकत्वेन प्रतीयमानं वाक्यान्तरमुदाहरति । प्लवाह्येते अदृढा यज्ञ रूपाइति । संसारपारं तारयितुं नालं मध्ये भङ्गुरत्वादित्यर्थः ॥

।

सूत्रयोजनानुगुणतरं कर्मणामल्पास्थिरफलत्वं ब्रह्मोपासनस्याक्षयफलत्वं च दर्शयद्वाक्यमुपादत्ते परक्ष्यि लोका

निति। अस्मिन्वाक्ये न्यायसिद्धार्थानुवादेन गुरूपसत्तिर्विधीयते । कर्मचितान् कर्मसंचितान् कर्मसंपाद्यान् परीक्ष्य

मीमांसान्यायैर्निरूप्य ब्राह्मणः अधीतसाङ्गसशिस्स्कवेदः य इत्यध्याहार्ये स इत्युत्तरत्र श्रवणात् अकृतः नित्य: अत्रपुरुषो विशेष्यः लिङ्गवशादक्षरं पुरुषमित्यनन्तरोक्तेश्च, कृतेन कर्मणा नास्ति नसिध्यति इतिकरणं द्रष्टव्यम् । इति यो निर्वेद मायात् स तद्विज्ञानाथ गुरुमेवाभिगच्छेत् । एवकारेण नियमविधित्वं गम्यते समित्पाणि: न रिक्तपाणि: ।

गूढार्थसंग्रहः

ऽस्माल्लोकात्मैति सब्राह्मणः इति यदज्ञानात्संसारप्राप्तिः यज्ज्ञानाच्चामृतत्वप्राप्तिः तदक्षरं परं ब्रह्म इति सिद्धम् ।

इति श्रीभाष्ये पूर्वोत्तरवाक्योदाहरणपूर्वक ब्रह्मज्ञानविधुरकर्मण एव अनित्यफलत्वं सिद्धान्तितम् । ‘ तद्यथेह’ इतिवा क्यसन्दर्भे उत्तरवाक्यपर्यालोचनायाऽर्थसमर्थनवत् । सब्राह्मणः इत्यत्र ब्रह्म अण्यते इति ब्राह्मण: ’ अणप्राणने ’ इति ८

,

दैवादिको धातुः। ‘ शकन्धादित्वात्पररूपम् । प्रज्ञादित्वादण् ।’ ब्रह्मैव जीवनकर्ता जीवनंवा यस्येति ब्रह्मैव प्राप्यं यस्य स एव विवक्षितः । इत्थं च ब्रह्मप्राप्तिरेवात्र प्रतिपादिता भवति

6

अस्माल्लोकात्प्रैति

2

इत्युक्त्या लोकान्तरगमनस्यात्र

।

प्रतीत्या दहरबिद्येवाऽचरविद्याऽपि सगुणबिचैत्रेति सिद्धयति । छान्दोग्यबृहदारण्यकश्रुतिद्वयत्रत् कटश्श्रुतिरपि केबलकर्मणः अस्थिरफलत्वे प्रमाणमिति तामुपादत्ते – ह्यध्रुवैः प्राप्यतइति । ‘जानाम्यहं शेवधिरित्यनित्यं नह्यध्रुवैः प्राप्यतेहि ध्रुवं

तत् । ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निः अनित्यैव्यैः प्राप्तवानस्मि नित्यम् ॥ ’ इति पूर्णश्रुतिः । अत्र श्रुतौ ’ अनित्यै त्यम्’ इत्युक्त्या ‘ नह्यध्रुवैः’ इत्यत्र नित्यभिन्नैरित्यर्थो न घटते । अतः नञ्तत्पुरुषायुगमे ‘स्थिरे नित्ये निश्चिते च ध्रुवं

त्रेऽजस्रतर्कयोः’ इत्यमरसुधोदाहृतकोशानुसारेण नित्यफलसाघनत्वेन निश्चित भिन्नैरित्यर्थः । कर्मणां स्वर्गादिफलसाध नत्वं पूर्वभागे उक्तम् । उपनिषत्सु ज्ञानसाधनत्वमिति नित्यफलसाघनत्वेन निश्चितभिन्न व यज्ञादिकर्मणामेव । एवं च

यज्ञादिकर्मणां साक्षाद्ब्रह्मप्राप्तिसाधनत्वमत्र व्यवच्छिद्यते । उत्तरार्धेतु अनित्सद्रव्यसाध्याग्निचयनस्य ज्ञानद्वारा नित्यफलसा धनत्वं विवक्षितमित्येव युक्तम्। ‘ विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम् ब्रह्मप्राप्तः’ इत्युपसंहारेण ‘यच्छेद्वाङ्मनसी ’ इत्यादौ

योगल्याभिधानेन च समाधिपर्यन्तथ्यानस्यैवैतदुपनिषदि विवक्षितत्वेन ध्यानस्याप्यानित्यत्वात्प्रेक्षणस्य सिद्धान्तसिद्धाञ्जन कारविवक्षितस्यात्रासम्भवात् । एतत्सर्वमभिप्रेत्यैव ’ अब्रुवफलसाधनतया चोदितै: ’ इति पर्यवसितार्थः तत्वटी कायम शां.सू.भा) ॥

‘नास्यकृत:कृतेन ’ इति मुण्डकश्रुतावपि प्रथमसूत्रार्थमूलभूतायामुपासनस्य न प्राप्तिसाधकत्वं निषिथ्यते ‘परी

क्ष्यलोकान् कर्मचितान्’ इत्यत्र ‘ प ् ल ब ा ह ् य त े अढढा यज्ञरूपाः’ इत्यादिपूर्वप्रस्तुतकर्मणामेव विवक्षितत्वादित्याशयेन प्रवा होते अदृढा यज्ञरूपाः इति श्रुतिमुपादत्ते । एतत्खण्डोपक्रमे ’ तदेतत्सत्यं मन्त्रेषु कर्माणि कवयो यान्यपश्यन् तानि १००

श्रीभाष्यम्

’ परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो निर्वेदमायात् नास्त्यकृतः कृतेन तद्विशानार्थ सगुरुमे वाभिगच्छेत् समित्पाणिश्श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं तस्मै स विद्वानुपसन्नाय सम्यक्प्रशान्तचि त्ताय शमान्विताय येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाचतां तत्वतो ब्रह्मविद्याम् । श्रुतप्रकाशिका

।

‘ रिक्तपाणिस्तु नोपेयाद्राजानं दैवतं गुरुम् ’ इतिहि स्मर्यते

श्रोत्रियं श्रुतवेदान्तं ब्रह्मनिष्ठं ब्रह्मसाक्षात्कारवन्तं

।

श्रुतवेदान्तोऽपि रुचिभेदादब्रह्मनिष्ठो नोपगन्तव्य इतिभावः अभिगच्छेदित्यन्वयः । शमः बाह्येन्द्रियनियमनरूपः प्रशा न्तचित्तायेत्यन्तःकरणनियमनस्योक्ततया पारिशेष्यात् । एतेन श्रवणोपयुक्त मवधानं विवक्षितम् । नतूपासनोपयुक्तात्याते न्द्रियजयादिः । तस्मै स विद्वान्प्रोवाच इत्यन्वयः । येन इति निर्देशो विज्ञानाभिप्राय:, तद्विज्ञानार्थमितिहि प्रकृतम् सामान्यतःकारणाभिप्रायो वा लिङ्गव्यत्ययो वा, अक्षरं स्वरूपेणाविकारम् । सत्यं गुणतोऽप्यविकारम् आभ्यामचिज्जीवव्या वृत्तिः तां ब्रह्मविद्यां प्रोवाच प्रब्रूयादित्यर्थः इति वेदान्तसारे व्याख्यातम् । छन्दास लुङ्ललिटइतिलिट् ॥

।

।

ननु प्रशान्तचित्ताय शमान्वितायेति शमादे: पूर्ववृत्तत्वं प्रतीयते ? न ; श्रवणोपयोग्यवधानमात्रस्य विवक्षि तत्वात् नात्रोपासनाङ्गभूतात्यन्तविषयवैतृष्ण्यं विवाक्षतम् तद्धि शमदमाद्युपेतस्स्यादिति निरूपयिष्यते । * अतो ।

निरूप्य संपाद्यैस्तैर्निरूपणात्प्रागेव विशिष्टत्वमनुपपन्नम्

श्रुतिश्च शास्त्रजन्यज्ञानवतः पुरुषस्य तदुत्तरभाविशमाद्यङ्गक्मुपा

सनं दर्शयति । तस्मादेवंविच्छान्तोदान्त उपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानं पश्येदिति अत्र ह्येवं विदिति शास्त्रजन्यज्ञानवत्त्वमुक्तम् । भूत्वापश्येदित्युपासनस्य शमाद्यङ्गकत्वं स्थापितम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

त्रेतायां बहुधा सन्ततानि । तान्याचरथ नियतं सत्यकामाः एषवः पन्थास्सुकृतस्य लोके’ (मु. २.९) इत्यत्र पूर्वप्रस्तुतस त्यशब्दार्थं ब्रह्म ये कामयन्ते तैराप कर्मानुष्यमित्युक्तम् ।

परीक्ष्य लोकान्’ इति श्रुत्युत्तरं ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं

प्रोवाचतां तत्त्वतो ब्रह्मांवैद्याम्’ इत्यत्र सत्यशब्दार्थब्रह्मविद्याऽभिहिता । एवंचोपक्रमोपसंहारयोरैकरस्यम् । अत्र

C

सुकृ

तस्य लोक ’ इत्युक्त्या ‘ सत्यकाम’ इत्यत्र चतुर्मुखस्थानभूतसत्यलोको न विवक्षितः । उपक्रमोपसंहारयोरैकरूप्यासम्भ ,

वात् ‘ चतुर्विधा भजन्ते मां जनास्सुकृतिनोऽर्जुन ’ ’ येषांन्त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ॥’ (गी. ७.२८) ।

।

इति गीतासप्तमाध्यायोपक्रमोपसंहारयोः ज्ञानित्वे पुण्यकर्मणो हेतुत्वस्य स्पष्टमुक्त्या तत्तात्पर्येण ‘सुकृतस्य लोक ’ इत्युक्तम्

नतु सत्यलोकाभिप्रायेण । ब्रह्मण एव फलत्वेन ‘सत्यकामा ’ इति युक्तमेव सत्यशब्दसहभावेन लोकशब्दाभावादपि

सत्यशब्द: परब्रह्मपरइति निश्चीयते । सुकृतस्य लोके एषवः पन्थाः’ इत्युक्त्या सुकृतफलमेव परब्रह्मकामनया कर्माचर णम् । तेन स्वर्गफलसाधनतया कर्म व्यावर्तितम् । ‘प्लवाह्येते अदृढा यज्ञरूपाः अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म । एतच्छ्रेयो 6

येऽभिनन्दन्ति मूढाः जरामृत्यू ते पुनरेवापियन्ति ॥ ’ (१.२.७) इत्यत्र पूर्वकाण्डोक्तस्वर्गादिफलाभिसन्धिपूर्वकं कर्मविव क्षितम् । यत्कर्मिणो न प्रवेदयन्ति रागात्तेनातुराः क्षीणलोकाश्च्यवन्ते’ इत्यत्र स्वर्गादिफलेच्छया कर्माचरतां ब्रह्मज्ञान

वैधुर्यै तत्कर्मफलानित्यत्वंचोक्तम् । अत्र ब्रह्मव्यतिरिक्तफलकामनोक्तिपूर्वकं तद्वतां फलच्युतेरभिधानेन सुकृतमूलकब्रह्मकामना वतां फलच्युतिर्नास्तीति सूच्यते । इष्टापूर्ते मन्यमानावरिष्ठं नान्यछ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः । नाकस्य पृष्ठे सुकृतेऽनुभूत्वा (

इमं लोकं हीनतरंचाविशन्ति ॥ ’ (१०) इत्यत्र ब्रह्मज्ञानवैधुर्य पुनरावृत्तिश्चेत्युभयं प्रतिपादितम्। तदुत्तरं ‘तपश्श्रद्धे येह्युप १०१

‘ब्रह्मविदाप्नोति ’ इति श्रुत्युपादाने बीजप्रदर्शनम्

४१

[ जिज्ञासा १११

श्रीभाष्यम्

(मु. १.२.१२) ‘ब्रह्मविदाप्रीति परम्’ (तै. आनन्द.२.प्र. १. अनु. ७.वा) श्रुतप्रकाशिका

।

केवलानन्तस्थिरफलपरवाक्यान्युदाहरति- ब्रह्मविदिति अत्रानुवाके ‘यतो वाचो निवर्तन्त ’ इति श्रवणाद नन्तस्थिरफलत्वसिद्धिः । प्राप्यस्य ब्रह्मणोऽनन्तस्थिरफलत्वेऽपि प्राप्तेःकादाचित्कत्वशङ्काव्यावृत्त्यर्थमपुनर्निवृत्तिमाह गूढार्थसंग्रह:

वसन्त्यरण्ये शान्ता विद्वांसो मैक्षचर्य चरन्तः । सूर्यद्वारेण ते विरजा: प्रयान्ति यत्रामृतस्सपुरुषोह्यव्ययात्मा | ’ इत्यत्र

विदुषां सूर्यद्वारेण प्राप्तेरभिधानेन सगुणविद्यानिष्ठानां ब्रह्मप्राप्तिफलं स्पष्टमुक्तम् । तदनन्तरं ’ परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादि

श्रुतिः । अत्र कर्मचितान् कर्मसंपाद्यान् परीक्ष्य मीमांसान्यायैर्निरूप्य अकृतः नित्य अत्र पुरुषो विशेष्यः । कृतेन कर्मणा

।

नास्ति न सिद्धयति इति करणं द्रष्टव्यम् इति यो निर्वेदमायात् इत्यादिना वेदान्तसारे भगवतैव श्रुत्यर्थ उक्तः । ' अत्र ‘परीक्ष्य ’ इत्यत्र मीमांसान्यायैर्निरूप्येत्यर्थं एव युक्तः । ‘तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते’ इति वाक्यं छान्दो ग्यप्रकरणान्तरस्थम्, तेनापि नैव निर्णयसंभवः । प्रागुदाहृतपूर्वश्रुतिभिरापातप्रतीतिसंभवेऽपि निर्णयस्यासंभवात् तत्ख ण्डोपक्रमे ब्रह्मकामनावतां कर्माचरणस्योक्तेश्च । अतः फलरागेन कृतानां कर्मणामेवात्राभिधानेन ‘नास्त्यकृत:कृतेन इत्यत्र उक्तकर्मभिः नित्यफलासिद्धिरेवोच्यते । जैमिनिसूत्रोक्तन्यायैः कर्मफलानित्यत्वनिर्णयः कर्मविधिस्वरूपे निरूपित इति ।

।

सूक्तिविवणावसर एव निरूपितः अतः ‘मोक्षाधिकारी सन्न्यासी गृहस्थःकिल कर्मणि । ’ (स.वे. सि.सा.सं. १८०) इत्यु तदिशा सन्न्यासिन एव ब्रह्मविद्यायामधिकार इत्यर्थोऽपि तत्र परसम्मतो विवक्षितः । ‘ परीक्ष्य लोकान् इत्यादिलक्षणं

मोक्षकाङ्क्षिणः ।’ (१७९) इति तदुक्त्या एतच्छ्रुत्युपक्रमादिपर्यालोचनायां प्रागुत्तरीत्या गृहस्थस्यापि मोक्षाधिकारसिद्धेः । एष व:पन्थास्सुकृतस्य लोक ’ इति सुकृतिलोके ब्रह्मप्राप्तिसाधन मार्गस्याभिधानेन ’ तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदि

।

षन्ति ’ इति श्रुत्यनुसारेण च गृहस्थानामप्यधिकारसत्त्वनिश्चयात् अतः तत्र च कर्मविधिस्वरूपे निरूपिते इतिभाष्य सूक्तौ विवक्षितः मीमांसान्यायैर्निरूपणप्रकार एव ’ परीक्ष्य ’ इत्यत्र विवक्षित इति युक्तम् । अतः ‘कर्मचितान् ’ इत्यत्र एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढाः ’ इति पूर्वी ज्ञानहीन पुरुषानुष्ठितं प्रस्तुतं कर्म केवलमेवात्र विवक्षितमिति सिद्धम् एतेन ।

6

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनचन्द्रिकायुक्तदोषाणां नावसरः ॥

एतावता परैः नित्यानित्यवस्तुविवेकप्रमाणतया ( शं) भाष्ये उदाहृता, तद्यथेह इत्यादिश्रुतिः केवलकर्मणामेवा

।

नित्यफलसाधनत्वं प्रतिपादयतीति निरूपितम् तेन केवलकर्मणां प्रतिषेध इति भास्करपक्षस्य विवरणोक्त दूषणं निरख काशमिति सिद्धम् । अथ तथा ब्रह्मविज्ञानादपि परं पुरुषार्थ दर्शयति ‘ब्रह्मार्वदाप्नोतिपरम्’ इत्यादि: इति परभाष्ये उदाहृतश्रुतिमेव ब्रह्मज्ञानस्यानन्तस्थिरफलसाघनत्वे प्रमाणतया प्रथमतः उपादत्ते – ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यादिना |

अत्र परमाप्नोतीत्यत्र परशब्देन ’ सत्यं ज्ञानमन्तं ब्रह्म ’ इत्यादितदुत्तरश्रुत्या च ब्रह्मणः अनन्तस्थिरफलत्वं प्रतिपाद्यत इत्याशयः । एतेन परीक्ष्य लोकान् ’ इत्यादौ ’ नास्त्यकृतःकृतेन ’ इत्यत्राकृतशब्देन ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्’ इत्य

।

त्राक्षरपुरुषशब्दाभ्यां ब्रह्मणः अनन्तस्थिरफलत्वं प्रतिपन्नं भवति । तथाऽपि तत्र कर्मफलाल्पास्थिरस्वमुपक्रम्य गुरूपसत्तेः प्राधान्येन् प्रतिपादनेन ब्रह्मण: अनन्तस्थिरफलत्वं न प्राधान्येनोक्तम् अस्फुटं च | परभाष्ये साच श्रुति: नोपात्ता इति परभाष्योपात्तश्रुतौ प्राधान्येन ब्रह्मफलाल्पास्थिरत्वं प्रतिपिपादयिषितमितीयं श्रुतिरत्रोपात्ता ॥ १०२

नपश्यः

96

सस्वराट्’ इति श्रुत्युपादाने बीजम् तदर्थश्च

४१ क

श्रीभाष्यम

‘न पुनर्मृत्यवे तदेकं पश्यति ( ) न पश्यो मृत्युं पश्यति’ (छा. ७.२६.२) ’ स स्वरा ड्भवति’ (७.२५.२) ‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति । नान्यः पन्था अयनाय विद्यते ’ ( पुरुष श्रुतप्रकाशिका

नपुनरिति । * यद्वा विद्ययाऽनन्तस्थिरफलरूपब्रह्मप्राप्तिमाह - ब्रह्मविदिति । विद्यया ब्रह्मप्राप्तेः प्रतिबन्धनिवृत्तिपूर्व

कत्वमाह-नपुनरिति। मृत्युः प्रमादः मोहो वा मोहो मृत्युस्सम्मतो यःकवीनाम् प्रमादं वै मृत्युमहं ब्रवीमि ।

इत्युभयत्र मृत्युशब्दव्यपदेशात् प्रमादो यथावस्थितात्मस्वरूपस्याज्ञानं, मोहः भ्रान्तिज्ञानं दिङ्मोह इत्यादिव्यपदेशात् ।

न मृत्युनिवृत्तिमात्रमेव किंतु तत्कार्यमपि निवर्तत इत्याह – न पश्यो मृत्युं पश्यतीति । अस्य वाक्यस्योपरि नरोगं नोत दुःखतामितिहि श्रूयते । नपुनरित्यादिवाक्यं ब्रह्मणिदृष्टे मृत्युप्रमुख निवृत्तिज्ञापनार्थम् | न पश्यो मृत्युमित्यत्रापि पश्यशब्दस्य ब्रह्मदर्शीत्यर्थः तदेकं पश्यतीत्यनन्तरोदाहृतवाक्ये * विषयस्य दर्शितत्वात् । सस्वराड्भवतीति कर्मवश्यो न भवतीत्यर्थः । स्वराट् स्वतन्त्रो यिज्ञेयः’ इति नैघण्टुका: । तमेवं विद्वान् इति वाक्येन निर्विशेषचिन्मात्रज्ञानदेवता गूढार्थसंग्रहः

‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इत्यत्र परसंमताविद्यानिवृत्तिर्न विवक्षितेति साधनाय श्रुत्यन्त राप्युपादचे-न पुन

।

मृत्यवे तदेकं पश्यतीत्यादिना न पुनर्मृत्यवे इति श्रुत्यर्थनिर्धारणाय श्रुत्यन्तरमुपादत्ते -न पश्यो मृत्युं पश्यती ।

त्यादिना

मृत्युशब्देन ब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धककर्मैवोच्यते ’ अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा’ इत्यत्र तथैव व्याख्यास्यमानत्वात् ।

प्रकृतिर्वा मृत्युशब्दार्थोऽस्तु प्रकृत्यतिक्रमणानन्तरमेव ब्रह्मप्राप्ते: श्रुतिषु प्रतिपादनात् । एतेन ’ मृत्युर्वै तमो ज्योतिर

मृतम् ’ (बृ.३.३.२९) इति बृहदारण्यकश्रुतिरपि व्याख्याता । तत्रापि ‘तम आसीत् ’ इति श्रुतौ ‘तमश्शब्देन प्रकृते

स्सूक्ष्मावस्थोच्यते’ इति भाष्ये वक्ष्यमाणदिशा सूक्ष्मावस्थाऽऽपन्नप्रकृतिपरत्वात्तमश्शब्दस्य । ’ प्रमादं वै मृत्युमहंब्रवीमि’

इत्यत्र प्रमादशब्दस्य ’ प्रमादोऽनवधानता’ इति कोशोक्तार्थः न विवक्षित इति परेषामपि संमतम् । आत्माऽनवधार णार्थकत्वेऽपि आत्माऽवधारणाभाव एव विवक्षितस्स्यात् । तत्रापि हेतुः कर्म प्रकृतिर्वा ’ पुण्येन पापं विनिहत्य – ज्ञान विदीपितात्मा’ (सनत्सु) ‘प्रकृतेस्सङ्गादहं मानादिदूषित: (वि.पु) इत्याद्युक्तेः । तत्र मृत्युशब्दस्य कार्यपरत्वमस्तु ।

अतिमृत्युमित्यत्रातिशब्दयोगेन मृत्युशब्दस्य प्रकृतिपरत्वमेव युक्तम् । ‘प्रमादवै मृत्युम्’ इत्यत्र पूर्वोत्तर पर्यालोचनया ‘ मृत्युशब्दस्यान्यार्थाङ्गीकारेऽपि नानुपपत्तिः । ‘सर्वह पश्यःपश्यति ’ इत्यत्र वक्ष्यमाणज्ञान पूर्णविकासप्रतिबन्धकनिवृत्ति रत्राभिहिता भवति । एतेन ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इत्यत्र मृत्युमत्येतीत्यनभिधाय अतिमृत्युमेतीति निर्देशपर्या लोचनया मृत्युमति तमेतैतीति योजनया ब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धकनिवृत्तिरेव मृत्योरत्ययो विवक्षितः। ब्रह्मप्राप्तिश्च ज्ञानपूर्णवि ।

कासरूपेति सिद्धयति ।

न पश्यो मृत्युं पश्यति इत्यत्र ‘नरोगं नोतदुःखताम्’ इत्यनन्तरवाक्यानुसारेण तद्धेतुभूतप्रकृतिदर्शनस्यैष न पुनर्मृत्यवे तदेकं पश्यति’ इत्यत्र निषेधः । अन्यथा ’ सर्वेह पश्यः पश्यति’ इति तदनन्तरवाक्यविरोधात् । एतेन ८

दुःखादिहेतुभूतप्रकृतेः पूर्वसंबद्धायाः संबन्ध एव निषिध्यते । ‘नपश्यो मृत्युं पश्यति ’ इति चाक्यपूर्ववाक्यमुपादत्ते स स्वराड्भवति इति । इदं च वाक्यद्वयं भूमविद्यास्थम् । भूमविद्या च निर्गुणविद्येति परेषां सिद्धान्तः । तत्रैव सख राड्भवति तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति’ इत्युक्त्या तार्द्वरोधेन परसंमताज्ञानस्यात्रविवक्षा नैव संभवतीति भावः ‘ तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इति श्रुतौ आत्माऽन्याविषयकज्ञानं न विवक्षितमिति पूर्वोक्तप्रकारेणेत्यर्थः । एतेन ’ तमेवनिर्धारणाय विदित्वा’पुरुषसूक्तश्रु इति श्रुतौ

तिमुपादत्ते – तमेवं विद्वानमृत इह्भवतीति । एवमित्यस्य

१०३

' पृथगात्मानम्’ इतिवत् उक्तश्रुतीनां प्रीतिद्वारा मुक्तिहेतुजीबभिन्नपरज्ञानपरत्वम् १-१-१ [जिशासा श्रीभाष्यम्

सूक्तम् ) पृथगात्मानं प्रेरितारंच मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति’ इत्यादीनि (श्वेता. १.६) श्रुतप्रकाशिका

।

न्तरोपासनाद्युपायान्तरव्यावृत्तिसिद्धिः पुरुषोत्तमोपासनस्यैवोपायतयोक्तत्वात् तदुपासनरूपज्ञानं च नात्मैक्यविषयम् ।

अपितु पृथक्त्वविषयमिति दर्शयति पृथगात्मानमिति । मत्वा ज्ञात्वा ततःपृथक्त्वज्ञानात् तेन जुष्टः प्रीतिविषयीकृतः । अनुगृहीतोऽमृतत्वमेतीत्यर्थः इत्यादीनि वेदान्तवाक्यानि इति पूर्वणान्वयः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

तच्छब्दस्य पूर्वप्रक्रान्तधर्मविशिष्टार्थकतया तच्छब्दोपस्थितप्रकारव्यतिरिक्तस्यैव निषेधः एवकारस्य व्युत्पत्तिसिद्धः । नतु ।

तत्प्रकाराणामिति ‘तमेव विदित्वा ’ इत्यत्रापि तच्छन्दस्य धर्मविशिष्टार्थकतया धर्मविशिष्टवेदनमेव विवक्षितम् नतु

।

।

निर्विशेषवेदनमिति भावः | वेदनस्य दृष्टद्वारा न मुक्ति हेतुत्वम् किंतु प्रीतिद्वारा | वेदनमपि जीवभिन्न ब्रह्मवेदनमेव मुक्ति हेतुनया श्रुतिषु विवक्षितमित्यभिप्रेत्य एतदुभयार्थपरां श्रुतिमुपादत्त - पृथगात्मानमिति । इदं चार्थद्वयम् आनन्दमय विद्यायां भूमविद्यायां च विवक्षितम् । तत चानन्दमयविद्यायां विज्ञानमयशब्दार्थजीवभिन्नानन्दमयशब्दार्थ एव आन न्दरूप ब्रह्म ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्र विवक्षितम् | तज्ज्ञानस्य ‘ रसो वै सः रसगँह्येवायं लब्ध्वाऽनन्दीभवति एषह्येवानन्दयाति’ इत्यत्र परमात्मसङ्कल्पद्वारैव मुक्तिसाधनत्वम् । तदुत्तरवाक्यादावुपासनरूपत्वं विवक्षितमिति वृत्ति कारसिद्धान्तः आनन्दमयाधिकरणे स्थापयिष्यते भूमविद्यायामपि भूमा ब्रह्म नामादिपरम्परया आत्मन ऊर्ध्वमस्योप देशात् ’ इति वृत्तिकारोक्त एवार्थो युक्त इति भूमाधिकरणे स्थापयिष्यत इत्युक्तार्थद्वयं विवक्षितम् एवं भूमविद्यायां न पश्यो मृत्युं पश्यति’ इत्येतदुत्तरं ’ आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्र मोक्षः’ इत्यत्र मोक्षहेतुब्रह्मज्ञाने व्यानरूपत्वं प्रतिपाद्यत इति लघुसिद्धान्ते वक्ष्यते । एवं ’ ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वस्त

तस्तु तं पश्यति निष्कळं ध्यायमान: ’ (मु. ३.१.८) इति मुण्डकत सत्त्वविशुद्धेर्थ्यानसमाधिहेतुत्वं व्यक्तम् | भूमवि द्यायां ’ आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिरिति ’ सत्वशुद्धावाहारशुद्धिमात्रं कारणमुक्तम् ॥

सनत्सुजातीय एव ’ तदर्थमुक्तं तपएतदिज्या ताभ्यामसौ पुण्यमुपैति विद्वान्

।

6

पुण्येन पापं विनिहत्य पश्चात्

।

स जायते ज्ञानविदीपितात्मा’ (सन. २.८) ’ ज्ञानेनचात्मानमुपैति विद्वान्’ इत्युक्तम् तपःकृच्छ्रचान्द्रायणादि इज्या ज्योतिष्ठोमादि । किं ततो भवतीतिचेत् ताभ्यां इज्यातपोभ्यां असौ विद्वान् पूर्वोक्तविनियोगज्ञः ईश्वरार्थ कर्मानुतिष्ठन्

पुण्यमुपैति प्राप्नोति कर्मजन्यापूर्वसंयुक्तो भवति, तेन पुण्येन पापं विनिहत्य क्षपयित्वा पश्चादुत्तरकालं क्षपिताशेषकत्मपो जायते ज्ञानविदीपितात्मा’ इति तत्र ( शं) भाष्यम् |

अत्र ज्ञानविदीप्तौ पुण्यकर्मणां हेतुत्वं स्फुटम् । ‘योगाङ्गानुष्ठानादशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिराविवेकख्यातेः’ (२,२८) इति योगसूत्रे साधनपादे ज्ञानदीप्तिरुक्ता । अत्र भाष्यम्-‘ प्राप्तिकारणं योगाङ्गानुष्ठानं विवेकख्याते: । वियोगकारणं तदे वाशुद्धेः’ इति। अत्रैव साधनपादोपक्रमे ’ तपस्स्वायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ’’ समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च (१.२) इत्यत्र भाष्यम् ‘ ईश्वरप्रणिधानं सर्वक्रियाणां परमगुरावर्पणम् । तःफलसन्न्यासो वा ।’ इति प्रथमसूत्रे सहिक्रि यायोग: आसेभ्यमानस्समाधिंभावयति क्लेशांश्च प्रतनूकरोति । प्रतनूकृतान्क्लेशान्प्रसङ्ख्यानाग्निना दग्धबीजकल्पानप्रसवध र्मिणः करिष्यतीति तेषां तनूकरणात्पुन: क्लेशैरपरामृष्टा सत्वपुरुषान्यथाख्यातिः सूक्ष्मा प्रज्ञा समाप्ताधिकारा प्रतिप्रसबाय "

१०४

सत्त्वशुद्धयर्थं समाधिपर्यन्तं कर्मानुष्ठानस्य योगभाष्यादिसंमतत्वम्

४२ क

गूढार्थसंग्रहः

कल्पिष्यत इति ।’ अत्र तत्त्ववैशारयां – ‘ननु क्रियायोग एवचेत् क्लेशान् प्रतनूकरोति कृतंतर्हि प्रसंख्या नेनेत्यत आह

प्रतनूकृतान् इति । क्रियायोगस्य प्रतनूकरणमात्रे व्यापारो नतु वन्ध्यत्वे क्लेशानां प्रसंख्यानस्यतु तद्वन्थ्यत्वे दग्धबीजक

त्पानिति वन्थ्यत्वेन दग्धकलमे बीजसारूप्यमुक्तम् । स्यादेतत् प्रसंख्यानमेवचेत्क्लेशान् अप्रसवधर्मिणःकरिष्यति कृतमेषां

।

प्रतनूकरणेनेत्यत आह- तेषामिति क्लेशान मतान वेहि बलवद्विरोधिग्रस्ता सत्वपुरुषान्यथाख्यातिरुदेतुमेव नोत्सहते प्रागेव तद्वन्ध्यभावं कर्तुं प्रविरलीकृतेषुच क्लेशेषु दुर्बलेषु तद्विरोधिन्यपि वैराग्याभ्यासाभ्यामुपजायते उपजाताचैतैरपरामृष्टा अनभि भूता नैव यावत्परामृश्यते । सत्वपुरुषान्यतामात्रख्याति: सूक्ष्मा प्रज्ञा अतीन्द्रियतया सूक्ष्मोऽस्या विषयः सूक्ष्मा प्रज्ञाप्र तिप्रसवाय प्रविलयाय कल्पिष्यते कुतः यतः समाप्ताधिकारा समाप्तो अधिकारः कार्यारम्भणं गुणानां यया हेतुभूतया सातथोक्तेति’ इत्युक्तम् ॥

‘क्लेशमूल: कर्माशयो दृष्टादृष्टवेदनीय: ’ (२.१२) ’ सतिमूले तद्विपाको जात्यायुभोंगा: ’ (२.१३) : तेह्लादप रितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् ’ (२.१४) इत्यत्र कर्मफलमुक्तम् । अन्ते च ’ प्रसंख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथा विवेक ख्याते: धर्ममेघः समाधि: ’ (यो.सू. ४.२९) ‘ततः क्लेशकर्मनिवृत्ति: ’ ’ तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याद्ज्ञेयम

।

ल्पम्’ ३० इत्यत्र विवेकख्यातिः धर्ममेघसमाधिः क्लेशकर्मनिवृत्तिः ज्ञानानन्त्यंचेतत्सवमुक्तम् अत्र ‘ज्ञानदीतिरावि वेकख्यातेः’ इत्यत्रोक्ता विवेकख्यातिः स्फुटा । क्रियायोगस्य क्लेशतनूकरणार्थत्वोक्त्या विवेकख्यातिपर्यन्तं क्रियायोगः

आवश्यक इत्युक्तं भवति । सर्वान्धर्मान्ज्ञेयान् मेहति वर्षति प्रकाशनेनेति धर्ममेघ इत्युच्यते ’ इति तत्त्ववैशारदी । सर्वैः क्लेशकर्मावरणैः विमुक्तस्यानन्त्यं भवतीति भाष्यम् । अत्र कर्मणां ज्ञानावारकत्वं स्पष्टम् आवरंणनिवृत्तौ ज्ञानस्यानन्त्यं ज्ञानदीप्तिविशेष एव, अत्र धर्ममेधसमाधिहेतुभूतविवेकख्यातिपर्यन्त क्रियायोगावश्यकत्वस्य सूत्रेषु स्फुटतया पुण्यकर्मभिः

पापक्षयेणैव सत्त्ववृद्धिः भवतीति सिद्धम् । एवं च ’ सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः स्मृतिलम्मे ’ इति भूमविद्याश्रुतौ मुक्तिहेतु 6

भूतसमाधिपर्यन्तध्यानहेतुभूतसत्त्वशुद्धयर्थे तावत्पर्यन्तं पुण्यकर्मणामावश्यकत्वं सिद्धम् ॥ ‘ यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम् ’ (३.३.३२) इत्यत्र ‘ज्ञानात्कर्मबीजदाहस्य श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धत्वात् ।

।

तथाहि श्रुति: ‘ भिद्यते हृदयग्रान्थः छिद्यन्ते सर्वसंशया: । श्रीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ (मु.२.२.८) इति । ‘स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष: ’ (छा. ७.२६.२) इतिचैवमाद्या । स्मृतिपि ‘यथैधांसि समिद्धोऽग्निः भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन। ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ’ (४.३७) इति ‘बीजान्यग्न्युपदग्धानि नरोहन्ति यथा पुनः । ज्ञानदग्धैस्तथा क्लेशैः नात्मा संपद्यते पुनः ’ इतिचैवमाद्या । नचाविद्यादिक्लेशदाहेसति क्लेशबीजस्य कर्मा शयस्य एकदेशदाहः एकदेशप्ररोह श्वेत्युप द्यते । नह्यग्निदग्धस्य शालिबीजस्यैकदेशप्ररोहो दृश्यते’ इति शङ्करभाष्येऽपि ‘ स्मृतिलंभ ’ इत्यत्र योगसूत्रार्थो विवक्षित इति स्फुटम् । ’ निर्विकल्पसमाधियों वृत्तिर्नैश्चल्यलक्षणा । तमेव योगइत्याहुर्यो गशास्त्रार्थकोविदाः ॥ (९०९) अष्टावसानि योगस्य ’ इत्युपक्रम्य समाधिपर्यन्ताष्टाङ्गानि निरूप्य ’ समाधिनिष्ठया ब्रह्म साक्षाद्भवितुमर्हति ’ (९२३) इत्यन्तोक्तौ (स.वे. सि.सा.सं) समाधेर्मुक्तिहेतुत्वं स्फुटम् । अतो योगः परेषामपि संमतः । कठश्चता श्वतरोपनिषदोः योगःप्रतिपादितः । समाधरेव मुक्तिहेतुत्वं सम्यनिरूपित भावप्रकाशे ३.सं., अत्रापि संग्रहण निरूपविध्यते ।

एवं च प्रथमज्ञानमिव चरमज्ञानमपि योगरूपं सत्वशुद्धिसापेक्षम् । सत्त्वशुद्धिश्च पुण्येन पापक्षयमन्तरा नघटते अतः तदर्थेकर्मणामपेक्षेति सिद्धम् । अयमर्थः लघुसिद्धान्ते।‘स्फुटीभविष्यति । अतएव ‘नाविरतोअत्रदुश्चरितात् नाशान्तो प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् (क. ३.२८) इति श्रुतिरुपपद्यते प्रतिषिद्धात् श्रुति नासमाहितः । नाशान्तमानसो वाऽपि १०५ 14

४२ ख

(सि.सि.अं.,त.चं) पर,नव्य धर्मविचारानपेक्षा शङ्का

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ननु च सामवेदाध्ययनादेव कर्मणां स्वर्गादिफलत्वं, स्वर्गादीनां च क्षयित्वं, ब्रह्मो पासनस्यामृतत्वफलत्वं च ज्ञायत एव । अनन्तरं मुमुक्षुर्ब्रह्मजिज्ञासायामेव प्रवर्तताम् । श्रुतप्रकाशिका

उदाहृतस्पष्टार्थबाक्यमात्रतृप्तः कश्चिचोदयति – ननुचेति । पूर्वत्र चोद्यान्तराणां कण्ठोक्त्यभावेऽपि परिहारस्य

।

कण्ठोक्त्या तान्यभिप्रेतानि अत: चशब्देन तैरर्थसिद्धेस्सह समुच्चयो युक्तः । साङ्गेति कर्मज्ञानपूर्ववृत्तत्ववादिनाऽपि

साङ्गाध्ययनस्यापोक्षितत्वं स्वीकृतमिति तदधिकव्युदासार्थ एवकारः अध्ययनस्य साङ्गत्वादङ्गानां चार्थज्ञानहेतुत्वान्मीमां सानिरपेक्षं स्वर्गादेरेव केवलकर्मफलत्वं स्वर्गादेश्च क्षयित्वं ब्रह्मोपासनस्याक्षयफलत्वं च ज्ञायत इत्यर्थः–ब्रह्मोपासनस्येत्या

दिग्रन्थो दृष्टान्ताभिप्रायः ज्ञायतएव इत्येवकार : ज्ञातत्वसंप्रतिपत्तिसूचकः ज्ञानसामग्रीहि सिद्धेति भावः । ततःकिमित्य

त्राह - अनन्तरमिति । कर्मणोऽल्पास्थिरफलत्वज्ञानेन मुमुक्षासिद्धयर्थहि कर्मविचारः, तन्निरपेक्षमेबाल्पास्थिरफलत्वज्ञाना गुढार्थसङ्ग्रहः

स्मृत्यविहितात् पापकर्मणो नाविरत ’ इति (शं) भाष्यम् यस्तु दुश्चरिताद्विरतः प्रज्ञानेन यथोक्तमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः’ इति च भाष्योक्त्या पापकर्मनिवृत्तिमन्तरा मुक्तिहेतुज्ञानं न सम्भवतीत्युक्त्या योगनिष्पत्तिपर्यन्तं पुण्यस्त्रावश्यानुष्ठानं सि द्व्यतीति पुण्यकर्मणां योगाङ्गत्वं न प्रत्याख्यानमर्हति । अतश्च साह्मज्ञानस्य समाधिपर्यन्तध्यानरूपस्य उदाहृतश्रुतिषु अनन्तस्थिरफलसाघनत्वप्रतीतिः सम्भवत्येवेति सिद्धम् ॥ एवं च कर्मफलाल्पास्थिरस्वनिर्णयपूर्वककर्माङ्गकब्रह्मध्यानवि शेष्यकानन्तस्थिरफलसाधनत्वप्रकारकापातप्रतीतिमान् ब्रह्मविचाराधिकारी प्रागुक्तः युक्त इति सिद्धम् ॥ ,

धर्मविचारमन्तराऽपि उक्तविशेषणद्वयसिद्धिस्सम्भवति इति धर्मविचारस्य न पूर्ववृत्तत्वसम्भवः इति परे नवी

नाश्च वदन्ति । स्पष्टंचेदं सिद्धान्तसिद्धाञ्जनादौ इति तदभिप्रायानुरोधेन शङ्कते - ननुचेत्यादि । सिद्धान्तसिद्धाञ्जने–‘ अधीतवेदान्तापाताधिगतानन्तस्थिरफलाभिलाषवतः तदुपायबुभुत्सया ब्रह्मविचार एव प्रवृ

त्तिस्स्यात् विनाधर्मविचारम् । कर्मफलफल्गुत्वाज्ञानेऽपि अधीतवेदोपादापित कर्मब्रह्मविद्याफलनित्यत्वापाताधिगमस्य स्वर

सतो नित्यफलप्रेप्सोः तदुपायजिज्ञासायां विशेषहेत्वभावेन धर्मविचारप्राथम्यस्यानियाम्यत्वात् । अपिच ‘निचाय्य तं

मृत्युमुखात्प्रमुच्यते ’ ‘ तमेवं विद्वानमृत इह भवति, ब्रह्म वेद ब्रह्मैच भवति’ इत्यादिब्रह्मविद्याफलनित्यत्वं क्रियाभागे

ऽपि विपरीताध्ययनशून्यतयाऽविप्लुतमधीयानस्याभिलषितनित्यफलसम्भावनौकट्येन वेदान्तविचारप्राथम्यमेव स्यात् क्वचित् कर्मफलनित्यत्वश्रवणेऽपि वेदान्तेषु ‘प्लवाते अदृढा यज्ञरूपाः

2

(

नास्त्यकृत:कृतेन ’ ‘ नह्यध्रुवैःप्राप्यतेहि ध्रुवंतत् '

‘ अन्तवदेवास्य तद्भवति’ ‘अमुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इत्यादिविपरीताध्ययनेन तत्संभावनाशैथिल्यात् प्राचीनपु॰ ण्यविशेषसंपदापादितकतिपयन्यायाविशेषानुसंधाने तत्फलानित्यत्वनिश्चयोपपत्तेश्च । परस्यापि यत्फलं तदनित्यमेवेति न्याय हायं लौकिकसुखविलक्षणस्वर्गादिवदलौकिकब्रह्मशानादनन्तस्थिरफलमपि स्यादिति संभावनायाः सुकृतविशेषायत्तत्वस्यो

पेयत्वात्’ इत्यायुक्तम् । चन्द्रिकायां च-’ अनित्यत्वात्सदुःखत्वात् न धर्माद्याःपरं सुखम् । मोक्ष एव परानन्दः’ इत्यान दीतिहासादिना वा, ‘ नास्त्यकृतःकृतेन ’ इत्यादिश्रुतित: आपाततो वा श्रुतिमूलपित्रादिहितैषिवाक्येन वा श्रवणेन वा मननात्मकविचारात्प्रागपि श्रद्धामात्रेण नित्यानित्यविवेकसिद्धेः’ इत्याद्युक्तम् ॥ १०६

उक्तशङ्कासमाधानम्

४२ ग

श्रीभाष्यम्

किमर्था धर्मविचारापेक्षा ? एवं तर्हि शारीरकमीमांसायामपि न प्रवर्तताम् साङ्गाध्ययना

देव कृत्स्त्रस्य ज्ञातत्वात् ? सत्यम्; आपातप्रतीतिर्विद्यत एव तथाऽपि न्यायानुगृहीतस्य वा

क्यस्यार्थनिश्चायकत्वादापातप्रती तोऽप्यर्थस्संशय विपर्ययौ नातिवर्तते । अतस्तन्निर्णयाय वेदान्तवाक्यविचारः कर्तव्य इतिचेत् तथैव श्रुतप्रकाशिका

न्मुमुक्षासिद्धेः ब्रह्मजिज्ञासैव कर्तव्या धर्मविचारे प्रयोजनाभावादित्यर्थः । परिहरति एवमिति । एवंतर्हि उदाहृतवाक्य मात्रतृप्तोऽसिंचत् । कृत्स्त्रस्येति । ब्रह्मणोऽपीति भावः । वेदान्तवाक्यान्याप स्फुटार्थान्यस्माभिरुदहृतानि । तेषामर्थोऽपि मीमांसाऽनपेक्षं ज्ञायते । अतोऽनन्तस्थिरफलज्ञानाय न ब्रह्मविचारःकर्तव्य इत्यर्थः ॥

सत्यमित्यर्धाङ्गीकारे आपातप्रतीतावभ्युपगमः ब्रह्मविचारनैरपेक्ष्येऽनभ्युपगमः । आपातेति । आपातप्रतीतिः अज्ञाननिवृत्तिमात्रेण संशयविपर्ययसहज्ञानं । संशयविपर्ययौ च कारणवाक्यगतसद्ब्रह्मात्माकाशप्राणवैश्वानरादिशब्दैरर्थतत्त्वस्य

दुर्निश्चयत्वात् विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यस्समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति, असद्वा इदमय आसीत् इत्यादिभि

रात्माऽनित्यत्वादेः प्रतीतेः, अन्नवानन्नादो भवति महान्भवति प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन इत्यादिनाऽल्पास्थिरफला वगमाच्च स्याताम् । अतस्साङ्गाध्ययनमात्रेण तयोरनतिवृत्तेस्तव्यदासस्य न्यायानुगृहीतवाक्यफलत्वाच्च ब्रह्मविचारःकर्तव्य इतिचेदित्यर्थः । भवान् अनुदाहृतवाक्यान्तरपर्यालोचनायामपि प्रवृत्तस्त्वमिति भावः । तथैव एतया दृष्टया अत्रापि

संशयविपर्ययानरासस्यापेक्षितत्वं जानन् अनुदाहृतवाक्यानि पश्येत्यर्थः– ’ अक्षय्यगृहवै चातुर्मास्ययाजिनत्सुकृतं

भवति’ ’ पूर्णाहुत्या सर्वान्कामानवाप्नोति’ ‘सर्वान्लोकान् पशुबन्धयाज्यभियजीत’ ‘ अपाम सोमममृताअ

भूम’ ‘अनन्तगूँहवा अपारमक्षय्यं लोकं जयति’ ‘योऽग्निं नाचिकेतं चिनुते’ ‘नास्येष्टापूर्ते क्षीयेते’ गूढार्थसंग्रहः

एवं तर्हि इत्यादि । साङ्गाध्ययनादेव उपासनाफलस्य ज्ञानफलस्य च नित्यत्वं सुगम मिति मुक्तेरुपासनानन्तर कालिकापरोक्षज्ञानफलत्ववादिनव्यमते विचारमन्तरैव सुकृत विशेषेण हितैषिवचनेन उपासनायां प्रवृत्तिस्सम्भवत्येव । परम तेऽपि दृष्टिसृष्टिपक्षस्य एकजीववादपक्षस्यैव मुख्यवेदान्तपक्षतया तत्पक्षे ब्रह्मण एव बन्धमोक्षाङ्गीकारेण साङ्गाध्ययनैनैव तत्पक्षेज्ञानमपि संभवतीति विचारोऽनपेक्षित: । सृष्टिदृष्टिपक्षे बहुजीववाद विचारमन्तरा योगमार्गेण मोक्षपक्षे भारतीतीर्थ संमते विद्यारण्यविस्तृते विचारोऽनपक्षित एव । साङ्गाध्ययनादेव महावाक्यैरापाततः प्रतिपत्तिसम्भवेन सुकृतविशेष वशात् तत्तात्पर्यावधारणस्य तन्मूलकापरोक्षज्ञानस्यापि संभवेन शारीरकमीमांसायां प्रवृत्तिर्न स्यादिति भावः ॥

न्यायानुगृहीतस्य वाक्यस्येत्यादि । ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इति श्रुत्या

न्यायानुगृहीतवाक्येनैव अर्थनिश्चयो लभ्यत इति भावः ॥

तथैवेत्यादि। अयमाशयः-परैः अथशब्देनैव नित्यानित्यवस्तृविवेकादेर्हेतुत्वलामे अतश्शब्दो व्यर्थ इत्याशङ्कप

८ अपाम सोमममृता अभूम ’ ‘ अक्षय्यग्र्हवै चातुर्मास्ययाजिनस्सुकृतं भवति ’ ‘स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति’ इत्या

दिभिः कर्मफलस्यापि नित्यताप्रतिपादनेन नित्यानित्यवस्तुविवेकादिकं न सम्भवतीति शङ्कापरिहारार्थमतश्शब्दः । तत्र

’ यत्कृतकं तदनित्यं ’ इति व्यातयुपोद्वलितया ‘तद्यथेह’ इत्यादिश्रुत्या उदाहृतश्रुतीनामर्थवादत्वनिश्चयेन नित्यानित्य १०७

४२ घ

धर्मविचारोपयोगप्रकार: (सि.सि.अं.,त. चं) उक्तदूषणानवकाशश्च

[ जिज्ञासा ११-१

श्रुतप्रकाशिका

‘योऽग्निं नाचिकेतं चिनुते ’ इत्यादीनि ‘अमृतत्वं भजन्ते’ ’ सोऽनुते सर्वान्कामान्’ ‘ इमान्लोकान्कामान्नी

कामरूप्यनुसंचरन्’ इत्यादिभिः ब्रह्मवेदनफलवाक्यैस्तुल्यानि वाक्यानि दृश्यन्ते । अतः औपनिषदवाक्येष्विवानुदाह तवाक्येषु संशयविपर्ययबाहुल्यात्तन्निरासाय कर्मविचार: कर्तव्य इत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

वस्तुविवेकादिकं संभवतीत्युक्तम् । सिद्धान्तेऽपि ‘अपाम सोमम्’ इत्यादिश्रुतिभिरेव धर्ममीमांसामन्तरा कर्मफलानित्य त्वनिर्णयो न संभवतीति धर्मविचार आवश्यक इति । धर्मविचारारम्भदशायां साङ्गाध्ययनानन्तरं पुरुषाणां बुद्धिरेवमु देति । कर्मणामपि नित्यफलत्वमापाततः प्रतिपन्नम् । तथैव ब्रह्मज्ञानस्यापि तत्र कर्मणां सुकरत्वं ब्रह्मोपासनस्य दुष्करत्वं

च ज्ञायत एव । उपासनस्य ध्यानरूपस्य इन्द्रियव्यापारविरतिसाध्यस्य दुष्करत्वस्य सुगमत्वात् कर्मणामतादृशत्वेन सुकर

त्वम्। एवं साङ्गाध्ययनदशायां ‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्यादिश्रुतिभिः कर्मणां ब्रह्मज्ञानाङ्गत्वमापाततः ज्ञातम्। एवं स्थिते उभयथा कर्तॄणां ज्ञानमावश्यकमिति निष्पन्नम् | ब्रह्मज्ञाने प्रवृत्तिदशायां अङ्गापरिचये अङ्गिनः निष्पत्यसम्भवात्।

सुकरोपायेनैव फळलाभे दुष्करोपाये प्रवृत्तिरपि मास्तु इति । तत्र धर्मविचारानन्तरमावृत्तिविधानादिमिः कर्मणामनित्य फलत्वनिश्चये पूर्वं ब्रह्मज्ञाने प्रवृत्तिप्रतिबन्धकस्यापगमेन ब्रह्मज्ञाने प्रवृत्तिः एतत्तात्पर्येणैव हानार्थे कर्मणामुपयोग इति

प्राचीनोक्तिः। प्रतिबन्धकनिरासकत्वेन कर्मविचारस्योपयोगः तत्त्वटीकायां प्रथमसूत्रार्थवर्णनपरभाष्यसूक्तित्रयविवरणपेरे

ग्रन्थे निरूपितः । अयमर्थ: ब्रह्मविद्याकौमुद्यामपि व्यक्तः । एतदर्थमेव कर्मविचारस्य पूर्ववृत्तत्वम् | अङ्गानां सम्यग्ज्ञाने अङ्गिनोऽनुष्ठानं संभवतीति अङ्गाङ्गिक्रमानुरोधेन विचारक्रमोऽपि संभवति । एतत्तात्पर्येणैव उपादानार्थ कर्मणामुपयोग ।

इति प्राचीनोक्तिः । एवं च कर्माङ्गकब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफलसाधनत्वप्रकारकापातप्रतीतिः साङ्गवेदाध्ययनानन्तरं

धर्मविचारोपक्रमे या जाता साऽपि अतइत्यत्रापि एतच्छन्देन परामृश्यते । कर्मविचारानन्तर्यस्याथशब्देन लाभेऽपि उक्तार्थस्यालाभेन अतदशब्दस्य सिद्धान्ते सार्थक्यम् । अतश्च कर्मविशेष्यकाल्पास्थिरफलसाघनत्वप्रकारकनिर्णयपूर्वक कर्मा

ङ्गकब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्त स्थिरफलसाधनत्वप्रकारकसम्भावितप्रामाण्यापातप्रतीतिमानधिकारी इति सिद्धयति ॥

एतेन त्वन्मते पूर्ववृत्तेन कर्मविचारेण कर्मणामल्पास्थिरफलत्वं निश्चितम् । तथाऽपि न तन्निश्चय एव नित्यफला

र्थिनो ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिहेतु: । भिन्नविषयत्वात् अतिप्रसङ्गाच्च, नापि कर्मणामल्पास्थिरफलत्वनिश्चयसहितो ब्रह्मज्ञानस्या पाततोऽनन्तस्थिरफलत्वसंदेहस्तद्धेतुः, अन्यस्यानुपायत्वानश्चयेन ततो निवृत्तिमात्रसिद्धावपि तस्योपायत्वानिश्चये तदुपेयाः ।

थिनः

नः तत्र निश्शङ्कमप्रवृत्ते : ’ इति चन्द्रिकोक्तिः तच्वटीकोक्त श्रीभाष्यतात्पर्यापर्यालोचनमूलैव । साङ्गाध्ययनपर्यन्तं

हितैषिापत्रादिमुखेनोपदेशादिना प्रवृत्तेः दृष्टान्तेन साङ्गाध्ययनानन्तरमापातप्रतीतिदशायां दोषापादनस्यायोगात् । नित्य

फलप्रेप्सो: ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिरुक्तदिशा युक्तैव । विचारानन्तरं ब्रह्मध्यानस्य नित्यफलसाधनत्वनिश्चयेन उपासने प्रवृत्तिः नितरां युक्तैव । एतेन सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकारोक्तिरपि निरवकाशा । उक्तार्थपरिशीलन तदुक्तदोषस्य कस्याप्यप्रसरात् । परमते निर्विशेषस्यैव प्राधान्येन जिज्ञास्यत्वेन निर्विशेषविद्याफलव्यतिरिक्तसगुणविद्याफलस्यानित्यत्वज्ञानमन्तरा तत्सद्धान्त

घटनस्यासम्भवात्। तद्यथेहेतिश्रुतेः षञ्चपादिककॊक्तार्थबोधकत्वासम्भवस्य प्रागेवोपपादनात् । आत्मस्वरूपस्यैवाविद्यानिवृत्ति

रूपत्वेन मुक्तित्वस्यासम्भवस्य उत्तरत्र भाष्य एव स्फुटं वक्ष्यमाणत्वात् । अविद्यानिवृत्त : चरमवृत्तिरूपत्वस्य मण्डन १०८

४२

गूढार्थसंग्रहः

रेश्वरसंमतत्वेन तस्यैव पक्षस्याद्वैतसिद्धावन्ते उपपादनेन यत्कृतकं तदनित्यमिति व्याप्तेः परसिद्धान्तप्रातिकूल्य एव पर्यव

।

सानात् । लघुचन्द्रिकायां मोक्षस्यानित्यत्वस्याभ्युपगमाच्च एतेन एतादृशव्याप्त युपष्टम्भनेन ‘तद्यथेह’ इत्यादिश्रुत्या अनित्यफलनिश्चयः परमते न संभवतीति अत इत्यस्य सार्थक्योपपादन प्रयासोऽपि परेषां निष्फल एव । परमतरीत्या नित्य फलसाधनत्वं ब्रह्मज्ञानस्य न संभवतीति संक्षेपेण पूर्वमेवोक्तम् | उत्तरत्र श्रुतिषु सर्वत्र मोक्षसाधनध्यानस्य गतिसाध्यफलनि त्यत्वस्य विवक्षायाः स्थापयिष्यमाणत्वाच्च, परसंमतप्रक्रियया ब्रह्मज्ञानस्य नित्यफलसाघनत्वं नघटतइति व्यक्तीभविष्यति॥

महता ग्रन्थेन लघुपूर्वपक्षलघुसिद्धान्त महापूर्वपक्षमहासिद्धान्तादिनिरूपणानन्तरं अधिकरणपूर्वपक्षराद्धान्तौ वक्ष्येते ।

अत्रचेदमेव बीजम्। श्रीभाष्यकरणात्प्राक् बहवो ग्रन्थाः परैर्विरचिता, आसन् नतदवलोकनेन मन्दमतीनां वृत्तिकारसिद्धान्ते ।

।

ऽस्वारस्यं प्रतीयेत अतस्तत्पर्यालोचनमन्तरा अधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तकथनं न युक्तम् नहि ग्रन्थविस्तरमात्रेण सूत्र ।

भाष्यत्वमस्यापगच्छति

‘ सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र पदैः (वाक्यैः) सूत्रानुसारिभिः । स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो

विदुः ॥’ इत्युक्तभाष्यलक्षणस्यात्र विरोधाभावात् । अत: बहुपरग्रन्थपर्यालोचनानन्तरमेव अधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तकथनं युक्तम् । दीपे विस्तरतात्पर्याभावेन प्रत्यधिकरणं संग्रहेण पूर्वपक्षसिद्धान्तनिरूपणमुखेन सूत्रार्थो वर्णितः । सारेतु पूर्वपक्षसिद्धान्तौ विहाय संग्रहेण सूत्रार्थों निरूपितः ॥

(तत्र च श्रीभाष्ये लघुपूर्वक्षमारभ्य अधिकरणपूर्वपक्षतः प्राग्विषयाः व्युत्पित्सूनां सुग्रहत्वाय विभज्य संग्रहण

प्रदर्श्यन्ते । लघुपूर्वपक्षः (शं) भाष्यादौ वृत्तिकारसम्मतार्थदूषणानां केषांचित्परिहारार्थमनुवादः । नन्विह कर्मावबोधानन्तर्ये विशेषः न धर्मजिज्ञासायाः प्रागपि अधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तेः ’ इति (शं) भाष्यार्थ: (४३.पु) भास्करभाष्योक्त परिहारशङ्का, (पं.पा) विवरणोक्ततत्समाधानम्। भट्टप्रपञ्च भास्कर यादवप्रकाश सिद्धान्तिसाघारण्येन स्वयंपुनश्शङ्का (पु.४५

—४७) फलजिज्ञास्यभेदरूपभाष्यो(शं) तदूषणपर.पं.पा. विवरणतात्पर्यवर्णनमुखेन शङ्कापरिहार: । (४८) भर्तृप्रपञ्चा दिसंमतायाः ब्रह्मज्ञाने कर्मापेक्षायाः अतश्शब्द विवक्षितविषयविरोधेनासम्भवः । (पु.४९ – ५०) ’ यज्ञेन दानेन ’ इति श्रुतेः विवरणवाचस्पतिसंमतार्थः । - (पं.पा., भा., स.वे.सि.सा.सं) उक्तजन्मान्तरानुष्ठितकर्मभिरेव श्रुत्युक्त विविदिषोप

पत्तिः ५१. ‘ सदेव ’ इत्यादिश्रुतेः (शं) सूत्रभाष्योक्तार्थः । – विवरणसंमतवाक्यजन्यज्ञानविचारः । (५२) श्रवणा दिस्वरूपनिरूपणम् । (स.वे.सि.सा.सं., पं.पा) (५३) नित्यानित्यवस्तुविवेकाद्यभावे विचारायोगः | शं. भा. –नित्यानित्य वस्तुविवेकादौ प्रमाणपरविवरणानुवादः । (५४) ’ विजिज्ञासितव्यः, विजिज्ञासस्व’ इत्यत्र विचारविधिरिति विवरणानु वादः। (लघुसिद्धान्ते.५५) विवरणोक्तपरिणामवादिसंमतार्थदूषणस्य सिद्धान्तेऽभ्युपगमः । (५६) विधिप्रत्यय घाटतश्रु तिवाक्येषु विवरणसंमतज्ञानं विवक्षितम् । परिणामवादिवृत्तिकृत्संमतमुपासनंतेति उपासनपक्षस्थापनार्थे विचारोपक्रमः । (५७–५९) विवरणकारमतपर्यालोचनम् । ६०. बाधितानुवृत्तौ दृष्टान्तदान्तिकवैरूप्यम् । ६१. उपासनविधिसिद्धान्त: ।

१

(६२–६५.पु) निर्गुणविद्यायां ज्ञानोपासनविधिवाक्यविचारः । ६६. समाधिविचार: ६८. श्रवणमननविद्धयभावः । ७०. उपासनस्य सूत्रकृत्सम्मतत्वम् । ७३. ’ स्मृतिलम्भे’ इत्यत्र समाधिविवक्षा | ७४. समाधितात्पर्येण

6 आत्मा वा

अरे द्रष्टव्यः’ इत्यत्र द्रष्टव्यशब्दः ७७. उपासनस्य मुक्तिसाघनत्वस्य छान्दोग्यवाक्यकृत्सम्मतत्वम् | ८०. उपासनस्य ।

दर्शनसमानाकारत्वमिव भक्तिरूपत्वमपि समाध्यन्तर्भूतम् । ८१. ’ नायमात्मा ’ इति श्रुत्यर्थः । ८८. कर्मणां मुक्तिसा धनध्यानसाधनत्वम्। ८९. ’ विविदिषान्त यज्ञेन ’ इति श्रुत्यर्थः । ९० परोक्त्यनुवादः । ९१. उपासनस्य तदङ्ग

कर्मणां चाप्रयाणमनुवृत्तिः। ९२. वाक्यकारोक्तविवेकादिसाधनसप्तकनिरूपणम् । ९८. ’ विद्यां च ’ इति श्रुत्यर्थे १०९

४२ च

विषयाणां सङ्ग्रहः

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

।

मण्डनाद्यनॆकमतपर्यालाचनम्। ९९. ’ मन्त्रेषु कर्माणि ’ इति श्रुत्यर्थः । १०२ पञ्चपादिकाकारादिमतपर्यालोचनेन धर्मविचारात्प्राक् एतजन्मनि संन्यासिनां पूर्वजन्मन्येव विचारारंभोपपत्तिः । १०३. सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकारमतस्य ब्रह्म सूत्रवार्तिके खण्डनादिना निरवकाशत्वम् । १०४. ’ पाराशर्यशिलालिभ्याम्’ इति सूत्रस्य (श.शे.) नागेशोक्तः पर पक्षानुकूल्याभावः। १०५. विवरणे असाधकत्वेनोक्त विद्यांचेति श्रुतेः कर्मणां ध्यानाङ्गत्वसाधनम् ११०. ब्रह्मजि

ज्ञासेत्यत्र सना ब्रह्मण एव महाभाष्योक्तदिशा फलत्वम् । १११. वृहदारण्यकश्रुतौ तस्य विवक्षितत्वम्। ११२. कर्म मीमांसया कर्मणामल्पास्थिरफलत्वनिर्णयः । ११३. तत्त्वमार्ताण्डोक्त क्रमनियमः । ११४. परोक्त (शं) नित्यानित्यवस्तुवि वेकादिस्वरूपनिरूपणम् पं.पा । ४१६. पं.पा. पक्षनिरासपूर्वकं भामत्युक्तपक्षनिरूपणम् । ११७. ‘ यत्कृतकं तदनित्यम्’ इति व्याप्तेः परपक्षप्रातिकूल्यकथनम् । ११८. नित्यानित्यवस्तुविवेकादिपर्यालोचनम् । ११९ – १२०. (वृ.वा.सं.शा)

उदाहृतप्रमाणैः सन्नथासस्य श्रवणाङ्गत्वासिद्धिः । १२३. भास्करोक्त दूषणयुक्त त्योपपादनम् | १२५. लघुसिद्धान्तोपसंहारः

(१२६–१३०) महापूर्वपक्षावतरणम् । १३१. महापूर्वपक्षे प्रतिज्ञा। १३२. ’ अथ परा यया ’ इत्यादौ परा

परविद्याद्वयं परापरब्रह्मविषयकम् । १३३. सत्यं ज्ञानमित्यादिश्रुत्यर्थः । १३४. न दृष्टेरित्यादिश्रुत्यर्थः । १३५. इदंसबै ।

‘नेह नानाऽस्ति ’ इत्यादिश्रुत्यर्थः । १३६. अद्वैतसिद्धयायुक्तार्थः । १३७. यत्रहि द्वैतमिवेत्यस्य भाष्यवार्तिकाद्यु क्तार्थः, वाचाऽऽरम्भणमित्यस्यार्थ: । १३८. चन्द्रिकायुक्तार्थः १३९. यदाह्येवैषः न स्थानतोऽपीत्यस्यार्थः । १४०.

मायामात्रंतु इति सूत्रार्थः। १४२. विवरणोक्तमिथ्यात्वानुमानानि । १४३. ’ मिथ्यात्वं नाम ’ इति भाष्यतात्पर्यम् ।

१४४. पं.पा.वि.ग्रन्थोदाहरणेन तदर्थसाधनम् | १४५. सं.शा.वृ.वा.इ.सि.पं.पा.वि. इत्याद्युक्तब्रह्माज्ञानपक्षः । १४६.

अत्र श्रुतिषु ‘ अनृतॆर्नाहि ’ । १४७. ‘नासदासीत् ’ इत्यादिषु -‘मायामात्रंतु ’ इति सूत्रे च प्राच्यनव्यसम्मतार्थः १४८. ब्रह्मानन्दसम्मतश्रुत्याद्यर्थ: (मायाशब्दस्य) | १४९. ‘इन्द्रो मायाभिः’ इति श्रुतेः भाष्य गुरुचन्द्रिकाद्युक्तार्थः ।

।

१५०. विष्णुपुराणबच्चनैरुक्तार्थसाधनम् । १५१. ‘न पुनर्मृत्यवे’ इत्यादिश्रुतिमिश्चाक्तार्थसाधनम् । १५३. ‘ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिश्रुतिभिर्निर्विशेषसाधनम् । १५४ – १५६. पूर्वमीमांसकशबरकुमारिलायुक्त शङ्काऽवतरणम् १५७. तच्छङ्का १५८. ‘पूर्वोत्तरयोः दुष्टकारणजन्यत्व ’ इत्यायुक्तौ शाबरभाष्यस्य मूलत्वम् । १५९. प्रत्यक्षादीनां गतिकल्पः नम् (प्र.मा.ब्र.सि) १६०. न्या. म. १६२. भामत्युक्तार्थसाधनम् । १६५. ‘पराऽस्य शक्तिः’ इत्यस्याविद्यापरत्वम् सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प’ इति श्रुत्युषपत्तिः । १६६. जर्तिलयबागून्यायेन निर्गुणत्वम् । १६७. अस्थूलं निर्गुणः निर 6

ञ्जनम्’ इत्यादिश्रुतितात्पर्यम्। १६८. सत्यं ज्ञानमिति श्रुत्यर्थः । १७१-१७२. सामानाधिकरण्यविचारः सं॰शा | |

१७३. सामानाधिकरण्यस्य चातुर्विध्यम् । १७५. सत्यं ज्ञान मित्यत्रेतरव्यावृत्तिविचारः १७६. सत्यं ज्ञानमित्यस्य लक्षणपरत्वम् । १७९. जगत्कारणत्वादे स्तटस्थस्वरूपादिलक्षणत्वम् । १८०. अद्वितीयत्वश्रुत्यर्थः । १८२. लक्षणाङ्गी कारावश्यकत्वम् । १८३. सर्वपदलक्षणा प्रभाकरसम्मता । १८५. वेदान्ते तदङ्गीकारः । १८७. श्रुतेः प्रत्यक्षविरोधो

नास्ति, सन्मात्रग्राहित्वात् (वाक्यपदीयम्.ब.सि.पं.पा.वि.अ.सि) । १८८. अस्तित्वभेदविचार: (सं.शा.अ.स) ,

१८९. एकक्षणवर्तित्वविचार: (ब्र.सि.न्या.म) । १९९. भेदस्य कल्पितत्वम् | १९३ - १९५. एतत्पक्षे घटादेः सतश्च मिथ्यात्व सत्यवानुमाने। १९६ सदनुभूत्योर्भेदशङ्कानिरासः, याऽनुभूति: इतीष्टसिद्धिक्रमेण स्वतस्सिद्धत्वादिसाधनो क्रमः १९९-२००. भट्टमतम् । २०९ तत्खण्डनम् । २०३ – २०५. तत्रानुमानम् । २०६. स्वप्रकाशत्वेनाजत्वसाधनम्।

२०८. स्वप्रकाशत्वेन ज्ञानभेदायोगनक्यम् । निर्भेदत्वम् । २०९. निराश्रयत्वम् । २१०. अहं जानामीत्यत्र ज्ञान ११०

४२ छ

विषयाणां संग्रह:

गूढार्थसंग्रहः

।

स्यात्मत्वे प्रतीतिविरोधः । २११. विवरणभामत्यादिमतेन तत्साधनम् २१२ – – २१५. सिद्धान्तबिन्द्वाद्युक्तार्थः । २१६––२१८. उक्तप्रततिर्भ्रान्तित्वसाधनम् । २१९. आत्मनः कर्तृत्वादिधर्मशून्यत्वम् | २२० – २२२. अहमर्थ स्यानात्मत्वम्। २२६-२२७. कूटस्थनित्यप्रतिपादनोपसंहारेण महापूर्वपक्षोपसंहारः । २२८. महासिद्धान्तोपक्रमः । २२८–२५४. ‘ औपनिषदपरमपुरुष’ इति भाष्यविवरणे वृत्तिकारमतस्योपनिषत्तात्पर्यविषयत्वम् २५९. निर्वि ।

6

।

।

शेषे उपक्रमादितात्पर्यलिङ्गानामसंभवप्रदर्शनाय श्रुतिप्रत्यक्षादि प्रमाणाविषयत्वांनैरूपणम् | २८४. पर्यन्तं, प्राच्यनव्य ग्रन्थपर्यालोचनम्। २८५- २९३. सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षखण्डनाय श्लोकवार्तिक न्यायामृत अ.सिद्धयाद्युक्त दूषणप्रकारः । २९४ सिद्धान्ते भेदाभेददूषणम् | सूत्रकारसंमतत्वं महाभाष्यसंमतत्वं च । २९७. ’ एकधैव ’ इति श्रुत्यर्थपर्यालोचनम् | २९८ जात्यादेस्तदाश्रयस्य च भेदसाधनम् ३०१. ‘नेह नना ’ इति श्रुत्युक्तार्थ तत्पर्यालोचने ३०३-प्र.३११.भेदा

भेदपर्यालोचनम्। ३६४. पर्यन्तम् निर्विशेषस्य प्रमाणाविषयत्वं, परकीयानेक ग्रन्थपर्यानोचनं भेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वं च

भेदस्य मिथ्यात्वपर्यालोचनम् । ३६५. बाधितत्वासंभवः । ३८६. पर्यन्तं, तत्र बहुग्रन्थपर्यालोचनम् । ३८८. अनु

भाव्याया एवानुभूतेः स्वप्रकाशत्वम् । ४१९. निर्विशेषे सौषुप्तप्रत्यक्षविषयत्वाभावः । ४३६-४४२. अहमर्थस्य पञ्चपादि

काद्युक्तद्विरूपत्वसिद्धिः। ४४३. तत्पर्यालोचनं मीमांसकसम्मताद्विरूपत्वसाधनम् । पञ्चपादिकादिपर्यालोचनेन प्रत्यक्पराक्प दार्थनिरूपणादिना अहमर्थात्मत्वसाधनम् । तस्यैव तेजसःप्रभाऽऽश्रयत्ववत् ज्ञानाश्रयत्वम् । ४६०. तेजःप्रभाविचारः । ४६१. -४६२. तत्र भट्टपादसंमतसिद्धान्तस्थापनं तद्दृष्टान्तेनात्मनः चिद्गुणत्वम् । ४७२. अस्वार्थस्य श्रुतिभिस्साधनम् । ४९४

परग्रन्थपया लोचनेन उक्तार्थसाधनम् | ५०० संविदात्मत्वपर्यालोचनम् । ५०१. अहंजानामीति प्रतीतेर्भ्रान्तित्वपर्या

लोचनम्। ५०६. ज्ञानक्रियाकर्तृत्वासंभवपर्यालोचनम् | ज्ञानस्य विकारात्मकत्वाभावः । ५१२. अहमर्थस्य चिदचि द्भान्थत्वपर्यालोचनम्। ५३०. अहमर्थस्य सौषुप्तप्रत्यक्षाविषयत्वपर्यालोचनम्; तत्र पञ्चपादिकाऽऽदि बहुग्रन्थोक्तार्थपर्यालो चनम्। ५५२. श्रुतिभि: अहमर्थस्यात्मत्वसाधनम् ३६२. प्रत्यक्षस्य श्रुतिबाध्यत्वपर्यालोचनम् । ५६३. ‘ यस्यच ।

दुष्टं करणम्’ इति शबरोक्तार्थस्य (२१२.पु) पञ्चपादिकोक्तवैषम्यस्याप्रयोजकत्वम् । ५६४.दुष्टज्ञानगृहीतार्थम् इति भट्ट पादोक्तेः, गुरुचन्द्रिकायां भाविबाधोद्धारे स्वमतानुसारेण अन्यार्थकल्पनस्यासाङ्गत्यम् । ५६५. प्रमाणमाला न्यायमकर

न्दाद्युक्तार्थपर्यालोचनम्। ५६६. मीमांसकमतदूषणापरिहारः । ५६८. व्यावहारिकप्रमाणप्रमेयशङ्कायारसमाधानोपक्रमः।

।

५६९,-५७०. ‘न सत्यद्वयकल्पना’ इत्यादिभट्टपादोक्तार्थस्यैव युक्तत्वम् ५७२. ' सिद्धिना परमार्थेन ' ( श ्लो.वा) इति भट्टपादोक्तदूषणस्य ब्रह्मसिद्धौ शं. सूत्रभाष्ये च परिहारः । ५७३. परिहारोक्तदृष्टान्तै: स्वपक्षसाधनासम्भवः । ७४.

प्र – ७८. भामती, परिमल, अद्वैतसिद्धि, चन्द्रिकायुक्तार्थानुवाद: । ५७९-५८२. भट्टपादोक्त्याशयनिरूपणपूर्वकं परॊक्तार्थस्य सर्वस्यापि पर्यालोचनम् | -स्वप्नार्थज्ञानस्य विशिष्टज्ञानत्वेनैव कारणतया असत्यत्वमिति अद्वैतसिद्धयुक्तिपर्या

लोचनम्। ८३ –८४. गुरुचन्द्रिकोक्ति पर्यालोचनम् । ८८. प्रतिबिंबस्थलेऽपि असत्यार्थत्वसिद्धि सम्भवतीति ब्रह्मसि द्धथाद्युक्तेः भट्टपादोक्तरीत्यैव पर्यालोचनम् | ८९. जपाकुसुमसभापर्वीत स्फटिक मणिप्रभादृष्टान्तस्यापि न परमतानुकूलत्वम्। ५९०. लघुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम् । ९१ ९२. रेखावर्णादिदृष्टान्तस्यापि परमतानुकूल्यविरहः । ९३. स्फोटदृष्टान्त स्यापि वाक्यपदीयोक्तस्य नासत्यात्सत्यसिद्धिसाधकत्वम् । ९४. स्फोटवादस्य महाभाष्यकृत्सम्मतत्वस्य स्फोटसिद्धौ मण्ड नमिश्रोक्तस्यानुवादः। ९७. तत्र शबरकुमारिलायुक्तिदूषणानुवादः । ९८. स्फोटस्य महाभाष्यकृदसंमतत्वसाधनोपक्रमः।

९९. तत्रोपवर्षसंमतिः। ६०३. भरतमिश्रकृतस्फोटसिद्धौ महाभाष्यदूषणस्यासाङ्गत्यम् । ६०४. असत्यात्सत्यसिद्धेरस म्भवस्योपसंहारः ॥ ६०८. श्रुतिघडे ‘सदेव सोम्येदम्’ इत्यादिश्रुतिभिः परिणाम्युपादानत्वप्रतिपादनम् । ६२६, १११

लघुपूर्वपक्षावतरणम्

४२ जं

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

धर्मविचारोऽपि कर्तव्य इति पश्यतुभवान्

अथ लघुपूर्वपक्षः

गूढार्थसंग्रह:

।

‘सत्यंज्ञानम्’ इत्यत्र बोधस्य प्रवृत्तिनिमित्तविषयत्वमेव महाभाष्यकृत्संमतं युक्तम् ६४३. ‘ज्ञाशौ ’ इत्यादौ तात्त्विक

।

भेद एव । ६४५––प्र.६७४. परसम्मतनिर्गुणस्य श्रुति पूर्वोत्तर (मी) सूत्रकृद सम्मतत्वम् ६८२. निर्भेदत्वस्यापि न श्रौतत्वम् । ६९८. गीतायां सविशेषमेव | ७०२-७९३. विष्णुपुराणे परब्रह्मणस्सगुणत्वं, शब्दवाच्यत्वं ऐच्छि काप्राकृतादेव्यविग्रहः मुक्तिप्रदत्वं प्रकृतिजीवलयाघारत्वम् ऐश्वर्यसूचकव्याप्तिरूपमहिमवत्वम् अहमर्थस्य शुद्धात्मवं ५

समाधिपर्यन्तध्यानविषयत्वं श्रुति, गीता, सूत्र, वृत्तिवाक्य द्रमिडभाष्य, उक्त साम्यानुगुण मुक्तकर्तृकप्राप्तिकर्मत्वं, मुक्तपरब्रह्म

प्रकारैक्यादि । ७९६. अविद्यावादे स्वप्रकाशब्रह्मणः अविद्याऽसंभवः । ८०७ - ८१६. (पं.पा. वि) प्रत्यक्षादिभिः

भावरूपाज्ञानसाधनस्य । ८१७. अयोगः | ८४६. प्रकरणपञ्चिकायां वैलश्चण्येन श्रुतिसंमतयथार्थख्याते: व्यास जैमि न्युभयमतानुराधेन युक्तत्वम् | ८७९-८७८. मायाशब्दस्य मिथ्यार्थकत्वाभावः । ८७९. जीवब्रह्मैक्योपदेशान्यथा

।

ऽनुपपत्त्या मिथ्यात्वासम्भवः । उक्तोपदेशस्य परसंमतस्याविवक्षितत्वम्

तत्राधुनिकपरोक्ताक्षेपाद्यसंभवः । न वक्तु ' 6

इत्यादिसूत्रवृत्त्यादिसंमतैक्योपपत्तिप्रकारस्यैव युक्तत्वम्, भावरूपाज्ञाननिवृत्त्याद्ययोगः इति एते विषयारसंगृहीताः ॥)

अथ लघुपूर्वपक्षः ‘शान्तो दान्त उपरतः

(बृ. ६.४.२८)

इत्यत्र शमदमादिभिस्सह सन्नयासस्याप्युपरतपदेनाभिधानात्

‘ तेहस्म ’ इत्यादौ सन्नयासधर्मकथनात् ’ सन्नयस्य श्रवणं कुर्यात्’ इति स्मृतेश्च सन्नयासिन एव श्रवणविधिमूलकविचारे

ऽधिकारः । तदुक्तं परैः ‘ मोक्षाधिकारी संन्यासी गृहस्थःकिल कर्मणि’ (स.वे. सि.सा.सं. १८०) इति अतएव ’ पारा शर्यशिलालिभ्यां भिक्षुनटसूत्रयोः ’ (४.३.११०) इति पाणिन्युक्तिरपि सङ्गच्छते । अत्र सूत्रे व्याससूत्राणां भिक्षुसूत्रत्वक थनेन संन्यासिनामेव व्याससूत्रेऽधिकारइति स्फुटं प्रतीयते । संन्यासश्च वेदाध्ययनानन्तरं पूर्वजन्मसुकृतवशात् धर्मजिशास तःपूर्वमेव कस्यचिद्भवति । कस्यचित्तूपनयनात्पूर्वमपि ’ सतानि प्राग्वा त्यजेत् ’ इत्युपनयनात्प्रागपि संन्यासविधानात् । ‘ सर्वेषु वेदेष्वारणमावर्तयेत्, उपनिषदमावर्तयेत्’ इति प्रत्रजितंप्रति उपनिषदध्ययनस्य पृथग्विधानेन उपनयनाभावे ।

6

।

अध्ययनासम्भवप्रसक्तेरभावात् एवं च उक्तद्विविधसंन्यासिनोऽपि धर्मविचाराभावेऽपि ब्रह्मविचारे प्रवृत्ति सम्भवतीति

धर्मविचारस्य सर्वेषामधिकारिणामनपेक्षितत्वेन नियतपूर्ववृत्तित्वं नसङ्गच्छते । एवं ‘तमेतंवेदानुवचनेन’ इतिश्श्रुतौ ‘सवा ११२

गूढार्थसग्रहपरिशिष्ठम् ईशाना सर्वस्या वाचो देवी यदङ्कमध्यास्ते । कर्णाटदेशभाग्यं वागीश्वर एष मम मनो विशतात् ॥ १ ॥

भास्करभाष्ये ‘यदप्युक्तमङ्गाङ्गिभावाभावादिति तदप्यसिद्धम् ; कर्मसमृद्धयर्थिनो यजमानस्य उद्गीथाद्युपासनानां विहितत्वात् । ‘लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत’ इत्यादीनां च कर्माधिकृतस्यैवाभ्युदयार्थिनो विधानात् गोदोहनादिवत्’ इत्युक्तम् । तमिममर्थमनिप्रेत्याह – उद्गीथाद्युपासनानीति | (४३. पु. ३. पङ्क्ति) अत्र कश्चित् – ‘धर्मब्रह्मजिज्ञासयो: ’ इति विशेषोपादानमवगच्छन्नपि ज्योतिष्टोमोद्गीथज्ञानयोरधिकृताधिकारत्वं खलु विद्यत इति—प्रतिवक्ति, स खलु मन्दभाग्य एव । उद्गीथाद्युपासनानां धर्मविशेषाणामेव निरूपितविधिचतुष्टयानां 6

ब्रह्मप्रकरणे प्रत्ययत्वसाम्यात् प्रासङ्गिकत्वेन भेदादिमात्रस्यैव निरूपितत्वात्शास्त्रतात्पर्यावगम्यस्य ब्रह्मज्ञानस्य कर्मण्यधिकृ ताधिकारित्वाभावात्’ इति पं.पा. विवरणोक्तं समाधानं परिष्कृत्य समाधत्ते- अनभिज्ञो भवान् इत्यादिना ॥४३.४.प

तस्य तात्पर्यविषयत्वाभावात् । ‘भेदश्रुतिस्त्वन्यपरा समस्ता समस्त

वेदेषु न तत्पराऽसौ

अतत्पश तत्परवेदवाक्यैर्विरुध्यमानागुणवाद एव ॥ २८४ ॥ ‘नह्यर्थवादाविधिभिर्विरुद्धा: विथ्य

र्थसंकोचकरा भवन्ति

किंतु प्रधानानुगुणं यदेषामालंबनं तत्खलु कल्पनीयम् ॥ २८५ ॥ यथा ह्यजक्षीरविधेस्समीपे

।

।

उद्गीथाद्युपासनस्य प्रासङ्गिकत्वेन

यज्जर्तिलादेः परिकल्पनं तत् । प्रधानसंकोचभयादपास्य स्वमर्थमासीत् गुणवाद एव ॥ २८६ ॥ एवं सतीहापि विरु ध्यमानं वचो यदद्वैतपरैर्वचोभिः ।

तदस्तु गौणं यदि वा परस्य मायाप्रसूतद्वयवादि मुख्यम् ॥ २८७ ॥ भेदश्रुतिः

कल्पितमेव भेदमालंब्य मुख्यार्थवती भवित्री । अतत्परा तत्परवाक्यभङ्गस्त्वितोऽन्यथायाति विना निमित्तम् ॥ २८८ १ इति संक्षेपशारीरके उक्तम् ॥

अर्थवादानां स्वांशेऽप्यवान्तरतात्पर्यस्य विवरणकारैरङ्गीकारेण निर्विशेषस्यैव प्राधान्यं सविशेषस्यत्वप्राधान्यमप्यत्र

विवक्षितम् इत्यभिप्रेत्याह-अतो यत्प्रधानं शास्त्रमिति ॥(४५.पु.१.प) भर्तृप्रपञ्चमतं च इत्थं-बृहदारण्यकभाष्यवार्तिकादावुपन्यस्तम् ’ विशेषाणां ह्यविशेष एकता, यथा समुद्रे समुद्रो र्मिणाम्’ इति ‘समुद्रतरुगोपिण्डदृष्टान्तैः परमात्मनः । व्याचक्षते बलात्केचित्समस्तव्यस्तरुपताम् ॥(उ.अ.४.ब्रा.६९३)

।

आत्मशब्दाभिधेयेर्थे प्रत्यक्सामान्यरूपके अन्तर्भवन्ति निखिला विशेषा इति केचन ॥ ९४७ ॥ सामान्येन समस्तं तत् विशेषैर्व्यस्तमेवच । कृत्स्नमेवं परब्रह्मसदोपासीत तत्त्वतः ॥ ९४८ ॥ यथाहुः - यातस्मिन्नन्तर्नी ते विशेषणे बुद्धिः साऽन्तर्नीतविशेषणैव कृत्स्नग्राहिणी भवतीति ॥ ’ (सयो एकैकमुपास्ते न सवेद, अकृत्स्नो ह्येष आत्मेत्येवोपासीत ’) अवस्थावदवस्थाभिः क्वचित्कात्स्त्रर्ये प्रचक्षते । कार्यकारणरूपेण क्वचिद्व्याचक्षते तथा ॥ ९४९ ॥ भागभागिविभागेन नाभिनेम्यरवत्तथा । व्याचक्षते महात्मानः संप्रदाय बलात्कल ॥ ९५० ॥ ८

(६.अ.३.ब्रा)‘ इह व्याचक्षते केचिन्नानात्वैकत्वरुपता । स्वत एवात्मनो ग्राह्या चैतन्यमिव सर्वदा ॥ ६३९॥

।

भेदाभेदात्मकं सर्वे वस्तुदृष्टं यतस्ततः । परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते ॥ ६४० ॥ एकैव गोता गोपिण्डे सास्ना द्यर्थानुसारिणी । सास्नादयो मिथोभिन्ना न चान्योन्यविरोधिनः ॥ ६४१ ॥ न च सामान्यबुध्येह भेदबुद्धिर्निवर्तते । नापि सामान्यधीबाधो विशेषोत्थधियेष्यते ॥ ६४२ ॥ स्थूलेषु यद्वत्सामान्यविशेषात्मकता तथा । संभावनीया निःशेष सूक्ष्मवस्तुष्वपीदृशी ॥ ६४३ ॥ नानात्वैकत्ववत्स्थूलं दृष्टं वस्तु यथा तथा आत्माद्यतीन्द्रियं वस्तु वस्तुत्वादिति

गभ्यताम् ॥ ६४४ ॥ (७.अ.१.ब्रा)द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म मैत्रेय्यै वर्णितं किल । यत्र हि द्वैतमित्युक्त्या यत्र त्वस्येति

चादरात् ॥ ३०॥ यद्यैद्वैतं परं ब्रह्म तत्र स्यात्परमार्थतः । कल्पितं प्रसजेद्द्वैतं तोयबुद्धिरिवोषरे ॥ ३१ ॥ मृषात्वा द्भेदजातस्य सर्गस्थित्याद्यसंभवात् । सर्गस्थितिलयानां स्यादन्वाख्यानं मृषैव तु ॥ ६२ ॥ ।

स्यातां तथाऽद्वये

अथ स्वेनैव रूपेण द्वैतमस्तीति भण्यते ॥ ३३ ॥

श्रवणप्रतिपत्ती च व्यर्थे

अन्वाख्यानं सतामेव सर्गादीनां तथा भवेत् ।

तथाऽप्यद्वैतसंसृष्टे मृषात्वं स्याद्विरोधतः ॥ ३४ ॥ परिकल्पितता दोष एवमत्र प्रमज्यते । तदोषापनुनुःसाथै पूर्ण मित्यादिकाश्रुतिः ॥ ३५ ॥ न कश्चिदपि दोषोऽत्र यथा तदभिधीयते । स्वानुभूत्यनुसारेण सर्वे सुस्यं भवेदतः ॥ ६६

।

अदः परोक्षमत्यन्तं कारणं पूर्णमुच्यते

व्योमवद्ध्यापि सहा सर्वतोऽनवखण्डितम् ॥ ३७ ॥ ब्रह्मणो याऽद्वयावस्था सेव ^

।

ताबादहोदिता । एवं चेदद्वयं ब्रह्म द्वैतावस्था न सिद्धयति ॥ ३८ ॥ इति दोषनिषेधार्थमिदं पूर्णमितीयते

यथो

क्तावस्थयोर्माभूत् मृषात्वं ब्रह्मणस्सदा ॥ ३९ ॥ पूर्णब्रह्मपरिज्ञानाव्यतिरेकत्व हेतुतः । अदोवत्कार्यमप्येतत्पूर्णमेवायसी यताम् ॥ ४० ॥ पूर्णेनाभेदतः कार्य पूर्ण स्यान्न मृषा श्रुतेः । यद्यतो नातिरेकेण तत्तदेवेति निश्चितिः ॥ ४१ ॥ एवं

तर्ह्यकरूपेऽस्मिं स्तत्वे सत्ये समर्थिते । ततस्सर्गाद्यभावस्स्यादेकरूपतया स्थितेः ॥ ४२ ॥ नैवं यतः श्रुतिः प्राह पूर्णा त्पूर्णमुदच्यते । पूर्णात्कारणतः पूर्ण द्वैतमेतदुदच्यते ॥ ४३ ॥ यस्माद्रिच्यमानं हि द्वैतं नैवातिरिच्यते । तदैवोद्रे

चनं चेत्स्यात् द्वैतस्येति मतं यदि ॥ ४४ । नैतदेवं कुतो यस्मात् दृष्टहानं प्रसज्यते । प्रत्यक्षतो हि दृष्टोऽयं द्वैता ।

ख्यो विषयः स्फुटः ॥ ४५ ॥ तथा दर्शनतस्सिद्धो विधितश्चावसीयते

प्रामाण्योच्छेद एव स्यात् श्रुतेरेवं समर्थने ॥

पारमार्थ्ये क्वचिच्छास्त्रं क्वचिच्चाप्यनृतात्मताम् । विदधन्मानतां जह्यात्परस्परविरोधतः ॥ ४७ ॥ पूर्णत्वेनाजहद्वृत्या त्रिष्व प्यध्वसु वर्तते । द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म पूर्णत्वेनाविभागतः ॥ ४८ ॥ कुतोऽविभागो मानाच्चेदुभयोरप्यवस्थयोः। पूर्णा दित्यादिवचनान्महाप्रलय आत्मनि ॥ ४९ | इदं चद्वैतमस्त्येव तथाऽदोऽद्वैतमेव च । पूर्णत्वाख्याजहद्वृत्या समुद्रो ।

र्मिवदीक्ष्यताम् ॥ ५० ॥ अग्रेचलत्वमूर्माणां मध्यईप्रच्चलात्मता

निष्कम्पत्वं तथा मूले समुद्रः सर्वरूपभृत् ॥ ५१ ॥

यथैता यौगपद्येन वृत्तीरूर्मिभिरात्मनः । अनुभूयन्त एकत्र देवदत्तादिके तथा ॥ ५२ ॥ निष्कम्पा देवदत्तस्य वृत्ति स्यात्परमात्मना । ईषत्प्रचलिता प्राणभावेनेत्यवगम्यते ॥ ५३ ॥ विराड्भावनातितरां चण्डप्रचलितोर्मिंवत् । ऊर्म्य ग्रबत्पिण्डभावे नामरूपक्रियात्मना ॥ ५४ ॥ जनिस्थितिलयेष्वेवं त्रिषु कालेषु पूर्णता । कार्यकारणयोर्द्वेचा द्वैताद्वैतस्व भावयोः ॥ ५५ ॥ सा चैकैवाविभागत्वात् कार्यकारणभावयोः । भेदेन व्यपदेशार्हा सर्वमेव समञ्जसम् ॥ ५६ ॥

आविर्भावतिरोभावैः कार्यकारणरूपिभिः । समुद्रवन्नृत्यतिच प्रत्यवस्थं विभुः स्थितः ॥ ५७ ॥ एवं द्वैतस्य सत्यत्वे कर्मकाण्डस्य मानता । अनन्तपुरुषार्थाप्तिरिष्यते कर्मकाण्डतः ॥ ५८ ॥ यदा तु कल्पितं द्वैतमंद्वैतं परमार्थतः । उच्छिन्नं कर्मकाण्डस्य प्रामाण्यं विषयादृते ॥ ५९ ॥ एकदेशस्य चामात्वे वेदस्याप्यप्रमाणता । सर्वनाशो भवेदेवं सर्वाप्रामाण्य हेतु तः ॥ ६० ॥ अतो विरोधनुत्यर्थ सत्यत्वप्रतिपत्तये । कार्यकारणयोः शास्त्रं पूर्णमित्यादिनाऽवदत् ॥ ६१ ॥ प्रत्य क्षादीनि मानानि भेदग्राहीणि सर्वदा । तेषां चाप्यप्रमाणत्वं प्रापदद्वैतवादिनः ॥ ६२ ॥ इति वेदविदः केचित् भिन्ना भिन्नसतत्त्वकम् ।" इति,

(६.३)‘ व्याचख्युर्मंयटं येतु विकारार्थे महाधियः । स्वव्याख्यानविरोधस्स्यात्तेषां चानर्थसङ्गतिः ॥’ ‘विज्ञानं परं ब्रह्म तत्प्रकृतिको जीवो विज्ञानमय’ इति भर्तृप्रपञ्चरुक्तम् । तथा च विकारार्थो मयडत्याशङ्कयाह व्याचख्यु रिति ॥’ इति च ८

‘ यदिह वा अध्यनेवं विन्महत्पुण्यं कर्मकरोति तद्धास्यान्ततः क्षीयत एव आत्मानमेव लोकमुपासीत स य

आत्मानमवे लोकमुपास्ते न हाँस्य कर्मक्षीयते अस्माद्धयेयात्मनो यत्तत्कामयते तत्तत्सृजते ’ इति (बृह.३.अ.४.ना.५म)

शं भा॰षे–‘ स्वात्मलोकोपासकस्य विदुषोविद्यासंयोगात्कर्मैव नक्षीयते’ इत्यपरे वर्णयन्ति । लोकशब्दार्थं च कर्मस

मवायिनं द्विधा परिकल्पयन्ति किल । एकोऽव्याकृतावस्थः कर्माश्रयो लोकः हिरण्यगर्भारण्यः । तं कर्मसमवायिनं लोकं व्याकृतं परिच्छिन्नं य उपास्ते – तस्य किल परिच्छिन्न कर्मात्मदर्शिनः कर्मक्षीयते । तमेव कर्मसमवायिनं लोकं अव्याकृता

वस्थं कारणरूपमापाद्य यस्तूपास्ते- तस्यापरिच्छिन्नकर्मात्मदर्शित्वात्तस्य च कर्म न क्षीयत इति भवतीयं शोभना कल्पन न तु श्रौती " इति भर्तृप्रपञ्चमतमुपन्यस्तम् ॥ अत्रानन्दगिरिविवरणम्. एक इति परिच्छिन्नःकर्मात्मातत्साध्योव्याकृ तावस्थो लोकः तस्मिन् अहंग्रहोपासकस्येति यावत्, द्वितीयं लोकशब्दार्थमनूह्य तदुपासकस्य लाभं दर्शयति तमेवेति .

यथा कुण्डलादेरन्तर्त्रहिरन्वेषणे सुवर्णातिरिक्तरूपानुपलम्भात् तद्रूपेणास्य नित्यत्वम् तथा कर्मसाध्यं हिरण्यगर्भादिलोकं

कार्यत्वात् अव्याकृतं कारणमेवेत्यङ्गीकृत्य यस्तस्मिन्नहं बुध्योपास्ते तस्यापारीच्छिन्नकर्मसाध्यलोकोपासकत्वात् ब्रह्मवित्वं कर्मिःवं च घटते तस्य खल्वात्मैव कर्म तेन तस्य तन्न क्षीयते, यः पुनरद्वैतावस्थ उपास्ते तस्यात्मैव कर्म भवतीति .

भर्तृप्रपञ्चैरुक्तमित्यर्थः । आत्मानमिति समुच्चयपरं पक्षं प्रत्याचष्टे न तु श्रौती इति । भास्करभाष्ये च . अत्र हि ज्ञान

।

कर्मसमुच्चयान्मोक्षप्राप्तिः सूत्रकाराभिप्रेता तथा च वक्ष्यति, " सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् " इति कर्मणि चापरि ज्ञाते विद्यायाः केन यमुच्चयः केन नेति विभागो न शक्यतेवदितुम् हेयोपादेयप्रतिपत्त्यभावात् । पूर्ववृत्ते तु कर्मज्ञाने काम्यं प्रतिषिद्धं च हेयं नित्येन कर्मणा समुच्चय इति प्रतिपादयितुं शक्यते । कर्मसमृद्धयर्थानि वोद्गीथाद्युपासनानि

अत्र चिन्त्यन्ते तेषां च कर्माधिकृत पुरुषविषयत्वात् . “अविज्ञाते तु कर्मणि चिन्ता नोपपद्यते " " यदप्युक्तमङ्गाङ्गि भावाभावादिति । तदप्यसिद्धम् । कर्मसमृद्धयर्थिनो यजमानस्य उद्गीथायुपासनानां विहितत्वात् लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीतेत्यादीनां च कर्माधिकृतस्यैवाभ्युदयार्थिनो विधानात् गोदोहनादिवत् ।” " तद्यथेह कर्मचित इति केव

"

।

लस्य कर्मणः क्षयित्वमुच्यते, नज्ञानसहकारिणः । तथा च श्रुतिः स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते . नहास्य कर्मक्षीयत इति स्वतः क्षणिकस्यापि कर्मण: ज्ञानरसविद्धस्याक्षयफलत्वान्न क्षीयत इत्युच्यते । कथमयमर्थो गम्यते तद्वा स्यात्

ततः क्षीयत इत्यनेवं विदः कर्मक्षयमभिधायात्मविदस्तदभावप्रतिपादनपरत्वाद्वाक्यस्य । ( इत्युक्तम्) तस्मात् पूर्वस्य कर्म

ज्ञानस्य अत: ’शब्देनोपदिश्यते हेतुत्वम् । तच्चोभयत्र ब्रह्मज्ञानं प्रति हेतुत्वमारम्भे फलप्रातौ च । कर्मणि पूर्ववृत्ते तदपेक्षा ब्रह्मजिज्ञासा कर्तुं शक्यत इत्यारम्भे हेतुत्वं कर्मणा समुच्चितं ज्ञानं क्षेमप्राप्तिनिमित्तमितिफलप्राप्तौ हेतुत्वम् ‘इत्युक्तम् ।

“ सर्वापेक्षा चेत्यादिसूत्रभाष्ये च ‘यद्येवं केवला तर्हि विद्या पुरुषार्थ “साधयन्न कर्म, अत आह- " सर्वापेक्षा च यज्ञादि तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन

श्रुतेरश्ववत् " सर्वेष्वाश्रमवत्सु अपेक्षा सा । सर्वापेक्षा । कुतः ।

दानेन तपसाऽनाशकेन ” इति श्रुतेः ज्ञानं प्रति अपवर्गसिद्धौ यज्ञादयः तृतीयया विभक्त्याऽङ्गत्वेन प्रयाजादिवद्विधी यन्ते । अपूर्वत्वाच्च विधिरयं “ दना जुहोति " इतिवत् । सन्वाच्यायाश्चेच्छायाः प्रकृत्यर्थं प्रति उपसर्जनत्वाद्वेदनं प्रधानमीप्सिततमत्वात् । इष्टतमत्वं च ज्ञानस्यापवर्गक्षमत्वात् अपवर्गक्षमं च परिपक्वनिरवशेषा विद्यानिवर्तकं उदित देनकरवत् । न च ज्ञानस्वरूपोत्पत्तौ कर्मव्याप्रियते । श्रवणमननादितदुत्पत्तिकारकम् । तस्मात् यथैव शमादयो याव ज्जीवमनुवर्तन्ते विदुषामपवर्गप्राप्तये, तथाऽऽश्रमकर्माणीति नान्तराले परित्यागः । यत्पुनः कैश्चिदुच्यते “पुत्रैषणायाश्च

वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्य चरन्तीति सर्वकर्मत्यागवादिनी श्रुतिरिति । तदरुत् पुत्रादिलि ।

ाङ्ग।गार्हस्थ्याद्व्युत्थायाश्रमान्तरं प्रतिपद्यन्त इति स्मृतिप्राप्तमेवानूद्यते । स्मृत्यनपेक्षत्वे तु शाक्यक्षपणादिभिक्षाचरणमपि श्रौतं प्रसज्येत । स्मृतौ च मननादौ त्रिदण्डयज्ञोपवीतादिनियमादुत्तमाश्रमः स्वरूपतो धर्मतश्च निर्ज्ञात इति नातिप्र सङ्गः ।’ इत्युक्तम् ॥

" इत्यादिश्रुतीनां समुच्चयपरत्वं निरस्य ‘केवलकर्मणां प्रतिषेध इति चेन्न अवि विवरणे ’ विद्यां चाविद्यां च 6

शेषात् । समुच्चयविधायि प्रमाणाभावे सर्वकर्मणां प्रतिषेधोपपत्तेश्च । ज्ञानाङ्गतया सर्वकर्मसंन्यासविधानाच्च न समुच्चयः।

संन्यासाश्रमधर्मैस्समुच्चय इति चेन्न । तद्धर्माणां ध्यानादीनां ज्ञानस्वरूपोपकारित्वात् । नित्यकर्मविधानानुपपत्तिरेव ज्ञान

।

सहकारितया कर्मणां मोक्षफलत्वं कल्पयतीति चेन्न । नित्यकर्मणां फलनिरपेक्षत्वात् सापेक्षत्वे च विश्वजिन्न्यायावता रात्संस्कारद्वारेण च विनियोगस्य दर्शितत्वात् कर्मणामेव च विद्वयनुपपच्या मोक्षसाधनत्वकल्पनात्समुच्चयासिद्धेः । कर्मप्रतिषेधस्य उदितहोमप्रतिषेधवत् ज्ञानस्तुत्यर्थत्वोपपत्तेः ज्ञानकर्मणोर्विकल्पेन मोक्षसाधनत्वप्रसङ्गात् । ब्रह्मज्ञानमेवेति

।

कर्तव्यतया कर्मणां मोक्षसाघनत्वं कल्पयतीति चेन्न शमादीतिकर्तव्यताऽन्तरभावात् करणतया विद्ध युद्देशप्रसिद्धानां च ।

कर्मणां विधिविरोधात् अर्थश्च विरुद्धयते । कश्च कर्मणां साध्योऽर्थ इति वक्तव्यम् ।

साध्यत्वात्

न तावत् ब्रह्मात्मैकत्वं तस्या

नाप्यविद्याभेदांशाव्यासकर्मणां निवृत्ति: ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिः ’ ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यादौ ८

ब्रह्मदर्शननिवर्त्यत्वावगमात् । न हि ’ तस्मिन् दृष्टे ’ इत्युक्ते कर्माणि सहकारित्वेनावगम्यन्ते । इत्युपऋभ्य ‘तस्मा सर्वानर्थोपादानानादिमिथ्याज्ञाननिवृत्यैव विज्ञानं फलवदिति न समुच्चयावकाशः ।’ इत्यनेन ‘यदिह वा अप्यनेवं विन्महत्पुण्यं कर्म करोति यद्धाऽस्यान्ततःक्षीयत इत्युपक्रम्य ’ स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते नहाऽस्य कर्मक्षीयते

"

इति वचनात् आत्मोपासनाकर्मण एवापरोक्षानुभवद्वारेणाक्षयाविद्या निवृत्तिफलत्वान्न कर्मक्षीयत इत्युपासना कर्मप्रशं

सामात्रमेतदुपादीयते । अनेवं विदः कर्मक्षयस्य श्रवणात् एवं विदाऽनुष्ठितस्याग्निहोत्रादेरेय मोक्षफलतयाऽक्षयो विधीयत इति चेन्न । लिङ्गस्य नान्यःपन्था विद्यते ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि’ इत्यादि निषेधश्रुतिविरोधात् ’ इत्यनेन च

भास्करमतं दूषितम् ॥’ तमेव क्रममनुसृत्य समाधत्ते नैतद्युक्तमित्यादिना ॥

चिन्मात्रब्रह्मविज्ञानादेवाविद्यानिवृत्तरिति । (४७. पु१.१) एतेन ’ फलजिज्ञास्य भेदाच्च’ इत्यत्र फलभेदः यथोक्तं पञ्चपादिकायाम्-’ अभ्युदयः फलं धर्मंज्ञानस्येति प्रसिद्धमेव न कस्यचिद्विवादः । तदपि

।

न ज्ञानस्य— फलमपितु ज्ञेयस्य

तस्यापि न ज्ञेयत्वादेव फलम्

।

।

प्रकटीकृतो भवति

किं त्वनुष्ठीयमानत्वात् । निःश्रेयसफलंतु ज्ञानं न

चानुष्ठानान्तरापेक्षमिति ब्रह्मज्ञानफलमपवर्गः । स च नित्यसिद्धोऽव्यवहितः स्व संवेद्यः । यतोऽविद्या संसारहेतुः । न

तदेवमत्यन्तविलक्षणत्वात्प्रस्थानभेदाच्च न फलद्वारेणाप्येकापनिपात: ’ इति

।

।

चाविद्यामनिवर्तयन्ती विद्योदेति

एत

दर्थ एव पूर्वं उदाहृतविवरण स्पष्टमुक्तः । अत्र ‘सकलावशेषप्रत्यनीके’ त्यनेन ‘वर्णाश्रमधर्मविशेषे’ त्युत्तरवावय।च्च जिज्ञास्य भेदः, चोदना प्रवृत्तिभेदश्च संगृहीतो भवति। भव्यश्च धर्मो जिज्ञास्यः न ज्ञानकालेऽस्ति पुरुषव्यापारत ८

न्त्रत्वात् । इह तु भूतं ब्रह्मजिज्ञास्यै नित्यत्वान्न पुरुषव्यापारतन्त्रम् | चोदनाप्रवृत्तिभेदाच्च । याहि चोदनाधर्मस्य

लक्षणं सा स्वविषये नियुञ्जानैव पुरुषमवबोधयति । ब्रह्मचोदना तु पुरुषमवबोधयत्येव केवलम् । अवबोधस्य चोदना जन्यत्वान्न पुरुषोऽवबोधे नियुज्यते । यथाऽक्षार्थसन्निकर्षेणावबोधे तद्वत् ’ इति (शं) भाष्यम् ॥ अनन्तविकल्पास्पदमित्यनेन४७. पु. २.५ ’ ब्राह्मणो यजेत ’ इत्यादेः अविद्यावद्विषयत्वमेव ब्राह्मण्यादिकमाध्या ,

सिकमेवेति परसिद्धान्तः बोधितो भवति फलभेदः श्रुतिभिरेव सिद्धयति । रसो अतश्शब्देऽपि सोऽर्थो विवक्षत इत्यभि प्रेत्याह - श्रुतपश्चेत्यादिना(४८. पु११) यथोक्तं (शं) भाष्ये’ अतश्शब्दो हेत्वर्थः । यस्माद्वेद एवाग्निहोत्रादीनां श्रेयस्साधना

नामनित्यफलतां दर्शयति–‘तद्यथेह कर्मचितः लोकःक्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकःक्षीयते ’ इत्यादि:(छा.८.१.६) तथा ब्रह्मविज्ञानादपि पुरुषार्थे दर्शयति ’ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यादिः । तस्माद्यथोक्तसाधनसंपातानन्तरं ब्रह्मजि ज्ञासा कर्तव्या इति ॥

अत्र पञ्चपादिका–‘ अतश्शब्दो हेत्वर्थ इति । स्यादेतत् । कृतकत्वपरिच्छेदौ नैकान्ततः क्षयिष्णुतां गमयतः। परमाणुषु पाकजलोहितस्य कृतकस्य तेषां च परिच्छिन्नानां नित्यत्वाभ्युपगमात् । वेदेऽपि ’ अक्षय्यं हवै चातुर्मास्य याजिनः

सुकृतं भवति ’ ‘ अपामसोमममृता अभूम’ इत्यादिपुण्यफलस्याक्षयत्वश्रवणात् । अतो न विषयभोगान्नियमेन विरा गे। विवे किनामपि नापि कूटस्थनित्यवस्त्ववष्टंभेन मुमुक्षुत्वं ततश्च न शमदमादिपरिग्रहः । यतो न तादात्म्यं भोक्त

संभाव्यते । नापि तदवाप्तिः दुःखाभावेऽपि सुखभोगाभावान्नानवद्यः पुरुषार्थ: । अतोऽजीर्णभयान्नाहारपरित्यागः भिक्षु भयान्न स्थाल्या अधिश्रयणं दोषेषु प्रतिविधातव्यमिति न्यायः

अतो न तस्य ब्रह्मजिज्ञासायां हेतुत्वमित्यतः तस्य हेतु

त्वप्रदर्शनार्थोऽतश्शब्दः । कथम् । यस्माद्वेद एवाग्निहोत्रादीनां श्रेयस्साधनानामनित्यफलतां दर्शयति । ‘तद्यथेह कर्म चितो लौकःक्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकःक्षीयते’ इत्यादिना ॥

ननु पुण्यस्याप्यक्षय्यफलत्वं वेद एवाहेत्युक्तम् – न । तस्य वस्तुबलप्रवृत्तानुमानविरोधे अर्थवादस्य नित्यत्व प्रतिपादनासामर्थ्यात् परमाणूनां पाकजस्य च तद्गुणस्यानित्यत्वात् । अतो भवत्यनित्यत्वदर्शनं विषयभोगानां मुमुक्षुत्वे हेतुः। यत्पुनर्मुमुक्षुत्वाभावे निमित्तमुक्तं तत्राह ’ तथा ब्रह्मविज्ञानादपि परं पुरुषार्थ दर्शयति ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम् ' ।

इत्यादि अत उपसंहरति - ‘तस्माद्यथोक्तसाधनसंपत्त्यनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति ।’ यतः परिपूर्णो हेतु: अनन्तर मवश्यं कार्यमारभते अतः कर्तव्येत्यावश्यकतामाह भाष्यकार: यतो द्वैतानुषङ्गादतितरामुद्विजमानेन ब्रह्मात्मत्वं च हस्तप्रा तमिव मन्यमानेन प्रवर्तितव्यमेव ब्रह्मजिज्ञासायाम् प्रदीप्तशिरसेव जलराशौस्पृशतेव च सुस्वादुफलम ङ्गुल्यग्रेणाग्रपादस्थेन ।

एवं सत्यर्थाद्धर्मजिज्ञासानियमेन पूर्ववृत्तत्वमथशब्देन पूर्वोक्तन न्यायेन निराक्रियते ॥ इति ।

।

अत्र विवरणम्-‘ अतश्शब्दो हेत्वर्थः । नन्वथ शब्द एवानन्तर्याभिधानमुखेन हेतुतया पूर्वनिर्वृत्तमेवार्थ गम यतीत्युक्तम् ननु हेतुत्वमार्थिकम् तन्नाभिधेयमथशब्दस्य ? सत्यम् । आर्थिकार्थे तात्पर्थात् आनन्तर्यमात्रे वैफल्यात् यत्परः शब्दः स वाक्यप्रयोगे शब्दार्थ इत्यथशब्देनैव हेतुत्वसिद्ध : नातश्शब्दोऽपेक्ष्यत इति अतश्शब्दाभावे माङ्गल्या

दीनामन्यतमार्थताऽथशब्दस्य प्रसज्यत इति चेत् - न | निराकृतत्वात् । धर्ममीमांसायां सत्यप्यथशब्देऽतश्शब्देनापि तस्य हेतुत्वमयुक्तमिति चेत् अन्धगोलाङ्गलन्यायैकशरणोऽयं सर्वसङ्करवादी । नान्यत्र विद्यमानः पुनरुक्तिदोष: अस्मा

।

भिरप्यनुसरणीयः । तस्मादतश्शब्दवैयर्थ्यमिति प्राप्तमत्राथशब्द परिगृहीतस्यैव हेतुत्वस्य हेत्वन्तरेणापवादाशङ्कायां तन्नि राकरणं पुनरथशब्दोक्तहेतुत्वाभिधायिनाऽतश्शब्देन क्रियत इति दर्शितम् ‘यस्माद्वेद एवाग्निहोत्रादीनाम्’ इत्यादि

भाष्येण । तत्र तामाशङ्कां दर्शयति । स्यादेतदिति।’ इति ॥ एताः श्रुतयः कर्मणामनित्यफलत्वप्रतिपादनपरा: अत इत्यत्र विवक्षिताः । यद्यपि अन्तवदेवास्य तद्भवति ’ इति श्रुतिः परैर्नोदाहृता . ‘यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वा अस्मिल्लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते, बहूनि वा वर्षसहस्राणि अन्तवदेवा

ऽस्य तद्भवति’ इत्येतत्पूर्ववाक्ये ज्ञानविधुरकर्मण एव प्रतीत्या ज्ञानपूर्वककर्मणः अनित्यफलत्वं नात्रविवक्षितमिति प्रतीयते । अथाऽपि ‘तद्येथह कर्मचितो लोकः क्षीयते’ इति श्रुतौ कर्मसामान्यफलस्यानित्यत्वप्रतिपादने नतत्संकोचे मानाभावेन ‘अन्त बदेवास्य तद्भवती ‘त्येतद्वाक्ये रतदुत्तरं ज्ञानफलस्य(विवक्षितत्वेन)नित्यत्वे तात्पर्येण ज्ञान विधुरैरनुष्ठीयमानस्यैव कर्मणोऽाने त्यफलस्वस्य विवक्षितत्वेन ज्ञानविधुरकर्मण एवानित्यफलत्वम् अविदित्वेत्यत्र समानकर्तृकत्वस्यैव विवक्षितत्वात् । परभाष्यो

।

दाहृतं‘ तद्येथह कर्मचितः, ब्रह्मविदाप्नोति’ इति श्रुतिद्वयमुपादत्ते तद्यथहत्योदि अत्र प्राप्तिरेव विवक्षिता, न तु ब्रह्माभेदः इति भ्रमनिरासाय अभेदश्श्रुत्यनुगुण एवार्थ: अत्र विवक्षित इति बोधनार्थं ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवती ’ ति श्रुतिरुपात्ता। ब्रह्मवि दाप्नोतीत्यत्र ब्रह्माभेद एव विवक्षित इति अद्वैतसिद्धौ लघुचन्द्रिकायां च स्फुटम् । विवरणोपात्तां श्रुतिं दर्शयति तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति इत्याद्या इति

। नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति ‘नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय '

6 नास्त्य

6

कृतः कृतेन न कर्मणा न प्रजया धनेन ’ ’ नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा

"

इत्याद्या:विवरणोपात्ता: श्रुतय आद्यश.

ब्दार्थाः। अत्र कर्मणां मुक्तिहेतुत्वव्यवच्छेदः स्फुट इति विवरणे उक्तम् ’ सर्वापेक्षेत्यत्र भास्करभाष्ये शमादीनां याव

जीवमनुवृत्तिवत् आश्रमकर्मणामपि यावजीवमनुवृत्तिरित्यत्र प्रमाणतया तमेतं ’ ब्राह्मणा विविदिषन्ति ’ इति श्रुतिरुवात्ता

तदाक्षेपं परिहर्तु अनुवक्ति, यदपिचेत्यादि । वस्तुविरोधादित्यादि । अर्थश्च विरुध्यते, कश्च कर्मणां साध्योऽर्थ इति वक्त ब्यम् । न तावद्ब्रह्मात्मैकत्वं तस्यासाध्यत्वात् । नाप्यविद्यांशभेदांशाध्यासकर्मणां

निवृत्तिः । ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिः '

इत्यादौ — ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति’ ब्रह्मदर्शन निवर्त्यत्वावगमात् । नहि ’ तस्मिन्दृष्टे’ इत्युक्ते कर्माणि सहकारित्वेनावग ।

म्यन्ते इति विवरणे ब्रह्मात्मैकत्वस्य वस्तुत्वोक्त्या ताद्विरोधः मोक्षस्य कर्मसाध्यत्वप्रतिषेधकश्रुतिविरोधोऽप्यत्र विवक्षितः । शनादीतिकर्तक व्यतान्तरभावात् करणतया विध्युद्देशः कर्मणां विधिविरोधोऽपि संन्यासविधिविरोधोऽपि ‘सवत्रात्मज्ञानप्रक रणे संन्यासस्य विहितत्वात् श्रवणाद्यङ्गतयाऽऽत्मज्ञानफलता च संन्यासस्य सिद्धा । कथंपुनःकर्मणां तच्यागस्यचात्मज्ञान

फलता शक्याऽवधारयितुम् । षोडशिग्रहणाग्रहणयोरिव ऋत्वङ्गतेति वदामः । क्रमेण वा कर्मतत्यागयोरात्मज्ञानोपकारि

तया समुच्चय:कल्प्यते । द्वारोपकारभेदात् निबर्हणीयकल्मषस्यचानन्तत्वात् । ब्रह्मक्षत्रविषयतया वा व्यवस्था कल्प्यते । ।

|

कियत्पुनरत्र परित्यज्यते स्वशरीरव्यतिरिक्तं सर्वम् । ननूपवीतादिनत्यागमर्हति । न

अग्निहोत्रादिभिरविशेषात् । ननु

संन्यासक्रत्वङ्गतया सर्वपरित्यागेऽप्युपवीतादि पश्चादुपादीयताम् ? न । जाबालश्रुतौ प्रजेदिति अग्निहोत्रादिभिरविशेषात्स• होपवीतादिना कृत्स्नपरित्यागं विधाय ’ अथ परिव्राट् विवर्णवासा मुण्डो अपरिग्रह’ इति आश्रमधर्मबिधिसमय‘ अयज्ञोपवीती कथं ब्राह्मण: ’ इति प्रश्नपूर्वकम् ’ इदमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्म’ इत्येवाकारेण बाह्ययज्ञोपवीतादिव्यावर्त्य आत्मन एव

।

यज्ञोपवीतत्वसम्पादनात्

अत्र सर्वसङ्करवादी पुरस्ताद्यज्ञोपवीतत्यागस्यानिर्दिष्टत्वात् ब्राह्मणः कथमयज्ञोपवीतीति प्रश्न स्य ।

प्रसङ्गाभावात् प्रक्षिप्तमिदं वाक्यमिति जल्पति । तस्य तत्वदर्शनतन्निष्टपरमहंसपरिव्राजकद्वेष एवापराध्यते

पुरस्ता

द्विधिसामर्थ्यलब्धसर्वपरित्यागेन उपवीतादित्यागप्रसङ्गापरिज्ञानस्य स्वाभाविकत्वात् । तथा च ८ अथ परिव्राडेकशाटी परिहित: मुण्डोदरपात्र्यरण्यनित्यो भिक्षार्थी ग्रामं प्रविशेदासायं प्रदक्षिणेनाविचिकित्सं सार्ववर्णिकं मैक्ष्यचर्यमभिशस्त

पतितबर्जमयज्ञोपवीती शौचनिष्ठः काममेकं वैणवं दण्डमाददीतेति’ परिव्राजकमेवोद्दिश्य मैत्रायणीश्रुतिः । तथाच बोधा यनोऽपि ’ अतः उर्ध्वं यज्ञोपवीतमासनं शिखा यष्टयः शिक्यं जल्पवित्रं कमण्डलुपात्रमित्येतानि वर्जयित्वा अथ दण्ड

मादत्ते सखा मागोपायेति संन्यासादूर्ध्वमेव दर्शयति । तस्मायुक्त एवात्मज्ञानाङ्गभूतस्संन्यासः तस्मात्साधूक्तमिति भाष्यो

पसंहारः | इति संन्यासविधिविरोध ’ इति विवरणे उक्तेः । एवं च भास्करभाष्योक्तानि शङ्करभाष्यदूषणानि सर्वाणि परिहृतानि भवन्ति ‘ न फलोत्पत्ताविति’ विवरणानुसारेण । न मोक्षोत्पत्तौ इत्यर्थः । विचरणमते ब्रह्मानुभवकामनया यज्ञा

द्यनुठानेऽपि विविदिषायाः द्वारबाजीकारेण तत्तात्पर्येण ‘विविदिषायामेव तु कर्मणामुपयोग’ इत्युक्तम् । एवकारेण मोक्षोत्पत्तौ साक्षात्साघनत्वं व्यवच्छिद्यते । वाचस्पतिमते तु एवकारेण वेदनेपि उपयोगः निषिध्यते । ‘न फलोत्पत्तौ ’ इत्यस्य

वेदनमोक्षरूपफळद्वयोत्पत्तौ उपयोगनिषेधः । भास्करभाष्यदूषणस्य ग्रन्थद्वयेऽप्यभिधानात् इत्थमुक्तम् |

५६‘ जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नोपासात्रैविभ्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात्(१.१.३२) ‘इति सूत्रे ‘अथ वा नोपासात्रै

त्रिध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात्’ इत्यस्यायमन्योऽर्थः । न ब्रह्मवाक्येऽपि जीवमुख्यप्राणलिङ्गं विरुध्यते कथं उपासा त्रैविध्यात्। त्रिविधमिह ब्रह्मोपासनं विवक्षितं प्राणधर्मेण प्रज्ञाधर्मेण स्वधर्मेण च’ इत्याद्यर्थस्य शङ्करभाष्य कथनन अयमेवार्थः वृत्तिकारसंमत इति अस्मिन् सूत्रे उत्तरत्रस्थापयिष्यमाणतया परेषां निर्विशेषविद्यात्वेन संमतायां साद्वेद्यायां उपासनं विधेयमित्येव व्याससिद्धान्त इत्याशयः ॥

५७ विवरणे शब्दादेवापरोक्षं प्रथममुत्पद्यत इति प्रथमःस्वमतमभिधाय’ अन्यमतम् । न प्रथमोत्पन्नं शब्दज्ञानमेव प्रतिबन्धविगमापेक्षयाऽपरोक्षावभासं भवति, किंतु शब्द एव प्रथमं ब्रह्मणि परोक्षज्ञानमुत्पाद्य पुनर्वर्णितचित्तदर्पणसहका

रिकारणापेक्षया द्वितीयमपरोक्षज्ञानमुत्पादयति । शब्दादीनां ताद्धेतप्रत्ययादिनाऽपरोक्षज्ञाने विनियोगसामर्थ्यात् । यथा

संप्रयोगोऽभिज्ञामुत्पाद्य पुनः पूर्वानुभवसंस्कारापेक्षया प्रत्यभिज्ञामुत्पादयति तद्वत् । न च स्वयंप्रकाशे ब्रह्मणि परोक्षज्ञानं

विभ्रमः । स्वयंप्रकाशेऽपि पुरुषान्तरसंवेदने परोक्षानुमान दर्शनादिति ॥ सर्वथाऽपि आपरोक्ष्यस्य प्रयत्नान्तरलभ्यत्वा

द्युक्तं पृथक् प्रतिपत्तिशब्द ग्रहणमित्याह ’ ततः प्राग्विद्योदिताऽपि वाक्याद नवातेव भवति’ इति । अनन्तरं विवरणे ‘ननु

।

मनननिदिध्यासनयोः कथं श्रवणं प्रत्यङ्गताऽवगम: यावता ब्रह्मण्येव शक्तितात्पर्यविशिष्टवेदान्तशब्दावधारणात् ; श्रवण शब्दाभिधेयादात्मन्यवबुद्धे पश्चान्मननमर्थसम्भावनोपपत्तिपर्यालोचनाद्वारा जनिता ब्रह्मणि प्रत्ययावृत्तिरुत्पद्यते । ततश्च प्रमाणयुक्तिसम्भावनाभ्यां परिनिश्चितेऽपि विषये तदेकाकारं चित्तसमाधानं निदिध्यासनमुत्पद्यते । तदेवं निदिध्यासन स्वरूपोपकारितया श्रवणमननयोस्तदङ्गभावेऽवगते न युज्यते श्रवणाङ्गता मनननिदिध्यासनयोरिति । अत्रोच्यते यस्मि

न्पक्ष शक्तितात्पर्यविशिष्टशब्दावधारणं प्रथमं ब्रह्मणि परोक्षज्ञानमुत्पाद्य मनन निदिध्यासनसंस्कारविशिष्टान्तःकरणापेक्षया ऽपरोक्षज्ञानमुत्पादयति तत्र ब्रह्मणि परोक्षज्ञानस्य निदिध्यासनोपकारितया तदङ्गत्वेऽपि तात्पर्यविशिष्टशब्दावधारणादपरो क्षज्ञानोत्पत्तौ मनननिदिध्यासने श्रवणस्य फलोपकार्यङ्गतामश्नुवाते । नन्वपरोक्षफलादयेऽपि निदिध्यासनाङ्गतैव श्रवण

मननयोः किं न स्यात् त्रयाणामपि सन्निपत्योपकाराविशेषात् । दर्शपूर्णमासवत्समप्रधानता वा किं न स्यात् इति। उच्यते। विशिष्टशब्दावधारणं प्रमेयावगमं प्रत्यव्यवधानेन कारणं भवति । प्रमाणस्य प्रमेयावगमं प्रत्यव्यवधानात् । मनननिदिध्या

सने तु चित्तस्य प्रत्यगात्मप्रवणतासंस्कारपरिनिष्पन्नतदे काग्रवृत्तिकार्यद्वारेण ब्रह्मानुभवहेतुतां प्रतिपद्येते इति फलं प्रत्य व्यवहितस्य करणस्य विशिष्टशब्दावधारणस्य व्यवहिते मनननिदिध्यासने तदङ्गे अङ्गीक्रियेते । यदा तु पुनःशब्दादेव

प्रथममपरोक्षानुभवफलं विज्ञानमुत्पन्नं भ्रान्तिविक्षेपसंस्कारखचितान्तःकरणदोषादर्थोऽपि परोक्षानुभवफलतया विभ्रान्त्या ऽवतिष्ठते । तदा मनननिदिध्यासने चित्तगतविक्षेपादिदोषप्रतिबन्धनिरासेनापरोक्षफलप्रतिष्ठाहेतुतया प्रमाणस्य फलोप कार्यसमिति न विरुथ्यते । न च शब्दकरणमन्तरेण निदिध्यासनादेवापरोक्षानुभवफलजन्म सम्भवति । तस्य प्रामाण्या सिद्धेः । शब्दावगतब्रह्मात्मविषयत्वादपरोक्षस्य तद्द्वारेण प्रामाण्यनिश्चय इति चेत् । नैवम् । उत्पन्नस्य हि विज्ञानस्य प्रमाणान्तराधीनविषयसद्भावनिश्चयाधीनप्रामाण्यकल्पनात् वरं स्वस्यैव क्लृप्तप्रमाणजन्यत्वकल्पनम् । अन्यथा परतः

प्रामाण्यादितरत्र स्वतःप्रामाण्यात् । तस्मात् युक्तं श्रवणस्य फलोपकार्यङ्गतामनननिदिध्यासनयोरिति ’ इति स्वमतान्य मतयोर्वैलक्षण्यं स्पष्टमेवाभिहितम् । ब्रह्मसिद्धौ-‘तत्तु समन्वयादिति चोदनालक्षणाद्धर्मात् तुशब्देन विशेष्यं ब्रह्म समन्व ,

यगम्यमुक्तम् । समन्वयो हि पदार्थानां संसर्गे विनियोगः । ततो ब्रह्म गम्यते न चोदनात इत्यर्थः ।’ इति नियोगका ण्डान्ते उक्तम् । एवं तत्रैव ‘दृष्टा च ज्ञानाभ्यासस्य सम्यग्ज्ञानप्रसादहेतुता लोके भावनाविशेषाद्धि अभूतमप्यनुभ ।

वमापद्यते किं पुनर्भूतम्’ इत्यपि तत्रैवोक्तम् । एवं च मण्डनमते शब्दात्संसर्गावगाह्येव बोधः । मानसमेव ध्यान जन्यं निर्विशेषविषयक।परोक्षम् इति निष्कर्षः ॥

बृहदारण्यकवार्तिके च इह व्याचक्षते केचिदुक्तव्याख्यानतोऽन्यथा । कृतायाःकरणं कीदृक्प्रज्ञाया इति चोदिते । (

उच्यते वचसा बुद्धौ वस्तुमात्रंसमर्प्यते । विज्ञातस्य सन्तानस्य तादात्म्यप्रतिपादनम् ॥ भावना ज्ञानसन्तानै: प्रज्ञाकर णमुच्यते । अस्मिन् काले तु सा प्रज्ञा निष्ठां नीता कृताभवेत् ॥ ८०८ ॥ अनुभवानारूढं वस्तुबुद्धौ शब्देनार्प्यते । तच्च

शाब्दं परोक्षज्ञानं ‘विज्ञाय’ इत्युच्यते । परोक्षतया ज्ञातस्य ब्रह्मणः प्रतीचा तादात्म्यसाक्षात्करणं शब्दज्ञानाभ्यासप्रच योक्तं प्रज्ञा । तस्याश्च मुमुक्षुयत्नसाध्यताऽत्र विवक्षितेत्यर्थः इति भर्तृप्रपञ्चमतोपन्यासानन्तरं ‘अन्ये तु पण्डितंमन्याः

संप्रदायानुसारतः । विज्ञायेति वचश्श्रौतमिदं व्याचक्षतेऽन्यथा | ७९६ | तत्वमस्यादिवाक्योत्थावेज्ञानेन यथोदितम्

विज्ञायवस्त्वसंसर्गि प्रज्ञां कुर्वीत यत्नतः ॥ ७९७ | नन्वत्रापि कृतैवासौ ल्यबन्तेनाभिधीयते । प्रज्ञातःकरणं तस्या भूयः

कस्माद्विधीयते | ७९८ | मैवं पदार्थसंसर्गरूपस्यैवा तथात्मके । ऐकात्म्ये वाक्यहेतूत्थबोघस्योद्भूतिकारणात् । ब्रह्मासं

उक्तपूर्वपक्षे भास्करभाष्योक्तसमाधानं विवरणोत्तस्तद्रूषणप्रकारच

४४

जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

अस्मिन्शास्त्रे अनाद्यविद्याकृत विविधभेददर्शननिमित्तजन्मजरामरणादिसांसारिकदुःखमू

लमिथ्याज्ञाननिवर्हणायात्मैकत्वविज्ञानं प्रतिपिपादयिषितम् । अस्यभेदावलस्विकर्मशानं क्वोपयुज्यते । प्रत्युतविरुद्धमेव उद्गीथादिविचारस्तु कर्मशेषभूतपव ज्ञानरूपत्वाविशेषादिहैव ।

श्रुतप्रकाशिका

।

।

सोपालम्भ परिहति अनभिज्ञइति । * शास्त्रे प्रधानतया प्रतिपाद्यं ज्ञानमिदमिति त्वया नज्ञातमित्यर्थः अत्र किं प्रधानप्रतिपाद्यंज्ञानमित्यत्राह । अस्मिन्निति भेद: ज्ञातृज्ञेयज्ञानरूपः । वैविध्यं तदद्वान्तरभिदाबाहुळ्यम् ।

तस्याः कोहेतुरित्यनवस्थापरिहारार्थमनादिशब्दः । एव मविद्याकृतभेददर्शन

यद्वा * मिथ्याभूतमज्ञानं मिथ्याज्ञानम्

ज्ञाननिवर्त्यत्वाय मिथ्याशब्दः । तस्य निबर्हणाय तन्निबर्हणमेव मोक्ष

।

एवं विविधभेददर्शनस्य हेतुरविद्या

।

।

।

निमित्तकं जन्मजरामरणादिकमेव सांसारिकदुःखम् आदिशब्देन नरकगर्भवासादिग्रहणम् | संसार: प्रकृतिसम्बन्धः तत्प्रभवं सांसारिकं तन्निरसनीयत्वाय दुःखरूपत्वोक्तिः । सागरशब्दस्तदानन्त्यपर: । निमग्नस्येति । दु:खनिवृत्यु पायापेक्षाहेतुतयोक्तम् । अधिकारिस्वरूपमुक्तम् । प्रयोजनमाह । निखिलेति । * मिथ्याज्ञानं भ्रान्तिज्ञानं - ’ दुःखजन्म प्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायात्’ इति प्रयोगात् भ्रान्तिज्ञानं च भेददर्शनम् । ।

इत्यभिप्रायः। तत्साधनं किमित्यत्राह । आत्मैकत्वविज्ञानमिति सर्पभ्रमस्य रज्जुयाथात्म्यज्ञानं हि निवर्तकम् नतु कर्मविशेष: । एवं भेददर्शनस्याविद्याकृतत्वादैक्यज्ञानमेव तन्निवर्तकमिति तत्रैव तात्पर्य वेदान्तवाक्यानामित्यर्थः ॥ ततः किमित्यत्राह । अस्यहीति । कोपयुज्यते । न कुत्रचित् ज्ञानस्य स्वरूपोत्पत्तौ तत्फलोत्पत्तौ ज्ञानोत्पत्ति

साधनानुग्रहे वा नोपयुज्यत इत्यर्थः । न केवलमुपयोगाभावः । प्रतिकूलफलत्वमप्याह । प्रत्युतेति । द्वैतवास ‘नाजनकत्वादित्यभिप्रायः। तथाऽप्युपनिषत्स्वधीतत्वात् ब्रह्ममीमांसायां निरूप्यमाणत्वाच्चोद्गीथायुपासनं ब्रह्मविद्यापेक्षित ।

मित्युद्गीथादिविचारस्साक्षात्सङ्गत इत्यत्राह उद्गीथादीति । तर्हि कथमुपनिषत्स्वध्ययनं, ब्रह्मविचारे तद्विचारश्चेत्य त्राह। ज्ञानरूपत्वाविशेषादिति । ज्ञानरूपत्वसाम्याहुद्धिस्थतयाकृतः न तु प्रधानार्थोपयोगित्वादित्यर्थः । गूढार्थसंग्रहः

‘प्रत्युत विरुद्धमेव ’ इत्यनेन विद्याकर्मणोस्सत्यमिथ्याऽर्थसम्बन्धाभ्यां विरोधः प्रदर्शितः । निर्विशेषे परे ब्रह्माण

प्राधान्येन तात्पर्य शास्त्रस्य; सविशेषेऽपरे ब्रह्माणि अवान्तरतात्पर्यस्याङ्गीकारेऽपि परमतात्पर्यविषयीभूतार्थसङ्गतस्यैव अपे क्षितस्य पूर्ववृत्तत्वं युक्तम् ; न अवान्तरतात्पर्यविषयीभूतार्थापाश्चतस्येति ’ यत्प्रधांनं’ इत्यादेराशयः ॥ अद्वैतं द्विविधं; परिणामाद्वैतं, विवर्ताद्वैतञ्चीत । परिणाम: उपादानसमसत्ताकोऽन्यथाभावः । विवर्तस्तु उपादान

विषमसत्ताकोऽन्यथाभाव इति तयोर्भेदः । परिणामाद्वैतिमतेऽपि उपाधिपरिणामवादी भास्कर: । शङ्कराचार्येभ्योऽपि ।

।

प्राचीनः भर्तृप्रपञ्चः बृहदारण्यकव्याख्याता, अर्वाचीनः यादवप्रकाशः ब्रह्मसूत्रभाष्यकर्ता च स्वरूपपरिणामवादिनौ एत न्मते विजातीयविशेषाः स्वगत विशेषाश्च परब्रह्मण्यङ्गीक्रियन्त इति विशेष परं ब्रह्म जीवब्रह्मणोः स्वाभाविकोभदस्य

अभ्युपगमात् सजातीयविशेषा नाद्रियन्ते । उपादानोपादेययोर्भेदाभेदः, भेदाभेदनिबन्धनं सामानाधिकरण्यम्। सिद्धा ।

।

तेऽपि परिणामाद्वैतमभ्युपगम्यते । परिणामनिबन्धनमेवोपादानत्वं ब्रह्मणि । अन्तर्यामित्वस्यैव परिणामरूपत्वात् उपा दानापादययारभेद एवाभ्युपगम्यते तन्निबन्धनञ्च सामानाधिकरण्यम् । जीवब्रह्मणोः स्वाभाविकाभेदानभ्युपगमात्,

भर्तृप्रपञ्चयादवप्रकाशमत सिद्धान्तसाधारण्येन कर्मविज्ञानस्यपूर्ववृत्तत्वशङ्का

४५

श्रीभाष्यम्

क्रियते सतु न साक्षात्सङ्गतः अतो यत्प्रधानंशास्त्रं तदपोक्षतमेव पूर्ववृत्तं किमपि वक्तव्यं वाढं तदपेक्षितंच कर्मविज्ञानमेव कर्मसमुच्चितात् ज्ञानादपवर्गश्रुतेः । वक्ष्यतिच सर्वापेक्षाच यशा

दिश्रुतेरश्ववदिति [शारी. ३.अ. ४-पा-२६-] अपेक्षितेच कर्मण्यशाते केनसमुच्चयः केननेति विभा ।

गो न शक्यते ज्ञातुम्

श्रुतप्रकाशिका

।

।

तत: किमित्यत्राह सत्विति। * तुशब्दद्वयं शङ्कायव्यावर्तकम् । प्रधानप्रतिपाद्योपयुक्तस्यैव पूर्ववृत्तत्वं निगमयति

अतइति । किमपिकर्मविचारादन्यदितिभावः । प्रधानार्थोपयोगित्वेन सङ्गतिस्साक्षात्सङ्गतिः । येनकेनाप्याकारेण साम्याद्वुद्धिस्थत्वं प्रसङ्गात्सङ्गतिः । अतः प्रासङ्गिकोद्गीथायुपासनचिन्तापक्षितस्य प्रधानार्थविरुद्धस्य कर्मविचारस्य न पूर्ववृत्तता युक्ता अपितु प्रधानप्रतिपाद्यात्मैकत्वविज्ञानापेक्षितमेव किमपि पूर्ववृत्तं वक्तुं युक्तमित्युक्तं भवति ॥ अत्र भास्करीयाः प्रत्यवतिष्ठन्ते । बाढमिति । बाढमित्यर्धाङ्गीकारे । यत्प्रधानं शास्त्रं तदपेक्षितमेव पूर्ववृ त्तमित्येतावन्मात्रविषयोऽङ्गीकारः । तदपेक्षितंचेतिप्रतिज्ञा । त्वयायदनपेक्षितमित्युक्तम्, तदेवापेक्षितमित्येवकाराभिप्रायः ।

कुतइत्यत्राह । कर्मसमुच्चितादिति । समुच्चिंतशब्दस्साहित्यमात्रपरः । * न समुच्चयपर: ‘अस्मद्विद्या आत्मविद्याच’ ।

इति * समुच्चित्योपदेशादित्यत्र समुच्चित्यशब्दवत् । कर्मशानाभ्यामिति न निर्दिष्टम् अपितु कर्मसमुच्चिताज्ज्ञानादिति *विशेषणविशेष्यभावेन निर्दिष्टम् अतोज्ञानप्राधान्यमवगम्यते । कर्माङ्गकाज्ज्ञानादित्यर्थः । श्रुतिश्च ‘यज्ञेनदानेन ' इत्यादिर्विवक्षिता ॥

।

।

|

।

कर्मणोविद्याङ्गत्वे सूत्रकाराभिमतिदर्शयति वक्ष्यतिचेति । चः * प्रतिपादकसमुच्चये । अङ्गतया कर्मणोनुष्ठानमपे क्षितमस्तु * तज्ज्ञानस्य कथं पूर्वभावित्वम् कर्मज्ञानं ब्रह्मविचारपाश्चात्यं किं न स्यादित्यत्राह अपेक्षितेचेति प्रयाजा दिवन्निष्पन्नस्य करणस्य फलोत्पत्तिदशायामनुग्राहकत्वेनाङ्गतयाऽपेक्षा विवक्षिता । तृतीयस्य चतुर्थपादे समावृत्ताकृतदार मृत

दारादीनामाश्रम विशेषवर्तिनाञ्च ब्रह्मविद्यानिष्ठानां कर्मस्वनुष्ठेयाननुष्ठेयविभागस्य * निरूपयिष्यमाणत्वमभिप्रेत्यॆोक्तम् । केन समुच्चयः के नेतीति यद्वा *

नित्यनैमित्तिकयोस्समुञ्चयः नतु काम्यनिषिद्धयोरिति विभागो न ज्ञायत इत्यर्थः ।

अयमर्थः-पदार्थज्ञानपूर्वकं हि वाक्यार्थज्ञानं । यज्ञेन दानेनेत्याद्विवाक्ये यज्ञादिकर्मणां पदार्थभूतत्वाद्वाक्यार्थज्ञानस्य

• पदार्थज्ञानपूर्वकत्वायज्ञादिविचारस्य पूर्वभावित्वम् । नहि ‘ब्रीहीनवहन्ति’ इत्यादिवाक्यार्थज्ञानं ब्राह्मादिपदार्थज्ञाने नविनोपपद्यते । पदार्थसंसर्गरूपत्वाद्वाक्यार्थस्य ॥

*ननु गामानयेति वाक्याद्व्युत्पत्तौ गवानयनादिरूपं * वाक्या पूर्व प्रतिपद्यावापोद्वापमुखेन पश्चात्पदार्थप्रतिपत्ते

र्नपदार्थधीपूर्वकत्वनियमोवाक्यार्थज्ञानस्य । * उच्यते – व्युत्पन्नाच्छन्दादर्थप्रतिपत्तौ सर्वत्र पदार्थज्ञानपूर्वकमेव वाक्या

र्थज्ञानम् । व्युत्पत्तिदशायान्तु प्रमाणान्तरेण शब्दान्तरेण वा वाक्यार्थावगमः पूर्व स्यात् । नतु तस्मादेवशब्दात् तस्यागृही तसम्बन्धत्वेन बाधकत्वायोगात् * व्युत्पत्तावाप न वाक्यार्थधियः पूर्वभावनियमः | अम्बा तात मातुलादिपदानां पदा. ।

1000

गूढार्थसंग्रह:

भेदसत्वेन सजातीयविशेषा अपि अभ्युपगम्यन्त इति विशेषत्रयविशिष्टं परं ब्रह्मेति विशेषः । एवञ्च एतन्मतत्रयेऽपि ब्रह्मान्यमिथ्यात्वविरहेण कर्मब्रह्मज्ञानयोः सौहार्द सम्भवतीति मतत्रयसाधारण्येन शङ्का ’ बाढम् ’ इत्यादिना ॥

[जिज्ञासा १-१-१

बाढमित्यादिभाष्यस्य निर्वाहप्रकाराः

४६

श्रीभाष्यम्

अतस्तदेव पूर्ववृत्तम् । श्रुतप्रकाशिका

न्तरासंसृष्टानामेव प्रथमव्युत्पत्तिदर्शनात् । अस्यशब्दस्यायमर्थइति व्युत्पत्तौ वक्यार्थज्ञानस्य पूर्वभावाभावाच । नचा स्स्मिन्नेबवाक्ये यज्ञादिशब्दव्युत्पत्तिसम्भवः विविदिपानिष्पत्तिरूपवाक्यार्थस्याप्रत्यक्षत्वेन गवानयनादाविव व्युत्पत्त्यनुप

पत्ते: । अतःपदार्थज्ञानपूर्वकं वाक्यार्थज्ञानमित्युक्तम् ॥

बाढमित्यादिकं सिद्धान्तिनश्चोद्यपरमितिच व्यख्यातृभिर्व्याख्यातम् । तदानीमीप पदार्थवाक्यार्थभावः क्रमविशेष हेतुतया विवक्षितः । किंच अपेक्षितेचैत्यगतयाऽपेक्षितत्वस्य विवक्षितत्वात् कर्मणांच ज्ञानोत्पादकतया तदङ्गत्वादुत्पादका त्पाद्ययो:पौर्वापर्यनियमाद्विचारविषययोः कर्मज्ञानयोः पूर्वभावेन तच्छेषभूतयोर्विचारयोरपि तत्क्रमभाक्तत्वं न्याय्यमितिचाभि

प्रायः। शेषभूतस्य शेषिक्रमानुराोधत्वं हि न्यायसिद्धम् । यथा ’ सारस्वतौहोमौभवतः’ इति युगपदुत्पन्नयोरपि सार

स्वतहोमयो * र्यायापुरानुबाक्यामन्त्रानुसारेण सरस्वतीयागस्य पूर्वभावे, सरस्वद्यागस्यच पश्चाद्भावे प्राप्ते तदङ्गानामपि

• तेनैवक्रमेणानुष्ठानं निर्णीतम् । दृष्टान्ते दार्शन्तिकच शेषिणोः*क्रमनिश्चायकहेतुवैषम्यमेव । तयोःक्रमे निश्चिते शेषस्य

शेषिक्रमानुरोधित्वं तत्रचात्रच तुल्यम् । एवंचोपासनस्यैव विचारंप्रति शोषत्वात् तृतीयलक्षणेक्कृतस्योपासनाचन्तनस्यैव कर्म विचारापेक्षया पश्चाद्भाव इति नवाच्यम् । विद्याविषयतत्फलचिन्तनस्यापि तद्पेक्षितत्वेन कृत्स्ना याआप ब्रह्ममीमां ।

सायाःकर्मविचारपश्चान्द्भावप्राः । निगमयति

अतइति ।

च।ढमित्यादेस्तिद्धान्तिचोद्यपरत्वादपि भास्करमतपरत्वमुचितम् कर्मसमुञ्चिताज्ज्ञानादपवर्गश्रुतेः इत्यस्य ग्रन्थस्यभास्करीयभाष्येश्रूयमाणत्वात्, अङ्गभावस्य तदभ्युपगतत्वेन तद्विषयसूत्रोपादानाविरोधाच, शब्दतोऽर्थतश्च भास्करमत

प्रत्यभिज्ञानात् सिद्धान्तिचोद्यस्यापि तदन्तर्भावाच्च भास्करपक्षं * यादवप्रकाशपञ्च चोपजीव्य बाढमित्यदिना * पार्श्व स्थश्चोदयतीतिच निर्वाहस्साम्प्रदायिकः । तत्रैवं योजना कर्मसमुच्चितादिति समसमुच्चयो विवक्षितः । कर्मसमुच्चिताज्ज्ञान -

दिति विशेषणविशेष्यभावेन निर्देशो ज्ञानस्य मोक्षोपायत्वप्रसिद्धिप्राचुर्यनिबन्धनः श्रुतिश्च ‘विद्याञ्चाविद्याञ्च’ इत्यादिः । अस्मिन्बाक्ये मृत्युशब्दः उपेयप्रातिविरोधिकर्मवाची । प्रतिबन्धनिवृत्तिर्ब्रह्मप्राति श्रुति साध्यद्वयं क्रमेण कर्म ज्ञानञ्चेति साध नद्वयमपिद्दि यादवप्रकौशरभ्युपेतम् अतो विद्याञ्चाविद्याञ्च इति वाक्ये पूर्वखण्डस्साधनद्वित्यपरः उत्तरखण्डस्साध्यद्वित्य पर

तेषां निर्वाहः ॥

वक्ष्यतिचेति । च शब्दः प्रतिपाद्यसमुच्चये अङ्गभावंच वक्ष्यतीत्यर्थः । ज्ञानोत्पत्तेः पश्चात्कर्मणोब्रह्मप्राप्तिप्रति बन्धनिवर्तकत्रं, ज्ञानोत्पत्तेःपूर्व कर्मणो ज्ञानोत्पादकतया तदङ्गत्वमपि हि तदभ्युपगतम् | अभाचपरं सूत्रमुपादत्ते । सर्वापेक्षेति । ‘सर्वापेक्षा’ इति सूत्रमङ्गाङ्गिभावपरम् । ‘सहकारित्वेन च इति सूत्रं समसमुच्चय प्रतिपादकमिति हितेषां प्रक्रिया । अङ्गभावे, समुच्चये च श्रुतिवाक्ये सूत्रेचोदाहर्तव्येऽपि ग्रन्थलाघवार्थ समुच्चये श्रुतिः अङ्गभावे सूत्रञ्च १

उदाहृतम् । अङ्गभावप्रतिपादकवाक्यविषयसूत्रोपादानेन भास्करमतंचावलम्बितं भवति । एवमुभयथा कर्मणोऽपेक्षा दर्श ता । ततः किमित्यत्राह। अपेक्षितेचेति । समप्रधानतया अङ्गतया वाऽपेक्षित इत्यर्थः । अन्यत्सर्व पूर्ववत् ॥

यद्यपि यादवप्रकाशमते कर्माविचारस्य पूर्ववृत्तत्वमनभिमतम् । तथापि समुच्चयेनाङ्गतया च कर्मणोऽपक्षितत्वस्य तदु पपादितत्वात्तावन्मात्रमुपजीव्य पार्श्वस्थेन मतद्वयावलम्विना चोदीयत्रा पूर्ववृत्तत्वापादनमुखेन चोदितमिति ननिग

४७

मतत्रयसाधारण्येन शङ्कितस्य कर्मविज्ञानपूर्ववृत्तत्वदूषणम्

जिज्ञासा १-१-१-१]

श्रीभाष्यम्

नैतद्युक्तं सकलविशेषप्रत्यनीकचित्मात्रब्रह्मविज्ञानादेवाविद्यानिवृत्तेः अविद्यानिवृत्तिरेव

हि मोक्षः वर्णाश्रमविशेषसाध्यसाधनेतिकर्तव्यताद्यनन्तविकल्पास्पदं कर्म सकलसेदद

र्शन निवृत्तिरूपाज्ञाननिवृत्तेः श्रुतप्रकाशिका

ग्रन्थविरोधः । समुच्चयशब्दस्य प्रधानतयाऽन्वये स्वारस्यादङ्गत्व परसूत्रोपादानात्तदनन्तरं साध्यद्वित्वस्य साधन द्वित्वस्य च निराकरिष्यमाणत्वाच्च मतद्वयालम्बनेन बोधितमिति पूर्वाचार्यैर्निर्वाहः कृतः ॥

अत्र प्रतिवदति। नैतद्युक्तमिति । हानार्थकर्मणां ज्ञातव्यत्वं प्रागेव प्रतिक्षितम् । वेदान्तमात्राध्यायिनः कर्मविषयापातप्रतीत्यभावेन कर्मविचारनैरपेक्ष्यवचनात्, सुकृतवशाद्वेदान्तमात्रबुभुत्सावतः कर्मज्ञानानपेक्षावचनाच | अत्रो पादानार्थं कर्मणोज्ञातव्यत्वं निराचिकीर्षुस्समसमुच्चयेनाङ्गभावेनच द्विविधेऽन्युपादाने सममुच्चयार्थमुपादानं प्रथमं निरा

।

कर्तुं साधनद्वित्वं, साध्यद्वित्वंच वाक्यद्वयेन प्रतिक्षिपति

सकलविशेषेत्यादिना । * यदा बाढमित्यादिग्रन्थो

।

भास्करमतेन सिद्धान्तिमतेन वा चोद्यपरः तदानीं पूर्वप सम्भावितसमस्तप्रकारेण कर्मणोऽपेक्षां प्रतिक्षेतुकामः किं त्व या समसमुच्चयोविवक्षितः- उताङ्गभावइति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमंसमुच्चयपक्षं प्रतिक्षिपंतीति N निर्वाह्यम् ॥ सकलविशेषाः सजातीय विजातीय स्वगत * व्यावृत्त्यन्वयरूपविशेषाः | तेषां प्रत्यनीकम्, सर्पाद्याकाराणां

।

रज्जत्वमिव तेषां निवर्तकमितिभावः । चिन्मात्रमिति मात्रचा ज्ञातृत्व ज्ञेयत्वव्यावृत्तिः

• यद्वा सकलविशेष

प्रत्यनीकशब्देन विजातीय सजातीय भेदप्रत्यनीकत्वं, चिन्मात्रमिति मात्रचा स्वगतभेदशून्यत्वं च विवक्षितम् ।

प्रत्यनीकशब्देन नित्यानर्हत्वं विवक्षितम् नहि शुक्तिशकलं कदाचिद्रजतत्वसम्बन्धार्हम् । नित्यानर्हत्वादेव हि

शुक्तिज्ञानस्य रजतत्वनिवर्तकत्वम् | ब्रह्मविज्ञानादेवाविद्यानिवृत्तरिति । रज्जत्वज्ञानादेव हि सर्पत्वनिवृत्तिः नतु कर्मणेति भावः ॥

एवं साधनद्वित्वं निरस्तम् । कथं साधनद्वित्वव्युदासः साध्यद्वित्वं हि विद्यत इति शङ्कायां साध्यद्वित्वं

।

व्युदस्यति अविद्यानिवृत्तिरेव हि मोक्षइति । ब्रह्मणोनित्यप्राप्तत्वात्प्रतिबन्धनिवृत्तिरेव साध्या । न तत्प्राप्तिः । हिशब्दस्यायमभिप्रायः । या प्रतिबन्धनिवृत्तिः कर्मसाध्यत्वेन त्वयोक्ता सैव ज्ञानसाध्या श्रुतिस्मृतिसूत्रैरभिहिता ।

‘तमेवं विदित्वाऽतिमृत्युमेति ’ ‘ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ’ ’ निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते’ ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे’ ‘एवमेवंविदि पापं कर्मनष्यते ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि भस्मसात्कु

रुते तथा

3

(

तदुधिगमउत्तरपूर्वाघयोः’ इत्यादिभिः । तस्माद्वाक्यद्वयेन न साध्यसाधनद्वित्वमस्तीत्युक्तं भवति ॥

अविद्यानिवृत्तिरेव मोक्षोस्तु ततः किं कर्मनैरपेक्ष्यस्येत्यत्राह । वर्णाश्रमेति । अनेन पदेन पूर्वोक्तं कर्मणोभेदा ।

।

वलम्बित्वं वि॒वृतं भवति आदिशब्देन निषिद्धानि, प्रायश्चित्तकर्माणिच विवक्ष्यन्ते

अनन्तशब्देन वर्णादीनां

बहुळ्यम् । विकल्पः भेदः । सकलभेददर्शन निवृत्तिरूपाज्ञाननिवृत्तरिति । मूलाज्ञाननिवृत्तेः फलं हि भेददर्शन गूढार्थसंग्रह:

सकलविशेष इत्यत्र सजातीयविजातीयस्वगतविशेषा विवक्षिताः ।

उपपत्तेःश्रुत्यानुकुल्यप्रदर्शनम् वस्तुविरोधादिप्रदर्शनञ्च

४८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

कथमिवसाधनं भवेत् श्रुतयश्च कर्मणामनित्यफलत्वेन मोक्षावरोधित्वं ज्ञानस्यैवमोक्षसा धनत्वंच दर्शयन्ति अन्तवदेवास्यतद्भवति (वृ-उ-५-अ-८-१०-वा) तद्यथेहकर्मचितोलोकःक्षीयते एवमेवामुत्रपुण्यचितोलोकःक्षीयते (छा-उ-८-प्र-१ ख६ वा ) ब्रह्मविदाप्नोतिपरम् (तै-उ-आन-२-अ-१ अनु- ७- बा) ब्रह्मवेदब्रह्मैवभवति(मुं-उ-६-२-ख-९-या) तमेवविदित्वाऽति मृत्युमेतीत्याद्याः(श्वे-उ-३-अ-८वा)

यदपिचेदमुक्तं यज्ञादिकर्मापेक्षाविद्येति तद्वस्तुविरोधार्यालयाच श्रुतप्रकाशिका

।

निवृात्तः। अतोभेददर्शननिवृत्तिरज्ञाननिवृत्त्यन्तर्गतेत्यर्थः । कथमिवसाधनं । न कथंचिदपीति यावत् । नहि वचनविरोधे न्यायःप्रभवति इतिन्यायात् श्रुतिसिद्धं कर्मणोऽपेक्षितत्वं न बाध्यमिति शङ्कायामुक्तोपपत्तेश्रुत्यानुकूल्यं दर्शयात श्रुतयश्चेति । न केवलोपपत्तिः । तदनुग्राह्यमध्यस्तीति चशब्दस्यभावः । पूर्व भेदावलम्बितया विरो अत्र तु फलानित्यतया विरोधश्च युक्त्यन्तरत्वेन दर्शितः

|

।

धउक्तः

अनित्यफलत्वेनेति । नित्यफलस्य मोक्षस्य

कथमनित्यफलदं कर्म साधनमित्यर्थः ॥

।

श्रुतय इति एकस्मादनेकवाक्यानां प्रावल्यं विवक्षितम्

दर्शयन्तीत्यनेना * स्फुटार्थात् स्फुटार्थानाम् अन्तव

देवास्येति कर्मसाध्यत्वे मोक्षस्यानित्यत्वम् नित्यत्वे कर्मणस्तत्साधनत्वं वा न स्यात् । कर्मणोऽन्तबत्फलत्वनियमादिति

• अनेन वाक्येन कर्मणामानत्यत्वमुक्तम् तद्यथेत्यनेन कर्मक्षयस्य फलद्वारकत्वमुक्तम् पूर्ववाक्यमनेककालानुष्ठित भावः

सकळकर्मणामन्तवत्त्वज्ञापनार्थम् । अस्मिल्लको जुहोतियजतेतपस्तप्यते बहूनिवर्षसहस्राणि अन्तवदे॒वास्यतद्भवति ।

इतिर्हि श्रूयते ततएव कर्मनैरपेक्ष्यवादे अस्यवाक्यस्य प्रथमतउपादानम्‘ब्रह्मविदाप्नोति ’ इति ज्ञानस्यमोक्षसाधनत्व मुक्तम् । प्राप्यप्राप्तृभेदनिषेधार्थम् ब्रह्मवेदब्रह्मैव भवति इत्युपात्तम् । तमेवेति प्रतिबन्धनिवृत्तज्ञार्नफलत्वंज्ञापितम् ज्ञान

व्यतिरिक्तस्य कर्मादेरुपायत्वनिषेधश्चानेन सिद्धः’ नान्यः पन्था’ इतिह्यनन्तरवाक्यम् । एवं ज्ञानस्यैव मोक्षोपायत्वपर तर्कानुगृहीतस्पष्टार्थाने कबाक्योपादानेन विद्याञ्चाविद्याञ्च इतिसमसमुच्चयपरत्वेन परोक्ता श्रुतिश्चातदर्थेत्युक्तंभवति तस्या

एकत्वादस्फुटार्थत्वादतर्कोपेतत्वाच्च श्रुत्यन्तराविरोधेनवर्णनीयत्वात् एवं ज्ञानस्यैवमोक्षोपायत्वे प्रमाणतया श्रुतय उपपत्त यश्च दर्शिताः ॥

अथ यज्ञादिश्रुतेः कर्मापेक्षितत्वपरतां व्युदस्यति । यदपिचेत्यादिना | सिद्धान्तिभास्करयादवप्रकाशानां त्रयाणामपि

कर्माभिमतभिति ईदृशं प्राधान्यं सूचयत्यपिशब्दः । समुञ्चयपरवाक्यस्य श्रुत्यन्तरानुगुण्येन निर्वाहेसति यज्ञादिश्रुतिश्चनिर्वा ह्येति समुच्चयाभिप्रायः चशब्दः * अपिचेत्यखंडोवंशब्दोवा तदानीमयुक्त प्रकारेण समुच्चयपरः । यदुक्तं; यज्ञादिकर्मा

पेक्षा विद्येति । *अनया वचनव्यक्त्या समुच्चयेन विद्याऽपेक्षितं यत्कर्मोक्तमित्यर्थः । वस्तुविरोधः द्वैतवासनाजनकत्वम् गूढार्थसंग्रहः

तमेव विदित्वां इत्यत्र एवकारेण वेदने ब्रह्मान्यविषयकत्वप्रतीत्या ब्रह्मान्यविषयकज्ञानं कर्मकाले न स्थातुमर्हति

इति कर्मज्ञानयोर्विषयविरोधः प्रामाणिक इति दर्शितं भवति । अयमेव वस्तुविरोधात् इत्यत्र वस्तुविरोधः ॥

श्रुत्यक्षरपयलोचनयेति । उक्तहि सुरेश्वराचार्यै: ‘प्रत्यक्प्रवणतां बुद्धेः कर्माण्यापाद्य शुद्धितः । कृतार्था

४९

विवरण भामतीकारमतद्वयसंग्रहः श्रीभाष्यम्

अन्तःकरणनैर्मल्यद्वारेण विविदिपोत्पत्तावुपयुज्यते न फलोत्पतौ विविदिषन्तीतिश्रवणात् । विविदिषायां जातायां ज्ञानोत्पत्ती शमादीनामेवान्तरङ्गोपायतां श्रुतिरेवाह । श्रुतप्रकाशिका

।

अनित्यफलत्वञ्च

श्रुत्यक्षरपर्यालोचना सन्प्रत्ययार्थनिरूपणम् । चस्समुच्चये । विविदिषोत्पत्तावुपयोगप्रकारमाह–अन्तः

करणेति । न फलोत्पत्तौ । न मोक्षोत्पत्तौ ‘यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन ब्राह्मणा विविदिषान्त’ इति हि श्रुतिः

|

नतु मुच्यन्त इतीति भावः

अक्षरपर्यालोचना कथमित्यत्राह । विविदिषन्तीति श्रवणादिति । एवंच यज्ञादिश्रुतिपर्या

लोचनयाच ज्ञानकर्मणोस्समुच्चयः प्रत्युक्तः । न फलोत्पत्ताविति फलशब्दस्य मोक्षस्वारस्यादेवं योजनाकृता ॥

।

।

यद्वा यज्ञादिकर्मापेक्षा विद्येति वचोभङ्गन्याऽङ्गतयाऽपेक्षितं यत्कमक्तमित्यर्थः । न फलोत्पत्तौ न वेदनोत्प त्तावित्यर्थः । विविदिषाऽपेक्षया हि फलं वेदनम् । अन्यत्सर्व पूर्ववत् अस्यां योजनायां यज्ञादिकर्मापेक्षा विद्येति

• निर्देशस्वारस्यमस्ति अङ्गाङ्गिभावसूत्रस्मारकत्वादस्य निर्देशस्य | * अथवा यज्ञादीति प्रयाजादिवन्निष्पन्नस्य करणस्य

फलोत्पत्तिदशायामनुग्राहकतयाऽङ्गं यत्कमक्तं तन्नोपयुक्तमित्यर्थः । न फलोत्पत्तौ नमोक्षोत्पत्तौ । करणभूतविद्यानुग्राहकत्वेन ।

नोपयुक्तमित्यर्थः । अस्यां योजनायामङ्गाङ्गिभाव सूत्रस्मारक निर्देशस्य फलोत्पत्ताविति निर्देशस्य च स्वारस्यमस्ति ॥ स्यादितिशङ्कायां वेदनोत्पत्तौ हेतुत्वे क विविदिषन्तीत्युक्ति: ** असिनाजिघांसतीतिवदिति असिनाजिघांसतीतिवदिति यज्ञादेर्वेदनोपयोगित्वं यज्ञादेवेंदनो

र्मणइतिकर्तव्यतात्वं, करणत्वंचानुपपन्नमित्याह । विविदिषायामित्यादिना * (वाक्यद्वयेन) तत्र शमादिभिस्सहसमु

च्चयेन, विकल्पेनच इतिकर्तव्यतात्वं प्रथमं व्युदस्यति, विविदिषायामित्यादिवाक्येन । एवकारद्वयेन कर्मणस्समुच्चयो,

।

विकल्पश्च व्युदस्यते । शमादीनामिन्द्रियव्यापारोपरतिरूपत्वेन यज्ञादिकर्मणस्तत्प्रवृत्तिरूपत्वेनान्योऽन्यविरोधित्वान्न समु व्यय उपपद्यते इत्यभिप्रायेण शमादीनामेवेत्युक्तम् तुल्यबलयोहिंविकल्पः–‘भूत्वाऽऽत्मानंपश्यत्’ इति शमादीनामा

त्मदर्शनंप्रति साक्षात्साधनत्वस्य न्यायनैरपेक्ष्येण शीघ्रंप्रतिपन्नतया बलीयस्त्वात् – ‘विविदिषन्ति ’ इति यज्ञादेरिच्छा १

साधनत्वेन स्वरसतः प्रतिपन्नत्वेऽपि स्वारस्यभङ्गेनाऽसिनाजिघांसतीत्यादिदृष्टान्त पर्यालोचनरूपन्यायसापेक्षतया कर्मणो विद्यासाधनत्वस्य विलम्बेन प्रतिपन्नतया दुर्बलत्वाच्च न विकल्प इत्यभिप्रायेणाह । श्रुतिरवाहेति ॥ गूढार्थसंग्रहः

स्तमायान्ति प्रावृडन्ते घना इव, इति । चेतश्शुद्धौ विविदेषारूपप्रत्यक्प्रावण्योदयपर्यन्तं कर्मानुष्ठानम् । ततस्संन्या

स इति कर्मसंन्यासाभ्यां विद्यानिष्पत्यभ्युपगमोऽपि युज्यत (सि.ले.स) इति अनेन दर्शितम् ।

इच्छायाश्च प्रत्ययार्थतया प्राधान्यात् प्रधानेन च कार्येण संप्रत्ययात् वेदानुवचनस्येव यज्ञस्यापि इच्छासाध नतया विधानम् । एवं तपसोऽनाशकस्येति भामत्यां वाचस्पतिः सर्वाण्येव कर्माणि उत्पत्तिविधिविहितानि संयोगभेदेन

जीवनकामनाद्यधिकारविध्यन्तरवत् ‘ब्रह्मानुभवकामो यज्ञादीन्यातिष्ठेत इति अधिकारिविधिविधेयानि भविष्यन्ति तथाऽऽख्यातसमीरितभावनाकरणतया अवगतानां साध्येनैव इत्यत्राह यज्ञेन दानेनेत्यादिना । यज्ञादीनां इच्छोपसर्जन

।

अन्वयात् यज्ञादीनि ब्रह्मानुभवसाधनान्यवगतानि ततश्च उक्तविधिः परिणम्यते । यथा यागादीनां स्वर्गाद्देशेन विहि तानां तदुपपत्तये विधिसामर्थ्यादेव मध्यवर्त्यपूर्वाणि कल्यन्ते । एवमहाप्यन्तःकरणशुद्धिचित्तकामयादि द्वारं कल्यताम् । 7

५०

जन्मान्तर संस्कृतचित्तएव मुख्याधिकारीत्यत्र पञ्चपादिकाशङ्कराचार्यादिसतिः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

शान्तोदान्तउपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानंपश्येत् (१-७७-६-आ-४-२३) इति

तदेवं जन्मान्तरशतानुष्ठितानभिसंहितफलविशेषकर्ममृदितकायस्य विविदिपोत्पत्तौसत्यां श्रुतप्रकाशिका

तथाऽपि विविदिपाऽपेक्षितत्वात्कर्मच ज्ञानोपयोगि तत्कथमेतत्त्यज्यते शमादिरुपादीयत इति शङ्कायां कर्मणश्शमा

दिवैषम्यमाह । अन्तरङ्गोपायतामिति । भूत्वापश्येदिति * अन्तरङ्गत्वं स्पष्टम् । विविदिपायाः पूर्वे हि कर्मोपयोगः ।

शमादितु पश्चादप्युपयुज्यत इत्यभिप्रेय जातायामित्युक्तम् । ज्ञानप्रति कर्मणःकरणत्वमपि नास्तीत्याह

तदेवमिति ।

।

करणत्वं सम्भवतीत्याशङ्कय निरस्त नत्वभ्युपगतत्वात् । विशुद्धंमनो हि करणम्-‘मनसातु विशुद्धेनेति’ श्रुतेः तत् उक्तेभ्यो हेतुभ्यः। एवं समुच्चयेन, विकल्पेनच इतिकर्तव्यतात्वेऽनुपपन्ने स्वर्गादिसाधनस्य कर्मणो विविदिपासाधनत्वानु

।

पपत्तिपरिहारायानभिसंहितफलशब्दः । विविदिषायाअपि तत्साध्यत्वेन फलत्वात् तस्या अनभिसंहितत्वव्यावृत्यर्थं फल विशेषेत्युक्तम् । विविदिप|सिद्धयर्थं * इदानीमप्यनुष्ठानाय कर्मज्ञानापेक्षाशङ्काव्यावृत्त्यर्थे जन्मान्तरशब्दः । * ‘ अनेक जन्मसंसिद्ध’ इत्यादिवचनादिदानीमप्यनुठेयमित्याशङ्कापरिहारार्थश्शतशब्दः । कार्यकल्प्यं हि कारणम् इदानीं विवि दिषोत्पत्तिदर्शनेन जन्मान्तरशतानुष्ठानं कल्पनीयमिति भावः तेन कर्मणा मृदितकपास्य नष्टपापस्य ।

*’ कषायपक्तिःकर्माणि ज्ञानं तु परमागतिः ’ ’ कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते’ इतिहि स्मृतिः गूढार्थसंग्रहः

इति । साक्षात् श्रुत ज्ञानसाधनत्वानुपपत्तौ तत्फलसाधनत्वकल्पनादूरं परंपरयाऽपि तत्साधनत्वकल्पन मिति (प.पा.वि) प्रका

।

शात्मयतिश्च प्राह । आदिशब्देन विविदिपा द्वारतया गृह्यते कर्मणां विद्यार्थत्वपक्षे द्वारभूतविविदिपासिध्यनन्तरं उपरता बपि फलपर्यन्तानि विशिष्टगुरुलाभ निर्विघ्नश्रवणमननादिसाधनानि निवृत्तिप्रमुखानि सम्पाद्य विद्योत्पादकत्वनियमोऽस्ति

विविदिपार्थत्वपक्षे तु श्रवणादिप्रवृत्तिजननोत्कटेच्छासम्पादनमात्रेण कृतार्थतेति नावश्यं विद्योत्पादकत्यनियमः । (सि.ले.सं) पूर्वजन्मानुष्ठितकर्मसंस्कृतोऽपि धर्मजिज्ञासां तदनुष्ठानञ्चाप्रतिपद्यमान एव ब्रह्मजिज्ञासायां प्रवर्तत इति न निय

मेन तदपेक्षोऽथशब्दो युज्यते । तथा च श्रुतिस्मृती ’ यदिवेतरथा ब्रह्मचर्यदेव प्रव्रजेत् ’ ’ अस्याश्रमविकल्पमेके ब्रुचते

3

इातँ (पं.पा.)। ‘ प्राग्भवीयकर्मवशाद्यो विशुद्धसत्वः संसारासारतादर्शनेन निष्पन्नवैराग्यः कृतं तस्य कर्मानुष्ठानेन वैराग्यो त्पादनोपयोगिना। प्राग्भवीय कर्मानुष्ठानादेव तत्सिद्धेः । इममेव पुरुषधौरेयमधिकृत्य प्रववृते श्रुतिः ’ यदिवेतरथा ब्रह्म चर्यादेव प्रव्रजेत् ’ इति । तदिदमुक्तम्, ‘कर्मायबोधात्प्रागपि अधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तेः ’ इति (भामती) पद्म पाद वाचस्पत्युक्तार्थ एव जन्मान्तरशतानुष्ठितेत्यादिना प्रदर्शितः । ’ मुख्यगौणादिभेदेन विद्यन्तेऽत्राधिकारिणः ।

तेषां

प्रशाऽनुसारेणाखण्डा वृत्तिरुदेष्यते ’ (स.वे.सि.सा.सं) ’ श्रद्धाभक्तिपुरस्सरेण चिहितेनैवेश्वरं कर्मणा सन्तोष्यार्जिततत्प्रसाद ।

महिमा जन्मान्तरेष्वेव यः। नित्यानित्यविबेकतीव्रविरतिन्यासादिमिस्सावनैः युक्त,सश्रवणे सतामभिमतः मुख्याधिकारी

द्विजः ॥ ‘(९९६)इति शङ्कराचार्योक्त मुख्याधिकार्यत्र विवक्षितः ॥

मृद्वितकषायस्यत्यनेन ‘कपाये कर्मभिः पञ्चे ततो ज्ञानं प्रवर्तते ’ इति पञ्चपादिकोदाहृतं बचनं स्मारितम् |

वाचस्पतिमतमुपेक्ष्य विवरणानुसारेणैवोत्तरग्रन्थप्रवृत्तबाजप्रदर्शनम्

५१

श्रीभाष्यम्

सदेवसोम्ये दमग्रआसीदेकमेवाद्वितीयम् (छा- उ-प्र-६ ख५वा - १ ) सत्यंज्ञानमनन्तं ब्रह्म(उ-आन अनु-१-त्रा-९)निष्कळंनिष्क्रियंशान्तं (-उ-अ-६-वा-१९-) अयमात्माब्रह्म (वृ-उ-अ-६-ना-४-वा-५) तत्त्व मसि(छा६-प्र-८-ख-७वा )इत्यादिवाक्यजन्यज्ञाना दविद्या निवर्तते । श्रुतप्रकाशिका

।

सदेवेत्यादि कारणवाक्यम् । सत्यं ज्ञान J

एवं विविदिषोत्पत्तौ सत्यां ज्ञानोत्पत्तौ करणमाह । सदेवेति

मिति *शोधकवाक्यम् | सत्यज्ञानादिवाक्यफलित व्यावृत्तिविशदीकरणाय निष्कळमित्यादिवाक्यमुपात्तम् । ‘अय

मात्मा ब्रह्मेति ऐक्यवाक्यम् | उपक्रमादिपविधतात्पर्यलिङ्गोपेत मैक्यवाक्यं दर्शयति । तत्त्वमसीति । अस्मि न्वाक्ये ब्रह्मणाजीवविशेषस्यैक्यं श्रुतम् । श्रुतमैक्यं सर्वात्मनामितिज्ञापनार्थ मयमात्मा होति वाक्यम् इत्यादि वाक्यं ज्ञानोत्पत्तौ करणं * नकर्मेत्यर्थः । वाक्यजन्यज्ञान मविद्यानि वर्तकंचेच्छ्रवणादिपूर्वकध्यानविधिवैयर्थ्यमित्याशङ्कयाह । गूढार्थसंग्रह:

सदेव ’ ‘एकमेव’ इत्यवधारणद्वयेन अद्वितीय इत्येनन च सन्मात्रातिरेकिसजातीयावजातीयास्सर्वे विशेषा निषिध्द्य न्ते ’ (वे.सं ) इति ‘ एकं एव अद्वितीय इति शब्दै सजातीयविजातीयस्वगतविशेषानषेधः । सावधारणा चेयं एकमेवा द्वितीयमिति श्रुतिरित्युपक्रम्य, न च स्वकार्यापेक्षया इदं वस्त्वेकदेशविषय सर्वविज्ञान एकमवाद्वितीयतावधारणं चेति न्या य्यम् । मृदादिष्वपि हि तत्सम्भवात् न तदपूर्ववदुपन्यीसतव्यं भवति इति (२.३.६ सू.शं भा) परै: [शं] उपनिषद्भाष्यो क्तार्थस्य दूषणेन अवधारणत्रयस्य विशेषणत्रयराहित्ये तात्पर्य दर्शितम् | ‘सत्यं, ज्ञानं ’ इत्यखण्डपदार्थनिष्ठसामानाधिक रण्यवाक्यम् । उपनिषद्भाष्य एकमेवेति स्वकार्यपतितमन्यन्नास्तीति । अद्वितीयमिति कुलालादिवदन्यनिमित्तकारणनिषेध कमिति (शं.उ.भा) अर्थावलम्बनेन परिणाम्युपादानमत्र विवक्षितमिति भ्रमव्युदासाय निष्कलं इत्यादिश्रुत्युपपादनम् । ८

(

अत्र सुष्ट्यादिक्रियापरिणामादीनां निषेधेन पूर्व निर्गुणश्रुति तात्पर्यनिष्कर्षणेन निर्विशेषनिर्धारणान्न परिणामविवक्षा सम्भ वतीति एतेन बोधितम् ।

’ अयमात्मा ब्रह्म ’ ‘ तत्वमसि ’ महावाक्यद्वयम् । ‘सदेव सोम्य, इत्यादौ निर्विशेषस्य

निर्धारणेन अन्ते नवकृत्वः अभ्यस्ते ’ तत्त्वमसि ’ इति महावाक्ये जीवब्रह्माभेद एव विवक्षित इति सिद्धयति । पूर्वे

विवरणवाचस्पतिमतद्वयसम्मतार्थप्रदर्शनेऽपि वाचस्पतिना मण्डनमिश्रवत् उपासनस्य तत्त्वविषयकत्वं ज्ञानत्वं, उपासनान

न्तरकालिक मानसापरोक्षज्ञानस्यैव अविद्यानिवर्तकत्वचाभ्युपगभ्यते श्रवणविधिमूलकत्वं विचारस्य नाभ्युमगम्यत इति वाचस्पतिमतमुपेक्ष्य विवरणमतेनैव उत्तरग्रन्थः प्रवृत्त इति बोध्यम् ॥ वाक्यजन्यज्ञानमपरोक्षरूपमेव । एतदेव शक्तितात्पर्यविशिष्टशब्दावधारणेन श्रवणन प्रथममेव जन्यते । मनननि दिध्यासने तु चित्तगतविक्षेपादिदोपप्रतिबन्धनिरासेन अपरोक्षफलप्रतिष्ठाहतुतया श्रवणरूपाङ्गिनः प्रमाणस्य फलोपकार्यङ्ग ।

भूते । प्रथमं वाक्यजन्यज्ञानं परोक्षरूपं चित्तदर्पणसहकारिकारणमनननिदिध्यासनापेक्षया द्वितीयमपरोक्षज्ञानमिति अन्य मते प्रथमतः

श्रवणस्य परोक्षज्ञानजनकत्वेन श्रवणजन्यपरोक्षज्ञानस्य निदिध्यासनोपकारितया श्रवणस्य निदिध्यासना

ङ्गत्वेऽपि प्रथमतश्शब्दादेव अपरोक्षानुभवफलविज्ञानोत्पत्त्यङ्गीकारेऽपि भ्रान्तिविक्षेपसंस्कारखचितान्त:करणदोषात् अर्थोऽपि

परोक्षानुभवफलतया भ्रान्त्याऽवतिष्ठत इति चित्तविक्षेपादिदोषनिरासेन मनननिदिध्यासने श्रवणं उपकुरुत इति मनननिदि

श्रवणनामेत्यादि भाष्यस्य पञ्चपादिका स-वे-सि-सा-सं-उक्तर्थानुवादरूपता

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

वाक्यार्थज्ञानोपयोगीनिच श्रवणमनननिदिध्यास नानि | श्रवणनाम वेदान्तवाक्यानि आत्मैक

त्वविद्याप्रतिपादकानीति तत्वदर्शिनआचार्या * न्याययुक्तार्थग्रहणम् । एवमाचार्योपदिष्ट ।

स्यार्थस्य स्वात्मन्येवमेव युक्तमिति हेतुतः प्रतिष्ठापनं मननम् । एतद्विरोध्यनादिभेदवा सनानिरसनायास्यैवार्थस्यानचरतभावना निदिध्यासनम् श्रवणादिभिर्निरस्तसमस्तभेद श्रुतप्रकाशिका

वाक्यार्थति । चश्शङ्काव्यावर्तकः । तेषां स्वरूपमाह । श्रवणं नामेति । प्रतिपादकानि निष्पादनक्षमाणि । वाक्यजन्यज्ञानादितिह्युक्तम् । एतद्विरोधि अत्मैकत्वविद्याविरोधि | श्रवणादीन्येवंरूपाणि स्युः ॥

।

कथमेषां वाक्यार्थज्ञानोपयोग इत्यत आह । श्रवणादिभिरिति

बाक्यार्थज्ञानोत्पत्तिविरोधिनिरसनमुपयोग

गूढार्थसंग्रहः

ध्यासनयोश्श्रवणंप्रति फलोपकार्यङ्गत्वमिति विवरणे सिद्धान्तितम् । प्रथमं वाक्यजन्यापरोक्षज्ञाना दविद्यानिवृत्तावपि अत्रि

द्यासंस्कारा दहङ्कारग्रन्थ्यादेरनुवृत्तिः । (पं.पा) अविद्यावत् संस्कारोऽपि चैतन्यदोषः । तत्वज्ञानानुसन्धानादेव च क्रमेण संस्कारनिवृत्तेः, कञ्चित्कालमवस्थायैव विदेहमुक्तिर्नविरुद्धयते । अविद्यालेशो वा तमोलेशवत्संस्कारशब्देनाभिधीयत इति ॥ ।

(पञ्चपादिकाविवरणे)

गौणाधिकारिणो मनननिदिध्यासने अपेक्षिते इत्यभिप्रेत्याह वाक्यार्थज्ञानेत्यादि अत्र अन्यमते श्रवणस्य निदि ध्यासनाङ्गतया त्रयाणां श्रवणहेतुकद्वितीयापरोक्षज्ञानरूपवाक्यार्थज्ञानोपयोगित्वम् । विवरणसिद्धान्ते तु श्रवणस्याङ्गिनः साक्षात्, इतरयोरङ्गयोरङ्गिद्वारा वाक्यार्थज्ञानोपयोगित्वमिति विभागोऽवसेयः ॥

श्रवण नामेत्यादि ‘प्रज्ञामान्द्यं भवेद्येषां तेषां न श्रुतिमात्रतः | स्यादखण्डाकावृत्तिर्विना तु मननादिना । (८१०)

श्रवणान्मननात् ध्यानात् तात्पर्यण निरन्तरं (८०९) बुद्धेस्सूक्ष्मत्व मायाति ततो वस्तूपलब्धये । मन्दप्रज्ञावतां तस्मा

त्करणीयं पुन:पुन: (८१०). श्रवण मननं ध्यानं सम्यग्वस्तूपलब्धये । सर्ववेदान्तवाक्यानां षड्भिर्लिङ्गैस्सदद्वये |

परे ब्रह्मणि तात्पर्यनिश्चयं श्रवणं विदुः । श्रुतस्यैवाद्वितीयस्य वस्तुनः प्रत्यगात्मनः ॥ वेदान्तवाक्यानुगुणयुक्तिभिस्त्वनु

चिन्तनम् | मननं तत्श्रुतार्थस्य साक्षात्करणकारणम् ॥ विजातीयशरीरादिप्रत्ययत्यागपूर्वकम् । सजातीयात्मवृत्तीनां प्रवाह करणं यथा ॥ तैलधारावदच्छिन्नवृत्या तथ्यानमिष्यते । तावत्कालं प्रयत्नेन कर्तव्यं श्रवणं सदा ॥ प्रमाणसंशयो याव त्स्ब ुद्धे र्ननिवर्तते । प्रमेयंसशयो यावत्ताबत्तु श्रुतियुक्तिभिः | आत्मयाथार्थ्यानिश्चित्यै कर्तव्यं मननं मुहुः । बिपरीतात्म

‘वी र्यावन्न विनश्यति चेतसि | तावन्निरन्तरं ध्यानं कर्तव्यं मोक्षमिच्छता ॥ यावन्न तर्केण निरासितोऽपि दृश्यप्रपञ्चस्त्वप

।

रोक्षबोधात् । बिलीयतेतावदमुष्यमिक्षोः ध्यानादि सम्यक्करणीयमेव ॥ ’ इति (८१८ स.वे.सि.सा.सं.) शङ्कराचार्यैरुक्तम्

• अत्र श्रवणं नाम आत्मावगतये वेदान्तवाक्यविचारः शारीरकश्रवणञ्च | मननं वस्तुनिष्ठवाक्यापेक्षितदुन्दुभ्यादिदृष्टान्त

जन्मस्थितिलयवाचारम्भणत्वादियुक्तार्थवादानुसन्धानं वाक्याथाविरोध्यनुमानानुसन्धानञ्च । ‘निदिध्यासन’ मनने पबृंहित • वाक्यार्थविषये स्थिरीभावः । विधेयस्य उपासनापर्यायस्य निष्फलत्वात् । ’ दर्शनं ’ अतो वाक्यार्थे स्थैर्यात् निरस्त प्रपञ्चावभासावज्ञानघनैकताऽनुभवः

"

(पं.पा. १.१.४) इति परैरुक्तम् । अत्र दर्शनमेव वाक्यार्थज्ञानं परेषां संमतम् ।

श्रवणेन प्रमाणासम्भावना मननेन प्रमेयासम्भावना निदिध्यासनेन विपरीतभावनाच निवर्तते इति च ॥

जिंज्ञसा १-१-१]

साधनचतुष्टयस्यैव पूर्ववृत्तत्वे शङ्करभाष्य पञ्चपादिका भामतीसंवादः

५३

श्रीभाष्यम्

वासनस्य वाक्यार्थज्ञानमविद्या निवर्तयतीत्येवंरूपस्य श्रवणस्यावश्यापेक्षितमेवपूर्ववृत्तं किम पिवक्तव्यम् । तच्च नित्यानित्यवस्तुविवेकः शमदमादिसाधनसम्पत् इहामुत्रफलभोगवि

रागः मुमुक्षुत्वंचेत्येतत्साधनचतुष्टयम् अनेनविना जिज्ञासाऽनुपपत्तेः । अर्थस्वभावादेवेदमेव पूर्ववृत्तमितिज्ञायते । एतदुक्तंभवति श्रुतप्रकाशिका

इति उक्तहेतोः ज्ञानकर्मसमुच्चयाङ्गाङ्गिभावानुपपत्तिहेतुभ्य इत्यर्थः

।

।

इत्यर्थः

एवरूपस्य बन्धनिवृत्तौ कर्मनिरपेक्षवा

क्यार्थज्ञानोपक्रमभूतस्य नतु प्रासाङ्गेकार्थस्य । अवश्यापोक्षतम् नियमेनापेक्षितम् । अपेक्षितञ्च किमित्यतआह—

तच्चेति । कुतएतदपेक्षितमित्यत्राह- अनविनेति । जिज्ञासाऽनुपपत्तेः विचारानुपपत्तेः । अनुपपत्तिमुपपादयति । अर्थ ।

कथमर्थस्वभावः

।

।

स्वभावादिति

इत्थम् नित्यानित्यवस्तुविवेकादनित्यसांसारिकफलभोगविरागो नित्यपुरुषार्थेच्छा च

स्यात् ततः श्रवणादौ प्रवृत्तिः मनोऽवधानहेतुतया तदुपयोगिनी शमादिसम्पत्तिरिति । अर्थस्वभावादेव | * पूर्वप्रकृ तादेवेत्येवकाराभिप्रायः । ज्ञानस्यैवोपायत्वं कर्मणोऽनपेक्षितत्वंचार्थत्वभावाद्धिपूर्वमुक्तम् । * यद्वा – अनेनविना जिज्ञासा

।

।

नुपपत्तेरिति । * शमाद्यर्थस्वभावादित्यर्थः शमादि पूर्ववृत्तमस्तु कर्मच पूर्ववृत्तं स्यादितआह । अर्थस्वभावादेवेति येनार्थस्वभावेन शमादेः पूर्ववृत्तत्वं तेनैवार्थस्वभावेन अभ्यस्य पूर्ववृत्तत्वनिषेधइति * प्रथमस्यैवकारस्य भावः । पूर्ववृत्तान्तरस्य व्यावृत्त्यर्थं द्वितीय एवकारः ॥

।

अत्रार्थस्वभावशब्देन शमाद्यर्थस्वभावउक्तः । ज्ञानार्थस्वभावः, कर्मार्थस्वभावश्चाभिप्रेतः ज्ञानस्य कर्मनिरपे क्षोपायत्वस्वाभाव्यात् कर्मणोभेदावलम्बित्वेन विरुद्धस्वभावत्वाच्च शमादेर्निवृत्तिरूपत्वेन प्रवृत्तिरूपकर्मविरोधिस्वभाव त्वाच्च साधनचतुष्टयमेव पूर्ववृत्तं नत्वन्यदित्युक्तंभवति । इदमेव पूर्ववृत्तमिति ज्ञायतइति । इदमेवशब्दावयोगान्य

योगव्यवच्छेदपरौ * इदंशब्दोहि साधनचतुष्टयपूर्ववृत्तत्वपरः एवकारः कर्मव्युदासपर ः शमाद्यर्थस्वभावात्तदयोगव्यव च्छेदः * तस्मात् ज्ञानकर्मणोरर्थस्वभावाच्चान्ययोगव्यवच्छेदः । सकलाविशेषप्रत्यनीकं ब्रह्मचेत् कथं संसारप्रवृत्तिः? कथं बाक्यार्थज्ञानादेवाविद्यानिवृत्तिः । अन्तःकरणस्य केनवा मालिन्यम् ? कथंकर्मणा नैर्मल्यम् ? तेचायोगान्ययोगव्यवच्छेद हेतुभूता अर्थस्वभावाः कथमितिशङ्कायामुक्तार्थे सङ्कलय्यदर्शयन् शङ्काअपरिहरति । एतदुतमिति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

एवंरूपस्य श्रवणस्येति अनेन श्रवणविधिमूलको विचार इति सूचितम् ॥ अनेन विनेति तेषु हि सत्सु प्रागपि धर्मजिज्ञासाया ऊर्ध्वं च शक्यते ब्रह्म जिज्ञासितुं ज्ञातुं च न विपर्यये इति

[शं] भाष्योक्तार्थः अत्राभिहितः । नित्यानित्यवस्तुविवेकः, सत्यासत्यप्रसख्यान (भा) धीसन्ततिः [ऋ.प्र] उपरमतितिक्षा समाधानानि श्रुत्युक्तानि शमदमादीत्यत्र आदिपदार्थः । [पं.पा] ‘ तद्यथह कर्मचितो लोकः क्षीयते ’ इति नित्यानित्य वस्तुविवेकः दर्शितः। ‘परीक्ष्य लोकान्कर्मचितान् ‘[मु] ’ आत्मनस्तु कामाय सबै प्रियं, [वृ] इति च ज्ञानश्रवणविधि प्रकरणे इहामुत्र फलभोगविरागो दर्शितः । ’ शान्तो दान्त ’ [[] इति दर्शनविधिप्रकरणे शमादयो दर्शिताः । ‘तद्विजि ज्ञासस्व ’ [तै]इति विचारविधिप्रकरणे ’ वरुणं पितरमुपससार ’ इति गुरूपसदन दर्शितन् । सवत्र च फलश्रुतयः काम 6

नोत्पादनद्वारेण मुमुक्षोरधिकारप्रदर्शनार्थाः । अन्यथा साधनानुष्ठानादेव फलसिद्धौ सङ्कतवैयर्थ्यात् । ज्ञानस्याविधे

ज्ञानस्यविधेयत्वात् ज्ञानविधयस्तत्साधनविधिपराः इत्यादिपञ्चपादिकोक्तार्थानुवाद:

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

• ब्रह्मस्वरूपाच्छादिकाऽविद्यामूलमपारमार्थिकं भेददर्शनमेव बन्धमूलम् बन्धयापारमा

र्थिकः सच समूहोऽपारमार्थिकत्वादेव ज्ञानेनैवनिवर्त्यते । निवर्तकंच ज्ञानं तत्वमस्यादिवा क्यजन्यम् तस्यैतस्य वाक्यजन्यस्य ज्ञानस्य स्वरूपोत्पत्तो कार्येचा कर्मणो नोपयोगः

।

विविद्विषायामेवतु कर्मणामुपयोगः सच पापमूलरजस्तमोनिवर्हणद्वारेण सत्वविबुध्या भवतीति इममुपयोगमभिप्रेत्य ब्राह्मणाविविदिषन्तीत्युक्तमिति अतः कर्मज्ञानस्य श्रुतप्रकाशिका

।

ब्रह्मस्वरूपाच्छादिकाशब्देन सकलविशेषप्रत्यनीकत्वेऽपि स्वरूपतिरोधानान्द्भेददर्शनं सम्भवतीत्युक्तम् भेदः ज्ञातृज्ञेयादिः अपारमार्थिक भेददर्शनमेव बन्धमूलम् न कर्मेत्यर्थः । कर्मापि भ्रान्तिमूलकमिति भावः । * यद्वा ।

अपारमार्थिकं भेददर्शनमेव न सत्यभूतं किंचिदपीति भावः तथासति हि कर्मापेक्षा । बन्धः जन्मजरामरणादिः । |

बन्धश्च पारमार्थिकइति । अविद्यामूलापारमार्थिक भेददर्शनकार्यत्वादिति भावः । ततः किं कर्मनै पेक्ष्यस्य इत्य त्राह सचेति | अपारमार्थिकत्वादेवेति । पूर्वोक्तादेवापारमार्थ्यात्कर्मनैरपेक्ष्यसिद्धिरित्येचकाराभिप्रायः। ज्ञानेनैव ।

न कर्मणेत्यर्थः। नह्यपरमार्थसर्पनिवृत्तेः रजुज्ञानेनविना वैनतेयोपासनादिकर्मापेक्षा । एवं समसमुच्चयः प्रत्युक्तः

ज्ञानं प्रत्यपि कर्मणो न साधनत्वमित्याह । निवर्तकंचेति । निवर्तकबोधः प्रमाणजन्य इति यावत् । प्रमाण ततः किमित्यत्राह

एतस्य | अद्वैतविषयस्य

।

।

तस्येति । तस्य कर्मनिरपेक्षस्य

।

अत्र शमादेरितिकर्तव्यतात्वेन कर्मणइतिकर्तव्यतात्वमपि विरोधान्नेत्यभिप्रेतम् ॥

।

जन्यशुक्तिज्ञानं हि रजतनिवर्तकम्

तदेतच्छब्दयोः प्रस्तुत

बाचित्वाविशेषेऽपिदूरस्थान्तिकस्थविशेषणविशिष्टपरामर्शत्वं ह्यचितम् । अद्वैतविषयत्वे हेतुमाह । वाक्यजन्यस्येति ।

।

तत्त्वमस्यादिवाक्थजन्यत्वाद्द्वैतविषयत्वामित्यर्थः । कार्ये ॥ मोक्षे, तर्हि कुत्रोपयोग इत्यत्राह । विविदिपायामिति तु शब्देन करणेतिकर्तव्यतात्व व्युदासः । उपयोगः कथमित्यत्राह । सचेति । पापमूलेत्यादिना अन्तः

।

करणनैर्मल्यद्वारेणेति पूर्वोक्तं विवृतं भवति । रजस्तमोनिवर्हणादिकं नास्मिन्वाक्ये श्रुतमित्यत्राह इतीममिति । अभिप्रेत्य शब्देन शङ्कापरिहारः इतिः हेतौ । वस्तुविरोधात् इतिकर्तव्यतात्व करणत्याद्यनुपपात्तेहेतुभ्य इत्यर्थः । इमम्-उपयोगम् । रजस्तमोनिबर्हणसत्त्वविवर्धनरूपं ॐ परम्परयोपयोगमित्यर्थः । विविद्विषन्तीत्युक्तमिति । एत॒दुक्तंभव ।

तीत्यन्वयः । प्रकृतमुपसंहरति । अतः कर्मज्ञानस्येति अतः हानार्थ, मुपादानार्थच, कर्मज्ञानस्यानपेक्षितत्वादित्यर्थः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

यत्वात्तद्विधयः तत्साधनविधानपराः तत्र सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन विधीनामेकत्वोपपत्तेः । सन्चैको बिधिरधिकारमीक्ष ।

माणः प्रकरणसामर्थ्याीत्संकीर्तनबैफल्यपरिहाराच्च वर्णितं धर्मकलाप मीधकारनिमित्तत्वेन स्वीकरोति ।’ विजिज्ञासितव्यः’ ‘विजिज्ञासख ’ इति अन्तर्णीतः विचारो विधीयते । इष्यमाणज्ञानस्य इच्छायाश्च विधेयत्वायोगात् । श्रोतव्य इति च

स्वयमेव विचरोबिहितः । ‘ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् ’ इति ज्ञानस्य साध्यताऽवगमाहरूपसदनविधानाच्च तत्ता ,

धनश्रवणादिविधिः कल्यते

‘आत्मन्येवात्मानं पश्येत्’ इति ज्ञानविधानायोगात्तत्साधने विधिरुपादीयतइतिसर्वत्र

मनननिदिध्यासनाभ्यांसहश्रवणनाम अङ्गि विधीयतइति ॥ (पंपा.वि)

अविद्यानिवृत्तिरेवहि मोक्षइत्यादिश्रीसूक्तेरभिप्रायविवरणम्

श्रीभाष्यम

अनुपयोगात् उक्तमेव साधनचतुष्टयं पूर्ववृत्तमितिवक्तव्यम् ॥ इति लघुपूर्वपक्षः

अथ लघुसिद्धान्तः अत्रोच्यते – यदुक्तमविद्यानिवृत्तिरेवमोक्षः साच ब्रह्मविज्ञानादेवभवतीति तदभ्युपगम्यते श्रुतप्रकाशिका

अत्र व्याख्यातृभिरुक्तौसङ्ग्रह श्लोको–विरोधादप्रमाणत्वा चित्तशुध्नुपयोजनात् । ज्ञानमात्रस्य हेतुत्वश्रुतेस्सामर्थ्यतोऽपिच ॥

शमाद्यङ्गकताऽऽम्नाना न धीकर्मसमुच्चयः । श्रवणादिक्रमोन्निद्रवाक्यजाधर्विमोचिका ॥ इति ।

विरोधादिति

कर्मणामनित्यफलतया, भेदवासनाजनकतयाच विरोधोविवक्षितः । सामर्थ्यत इति ज्ञानस्य मिथ्या

र्थनिवर्तकत्वे कर्मनिरपेक्षत्वरूपं वस्तुसामर्थ्य विवक्षितम् ॥ j

इति लघुपूर्वपक्षः

अथ लघुसिद्धान्तः

द्धान्त मारते । अत्रोच्यतइति । अस्मिन्पूर्वपक्षे सिद्धान्तउच्यत इत्यर्थः । * पूर्वपक्षोक्तेष्वर्थेष्वविरु

द्वांशमभ्युपगमेनप्रतिवदति । यदुक्तमिति । अविद्यानिवृत्तिः * प्रतिबन्धनिवृत्तिः साध्यसाधनद्वित्वनिरासोऽभिमेत इत्यर्थः यःप्रतिबन्धनिरासः कर्मसाभ्यउक्तः । तस्य तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति इत्यादिषु ज्ञानसाध्यत्वमुक्तम्। ।

।

ब्रह्मप्रातिस्तु स्वतस्सिद्धा एवकाराभ्यां साध्यान्तरं साधनान्तरं च व्यावर्त्यते

यद्यप्यनिष्टनिवृत्तिरिष्टप्राप्तिश्च द्वयमस्ति । ।

तथापीष्टतमब्रह्मप्रोप्तस्स्वतस्सिद्धायाः पृथगुपायसाध्यत्वाभावात् प्रतिबन्धनिवृत्तिरेवसाव्या स्वतएव सर्वसाक्षात्कारक्षमं ज्ञानं

।

प्रतिबन्धके निवृत्त ब्रह्मस्वरूप रूपगुणविभवादिकं सर्व साक्षात्कारोति । यथा सेतौ भन्ने जलं स्वयमेवगच्छति न केनचिन्नेतव्यम् तद्वत् यथा अश्मानयने * मार्गसमीकरण तत्प्रापणे उभेअपि पृथग्यत्नसाध्ये न तथेत्यर्थः । यद्वा भावान्तरस्यैवाभावत्वादविद्यानिवृत्तिरेव ब्रह्मप्राप्तिरित्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रह: अत्रोच्यत इत्यादि पूर्व परिणामवादिनां ‘बाढं ’ इत्यादि शङ्कायां सकलविशेषप्रत्यनीकचिन्मात्रब्रह्मविज्ञा ●

नादेवाविद्यानिवृत्तेः, अविद्यानिवृत्तिरेव हि मोक्षः’ इत्यादिना समाधानं यदुक्तं, तत्र एवकारद्वयेन सार्थ्याद्वत्वसाधनद्वि त्वयोः कर्मणां मोक्षे साक्षादुपयोगस्य च परिणामवादिद्वयसंमतस्य व्ववच्छेदः य उक्तः सः परिणामवादिनामस्माकमपि

संमतः । अविद्याशब्द ब्रह्मशब्दयोः एकार्थत्वस्त्र उभयासमतत्वेऽपि अविद्यानिवृत्तिशब्दवाच्यः एक एव मोक्षः ब्रह्मविज्ञा

नपदबोध्यमेकमेव तत्साधनमित्यर्थः सिद्धान्तिनोऽपि सम्मत इत्यभिप्रेत्य तद्भ्युपगम्यते इत्युक्तम् ॥

वृत्तिकाराभिमत सविशेषोपासनस्यैव वेदान्ततात्पर्यविषयतासूचनम्

५६

[जैज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अविद्यानिवृत्तये वेदन्तवाक्यैर्विधित्सितंज्ञानं किंरूपमितिविवेचनीय किंवाक्याद्वाक्यार्थज्ञान मात्रं उततन्मूलमुपासनात्मकं जानमिति । नतावद्वाक्यजन्यंज्ञानं तस्य विधानमन्तरेणापि

वाक्यादेवसिद्धेः

श्रुतप्रकाशिका

साध्यसाधनद्वित्वनिरासोऽभ्युपेतश्चेत् विप्रतिपत्तिविषयःक इत्यत्राह | अविद्येति । साधनस्वरूपविशेषे विप्रीतपात्त

रित्यर्थः । किंरूपम् । किं कर्माङ्ककत्वानह भवदुक्तं ज्ञानम् ? उत. कर्माङ्ककत्वार्हमस्मदुक्तं ज्ञानमित्यर्थः किं

रूपमित्यभिप्रेतं विवृणोति । किमिति । किं वाक्यादित्यादिना * परमतं स्वमतंच वदति नतु परमतविकल्पः । प्रथमं

|

परपक्षप्रतिक्षेपः क्रियते स्वपक्षस्थापनं तु पश्चादित्यभिप्रेत्याह । नतावदिति । नतु दूप्यशिरसोरन्यतरदूषणं क्रियते । कुत इत्यत्राह | तस्येति विधानमन्तरेणापीति प्रमाणज्ञानं वस्तुतन्त्रं नपुरुपतन्त्रं कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुचाशक्य अतः पुरुषतन्त्रत्वाभावा नताद्वधेयमिति तैरेवोक्तमिति भावः । वाक्यादेव । ब्रह्मस्वरूपपरवाक्यादेव

।

।

त्वात्

।

।

व्युत्पत्तिमन्तं पुरुषंप्रति न्यायानुगृहतिस्य वाक्यस्यार्थबोधकत्वं स्वतस्सिद्धं नतु विध्यधीनम् * तच्छ्रवणे पुरुषस्य

प्रवृत्तिश्च रागादेवेत्युपपादितम् ॥

।

यद्यपि न रागात्

तथाऽप्यध्ययनविधिरेव अधीतकृत्स्नंवेदवाक्यविचारे प्रवर्तक इति ‘प्रज्ञांकुर्वीत

इत्या

दिविधिर्निरर्थक एव । *नच प्रमाणज्ञानस्य श्रेयस्साधनत्व मलौकिकमिति ताद्रूप्येण तस्य विधेयत्वम् । शुक्ति ।

रुप्यादिभ्रमनिवर्तकज्ञानस्येव बन्धनिवर्तकज्ञानस्य दृष्टार्थत्वाभ्युपगमात् । अतो विधिवैयर्थ्यम् । तेनासकृदावृत्तसा क्षात्कारभक्तिरूपत्व याबञ्जीबानुष्ठेचत्वपराणाम् * ’ यावन्नविमोक्ष्ये अथ सम्मत्स्ये’ इत्यादीनां मुक्तेश्शरीरपातान न्तरभावित्वपराणां नाडीविशेषनिष्क्रमणवादिनीनां मार्गपराणांचानेकश्रुतीनां *नैरर्थक्यं प्रसज्येतेति * एवमनेक

श्रुतिविरोधस्त्र प्रदर्शनार्थं तस्य विधानमन्तरेणापीत्युक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

निर्विशेर्पंचिन्मात्रब्रह्मज्ञानं सविशेषब्रह्मोपासनं चेति पक्षद्वयबैँलक्षण्यसत्वेन वृत्तिकृत्समतसविशेषोपासनस्यैव उपनिष

तात्पर्यविषयत्वब्यबस्थापनाय उपक्रमते अविद्यानिवृत्तये इत्यादिना । विधित्सितमिति विधिप्रत्ययसत्वेन विधेयत्वेन बोधतात्पर्य वेदान्तवाक्येषु आवश्यकमिति सूचितम् । ’ अविधिप्रधानर्हि वस्तुपर्यवसायिभि र्ब्रह्मवाक्यैः ब्रह्मविज्ञानं ज

न्यते (शं.भा.३.३.१.) इति वदन्तोऽपि परे ‘अस्माद्वदान्तविहितादात्मज्ञानात् स्वतन्त्रात् पुरुषार्थ: सिध्यतीति बादरा

यण आचार्यो मन्यते ’ (३.४.१. शं. भा.) इत्यत्र विहितशब्दमेव प्रायुज्जत । वाक्याद्वाक्यार्थज्ञानमात्रमिति वेदान्त वाक्यस्य अज्ञातार्थज्ञापकत्वेन प्रामाण्यात् वाक्यजन्यज्ञानं प्रमात्मकं निर्विशेषविषयकमेव सविशेषविषयक स्मृतिरूपोपासन स्याप्रमात्वात् ततोऽविद्यानिवृत्ति र्नघटत इति परेबामाशयः ॥

समन्वयार्धिकरणशङ्करभाष्यानुसारेणवाचस्पतिना ( भामती) श्रोतव्य इत्यादी सर्वत्र ज्ञानमेवविवक्षितमिति क्यापि न

विधिरिति सिद्धान्तकरणेऽपि सहकार्यन्तरविध्यधिकरणीकरमाप्यानुसारेण विधियोग्यार्थएच‘श्रोतव्यः ‘इत्यदौ विवक्षितइति ब्यवस्थापयतां विवरणकृतां ‘ मामेबबिजानीहि समेआत्मेतिविद्यात्’ (कौ-व्रा) इत्यादौ ’ तं मामायुरमृतमित्युपास्त्र’ इति उपासनाविधिसम्भवन विधिप्रत्ययवैफल्याङ्गीकारोऽनुचित इति आशयेन विधानमन्तरेणापि इत्युक्तम् ॥

जिक्षासा १-१-१] वाचस्पत्यादिमतानुवाद: पं.पा.विवरणादिमतानुवादश्च विवरणोक्तपक्षे सर्वासम्मतिप्रदर्शनंच

५७

श्रीभाष्यम्

तावन्मात्रेणाविद्यानिवृत्त्यनुपलब्धेच॥E नचवाच्यं भेदवासनाया मनिरस्तायां वाक्य मविद्यानिवर्तकं ज्ञानं न जनयति-जातेऽपि

सर्वस्य सहसैव भेदज्ञानानिवृत्ति र्न दोषाय, चन्द्रैकत्वे शातेऽपि द्विचन्द्रज्ञानानिवृत्तिवत् अनिवृत्तमपि

श्रुतप्रकाशिका

।

अथ प्रत्यक्षविरोधं दर्शयति

तावन्मात्रेणेति । तावदंशस्त तोऽधिकेऽप्यस्तीति तद्व्यावृत्त्यर्थं तावन्मात्रेणेत्युक्तम् ।

बहुशास्त्रविरोधप्रत्यक्षविरोधरूपमिदं दूषणद्वयं वदता भगवताचाऽपस्तम्बेनापि वाक्यार्थज्ञानमात्रस्य मोक्षसाधनत्वं निरस्तम् ।

‘यथा बुद्धेक्षेमप्रापणं तच्छाविप्रतिषिद्धम् । बुद्धेचेत् क्षेमप्रापणमिहैवनदुःखमुपलभेत एतेन परं व्याख्यातम् '

इति । शास्त्रैरिति बहुवचनेन पूर्वोदाहृत अनेकश्रुतिविरोधोऽभिप्रेतः । * विप्रतिषेधोऽधिकबलेन प्रतिषेधः, नतु प्रकरणसमवत् तुल्यबलेन प्रतिरोध: बहुशास्त्रविरोध: प्रबलतर: भूयसांस्याद्वलीयस्त्वमिति न्यायादित्यभिप्रायेण विप्रति षिद्धमित्युक्तम् ॥

।

।

यत्तु पररस्य दूषणस्य प्रतिवचनं द्वेधाकृतम् । तदनुभाष्यदूषयति नच वाच्यमिति । वाक्यं ज्ञानोत्पत्ति मिदानीं न जनयतीति कश्चिन्निर्वाह: तमाह । भेदेति इदानीं ज्ञानोत्पत्तिर्दृश्यत इति चेत्तत्परिहारायाह । अविद्यानिवर्तकमिति । पश्चादपि वाक्यादेवाविद्यानिवर्तक विशदज्ञानोत्पत्तिश्चेदिदानीभेव जनयत्वित्यत्राह | भेदवा ।

।

सनायामिति

प्रतिबन्धकाभावश्च सामग्रयन्तर्भूतः । अतस्सामग्रीवैकल्याज्ज्ञानमनुत्पन्नम्, ध्यानादिविधयः प्रतिबन्ध

निरासौपायका इति भावः ॥

अनेन शास्त्र प्रत्यक्षविरोधौ परिहृतौ भवतः । सनकादीनां ज्ञानाधिकत्वेन श्रुतिस्मृतिप्रंसिद्धानामपि ज्ञाना

नुदयोऽनुपपन्न इति शंकाय निर्वाहान्तरमाह । जातेपीऽति। * अविद्याया एकत्वात् प्रपञ्चप्रतिभासत्यकस्य

ब्रह्मणस्स्वरूपत्वाच । सर्वस्य इत्युक्तम् । नदोषाय । अनिवर्तकत्वं दोषाय न भवति । ज्ञानोदयेऽपि भ्रमानिवृत्तौ दृष्टान्तं दर्शयति । चन्द्रैकत्वइति । अनिवृत्तं चेद्भेददर्शनं बन्धकं स्यादित्यत आह । अनिवृत्तमपीति। गूढार्थसंग्रह:

विधिच्छायवचनानां स्वाभाविकप्रवृत्तिविषयविमुखीकरणार्थत्वस (१.१.४ शं.भा.) ’ श्रोतव्य ’ इत्यादावनङ्गी कारेऽपि ज्ञानविधिस्थलेऽभ्युपगमेन इष्टापत्तिशङ्कायामाह तावन्मात्रेणेति प्रथमतः वाक्यात्परोक्षज्ञानं जायत इत्यन्यमते वाक्यजन्यज्ञानानन्तरमविद्यानिवृत्त्यनम्युपगमेन विवरणकारैः वाक्यात्प्रथमोत्पन्ना परोक्षशानात् अविद्या निवर्तत इत्युक्तिः (पं.पा.बि) अद्वैतिनां सर्वेषां न सम्मतेत्याभिप्रायेण ’ ताबन्मात्रेणाविद्यानिवृत्त्यनुपलब्धेः इत्युक्तिः । न च वाध्यमिति अन्यमताभिप्रायेण । जातेऽपीति पंचपादिकादिमताभिप्रायेण । अकर्त्रात्मबोधोऽपिहि मिथ्याज्ञानबाधनेन कर्मण्यच्छिनात्त । बाधितमपितु मिथ्याज्ञानं द्विचन्द्रज्ञानवत् संस्कारवशात् कंचित्कालमनुवर्तत एव इति ( ४.१.१५. सू. शं. मा) बाधितस्यापि मिथ्याज्ञानस्य द्विचन्द्रादिज्ञानवदनुवृत्त्यभ्युपगमादिति

हस्तामलकीयभाष्येऽपि शङ्कराचार्याः । तत्र विशेषमपीत्थंकथयन्ति ।

‘ अविद्यातिमिरतिरोहिताया मुक्तेः तिमिरमात्रं निराक्रियते । तच्च प्रथमज्ञानेनैव निराकृतम् । तथाऽपि अविद्याकार्यस्य देह

स्याविनाशात् पुनपुनः महान्धकारवत् उत्सारितमपि तिरस्करोति । तस्य तिरस्कारप्रतिभासस्य देहविच्छेदाद्विच्छेदे’ भवति।

५८

प्राथमिकापरोक्षज्ञानादेवमुक्तिरित्यत्रदृष्टान्तोपन्यासः विक्षेपशक्तिमदविद्यास्थितिरितिच

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

छिन्नमूलत्वेन न बन्धाय भवतीति । सत्यां सामग्रयां ज्ञानानुत्पत्यनुपपत्तेः । सत्यामपि विपरीतवासनायामाप्तोपदेशलिङ्गादिभिः वाधकज्ञानोत्पत्तिदर्शनात् । श्रुतप्रकाशिका

।

छिन्नमूलत्वेन । * छिन्नाविद्याख्यमूलत्वेन अकार्यकरम् यथा दग्धःपटः पूर्वसन्निवेशेन प्रतीयमानोऽप्याच्छाद नादिकार्यायोग्यः क्रमेण बिनश्येत् । यथा कुलालभ्रमितं चक्रं भ्रामायतृव्यापारोपरमेऽपि पूर्ववेगवशात्कञ्चित्कालं स्वयं अत्र इतिकरणस्य

।

प्रथमं ज्ञानानुत्पत्तिं दूषयति । सत्यामिति

न्यायानुगृहीतवाक्यमेव सामग्री प्रतिबन्धिका भेदवासनाऽस्तीतिन्चे

सत्यामपीति । निवर्त्या वासना निवर्तकोत्पत्तिप्रतिबन्धिका न भवतीत्यर्थः

।

।

तत्राह

नचवाच्यमित्यनेनान्वयः ॥

आदिशब्दादिन्द्रियं गृह्यते

यथा चिरतरतिमिरवासितगुहायां प्रदीपो ननोत्पद्यते, तस्मिन् दीपिते सद्यएव तमोविनश्येत् |

।

।

मेव भ्रमकमेणोपरमते तद्वदिति भावः

यथा क्वचि

देशे सर्प इति वाक्याचिरं भ्रमितोऽपि पुरुषो न तत्र सर्प इत्यातोपदेशाजानाति यथा च वनं नदग्धमिति श्रुत्वा

।

चिरं भ्रान्तस्य पश्चात्तत्र गत्वाऽङ्गारादिलिङ्गदर्शनेन दग्धमितिज्ञानं जायते

यथा चिरं सर्पत्वेन वासिते वस्तुनि

समीपगमनानन्तरमिन्द्रियव्यापारेण रजुज्ञानं सहसैव जायते तद्वदित्यभिप्रायेणाप्तोपदेशलिङ्गादिभिर्बाधकज्ञानोत्पत्तिदर्श ।

नादित्युक्तम् । वेदान्तवाक्यंहि दान्तिकम्

अत आतोपदेशस्य प्रथमोपादानम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

एवं च सति प्राचीनमेव महान्धकारोत्सारणं ज्ञानमात्रनिबन्धनमवतिष्ठते । यथा सूर्योदयन महातिमिरोत्सारणे कृतेऽपि छ्त्रादिकृतस्य तिमिराभासस्य छत्रादिविगमे विगमः ततश्च प्राचीनमेव महातिमिरोत्सारणं सूर्योदयमात्रनिबन्धनं अवति ष्ठत ’ इति । तस्मान्न ज्ञानान्तरात्मुक्ति: । अपितु पूर्वोत्पन्नज्ञानादेव मुक्तिरिति सिद्धम् इति । छिन्नमूलत्वेनेति ‘आत्मो पाधेरविद्यायाः अस्ति शक्तिद्वयं महत् । विशेष आवृतिश्चेति आभ्यां संसार आत्मनः ॥ (स.वे.सि सा.सं.४८८.) आवृति स्तमसशक्तिः तथ्यावरणकारणम्। मूलाविति सा प्रोक्ता यया संमोहितं जगत् ॥ (४८९) इत्यत्र आवरणशक्तिविशि ष्टस्य मूलत्वकथनेन मूलाविद्याच्छेद एव छिन्नमूलत्वेनेत्यत्र विवक्षितः । ’ विक्षेपनाम्नी रजसस्तु शक्तिः प्रवृत्तिहेतुः पुरु षस्य नित्यं । स्थूलादिलिङ्गान्तमशेषमेतत् यया सदात्मन्यसदेव सूयते ॥ ( ४९१) इत्युक्तविक्षपशक्ति कार्याणां नाशासम्भ

।

बात् । अविद्यासंस्कारः अविद्यालेशरूपः तत्स्वरूपं आवरणविक्षेपशक्तिमत्याः मूलाविद्यायाः प्रारब्धकर्मवर्तमानदेहाग्रनुवृत्ति प्रयोजकः विक्षेपशक्त्यंश इति केचित् (सि.ले.सं.४.परिच्छेदः) इति निरूपण अत एव सङ्गच्छते । उपादानभूताविद्या रूपमूलस्य छेदो वा अत्र विवक्षितः । संस्कारेणैव देहादिस्थितेः परैरभिधानात् । संस्कार: अविद्यालेश इति विवरणमते तु

आकारस्य लेशशब्दार्थत्वं तस्य च शक्तिरूप एव पर्यवसान अभिधाय अनेकशक्तिमदविद्यायाः प्रपञ्च पारमार्थिकत्वादिभ्रम

हेतुशक्तेः अर्थक्रियासमर्थत्वसंपादनशक्तेश्च प्रारब्धकर्मसमकालीनतत्वसाक्षात्कारेण निवृत्तावपि अपरोक्षप्रतिभासयोग्यार्थाभास जनिकायाश्शक्तेरनुवृत्तेः तद्वती अविद्या तिष्ठत्येवेति (अ.सि.) इति मधुसूदनोत्त्या विक्षेपशक्तिमदविद्यास्थितिरेव परेषां सम्म तेति प्रथमं व्याख्यानमेव युक्तम् ॥

सत्यां सामग्र्यामित्यादि अन्यमताभिप्रायेण एतेन प्रथमतः निर्विकल्पकं संशयात्मकं ज्ञानमुदेति अप्रामाण्यशङ्काक

ङ्कितं वा । निदिध्यासनानन्तरन्तु निश्चयात्मकं अप्रामाण्यशङ्कानास्कान्दितम विद्यार्निवर्तकं ज्ञानमुत्पद्यत इत्यादिपश्चा अपि

श्रीभाष्यम्

सत्यपि वाक्यार्थज्ञाने अनादिवासनया मात्रया भेदज्ञान मनुवर्तत इति भवता नशक्यते

।

वक्तुम्

भेदज्ञानसामग्रथाअपि. वासनाया मिथ्यारूपत्वेन ज्ञानोत्पत्त्यैव निवृत्तत्वात् ।

ज्ञानोत्पत्तावपि मिथयरूपायास्तस्या अनिवृत्तौ निवर्तकान्तराभावात् कदाचिदपि नास्या वसनाया निवृत्तिः । वासनाकार्य भेदज्ञानं छिन्नमूल मथचानुवर्तत इति वालिशभाषितम् । द्विचन्द्रज्ञानादौ तु बाधकसन्निधावाप मिथ्याज्ञानहेतोः परमार्थतिमिरादिदोषस्य ज्ञान श्रुतप्रकाशिका

अथ द्वितीय निर्वाहमनूद्य निरस्यति । सत्यपीति । मात्रया अल्पमित्यर्थः । भवता । ब्रह्मव्यतिरिक्तकृ त्स्नमिथ्यात्ववादिनेति भावः । भवता इति सूचितमर्थं विवृणोति । भेदेति । वासनाया अपि मिथ्यत्वाविशेषा त्तस्याअपि ज्ञानेन निवृत्तत्व मवश्याश्रयणीयमितिभावः ।

किं ज्ञानोत्पत्तावपि वासना न निवृत्तेत्युच्यते उत

।

।

तन्निवृत्तावपि निर्हेतुकं भेददर्शनं भवतीति शङ्काद्वयं हृदिनिधाय प्रथमं परिहरति । ज्ञानोत्पत्तावपीति ब्रह्म व्यतिरिक्तस्य कृत्स्नस्य मिथ्यात्वाद्वासनाऽपि ज्ञानैकनिवर्त्या नोचे *न्निवर्तकान्तरमपि ज्ञानत्वाविशेषान्ननिवर्तयेदित्यर्थः । स्वयमेव वासना नश्यतीति चेत् तदयुक्तम् स्वयमेवेति बाधकज्ञाननैरेपक्ष्यस्य विवक्षितत्वे वासनाया नश्यन्त्या

अपि सत्यत्वप्रसङ्गात् । स्वयमेव नश्यतीति स्वेनैव स्वविनाशकरणं विवक्षितं चेत् * व्याघातः । * फलेोपान्त्यकारण नाशादिनाश्यत्वेऽपि सत्यत्व प्रसङ्गोऽवर्जनीय एव । कर्मशब्दादिषु तथैव वैशेषिकैर्वर्णितत्वात्तेषां च पारमार्थ्यदर्शनात् ॥ किंच स्वप्नार्थोत्पत्त्यादिवत् वासनायामिथ्यात्वे तदुत्पत्तिस्थिती अपि मिथ्याभूते इति तद्विनाशोऽपि मिथ्या

भूतः। अतो * विनाशविषयभ्रमः पुनस्तिष्ठतीति निश्शेषभ्रमनिवृत्तिर्नस्यात् । अथ द्वितीयां शङ्कां परिहरति । वासनेति । छिन्नमूलं * छिन्नवासनाख्यमूलं बालिशभाषितमिति । अकारणकार्योत्पत्तिप्रसङ्ग इत्यर्थः । यथकारणं तर्हि मुक्तिरपि ज्ञाननिरपेक्षा स्यात्

।

।

भेददर्शनं भवति

श्रवणादिभिर्विना वाक्यार्थज्ञानं स्यात् । अविद्यया विना

।

।

जगद्रुमश्च स्यात् अधिष्ठानेन विना अविद्याऽपि कार्यकरी स्यादिति भावः ननु तर्हि कथं सत्यपिबाधकज्ञाने चन्द्रद्वित्वानिवृत्तिरित्यत्राह । द्विचन्द्रेति । तुशब्दो विवक्षितार्थवैषम्यपरः । बाधकसन्निधावपि । तज्ज्ञानसन्निधा वपि । तिमिरादिदोषस्य पारमार्थ्याज्ज्ञानाबाध्यत्वादितिभावः । तत्पारमार्थ्य च * व्यावहारिकतयाऽपि परेणाभ्युपग न्तव्यम् । अन्यथा आप्तोपदेशानन्तरं रजुसर्पव्यवहारोच्छेदवत् दोषों मिथ्येति वचनानन्तरं दोषनिवृत्या चन्द्राद्वित्वा दिव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । अतो दोषस्य विद्यमानत्वाद्भेदभ्रमस्य समूलत्वम् ॥

अनेन बाधकसन्निधौ बाध्यसद्भावोऽकारण कार्योत्पत्तिश्चेति दूषणद्वयं दृष्टान्ते परिहृतं भवति । परमते तु

गूढार्थसंग्रहः

परिशीलिताः। अन्यत्र शब्दात् नियमेन एवमुत्पत्तेः दार्शनिकासम्मतत्वात् । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः’ इत्यादिश्रुति ८

स्त्वेतत्पक्षेमव साधयतीति वक्तुं शक्यते । एवमर्थकल्पनामन्तराऽपि स्वरसतः श्रुत्यर्थस्य उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । ‘ सत्य

।

।

पि वाक्यार्थज्ञानेति विवरणसिद्धान्ताभिप्रायेण । कदाचिदपीति प्रथमत एव वाक्यजन्यापरोक्षज्ञानाङ्कींकारमते प्रथ मतः अनिवृत्ता वासना निदिध्यासनानन्तरमपि नैव निवर्तत इत्येव वक्तव्यम् । निदिध्यासनानन्तरं निवर्तकतावच्छेक

।

पूर्वसिद्धरूपसम्पादनस्य विरहात् अधिष्ठानापाराक्ष्यस्यैव अध्यस्तनिवर्तकतावच्छेदकत्वात् ॥

पं.पा.विवरण अद्वैतसिद्धि लघुचन्द्रिकाह्युक्तिपर्यालोचनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

बाध्यत्वाभावेनाविनष्टत्वा न्मिथ्याज्ञानानु(नि) वृत्ति विरुद्धा |

प्रवलप्रमाण बाधितत्वेन

भयादिकार्यतु निवर्तते । श्रुतप्रकाशिका

।

दूषणद्वयं तिप्रत्येव । तर्ह्यातोपदेशादिवैयर्थ्यामित्यत्राह । प्रवलेति

।

वृत्ति: फलत्वेनोक्ता । आदिशब्दात्पलायनादि गृह्यते

• रसर्पभ्रान्तिमत्पुरुषापेक्षया भयादिकार्यनि

द्विचन्द्रज्ञाने च स्वस्यादुष्टकरणत्वधीनिवृत्तिरौपधादिप्रवृत्तिश्च

फळम् । एैन्द्रजालिकभ्रमादिषु भ्रमहेतोः प्राबल्याद्वस्तुतोभ्रमत्वेऽप्यसत्यविषयत्वनिश्चय प्रतिक्र्धस्स्यादिति तव्यावृत्त्यर्थः प्रचलप्रमाणशब्दः । निवर्ततइति । प्रतिभासे विद्यमानेऽपि विषयसत्यत्वाभावनिश्चयद्वारा भयादिनिव्वृत्तिहतुरातो पदेशादिरित्यर्थः। *यद्वा यथावदर्थस्वरूपापरोक्ष्यप्रवृत्तिद्वारा भयादिनिवृत्तिहेतुरित्यर्थः । तुशब्दश्शङ्काव्यावर्तकः ज्ञाना गूढार्थसंग्रहः मिथ्याज्ञानानु(नि)टोत्तरीवरुद्वेति । ज्ञानाबाध्यदोषःदृष्टान्ते दान्तिके तु ब्रह्मान्यसामान्यस्त्र ब्रह्मज्ञानबाध्यतया दोषस्थितिरेव न घटते । ‘तस्य तावदेव चिरं '

इति ज्ञानव्यतिरिक्तावथ्यन्तरकरणात् कञ्चित्कालं शरीरेन्द्रियाद्यवस्थान

कल्पनया तन्निमित्तकर्माबस्थानकल्पनात् ’ इति श्रुत्यर्थापत्तिमभिधाय तत्वज्ञानमेव स्वकारणेभ्यो जायमानं श्रुत्यवगताऽर ब्धकर्माबस्थानप्रतिबन्धात्तदपेक्षित द्वैतप्रतिभास निवर्तनपाटवशून्येतर कर्माविद्यारागादे निवर्तकंचोत्पद्यते । (पं. पा. वि.

१-१-४) इति विवरणसिद्धान्त स्थापनाय ’ यावत्प्रतिबन्धकसत्वं ज्ञानानिवर्त्यदोषस्यात्रापि सम्भवात् ’ (अ. सि.) इति मधु सूदनसरस्वत्युक्तिरपि प्रतिबन्धकत्वेनाभिप्रेतस्य प्रारब्धकर्मणः देहस्यवा

ब्रह्मान्यत्वेन पूर्वज्ञानेनैव निवृत्तेरावश्यकतया

प्रतिबन्धकत्वकल्पनस्यैव परमतेऽसम्भवादुपेक्षणीया । एतेन ’ यावन्नविमोक्ष्ये’ इत्यस्य यावदविद्याशापादानकदेह भ्रमा ८

दिना भोगस्य समाप्तिर्नेत्यर्थइति भावः । (ल. चन्द्रि. जी. मु. उ.) इति भावकल्पनमपि औत्प्रेक्षिकमेव ॥ 6

यावन्न विमोक्ष्य ’ इत्यत्र अथ सम्पत्स्ये ’ इत्युत्तरखाक्योक्तसत्सम्पत्तिप्रतिबन्धकमोक्ष एवाभिप्रेतः । ‘सति सम्पद्य ८

|

न विदुः ’ इति तत्रैव पूर्वं सुषुप्तौ सति सम्पत्तिरुक्ता

प्रजापतिविद्यायां ’ अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुम्पसपद्य

g

इति मुक्तौ वक्ष्यत । सम्पत्तिद्वयमपि जीवब्रह्मभेदमन्तरा न घटते । एवं च ’ अथ सम्पत्स्य’ इत्यत्र वक्ष्यमाणसम्पत्तेरेव

विवक्षिततया ‘यावन्नविमोक्ष्य’ इत्यत्र पूर्ववाक्ये तत्प्रतिबन्धकमोक्ष एवाभिप्रेत इति स्फुटं प्रतीयते । अत एव ‘ समये सर्वशक्तिमदज्ञाननाशः तज्जातीयेन अप्रतिरुद्धेन प्रत्ययेन । तथा च श्रुतिः ‘भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः’ (श्वे. १.अ.)

इति मधुसूदनसरस्वत्युपात्ता श्रुतिः न तदभिप्रेतार्थ बोधयितुमलमिति भावप्रकाशे निरूपितम् । आस्मन्नर्थे श्रुतयो नानु

।

कूला इत्यभिप्रेत्यैव ‘कथं हि एकस्य स्वहृदयप्रत्ययं ब्रह्मवेदन देहधारणं च अपरेण प्रतिक्षेतु शक्येत ’ (५.१.१५. सू.) इति भाष्ये ’ स्वैतरसर्व॑द्वैतविरोधिनी वृत्तिरन्त्या- प्राधभोगकालीनवृत्तस्तु अविद्यादिमात्रविरोधित्वं, न तु सर्वद्वैतविरोधि त्वमित्यप्यनुभवबलात् कल्प्यते । इदमेव च प्रारब्धभोगस्य देहादिपातप्रतिबन्धकत्वं इत्यादिशब्दैर्व्यवह्रियते नतु देहा ।

दिनाशे कर्मप्रतिबन्धकत्वं कल्यत ’ इति च लघुचन्द्रिकायां (अ.नि.निरू) उक्तम्

तत्र विप्रतिपन्नविषये तत्तन्मतस्था

नुभवोत्त्या विप्रतिपत्तिविषयैककोटिनिर्धारणं न संभवतीति सर्वदार्शनिकसंमतमिति व्यक्तं विदुषाम् ॥

आवृत्त्यधिकरणे श्रवणमनननिदिध्यासनानां दृष्टार्थत्वस्याभिधानात् तस्यैव विवरणादिषु अङ्गकाराच्च लोके अप शिमतविरोधिवासनायाः अल्पभावनया

निवृत्त्यदर्शनेन निदिध्यासनस्य विपरीतभावनानिवर्तकत्वं

संभवतीत्याह ।

तंत्वौपनिषदमिति श्रुतेः पराभिमत शाब्दापरोक्षपरत्वाभावसमर्थनम् श्रीभाष्यम्

अपिच भेदवासना निरसनद्वारेण जानोत्पत्तिमभ्युपगच्छतां कदाचिदपि ज्ञानोत्पत्तिर्न

सेत्स्यति भेदवासनाया अनादिकालोपचितत्वेनापरिमितत्वात् तद्विरोधि भावनायाश्चा

ल्पत्वादनया तन्निरसनानुपपत्तेः । अतो वाक्यार्थज्ञानादन्यदेव ध्यानोपासनादि शब्द वाच्यं ज्ञानं

श्रुतप्रकाशिकां

।

नुत्पत्तिपक्षस्य बह्वभिमतत्वात्सिंहावलोकितकेन तं दूषयति । अपिचेति । नायं सर्पों रज्जीरति * वहृष्टद्वाराहि भेदनिरास: । अदृष्टमुखेनचेद्भेदसत्यत्वप्रसङ्गात् अतो भूयस्या भेदवासनाया अल्पीयस्याऽद्वैतवासनया निरासोऽनुपपन्न इत्यर्थः ॥ नन्वटद्वारा निवर्त्य (पि) निवर्त्यस्य सत्यत्वं नानिष्टम् । ध्याननिवर्त्य सर्पवद्व्यवहारदशायां वासना *

।

यास्सत्यत्वाभ्युपगमात्

उत्पन्नेतु ज्ञाने तदुत्पत्तिस्थिति विनाशाश्च बाधितास्स्युरीत । नैवम् । ध्याननिवर्त्यसर्पस्या

नित्यत्वमेव * नकदाचिदीप बाध्यत्वं सिद्धमिति तद्वदेवादृष्टनिवर्त्यवासनाया अपि वास्तवसत्यत्वप्रसङ्गात्। नन्वै क्यभावनारूपं निधिध्यासनं प्रतिबन्धनिवर्तकं चेदुक्तदोषस्यात् । तत्तु न प्रतिबन्धनिवृत्त्यै । किंतु वाक्यार्थ ज्ञानोदयसहकारीति । नैवं- स्मृतिरूपस्य निदिध्यासनस्यानुभवसापेक्षतया तस्य वाक्यार्थज्ञानजनन सहकारित्वायोगात् । ।

ननु यद्यपि परोक्षानुभवस्य ध्यानमनुपकारकम् तथाऽपि निदिध्यासन सहकृतं वाक्य मपरोक्षधीहेतुस्स्यात् । नैवम् निदिध्यासन सहकृतत्वेऽपि शब्दत्वादेवापरोक्षधीहेतुत्वायोगात् * ज्योतिष्टोमवाक्यवत् ॥

एवं शास्त्रप्रत्यक्षविरोधा, त्तदविरोधनिर्वाहानुपपत्त्या च वाक्यार्थज्ञानमात्रस्य निवर्तकत्वासम्भवात्पारिशेष्याद्वा क्यार्थज्ञानादन्यदेव मुक्त्युपायज्ञानं विधित्सित मित्याह । अतइति । न केवलं पारिशेष्यं तदनुग्राह्याश्श्रुतयश्च सन्ती गूढार्थसंग्रह:

अपिचेत्यादिना वाक्यजन्यमपरोक्षज्ञानमेव अविद्यानिवर्तकमित्यत्र न किञ्चित्प्रमाणम् । ‘तं त्वौपनिषद् ’ इति तद्धि तप्रत्ययेन ब्रह्मावगतिहेतुत्वं शब्दस्य दर्शितमुपपन्नं भवति । अपरोक्षावगतेरेव सम्यगवगतित्वात् (अध्यासभाष्ये) इति विवरणोक्तिरप्यभिनिवेशमूलैव । औपनिषदमिति तद्धितप्रत्ययस्य प्रत्यक्षभिन्नोपनिषजन्य प्रमात्मकशाब्दबुद्धिविषयत्वं यत् सर्वसम्मतं तत्परतया, प्रत्यक्षपरत्वस्थापनासंभवात् । ‘ तं त्वौपनिषदं पुरुषं ’ इति (वृ) श्रुतिः । अत्र पुरुषशब्दः स

यत्पूर्वोस्मात् सर्वस्मात्सर्वान्पाप्मन औषत् ’ (बृ.५. अ) ’ स वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः ’ (बृ.६.अ) इति तत्रत्यनिरु

क्त्यनुसारेण सविशेषस्यैव उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वमावेदयति नतु निर्विशेषस्येत्यपि स्फुटम् । एवं ’ आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ (छा)’ तद्धास्य विजज्ञौ ’ [छा) इति श्रुतिद्वयमपि प्रमात्मकबुद्धिपरमेवेति न क्वापि श्रुतिः वाक्यजन्यज्ञानस्याविद्या. D

निवर्तकत्वं प्रतिपादयितुमलमिति विदुषांस्फुटमित्यनुक्तिश्रीभाष्ये ॥

अतइत्यादि अत: वाक्यजन्यज्ञानस्य निर्विशेषविषयकत्वे अपरोक्षरूपत्वे अविद्यानिवर्तकत्वे प्रमाणविरहात् दृष्टा ।

र्थत्वे लोकप्रसिद्ध दृष्टान्तानुराधेन दार्ष्टान्तिकोपपत्त्यसम्भवाच्चेत्यर्थः । ध्यानोपासनादिशब्दवाच्यं ज्ञानमिति उपासनस्य

ज्ञानत्वमेव नास्तीति समन्वयाधिकरण(शं.भा) व्याख्यान दूषितं वार्तिके ब्रह्मानन्दसरस्वतीगुरुभिः नारायणसरस्वतीभिः । लोके उपासनं ज्ञानमिति व्यवहरन्ति सर्व आगोपालपण्डितं जनाः । वेदेऽपि ’ यदुपास्ते य एवं विद्यात्, एवं जानी

।

यात् ’ इत्यविगानेन प्रयोगो दृश्यते न च तेषां भिन्नविषयत्वम् । ‘ ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत ’ इत्युपासनमुपक्र

ज्ञानोपासनयोर्भेदवादिमधुसूदनानुसारित्रह्मानन्दोक्तेः स्वगुरूक्तिविरोधः

६२

जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

वेदान्तवाक्यै विधित्सितं । तथाच श्रुतयः विज्ञाय प्रशां

कुर्वीत [३.३.६.अ.४.ना.२१.वा]

अनुविद्य विजानाति [छा.उ.८.प्र.१२.ख.६वा]

श्रुतप्रकाशिका

त्याह । तथाचेति |

विज्ञायेत्यादिवाक्यद्वये ज्ञानसामान्यशब्दः वाक्यद्वयोपादानंच उपसर्गभेदेऽपि विधिप्रत्ययान्तत्व गूढार्थसंग्रहः

म्य ’ पिता ह वै कामानां भवति य एवं वेद ’ इति विदिना उपसंहारदर्शनात् भिन्नविषयत्वासिद्धेः इत्यादिना तस्मादस

देतत् यत् उपासनाया न ज्ञानत्वमित्यादिना च । एतेन विद्युपास्यो: उपक्रमोपसंहारयोः यत्रसत्वं तत्र लक्षणा ज्ञानोपासन योर्भेदवादिभिर्मधुसूदनसरस्वतीभरङ्गीकृता अभिनिवेशमूला । उपासनस्य ज्ञानत्वं नास्तीति वदतो मधुसूदनस्य तात्पर्या नुसारेण ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः तत्र विवरणमपि स्वगुरूक्तिविरुद्धं कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतं इति च सिद्धम् । ‘ ज्ञानात्

कर्मबीजदाहस्य श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धत्वात् । तथाहिश्रुतिः ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ’ (मु.२.२.८) ‘स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष: ’ (छा. ७.२६.१.) इतिचैवभाद्या ’ इत्यत्र (३.३.३२.सू. ) शङ्कराचार्येरेव स्मृतेर्ज्ञानत्वं स्पष्टमुक्तम्। (

अपूर्वविधिस्यात् । ज्ञानोपासनयोरेकत्वेसति अप्राप्तत्वात् । ’ न स वेद ’ इति ज्ञानं प्रस्तुत्य, ‘आत्मेत्येवोपासीत ’ इत्य-.

भिधानात् । ‘वेद, उपासन शब्दयोरेकार्थता अवगम्यते’ इत्युपक्रम्य ‘मानसक्रियात्याच विज्ञानस्य’ यथा ‘यस्य हि देव

तायै हविर्गृहीतं स्यात् तां मनसा ध्यायेद्वषट्कारप्यन्’ इत्याद्या मानसी क्रिया विधीयते, तथा ‘आत्मत्येवोपासीत, ‘मन्त व्यो निदिध्यासितव्यः ’ इत्याद्या क्रियैव विधीयते ज्ञानात्मिका ’ इत्यत्र (वृ.३.४.७. शां. उ.भा) परै : भर्तृप्रपञ्चमतेऽपि उपा सनस्य ज्ञानत्वं स्फुटमुक्तम् । परैरपि यत्तूक्तं [शं] ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यादिवचनानां वाक्यार्थविज्ञानव्यतिरेकेण

किं तु नापूर्वविध्यर्थता, पक्षप्रातस्य नियमार्थतैव इत्युपक्रम्य तस्मात् प्राप्तविज्ञान

।

उपासनार्थत्वमिति । सत्यमेतत्

स्मृतिसंन्ताननियमविध्यर्थानि, ‘विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ’ इत्येवमादीनि वाक्यानि इत्युक्त्या प्रज्ञाशब्दार्थः स्मृतिरिति स्मृति स्पष्टमुक्तम् ।

अत्र आदिपदेन तन्मतोपन्यासे

‘सोऽन्वेष्टव्यः’ इत्येवमादीनां सङ्ग्रहः

।

सन्तानमितिच

अभूतमप्यनुभवमापद्यते, किं पुनर्भूतं’

प्रागुपात्तानां

‘श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः

"

एतेन उपासनस्य भ्रमत्वं प्रत्यूढम् | मण्डनमिश्रेणापि ‘भावनाविशेषाद्धि

इत्यत्र उपासनादिना साक्षात्कृतात्मतत्वस्यतु विरोधात् सन्नपि प्रपञ्चावभासः

नात्मसंस्पर्शी इत्यत्रच उपासनस्य तत्वविषयकत्वं स्फुटीकृतम् ॥

।

विधित्सितमिति

अविद्यानिवृत्तये वेदान्तवाक्यै विधित्सितमिति प्रथमवाक्यानुसारेण अत्रापि अविद्यानिवृ

त्तये इति शेषः। अयमर्थः ’ स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष: ’ (छा. ७. प्रपा) इति उदाहरिष्यमाण श्रुतौ स्फुटः । एतेन उपासनस्य तरतमभावानापन्नफलसाधनत्वं निर्णीतं भवति । ‘विज्ञाय प्रज्ञांकुर्वीतोत (वृ. ६.४.२१) सुरेश्वरा चार्यैः पदार्थ वाक्यार्थज्ञानादिविषयकतया अष्टधा व्यख्यानस्य करणेऽपि शङ्कराचार्यै: ‘प्रज्ञा-स्मृतिसन्ततिः ’ इत्यर्थस्य अभ्युपगमेन स्मृत्युपासनयोरविशेषेण ज्ञानत्वबोधकत्वं अस्याश्रुतेः इति तात्पर्येण प्रथमतउपादानं । ‘नानुध्यायाद्वहून्

शब्दान् ’ इत्युत्तरार्धे निषेधस्थले ध्याधातुप्रयोगेण प्रज्ञा - ध्यानमिति श्रुतौ विवक्षितमिति प्रतीयते । प्रशब्दः उक्तज्ञान गत विशेषाभिप्रायकः । ‘अनुविद्यविजानाति’ इति । परैरुपात्तायाः ‘सोऽन्वेष्टव्यः स विजिशासितव्यः’ इतिश्रुतेः

प्रजापतिविद्योपक्रमे (छा. ८. प्र. ७ ख ) । एतत्पूर्ववाक्यत्वेऽपि ‘अन्वेष्टव्य ’ इत्यत्र ज्ञान प्रतीतेरस्फुटतया ज्ञानार्थक पदवय

ध्याननॊपासनादेः ज्ञानविशेषत्वसमर्थनं उपासनाविषयस्यैवफलत्वच श्रीभाष्यम्

ओमित्येवात्मनं ध्यायथ [मु.२.मु.२. ख-६. वा] निचाय्य तं मृत्युमुखा त्प्रमुच्यते [कठ. १. अ. रे वल्ली.१५.वा] अत्मानमेव लोकमुपासीत [वृ.३.अ. ४. बा.१५. वा] आत्मावा अरे द्रष्टव्य श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः [इ.६.अ.५.बा.६ वा] सोऽन्वेष्टव्य स्सविजिज्ञासितव्यः (छा.८.प्र. ७.ख.१.वा) इत्येवमाद्याः

श्रुतप्रकशिका

।

तद्राहित्ययोश्चार्थभदोनास्तीति ज्ञापनार्थम् । ध्यायथ इति

विशेषशब्द: । निचाय्येति * ध्यानस्य प्रत्यक्षसमाना

कारता । ‘चायूदर्शने’ इति हि धातुः । उपासीत इत्यनेन ज्ञानस्योपासनशब्दवाच्यत्वं सिद्धम् । अन्वेष्टव्य ।

इति मननशिरस्कश्रवणोक्ति: मिति दर्शितम् ।

निदिध्यासितव्यः

विजिज्ञासितव्य इत्युपादानेन सन्नन्तत्वेपीष्यमाणज्ञानपरं वाक्य

सन्नन्तपदद्वयस्योपादानं सामान्यविशेषशब्दत्वात् ॥

इत्येवमाद्याइति । इतिशब्दउपात्तश्रुतिवाक्यस्वरूपमात्रपरः । एवंशब्द सन्नन्तत्व विधिप्रत्ययान्तत्व तद्राहित्या पसर्गभेदादिप्रकारपरः। उदाहृतवाक्येषु ज्ञानसामान्य वाचिपदानां विशेषाकाङ्क्षायां वाक्यार्थज्ञानस्वरूपोविशेषः पर्यव गूढार्थसंग्रहः घटितश्रुतिः अन्तिमा अत्र पूर्वमुपात्ता । अस्यास्श्रुतेः प्रजापतिविद्यान्तेऽपि सत्वेन तत्पूर्ववाक्ये ’ तं वा एतं देवा अत्मान

मुपासते तस्मात्तेषां सर्वे च लोका: आप्तास्सर्वेच कामाः’ इति उपासनफलमभिधाय तस्यैवफलस्य ’ स सर्वोश्च लोकाना

नोति सर्वांश्चकामान् यस्तमात्मानं अनुविद्य विजानाति’ इत्यत्रविज्ञानफलत्वोत्तया विज्ञानं उपासनमेवेति निश्चीयते । सर्वलोक कामावाप्तेः परविद्याफलत्वं उत्तरत्र निर्धारयिष्यते ॥

परविद्याप्रकरणस्थां ध्यानत्वेन ध्यानबोधिकां विधिप्रत्ययघटितां श्रुतिमुदाहरति । ओमित्यवात्मानं ध्यायथेति ।

(२.सु. २.३) ‘ तमेबैकं जानथात्मानं ’ इत्येतदुत्तरं एतत् श्रुतिसत्वेन श्रुतिद्वये आत्मानमिति एकविषयनिर्देशेन पूर्वश्रु

तौ जानथेति सामान्यशब्देन निर्दिष्टंज्ञानं ध्यायथेति विशेषशब्देन ज्ञानविशेषरूपं ध्यानमिति प्रतीयते । एतदुत्तरं

‘ स्वस्ति वः पाराय तमसः परस्तात् ’ इति ध्यानफलमुक्तम् । ’ तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः आनन्दरूपममृतं यद्विभाति’

(२.मुं.२.८)इत्यत्र ध्यानानन्तरकालिक समाधिमभिधाय ‘क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ इत्यत्र समाधिफल्म प्युक्तम् । अत्र कर्मक्षयसाधनत्वोक्त्या ज्ञानविशेषरूप ध्यानस्य प्रायश्चित्ततया विधिरिति द्योतितम् ॥

निचाय्य तं इत्यादि ’ मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथलब्ध्वा ’ ’ विद्यामेतां योगविधिंच कृत्स्नम् ’ (क.२.६.८)इति

उपनिषदुपसंहारे अभिधानेन निचाय्येत्यत्र समाधिर्विवञ्चितः । अत्मानमेव लोकमुपासीतेति (बृ.३.४.१५) अत्र लोकशब्दः लोक्यतइति योगमात्रविवक्षया दर्शनविषय फलपरः । — एतमेव प्रत्राजिनो लोकामेच्छन्तः प्रव्रजन्ति–येषां नोऽयमात्मा अयंलोकः ’ (बृ.६.४.२२) इत्यत्रात्मन इच्छाविषयत्वोत्या फलत्वमुक्तं भवति तत्पूर्व ‘तमेतं वेदानुवच ।

नेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन ’ इत्यादौ मन्नाजिधर्मस्यापि विबक्षायाः परेषामपि सम्मतत्वेन कर्माङ्गकज्ञानस्य उपासनात्मकस्य आत्मैवफलमिति उत्तरत्रप्रतीत्या ’ आत्मानमेव लोकमुपासति’ इत्यत्रापि फलाभिन्नं आत्मानमुपासतेत्ये

बाथ विवक्षितइति सिध्यति । एतेन उपासनाविषयस्यैव फलत्वं नतु कर्मवत् अतिरिक्तफलवत्वं इति व्यञ्जितम् । एतेन ‘ तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते एवभवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इत्यत्र उपासनाफलस्यापि अनित्यत्वं प्रतिपा

[जिज्ञासा १-१-१-१

एवकारस्य पूर्वप्रस्तुतार्थानुकर्षबोधकत्वे(शं)सम्मतिः श्रीभाष्यम्

अत्र निदिध्यासितव्यइत्यादिनैकार्थ्यात् अनुविद्यविजानाति विज्ञाय प्रज्ञांकुर्वीतत्येवमादिभिः श्रुतप्रकाशिका

सानभूमिस्स्यादिति शङ्कानिवृत्त्यर्थमाह । अत्रेति । अत्र

निदिध्यासितव्य इत्यादिनेति । * आदिशब्देन सन्ररहितज्ञानविशेषवाचिवाक्यान्तरं विवक्षितम्

।

न्वयः।

उपात्तेषु वाक्येषु इत्येवमादिभिर्ध्यानं विधीयत इत्य ऐका

र्थ्यच * सर्वशास्त्राप्रत्ययन्ययात् । * सह्यनुक्त/काङ्क्षितस्वीकारफल: * तत्र ‘छागोवामन्त्रवर्णात्’ इतिन्याया त्सामा न्यवाचिशब्दानां विशेषपर्यवसानम् ।

‘अनुविद्य विजानाति’ ‘विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यत्र केन पदेन वाक्या गूढार्थसंग्रहः

द्यत इति परेषां(पं.पा)आक्षेपस्य नावसरः । एतद्विशेष सूचनायैव ‘आत्मेत्येवोपासीत ’ (बृ.५.४.७) इत्युपक्रमश्रुतिं परित्यज्य अस्याश्रुतेरुपादानम् ॥ अत्र यद्यपि ‘ तमेव ‘धीरोविज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ’ (वृ.८.४.२१) इत्यत्र प्रत्ययप्रवाहविधानं प्रथममभ्युपेत्य तदपि

वा व्यर्थमेव प्राप्तार्थत्वात् इत्यनेन दृष्टार्थे विधिवैयर्थ्यमुक्त वा ’ तमेव ’ इत्यन्यनिवृत्तेश्श्रुतत्वात् निवृत्तौ तात्पर्य गभ्यते । पूर्वार्धे आकाशादिभ्यः परत्वेन आत्मतत्वं दर्शितम् । तथैव प्रज्ञाकरणप्रसङ्गे तन्निवृत्तये ‘तमेव’ इत्युच्यते । अन्यथा 6

न एवशब्दस्य फलं’ इत्यनेन पूर्वार्धोक्तधर्मविषयकत्वनिवृत्तिविधिः न प्रज्ञाकरणविधिः इति ब्रह्मसिद्धाबुक्तम् ॥

एवं ‘एतेन आत्मेत्येवोपासीत, आत्मानमेव लोकमुपासीत, इत्येवमादीनि विधिच्छायानि वाक्यानि व्याख्या

तानि

(पं.पा) इत्येतद्विवरणे सर्वत्रैवकारविशेषणश्रवणात् अहमिति स्वभावप्राप्तप्रत्ययावृत्यनुवादेन विषयविशेषः प्रतिपा

।

द्यतइत्यत्र सविशेषणवाक्यस्य अन्यनिवृत्तिरूपविशेषणपरत्वात् न विधिपरत्वमित्युक्तम् तथाऽपि तच्छन्दस्य पूर्वप्रक्रान्तधर्म प्रकारेणैव धर्मिबोधकतया स्वसमभिव्याहृतपदार्थोपस्थाप्यप्रकारव्यवच्छेदस्य ज्ञानाद्यर्थक धात्वाद्यर्थे एवकारेण बोधस्य कापि

।

अदर्शनेन एवकारव्युत्पत्तिविरहेण ‘तमेव धीरो विज्ञाय’ इत्यादौ एवमर्थकल्पनस्यासंभवात् अत एव पूर्व ’ एकमेवानुद्रष्टव्यं’ इत्यनमिधाय ‘एक धैवानुद्रष्टव्यं’ इति प्रकारवाचिप्रत्ययवीटतनिर्देश: प्रकारविषयकदर्शनबोधतात्पर्यकः सङ्ग

च्छते । एबकार: ‘यदेव साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म ’ इत्यत्रेव पूर्वप्रस्तुतार्थस्य उत्तरत्रानुकर्षणं दर्शयति । (३.३.६.शं.भा)

एतेन ‘आत्मेत्येवोपासीत’ इत्यत्र ’ यच्चाप्नोति यदादत्ते ’ इत्यादिस्मृतिमुदाहृत्य आत्मन् शब्दस्य सर्वान्त्यादिगुणवाचक त्वे ऐतरेयभाष्योक्तेऽपि (श) एवकारेण केवलात्मस्वरूपोक्त्या गुणोक्त्यसंभवात् । इति (ल. चं) ब्रह्मनिर्गुणत्वोपपत्तौ ब्रह्मान न्दोतिरपि निरवकाशा । दृष्टार्थत्वे अनुपपत्तेः भाष्य प्रागेवाभिधानेन औपनिषद परमपुरुषस्यैव ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म

रातिर्दातुःपरायणम् तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्यत्र कर्मविद्याफलप्रदायाः स्फुटमुक्त्या एवकारघटितवाक्येऽपि अपूर्वत्वादुपास नविधिः संभवत्येव । उक्तं च खण्डदेवेन (भा.दी. १०.७.१८) ‘यद्यपि चतुरवत्ती यजमानः तथापि पञ्चावत्तैव वपा कार्या’ इति वाक्यविचारे ‘पञ्चावदानवाक्ये एकप्रसरताभङ्गपरिहारार्थ पञ्चत्वविशिष्टावदानान्तरस्य प्राकृतकार्यापन्नस्य बपोद्देशेन विधानम् । अतिदेशप्रवृत्तेः पूर्वप्रवृत्त्यङ्गीकारेण वा प्राकृतावदानस्यैव पञ्चत्वावशिष्टस्य वपोहेशेन विधा

नम् ’ इति । एवं नवमे चतुर्थपादे द्वितयाधिकरणे ‘न चतुस्त्रिंशदिति ब्रूयात्, षड्विंशतिरित्येव ब्रूयात्’ इति वाक्यविचारे ‘यत्र तु न निषेधपूर्वकता तत्र अनुभवबला देवकारसंबद्धस्यापि विधाने न काचित्क्षतिः । यथा ‘अत्रह्येव

आवपान्त, इत्यादौ ’ इति । (भा.दी.) एवं ‘अत्रह्मेवाबपान्त ’ इति वाक्यविचारे ‘वस्तुतस्तु एवकारस्य अन्ययोगव्य

उपबृंहणानुगुण्येन अनुविद्यविजानातीत्यादिश्रुत्यर्थपरिष्करणम् श्रीभाष्यम्

वाक्यार्थज्ञानस्य ध्यानोपकारकत्वा दनुविद्य विज्ञायेत्यनूद्य प्रज्ञाकुर्वीत विजानातीति

श्रुतप्रकाशिका

केनवा ध्यानंविधीयत इत्यपेक्षायामाह | अनुविद्यविज्ञायेत्यनूद्येति । अनुवादः किमर्थ इत्यत्राह

।

।

र्थज्ञानमनूद्यते

।

ध्यानोपकारकत्वादिति

प्रज्ञांकुर्वीत | विजानाति । इति वाक्यद्वयोपादानस्य पूर्वोक्तमेवफलम् ॥

• एवं स्मृतिष्वपिसामान्यशब्दः सतिविशेषोपस्थापके तत्पर्यवसितोदृष्ट:

।

निषिद्धभक्षणं जैम्हामुत्कर्षे च वचोऽनृतम् रजस्वलामुखास्वाद सुरापानसमानि तु ॥ इत्यत्र निषिद्धसामान्यस्य भक्षणसामान्यं पातिव्यहेतुरवगतम् ।

छत्राकं विड्वराहंच लशुनं ग्रामकुक्कुटम् । पलाण्डुं गृञ्जनंचैव सत्याजग्ध्वा पविजः ॥ इत्यत्र निषिद्धविशेषस्य भक्षणविशेषः पातित्यहेतुर्दृष्टः,

अत्र पूर्वग्रन्थश्चरमग्रन्थार्थे पर्यवस्यति

।

भवतु सामान्य

गूढार्थसंग्रह: वच्छेदार्थकत्वेन श्रौतपरिसङ्ख्यारूपत्वे निषेधतुल्यतया ‘न तौ पशौ करोति ’ इतिवद्विकल्पापत्तेः नेयं श्रौतीपरिसंख्या आपतु यावन्न्यायेन सर्वत्र समागमः प्राप्यते तावत्पूर्वमेव गायत्र्याधारकत्वेन विधीयते । अप्राप्तविधिरेवायं परिसंख्या फलकः नतु श्रौती परिसंख्या ’ इति च । ( भाकौस्तुभे) सत्यमेववदेत् ’ इत्यादावपि नियमफलकत्वादेव नियमविधिः । ८

सर्वत्रअपूर्वीीवीधेरेवेति मीमांसकसिद्धान्तानुरोधेन प्रागुदाहृत[शं] उपनिषद्भाष्ये ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यादौ नियमवि

धित्वोक्तिः नियमफलकत्वादेवेति बोध्यम् । ‘ओमित्येवात्मानं, आत्मानमेव, आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः 3 इत्यत्र आत्मन् शब्दः सर्वाप्त्यादिगुणावारीष्टपरः । सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यइति । य आत्मा अपह्तपाप्मा’ इत्यादि C

‘ सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः’ इत्यन्त पूर्ववाक्योक्त सत्यसङ्कल्पत्वान्तधर्मविशिष्टपर: ’ सोऽन्वेष्टव्यः’ इत्यत्र तच्छब्दः । एत दुत्तरं ‘अनुविद्य विजानाति’ इत्युक्त्या अन्वेषणं वेदनमिति सिद्धम् ॥

वाक्यार्थज्ञानस्येति ‘अनुविद्य’ ‘विज्ञाय ’ इत्यत्र ज्ञानविशेषाप्रतीतावपि ‘श्रोतव्यः’ इत्यत्र ज्ञानविशेषप्रती

त्या तदैकार्थ्येन वाक्यार्थज्ञानमेव तत्रापि विवक्षितम् । वाक्यार्थज्ञानस्यानुभवरूपत्वेन स्मृतिहेतुतया ध्यानोपकारकत्वम् ।

श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इति श्रुतौ श्रवणस्य ध्यानोपकारकत्वं विवक्षितम् । ‘आगमेनानुमानन ध्याना भ्यासरसेन च । त्रिधा प्रकल्पयन्प्रज्ञां लभते योगमुत्तमम् ॥’ इति ‘ऋतंभरा तत्र प्रज्ञा ’ (यो.सू. १.४८) इत्येतद्भाष्यो दाहृतस्मृतिवचने ‘आत्मा वा अरे ’ इति श्रुत्युपवृहणे ध्यानस्य योगसाधनत्वोक्त्या श्रवणप्रति फलोपकार्यङ्गत्वस्य व्यव ।

C

च्छेदेन श्रवणस्याङ्गित्वासंभवात् । ‘अयं तु परमो धर्मो यद्योगेनात्मदर्शनम् ।’ (या.स्मृ.१.८) इत्यप्येतदुपबृंहणम् । अत्र योगः थ्यानयोगः । आत्मदर्शनं समाधिः । ‘ध्यानयोगेन संदृश्यः सूक्ष्म आत्मा आत्मनि स्थित: ’ (या.स्मृ.३.६४) तत्रैवोक्तेः । ‘आत्मा आत्मनिस्थितः’ इत्यनेन ’ तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः’ (श्वे.६.१२) इति श्रुत्यर्थ उक्तः । अनेन बचनद्वयेन ’ ध्याननिर्मथनाभ्यासाहेवं पश्यन्निगूढवत्’ (वे. १.१६ ) इति श्रुतिर्विवृता भवति । एवं ‘ततस्तु तं इत्युत्तरत्र

पश्यंति निष्कलं ध्यायमानः’ इति श्रुतिराप । ‘देवं पश्येत्’ इत्यत्र दर्शनं ‘तमऋतुं पश्यति वीतशोकः धातुःप्रसादात् '

(श्वे.३.२०) ‘तगूँह देवमात्मबुद्धिप्रसादं (प्रकाश) १ (६.१८) ‘देवप्रसादाच ब्रह्म ह श्वेताश्वतरोऽथ विद्वान्’ (६.२१) 9

असंप्रज्ञातसमाधौ वृत्तिःपेरपामप्यभिमतेति निरूपणन्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

यस्य देवे परा भक्तिः–तस्यैते कथिताह्यर्थाः प्रकाशन्ते’ (६,२३) इत्याद्युत्तरश्रुत्यनुसारेण देवप्रसादमूलकम् धातुःप्रसादा. दित्यत्रापि धाता देवः विवक्षितः, उत्तरवाक्यानुसारात् । अन्तर्वामित्वस्य भगवतः जीवात्मबोधनार्थतायाः श्रुतिस्मृतिसि ।

(

द्धत्वाच्च । एतेन ‘ज्ञानप्रसादेनविशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति ’ [मु] इत्यत्र ‘तमुँह देवमात्मबुद्धिप्रसादं ’ इत्यत्रोक्तः

भगवानेव ज्ञानप्रसादशब्दार्थः । ’ महान्प्रभुर्वै पुरुषः सत्वस्यैष प्रवर्तकः ’ (श्वे. ३.६ १२) इत्युत्तेन तेनैव विशुद्धसत्वता । निष्कलं ध्यायमानः ततः ज्ञानप्रसादात् तं पश्यति इतियोजनया दर्शनमपि अदृष्टद्वारकमेव विवक्षितम् । एतेन अत्र

श्रवणवाचिपदाध्याहार इति (अ.सि) मधुसूदनसरस्वत्युक्ति: ‘तत इत्यस्यैव श्रवणादित्यर्थ’ इति ब्रह्मानन्द सरस्वती कल्प नाच (.ल.च) निरवकाशा । एवं मनुनाऽपि ’ ध्यानयोगेन संपश्येत्”[म.स्मृ.६.७३] इत्यनन्तरं ‘सम्यग्दर्शनसंप न्नः कर्मभि र्न निबध्यते ।

दर्शनेन विहीनस्तु संसारं प्रतिपद्यते । [म.स्मृ६, ७४] इति श्रुतिद्वयमुपबृंहितम् ॥

‘योगमुत्तमं ’ इत्यत्र असंप्रज्ञातसमाधिर्विवक्षितः ।

ध्यानानन्तरंसमावेः वचनद्वये विवक्षितत्वेन ’ द्रष्टव्यश्श्रोत

व्यः’ इति समंभिव्याहारमात्रेण श्रवणेन दर्शनं वाक्यजन्यापरोक्षरूपं इति विवरणसिद्धान्तस्यासम्भवात् । अतएव व्याना नन्तरकालिक मानसापरोक्षज्ञानमेव मण्डनमिश्रानुयायिना वचस्पतिना अङ्गीकृतम् । ‘विद्यामेतां योगधिंच कृत्स्नम् -

ब्रह्मप्राप्तः (क.२.६.१८) इत्यत्र योगस्य मुक्ति हेतुत्वं प्रतीयते ‘द्वे विद्ये वेदितव्ये ’ (वि.पु.६.५.६५) इंत्युपक्रम्य ’ यद दृश्यं - तध्येयं मोक्षकाङ्क्षिभिः’ (६.५.६८) इत्यत्र परविद्यां प्रस्तुय 1

ओमित्येवात्मनंध्यायथ ’ इति श्रुत्यर्थ अभिधाय

क्लेशानांच क्षयकरं योगादन्यन्नविद्यते इत्युक्त्वा उत्तरत्र (वि. पु. ६.७.३१) योगशब्दार्थ उपक्रम्य ध्यानाङ्गषट्कं (वि.पु

६.७.९२) समाधिपर्यन्त पदार्थस्वरूपादिकंच निरूप्य ’ विज्ञानप्रापकं ’ (६.७.९३) इत्यत्र समाधिरूपज्ञानस्य योग रूपस्य मुक्तिप्रदत्वंच उक्त्वा यद्विमुक्तिप्रदो योगः (६.७.१०१) इत्यत्र योगस्यमुक्तिप्रदत्वं उपसंहृतम् । अतएव समाध्य

भावाच्च (ब्र.सू २.३.३९) इति सूत्रे योऽप्यय औपनिषदात्मप्रतिपत्तिप्रयोजनः समाधिरुपदिष्टोवेदान्तेषु आत्मावा अरे द्रष्टव्यः [वृ] सोऽन्वेष्टव्य [छा] ओमित्येवात्मानं व्यायथ ’ [मु] इत्येवं लक्षण: [शं. भा] इत्येतद्भाष्यविवणे ’ निदिथ्य।सि ४

तब्यः इति ध्यानोपदेशः द्रष्टव्यः इति समाधरुपदेश: [भाम] इति वाचस्पतिनोक्तं संगच्छते । योगसूत्रव्याख्यातृभिः

योगाङ्गसमाथ्यनन्तरं संप्रज्ञातासंप्रज्ञातयोरुभयोरपि समाथ्योर्निपत्तेः अङ्गित्वस्य चाङ्गीकारेऽपि सदानन्दयतिना संप्रज्ञातस्य अङ्गत्वं असंप्रज्ञातस्याङ्गित्वंच अङ्गीकृतं । असंप्रज्ञाते चित्तस्य वृत्तिविरहेण संस्कारशेषित्वस्य योगव्याख्यातृ सम्मत त्वेऽपि शङ्कराचार्यैः ‘ निर्विकल्पसमाधि य वृत्तिर्नैश्चल्यलक्षणा । तमेव योगामित्याहुः योगशास्त्रार्थकोविदाः ॥ (स.वे.सि

सा.सं.९०९) अष्टावङ्गानियोगस्य (९१०) ‘अस्मिन्समाचौकुस्ते प्रयास यस्तस्यनैवास्ति पुनर्विकल्पः । सर्वात्मभा बोप्यमुनैवतिध्येत् सर्वात्मभावः खलु केबलत्वम् [९०४] सर्वात्मभावो विदुषो ब्रह्मविद्याफलंविदुः । [९०५] इत्युक्त्वा असंप्रज्ञातसमाधौ वृत्तिरपि सदानन्दप्रभृतिभिः अङ्गीकृता । एवंन्च निदिध्यासितव्यः इत्यत्र ध्यानस्य दर्शनार्थत्वमेव

युक्तं नतु श्रवणस्य दर्शनार्थत्वम् । समाधौ वाक्यस्य उपयोगविरहेण समाधेः वाक्यजन्यापरोक्षरूपतायाः साधयितुमश क्यत्वात् ।

अत्र वाक्यार्थज्ञानस्य ध्यानोपकारकत्वेनेत्यनेन उपकार्येण उपकारकस्य आक्षेपतः प्राप्तिसम्भवेन नवीनै निंदि

थ्यासनंविध्यङ्गीकारेण ततएव विचारस्यासध्या विचारस्य मननविधिमूलकत्वोक्तिः | विवरणमतेऽपि कार्येण कारणाक्षेपस म्भवात् ब्रह्मावगतिरूपकार्येणैव उत्तरऋतु विधिप्रयुक्त वर्मविचारवत् ब्रह्मविचारसिध्या श्रवणविधेरेव अनावश्यकतया तेन

विचाराक्षेपोक्तिश्च निरवकाशतिबोधितम् ।

एवं वाक्यार्थज्ञानस्य

ध्यानोपकारकत्वं

मूलप्रमाण दायेण ध्यानस्य

प्रमात्मकत्वसंपादकतयाऽन्यत्र विवक्षितम् । एतच्च श्रवणमननयोरविधेयत्वेऽपि व्यानस्य श्रवणमननानन्तरकालिकत्वप्रतीति

जिज्ञसा १-१-१]

ज्ञानस्याविधेयत्वेन तत्साधनविधिरिति पं.पा. वार्तिक पर्यालोचनं ध्यानविधेस्साफल्यंच श्रीभाष्यम् ध्यानं विधीयते ।

गूढार्थसंग्रहः

मात्रेणापि सम्भवति । एतेन यद्यपि कार्येण कारणाक्षेपःसंभवति तथापि तस्य वैधत्वसिध्यर्थेविधिमूलत्वस्य अवश्यं वक्तव्य त्यात् [अ.सि] एतद्विवरणे ननु वैधत्वासिद्धेः किं फलं इतिवेत् शीघ्रकर्तव्यतादिज्ञाने प्रामाण्यस्य निश्चयादिना शीघ्रंविचारे प्रवृत्यादिकमेव (ल.चं) इत्युक्तिराप निरवकाशा ॥

ध्यानस्य दर्शनार्थत्वस्य प्रामाणिकतया ध्यानानन्तरकालिकश्रवणाभ्युपगमस्याप्रामाणिकतया ‘तध्येयं मोक्षका सिभिः’ (वि.पु.६.५.६८.) इत्यायुक्तदिशा तस्यैव समाधिपर्यवसितस्य मुक्तयतया परमप्रयोजनमन्तरा विचारे कस्य चिदपि प्रवृत्तिविरहेण धर्मविचारस्य उत्तरक्रतुविधिप्रयुक्तत्वाङ्गीकारवत् व्याने विचाराक्षेपाङ्गीकारस्यैव उक्तं च ’ विचारविध्यभावेऽपि

युक्तत्वात् ।

विज्ञानार्थतया विधीयमानं

गुरूपसदनं दृष्टद्वारसंभवेऽदृष्टकल्पनाऽयोगात् गुरुमुखाधीन

वेदान्तार्वचारद्वारा विज्ञानार्थ पर्यवस्थतीति । अत एव

स्वप्रयत्नसाध्य विचारव्यावृत्तिः । अध्ययनविध्यभावे तु

उपगमनं

विधीयमानं अक्षरावाप्त्यर्थत्वेनाविधायमानत्वाञ्च न तदर्थ गुरुमुखोच्चारणानूच्चारणं अध्ययनं

द्वारीकरोतीति

लिखितपाठादिव्यावृत्त्यसिद्धेः सफलः अध्ययने नियमविधिः इति । (सि. ले.सं) एवं सन्निधानादेव वेदान्तनियमस्य लब्ध त्वेन विधिविषयत्वायोगादिति च अप्पय्यदीक्षितैः । अत्र सन्निधानादेवेति अधीतसाङ्गस्वाध्यायस्य वेदान्तैरापातप्रति पन्नब्रह्मात्मजिज्ञासोः जिज्ञासानिवर्तकनिर्णयाय कर्तव्यत्वेन विचारे प्राप्ते सति विचारविषयमन्वेषमाणस्य वेदान्तानां बुद्धि

।

स्थत्वाद्वेदान्ता एव मया विचारणीया इंति बुद्धिरुत्पद्यते तथा च विधिं विनैव वेदान्तविचारनियमस्य लब्धत्वेन तन्नि यमन व्यर्थं इत्यर्थः— अक्षरावाप्तिफलकोऽध्ययनविधिरिति सिद्धान्तेऽपि येषां वाक्यानामध्ययनावाप्तानां अर्थज्ञान

द्वारा पुरुषार्थीपयोगस्तभवति तेषां वाक्यानामर्थज्ञान अध्ययनलव्धैर्वाक्यैरेवोत्पादितं फलवत् ; नतदतिरिक्तभाषाप्रबन्धा दिजनितं, इतिरीत्या अध्ययनविधिफलाक्षरावाप्तेः पुरुषार्थपर्यवसानकल्पनात् न भाषाप्रबन्धादिप्रसक्तिरित्यर्थः इतिच अच्युतकृष्णानन्दतीर्थाः: व्याचख्युः । एतेन ’ ताद्वज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्’ इति ज्ञानस्य साध्यताविगमात् गुरू पसदनविधानाच्च तत्साधनश्रवणादिविधिःकल्प्यते इति ( पं. पा) उक्तिः । सर्वमानप्रसक्तौच संर्वमानफलाश्रयात् । श्रोत व्य इत्यतःप्राह वेदान्तावरुरुत्सया ॥ (बृ. ४.४.२१२) दर्शनस्याविधेयत्वात् तदुपायो विधीयते । वेदान्तश्रवणंयत्नात् उपायस्तर्क एव च ॥ (वृ.अ- ४. वा ४. वार्तिक २१३.) इति सुरेश्वराचार्योक्तिपि निरवकाशा ।

ध्यानं विधीयत इति ’ निदिध्यासितव्यः’ इत्यनन्तरं ‘मैत्रेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वे विदितं ’ (बृ. ४.४.५.) इत्यत्र निदिध्यासनं ज्ञानरूपंमिति स्फुटम् । ध्यानस्य सर्ववेदनहेतुत्वं ‘येनेदं सर्व विजा

नाति तं केन विजानीयात्’ इत्युत्तरवाक्यानुसारेण परमात्मसङ्कल्पद्वारकमिति प्रतीत्या अदृष्टद्वारा सफलोऽयं विधिः ।

’ प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यत्र स्मृतिसन्ततिविवक्षायाः परेषामपि संमततया ‘विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यस्य एकवाक्यता यथा

तद्वत् ’ आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः - निदिध्यासितव्यः’ इत्यस्याप्येकवाक्यत्वं स्वरसतः प्रतीतं न परित्यागमर्हति । ‘विद्या

मेतां योगविधिं च कृत्स्नं’ [क] ‘ओमित्येवात्मानं व्यायथ ’ इत्यादिश्रुत्यन्तरैकार्थ्येन योगसूत्र-मनु-याज्ञवल्क्योपबृंहणानु रोधेन च ‘तत्कारणं सांख्ययोगाधिगम्यं ’ (रा.पाठः) अभिपन्नः (अ.पाठः.श्वे. ६.) इति श्रुतौ सांख्यशब्दे वाक्यार्थज्ञानं

योगशब्दे ध्यानं च विवक्षितमिति निश्चयसंभवेन अधिकरिद्वयाप्रतीत्या च एकस्यैवाधिकारिणः एकवाक्येन ध्यान

श्रवणस्याविधेयत्वस्थापनं तत्र परेषामभिमतिश्च

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

श्रोतव्यइतिचानुवाद:- स्वाध्यायस्यार्थपरत्वेनाधीतवेदः पुरुषः प्रयोजनवदर्थावबोधित्व

दर्शनातनिर्णयाय स्वयमेव श्रवणे प्रवर्तत इति श्रवणस्य प्राप्तत्वात् । श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वात् श्रुतप्रकाशिका

।

शब्दो विशेष पर्यवसायी । अत्रतु ज्ञानसामान्यवाचि शब्दः श्रोतव्य इति श्रवणरूपज्ञानविशेषे पर्यवस्यत्वित्यत्राह । श्रोतव्यइतिचेति । चश्शङ्कानिवृत्तौ समुच्चयेवा | विज्ञायानुविद्येतिवदयंचानुवाद इत्यर्थः । तत्संक्षेपेणोपपादयति । स्वाध्यायस्येति । आपातप्रतीत्या स्वतःप्राति श्रवणस्य स्यात् मननस्य तादृशहेत्वभावात्तत्र पर्यवसानमस्तित्यत्राह ।

श्रवणप्रतिष्ठार्थत्वादिति । चः पूर्ववत् ॥

गूढार्थसंग्रहः

विधिरित्येव युक्तमिति प्रतीयते । गौणाधिकारिविपये मनन ध्यान चैत्यभ्युपगमे अस्याश्रुतेः मुख्याधिकारिविषयत्वमेव ।

न स्यात् । अधिकारिद्वयपरत्वे एकवाक्यत्वभङ्गश्च स्यात्

श्रवणाधिकारिद्वैविध्ये ध्यानमन्तरा दर्शननिष्पत्तौ च न

किंचित्प्रमाणमास्त । ‘ शान्तः -समाहितो भूत्वा आत्मन्येवात्मानं पश्येत् ’ इत्यत्र समाहितशब्दार्थसमाधेरेव विधेयतयां

समाधेश्च ध्यानमन्तरा अयोगेन तत्रापि परसंमतमुख्याधिकारिविवक्षाया असंभवादिति भावः ॥

श्रोतव्य इतिच अनुवादइत्यादि पृथक् तव्यप्रत्ययस्स बाधकस्य सद्भावात् कथमंत्रैकवाक्यत्वं इत्यत्राह ‘श्रोतव्य

इतिच अनुवाद ’ इति । ‘ श्रोतव्य’ इत्यादिवाक्यचत् ’ परीक्ष्यलोकान् ’ इत्यादेरपि विचारविधिपरतायाः प्रथ॑मसूत्रविष यतायाश्च परेषामपि सम्मततया ’ परीक्ष्यलोकान्’ इत्यादिः प्रथमसूत्रविषय इति वे सारे इयं श्रुतिस्सम्यग्बिवृता । अत्र गुरूपसदनविधिना विचारविध्यभावेऽपि साङ्गसशिरस्कवेदाभ्यासनिष्टस्य प्रागुक्तापातप्रतीतिमतः वेदान्तबिचारमूलकज्ञा नमेव ‘तद्विज्ञानार्थे’ इत्यत्र वि इत्युपसर्गलभ्यविशेषविशिष्टज्ञानं विवक्षितमिति निर्णयस्सम्भवति । तत्र ब्रह्मविद्या, अथ

परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यत्रोक्तविद्यैवेति जानाति । अतः ‘परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादिवत् प्रथमसूत्रविषयत्वेन

परसंमतायां ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः’ इत्यादिश्रुतौ श्रोतव्य इत्यत्र ‘स्वाध्यायोऽध्येतप्वः’ इत्यत्र नियमविधिबत् नियम

बिधेरनङ्कीकारेऽपि न कोऽपि दोष इति श्रोतव्य इत्यत्र तथ्यप्रत्ययः ’ अर्हे कृत्यतृचश्च ’ इति अर्थिक इति श्रवणस्य तद्ब्रह्मेति (तै) श्रुतिरेव ब्रह्मजिज्ञासासूत्रस्य मुख्याविषयः श्रोतव्यः इत्यादि अनुवाद्यत्वमेवेत्याशयः । ‘तद्विजिशासव, तहोति’ गौणविषयः इति प्रतिपादयद्भिः बालकृष्णानन्दसरस्वतीभिः : तित्तिरिशिरोगतनियोगगिरि लोटः प्राप्तसमयोऽर्थ इति

नो विधिरितीह । लोकमिति बोधितविचार करणत्वात् केबलसनैव रचितंभवतिसूत्रम् ॥ ’ (शा.मी.भा.वा.६९) इति श्रुति

सूत्रयोः सनः विचारस्य रागप्रातत्व बोधनार्थत्वमेवाङ्गीकृतम् ॥

यद्यपि उत्तरत्रानेकपञ्चानुपन्यस्य शंभाप्यसंमंत पञ्चद्वयं स्थापयद्भिस्तैरेव प्रथमोक्तपञ्चवत् विचारविधिपक्षोऽपि तित्तिरिवचस्वरसतो ननु विचारं लक्षयति सन्सहितो धातुरितिपक्षे । आवृतिनिबर्तकविलक्षणविद्याकारणतया अवि दित एष विधियोगः ॥ (शा.मी.भा.वा. ३३८.) इत्यत्रोक्तः ; तथाऽपि तद्विवरण तैरेव ’ यद्यपि विचारा ज्ञानहेतुत्वेन ८

लोकप्रमाणप्राप्तः न विधेयः ; तथाऽपि अविद्यानिबर्तकतावच्छेदकधर्मबद्रिलक्षणविद्याकारणत्वेन लोकप्रमाणनाविदित

त्वात् कृतिसाध्यत्वाज्ञातज्ञाप्यत्वथोः सत्वाद्विधियोग्य एव ’ । इत्युक्त्या प्रागुदाहृतदीक्षितायुक्तादशा ‘तद्विज्ञानार्थं स गुरु

मेवाभिगच्छेत्’ इत्याद्युपनिषद्वाक्यैरेव निर्णयस्य पुरुषार्थपर्यवसायिनः सिद्धेस्संभवेन उक्तदिशाऽपि विचारविधेरयो

निदिध्यासितव्यइत्यत्र ध्यानविवक्षायां शं. सू. भा. सम्मति: पं.पा. उक्तेरनवकाशश्च श्रीभाष्यम्

मननस्य मन्तव्य इति चानुवादः । तस्माध्यानमेव विधीयते ॥ श्रुतप्रकाशिका

तस्मा॰यानमेवेति । नतु वाक्यार्थज्ञानमित्यर्थः । ननु – श्रोतव्य इति पुस्तकनिरीक्षणादिव्यावृत्त्यर्थो विधिः किं नस्यात् ? नैवम् –वेदान्तवाक्यानामपि पुस्तकनिरीक्षणादि व्युदासत्याध्ययनविधिसिद्धत्वात् ब्रहामीमांसाया बिलेखन .3

पठनादेरप्रतिषिद्धत्वात् । * गुरूपसत्ती श्रवण शब्दस्य मुख्यार्थत्वाभावात् * तस्याश्च अत्राविहितत्वेऽपि ‘गुरुमेवाभिग च्छेत्’ इति वाक्यान्तरसिद्धत्वाच्च । ननु -* न्यायोपेतवाक्यमात्रानवगम्यकेवलोपदेशगम्यार्थ विशेषश्रवणं श्रोतव्य इति ।

विधेयमितिचेन्न मननपूर्वभावितयाऽस्य श्रवणस्य न्यायानुगृहीत वाक्यजन्यज्ञानरूपत्वावगमाच्छन्दस्वारस्याच्च नच मन्तव्य इत्यालम्बनसंशीलनरूपमननविधिरिति वाच्यम् । श्रवणशब्दस्य न्यायोपेतवाक्यजन्यज्ञानइव मन्तव्यशब्दस्य तत्प्रतिष्ठापने

प्रासद्धेिप्राचुर्यात्तस्यचापवादाभावात् । उभयोरप्राप्तार्थद्वयाविधायित्वे वाक्यभेद प्रसङ्गात् । *सतिगत्यन्तरे विशिष्टविधाना श्रयणस्यान्याय्यत्वाच ॥

विधिहि पदावगतेष्वर्थेष्वेकत्रोपक्षीणशक्तिलघवाय तदितरपुस्खतोनुवादमपेक्षमाणः प्रापकाभावाद्विशिष्ट तात्पर्य

भजते । अत्रत्वनुवादसम्भवान्नविशिष्टविषयत्वकल्पनं युक्तम् तस्मादनुवादः । अनेन श्रवणशब्दस्य यादवमि श्रोक्तनिर्वाहो निरस्तः । अत्र द्रष्टव्यशब्दउपायोपैयदशासाधारणत्यादुपरिनियामकरकुटार्थवाक्यान्तरेण सह * व्याख्य स्यते । ननु न साधारणत्वं द्रष्टव्य इति तव्यता दर्शनस्य विधेयत्वप्रतीते: फलस्यचाविधेयत्वात् । उच्यते निधिध्यासनवद्दर्शनस्यच विधाने वाक्यभेदप्रसङ्गात् । निश्चितानुवादश्रवणमननसाहचर्याच्च विधित्वनिश्चयप्रतिबन्धा दुपायस्य दर्शनरूपत्वविषयप्रमाणादर्शने विशिष्टविधित्वाश्रयगायोगात् । ‘मनसैतान् कामान् पश्यन् रमते यते ब्रह्मलोके परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते’ इत्यादिभिः फलदशायां दर्शनस्य प्रामाणिकत्वाच्च श्रोतव्यइतिवत् तव्यदर्थमनादृत्य फलसमर्पकत्वं द्रष्टव्य शब्दस्य शङ्कितुं युक्तमित्यतउपरिष्टाद्व्याख्येयत्वम् ॥ *

गूढार्थसङ्ग्रहः

एवेति दीक्षितादिभिरेव निश्चितं भवति । ’ इष्यमाणं ज्ञानमिह विधीयते इति स्वोक्तिः, ‘मीमांसापूर्वभागस्य ’ इत्या "

दितदुत्तरवाक्ये ‘पूर्ववृत्तात्कर्मज्ञानादनन्तरं तत एव हेतोर्ब्रा ज्ञातव्यमित्युक्तं भवति’ इत्यनेन विशदीकृता । अत्र अधिकरणसिद्धान्त युक्तिप्रदर्शनेन ’ अथ ब्रह्मजिज्ञासा’ इति सिद्धान्तार्थप्रतिपत्तेः पूर्वपक्षयुक्त्या प्रतिबन्धे तन्निरसनेन तत्प्रतिपत्तिसंपादनम् प्रथमसूत्रेण क्रियत इति ’ अधीतवेदः पुरुषः स्वयमेव प्रवर्तते ’ इति पूर्वे ’ स्वयमेव श्रवणे प्रवर्तते '

इत्यत्रच विचारे रागतःप्रवृत्तः सत्वेऽपि प्रतिबन्धकनिरासिज्ञानतात्पर्येण अध्याहृतकर्तव्यपदार्थस्य इष्यमाणज्ञाने अन्वयो न

विरुध्यत इति श्रीभाष्यकृत्तात्पर्य स्फुटं निर्मन्सराणां विदुषाम् ॥

तस्माध्यानमेव विधीयते इति । ‘निदिध्यासितव्य : ’ इत्यत्र प्रागुदाहृतापबृंहणानुसारात्परविद्या प्रस्तुत्य तस्य ध्या

नरूपत्वं समाधिपर्यवसितत्वं योगस्यमुक्तिहेतुत्वंच(वि.पु.६. अं) पराशरेण निर्धारितमित्यत: कठ श्वेताश्वतरश्रुतिषु योगस्य मुक्ति

हेतुत्वमभिप्रेतमिति निर्णयसम्भवात् ’ समाध्यभावाच्चेति (शं. सू. ) भाष्ये प्रागुदाहृतवचनेषु (सा.वे.सि.सा.सं) च निदिध्द्या सितव्यः इत्यत्र ध्यानविवक्षायाः परेषामपि सम्मतत्वाच्च । ध्यानमेव इत्यत्र एवकोरण योगाङ्गव्यतिरिक्तार्थव्यवच्छेदः । ‘निदिध्यासनं मनोहतवाक्यार्थविषये स्थिरीभावः, विधेयस्योपासनस्यनिष्फलत्वात् ’ (पं. पा) इत्युक्तिरनवकाशा ।

७०

ध्यानविधेरदृष्टद्वारा मुक्तिफलकत्वं परोक्तावृत्यधिकरण सूत्रार्थसमालोचनंच

[जिज्ञसा १-१-१

श्रीभाष्यम्

वक्ष्यतिच आवृत्ति रसकृदुपदेशादिति [शरीर. ४. अ.१.पा.१.सु.] तदिदमवर्गीपायतया विधित्सितं वेदन मुपासन मित्यवगम्यते विद्युपास्यो र्व्यतिकरेणोपक्रमोपसंहारदर्शनात् श्रुतप्रकाशिका

।

।

अथोपासनस्य विधित्सितत्बद्रदिने सूत्रकारोक्तिं दर्शयति । वक्ष्यतिचेति । तादृशसूत्रासम्भवव्युदासाय सूत्रमुपादत्ते । आवृत्तिरिति उपासानशब्दाश्रवणात्सूत्रस्य तत्परत्वमस्फुटमिति तस्त्रार्थमाह । तदिमिति । * आवृत्ति द्वयत्रयव्यावृत्त्यर्थं असलीदतिसौत्रं पदम् । कस्यावृत्तिरित्यपेक्षायामाह । तदिदं बेदनमिति । तदिदं तृतीयाध्याया वसाने । ‘ एवं मुक्तिफलीनयमस्तवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः’ इतिप्रस्तुतं मोक्षफलं ज्ञानमित्यर्थः । यद्वा प्रशां कुर्वीते त्यादिसामान्यशब्दोक्तं वेदनमसदावृत्तिरूपमुपासनमित्यर्थः । इत्यवगम्यते इत्यन्तेनावृत्तिरसकृादीतिसूत्रांशो व्याख्यातः । उपदेशादितिपदं ब्याचष्टे । विद्युपास्योरिति ॥ गूढार्थसंग्रहः

‘येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्यो, यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहि ’ इति प्रश्नस्य प्रतिवचने ‘आत्मा वा अरे ।

द्रष्टव्यः’ इति श्रुतिः । तत्र ‘न वा अरे पत्युः कामाय ’ इत्यादिना पत्यादिकं निषिध्य आत्मनोऽत्र ध्यातव्यत्वमुच्यते तेन ध्यातव्यस्यामनएव अमृतत्वहेतुत्वं प्रतिपिपादयिषितमिति प्रतीयते । अन्ते ’ येनेदं सर्व विजानाति तं केन वि जानीयात् ’ इत्यत्र सर्वज्ञानहेतुत्वमपि चक्ष्यते । तेन . निदिध्यासितव्य इत्यनन्तरं ‘मैनेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन श्रव

णेन मल्या विज्ञानेनेदं सबै विदितं ’ (४.४.५बु.) इत्यत्रोक्तं ध्यानस्त्र सर्ववेदनहेतुत्वं परसङ्कल्पद्वारकमिति निर्णयसंभवेन परमात्मनः मुक्तिहेतुत्वमत्र विवक्षितमिति वाक्यान्वयाधिकरण श्रीभाष्ये वक्ष्यते । अतश्च निदिध्यासितव्य इत्यत्र अद द्वारा मुक्तिफलको ध्यानावधिविवक्षित इति बोध्यम् ॥

अपवर्गोपायतयाविधित्तिमिति

|

।

सूत्रकृतः इत्यमेव श्रुत्यर्थोऽभिप्रेतत्याशवेनाह वक्ष्यतिचेति

आवृत्ति

सम्बन्धिनं: सूत्रे अनिर्देशेन ‘ एवं मुक्तिफलानियमः’ इति पूर्वसूत्रान्मुक्तिफलशब्दस्यानुषस आवश्यकः । तत्र मुक्तिफ

।

।

लेल्यत्र ‘विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात् ’ इत्यत्रेव बहुव्रीहिर्विवक्षितः । ‘नानाशब्दादिभेदात् ’ इति पूर्वसूत्रे विहितत्वेन विवक्षि तानामेव उत्तरसूत्रे विकल्पस्य प्रतिपादनेन मुक्तिफलशब्दानुषङ्गेण अपवर्गोपायतया विधित्सितं वेदनमेव आवृत्तिसम्ब न्धितया विवक्षितमित्याशय: एतेन असक्कदुपदेशात् श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः इत्येवंजातीयकोहि अस दुपदेशः दर्शनपर्यवसानानिहि श्रवादीन्यावर्तमानानि दृष्टार्थानि भवन्ति अपिच उपासनं निदिध्यासनचति अन्त

नींतावृत्तिगुणैव क्रिया अभिधीयते । (शं.भा) इतिपरोक्तौ श्रोतव्य इत्यादीनांत्रयाणां ज्ञानवान्चित्वेन ज्ञानमात्रावृत्तिसिद्धौ

समुच्चयमात्रेणापि तदुपपत्तिसम्भवेन श्रवणमनननिदिध्यासनानामावृत्तिर्नसिध्यति । अतः श्रवणादीनामावृत्तिः ताद्रूपयेणास

कृदुपदेशंविरहेणच न घटते । निदिध्यासितव्य इत्यत्र ध्याधातुनैव आवृत्तिस्सिध्यति नतु असकृदुपदेशनेतिबोधितम् ॥

क्वचिद्विदिनोपक्रम्य उपासिनोपसंहरति यथा ‘यस्तद्वेद, (छा.३.१८.३.) ‘यां देवतामुपास्से’ .छा.४.२.२.इति क्वचिञ्चोपासिनोपक्रम्य विदिनोपसंहरति ‘मनो ब्रह्मत्युपासात छा. ३.१८.१. य एवं वेद ‘इति । .छा.३.१८.३. तस्मा ।

त्सकृदुपदेशेष्वपि आवृत्तिसिद्धिः इति परैस्क्तम् [शंभा] सूत्रे असकुदित्यस्य उपदेशादित्यत्रान्वयस्य विवक्षितत्वे सकृ

।

दुपदेशेषु आवृत्तिहेतोरनुक्त्या न्यूनता | ध्यानस्य शब्दत एवावृत्तिस्सिध्यति । तत्फलं च मुक्तिरिति पूर्वमेवोपपादितम्

सिद्धान्ते आवृत्त्याधिकरण सूत्रस्वारस्यम् वाक्यकारसूक्त्यविरोधश्च

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

मनोब्रले त्युपासीते त्यत्र भातिच तपतिच कीर्त्या यशसाब्रह्मवर्चसेन य एवंवेद [छ.उ.३. प्र. १८.ख.१. वा] नस वेद अकृत्स्त्रोद्येष- आत्मेत्येवोपासीत [वृ.उ.३.अ.४.बा.७.वा] यस्त द्वेद यत्सवेद समयैतदुक्त इत्यत्र [छा.४.प्र.१.४.वा] अनुम एतां भगवो देवतां शाधि श्रुतप्रकाशिका

।

।

प्रकरणेच वेदनोपासनवाचि शब्दयोर्विप्रकर्षाप्रकरणैकत्वज्ञापनायात्रेत्युक्तम्

अनुमइति

।

।

स्थलत्रयमुदाहरति मनइति । मनोब्रह्मेति वाक्यम् * ‘रात्रीरुपेयात्’ इतिवत् ‘प्रतितिष्ठन्ति हवा एते यएतारात्री रुपयन्ति’ इत्यत्र यएतारात्री’ इति सत्रानुवादवत् । यएवं वेदेति । पूर्वविहितोपासनस्य फलार्थमनुवादः । वितरणविक्रमादिहेतुभेदात्कीर्तियशसोर्भेदः । मनोब्रोन्युपासीतत्यादि के प्रकरणे * यस्तद्वेदेत्यादि यांदेवतानुपास्से एतां

देवतामनुशाधि अनुपूर्वश्शासिर्विविच्य ज्ञापनार्थ: । विविच्यज्ञापयेत्यर्थः । व्यवहिताञ्च | इति सूत्रेण छन्दस्युप ।

१

।

सर्गाणां व्यवहित प्रयोगः ’ नवेद ’ इत्यत्र सन्निकर्षादत्रशब्दाप्रयोगः । न सवेद इत्यस्य ’ सयोऽत एकैकमुपास्ते

इत्यतद्वाक्यर्पूवकत्वादुपक्रमोपसंहारयोरुपासनशब्दः । मध्यॆवेदनशब्दः । इदंच पूर्वस्मिन्वाक्ये उपक्रमोपसंहारदर्शनादित्ये तेनाभिप्रेतम् ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

अत: असकृदिति आवृत्तिरित्यत्रैवान्वेति । अदृष्टार्थत्वेन योगपर्यन्तावृत्ति र्न सिध्यतीति योगपर्यन्तावृत्तिसिद्धितात्पर्येण असकृदित्यावृत्तिविशेषणम् । तेन यावताकालेन भावनाप्रचयबलेन ध्यान दर्शनसमानाकारत्वलाभः तावत्पर्यन्तावृत्ति

।

।

लाभेन दर्शनसमानाकारथ्यानं सिध्यति एवं च विद्युपास्त्योरुपक्रमोपसंहाराभ्यां एकार्थत्वेनोपदेश एव सौत्रो हेतुः विद्यादिधात्वर्थस्य असकृदावृत्तज्ञानरूपत्वसाधकः विवक्षितः । विद्यादिधातोर्ज्ञानसामान्यवाचितया उपक्रपोपसंहाराभ्यां ज्ञानसामान्यवाचिनः ध्यानविशेषे पर्यवसाने सिद्धे एवं सामान्य विशेषवाचिधातुद्वर्यावरहस्थलेऽपि सामान्यवाचिनः यत्र कुत्रचिद्विशेष पर्यवसानस्यावश्यकतया एतदनुरोधेन तत्रापि ध्यानविशेषे पर्यवसानं युक्तम् उपदेशादित्यनेन आवृ त्तज्ञानपर उपदेशस्यैव विवक्षितत्वेन ययाकयाचन विधया तत्तात्पर्यनिर्णयसंभवे ज्ञानविशेषरूपत्वस्य मुक्तिसाधनवे दने संभवत् । ‘ ब्रह्मविदाप्नोति परं ’ ‘तद्विजिज्ञासस्व ’ इत्यादौ ‘यदा ह्येवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते’ इत्यादौ

वक्ष्यमाणार्थानुसारेण उपासनविवक्षा । ‘आचार्यवान् पुरुषो वेद ’ इत्यत्र श्रवणस्य विवक्षितत्वेन ’ तस्य तावदेव चिरं ' इत्यादौ देहावसान एव मोक्षकथनेन वेदनस्य तावत्पर्यन्तत्वप्रतीत्या च उपासनविवक्षा सिध्यति । तेनचानावृत्त

ज्ञानस्य मुक्तिफलत्वं नास्तीत्येव सूत्रकाराशयः, इत्यभिप्रेत्य वेदनमुपासनमित्यवगम्यते । विद्युपास्त्योर्व्यतिकरेणाप क्रमोपसंहारदर्शनात् इति सूत्रार्थ उक्तः । सूत्रकृतः अविशिष्टफलत्यादित्यत्र मुक्तिफलमेव विवक्षितमिति तरतम भावानापन्नमुक्तिफलाविशेषः सर्वेषामुपासनानां विवक्षित इत्याशयः ॥

न स वेदेत्यादि आवृत्त्यधिकरणे ‘मनो ब्रह्म, ‘यस्तद्वेद’ इत्यादिवाक्यद्वयस्य परैरुपादानेऽपि भर्तृप्रपञ्चेन न स वेद ’ इत्यादिवाक्येन ज्ञानस्योपासनत्वं साधितमिति परैरुक्त्या [शं.उ.भा.] अत्र ‘न स वेद’ इत्यादिवाक्य

मप्युपात्तम्

&

अथ योन्यां देवतामुपास्ते–न स वेद’ इत्युपसंहारेऽपि न स वेदेति वाक्यं पठितम् । तत्पूर्वं ‘य एवं

।

वेद अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यभिधाय भेददर्शनवतः ज्ञानाभावः प्रतिपादितः । ‘तद्वंद तर्हि’ इत्युपक्रम्य ‘स एष इह प्रविष्ट

अहंब्रह्मास्मीति श्रुत्यर्थनिर्धारणं उपासनस्य ज्ञानत्वाभावोक्तिपरिशीलनंच

७२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

यां देवतामुपास्स इति [.४.प्र.२.ख.२वा ] श्रुतप्रकशिका

।

।

• यस्तद्वेढ् तस्य ब्रह्मणोवेदिता यो रँक्कः । यत्सवेद तस्यरैक्कस्यवेद्यं यहा स वेदितारैक एतद्वेद्यचा

भयं तव मयोक्तमित्यर्थः । सामान्यविशेषन्यायेन प्रकरणान्तरोक्तज्ञानसामान्यबाचिशब्दानां प्रकरणान्तरोक्तविशेषष र्यवसायित्वं पूर्वमेव स्वयमेबहि भाष्यकारेण दर्शितम् । सुचव्याख्यानेत्येकैकप्रकरणे व्यतिकरणोपक्रमोपसंहारदर्शन

मुपदेशादिति पदस्यार्थत्वेनोक्तम् । उभयत्रोभयं हेतुत्वेन बाच्यम् । तथाप्यविस्तरार्थमेकैकमुक्तम् । अतएवहिचतुर्थाध्याये

।

उभयर्माप हेतुत्वेन बक्ष्यते। तदिदमित्यादिकं सूत्रव्याख्यानम् अन्यथा तदिदमपवर्गोपायतयाविधित्सितं वेदनमिति नोच्येत । किंतु ध्यानमुपासन मित्येवोच्येत इतरथा शृङ्खलितोक्तिप्रकरणानौचित्यात् पश्चादपि थ्यानंच तैलधाराबद विच्छिन्नस्मृति सन्तानरूपनिति पूर्वप्रकृतध्यानशब्देन निर्देशात् । पूर्वग्रन्थे ध्यानस्योपासनरूपत्यं विवक्षितं चेत्पश्चादुपासन

मीवच्छिन्नस्मृतिसन्तानरूपमित्युपासनशब्देनोच्येत ॥

गूढार्थसंग्रहः

आनखाग्रेभ्यः ’ इत्याद्यनन्तरं ’ स योऽत एकैकमुपास्त न स वेद’ इत्युपक्रम श्रृयते । अत्रोपक्रम नामरूपव्याकरणद शायां परमात्मनः प्रवेशकथनानन्तरं एकैकमुपास्त इत्युक्त्या विशेष्यविशेषणयोरेकैकमुपासितुः ज्ञानविरहो विवक्षितः । तदनन्तरं ’ आत्मेत्येवोपासीत 2

इत्यत्र विशिष्टज्ञानमेव विवक्षितम् । ’ तदात्मानमेवावेत् अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्र

आत्मानभित्युक्त्या आत्मेत्येवोपासीतेत्यत्रोक्तं उपासनमेव विशिष्टविषयकं विवक्षितम् । अन्ते भेददर्शनमप्यहमर्थात्मत्व विशिष्टाविषयकत्वादेव निन्दितमुपक्रमानुसारात् । अत्र आदौ मध्ये अन्ते च विदिधातुः पठिनः

न स वेदेत्यत्र अहं

ब्रह्मास्मीति वेदनाभावस्यैव विवक्षितत्वेन अहं ब्रह्मास्मीति वेदनं आत्मेत्येवोपासीतति पूर्वयाक्यानुसारेण उपासनरूपमे ।

वेत्येतत्प्रबट्टकेन निर्धारितं भवति । मनो ब्रह्मेति वाक्योपादानेन भ्रमात्मकोपासनस्यापि वेदनत्वं सिध्यति एवं च वेदनं प्रमा उपासन भ्रमः इत्युक्तिरभिनिवेशम्लेत्यपि सिद्धम् ॥

आवृयधिकरणोक्तन्यायेन प्रतर्दनविद्यायामपि ज्ञानमुपासनात्मकमेव । तत्रहि ‘मामेव बिजानीहि समआत्मेति

विद्यात्’ इति उपक्रमोपसंहारयोः विदिधातुः । उपक्रमे

6

मामेवविजानीहि ’ इत्येतदुत्तरं ’ प्राणोस्मि प्रज्ञात्मा तं

मामायुरमृतमित्युपास्व’ इत्यत्र उपासिधातुश्च प्रयुक्तइति तत्र वेदनमुपासन मेवेति निश्चीयते । अतएव ‘जीवमुख्य

प्राणलिङ्गान्नति चेन्न उपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात् ’ (१.१.३२.) इति सूत्रं प्रतर्दनविद्यायां उपसात्रैविध्य परं संगच्छेत । एतदेवाभिप्रेत्य वृत्तिकता एतत्सूत्रं उपासात्रवध्यपरतया विवृतम् । आवृत्यधिकरणे सूत्रकृतः आवृत्तिसाधनं मन्दाधिकारि विषयं इति (शं.भा.) परोक्तिः सूत्रकृता कापि अनावृत्तज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्व स्थापनस्यादर्शनेन सूत्रकृदाशयविरुद्धा ।

‘ पराभिध्यानात्त तिरोहितं ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ’ (३.२.४.) इति सूत्रे स्फुटमुक्तेः परसङ्कल्पा

धीनत्वमुक्तम् । ‘ सर्ववेदान्त प्रत्य ं चोदनाद्यावशेषात् ’ (३.३.१.). इत्यत्र यद्विहितं वेदनं तस्यैव ‘पुरुषार्थोऽतदंश ब्दात् (३.४.१.) इत्यत्र पुरुषार्थहेतुत्वं प्रतिपिपादायपितम् । अतः अविधेयज्ञानविवक्षा न युक्ता । ज्ञानविधिप्रकरणे ज्ञानविधानासम्भावात् तत्साधन श्रवणीवधिरिति (पं. पा.वि.) उक्तिरनादरणीया । ज्ञानसामान्यवाचिनः ‘ उपदेशात् पत्यनेन ज्ञानविशेषे पर्यवसानस्य स्फुटं सूत्रकृदुत्त्या ज्ञानसाधनलक्षणाया अनुचितत्वात् । उपासनं न ज्ञानमित्युत्प्रे क्षातु कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतत्वेन अभिनिवेशमूलैवेत्याशयः ॥

6u

दर्शनसमानाकारोपासनमेवा पवर्गोपायइति श्रुतितात्पर्यसमर्थनम्

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

ध्यानंच तैलधारावदविच्छिन्न स्मृतिसन्तानरूपम् । ध्रुवा स्मृतिः । स्मृतिलम्भे सर्व ग्रन्थीनां विप्रमोक्ष [छा.उ. ७.प्र. २६. ख. २.वा] इति ध्रुवायास्स्मृते रपवर्गीपायत्व श्रवणात् साच स्मृति दर्शनसमानाकारा भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्व संशयाः । श्रीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ इत्यनेनैकार्थ्यात् [मुण्ड. २. मु. २. ख.९.वा] अतप्रकाशिका

एवं प्रस्तुतसूत्रार्थेऽवधृते पूर्वप्रकृतस्य ध्यानस्य ध्रुवानुस्मृतित्वमुपपादयति । ध्यानंचेति । वेदनस्यासकृदा

।

वृत्तिं वदतस्सूत्रकारस्यायं भावः । यथा ज्ञानसामान्यवाचिनां शब्दानां विशेषपर्यवसायित्वेनासकृदावृत्तिरूपज्ञान परत्वं सिद्धम् एवं विशेषान्तरोपस्थापकेषु सत्सु तत्तद्विशेषपर्यवसायित्वं न्याय्यमिति । तस्मात्सूत्रकारेण कण्ठाक्तां ज्ञानस्यासकृदावृत्तिरूपतामुपपाद्य तेनाभिप्रेतं श्रुत्यन्तरोपस्थापितं विशेषान्तरमाह ध्यानचेति । अनेन ग्रन्थेन प्रत्ययान्तराव्यवहितत्वमुक्तम् । अत्र विच्छिन्नाविच्छिन्नस्मृतिसन्ततिसा

• असकृदावृत्तेर्व्यवहितत्वशङ्कानिरासार्थं विजातीय

।

धारणो ध्यानशब्दश्चेत् ध्यानं चेत्यादिना विशेषान्तरे पर्यवसानमुक्तं भवति । ध्यानशब्दस्याविच्छिन्नस्मृतिसन्तत्यसाधा रणव्वे ध्यानशब्दो व्याख्यातो भवति अविच्छिन्नस्मृतिसन्ततित्वेवचनमाह । ध्रुवेति । स्मृतेर्ध्रुवत्वनाम विजातयिप्रत्य ।

यान्तराव्यवाहतसन्ततित्वम् स्मृतिव्यक्तीनां क्षणिकत्वात् ॥ अपवर्गोपायत्वश्रवणादिति । तत्रापवर्गोपायभूतवेदनस्यासकृदावृत्तिरुक्ता । अत्रापि तदुपायत्वप्रत्यभिज्ञानात्त

स्यैवाविच्छिन्नसन्ततिरूपत्वं विवक्षितमिति भावः । तस्याः दर्शनरूपत्वमुच्यते । साचति । न केवलं विषयैक्य तस्साम्यम् । अपित्वापरोक्ष्येणापीत्याकारशब्दस्य भावः | हृदयस्य मनसः । ग्रन्थयः रागादयः । क्रोशन्तीतिवत् हृदयशब्दस्तत्स्थजीवपरः । * हृत् स्थानं अयतीति व्युत्पत्तेर्वा तस्यग्रन्थिः प्रकृतिसम्बन्धः हृदय ISविद्येत्यर्थः । शब्दोपलक्षितं वा शरीरं ग्रन्थिः । संशयशब्दो विपर्ययस्यापि प्रदर्शनार्थः । देहात्माभिमानादिरूपा मञ्चाः

।

• यद्वा

कर्माणि पुण्यपापरूपाणि । अविद्यासञ्चितकर्मकृतप्रकृतिसम्बन्धनिवृत्ति दर्शनसमानाकारोपासनेनेत्यर्थः । गूढार्थसंग्रहः

स्मृतिलम्भइत्यादि । ज्ञानात्कर्मवीजदाहस्य

श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धत्वात् (३.३.३२. शं. सू. भा) इति परैः ’ भियते

हृदयग्रन्थिः’ इत्यतदुत्तरं क्षीयन्तेचास्य कर्माणि, स्मृतिलम्भे इत्यादेरेकार्थताया: अभिधानेन अत्र ध्रुवास्मृतेः मुक्तिहे .

.

नुत्वमेव विवक्षितम् । ’ यदासर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्थयः [क.२.६.१५] इत्यत्र • कामा येस्य हृदिस्थिताः • [क.

२.६.१४] इति पूर्ववाक्यानुसारेण तत्र कर्मसामान्य नाशानुक्त्या अथ मर्त्योऽमृतोभवति इति पूर्वोत्तरश्रुत्योर्निर्देशेन "

.

च एकार्थत्वप्रतीत्या कामप्रभेदनस्य विवक्षितत्वेऽपि अत्र हृदयादिशब्दविहाय सर्वग्रन्थीनामित्युक्त्या भियते हृदय ग्रन्थिः · इत्यादौ · तरति शोकं, तरति पाप्मानं, गुहाग्रन्थिभ्योविमुक्तः • [मु. ३.२.९.] इत्यत्रोक्त पापपर्यन्त सर्वनाशएव विवक्षित इति प्रतीयते । अतः अपवर्गोपायत्वमेवात्र विवक्षितमित्याशयः ॥ ·

ध्रुवा स्मृतिः ततस्सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः इति क्रमं विहाय स्मृतिलम्भे इत्यादिनिर्देशः स्मृतिविशेषत्रोधनार्थः लम्भः परिपाकावस्था | भावनाविशेषात् साक्षात्करोमीति प्रतीतिप्रयोजकविषयताविशेषएव लम्भइत्यत्र विवक्षितः इत्यभिप्रेत्याह

सांच स्मृतिर्दर्शनसमानाकारेति दर्शने यः आकार: साक्षात्करोमीति प्रतीतिप्रयोजकविषयताविशेषाश्रयः तस्य स्मृतावपि 10

योगसूत्रानुगुण्येनापि समाधिरूपध्यानस्यैव मुक्तिहेतुत्वसिद्धिः

७४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् एवंच सति आत्मावा अरे द्रष्टव्य इत्यनेन निदिध्यासनस्य दर्शनसमानाकारता श्रुतप्रकाशिका

एवंचसतीति । उपायदशायां ज्ञानस्य दर्शनरूपत्वे स्फुटार्थवाक्यान्तर सिद्धे सतीत्यर्थः । च शब्दो द्रष्टव्यशव्दस्य फलदशाभिप्रायत्वशङ्कानिवृत्यर्थः | दर्शनशब्दस्य ज्ञानसामान्यपरत्वसम्भवेऽपि ।

‘द्रष्टव्यश्श्रोतव्योमन्तव्योनिदिध्या

सितव्यः ’ आत्मनिखल्बरदृष्टे श्रुतेमतेविज्ञातइदं सर्व विदितम् । इति | श्रवणादीनां पृथगुक्तत्वादृष्टव्य इति पदं गूढार्थसंग्रह: सत्वेन श्रुतिषु दृश्यादिधातुप्रयोगः न स्मृतिविशेषव्यावर्तकः । किंतु स्मृतिविशेषसङ्ग्रहतात्पर्यकः इति ’ तस्मिन्दृष्टे पराबरे ‘ ।

इत्यनेनैकार्थ्ये स्मृतिलम्भ इत्यादिवाक्यस्योपपद्यते

‘तास्मन्दृष्टे, इत्यत: पूर्व ‘ओमित्येवात्मानं ध्यायथ’ मु,२.२.६.

इत्युक्त्वा ‘तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः’ इत्यत्र ज्ञानरूपध्यानविशेषेण भावनाविशेषमहिम्ना दर्शनमभिधाय अनन्तर

श्रुतौ ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ इत्यत्र ध्यानस्यैव परिपाकदशापनस्य पूर्वोक्तस्मृतिविशेषरूपस्य स्वरसतः प्रतीते: । ‘ ध्यानयोगेन संपश्येत्’ म.स्मृ.६.७३. ’ सम्यग्दर्शनसंपन्नः कर्मभिर्न निथ्यते ।.६.७४. इत्यादिकं ।

अत्राप्युपबृंहणम् । स्मृताचेव दर्शनसमानाकारत्व तात्पर्येण हाशिधातुप्रयोग इत्यास्मिन्नर्थे योगसूत्राण्यप्युपबृंहणानि । ‘तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम् ’ (यो सू ३.२.) ’ तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपश्चन्यमिव समाधिः ’ (३.३.) इत्यत्र ध्यानस्यैव स माधित्वोक्तेः

। अत्र स्वरूपशून्यमिवेत्यत्र व्यानस्वरूपशून्यमिवेत्यर्थेन दर्शनसमानाकारत्वेन स्मृतित्वशून्यमिवेत्येव तात्प

र्यम् । इवेत्येनन वस्तुतस्मृतित्वं वर्तत इति बोधितम् ।’ योगश्चित्तवृत्तिनिरोध: ’ (योसू. १.२.) इत्युपक्रमोक्तसमाधि रूपं योगं ‘प्रसंख्यानऽन्यकुसीदस्य सर्वथा विवेकख्याते: धर्ममेघस्समाधिः ’ .४.२९. इत्युपसंहारेऽभिधाय ’ ततः क्लेशकर्म ,

निवृत्तिः’ ‘ तदा सर्वावरणमलापतस्य ज्ञानस्थानन्त्यात् ज्ञेयमसम्’ इत्यनन्तरसूत्रद्वये फलमुक्तम् । तत: क्लेशकर्मनिवृत्तिः

इत्यनेन · स्मृतिलम्भे, “क्षीयन्तेचास्य कर्माणि · इति श्रुतिद्वयं विवृतम् | स्मृतिलंभ इत्यतः पूर्व ‘न पथ्यो मृत्यु पश्यति न रोगं नोत दुःखतां, ‘सर्वे ह पश्यः पश्यति सर्वमानाति सर्वशः ’ इति श्रुति: ’ तदा सर्वावरणमलापेतस्ये ’ त्युत्तरसूत्रेण विवृता । तत: क्लेशकर्मनिवृत्तिरित्यनन्तरं तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्वेत्युत्त्या क्लेशकर्मणां ज्ञानावरणत्वस्य प्रति .

पादनेन सर्वे ह पश्यः पश्यतीति श्रुत्युक्तज्ञानावरणत्वं स्मृतिलम्भे, सर्वग्रन्थनामित्युक्तकर्मग्रन्थीनां विवक्षितंमिति बोधि तम् । सर्वान्धर्मान् ज्ञेयान्मेहति वर्षति प्रकाशनेनीत धर्ममेव इत्युच्यत इति (तत्ववैशारदी) वाचस्पतिविवरणं उक्तार्थे

अनुकूलमेव ‘ त्रयमेकन्नसंयम: ’ (यो.सू. ३.४) तज्जयात्मशालोकः इति पूर्वमुक्त्या जीवधर्मभूतज्ञानस्य प्रभास्थानापन्नत्वमपि दर्शितम् । अत्रच ज्ञान प्रतिबन्धकनिवृत्त्यनन्तरं पूर्णविकास : मणिमणिप्रभावत् इत्युक्तंभवति । अतोयोगसूत्रानुसारादपि

स्मृतेर्दर्शनसमानाकारत्वमेव तस्मिन्दृष्टे इत्यत्र विवक्षितम् । अधिकं भावप्रकाशे निरूपितम् । एतेन आत्मावा अरे द्रष्टव्य इत्यादौ द्रष्टव्यः निदिध्यासितव्यः इति उपक्रमोपसंहारघटकपदद्वयेन दर्शनसमानाकारत्वविशिष्टध्यानस्यविधिः । श्रोतव्यो |

मन्तव्य: आत्मा, द्रष्टव्य: निदिध्यासितव्यः इति वाक्ययोजना

समाध्यभिन्नं ध्यानमत्र प्रतिपिपादयिषितम् इति सिध्य

तीत्यभिप्रेत्याह ॥

एवंचसतीत्यादि ‘शान्तोदान्त इत्यादौ समाहितशब्दस्य समाधिमदर्थकतया समाधिकालिकदर्शनस्यैव तत्र विव क्षितत्वेन औपनिषदविद्यानिष्ट परमहंसानामपि समाधिमन्तरा मुक्तेरयोगात् । तत्कारण सांख्ययोगाभिपन्नमित्यत्र सांख्ययोग

थ्यानदर्शनयोर्विकल्पशङ्का तन्निरासश्च.गी.मधु.स. उक्तिपरिशीलनंच

७५

श्रुतप्रकाशिका

• दृष्टशब्दश्च तत्तुल्यार्थः । सचोपायदशाऽभिप्रायः तस्मिन् दृष्टे हृदयग्रन्थिर्मिंद्यत इत्युक्तत्वात् ।

।

साक्षात्काररूपत्वपरम्

‘येनाहंनामृतास्याम्’ ‘अमृतत्वस्य तु नाशाऽस्ति वित्तेन ’ ‘एतावदेव खल्वरेऽमृतत्वं ’ इति * पूर्वापरवाक्येषु फलस्य निर्दिष्टत्वा, प्रकरणान्तरोक्तस्य साक्षात्कारत्वस्यापि वक्तुमपेक्षितत्वा, दपेक्षितविधेरनपेक्षितविधानदौर्बल्याच्च ।

ननु ध्रुवानुस्मृतेरेव दर्शनरूपत्वविधिरयुक्तः ध्रुवानुस्मृतिदर्शनयोर्भिन्न प्रकरणाम्नातयेादहरशाण्डिल्यादिवेदनानामिव परस्परनिरंपेक्षोपायत्वंहि प्रतीयते । नैवम् द्रष्टव्यो निदिध्यासितव्य इत्येकवाक्यविहितत्वात् । नच तत्रापि विद्या

।

द्वयविधानं शक्यम्–रूपभेदाभावात् विकल्पप्रसद्गाच्च ।

ततएव वाक्यैकत्वे सम्भवति वाक्यभेदाश्रयणायोगात् । विद्यान्तराणामिव तयो

तयोर्निरेपक्षोपायत्ववादिनो विकल्प इष्ट इति चेन्न *तस्याष्टदोषदुष्टस्य सतिगत्यन्तरेऽभ्युपगन्तुमयु

क्तत्वात् । दृश्यते हि व्रीहियवशास्त्रयो स्तस्याष्टदोषदुष्टत्वम् । श्रीह्मनुअने यवशास्त्रस्य प्रामाण्यत्यागः, अविद्यमानाप्रामा ण्यकल्पनंच यवानुष्ठाने तस्य व्यक्तप्रामाण्यस्वीकारः, स्वीकृता प्रामाण्यत्यागश्चेति । यवशास्त्रे चत्वारोदोषाः । यवानुष्ठान वेळायामेव प्रथमप्रयोगे स्वीकृतन्त्रीहिशास्त्र प्रामण्यत्यागः तद प्रामाण्यकल्पनंच तृतीयप्रयोगव्रीहिषूपदीयमानेषु योगे स्वीकृतव्रीहिशास्त्रा प्रामाण्यत्यागः, व्यक्तप्रामाण्यस्वीकार, श्चेति व्रीहिशास्त्रे चत्वारोदोषाः ।

द्वितीयप्र

• इहापि यथा सम्भव

दोषप्राप्तिः ॥

यद्वा प्रतिपत्तिबाधोऽनुञ्चनवाघोऽपूर्वबाधः फलबाघश्चेत्येकैकशिरसि दोषचतुष्टयादष्टदोषदुष्टत्वम् । अतो गत्य

न्तरे सति विकल्पायोगाच्च, न ध्रुवानुस्मृतिदर्शयोः पृथगुपायत्वं, नापि समुच्चय:

चशब्दाश्रवणात्, दर्शपूर्ण

मासयोरिव द्वन्द्वनिर्देशाभावाच्च, परमात्मनोऽतीन्द्रियत्वात्तत्साक्षात्कारस्य चक्षुषाशब्दग्रहणस्येव प्रक्रान्तयोगं प्रत्यशक्य विधानत्वाच्च शब्दविषययोस्स्मरणचाक्षुपज्ञानयोरिव समुच्चयोऽनुपपन्नः । ननु परमात्मनोयोगपरिशुद्ध मनोग्राह्यत्वान्नतद्द र्शनस्य चक्षुषाशब्दज्ञानतुल्यतेति दर्शनोपायभूतस्त्र व्यापारस्य विधेयत्वोपपत्तेस्समुच्चयस्सम्भवतीति । सत्यम् – कस्त

द्दर्शनोपाय: ? ’ ततस्तुतं पश्यतेनिष्कळंध्यायमान’ इति श्रुतेः ध्यानमेवेति चेत् - तर्हि द्रष्टव्यनिदिध्यासितव्यपदयोः

पुनरुक्तिस्स्यात् । उभयोरपि दर्शनोपायध्यानविधिपरत्वाविशेषात् । द्रष्टव्य इति दर्शनोपाये विहिते कउपाय इत्य पेक्षायां निदिध्यासनं विधीयते । द्रष्टव्यपदाभावे निदिध्यासनस्य तदुपायत्वं न ज्ञायतइति तज्ज्ञापनार्थत्वान्न पुनरुक्तिरितिचॆन्न द्रष्टव्यपदश्रवणेऽपि दर्शनस्त्र ध्यानसाध्यत्वाप्रतीतेः । नहि दर्शनका मेनेति श्रूयते तथासति हि स्वर्ग यागयोरिव साध्यसाधनभावावगमस्स्यात् ॥

गूढार्थसंग्रहः

योर्वैकल्पिकत्वेन मन्दाधिकारिणां निर्गुणोपासनरूपयोगोविवक्षितः इति भारतीतीर्थोक्ति : (पद ध्या.दी) ब्रह्मसाक्षात्काराय न योगप्रवर्तते औपनिषदा:परमहंसाः विचारेणैच चित्तदोषनिराकरणेन तस्यान्यथासिद्धत्वात् [गी. ६.२९] इति मधुसूदन सरस्वत्युक्तिश्च अनादरणीया ॥

निर्गुण श्रुतिसमनन्तरं ‘तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः’ (श्वे. ६.१२.) इति श्रुत्यर्थस्य ध्यानयोगेन संदृश्य: 6

सूक्ष्म आत्मा आत्मनि स्थितः’ इति याज्ञवल्क्येन ‘ध्याननिर्मथनाभ्यासाद्देवं पश्यन्निगूढवत्’ (श्वे. १.१४) इति श्रुत्या नुगुण्येन विवरणेन एको वशी इति पूर्वार्धे वशी तमात्मस्थं (श्वे. ६.१२.) इत्युत्तरार्धे आत्मस्थमिति पदद्वयेन .

.

I

जीवात्मान्तर्यामिपरमात्मध्यानानन्तरदर्शनस्यैव तत्र विवक्षितत्वेन ’ नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानां एको बहूनां यो वि•

दधाति कामान्’ ‘तत्कारण सांख्ययोगाधिगम्यं ’ ’ ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः’ (श्चे.६.१३.) इति तदनन्तरश्रुतौ

कारणविषयोपासनसामान्यस्य दर्शनसमानाकारतासाधनम्

जिज्ञासा १.१ १

श्रुतप्रकाशिका

• अतो न मानान्तरेण तयोस्साध्यसा

।

नच ध्यानं प्रतिश्रवणमननयोरिव दर्शनं प्रति व्यानस्यदृष्टकिञ्चित्कारः

‘धनभावावगम इति वैयर्थ्यम् ।

किंच व्यानसाध्यं दर्शनं चेद्ध्यानदर्शनयोस्समुच्चयश्च न सम्भवति । दर्शनंप्रति समुच्चय ।

दर्शनस्य दर्शनं साधनमित्यात्माश्रयप्रसङ्गात्

नच मोक्षंप्रति समुच्चयसम्भवः । ध्यानस्य स्वसाध्यदर्शनव्यवहितस्य मोक्षं

प्रतिदर्शनेनसहाव्यबहितकिञ्चित्कारायोगात् नहि यागनिष्पत्त्यर्थानां प्रोक्षणावघातादीनामपूर्वनिप्पत्तौ यागेनसह समुच्चयः

• यदि साक्षात्कारं प्रति ध्यानेन सहाव्याहिताकञ्चित्कारोपपत्तये दर्शनसमानाकारं ज्ञानान्तरं विधेयामित्युच्यते । तदयुक्तम्–

स्वर्गप्रति ज्योतिष्टोमस्येव

निदिध्यासनस्य साध्यं प्रति

निरपेक्षोपायताप्रतीति

स्वारस्यभङ्गप्रसङ्गात्

।

6

नहि

ज्योतिष्टोमेनवर्गका मायजेत ’ इति वाक्यप्रतिपन्नज्योतिष्टोमस्य स्वर्गसाधनत्वं कर्मान्तरसांपेक्षमवगम्यते । नचात्र किं विशेष्यमित्याकाङ्क्षायां विशेष्यान्तरंच नद्द

कारतया विधित्सितमिति युक्तमभ्युपगन्तुम् श्यते । निदिध्यासनंच सन्निहितम् । अतस्तदेवदर्शनसमानाकारत

।

चशब्दो द्वन्द्वसमासोवा । अतो दर्शनसमानाकारतारूपविशेषणस्य

ततश्च

वाक्यभेदोपि नस्यात् । निदिध्यासनस्य निरपेक्षोपायताप्रतीति स्वारस्यच न बाध्येत ॥

ननु विशिष्टविध्याश्रयणचदुपदेशकगम्यार्थश्रवणशुभाश्रयम ननदर्शनरूपताविशिष्टनिदिध्यासनविधिः किं नस्यात् । नैवम् ।

• चतुष्वेशेषु तात्पर्यकल्पनादपि द्वयोस्तत्कल्पनस्य

लघुत्वात् ।

लघुपक्षसम्भवे

गुरुपक्षाश्रयणायोगाच्च ।

नचास्मिन् वाक्ये विधानाभाबादौपदेशिकार्थाधिगमालम्बन संशीलनयोरसिद्धिशङ्कनीया | ‘तस्माद्ब्राह्मण: पाण्डित्यं ।

निर्विद्य वाल्येन तिष्टासेत् वाल्यं च पाण्डित्यंच निर्विद्याथमुनिः इत्यनन्यथासिद्धवाक्यान्तरसिद्धत्वात् । तद्धि निरूपयिष्यते सहकार्यन्तविधिरिति सूत्रेण तस्माद्दर्शनसमानाकारत्वगुणविशिष्ट निदिध्यासनविधिः । नन्वेवमपि सर्वो पासनानां न दर्शनसमानाकारनिदिध्यासन रूपतासिद्धि: । द्रष्टव्यो निदिध्यासितव्य इति वाक्यस्य मैत्रेयीव्राह्मणे

।

सत्त्वात् अतस्तत्र प्रतिपाद्यस्यैवोपासनावशेषस्य तादृग्रूपता प्रतिपाद्यास्यात् । नैवम् । आत्मनि खल्वर दृष्टे श्रुते मते विज्ञाते इदं सर्व विदितमिति तत्रत्वेनैववाक्येन * जगत्कारणविषय सर्वोपासनानां दर्शनसमानाकार निदिध्या सनरूपतावगमात् ॥

कारणज्ञानेन सर्वज्ञातताप्रतिज्ञानपरत्वात्

।

।

नहीदं वाक्यं विद्याविशेषविधायकम्

कारणमेवहि सर्वविद्योपास्यम् ।

कश्चध्येय इत्युपक्रम्य कारणन्तु ध्येयइति कारणस्यैव ध्येयत्वविधानात् । कारणविषयंचोपासनमत्रदर्शनसमानाकारनि दिध्यासनरूपमवगभ्यते । अस्मिन्वाक्येविज्ञातशब्दोहि निदिध्यासनपरः ।

द्रष्टव्यश्श्रोतव्योमन्तव्योनिधिध्यासितव्यः ।

गूढार्थसंग्रहः

पूर्वार्धे जीबबहुत्वस्य परमात्मनः जीवेच्छाविषयसर्वफलदातृत्वस्य तदुत्तरं ’ प्रधानश्चत्रज्ञपतिर्गुणेश: संसारमाक्षस्थितिबन्ध

हेतुः’ (श्वे.६.१६.) इत्यत्र परस्य मोक्षहेतुत्वस्य च प्रतिपादनेन परसंमतनिर्गुणोपासनस्य ‘तत्कारणं सांख्ययोगाभिपन्नं '

इत्यत्र योगशब्देन विवक्षाया उभयोवैकल्पिकत्वस्य चाप्रामाणिकत्वात् । तं त्वौपनिषदं पुरुषं इत्येतदुत्तरं विज्ञान मानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विदः । इत्यत्र परायणमित्येकशब्देन कर्मोपनिषदविद्ययोः परसङ्कल्याधीन ·

·

फलस्यैव स्फुटं प्रतिपादनेन योगमन्तरा केवलविचारेण औपनिषद परमहंसानामपि ध्यानानन्तरकालिकदर्शनस्य उपनिष द्विवक्षितस्यासम्भवेन केवलविचारेण प्रवृत्तेरयोगाच्च । अतस्समाधिपर्यन्तध्यानमेव द्रष्टव्यो निदिध्यासितव्य इत्यत्र विवचितमित्याशयः

॥

जिक्षासा १-१-१]

दर्शनसमानाकारज्ञानावधौ नविधौपरश्शब्दार्थइति न्यायाविरोधसमर्थनम्

७७

श्रीभाष्यम्

विधीयते । भवति स्मृते भवनाप्रकर्षा दर्शनरूपता वाक्यकारेणैतत्सर्व वेदन मुपासनं स्या त्तद्विषये श्रवणादिति [वो-३]

प्रपञ्चितम्

श्रुतप्रकाशिका

हृष्टे श्रुते मते विज्ञातइति स्थान प्रमाणात् । अतोऽस्यवाक्यस्य सर्वविद्यासाधारणकारणमात्रविषयत्वाज्जगत्कारणविषयोपासनं चेहर्शनसामानाकारानदिध्यासन रूपमित्यवगम्यते ॥

• किंच नानाविद्यानां विकल्पस्य वक्ष्यमाणत्वा, द्गुरुपक्षविषयशास्त्रवैयर्थ्यप्रसङ्गेन गुरुलघुयत्नविकल्पायोगात्, रणाकारा

भवतिचेति ।

भवितुमर्हन्ति

नन्विन्द्रियजन्मनोऽनुभवस्य हापरोक्षरूपत्वं तत्कथं स्मृतेस्सम्भवतीत्यत्राह

।

सर्वाविद्यासाधा

।

वस्तु * सामर्थ्यस्य प्रकरणाद्वलीयस्तयाच ध्रुवानुस्मृतिरूपत्वं, दर्शनरूपत्वं, वक्ष्यमाणभक्तिरूपत्वंच

भावना वासना दर्शनरूपता दर्शनसमानाकारता । ‘वृक्षेवृक्षेचपश्यामि’ इत्यादि दर्शनसमानाकारत्वं स्मृतेश्च दर्शनसमानाकारत्वविधानमयुक्तम्

।

नत्रैतदनुभवासाधारणम् दर्शनवाचिशब्देन

स्मृतेरपि तत्सम्भवस्य प्रामाणिकत्वात् ॥

तत्समानाकारोपस्थापनस्यामुख्यत्वात्

।

ननु

। तच्च विशद्तरावभासरूपत्वम् । ।

दृष्टमिति भावः

न विधौ

परश्शब्दार्थ इति हि न्यायविद इति चेन्न । तैरेव ‘दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामोयजेत’ इत्यत्र दर्शपूर्णमासशब्दयो

र्लक्षणया, श्येनादिनाक्येषु श्येनादिशब्दानां गौण्यावृत्त्याच कर्मनामधेयत्वाभ्युपगमात् । ‘अर्धमन्तर्वेदिमिनुया .

दर्घ बहिर्वेद ’ इत्यत्रापि * मध्यदेशलक्षणाया अङ्गीकृतत्वाच्च । विशदतरत्वस्य फलरूपत्वादपुरुषतन्त्रस्य कथं विधानमिति चेन्न आज्यावेक्षणस्येव विधानोपपत्तेः । तत्राज्यसाक्षात्कारहेतुभूतव्यापारविषयो विधिरितचेत् इहापि विशदतरत्वावहस्मृति सन्ततिबिषयमनोव्यापारविधिरित्युपपन्नम् । अथ सूत्रकाराभिप्रायविदां वचनं दर्शयति । वाक्यकारेणेति एतत्सर्वमिति ।

।

सूत्रकारेण कण्ठोक्तमभिप्रेतं चेत्यर्थ: प्रपञ्चितमिति । पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपेणोक्तमित्यर्थः ॥ प्रपञ्चनंच ‘वेदनमुपासनं, स्यादित्यादिना # वाक्यचतुष्टयेन ॥

·

गूढार्थसंग्रहः

छान्दोग्यवाक्यकृतः ब्रह्मनान्दनः सद्विद्याया उपासनरूपत्वं संमतमिति प्रागुक्तार्थ: (वेदार्थसंग्रहे) उत्तरत्रापि (१.

१.१) वक्ष्यते । उपासनातिरिक्तवेदनस्य माक्षसाधनत्वं नास्तीति आवृत्तिरसकृदुपदेशात् इति सूत्रेऽपि विवक्षित ▾

•

मिति वाक्यकारसिद्धान्त इत्याह तद्विषये श्रवणादिति । उपदेशादिति सौहेत्वर्थ उक्तः । उपासनविषये श्रवणादित्यनेन

उपासनतात्पर्यंक श्रवणमेव विवक्षितम् । अतः पूर्वोक्तदिशा सर्वसङ्ग्रहः । • ब्रह्मविदाप्नोति परं इत्यादौ . यदाह्येवैष "

"

एतस्मिन्·[तै] इत्यादः भाग्योक्तार्थावलम्बनेन उपासनं विवक्षितमिति प्रतीयते । ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति (मु) इत्यत्र "

.

परविद्यासामान्यस्यापि ध्यानरूपतायाः पूर्वत्रैव प्रतिपादनेन उपासनं विवक्षितमित्यादिकं उत्तरत्र तत्र तत्र भाष्य एव स्फु टीभविष्यति । तद्विपये श्रवणादित्यनेन ययाकयाचनविधया उपासनतात्पर्यकश्रवणस्याभिप्रतत्वेन आचार्यवान्पुरुषो

वेद · इत्यत्रोक्तं वेदनं उपासनरूपमिति साधन संभवति । छान्दोग्यवाक्यकृतः आचार्यवान्पुरुषो वेद · इत्यत्र वेदन तात्पर्येणैव ‘वेदनमुपासन॑स्यात् ’ इति वाक्येवेदनशब्दप्रयोगः । तदनन्तरं ’ तस्य तावदेवाचरं यावन्नविमोक्ष्ये अथ सम्प त्स्ये’ इत्यत्र देहपातावधिकथनेन तावत्पर्यन्तं वेदनानुवृत्ते स्ततः प्रतीत्या आवृत्तज्ञानमेव विवक्षितम् । एवं तत्र अथ "

शब्देन आवृत्तज्ञानानन्तरं सत्सम्पत्तेरभिधानेन अथ तदैव सत्सम्पद्यते . इति[शं.उ.भा.] परसंमतार्थाङ्गीकारे अथशब्द "

उत्क्रान्ति गल्यनन्तरमैवोपसम्पत्तिस्सत्सम्पत्तिश्चेतिनिधारणम्

७८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

सर्वासूपनिषत्सु मोक्षसाधनतया विहितं वेदनमुपासनमित्युक्तम् । सकृत्प्रत्ययं कुर्याच्छ व्दार्थस्यकृतत्वा त्प्रयाजादिवत् इति पूर्वपक्षं कृत्वा [वो. वृ.] सिद्धंतूपासन शब्दादिति (बो वृ) वेदनमसकृदावृत्तं मोक्षसाधनमिति निर्णतम् उपासनं स्यात् ध्रुवानुस्मृति दर्शनानिर्वच

नाञ्चेति (बो-वृ) तस्यैव वेदनस्योपासनरूपस्या सकृदावृत्तस्य ध्रुवानुस्मृतित्वमुपवार्णितम् श्रुतप्रकाशिका

• न केवलं छान्दोग्यइत्यर्थ: मोक्षसाधनत्या विहितं वेदन

।

बाक्य मेकैकं व्याचष्टे । सर्वासूपनिपत्स्विति

मिति घटादिज्ञानव्यावृत्ति: । विहितमित्यनूदितश्रवणादिव्यावृत्तिः । सकृत्प्रत्ययं कुर्यादितिवाक्यश्रवणेन वेदनमुपासनं स्यादितिवाक्यस्य

अस्पार्थस्य पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपेण स्फुटीकरणायें

पूर्वपक्षपरत्वशङ्ककाव्यावृत्यर्थच सदित्यादिकं व्याचष्टे

।

सकृदिति। सरृदित्यादिवाक्यमेव पूर्वपक्षपरम् । नतु वेदनमुपासनं स्यादितिवाक्यम् अनन्तरमेवोपासनरूपत्वस्य सिद्धान्तितत्वादितिभावः । तथासिद्धान्तितत्वं दर्शयत । सिद्धविति । सिद्धन्तुसिद्धान्तस्त्वित्यर्थ: । यद्वा वेदनमु उपासनशब्दादित्येतव्याचष्टे

।

सूत्रकाराभिप्रेतं वाक्यकारेण कण्टोक्तंच दर्शयति

वेदनमसकृदावृत्तमिति ।

|

।

पासनं सिद्धनित्यर्थः

अस्याविच्छिन्नस्मृतिसन्ततिरूपत्वं

उपासनंस्यादिति । दर्शनात् लोकेदर्शनात् । निर्वचनात् श्रुति

वाक्यात् । तस्यैवेति मोक्षसाधनतया विहितस्येत्यर्थः । उपासनरूपस्येति हेतुगर्भम् । उपासनारूपत्वात् - उपासन शब्दवाच्यत्वादसकृदावृत्तस्येत्यर्थ: असकृदावृत्तं ज्ञानं ह्युपासनम् एवनविच्छिन्न स्मृति सन्ततिरूपत्वमुपादितम् ॥ ।

सूत्रकारकण्ठोक्तमसकदावृत्तिरूपत्वं तदभिप्रेतं ध्रुवानुस्मृतित्वं च वदतोवाक्यकारस्यायं भावः

एतत्तुल्यन्या

यतया विशेषान्तरोपस्थापकवाक्येसति वेदनादिशब्दास्तत्पर्यन्तास्स्युरिति । तस्मात्पूर्वोत्तं दर्शनसमानाकारत्वमपि वाक्य

स्यैव वैयर्थ्यं स्यादिति आवृत्तज्ञानानन्तरमेव सत्संपत्तिर्विवक्षितत्यभ्युपगन्तव्यम्

।

गूढार्थसंग्रह: तत्र चानन्तर्य

व्यवधानसहमित्यर्थः

• अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि संपद्यत (छा. ६.८.६.) इति प्रथम तत्त्वमसि इति वाक्यात्पूर्ववाक्येन नि •

·

।

र्धार्यते

‘अथ सम्पत्स्ये इति (६.१४) वाक्योत्तरं उत्तरखण्डे • पुरुषं सोम्योपतापिनं ज्ञातयः पर्युपासते - तस्य यावन्न

वाङ्मनसि सम्पद्येत · इत्यादौ ६.१५ पूर्वोक्तार्थस्यैव अभ्यासेन व्यतिरेकेण प्रदर्शनेन सद्विद्यानिष्ठस्याप्युत्क्रान्तिर्वर्तत एव इति श्रुतितात्पर्य स्फुटं प्रतीयते । एतत्तात्पर्येणैव सूत्रकृता · भोगेनात्वतरे क्षपयित्वाऽथ सम्पद्यते ’ इत्यत्रोक्तसम्पत्तिरुत्क्रान्ति .

व्यवहितति द्वितीयपादे एतद्विषयवाक्यार्थमभिधाय गत्यनन्तरकालिकत्वमपि सत्सम्पत्तरिति बोधनाय तृतीयपादे गतिं नि

रूग्य · सम्पद्याविर्भावः स्वेन शब्दात् इत्यत्र ४.१.१. अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परंज्योतिरुपसम्पद्य .छा.८.१२.२. .

.

इति श्रुतौ शरीरादुत्क्रान्तिकथनेन उत्क्रान्तिगत्यनन्तरकालिकोपसम्पत्तिरेवविवक्षितेति तात्पर्यीनर्णयसम्भवेन सत्सम्पत्तिरप्येव मेवेति निर्धारितम् ॥ इयं च सम्पत्तिः सगुणविद्याया एव फलमिति सद्विद्या सगुणविद्यैव, आवृत्तज्ञानरूपैवेत्येतेन सिद्धम् । परैरपि .ब्र. अ.स. प्रारब्धकर्मणः प्रतिबन्धकत्वमनङ्गीकृत्य चरमवृत्तेरेव सर्वद्वैतनिरासकत्वं अनुभवानुरोधन .ल.चं. अङ्गीकृतमिति

अतः तस्य तावदेव चिरं इत्यादिश्रुतेः एतदर्थपरत्वमकामेनापि स्वीका .

।

चरमवृत्तिर्देहपातात्पूर्वमवश्याभ्युपगन्तव्यैव

र्यम् । वाक्यकृता · उपासनं स्यात् ध्रुवानुस्मृतिः इत्युत्तरवाक्ये ध्रुवा स्मृतिरिति छान्दोग्यवाक्यस्यैव विवक्षितत्वेन अनु

स्यामति श्रीसूक्तेर्वाक्यकारावैवाक्षत विशपद्वयाभिप्रायकत्वसमर्थनम् श्रीभाष्यम्

सेयं स्मृतिर्दर्शनरूपा प्रतिपादिता । दर्शनरूपता च प्रत्यक्षतापत्तिः ।

श्रुतप्रकाशिका ।

काराभिप्रेतमित्यभिप्रयन्नाह

सेयमिति । सेयं असावृत्तिरूपा ध्रुवानुस्मृतिरूपाचेत्यर्थः दर्शनशब्दस्य अर्थदर्शी तत्व

दर्शीत्यादि प्रयोगात्परोक्षापरोक्षसाधारण्यमाशंक्याह । दर्शनरूपताच प्रत्यक्षतापत्तिरिति । प्रत्यक्षसमानाकारतापत्तिरित्यर्थः

‘आत्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञातइदंसर्वविदितम्’ ‘आत्मावा अरेद्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्योनिदिध्यासि तव्यः’ इति श्रवणादिपरोक्षज्ञानपर्वसूक्तेष्वापे पृथनिर्देशादितिभावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

शब्देन स्मृतिलंभे .छा. इत्याद्युत्तरवाक्यस्याप्यभिप्रेतत्वस्य पूर्वमेवाभिधानेन स्मृतिलंमानन्तरमेव सर्वग्रान्थविमोक्षस्य श्रुत बुक्ततया ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ इति श्रुत्यन्तरानुरोधेनच ’ यावन्न विमोक्ष्य ’ इत्यत्र मोक्षणमपि स्मृ· तिलभानन्तरकालिकं विवक्षितमिति वाक्यकारस्याशयः निर्णीयते । एवं • तस्य तावदेव चिर इति श्रुत्यनुरोधन · आचार्यवान्पुरुषो वेद · इत्यत्र वेदनमुपासनं ध्रुवानुस्मृतिरूपं तस्य वेदनस्य प्रमात्वं आचार्यवानित्यतः लभ्यतं इत्येव · वेदनमुपासनं स्यात्’ इत्यादिवाक्य निर्धारित भवति

। एतेन ‘तत्त्वमसी’ इत्यादि महावाक्यस्थले वाक्यार्थज्ञानमुपा

सनात्मकीमीत सिद्धम् । अहं ब्रह्मास्मि इति महावाक्यस्थले वाक्यार्थज्ञानमुपासनरूपमिति तद्विषये श्रवणात् इति वा •

क्यकारोक्तहेतुना ‘न स वेद ’ इत्यादिना प्रागेव भाष्ये साधितम्

।

HE

प्रसिद्धमहावाक्यस्थले वाक्याथज्ञानस्योपासनात्मका

त्वस्य ताद्वेषये श्रवणादित्यनेनोपादानेन सर्वत्राप्यनेनैव हेतुना तात्सव्यतीत्याभप्रेत्याह सर्वासूपनिषत्सु मोक्षसाधनतया विहितं वेदमुपासनमित्युक्तमिति ।

सिद्धंतूपासनशब्दादित्यत्र उपासनतात्पर्यकश्शब्दो विवक्षितः । ध्रुवा स्मृतिः (छा. ७.२६.२०) इति श्रुतिघ ·

.

टकशब्द एव अर्थविशेषविवक्षातात्पर्येण अनुशब्दयोजनेन निर्दिष्टः । स्नेहपूर्वमनुध्यान भाक्तरित्यभिधीयते · इति .

गीतासप्तमाथ्याबाबतरणभाष्योदाहृतप्रमाणवचने अनुशब्देन भक्तिविशेषलाभप्रतीते: ध्रुवास्मृतिरित्यत्र तत्र प्रत्ययैकाता ·

नता ध्यानं इति योगसूत्रोक्तध्यानमैत्र विवक्षितम् तच्च स्मृतिलंभ इत्यनन्तरश्रुतौ लंभपदोपादानेन समाधिपर्यवसि तमित्यभिप्रेत्य समाध्यनुसारिस्मृतितात्पर्येण ध्रुवानुस्मृतिरिति निर्देशः । तदेवार्थमात्रनिर्भास स्वरूपशून्यामिव समाधिः • ।

U

इति योगसूत्रघटकविशेषणद्वयेन भक्तिरूपत्वं दर्शनसमानाकारत्वं च वोध्यते । सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य स

माधिपरिणामः’ (यो सू. ३-११) इत्युक्तसमाधिपरिणामस्य तदुत्तरसूत्रैकाग्रतापरिणामाविनाभूततया [यो·१.१·] भाष्य कृता एकाग्रनिरुद्धयोः संप्रज्ञातासंप्रज्ञातसमाधिरूपताया उत्तया आसीनाधिकरणे • यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात् ४१ ११ इत्युत्तरसूत्रानुसोरण ‘आवृत्तिरसकृत्’ इत्यत्र असकृदावृत्तिरित्यनेन असंप्रज्ञातसमाधिपर्यन्तावृत्तर्विवक्षितत्वेन उक्तवि शेषद्वयं सूत्रकृतो विवक्षितमिति वाक्यकाराशयः । स्मृतेर्दशन समान कारस्मृतिविशेषे प्रीतरूपापन्नज्ञानविशेषे च पर्यव सानमपि सूत्रेण बोध्यत इत्ययमाशयो युक्त एव । एवं वाक्यकृतो विशेषद्वयविवक्षामभिप्रेत्यैव सेयं स्मृतिदर्शनरूपा प्रतिपादिता इत्युक्तम् ॥

अपरोक्षं योगजन्य इत्युपक्रम्य ‘अथ परा यया तदक्षरं अधिगम्यते’ (मु. १०१२-) इत्युपासनाख्यं ब्रह्मसाक्षात्का रलक्षणं भक्तिरूपापन्नं ज्ञानं (१.५.२३.प्र.सू.) इत्युक्त्या ध्यानयोगजन्यसमाधिरेव साक्षात्काररूपत्वभक्तिरूपत्वयोः प्रति

प्रमाणसम्प्रदायाभ्यांसमाधिरूपस्यैव ध्यानस्यापवर्गोपायत्व समर्थनम्

८०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम

एवं प्रत्यक्षतापन्ना मपवर्गसाधनभृतां स्मृतिविशिनष्टि श्रुतप्रकाशिका सूत्रकारवाक्यकारयोः कतिपयविशेषं बदतोस्सतिविशपान्तरोपस्थापके तत्पर्यवसायित्वस्याभिप्रेतत्वात् श्रुत्यन्तरसिद्धं विशे एवमिति । अनेन श्रवणादीनां सुत्तयुपायत्वनिषेधान्नोपासनस्य मोक्षोपायत्वमिति शङ्काव्युदाश्च भवति

।

।

प्रान्तरमस्तीत्याह

गूढार्थसंग्रह: ।

पादनेन उक्तार्थस्य भाग्यकुदभिप्रेतत्वनिश्चयात्

इत्थं भाष्यकाराशयमभिप्रेत्य

उक्तस्य समाधिरूपस्य ज्ञानस्य ‘भेषजंः

भगवत्प्राप्तिः’ इत्युक्तं परब्रह्मप्राप्तिमेवाह ’ विज्ञान प्रापकं ’ (वि.पु.६.७.९३.) इति श्लोकोऽवतारितो विष्णुचित्ताचार्ये 6

‘ध्यानार्चनप्रणामादि प्रीतपरम कारुणिक पुरुषोत्तमप्रसाद विध्वस्तस्वान्तध्वान्तस्य अनन्यप्रयोजनानवरतनिरतिशयाप्रय विशदतमप्रत्यक्षतापश्नानुध्यानरूपभक्त्येकलभ्यः’ इति (वे. सं.) श्रीसूक्तिः तत्प्रशिप्यैर्व्यासायैः ‘ध्यानशब्देनाविच्छिन्नस्मृति

सन्ततिरूपध्यानमेवोच्यते। पश्चादनुध्यानशब्देन

दिव्यात्मस्त्ररूपानुसन्धान रूपस्समाधिरुच्यते । स हि ध्यानसाध्य: ।

वचनात् । उपेयविरोधिनिरासकत्वं समाधेरेव

।

|

“यानमपि

समाधिविरोधिनिरासकं

।

मनसा ध्यानानपाद्यं समाधिस्सोऽभिधीयते ॥’ इति (वि पु*६.७.९२)

।

‘तस्यैव कल्पनाहीनं स्वरूप ग्रहणं हि यत्

ध्यानस्य

समाधिनिष्पादकत्वमेवेति

समाधेरेवाङ्गित्वम् । ध्यानस्यैव यत्र प्राधान्यमुच्यते तत्र समाधिपर्यन्तं व्यानं विवक्षितं ’ इति विवृता G

।

योग्यं यमैश्च नियमैश्च विधाय चित्तं सन्तो जितासनतया स्ववशासुवर्गाः । प्रत्याहृतेन्द्रियगणाः स्थिरधारणास्त्वां थ्यात्वा समाधियुगलेन विलोकयन्ति ॥ ’ (शर-दी.२१)

पद्माभिरामबदनेक्षणपाणिपादं दिव्यायुधाभरणमाल्यविलेपन त्वाम् । योगेन नाथ शुभमाश्रयमात्मवन्तः सालम्बनेन परिचिन्त्य न यान्ति तृप्तिम् ॥ २२ ।

मानातिलङ्घिसुखबोधमहाम्बुराशौ मना स्त्रिसीमरहिते भवतः स्वरूपे

तापत्रयेण बिहतिं न भजन्ति भूयः संसारघमजनितेन समाधिमन्तः ॥ ’ संप्रज्ञातास्थितिमतिगते निर्विकल्ये समाधौ शान्तावद्यं स्तिमितबहुलानन्दसन्दाहमन्तः। 6

यत्तद्ब्रह्म स्फुरति यमिनां पूर्णषाप्यरूप सा मे नित्यं हृदि हयमुखी देवता सन्निधत्ताम् ॥ ‘( शदू.)

‘ ध्यानमेव हि यथावस्थितथ्येयार्थवैशद्यातिशयात् तन्निगीर्णस्वरूपमिव भवति’ श.दू ११ वा. ‘सैव स्मृतिर्वैशद्यातिशयात् समाथ्याख्या’ त’ ढी ‘तदेव च निदिध्यासनं प्रीतिरूपं प्रकरणविशेषात्समाधिः । सचाष्टाङ्गशास्त्रेषु शिष्यते । ( न्या प.श.अ.२)इत्यत्राचार्यपादैरपि श्लोक (वि.पु) सूत्र (यो) विवरणपूर्वकं प्रागुक्तार्थस्स्थापितः । अतो वाक्यकारस्य भगवतः श्रीभाष्यकृतश्च उक्तार्थोऽभिप्रेत इति साम्प्रदायिकः पन्थाः ॥

स्वरूपग्रहणं (वि पु) अर्थमात्रनिर्भास (योस.) इत्यत्र भक्तिरेव विवक्षितेति वाक्यकाराभिप्रेतमर्थ श्रुत्यादिना साधयि तुमुपक्रमते एवं प्रत्यक्षतापन्ना मित्यादिना । अपवर्गसाधनभूतामिति प्रतीकोपासनव्यवच्छेदकथनेन ( श्रु. प्र) अप्रतीकोपा सनसामान्यस्य वक्ष्यमाणभक्तिरूपत्वं भाष्यकृतो विवक्षित मिति प्रतीयते । गीताभध्ये अप्रतीकालम्बनस्य जिज्ञासोः एकभ

क्तित्वाभावोक्तिः कैवल्यानुभव प्राक्कालिकोपासनदशाभिप्रायेण तदेव भगवद्ध्यतिरिक्त फलेच्छासत्वात् । तत्र प्रयातागच्छ न्तिब्रह्मब्रह्मविदोजनाः’ (गी. ८.२४) इत्येतदुत्तरं ’ शुक्लकृष्णेगती ’ (८.२६) इत्येतत् श्लोकस्य भाष्ये एते शुक्लकृष्णेगती 6

ध्यानस्य भक्तित्वसिद्धिः पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्यापि अत्यर्थप्रियज्ञानित्व सिद्धिश्च

८१

श्रीभाष्यम्

नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन । यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्त स्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वामिति । (मुण्ड-उ-३-मु-२-ख-३-वा) अनेन केवल श्रवण मनन निदिध्यासनानामात्मप्राप्त्यनुपायत्वमुक्त्वा श्रुतप्रकाशिका

एवं उक्तेन प्रकारेण सामान्यविशेषन्यायेन प्रत्यक्षतापन्नामित्यर्थः । अपवर्गसाधनभूतामिति प्रतीकोपासनव्य वच्छेदः । नायमात्मेति । प्रवचनशब्देन मननं लक्षयति मननफलत्वात्प्रवचनस्य मननस्याचार्यप्रवचनफलत्वाद्वा प्रोच्यतेऽनेनेति करणव्युत्पत्यावा प्रवचनं मननम् । मेधा निदिध्यासनम् परिशेषात् । अस्मिन्वाक्ये श्रवणादीनामनुपायत्वं प्रतीतम् ध्रुवानुस्मृतिविशेषणत्वेन न किंचित्प्रतिपन्नं अतस्तद्वयाचष्टे । अनेनेति । केवलश्रवणमनननिदिध्यासनानां

वक्ष्यमाणावशेषविरहितानामित्यर्थः । यथा ’ न पृथिव्यामग्निश्चेतव्य’ इत्यत्र हिरण्योपधानरहितपृथिव्यां चयनंनिषि ध्यते - नतु पृथ्वीमात्रे तद्वदिति भावः ॥

गूढार्थसंग्रहः ज्ञानिनां विविधानां पुण्यकर्मणांच श्रुतौ शाश्वते मते तद्यइत्थं विदुः अथ इमेग्रामे इत्युक्त्या प्रागुक्तब्रह्मावच्छन्दे ‘तेषांज्ञानी

नित्ययुक्तः’ इत्यत्र उक्तज्ञानीविवक्षितः । सच पञ्चाग्निविद्यानिष्ठोऽपि । तस्यैव ब्रह्मप्राप्तिरपुनरावृत्तिश्चति प्रतीतेः । अना वृत्तिश्शब्दात् (४.४.२२.) इत्येतद्भाप्ये ‘नचोच्छिन्नकर्मबन्धस्य असंकुचितज्ञानस्य परब्रह्मानुभवैकस्वभावस्य तदेक

प्रियस्य अनबधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवतः अन्यापेक्षा तदर्थारंभाद्यसम्भवात्पुनरावृत्तिशङ्का । नच परमपुरुषस्सत्यस ङ्कल्पः अत्यर्थप्रियं ज्ञानिनं लब्ध्वा कदाचिंदावर्तयिष्यति’ इत्यत्रात्यर्थप्रियज्ञानिन एव पुनरावृत्तिसङ्कल्पो भगवतो नास्ति

इतरविद्याविशेषेण अनवधिकातिशयानन्दं ब्रह्मानुभवतः तदेकप्रियस्यैवान्यापेक्षा स्वेच्छानिबन्धन पुनरावृत्तिप्रयोजिका नोदे तीति प्रतिपादनेन पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्य अत्यर्थप्रियज्ञानित्वाभावे पुनरावृत्तिप्रसङ्ग इति स्फुटतरं प्रतीयते । अतः सूत्र

गीता तात्पर्यानुसारेण ‘सस एनान्ब्रह्म गमयति ’ ‘पर ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इत्यादौ पञ्चाग्निविद्यानि

पुस्य इतरविद्यानिष्ठापेक्षया फलवलक्षण्यं नास्तीति स्फुटं भाष्यकाराशयस्य निश्चयेन पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्यापि कैवल्यानुभ वानन्तरं अत्यर्थप्रियज्ञानित्वतात्पर्येण अप्रतीकोपासनसामान्य ’ अपवर्गोपायभूतां’ इत्यत्र वित्रक्षितमिति व्यासार्य णामाशयः

॥

केवलश्रवणमननेत्यादि । श्रवणमननयोः, विधेः साक्षादात्मप्राप्त्युपायंतायाश्चानभ्युपगमऽपि ’ नायमात्मा

2

(मु.२.३) इत्येतदुत्तरं ‘एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वान् ’ (मु.२.४) इत्यत्र साक्षात्परम्परासाधारणोपायानां वक्ष्यमाणतया

परम्परया श्रवणमननयोरुपायत्वं प्रतीयते । यस्य देवे परा भक्तिः’ (श्वे. ६.६.२३) इति श्रुतौ पर्वभेदभिन्नाया भक्तेः 6

मुक्तिपर्यन्तार्थप्रकाशहेतुत्वस्य प्रतिपादनेन भक्तिरूपताक्रान्तश्रवणमननयोरेव स्वस्वफलभूतार्थप्रकाशहेतुत्वं विवक्षितमिति

निश्चयसम्भवेन.अत्र तद्व्यतिरेकबोधतात्पर्येण केवलशब्दः । भक्तिरूपानुध्यानेनैव लभ्यते नकेवलवेदनमात्रेण, ‘न मेधया ? इति केवलस्य निषिद्धत्वात् । एतदुक्तं भवति । यः मुमुक्षुः वेदान्तविहितवेदनरूपध्यानादिनिष्ठः यदा तस्य तस्मिन्ने

बानुध्याने अनवधिकातिशया प्रीतिर्जायते, तदैव तेन लभ्यते परमपुरुष: ’ इति (वे सं.) सूक्ति विवरणे उपासनादिविधा यिवाक्याविरोधाय केवलश्रवणादिनिषेध इत्यवगम्यते इत्यभिप्रायेण वेदान्तविहितेत्युक्तं’ इति व्यासायक्तिः श्रवणमनन 11

यमेवैप्रवृणुते इतिश्रुतेः थ्यानविपाकरूप समाधित्वादेः परसङ्कल्पमूलकत्वे तात्पर्यसमर्थनम् [जिज्ञासा १-१-१

८२

गृढार्थसंग्रहः योरावधेयत्वेऽपि ‘तस्माद्ब्राह्मण: पाण्डित्यं निर्विद्य’ (वृ.५.५.१) इत्यत्रोक्तपाण्डित्यस्य ‘सहकार्यन्तरविधिः’ (ब्र.सू.६, ४.४६) इति सूत्रे विधेयत्वस्य विवक्षितत्वेन ‘पाण्डित्य निर्विद्य’ पास्यं ब्रह्मतत्वं परिशुद्धं परिपूर्ण च विदित्वा श्रवण

यथोक्तं ‘नाहं वेदै: ’ इत्यारभ्य

।

मननाभ्यां प्राप्तं वेदनं प्रतिलभ्येत्यर्थः । तच भगवद्भक्तिकृतसत्वविवृद्धिकृतं ।

त्वनन्यया शक्यः ज्ञातुं’ इति

श्रुतिश्च ‘यस्यदेवे परा भक्तिः नायमात्मा प्रबन्चनेन’ 36

।

भाष्ये प्रतिपादनेन पाििडत्यविधिविरोधः इत्यभिप्रायेण प्रवृत्तेति बोध्यम्

इत्यादिका

6

भक्त्या

इति तदर्थस्य

‘यमेवैष वृणुत’ इत्यत्र यच्छन्दस्यायमर्थ:

यो मुमुक्षुः वेदान्तविहितवेदनरूपथ्यानादिनिष्टः (बे.सं.) इत्यत्रोक्तः । ‘अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ’ (मु. १.१.

१·) — ओमित्येवात्मानं ध्यायथ’ (मु.२.२.६) ‘तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः ’ (मु.२.२ ७.) क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तास्मन्दृष्टे परावरे ’ (२.२.८.) ‘न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमानः’ (६.१.८.) इति पूर्वमुक्तम् ॥ अत्र

परविद्यासामान्यस्य

ब्रह्मप्राप्तिकरणत्वं

ध्यानरूपत्वं

ध्यानानन्तरानन्दस्वरूपावगाहिदर्शनसमानाकारसमाधि

रूपत्वं ब्रह्मप्रातिप्रतिबन्धककर्मसामान्यक्षयहेतुत्वं चाभिधाय चक्षुरादीन्द्रिय शब्दजन्य प्रत्यक्षाविषयस्य ब्रह्मणः सत्वप्रवर्तक सकलजीवज्ञानविकासहेतुभगवदनुग्रहलब्धध्यानानन्तरकालिकभगवदनुग्रहमूलकसमाधिरूपदर्शनरूपत्वं च तत्र प्रतिपादितम् । ८

ज्ञानप्रसादन ’ ‘तगूँ ह देवमात्मबुद्धिप्रसादं ’ इत्युक्तेन भगवता विशुद्धसत्वः निष्कलं व्यायमानः ततः ज्ञानप्रसादाद्भ ,

गवतः तं पश्यतीति योजनयाऽर्थः

ध्यानादिरहितैर्देवैः

अत्र शब्दजन्यापरोक्षविषयत्वं विवरणसमतं न बटत इति ‘नापि वाचा ’ इत्यत्र

पुण्यकर्मणा च परमात्मनो ग्रहणं प्रतिषिद्धम्

।

स्पष्टम् ।

।

अत्र ’ तंपश्यति’ इत्येतावन्मात्रोक्तावपि

पूर्व ‘ओमित्येवात्मानं व्यायथ’ इत्येतदुत्तरं तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः आनन्दरूप इत्युक्त्या आनन्दरूपदर्शनमेव तं पश्यतीत्यत्र विवक्षितम् ।

अत्र व्यायमानशब्दार्थ एव यमेवैष इत्यत्र यच्छन्दार्थः । ‘सालम्बनेन परिचिन्त्य नयान्ति

तृप्तिं ’ इत्युक्तदिशा संप्रज्ञातसमाधौ तृतिशून्यः असंप्रज्ञातसमाविनिः पर्याीतकामस्यत्यत्र वक्ष्यते । एतदभिप्रायेणैव ‘ भक्ति

रूपानुध्यानेनैव लम्यते ’ इति (वे. सं.) प्रथममुक्तम् ॥

पूर्व समाधिपर्यवसित परविद्यायाः लाभकरणत्वोक्त्या नचक्षुत्रा गृह्यते इत्यतत्पूर्वार्ध वाक्यसच्छाये ‘नायमात्मा प्रव चनेन ’ इत्यत्र पूर्वार्धे ध्यानस्य समाधिपर्यवसितस्य लाभकरणता निषेधो न सम्भवतीति अनुध्यानशब्देन सूचितम् ।

’ ततस्तु तं पश्यति निष्कळं व्यायमानः’ इत्यत्रोक्त एव ‘उपासते पुरुष येह्यकामा: ’ (मु. ३.२.१) इत्यत्र ‘पर्याप्तकामस्य ,

कृतात्मनस्तु इहैव सर्वे प्रविलीयन्तिकामाः ’ इत्यत्रचोक्त: । पर्याप्ते आनन्दस्वरूपे ब्रह्मणि कामोयस्य स पर्याप्तकाम इत्यर्थः

।

एवंच पूर्वोक्तसमाधि पर्यवसित ध्याननिष्ठएव ‘यमेवैप वृणुत’ इत्यत्र यच्छन्दार्थः । ज्ञानप्रसादेनेति प्रागुत्तरार्ध समाधेः भगवदनुग्रहमूलकत्वमुक्तं । अऋतु समाधः भगकर्तृक वरणमूलक लाभहेतुत्वं प्रतिपाद्यत इति श्रुत्योरुभयोः परसङ्कल्पमूं लकफलहेतुत्वप्रतिपादनेन सामरस्यम् एवं च वेदार्थसंग्रहोक्तयच्छाब्दार्थानिर्णयमभिप्रेत्य “यमेवैष वृणुते तेनैव लभ्य ते’ इत्युक्तम् । ‘ अनन्यचेतास्सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः’ (गी.८ १६) इत्येतदुपबृंहणे सुशब्दे वरणं विवक्षितमित्यभिप्रेत्य ‘मत्प्राप्त्यनुगुणोपासनविपाकं तद्विरोधिनिरसनमत्यर्थमत्प्रियत्वादि

।

कं च अहमेव ददामीत्यर्थः । यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः इति हि श्रूयते । ’ इति तद्वाष्ये उक्तम्

अत्र उपासनवि

पाकः दर्शनसमानाकारत्वं ’ यो मां स्मरति ’ इत्यत्र स्मृतिमात्रनिष्ठस्योक्त्या ‘ज्ञानप्रसादेन ’ इति श्रुत्यनुसारेण स्मृतिग 6

।

तदर्शनसमानाकारत्वात्यर्थभगवत्प्रियत्वयोः भगवत्सङ्कल्पमूलक लभ्यते

अत्यर्थमत्प्रियत्वादिकं चेत्यत्रादिपदार्थः पर

वरणप्रकारश्च परभक्त्यनन्तरं परज्ञान परमभक्त्योः प्रदानमेवेति साधनम्

८३

श्रीभाष्यम्

यमेवैष आत्मा वृणुते तेनैव लभ्य इत्युक्तम् । प्रियतम एवहि वरणीयो भवति यस्यायं

सूवति । यथाऽयं प्रियतम आत्मानं प्राप्नोति तथा

निरतिशयप्रिय स्स एवास्य प्रियतमो भवति ।

स्वयमेव भगवान् प्रयतत इति भगवतैवोक्तम् । तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।

ददामिबुद्धियोगं तं येन मामुपयान्तिते (गो-१०-३-१०. हो) इति श्रुतप्रकाशिका

विवक्षितं विशेषं वाक्यतात्पर्य निरूपणेन दर्शयिष्यन् वाक्यस्यार्थान्वयं दर्शयति । यमेवैष आत्मावृणुते तेनैव

लभ्यइत्युक्तमिति । वरणीयेन लभ्योऽस्तुततः कथं ध्रुवानुस्मृतेर्विशेषतत्वमिति शङ्कायां तदर्शयितुं लोकसिद्धप्रतीतिमाह । प्रियतमएवहीति । प्रीतिविषयमात्रस्य न वरणीयत्वं । किंतु स्वयमुपस्थितस्त्र स्वीकारएव । अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थं *

।

प्रियतमइत्युक्तम् ततः किमित्यत्राह यस्येति । यस्पाकस्य अयं परमात्मा निरतिशयप्रीतिविषयः सवाय परमात्मनो निरतिशयप्रीतिविषयो भवति ।

• चेतनत्वेसति भगवतावरणीयत्वं भगवति निरतिशयप्रीतिमतएव यद्वा

प्रियत्वं वरणीयत्वंच स्वस्मिन् प्रीतिमतएव

पुण्यक्षेत्रादिषु भगवतः

प्रीतिस्स्वस्मिन्प्रीतिमत्पुषवरणार्था ।

स्वतः

पत्रपुष्प

फलादिषु तत्सम्बन्धनिबन्धना ॥ स एवेत्यवकारेण केवलश्रवणादिमद्व्यावृत्तिः ।

भगवति प्रीतिमत एव भगवत्प्रीतिविषयत्वमिति कथ

मिदमवगम्यत् इत्यपेक्षायां अत्रप्रमाणतया स्मृतिवचनमर्थोपन्यासपूर्वकं दर्शयन् वरणप्रकारमपि विवृणोति । यथेति । अयं भगवति निरतिशयप्रीतिमान् प्रियतमः

निरतिशयभगवत्प्रीतिविषयो भवन्नित्यर्थः । ‘ददामिबुद्धियोगन्त’

मित्यस्यार्थविवक्षया स्वयमेवभगवान्प्रयतत इत्युक्तम् । अनेन बरणप्रकारोदर्शितः । भगवतैवोक्तमित्येवकारेण भगवदा

“त्यतिशयस्तूचितः। तेषामिति । सतयुक्तानां सततयोगं काङ्क्षमाणानां । * आशंसायां भूतवच्चेति कर्तरिक्तः Malt

गूढार्थसङ्ग्रहः ज्ञानपरमभक्त्यादिः । सच ‘यमेवैष वृणुते’ इत्यत्र विवक्षितः । तत्तात्पर्येण वक्ष्यते ’ तेषां सततयुक्तानामित्यादि ’ इति तद्भाष्ये अनन्तरमुक्तम् । वेदार्थसङ्ग्रहेतु पूर्व ’ तं मामायुरमृतमित्युपास्व’ (कौ. व्रा. ३.२.) ‘प्राण एव प्रज्ञात्मा आनन्दः '

(कौ.३.९.) इत्येतदुत्तरं ‘ एप एवं साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्यः’ (कौ. बा.) इति श्रुत्यर्थविचारे ‘यस्तु पूर्वे स्वयमेवातिमात्रानुकूल्ये प्रवृत्तः तंप्रति प्रीतः स्वयमेव भगवान् कल्याणबुद्धियोगदानं कुर्वन् कल्याणे प्रवर्तयति’ इति श्रुत्यर्थर्माभिधाय — यथोक्तं भगवता ’ तेषां सततयुक्तानां–येन मामुपयान्ति ते ’ । (गी. १०.११.) इत्यायुक्तम् । अतः

‘यमेवैष वृणुते’ ‘‘’ एष एव साधुकर्म कारयति’ इति यच्छन्दघटित श्रुत्योरैकार्थ्यम् ’ तेषां सततयुक्तानां’ इत्यादेरुभ

योपबृंहणत्वं, जीवेच्छामूलकानुकुलाचरणजन्य प्रीतिमूलकफलदातृत्वपरत्वं च विवक्षितमिति स्फुटम् ॥

(वे.सं.) अनन्तरं ‘ यमेवैष वृणुते, इत्येतद्विवरणे ‘यथोक्तंभगवता ’ पुरुषस्स ’ गी.८.२३. ‘भक्त्यात्वनन्यया

(११.५४) भक्त्या मामभिजानाति १८.५३. इतिन वचनत्रवमुपादाय एवंविधपरमभक्तिरूपज्ञानावशेषस्योत्पादकः पूर्वोक्ता

' हरहरुपचीयमान ज्ञानपूर्वककर्मानुगृहीत भक्तियोग एव’ इत्युक्त्वा यथोदितक्रमपरिणत भक्त्येकलभ्य एव’ इति श्रुत्यर्थं उपसंहृतः । अत्र परभक्त्यनन्तरं परज्ञानपरमभक्त्योः गीताविवक्षितयोः प्रदर्शनेन परज्ञानपरंमभक्तिदानमेव

वरणमिति स्फुटम् ॥

८४

समाध्यनन्तरं प्राग्ल्यपेक्षितयावत्सम्पादनं वरणत्वेन विवक्षितमिति समर्थनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रियोहि ज्ञनिनोऽत्यर्थमहं सच ममप्रियः । [गी-७-अ-१७-लो) इतिच श्रुतप्रकाशिका

प्रीतिपूर्वकं ददामीत्यन्वयः अनेनपरस्पर विषयप्रीतिरुपास्योपासक योदर्शिता । सततयुक्तशब्दार्थस्कुटीकरणायाह । प्रियोअत्यर्थम् अतिक्रान्ताभिधेयम् प्रियत्वं वाचामगोचरमित्यर्थः श्रुयानुस्मृतिं विशिनष्टीतिहि पूर्वमुक्तम्

।

।

हीति

योभगवतिप्रीतिमान् भवति तस्मिन्नुपासके भगवतः प्रीतिमत्त्वमुक्तम् ॥ FFor

अत्र

गूढार्थसंग्रह:

• यमवैप वृणुते’ इत्यतः पूर्व निरतिशयप्रीतिरूवभक्तेः श्रुत्युक्तायाः पूर्वोक्तवरणकर्मत्वान्यथाऽनुपपत्त्याऽपि यमे वष ’ इत्यत्र यच्छब्देः विवक्षितत्वं प्रतिपादयति प्रियतमएवहीत्यादिना सच मम प्रियः इति च इत्यन्तेन । 6

ददामि बुद्धियोगं तं ’ इत्यत्र योगशव्दस्समाधिपरः । समाधिघटक एकांशः भजतामित्यत्रेाक्तः। तद्धेतुकप्रीतिपूर्व

कदानकर्मतयाऽपरांशः परज्ञानरूपः योगशब्देनोक्तः । पूर्व एतां विभूर्ति योग च मम यो वेत्ति तत्वतः। सोऽवि

कम्प्येन योगेन युज्यते – १०.७ इत्यत्र तात्त्विकविभूतिगुणादिकं बेदितुरेव एतद्योगसम्बन्ध उक्तः । भक्त्यामाम भिजानाति तत्त्वत: ’ इत्युत्तरत्रापि यावानित्यत्र गुणविभूत्यादेविवक्षिततया तात्त्विकगुणविभूत्यादिज्ञानस्यैव वक्ष्यमाण तया च अत्र बुद्धियोगोऽपि सविशेषविषयक एव । एतत्तात्पर्येणैव ‘तमेव बुद्धियोग विपाकदशापनं ’ इति तद्भाष्ये’ उक्तम् । तस्य ‘ येन मामुपयान्ति ते ’ इत्यत्रोक्तं प्रातिहेतुत्वं भत्त्यात्वनन्यया शक्यः - प्रवेष्टुं च परन्तप । भक्तया C

मानभिजानाति–विशते तदनन्तरम्’ इति वक्ष्यमाणानुसारेण परमभक्तिमूलकं विवक्षितम् । एतत्तात्पर्येणैव वेदाः

र्थसङ्ग्रहे ‘ भक्त्या मामभिजानाति’ इत्यस्योपादानम् । ‘एवं प्रत्यापन्नसमाधीन समाधिविपाकद्वारा तमसः पारं नयति

इति सुपर्णः, स्वपारं, भगवान्नयतीति मौलाः ’ इत्युक्त्वा ’ प्रियार्हः’ इत्यत्र ‘तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते

इत्याभिधाय, ’ अथ उत्तरोत्तरगुणाविष्कारण तां प्रीतिं वर्धयतीति ’ प्रीतिवर्धनः ’ ’ भजतां प्रीतिपूर्वकं, ‘ददामि बुद्धि wwwww

‘भ

।

योग तं ’ इति तथा निरूढभक्तिपरकोटिभिः विहायसं पदमेव गम्यते अस्मादिति ‘विहायसगतिः ’ स खल्वाह BUMPE

क्त्या च भोगान्विपुलान् त्वमन्ते मत्प्रसादतः । ममानुस्मरणं प्राप्य मम लोके निवस्यति’ इति सूत्रं च‘तदो·

कोऽग्रज्वलनं–शताधिकथा ’ (ब्र.सू ४.२.१६.) इति’ इति वदन्तः भट्टपादाः अन्तिमस्मृति सूर्धन्यनाडीप्रकाशादि A

सम्पादनमपि ‘तेन लभ्यः, ‘येन मामुपयान्ति ते, इत्यत्र प्रातिपूर्वकालिक भक्तिपरकोटितया विवक्षित वरणपदार्थशरीर एव निविशते, इत्यभिप्रयन्ति । अत: ’ प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थे, इत्यादिवाक्ये ज्ञानिकर्तृक प्रीत्यनन्तरकालिकत्वस्य भगवत्कर्तृकप्रीतौ प्रतिपादनेन ’ भजतां प्रीतिपूर्वकं ददामि, इत्यंत्र भत्तवनन्तरकालिकमेव भगवतः प्रीतिपूर्वकं दानं

विवक्षितमिति प्रतीयते । एतदनुसारेण ‘यमेवैष वृणुते; इत्यत्र यच्छन्दे पूर्वप्रस्तुतसमाधिमत एव विवक्षितत्वेन

समाध्यनन्तरकालिकं वरणं समाध्यनन्तरप्राप्तिपूर्वकालिक प्राप्त्यपेक्षितश्रत्यादिविवक्षित यावत्सम्पादनं वरणत्वेन विव तिमिति सिद्धम् ॥

• कठोपनिषद्यपि ’ तं दुर्दर्श - देवं मत्वा धारा हर्षशोको जहाति, (१ २.१२.) : तमक्रतः पश्यति वीतशोको

धातुः प्रसादान्महिमानमात्मनः १.२.२३. ‘महान्तं बिभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति’ १.२.२६. इति ’ नाय

मात्मा’ इत्यतः पूर्व श्रूयत । धातुः प्रसादादित्यत्र श्वेताश्वतरश्रुत्यैकार्थ्यात् देवप्रसाद एव विवक्षितः । नतु मन आदीनि करणानि धातवः शरीरस्य धारणात् प्रसीदन्तीति एषां धातूनां प्रसादात् इति परसम्मतार्थ: (शं. उ. भा)

८५

गूढार्थसंग्रहः

युक्तः । धातुः प्रसादादिति सविसर्गकपाठस्यैव सर्वसम्मतत्वात् । संविसर्गपाठमभ्युपत्य श्वे. धातुरिति जात्येकव वचनमिति कस्यचिद्व्याख्यानं नादर्तव्यम् । धातोरिति पाठस्य केनाप्यनङ्गीकारेण एवमर्थवर्णनस्यासङ्गतत्वात् । श्वेताश्वतरव्याख्यातृभिस्सर्वैराप सविसर्गकपाठस्यैवाभ्युपगमात् । तैत्तरीयसायणभाष्ये ’ धाता जगतो विधाता परमेश्वरः

यादोऽनुग्रहः’ इति विवरणकरणाच्च । परैरपि शं. उ.भा. ’ न आत्मानं दर्शन श्रवणमननविज्ञानालङ्गं’ इति

विवरणेन तत्र विज्ञानशब्दस्य आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः’ इत्यानुसारेण ध्यानमेवार्थः MER। तत्र ध्यानानन्तरकालिक ८

मेव दर्शनं विवक्षितम् । ध्यानानन्तरकालिकदर्शनस्य तेषामपि (सं. वे.सि.सा.सं.) सम्मतत्वात् । ‘अणोरणीयान् बशी–तमात्मस्थं येऽनुपश्यान्त, इति मन्त्रद्वयस्य उपनिषदन्तरस्थत्वेन तत्र ध्यानानन्तर तमक्रतुः पश्यति ’ ●एको वर कालिकदर्शनस्यैव विवक्षायाः पूर्व निर्धारणेन तदैकार्थ्यादत्रापि ध्यानानन्तरकालिकदर्शनमेव विवक्षितम् । ‘नित्यो नित्यानां’ इत्यादिपूर्वार्धस्य उपनिषद्वये एकरूपत्वेन तमात्मस्थ येऽनुपश्यन्तीति तदुत्तरार्धेऽपि समाधिरूपदर्शनमेव विवक्षितम् । ‘तत्कारण साङ्ख्ययोगाधिगम्यं ’ इति श्वेताश्वतरतदुत्तरार्धस्यापि उक्तार्थानुकूलत्वात् । उत्तरत्र ‘यस्तु ु

विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा’ क. १.३.६. इतीन्द्रियवशीकरणमुपक्रम्य विज्ञानसारथिः-आप्नोति तद्विष्णोः

परम पदं, १.३.९. इत्युक्तौ विज्ञानं, ‘निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते ’ १.३.१५. ’ तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरा

मिन्द्रियधारणां’ क.२.६·११. ’ लब्ध्वा योगविधिं च कृत्स्नं । ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु: ’ २.३.१८’ इत्युत्तरश्रुत्य

नुसारात् समाधिरूपदर्शनमेव । एवं च तमक्रतुः पश्यतीति पूर्वश्रुती समाधिरूपदर्शनस्यैव विवक्षितत्वन देवं मत्वा ८

विभुमात्मानं मत्वा’ इति पूर्व परत्र च तदेव दर्शनं विवक्षितमिति ‘यमेवैष वृणुते’ इत्युत्तरश्रुतावपि यच्छब्दस्य समाधिमानेवार्थः । वरणमपि तदुत्तरकालिक प्रातिपूर्वयावत्सम्पादनमेव विवक्षितम् । एतावता समाधेरेव मुक्तिहेतु त्वं समाधिरूपदर्शनमेव उपनिषत्सु मुक्तिहेतुदर्शनं समाधिपर्यवसितध्यानस्यमुक्तिहेतुत्वादिकं परसङ्कल्पद्वारकत्वेन अदृष्टद्वार 6

।

कमुपनिषत्सु विवक्षितमिति निर्णीतम्

एतेन ‘ ननु ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमान ’ इति ध्यान मपरोक्षफलं श्रूयते; सत्यं, एकत्र चित्तस्य सम वधानता तदैकाग्रयनिमित्तं भवति । तदेकाग्रचेतसा सहकारिणा शब्द एव औपनिषदमिति तद्धितप्रत्ययसामर्थ्याद

परोक्षज्ञानमुत्पादयति । ध्यायमानो ज्ञानप्रसादेन पश्यतीति वाक्यस्यान्वयात् । दृष्टेनैवोपकारसिद्धावदृष्टकल्पनाऽयोगात्

आपरोक्ष्यकामस्योपासनायां स्वयं प्रवृत्तेः । दृष्टार्थत्वाच्च निदिध्यासनविधानस्येत्युक्तं ’ इति विवरणं, 6 नाप्यभ्या AUT

सात्साक्षाद्भावस्सिद्धः । नापि श्रूयते; येन तदुद्देशन ज्ञानसन्तानो विधायेत । ’ इति पञ्चपादिकाचेत्युभयं निरवका शम् । परसम्मत दृष्टार्थत्वं लोकदृष्टदृष्टान्तवैषम्येन न घटत इति पूर्वमेव निरूप्य समाधिपर्यवसितध्यानस्य मुक्तिहेतुत्वादेः सम्यग्भाष्ये उपपादनात् तस्माद्भूतमभूंत वा यद्यदेव विभाव्यते । भावनापरिनिष्पत्तौ तत्स्पष्टम्’ (प्र. वा.२८५) तत्र प्रमाणं संवादि यत्प्राङ्निर्णीतवस्तुवत् । तद्भावनाजं प्रत्यक्षं इष्टं शेषा उपप्लवाः ॥ .२८६. इति धर्मकीर्तिना

।

6

८

उक्त एवार्थ:, ‘भावनाविशेषाद्धि अभूतमप्यनुभवमापद्यते । किं पुनर्भू’ इति मण्डनमिश्रेणापि (ब्र.सि.) अङ्गीकृतः । ‘ वेदान्तवाक्यजज्ञान भावनाजाऽपरोक्षधीः । मूलप्रमाणदाढ्येण न भ्रमत्वं प्रपद्यते ॥ " इति कल्पतरावपि इममर्थम भ्युपेत्यैव निर्विचिकित्स बाक्यार्थभावना परिपाकसहितमन्तःकरणं अविद्याद्वयोच्छेदहेतुसाक्षात्कारं जनयतीति भामतीकार स्व सिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः। ‘ नचेष साक्षात्कारः मीमांसासहितस्यापि शब्दस्य प्रमाणस्य फलं अपि तु प्रत्यक्षस्य ।

तत्फलत्वनियमात् । अन्यथा कुटवीजादपि वटांकुरोत्पत्तिप्रसङ्गात् ’ इति भामती । ‘दशमस्त्वमसीत्यत्रापि तत्सचिवादक्षा

अनन्यार्थसिद्ध प्रमाणाभावेन शाब्दापरोक्षवाद उत्प्रेक्षामात्र मूल्कएवेत्यादि

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अतस्साक्षात्काररूपा स्मृतिः स्मर्यमाणात्यर्थप्रियत्वेन स्वयमप्यत्यर्थप्रिया यस्य समव परेणा

मनावरणीयो भवतीति तेनैव लभ्यते परआत्मेत्युक्तं भवति । एवरूपा ध्रुवानुस्मृतिरेव

भक्तिशब्देनाभिधीयते

श्रुतप्रकशिका

तत्कथं ध्रुबानुस्मृतेर्विशेषितत्वमित्यत आह । अतइति । अतः उक्तार्थस्य लोकस्मृतिभ्यां सिद्धत्वादित्यर्थः । "”

यद्वा या ध्रुवानुस्मृतिवचना दूरणीयत्ववचना,

दूरणीयस्यच भगवति निरतियप्रीतिमत्ववचना, घेत्यर्थः साक्षात्काररूपास्मृ

तिरित्यनेन पूर्वोक्ताकारविशिष्टायाएंव विशेषणान्तरमिति दार्शतम् । ‘स्मर्यमाणस्यात्यर्थप्रियत्वेन स्वयमध्य

त्यर्थप्रियेति’ अर्थनेत्र विशेषोहि निराकारतयाधियामिति भावः । स्वयमण्यत्यर्धप्रिया * अनुभूयमानोऽनुभवइति बढ्य निर्देश औपचारिकः अत्यर्थनीतिरूपेत्यर्थः । यदा अत्यर्थप्रिया अत्यर्थानुकूलरूपा सर्यमाणस्य भगवाद्वेषयस्य निरुपाधिक

निरवधिकानुकूलत्वेन तद्विषयानुस्मृतिरपि हि निरतिशयानुकूला भवति। *यावानुमृतिस्वयमत्यन्तानुकूलत्यादयुक्ता

वस्थायामपि प्रीतिरूपज्ञानेनं प्रतिसन्धीयतइति प्रिया अतएवहि ’ याप्रीतिरविवेकानां’ इत्यादिना प्रार्थ्यते ॥ ।

प्रीतिरूप भ्रुबानुस्मृतेरपबर्गापायत्वमुक्तम् अन्यत्र भक्तेरुपायत्वं दृश्यते । कथमनयेोरैकार्थ्यमित्यत्राह

एवरूपेति ।

यद्वा शेमुषी भक्तिरूपा इति भक्तिरूपज्ञानस्योपायत्त्रं प्रागुक्तम् कथमिदानी * प्रीतिरूप ध्रुवानुस्मृतेरुपायत्वं प्रतिपाद्यत गूढार्थसंग्रहः

देव साश्चात्कार: ’ इत्यादिकल्पतरुश्च । अयमेवार्थः सर्वदार्शनिकसम्मतः, शब्दादपरोक्षंतु न कस्यचिदपि सम्मतमित्यावे, ।

दयति ‘तन्त्वौपनिषदंपुरुषम्’-वृ॰ ‘आचार्यवान्पुरुषोवेद ‘.छा.‘ तद्धास्य विजज्ञौ ‘“छा“ वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्थाः तै’ इति परोदाहृत श्रृतिषु शब्दजन्यापरोक्षसाधकः कोऽपि शब्दो न श्रूयते ॥ ’ तं त्वौपनिषदं पुरुषं ’ इत्यत्र ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म

,

इत्याद्युत्तरवाक्ये कर्मफलाविशेषेण ज्ञानफलप्रदत्वस्य

ब्रह्मणि प्रतिपादनेन ज्ञानफळमदृष्टद्वारकमित्येव प्रतीयते ।’ आचार्यबान्पुरुषो वेद ’ इत्यनन्तरं ’ तस्य तावदेव श्विरं’ इति वाक्यसत्वेनवेदनस्य ताबत्पर्यन्तसत्वप्रतीत्या ध्यानरूपतैव सिध्यतीति च पूर्वमेवोक्तम् । अतः भावनाविशेषा

धीनदर्शनं सर्वसम्मतं परित्यज्य कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतं अनन्यथासिद्धप्रमाणामूलकं शब्दजन्यापरोक्षमङ्गीकृत्य

ध्यानानन्तरकालिकुदर्शनवाक्यस्थलेऽपि शब्देनैव दर्शनं विवश्चितमित्युक्तिः विवरणकारोत्प्रेक्षामूल्य निर्मत्सरैर्नादर्तव्या । अत एव ‘ मनसैवानुद्रष्टव्यं, इति श्रुतिरापि स्वरसतस्सङ्गच्छते । तदेतत्सर्वमभिप्रेय ‘यमेवैष वृणुते, इति त्यर्थ उपसंहरति अतस्साक्षात्काररूपा इत्यादिना । साक्षात्काररूपेत्यन्त्र ‘तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपन्यमिव समाधिः (यो.सू.) इति सूत्रे स्वरूपशून्यमिवेत्यस्त्रार्थः, स्मर्यमाणात्यर्थप्रियत्वेनेत्यत्र अर्थमात्रनिभसमित्यस्यार्थश्च विवक्षितः ।

3

सिद्धान्तेऽपि योगिप्रत्यक्षमिष्यते । पूर्वानुभूतार्थविषयकं भावनाबलजं ज्ञानं स्मृतिरेव । वैशद्यातिशयाद्दर्शनसमाना ५

कारमेव तत् । तत्र प्रत्यक्षत्याङ्गीकारे मानाभावात् । अननुभूतातीतानागतातीन्द्रियार्थीविषयकं योगिप्रत्यक्षमिति विशेषः

इति आचार्यपादै (त.टी) उक्तम् । ‘ स्नेहपूर्वमनुध्यानं भक्तिरित्यभिधीयते ’ इति (गीता.अ.७) सप्तमावतरण भाष्योदाहृत ।

प्रमाणमाभसन्धायाह एवंरूपाध्रुवानुस्मृतिरित्यादि -

‫فاع‬

भक्तिरुपासनमित्येकैव व्यक्तिरित्यत्र शं. भा.सम्मतिश्च

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

उपासनपर्यायत्वा द्भक्तिशब्दस्य । अतएव श्रुतिस्मृतिभिरेव मसिधीयते तमेव विदित्वाऽति

मृत्युमेति [श्वे. उ-३.अ-८.वा] तमेवं विद्वानमृतइहभवति । नान्यःपन्था अयनायविद्यते [पु.सू. १७. वा] नाहं वेदैर्नतपसा नदानेन नचेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्ट्वानसिमां यथा ॥ भक्तयात्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन | ज्ञातुं द्रष्टुंच तत्वेन प्रवेष्टुंच परन्तप ॥ (गो.११ अ.श्लो.५३.५४ ) पुरुष स्लपरः पार्थ भक्तया लभ्यस्त्वनन्यया । इति [गी-८.अ-२२.श्लो) 5

श्रुतप्रकाशिका

।

इत्यत्राह। एवंरूपेति । एवंरूपा, साक्षात्कारत्व प्रीतिरूपत्वपर्यन्ता ध्रुवानुस्मृतिरेव भक्तिशब्दवाच्येत्यर्थः कुतइत्यत्राह । उपासनपर्यायत्वादिति । उपासनादिशब्दानां भक्तिशब्दस्यचैकार्थवृत्तित्वं विवक्षितम् । नतु घटकुम्भशब्दयोरिव

पर्यायत्वम् * एकार्थवृत्तित्वंच “सेवाभक्तिरुपास्तिरिति नैघण्टुकोत्तेरवगम्यते – ‘स्नेहपूर्वमनुध्यानं भक्ति 3

रित्यभिधीयते । भजइत्येषधातुर्वेसेवायां परिकीर्तितः ॥ तस्मात्सेवाबुधैः प्रोक्ता भक्तिशब्देन भूयसी’ इत्यादि cam

चानुसंन्धेयम् ॥

यद्यपि साक्षात्काररूपत्वभक्तिरूपत्वादिपराणां वाक्यानां विद्याविशेषविषय प्रकरणपरिगृहीतत्वेऽपि सर्वोपासन साधारणत्वं लघुगुरुयत्नविकल्पानुपपत्तैः प्राप्तम् । तथाऽपि प्रपदनेतु लघुगुरुयत्नविकल्यानुपपत्तिरूपन्यायो *वचन बलप्रतिक्षिप्तः ।Home नहिTay वचनविरोधे न्यायः प्रभवति वचनविरोधाभावादुपासनेषु तस्यप्रवृत्ति : वेदान्तेषूपासनपराणां वाक्यानामैकार्थ्यसिध्यर्थं भक्तिदशापन्नस्योपासनस्स्यैवापवर्गोपायवेदनत्वमुक्तम् । स्मृतिवचनप्रदर्शनं च श्रुत्यर्थवैशद्याय

कृतम् । *इदानीन्तु श्रुतिस्मृत्योरैकार्येन मुत्युपायवेदनस्य भक्तिरूपोपासनत्वमुपपाद्यते । अतएवेति । अत एव अपवर्गोपायवेदनस्य भक्तिरूपोपासनत्वा देवेत्यर्थः ॥ ramm

तमेव विदित्वेतिवाक्यं श्वेताश्वतरोपनिषदि श्रूयते तत्र । ’ तस्मात्सर्वगतरिशवइति शिवशब्दग्रहणाच्छिवस्य’ परमात्मत्वत्रिषयत्वभ्रमः कस्यचिन्मन्दाधियस्यादिति तन्निवृत्त्यर्थम् । ‘वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्’ ‘महान्प्रभु वैपुरुषस्सत्त्वस्यैषप्रवर्तकः’ इत्युपक्रमोपसंहारयोरखगतपरमपुरुष परैव सोपनिषदिति *पुरुषसूक्तैकार्थ्यं दर्शयितुं तमेवं विद्वानतिवाक्यमुपात्तम् । तमेवं विद्वानितिवाक्ये, नान्यः पन्थाइति परमपुरुषवेदन व्यतिरिक्तोपायनिषेधः कृतः । 6

नाहंवेदैरित्यादिनाह तद्भक्तिव्यतिरिक्तोपायनिषेधउक्तः । उभयोरप्युपबृंहह्णापबृह्णयवचनयोः प्रमाणत्वेन सर्वावगीत ११.image. PRE

4

गूढार्थसंग्रह:

उपासनपर्यायत्वाद्भक्तिशब्दस्यति । मांच योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । (गी) इति बचनमुदाहृत्य ‘ इय

मेवभक्तिरूपा सेवा’ (वे.सं) इत्युक्तय: लोके गुरुमुपास्ते राजानमुपास्ते इति च वस्तात्पर्येण गुर्वादीननुवर्ततेस एवं उच्यते । (४.१.१.शं.भा.) इति परोक्त्या च भक्ति रुपासनं एकैव व्यक्तिरित्यर्थः प्रदर्शितो भवति | ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इत्यत्र एवकारेण ब्रह्मान्याविषयकवेदनं विवक्षित न ध्यानमिति, परेषामाशङ्कां परिहर्तुमाह अत एवेत्यादिना ।‘तमेव विदित्वा’ इति श्वेताश्वतरतृतीये पठ्यते । तत्र च प्रथमे, ध्याननिर्मथनाभ्या साद्देवं पश्येत्’ इत्यत्र, द्वितीये ’ त्रिरुन्नतं प्राप्य समं शरीर ‘.८. इति योगमुपक्रम्य, ‘ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत विद्वान् स्रोतांसि ’ .९. इति योगफलदातृत्वं ब्रह्मणोऽभिधाय’ ‘ब्रह्मण्यभिव्यक्तिकराणि योगे ’ ११. इत्यादिना योगोपयुक्तम

भिधाय, ‘यदात्मतत्त्वेन तु ब्रह्मत ्वं दीपोपमेनेह युक्तः प्रपश्येत् । अजं ध्रुवं सर्वत ्वैर्विशुद्धं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः

ध्यानानन्तरकालिक दर्शनं सविशेषविषयमेव मुक्तिहेतुरितिस्थापनम्

८८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एवंरूपाया ध्रुवानुस्मृते स्साधनानि यज्ञादीनि कर्माणीति यज्ञादि श्रुतेरश्ववत्

श्रुतप्रकाशिका योरैकार्थ्य वेदनादिशब्दानां भक्तिपर्यन्तत्व सिध्यतीति भावः । साथ्यत्वकण्ठोत्क्त्या, च * नाहं वेदैरितिवचन मुपात्तम् ॥

उपायान्तरनिषेधकण्टोक्त्या, ज्ञानदर्शनप्राप्तीनां भक्ति

ननु ‘भक्त्यामामभिजानाति’ ’ ततो मां तत्त्वतोज्ञात्वा विशते तदनन्तरमिति’ भक्तिजन्यज्ञानस्यै नतु भक्तेरिति

शङ्काच

नाहं वेदैरियनेन परिहृता भवति

।

।

वाव्यवहितोपायत्वमबगम्यते

अत्र ज्ञानदर्शनयोरिव

प्रारपि भक्तिसाध्यत्वावगमात् । भक्त्या प्रवेष्टुंच शक्यइतिह्यन्वयः | भत्तयामामिति वचनेऽपि ततो मां विशतइति

।

तच्छब्दपरामृष्टाया भक्तेरेव प्राप्त्युपायत्वमवगम्यते प्रसङ्गात् । अतश्च भक्तिरेवाव्यवहितोपायः

तत इति भक्तिपरामर्शाभावे * तदनन्तरमित्यनेन पौनरुक्त्य

पुरुषस्सपरः

पार्थेत्यत्रच भक्त्त्यालभ्यइति भाक्ते :

प्राप्तिसाधनत्वं स्वर

सतोऽवगम्यते । अनेन पुरुषशब्दप्रत्यभिज्ञापित पुरुषसूक्त प्रतिपाद्यवस्त्वैक्यवत्तत्प्रतिपाद्योपायैक्यं न्याय्यमिति सूचितम् ॥ वेदनस्य

भक्तिरूपोपासनत्वसिद्धिः ततः प्रकृतस्य

कर्मापेक्षितत्वस्य किमायातमित्यत्राह

।

अस्त्वेवं

एवमिति ।

एवंरूपाया: अपरोक्ष्याप्रीतिरूपत्व विशेषणविशिष्टायाः । वाक्यकारसूत्रकाराभ्यामभिप्रेताः कण्ठोक्ताश्च मोक्षोपायज्ञाना

वस्थाविशेषाः कर्मसाध्या इति भावः । ध्रुवानुस्मृतस्साधनानीति । यथा असिनाजिघांसतीत्यत्रासर्हननसाधनत्वं नत्विच्छासाधनत्वम् ।

तथा

यज्ञेन

विविदिपन्तीत्यत्रापि

विद्यासाधनत्वमेवोक्तम् नतु तदिच्छासाधनत्वम् ।

यज्ञा

देवेंदनेच्छासाधनत्वेन विनियोगायोगादिति भावः । तथाहि सर्वेषां पुरुषाणामवान्तरसाध्योपायेप्रवृत्तिः परमसाध्ये

च्छ्याविना नोपपद्यते यथा यागायुपायभूतद्रव्यार्जनादौ प्रवृत्ति यांगादिसाव्यापूर्वादिविषयच्छयाविना नोपपद्यते । तथा इच्छासिध्द्यर्थमनुष्ठान मिच्छासम्पाद्यवेदनेच्छयाविना नोपपद्यते । अतो वेदनेच्छायां जातायां वेदनोपायभूतेच्छा सिध्यर्थानुष्ठानम् । तस्यां जातायांच तदर्थमनुष्ठानमनपेक्षितमिति तदनुष्ठान विधिवैयर्थ्यस्यात् ॥

।

किंच स्वसिद्धिसापेक्षा स्वसिद्धिरित्यात्माश्रयः । वेदवेच्छया इच्छासिद्धयर्थं कर्मानुष्ठानं इच्छासिद्धयर्थ कर्मानुष्टानाद्वेदनोच्छासिद्धिरित्य*न्योन्याश्रयणंचा, अतो विविदिषासाधनत्वं कर्मणां नयुक्तम् नन्विच्छासिद्धयर्थकर्मा गूढार्थसंग्रहः THE

(श्वे.१५-) इत्युक्तौ च योगरूपदर्शनमय सचिशेषविषयकं विवक्षितमिति प्रतीयते ।

’ तमेव विदित्वा’ इत्याधु

त्तरं ’ अणोरणीयान्-तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादात् ’ ३.२० इत्यत्रापि प्रागुक्तयोगरूपदर्शनमेव विव क्षितम् । एतत्पूर्वार्धे ‘वेदाहमेतं पुरुषं महान्तं आदित्यवर्ण तमसः परस्तात् ’ इति देशविशेषस्य पूर्वमभिधानेन ब्रह्मो

डुपेनेह प्रतरेत · इति पूर्वश्रुत्यनुसारेण च तमेव विदित्वा मृत्यु अति - अतिक्रम्य तमेव एतीति वेदनसाध्यप्राप्तिरभि धीयते । एवमन्वयस्य

पूर्व विवक्षायामेव

‘नान्यः पन्थाः’ इति व्यतिरेकोक्तिस्सङ्गच्छते

।

अतः ध्यानानन्तरकालिक

दर्शनं सविशेषविषयमेव ’ तमेव विदित्वा इत्यत्र ज्ञानसामान्यवाचिन: विदिधातोरर्थः विवक्षित इति सिद्धम् । षष्ठे ‘तमात्मस्थं येऽनुपश्यान्ति धीराः ’ .६.१२. ‘तत्कारणं सांख्ययोगाधिगम्यं ज्ञात्वा १.६.१३. इत्येतदुत्तरं ‘एको

हाँसो भुवनस्य मध्ये स एवाग्निस्सलिले सन्निविष्टः .६.१५. इत्येतत्पूर्वार्धे जीवात्मोपकारकावतारमभिधाय — तमेव १

विदित्वा’

इत्यादि पठ्यते । तदनन्तरं ’ स विश्वकद्विश्वविदात्मयोनिः ज्ञः कालकालो गुणी सर्वविद्यः प्रधानक्षेत्रज्ञपति

र्गुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः ६.१६’ इत्यत्र समेव विदित्वा’ इति प्राक्ततच्छव्दार्थस्यैव गुणान्मोक्षहेतुत्वं चाभि 3

जिक्षासा १-१-१]

आश्रमकर्मणां ध्यानानन्तरदर्शनभक्तिरूप ज्ञानोत्पत्ति साधनत्वसमर्थनम्

८९

श्रीभाष्यम्

इत्यभिधास्यते

[शारी. ३.अ. ४.पा-२६-स्.] यद्यपि विविदिषन्तीति यज्ञादयो विविदिषोत्पत्तौ

चिनियुज्यन्ते तथाऽपि तस्यैव वेदनस्य ध्यानरूपस्याहरहरनुष्टीयमानस्या भ्यासाधेयातिश यस्याऽऽप्रयाणा दनुवर्तमानस्य ब्रह्मप्राप्तिसाधनत्वा त्तदुत्पत्तये सर्वाण्यप्याश्रमकर्माणि याव ज्जीवमनुष्ठेयानि ॥ श्रुतप्रकाशिका

नुष्ठानस्यात्माश्रयादिग्रस्तत्वे कचिदपीच्छा न सम्भवेत् । इच्छाहेतुभूतकर्मानुष्ठानायोगात् । न चेच्छायाविषयवैलक्ष ण्यज्ञानमात्राधीनत्वं वैलक्षण्यज्ञानेऽपि कस्यचिदिच्छाऽनुत्पत्तिदर्शनात् । अतः कस्यचिदिच्छोत्पत्तेः

कर्महेतुकत्वमाश्रय

णीयम् । तच्च तवानुपपन्नम् । नैवं भोगादृष्टोद्बोधितपूर्ववासनासचिवाद्विषयवैलक्षण्यज्ञानादिच्छोत्पच्युपपत्तेः । नचा * ज्ञा तसुकृतबशाद्धर्मरुचिबद्यज्ञादिना वेदनेच्छासिद्धिरिति वाच्यम् । बर्थव्ययायाससाध्यानां यज्ञादीना मज्ञातसुकृतरूप तत्र मोक्षोपाय

वेदनेच्छाया अभावे बह्वर्थव्यययत्नसाव्यकर्मणां फलान्तराभिसन्धिपूर्वकत्व नियमान्नविविदिषां साधयति

फलान्तराभिसन्धि

।

।

त्वासम्भवात् । * यज्ञेन विविदिषन्तीति वाक्यस्यह्यर्थश्चिन्त्यते अतो बुद्धिपूर्वकमेव यज्ञाद्यनुष्ठानम् विधुरंतु यज्ञादिकं वेदनेच्छयाविना नोपपद्यते, प्रयोजनानुद्देशेन प्रक्षावतः प्रवृत्त्ययोगात्

।

,

प्रकृष्टप्रयोजनतदुपायेच्छाविरहे

क्षुद्रप्रयोजनपरित्यागायोगाच्च अतोऽवान्तरसाव्येच्छासिद्धयर्थमनुष्ठानं परमसाध्यवेदनेच्छयाविना नोपपद्यतइति स्वसिद्धयर्थ

कर्मानुष्ठानस्य स्वसिद्धिसापेक्षत्वादा * त्माश्रयादिदोषत्स्यादेव ॥ ।

अभिधास्यतइति

तत्रो * पपादयिष्याम इत्यर्थः । विविदिषासाधनत्वे यज्ञादेरात्माश्रयादिदोषाभावमभ्युपगम्याह ।

।

यद्यपीति । तस्यैव इच्छाविषयभूतस्य व्यानरूपस्येति वाक्यार्थज्ञानव्युदासः ध्यानस्याप्येकदिनानुष्ठेयत्व व्युदासार्थ माह । अहरहरिति ।

।

आप्रयाणादिति

अहरहरनुष्ठानफलमाह | अभ्यासेति । अहरहरनुष्ठानेऽपि मासर्तुसंवत्सराद्यवधित्वव्यावृत्त्यर्थमाह ।

आप्रयाणादनुवर्तमानत्वेऽप्येक द्वित्रिदिनान्तरितव्यावृत्त्यर्थमहरहरनुष्ठीयमानस्येत्युक्तम् । तत्रापि स्मृति

।

बिच्छेदव्युद।साथै थ्यानरूपस्येत्युक्तम् तदुत्पत्तये । विविदिषोत्पत्तये वेदनस्याव्यवहित पूर्ववृत्तत्वेऽप्यर्थवशा * तच्छन्दो विविदिषापरः विविदिधासाधनत्वं ह्यभ्युपगम्योच्यते ॥ गूढार्थसंग्रह: ८

धाय ‘ तं ह देवमात्मबुद्धिप्रसादं ’ इत्यत्र जीवबुद्धिविकासहेतुत्वं तस्यैवाभिधाय यस्य देवे परा भक्तिः - तस्यैते कथि

ता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते ’ (६.२३) इत्युपसंहृतम् । अत्र ‘तमेव विदित्वा इत्यत्र ज्ञानसामान्यवाचिनः विदिधातोः ध्यानानन्तरकालिकदर्शन भक्तिरूपविशेषपरत्वं स्फुटं प्रतीयते “यस्य देवे परा भक्ति: ’ इत्यत्र पर्वभेदभिन्नाया भक्तेः अर्थप्रकाश जीवबुद्धिीवकासरूपमुक्तिपर्यन्त फलहेतुत्वं गीताऽनुरोधेन विवक्षितमित्यभिप्रेत्य अत्र ’ नाहं वेदैः’ इत्यादि ।

१

(

लभ्यस्त्वनन्यया ’ इत्यन्तगीतावचनोपबृंहणोदाहरणम् ॥

तथाऽपि तस्यैव वेदनस्य–यावज्जीवमनुष्ठेयानीति । ‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्येतद्भाध्ये (श) ‘यज्ञादि

।

सहपाठाच्च यज्ञादीन्येव कर्माण्यनुक्रमिष्यन् वेदानुवचनशब्दं प्रयुत’ इत्युपक्रम्य ‘कर्मणां विशुद्धिहेतुत्वात् । कर्मभिः संस्कृता हि विशुद्धात्मानः शक्नुवन्त्यात्मानमप्रतिबन्धेन वेदितुं । तथा हि आथर्वणे ’ विशुद्धसत्वः, ततस्तु तं पश्यति निष्कलं व्यायमानः’ इति । स्मृतिश्च ‘ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्यापस्य कर्मणः’ इत्यादिः इति एवं ‘काम्यव 12

यज्ञाद्याश्रमकर्मणां विद्यासाधनत्वे शङ्करभाष्यादि ग्रन्थसंवादः

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः र्जितं नित्यं कर्मजातं यथोक्तेन

सर्व आत्मज्ञानोत्पत्तिद्वारेण मोक्षसाधनत्वं प्रतिपद्यते । एवं कर्मकाण्डेनाप्येकवाक्यताऽवगतिः । एवं

न्यायेन ‘ एतमेवात्मानं विदित्वा यथा प्रकाशितं मुनिर्भवति । मननान्मुनि: योगी भवतीत्यर्थः । ’ इति

परैः

(शं.उ.भा.) उत्त्या योगसम्बान्धेदर्शनमेव ध्यानानन्तरकालिकं विविदिपन्तीत्यत्र वेदनं विवक्षितमिति प्रतीयते वेदम (

नूच्य’ इत्यादितैत्तिरीयभाप्येऽपि ’ प्रास्त्रह्मात्मविज्ञानात् नियमेन कर्तव्यानि श्रौतस्मार्तानि कर्माणीत्येवमर्थः । अनुशासन श्रुतेः पुरुषसंस्कारार्थत्वात् ।

संस्कृतस्य हि विशुद्धसत्वस्य आत्मज्ञानमञ्जसैवोपजायते ।

तपसा कल्मषं हन्ति विद्य c

।

याऽमृतमश्नुते’ इति हि स्मृतिः । वक्ष्यतिच ’ तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व ’ इति अतो विद्योत्पत्त्यर्थं कर्माण्यनुष्ठेयानीति ' इति अतोऽवगम्यते पूर्वोपचितदुरितक्षयद्वारेण

विद्योत्पत्त्यर्थानि कर्मणीति ।

मन्त्रवर्णाच्च - ’ अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा-

विद्ययाऽमृतमश्नुते ’ इति । स्वात्मलाभे तु पूर्वोपचितदुरितप्रतिबन्धापनयद्वारेण विद्याहेतुत्वं प्रतिपद्यन्ते कर्माणि नित्यानि शमो दमोऽहिंसेत्येवमादीन्यपि

इति । यदुक्तं कर्मणि

श्रुतेरधिको यत्न इत्यादि ; नासौ दोषः

।

विद्योत्पत्तौ साधकतमान्यसङ्कीर्णानि विद्यन्ते ध्यानधारणादिलक्षणानि च

कर्माणि इतराश्रमप्रसिद्धानि

वक्ष्यति च तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व ' ८

।

नह्यग्निहो॒त्रादीन्येवकर्माणि ब्रह्मचर्ये तपः सत्यवचनं

।

इति

यतो जन्मान्तरकृतमपि

अग्निहोत्रादिलक्षणं कर्म

ब्रह्मचर्यादिलक्षणं च अनुग्राहकं भवति विद्योत्पत्तिं प्रति । येन जन्मनैव विरक्ता दृश्यन्ते केन्चिदिति । कर्मभ्य एवं पूर्वो

पचितदुरितप्रतिबन्धकक्षयात् विद्या उत्पद्यते चेति कर्मभ्यः पृथगुपानेपच्छ्रवणादिप्रयलोऽनर्थक इति चेत् ; न नियमा ।

भावात् । नहि प्रतिबन्धक्षयादेव विद्योत्पद्यते ; नत्वीश्वरप्रसादंतपोथ्यानाद्यनुष्ठानादिति नियमोऽस्ति अहिंसाब्रह्मचर्या दीनां च विद्यां प्रत्युपकारकत्वात् । साक्षादेव कारणत्वाच्छ्रवणमनननिदिध्यासनादीनाम् । अतस्सिद्धान्याश्रमान्तराणि सर्वेषां चाधिकारो विद्यायाम् । ’ इति च परैरुक्तम् । अत्रापि व्यानस्य विद्यां प्रति साक्षात्साधनत्वोक्त्या व्यानरूप ज्ञानविरोधिप्रतिबन्धकनिवर्तकत्वेन सर्वेषामाश्रमकर्मणां विद्याहेतुत्वमित्यर्थस्सिद्धः ॥

तत्वप्रदीपिकायामपि ‘ विविदिषन्ति यज्ञेनदानेनेति तृतीया श्रुत्या विधेयविद्याकरणत्वेन यज्ञादेः प्रतिपादनादिति । तस्मात् · व्रीहिभिर्यजेत · इत्यादाविव करणशरीरनिर्वर्तकतया च यज्ञादीनां

करणत्वं

यज्ञेनेति तृतीया श्रुत्या निश्चीयते

इति । तथेहापि परिपन्थिदुरितशोधनव्यवधानेन यज्ञादेविज्ञानकरणतायां न कश्चिद्विरोध: । इति च चित्सुखाचार्यै रुक्तम् वेदान्तसूत्रमुक्तावल्यामपि ’ ब्रह्मविद्याऽपि अयोग्यत्वात् स्वजन्यफल कर्मानपेक्षाऽपि स्वोत्पत्तौ तदपेक्षैव पापक्ष ,

।

।

५

यादिद्वारा तदपेक्षाया योग्यत्वात् । ‘तमेत वेदानुवचनेन–अनाशकेन ’ इति श्रुत्या विविदिषां विद्यां वोद्दिश्य यज्ञाद्याश्रम

।

‘धर्ममात्रविधानाच यज्ञादिनिष्ठविविदिप्रादिसाधनत्वस्य अपूर्यत्वात् विविदिषन्तीत्यस्य लेडन्तत्वाच वेदस्य अनुवचनं अध्ययनं ब्रह्मचारिणो धर्मः, यज्ञदाने गृहस्थस्य, तपो वानप्रस्थयतिनोः । अनाशकेन - कर्तव्यतया आन्तराविरोधिना अथवा आशकं—अशनं । ईपदर्थको नञ् हितमितमेव्याशनेनेति यावत् । तथाच भिक्षुधर्मोऽयं, तपस्तु वानप्रस्थस्यैव ।

अत्र यज्ञादिनानापदार्था: विविदिषायां साधनत्वेन न विधीयन्ते, वाक्यभदापत्तेः

नापि यज्ञादीवीशष्टकाभावना ।

यज्ञादिसकलसाधनावीइष्टि प्रयोगान्तरीवव्यापत्तेः । किं तु यज्ञादिप्रत्येकान्वितनानाभावनाः तन्त्रेण एकाख्यातोपात्ता: ।

तथाच एकपदोपात्तत्वा दोनयादिषण्णां स्वर्गादेशेनेव बहूनां विधेयत्वेऽपि न वाक्यभेदः ।’ इति ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिरुक्तम् ॥ अत्र विविदिषां विद्यां वा उद्दिश्येत्यत्र पूर्व बहुत्र शङ्कराचार्यवाक्येषु प्रमाणोपन्यासपूर्वकं विद्याहेतु

त्वस्याभिधानेन तत्रैव स्वतात्पर्यमिति विद्याभित्यन्त्योक्त्या सूचितम् । कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते । ' ८

इत्यत्र तत इति ग्रहणं विविदिपाव्यवधिं दर्शयति । तदर्थमुक्तं तप एतदिज्या ताभ्यामसौ पुण्यमुपैति विद्वान्’ S

पुण्येन पापं विनिहत्य पश्चा त्सजायते ज्ञानविदीपितात्मा । ’ (सनत्सुजातीयं. २.८.) ’ ज्ञानेन चात्मानमुपैति विद्वान्’

श्रीभाष्यम्

वक्ष्यतिच आप्रयणात्तत्रापि हि दृष्टं [शा.४.अ.१-पा-१२.स्] अग्निहोत्रादितु तत्कार्यायैव तदर्शनात् । [शा.४.१.पा.१६.स्.] सहकारित्वेनच [शा-३-अ.४-पा-३३-स.] इत्यादिषु श्रुतप्रकाशिका आप्रयाणाद्हरहरुपासनानुवृत्तौ * यावज्जीवं कर्मणोऽपेक्षितत्वेन्च किं प्रमाणमित्यत्राह । वक्ष्यतिचेति ।

निवृत्तौ ।

• सूत्रसन्दर्शने

तद्विषयभूतश्रुतिवाक्यमपि दर्शितं

भवतीत्यभिप्रायेणोपासनानुवृत्तिपरं

चश्शङ्का

सूत्रं दर्शितम् ।

।

।

आप्रयाणादिति । ‘सखल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ’ इतिश्रुतिः यावच्छन्दस्य साकल्यार्थत्यादहरहरनुठानसिद्धिः । तावत्क पेक्षामाह । अग्निहोत्रेति आश्रमधर्माणा *माश्रमशेषत्वेऽपि विद्याङ्गऽत्वमप्यस्तीत्याह सहकारित्वेनचेति । इत्या

दिषु सूत्रेष्विममर्थं वक्ष्यतत्यर्थः उत्तं कर्मणो विद्याङ्गत्वमुपासनस्य शमाद्यङ्गकत्वविरोधानोपपद्यत इत्याशङ्कय विरोधं परिजि गूढार्थसंग्रहः

(२. अ. ९) इत्यादौ च पश्चाद्ब्रहणमुक्ताभिप्रायम् । अन्यथा तत इति पश्चादिति च वैयर्थ्यात् । (सि.सि. अं) इत्युक्तिर नादरणीया | तत इत्यस्याभावे कर्मणां परम्परयोपयोगः नतु ज्ञाने साक्षाद्धेतुत्व इति भ्रमनिरासेन करणशरीरनिष्पा .

।

दकत्वेन हेतुत्वबोधनाय तत इति चित्सुखाचायैरेवोक्तत्वात्

पश्चादित्यपि व्यवधानमन्तरा ज्ञानोत्पत्तितात्पर्येण अन

न्तरकालबोधकशब्दद्वयेन आनन्तर्यनिश्चय एव सर्वसम्मतः नतु केनचिद्व्यवहितत्वनिर्णयः ।

यद्यपि परैः प्राग्ब्रह्मविज्ञानात् नियमन कर्तव्यानि श्रौतस्मार्तानि कर्माणि । जन्मान्तरकृतकर्मभ्यश्च प्रागपि 6

गार्हस्थ्यात् विद्योत्पत्तिसम्भवात् ’ (शं तै.उ.भा.) ’ आत्मज्ञानोदयादव पुरुषार्थावसानतः । स्वतास्सद्धेश्च मोक्षस्य कर्म ८

काण्डमनर्थकम् ॥ ’ (तै. वा.) इत्युक्त्या यावजीवं कर्मणामनुष्यत्वं तेषामनभिमतम् । अपरोक्षज्ञानानन्तरं विदेहमुक्ति पर्यन्तं कर्मणामुपयोगविरहात् । तथाऽपि ‘आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ’ इत्यादौ सूत्रकृतः अनावृत्तज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्वं नास्तीति सिद्धान्तस्य स्थापयिष्यमाणतया समाधिपर्यवसितध्यानस्यैव मुक्ति हेतुतया दर्शनं तादृशमेव विवक्षितमिति चरम शरीरवियोगपर्यन्तं समाधिपर्यवसित ध्यानात्मकदर्शनावृत्तेः आवश्यकतया दैनन्दिनतदुत्पत्तिप्रतिबन्धक दुरितनिरसनेन

तादृशदर्शनोत्पत्त्यर्थं यावज्जीवं कर्मणामनुष्ठानमावश्यकम् । इत्थमेव सूत्रकारसिद्धान्त इत्युत्तरत्र स्थापनमभिप्रेत्य वक्ष्य ति चेत्यादिना सूत्रत्रयोपादानम् ॥

अत्र यद्यपि परैः ‘ अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात् ’ (ब्र.सू.४.१.१६.) — सहकारित्वेन च ३.४.३३ ,

इति सूत्रद्वये

‘ तमेतं वेदानुवचनेन ’ इति श्रुतिमुदाहृत्य अनभिसंहितफलकर्मणां ज्ञानपूर्वमनुष्ठितानां विद्योत्पत्त्य थैत्वस्य

अभिधानेऽपि ’ आप्रयाणात्तत्रापि हि दृष्टम्’ (४.१.१२) इत्यत्र आवृत्तिस्सर्वोपासनेष्वप्यादर्तव्येति स्थितमाद्येऽधिकरणे इति अभ्युदयफलोपासनविधिपर इदं सूत्रमिति निर्णीतम्

।

तत्र यानि तावत् सम्यग्दर्शनार्थान्युपासनानि तेषां सम्यग्दर्शने कार्ये निष्पन्ने यत्नान्तरं न हि किंचिच्छासितुं शक्यं तथाऽपि ’ आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ’ (४.१.१.) इत्यत्र

मुक्तिफलविद्यैव विवक्षितेति प्रागेवोक्तम् । “यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात् ’ (४.१.११.) इति सूत्रे समाधिपरिणामाविना

भूतैकाग्रता परिणामपर्यन्तावृत्तिः मुक्तिफलविद्यायास्साधनेन ध्यानानन्तरकालिक दर्शन श्रुतिषु समाधिरूपं ‘स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः ’ इत्यत्र स्मृतिलम्भशब्दाभिप्रेत विवक्षितम् । न तु परसम्मतवाक्यजन्यापरोक्षरूपं निर्विशेषविषयकं

इति निश्चितं भवति । अतः अभ्युदयफलविद्याविषयकत्वं आप्रयाणादित्युत्तरसू त्रस्य न सूत्रकृदभिप्रेतम् । सद्विद्यादेरुपासन

९२

जीवन्मुक्तिनारासस्य श्रुति.सूत्र वाक्यादिस्वरससिद्धत्वोपपादनम्

जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

वाक्यकारश्च ध्रुवानुस्मृते विवेकादिभ्यएव निष्पत्तिमाह तलब्धिर्विवेकविमोकाभ्यास

क्रियाकल्याणानवसादानुवर्षेभ्यस्सम्भवा निर्वचनाञ्च [बो-वृ] इति । श्रुतप्रकाशिका

।

हीर्णुस्तद्विषयश्रुतिवाक्यप्रदर्शनेनाप्रमाणतां च निराचिकीर्षुराह बाक्येति । सूत्रकाराभिप्रायज्ञैरण्येवमुक्तमितिभावः ध्रुवानु ।

स्मृतिशब्देन तल्लब्धिरित्यत्र तच्छन्दो व्याख्यातः ॥

विवेकादिभ्यएव नतु केबलकर्मणा केवलशमादिनाबेत्यर्थः । बाक्यकारग्रन्थ उपदीयते । तल्लब्धिरिति । उपासनं स्याद्भुबानुस्मृतिरिति हिप्रकृतम् । अतो ध्रुवानुस्मृतिलब्धिरित्यर्थः ॥ ‘विवेकविमोकाभ्यासीक्रयाकल्याणा

नवसादानुद्धर्षेभ्य’ इति इन्द्वसमासः चरेगा। मेनसमुच्च सम्भवति ।

।

पाक्षिकबाधगर्भविकल्पोह्ययुक्तः तस्याष्टदोषदुष्टत्वात् समुच्चयस्यचात्रसम्भवात् एवं विवेकादिविधायिनां वाक्यानां समुच्चयेतात्पर्यमिति दर्शयितुमितरेतरयोगद्वन्द्वेन * वाक्यकारनिर्देशः ॥

ननु * समुच्चयाद थन्तरमितरेतरयोगः । तत्कथमितरेतरयोगद्वन्द्वेन समुच्चयलाभः | उच्यते – अन्वाचयादि सहपठि

तात्समुच्चयाद्विकल्पप्रतिसम्बन्धिसमुच्चयोर्थाऽन्तरम् । एकस्मिन्नेवकार्य मिथोनिरपेक्षसाधकानामन्वयोऽन्चाचयसहपठितः । गूढार्थसंग्रहः

रूपायाः समाधिपर्यन्तात्रृत्तस्साधनानन्तरं ‘भोगेन वितरे क्षुपयित्वाऽथ सम्पद्यते’ (४.१.१९.) इत्युत्तरसूत्राभिप्रेतायां

’ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये ’ इति श्रुतौ देहपातपर्यन्तावृत्तिविवक्षायाः प्रागेवाभिधानेन ’ आप्रयाणात्ताप

हि दृष्टं ’ इति सूत्रे जीबन्मुक्तिनिरास एव सूत्रकृतोऽभिप्रेतः । सर्वपरविद्याफलस्य औपनपद पुरुषानुग्रहद्वारकत्वं श्रुति

सूत्राभिप्रेतमिति पूर्वमेवाभिहितम् ॥

• सूत्रकृता कर्मणामिव शमदमादीनामपि विद्योत्पत्यर्थत्वं ’ शमदमायुपेतस्स्यात्’ (३.४.२७) इत्यादौ पाण्डित्याल्य

मौनानां विद्योत्पत्यर्थत्वं ‘ सहकार्यान्तरविधिः ’ (३.४.४७) इत्यादौच प्रतिपाद्य विद्येात्पत्तौ सर्वेषां सहकारित्वं स्थापितं

तेन आश्रमविहितकर्मणां यावज्जीवं विद्योत्पत्यर्थत्वेनानुष्ठानऽपि शमदमादिभिः सह कर्मणां नविरोध इत्युक्तं भवति ।

एवं ’ आसीनस्सम्भवात्’ इत्यत्र योगाङ्गासनावश्यकत्वप्रतिपादनेन आसनस्योपलक्षणतया यमनियमादीनामप्यावश्य कत्वं बोधितम् । एवं चास्य सर्वस्यापि विद्याऽङ्गतयाऽवश्यानुष्ठेयत्वं सूत्रकृदभिमतमिति प्रतीयते । अयमर्थः वाक्यताऽपि भञ्जयन्तरेण प्रतिपादित इति दर्शयति वाक्यकारश्चेत्यादिना ॥

तल्लाब्धरित्यत्र लब्धिशब्देन ‘आहारशुद्धौ सत्वशुद्धिः सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृति: ’ ( छा. ७.२६.२) इत्यनन्तरं १

’ स्मृतिलम्भे’ इतिवाक्योक्तलम्भेऽपि विवेकादिकं कारणमिति बोधितम् । तेन च ‘तमेतं ’ इत्यादिश्रुत्युक्तकर्मणां

सर्वग्रन्थिविप्रमोक्षाव्यवहितप्राक्कालपर्यन्तसत्वं आवश्यकं बोधितमिति वाक्यकाराशयः प्रतीयते । अत्र श्रुतौ सत्वशुद्धेव

श्रुवान॒स्मृतिहेतुत्वमुक्तम् । कर्मणामपि सत्वशुद्धिद्वारैव विद्याहेतुत्वं ’ विद्यांच ’ इत्यादिश्रुतौ विवाशितमित्यनुपदमेव भाष्ये व्यक्तीभविष्यति । ‘ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमान: ’ (मु. ३.१.८.) इति श्रुत्यन्तरेऽपि

इत्थमेव प्रतीयते । अथापि द्वारव्यवाहतहेतुसाधारण्येन ’ तल्लाब्ध; ’ इत्यादिवाक्यकारवाक्यं प्रवृत्तम् ॥

साधनसप्तकान्तर्गत विवेकविमोकाभ्यासक्रियानिरूपणम्

९३

श्रीभाष्यम्

विवेकादीनां स्वरूपंचाह जात्याश्रय निमित्तादुष्टादन्नात्कायशुद्धिर्विवेकः[वो वृ]इति । अत्र निर्व चनंआहारशुद्धौ सत्वशुद्धि स्सत्वशुद्धौ ध्रुवास्मृतिः [बोवृ] इति । विमोकःकामानभिष्वङ्गः2 [-] इति शान्त उपासीतेति निर्वचनम् [छा. ३-प्र-१४-ख.१.वां] आरम्भणसंशीलनं पुनः पुनरभ्यासः बो. वृ- इति निर्वचनंच स्मार्तमुदाहृतं भाष्यकारेण सदा तद्भावभावितः [गीता ८.अ.६-श्लेो] इति । पञ्चमहायशाद्यनुष्ठानं शंक्तितः क्रिया बा-वृ.इति । निर्वचनम् क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः .मु.उ.३.मु.१.ख.४.वा. श्रुतप्रकाशिका

।

विकल्पसमभिव्याहृतस्समुच्चय स्त्वेकस्मिन् कार्ये मिथस्सापेक्षाणामन्वयः । स एवेतरेतरयोग इत्यविरोधइति निवृत्तिरूपश मादेः प्रवृत्तिरूपयज्ञादेश्च विरोधान्नसमुच्चय इति चेन्न भिन्नविषयत्वेन विरोधाभावात् ॥

अविहिताप्रतिषिद्धनिषिद्धकाम्यविषया हि शमादयः । सम्भवात्, उपपन्नत्वात् निर्वचनाच्च श्रुतिवचनाच्च

।

।

प्रमाणोपपत्तिभ्यामित्यर्थः विवेकादयः किंरूपाः कथंवाशमादेः कर्मणश्चाविरोधइत्यत्राह विवेकादीनां स्वरूपंचाहेति ।

न केवलं परिगणनामात्रम् । तत्स्वरूपंच वाक्यकारएवाहत्यर्थः । प्रथमं विवेकस्वरूपविषयं वाक्यमुदाहरति । जात्याश्रयेति । * आहारविषयविवेचनं विवेकशब्देन विवक्षितं भवति । दुष्टाहारात्सात्त्विकाहाराणां विवेचनं विवेकः ।

जातिदुष्टा: कळञ्जगृञ्जनादयः आश्रयः द्रव्यस्वामीपुरुषः अभिशस्त पतितचण्डालादिद्रव्य माश्रयदुष्टम् । उच्छिष्टके

शाद्युपहतं निमित्तदुष्टम् । एतत्रिविधदोषराहताहारविवेचनभूतकायशुद्धौ विवेकशब्द उपचरितः । क्ताहारसेवया राजसतामसाहाराण्यायितदेहात्स्वदेहस्य विवेचनं विवेकः । अशुद्धेभ्यो विवेचनं हि शुद्धिः । इतिशब्दो भाष्यकारीयः । अत्र निर्वचनमितिच भाष्यग्रन्थः । निर्वचनं–निष्कृष्टवचनम् । अप्रमाणेभ्यो निष्कृष्टं प्रमाण

• यद्वा -विवि -—-—

भूतं वचनमित्यर्थः। आहारशुद्धावित्यादिनिर्वचनम् । विमोकः कामानभिष्वङ्गः । विषयमभुत्तवास्थातुं न शक्नोति येन सविकारोऽभिष्वङ्गः कामाक्रोधोऽभिजायत इत्यादि वचनात्क्रोधाद्यभावश्चात्रफलितः । शान्तउपासीतेति निर्वचने शान्तशब्देन रागद्वेषाद्यभावो विवक्षितः । आरम्भणम् । आलम्बनम् शुभाश्रयः तस्य संशीलनम् । कथमेत

त्साधनम् ? साध्यंहीदम्। न ‘शुचौदेशेप्रतिष्ठाप्य’ इत्याद्युक्तदेशकालविशेषाभ्यसनीययोगशब्दवाच्या ध्रुवानुस्मृतिर्हि साध्या इदन्तु योगकालकर्तव्यध्यानानुग्राहकं सदासशीलनम् । ‘सदातद्भावभावित’ इतिहि वक्ष्यति । सदाभगवत्सं शीलनाभावे योगकालेषु कालान्तरसंशीलितं विषयान्तरं बुद्धिस्थ स्यात् । अतो न साध्याविशिष्टत्वमारम्भणसंशीलनस्य ।

निर्वचनं च स्मार्तमुदाहृतं भाष्यकारेण । इत्यनेन पूर्वोपात्तनिर्वचनान्यपि द्रमिडभाष्योक्तानीति ज्ञायते । अथमुनि रिति श्रौतं निर्वचनम् तस्य न्यायोपन्याससापेक्षत्वेन” तस्मात्सर्वेषु ‘सहकार्यन्तरविधि इत्यधिकरणे व्याख्यत्वात् स्मार्त कालेषु: ’ मामनुस्मर’ इत्येवमन्तं वचन

निर्वचनस्पष्टार्थत्वाच्च स्मार्तनिर्वचनमुदाहृतम् ।

।

मिहाभिप्रेतम् । पञ्चमहायज्ञेति । शक्तित: नहि शास्त्रमशक्यं विदधाति । क्रियावानेष इति सन्रहितवाक्यम् । गूढार्थसंग्रह:

आरम्भणसंशीलनमित्यादि । उत्तरत्र विष्णुपुराणवाक्यविवरणभाष्ये ‘ योगावयवान् प्रत्याहारपर्यन्तांश्चोक्त्वा धार णासिध्यर्थंक्रियावानेष शुभाश्रयं वब्रह्मविदांवरिष्ठइति क्तुं ’ इति सूक्तिपर्यालोचनया शुभाश्रयचिन्तनं योगावयवधारणारूपमेवेति प्रतीयते । ‘आत्मक्रीड आत्मरति ’ रितिपूर्ववाक्यम् । अत्र क्रियावानित्यत्र आत्मक्रीडत्व

पूर्वापर श्रुतिपर्यालोचनेन क्रियावानपइति श्रुतितत्पर्यनिर्धारणम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

|

त्मरतित्व प्रतिबन्धक पापनिरासकक्रिया विवक्षिता सा च क्रिया ’ मन्त्रेषु कर्माणि - तान्याचरथ नियतं सत्यकामा: ’ (मु. १.२.१.) इत्यत्रोक्तं गृहस्थकर्म ’ तपश्श्रद्धे येयुपवसन्ति ’ १.२.११ इत्यत्र तपश्शब्दविवक्षित स्वाश्रमविहितं कर्म शं. उ. भा. फलाभिसान्धरहितं च (१.२.२३. श्री भा.) इति प्रतीयते । सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः, ’ विशुद्धसत्व: ततस्तु तं पश्यति · इत्यत्रोक्तसत्वशुद्धेः ’ ‘धर्मेण पापमपनुदति’ इत्युक्तरीत्या प्रतिबन्धकपापानिरसनाभावे असम्भवेन उक्तकर्मणः आबश्यकत्वात् । सन्यासिन एवात्र विवक्षितत्वग्राहकं न किंचिदुपलभ्यते । आत्मक्रीडत्वात्मरतित्वयोः कथं सम्भव इति शङ्कानिरासकत्वेन क्रियाबानित्यावश्यकम् | क्रियावानित्यत्र मतुप् प्रशंसायां । प्राशस्त्यं च ज्ञानपूर्वक फलसङ्गकर्तृत्व राहित्यं च तेनात्मक्रीडत्वात्मरतित्वयोः सिद्धिर्भवति । ज्ञानध्यानवैराग्यादि क्रियामात्रपरमिति क्रियाशब्दसङ्कोचः अन पेक्षित: । आत्मक्रीडत्वात्मरतित्वयोः ध्यानवैराग्यचिरहेऽसम्भवात् । आत्मक्रीड आत्मरतिरित्यत्रोक्तविशेषणद्वयस्य आत्मा C

।

।

न्याविषयप्रवृत्तिप्रतिबन्धक पापविगनमन्तराऽसम्भवेन ध्यानवैराग्ययोरग्येतदावश्यकत्वेन प्रतिबन्धक पापानिरासककर्मण एव अत्र बिबश्चाया उचितत्वात् । अतस्सर्वेऽप्याश्रमिणः आत्मक्रीड इत्याद्युक्तविशेषणवन्तोऽच विवक्षिताः । अत एव पूर्व वाक्ये ‘ विजानन्, विद्वान् ’ इति सर्वाश्रमिकर्मसाधारण्येन ज्ञानध्यानयत्वोक्तिः । अत्रैव ज्ञानध्यानचत्वलाभेन क्रिया

शब्दे तद्विबक्षणं न घटते । अत: ‘तमेतं वेदानुवचनन ’ इति सर्वाश्रमकर्मपरश्रुतिवत्, क्रियावान् इत्यपि सर्वाश्रम .

परमिति वाक्यकाराशयो युक्त एव प्राणो ह्येष यस्सर्वभूतर्विभाति विजानन्विद्वान् भव तेनातिवादी । आत्मक्रीड आत्म रतिः क्रियायानैष ब्रह्मविदां वरिष्ठः · (सु. ३.१.४.) इति पूर्णश्रुतिः । एषः- • यदा पश्वः पश्यते रुक्मवर्ण • इति पूर्व श्रुत्युक्तः यः प्राण:- · कोह्येवान्यात्कः प्राण्यात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् । एष ह्येवानन्दयाति इति श्रुत्युक्त दिशा स्वसाम्येन निरतिशयानन्दचत्वरूपोजीवन हेतुत्वेन प्राणयतीति प्राण इति व्युत्पत्त्या प्राणशब्दार्थः । पूर्वश्रुतौ ज्ञाना नन्दसाम्यस्यैत्र प्रतिपादनेन तस्य परसङ्कल्पमूलत्वं प्राणशब्देन बोधितम् । सर्वभूतैः सत्ताश्रयविभूतिद्वयमध्यवर्ति ·

'

सर्वबस्तुभिः । विभाति- विशेषेणदी। तमित्या विद्वान् विजानन् तेन अतिवादी भव इति योजना | विजानन्नित्यत्र समाधिपर्यन्तध्यानं विवक्षितम् । आत्मा वा अरे-निदिध्यासितव्यः । • मैत्रेय्यात्मनो वा–विज्ञानेन इदं सर्वे विदितं ·(बृ.४.४.२′) इत्यत्र विज्ञानशब्देन दर्शनसमानाकारध्यानस्य प्रतिपादनात् । यदा पश्यः पश्यते "

●

रुक्मवर्णे · इंति पूर्वश्रुतौ दर्शनस्योक्तेश्च । तेन - प्राणशब्दार्थभूतेन परमात्मना अतिवादी- वस्त्वन्तरात्पुरुषार्थतया अति ।

लान्तस्वोपास्यवस्तुवादी भवेति शिष्यं प्रत्युक्तिः

• एष तुवा अतिवदस्सित्येनातिवदति . (छा.७.१६.१.) इति

वाक्यवदत्राप्यर्थः ॥

अतिबादत्वे निमित्तमुक्त्था विदुषोऽपि वरत्वमभिधीयते आत्मक्रीड इत्याद्युत्तरार्धेन । आत्मक्रीड आत्म ·

रतिरित्यत्र · ओमित्येवात्मानं ध्यायथ • इत्यनन्तरं • तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीराः आनन्दरूपममृतं • (मु.२.२.७)

इत्यत्रोक्तानन्दरूपात्मदर्शनात्मका सम्प्रज्ञातसमाधिनिष्ठः विवक्षितः । क्रियावानित्यस्य पूर्वोक्त एवार्थः । आनन्दस्व रूपपरमात्मदर्शनात्मकासम्प्रज्ञातसमाधिनिष्ठस्यैव एष ब्रह्मविदां वरिठ: . इत्यत्र ब्रह्मविच्छेष्ठत्वं प्रतिपाद्यते । अयं च

सर्वेष्वप्याश्रमिषु सम्भवतीति सर्वाश्रमिसाधारणप्रशस्तक्रियातापर्येण क्रियावानियुक्तम् । एतेन • यदा पश्यः पश्यते इति पूर्वश्रुतौ द्रष्टा आत्मक्रीड आत्मरतिरित्यत्रोक्तः असम्प्रज्ञातसमाधिनिष्ठ: ब्रह्मविदां वरिष्ठ एव विवक्षित इति निर्धारि p

तम् । अत्र भूमविद्यायामिव अतिवादित्वस्योक्त्या स्मृतिलम्भे इत्यत्र सर्वग्रन्थिविप्रमोश्चाव्यवहित पूर्वस्मृतिपूर्णपरिपाक I

"

रूपसमाधि रसम्प्रज्ञातसमाधिरेवेत्यर्थस्सध्यति । सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिरिति पूर्ववाक्यार्थस्य विशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमानः (मु. ३.१.८ ) इत्यत्रापि उत्तरत्र वक्ष्यमाणतया उभयोरेकार्थत्वं सिद्धम् एवं च ततस्तु

।

.

श्रीभाष्यम्

तमेतवानुवचनेन ब्राह्मणा विविदियन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन.इ.उ.६.अ.४.ब्रा,२२, इतिच | सत्यार्जवदद्यादानाऽहिंसान भिध्याः कल्याणानि .बो. वृ. इति, निर्वचनम् सत्येनलभ्यः

.३.मु. ५. वा. तेषामेवैप विरजोब्रह्मलोकः प्रश्न. १. प्रश्न.१५,१६.वा. इत्यादि, देशकाल वैगुण्याच्छोक वस्त्वाद्यनुस्मृतेश्च तज॑दैन्यमभास्वरत्वं मनसोऽवसादः ब.वृ. इति, तद्विपर्ययोऽनवसादः

निर्वचनम् नायमात्मा बलहीनेन लभ्यः (मु-उ.६.मु. २. ख. ४.वा) इति, तद्विपर्ययजातुष्टिरुद्धर्षः इति, तद्विपर्ययोऽनुद्धर्षः अतिसन्तोषश्च विरोधीत्यर्थः निर्वचनमपि शान्तोदान्तः इति । श्रुतप्रकाशिका

ब्रह्मविदांमध्ये वरिठः । नहि ब्रह्मविविदिषूणाभित्युक्तम् । क्रियाशब्दार्थविशदीकरणायाह । तमेतमिति । सत्यं । भूतीहतम् । आर्जवं । मनोवा कायानामैकरूप्यम् । दया। खार्थनिरपेक्षपरदुःखासहिष्णुत्वम् । अहिंसा । करण त्रयण परपीडानिवृत्तिः । दानं । लोभराहित्यम् । अभिध्या । परकीये स्वत्वबुद्धिः । यद्वा निष्फलचिन्ता ।

अथवा परकृतापकारचिन्ता । तद्राहित्यमनभिव्या । सत्येनेति । इत्यादीत्यादिशब्देन * आर्जवादिप्रतिपादकबा क्यजातं क्रोर्डाकृतम् । देशेत्यादि । अनवसादानुद्धर्षयो रवसादोद्धर्षविपर्ययरूपत्वा दवसादोद्धर्षलक्षणमात्रमुक्तं वाक्य कारेण तद्विपर्ययरूपो नञर्थोऽर्थात्सिध्यतीति वाक्यकाराभिप्रायः । शोकवस्तु । शोकनिमित्तं वस्तु अतीत पुत्रमरणादि आदिशब्देन भयनिमित्तमागामि विवक्षितम् । अतीतविषयोहि शोकः, आगामिविषयं च भयम् ।

• अभास्व

।

रत्वमिति दैन्यशब्दविवरणम्, अभीष्टकार्यप्रवृत्त्यक्षमत्वरूपं दैन्यमित्युक्तं भवति । * भास्वरत्वविरोधीतिया दैन्यवि शेषणम् । * चशब्दो भिन्नक्रमः तज्जंच दैन्यजदैन्यंचेत्यर्थः बन्धुजनदैन्यैदृष्टेऽपिहि दैन्यं स्यात् । देशकालवैगुण्य शोकवस्त्वाद्यनुस्मृतिहेतुकं मनसोभास्वरत्वाभावरूपं भास्वरत्वविरोधि वा दैन्यं दैन्यजदैन्यं च मनसोवसाद इत्यर्थः ।

• यद्वा-–भिन्नवाक्यतया योजनीयम् । देशकालवैगुण्यशोकवस्त्वाद्यनुस्मृतिजनितं मनसोऽभास्वरत्वमवसादः। किमुक्तं

भवतीत्यत्राह । तज्जदैन्यमिति। तच्चाभास्वरत्वम् । तज्जम् उक्तहेतुजं दैन्यमिति व्याख्येयव्याख्यानरूपं वाक्यद्वयमिति । तद्विपर्यय इत्यादिर्भाष्यग्रन्थः । बलहीनेन । मनोबलहीनेन । तद्विपर्ययजा । देशकालसाद्गुण्यप्रियवस्त्वाद्यनुस्मृतिजा । तुष्टिरुद्धर्ष इत्येतावदेववाक्यम् तद्विपर्य ोऽनुद्धर्ष इत्यर्थसिद्धम् । कथम् ‘स्वाध्यायशौच सन्तोषतपां सिनियता त्मवान्’ इत्यपेक्षितस्य त्याज्यत्व मित्यत्राह । अतिसन्तोषञ्चविरोधीत्यर्थः । इति न केवलमसन्तोषएव विरोधी, गूढार्थसङ्ग्रहः ।

‘क्रियावान्’ इति वक्ष्यमाणासम्प्रज्ञातसमाथ्युत्पत्तिविरोधिपापानिवर्तकत्वेन कर्मणामपेक्षा पश्यति निष्कल व्यायमानः 6

इत्यत्र विवक्षितेति स्मृतिलम्मे इत्यत्रापि कर्मणां हेतुत्वं उभयोरैकार्थ्यात्सिध्यतीति । ‘क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः’ इति निर्वचनोदाहरणेन द्रमिडभाष्यकृता वाक्यकाराशयः प्रदर्शित इति । ’ तं पश्यति निष्कलं ध्यायमानः’ इत्यत्र वर्तमान कालाथैकलट्स्थानिकशानचा ध्यानदर्शनयोस्समानकालिकत्वप्रतीत्या ध ् य ा न स ् य ै व ा व स ् थ ा न ् त र ं प श ् य त ी त ् य त ् र विवक्षितम् । ‘ स ्मृति लम्भ’ इत्यत्र च लम्भपदेन स्मृतेरवस्थान्तरंप्रदर्शितम् । एतेन ध्यानदर्शनयोः प्रमाणेषु हेतुहेतुमद्भाबोक्तिः ध्यान गतावस्थाद्वयाभिप्रायेण, न त ु व ् य क ् त ि भ े द ा भ ि प ् र ा य े ण त ् य े त न निश्चीयते । ध ् र ु व ा न ु स ् म ृ त ि ः तल्लब्धिः अभ्यासक्रिया इत्यादिनिर्दे वाक्यकृद्विवक्षितोऽर्थः अयमेवेति निर्धारितं भवति ॥ शेन श्रुतौनायमात्मा बलहीनेन लभ्य इतीति । अत्र मनोबलमव बलशब्दार्थः (अ.प्र. / त.टी.) प्रियवस्त्वनुस्मृतिजतुष्टेः

बलत्वेन तद्धीनता, शोकवस्त्वनुस्मृतिजनितदैन्यरूपोऽवसादः मनसोऽभास्वरत्वरूपः विवक्षितः । अत्र बलशब्दरुपप्रियव

अकृतःकृतेन नह्यध्रुवैः इतिमन्त्रद्वयार्थनिणयः अध्रुवैरित्यस्य सि.सि.अ.उक्तार्थपरिशीलनंच [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

त्रस्त्वनुस्मृतिजसन्तोषपरत्वेन तद्व्यतिरेकेऽलाभस्योक्त्या तद्वतो लाभस्य प्रतीत्या च यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः इत्यत्र उक्त: ’ एतैरुपायै र्यतते यस्तु विद्वान्’ इति एतदुत्तरार्धोक्तश्च एक एवाधिकारी श्रुतौ विवक्षित इति द्रमिडभाप्यकृता 3

6

निर्धारितम्। ‘ यमेवैष वृणुत तेन लभ्यः’ इत्यत्र आनन्दस्वरूपवस्त्वचगाह्यसम्प्रज्ञातसमाधिनिष्ठस्य विवक्षितत्वेन प्रियवस्त्व

नुस्मुतिजसन्तोषवत एव तत्सिध्यतीति श्रुतिद्वयानुरूयम् । ‘एतैरुपाययतते बस्तु विद्वान्’ इत्येतदुत्तरार्धमभिप्रे त्यैव परविद्यास्वरूपमुपक्रभ्य समाध्यन्त पदार्थनिरूपणपूर्वकं समाधेः करणत्वं योगस्य मुक्ति प्रदत्वं च प्रतिपादयता पराश

।

रेण ‘अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यादिश्रुतिजालं सम्यगुपबृंहितम् । अयमर्थः भाष्ये उदाहीरप्यमाणवचनेषु व्यक्तो भविष्यति । एतेन ‘ यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः’ इत्यत्र ब्रह्मप्राप्तिकरणपरविद्या समाधिरूपा बिवक्षिता परविद्या फलब्रह्मप्राप्तये यत्न एव ’ एतैरुपायर्यतते यस्तु विद्वान् ’ इत्यत्र विवक्षित इति सिद्धम् ॥

नास्त्यकृतः कृतेन ’ (मु. १.२.९२.) इत्यत्र कृतशब्देन उपासनस्य ग्रहणं न सम्भवति ।

अथ परा यया तद

क्षरमधिगम्यते ’ (मु.१-१-५.) इत्युपक्रमे समाधिपर्यन्तथ्यानरूपपरविद्यायाः मुक्तिकरणत्वोत्या तद्विरोधेन

(

नास्त्यकृतः

कृतेन ’ इत्यत्र कृतशब्दे समाधिपर्यन्तोपासनविवक्षाया असम्भवात् । एवं ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः’ इत्यादि पूर्वार्धे भक्तिरूपतापन्नथ्यानस्य करणता निषेधोऽपि उपक्रमविरोधान्न घटते इति पराशरेण निर्धारितं भवति । एतदेवाभि प्रेत्य वेदान्तसारै ‘ कृतेन ’ कर्मणा । ’ इति व्याख्यातम् । एतेन ‘ जानाम्यहं शेवधिरित्यनित्यं नह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत् । ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निः अनित्यैर्द्रव्यैः प्राप्तवानस्मि नित्यम् ।’ (कठ.१.२.१०) इति कठश्रुतौ अध्रुव

शब्देऽप्युपासनविवक्षण न घटते । नियभिन्न सामान्यस्य अध्रुवपदार्थत्वे तदुत्तरार्धाते: । अनित्यद्रव्यकरणकत्वं

नाचिकेताग्निचयनकरणकत्वं वा प्राप्तौ उत्तरार्धे विवक्षितमिति वक्तव्यम् । नित्यभिन्ननाचिकेताग्निचयनकरणकत्वस्य उत्त रार्धे प्राप्तौ प्रतिपादनेन अनुवपदस्य नित्यभिन्नसामान्यपरतायाः पूर्वार्धे विवक्षणासम्भवत् । तदेवाभिप्रेत्य ‘ केवल, 6

कर्मफलस्य क्षयित्वं ब्रह्मज्ञानस्याक्षयफलत्वं च दर्शयन्ति’ इत्युपक्रम्य ‘नह्यनुवै : ’ ‘ परीक्ष्य लोकान्–नास्त्यकृतः कृतेन’

इत्यादिश्रुतयः श्रीभाष्ये प्रागुदाहृताः । नाचिकेताग्निचयनस्य फलसङ्गकर्तृत्त्यागपूर्वकमनुष्ठितस्य अङ्गिद्वारा प्राप्ति हेतुत्वं सम्भवति । अयमथः ‘मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नं । ब्रह्मप्राप्त: इत्यत्र नाचि ,

केतविद्याया योगाङ्गत्वप्रतीत्या दृढकृतः । एतेन ‘देत्रं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ’ (क.१.२.१२.) तमक्रतुः पश्यति वीतशोकः ’ (१.२.२०) ‘ महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ’ (१.२.२१.) इत्यत्र ज्ञानं योगरूपमेव विव क्षितम् । अत एव ‘नायमात्मे ’ त्यनन्तरं ’ नाविरतो दुश्चीरतान्नाशान्तो नासमाहितः । नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनै नमाप्नुयात् ॥’(१.२.२३) इत्यत्र असमाहितशब्दार्थस्य समाधिरूपयोगशून्यस्य अन्यविधप्रकर्षावीरीष्टज्ञानेन प्राप्ति

विरहप्रतिपादनमपि सङ्गच्छे । ‘शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वा ’ (बृ. ६.)इत्युक्तस्यार्थस्य व्यति

रेकोऽत्र प्रतिपाद्यते । तेन उपरत इत्यत्र दुश्चरितविरतिमानव विवक्षितः । इमां श्रुतिमुदाहृत्य ‘विद्यायाः दुश्चरितविरति निष्पाद्यत्वावगमात् । (श्रीभा.४.१.१३.) इति वदतो भगवतः असमाहितत्वविरहः समाधिपर्यवसितः तन्निष्पाद्यत्वमाप ,

विद्याया विवक्षितमिति प्रतीयते ॥

एतेन ‘नह्यनुवैः: ’ ‘ न कर्म॑णा न प्रजया ’ इति आहृत्य सहोपासनया कर्मणोऽमृतत्वसाधनत्वनिषेधात्’ (सि.

सि) इत्युक्तेर्निरवकाशा । न कर्मणा ‘ इत्यादौ उपासनावाचिदेव नास्ति ।‘त्यागेनैके अमुतत्वमानच्चः ’ इति 6

कर्मत्यागस्य वा संन्यासस्य वा विवक्षितत्वे तस्याप्यमृतत्वं प्रति साक्षातुत्वं न घटत इति परम्परयैव वाच्यम् । गीता॰

अध्रुवकृतशब्दयोः ज्ञानविधुरानुष्ठित कर्मपरत्वस्थापनम् श्रुतप्रकाशिका

अतिसन्तोषश्च विरोधीति चार्थः । यथाऽन्यविषयेष्वेव प्रवृत्तिस्स्यात्तथा सन्तोषोऽतिसन्तोषः स त्याज्य इत्युक्तं भवति । निर्वचनमपीत्यपिशब्दस्सर्वनिर्वचनसमुच्चये । एवं पदार्थ व्याख्याताः । तल्लव्धिरित्यादेवक्यकारग्रन्थस्य गूढार्थसग्रह:

नुसारेण फलादित्यागस्य विवक्षितत्वेऽपि तादृशत्यागसंस्कृतकमर्णः परम्परया अमृतत्वहेतुत्वं शङ्कराचार्यादिभिरुक्तं अस्यां श्रुतौ न विवक्षितमिति शपथः कर्तुं न शक्यते । श्रुतौ त्यागशब्दस्य बहूनामर्थानां प्रतिपादनपूर्वकं (मभा.शा.प*१२

अ.) सर्वाश्रमिणां मोक्षस्य स्थापनाच्च । ‘परीक्ष्य लोकान्कर्माचतान् ’ इत्यत्र कर्मपदेन ‘लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपाः

[मु.१.२.७.] इति पूर्वोक्तकर्माणि विवक्षितानि । त ्रं खण्डोपक्रमे ’ तदेतत्सत्यं । मन्त्रेषु कर्माणि – तान्याचरथ नियतं सत्यकामाः ’ इतिश्रूयते । अत्र ‘ तदेतत्सत्यं, इत्यस्य यथा सुदीतात्पावकात् ‘(मु. २.१.)इत्यत्रेवार्थो विवक्षितः इति स्वरसतः ।

प्रतीयते ‘ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं ’ इत्येतत्खण्डान्तवाक्यैककण्ठ्यात् । श्रुतिषु सत्यशब्दस्य परमात्मन्येव प्रसिद्धेश्च ।

एवं च परब्रह्मकामनावद्भिः कर्मानुष्ठेयमिति प्रथमश्रुतौ विवक्षितम् । तत्र च कर्म ज्ञानपूर्व तद्भिन्नं चेति द्वेधा विभज्य

‘प्लवाह्येते, एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढाः (मु. १.२.७.) जङ्घन्यमानाः परियन्ति मूढाः (८) यत्कर्मिणो न प्रवेदयन्ति रागात् (९) इष्टापूर्त मन्यमाना वरिष्ठं नान्यच्छ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः (१०) इति ज्ञानविधुरत्वकथनपूर्वकं ज्ञानविधुरेण

तत्तत्फलरागेणानुष्ठितकर्मणां संसारहेतुत्वेन हेयत्वं ’ तपश्श्रद्धे येह्युपवसन्त्यरण्ये शान्ता विद्वांसः ’ (११) इत्यत्र ज्ञानपूर्वकं अनुष्ठितानां तत्तदाश्रमकर्मणां परम्परया मोक्षहेतुत्वं प्रतिपादितम् | अनन्तरं ’ परीक्ष्य लोकान् ’ इत्यादिः पठ्यते । अत्र च कर्मसामान्यफलस्य निन्द्यत्वं नविवक्षितम् । पूर्व ज्ञानविधुरेण अनुष्ठितानामेव कर्मणां निन्दितत्वात् । इति ज्ञानविरहपूर्वे ।

अनुष्ठितानि कर्माण्येव ‘ कर्मचितान्’ इत्यत्र कर्मपदेन विवक्षितानि । परीक्षण मीमांसान्यायैर्निरूपणम् । तत्तत्फलरागेण कर्मानुष्ठाने तत्तत्फलानां नश्वरतया नित्यफलप्राप्तिः तैः न घटते, इति प्राक्तनश्रुतिष्वेव व्यक्तम् । आवृत्तिविधानादिभिश्च कर्मणां तेषां सातिशयफलसाधनत्वमेव, नतु निरतिशयफलसाधनत्वम् कर्मस्वरूपमेकमेव विनियोगभेदेऽपि कर्मस्वरूपभेदा भावात् । इत्यादिक्रमेण परीक्षणानन्तरं नित्यफलस्य पूर्वोक्तकर्मभिरलाभेन निर्वेदे ज्ञानपूर्वक कर्मानुष्ठानार्थमपि पूर्वोक्तसत्य पदार्थज्ञानमावश्यकम् । नित्यफलं सत्यज्ञानस्यैव साक्षात् । परम्परया तु तदङ्गभूतकर्मणामपि; इत्यादिकमुत्तरत्र स्पष्टम् । ।

अतः ‘ तद्विज्ञानार्थं ’ इत्यत्र तस्य विशेषतो ज्ञानं विवक्षितम् एवं च ’ परीक्ष्य लोकान्कर्मचितान्’ इत्यत्र ज्ञानशून्यतया अनुष्ठित कर्मणामेव विवक्षितत्वेन ‘नास्त्यकृतः कृतेन ’ इत्यत्रापि अकृतशब्देन तान्येव विवक्षितानि । अतः अध्रुवशब्दे कृतशब्दे च केवलकमण्येव विवक्षितानि ।

`कृतशब्दः भावे क्तप्रत्ययान्तः ’ (त.टी.) कर्मणि क्तप्रत्ययाङ्गीकारेऽपि प्रकरणात्प्रागुक्तकर्मपरः । अध्रुवैरित्यत्र ध्रुवभिन्नौरत्येवार्थो वाच्यइत्यभिनिवेशेऽपि ध्रुवशब्दस्य निश्चितार्थकतया प्राप्तिहेतुत्वेन निश्चितभिन्नैरित्येवार्थः । एवं व आपातप्रतीत्या कर्मणां मुक्तिफलकत्वं जानन्तो येऽनुतिष्ठन्ति केवलकर्माणि तेषां नित्यवस्तुप्राप्ति र्न सिध्यतीत्येव तद्वा क्यस्य तात्पर्यमिति श्रीभाष्यकृतामाशयः । अतः ‘यमेवैष वृणुत तेन लभ्यः’ इत्यत्र अपवर्गोपायभूतभक्तिरूपतापक्ष ध्रुवस्मृतिविवक्षा पराशरसम्मता न प्रत्याख्यातुं शक्यते । इति द्रमिडभाष्यकता निर्धारित भवति ॥ ‘ध्रुवानुस्मुतिः’ इत्युपक्रम्य तल्लब्धिहेतुभूतेषु ‘क्रियावानेष’ इति श्रुतिघटकक्रियाशब्दनिर्देशन तल्लब्धिहेतून् 6

दर्शयता वाक्यकृता ‘एषतु वाऽतिवदति’‘आत्मरतरात्मक्रीड:’ ’ सत्वशुद्धौ (छा), ‘तेनातिवादी’ आत्मक्रीड 6

आत्मरतिः ’ ’ विशुद्धसत्वः’ (मु) इतिवाक्यघटितछान्दोग्य मुण्डकैकार्थ्यप्रदर्शनेन समाधिपर्यन्तध्रुवस्मृतेः परविद्यायाः सर्वा 13

[जिज्ञासा १-१-१

विद्यांचेत्यादिश्रुतेः ब्रह्मसिद्धि. भामती.स.वे.सि.सा.सं.उक्तार्थपर्यालोचनम्

९८

श्रीभाष्यम्

[इ.६.अ.४.बा.२३.वा] एवंनियमयुक्तस्याश्रमविहित कर्मानुष्ठानेनैव विद्यानिष्पत्तिरित्युक्तं भवति श्रुतप्रकाशिका

।

वाक्यार्थमाह । एवमिति एवं नियमयुक्तस्य आश्रमविहितकर्मानुष्ठानेनेति । पृथनिर्देशन प्रवृत्तिरूपकोद्विय विभागोदर्शित: एतेन षदद्वयेन केवलशमादिः केबल्कर्म च व्यावर्तितम् । शमादिः कर्म च समुच्चित्याङ्गमित्यर्थः ।

।

यद्विविदिषासाधनमिति त्ययोक्तं तेनैव विद्यानिष्पत्तिरित्ययकाराभिप्रायः । इत्युक्तंभवति इति वाक्यार्थी भवतीत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रह:

श्रमविहितकर्मानुष्ठानेन सिद्धिः सर्वग्रन्थिचिप्रमोक्षरूपफलोपधायकताविशिष्टनिष्पत्तिरूपा प्रदर्शिता भवतीत्यभिप्रेत्य निगम

यति एवं नियमयुक्तस्य इत्यादिना ॥

;

विद्यां च ’ इत्यादरेप्रोऽर्थः, नाथिद्या विद्यायास्साधनं किंतु अविद्यया श्रवणादिलक्षणयाऽपि अविचैव निव ।

र्तते । मृत्युरित्यविद्यैवोच्यते तस्यां निवृत्तायां विद्यारूपोपलक्षितं अमृतं अश्नुते, स्वरूपावस्थानं । ’ इति (ब्रह्मसिद्धौ. ब्र.का.) उत्तरार्धस्य, विद्याऽविद्ये द्वे अप्युपायोपेयभावात् सहिते । ’ इति पूर्वाधस्य च अर्थ उक्तः । ‘अविद्या तु यद्य यथ विद्यामुच्छिन्द्याजनयेद्वा न तत्र काचिदनुपपत्तिः तथा च श्रुतिः विद्यां चेति । ( १.१.४.) इति भामतीविवरणे

‘विद्यां वृत्तिं अविद्यां च कार्यकारणभावेन सहिते यो वेद सः अविद्योपादानत्वेन तन्मय्या वृत्त्या तदुपादानं मृत्युं अविद्यां तीर्खा स्वरूपभूतविद्यापलक्षितं अमृतमश्नुत इति ’ श्रुतेरथ: (.सि) अनुगुण एवोक्तः । स्वाभाविकं कर्म मुत्युः विद्या शास्त्रीयमुच्यते । (बृ.वा. ३.४.१७६५ श्लोक) शास्त्रीयेणेतरतील विद्ययाऽमृतमञ्जते (१७६६) इति वार्तिके विद्यांचेति विद्याशब्दितं अविद्ययेति अविद्यापदेनाकृष्टं अग्निहोत्रादिशास्त्रीय कर्म तेन इतरत् अविद्यांचेत्यविद्याश ‘मृत्युतीर्त्वा’ इतिमृत्युशब्देन चोक्तं स्वाभाविकंकर्म चिहिताकरणनिषिद्धसेवारूपं अतिक्रम्य केवलब्रह्मविद्यया ब्रह्म आप्नोति 6

6

इति (आनन्द गिरि) अर्थ उक्तः ॥

अत्र मण्डनमते पूर्वार्ध विद्याऽविद्ययोः उपायोपेयभावः प्रदर्शितः । अविद्या उपाय: विद्याकार्य इति । एवंसति

साथ्यातर्हि तथाच कृतकत्वादनित्यत्वमतआह ‘अविद्यया मृत्युनिति’ इति उत्तरार्धात्रतरपूर्वकं प्रागुक्तार्थो वार्गेतः । तत्रच अविद्या विद्यायाः न साधनमित्यर्थ उक्तः एतदर्थबोधकशब्दः श्रुतावुत्तरार्धे कोऽपि नास्ति । पूर्वोत्त

एकार्थकत्वेन प्रतीताविद्याशब्दस्य श्रवणादिलक्षणयेत्यर्थस्य किंगमकं? विद्ययाऽमृतमित्यत्र अविद्ययेति तृतीयायाः अर्थस्य स्वरसतः प्रतीतस्य त्यागपूर्वकं विद्यास्वरूपोपलक्षितं इत्याद्यर्थवर्णनं अमूलम् । एतेन ’ अन्योऽर्थ: ’ इत्युपक्रम्य पूर्वार्धेऽपि विद्या ऐकत्म्यादिश्रवणादिलक्षणा इत्यादिनोक्कार्थान्तरेऽपि ‘विद्ययाऽमृतमश्नुते’ इत्यत्र विद्यालक्षणनि स्वरूपे अवतिष्ठते इत्यर्थवर्णनमपि औत्प्रेक्षिकमेव । वार्तिके’ विद्यामविद्यया’ इत्यत्र शास्त्रीयकर्म ’ अविद्यांमृत्युं ‘इत्यत्र स्वाभाविककर्म ‘विद्यया’ इत्यत्र ब्रह्मविद्या इत्यर्थ: कथितः ‘विद्यां, अविद्यया’ इत्युभयोभिन्नार्थकत्वे विद्यांविद्यया

इत्यनयोरेकार्थकत्वं स्वरसतः निर्मत्सराणां प्रतीयतइत्यतः बार्तिकोक्तार्थः अनुपादेयः । कल्पतरावपि ‘विद्यां’अविद्यया’ इत्युभयोः एकार्थकत्ववर्णनं विद्ययेत्यादेः स्वरूपभूतबिचोपलक्षित इत्यर्थवर्णनंच अभिनिवेशमूलकत्वादनुपादेयम् ॥ ॥’

शङ्कराचार्यपि ‘विद्यांऽचाविद्यांचेति सहोक्तिीरयमुपतासद्भिः | सत्कमपासनयोः नत्वात्मज्ञानकर्मणोः कापिमृत्युं

(स.वे.सि.सा.सं.१९७) इति ‘ विद्यांच, अवियांच’ देवताज्ञानं कर्मच इत्यर्थ: अविद्यया कर्मणा अग्निहोत्रादिना

स्वाश्रमकर्मणां विद्योत्पत्तिसाधनत्वे शङ्कराचार्यादिसम्मतिप्रदर्शनम् गूढार्थसंग्रहः

स्वाभाविकं कर्म ज्ञानंच तीर्त्वा अतिक्रम्य विद्यया ज्ञानेन अमृतं देवतात्मभावं अश्नुते । (ई.वा.शं. भा) इतिच अविद्वद्वि प्रयतया मन्त्रार्थवदद्भिरेव पुरुषार्थाधिकरणे यद्यपि अत्र प्रकरणसामर्थ्यात् विद्वानेव कुर्वन्निति संबध्येत इति कुर्वन्नेवेत्यादेः विद्वद्विषयकत्वं प्रतिपादयद्भिः उदाहृततैत्तिरीयभाष्ये (शं) प्राक् ब्रह्मज्ञानात् विद्योत्पत्यर्थत्वं कर्मणां अस्यांश्रुतौ विवक्षितमिति व्यवस्थापितम् अयमेवार्थः सिद्धान्तसिद्ध इत्यभिप्रेत्य आनन्दबोधयतिभिः प्रमाणमालायां एतच्छुत्यर्थउक्तः सहवेदेति ।

वेदनएव सहभावश्रवणात् । केवलविद्यानिन्दातु प्राचीनापरिपक्चविद्याविषयाभविष्यति । अत्रैषाऽक्षरयोजना अन्धंतमः संसारं

प्रविशन्ति ये अविद्यामूलत्वात् विद्याविपरीतत्वाद्वा अविद्यां कर्म उपासते आद्रियन्ते अनुतिष्ठन्तीत्यर्थः । ततः तस्मादपि

तमसः भूयइव बहुतरमिव ते तमः प्रविशन्ति य उ येतु विद्यायां अपरिपक्कात्मज्ञानलक्षणायां रता आसक्ताः तन्मात्रेण ।

कृतकृत्यम्मन्याः स्वविहिताशेषकर्मत्यागिन इत्यर्थः । एतदुक्तंभवति विद्यायाः परिपाकात् प्रागेव यथाविहितं नित्यादि

कर्मत्यजन्ति तेषां उपात्तदुरितक्षयाभावात् विहिताकरणनिमित्तस्यच पाप्मनः प्रत्यहमुपचीयमानत्वात् अशुद्धान्तःकरणानां विद्यापरिपाकस्य शुभविषयप्राप्तेरपि कारणाभावेनासम्भवात् आत्यन्तिकएव आद्यःपातस्स्यादिति । कस्तर्हि अमृतत्वं भजती

त्यत आह — विद्यांच परिपकात्मशानलक्षणां अविद्यांच कर्मलक्षणां तदुभयं य: सह उपायोपेयभावेन वेद जानाति असौ अविद्यया कर्मणा मृत्युविद्योत्पत्ति प्रतिवन्धकं पापं तीर्त्वा विद्यया परिपकब्रह्मसाक्षात्कारलक्षणया अमृतंनिर्वाणं अश्रुते इति । तदिदमत्र तत्वं आत्मविद्यापरिपाकात् प्राक् यथास्वविहितं कर्म अनुष्ठेयम् । विद्यातु परिपक्का कर्मनिरपेक्षैव मोक्षंसाधयि ष्यति । यत्तु— तत्प्राप्तिहेतुर्ज्ञानंच कर्मचोक्तं महामुने ’ इत्यादि अत्रापि साक्षात् ज्ञानं तद्वारेणच कर्मेतिगमयितव्यं । अन्यथा ज्ञानादेवतु कैवल्यं ‘नान्यः पन्थाः विद्यते’ इत्यादिविरोधप्रसङ्गादिति । सर्वापेक्षाधिकरणे रत्नप्रभायामपि अयमेवार्थः प्रति ।

।

———

पादितः । अत्रायंविशेषः प्राक् ब्रह्मज्ञानात् विद्योत्पत्यर्थतया अश्रमविहितकर्माणि अनुष्ठेयानि । अपरोक्षज्ञानानन्तरंतु नेति चरमदेहपाताचधिकर्मणां अपेक्षा परमते नास्ति समाधिपर्यवसितध्यानस्य मुक्तिहेतुतावादि वृत्तिकृन्मते ‘क्षीयन्तेचास्यकर्माणि

तस्मिन्दृष्टे’ (मुं) ‘स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष: ’ (छा) इत्यत्रोक्त सर्वकर्मक्षयाव्यवहितपूर्ववर्तिदर्शने कर्मणां अपेक्षा वर्तते सर्वकर्मक्षयश्च चरमशरीरत्रियोगकालएवेतिसांपरायाधिकरणे निर्णीतम् ॥ ८

मन्त्रेषु कर्माणि–तान्याचरथ नियतं सत्यकामा: ’ (मु) खण्डोपक्रमोक्तसत्यपदर्थस्यैव ‘येनाक्षरं पुरुषं वेद

सत्यं ’ इति खण्डान्तवाक्ये विवक्षितत्वेन तज्ज्ञानार्थं कर्मणामाचरणस्य ’ तान्याचरथ नियंत सत्यकामाः’ इत्यत्र विवक्षि तत्वेन ‘आत्मक्रीड आत्मरतिः, क्रियावानेष ’ इत्युत्तरत्र समाधेः आश्रमविहितकर्मसाध्यत्वोक्त्या च चरमदेहपातकालिक

सर्वकर्मक्षयाव्यवहितपूर्ववृत्तिदर्शनेऽपि कर्मणां हेतुत्वस्य श्रुतिसिद्ध तथा चरमशरीरपातपर्यन्तं विद्यानिष्पत्तेरेवासम्भवेन तःकालिकदर्शन प्रतिबन्धकपापनिवर्तकत्वेन खाश्रमविहितकर्मणामनुष्ठानमावश्यकं इति । अत्र विद्ययाऽमृतमश्नुते’ इत्यत्र विद्यायाः ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वं ब्रह्मप्राप्ति प्रतिबन्धकसर्वकर्मक्षयद्वारेति । सर्वकर्मक्षयश्च सर्वविधकर्मजन्यभगवन्निग्रहसङ्कल्पनिवृत्ति

रूपः । सेश्वरवादे कर्मणामपूर्वद्वारा फलजनकत्वविरहेण ईश्वरप्रीत्यादिद्वारैव फलजनकत्वस्य परेषामाप सम्मतत्वन(बृ.३ अ.८)तत्क्षयस्यापि भगवन्निग्रहनिवृत्तिरूपता सर्वैरपि सेश्वरवादिभिरास्थैया । एवं च भगवदनुग्रहमूलैव ब्रह्मप्राप्तिरित्यर्थं

।

स्सिध्यति एवं ब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धककर्मक्षयाव्यवहितपूर्ववृत्तिविद्यायां प्रतिबन्धनिवृत्त्यर्थ कर्मणामपेक्षा विद्यत एवेति ताव त्पर्यन्तं कर्मणामनुष्ठानं अस्यामपि श्रुतौ विवक्षितम् । एतत्तात्पर्येणैव ‘तत्प्राप्तिहेतुर्ज्ञानं च कर्म च ’ इति पराशरोक्तिः ।

एतदुपसंहारे ‘विज्ञानं प्रापकं ’ ‘ क्षेत्रज्ञः करणी ज्ञानं करणं ’ (वि.पु.) इत्यायुक्त्या ज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वं साक्षात्’

कर्मणस्त्यङ्किद्वारेति पराशराशयः । विद्यां चेत्यादिश्रुतेः (शु.यजु.) संहितान्तिमभागस्थतया संहितोक्ताग्निहोत्रादिकर्मणामपि

विद्यांचेत्यादिश्रुतौ अविद्याशब्दस्य सर्वाश्रमकर्मपरत्वे परसम्मतिः

१००

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् तथाच श्रुत्यन्तरं विद्यांचा विद्यांच यस्तद्वेदोभयं सह । अविद्ययामृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृ. तमश्नुते [दया. ११. वा] इति श्रुतप्रकाशिका विद्यांचाविद्यांचेति श्रुते यशङ्करयादवप्रकाशाभिमतयोजनाव्युदासार्थं तां व्यान्चिख्यासुरुपादत्ते

अनेन कर्मणोऽपेक्षितत्वे सब्रहितश्रुत्यन्तरंच दर्शितं भवति ।

। तथाचेति ।

तथाच श्रुत्यन्तरं यदन्यथा भवद्भिर्व्याख्यातम् ।

तच्चास्मदुक्कार्थानुगुणमिति तथाशब्द, मन्तरशब्दं च प्रयुञ्जानस्य भावः । सन्नाहततया यज्ञादिवाक्यवैलक्षण्यंच विवक्षितम्

उक्तं च परैरपि ’ विद्यासहायस्याप्यग्निहोत्राटेः

तिशयेन योगादात्मज्ञान प्रति कश्चित्कारणत्वातिशयो

भविष्यति न तथा विद्याविहीनस्येति

विद्यानिमित्तेन सामर्थ्या युक्तं

कल्पयितुम्

।

विद्याहेतुत्वेन विद्याङ्गत्वमत्र

।

गूढार्थसंग्रहः न तु

‘ यज्ञेन विविदिपत्ति’ इत्यत्र अवशेषेणात्मज्ञानाङ्गत्वेन श्रुतस्य अग्निहोत्रादेरनङ्गत्वं शक्यमभ्युपगंन्तु ।’ इत्युपक्रम्य ‘ तस्माद्विद्यासंयुक्तं नित्यमग्निहोत्रादि विद्याविहीनं चोभयमपि मुमुक्षुणा मोक्षप्रयोजनोद्देशेन इहजन्मनि जन्मान्तरे च प्राक् ज्ञानोफ्तेः

कृतं यत् तद्यथासामर्थ्य ब्रह्माधिगमप्रतिबन्धकारणोपात्तदुरितक्षयहेतुत्वद्वारेण ब्रह्माधिगमकारणत्वं प्रतिपद्यमानं

श्रवणमननश्रद्धातात्पर्याद्यन्तरङ्गकारणापेक्षं ब्रह्मविद्ययास हैककार्य भवतीति स्थितम् ।

इति

।

इति १ (४.१.१८. शं. भा.)

‘तमेतं ’ इत्यादिश्रुतिः, ‘वेदानुवचनं यज्ञो ब्रह्मचर्य तपो दमः । श्रद्धोपवासस्वातन्त्र्यं

आत्मनो ज्ञानहेतवः

॥

|

(या.स्मृ.प्र.अ.१९०.) सह्याश्र मैर्विजिज्ञास्यः समस्तेरेवमेव तु द्रष्टव्यस्त्वथ मन्तव्यः श्रोतव्यश्च द्विजातिभि: ॥ (१९१) इति याज्ञवल्क्येनोपबृंहिता । अत्र ‘सह्याश्रमविजिज्ञास्यः ’ इति श्लोकं वेदार्थसङ्ग्रहे उदाहरता भगवता ‘शान्तो दान्त उपरतः इत्यत्र उपरतशब्दे संन्यासी न विवक्षितः । ’ उपरमयति कर्माणीत्यपरतिशब्देन कथ्यते न्यासः । (स.वे.सि.सं. ,

१५२) ’ उपरतिशब्दार्थोह्युपरमणं पूर्वदृष्टवृत्तिभ्यः | सोऽयं मुख्यो गौणश्चेतिच वृत्च्या द्विरूपतां धत्ते ॥

२०५, वृत्तेः

दृश्यपरित्यागः मुख्यार्थ इति कथ्येत । गोणार्थः कर्मसंन्यासरश्रुतेरङ्गतया मतः ॥ २०६. ( श्रुतेः- श्रवणस्यत्यर्थः) शमादिषट्कमेवैतदन्तरङ्गं विदुर्बुधाः | २२३. मोक्षाधिकारी संन्यासी गृहस्थः किल कर्मणि । १८०. ’ इत्युक्तिरप्यनु पादेया । याज्ञवल्क्योक्तिविरोधात्

।

उपरतिशब्दस्य तैरेव

द्वेधाऽर्थवर्णनेन

आत्मान्यचहिर्विप्रयेभ्य

उपरतिर्विवक्षितीत

युक्तम् । तस्यैव ’ समाहित ’ इति श्रुतिघटकसमाधिशब्दार्थोपयोगित्वात् । ‘ समाहित ’ इत्यत्र संप्रज्ञातः ‘आत्मन्येवा त्मानं पश्येत् ’ इत्यत्र असंप्रज्ञातश्च विवक्षित इति अत्र श्रवणवान्चिशब्द एव नास्तीति श्रवणाङ्गत्वमपि शमादीनां न श्रुतितात्पर्यविषय इति च बोधितम् ॥

एवं ‘ तपसा कल्मषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते । ’ (म.स्मृ.१०४.) इति (तै.शं.उ. भा) उदाहृतमनुवचनपर्यालो

चनायामाप सर्वाश्रमिणां विद्याऽधिकारस्सिध्यति पूर्व ‘वेदशास्त्रार्थतत्वज्ञः यत्र तत्रा [कुत्रा] श्रमे वसन् इहैव ।

।

५

।

लोके तिष्ठन् सः ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ (म. स्मृ. १२.अ.१०२. श्लो.) तपो विद्या च विप्रस्य नियसकरं परम् ।’ १०४ इति पठ्यते अत्र पूर्वं सर्वेषामा श्रमिणां मोक्षाधिकाराक्त्या अनन्तर विद्यायां सर्वेषामधिकारः अग्निहोत्रादिकर्मणामपि

विद्याङ्गत्वं, ‘ विद्यांच ’ इत्यादि श्रुतौ विवक्षितमिति बोधितम् । अस्यां श्रुतौ अविद्याशब्दस्य सर्वाश्रमकर्मपरत्वं (तै.उ.शं

भा.) परेषामपि सम्मतम् । ‘कुर्वन्नेव’ इत्यादेः विद्वद्विषयकत्वमपि ( . शं. उ.भा.) इत्यभिप्रेत्य संहितान्तभागवाक्ये

संन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वे अ.वे.प.मा.तत्र्याख्याकारयोरन भ्युपगमप्रदर्शनम्

१०१

श्रीभाष्यम्

अत्राविद्याशब्दाभिहितं वर्णाश्रमविहितं कर्म अविद्यया कर्मणा श्रुतप्रकाशिका

अत्रेति

।

।

अन्तरशब्दाभिप्रेतम् । अस्मिन्वाक्ये न कर्मवाचिशब्दःदः श्रूयत इत्यत्राह

अत्र श्रुतिवाक्ये नत्वनात्मन्या

न्वाक्यार्थमाह ॥

अविद्ययेति

।

अविद्याशब्दाभिहितं वर्णाश्रमविहितं कर्मास्तु ततः किमुक्तं भवतीत्याशङ्कायां पदान्तराण्यपि विवृण्व

।

त्मबुद्धिर्येत्यादिषु

अविद्यया कर्मणा विद्यया ज्ञानेनेत्यत्र च कर्मज्ञानशब्दाभ्यां ।

कपायपक्तिः क्रर्माणि ज्ञानं तु परमागतिः । कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रपवर्तते ॥

इति स्मृतिरस्वोपजीव्यार्था स्मारिता भवति ।

कर्माणि कषायपक्तिः कषायपक्तिनिमित्तानि कषायशब्दः पापपरः

।

‘धर्मेण पापमपनुदति’ इत्यनेनैकार्थ्यात् कषायशब्दस्य रागादिपरत्वेऽपि तत्पक्तिहेतुत्वं पापनिर्हरणद्वारा ज्ञानं परमागति: परमगत्युपाय: उभयत्र कारणे कार्योपचार: कर्मभि कषाये पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते प्रसरतीत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

संहितोक्तकर्मसाधारण्येन सर्वाश्रमकर्मपरत्वमेव अविद्याशब्दस्य युक्तमित्याह - अत्राविद्याशब्दाभिहितं वर्णाश्रमविहित कर्मेति ‘ अत्राविद्याशब्देन विद्येतरत् वर्णाश्रमान्चारादिपूर्वोक्कं कर्मोच्यते ‘इति वेदार्थसङ्ग्रहे विधेतरदिति अविद्या शब्दयोगार्थः । अब्राह्मणादिशब्दवत्प्रत्यासन्न कर्मपरः अविद्याशब्दः । ‘कुर्वन्नेव ’ इति पूर्वश्रुतौ संहितापूर्वभागोतं कर्म प्रत्यासन्नम् । कर्मशब्दसङ्कोचस्य अन्याय्यतया प्रत्यासन्नवर्णाश्रमविहित कर्मसामान्य अविद्याशब्दे विवक्षितमित्याशयः । एतेनापि सन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वं नास्तीति सिध्यति । ‘ शान्तो दान्त ’ इति श्रुतौ विक्षेपाभाव उपरतिः इत्युक्त्वा ‘ अत्र

उपरमशब्देन संन्यासोऽभिधीयते । तथाचसंन्यासिनामेव श्रवणेऽधिकार इति केचित् । अन्येतु उपरमशब्दस्य सन्यासवाच कत्वाभावात् विक्षेपाभावमानस्य गृहस्थेष्वपि सम्भवात् जनकादरपि ब्रह्मविचारस्य श्रयमाणत्वात् सर्वाश्रमसाधारण श्रवणादिविधानमित्याहुः । ’ इति (अ.वे.प.भा.) बदन्तः धर्मराजाध्वरिणः अत्र संन्यासिनोमव ब्रह्मविद्यायामधिकारः

इत्यत्रोपरतशब्दं प्रमाणयन्त:, ’ सन्यासयोगाद्यतयशुद्धसत्वाः ’ इति श्रुतिं तात्पर्यभ्रमादुपोद्वलयन्तः ‘समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठ ’ इत्यादिश्रुतिं, जनकरैक्कवसिठानां ब्रह्मविचारप्रतिपादिकामाख्यायिकां ‘गृहस्थोऽपि विमुच्यते’ इति स्मृतिं चाच्छादयन्तः, तदुपोद्द्वलतया च स्वाश्रमस्य मोक्षाश्रमनामधेयादिकयुक्त्याभासं वदन्तः गृहस्थादिकृतसाष्टाङ्गप्रणाममात्रेण स्वात्मानमधिकं मन्यमानाः, ब्रह्मविचारे गृहस्थादीनामधिकार तेषु प्रद्वेषमात्रेण केचिद्भिक्षवो दूषयन्ति इति तद्व्याख्या

।

C

काराः रामकृष्णदीक्षिताश्च सन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वं नाभ्युपगच्छन्ति । यद्यपि जन्मान्तरानुष्ठिताग्निहोत्रादि कर्मण: उत्तरजन्मनि विद्योत्पत्तिहेतुत्वस्योदाहृत तैत्तरीयवाक्य सूत्रभाष्ययोर

भिधानेन जन्मनैत्र विरक्तानां ब्रह्मचर्यादेव संन्यस्यतां धर्मविचारात्प्राग्वेदान्ताध्ययनेनैव विचारे प्रवृत्त्या, तत्र च पूर्व "

काण्डोक्तकर्मणामनुपयोगात् तद्विचाराधीन कर्मात्सास्थिरफलत्वनिर्णयस्वान्चनपेक्षितत्वेन कर्मविचारस्य नियतपूर्ववृत्तिता भाग्यकृता नैवोपपादित शङ्का सम्भवति; तथाऽपि क्षत्रियवैश्ययोः त्रैवर्णिकत्वाद्विद्याधिकारसत्वेन तेषां श्रवणाङ्गसंन्या सस्त्र ब्राह्मणमात्राधिकारस्यासम्भवेन परमतेऽप्युपपत्तिर्न संभवति । ’ अधिकारिविशेषस्य ज्ञानाय ब्राह्मणग्रहः । न सन्यास विधिर्यस्मात् श्रुतौ क्षत्रियवैश्ययोः ॥ त्यक्ताशेषक्रियस्यैव संसारप्रजिहासतः । जिज्ञसोरेवचैकात्म्यं त्रय्यन्तेष्वधिकारिता ।

तमेतंळायद्यांच,इत्यादौ कर्मणांविद्योत्पात्तेहेतुत्वे.ज.विरक्तानांप्राग्भवविद्योत्पत्तौचपराभ्युपगमः [जिज्ञासा १-१-१

१०२

गूढार्थसंग्रहः

।

इतिवार्तिकोक्तेः

त्रयाणामविशेषेण संन्यासरश्रूयते श्रुतौ । यदोपलक्षणार्थं स्यात् ब्राह्मणग्रहणं तदा ॥ इति वार्तिकं ।

विद्वत्संन्यासविषयम् नतु आतुरविविदिषासंन्यासे भाप्याभिप्रायविरुद्धसर्वाधिकारप्रतिपादनपरम् सर्वाधिकारविच्छेदि विज्ञा नंचेदुपेयते । कुतोऽधिकारनियमो व्युत्थाने क्रियते बलात् ॥ इति अनन्तरश्लोकेन ब्रह्मज्ञानोदयानन्तरं जीवन्मुक्तिकाले विद्व क्षत्रियवैश्ययोस्तन्निरपेक्षः

।

त्संन्यासएव अधिकारनियमनिराकरणात् एवंन्च ब्राह्मणानामेव श्रवणानुठाने संन्यासोऽम्

श्रवणाद्यधिकारः । एवं देवानां कर्मानुष्ठानाप्रसक्त्या तत्यागरूपसंन्यासस्यासम्भवात् संन्यासनिरपेक्षएव श्रवणाधिकारः इत्यन्ये

।

अपरेतु ‘ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेति’ इतिश्रुत्या अनन्यव्यापारत्वरूपं ब्रह्मनिष्ठत्वं यस्य तस्य श्रवणादिषु मुख्याधिकारः

सच

संन्यासिनएव । संन्यासरहितयोः क्षत्रियवैश्ययोः अमुख्यएव श्रवणाधिकार: | विधुरादीनामिव देहान्तवेद्याप्राप्तेः क्षत्रिय

|

वैश्ययोः अमुख्याधिकारे देवानां अमुख्याधिकारस्तु नशङ्कचः स्वतएव अनन्यव्यापारत्वसम्भवेन मुख्याधिकारोपपत्तेः

।

मुख्याधिकारिणा परिव्राजकेन क्रियमाणमपि श्रवणं दृष्टार्थमेव

इत्यकरणे तथा निर्णयात्

।

तस्य प्रारब्धकर्मविशेषप्रतिबन्धात् इहजन्मनि फलाजनने

प्रतिबन्ध तदर्शनात्’

सगुणब्रह्मविद्यया देवत्वं प्राप्तानां अनुष्टेयकर्मवैराग्याभावात्

जन्मान्तरे

प्रतिबन्धकापनांदनेन फलजननं

‘ऐहिकमप्रस्तुत

एवमेवामुख्याधिकारि कृतमपि श्रवणं भविष्यति । शास्त्रीयाङ्ग

विधुरमपि श्रवणं द्वारभूत विविदिपोत्पादक प्राचीन विद्यार्थ यज्ञादनुशनजन्यापूर्वप्रयुक्तमिति

तदेवापूर्व विद्या

।

रूपफलपर्यन्तं व्याप्रियमाणं जन्मान्तरीयायामपि विद्यायां श्रवणस्योपकारितां घटयतीति श्रवणजन्यापूर्वाभावाप जन्मान्तरीय विद्योत्पत्ति सम्भवात् इति (सि.ले.सं.) अप्पय्यदेक्षितनिणीत पक्षद्वये प्रथमपते क्षत्रियवैश्ययोः संन्यास मन्तरा विचारे प्रवृत्तिरित्युत्तौ संन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वभङ्गप्रसङ्गेन क्षत्रियवैश्ययोः श्रवणाधिकार एवं न स्यात् । एवं देवानामपि ॥ ‘ ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेति

इति

श्रुतिलेन

सिध्यति ।

तत्र

"

क्षत्रियादीनान्त्वमुख्याधिकार इति कथं संन्यासिनां प्रतिबन्धकसत्वे

ब्रह्माण

संस्थायाः

देवानां

विधुरादीनां जन्मान्तरे विद्याप्राप्त्याऽमुख्याधिकार इत्युक्तिविरोधात्

जन्मान्तरे

जन्मान्तरे विद्याप्रातः अनन्यव्यापारवतां

विद्योत्पत्तेः संन्यासिनां

ऐहिकमप्रस्तुतप्रतिबन्धे

८

तदर्शनात् '

यस्य विद्याऽवाप्तिः तस्यैव मुख्याधिकारः, इतरेपाममुख्याधिकार इति निर्णयस्यैव विविदिषाद्वारा तजन्मनि श्रवणनिष्पत्तिः

जन्मान्तरे

विद्याप्रतिर्यथा,

सत्वमात्रं

अनन्यव्यापारवतामपि

इत्यत्र

विधुरादीनां क्षत्रियवैश्ययोश्चाभ्युपगमेन

जन्मनव विरक्तानां जन्मान्तरे अग्निहोत्रादिलक्षणकर्मानुष्ठानस्य परैरप्युक्त्या

मुख्याधिकारः ।

अनन्यव्यापारत्वरूपायाः ।

।

न मुख्याधिकारहेतुर्भवति

सन्यासाङ्गश्रवणविधुराणां

निर्णयात् ।

तस्मिन्नेव जन्मनि

समीचीनत्वात्

।

अपरपक्षे

एवं च

क्षत्रियवैश्ययोरग्निहोत्रादिलक्षणकर्मभिरेव

तथैव सम्भवतीति

धर्मजिज्ञासायाः

प्रागपि

एतज्जन्मनि ब्रह्मविचारकरणेऽपि पूर्वस्मिन्जन्मनि श्रवणारम्भेन तत्र धर्मंजिज्ञासा नियमेन वर्तत इति ब्रह्मविचारपूर्व वृत्तित्वं धर्मविचारस्य कथं प्रत्याख्यायते ।

जनकादीनामेतास्मन्जन्मीन संन्यासविरहेऽपि प्राग्जन्मनि संन्यासक

ल्पनेन संन्यासस्य श्रवणपूर्ववृत्तित्वं अप्पय्यदीक्षितैरेव पूर्व (.सि.ले.स.) व्यवस्थापित मिति सिद्धान्तेऽपि जन्मनैव विरक्तानां

संन्यस्यतां पूर्वस्मिन् जन्मनि

अग्निहोत्रादिकर्मभिरेव

प्रतिवन्धनिवृत्तिद्वारा

ब्रह्मविचारे

प्रवृत्त्यङ्गीकारे

केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वनिश्चयः आश्रमोचितकर्माङ्गब्रह्मज्ञानस्य अनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिश्च सम्भवतीति वृत्तिकारा भिप्रेतब्रह्मविचाराधिकारसम्भवेन वृत्तिकारमते दोषोक्तेरसंभवात् ॥

‘ तमेतं वेदानुबचनेन ’ ‘ विद्यां चाविद्यां च ’ इत्यादौ सर्वाश्रमकर्मणां वेदनोत्पत्तिहेतुत्वं, जन्मनैव विरक्ताना

मपि प्राग्भवीयाम्निहोत्रादिलक्षणकर्मभिः विद्योत्पत्तिः विदुषोऽपि सन्यासश्च । इति परैरपि अभ्युपगम्यते । ‘ तमेतं

गूढार्थसङ्ग्रहः

वेदानुवचनेन ’ इत्यनन्तरं ’ एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति ’ इत्यत्र विद्वत्संन्यास एव (.पराशरमाधवीये.) उक्तः । एवं ‘ एतं वै तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रेषणायाश्च – व्युत्थायाथ भिक्षाचर्ये चरान्ति ’ इत्यत्र विद्वत्संन्यासमेवाभिधाय ।

बाल्यपाण्डित्यादीनि प्रतिपादितानि

एवं च पूर्व विद्वत्संन्यासस्याभिधानेन ’ एवं विच्छान्तः’ इत्यादौ विदुष एवोत्त्या ’ आत्मन्येवात्मानं

पश्यति ’ इत्यत्र समाधेर्विवक्षितत्वेन ।

म्प्रतिपन्नम्

विचारस्य प्रसङ्ग एवं नास्ति

।

।

वाक्यं पठ्यते

’ एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति ’ इत्याद्युत्तरं ‘ तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त ’ इत्यादि उपरतशब्दस्य संन्यासवाचकत्वमपि न कस्यचित्स

बाह्यविषयवृत्तिविरहस्तु परैरप्यङ्गीकृत: ( . स वे.सि.सा.सं.) समाधेरपेक्षितः उपरतशब्दे विवक्षितः । एवं च

संन्यासस्य श्रवणाङ्गताग्राहकप्रमाणविरहेण समाधरङ्गतायाः शान्त्यादेः ‘शमदमाद्युपेतत्स्यात्’ इति निर्णेष्यमाणतया जन्मनैव विरक्तानां प्राग्जन्मन्यग्निहोत्रादि कर्मानुतिष्ठतां तदैव ब्रह्मविचार: प्रारब्धकर्मवशात् जन्मान्तरे विद्यानुवृत्तिश्च, अपशूद्राधिकरणे

विदुरादीनां वक्ष्यमाणदिशा

सम्भवतीत्यभिप्रेत्य

भगवता अत्रास्यार्थस्य स्फुटमनुपन्यास इति बोध्यम् ।

एतेन ‘ वेदपदतोऽन्तपदमत्र यतिराज : हेतुमुपपादयितुमेव

समवोचत् । वेदशिरसोऽध्ययनमात्मविषयायां हेतु

देवानामधिकारस्तु उत्तरत्र पर्यालोचयिष्यते

॥

रुचितो ननु विचारभुवि तीव्रः ॥ ’ इति (प्र.सू. बा. ३०८) बालकृष्णानन्दसरखतीविवरणानुसारेण शं भाष्योक्तदूषणस्य परिहार उक्तः । (सि.सि.अ.) कृष्णानन्दसरस्वत्युक्ता परभाष्यार्थवर्णन प्रक्रिया बालकृष्णानन्दसरस्वतीभिरेव दूषितेति तत्प्र कार एव लिख्यते । ‘ यत्पतितापहरणं नियतमेतत् विश्रुतमथोपनयनं यदनुविद्यम् | तन्न नियतं महति साधकवरे स्यात् संन्यसनमत्र

3

पुरतश्च परतश्च ॥ (व.सू. वा. ३०९) अथ अधीतवेदान्तस्येत्यन्तग्रहणे क्रमेणाधीते वेदे उपनिषदंशोऽपि

।

अधीत एव भवति । परं तु अन्तग्रहणमुपनिषदंशस्य असाधारणतासूचनायेत्युंक्त, तत्किमर्थं तथोच्यते क्रमेण ‘अष्ट वर्ष ब्राह्मणमुपनयीत, तमध्यापर्यंत । ’ इति सर्ववेदाध्ययनाभावेऽपि प्रथमत एव उपनिषदध्ययनं यस्य तदभिप्रायेण अधीतवेदान्तस्येति कथितम् ॥

।

तथाहि आरण्यके ‘सोपनयनादूर्ध्वसता निप्राग्वा त्यजेत् ’ (आरुणैय्युपनिषन्मन्त्र: ५) इति नित्यकर्मणां संन्यासस्ता वत् उपनयनादूर्ध्वं प्राग्वाविहितः एवंच जन्मान्तरकृतपुण्य पुञ्जेन संजातवैराग्यस्य उपनयनात्प्राक् संन्यासेसति अष्टवर्ष

मित्यादिशस्त्राधीनक्रमवेदाध्ययनाप्रसक्तेः प्रागेव संन्यासिनः ’ सर्वेषुवेदेषु आरणमावर्तयेत् उपनिषदमावर्तयेत् ’ इत्युप 2

निषदध्ययन।वधानात् उपनयनात् प्राक् कृतसंन्यासः अधीतवेदान्तएव भवति । नाधीतवेद इति प्रकारान्तरेणैवान्तग्रहणं सार्थकमिति तदेतत् नसम्भवति । तथाहि -द्विविधं उपनयनं पतितसावित्रीकत्वापहरणं विद्यामंचेति । आषोडशाद्ब्राह्म

णस्य, आविंशात् क्षत्रियस्य, आचतुर्विंशाद्वैश्यस्य, अतऊर्धी पतितसावित्रीकाभवन्ति । नैनानुपनयेत् नाध्यापयेत् नैतैस्सह संवसीतेति पातित्याभावकरमुपनयनमाद्यम् । ‘ शौनकोहवैमहाशालः अङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ ,

,

।

८

महाशालाः महा

।

।

श्रोत्रियाः तान्हानुपर्नायैवोवाच प्रतिलोमंवाएतद्यत् ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयात् व्येवत्वाज्ञापयिष्यामि ‘इत्यादौ विद्यागभूतमु पनयनं कृताकृतं समाम्नातं यत्तावदाद्यं पातित्यापहरणाय विहितं तत्तावत् त्रैवार्णिकानां नियतमेवभवति तस्मिन्नुपनयने

जाते क्रमेण अक्रमेणवा तयैव वैदिकाचाराध्ययनं प्राप्तमेवेति वेदान्तग्रहणं प्रागुक्तरीत्यैव हेतूपपादनपर योजनीयम् । तत्तद्वि

द्याङ्गभूतमुपनयनं तु कृताकृतमित्याप नियतम् । तदेवोपनयनं ’ स खलु वेदार्थं विद्वान् सोपनयनादूर्ध्वं स तानि प्राग्वा |

।

त्यजेत् ’ इत्यारण्यकवाचि परिगृहीतम्भवति

गुरुसविधे ब्रह्मविद्यार्थगमनानन्तरं वा ब्रह्मचर्याद्याश्रमत्रयविहितस्योचि

तान्यतमस्य प्राप्तस्य त्यागः, गमनात्पूर्व वा संन्यासः इति किल आरणवागर्थः । इतरथा स स्वलु वेदार्थ विद्वान् ' 6

इति कथनमनर्थकं स्यात् । तस्मात् नित्योपनयनानन्तरं प्रायस्सर्ववेदाध्ययनात् आपाततः वेदार्थ विद्वान् नित्यानित्य

कर्मणामुपायविरोधिनिरासकत्वं पाराशर्येति पाणिनिसूत्रस्य पराभिमतार्थासाधकत्वंन्च

२०४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् मृत्युं ज्ञानोत्पत्तिविरोधि प्राचीनं कर्म तीत्व, श्रुतप्रकाशिका

अस्य वाक्यस्यार्थमुपजीव्याह

प्रवर्तते मोक्ष :

प्रवर्ततइति

वोक्तम्

अपितु

मृत्युं ज्ञानोत्पत्तिविरोधीति | नतु ब्रह्मप्रातिविरोधि ।

।

।

ज्ञानं प्रवर्तत इत्येवोक्तम्

नहि विविदिपा

।

अनोपायविरोधि निरासकत्वं कर्मणस्स्पष्टम् ।

न च विविदिपाविरोधीत्यर्थः । उपेयविरोधिकर्मणो ज्ञाननिवर्त्यत्वं श्रुतिस्मृतिशतसिद्धम् यथा- " तमेवं विदित्वाड तिमृत्युमेति नान्यः पन्थाः ‘एवमेवंविदि पापं कर्म न लिप्यते’ ‘क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परासरे’ ’ निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते’ ‘ज्ञात्वादेवं मुच्यतेसर्वपापैः ' ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुतेतथा ॥ इति

एवमुपेयविरोधिनोज्ञाननिवर्त्यत्वश्रवणेन परिशेषान्नान्यः पन्था इत्युपेयविरोधिनिरासे उपायान्तरनिषेधस्वारस्यात् समस यज्ञेन विविदिमन्तीति

।

मुच्चयपक्षे कर्मणोऽप्युपायतया वेदनव्यतिरिक्तकृत्स्नगोचरान्यशब्दस्य सङ्कोचप्रसङ्गात् ।

कर्मण

उपायहेतुत्वस्य कण्टोत्तया ।

कपाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तत | इति

स्मृत्यानुगुण्याच्च सामान्येन मृत्युशब्देन प्रतिपन्नमपि निरसनीय मुपायविरोधिकर्मरूपे विशेषे पर्यवस्यति । तथा विविदि प्रासाधनत्वस्य

प्रागुक्तान्योन्याश्रयणादिनिरस्तत्वेन परिशेषा द्विविदिषन्तीत्यत्रच प्रकृतिप्रत्ययार्थयो र्वेदनतदिच्छयोरविशे.

गूढार्थसङ्ग्रहः वस्तुविवेकवैराग्यादिसम्पच्या गुरूपसदनात्याग्या ऊर्ध्व वा सम्भावित आश्रमानाश्रमोचितकर्म संन्यसदिति

।

नित्योपनयनात्प्राक्संन्यासविधिपरं आरणकवाक्यमित्येतदनुचितमेव

। तथा च

यदपि ‘सर्वेषु वेदेषु आरणमावर्तयेत्, उप ८

निषदमावर्तयेत् ’ (आ.उ.२ मन्त्रः) इत्युपनिषद्भागाध्ययन विधिरिति तदपि नातीय रमणीयम् । अत्रावीतस्यावृत्तिरेवो ।

च्यते, नापूर्व विधीयते ; आवृत्तिपदस्यापूर्वविधिपरत्वे लक्षणापत्तेः । तदेतत्रिभिः श्लोकैः विशदवति

तत्रादौनित्योपनयनं

पश्चात्तु विद्याङ्गोपनयनम् । विद्याङ्गोपनयनात् प्राक् ऊर्ध्वंवा संन्यासः इतिच निरूपयति यदिति । यत् पतितापहरणं पतित

सावित्रीकत्वापहरणं एतदुपनयनं नियतं विश्रुतं श्रुतिस्मृतिषु यत्तावदनुविद्यं विद्यामनुरुध्यवर्तमानं तत्तावत् न नियतम्

( कृताकातं) महाशाला महाश्रोत्रियाः तान्हानुपनयिवोवाच ब्राह्मणः क्षत्रियमुपेयात् इति च । महति जने साधकवरे 2

नियतं न स्यात् इन्वयः । अत्र ईदृशोपनयनविषय आरणकोदितं संन्यसनं पुरतः विद्याङ्गोपनयनात् पुरतश्च परतश्च

विहितं भवतीत्यर्थ इति ’ सर्वसम्प्रतिपन्न (आरुणयी – आरुणिक) उपनिषद्वाक्यविचार: अनपेक्षित इति भगवता एतदु पेक्षा कृतेति बोध्यम् ॥

’ पाराशर्यशिलालिम्यां भिक्षुनटसूत्रयो: ’ (४.३.११० ) इति पाणिनिसूत्रमपि विदुषां संन्यासस्य श्रुतिसिद्धतया संन्यासस्य ब्रह्मविद्याङ्गित्वे प्रमाणविरहेणच ब्रह्मसूत्राणां भिक्षुभिरेवाध्येतव्यत्वं न प्रतिपिपादयिपति ; किं तु विदुषः

सैन्यासमभिप्रैति । तदुक्तं नागेशन - ‘भिक्षुसूत्र- भिक्षुत्वसम्पादकं सूत्रम् | यथा नटसूत्रम् ; नटसूत्रज्ञाने हि नटत्व सम्प्रतिपत्तिः । एवं तज्ज्ञाने ब्रह्मरूपत्वेन सर्वज्ञानात् कर्मस्वनादरेण भिक्षुत्वसम्पत्तेः । ’ वेदान्तान्विधिवत् श्रुत्वा सत्य सदनुणो द्विजः । ’ इति मनूक्तेः, ’ सह्याश्रमैः —द्विजातिभिः ’ इति याज्ञवल्क्योक्तेश्च । विविदिपावाक्येऽपि तपआदीनां

अविद्यया मृत्युंतीर्त्वा इति श्रुतिखण्डावबरणम् श्रीभाष्यम्

अपोह्य विद्यया शनेन अमृतं ब्रह्म अश्नुते प्राप्नोतीत्यर्थः मृत्युतरणोपायतया प्रतीता अविद्या विद्येतरहितंकव श्रुतप्रकाशिका

पण यशादीनां साधनत्वे प्रतीतेऽपिततोज्ञानं प्रवर्तत इति मृत्याद्यानुगुण्यादिष्यमाणप्रकृत्यर्थप्राधान्यस्य नीतिविद्भिनिर्णीत

।

त्याच्च प्रकृत्यर्थभूतवेदनसाधनत्वं सिद्धम् तस्मादुपायविरोधिकर्मैवात्र मृत्युशब्दवाच्य मविद्यानिवर्त्यमित्यभिप्रायः । उपासन रूपन्यासरूपंचोपेयविरोधिनिरासकं ज्ञानमुत्तरपूर्वाधयोः * उभयोरपि निरासकं स्यादिति तद्व्यावृत्यर्थं प्राचीनमित्युक्तम् । उपायविरोधिनिरासककर्म प्राचीनमेव पापं शमयति नतूत्तराघमित्यर्थः ॥

तीर्केति। पदं व्याचष्टे । अपोह्येति । नतु एतं सेतुं तीत्वेंतिवत्प्रातिवचन इत्यर्थः । अविद्यया तीत्वेंति पदद्वय व्याख्यानेन शङ्करमतयोजनाव्यावृत्तिः । अज्ञानेन संसारं प्राप्य स्थितइति हि तद्योजना | तन्मते अविद्यायाः ज्ञातव्य त्वंच हेयत्वेन अविद्याशब्दो विविदिषाविरोधिनिवर्तककर्मवाचीतिवा शङ्कराभिमतयोजनास्यात् । अविद्याशब्द उपेय ।

|

तरते

रुत्तरणवाचित्वं स्वरससिद्धम्

।

।

अयमविद्याशब्दस्संसारहेतुभूताज्ञानपर: किं नस्यात् । कथंच तस्य कर्मवाचित्वमित्यत्राह । मृत्युतरणेति

।

विरोधिनिवर्तककर्मवाचीति यादवप्रकाशाभिमत योजना । ज्ञानोत्पत्तिविरोधि इतिमृत्युशब्दव्याख्यानेन तदुभयव्युदासः। प्राप्तिवाचित्वे तु स्वारस्यभङ्ग इत्यभिप्रेतम् । अविद्याशब्दस्य कर्मवाचित्वं दर्शयति

।

विद्येतरदिति । तदन्यार्थे नजितिभावः । विहितं कर्मैवेत्येवकारेण अज्ञानं अविहितं कर्मच व्यावर्त्यते

अत्र विद्यांचावि

द्यांच इति च शब्दावनुक्तसमुच्चयपरौ । विद्यानुबन्धि कर्मानुबन्धि च यदनुक्तं तत्समुच्चेतव्यम् । विद्यानुबन्धि शमदमा दिकम् ॥ कर्मानुबन्धि फलाभिसन्धिककर्तृत्वाभिमानराहित्यादिकम् । तदुभयं च शब्दसमुच्चेतव्यम् ॥

यद्वा धर्मेचार्थेच कामेच मोक्षेच भरतर्षभ इत्यत्र चशब्दवदत्राप्युक्तार्थविरोधिसमुच्चयपरौ चशब्दौ स्याताम् । विद्या विरोधि कर्मविरोधि, च शब्दाभ्यां हानार्थं ज्ञातव्यतया समुच्चिते भवतः

।

विद्या ब्रह्मविद्या तद्विरोधि तदितरविषयज्ञान

तद्विषयरागद्वेषादिकम्। अविद्या विद्याङ्गं कर्म तद्विरोधि, संसरणहेतुभूतं फलाभिसन्ध्यादि सहितं कर्म, पापं च तदु भयं हानार्थं ज्ञातव्यमिति च शब्दयोरभिप्रायः ॥

गूढार्थसंग्रहः

करणानां शब्दतो गुणभूतेऽप्यर्थतः प्रधानभूते वेदन एवान्वयः ; कारकाणां तण्डुलानां, काठैः पाचकः इत्यादौ गुणभूत ।

क्रियायामप्यन्वयदर्शनात् यद्वा ; ‘ ग्रामं ग्रामाय वा जिगमिषति ’ इत्यादौ गमेः ग्रामः कर्म । इषेस्तु उभयम् ’ इति

महाभाष्योक्तरीत्या वेदने इच्छायां च उभयत्रापि करणत्वमिति न तद्विरोधः । वस्तुतः इच्छाया वस्तुसौन्दर्यबलेनैव 6

‘संन्यस्य श्रवण कुर्यात्’ इत्यस्य संन्यस्य श्रवणमेव कुर्यादित्यर्थ: एतेन भिक्षु ।

सिध्या तत्र करणापेक्षा नास्त्येव ।

।

मात्राध्येयत्वाद्भिक्षुसूत्रत्वमस्येव्यपास्तम्

(शब्देन्दुशेखरः) इति ‘पाराशर्य–सूत्रयोः’ इति सूत्रेण विदुषः संन्यासस्य

उक्त्या संन्यासस्य ब्रह्मविचाराङ्गत्वं न श्रुतिसम्मतमिति दर्शितं भवति ॥ विद्यया ज्ञानेनेति । इति विदधात्वर्थ उक्तः ।

C

विद्याशब्देन भक्तिरूपतापन्नानुध्यानमुच्यते ’ इति वेदार्थसङ्ग्र

होक्तिः, सामान्यवाचिनो विद्याशब्दस्य ’ आत्मन्येवात्मानं पश्यति ’ इति प्रागुक्तविशेषाभिप्रायेण । तत्र अनुशब्देन समा

ध्यनुसारिदर्शनस्यैव विवक्षितत्वेन ध्यानानन्तरकालिकानन्दस्वरूपावगाहिदर्शनमेव विवक्षितमित्याशयः । एतेन अत्र विद्या परमात्मविद्या विवक्षितेतिसिद्धम् । अत्र मृत्युतरणोपायतया प्रतीतेत्यादि । ‘अहं ह्यविद्यया मृत्यु ततुकामः करोमि वै । 14

सुकृतस्यापि मुमुक्षुप्रत्यनिष्ठफलतया श्रुतौनिर्देशाच पापशब्दाभिधेयत्वम्

१०६

जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

यथोक्तम् इयाजसोऽपि सुबहन् यज्ञान् ज्ञानव्यपाश्रयः । ब्रह्मविद्यामधिष्ठाय ततु मृत्युम

विद्यया ॥ इति [वि.पु.६७-६.अ.१२.लो] ज्ञानविरोधि च कर्म पुण्यपापरूपं ब्रह्म ज्ञानोत्पत्ति विरोधित्वेनानिष्टफलतयोभयोरपि पापशब्दाभिधेयत्वम् । श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा प्रतिपदद्योतकौ च शब्दौ स्याताम् । यथाधर्मेचार्थे च कामे न्वेति प्रतिपदं यदभिधेयं तस्य समुच्चय तदत्रापि स्यात् । अस्मिन्वाक्ये अविद्यातरणशब्दयोरुक्तार्थपरत्व स्थापनायोपबृंहणवचनं

।

द्योतकत्वं प्रतिपदद्योतकत्वम्

च दर्शयति । यथोक्तमिति । ज्ञानव्यपाश्रयः आगमोत्थज्ञानवान् । ब्रह्मविद्यामधिष्ठाय उपासनात्मकज्ञानं साध्य

त्वेनावलम्ब्येत्यर्थः । ज्ञानविद्याशब्दयोरर्थभेदबुभुत्सायामागमोत्थविवेकादि जन्यज्ञानयोः प्रकृतत्वात्तत्परत्वाश्रयणं हि युक्तम् । मृत्युशब्दस्य

अभिहितत्वात्।

विविदिपाविरोधि कर्मपरत्वमपि न शङ्कनीयम्

|

नुष्ठीयते ।

न हि संसारं प्राप्तुं ब्रह्मविदा केशिद्वजेन नृपेण यज्ञादिकर्मा

ब्रह्मविद्यामधिष्ठायेत्युक्तत्वाञ्च ।

नहि

ज्ञानव्यपाश्रय इत्यनेन शास्त्रजन्यज्ञानवत्ताया

ब्रह्मविद्येच्छामधिष्ठायत्युक्तम्

।

तर्तुमृत्युमित्यनेन तरतेः प्रातिवाचित्वशङ्का व्युदस्ता ।

कथं

ज्ञानोत्पत्तिविरोधिप्राचीनं

कर्मेति पुण्यपापसाधारणकर्मशब्देन कर्ममात्र निरसनीयमुक्तम् । श्रुतिर्हि धर्मेण पापमपमुदतीति पापरूपकर्मविशेषस्य निरसनीयत्वमाहेति शङ्कायां तत्रापि पापशव्स्य

दर्शयितुं पुण्यपापयोरुभयोरपि पापशब्दवाच्यत्वोप

ज्ञानविरोधिचेति । चश्शङ्कानिवृत्तौ

।

पादनाय तयोर्ज्ञानोत्पत्तिविरोधित्वमाह |

पुण्यपापपरत्वं

• पुण्यपापे उमेअपि ज्ञानविरोधिनी उमयोरपीति |

।

चेत्कथं तयोरन्यतरस्य पापत्य निरसनीयत्वम् । अन्यतरस्य पुण्यस्य निरासकत्वं च श्रूयत इत्याह

तयोर्द्वयोपि निवर्त्यत्वं, फलाभिन्थ्यादिरहितस्त्र धर्मान्तरस्यव निवर्तकत्वं च विवक्षितमिति भावः कथमुभयोः पाप शब्दवाच्यत्वमित्यत्राह । ब्रह्मज्ञानोत्पत्तीति । अनिष्टफलतयेति प्रवृत्तिनिमित्तसूचनम् अलौकिकत्वेसत्यनिष्टफलासा ।

3

धारणकारणत्वं पापत्वमिति भावः ।

अतएव शस्त्रादावश्विरे च नातिव्याप्तिः ॥

।

वासुदेवे मनोयस्य जपहोमार्चनादिषु

तस्यान्तरायो मैत्रेय देवेन्द्रत्वादिकंफलम् ॥

एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मनः ।

।

इत्यादिभिः पुण्यस्यापि मुमुक्षु प्रत्यनिष्टफलत्वं सिद्धं

श्रुतिश्च दुष्कृतेन सह पूर्वनिर्दिष्टं सुकृतमपि पाप्मशब्देन निर्दिशन्ती

निगमयति ॥ नैतं सेतुमहोरात्रे तरतो न जरा नमृत्युर्नशोको न सुकृतं दुष्कृतं सर्वे पाप्मानोऽतोनिवर्तन्ते इति ॥ गूढार्थसंग्रहः राज्यं यागांश्च

विविधान् भोगैः पुण्यक्षयं तथा ॥ ’ (वि.पु.६७.९) इति वदता कोशध्वजेन, ‘क्लेशानां च क्षयकरं

।

योगादन्यन्नविद्यते ।’ (७.२५) इत्यादिना योगस्वरूपमुपदिशता ‘केशिव्वजो विमुक्त्यर्थं स्वकर्मक्षपणोन्मुखः । बुभुजे विषयान्कर्मचक्रे चानभिसंहितम् ॥ १०५ अकल्याणोपभोगैश्च क्षीणपापोऽमलस्तथा अवाप सिद्धिमत्यन्तां पापक्ष यफलां द्विज ॥ ’ (१०६) इत्यत्र चशब्देन ’ तत्रैकान्तमतिर्भूत्वा’ इति पूर्वश्लोकोक्त योगस्यापि विवक्षितत्वेन दैनन्दि

नयोगोत्पत्तिप्रतिबन्धकदुरितनिवृत्त्यर्थं तत्सहभावेन कर्मानुष्ठान स्त्राप्युक्त्या ‘इयाज सोऽपि सुबहून्’ इत्यत्रापि योगात्म कब्रह्मविद्यासाधनतया केशिध्वजेन बहुयज्ञाचनुष्ठानस्योक्त्या च अविद्याशब्दस्य कर्मैव अर्थ इति भावः ॥

1

जिक्षासा १-१-१]

इयाजसोऽपि इत्यादेः सि.सि. उक्तार्थपर्यालोचनम्

१०७

श्रीभाष्यम्

अस्यच ज्ञानविरोधित्वं ज्ञानोत्पत्ति हेतुभूत शुद्धसत्वविरोधिरजस्तमो विवृद्धिद्वारेण श्रुतप्रकाशिका नचानुक्तपापान्तरविषयः पाप्मशब्दः । ।

तद्विषयत्वायोगात्

सम्भवपि

दुष्कृतशब्दस्य सम्प्रतिपन्न समस्तपापसाधारणतयाऽनुक्त पापान्तरासम्भवेन

• न तन्मात्रपापान्तरविषयः

पाप्मशब्दः ।

उक्तसर्वहेयनिवृत्तिसंवादितयोपात्ते * अप

।

ह्तपाम्पाह्येपब्रह्मलोक इत्यनन्तरवाक्ये पाप्मशब्दस्य सर्वहेयविषयत्वदर्शनात्

नानुक्त कतिपयपापनिवृत्त्युक्ताबुक्त

सर्वहेयनिवृत्तिसंवादसिद्धिः । #शोकादिषु पाप्मशब्दस्यामुख्यत्वेऽपि सुकृतदुष्कृतयोः प्रवृत्तिनिवृत्तिनिमित्तसम्भवान्न त्याज्यम् ।

क्वचिदमुख्यस्य सर्वत्रामुख्यत्वनियमाभावात्

।

मुख्यत्वं

अतस्सर्वे पाप्मान इत्यत्राजहलक्षणा छत्रिन्यायात् ।

‘धर्मेण पापं इत्यत्रतु मुख्यत्वमेव कथं पापस्य ज्ञानविरोधित्वं रजस्तमसोर्हितद्वगम्यत इति शङ्कायां द्वारद्वारिभावाद 3

।

विरोधमाह

अस्येति ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

एतेन ’ इयाज – केशिध्वज: ’ इत्यादौ च नायमर्थः ; ज्ञानव्यपाश्रयः- अधिगतब्रह्मानुभव इति । किं तु अपे क्षित फलं उपायप्रवृत्तेराश्रयो भवतीति ज्ञानव्यपाश्रयो विविदुषुरुच्यते । तस्येदं प्रयोजनं ‘ब्रह्मविद्यामधिष्ठाय सन्तं तत्प्र तिबन्ध मृत्यु दुरितं तरितुं ’ इति ॥ खाण्डिक्याय ज्ञानोपदेशस्तु, तस्य शास्त्रन्यायनैपुण्येनाप्युपपद्यते । अथवा ज्ञान

मेव व्यपाश्रयः अस्य न कर्मादि ; ततो लब्धव्याभावात् । स तथाभूतोऽपि ब्रह्मविद्यां समूलकर्मनिमथिनीमप्यधिष्ठाय नियम्याभिभूय प्रवृत्तफलं मृत्युं पाष्मानं अविद्यया लोकसङ्ग्रहार्थमप्यनुष्ठितेन कर्मणा तदनुष्ठानायासजनितदुःखफलेन तरि. तुमियाज यज्ञानित्यर्थः । ‘अहं ह्याविद्यया मृत्युं तर्तुकामः करोमि वै ॥ राज्यं यागांश्च विविधान् भोगैः पुण्यक्षयं तथा ॥ '

इति । तस्यैव भोगनिमित्त पुण्यक्षयवचनसमभिव्याहारात् । ’ इति (सि.सि.) कृष्णानन्दसरस्वत्युक्तिरपि निरवकाशा ॥ 3

‘अहं ह्यविद्यया मृत्युं तर्तुकामः इत्यत्र ‘अविद्यया मृत्युतीवी ’ इति श्रुत्यर्थः स्फुटंप्रतीयते । राज्यमिति स्ववर्ण ।

विहितं कर्म तत् ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वत्यस्य ’ प्रागुदाहृतपरव्याख्यानानुरोधेनाप्येतदर्थः सिद्धान्तानुगुण एव भवति ।

केशिध्वजो विमुत्तयर्थं स्वकर्मक्षपणोन्मुखः ’ इत्यत्र प्रारब्धकर्मणां भोगादेव क्षयमनुसृत्य विषयभोगस्य मोक्षार्थमनभि

संहितफलकर्मानुश्ठानस्य स्फुटमुक्त्या तत्पूर्वश्लोके ’ तत्रैकान्तमतिर्भूत्वा’ इत्यत्र मुक्त्युपायविद्याया विवक्षितत्वेन विद्या द्वारा मुक्त्यर्थत्वं स्फुटं प्रतीयते । अतः ‘अहं ह्यविद्यया’ इति श्लोके ‘अविद्यया मृत्युं तीर्चा’ इति श्रुतौ अविद्या याग इति बोधनेन इयाज सोऽपि ’ इति श्लोकेऽपि (सि.सि.) उक्तार्थस्य विवक्षा नास्तीति सिद्धेः । योगमुपदेष्टुः ८

,

केशिध्वजत्य प्रतिदिनं योगानुष्ठानमावश्यकमिति तदुत्पत्ति प्रतिबन्धकपापानिवृत्त्यर्थं आप्रयाण अनभिसंहितफलकर्मणाम नुष्ठानं प्रारब्धकर्मणां भोगादेव क्षपणे च स्फुटं प्रतीयमानं नापह्नोतुं शक्यम् । अतः इयाज सोऽपि ’ इति श्लोकऽपि ८

ब्रह्मविद्यां, मृत्युतर्तुमविद्यया इतिपदैः ‘ विद्यां च ’ इत्यादि श्रुतेः प्रत्यभिज्ञापनेन ‘अहं ह्यविद्यया ’ इत्यत्रापि श्रुत्युक्तार्थस्य

स्फुटप्रतीत्या प्रतिदिनकर्तव्यसमाधिरूप ब्रह्मविद्यानिष्पत्तये तत्प्रतिबन्धकपापापनादनाय यज्ञानुष्ठानं विवक्षितं ; न तु कृष्णानन्दसरस्वत्युक्तौ त्प्रेक्षिकार्थ इति सिद्धम् ॥ मृत्युशब्दस्य ‘नचेदिहावेदीन्महती विनष्टिः’ इति श्रुत्याद्यनुसारेण ज्ञानोत्पत्तिविरोधिकर्मपरत्वं प्रागुक्तं विरोधि

त्वादिनिरूपणेन विशदयति = अस्य च ज्ञानीवरेधित्वीमत्यादिना । एतेन विशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति निष्कलं

[जिज्ञासा १-१-१

उन्निनीपाधोनिनीपयोः चेतनविशेषविषयत्वं ध्यानस्यप्रमालंच

१०८

श्रीभाष्यम्

।

पापस्थ च ज्ञानोदयविरोधित्वम् एषणवासाधुकर्म कारयति

तंयमधोनिनीपति इतिश्रुत्या

[कौपीतकी.२ अ ९.वा] अंवगम्यते । श्रुतप्रकाशिका पापस्य

रजस्तमसोच

ज्ञानविरोधित्वे

प्रामाणिकेसति

नन्वियं श्रुतिर्निरयनिनीपाविषया किं नस्यात्

"

द्वारद्वारिभावः

कल्यतइत्यत्राह ।

उन्नयन प्रत्यनीकत्वादधोनयनस्येति ।

नहेतुत्वमुपासननिष्पादनरूपम् | नन्चोन्नयनमपि नाकादिनयनमिति शङ्कनीयम् ।

पापस्यचेति ।

ब्रूमः अत्रविवक्षितमुन्नय

यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीपति

इत्यवगतस्य समस्तलोकेभ्य उन्नयनस्यापवर्गप्रापणरूपत्वात् । तर्हि गर्भजन्मजरामरणादिसंसारप्रापणमधोनयनंस्या न तूपासनविरोध इति चेन्न उन्नयनस्य ज्ञानोत्पादनद्वारकत्वावगमात् । यं त्वं मनुष्यायहिततमं मन्यसे इत्युपक्रम तथावगमयन्ति, तच्चकर्मणामपवर्ग प्रत्यव्यवहितोपायत्वे विरुध्येत

मुपासनद्वारकमवसीयते ।

।

वाक्येन मामुपास्वेति विधित्सितस्योपासनस्य ह्यव्यवहितोपायत्वमवगतम् ।

अतः कर्मणा मुन्नयनहेतुत्वमुपासन

बन्धरूपमिति स्फुटतरमवगम्यते ।

नान्यः पन्था इत्यादीनि च श्रुत्यन्तराणि

अतउपक्रमाद्यविरोधात्साधुकर्मणामपवर्ग प्रत्युपायत्व

निम्पादन रूपमिति तद्विपरीतमधोनयनमुपासनप्रति

किंच यद्यप्युन्नयनाधोनयने स्वर्गनरकप्रापणरूपे । तथाप्यसाधुकर्मणां ज्ञानविरो

।

धित्वं सिध्यति तथाहि उन्निनीषाधोनिनीषयोर्निर्हेतुक परमात्मनोवैषभ्यनै घुण्यप्रसङ्गात्रेतव्यचतनगोचरं यत्तद्वयं गति द्वयनिनीपानिमित्तभूतातिपुण्यपापकर्तृविषयं विज्ञायते । तत्र च गतिद्वयपर्याप्तोत्तरसाध्यसाधुकर्मकारयितृत्वमीश्वरस्य नभू ताबेशादिवज्जीबबुद्धचनपेक्षितं भवति । तथासति ज्ञानचिकीर्पाद्यभावाद्वायूद कादिनुन्नतृणादेवि संसारिणां शास्त्रवश्य

त्वाभावेन कर्मफलभोगानुपपत्तेः । एवं संसारिणां कर्मफलभोक्तृत्वान्यथाऽनुपपत्तिरूपन्यायानुगृहीतं एप एवेत्यादिकं वाक्य ‘ज्ञानप्रदानद्वारक *

कारयितृत्व

विषयमवसीयते

तथासति

।

द्वयं

।

नदेवा यष्टिमादाय रक्षन्ति पशुपालवत्

स्मृत्यनुग्रहश्च भवति

यं हि रक्षितुमिच्छन्ति बुध्द्या संयोजयन्तितम् ॥

यस्मै दे॒वाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम् । बुद्धिंतस्यापकर्षन्ति सोऽपनीतोविनश्यति ॥ इति ह्युच्यते । तथा पापं प्रज्ञां नशयति क्रियमाणं पुनःपुनः

|

पुण्यं प्रज्ञां वर्द्धयति क्रियमाणं पुनःपुनः । वृद्धप्रज्ञः पुण्यमेव नित्यमारभतेनरः ॥ नष्टप्रज्ञः पापमेव नित्यमारभतेनरः ॥

इतिच तत्र बुद्धिमवकर्षन्ति प्रज्ञां नाशयतीतिच सम्यग्ज्ञानहानिपूर्वक तद्विपरीतज्ञाननिष्पत्तिरिह विवक्षिता अन्यथा

कर्मान्तर प्रारम्भानुपपत्तेः ॥ गूढार्थसंग्रहः ।

ध्यायमानः ’ (मु) इत्यत्र विशुद्धसत्वपदार्थोऽपि विशदीकृतो भवति

रजस्तमोविवृद्धिहेतुभूतपापक्षयेण रजस्तमोवृद्धिविरह ,

'

एव शुद्धिः । ’ विशुद्धसत्व: ’ इत्यनेन ध्यानस्य प्रमात्वं बोधितम् । एवं ’ सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृति:

इत्यत्रापि सत्वशु

द्धावित्यनेन स्मृतेः प्रमात्वमावेदितम् । ‘सत्वात्सञ्जायते ज्ञानं ’ इत्युदाहरिष्यमाणगता वचनानुसारेण ध्यानस्यज्ञानत्वमपि ॥

एष एवासाधुकर्म कारयतीति । यः पुनरतिमात्रप्रातिकूल्ये प्रवृत्तः, तस्य तु क्रूरां बुद्धिं ददन् स्वयमेव क्रूरेषु ८

कर्मसु प्रवर्तयति भगवान् । यथोक्तं भगवता ;

G

तानहं द्विपतः क्रूरान्—आसुरीप्चेव योनिषु ॥ इति ’ (बे.सं.) ‘ यश्च

9

वरयितृत्व साधुकर्मकारार्यतृत्व योरैक्यम्

१०९

श्रीभाष्यम्

रजस्तमसोर्यथार्थज्ञानावरणत्वं सत्वस्यच यथार्थज्ञानहेतुत्वं भगवतैवप्रतिप्रादितम् सत्वा त्संजायते ज्ञानं (गो.१४.अ.१७.) इत्यादिना

॥ अतश्च ज्ञानोत्पत्तये पापंकर्मनिरसनीयम् ।

तन्निरस नंचान भिसंहितफलेनानुष्ठितेन धर्मेण । तथाच श्रुतिः धर्मेणपापमपनुदति इति [तैं. ६. श्रुतप्रकाशिका

यद्यपीदं वचनजातं * सर्वकर्मदेवतासामान्यविषयम् । तथापि भगवज्ज्ञानस्य * सम्यज्ज्ञानसामान्याबहिर्भावाद -

साधुकर्मणस्ताद्वरोधित्व सिद्धिः । तथा विशेषतश्चोच्यते

ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्येव कौन्तेय ततोयान्त्यधमां गतिम् ॥ इतिच एवं न्यायस्मृत्युपबृंहितयाऽनयानुल्या सामान्येन ज्ञानविरोधित्वमसाधुकर्मणां सिद्धम् ॥ अस्मादपि निर्वाहात्पूर्वोक्तः उपपन्न: प्रकरणानुगुण्यात् ॥

एवं पापस्य ज्ञानविरोधित्वे प्रमाणं दर्शितम् । ।

दर्शयति

अथ रजस्तमसोर्ज्ञानविरोधित्वे सत्त्वस्य ज्ञानहेतुत्वे, च प्रमाणं

रजस्तमसोरिति । ततः किं प्रस्तुतस्य कर्मापेक्षितत्वस्यैत्यत्राह । अतश्चेति ।

अतः पापस्य ज्ञानविरोधि

।

|

त्ववचनात् । ततोपि किमित्यत्राह तन्निरसनंचेति । पापशब्दाभिधेययोः पुण्यपापयोरुभयोरपि निरसनीयत्वेन पापनिरा सक कर्मासम्भवमाशङ्कयोक्तम् । अनभिसंहितफलेनेति अनेन खर्गादिफलप्रद कर्मव्यावृत्तिः, अनुष्ठितेन न तु ज्ञात मात्रेणेतिभावः तत्र किंप्रमाणमित्याह । तथाच श्रुतिरिति । इदानीं निरासकविशेषे प्रमाणतयोदाहृतस्य वाक्यस्यार्थ निर्णयोपयोगितयैतद्वाक्यस्थ निरसनीयवाचिपदस्यार्थ: * पूर्वमेव शिक्षितः । निरासकवाचिपदस्यार्थोऽनन्तरमुक्तः ॥

गूढार्थसंग्रहः अतिमात्रप्रातिकूल्ये

व्यवस्थितः प्रवर्तते; तं निगृह्णन् स्वप्राप्तिविरोधिषु अधोगतिसाधनेषु रुचिं जनयति । यथोक्तं

‘ असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् । इत्यादि, मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः । इत्यन्तमुक्त्वा ,

भगवता

;

2

‘ तानहं—आसुरीष्वेव योनिषु ॥ इति ’ (श्रीभा.२.३.४१.) इति भगवता अर्थ उक्तः । अत्र बुद्धिदानस्य गीतावचने

अप्रतीतावपि एतत्प्रतिकोटिभूताया: ’ एष एव साधुकर्म कारयति’ इति श्रुतरुपबृंहणे, ’ ददामि बुद्धियोगं तं ’ इत्युक्त्या अत्रापि बुद्धिदानं गीतायां विवक्षितमिति भगवत आशयः विद्ययाऽमृतमञ्जते इत्युक्तब्रह्मप्राप्तेः नायमात्मा ' ,

८

।

6

इतिश्रुतौ वरणमूलकत्वोक्त्या ‘नायमात्मा ’ इत्यादिश्रुतेः, ’ एष एव साधुकर्म कारयति’ इति श्रुतेश्चोपबृंहणतायाः ‘ तेषां सततयुक्तानां ’ इत्यादिगीतावचनाभिधानेन उभयोरैकार्थ्यस्य भगवता प्रदर्शनात् वरयितृत्वसाधुकर्मकारयितृत्वयोरुभयो राप ऐक्यमेवेति एतच्छ्रुतिद्वयानुरोधेन वरणमूलैव ब्रह्मप्राप्तिः ‘विद्ययाऽमृतमश्नुते ’ इत्यत्रापि विवक्षितेति भगवतः आशय: । ‘ अयं मामाप्नुयादिति सङ्कल्पः वरणम्’ इत्याचार्यपादोक्तावपि उदाहृतगीताभाष्यादिपर्यालोचनया मद्दत्तध्यान विपाकावस्था परज्ञानपरभक्त्यादिसाधुकर्मद्वारा मामाप्नुयादिति सङ्कल्प एव पर्यवसानं युक्तम् ॥ अतश्च ज्ञानोत्पत्तयें पापं कर्म निरसनीयमिति । ‘ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मण: । ’ इति परो दाहृतस्मृतेराप ध्रुवांनुस्मृतेरपि ज्ञानतया तदुत्पत्तिप्रतिबन्धपापनिरसने

मूलं भवतीत्याशयः । एवं ’ तपसा कल्मषं हन्ति '

इति मनुवचनमपि । एतेन ‘न चक्षुषा गृह्यते – तपसा कर्मणा वा ’ इति कर्मण: ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वप्रतिषेधपरं न भवति ।

जिज्ञासशब्दस्य यौगिकत्वं महाभाष्योक्तदिशा ब्रह्मणः फलव विषयत्वसिद्धिश्च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

‘ ज्ञानप्रसादेन त्रिशुद्धसत्वः ’ इत्युत्तराधक्तसत्वशुद्धी कर्मणामपेश्चितत्वेन कर्मणामननुठाने सत्वशुद्धिद्वारा ध्यानदर्शन

यारेसम्भवात् । किं तु कर्मणां सत्वशुद्धिमद्वारीकृस्य ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्यं नास्तीति एतत्परं पूर्वार्धमिति निर्णीतम् । ‘ कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्विकं निर्मल फसम् ’ (गी.१४.१६*) ‘चतुर्विधा भजन्त मां जनास्नुकृतिनोऽर्जुन । ’(.७.१६.) येषां

त्वन्तगतं पाप जनानां पुण्यकर्मणां । भजन्ते मां दृढव्रताः । (७.२८) इत्यादिगीतोक्तेः । एवमुपपादनेन भगवता वाक्यकारोक्ततल्लब्धि (ध्रुयानुस्मृतिलान्ध) हेतुत्वं क्रियायाः द्रमिङमाप्यकारोपदर्शितछान्दोग्यमुण्डकत्येकार्थ्यमनुसृत्य सभ्य

गुपपादितं भवति

॥

।

ब्रह्मजिज्ञासेत्यत्र जिज्ञासाशब्दो यौगिकः ; ’ तद्विजिज्ञासस्व’ इति श्रुतौ यौगिकत्वानश्चयात् तत्र ‘ ज्ञानुस्मृ

दृशां सनः ’ (पा.स्.१.३.५७) इति सन्नन्तधातोः आत्मनेपदस्य ’ विजिज्ञासस्व’ इत्यत्र दर्शनात् ।

काशिकादौ

सूत्रस्य ‘ धर्मेजिज्ञासते ’ इति उदाहरणाभिधानेन धर्मजिज्ञासा इत्यत्रापि जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वबोधनात् धर्मजिज्ञासे

त्यत्र कर्मणिपठ्यङ्गीकारेऽपि धर्मस्येच्छाविप्रयत्वं उक्तरीत्याप्रतिपत्तुं शक्यमिति धर्मस्य प्रयोजनस्वलाभाय धर्माय जिज्ञासेति

विग्रहप्रदर्शनं प्रभाकरस्य अनपेक्षितमिति एतेनसिध्यति ‘तत्वंजिज्ञासमानानां’ (म.भा.शा.प. ३५७.८८) इत्यादौ योगार्थं

प्रतीतेः स्फुटत्वाच्च। प्राच्यनैयायिकैः ज्ञानेच्छारूपजिज्ञासायाः आकाङ्क्षात्याभ्युपगमात् जिज्ञासाशब्देन ज्ञानेन्च्छाप्रतीतेः अपलापासम्भवात् । अतः ‘तद्विजिज्ञासस्त्रं ’ इति श्रुत्यनुसारेणं ब्रह्मजिज्ञासेत्यत्र जिज्ञासाशब्दोयौगिकएव | ज्ञानसामान न्यबाचिनः ‘ ज्ञाधातोः बिचाररूपज्ञान विशेषे रूढिमन्तरैव विशेषयोधः सम्भवतीति नव्यसम्मत रूढिर्नाबश्यकी । कर्मणि

षष्टुया विषयत्वप्रयोजनत्वे सिध्यतः ’ इति प्राचीननैयायिकमतमनुसृत्य, इति प्रागुक्तम् । वस्तुतस्तु ‘ग्रामं गन्तुं

इच्छति जिगमिषति इत्यत्र गमेः ग्रामः कर्म, इषेरुभे कर्मणी’ इति (३.१.७.) महाभाष्योक्तरीत्या ब्रह्माजज्ञासेत्यत्र

इच्छाकर्मत्वं ज्ञानब्रह्मणोरुभयोरपि । ब्रह्मणः इच्छाविषयत्वप्रतीत्या फळवं, ज्ञानकर्मत्वप्रतिपादनेन ज्ञानविषयत्वं च

व आशय: । अनन्तास्थरफलब्रह्मजिज्ञा

प्रतिपादनपरप्राथमिकसूक्तौ

अनन्तास्थरफलत्बस्क ब्रह्मण्यमधानन ब्रह्मणः इच्छाविषयत्वं दर्शितम् । सूत्रार्थपरद्वितीयभाग्यसूक्तो उपरितन भागाव

सेयस्य–ब्रह्मज्ञातव्यमित्यत्र ज्ञानकर्मत्वं श्रु’दाप्नोति परं ’ इत्यत्र ब्रह्मविदिति वेदनकर्मत्वं आप्नोति परमित्यत्र ‘रसो वै सः

‘आनन्दोब्रह्म’ इत्यत्र च प्राप्यवानन्दत्वयोः प्रतिपादन इच्छाकर्मत्वं दर्शितं भवति ब्रह्मप्राप्तेरनुभवरूपायाः फलत्वमपि ब्रह्मण: आनन्दरूपत्वनिबन्धनम् ; विषयानुकूल्य ‘ रसँह्येवायं लब्ध्वा

।

;

निबन्धनत्वात् ज्ञानानुकूल्यस्य | ब्रह्मणः नित्यतया ब्रह्मवेदनासाध्यत्वेन अनुभवमादाय साध्यत्वमुपपादनीयमिति ब्रह्मा ।

प्राप्तेः फलत्वं प्राप्तरिच्छाविषयत्वमपि ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वनिबन्धनमिति ब्रह्मण एव प्राधान्येनेच्छाविषयत्वमिति सूत्र, काराशयः । विचारफलत्वं तु ब्रह्मण: उपासनद्वारकम् । ‘तत्तु समन्वयात् ’ (ब.सू १.१.४.) ’ मुक्तोपसृव्यव्यपदेशाच्च (१.३.२.) इत्यादौ ब्रह्मणः फलत्वं सूत्रकृता प्रतिपादितम् एतेन ‘अवगतिपर्यन्तं ज्ञानं सन्वाच्याया इच्छायाः कर्म फलविषयत्वादिच्छाया: । ज्ञानेन हि प्रमाणेन अवगन्तुमिष्टं ब्रह्म । ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थ: । निश्शेषसंसारबीजा.

विद्यानिबर्हणात् ।’ इति परोक्तिः, ज्ञानमात्रे इच्छाविषयत्वप्रतीत्यभिप्राया; न तु सूत्रकाराभिमतं महाभाग्योक्तदिशा

ब्रह्मण इच्छाविषयत्वमभिप्रैतीति बाध्यम् । ’ एवं

ब्रह्मण इच्छाविषयत्वप्रतिपादनेन विचारफलत्वं ब्रह्मणः उपासनाद्वारकमिति श्रुत्युक्तार्थोऽपि सूचितः । मेव प्रब्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रजान्त –किं प्रजया करिष्यामः येषां नोऽयमात्मा अयं लोकः ’ (वृ.६.४.२२)

श्रुतप्रकाशिका

नन्वयं धर्मशब्द: कृच्छ्रचान्द्रयणादि प्रायश्चित्तरूप धर्ममात्रविषयः किं नस्यात् ? अनभिसंहितफलधर्मविषय

इति कुतोनिर्णीयते । उच्यते यज्ञेनदानेनतपसाऽनाशकेन ‘शान्तादेान्त उपरस्तितिक्षुः

,

कषाये कर्मभिःपक्वे ततोज्ञानं प्रवर्तते ।

यज्ञदानतपःकर्म नत्याज्यं कार्यमेवतत् । यज्ञोदानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ।

शमोदमस्तपशौच मित्यादिश्रुतिभिर्मुमुक्षोरपेक्षितत्वेनोक्तानां यज्ञदानतपश्शमादीना * मन्त्रश्रयमाणत्वात्। ‘विज्ञानादा नन्दोब्रह्मयोनिः’ इत्यादिनाऽस्य प्रकरणस्य ब्रह्मविद्याविषयत्वावगमाच्चायं धर्मशब्दो मुमुक्ष्वपेक्षितानभिसंहितफलधर्मविषय इत्यवगम्यते अन यज्ञदानादिपर्यायेषु ‘दानेनद्विषन्तोमित्राभवन्ति’ इत्यादिना सांसारिक फलकीर्तनम् । ‘अन्नवा नन्नादो भवति’ इत्यादिवद्ब्रह्मवेदनानुगुणानुषङ्गिक फलविषयं मन्तव्यम् । ‘भूयोनमृत्युमुपयाहिविद्वान्’ इति प्रधान फलश्रवणात् ॥

किंच यद्यपीदं वाक्यं न मुमुक्षुमात्र विषयम् । तथाप्यमुमुक्षुमात्रविषयं च नभवेत् । प्रवृत्तिनिमित्तसाधारण्यात् ।

न हि काम्यफलप्रदत्वं धर्मशब्दार्थः अलौकिकेष्टासाधारणसाधनेन अलौकिकमनिष्टासाधारणकारण *“मपनुदेदितिह्यर्थ रस्यात् । ततश्च मुमुक्षु प्रति काम्यकर्मणोऽनिष्टफलप्रदत्वेन धर्मशब्दवाच्यत्वायोगात् * पापशब्दवाच्यान्तर्भावाच्च पक्ष धर्मता बलादनभिसंहित फलेन धर्मेण पुण्यपापयोरुभयोरपनोद्यत्वमुक्तं स्यात् । ज्ञानस्य कर्मसापेक्षत्वं निगमयति । गूढार्थसंग्रह:

इत्यत्र ब्रह्मणः इच्छाविषयत्वेाक्त्या फलत्वप्रदर्शनेन ’ आत्मानमेव लोकमुपासीत ’ (३.४.१५.) इत्यत्र फलभूतात्मविषयक उपासनस्य प्रतिपादनेन उपासनाफलस्यापि तत एव सिद्धेः । ‘आत्मानमेव लोकमुपासीत ’ इतीत: पूर्व उपक्रम (३.४ ।

७) उक्तमेवोपासनं ‘ तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे ’ इत्यत्र वामदेवस्यापि प्रतिपाद्यते । अयमर्थः इन्द्रप्राणा धिकरणे सूत्रकृतैव वक्ष्यते एतेन ‘तद्यथेह कर्मचतो लोक: क्षीयते ’ (छा.८.१.६) इत्यादौ उपासनाफलं न विव

क्षितं सूत्रकृत इति निश्चीयते । एवं ’ एतमेव प्रनाजिनः’ इत्येतत्पूर्वी ‘तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषान्त '

(बृ.६.४.२२.) इत्यत्र उपासने कर्मणामङ्गत्वं हेतुत्वं च विवक्षितमिति सूच्यते । एवं ‘मन्त्रेषु कर्माणि—तान्याचरथ नियतं सत्यकामाः ‘ परीक्ष्य लोकान् कर्माचतान् ’ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् ’ ‘येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं ‘प्रोवाच’ ‘अथ परा यथा तदक्षरमधिगम्यते’ (मु. १.१.५.) ’ तथा विद्वान्–परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (२.२.८) इति प्रथमखण्डादिश्रुतीरभिप्रैति ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति सूत्र इत्यपि निश्चीयते । अत्र च खण्डे ज्ञानापूर्वकाग्नि ,

2

6

होत्रादिकर्मणां तत्तत्फलरागेणानुष्ठितानां अनित्यफलत्वं ज्ञानपूर्वकमनुष्ठितानां तेषामेव अङ्गिभूतज्ञानद्वारा नित्यसत्य शब्दार्थब्रह्मफलकत्वं ब्रह्मजिज्ञासेत्यत्र वेदने इच्छाविषयत्वप्रतिपादनस्य विचारे रागत: प्राप्तत्वबोधनतात्पर्यकत्वेन श्रवणे रागतः प्रवृत्तावाप गुरूपसदनविधिना नियम आवश्यक इति प्रतिपादनेन परम्परया विचारफलत्वमपि ब्रह्मणः प्रद

र्शितं भवतीति अथशब्दस्य कर्मविचारानन्तर्यमर्थः । अतश्शब्दे कर्मविशेप्यकाल्पास्थिरफलत्वप्रकारकनिर्णयपूर्वककर्माङ्ग ब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिमानाधिकारी विवक्षित इत्येव सूत्रकारांभिप्राय इत्यपि निश्चीयते । एतत्सर्व

परीक्ष्यलोकानिति श्रुत्यर्थसापेक्षत्वं प्रथमसूत्रे परेषामपि सम्मतमितिप्रदर्शनम्

११२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रश्ने.५०.अ] तदेवं ब्रह्मप्राप्तिसाधनं ज्ञानं सर्वाश्रमकर्मापेक्षं । अतोऽपेक्षितकर्मस्वरूपज्ञानं

केवलकर्मणामल्पास्थिर फलत्व ज्ञानं च कर्ममीमांसावसेयमिति सैवापेक्षिता ब्रह्मजिज्ञासायाः पूर्ववृत्ता· वक्तव्या |

श्रुतप्रकाशिका

तदेवमिति। तत् * श्रुतिस्मृतितदनुग्राहकोपपत्ति सूत्रबाक्यकारवन्चनेभ्यः । एवमुपायप्रतिबन्धनिरासार्थं सर्वाश्रमिणां

तत्तदाश्रमधर्माद्भकोपासनाधिकारस्य वक्ष्यमाणत्वं हृदि निधाय सर्वाश्रमकर्मापेक्षमित्युक्तम् । ततः किं कर्मविचारस्य

ब्रह्मविचारपूर्ववृत्तित्व इत्यपेश्चायामनुश्शनस ज्ञानसांपेक्षाज्यानस्य मीमांसाधीनत्याच्च तदधिगमः पूर्ववृत्त इत्याह । अतइति । अतः * ब्रह्मज्ञानस्त्र फलाभिसन्धिरहिताश्रमकर्मसापेक्षत्वात् । कर्म ज्ञानं हि हानार्थमुपादानार्थं वा

।

अत्रतूभयार्थमित्याह अपेक्षितेति । फलद्वारकं हानम् । स्वस्पेगोपादानम् । मीमांसाशब्दस्य पूर्वोत्तरसाधारणत्या ।

कर्ममीमांसाऽवसैयमित्युक्तम् । सैव । या त्वया विरुद्धेति निरस्ता सेवेत्यर्थः

यदनपेक्षितं परेणोक्तं सदेवापेक्षितं

गूढार्थसङ्ग्रहः

मभिप्रेत्याह- तदेवं ब्रह्मप्राप्तिसाधनं ज्ञानमित्यादिना ॥

।

कर्ममीमांसाबसेयमिति जन्मनैव विरक्तानां प्राग्जन्मन्यग्निहोन्नादिकर्मभिः चित्तशुद्धेः परैरप्यारेण तथैव

बिचारारम्भोऽपि तेषां सम्भवतीति कर्ममीमांसा सेयत्वोक्तियुक्ता पूर्वस्मिन्जन्मनि तेषां कृस्नाध्ययनसत्वेन कर्म

मीमांसाध्ययनं न कृतं तैरिति स्थापनासम्भवेन चित्तशुद्धि फलकाग्निहोत्रादि कर्मस्वरूपपरिज्ञानार्थं साङ्गवेदाध्ययनान न्तरं तैः कर्ममीमांसाऽव्ययनं कृतमिति निश्चयसम्भवात् अग्निहोत्रादिकर्मभिः तेषां चित्तशुद्धेः तदात्वे सम्भवेन

विचारप्रवृत्तेरपि प्रतिबन्धकल्पनासम्भवेन तदैव विचार प्रवृत्तिनिश्चयात् । अनन्यव्यापारवतामपि संन्यासिनां प्राग्जन्मनि

विचारं कुर्वतां प्रारब्धकभैबशादुत्तरजन्मनि विद्यावाप्तियत् जन्मनव विरक्तानामपि उत्तरजन्मनि विद्यावाप्तिनिश्चयस म्भवात् । वामदेवस्यापि पूर्वजन्मनि विचार तन्मूलकोपासनादिमूलकतयैव उत्तरजन्मनि विद्यासिद्धिस्सर्वेषां संमतैव ॥ 6

’ परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान्’ इत्यत्र ज्ञात्वा निश्चित्य इत्यादिशब्दं विहाय मीमांसान्यायैर्निश्चयविवयैव परीक्ष्य ’इति शब्दप्रयोगः । श्रुतौ ‘यत्कर्मिणो नवदयन्ति रागात् ‘इत्युक्त्या ‘तयेथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते’ इति

श्रुत्यन्तरेण वा निश्चयः न वैराग्यं जनयितुमलं ; ज्ञान प्रशंसापरतयाऽपि तन्निर्वाहप्रतीतिसम्भवात् । अत्र ‘ यत्कर्मिणो न

प्रवेदयन्ति रांगात्’ इत्यत्रोक्तरागः ज्ञानपूर्व तेषामेव कर्मणामनुष्ठानसमये त्याज्यत्वेन अज्ञानामज्ञानेनैव प्रवृत्त इति

बोधनाय श्रुतौ प्रतिपादितः । कर्ममीमांसाध्ययने हि आवृत्तिविधाना न्यानर्थक्य कृषितौल्य प्रत्यारम्भफलकत्व स्वर्गार्थज्योति

ष्टोमप्रयोगीयतदर्थश्येनाकृत्यादिगुणविधान लोकन्यायाद्यनन्तसहकारिवशात् केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वनिर्णयस्सम्भवति ; न तु प्रत्यक्षानुमानोपमानागमैः सर्वतो याथात्म्याबधारणरूपपरीक्षा । (शं. उ.भा.) प्रत्यक्षस्यामुत्रफलेवा ।

आगमस्य ज्ञानप्रशंसापरत्वेनापि निर्वाहसम्भवात् यत्कृतकं तदनित्यं इति व्याप्तेः चरमवृत्त्यधनिफले भङ्गादिति १

तात्पर्येणैव ’ परीक्ष्य - मीमांसान्यायैर्निरूग्य ’ इति सारे भगवता विवरणं कृतम् ॥ ’ परीक्ष्य लोकानित्यादि लक्षणं मोक्षकाङ्क्षणः । (स.वे.सि.सा.सं.) परीक्ष्य लोकानित्यत्र इहामुत्र फलभोगविरागः 2

इति (.पं.पा.वि. )परस्त्या एतच्छ्रुत्यर्थस्य प्रथमसूत्रापेक्षितत्वं परेषामपि समतम् । एवं नव्यानामपि । (आनन्दतीर्थीयानां) तैग़पे एतच्छ्रत्यर्थज्ञानेन वैराग्यस्य महाविचाराधिकारस्य प्रतिपादनात् । श्रुतौ चास्यां कर्मणामल्यास्थिरफलानर्णय

गूढार्थसंग्रहः

स्यैव मीमांसान्यायाधीनस्य विवक्षितत्वेन एतादृशानिर्णयवतएव ब्रह्मज्ञानार्थं गुरूपसत्तेः प्रतिपादनेन कर्मब्रह्मविचा

रयोः क्रमनियामकं प्रदर्शितं भवति । ’ अध्वर्युर्गृहपतिंदीक्षायित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति ’ ’ वेदं कृत्वा वेदिं करोति ’ इत्यादौ गृहपतिदीक्षा ब्रह्मदीक्षयोः वेदवेद्योरिव च कर्मब्रह्मविचारयारेपि श्रौतक्रमस्सम्भवति । यद्यप्यत्र गुर्वभिगमनविधिपरत्वात् ८

न क्रमोऽभिधेयः ; तथाऽपि पाञ्चमिकः क्रपोऽनभिधेयोऽभिधेयो वेति, गुरुमतानुसाराच्छ्रौतक्रमसम्भवः ॥

एवं प्राजापत्यपशुस्थले उपाकरणक्रमेण नियोजनादीनां क्रमवत् अध्ययनक्रमेण विचारक्रम इति प्रवृत्तिक्रमस्सम्भ वति । वेदेनार्थज्ञाने जननीये अध्ययनस्य विचारस्य च तदङ्गत्वात् इति केचित् । कर्मफलाल्पास्थिरत्वनिर्णयसहित ब्रह्मज्ञानानन्तस्थिरफलत्वापातप्रतीतिमत्पुरुषकर्तृकं ब्रह्मविचारं बोधयन्त्या परीक्ष्येत्यादिश्रुत्यैव ब्रह्मविचारस्य कर्मविचारा धिकृताधिकारत्यबोधनेन दर्शपूर्णमासिकाङ्गैस्सह प्रणयनाश्रितगोदोहनस्य क्रमवत् कर्मब्रह्मविचारयोरपि क्रमसिद्धेः । इति प्राचीनैरेव (तत्त्वमार्ताण्डे)निरूपितम् । मुख्यक्रम : पाठक्रमश्च प्रागेवोपपादितः । कर्मणां विद्योत्पत्त्यर्थत्वेन तार्द्वचारक्र मेऽप्यथनियामको भवितुमर्हतीति अर्थक्रमोऽपि द्रष्टव्यः ॥

कंर्मफलाल्पास्थिरत्वानेर्णयस्य कर्ममीमांसामन्तराऽप्युपदेशादिना सम्पादने ब्रह्मविचारमन्तराऽपि उपदेशादिना वेदा -

न्तार्थनिर्णयसम्भवन मुक्तिसाधन ब्रह्मविद्यायां प्रवृत्तिस्सम्भवतीति ब्रह्मविचारोऽप्यनपेक्षित एव स्यात् । अयमर्थः, ‘साङ्ग वेदाध्ययनादेव कृत्स्नस्य ज्ञातत्वात्’ इत्यादिप्राक्तनश्रीभाष्यसूक्तावेव (४१.पुढे.) स्फुटः । अतः यस्य ब्रह्मविचारापेक्षा तस्य कर्मफलाल्पास्थिरत्वनिर्णयाय कर्मविचारोऽप्यपेक्षित इत्येव युक्तमित्यभिप्रेत्य ’ परीक्ष्य लोकान्’ इति श्रुतौ परीक्ष्य मीमांसान्यायैर्निरूप्य, इति वेदान्तसारे भगवतो याद्ववरणं तदेव युक्तमिति बोध्यम् ॥

इहामुत्र फलभोगविरागे ‘परीक्ष्य लोकानित्यादेः ’ प्रमाणत्वेनोपन्यासेऽपि नैषा श्रुतिः पराभीष्टसाधनायालं ज्ञान

पूर्वक कर्मानुष्ठानस्य ’ तान्याचरथ नियतं सत्यकामा:

"

‘तपश्श्रद्धे येह्युपवसान्त ’ इत्यत्र ज्ञानोत्पत्तिद्वारा नित्यफलत्व

प्रतिपादनेन कूटस्थव्यतिरिक्ते सगुणविद्याफले विरागस्य अनया श्रुत्या बोधनासम्भवात् विचारबोधकपदाभावेन विचा

रविधेः कल्पनाभावेऽपि गुरूपसात्तविधिनैवोपपत्तिसम्भवेन विचारापेक्षितवैराग्यस्य परसम्मतस्य अस्यां श्रुतावप्रतिपिपाद यिषितत्वात् । अतः कर्मफलाल्पास्थिरत्वनिर्णयः कर्ममीमांसयैव सम्पादनीयः । साङ्गब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफलत्वप्र

कारकापातप्रतीतिः विज्ञानार्थं गुरूपसत्तिविधानादेव अपेक्षितेति सिध्यति । ब्रह्मज्ञानस्यानन्तस्थिरफलसाधनत्वाप्रतीतौ ब्रह्म

ज्ञानार्थं प्रवृत्तेरवासम्भवात् । अनन्तस्थिरफलसाधनत्वनिश्चये ब्रह्मज्ञानस्य निश्चयरूपस्य तत एव सिद्धया ब्रह्मज्ञानार्थ

प्रवृत्तेरेवासम्भवेन अनन्तस्थिर फलसाधनत्वप्रतीतिरापातप्रतीतिरूपैव । अत्र ‘ प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय ’ इत्येताव न्मात्रोक्त्या सर्वाश्रमसाधारण्यं ब्रह्मविद्यायास्सिध्यतीति ’ तपश्श्रद्धे ये ह्युपवसन्ति’ इत्यत्र आश्रमविहितकर्मणां प्रतीत्या an

स्वस्वाश्रमकमीङ्गकब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिरेवात्र विवक्षितेत्यपि प्रतीयते । अत्र गुरूपदेशमूलक

ब्रह्मज्ञानप्रशंसापरत्वेन संभावितफलार्थ ज्ञानविधुरानुष्ठितकर्मनिन्दया तत्फलवैराग्यप्रततावपि श्रवणानन्तरमेव तदर्थस्य निर्णयेन ब्रह्मज्ञानस्यानन्तस्थिरफलत्वनिर्णयेन च ब्रह्मविद्यायां मुक्त्त्युपायभूतायां प्रवृत्तिः । गुरूपसदनात्पूर्व तु यावद क्षितशमवैराग्ययोरेवात्र विवक्षा | ब्रह्मस्वरूपादिज्ञानानन्तर तृतीये वक्ष्यमाणदिशा ब्रह्मविद्याङ्ग्वैराग्यशमदमादेर्निर्णयेन

तृतीयोक्तदिशा ब्रह्मविद्यापेक्षितसर्वसम्पन्नः पुरुषः ब्रह्मविद्यायां प्रवर्तत इत्येव ’ परीक्ष्य लोकान् ’ इत्यादिप्रघट्टकतात्पर्यमवसीयते ॥

15

११४

स.वे.सि.सा.सं.उक्त नित्यानित्यविवेकादिनिरूपणानुवादः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अपि च नित्यानित्यवस्तुविवेकादयश्च सीमांसाश्रवणमन्तरेण न सम्पत्स्यन्ते फल

करणेतिकर्तव्यताऽधिकारिविशेषनिश्चयाते

श्रुतप्रकाशिका

इत्युक्तम्। यत्तु परेणापेक्षितमित्युक्तं तस्यानपेक्षितत्वमुच्यते । अपिचेत्यादिना नित्यानित्यवस्तुविवेकादयश्चति ।

च स्त्वर्थः प्रत्युतेतियावत् । मीमांसाश्रवणमन्तरेण । कर्मब्रह्ममीमांसाश्रवणमन्तरेणेत्यर्थः । न सम्पत्स्यन्त इत्यनेन पश्चाद्भाबित्वमुक्तम् । कुत इत्याह । फलेति । फलविशेषः भोगमोक्षरूपः । करणविशेषः यज्ञोपासनादिः ।

।

इतिकर्तव्यताविशेषः प्रयाजादिः साधनसप्तकं च । अधिकारिविशेषः बुभुक्षुर्मुमुक्षुश्च । एषां निश्चयाते कर्मस्वरूपं साङ्गं यज्ञात्मक मुपासनात्मकंन्च । भाप्यकारश्च यागात्मकमुपासनात्मकं च कर्मेतिहि वक्ष्यति । प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासात् इतिच सूत्रम् उपासनात्मके कर्मणीतिच तस्याप्यम् । उपासनस्य कर्मत्वं स्मृतिसन्तति तस्य प्रयत्न साध्यत्वात् ।

वाचिकैः पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजातिताम् शरीरजैः कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नरः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

नित्यानित्यवस्तुविवेकादयश्चेति । अत्र साधनचतुष्टयं हेतुहेतुमद्भावापक्षमेव विवक्षितम् । ‘ ब्रह्मैव नित्यमन्यत्तु

ऽयं यानित्यवस्तुविवेक इति कथ्यते । (स.वे.सि.सा.सं.१६) मृदादि कारणं नित्यं त्रिषु ।

कालेषु दर्शनात् । घञ्चद्यनित्यं तत्कार्ये यतस्तन्नाश ईश्यते ॥ (१७) सर्ग वक्त्यस्य तस्माद्वा एतस्मादित्यपि श्रुतिः । सकाशाद्रह्मणस्तस्मादनित्यत्वे न संशयः ॥ (१९) सर्वस्यानित्यत्वे सावयत्वेन सर्वतस्सिद्धे । वैकुण्ठादिषु नित्यत्वमतिः

भ्रम एव मूढबुद्धीनाम् | (२०) अनित्यत्वं च नित्यत्वं एवं यच्छृतियुक्तिभिः । विवेचनं नित्यानित्यविवेक इति

कथ्यते ॥ (२१) ऐहिकामुग्निकार्येषुच्छयुद्धात्तद्वैयमितीर्यते ॥ (२२) सालोक्यसामीप्यसरूपतादि भेदस्तु सत्कर्मविशषसिद्धः । नकंसद्धस्य तु नित्यतेति विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ (३८) तस्मादनित्ये स्वर्गादौ साधनत्वेन चोदितम् । नित्यं नैमित्तिकं चापि सर्वे कर्म ससाधनम् ॥ (१७२) मुमुं

क्षुणा परित्याज्यं ब्रह्मभावमभी सुना । मुमुक्षोरपि कमीस्तु श्रवणं चापि साधनम् ॥ (१७३) कर्मणः फलमन्यत्तु श्रवणस्य

पृथक् वैल्क्षण्यं च सामग्रयोरुभयत्राधिकारिणोः ॥ कामी कर्मण्यधिक्कतो निष्कामी श्रवणे मतः ॥ (१७८) ।

फलं

यायत् हिरण्यगर्भावाप्तिपर्यन्तस्य भोगस्य उत्पादपरिच्छेदाभ्यां विनाशित्वादनित्यत्वं नावैति, विनश्यदपि इदं कूटस्थ

वस्तुपर्यन्तमेव विनश्यति इत्यादिनिरूपणात् याबदनित्यं वस्तु नावैति; तावन्नित्यं वस्तु न प्रतिपद्यते इति क्रमेण ‘यावच्च

नित्यानित्यवस्तुविवेको न जायते तावद्विरक्तो न जायते । यावञ्च न विरक्तः तावत् मुमुक्षुत्वं नालम्बते । यावच्च

तत्साधनशमदमोपरमतितिक्षा समाधानसंपन्नो भूत्वा नालम्वते तावजिज्ञासां कः प्रतिपद्यते ? कथंचिद्वा दैववशात्कुतूहलाद्वा बहुश्रुतत्वबुद्धया वा प्रवृत्तोऽपि न निर्विचिकित्सं ब्रह्म तत्वेनावगन्तुं शक्नोति; यथोक्तसाधनसंपत्तिविरहात् । अनन्तर्मुखचेताः

बहिरेवाभिनिविशमानः। स्यादेतत् -कृतकत्वपरिच्छेदौ नैकान्ततः क्षयिष्णुत्वं गमयत: ‘ अक्षय्यं ह वै चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतम्भवति ।

’ अपामसोमममृता अभूम’ इति पुण्यफलस्य अक्षय्यत्वश्रवणात् अतो विषयभोगात् ननियमेन विरागः

विवेकिनामपि । नापि कूटस्थानित्यवस्त्ववष्टम्मेन मुमुक्षुत्वं । ततश्च न शमदमादिपरिग्रहः । अतो न तस्य ब्रह्मजिज्ञ

हेतुत्वमित्यतः तस्य हेतुत्व प्रदर्शनाथः अताब्दः । कथम् ? यस्माद्वेदएव अग्निहोत्रादीनां श्रेयस्साधनानां

साधनचतुष्टयस्य ब्रह्मविचारात्प्राक् दुस्सम्पादत्वम्

११५

श्रीभाष्यम्

कर्मस्वरूप तत्फल तत्स्थिरत्वास्थिरत्वात्मनित्यत्वादीनां दुरवयोधत्वात् । श्रुतप्रकाशिका

।

इत्यत्र मनुश्च मानसैः कर्मदोषैः इत्युक्तवान् । फलंचोभयं भोगोमोक्षश्च आत्मनित्यत्वादीनामिति । आदिशब्देनात्मनां निर्वाणमयएवायमि व्युक्तज्ञानानन्दस्वरूपत्वादिकं विवक्षितम् ॥

अत्र साध्याविशिष्टत्वं हेतोः प्रतीयत इति चेन्मैवम् । मीमांसायां फलकरणेतिकर्तव्यतादीनां प्रत्यधिकरणं तत्तन्नथावैयनिर्णयः क्रियते स हेतुः । एवं तत्तधिकरण न्यायानुग्रहीत श्रुतिवाक्यसमुदायजन्या या प्रमितिरुपायोपे

यविषया सा साध्या । तत्तदवान्तरवाक्यार्थनिश्चयैस्तत्समुदायरूपमहावाक्यार्थनिश्चयस्ताव्य इत्यर्थः । यथा-पदार्थनिश्चयै

वक्यार्थनिश्चय इत्युक्तेसति न साध्याविशिष्टता तद्वत् । अतएवीह करणेतिकर्तव्यतादिशब्दैः पूर्व पृथगुक्त्त्यापश्चात्कर्म स्वरूपशब्देनोक्तम्। फलकरणेत्यादिभाष्यस्य कर्ममीमांसामानविषयत्वे तत्फलस्थिरत्वास्थिरत्वात्मनित्यत्वादीनामिति वक्तुमयुक्तम्

निरुपपद मीमांसाशब्दस्य मीमांसाशास्त्रमित्यादिभाष्ये भागद्वयविषयतया प्रयुक्तत्वाच्च यथोक्त एवार्थः । तस्मात्कर्मब्रह्म विचारानन्तरभावी नित्यानित्यवस्तुविवेकः तत इहामुत्रफलभोगविरागोमुमुक्षुत्वं च शमदमादिसाधनसम्पञ्च | शमदमाद्यपेत

स्स्यात् इति ब्रह्ममीमांसायां हि शमदमादिस्वरूपं निरूप्यते । अस्मिंश्चतुष्टये सिद्धे ब्रह्मविचार: ब्रह्मविचारात्तत्सिद्धिरित्य न्योन्याश्रयस्यात् । अतः पश्चाद्भाविनः पूर्ववृत्तत्वमनुपपन्नम् । साङ्गाध्ययनजापातप्रतीतेरेव नित्यानित्यवस्तुविवेक इतिचेत् तदयुक्तम् । नह्यापातप्रतीतिरिहामुत्रफलभोगविरागमुमुक्षुत्वयोर्हेतुः नित्यानित्यविपर्ययप्रतीते: । किंचापातप्रतीतिरुभयभागवि

चारसाधारणी । तत्र प्रथमं कर्माविचारएव प्रवृत्तिर्युक्ता उभयत्रबुमुत्साया अविशिष्टत्वा प्रथमातिक्रमे कारणाभावाच्च शास्त्रान्तरेणापि नित्यानित्यविवेकार्दिनोपपद्यते । प्रथममेवाध्ययनविधिवश्यतया पुरुषस्य शास्त्रान्तरानवकाशात् ॥ किंच शात्रान्तरेषु परमाणुकारणत्वाब्रह्मात्मकप्रधानकारणत्व गगनादिनित्यत्व निमित्तमात्रेश्वरवादादयों वेदान्त विरुद्धा एवार्था बहव उपलभ्यन्ते । अतशास्त्रान्तरजन्यो नित्यातित्यवस्तुविवेको वेदान्तविरुद्धत्वा न्न तद्विचारं प्रति

पूर्ववृत्तोभवितुमर्हति । किंत शास्त्रान्तरे षट्पदार्थ पोडपदार्थज्ञानादीनां मोक्षसाधनत्व प्रतिपादनेन वेदान्तश्रवण ।

नैरपेक्ष्याच नतजन्य विवेकस्य पूर्ववृत्तत्वं युक्तम् यतोभ्युदयनियससिद्धिः सधर्म: । छलजातिनिग्रह स्थानानां तत्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगम इति हि तत्रतत्रोच्यते । किंच ’ तस्मादेवंविच्छान्तोदान्तउपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानं पश्येत्’ इति श्रुतिः एवंविच्छन्देन शास्त्रजन्यज्ञान मनूद्य पश्येदिति प्रतिपन्नस्योपासनस्याङ्गतया शमादनुपदिशति । अतश्शमादीनां श्रवणपूर्ववृत्तत्वं श्रुतिविरुद्धम् । ‘प्रशान्तचित्ताय ’ इत्यादि श्रुतिस्तु श्रवणौ

पयकाबधाननिष्पादनार्थेत्युक्तम् । इतिहासपुराणादिश्रवणान्नित्यानित्याववेक इतिचेत्तर्हि ततएवब्रहास्वरूपावगमाद्ब्रह्मवि

चारस्यानारम्भणीयत्वंस्यात् । इतिहासपुराणयोरपि संशयविपर्ययत्राहुळ्यात्तन्निरासाय ब्रह्मविचारोऽपेक्षित इति चेत् संशय विपर्ययबाहुळ्यादेव नित्यानित्यविवेकोऽपि तत्र दुस्सम्पाद इति न साधनचतुष्टयस्य पूर्ववृत्तत्वं युक्तम् ॥ गूढार्थसग्रह:

फलतां दर्शयति ‘तद्यथेह कर्मचित:-क्षीयते’ इत्यादिः । वस्तुबलप्रवृत्तानुमानविरोधे अर्थवादस्य नित्यत्वप्रतिपादनासा

मर्थ्यात् । अनुमानानुगृहीतश्रुतिविरोध: । अतः पुण्यफलस्याक्षय्यत्वासम्भवेन अनित्यत्वदर्शन बिषयभोगानां, मुमुक्षुत्वे

हेतुः । तथा ब्रह्मविज्ञानादपि पर पुरुषार्थ दर्शयति ‘ब्रह्मविदाप्नोति परं ’ इत्यादिः । एतेन कूटस्थवस्त्ववष्टंभेन मुमु ८

पञ्चपादिका. भामती प्रदर्शित नित्यानित्यविवेकाद्यनुबादः

११६

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका यत्तु नित्यानित्ययोर्वसन्तीति नित्यानित्यवस्तूनि तद्धर्मा *इत्यारभ्य वाचस्पतिनोक्तं नित्यस्य धर्मिणोनित्यत्वं

सत्यत्वं तत एवोपादेयत्वम् | अनित्यस्य धर्मिणोऽनित्यत्व मसत्यत्वं ततएव हेयत्वमित्येवं नित्यानित्ययोद्धर्मिणोस्तद्धर्मा णांच विवेको नित्यानित्यवस्तुविवेक इति — अत्र ब्रूमः | अनित्यस्य तावदसत्यत्वं वक्ष्यमाणप्रकारेण निरस्तं वेदितव्यम् | यन्नित्यं तदुपादेयं यदनित्यं तद्ध्यमित्युभयमप्यनुपपन्नम् ।

सुखदुःखनिवृत्तितत्साधनतदुपयोगिनामेयोपादेयत्वबुद्धिदर्शनात्

तद्ध्यतिरिक्तस्यैवानुपादेयताबुद्धिदर्शनाच्च । नित्यमपि दुःखरूपं दुःखनिमित्तं वा यदिस्याद्धेयमित्येवप्रतीयेत अनुभयं चेदुपेक्ष्येत

अनित्यमपि सुखरूपं वा सुखनिमित्तं वा भवतिचत्तदुपादीयते * निरूपकस्य तु हेयमितिचेन्न प्रकृष्टसुखान्तरदर्श

।

नात्यन्तदुःखसाध्यत्बदुःखोदकत्व विरहेसति निरूपकस्यापि तत्रोपादेयताबुद्धिदर्शनात् । क्षीरोदनलाभात्कणस्त्यज्यते नादितु ततः प्रकृष्टमुखलाभात्

आद्यन्तयो

स्तीत्रदुःखानुबन्धाभावाच्च

।

विपमिश्रमन्नं मरणभयाच्यज्यते

।

अन्धकूपपतिता वराटिका तदुद्धरणलेशस्य तल्लाभसुखादतिशायित्वाच्यज्यते

परिमितमप्युपादीयते

।

स्रक्चन्द

तस्मादनित्यस्य हेयत्वं

नानित्यत्वमात्रप्रयुक्तम् ॥

उच्यते

।

।

यद्युच्येत नित्यस्त्र दुःखासम्भिन्नसुखरूपत्वादुपादेयत्वं तदसम्भवादनित्यस्य च हेयत्वमिति

नित्यस्य

दुःस्वासम्भिन्नसुखरूपत्वं किं व्याप्तयाऽवगम्यते उतशास्त्रात् । न प्रथमः नित्यस्य कालादेस्सुखरूपत्वादर्शनात् ॥ नित्यस्यात्मनो आत्मनो हि दुःखमुपलभ्यते

अहं दुःखीति

।

दुःखासम्भिन्नसुखरूपत्वादर्शनाच,

शास्त्रतश्चेत्

यदि वेदात् वेदजन्यं च

किमापातज्ञानम् उतप्रमितिरूपम् प्रथमे कर्मबहाभागसाधारण्यात्कर्मविचारातिक्रमेण ब्रह्मविचारं प्रति तस्य पूर्ववृत्त त्वानुपपत्तिः। निश्चयरूपं चेत् मीमांसाद्वयफलं स्यात् । आगमान्तरमूलले विरुद्धतयाऽनुपयोगा * त्तस्यैतन्नरपेक्ष्याच्च ।

सति तस्मिन्ननित्यमनुपादेयमिति

शास्त्रान्तरेषु कर्मकाण्डे च

नैवं प्रतीतिः किंतु

नित्यं

सुखं

सम्भवतिचेत्तदुपादेयम्

।

।

पूर्ववृत्तत्वानुपपत्तिः । अथोच्येत यन्नित्यं तदुपादेयमिति

तत्र तावन्नित्यमुखसम्भवज्ञानस्य ब्रह्मविचारोपयोगो नित्यफलोपादित्साद्वारेणेति वक्तव्यम् ।

नित्यफलसम्भावनाया

निवारकाभावान्नित्यानित्यविवेकानन्तरं

तेषामप्यारम्भणीयतास्यात् ।

गूढार्थसंग्रहः ।

क्षुत्वं सिद्धयति इति

(पं.पा.) नित्य: प्रत्यगात्मा, अनित्या: देहेन्द्रियादयः, तद्विषयश्च

विवेको निश्चयः यदि, कृतं

ब्रह्मजिज्ञासया ; ज्ञातत्वाद्ब्रह्मणः । अथ विवेको ज्ञानमात्र, नं निश्चयः, तथा सति संशयस्यात् ; तथा च न वैराग्यमिति धर्मिणोः

नित्यानित्ययोर्वसतीति

तद्धर्माणां च विवेकः । नित्यत्वं सत्यत्वं तद्यस्यास्ति

तद्यस्यास्ति

तदनित्यं

अनृतं

तथा च अनास्थागोचरः ।

।

विशुद्धसत्वस्य भवत्यनुभवोपपत्तिभ्यां

नित्यानित्यवस्तु तद्धर्मः ।

तन्नित्यं सत्यं । तथाचास्थागोचरः

|

।

कथं ब्रह्मजिज्ञासाहेतुत्वम् ? तस्मादेवं व्याख्येयम्

सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः

नित्यानित्ययो

अनित्यत्वमसत्यत्वं

प्राग्भवीयादैहिकाद्वा कर्मणः

न खलु सत्यं नाम किञ्चिदस्तीति वाच्यम् ; तदभावे तदधिष्ठानस्यानृतस्या

दुःखात्मकं प्रसंख्यानमुपावर्तते । प्रसंख्यानादिहामुत्रार्थविरागो भवति

।

प्यनुपपत्तेः । अथास्य पुरुषधौरेयस्य अनुभवोपपत्तिभ्यां एवं सुनिपुणं निरूपयत: आस्मन् संसारमण्डले अनित्याशुचि तस्मिन्विरागः अनाभोगात्मकोपेक्षाबुद्धिः ।

।

साऽयमस्य वैराग्यहेतुको मनोविजयः शम इति वशीकारसंज्ञ इति च व्याख्यायते अतश्शब्दावतरणं पूर्ववदेव । (पं.पा वदेव ) अपाम सोमममृता: ’ इत्यादिकं मुख्यासम्भवे जघन्यवृत्तितामापादयति । यथाद्दुः पौराणिकाः ‘ आभूतसंप्लवं ८

स्थानममृतत्वं हि भाष्यते’ इति । अत्र च ब्रह्मपदेन तत्प्रमाणं वेद

उपस्थापितः । सच योग्यत्वात् ‘तद्यथेह कर्मचित:

इत्यादिः । अतइति सर्वनाम्नापरामृश्य हेतुपञ्चम्या निर्दिश्यते इति [भामती] इतिच परे निरूपयन्ति ॥

११७

तेषु हि नित्यं फलं प्रतीयते । तद्सदितिचेत् तदसत्त्वमप्रामाण्यादन्यपरत्वाद्वाभवेत्

तदुभयं कर्ममीमांसयाविना

आद्यसूत्रं तज्ज्ञापनपरामेतिचेन्न तस्य स्वशास्त्रारम्भौपयिकविषयप्रयो

।

न सिध्यतीति तस्याः पूर्ववृत्तत्वमभ्युपेतव्यम्

।

श्रुतप्रकाशिका

मांसाप्रथमपादावसेयम् अन्यपरत्वं वाक्यान्तरविरोधादिभिः

नित्यफलविवक्षाऽध्यवसायश्च * तत्रत्यन्यायाधीनः

।

।

जनपरत्वेन शास्त्रान्तराप्रामाण्यादिप्रतिपादन परत्वाभावात् । * स्वार्थोपयोगित्वात्तदप्रामाण्यादि कमभिप्रेतमितिचेत् तर्हि तस्य स्वोपजीव्यज्ञापनमपेक्षितमिति कर्मवचारस्य तर्कपादस्य च पूर्ववृत्तत्वमापद्येत शास्त्रान्तराप्रामाण्यंहि कर्ममी शास्त्रान्तर

प्रमेयदौस्थयंच तर्कपादे दर्शयिष्यते ॥

• किंच आद्यसूत्रादेव शास्त्रान्तरगत नित्यफलासत्ववगमश्चदन्योन्याश्रयः- ब्रह्मविचार प्रवृत्तस्यान्यत्र नित्यफलासत्वा

वगमः तदवगमाद्ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिरिति । नचैवंसति धर्मजिज्ञासासूत्रेऽपि अन्योन्याश्रयश्शङ्कनायः–पित्रादि प्रेरणयाकृत साङ्गाध्ययनस्य पुरुषस्य प्रयोजनवदर्भापातप्रतत्यैिव प्रवृत्युपपत्तेः । येषां धर्मविचारो वैधस्तेषा मेवान्योन्याश्रयः वैधत्वज्ञानाद्विचारो विचाराद्वैधत्वज्ञानमिति ॥

किंच अनित्यफलहेयताज्ञानस्य स्वर्गादिफलजिहासाद्वारेण ब्रह्मविचारोपयोगोवक्तव्यः । स्वर्गादिफलस्यानित्यत्वं दुःख सम्भिन्नत्वं च कथमवगम्यते । शास्त्रान्तरेणचेत् तत्रैव नित्यपुरुषार्थसिद्धेनैराकाङ्क्षयेण ब्रह्मविचारप्रवृत्त्ययोगात्तत्पूर्ववृत्तत्वा ।

नुपपत्तिः

यत्सुखं तदनित्यमिति स्वोत्प्रेक्षिततर्कमात्रेणचेत् तेनैव निरस्तनित्यपुरुषार्थसम्भावनतया ब्रह्मविचारः प्रतिबध्येत

दुःखनिवृत्तेरन्तराहृित्यात्स्वाभविकसुखस्यानादिभावत्वादन्तविरहोपपत्तेश्च न नित्यपुरुषार्थासम्भावनेतिचेन्न दुःखनिवृत्तिश्चे ।

दु:खानुबन्धिनी दुःखनिवृत्तित्वात् सम्प्रतिपन्नवत्

सुखंचेत्सुखत्वादेवकृतकमित्येवंरूप कुतकोत्प्रेक्षासम्भवेन केवलतर्कश

रणानांनित्यपुरुषार्थसम्भावनाया दुरुपपादत्वात् । शास्त्रसिद्धंनित्येतरविषयोव्याप्तिनिश्चयांतेचेन्न–वेदान्तश्रवण पूर्वकाव्या

प्तिनिश्चयः तत्पूर्वकं वदान्तश्रवण मित्यन्योन्याश्रय प्रसङ्गात् । अतोब्रह्मविचारंप्रति नित्यानित्यगतधर्मविवेकोपयोगाय नित्या

नित्यविभागे

प्रत्यक्षाप्रवृत्ते स्तर्कस्यातिप्रसक्ते शास्त्रान्तराणां ब्रह्मविचारनैराकाङ्क्षयापादकत्वा त्तद्विरोधनानुपयोगाच्च

वेदएव प्रमाणीकर्तव्ये तत्रापातप्रतीतेरुभयभागसाधारण्या न्नित्यानित्यनिश्चस्य मीमांसाद्वय फलत्वेनान्योन्याश्रयस्य दुस्तरत्वाच्च । गूढार्थसंग्रहः

इयंप्रक्रिया ‘ ननुच सामवेदाध्ययनादेव’ इत्यादि (४१. पुढे ) पूर्वभाष्यशङ्कायामेवान्तर्भवति । ‘तद्यथेह’ ‘इत्यादेः ज्ञानप्रशंसापरत्वं अनुमानोपोलनमात्रेण कथं वार्यते । अविद्यानिवृत्तेः चरमवृत्तिरूपतायाः मण्डनादिसंम ताया एव मधुसूदनोक्ततया (अ.सि.) तस्या अन्यनित्यत्वेन तद्विषयत्वोपहितात्मनः अज्ञानसामान्यविरोध्युपहितात्मनः अपि अस्थिरत्वस्यैव

ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरण्यङ्गीकारेण एवमनित्यत्वग्रहः कथं विचाराङ्गकोटौ निविशते ।

अज्ञान

सामान्यविरोध्युपहितात्मन: परमपुरुषार्थस्य (ल. चं.) परैरप्यङ्गीकृतस्यानित्यत्वात् । अनुपहितात्मनस्तु न फलत्वं सम्भ वति । ब्रह्मावगतेरप्यनित्यत्वेन फलत्वं न घटते ; जन्यभावसामान्यस्याप्यनित्यत्वात् । कृतिसाव्यस्यैवानित्यत्वमिति शपथ

करणासम्भवात् । इहामुत्रफलभोगविरागशून्यस्य प्रकारान्तरेण श्रवण प्रवृत्त्यङ्गीकारे निर्विचिकित्सं तत्वज्ञानमेव नोदेति ।

अनन्तर्मुखचेतनत्वेन बहिरेवाभिनिविशमानत्वात् इत्युक्तिः कथं घटेत ? ध्याने खलु भवदुक्तसामग्रयपेक्षा । मनसि विष यान्तरप्रवण ध्यानानिष्पत्तः । श्रवणाधीनबोधे तु नैतादृशवैराग्यापेक्षा । सूत्रकारश्च पञ्चाग्निविद्यानिरूपणन वैराग्यं निरूप्य कर्मणां शमदमादीनां च विहितावृत्तज्ञानसहकारितां वक्ष्यति । परैरपि विद्योत्पत्त्यर्थत्वं कर्मणां ज्ञानद्वारा मुक्ति

हेतुत्वं । अत एव कर्मकाण्डेनकवाक्यत्वं चाङ्गीकृतम् । (बृ. उ. भा) ‘तद्यथेह’ इत्यादे: अग्निहोत्रीदकर्मण एवानित्य

तद्यथेहेत्यादि श्रुते: पराभीष्टासाधकत्वं सगुणविद्याफलस्यानित्यत्वं वाक्यकारासंमतमितिन्च [जिज्ञासा १-१-१

११८

श्रुतप्रकाशिका नित्यानित्यगतहेयोपादेयत्वज्ञानं

नित्यानित्यवस्तुविवेक इत्ययुक्तम् ।

निवारकाभावान्नित्यानित्यविवेकादिमतस्तत्रापि प्रवृत्तिप्रसङ्ग

ननु शास्त्रान्तरेषु नित्यफलसम्भावनाया

इति यदुक्तम् तन्न शास्त्रान्तरप्रवृत्तिनिवारकत्वादाद्यसूत्रस्य ।

ब्रह्मैबजिज्ञास्यं न प्रकृतिपुरुषावितिहि सूत्रार्थइति तदयुक्तम् साधनचतुष्टयपूर्ववृत्तत्ववादिभिरस्यार्थस्यान ङ्कीकृतत्त्वात् । तापत्रय (याभिहतत्व) ज्ञानपूर्ववृत्तत्ववादिभिरयमर्थउक्तः नचायमर्थ उपपन्नः – तथाहि नतावदयमर्थस्सूत्रकृतोपदिश्यते नवाज्ञाप्यते । किंतूपपाद्यत इति वक्तव्यं न्यायनिवन्धनत्वात्सूत्राणाम् ।

उपपत्तिश्र * शास्त्रान्तरदौर्बल्यमेव वा

।

स्वशास्त्रप्राबल्यमेववा * समुच्चितमुभयं वा न प्रथमः स्वशास्त्रस्य दौर्बल्ये ब्रह्मणोऽप्यजिज्ञास्यत्वात्

न द्वितीयः

शास्त्रन्तरस्यप्राबल्यब्रह्मणएव जिज्ञास्यत्यासिद्धेः । तृतीये सूत्रेय पूर्वमीमांसायामेव चोदनासूत्रप्रभृतिभिस्तदुभयसिद्धेः ततएव तस्याः पूर्ववृत्तित्वापत्तिश्च अवश्यापेक्षितत्वात् । वेदप्रामाण्यमात्रे सिद्धेऽपि ब्रह्मणिप्रामाण्यं नतावता सिध्यतीति चे त्तर्हि यैर्हेतुाभिर्ब्राणि प्रामाण्यासम्भवशङ्का स्ते परिहर्तव्यास्युः | तेच सिद्धेव्युत्पत्त्यनुपपत्त्यादयइति तत्परिहारेण ब्रह्मणि वेदान्तप्रामाण्यसमर्थनपरत्वेऽस्मदीय एव पक्षः परिगृहीतस्स्यात् ॥

अतएव दुःखत्रयाभिषातज्ञानस्य पूर्ववृत्तत्वमपि निरस्तम् । तथाहि किमैहिकदुःखशानं पूर्ववृत्तम् उतना

रकदुःखज्ञानम्। उत स्वर्गादेरण्ययास्थिर (फल) तयातापत्रयान्तर्गतत्वज्ञानम् । न प्रथमः आयुर्वेदादिभिस्तनिरसनो पायावगमाद्वेदान्तविचारनैरपेक्ष्यात् । न द्वितीयः -निखदुःखहेतुभूतपापापनोद करप्रतनियमविधायक शास्त्रबाहुळ्याद्वे

।

दान्तनैरपेक्ष्यात् तृतीये तु कर्मविचारापेक्षास्यादेव प्रथमत एवाध्ययनविधिवश्वस्त्र शास्त्रान्तरायगमावसरविधुरत्वात् । सत्यप्यवसरे स्वर्गाद्यल्यास्थित्व ज्ञापकैस्तैरेवशास्त्रर्मुक्तयुपायस्यावगतत्वेन वेदान्तनैरपेक्ष्याद्वेदान्तविरुद्धार्थाभिधायिनां तेषा

मवरामस्य वेदान्तज्ञानपूर्ववृत्तत्वायोगा दापातप्रतीतेरितिहासपुराणयोश्चाल्पास्थिरत्वविपर्ययप्रतीतिहेतुत्वाच्च पूर्वं व्याख्येय गूढार्थसंग्रहः

फळबोधकत्वं दहरज्ञानस्य अनन्तफलवत्व प्रतीत्यविरोधेनैव उपपादितम् । एतेन सगुणविद्याया: नित्यफलत्वे ‘तद्यथेह

इत्यादिश्रुतिर्नचाधिकेत्येव वक्तव्यं भवति । एवं च ज्ञानपूर्वक कर्मणां अद्विारा नित्यफलत्वेन तत्त्यागो न घटते ।

सगुणविद्याफलवैराग्यमपि नैव सम्पादितं स्यात् । तद्यथेहेत्यादस्सगुणविद्याघटकतया दहरविद्यायास्सगुणाविद्यात्वेन सगुण विद्यायास्तस्याः फलस्य गतिपूर्वकत्वस्य प्रतिपादन ‘शतं चैका च ’ इति श्रुतेरत्रत्यायाः कठवल्यामपि सत्वेन तत्र निर्गुणविद्यायाः परसंमततथा गतिसाध्यामृतत्वस्यानित्यत्वे उभयत्रापि फलमनित्यमेव प्रसज्यते एकत्र दृष्टद्वारकमपरत्र

।

अदृष्टद्वारकमिति गतिद्वारकामृतत्ववैषम्यं न परेषामपि संमतम् । पुण्यशब्दस्य दहरविद्यापरत्वं शक्तिविरहात्प्रसिद्धिविर हाच्चैौत्प्रेक्षिकमेव, इति दहरविद्यादिरूपज्ञान व्यतिरिक्तशास्त्रचोदितक्रियापरत्वमेव अभ्युपेयमिति तत्र कर्मपुण्यशब्दाव

ग्निहोत्रादिपरावेबेत्यबश्याभ्युपेयम् । एवं च सगुणबिद्याफलस्य नित्यतायाः अस्यां श्रुतौ प्रतीत्या निर्गुणविद्यापलकूटस्थ

नित्यत्वप्रतिपादनपरत्वं नास्याश्श्रुतेस्सम्भवतीति ‘तथेह’ इत्यादिश्रुतिः न परेषामभीष्टसाधनायालम् । अत्र ‘ तास्मिन

यदन्तरितिकामव्यपदेशः ’ इति वदतो वाक्यकारस्य उपासनस्य मोक्षसाधनत्वं सिद्धान्तयतः तद्यथेहेत्यादिश्रुतौ सगुण •विद्यारूपोपासनफलस्य अनित्यत्वं न विवंचितमिति संमतमिति स्फुटम् । एतेन कूटस्थव्यतिरिक्तस्य नित्यत्वमपि तत्स

म्मतमिति सिध्यति । अतः तद्यथेहेत्यादिश्रुतिवलेन नित्यानित्यवस्तुविवेकादिनिर्णयो न घटते । ब्रह्मान्यसामान्यस्यापि

ब्रह्मकार्यत्वेन मृदादिष्दृष्टान्तेन अनित्यत्वनिर्णयोऽपि न । विमृष्टान्ते अविकारस्योपादानत्वानियात् । •

कूटस्थपर्यन्तं नाशस्य विवर्तीपादानस्यच दर्शितश्रतियुक्तिभिर्निर्णयो न सम्भवतीति आरम्भणाधिकरणन्याय एवापेक्षणीयः ।

जिक्षासा १-१-१] शान्तादान्तइतिश्रुतेः परोक्तार्थपरत्वाभावः श्रौतसंन्यासत्यागशब्दयोः फलत्यागपरत्वंच गूढार्थसंग्रहः

ब्रह्मात्मभावस्य मोक्षरूपत्वं तदपेक्षावता नित्यनैमित्तिकत्यागश्चेति कथं घटते । ब्रह्मात्मभावे मोक्षत्वस्य सौत्रन्याय मन्तरा निर्णयासम्भवात् । वशीकारसंशकवैराग्यस्य समाधरेवापेक्षिततायाः योगसूत्रादिषु निर्णयेन तस्य श्रवणपूर्वमपेक्षि तत्वोक्तिरपि कथम् । अतः उत्तरत्र सूत्रेषु समाधिपूर्वभावितयाऽऽवश्यकत्वेन प्रतिपिपादयिष्यमाणस्य वैराग्यस्य शमादेश्च कर्मादितुल्यस्य श्रवणे अपेक्षितत्वोक्तिः न सूत्रकृमिमता । ’ शान्तो दान्त ’ इतिश्रुतौ ज्ञानविध्यसम्भवेन विचारविधिः

परैः (पं.पा.वि., तं.प्र.चं.) अङ्गीकृत: । समाहितशब्दसत्वेन ‘पश्यति’ (पश्येदिति मागन्दनपाठः) इत्यत्र सप्रम्शाता नन्तरकालिकासंप्रज्ञातसमाधैर्विधिस्सम्भवति । ’ तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः’ इति ध्यानस्यैवावृत्तज्ञान रूपसमाधित्वोक्त्या समाधेविधिस्सभवतीति विचारविधिर्नास्यां श्रुतौ विवक्षितः । ’ प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय ’ इति गुरूपसत्तिविधिप्रकरणोक्तवाक्यस्य विचारविधिपरत्वमङ्गीकृत्य उभयोरेकार्थत्वं यत्परसंमतं, तदपि नादर्तव्यम् । अत्रापि विचारविध्यनङ्गीकारे न काप्यनुपपत्तिरिति पूर्वमेवोपपादितम् । अत्र वेदान्तवाक्यजन्यब्रह्मज्ञानार्थं शमो यावानपेक्षितः

वैराग्यं च यावदपेक्षितं तावदेव पूर्ववृत्तितया विवक्षितम् । समाधेत्तु तीनवैराग्यं परवैराग्यशब्दव्यपदेश्यमपेक्षितं, शम

दमादयोऽप्युत्कृष्टा अपेक्षिताः इति समाधिगुरूपदेशाधीन वेदान्तार्थब्रह्मज्ञानयोः विभिन्नयोः वाक्यद्वयप्रतिपाद्यत्वेन विष यभेदात् सर्वशाखाप्रत्ययन्यायस्यापि नावसर: । अतः परसम्मतत्य इहामुत्रफलभोगविरागस्य शमदमादेश्च विचारपूर्व ।

भावित्वेन प्रत्यायकत्वं परादाहृतश्रुतीनां न सम्भवति

अत एव ‘शान्तो दान्त’ इत्यायुक्तशमदमादेः संन्याससहितस्य

साक्षात्काररूपविद्योत्पत्त्यर्थत्व सेपशीरारके तृतीये (३५७-३५९) सर्वज्ञात्ममुनिना अभिहितम् ॥ उभयत्रापेक्षितत्वमङ्गत्वंच कैश्चिदुक्तं; तत्प्रमाणविरहादनुपादेयम् । ‘वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः संन्यासयोगाद्यतय १

शुद्धसत्वाः इत्यत्र

"

न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैकेऽमृतत्वमानशुः ’ इत्यत्रच त्यागसंन्यासशब्दौ भगवद्गी

तोक्तफलादित्यागपराविति गीताभाष्ये भगवता व्यवस्थापितम् । ’ निश्शेषकर्मसंन्यासा वाक्यार्थज्ञान जन्मने । तस्यारादु

|

पकारित्वात्सहकारित्वाय कल्पते ॥ (बृ.सं. वार्ति. २१४) त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम् त्यजतैव हि तज्ज्ञेय

त्यक्तुः प्रत्यक् परं पदम् ॥ (२१५) अतस्संन्यस्य कर्माणि सर्वाण्यात्मावबोधतः । हत्वाऽविद्यां धियैवेयात् तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ (२१९) इति भाल्लवेयशाखायां श्रुतिवाक्यमधीयते इति वृ. वार्तिकोक्तश्रुतिवाक्यमपि फलसङ्गकर्तृत्वत्यागपर

मेवेति भगवतैव निर्धारितम् । ‘नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तम् - ततस्ततश्चापरमः क्रियाभ्य: ॥ (सं. शा. ३.३६)

6

अर्थस्य मूलं निकृति; क्षमा च – मोक्षस्य सर्वोपरमः क्रियाभ्यः ॥ (३६५) इति सर्वज्ञात्ममुन्युदाहृतवचनयोरपि तत्त

फलार्थकपरम

एव विवक्षितः ; न तु संन्यासः, तद्वाचिपदाभावात् । ‘वेदानिमं लोकममुं च परित्यज्यात्मानमान्व•

च्छेत् ’ (आ.ध सू.२ प्र.पट २५ ख १३ सू) इति आपस्तम्वधर्मसूत्रमपि (सि.सि.अ.) उदाहृतं न संन्यासस्य श्रवणा तां साक्षात्काराङ्गतां वा साधयितुमलम् । एतदुत्तरं ’ बुद्धे क्षेमप्रापणं’ इति सूत्रम् । अत्र सन्यासिनः आत्मज्ञानेन ८

मुक्तिः प्रतिपिपादयिषितेति परेषामाशयः । अयमर्थः नापस्तम्बसंमत: । ‘चत्वार आश्रमा: ’ (१.पट. १.सू.) तेषु सर्वेषु यथावेदशमव्यग्र वर्तमानः क्षेमं गच्छति’ (९.पट. २ सू.) इत्यत्र चतुष्वीश्रमेषु समाहितमानसत्य क्षेमप्राप्त्यभिधानेन

तदुत्तरसूत्रेषु ’ सर्वेषामुपनयनप्रभृति समान: आचार्यकुले वास: ’ (९.३.) ’ सर्वेषामनूत्सर्गो विद्याया: ’ (४) ‘बुध्वा ५

कर्माणि यत्कामयत तदारभेत’ (५) इत्यत्र विद्यार्थोपनयनस्य विद्याया अपि, सर्वाश्रमाणां साधारण्यं तत्तदा 3

श्रमविहितकर्माणि, बुध्वा ज्ञानपूर्वकं फलानुरोधेन प्रवृत्तिरितिचोपपादितम् । अनन्तरं संन्यासिनः धर्मोऽप्यभिहितः । संन्यास ।

धर्मकथनावसरे ‘वेदानिमं लोकं ’ इति सूत्रम् इमं लोकममुं चेत्युक्त्या तत्तत्फलत्यागस्यैवात्र प्रतीत्या तत्तत्फलसाधन

[जिज्ञासा १-१-१

संन्यासस्य श्रवणाद्यङ्गतापरत्वेन परोदाहृतश्रुत्यादीनां पर्यालोचनम्

१२०

गूढार्थसंग्रहः

कर्मणां त्याग एबात्र प्रतीयते । अत्र उज्वलायां काम्यकर्मत्याग एवोक्तः । एवं सर्वेप्रामाश्रमिणां विद्या, तन्मूलकमोक्षश्च

इत्यप्यभिहितम् ; न तु संन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वमुक्तम् । अतश्च काम्यकर्मत्यागपूर्वकं आत्मज्ञानेन मोक्षस्यान्ते उक्तिमात्रेण ।

संन्यासिन एव ज्ञानसाधनेष्वधिकार इति (सि.सि.अं) उत्प्रेक्षणमनुपादेयम् । एवं ’ सन्यस्य श्नवणं कुर्यात् ’ इति संन्या सस्य न श्रबणाङ्गता प्रतिपाद्यते । किं तु संन्यासिनः कर्तव्यमेवोपदिश्यते गृहृस्थस्य श्रवणमन्तराऽपि स्थिति र्न शास्त्र

विरुद्धा । संन्यासिनस्तु ‘ अरुन्मुखान् यतीन् सालाब्रुकेभ्यः प्रायच्छम् ’ (कौ. ब्रा) इत्युक्तदिशा श्रवणमन्तरा स्थितेर्निं

पिद्धतया श्रवणकर्तव्यता उच्यते अत्र | एतेन संन्यस्तस्य आत्मज्ञान प्रतिपादकवचनान्तराण्यापि व्याख्यातानि । ‘एत

मेव प्रत्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति ’ (बृ) इत्यादि श्रुतिरपि संन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वं साक्षात्काराङ्गत्वं वा न प्रतिषा

तत्पूर्व ‘एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति इत्यत्र विद्वत्संन्यासः विवक्षित इति पराशरमाधवीयोक्त्या तेषां ;

।

दयति

संन्यासाधिकारनिरूपणपरं तत् । ‘एतमेव प्राजिनः –प्रजन्ति ’ इत्यनन्तरं ’ एतद्धस्म वै तत्पूर्वे विद्वांसः प्रजां नकामयन्ते, किं प्रजया करीष्यामः येषां नोऽयमात्मा अयं लोक इति । तेहस्म पुत्रेप्रणायाश्च वित्तेपणायाश्च लोकेपणायाश्च

व्युत्थायाथ भिक्षाचर्य चरन्ति’ इत्यत्र वैराग्यं संन्यासाधिकारभूतं ‘यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत् ’ इतिश्रुत्युक्तं

मिक्षाचरणरूपं कर्तव्यंच प्रदर्शितम् ।‘परमात्मनि यो रक्तो बिरक्तोऽपरमात्मनि ’ इति परमात्मनि रागेणं इतरत्र वैराग्य मिति एतच्छ्रतितात्पर्य निरभिनिवेशानां स्फुटम् । अथ परित्राट् विवर्णवासाः अपरिग्रहश्शुचिरद्रोही मैक्षाणः ब्रह्म भूयाय भवतिं ’ (जा.उ.५)इतिश्रुतिः (शं.मा.३.४.२०) (सं.शा. ३.३५९) न ब्रह्मज्ञानाङ्गत्वं सन्यासस्य प्रतिपादयति ; विवर्णवासाः, अपरिग्रहश्युचिरद्रोही ‘ भैक्षाणः इति समान्यविशेषधर्मानभिधाय, अनन्तरं ब्रह्मभूयाय भवतीत्युक्तेः । अत्र अद्रो हित्वादयस्सर्वाश्रमसाधारणा अपि संन्यासिनां विशेषधर्मत्वेनोक्ताः । एवं स्वधर्मनिष्ठस्यैव पारव्राजकस्य ब्रह्मभूयायभवतीत्युक्तं 6

फलमिति प्रतिपादनात्, इतराश्रमिणां स्वाश्रमधर्माचरणस्यैव विद्याप्राप्तिहेतुत्ववत् परिव्राजोऽपि स्वाश्रमधर्मनि ठस्य विद्याप्राप्त रत्रप्रतिपाद्यते । ‘ नाचिरतो दुश्चरितात्-प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ‘(क) इत्यत्र विद्यायाः दुश्चरितविरतिनिष्पाद्यत्वाबगमात् ॥

एतेन ‘ वानप्रस्थगृहस्थनैश्किजनैरन्यैश्च वर्णाश्रमैः कर्म व्यध्वनिषेवितं भवति वैजन्मान्तरे पाचकम् । विद्या

या श्रवणादिलक्षणमिदं नह्येतदेषां कचित् शास्त्रेण प्रतिषिद्धमीक्षितमिदं शूद्रस्य दृष्टं यथा ॥ (सं.शा. ३.६२८)

सर्वज्ञात्ममुन्युक्तिरपि अप्रतिषेधमात्रपर्ववसिता नालं । याज्ञवल्क्यादिभिः सर्वेषामाश्रमिणां श्रवणाधिकारविद्यामुक्तीन अभिधानेन संन्यासस्य श्रवणं प्रति साक्षात्कार प्रति वा अङ्गतायां प्रमाणविरहेण सर्वेषामाश्रमिणां श्रवणाधिकार

याज्ञवल्क्य

स्मृतिवचनमपि सङ्गच्छते । अतः तमेत वेदानुबचनेन ’ इत्यादिश्रुतिः आश्रमधर्माणां विद्योत्पन्तिपरा,

इति

)

२७५.प्रा.अ.

जितधनस्तत्वज्ञाननिष्ठोऽतिथिप्रियः । श्राद्धकुत्सत्यवादी च गृहस्थोऽपि विमुच्यते ॥

(

स्यैव शास्त्रतस्सिद्धेः । एवं च फलादित्यागपराणां संन्यासिनः अधिकारधर्मप्रतिपादनपराणां परादाहृतश्रुतीनां संन्या सस्य श्रवणज्ञानाङ्गताबोधकत्वासंभवेन महर्षीणां वामदेवादीनां पूर्वस्मिन्जन्मनि सन्यासकल्पनं परेषामनुपादेयम् । एव मुत्तरजन्मन्यपि । संन्यासिनामपि गृहस्थादिवत् स्वाश्रमधर्मप्रच्युतौ विद्यानिष्पत्तरसम्भवस्यैव स्वाश्रमविहितकर्मणांविद्यो त्पत्तिहेतुत्व प्रतिपादक प्रागुदाहृतश्रुतिभिः ‘नाविरतो दुश्चरितात्’ इतिश्रुत्या च निर्णयात् । अत एव ‘न्याया (गत) गृहस्थाश्रमधर्म

।

त्यागस्य श्रवणब्रह्मज्ञानात्वं न कथं चिदपि सहते । एवं विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभय सह’ इति श्रुतिराप | अत्र उत्तरार्धे आश्रमधर्माणां विद्योत्पत्तिप्रतिबन्धक निवर्तकत्वमभिधाय विद्यया ब्रह्मप्राप्तेरभिधानेन गृहस्थाश्रम विद्याद्वारा ब्रह्मप्राप्तौ तारपर्व स्फुटं प्रतीयते संन्यासस्य विचाराङ्गता प्रतिपादकानन्यथासिद्धप्रमाणसत्वे काल

१२१

विवरणं सं.शा.परिशीलनं ब्रह्मणः फलत्वादिपरसूत्रकृदाशय स्फुटीकरणंच

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

उभयोरविरोधः परोक्त स्सङ्गतस्यात् न च तदस्तीति उदाहृत श्रुतिस्वारस्यत्राधितं संन्यासस्य विचाराङ्गत्वप्रतिपादनम् । सद्विद्यायां पितु र्गृहस्थादेव पुत्रस्य गृहस्थस्य विद्याग्रहणस्य स्फुटतया ’ वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति '

(तै.आ.) इत्यत्र विचारविधिर्विवक्षित इति विवरणोक्त्या तत्रापि गृहस्थापितुः पुत्रस्य गृहस्थस्य श्रवणमेव प्रतिपादित मिति निर्णयेन संन्यासस्य श्रवणाङ्गत्वं नैव सम्भवति । एतेन ’ स्वाध्यायधर्मपठितं निजवेदशाखावेदान्तभूमिगतमाद रपालितं च । सन्यासिना परदृशा गुरुणोपदिष्टं साक्षान्महावचनमेव विमुक्तिहेतु: ’ ॥ (सं.शा. ३.२९५.) इत्युक्तिरप्यनु

पादेया । ‘यतो महावाक्यत एव पुत्रो विजिज्ञिवानस्य पितुस्सकाशात् । इति श्रुतं तेन स एव वेदः तथा च सैवोप निषच्च सिद्धा ’ ॥ (सं.शा. ३.३०२) इत्युत्तरस्वोक्तेर्विरोधाच्च । अत्र संन्यासरहितस्य पुत्रस्य श्रवण तज्जन्यापरोक्षज्ञानयोः

अभिधानेन विचाराङ्गभूतसंन्यासो नास्त्येव उत्तरस्मिन् जन्मनि संन्यासकल्पनंत्वप्रामाणिकमेव संन्यासिना गुरुणा ।

।

महावाक्यस्य उपदेशोऽपि नास्ति गुरोः पूर्वस्मिन् जन्मनि संन्यासकल्पनया भूतपूर्वगत्याश्रयणेन संन्यासिना उपदेशसाधन मपि औत्प्रेक्षिकमेव। अतः ’ भवतितुचरमे योग्यताधिक्यमात्रं’ इत्याचार्यपादोक्तमेवयुक्तम् (त.मु.कलापे.जीवसरे.३७) ॥ तमेतं—विविदिषन्ति '

एतत्सर्वमाभप्रेत्यैव भगवता ’ तदेवं ब्रह्मप्राप्तिसाधनं ज्ञानं सर्वाश्रमकर्मापेक्षं’ इत्युक्तम् ।

इतिश्रुतौ महाभाष्योक्तदिशा इच्छाकर्मत्वं परमात्मनोऽपि विवक्षितम् । एवं च आश्रमधर्माणां विद्याद्वारा नित्यब्रह्मफलकत्वं 6 तान्याचरथ नियतं सत्यकामाः

"

८

क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ : ’ इत्यत्रेवात्रापि विवक्षितम् । ततश्च ’ तद्विजिज्ञासस्व

भूमात्वेव विजिज्ञासितव्यः’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण ‘अथातो ब्रहह्मजिज्ञासा’ इत्यत्रापि कर्माकब्रह्मज्ञानद्वारा विचारफलत्वं

ब्रह्मणः प्रतिपिपादयिषितमिति अपेक्षितकर्मस्वरूपज्ञानार्थं पूर्वकाण्डेाक्तकर्मज्ञानं तदधिकारिणामावश्यकमिति ’ अतः अपेक्षित. कर्मस्वरूपज्ञानमिति’ भाष्योक्तिः । केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वज्ञानं कर्ममीमांसयैव सम्पादनीयमिति प्रागेवोपपादितम् । अतः ‘ वृत्तात्कर्माधिगमादनन्तरं ब्रह्मविविदिपा’ इति वृत्तिकारसिद्धान्ते परमतवन्नकाप्यनुपपत्तिरिति भगवता निर्धा ८

रितं भवति ॥

सूत्रकारश्च प्रथमसूत्रे ब्रह्मण: ’ तद्विजिज्ञासस्व '

(

भूमात्वेव विजिज्ञासितव्यः तान्याचरथ नियंत सत्यकामा: ' 26

इत्याग्रनुसारेण इच्छाविषयत्वरूपफलत्वं परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यं’ इत्याद्यनुसारेण ’ मुक्तोपसृप्यव्यपदेशाच’ (ब्र. 6

सू. १.३-२) इत्यत्र प्राप्यत्वं पञ्चाग्निविद्याधूमादिमार्गपुनरावृत्तिनिरूपणेन वैराग्यं (३.१.पादे.) पराभिध्यानादेव मोक्षं (३.२.४) विहितज्ञानस्यैव पराभिध्यानद्वारा मुक्तिसाधनत्वं तस्यावृत्तज्ञानरूपत्वं तत्र शमदमादेराश्रमविहितकर्मणांच

सहकारित्वं उत्क्रान्त्यर्चिरादिगतिद्वारा परज्योतिरुपसम्पत्तिस्वस्वरूपाविर्भावापुनरावृत्तिहेतुत्वं च प्रतिपादयति । एवं वदत

स्सूत्रकृतः ज्ञानवैधुर्येण कर्मानुतिष्ठतां धूमादिमार्गेण पुनरावृत्त्या नश्वरं फलं, ज्ञानपूर्वकं तदेव कर्मकुर्वतां अभिसमा धिद्वारा अर्चिरादिमार्गब्रह्मप्राप्तिमतां पुनरावृत्त्यभावेन नित्यफलवत्वं च विवक्षितम् । स्वस्वरूपाविर्भावः ’ सर्व ह पश्यः

पश्यति’ (छा) इति श्रुत्युक्तः सर्ववस्त्वनुकूलसाक्षात्कार एव । ब्रह्मण: अनुकूलत्वेन ब्रह्मानुबान्धनां सर्वेषां विद्यया प्रतिबन्धकविगमानन्तरं अनुकूलतया साक्षात्कारः एषह्येवानन्दयाति’ इत्युक्तदिशा परसङ्कल्पनिबन्धनः ‘ रसँह्येवायं ८

६

· लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति यदा पश्य: पश्यते रुक्मवर्ण कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् । तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय 3

(

निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ (मु) इति श्रुतिविवक्षितः पुनरावृत्त्यभावेन उत्तरावधिशून्यतया नित्यमुक्तिफलरूपो विवक्षित इति निर्मत्सराणां स्फुटं प्रतीयते । परोक्त: इहामुत्रफलभोगविरागादिः तन्मतरीत्याऽपि ब्रह्ममीमांसान्यायानुगृहीतवाक्येनैव

सम्पादनीयः। कर्मफलाल्पास्थिरफलत्वनिर्णयः कर्ममीमांसासम्पादनीय इति न्यायानुगृहीतवाक्यस्य अर्थनिश्चायकत्वादिना पूर्व यस्समाधिरुक्तः सएव ’ नित्यानित्यवस्तुविवेकादयश्च ममांसाश्रवणमन्तरेण नसम्पत्स्यन्ते इत्यादिसूक्तौ विबक्षितइति बोध्यम्॥ 16

[जिज्ञासा १-१-१

पञ्चपादिकोक्तिपर्यालोचनं पूर्वमीमांसोक्त न्यायोपयोग प्रदर्शनंच

१२२

गूढार्थसंग्रहः

।

।

पञ्चपादिकायां ‘ तत्र तावत् ‘धर्माजेज्ञासायां त्र्यं वृत्तम् द्वादशलक्षणे प्रतिपादितं न्यायसहस्रम् तदनुग्रहोपजा

।

तश्च वाक्याथनिर्णयः ॥ वाक्यार्थश्च अग्निहोत्रादिकं कर्म ।’ इत्युपक्रम्य, ‘यः पुनर्वाक्यार्थनिर्णयः स न कथमपि ब्रह्म जिज्ञासायामुपयुज्यते । नह्यन्यविषयं ज्ञानमन्यत्र प्रवृत्तौ हेतुः प्रतिपत्तौ कदाचित्स्यादपि ; यथाऽनुमानादौ, तदपि इह नास्ति ; सम्बन्धानिरूपणात् । तथाच तैरप्युक्तम् कर्मणामधिकारपरम्परया शब्दतो वा संस्कारतया वा यथाविभागं

तादर्थ्यावगमादिति इति संस्कारतया कर्मणामुपयोगपक्षमभ्युपेत्य पूर्वजन्मानुष्ठितकर्मसंस्कृतः ‘धर्मजिज्ञासां तदनुष्ठानं च

अप्रतिपद्यमान एव ब्रह्मजिज्ञासायां प्रवर्तत इति न नियमेन तदपेक्षोऽथशब्दोयुज्यत इति ’ इत्युक्तम् । वाक्वार्थानेर्ण

यस्य कर्मणोऽल्पास्थिरफळत्वनिर्णयसम्पादकतया ब्रह्मविद्याङ्गकर्मणां स्वरूपनिर्णयसम्पादकतया चोपयोगः प्रदर्शितः ।

यस्य च जन्मन एव विरक्तस्त्र ‘धर्मममांसा धर्मस्वरूपाप्रतिपत्तिरुक्ता तस्य पुंसः पूर्वस्मिन्जन्मनि अग्निहोत्रादिकर्मानुष्ठा नस्त्र सम्मततया तस्योत्तरास्मन्जन्माने चित्तशुद्धिद्वारा ब्रह्मविचारोपयोगिता | तस्य पुंसः पूर्वस्मिन्नेव जन्मनि

कर्मभिश्चित्तशुद्धत्सम्मेवेन प्रतिबन्धककल्पनस्याप्रामाणिकतया तदैव विचारे प्रवृत्तिः, ध्यानारम्भः उत्तरास्मन् ध्यानपरि

पाकश्च अपशूद्राधिकरणमाप्ये विदुरादीनां वश्यमाणरीत्या सम्भवतीति पूर्वजन्मनि बिचारात्पूर्व कर्ममीमांसाधीनकर्मा

ल्पास्थिरफलत्वनिर्णयः साङ्गब्रह्मज्ञानानन्तस्थिरफलापातप्रतीतिश्च वर्तत एवेति न दोषः । उक्तविशिष्टापातप्रतीतिमत एव

विचाराधिकारित्वस्य भाष्येऽभिधानेन कर्मणामधिकारपरम्परया तादर्थ्यमपि दर्शितं भवति । ‘विविदिषान्त यज्ञेन दानेन’ ’ अविद्यया मृत्यु तीर्त्वा’ इति शब्दतः आप्रयाणमनुवर्तमानसमाध्यर्थत्वं कर्मणामपेक्षितमित्यपि सिद्धम्

न्यायकलापे

,

प्रथमसूत्र अथशब्दसूचितन्यायः स्वाध्यायस्यार्थावबोधोपयोगप्रतिपात्तिहेतुः, औत्पत्तिकसूत्रे शब्दार्थसम्बन्धनित्यत्वेन वेदा ।

।

पौरुषेयत्वेन अनपेक्षत्वलक्षणं प्रामाण्यकारणमुक्तम् तदुभयमिहान्युपयुज्यताम् ; अपेक्षितत्वात् इतरस्य पुनर्न्यायकला

पस्य न ब्रह्मजिज्ञासायामुपयोगोऽस्ति; यतो निरस्ताशेषप्रपञ्च ब्रह्मात्मैकत्वं प्रतिज्ञातम् । तत्र न तत्प्रतिपादने तत्प्रतिपादन

।

सामर्थ्य वा शब्दानां कश्चन न्यायोऽभिहितः । यत्पुनः प्रथमतन्त्रसिद्धन्यायोपजीवनमस्मिन्नपि तन्त्रे तत्सगुणविद्या विषयम् । तत्र च मानसी क्रिया उपासना विधेया अनित्यफला धर्मविशेष एव तदेवं न्यायकलापस्य न ब्रह्मजिज्ञा

सायामुपयोगः । अतो न तद्पेक्षः अथशब्दः इति । ’ इति पञ्चपादिकोक्तौ प्रथमसूत्रस्य ब्रह्मात्मैकत्व प्रतिपादकत्वं तद्बोधक शब्दाभावान्न घटते इति स्फुटम् । उपासनस्य

‘ आत्मानमेव लोकमुपासीत ’ इति श्रुतिसिद्धस्य विशुद्धसत्वेनानुष्ठीयमानस्य ज्ञानत्वं प्रमात्वं आवृत्ते:

पुरुषतन्त्रत्वेन तद्वशिष्ट विधेयत्वं नित्यफलत्वं च प्रागेव प्रदर्शितम् ।’ ‘श्वेत ,

‘ ध्याननिर्मथनाभ्यासात्’ (श्वे- १.१४) इत्यनन्तरवाक्ये ’ एको वशी-तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः ’ इति निर्गुण

श्रुत्यनन्तरवाक्ये ‘शान्तो दान्तः - आत्मन्येवात्मानं पश्यति ’ (श्वे. १.१४) इत्यत्र च जीवात्मान्तर्यामिपरमात्मदर्शन स्व मुक्तिहेतुभूतस्य विवक्षितत्वेन ध्यानानन्तरकालिकस्य तस्यैव श्रुतितात्पर्यविषयता प्रांगेव साधिता

‘एष पन्था एतत्

८

।

कर्म एतद्ब्रह्म ’ इत्यादौ आराधनकर्मणः आराध्यब्रह्मणश्चफहेतुत्वप्रतिपादनपूर्वकं ‘स एप प्राशनात्मना’ इत्यादी मुक्तिहेतुत्वस्य ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वविशेषस्य प्रतिपादनेन धर्मब्रह्मणोस्सम्बन्धोऽपि श्रुत्यैव प्रदर्शितः ॥

•देवानामुपनयनाध्ययनयोरभावेऽपि ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिर्वक्तव्या । तत्रच नित्यानित्यवस्तुविवेकादिकं सम्भवतीति तेषां प्रवृत्तिरुपपद्यते, सिद्धान्ते तु नोपपद्यते इति काचन शङ्का यद्यपि सम्भवति; तथाऽपि तेषां वेदान्ताध्ययनाभावे

कथं ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिरिति परेषापमप्यनुपपत्ति: । एवं संन्यासाभावादपि । ’ उपनिषदमावर्तयेत्’ इतिविध्यन्तरं तेषां बर्तत इति आधुनिकोक्ति: (शं. भा. प्रदीप.) अनुपादेया | तत्वाः अध्ययन विधित्वाभावस्य बालकृष्णानन्द सरस्वतीभिः ब्रह्म

१२३

श्रीभाष्यम्

एषां सांधनत्वं च विनियोगावसेयम् । विनियोगश्च श्रुतिलिङ्गादिभ्यः सच तातयः उद्गीथा पासनानि कर्मसमृध्यर्थान्यपि ब्रह्मदृष्टिरूपाणि ब्रह्मज्ञानापेक्षाणीति श्रुतप्रकाशिका

।

स्वभावात्क्रमनियम उक्तः । व्याख्यानस्वभावादपि तत्सिद्धिरिदानीमुच्यते । एषामिति

एषां शमादीनां साधनत्वं चः

समुच्चये । विनियोगावसेयम् । विनियोगः अङ्गत्वज्ञापनम् । ततःकिमित्यत्राह । विनियागश्चेति । ततोऽपि किमित्यत्राह। सचतार्तीयइति । तृतीयाध्यायोक्तइत्यर्थ: * इदं प्रदर्शनार्थमुक्तम् । कर्मविचारोक्तकृत्स्नन्यायसापेक्षत्वाद्ब्रहाविचारस्य ॥ ।

एतानि हि कर्ममीमांसाध्यायानां प्रमेयाणि प्रथमेऽध्याये * प्रमाणलक्षणंवृत्तम्

द्वितीयेऽध्याये शास्त्रभेदः ।

कर्मभेदोवा * भेदहेतवश्वशब्दान्तराभ्याससङ्ख्यागुणप्रक्रियानामधेयानि । तृतीये अनिरूपणम् अङ्गत्वज्ञापकानि प्रमाणानि

।

• श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानानि । चतुर्थे ऋत्वर्थपुरुषार्थभेदनिरूपणेन * पुरुषार्थैः क्रत्वर्थानां प्रयुक्तिर्निरूपिता पञ्चमेक्रम: क्रमप्रमाणानि * श्रुत्यर्थपाउप्रवृत्तिमुख्यकाण्डानि । षष्ठे * आर्धकार्निरूपणम् सप्तमे * सामान्यातिदेशो निरूपित: * अष्टमे विशेषातिदेशः । नवमे * ऊहः । दशमे * बाधः । एकादशद्वादशयो * स्तन्त्रप्रसङ्गौ | यथोक्तम् ।

धर्मधीर्मानभेदाङ्गप्रयुक्तिक्रमकर्तृभिः । सातिदेशविशेषोहबाधतन्त्रप्रसक्तिभिः ॥

इति एतन्नन्यायसापेक्षत्वं * सङ्कर्षसापेक्षत्वंच ब्रह्मविचारे तत्रतत्र द्रष्टव्यं -तस्मात्सच तार्तीय इतिप्रदर्शनार्थमुक्तम् ॥

अथ कर्मविचारापेक्षत्वे * अभ्युच्चययुक्तिरुच्यते । उद्गीथादीति । परेण प्रसङ्गात्सङ्गतिरुक्ता । अत्रतु साक्षात्स

।

तिरुपपद्यते । कर्मसमृध्यर्थीन्यपीति ‘कर्मसमृद्धयर्थत्वे तत्प्रयोजनंतन्निर्वचनात्’ इति वाक्यकारवचनं स्मारितम्। ब्रह्मदृष्टिरूपाणीति । अब्रह्मणि ब्रह्मत्वेन दृष्टिर्ब्रह्मदृष्टिः । * ब्रह्मदृष्टिरूपत्वाद्ब्रह्मज्ञानसापेक्षाणीत्यर्थः इतिर्हेतौ । गूढार्थसंग्रहः

सूत्रवार्तिके अभिधानात् । क्रममुक्तिफलकसगुणब्रह्मविद्यया देवभावं गतानां संन्यासाभावेऽपि ब्रह्मविचारः अभ्युपगन्तव्यः

(सि.ले.सं) इति दीक्षितोक्तिरपि क्रममुक्तिफरकसगुणब्रह्मविद्यया देवभावं गतानां तेषां श्रवणमनन निदिध्यासनाद्यावृत्ति

क्लेशं विना स्वयमाविभूतेन वेदान्तवाक्येन तत्वज्ञानोदयस्य निर्गुणब्रह्मविद्याफलपरमकैवल्योपपत्तेश्च मधुसूदनसरस्वतीभिः

।

(१२.६.गीताविवरणे) सिद्धान्तितत्वनानुपादेया | देवानां वेदान्ताध्ययनाभावेऽपि तेषां स्वयंप्रतिभातवेदत्वस्य जन्मान्तरा. ध्ययनबलात् स्वयमेव स्मृतवेदत्वरूपस्य बालादिषु प्रविष्टपिशाचादीनां वेदोद्घोषदर्शनस्य युक्तताया (१.३.२६.शं.) भाष्ये तद्व्याख्यायां च उक्त्या मधुसूदन सरस्वत्युक्त प्रकारस्यैव साम्प्रदायिकत्वात् एतेन ’ तदुपर्यापि बादरायणः सम्भ वात् ’ इत्यादौ ब्रह्मविद्यायामेव देवानामधिकारः विवक्षितः ; नतु ब्रह्मविचार, ब्रह्मविद्यायामेवाधिकारस्य परैरपि भाष्ये

स्पष्टमुक्तेः । देवानां पूर्वस्मन्जन्मनि साङ्गवेदाध्ययनसत्वेन तत्र वृत्तिकारसम्मतकर्ममीमांसाध्ययनादिकं वर्तत एवेति । वस्तुतस्तु सगुणब्रह्मविद्यया क्रममुक्तिफलया निर्गुणब्रह्मविद्या या पौरङ्गीकृता सा न श्रुतिसूत्रतात्पर्यविषयीभूतेति उत्तरत्र

स्थापयिष्यते । अत: वृत्तिकारमते न कोऽपि दोष इत्यभिप्रेत्य सगुणब्रह्मविद्याविषये कर्ममीमांसान्यायोपयोगं परसम्मतं दर्शयतिएषां साधनत्वं चेत्यादिना ।

उद्गीथापासनानीति । अत्र कश्चित् धर्मब्रह्मजिज्ञासयोरिति विशेषोपादानमवगच्छन्नपि ज्योतिष्टोमोद्गीथज्ञान

योरधिकृताधिकारत्वं खलु विद्यत इति प्रतिवाक्त । स खलु मन्दभाग्य एव । उद्गीथाद्युपासनानां धर्मविशेषाणामेव

उद्गीथादिविन्चारस्य साक्षात्सङ्गतत्वं विवरणोक्तस्य भास्करभाष्यदूषणस्य परिहारश्च [जिज्ञासा १-१-१

१२४

श्रीभाष्यम्

इहैव चिन्तनीयानि तान्यपि कर्माण्यनभिसंहितफलानि ब्रह्मविद्योत्पादकानीति तत्साहुण्या पादनानि एतानि सुतरामिहैव सङ्गतानि । तेषां च कर्मस्वरूपाधिगमापेक्षा * सर्वसम्मता ॥ इतिलघुसिद्धान्तः

श्रुतप्रकाशिका

इदैवचिन्तनीयानि । नतु कर्मविचारे । तान्यपिकर्माणि । यत्समृद्धयर्थान्युद्गीथायुपासनानि तान्यपीत्यर्थः । अनभि

संहितफलानि । अनभिसंहितपस्याद्ब्रह्मविद्योत्पादकानीत्यर्थः । इतिर्हेतौ । तत्साद्गुण्यापाद्नानि । साहुण्यं प्रचल

उद्गी सनानि अत इहैव सुतरां सङ्गतानि प्रधानानुपयोगित्वेन सादृश्यादिना धीस्थत्वं प्रसङ्गात्सङ्गतिः । अन्यतरापे ।

प्रतिबन्धकेसत्यपि शीघ्रफलप्रदत्वं तदापादनानि, ब्रहाविद्यां शीघ्रं सम्पादयन्तीत्यर्थः । एतानि

**

क्षया उभयाऽपेक्षया वा सङ्गतिस्साक्षात्सङ्गतिः अत्रतूभयोरपक्षितत्वं प्रतिपादितम् ब्रह्मदृष्टिरूपाणीति उद्गीथापा सनस्य ब्रह्मज्ञानापेश्चाभिहिता ब्रहाविद्योत्पादकानीति ब्रह्मज्ञानस्योद्गीथायुपासनापेक्षाभिहिता । एतदभिप्रायेण सुतरामि "

हैवेत्युक्तम् । इह्रैवेति । उभयापेक्षाया अत्रैव विद्यमानत्वात्सुतरां सङ्गति रिहैव नतु कर्मविचार इत्यर्थः | • ननु कथमुद्दीथादिविचारस्य ब्रह्मविचारएव सुतरां सङ्गति:- कर्मविचारेऽपिसुतरां सङ्गतिरस्ति । उभयापेक्षया

तिर्हि सुतरां सङ्गति:कर्माङ्गाश्रयत्वादुद्गीथादिधियां तद्विचारस्य कर्मापेक्षाऽस्ति कर्मणामपि स्वसमृद्धयर्थोद्गीथाद्युपासन

|

।

अस्तीत्युभयोपक्षाया विद्यमानत्वात् । उच्यते कर्मसमृध्द्यथाद्गीथाद्युपासनापेक्षा केवलकर्मणां विद्याङ्गकर्मणांच तुल्या । अतः कर्मसमृद्धयर्थत्वहेतुस्साधारण: * कर्मामाश्रयत्वं पूर्वभागविचारसङ्गतेरसाधारणहेतुः । ब्रह्मज्ञानसापेक्षत्वमुत्तरभागवि चारसङ्गतेरसाधारणहेतुः एवं साधारणाऽसाधारणहेतुद्वयवत्तासाम्येऽपि ब्रह्मदृष्टिरूपोद्गीथायुपासनानां ब्रह्मज्ञानसापेक्षत्वान विना तच्चिन्तनमशक्यं पूर्वभागविचार नहि कर्मविचारात्पूर्व ब्रह्मविचार उपपद्यते # प्रागुक्तसङ्गतिविशेषविशिष्टत्वात्तयोः उत्तरभागे तु ब्रह्मज्ञानस्य सुलभत्वान्निर्वृत्तकर्मविचारस्योद्गीथायुपासनचिन्तनं कर्तुं शक्यम् । अतएव शक्यत्वादुद्गीथापा • समान्युपनिषद्भागे विहितानि अत एव ब्रह्ममीमांसायां निरूपितानि च । एवं वेदान्तभाग विहितत्व ब्रह्ममीमांसाविचा रितत्व शक्यत्व रूप * वैषम्यत्रयविशेषिताया उभयापेक्षाया उत्तरभाग एव विद्यामानत्वात्तन्निबन्धना सुतरां सङ्गतिस्तत्रै

।

।

वेत्यभिप्रायेण सुतरामिवसङ्गतानीत्युक्तम् । अयं चाभ्युच्चयेहेतुः यदप्रधानस्यार्थस्यापि साक्षात्सङ्गतत्वात्तस्याप्यवश्यापेक्षितः कर्मविचारति प्रधानप्रतिपाद्यस्य नियमेनापेक्षितत्वरूपः प्रधानहेतु: पूर्वमेवोक्तः ततः किं प्रकृतानन्तर्यस्येत्यत्राह । तेषांचेति । तेषां उद्रीथायुपासनानां सर्वसम्मता | तत्साक्षात्सङ्गतत्वेहि विगानम् | उद्गीथायुपासने चिन्त्येति तस्य कर्मज्ञानापेक्षा सर्वाविगीता ॥ गूढार्थसंग्रहः

निरूपितविधिचतुष्टयानां ब्रह्मप्रकरणे प्रत्ययत्वसाम्यात् प्रासङ्गिकत्वेन भेदादिमात्रस्यैव निरूपितत्वात् शास्त्रतात्पर्याव

ब्रह्मज्ञानस्य कर्मण्यधिकृताधिकारित्वाभावात् इति विवरणोक्तं भास्करभाष्यदूषणमेतेन परिहृतम् । ब्रह्मात्मैकत्वज्ञा

विवरणसम्मतस्य शास्त्रतात्पर्यावगम्यत्वं नव निर्धारितम् । ‘यदेव विद्ययेति हि ’ इति सूत्रे ‘यदेव विद्ययाकरोति’

१२५

श्रुतप्रकाशिका

यत्त्वधीतवेदान्तस्य कर्माधिगमापेक्षा नास्तीत्युक्तम् । तदयुक्तम् । वेदान्तेष्वप्युपायपर मुक्तिपरवाक्यमात्राध्यायिनः

पुरुषस्य ब्रह्मविचारेऽपि तृतीयचतुर्थाध्यायमात्रश्रवणप्रसङ्गात् । तृतीयचतुर्थयोः प्रथमद्वितीयोक्तन्यायसापेक्षत्वमस्तीतिचेत् तर्हि कृत्स्नस्य ब्रह्मविचारस्य कर्मविचारन्यायसापेक्षत्वात्तस्यैव पूर्ववृत्तत्वं जन्मान्तरसुकृतविशेषेण कस्यचिद्ब्रह्मविचारमात्रापेक्षेति चेत्तस्यसुकृतविशेषेण तृतीयचतुर्थमात्रापेक्षा किं नस्यात् अथवा सुकृतातिशयात्कृत्स्नब्रह्मविचारनिरपेक्षता किं न स्यात् ॥ ।

"

किंच वेदान्तेषूपायफलपरवाक्यमात्राध्ययनमशास्त्रीयमिति त्वयाऽपि वक्तव्यम् । तद्वेदान्तमात्राध्ययनस्यापितुल्यम् ।

कृत्स्नस्वाध्यायाध्ययनस्य विहितत्वात् अतो विध्यतिलङ्घिनां यदपेक्षितं तदेवपूर्ववृत्तमित्यसङ्गतम् । कृत्स्नस्वाध्यायिनोऽपि सुकृतवशात्काचित्कश्रवणापेक्षायां पूर्वमेव दत्तमुत्तरम् । विरोधादप्रमाणत्वादित्यादिग्रन्थसङ्गृहीतानि दूषणानि अत्रोच्यत इत्यादिना सिद्धान्तभाष्येण परिहृतानि - तथाहि कर्मणामनित्यफलत्वेन विरोधोऽनभिसंहितफलत्वात्परिहृतः भेदवा सनाजनकत्वेनैक्यज्ञानविरोधस्तु पृथगात्मानमिति पृथक्त्वज्ञानस्य मोक्षोपायत्वश्रुत्या परिहृतः अयं विरोधो

• वक्ष्यमाणवस्तुसामर्थ्यान्तर्भूतश्च । मोक्षस्य सकलभेददर्शननिवृत्तिरूपतायाः प्रपञ्चमिथ्यात्वोपपादनसापेक्षत्वात् । एैक्य ज्ञानस्योपायत्वेऽपि कर्मणामदृष्टद्वारेणोपयागादविरोधः । अप्रमाणत्वम् क्रियावानेष ब्रह्मविदां इत्यादिसब्रहितविनि योजक प्रमाणप्रदर्शनात्परिहृतम् । विविदिषार्थचित्तशुध्युपयोगस्तु वेदनोत्पत्त्युपयुक्तमनोनैर्मल्यहेतुत्वोपपादनेन विवि दिपाऽर्थत्वेऽपि तस्य अहरहरुत्पत्त्यपेक्षोपपादनेन च प्रत्युक्तः, ज्ञानमात्रस्य हेतुत्वश्रवणं च साधनद्वित्वानभ्युपगमाद्दत्तो त्तरम् । सामर्थ्य नाम मिथ्याभूतबन्धस्य ज्ञानैकनिवर्त्यत्वरूपं वस्तुसामर्थ्यम् । तत्तु प्रपञ्चमिथ्यात्वदूषणेन प्रतिव क्ष्यते । शमाद्यङ्गकताम्नानकृतोविरोधश्च प्रवृत्तिरूपयज्ञादेर्निवृत्तिरूपशमादेश्च भिन्नविषयत्वेनाविरोधात्परिहृतः । शमा दयोह्यविहिताप्रतिषिद्ध काम्यविषया इत्युक्तम् वाक्यार्थज्ञानस्यैव मोक्षोपायत्वं प्रत्यक्षावरोध शास्त्रविरोधाभ्यां निरस्तम् । •

।

तत्र निवर्त्यवासनाया निवर्तकोत्पत्तिप्रतिबन्धकत्वाभावेन श्रवणादेर्भेदबासनानिरासार्थमनपेक्षितत्वा त्तद्वैयर्थ्यपरिहारस्यानुपप न्नत्वात् श्रवणादिक्रमोन्निद्रवाक्यजाधर्विमाचिका इत्येतदप्यपास्तम् ॥

इतिलघुसिद्धान्तः

गूढार्थसंग्रह:

इत्यादिश्रुत्युक्तवीर्यवत्तरवत्वफलस्य उद्गीथाद्युपासनानां परैरुत्त्या उपासनापूर्वकं कर्मानुतिष्ठतां ब्रह्मविद्यायाश्शीघ्रानष्पत्तिः परैरप्यादर्तव्येति तदुपयोगो न प्रत्याख्येयः । ब्रह्मदृष्टिरूपत्वादपि अत्रैव सङ्गतिः ॥

लघुसिद्धान्ते विशुद्धसत्वेनानुष्ठीयमानस्य ध्यानस्य प्रमात्वं ज्ञानत्वं परैः निर्गुणविद्यात्वनाङ्गीकृतविद्याया अपि

समाधिपर्यवसितध्यानरूपत्वं परब्रह्मविषयत्वं कर्मसामान्यक्षयहेतुत्वेन तरतमभावानापन्नमुक्तिफलहेतुत्वं ज्ञानविकासप्रति बन्धकविगमेन ज्ञानपूर्णविकासहेतुत्वं भक्तिरूपत्वं वरणादिद्वारकत्राप्राप्तिहेतुत्वेनादृष्टफलकत्वं च निर्णय वृत्तिकारसम्मत एवार्थ : वाक्यकारसम्मत इति निर्धारितम् ॥ इतिलघुसिद्धान्तः

महापूर्वपक्षावतरणं कार्यसामान्यस्य संव्यवहारमात्रत्वं वाक्यकाराभिमतमित्यादि: [जिज्ञासा १-१-१

१२६

अथ महापूर्वपक्षः गूढार्थसंग्रहः

।

लघुसिद्धान्ते उपायपरवाक्यार्थं पर्यालोचनया सगुणप्राप्तिफलकत्वं ब्रह्मीबद्यायाः यन्निधरितं तन्नघटते विजातीयस्वगत

भेदबादिपरिणामाद्वैतिमतवत् त्रिबिधं भेदत्रादि परिणामाद्वैतिमतस्त्रापि हेयत्वात् सर्वेषां मूलभूतवृत्तिकारमतानां आत्मन: कौट स्थ्यावरोधाद्धेयतायाः शङ्कराचार्येरेव सूत्रभाप्यादिषु बहुत्र निरूपणात् । नच निरवयवं विक्रियमाणं दृष्टं क्वाचित् ।

अनित्यगुणाश्रयंचानित्यम्, । (बृ.उ.शं.भा. ३.४.७) न निरवयवस्य (अनौपाधिक) अनेकधर्मवत्वे दृष्टान्तोऽस्ति (बृ. उ. शे भा.६.३.२४) इतिच तैरेवोक्तेः । स्वयं ज्योतिषः प्रत्यग्बस्तुनः एकबुद्धचनधिगम्य पराम्बुद्धिगम्यधर्मवत्त्वं न घटतइति (बृ ६.४.बार्ति.४७२-४७३-४७९) सुरेश्वराचार्यैः स्थापनात् । कूटस्थनित्यं परिणामिनित्यं इति नित्यद्वैविध्यस्य आत्मनः

।

कूटस्थनित्यतायाश्च योगभाष्य एवोक्तेः

‘परिणामस्तु स्वाथ्यादिवत् ’ इति बाक्यकारवाक्यं भास्करभाग्योदाहृतं विव

र्ताभिप्रायकमेव । ‘ आत्रेयवाक्यमपि संव्यहारमात्रम्’ (सं.शा. २१७.२१८.२२०.) इत्यादिना सङ्क्षेपशारीरके सर्वज्ञा त्ममुनिना कार्यसामान्यस्य संव्यबहारमात्रत्वं वाक्यकाराभिप्रेतमिति साधनपूर्वकं ‘बिवर्तवादस्य हि पूर्वभूमि र्वेदान्तवादे परिणामवादः । व्यवस्थितेऽस्मिन्परिणामवादे स्वयं समायाति विवर्तवादः ॥

"

(सं.शा.२.६१.) इति सिद्धान्त करन

तस्यैव सिद्धान्तस्य प्रकृत्यधिकरणमामत्यामाभिधानेन ‘नासतो निष्पाद्यत्वात् ’ ’ प्रवृत्यानधक्यं तु सत्त्वाविशेषात्’ झीत • सदसत्पक्षप्रतिक्षेपेण पूर्वपक्षमादर्श न संव्यवहारमात्रत्वादिति अनिर्वचनीयता ब्रह्मनन्दिना सिद्धान्ततेति कल्पतरूत्त्याच ८

अद्वैतमेब परिरक्षति वाक्यकार: ’ (३.२२०) इति सर्वज्ञात्ममुन्युक्तदिशैव वाक्यकारसिद्धान्तनिर्णयसंम्भवात् । वृत्तिकारमत

दूपणावखरे (१.१.४) ’ किञ्चित्परिणामिनि, इदं तु पारमार्थिक कूटस्थनित्यं व्योमवत्सर्वव्यापि सर्वविक्रियारहितं नित्यतृप्तं निश्वयवं स्वयंज्योतिस्स्वभावम् ’ इति भाष्यविवरणे परिणामतद्वतोभेदाभेदविकल्पेन अनिर्वचनयत्वस्य बाच स्पतिना व्यवस्थापनात् । (भामती) नित्यश्च मोक्षः मोक्षवादिभिस्सर्वैरत्युपगम्यते । तच्च

पारमार्थिककूटस्थनित्यवादिमत

।

एव सङ्गच्छते कूटस्थानङ्गीकारे नित्यफलमेच नोपपादयितुं शक्यत इति गुणात्मवादे ब्रह्मणः अनन्तस्थिरफलत्वमपि नोपपद्येत । अत एत्रानन्दतीर्थैः सजातीयविजातीयविशेषयोरङ्गीकारेऽपि स्वगतविशेषा नाङ्गीक्रियन्ते । ब्रह्मनिष्ठगुणक्रि ।

याणां ब्रह्मणा सहात्यन्ताभेद एव

एक

एवमजानतां तमोयोग्यजीवत्वमेवेति साधनपूर्वकं ‘नेह नानास्ति किञ्चन

मेवाद्वितीयम्’ इत्यादेः स्वगतभेदशून्यपरत्वमेव स्थाप्यते । ब्रह्मणः परिणाम्युपादानत्वमपि नाङ्गीक्रियते ॥ एवं च ‘ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इति सूत्रस्य

अनन्तत्वघटकवस्तुपीरच्छदशून्यत्वगुणपर्यालोचनेन

‘अहं ब्रह्मा

स्मि’ इत्युपसहारे तापयै यद्विवरणोक्तं तदेव युक्तम् । तदुक्तं शङ्कराचार्यैरपि । ‘ब्रह्मात्माचगतिस्तु अप्रतिज्ञातेति तदर्थो युक्तश्शास्त्रारम्भः अथातो ब्रह्मजिज्ञासति । तस्मादहं ब्रह्मास्मीत्येतदवसाना एव सर्वे विधयस्सर्वाणि च इतराणिजैमिनिः प्रमा णानि ’ (१.१.४.) उक्तं च पञ्चपादिकायामपि, " यत्तु तद्भूतानां क्रियार्थेन समाम्नाय: ’ इति सूचयामास

तदपि सिद्धेषु रूपादिषु अर्थेषु वर्तमानानां सामानाधिकरण्यार्थत्वेन समाम्नायः समुच्चारणमिति यतो दर्शितः समन्वयः विशेषणविशेष्यत्वेनापि क्रियानेति तु धर्मजिज्ञासोपक्रपात प्रकृतोपयोगिता सूचितम्। तथा च भाष्यकारोऽपि दृष्टो हि तस्यार्थः कर्माचबोधनम्’ इति अर्थसद्भावमात्रे कथनीये कर्मावबोधनमतियोगित्वेनैवोक्तवान् । तदेतदाह् भाष्यकार:– यदपि शास्त्रतात्पर्यविदामनुक्रमणमित्यादिभाष्येण । अत एव पूर्वेण तन्त्रेणागतार्थत्वाच्छारीरकारम्भः । तत्र हि वेदस्य विवक्षितार्थत्वं स्वतःप्रामाण्यं स्वरूपे च विज्ञानोत्पत्तौ शब्दस्य सामर्थ्यमित्येतत्सर्वमवगतम् | क्रियार्थेन समा 6

प्रायः इति तु धर्मजिज्ञासाप्रतिज्ञानुसारेण सू त्रितम् । इह पुन: ’ तत्तु समन्वयात् ’ इति विशेषणविशेष्यात्मकमपि गौण

द्विविधं सामानाधिकरण्यं महावाक्ये मुख्यंतत् तत्रैवच मुख्यं वेदत्वमित्यादि

१२७

गूढार्थसंग्रह:

मपि सामानाधिकरण्यं विहाय एकस्मिन्निरंशे तत्त्वमसीति समन्वयो मुख्यः प्रदर्शितः । तथा च भगवान् पाणिनिः अव्यतिरिक्ते प्रातिपदिकमात्रे प्रथमां स्मरति । नास्ति क्रियाकर्तर्येवातिरिक्तेऽर्थे । तेन च कात्यायनस्य ‘अस्तिर्भवन्ती

पर: ’ इतिमतं नानुमन्यते ’ इति ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इत्यत्र नीलमुत्पलमितिवाक्यवैलक्षण्यन बोध: (शं. उ.तै, भा) — नीलमुत्पलमित्यत्र यथा वाक्याथसङ्गतिः तथा तत्त्वमसीत्यत्र नास्ति वाक्यार्थसङ्गतिः ॥ ’ (स.वे.सि.सा.सं. 2

७१३)

‘ सोऽयं द्विज इति वाक्यं त्यक्त्वा प्रत्यक्परोक्षदेशाद्यम् । द्विजमात्रलक्षकत्वं कथयत्यैक्यं पदार्थयोरुभयोः ॥

(स्वात्मनिरूपणं ३.६.) तद्वत् तत्त्वमसीति त्यक्त्वा प्रत्यक्परोक्षतादीनि । चिद्वतु लक्षयित्वा बोधयति स्पष्टमसिपदेनै क्यम् | (३७) ‘सामानाधिकरण्यं हि पदयोस्तत्त्वमोर्द्वयोः । सम्बन्धस्तेन वेदान्त ब्रह्मक्यं प्रतिपाद्यते ॥ ’ (त.उ.२६) इत्यादौ तत्त्वमसीत्यत्रापि तथैवेति स्थापितं शङ्कराचार्यैः । एवमेव बार्तिकसङ्क्षेपशारीरकादौ । ‘अन्यत्रेव नचाप्यत्र वाक्यार्थो भेदलक्षणः । संसर्गलक्षणो वाऽपि ब्रह्मात्माभेदतो भवेत् ॥ ’ (बृ.सं. वार्ति. ९२.) नेहान्यत्रात्मनो ब्रह्म तथा ऽऽत्मा ब्रह्मणोऽन्यतः । तादात्म्यमनयोस्तस्मान्नीलोत्पलविलक्षणम् ॥ (९४) इति । एवं तावदखण्डवस्तुविषयश्शब्दान्वयो दर्शितः लोके दृष्टनयेन पाणिनिवचोऽप्यस्यैव संसूचकम् । येनायं स्मरति प्रकृत्यभिहिते वृक्षादिके केवलं तन्मात्रे प्रथमेति सूत्रवचसैवाद्यां विभक्ति मुनिः ॥ ( सं. शा. १.२१६) 6

सामानाधिकरण्यमन्वयगिरा हेतु वदत्यादरात् तस्यैवाथ विशेषणं समिति च व्यावृत्तये गृह्यते । गैाणान्मुख्यमयं भिनत्ति भगवान् व्यावर्तकेनामुना नीलेनोत्पलवस्तुवत् स्फुटतरं द्वौविध्यसद्भावतः ॥ (२१७) तद्धि द्विधैकाधिकरण्ययुक्तं गौणं च मुख्यं च विविच्य सद्भिः।

संसर्गरूपार्थनिवेशि गौणं मुख्यं त्वखण्डार्थनिविष्टमाहुः ॥ (२१८)

।

नावेदविद्धि मनुते पुरुषं बृहन्तं इत्याह वेदवचनं कथमन्यथैतत्

वाक्यान्तरं च कथमाह पुमांसमेनं साटोपमौपनिषदत्वविशेषणेन ॥ (३.अ.२९६) उपनिषदिति वेद इत्यपीदं समाभिवदन्ति महावचो महान्तः । फलवदवगतिः स्यादन्तरेणैतदेकं वचनमिति न शक्यं वक्तुमित्यादरेऽस्मिन् ॥ (३.२९७) यतो महावाक्यत एव पुत्रो विजिशिवानस्य पितुस्सकाशात् ।

इति श्रुतं तेन स एव वेदः

तथा च सैवोपनिषच्च सिद्धा ॥ (३०२)

,

इत्यादिना महावाक्यानामेव मुख्यं वेदत्वमुपनिषत्व च । तदितरवेदवाक्यानां सर्वेषामपि महावाक्यशेषत्वमेव इत्यपि ।

सर्वज्ञात्ममुनिना स्थापितम् । एवं च स्वरूपपरवाक्यार्थानिर्णये उपायपरवाक्यार्थनिर्णयोऽपि न घटते

’ एतद्वै सत्य

काम परं चापरं च ब्रह्म ’ (प्र.उ.) ‘द्वे विद्ये वेदितव्ये’ (मु) इत्यादिश्रुत्यनुसारेण परविद्याविषयः परं ब्रह्म निर्विशेषं तज्ज्ञानं नित्यमुक्तिफलम् । अपरविद्याविषयः अपरं ब्रह्म सविशेषं तदुपासंन गतिद्वारकतरतमभावापन्नफलसाधनं क्रम

।

मुक्तिफलकं च । ‘तं यथा यथोपासते तदेव भवति’ इतिश्रुत्या उपासनानुगुणस्यैव तत्फलस्य निर्णयात् उपासना विषयगुणादितारतम्येन फलतारतम्यस्यावश्यकत्वात्, तरतमभावापन्नफलस्यानित्यत्वात् । परब्रह्मविषयिण्यां निर्गुणविद्यायां तु विषयवैलक्षण्याभावेन फलमेकरूपमेव नित्यं इति व्यवस्थासम्भवात् । सगुणविद्या च भ्रम एव । सप्रकारकज्ञानसामा

न्यस्य भ्रमत्वात् । (सि.बि.टी.) न च निष्प्रकारकज्ञानमेव नास्तीति परब्रह्मविषयकज्ञानासिद्धिश्शङ्कया; निर्विकल्पकस्य तस्य दार्शनिकसम्मतत्वात् । सौषुप्तिकानुभवस्यापि तादृशत्वस्य स्थापयिष्यमाणत्वात् । असंप्रज्ञातसमाधेराप निष्प्रकार त्वाच्च । अतः नित्यफलसाघनं ज्ञानं निर्विशेषविषयमेव । उक्तं च शङ्कराचार्यै:- ‘श्रवण मननं––पद्मिर्लिङ्गैस्सदद्वये’

अनुवृत्तस्यैव प्रमाविषयत्वं सत्यत्यत्वंचेत्याद्यर्थपरस्य व्र.सि - वृ. वार्तिकादेरनुवादः [जिज्ञासा १ १ १

१२८

गूढार्थसंग्रहः इति षाड्बधतात्पर्यलिङ्गोपेतायाः श्रुतेरेव बलीयस्त्वेन ’ तत्त्वमसीति ’ महावाक्यार्थे ब्रह्मैक्ये षड्विधतात्पर्यलिङ्गसत्वात्

तत्प्राबल्यम् । न च प्रत्यक्षादिविरोधः मीमांसकोक्तः शङ्कयः । ‘महासामान्यमन्यैस्तु’ (श्लो. वा.प्र.सू. ११४.) इत्या

दिना कुमारिलेन दूषितस्यैवान्यमतस्य ब्रह्मसिद्धौ तर्ककाण्डे प्रपञ्चेन दूपणपूर्वकं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं स्थापयता मण्डनेन ’ नैकत्व आगमस्तेन प्रत्यक्षेण विरुध्यते ।

इति सिद्धान्तकरणात् । तत्र च (ब्र.सि.) ’ बाह्यार्थापह्नवे द्वैत

मेकोऽर्थस्य परीक्षणात् । प्रमाणसंशयश्चैकः तत्रास्तां यः प्रमेयतः ॥ ’ (श्लो.वा.नि.बा.१७) इति कुमारिलप्रदर्शित प्रमाणानुषपात्तिप्रमेयानुपपत्तिरूपचौद्धसम्मतयुक्तिभ्यां प्रत्यक्षस्य भेदविषयकत्वं न सम्भवति, भेदोऽपि दुर्निरूपः इति

साधितम् । अन्ते च ‘ यथाऽनुवृत्तव्यवहारसिद्धिं यथाऽवभासं कथयन्ति बाह्याः । तथैव भेदव्यवहारयोगं वदान्त वेदा

न्तविवेकमाजः | ’ इत्यत्र व्यावृत्तस्त्रलक्षणस्यैव प्रमाविषयत्वं तस्यैव सत्यत्वं अनुवृत्तस्य भ्रमविषयत्वेनापरमार्थत्वं यथा बौद्धरङ्गीक्रियते । तथा सदितिप्रतीतिविषयस्य अनुवृत्तस्य प्रमाविषयत्वं घटपटादेस्तु व्यावृत्तस्य भ्रमविषयत्वं च वेदान्तसिद्धान्त इति स्थापितम् ।

’ वस्तुस्वरूपसंस्पर्शि चक्षुरादिभ्य उत्थितम् ।

भेदस्पृक् नाक्षजाद्यैवं न तेनैकात्म्यबाधनम् ॥ ’ ( सम्बन्धबार्ति. ९१९) ’ मेदग्राहि न नो मानं कृत्स्नेऽपि जगतीक्ष्यत । वस्तुस्वरूपमुज्झित्वा मेयं नास्त्यपर मितेः ॥ ’ (वृ.७.अ.३.ब्रा.१६४७) भेदग्राहि न नो मानं लौकिकं वैदिकं च यत् ।

अविचारितसंसद्भिस्तस्माद्भेदोऽवसीयताम् ॥ ’ (वृ.७.अ.१व्रा.८४.)

इत्यादौ सुरेश्वराचौँर्यैरपि तथैव स्थापितम् । एवं सशरीरकादायपि । एवं मण्डनमिश्रादिभिस्सर्वैप निर्दोषत्वेन श्रुतेः पङ्क्षिधतात्पर्यलिङ्गानां अद्वेय ब्रह्मणि सत्वात् तत्रैव महातात्पर्येणापच्छेदनयाच्च भेदपरत्वं न वेदान्तानाम् । ‘मायाप्रसूत

।

द्वयवादमुख्यम्’ (सं.शा. २.२८७) इत्युक्तदिशा भेदे अवान्तरतात्पर्य श्रुतेः, प्रत्यक्षादीनां व्यावहारिकप्रामाण्यं तात्विक • प्रामाण्यतु महावाक्यानां इति सावितम् । ‘नेह नानास्ति किं चन’ इति भेदनिषेधश्रुतयः सर्वा अपि महावाक्यावगतब्रह्मा मैक्यस्य अबाधितत्वरूपोपपत्तिः या तात्पर्यलिङ्गरूपा तन्निश्चायकाः | भेदश्रुतयः सर्वा अपि व्यावहारिकभेदपराः ।

मेऽपि सृष्टिकथनात् जगत्सृष्टिवादिन्यः श्रुतयः न तात्विकसृष्टिपरा:; किं तु आत्मैक्यप्रतिपादनपरा एव । ऊक्तं च शङ्कराचार्यैः–‘नह्ययं सृष्टयादिप्रपञ्चः प्रतिपिपादयिषितः । न हि तत्प्रतिबद्धः पुरुषार्थः कश्चित् दृश्यते श्रूयते वा न च कल्पयितुं शक्यते उपक्रमोपसंहाराभ्यां तत्र तत्र ब्रह्मविषयैर्वाक्यैस्साकं एकवाक्यतायाः गम्यमानत्वात् । .2

;

‘अन्नेन सोम्य शुङ्गेन अपोमूलमन्विच्छ, अद्भिस्सोम्य शुङ्गेन तेजो मूलमन्विच्छ, तेजसा सोम्य शुनेन सन्मूलनन्विच्छ, (छा ६.८.४.) इति । मृदादिदृष्टान्तैश्च कार्यस्य कारणेन अभेदं वदितुं सृष्ट्यादिप्रपञ्चः श्राव्यते इति गम्यते तथाच सम्प्रदायविदो वदन्ति मृल्लोहविस्फुलिङ्गाद्यै सृष्टिर्या चोदिता ऽन्यथा | उपायः सोऽवताराय नास्तिभेद:कथंचन | (माण्डू. ३.१५) इति ब्रह्मप्रतिपत्तिप्रतिबद्ध फलंतु अयते ‘ब्रह्मविदा प्नोतिपरम्’ (तै.२.१) ‘तरतिशोकमात्मवित्’ (छा. ७.१.३) ‘तमेवविदित्वाऽतिमृत्युमेति ’ (श्वे. ३.८) इतिब्रह्मप्रकरणे प्रत्यक्षाव

।

दर्शयति चच सृष्टयादिपञ्चस्य

।

गमं चेदं फलं ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यसंसार्यात्मत्व प्रतिपत्तौसत्यां संसार्यात्मत्वव्यावृत्तः इति (शं.भा.१.४.१४) ब्रह्मदर्शनो सर्वधर्मविशेषरहितब्रह्मदर्शनादेव फलसिद्धौसत्यां यत्तत्र अफलं श्रूयते ब्रह्मणो जगदाकारपंरिणामित्वादि तत्

पायत्वेनैव विनियुज्यते । फलवत्सन्निधौ अफलं तदङ्गमितिवत् । नतु स्वतन्त्रफलाय कल्पतइति नहि परिणामवत्वविज्ञानात्

गूढार्थसङ्ग्रहः

परिणामवत्वं आत्मनः फलं स्यात् इति वक्तुं युक्तं कूटस्थनित्यत्वान्मोक्षस्य । कूटस्थब्रह्मात्मवादिनः एकत्वकान्यात् ईशित्रीशितव्याभावे ईश्वरकारणप्रतिज्ञाविरोध इति चेन्न; अविद्यात्मकनामरूपबीजव्याकरणापेक्षत्वात्सर्वज्ञत्वस्य । 6 तस्माद्वा

एतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः (तै.२.१.) इत्यादिवाक्येभ्यः नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वरूपात् सर्वज्ञात्सर्वशक्तेः ईश्वरात्

जगज्जन्मास्थतिप्रलयाः, नाचेतनात् प्रधानादन्यस्माद्वा इत्येषोऽर्थः प्रतिज्ञाः । ‘ जन्माद्यस्य यतः ’ (ब्र.सू १.१.२.) इतित्त (शं.भा.२.१.अधि.६.सू .१६) एवं सुरेश्वराचार्यैरपि गौडपादाचार्योंक्त (मा.का) माध्यमिकयुक्तिभिः ’ नासतो जन्मना

योग: सतस्सत्वान्नचेप्यते । कूटस्थे विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः ॥ (बृ.४.१.२०.मन्त्रवार्तिकश्लो. ३८४ ) इत्यादिना कार्यकारणभावस्य सांवृतत्वं प्रसाध्य ’ जगदुत्पत्तिसंहाराः तद्वदात्मनि कल्पिताः । वस्तुवृत्तं समालोक्य

कुतः सृष्टयादिसम्भवः ॥ (४११) उद्धतिस्थितिनाशाः स्यु र्जगतोऽतः प्रतिक्षणम् । अविद्यामानहेतुत्वान्नामीषां विद्यते क्रमः

’ (४१३) इत्यनेन ‘ अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रपञ्चयते । शिष्याणां बोधसिद्धयर्थं कृतज्ञैः कल्पितः

क्रमः ॥ ’ इतिसिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः ॥

'

अविञ्चैव परिणाम्युपादानम् । ब्रह्म तु विवर्तोपादानम् । एतेन

एष पन्था एतत् कर्म एतद्रह्म एतत् सत्यम्’

(ऐ.२·१) इति उपनिषदुपक्रनश्रुतिराप ब्रह्मैव सत्यमन्यदसत्यमित्येतदभिप्रायैव । उत्तरत्र आसीत् नान्यत्किञ्चन मिषत् ’ (ऐ*२.आ.४ अ.१ ख. १ म) इत्यत्र तस्यैवार्थस्य प्रतिष्ठापनात् । जगतस्सत्यत्वे अनिर्मो 6

आत्मा वा इदमेक

एवाग्र

क्षप्रसङ्गाच्च । एवं ‘तं त्वौपनिषदं पुरुषम् ’ (बृ४ ) इति श्रुतिरपि नान्तर्यामित्वपरिणामाभिप्राया । ‘ मच्चैतन्याव.

भास्यत्वात् सर्वप्राणिधियां सदा । पूर्मम प्राणिनस्सर्वे सर्वज्ञस्य विपाप्मनः ॥ ’ (उपदेशसाहस्री सूक्ष्मताप्रकरणं. ३ श्लो)

जनिमज्ज्ञानविज्ञेयं स्वप्नज्ञानवदिष्यते । नित्यं निर्विषय ज्ञानं तस्मात् द्वैतं न विद्यते ॥ ’ (७) इति शङ्कराचार्यैः ब्रह्मा त्मैक्याविरोधेन पुरुषशब्दार्थव्यवस्थापनात् । एवं च पूर्वकाण्डस्य अनिर्वचनीयकार्यकारणभावे व्यावहारिकप्रामाण्यवत् औपनिषदसगुणपरवाक्यानामपि व्यावहारिकमेव प्रामाण्यम्, महावाक्यानामेव तात्विकं प्रामाण्यमिति स्वरूपपरवाक्य ।

पर्यालोचनया निर्धारितं भवति एतेन ‘तमेत वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषान्त ’ (बृ.६ अ ४व्रा.२३) इति श्रुतिः 6

स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ इति पूर्वश्रुतिप्रतिपादितर्जावाभिन्नब्रह्मवेदनपरैव । वेदनात्पूर्व

मेव कर्मणामुपयोगः नतु तदुत्पत्त्यनन्तरमिति सिद्धम्। एतेन फल जिज्ञास्यभेद: मीमांसयोर्द्वयोः य उक्तः (शं. भा. १.१.१ ) सः स्थिरस्सम्पन्नः ॥ स्मृतेः ज्ञानत्वस्य दार्शनिकसम्मतत्वेऽपि प्रमात्वं न केषामपि वैदिकानां सम्मतम् । अनुभवत्वाज्ञातज्ञापकत्वघटितलक्षणस्यैव तैरुक्तेः । अतः अपरोक्षज्ञानाभन्नस्य व्यानस्य भ्रमत्वमेव, न तु प्रमात्वम् । आनन्दतीर्थैः ’ मनो ब्रह्मत्युपासीत’ इत्यादौ अब्रह्माणि ब्रह्म दृष्टेरनङ्गीकारेऽपि सिद्धान्तेऽङ्गीकारेण आरोपितरूपेण जगत्कारणोपासनस्य विवरणोक्तस्य सम्भवेन तरतमभावापन्नफल साधनत्वं सम्भवत्येवेति सगुणोपासनस्य फलप्रतिपादनमपि घटते ॥

एवं विवरणकारमते अवान्तरतात्पर्यविषयत्वस्य सविशेषेऽङ्गीकारेऽपि महातात्पर्यविषयतायाः निर्विशेष एव स्वीका रेण ‘ अतो यत्प्रधानं शास्त्रं तदपेक्षितमेव पूर्ववृत्तं वक्तव्यम् ’ इति भास्करभाष्योक्तार्थदूषणपरविवरणोक्तार्थोऽपि सुदृढ एव ।

अत: (लघुपूर्वपक्ष) ‘ बाढमित्यादिना’ मतत्रयसाधारण्येन कृतस्याक्षेपस्य ’ सकलविशेषप्रत्यनीकचिन्मात्रब्रह्मविज्ञानादेव अविद्यानिवृत्तेः’ इति भास्करभाष्योक्तसमाधानदूषणपर विवरणाभिप्रेतार्थ एव एतावता सिद्धान्तित इति स्वरूपपर

वाक्यापारशलिनेन लघुसिद्धान्ते वृत्तिकारमतस्थापनप्रयास: सर्वोऽपि विफलएव ॥

17

[जिज्ञासा १-१-१

विवर्तवादिमते प्रवृत्तानां बहूनां पक्षाणां सङ्ग्रहेण प्रदर्शनम्

१३०

अथ महापूर्वपक्षः श्रीभाष्यम् यदप्याहु: अशेष विशेष प्रत्यनीकं चिन्मात्रं ब्रह्मैव परमार्थः

अथ महापूर्वपक्षः श्रुतप्रकाशिका

साधनचतुष्टयस्य पूर्ववृत्तत्त्रे वस्तुसामर्थ्य नाम हेतुरुक्तः । स पूर्व ब्रह्मस्वरूपाच्छादिकेत्यादिना प्रतिशतः।

तदुपपादनदूषणयार्बहुग्रन्थकार्यत्वात्तदुभयं पूर्व न कृतम् । अथ तदुपपादनायोपक्रमते । पूवमुपायोपदेशपरवाक्य पर्याो चनया बस्तुसामर्थ्यव्यतिरिक्तहेतयउपस्यस्ता निरस्ताश्च । विधित्सितं ज्ञानमीतयुक्तम् । बस्तुसामर्थ्य तु सिद्धपरवाक्यसिद्धम् । वस्तुस्त्ररूपोपदेशपरैरिति हि वक्ष्यते । अतस्स्वरूप परवाक्य पर्यालोचनामुखेन तदुपपादयितु । यदप्याहुरिति ।

• अपिनोपपादयिष्यमाणस्यार्थस्य प्राधान्यं सूच्यते । आहुरितिग्रन्थकारबहुत्वम् । अनेनास्य ग्रन्थस्य तत्तत्प्रबन्धो

तसकलार्थगर्मितत्वं च दर्शितम् । सर्ववेदान्ता आरम्यन्त इति यदण्याहुस्तदनादरणीयभित्युपर्यन्वयः । प्रथमं ब्रह्मैकमेव

सत्यमिति प्रतिजानीते । अशेषेति । अशेषविशेषाः * वक्ष्यमाणज्ञात्रादयः * विजातीयसजातीयस्वगतावा स्वगतेष्वप्य

• न्वयिनो व्यावृत्तिरूपाश्च विशेषा अशेपशब्देन विवक्षिताः तत्प्रत्यनीकं * स्वज्ञानेननिवर्तकं । शुक्तिरिव रजत

स्येत्यर्थः निर्विशेषत्वे * शून्यतास्यादित्यत्राह । चिन्मात्रमिति | चिच्छब्देन तुच्छत्वव्यावृत्तिः स्वयंप्रकाशत्वं हि चिच्चम् ।

मात्रचा ज्ञेयत्वव्यावृत्तिः

• यद्वा

प्रत्यनीकत्वरूपधर्मोऽपि मात्रचा व्यावर्त्यते

।

यद्वा मात्रचा वस्तुतः

गूढार्थसङ्ग्रहः

यद्यपि विवर्तवादिमते बहवः सन्ति पक्षभेदा: ; दृष्टिसृष्टिवादः स एव एकजीववादाख्यो मुख्यवेदान्तसिद्धान्तः

(बृ उभा, संशा) तत्रापि पक्षद्वयम् । एवं बहुजीववादः, सृष्टिदृष्टिवादः | जीवाज्ञानवादः । (ब्रसि, भाम) ब्रह्माज्ञान

वादः । अविद्याशवलन्नह्मण: ईश्वरस्य उपादानत्वम् । (विवरण वार्तिक) अविद्याया: द्वारकारणत्वं ब्रह्मणः उपादानत्वं(सं.शा) इत्यादिवादाः जीवेश्वरविभागविषये अवच्छेदवादः । ( वाचस्पतिः) प्रतिबिम्बवाद : प्रतिबिम्बवादेऽपि प्रतिबिम्बस्य स्वरू |

"

पेणासत्यत्वमिति आभासवादः (बु उ.भा, सुरेश्वर) प्रतिबिम्स्य बिम्न स्वरूपतः ऐक्यम् सत्यत्वंच प्रतिबिम्बत्वं

।

।

काल्पतमिति वाद: । (पं-पा-वि) अविद्यायां बिम्वभूत ईश्वर: प्रतिबिम्बभूतो जीवः ( सं – शा) इति । अविद्याप्रति बिम्ब ईश्वरः अन्तःकरणप्रतिबिम्ब: जीवः (विवरणम्) इत्यादिवादाः महावाक्यजन्यज्ञान संसंगविषयकं, मानसं तु संसर्गाविषयकम् | (ब्र - - सि) तदेव मुक्तिहेतुः | महावाक्क्जन्यज्ञानसामान्यं संसर्गाविषयकम् । तद्धि प्रत्यक्ष (विवरणं) परोक्षम् (भाम) इत्यादि वादा: । अविद्यानिवृत्तिरात्मस्वस्मैवेति (इष्टसिद्धि:) । अविद्यानिवृत्ति पञ्चमप्रकारेत (न्यायमकरन्द वेदान्तकल्पलतिकाच) । अविद्यानिवृत्ति: चरमवृत्त्युपलक्षितात्मस्वरूपैवेति । (तत्वप्रदीप) अविद्यानिवृत्तिः चरमवृत्तिरूपैव, (ब्र.सि.अ.सि.बृ.वा) तत्र च महावाक्योत्थज्ञानस्य हेतुत्वमपि नास्ति ( ल - - घु) इत्यादिवादाः । तत्र च परस्परदूषणप्रकाराः 3

१

।

अपि वर्तन्ते । तथाऽपि ‘यया यया भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि सा सैव प्रक्रियेह स्यात्साध्वी साचानवस्थिता । (बृ वार्ति १.अ.४ प्रा.४०२ श्लो.) इति सुरेश्वराचार्यैः न दोष इति स्थापनात्, सकलविशेषप्रत्यनीकचिन्मात्रं ब्रह्म ८

इति भास्करभाष्योक्तसमाधान दूषणरविवरणवाक्यामिप्रेतार्थस्य सर्वसम्मतत्वाचेत्यभिप्रेत्य तमर्थमेव महापूर्वपक्ष विस्तरेण प्रतिपादयति यदप्या हुरित्यादिना ॥

सदेबेतिश्रुतेः प्रथममुपादानेबीजं एतद्वाक्यार्थवर्णनपर. परग्रन्थानुवादश्च श्रीभाष्यम्

ततिरेकि नानाविधज्ञातृ शेयतत्कृतज्ञानभेदादि सर्व तस्मिन्नेव परिकल्पितं मिथ्याभूतम् । ‘सदेव सोम्वेदमत्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्’ (छा. ६.प्र. २. ख.१. बा) श्रुतप्रकाशिका

।

।

समस्तविशेषविरोविवक्षितः । ब्रह्मैवेति * एवकारेण सगुणब्रहाव्यावृत्तिः कथंपरमार्थ

तत्त्वावेदकप्रमाण विषयः हि। ब्रह्मणएवसत्यत्वम् । अन्यदपि सगुणावाक्यानां न तत्त्वपरत्वं फलविशेषार्थमुपासनेऽन्यपरत्वादितिभावः प्रतीयतइति शङ्कायां ब्रह्मण एव परमार्थत्व सिद्धये तद्व्यतिरिक्तस्य तज्ज्ञाननिवर्त्यत्वाय च विश्वस्य मिथ्यात्वं प्रतिजानीते ॥ तद्विति । ‘अथात आदेशोनेतिनेती’ त्यादौ ‘प्रकृतैतावत्त्व ’ मिति सूत्रविषये कृत्स्य मिथ्यात्वेन ब्रह्मगोपि मिथ्यात्वं परैः पूर्वपक्षीकृत्य निरस्तमिति तदभिप्रायेणोक्तम् । तदितिरेकीति । ‘नेहनानाऽस्तीत्या ’ दिनि पेधवाक्यस्य ब्रह्मव्यतिरेकेऽपि * निषेध्यनानात्वं सिध्यतीति दर्शितम् । नानाविधेति । पूर्वमशेषविशेषशब्दोक्तवि शेषविवरणार्थे नेहनानास्तीत्यादिवाक्यगत नानाशब्दविवरणार्थंच नानाविधशब्दवाच्यभेदोविवृतः * ज्ञातृज्ञेयेति ।

।

।

तत्कृतज्ञानभेद: ज्ञातृज्ञेयावच्छिन्नवृत्तिज्ञानभेदः * अनेन वृत्तिस्फुरितचैतन्यभेदस्य स्वरूपप्रयुक्तताव्यावृत्तिः भेदश ब्दैनैकैककोटि॰बवान्तरभेदाविवक्षिताः आदिशब्देन निरसनीयदुःखरूपजन्मजरामरणान्युच्यन्ते । सर्वमिति। वक्ष्य माणश्रुतिगतसर्वंशब्दस्यायमर्थ इतिभावः । तस्मिन्निति । निरधिष्ठानभ्रमपक्षव्युदासः । एवकारेणाधिष्ठानबहुत्वनिषेधः । तथासतिहि प्रपञ्चस्य तज्ज्ञाननिवर्त्यत्वासिद्धिः । यद्वा तस्मिन्नित्येकवचनेनाधिष्ठानैकत्वसिद्धिः । नानाध्यासा नाना धिष्ठानका दृष्टाः तत्कथमेकाधिष्ठानकत्वमिति विरोधं, स्वयंप्रकाशवस्तुनोधिष्ठानत्व * विरोधं, च स्फोरयत्येवकारः । T

• मिथ्याभूतम् । मिथ्याभाववत् वक्ष्यमाणमिथ्यात्वलक्षणवदित्यर्थः ॥ ब्रह्मण एव सत्यत्वे व्यतिरिक्तस्य मिथ्यात्वेच किं प्रमाणामत्यत्राह । सदेवेति । *सदेवेति विजातीयभेदो व्यावर्त्यते एकमेवेति सजातीयभेदः । अद्वितीयमिति खगत भावाभावरूपभेदः । षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेत सद्विद्या गूढार्थसंग्रहः

।

अत्र विवक्षिताः सर्वेऽपि मिथ्यात्वहेतवः प्राच्यनव्याद्वैतग्रन्थेषु निरूपिताः

एतेच यथावसरं विवेचयिष्यन्ते

।

परविद्याविषयः परंब्रह्म निर्विशेषं इति ’ श्रवणं मननं – षड्भिर्लिङ्गैस्सदद्वये ’ इत्यादौ प्रतिपाद्यमर्थ प्रथमं निरूपयन् तत्परां श्रुतिमुपादत्ते । सदेवेति । अस्याश्रुतेः उपनिषद्भाष्ये (शं. उ.प.) अन्यथा अर्थवर्णनेऽपि सूत्रभाष्ये तद्दूषणपूर्वकं स्वाभिप्रे तार्थः परैस्साधितइति पूर्वमेव (५१. पुटे ) निरूपितम् इयमेवश्रुतिः अवधारणत्रयगर्भत्वेन द्वैतनिषेधे प्रधानभूतेति मण्ड । ।

नादि सर्वसम्मतमिति तत्तद्गन्थानवलोकयितॄणां स्फुटंप्रतीयते अत्र अद्वितीयपदेनैव द्वितीयसामान्यनिषेधः प्रतिपाद्यते ।

एकमेवेति तदर्थतात्पर्यग्राहकमिति मधुसूदनसरस्वत्यः वदन्ति (अ.सि) इयंच श्रुतिः सकलद्वैतनिषेधपरेति प्रतीयते ।

निषेधवाक्य-विषये पक्षद्वयमुक्तं सर्वज्ञात्ममुनिना ८

वाक्यं मुक्तिफलां धियं जनयति स्पष्टं विधिव्याटतं साक्षादेव तव स्वरूपकथनान्नैवं निषेधात्मकम् ।

अध्यारोपितरूपभेदविलयव्यापारनिष्ठं तव स्वाकारग्रहणक्षमां नहि धियं कर्तुं समर्थ यतः ॥ ( सं. शा १.२५३)

अस्थूलादियचो निषेधकतया भेदस्य संशोधनात् वाक्यार्थान्वयसिद्धये तु घटते वाच्यार्थलक्ष्यार्थयोः ।

एवं तत्त्वमसीतिवाक्यगतयोः तत्त्वंपदोक्तार्थयोः संशुद्धचैव तु नेतिनेति वचनं मोक्षाय साक्षान्न तु ॥ (२५६)

द्वैतमिथ्यात्वानुमानस्य श्रुत्यनुग्रहः-परापरविद्ययोः परापरब्रह्मविषयकत्वादिच

१३२

[[जैज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ यत्तदद्वेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुश्श्रोत्रं तदपाणिपादं नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यदभूतयोनिं परिपश्यन्तिधीराः (मुं.१मु.१.ख.६.वा) 6

श्रुतप्रकाशिका

।

गतत्वादिदं वाक्यं प्रथममुपात्तम् । अथैवकारफलितनिषेधकण्टोक्तिमत्परविद्यावाक्यमुपादत्ते अथेति । इदंत्र कारण त्वशङ्कितदोषव्युदासोपक्रमककारणवाक्यम् | भूतयोनिमित्युक्त्वाऽनन्तरं *तस्यैव प्रपञ्चनात् । अद्वेश्यमग्राह्यं प्रत्यक्षा गोचरोऽनुमानागोचरः । अथवा चक्षुरगोचर इन्द्रियान्तरागोचरः | अगोत्रम्, अनामकम्, अवर्णम्, अनैल्या

दिकम् । अचक्षुश्श्रोत्रमपाणिपादं ज्ञानकर्मेन्द्रियरहितम् नित्यं विभुम् कालदेशाभ्यामपरिच्छिन्नम् सर्वगतम् सर्वेण

जगताऽधिष्ठानतयागतम् आश्रितम् वस्तुपरिच्छेदरहितमित्यर्थः । सुक्ष्मम् अदृश्यत्वं नतुच्छत्वातिदूरत्यादिना किंतु ।

सूक्ष्मत्वादित्यभिप्रायः

वाक्यभेदादनेकयत्तच्छब्दान्वयोपपत्तिः ॥ गूढार्थसंग्रहः ।

अन्येपुन विधिवचोजनितात्मबुद्धिसामर्थ्यसिद्ध मनुवाक्त निषेधवाक्यम्

द्वैतोपमर्दमिति शासति शिष्यवर्ग तच्च प्रशस्त मनवद्य मभीष्टमेव ॥ ’ (२५७) इति

तत्र अद्वैतसिद्धेः द्वैतमिथ्यात्वसिद्धिपूर्वकत्वात् द्वैतमिथ्यात्वमेव प्रथममुपपादनीयम् । (अ.सि) इत्यादिना उपक्रमेऽनुमानेन द्वैतमिथ्यात्वं प्रसाध्य ’ एतदनुमानं, ‘एकमेवाद्वितीयम्’ इति श्रुतिरप्यनुगृह्णाति’ (असि) इति मिथ्यात्वश्रुत्युपपत्तौ मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म ’ इत्यादिश्रुत्या जायमाने अद्वैतत्वोपलक्षितब्रह्मनिर्विकल्पकानश्चये ब्राणि द्वैताभावविशिष्टबुद्धेःद्वः द्वारत्वात् तस्याश्च निषेधत्वेन प्राप्तिपूर्वकत्वेन द्वैतवति ब्रह्मणि द्वैतवत्वकालयवच्छेदेन द्वैताभाववत्व विषयकत्वात् । ‘संदेवसोन्यदमग्रआसीत्’ इति पूर्ववाक्ये इदंशब्दार्थद्वैतसामान्यतादात्म्यस्य लब्धत्वेन तस्य द्वैताभावांशे उद्देश्यताबच्छेदकत्वेन तत्र तत्कालाबच्छेद्यत्यभानस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् । इदमात्मकसतः अग्रकालसत्यस्य द्वैताभाववत्वस्त

च द्वयोविंधाने वाक्यभेदस्यष्टत्वात् । द्वैतवति द्वैताभावबोधस्य आहार्यत्वेन शाब्दत्वासम्भवेऽपि इदंपदस्य दृश्यत्वरूपेण

द्वितीयपदस्यचात्मभिन्नत्वरूपेण बोधकत्वेनाहार्यत्वाभावात् । कालान्तरात्रच्छेदेन द्वैताभाववत्वविषयकधियश्च ’ तरतिशोक मात्मवित्’ ’ विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः ज्ञात्वा देवं मुच्यंते सर्वपाशैः’ इत्यादिश्रुतिभिः ज्ञाननाश्यत्वानुमापकदृश्यत्य लिङ्गादिरूपमानान्तरेण च सिद्धत्वेन तज्जनने वाक्यवैयर्थ्यापत्तेः एककालावच्छिन्न प्रतियोग्यभावयोः एकाधिकरणवृत्तित्व धीरूपः मिथ्यात्वनिश्चयः इति ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरप्युक्तम् ॥

।

अथ परा॑ ययेत्यादि । अधिगम्यते— प्राप्यते । अधिपूर्वकगमेः प्रायशः प्राप्त्यर्थत्वात् । न च परप्राप्तेः अवगत त र्थस्य भेदोऽस्ति । अविद्याया अपाय एव हि परप्राप्तिः इति । यथा विधिविषये वाक्यार्थज्ञानकालादन्यत्रानुष्ठेयार्थोऽस्ति न तथेह परविद्याविषयो वाक्यार्थज्ञानसमकालएवतु पर्यवसितोभवति तस्मादिह परां नित्यां सविशेषणेनाक्षरेणविशिष्टि यत्तदद्रेश्यामित्यादिना । इति परैः इयं श्रुतिर्विवृता [शं. उ. भा] सूत्रभाध्ये परापरविद्ययोः परापरब्रह्मविषयकत्वं विद्याविद्या विषयविभक्तत्वं अविद्यावस्थायामेव अपरब्रह्मणः उपास्यत्वं तद्विषयत्वमेवगतिश्रुतेः उपासनानुराधेन तदुपासनस्त्र तरतम भावापन्नं फलं इत्यादिकं तत्रतत्र (१.१.१२, १.१.११, ४.३.१४) निरूपितम् । परविद्यायाः निर्गुणविद्यात्वंलघुचन्द्रिका अखण्डार्थोपपत्त्यादौ साधितम् ॥

अखण्डार्थसामानाधिकरण्यस्य द्वविध्यं निर्गुणश्रुतेरन्यपरत्वनिरासश्च

जिज्ञासा १-१-१]

१३३

श्रीभाष्यम्

‘सत्यं ज्ञानमनन्तंब्रह्म ’ (तैं.आन. १. अनु. १.वा) निष्कळं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् ’ (श्वे

९. वां) ‘यस्यामतं तस्यमतं मतं यस्य न वेद सः अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानतां’

६.अ.१९.

श्रुतप्रकाशिका

अथ शोधकवाक्यमुपादत्ते । सत्यमिति । अनृतजडपरिच्छिन्नव्यावृत्तनिर्विशेषवस्तुपरमिदं वाक्यम् कारण वाक्यैकार्थ्याच्छोधकवाक्यान्तरैकार्थ्यात्सामानाधिकरण्यान्यथानुपपत्त्या, चेतिवक्ष्यते । निष्कळम्

कळा

अवयवाः

।

।

निरवयवमित्यर्थः तत्र लिङ्गं निष्क्रियत्वम् । शान्तम् ऊर्मिषट्करहितम् अशनायापिपासे शोकमोहौ जरामृत्यूचोर्मयः निरवयं निरञ्जनम् कर्मसम्बन्धतत्फलरहितम् अनेन सत्यज्ञानादिवाक्यगार्भितव्यावृत्तिस्स्पष्टीकृता । अथ चिन्मात्र शब्दाभिप्रेतां ज्ञेयत्वव्यावृत्तिमाह यस्येति । अमतमविज्ञातमितिं श्रवणमननादिरूपज्ञानाविषयत्वोक्तिः अथ ज्ञातृत्व गूढार्थसङ्ग्रहः

एतच्च निर्विशेषत्रहालक्षणपरं वाक्यम् अत्र प्रथमान्ताएव सर्वे शब्दाः । अखण्डार्थसामा ।

।

सत्यंज्ञानमित्यादि

नाधिकरण्यं द्विविधं पदार्थनिष्ठं वाक्यार्थनिष्ठंचेति । इदंच पदार्थानेष्ठसामनाधिकरण्यवाक्यम् । ‘तत्त्वमसि’ इत्यादौ

तच्छदार्थज्ञानसम्पादनं एतद्वाक्येनैव अत्र अनन्तशब्दब्रह्मशब्दाभ्यां ब्रह्मणि गुणनिषेधः सर्वधर्मनिषेधश्चेति मधुसूदन सरस्ततीभिरुक्तम् । एतदुत्तरं तस्माद्वा एतस्मात् ’ इत्यादिवाक्यैः सृष्टिप्रतिपादनेन निर्विशेषासिद्धिशङ्कानिरासाय ८

‘ निष्कलं निष्क्रयम् ’इति श्रुतेरुपादानम् । एतच्छ्रुतिविरोधेन सृष्ट्यादिक्रियायाः अतात्विकत्वं विवरणेऽभिहितम् । निर्गुण

श्रुतिसमनन्तरं बहूनां गुणानां प्रतिपादनेन निर्गुणश्रुतेरान्यपर्यं वाच्य मित्याक्षेपः उपसंहारे एतच्छ्रुतिसत्वेन एतदनन्तरं गुणा

नामकथनेन च एतच्छ्रुत्यवष्टम्भेनैव निराकृतो लघुचान्द्रकायाम् । एतेन ‘सत्यं ज्ञानं ’ इत्यतः पदार्थप्रतिपत्तिर्निव्यूढा ॥ ‘ सदेव सोम्थेदम् ’ इति श्रुतौ ब्रह्मणः सद्रूपता, ’ सत्यं ज्ञानं ’ इति श्रुतौ चिद्रूपता च प्रतिपादितेति बोध्यम् ।

‘ ब्रह्मविदाप्नोति परम् ’ इति पूर्ववाक्ये वेदनकर्मत्वस्य ब्रह्मण्याभधानेन ’ सत्यं ज्ञानं ’ इत्यत्र ज्ञानस्वरूपत्वमात्र ‘वप्रातपत्तिः कथमिति शङ्कायां ’ प्रत्यगात्मत्वेन अविषयतया प्रतिपादयत् अविद्याकाल्पतं वेद्यवेदितृवेदनादिभेदमपनयति । तथाच शास्त्रम् ’ इत्यादौ (१.१.४) परैरुपात्तं श्रुतिद्वयमुपादत्ते– ‘ यस्यामतमित्यादि "

एतच्छ्रुतिद्वयोपादानानन्तरं अतोऽविद्याकल्पित संसारित्वनिवर्तनेन नित्यमुक्तात्मस्वरूपसमर्पणात् न मोक्षस्यानित्य

त्वदोषः इतिभाष्यम् (शं) शुद्धंब्रह्म वेदान्तजन्यवृत्तेरप्यविषयः किंतु उपहितमवे । शुद्धस्य स्वप्रकाशतयैव स्फुरणम् । उपहितविषयकवृत्त्याच अविद्यानिवृत्तिः इति वाचस्पतिमतं अत्र (भामती) सर्वमेवहिवाक्यं नेदंतया वस्तुभेदंबोधयितुमर्हति

नहीक्षुक्षीरगुडादीनां मधुररसभेदः शक्य आख्यातुम् । एवमन्यत्रापि सर्वत्र द्रष्टव्यम् । तेन प्रमाणान्तरासिद्धेर्लोकिकएवार्थे

यदा गतिरीदृशीशब्दस्य तदा कैव कथा प्रत्यगात्मन्यलौकिके । अदूरविप्रकर्षणतु कथंचित्प्रतिपादनमिहापिसमानम् । त्वंपदा

थोहि प्रमाता प्रमाणाधीनया प्रमित्या प्रमेयं घटादिव्याप्नोतत्यिविद्याविलसितम् । तदस्या विषयीभूतोदासनितत्पदार्थप्रत्यगा

त्मसामानाधिकरण्येनं प्रमातृत्वाभावात् तेन्निवृत्तौ प्रमाणादयस्तिस्रो विधाः निवर्तन्ते । नहि पक्तुरवस्तुत्वे पाक्यपाचकपचनानि

।

वस्तुसन्ति भवितुमर्हन्तीति तथाहि ‘विगलितपराग्वृत्यर्थत्वं पदस्य तदस्तदा त्वमितिहि पदेनैकार्थत्वे त्वमित्याप यत्पदम्। तदपिन तदागत्वैकार्थ्य विशुद्धनिदात्मतां त्यजति सकलाकर्तृत्वादीन् पदार्थमलान् निजान् ॥’ इत्यान्तरश्लोकः इति ॥

अविज्ञातंविजानतां नदृष्टेद्रारंपरित्यादि श्रुत्यर्थपर, परग्रन्थानुवादः

१३४

जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

(क्र.२.खं.३.वा) ‘म इष्टेईप्टारं पश्ये नमते मैन्तारंमन्वीथाः’ (वृ.५.२४.बा.२.वा) ‘आनन्दोब्रह्म’ श्रुतप्रकाशिका

निषेधपरं बाक्यमाह । नहष्टेरिति । अत्रापि पूर्वोत्तज्ञानावस्थाभेदो विवक्षितः । अस्य पुरुषार्थत्वायासुखाद्ध्यावृ तिरुच्यते । आनन्दोब्रह्मेति । आनन्दशब्दोऽसुखाव्यावृत्तिमात्रपरः । अतएवद्यानन्दत्यिनुक्तिः ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

|

अदूरविप्रकर्षणति साक्षादनभिधानादस्ति त्रिप्रकर्षः । स च अरे बस्तुगत धर्मपरागरीद्वारा वस्तुविशेषस्य लक्षणया प्रतिपादनादिति, प्रत्यगात्मत्वेनाविप्रयतया प्रतिपादयति भाप्यं व्याचक्षाणः बेदान्तानामदूरविप्रकपॆण बस्तुबोधकत्वमुप

।

पादयति— त्वंपदार्थोंहीति—ब्याप्नोतीति । यत् तदविद्याविलसितमित्यर्थः तत्-तत्र सतीत्यर्थः। अविषयीभूतोदासीन

तत्पदार्थस्य प्रत्यगात्मनश्च ‘तत्त्वमसि’ इति सामानाधिकरण्यन अस्य संसारिण: मातृत्वाभावात् तनिवृत्तौ प्रमित्या

प्रमेयं व्याप्नोतीत्येवम्भात्रस्य निवृत्तौ त्रयः प्रकाराः निवर्तन्त इत्यर्थः ॥ विगलित। विगलिता पराकबनवृत्तिः पर्तनं ।

यस्य सः विगलितपराग्वृत्तिः । तादृशः प्रत्यक्त्वमापन्नोऽथां यस्य तद्विगलितपरावृत्त्यर्थः तस्य भावः तत्त्वमेतत् तदः

तत्पदस्य तदा— काले भवति कदेत्यत आह - त्वमिति हीति । तदा - तत्पदेन । ऐकार्थ्यस्यैव व्याख्या विशुद्धति |

आन्तरश्लोकः– मध्यश्लोकः इति ‘शुद्धं ब्रह्मेति विषयकुर्वाणा वृत्तिः स्वस्तारुते, स्वस्या अभ्युपाधि

त्वाविशेषात् । एवंच नानुप्रहितस्य विषयता ऋत्युपरागोऽत्र सत्तयोपयुज्यते, न भास्यतया विषयकोटिप्रवदशेनेति इति त्र कल्पतरुः ॥

अत्र विरवर्ण’अविज्ञातं विजानताम् ’ ‘यतोवाचोनिवर्तन्ते’ इत्यादि । ननु ’ मनसैवानुद्रष्टव्यं ’ ’ तंत्यौपनिषदं

पुरुषं ’ इति ज्ञानक्रियाकर्मत्वमपि श्रूयते नैपदोषः । वेदान्तजनितापरोक्षज्ञानस्य आकारसमर्पकतया व्यायर्तकत्वं शास्त्रप्र ।

।

मेयत्वंनाम ज्ञानजन्यप्रकाञ्चातिशयशून्यत्वं अविषयतानामेति व्यवस्थोपपत्तेः इति । अत्र तत्त्वदीपनं ’ विरुद्धार्थत्वेनोभयोः

प्रामाण्यानुपपत्तेः अन्यतरपरित्यागायोगाञ्च व्यवस्था स्वीकार्यत्याह नैपदोष इति’ इति । अत्र विवरणप्रमेसंग्रहश्च ‘अवेद्य

त्येऽप्यखण्डैकरसब्रह्मान्त:करणब्रुत्या चैतन्याभिव्यक्तियुक्तया शास्त्रजन्यया विद्यया अविद्यातत्कार्यनिवृत्तेः ब्रह्मणः. शास्त्रवेद्यस्य मुपन्चर्यते । एतांवृत्तिंप्रति सन्निधिमात्रेण अखण्डेकरसत्वलक्षणस्खाकारसमर्पकतथा स्वस्वाकारसमर्पकघटादिवत् वृत्तिव्या प्यत्वलक्षणं विषयत्वं ब्रह्मणोऽभिप्रेत्य ’ मनसेवानुद्रष्टव्यम्’

(

एषोणुरात्मा वेदितव्यः ‘तत्वौपनिषदंपुरुष’ इत्यद्याः १

।

।

।

श्रुतयःप्रवृत्ताः जडेषु घटादिष्विव प्रमाणकृतस्कुरणातिशयस्य स्वप्रकाशे ब्रहह्मण्यसम्भवात् फलव्याप्यत्वाभावलक्षणमविष यत्वं च ‘यतोवाचोनिवर्तन्ते’ इत्याद्याः श्रुतयः प्रत्यपीपदन् इति । फलव्याप्यत्वं इत्यत्र फलंचिदेव (संवित्) वृत्तेयित्व माकार: ज्ञानस्य तु तादात्म्यम् इत्युक्तदिशा (ल. चं) वृत्तिव्याप्यत्वं वृत्तेराकाराख्यविषयत्वं फलव्याप्यत्वं चिन्तादात्म्य ।

।

रूपचिद्विषयन्त्रं अत्यन्ताभेदे तादात्म्यानङ्गीकारात् शुद्धचिति फलव्याप्यत्वाभावः

इति बोध्यम् ॥

नदृष्ग्र्र्द्रष्टारं पश्येरिति । लौकिक्या: दृष्टे:कर्मभूतायाः द्रष्टारं स्वकीयया नित्ययादृष्ट्या व्याप्तारं नपश्ये: इति उ. भा) अत्रैव ‘दृश्यया अनया नपश्ये: ’ इति कल्पतरौ विशेषउक्तः । एवमव रत्नप्रभाऽऽानन्दगिरिव्याख्यानयोराप । निर्वि शेषस्य सच्चिद्रपस्य ब्रह्मण आनन्दरूपत्वं प्रतिपादयति आनन्दो ब्रह्मेति । एतावता अशेषविशेषप्रत्यनीकंन्चिन्मात्रं होत उक्तार्थः श्रुत्या साधितः । तत्र चिच्छन्दः

सच्चिदानन्दपर इति च दर्शितं भवति

॥

श्रीभाष्यम्

‘इदंसर्व यदयमात्मा’ [वृ.४.अ.४.बा.६.वा) ‘नेहनानाऽस्तिकिंचन श्रुतप्रकाशिका

इत्थं ब्रह्मणो निर्विशेषचिन्मात्रत्वे श्रुतिवाक्यजातमुपन्यस्तम् । अथ व्यतिरिक्तस्यमिथ्यात्वे प्रमाणमुपन्यस्यते ।

।

।

तत्र प्रथमं मिथ्याभूतस्य जगतो ब्रह्मण्यधिष्ठानेऽव्यस्तत्वं दर्शयति इदं सर्वे यदयमात्मेति * सामानाधिकरण्येन अधि ष्ठानेनाव्यस्तसामानाधिकरण्यं हि बाधार्थ दृष्टम् यथा रजुस्सर्प इति पूर्व सर्वे तस्मिन्नेवेति प्रतिज्ञातं ब्रह्मणस्सर्वा -

ध्यासाधिष्ठानत्वं चानेनवाक्येन दर्शितम् । व्यतिरिक्त निषेधकण्ठोक्तिं दर्शयति । नेहनानाऽस्तिकिंचनेति । नाना गूढार्थसङ्ग्रहः

अथ तस्यैव पारमार्थ्य अन्यस्यापारमार्थ्य च श्रुतिभिस्साधयति- इदं सर्वं यदयमात्मेत्यादिना । ‘सदेव सोम्य इदमग्र आसीत् ॰ इत्यस्याः मिथ्यात्वबोधकत्वेऽपि अशेषविशेषप्रत्यनीक चिन्मात्रे प्रमाणतया तस्याश्श्रुतेरुपादानेन तस्यैव परविद्याविषयत्वमिति स्थापनाभिप्रायेण मिथ्यात्वसाधने अभिप्रायस्य तत्राभावात् एतच्छ्रुतिमध्ये तस्याः श्रुतेरनु

पादानम् । ‘ इदं सर्वे’ इत्यादिश्रुतेर्मिथ्यात्वबोधकत्वेऽपि निर्विशेषत्य आनन्दत्वसाधनाभिप्रायेण ‘नेह नानाऽस्ति ' इत्यादिवत् स्फुटतया मिथ्यात्वाप्रतिपादकतया च ’ आनन्दो ब्रह्म ’ इत्येतदनन्तरं ’ इदं सर्वे ’ इति श्रुतेरुपादानम् । ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद ’ ’ सर्वे तं पग़दाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्वे वेद ’ इति आत्मान्यवेदननिन्दोक्त्य अत्र

6

नन्तरं ‘ इदं सर्वे ’ इत्यादिवाक्यम् । तत्पूर्ववाक्ये ‘आत्मनो वाडरे दर्शनेन -इत्यादि सर्व विदितम् ’ इत्युत्तम् । अत्र

भाष्यम् ; (शं.उ.भा.) ‘ ननु कथमन्यस्मिन् विदिते अन्यद्विदितं भवति । नैष दोषः । नह्यात्मव्यतिरिक्तता अन्यत्

किञ्चिदस्ति । यद्यस्ति न तद्विदितं स्यात् । नत्वन्यदस्ति । आत्मैव तु सर्वम् । आमव्यतिरेकेणाग्रहणात् आत्मैव सर्वमिति च’ इति ॥ इदं सर्वे ’ इत्यादिश्रुतिरपि मिथ्यात्वे मानम् बाधायां सामानाधिकरण्येन सर्वप्रपञ्चाभावोपलक्षिता त्मस्वरूपबोधकतयाऽवान्तरतात्पर्येण आत्मनि सर्वाभावबोधनात् । इति गुरुचन्द्रिका । (एकमेवाद्वितीयमिति श्रुत्यर्थ |

C

7

विचारे) ‘ न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवति’ इत्यारभ्य ’ आत्मा वाडरे द्रष्टव्यः’ इति श्रुत्यनन्तरं ‘ इदं 6

सर्वे ’ इत्यादिनिर्देशपर्यालोचनया आत्मनः प्रियत्वं आनन्दत्वं सर्वाभावोपलक्षितचित्वेनैव इति बोधितम् । एतेन ’ आन न्दोब्रह्म ’ इत्यत्र निर्विशेषस्यैव आनन्दत्वं विवक्षितमितिसिद्धम् ॥ अथ ‘नेहनानाऽस्ति मृत्योः सः वाचारम्भणमित्यपि । द्वैतष्थभावोक्तेः मायाऽनिर्वचनीयता ॥’ (इ.सि.१.अ.

३५)‘ यत्र हत्यिाद्यविद्यायां भेददृष्टिंवचोजगौ । यत्रत्वस्येति विद्यायां तदयुक्तिंजगावपि ॥ १(१.३७) इतीष्टसिद्धि मनुसृत्य

।

।

श्रुतिंत्र्यमुपादत्ते नेहनानाऽस्तीत्यादि एतच्छ्रत्यर्थः ब्रह्मसिद्धावप्युक्तः । ‘तथाव्यक्तो नानात्वनिषेधः-नेहनानाऽस्तिकिं चन’ इति, नानात्वदर्शननिन्दाच ‘मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति’ इति भेददर्शनस्यचाभावः भेददृष्टिरिवभ्रमात्य इह नानॆव पश्यति इति इवशब्देन प्रकाशितोनोपचरित एकत्वेऽवकल्पते । काममुपचारादस्त्वेकत्वं नतु भाविकस्य नानात्वस्य निवृत्तिः ।

साप्युपचारेणैवोच्यतइति चेन्न प्रयोजनाभावात् । सति निभित्ते प्रयोजनेचोपचारः । नच नानात्वनिवृत्त्युपचारे प्रयोजनं

पश्यामः । विपर्ययाच्च, अभ्युदयाय निश्रेयसायवा नानात्वनिवृत्तिरुपचर्येत साहि साध्यसाधनादिविभाग निवर्तयन्ती सर्व ऋचात्माभिमानमाविर्भावयन्ती तद्विरोधिनीस्यात् । तथाहि, सर्वतो निवृत्तस्य निश्रेयसमित्यापि संवादः इति(ब्र.सि.ब्र.का) इष्टसिद्धौ च ननु“नेहनानाऽस्ति ’ इति कारणे ब्रह्मणि नानात्वंनिषिध्यते, नतु नानाभूतं कार्यमेव, तस्य प्रत्यक्षादेः सृष्टिश्रुतेश्चसिद्धत्वात्

निषेधस्य निषेधे प्रतियोगिसत्वापत्तिरिति शङ्कापरिहारप्रकार:

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

|

नानेबपश्यति इत्यस्यापि इत्थमेवार्थः । कथं चोपमार्थः इवशब्दो युज्येत ? यदि नानावस्तु किंचित् तद्दर्शनंच नास्त्येवेति

।

चेत् । उच्यते–न तावत् नानाशब्दो नानात्वं वदेत् वदेचेत् नानाव्यमिति त्य शब्दोक्तिः त्वदीया व्यर्थास्यात् । अतो ‘ नेहनाना’ इतिकारणेचेत् नानाभूतंकार्ये निषिध्यते तन्नक्वचित्स्यात् । इति ‘नानेबपश्यति ’ इत्यप्येतेनैव व्याख्यातं

नानावस्तुनः तद्दर्शनस्यच क्वचिदप्यभावादुक्तेन न्यायेन अत एवोपमार्थत्वासम्भवात् इवशब्देनापि रूप्यादिदर्शन ।

।

स्येव नानावस्तुदर्शनस्याभासता अज्ञानमात्रता उच्यते इतिच | भाग्येऽपि (शं.उ.ब) ब्रह्मणि न इहनानास्तिंकिंचन नच किंचिदपि असति नानात्वेनान्यत्वमध्यारोपयत्यविद्यया ‘यहननवपश्यति’ । अविद्याऽध्यारोपणव्यतिरेकेण नास्ति पर मार्थतो व्यतिरेकः इत्यर्थः इति ।

।

नच निषेधस्य निषेधे प्रतियोगिसत्वापत्तिरितिवाच्यम्

तत्रहि निषेधस्य निषेधे प्रतियोगिसत्त्वमायाति यत्र

।

निषेधस्य निषेधबुद्धचा प्रतियोगिसत्वं व्यवस्थाप्यते । न निषेधमात्रं निप्रिथ्यते यथा रजते नेदं रजतमिति ज्ञानानन्तरं इदं न अरजतंभिति ज्ञानेन रजतं व्यवस्थाप्यते । यत्र प्रतियोगिनिषेधयोरुभयोरपि निषेधः तत्र न प्रतियोगिसत्वम्, यथा

ध्वंससमुदये प्रागभावप्रतियोगिनोरुभयोर्निषेधः । एवं च प्रकृतेऽपि निषेधचाधकेन प्रतियोगिनः प्रपञ्चस्य निषेधस्य च बाध

नात् न निषेधस्य बाथ्यत्वेऽपि प्रपञ्च तत्त्वम्, उभयोरपि निषेव्यतादच्छेदकस्य दृश्यत्वादेः तुल्यत्वात्। नर्चान्

तात्विकनिषेधबोधकत्वे श्रुतेरप्रामाण्यापत्तिः ब्रह्मभिन्नं प्रपञ्चनिषेधादिकं अतात्विमिति अतात्विकत्वेन बोधयन्त्याश्श्रुतेरे प्रामाण्यासम्भवात् । इति मधुसूदनसरस्वतीभिः प्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वनिरूपणे स्वाप्नार्थस्य रजतस्य स्वाप्नतन्निषेधस्य च अतात्विकत्ववत् प्रपञ्चतन्निषेधयोरुभयोरप्यतात्विकत्व अस्यां श्रुतौ विवक्षितमिति निरूर्पितम्। ।

अत्र गुरुचान्द्रका । ‘ निषेध्यतावच्छेदकस्य दृश्यत्वादेरिति ‘नेह नानास्ति’ इति श्रुतौ दृश्यत्वं प्रतियोगितावच्छेदकम्।

अभाबादिसाधारणस्थ नानात्वस्य वृत्तिविशेषविषयत्वात्। तच्च न पर्याप्त्यवच्छेदकम्, येन युगपत्सर्थदृश्यावभासत्वात् परेषां वायौ नाना ।

इष्टम्; परं तु स्वरूपसम्बन्धेन

नचैकाश्रयेऽपि नाना नास्तीति प्रयोगात् तत्र पर्याप्त्यैव तत्तथेति वाच्यम्;

रूपं नास्तीत्यादौ स्वरूपसम्बन्धेनापि तथा वक्तु शक्यत्वात् । अन्यथा किञ्चनेत्यस्य वैयर्थ्यात् । केनापि सम्बन्धन नानात्वव

।

न्नास्तीत्यस्य ततो लाभात् घट/देर्नाशप्रत्यक्षेण सर्वदृश्यानां युगपदसत्त्वमविवादमिति नेहेत्यादिवाक्यस्यैव वैवैथ्यार्पाताच्च । यदिच ’ नेह नानाऽस्ति किञ्चन ’ ’ मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति’ इत्यस्य ’ नात्र काचन मिदाऽस्ति अत्र भिदाभिव मन्यमानः शतधा सहस्रधा भिन्नः मृत्योर्मृत्युमाप्नोति इत्यादिश्रुत्येकार्थतया नाना इत्यात्मभिन्नार्थकं किं च ।

नेति च मूढधीविषयार्थकम् तत्तयोरेकमेवावच्छेदकम् । अन्य प्रतियोग्यंशे विशेषणमात्रम् । तदुक्तिस्तु भिन्नस्यात्मनि प्रती यमानस्य तादात्म्यस्यासम्भवात् विषयस्य विषयिणि स्वप्नवत्कल्पितत्वाच्च सुतरामभाव इति सूचनाय तबाऽपि तदेव दृश्यत्वमिति ॥

• यत्तु स्वाप्नार्थाभावस्य जाग्रत्यबाधानुभवात् न तस्य बाध्यत्वं स्वप्नदृष्टत्वेनैव बाध्यत्वे आत्मनोऽपि बाधापत्तिः एवं

च निषेधस्य बाध्यत्वं प्रतियोगिसत्वाविरोधित्वे तन्त्रमेव | अथ च निषेधनिषेधोऽपि प्रपञ्चसत्वस्यापादक: तद्विना अनुपप

नत्वात् प्रतियोगिनो निषेधस्यवा सत्वावश्यकत्वात् अतएव रजतभेदासत्वे रजतसत्वं त्वयैवोदाहृतम् । प्रागभावप्रतियो ।

गिनोस्तु निषेधः प्रतियोगिसत्वं विनाप्युपपद्यते स्वस्यैव तत्वादिति । तत्तुच्छम् । जाग्रत्यबाध्यत्वनानुभूयमानोहि स्वानार्थस्या

भावः व्यावहारिकः इन्द्रियादिप्रमाणग्राह्यः । तदन्यस्तु स्वाप्नो भावः स्वानवृत्तिविशेषाभिव्यक्तसाक्षिभास्योऽपि न प्रमाण

ग्राह्यः । किं च स्वप्ने रजतादौ रजतभेदार्दिकमनुभूयते । तत्र च व्यावहारिकत्वं न शङ्कास्पदम् । रजताग्रात्मकनिषे

१३७

यत्रहीत्यादि श्रुतेः वाचारम्भणमित्यादि श्रुतेश्च शं.उ.भाध्याद्यनुवादः

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

‘मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति’ (इ.६.अ.४.बा.१९.वा) — यत्र हि द्वैतभिवभवति तदितर इतरं पश्यति यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं विजानीयात् ' [वृ.४-अ,४-ब्रा,१४.वा] ‘ वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ (छा.६.प्र.१.खं.४.वा] श्रुतप्रकाशिका

पश्यन्नत्यन्ताज्ञइति दर्शयति । मृत्योरिति अत्र मृत्युरविद्या । ’ तमसोवाएषतमः प्रविशती ’ तिवत् । इव शब्देन ।

नानात्वस्यापरमार्थत्वं दर्शितम् । मिथ्याभूतं चेत्कदाचिन्निवृत्तिस्स्यादित्यत्राह यत्रहीति । यत्र, यदा द्वैतमिव ।

भवति इवशब्दः पूर्ववत् तत् तदा इतर इतर मितरेण पश्यतीत्यर्थ: । केनेति वक्ष्यमाणत्वादितरेणेत्यध्याहारः । यत्रत्विति । यत्र यथा अस्यसर्वमात्मैवाभूत् । तत् तदा, केन कं पश्येत् कइत्यध्याहार्यम् इतरइत्युक्तत्वात् । 3

पश्येद्विजानीयादिति ज्ञानपर्वभेदोक्तिः इदं कृत्स्नमिथ्यात्वं दृष्टान्तेनोपपादयन्तीं श्रुतिमुदाहरति । वाचेति । विकारः घयादिसंस्थानं नामधेयं च वाचारम्भणं वागालम्बनं व्यावहारिकमित्यर्थः तस्मान्मृत्तिकेत्येव सत्यम् । ब्रह्मणि नानात्वं गूढार्थसंग्रहः

रजताभावादिकं बाधितमनुभूयते । स च निषेधः नै व्यावहारिकः । तदुचितदेशकालकार्यग्राहकाद्यभावात् स्वप्नदृष्टत्वेन आत्मनः न बाध्यत्वापत्ति: ; दृष्टत्वाभावात् । ‘अदृष्टो द्रष्टा ’ इति श्रुतेः ॥ इति

।

यत्र हि द्वैतामिव भवतीत्यादि । अत्र (शं.उ.४.अ) भाष्यम् ‘यत्र यस्मिन् अविद्याकल्पिते कार्यकारणसङ्घातोपाधि जनिते विशेषात्मनि खिल्यभावे हि यस्मात् द्वैतमिव परमार्थतो अद्वैत ब्रह्मणि द्वैतमिव भिन्नमिव वस्त्वन्तरं आत्मनः उपलक्ष्यते, परमार्थचन्द्रादेवि उदकचन्द्रादिप्रतिविम्ब इतरः इयमविद्यावस्था । यत्र तु ब्रह्मविद्यया अविद्या नाशमु पगमिता तत्र आत्मव्यतिरेकेण अन्यस्याभावः । यत्र वै अस्य‘ द्वीतं ब्रह्मविदः सर्वे नामरूपादि आत्मन्येव प्रविलापितम् आत्मैव द्विधेतमेकंसत् तद्भावो द्वैत उच्यते । इति वार्तिकम् संवृत्तम् । यत्रैवं आत्मैवाभूत् तत् तत्र इत्यादि इति । अत्र गुरुचन्द्रिका ।

6

यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् ’ इति (बृ. ६. अ) श्रुतिरपि सर्वमिथ्यात्वे मानम् । अस्य प्रमातु: यत्र

तत्वदर्शनसमकाले सर्वाभेदोपलक्षितात्मैवाभूत् । आत्मान्यन्नाभूदित्यर्थात् प्रमातृस्वरूपात्मान्य सम्बन्धिनि आत्मान्याभावस म्बन्धलाभात् । अथवा सर्वमात्मेति बाधायां सामानाधिकरण्यम्, तथाच सर्वाभावोपलक्षित आत्मा यत्राभूदित्यर्थः ।

सर्वपदस्य आत्मान्यसर्वपरत्वेन असङ्कोचलाभार्थमेवकारः । तथाच उक्तोपलक्षिताखण्डात्मार्थकस्य अवान्तरतात्पर्येणात्मनि

तदन्याभावबोधनात् मिथ्यार्थपर्यवसायित्वं । ‘यस्मिन् सर्वाणि भूतानि आत्मैगाभूद्विजानतः ।’ (ई.उ.७) इत्यादावपि इयमेव रीति: इति ॥

।

वाचारम्भणं – सत्यमिति

अत्रापि (शं. उ.) भाष्यम् । वाचारम्भगम्-बागारम्भणम्, वागालम्बनमित्येतत् 6

कोऽसौ ? विकारो नामधेयम्;- नामैव नामधेयम् । स्वार्थे धेयट्प्रत्ययः । वागालम्बनमात्र नामैव केवलम् ; नं विकारो नाम वस्त्वस्ति परमार्थतः । मृत्तिकेत्येव - मृत्तिकैव सत्यं वस्तु ’ इति । अत्र गुरुचन्द्रिका | ‘वाचारभ्भणं विकारो नाम ।

धेयम्’ इत्यादिश्रुतेरपि दृश्यं मिथ्या ननु न वाचारम्भणशब्दः मिथ्यात्वे रूटः | नापि यौगिकः | वाचानिष्पाद्यका |

ब्यादेर्मिथ्यात्वासम्प्रतिपत्तेः वागालम्बनमात्रमिति भाग्यव्याख्यानमयुक्तम् । वाचया आरम्भणं यत्रेति व्युत्पत्च्या वागालम्बन ।

।

स्वलाभेऽपि, मात्रार्थालाभात् । नामधेयमित्यस्य नाममात्रार्थकत्वोत्तया तेन पौनसत्यं च | मृत्तिकेत्येव सत्यमित्यत्र इति 18

१३८

बागालम्बनमात्रमित्यादि शं.भा. आशयप्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

शब्दो व्यर्थः । अर्थविपर्यासे हि इतिशब्दः प्रयुज्यते । उक्तं हि महाभाष्ये- ’ न वेति विभाषा’ इत्यत्र ’ इतिकरण:

क्रियते सोऽर्थनिर्देशार्थः । तद्यथा गौरित्याहेत्युक्ते गोशब्दः स्वार्थ त्यत्तत्वा स्वस्यैव बोधकः, तथा नवेत्युक्ते प्रकरणसिद्धं स्वपरत्वं त्यक्त्वा नवेतिशब्दः स्वार्थपरः । तथाच अर्थप्रकरणे इतिशब्दः शब्दपरः, शब्दप्रकरणे च व्याकरणादावर्थपरः। प्रकृते च अर्थप्रकरणादेवार्थपरत्वसम्भवेन नार्थपर इति व्यर्थः । किं च विवर्तवादे मुखिण्डमृन्मयदृष्टान्तानुपपत्तिः । नच

अविद्याविशिष्टरूपेण ब्रह्मणोऽपि परिणामित्वात्तदुपपत्तिरिति वाच्यम् । शुद्धब्रह्मणएव शेयत्वेन तद्विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रति ज्ञानात् । अनाद्यविद्यादीन् प्रति ब्रह्मणोऽनुपादानत्वात् तज्ज्ञानेन सर्वज्ञान प्रतिज्ञाविरोधश्च । यथा सौम्य मृदा मृत्मयं

ज्ञातंइत्यत्रैव पूर्णत्वेन एकपिण्डसर्वपदानां वैयर्थ्यम् । नवनिकृन्तनस्यान्यावयवित्वेनानुपादानत्वात् मृत्वेन निश्चितेऽपि

घटादौ संशयान्मृदश्च घटादेरपि व्यावहारिकसत्वेन द्वयोरपि मिथ्यात्वात् मृत्तिकै सत्यमित्यायानुपपत्तेः । द्युक्त्यादि ज्ञानेऽपि रूप्याद्यज्ञानादधिष्ठानीभूतब्रह्मज्ञानात्सर्वज्ञानासम्भवाच्चासंङ्गतिः । यत्त शुक्ती ज्ञातायां मयं ज्ञातं भवति साहि

तस्य त ्त्वम् एवं ब्रह्मज्ञानात् सबैज्ञातं तद्धि तस्यत ्त्वम् इतिभामत्युक्तम् । तन्न,तथासति ब्रह्मशानात् ब्रह्मज्ञातं इत्यर्थं लब्धेऽपि मृद्वादिदृष्टान्तेन कारणज्ञानात् कार्यज्ञानस्य प्रकृतस्यालाभात् । अधिष्ठानस्य आरोग्य तत्वरूपत्त्वाभावाच्च । अधिष्ठानमात्रस्य तद्रूपत्वे ब्रह्म शुक्त्यादे: आनन्दमुक्तित्वादि तत्वं न स्यादिति ॥

।

त ्त्वं हि असाधारणं स्वरूपं धर्मोवा। नच अधिष्ठानं आरोग्यस्य असाधारणं स्वरूपं धर्मोवा आरोप्यान्तरसाधारणत्वात् बाचारम्भणशब्दस्य हि वागालम्बनमात्रमित्यादि भाप्यव्याख्याने अयंभावः । ‘येनाश्रुतं’ इत्यादि सामानाधि करण्यं बाधायां उ.श्रुतमःयस्वै यदभिन्नं श्रुतस्वरूपार्थव्यतिरेकेण नास्तीत्यर्थः । तथाचक सर्वस्याधिवानमित्यर्थः प्रति

जपदंच्ञात: । मुख्यार्थैकैकपदयोगात् त ्र मृत्पिण्डव्यतिरेकेणभूमिरूपपिण्डार्थकं तद्विकारो यथा नास्तीत्यादि द ृ ष ् ट ा न ् त ा ः ‘ यथासौम्यैकेन ' इत्यादिना प ् र त ि प ा द ् य न ् त े । म ृ त ् प ि ण ् ड पिण्डपदंच स्थौल्यविशेषबोधकं मृन्मयमात्रोपादानता योग्यतालाभाय मृन्मयपदंच भूमिबिकारमात्रार्थकम् । तथाच भूमिविकारः सर्वो यथा भूमिं विना नास्तीत्यर्थः । भूमिविकारत्वंच साक्षा

देव वृक्षादौ अक्षतमिति भूमेः विभक्तपिण्डस्य नानाविकारानुपादानत्वेऽपि न क्षतिः । यद्यपि भूमिर्नाधिष्ठानं तथाऽप्यधिष्ठाना बच्छेदकयुक्त्यादिव्यतिरेकेण रूप्यादिनास्तीति व्यवहारवत् भूमिश्रिकारादि स्वरूपविचारदायां आधारतावच्छेदक

भमूिमत््ययापदििवब्ायधताियराेंकेणसामानाधिकरण्यम् तद्विकारो नास्तीति। त ्रव्यवहारात् श ् र ु त ् य ा तथोक्तम् । एवं च स र ् व म ृ न ् म य म े क म ृ त ् प ि ण ् ड ा भ ि न ् न व ि ज ् ञ ा त स ् व र ू प ः ह े त ु र ् म ृ त ् त ि क े य सत्यमिति | मृत्तिका भूमिरिति ग ृ ह ् य म ा ण ं यत् तदेव सत्यम् । मृत्तिकास्वरूपस्य सस्यत्वाभावात् तदवच्छिन्नसद्रूपस्य दृष्टान्तत्वधीदशायां मृदो विविच्याज्ञानात् भूमित्वेन ज्ञायमा

सप्रकरणप्रकारादिसमाप्तिषु’ द्भूपलाभार्थमितिशब्दः। ‘इत्यमरात् मनो ब्रह्।मेततथाच ि’ इत्यभूमिादौजविकारस्वरूपस्य ्ञायमानस्येतिशबविचारदशायां ्दार्थत्वात् ।तत्स्वरूपमिव आद्यर्थको वा भूमिस्वरूप इतिशब्दःविचारायां । ‘ इतिर्हेतु

वयत्वात् उत्पन सामन्यं विचार सहमित भावः । तावताऽप्यनाधीवद्या

।

साऽपि मिथ्या । तत्कारणापञ्चीभूतान्येव संत्यानि | तेषामपि स्वरूपविचारदशायां तान्यपि मिथ्या । तत्कारणमेव सत्यमि थ्याद्यर्थलाभः । नखनिकृन्तनपदं च अयस्सामान्यपरम् | लोहमणिपदं च सुवर्णार्थकम् । तयोर्विशेषणमेकपदं च एकजा • तीयार्थकम् । तदुपादानं च एकजातीयत्वेन सर्वत्र स्वविकार उपादानत्वसम्भवलाभाय इतिशब्दस्तु तत्राप्युक्तरा व्याख्येयः । ‘मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यादौ हेतु: ’ वाचारम्भगं विकारो नामधेयम्’ इति । आरम्भणं- असमवायिका रणजन्यत्वं, उत्पत्तिर्वा । वाचा– वाङ्मात्रं, विचारासहमिति यावत् । तथाच उत्पत्तिः सतोऽसतो वेति निरूपयितुमश

6

साधारण्यन हेत्वलाभादाह -’ विकारो नामधेयम्’

१३९

श्रीभाष्यम्

‘यदाधेवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरंकुरुते अथतस्य भयं भवति ’ (तैं. आनं. ७. अ२.वा] ‘न स्थान (

तोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्रहि [शा. ३. अ-२-पा.११.स्.] 2

श्रुतप्रकाशिका

पश्यतः पूर्वोक्तमृत्युशब्दाभिहिताज्ञानकार्य भयं च दर्शयति । यदाहीति | उदरम् उ अवधारणे । ‘देवर्त सत्यमाहुस्तदेवब्रह्मपरमं कवीना’ मितिवत्, दरम्, अल्पम्, यद्वा उत् अरम्, उदित्यस्य भवतीत्यनेनान्वयः । व्यवहिताश्चेति सूत्रात् अरम् शीघ्रं *यदाह्येवेत्यादेः पश्चादुपादानं सिद्धान्ते परिहारसौकर्यार्थम् । तच्च पूर्वोक्त ।

।

वाक्याना * मेकवाक्यन्यायपरिहार्यत्वात् ब्रह्मणोनिर्विशेषचिन्मात्रत्वे व्यतिरिक्तमिथ्यात्वे च श्रुतिर्दर्शिता तत्र निर्विशेषत्वे सूत्रं प्रदर्श्यते । नस्थानतइति । उभयलिङ्गं साकारत्वं साकारनिराकारत्वं च सर्वत्रस्थितस्यापि ब्रह्मणो नास्ति । निराकार न्व

गूढार्थसंग्रहः

इति नाशादिविकृतियुक्तं नाममात्रं विचारासहमितियावत् । अर्थे नामाभेदासम्भवात् ‘अभक्ष्यः’ इत्यादाविव मात्रार्था -न्तर्भावेन विचारासहत्वलाभः । तथाचोत्पत्यादिविवृतेः तद्युक्तस्यच संसर्गदुर्निरूपत्वादिना विचारासहत्वान्मिथ्यात्वमिति निर्विकारं ब्रह्मैव सत्यमिति दृष्टान्तोपपादकत्वेनउक्तमपि दार्शन्तिकस्याप्युपपादकमिति ध्येयम् । एवंच भामत्युक्तिराप युक्तैव अनारोपितरूपस्यैव तत्त्वरूपत्वेन असाधारणस्वरूपधर्मयोरिव अधिष्ठानस्यापि तत्त्वरूपत्वात् शुक्तिरेव रूप्यस्य तत्त्व मिति लोके व्यवहाराच्च । अतएव ‘तत्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगमः’ इति भाष्ये तत्त्वमनारोपितं रूपमित्युदयनाचार्याः । अत एवं व्यवहारदशायां शुक्त्यादावनारोपितत्त्वभ्रमेण रूप्यादि तादत्म्योपलक्षितत्वेनच रूप्यादेः स्वरूपतत्वं शुक्तिरिति व्यव

हारः । शुक्तमधमतत्व शुक्तित्वादिरितिच व्यवहार : विवेकदशायांतु ब्रह्मैवानारोपितत्वेन ज्ञायत इति वस्तुगत्या तदेव सर्वेषां स्वरूपतत्वमित्याशयेन ’ ब्रह्म तत्वं तपोवेदाः ’ इत्यमरेणोक्तम् । इति ॥ म

यदाहोवैष इत्यादि । अत्र भाष्यम् [शं] यदा पुनः अविद्यावस्थायां हि यस्मादेष: अविद्यावान् अविद्यया प्रत्य वस्थापितं वस्तु तैमिरिकद्वितीयचन्द्रवत्पश्यति । आत्मनिचैतस्मिन् ब्रह्मणि उत् अपि अरं अल्पं अन्तरं छिद्रं भेदं अल्पम प्यन्तरं भेददर्शनकुरुते भेददर्शनमेवहि भयकारणं अल्पमपि भेदं पश्यतीत्यर्थः । अथ तस्मात् भेददर्शनाद्धेतोः तस्य भेद दर्शिनः आत्मनः भयं भवति इति । अल्पार्थकारशब्दस्वारस्यात् अप्यर्थकोत्पदस्वारस्यात् भेदमात्रनिषेधपरत्वम् इति (अ.सि) अल्लमपि भेदं कुरुते जानातिचेत् तदा तस्य भयमित्यनेन भेदसामान्यनिन्देति भावः इति [ल.चं] ॥ ‫ܐ ܢܪܐ‬

अशेषविशेषप्रत्यनीकचित् (निर्विशेषं) तदतिरिक्तमिथ्यात्वंचेत्युभयं सूत्रकृदभिप्रेतमिति सूत्रद्वयमुपादत्ते ’ न स्थान तोऽपीत्यादि । अत्रमाप्यं [शं] न तावत्स्वतएव परस्य ब्रह्मणः उभयलिङ्गत्वमुपपद्यते । नह्येकं वस्तु स्वतएव रूपादिविशे

षोपेतं तद्विपरीतंप्चेत्यवधारयितुं शक्यं विरोधात् । अस्तु तर्हि स्थानतः पृथिव्यायुपाधियोगात् इति तदपि नोपपद्यते ।

नह्युपाधियोगादपि अन्यादृशस्त्र वस्तुनः अन्यादृशः स्वभावः सम्भवति । स्वच्छस्सन् स्फटिक: अलक्तकायुपाधियोगात् अस्वच्छोभवति भ्रममात्रत्वात् अस्वच्छताभिनिवेशस्य उपाधिना च अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वात् । अतश्चान्यतरलिङ्गपरिग्र

हेऽपि समस्तविशेषरहितं निर्विकल्पकमेव ब्रह्म प्रतिपत्तव्यं नतद्विपरीतं । सर्वत्रहि ब्रह्मस्वरूप प्रतिपादन परेषु वाक्येषु ’ अशब्द मस्पर्शमरूपमव्ययं ’ (क. ३.१५) इत्येवमादिषु अपास्तसमस्तविशेषमेव ब्रह्मोपदिश्यते ’ इति वेदान्तसूत्रमुक्तावलिश्च । ।

6

परस्य ब्रह्मणः स्थानतः मायोपाधितः यत् सविशेषत्वं, स्वभावतश्च यन्निर्विशेषत्वं इत्युभयमपि लिङ्गं धर्मंः न तात्विकम्

किं तु निर्विशेषत्वमात्रम् हि यस्मात्, ’ अशब्दमस्पर्शम्’ इत्यादिषु सवत्र तदेव श्रूयते ’ इति ॥

मायामात्रंश्वित्यादिसूत्रस्य शं.सू.मा.वे.सू.मु. उक्तार्थानुवाद:

१४०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

‘मायामात्रं तु कात्यैनानभिव्यक्तस्वरूपत्वात् ’ [शा.३.अ.२.पा-३.स्] ‘प्रत्यस्तसितभेदं यत्सत्ता श्रुतप्रकाशिका

मित्यर्थः अन्यमिथ्यात्वे सूत्रमाह मायेति । स्वानमर्थजातं कास्न मायामात्रम् | कुतइतिचेत्, अनभिव्यक्त |

स्वरूपत्वात् । * दुर्निरूपत्वात् बाधितत्वादित्यर्थः * स्वाप्नार्थामथ्यात्वं जगन्मिथ्यात्वेदृष्टान्ततया दर्शितम् ॥ अस्मिन्नर्थह्वये उपबृंहणवचनानि दर्शयति । प्रत्यस्तमितेति । प्रत्यस्तमितभेदम् सजातीयविजातीयभेदरहितम् गूढार्थसंग्रहः

मायामात्रं तु इति। अत्रभाष्यम् तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नैतदस्ति, यदुक्तं सन्ध्ये सृष्टि: पारमार्थिकीति । मायैव सन्ध्येसृष्टिः, न परमार्थगन्धोऽप्यस्ति कुत: ? कास्न्येन अनभिव्यक्तस्वरूपत्वात् । न हि कायेन परमार्थवस्तुधर्मेण

।

अभिव्यक्तस्वरूपः स्वप्नः। किं पुनः अत्र कात्सर्थमभिप्रेतम् । देशकालनिमित्तसम्पत्तिः, अब्राधश्च । न हि परमार्थवस्तुविषया णि देशकालनिमित्तानि वाधश्च स्वप्ने सम्भाव्यन्ते । न तावत्स्वरादीनामुचितोदेशःसम्भवति । न हि संवृत्ते देहदेशे रथादयो अवकाशं लभन्ते नहि सुषुप्तस्य जन्तोः क्षणमात्रेण योजनशतान्तरितं देशं पर्येतुं विपर्येतुं च तत्र साम र्थ्ये सम्भाव्यते । कचिच्च प्रत्यागमनवार्जितं स्वप्नं श्रावयति । ‘कुरुष्वहमद्य शयानः निद्रयाऽभिष्टतः स्वप्ने पाञ्चालानभि

गतश्चास्मिन् प्रतिबुद्धश्च’ इति । देहाच्चदपेयात् पाञ्चालेषु प्रतिबुद्धचेत तानसावभिगत इति कुरुष्वच तु प्रतिबुध्यते । येन चायं देहेन देहान्तरमञ्जबानो मन्यते । तमन्ये पार्श्वस्थाः शयनदेश एवं पश्यन्ति । यथाभूतानि चायं देशान्तराणि स ् व प ् न े पश्यति न तानि तथाभूतान्येव भवन्ति । दर्शयति श्रुतिः अन्तरेव देहे स्वप्नम् ; (

स यत्रतत् स्वप्नयया चरति ’ इत्युप

क्रम्य ‘ स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते ’ इति । कालावसंवादश्च स्वप्ने भवति । रजन्यां मुप्तो वासरं भारते वर्षे मन्यते । तथा मुहूर्तमात्रवर्तिनि स्वप्ने कदाचिद्वहुवर्षभोगानतिवाहयति । निमित्तान्यपि च स्वप्ने न बुद्ध्ये कर्मणे वा उचितानि

विद्यन्ते । करणोपसंहाराद्धि नास्य रथादिग्रहणाय चक्षुरादीनिसन्ति । स्थादिनिर्वर्तनेऽपि कुतोऽस्यनिमेषमात्रेण सामर्थ्य • दारूणिवा वाध्यन्ते चैते रथादय: प्रबोधे स्वप्नवचैते सुलभवाधाभवान्त | आद्यन्तयोर्व्याभिचारदर्शनात् । रथोयमित कदाचित् स्वप्ने निर्धारित: क्षणेन मनुष्यः सम्पद्यते । मनुष्योऽयमिति निर्धारितः क्षणेनवृक्षः । स्पष्टंचाभावं रथादीनां स्वप्ने श्रावयतिशास्त्रं ‘न तत्र रथा न रथयोगा’ [वृ.४.३.१०] इति तस्मान्मायामात्रं स्वप्नदर्शनं इति वे. सू. मुक्ताव ळिश्च मायामात्रं प्रतिभासव्याप्यसत्ताकमात्रं स्वाप्नदेहेन्द्रियादिकं । तु शब्दान्नोक्तार्थक्रियाकारि । कास्यैन कालदेशादिना

अनभिव्यक्तं अप्रामाणिकं स्वरूपं उक्तार्थक्रियाकारित्वव्यापकं यत्र तथात्वात् । यद्वा स्वाप्नं वस्तु कार्येन सर्वमेव नोक्ता

|

•

क्रियाकारि अनभिव्यक्तस्वरूपत्वात् अविद्यमानव्यावहारिकस्वरूपकत्वात् । यन्नैवं तन्नैवं यथा व्यावहारिकदेहेन्द्रियादि इत सन्तेन्वाप्नाप्रपञ्चस्य र्थानां प्रबोधकाले अनुभूयमानानांमर्थानामपि द ृ ष ् ट ि स ृ ष ् ट ि प क ् ष े प्रातिभासिकत्वमेव स ृ ष ् ट ि द ृ ष ् ट ि प क ् ष े ऽ प ि स ् व ा प ् न ा र ् थ द ृ ष ् ट ा मिथ्यात्वं साधनीयम् । इति पक्षद्वयेऽपि ‘मायामात्रं ' अथ उपवृंह्मणवचनैराप

इति सूत्रस्योपयोगः अवसेयः ॥

प्रतिज्ञातार्थ साधयति । तत्र सनत्सुजातीयभाष्ये भगवान् परमगुरु: पराशरः अत्मव्यति रिक्तस्य सर्वस्य मिथ्य‘ाततस्यात्मपरदेहेषु ्वं दर्शयति इत्युपक्रम्य विष्णुपुराणश्लोकाः बहवः शङ्कराचार्य: उदाहृताः तत्रच’ज्ञानस्वरूपमखिलं’ येतु ज्ञानविदः’ ’ ’ सोहं सच त्वं ’ इति श्लोकान् तत्र अनुदाहृतानन्यांश्चोपादाय आत्मव्यतिरिक्तस्य ८

मिथ्यात्वं साधयिष्यन् ‘प्रत्यस्तमितभेदयत्’ इति श्लोकमुपाहृत्य निर्विशेषस्य परविद्याविषयत्वं साधयति प्रत्यस्तमितभेद मित्यादि । प्रत्यस्तमिभेदमित्यायुदाहृत्य परविद्यायाः निर्गुणविद्यात्वं साधितं लघुचन्द्रिकायां ‘परयात्वश्वरप्राप्तिः’ [वि.पु

परविद्याविषयस्य शब्दावाच्यत्वं अहमात्मेति गीतासूक्तेरवतरणंच

१४१

श्रीभाष्यम्

मात्रमगोचरम् । वचसामात्मसंवेद्यं तज्ज्ञानं ब्रह्म संज्ञितम् ॥ [वि.पु. ६.अं.७-७-५३. श्रो] ज्ञान स्वरूपमत्यन्तनिर्मलं परमार्थतः । तमेवार्थस्वरूपेण भ्रान्तिदर्शनतस्थितम् ॥ [वि.पु.१-२-६]

परमार्थस्त्वमेवैको नान्योऽस्ति जगतःपते । [वि.पु. १.४.३८] यदेतद्द्दृश्यते सूर्तमेतज्ज्ञानात्मन स्तव । भ्रान्तिज्ञानेन पश्यन्ति जगद्रपमयोगिनः ॥ ज्ञानस्वरूपमखिलं जगदेतदबुद्धयः । अर्थस्वरूपं पश्यन्तो भ्राम्यन्ते मोहसंप्लवे ॥ येतु ज्ञानविदश्शुद्ध चेतसस्तेऽखिलंजगत् ।

ज्ञानात्मकं प्रपश्यन्ति त्वद्रूपं परमेश्वर ॥ (वि-पु. १.४.३९-४०-४१) तस्यात्मपरदेहेषु सतोऽप्ये कमयं हि यत् । विज्ञानं परमार्थो हि द्वैतिनो ऽतथ्यदर्शिनः ॥ (२.१४.३१) यद्यन्योऽस्ति परः कोऽपि मत्तः पार्थिवसत्तम । तदैषोऽहमयंचान्यो वक्तुमेवमपीप्यते ॥ (२.११.९० ) वेण

रन्ध्रविभेदेन सेदषड्जादि संज्ञितः । अभेदव्यापिनोवायो स्तथाऽसौ परमात्मना ॥ (२.१४.

३२) सोऽहं सच त्वं सच सर्वमेतदात्मस्वरूपं त्यज भेदमोहम् । इतीरितस्तेन सराजवर्य:

तत्याजभेदं परमार्थदृष्टिः ॥ (२.१६.२३) विभेदजनकेऽज्ञाने नाशमात्यन्तिकं गते । आत्मनो

ब्रह्मणो भेदमसन्तं कः करिष्यति ॥ (६.७.९६) अहमात्मागुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । श्रुतप्रकाशिका

सत्तामात्रं स्वगतभेदरहितम् अतएव वचसामगोचरम् । तर्हि तुच्छत्वं स्यात् न सत्तेत्यत्राह आत्मसंवेद्यमिति स्वयं प्रकाशमित्यर्थः ब्रह्मसंज्ञितमिति ब्रह्मेति संज्ञामात्रमेव नतु बृहत्त्वादिगुणयोग इति भावः निर्विशेषंचेत्कथं जगदवभास

इत्याकाङ्क्षायामुपादत्ते । ज्ञानखरूपमिति । प्रपञ्चमिथ्यात्वमनेन श्लोकेनोच्यत अत्यन्तनिर्मलम् । सकलबिशेषरहितम् अर्थस्वरूपेण जडस्वरूपेण, अर्थनानत्वस्य भ्रान्तिसिद्धत्वादेकए परमार्थइति दर्शयति । परमार्थस्त्वमिति । एतद्वि ।

।

वृणोति श्लोकद्वयेन यदेतदित्यादिना भ्रान्तिश्चत्कस्यचिन्निवर्तेतेत्यपेक्षायां केषांचित्तन्निवृत्तिं दर्शयति । येतुज्ञान विद्इति । ज्ञानसत्यत्वं जडमिथ्यात्वंचोक्तम् । अथ ज्ञानाकाराणामात्मनामैक्योक्तिं दर्शयति । तस्येति । एकमयम्, एकम् । आत्मपरनिर्देशकृतभेदशङ्कामपि व्युदस्यति । यद्यन्योऽस्तीति । अत्र दृष्टान्तमाह वेणुरन्ध्रेति । अस्योप

।

।

पादितस्पार्थस्योपदेशं दर्शयति सोहमिति । यथोपदिष्टमकरोदित्याह । तत्याजेति । अथात्मनां ब्रह्मणैक्योक्किं दर्शयति । विभेदजनकइति । अथ भगवद्गीतायां सर्वात्मनां परस्परं ब्रह्मणाच सहँक्योक्तिमुदाहरति । अह्मात्मेति । गूढार्थसङ्ग्रहः

६.५.६५] ‘ यन्नदृश्यं तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं । एवं निगदितार्थस्य तत्त्वं सत्यस्य तत्त्वतः | ज्ञायते येन तज्ज्ञानं परम· न्यत् त्रयीमयम् । ’ (६.५.७०.) इत्येतत्पूर्ववचन पर्यालोचनायां परविद्याविषयत्वस्य भगवद्वाच्यार्थनिष्ठत्वप्रतीताबाप ‘अश ।

ब्दगोचरस्यापि तस्य वै ब्रह्मणो द्विज पूजायां भगवच्छन्दः क्रियते ह्युपचारतः ॥ १ (६.५.७१) इत्यत्र परविद्याविषय ब्रह्मणः शब्दावाच्यत्वं स्फुटमुक्तम् । स एवार्थ: ’ प्रत्यस्तमितभेदम् ’ इति श्लोके विस्तरेण प्रतिपादित इति परविद्याविष यत्वं निर्विशेषस्यैव विवक्षितमिति परेषामभिप्राय इति भगवतः आशयः ॥

अहमात्मेति । सर्वेषां भूतानां चेतनानां आशये हृदि स्थितः यः प्रत्यगात्मा सोऽहमेवेति ज्ञेयः । प्रत्यगात्माभेदो.

पपादनस्य ’ सबै खाल्वदं ब्रह्म तज्जलान्’ इति श्रुत्युक्तं सर्वाद्वैतं दर्शयति= ’ अहमिति ’ । नात्र सर्वभूतजन्मादिहेतुत्वं 6

चिन्मात्रस्यसत्यत्वे गीतोपन्यास: तद्विवरणं. विव.इ.सि.त.दी.ल.चं. अनुवादच

१४२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

(गी.१० अ.२०.ओ) क्षेत्रनंचापि मांविद्धि सर्वक्षेत्रेषुभारत । (गी.१३.अ.३. श्रो) न तदस्ति विना

।

यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् । (गो. १०.अ.३९.) इत्यादिभिर्वस्तुस्वरूपोपदेशपरेशास्त्रैर्न विशेपचिन्मात्रं ब्रह्मकमेव सत्य मन्यत्सर्व मिथ्येत्यभिधानात् सर्वभूतशब्देन शरीराण्युच्यन्ते । एतत्स्फुटयति

क्षेत्रज्ञंचेति

सर्वक्षेत्रेष्वित्यनेन भूतशब्दस्य शरीरपरत्वं स्फुटीकृतम् |

तत्रैव व्यतिरिक्तमिथ्यात्वोक्तिं दर्शयति । न तदस्तीति ।

वस्तुस्वरूपोपदेशपरैः । नतूपायपरैः अनन्यपरैरितिभाव

।

।

श्रुतप्रकाशिका

निर्विशेषचिन्मात्रमिति पूर्ववदर्थः अभिधानादित्यस्याशेषेत्यादि पूर्वप्रतिज्ञावाक्येन सहान्वयः ॥

ननु किमन्यत्रसतोन्यत्र ख्यातत्वं मिथ्यात्वम् । उतात्यन्तासत्त्वम् पूर्वस्मिन्कल्ये कचित्पारमार्थ्यमभ्युपगतं स्यात् द्वितीये तु निवर्त्यमेवनास्तीति शास्त्रवैयर्थ्यम् । अत्यन्तासत्त्वंचानुपपन्नम् ख्यातेः । स्वयंप्रकाशस्य वस्तुनो भ्रमा

धिष्ठानत्वं नोपपद्यते स्वयाथात्म्याप्रकाशमूलोह्यव्यासः पराधीनप्रकाशस्य

जडस्यैवतत्सम्भवः । अतः प्राक्प्रतिज्ञातं

गूढार्थसङ्ग्रहः

प्रतिपाद्यते । ’ अहं सर्वस्य प्रभवः’ इत्यादिना तस्य प्रागेवोक्तेः ; नापि सर्वभूतस्थितिलयानां भगवद्विभूतित्वमुच्यते ; सर्गाणामादिरन्तश्च मध्ये चैवाहमर्जुन

।

८

’ इत्यनुपदमेव तस्य वक्ष्यमाणत्वात् । किं तु सर्वभूतोद्भवास्थितियाधारत्वम् ।

तेन सर्वाद्वैतमुक्तं भवति । यद्वि यत्र उत्पद्य स्थित्वा लीयते तत्ततो नातिरिक्तमिति व्याप्तः, ‘तजलान्’ इति श्रुतेश्च ।

।

तथाच प्रत्यग्ब्रह्माभेदः निर्विवाद इति भावः

एवमस्य श्लोकस्य अहमेव प्रत्यगात्मेति माग्यकारैर्नितोऽर्थः’ इति C

(वे.ब्र.गि.) बेङ्कटनाथेनन व्याख्यातम् ॥

वस्तुस्वरूपोपदेशपरैः शाखैरित्यादि । अत्र ‘अशेषविशेषप्रत्यनीकं – परमार्थः । तदतिरेकि सर्व तास्मेनेच परिः कालतं मिथ्याभूतम् ’ इति प्रतिज्ञातोऽर्थः श्रुत्यादिभिस्साधितः । विवरण इष्टसिद्धयादौ श्रुत्यादिकमुदाहृत्य अनन्तरमनु मानेनास्यार्थस्य साधनात् अनुमान श्रुत्यनुग्राहकं भवतीत्यभिप्रेत्य अत्रापि श्रुत्यादिभिस्साधनम् | प्रथमप्रतिज्ञायां ‘ तस्मि

न्नेव परिकाल्पत मिथ्याभूतम्’ इत्यत्र परिकल्पितशब्देन ‘तदतिरेकि’ इत्यादिशब्दैश्च सर्वे विकाराः स्वानुस्यूतै कस्मिन् वस्तुनि परिकल्पिताः, प्रत्येकमेकस्वभावानुविद्वत्वे सति विभक्तत्वात् चन्द्रभेदवत् । जडत्वात्, कार्यत्वात्, भेदत्वात् रज तवत् चन्द्रभेदवञ्च । प्रतिपन्नोपाधौ अस्थूलत्वादिवाक्यैः प्रतिषिध्यमानत्वात् ’ इत्यादिविवरणोक्तानुमानेषु (१.१.२) कानि चिदभिप्रेतानीति

प्रतीयते । अत्र तत्त्वदीपनम् । प्रत्येकमेकस्वभावानुविद्धत्वात् विभक्तत्वाच्चेति हेतुद्रयम् । विभक्तत्वं च

विमतं मिथ्या प्रति

।

धर्मिसमानसत्ताकभेद्वत्त्वमित्यर्थः । भेदमिथ्यात्वे हेतुमाह - भेदत्वादिति । हेत्वन्तरमाह - प्रतिपन्नेति |

पन्नोपाधौ निषिव्यमानत्वात् देहात्मभाववत् । अत्र जडत्वमस्वयंप्रकाशत्वम्

चिन्मात्रतदतिरेकि इत्यत्र तदपि विवक्षितम्

अस्य सर्वस्यानुनानस्य श्रुत्यनुग्राहकत्वं विवरणेष्टसिद्धिकारादीनां सम्मतम् । अत्र विवरणे ‘नासदासीत्

,

6

मायांतु '

इत्यादिभिः प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं प्रसाध्य अनन्तरमनुमानेन मिथ्यात्वसाधनात् एतान्यनुमानानि श्रुत्यनुग्राहकानीति विवरण -

कृतः अभिप्रेतमिति प्रतीयते । अनुमानेन मिथ्यात्वं प्रसाध्य श्रुतिस्तदनुवादरूपेति मधुसूदनमतम् । ‘नेह नानाऽस्ति ' ८

इति श्रुत्यर्थे विवदमानं प्रत्याह ’ प्रतिन्नोपाधाविति ’ ’ विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः’ इति श्रुत्यर्थे विवदमानं प्रत्याह ‘ज्ञाननि वर्त्यत्वं ’ इति लघुचन्द्रिकापर्यालोचनायां अनुमानं श्रुत्यनुग्राहकमे प्रतीयते ॥

प्रतीयमानत्वपूर्बकेत्यादि मिथ्यात्वनिर्वचन श्रीसूक्तेरभिप्रायप्रकाशनम्

१४३

श्रीभाष्यम्

मिथ्यात्वं नाम प्रतीयमानत्वपूर्वक यथावस्थित वस्तुज्ञान निवर्त्यत्वम् । प्रश

प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं ब्रहह्मणोभ्रमाधिष्ठानत्वंचायुक्तमित्यस्मिंश्चोद्यद्वये प्रथमं परिहतु मिथ्यात्वलक्षमाह । मिथ्यात्वंनामेति ।

निवर्त्यत्वमित्युक्ते मुद्द्ररादिनिवर्त्यघटादावतिव्याप्तिः तत्परिहाराय ज्ञानशब्दः । तावतापि * शक्तिमदीश्वरादिसङ्कल्परूप

ज्ञाननिवर्त्यै वस्तुन्यतिव्यातिः सापि यथावास्थितवस्तु * ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वस्य विवक्षितत्वात्परिहताभवति । प्रबलभ्रान्ति ज्ञाननिवर्त्यसत्यरजतादिष्यतिव्यातिपरिहाराय यथावस्थितशब्दः यथाऽवस्थितज्ञाननिवर्त्यत्वभित्युक्ते समानाधिकरणधर्जायेत तत्र ज्ञानस्वरूपं हि यथावस्थितं विषयस्यैवह्ययथार्थत्वम्

।

।

तदा भ्रान्तिज्ञाननिवर्ये व्यभिचारस्तदवस्थः

अतो यथा

ऽवस्थितं ज्ञानमिति सामानाधिकरण्यशङ्काव्यावृत्त्यर्थं यथावस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यत्वमित्युक्तम् ज्ञानप्रागभावे व्यभिचार इति तद्व्युदासार्थं प्रतीयमानत्वपूर्वकपदम् ॥

।

ज्ञानप्रागभावोऽपि कदाचित्प्रतीयमानत्वपूर्वकोनिवर्त्यत इति चेन्न नियमस्य विवक्षितत्वात्

यथा ‘सिद्धे

शब्दार्थसम्बध’ इत्यत्र सिद्ध एवेत्यवधारणस्य विवक्षितत्वान्नित्यत्वसिद्धिः । यथा ‘अब्भक्षोवायुभक्ष’ इत्या दावपएवभक्षयतीत्यवधारणासद्धिः तद्वत् भूदळनज्ञाननिवृत्तस्य रजसर्पस्य यथाऽवस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यात्वाभाबादव्या तिरिति चेन्न तस्यापि यथडावस्थिववस्तुज्ञानेन निवर्तयितुं योग्यत्वात् । अतएवहि निवर्त्यत्वमित्युक्तं * न तु निवृ ।

तत्वमिति

न च सर्पभ्रमजानते रज्जुधीनिवर्त्यै परमार्थभूते भयेऽतिव्यातिरिति वाच्यम्, भयस्य क्षणिकतया स्वयमेव

निवृत्तस्य रज्जज्ञाननिवर्त्यत्वाभावात् । रजुज्ञानंह्युत्तरभयोत्वात्तं प्रतिबध्नाति । अतः प्रतीयमानत्वनियमपूर्वकयथाऽव स्थितवस्तुगे।चरज्ञानमात्रनिवर्तनीयत्वं मिथ्यात्वमित्यर्थः । * अनेन लक्षणेन सदगलक्षण्यं फलितम् । तत्र प्रतीय मानत्वपूर्वकेत्यसद्व्यावृत्तिः शेषेण सद्व्यावृत्तिः । अस्य मिथ्यात्वलक्षणस्य सम्प्रतिपन्नमिथ्याभूतेष्वनुगतत्वं दर्शयति । गूढार्थसंग्रहः

मिथ्यात्वंनामेत्यादि । अत्र प्रतीयमानत्वपूर्वक यथाऽवस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यत्वमिति नताद्रूप्येण मिथ्याभूतस्य लक्षण परं ’ ख्यातत्वादसदन्यत्वं बाध्यत्वेन सदन्यता । तेनानिर्वचनीयत्वं स्यादित्यत्राभिसंहितम्’ ॥ इति तत्त्वटीकायां अस्य

वाक्यस्य सदसद्विलक्षणत्वरूप मिथ्यात्वस्वरूपपरत्वस्य आचार्यपादैः स्फुटमुक्तेः सदसद्विसक्षणत्वं मिथ्यात्वस्य स्वरूपं मिथ्या भूतस्यलक्षणम् । अनेन लक्षणेन सदसद्वैलक्षण्यं फलितं प्रतीयमानत्वपूर्वकेत्यसद्व्यावृत्तिः । शेषेण सद्व्यावृत्तिः इति व्यासा

र्यैरपि (श्रु.प्र) तथैवोक्तेः । सदसद्विलक्षणत्वरूपमिथ्यात्वं पञ्चपादिकोक्तम् । तदिह यन्निष्ठतया प्रतिपन्नं तन्निष्ठात्यन्ताभाव

प्रतियोगितयाऽपि तत्त्वज्ञानेन विषयीकारार्हत्वमिति तु तात्पर्यविश्रमः | ’ इत्याचार्यपादै: (त.टी.) विवरणोक्तस्य प्रतिपन्नो

।

पाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वरूपमिथ्यत्वस्यापि अत्राभिप्रेतत्वमुक्तम् | प्रतीयमानत्वपूर्वकेत्यादेः ख्यातिबाधान्यथाऽनुप पान्तरूपार्थापत्तिप्रमाणस्य मिथ्यात्वसाधकस्य सूचनपूर्वकं सदसद्विलक्षणत्वरूप मिथ्यात्वस्वरूपतात्पर्यकत्वं प्रतिपन्नोपाधौ त्रैका लिकनिषेधप्रतियोगित्यरूपमिथ्यात्वतात्पर्यकत्वं यदुक्तं तत् सति सम्भव इतरार्थतात्पर्यकत्वस्याप्युपलक्षणम्। अत्र प्रथम प्रतिज्ञायां ' परिकल्पितीमथ्याभूतं ' इत्यत्र परिकाल्पतं अविद्यमानत्वेऽप्यस्तीति प्रतीत मसत्यमित्यर्थः । स्वात्यन्ताभावव न्निष्ठतया प्रतिभातमिति यावत् ’ इति तत्वटीकायामर्थ डक्तः । अद्वैतसिद्धौ च ’ घटादयः, स्वानुगत प्रतिभासे वस्तुनि कल्पिताः, विभक्तत्वात् ’ ’ घटादिक सपे कल्पित, प्रत्येक तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात्’ इति आनन्दबोध मण्डनमिश्रोक्तानुमानद्वये, कल्पितत्वं च स्वाभाववति प्रतीयमानत्वं वा 6

२४४

स्वाभाववति प्रतीयमानत्वादि मिथ्यात्वलनमः सृष्टिवाक्यानामन्यपरत्वसूचनंच

[जिज्ञासा १-१.१

श्रीभाष्यम्

यथा रज्ज्वाद्यधिष्ठानसर्पादे, दोषवशाद्धि तत्र तत्कल्पनम् | श्रुतप्रकाशिका

यथेति। अथोक्तलक्षणस्य पक्षेऽतिदेशे कर्तुमुचितेऽपि स्वप्रकाशे वस्तुन्व्यासानुपपत्तिरूपं द्वितीयं चोद्यं परिहर्तुमाह । दोषवशाद्धि तत्र तत्कल्पनमिति । अजडत्ववजडत्वमपि नाथ्यासप्रयोजकम् जडेऽपि दोषाभावे सत्यध्यासादर्शनात् । अतोदोषएवहिं सर्वंत्रकल्पकः कल्पने दोषाधीने स्वतो वा परतो वा प्रकाशो भ्रमाधिष्ठानत्योपयोगी । पुरोवर्तिनि भासमानेहि रजतभ्रम इति दान्तिके परिहतु दृष्टान्ते कल्पनस्य दोषाधीनत्वमुक्तम् | गूढार्थसंग्रहः

स्वरूपज्ञाननिवर्त्यत्वं बेत्यन्यदेतत् । ’ इति मधुसूदनसरत्वतीभिरुक्तम् एवं च प्रतीयमानत्वपूर्वकेत्यत्र प्रतीयमानत्वं ।

स्वाभाववति प्रतीयमानत्वं विवक्षितम् । इत्थं च परिकल्पितशब्दस्यैवार्थद्वयं स्वाभाववति प्रतीयमानत्वं यथावस्थितवस्तु

ज्ञान िवर्त्यत्वं च । ‘ अशेषविशेष…चिन्मात्रं ’ ’ तदतिरेकेि…परिकल्पितं भिथ्याभूतम्’ इति प्रथमप्रतिज्ञावाक्ये ‘ सर्वे

विकाराः स्वानुस्यूतैकस्मिन् वस्तुनि परिकल्पिता: ’ इत्यादिविवरणोक्तानुमानस्य विवक्षितत्वेन स्वाभाववति प्रतीयमानत्वं एकं मिथ्यात्वं, स्वरूपज्ञाननिवर्त्यत्वमपरं मिथ्यात्वमत्र विवक्षितमिति निर्णयस्सम्भवति । अत्र विवरणोक्तानुमानमेवानन्द बोधयतिना प्रमाणमालायामुक्तम् । विवरणे परिकल्पितशब्दसत्वेऽपि परीत्यनेन बोधितार्थ एव ‘ स्वानुस्यूँतकस्मिन्वस्तुनि इत्यनेनापि बोधित इत्यभिप्रेत्य स्वानुगतप्रतिभासे वस्तुनि कल्पिता: ’ इत्युक्तम् । एवं च प्रथमप्रतिज्ञायां परिकल्पित शब्द

स्यापि स्वानुस्यूतैकस्मिन् वस्तुनि कल्पितत्वएव तात्पर्यम् । स ् व ा न ु स ् य ू त ं एकं वस्तुच सड़पमेव । अतएव गुरुचन्द्रिकायां आनन्दबोधानुमानवाक्यविवरणावसरे वस्तुतस्तु कल्पितपदस्य स्वात्यन्तभाववति प्रतीयमानार्थत्वे स्वानुगतप्रतिभासेत्यस्य स्वपश्चादपि भासमानार्थकतया सद्रूपार्थकत्वस्य पर्यवसानात् सत्वव्यापक स्त्रात्यन्ताभावकत्वं साध्यं पर्यवस्यति इत्युक्तम् ।

अतःविवक्षितम्परिकल्पितत्वं सत्वव्यापकस्वात्यन्ताभावकत्वं पर्यवसितं बोध्यम् । एवमेव प्रतीयमानत्व च ू र ् व क े त ् य त ् र प्रतीयमानत्वपद् । अज्ञानस्य स्वकार्येण वर्तमानेन प्रबिलीनेन वा सहज्ञानेन निवृत्तिः बाधः । तथाविधानवबोधनिवृत्तौ बाधप्रसिद्धेरिति विवरणएवोक्त्या ज्ञाननिवर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वं विवरणकारसम्मतीमति मधुसूदनसरस्वत्यादि सर्वसम्मतम्। परिकल्पितशब्दे स्वात्यन्ताभाववति प्रतीयमानत्वं विवक्षितम् इति तदपि विवरणकारसम्मतमिति प्रतीयते । मिथ्याशदो, द्व्यर्थोऽपह्नवचनोऽनिर्वचनीयतावचनश्च’ (पं.पा) इत्युक्तदिशा अपह्नवघटितं त्रयं अनिर्वचनीयत्वं व 6

अतः

6

प्रतीयमानत्वे ’ त्यादिभाष्ये विवक्षितंमितिसिद्धम् । एतेन सृष्टिवाक्यानामपि अन्यतात्पर्यकत्वं सूच्यते । प्रत्यक्षादि सिद्ध

पअद्वितीयब्रह्मस्वरूपसिद्धिंः ्रपञ्चस्य ब्रह्मण्येव उत्पत्तिविनाशचत्तया अन्यत्राभावमुपवर्ण्य त ्रापि परिष्करणादिकं प्रतिषिथ्य मिथ्यात्वापादनेन प्रमाणान्तराविरुद्धतया प्रयोजनं इति विवरणोक्तेः । मिथ्यात्वस्वरूप अद्वैतसिद्धितद्व्याख्ययोः अवसेयम् ॥ यथा रज्ज्वाद्यधिष्ठानसपीदेरिति । रज्ज्वादिः-रज्ज्वाद्यवच्छिन्नचैतन्यं अधिष्ठानं अधिष्ठेयविषमसत्ताकं अपरि

उपादानं।यस्यतत्र सःप्रथरमजप्क्जष्ेवाझुक्तिज्ञानेन यधिष्ठान इत्[शयर्ुथकः्त।्यविवरणे रञ्जुसर्पस्यमूलाज्ञानकार्यत्रजतस्य वं अवस्थानिवृत्तिमात्रम्, ज्ञान (तूल) कार्यमुद्गरा त्वं च इतिणामितया पक्षद्वयमुक्तम् वच्छिन्न चैतन्यरूपाधिष्ठानज्ञानेन]

रभजिसशर््रपाशत्ेचेनतघटादिनाशवत् ्युभयं एकाविद्यो।पादद्ेवियतमीियपतकि्षपेरतेुषांअवस्थाज्ञानरूपोपादानेन मतम् । त ्र- रज्ज्वायसहवच्छिरजतस्यन् चैतन्कलय्ेप,नबाधःम् इति विशेषश्चोक्त: । रजुसर्पभ्रमः -रजसर्वादिकल्पनम् ॥

१४५

ब्रह्माज्ञानवादस्य सं. शा.पं.पा.बृ.वा.इ.सि. सम्मतत्वोक्तिः

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

एवं चिन्मात्रवपुषि परे ब्रह्मणि दोषपरिकल्पितमिदं देवतिर्यमनुष्यस्थावरादिभेदं सर्व जग द्यथाऽवस्थितब्रह्मस्वरूपावबोधवाध्यं मिथ्यारूपम् । दोषश्च श्रुतप्रकाशिका

इत्थं प्रतीयमानत्वपूर्वक यथावस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यत्वं मिथ्यात्वम् । मिथ्याभूतार्थकल्पनं च दोषवशादिति

।

दृष्टान्तेशिक्षितमर्थद्वयं दान्तिकेऽतिदिशन् शङ्काद्वयंचार्थान्निराकरोति । एवमिति अत्यन्तवैसादृश्यरहितकतिपयाध्यासः एकाधिष्ठाने दृष्टः यथा सर्पभूदनाम्बुधारायच्यासो रज्जमात्रे । कथमेकस्मिन्नधिष्ठाने युगपन्मिथोऽत्यन्तविसदृशान

।

न्तप्रपञ्चाध्यास इत्येका। यस्सर्वज्ञइत्यादिषु * सर्वज्ञतादिगुणकत्वेन प्रतीते ब्रह्मणि कथंवाऽव्यास इति द्वितीया चिन्मात्र वपुषीत्यनेन पूर्वोक्तां स्वयंप्रकाशत्वकृतामध्यासानुपपत्तिं स्फोरयति । परे ब्रह्मणीति शङ्काद्वयं परिहृतं भवति । विलक्षणा धिष्ठानत्वात्कृत्स्नाध्यास उपपन्नइति वैलक्षण्यं च सर्वसाधारणसन्मात्ररूपत्वम् । सर्वज्ञत्वादिगुणा अपरे ब्रह्मणि परे ब्रह्मणि तु चिन्मात्र (रूप) तया सर्वज्ञत्वादिगुणानन्वयादध्यास उपपन्न इतिचाभिप्रायः ॥

इदमिति प्रतीयमानताकारपरामारींना पदेन यथाऽवस्थितब्रह्मस्वरूपावबोधबाध्यमिति पदेन च पूर्वोक्तमिथ्यावलक्षण मनूदितं भवति । दोषपरिकल्पितमित्यनेन दोपवशादित्यादिनोक्तमतिदिष्टम् । विविधकृत्स्नाभ्यास दर्शयति । देवेति ।

मिथ्यारूपम् । मिथ्यालक्षणोपेतत्वाद्रज्जुसर्पवन्मिथ्येत्युक्तं भवति । दोषः कः, स किं परमार्थः उतापरमार्थः । परमार्थत्वे ज्ञाननिवर्त्यत्वं नस्यात् –अपरमार्थत्वे प्रपञ्चवकल्पकान्तरापेक्षयाऽनवस्था सकिं ब्रह्मण्यतिरोहिते कल्पयति उत तिरोहिते

अतिरोहितेचदनुपपन्नम् रज्जुत्वे प्रकाशमान इवाव्यासोदय विरोधात् । अविरोधे पश्चादप्यनिवृत्तिः । तिरोहिते चेत् तिरो ‘धानं किं स्वत: किंवा परतः । यदिस्वतः अनिवर्त्यत्वं निवृत्तौ स्वरूपोच्छेदोवा । यदि परतः तत्परं वाच्यम् । किंच नानाऽध्यासानां नानादोषमूलत्वं दृष्टम् । अतोऽनेकदोषा अभ्युपगन्तव्या इतीमाशङ्काः परिहर्तुमाह । दोषश्चेति । चश्श ङ्कानिवर्तकः कोदोषइत्यस्य प्रतिवचनमविद्येति । तस्याः पारमार्थ्यापारमार्थ्यविकल्पेसदसदनिर्वचनीयेत्यपारमार्थ्याभ्युपगमः । अनवस्थापरिहारोऽनादीति तिरोहितातिरोहितविकल्पस्य प्रतिवचनं स्वरूपतिरोधानशब्देन तच्च किं स्वतःपरतइत्यत्र परतइत्यङ्गी गूढार्थसङ्ग्रहः

।

एवं चिन्मात्रवपुषि परे ब्रह्मणि इति ‘आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विभागचितिरेव केवला । पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः । ’ (सं.शा.१.अ. ३१९ श्लो) इति सर्वज्ञात्ममुन्युक्तेः । मण्डनमिश्रस्य वाच स्पतेश्च जीवाज्ञानवादस्य सम्मतत्वेऽपि पद्मपादसुरेश्वरादीनां सर्वेषां ब्रह्माज्ञानवाद एव सम्मतः । इष्टसिद्धौच ब्रह्मसिद्धिप्रोक्त जीवाज्ञानवाददूषणपूर्वकं ब्रह्माज्ञानवादस्साधितः । तद्विचारस्तु आरम्भणाधिकरणे भविष्यति । दृष्टिसृष्टिपक्षोऽपि एकः वेदार्थसङ्ग्रहे पर्यालोचितः । अन्यस्त्वारम्भणाधिकरणे पर्यालोचयिष्यते । जिज्ञासाधिकरणे सृष्टिदृष्टिपक्ष एव निरूप्यते । देव तिर्यङ्मनुष्यस्थावरादिभेदमित्यनेन ‘चतुर्विधोऽपि भेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धनः । ’ इति विष्णुपुराणवचनं स्मारितम् ॥ यथाऽवस्थितब्रह्मस्वरूपावबोधबाध्यमिति । अत्र अज्ञानेन साकं कार्यनिवृत्तेरेव बाधत्वस्य विवरणे प्रतिपादनेन

अत्रापि तादृश एव बाधो विवक्षितः । ‘दोषपरिकल्पितमिति’ पूर्वसूक्तौ स्वात्यन्ताभाववति प्रतीयमानत्वं परिकल्पितत्व

विवक्षितम् । एतेन ’ प्रतीयमानत्वपूर्वकय थाऽवस्थितवस्तुज्ञानानेवत्वम्’ इत्यत्र निवर्त्यत्वं बाध्यत्वरूप विवक्षितमिति बोधितम् । अत्र ब्रह्मस्वरूपावबोधबाध्यमिति पृथगुक्त्या प्रतीयमानत्वपूर्वक यथाऽवस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यत्वमित्यत्र यथा 6

19

१४६

प्रथममनृतेनहीति वाक्योपादानेबीजं तेपांसत्यानामिति वाक्यस्य पराभिमतार्थश्च [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम

स्वरूपतिरोधान विविधविचित्रविक्षेपकरी सदसदनिर्वचनीयाऽनाद्यविद्या ‘अनृतेन हि प्रत्यूढाः’ [छा.उ.८.प्र.३.ख.२.वा] ‘तेषां सत्यानां सतामनृतमपिधानम्’ [छा.उ.८.प्र.३.ख.१.वा] श्रुतप्रकाशिका

कृतम् तिरोधानस्य हेतुनिर्देशात् नानाऽध्यासस्यैकदोपमूलत्वमुक्तं विविधेत्यादिना विक्षेपः अध्यास: आच्छादिकाऽविद्या ।

विक्षेपिकाऽविद्येत्यविद्याया * एकस्या एवावस्थाद्वयं तदभिमतं तिरोधानविक्षेपहेतुत्ववचनात्सू चितम् ॥

एवंभूतामवियां प्रतिशात्रैतदनुगुणं प्रमाणमाह । अनृतेनेत्यादिना प्रत्यूढाः प्रतीपनीताः प्रत्यूढशब्द

।

।

।

वैशग्रार्थमुपादत्ते । तेषामिति । नात्र बहुवचने तात्पर्यम्‘अदितिः पाशान प्रमुमोक्तु’ इतिवत् अस्त्राः गूढार्थसंग्रहः

ऽवस्थितवस्तुज्ञाननिवर्त्यत्वमेवैकं मिथ्यात्वं विवश्चितम् । एवमत्र दोपपरिकाल्यैतमित्यनेन परिकल्पितस्वरूपमेव प्रतीयमानत्व

पूर्वकेत्यत्र प्रतीयमानत्वं विवक्षितम् तदप्येकं मिथ्यात्वं विवक्षितमिति च सूचितम् |

खरूपतिरोधानेत्यादि । अबिद्यायाः आवरणविक्षेपाख्यशक्तिद्वयं शङ्कराचार्यसम्मतमिति पूर्वमेव (५८) पुटे निरू

पितम् । अत्र स्वरूपतिरोधानं आवरणं नास्ति न प्रकाशते इति व्यवहारयोग्यत्वमिति विवरणे उक्तम् ॥

अविद्याविषये पञ्चपादिकाऽऽदौ परैरुदाहृतं श्रुत्यादिकमुपादत्ते । अनृतेनहि प्रत्यूढा इत्यादि

तेषां सत्यानां

।

अनृतमपिधानम् ' इति प ू र ् व ब ा क ् य े अनृतम् बाह्यविषयेषु स ् त ् र ् य न ् न भ ो ज न ा द ि ष ु त ृ ष ् ण ा , त न ् न ि म ि त ् त ं स ् व ै च ् छ ा प ् र च ा र त ् व ं मिथ्याज्ञाननिमि त्त ्वादनृतमित्युच्यते । तन्निमित्तं सत्यानां कामानामप्राप्तिरिति अविधानमिव अपिधानं’ इति व्याख्याय ‘ अनृतॆन हि परप्करतृ्षय्ूटढााः’इत्यर्थः’ इत्यन ्तरइतिमुषुप्भाष्यम् तिवाक्ये ।अनृतेन हि यथोक्तेन हि यस्मात् प ् र त ् य ू ढ ा ः हृताः स्वात्मस्वरूपादविद्यादिदोषैः बहिन् (शं.उ.भा.) यथोक्तेनमिथ्याज्ञानशब्दितानाद्यनिर्वाच्याज्ञानकृतेन तृष्णाप्रभेदेन तन्निमि ८

हमपिधानम्’ ेनच्छाप्रचोरेइतिणत्यर्वाक्यस्य थः । तस्मप्रथमत्वेऽपि ात् प्रजानां स्वात्मभूतव्रहालोकालाभः । अत्र ‘तेषां सत्यानामनृतः ‘अनृतेन हि प्रत्यूहाः’ इत्यानन्दगिरिविवरणम् इति वाक्यस्य सुषुप्तिविषयतया निर्विशेषस्वरूपालाभः परसम्मतः अ त ् र स ् फ ु ट ः इ त ् य भ ि प ् र े त ् य प्रथमत: ‘अनृतेन हि प ् र त ् म ू ढ ा ः ' इति वाक्योपादानम् । एतद्विवरणभाष्ये यथोक्तेन इपत्र्तय्ुयकू्ढता:्या’ ‘ इतितेषां सत्यानामनृतमपिधानं ’ इ त ् य त ् र ै व अनृतशब्दार्थस्य स ् फ ु ट म ु क ् त े ः श ् र ु त ौ अपिधानशब्दसत्याच ‘अमृतेन ह ि ं श्रुत्यर्थनिर्णयइति पश्चात् ‘तेषां सत्यानां ’ इति वाक्यस्योपादानम् । अत्र मधुसूदनसरस्वत्यः ८

तद्यथा

हिरण्य निधिं - अनृतेनहि प्रत्यूढाः’ इति श्रुतिः ब्रह्मज्ञान प्रतिबन्धकत्वेन अनृतं ब्रुवाणा तादृगज्ञाने प्रमाणम् । न शब्दस्य ‘ऋतंपिबन्तौ’ इत्यत्र सत्कर्मणि प्रयोगदर्शनात् ‘ऋतं सत्यं तथा धर्मः’ इति स्मृतेश्र ऋतशब्दस्य सत्कर्म परत्वात् अनृतशब्दस्य दुष्कर्मपरत्वमिति वाच्यम् । उत्तरत्र ‘य आत्मा अपहतपाप्मा’ इत्यादिना आत्मनोऽपहतपाप्म त्वप्रतिपादनेन दुष्कर्मप्रत्यूढत्व िरोधात् । मुधुप्तौ कर्ममात्रनाशे दुष्कर्मणोऽन्यभावात् । कारणात्मनाऽवस्थानेच अज्ञा नस्यावश्यकत्वात् कर्मण: आवरणत्वानुपपत्तेश्च । ब्रह्मवेदनप्रतिबन्धकतया ह्यनादिब्रह्मावारकं ज्ञाननिवर्त्य वाच्यम् । तथाच कर्मव प्रधानमपि नानृतपदाभिधेयम् । तयोज्ञानानिवत्यत्वात् । इति अत्र लघुचन्द्रिका | अनादीति | नच पापानां प्रवाह रूपेणानादित्वात् पापत्वेन प्रतिबन्धकत्वसम्भवइति वाच्यम् । पापं पुण्यं मिथ्याज्ञानजन्यसंस्कारोवा भातीति व्यव 6

अस्ति

१४७

नासदासीदिति श्रुतिविवरणपर अ.सि.ल.चं.गु.चं. अनुवाद:

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

‘नासदासीन्नोसदासीत्तदानीं तमआसीत्तमसागूढमग्रे प्रकेतं’ [यजु.२.अ.८.प्र.९.अनु] ‘माथां तु प्रकृतिविद्यान्मायिनं तु महेश्वरं ’ (वे. उ. ४. अ.१०,वा) श्रुतप्रकाशिका

। ।

।

सदसदर्निर्वचनयित्वमुच्यते । नासदासीन्नोसदासीदिति किमासीदित्यत्राह । तमआसीदिति तमश्शब्देना च्छादकत्वं विवश्चितम् तमोनाम । ‘अक्षरं तमसिलीयत’ इति प्रकृतिरुच्यत इति शङ्कायामुदाहरति * मायांतुप्रकृतिं गूढार्थसङ्ग्रहः

हारे प्रतिबन्धकइत्यत्र विनिगमकाभावात् तेभ्योऽतिरिक्तस्यैवाज्ञानस्य तथात्वेन कल्पनस्यौचित्यात् । कल्यस्यानुपस्थित त्वेन तदादाय विनिगमनाविरहाप्रसक्तेः इति ब्रह्मानन्दसरस्वत्यश्च प्राहुः ॥

नासदासीदित्यादि । सदसच्छदौ पारमार्थिकापारमार्थिकयोरेव प्रसिद्धौ। (अ.सि) इत्येतद्विवरणे लघुचन्द्रिकायां पारमार्थिकापारमार्थिकयोरिति ’ । भूतेषु शास्त्रीय प्रसिद्धिमात्रं सत्यालीकयोस्तु शास्त्रीया लौकिकीच प्रसिद्धिः । अतस्तयोर्ब लवत्वम् । अतएव माधवीयभाष्ये व्याख्यातम् । प्रलयेस्थितं कारणस्वरूपमाह ’ नासदित्यादि’ तदानीं प्रलये असत् निरु पाख्यं नासीत् तस्याकारणत्वात् नापिसत् सच्चन निर्वाच्यमासीत् सद्रूपस्य तद्विलक्षण जगत्परिणामित्वासम्भवात्, ८

"

तथाच अनिर्वाच्यमासीदित्यर्थ: । इति । गुरुचन्द्रिकायांच वस्तुत: तदानीं सद्भिन्नमासीदित्यर्थक नोसदासीदितिवाक्य तदानीं असद्भिन्नमासीदित्यर्थक नासदितिवाक्ययोः तमआसीदित्यनेनैकवाक्यतया सदसद्भिन्नं तमआसीदित्यर्थपर्यवसान "

सम्भवात् तदेकवाक्यतार्थमेव नासदित्यादौ तदानीमित्यस्यान्वयावश्यकत्वात् नञः पयुदासकृत्वावकारेतु सन्नासीदित्यत्र बाध एव सत आत्मनस्सदा सत्वात् । अथ ‘आनीदवातम्’ इत्याद्येकवाक्यतया आत्मान्यत् सन्नास्तीत्यर्थ इतिचेत् न

प्रतियोग्यप्रसिद्धेः, सदसद्भिन्नत्वस्य पर्युदासपक्ष एव शाब्दत्वेनोपसंहारमात्रेण ‘आग्नेयं नतुर्धा करोति ’ ‘ पुरोडाशं चतुर्धा तम आसीत् ’ इत्यनेन तमसस्स करोति ’ इत्यनयोरिव विवक्षितार्थसिद्धेश्च । अन्यथा हि सदसतोः प्रतिषेधसहकृतेन

6

दसद्भिन्नत्वमार्थिकं स्यात्, न शाब्दम् । किं च ‘तदानीम्’ इत्यस्य सदसत्प्रतिषेधानन्वये आर्थिकमपि तन्नस्यात् ।

नहि कदाचित् प्रतिषेधसहकृतां कदाचिद्विद्यमानत्वेन तमउक्ति: तमसस्सदसदन्यत्वं विनाऽनुपपन्ना | तस्मात् सदसन्निषेध

पक्षे तदानीमित्यस्य तदन्वयावश्यकत्वेऽप्युक्तयुक्त्या स पक्षो नयुक्तः, किंतु सदसद्भिन्नमासीदिति पर्युदासएव । तत्रच तदा

।

नीमित्यस्यान्वयेऽप्यदोषइत्याशयेन रजोनिषेधादावेव तदन्वयादित्युक्तम् रजआदिनिषेधएवतदन्वयः नतु सदसन्निषेधे । तस्य प्रकृते नञर्थत्वाभावादितिभावः । अतएव सद्भिन्नत्वे उक्ते इत्युक्तम् । नञोक्ते इति तत्रार्थः । इति ब्रह्मानन्दस रस्वतीभिरुक्तम् ॥

।

।

।

मायां तु प्रकृतिं विद्यादिति । माया स्वाश्रयमव्यामोहयन्ती कर्तुरिच्छामनुवर्तते न तथा अविद्या । प्रसिद्धश्च मायाऽविद्ययोर्भेदः लौकिकानाम् । नहि मायाविनिर्मित हस्त्यश्वरथादावविद्याशब्दं प्रयुञ्जते मन्त्रौषधादिसत्यवस्त्वेव माया नानिर्वचनीया । न । परिदृश्यमान मिथ्यावस्तुन्येव मायाशब्द प्रयोगात् पार्श्वस्थस्य मन्त्रौषधाद्यपरिज्ञानात् तत्र माया शब्दप्रयोगाभावाच्च मन्त्रादेश्च काचादिवन्निमित्तकारणत्वात् । अध्यासोपादानाविद्याक्लतिवत् कादाचित्कमायोपादाना

।

निर्वचनीयानादिवस्तुकल्पना तत्र च ‘मायां तु प्रकृतिम्’ इति श्रुतौ प्रकृतौ मायाशब्दप्रयोगात् प्रकृतिभूतयोर्मायाऽवि

।

द्याशब्दयोः तद्विकारयोश्चाध्यासमाययोः लक्षणाभेदादेकत्वमवगम्यते ‘तरत्यविद्यां विततां हृदि यस्मिन्निवेशिते । बोगी

मायाऽविद्ययोरैक्ये मायाशब्दस्य मिथ्यात्वेरूढत्वेन्च स्मृतिसूत्रादिप्रदर्शनम्

१४८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

मायाममेयाय तस्मै विद्यात्मने नमः ॥, ( इत्यादिस्मृतौ मायाऽविद्ययोस्सामानाधिकरण्येन तत्त्वज्ञानेन तर्तव्य त्वावगमात् ॥ ‘मायामात्रं…स्वरूपत्वात् ’ इति सूत्रे सूत्रकारेण स्वप्ने मायाशब्दप्रयोगात् । भाष्यकारेण च अविद्या माया अविद्यात्मिका मायाशक्तिरिति तत्रतत्र निर्देशात्, टीकाकारेणच अविद्या माया अक्षरमित्युक्तत्वात् ब्रह्मासिद्धिकारेणन्त्र एव "

मेव इयमविद्या माया मिथ्या प्रत्ययः इत्युक्तत्वात् विक्षेपप्राधान्येन माया, आच्छादनप्राधान्येन अविद्येति व्यवहारभेदः । .”

इच्छाधीनत्वतद्वैपरीत्येन वा व्यवहारभेदः इति ’ विवरणे जरदद्वैतिमतदूषणपूर्वक सिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः ‘मायेति सद सद्भयां अनिर्वचनीया अविद्योच्यते’ इति इष्टसिद्धावप्युक्तम् ॥ ८

एवमेवैषा माया स्वाव्यतिरिक्तानि परिपूर्णानि क्षेत्राणि दर्शयित्वा जीवेशावाभासीकरोति’ (आभासेन करोतीति

पाठान्तरम्) ‘मायाचाविद्या च स्वयमेव भवति ’ ( नृ. उ. ता) इति श्रुत्या मायाऽविद्ययोरैक्यप्रतिपादनात् माया अज्ञानमेव इति (अ.सि.) मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । मायाशब्दस्य रुढ्या अज्ञानार्थकत्वं अत एव उज्वलदत्तीयवृत्तौ माया छन्नेति व्याख्यातम् । छद्मनोऽपि दुर्घटकार्यकारित्वनेपेण रुड्यर्थगुणेन मायापदबोध्यत्वात् । अत एव माया स्याच्छाम्बरीबुद्धयोः (

मयः पीताम्बरेऽसुरे । ’ इति मेदिनी युक्ता | शाम्चर्यामविद्यायामपि उक्तगुणयोगेन मायापदप्रयोगात् ।

‘ॠतेऽर्थ यत्

प्रतीयेत न प्रतीयेत चात्मनि ! तद्विद्यादात्मनो मायां यथाऽभासो यथा तमः ॥ ’ (श्रीभा. २ स्क. ९.३४) इति स्मृत्या मिथ्या त्वविशिष्टे मायापदशाक्तनिरूपणात् । तिलरसमुख्यार्थस्यापि तैलपदस्य भूरिप्रयोगेण सार्पपरसे निरुद्धगौणत्ववत् दुर्घटकारि

णि मायापदस्य गौणत्वादिति भावः । ’ इति लघुचन्द्रिकायामुक्तम् अत एव ‘मायालेषा मया सृष्टा नैवं मां द्रष्टुमर्हसि

3

इति नारदं प्रति भगवद्वाक्ये दृश्यमानस्य विश्वरूपस्य प्रतिपन्नोपावौ निषेधत्वे मायात्वं हेतूकृतम् | C

यदचरस्तन्वा वावृधानो बलानन्द्र प्रब्रुवाणो जनेषु ।

मायेत्साते यानि युद्धान्याहुः नाद्यशत्रुं ननु पुरा विवित्से ॥ (ऋसं.१०५४.२)

इत्यस्यामृचि वेद्यशत्रोर्निषेध्यत्वे मायावं हेतुकृतम् । तथा ‘भूतानि इन्द्रियाणि विराज देवताः कोशांश्च सृष्ट्वा प्रविश्या मूढः मूढ इव व्यवहरन्नास्ते मायैव तस्मादद्वय एवायमात्मा’ इति तापनीये भूतेन्द्रियादीनां मायामयत्वेन तत्प्रविष्टस्या प्यात्मनः तच्छून्यत्वेन अद्वयस्वभावत्वमुक्तम् । मयश्च शम्बरश्चैव महामायाधरावुभौ । पर्जन्यवारुणी माये व्यधत्ताम् ' इति हरिवंशे पर्जन्यवारुणास्त्राभ्यां मन्त्रविशेषविशिष्टाभ्यां जनित मिथ्याभूते मायापदं प्रयुक्तम् । भागवतादावपि मिथ्या -

।

मारीचस्य ‘मायामृगं दयितयेप्सितम्’ इत्यादिना मायात्वमुक्तम् । रामशरवेध्यत्वादिकं तु न सत्यत्वे प्रयोजकम् । यथा ऽनुभवमर्थक्रियायारित्वस्य मिथ्याभूतेऽपि सम्भवात् । मिथ्यात्वेन त्वदुक्तैन्द्रजालिकादेः अर्थक्रियाकारित्वदर्शनात् ऐन्द्र जालिकादौ मायाशब्दप्रयोगादपि तस्य मिथ्यारूढत्वम् । नच शक्तिविशेषरूपमायापदमुख्यार्थजन्यधीविषयत्वात् तत्रोप चारात्तत्प्रयोग इति वाच्यम् । मिथ्यारूपमुख्यार्थजनकत्वेन शक्तिविशेष एवांपचारात् । अन्यथा उक्तस्मृत्यादिविरोधात् ।

इति ॥ ‘मायां तु प्रकृतिम् ’ इत्यादेस्तु या प्रकृतिः सा मिथ्येत्येवार्थः । ‘माया च तमोरूपा अनुभूतेः । ‘ तदेतज्जडम् मोहात्मकं अनन्तं तुच्छमिदंरूपं ’ [नृ.उ.ता] इत्यादि । ‘तुच्छेनाम्बपिहितं यदासीत् ’ (ना.सू.) ’ अनृतेनहिप्रत्यूढाः "

।

इत्यादि श्रुतिभ्य: । अतो मिथ्याप्रकृतिकत्वेन जगन्मिथ्येत्युक्तवाक्यादीप सिध्यति

यद्यपि

मायाशब्द: प्रथमः

तथाऽपि

तदर्थो न जिज्ञासितः। मिथ्यारूपत्वेन लोके ज्ञातत्वात् । अतस्तमुद्दिश्य प्रधानत्वरूपविशेषः नोक्तवाक्येन बोध्यते । किंतु ‘ मायया संनिरुद्धः ’ इति पूर्ववाक्ये बन्धस्योक्तो मायारूपो हेतुः प्रकृतिः नतु निमित्तमिति ‘मायां’ इत्यादिना उच्यते । अन्यथा मिथ्यानिमित्तकस्यापि मिथ्यात्वासम्प्रतिपत्त्या प्रपञ्चमिथ्यात्वासिद्धः । इतिच गुरुचन्द्रिकायामपि ॥

नानात्वस्य मायानिबन्धनत्वे तस्या अनिर्वचनीयत्वादौच प्रमाणप्रदर्शनम् श्रीभाष्यम्

‘इद्रोमायाभिः पुरुरूपईयते’ [.४.अ.५..१९.] ‘मम मायादुरत्यया’ (गो.७.१४) श्रुतप्रकाशिका

।

इति । विविधाथ्यासहेतुत्वं दर्शयति । इन्द्रोमायामिरि

अस्याऐक्यज्ञानेन विना अनिवर्त्यत्वमाह । ममेति ।

गूढार्थसंग्रहः

इन्द्रोमायाभिः पुरुरूप: ईयते इति । ‘युक्ताह्यस्यहरयशातादशेति अयंवैहरयः अयंवेदशच सहस्राणि बहूनिच अनन्तानि इत्यादि अनन्तरवाक्यम् । — इन्द्रो— ईयते ’ इति व्यक्तमेव नानारूपावगम: मायानिबन्धनो दर्शितः

।

(

तत्र

कथं एकत्वमुपचरितं इति वक्तुं शक्यम् इति ब्रह्मसिद्धौ मण्डनमिश्रः । इन्द्रः, परमेश्वरः, मायाभि,: प्रज्ञाभिः, नामरूपभूत तत्कृतमिथ्याभिमानैर्वा नतु परमार्थतः पुरुरूप: बहुरूपः ईयते गम्यते एकएवप्रज्ञानघनस्सन् ‘अविद्याप्रज्ञाभिः’ इति

भाष्यम् [शां] ‘ मायाभिः प्रत्यगज्ञानैः यदि वाऽनृतबुद्धिभिः । गम्यते पुरुरूपोऽज्ञैः एकोऽपि जलसूर्यवत् ॥ ’ इति बृह

दारण्यकवार्तिकम् । (४ अ. ५ ब्रा. १२७) अविद्यायाः एकत्वेऽपि मायाभिरिति बहुवचन शक्तिबहुत्वाभिप्रायकमिति आधु

।

निकैरुक्तम् । कुतो नानारूपा माया ? तत्राह - हि यस्मात् अस्यात्मनः रथिस्थानीयस्य हरयोऽश्चाः इंन्द्रियरूपाः रथस्था· नीये शरीरे विषयरूपदेशप्राप्तये आगन्तुकतया युक्ताः सम्बद्धाः । तथाहि काठकश्रुति:- ‘आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेवतु | बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च । इन्द्रियाणि हयानाहुःविषयास्तेषु गोचरान् ’ इति । ततश्चर्यादर्दानामागन्तुकत्वात् अयमात्मैव हरयः अयमेव च वक्ष्यमाणदशाऽदिरूपा विषया: । नात्मान्यदस्ति तत्तस्माद्धर्यायुपाधिशू न्यत्वादेतदात्मस्वरूपं ब्रह्मेत्येतावन्मधुस्वरूपं प्रत्यग्ब्रह्मणोरक्यमिति भाष्यवार्तिकानुसारिव्याख्यानात् ’ इति, ‘मायाशब्द स्यच शक्तिपरत्वे लक्षणापत्तिः ।

माया वयुनं प्रज्ञा ’ इति नैघण्टुकोक्त्या ज्ञाने यौगिकस्यापि तस्य मिथ्यारूढत्वात् । (

मिथ्याभूतस्य कारणे मन्त्रादावपि प्रयोगो लक्षणयैव । अस्यत्यस्य अव्यवहितेन्द्र परामर्शकत्वे षष्ठ्यर्थासङ्गतिः । व्यवहितजीव परामर्शकत्वे स एव दोषः । अवतार्थावतारभावस्य षष्ठयथत्वऽपि ‘अयं वै हरयः’ इत्यादि · इन्द्र ’ इत्यादिच व्यर्थम्।

नहीदमुपासनपरम्, निर्गुणप्रकरणस्य ’ इदं वै तन्मधु’ इत्यादौ स्फुटत्वात् । युक्ताह्यस्य ’ इत्यादौ अस्मदुक्तार्थस्य श्रुत्य '

c

न्तरसंवादस्योक्तत्वात् ’ इति च गुरुचन्द्रिकायामुक्तम् । अत्र नानात्वस्य मायानिबन्धनत्योक्त्या ’ नानाविधज्ञातृज्ञेय ’ इति

प्रथमवाक्ये नानाविधत्वमपि मिथ्यात्वहेतुरिति सिद्धयति ॥

अनृतेन हि प्रत्यूढाः

अनृतमपिधानम् ’ इति स्वरूपतिरोधाने, ‘नासदासीत्, ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात् '

इति अनिर्वचनीयत्वे मिथ्यात्वे ’ मायिनं तु महेश्वरम्’ इति मायायाः परब्रह्मगतत्वे ’ इन्द्रो मायाभिः ’ इति मायायाः

परब्रह्मगतत्वे विविधविचित्रविक्षेपे च प्रमाणम् ।

८

मम माया ’ इति गीतावचनमपि

मायायाः परब्रह्मगतत्वे प्रमाणम् ।

तदर्थयोगे च भवन्ति वेदाः ’ इति सनत्सुजातयिभाष्ये (१.२१.) तदर्थयोगे- तस्य परमात्मनः जगदुपादानभूत मायार्थयोगे च भवन्ति वेदाः । तथाच श्रुतयः- ’ इन्द्रो — ईयते ’ अस्नान्मायी सृजेते विश्वमेतत् ’ (श्वे) ‘ मायिनं तु 6

6

महेश्वरम् ’ (श्वे) इति । तथाचाह भगवान् वासुदेवः ‘दैवीह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया’ इत्युक्तेः । ‘प्रकृतिं पुरुष चैव विद्धयनादी उभावपि ’ इति क्षेत्रक्षेत्रशत्वनिर्मिता [निमित्ता] मनाादीद्धामावद्यां प्रकृतिशब्देनाह - ’ मायां तु प्रकृतिं

विद्यात् ’ इति श्रुते: । अता मायावच्छिन्नरूपत्वात् अनन्यदपि ब्रह्मरूपमात्मनो न वेत्ति । तथाचेोक्तम् –‘अनादिमायया

सुप्तो यदा जीव: प्रबुध्यते । अजमानेद्रमस्वप्रमद्वैत बुध्यते तदा’ इति इति । ( पं. पा) इति पद्मपादाचार्यैः ’ अनादि

गौडपादकारिकाया उपादाने तद्घटकमायाशब्दस्याविद्यापरत्वेच बीजप्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१.१

श्रीभाष्यम्

अनादिमायया सुप्तो यदाजीवः प्रयुध्यते’ (माण्डू.२.ख.२१) इत्यादिभिर्निर्विशेषचिन्मात्रंब्रह्मैवा

।

नाद्यविद्यया सदसदनिर्वाच्यया तिरोहितस्वरूपं स्वगतनानात्वं पश्यती त्यचगभ्यते यथोक्तम् । ज्ञानस्वरूपो भगवान्यतोऽसावशेषमूर्तितु वस्तुभृतः । ततोहि शैलाग्धिधरादिभेदान्

जानीहि विज्ञानविजृम्भितानि ॥ यदातुशुद्धं निजरूपि सर्वकर्मक्षये ज्ञानमपास्तदोषं । .

श्रुतप्रकशिका

अनादित्वमाह अनादीति अत्रेशितव्यसापेक्षमहेश्वरत्वेन्द्रत्वबहुवचन श्रवणाद्विजातीय सजातीय स्वगतभेदसाहित्यं

। ।

|

प्रतिपन्नमिति तदपनुत्तये व्याचष्टे निर्विशेषेति । सगुणत्वे प्रतिपन्नेऽपि स्वरूपपरवाक्यानुगुण्या * द्वोपप्रतिपादनतत्प

राणां वाक्यानां नप्रतिपन्नभेदे तात्पर्यमिति भावः ब्रह्मैव इन्द्रादिशब्दप्रतिपन्नमपि स्वरूपपरवाक्योपदिष्टं ब्रह्मैवेति भावः ।

अनदित्व सदसदनिर्वचनीयत्व तिरोधायकत्व विविधाभ्यासकरत्वान्युपात्ततत्तद्वाक्यप्रतिपन्नान्याह । अनाद्यविद्ययेत्या दिना | स्वगतशब्देनाधिष्ठानतया सम्बन्धो विवक्षितः नतु सजातीयविजातीय सहपठितस्वगतनानात्वम् ॥

एवं दोषवाचिवाक्यगतमिन्द्रमेहश्वरादिपदजातमर्थस्वारस्येन स्वरूपपरवाक्यप्राबल्यान्निविशेषवस्तुपरं व्याख्यातम् ।

अथ दोषवाचिमिरेवोपबृंहणवाक्यै निर्विशेषस्य वस्तुनएव दोपसम्बन्धित्वमुक्तमिति दर्शयति । यथोक्तमिति । चिन्मात्रब्रह्मणोऽज्ञानविजृम्भितत्वं जगतः प्रतिज्ञायते । ज्ञानस्वरूपइति । नतु वस्तुभूतः वक्ष्यमाणशैलाब्धिधरादि

वस्तुभूतो न भवतीत्यर्थः । विज्ञानशब्देन विविधं ज्ञायतेऽनेनेतिकरणव्युत्पत्त्या अविद्याऽभिधीयते । प्रतिज्ञातं प्रपञ्च

स्याविद्याकल्पितत्वं व्यतिरेकमुखेनोपपादयति । यति । शुद्धम् अविद्यारहितम् निजरूपि भेददर्शनरहितम् । तन्नि मित्तकर्मक्षये अपास्तरागादिदोषम् समन्तात्कल्प्यतेऽनेनेति सङ्कल्पः अविद्या वस्तुषु धर्मिभूतपदार्थेषु वस्तुभेदाः अकार

भेदाः मध्ये ‘ बस्त्वस्तिकिम्’ ‘महीघटत्व’ मिति श्लोकद्वयं जगदुपलब्धिप्रकारेण वस्तुभेदासत्यत्वोपपादकत्वेनो * पाद्यप्रमेयाधिक्याभाबादत्रानुपात्तम् । तच्च सिद्धान्ते दर्शयिष्यते विजातीय भेदाभावमुपसंहरति पूर्वार्धन | रविद्याख्या माया

गूढार्थसंग्रहः

तथाचोक्तं भगवता=प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्धयनादी उभावपि । इति । इति सत्सुजातीयभाष्ये (१.२०)

शपादकारिका ङ्कराचार्योक्उपन्यस्ता तिमनुसृत्य गीतावचनं अविद्यायाः अनादिस्वे प्रमाणतया उपन्यस्य तदर्थएव गौडपादाचर्यैः उक्त इति गौड । इत्यभिप्रेत्य अनादत्यिादि गौडपादकारिका उपात्ता भगवता | गौडपादीये अनादिमाययेत्यादि ।

6

अनाद्यविद्ययेत्युक्तम् ॥

।

वाक्ये ‘स्वर्गकाम’ इति ‘यजेत’ इतिच एकवचनस्य उपादेयकर्त्रेक्यपरत्वेऽपि स्वर्गकामइतिवत् सुत्रेकवचनमविवक्षितम् उद्देश्यविशेपणस्य ग्रहैकत्वाधिकरणादौ तथोक्तत्वात् । अतएव पुंस्त्वस्याविवक्षया स्त्रियः अपि पतिसाहित्येनाधिकारः ५४ उर्कभे्दत:ः जरदद्वेतिसम्मतः इति तघुचन्द्रिकायाविवरणे ं (ए.जीव.वा) उक्तम् । अनाद्यविद्ययेति । उदाहृत श ् र ु त ि ष ु मायाशब्दसत्वेऽपि मायाऽविद्यथेः दूषितः आरम्भणाधिकरणेऽपि पर्यालोचयिष्यते इति मायाऽविद्ययेोरैक्यमेवेत्यभिप्रेत्य

यतोऽसौ इत्यादि । एतेऽपिश्लोकाः सनत्सुजातीयभाष्ये श ङ ् क र ा च ा र ् य ै ः उदाहृताः । परेः इत्युपक्रम्य विष्णुपुराणश्लोकानां बहूनामुदाहरणेऽपि विषयभेदेन ‘ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतः असौ ’ इत्यादिकं पृथकृत्योदाहृतं भगवता । यदाह्येवैष इति। भयाभयहेतुत्वाञ्च विद्वदविदुषोः अस्ति तद्ब्रह्म ८

ज्ञानस्वरूपो भगवान्

ज्ञानस्वरूपमत्यन्त निर्मल

सद्वस्वा

यदाह्येवैषइत्यादिश्रुतेः शङ्करोपनिषद्भाष्योक्तार्थानुवादः

१५१

श्रीभाष्यम्

तदाहि सङ्कल्पतरोःफलानि भवन्ति नो वस्तुषु वस्तुभेदाः ॥ [वि.पु.२.१२.३९.४०] तस्मान्न विज्ञानमृतेस्ति किंचित् क्वचित्कदाचिद्विज वस्तुजातम् । विज्ञानमेकं निजकर्मभेदविभिन्न

चित्तैर्वहुधाऽभ्युपेतम् ॥ ज्ञानं विशुद्धं विमलं विशोकमशेषलोभादि निरस्तसङ्गम् । एकं सदैकं परमः परेशस्सवासुदेवो न यतोऽन्यदस्ति । सद्भावएवं भवतो भयोक्तो ज्ञानं यथा सत्यमसत्यमन्यत् । एतत्तु यत्संव्यवहारभूतं तत्रापिचोक्तं भुवनाश्रितते ॥ [वि.पु.२.१२.४३

४४.४५) इति अस्याश्चाविद्याया निर्विशेषचिन्मात्रब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानेन निवृत्ति वदन्ति

न पुनर्मृत्यवे, तदेकं पश्यति, न पश्यो मृत्युं पश्यति [छ.७.प्र.२६.सं.२.वा] ‘यदाह्येवैष एत

स्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते अथसोऽभयंगतो भवति’ (तैं,आनं श्रुतप्रकाशिका

अथात्मबहुत्वस्य काल्पनिकत्वमुच्यते विज्ञानमित्यर्धेन पूर्वोत्तमात्मैक्य मेकंसदैकमित्यत्रैकशब्देनानूद्य स्वगत

नानत्वं निषिध्य परमपरेशादिशब्दानामपि वस्तुमात्रपरत्वं प्रतिपादयति । ज्ञानमिति | विशुद्धमित्यादिपदैरविद्याराहित्यं तत्कृतभेददर्शनवैधुर्यं तन्मूलशोकलोभादिविधुरताचोच्यते । तदैकम् जन्मवृद्धयादिरहितम् यथाऽन्यन्नास्ति तद्यथोक्त

।

स्वरूपमित्यर्थः एतन्नपरतममित्याह । सद्भावइति एतद्भुवनाश्रितं भुवनेनाधिष्ठानतया आश्रितं ज्ञानम् । संव्य बहारभूतं समन्त।द्व्यवहारविषयभूतं यद्वर्तते तत्रापि कारणमविद्येत्युक्तम् ॥

एवं सिद्धपरवाक्य पर्यालोचनया ब्रह्मण एव सत्यत्वं व्यतिरिक्तस्याविद्यापरिकल्पितत्वं च तत्त्वमित्युक्तम् ? ततः किं प्रस्तुतस्य कर्माङ्गकत्वानर्हवाक्यार्थ ज्ञानमोक्षोपायत्वस्येति शङ्काया मुपायपरवाक्यानामपि सिद्धपरवाक्यप्रति

पन्नार्थानुगुणोपायपरत्वमाह। अस्याइति

चरशानिवर्तकः अस्याइत्यनेन सदसदनिर्वचनीयत्वादिविशेषणविशिष्ट ।

।

।

ताबिबक्षिता तस्या निवृत्तौ प्रमाणं दर्शयति । नपुनरिति । मृत्युरन्त्राबिद्या तन्निवृत्तिश्चैक्यज्ञानादित्याह । तदेकं षश्यतीति । मृत्युकार्यस्य रोगादरपि निवृत्तिं ज्ञापयति । नपश्योमृत्युमिति ‘न रोगं नोतदुःखता ’ मिति हि तच्छेषः निर्विशेषवस्तुज्ञानानन्तरमवाभयप्राप्तिं दर्शयति यदाहीति । अदृश्ये, प्रत्यक्षाद्यविषये । अनात्म्ये | आत्म्यं गूढार्थसंग्रहः

।

श्रयणेनहि अभयं भवति नासद्वत्वाश्रयणेन भयनिवृत्तिरुपपद्यते

कथमभयहेतुत्वं इति उच्यते ‘यदाह्येव’ यस्मादेषः

साधकः एतस्मिन् ब्रह्मणि किं विशिष्टे अदृश्ये दृश्यं नामद्रष्टव्यं विकार: दर्शनार्थत्वाद्विकरस्य । न दृश्यं अदृश्यं अवि कारइत्यर्थः । एतस्मिन्नदृश्ये अविकारे अविषयभूते अनात्म्ये अशरीरे यस्माददृश्ये तस्मादनात्म्यं यस्मादनात्म्यं तस्मादनि ।

रुक्तं विशेषोहि निरुच्यते विशेषश्च विकार : अविकार तद्ब्रहा- सर्वविकारहेतुत्वात् । तस्मादनिरुक्तं यस्मादेवं तस्मादनिलयनं

निलयनं नीडः आश्रयः न निलयनं अनिलयनं अनाधारं ’ तस्मिन् अदृश्ये अनाम्य अनिरुक्ते अनिलयने सर्वकार्य धर्मविलक्षणे ब्रह्मणीति वाक्यार्थः । अभयमिति क्रियाविशेषणम् | अभयामिति वा लिङ्गान्तरं परिणम्यते । प्रतिष्ठाम् स्थि तिम्, आत्मभावम् विन्दते लभते । अथ तदा सः तस्मिन्नानात्वस्य भयहेतोरविद्याकृतस्यादर्शनात् अभयं गतो भवति । स्वरूपप्रतिष्ठोह्यसौ तदा भवीत । यत्र नान्यत्पश्यति नान्यत् शृणोति नान्यद्विजानाति ’ इत्यन्यस्य ह्यन्यतो भयं भवति । 6

नात्मन एव आत्मनो भयं युक्तम् । तस्मादात्मैवात्मनोऽभयकारणम् । सर्वतो निर्भया हि ब्राह्मणा दृश्यन्ते सत्सु भयहे

।

तुषु । तच्चायुक्तमसति भयत्राणे ब्रह्मणि तस्मात्तेपामभयदर्शनात् अस्ति तदभयकारणं ब्रह्मेति । कदाऽसौ अभयं गतो

भिद्यतेहृदयग्रन्थिरतिश्रुतेः शं.उ.मा.प्र.सि. वार्नि उक्तार्थप्रदर्शनम्

१५२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

७.१.२.वा] ’ भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । श्रीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे

परावरे ॥ (मुं.२.मुं.३.खं.९. वा) ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैवभवति’ [मुं.३.मुं.२.वं.९.वा] ‘तमेव विदित्वाऽ तिमृत्युमेति नान्यः पन्था’ (वे. ३.७.८) इत्याद्याश्रुतयः अत्र मृत्युशब्देनाविद्याऽभिधीयते यथा सनत्सुजातवचनं ‘प्रमादवै मृत्युमहं ब्रवीमि सदाऽप्रमादममृतत्वं ब्रवीमीति’ [भार श्रुतप्रकाशिका

ब्याप्यं शरीरम् । अशरीरे अनिरुक्ते । अ(नाम)निर्वचनीये | अनिलयने । अनाधारे । *अभयं । अभयार्थम् । ।

अव्ययीभावसमासः। प्रतिष्ठा । निढा वादिभिर्बन्धमूलत्वेनाभ्युपगतस्य कर्मणोऽप्यविद्याकस्तित्वात्तस्यापिशानेन निवृत्ति माह। भिद्यतइति। हृदयग्रन्थिरविद्या पूर्वबाक्येषु किंचिद्भेदः प्रतीभवतीति तद्ध्यावृत्तये ज्ञानस्यैक्यविषयत्वज्ञा पनायैक्यापत्तिं फलं दर्शयति । ब्रह्मवेदेति । * यथोपासनंहि फलम् । अत एैक्यज्ञानमेव बन्धनिवर्तकमितिभावः । उपा यान्तरनिषेधार्थमुदाहरति । तमेवेति । नात्राविद्यानिवृत्तिः प्रतीयते तद्बाचिशब्दाश्रवणादित्यत्राह । अत्रेति । ‘मृत्यु

र्धावतिपञ्चम’ इत्यादौ मृत्युशब्दस्य यमादिषु प्रयोगदर्शनात्तव्यावृत्यर्थमुक्तम् । अत्रेति । बन्धनिवृत्तिपरवाक्ये धमित्युक्तम् ्वित्यर्थः। यति । तत्र । मोहोमृत्युस्सम्मतोयः कवीना । मोहोविपरीतज्ञानम् | तन्मृत्युरिति परमतम् । सनत्सुजातस्य तु प्रमादो मृत्युर्मतः । प्रमादो यथा

वदभूताऽविद्यैव प्रतिपत्तप्रमादशब्देन िः । स्वरूपाग्रहणे ह्यन्यथाप्रतिपत्तिः तस्मान्मोहत्सापि हेतुरामन्यनवधानरूपः प्रमाद इ।ि *तद्धेतु विवक्षितेति सैव मृत्युरित्यभिप्रायः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

भवीत साधकः ?॥ यदा नान्यत्पश्यति आत्मनि च अन्तरम् भेदम् न कुरुते तदा अभयं गता भवतीत्याभप्रायः’ इति(शं) उपनिषद्भाष्यम्

भिद्यते हृदयग्रान्थरित्यादि । ह ृ द य ग ् र ा न ् थ ः अविद्यावासनाप्रचयः । तस्मिन्– सर्वज्ञेऽसंसारिणि, द ृ ष ् ट े । परावर् परं च कारणात्मना, अवंर च कार्यात्मना तस्मिन् परावरे साक्षादहमस्मीति दृष्टेसंसरणोच्छेदान्मुच्यते इत्यर्थः, इति शां च

।

उ. भाष्यम् । अस्यां श्रुतौ प्रायश्चित्ततया दर्शनविधिमाशङ्कय ’ प्रायश्चित्ततया बन्धहेतूच्छेदोऽपि नो ततः । सर्वाविद्याप्र विलये न छेद्यमवशिष्यते | बन्धहेतुरविद्यात्मा विद्यायां साऽस्तमागता ।’ यतश्चाविद्याच्छेदेनैव कर्मोच्छेद: अतस्तुल्यवत् संशय विपर्यासाभ्यां प्रसंख्यातानि बृ.कर्माणि मितीरितम् ।’ (सम्बन्धवार्तिक. २९७ ।’ श्लो) इति ब्रह्मासिद्धिः श्रुतिं चेमामुदाहृत्य ’ इत्यादिनाऽपि विज्ञानं नादृष्टार्थ

ब्रह्म वेत्यादि । एतदुत्तर ‘गुहाग्रन्थिभ्यो विमुक्तोऽमृतो भवति’ इति वाक्यम् | गुहाग्रन्थिभ्यो विमुक्तस्सन्नमृतो

भवतीति । उक्त एव ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिरित्यादि ’ इति शांउ माध्यम् । आवद्यानिवृत्तौ जीवब्रह्माभेद: ब्रह्मात्मभावास व्यतीति श्रुतितापरेषामाशयः त्पर्यमिति भावः॥ | तमेव विदिश्वेति । अत्र ब्रह्मान्याविषयकं ब्रह्मविषयकं ज्ञानं अविद्यानिवृत्तिसाधनतय विवक्षितमिति प्रमाद् वै

मृत्युंमित्यादि । अत्र भाष्यं (श) प्रमाद: प्रच्युति: स्वाभाविकबहाभावात् तं प्रमादं मिथ्याज्ञानस्यापि कारणं आत्मानवधारणं आत्माऽज्ञानं मृत्युं जननमरणादि सर्वानर्थवीजं अहं ब्रवीमि तथासदाऽप्रमादं स्वाभाविकस्वरूपेण

१५३

‘ अथ योन्यांदेवतां’ इत्यादि श्रुतितात्पर्यप्रदर्शनम्

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

उद्यो.४१.अ.४] ’ सत्यं ज्ञानमनन्तंब्रह्म ’ [तैं. आन. १.अ.१] ’ विज्ञान मानन्दं ब्रह्म’ (१.५.७.९. बा.२८) इत्यादिशोधकवाक्यावसेयनिर्विशेषस्वरूप ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानंच ‘अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते ऽन्योसावन्योऽहमस्मीति न स वेद’ [इ.३.७.४.बा.१०. वा] ‘अकृत्स्नोोषः’ (इ.३.अ. ४. मा. ७ बा) ‘अत्मेत्यवोपासीत’ [३.४.७] ‘तत्त्वमसि’ [छा.६.प्र.८.ख. ७. वा] त्वं वा अहमस्मि भगवो श्रुतप्रकाशिका

।

उपात्तेषु वाक्येषु ज्ञानस्याविद्यानिवर्तकत्वं प्रतिपन्न ब्रह्मणो निर्विशेषचिन्मात्रत्वं तेनात्मन एकत्वज्ञानं निवर्तक मितिच न प्रतिपन्नमित्यत्राह । सत्यं ज्ञानमिति । सत्यज्ञानादिवाक्यं सर्वतो व्यावृत्तत्वदर्शनार्थमुपात्तम् । पुरुषार्थ त्वायासुखाद्ध्यावृत्तिज्ञापनार्थमुपान्तं विज्ञानमानन्दमिति । आदिशब्देनास्थूलमित्यादिगृह्यते । एवं ब्रह्मणो निर्वि शेषत्वे शोधकवाक्यान्युदाहृतानि । अथ ब्रह्मात्मैक्यप्रतिपत्तौ श्रुतिमुपादत्ते । अथ य इति । अथयोन्या मित्यक्यो पासनविधिर्भेदवासनानिरासार्थ: * विहितोपासन स्यैक्यविषयतां ज्ञापयितुमैक्योपदेशं दर्शयति । तत्त्वमसीति । गूढार्थसंग्रहः

अवस्थानममृतत्वं ब्रवीमि । तथाच श्रुतिः स्वरूपावस्थानमेव मोक्षपदं दर्शयति ’ पर ज्योतिरुपसम्पद्य स्वन रूपेणाभिनि ष्पद्यते ’ इति । (छा.उ.९.१२.२) एवं तत्रैवोत्तरश्लोकभाष्यम् । बृहदारण्यके प्रमादाख्यस्याज्ञानत्य साक्षान्मृत्युत्वं दर्शि तम् ’ मृत्युर्वै तमो ज्योतिरमृतम्’ (वृ.उ.३.३.२९) इति ॥ शोधकवाक्यावसेयेति । ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इति वाक्यं प्रस्तुत्य अतश्चैतल्लक्षणबाक्यमखण्डैकरसमेव प्रतिपादयतीति वक्ष्यते । अतश्चैतद्वाक्यमखण्डार्थसामानाधिकरण्य वाक्यम् । सत्यपदमसत्यव्यावृत्तपरम्, ज्ञानपदम् जडव्यावृत्तपरम्, अनन्तपदम् परिच्छिन्न व्यावृत्तपरमित्यप्युत्तरत्र वक्ष्यते। अतः ब्रह्मणः अनृतजडपरिच्छिन्नत्वविरहबोधकत्वेनास्य वाक्यस्य शोधकवाक्यत्वेन व्यवहारः । ‘सत्यं ज्ञानम्’ इतिवत् विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ इति वाक्यमपि शोधकवाक्यमेव | सत्यं ज्ञानमत्यत्र सच्चिद्रूपत्वम् विज्ञानमानन्दमित्यत्र चिदानन्द रूपत्वं प्रतिपादितम्। ‘विज्ञान मानन्दं ब्रह्मे ‘त्यतः पूर्व ’ तं त्वौपनिषदं पुरुष पृच्छामि’ इतिवाक्यम् । वाक्यद्वयैकार्थ्येन पुरुष ब्रह्मशब्दार्थयोरैकार्थ्यात् उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं सच्चिदानन्दरूपनिर्विशेषब्रह्मण एवेति ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इति वाक्यो पादानेन सूचितम् । अत्र पदार्थनिष्टसामानाधिकरण्यम्, ‘तत्त्वमसि ’ इत्यत्र वाक्यार्थनिष्ठसामानाधिकरण्यमिति ‘ सत्यं 3

८

ज्ञानम्’ इति वाक्येन निर्विशेषस्वरूपस्य ब्रह्मणः तत्पदार्थस्य निश्चयः । तस्य जीवैकत्वविज्ञानं च वाक्यार्थनिष्ठसामाना धिकरण्यवाक्यात्तत्त्वमसीत्यादे : इत्याशयेनाह- शोधकवाक्याव सेयनिर्विशेषस्वरूपब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं चेत्यादिना ॥

अथ योऽन्यां देवतामित्यादि । ’ आत्मेत्येवोपासीत’ इत्यत्र आत्मन् शब्दार्थनिर्णयाथ ’ अथ योऽन्याम्’ इति

(बृ.३.४.१०) उत्तरश्रुतेरुपादानम् । उत्तरत्र अथ योऽन्याम्’ इति वाक्ये स्वापेक्षया अन्योपासकस्य 6

न सवेद

"

इति ज्ञानाभावप्रतिपादनेन ‘अकृत्स्नोष, आत्मेत्येवोपासीत’ (बृ. ३.४.७.) इति पूर्ववाक्यात् अव्यवहित पूर्ववाक्ये ‘स योऽत एकैकमुपास्त न स वेद ’ इत्यत्र भेददर्शन निषेध एव विवक्षित इति निश्चीयते । एवं च ‘आत्मेत्येवोपासीत इत्यत्र जीवब्रह्माभेदज्ञानमेव विवक्षितम् । अत एव ’ तदात्मानमेवावैत् अहं ब्रह्मास्मीति’ इत्युत्तरवाक्यमपि सङ्गच्छत

इति भावः । तत्त्वमसीति । नवकृत्वोऽभ्यासः अत्र विशेषः । एवं षड्विधतात्पर्यलिङ्गानिच यथावसरं निरूपयिष्यन्ते ॥ 20

‘ आत्मेतितूपगंच्छन्ति ’ इतिसूत्रस्य शं.सू.भा.अर्थानुवाद:

१५४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

देवते अहंवै त्वमसि भगवोदेवते तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहमस्मीत्यादि वाक्यसिद्धम् ।

वक्ष्यति चैतदेव ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति चेति’ [शा.४.अ.१.पा.३.स्.] तथा च वाक्य

कार: ‘आत्मेत्येवतु गृह्णीयात् सर्वस्यतन्निष्पत्तेशित ’ ) वाक्यम्) अनेनच ब्रह्मात्मैकत्वावेशा नेन मिथ्यारूपस्य सकारणस्य वन्धस्य निवृत्तियुक्ता ॥ श्रुतप्रकाशिका

।

• उपदेशानुगुणमुपासको देवतां प्रत्याह । त्वंवेति । उपदिष्टार्थ मात्मन्यनुसन्धत्ते

तद्योऽहमिति । अस्यार्थस्य

श्रुतिविवक्षितत्वसिद्धये सूत्रं दर्शयति । वक्ष्यतिचीत। ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति ग्राहयन्तिच आत्मेत्येवोपासीत । तथाह्युपगच्छान्त मुमुक्षुव उपासत इत्यर्थः । ग्राहयन्तिच, ज्ञापयन्तिन्त्र तथा शास्त्राणि | सूत्राकाराभिप्रायविद ११ वाक्यं दर्शयति । तथाचेति । तन्निष्पत्तेः तत्र कल्पितत्वादित्यर्थः ॥

चस्समुच्चये । कर्मनिरपेक्षज्ञाननिवर्त्यत्वायाह ।

।

न केवलं श्रुतिः तदनुग्राहकतोऽन्यस्तीत्याह । अनेनचेति हेतुत्वं गर्मितम्

।

।

मिथ्यारूपस्येति

सकारणस्य अविद्याभेददर्शनसहितस्य बन्धस्य निवृत्तिर्युक्ता न हि मिथ्या

सर्पनिवृत्तौ नायं सर्पोंरज्जुरेषेति ज्ञानादृते कर्मापेक्षाऽस्तीति भावः । अथानुमानागमयोर्व्याप्तिग्रहणलिङ्गदर्शनधर्मि प्रतिप्रतिपत्त्यर्थं गूढार्थसंग्रह:

आत्मेति तु इति । आत्मेत्येव परमेश्वर : प्रतिपत्तव्यः । तथाहि परमेश्वरप्रक्रियायां जावाला: आत्मत्वेनैतमुपगच्छ न्ति । ’ त्वं वाऽहमास्म भगवो देवते अहं वै त्वमसि देवते’ इति । तथाऽन्येऽपि ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्येवमादयः आत्म त्वोपगमाः द्रष्टव्याः । ग्राहयान्त चात्मत्वेनैव ईश्वरं वेदान्तवाक्यानि ’ एप त आत्मा सर्वान्तरः’ (वृ. ५.४.१.) ‘ एष

त आत्माऽन्तर्याम्यमृत: ’ (५.७.३.) ’ तत्सत्यम् स आत्मा तत्त्वमसि’ इत्येवमादीनि । इति भाष्यम् । (शां. सू. भा)

अत्र ’ एष त आत्मा’ इत्यत्र त्वभिन्न इत्येवार्थ इत्यभिप्रायः ॥ अनेन चेत्यादि । अत्र जगतस्सत्यत्वेऽनिर्मोक्षप्रसङ्गः ८

इत्यप्यभिप्रेतम् ॥ ८

शास्त्रदृष्टविरोधाच्च’ इति (पू मी १.२.२.) सूत्रे दृष्टविरोधादर्थवादस्याप्रामाण्यमाशङ्कय रूपात्प्रायात् गुण वादस्तु’ इति सूत्राभ्यां गौणार्थकत्वेन प्रामाण्यं साधितं जैमिनिना । यत्तु प्रत्यक्षविरुद्धं वचनमुपन्यस्तम् ; स एष यज्ञा 6

युधी यजमानः अञ्जसा स्वर्ग लोकं याति’ इति प्रत्यक्ष शारीरकं व्यपदिशतीति, तदुच्यते । शरीरसम्बन्धात् यस्य तच्छ

रीरं सोऽपि यज्ञायुधैः यज्ञायुधीत्युच्यते ’ इति शाबरं भाष्यम् । ’ साक्षाद्यद्यपि सम्बन्धो नात्मनो यज्ञसाधनैः । तथाऽपि लक्षणावृत्त्या शरीरद्वारको भवेत् ॥ (श्लोकवार्तिक आ वाद १ श्लो) तस्माद्यथाऽऽकृतौ शास्त्रं प्रवृत्तं व्यक्तिमाश्रयेत् । तथा थोड Samme पुंसि प्रवृत्तस्य भूतेन्द्रियसमाश्रयः ॥ (श्लो वा.आ वा.९१) इति, एवं न च शक्यमेवमवगन्तुं यथोपलभ्यन्ते अर्था न 6

तथा भवन्तीति, यथातु खळु नोपलभ्यन्ते तथा भवन्ति इति । तथा सति हि शशो नास्ति शशस्य विषाणमस्ति इत्यवग ESTE

भ्येत । नचाहं प्रत्ययो व्यामोह इति शक्यते वक्तुम् | बाधकप्रत्ययाभावात् । तस्मात् सुखादिभ्यो व्यतिरिक्तोऽस्ति । एवं

चेत् स एव यज्ञायुधीति व्यपदिश्यते इति च शा भाष्यम् । (आ.वा) ‘नचाहं प्रत्ययो भ्रान्तिरिष्टो बाधकवर्जनात् ‘(श्लो

बा.आ.वा.१२५) ‘ येचेहाज्ञातनानात्वाः तेषां देहेप्वहं मतिः (१३२) येतु विज्ञातनानात्वाः ते देहेष्वनहंकृता ’ [१३३] इतिच बार्तिकम्। तस्मात् असम्भिन्नेदंप्रत्ययएव अहं प्रत्यय आलम्बनम् । व्यामोहोऽयमहंकारग्रन्थिरिति न शक्यते वक्तुं

अव्यासभाग्योक्तार्थे शबराद्यसम्मतिः सत्यद्वयकल्पनेचे।पवर्षासम्मतिः

१५५

गूढार्थसंग्रहः यस्यच दुष्टं करणं यत्रच मिथ्येति भवति प्रत्ययः सएव असमीचीनः प्रत्ययः नान्यः इति सिद्धत्वादस्यार्थस्य । यदि परं ब्रह्मविदां एष निश्चयः यदुपलभ्यते तदसत् यज्ञोपलभ्यते तत्तत्त्वं नमस्तेभ्यः विदुषिनोत्तरं वाच्य इति अत्र परिहारः ।

तस्मात् यथार्थोयं अर्थवाद: ‘स एप यज्ञायुधी यजमानः’ इति इतिबृहती ॥

उपसंहरति ‘ तस्मात् अभिन्न प्रत्यय एव अहं प्रत्ययः आत्मनः आलम्बनं । असम्भिन्नः अमिश्रीकृत: ’ इदंप्रत्ययः येन अहं प्रत्ययेन सएव आत्मनः आलम्बनं व्यवस्थितौ कारणं इत्यर्थः । इति तस्मान्नायथार्थोऽयं अर्थवादः स एष

।

—याति ’ इति इति त्रजुविमला च एतत्तात्पर्यपर्यालोचनायां अध्यासभाप्ये पैर: (श) उक्तोऽर्थ: शबरादीनामसम्मत इति स्फुटम् । एवं उपवर्षस्यापि वृत्तिकारस्य, वृत्तिकारसम्मतसूत्रव्याख्यानावसरे इत्थमुक्तेः । अत एव तत्र प्रत्यक्षमा ५

त्मानमौपवर्षाः प्रपेदिरे | अहंप्रत्ययगम्यत्वात् सयूथ्या आप केचन ॥ ’ इति न्यायमञ्जयां जयन्तोक्तिस्सङ्गच्छते । अत्र

वार्त्तिके कुमारिलेन आकृतिवाचिनां शब्दानामाकृतिव्यत्त्युभयबोधपरत्ववत् शरीरशरीर्युभयबोधपरत्वं अर्थवादवाक्ये उप. पादितम् । सम्बन्धाश्क्षेपपरिहारे च ’ स्वाभाविकीमविद्यां च नोच्छेत्तुं कचिदर्हति ॥ (८५) विलक्षणोपपाते हि नश्येत्स्वाभा भाविकी कचित् । नत्वेकात्माभ्युपायानां हेतुरस्ति विलक्षणः ॥ १ (८६) इति वार्तिके ऐकात्म्यमविद्या चैत्युभयं परसम्मतं

वृत्तिकाराद्यसम्मतमिति स्फुटम् । अत्र ‘निरस्तश्चाये पक्षः निरालम्बनवादेनेति ऐकात्म्याविद्यापक्षः निराकृतः निरालम्बन बादेन ’ इति न्यायरत्नाकरेऽभिहितम् । निरालम्बनवादे ’ बाह्यार्थापह्नवे द्वैतम्’ (श्लोकवा.नि.वा. १७) इत्यादिना प्रमाणा नुपपत्तिप्रमेयानुपपत्तिभ्यां योऽयमपह्नव उक्तः स एव ब्रह्माविवर्तवादिभिरनुसृतः । ’ तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव…न सत्यद्वय कल्पना ’ (नि.वा.१०) इति । ’ सिद्धि परमार्थेन परमार्थस्य युज्यते ’ इत्यत्र दूषितं सत्यद्वयकल्पनं असत्यात्सत्य सिद्धिरित्युभयं ऐकात्म्यवदिनां संमतम् । एतदुभयमप्युपवर्षासमतमिति एतेन सिद्धम् ॥ अत एव ‘चैतन्यात्मकत्वाद्यविभागाञ्चोपनिपम्सु ऐकात्म्यव्यवहारः ’ इति अपूर्वाधिकरणे कुमारिलोक्तिः संगच्छते।

अत्र चैतन्यात्मकत्वादिकं एक अविभागश्चेत्यपरं हेतुद्वयं ऐकात्म्यव्यवहारे विवक्षितम् । ‘आनन्दमेकमिति’ ब्रह्मसिध्युप•

क्रमवाक्ये एकमिति पदावतरणे एकत्वश्रुतिः जातिदेशकालविभागाभावनिमित्तोपचारात् मन्यन्ते । इत्यत्र चैतन्यात्मक

त्वादि इति कुमारिलवाक्ये जातिदेशकालाविवक्षिताः अविभागश्चान्यः । इति ’ स्वाभाविकीं अविद्यां ’ तु इत्यादिना कुमा रिलोक्तानि दूषणानि परिहरता मण्डनेन स्फुटमभिधानात् । अत्र चैतन्यात्मकत्वं जीवाद्वैतश्रुतीनां अविभागश्च ब्रह्माद्वैत

श्रुतीनां इति विषयविभागो अवसेयः । तत्र तत्र सर्वज्ञात्मनिराकरणं कुर्वता कुमारिलेन ग्रहैकत्वाधिकरणे ‘तथा व्योम

शारिरोऽपि परमात्माश्रुतौ श्रुतः । इज्यते वारिणानित्यं यः खं ब्रह्मेति चोदितः’ | ‘शब्दब्रह्मेति यच्चेदं शास्त्रं वेदाख्यमुच्यते।

तदप्यधिष्ठितं सबै एकेन परमात्मना’ ॥ इति परमात्मा अभ्युपगतः । अत्रं न्यायसुधा । कस्याः श्रुतेः व्योमशरीरता

श्रुता इत्यपेक्षायां ‘खं (छा.४.१०.५) इति श्रुत्या व्योम उदितइत्युक्तम् । ‘य आकाशे तिष्ठन् आका शादन्तरो यमाकाशोन वेद यस्याकाशः शरीरं य आकाशमन्तरो यमयति स त आत्मान्तर्याम्यमृत: ’ (बृ.५.७.१२) इति श्रुत्यन्तरसूचनार्थः चकारः इति । अत्र ’ आकाशरीरं ब्रह्म ’ इति श्रुतिरापे विवक्षिता । न्यायसुधायां ‘खं ब्रह्म’ इति ब्रह्म 6

सामानाधिकरण्यनिर्देशे आकाशशरीरब्रह्मणः प्रतिपाद्यत्वाभिधानात् सामानाधिकरण्यं शरीरशारीरिभावनिबन्धनं इति स्फुटं बोधितम् ॥

आत्मवादे आकृतिव्यक्तियोधकशब्दवत् शरीरशरीर्युभयबोधः कुमारिलेनोपपदितः । अतः आकृत्यधिकरणन्यायः

अस्मिन् सामानाधिकरण्येऽपि मूलभूत इति प्रतीयते । तत्र च प्रयोगचोदनाभावात् अर्थैक्यमविगात् ’ इति सूत्रम् |

उपनिषत्सु ब्रह्मैकात्म्यव्यवहारेऽविभागएव मूलमिति कुमारलाशय प्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह: अत्र वार्तिकम् । ‘प्रयोगचोदनाभावात् व्यक्तिर्वाच्या नतूभयम् । अर्थैकत्वं यतो युक्तमविभगात् द्वयोर्गतिः ॥ ’ इति । कथं तर्हि आकृतिप्रत्ययः ? इति चेत् ; अत आह- अविभागादिति । यस्तु नित्यमेव व्यक्त्याकृत्योरविभाग: तस्माद्व्यक्तिः अभिहिता सती शक्नेात्येवाकृंत गमयितुम् ।

तदुक्तं तद्भूताधिकरणे ’ यस्यतु पदस्य योऽर्थोऽभिधेयतयाऽऽश्रितः तस्य

।

तत्परिहारासम्भवात् अवश्यं तत्रस्थस्यैवार्थान्तरं लांक्षणिकत्वनाभ्युपगन्तव्यमिति

अत्र न्यायसुधा | एतच ’ यत्रहि शुक्ल C

इति वा कृष्ण इति वा गुणः प्रतीतो भवति, भवति खल्वसौ अलं गुणवति प्रत्ययमाधातुम्’ इति तद्भूताधिकरणभाष्येण ।

तुल्यन्यायत्वादुक्तं भवतीत्याह- तदुक्तमिति '

यद्यपि इदं पूर्वपक्षसूत्रवार्तिकम्, तथाऽपि ’ तदर्थत्वात् प्रयोगस्याविभाग: ’ इति सिद्धान्तसूत्रे आकृतिव्यक्त्योर त्यंतभेदाभावात् कदाचिद्ध्यांक्तरूपेण द्रव्यमभिधीयते कदाचित्सामान्यरूपेण यथा विवक्षित तथा शब्दस्य उभ्यरूपवत्वर्थ जातव व्यक्तितोऽत्यन्तभेदाभावात् व्यक्तौ कृता ‘धर्मा’

।

त्वात् व्यक्त्यभिधानेऽपि न प्रयोगस्य विभागो नानारूपतति

जातौ कृता भवन्तीति न प्रयोगस्य विभागेन प्रयोजनमस्तीति । यद्वा ‘आकृतिब्तयोरुभयोः यागार्थत्वात् धर्माणां च यत्र 3

इत्युक्त्या जातिव्तयोरविभागस्सिद्धान्तेऽष्यभ्युपगतः

।

कचन यागसाधने कृतानां प्रयोजनवत्त्वात् द्रव्यादविभक्ततेति

शरीरशरीरिभावस्थळेऽपि इत्थमेवाविभागादर्थैकत्वं जैमिनिसम्मतमिति निर्धारगेन उपनिषत्सु हाकात्म्यव्यवहारे ऽयमवि भागो मूलमिति कुमारिलवाक्यानां सर्वेषां पर्यालोचनेन कुमारिलाशयः स्फुटो निर्मत्सराणां विदुषाम् । इत्थं वदतः कुमा

रिलस्य तद्भुताधिकरणे उक्त नीलमुखलमित्यादिसामानाधिकरण्यं गौणमित्यभिप्रेत्य व्यासेन मुख्य सामानाधिकरण्यस्य ब्रही क्यपरेषु वाक्येषु स्थापनार्थं ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इति सूत्रं प्रणीतमिति पञ्चपादिकायामभिहितोऽर्थः न सम्मत इति

स्फुटं प्रतीयते । खण्डदेवेनापि भारहस्य ’ यदि तु इच्छात्वस्य आत्मगतवृत्तित्वमेवेत्याग्रहः तदा लिङदिवैदिकशब्दे श्रौ तात्मशब्दप्रयोगाभावेन ईश्वर इवात्मत्वाङ्गीकारे मानाभावात्, उपनिषदादिप्रमाणगम्यमीश्वरमप्यङ्गीकृत्य तदिच्छैव तत्त दाकारिका वेदे लिङाद्यर्थः तात्पर्यरूपा च ’ इति वदता ग्रहैकत्वाधिकरणवार्त्तिकादिकमेव मूलत्वेनाभ्युपगतमिति प्रतीयत इति खण्डदेवस्याप्युपनिषत्सु सामानाधिकरण्यमविभागनिबन्धनमेव विवक्षितमिति प्रतिभाति ॥

आत्मवादे ‘ बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता । ’ इति दिङ्नागोक्तसगुणात्मवाददूषणस्य परिहारकथनद शायां ‘ नानित्यशब्दवाच्यत्वं आत्मनो विनिवार्यते । विक्रियामात्रवान्चित्वे नह्युच्छेदोऽस्य तावता ॥ ’ (श्लो.वा.आ.वा.

॥

२२) स्यातामत्यन्तनाशेऽस्य कृतनाशाकृतागमौ नत्ववस्थान्तरप्राप्ता लोके वायुवादिवत् ॥

(२३) अवस्थान्तरभाव्येतत् ।

फलं मम शुभाशुभम् । इति ज्ञात्वाऽनुतिष्ठ॑श्च विजहच्चेष्टते जनः ॥ (२४) सुखदु: खाद्यवस्थाश्च गच्छन्नपि नरो मम

चै

तन्यद्रव्यसत्ताऽदिरूपं न च विमुञ्चति ॥ ’ इत्यत्र आत्मनः परसम्मतकूटस्थत्वमनङ्गीकृत्य नित्यत्वमुपपादितम् । अत्र अव स्थान्तरभाव्येतत् इत्युक्तप्रकारेणैव व्याकरणाधिकरणे स खल्वेव वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते । नच पुन

रावर्तते ’ (छा.८.११.१.) इत्यपुनरावृत्त्यात्मकपरमात्मप्राप्त्यवस्थाफलवचनं इत्युक्तम् ॥ एतेन ‘ अतीतेऽनागते चार्थे सूक्ष्मे व्यवहितेऽपि च । प्रत्यक्षं योगिनामिष्ट कैश्चिन्मुक्तात्मनामपि ॥ (श्लो वा.प्र.सू. एलडीस

२६) इत्यत्र अत्र केचिदिति वेदान्तवादिनो वदन्तीति काशिकाव्याख्याने धर्मभूतज्ञाननित्यत्वं भट्टपादसम्मतमिति स्थाप यता सुचरितमिश्रेणोक्तार्थ: भट्टपादसम्मत इति प्रतीयते । अत एव व्याकरणाधिकरणे ’ तरति शोकमात्मवित्’ (छा.७.१ TOOTERS ३) इति श्रुत्युपादानेन ‘सर्वे ह पश्यः पश्यति’ (७.२६.२.) इत्युपसंहारोक्तौ मुक्तावात्मविदः सर्ववस्तुसाक्षात्काररूपफल

सूचनमपि सङ्गच्छते । एवं आत्मवादे ‘नैरात्म्यवादपक्षे तु पूर्वमेवावबुध्यते । महिनाशात् फलं न स्यात् मत्तोऽन्यस्याथ

पराशयपरिशीलनेन सगुणनिर्गुणात्मभेदस्य कुमारियाभमतत्वासिद्धिः

१५७

श्रीभाष्यम्

ननुच सकलभेद निवृत्तिः प्रत्यक्षविरुद्धा कथमिव शास्त्रजन्यविज्ञानेन क्रियते ? श्रुतप्रकाशिका

।

।

व्युत्पत्त्यर्थेच प्रत्यक्षनापेक्षत्वादनुष्णोऽग्निर्द्रव्यत्वात् । ‘आदित्यो यूपः यजमानः प्रस्तर ’ इत्यादिष्वनुमानागमौ प्रत्यक्षविरुद्धार्थप्रतिपादनाशक्तौ दृष्टौ तस्मान्नप्रत्यक्षविरुद्धार्थप्रतिपादनक्षमा श्रुतिरित्यभिप्रायेण भेदवादी चोदयति — ननु चेति श्रुतिवाक्येप्ववान्तरचोद्येषु परिहृतेष्विदमपि चोद्यमस्तीति चार्थ: स्वप्नादिषु सर्पभूदळनादिषु च गूढार्थसंग्रह: वा भवेत् ॥ (श्लो.वा.आ. बा. ३२.) इति नैव प्रवृत्तिस्स्यात् नच वेदप्रमाणता | जन्मान्तरेऽभ्युपेतेऽपि ज्ञानमात्रात्मचा दिनाम् ॥ ’ (३३) इति नैव प्रवृत्तिस्स्यात् नच वेदप्रमाणता ’ (३४) इत्यत्र नैरात्म्यवादिनामिव निर्गुणात्मवादिनाम्

मुक्तावहमर्थविनाशे मोक्षार्थप्रवृत्तिः न घटते वेदप्रामाण्यं च इत्युक्तम् । आत्मवादान्ते च ’ इत्याह नास्तिक्यनिराकरिष्णु: आत्मास्तितां भाष्यकृदत्र युक्त्या |

दृढत्वमेतद्विषयप्रबोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन ॥ ’ (श्लो. वा) ।

इत्युक्तम् अत्र ज्ञात्रहमर्थसगुणात्मवादः वेदान्तनिषेवणेन दृढीभवति इत्यर्थ: स्फुटो निर्मत्सराणम्

व्याकरणाधिकरणे

– सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः ’ [छा.८-७-१] इति श्रुत्युपादानेन तत्र अथ योवेदेदंजिघ्राणीति स आत्मा इत्यादिश्रुत्या ‘य आत्मा इत्यत्र अहमर्थज्ञात्रात्मनएव विवक्षा अतएव सत्यकामत्व सत्यसङ्कल्पत्व धर्मवत्वमात्मनः उपप द्यते । तत्रैव ‘ परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इत्यत्र परमात्मप्राप्त्यवस्थायाः स्वस्वरूपाविर्भावस्यन्च कथनं S

८ यः आत्मा

,

च संगच्छते । इत्यर्थ: कुमारिलेनैव सूचितो भवतीति आत्मविषयप्रबोधस्य वेदान्तनिषेवणेन दृढीकरणमापे व्याकरणाधिक ।

रणोक्तं कुमारिलस्य विर्वाक्षितमिति प्रतीयते व्याकरणाधिकरण ’ य आत्मा’ इति श्रुत्युपादानात्पूर्व ’ सर्वत्रैव हि विज्ञा

नं संस्कारत्वेन गण्यते । पराङ्गं चात्मविज्ञानादन्यत्रेत्यवधारणात् ॥ ’ इति श्लोकः तन्त्रवार्तिकस्थः बृहदारण्यवार्तिके (३. ४.१२५४) उदाहृतः । तत्र अपहतपाप्मादिशास्त्रेण मोक्षहेतुं तज्ज्ञानमान्चक्षाणेन तद्वर्जयित्वा ज्ञानान्तरमेव परार्थमित्यव

धारणात् तत्स्वतन्त्रमेव मुक्तिफलमित्यर्थः इत्यानन्दगिरिविवरणम् । एतत्पर्यालोचनायां प्रागुक्त एवार्थः कुमारिलसम्मतः वार्तिके इति च प्रतीयते । एतेन व्याकरणाधिकरणे न्यायसुधायाम् सगुणनिर्गुणात्मभेदस्य कुमारिलाभिमतत्वकल्पनं खण्डदे भाकौस्तुभे तदनुसरणं चाभिनिवेशैकमूलमिति सिद्धम् ॥ वस्त्र

एवं व्याकरणाधिकरणे ‘अप्रकरणगतत्वेनानैकान्तिकऋतुसम्बन्धाच्च नाञ्जनखादिरस्रुवादिफलश्रुतिवदर्थवादत्वम्’ इति ’ स खल्वेव वर्तयन्’ इत्यादिफलश्रुतेरर्थवादत्वनिराकरणेन भावार्थाधिकरणे क्रत्वधकर्तृप्रतिपादनद्वारेण उपनिषदां नैराकाङ्क्षचं व्याख्यातमिति खोत्तौ नैर्भर्य नास्तीति सूचितम् । सम्बन्धाक्षेपपरिहारे सृष्टयादिदूषणेऽपि कुमारिलस्य तात्पर्य

नास्तीति एतेन सिद्धम् । एतेन ग्रहैकत्वाधिकरणे आकाशशरीरपरमात्माभ्युपगमेन व्याख्यानं अभ्युच्चयमात्रमिति न्यायसु धाकारकल्पनमपि औत्प्रेक्षिकमिति सिद्धम् । एव च ’ स एष यज्ञायुधी ’ इति वाक्ये प्रस्यक्षाविरोधेन अर्थवर्णनकृतां

शबरादीनां प्रत्यक्षविरुद्धार्थे श्रुतेस्तात्पर्य नैव कल्पनीयमिति सिद्धम् । अत एव प्रकरणपञ्चिकायां (तत्त्वालोके) ब्रह्मसिद्धिकार मत दूषयित्वा ’ अतः प्रत्यक्षविरोधात् आम्नाय गौणी लाक्षणिकी वा वृत्तिरास्थेयेति शालिकानाथनोक्तं सङ्गच्छते । अतश्च

पूर्वमीमांसकानां ब्रह्मविवर्तैकात्म्यवादप्रतिद्वान्द्वतया तन्मतानुसारेण शङ्कते- ननु च सकलभेदनिवृत्तिरित्यादिना ।

प्रमाणमालोक्ता पूर्वमीमांसकानुसारिणी शङ्केच ननुचेतिग्रन्थे मूलभूतेत्यादि

१५८

[जिज्ञासा १-१.१

श्रीभाष्यम् कथं वा रजुरेषा न सर्प इति ज्ञानेन प्रत्यक्षविरुद्धा सर्पनिवृत्तिः क्रियते । तत्र द्वयोःप्रत्यक्षयो विरोध: इहतु प्रत्यक्षमूलस्य शास्त्रस्य प्रत्यक्षस्य चेतिचेत् तुल्ययोर्विरोधेवा कथं वाध्य ग

बाधकमावः । पूर्वोत्तरयोर्दुप्रकारणजन्यत्व तद्भावाभ्यामितिचेत् शास्त्रप्रत्यक्षयोरपि समा नमेतत् । एतदुक्तं भवति वाध्यबाधकभावे तुल्यत्वसापेक्षत्वनिरपेक्षत्वादि न कारणम् ।

ज्वालामेदानुमानेन प्रत्यक्षोपमदर्दायोगात् ।

श्रुतप्रकशिका

।

कतिपयभेदनिवृत्तिर्दृष्टा । तद्ध्यावृत्यर्थस्सकलशब्दः अत्र किं प्रत्यक्षत्वान्नबाध्यत्वम् न प्रतीतिदशायामाभासत्वानवगमात्

।

पश्चात्प्रमाणबाधेन

ज्ञायत

कथंवेति

इतिचेत् तत्

।

।

त्वमितिशङ्काद्वयं हृदि निधाय प्रथमं प्रत्यक्षत्वादबाव्यत्वमित्येतत्परिहरति

उत परोक्षत्वा न्मूलित्वाच्च न बाधक स तु प्रत्यक्षाभास इतिचेत् ।

प्रपञ्चग्राहिप्रत्यक्षस्यापि

।

क

भेदस्य श्रुतिबाधादित्येतदत्राभिप्रेतम् । मूलित्वात्परोक्षत्वाच न बाधकं शास्त्रमिति शङ्कते

तुल्यम् ।

तन्नेति । इहत्विीत ।

तुल्यत्वव्यावृत्तये तु शब्दः। प्रत्यक्षमूलस्येति । मूलित्वान्नशास्त्रं बाधकमिति भावः । शास्त्रस्येति । परोक्षत्वान्न बाधकमिति भावः । तुल्यत्वे प्रयोजके सति बाध्यबाधकमावो विपर्ययेणापिस्यादिति तदप्रयोजकम् । अतस्तत्र वाथ्य तदेवास्माकमपि प्रयोजकमित्यभिप्रायेणाह ।

।

बाधकभाबानियमव्यावृत्तये भेदवाद्यभिनतत्वेन प्रयोजकान्तरं शङ्कते । पूर्वोत्तरयोरिति त्वदुक्तं प्रयोजकमत्रापि तुल्यमित्याह ।

शास्त्रेति 1

तुल्ययोरिति । बाध्य

पूर्वोत्तरयोः बाध्यबाधकयोः

।

बाधकभावे प्रयोजकान्तरं त्वयाऽपि वक्तव्यम् ।

मूलमूलिवादिसद्भावे मूलस्य प्रत्यक्षस्य बाधकत्व, मितरस्य बाध्यत्वं,

परोक्षत्वापरोक्षत्वादि वैषम्यराहित्ये सति च दृषम् । अतोमूलमूलित्व

• दुष्टकारणजन्यत्वतदभावौ बाध्यबाधकभावे प्रयो जकाविति शङ्कायामाह । एतदुक्तमिति । * तुल्यत्वे सति दुष्टकारणजन्यत्व तदभावौ न प्रयोजकावित्यभिप्रायेण तुल्यशब्दः प्रयुक्त: । विशिष्टस्य हेतुत्वे विशेषणांशस्यापि हेतुत्वात् । # तुल्यशब्देनैकदेशोपादानम् । दुटकारण

जन्यत्वतदभावविशेषणीभूतं तुल्यत्वं विवक्षितम् । तुल्यत्वे सति विपरीतप्राबल्यदौर्बल्यकारणाभावे सति दुष्टकारण जन्यत्वतदभावौ न प्रयोजकावित्यर्थः । सापेक्षत्वं निरपेक्षत्वं मूलमूलिभावः । आदिशब्देन परोक्षापरोक्षभाववि लम्बा विवक्षिताः।

श्रुतिलिङ्गादिषु विलम्बाविलम्बाभ्यां हि प्राबल्यदौर्बल्ये ॥

• वैषम्यान्तराभावे सति दुष्टकारणजन्यत्व एतेषामप्रयोजकत्वमेकेनदृष्टान्तेनोपपादयति । ज्वालेति । अन्यथेत्यध्याहर्तव्यम् ।

• यद्वा अप्रयोजकत्वेनोक्तं । * तुल्यत्वं दृष्टान्ततयाऽनूदितम् ।

।

तदभावाबप्यादिशब्देन विवक्षितौ

प्रत्यक्षोद मर्दायोगादिति । अयोगप्रसङ्गादित्यर्थः । ज्वालाभेदानुमाने हि मूलमूलिधावोऽस्ति विलम्बाविलम्बौ च प्रत्यक्ष सापेक्षत्वादनुमानस्य । तुल्यत्वे सति दुष्टकारणजन्यत्व तदभावयोः प्रयोजकत्वमप्यनेन व्युदस्तं भवति तद्राहित्येऽपि

गूढार्थसङ्ग्रहः

प्रमाणमालायाम् ‘ प्रतिष्ठितप्रामाण्यप्राचीन प्रत्यक्षादिविरोधात् तदंपेक्षपराचीनागमवाक्यं कथं तद्गोचरं भेदमपबाधत

इति चेत् ’ इत्यानन्दबोधयतिकृतशङ्काऽपि पूर्वमीमांसकमतमनुसृत्यैव । इयमेव शङ्का ’ ननु च ’ इत्यदिग्रन्थे मूलभूता इति प्रतीयते ॥ पूर्वोत्तरयोरित्यादि । ‘यस्य न दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति प्रत्ययः स एव असमीचीन: प्रत्ययः । नान्यः इति शबरभाष्योक्तार्थ एवात्र प्रदर्शितः ॥

अद्वैतागमवाक्यस्यैव तत्त्वावेदकत्वे प्रमाणमाला. ब्रह्मसिध्योरुपन्यासः श्रीभाष्यम्

तत्र हि ज्वालैक्यं प्रत्यक्षेणावगम्यते । एवं च सति द्वयोः प्रमाणयोर्विरोधे यत्सम्भाव्य

मानान्यथासिद्धि तद्वाध्यम् अनन्यथासिद्धमनवकाश मितरद्वाधकमिति सर्वत्र वाध्यवा धकभावनिर्णय इति ।

श्रुतप्रकाशिका तत्रहीति

।

‫ܫܘ‬

।

बाध्यबाधकभावदर्शनात् । तत्र किंविषयं प्रत्यक्षं वाध्यमित्यत्राह

एैक्यग्राहिप्रत्यक्षं बाध्यमित्यर्थः ।

तर्हि किं प्रयोजकमित्यत्राह । एवंचेति । तुल्यत्वादीनां प्रयोजकत्वेऽनुपपन्ने सति । द्वयोरिति । प्रत्यक्षयोरनुमान योरागमयोः प्रत्यक्षानुमानयोरनुमानागमयोः प्रत्यक्षागमयोर्वेत्यर्थः । यत्सम्भास्यमानान्यथासिद्धीति | सावकाशत्वा

दन्यथासिद्धमित्यर्थः । अनन्तरमनन्यथासिद्धमनवकाशमित्युक्तेः । विषयान्तरलाभोऽप्रमाणकोटिनिवेशोवा सावकाशत्वम् ।

तेन स्वोपस्थापितार्थविपयप्रामाण्यंविनाऽपि सम्भावितोदयत्वमन्यथासिद्धत्वम् । विरुद्धार्थप्रमाणाबाधेनापि सम्भवदुद त्वमितियावत् । अनन्यथासिद्धमनवकाशमिति । अनन्यथासिद्धत्वंनाम 1179 तदर्थप्रमाणतां विनाऽनुदयत्वं विरुद्धार्थ ।

प्रमाणाबाधेनानुदयत्वमितियावत्

तच्चानवकाशत्वात् । अनवकाशत्वंनाम विषयान्तरालाभो प्रमाणकोटिनिवेशाभावोवा

अप्रमाणकोट्यनन्तर्भाव विषयान्तरालाभाभ्यां विरुद्धार्थोपस्थापक प्रमाणबाधेनानुदयत्वमित्यर्थः । इति सर्वत्र । उक्त प्रकारेण सजातीययोर्विजातीययोर्वा प्रमाणयोर्विरोधे इत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रह:

द्वयोः प्रमाणयोरित्यादि । ‘प्रत्यक्षादिप्रमाणानां प्रामाण्यं व्यावहारिकम् । आश्रित्यायं प्रपञ्चस्स्यादलीकोऽपि प्रमा णवान् ॥ अद्वैतागमवाक्यं तु तत्त्वावेदनलक्षणम् | प्रमाणभाव भजतां बाधवैधुर्यहेतुतः ॥ ’ इति प्रमाणमालोक्तरीत्या प्र |

त्यक्षागमयोः विषयव्यवस्था बोध्या अस्त्रार्थः प्रमाणमालायामनन्तरमेवं साधितः । ’ नहि सुशिक्षितोऽपि प्रत्यक्षादिः

अत्यन्ताबाथ्यार्थपार्रच्छेदलक्षणप्रामाण्यं स्वतः परतो वा विज्ञातुं क्षमते | नहि तावत् प्रत्यक्षेणैत्र वेदनेन स्वप्रमाण्यं ईदृग्वि ज्ञायते । परवेदनपक्षेहि तत् स्वात्मानमप्यगोचरयत् कथं स्वप्रामाण्यं गोचरयेत् । स्वसंवेदनपक्षेऽपि स्वार्थस्यात्यन्तिकबाधं

अनवगम्यतु कथं तदुपहितमर्यादमात्मनः प्रामाण्यमध्यवस्येत् । नहि स्वार्थस्यात्यन्तिकत्राधासत्वमस्मत्प्रत्यक्षगम्यं सम्भवति ।

कालान्तरभाविनो बाधस्य इदानीमयोग्यत्वेनानुपलम्भसम्भवात् । परमपि प्रत्यक्षान्तरं चेत् आद्यसमानयोगक्षेमं कथमत्र प्रव

र्तताम् । यदा तु प्रत्यक्षस्यैवे॒दृशी गति: तदा कैव कथा तद्गोचरव्याप्त्युपजीविनोऽनुमानादेः । ऽनवस्थितेः । परिहारं प्रयत्नेऽपि न पश्यामः सभाक्षमम् ॥ आगमबाक्यं पुनः अनियतकालवस्तुपरिच्छेदकत्वादात्यान्त काबाध्यत्वलक्षणमपि सत्यत्वं स्वविषयस्याध्यवस्येत् । तदवसायान्वयव्यतिरेकाभ्यां च तत्साधनत्वलक्षणं प्रामाण्यमध्यवसी ८ परतश्च प्रमाणत्वपरिज्ञाने

,

यते । तथा च श्रूत ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इति । तस्माद्द्वैतागमवाक्यमेव तत्त्वावेदने प्रमाणमुपपद्यते, न प्रत्य

क्षादीनि इति स्थितम् ।’ इति ॥

ब्रह्मसिद्धावप्युक्तम्- ‘इतश्च - सम्भवद्विचित्रविभ्रमहेतुत्वात् प्रत्यक्षादीनाम् । विगलितनिखिलदोषाशङ्कत्वाचाम्ना यस्य | शब्दाश्रयाणांहि दोषाणां शब्दे पुरुषाभावेऽसम्भवात् । शक्योह्याम्नायादेव अनादिरविद्यासंस्कारो विभ्रमहेतुः प्रत्यक्षा e

दिषु सम्भावयितुं निश्चेतुं च, देहात्माभिमान इव । नत्वेवं अपौरुषेये वेदे काचिद्दोपाशङ्का । सत्यां वा प्रनाणमेव न स्यात् । प्रत्यक्षादीनां तु व्यावहारिकं प्रामाण्यं, अविद्यासंस्कारस्य स्थम्ना व्यवहारविपर्ययाभावात् । यत्रच व्यवहारविपर्ययः

१६०

अद्वैतागमवाक्यानां प्रत्यक्षादिविरुद्धार्थत्वेऽपि परत्व तत्परत्वादिभिः पूर्वबाधकत्वम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तस्मादनादिनिधनाविच्छिन्नसम्प्रदायासम्भाव्यमान दोपगन्धानवकाशशास्त्रजन्य श्रुतप्रकाशिका . एवं बाध्यबाधकभावे प्रयोजकमस्तु ।

ततः किं प्रस्तुतशास्त्रप्रावल्यस्येत्यत्राह ।

तस्मादिति

।

तस्मात् अन्यथा

गूढार्थसङ्ग्रहः

न तत्र प्रामाण्यम् | शब्दे तु सम्भावितदोषे न तत्त्वावेदनेन प्रामाण्यं, न व्यवहाराविपर्ययेण, अदृष्टार्थत्वात् दोषेभ्यो

व्यबहारविसंवादिज्ञानदर्शनाच्च । प्रत्यक्षादीनां तु व्यवहारे संवादात् न शक्यते व्यवहारविसंवादिज्ञानहेतुदोषः कल्पयितुम्

व्यवहारविपर्ययाद्धि स कल्न्येत ; तत्त्वदर्शनस्य तु वेदान्तजन्मनः प्रतिपक्षत्वात् तत्त्वप्रतिहतिमात्रहेतुरेवानादिरविद्यानु 7

शब्दस्तु संभावितदोष: दुर्लभप्रामाण्यवस्यात्

।

बन्धः कल्प्यते ततो दोषानुबन्धः प्रामाण्यं चेति न विरोध: ।

दृश्यते

हि दोषेभ्यः व्यवहारविसंवादिज्ञानोत्पत्तिः तत्र दोपाशङ्कायाः व्यवहारविसंवादस्य शङ्कितत्वात् तत्त्वप्रतिघातस्यच न

तत्वावेदनलक्षणं प्रामाण्यं न व्यवहारविसंवादलक्षणमिति साम्प्रतम् । यत्तु प्रत्यक्षाद्यपेक्षणादिति तत्रोच्यते-न प्रमिताब ।

पक्षावत्ता शब्दस्य प्रत्यक्षादिषु किंतु स्वरूपसिद्धौ अन्यथा प्रमाणमेव नस्यात् । तथाच स्वकार्येऽनपेक्षत्वात् न प्रत्यक्षादिभ्यो हीयते । प्रत्यक्षादयोऽपि स्वरूपसिद्धौ नान्यानपेक्षा : कार्येहि सापेक्षत्वं सामर्थ्यमपकर्षतीति यत्त्वेतेषां प्रामाण्यमनुमन्तव्य

मिति कोवा अन्यथाऽऽह व्यवहाराविसंवादिलक्षणंतु तत् न तत्वावेदनलक्षणम् । व्यावहारिक प्रामाण्योपेतेभ्यः प्रत्यक्षादिभ्यः सिद्धादाम्नायात्तत्वदर्शनं तद्विरोधात् तेषु तच्चदर्शनमेवापबाधते न व्यवहाराविसंवादांशम् दृपंच हेतुत्वेनापेक्षितायाः अपि

पूर्वस्या:प्रतिपत्ते: परस्या:प्रतिपत्ते: बलीयस्त्वं यथा दूरस्थेषु वनस्पतिषु हस्तिप्रतिपत्तिभ्यः वनस्पतिप्रतिपत्तेः । अपेक्षिताहि हस्तिप्रतिपत्तयः व्यक्तवनस्पतिप्रतिपच्या हेतुत्वेन इति । तथाऽनवकाशत्वमपि ’ । यदि खल्वेकमद्वयं वेदान्तार्थ: कस्ते C

षामन्योऽवकाशः इति । नच प्रत्यक्षादीनामनन्यगतित्वादनवकाशत्वं या खलु रजतादि विभ्रमाणां गति : सा तेषामपि ।

एतेषां उपचरित: कल्पितोवा विषयः प्रत्यक्षादीनामपितथा । अथासत्वात् तस्य विषया अविद्यमानार्था: प्रत्यक्षादयोऽप्ये वम् तस्मादविवक्षितार्थत्वं उपचरितार्थत्वंवा गतिरुभयोरविशिष्टा इतिच ॥

सर्वेष्वाप प्राच्यनव्याद्वैतग्रन्थेषु प्रत्यक्षविषयसत्वस्य मिथ्यात्वाविरोधित्वं प्रत्यक्षस्य व्यावहारिकविषयकत्वं किंचिदेश प्रत्यक्षमूलकत्वेऽपि बाध्यत्वाविरोध इत्यादिकं स्फुटम् । प्रत्यक्षस्य व्यावहारिकविषयकत्वेन सावकाशत्वं शास्त्रस्य तात्विक

विषयकत्वेन निरवकाशत्वं प्रत्यक्षविषयसत्वस्य कालत्रयावाव्यत्वरूपत्वाभावात् अन्यथासिद्धत्वं शास्त्रप्रतिपाद्यब्रह्मसच्वस्त्र काल त्रयाबाध्यत्वरूपत्वेन शास्त्रस्यानन्यथासिद्धत्वं शास्त्रे षड्विधतात्पर्यलिङ्गसत्वेन परीक्षितप्रामाण्यसत्वात् प्राबल्यं इति बोध्यम् ॥ न्यायमकरन्दे इहखलु निखिलप्रमाणानां मायाशरीरत्वाविशेषेऽपि तत्वतोविषयवाधात् सांव्यवहारिकमेव प्रामाण्य

प्रत्यक्षादीनाम् । अद्वैतागमवाक्यानां तुं तद्विपर्यासात्तात्त्विकमेव प्रामाण्यम् । उक्तं हि –’ मणिप्रदीपप्रभयोः मणिबुद्धयाऽभि

धावतोः । मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियां प्रति ॥ ’ इति । ’ (धर्मकीर्तिवचनम्) इत्युक्तम् । ‘ प्रत्यक्षादिविरोधा दाम्नाये गौणी लाक्षणिकी वा वृत्तिरास्थेया’ इत्यादिप्रकरणपञ्चिकोक्तं सर्वे दूषयित्वा ’ एषोऽपि माहायानिकपक्षप्रवेशः ८

ब्रह्मवादिनां मोह एव ’ (प्र.प.) इति शालिकानाथोक्तिः व्यामूहभाषितमित्याचक्षाणैः आनन्दबोधयतिभिः प्रमाणमालायां ‘ प्रतिष्ठितप्रामाण्यप्राचीन प्रत्यक्षविरोधात् ’ इत्यादिना प्रागुपन्यस्ता (१५७पुढे) पूर्वमीमांसकशङ्का इत्थं समाहिता । ’ तत्पर त्वात् परत्वाच्च निर्दोषत्वाच्च वैदिकम् । पूर्वस्य बाधकं नायंसर्प इत्यादिवाक्यवत् ॥ तत्परत्वं च उपक्रमादिपविधतात्पर्य

लिङ्गावगम्यम्’ इति । अयमर्थः ब्रह्मसिद्धयादि सर्चाद्वैतग्रन्थेषु स्फुटसुक्तः इत्याभिप्रेत्य तदुक्तमर्थमेवाह - तस्मादनादिनि धनाविच्छिन्नसम्प्रदायासम्भाव्यमानदोषगन्धेत्यादिना ॥

C

आदित्योयूप ‘इत्यादावैक्याप्रतिपादनं न प्रत्यक्षविरोधात् किन्त्वन्यपरत्वादिति श्रीभाष्यम्

निर्विशेषनित्यशुद्धमुक्तबुद्ध स्वप्रकाशचिन्मात्रब्रह्मात्मभावावबोधेन सम्भाव्यमानदोष सावकाश प्रत्यक्षादिसिद्ध विविधविकल्परूप बन्धनिवृत्तिर्युक्तैव । सम्भाव्यते च विविधविकल्पभेद प्रपञ्चग्राहि प्रत्यक्षस्य अनादिभेदवासनादिरूपाविद्याख्योदोषः । ननु श्रुतप्रकाशिका

।

अनादिनिधनाविच्छिन्न सम्प्रदायेति

।

सिद्धत्वानन्यथासिद्धत्वयोरेव बाध्यबाधकभावे प्रयोजकत्वात्

अविच्छिन्न

सम्प्रदायत्वादनादिनिधनम् । सम्प्रदायविच्छेदेसत्यस्मर्यमाण कर्तृकत्वं ह्यपौरुषेयत्वसाधकम् ॥

अनादिनिधनाह्येषा वागुत्सृष्टा स्वयम्भुवा । आदौ वेदमयी दिव्या यतस्सर्वाः प्रसूतयः ॥ अनादिनिधनं ब्रह्म इत्यादिवचनानिचानादिनिधनशब्देन स्मारितानि । अत एव असम्भाव्यमानदोषम् । पौरुषेयत्वप्र युक्तंहि भ्रमविप्रलिप्साप्रमादाशक्तिरूपदोषचतुष्टयवत्वम् । अतएव अनवकाशम् ।

।

शुद्धम् अविद्यारहितम् ततएव मुक्तशब्दोऽविद्याकृतजन्मादिराहित्यपरः

निर्विशेषेत्यादिना

नित्यं कालापरिच्छिन्नम्

।

।

बाध्यबाधक भावाङ्गीकारस्य विरोधसापेक्षत्वाद्विरोधं दर्शयति

शास्त्रजन्यशब्दस्यावबोधशब्देनान्वयः ॥

बुद्धं भासमानम् स्वप्रकाशशब्द: पूर्व बुद्ध

शब्दोक्तभासमानत्वस्य पराधीनत्वव्युदासार्थः । स्वयमेव प्रकाशस्वभावत्वं स्वप्रकाशत्वम् । तच्च चिन्मात्रशब्दवाच्यत्वात् । चित्स्वरूपत्वं च श्रुतिसिद्धम्

ब्रह्मात्मभावावबोधेन एवं

सम्भाव्यमानेति । सम्भाव्यमानदोषत्वात् सावकाशं अप्रमाणकोटौ लब्ध

।

भूतस्य ब्रह्मणः स्वस्यचैक्यावबोधेनेत्यर्थः

मात्रशब्दोज्ञेयत्वव्युदासपरः

।

चित्वम् ।

।

स्वयंप्रकाशत्वं हि

।

निवेशम् । अतएवान्यथासिद्धत्वमपिफलितम् अन्यथासिद्धत्वं विपरीतप्रमाणमबाधित्वाप्युदयसम्भवः । प्रत्यक्षादीति ।

।

आदिशब्दादनुमानादिकमुच्यते । विविधेति देवादिरूपेण स्वकार्यजन्मजरामरणादिरूपेणच विविधो ज्ञातृज्ञेयादि विकल्पः सएव बन्धः तन्निवृत्तिरित्यर्थः । सम्भाव्यमानश्चदोषः कइत्यत्राह । सम्भाव्यतेचेति । भदेप्रपञ्चः

• विविधविकल्पशब्दः प्रपञ्चविशेषणं भेदविशे गंवा |

भेदः ज्ञातुज्ञेयादि:

।

भेदसमुदायः । यद्वा भेदरूपः प्रपञ्चः

अर्वाचीनाः केचित्काचतिमिरादिकं

दोषमाचक्षते

।

सच ब्राह्मणादिरूपेण विविधः देवमनुष्यादिरूपेण विकल्पवान् ॥ तदयुक्तम् तस्यकाचित्कत्वात् ।

काचादिष्टं

प्रत्यक्षं

।

सपक्षीकृत्य व्यतिरिक्तस्य काचादिदुष्टत्व मनुमीयत इतिश्चेत् न अतिप्रसङ्गात् । अनादिनिधत्वेन यच्छास्त्रमुक्तम् ।

तस्यापि शब्दत्वादित्यादिना दुष्टकर्तृत्वानुमानं हि सुशकम्

तत्र कर्ता योग्यानुपलम्भनिरस्त इतिचेत् । तदत्रापि

मर्दोषत्वकल्पनुपपत्त्या तव्यावृत्त्यर्थमाह । अनादीत्यादि । भेदबासनादिरूपा आदिशब्देन भेद

।

वासनाहेतुभूतं भेददर्शनं विवक्षितम् । अनयोर्हेतुहेतुमद्भावेऽन्योन्याश्रयपरिहारायादिशब्दः । श्रीजाङ्कुरन्यादिति भावः भेददर्शनं भेदवासनाच हि `* कार्याविद्या अतउक्तं भेदवासनादिरूपाऽविद्येति ‘आदित्योयूप’ इत्यादिषु ग्रूपादि

त्याद्यैक्याद्यप्रतिपादनं न प्रत्यक्षाविरोधात् । किंत्वन्यपरत्वात् यत्परश्शशब्दस्स शब्दार्थ इति हि न्यायविदः । अन्यपरत्वं तात्पर्यलिङ्गाभावादवगम्यते । ‘आदित्योयूप’ इति वाक्यं च यूपाञ्जनविधिशेषत्वा * दन्यपरमिति परस्थाभिप्रायः ॥

• यन्निर्दोषमुक्तम् । तत्रापि बाध्यबाधकभावनिमित्तभूतोऽर्थविरोधोऽस्ति अतोऽवश्यमन्यतरस्य वाध्यत्वं स्यात् । त याध्यत्वे प्रयोजकं दुष्टकारणजन्यत्वं तत्तु नास्ति । कथमत्रनिर्वाह इत्याशयेन चोदयति । नन्विति । 2

21

अनवकाशवे पबिधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वं हेतुः भाम. गुणवादसूत्राविरोधच

१६२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अनादिनिधनाविच्छिन्नसम्प्रदायतथा निर्दोषस्थापि शास्त्रस्य ‘ज्योतिष्टोमेनस्वर्ग कामो यजे त’ इत्येवमादेर्भेदावलम्खिनो बाध्यत्वं प्रसज्येत ? सत्यम् । पूर्वापरापच्छेदे पूर्वशास्त्रवत् श्रुतप्रकाशिका

प्राबल्यदौर्बल्य हेतुर्नास्तीत्याह । अनादीति |

अपिर्विरोधसूचकः अर्थविरोधं दर्शयति ।

।

सत्यमित्यर्धाङ्गीकारे भेदाबलम्बिनो बाध्यत्वमङ्गीकृतम्

भेदावलम्बिन इति ।

• दुष्टकारणजन्यत्वेऽनङ्गाकारः अन्यथासिद्धत्वानन्यथासिद्ध ।

त्वयोरेव बाध्यबाधकभावे प्रयोजकत्वम् । पूर्वोक्तं दुष्टकारणजन्यत्वमपि हान्यथासिद्धत्वप्रकारविशेषः

।

भेदेनान्यथासिद्धिमुपपादयति

अत्रापि मुख

पूर्वापरेत्यादिना । अपच्छेदन्यायाद्वायत्वं प्रत्यक्षस्थापि तुल्यम् । तत्रदोषमूल्त्वं च

बाध्यत्वेऽधिकहेतुः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

अत्र भाष्ये अनवकाशत्वे पविधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वं हेतुतया विवक्षितं, ब्रह्मसिध्यनुरोधात्

अतएव गुरुचन्द्रि

कायां (प्रत्यक्षस्य आगमबाध्यत्वविचारे) श्रुतितात्पर्यनिर्णायकोपक्रतादीनामपि प्राबल्य प्रयोजकं निरवकाशत्वादिकमुक्तं वक्ष्य तेच, इत्युक्तं संगच्छते । गुणवादसूत्रविरोधो नास्तीति भामत्यां (१.३.३३) सम्यगुपपादितम् । यत्र प्रमाणान्तरविरुद्धार्था ु

अर्थवादाः दृश्यन्ते यथा ‘आदित्यो यूपः 3 C यजमानःप्रस्तरः ’ इत्येवमादयः तत्र यथा प्रमाणान्तराविरोधः यथाच स्तु

त्यर्थता तदुभयसिध्द्यर्थ ‘गुणवादस्तु’ इति ‘तत्सिद्धिः’ इतिच असूत्रयज्जैमिनिः । नन्वेवं मानान्तविरोधेऽपि कस्मा गुणवादो भवति ? यावता शब्दावरोधे मानान्तरमेव कस्मान वाध्यते ? वेदान्तैरिव अद्वैतविषयैः प्रत्यक्षादयः प्रपञ्चगोच ।

राः, कस्माद्वा अथैवादवद्वेदान्ता अपि गुणवादेन न नीयन्ते ? अत्रोच्यते

। लोकानुसारतो द्विविधो हि विषयश्शब्दानाम्

द्वारतः तात्पर्यंतश्च । यथैकस्मिन् वाक्ये पदानां पदार्थः, वाक्यार्थश्च तात्पर्यतो विषयः; एवं वाक्यद्वयैकवाक्यतायामपि । ।

यथेयं देवदत्तीया गौ: क्रेतव्यत्येकं वाक्यं, एषा बहुक्षीरेत्यपरम्

तदस्य बहुक्षीरत्वप्रतिपादनं द्वारम् । तात्पर्य तु क्रेतव्या

।

इति वाक्यान्तरार्थे । तत्र यत् द्वारतः तत्प्रमाणान्तराविरोधेऽन्यथा नीयते । यथा विषं भक्षयेति वाक्यम्

मा अस्य गृहे

भुङ्क्ष्व इति वाक्यान्तरार्थपरं तत् । यत्र तु तात्पर्य तत्र मानान्तरविरोधे पौरुषेयमप्रमाणमेव भवति । वेदान्तास्तु पौर्वापर्य पर्यालोचनया निरस्तसमस्तभेद प्रपञ्चब्रह्मप्रतिपादनद्वारा अपौरुषेयतया स्वतस्विद्धतात्त्विक प्रमाणभावास्सन्तः तात्त्विकप्रमा

णाभावात् प्रत्यक्षादीनि प्रच्याव्य सांव्यवहारिके तस्मिन् व्यवस्थापयन्ति । नच ‘आदित्यो यूपः’ इति वाक्यं आदित्य स्य यूपत्वप्रतिपादन परं अपितु यूपस्तुतिपरम् । तस्मात् प्रमाणान्तरविरोधे द्वारभूतो विषयों गुणवादेन नीयते । यत्रतु प्रमा णान्तरं विरोधकं नास्ति यथा देवताविग्रहादौ । तत्र द्वारतोऽपि प्रतीयमानो विषयः न शक्यस्त्यक्तुं, न च गुणवादेन ने तुम् । को हि मुख्ये सम्भवति गौणमाश्रयेत् ? अतिप्रसङ्गात् ’ इति । अत्र गुरुचन्द्रिका । ‘यत्तु व्यावहारिकप्रामाण्यमा दाय प्रत्यक्षस्य सावकाशत्वोक्तिः न युक्ता, प्रमामात्रस्य तात्त्विकस्य स्वीकारादिति । तत्तुच्छम् । श्रुतिप्रत्यक्षयोः तात्त्विक

प्रामाण्यविरोधे श्रुतेरतात्त्विकप्रामाण्यस्यासम्भवात्, प्रत्यक्षस्यैव तदित्युक्तत्वात् तत्र प्रतिकूलतर्कमप्रदर्श्य त्वदस्वीकारमा ,

त्रस्याप्रयोजकत्वात् ’ इति ॥ (अपच्छेदन्यायभङ्गः )

पूर्वापरापच्छेदे इति । अत्र पूर्वापरशब्देन ’ पौर्वापयें पूर्वदौर्बल्यम् प्रकृतिवत् ’ (जै.सू.६.५.५४.) इति सूत्रं प्रत्यभिज्ञाप्यते । युगपदपच्छेद विकल्स; ‘विप्रतिषेधाद्विकल्पः स्यात् ’ (जै.सू. ६.५०५१ इति पूर्वाधिकरणे स्थापितः । ५

जिलासा १ -१ - १]

अपच्छेदन्यायप्रदर्शनं मोक्षशास्त्रस्य निरवकाशत्वोपपादनंच ल.चं

१६३

श्रीभाष्यम्

मोक्षशास्त्रस्य निरवकाशत्वात्तेन वाध्यत एव । श्रुतप्रकाशिका

न पाठक्रमात्

।

।

अपच्छेदे पूर्वापरशास्त्रयोः पौर्वापर्य *प्रनित्युत्पत्तिात्

‘पञ्चर्त्विजस्समन्वारब्धाः

प्रसर्पन्ति । अध्ययुं प्रस्तोता न्वारभते प्रस्तोतारं प्रतिहत प्रतिहर्तारमुद्गाता उद्गातारं ब्रह्म ब्रह्माणं यजमान’ इति विहितस्यान्वारम्भणस्य विच्छेदे प्रायश्चित्तमुच्यते । ‘बाहेष्वमानं प्रसर्पतां ययुगातापऽच्छिद्येत अदक्षिणस्स

यज्ञस्संस्थाप्यः तेन पुनर्यजेत तत्र तदद्यात् यत्पूर्वस्मिन् दास्यनस्यात् अथ प्रतिहर्ताऽपच्छिद्येत सर्ववे दसं दद्यादिति ॥ तदिदं शास्त्रद्वयं विषयः । अत्रोद्रातृपतिहत्रोंः प्रयोगभेदनापच्छेदे स्वत्वं प्रायश्चित्तशास्त्रं प्रवर्तते

• एकस्मिन् प्रयोगे यौगपना पच्छेदे सत्युगातुः

प्रायश्चित्तं प्रवर्तते तस्यवर्गप्रधानत्वात् । प्रधानापच्छेदस्यैव

।

।

समाधेयत्वात् * चिकलेनानुअनंवा एकस्मिन्नेव पर्यापर्यशापच्छेदे पूर्वस्य प्रायश्चित्तशास्त्रस्य दौर्बल्यं परस्यप्राबल्यलं च कर्ममीमांसायामुक्तम् ‘पौर्वापये पूर्वदौर्बल्यं प्रकृतवदति’ ॥ अत्रासञ्जातविरोधित्वेनपूर्वमुदयात्पूर्वस्यप्राबल्यम् परस्य सत्प्रतिपक्षतयैवोदयाद्दौर्बल्यमिति पूर्वःपक्षः । राद्धान्तस्तु पूर्वस्योत्पत्तिकाले विरोध्यभावात्तदबाधेनाभ्युदयस्सम्भवति । उत्तरस्यतु स्वोत्पत्तिकाले विरोधिसद्भावात्तदबाधनोत्पत्त्यनुपपत्त्या पूर्व बाधित्वैवोत्पन्न मित्यनन्यथासिद्धत्वादुत्तरस्य गूढार्थसंग्रहः

।

|

।

अत्र लघुचन्द्रिका ‘पौर्वापये परस्परनिरपेक्षयोः अपच्छेदनिमित्तविरुद्धप्रायश्चित्तकर्तव्यताग्राहकप्रमाणयोः पूर्वा परीभूतत्वेन उत्पत्तौ पूर्वदौर्बल्यम्- पूर्वोत्पन्नप्रमाणस्य दौर्बल्यम् पश्चादुत्पन्नप्रमाणन पूर्व बाध्यते प्रकृतिवत् इति । श्येनयागादिरूपविकृति प्रकरणपठितं ’ शरमयं बर्हिः’ इत्यादिवाक्यं ज्योतिष्टोम प्रकृतिगताङ्गकलापातिदेशरूपात् प्रकृति

।

वत् कुर्यात् ’ इति वाक्यात् पश्चात्प्रवर्तते । तत्प्रापितबर्हिरादिकार्यमुद्दिश्य शरादिविधायकत्वात् तद्वाक्यं कुशादिप्रापकत्वांशे बाध्यते तथेत्यर्थः इति ॥

तेन यथा पूर्व प्रवृत्तं

मोक्षशास्त्रस्येत्यादि । ‘विद्वानामरूपाद्विमुक्त: ’ (मु.THE३.२.८) ‘तरति शोकमात्मवित्’ (छा.७.१.३) — ज्ञात्वा STRIPTE

देवं मुच्यते सर्वपाशै: ’ [श्वे.१.८] इत्यादिकं मोक्षशास्त्रम् । विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त:कः’’ इत्यत्र असंकोचन नामरूपसामा 6

न्यविनिर्मोकएव विवक्षितः। एतच्छ्रुत्यर्थे विवमानं प्रत्याह ’ ज्ञाननिवत्वंवा मिथ्यात्वं ’ इति लघुचन्द्रिकोत्त्या ज्ञान निवर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वानुमानमपि उक्तार्थं दृढीकरोति ।

’ तरति शोकमात्मवित्’

पदार्थतया ज्ञानेन दृश्यसामान्यनिवृत्तिः प्रतिपाद्यते ।

‘तरतिशोकमात्मवित्’ इत्यस्यानन्तरं ’ सोऽहं भगव: शोचामि '

इत्यत्र अविद्यादिदृश्यसामान्यस्य शाक

• तंमा भगवान् शोकस्य पारं तारयतु’ इति । उपसंहारे ’ तस्मै मृदितकषायाय तमसः पारं दर्शयति भगवान् सनत्कु [श्रे.७.२६.२] इतिच उक्त्या शोकशब्दस्य यथोक्तएवार्थः । इति ज्ञानेन सकलभेदनिवृत्तिप्रतिपादकशास्त्रस्या 2

मारः

नवकाशत्वमवसेयम् ॥

तेन बाध्यत एवेति । ‘ परनिमित्तोपनिपाते तन्नमित्तिकवाक्यार्थज्ञान पूर्वविज्ञानस्मरणं च | ततः परज्ञानस्य तेन सह विरोधज्ञानं ततस्ते नांपेक्षाबुद्धचात्मकेन विनश्चदवस्थेन चतुर्थक्षण पूर्वविज्ञानस्य भ्रान्तित्वकल्पना । विरोधज्ञान 3

दशायां तदुत्तरं वा परनैमित्तिकवाक्यार्थस्मरणात् सेति न विरोधः । अतस्सिद्धं परेण पूर्वस्य बाध इति’ (भा.दी.६.

५.१९.) इति खण्डदेबोक्तरीत्या अत्रापि ज्योतिष्टोमादिवाक्यजन्यज्ञानस्य मोक्षशास्त्रजन्यज्ञानानन्तरं भ्रमत्वमवसेयम् ।

मायाशबळेश्वरस्यैव सर्वज्ञत्वमुपादानत्वंच विवरणानुसारिसम्मतमित्यादि

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

‘वेदान्तवाक्येष्वाप

सगुणब्रह्मोपासनपराणां शास्त्राणामयमेव न्यायः

निर्गुणत्वात्परस्य

ब्रह्मणः । ननुच ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ (नु.२.मु.ख. ७) ‘पराऽस्यशक्तिर्विविधैवश्रूयते श्रुतप्रकशिका

प्राबल्यमिति । ‘पूर्वाबाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्य हि सिध्यति’ इति हि न्यायविदः । ननूत्तरशान्त्रमुद्येतन्चेत् पूर्वा

नैवम् * निमित्तस्योत्पन्नत्वान्नैमित्तिकं हि शास्त्र

।

बांधनानुदयस्थात् * पूर्वशास्त्रमुत्तरोत्पत्तिप्रतिबन्धकं किन्नस्यात्

मुदितमेवेतितत्रोत्तरस्योद्यतः पूर्वाचाधनोत्पत्त्यनुपपत्त्या पूर्व बाधितमेव * किंच यथोदितदक्षिणाकत्वेन कर्मसमापनं हि शास्त्रेण पूर्वमेव स्वतःप्राप्तम् तत्तुप्रायश्चित्तशास्त्रेणान्यथाकृतम् । एवं* पूर्वसिद्धार्थान्यथाकरणप्रकरणत्वादत्रापि पूर्वमेवबाध्यमिति कर्मविचारनिश्चितम् । एवमुत्तरशास्त्रस्येव मोक्षशास्त्रस्य निरवकाशत्वादावलम्वशास्त्रं पूर्वशास्त्र परस्य

इत्यर्थः ।

परत्वं च पाठक्रमादर्थक्रमाच्च *त्रिवर्गफलत्वेन

हि मुमुक्षा ।

तादृशपौर्वापर्यरहितेषु ।

वेदान्तवाक्येष्वपोति

अपिस्समुच्चये ।

कर्मणि

प्रथमावण्यं

विरोधगर्भेषु वेदान्तवाक्येषु सगुणोपासनपरेषु पूर्वोत्तरभागयोर्विरोधः

परिहृतः

।

वन्द्भाध्यत

उत्तरभागेच

निरूपकस्य

कथं

• तत्त्व

निर्वाह इत्यत्राह ।

परस्परविरोधः

परिहियत

इत्यर्थः । कथमत्रापच्छेदनयावतार इत्यत्राह । निर्गुत्वादिति । परशब्देनार्वाचीनसगुणब्रह्मव्यावृत्तिः। अपच्छे

दन्यायावतरण फलभूतनिर्गुणत्वबोधदर्शनापदच्छेद नयोऽवतीर्ण इति बोद्धव्यमित्यर्थः * जक्षत्क्रीडन्रममाण इत्यादि फलश्रुते स्तात्त्विकत्वातात्त्विकत्वनिरूपणानादरेण प्रथमं सगुणोपासने प्रावण्यम् । निरूपकोहि निर्गुणपरब्रह्मवेदनाधिकारी ति

उपासनपर सगुणनिर्गुणवाक्ययोः फलद्वारा पौर्वापर्यमुक्तम्

तत्तुस्वरूपपरसगुणनिर्गुणवाक्ययो

।

।

पौर्वापर्यमिति भावः

नीस्तीत कथं तत्र बाध्यबाधकभाव इति बोधयति । ननुचेति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

|

एतावता वेदपूर्वभागवाक्यानां बाध्यत्वमुक्तम् । अथ औपनिषदवाक्यानामपि सगुणब्रह्मप्रतिपादकानां बाध्यत्व मुच्येत – वेदान्तवाक्येष्वपीत्यादिना पञ्चपादिकायां सगुणविद्याया : ज्योतिष्टोमादिवत् धर्मत्वस्यैवोत्त्या सगुणवाक्यानां ज्योतिष्टोमादिवाक्यतुल्यत्वात् । परै : सगुणानिर्गुणविद्यात्वेन

विद्याद्वैविध्यस्यैवोत्या

गुणाविषयकप्रपञ्चविषयकोपासनस्य

विरहेण सृष्ट्यादिवाक्यानां आरोपिताकारेण उपासनपरत्वस्य विवरणे प्रतिपादनेन च सप्रपञ्चब्रह्मवाक्यान्यपि सगुणब्रह्मो पासनपरवाक्यान्येव । अनेन न्यायेन गुणानां प्रपञ्चस्य च ब्रह्मणि निषेधः पर्यवस्यति । अत एव प्रमाणमालायां प्रत्य C

।

क्षविरोधेन कथं भेदसामान्यबाधः इति शङ्कायां ’ तत्परत्वात् ’ इति समाधानोक्तिस्सङ्गच्छते

उक्तं चाद्वैतसिद्धौ

अत ८

एवसगुणसप्रपञ्चश्रुत्योः निर्गुणनिष्प्रपञ्चश्रुतिभ्यां अपच्छेदेन न्यायेनबाध इति सुषूक्तम् । तदुक्तमानन्दचोधाचार्यैः-‘ तत्पर ।

त्यात्…वाक्यवत्’ इति '

अनुपदं ’ अस्थूलमनणु ’ इतिश्रुत्युपादानेन तस्याश्रुतेः प्रपञ्चनिषेधपरतया सप्रपञ्चब्रह्मवा

क्यानामप्यनेन न्यायेन बाध इति अस्यार्थस्य भगवतः अभिमतत्वं सूचितम् ॥

।

निर्गुणत्वात् परस्य ब्रह्मणः इति । परब्रहाणः कूटस्थानित्यतया तत्र गुणस्यप्रपञ्चस्यच तात्त्विकस्य असम्भवादिति भावः ॥ यः सर्वज्ञः सर्वविदिति सर्वशत्वादिविशिष्टमायाशबलेश्वरस्यैव उपादानतायाः विवरणानुसारिसम्मतत्वं माया वृत्तिनिबन्त्रनन्धनं सर्वज्ञत्वं प्रकटार्थकारादीनां सम्मतमिति च सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे उक्तम् । अतस्सर्वज्ञत्वादेरुत्तरत्र बाधो ।

क्तिसङ्गतिः

अत एव निर्गुणत्रोपपत्तौ सर्वज्ञत्वादीनां अद्वैतसिद्धौ वाधोक्तिस्सङ्गच्छत

॥

पराऽस्य शक्तिरित्यादि ।

सत्यकामत्वादीनां स्वरूपबहिर्भावेन जिज्ञास्यत्वायोगोपपादकपरग्रन्थानुवादः श्रीभाष्यम्

स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रियाच’ (वे. ६.अ.८) ‘सत्यकामरुसत्यसङ्कल्पः ’ (छा.८.प्र. १. खं) इत्यादि 6

ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनपराणां शास्त्राणां कथं वाध्यत्वम् ।

गूढार्थसंग्रहः यः सर्वज्ञेस्सर्ववित् ’ इत्यादिवाक्यमिवेदमपि वाक्यं निर्गुणविद्याप्रकरणे पठितम् अत्र स्वाभाविकशब्दोपादानेन ज्ञान ।

(

बलादीनामौपाधिकत्वकलनाऽयुक्तेति भगवत आशयः ।

’ पराऽस्य शक्ति: ’ इत्यत्राविद्यैव विवक्षितेति परैर्निर्णयकर

णेन उत्तरत्र बाधोक्तिर्युज्यते । नन्चौपाधिकत्वे — स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया न्च · इत्यनेन विरोधः । अस्मदादाविव भौति

कोपाधित्वाभावेन योगिष्विंव योगार्जितत्वाभावेन स्वाभाविकत्वोक्तेः । नन्च सङ्कोचकाभावः ; निर्गुणवाक्यस्यैव सङ्कोचक त्वात् । नन्च स्वाभाविकज्ञानसमभिव्याहारविरोधः ; सार्वज्ञादिरूपाविद्यापरिणतस्यैव ज्ञानपदेन विवक्षितत्वात् । बाधक ।

सत्वासत्वाभ्यां समभिव्याहारेऽपि वैरूप्याङ्गीकरणात्, पावको ब्राह्मण इतिवदिति अद्वैतसिद्धायुक्तम्

(नि.उ.)

सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः इति । सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे यावत्सर्वमुक्तिसगुणबिम्बेश्वरभावस्य कल्पनन ’ सत्यकामस्सत्य

सङ्कल्प: ’ इति श्रुतेः निर्गुणप्रजापतिविद्याप्रकरणपठितत्वेऽपि सगुणबिम्बेश्वरभावाङ्गीकारेण बाधोक्तिस्सङ्गच्छते । उक्तं च अद्वैतसिद्धौ नच य आत्माऽपहतपाप्मा इत्यारभ्य, सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः, ‘सोऽन्वेष्टव्यस्स विजिज्ञानितव्यः इति सत्यकामत्वादीनां अपहतपाप्मत्वादिभिस्सह जिज्ञास्यत्वश्रवणात् ज्ञेयत्वमिति वाच्यम् । अपहतपाप्मत्वादीनां स्वरूप

(

C

तया जिज्ञास्यकोटिप्रवेशेऽपि सत्यकामत्वादीनां स्वरूपवहिर्भावेन जिज्ञास्यत्वायोगात् । तच्छब्देन तेषामपरामशति ।

।

श्चित्रगुः लम्बकर्णश्च तमानय ’ इत्यादौ योग्यविशेषणस्यैव तच्छब्देन परामर्शदर्शनात्

C

य

अत एव एष सर्वेश्वरः’ इत्या ८

दिधर्मानुक्त्वा ‘ तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्याद्युक्तिः, ‘ यस्सर्वज्ञ ’ इत्याद्युक्त्वा ’ तद्विज्ञानेन ’ इत्याक्तिश्च न विरुव्यत

अत्र लघुचन्द्रिका

।

।

इति

’ अपहतपामत्वादीनां - पापशून्यत्वादीनाम् | बहिर्भावेनेति । यदज्ञानात् संसार: तस्यैव जिज्ञा

स्यतया प्रत्यग्ब्रह्मणोरैक्यमखण्डानन्दरूपमेव । तथा पापाभावादिकं च अधिकरणस्वरूपतया तदेव | कामादिकंच आप्तका मत्व नित्यतृप्तत्वादिश्रुतेः स्वप्रकाशनिरतिशयानन्द स्त्रेश्वरस्वरूपत्वाच्चाविद्यकमेव । अतएव ’ सोऽकामयत ’ इत्यादि श्रुत्या

कामनादेरतीतत्वं प्रतीयतइति भावः । एवमद्वैतसिद्धौ यत्तु सत्यकामत्वादेः अनुपास्तिप्रकरणे श्रवणमिति तन्न पूपाद्यनुम न्त्रणमन्त्रवत् प्रकरणादुत्कृष्टत्वस्य द्वादशोपसत्तावाक्यवत् स्तावकत्वस्यवासम्भवात् इत्युक्तम् । अत्र लघुचन्द्रिका ‘पूराद्य नुमन्त्रणेति ’ पूषादिमन्त्रस्य दर्शपूर्णमासप्रकरणे पठितस्य यथा पूषादिदेवताककर्मणि लिंङ्गेन विनियोगः तथा सत्यकाम 6

त्यादेः ज्ञेयप्रकरणे पठितस्य ज्ञानान्वयासम्भवेन सगुणोपासनायामन्वय इत्यर्थः । स्वप्रकरणएव स्तावकत्वेनान्वयसम्भवे उत्कर्षो नयुक्तः प्रतीतैकवाक्यतायाः भङ्गापत्तेरित्याशयेनाह द्वादशेति ’ तिस्रएव साहस्योपसद: ’ द्वादशाहीनस्येति वाक्ये अहर्गणरूपाहीनगतोपसदां

द्वादशत्वेनानुष्ठानगतगौरवद्वारा निन्दया साहगतोपसत्तूयस्य विधेयस्य तदभावेन यथा स्तुति:

तथा सगुणब्रह्मणः सत्यकामत्वादिना विधेयस्य स्तुतिरिति भावः ॥

एवमद्वैतसिद्धौ नन अपूर्ववत् सत्यकामत्वादौ विशेषणे तात्पर्य अपूर्वत्वेऽपि अन्यशेषस्यातत्परत्वदर्शनात् । इत्य

भिधाय ‘यथाह्यजक्षीरविधेः समीपे यजर्तिलादेः परिकीर्तनंतत् । प्रधानसंकोच भयादपास्य स्वमर्थमासीद्गुणवाद एव ॥ ' (सं.शा.अ.३.२८६) एवं सतीहापि विरुध्यमानं वचोयदद्वैतपरैर्वचोभिः । तदस्तुगौणं यदिवा परस्य मायाप्रसूतद्वय वादि मुख्यम् ॥

(२८७) (गौणं गुणकीर्तनपरं स्तावकमिति यावत् इति) सर्वज्ञात्ममुन्युक्तदिशा जर्तिलयवाग्वश्विकरणन्या

येनात्राप्युपपत्तिमभिधाय निर्गुणप्रकरणस्थायास्तु अद्वितीयब्रह्मप्रतिपत्त्यनुकूलनिषेधापेक्षितविषयसमर्पकतया

अन्यथासिद्धेः

C

१६६

यआत्मा–सोऽन्वेष्टव्यः ’ इतिश्रुतेरन्यपरत्वं एकोदेवइति श्रुतिरेखे निर्गुणवाक्यमित्यादि [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

निर्गुणवाक्यसामर्थ्यादितिब्रूमः । एतदुक्तं भवति ‘अस्थूलमनण्वहस्खभदीर्घम्’ (इ.५.अ.८.ब्र। श्रुतप्रकाशिका विधिनिषेधरूपं पौर्वापर्यं हृदि निधायाह । निर्गुणेति । कानि निर्गुणवाक्यानि कथं तेषां

।

एतदुक्तमिति । अस्थूलेत्यादिवाक्यं गुणविशेषनिषेधपरम् | सत्यज्ञानादिवाक्ये व्यावृत्तिर्गर्भिता

सामर्थ्यमित्यत्राह ।

निर्गुणमित्यादिवाक्यं

गूढार्थसंग्रहः

इत्युक्तम्। अत्र लघुचन्द्रिका एकवाक्यताभङ्गापत्तेः उक्तोपासनपरश्रुतेः नोक्तवैशिष्ट्ये तात्पर्यमिति सदृष्टान्तमाह अपू ८

।

वंत्वेऽपि’ इत्यादि मानान्तरेणाबाधिताप्रातार्थकत्वेऽपि

अन्यशेषस्य अन्यार्थपरवाक्यबटकस्थ, अतत्परत्वदर्शनात्, स्वीयो-

क्तार्थपरत्वाभावदर्शनात् ‘जर्तिलयवाग्वावाजुहुयात् गवीधुकयवाग्वावा न ग्राम्यानू पशुत् हिनस्ति नारण्यान् अथोखल्वा ।

हुरनाहुतिर्वै जर्तिलाश्च गर्वाधुकाश्च पयसाऽग्निहोत्रं जुहुयात् ’ इति अग्निहोत्रप्रकरणे श्रुतम् तत्र ’ जर्तिलयवाग्बा’ इत्या दिना विहितयोः जर्तिलगवीधुकयवाग्बोः अनाहुतिरित्यादि निन्दया प्रतिषेधकल्पनात् तयोर्विधिप्रतिषेधाभ्यां विकल्पः पय

सेत्यादिकंतु पयोविधिः वाक्यभेदस्तु न दोषः पृथगाख्यातश्रवणादिति प्राप्ते जर्तिलयवाग्वत्यादेविधित्वेऽपि अनाहुतिरित्या दिकं न विकल्पतापर्यकं तद्विधिनाऽपि पयोविधिबलेनैव व्रीहियचन्यायेन विकल्पसिद्धः किंतु ’ नहि निन्दा’ न्यायेन पयः ।

स्तुतिपरम्

वस्तुतस्तु जर्तिल्यवाग्वेत्याद्यपि

नविधि: किंतु पशुनिन्दाद्वारेण पयःस्तुतिपरं वाशब्दविनापि त्रीहियवन्या |

येन विकल्पबोधसम्भवेन वाशब्दस्यान्यथावैयर्थ्यात् तस्मात् ’ विषंवा भुंव’ विष्णुमपूजयित्वा न मुंव

इत्यादाविवान्यनिन्दापादनद्वारा अन्यस्तुतिपरं प्रथमवाक्यमिति पयोविध्येकवाक्यत्वाप

|

मरणहेतुः विष्णुं पूजीयत्वा भुंव

विषभोजनं

न्नमेव जर्तिलादिवाक्यमिति दशमाष्टमेस्थितम् ।

तथाच तद्वत् उपासनाविध्येकवाक्यत्वाय विशिष्टोपासनपरमेव सगुण

वाक्यं न तु ब्रह्मणि गुणवैशिष्ट्यपरमिति भावः । ‘अजक्षीरेण जुहोति’ इति वाक्यं तु शाखान्तरीयम् । ‘अनाहुति वै जर्तिलाश्च गवीधुकाश्चत्यजक्षीरेण जुहोति’ इत्यापस्तम्बशाखायां पाठात् । उक्तं च सपशारीरके ‘यथा ह्यजक्षीरविधेः समीप ’ इति । निर्गुणप्रकरण रणस्थायाः य आत्मा अपहतपाम्पा’ इत्यादि ’ सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः सोऽन्वेष्टव्यः’ इत्यस्याः

इति । निर्गुणवाक्यसामर्थ्यादिति । ‘एकोदेवः - साक्षीचताकेवलोनिर्गुणश्च’ (श्वे. ६.११) इति निर्गुणवाक्यं

।

तस्य सामर्थ्यकैवल्यप्रतिपादकत्वं उक्तंचाद्वैतसिद्धो ’ केवल्यश्रुत्या तावदात्मानिर्गुणः’ इति कैवल्यश्रुत्या ’ केवलो निर्गुश्च ' इति श्रुत्या इति लघुचन्द्रिका । समन्वयाधिकरणे शङ्करभाष्योक्तार्थानुवाददशायां ‘एकोदेवः केवलोनिर्गुणश्च’ इति श्रुति रेव भगवता उदाहरिष्यते । अतः इयमेव श्रुतिः निर्गुणवाक्यमिति भगवतोविवक्षितम् । एवं सामर्थ्य तत्परत्वं अपच्छेद न्यायानुग्रहश्च ॥

अस्थूलमनण्वित्यादि । अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात् ’ (ब्र. सू. ३ २.१४) इति सूत्रे रूपाद्याकाररहितमेव ब्रह्म ८

।

अवधारयितव्यं न रूपादिमत् १५)

तत्प्रधानत्वात् अस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घम्’ (बृ. ५.८.८) ’ अशब्दमस्पर्श’ (क.३. (

‘ आकाशो हवै – ते यदन्तरा तद्ब्रह्म ’ (छा.८.१४.१.) ‘दिव्यो ह्यमूर्त: ’ (मु. ३.१.२) ’ तदेतद्ब्रह्मापूर्वम्

(बृ.४.५.४९) इत्येवमादीनि वाक्यानि निष्प्रपञ्चब्रह्मात्मप्रतिपादनानीति ’ इति (शां) माध्य

र्घम् ’ इति वाक्यस्यैव प्रथमत उपादानेन तत्सूत्र भाष्यार्थविवक्षया ।

उपादानम्

C

"

अस्थूलमनण्वहस्त्रमदी

अस्थूल्म्मनण्वह्रस्वमदीर्घम्’ इति वाक्यस्य प्रथमत

अस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घमित्येतावन्मात्रमेव तत्र (शं. भाष्ये) उपात्तम् । अत्रापि तात्र मात्रोपादानेन

१६७

श्रीभाष्यम्

८. वा) ’ सत्यं ज्ञानमनन्तंब्रह्म’ (तैं. आनन्द. १. अनु. १.वा) ‘निर्गुणः ’ [श्वे.६.अ.११] ‘निरञ्जनम् ' (श्वे.६.अ,१९) इत्यादि वाक्यानि निरस्तसमस्तविशेषकूटस्थनित्यचैतन्यं ब्रह्मेतिप्रतिपादयन्ति

इतराणिच सगुणम् । उभयविधवाक्यानां विरोधे तेनैवापच्छेदन्यायेन निर्गुवाक्यानां गुणा पेक्षत्वेन परत्वाद्वलीयस्त्वमिति न किंचिदपहीनमिति । श्रुतप्रकाशिका

गुणसामान्यनिषेधपरम् | आदिशब्देन यत्तद्रश्यमित्यादिगृह्यते । विरोध स्फुोरयति । निरस्तीत । कूटस्थशब्दो निर्विकारत्वबाची सर्वाधिष्ठानत्ववान्चीवा कूटवत्तिष्ठतीतिहि कूटस्थः । नित्यचैतन्यमित्यन्तै: पदैरुदाहृतनिर्गुण अत्यर्थ स्संक्षितः । इतराणि । यस्सर्वज्ञ इत्यादीनि पूर्वोपात्तानि वाक्यानि । चस्समुच्चय सगुणनिर्गुणपरत्वादुभयविधवाक्य |

।

विरोधः । तेनैव । पूर्वोत्तरभागविरोध य उत्तरस्यप्राबल्य हेतुरुक्तस्तैनैवेत्यर्थः निर्गुणवाक्यचलीयस्त्वं कुतइत्यत्राह । गुणापेक्षत्वेन परत्वादिति | निषेध्यविषयोहि निषेध उदेति नहिनिर्विषयोनिषेधः । प्रागेव प्रसक्तस्यच विषयस्य प्रतिषेध्यत्वम् अतोनिषेध्यसापेक्षत्वेन निषेधस्य परत्वमित्यर्थः । सगुणवाक्यवैयर्थ्यमप्युपासन (शेष) विषयत्वात्परिहृत ।

।

।

मित्यभिप्रायेण न किंचिदपहीनभित्युक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

प्रागुक्तार्थविवक्षा भगवतो वर्तत इति प्रतीयते । उपनिषद्भाष्ये च (शां) अस्थूलम् - स्थूलादन्यत् इत्यादिक्रमेण पदचतुष्ट यं व्याख्याय एवमेतश्चतुर्भिः परिमाणप्रतिषेधैः द्रव्यधर्मः प्रतिषिद्ध: यन्न द्रव्यं तदक्षरमित्यर्थः । इति व्याख्यातेयं श्रुतिः

अद्वैतरत्नरक्षणे मधुसूदनसरस्वतीभिस्तु ’ उक्तं तावत् स्वप्रकाशचिदानन्दरूपं सत्यं नित्यं सजातीयविजातीयस्वगतभेदशू

।

न्यं तत्त्वमिति प्रमाणं चात्र अस्थूल्म्मनण्वहस्वमित्यादिवेदान्तवाक्यमेव । अस्त्रायमर्थ: ’ न विद्यते स्थूलं यत्र तदस्थूल मित्याद्यभिधाय स्थूलं यच्छरीरं तद्भिन्नं ब्रह्मेत्यर्थः इत्यादिशङ्करमिश्रव्याख्यानमपि दूषितम् । ब्रह्मसिद्धौ च ’ आनन्दमेकं’

|

इति प्रथमश्लोके केचित् ‘सर्वगन्धस्सर्वरसः’ इत्यादिश्रुतेः सर्वात्मतां ब्रह्मण उपागमन् तान्प्रत्याह असर्वमिति इत्यसर्व ।

मित्यंशमवतार्य कुत: ‘ अस्थूलमनण्वहस्व ’ मिति सर्वभेदोपरागप्रतिषेधात् सर्वभेदावियोगाच्चानिर्मोक्षः । नहिस्वभावा

।

द्वियोजथितुं वस्तुशक्यम् वह्निरिव औरण्यात् । अथापि कथंचिद्वियोज्येत तथापि भेदप्रपञ्चप्रबन्धस्यानुच्छेदात् वियोगा भावात् नित्यसंसारिता स्यात् इत्यायुक्तम् ॥

इयंच श्रुतिः ब्रह्मणो निरस्त समस्तविशेषत्वं प्रतिपादयति । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति । यद्रूपेण यन्निश्चितं तद्रूपं

न व्यभिचरति तत्सत्यं अतः सत्यं ब्रह्मेति ब्रह्म विकारात् निवर्तयति । इति भाष्यं(शं. उ. भा) सत्यपदेन कूटस्थनित्यत्वं ब्रह्मणो बोधितम् । ज्ञानमिति चैतन्यं ब्रह्मेति प्रतिपादयति । अनन्तपदंच त्रिविधपरिच्छेदशून्यार्थकम् । अनन्तंचयद्धि कुतश्चित्प्रवि भज्यते तदनन्तं इति तद्भिन्नवस्त्वन्तराभावाच्च वस्तुतः आनन्त्यम् इतिच (शं) उपनिषद्भाष्योक्तरीत्या तत्र वस्तुपरिच्छेद

। ।

।

शून्यत्वं निरस्तसमस्तविशेषत्वएव पर्यवस्यति निर्गुणः इति ‘एकोदेवः सक्षीचेता केवलो निर्गुणश्च’ (श्वे.६.११) इति श्रुतिः । निरञ्जनमिति । ‘ निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्’ (वे.६.१९) इति श्रुतिः । ‘ केवलो निर्गुणश्च’ इति श्रुतिः उपक्रमे, ‘निरवद्यं निरञ्जनम्’ इति श्रुतिरुपसहारे च वर्तते । निर्गुणश्रुतिसमनन्तरं बहूनां गुणा नां प्रतिपादनेन निर्गुणश्रुतेस्सङ्कोच आवश्यक इति शङ्कानिराकरणाय निरवद्यं निरञ्जनमिति श्रुतरुपादानम् । निरञ्जन

१६८

‘ निर्गुणः निरञ्जनं ’ इति वे.श्रुतीएवाभिप्रेते सत्यंज्ञानमित्यादि सगुणवाक्यमेवेतिन्च [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

‘ननुच सत्यंज्ञानमनन्तंब्रह्म’ इत्यत्र सत्यज्ञानादयोगुणाः प्रतीयन्ते । श्रुतप्रकाशिका

मिति । तान्यपि बाक्यानिफलविशेषार्थभुपासनपराणि नतु

सिद्धेः । अत एवसगुणवाक्यानां

अपच्छेदन्यायावतारमुपपाद

निर्गुणत्वमसिद्धम् पूर्वापरभावाभावनापच्छेदनयानबकाशाद्गुणानां बध्यत्वा

वैयर्थ्यपरिहारश्च नघटते

।

निर्गुणत्वादिति । पूर्ववदर्थः

।

।

यति

तत्त्वपराणीति भावः

।

• यद्वा यस्सर्वज्ञइत्यादि वाक्यानामप्युपासनशेषत्वाभिप्रायेणाह | वेदान्तवाक्येष्वपीत्यादि । उपासनपराणा

स्वरूपपरतवैव प्रतिपन्नानामुपासनपरत्वकल्पनं हि

होपात्तस्य सत्यज्ञानादिवाक्यस्य सगुणपरत्वबुध्या चोदयति । ननुचेति

चञ्चोद्यसमुच्चये

सत्यज्ञानादयोगुणाः

प्रतीयन्तइत्यत्र सत्यज्ञानशब्दौ सत्यत्वज्ञानत्वपरौ यथा येकयोर्द्विवचनैकवचने इति पाणिनीय

सूत्रस्थयेकशब्दौ

।

|

बाध्यत्वसिद्धयधीनमिति चोदयति । ननुचेति । परिहरति । निर्गुणेति । अन्यत्सर्वे पूर्ववदेव । निर्गुणवाक्यैस्स द्वित्वैकत्वपरौ । * अन्यथा द्व्येकेष्विति हि वक्तव्यम् । तथा श्रीवत्साङ्कमिश्राः गुणास्सत्यज्ञानप्रभृतयउत " इति ॥ 66

एतद्वाक्यवैशद्याय प्रथमं सामानाधिकरण्यं निरूयते । तद्धि विशदतरमुपन्यस्तं प्रमेयमालाया माचार्यपादैः ।

तथाहि भगवता पतञ्जलिना " लटश्शतृशानचावप्रथमानाधिकरणे " तत्पुरुपस्समानाधिकरणः कर्मधारयय " ८८

इत्यादि सूत्रस्थसमानाधिकरणशब्द विवरणार्थं सामानाधिकरण्यलक्षणमुक्तम् । “ भिन्न प्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामे ।

।

कस्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिकरण्यं ” इति । अस्यायमर्थः प्रवृत्तेर्निमित्तं प्रवृत्तिनिमित्तम् प्रकृष्टावृत्तिः शब्द स्यार्थेवृत्तिर्नाम तद्बोधनम् । तत्र विशेष्यभूतप्रधानार्थविषया वृत्ति: प्रवृत्तिः । विशेष्यप्राधान्यं च, गुणानां प्रतिपत्तिर्हि गुणिप्रतिपत्त्यर्थेत्यनेन सिद्धम् । तस्याः प्रवृत्तेः निमित्तं द्वारम् । " निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् " इत्यादि प्रयोगात् । तच्च विशेषणीभूतजातिगुणादिकम् । * समानम् एकम् अधिकरण विशेषणानामाधारभूतं विशेष्यम् |

गूढार्थसङ्ग्रहः

मित्यत्र सम्बन्धसामान्यविरहप्रतिपादनेन ब्रह्मणि गुणसम्बन्धोऽपि प्रतिषिद्धः । तदनन्तरं च गुणा: नैव प्रतिपादिता इति

।

केवलो निर्गुणश्चेत्यत्र निर्गुणत्वमाचितमेव विवक्षितम्

निष्क्रियमित्यत्र सृष्ट्यादिक्रियाया अपि प्रतिषिद्धतया सृष्ट्या

दिकमतात्त्विकमिति विवरणे उक्तम् । सृष्ट्यादेरेवातात्त्विकत्वे सृष्ट्याद्युपयोगितया उपनिषत्सु प्रतिपादिता गुणा अप्यता च्विका इत्येतेन सिद्धयतीति भगवत आशयः । भाग्यादि (शङ्कर) सर्वपरग्रन्थेषु ‘केवलो निर्गुणश्च’ इति श्वेताश्वतर

।

श्रुतिरेवोपात्ता । तत्सहभावेन कचित् ‘निरञ्जनम्’ इत्यादिश्रुतिरपीति भगवता श्वेताश्वतरश्रुतिद्वयमेवात्रोपात्तम् निर्गुण

मिति पाठस्तु लेखकप्रमादनिबन्धनः नादर्तव्यः । निर्गुणमिति श्रुतेः सर्वसम्मतोपनिषत्सु काप्यदर्शनात् परैः कैपि अनुपा दानाच्च । कैश्चित् आत्मोपनिषदित्यप्रसिद्धोपनिषदाकरकल्पनं कृतं तत्रापि निर्गुणइत्येव परिदृश्यते । आत्मोपनिषच केना

प्यनुदाहृता अत:”, केबलेनिर्गुणश्च ’ ’ निरवद्यं निरञ्जनं ’ इति श्वेताश्वतर श्रुतिद्वयमेवात्राभिप्रेतमिति बोध्यम् ॥ ’ सत्यं ज्ञानम्’ इति श्रुतः लक्षणवाक्यत्वस्य परैरुक्त्या ( उ. भा) सत्यादिपदानि लक्षणपराणीति वाच्यम् । लक्षण स्येतरव्यावर्तकतया ब्रह्मवृत्तिधर्माणामेव लक्षणत्वं वाच्यम् । एवमनन्तत्वबटकवस्तुपीरच्छेदशून्यत्वमपि गुणनिबन्धनमेवेति ’ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिवाक्यं सगुणवाक्यमेव नतु निर्गुणवाक्यमिति शङ्कले - ननु चेति ॥

जिशासा १-१-१]

सामानाधिकरण्यलक्षणवाक्यस्य विवरणं पराभिमतार्थानुवादश्च

श्रुतप्रकाशिका

एकस्मिन्नर्थे वृत्तिरित्येकशब्देन समानशब्दस्य सदृशार्थपरत्वं व्युदस्तम् । धेयपरः ।

“समानकर्तृकयोः समानकर्तृकयोः पूर्वकाल” पूर्वकाल इति

।

।

समानशब्दोहि साधारण प्रयुज्यते

‘समानशब्दसामर्थ्यादेकशब्दस्साधारणपरः ।

अर्थशब्दश्च विशेष्यभूतप्रधानाभि

अनेनाधिकरणशब्दो विशेष्यपरत्वेन व्याख्यातः ॥

एतदुक्तं भवति त्रिविधाश्शन्दाः केचिद्विशेषणतोविशेष्यतश्चैकार्थाः, यथा घटः कुम्भः नीलं कृष्णमित्यादयः। केन्तिच्चोभयतश्च भिन्नार्ध्नाः यथा गौरश्वोमहिषः नीलं शुक्लं पटमित्यादयः कोचिच्च विशेषणतोभिन्नार्थाः विशेष्यतश्चैकार्थाः,

यथा नीलमुत्पलं देवदत्तश्यामो युवा लोहिताक्ष इत्यादयः । तत्र पूर्वकोटिद्वयव्यावृत्ततृतीयकोटिनिविष्टानां शब्दानां

सामानाधिकरण्यम्। तत्र भिन्नप्रवृत्तिनिभित्ताना मित्यनेन विशेषणतो विशेष्यतश्चैकार्थानां घटःकुम्भ इत्यादीनां न सामा

नाधिकरण्यानित्युक्तम् । एकस्मिन्नर्थे वृत्तिरित्यनेनचोभयतोभिन्नार्थानां गौरश्वोमहिष इत्यादीनां न सामानाधिकरण्यमि त्युक्तम् तस्माद्विशेणतोभिन्नार्थानां विशेष्यतश्चैकार्थानां नीलमुत्पलमित्यादीनामेव सामानाधिकरण्यमिति ॥ तन्त्र प्रवृत्तिनिमित्तशब्दयोरेवंवार्थः । प्रवृत्तिरभिधानम्, निमित्तमभिधेयम् । अर्थशब्दश्चाभिधेयवचनः । भिन्ना

भिधेयानां शब्दानामेकस्मिन्नभिधेये वृत्तिस्सामानाधिकरण्यमिति

भिन्नविशेषणाभिधायिनां शब्दाना मेकस्मिन् विशेष्ये

वृत्तिः (पर्यवसानं) सामानाधिकरण्यमित्युक्तं भवति । भिन्नपदसामर्थ्येन निमित्तब्दनिर्दिष्टं विशेषणभूतमभिधेयम् ।

एकशब्दसामर्थ्येन चार्थशब्दनिर्दिष्टं विशेष्यभूतमभिधेयमित्यवगम्यते । अत उभयधाऽप्यनेकविशेषणाभिधायिनां शब्दा नामेकस्मिन् विशेष्य पर्यवसानं सामानाधिकरण्यमिति भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानामित्यादिना सामानाधिकरण्यलक्षण वाक्ये

नोक्तं भवति । उक्तादर्थादपि * पूर्वोक्तार्थस्साधयान्, समानाधिकरणपदेषु प्रातिपदिकं विशेषणान्वयपरम् ।

• तत्समान विभक्तिविशष्यैक्यपरा । समानविभक्त्यैक्यबोधनं वृत्तिशब्देन विवक्षितम् । तेन राजा तस्य पुत्रश्च दर्शनी

यावित्यत्र राजतच्छदंयोस्सामानाधिकरण्यनिवृत्तिः । तत्र हि प्रकृतपरामर्शितच्छन्द प्रातिपदिकादै क्यावगमः । न तु समानविभक्त्या ॥

।

।

• तनु नीलान्युत्पलानीत्यत्र सामानाधिकरण्यं न स्यात् । विशेष्यबद्दुत्वादेकार्थवृत्तित्वानुपपत्ते: । नैवम् एक स्मिन्नितिपदस्य * समभिव्याहृत पढ़ान्तरोपस्थापिताकारानाधिकरणत्वव्यावृत्त्यर्थत्वात् तत्तत्पदोपस्थापिताने कविशेषणा

।

पेक्षया साधारणत्वं कशब्दार्थ: नहि नीलान्युत्पलानत्यित्र * नीलत्वानधिकरणेषूत्पलत्वं वर्तते । अतस्तत्रसामा नाधिकरण्यमुपपन्नम् । अतस्सामानाधिकरण्यलक्षणग्रन्थस्य यथोक्तएवार्थं इति ॥ अत्रमृषावादिन आहुः। सामानाधिकरण्यवाक्यमखण्डार्थम् । तथाहि सामानाधिकरण्यस्य तावदेकार्थपरत्वम

विगीतम् । तत्र समानाधिकरणपदानि किं विशेषणमात्रपराणि उत विशेषणविशिष्टपराणि उत स्वरूपमात्रपराणीति विवेचनीयम् । न तावद्विशेषणमात्रपराणि विशेषणानामनेकार्थत्वादेकार्थत्वासिद्धेः । नापिविशिष्टपराणि विकल्पासहत्वात् ।

किंक्रमेण युगपद्वा विशिष्टार्थप्रतिपादनं पदानाम् । नतावत्क्रमेण तत्र किं प्रथमपदप्रतिपन्नस्य विशिष्टस्य पदान्तरं स्वोपस्थापितविशिष्टेन तादात्म्यं विदधाति । उत विशेषणान्तरान्वयम् | प्रथमे विशिष्टैक्ये विधीयमाने विशेष्यां

।

।

शयोरिव विशेषणांशभूतयोर्जातिगुणयोरप्यैक्यं प्रसजेत् द्वितीयेच विशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्गः प्रथममेकेन विशेषणेन विशिष्टतयाऽवगतस्य वस्तुनः पश्चाद्विशेषणान्तरविशिष्टतया बोधनं हि विशेषणान्तरान्वयप्रतिपादनम्। तत्र विशिष्टं प्रतिविशेषणतयाऽन्वीयमानं पूर्वविशेषणस्यापि विशेषणं भवतीति विशेषणानामन्योऽन्यविशेषणविशेष्यभावप्रसङ्गोहि दुर्वार: |अवर्जनीयंच पदानां क्रमेणार्थप्रतिपादनम् । कुतः उद्देश्योपादेयविभागवत्वात्सर्यवाक्यानाम् । नापि युगपत् उद्दे 22

सामानाधिकरण्यपदानां स्वरूपमात्रपरत्वे पर्यायत्वादिदोषपरिहारादि

१७०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

।

श्योपादेयविभागहानिप्रसङ्गेन युगपत्प्रतिपादनासम्भवात्

• सम्भवेऽपि विशेषणानां परस्परैक्यप्रसङ्गाच्च । तथाहि प्रातिपदि

ततश्च सामानाधिकरण्यं न

किंच विशेषणानां व्यावर्तकत्वस्वाभाव्याद्विशेषणभेदेन विशेष्यभेदप्रसङ्गो दुर्वारः

तथाहि भेदक विशेषण

।

किंच विशिष्टपरत्वे विशेषेणविशेष्याभ्यामनेकार्थत्वं विशेषणबहुत्वाच्चानेकार्थत्वम् सिध्यति ।

।

कानां विशिष्टार्थपरत्वे प्रातिपदिकार्थैक्यपरस्य समानविभक्तिनिर्देशस्य विशिष्ठैक्यपरत्वमवश्याश्रयणीयमिति विशेष्यै क्यवद्विशेषणानामप्यैक्यं प्रतिपाद्यं स्यात् । तदनुपपच्या विशेष्यस्यापि नैक्यं प्रतिपादयितुमलं समानविभक्तिनिर्देशः ॥

मेद्यं विशेष्यमिति हि विशेषणविशेष्ययोस्स्वरूपविवेकः ।

।

मुण्डः घटःपट इत्यादिषु

दृश्यते च विशेषणानां विशेष्यभेदकत्वम्

यथा खण्डो

ननु नीलमुत्पलं देवदत्तश्शामोयुवेत्यादिषु विशेषणभेदेऽपि विशेष्यैक्यं दृश्यते । नैष दोषः

अत्र हि स्वतः प्राप्तं विशेषणानां विशेष्यभेदकत्वं प्रत्यक्षविरोधेनापोहाते । प्रत्यक्षागोचरे तु ब्रह्मणि विशेषणभेदप्रयुक्तो

विशेष्यभेदः केन वार्यते । तस्माद्वस्तुमात्रपरमेव समानाधिकरणवाक्यम् । नीलमुत्पमित्यादिवाक्य इव सत्यादि

वाक्ये॰येकवचनान्तधर्मिवाचिपदैक्येन विशेष्यैक्यसिद्धिरिति चेन्न । खण्डो मुण्ड: पूर्णशृङ्गो गौरित्यत्र विशेष्यभेदात् ॥ ननु विशेषणभेदो न विशेष्यैक्यविरोधी प्रत्यक्षमेवतु तद्विरोधि । प्रत्यक्षागोचरे ब्रह्मण्येकवचनान्तधर्मिवाचिपदैक्येन

स्वतःप्राप्तमेकत्वं दुर्निवारमिति चेन्न खण्डोमुण्डः पूर्णशृङ्गोगौरिति परोक्षविषयवाक्येऽपि विशेष्यभेदप्रतीतेः । अतो न

।

धर्मिंवाचिपदैक्यं परोक्षे ब्रह्मण्यैक्यप्रतिपादनक्षमम् । तस्माद्विशेषणभेदप्रयुक्तो विशेष्यभेदो दुर्वारः ।

न सिध्यति । अत: पारिशेप्यात्समानाधिकरणपदानां स्वरूपमात्रप्रतिपादनपरत्वमास्थेयम् मेकेनैव पदेन स्वरूपं प्रतिपन्नमिति

पदान्तरप्रयोगवैयर्थ्यम् ।

ततश्चैकार्थत्वं

एवं तर्हि पदानां पर्यायत्व

ॐ प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावन सामानाधिकरण्यलक्षणहानिश्च

प्रसजेत् । नैवं एकस्यैवार्थस्य तत्तत्पदार्थंविरोधिप्रत्यनीकत्वपरत्वेन

पदानामर्थवत्वमपर्यायत्वं निभित्तभेदलाभात्सामाना ।

धिकरण्यलक्षणसिद्धिश्च । * अतएव जगत्कारणत्वशङ्कितानृतत्व जडत्व परिच्छिन्नत्व दोषत्र्यावृत्तिस्सत्यज्ञानादिवाक्येन क्रियते

नच व्यावृत्तिरूपधर्मवत्वं ब्रह्मणः प्रसज्येत ब्रह्मस्वरूपस्यैव सकलेतरव्यावृत्तिरूपत्वात् यथा शौक्लयादेः काष्र्ण्यादिव्यावृत्ति स्तत्पदार्थस्वरूपमेव न धर्मान्तरं धर्मान्तरानुपलम्भात्, तदभ्युपगमेऽनवस्थानाच्च ।

अतः कायंव्यावृत्तं रक्तिमव्यावृत्तं

शौक्लयमिति पदानां शौक्लयस्वरूपमात्रविषयाणां * व्यावर्त्यभेदेन यथा न पर्यायत्वमर्थबत्वमेकार्थत्वंच | अतएव सामानाधि

करण्यलक्षणववंच,

तथा सत्यादिपदानामपि व्यावर्त्यभेदेन नपर्यायत्वदोषप्रसक्तिः ॥

। नैवं । अवाच्योपस्थापनेहि लक्षणा यथा गङ्गायां घोषः प्रति नन्वेवं तत्तत्पदार्थविरोधिव्यावृत्तपरत्वे लक्षणा बसतीत्यत्र गङ्गापदस्य कुलोपस्थापने नहि कुलं गङ्गापदवाच्यं । अत्रतु सत्यादिपदानां वाच्यैकदेशभूत विशेषणपरित्यागेऽपि

वाच्यप्रवनांशभूतविशेष्यस्वरूपप्रतिपादनान्नलक्षणाप्रसङ्गः । तथाऽपि विशिष्टवाचिनश्शब्दस्य विशेष्यमात्रपरत्वे स्वारस्यभ भङ्ग इतिचेत् नैषदोषः । समानाधिकरणवाक्येष्वेकार्थपरत्वबलाद्विशेषणपरित्यागेन स्वरूपमात्रपरत्वमेव पदानां स्वारसिकम् ।

तथा व्युत्पत्तेः। व्यधिकरणवाक्येषु तु पदानां विशिष्टपरता स्वारसिकी। #लक्षणाऽभ्युपगमेऽपि नदोषः वाक्यतात्पर्यानुगुणा हि लक्षणा तद्विरोधिमुख्यवृत्तेर्बलीयसी दृष्टा यथा गङ्गापदे । समानाधिकरणवाक्यस्य ह्यैक्यएवतात्पर्यमिति सर्वसम्मतम् ॥ ।

ननु सर्वपदानां लक्षणा नदृष्टा अयुक्ताच

केनचिन्मुख्यवृत्तेन तात्पर्ये निश्चितेहि पदान्तरलक्षणा युक्ता । सर्वपद

।

लक्षणाऽङ्गीकारे किं तात्पर्यनिश्चायकं ? उच्यते दृष्टा तावद्विषं भुंक्ष्वेत्यादिषु सर्वपदलणा यति भुंक्ष्वेति भोजननिवृत्तिं

तत्र योग्यतादिवशाद्वाक्यतात्यर्थनिश्चयः ।

तत्र विषपदं निषिद्धभोज्यं लक्ष

सत्यादिवाक्येषु * समानविभक्तिबलादैक्यतात्प

र्यनिश्चयः । तदविरोधाय प्रातिपदिकानां लक्षणा स्वीकृता एकपदलक्षणायामाप वाक्यतात्पर्यविरोध एबहि हेतुः । यथा

सत्यंज्ञानमित्यादौ पं.पा.सं.शा.अनुरोधेन मुख्यसामानाधिकरण्यमेव विवक्षितम्

१७१

श्रीभाष्यम्

नेत्युच्यते सामानाधिकरण्येनैकार्थत्वप्रतीतेः । अनेकगुणवि शिष्टाभिधानेऽप्येकार्थत्वमविरुद्ध मितिचेत् अनभिधानज्ञो देवानांप्रियः एकार्थत्वं नाम सर्वपदानामर्थैक्यम् । विशिष्टपदा र्थाभिधाने

श्रुतप्रकाशिका अतो वाक्यतात्पर्याविरो

।

।

गजायां घोष इत्यादिषु तदविरोधे एकस्यापि नदृष्टा यथा गङ्गायां मत्स्याः प्रतिवसन्तीत्यादिषु ‘धायैकस्येव सर्वपदानां लक्षणा न दोषः । तस्मात्समानाधिकरणवाक्यं वस्तुमात्रपरमेवेति ॥

एतदभिप्रायेण प्रत्यवतिष्ठते । नेत्युच्यतइति । सत्यज्ञानादयो गुणाः प्रतीयन्तइति परिचोदिते * नेत्युच्यतइति

वदतोऽयंभावः प्रतीयन्तइल्यापातप्रतीतिमात्रविवक्षाचेत्तया न किंचिप्रयोजनं । प्रमितिविवक्षाचेत् नतु प्रमितिर्जायत इत्युपपा• द्यतइति । कुतइत्यत्राह । सामानाधिकरण्येनकार्थत्वप्रतीतेरिति । शङ्कते । अनेकेति। यथा व्यधिकरणवाक्ये भिन्नार्थ

पर्यवसायिकारकपदार्थापरित्यागेऽपि प्रधानार्थकार्यस्यैकत्वं ‘अर्थैकत्वादेकं वाक्यम्’ इत्यत्र निश्रीयते । तथा समाना धिकरणवाक्येष्वपि विशेषणभूतगुणवाचिशब्दार्थापरित्यागेऽपि विशेष्यैक्यं सिध्यतीत्यर्थः ॥ चोदयन्तमुपालभते- अनभि व्यधिकरणसमानाधिकरणवाक्ययोरभिधानविशेषानभिज्ञइत्यर्थः । देवानां प्रियः मेष: अज्ञइत्यर्थः ॥

एकार्थत्वमिति

एकार्थत्वं नाम * सर्वपदाना मेकाभिधेय पर्यवसानम्

।

।

परिहरति

।

धानज्ञ इति ।

नतु वाक्यस्येत्यर्थ: पृथ *

कथगर्थपर्यवसायिनां पदानामेकप्रधानार्थान्चयाद र्थैकत्वं व्यधिकरणवाक्यएव । समानाधिकरणवाक्येतु * पदानामवै

कार्थपर्यवसापिस्वनियुक्तं भवति । ततः किमियपेक्षायां समानाधिकरणपदानां विशेषणमात्रपरत्वे विशिष्टपरत्वेच दूषण

विशिष्टेति

।

।

मेकग्रन्थेनाह

विशिष्टेत्यादिना * कृत्स्नवाक्येन विशिष्टपक्षे दूषणमुक्तम् । विशेषणभेदेन विशेषणानाम् गूढार्थसंग्रह:

अनेकगुणविशिष्टाभिधानेऽपीति । विशेष्यैक्यात् एकार्थत्वमुपपद्यतइति भावः । अनभिधानज्ञइति । सामा नाधिकरण्यमित्यत्र समानाधिकरणशब्दशक्त्यनभिज्ञ इत्यर्थः । समानं अधिकरणं येषां तानि समानाधिकरणानि सत्यादीनि

पदानि तेषां भाव: सामानाधिकरण्यं समानं साधारणं एकं अधिकरणं पदानां प्रतिपाद्यतया अधिकरणं अर्थ एव । अत्र सत्या

दिवदानां धर्मधम्युभयत्रोधकत्वे प्रत्येक नर्थद्वयबोधकत्वेन सामानाधिकरण्यशब्दार्थएव नघटते । विशेषणसम्बद्ध विशेष्यैक्यस्थले गौणमेव सामानाधिकरण्यम् । विशेषणपरित्यागेनार्थैक्य एव मुख्य सामानाधिकरण्यम् । इति (पं पा, सं सं शा.) परोक्तदिशा

मुख्यसामानाधिकरण्यमेव

’ सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इत्यत्र सामानाधिकरण्यशब्दमुख्यार्थोपपादनाय विवक्षितम् ॥

।

देवानां प्रिय इति । ’ देवानां प्रिय इति च मूर्खे’ इति वार्तिकेन समासे षष्ठ्या: अलुक् । मूर्ख इत्यर्थः । विशिष्ट पदार्थाभिधान इत्यादि । उक्तं च सर्वज्ञात्ममुनिना ‘अविरुद्धविशेषणद्वयप्रभवत्वेऽपि विशिष्टयोद्वयोः । घटते न यदैक ता तदा न तरां तद्विपरीतरूपयोः ॥ (सं.शा. १.१६७.) इति । ननु एकस्यैव ब्रहह्मण: विशेषणद्वय विशिष्टतया पदद्वय वाच्यत्वेन दण्डी कुण्डलीति प्रयोगादिवत् अभेदप्रतीत्युपपत्तिरतिचेन्न; विशिष्ठाभ्यां तदुभयाश्रयकेवलस्वरूपस्यान्यत्वेन ल क्षणां विना तत्पदाम्यां उपस्थित्यसम्भवात् । तथा हि इदानीमयं दण्डी न भवतीति हि दण्डिनो देवदत्तात् केवले तस्मि न्भेदः प्रतीयत अभेदनिषेधस्य भेदविषयतया अन्यत्रक्लप्तस्य विशेषणमात्रसंसर्गाभावविषयत्वायोगात् । अन्यथा घटः

पटो न भवतीत्यादिप्रतीतेरपि घटत्वात्यन्ताभावविषयत्वप्रसङ्गन कापि भेदो न सिध्येत् । नच प्राग्दण्डयेन्नायमिति प्रत्य

सं.शा.वेदान्तानामखण्डार्थप्रतिपादनक्रमोक्तेः तद्विवरणस्यचानुवाद:

१७२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका अन्योन्यतो विशेष्याच्च भेदेन विशेषणैर्विशेष्येणचानेकार्थत्वं स्यादित्यर्थः । किच अर्थशब्दो विशेष्यपरतयाच विवक्षितः तेन

।

विशेषणभेदे विशेष्यभेदस्स्यादिति दूषणान्तरमुक्तं भवति

किंच विशेषणभेदेन विशेष्यभेदइत्युक्ते व्यतिरेकवशार्द्धिशेप्याभेदे

विशेषणाभेदश्च स्यादित्युक्तं भवति विशिष्ठैक्यप्रतिपादिका समानविभक्तिर्ह्यविशेषेण विशेष्यैक्यवद्विशेषणैक्यमपि प्रतिपादय तीत्यभिप्रायः । एवं विशिष्टपरत्वे युगपदभिधानपक्षे दूषणमुक्तं भवति । उद्देश्योपादेयविभागहानिप्रसङ्गश्चार्थसिद्धः । क्रने णाभिधानेऽन्योन्यसमचाय आनन्दमयाधिकरणे वक्ष्यते । विशेषणभेदेन पदानामर्थभेद इत्येतावतांऽशेन विशेषणमात्रपरत्वे

च दूषणमुक्तं भवति विशेषणानामैन कत्वादेकार्थत्वहानिरित्यर्थः ॥ गृढार्थसंग्रहः |

भिज्ञया तदभेदे सिद्धे निषेधधियो विशेषणाभावविषयतेति वाच्यम्

भेदबुद्धचनुरोधन प्रत्यभिज्ञाया एव तजातीयविषयत

योपपत्तः । ‘ आत्मैवेदम् ’ इत्यादिना सर्वाभेदसिद्धेः घटाद्यभेदनिषेधोऽपि न स्यात् । विशिष्टभेदस्तु उभयत्रापि

अभेदबुद्धिरपि स्वरूपमात्राभेदविषयैवेति तयोन्निविषयतैव

।

|

एव

समान

एवं सति दण्डिकुण्डटिनोरपि परस्परं स्वसमानसना

कभेदबलात् तत्रापि लक्षणयैव तदुभयाश्रयाभेदसिद्धिः । एवमेकंदै कत्राविरुद्धविशेषणद्वयविशिष्ठयोरपि प्रसारभेदेन यदै कता न घटते, तदा किसु वक्तव्यं विरुद्धविशेषणद्वंयविशिष्टयोजीवेश्वरयोरित्याह- अविरुद्धति ॥ इति मधुसूदनसरस्वतीवि वरणम् ॥

एवं ’ तत्वंपदार्थविषयो नय एव योज्यः सत्यादिवस्तुषु न तत्र विशेषकल्प: | सत्यादि वस्तुविषयाश्शवलास्तदर्थ

भागेषु लाक्षणिकवृत्तिरिहापि तुल्या ॥ (सं.शा.१.१७७.) इति तेनैवोक्तम् । एतदनुसारेण भाप्ये ‘सत्यं ज्ञानमिति ' श्रुतिविचारेणैव ‘ तत्त्वमसीति ’ श्रुत्यर्थोऽपि विचारितस्यादित्याभिप्रेत्यैव अस्याश्रुतेरर्थ एव विचारितः । भाष्ये पूर्व

‘शाधकबाक्याबेसयनिर्विशेषस्वरूपब्रह्मात्मकत्वविज्ञानंच तत्त्वमसीति वाक्यंसिद्धम् ’ इत्युक्तावपि उभयोरैकार्थ्यमवसेयम् । एवं ‘सामानाधिकरण्यमत्र भवति प्राथम्यभागन्वयः

पश्चादेष विशेषणतरतया पश्चाद्विरोधोद्भवः । उत्पन्ने च विरोध एक

रसके वस्तुन्यखण्डात्मके वृत्तिलक्षणया भवत्ययमिह ज्ञेयः क्रमस्सूरिभिः ॥ (सं.शा. १९६.) ज्ञेयस्तदीयार्थयोः सम्बन्धस्तु विशेषणेतरतया ताभ्यां सहास्यात्मनः ।

सामानाधिकरण्यमत्र पदयोः

सम्बन्धोऽप्यथ लक्ष्यलक्षणतया विज्ञेय एवं बुधैः

एतान्यर्थपदानि बुद्धिपदवीमारोहणीयानि तु ॥ (१९७) इति वेदान्तानामस्वण्डा र्थप्रतिपादन क्रमादिकमुक्तम् । विशेषणेतर

तया- विशेषणविशेष्यभावन इदमिहाचार्याभिप्रेतम् । तत्त्वंपदयोः अपर्याययोस्समानविभक्तिकयो: परस्पराकाङ्क्षयर ।

।

न्तरासम्भवोदकार्थवृत्तित्वं वक्तव्यमिति प्रथममधिकारिणा अनुसन्धेयम् । ततस्तद्वलात्तदर्थयोरत्यन्ताभेदः । अन्यथा तयो स्सामानाधिकरण्यायोगादिति चानुसन्धेयम् । ततस्तत्र (शनलयोः) विरोधोऽपि प्रतिसन्धयः । तदनन्तरं नेदं वाक्यं प्रमत्त गीतं वाक्यान्तरतुल्यत्वात् । नाप्यदृष्टार्थं तदध्ययनम् दृष्टे सम्भवति तदयोगादिति विचारयतः लोकसिद्धमर्यादया पदद्वय

लक्षणया तत्त्वमिति वाक्यमखण्डमेव ब्रह्म प्रतिपादयेत् । एवं सत्यज्ञानादिवाक्यमपीति’ इति मधुसूदनसरस्वतीविवरणम् । " यत्रैष काक इदमेव तु देवदत्तवश्मीत लाक्षणिकवृत्तिरिहाभ्युपेता । काकास्पदत्वमवधीर्य तथाऽपि वेश्ममात्राकृतिर्भवति

लाक्षणिकी तु बुद्धिः ॥ (२०६) सोऽयमित्यपि पदार्थरूपक लक्षणं यदुपलक्षणं हि तत् । ’ (२०७) इति दृष्टान्तद्वयम भिधाय ’ एवं सावलञ्च गावृत्तिहे तो रानीतैपाऽखण्डवाक्यार्थबुद्धिः । ’ इति पूर्वाधन दाणान्तके दृष्टान्तानुसोरणाखण्डा थत्व सुपपाद्य ’ मुक्त्वाऽपीमां लक्षणावृत्तिमेषां वक्तुं शक्येत्युच्यतेऽनन्तरेण ॥ ’ (२०८) ’ भिन्नाभिन्नरबौ घटादिवचसा साकं

समुच्चारितौ अन्यूनानधिके बयादिविषये तावत्प्रवृत्तौ तव | नोचद्विश्वसृजोऽपि दुष्परिहरा भेदादिमालाऽऽगता भेदादेराप

जिक्षासा १-१-१]

पराभिमतसामानाधिकरण्यचातुर्विध्यस्य परकीय ग्रन्थोदाहरणेन प्रदर्शनम्

१७३

श्रीभाष्यम्

।

विशेषण भेटेन पदानामर्थभेदोऽवर्जनीयः ततश्चैकार्थत्वं न सिध्यति

एवंतर्हिसर्वपदानां

पर्यायता स्यात् अविशिष्टार्थाभिधायित्वात् । अतप्रकाशिका

।

एवं पदानां प्रतिपाद्यभेदः प्रसञ्जितः ततः किमित्याह क्षणासिद्धिरित्यर्थः । अतोवस्तुमात्रपरमिति

ततश्चैकार्थत्वं न सिध्यतीति । सामानाधिकरण्यल

परिशेषसिद्धं तदनुवादेन चोदयति ॥ एवमिति एवंतर्हि वस्तुमानपरत्वे

।

कुत इत्यत्राह । अविशिष्टार्थाभिधायित्वादिति

अनेन ततश्चैकार्थत्वं नसिध्यतीत्यत्र फलितोथों विवृतः । अन

पर्यायत्वचोद्ये प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावात्सामानाधिकण्य लक्षणहानिरे (क) के) तरपदवैयर्थ्यन्वेति * मोकडयनभिप्रेत म् गूढार्थसङ्ग्रहः

तत्र वाच्यमपरं भेदादिकं स्यादिति ॥ ’ (सं. शा. १.२०९) परस्पराभावमुपाददानो निमित्तमर्थेषु हि भिन्नशब्दः । प्रवर्त

।

तेऽन्ये तु घटादिशब्दाः निजं निजं वाच्यमुपाददानाः ॥ (२१०) परस्पराभावविहीन भावादभिन्नशब्दस्य घटे प्रवृत्तिः | घटस्वरूपैकनिबन्धनात्तु घटयदिशब्दस्य घटे प्रवृत्तिः ॥ (२११) भेदो भिन्नश्चतिरेकोऽतिरिक्तः भेदोऽभिन्नस्संविदत्स्वप्रका शाः इत्येतास्मिन् विद्यते नार्थभेदः वेदान्तानामप्यखण्डस्तथार्थः ॥ (२१५) इति लक्षणावृत्तिमन्तरेणारयण्डार्थत्वमुप पाद्य ’ एवं तावदखण्डवस्तुविषय: ’ ( सं शा. २१६) इति प्राक् (१२७) पुटे उदाहृत लोके प्रातिपदिकार्थेति सूत्रानुसा रेण लक्षणामन्तरेणाखण्डार्थत्वं पाणिनिसम्मतमित्युपपादितम् । न्यायदीपावल्याम् ’ सत्यादिवाक्यार्थो ब्रह्मप्रातिपदिकार्थमा

त्रम्, तन्मात्रप्रश्नोत्तरवाक्यत्वात्’ इत्यनुमानमुक्तम् । ब्रह्मप्रातिपदिकार्थविशेष्यमात्रपरत्वमत्र साध्यम् इत्यद्वैतसिद्धिः । ‘नामवृत्तिज्ञानाधीनस्मृतिमुख्यविशेष्येत्यर्थः ’ इति लघुचन्द्रिका | प्रमाणमालयां च ’ विज्ञानादिवाक्यमखण्डार्थनिष्ठम् ल

क्षणवाक्यत्वात् पृथुबुध्नोदराकारो घटः इत्यादिवाक्यवत् । तत्त्वमसिवाक्यमखण्डार्थनिष्ठं अकार्यकारणद्रव्यमानत्व संति

समानाधिकरणबाक्यत्वात् सोऽयं देवदत्तः इत्यादिवाक्यवत् ’ इत्यनुमानं प्रमाणमुपन्यस्तम् । ’ अतश्चैतल्लक्षणवाक्यमल ।

ण्डैकरसमेव प्रतिपादयति’ इति उत्तरभाष्ये विज्ञानादिवाक्यमित्यादि प्रमाणमालोक्तानुमानमेव विवक्षितमिति प्रतीयते

सामानाधिकरण्ये श्रयमाणे अध्यासापवादकत्वपक्षाणां प्रतिभासनं शङ्कराचायैः (३.३.९.ब.सू.) भाष्ये उत्तम् ॥

अद्वैतसिद्धौ चतुर्धाहि सामानाधिकरण्यं अध्यासे इदं रजतमित्यादौ बाधायां स्थाणुः पुमान्’ इत्येवमादौ । विशे (

प्रणविशेष्यभावे ’ नीलमुत्पलम्’ इत्यादौ । अभेदे ‘तत्त्वमसि ’ इत्येवमादौ । इशी आगमबाधोद्धारे उक्तम् । अत्र गुरुचन्द्रि

का सामानाधिकरण्यमिति समानविभक्तिकमिथस्साकाङ्क्षनामद्वयत्वरूपं पदयोस्सामानाधिकरण्यमित्यर्थः। अध्यासइति मिर्ध्न ।

सत्ताकयोस्तादात्म्यबोधकाकाङ्घाटितमित्यर्थः । बाधायामिति बाध्यमानतादात्म्योपलक्षितस्त्र अधिष्ठानस्य बोधकाकाङ्क्षाघटित मित्यर्थः स्थाणुः पुमान् इत्यादेः स्थाणुत्वेन ज्ञात: पुमान् इत्यर्थकत्वात् तत्स्थाणुतादात्म्येन बाध्यमानेन उपलक्षित: पुमान् अधिठानं प्रतीयत इति भावः । विशेषणविशेष्यभावनीत - समानसत्ताकयोस्तादात्म्यबोधकाकाङ्क्षाघटितमित्यर्थः ।

अभेदेनेति = अखण्डाधबोधकाकाङ्क्षाचटितमित्यर्थः ’ इति । लघुचन्द्रिकायामपि (अखण्डार्थत्वोपपत्ती) ‘मनु नीलो घट हू त्यादौ नीलघड (स्तादात्म्पसम्बन्धो भाति सोऽयमित्यादौ तु अखण्डाधत्वमित्यत्र किं नियामकमितिचेत् ? अयोध्येत, चतु र्धा हि सामानाधिकरण्यम्’ इत्युपक्रन्य व्यावहारिकतादाम्यं विशेषणविशेष्यभावः, प्रातीतिकतादात्म्यमध्यास इति । ऐक्ये यथा सोऽयं देवदत्त इत्यादौ तत्तदन्तयारेककालावृत्तित्वेन तदुपहितयोस्तादात्म्यासम्भवेन तदुपलंक्षितयोः अग्लण्डव्यक्ति

श्रीभाष्यश्रीसू क्त्यैव संसर्गागोचरप्रमिति जनकत्वमखण्डार्थत्वमिति सूचनम्

१७४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एकार्थाभिधायित्वेऽप्यपर्यायत्वमवहितभनाश्रुणु । एकत्वतात्पर्यनिश्चया कस्यैवार्थस्य श्रुतप्रकाशिका

उक्तं चोद्यं (त्रयं) परिहर्तुमाह । एकार्थेति अवहितमनारश्रृणु । प्रतिवचनस्याने कवाक्यसाध्य ।

।

परिहरिष्यमाणत्वात्

त्वान्मध्ये न चोदनीयम्। किंत्वर्थस्य गहनत्वावधातव्यमिति भावः । अनुपपत्तित्रय परिहरति । एकत्वेत्यादिना । अर्थवत्त्वम् प्रयोजनबत्त्वम्

।

|

एकत्यतात्पर्यनिश्चयस्समानविभक्त्या

व्यावर्त्यभेदकृतव्यावृत्तिभेदादपर्यायत्वं व्यावृत्ति

रूपप्रवृत्तिनिमित्त (भेद) लाभात्सामानाधिकरण्य लक्षणसिद्धिः व्यावर्त्यबहुत्वात्पदानां तत्तद्व्यावृत्तिरूप प्रयोजनवचेत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

मात्रैक्यरूपं भाति । तथाच यत्र तादात्म्यं न सम्भवति तत्राखण्डार्थत्वात् जीवत्वेशत्वोपहितयास्तादात्म्यासम्भवादखण्डा र्थत्वम् | नीलो घट इत्यादौ तादात्म्यं सम्भवति । गुणक्रियाद्रव्यरूपकार्याणां सामान्यविशेषत्रोश्वाकार्ययोस्तादात्म्यस्वीका रात्, विशिष्टकेवलयोरंशांशिनोश्च तादात्म्यं सम्भवति । केवले विशिष्टस्य अंशिनि चांशस्य कल्पितवन कार्यत्वात् पुरुषो

दंडीयादावाप दण्डसंयोगय गुणत्वेन द्रव्ये तादत्म्यात् तद्विशिष्टस्यापि पुरुषे तादात्म्यसम्भवः । नित्यगुणस्य ज्ञानानन्द रूपस्य नित्यांशस्यच जलादिपरमाणौ ब्रह्माणच तादात्म्यं सम्भवत्येव गुणत्वादेव । अतएव नित्यगुणद्रव्ययो: अकार्यका रणनिष्ठसामानाधिरण्यस्य व्यभिचारित्वात् द्रव्यनिवेश: इतिचोक्तम् ।

अत्र माध्ये एकार्थत्वमिति उत्तरत्र अतर्खेतलक्षण

बाक्यं अखण्डैकरसमेव प्रतिपादयति इतिच उत्तया एकार्थत्वं अखण्डार्थत्वंच एकमेवेतियोतितम् ।

एकार्थत्वमित्यनेन

संसर्गाविषयकबोधजनकवाक्यत्वमखण्डार्थवाक्यत्वं इत्यपि सूचितम् । विशिष्टपदार्थाभिधाने दोषोक्त्या विशिष्टपदार्थे संसर्गस्य घटकृतथा विशिष्टाविषयकत्वोपपादनेन प्रागुदाहृतसुरेश्वरवचनाद्यनुसारेण

संसर्गाविषयकत्वस्यापि सूचनं

सम्भवत्येव ।

उत्तरत्र सत्यादिपदार्थशोधनेन अपर्यायशब्दानां एकविषयकबोधजनकत्वोपपादनेन ’ सत्यं ज्ञानम् ’ इत्यादिश्रुतेः अपर्या

यशब्दानां संसर्गागोचरप्रमितिजनकत्वरूपं अखण्डार्थत्वं सम्यगुपपादितमेव | प्रागुदाहृतप्राचीनग्रन्थाननुसृत्य ‘संसर्गास ।

।

ङ्गिसम्यग्धीहेतुता या गिराामियम् उक्ताऽखण्डार्थता यद्वा तत्प्रातिपदिकार्थता ॥’ अपर्यायशब्दानां संसर्गागोचरप्रमिति जनकत्वमखण्डार्थता इति तत्त्वदीपिकायां १. परिच्छेदे नित्सुखाचार्यैरुक्तम् ।

अत्र पूर्वोदाहृतभाष्यवाक्यद्वयपर्यालोचनायां अखण्डशब्दस्य अविशिष्टमेकमर्थ इत्यपि प्रतीयते । ‘एवमेकस्यैव व

स्तुनः सकलेतरबिरोध्याकारतामवगमयदर्थवत्तरमेकार्थम पर्यायं च पदत्रयम्’ इति उत्तरभाष्यश्रीसूक्तो अपर्यायानेकशब्द प्रकाशित एकमखण्डमित्यर्थः स्फुट: । ‘सकलेतरविरोध्याकारमवगमयत्’ इत्यत्र अविशिष्टमित्यंशः विवक्षितः इति भाग्य

वाक्यैरेवा खण्डशब्दार्थोऽपि निर्णीतो नवति । अयमर्थ: ’ ’ अविशिष्टमपर्यायानेकशब्दप्रकाशितम् । एकं वेदान्तनिष्णाताः अखण्डं प्रतिपेदिरे ॥ ’ इति कल्पतरुवाक्ये स्फुटः ॥ अत्र संसर्गासङ्गीत्यादि चित्सुखवाक्ये पदवृत्ति स्मारितातिरिक्तमत्र ८

संसर्गपदेन विवक्षितम् । तथाचापर्यायशब्दानां पदवृत्तिस्मारितातिरिक्तागोचरप्रमाजनकत्वं लक्षणं पर्यवसितम् । तथाच न

’ अप्राप्तयोस्तु प्राप्ति: संयोग: ’ इति संयोगलक्षणे अव्यातिः । तस्य वृत्तिस्मारितत्वात् । नापि द्विपदन्न न भोक्तव्यम् ।

इत्येतत्पेरे विषं भुङ्क्ष्वेति वाक्येऽतिव्याप्तिः

तत्रानिष्टसाधनत्वसंसर्गस्य पदवृत्त्यस्मारितस्य प्रतिपाद्यत्वात्’ इत्यद्वैतसिद्धिः

पदवृत्तीति स्वघटकपदवृत्तिरित्यर्थः । स्वं लक्ष्यभूतं वाक्यम् | अपर्यायेत्यादि स्वघटकपदवृत्तिस्मारितान्यागोचरप्रमाजनकत्व सति पर्यायताऽनापन्ननामघटितमित्यर्थः । इति लघुचन्द्रिका |

’ फलतोव्युदस्यते ’ इति श्रीसूक्तिविवरणं तदर्थपरवार्तिकादि परग्रन्वानुवादश्च श्रीभाष्यम्

तत्तत्पदार्थविरोधिप्रत्यनीकत्वपरत्वेन सर्वपदानामर्थवत्त्वमेकार्थत्वमपर्यायताच । एतदुक्तं भवति लक्षणतः प्रतिपत्तव्यं ब्रह्म सकलेतरपदार्थविरोधिरूपम् । तद्विरोधिरूप सर्वमनेन

पदत्रयेण फलतोव्युदस्यते । श्रुतप्रकाशिका ।

ननु तत्त्वमसीत्यादिवाक्यबदन्वयमुखेनोपलक्षणस्यात्

किमर्था व्यावृत्तिः व्यावृत्तिबहुत्वादनेकार्थत्वमापतितम् ।

व्यावर्त्याकारानन्त्यात्कतिपय पदैर्नतद्व्यावृत्तिश्शक्यतकर्तुम् । ब्रह्मणो येभ्योव्यावृत्तिः कानि च तानि वस्तूनि | ब्रह्मणोड ।

नेकव्यावृत्तिमत्त्वात्सधर्मकत्वम् व्यावृत्तीनां धर्मत्वानभ्युपगमे पदानां पर्यायत्वमित्याद्यनेक शङ्कापरिहारार्थमाह । एतदुक्तंभवतीति । लक्षणतः स्वरूपलक्षणत: नतु तटस्थलक्षणतः । अनेन जगत्कारणत्व शङ्कितदोषव्यावृत्त्ये ब्रह्मण

।

स्सकलेतरविरोधिःवं प्रतिपादयदिदं शोधकवाक्यं व्यावृत्तिपरं भवितुं युक्तमित्युक्तं भवति सकेलतरपदार्थविरोधिरूपमिति

।

।

प्रसङ्गं परिहरति

बहुव्यावृत्तिभिरने कार्थत्व

तद्विरोधिरूपमिति । फलतोव्युदस्यतइति । इदं वाक्यं

स्वरूपमात्र परमेव अत एैकार्थ्यम् । व्युदासस्तुफलित इति भावः । व्यावर्त्याकार बहुत्वात्कतिपयपदैर्व्यावृत्तिर्नशक्ये

।

त्यतत्परिहरति । सर्वमनेन पदत्रयेण फलतोव्युदस्यत

इति प्रयोजक (त्व) रूपेण व्युदास सर्वमपि व्युदस्तं भवती

गूढार्थसंग्रहः

तत्तत्पदार्थविरोधि प्रत्यनीकत्व परत्वेनेति । उक्तंच आनन्दबोधयतिभिः न्यायमकरन्दे ’ लक्ष्यार्थभेदाभावेऽपि

व्यबच्छेद्यविभेदतः। विज्ञानानन्दपदयोः पदार्थव्यर्थ (तेनहि ) ॥ इति । फलतो व्युदस्यतइति । शाब्दबोधानन्तरं अर्था पत्त्यधीनबोधात् व्युदस्यतइत्यर्थः । उक्तंच सुरेश्वराचार्यैः ’ शब्दात्प्रतीयते तावत् संगतिर्धर्मधर्मिणोः । मानान्तरादपोहस्तु

न शाब्दिस्तन स स्मृतः ॥ (तैत्तरीयवार्तिकम् ब्र.व.६७) इति । अत्रानन्दगिरिविवरणम् । — सत्यं ब्रह्म ’ इत्यादिना ब्रह्म

।

शब्दसमानाधिकृतसत्यादिशब्दात् धर्मस्य सत्यादेः धर्मिणश्च ब्रह्मणः तादात्म्यरूपा सङ्गतिस्तावद्गम्यते। तथाच सत्यादि रूपंच यत् ब्रह्म कथं तदसत्यादि स्यात् इत्यर्थापत्तिरूपादनुमानात् मानान्तरात् असत्याद्यपोहोभासते ततश्च तस्यापूर्वत्वा भावात् न शब्दगम्यत्व मुच्यते । यश्चार्थादर्थो न सचोदनाऽर्थः इतिन्यायात् । तदेवं सत्यादिवाक्यं परमार्थादिरूपे ब्रह्मणि पर्यवसितम् इति ॥

एतदनुसारेणैवोक्तं कल्पतरावपि, ‘इतरव्यावृत्तिस्तु अर्थात् नतु शब्दात् ’ इति । उक्तंचाद्वैतसिद्धावापि, ‘व्यावृ त्तिर्यद्यपि विशेषगतयैव आर्थिकबोधे भासते । तथाऽपि नं शाब्दबोधे सखण्डार्थत्वम् । यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थं इति न्यायात् । नचार्थिकेनापि विशेषणेन ब्रह्मणस्सखण्डत्वापत्तिः ; निर्धर्मकत्वादिश्रुतेः विशेषणस्य धर्म्यसमानसत्ताकत्वेन सखण्डत्वाप्रयोजकत्वादिति ।’ व्यावृत्तः ब्रह्मस्वरूपाभेदेन पारमार्थिकत्वं तद्भिन्नत्वेन मिथ्यात्वं चेति पक्षद्वयमुक्तम् । अ.सि. तत्र प्रथमपक्षेऽपि व्यावृत्तिर्व्यावहारिकी इत्येवाभ्युपगतम् । यद्यपि ‘सामानाधिकरण्यमत्र भवति प्राथभ्यभागन्वयः इति प्रागुदाहृतश्लोके अनुतजडपरिच्छिन्न भ्रमनिवृत्तिः वाच्यभिन्नरूपविशिष्टयोः तादात्म्यबुद्धिः या प्राथमिकी तत एवेति

3

स्फुटं प्रतीयते । उक्तंचाद्वैतसिद्धौ, ‘अस्मन्मते यद्यपि सस्याद्यत्यतमपदं स्वरूपलक्षणपरम् ब्रह्मणोऽन्यस्य तदाभासत्वात् ; तथाऽपि परैरपि सत्यत्वस्य सत्यत्व सति ज्ञानवस्य सत्यत्वेसत्यानन्दत्वस्य शून्यवादिभिरपि सत्वरहितज्ञानानन्दात्मकत्वस्य

ब्रह्मणोऽन्यत्रामकिारात् मिलितं विना न निर्विचिकित्सब्रह्मसिद्धिरिति मिलितं लक्षणम् । नचैवं विशिष्टस लक्षणत्वे सन

सत्यंज्ञानमित्यादेस्स्वरूपक्षणपरत्वं लक्ष्यलक्षणभाचायोगशङ्का अभदे तत्वरिहारश्च

१७६

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः ण्डार्थत्वप्रसङ्गः, वाच्यस्य सखण्डार्थत्वेऽपि लक्ष्यस्याखण्डार्थत्वात् । यद्यपि सर्वेषां सत्यादिपदानां लक्ष्यमेकमेव निर्विशेषं ब्रह्म । तथाऽपि निवर्तनीयांशाधिक्येन न पदान्तरवैयर्थ्यम् । अतो वाच्यार्थवैशिष्ट्यस्य

अखण्डार्थसिद्धावुपायत्वात् न

तद्विरोधिता इति ।

सामानाधिकरण्यमत्र भवतीति

द्वारत्वेन लक्षणे तात्पर्य न द्वारिण: अखब्डार्थत्वं निरुणाद्ध इतिच ।

शारीरक मधुसूदनसरस्वतीविवरणे प्रागुदाहृते प्रथम भिन्न धर्मविशिष्टतादात्म्यबुद्धिः इत्यर्थः नैवोक्तः । अथापि मिथ्या ।

त्वश्रुत्युपपत्तौ श्रुतेः चैतन्यमात्रे द्वितीयाभावविशिष्टे तदुपलक्षिते वा तात्पर्यम्

तत्र आये मिथ्यात्वासिद्धिः, द्वितीयतृ

तीययो: अखण्डार्थत्वहानम् इति शङ्कायां द्वितीयाभावद्वारकस्वरूज्ञान सद्दिश्वत्वात् अवान्तरतात्पर्यस्य तत्रापि सत्वात्, तद् द्वारैव स्वरूपन्चैतन्ये महातात्पर्यात्’ इत्युक्तम् ॥ सिद्धान्तविन्दावपि ’ वाच्यार्थाभेदावभासान्न पौनरुक्त्यम् लक्ष्यस्य चा |

;

र्थस्य च एकत्वादखण्डार्थता’ इत्युक्तम् । तत्रचात्रच साशारीरकोक्तिरेव मूलमिति वक्तव्यम् । एतदनुरोधेनैव ’ सामा

।

विरोधज्ञानम् । वाच्यार्थीभेदज्ञाने प्रमात्वासम्भवेन तात्पयाविषयत्वज्ञानात् वत्’ इति न्यायरत्नावल्यां श्लोको विवृतः

इत्यनुपज्यते

।

नाधिकरण्यम्’ इत्यादि श्लोके विशेषणेतरतया- विशेषणविशेष्यभावेन वाच्यार्थाभेदज्ञानमन्वयः

विरोधः

निर्विकल्पकशाब्दबोधे तात्पर्यज्ञानमिति या

॥

सुरेश्वराचार्यैरपि ‘ तत्रानन्तोऽन्तवद्वस्तुव्यावृत्त्यैव विशेषणम् | स्वार्थार्पणप्रगाड्यैव परिशिष्टौ विशेषणम्’ इत्युक्तम् ।

अत्र तैत्तरीयबार्तिकोक्तदिशा विधिपदानां स्वार्थार्पणप्रणाडिकया अर्थादितरनिवृत्तिबोधकत्वम् । निषेधपदानां तु साक्षादिति स्थितम् । अतः अनन्तशब्देन शाब्दबोध एव इतरनिवृत्तिबोधः इति स्फुटं प्रतीयते । तत्रच इयमेव रीतिरास्त्रेया । इति ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं इत्यत्र सर्वत्र नघटते "

।

फलतो व्युदासः

तथाऽपि स्वरूपलक्षणपरत्वस्यैव भगवता अत्रामिधानेन

नविरोधः । उक्तंचाद्वैतसिद्धावपि वर्मलक्षणस्य अखण्डत्वविरोधित्वेऽपि स्वरूपलक्षणस्यतदविरोधित्वाच्च । नच अभेदे लक्ष्यल अन्तःकरणवृत्तिनिबन्धनाकारभेदेनोमयोपपत्तेः । अन्यथा स्वरूपलक्षणतटस्थलक्षणविभागो न स्यादिति

।

।

क्षणभावायोगः

अत्र लघुचन्द्रिका भावायोगः भावव्यवहारायोगः इतरव्यावृत्यनुमिर्तिप्रति पक्षो लक्ष्यम् हेतुर्लक्षणं तदुभयरूपत्वम ।

पहितरूपेण भेदसम्भवात् सम्बन्धसम्भवः

अन्तःकरणेति विभिन्न मनोवृत्तिरूपोपाधिभेदात् एकत्याप्यु ।

।

त्यन्ताभेदे न सम्भवति हेतौ पक्षसम्बन्धाभावादितिभावः

तादृशमनोवृत्तिश्च ब्रह्मपदार्थस्वरूपमात्रस्य लक्षणया उपस्थितिः, तद्विषयत्वेन

।

लक्ष्यता सत्यादिपदार्थस्वरूपमात्रस्य लक्षणया उपस्थितिश्च । तद्विषयत्वेन लक्षणत्वं साचोपस्थितिः अभिहितान्वयमते अनुभवः । मतान्तरे स्मृति : तादृशविषयत्वरूपेण लक्ष्यलक्षणयोः साक्षिणैव प्रथमं गृहीतयोः अनुमितिहेतुपरामर्शविषयत्वं

यदितु इतरव्यावृत्तिः अर्थात् नतु शब्दादिति कल्पतरूक्तरीत्या इतरव्यावृत्तेरर्थापत्तिरेव नानुमितिः तदाऽपि ब्रह्मपदार्थस्य

सत्यादिपदार्थानामैक्यं यदखण्डाकारशान्दधिया प्रभितं तदसत्यादिव्यावृत्तिं ब्रह्मपदार्थादिनिष्ठां विना अनुपपन्नमिति अनु पपत्तिज्ञानेन असत्यादित्र्यावृत्तिर्ब्रह्मनिष्ठेति अर्थापत्तरुत्पादात् ब्रह्मपदार्थत्वस्य ब्रह्मपदजन्यतादृशधीविषयत्वरूपत्वात् यत्र

।

अनुपपन्ने गृह्येत तस्यैव लक्ष्यत्वादिनां व्यावृत्युपपाद्यस्यानुपपन्नस्यैव लक्षणत्वात् अनुपपन्नविषयकमनोवृत्तिविषयत्वेन लक्षण त्वासिध्या लक्ष्यलक्षणभावो मनोवृत्तिभेदेनैवेतिभावः इति तस्मात् स्वरूपलक्षणं लक्ष्यात्यन्ताभिन्नं विशेषलक्षणं यावदाश्र

यभावि तटस्थलक्षणं स्वकालावच्छेदेन स्वाश्रयनिष्ठमिति बिबेको युक्त इति भावः । इति च ॥ शङ्कराचौँर्यैरपि ‘ एवं सत्यादिशब्दाः इतरेतरसन्निधानात् अन्योन्यनियम्यनियामकास्सन्तः सत्यादिशब्दवाच्यान्निव र्तका: ब्रह्मणो लक्षणार्थीच भवान्तीति । ’ (तै. उ. शं. भा.) इत्यत्र सत्यादिवाक्यस्य ब्रह्मस्वरूपलक्षणपरत्वमेवोक्तम् । अत्र आनन्दगिरिविवरणम् । ‘यद्यपि सत्यादिशब्दानां ब्रह्मणो मुख्योऽन्वयः; तथाऽपि आरुण्यैकहायन्यादिवत् पाठिकान्व

सत्यादिपदत्रयस्य विवरणेन एकार्थत्वार्थवत्तरत्वा पर्यायत्वापपादनम्

१७७

श्रीभाष्यम्

तत्र सत्यपदं विकारास्पदत्वेनासत्याद्वस्तुनोव्यावृत्तब्रह्मपरं । ज्ञानपदंच अन्याधीनप्रकाश

जडरूपाद्वस्तुनोव्यावृत्तपरं । अनन्तपदं च देशतःकालतोवस्तुतश्च परिच्छिन्न व्यावृत्तपरं । नच व्यावृत्तिर्भावरूपोऽभावरूपोवा धर्मः अपितु सकलेतरविरोधि ब्रह्मैव । यथा शौक्लयादेः कार्ष्यादिव्यावृत्तिस्तत्पदार्थस्वरूपमेव, न धर्मान्तरम् । एवमेकस्यैव वस्तुनस्सकलेतरवि रोध्याकारतामवगमयदर्थवत्तरमे कार्थमपर्यायं च पदत्रयं । तस्यादेकमेव ब्रह्म स्वयंज्योति

निर्धूतनिखिलविशेषमित्युक्तं भवति । श्रुतप्रकाशिका

त्यर्थः। विरोधीनि कानीत्यत्राह । तत्रेति । जगत्कारणत्वेन तुच्छताव्यावृत्ता । किमर्थमसत्यव्यावृत्तिरित्यत्रोक्तं विका रास्पदत्वेनासत्यादिति ।

स्तब्धशीतादिसाधारणजडशब्दविवरणार्थमन्याधीनप्रकाशशब्दः ॥

यद्यपि सत्यादिष्वेकैकपदेन समस्तव्यावृत्तिसिद्धिः । तथाऽपि ब्रह्मणि शङ्कितस्वेतरपदार्थगतविरोव्याकारस्यैक

।

पदेनानिवर्तनात्पदत्रयसाफल्यम्

व्यावृत्तिभिस्सधर्मकत्वं परिहरति । नचेति । ग्राभाकरपक्षे सिद्धान्तिभतेच भावरूप

धर्मंः। वैशेषिकादिमतेत्वभावरूपधर्मः तस्माद्भावरूपोऽभावरूपोवेत्युक्तम् । व्यावृत्तिर्धमों न चेत् । किं स्यादित्यनाह । अपित्विति । शुक्त्यादौहि धर्मस्य व्यावृत्तित्वं रजतादिविरोधित्वादभ्युपगम्यते । एवं ब्रह्म च सकलेतरविरोधि

त्वात्स्वयमेव व्यावृत्तिरित्यर्थः । स्वरूपस्यैव व्यावृत्तित्वे दृष्टान्तमाह । यथेति । शौक्लयादेः कार्ष्यादिव्यावृत्तिर्न धर्मान्तरं अनुपलम्भात् । धर्मान्तरत्वेऽनवस्थानाच्चत्यभिप्रायः । तर्हि पदानां पर्यायत्वं स्यादित्याशङ्कय कार्ण्यव्या

वृत्तं पीतिमव्यावृत्तं रक्तिमव्यावृत्तं शौक्लयमिति दृष्टान्तवाक्याभिप्रायेण पहिरति । एकस्येति । व्युदसनीयव्युदास भेदेन पदानां प्रयोजनववं तत एवापर्यायत्वमित्यर्थः । प्रतियोग्यवच्छिन्नवेषेण प्रवृत्तिनिमित्त (भेद ) लाभात्सा मानाधिकरण्य लक्षणसिद्धिश्चेत्यभिप्रेतम् । पर्यायत्वादि प्रसङ्गपरिहार एैकार्थ्याविरोधेन कृतइत्यभिप्रायेणोक्तमेकार्थमिति ।

स्वरूपमात्रपरत्वादैकार्थ्यं हि (विव) रक्षितम् । अर्थवत्तरमिति । तरप्प्रत्ययेन दृष्टान्ताच्छौक्लचादे र्भेदवाद्यभिमतसगुणप ।

रत्वाच्च प्रयोजनाधिक्यमभिप्रेतम् । अपरोक्षभूतोहि शौक्लय/दृष्टान्तः

तत्र स्पाष्टयार्थी काण्यादिव्यावृत्तमित्यादि पदप्र

योगः प्रत्यक्षागोचरेतु परे ब्रह्मणि सकलेतरव्यावृत्तिवचनमधिक प्रयोजनमिति दृष्टान्तात्प्रयोजनाधिक्यं जगत्कारणभूतस्य ब्रह्म णश्शङ्कितदोषव्यावृत्तिरेवापेक्षिता नतु गुणान्तरमिति भेदवादिपक्षात्प्रयोजनाधिक्यम् ॥

एवं सत्यज्ञानादिवाक्यस्यानुग्राहकस्तर्कउक्तः । तर्कानुगृहीतवाक्येन कोऽर्थः प्रतिपन्नइत्यत्राह । तस्मादिति ।

तस्मात् उक्तन्यायानुगृहीतत्वादस्यवाक्यस्वेत्यर्थः । एकमिति । समानाविभक्तिनिर्देशफलितमैक्यमुक्तम् । एवकारेण स्वरू पतएैक्यं, गुणतोभेद इत्यंशतोऽनेकार्थत्वव्यावृत्तिः । एतद्विशयति । निर्धूतनिखिलविशेषमिति । निर्विशे स्त्र तुच्छताव्यावृत्त्यर्थे स्वयंज्योतिरितिपदम् । इत्युक्तमिति । सत्यज्ञानादिवाक्येनेतिशेषः । इत्थं सामानाधिकरण्यान्य ।

थाऽनुपपत्त्या सत्यज्ञानादिवाक्यस्य वस्तुमात्रपरत्वमुपपादितम् । अथ कारणवाक्यैकार्थ्येन शोधकवाक्यान्तरैकार्थ्येनच हेतु गूढार्थसंग्रहः

येन सकललौकिकाध्यासाधिष्ठानं ब्रह्मत्वेन लक्षयन्तीत्यर्थः इति एतदभिप्रायेणैव ‘सामानाधिकरण्यमत्र’ इत्यादिश्लोक ।

विवरणे मधुसूदन सरस्वतीभिः प्रथमतो वाच्यार्थीभेदाध्यवसायो नोक्तः । सत्यत्वादेरभावरूपत्वेन अधिकरणब्रह्मस्त्ररूपत्वम 23

फलतोव्युदासपक्षस्यज्यायस्त्वेनयुक्तता मुक्ताविष्टत्ववत् जगत्कारणत्वस्योपलक्षणत्वम् [जिज्ञासा १-१.१ श्रीभाष्यम्

एवं वाक्यार्थप्रतिपादने सत्येव ‘सदेवसोम्येदमत्रआसीदेकमेवाद्वितीय’ (छां.६.१.२.सं.१)

इत्यादिभिरैकार्थ्यम् ‘यतोवा इमानि भूतानि जायन्ते’ [तं. भृगु. १. अनु] ‘सदेवसोम्येद मग्रआसीत्’ ‘आत्माचा इदमेकरवायआसीत् ’ [ऐतेरय. १. अ.१.१) इत्यादिभिर्जगत्कारण तयोपलक्षितस्य ब्रह्मणस्वरूपमिदमुच्यते ‘सत्यंज्ञान मनन्तं ब्रह्म’ (ते. आनन्द १. अनु.१) इति

तत्र सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन कारणवाक्येषु सर्वेषु सजातीयविजातीयव्यावृत्तमद्वितीयं ब्रह्मावगतम्

श्रुतप्रकाशिका

द्वथेन वस्तुमात्रपरश्वमुपपाद्यते । एवमित्यादिना । तत्र प्रथमं कारणवाक्यैकाथ्ये हेतुरुच्यते । एवमिति । एवं निर्वि शेषपरत्वेन निर्वाहेसत्येव कारणवाक्यैकार्थ्यमित्यर्थः ॥

कारणवाक्यैकाथ्यं कुतोऽपेश्चितं । ऐकायेसति कथंचा निर्विशेषत्ररत्वनित्यत्राह । यतइत्यादि । यतोवा इमानी

त्यादिलक्षणवाक्यम् । एतस्य कारणत्वानुवादेन लक्षणपरत्वात्कारमा| सदेवेति । उपलक्षितस्य

• उपलक्षणं नाम चन्द्रस्य शाखेव तटस्थं ज्ञापकम् । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेतीति । अनेन वाक्येनेत्यर्थः । कारणवस्तु

नरस्वरूपशोधकत्वात्कारणवाक्यैकार्थ्यमस्यापेक्षितमित्युक्तं भवति । अस्तु कारणवाक्यैकार्थ्यम् । तत्तु सगुणब्रहाकारणत्ववादिभिः ‘ यस्सर्वज्ञस्सर्वबिद्यस्य ज्ञानमयं तपः तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नच जायते’ ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरं ' (

सकारणं करणाधिपाधिप ’ इत्यादिवाक्यैरेव स्यादित्यत्राह । तत्रेति । तत्र कारणाक्यैकार्थ्येऽपेक्षिते । सर्वशाखाप्र

त्ययन्यायोह्यनुक्तार्थस्वीकारफल: तेनात्रानुक्तस्त्रोपनिषदन्तरोक्तस्याप्यर्थस्व स्वीकर्तव्यत्वेसति सगुणमात्रपरासूपनिषत्सु निर्गुणमपि

ब्रह्मोक्तं भवति । तत्रापच्छेदन्यायेन निर्गुणवाक्यानां बलीयस्त्वात्सर्वत्र सजातीयविजातीयव्यावृत्तमद्वितीयं ब्रह्मैव प्रति गूढार्थसङ्ग्रहः

द्वैतसिद्धावेव मधुसूदनसरस्वतीमिः तत्र तत्रोक्तम् । न्यायरत्नावल्यामपि- ‘सामानाधिकरण्यमत्र ’ इस्यादिश्लोकस्य प्रथ

मं वाच्यार्थाभेदज्ञानस्य आवश्यकत्वपरतया विवरणानन्तरं ’ यदि तु सत्यादिवाक्यजन्यनिर्विकल्पकप्रमोत्तरमथापच्या सत्य

त्वाद्युपलक्षितानामभेदनिश्चयः सत्यत्वायुपक्षितानामभेद: परस्परवृत्तिरित्याकारको जायते। समानविभक्तिकसत्यशानादि

पदजन्यनिर्विकल्पकविप्रयत्वस्य ताहशाभेदं विनाऽनुपपत्तेः । तदुक्तं कल्पतरौ- ’ इतरव्यावृत्त्यादिकमर्थात् नतु शब्दात् इति ’ इतिपक्षः अद्वैतंसिद्धथादावाश्रितः आश्रीयते तदा नोक्तक्लेशः’ इत्युक्तम् । एवं च फलतो व्युदासपक्ष एवं क्लेशो नास्तीति ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरुत्त्या मधुसूदनसरस्वतीनामभिमतत्वेन अयमेव पक्षो ज्यायानिति सिद्धम् । अतः " सत्यं ज्ञानम्’ इत्यस्य स्वरूपलक्षणपरत्वेन फलतो व्युदासोक्तियुक्तीत बोध्यम् ॥

एवं वाक्यार्थप्रतिपादने सत्येवेति ।‘अस्थूलमनणु’ इत्यादिवाक्यत् ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिवाक्यस्य निर्धू तनिखिलविशेषार्थप्रतिपादनपरत्वानुरोधन वाक्यार्थंप्रतिपादने सत्सेवेत्यर्थः ॥ जगत्कारणत्वेनोपलाक्षेतस्य - ब्रह्मावग तमिति अत्र जगत्कारणत्वस्य तटस्थलक्षणत्वेन व्यवहारः । एवं काकवदुपलक्षणत्वेनापि व्यवहारः । न च मुक्ताविच्छा ।

~

पाये आनन्दापायापत्तिः ; इष्टत्वोपलक्षितस्य स्वरूपस्यानपायात् । इत्यद्वैतसिद्धावृत्त्या (ज्ञानवायुपपत्ती) किञ्चित्कालाव व्यभिन्चरत्तद्नुतमित्युच्यते । अतो विकारोऽनृतम् । अतः सत्यं मोति विकारान्निवर्तयति । अतः कारणत्वं प्राप्तं

जिक्षासा १-१-१]

ज्ञानकर्तृत्वेसत्यत्वानन्तत्वयोरनुपपत्तिः ईश्वरत्वजीवत्वयोर्निष्कर्षश्च श्रीभाष्यम्

जगत्कारणतयोपलक्षितस्य ब्रह्मणोऽद्वितीयस्य प्रतिपिपादयिषितं स्वरूपं तदविरोधेन वक्त

व्यम् । अद्वितीयत्वश्रुतिर्गुणतोऽपि सद्वितीयतां न सहते । अन्यथा’ ‘निरञ्जनं’ ‘निर्गुणः

"

धुतप्रकाशिका

पादितं भवतीत्यभिप्रायः ततः किमित्याह । जगदिति । जगत्कारणेत्यादिपदैः कारणवाक्योक्तमर्थमनुवदति प्रतिपिपाद

यिषितम् । तात्पर्यभूमिः वस्तुमात्रएव तात्पर्यमित्यर्थः । तदविरोधेन वक्तव्यं कारणवाक्यप्रतिन्न ्ब्रह्मस्वरूपशोधकत्वात्तदवि रोधनानेन बाक्येन वक्तव्यमित्यर्थः । नरपतिरद्वितीय इत्यादिवत्समाभ्यधिकराहित्येऽप्यद्वितीयत्वमुपपन्नमिति तदैकार्थ्येऽपि न निर्गुणपरत्वसिद्धिरित्यत्राह । अद्वितीयत्वश्रुतिरिति । सदेव एकमेवेति विजातीयसजातीयव्यावर्तकावधारणद्वयसम भिव्याहृतत्वादिदमद्वितीयपदं गुणतोऽपि सद्वितीयतां न सहत इत्यभिप्रायः ॥

एवं कारणबाक्यैकार्थ्यात्सत्यज्ञानादिवाक्यस्य वस्तुमात्रपरत्वमुपपादितम् । अथ शोधकवाक्यैकार्थ्य हेतुरुच्यते ।

अन्यथेति । अन्यथा सत्यज्ञानादिवाक्यस्य विशिष्टपरत्वे ’ निरञ्जनं -निर्गुणः’ इत्यादिभिर्विरोधस्स्यात् अतस्तदविरोधा

येदं वाक्यं निर्विशेषत्रस्तुमात्र परमित्यर्थः । अन्यथा ‘निरञ्जन-निर्गुणः’ इत्यादिभिर्विरोधश्चेत्यनेनाद्वितीयत्वश्रुतेर्गुण गूढार्थसङ्ग्रहः

ब्रह्मणः । कारणस्य च कारकत्वं वस्तुत्वात् मृदाचिद्रूपता च प्राप्ता । अत इदमुच्यते- ज्ञानं ब्रह्मेति । ज्ञानं ज्ञप्तिः। भा

वसाधनो ज्ञानशब्दः । नहि सत्यता अनन्तता च ज्ञानकर्तृत्वेसत्युपपद्यते । ज्ञानकर्तुत्वेन हि विक्रियमाणं कथं सत्यं भवेत् । अनन्तं च । यद्धि न कुतश्चिव्यावभज्यते तदनन्तम् । ज्ञानकर्तृत्वं च ज्ञेयज्ञानाभ्यां प्रविभक्तमित्यनन्तता नस्यात् । इति, सजातीयेभ्य एव निवर्तकानि विशेषणानि विशेष्यस्य, लक्षणं तु सर्वत एव ’ इतिचोक्तम् । ‘सत्यं ज्ञानमित्यादि शोधकवाक्याबसेयनिर्विशेषस्वरूपब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानच ’ इति पूर्वभाष्ये निर्विशेषस्वरूपस्य शोधकवाक्यावसेयत्वमत्र उपपा दितं भवति । मधुसूदनसरस्वतीभिश्र सृष्ट्यांदिश्रुतयः तत्समर्पिकाः । ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तम् ’ इत्यादयस्तु लक्ष्यार्थस्य ’ इत्यादि प्रथमं अवान्तरवाक्ये अनुभूतयोः शुद्धयोर्जीवब्रह्मणोः तत्त्वमस्यादिवाक्ये मुख्यार्थान्वयानुपपत्त्या

लक्षणया स्मरणोपपत्ति: ’ इति सिद्धान्तविन्दावुक्तम् । अत्र तत्त्वमसीति वाक्यप्रवृत्तेः पूर्व सृष्ट्यादिवाक्यस्य प्रकृतत्वात् प्रक्रान्तवाचितत्पदय सृष्ट्यादिकारणं वाच्यमिति भावः । इत्यादयस्तु लक्ष्यार्थस्येति । शुद्धब्रह्मज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे उक्ते

किं तद्ब्रह्मेत्याकाङ्क्षायां सत्यं ज्ञानमिति वाक्यस्य प्रवृत्तत्वन तत्पदलक्ष्यशुद्धब्रह्मपरत्वमिति भावः । ब्रह्मस्वरूपं सत्यत्वाद्युप

लक्षितात्यन्ताभिन्नं न वा इत्यादि संशयनिवर्तकत्वेन स्वरूपलक्षणपरत्त्रम् | स्वरूपे भ्रमसंशयनिवर्तकधीघटकस्यैव स्वरूपलक्ष णपरत्वान् । तत्पदवाच्यत्वं सृष्ट्यादिजननस्वरूपयोग्यताऽवच्छेद कीभूताविद्याबिम्बत्वरूपं ईश्वरत्वम् त्वंपदवाच्यत्वमपि |

अवस्थात्रयसम्बन्धयोग्यताऽवच्छेदकाभूतोवद्याप्रोतोबम्बत्वरूप जीवत्वम् ।’ इति न्यायरत्नावली ॥ अद्वितीयत्वश्रुतिरिति । ‘किं त्विदमभिन्नं अग्रे यदासीत्तत्सदेव एकमेवाद्वितीयम्’ इत्येवमुद्देश्यभावस्य विव क्षितत्वात् अग्रे विद्यमानमन्त्र अखण्डसद्वितीयविधानात् अग्रकालविद्यमानत्वोपलक्षिते वस्तुनि अखण्डसदद्वितीयस्यैव धीः । तथाचावान्तरतात्पर्येण द्वितीयसामान्यस्य मिथ्यात्वादिधीः । एवं नाग्रादिपदानि न व्यर्थानि । शून्यवादिनो हि

सृष्टिपूर्वकाले सद्वस्तु नाङ्गीकुर्वन्ति । तदङ्गीकुर्वन्तोऽपि तार्किकादयः नाद्वितीयमङ्गीकुर्वन्ति । तत्र सदित्यनेनाद्यानां नि आत्मा वा इदमग्र आसीत् नान्यत्किञ्चन मिष ।

रासः । अद्वितीयादिपदैस्तु द्वितीयानामिति सार्थक्यात्’ इति अथवा

८

अद्वितीयपदस्यैव द्वितीयसामान्यनिषेधपरत्वं पदान्तरं तत्परत्यग्राहकमित्यादि

१८०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

[] इत्यादिभिग्ध विरोधः । अतश्चैतल्लक्षणवाक्यमखण्डेकरसमेव प्रतिपादयति । श्रुतप्रकाशिका

1

।

तोऽपि सद्वितीयतानिषेधपरत्वंचार्थादुपपादितं भवति हेतुत्र्येणोपपादितमर्थं निगमयति

अतश्चीत । अतः पूर्वोक्त

गूढार्थसङ्ग्रहः

त् ’ इति वाक्ये मिषदितिपदं आसीदित्यर्थकम्, ऐतरेयभाप्य तथा व्याख्यातत्वात् तदेकवाक्यतया प्रङ्केत द्वितीयपदस्य

अन्यार्थकत्वात् । लक्षणायाश्चावश्यकत्वे द्वित्वसङ्ख्यापूरकत्वत्यागेन आत्मान्यविजातीयत्वेन लक्षणाया एव युक्तत्वात् तादृ

शत्वेन एकरूपेण निषेधे भेदस्य निषेधस्य च निषेधस्सिद्धयति । विशेषणस्य भेदस्यापि विशेष्यभूतभेद्यस्येव निषेध बाधका भावात् ’ इति, ‘किं च सजातीयत्रह्मान्यत्यादिरूपेण (एकं·एव-अद्वितीयम् इति) पदयस्य लक्षणैव वाच्या । द्वितीय गामीत्यादौ स्वान्यत्वेन लघुरूपेणापि प्रयोगस्यामाक्तस्य सत्वेन उक्तगुरुरूपेण यशक्त्यसम्भवात् । तथा च द्वितीयपदस्य स्वान्यसामान्यबोधकत्वस्य मुख्यवृत्त्यैव सम्भवात् अद्वितीयपदस्यैव द्वितीयसामान्यनिषेधपरत्वसम्भवेन, पदान्तरं तस्य तत्परत्वग्राहकमिति युक्तम्” इति च लघुचन्द्रिकायाम् (एकमेवाद्वितीयमिति श्रुत्यर्थविचारे) उत्तम् ॥ अत्र गुरुचन्द्रिका - ’ अथ अद्वितीयशब्दन दृश्यमात्रनिषेध इत्ययुक्तम् ।

(

आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् ।

नान्यत्किंचन मिपत्’ इत्यादा हृदयस्य मित्रत्वेन निषेधात् अत्रापि तथा वाच्यत्वात् । किं च द्वितीयशदः समद्वितीये व्युत्पन्न इति न तस्य तदर्थत्वे सङ्कोच: इति चेन्न; आत्मा बेत्यादौ धातूनामेनकार्थत्वात् मिपदित्यस्य आसीदिन्यर्थः इति भाष्ये व्याख्यानात् अद्वितीय इति पदोपसंहारस्य मिपदित्यस्य उन्मिपदित्यर्थकतया, व्याकृतं किं चन अग्रे नासीत् इत्यर्थस्य च सम्भवन आविरोधाच्च । द्वितीयशब्दस्य तु सङ्कोचेनैव सजातीयान्यत्रोधकत्बोपपत्तौ तत्र पृथग्व्युत्पत्तिकल्पन

मानाभाव: । सजातीये सङ्कोचोऽपि यत्र किंचित्प्रकारेण बोध स्वतंत्रतात्पर्ये साधारणधर्मोपादानं वा तत्रैव । यथाऽयं राजा अद्वितीयः, अश्वमेधोऽद्वितीयः इत्यादौ । प्रकृत तु न तथेति तत्र मानाभावः ’ इति ॥ इत्यादिमिश्चेति । आदिपदेन

भेदसामान्यनिषेधश्रुतयः ग्राह्याः। ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इत्यत्र अनन्तशब्द गुणानन्त्यं नाभिप्रेतमिति व्यक्तम् । गुरुच

न्द्रिकायाम् - (एकमेवाद्वितीयमिति श्रुत्यर्थविचारे) ‘तस्मादन्त: परिच्छित्तिः साचामावीयतैव हि । निषेध्यं प्रतियोग त्वमभावीयमतोऽखिलम् ॥ ‘अति अदि बन्धने ’ इति धातुसिद्धस्य अन्तपदस्य बन्धनार्थकतया बन्धनस्यन्च किञ्चिद्देश

कालसंसर्गविरोधिस्वरूपतया संसर्गाभावप्रतियोगित्वरूपत्वमिव किंचिद्वस्त्वैक्यरूपमिलनविरोधितया भेदप्रतियोगित्वरूपत्वं तदग्प्यन्तपदार्थः प्रकृते निषिध्यते । अत एव ‘अनन्तः केशवे शेषे पुमान्निरवधौ त्रिषु’ इति मेदिनी । संसर्गाभाववत इव भेदवतोऽपि प्रतियोगिनं प्रत्यवधित्वात् अत एव काश्यादैरसीवरणस्थानाद्यवाधिकत्वव्यवहारः । यत्तु देशकालगुण ।

परिच्छिन्नमनन्तपदार्थः इत्युक्तम् तन्न गुणापरिच्छेदोऽसङ्ख्यगुणकत्वम् । देशकालापरिच्छिन्नगुणकत्वंया नायः सत्यंज्ञान मित्यादिनिर्गुणप्रकरणे तस्त्र प्रतिपादनासम्भवात् केवलोनिर्गुणइति श्रुतिविरोधात् अतएवानात्म्य: ’ मध्यनन्तगुणे अनन्ते

गुणतो अनन्तविग्रहे ’ इत्यादौ गुणानन्त्यस्य पृथगुक्तिर्वैयर्थ्यात् । गुणानन्त्यस्य अनन्तपदार्थत्वे मानाभावात् उक्तरूपमे वानन्यम् ॥

अखण्डकरसमेव प्रतिपादयतीति । द्विविधंतावद्वेदान्तवाक्यं एकं पदार्थनिष्ठं अपरं आत्मतादात्म्यरूपवाक्यार्थ

।

निष्ठमिति प्रमाणमालोक्तद्विविधवाक्ययोरपि अखण्डार्थनिष्ठत्वं बोध्यम् महावाक्यार्थबोधोपयोग्यखण्डवाक्यार्थबोधजन

जिशासा १-१-१]

सत्यज्ञानादिपदानां असत्यादिव्यावृत्तपरत्वे लक्षणादोषशङ्का तत्परिहारश्च

१८१

श्रीभाष्यम्

नमुच सत्यज्ञानादिपदानां स्वार्थप्रहाणेन स्वार्थविरोधिव्यावृत्तवस्तुस्वरूपोपस्थापनपरत्वे

लक्षणा स्यात् । नैषदोषः असिधानवृत्तेरपि तात्पर्यवृत्तेर्बलीयस्त्वात् । सामानाधिकरण्य

स्योraeव तात्पर्यमिति सर्वसम्मतम् । ननुन सर्वपदानां लक्षणा न दृष्टचरी ततः किं श्रुतप्रकाशिका

सामानाधिकरण्यान्यथानुपपत्त्या पश्चादुक्तकारणवाक्यशोधकवाक्यान्तरैकार्थ्यरूपहेतुद्वयेनचेत्यर्थः । एतल्लक्षणवाक्यं । स्वरू

पलक्षणवाक्यम् । अखण्डैकरस निर्विशेषतैकस्वभावमेव प्रतिपादयतीत्यर्थः ॥ अथ मुख्यार्थपरित्यागेन लक्षणास्वीकारे दोषमुद्धाटयति । ननुचेत्यादिना | स्वार्थप्रहाणेन । स्वार्थोहि विशेषणद्वा रकं विशेष्यं तत्प्रहाणेनेत्यर्थः लक्षणात्वमभ्युपगम्यादोषतां प्रतिजानीते । नैषदोषइति । मुख्यार्थत्वमुत्तरत्राभिधास्यते

हेतुमाह । अभिधानवृत्तेरपीति । तात्पर्यवृत्तिर्नामतात्पर्यादागतावृत्तिः तत्परत्वरूपावा साचात्रलक्षणाविवक्षिता वाक्यतात्प र्यविरोधिमुख्यवृत्तेरपि वाक्तात्पर्यानुगुणलक्षणावृत्तेर्बलीयस्त्वादित्यर्थः कस्मिन्नर्थेतात्पर्ये यदनुरोधाय लक्षणास्वीकारइत्यत्राह । सामानाधिकरण्यस्येति । ऐक्यएवतात्पर्यमिति । तात्पर्यानश्चायिका समानविभक्तिरितिभावः आनन्दमचाधिकरणे सिद्धान्तिनाह्येतद्वक्ष्यते । सर्वसम्मतम् । विशिष्टैक्यवादिभि * रन्यैश्च सम्मतमित्यर्थः ॥ **

गङ्गायां घोषइत्यादिषु सर्वपदलक्षणा न दृष्टेतिचोदयति । ननुचेति । तात्पर्यानिश्चायककतिपयमुख्यवृत्त्या तद नुगुणमन्येषां पदानां लाक्षणिकत्वमाश्रयणीयम् । सर्वपदलक्षणायांतु तन्नसम्भवतीत्यभिप्रायः। * तात्वर्याविरुद्धपदमुख्यार्थ स्वीकारस्तात्पर्यविरुद्धपदलक्षणास्वीकरस्याविरुद्धइत्याशयेनाह । ततः किमिति । ततः किमित्यभिप्रेतं विवृण्वन्प्रतिबन्दिमुखेन गूढार्थसंग्रहः

पदार्थानि उम् । अनन्यशेषाखण्डाथबोधजनकं वाक्यार्थनिष्ठम् | यन्महावाक्यीयपदार्थयोः भदबुद्धिविरोधि सत् तन्महा वाक्यीयपदार्थरूपाखण्डार्थकं यत् तन्महावाक्यीयपदार्थनिष्ठम् । यन्महावाक्यार्थबाधोपयोगिपदार्थबोधपर्यवसायियत् तत् तन्महावाक्यपदार्थनिष्ठम् | यन्महावाक्यीयपदार्थयोः भेदबुद्धिविरोधि सत् तन्महावाक्यार्थरूपाखण्डार्थकं यत् तत्तन्महा ।

वाक्यार्थनिम् । यन्महावाक्पार्श्वनांचे अनन्यशेचे पर्यवसायि यत् तत्तन्महावाक्यार्थनिउमिति निष्कर्षः लघुचंद्रिकोक्तः अत्र अवसेयः ॥

तात्पर्यवृत्तेर्बलीयस्त्वादिति । उकं च शब्दमणौ- ‘तात्पर्याद्धि वृत्तिः नतु वृत्त्यनुरोध तात्पर्यम्,गौणलाक्षणिक योरुच्छेदापत्तेः । तात्पर्यनिर्वाहार्थं वृत्तित्वेन तयोः, कल्पनात् ।’ इति । अत्र मथुरानाथविवरणम्– ‘ तात्पर्याद्धीति

तात्पर्यज्ञानसहकारादित्यर्थः । वृत्ति :- शाब्दबोधौपयिकीति शेषः । तथा च मुख्यार्थे तात्पर्यज्ञानाभावदशायामेव लक्ष्या र्थमात्रशाब्दबोधइति भावः । ननु वृत्तिज्ञानार्थमेव तात्पर्यज्ञानस्यापेक्षितत्वात् अन्यतः सिद्धे वृत्तिज्ञाने तात्पर्यज्ञानस त्वमकिंचित्करमित्यतआह् नत्विति । वृत्यनुरोधात् । वृत्तिज्ञानानुरोधात् तात्पर्ये तात्पर्यज्ञानं अपेक्षितमितिशेषः । किंतु शाब्द

।

बोधहेतुयैवैतदितिभावः इति

सर्वपदानां लक्षणा नदृष्टचरीति | गङ्गायां घोष इत्यादौ लाक्षणिकपदस्यानुभावकत्वाभा ।

वेऽपि घोषपदस्य शक्तव्य सद्भावेन शाब्दबोध: सम्भवति । सर्वपदलक्षणास्थळेतु शक्तपदाभावेन शाब्दबोधनिर्वाहो न घटते

लाक्षणिकस्यानुभावकत्वासम्भवात् । लाक्षणिकं पदं नानुभवकं इति जरनैयायिकसिद्धान्तात् ॥

सर्वपदलक्षणायाअदोषत्यं लाक्षणिकस्याप्यानुभावकत्वं वाक्यार्थस्यलक्ष्यत्वंच

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

वाक्यतात्पर्याविरोधेसत्येकस्यापि नदृष्टा समभिव्याहृतपद समुदायस्यैतत्तात्पर्यमितिनिश्चिते

सति इयोस्त्रयाणां सर्वेषांवा तदविरोधाय एकस्येव लक्षणा न दोषाय । तथाच श्रुतप्रकाशिका |

(विपक्षेबाधं)विवक्षितार्थ) दर्शयित्वा परिहर्तुं विपक्षे बाधगभप्रतिवन्दिमाह

वाक्यतात्पर्येति ।

यद्यविरुद्धपदमुख्यार्थत्वं

विरुद्धपदलक्षणाविरोधि तर्हि गङ्गायां मत्स्याः प्रतिवसन्तीत्यादिष्वविरोधेनैकस्यापि पदस्य लक्षणाऽनङ्गीकारागङ्गायां घोष इत्यादिष्वप्येकस्यापिपदस्य लक्षणा नस्यादित्यभिप्रायः | गङ्गायां मत्स्या इति वाक्ये विरोधाभावाल्लक्षणाऽनङ्गीकारः गङ्गायां

घोष इत्यत्र विरोधाल्लक्षणा न दोषइतिनेत् तदत्रापि तुल्यमित्याह । समभिव्वातति । सर्वपदलक्षणाच विषं भुंक्ष्वे त्यादिषु दृष्टेत्यभिप्रायः । एतत्तात्पर्यमिति निश्चिते सतीति । अपवादकरहितसमान विभक्तिनिर्देशो निश्चायक इति भावः ।

द्वयोस्त्रयाणामित्यादि । अविरोधविरोधावेवमुख्यलक्षणावृत्तिस्वीकारप्रयोजकौ नतु पढ़ानामेकत्वद्वित्वादिकमित्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रह:

वाक्यतात्पर्याविरोधे सतीति । तात्पर्यज्ञानस्य शाब्दबोधहेतुतया तदनुसारेण गङ्गायां घोष इत्यादी गङ्गापदस्य प्रवाहे लक्षणा । इत्थं च लाक्षणिकार्थस्य शाब्दबोधे भाने तात्पर्यंज्ञानमेव मूलम् । एवं सति सर्वपदलक्षणास्थलेऽपि ता त्पर्यज्ञानबलादेव सर्वेषां शाब्दबोधे भानमावश्यकम् । जरन्नैयायिकमतं त्वनुपादेयमेव नियामकाभावात् । मणिकारे ।

णापि तन्मतस्य परित्यागाच्च यथोक्तम् शब्दमणौ– ’ नव्यास्तु लाक्षणिकमप्यानुभावकं । प्रवाहशतत्वेन ज्ञातादेव गङ्गा पदात् शक्तिं विनाऽपि तीरानुभवसम्भवात् । यथा परेषां जातिशक्तत्वेन ज्ञातादेव पढ़ात् व्यक्त्यनुभवसम्भवात् यथा वा अस्माकं पदार्थशक्तत्वेन ज्ञातादेव अन्वयानुभवसम्भवात् न व्यक्त्यन्वययोः शक्तिरिति ’ इति

भट्टम पदं न करणम् अपि तु पदार्थ एव

।

।

सर्वत्र वाक्यार्थस्य तात्पर्यवशात् लक्ष्यस्यैव बोधाभ्युपगम: सङ्गच्छते

। अत एव भट्टपादै:

यथोक्तम्- ‘पदार्थानां तु मूलत्वं युक्तं तद्भावभावत: ’ इति । (१११ ) ‘पश्यतश्चेतमारूपं हेपाशब्दं च श्रृण्वतः

खुरविक्षेपशब्दं च श्वेतोऽश्वो धावतीति धीः ॥ ’ (श्लो.वावा. अ. ३५८) दृष्टा वाक्यविनिर्मुक्ता न पदार्थैर्विना कचित् । न विमुञ्चन्ति सामर्थ्य वाक्यार्थेषु पदानि नः ॥ तन्मात्रावसितेष्त्रेषु पदार्थेभ्यस्स गम्यते । (२२९) अशाब्दे चापि वा क्यार्थे न पदार्थेष्वशाव्दता | वाक्यार्थस्यैव नैतेषां निमित्तान्तरसम्भवः ॥ (२३०) इति । अत्र न्यायरत्नाकरः । वाक्या

र्थस्येति- सति तेषां शाब्दत्वेन द्वारेण अस्ति वाक्यार्थस्यापि शब्दप्रतिपाद्यत्वम् । तथाच तत्परत्वाच्च शब्दा नां शाब्दत्वं सिद्धयति । वाक्यार्थी हि शब्दानां तात्पर्य न पदार्थेषु । तेषां प्रमाणान्तरसिद्धत्वात् । अतो यद्यप्यभिधाव्या

पार: पदार्थेष्वेव पर्यवसितः ; तथाऽपि तात्पर्यव्यावृतरपर्यवसितायाः वाक्यार्थपर्यन्तत्वात् तात्पर्य शब्दस्य प्रामाण्यात् सि ध्यति शब्दे प्रमेयतया वाक्यार्थस्य शाब्दत्वमिति । एवं वार्तिकं व्याकुर्वद्भिः पार्थसारथिमिश्र : न्यायरत्नमालायां ( अत एव वाक्यार्थी लाक्षणिक इति मीमांसकाः । अभिहितार्थसम्बन्धादभिगम्यमानत्वात् । ननु अविनाभावनिमित्ता लक्षणा,

न च पदार्थाः वाक्यार्थविशेषेण अविनाभूता इति स कथं लक्ष्यते ? नाविनाभावनिमित्तैव लक्षणा, एकवाक्यताऽपि तत्र निमित्तम् । अत एबासत्यप्यविनाभावे ’ श्रीहीनवहन्ति ’ इत्यत्र दर्शपूर्णमासैकवाक्यतया तत्साधनत्वलक्षणोपपत्ति: ' 6

इति । तस्मान्न वाक्यं न पदानि साक्षात् वाक्यार्थबुद्धिं जनयन्ति किंतु | पदस्वरूपाभिहितैः पदार्थैः सलक्ष्यतेऽसावि ति सिद्धमेतत् ॥ ’ इति च वाक्यार्थनिर्णयान्त उक्तम् । अतः तात्पर्यानुरोधन सर्वपदलक्षणा न दोषः । तदेतदभिप्रत्य

उक्तम् = तथा च शास्त्रस्यैरभ्युपगम्यत इति ॥

१८३

श्रीभाष्यम्

शास्त्र स्थैरभ्युपगम्यते । कार्यवाक्यार्थवादिभिलौकिकवाक्येषु सर्वेषां पदानां लक्षणा समा श्रीयते * अपूर्वकार्यएवलिङादेमुख्यवृत्तत्वात् । लिङादिभिः क्रियाकार्य लक्षणया प्रतिपाद्यते

कर्यान्वितस्वार्थाभिधायिनांचेतरे पांपदानमपूर्वकार्यान्वितएवमुख्यार्थइति क्रिया कार्यान्वित श्रुतप्रकाशिका

न केवलं विषं भुंक्ष्वेत्यादिषु लौकिक प्रयोगेष्वेव सर्वपदलक्षणाऽगत्याऽऽश्रिता । अन्यैरपि परीक्षकैराश्रितत्याह । तथा चेति । तथा सर्वपदलक्षणायाअदोषत्वं अभ्युपगम्यते * अभ्युपगमहेतुसद्भावादभ्युपगम:फलित इतिभावः । कैःपरीक्षकैः

केषुवाक्येषु सर्वपदलक्षणाऽऽश्रित्यत्राह । कार्यवाक्यार्थेति । लौकिकवाक्येषु सर्वपदलाक्षणिकत्वमुपपादयति । अपूर्वका र्यएवेति । क्रियाकार्ये लाक्षीणकमस्तु तत्कथं सर्वपदलक्षणेत्यत्राह । कार्यान्वितेति । पदानामन्विताभिधायित्वेन कारक पदानामपूर्वकार्यान्विताभिधायिनां तदन्वितएव मुख्यार्थइति तद्न्वयपरित्यागे लक्षणैवेत्यर्थः । ननु गङ्गायां घोषः प्रति वसतीत्यादिषु गङ्गापदस्य लाक्षणिकत्वेऽपि तदन्विताभिधायिनां पदान्तराणाममुख्यत्वं नदृष्टमितिचेन्न गङ्गापदलक्षितस्य

कूलस्य वाक्यार्थत्वाभावात् इहतुवाक्यस्य प्रधानप्रतिपाद्यभूत कार्यार्थसमर्पकपदस्य लाक्षणिकत्वात्तदन्विताभिधायिनां पदानां लक्षणा स्यादेव । अतएव कार्यवाक्यार्थवादिभिरित्युक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

ननु अभिहितान्वयवादिमते वाक्यार्थस्य लाक्षणिकत्वाभ्युपगमेऽपि अन्विताभिधानवादिमते पदानामेव करणत्वेन

आनुभावकशक्तेः पदेष्वेवाङ्गीकारात् कार्यस्य लिङादिवाच्या वाङ्गीकारेण वाच्यार्थविषयक एव वाक्यार्थबोध इति लाक्ष णिकस्य पदस्यानुभावकत्वं नाभ्युपगम्यते । एवं च ’ अभिहतघटना यदा तदानीं स्मृतिसमबुद्धियुगं पदे विधत्तः । पर

हांश पुनरन्विताभिधाने पदयुगलात् स्मृतियुग्ममेव पूर्वम् ॥ ’ (सं. शा. १.३७४) इति शारीरके अन्विताभिधान बादेऽपि सर्वपदलक्षणया वाक्यार्थबोधोक्तिः कथं घटते इति शङ्कायामाह- कार्यवाक्यार्थवादिभिरिति । अपूर्वकार्य एव लिङादे मुख्यवृत्तत्वादिति । उक्तं च शालिकानाथेन प्रकरणपाञ्चकायाम्—संप्रधार्यमिदं तत्र तत् कार्य किं क्रियात्मकम् । यद्वा तद्व्यतिरेकीति तत्र लोकानुसारतः ॥ 6

प्रमाणान्तरविज्ञेया क्रिया कार्येति यद्यपि । स्वर्गकामादयः कार्ये नियोज्यत्वेन सङ्गताः ॥

नियोज्यस्सर्वकार्यं यः स्वकार्यत्वेन बुध्यते । लिङगीदः तत्र कार्य चेत् क्रियामेवावबोधयेत् ॥ समन्वयो नियोज्येन तदानीमेव हीयेत । क्रियाहि क्षणिकत्वेन न कालान्तरभाविनः ॥ स्वर्गादेस्साध्यमानस्य न शक्ता जननं प्रति । इष्टस्याजनिका सान्च नियोज्येन फलार्थिना ॥

कार्यत्वेन न सम्बन्धमर्हति क्षणभङ्गिनी । तस्मान्नियोज्यसम्बन्धसमर्थं विधिवाचिभिः ॥

कार्य कालान्तरस्थायि क्रियातो भिन्नमुच्यते । क्रियादिभिन्नं यत्कार्य वेद्यं मानान्तरै र्न तत् ॥ अतो मानान्तरापूर्व मपूर्वमिति गीयते । प्रमाणान्तरगम्यं हि लोकश्शब्दैर्विबक्षति ॥ क्रियाकार्यत्व एवातः प्रयोगो लक्षणाऽन्विंतः । लक्षणानभिमानं तु मुख्यार्थानवधारणात् ॥ ये ) इति । एवं च अन्विताभिधानवादिमतेऽपि सर्वपद लक्षणाऽङ्गीकारेण जहदजहल्लक्षणापक्ष एव अन्विताभिधानम् तत्पक्षे वाच्चैकदेशस्यापरित्यागेन शक्ते सत्वाच्छक्यैव

१८४

सत्यत्वादीनां सावशेषेऽसम्भवेन यतोवाचइतिश्रुत्यनुसारेणत्र लक्ष्यार्थस्यमुख्यत्वम् [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

प्रतिपादनं लाक्षणिकमेव श्रुतप्रकाशिका

ननु कमलानि निमीलन्ति कुमुदा न्युन्मिपन्तिच इति नाक्यार्थभूतमिलनादे लाक्षणिकऽपि तदन्विताभिः धायिनां कमल्यादपदानां न लाक्षणिकत्वं दृष्टमितिचेत् अनभिप्रायज्ञश्श्रोदयतिभवान् । सर्वपदानां निमीलनरूपवाक्यार्थ

परत्वस्य कैश्चिद्व्यबस्थापितत्वाभाबान्निमलिनोपस्थापकपदलक्षणायामपि न तदन्विताभिधायिनां लाक्षणिकतापन्तिः । त्वयातु सर्व

पदानां कार्यपरत्याभ्युपगमात्तत्कार्यसमर्पकपदत्यक्षणिकत्वे तदन्वितस्वार्थाभिधायिनां लक्षणा प्राप्नोति । तथाहि कार्यवाक्या र्थवादिन। पदानां * किं विशिष्टकार्यैकदेशे पदशक्तिर्निश्चीयते उत विशिष्टस्थायिकायैकदेशे । प्रथमेबिशिष्टकायैकदेशत्वा

विशेषात्स्वार्थेषु कारकपदानामिव लिङादे: क्रियाकार्ये मुख्यत्वङ्कः। द्वितीये विशिष्ट स्थायिकायकदेशपरत्वप्रहाणस्य सर्व

पदानामविशिष्टत्वाल्लिङादेः क्रियाकार्यइव कारकपदानां क्रियाकार्यान्वितपरस्चे लक्षणास्यात् । पदानां विशिष्टकार्यैकदेशप रत्वे तुल्येऽपिलिङादेः क्रियाकार्ये लाक्षणिकत्वं । कार्यान्वितमाचे कारकपदानां मुख्यत्वमितिचेत् यदि कार्यान्वितमात्रे कारकपदानां मुख्यत्वमिष्टम् । क्रिपाकार्ये लिडादेलोणिकत्वं कथं ? स्थायिकार्यपरत्वेन वेदप्रयुक्तत्वनिश्चयालक्षणयाऽपि

क्रियाकार्यबोधन सम्भवादिति चेत् कारकपदानामपि स्थायिकार्यान्वितपरत्वेन वेदप्रयोगदर्शनालक्षयापि क्रियाकार्यान्वितबोध नोपपत्तेः क्रियाकार्यान्वितप्रतिपादनं लाक्षणिकं स्यात् ॥

• ननु गोपदस्य सास्त्रादिमन्मात्रमुख्यत्वेऽपि प्रमाणान्तरेण खण्डादिविशेषसिद्धिवलिङादेः कार्यमात्ररत्वे कार्य

• प्रमाणान्तरेण सिध्यभावादुभयत्रैकशक्तिल्पनाऽयोगाच्छक्तिद्वयकल्पनागौरवाच्च लिङादेरपूर्वकार्ये मुख्यत्वमिति क्रियाकार्य प्रतिपादनं लाक्षणिकम् । अन्यथा शब्दशक्तेः कार्यमाचविषयत्वात्प्रत्यक्षाद्यविप्रयत्बाञ्च कार्यविशेषोनिष्प्रमाणकस्स्यादितिवेन्न कार्यविशेषस्य प्रामाणिकत्वे तत्र शक्तिकल्पनम् शक्तिकल्पने तस्य प्रामाणिकत्वमित्यन्योन्याश्रयप्रसङ्गात् ॥ गूढार्थसंग्रहः

अर्थबोधसम्भवात् । जहल्लक्षणापक्षे अभिहितान्वयवाद एव’ इति अद्वैतसिद्धी सङ्कोचेन शारीरकाधवर्णनमनुपादे

यमिति सिद्धम् । न्यायरत्नाबल्यां– ‘ एकदेशशक्तेरपि लक्षणावदमुख्यवृत्ति शक्तयतापर्याप्त्यधिकरणे गृह्यमाणशक्तेश्व मस्तुुख्ययुक्तः वृत्तित।्वं’ शुद्धबिशेषशाब्दबोधापेक्षया इति, लघुचन्द्रिकायांच तु उपहितमात्रान्वयधीः विशिष्टान्वयधीश्च मुख्या। तादृशधीद्वयं लक्षणयेवेति पक्ष ’ यत्र तादात्म्य न सम्भवति तत्राखण्डार्थत्वम्’ इतिचोक्त्या तावताऽपि मुख्यत्व

निर्बाहत्यासंभवात् । प्रथमतः शक्यतापर्याप्त्यधिकरणस्यैव अर्थस्योपस्थित्या तत्र त ा त ् प र ् य न ु प त ् त ि प्रतिसन्धानानन्तरमेव शुर द्धार्थस्योपास्थितिवीत हजहछक्षणाया अपिमुख्यशक्त ्यपेक्षयाजघन्यत्यमायातमेचेतिङ्काधिकरणविरोधः नैव परि

छतो भवति । प्राभाकरमतेऽपि व्यवहारानुरोधेन शाक्तग्रहस्याभ्युपगततया स्वर्गकामस्य नियोज्यत्वेनान्वयासम्भवेन खड अपूर्वकायस्य अन्योपस्थितिरभ्युपगम्यते । पदान्तरसमाभिव्याहारानुसारेणखलु वेदवाक्यस्य प्रथमतो जातस्य शक्तिग्रहस्य • सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इत्यत्रापि सविशेषस्योपस्थितावीप सत्यत्वज्ञानत्वानन्तत्वानां सविशेषेऽसम्भ वेन ’ यतो वाचो निवर्तन्त ’ इत्युत्तरश्रुत्यनुसाराञ्च लक्ष्यार्थस्य मुख्यत्वमभ्युपगम्यते ॥ त्यागः । एवं च

,

अद्वैतसिद्धावपि ‘शक्यार्थस्य न मुख्यता अपितु तात्पर्यविषयीभूतार्थस्य मुख्यत्वं ’ इति प्रागुक्तमेव । ‘तद्धि द्वि धकाधिकरण्यमुक्तं गौणंच मुख्यंच’ इति वदतां शारीरककृतां शक्यार्थस्य नमुख्यता अपितु तात्पर्यविषयीभतस्यैव

१८५

श्रीभाष्यम्

अतो वाक्यतात्पर्याविरोधाय सर्वपदानां लक्षणाऽपि न दोषः । अत इदमेवार्थजातं प्रति पादयन्तो वेदान्ताः प्रमाणं

श्रुतप्रकाशिका

किंच यदि कार्यविशेषत्याप्रामाणिकत्वपरिहाराय तत्र शक्तिकल्पनम् । तर्हि कारकपदानां कार्यान्वितमात्रपरत्वे कार्यविशेषान्वयस्य प्रमाणान्तरागोचरत्वादुभयंत्र शक्तिकल्पने गौरवाच्च कार्यविशेषान्वये प्रमाणं न स्यादिति तत्परिहाराय कार्यविशेषान्वये कारकपदानां मुख्यत्वमिति क्रियाकार्यान्वितपरत्वं लाक्षणिकं स्यात् । लिङादिसमभिव्याहारवलात्कारक

पदानां कार्यविशेषान्वयपरत्वसिद्धिरितिचेत् तर्हि स्वर्गकामपदसमभिव्याहारवलाल्लिङादेः कार्यविशेषान्वयपरत्वसिद्धिरित

• लिङ।दिःकार्यनात्रपरस्स्यात् । तस्मालिङादरपूर्वकार्यएव मुख्यवृत्तत्वेन क्रियाकार्यस्यामुख्यत्वे कारकपदानामपि क्रिया

कार्यान्वितपरत्वं लाक्षणिकमेवाभ्युपगन्तव्यम् । कारकपदानामन्वयांशे लक्षणा न सर्वत्रेतिन्चेत् समानाधिकरणवाक्येऽपि पदानां प्रातिपदिकांशएव लक्षणा न समानविभक्ताविति तुल्यम् ॥

।

सर्वपदलक्षणाऽनुपपत्तिपरिहारमुपसंहरति । अतइति अतः सर्वपदलक्षणाथा उपपत्तिसिद्धत्वाल्लौकिकैः परिक्षकैर प्यङ्गीकृत ्वाच्चैत्यर्थः। यदप्याहुरित्यारभ्य कृतां शास्त्रेणस्वाभिमतार्थसिद्धिमुपसंहरति । अतइदमेवेति । अतः निर्विशे षत्रस्तुनि तस्यैव पारमार्थ्यं व्यतिरिक्तस्य मिथ्यावे तस्य दोषपारकल्पितत्वे दोषस्यच सदसदनिर्वचनीयत्वे ज्ञानमात्रनिव त्यत्वेचो * क्तैरुपपत्तिसहितैश्श्रुतिवाक्वैरित्यर्थः । इदमेवार्थजातं पूर्वोद्दिष्टमेवार्थजातं नतु सगुणवत्त्वादिकम् । प्रतिपा दयन्तो वेदन्ताः प्रमाणमिति । वाक्यान्तराणां काल्पनिकार्थपरत्वेन तत्वावेदक वाभावादुक्तार्थविषयमेव वाक्यजातंतत्त्वे प्रमाणमित्यर्थः । पूर्व प्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्राबल्यं शास्त्रेच भेदावलम्निनां वाध्यत्वं, चोक्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

।

मुख्यतेति स्फुटंप्रतीयते । ‘प्रानाकरमतेऽपि लौकिकवाक्येषु लाक्षणिकस्यापि अनुभावकःचे अङ्गीकृतमेव । इति लाक्षणिकं नानुभागकमितिनियमः नैयायिकवत् भाद्वैः प्राभाकैरैश्च परित्यक्त एव अतः ’ अभिहितघटनेत्यादि ’ श्लेाके उत्तरार्धे ऽपि प्रामाकरमते लाक्षणिकस्यानुभावकत्वाङ्गीकारेण जहलक्षणापक्षोऽपि सपशारीरककृतामभिप्रेत इत्येव युक्तम् । अभि हि घटनेतश्लोके ‘स्मृतिसमबुद्धियुगम्’ इति ‘पदमभ्यधिकाभावात् स्मारकान्नविशिष्यते’ इति वार्तिकाभिप्रायेणोक्तम् । वार्तिककारमते पदेनानुभवस्यैवाङ्गीकारात् ’ स्मृतिसमेति’ । अभिहितघटनेतिश्लोकस्य ‘तत्त्वमसीति’ वाक्यार्थीवचारा

वसरे प्रवृत्तत्वेऽपि ‘सत्यं ज्ञानम्, ’ तत्त्वमसि’ इत्युभयोर्वाक्य पोरविशेषस्य सशरीरक एत्र पूर्वमानेन अत्रापि पक्षद्वयोक्तित्सम्भवर्तात्यभिप्रेत्यैव अद्वैतसिद्धौ ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तम् ’ इति वाक्यार्थविचारे एतदुक्तिन्सङ्कच्छते । ‘ प्रत्यय प्रकृतिशब्दतो बहिः विद्यतेऽभिहितसङ्गतिश्च नः । प्रत्यय प्रकृतिशब्दयोः पुनः नित्यमन्वितधियो निमित्तता ॥’ इति

विषयविभागः रुङ्क्षेपशशिरके उक्त: । अन्वितेत्यस्य स्वघटितवाक्यतात्पर्यविषयार्थकत्वात् । तथाच यस्यपद्स्य स्वघटितवावय तात्पर्यावषयो योऽर्थः अन्वितोऽनन्वितो वा तत्रैव तस्यानुभावकत्वम् | अभिहितान्वय इत्यस्य हि अयमर्थ:: विभक्त्यन्त पदाभ्यां स्वार्थानुभवौ जन्येते । तादृशान्वयानुभवविषयत्वमेव पदार्थस्याभिहितत्वम् । तदुत्तरं तादृशानुभवाभ्यामेव वि

भक्त्यन्तपदार्थयोस्संसर्गानुभव:, नतु पदेन । तथाच पदाभिहितयोरर्थयोरन्वयधीः, नतु विभक्त्यन्तपदार्थयोर्मध्ये एक पदा थन्वितस्य अपरपदार्थस्य पदजन्यानुभवइति । अन्विताभिधानमित्यस्याप्ययमर्थः । एकपदस्य विभक्त्यन्त स्वार्थेनान्वितः 24

१८६

सुरेश्वरवार्तिक सङ्क्षेपशारीरकोक्तक्रमानुसारेण प्रत्यक्षस्यभेदानवगाहित्यसाधनाएम्मः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रत्यक्षादिविरोधेच शास्त्रस्य बलीयस्त्वमुक्तम् । सतिच विरोधे बलीयस्त्वं वक्तव्यं श्रुतप्रकाशिका

अथ प्रत्यक्षविरोधोनास्तीत्युपपादयितुं प्रक्रमते । प्रत्यक्षादीति । * शास्त्रप्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्रावल्यप्रतिपादक

ग्रन्थेन वश्यमाणार्थसङ्गतिरिति भावः । चस्समुच्चये अविरोधपक्षस्य बुद्धिस्थत्वात्तस्यचान्चारुह्योक्तस्यच समुच्चयः विरो

धाभ्युपगमेऽपीत्यर्थः । सतिचेति । अत्र चशब्दो हिशब्दार्थः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

अन्यपदार्थ: पदेनानुभाव्यते नतु विभक्त्यन्तपदार्थमात्रमिति | इति न्यायरत्नावली । एवं न्यायरत्नावल्यां ’ तत्त्वमसीति

"

।

वाक्यविषयकत्वेन पक्षद्वयस्य, अयं श्लोकः तच्चमसीति वाक्याभिप्रायकः इति निरूपितम् वस्तुतस्तु अभिहितघटनेत ।

उक्तत्राक्यस्य तत्त्वमसीति वाक्यमधिकृत्योक्तत्वात् तत्रैव तत्-त्वं पदयोः स्मृतिसमधीद्वयजनकत्वम् । तादृशधीद्वयस्य नि विकलकत्वात् पदार्थमात्रविषयकत्वेन पदार्थस्य च सत्यादिवाक्येन पूर्व ज्ञातत्वात् स्मृतिसमत्वम् । नत्रोक्तपदाभ्यां प्रत्येकं शाब्दबोधजनने मानाभाव इति वाच्यम् ; ’ प्रातिपदिकान्यनतिरिक्तविप्रयाणि प्राह भगवान् प्रथमशब्दितविभक्त्या । 6

पाणिनिरतः सकलतत्वसमयज्ञः वष्टि वचसोरनतिरिक्तविषयत्वम् ॥

3

इति सङ्क्षेपशारीरकोक्त्या तथा लाभात् । अत एव

’ संसर्गाविषयक प्रमाजनकत्वे सति अपयायशब्दत्वम्’ इति अखण्डार्थलक्षणे घटः कलश: इति वारणाय अपर्यायशब्दत्व

मित्युक्तमद्वैतसिद्धौ। ऌक्ष्यार्थशाब्दबोधस्थले लक्षणाया एव ताहशधीहेतुत्वम् | लक्षकपदज्ञानस्य हेतुत्वे मानाभावः। च तत्त्वमसीतिवाक्ये सर्वपदलाक्षणिकत्वेऽपि लाक्षणिकं नानुभावकमिति सिद्धान्तस्य न भङ्गः इति ॥

।

तस्याश्शाब्दत्त्रं तु शब्दाजन्थत्वेऽपि शब्दप्रयोज्यत्वादेव । अन्यथा ममते महावाक्यार्थज्ञानस्य शाब्दत्वानुपपत्तेः एवं शास्त्रस्य बलीयस्त्वं उक्तमिति । ब्रह्मसिद्धौ’आहुविधातृ प्रत्यक्षं न निषेद्ध विपश्चितः । नैकत्व आगमस्तेन प्रत्य

क्षेण विरुव्यते ॥’ इति तर्ककाण्डे प्रतिज्ञानात्रमेव प्रथमतः अनन्तरं प्रत्यक्षादिविरोधे आम्नायस्य दौर्बल्यामति पूर्वमीमा सकशङ्का आम्रायस्य प्राबल्यादपच्छेदनयाञ्च समाहितेति अभापि पूर्वमीमांसकशङ्का प्रहादियुक्त प्रकाशचनपूर्वकं समा |हिता | अनन्तरं च प्रत्यक्षस्य स्वरूपमात्रग्राहित्वं नतु भेदावगाहिता | भेदः अनाद्यविद्याविलसित एव, इति साधनपूर्वक सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे पादोदूषणपरिहारपूर्वकं भादमतमपि दूषितम् । सुरेश्वरवार्तिकेऽपि भर्तृप्रपञ्चमतदूषणावसरे ‘भेदग्राहि न नो मानं कृत्वेऽपि जगतीक्ष्यत । वस्तुस्वरूपमुज्झित्वा मेये नायपरं मितेः ॥ ’ (वृ’ अ.३- व्रा. १३८९) • इत्यादिना प्रमाणानुपपात्तप्रमेयानुपपत्तिभ्यां प्रत्यक्षस्य भेदग्राहित्वं नास्तीति सावितम् । ‘सति व्यभिचरत्येव तदन्यद्वस्तु

मोहजम् । सर्पादिवस्तुबत्तस्मात् तत्सत्यभितरन्मृषा | व्युत्थित्या हि सतो भेदाः प्रत्यक्षागमलिङ्गतः । अभावत्मकतां प्रातः गम्यन्ते नेश्वरैरपि ॥ ( ३.६ वा १३९०) सदेकत्वमशेषस्य वस्तुष्वव्यभिचारि हि । व्यभिचारि ततोऽन्यद्यत् वस्त्व तोऽद्वैतमेव तत् ॥ ’ (१६९१) इति उक्तार्थे अनुमानद्वयं प्रदर्शितम् । ’ अतोऽनुभव एवैको विषयोऽज्ञातलक्षणः । अक्षादीनां स्वतस्सद्धा यत्र तेषां प्रमाणता ॥ ’ (सं.शा.१००२) इत्यत्र घटादीनां जडत्वेन जडे आवरणकृत्याभावादज्ञा तत्वं न सम्भवति । सतः ज्ञानस्वरूपत्वेन स्वयंप्रकाशत्वात् अज्ञातत्वमिति तस्यैव विषयत्वमिति साधितम् । तदुभयक्रम मनुसृत्य प्रत्यक्षस्य भदाबगाहृत्य नास्तीति साधयितुमुपते-सति च विरोधे इत्यादिना ।

१८७

विवर्ताद्वैतवादिनां सर्वेषां प्रत्यशंसन्मात्र ग्राहीत्यभिमत मितिप्रदर्शनम्

जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

विरोधरव नश्यते निर्विशेषसन्मात्रब्रह्मग्राहित्वात् प्रत्यक्षस्य । ननु घटोऽस्ति पटोऽस्ती

त्यादि नानाकारवस्तुविषयं प्रत्यक्ष कथमिव सन्मात्रग्राहीत्युच्यते । विलक्षणग्रहणाभावे सति सर्वेषां ज्ञानानानेकविषयत्वेन धारावाहिक विज्ञानवदेकव्यवहारहेतुतैव स्यात् । सत्यं तथैवात्र विविध्यते । कथं घटोस्तीत्यत्र

श्रुतप्रकाशिका

।

• अविरोधंप्रतिजानीते। विरोधएव न दृश्यतइति । हेतुमाह । निर्विशेषेति । विषयविषयिभावरूपभेदव्या वृत्यर्थ सन्मात्रब्रह्मेत्युक्तं प्रतीतिविरोधेन चोदयति । ननुचेति । विरोधमुपपादयति । घटोऽस्तोत्यादिना नहि केव लमस्ततिप्रतीति: । अपितु घटोऽस्ति पटोऽस्तीत्येवहिप्रतीतिरित्यर्थः । * प्रतीतर्भ्रान्तिरूपत्वसम्भवात्तद्व्युदासार्थ व्यवहारविरोध माह विलक्षणति । परिहरति । सत्यमिति । घंटोऽस्ति स्टोऽस्तीत्यत्रारितःचव्यवहारस्यैकरूपत्वात्तावन्मात्र भेदावभासमात्रे चाङ्गीकारोभेदव्यबहारस्य प्रत्यक्षमूलत्वे भेदावभासस्य प्रत्यक्षत्वेचानङ्गीकारश्च सूच्यते सत्यमित्यर्धाङ्गीकारेण । तथैव । यथा सन्मात्रस्यैव प्रत्यक्षत्वमेकव्यवहारहेतुतैवच स्यात्तथैवेत्यर्थः । अत्र घटादिविषयस्वरूपविषयव्यवहारसमुदायें | विविच्यते

।

1

यथेदं रजतामेत्यत्र इदंव्यवहारस्य प्रत्यक्षमूलत्वं रजतव्य हारस्य भ्रान्तिमूलत्वं तथा विविच्यतइत्यर्थः तत्रेदमंशरजतांशव्यव हारयोरबाधितत्वबाधितत्वाभ्यां विवेकः ॥

अत्र स्वरूपविषयभेदविषयव्यवहारयोरुभयोरप्यत्राधितत्त्वाविशेषेऽपि कथं विवेकइत्यभिप्रायेणाह । कथमिति

।

यौक्तिकबाधोऽस्तीत्यशयेनाह । घटोऽस्तीति । किमस्तित्वं तद्भेदश्चैकः पदार्थः उत द्वौ द्वित्वेच किं तदुभयव्यवहारयोःप्रत्यक्ष गूढार्थसंग्रहः

‘ अनादि निधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम् । बिवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रियाजगतोयतः ॥ (वा.प.१.का.१.श्लो)इत्यु पक्रम्य सत्यासत्यो यो भावी प्रतिभावं व्यवस्थितौ । सत्यं यत्तत्रसा जातिः असत्या व्यक्तयस्स्मृताः ॥ (वा.प.६.का.

३२.श्लो)सम्बन्धिभेदात् सत्तैव भिवमाना गवादिषु । जातिरित्युच्यते तस्यां सर्वे शब्दाः व्यवस्थिताः ॥ (३३) तांप्रातिप

दिकार्थेच धात्वर्थच प्रचक्षते । सानित्या सा महानात्मा तामाहुस्त्वतलादयः ॥ (३४) इत्यत्र सत्ताजातेः ब्रह्मरूपत्वं तस्या एव सत्यत्वं व्यक्तीनां मिथ्यात्वंच शब्दाऽद्वैतशब्दविर्तवादिना हरिणा उक्तम् । ब्रह्माद्वैतवादिमतेऽपि अयमर्थः सम्मत

इति ‘महासामान्यमन्यैस्तु’ (श्लो. वा.प्र.सू.११४) इत्यादिना सन्मात्रब्रहाग्राहि प्रत्यक्षमतमनूच भट्टपादूषितम् । ब्रह्म सिद्धौ तन्मतदूषणावर र यत्श्र विशेषप्रत्यस्तमयमुख्न तनिरूपणं अतो अन्यैर्ब्रह्मविद्याभियुक्तैः सामान्यरूपं ब्रह्म निरूपितम् । C

स एप महानजआत्मा सत्तालक्षणः तथा सत्तैव सर्वभेदयोनिः प्रकृति:परा ’ इति । यथा सुवर्णतत्त्वं कटकाङ्गुलीयादि

सर्वविशेषोपसंहारेण निरूप्यमाणं तत्सामान्यमिति । इत्युक्तं ब्रह्मकाण्डे | विवरणेऽपि (पं. पा) नच सद्बुद्ध यनुगमविरोधः अधिनत्वात्तस्य घटयदि विशेषाणामेव मिथ्यात्वात् इति । इत्युक्तं (१.१.२.क्र.सू.) सङ्क्षेपारीकेऽपि ’ सत्सं प्रयोगइति जैमिनिरभ्युवाच यल्लक्षणं तदुभयोः सममेव विद्यात् । आपाततस्स्तदथयुक्तिनिपीडितं तत् सन्मात्रसंविदि निषीदति नि त्रिंशङ्कम् ’ ॥ (अ.२.४६.श्लो) इत्युक्तं अत्र मधुसूदनविवरणं सन्मात्रस्य सत्सामान्यात्ममात्रस्य संविदि निषीदति पर्य वस्यति । सर्वप्रपञ्चाधिशनसत्तथैय घटादेः सद्बुद्ध्युपपत्तेः तस्य न ततः पृथक्त्वं कल्पनीयं इति । एवंच सर्वेषां विवर्ता

द्वैतवादिनां सन्मात्रब्रह्मग्राहि प्रत्यक्षं इति शास्त्रप्रत्यक्षयोः विरोधएव नास्तीति सिद्धान्तः इत्यभिप्रेत्याह । विरोधएव न इति ॥

१८८

• १-१-१ श्रीभाष्यम्

अस्तित्वं तद्वेदश व्यवह्रियते । श्रुतप्रकाशिका

मूलत्वं उतान्यतरस्य द्वयोपि प्रत्यक्षमूलत्वे प्रत्यक्षं किं युगपदुभयग्राहि उत क्रमेणेति विकल्पान्, ह्रदिनिधायास्तित्वलक्षण

स्वरूपतन्द्भेदयोरैक्यं नसम्भवति भेदग्रहणस्य स्वरूपग्रहणप्रतियोगिस्मरणसापेक्षयात् । सन्मात्रग्रहणस्य तन्निरपेक्षत्वाश्चैत्य भिप्रयन्नाह | अस्तित्वं तद्भेदश्चेति । भिन्नइति व्यवहारइव घटइत्यसाधारणव्यवहारेऽपि घटस्त्र पटाद्व्यावृत्तत्याप्रतीतौ

प्रतियोगिसापेक्षत्वाद्धृटव्यबहारएव भेदव्यवहारइत्युच्यते ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

अस्तित्वं तद्भेदश्च व्यवह्वियते इति । अस्तीति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् | अस्तित्वं सत्तेत्यर्थः । ’ प्रकृत्यर्थाति रेकेण प्रत्य ार्थो नगम्यते । सत्तेत्यत्र तत्तस्वार्थस्तद्वितोऽत्र भवन् भवेत् ॥ (ऋ.६.३.बा.१६८८) इतिवार्तिकेाक्तदिशा सद्रूपं ब्रह्मेत्यर्थः । देवतेत्यादिवत् स्वार्थे प्रत्ययः । घटोऽस्ति पटोऽस्तीति क्रियापद घटितवाक्यतात्पर्येण सत्तेत्यनभिधाय अस्तित्वमित्युक्तम् । अतित्वं सद्रूपं ब्रह्मसामान्यम् । घटः सन् इत्यादी सत्ता भेदश्च व्यवहियत इत्यनभिधाय घटो

Sस्तीत्यन्त्र अस्तित्वामित्याग्रभिधाबीज तु, अस्तीत्यत्र साध्यावस्थापतक्रिया न विवक्षिता अपितुसिद्धरूपं ब्रह्मैव विवक्षितमिति परसिद्धान्तबोधनमेब । यथोक्तम्– ‘ अस्त्यस्म्यसीति च तिङन्तपदानि सन्ति वेदान्तवाक्यनिलयानि तथा

ऽपि तानिं । नाख्यानशब्दनिजशक्तिधुरं वहेयुः आस्तित्वमात्रविषया हि निषक्तिरेषाम् ॥ (सं.शा. १ अ.४९१) ‘पूर्वापरी

भूतपदाधीनष्ठं आख्यातमाख्यानविदो वदन्ति । कूटस्थसत्तात्रगतिप्रधानं आख्यातवत् साधु तिमाहुः ॥ (१९२) आस्तित्ववस्तुविषयोपनिषनिषक्तिः’ इति, ’ वस्तुस्वभावमिति सत्वमतो गृहाण तश्च द्विधति वितथावितथत्वंभेदात् । स

त्वं द्विरूपमितरेतरसङ्केरण सच्छब्दवाच्यमिति च व्यवहारकाले ॥ (सं.शा.१ २८७) इतिच | (संर्वज्ञात्ममुनिना) अतश्च

‘ब्रअस्तित्वं त द ् भ े द श ् च व ् य व ह ् व ि य त े ' इ त ् य त ् र अ स ् त ि त ् व ं स द ् र ू प ं ब ् र ह ो त ि स ि द ् ध म ् । नैयायिकाद्यभ्युपगतजातिसामान्यं अ न ु व ृ त ् त ं स द ् र ू प ं ह्मैव; ‘गोवादिमेयपक्षऽपि सहृपस्यानपातः । वस्वेव मेय गोत्यादि शावरेयादिवत्स्फुय्म् ॥ (९६६) सदूपत्यापरित्या

कुतो ऽन्यतः । एकाकारा हि संवित्तिः सव्यं सन् गुणस्तथा ॥ (९६८) सत्तावगुण्ठिताश्ते स र ् व े भावास्सदैव हि । व्ववहाराय कल्पन्ते भ्रान्तो भेदस्सदैवतु | ’ (९७२) इतिवृ. सम्बन्धवार्तिके उक्तेः ॥

एवं विवरणकृतामपि इदं सम्मतमेव । उक्तं च अद्वैतसिद्धावपि- ‘सन्सामान्यातिरिक्तगोत्वादिसामान्यानभ्युपग मात् । गोत्वाद्यभ्युपगमेऽपि गोत्वादिव्यञ्जकतावच्छेदकसामान्यानभ्युपगमात् व्यक्तिविशेषाणामेवाननुगतानां सास्त्रादिमचा

च जातिसामान्यं ब्रह्मेति सिद्धम् ॥ ’ अस्तित्वं तद्भेदश्च व्यवहियत इत्यत्र तद्भेदः – सद्विशेषः । सदितिप्रतीतिसा मान्याविषयः, व्यावृत्त इत्यर्थः । अनुवृत्तशब्द प्रतिकोटितया भदशब्दस्य ब्रह्मसिद्धौ प्रयोगात् । ’ महासामान्यमन्यैस्तु विशेषास्तु प्रतीयन्ते’ इति श्लोकवार्तिकमनुसृत्यैव उत्तरत्र भाष्यऽपि ’ घंटोऽस्ति पटोऽस्ति घटोऽनुभूयत’ इत्युपक्रम्य,

’ सर्वासु प्रतीतिषु सन्मात्रमनुवर्तमानं दृश्यत इति तदेव परभार्थः । विशेषास्तु व्यावर्तमानतया अपरमार्थाः’ इत्यत्र वि शेषशब्देन भेदस्य व्यवहारात् । घट इति व्यवहारे व्यावृत्तिः पटाभावरूपैव । तत्रैवोत्तरत्र ’ घटादौ दृष्टा व्यावृत्तिः

१

प्रत्यक्षस्य स्वरूपविषयत्वे ज्ञानस्यक्षणिकत्वेन्च मण्डनमिश्रोक्तिसंवादः

विक्षासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

नच द्वयोरपि व्यवहारयोः प्रत्यक्षमूलत्वं सम्भवति तयोर्भिन्नकालशानफलत्वात् । प्रत्यक्ष ज्ञानस्यचैकक्षणवर्तित्वात् । प्रकाशिका

।

।

द्वित्वेच द्वयोरपिप्रत्यक्षमूलत्वं नेत्याह नच द्वयोरपीति द्वयोरप व्यवहारयोः स्वरूपविषयभेदविषयव्यवहारयोः

प्रत्यक्षं युगपद्वाक्क्रमेणवा मूलं स्यादिति विकल्पमभिप्रेत्य यौगपद्यं दूपयति । तयोरिति । प्रतियोग्यपेक्षानपेक्षारूपवैषम्यादि त्यभिप्रेतं क्रमपक्षं प्रतिक्षिपति । प्रत्यक्षज्ञानस्यात । चस्समुच्चय | एवं युगपत्क्रमेणग्वोभयव्यवहारस्य प्रत्यक्षमूलत्वमनुपपन्न गूढार्थसङ्ग्रहः

’ घटोस्तीत्यत्र पटाद्यभावः इत्युक्त्या पटादिव्यत्रच्छेदएव व्यावृत्तिः सएव तद्भेदइत्यत्रविवक्षितः । ।

इत्युपक्रम्य,

न भेदो वस्तुनोरूपं ’ इतिश्लांक न व्यावृत्तिर्वस्तुस्वभावः, इति मण्डनविवरणाच्च यथोक्तएवार्थः । अत्र ब्रह्मसिद्धौ

तत्र प्रत्यक्षे त्रयःकल्पाः । वस्तुस्वरूपविधिः । वस्त्वन्तरस्यव्यवच्छेदः । उभयंवति । उभयस्मिन्नपि त्रैविध्यं, यौगपद्यं, :

ब्यबच्छेदपूर्त्रको विधिः, विधिपूत्रको व्यवच्छेदः’ इति । अत्र वस्वन्तरव्यवच्छेदे उभयस्मिन्वा भेदः प्रत्यक्षगोचरइति

भवति विरोधः । स्वरूपविधिमात्रेतु कस्यचिद्ध्याच्छदेन शुये न भेदः प्रमाणार्थः । नहिव्यवच्छेदाते मेदासिद्धिः । विधि मात्रव्यापारंच प्रत्यक्षं अतोनविरोधः । कथमित्युच्यते ‘लब्धरूने क्वचित्किचित् ताव निषिव्यते । विधानमन्तरेणा न निषेधस्य सम्भवः ॥ न तावद्ध्यवच्छेदमात्रं प्रत्यक्षव्यापारः । न युगपदुभयं । न व्यवच्छेदपूर्वकं विधानम् । यतः "

सिद्धे विषये सिद्धरूपमेव निषिध्यते’ इति । नापि विधिपूर्वको व्यवच्छंदः; यतः- क्ररस्सङ्गच्छा युक्त्या नैकविज्ञान 6

कर्मणोः । न सन्निहितजं तच्च तदन्यामार्श जायते ॥

2

नखल्वेकप्रमाणज्ञानव्यापारौ सन्तौ विधिव्यवच्छेदौ क्रमवन्तौ

युज्येते । क्षणिकत्वात् । क्रात्रतोहि व्यापारयोः पश्चातनो न तद्व्यापारस्स्यात् व्यवधानात् । अपि च जन्मैव बुद्धेर्व्यापारः अर्थावग्रहरूपायाः । सा चेदर्थविधानरूपोदया विधिरेवास्या व्यापार: यौगनयस्थ निषेधात् । उत्पन्नायाश्च पुनरनु पत्तेः । अपि च सतिहिाथीलम्बनं प्रत्यक्षं नासन्निहिनमर्थमच भासवितुमर्हति । नचानबभासमान व्यवच्छेत्तुं पर्याप्नोति । अनवभास मानेहि तत्र व्यवच्छेद्य व्यबच्छेदमात्रं स्यात् न व्यवच्छेदः कस्यचित् सर्वस्य वा स्यात् । तस्मान्नानभासमाने व्यवच्छेद्ये व्यवच्छेदः । नच सन्निहितार्थालम्बने प्रत्यक्षेऽसन्निहितार्थावभासो युक्तः । ’ इति । अयमेवार्थ: रुगृहीतः संविसिद्धौ यामुनमुनिना- ‘योगपयक्रमायोगाद्व्यवच्छेदविधानयोः । ऐक्यायोगाच्च भेदो न प्रत्यक्ष इति ’ इति । तमेवार्थ विश दयति–नच द्वयोरोप व्यवहारयोरित्यादिना ॥

एकक्षणवर्तित्वादिति । ज्ञानस्य क्षाणिकत्वस्य मण्डनेनैवोक्तेः । (व.सि.) अनन्तरं तेनैव तदुपपादनाच | ब्रह्मसि

।

द्विव्याख्यायामपि अर्थपरिच्छेदरूपाया: बुद्धजन्मैव व्यापारः न काडादीनामिव जन्मातिरेकेण व्यापारान्तरमस्ति । दु क्तम्– ‘तेन जन्मैव विषये बुद्धेर्व्यापार इष्यते ’ (श्लो. वा.प्र.सू.५६.) ’ नहि तत्’ क्षणमप्यास्ते जायते वाऽप्रमात्म कम्’ (श्लो.वा.प्र.सू.५५) इति । इति । न्यायमकरन्द च ब्रह्मसिद्धिप्रतिपादितप्रकारेणैव पूर्वपश्वस्याभिधानावसरे ‘क्षणभ

ङ्गिन्याः वित्तेः व्यापारक्रमानुपपत्तेः’ इति ब्रह्मसियुक्तार्थमभिधाय, ‘येऽप्याहुः न वयमिह पूर्वापरभावविकलकालकलाऽ वस्थितिलक्षणां क्षणिकतामाचक्ष्महे बौद्धा इव बुद्धेः, अपितु आशुतरविनाशितालक्षणा अस्यां द्वित्रक्षणावस्थायिंन्यामास्थी यत इति । न । तन्मतेऽपि जननातिरिक्तव्यापारासम्भवो वित्तेः । नखल्वस्याः तत्वतः फारकतामथाँवग्रहे रुङ्गिरन्ते ।

भेददूषणप्रसङ्गे ब्रह्मसिद्धौ भट्टपादोक्वानुसरणं सपह्मणः प्रत्यक्षविषयत्वंच

[जिज्ञासा ११.१

श्रीभाष्यम्

तत्र स्वरूपंवा मेदोवा प्रत्यक्षस्य विषयइति विवेचनीयम् । सेद्ग्रहणस्य स्वरूपग्रहणतत्प्र तियोगिस्मरणसव्यदक्षत्यादेव स्वरूपविषयत्वमवश्याश्रवणीयमिति मभेदः प्रत्यक्षण गृह्यते । .

श्रुतप्रकाशिका

मिति तयोरन्यतरस्य प्रत्यक्षत्रिणयत्वमाह । तत्रोत । भेदः प्रत्यक्षबिषयस्स्यादित्यत्राह | भेदेति । अस्तित्वमेदयोरैक्यायोगे

तद्व्यञ्हारयोर्भिन्नकालज्ञानफलत्वेन्च यएव हेतुस्तेनैवेत्येवकाराभिप्रायः प्रत्यक्षस्य स्वरूपमात्रविषयत्वे कथं भेदव्यवहारसम्भव गूढार्थसङ्ग्रहः

रूपेमबास्याथीवग्रहः । रूपं चास्य जन्माधीनमिति जन्मैव व्यापारः । तदाहुः क्षणभङ्गवादिनः– ‘ भूतिग्रॅषां क्रिया सैव ।

कारकं सैवचोच्यते ।’ इति । एतदभिप्रेत्यैर्बाभिहितं ’ अपिच जन्मैव बुद्धेयर: अर्थावग्रहरूपायाः’ इति इत्यत्र अपिच जन्मैवेति वाक्यस्थाशयः सम्यग्वर्गितः आनन्दबोधयतिभिः । अत्र न्यायमकरन्दवाक्ये सद्भिरन्त इत्यत्र भनुपादा; विवक्षिताः । ‘सत्सम्प्रयोगे पुरुषस्यन्द्रियाणां बुद्धिजन्म’ इति जैमिनिसूत्रार्थे ‘बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता

इत्यादिना दिङ्नागन दूषिते ‘विक्रिया ज्ञानरूपाऽस्य न नित्यत्वे विरोन्स्यते’ इति, ‘नानित्यशब्दवाच्यत्वमात्मनो विनि

वार्यते । विक्रियायात्रवान्चित्वे नाच्छेदोऽस्य तावता ॥ ’ इति आत्मवाद वक्ष्यमाणार्थमभिधाय ‘बुद्धिजन्मेतिचाप्याह जायमानप्रमाणताम् ।’ इत्यादी ’ नहि तत्क्षणमप्यास्ते जायते वाऽप्रमात्मकम्’ इत्यायुक्तं भट्टाः । ब्रहासिद्धौन विव

।

•र्ताद्वैतमतं दूषयतां भट्टपादानां सम्मतोऽर्थः तत्र तत्र निरस्यते । अत्र ‘सकलभेदनिवृत्तिः प्रत्यक्षविरुद्धा ’ इत्यादिपूर्व मीमांसशङ्कासमाधानावसरे भेददूषणप्रसङ्ग भट्टपादोत्तरीतिरेव ब्रह्मसिद्धायुक्तंति निर्णयो युक्तएव ॥ स्वरूपविषयत्वमवश्यमाश्रयणीयमिति अद्वैतसिद्धौच ‘ननु सदस्य ब्रह्मणः रूपादिहनिस्यासंसारमज्ञानावृत शब्दैकगम्यस्य कथं घटस्सन् इत्यादिबुद्धिविषयतास्यात् । तथाच घटोऽनित्यः’ इत्यनेन वटगतानित्यंतेव ‘घटस्सन् ' इसनेनापि घटगतमेव सवंगृहाते । नच स्वरूपगाप्रत्यक्षस्य राहा: चन्द्रावच्छेदेनेव ब्रह्मणोऽपि घटाद्यवच्छेदेनैव प्रत्यक्ष

• तेति सिद्धम् । शब्दाद्यवच्छन्नस्यापि गगनादेः श्रवणत्वाद्यापातात् । राहास्तु दूरदपिणाज्ञातस्य नीलस्ययोग्यस्य शुक्लभा

स्वरचन्द्रसम्बन्धात् चाक्षुत्रायुक्ततित्र, यतः सदात्मना न ब्रह्मणो मूलाज्ञानेनावृतत्वं किंतु घटाद्यवच्छिन्नशत्त्यज्ञानेनैव । तथाच चक्षुरादिजन्यवृत्त्या तदावरणमङ्गेसति ‘सन् घट: इत्यत्र ब्रह्मणः स्फुरणे बाधकाभावात् । नच रूपादिहीनतया "

चाक्षुत्वायनुपपत्तिः बाधिका इति वाच्यम् । प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यण्वेव रूपाद्यपेशानियमात् । सर्वेन्द्रियग्राचंतु सद्रूपं ब्रह्म ।

• नातो रूपादिहीनत्वेऽपि चाक्षुषवाद्यनुपपत्तिः । सत्तायाः पररपि सर्जेन्द्रियग्राह्यत्वाभ्युपगमाच्च । तदुक्तं वार्तिककुद्भिः ’ अतोऽनुभवएवक - यत्र तेषां प्रमाणता’ इति कालस्यन्त्र रूपादिहीनस्य मीमांसकादिभिः सर्वेन्द्रियग्राह्यत्वाभ्युपगमात् ।

नच शब्दावच्छिन्नस्य आकाशस्यापि श्रावणत्वं स्यादिति वाच्यम् | स्वभावतो योग्यस्यहि केनचिनिमित्तन प्रतिरुवायोग्या ऽवच्छेदकादिना योग्यतासम्पाद्यते । यथा दूरदोषेण प्रतिरुद्धयोग्यताकस्य राहो: चन्द्रसम्बन्धेन । एवं त्रावरणेन प्रतिरुद्ध योग्यता ब्रह्म घटा यवच्छेदन योग्यं भवति । नमस्तु स्वभावतोयोग्यमेव नप्रतिरुद्धयाग्यताकं येन शब्दावच्छेदेन योग्यभवत् यद्वा द्रव्यग्रहे चक्षुपो रूपापेक्षा, नत्वन्यग्रहे । ब्रह्मतु न द्रव्यम् : ‘‘अस्थूउमन वढस्त्रमदीर्घम्’ इति श्रुत्या चतुर्विधपरि

माणनिषेधेन द्रव्यत्वप्रतिषेधात् । अतो नानुपपत्तिः । अस्तुवा द्रव्यम् ; तथाऽन्यव्यस्तद्रव्यवति गुणादी रूपानपेक्षचाक्षु

त्वदर्शनेन धर्म्यन्यूनसत्ताकद्रव्यत्ववत्येव चक्षुः रूपमपेक्षते । ब्रह्मणि च द्रव्यत्वं धर्म्यपेक्षया न्यूनसत्ताकमेवेति न तद्रूहे

श्रीभाष्यम्

अतो भ्रान्तिमूलएव भेदव्यवहारः। किंच भेदोनामकञ्चित् पदार्थोन्याय विद्भिर्निरूपयितुं नश क्यते । भेदस्तावन्न वस्तुस्वरूपम् । वस्तुस्वरूपे गृहीते स्वरूपव्यवहारवत्सर्वमाद्भेदव्यव हारप्रसक्तेः । नच वाच्यं

श्रुतप्रकशिका

।

इत्यत्राह

अतो भ्रान्तीति । तथान्व संवित्सिद्धौ-

योगपद्यक्रमायोग/व्यवच्छेदविधानयोः । ऐक्यायोगाच्च भेदो न प्रत्यकइति योभ्रमः ॥

इति । व्यवच्छेदः भेदग्रहणं विधानं स्वरूपग्रहणं । एवं भेदप्रमाणानुपपत्तरुक्ता |

अथ प्रमेयानुपपत्तिमाह। किंचेति । किंचेत्यादिना प्रमाणानुप्राहक तक भावोऽन्युग्पादितो भवति । दुर्निरूपत्वं

प्रतिजानी | भेदोनामेति । विकलातहत्वादितिभावः । न्यायविद्भिः । नत्वायतीमातृतैरितिभावः । स्वरूपधर्म बिकल्पं हृदिनिधाय स्वरूपपक्षं दूषयति । भेदस्तावदिति । कुतइत्यत्राह । वस्तुखरूपइति । स्वरूपव्यवहारवत्सर्व ।

स्माद्भेदव्यवहारप्रसक्तेरिति ।

• प्रतियोगिनिसक्षमेदव्यवहारप्रसरित्यर्थः । * स्वरूपाहणस्य शब्दव्युत्पत्तिव्युत्पन्नश

ब्दस्मरणनिरपेक्षत्वेऽपि भिन्नइति व्यवहारस्तु तत्सापेक्षोयथा भवति * तथा प्रतियोगिस्मरणमपि भेदव्यवहारसामग्रयन्त र्भूतम् । अतस्तत्स्मरणाभावात्तदानीमेव भेदव्यवहाराभावः । नतु भेदग्रहणांदिति परमतमाशङ्कयाह । नचेति । कुतइत्य गूढार्थसंग्रहः

रूपाद्यपेक्षा ’ इति विशेषः प्रोक्तः ॥ अत्र लघुचन्द्रिका — ’ शक्तयज्ञानेन- मूलाज्ञानांवस्थारूपाज्ञानेन । रूपहीनत्वेऽ पीति– ननु सद्रूपस्य चाक्षुषाविषयत्वमेवास्ताम् ; नच तथा सति सद्पावरणनाशे उक्तव्यबहारानुपपत्तिरिति वाच्यम् ।

घटादिविषयकवृत्त्यैव घाद्यवच्छेदेन सद्रूपाचरणाभिभावकत्वसम्भवात् इति चेन्न । आवरणाभिभवाय कल्प्याया वृत्तेः विषयत्यस्यावरकाज्ञानविषये सद्रूप एत्र कल्पनौचित्यात् । अज्ञानस्येव वृत्तेरपि घटाचवच्छिन्नविपयताकत्वात् । ननु स द्रूपस्य सर्वेन्द्रियग्राह्यत्वं विप्रतिपन्नं तत्राह- सत्ताया इति । परै:- मीमांसकादिभिः । प्राभाकरमते हि ज्ञानविषयत्वमेव ।

सत्ता नान्या जात्यादिरूपा गुणादौ जात्यस्वीकारात् । साच सर्वेन्द्रियजन्यधीविषया । ज्ञानमात्रस्य घटादिविषयकत्वरूपेण

स्वविषयताशालित्वस्वीकारेण घटये मया ज्ञातः इत्याकारत्वस्यापि स्वीकारात् । न्यायवैशेषिकादिमतेऽपि सत्ताजातिस्सर्वोन्द्र यजन्यधीविषयः सन्निकृष्टतया सत्तायाः भाने सामग्रीसत्वात् । तथाच तस्यात्सर्वेन्द्रियग्राह्यत्वं न कस्यापि विप्रतिपन्नमिति भावः । अपिशब्दसमुचितं स्वकीयाचार्य सम्मत संकेंन्द्रियग्राह्यत्वं प्रकटयति- तदुक्कमिति । अत: अनुभवान्यस्याज्ञातत्वा

भावेन प्रमाणाविषयत्वात् अनुभवः सद्रूप आत्मैव विषयः । तत्र हेतुः अज्ञातलक्षण इति । जडस्याशातत्वाभावेन न विषयत्वं किंतु विषयीभूतसद्रूपावच्छेदकत्वम् | अक्षादीनां इन्द्रियादिजन्यमनोवृत्तीनां दोपजन्याविद्यावृत्तीनां च । स्वतस्सिद्धः अना रोपितः। तस्याविषयत्वे प्रमाणानां प्रमाणता न स्यात् । अज्ञातानाधितविषयकत्वस्यैव प्रमाणतारूपत्वादित्याह- यत्रेति । ।

यत्रैवेत्यर्थः भ्रनस्यापि बाधात्पूर्व प्रमात्वं सद्रूपमादायैव । इदमंशावच्छिन्नसदूपतादृशविषयकत्वरूपस्य हि इदमंशधीनिष्ठ प्रमात्वस्य संसर्गो नमे समारोप्यते ’ इति ॥

भ्रान्तिमूल एव भेदव्यवहार इति । इन्द्रियव्यापारानन्दरं प्रतीयमानो घटादिः संवतो भिन्न एव प्रतीयते ।

देशकालव्यवधानेन असन्निकृष्टानामपि प्रतियोगिनां भ्रान्तिरूपः प्रतिभास इति तदेकवित्तिवेद्यत्वनियतस्य भेदस्य भैदैक

भेदस्य स्वरूपत्वे धर्मत्वेच दूषणकथनं घटादे प्रमाविषयत्वासम्भवः

१९२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

स्वरूपे गृहीतेऽपि भिन्नइति व्यवहारस्य प्रतियोगिस्मरणसध्यरेक्षत्वात् तत्स्मरणाभावेन

तदानीमेव न भेहव्यवहारइति । स्वरूपमात्रभेदवादिनोहि प्रतियोग्यपेक्षाच नोत्प्रेक्षितुं

क्षमा| स्वरूभेदयोस्स्वरूपत्याविशेषात् । यथा स्वरूपव्यवहारो न प्रतियोग्यपेक्षः भेदव्य

वहारोपि तथैव स्यात् । हस्तःकरइतिवत् घटोभिन्नइति पर्यायत्वंन्च स्यात् । नापि धर्मः

धर्मत्सति तस्य स्वरूपादोऽवश्याश्रयणीयः । अन्यथा सरूपभेदस्यात् । भेदेच*तस्यापि

मेस्स्तद्धर्मस्तस्यापीयवस्था किंच जात्यादिधर्मविशिवस्तुग्रहणे सति भेदग्रहणं भेद ग्रहलेसति जात्यादिविष्टवस्तुग्रहण गित्यन्योऽन्याश्रयणम् । श्रुतप्रकाशिका

ॠाह | स्वरूपीत । यथा न स्वरूपग्रहगे प्रतियोग्यपेक्षा तथा भेदद्व्यवहारेचेति शब्दार्थः । हिशब्दोहेतौ स्वरूपग्रहणइवभेद

व्यबहारे प्रतियोग्यपेक्षाया असम्भबादित्यर्थः । असम्भवः कुतइत्यत्राह | स्वरूपेति | स्वरूपभेदयोस्स्थरूपत्वमविशिष्टमस्तु ।

ततः किं प्रतियोगिनिरपेक्षमेदव्यबहारप्रसतेरिति शङ्कायां तद्विगोति । यथेति । स्वरूपपक्षे दूषणान्तरमप्याह । हस्तः करइति पर्यायत्वेसति सहप्रयोगत्याज्यस्स्यादितिभावः ॥ |

स्वरूपपञ्चे मृपाचादिभिर्दूषणान्तराण्ययुक्तानि । उदाहृतदूषणपरिहारेण तान्यपि प्रत्युक्तानि भवन्तीति भाष्ये न क ण्ठोक्तानि तान्युच्यन्ते । स्वरूपपक्षे मिन्नइति व्यवहतु नयुक्तं भिन्नोहि भेदयोगी एतद्व्यवहारसिद्धये यदि * स्वरूपभूतं भेदान्तरं स्वीक्रियते । तत्रापि भिन्नइति व्यवहारस्यायुक्तत्वात्तत्स्वरूप भूतभेदान्तरमाश्रयणयिमित्यनवस्था । * किंच शब्दा

न्तरेण धर्मइत्युक्तंस्यात् । तथाच धर्मपक्षदूषगान्यापतेयुः । किंम्म भेदःकिमनुवृत्तः उत व्यावृत्तः व्यावृत्तश्चत् सकिं

स्वरूपं उतधर्म. । प्रथमे * घटस्यमेदव्यवहारेकृते पटविषय भेदव्यवहारोनस्यात् व्यावृत्तत्वात् । * धर्मश्चत्पूर्वोक्तदोषो, धर्म त्वप्रयुक्तदूषणानिचस्युः । यचनुवृत्तः सचस्वरूपंचेत् शब्दान्तरेण * सन्मात्रीकृतं धर्मपक्ष पूर्ववत् । किं भिदिधातोहिं विदारणमर्थः । एकस्य वस्तुनोमैदानाम द्विधाभावः तत्खण्डस्यापि तथास्यात् । अतो वस्तुनि भेदाभ्युपगमे विदारण परम्परयानाशएव स्यादित्येवमादीनि ॥ अथ धर्मपक्षं दूषयति । नापीति | कुतइत्यत्राह | धर्मत्वइति । स्वरूपाद्धर्मस्य भेदाभावेऽनिष्टमाह | अन्य

थेति । स्वरूपधर्मयोमैदोऽस्तु ततःकिमित्यत्राह | भेदेचेति । तस्यापि मैदस्तद्धर्म: तस्य धर्मतया स्वीकृतस्यापि भेद स्वरूपापक्षया यो मेदस्सोपि तस्य वर्मतया स्वीकृतस्य भेदस्य धर्मः । *“यद्वा स्वरूपाद्धर्मस्य योभेदस्स्वीकृतः तस्य धर्मि भूताद्धर्माद्भेदोपि धर्मः | अन्यथा स्वरूपमेव स्यात् त(द ) याच स्वरूपपक्षदूषणानि स्युः । सोऽपि भेदोधर्मः तस्यापि

स्वरूपाद्भेदइत्यनवस्थेत्यर्थः । एवं धर्मपक्षेऽनवस्थामुक्त्वाऽन्योन्याश्रयणमाह । किंचेत्यादिना | * त्रिधान्चतत् धर्मिणि प्रतियोगिनिच गृहीते भेदग्रहणं भेदे गृहीते धर्मिप्रतियोगिग्रहणमिति । धर्मे धार्मिणिच गृहीते भेदग्रहणं भेदे गृहीते धर्म धर्मिंग्रहणमिति । अयं वटइत्यत्रेदं शब्दनिर्दिष्टस्य वटजातीयत्वविशिष्टग्रहणं पटजातीयाद्भेदग्रहणपूर्वकम् । अन्यथा घट गूढार्थसंग्रहः

वित्तिवेद्यत्वनियतस्य घटादेश्व भ्रमैकविषयत्वात् भ्रान्तिमूलो भेदव्यवहारः । इत्थमेव तत्वशुद्धिकारादीनां मतमिति सि •द्धान्तलेशसङ्ग्रहे निरूपितम् । वार्तिकादिपर्यालोचनायां घटोदेरज्ञातत्वभावेन प्रमाविषयत्वं नसम्भवतीति भेदव्यवहार न

व्यावर्तमानत्वानुवर्तमानत्वयोर्बाधितत्वाबाधितत्वाभ्यां सोपाधिकत्वशङ्का श्रीभाष्यम्

अतो भेदस्य दुर्निरूपत्वात् सन्मात्रस्यैव प्रकाशकं प्रत्यक्षम् । किंच घटोऽस्तिपटोऽस्ति घटो

ऽनुभूयते पटोऽनुभूयतइति सर्वे पदार्थास्सत्ताऽनुभूतिघटिता एव दृश्यन्ते । अत्र सर्वासु प्रतिपत्तिषु सन्मात्र मनुवर्तमानं दृश्यत इति तदेव परमार्थः । विशेषास्तु व्यावर्तमानतया अपरमार्था: रज्जसपदिवत् | यथा रज्जरधिष्ठानतयाऽनुवर्तमाना परमार्थसती व्यावर्तमा नास्सर्पभूदळनाम्बुधारादयोऽपरमार्थाः ॥ तनुच रजसर्पादौ रजुरियं न सर्पइत्यादिरज्ज्वाद्यधिष्ठानयाथार्थ्यज्ञानेनबाधितत्वात् स पहिरपारमर्थ्य नव्या वर्तमानत्वात् रज्ज्वादेरपि पारमार्थ्य नानुवर्तमानतयाकिंववाधितत्वात् अतु घटादीनामबाधितानां कथमपारमार्थ्यम् ? उच्यते घटादौदृष्टा व्यावृत्तिः साकिंरूपेति श्रुतप्रकाशिका

जातयित्वावरोधात् । पटाद्भेदग्रहणमिदंशब्दनिर्दिष्टस्य घटजातीयत्वग्रहणपूर्वकं अन्यथा पटत्वप्रसङ्गादिति । एवं धर्मधर्मिं धर्मितया प्रतियोगितयाच ग्रहणे तत्तजातीयत्वग्रहणेच त्रिधाऽन्योन्याश्रयणमुक्तम् ॥ ग्रहगे साधक प्रमाणाभावमुपसंहरति । अतइति । अतः स्वरूपधर्मपक्षोक्तैर्दूषणैर्दुनिं रूपत्वादित्यर्थः । इत्थं साधकप्रमा णाभावउक्तः। प्रमेयानुपपत्तिरूपस्तर्कश्च तच्छेषभूतः सामग्रीविषयेणार्थस्वभावविषयेणवा निरूपणेन विषयविशेषे प्रमाण व्यवस्थापनंहि तर्ककृत्यम् । * अथ बधकप्रमाणमुपन्यस्यति । किंचेति । तत्रानुमानं विवक्षुर्व्याप्तिं शिक्षयति । घटोस्ती

‘वैधर्म्याच न स्वप्नादिवत्’ इत्यत्र सूत्रकारेणैव दृश्यत्वानुमानस्य निराकरिष्यमाणत्वात्तन्निरासस्य मिथ्या

त्वानुमानानां सर्वेषां दूष्यत्वप्रदर्शनार्थत्वात्पूर्वपक्षे व्यावर्तमानःवहेतुरुपन्यस्यते । अनुवृत्तत्वप्रदर्शनाय घटोऽस्ति पटोऽस्ती तकिंमत्याह ्युक्तम् । सदनुभूत्योरेकत्वं वक्ष्यमाणं हृदि निधायानुभूतेरनुवृत्तिं दर्शयति । घटोऽनुभूयते पटोऽनुभूयतइति । ततः । अत्रेति । व्यावर्तमानतया उत्तरोत्तरप्रतिपत्तिविषयेष्वविद्यमानतया रज्जुसर्पादिवत् रज्यादिवत्सर्पादिवच्चे त्यादिना ।

त्यर्थ

तद्विवृणोति । यथेत्यादिना ॥

बाधितत्वाबाधितत्वाभ्यां द्वयोरपि हेत्वोत्सोपाधिकत्वं दर्शयंश्चोदयति । ननुचेति उपाधिनिवृत्त्या पक्षे साध्यनिष्ट ।

त्तिमाह । अत्रत्विति । विपरीतोपाधिसद्भावाच्च व्याघात इतिचाभिप्रायः । परिहरति । उच्यतइत्यादिना । प्रथमं संप्र तिपन्नांशमाह | घटादौ दृष्टा व्यावृत्तिरिति सपक्षेषु सर्वेषु विद्यमानःपक्षे अविद्यमानोपाधिः । तत्र परेणोपाधित्वेनो ।

तस्य धर्मस्य पक्षे विद्यमानत्वकथनेन व्यावर्तमानत्वहेतोस्सोपाधिकत्वं दूषयिष्यस्तदुपयोगित्वेन घटादिषु दृष्टाव्यावृत्तिः किं संवादफलभूता उत बाधफलभूतेति विवेचनीयमित्याह । सा किंरूपेति ॥ गूढार्थसंग्रहः

प्रमामूलक इति प्रतीयते । उत्तरत्र भाष्ये सतः अनुभूतेश्चैक्यस्य अनुभूतेस्स्वयंप्रकाशत्वस्य च साधयिष्यमाणतया अज्ञातवं न घटादिभेदस्येति च भगवतोऽप्यभिप्रेतांमेति प्रतिभाति ॥

इति प्रमाविषयत्वंघटाऽस्ति पटोऽस्ति घटोऽनुभूयत इत्यादि । अत्र ‘घटोऽनुभूयत इत्युक्तिः यथा घटादिसद्भेदव्यवहारः भ्रा ।

न्तिमूलः एवं अनुभूतिकर्मघयदिव्यवहारोऽपि । अनुभवस्यानुवृत्तत्वेन घटादेवृत्तत्वात् अयमर्थः ‘एवं सत्यनुवर्तमाना अनुभूतिरेव परमार्थः इत्युत्तरमाध्यसूक्त्या सूच्यते । एवं घटादिभेद निबन्धन एवानुभवभदः न तात्त्विकः इति घटाद्यनुभवभेदव्यवहारोऽपि भ्रान्तिमूल इति च बोधनाय ॥ सत्ताऽनुभूतिघटिता एवेति । सदनुभूत्य

।

2

25

१९४

व्यावृत्तस्यघटादे’नुवृत्तसद्भेदः पं. पा. विवरणादिसम्मतइति प्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

विवेचनीयम् । किं घटोऽस्तीत्यत्र पटाद्यभावः । सिहंतर्हि घटोऽस्तीत्यनेन पठादीनां वाधि तत्वम् । अतो वाधफलभूता विषयतिवृत्तिर्व्यावृत्तिः । सा व्यावर्तमनानामपारमार्थ्य साध यति । रज्जुवत् सन्मात्रमवाधितमनुवर्तते तस्मात्सन्मात्रातिरेकि सबै मपरमार्थः । श्रुतप्रकाशिका

बाधफलभूतत्वं दर्शयितुं व्यावृत्तिस्वरूपमाह । किं घटोऽस्तीत्यत्रेति । घटोऽस्तीति प्रतीते विषये पटाभाव इत्यर्थः ।

सिद्धतर्हीति । * रजौ भूदळनादीनामभावेहि बाधितत्वमितिभावः । तस्माद्वाधफलमत्याह । अतइति । बाधोनामादुष्ट कारणजा निषेधबुद्धिः तेन पुरोबत्तिन्यभावो व्यावृत्तिः । एवं निरुपाधिकत्याच्या वर्तमानत्यमपारमार्थ्यसाधकमित्याह । सेति । अत्राधितवफ वफलभूतानुवृत्तेः परमार्थत्वप्रयोजकत्वादनुवर्तमाने पारमाध्यै दर्शयति

रज्जवदिति । अनाधोनामाविरोधित्वं

।

अनुवृत्तिर्नामतत्कृतोविषतययाऽन्वयः पुरोचर्तिनि सद्भावोबा इत्थं व्याप्तिशिक्षिता न केवलंतर्कः अनुग्राह्यमप्यस्तीत्याह । गूढार्थसंग्रहः

विषयकप्रतीत्यविश्रया एवेत्यर्थः । ‘प्रत्येकं तद (सद)नुबिद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात् ’ इति ब्रह्मसिद्धौ मिथ्यात्वसाधकहेतु र्य उक्तः स एव सत्तानुभूतिघटिता एवेत्यनेनोक्तः । अत्र सदनुभृत्योरैक्यस्य विवश्चिततया प्रमाणानामशातार्थशापकृतया जडे आवरणकृत्याभावेनाशातत्वासम्भवात् सत एवाशातत्वं वाच्यमिति तत्रैव प्रमाणभूतेन्द्रियादिव्यापारः, नतु घटादायि

त्येतन सिद्धम् । तेन घटोऽस्तीतिप्रतीतौ पटस्याविषयत्वे इन्द्रियव्यापारविरह एव हेतुः इति वक्तुं न शक्यते । पटस्याज्ञात त्वाभावेन इन्द्रियभूतप्रमाणव्यापारस्य तत्राभ्युपगमासम्भवात् ॥

सन्मात्रातिरेकीति । ’ परस्पव्यावृत्तौ नीलपीताचवभासेते । अपरोक्षता तु नतथा एकरूपावमाद्विच्छेदावभासे ऽपिस्यादिति। अतो। अनुवृत्तस्य न तस्स्वभावता । यदि त्यात् तद्वदेव व्यावृत्तस्वभावताऽप्यवभासत : नच तथा ' इति पञ्चपादिका ॥ यदि व्यावृत्तान्नाभेदः अनुवृत्तत्वात् आकाशधयादिवत् ‘म्। (पं.पा) अनुवृत्तं न तत्व ;

;

तो व्यावृत्ताभेदबत् अनुवृत्तत्वादाकाशवत्’ इति तत्वदीपनम् । अत्र नीलात्भिका संवित् इत्युक्तंस्यादिति बौद्धशङ्का

पार्रहारः पञ्चपादिकायामभिहितः । तत्रचानुवृत्तत्वव्यावृत्तत्याभ्य। संविद्विषययोर्भेदः अनुमानेन विवरणे साधितः।वार्तिके अतः ।

व्यावृत्तस्य घटादेरनुवृत्तसद्भेदः इति भावः । अत्र यद्यप्यनुवृत्तत्वं संविदो विषयभेदसाधकं विवरणेऽभिहितम् । च (बृ.वा) व्यावृत्तत्वं कल्पितत्वे साधकमुक्तम् अनुवृत्वं न्त्र परमार्थत्वसाधकं प्राचीनग्रम्थेषु न काप्युक्तम् । तथाऽपि •व्यावर्त्तमानत्वस्य कल्पितत्वसाधकत्वे अनुवृत्तत्वमकाल्पतत्वसाधकमित्यजीकृतमेव । किंच अन्योन्यस्मिन्नन्योन्यात्मकताम न्योन्यधर्माश्चाध्यस्य इति भाग्योक्ताव्यासप्रकार: ‘इदमथैवस्त्वपिभवेद्रजते परिकल्पितं रजतवास्त्विदमि । रजतभ्रमेऽस्य परिस्फुरणात् न यदि स्फुरेन्नहि तु शुक्तिरिव ॥ ’ (सं. शा) इत्यत्र दृष्टान्ते उपपादितः । अस्य- इदमर्थस्य । न यदीदम

र्थ: कल्पितः तदा भ्रमे नस्फुरेतु । शुक्किरिव शुक्तित्वविशिष्टवत् । शुक्तित्वविशिष्टस्येव संसर्गोपहितेदमादेरकाल्पतत्वेन

• उक्तबाधकानाव्यत्वेन भ्रमविषयत्वापत्तिरिति भावः ’ इति न्यायरलावली । एवं च घटोऽस्ति घटस्सन् इत्यादौ सतः काल्प तत्वमपरिहार्यम् । उक्तं च न्यायरत्नावल्याम्- ’ एवं सदाकाशमित्यादावपि सतः संसृष्टरूपण आकाशा स्वरूपेण त्वम् । सदाकाशमिति यज्ज्ञानं तान्मथ्येति प्रत्ययात् । सत् आकाशन आकाशं सन्न इति बाधकसत्वाच । ’ इति । सर्व

बाबावधिभूत चैतन्यपरिशेषेण च न शून्यवादापत्तिः । (ति.त्रि.) इत्यत्रापि ‘ननु सदिदं रजतमिति भ्रमे सद्रपचितोऽपि

सतोऽकल्तित्वरूपंपारमाध्वं सत्तादात्म्बेसति व्यावर्तमानत्वहेतुरितिच श्रीभाष्यम्

प्रयोगश्च भवति । सत्परमार्थ: अनुवर्तमानत्वात् रजसर्पादौ रज्ज्वादिवत् घटादयोऽपर मार्था: व्यावर्तमानत्वात् रज्ज्वाद्यधिष्ठान सर्पादिवदिति श्रुतप्रकाशिका

प्रयोगश्चभवतीति । मायावेदान्तिनोहि ज्ञानमात्रपारमार्थ्यवादिनः तत्कथं सतः पारमार्थ्यसाधनमित्यत्राह । गूढार्थसंग्रहः

विषयत्वात् साऽप्यध्यस्ता स्यात्तत्राह- सर्वबाधत्यादि । तथा च संसृष्टरूपेणैव सद्रूपस्य भ्रान्तिविषयत्वं मिथ्यात्वं च नंतु ।

शुद्धरूपेणेति भावः ’ इति न्यायरत्नावल्यामुक्तम् एवं च सतो मिथ्यात्वाभावसाधनमपि आवश्यकमिति तदपि साध यति- सत् परमार्थः इत्यादिना ।

अत्र पारमार्थ्यमकाल्पतत्वम् । अनुवृत्तत्वं सर्वप्रतीतिविषयत्वम् पदार्थास्सत्तानुभूतिघटिता एव दृश्यन्ते ' प्रतीत्यविषयत्वं। ’ सर्वे सिद्धमिति स्वाविषयक प्रतीत्यविषयपदार्थसामा

इति पूर्ववाक्यपर्वालोचनया पदार्थानां सत्तादात्म्याविषयक

न्यकत्वमेप अनुवर्तमानत्वम् । ब्रह्मसिद्ध्यनुमानपरिष्करणावसरे ’ प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वरूपं सदवृत्तित्ववि

शिष्टभेदप्रतियोगित्वमेव तत् ’ इति व्याख्याय, तत्र शब्दार्थास्वारस्य पर्यालोच्य, ‘अथवा सत्तादात्म्याविषयकप्रतीत्यविषय त्वादित्यर्थः । प्रतीतिमात्रे सद्रूपं विषय इति वक्ष्येत । यत् यत्तादात्म्याविषयकप्रतीत्यविषयः तत्तत्र काल्पतमिति सामान्यतो व्यांप्तिः । ’ इति गुरुचन्द्रिकायां (परिच्छिन्नहेतुत्वविचारे) उक्तम् । तत्र कल्पितत्वं तु पूर्वोक्तं द्विविधम् । एवं च सदवि षयकप्रतीत्यविषयत्वेन सन्निष्ठाभावप्रतियोगित्वस्य सद्विषयकज्ञाननिवर्त्यत्वस्य वा सिद्धिः गुरुचंन्द्रिकाकृतां सम्मता । अत्रापि अनुत्रृतत्वेन स्वनिठाभावप्रतियोगिवस्तुसामान्यकत्वं स्वविषयकज्ञाननिवर्त्यवस्तुगामान्यकत्वं वा सिध्यति । यत्तादात्म्या विषयक प्रतीत्यविषययद्यत्पदार्थकत्वं यत्र तत्र स्वनिष्ठाभावप्रतियोगितत्तत्पदार्थकत्वं स्वविषयकज्ञाननिवर्त्यतत्तत्पदा थंकत्वं वेति सामान्यतो व्यासौ रजसर्पादौ रज्ज्बादिवदिति दृष्टान्तस्सङ्गच्छते । एवं च सदन्यपदार्थसामान्यस्यापि सन्निष्ठाभावप्रतियोगित्वस्य सद्विषयकज्ञाननिवर्त्यत्वस्य सिद्धिरनेनानुमानेन । अतश्च सर्वबाधावधिभूतत्वं सतास्सद्धमिति ।

सतः बाधाधिकरणस्याभावात् सदन्यस्य सज्ज्ञाननिवर्त्यत्वेन सतः अन्यज्ञाननिवर्त्यत्वमपि न सम्भवतीति सतोऽकल्पितत्व रूपपारमार्थ्य सिद्धयति ॥

व्यावर्तमानत्वादिति । सत्यनुवर्तमान इति शेषः । तेन सतस्तादात्म्येनान्त्रितत्वं सूच्यते । न्यायरत्नावल्याम्—

अनुवृत्तव्यावृत्तान्यव्यतिरेकः’ इति सिद्धान्तविन्दुविवरणावसरे ‘ एवं सर्वेषु दृश्येषु मिथो व्यावृत्तषु मिन्नेषु सद्रूपेणानु

वृत्त आत्मा । तस्मात् तत्र तेषां अन्वयेन तादात्म्यरूपेण व्यतिरेकस्सिद्ध्यति । यत् येषु व्यावृत्तषु तादात्म्येनान्वितं तत्र

तानि कालतानि यथा रजौ मालासर्पादि । यथा वा जातौ व्यक्त्यः इति भावः इत्युक्तम् । एवंच सत्तादात्म्यवत्वे सति व्यावर्तमानत्वमत्र हेतुरिति विवक्षितम् । ‘सर्वे पदार्थास्सत्ताऽनुभूतिघटिता एव दृश्यन्ते’ इति पूर्वसूक्तिपयलोचनेनात्र इत्थं विवक्षानिर्णयस्तम्भवति । एवं च अनुवृत्तयत्तादाम्यविशिष्टव्यावर्तमानत्वं यत्र तत्र तस्मिन् कल्पितत्वमिति सामा 7

न्यसुखी व्याप्तिः । अनुवृत्तरज्ज्वादितादात्म्यविशिष्टव्या वर्तमानत्वं सर्पभूदलनादेरिति रज्ज्वादौ कल्पितत्वंइत्युक्त्या इति अनुवृत्तिः दृष्टान्तस

ङ्गतिः । कल्पितत्वं पूर्वोक्तं द्विविधं विवक्षितम् । ब्रह्मसिद्धौ ‘ इदं तत् अर्थ: वस्तु इत्यभेदान्वयः ' आप इदं तदित्यादिरूपेणैव विवक्षितेति दृष्टान्तसाधारण्यम् ॥

ब्रह्मसियुक्त प्रकारेण प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वादि साधनम्

[जिशासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एवं सत्यनुवर्तमानाऽनुभूतिरेव परमार्थः सैवसती ॥

ननुच सन्मात्रमनुभूतेर्विषयतया ततोभिन्नं ? नैवम् । भदोहि प्रत्यक्षाविषयत्वा दुर्निरू

पत्वाध पुरस्तादेव निरस्तः । अतएव सतोऽनुभूतिविषयभावोऽपि न प्रमाणपदवी मनुसरति ।

• तस्मात्सदनुभूतिरेव | साच स्वतस्सिद्धा अनुभूतित्वात् । श्रुतप्रकाशिका

एवंसतीति । व्यायर्तमानत्वानुवर्तमान त्वयोरपारमार्थ्ये पारमार्थ्येच प्रयोजकत्वे सिद्धइत्यर्थः तर्हि परमार्थद्वयं स्यादित्यत्राह

सैवसतीति ॥

अथ सदनुभूत्योर्विषयविषविभावरूपं भेदमुद्धाटयंश्चोदयति ननुचेति । भिन्नत्यं साध्यं विषयतयेति हेतुः परि ।

हरति । नैवमिति । तत्र साध्यांशं दूषयति । भेदोहीति । पुरस्तादेव क्षेत्रभेदनिषेधादेव ज्ञानभेदोषि निरस्तइत्यर्थः

त्वंशं दूषयति । अतइति । न प्रमाणपदवीमनुसरतीति । पविभायो भ्रान्तिसिद्धइत्यर्थः । *भेदस्यन्त भ्रान्ति

सिद्धत्वमपिना समुच्चीयते ॥

श्रुतिप्रतिपाद्यानर्थास्तकेंणापि साधयन् विषयविषविभावे निरस्ते ग्राहकाभावाच्छून्यत्वशङ्कांच व्यावर्तयन् स्वप्रका

।

शत्वमुपपादयति । साचेति । चश्ाङ्कायानिवृत्तौ तत्र व्यतिरेकिणं हेतुमाह । अनुभूतित्वादिति । विपक्षेबाधं दर्शयति गूढार्थसंग्रहः

एवं सत्यनुवर्तमानेत्यादि अनुवर्तमानत्वं ’ घटोऽस्ति पटेोऽस्लि घटेोऽनुभूयते’ इति पूर्ववाक्ये दर्शितम् । सत ।

अनुवर्तमानत्वेन परमार्थत्वात् अनुभूरियनुवर्तमानत्वेन पारमार्थ्यमिति भावः । एवं च अनुवृत्तपदार्थद्वयं रुिद्धमित्यद्वैत

मङ्गशङ्कायामाह– सैव सतीति । घोऽास्त, घटोऽनुभूपते इत्युभयन्त्र सकलपदार्थसम्बन्धित्वेन सतोऽनुभूतेश्च प ् र त ी त ् य ा वस्त्वैक्यं ‘ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिश्रुत्या च सिद्ध्यतीति भावः ॥ ननु घटः सन् पटः सन् इत्यादौ घटादेः सत्तादात्म्यं प्रतीयत इति युक्तम् । घटोऽनुभूपत इत्यादौ तु अनुभूतिवि

प्रयत्वमेव प्रतीयते, नत्वनुभूतितादात्म्यं घटादे: ; घट: सन् अनुभूयत इति प्रतीत्या घटादिवत् सतोऽभ्यनुभवविषयवं

|

प्रतीयत इति ‘ सैव सती’ इत्युक्तिः कथं घटत इत्याशङ्कते- ननु सन्मात्रमिति ॥ अनुभूतिविषयभावोऽपीत्यादि । पूर्वपक्षिणः भेदसाधकत्वेन विवक्षितः विषयविषयिभावः अंग्रामाणिक: । घटान् • द्यवच्छिन्नचित एव प्रत्यक्षादिविषयत्वम् | घटादेवच्छेदकत्वमेव घटाद्याकारवृत्तिरपि नाङ्गीक्रियते । एतत्पक्षे सत्तात्रै • विध्यं नास्त्येव घटाकारवृत्तिमङ्गीकृत्य घटादेः प्रत्यक्षविषयत्वाङ्गीकार एव घटादो व्यावहारिकी सत्ता । एतत्पक्षेतु अधि ।

●ष्टानसत्तयैव घटादेर्व्यवहारः । सद्वत् अनुभूतैरपि अनुवर्तमानत्वेन घटादेयवर्तमानतया अनुभूती काल्पतत्वं सिद्धम् ।

।

एवं च सत्तादात्म्यमिवानुभूतितादात्म्यमपि घटादे: स्वीकार्यम् । अभ्यस्ते अधिष्ठानतादात्म्यस्य प्रातीतिकस्यैव सम्बन्ध • त्वात् । ज्ञानस्य तादात्म्यमेव विषयत्वमिति लघुचन्द्रिकादी सिद्धान्तकरणेन ‘घटोऽनुभूयत ’ इत्यत्र अनुभूतितादा मेव विषयत्वमिति अनुभूतेस्सदभेद एवेति भावः तदेतदाह - तस्मात् सदनुभूतिरेवेति ॥ एतावता ब्रह्मासिध्याद्युक्तप्रक्रियाऽनुसारेण प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्यादि साधितम् । अथ याऽनुभूतिरजाऽमेयाऽन न्तात्माऽऽनन्दविग्रहा । महदार्दिजगन्मायाचित्राभत्तिं नमामि ताम् ॥ (

इति इष्टसिद्धि प्रथमश्लाक क्रमानुसारेण कांश्चित् अर्थान् निरूपयति- सा च स्वतरिसद्धेत्यादिना । या इति स्वतस्सिद्धतां द्योतयतिति अनुभूतेरनुभाव्यत्वे घटादिवदन ,

जिशासा १-१-१]

१९७

पं.पा.उपहितस्यैत्रानुभूतित्वेन तस्यस्वतत्सिद्वत्वासम्भवशङ्का तत्परिहारथ श्रीभाष्यम्

अन्यतःस्सिद्धो घटादिवदनुनभूतित्यप्रसङ्गः । किंच अनुभवापेक्षाचानुभूतेर्नशक्या कल्प

यितुम् । सत्तथैव प्रकाशमानत्वात् नहानुभूतिर्वर्तमाना घटादिवदप्रकाशा दृश्यते येन Pen

परायत्तप्रकाशाऽभ्युपगम्येत ।

श्रुतप्रकाशिका

अन्यतस्सिद्धाविति । यदन्यतस्सिद्धं तदननुभूति दृष्टम् यथा घटइति व्यातिरर्थाद्दर्शिता अस्य व्यतिरेकिण: पराभिमत प्रत्यनुमानं सोपाधिकमिति दर्शयन्नर्थादनुमानान्तरमप्याह । किंचेत्यादिना | अनुमानान्तरं कण्ठोक्तं आर्थ:प्रत्यनुमान निरासोवास्यात् । अनुमानान्तरस्य कण्ठोक्त ्वे किंचशब्दस्वरसः प्रत्यनुमाननिरासस्य कण्ठोक्तत्वे नशवयाकल्पयितुमिति किंचीत। न केवलं स्वमतोपपत्तिः परमतानुपपत्तिश्चेत्यर्थः अनुमानान्तरचेतिवाऽर्थः । अनुभवापेक्षाचेति । पूर्वोक्तसमुच्चेतव्यद्वये * किंचशब्दसमुच्चितादन्यस्य समुच्चयपरश्चशब्दः । नशक्या कल्पयितुं । ज्ञानं परप्रकाशं वस्तु निर्देशस्स्वरसः ॥

।

।

त्वाद्भासमानत्वाद्वा (प)घटादिवदिति प्रत्यनुमानम् एवमादिभिःपरप्रकाशत्वं न वक्तुं शक्यमित्यर्थः कुतइत्याह सत्त यैवेति । सत्तथैव प्रकाशमानत्वादिति हेतारसिद्धिशङ्कानिवृत्तये तं विवृणोति । नहीति | विद्यमानदशायां कदाचिदप्र काशमानत्वं पराधीनप्रकाशत्वे प्रयोजकं अतः प्रत्यनुमानं सोपाधिकमित्यर्थः । विद्यमानदशायां सर्वदाभासमानत्वादिति ब्यतिरेक्यनुमानान्तरमिति स्फुटतरम् । यथा संवित्सिद्धौयद्यप्रकाशमाना धीः कदाचिदवतिष्ठते । इत्यारभ्य घटादाविव तत्रापि कल्पनीयं प्रकाशनम् । गूढार्थसंग्रहः

भपू्रतेित्तय्ावह–प्‘साच रसङ्गात् स्वतासिद्धा ’ इति इष्टअनुभूतित्वादिन्यादि सिद्धिः । याऽनुभूतिरित्यत्र अनुभूतित्वविशिष्टस्यैव अनुभूतिपदार्थतया विशेषणमेव हेतुरित्यभि । यद्यप ‘तस्माच्चिस्वभाव एवं आत्मा तेन तेन प्रमेयमेदेनोपर्धायमानः

अनुभवाभिधानीयकं लभते । अविवाक्षतोपाधिरेवात्मादिशब्दरभिधयिते’ इति पञ्चपादिकोक्तरीत्या उपहितस्यैवानुभूतित्वन व्यबहारात् उपहितस्य स्वयंप्रकाशत्वं न घटते ; तथाऽपि वित्त्वरूपानुभूतित्वस्य विवक्षितत्वान्न दोषः : । इत्थमेव अद्वै

तसिद्धाबुक्तम् । अत्र ‘त्रित्वरूपति । उपहितमात्रवृत्तीत्यर्थः । यथाहि उपलक्षितस्वरूपात्मकं लक्षणं ज्ञानविशेषविषयत्वादि रूपेण शुद्धत्वाच्छुद्धस्य लक्षणम्, तथा उपहिनेऽपि चित्तादात्म्यस्य सत्वात् तस्यापि लक्षणम् । शुद्धोपाहतभावेन तादात्म्य

स्यैव प्रकृते लक्षणतावच्छेदकसम्बन्धन्वात् वस्तुतस्तु अनुभूतिपदजन्यधीविशेषविशेष्यत्वस्य अनुभवान्याविशेष्यवधीवि ।

शेष्यत्वपर्यवसितस्य हेतुत्वं सम्भवतीति न काऽपि शङ्का । व्यभिचारवारणाय विशेष्यकान्तम् । अनुभवत्वं च आत्मस्व रूपत्वम् विषयत्वमात्रं परमते आत्मादावपीति विशेष्यत्वं हेतु: । चिन्मात्रविषयकधीस्तु परस्य न प्रसिद्धति तद्विषयत्वं न |

हेतुरिति बोध्यम् । व्यवहारं प्रति न वृत्तिविषयत्वं प्रयोजकं विद्यमान सुखादौ तकल्पने गौरवात् । नापि चिद्विषयत्वं वृत्तिं ।

विनाऽपि घटादौ तदापत्तेः । नाप्यसत्वापादका ज्ञानानिरूपकत्वे सति चिद्विषयत्वम् विशेष्यवयर्थ्यादिति चितः चिद्विषयत्वे वृत्तिसापेक्षव्यवहारकत्वे च मानाभावः । तत्त्वज्ञाननाश्यतावच्छेदकं चिद्विषयत्वम्’तस्मादनुभवः । चिदन्यत्वं तसजातीय ु चिद्विषयत्वान्नातिरि प्रकाशान्तर क्तम् लाघवादित्यादितकी अपि बोध्या: ’ इति लघुचन्द्रिका | " किंचेत्यादि । ” ८८

१-१-१

जिज्ञासा

[

विवरणोक्तस्वयम्प्रकाशत्वानुमानं अ.सि.ल.चं. उक्तस्वयम्प्रकाशत्वनिष्कर्पश्च श्रुतप्रकाशिका

इति अनेन ग्रन्थेन स्वसत्तयैव प्रकाशमानत्वादिति हेतोरसिद्धिशङ्का परिहृता । विद्यमानत्वे सर्वदा प्रकाशमानत्वं सुखा दाबप्यस्तीत्यनैकान्त्यमिति चेन्न । सुख्खादिव्यतिक्तत्वेसतीति विशेषणस्याभिप्रेतत्वात् । सिद्धान्तिमते सुखादेरपि ज्ञानविशे पत्वेन पक्षेऽन्तर्भावान्नानैकान्त्यम् । एवमनुमानान्तरमुक्तं शङ्कितप्रत्यनुमानस्य सोपाधिकत्वंच दर्शितम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

निरपेक्षःप्रकाशमानएव विषये प्रकाशादिव्यवहारानिमित्तं भवितुमर्हति अव्यवधानेन विषये प्रकाशादिव्यबहारानीर्मत्तत्वात् प्रदी पालोकवत् ’ इति, ‘स्वयंप्रकाशोऽयमात्मा स्वसत्तायां प्रकाशव्यतिरेकाभावात् प्रदीपसंवेदनयत् ’ इतिच(पं.पा)विवरणम् ।

अत्र प्रदीपवत् संवेदनवदिति दृष्टान्तद्वयम् संवेदनं च प्रमेयभेदविनिर्मुक्तचिदेव ’ इति पूर्व विवरणे एव स्फुटम् । ।

तस्माच्चित्स्वभाव एवेत्यााद्यनन्तरग्रन्थावतरणे स्वयंप्रकाशमानात्मचैतन्यस्य विषयानुभवत्वं विवरण एवोक्तम् । अतः वित्र रणोक्तम् आत्मस्वप्रकाशत्वानुमानमेव अनुभूतिस्वप्रकाशत्वानुमानमित्यभिप्रेत्य-‘सत्तथैव प्रकाशमानत्वात् ’ इति हेतुरुक्तः । आत्मा सजातीयप्रकाशाप्रकाश्यः द्रव्यत्वे सति स्वसत्तायां प्रकाशाभावविधुरत्वात् प्रदीपवत् ’ इति तत्वदीपने विवर

(

गोक्तानुमाननिष्कर्ष उक्तः । सुखादौ व्यभिचारवारणाय द्रव्यत्वे सतीति विशेषणम् । स्वतस्सिद्धा स्वयंप्रकाशा इत्यत्र स्व निरूपितांबपत्रतावत्वं न विवक्षितम् । अभेदे विषयविपयिभावसम्बन्धविरहात् । सम्बन्धस्य भेदनियतत्वात् । अतः स्वत इत्यादेरन्यानपेक्षेत्यर्थः । एतत्तापत्र (पं.बि) ’ अनुभवान्तरापेक्षा च अनुभूते र्न शक्या कल्पयितुम्’ इत्युक्तम् ॥

अद्वैतसिद्धौ च (स्वयंप्रकाशत्वलक्षणोपपत्तौ) ‘स्वव्यवहोर स्वातिरिक्तसंविदनपेक्षत्वम्, स्त्रावच्छिन्नसंविदनपेक्षत्वम्

वा स्वप्रकाशत्वम् इत्युक्तम् । अत्र लघुचन्द्रिका - ’ स्वव्यवहारेत्यादि । स्वव्यवहारे स्वान्यसंविदपेक्षं यत् तद्न्यमित्यर्थः ।

द्रूपत्वेऽपि शुद्धचिदन्यत्वात् तदाह- स्वावच्छिन्नेति । स्वविषयकेत्यर्थः । तथाचोक्तोपहितन्चितः शुद्धचिदविषयकत्वालक्षणं

शुद्धचित्यक्षतमिति भावः। एतदुभयमपि ' अनुभवान्तरापेक्षाच ' इत्यायुक्तार्थानुकूलम् । एवं ' अवेद्यत्व सति अपरोक्षव्य वहारयोग्यत्वात्यन्ताभावानविकरणत्त्वं स्वप्रकाशत्वम्’ अवेद्यत्वं फलाव्याप्यत्वं वृत्तिप्रतिबिम्बितचिज्जन्यातिशययोगित्वं वृत्त्या ।

• तत्प्रतिफलितचिता वा अभिव्यक्ताधिष्ठानचिद्विषयकत्वंवा फलाव्याप्यत्वम् । चिज्जन्यातिशयश्च नावरणभङ्गः नापि व्यवहारः विवक्षितः । किं तु भग्नावरणचित्सम्बन्धः स च घटादावस्ति नात्मनि । सम्बन्धस्य भेदभत्वात् । व्यवहारपदेनाभिव दनं विवक्षितम् । सन्त्र शब्दप्रयोगः प्रामाणिकव्यवहाररूप एव । व्यवहारयोग्यत्वात्यन्ता भावानधिकरणत्वं ब्रह्मस्वरूपम् ।

ताद्ध मोऽपि वर्तते । चिदविषयस्वरूपमत्र वा स्वप्रकाशत्वम्, चिदन्यस्य सर्वस्य चिद्विषयत्वात् । तुच्छस्य निस्स्वरूप त्वेन नातव्याप्तिशङ्का । ’ इत्यव्यद्वैतसिद्धाबुक्तम् | अत्र ‘अवेद्यत्वे सत्यपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वमपि स्वप्रकाशत्वं सम्भ वति । प्रमागवृत्तिं विनाऽपि व्यवहार्यत्वाय स्वप्रकाशत्वमुच्यते । तस्य च ब्रह्मस्वरूपत्वाभावेऽपि व्यवहारदशायां सत्वेनै

बोनपति: । लक्ष्ये लक्षणासत्वस्त्रैवाव्यतिन्वात् । ब्रह्माणि तु उक्तयोग्यत्वस्य कदाचित् सत्वेन तदसम्भवात् । लघुचन्द्रिका |

’ इति

पूर्व ‘सन्मात्रमनुभूतेर्विषयतया ततो भिन्नम्’ इति शङ्का वार्तिककृतामेव । ज्ञानार्थयोरेकदा ग्रहणे ज्ञानेनैव नि वाहे अर्थो ज्ञानातिरिक्त: अनावश्यक इति योगाचाराक्षपपरिहारो न घटत इति अर्थस्यैव प्रत्यक्षं ज्ञानस्य तु प्राकट्यानुमे यत्वमेव | स्वप्रकाशत्वे स्वस्य स्वविषयत्वे न कोऽपि दृष्टान्त इति तैरुक्तम् । तदभिप्रेतमेवार्थ विशदयन् भाइशङ्कामेव

[जिज्ञासा१-१-१

पं.पा.वितरणाप्रदर्शितप्रकोरण श्लोकवार्तिक कृत्सम्मतेन स्वयम्प्रकाशत्वाक्षेपः श्रीभाष्यम्

अथैवं मनुषे ? उत्पन्नायामप्यनुभूतौ विषयमात्रमवभासते । घटोऽनुभूयतइति नहि कश्चित् घटोऽयमिति जानस्तदानी मेवाविषयभूतामनिदंभावामनुभूतिमप्यनुभवति । तस्मात् घटादि

प्रकाशनिष्पत्तौ चक्षुरादिकरणसन्निकर्षवदनुभूतेस्सद्भावएव हेतुः तदनन्तरमर्थगतकादा चित्कप्रकाशातिशयलिनानुभूतिरनुमीयते ।

श्रुतप्रकाशिका

अथ प्राकट्यानुमेयपक्षं निराचिकीर्षुरनुवदति । अथैवंमनुषेइत्यादिना । प्रथमं स्वसत्तयैव प्रकाशमानत्वादिति हेतोरसिद्धिमुपपादयति उत्पन्नायामिति । अनेन स्वोक्तस्य वस्तुत्वाद्भासमानत्वादित्यादि प्रत्यनुमानस्य सोपाधिकत्वव्यु ।

दासश्च सेत्स्यतीतिभावः । उत्पन्नायामप्यनुभूतौ विषयमात्रमवभासतइत्यत्र घटोऽयमितीत्यध्याहार्यम् । घटोयमिति विषयमा त्रमवभासतइत्यर्थः घटोऽयमिति जानन्नितिहि वक्ष्यते । यथा संविसिद्धौ-

घटोऽयमितिविज्ञाने घटमात्रं प्रकाशते । नवित्तिरिति युष्माकं गोष्ठीषु ननुघुष्यते ॥

इति घटोऽनुभूयतइतीत्यस्योत्तरत्रान्वयः । पूर्वत्रान्वयश्चेद्विषयमात्रमवभासतइत्यनेन विरोधस्स्यात् । कथं विषयमात्रस्याव भासः घटोऽनुभूयतइत्यनुभवोऽपि हि प्रकाशतइति शङ्कायां विषयमात्रस्यैवावभासमुपपादयति । घटोऽनुभूयतइत्यादिना ।

यदा घटोऽयमिति जानाति नहि तदानीमेव घटोऽनुभूयतइति जानाति कुतइत्यत्राह । अविषयभूतामनिदम्भावामिति । अविषयभूतां घटशब्दार्थव्यतिरिक्तां । अनिदम्भावां अयंशब्दार्थव्यतिरिक्तां । घटत्वविशिष्टं पृथुबुनोदराकारद्रव्यं घटश ब्दार्थः सन्निहितदेशवर्तमानकालविशिष्टत्वमयंशब्दार्थः । उभयव्यतिरिक्तोह्यनुभवः । सतु घटोऽयमित्यनुभववेळायां नानुभू यतइत्यर्थः। अविषयभूतामितिसाधारणनिर्देशः पटादीनांमपि प्रदर्शनार्थः अतएवाभवामित्यनुक्तिः ॥ यद्वा घटोऽनुभ्रूयतीत पूर्वेणान्धयः । इतिर्हेतौ यतोघटएवानुभूतिकर्म नत्वनुभूतिरपि तदानीमनुभूतिकर्मभवति ।

तस्माद्विषयमात्रमबभासतइत्यर्थःअस्यैवविवरणं नहीति शब्दलिङ्गालोकादीनां प्रकाशकानां ज्ञातत्यैव प्रकाशकत्वं दृष्टम् । अतोऽनुभतिरप्रकाशाचेव्प्रकाशकत्वमपि नस्यादित्यत्राह । तस्माद्धटादीति | सत्तयाप्रकाशकं ज्ञायमानत्या प्रकाशकंच ।

द्विविधं प्रकाशकम्। तत्र सत्तयाप्रकाशककोटिनिविष्टं ज्ञानमित्यर्थः । *कएवं नियामकइत्यत्राह । तस्मादिति । स्वसत्त ।

चैव प्रकाशमान बहेतोरसिद्धे * रस्मदुक्तहेतोस्स्सोपाधिकवनिरासाञ्चेत्यर्थः । यद्यनुभूतिस्स्वयमेव नप्रकाशते तर्हि किंतस्यां प्रमाणमित्यत्राह । तदनन्तरमिति । अर्थगतकादाचित्कप्रकाशातिशयलिङ्गेन कादाचित्कत्वात्कार्य कार्यत्वात्सहेतुकमि गूढार्थसंग्रहः

उत्थापयति- अथैवं मनुषे इत्यादिना । ‘पञ्चपादिकायाम्-‘ कथं चित् धर्मरूपेण भिन्नत्वात् प्रत्ययस्य तत् । ग्राहकत्वं भवेत्तस्य ग्राह्यं द्रव्यादिचात्मनः ॥

,

(श्लो. वा. शू वा. ३८) इति ज्ञानत्वेन ग्राहकत्वं द्रव्यत्वेन ग्राह्यत्वं ज्ञानात्मनोभेदा

भेदः स्वयंप्रकाशत्वं न आत्मनः ज्ञानस्य वा, इति श्लोकवार्तिककारमतमनूच अनुभवस्य स्वयंप्रकाशत्वसाधनार्थं तन्मतं

दूषितम् । तस्मादनुभवः सजातीयप्रकाशान्तरनिरपेक्षः इति प्रागुदाहृतानुभवस्वयंप्रकाशत्वसाधकाववरणमपि तत्रत्यमेव ।

इत्यभिप्रेत्य तत्राप्रदर्शितप्रकारेण श्लोकवार्तिककृत्सम्मतेन स्वयंप्रकाशस्वाक्षपमुपन्यस्य तहूषणेन स्वयंप्रकाशत्वं विवरणोक्त क्रममनुसृत्य भगवता अन साधितमिति बोध्यम् ॥

अनुभूतेजडत्वप्रसञ्जन तत्परिहारौ पं.पा. विवरणवाक्यबिमरीश्च

२००

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एवंतीनुभूलेरजडाया अर्थवजडत्वभापद्यतइतिचेत् । किमिदमजडत्वं नाम न तावत्स्वस

त्तायाः प्रकाशाव्यभिचारः, सुखादिष्वपितत्सम्भवात् । नहि कदाचिदपि सुखादयस्स

न्तोनोपलभ्यन्ते अतोऽनुभूतिस्वयमेवनानुभूयते अर्थान्तरं स्पृशतोऽङ्गुल्यग्रस्य स्वात्मस्पर्शव

दशक्यत्वादिति

श्रुतप्रकाशिका

त्यनुमानेन ज्ञायतइत्यर्थः। विषयगतप्राकट्यलिङ्गेन कथं स्वगतज्ञानमनुमीयतइतिचेत् * स्वस्मै प्रकाशमानत्वात्स्वगतशा

नानुमानमुपपद्यते । यदि शनपश्चाद्भाविना प्रकाशलिङ्गेन ज्ञानमनुमीयते तर्हि बढोऽनुभयतइति वक्तुमयुक्तं घटोऽन्यभावी

त्येव वक्तुं युक्तमिति शङ्कायामुक्तं तदनन्तरनिति प्रत्यासत्यतिश याद्वर्तमानस्यव्यपदेशइत्यर्थः । अर्थेन्द्रियसंयोगसमनन्तर मेव घोऽनुभ्रूयतइति प्रतीतेः। प्राकट्यलिङ्गेन ज्ञानानुमानानधकाशत्वशङ्काचानेन परिहता तदनन्तरमिति बहुपत्रवेधयदनु मानशैत्र्यात्तथाप्रतीतिरुपपद्यतइतिभावः ॥

मृष।बादी स्वदर्शनप्रसिध्द्याऽनिष्टं प्रसञ्जयति । एवंतहीति । जडत्वं ज्ञानव्यतिरिक्तत्वंअचित्वमित्यर्थः। इहचा

नुभूतिरजडेति विपर्यये पर्यवसानं प्रसञ्जनीवस्त्र जडत्वस्यानिष्टत्वंच प्रतिक्षप्तुमजडत्वं विकल्प्य दूषयति । किमिदमिति ।

किमिदं नकिमपि दुर्निरूपमित्यर्थः । अनन्तरं शिरोद्वयप्रदर्शनाभावात् दुर्निरूत्वविवरणमुत्तरग्रन्थः । विकल्पपरोवा विंशब्दः

• अजडत्वं नाम किं हेतुत्वेनोक्तं विद्यमानदशायां सर्वदा प्रकाशमानलं उत साध्यतयाऽभिमतं स्वयमेव स्वस्य प्रकाशत्वमिति

विकल्पोऽभिप्रेतः। तत्र प्रथने कल्ये किमुत्पत्तिकालेऽपि प्रकाशाव्यभिचारोविवक्षितः उतोत्पत्तिक्षणादूचे प्रकाशाव्यभिचार इति त्रिकल्पोऽभिप्रेतः तत्राद्यैशिरस्यसिद्धिः पूर्वमेवोक्तेतिमत्वा द्वितीयेऽनैकान्तिकत्वमाह | सुखादिष्विति । तद्विवृणोति । ।

नहीति | शिरोन्तरंदूषयति । अतइति अतः हेतोरसिध्धनैकान्तिकत्वाभ्यां साध्यमपि नेत्यर्थः अनेन जडत्वं नानिष्टमिति दर्शितम् । अनुमानान्तरेण साधयिष्यतइत्यत्राह । अर्थान्तरमीत | व्याहतच्चान्नकिंचिदपि प्रमाणमिमर्थ साधयितुमलमि अर्थः । यथाहुः-

अङ्गुल्यनं यथाऽऽत्मानं नात्मना स्प्रष्टुमर्हति । स्वांशेन ज्ञानमध्येवं नात्मानं ज्ञातुमर्हति ॥ इति एवं जडत्वप्रसङ्गरूपतर्कस्य विपर्यये पर्यवसानाभावी व्याप्यभाव, इष्टप्रसङ्गत्वं व्याघातलक्षणमतितर्कपराहतत्वं च दर्शितम् । इत्यथैवं मनुषइति पूर्वत्रान्वयः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

यद्याप ’ प्रमातृप्रमिती पुनः अपरोक्षे एव केवलम्, न कर्मतया ’ इति पञ्चपादिकाविवरणे आत्मसंयोज

प्रत्यक्षेण अपरोक्ष इति वार्तिककारन्यायवैशेषिकादयः कल्पयन्ति । प्रमितिस्तु आत्मनि संयुक्तसमवायनिमित्तज्ञानान्तरा

रोक्षति न्यायैवशेषिको । प्रमेयगता प्रमिति: संयुक्ततादात्म्यात् ज्ञानान्तरेणापरोक्षति वार्तिककारीयाः । तान्प्रत्याह- प्रमातृ पुनः अपरोक्षे प्रमिती

एव केवलम् इत्युक्तम् । अत्र वार्तिककारमतेऽपि प्रमितिरपरोक्षत्येव मुद्रितकोशेषु वर्तते । तत्वदीपने

ऽपि ’ प्रमितिविषयं ज्ञानान्तरं उपजायते तेन आपरोक्ष्यं प्रमिते: ’ इत्येव वर्तते; तथाऽपि ज्ञानान्तरेणापरोक्षेऽतिवा क्यकारीयाः इत्यत्र विवरणवाक्ये ते. के. इति न प्रतिभाति । ’ तस्मादप्रत्यक्षा बुद्धिः’ इति शाबरभाष्योक्तसिद्धान्त: ’ नान्यथा ह्यर्थसद्भावः दृष्टस्सन्नुपपद्यते । ज्ञानं नित्यतः पश्चात् प्रमाणमुपजायते ॥ (श्लो. वा..वा. १८) इति श्लोकव्याख्याने "

२०१

न्या-र. शा-दी.उक्तार्थानुवादः प्राकट्याख्यलिङ्गनिरासप्रकारश्च । श्रीभाष्यम्

तदिदमनाकलितानुभवविभवस्यस्वमतिविजृम्भितं अनुभूतिव्यतिरेकिणोविषयधर्मस्य प्रका

शस्य रूपादिवदनुपलब्धेः । उभयाभ्युपेतानुभूत्यैवाशेपव्यहारोपपत्ती प्रकाशाख्यधर्मकल्पना नुपपत्तेश्च ।

श्रुतप्रकाशिका

अथ स्वयं प्रकाशत्ववाद्याह । तदिदमिति । अनाकलितानुभवविभवस्य । स्वव्यतिरिक्तस्य कृत्स्नस्य प्रकाशक स्सन्ननुभवस्स्वात्मन्यनन्यापेक्ष इत्येकोविभवः प्राकट्यहेतुको योव्यवहारः प्रकाशतइति तंच जनयितुमयमेवक्षम इत्यपरः । एवं द्विविधोऽनुभवावभवोऽनाकलितोयेन सोऽनाकलितानुभवविभवस्तस्य । स्वमतिविजृम्भितम् । प्रमाणतर्कनिरपेक्षस्वो त्प्रेक्षामात्रविजृम्मितमित्यर्थः। स्वमतिमाहात्म्यमित्यधिक्षेपोवा पारिशेष्यात्स्वयम्प्रकाशत्वमभ्युपगमयितुं प्रथमं प्राकट्यलिङ्गं

प्रतिक्षिपति । अनुभूतीत्यादिना । अनुभूतिव्यतिरेकिण इत्यनेना * साधारण्यप्रतिक्षेपःफलितः विषयधर्मशब्देनात्मधर्म व्युदासः। तेन रूपादिवत्साधारण्यं फलितं अनुभूतिव्यतिरेकी विषयधर्मः प्रकाशः प्रत्यक्षयोग्योवा नवा नचेत् लिङ्गज्ञा नाभावादनुमानानुदयः य ो ग ् य श ् च े त ् अ न ् य ै र प ् य ु प ल भ ् य स ् स ् य ा त ् रूपादिवदितिभावः अ प े क ् ष ा ब ु द ् ध ि ज न ् य द ् व ि त ् व ा द े र ् य थ ा व त ् त द े क प ु र ु ष व े ग्रत्वं तद्वत्प्राकट्यमपि तदेक पुरुषवेद्यमितिचेन्न द्वित्वादिसङ्ख्याः प्रागेवसान्ति यथैकत्र सर्वादिशः तत्तदुपाध्य(पेक्षाबुध्य)भिव्य ङ्गयाहिताः एवमपेक्षाबुध्द्यभिव्यङ्ग्यं द्वित्वादि तस्यैव प्रकाशते । यद्गतमभिल्यञ्जकं अत्रतु रूपादिवजन्यधर्मत्वाभ्युपगमात्स बैँरुपलभ्येत । अभिव्यङ्गयत्वेऽभिव्यञ्जकवतएवाभासते सिद्धाञ्जनवतोनिधिरिव न(हि(तु)जन्यं जनकस्यैवावभासते नहि कुलालस्यैव घटःप्रकाशते ॥

किंच । रूपादिवदिति । धर्मस्य निराश्रयोत्पत्त्ययोगादतीतानागतयोरर्थयोर्ज्ञायमानयोरपि प्राकट्यायोगात् प्राक ।

ट्याभावेऽपि प्रतीयतइति त ्र रूपादिवत्प्रकाशानुपलब्धे: प्राकट्येन ज्ञानानुमानं न सम्भवतीतिभावः । यथा संवित्सिद्धौ अतीतेनागतेचार्थे कथं प्राकट्यसम्भवः । नहि धर्मिण्यसत्येक् धर्मःस्सम्भवमृच्छति ॥

इति अतीतानागतयोरपि द्वित्वादिवत्प्राकट्यं जन्यतइतिचेन्न द्वित्वादेराप निराश्रयोत्पत्यंयोगात् । तत्र द्वित्वाद्यनुत्पत्तावपि घटादेवि द्वित्वादेरपि धीस्थतया व्यवहारोपपत्तेश्च । * ये पुनद्वत्वादिकं नाभ्युपगच्छन्ति नतान्प्रतिद्वित्वादिकं प्रतिबन्दी

कार्यम् । विषयविषयिभावसम्बन्धस्य विद्यमानाश्रयत्वनियमाभावाद्विषयविषयिभावएव प्राकट्यमितिचेन्न सम्बन्धस्य सम्ब

न्धिभ्यां विनाप्रतीत्यनुपपत्या सम्बन्धि ज्ञानंच प्रतीयत इत्यनुमेयमेवस्यादिति प्राकट्यं लिङ्गं न भवति ॥ । एवं प्राकट्याख्यं वस्त्वनुपलब्धमप्यन्यथाऽनुपपत्या कल्प्यतइत्याशङ्कय कल्पकस्यान्यथासिद्धिं दर्शति । उभयेति

अनुभूत्येत्युक्ते प्राकट्यस्य नामान्तरमुक्तं स्यादिति शङ्कानिरासार्थमुभयाभ्युपेनशब्दः यां प्राकट्यजनकत्वेनाभ्यधाः तयै ।

वेत्येवकाराभिप्रायः अशेषव्यवहारः हानोपादानादिः । तस्यानुभूत्यैव सम्भवान्नतेन प्राकट्यं कल्प्यम् | ज्ञातोघटः प्रकटोघट गूढार्थसंग्रहः

रत्नाकरे ‘उत्तर ग्राहकाभावात् ’ (श्लो. वा. शू. वा. २३२) इति श्लोकव्याख्याने ’ अत्रोत्तरं भाष्यम् । तन्न । नह्य C

ज्ञातेऽर्थे कश्चिद्वुद्धिमुपलभते । ज्ञात्वनुमानादवगच्छति’ इत्यादि, ‘तस्याभिप्रायमाह- उत्तरमिति । ग्राहकाभावात्तु त दानीमग्रहणम् । तदभावश्च तत्कारणस्य लिङ्गस्य ज्ञाततादिपदास्पदस्याभावात्’ इत्यत्र सुचीरतमिश्रीयकाशिकायाम् एत 6

दनुसारेणैव अस्य श्लोकस्य व्याख्याने न्यायरत्नाकरे ‘ज्ञानकिया हि सकर्मिका कर्मभूतेऽर्थे फलं जनयति पाकादिवत् । 26

२०२.

प्राकटचलिङ्गकानुमित्यनुपपत्तिनिगमनम् आत्मनस्वयंप्रकाशत्वविरोधिन्यायमतदूपणंच [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

अतोनानुभूतिरनुमीयते नापि ज्ञानान्तरसिद्धा |

बैल

श्रुतप्रकाशिका

इति व्यवहारश्चष्टोधटोद्विष्टोघट इतिवदन्यथासिद्ध इत्यशेषशब्दाभिप्रायः । नहीच्छाजन्येनार्थंगतेष्टत्वेनेच्छाऽनुमीयते । घट

प्रकाशतइति घटकर्तृकतया प्रकाशःप्रतीयते । घटनुभवतीति घटकर्मकतयाऽन्यकर्तृकतयाचानुभवः प्रतीयते एवमेकस्यैव कर्मकर्तृव्यवहारानुपपत्त्या कल्प्यतइतिचेन्न कारकभेदस्य धातुभेदनिबन्धनत्वेनार्थभेद निबन्धनत्वाभावात् । यथा परशुमुद्यम्य

वृक्षेनिपातयतिपशु॒रना वृक्षंछिनत्तीत्युक्तौ परशोःकर्मकरणत्वेश्रुते तथापि नार्थभेदः वृक्षस्याधिकरणत्यकर्मत्वे श्रुते तथापि नार्थभेदः । तथा व्यवहारभेदस्य धातुभेदनिबन्धनत्वेनार्थभेदनिबन्धनत्वाभावान्नव्यवहारः प्राकट्यकल्पकइत्यभिप्रायेणा शेषव्यबहारोपपत्तावित्युक्तम्। घटः प्रकाशतइति व्यवहारो घगतातिशयेन विना नोपपद्यते अन्यथा पटेऽपि तस्य व्यव हारस्य प्रसङ्गात् । सचातिशयः प्राकट्यमितिचेन्न योऽतिशयोव्यवस्थापकः स कथं घटएवस्यान्नपटे इन्द्रियसंयोगवशादिति चेत् । तेन ज्ञानमेवव्यवस्थाप्यतां किमतिशयान्तराभ्युपगमेनेत्ययमर्थोऽप्यशेपव्यवहारशब्देनाभिप्रेतः ॥

यत्तु बटोऽयमित्यनुभबवेळायां नानुभृत्यनुभवइति । तन्न अनुभूयतइति शब्दाप्रयोगस्याविवक्षानिबन्धनत्वेनाननुभव प्रयुक्तत्वाभावात् ल्लोकोह्यनुभूतकृत्स्नार्थविवक्षाऽस्तिचेत् तं सर्वे बदति एकदेशविवचाऽस्तिचेत् अनुभूतैकदेशं बदति एवं एक देशविवक्षाऽपि नास्तिचेत् न किंचिदपि वदति अतोनुभूयतइति शब्दाप्रयोगो नतदप्रकाशत्वहेतुः इदमयशेपव्यवहारशब्द

• नाभिप्रेतम् । विकलस्याविकलस्यापि व्यवहारस्याशेषशब्देन क्रोडीकतु शक्यत्वात् एवं व्यवहारस्यान्यथासिद्धत्वादनन न्यथासिद्धस्यैव कल्पकत्वान्न प्रकाश: कल्प्यइत्यर्थः ॥ प्राकट्यानुमेयत्वानुपपत्तिं निगमयति । अतइति । अतः अनुपलव्धिव्यवहारान्यथासिद्धिभ्यां प्राकट्याभावात्

अनुभूतिर्नप्राकट्यानुमेयेत्यर्थः मानसप्रत्यक्षवेद्यत्वानुपपत्तिमभिप्रेत्याह । नापिज्ञनान्तरसिद्धेति । इदमत्र परोक्तमनु

• ज्ञानं मानसप्रत्यक्षा क्षणिकत्वेसत्यात्मविशेषगुणत्वात्सुखदुःखप्रयत्नादिवदिति आत्मविशेषगुणत्वादित्युक्ते धर्मादिष्वनै कान्त्यं स्यादिति तद्ध्यावृत्यर्थं क्षणिकत्वेसतीत्युक्तम् । क्षणिकविशेषगुणत्वादित्युक्तेशब्दव्यभिचारः । क्षणिकात्मगुणत्वादित्युक्ते

*त्वात्आत्ममनस्संयोगे व्यभिचारस्स्यादिति तत्परिहारार्थमात्मविशेषशब्दौ तदिदमपनुपन्नम् । क्षणिकत्वगुणत्वयोरन्यतरासिद्ध दृष्टान्तश्चसाधनविकलः ॥

किंच यन्मानसप्रत्यक्षवेद्यं * तदबुभुत्सितग्राह्यं दृष्टं यथा सुखादि अतश्च तद्विषयं ज्ञानं नियतमिति वक्तव्यम् । तस्मा

• इटादिज्ञान विषयं यज्ज्ञानं * तस्याबुभुत्सितग्राह्यत्वान्मानसप्रत्यक्षवेद्यत्वं स्यात् । तद्विषयज्ञानस्यापि तथेत्यनन्तसंविदावली तच्च फलं

गूढार्थसङ्ग्रहः

ऐन्द्रियिकज्ञानजन्यमापरोक्ष्यम् । लिङ्गादिज्ञानजन्य तु पारोक्ष्यमित्युच्यते तदेव च फलं कार्यभूतं कारणभूत ।

विज्ञानमुपकल्पयतीति सिध्द्यत्यप्रत्यक्षमीप ज्ञानम्’ ति ।’ इति च शास्त्रदीपिकायांचसाधितः । अतःइति । तदेवमविवाद सिद्धेऽर्थगते अतिशये तेनैव ज्ञानस्यानुमानं सम्भव अर्थगतकादचित्कप्रकाशतिशयलिङ्गेन अनुभूतिरनुमीयते इति ' मान्योक्तियुक्ता | भट्टमते अनुभवस्यानुमेयत्वं आत्मनो मानसप्रत्यक्षविषयत्वं कस्यपि न स्वयंप्रकाशता । नैयायिकमते आत्मनो ज ् ञ ा न स ् य च मानसप्रत्यक्षविषयत्वमेव स ् व य ं प ् र क ा श त ् व ं द ् व य ो र ् न ा स ् त ी त ि तेषामपि सम्मतमिति तन्मतनिरसनमन्तरा अनु भवाभिन्नस्यात्मनः नं स्वयंप्रकाशता स्थापिता भवतीति नैयायिकमतमपि दूषयति । नापिज्ञानान्तरासिद्धेति ॥ 6

जिशासा १-१-१]

अनुभूतिरित्यादिग्रन्थेन विवरणोक्तानुमानार्ववक्षाकथनम्

२०३

श्रीभाष्यम्

अपितु सर्वसाधयन्त्यनुभूतिस्स्वयमेवसिध्यति । प्रयोगश्च अनुभूतिरनन्याधीनस्वधर्मव्यवहारा श्रुतप्रकाशिका

समुदायस्यावर्जनीयत्वाज्ज्ञानान्तरानवकाशस्स्यात् । मानसग्राह्यत्वस्याबुभुत्सितग्राह्यत्वव्याप्यत्वं नारित स्वापादाबुछ्वासनि

श्वासप्रयत्नेसत्यपि तद्ग्रहणाभावादिति चेन्न तदानीं जीवात्मनि प्रयत्नस्यैवाभावात् । देहधारणादयःपरमात्मसङ्कल्पाधीनास्तदा नीमितिहिवेदान्तिनः ‘ अन्तराभूतग्रामवत्’ इत्यधिकरणेऽयमर्थस्सुनिर्णयः । स्वापे देहपरिवर्तनादिस्त्वङ्गप्रत्यङ्गतोदाद्दंश मशकादिजन्यदुःखादिनावाऽत्यल्पबोधेसति भवति । तदानींच प्रयत्नोधीविषयः अतोहेतोरव्यभिचारान्मानसग्राह्य सर्वमबुभु त्सितग्राह्यामत्यनवस्थास्यादेव यदि बुभुत्सितग्राह्यं तर्ह्यन्योन्याश्रयणं * ज्ञानेसतीच्छा इच्छायां सत्यांज्ञानमिति ॥ किंच मानसप्रत्यक्षवेद्यस्य बुभुत्सितग्राह्यत्वेऽपि सुखादिषूपलब्धिनियमदर्शनाद्वुभुत्सानियमः कल्प्यतइति तद्वदेवज्ञाने

ऽपि बुभुत्सानियमसिद्धेरुपलब्धिश्चनियतास्यात् । अतोबुभुत्सान्तरितज्ञानपरम्पराया अविरतिस्स्यात् । * ज्ञानं बुभुत्सितग्राह्यं सुखादितु नेतिचेन्न मानसप्रत्यक्षवेद्यत्वाविशेषे नियामकाभावात् । सुखादिषु घटादिविषयप्रथमज्ञानेच बुभुत्सा द्वितीयादौ तु नेतिचन्न नियामकाभावात् मानसग्राह्यत्वाविशेषात्प्रातांबुभुत्सां कोवारयेत् । मानसग्राह्यत्वे सतिहि बुभुत्सा सुखादिकं घट दिविषयप्रथमज्ञानंच मानसग्राह्यं द्वितीयादिज्ञानं न मानसप्रत्यक्षवेद्यमितिचेन्न तत्रापि नियामकाभावात् ॥ किं च क्षणिकात्मविशेषगुणत्वे सत्यपि द्वितीयादिज्ञानं नमानसग्राह्यं चेत् हेतोरनैकान्त्यम् । * यदा प्रत्यक्षेण गृह्यते

तदा मानसग्राह्यमिति चेत् तर्हि पक्षा हेतुश्च * प्रत्यक्षग्राह्यशब्देन विशेष्यौ स्याताम् । किं च अन्यैरप्युक्तानि दूषणान्त

राण्युच्यन्ते । यदि द्वितीयं ज्ञानं न मानसग्राह्यम् तस्य द्वितीयस्य निष्प्रमाणत्वेन शून्यता च स्यात् । ततश्च प्रथमस्य तत्तीद्वषयघटादेशून्यता स्यात् । द्वितीयादिज्ञानं स्वतस्सिद्धं चेत् प्रथमज्ञानमार्प तथा स्यादिति । एवमाद्यभिप्रोयण

नापि ज्ञानान्तरसिद्धा ’ इत्युक्तम् । अथ पारिशेष्यात्स्वयंप्रकाशत्वं सिद्धमित्याह - अपिीत्वति । सर्वीमीत । अन्यथा संविदश्शून्यत्वेन तदधीनसिद्धि सर्व शून्यं स्यादिति तत्परिहाराय स्वयंप्रकाशत्वमवश्याभ्युपगन्तव्यमित्यभिप्रायेण ’ सर्वे (

साधयन्त्यनुभूतिः स्वयमेव सिद्धयति ’ इत्युक्तम् । यथा संवित्सिद्धौ

तदेवापश्यतां सर्वशून्यत्वाद्विभ्यतां सताम् । गतिस्स्वयंप्रकाशत्वादृते नान्योपलभ्यते ॥ इति ॥

अथ तर्कानुग्राह्य स्वयंप्रकाशत्वे प्रमाणमुपन्यस्यति प्रयोगश्चति । न केवलं पारिशेप्यात्स्वतस्सिद्धत्वं,

साधकप्रमा

णमप्यस्तीति चार्थः । अनुभूतिर्रित्यादिनाऽनुमानद्वयं ग्रन्थलाघवार्थमविभागनोक्तम् । अनुभूतिरनन्याधीनस्वधर्मा स्वस म्बन्धादर्थान्तरे तद्धमेहेतुत्वात्, अनुभूतिरनन्यांधान खव्यवहारा स्वसम्बन्धादर्थान्तरे * तद्व्यवहारहेतुत्वादित्येवं विभागः । । गूढार्थसंग्रहः

विवरणे विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तत्वादनुभवस्य संजातीयप्रकाशान्तरंनिरपेक्षप्रकाशमानत्वं साधितम् । तमॆव

हेतुं परिष्कृत्य प्राकाट्यानुमेयत्वमाप निरत्यति - अनुभूतिरनन्याधीनस्वधर्मव्यवहारेत्यादिना । ‘यथा रूपादिः’ इत्यत्र आदिपदार्थः विवरणोक्तप्रदीपालोकः । अत्र श्रुतप्रकाशिकोक्तानुमाननिष्कर्षोपपत्तिः शतदूषणीव्याख्यायां चण्डमारुते

(२०) वादे द्रष्टव्या । अत्रानुमानद्वये अनन्याधीनस्वब्यवहारा स्वसम्बन्धादर्थान्तरे तद्व्यवहारहेतुत्वादिति विवरणोक्तानु मानं विवक्षितम् । विवरणे च सजातीयप्रकाशान्तरनिरपेक्षप्रकाशत्वं विषयप्रकाशादिव्यवहारनिमित्तत्वेन साधितम् ।

अनुभूतिरित्याद्यनुमाने साध्यघटकदलव्यावृत्तिः अ.सि. प्रकाशत्वनिर्वचनम्

२०४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

स्वसम्बन्धादर्थान्तरे तद्धर्मव्यवहारहेतुत्वात् । श्रुतप्रकाशिका

अत एव हि परत्र व्यबहारविशेषहेतोः स्वस्मिन्नपि तद्व्यवहारहेतुत्वमित्युत्तर ते प्राकट्यमभ्युपगभ्य तदुपर्जावनेन प्रथमानुमानमुक्तम्। तदनुपजीव्य तु द्वितीयम् । प्राकट्याभ्युपगमस्य न स्वप्रकाशताविरोधिन्वम्, तस्य ज्ञानानुमापक त्वानभ्युपगमात् । धर्मवत्वेऽनन्याधीनधर्मवचे च साध्ये सिद्धसाध्यता स्यात् ; अनुभूतित्वादिधर्माणां हेत्वन्तरनैरपेक्ष्यात् ।

नह्यनुभूतित्वजातिर्हत्वधीना ; नित्यत्वात् । जात्यनभ्युपगमेऽपि अनुभूतित्वस्य * अनुभूतिसामग्रीव्यतिरिक्तहेश्चनपेनत्वात् सिद्धसाध्यता । अतोऽनन्याधीनस्वर्धमैत्युक्तम् । स्वस्य धर्मः स्वोत्पाद्यतया स्वसम्बन्धी धर्मस्स्वधर्म: ; परत्र

स्वसाध्य

धर्मांत्यन्तसजातीयधर्म इत्यर्थः । * अर्थान्तेर तद्धर्महेतुत्वादिति हेतूक्तेः। स्वधर्मनिर्दिष्टधमां हि तच्छन्दोक्तः । परत्रस्वः

साध्यधर्मात्यन्तसजातीयः * स्वस्मिन्नवश्यंभाविधर्मः स्वधर्मत्वेन विवक्षितः । अत एव स्वस्मिन् रूपित्वानापादनात् रूप स्य दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वशङ्का व्युदस्ता स्यात् । दण्डान्तरनिरपेक्षं स्वस्मिन्दण्डित्वमनापादयति दण्डे व्यभिचारश्च

परिहृतस्स्यात् । अन्यशब्दश्च स्वात्यन्तसजातीयान्तरपरः । अन्यथा हेतुमात्रनिरपेक्षत्वे दृष्टान्तस्य साध्यविकत्व स्यात् ।

चक्षुराद्यपेक्षं हि रूपस्य चाक्षुषत्वम् तादृशहेत्वपेक्षानियमराहित्यमनन्याधीनशब्देन विवक्षितम् । अन्यापेक्षामात्रविरहे ।

साध्ये # परज्ञानस्यानुमेयत्वदर्शनेन बाधितत्वप्रसङ्गात् । * नहि ज्ञानान्तरागोचरत्वमेतदनुमानसाध्यम् | अपि तु स्वात्य

न्तसजातीयानपेक्षप्रकाशार्हत्वमात्रम् | तच्च परज्ञानस्य सम्भवतीति न बाधितविषयकत्वम् ॥

अनन्याधीनस्वव्यवहारेत्यत्रापि व्यवहारवच्चे साध्ये सिद्धसाध्यता; अतोऽनन्याधीनशब्दः । अन्यशब्दस्यात्यन्त

।

सजातीयपरत्वात् वागाद्यपेक्षया बाधितत्वशङ्का परिहृता स्यात् घटादीनां हानादिव्यवहारे स्वात्यन्त सजातीयानपेक्षो हेतुरनुभूतिरिति सिद्धसाध्यत्वव्युदासाय स्वशब्दः सच परत्र स्वसाध्यव्यवहारात्यन्तसजातीयपरः । व्यवहारस्यात्यन्त

।

सजातीयत्वं नाम अभिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकत्वम् । व्यवहारानुगुण्यमात्र हि प्रकाशत इति व्यवहारस्य निमित्तम् । परज्ञान व्यवहारे कालात्ययापदेशंपरिहाराय अपेक्षानियमराहित्यविवक्षा | हेतुमाह - खसम्बन्धादिति । धर्महेतुत्वे व्यवहारहेतुत्वे च हेतौ विवक्षिते ऽनैकान्त्यं स्यादिति तत्परिहाराय तच्छन्दः । स्वस्य यो धर्मो व्यवहारश्च तदत्यन्तसजातीय धर्मो *

व्यवहारश्च तच्छब्दविवक्षितः । स्वस्याग्निसम्वन्धात् स्वस्मिन् पूर्वरूपसजातीय रूपान्तरतद्व्यवहारहेतुर्घट: अग्निसापेक्षत तत्र व्यभिचारपरिहाराय ‘अर्थान्तरे’ इत्युक्तम् । * किं च अर्थान्तरशब्दो * निर्दिष्टजातीयाद्विजातीयपरः । तेन पर

• स्मिन् द्रव्ये ॥संयुक्तत्वतद्व्यवहारहेतोः द्रव्यस्य परद्रव्यसापेक्षतयाऽनैकान्त्यं परिहृतं स्यात् । द्रव्यं हि द्रव्यस्यात्यन्त सजातीयम् ननु घटो हि पटे संयुक्तत्वादिकमापादयन् स्वस्य तथात्वे घटान्तरापेक्ष इत्यनैकान्त्यम् ? नैवम् | सजातीयापेक्षा

नियमविरहरूपस्य साध्यधर्मस्य तत्र विद्यमानत्वात् । * नहि घटस्स्वस्य संयुक्तत्वादौ स्वात्यन्तसजातीयं घटमेवापेक्षते गूढार्थसंग्रहः

प्रदीपालोकश्च दृष्टान्तः । अत्र अद्वैतसिद्धौ

11

‘ज्ञानप्रभानुगतं च प्रकाशत्वम् आवरणाभिभावकत्वम् । तच्च ज्ञानस्य ।

● चित्वेन अन्यत्र तेजोविशेषत्वादिनेत्यन्यदेतत् । आवरणत्वं च अज्ञानतमसोरर्थव्यवहारप्रतिबन्धकत्वमनुगतमेव । तच्चाज्ञा

• नस्य तमसो ज्ञान प्रतिबन्धकद्वारेत्यन्यदेतत्’ इत्युक्तम् । अत्र प्रकाशत्वनिर्वचनदिक्लश: । व्यवहारघटितस्वप्रकाशत्वम

२०५

श्रीभाष्यम्

यस्स्व सम्बन्धादर्थान्तरे यद्धर्मव्यवहरहेतु स्सतयोः स्वस्मिन्ननन्याधीनोदृष्टः यथा रूपादि चाक्षुषत्वादौ । रूपादिर्हि पृथिव्यादौ स्वसम्वन्धाञ्चाक्षुषत्वादिजनयन् खस्मि न्न रूपादिस स्वन्धाधीनचाक्षुषत्वादौ अतोऽनुभूतिरात्मनः प्रकाशमानत्वे प्रकाशतइति व्यवहारेच श्रुतप्रकशिका

इति नियमोऽस्ति । * पुत्र पुत्रत्वतद्व्यवहारहेतौ पितरि। स्वस्य पुत्रत्वव्यवहाराय पित्रन्तरसापेक्षे व्यभिचारपरिहाराय स्वस

म्बन्धादित्युक्तम् । विद्यमानस्वस्वसम्बन्धी विवक्षितः | परत्र * स्वसम्बन्धतुल्यकालस्वगतधर्मात्यन्तसजातीयधर्म तत्सापेक्ष व्यवहारहेतुत्वांदित्यर्थः । * नहि पित्रादिप्रवासनिधनयोः पुत्रादौ पुत्रत्वं तद्व्यवहारश्चापगच्छति । अत एव स्वस्मिन्नन न्यापेक्षद्वैधीभावमनापादयति परद्वैधीभावहती द्रव्ये व्यभिचारश्च दूरोत्सारितः ॥

ननु सिद्धान्तिनोऽप्यभिमतमिदमनुमानम् । चेतनः स्वसम्बन्धतुल्यकालं शरीरत्वं शरीरे जनयन् स्वस्मिन् शरीरत्वतद्व्य

वहारयोः नान्यानपेक्षः। अपितुपरमात्मसापेक्षः परमात्माच चेतनत्वादत्यन्तसजातीयः । अतस्तत्रानैकान्त्यमिति। नैवम् । स्व ्यापकधर्महेतुत्त्रस्य विवक्षितत्वात् । नहि चेतनत्वव्यापकं शरीरत्वम् ; ईश्वरस्य चेतनस्यापि शरीरत्वाभावात् । अतरस्वधर्म शब्दाभिप्रेतेन स्वावश्यंभावित्वेन परिहारः । * एतदुक्तं भवतिं । धर्मशब्दः प्रकाशपरोवा धर्ममात्रपरो वा । अन्यशब्दश्चान्यमा त्रपरो वा स्वात्यन्तसजातीयभूतान्यपरो वां । तत्र हेतुमात्रानपेक्षप्रकाशत्वे दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यम् । रूप हि चक्षुराद्यपेक्ष प्रकाशम् । स्वात्यन्तसजातीयानेपक्षप्रकाशत्वे साध्ये व्यर्थविशेषणत्वं हेतोः ; हेतुत्वमात्रेण साध्यसिद्धेः । नहि यस्य कस्य चिद्धेतुस्सन्घटाादैः स्वप्रकाशे घटान्तरादिकमेपेक्षते । हेत्वनपेक्षधर्मत्वेऽनुभूतित्वादिना सिद्धसाध्यता परश्वधादिष्वनका न्त्यं च । काश्र्द्वैधीभावे हेतोः परश्वधस्य स्वद्वैधीभावे हेत्वन्तरसापेक्षत्वात् । स्वात्यन्तस जातीयानपेक्षधर्मत्वेचानुभूतित्वादिना सिद्धसाध्यता विषयप्रकाशके पदज्ञाने लिङ्गापेक्षप्रकाशत्वदर्शनाद्वाधश्च । रूपे रूपान्तरानपेक्षस्वगतरूपित्वहेतुत्वाभावाद्दृष्टा न्तस्य साध्यविकलता। पुत्रगतपुत्रत्वहेतौ पित्रन्तरसापेक्षपुत्रत्वधर्मे पितर्यनैकान्त्यंच परद्रव्यगत संयुक्तत्वहतौ द्रव्यान्तरसा

T

पेक्षसंयोगे द्रव्येचानैकान्त्यम् ॥

अत एवमादिदोष परिहारार्थमित्थं* स्वविजातीये प्रयोक्तव्यम् । स्वावश्यम्भाविधर्मात्यन्तसजातीयस्व अनुभूति स्व जन्यपरगत धर्मात्यन्तसजातीय धर्मभाक्त्वे स्वात्यन्तस सम्बन्ध तुल्यकालधर्महेतुत्वादिति

जातीयापेक्षानियमरीहेतीत प्रतिज्ञा ।

हेतुः । तथाऽनुमीतस्वजन्यपरगतव्यबहारात्यन्तसजातीयव्यवहारभाक्त्वे स्वात्यन्तसजातीयापेक्षानियमरहित प्रतिज्ञा ।

स्वविजातीये स्वावश्यम्भाविव्यवहारात्यन्तसजातीयस्वसम्बन्धतुल्यकालव्यवहारहेतुत्वादितिहेतुः । व्यवहारस्य स्वावश्यम्भा वित्वं नामावश्यम्भाविधर्मनिन्धनत्वम् । व्याप्तिप्रदर्शनपूर्वकं दृष्टातमाह । यइति | साध्यसाधनम सपक्षे दर्शयति । रूपा दिर्हीति । पक्षधर्मताबलसिद्ध(धर्म)माह । अतोऽनुभूतिरिति । प्रकाशतइतिव्यवहारइति । अनुभूतिः प्रकाशतइति व्यव ।

हारे अनुभूतिरिति ब्यावहारेचेत्यर्थः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

द्वैतसिद्धावेव परिष्कृतम् । तत्रच नायं क्लेश इत्यभिप्रेत्य व्यवहारघाटितमेव स्वप्रकाशत्वं भगवता साधितम् ॥

‘विवा.

दाध्यासितां संवित् स्वसमानाश्रयस्य समानकालस्वगोचरसंवेदनावरहप्रयुक्तव्यवहारविरहा न भवति संवित्वात्; अनन्तर व्यवह्रियमाणसंविद्वत्’ इति प्रमाणमालायामुक्तम् ॥

सेयं स्वयम्प्रकाशाऽनुभूतिरित्यादेरिष्टसिद्धिविवरणरूपताकथनम्

२०६

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

स्वयमेवहेतुः । सेयं स्वयम्प्रकाशाऽनुभूतिर्नित्याच श्रुतप्रकाशिका

ननु स्वसम्बन्धादर्थान्तरे तद्धर्मव्यवहारहेतुत्वं * सोपाधिकं सम्बन्धविशेषादर्थान्तरे तद्धर्मव्यवहारहेतुत्वस्यैव स्वस्मि

स्तद्धर्मव्यवहारयोरनन्याधीनत्वे प्रयोजकत्वात् सच सम्बन्धविशेषअश्रयाश्रयिभावरूपः । सतु रूपादावस्ति नतु पक्षइति नै तत् अस्य साध्यसमव्याप्त्यभावेनोपाधिकत्वाभावात् । आश्रया श्रयिभावविरहेऽपि सम्बन्धमात्रादर्थान्तरे प्रकाशतइति व्यव

हारहेतोदीपस्य स्वस्मिन्नपि तद्व्यबहारेत्यन्तसजातीयानपेक्षत्वंहि दृष्टम् । पूर्व ज्ञानस्य परप्रकाशबादिभिस्वसत्तथैव प्रकाश

मानत्वादिति हेतोरसिद्धिर्व्याहृतिश्चोक्ते तत्र घटोऽयमित्यनुभववेळायातनुभयतइति शब्दस्याप्रयोगाद सिद्धिरुक्ता । शाब्द ब्यवहारवैकल्यपौ॰कल्ययोर्विवक्षाविशेषहेतुकत्वेनार्थानुभवेऽननुभवेच प्रयोजकत्याभाववचनादद्भिः परिहता व्याहतिश्चनास्ति तथाहि अङ्गुल्यग्रस्य स्वात्मस्पर्शादिषु व्याहृतिरुपलब्धिनिन्धना । दीपादिपुत्र प्रकाश्यत्वप्रकाशकत्वे दृश्यते निरूप्यमाणे कर्मकर्तृभावविरोधश्च नास्ति । निरासकोदीपः निरसनीयं तमः दीपउत्पादकः ज्ञानमुत्पाद्यं ज्ञानमुत्पादकं व्यबहार उत्पाग्रइति ॥

किंच यद्याप कर्मकर्तृभावस्य स्वतोविरोधान्द्भदकत्वमुपलब्धिसिद्धम् तथापि ज्ञापकेषु विरोधनियमाभावश्नोपलब्धि

सिद्धः। ज्ञातरि मनसि शब्दशब्दे पदमितिपदे तथेदृशार्थान्तरेष्वष्यविरोधोह्युपलभ्यते । उत्पादकेष्वेवतु विरोधनियमः।

तत्रचाकारान्तरेणचेन्नविरोध: । ननु घटादिषु व्यवहारहित्वं स्वव्यतिरिक्तज्ञानहेतुकं दृष्टम् । जाने व्ताप्तिर्भज्यतेचद्व्यवहारस्य ज्ञानपूर्वकत्वव्याप्तिभङ्गेन

• अज्ञातस्यैव व्यवहारास्पदत्वं स्यात् ? नैवम् । घटादिशातृव्यतिरिक्त ज्ञेयदृश्यत्वेऽपि स्वेनैवात्रारिर्वावगीतमिति तत्रपरेणापि कर्मकर्तृविरोधव्याप्तिभङ्गोऽभ्युपगन्तव्यः। तथा घादौ

स्वव्यतिरिक्तकरणजन्यज्ञानदृश्यत्वेऽपि॰ मनसि तद्भमम् । स्वानुमान मनस एव करणत्वात् । तथा सर्ववाच्यानां स्वव्यति रिक्तशब्दवाच्यत्वेऽपि शब्दशब्दे पदपदेच तद्भग्नम् । घटादीनां स्वव्यातीरिक्त वाग्व्यवहार्यत्वेऽपि वागिन्द्रिये तद्भग्नम्।

अतःकर्मकर्तृभावस्य विरोधिव्यांप्तिर्नास्ति। व्यवहारस्य ज्ञानपूर्वकत्वं न कैश्चिदपि भग्नम्।शनव्यवहारस्य * ज्ञानकर्मता पूर्वकत्वविरहः प्रसज्यते चेन्नानिष्ट: । अवभासपूर्वकत्वस्याभग्नव्याप्तिकत्वा न्न तद्विरहप्रसङ्गः । तस्मादवभासमानस्यैव ज्ञान स्य व्यवहारास्पदत्वम् । अतः स्वविषयपरविषयव्यवहारानुगुण्यं ज्ञानस्य युक्तम् ॥

अथ ज्ञातृज्ञेयनिरसंन ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वं च बौद्धपक्षऽपि समानमिति तव्यावर्तकं ज्ञानस्य नित्यत्वं साधयति

सेयमिति । सॆवम्– परमार्थभूतसन्मात्रैस्या प्रमाणाविषयभूताचेत्यर्थः । ॐॐ यद्वा- स्वयंप्रकाशत्वहेतुभतधर्मवत्तया प्रसिद्धे

त्यर्थः । स्त्रयंप्रकाशत्वस्य नित्यताहेतुत्वविवक्षया स्वयंप्रकाशत्युक्तम् । चस्साध्यसमुच्चचे सौगतसाम्यशङ्कानिवृत्तौ वा । कुत गूढार्थसंग्रहः ८

यद्यपि

कालान्तानुपादानेऽपि अस्मदभिमतं सिध्यत्येव ; तथाऽपि गुरुमते ज्ञाने सति तस्मिंस्तदाश्रये च नतत्स

मानाधिकरणं ज्ञानान्तरं स्वीक्रियते । तदभावे तदद्व्यवहारादर्शनात् । तदीयत्वेन च स्वस्वाश्रययोर्व्यवहारसम्भवात् । अती ।

तादिज्ञानेतु ज्ञानान्तरं स्वाक्रियत एव । तदभावे तदद्व्यवहारदर्शनात् तथाऽपि तन्मतमाश्रित्यैतदनुमानमिति कालान्त मुपात्तम्’ इति लघुचन्द्रिका ॥

सेयं स्वयम्प्रकाशाऽनुभूतिर्नित्याचत्यादि । एतदारम्य ‘स्वप्रकाशरूपा सैवात्मा’ इत्यन्तमिष्टासद्धिविवरणम् ।

इष्ठसिद्धौ च

‘नच स्वतस्सिद्धस्य प्रागभावादयः स्वतोऽन्यतो वा सिध्यन्ति । अतोऽजा । अतोऽस्या नान्येऽपि भाववि

२०७

श्रीभाष्यम्

प्रागभावाद्यभावात् । तदभावश्च स्वतस्सिद्धत्वादेव । नहानुभूतेस्स्वतस्सि द्धायाः प्रागभाव

स्स्वतोऽन्यतोवावगन्तुं शक्यते । (तथाहि) अनुभूतिस्खाभावमवगमयन्ती सती तावन्नावग मयति । तस्यास्सत्त्रे विरोधादेव तदभावोनास्तीति कथं सा स्वाभावस्वगमयति ? एव मसत्यपि नावगमयति । अनुभूतिस्स्वयमसती स्वाभावे कथं प्रमाणं भवेत् ? नाप्यन्यतोऽव गन्तुं शक्यते अनुभूतेरनन्यगोचरत्वात् अस्याः प्रागभावं साधयत् प्रमाणमनुभूतिरिय

मिति विषयीकृत्य तदभावं साधयेत् । स्वतस्सिद्धत्वेन इयमिति विषयीकारार्हत्वान्नतत्प्रा गभावोऽन्यतश्शक्यावगमः । अतोऽस्याः प्रागभावाभावादुत्पत्तिर्नशक्यते श्रुतप्रकाशिका

इत्यत्राह । प्रागभावादीति । सच कथमितिशङ्कायां ग्राहकाभावादित्यभिप्रायेणाह । तदभावश्चेति । स्वतस्सिद्धत्वेन प्रागभावाद्यभावं विकल्पमुखेन प्रतिपिपादयिषुर्विकल्पशिरोद्वयेऽनुपपत्तिं प्रतिजानीते । नहीति । स्वतःपक्षेऽनुभूतिः किं सती स्वाभावमवगमयति उतासतीति विकल्पमभिप्रेत्य सत्त्वपक्षं दूषयति । अनुभूतिरिति । क्रुतइत्यत्राह । तस्याइति । ग्राह्याभावादित्यर्थः। अनुभूतिः किमनुमित्यादिरूपा स्वाभावमवगमयति उत प्रत्यक्षरूपेति विकल्पे लिङ्गाद्यभावात्प्रथमः

कल्पो न सम्भवतीत्यभिप्रेत्य * द्वितीयःकल्पोग्राह्याभावाहूषितः, पूर्वाभिप्रेतविकल्पशिरसोरसत्यपंक्ष ग्राहकाभावेन दूषयति । एवमिति । पूर्वतराभिहितयोर्विकल्पशिरसारन्यतम इति पक्षं दूषयति । नापीति । अनुभूतिरनन्यगोचरास्यात् ततः किम भावाग्रहणस्य अभावोह्यन्यगोचरत्वमर्हतीत्यत्राह । अस्याइति । अस्याः नह्यन्यस्य प्रागभावो ग्राह्यः । अपित्वनुभूतेरेव तस्मात्तां विषयीकृत्यैव तदभावोग्राह्यः तस्या विषयीभावानहेत्वान्नतत्प्रागभावग्रहणं शक्यमित्यर्थः एवं प्रागभावाभावादुत्प च्यभावं ततश्च परिणामादिसर्वविकारान्तराभावमप्युपपादयति अतोऽस्या इति । अतः स्वतःपरत: पक्षयोरुभयोरप्यभावस्य ।

दुर्ग्रहत्वादित्यर्थः विकारमात्रबिरहेसाध्येऽनुत्पन्नत्व मन्तबतिप्रागभावेऽनैकान्तिकंस्यात् अतोभावरूपविकारविरहस्य साध्यत्व ज्ञापनाय भावशब्दः ॥

गूढार्थसंग्रहः

काराः । जन्मादित्वात्तषाम् । चेत्यानां च न चिद्धर्मवं रूपादिवत् । अतोऽमेया । नास्या मेयो धर्मोऽप्यस्तीत्यर्थः । अतोऽनन्ता । अन्तस्यापि मेयत्वेऽतर्द्धमत्वात् । अमेयत्वेऽप्यनन्यत्वा न्नतद्वत्ता चितः । कालतस्तावदानध्त्यं सिद्धं जन्मा भावात् । देश वस्तुतोऽपि । अन्यथा घटादिवजन्मप्रसङ्गात् । नवजं विभाग्यस्ति '

इत्यारभ्य

’ नचाभावं विना जन्मादिसिद्धिः । नह्यज्ञाते प्रागभावे कस्यचित् जन्मनिश्चयः स्यात् । नह्यदृष्टस्य दृष्टिमात्रं जन्म साधयेत् । नचादर्शनेऽसिद्धेअदृष्टदृष्टिस्सिद्ध्येत् । अतः प्रागभावाभावे दृश्यस्य च दर्शनस्य च जन्माभावः । जन्मा

भावे नान्येऽपि भावविकारास्स्युः । अतः कूटस्थं सदैकरूपं वस्तु स्वतस्सिद्धमिति । एवं नाशादयोऽपि निरून्यमाणाः नाव तिष्ठन्ते इति तस्मादनन्तैवानुभूतिरिति स्थितम्’ ‘नन्वनुभवित्रात्मना विना नास्त्यनुभूतिः तत्कथं सा अनन्ता ? नैषदोषः

यतस्सैव सः । कथम् ? उच्यते । सोऽप्यनुभूतिस्वभावश्चेत् नास्या भेदः । अन्यथा सोऽनात्मति नानुभविता । अतस्सैव’

त्मा । अनन्तत्वाच्च । अथवाऽनन्तत्वात्सैवपरमात्मा । तल्लक्षणस्य तस्यां परिपूर्णत्वात् । अन्यत्व तदयोगाच्च । अतोऽनन्त त्यान्सैव परमात्मा ’ इतिचोक्तम् । अत्र ‘स्वयंप्रकाशा अनुभूतिनिंत्याम्च’ इत्यत्र नित्यत्वं कालत: आनन्त्यरूपम् ॥

२०८

[जिज्ञासा १-१-१

अनुत्पन्नाया अनुभूतेना॑नात्वाभावः भेदादरनुभूतिधर्मत्वाभाव: प्र.मा. अनुमानच श्रीभाष्यम्

वक्तु मित्युत्पत्तिप्रतिसंवद्धाञ्चान्येऽपि भावविकारास्तस्यान सन्ति । अनुत्पन्नेयमनुभूतिरात्मनि

नानात्वमपि न सहते व्यापकविरुद्धोपलब्धेः । ननुत्पचं नानाभूतं दृष्टं भेदादीनामनुभाव्य

त्वेनच रूपाढेरिवानुभूतिधर्मत्वं नसम्भवति । अतोऽनुभूतैरनुभवस्वरूपत्वादेवान्योऽपि कश्चि दनुभाव्यो नास्याधर्मः यतो निर्धूतनिखिलसेदासं वित् श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा भावस्य विकारइति षष्ठीसमासः । ततश्च * भावाभावरूपविकारमात्रविरहे साध्ये प्रागभावे व्यभिचारशङ्क

निवारणार्थं * भावत्वे सत्यनुत्पन्नत्वं विकारान्तराभावे प्रयोजकमिति फलितम् | अनुभूतिर्नान्तवती भावत्वेसत्यनुत्पन्नत्वात् यदन्तंवत्तद्भाबत्वसत्यनुत्पन्नं न भवति यथा घटः इति ॥ बौद्धाभ्युपगतक्षणिकत्वव्यावृत्त्यर्थे नित्यत्वाय अनुत्पत्तिस्तद्व्या

तविकारान्तराभाबश्च साधितौ । अथ तदभ्युपगताने कत्यव्यावृत्यर्थं सजातीय भेदं ध्युदस्यति — अनुत्पन्नेयमिति । व्यापक

विरुद्धोपलब्धेः– नानात्वव्यापकोत्पत्तिविरुद्धानुत्पत्त्युपलव्धेरित्यर्थः । व्याप्तिं दर्शयति – नहीति | अस्य ग्रन्थस्य यद ।

नुत्पन्नं तदनानाभूतं दृष्टमित्यर्थो वक्तुं न युज्यत, ब्रह्मव्यतिरेकेणानुत्पन्नस्यानानाभूतस्य कस्यचिन्मायावेदान्तिभिरनभ्युप

गमात् । यदनानाभूतं तदनुत्पन्नभित्युक्ते * व्यापकजन्मनिवृत्त्या व्यायनानात्वानिवृत्तिरुत्ता नस्यात् । तस्मादयमर्थः । यन्नानाभूतं तदनुत्पन्नं नद्दष्टम् । अपितूत्पत्तिमदेव दृष्टमिति जन्मनो नानात्वव्यापकत्वं दर्शितम् । अनेनोत्पत्तिनिवृत्त्या

नानात्यनिवृत्तिरित्यर्थसिद्धम्।* यद्वा यथा नह्मनग्नि धूमवहृष्टमित्युक्तेऽग्निमदेव धूमवदित्युक्तं स्यात्, तद्वदिहाप्यनुत्पन्नं

नानाभूतं नदृष्टमित्युक्ते उत्पत्तिमदेव नानाभूतमित्युक्तं स्यात् । ततश्चोत्पत्तियषिकेत्युक्तं भवति । अनुभूतिना॑ना न भूव ति अनुत्पन्नत्वात्, यन्नानाभूतं तदुत्पत्तिमदृष्टं यथा घट इति व्यतिरेक्यनुमानं अनुभतिं पंक्षीकृत्योक्तम् । गगनादिषु व्यभि चारो दुर्वचः । तेषामुत्पत्तिमत्त्वेन वेदान्तिभिरभ्युपगमादिति भावः ॥

• एवं सजातीय भेदो निषिद्धः । अस्मिन्नथ विकारान्तराभावेच भेदं विकारान्तरं च पक्षीकृत्य अन्वय्यनुमानमाह

।

।

भेदादीनामिति आदिशब्देनोत्पत्यादयो विवक्षिताः भेदादयो नानुभूतिधमोः अनुभाव्यत्वात् रूपादिवदिति व्या वृत्तिरूपधर्मोऽपि नास्तीत्युपपादयीत - अतोऽनुभूतेरिति । अन्योऽपि - व्यावृत्तिरूपोऽपीति भावः । यद्वा विकारनानात्व

जडत्वनिषेधान्नित्यत्वैकत्वस्वयंप्रकाशत्वरूपधर्मवत्वशङ्काव्युदासार्थ पूर्वोक्तनानात्वादिव्युदासार्थं च व्यतिरेक्यनुमानमाह

अतोनुभूतेरिति । अन्योऽपि- नित्यत्वादिरूपोऽपीत्यर्थः । * अनुभूति र्नव्यावृत्तिरूपधर्मभाक् अनुभवस्वरूपत्वात् यत्

व्यावृत्तिरूपधर्मभक् तदननुभूति दृष्टं यथा बढादीति व्यतिरेकि । यदि व्यावृत्तिरूपधर्म पक्षीकृत्य अनुभूतिधर्मत्वाभावः ।

साध्यस्स्यात् तदाऽनुभाव्यत्वं हेतुः, यथा रूपादीति सपक्षः । इदमन्वयि । एवं स्वगतभेदो निरस्तः पूर्वमेव ज्ञेयभेदो

निरस्तः ॥ अत्रायं पुरुषस्स्वयंज्योतिर्भवति इत्यादिषु वेदान्तवाक्येषु आत्मनो नित्यत्वस्वयंप्रकाशत्वादयः प्रतिपन्नाः अत्र तु संविदो नित्यत्वादिरुच्यते तत्कथं सङ्गच्छत इत्यत्राह - यत इति । निधूतनिखिलभेदा- * सकलभेदनिषेधेन विजाती

बैँभेदोऽपि निरस्त इति विजातीयभदस्य ज्ञातुर्मिथ्यात्वेन न स आत्मा । अपितु परमार्थभूता संविदेवात्मेत्यर्थः । * यद्वा ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

अनुत्पन्नयमनुभूतिरित्यादि । ‘संचित् स्वान्तर्गतभेदशून्या मैदोपाधिमन्तरेणाविभाव्यमानभेदत्वात् आकाशवत्’ इत्यनुमान प्रमाणमालायामुक्तम् । ज्ञानानित्यत्वपक्षे तत्तद्व्यक्तिभेदध्वंसप्रागभावसमवायज्ञानत्वजात्याद्यभ्युपगमे गौरवात् ।

३०९

अहङ्कारस्य इदमानदंरूपवस्तुगर्भत्वपर पञ्चपादिकातद्विवरणानुवादः श्रीभाष्यम्

अतएव नास्यास्स्वरूपातिरिक्तआश्रयो ज्ञातानामकश्चिदस्तीति दस्तात स्वप्रकाशरूपा सैवात्मा श्रुतप्रकाशिका

वेदान्तरात्मनः प्रतिपादितं सजातीयविजातीयस्वगतनानात्वराहित्यं संविद एवोपपद्यतइति सैवात्मेत्यर्थः । स्वरूपेति ।

• स्वरूपातिरिक्तआश्रयोहि ज्ञाता स नास्ति * संवित्स्वरूपातिरिक्तत्वादेवापरमार्थइति स नात्मेति परमार्थभूता संविदेवात्मे

त्यर्थः । स्वप्रकाशरूपा सैवात्मेति । वेदान्तैरात्मनः प्रतिपादितं स्वयम्प्रकाशत्वं संविदउपपन्नमिति सैवात्मेत्यर्थः यद्वा गूढार्थसंग्रहः

एकत्वाभ्युपगमे च अतिलाघवात् । घटज्ञानं पटज्ञानमिति उपाधिभेद पुरस्कारेणैव ज्ञानभेदप्रतीतेः । स्वतस्तु ज्ञानं ज्ञानमि त्येकस्वरूपत्वावगमात् तदुत्पत्तिविनाशप्रतीत्योश्च अवश्यकल्प्यविषयसम्बन्धविषयतयाऽन्युपपत्तेः । इति सिद्धान्तबिन्दुवा क्यानि अत्र बोध्यानि

॥

नास्याः स्वरूपातिरिक्तः आश्रयो ज्ञाता नाम कश्चिदस्तीति । निर्धूतनिखिलभदत्वेन आश्रयभेदादपि न ज्ञान भेद इति भावः ॥ स्वप्रकाशरूपा सैव आत्मेति । अहमथस्य साक्षिभास्यत्वेन स्वप्रकाशत्वाभावान्नात्मत्वमिति भावः । पञ्चपादिकायाम्– ‘ अस्मव्प्रत्ययत्वनाभिंमतोऽहङ्कारः । सच इदमनिदरूपवस्तुगभः सर्वलोकसाक्षिकः । तमवहितचेतस्तया निपुणतरमभिर्वाक्ष्य रूपकपरीक्षकवत् स्वानुभवमप्रच्छादयन्तः वदन्तु भवन्तः परीक्षकाः किमुक्तलक्षणं न वेति’ इत्येतद कथम्’ इति समाधानावसरे प्रमातृप्रमेय-

नन्तरं ’ ननु असम्भन्नेदरूप एवाहमित्यनुभवः, इति प्रभाकरशङ्कामुत्थाप्य प्रामतयस्तावदपरोक्षाः । प्रमेयं कर्मत्वेनापरोक्षम् । प्रमातृप्रमिती पुन: अपरोक्षे एव केवलम् | न कर्मतया । प्रमितिरनु भवः स्वयंप्रकाशः प्रमाणफलम् तद्बलेनेतरत्प्रकाशते । प्रमाणं तु प्रमातृव्यापारः फललिङ्गः नित्यानुमेयः । तत्र अहमिदं ८

जानामीति प्रमातुः ज्ञानव्यापारः कर्मविषयः नात्मविषयः । आत्मातु विषयानुभवादेव निमित्तादहमिति फले विषयेच अनु सन्धीयते ’ इत्युक्तम् ॥ अत्र विवरणम्- ‘ननु इदं रजतंमितिवदध्यस्तत्वे अहमितिद्वैरूप्यावभासो वक्तव्य इत्यत आह

सचेदमनदीमीत । अयो दहतीति दग्धृत्वविशिष्टस्याग्नेरयसश्च द्वैरूप्यावभासवत् अहमुपलभे इति उपलब्धृत्वविशिष्टस्या त्मनः अन्तःकरणस्य च अस्त्यव द्वैरूप्यावभासः । असाधारणक्रियोपरक्तमात्मादिद्रव्यमेव वस्त्वन्तरराविशिष्टमवभासत इति

भावः । दुःखिप्रेमास्पदरूपेण परिणामतदागमापायद्रष्टरूपेण अहङ्कारविषयादिषु अनुस्यूतचैतन्यरूपेण अहमिति व्यावृत्त ननु विषयसंविदः आश्रयः आत्मा । तत्राह जानामीति रूपेण च सर्वलोकसाक्षिकं द्वैरूप्यामित्याह सर्वलोकसाक्षिकइति ।

6

संविदाश्रयत्वेनाऽहङ्कारः कथमिदंमंशस्स्यादिति चोदयति- ननु किमत्र विवदितव्यमिति । नन्वयो दहतीत्यादौ अयः पिण्डादिवदकर्तृत्वेऽपि दर्शनक्रियाश्रयकोटिनिक्षिप्ततयाऽहङ्कारस्यावभासः सम्भवतीति पूर्ववादिनं सिद्धान्ती चोदयति कथ

मिति ’ अयःपिण्डव्यतिरेकेण वह्नेः दहन क्रियाश्रयत्वदर्शनवत् अहङ्कारव्यतिरेकेण आत्मनः ज्ञानक्रियाऽदर्शनात् अहमेवा

त्मत्वमित्युत्तरेण ग्रन्थेन प्रतिपादयति ’ इति । ननूभयोस्स्वयंप्रकाशत्वकल्पना न युक्ता । अन्यतरस्य स्वयंप्रकाशत्वे आत्मैव स्वयंप्रकाश इति चेन्नेत्याह- प्रीमतिरनुभव इति । ननु अहं जानामीति आत्मानात्मविषयावनुभवौ भेदेन प्रत्यक्षसिद्धा विति । नेत्याह तत्राहमिदं जानामीति । एतदुत्तरं तस्मादनुभवः सजातीयप्रकाशान्तरनिरपेक्षः इत्यादिना प्रागुदाहृतस्वयं

प्रकाशत्वसाधकग्रन्थः वर्तते ॥ पञ्चपादिकायां च एतदुत्तरमेव ’ तस्माच्चित्स्वभाव एव आत्मा तेन तेन प्रमेयभेदेनोपधी

यमानः अनुभवाभिधांनीयकं लभते । अविवक्षितोपाधिरामादिशब्दभिधीयते । इति वर्तते । अत्र विवरणम् | ‘कथं 27

२१०

ननुचेत्यादिग्रन्थस्य पञ्चपादिकोक्त प्रभाकरशङ्कारूपत्वप्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अजडत्वाच्च अनात्मत्वव्याप्तं जडत्वं संविदिव्यावर्तमानमनात्मत्वमपि हि संविदोव्यावर्त

यति । ननुच अहंजानामीति ज्ञातृता प्रतीतिसिद्धा

श्रुतप्रकाशिका

तुच्छत्वशङ्कानिरासार्थमुक्तं स्वप्रकाशरूपेति * स्वयम्प्रकाशत्वं स्वतन्त्रसाधकं चेत्याह । अजडत्वाच्चेति । इदं व्यतिरेकिं संवित् आत्मा अजडत्वात् यन्नात्मा तज्ज्ञडं यथा बटादीति एतद्विवृणोति । अनात्मत्वेति । अनात्मत्वव्याप्तं व्याप्तमिति

• कर्तरिक्तः । व्यापकमित्यर्थः प्राप्तमितित्रत् । तर्केण ज्ञातृत्वे प्रतिक्षिप्ते * आत्मनोऽहम्प्रत्ययगोचरत्वस्य स्वानुभवप्रत्यक्षसिद्ध त्वेन चोदयति । ननुचेति । चश्वोद्यसमुच्चये प्रतीतिसिद्धा स्वानुभवरूपप्रतीतिसिद्धेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

।

•पुनरामचैतन्यस्य नित्यस्य विषयानुभवत्वमिति तदाह - तस्माञ्चित्स्वभाव एवेति । एतदर्थ एव संविदात्मत्वसाधन भाष्ये णोक्तः ॥ अत्र पञ्चपादिकायां ’ विषयिणश्चिदात्मनः कथं विषयभावः । पराग्भावेन इदन्तासमुल्लेख्यो हि विषयो नाम भवति । तद्वैपरीत्येन प्रत्यग्रूपेणानिदंप्रकाशोविषयी । तत्कथमेकस्य निरंशस्य विरुद्धांशद्वयसन्निवेश: ’ इति शङ्कायाः अह ङ्कारस्य इदमनिदरूपवस्तुगर्भत्वं सर्वलोकसाक्षिकमिति समाधानकथनेन अस्मत्प्रत्ययगोचरे विषयणि चिदात्मके युष्मत्प्रत्य

• यगोचरस्य विषयस्य तद्धर्माणां चाव्यासः इति अध्यासभाष्ये(शां) युष्मत्प्रत्ययगोचरस्येति इदमर्थस्येत्यर्थक इति निर्णतम् ।

उक्तंच रत्नप्रभायाम् ‘युष्मत्प्रत्ययगोचरस्येति त्वङ्कारयोग्यस्य इदमर्थस्येति यावत्’ इति | ननु च अहं जानामीति (

● अस्मत्प्रत्यये योऽयमनिदमंशः प्रकाशकरसः चित्पदार्थः स आत्मा । तस्मिन् तद्वलनिर्भासिततया युष्मदर्थलक्षणः अहमर्थः’ इति महासिद्धान्तभाष्ये युष्मदर्थः पराग्रूपः इदमर्थः विवक्षित इत्येतेन सिद्धम् ॥ ननु च अहं जानामीति । इयमपि पञ्चपादिकोक्तप्रभाकरराव | ‘सत्यानृत मिथुनीकृत्य अभि

नैसर्गिको लोकव्यवहारः । ’ इत्यध्यासभाष्यम् । (शां) ‘सत्यम् अनिदं चैतन्यम् । अनृतं युष्मदर्थ’ इति पञ्चपादिका । ’ सत्यं चिदात्मा । अनृतं बुद्धीन्द्रियदेहादि ’ इति भामती । अत्र अहमिदं ममेदमित्यव्यासस्य स्वरूप दर्शयति । अहमि

ति तावत्प्रथमोऽध्यासः । ननु अहमिति निरंशं चैतन्यमात्रं प्रतिभासते । नांशान्तरमध्यस्तमनथ्यस्तं वा । यथा अध्य

•स्तान्तर्भावस्तथा दर्शयिष्यामः । ननु इदमिति अहंकर्तुभोगसाधनं कार्यकारणसङ्घात: अवभासते । ममेदमितिचाहंका

स्वत्वेन तस्य सम्बन्धः । तत्र न किञ्चिदध्यस्तमिव दृश्यते ? उच्यते । यदेवमहङ्कर्ताऽध्यासान्मकः तदैव तदुपकरणस्यापि निष्कलङ्कचैतन्यैकताने

`

तदात्मकत्वसिद्धिः । नहि खप्नावाप्त राज्याभिषेकस्य राज्ञो राज्योपकरण परमार्थसत् भवति । एवमहङ्कर्तृत्वप्रमुखःक्रियाका

रकफलात्मकः लोकव्यवहारः अध्यस्तो नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभाव आत्मनि’ इति पञ्चपादिका । • निरंशानन्दै करसे अज्ञानादिसाक्षिण्यनादिसिद्धेपि अज्ञानाच्यासे कादाचित्कमव्यासमाश्रित्याह- अहमिति तावत्प्रथमोऽध्या स इति । ननु इदं रजतमितिवदध्यास द्वैरून्यमपि वक्तव्यम् । अहमिति चैकरूपेणावभासते । अतो नाध्यास इति चोदय ति- अहमिति निरंशन्चैतन्यमात्रमिति’ इत्यादिविवरणम् ॥ इदमनिदरूपवस्तुगर्भत्वं प्रागुदाहृतविवरण सम्यवसाधितम् ॥ एवं ’ अन्तःकरणोपरागनिमित्तं मिथ्यैव अहंकर्तृत्वमात्मनः, स्फटिकमणेरिवोपधाननिमित्तो लोहितिमा | स्फटिकम ●णावुपधानोपराग इव चिदात्मन्यप्यहङ्कारोपरागः । ततस्सम्भिन्नोभयरूपत्वान्थिरिव भवतीति अहङ्कारो ग्रन्थिीरति गीयते । "

तत्र जडरूपत्वाइपरक्तस्य न तद्भुलादुपरागस्य साक्षाद्भावः । चिद्रूपस्य पुनरुपरागः तद्विषयव्यापारविरहिणोऽपि तलाम

२११

गूढार्थसंग्रहः

काशते । तेन लक्षणतः इदमंश: कथ्यते न व्यवहारतः । व्यवहारतः पुनः यदुपरगादनिदमात्मनः अहंकर्तृत्वं मिथ्या तदात्मनस्तद्व्यापारेण व्याप्रियमाणस्यैव व्यापारपूर्वको यस्य परिच्छेदः स एवेदमात्मको विषयः । अत एवाहमिति अस म्भिन्नेदमात्मकोऽवभासः इति विभ्रमः केषां चित् । दृष्टश्च लक्षणतः तद्व्यवहारार्होऽपि तमननुपतन् । तद्यथा अङ्कुरादि फलपर्यन्तो वृक्षविकारः मृत्परिणामपरम्परापरिनिष्पन्नोऽपि घटवल्मीकवत् न मृन्मयव्यवहारमनुपतति । व्युत्पन्नमतयस्तु तद्व्यवहारमपि नातीबोल्वणं मन्यन्ते । अत एव निपुणतरमभिवीक्ष्य रूपकपरीक्षकवत् अहंकारं निरूपयतां सम्भिन्नेदं रूपस्स इत्यभिहितम् ’ इति पञ्चपादिकायामपि ॥ तत्राह अत्र विवरणम्। ‘ननु साक्षिस्वरूपवत्विज्ञानक्रियाव्यवधानमन्तरेण अहंकारस्य सिद्धौ कथमिदमशतेति तेन लक्षणत इति । अर्थस्वभावत इत्यर्थः । अर्थतश्चित्स्वरूपता अनिदमंशता । चैतन्यकर्मता चेदमंशतेति न ज्ञानक्रिया व्यवधानेनेत्यर्थः । तद्वयापारेण अहंकारव्यापारेणोत । वृत्तिव्यवधानसिद्धिरेव शरीरेन्द्रियविषयाणां इदमिति प्रतिभासिता नाम तदव्यवधानसिद्धिरेव अनिदंम्प्रतिभासितेति भावः । ननु अज्ञानव्यवहितोऽहङ्कारः कथमव्यवधानादिदन्तावभासा भावः स्यादित्यत्राह- अत एवाहमिति । अनिदन्ताप्रतिभासादेव । अज्ञानमात्रव्यवधानादेवेत्यर्थः । नन्वर्थतो युष्मदर्थ त्वे तथा प्रतिभासाभावो न युक्त इत्यत्राह- दृष्टश्च लक्षणा इति । ननु त ्र विमर्शेऽपि मृन्मयव्यवहारो न जायते, इह तु विमर्शे युष्मदर्थता व्यवह्नियते । अतो नायं दृष्टान्त इत्यत आह- व्युत्पन्नमतयस्तु इति ॥ एवं देहेन्द्रियादिषु अहं ममाद्यभिमानरहितस्य प्रमातृत्वानुपपत्तौ प्रमाणप्रवृत्त्यनुप त्तेः । नहीन्द्रियाण्यनुपादाय प्रत्यक्षादिव्यवहारस्सम्भवति । नचाधिष्ठानमन्तरेण इन्द्रियाणां व्यवहारस्सम्भवति । नचानध्यस्तात्मभावन देहेन कश्चिद्व्याप्रियते । नचैतस्मिन् सर्वस्मिन्न

सति असमस्यात्मनः प्रमातृत्वमुप द्यते । नच प्रमातृत्वमन्तरेण प्रमाणप्रवृत्तिरस्ति । तस्मादविद्याविषयाण्येव प्रत्यक्षादि प्रमाणानि शास्त्राणि च ’ इति भाष्यम् । (शां)

अत्र भामती- ‘देहेन्द्रियादिषु अहंममाभिमानहीनस्य तादात्म्यतद्धर्माभिमानहीनस्य प्रमाणप्रवृत्त्यनुपपत्तेः

।अ

यमर्थः। प्रमातृत्वं हि प्रमां प्रति कर्तृत्वम् । तच्च स्वातन्त्र्यम् । स्वातन्त्र्यं च प्रमातुः । इतरकारकाप्रयोज्यस्य समस्तकारक प्रथोक्तृत्वम् । तदनेन प्रमाकरणं प्रमाण प्रयोजनीयम् । नच स्वव्यापारमन्तरेण करणं प्रयोक्तुमर्हति । नच कूटस्थनित्यः चिदात्मा अपरिणामी स्वतो व्यापारवान् । तस्माद्व्यापारवहुध्यादितादात्म्याध्यासात् व्यापारवत्तया प्रमाणमधिष्ठातुमर्हतीति भवत्यविद्यावत्पुरुषविषयत्वं अविद्यावत्पुरुषाश्रयत्वं प्रमाणानाम् ’ इति ॥

अत्र पञ्चपादिका देहेन्द्रियादिषु - प्रमाणप्रवृत्यनुपपत्तरिति । भाष्यकारस्य वस्तुसङ्ग्रहवाक्यम् । अस्यैवप्रपञ्चः ‘नही न्द्रियाण्यनुपादाय ’ इत्यादिः नहि देहेन्द्रियादिषु अहंममाभिमानहीनस्य सुषुप्तस्य प्रमातृत्वमुपपद्यते । इन्द्रियाणीति यतो देहे अहमभिमानः इन्द्रियादिषु ममाभिमान: आदिशब्देन बाह्याद्यवयवग्रहणम् | देहशब्देन सशिरस्को मनुष्यत्वादिजातिसम्भिन्नः

अवयव्यभिमतः । न शरीरमात्र देहोऽहमिति प्रतीत्यभावात् । सर्वोहि मनुष्योऽहं देवोऽहमिति जातिविशेषैकाधिकरण चैतन्यएवप्रवर्तते इति स्वसाक्षिकमेतत् । तत्र न स्वत्वेन सम्बन्धन मनुष्यावयविना तदनुस्यूतेनवा चक्षुरादिना प्रमात्रा दिव्यवहारः सिध्यति । भृत्यादिमनुष्यावयविनाऽपि प्रसङ्गात् । इति अपरआह आत्मेच्छानुविधायित्वं कार्यकारणसंधात स्यात्मना सम्बन्ध: । नैतत् इच्छाऽपि परिणामविशेष: स कथमपरिणामिन आत्मनस्स्यात् परिणाम्यन्तःकरणसम्मिलिताहं

कर्तृत्वमन्तरेण । अत: स्वयमसङ्गस्याविकारिणः अविद्याध्यासमन्तरेण न प्रमातृत्वमुपपद्यते । निरपेक्षाणां स्वसामध्येनार्थ सिद्धिं विद्धतां बाधानुपलब्धेः प्रामाण्यं अविद्यावद्विषयत्वंच विधिमुखोपदर्शि न नेति शक्यमपोतुम् । दोषस्त्वागन्तुक

२१२

समीचीनासमीचीनप्रत्ययप्रतिपादक पं.पा.विवरणानुवाद: सि.बि. उक्तमानमेवव्यवस्थाच [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रह:

एव मिथ्यात्वेहेतुः न नैसर्गिकः तथोपलब्धेः

नच सर्वसाधारणे नैसर्गिके दोषबुद्धिः, तथाहि क्षुत्पिपासापजनिते सन्तापे

शश्वदनुवर्तमाने जाठराग्निकृतविकारे अन्नपाननिष्यन्दे वा नरोगबुद्धिर्जनस्यामुहर्तमात्रपरिवर्तिनि मन्द ज्वरे प्रतिश्यात्रेवा अल्पकफप्रसूतेऽपि रोगबुद्धनान्यइतिच िः, अनैसर्गिकत्वात् सएवासमीचीनः प्रत्ययः ॥ ( शं. भा)। अनैसर्गिकंन्च दोषमभिप्रेत्योक्तं ’ यस्यचदुष्टंकरणं यत्रच मिथ्येतिप्रत्य ः अत्र विवरणम् । ‘ वस्तुसङ्ग्रहवाक्यं अस्यैव प्रपञ्च इति । व्यवहारत्रितयमध्यासोपादाननित्यत्र अर्थापात्तिव्यतिरेक्य नुमानप्रदर्शनाय । यत्र यत्राध्यासाभावस्सम्प्रतिपन्नः तत्रतत्रव्यवहाराभावो दृष्ट इति व्यतिरेकव्याप्तिं भाष्यार्थ दर्शवति नहि देहेन्द्रियादिष्विति । प्रमाणान्तरप्रदर्शनार्य व्यवहारत्रयमूलाध्या से प्रत्यक्षं उन्तमनुवदति- सर्वा हि मनुष्योऽहमिति ।

अत्रायं प्रयोगः । देवदत्तस्य जाग्रत्खनकालौ त स ् य ै त ् र क र ् त ु ः करणभूतदेहेन्द्रियादिषु अहंममाध्यास पुरस्सरप्रभातृत्वादि व्यव • हारवन्तौ तस्यैव सुषुप्तिकालादन्यकालत्वात् यः कालस्तथाविधव्यवहारवान्नभवति न स तस्यैव सुपुतिकालादन्यकालः यथा थपत्ति: । यत्तु अभ्यासपरिनिष्पन्नाहंकारात्मसम्पिण्डितोपादानत्वं कारणदोषादप्रामाण्यं प्रमाणानामिति । तत्र यदि इत्या • नोपाधौ केनापि प्रमाणेनाबाध्यत्वलक्षणतच्चावेदनप्रामाण्यहानिरुच्यते, तदङ्गीकृतमेव । अथ आगमेन परमार्थसत्यत्वांशे

।

बाध्यमानेऽपि व्यवहारसमर्थवस्त्वङ्गताप्रामाण्यहानिरुच्यते । न । तत्र बाधाभावादित्याह- निरपेक्षाणामिति । ननु ब्रह्म ज्ञानस्याप्यव्यासोपादानत्वात् मिथ्यात्वमापन्नम् | यदि तावत् स्वरूपमिथ्यात्वमुच्यते अङ्गीकृतमेव तत् । अर्थविषयमि ध्यात्वं न ब्रह्मणि बाधाभावात् । प्रपञ्चस्यापि वाधादेव मिथ्यात्वम् ; नाच्यासोपादानज्ञानगम्यत्वात् । ननु दुष्टकारणज न्यस्य विषयतोऽपि मिथ्यात्वं दृष्टमिति ? नेत्याह- दोषस्त्वागन्तुक इति । प्रमाणकारणेषु सत्सु पश्चाद्भवन् दोषो दोष इत् च्यते स आगन्तुक इत्युक्त: । प्रमाणकारणत्वेनैव यो दोषो व्यवतिष्ठते स नदोषः कारणत्वात् । अविद्याऽभ्यासस्तु चैत न्यस्य अद्वितीयावभासं प्रत्येव दोषः । न द्वैतावभासंप्रति तस्यकारणत्वात् यथा काचादिः चक्षुरादिदोषः तथाविधपापा •ष्टोदयं अनुभावयन् तत्रप्रमाणत्वान्नदोषः तद्वदित्यर्थः । चैतन्यदोषत्वादेव तत्प्रकाश्याव्यवहार्यब्रह्मविपरीतं व्यवहारयोग् वस्तु प्रदर्शयति । दोषत्वं चाविद्यायाः चैतन्यस्य तथाऽवभासविरोधितया अन्यथाप्रतिभासनिमित्तत्वात् । कथमागन्तुके • दोषबुद्धिः न नैसर्गिके इत्येतावन्मात्रे दृष्टान्तमाह -नच सर्वसाधारण इति । ननु( जै. सू) भाष्यकारेण दोषमात्रमेव विषय तो ज्ञानमिथ्यात्वे हेतुरुक्त इति ? नेत्याह- अनैसर्गिकं च दोषमिति ॥

मानमेयव्यवस्थातु सिद्धान्ताबन्दावेवमुक्ता । दृश्यत्वाजडत्वाद्विनाशित्वाच्च परिच्छिन्नाऽप्यविद्या अनिर्वचनीयत्वेन

।

।

।

• विचारासहा आवरणविक्षपशक्तिद्वयवती सर्वगतं चिदात्मानमावृणोति अङ्गुलिरिव नयनसन्निहिता सूर्यमण्डलम् । तत्र चक्षुष एवावरणे अङ्गुलेरण्यभानप्रसङ्गात् अधिष्ठानावरणमन्तरेण विक्षेपानुपपत्तेश्च ततः सा पूर्वपूर्वसंस्कारजीवकर्मप्रयुक्तारुती निखिलजगदाकारेण परिणमते । साच स्वगतचिदाभासद्वारा चित्तादात्म्यापन्नेति तत्कार्यमाप सर्वमाभासद्वारा चिदनुस्यू • तमेव । तथाच चैतन्यत्र दीपवत्स्वसम्बद्धसर्वभासकत्वात् जगदुपादानचैतन्यं प्रमाणापेक्षामन्तरेणैव सर्वदा सर्व भासयत् सर्वज्ञं भवति । तेन त ्र न जानमेयादिव्यवस्था किंतु जीवे तस्य बुधवच्छिन्नत्वेन पारीच्छन्नत्वात् तेन चिदभिव्यक्ति योग्येन येनान्त:करणेन यदा यत्सम्बद्धं भवति तदेव तदा तदवच्छिन्नो जीवो अनुभवतीति न साङ्कर्यप्रसङ्गः । एवमंत्र प्रक्रिया (घं.पा) शररीरमध्यस्थितः सर्वशरीरव्यापकः सत्वप्राधान्येन सूक्ष्मपञ्चभूतारब्ध. अन्तःकरणाख्यः अविद्याविवर्तः दर्प •णादिवत् अतिस्वच्छ: नेत्रादिद्वारा निर्गत्य योग्यान्घटादीन्विषयान्व्याप्य तत्तदाकारो भवति द्रुतताम्रादिवत् । तस्यच सौ

गूढार्थसङ्ग्रहः

रालोकादिवत् झर्टियेव सङ्कोचविकासावुपपद्येते | सच सावयवत्वात् परिणममानः देहाभ्यन्तरे घटादौ च सम्यग्व्याग्य देह घटयोर्मध्येऽपि चक्षुर्वदवच्छिन्नोऽप्यवतिष्ठते । तत्र देहे अन्तःकरणभाग: अहङ्काराख्यः कर्तेत्युच्यते । देहविषयमध्यवृत्तिः दण्डायमानः तद्भागः वृत्तिज्ञानाख्यः क्रियेत्युच्यते । विषयव्यापकस्तद्भागः विषयस्य ज्ञानकर्मत्वसम्पादकं अभिव्यक्तियो• स्यत्वमित्युच्यते । तस्यच त्रिभागस्यान्तःकरणस्यातिस्वच्छत्वात् चैतन्यं तत्राभिव्यज्यते । तस्यचाभिव्यक्तस्यचैतन्यस्य एकत्वे

ऽप्यभिव्यञ्जकान्तःकरण भागभेदात् त्रिधा व्यपदेशोभवति कर्तृभागावच्छिन्न : चिदंशः प्रमाता । क्रियाभागावच्छिन्नचिदंशः प्रमाणम् । विषयगतोऽभिव्यक्तियोग्यत्वभागावच्छिन्नचिदंशः प्रमितिरिति । प्रमेयंतु विषयगतं ब्रह्मचैतन्यमेव अज्ञातम् । तदेवच ज्ञातं सत् फलम् इति ॥

अद्वैतसिद्धौ च ‘ तदयमत्र निष्कर्षः । यद्यपि विषयप्रकाशकं विषयाधिष्ठानभूतं प्रमेयचतन्यम्,

अन्तःकरणाव

च्छिन्नचैतन्यं तु तस्य प्रमातृ अन्तःकरणवृत्यवच्छिन्न चैतन्यं तु प्रमाणम् ; तथाऽपि यदीयान्तःकरणवृत्त्या विषयपर्यन्तं चक्षु

रादिद्वारा निस्सृतया यत्प्रकाशकं चैतन्यं यत्प्रमातृचैतन्यांर्भेदनाभिव्यज्यते तमेव स एव जानाति नान्यं नान्यो वा । अत एवैकवृत्त्युपारूढलक्षणैकलोलीभावापन्नं प्रमातृप्रमाणप्रमेयचैतन्यं भवति । ततस्तदवच्छेदेनाज्ञान निवृत्त्या भासमानं प्रमेयचैत न्यमपराक्षं फलमित्युच्यते । तत् स्वयं भासमानं सत् स्वाध्यस्तं घटाद्यपि भासयतीति तत् फलव्याप्यमित्युपेयते । यन्निष्ठा न्त्र यदाकारा वृत्तिभवति तन्निष्ठं तदाकारमशानं सा नाशयतीति नियमात् प्रमातृप्रमेयोभयव्यापिन्यपरोक्षवृत्तिः स्वावच्छेदे नावरगमपसारयति प्रकाशस्य स्वावच्छेदेन आवरणापसारकत्वदर्शनात् । अतः प्रमात्रवच्छिन्नस्यासत्वावरणस्य प्रमेयाव

च्छिन्नस्यामानावरणस्य चापसरणात् घटोऽयं मे स्कुरतीत्याद्यपरोक्षव्यवहारः । परोक्षस्थले तु इन्द्रियसन्निकर्षलक्षणद्वाराभा वादन्त:करणनिस्सरणाभावेन विषयपर्यन्तं वृत्तेरगमनात् विषयावच्छिन्नप्रमेयचैतन्येन सह प्रमेयचैतन्यस्यैकत्वृत्त्युपारूढत्वा भावेन अपरोक्षतयाऽभिव्यक्त्यभावेऽपि प्रमातृप्रमाणचैतन्ययोरेकलोलीभावापत्त्या प्रमात्रवच्छिन्नमसत्वावरणमात्रं निवर्तते तावन्मात्रस्य बृत्यवच्छिन्नत्वात् । इदमेव सुषुप्तिव्यावृत्तिशब्देन विवरणाचार्यैर्व्याख्यातम् | विषयावच्छिन्नाभानावरणत ;

त्कार्यसद्भावेऽपि प्रमात्रवाच्छन्नासत्वावरणनिवृत्त्या अनुमानादौ व्यवहारोपपत्तिः । अत एव जानाम्यहं पर्वते वह्निरस्तीति

सतु कीदृश इति न मे भातीत्यादिव्यवहारः । त्रयाणामेकलोलीभावेऽपरोक्षत्वं द्वयोरेकलोलीभावे तु पराक्षत्वमिति न सङ्क

रः । वृत्तेश्च विषयेण समं साक्षादेवापरोक्षस्थले सम्बन्धः, परोक्षस्थलेत्वनुमितेरनुमेयेन तद्व्याप्यज्ञानजत्यत्वम् शाब्द्याः संम गैंण सह तदाश्रयवाचकपदजन्यत्वम् स्मृतः स्मर्तव्येन सह तद्विषयानुभवजन्यत्वम् । एवमन्यत्रापि परम्परासम्बन्ध एव

इति परोक्षापरोक्षविभागः ’ इत्युक्तम् ॥ (प्रतिकर्मव्यवस्थोपपत्तौ) सिद्धान्तत्रिन्दौ सर्वस्यैवाध्यासमूलत्वे भ्रमप्रमादिव्यवस्थाच नस्यात् । एकस्यैव आत्मनः प्रमातृप्रमेयप्रमितिरूपता च

विरुद्धा अविरोधाभ्युपगमेवा सौगतमतापत्तिरिति । अत्रोच्यते अहंमनुष्यः कर्ता भोक्तेत्यादि प्रतीतिस्तावत् सर्वजनसिद्धा साच नस्मृति: अपरोक्षावभासत्वात् भेदाग्रहः अपूर्वकलाच्च नापि प्रमा श्रुतियुक्तिवाधितत्वात् । तथाच श्रुतयः ‘योऽयंवि

ज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः, अयमात्माब्रह्म, सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म, विज्ञानमानन्दं ब्रह्म, यः आत्मा अपहतपाप्मा

।

यत् साक्षादपरोक्षात् ब्रह्म य आत्मा सर्वान्तर :, यो अशनाया पिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति सयत् तत्र किंचित् पश्यति अनन्यगतस्तेन भवति । असङ्गोह्ययं पुरुष: ’ इत्याद्या अकर्तृभोॠपरमानन्दब्रह्मरूपतां आत्मनोदर्शयन्ति । युक्तयश्च विकारिण: परिच्छिन्नत्वेन अनात्मत्वापत्तेः । स्वेनैव स्वस्य ग्रहण कर्तृकर्मविरोधात् दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तेः भेदेनाभेदेनवा

धर्मधर्मिभावानुपपत्तेश्च । ज्ञानानित्यत्वपक्षे तत्तव्यक्तिभेदध्वंसप्रागभावज्ञानजात्याद्यभ्युपगमे गौरवात् । एकत्वाभ्युपगमे व पुरस्कोरॆणय ज्ञानभेदप्रतीतेः । स्वतस्तु ज्ञानं ज्ञानमित्येक स्वरूपावगमात् । अतिलाभात् । घटज्ञानं पटज्ञानमित्युपाधिभद

मनुष्योऽहमितिप्रतीतः भ्रान्तित्वोपसंहारपर सि.वि. तद्व्याख्या न्यायरत्नावल्योरनुवाद: [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

तदुत्पत्तिविनाशप्रतीत्योश्च अवश्यकल्प्यविषयसम्बन्धविप्रयतयाऽप्युपपत्तेः । स्वतएव घटात् घटान्तरस्य भेदप्रतीतैः तत्प्रति बन्दीग्रहासम्भवात् आकाशकायदेशामपि नानात्वापत्तेश्च । कर्तृत्वादेर्वास्तवत्वेऽनिर्मोक्षप्रसङ्गात् । स्वप्रकाशानभ्युपगमे

च जगादान्ध्यप्रसङ्गात् परमप्रेमास्पदत्वेनच तस्यानन्दरूपत्वात् । निर्धर्मकनित्यस्वप्रकाशसुखात्मकएवेत्याद्याः | तस्मात्प रिशेषात् भ्रान्तिरियमितिस्थिते तत्कारणमपियोग्यं किंचित् कल्पनीयमित्याद्युक्तम् |

‘ अहं मनुष्य इत्यादिज्ञानं नात्मनि शरीरादिस्वामित्वविषयम् तस्यात्मनि शरीरादिभेदग्रहपूर्वकत्वनियमादिति भा वः । विज्ञानमयः इत्यादि बुद्धिप्राणमनोऽभिमानी अन्तः-जन्यज्ञानरूपत्रीहर्ज्योतिर्भिन्नं, ज्योतिः- स्वप्रकाशचैतन्यम् । पुरु

षः पुरुषदृश्येषु अनुस्यूत: इत्यनेनापि सर्वदृश्याभिन्नचिद्रपलाभात् अकर्तृभोक्तृत्वलाभः । साक्षादपरोक्षात् अपरोक्षन्चिद्रूपं न तत्तादात्म्येन घटादिवदपेराक्षः । सर्वाधिष्टम् | शोकमोहीमनसः, मृत्यू देहस्य

धर्मां: । स यत्तत्र पश्यति स जीवः | यंदिति ज्ञेये ज्ञानक्रियायां च विशेषणम् । पश्यति जानाति । अनन्वागत: असंस्त्र

ष्ट: । तेन ज्ञेयेन ज्ञानेन चापरोक्षविषयस्यापि सर्वानुस्यूतसद्रूपत्रिदात्मके तादात्म्यप्राप्त्या निषेधो नव्यर्थः । असङ्गः सम्य न्धसामान्यशून्य: । असङ्गत्वहेतुतां द्योतयति । अयं हग्रूषः पुरुषः सर्वदृश्येष्वधिष्ठानत्वेनानुस्यूतः । तथाच हग्दृश्ययोस्स म्बन्धानुपपत्तेः सर्वदृश्यानां दृशि कल्पितत्वात् असङ्गत्वेहतुः नासिद्ध इति भावः । युक्तयोऽनुमानं तदनुकूलतकीश्च। तत्र निर्धर्मकनित्यस्वप्रकाशमुखात्मकैक एव आत्मा इति अनेन वक्ष्यमाणवाक्येन

आत्मा निर्धर्मकः नित्यत्वात्’नित्यः स्वप्रकाशसुखरूपत्वात् इत्यनुमानद्वयं विवक्षितम् । विकारिणः इत्यादिनाच तर्का विव क्षिताः । तत्र निर्धर्मकत्वं परमार्थरूपेण धमीभावः । तेन धर्माभावरूपसाध्यस्य व्यावहारिकत्वे स्वव्यात्रातः, प्रातीतिकत्वे

अनुमानस्याभासत्वम् । पारमार्थिकत्वे अद्वैतश्रुतिविरोध: । धर्माभावस्वरूपत्वे साध्ये सधर्मकत्वाप्रतिक्षेपापात्तरित्यादि परा

।

स्तम् । वस्तुतो ब्याबहारिको धर्माभावः न स्वव्याघातकः । धर्मतदभावयोः व्यावहारिकयोः स्वाप्नयोगंजतदद्भावयोरिवावि राधात्इत्यनुमितेः अत्रं गजप्रतियोगिसमसत्ताका इतिस्वाप्नज्ञानोत्तरभावार्वषयत्वसम्भवात् ं नात्रगजोऽस्तीतिस्वास्येवहात्मनि धर्मोऽस्तीति ज्ञानोत्तर आत्मा निर्ध मेक ॥ विस्तृतं चैतत् चन्द्रिकायाम् । ननु यदि निर्धर्मको न

स्थात् तदा नित्यो नस्यात् । धर्मधर्मिणोस्तादाम्पेन धमत्पत्तिविनाशाभ्यां धर्मिणःउत्पत्तिविनाशरूपविकारापत्तिः इति ।

• तक वाच्यः तत्रेष्टापत्तिरेवेत्यत आह - विकारिण इत्यादि आत्मनो विकारस्वीकारे अभावप्रतियोगित्वरूपपरिच्छेदादात्म

त्वस्याभावापात्तरित्यर्थः । आत्मा यदि कतृत्वादिमान् स्यात् तदा द्रष्टा नस्यात् इति अभेदे द्रष्टुदृश्यभावानुपपत्तिरिति ।

तर्कमाह स्वेनेत्यादि । स्वेनात्मना स्वस्य कर्तृत्वादिमदात्मना ग्रहण विषयीकरणे कर्ता साक्षी विषयी व्यवहर्तृत्वात् एव

कर्मविषयः व्यवहार्यत्वात् । तत्र विरोध: । एकत्वे सम्बन्धासम्भवेन विषयविषयिभावसम्पादकतादात्म्यसम्बन्धानुपपत्तिरि त्वकर्मत्वयोर्व्यवहारक्रियापेक्षत्वेऽपि न क्षति: ननु तादात्म्यं प्रत्यनुयोगित्वं विषयत्वं प्रतियोगित्वं विपयित्वम् । त ्राद्यं ।

कर्तृत्वादिविशिष्टरूपेण द्वितीयं शुद्धरूपेणैकस्यात्मनस्सत्भवत्येव । तत्राह - दृग्हश्येत्यादि । हग्हश्ययोस्सम्बन्धनिर्वचनस्य पूर्वोक्तरीत्याआत्माअसम्भवात् । हगात्मनि विषयिणि विषयरूप स र ् व े मिथ्येति निर्धर्मकत्वमात्मन इति भावः । यदि धर्मवान् स्यात्तदा निरूपणानर्हधर्मसम्बन्धवान् स्यादिति तर्कमाह भेदेनेति । तादात्म्यान्यसम्बन्धेनेत्य

र्थ: । अभेदेन तादात्म्मसम्बन्धेनानुपपन्नेनेति शेषः । तादाम्येन तदन्येन सम्बन्धेन वा सम्बद्धयो धर्मधमता वाच्या ।

तादात्म्यादिसम्बन्ध एवतु नसम्भवति । सम्बन्धान्तरेणासम्बद्धस्य तस्य सम्बन्धस्य सम्बन्धत्वासम्भवेन सम्बन्धान्तरं वाच्यम्|

संसारस्यमिथ्यात्वसाधनपर सि.चिं. तव्याख्या न्यायरत्नावल्युक्तार्थानुवादः गूढार्थसंग्रह:

एवंतस्यापि सम्बन्धान्तरमित्यनवस्थापत्तेः नच सम्बन्धस्य सम्बन्धान्तरेण न सम्बन्धता किंतु स्वनैव सम्बन्धेनेति वाच्यम् |

स्वस्य स्वप्रतियोगिकसम्बन्धत्वासम्भवात् स्वं न स्त्रीयमित्यनुभवात् । अन्यथा धर्मधर्मिणोराप स्वेन सम्बन्धतापऽऽत्या सम्ब

न्धमात्रलोपापत्तेः । अथ तयोस्सम्बन्धान्तरं प्रतीयते । तस्यतु नप्रतीयतइतिचेत् सत्यं प्रतीयनानमनुपपन्नं मिथ्यैवेति भावः

आत्मायदि कर्तृत्वादिधर्मक: स्यात् तदा कर्तृत्वादिधर्मविशिष्टस्य ज्ञानरूपत्वन्नस्यात् इति तर्फे आत्मा ज्ञानरूपो नभवत्येव

तस्य नित्यत्वेन उत्पत्तिनाशवत्वेनानुभूयमानज्ञानरूपत्वासम्भवात् । इतीष्टापत्तिं निरस्यति ज्ञानेत्यादि । ननु ’ नहिघ्रातुः घ्रातेर्विपरिलोपो विद्यते अविनाशित्वात्’ इत्यादिश्रुत्या प्राणजमनोवृत्त्यादिसामर्थ्यरूपघ्रात्वादेरविनाशित्वोक्तेः अत्मनः कृत्यादिजननशक्तिरूपकर्तृत्वादेः ज्ञानानुच्छेयत्वेन सत्यत्वेन कथमात्मनः पारमार्थिकत्वेन धर्माभाववत्वं तत्राह ‘ कर्तृत्वादे रित्यादि । अनिर्मोक्षेति। विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त: ’ इत्यादिश्रुत्या सर्वनामरूपोच्छेदस्य ज्ञानाधीनतयाबोधितस्य त्यागेनेत्यर्थः । तथाच नहीत्यादि श्रुतिः घाणेन्द्रियायभिव्यक्तचित्स्वरूपानाशवाधिका, अतएव ‘नतुं तद्वितीयमस्ति ततोन्यद्विभक्तं यजि 6

घ्रेत् इत्याद्युत्तरवाक्येन चिदन्यस्य विषयतदाकारवृत्तितत्साधनेन्द्रियाभावेन घ्राणजप्रत्यक्षाभावः नतु चिदभावादिति उक्त

मितिभावः । स्वप्रकाशेत्यादि चस्त्वर्थे सुखरूपस्यात्मनः यदिद्वितीयाभावेन स्वप्रकाशत्वं नमक्षिरूपाकसुखस्य स्त्रीक्रियते तदा जगतःपरप्रकाश्यत्वासम्भवात् श्रवणाद्याधकारिमा.। त्रस्य मोक्षत्रोधरूपपरमपुरुषार्थादर्शनरूपान्थ्यप्रसङ्गः

अप्रकाशमानसुखस्यापुरुषार्थत्वात् । अथवा आत्मनः स्वकाशत्वास्वीकारे जगत्सु सर्वदृश्येषु आन्ध्यस्य अप्रकाशनस्य प्रसङ्गः । अप्रकाशेनात्मचैतन्येन दृश्यप्रकाशनासम्भवात् प्रकाशान्तराणां कल्पने अनवस्थानादित्यर्थः। अत्रेदं पर्यवसितं

धर्मधर्मिभावानुपपत्तेश्चेत्यन्तं निर्धर्मकेत्यत्र तर्काणां हेतुत्वबोधकम् । नानात्वापत्तेश्चेत्यन्तं नित्येत्यत्र अनिर्मोक्षप्रसादि

त्यन्तं तदुभयत्र परिशिष्टं स्वप्रकाशसुखरूपत्वे हेतुत्वपरम् । तस्मात् - आत्मनः निर्धर्मकत्वेन आत्मनि प्रतीयमानस्यमनु ।

घ्यादितादात्म्यकर्तृत्वादेर्मिथ्यात्वात् इयं - अहं मनुष्यः कर्ता भोक्तेत्यादिधीः इति न्यायरत्नावली |

अत्रैव पूर्वे ‘ तस्यच सत्यत्वे तदनिवृत्तेरनिर्मोक्षप्रसङ्गाच्च । नहिं सत्यं क्वचिन्निवर्तते । निवर्त्यमानं वा ज्ञानेन । तरति शोकमात्म

‘भिद्यते हृदयग्रन्थिः छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । श्रीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन् द्दष्टे परावरे ॥ श्रुतयश्च

3

८

वित् ’ ‘ नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ’ इत्याद्याः ज्ञानात्संसारनिवृत्तिं दर्शयन्त्यः तस्यच मिथ्यात्वं सूचयन्ति ।’ इति सि द्धान्तबिन्दुः । अत्र न्यायरत्नावली - तस्य अनात्मनः । अनिमक्षेति- निश्शेपससाराच्छेदाभावेत्यर्थः । निवर्तते उच्छिन्नं

व | नुपञ्चघटादिकं दण्डादिप्रहारेणोच्छिद्यत एव ; तत्राह- निवर्त्यमानमिति । उच्छिद्यमानमित्यर्थः सत्यामित्यनुषज्यते । तथाच सत्यं यत् तत् ज्ञानोच्छेद्यं न भवतीत्यर्थः । ननु सेतुदर्शनादिना पापादिकमुच्छिद्यत एव परम

त इति चेन्न । ज्ञानशब्दस्य स्वप्रयोजकाज्ञानसमानविषयकज्ञानाथकत्वात् । तथाच यदसत्यं तत्स्वप्रयोजकाशनसमानविष यकज्ञानेनोच्छिद्यत इत्यर्थः । स्वपदं ज्ञानपरम् | तादृशं च ब्रह्मज्ञानमेव | भिंद्यत इत्यादि । हृदयस्य अहङ्कारचित्तादात्म्या

ध्यासस्य ग्रन्थिरिव मूलीभूतमज्ञानम् । भिद्यते विदार्यते । आवरणशक्तिमुच्छिद्य भोगसमाप्तिपर्यन्तं विक्षेपशक्तिमात्रविशिष्टं स्थाप्यते । शक्तिद्वयानङ्गीकारे अज्ञानस्वरूपमुच्छिद्य तत्कार्यसंस्कारदेहादिमात्रं स्थाप्यत इत्यर्थः । सर्वसंशयाः- आत्मा कर्ता नवा, अकर्ताऽपि भोक्ता नवा, अभोक्ताऽपि ब्रह्म नवा इत्यादिसशया: | छिद्यन्ते भियन्ते । आवरणशक्तिरूपमूलो च्छेदादुत्पत्त्ययोग्याः क्रियन्त इति यावत् । कर्माण्युपभुज्यमानानि पूर्व सञ्चितपापपुण्यानि । क्षयन्ते उपादानभूितविक्षेपश तिविशिष्ट ज्ञानपर्यन्तं विद्यमानान्यपि स्वाश्रये मनसि सुखादिकं न जनयन्ति तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदस्साधु ।

।

।

कृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्, इति श्रुत्या ज्ञानिनः पुण्यादिना तदीयसुहृदादौ फलजननोक्तेः । उक्तप्राप्यस्वकिारेतु नश्य

भ्रान्तिसिद्धेत्यादेः अ.सि.गु.चं. अनुसारेण शं. भाष्यायुक्ताभ्याससिद्धान्ताभिप्रायकत्वम् [जिज्ञासा १-१-१

२१६

श्रीभाष्यम्

नैवम् । सा भ्रान्तिसिद्धा रजततेव शुक्तिशकलस्य श्रुतप्रकाशिका

।

अत्राह । नैवमिति प्रतीतेर्भ्रान्तित्वमाह | सा भ्रान्तिसिद्धेति । अनुभवविप्रयत्वेन पूर्वेप्रतीता रजतता यथा झुक्तिज्ञानबाधितत्वाद्भ्रान्तिसिद्धा भवति तथेत्यभिप्रायेणाह रजततेव शुक्तिशकलस्येति । भ्रमाधिष्ठानत्वोपपत्तये शकल शब्दः अविकलबपुषशुक्तेर्भ्रनास्पदत्यायोगात् * यद्वा ज्ञातृत्वे प्रतीयमाने तत्र ज्ञानांशस्य पारमाध्यें कत्रैशस्त्रापारमार्थ्यं च दृष्टान्ततत्रा रजततॆव शुक्तिशकलस्येन्युक्तम् । तत्रहीदमंशः परमार्थः रजततैवापरमार्थइति भ्रान्तिसिद्धत्यमुपपादयति ।

|

।

गूढार्थसंग्रहः

न्तत्यिर्थः । अस्य दृष्टतत्वस्य । हृदयग्रन्थ्यादिषु त्रिषु तदन्वयः । तस्मिन् प्रत्यगात्मनि दृष्टे साक्षात्कृते । परावरे - परः

ईशोऽपि अध्यस्तत्वेनापकृष्टः यस्माच्छुद्धब्रह्मणः तदभिन्ने । तमेव आत्मानमेव । अतिमृत्युमेति- अज्ञानमतिक्रामति ना शयतीति यावत् । अन्यः तन्मात्रज्ञानादन्यः । पन्थाः उपाय: । अयनाय स्वरूप प्राप्तये । तरति नाशयति । शोकमज्ञा

नम् । सबैससारेति । सर्वप्रपञ्चमूलाज्ञानत्यर्थः । तस्य सर्वप्रपञ्चस्य | सूचवन्तीति । अज्ञानादेर्शननिबर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वो क्त्या तन्मूलकसर्वप्रपञ्चस्य निथ्यात्वं सूचितम् । अज्ञानोच्छेदकस्य अज्ञानमूलकदृश्योच्छेदकत्वनियमादित्यर्थः’ इति ॥

अद्वैतसिद्धौच असङ्गश्रुतिमुदाहृत्य ’ नचैषालेपामाचपरा अकर्तृत्वप्रतिपादनाय सम्बन्धाभावपरत्वात् यथाचैतत् तथा

व्यक्तमाकरे’ इत्युक्तम् । अत्र गुरुचन्द्रिका | आकरे बृहदारण्यकभाष्यादौ उक्तं हि तत्र ’ यदि स्वाभाविकं कर्तृत्वंस्यात्

तदा आत्मनो मोक्षएव नस्यात् । अतो दृष्ट्वैव पुण्यं पापंच’ इत्यादिना कर्तृत्वाभावप्रतिपादनेन स्वभावतः अकर्तेति ज्ञापि तम् । ‘ ध्यायतीव लोलायतीव ’ इतिच पूर्वमकर्तृत्वमुक्तम् । तत्रचासङ्गत्वं हेतुः कारकसंगिनो हि मूर्तस्य कर्तृत्वं नान्य स्येति । अतएवब्यासः ‘ शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति नलिप्यते । इति ’ उक्तंच वार्तिके ‘आत्मा कर्त्रादिरूपश्चेत् मा ।

काङ्क्षीस्तर्हिं मुक्तताम् । नहि स्वभावो भावानां व्यावर्तेतौष्ण्यबद्रवेः ॥ इत्यादि इति’ (प्रतिकर्मव्यवस्थोपपत्तिप्रकरणे) लघु

चन्द्रिकायांच विशेषउक्तः। ‘विषयनिष्ठवह्नयादिजनकत्वात् असत्वापादकस्याप्यज्ञानस्य विषयनिष्ठत्वं वक्तुमुचितम्। अन्यथा हृदादि चित्सम्बन्धरूपविशेष्यतायाः वयादि चित्सम्बन्ध रूपप्रकारतावच्छिन्नत्वासम्भवात् । नहि दूरस्थावच्छेद्यावच्छेदकत्वं सम्भवति । अभानापादकत्याप्यज्ञानस्य प ् र म ा त ् र व च ् छ ि न ् न त ् व े प्रमाणाभावः। प्रमातीवेशषस्यतु निरूपकत्वमेव अज्ञाने सम्बन्धः अन्यथा ब्रह्म मे न स्फुरतीत्यादौ का गति: ? । नहि मूलाज्ञानं प्रमात्रवच्छिन्नम् तथाच द्विविधमप्यज्ञानं विषयेणैवाव ।

च्छिन्नं न प्रमात्रेति पश्यामः इति । एतेन शङ्करभाष्यादिषूक्तः अध्याससिद्धान्तः सम्यक्साधितो भवति । तदेतत्सर्वमभिप्रे त्याह सा भ्रान्तिसिद्धा इति ॥

रजततेव शुक्तिशकलस्येति । उक्तंच शङ्करभाष्ये तथाच लोके अनुभवः । युक्तिकाहि रजतवदवभासतइत्यादि

अत्रदमंशस्थानात्मा पञ्चपादिकातद्वभास्यत्वेन । त ्र युक्तिकोदाहरणेन सम्प्रयुक्तस्यानामा रजतं इति दर्शितम् । निरञ्जनस्य चैतन्यस्य अस्मदर्थे अनि युष्मदर्थलक्षणापन्नोऽहंकार: अध्यस्तइति प्रदर्शनार्थम् । इति एवं संस्कारदुष्टकारणसंव

तैलिका सामग्री । साच एकमेव ज्ञानं एकफले जनयति । तस्यच दोषोत्थापितसंस्कारविशेषसहितसामग्रीसमुत्पन्नज्ञानस्य उचितमेव शुक्तिगतमिथ्यारजतमालम्बनमवभासते । तेन मिथ्यालम्बनं ज्ञानं मिथ्याज्ञानं न स्वतोज्ञानस्य मिथ्यात्वमस्ति 7

अ.सि.इदमंशरूप्यांशयोरन्तःकरणविद्यावृत्तिभेदेऽपि फ्लैक्यात् ज्ञानैक्यमत्यादि

२१७

श्रीभाष्यम्

अनुभूलेस्स्वात्मनि कर्तृत्वायोगात् । अतोमनुष्योऽहमित्यत्यन्तवहिर्भूत श्रुतप्रकाशिका

।

।

अनुभूतेरिति । ततः किमित्याह अतोमनुष्यइति । कर्तृत्वायोगमुपपादयति * ज्ञातृत्वंहीति । * यद्वा ज्ञातृत्वं

नाम किं ब्रह्मस्वरूपभूतज्ञानाश्रयत्वम् । उतान्त:करणक्रियारूपज्ञानाश्रयत्वमिति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं शिरोदूषयति । अनु भूतेरिति । पूर्वोक्तयुक्तिभिरनुभूतेरेव पारमार्थ्ये सिद्धे तस्याज्ञातृत्वं स्वात्मनिकर्तृत्वं स्यात् तत्तु व्याहतमित्यर्थः। * कर्तृत्वं गूढार्थसङ्ग्रहः

बाधाभावात् । भिन्नजातीयज्ञानहेतुसामग्रयोः कथमेकज्ञानोत्पादनामतिचेत् ? नैष दोषः । दृश्यतेहि लिङ्गज्ञानसंस्कारयोः संभूय लिङ्गिज्ञानोत्पादनम् । प्रत्यभिज्ञानोत्पादनं च अक्षसंस्कारयोः उभयत्रापिभेदगर्भमेकमेव प्रमाणज्ञानम् | संस्कारानुद्बोधे तदभावात् । तस्माल्लिङ्गादिज्ञानमेव सम्बन्धज्ञानसंस्कारमुद्बोध्य तत्सहितं लिङ्गिज्ञानं जनयतीति वक्तव्यम् । अयमेव च न्यायः प्रत्यभिज्ञानेऽपि । न पुनर्ज्ञानद्वये प्रमाणमस्ति । तथा भिन्नजातीयज्ञानहेतुभ्यो नीलादिभ्यः एकं चित्रज्ञानं प्रदर्शनयिम् । तत्र लैङ्गिकज्ञान प्रत्यभिज्ञाचित्रज्ञानानां अदुष्टकारणारब्धत्वात् यथार्थमेवावभासः, इहतु कारणदोषादतथा

भूतार्थावभास इति विशेषः । एवं चं सति नानुभवविरोधः; प्रतिभासमानस्य रजतस्यैवाल बनत्वात् । अतो मायामयं रजतम् । अथपुनः पारमार्थिकं, स्यात् सर्वैराप गृह्येत । यतो नहि पारमार्थिकं रजतं कारणदोषं स्वज्ञानोत्पत्तावपेक्षते । यद्यपेक्षेत तदा तदभावे न तत्र ज्ञानोत्पत्तिरालाकाभावइवरूपे । मायामात्रत्वे तु मन्त्रायुपहतचक्षुष इव दोषोपहतज्ञान कार णाएव पश्यन्तीत्युक्तम्। किंच नेदं रजतमिति बोधोऽपि मायामयत्वमेव सूचयति । कथं तेन हि निरूपाख्यतापादन

पूर्वकं मिथ्यात्वं ज्ञाप्यते । नेदं रजतं मिथ्यैवावभासिष्टेति इति । अत्र विवरणम् । नन्विदमासम्प्रयोगादन्तःकरणपरिणाम

ज्ञानमेकमुत्पद्यते न तद्रजतं तत्संसर्गे वा विषयीकर्तुमीष्टे । मिथ्यावस्तुनि देशान्तरादिगतेवा सम्प्रयोगानुपपत्तेः चक्षुरुन्मी लनान्वयव्यतिरेकयोः अधिष्ठानज्ञानोपक्षयादन्यथासिद्धेः । नापि संस्काराद्रजतांशावगम: स्मृत्यनभ्युपगमात् । नापिदोषः

स्वयमेव कस्यचित् ज्ञानस्य हेतुर्दृष्ट; ज्ञानकरणानामेव कार्यविशेषनिमित्तत्वात् । अतो न रजततत्सम्भिन्नशुक्तिविषयकमेक

ज्ञानंसमस्ति किंत्वविद्यैव बाह्यदोषनिमित्तकारणापेक्षया रजताकारेण साक्षिचैतन्यस्य रजतावच्छेदज्ञानाभासाकारेणच परि ।

णममाना स्वकार्येण सह साक्षिचैतन्यस्य विषयभावं प्रतिपद्यत इति ते मतं तत्र कथं एकज्ञानत्वमिति तत्राह - एक फल

त्वामति । विषयावच्छिन्नं हि फलमवभासते न ज्ञानावच्छिन्नम् | विषयश्च सत्यमिथ्यावस्तुनोरन्योन्यात्मतया एकतामापन्नः तेनैकीवपयावच्छिन्नफलकत्वोपाधौ सत्यमिथ्याज्ञानद्वयमपि एकमित्युपचर्यते इति भावः । अथ विषयः कथमिति तदाह

तस्यचीत । कुतो रजतस्य मिथ्यात्वामित्यत आह तेन मिथ्यालम्बन मिति । भावाभावज्ञानयोर्मिथ्यात्वप्रसिद्ध्यभावात् इदं ज्ञानसमवायि मिथ्यात्वं अनिर्वचनीयार्थतामेव गमयतीत्यर्थः’ इति ॥ अद्वैतसिद्धौच इदमंशोऽन्तःकरणवृत्तिः रूप्यांशे अविद्यावृत्तिरिति वृत्तिभेदेऽपि इदमंशावच्छिन्नन्चैतन्यप्रकाश्यत्वेन

फलैक्यात् ज्ञानैक्यधीः। नच परोक्षभ्रमे अपरोक्षैकरसचैतन्यरूपफलैक्याभावात् कथं तन्निबन्धन ज्ञानैक्यानुभव: इति वाच्यम्। ।

तत्र फलैक्यमुपचर्यज्ञानै क्योपचारइत्येव विशेषात् इत्युक्तम् । फलैक्यादिति

आवरणनाशरूपफलविशिष्टत्वेन इदमंशाव

च्छिन्नचिदेवफलम् । तथाच उक्तफलस्यैक्यात् तदवच्छिन्नवृत्तिज्ञान योरैक्यव्यवहारः इति भावः । इतिलघुचन्द्रिका | अनुभू

तेस्स्वात्मनि कर्तृत्वायोगादिति । अनुभूतेर्निर्धर्मकचेन आश्रयण धर्मेण वर्भवत्वांशे भ्रान्तिः इति भावः ॥ 28

सि.त्रिं.उक्ताव्यासभेदास्तद्विवरणं शं.भा.पं.पा.उक्ताव्यासादिप्रदर्शनंच

२१८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

मनुष्यत्वादिविशिष्टपिण्डात्माभिमानवत् ज्ञातृत्वमप्यध्यस्तं ज्ञातृत्वंहि ज्ञान क्रियाकर्तृत्वम् । तच विक्रियात्मकं जडं विकारद्रव्याहङ्कारग्रन्थिस्थमवि क्रिये श्रुतप्रकाशिका

आश्रयत्वं । * ज्ञातृत्वं भ्रान्तपुरुषप्रतीतिसिद्धत्वाच्चाध्यस्तमित्यभिप्रायेगाह । अतइति । पिण्डस्योत्पत्यादिभिरात्मव्यतिरिक्तं त्वस्य सम्प्रतिपन्नत्वादत्यन्तवहिर्मतेत्युक्तम् ॥

www

अथ न केवलं स्वापेक्षया कर्तृत्वमनुपपन्नम् । अपितु स्वपविभागनिर्विशेषं कर्तृत्वमात्रमेवानुपपन्नमित्यभिप्रायेण ।

।

द्वितीयं शिरोदूषयति ज्ञातृत्वंहीति ततःकिमित्यत्राह । तच्चेति । विक्रियात्मकं उत्पत्तिविनाशयोगात्क्रियायास्तदा यत्वमपि कादाचित्कमिति तद्विकाररूपमित्यर्थः । जडं ज्ञेयं अतएव * विकारिद्रव्याहङ्कारग्रन्थिस्थं * जडत्वविक्रियात्मकत्व साम्यादितिभावः ग्रन्थिनम बन्धनस्याशैथिल्यकरो ग्रथनविशेषः । अहङ्कारस्य सर्वभ्रममूलत्वाद्द्रन्थिरित्युक्तं एतद्विरोधि रूपमाह । अविक्रियइति । साक्षित्वाभ्युपगमेन ज्ञातृत्वमभ्युपगतं भवतीति शङ्कायां साक्षित्वमपि ज्ञानस्वरूपत्वानुगुण गूढार्थसंग्रहः

।

मनुष्यत्वादि विशिष्टपिण्डात्माभिमानवत् ज्ञातृत्वमप्यध्यस्तमिति अज्ञानाव्यासविशिष्ट चैतन्ये अहंकारा ध्यासः । तद्विशिष्टे कामसङ्कल्यादीनामहङ्कारधर्माणां इन्द्रियधर्माणांच काणत्वधरत्वक्लीत्रत्वादीनामध्यासः । इन्द्रियाणां तु परोक्षत्वान्नापरोक्षधर्माध्यास इति सिद्धान्तः । तद्विशिष्टे स्थूलदेहाव्यासः धर्मिंपुरस्कारेणैव अहंमनुष्यः इत्याद्याकारः ।

दीनां साकल्पवैकल्यादिधर्माच्यासः । एवं चैतन्यस्यान्यहङ्कारादिषु देहपर्यन्तेष्वध्यासः संसर्गत: अभ्यासव्यवधानतारत

म्याच्च प्रमेयतारतभ्यम्’ इति सिद्धान्तविन्दौ अध्यासभेदाः प्रदर्शिताः ॥

अत्र ‘अमज्ञः कामी अहं मनुष्यः कामी सकलो मनुष्यः इत्यादिप्रत्ययस्यापि सत्वात् । मनआद्यवच्छेदेन शुद्ध • चिति अज्ञानादिविशिष्ट चितोऽन्तर्गतत्वरूपप्रतिबिम्बत्वरूपसंसर्गः अध्यस्तो जायते । तथाच उक्तप्रत्ययस्यापि निर्वाहः ।

• तन्नान्तरीयकतया मनसः प्रतिबिंबाव्यासाधीनप्रमातृत्वस्यापि पूर्वोक्तस्य सिद्धिरित्याशयेनाह- एवं चैतन्यस्यत्यादि । चैतन्य स्य अज्ञानादिविशिष्टचैतन्यस्य अहङ्काराबाधारस्य | अहङ्कारादिषु मनआद्यवच्छेदकेषु । देहपर्यन्तषु साकल्यादिविशिष्ट देहपर्यन्तेषु । संसर्गत: प्रतिबिम्बत्वरूपेण ’ इति न्यायरत्नावली ॥

उक्तं च शङ्करभाष्येऽपि -’ तथाहि ब्राह्मणो यजेत इत्यादीनि शास्त्राणि आत्मनि वर्णाश्रमाचारवयोऽवस्थादिविशे ●षाव्यासमाश्रित्य प्रवर्तन्ते । अध्यासो नाम अतस्मिंस्त हुद्धिरित्यवोचाम | तद्यथ। पुत्रमार्यादिषु सकलेषु विकलेषु वा अह 20

मेव विकलस्सकलो वेति बाह्यधमीनात्मन्यध्यस्यति, तथा देहधर्मान् स्थूलोऽहं गौरोऽहं तिष्ठामि गच्छामि लङ्घयामिचेति ।

तथेन्द्रियधमान् मूकः काण: क्ली: बधिरः अन्धोऽहमिति । तथा अन्तःकरणधर्मान् कामसङ्कल्पविचिकित्साऽव्यवसाया

दीन् । एवमहम्प्रत्ययिनमशेषस्वप्रचारसाक्षिीण प्रत्यगात्मन्यव्यस्य तंच प्रत्यगात्मानं सर्वसाक्षिणं तद्विपर्ययेणान्तःकरणादि

ध्वध्यस्यति । एवमयमनादिरनन्तः नैसर्गिकोऽव्यास: मिथ्याप्रत्ययरूपः कर्तृत्वभोक्तृत्वप्रवर्तकः सर्वलोकप्रत्यक्षः इति । अत्र • पञ्चपादिका । तस्माद्देहादिव्यतिरिक्तविषयएवायमहङ्कारइत्यात्मवादिभिरभ्युपेयम् । अन्यथा आत्मसिद्धिरप्रामाणिक स्यात्

।

अतो गौणो मनुष्यत्वाभिमानः | उच्यते यद्यपि देहादिव्यतिरिक्तमोक्तृविषयएवायमहङ्कारः तथापि तथा अनध्यव

मनुष्योऽहमित्यादावभ्यासः परषांसम्मतइति विवरणाद्यनुवादेन प्रदर्शनम्

जिज्ञासा १-१-१]

२१९

श्रीभाष्यम्

साक्षिणि चिन्मात्रात्मनि कथमिव सम्भवति । दृश्यधीनसिद्धित्वादेव रूपादे रिव श्रुतप्रकाशिका

मित्यभिप्रायेण साक्षिणीत्युक्तम् । अविद्याऽनुभवरूपत्वमेव साक्षित्वमिति ज्ञानत्वाविरोधइतिभावः । चिन्मात्रात्मनि स्वय म्प्रकाशे जडं ज्ञातृत्वमप्यजडस्य न सम्भवतीतिभावः । कर्तृत्वादिर्नात्मधर्मः दृश्यधीन सिद्धित्वात् रूपादिवदित्यन्वयनम भिप्रेत्याह । दृश्यधीनसिद्धित्वादेवेति । कर्तृत्वादेरित्यादिशब्दनाहम्प्रत्ययगे।चरत्वं गृह्यते यएव भेदादीनामनुभूतिध ।

।

र्मत्वाभावे हेतुः तेनैवेत्येवकाराभिप्रायः ॥

गूढार्थसंग्रहः

सायात् तद्धर्मानात्मन्यथ्यस्यति । दृश्यतेच स्वरूपेणावभासमानेऽपि वस्त्वन्तरंभेदानध्यवसायात् तत्संभेदेनावभासः ।

यथैकस्मिन्नप्यहङ्कारे ह्रस्वादिसम्भेदः इत्यादि । अत्र विवरणम् । ‘ननु प्रत्यक्ष देहात्मैक्याथ्यासे किमैक्यप्रत्ययमपत्राव्य व्यतिरेकेप्रमाणमुक्तमिति १ उच्यते । युक्तिसहितागमानुमाना अत्यंयैः द्विचन्द्रबाधया एकत्ववत् व्यतिरेकस्सिद्ध्यतीत्यु क्तं मवति । ’ इति ॥

।

अत्र तत्वदीपनम् ‘बाल्याद्यवस्थासु शरीरव्यावृत्तावपि अहंप्रत्ययोऽनुवर्तते । अनुवर्तमानस्य च व्यावृत्तमात्राल म्वनत्वायोगात् सकलावस्थानुस्यूतात्मतत्वमालम्बनमेष्टव्यं इत्याद्या युक्ति: ’ इति ॥ अत्रमनुष्योऽहमित्यत्र गौणत्वं प्रभाकरे।क्तं

दूषयित्वा अध्यासस्साधितः । तेन मनुष्योऽहमित्यत्र मनुष्यत्वादिविशिष्टपिण्डात्माभिमान एव परेषां सम्मतः । ब्राह्मणो वस्तुतो ब्राह्मणत्वादिविशिष्टे ब्राह्मणादिपदशक्तिः । यजेतत्यत्र अध्यासः स्पष्टमेव भाष्य उक्तः । लघुगुरुचन्द्रिकयोस्तु ब्राह्मणत्वादिवैारीष्टयं च देहे स्वाभाविकमात्मन्यौपाधिकम् । तदुभयमपि व्यावहारिकत्वाच्छ्क्यशरीरप्रविष्टम् | आजानिक व्यवहारस्य शक्तिग्राहकस्योभयत्राभ्यविशिष्टत्वात् । तदुभयोरेकत्वेन व्यवहारकाले निश्चयाच्च ’ इत्युक्तम् ॥ 6

।

अत्र महासिद्धान्तभाष्ये अहमर्थस्त्रेदमनिदंरूपवस्तुगर्भत्वं स्पष्टमुक्तमिति तदंशे अध्यासः अत्रापि भगवतो विव

क्षित: । अत्रैव विकारिद्रव्याहङ्कारिग्रन्थिस्थमित्युक्तेः । अत्राहमर्थस्यैवात्मत्वाभिप्रायेण प्रभाकरपूर्वपक्षः । अहमर्थस्य चिद चिद्रन्थिरूपतया नात्मत्वं, किं तु विषयाश्रयविनिर्मुक्तानुभूतेरेव । सैव अहम्प्रत्यये अनिदमंशः चित्पदार्थः । इति ज्ञातृत्व स्याप्यच्यासइति भावः । तदेतदाह साक्षिणि चिन्मात्रात्मनि इति । अहमर्थसाक्षि निर्धर्मकं चिदेव आत्मा इति आत्म नि ज्ञातृत्वस्य अहं जानामीत्यत: न सिद्धिरिति भावः । पञ्चपादिकायां तस्माञ्चित्स्वभावएवायमात्मा तेन तेन प्रमेयभेदे

नोपधीयमानः अनुभवाभिधानीयकं लभते । अविवक्षितोपाधिरात्मादिशब्दरभिधीयते, इत्यनन्तरं ‘बाढं ’ अतएव विष यानुभवनिमित्त: अनिदमात्मकः अहङ्कारो वर्ण्यते । किंतु तथासति सुषुप्तेऽपि अहमित्युल्लेखस्स्यात् कथं ? नीलानुषङ्गो

।

यश्चैतन्यस्य स नीलभागः नासावहमुल्लेखाहैः । अहमित्यात्मावभसते । तत्र यदि नाम सुषुप्ते विषयानुषङ्गाभावात् इदं जानामीति विषयतदनुभवपरामर्शोनास्ति । माभूत् अहमित्यात्ममात्रपरामर्शः किमिति नभवेत् । ननु अहमिति भोक्तृत्वं प्रतिभासते । तदभावे कथं तथा प्रतिभासः ? नैतत् सारम् । समुत्कालितोपाधिविशेषं चैतन्यमात्रमस्मदर्थः ततस्सर्वदा अहमिति स्यात् । नैतच्छक्यम् | उपाधिपरामर्शेन चैतन्यमहमित्युल्लिख्यत इति वक्तव्यम् तत्परामर्शो हि तत्सिद्धिनिमि•

त्तः, न स्वरूपसिद्धिहेतु: । स्वमाहात्म्यनैवतु स्वरूपसिद्धिः । ततश्च विषयोपरागानुभवात्मत्वशून्य: त्वरूपत एवाहमिति

सुषुप्तेऽप्यवभासेत ; द्दशिरूपत्वाविशेषात् । भवत्येवेतिचेन्न । तथाऽपि हि स्मर्यंत ह्यस्तन इवाहङ्कारः । अविनाशिनस्सं

२२०

अहम्प्रत्ययापायेपीत्यादिसूक्तेः पं.पा.विवरणाद्युक्तार्थानुवादरूपताप्रदर्शनम्

[जिज्ञासा १-१.१

श्रीभाष्यम्

कर्तृत्वादेर्नात्मधर्मत्वं सुषुतिमूर्छादावहंप्रत्ययापायेपि श्रुतप्रकाशिका

अहमर्थोह्याामा तेन समानाधिकरणतया प्रतीतोज्ञाताऽऽत्मास्यादित्यत्राह । सुषुप्तिमूर्छादाविति । ‘नाहखलु

इत्यादिश्रुत्युपजीवनेनाहम्प्रत्ययापायेऽपीत्युक्तम् । आत्मनः कर्तृत्वाहम्प्रत्ययगोचरत्वाभावे व्यतिरेक्यनुमानत्रयं प्रसङ्गरूपे गूढार्थसंग्रहः

स्कारस्याभावात् न स्मयेतेति चेत् ? ह्यस्तनमपि नस्मत | नन्वस्त्येव सुपुतेऽहमुल्लेखः सुवमहमस्वा समिति । मुतोत्थितस्य ।

•स्वापसुखानुभवपरामर्शनात् । न तत्वापे सुखानुभवसंस्कारजं स्मरणम् किं तर्हि ? सुखावमर्श दुःखाभावनिमित्तः । कथम् ? स्वप्ने ताबदस्त्येव दुःखानुभवः । सुषुप्ते तद्भावात् सुलव्यपदेशः । तदभावश्च करणव्यापारोपरमात् ’ इत्याद्यु

तम् ॥ अत्र विवरणम् | ‘ननु स्वयंप्रकाशमानात्मंचतन्यस्य विषयानुभवत्वेऽपि विषयानुभवमेव निमित्तीकला

इति द्रष्टृपरामर्शात् आत्मैवाहङ्कारः संवृत्तः इति चोदयति । वाढमतएवेति । द्रष्टरूपेण परामर्शस्त्र विषयानुभवो निमि त्तम् । अन्यथा द्रष्ट्रादिविभागशून्यः चिन्मात्रावभासस्यात् इति भावः । मैवं-सुषुतावात्मन्यवभासमानेऽपि अहङ्कारस्या नवभासमानत्वादिति व्यतिरेकप्रदर्शनेन परिहरति - सत्यमेवमिति । इति ॥ अत्र अहमिदंजानामीत्यत्र विषयाश्रयसम्बन्धिनः अनुभवव्यपदेश्यत्वं तस्यैवानुभवस्य विषयाश्रयविनिर्मुक्तस्त्र आत्म व्यपदेश्यत्वं एवमहामत्यत्र अहमर्थस्यच अनिदमात्मकत्वमपि वर्ततइतिच पूर्वमुक्तम् । ततउपरि ‘अहं इदं जानामी ‘त्यत्र

अहमिति शातृपरामर्शात् आत्मैत्राहङ्कारइति शङ्का । इत्थंच पञ्चपादिकोक्तरीत्या आशङ्कायामाह सुषुप्तिमूर्छादाविति ॥

अहम्प्रत्ययापायेऽपीति । उक्तंच पञ्चपादिकायां तस्मात् ब्रह्मविदामेकपुण्डरीकस्य लोकानुग्रहैकरसता marathi

• ज्ञान प्रवर्तन प्रयोजनकृतशरीरपरिग्रहस्य भगवतो भाष्यकारस्य मतमागमयितव्यम् । तदुच्यते - येयं श्रुति स्मृतीतिहास • पुराणेषु नामरूपव्याकृतमविद्या, माया प्रकृतिरग्रहणमव्यक्तं तमः कारणं लयः, शक्ति: महासुषुप्तिर्निद्रा अक्षरमाकाशमिति च |

तत्र तत्र बहुधा गीयते । चैतन्यस्य स्वत एव अवस्थितलक्षणब्रह्मस्मरूपावभासं प्रतिबध्य जीवत्वापादिकाऽविद्याकर्मपूर्व • प्रज्ञासंस्कारचित्रभित्ति: सुषुप्ते प्रकाशाच्छादनविक्षेपसंस्कारमात्ररूपस्थितिरनादिरविद्या तस्याः परमेश्वराधिष्ठितत्वलब्धपरि णामविशेष: विज्ञानक्रियाशक्तिद्वयाश्रयः कर्तृत्वभोक्तृत्वैकाधारः कूटस्थचैतन्यसंवलनसंजातज्योतिः स्वयम्प्रकाशमानो अपरो क्षोऽहङ्कारः यत्संभेदात् कूटस्थचैतन्यः अनिदमंशः आत्मधातुरपि मिथ्यैव भोक्तेति प्रसिद्धिमुपगतः । सच सुषुप्ते मुखात निखिलपरिणामायां अविद्यायां कुतस्त्यः इति ॥ TEPE

अत्र विवरणम् । यस्मादात्मनोऽहङ्कारोभिद्यते तस्मादागममूलभाष्यत्रचनं उपपन्नमित्याह ’ तस्मात् ब्रह्मविदां’ इति

कश्वासावागमः ’ सहवाधस्तात् ’ सएवोपरिष्टात् इति भूमाख्यब्रह्मणः सर्वात्मकत्वमभिधाय अथातोऽहङ्कारादेशइति तस्यापि सर्वात्मकत्वमुक्त्वा अथात आत्मादेश इति आत्मानमहङ्काराद्भेदेन निर्दिशति । ननु जीवब्रह्मणोः सार्वात्म्यव्यपदेशोयथै कत्वसिध्द्यथः एवमहङ्कारस्य आत्मैकत्वसिध्यर्थो व्यपदेशस्स्यात् । तन्न | द्वयोः सार्वात्म्यायोगात् तत्र युक्तं भेदेन प्रति पन्नयोः जीवब्रह्मणोरेकत्वसिध्यर्थः तदुपदेश: अहङ्कारस्यतु पूर्वमेवात्मैकत्वप्रतिपत्तेः पृथगुपदेशो भेदसिध्यर्थः इति गम्यते । ब्रह्मणः परोक्षस्य प्रत्यक्षत्वसिद्धये अहमात्मत्वं उपदिश्य पुनस्तद्व्यदासन मुख्यात्मत्वमुपदिशतीत्यर्थः । महाभूतान्यहङ्कारः

इतिच स्मृतिः । तहि अहङ्कारः किमुपादान: किंनिमित्तः किंस्वरूपः किंप्रमाणकः किंकार्यः किमिति सुषुप्ते न भाति ।

सि.बि.अ.सि.ल.चं.उक्तदृष्टिसृष्टिवाद प्रभेदतात्पर्यादिप्रदर्शनम्

२२१

गूढार्थसंग्रहः

इति चोदितेसति उच्यत इत्यादि परिहारः । किमिति तर्हि सुषुप्ते नस्यात् इत्यतआह सच सुषुप्तइति । अज्ञानकार्यलिङ्ग शरीरप्रविलयोहि सुषुप्तिरित्यर्थः । ननु सतिप्राणे क्रियात्मनि कथमहङ्कारस्य क्रियाशक्ते: प्रविलय: ? उच्यते । नाहङ्कार

मात्रत्वं प्राणस्य उच्यते किंतु प्राणस्य पृथक्सतः पञ्चधा व्यापारहेतोरहङ्कारस्य क्रियाशक्ति रस्तीत्येतावदुच्यते मनोऽधीनता दर्शनात् प्राणवृत्तेरिति । प्राणलक्षणक्रियाशक्त्यंशंवा विहाय विज्ञानशक्त्यंशस्य वा लयः कल्प्यतां सांशत्वादन्तःकरणस्य स्वप्नादिवत् दृष्टिसृष्टिमाश्रित्य वा सुषुप्तपुरुषदृष्टाभिप्रायेण सर्वस्य तत्र लयो दर्शितः सुषुप्तप्राणशरीरादिदर्शनस्य पुरुषान्त रस्य विभ्रमत्वादिति इति ॥

अत्र तवदीपनम् | स्वप्नादिवदिति।

C

अथ रथान् रथयोगान् पथः सृजते ’ इत्यत्रोच्यमाना स्वाप्नी सृष्टि: दृष्टि

रेव यथा तथा जागरणेऽपि दृष्टेरेव सृष्टित्वात् । सुषुप्तस्य च तद्दर्शनाभावात् सर्वलय: इत्यर्थः : नच तत्र प्रमाणाभावः इत्यतआह दर्शित इति । श्रुताविति शेषः यदा सुतः स्वप्नं न कंचन पश्यति अथास्मिन् प्राणएवैकधा भवति । तँदैनं awwamr

।

वाक् सर्वैर्नामभि: सहाप्येति (कौ) इति सुषुप्तौ सर्वस्त्र लयं दर्शयति । एवमेव एतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा (वृ) इत्यत्र प्रबो धावस्थायां सृष्टिंच दर्शयति । नचैवं प्रत्यभिज्ञाविरोधः । कारणात्मना स्थितस्य अभिव्यक्तिमात्राश्रयणादित्यर्थः । इति । सिद्धान्तबिन्दौच अज्ञानोपहितं विम्बनैतन्यं ईश्वरः । अज्ञानप्रतिबिम्बचैतन्यं जीवइतिवा अज्ञानानुपहितं शुद्धचैतन्यमीश्वरः अज्ञानोपहितं जीव इतिवा मुख्यो वेदान्तसिद्धान्तः एकजीववादाख्यः । इममेव दृष्टिसृष्टिवादमाचक्षते । अस्मिंश्च पक्षे

जीवएंव स्वाज्ञानवशात् जगदुपादानं निमित्तंच | दृश्यं सर्वे प्रातीतिक देहभेदाच्च जीवभेदभ्रान्तिः । एकस्यैवच स्वकल्पि तगुरुशास्त्राद्य॒पबृंहितश्रवणमननादिदाढर्थात् आत्मसाक्षात्कारे सति मोक्षः । शुकादीनां मोक्षश्रवणंचार्थवादः इत्युक्तम् । अद्वैतसिद्धावपि दोषप्रयुक्तत्वनिबन्धनस्य ज्ञातैकसत्वस्य अज्ञातसत्वाभावस्य वा प्रतिपन्नोपाधिदृष्टिजन्यज्ञातैकसत्वस्य वा द्रष्टुं ।

न्तरांवेद्यत्वेसति ज्ञातैकसत्वस्य वा दृष्टिसृष्टिपदार्थत्वस्य विवक्षितत्वात् ’ जीवईशो विशुद्धाचित् तथा जीवेशयोर्मिंदा ।

अविद्या तच्चितोर्योग: षडस्माकमनादयः ॥’ इत्युक्तानाद्यतिरिक्त सृष्टिविषयएव दृष्टिसृष्टिस्वकारात् । नचैवं वेदान्वाक्यस्य मीमांसायाश्च स्वप्नवाक्यतन्मीमांसातुल्यतापत्तिः | विषयबाधाबाधाभ्यां विशेषोपपत्तेः नतु तद्वितीयं अस्ति ततोऽन्यद्वि भक्तं यत्पश्येत् इत्यादिना सुपुती सकलकार्यप्रपञ्चलयश्रवणात् । सयथोर्णनाभिः तन्तुनोच्चरेत् यथाऽन्नेः क्षुद्राबिस्फुलिङ्गाः व्युच्चरन्ति । एवमेतस्मात् आत्मनः सर्वे प्राणा: सर्वे लोकाः ’ (बृ.४.१.२०) इत्यादौ ऊर्णनाभ्यादेः तन्त्वादि जन्मो ८

त्पत्तिस्तु लौकिक भ्रमसिद्धकार्यकारणभावप्रसिद्धिमनुरुध्य । सर्वलोकादिसृष्टिश्च तत्तदृष्टिव्यक्तिमभिप्रेत्य । यदा यत्पश्यति तत्समकालं तसृजतीत्यत्र तात्पर्यात् इत्युक्तम् ॥

अत्र लघुचन्द्रिका सृष्टिविषये सृज्यमाने एव या दृष्टिः सा अनाद्यन्यत्र नत्वनादौ स्वीक्रियते । तत्र मिथ्यात्वसि

द्धिस्तु दृश्यत्वादिनैव नतु दृष्टिसृष्ट्या इति भावः | विषयबाधेति ननु स्वप्नाविशेषे बाधाभावोऽपि अनुपपन्नइतिचेन्न । दोष प्रयुक्तत्वाज्ञानेनाबाधोपपत्तेः। वस्तुतः ईशस्त्रव जीवेशभेदादेराप स्थूलमन:परिणामत्वमेव । सुषुप्त्यन्यकालएव तस्यदृष्टेः । ।

अज्ञानसत्वेन न सुषुप्तिप्रलययोर्मुक्तिरिति ध्येयम् । इति अज्ञायमानतादशायां घटादावनन्तसंयोगादिकं इन्द्रियक्रियासंयो

गादिकं तस्य प्रत्यक्षहेतुत्वादिकं प्रातीतिकव्यावहारिकयोर्मिंथो व्यावृत्तरूपेणान्यत्रहेतुत्वादिकं नकल्प्यते । ज्ञानहेतुत्वस्थले विष यस्यैव हेतुत्वं जन्यज्ञानकल्पनेचेति लाघवम् । घटं पश्यामत्यादिप्रत्ययेच घटादौ चाक्षुषाद्यभेदो विषयः घटादावेव चाक्षु षत्वादि धर्मस्वीकारादित्यादिरूपं इति शेषः । इतिच । अयमेको दृष्टिसमया सृष्टिः इति दृष्टिसृष्टिवादः । अन्यस्तु दृष्टिरेव विश्व

सृष्टिः दृश्युस्य दृष्टिभेदे प्रमाणाभावात् । ‘ज्ञानस्वरूपमेवाहुः जगदेतद्विचक्षणाः । अर्थस्वरूपं भ्राम्यन्तः पश्यन्त्यन्ये कुदृ

ष्टयः ॥ ’ इति स्मृतेश्चेति सिद्धान्तमुक्तावल्यादि दर्शितो दृष्टिसृष्टिवादः इति सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे उक्तम् । एवंच पञ्चपा

सुषुतौ सर्वेषामेबपरेष़ानात्मानुभत्रस्सम्मत: साक्षीप्रत्यगात्मेत्यर्थः शं. मा. सम्मतइतिच [जिज्ञासा १-१-१

२२२

श्रीभाष्यम्

आत्मानुभवदर्शनेन नात्मनोऽहम्प्रत्ययगोचरत्वम् । कर्तृत्वेऽहम्प्रत्ययगोचरत्वेचात्मनोऽभ्यु पगम्यमाने देहस्येव जडत्वपरावानात्मत्वादिप्रसको दुष्परिहरः । अहम्प्रत्ययगोचरात् कर्तृत या सिद्धादेहान्तक्रियाफलस्वर्गादेर्भोक्कुरात्मनोऽन्यत्वं प्रामाणिकानां प्रसिद्धमेव । तथा ऽहमर्थात् ज्ञातुरपि विलणस्साक्षी प्रत्यगात्मेति प्रतिपत्तव्यम् । श्रुतप्रकाशिका

।

णाह कर्तृत्वइति । आमा नकती नचाहम्प्रत्ययगोचरइति प्रतिज्ञाद्वयम् | अजडत्वात्प्रत्यक्तवादात्मत्वादिति हेतुत्रयम्। यत्कर्तृ यदहम्प्रत्ययगोचरः तज्जडं पराक् अनात्माचदृष्टं यथा शरीरमिति । यद्वा आत्मा नकर्ता नचाहम्प्रत्ययगोन्चर: जड

त्यादिप्रसङ्गात् देहवदिति जडत्वं दृश्यतैकरूपत्वम् । पराक्तवं परस्मैभासमानत्वम् । आत्मत्वं पुरुषार्थप्रतिसम्बन्धित्वम् । देहं प्रतिनियन्तृतया व्यांपित्वंवा तदभावोऽनात्मत्वं आदिशब्देन क्षयित्वादिकं विवक्षितम् ॥

अहम्प्रत्ययगोचरस्य देहस्यानात्मत्वे सिद्धेयहम्प्रत्ययगोचरस्य कर्तुरनात्मत्वप्रसक्तिरित्यत्राह| अहम्प्रत्ययगोचरा दिति । क्रियाफलस्वर्गादेर्भोक्तुरित्यनेन देहातिरिक्तत्वं सिद्धम् । प्रामाणिकानां चार्वाकव्यतिरिक्तानां अनात्मनोऽहङ्कारस्य

कर्तुत्वे कथमात्मनस्संसारभोरृत्वमितिच शङ्का # शरीरप्रतिबन्धा निरस्ता । स्वर्गादिभोक्तरात्मत्वे सिद्धे ज्ञातैवात्मा स्यादित्य त्राह । तथेति । शरीरातिरिक्तात्मनोऽभ्युपगमोहि प्रमाणबलात्क्रियते तथा ज्ञातुरपि विलक्षणत्वेन प्रमाणसिद्धत्वात्तथाऽभ्युग

न्तव्यमित्यर्थः। * यद्वा अप्रामाणिकाइम्प्रत्ययगोचरत्वेनहि शरीरस्यानात्मत्वादि प्रामाणिकाहम्प्रत्ययगोचरस्यतु कथमना त्मत्वादीत्यत्राह । अहम्प्रत्ययगोचरादिति । देहस्याप्रामाणिकाम्प्रत्ययगोचरत्वं प्रमाणवाधादेवहि ज्ञायते । एवं कर्मफल

●भोक्तुरौपाधिकाकारवतो * ज्ञातुरात्मत्वं प्रमाणबाधितंचेदात्मनस्तद्विलक्षणत्वं स्वीकार्यमित्यर्थः अत:प्रामाणिकाप्रामाणिकवि भागाभावेनाहम्प्रत्ययगोचरत्वमात्रमेवानात्मत्वसाधकमिति भावः ॥ गूढार्थसंग्रह:

दिकोक्कदिशा अहमथीभाबादहम्प्रत्ययाभावः। अहमथसत्तावादिनैयायिक प्राभकरादिमतेऽपि अहंप्रत्यययो नाभ्युपगम्यते । अहंप्रत्ययाभावस्सर्वसम्मत इति भगवत आशयः ॥

• आत्मानुभवदर्शनेनेति । सुषुप्तौ वार्तिकपञ्चपादिकाकारयोर्मते वृत्तेरनङ्गीकारेऽपि आत्मनः स्वयंप्रकाशतना स्फु रगं वर्तत एव । विवरणे अविद्यासुखसाक्ष्याकाराविद्यावृत्तित्रयं सिद्धान्तितमिति सर्वपक्षेष्वात्मानुभवः अभ्युपगत इति योऽ भावः ॥ साक्षी प्रत्यगात्मेति प्रतिपत्तव्यमिति । उक्तंच भाध्ये (शं)‘औपनिषदस्य पुरुषस्यानन्यशेषत्वात् ।

सात्रुपनि प्रत्खेवाधिगतः पुरुषोऽसंसारी ब्रह्म उत्पाद्यादिचतुर्विधद्रव्यविलक्षण: स्वप्रकरणस्थोऽनन्यशेष: नासौ नाधिगम्य "”

त इतिवा | शक्य वदितुम् स एष नेति नेति आत्मा (बृ. ३.९.२६.) इत्यात्मशब्दात् । आत्मनश्च प्रत्याख्यातुम ।

"

तत्साक्षित्वेन प्रत्युक्तत्वात् । नद्यहंप्रत्ययविषयकर्तृव्यतिरेकेण तत्साक्षी सर्वभूतस्थः समः एकः कूटस्थनित्यः पुरुषः विधि काण्डे तर्कसमये वा केनचिदधिगतः सर्वस्यात्मा | अतः स नकेनचित् प्रत्याख्यातुं शक्यः विधिशेषत्वं वा नेतुम् । आ

त्मत्वादेवच सर्वेषां नहेयः नाप्युपादेयः । सर्वे हि विनश्यद्विकारजातं पुरुषान्तं विनश्यति । पुरुषो विनाशहेत्वभावादवि नाशी । विक्रियाहेत्वभावाच्च कूटस्थनित्यः अत एव नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावः । तस्मात् पुरुषान्न परं किंचित् सा

।

(

२२३

गूढार्थसंग्रह:

काठा सा परा गति: ’ (कठ.१.३.११) ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि ’ (१,५.९.२६.) इतिचौपनिषदत्वविशेषणं पुरु षस्य उपनिषत्सु प्राधान्येन प्रकाशमानत्वे उपपद्यते ’ इति ॥ (ब्र.सू.१.१,४.)

अत्र भामती– ‘ उप नि पूर्वात्सदेर्विशरणार्थात् क्चिपि उपनिषत्पदं व्युत्पादितम् । उपनीय अद्वयब्रह्म सवासनामवि

द्यां हिनस्तीति ब्रह्मविद्यामाह । तद्धेतुत्वाद्वेदान्ता अप्युपनिषदः । ततो विदितः औपनिषदः पुरुषः । एतदेव विभजते योऽसावुपनिषत्स्वेवेति । अहंप्रत्ययाविषयाद्भिनत्ति - असंसारीति | विक्रियाहेत्वभावाच्च कूटस्थनित्यः । त्रिविधोऽपि धर्म लक्षणावस्थापरिणामलक्षणा विकारो नास्तीत्युक्तम् । अपिच आत्मनः परमार्थसतो धर्मोऽपि परमार्थसन्निति न तस्यात्मनोऽ न्यथात्वं कारणैश्शक्यते कर्तुम् । नच धर्मान्यथात्वादन्यो विकारः । तदिदमुक्तं’ विक्रियाहेत्वभावादिति’ इति ॥ अत्र पञ्चपादिका– ‘ अतएव औपनिषदत्वाविशेषणम् | अनन्यविषयत्वात् । तच्च वेदान्तानां तत्परत्वेऽवकल्पते ’ इति । अत्र विवरणम्– ‘औपनिषद इति तद्धितप्रत्ययः ब्रह्मणि वेदान्तान् विनियुङ्क्ते । तथा— सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति ’ वेदैश्च सर्वै रहमेव वेद्यः वेदान्तकृत्’ इति श्रुतिस्मृतिभ्यां ब्रह्मपरा वेदान्ता इति गम्यते’ इति ॥

सिद्धान्तबिन्दौ च ‘ननु प्रमाश्रयः प्रमाता । सं एवं कर्ता भोक्ता प्रदीपवत् स्वपरसाधारणसर्वभासकश्चेति न घटा दिवत्साक्षिसापेक्ष इति चेन्न। विकारित्वेन स्वविकारसाक्षित्वानुपपत्तेः । दृश्यस्य द्रष्टृत्वानुपपत्तेः प्रमातुश्च परिणामित्वेन’ द्द

इयत्वात् एकस्य कूटस्थस्यैव सर्वसाक्षित्वात् । ननु एकः कूटस्थः निर्धर्मकस्साक्षी नाद्रियते अप्रामाणिकत्वादिति चेन्न ।

‘ तमेव भान्तमनुभाति सर्वे तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ’ ’ न दृष्टेष्टारं पश्ये: ’ ’ अदृष्टो द्रष्टा-नान्योतोऽस्ति द्रष्टा ' इत्यादि वदता वेदान्तप्रमाणराजेन तस्यैव सर्वसाक्षित्वेनाभिषिक्तत्वात्। ननु महदेतदिन्द्रजालम्। प्रमाश्रयानकूटस्थान् बिहाय कूटस्थमप्रमाश्रयमेव प्रमाणराजः सर्वसाक्षिणं करोतीति ? बाढमिन्द्रजालमेवैतत् स्वप्नवदविद्याविलसितत्वात् । तथाऽपि

दृश्यस्य घटादिवजडत्वेन कथं प्रमाश्रयत्वमितिचेन्न । दर्पणादिवत् स्वच्छत्वेन चिप्रतिबिम्बग्राहकत्वात् चित्तादात्म्याध्यासा द्वा । ननु नीरूपस्य निरवयवस्य कथं प्रतिबिम्ब इतिचेत् ; काऽत्रानुपपत्तिः । विभ्रमहेतूनां विचित्रत्वात् । जपाकुसुम रूपस्य नीरूपस्यापि स्फटिकादौ प्रतिबिम्बदर्शनात् । शब्दस्यापि प्रतिशब्दाख्य प्रतिबिम्बोपलभ्भात् । तयोः सम्प्रतिपन्नप्रति चिम्ब्रवैलक्षण्यानिरूपणात् । तथाऽपीन्द्रियग्राह्यस्यैव प्रतिबिम्व इति चेन्न व्यभिचारात् । अनिन्द्रियग्राह्यस्य साक्षिप्रत्यक्षस्य ।

आकाशस्थापि जलादौ प्रतिबिम्बोपलम्भात् । अन्यथा जानुमात्रेऽप्युदकेऽतिगम्भीर प्रतीति र्नस्यात् । आकाशप्रतिबिम्बस्य साक्षिभास्यत्वेऽपि अधिष्ठानग्रहणायै चक्षुषोऽपेक्षणात्। एतेन नीलं नभ इत्यादिविभ्रमेऽपि चक्षुरन्वयव्यतिरेकौ व्याख्या तौ । तत्र सालोकस्याकाशस्याधिष्ठानत्वात् । तस्माच्चाक्षुषत्रिम्त्रमेव रूपसापेक्षं नान्यदित्यवधेयम् । तथाऽप्यात्मनः प्रतिबिम्बे किं प्रमाणमितिचेत् १ शृणु । इत्यादिश्रुतिः ।

6

6

तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय ’ (ब) ‘माया आभासन जीवेशौ करोति’ (नृ.उ ता.)

एकधा बहुधाचैव दृश्यते चलचन्द्रवत् ’ इति स्मृतिः ।

(

स एषइहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ (बृ. ३)

‘ सएतमेव सीमानं विदार्यैतया प्रापद्यत (एै.उ) त ्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ (तै) इत्यादिप्रवेशश्रुत्यर्थापत्तिः । ‘आभासा एव

च’ अतएवचोपमा सूर्यकादिवत् ‘इत्यादिसूत्राणिच तत्रतत्रमानानि । तस्यच प्रतिबिम्बस्य सत्यत्वमेवेति प्रतिबिम्बवा 6

दिनः। मिथ्यात्वमेवेति आभासवादिनः स्वरूपेत्वाविवादएवेत्यन्यदेतत् इति ॥ अज्ञानोपहितआत्मा अज्ञानतादात्म्यापन्नः स्वचिदाभासाविवेकात् । अन्तर्यामीसाक्षीजगत्करणमितिच कथ्यते ।

।

बुध्युपहितश्च तत्तादात्म्यापन्नः स्वचिदाभासाविवेकाज्जीवः कर्ता भोक्ता प्रमातेतिच कथ्यते इति वार्तिककारपादाः । प्रति देहं बुद्धीनांच भिन्नत्वात् तद्गतचिदाभासभेदेन तदविविक्तंचैतन्यमपि भिन्नमिव प्रतीयते अज्ञानस्यतु सर्वत्राभिन्नत्वात्

२२४

सि.बि.उक्ता ईश्वरजीवादिस्वरूपमतभेदाः न्यायरत्नावल्युक्त विवरणप्रकाशश्च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

तद्गतचिदाभासभेदाभावात् तद्विविक्तसाक्षिचैतन्यस्य न कदापि भेदभानमिति । अयमेवपक्षः आभासवादइतिगीयते। अज्ञानोपहितं विम्बचैतन्यमीश्वरः । अन्तःकरणतत्संस्कारावच्छिन्नाज्ञान प्रतिविम्चितं चैतन्य जीवइति विवरणकाराः । अज्ञा

नप्रतिबिन्त्रितं चैतन्यमीश्वरः बुद्धिप्रतिविम्बितं चैतन्यं जीवः, अज्ञानोपहितं चिम्मचैतन्यं शुद्धमिति सङ्क्षेपशारीरककाराः । ।

अनयोःपक्षयोर्बुद्धिभेदाञ्जीवनानात्वम् । इममेव प्रतिबिम्बबादमान्चक्षते । अज्ञानविषयीकृतं चैतन्यमीश्वरः

श्रयीभूतंच जीवइति वाचस्पतिमिश्राः । अस्मिंचपक्ष अज्ञाननानात्वा जीवनानात्वं । प्रतिजीवंच प्रपञ्चभेदः ।

अज्ञाना

जीवस्यैव

।

स्त्राज्ञानोपहिततया जगदुपादानत्वम् प्रत्यभिज्ञाचापि सादृश्यात् । ईश्वरस्यच सप्रपञ्चजीवाविद्याऽधिष्ठानत्वेन कारणत्वो पचारादिति ॥ अयनेवच अवच्छेदवादः इति । अविद्याप्रोतबिम्बपञ्चे बिम्नैतन्यं साक्षी | बिम्बेश्वरपक्षेतु बिम्बप्रतिबिम्बसु

खानुगतमुखस्वरूपयज्जीवेश्वरानुगतं सवीनुसन्धातृचैतन्य साक्षीत्युच्यते । वार्तिककारमतेतु ईश्वर एव साक्षीति द्वैविध्यमेव जीवेश्वरभेदेन दृशः’ इतिचोक्तम् ॥

अत्र न्यायरत्नावली– ‘ कूटस्थस्येति । स्वसमसत्ताकं रूपान्तरमापद्यते यः तदन्यस्येत्यर्थः । एवकारात् प्रमाता सु

।

खादिरूपं स्वसमसत्ताकपरिणाममापद्यमानो नसाक्षीत्यर्थः तमेव मान्तमिति श्रुतौ भान्तं - अपरोक्षव्यवहारविषयमू

अनु आश्रित्य । किं दृग्दृश्ययोस्सहापरोक्षव्यवहारमात्रं विवक्षितं तत्राह- तस्य भाति । तदभिन्नभानेनेत्यर्थः । विभाति

अपरोक्षव्यवहारविषयः । दृष्टे: चाक्षुषादिवृत्तिज्ञानस्य । द्रष्टारम्- अनुभवरूपम् । पश्येरिति । चाक्षुषादिवृत्तिविषयकुर्याः।

अदृष्टः वृत्तिभिन्नानुभवस्याप्यविषयः । तहिं नित्याचद्रुपसाक्षिण एवं वास्तवं नानात्वमस्तु । तत्राह- नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेति । योद्रष्टा सोन्तर्यामिस्वरूपादन्यस्सन् कुत्रापिनास्ति मिथ्येत्यर्थः । शुद्धेनान्तर्यामिरूपेण द्रष्टासन् नतु तदन्यरूपे णेति द्रष्टृनानात्वं मिथ्येति भावः । तस्य कूटस्थचिद्रूपस्य सर्वसाक्षित्वेन स्वभिन्नं सर्वे प्रत्यनुभवरूपतया अभिषिक्तत्वात् ।

• लाघवतर्कगङ्गाजलेन संशोध्य सर्वान्प्रतिज्ञापितत्वात् । तथाच लाघवतर्कसहकृतया उक्तश्रुत्या स्वभिन्नसर्वविषयकमन्यावि ।

पयीभूतमेकं नित्यचिद्रूपंज्ञानं कल्प्यते । चक्षुरादिजन्यप्रमातु ज्ञानव्यञ्जिका ।नतु ज्ञानम् । सुखादौ चित एव ज्ञानत्वस्य क्लतत्वात् । तत्र जन्मज्ञानतत्सामग्रयादिकल्पनेतु महागौरवम् यद्यपि यथाऽभिमतवक्तरि प्रमातर्येव साक्षिशब्दस्य

लोके रूढिःक्लप्ता । तथाऽपि ‘साक्षी चेता सर्वस्य साक्षी ’ इत्यादि श्रुत्या गौणया वृच्या चैतन्येऽपितत्प्रयोगः । ता रागद्वेषादिविकारवतामनेकेषां अन्येषु दुष्टादुष्टत्व्यवहारंजनयति । चैतन्यमपि सर्वेषां विकारवतां व्यवहारं प्रमातृषु जन S

यतीति सादृश्यादितिभावः ॥

चित्तादात्म्याच्यासादिति । साक्षितादात्म्याच्यासादित्यर्थः अविद्योपहिते अहङ्कारोऽध्यस्यते । तदुपहितेकामादयः ।

तद्विशिष्टे स्थूलशरीरमित्यादेर्वक्ष्यमाणत्वात् । अविद्रोपहितसाक्षिणः विशेषरूपेण आधारत्वेन मनस्स्तादात्म्यवत्वेन भ्रमे तस्यै स्फु रणम् । अज्ञोऽहमिति प्रत्ययात् । शुद्धचित् सर्वदृश्यानामधिष्ठानमेव नाधारइति न विरोध: । साक्षिणएवज्ञाना

वमनसि प्रतिबिम्बितत्वेन मनसो ज्ञानाश्रयत्वम् । तत्र मनस्तादात्म्याव्यासेन मनोभासकत्वंच बोध्यम् । प्रतिशब्दाख्यप्र

तिबिम्बेति । मठमध्यस्थ पुरुषकर्णावच्छिन्नत्वेन उपलभ्यमानशब्दस्य मठान्तरुपरिभागावच्छिन्नाकाशरूपोपाध्यन्तर्गतत्वेन प्रतीय

मानत्वात् प्रतिबिम्बत्वमस्तीति प्रतिबिम्बीभूतशब्दबोधिका प्रतिशब्दाख्या यस्येत्यर्थः । तथाच प्रतिबिम्बस्य सरूपसावयव

त्वेनैव धीरिति न नियमः किंतु उपाध्यन्तर्गतत्वरूपप्रतिविम्वत्वेनैवेति भावः । जानुमात्रेऽप्युदकेऽति गम्भीर प्रतीतिरिति • जानुमात्रपरिणामापेक्षया अधिकपरिणामविशिष्टस्याकाशभागस्य जानुमात्रोदकान्तर्गतत्वेन प्रतीतिरित्यर्थ: । जानुद्वयादिपरि मितजले अन्तर्गततया यावतः आकाशभागस्य धीः तावतो जानुमात्रजलेऽपीति तद्न्यथाऽनुपपत्या तत्रोपरिस्थितस्य तावतः

जैज्ञासा १-१-१] अनुभूतेरहङ्काराभिव्यङ्गथत्वदृष्टान्तप्रदर्शनं ’ रूपरूपंप्रतिरूप ’ इत्यादिश्रुतेर्विवरणंच

२२५

श्रीभाष्यम्

एवमविक्रियानुभवस्वरूपस्यैवाभिव्यंजको जडोऽप्यहङ्कारस्स्वाश्रयतया तमभिव्यनक्ति। आत्म स्थतयाऽभिव्यञ्ज्याभिव्यञ्जनअभिव्यञ्जकानां स्वभावः । दर्पणजलखण्डादिर्हि मुखचन्द्रवि म्बगोत्यादिकमात्मस्थतयाऽभिव्यनक्ति । तत्कृतोयं जानाम्यहमिति भ्रमः | स्वप्रकाशाया अनुभूतेः कथमिवतदभिव्यङ्ग्य जडरूपेणाहङ्कारेणाभिव्यङ्ग्यत्वमिति मावोच: १ रविकर निकराभिव्यङ्ग्यकरतलस्य तदभिव्यञ्जकत्वदर्शनात् जालकरन्ध्रनिष्क्रान्तमणिकिरणानां तदभिव्ययेनापिकरतलेन स्फुटतरप्रकाशोहि दृष्टचरः । यतोऽहंजानमीति ज्ञाताऽयमहम र्थश्चिन्मात्रात्मनो न पारमार्थिको धर्मः । अतएव सुषुप्तिमुक्तयोर्नान्वेति । तत्रह्यहमर्थौल्लेख विगमेन स्वाभविकानुभवमात्ररूपेणात्माऽवभासते। श्रुतप्रकाशिका

अविक्रियात्मनः कथं ज्ञातृत्वसम्भवइत्यत्राह । एवमिति । यद्वा ज्ञातृत्वमहङ्कारग्रन्थिस्थमिति पूर्वमुक्तम् । कथ

महङ्कारस्य ज्ञातृत्वसम्भव इत्यत्राह । एवमिति । अभिव्यञ्जकत्वप्रयुक्तोऽयमहङ्कारस्य संविदाश्रयभाव इतिभावः । अभि ।

।

व्यञ्जकोऽस्त्वहङ्कारः कथमस्य स्वाश्रयतयाऽभिव्यञ्जकत्वमित्यत्राह । आत्मस्थतयेति । स्वभावशब्देनौत्सर्गिकत्वं विवक्षितम् । क्वचित्प्रमाणबाधश्चेन्नतथेतिभावः दृष्टान्तं दर्शयति । दर्पणेति । आत्मस्थतयाऽभिव्यञ्जनं न दर्पणत्वप्रयुक्तम् नच प्रति बिम्बत्बप्रयुक्तम् । अभिव्यञ्जकत्वमात्रप्रयुक्तमिति दर्शयितुं खण्डादिग्रहणं । आदिशब्देन मुण्डादि । एवं व्यङ्तृव्यङ्गयभावकृतो

ज्ञातृत्वावभासस्संविद इत्याहू। तत्कृतइति । जडस्याभिव्यञ्जकत्वमयुक्तम् । स्वप्रकाशस्य वस्तुनोऽभिव्यङ्ग्यत्वंचा॒ायुक्तं

संविदभिव्यङ्गयस्यच विशेषेण तदभिव्यञ्जकत्वमितीमामाशङ्कां स्वयमेवोत्थाप्य प्रतिक्षिपति | स्वप्रकाशायाइति । कुतइत्यत्राह रविकरेति । करतलस्य किरणाभिव्यञ्जकत्वं क्वदृष्टामित्यत्राह । जालकेति । एवं ज्ञातृत्वस्यापारमार्थिकत्वमुक्तम् । एत देवपरमार्थवस्तुभासनवेळायामनवभासनप्रतिपादनेनोपपादयति । यतइति । अनेनाहम्प्रत्ययापायेऽपीति पूर्वोक्तार्थोविवृतो भवति यतइति साध्यस्य हेतुतयानिर्देश: अग्निमत्वेन धूमवत्वमितिवत् । मुक्तिसमभिव्याहारण सुषुतावप्यहम्प्रत्ययापायस्या

गमसिद्धत्वं तदा कथमबभासतइत्यत्राह । तत्रहीति । ‘नाहखल्वयमेवं सम्प्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मि’ इति स्वाप विषया श्रुतिः ।

।

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् विमुच्य निर्ममश्शान्तोब्रह्मभूयायकल्पते ॥ गूढार्थसंग्रह:

आकाशस्य प्रतिबिम्बत्वमवश्यं वाच्यमिति भावः । रूपं रूपमिति । रूप्यते अहमिति घिया व्यवहियते आत्मा येन मनसा

तद्रूपं । रूपं रूपं प्रतिरूपः। प्रतिबिम्बशब्दस्येव त्रिम्बस्वरूपार्थकरूपपदान्तकस्य प्रतिरूपशब्दस्यापि प्रतिबिम्बार्थकत्वम् ।

‘स पक्षीभूत्वा पुरः पुरुषआविशत्’ इति पूर्ववाक्येन मनोरूपासु पूर्षु तदन्तर्गतत्वरूपप्रवेशस्योक्तत्वात् । तदुत्तरेण ।

‘तदेतदृषिः पश्यन्नवोचत् रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव’ इति वाक्येन उक्तप्रवेशस्यैव उक्तेर्युक्तत्वात् । तदिति प्रतिबिम्बात्म ।

कमित्यर्थः । प्रतिचक्षणाय अहमित्यादिव्यवहाराय

माया अविद्या ।| आभासेन स्वगतप्रतिबिम्बेन । जीवेशौ प्रतिबिम्बबि

।

म्ब्ररूपौ करोति । सर्वान् प्रति व्यवहारयति । जीवविषयकव्यवहारस्य आभासप्रयुक्तत्वं स्फुटमेव

ईशविषयकस्यापि व्य

वहारस्य तदस्त्येव । जीवत्वोपहितचिद्रूपस्य आभासप्रयुक्तत्वेन ई युक्त स्पेशविषयकव्यवहारस्य ईशद्वारा आभासप्रयुक्त -

त्वसम्भवात् । इत्यादिश्रुतिरित्यादिपदेन ‘यथा को ज्योतिरेको विवस्वान् अपो भिन्ना बहुधैकोऽनुगच्छन् । उपाधिना 29

२२६

सुषुप्तावहमर्थानन्वये परामर्श प्रदर्शनं प्रतिबिम्बत्वादिनिष्कर्षानुवादश्र

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम

अतएव सुशोत्थितः कदाचिन्मामप्यहं नज्ञातवानिति परामृशति । तस्मात्परमार्थतोनिरस्त समस्त भेद विकल्प निर्विशेषचिन्मात्रैकरसकूटस्थनित्यसंविदेव श्रुतप्रकाशिका

इति मुक्तिविषया स्मृतिः। महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेवच ।

इति क्षेत्रान्तर्नावश्चोच्यतेऽहङ्कारस्य अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते । इति तस्य भ्रान्तिसिद्धत्वमुच्यते । हिन्दः श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धिद्योतनार्थः ॥

न केवलं श्रुतिस्स॒षुप्तिविषया परामर्शच तथाऽस्तीत्याह । अतएवचेति । अतएवेंति साध्यस्य हेतुत्वेन परामर्शः।

।

कथं साध्यसाधनयोर्विपरीतनिर्देश: ? इत्थं ज्ञप्तौ यत्साध्यं तदुत्पत्तौ साधनं यदुत्पत्तौ साधनं तज्ज्ञप्तौ साध्यम् तस्माद ग्निमत्यादेबहि धूमोद्गमइतिवत् उत्पत्तौ हेतुत्वमपेक्ष्यातएवेत्युक्तम् । ततः किं प्रस्तुतपूर्ववृत्तत्वचिन्तायाइत्यत्राहृ । तस्मादिति।

तस्मादित्यनेन यदप्वाहुरशेषविशेषेत्यारभ्योक्तं प्रमाणतर्काभ्यां स्वमतोपपादनमामिप्रेतम् । निरस्तसमस्तभेदविकल्पेति ।

भेदविकल्पशब्देन ज्ञातृज्ञेयादिभेदस्यावान्तरवैविध्यं विवक्षितम् । निर्विशेषशब्देन स्वगतनित्यत्वादिभेदव्यावृत्तिः कुतइत्य

त्राह। चिन्मात्रैकरसति । चिन्मात्रत्वादित्यर्थः अनेन शून्यत्वब्युदासश्च कूटस्थं निर्विकारं सर्वाधिष्टानंचा । नित्यसं J

बिदेवेति । चिन्मात्रशब्दस्वयम्प्रकाञ्चत्वपरः संविच्छब्दो * विशेष्यपरइत्यपौनरुत्तयम् । चिन्मात्रस्य कथं भेदसम्भवइत्य गूढार्थसंग्रहः

क्रियते भेदरूप: देव: क्षेत्रेष्वेचमजे।ऽयमात्मा ॥ ’ इत्यादिश्रुतयो ब्राह्माः । तदित्यादि । तत् जगत् सृष्वा ब्रह्म तदेव जगत् अनुप्राविशत् इत्यर्थः । यद्यप्वविद्यायां मनसि च प्रतिबिम्वरूपः प्रवेशः; तथाऽपि अविद्यामतिद्वारा सयंत्र दृश्ये प्रवेशः । अतीन्द्रियार्थेष्वपि ईश्वरीयमायावृत्तिविशिष्टरूपेषु प्रतिबिम्बत्वरूपप्रवेश इति बोध्यम् । नचैवर्मांश्वयिमायावृत्ति द्वारैव सर्वत्र प्रवेशसम्भवात् मनस्तद्वृात्तषु प्रवेशस्य प्रकृतश्रुतिध्यत्वे मानाभाव इति वाच्यम् । रूपरूपमित्यादिश्रुत्या 6

पुरश्चक्ने द्विपदः ’ इत्यादिपूर्विकया मनःप्रवेशस्यैव प्रतीतेः ।

(

स एष इहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्य: ‘इत्यादिपूर्विकया ’ प्राण

नेव प्राणोनाम भवति वदन् याक्’ इत्यादिश्रुत्याच तथैव प्रतीतः । श्रुत्यर्थापत्तिः श्रुतेरन्यथाऽनुपपन्नत्वधीः । प्रवेश बोधनमात्रेण न मनसि प्रतिबिम्बलाभः । अधिष्ठानतयाऽपिं प्रवेशसम्भवात् । परं तु घटादावपि प्रवेशसम्भवात् नखाग्र

पर्यन्तप्रवेशस्य मनस्येवोक्तः प्रतिविम्वत्वरूपमनोऽन्तर्गतत्वरूप प्रवेशविशेषतात्पर्यकत्वं विना अनुपपन्नत्वग्रहात् लक्षणया ता

शप्रवेशबोधन मिति भावः । विम्वेश्वरेत्यादि । यथा विम्वत्वप्रतिविम्वत्वोपहितरूपाभ्यां मुखद्वेधा भिद्यते । दर्पणाद्यपाध्यन्तर्ग

• तत्वेसति औपाधिकपरिच्छेदशून्यत्वेच सति बहि: स्थितस्वरूपत्वं प्रतिबिम्बत्वम् । बिम्बवारणाय आद्यम् । घटाकाशादिवार णाय द्वितीयम् । दर्पणान्तर्गततद्वयववारणाय तृतीयम् । उपाध्यनन्तर्गतत्वेसति उपाध्यन्तर्गतरूपाभिन्नंबहिःस्थितत्वं बिम्बत्वमि ति विवेकात् । तथोक्कोपहितमुखयात् शुद्धरूपं मुख भिचते शुद्धस्योपहितकल्पनाद्यधिष्ठानत्वेन ततो भेदस्यावश्यकत्वात् ।

तथाच विम्वत्वप्रतिबिम्बत्वोपहिताभ्यां जीवेश्वराभ्यां शुद्धचिदन्या विशिष्टकेवलयोर्भेदाभेदस्वीकारेण तस्यास्तदुभयाभेदस्य

अस्वीकारात् तदुभयानुस्यूता सेति भावः ॥ कूटस्थानित्यसंविवेति । उक्तं च (वृ) वार्तिके- ‘परागर्थप्रमेयेषु यापलत्वेन खानामतस्तस्मान्नान्यम प्रकल्पयेत् ॥ (१६०) अनात्मनि प्रमेयेऽर्थे या फलत्वेन सम्मता । प्रमेया सैव वेदान्तेष्वनुभू

तिरिहात्मनः । (२३०) त्रिज्ञानमानन्दमितिमात्मैयेति श्रुतिस्तथा । पुमर्थस्यैत्र मेयत्वं मातृत्बाद्यनपेक्षिणः ॥’ इति ॥

महापूर्वपक्षोपसंहारः सर्ववेदान्ता इत्यादिश्रीसूक्तेः अव्यासभाष्यानुवादरूपतान्च

२२७

श्रीभाष्यम

भ्रान्त्या ज्ञातृज्ञेयज्ञानरूपविविधविचित्रभेदा विवतत इति तन्मूलभूताविद्यानिवर्हणाय

नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभाव ब्रह्मात्मैकत्वविद्याप्रतिपत्तये सर्वे वेदान्ताआरभ्यन्त इति ॥ इति महापूर्वपक्षः

श्रुतप्रकाशिका

।

त्राह । भ्रान्त्येति भ्रान्त्या विवर्ततइति * करिकलभवन्निर्देश: । शुद्धम् अविद्यारहितम् । ब ु द ् ध ं स्वयम्प्रकाशम् । म ु क ् त ं एवंविधब्रह्मात्मैकत्वविद्यालब्धये सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्तइत्यर्थः ॥

परमार्थत।भेद र्शनजन्मादिरहितंवेदान्तानामारम्भणीयत्वं नाम तद्विचारस्यारम्भणीयत्वम्। सर्वेवेदान्ता आरभ्यन्तइति यदप्याहुरिति पूर्वेणान्वयः ब्रह्म ीमांसाशास्त्रं किमनारम्भणीयं उतारम्भणीयमिति विचारे बन्धस्य परमार्थत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावाज्ज्ञानप्रतिपादकवेदा न्तवाक्यविचाररूपं शास्त्रमनारम्भणीयमिति पूर्वपक्षं कृत्वा बन्धस्य मिथ्यात्वेन ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वाज्ज्ञानार्थे वेदान्तविचार रूपं शास्त्रामारम्भणीयमितिहि ब्रह्माज्ञानपक्षे प्रथमाधिकरणार्थरिशक्षितः । अतो बन्धस्य मिथ्यात्वेन ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वाज्ज्ञा नप्रधानस्य शास्त्रस्य कर्मविचारो न पूर्व ृत्तइत्युक्तं भवतीति वैषम्यं । उपाय आत्मैकत्वविज्ञानम् । उपेयं निर्विशेषचिन्मात्रं ब्रह्म । निबर्त्यच मिथ्याभूतमिति त्रयं कर्मविचारस्यानपेक्षितत्वाय पूर्व विस्तरेणोपपादितं निगमनग्रन्थेसंक्षिप्तं भवति । इति महावूर्वपक्षः

गूढार्थसङ्ग्रहः

तन्मूलभूताविद्यानिबर्हणायेत्यादि । ’ तज्ज्ञानं यत्तु सञ्जातं जातमेवास्य नान्यथा कुक्षिस्थस्यापि हि सतो |

वामदेस्य तद्यथा ॥ (२३२) तच्चाविद्यानिरास्येव व्याधभावनयाञ्जितः । राजसूनोः स्मृतिप्राप्तौ व्याघभावो निवर्तते ॥ (२३३) यथैवमान्मनोऽज्ञस्य तत्त्वमस्यादिवाक्यतः । लब्धैकात्म्यस्मृतेर्व्येति सर्वा विद्या सकार्यका ॥’ (२३४) इति वा र्तिके अयमर्थः स्पष्टमुक्तः ॥ उत्क्तंच इष्टसिद्धावपि - (प्र.अ) ’ अतः प्रत्यगात्मैव परमार्थसत्यं नान्यदिति रुएवौपनिषदः, पुरुषः ब्रह्मेति सिद्धम् । कर्मोपासानादिवाक्यानां च अविद्यावत्कल्पितेष्टानिष्टप्राप्तिपार्रहारोपायज्ञापकानामविद्यावस्थायामेव प्रत्यक्षादीनामिव आबाधात्स्वप्नावस्थायामिव प्रामाण्यमिति, न वेदान्तवेद्यवस्तुविरुद्ध’ एवमयमनादिरनन्तो रूपवस्तुसंस्पर्शितेति आत्मैव सभ्यवप्र नैसर्गिकोऽध्यासः माणवस्तु नायकञ्चिदिति स्थितम्’ इति ॥ सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्तइति । कर्तृत्वभोरृत्वप्रवर्तकः सर्वलोकप्रत्यक्षः । अस्यानर्थहेतोः प्रहाणाय आत्मैकत्वविद्याप्रतिपत्तये सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्ते । इति (शं) अभ्यासमाग्योक्तार्थ उक्तः ॥

*इति महापूर्वपक्षः

महासिद्धान्तावतरणारम्भः वृत्तौशारीरकशब्दोपादानाभिप्रायश्च

२२८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

एतावता ‘बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता । अथाविकृतिरेवासौ प्रमातेति नयुज्यते ॥ ’ इति बौद्धदिङ्

नागेन दूषिते सगुणनिर्गुणात्मवादद्वये बौद्धोक्तयुक्तिभिस्सगुणात्मवादं दूषयत्वा निर्गुणात्मवादे प्रमातृत्वं नयुज्यत इति त दीयदूषणं प्रमातृत्वस्य कल्पितत्वप्रभ्युपेत्याङ्गीकृतमेव भवति । ‘अमेव नकिञ्चिचेद्भयं कस्य भविष्यति ’ इति (ना.अ) तदु

क्तथिः अहमिति चिदचिद्व्रन्थिः विचश्चितः। नमिथ्यामात्रमिति विशेषकथनेन पारस्कृतः ।‘नैतबद्धेन भाषितं ’ इति गौडपा

दोक्तस्खप्रकाशात्मकचिद्रूपार्थस्साधितः । तैः क्षणिकत्वेनार्थीक्रयाकारित्वं नाभ्युपगम्यते व्यवहारकालाबाध्यत्वेन स्थिरत्याभ्युपग

मात् अर्थक्रियाकारित्वाभ्युपगमेन अस्मन्मते वैलक्षण्यमित्युक्तमिति बोध्यम् | अथ महासिद्धान्तः

‘ संहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणेनेति शास्त्रैकत्वसिद्धिरिति ’ वृत्तौ ब्रह्ममीमांसायाः औपनि पदपुरुषप्र

तिपादकत्वमभिप्रेत्य शारीरकशब्दउपात्तः । ’ तंबौपनिषदं पुरुषं ’ (बृ.५.९.२६) इत्यत्रोक्तौपनिषद पुरुषस्य विज्ञानमा नन्दं ब्रह्म रातिर्दातु:परायणं । तिनमानस्य तद्विद: ’ (५.९.२८) इत्युत्तरत्र ब्रह्मत्वाभिधानात् ’ परीक्ष्य लोकान्’ इत्या दैा ‘ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्राबाच तां तत्वतो ब्रह्माविद्याम् ’ (मु) इत्यत्र पुरुषब्रह्मशब्दयोरेकार्थत्वस्य स्फुटं प्रतीते 6

।

,

च । औपनिषदश्च पुरुषः न पराभिमतकूटस्थनित्य इत्ययमर्थः ‘क्षर:स्सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षरउच्यते । यस्मात्क्षरमती

तोऽहमक्षरादपिचोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदेच प्रथितःपुरुषोत्तमः ॥’ इति बदता गीताचार्येण निर्धारितः ॥ यद्यप्यत्र कारणभूतप्रकृतिरेव अक्षरशब्दार्थ इति (शं) भाष्योक्तार्थ: ‘दिव्योहामूर्तः पुरुषः अक्षरात्परतः परः (मु.२.२.२) इति मुण्डकश्रुत्यर्थविशदीकरणरूपत्वन गीतायाः तात्पर्यवियत स्थापितं मधुसूदनसरस्वतीभिगताविवरणे । अथापि ‘ अक्षरात्परतःपर ’ इति श्रुतौ अक्षरशब्दः न प्रकृतिपरः ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (मु.३ २.८.) इत्युत्तरश्रुत्यैकार्थ्यात् तत्र च ’ नामरूपाद्विमुक्तः’ इत्येतत्समभिव्याहारात् पञ्चम्यन्तपरशब्दः नामरूपविनिर्मुक्त

"

परः । परात् नामरूपविनिर्मुक्तात्परः पुरुष एवात्र विवक्षितः। एतदेवाभिप्रेत्य अक्षरशब्दस्य माध्ये प्रकृतिपरत्वं पररी

त्याऽभ्युपेत्य व्याकुवैताऽपि भगवता वेदान्तसारे ‘अथवा सामानाधिकरण्येन परतोऽक्षरात्पञ्चविंशकात्पर इति भेदव्यप

देश:’ इति ‘ विशेषणमेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ ’ (१.२.२३) इति सूत्रे श्रुत्यर्थो निरणायि ॥ ‘यथा

सुदीप्तात्यावकाद्विष्फुलिङ्गास्सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः । तथाऽक्षराद्विविधास्सोम्य भावा: प्रजायन्ते तत्रचैव

अपियन्ति ॥ ’ इति पूर्वश्रुतौ(मु.३.२१.) सुदीप्तपावकदृष्टान्तेन अक्षरशब्दार्थ: प्रभास्थानीयज्ञानसङ्कोचशून्यपर इति प्रती यते। तत्र भावाः जीवाःइति परैरपि विवरणंकृतम् | भावाः सत्तावन्तः । ज्ञानवत्वेनैव सत्तावत्वम् । ‘भावो विद्वान्

इत्यादिकोशोतः तत्रबद्ध जीवानामेचविवक्षितत्वेनबद्धजीवानां सङ्कचितज्ञानतया ’ यस्सर्व

ज्ञस्सर्ववित्’ इत्युक्तपरमात्मवत् असङ्कुन्चितज्ञानस्यैव ’ अक्षरात्परतः परः ’ इत्युत्तरश्रुतौ अक्षरशब्दार्थत्वं स्वरसतः ’ यते । अत एवोत्तरत्र ’ तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ’ (मु. ३.१३.) इत्यत्र जीवस्य ज्ञानेन

प्रती

परमात्मसाम्योक्तिस्सङ्गच्छते । अत्र विद्वानित्यस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गेन ज्ञानेन साम्यं विवक्षितमिति निश्चीयते । गीतायामपि ’ इदं ज्ञानमुपाश्रिय मम साधर्म्यमागताः’ । (गी १४.२) इत्युपक्रमोक्तज्ञानसाधर्म्यमेव ‘सगुणन् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय

कल्पते ’। (१४.२६) इत्यत्र ब्रह्मभावः मुण्डकश्रुत्युक्तएव पूर्वाध्याये प्रतिपादितः। अतः उत्तराध्याय अक्षरत्वं पूर्वोक्त

मेवेति सिद्धम् ॥

• एवंगीतायां ’ सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तस्स्मृतिज्ञानमपोहनच’ इति पूर्वश्लोके जीवानां परमात्माधीन ज्ञानवत्व प्रतिपादनेन ‘क्षर:स्सर्वाणि भूतानि ’ इत्युत्तरश्लोके ज्ञानसंकोचवन्तो वद्धजीवाः विवक्षिताइति ‘कूटस्थोऽक्षरउच्यते '

२२९

गूढार्थसंग्रहः

इत्यत्र ज्ञानसंकोचशून्यमुक्तात्मैव अक्षरशब्दार्थः इति निश्चयस्संभवति । एतेन कूटस्थत्वं स्वरूपतो धर्मतश्च संकोचवि कासशून्यत्वं मुक्तसाधारणं परमात्मनोऽपि युक्तं नतु निर्धर्मकत्वम् । ‘ येत्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचि

त्यंच कूटस्थम् ’ (गी १२.३) इति पूर्वगीतावन्चनकूटस्थ शब्द तुल्यार्थकएव ‘कूटस्थोऽक्षर’ इत्यत्रापि कुटस्थशब्दः । उभयत्र कूटस्थशब्दयोर्भिन्नार्थकत्वकल्पनं परेषां न गीतातात्पर्य मनुसरति । पूर्व ’ सर्वाणि भूतानि (२.३०) सर्वभूतानां (२.५९

सर्वभूतेषु (३.१८) सर्वभूतात्मभूतात्मा (५.७) सर्वभूतहिते (५.२५) सर्वभूतानां (५.२९) सर्वभूतस्थ (६.२९) सर्व

भूतस्थितम् (६.३१) भूतानि सर्वाणि (७.६) सर्वभूतेषु ( ७.९) सर्वभूतानां (७.१०) सर्वभूतानि ( ७.२७) सर्वभूतानि (९.४) सर्वाणि भूतानि (९.६) सर्वभूतानि (९. ७) सर्वभूतेषु (९.२९) सर्वभूतानां (१०.३९) सर्वभूतेषु (११.५५) सर्वभूतहिते (१२.४) सर्वभूतानां (१२.१३) सर्वभूतानां (१४.३) इत्यत्र अन्चित्संसृष्टजीवानां सर्वभू शब्दार्थतायाः परे षामपि सम्मतत्वेन ‘ ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेर्जुन तिष्ठति ’ । इत्यत्रेव ’ सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्ट : ’ इतिपूर्वत्र हृदयदेश स्थितिमभिधाय ‘ क्षरःस्सर्वाणि भूतानि ’ इति अनन्तरप्रयुक्तसर्वशब्द घटितवाक्ये बद्धजीवार्थकत्वमेव सर्वभूतशब्दस्य गीता ।

चार्याभिप्रेतं न प्रत्याख्यातुं शक्यते ॥

अतएव परै: ’ ईश्वरस्सर्वतभानाम्’ इति वचनस्य स्मृतेश्च (ब्र.सू.१.२.६) इति सूत्रे शारीरजीवपरमात्मभेद स्मृति

तया उदाहरणं सङ्गच्छते । अतः ‘ईश्वरस्सर्वभूतानाम्’ इत्यत्रेव ‘ सर्वस्यचाहं हृदिसन्निविष्टः’ इत्येतदुत्तरं ’ क्षरःस्सर्वाणि भूतानि ’ इत्यत्रापि ज्ञानसङ्कोचवद्वद्धजीवानामेव विवक्षिततया ‘कूटस्थोऽक्षरउच्यते’ इत्यत्र ज्ञानसङ्कोचहीन मुक्तजीवस्यैव विवक्षितत्वेन कूटस्थत्वं स्वरूपतो धर्मतश्च सङ्कोचात्मकविकारशून्यत्वं गीतायां निर्धार्य ’ यो लोकत्रयमाविश्य भिभर्त्यव्यय ईश्वरः । यस्मात्क्षरमतीतोऽहम्’ इत्यादिना जीवव्यापकधारकनियन्तृशेषिपुरुषस्यैव सर्ववेदतात्पर्यविषयत्वं निर्धारितमिति सएवौपनिषदःपुरुषः न निधर्मकः ॥

तंत्वॊौपनिषदंपुरुषम् ’ ाते श्रुतिपर्यालोचनायामपि अयमेवास्ति । अत्र उपनिषच्छब्दः ब्रह्मविद्यामाह । ‘तद्धेतुत्वाद्वेदान्ता अप्युपनिषदः । तोविदितऔपनिषदः पुरुषः इति (भामती) उपेप्युपसर्गः सामीप्यार्थमाह नीत्ययं निश्च यार्थः (कल्पतरु) इति चोक्तेऽर्थं न विवादः । ‘ब्राह्मी वावतउपनिषदमब्रूमेति । तस्यै तपो दमःकर्मेति प्रतिष्ठा ’ इत्यादि C

तलत्रकारश्रुतौ उपनिषच्छब्दस्य विद्यार्थकतायाः व्यक्तत्वात् । ’ उपनिषण्णत्वाद्वा उपनिषत् ’ इति वाक्यस्य ’ गहनेहीयं विद्या समुपनिविष्टा ’ इति द्रमिडभाष्ये तथैव प्रतीतेश्च । ’ अद्वयं ब्रह्मेति ’ (भामती) इत्यादिपरसम्मतार्थः उपनिषच्छ ब्दे न विवक्षितः तत्रैवोपनिषदि पुरुषशब्दनिर्वचनविरोधात् । ‘सयत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान्पाप्पन औषत् तस्मात् पुरु ष:’ (ऐ.३.४.१) इत्यत्र जगत्कारणत्वं सर्वपापदाहकत्वं च पुरुषपदार्थ इति निरुक्तम् । अत्र ‘आत्मैवेदमग्र आसत् िपु ।

।

,

रुप्रविधः’ इति प्रथमवाक्यम् । इदं च ’ सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ’ (छा) ‘आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् '

।

(ऐ) इत्यादिवाक्यसच्छायम् । अतः आत्मनशब्दः परमात्मपरः

अत एवैतद्ब्राह्मण एवोत्तरत्र ‘आत्मत्येवोपासीत '

।

‘तदात्मानमेवावेत्, आत्मानमेव लोकमुपासीत’ इत्यत्र आत्मशब्दानामप्युपक्रमानुसारेणार्थरसङ्गच्छते पुरुषविधइति पुरु या विधा पुरुषशब्दप्रवृत्तिनिमित्तभूतो धर्मः स आत्मन्यपि वर्तते इति एतत्तात्पर्येण प्रयुक्तम् । पुरुष इत्युक्तौ धर्माणां

।

।

न प्रतीतिरस्यादिति तात्पर्येण पुरुषविधइत्युक्तिः तेन पुरुषविधेत्यनेन धर्मवत आत्मनएव पूर्वमुक्त्वा आत्मवृत्तिधर्म दर्शनस्यावश्यकत्वेन ’ नान्यत्किञ्चन मिषत्’ इति श्रुत्यन्यन्तरसमशीले ‘सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनोऽपश्यत्’ इति वाक्ये परमात्मव्यतिरिक्त वस्तुसामान्यदर्शनामावो न विवक्षितः किंतु पुरुषशब्दस्य सर्वस्मात्पूर्व भूतकारणवस्तुपरत्वेन कार्याबस्था पन्नवस्तुदर्शनराहित्यमेव त्रिवचितमिति सिद्धम् ॥

२३०

[जिज्ञासा १-१-१

सृष्टिवाक्यानां राजपुत्रत्वज्ञानसम्पादनपरत्वमेव द्रामिडाचायसम्मतमित्यादि गूढार्थसंग्रहः

एवंच ‘ सयत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् ’ इत्यत्र ब्रह्मादिकार्यबस्तुसामान्यस्यैव विवक्षितत्वेन ‘सर्वान्पाप्मनश्रीपत्’ इति अत्र ब्रह्मादिसर्वजीवसर्वपापदाहकत्वं विवक्षितमिति सिद्धम् । अतः ‘क्षीयन्तेचात्यकर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ (मु.२.२.८ इति श्रुत्युक्तरीत्या उपनिषदित्यत्र पदधातोः विशरणार्थकत्वेन जीवसर्वपापदाहकब्रह्मविद्या प्रायश्चिन्ततयः विधियोग्या उप

निपच्छब्दार्थ: तद्विषयोपनिषत्प्रतिपाद्य पुरुषः औपनिषद: पुरुषइत्यत्र विवक्षितइति युक्तम् । एतेन ब्रह्मविद्यायाः सर्वपाप

दाहकःचं परमात्मसङ्कल्पाधीनमिति निर्णीतं भवति । अत्र ’ विज्ञानम्-परायणम् -तिमानस्यतद्विदः’ इत्युत्तरत्र वक्ष्य माणब्रह्मविद्याफलप्राप्तिप्रतिबन्धकपापदाहकत्वोक्त्या मोक्षप्रदत्वमुक्तं भवति ॥

एतेन निर्वचनद्वयेन राज्ञ: छत्रचामरवत् असाधारणलक्षणकथनेन औपनिषद पुरुषस्य राजत्वं व्यञ्जितम् । राजकु (वृ.४.१.२०)

मारनयश्च द्रमिडाचार्यसम्मतः ’ स यथाऽनेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गाव्युच्चरन्ति एवंमतस्मादात्मनः सर्व प्राणाः

इत्येतद्भाध्ये (शं) अचच सम्प्रदायविदः आख्यायिकां सम्प्रचक्षते । कश्चित्किल राजपुत्रः जातमात्रएव मातापितृभ्यामपवि

द्धो व्याधगृहे संवर्धितः । सोऽमुष्य वंश्यतामजानन् व्याधजातिप्रत्ययो व्याधजातिकर्माण्येवानुवर्तते न राजाऽस्मीति राज ।

जातिकर्माण्यनुवर्तते । यदा पुनः कश्चिः परमकारुणिकः राजपुत्रस्य राजश्री प्राप्तियोग्यतां जानन्नमुष्य पुत्रतां बोधयति । न

त्वं व्याधः । अमुप्य राज्ञः पुत्रः कथंचिद्व्याधगृहमनुप्रविष्टः इति । स एवं बोधित व्यक्त्वा व्याधजातिप्रत्ययकर्माणि पितृ

पैतामहीमात्मनः पदबीमनुवर्तते राजाऽहमस्मीति । तथाऽपि किलायं परस्मादग्निविष्फुलिङ्गादिवत् तज्जातिरेव विभक्तः इह देहेन्द्रियादिगहने प्रविष्ट: असंसारी सन् देहेन्द्रियादि संसारधर्ममनुवर्तते, देहेन्द्रियसङ्घातोऽस्मि कृशः स्थूलः सुखी दुःखीति परमात्मतामजानन्नात्मनः । न त्वमेतदात्मकः परमेव ब्रह्मासि असंसारीति प्रतिबोधित आचार्येण हित्वैषणात्रयानुव्वातंब्रो वास्मीति प्रतिपद्यते । अत्र राजपुत्रस्य राजप्रत्ययवत् ब्रह्मप्रत्ययो डीभवति । इति परैः स्वमतानुरोधेन प्रदर्शितः । तत्र राजाऽहमस्मि अहं ब्रह्मास्मि इत्येदंशविहाय सर्वेऽशा: द्रमिडाचार्याभिमताः । • यथाऽग्नेः क्षुद्राविष्फुलिङ्गाः ’ इति दृष्टा सन्तानुसारेण दार्शन्तिके एकजतीयत्वमेव ज्ञातव्यम् ; नतु स्वरूपपरिणामित्वं एकव्यक्तित्वंवा | राजपुत्रस्य स्वजातियज्ञाना । • नन्तरं राजपुत्रत्वज्ञाने आचार्यद्वारेण जाते राजप्राप्तिप्रतिवन्धकविगमानन्तरं राजसमीपगमनं खलु युक्तम् ।‘परायणं तिष्ठमा • नस्यतद्विदः’ इत्युत्तरत्र परसङ्कल्याधीनपरप्राप्तिर्वक्ष्यतइति अत्र परप्राप्ति प्रतिबन्धकपरसङ्कल्पाधीन सर्वपापनाशकथनेन द्रमि डाचार्यसम्मतः राजकुमारनयः सम्यक् शिक्षितो भवति ॥

• एतेन सृष्टिवाक्यानां राजपुत्रत्वज्ञान सम्पादनमेव अभिप्रेतम् ; नतु आत्मैक्यप्रतिपादनमिति सम्प्रदायविद्भिः द्रमि डाचार्यैः निर्धारितं भवति । प्राप्तिप्रतिबन्धकामगमः ज्ञाननिबन्धनःसच ‘तस्मिन्दृष्टेपरावरे’ इति श्रुत्युक्त: उपनिषच्छब्देन

प्रतिपादित: । ज्ञानसम्पादनपर्वणां उत्तरत्र बृहदारण्यकश्रुतिषु प्रदर्शनं व्यक्तम् । तत्र ‘पुरश्चक्रेद्विपदः पुरश्चक्रेन्चतुष्पदः पुर लपक्षीभूत्वा पुर:पुरुषआविशत् ’ इति सवा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयः (नैतेन) नानकिंच नानावृतं नैतेन (ना नेन) किंच नावृतं इत्यादिना पुरुषब्दनिर्वचनेन चतुर्थे (४.५.१८) वश्यते । सएवार्थः अत्रैवोत्तरत्र ‘तद्धेदं तर्हाव्या कृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियते, सएषहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यादिना प्रदश्यते । (६.४.७) तेन आत्मनः पुरु

•षविधत्वमपि विशीकृतं भवति । अत्र द्विपदः द्विपादुलक्षितानि मनुष्यशरीराणि चतुष्पद: चतुप्पादुपलक्षितानि पशुश

रीराणि | वाह्यभूतेन अन्तभूतेनन्च नानावृतम् । एवं सएवनामरूपात्मना अन्तर्बहिर्भावेन कार्यकरणरूपेण व्यवस्थितः इति "

त्वैकद्राजा जगतो बभूव । यईशेऽस्य जगतश्चतुष्पदः’ इति सर्ववेदपाठताहरण्यगर्भसूक्त इव

८

सवा अयमात्मा सर्वेषां

२३१

गूढार्थसंग्रहः

भूतानामधिपतिस्सर्वेषां भूतानां राजा’ (बृ.४.५.१५.) इत्येतदुत्तरं ‘पुर द्विपदःय आत्मनि पुरब चतुष्पदः’ इत्यादिश्रुता तिष्ठन्नात्मनोऽन्तर ’ इति वाप द्विपदः चतुष्पदः इति मनुष्यपश्चात्मकजीवात्मशरारीणि विवक्षितानि । तत्र प्रदर्शित अन्तबहिर्व्याप्तिः ‘नानेन किञ्चनानावृतम्’ इति व्यतिरेकेण प्रदर्श्यते । राजपुत्रनयं प्रदर्शयतां द्रमिडाचार्याणां ‘स वा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिस्सर्वेषां भूतानां राजा’ इति श्रुतिर्विवक्षिता । ‘यथान्नेः क्षुद्रा: विष्फुलिङ्गा व्यु. च्चरन्ति एवमेतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा संबै लोकास्सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि (सर्वे एत आत्मान: ’ माध्यन्दिनपाठः) व्यु च्चरन्ति ’ इत्युक्तानां सर्वेषां ‘तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ च अरात्सर्वं समर्पिता: एवमवास्मिनात्मनि सर्वे प्राणारसर्वे लोकास्सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि सवै एन आत्मानस्समर्पिता: ’ (१२) इति अत्र राजभूत आत्मनि समर्पितत्वोक्त्या उभयोरैकार्थ्येन पूर्व जगत्कारणत्वेनोक्तस्य अत्र राजत्वप्रतिपादनात् । अत्र आत्मभूतस्य राज्ञएव ’ पुरश्चक्र’ इत्यादौ 6

न्च

‘ सवा अयं पुरुष’ इत्यत्र पुरुषत्वमुक्तमिति । आत्मैवेदमग्र असत्पुरुषविधः’ इत्यत्रापि अत्रत्य पुरुषशब्दनिर्वचनाल्ल

ब्धार्थोऽपि विवक्षितः इति निश्चयस्सम्भवति । ‘सयथाऽग्नेः क्षुद्राविस्फुलिङ्गाः’ इति वाक्यात्पूर्ववाक्य यत्रैप एतसुप्तो भू द्यएपविज्ञानमय:पुरुषः तदैषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय स एपोतदआकाश लिन्ते । इति सुषुतिरभि

हिता । सुषुप्तयनन्तरं ‘यथाग्नः क्षुद्राविस्फुलिङ्गाः’ इत्यादिना सृष्टिकथनेन सुषुप्तयनन्तरप्रबोधतुल्यताप्रल्यानन्तरतासृष्टः प्रद

।

र्शिताभवति । सुषुप्तौ इन्द्रियजन्यज्ञानभावेन ज्ञानस्य संकोचः तद्वत्प्रयेऽपि । प्रबोधे इन्द्रियजन्यज्ञानसत्वेन धर्मभूत ज्ञानविकासवत् प्रलयानन्तरकालसृष्टावपि धर्मभूतज्ञान विकासः इत्यमर्थःस्सिध्यति अयगर्थ: ‘स्वप्नान्तंमे सोम्य विजा नीहीति यत्रैषपुरुषस्स्वपितिनामसतासोम्यतदासम्पन्नो भवति स्वमपीतोभवति’ (छा. ६.८.१) इति सुषुहिकथनानन्तरं ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः’ (छा.६.८.४) इति सृष्टिप्रतिपादनेन छान्दोग्वेऽषि विवक्षितः ॥ ८

एवंच ‘सयत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् ’ इति जगत्कणवाक्यविवक्षितसृष्टेः जीवज्ञान विकासार्थत्वेन ‘सवा अयं सर्वासु पूर्षु’ इति निर्वचनप्रतिपन्नान्तर्यामित्वस्यापि जीवज्ञान विकासार्थवेन निर्वचनद्वयैकरस्यं सिध्यति । अत्र शरीरेप्रवेशः तत्सृष्ट्वा तदेवानु अन्तरृहिर्व्याप्तिश्च प्रतिपाद्यत इतिस्फुटम् । अत्र ‘पुरश्चक्रे द्विपदः’ इति सृष्टिमभिधाय प्रवेशउक्तः । तेन “

प्राविशत् ’ इत्यत्रापि शरीरप्रवेशः सिद्धः । अयंच प्रवेश: जीवज्ञानसम्पादनार्थ इति मैत्रायणीयश्रुतौ स्फुटम् । ‘प्रजा

पतिर्वा एकोऽग्रेऽतिष्ठत् सनारमतैकः सोत्मानमभिथ्यात्वा बह्वीः प्रजा असृजत ’ (मै.२.प्र.६) (सनारमत) ‘ता अश्मेवाप्र

बुद्धा अप्राणाः स्थाणुरिव तिष्ठमाना अपश्यत्’ ’ सनारमत सोऽमन्यतैतासां प्रतिबोधनाय आभ्यन्तरं विविशामि ’ इति । ‘ सर्वभूताधिवासंच यद्भूतषु बसत्यपि । सर्वानुग्राहकत्वेन ’ इति ब्रह्मबिन्दूपनिषद्यपि अयमर्थः अभिहितः । एतेन सवाय ,

रिंवात्मानं कृत्वाऽऽभ्यन्तरं प्राविशत्’ इति मैत्रायणीयतदुत्तरश्रुतिः परवासुदेवव्यूहचतुष्टयविवक्षया निर्व्यूढेति सिद्धम् । प्रजापतिर्वाएकोऽग्रेऽतिष्ठत् ’ इत्यादि मैत्रायणीयश्रुत्युक्तार्थः ‘सह यज्ञैः प्रजास्सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रस 6

विष्यध्वमेषवोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ ’ (गी. ३.१०) इत्यत्र गीतायां विवक्षितः । एतदेवाभिप्रेत्य भाष्यम् -पुरा सर्गकाले स भगवान्प्रजापतिरनादिकालप्रवृत्ताचित्संसर्गविवशा उपसंहृतनामरूपविभागाः स्वस्मिन्प्रलीनाः सकलपुरुषार्थान हश्चेितनेतरकल्पाः प्रजास्समीक्ष्य परमकारुणिकरत दुज्जिजीवयिषया स्वाराधनभूतयज्ञनिर्वृत्तये यज्ञैस्सह तास्वमुवाच । अनेन यज्ञेन प्रस .

विष्यथ्यम्, आत्मनो वृद्धिं कुरुध्वम् । एष वो यज्ञः परमपुरुषार्थलक्षणमाक्षाख्यस्य कामस्य तदनुगुणानांच कामानां प्रपू

रयिता भवतु ’ इति । ‘सर्वस्याहं हृदि सन्निविष्टो मत्तस्मृतिर्ज्ञानमपोहनंच ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । 6

भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ! ’ ’ तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत | तत्प्रसादात्मरां शान्ति स्थान

एकजीववादस्य श्रुतितात्पर्याविषयत्वं दृष्टिसृष्टिपक्षे विषयवाधावाधव्यवस्थाऽसम्भवश्च [जिज्ञासा १-१-१

२३२

गूढार्थसङ्ग्रहः

प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥ ’ (गी. १८.६२.) इत्यत्र अन्तर्याम्यधीनजीवज्ञान तत्फलं च गीतायामेव दर्शितम् | अत्र मैत्राय णीयश्रुतौ सर्वजीवसाधारणदेहेन्द्रियादिमूलकान्तयाम्य धनिज्ञान मूलभूतं कारुण्य निर्हेतुकं विवक्षितम् । ‘ स्वधर्मस्याचरणं,

इत्यारभ्य ‘तपसा प्राप्यते सत्वं सत्वात्सम्प्राप्यते मनः । मनसः प्राप्यतेह्यात्मा यमाला न निवर्तते ॥ ’ इति (मै.४.५)

श्रुत्यर्थः ‘ अनेन प्रसविष्यध्वम् ’ इत्युत्तरार्धे उक्त इति तत्र फलहेतुभूतानुग्रहस्सहेतुकउक्तः । अतश्च ‘ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्रा

विशत्’ इति श्रुत्यन्तरेष्यपि मैत्रायणीयानुरोधेन प्रवेशस्त्र ज्ञानसम्पादनार्थत्वं विवक्षितम् । अन्तर्यामिब्राह्मणेच अन्तहि ।

र्व्याप्तेर्नियमनार्थत्वं स्फुटम् । एवंच ‘हन्ताहमिमास्तिलोदेवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति छान्दोग्येऽपि ‘ हन्तहर्षेऽनुकम्पायां’ इति कोशानुसारेण कृषामूलकत्वं प्रवेशस्य विवक्षितम् गीतायां परमात्मनः हृदि स्थितेः जीवज्ञानसम्पादनार्थवोत्क्त्या कृपामूलकत्व प्रतिपादनेन छान्दोग्ये शाण्डिल्यविद्यायां (३.१४.ख) ‘एषम आत्माऽन्तः 2

दये ॰ इति त्रिरभ्यस्तवाक्येऽपि हृदयस्थितिः कृपामूलेति बोधितम् । तदुक्तं भाध्ये ’ एषम आत्माऽन्तर्हृदये एतद्ब्रह्म

इत्येवंभूतंपरं ब्रह्म परमकारुण्येन अस्मदुजिजीवयिषया अस्मिन्हृदये सन्निहितमिति इदमनुसन्धानं विधाय’ इति (१.२.७)॥

एवंच सृष्टिकालिकप्रवेशस्य कारुण्यमूलकत्वप्रतिपादनेन सृष्टेः परार्थस्वं दर्शितमिति सृष्टिवाक्यानि आत्मव्यतिरेकेण

वस्त्वभावपराणि इति परसम्मतार्थः न श्रुत्यादिप्रमाणतात्पर्यविषयः । किंतु द्रमिंडाचार्य सम्प्रदायरीत्या राजकुमारनयप्रदर्श नपराणि सृष्ट्यादिबाक्यानि इति सिद्धम् । एतेन ‘सयथाऽग्ने: क्षुद्राविष्फुलिङ्गाः’ इति वाक्यं दृष्टिसृष्टिपक्षाभिप्रायकं द्रष्टुरेकजीवस्यैव स्रष्टृत्वं तत्र विवक्षितमित्यायुक्तिरपि परेषां निरवकाशा । यथा सुदीप्तापाबकाद्विष्फुलिङ्गाः’ इत्यादि (

मुण्डकश्रुतौ सरूपत्वोक्त्या पाबकबिष्फुलिङ्गयोरधिकन्यूनत्वप्रभावत् जीवपरमात्मनोः संकुचितासङ्कुचितज्ञानबत्वप्रतिपादनेन

तत्समानार्थकेश्रुतावत्रापि ‘ यत्रैष एतत्सुतोऽभूय एषविज्ञानमयः पुरुषः’ इति पूर्यवाक्ये जीवस्य ज्ञानवत्वाभिधानेन अत्रापि दृष्टान्तानुसारेण परजीवयोस्सङ्कुचितासङ्कुचितज्ञानवत्वं विवक्षितमिति जीवज्ञानविकासार्थत्वमेव सृष्टेः प्रतीयते । ‘ एतस्मा दात्मान '

इत्यत्र न जीवः विवक्षित: किंतु परमात्मैव । ‘ यएषोन्तर्हृदयआकाशस्तस्मिंश्छेते ’ इति पूर्ववाक्ये तच्छब्दार्थ

ब्रह्मण एव परामर्शः । तत एव जीवानां व्युच्चरणं विवक्षितम् । ‘सर्वा: प्रजास्सति सम्पद्य न विदुस्सति सम्पद्यामह

इति सत आगम्य न विदुस्सत आगच्छामह इति’ (छा) श्रुत्यन्तैरैकार्थ्यात् । अत्र बहूनां जीवानां व्युचरणोक्त्या एकजी ववादः न श्रुतितात्पर्यविषयः ॥

पुरत्रये क्रीडति यरतु जीवः ततस्तु जातं सकलं विचित्रम् । आधारमानन्दमखण्डग्रोधं यस्मिलवं याति पुरत्रयं च ॥ ’ (कै.उ.३.१४) इत्यत्र पुरत्रये क्रीडति यस्तु जीव इति जाग्रत्स्वप्नषुसुतिषु जीवव्यापार उक्तः । ततस्तु जातमित्यत्र 6

तुशब्द प्रयोगण जीवो व्यवच्छिद्यते । यस्मिन्पुरत्रयं च ळयं याति ततः सकलं जातमित्यन्वयः । जाग्रत्स्वप्नसुषुण्त्यवस्था

Sऽपन्नजीवस्य चशब्देनांचतनस्य च या धात्वेनात्रा प्रतिपन्नः पर एव तत इत्यत्र जगत्कारणतया विवक्षितः । सुषुप्तौ भूतानां स्वस्वकारणेषु य्यः क्वापि नोक्तः प्रमाणेषु । किं तु परमात्मन्येव लय उक्तः । एवमहमर्थस्यापि लयो नाभि हित: । दृष्टिसृष्टिपक्षे च ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्यापि प्राततिकत्वेन प्रमाणानां प्रामाण्यमेव न स्यात् । अनादिव्यतिरिक्त

बिषंये दृष्टिसृष्टिः इत्यत्र न किंचिद्विनिगमकम् । दृष्टिसृष्टिपक्षे वेदान्तवाक्यस्य तन्मीमांसायाश्च स्वप्नवाक्यतुल्यत्वेन दो प्रप्रयुक्तत्वाज्ञानमपि न सम्भवतीति अबाधोपपत्ति र्नसम्भवति । अतः विषयबाधाबाधव्यवस्था नैव घटते । अतः

'

यथा

ऽग्नेः क्षुद्राः बिष्फुलिङ्गा ब्युचरन्ति’ इत्यस्यां श्रुतौ दृष्टिसृष्टिपक्षः एकजीववादश्च नैव विवक्षितः । पूर्वं सुषुप्तौ स्वस्व कारणेषु भूतादीनां लयस्यानुक्त्या इन्द्रियव्यापारावरहमात्रोक्त्याच ‘धर्मभूतज्ञानस्य सङ्कासिध्या जागरे धर्मभूतज्ञानविकास

जिशासा १-१-१]

२३३

तदस्यरूपमित्यादिश्रुतौ प्रतिबिम्बस्याविवक्षितत्वं चिव्प्रतिबिम्बवादे परसम्मतिश्च गूढार्थसंग्रहः

सत्वेन प्रलयानन्तरकालिकसृष्टावपि इत्थमेव धर्मभूतज्ञानविकास इति तात्पँयण सृष्टिवाक्यानां जीवपरयोः राजत ्पुत्रतुल्य

ताप्रतिपत्तिरेव फलम् । ‘ यथा सुतात्’ इति श्रुत्यन्तरसभानार्थकायामस्यामपि श्रुतौ अभिविष्फुलिङ्गयोः असङ्कुचित ससङिद््कधुाचनि्ततप्एवरभावयतु्क्तःपरजीवयोरा असङ्कुचिततिज्ञानवत्वेन एकजातयताप्रतीतेरिति स म ् प ् र द ा य ा व े द ा ं द ् र म ि ड ा च ा र ् य ा ण ा ं । प्रल्ये जीवानां सङ्कुचितज्ञानवत्वेन तज्ज्ञानविकासाथै परमात्मनः सृष्टिकालिक प्रवेशः, अन्तर्बहि व्याप्तः, हृदयस्थितिश्च श्रुतिषु उच्यत इत्यन्न न सङ्कटं किंचित् ॥ 2

कैवल्योपनिषदि ’ यथा चिरात् सर्वपापं विपोह्य

वेदान्तवि

परात्परं पुरुषं याति

जपयत्वं ्ञानसुनिप्शर्दचर्िशत्ायर्थ‘बेदैरनेकैरहनेव ाः परामृतात्परिमुवचेद््ययनः्तिवेसदरा्वने्’तकृ(४)द्वेदवइित्दयेतव्रचाहम्’ बहूनां जीवानां मोक्षकथनेन एकजीववादस्य श ् र ु त ि त ा त ् प र ् य ा व ि (कै.२.३) इत्याद्युक्तम् । वेदैरनेकैरितिश्रुत्यर्थ एवं सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टः’ इत्येतदुत्तराधें ’ वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्य’ इत्यादिना उक्त: । अत्र वऽऽचार्येण ेदे च प्रथिपतुःरशपुरुषोत्तमः’ इति प ु र ु ष स ् य स र ् व े द प ् र त ि प ा द ् य त ् व ं तदवतारभूतकृष्णस्यापि स र ् व े द प ् र त ि प ा द ् य त ् व ं च वदता गीता ्चक्रे द्विपदः’ इत्याद्युत्तरं ’ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ताह्यस्य हरयश्शता दश ’ इत्यादिश्रुत्यर्थः

‘अतोऽस्मि लोके.

८

। ।

प्रकाशितो भवति । एतेन ज्ञानसम्पादनार्थम् अन्तर्यामिरूपमिव विभवरूपमिति प्रदर्शितं भवति मायाशब्दस्य यथा न मिथ्यार्थकता तथा यथाऽवसरं निरूपयिष्यते । पुरुषशब्दनिर्वचनानन्तरं इत्थमुक्त्या ‘याते धामानि परमाणि यावमा

यश्ावरम्यधे ्यइतिमाविशधातुना ्वकर्मननुितषे्पमना्न’ः इतिपरमैश(्ववि.क.सु) श ् र ु त ् य ु क ् त ो त ् त म ध ् य म ा घ म श र ी र ा ण ि अत्रापि विवक्षितानि । अ त ् र े न ् द ् र श ब ् द ः इदिपरमै र ् य व ि श ि ष ् ट व ा च ी । इ न ् द ् र श ब ् द े न ‘सवा अयमात्मा स र ् व े ष ा ं भूतानामधिपतिः स र ् व े ष ा ं भ ू त ा न ा ं राजा ’ । इति पूर्वश्रुत्युक्तो राजैव प्रतिपादितः । पुरुरूपः इत्यत्र युक्ताह्यस्य हरयश्शतादश इति वक्ष्यमाणरूपाणि विव

क्षितानि । अवतार्यावतारभावः अ स ् य े त ् य त ् र ष ् ठ ् य र ् थ ः । तन्निर्धारणच ' अयंवैहरयः अयंवैदशच सहस्राणि बहूनिच अन न्तानिच ’ इति अनन्तरवाक्ये तत्तदवतारपुरुषाणां इन्द्राभेदप्रतिपादनेन क्रियते । ‘ तदेतद्ब्रह्मापूर्वम्अनपरमनन्तरमबाह्यम्

अविद्यतइति श्रमात्मा बअपूर्वमिति ्रह्म सर्वानुभपूरःेष’ांइति(शं)अनन्तरवाक्ये अनन्तरूपाणां फलमपि द र ् श ि त ं भवति । अत्र अ प ू र ् व े नास्य कारणं प ू र ् व े विवरणम् । अ प ू र ् व म ि त ् य न े न पूर्वावधिरहितम् अनपरम् इत्यनेन उत्तरावधिरहितम् अन न्तरमबाह्यम् इत्यनेन अन्तर्बहिःप्रदेशरहितम् इति प्रतिपाद्यते । एतेन नित्यं निरवयवम् इत्युक्तं भवति । तदेतदित्यत्र तच्छब्देन जगत्कारणम् एतच्छब्देन जगच्छरीरकं प्रतिपिपादयिषितम् । त ् र न ि त ् य त ् व निरवयवत्वविरोधशङ्कायां अपूर्वमन पतर्मयिसत््ययानद्युविरोधः क्तम्। जगत्कारणत्वेऽपि स्वरूपपरिणामानभ्युपगमेन आगन्तुकधर्मवत्वाङ्गीकारेऽपि धर्मधर्मिणोदेन ध र ् म ि ण ो न ि त ् य । ‘नानेन किञ्चनानावृतम्’ इत्यादी सर्वव्यापकत्वस्य अत्र निरवयत्वस्यचोक्त्या ’ तदस्य रूपं प्रतिच ।

क्षणाय ’ इत्यादौ चित्प्रतिबिम्ब नं विवक्षितमिति निर्णीतं भवति । व्यापकस्य निरवयवस्य कापि प्रतिबिम्बादर्शनात् ।

आकाशस्य वेदान्तिमते सावयवत्वेन उपाध्यनन्तर्गताकाशस्य प्रतिबिम्बसम्भवात् । ‘अम्बुवदग्रहणात्तु नतथात्वम्’ इति। (३.२.१९) स ू त ् र े सर्वगतस्य प ् र त ि ब ि म ् ब ं नसम्भवतीत्येव युक्तम् । ‘वृद्धिहासभाक्त्वम् –’ इत्याद्यनन्तरसूत्रेऽपि ' जलगतं सूर्यप्रतिबिम्बं जलवृद्धौ वर्धते, जल्हासे हसति इत्येवं जलगतधर्मानुसारिभवति; नतु परमार्थतस्सूर्यस्य तथात्वमस्ति )

एवंभाष्येपरमार्थतोऽविकृतभकरूपमेव सद्रा दअत ेहायुपाभ्यन्एवचेोपमा तर्भावात् भजतसूर्यकादिवत् ' ( इव उपाशं धि३.२-११ ध) र्मानइति ् वृद्धिह्वासासदूीतन्र’ ‘ोदइातह्ृयतेावयथाहा्(यंज्यो उक्तम् | नतु प्रतिबिम्बम् । ८

श्रुतावपि न चित्प्रतिबिसाधकं किंचित् । (मामतीकल्पतर) परिमलादौ30 अप्पय्यदीक्षितैः चित्प्रतित्रि६

तिगत्मा’ इति

पीतापुत्रेणेत्यादिश्रुतेर्विभवावतारपरत्वं सौलभ्योपयुक्तगुणावशिष्ठवेदनेनैव मुक्तिरित्यादि [जिज्ञासा १-१-१

२३४

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

बाद: न प्रमाणानुगुण इति साधितम्

अतश्च रूप रूप प्रतिरूपो बभूव ’ इत्यत्र प्रतिबिम्बवाचिपदं किमपि न श्रूयते ।

रूपशब्दस्य रूप्यतेऽनेन धिया व्यवढियते आत्मा येन मनसा तद्रूपमित्यर्थः औप्रेक्षिक एव । पूर्व सर्वव्याप्तेरेवांभिधा

नात् । अत्रापि रूपशब्दस्य आत्मभिन्नदृश्यवस्तुसामान्यपरत्वात् । रूप रूपं - वीप्सायां द्विवचनम्, प्रतिवन्तु। प्रतिरूपः नियतान्तर्यामिरूप इत्यर्थः । स पक्षीभूत्वा पुरःपुरुष आविशत् ’ इति पूर्ववाक्ये शरीरसामान्यस्यापि विवक्षितत्वेनं मनो रूपालु पूषु तदन्तर्गतत्वरूप प्रवेशयोक्तिरापे अभिनिवेशमूलैव ॥ 6

तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय’ इति । प्रतिचक्षणाय - नियतव्यवहाराय अन्य परस्य रूपं शरीरामित्यर्थः । तत् ।

6

तस्मात्कारणात् यस्मात्प्रतिवन्त्वन्तर्यामितया सत्ता तत्मात् व्यवहाराय वस्तुसामान्यं परमात्मशरीरमित्यर्थः । अतः उप ।

निषत्सु अचिज्जीवसामानाधिकरण्यं परमात्मवाचिशब्दस्योपपद्यत इति भावः । प्रतिबिम्बस्य पूर्वमविवक्षितत्वादेव सर्वानुभू

रित्यपि सङ्गच्छते । सर्वानुभूः इत्यत्र सर्वाननुभवति सर्वाननुभावयति सर्वैरनुभूयते इत्यप्यर्थः । राजपुत्रस्य राजसमीप ।

गमनानन्तरं राजाऽनुभबबत् सर्वेषां जीवानां जगन्महाराजपुत्राणां जगन्महाराजब्रह्मानुभव इति राजपुत्रस्य राज पुत्रत्वज्ञानमूलक परमफलमपि दर्शितं भवति वेतनानां तत्तद्वतारमूलकतया ज्ञानसम्पादनस्त्रोक्तं फलमवताररूपाणामपि फलं भवतीति अवताररूपफलप्रदर्शनं नविरुध्यते । अन्तयामिरूपमात्रेग चेतनसामान्यस्य ज्ञानद्वारकफलं नैव लभ्यत इति बहुरूपप्रदर्शनम्। अन्तर्यामिरूपं तु न विभववदुपकरोतीति एतावता निर्णीतं भवति ॥ 6

सूर्यस्तपति तेजसैद्धः । पिता पुत्रण पितृमान् योनियोनौ । नावेदविन्मनुत तं बृहृन्तम् । सर्वानुभूमा

त्मानँ सम्पराये ’ (काठक ३ प्र.) इति श्रुयन्तेरऽपि अवताररूपफलं सर्वानुभव इति व्यक्तम् । अत्र पिता पुत्रेणेति वा क्ये पिता सर्वजगत्लष्टृत्वेन सर्वस्य पिता रामकृष्णादिः । पुत्रण- सृष्ट्यादिवाक्यपर्यालाच नया जगन्महाराजपुत्रण दशरथ

वसुदवादिना पितृमान्- पितृावीशष्टः । दशरथवसुदेवादेः पुत्र इत्यर्थः । एतेन जगत्कारणत्वादिना सर्वस्मात्परस्यापि चेत नोजीयनार्थं स्वसृष्टदशरथबसदेबादिपुत्रत्वेन चेतनसजातीयतया अवतारेण स्वस्य सौशल्ययात्सल्यादिप्रदर्शनेन उपदे ।

शादिन। च ज्ञानसम्पादनमुखेन चेतनानामुज्जीवनं सम्यक्प्रदर्शितं भवति । इदं चान्तभिरूपेण नैव सम्पादयितुमर्हम् ।

अत: विभबरूपैरेव इदं फलं सम्पादयितुं शक्यमिति परस्य राशः पारमार्थिकबहुरूपपरिग्रह एव पुत्राणां चेतनानां सर्वेषां पितृभूतपरराजाऽनुभवः परमार्थतस्सम्भवति नत्वन्यथेति भावः । औपनिषदं पुरुषमित्यन्वय उक्तः । नावेदविन्मनुते बृह न्तम् इति व्यतिरेकः । अत्र सम्पराय इत्युक्त्या ’ तस्यैवात्मा पदवित्तं विदित्वा नकर्मणा लिप्यते पापॅकेन । इति उत्तरत्र बेदनस्य पापालॆपहेतुत्वोक्त्याच मुक्तिफलमपि वेदनस्य प्रतिपादितम् । एतेन विभवावतारान्तं निर्हेतुककृपामूलकमितिसिद्धम् ॥ एवम् परब्रह्मणः परत्वोपयुक्तगुणैः परत्ववेदनेन मुक्तिफलं न सिध्यति । सौलम्योपयुक्तगुणैः अवतारतत्वज्ञाने

।

।

सौलभ्यवेदनेनैव परमात्मनः ‘मांहि पार्थ व्यपाश्रित्य’ इत्याद्युक्तदिशा सम्यगाश्रयणं तद्भत्त्याच मुक्तिफलमिति नि भवति अतश्च कृष्णाद्यवताराणां सर्ववेदवेद्यत्वएव परस्य सर्ववेदवेद्यत्वम् इति ‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इत्यादिना गीतायां निर्णीतं भवति । एतेन चेतनज्ञानसम्पादनाथावताराणां सत्यत्वं स्थापितम् तदुत्तरं गीतायां ’ यो मामेवमस

•म्मूट: जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥’ इति वचने असम्मूढइत्यत्र समित्येकीकारे जीवब्रह्माभेदमोहरहित इत्यर्थः । एवं ‘क्षरःसर्वाणि भूतानि इत्यादिपूर्ववाक्ये प्रामुक्तप्रकारेणेत्यर्थः । एवंच जीवब्रह्मा दमोहरहितानामेव जीवव्यापकधारकनियामकशेषिपुरुषोत्तमज्ञानवतां भक्ति: नान्येषामिति सिद्धम् । एवं ‘सयत्पूर्वोऽस्मात् सर्वस्मात् सर्वान्यामनः औषत्’ ‘सवा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः’ इति पुरुषशब्दनिर्वचनत्रयुब्धार्थत्रयस्य सौ

साक्षात्कारस्यैव भयनिवृत्तिहेतुत्वे यन्मदन्यदित्यादि श्रुतेस्तात्पर्यम् गुणवत्सुपुरुषसहायसाक्षात्कारस्यैव

२३५

गूढार्थसङ्ग्रहः

सिद्धम् । अतश्च औपनिषदपुरुषः सविशेषएव । अतः आत्मैवेदमग्रआसीत्पुरुषविध: ’ इत्यस्य सविशेषपरत्वमेव । सोऽनु वकक्ष्ाषञ््यचिक्नान्यदात्मनोऽपश्यत् इ त ् य त ् र कार्यावस्थापनवस्तुदर्शनाभावः विवक्षितः । ननु ' सोऽबिभेत् तस्मादेकाकी विभेति सहायमी रे यन्मदन्यनास्ति कस्मान्नुविभूमीति ततएवास्य भयंवीयाय कस्माध्यभेष्यत् द्वितीयाद्वै भयं भवति ’ । (वृ. ३.४.२) इत्युत्तरवाक्ये आत्मान्यस्य भयहेतुत्वं आत्मान्यविरहज्ञानेनैव भयनिवृत्तिश्च प्रतिपाद्यते । अत: ’ सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनो ऽपश्यदिति ' प ू र ् व ा क ् य स ् य ा प ि आत्मान्यदर्शनाभावपरत्वमेव । तदनन्तरं ' स ो ऽ ह म स ् म ी त ् य ग ् र े व्याहरत् ततोऽहं नामाभवत्’ इत्यत्र चतुर्मुखस्य सर्वात्माहमस्मीति आत्मैक्यज्ञानमेव विवक्षितम् इतिचेत् ? द्वितीयाद्वै भयंभवति इत्यतःपूर्व ’ तस्मादेकाकी बिभेति ’ इति एकाकित्वमेव भयहेतुत्वेनोक्तम् । अत्र एकशब्दं विहाय एकाकिशब्दप्रयोगेण ’ एकादाकिनिच्चासहाये (पा.सू.५.३.५२) इति सूत्रानुसारेण एकाकिन् शब्दः असहायार्थकः । अतएव ‘सहायमीक्षाञ्चक्रे इत्यनन्तरवाक्ये सहायदर्शनमेव भयनिवृत्तिहेतुत्वेन प्रथमतउक्तम् । सहायदर्शनानन्तरमेव ’ यन्मदन्यन्नास्ति कस्मान्नुबिभेमि’ इतिज्ञानम् ‘ततएवास्यइत्यत्रभयं वीयाय’ इ त ् य त ् र ततइत्यस्य सहायदर्शनादेरित्यर्थः । म द न ् य न ् न ा स ् त ि इ त ् य त ् र अन्यशब्दस्य — द ् व ि त ी य ा द ् व ै भयं द्वितीयशब्दस्यच विरोधीत्यर्थः’ । विरोधिन: भयसम्भवएव सहायापेक्षा नत्वन्यदा इतीत्थमेवार्थो 6

भवति

"

अतएव ’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् नविभेति’ इति द्विरभ्यस्ततैत्तरीयश्रुतिः संगच्छते । तत्र आनन्दं

विवक्षितः ॥

ब्रह्म विद्वान् ,

इति·निर्देशं विहाय एवं निर्देशन ब्रह्मसम्बन्धिगुणज्ञानेन भयनिवृत्तिः इति स्फुटं प्रतीयते ‘मदन्यन्नास्ति द्वितीयाद्वै भयं इतत््वयमतु्चर्यअन्यसामान्यविवक्षणे ज ् ञ ा न स ् य ा प ् य न ् य त ् व े न ा स ङ ् ग त ि ः । नहि य न ् म द न ् य न ् न ा स ् त ि इ त ् य ा द ौ द्वितयाभावस्यै भयाभावप्रयोजक त े । क ि ं त ु भयहेतुत्वेन य द ् य त ् प ् र म ा ण स ि द ् ध ं तस्य क स ् म ा द ि त ् य न े न ा क ् ष े प े क ृ त े , त ् र ह े त ु ः अनात्मामथ्यात्वम् य न ् म द न ् य न ् न ा स ् त ि इत्यनेनोक्तम्। अधिकरणं विना निषेधापर्यवसानन यत्रयत्र मदन्यत् प्रसक्तं त ्र तन्नास्तीत्यर्थात् । तथाच द्वितीयमात्र दर्शनस्यैव भयंहतुत्वादित्यत्र (अ.सि) द्वितीयस्यविरोधि समानतदितररूपस्य सत्यत्वेन ज्ञायमानस्यैव भयहेतुत्वमित्यर्थः । नचैवं द्वितीयाद्वै भयमित्यस्य भयहेतुत्वेन मानसिद्धस्यैवानुवादात् द्वितीयसामान्यनिन्दापरत्वं नस्यादिति प्रकृतानुपयोग इति

वाच्यम् । द्वितीयपदस्य आत्मभिन्नार्थकतया आत्मभिन्नादेव भयं नत्वात्मन इति भ े द न ि न ् द ा द ् व ा र ा अ भ े द स ् त ु त ् य ा प्रकृताथोपयो गात्अहमर्थस्यानात्मतावादिनां ‘इति लघुचन्द्रिकोक्तपरेषां िरपि श्रुतिपीडनमेव । ‘तस्मादेकाकी बिभेति’ इति प ू र ् व ा क ् य व ि र ो ध ा त ् । य न ् म द न ् य न ् न ा स ् त ् य त ् र आत्मभिन्न नास्तीत्यर्थस्यैव असम्भवात् । यत्र भयं प्रसक्तं त ्रैव भयहेत्वभावो वक्तव्य

इति मदन्यन्नास्तीत्यत्र भयंदेश एव मदन्यवस्त्वभावः प्रतीयते । नत्वात्माभिन्नमिथ्यात्वम् । मिथ्यात्वं तु नास्ति नासीत् नभविष्यतीति प्रतीतिसत्व एव सिध्यति । अत्रतु मदन्यन्नास्तीत्येतावन्मात्रमेव वर्त े । अतो लघुचन्द्रिकोक्तार्थः न श्रुति तात्पर्यविषयः । अतः ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ इत्याद्यनुरोधन गुणवत्सुपुरुषसहायसाक्षात्कार एव अत्र भयनिवृत्तिहेतुः सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत्’ इति चतुर्मुखेाक्तौ आत्मैक्यं न विवक्षितम् ’ अहङ्कारकृतं चैव नामपर्यायवाचकम् '

इत्यर्थ एव विवक्षितः ॥

इति भारतात्त्यनुसारादिति ’ व्यासाय: सर्वव्याख्यानाधिकरणे उक्तम् । एवं च हयशिरउपाख्याने ‘अहङ्कारस्ततो जातो ८

ब्रह्मा शुभम्चतुर्मुखः । ’ इत्युक्त्या ’ सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत् ततोऽहन्नामाभवत् ’ इति श्रुत्यर्थ उक्तः । ब्रह्मणः अहङ्कारा

भिमानित्वं प्रकाशयितुं जलबिन्दुभ्यामेव तामसराजसमधुकट भेरूपण अनिरुद्धसङ्कल्पिताभ्यां वेदापहारेण ज्ञान ाशाच्चतुर्मुस्वस्य भयम् । तत: चतुर्मुस्वकृतशरणवरणन अनिरुद्धेन हयशिरारूपेण अवतीर्य वेदाहरणस्य ब्रह्मणो वेदप्रदानस्य मधुकैटभवध स्यच करणेन हयशिरसस्सहायस्य साक्षात्करणेन विरोधिनःअभावाद्भयनिवृत्तिरित एतावर्थस्य हयशिरउपाख्याने वर्णनेन

२३६

गूढार्थसंग्रह:

व्यासेन अस्याश्श्रुतेरर्थः सम्यनिर्धारितः ॥ अतश्च रजस्तमोऽभिवृद्धिमूलकज्ञाननाशे सति अत्रापि विभवावतारमुखेन

रजस्तमेोनिबर्हणपूर्वकं सत्वाभिवृध्या ज्ञानसंपादनं भाविपुरुषशब्दार्थनिर्वचनबदनीयं दर्शितं भवति । एवं शिशुत्राह्मणेऽपि ‘ योवै शिशु साधान सप्रत्याधान सस्थूगँ सदाम वेद, सप्तह द्विषतो भ्रातृव्यानवरुणद्धि ।

अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः, तस्त्रेदमेवाधानमिदं प्रत्याधानं प्राण: स्थूणा अन्नं दाम ’ (बृ. ४.२.१) इत्यत्र प्राणः

स्थूणा इति व्यूहस्य स्थूणात्वं विवक्षितम् । ऐतरेयारण्यके वाक्प्राणसंहिताकथनावसरे ’ प्राण आत्मा’ इत्यत्र प्राण ऊष्म रूपमिति तत्रैव प्रागुक्तार्थस्य विवक्षितत्वेन ’ शपसहा अनिरुद्धाद्याः विज्ञेयास्त्रिदशेश्वर’ (लक्ष्मीतन्त्रं १९.१७) ‘ वासुदे वाख्ययाऽहोऽभूत् साख्यस्सङ्कर्षणोदयः | प्रद्युम्नः पाख्यया ज्ञेयोह्णनिरुद्धस्तु शाख्यया ॥ (ल.१९.३२) इत्युक्तदिशा व्यूहस्य विवक्षितत्वेन अत्रापि तद्विवक्षा युक्ता । ‘अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणः , इत्यत्र हयशिरारूपधारा अनि रुद्धो विवक्षितः । ‘ अहं नारायणो नाम शङ्खचक्रगदाधरः | अशिशुश्शिशुरूपेण यावद्ब्रह्मा नबुध्यते ॥ (म.भा. वनपर्व "

८

"

१९२.४१४) इति मार्कण्डेयं प्रति भगवदुक्तेः । ‘पूर्ण युगसहस्त्रेऽपि तमेवाहं तदा शिशुम् । अनिरुद्ध विजानामि पितरंते जगत्पतिम् ॥ ’ विष्णुधर्मोत्तरं (१.१९.३) इति मार्कण्डेयेन वज्रं प्रत्युक्तेश्च एतवेदनस्य ज्ञानेन्द्रियमनोबुद्धिजयः

फळ मुक्तम् । तदनन्तरं ‘ इदं तच्छिरः एपर्चाग्विलश्चमसऊर्ध्वबुध्नः’ इत्यत्र हयशिरएव विवक्षितम् । तदुक्तं शरीर

भूतभृन्नामविबरणावसरे भट्टपराशरपादै- ’ शरीरभूतं तत्वजातं त्रिभर्तीति शरीरभूतभ्भृत् ’ ’ तच्छिर: ’ (ब) तस्व मूधीसमभवत् ।

द्यौः सनक्षत्रदेवता ’ (ह.उ) इत्यारभ्य ’ एतद्धयशिरःकृत्वा नानामूर्तिभिरावृतमिति’ वागष्टमी ब्रह्मणा’ (बृ.४.२.३) ३त्यत्र वागिन्द्रियाभिमानिनी हयशिरश्शक्तिर्वाग्देवी हयशिरोरूपधारी अनिरुद्ध ब्रह्मेति विवक्षितम् । पूर्वब्राह्मणान्ते (अजा तशत्रुब्रह्मणम्) ‘ यएष विज्ञानमयः पुरुषः तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय ’ इत्यादिना सुषुप्तः प्रागिन्द्रिय व्यापार

निरोधविषये जीवस्य स्वातन्त्र्यमुक्तम् । • एतस्मादात्मनस्सर्वे प्राणा:-व्युचरन्ति’ इत्युक्तप्रबोधेऽपि सुषुप्ते :प्राशिव इन्द्रि

येषु जीवस्य स्वातन्त्र्यं प्राप्तम्। तच्चानुभवविरुद्धं बहूनामिन्द्रियाणां प्रतिकूलत्वात् इति शङ्कापनादनाय शिशुब्राह्मणमारब्धम् । वेदानाहृत्य चतुर्मुखाय प्रदाय तस्येन्द्रियानुकूल्यं सम्पाद्य तं सृष्टौ पूर्ववत्प्रवर्तयतः हयशिरोरूपधारिणोऽनिरु द्धस्यानुग्रहेण इन्द्रियजयेन सम्यज्ज्ञानं मनुजानामपीति शिशुब्राह्मणेन प्रकाशितं भवति ॥

गीत।क्तकैवल्योपनिषत्तात्पर्यमनुसृत्य (वृ.४.१.२०.) इत्यत्र राजकुमारनयं प्रदर्शयत द्रभिडान्चार्याणां परमात्मै वबिब

क्षितः । नतु जीव इति २६२ पुढे पूर्वमेवोक्तम् । एवं दृष्टिसृष्टिपक्षोऽपि नसम्मत इति । ‘अन्यार्थतु जैमिनि: प्रश्नव्याख्या

नाभ्यामपिचैचमॆके ’ (ब्र.सू.. १.४.५.१८.) इति सूत्रभाष्ये (शं) ‘प्रतिवचनमपि ‘यदा सुतः खग्नं नकथंचन पश्यति,

अथास्मिन् प्राण एवैकंधा भवति- ’ इत्यादि, (कौ.बा.४-११.) • एतस्मादात्मनः प्राणा यथायथं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवाः दवेभ्यो लोकाः’ इति च । सुषुतिकाल च परेण ब्रह्मणा जीव: एकतां गच्छति । परस्माच ब्रह्मणः प्राणादिकं

• जायत इति वेदान्तमर्यादा | अपिचैवमेके शालिनः अस्मिन्नेव बालाक्यजातशत्रुसंवादे स्पष्ट विज्ञानमयशब्देन जीवमाम्नाय तद्व्यतिरिक्तं परमात्मानमामनन्ति । य एष विज्ञायमयः पुरुषः कैष तदाऽभूत् कुत एतदागात् (बृ.४.१.१६) इति 2

प्रश्ने प्रतिवचनेऽपि य एषोऽन्तहृदय आकाश: तस्मिंश्छेते’ इति आकाशशब्दश्च परमात्मान प्रयुक्त: ‘दहरोऽस्मिन् ।

(

अन्तर आकाश: ’ (छा.८.१.१) इति । ‘सर्व ऐत आत्मनो व्युन्चरन्ति’ (ऋ.४.१.२०.) इतिच उपाधिमतामात्मना

मन्यतो व्युच्चारणमामनन्तः परमात्मानमेव कारणत्वेनामनन्तीति गम्यत इति इत्युक्तम् ॥

२३७

नतुतद्वितीयमस्तीत्यादिश्रुतेः गुरुचन्द्रिकोक्तार्थानुवादः तत्परिशीलनंच गूढार्थसंग्रहः

)

‘ यतइत्यादावपि ्रैन ष एत ्सुप्तोऽभूदिति ’द्वितीयसामान्याभावो (वृ.४.१.१७)विवक्षितः । पूर्वश्रअपितु ुत.६ ्या ‘नतु तद्वितीयमस्ति त इोनऽ्द्यराइति िदय्सवंभवकद्तधमद् निर्णीतम् वयति। ्पीश’ व्सय्ेत्’वभयता(्वरबैःृषएत ्सु

तोभूत् यएपविज्ञानमयःपुरुषः तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय’ इत्यत्र पूर्व इन्द्रियव्यापारविरहमात्रस्यैवोक्तेःद्वितीयं। यद्यपि ’ नतु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत् ।’ इत्यत्रापि ततो द्रष्टुरन्यद्विलक्षणं जडं विभक्तं स्थूलं यन्नास्ति यद्येन चक्षुरादिना यद्रूपादिकं च पश्येत् किंतु अविभक्तं संस्काररूपं सर्वमस्तीति शेषः । अतएव ’ सुषुप्तिकाले सकले विलीने’ ’ स्वमपीतोभवति’ इत्यादिश्रुत्यन्तराणि । तथाच संस्काररूपेण द्वैतावस्थानस्य च लपस्य ब्रह्मण्युक्त ्वात् संस्कारस्यच उपादानएव स्वीकारात् उपादानत्वस्यच ब्रह्मण्यपरिणामिनि परिणाम्यविद्योपरागेण

।

।

वाच्यत्वात् जडयोरुपादानत्वोपादेयत्व निर्वाहकतादात्म्यस्य कल्पितत्वात् विनिगमकाभावेन द्वैतसामान्यस्य कल्पित ्वसि द्धिरिति भावः । यत्रवा अन्यदिव स्यादित्यादि । अन्यदिव आभासत्वरूपान्यत्वयुक्तं अन्यत् अतएव स्वप्नेघ्न ्ति इव इत्याद्यु क्त्वा अविद्यया मन्यते इत्यग्रे आविद्यकत्वेन आभासत्वमुपपादितम् । लोकेऽपि सद्वितीयश्चन्द्रः प्रसिद्धोऽस्ति यस्य सादृ इथं बुध्येत । तस्मादुक्तश्रुतिसंदर्भों द्वैतमिथ्यात्वपरः । इति गुरुचन्द्रिकायां (एकमेवेत्यादि श्रुत्यर्थविचारे) उत्तम् । तथा ऽपि ’ नतु तद्वितीयमस्ति’ इति वाक्ये अस्तीत्यन्तम् एकं वाक्यं स्वरसतःप्रतीयते । नञ् समभिव्याहारे अस्तीत्यतःपर टकपदार्थस्य पूर्ववाक्यघटकपदार्थस्समं संसर्गेण बोधस्य अदर्शनात् । विभक्तमित्यस्य स्थूलमिति अर्थोऽपि नोचितः स‘्थततोऽन्याद्वभक्तं ूलरूपार्थे रूढत्वाभावात् । विभक्तशब्दस्य संयोगप्रतिकोटिीवभागबदित्यर्थः । संयोगविरहसत्वएव विभक्त शव्दस्य प्रयोगः यत्पश्येत् ’ इत्यत्र यदित्येकमेव पदं वर्त े उभयत्र यदित्यस्याभावेन यद्येन चक्षुरादिना यडूपादिकं च पश्येत् इ त ् य र ् थ ः कथम् ? त न ् न ा स ् त ि इति पाठेऽपि प ू र ् व ो क ् त द ो ष ः तदवस्थएव एतेन चक्षुरादिना यद्रूपादिकंचेति अर्थद्वय मपि लभ्यते । अतः अविभक्तं संस्काररूपं सर्वमस्तीति शेषः इत्यर्थोऽपि नात्र श्रुतौ विवक्षितः । पूर्व स्वस्वकारणेषु पदार्थानां क्रमेण लयस्यानुक्तेः । तदुक्तलयस्य ब्रह्मण्यङ्गीकारेऽप्यतिक्लिष्टकल्पनेनैव विश्वस्य मिथ्यात्वं साधनीयम् | , तदा

अन्तःकरणस्य प्राणलक्षणक्रियाशक्त्यशं विहाय स म ु त ् ख ा त विवक्षितं ी न लयकल्पनं ख ि ल प र ि ण ा म त ् व विवरणकृतां म ् (प कथं ? ं . प ा . ) आ व े सङ्गच्छते द ् । य ा य ा (श ः यदि ् र ी भ ा ष ् य े २२१) द ृ ष ् ट ि स ृ ष ् ट ि पक्षाभ्युपगमेऽपि अविद्यासुखसाक्ष्याकारवृत्तेरपि विवरणकारादिसम्मतायाः अभ्युपगमः कथम् ? ’ तमोऽभिभूतस्मुखरूप 6

सुषुतिकाले सकेल बिलीने’ इत्यत्र

मेति’ इत्युत्तरवाक्ये अभिभवदशायामप्रकाश एव विवक्षितस्स्यात् । व्यवहाराभावदशायां सुखरूपस्य विवरण एवोक्तेः ।

अविद्यावृत्तिसत्वे व्यवहारस्यावश्यकत्वन सुखरूपस्याप्यसम्भवात् । अतः स्वप्रकाशतयैव भानं वाच्यम् । वार्तिकपञ्चपा

दिकाकारमत इव वृत्तेरनभ्युपगम एव आपद्येत । नहि सकलशब्दसद्भावमात्रेण अन्यत्र श्रुत्यादिषु काप्यनुक्तस्य सुषुप्तौ सर्वपदार्थलयस्यात्र चित्रक्षा सम्भवति । सर्वत्र इन्द्रियव्यापारविरह एव प्रतिपाद्यते । अतः ’ सुषुतिकाले सकले विलीन’ इत्यत्र पूर्व जाग्रत्स्व प्रकालिकभागानामुक्त्या जाग्रत्स्वप्नकालिकभोगविरह‘ अनन्वागतं एव विवक्षितःपुण्येन। ‘अनन्वागतं जागरे कार्यकरणानि श्राम्यन्ति । पापेन ’ (६.३.२२) तद्पनुत्त्ये व्यापारोपरम: खाप : ’ इति पञ्चपादिकायामुक्तेः ।

इति पूर्वे जाग्रद्भागप्रयोजककर्मविरहस्योक्त्या तन्निबन्धनकरणव्यापारविरहेण भागलयविवक्षाया एव युक्तत्वात् ॥ ’ स्वमपीतो मवति’ (छा.६.८.१) इति जीवस्य ब्रह्मणि नारन्ध्रसेश्लषरूपलय उच्यते । अत एव ‘तद्यथा प्रियया

स्त्रिया संपरिष्वक्तः न बाह्यं किंचन वेदनानन्तरम् । एवमेवायं पुरुष: प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः नबाह्यं विंकन वेद ना

न्तरम्’ इति श्रुतिः सङ्गच्छते । अत्र सम्यकपरिष्वङ्गः पुरीतद्देशावच्छेदेन संयोगः । तेन इन्द्रियव्यापारविरहेण बाह्यान्तर

२३८

सुषुप्ता जीवपरयोरैक्यासिद्धिः नहि टुईटेरिति श्रुत्यर्थनिर्णयश्च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

पदार्थविषयकधर्मभूतज्ञानविरहः अहमर्थजीवस्य प्रतिपाद्यते । अत्र दृष्टान्ते स्त्रीपुरुपयोरैक्यमनुभवावरुद्धम् । जीवब्रह्म णोरपि परिष्वक्तशब्देन सुषुप्तावैक्यं नास्तीति स्फुटं बोधितम् । अहमर्थस्य मनसोवा सुषुप्तौ नाशः स्वकारणे लयोबा न क्वापि श्रुतिषु प्रतिपाद्यते । अतः सुषुप्तौ जीवब्रह्मणोरैक्यं नसिध्यति ॥ ।

एवंच ‘ सलिल एको द्रष्टा अद्वैतो भवति ’ (बृ.६.३.३२) इति श्रुतावपि ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः’ इति ८

।

पूर्वश्रुत्यनुसारेण अद्वैत इत्यत्र सम्यक् परिष्वङ्गएव विवक्षितः

‘ ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत् ’ इत्यत्र विभक्तशब्देन प्राज्ञ

विभक्तवस्त्रभावस्यैव ततःप्रतीत्या पुरीतद्देशाबच्छेदन प्राशेन नीरन्ध्रसंश्लेषस्य संपरिष्वक्तः इत्यत्रोक्त्याच पुरीतद्भिन्नदे शावच्छेदेन जीवस्य विभक्तत्वाभावएवात्र विवक्षितः । अतएव ‘यदेव जाग्रन्द्रयं पश्यति तदत्राविद्ययामन्यते ’ । अथ

यत्र देवइव राजेब अहमेचेदगूँसर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकः इत्यत्र ‘ अहमेवेदगूँसर्वोऽस्सीत्यपि अविद्यया मन्यते इत्युक्तम्। अहमर्थजीवस्य देवत्वराजत्वादि यथा कर्ममूलकाज्ञानमूलकं तद्वत् ’ अहमेवेदगूँसर्वोऽस्मीति’ ज्ञानमपि । इत्युक्त्या जीवब्रह्मणोः ऐक्यज्ञानस्य अज्ञानमूलकत्वंसिद्धम् ॥

एतेन ‘ यत्रचा अन्यदिवस्यात् तत्रान्योऽन्यत्पश्येत् ’ इत्यादौ आत्मान्यवस्वभावो न विवक्षितः । यद्वै तन्नपश्यति " उतेव ।

इत्यादि वाक्यानन्तरं इदं वाक्यम्

जाग्रत्स्वप्नयोः प्राज्ञान्यस्य जीवस्य प्राज्ञान्यपदार्थदर्शनम् अन्नोपपाद्यते ।

स्त्रीभिःस्सह मोदमान ’ (६.३.१३) इत्यादौ इवशब्दस्य लघुचन्द्रिकोदाहृत ’ इवोपमायामल्पत्वे ’ इति कोशानुसारेण इवशब्दः अल्वार्थकः ।’ अन्यदयं स्यादित्यत्र सम्भावनायां लिङ् । सत्ताच ज्ञानविषयता । इन्द्रियद्वारकविषयसम्बन्ध एव ज्ञानविषयत्यं सम्भावितम् । तदैव अहमर्थंजावस्यान्यवस्तुदर्शनम् । जाग्रत्स्वप्नयोरिन्द्रियद्वारकविषयसम्बन्धसत्वन तत्रान्त्र दर्शनमुपपद्यत भावः । अत्र इवशब्देन प्रतिपादितमल्पत्वमल्पकालिकत्वम् । स्वदृष्टपदार्थानामल्यकालिक त्वात् । जाग्रत्काल इव पदार्थस्य दीर्घकाळासत्वेऽपि अल्पकालिकस्य इन्द्रियारकव्यापारवतस्सत्वे अन्योऽन्यत्पश्येत् न

अन्यथेति वाक्यतात्पर्यम् । अत एवं एतदुत्तरं ’ अकामँ रूपं शोकान्तरं तीर्णो हि तदा सर्वान् शोकान् हृदयस्त्र

भवति ’ (बृ.६.३.२१) इत्यत्र अहमर्थस्य जीवस्य कामशोकविरह एव प्रतिपाद्यते । कामादीनामन्तःकरणधर्मत्वं न श्रु

तितात्पर्याविषयः किंतु अहमर्थजीवस्यैवेदृिष्ट्वैव पुण्यंच पापं व ’ (३.३.१५) (स (६.३.१६) इत्यभ्यस्तवाक्यद्वये पुण्यपापफलदर्शन मभिधाय पुण्यपापफलोपभोगेन तत्क्षये सति न दर्शनविषयभूतार्थसम्बन्धः | सार्वदिकपुण्यपापसम्बन्धविरहात् । इत्युक्तेः यत्तत्र किंचित्पश्यति अनन्यागतः तेन भवति असङ्गोह्यंय पुरुषः

१

ज्ञानाभावोक्त्या ज्ञानस्य प्रभास्थानीयत्वस्य श्रुतिषु प्रतिपादनेन द्रव्यतया तस्य सुषुप्तौ क्षये प्रबोधे चोत्पत्ता द्रव्यांशे आर म्भबाद एव स्यान्नतु परिणामबाद इति धर्मभूतज्ञानसङ्कोचावेकासनिबन्धनसृष्टि: अहमर्थजीयानां ’ यथाऽग्नेः क्षुद्राः विष्णु लिसा व्युच्चरीत ’ इत्यादौ पूत्रं विवक्षिता न सिध्येत्, इत्याक्षेपपरिहाराय ’ यद्वै तन्नपश्यति’ इति श्रुतिः प्रवृत्ता

ध्य

द्वै तन्नपश्यति पश्यन्वं तत् (तहुष्टव्यम् मा.पा.) न पश्यति’ (६.३.२१) इति वाक्ये ’ स यत्तत्र पश्यति अनन्वागत

।

स्तेन भवति ’ इति तत्पूर्वश्रुत्यनुसारेण तत्- जाग्रत्काले इन्द्रियसद्धबमित्यर्थः । पश्यन् वै तन्नपश्यति’ इत्यत्र दर्शनाश्र यस्यैव तद्विषयकदर्शनाभावः प्रतिपाद्यते ज्ञाननित्यत्वस्थापनार्थम् तत्र चक्षुरिन्द्रियजन्यज्ञानस्यैव लोपः आरम्भवादिभिरु च्यते । नात्र विशेष्यज्ञाननाशो विवश्चितः इत्याह - ’ नहि द्रष्टुष्टविपारलोपो विद्यते’ इति । द्रष्टुरित्यत्र तच्छीलार्थ तृन्,

दर्शनस्वभावस्थेत्यर्थः । स्वाभाविकदर्शनाश्रय इति यावत् । स्वाभाविकदर्शनाश्रयस्याविनाशित्वेन दर्शनस्य अविपरिलोपः

८

अत्र पिता अपिता ’ श्रुतितात्पर्यनिर्णयः सुषुप्तौ धर्मभूतज्ञानविनाश इत्यादि

२३९

गूढार्थसंग्रहः

विवक्षितः । वि.परि इत्युपसर्गाभ्यां नैयायिकादि सम्मतो विनाशो न विद्यते किंतु संकोच एवेति द्योतितम्दर्शनस्य। स्वाभावि नित्यत्वे कधर्मस्य आश्रयनाशादेव नाश: नान्यथेति आश्रयस्य नियत्वात् दर्शनस्यापि नित्यत्वमिति भावः

तन्नपश्यतीति न युज्यतइति शङ्कायां नतु तत् द्वितीयमिति वाक्यं प्रवृत्तम् द्वितीयं द्रष्टुः भिन्नं तत् पूर्वश्रुत्याद्यनुसारेण चक्षु

। ।

रिकसम्बन्धवत् इत्यर्थः । तद्दृष्टव्यम् इति माध्यन्दिनपाठे उक्ते: दर्शनयोग्यता इन्द्रियद्वारकसम्बन्धदशायामेव विष ।

यस्व । इति स्फुटं प्रतीयते द्रष्टव्यपदाभावेऽपि काण्वपाठे पूर्वश्रुत्यनुसारेण पुण्यपापमूलकेन्द्रियद्वारकसम्बन्धवतएव तच्छ ब्दार्थत्वं युक्तम् । तदित्यस्य पूर्वप्रस्तुतपरामर्शित्वेन तदुत्तरद्वितीय शब्दस्य प्राज्ञभिन्नार्थकत्वमपि युक्तम् ॥

‘ ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यत्र विभक्तशब्दः प्राज्ञविभक्तपरः । पूर्व जागरदशायां प्राशस्य सर्वव्यापकत्वेन

सर्वसंयुक्तत्वेऽपि तद्विभक्तत्वेन ज्ञानं पापफलमवर्तत । इदानीं तादृशपापस्याभावात् विभक्तत्वेन ज्ञानं नसम्भवति । इ न्द्रियद्वारकसम्बन्धविरहाच्च॑ति भावः । अत्र दृष्ट्यादिविरहः ’ नहि द्रष्टुः’ इत्यादावुक्तः नघटते, चक्षुरिन्द्रियव्यपाराभावे

तज्जन्यज्ञानविरहो युक्त एवेति शङ्का (शा. दी.) सम्भवति । तथाऽपि दृष्ट्यादिशब्दानां चक्षुरिन्द्रियजन्यज्ञानपरतया ‘तु तद्द्वितयिमास्त’ इत्यत्र इन्द्रियद्वारकव्यापारविरहप्रतिपादनेन तत्तदिन्द्रियजन्यत्योपलक्षित ज्ञानमात्रपराः दृष्ट्यादिशब्दाः इति विशेष्यज्ञानाविपरिलोपस्यैव श्रुतितात्पर्यविषयत्वमिति नानुपपत्तिः ॥ एतेन ‘

अत्र पिता अपिता भवति माता अमाता’ इत्यादिपूर्वश्रुतिः ‘वसन्तकाळे संप्राप्ते काकः काकः पिकःपि

कः’ इत्येतत्समशीलेति बोधितम् । एकस्य पुंस: सुषुतिदशायां तत्समीपे पित्रोस्सत्व दृष्टिसृष्ट्यभ्युपगमेन उपपत्तिवर्णनंतु वेदाप्रामाण्यप्रसङ्गेन अभिनिवेशमूलमेव । दृष्टिसृष्टिपक्षे व्यावहारिकस्यैवाभावेन व्यावहारिकतत्वावेदकत्वेन प्रामाण्यक अत्र पिता अपिता भवति’ इत्यादिश्रुतिः । समीपस्थानां ल्पनाया अप्यसम्भवात् । अतः सुषुतपुरुषज्ञानाविषयत्वपरा

6

पित्रादिज्ञाने सत्याप सुषुप्तस्येन्द्रियव्यापारोपरमेण पित्रादिज्ञानाभावात् ॥ एतेन ब्राह्मणोपक्रमे ‘ योयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र विज्ञानमयत्वं पुरुषस्य प्रागुक्तं तत्

ज्ञानस्य सङ्कोचएव नतु नाशः इत्युक्त्या स्थापितं भवति । अत्र ’ योयं विज्ञानमयः’ इत्युपक्रमानुसारेण ‘पश्यन्’ ‘द्रष्ट: ’ ‘ दृष्टेः’ इत्यत्र धर्मभूतज्ञानाश्रयः जीवः तत्सबन्धिधर्मभूतज्ञानंच विवश्चितम् । प्रकाशचितॆत्यादावपि आदित्या

नां प्रकाशस्वरूपत्वं न कस्यचित्प्रतीयते । आदित्यस्य स्वप्रभया तमोनिवारणेन विषयप्रकाशनदशायामेव प्रकाशयितेति पश्यन्’ इत्यादौ प्रत्ययार्थस्य प्रतीतस्य त्यागो नाववक्षितइति जीव म्बन्धिधर्मभूतज्ञानमेव 36

व्यवहारात् । अतः ‘द्रष्टुः

विवक्षितम्। उत्तरत्र ‘नहि भ्रातुतेः ’ इत्यादावपि तत्तदिन्द्रियजन्यशानमेवविवक्षितम् । अतश्च सुषुप्तौ इन्द्रियद्वार कविषयसम्बन्धाभावमात्रं नतु अहमर्थात्मस्वाभाविकधर्मज्ञानस्य नाशःनैयायिकादिसम्मतः । आश्रयनाशाभावात्; किंतु

संकोचः इति ‘ यथाग्नेः क्षुद्राविष्फुलिङ्गाः व्युच्चन्ति’ इत्यत्र प्रभास्थानीयज्ञानवतः एकजातीयत्वप्रतीत्या राजपुत्रनय: दृढी कृतो भवतीति द्रमिडाचार्याणामाशयः ॥

सुषुप्त्यनन्तरप्रबोधस्य प्रलयानन्तरसृष्टेश्च साम्यतात्पर्येण सुषुप्यनन्तरं ‘यथाऽने: क्षुद्राः विष्फुलिङ्गाः’ इत्यादि.

।

वाक्यं प्रवृत्तम् । नतु सुषुप्तौ सर्वेषां लयः ततः सर्वेषां सृष्टिरिति । तथा सुपुतौ सर्वेषां लयस्यात्रानभिधानात् । प्रलयवा क्यवत्सुषुप्तिवाक्यानुपूर्वीविरहाच्च सुषुप्तौ शोकविरहमात्रं श्रुतिसिद्धम् । ‘ब्रह्मावेदाप्नोतिपरम् ’ ’ परात्परं पुरुषमुपैति दि ब्यम् ’ इत्यादिवत् ब्रह्मप्राप्तिः क्वापि नोक्ता | किन्तु पुरीतद्देशावच्छेदेन ब्रह्मणि नीरन्ध्रसंश्लेष एवोक्त इति आनन्दरू परमात्मानुभवः सुपुतौ नश्रुतायुक्तः ॥

अतिघ्नीमानन्दस्येत्यादिश्रुतिस्वारस्यात्सुपुतौ दुःखाभावएवेत्यत्र शं. भाप्यादिसम्मतिः जिज्ञासा १-१-१]

२४०

गूढार्थसंग्रहः C

स यथा कुमारो वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वा अतिन्नामानन्दस्य गत्वा शयीत एवमेवैष एतच्छेते’ (बृ.४

१.१९) इत्यत्र आनन्दस्यातिघ्नीं गत्वा इत्येवान्वयः । अत्र भाष्यम् - (शं) ’ सर्वान् शोकान् हृदयस्येति वक्ष्यति । सर्व

संसारदुःखविमुक्तेयमवस्थेत्यत्र दृष्टान्तः । स यथा कुमारो वेत्यादि अतिघ्नीम् - अतिशयेन दुःखं हन्तस्थितिघ्नी आनन्द ।

स्यावस्था ।, इतिच । अत्र परमानन्दं गत्वा शयीतेत्याद्यनभिधाय दुःखवियुक्तावस्थामात्रतात्पर्येण दृष्टान्ते अतिघ्नीमान न्दस्य गत्वा शयीतेत्युक्त्या दुःखावरहायस्थव सुषुप्तौ सर्वसम्मता । अत एव सुबमहमस्खाप्समित्यत्र सुखं दुःखाभाव एव

इति शास्त्रदीपिकापञ्चपादिकयोरुक्तं सङ्गच्छेत । विवरणमते सुलमानानभ्युपगमेऽपि शोकविरहस्य श्रुतायुक्त्या अत्राति घ्नीमित्युक्त्या च दुःखवता जीवस्य स्वस्वरूपसुखभानमेव वित्राश्चतम् नतु विरतिंशयानन्दपरमात्मभानमित्यैव युक्तम्। ‘स ।

लिल एको द्रष्टा ’ इत्याग्रनन्तर ‘एप ब्रह्मलोकः एषोऽस्य परमा गतिः एषोऽस्य परमानन्दः एतस्यैवानन्दस्य अन्यानि

भूतानिमात्रामुपजीवन्ति ’ (वृ.६.३.३२.) इत्यत्र अस्येति षष्ठ्या जीवप्राण्यानन्दस्यैव ब्रह्मरूपस्य तन्त्रोक्त्या अन्तर्यामिणो

।

ब्रह्मणश्चांभेदेन ‘–हार्दानुगृह्णतिरशताधिकया’ (ब.सू.४.२.८.१३) इत्यायुक्तदिशा आनन्दरूपपरमात्मैव तत्र वियक्षितः । तदनुभबश्च न सुपुतैौ । तद्बोधकानन्यथासिद्धप्रमाणविरहात् । सपुता देशविशेषावच्छेदेन पितृप्राप्या दुःखबिरहामंत्रम् • प्रबोधानन्तरं स्वस्य गुरुद्वारा पितृत्वज्ञानमुत्पाद्य ब्रह्मविद्यया शुद्धिं संपाद्य वसमीप प्रापयति पिता इत्येव श्रुतितात्पर्यम् ॥ सुत्रुप्तौ ‘ अत्र पिता अपिता भवति ’ इत्यादौ सुप्तस्य पितृज्ञानं नास्तीत्युक्तम् एवंच सर्वजगन्महाराजभूतस्य परमात्मनः स्वपिन पिसुपतनास्तीति श्रुत्यनुभवसिद्धम् । अतश्च परमात्मनः जीवधर्मभूतज्ञानविकासहेतुत्वेन जीवपितृ • त्वेन ज्ञानानन्तर, पूर्व व्याधवशस्य राजपुत्रस्य राजपुत्रत्वेन ज्ञानानन्तरं प्रायश्चित्तेन शुद्धिं प्राप्य राजप्राप्तिवत् ब्रह्मविद्या या शुब्चनन्तरमेव पितृभूतपरमात्मप्राप्तिः, नान्यथा | सैव ज्ञानपूर्णविकासनिरतिशयानन्दानुभवरूपा ।

साच ब्रह्मविद्या

गुरुभक्तिमूलगुर्वनुग्रहेणैव सम्पादनीया ॥ अतश्च ‘सहायमीक्षाञ्चक्रे

‘इदं तच्छिरः’ इत्यत्र हयशिरोऽनुग्रहमूलकज्ञानविकासएव विवक्षित: । हयशिरोऽनु

ग्रहेण चतुर्मुखस्य ज्ञानलाभः शङ्कराचार्यैरपि सहस्रनाममाध्ये उक्तः । विरियादीनामपि ब्रह्मविद्यासम्प्रदायकत्वाद्रुतमः । (३६. श्लो) यो ब्रह्माणम्’ इति मन्त्रवर्णात् इति, चतुर्दशविद्यानां वाह्यविद्यासमयानां च प्रणेता प्रवक्ताचेति तीर्थकरः । (८७.श्लो) हयग्रीवरूपेण मधुकैटभी हत्वा विरिञ्चाय सर्गादौ सर्वा श्रुतीरन्याश्च विद्या उपदिशन् इत्यादिच । एवं भट्टष

राशरपादैरपि भगवद्गुणदर्पणे–गुरुः (४९५. नाम) ‘योवै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै ’ (श्वे. ६.१८) — हरिगुरुवशगोस्मि’

(वि.पु.३.७.१५) ’ सपूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ’ (यो. १.१.२७) इति । इदं गुरुत्वं हयशिरउपाख्याने प्रसि द्धम् । ‘जग्राह वदानखिलान् रसातलगतान् हरिः ।’ ‘प्रादाच ब्रह्मणे राजन् ततःस्वां प्रकृतिं गतः इति ’ इत्युक्तम् ॥

अतश्च ‘ सवा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिः सर्वेषां भूवानां राजा’ इत्यमन्तरं ’ सवा अयं सर्वासु पूर्व परि 6

शय: ’ ’ इन्द्रोमायाभिः पुरुरूपईयते’ इत्यादौ अन्तर्यामीभवमूलकज्ञानविकासेन ’ तदेतद्ब्रहा सर्वानुभू: ’ इत्युक्त फलं

लभ्यत इति सिद्धम् । अत्र आत्मनः पुरुषत्वोक्त्या ‘आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुषविधः’ इत्यत्रापि आत्मपुरुषशब्दयोरेकोऽर्थ

आत्मावा इदमेकएवाग्रआसीत् ।’ (ऐ.ड) इत्येतद्भाष्ये (शं) आत्मा, आप्नोतेरत्तेरततेर्वा पर इत्याद्युक्तम् । अत्र आनन्द गिरिविवरणम् । आप्नोरिति- वा शब्दश्रार्थ: आदानंच समुच्चिनोति । तथाच स्मृति: ‘यच्चा नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह । यच्चास्य सन्ततो भाव तस्मादात्मेति कीर्त्यते ॥ ’ इति । अत्तीत्यनेन संहर्तृत्वमिति इति निर्णीतं

भवति ।

6

च । तेन ‘आत्मैवेदमग्रआसीत्पुरुषविधः’ ‘सयत्पूर्वीस्मात्सर्वस्मात् ’ इत्यत्रोक्तं जगत्कारणत्वम् आत्मशब्दे विवक्षितम् |

२४१

ब्रह्मणः श्रुतिसिद्धपितृत्वान्तर्यामित्वादिकमप्रत्याख्येयमित्यादि

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसंग्रहः

यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यत ’ (श्वे. ५.१०) इति जीवविषयकश्रुत्यनुसारेण सर्वशरीराण्यादत्त इत्यात्मा । एवम् आप्नोति- व्याप्नोतीत्युक्त्या अन्तर्बहि: सिद्ध्या व्याप्तेः ज्ञाननियमनार्थतायाः पूर्वमुपपादनेन ’ अन्तःप्रवि ष्टश्शास्ता जनानाँ सर्वात्मा’ (ते.आ) इति श्रुत्यनुरोधेन च सर्वशरीरित्वमेव आत्मशब्दे विवक्षितम् । इति ‘सवा एष सक्षासम्भवेन र्वासु पूर्षु पुरिशयः’ इति पुरुषशब्दनिर्वचनलब्धार्थ एवात्रापि विवक्षितः । अतीति निर्वचने पापदाहकत्वस्यापि विव ‘सर्वान्याम्पन: औषत् ’ इति पुरुषशब्दनिर्वचनसिद्धार्थः आत्मन्शब्देऽपि सम्भवति इति पुरुषात्मन्श ।

(

ब्दयोरेकार्थकत्वं सिद्धम् ॥

स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यत्र सर्वशरीरकत्वमेव विवक्षितम् । ‘प्राणन्नेव प्राणोनाम भवति

।

इत्यादि नियन्तृत्वेन सुसङ्गतम् । एतदुत्तरं ‘यथा क्षुरः क्षुरधानेऽवहितस्स्यात् विश्वम्भरो वा विश्वम्भरकुलाये ’ (३.४७) इत्युक्तदृष्टान्ते प्रतिबिम्बासम्भवाच्च । परैरपि कार्यस्थस्योपलभ्यत्वमेव प्रवेश इत्युपचर्यते । यथाचाग्निः काष्ठादौ सर्वतो व्याण्यावस्थितः एवं सामान्यतो विशेषतश्च देहं संव्याप्य स्थित आत्मा’ इत्येव (शं) भाष्ये उक्तम् । नतु प्रतिबिम्बम् । ‘ रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव ’ इति (कठश्रुति ५.९) भाष्येऽपि (शं) ’ अतिसूक्ष्मत्वाद्दार्वादिष्वित्र सर्वदेह प्रविष्टत्वात् प्रति रूपो बभव ’ इत्येवोक्तम् । अत्र सर्वदेहप्रवेशस्यैवोक्त्या सर्वदेहेषु प्रतिबिम्बस्य परैरप्यनभ्युपगमेन अन्तःकरणप्रतिबिम्बस्य (सि.बि.) परोदाहृतश्रुतिभिः साधनं न सम्भवति । ‘असङ्गोह्ययं पुरुषः ’ इति श्रुतिरपि आत्मनि शरीरसम्बन्धं नबाधते अत्रैव पुरुषशब्दविरोधात् । ‘प्रधानपुरुषसंयोगा नित्यानुमेया इति सांख्या मन्यन्ते ’ इति ईक्षत्यधिकरणशङ्करभाष्ये परेरे बोक्तेःसांख्यमते संयोगसम्बन्धस्वीकारात्! (६.१०) ‘निर्गुणत्वमात्मनोऽसङ्गश्रुतेः’ इत्यादिसांख्यप्रवचनसूत्रभाष्यवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ‘ तस्मात्तत्संयोगादचेतनम्’ इत्यादिकारिकां ‘द्रष्टृदृश्य ोस्संयोगो हेयहेतुः (यो.सू.२१३) स्वस्वामिशक्त्याः स्वरूपोपलब्धिहेतुत्सयोगः ’ (२.२३)इति योगसूत्रादिकमुदाहृत्य, ‘संयोगश्च नपरिणाम: सामान्यगुणातिरिक्तधर्मोत्पत्त्यैव परिणामित्वव्यवहारात् । अन्यथा कूटस्थस्य सर्वगतत्वरूपावभुत्वानुपपत्तेः । नापि संयोगमात्रंस सङ्गः ; परिणामहेतुसंयोगस्यैव पूर्वेषामपिं गुरुः कालेनानव सङ्गशब्दार्थतायाः वक्तव्यत्वात्’ इति सांख्य प्रवचननाष्ये (१.१९) सिद्धान्तयति ॥ क्यार्थोऽपि (यो.सू॰२६.) इति सूत्रवार्तिके ‘अनेन पितृत्वान्तर्यामित्वरूपेण जीवात्मनामप्यात्मेश्वर इति वेदान्तमहावा च्छेदात् ’ सूचित इति ’ सएवाह | एवंच सर्वगतत्वानुपपत्त्या संयोगाङ्गीकारवत् पितृत्वान्तर्यामित्वादिकमपि श्रुतिसिद्धं एवं च

८

प्रत्याख्यानमर्हति ॥

अन्यकालो

‘ अंसङ्गोह्ययं पुरुषः’ (६.३.१५.१६) इति श्रुतिः सम्बन्धानुपपत्तेश्च जाग्रत्स्वप्नयोः एकैककालदृष्टपदार्थसम्बन्धस्य ’ (ब्र.सू. २.२.३८.शं) इति सूत्रभाष्ये Sभावं प्रतिपादयति नतु धर्मसम्बन्धसामान्यं निषेधति । अपिचागमबले न ब्रह्मवादी कारणादिस्वरूपं निरूपयतीति नावश्यं तस्य यथादृष्टमव सर्वमभ्युपगन्तव्यम् । इति नियमो ऽस्ति । इति परैरुक्त्या ‘ तत्वौपनिदं पुरुषम्’ इत्यादिप्रागुदाहृत श्रुत्यनुसारेण परस्यान्तर्यामित्वादिसम्बन्धः अभ्युपेय एव । स्वरूपसङ्कोचविकासात्मक परिणामस्यैव नित्यताविरोधित्वात् । एतेन नच ‘निरवयवं विक्रियमाणं दृष्टं क्वचित् ' इत्यादि प्राकू (१२६. पुढे) उदाहृतपरोक्तिरपि निरवकाशा निरवयवस्य उपाध्यन्तर्गतस्य प्रतिबिम्बस्याप्यदर्शनात । ।

(

कूटस्थत्वस्य निर्धर्मकत्वादि रूपतायाः योगसूत्रकारासम्मतत्वात् योगसूत्रव्याख्यातृकल्पितप्रतिविम्बादिकम्न्तरैव द्रष्टुत्वादिकं

सूत्रकृत्सम्मतमिति सूत्रकृतः सगुणात्मवादस्यैव अभिप्रेतत्वं भावप्रकाशादौ निरूपितम् । संयोगसम्बन्धाद्यभ्युपगमे तस्यापि सम्बन्धान्तराभ्युगमापत्तिः इत्यादिदूषणंतु स्वपरनिर्वाहकत्वाभ्युपगमेन तस्त्र परिहरणीयम् | धर्मधर्मभावभङ्गवादिवैभाषिकादि 31

औपनिषदपुरुषस्य निर्विशेषत्वमेव पूर्वापरवाक्यस्वरससिद्धमिति शङ्कापरिहारः

२४२

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

मते कार्यकारणभावादिसम्बन्धः अभ्युपेयत एव । माध्यमिकेन तस्यानङ्गीकारेऽपि ’ तत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इति तत्रैव प्रागुक्तनिर्वचनलभ्यपुरुषशब्दार्थस्य उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वप्रतिपादनादेव सम्बन्धसिध्या न स्वप्रकाशानङ्गीकर्तृ माध्य

मिकानभ्युपगममात्रं बाधकं भवितुमर्हति । धर्मिधर्मयोमंदे सम्बन्धानुपपत्ति: या उक्ता बौद्धैस्साऽपि, यत्रानुभवः तत्रभिन्नयोः

सम्बन्ध: अभ्युपगम्यते प्रामाणिकप्रतीतिबलात् । यत्रतु नैवानुभवः तत्र नाभ्युपगम्यत एव इति परिहरणीया । उक्तं च

वाचस्पतिमिश्रै: न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायाम् ‘जनकत्वंनाम नबस्तुस्वभावः’ अपितु तद्धर्मः। धर्मश्च धर्मिणो वस्तुतोभिद्यते नचान्यस्य भेदः अन्यस्य भेदायाळम् । अतिप्रसङ्गात् । अन्यत्वाविशेषे कथं तस्यैव धर्मशतचेत् ? अत्र वस्तुस्वभावैरेवो त्तरं वाच्यम् । यथा अन्यत्वाविशेषेऽषि कार्य धूमो हुतभुजएव न श्रीजस्थ इत्युक्तम् । (३.२.१७) इति ॥ नित्यस्य

●अनित्यधर्माधानमेवोपकारः नतु नित्यस्वरूपकरण; येन तदनित्यं स्यात् । धर्मश्च धर्मिणो भिन्नो नतु धर्मिस्वभावः । यथाच

भेदाविशेषेसत्यपि वह्निधूमयोरेव कार्यकारणभावः । न वह्निक्रमेळकयोः ; वस्तुस्वभावनियमात् । एवं भेदाविशेषेऽपि आत्म

नः पुण्यपापयोरेव धर्मधर्मिभावः ‘नात्माकाशयोः पुण्याकाशयोति’ (३.५.१) इति । एतेन परिणामवादाभ्युपगमे

बिबर्तबाद एव पर्यवसानमित्यपि निरवकाशम् ॥ १२६. ब्रह्मनन्दियाक्यानि परेषान्नानुकुलानीति (भा.प्र.२.सं.३४९५२) • निरूपितम् अतः सम्बन्धानुपपत्यादियुक्तयः न उपनिषत्तात्पर्यविषयीभूतार्थ बाधन्ते । पुरुषशब्दस्य विवतोपादान भूताधि ष्ठानार्थकत्वमपि अभिनिवेशमूलकमेव, प्राक् श्रुतिभिः प्रतिपादितस्यैव तदर्थस्य संयोगादेरभ्युपगमे बाधकाभावात् ॥

• एतेन ’ मच्चैतन्यावभास्यत्वात्’ इत्यादिपूर्वोदाहृता (१२९. पुटे) उक्तिपि निरवकाशा; अन्तर्यामिवस्य ज्ञाननि ।

कर्तृत्वं देहाद्युपाधिनिबन्धनम् । • तत्रच परमात्मा अन्तर्यामी प्रधानहेतुः

अन्ये हेतवोऽप्रधानाः । इत्थं च स्वमानहेतुक

कर्तृत्वं जीवस्य नास्तीत्येताबन्मात्रमुपपादितम् । एतावन्मात्रेणोपाधिसम्बन्धस्य तात्विकत्वे कर्तृत्वादेर्मिथ्यात्वमपि न सम्भ वति । कर्ममूलकत्वेन कर्मणां निवृत्ती उपाधिसम्बन्धमात्र निवर्तते । तावता जीवस्य न नित्यत्वविरोधः । उपाधिजीवयो

भेदात् | अत्र राजसूनोः राजपुत्रत्वमपाधिकम्, नमिथ्या अपितु सत्यमेव । व्याधत्वं तु नसत्यमिति अभिप्रयतां द्रमि

डाचार्याणामुक्तार्थस्य सर्वस्य सम्मतत्वात् ॥

ननु ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम्’ इत्यतः पूर्व ’ स एष नेति नेतीत्यात्मा, अगृह्यो नहि गुह्यते अशीय नहि शीर्यते

असो नहि सज्जते असितो नव्यथते नरिष्यति’ इतिवाक्ये (शं)‘नेति नेति’ इति, चतुर्थे मधुकाण्डे ‘अथात आदेशो नेति नेति’ इत्यत्र पूर्व निषेधमुखेन यः निर्विशेषः आत्मा उक्तः स एवात्र प्रतिपादितः । तस्यैव असङ्गत्वमप्युक्तम् । एवं ष ्ठे ब्राह्मणत्रयेऽपि (२.४.५) इदं वाक्यं पठितम् । अभ्यासेन निषेधमुखेन निर्विशेषस्यैव तत्रापि विवक्षेति प्रती

।

।

पुरुषशब्दार्थोऽपि परक्त एव युक्त इतिचेत् ? उच्यते । ‘अधात आदेशो

नेति नेति, इत्यनन्तरं ’ अथ नामधेये सत्यस्यसत्यमिति प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति श्रूयते । चतुर्थएव पूर्व

,

• यथाऽङ्गेः क्षुद्राः विष्फुलिङ्गाः व्युच्चरन्ति’ इत्याद्यनन्तर ’ तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति ’ ’ प्राणावै सत्यम् तेषामेषसत्यम्

इति श्रूयते । अत्र भाष्यम् (शं) – ‘तस्य-अस्यात्मनः ब्रह्मणः । उपनिषत् -उप समीप निगमयतीति आभिधायकश्शब्दः

उपनिषदित्युच्यते । शास्त्रप्रामाण्यादेतच्छब्दगतो विशेषः अभ्युपगम्यते उपगमयितृत्वं नाम ’ इति ॥

प्रथमब्राह्मगान्तश्रुत्यर्थएव ‘अथात आदेशो नेति नेतीयनन्तरं ’ अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमितीत्यादौ विवक्षित

ह्रस्यत्र नविप्रतिपत्तिः । एवंच ‘तस्योपनिषत् " अर्थ नामधेयम्’ इत्युभयत्र पूर्वप्रस्तुत्रहह्मणः शक्त्या प्रतिपादकत्वं सत्यस्य

२४३

गूढार्थसंग्रहः

सत्यमित्यत्र प्रतिपाद्यतइति । निर्विशेषस्य लक्ष्यत्वमेव नतु शक्यत्वमिति वदतां परेषांमते तस्योपनिषत् अथ नामधेयम्

।

इति कथंघटते ? अतः अथात आदेशो नेति नेतीत्यत्र शक्यं परं ब्रह्मैव विवक्षितम् नतु परसम्मतं निर्विशेषम् । श्रुत्य र्थश्च ‘प्रकृतैतावत्त्वंहि प्रतिषेधति ’ इत्यादिसूत्रे सूत्रकृतैव निर्धारयिष्यते । ‘यथाऽग्नेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गाः’ इत्यादिवाक्या नन्तरं ’ तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति’ इति वाक्ये ‘अथ नामधेयम्’ इत्यादौ च निर्विशेषस्य विवक्षा नघटेत इत्य भिप्रेत्यैव द्रमिडाचार्यैः राजकुमारनयः प्रदर्शितः । नहि राज्ञः त ्पुत्रस्यन्चैक्यं कर्याचत्सम्मतम् न वा राज्ञः स्थितिद दशायां त ्पुत्रस्य असमर्थस्य राज्यं सम्भवति राज्यसम्भवेऽपि धर्मएव प्रतिपन्नःस्यात् नतु जीवब्रह्माभेदप्रतिपत्तिः सम्भवति

‘ यथाऽग्नेः’ इत्यादौ ‘एवमेतस्मादात्मन ’ इत्यत्र परं ब्रह्मैव विवक्षितमिति भाष्यादौ परैःर्निर्धारितम् । तच्चीनत्यम् इति राजकुमारनबेन जीब्रह्माभेदबोधनं नैव घटते । नेति नेती’ ति वाक्यानन्तरं3 (’ सत्यस्य तत्वौपनिषदंसत्यम्’पुरुषम्इत्यत्र’ इत्यादि वाक्यप्रवृ य आत्मा उपनि ।

त्तरयमाशयः ‘ यथाऽग्नेः क्षुद्राविष्फुलिङ्गाः ’ इत्यादौ ’ एवमेतस्मादात्मनः

सएव आत्मा औपनिषदः ‘ अथात आदेशो नेति नेति’ इत्यनन्तरं अभिधेयतयापुनरप्युक्तः, पदभिधेयतया उक्तः

पुरुषःइति बोधनमेव फलमिति । एतदर्थमेव ‘सएष नेति नेति’ इत्यनन्तरं ’ तंवौपनिषदम्’ इति वाक्यं प्रवृत्तमिति द्रमिडाचार्याणामाशयः । पञ्चमान्ते उक्तः औपनिषद् पुरुषएव ष ्ठान्ते जनकयाज्ञवल्कसंवादे नेति नेति इत्यादिना उक्तः तत्रच ‘ येनेदं सर्वे विजानाति तंकेन विजानीयात् ’ इति अव्यवहितपूर्ववाक्यम्। इत्थंच ‘सएष नेती ’ त्यत्र तच्छब्दस्य सर्वार्वषयकज्ञानहेतुः अर्थः इति सिद्धम् । ’ विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इत्यनन्तरवाक्यम् । तत्पर्यालोचनायामपि ज्ञा तैव ‘सएष नेति नेति’ इत्यत्र विवक्षितः इति । सविशेषएव औपनिषदः पुरुषः इति ततोऽपि निर्णीयते । अतः

स एप इहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यत्र अन्तर्यामी पुरुषएव विवक्षितः इति सिद्धम् ॥ अतः ‘तदात्मानमेवावैत् ’ अहंब्रह्मास्मीत्युत्तरवाक्येऽपि आत्मानमित्यस्यान्तःप्रविश्य नियन्तारमित्यर्थः । आत्मा नमित्यस्याभावेऽपि ‘ अहं ब्रह्मास्मीत्यवेत् ’ इत्युक्त्या वेदनाश्रयस्यैव ब्रह्मणः अहमित्यनेन प्रतीत्या ब्रह्मविषयकवेदनलाभेन आत्माननित्यस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गेन अन्तर्यामिविषयकमेव अहं ब्रह्मास्मीति वेदनमत्र विवक्षितम् | पूर्वे ’ स एष इह प्रविष्ट C

आनखाग्रेभ्यः’ इत्यत्र चतुर्मुस्वादिसर्वशरीरेषु प्रवेशस्य ‘नानेन किञ्चनानावृतम्’ इत्यादिवाक्यपर्यालोचनया चतुर्मु खर्यामिवेदनमेव ादिजीवान्त ्रैहिर्विवक्षितम् व्याप्तेः आत्मशब्दार्थतयाऽपि विवक्षितत्वेन ' तदात्मानमेवावैदहं ब ् र ह ् म ा स ् म ी त ि ' इ त ् य त ् र चतुर्मुखादिसर्वान्त । सर्वान्तर्यामिवेदनस्यात्र विवक्षितत्यादेव ‘तस्मात्तत्सर्वमत्राभवत्’ इत्यनन्तरवाक्यमत्रोपपद्यते अतएव ‘तद्यो देवानां प्रत्यबुध्यत । सएव तदभवत् यथषणां तथा मनुष्याणां तद्वै तत्पश्यन् ऋषिर्बामदेवः प्रतिपेदे

अहं मनुरभवं सूर्यश्चति तदिदमप्येतर्हि यएवंवेद अहं ब्रह्मास्मीति । स इद्सव भवति’ इत्यादि तदनन्तरश्रुतिरपि अन्तर्यामिवेदनाभिप्राया सङ्गच्छते ॥

एतेन ’ ऐतादात्म्यमिदं सर्वे तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमारी श्वेतकेतो’ (छा.६.८-१३) इति नवकृत्वः अभ्यस्तश्रुत्य

र्थोऽपि निर्णीतो भवति । अत्र ऐतदात्म्यमित्यत्र ‘एतत् सत् आत्मा यस्य सर्वस्य तत् ऐतदात्म | तस्य भावः ऐतदा

त्म्यम्’ इति (शं) भाष्यम् । अत्र समासोत्तरभावप्रत्ययेन सम्वन्धबोधस्यैव शाब्दिकसम्मततया ब्रह्मविद्याभरणे नैयायि

कवासनया पीतांवरत्वं पीतांवरमितिवत् एष आत्मा, इत्यर्थकरणमनुचितमित्यभिप्रेय ‘सामानाधिकरण्यं च स्वार्थिकत्वाद्व

भावभवित्रोरभेदोपचाराद्वा’ इत्युक्तमद्वैतसिद्धौ मधुसूदन सरस्वतीभिः । तत्र उपचारकल्पनापेक्षया सौख्यमित्यादाविव स्वा र्थे प्र्यत्रियॆव युक्तम् । अतश्च ऐतदात्म्यम् एतदात्मकम्, एतदन्तर्यामिकामत्यर्थः । अत्र सर्वमित्यस्य ’ सन्मूलास्सोम्येमाः

‘ऐतदात्म्यं–तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यत्रान्तर्यामिपर्यन्तत्वं विवक्षितमिति स्थापनम् [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

।

सर्वाःप्रजा: ’ इति पूर्वदाक्ये सन्मूलस्बेनोक्तप्रजासामान्यमर्थः । प्रजाजव्दन जनिमदचेतनमात्रपरः

एतदुत्तरखण्ड

‘इमास्सर्वाः प्रजास्सति सम्पयनविदुः ’ इमारसचीः प्रजास्त आगम्य नविदुः’ इति वाक्यद्वये प्रजाशब्दस्य जीवार्थक तायाः परेषामपि सम्मतत्वात् । ‘प्रजापतिर्वा – सोऽत्मानमभिव्यात्वा वही:प्रजा असृजत ’ (मैं) इति श्रुत्यन्तैरैकार्थ्याच्च प्रजाशब्दः बद्धचेतनसामान्यबाची | एवंच ऐतदात्म्यमित्यत्र बद्धचेतनसामान्यस्य सदन्तर्यामिकत्वं विवक्षितम् । ‘स आ

त्मा ‘‘इत्यत्र स: अन्तर्यामी इत्यर्थः । विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासेन उक्तार्थस्यात्र कथनेन अभ्यासरूपतात्पर्यलिङ्गेन जीव सामान्यस्य सदन्तर्यामिकत्वं दृढीकृतम्। ‘तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इति प्रागुक्तार्थनिगमनम् । श्वेतकेततो इत्यस्यापि नव कृत्व: अभ्यासो वर्तते श्वेतकेतुशब्दस्य नश्वेतकेतुशरीराभेदज्ञानवानित्यर्थः श्वेतकेतोश्शररिमभ्रमस्य प्रागुपनिषद्वाक्यैः

।

साधनासम्भवात् । पूर्वोपनिषद्वाक्येषु देहात्मविवेकस्यानुपदेशाच्च ‘नैव स्त्री नपुमांश्चैव नन्चैवच नपुंसकः । यद्यच्छरी ।

• रमादत्ते तेन तेन सयुज्यते ॥ ’ (वै.५.१०) इत्यादिभिः श्वेतकेतुशब्दः तच्छरीरसंयुक्तजीवपर: एवमेव जानाति श्वेतकेतु रपि । एवं सम्बोधनेन यथा जीवस्य शरीरान्तःप्रवेशरूपसंयोगात् श्वेतकेत्यादिशब्दाः तच्छरीरसंयुक्तजीववाविनः तथा ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यत्र सर्वस्य सदन्तयामिकत्वप्रतिपादनने संवोध्यार्थक: ’ तत्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यत्र युष्मच्छ ब्द: जीवान्तर्यामिणं प्रतिपादयतीति श्वेतकेतोः बोधजननार्थमेव श्वेतकेतो इति सम्बोधनपूर्वकमुपदेशः ॥ छा.

• ३.१४ ऐतदात्म्यमित्यत्र ) इति एतत् शाण्डिल्यविद्यायां आत्मा यस्येति बहुव्रीहिः परेषामपि त्रिवारमभ्यस्तवाक्यानन्तरं ( ' सम्मतः एतद्ब्रह्म ' ॥ एवं इत्यत्रेव ‘एअत्राप्यर्थ : म आत्मास्वरसतः अन्तहृदयेप्रतीय’मानःनप्रत्या

ख्येयः । तत्रापि ’ सर्व खल्विद ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत ’ इतिसंवेस्य, ब्रह्मण उत्पत्तिकथनानन्तरमेव ’ एष म

।

आत्मा’ इति ब्रह्मणो जीवान्तर्यामित्वमभिहितम् । ‘एतमितः प्रत्याभिसम्भविताऽस्मि’ इति तत्रोक्तं फलं ‘तस्यतावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथं सम्पत्स्ये’ इत्यत्रच उक्तं फलमेकरूपमेव आस्मन्वाक्येविदेहकैवल्यं विवक्षितमिति परेषामपि 96 सत

सम्मतम् ’ इतः प्रेत्य ’ ’ अथ’ इत्यत्राप्येक एवार्थो विवक्षितः । ‘ सम्पत्स्ये ’ इति‘ सति सम्पद्य नविदुः ।

,

आगम्य न विदुः (छा ८.९. छा.८.१०) इति ’ सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति (छा.६.८.१) ’ इमास्सर्वाः अह

• रहर्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’ (८.३.२.) ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परंज्योतिरूपसम्पद्य (छा.६.८) 7

?

• श्रुत्यन्तरानुसारात् ब्रह्मप्राप्तिपरमेव । एवंच ’ एष म आत्माऽन्तहृदये- एतद्रल ’ इत्यत्र षष्ठ्यास्सम्बन्धार्थकत्वाङ्गीकारेण ।

जविब्रह्मभेदवत् ऐतदात्म्यमित्यत्रीपचहुत्रीह्यङ्गीकारेण जविब्रह्मभेदः प्रतीयमानः कथंनिरांक्रियते एतद्वाक्यपूर्वकमेव ’ तत्त्व मसि श्वेतकेतो’ इत्यस्य नवकृत्व: अभ्यासेन जीवब्रह्मणोर्भेदन ब्रह्मणो जीवान्तर्यामितया श्वतेकतुशब्दस्येव त्वमित्य

• अन्तर्यामिपरत्वं स्फुटं प्रतीयते निर्मत्सराणां विदुषाम् ॥ अन्तर्यामिणो ब्राणश्च एकत्वाभिधानेन ब्रह्मण: पूर्व सृष्टिवा क्यैः परत्वे प्रतिपन्नेऽपि सौलभ्येऽप्रतिपन्ने आश्रयणं नसम्भवतीति अन्तर्यामित्वेन सौलम्यप्रतिपच्या सम्यगाश्रयणं सम्भ वतीति बोध एव फलम् । सृष्टिवाक्यै: राजपुत्रत्वेन जीवस्य प्रतिपत्यनन्तरं ब्रह्मान्तर्यामिकत्वेनप्रतिपत्ती परतन्त्रतया एषम 1

6

।

आत्मा’ इति शाण्डिल्यावद्यावाक्यवदेव ‘सम आत्मेति विद्यात्’ (कौ.ब्रा) इत्यत्र’ एपत आत्मा अन्तर्यामी’

सतआत्मा

अतश्च जीवब्रह्माभेदज्ञानस्यनात्रावसरः ।

'

स्थितस्य जीवस्य ब्रह्मप्रातिरूपं परमफलमितिं बोधनमपि फलम्

ऽन्तर्यामी ’ (मा.पा.बृ.उ) इत्यत्रापि षष्ठया जीवब्रह्मणोर्भेद: ब्रह्मणो जीवान्तर्यामित्वंचेत्युभयं विवक्षितम् ॥

’ शब्दविशेषात्’ (१.२.५) इतिसूत्रे ‘एषम आत्माऽन्तर्हृदये’ इत्यत्र जविन्नहाभेदमेव अभिप्रैति सूत्रकारः । कर्मकर्तृव्यपदेशाच" स्मृतेश्च ’ इति तत्पूर्वोत्तरसूत्रयोरपि अयमर्थ: (ब्रह्मसूत्रभाष्य छान्दोग्यभाष्ये) परेषामपि सम्मतः । ,

गूढार्थसंग्रहः

एवंच ‘नवक्तरात्मोपदेशादितिचेदध्यात्मसम्बन्धभूमाद्यस्मिन् ’ (१.१.२९) इत्यत्र ‘सम आत्मेति विद्यात्’

२४५

इति श्रुता

वपि जीवब्रह्मणोर्भेद एवं विवक्षित इत्यभिसन्धत्ते । ‘वक्तुरात्मोपदेशात् ’ इत्यत्र सूत्रे ष ्ठी नभेदपरा वक्तैव विवक्षितइति पूर्वपक्षी मन्यते इति परेषामपि सम्मतम् । एवं ’ वक्तुरात्मोपदेशात् ’ इति सूत्रखण्डे ’ मामेव विजानीहि तं मां आयुर

मृतमित्युपास्व ’ इति उपक्रमानुसारेण ’ सम आत्मेति विद्यात्’ इत्युपसंहारेऽपि वक्ता इन्द्रएव विवक्षितइत्यपि । वक्तुरिन्द्रस्य द्वेधापि विवक्षणं पूर्वपक्षिसम्मतमिति स्वरसतः प्रतीयते उपाधिविशिष्टवेषेण ताद्वानर्मुक्तवेषेणचेति । अतएव त्मसम्बन्धभूमाह्यस्मिन् ' इति स ि द ् ध ा न ् त े सम्बन्धबहुत्वाभिधान सङ्गच्छते । सम्बन्धिबहुत्वेन सम्बन्धबहुत्वम् | यदि पर सम्मतरीत्या सम्बन्धानुपपत्या आत्मव्यतिरिक्तमिथ्यात्वं जीवब्रह्माभेदश्चेत्युभयमभिप्रैष्यत् सूत्रकारः तदा सम्बन्धभूमा इति ।

( अध्या

(

प्रज्ञामात्राः प्राणे अर्पिताः

एषएव साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लो

नावश्यत् । वक्ष्यतिन्च सम्बन्धभूमेति । तत्रच केभ्यः उन्निनीति ’’ स एष लोकपालः लोकाधिपतिः एषसर्वेश्वरः’ इत्यादिषु परमात्मनः जीवसम्बन्धस्यापि प्रतिपादनेन

‘ सर्वेश्वरः ’ इत्यनन्तरं ‘ समआत्मा’ इति वाक्येऽपि इन्द्रस्येश्वरः परमात्मैव विवक्षितः’ तं। मामायुरमृतमित्युपास्स्व’ इति सूत्रखण्डस्याशयः ॥इत्युप 6

शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत्’ इति उत्तरसूत्रे ‘ मामेव विजानीहि

कदात्मानमेवावैदहं ्रमवाक्यार्थो निर्णीयतेब्रह्मास।्मपरमात्मनः ज ी व ा न ् त र ् य ा म ि त ् व प ् र त ि प ा द क श ा स ् त ् र द ृ ष ् ट ् य ा ‘मामेव विजानीहि ' इत्युपकमोक्तिः। ‘त ीति’ इत्यन ्तरं ’ तद्वैत ्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे, अहंस मनुरभवम्’ त्याद्युपदेइत्युपसंहारे शः प्रागुप म आत्मेति इविद्यात्’ पादितदिशा यथा जीवान्तर्यामिवेदनपरः तथा अध्यात्मसम्बन्धभूमकथनानन्तरं इन्द्रान्तर्यामित्वप्रतिपादनेन ’ मामेव विजानीहि’ इत्याग्रुपक्रमोऽपि इन्द्रान्तर्यामित्वपर एवेति ‘शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो ८

८

इति सूत्रेण निर्धारितं भवति ॥

’ (स त आत्माऽन्त

'

वनेनामदेवजीवस्यत्र्याम्यमृतः एवम्शारीराद्भेद: ‘उभयेऽपि मा.पा ) इति हिबोधितःभेदैननमधीयते ' ( तआत्माऽन्तर्याम्यमृत १ ·२.२१) द ् व ा व ि ं श त ि इति व ा र म भ ज ् स ी य ू त स व ् ब र े त ् व एव र ा ‘एष ह क ् य म े भ ऽ े प द ि व क ् ष ि त ः । ' प ू र ् व े त ् र ै व ' – श ा र ी र श ् च ' इ त ् य । जीवस्य अन्तर्यामित्वेन शरीराद्भेदवत् परमात्मनोऽपि जीवान्तर्यामित्वेन जीवभेदः

उकर्तव्यपदेशाच’ क्तसूत्रे प्रतिपिपादयिषितः । ‘अ न ु प त ् त े स ् त ु न शारीर: ' (१.२.३) इ त ् य त ् र शारीरशब्देन जीवस्य शरीरभेदप्रतीत्या ' कर्म इत्यादितदुत्तरसूत्रत्रये जीवब्रह ्मभेदपरे’शब्दविशेषात् ’ इत्यत्र ‘एषमअत्माऽन्तर्हृदयः’ इति वाक्येन जीबपरभेदः यः प ू र ् व ं प्रतिपादितः सः अन्तर्यामिब्राह्माणतात्पर्यनिरूपणपरे अन्तर्याम्यधिकरणे ‘ य आत्मनि त ि ष ् ठ न ् ' यो विज्ञाने तिष्ठन् ’ इत्यादौ यस्यात्मा शरीरं,यस्य विज्ञानं शरीरम्’ इत्यत्र जीवस्यापि परमात्मशरीरत्वाभिधानपूर्वकं ’ सत आत्माऽन्तर्याम्यमृत: ’ '

एवं त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इत्यत्र षष्ट्या भेदबोधनेन जविशरीरत्वस्य परस्मिन् जीवस्या.

घ्यात्मत्वरूपस्य प्रतिपत्तेः शरीरजीवभेदवदेव शरीरभूतजीवपरमात्मभद इति ’ उभयेऽपि हि ’ इति सूत्रेण सम्यक्प्र 6

भवति । सूत्रेषु शारीरशब्दस्योभयत्रैव प्रयोगण इत्थमेव सूत्रकृदाशयो निर्णीयते ॥

कांशितो सूत्रे मिन्नमेनमधीयते इत्युक्तौ शुक्तिं रजतं जानाति शुक्तिं रजतं ब्रूते इतिवत् एतद्वाक्यं भ्रमसाधारणं स्यात् ।

भेदस्य विशेषणत्वप्रतिपत्तिरपि न शाब्दी स्यादिति शङ्का सम्भवत्येवेति ’ भिन्नमेनमित्यनुक्त्वा भेदेनैनमधीयत इत्युक्तौ भे देनेति उपलक्षणतृतीयानिर्देशन जीवस्येश्वराद्भेदो न विशेषणं किंतु उपलक्षणमेवेति’ दीक्षितोक्तिः (न्यायरक्षमणौ) कथं घ टते ? भेदेनेति तृतीयानिर्देशन भेदस्योपलक्षणत्वं वा कथं निर्णीयते ? मञ्जूषायाम् ’ एवमवच्छेद्यत्वादीनां सम्बन्धत्व विवक्षायां पटत्वेन जन्यत्वं प्रकारित्वम् अभावः इत्यादि प्रकृत्यादित्वात् साधु ’ इति ’ कर्तृकरणयोस्तृतीया’ (२.३.१८)

[जिज्ञासा १-१-१

• नान्योऽतोऽस्तिद्रष्टा इतिश्रुतेः परमात्मभिन्नद्रष्टुनिषेध स्थापनम्

२४६

गूढार्थसंग्रहः

इति (पा) सूत्रे महाभाष्ये उदाहृतॆन ‘प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानम्’ इति वार्तिकेन तृतीयेति नागेशन सिद्धान्तकरणेन अत्रापि भेदेनैनं जानाति भेदेनैनं ब्रूत इतिवत् ‘प्रकृत्यांदिभ्य’ इत्यनेनैव तृतीयेति भेदस्योषलक्षणत्वं सूत्रकारविवक्षितमि ति नैव स्थापयितुं शक्यते । भिन्नमेनमर्धायत इत्युक्तौ विशेषणविभक्तेस्साधुत्वार्थकत्वपक्षे विशेषणाचभक्तेरपि कर्मार्थकत्व

पक्षे च विषयतामात्रस्य द्वितीयया बोधनेऽपि विशेषणत्व शक्तंर्विरहेण भेदस्य विशेषणत्वनिर्णयः न शक्त्या सम्पादयितुं शक्यः । भेदेनैनमधींयत इत्युक्तौ तु भेदेनैनं जानाति इत्यादिवाक्येषु स्वरसतः तृतीयया प्रकृत्यर्थस्य विशेषणत्वमेव प्र तीयत इति अविलम्चेन बोधनायैव तृतीयानिर्देश इति सूत्रकाराशयः निर्णीयते । प्राधान्येन प्रतिपिपादयिषितः अन्तयम्येव विवक्षित इति सारदीपयोः स्फुटम् ॥

‘एनम् ’ इत्यत्र अन्तर्याम्यधिकरणे (

एतेन ‘ अदृष्टो द्रष्टा ’ ‘ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ’ इति तत्रत्यवाक्ये परमात्मभिन्नजीवनिषेधः नैव विवक्षितः । उप क्रमे ‘ य इमं च लोकं परंच लोकं सर्वाणिच भूतानि योन्तरो यमयतीति’ सर्वेषां नियन्तुरेव पृष्टतया यमात्मा न वेद ' ,

८

इत्यत्र आत्मसामान्याबेद्यत्वोक्त्या असङ्कोचनच ‘अदृष्टो द्रष्टा’ इत्यत्र सर्वैरदृष्टस्य सर्वस्य द्रष्टुरेव विवक्षिततया ’ नाभ्योऽ

तोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यादाबपि परमात्मव्यतिरिक्तसचंद्रष्टुनिषेधएव प्रतीयते; तु परमात्मभिन्नद्रष्टुजीवनिषेध इति स्वरसतः

प्रतीयते । परमतेऽपि ’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इत्यत्र अतइत्यत्र एतच्छब्देन सर्वनियन्तृत्व सर्वद्रत्वविशिष्टस्यैव परामर्शस्य

वाक्यस्वरससिद्धस्य अङ्गीकारे बाधकविरहेण तथैव परेरण्यञ्जीकार्यम्। तथासति विशिष्टयोमंदस्य परैरप्यङ्गीकारेण तद्भि

अन्नद्रष्टृनिषेधेन जीवनिषेधः कथं सिध्यति ? जीवस्य सर्वनियन्तृत्वादिवैशिष्टयानङ्गीकारात् । किंच ‘नान्योऽतोऽस्ति ' इत्येतावदेवालं परमते सामान्यनिषेधेनैवोपपत्तेः । सिद्धान्तेतु आत्मान्यस्याङ्गीकारेण आत्मान्यस्य सर्वस्य द्रष्टुनिषेधः आव श्यकः । सर्वस्थ द्रष्टुः निषेधे दर्शनस्य नियमनार्थतायाः प्रकरणात् सिध्या नियन्तुः नियन्त्रन्तरनिषेधोऽपि सिध्यति ।

जीवस्य सर्वद्रष्टॄत्याद्यसम्भवोपपादकं ‘ अतोऽन्यदार्तम्’ इत्याद्युत्तरखाक्यम् । आतीमत्स्य पीडितमित्यर्थतया सर्वद्रष्टत्वा

सम्भवः सम्यगुपपादितो भवति । परमते ‘अतोन्यदार्तम्’ इत्यस्य जगन्मिथ्यात्वपरतया नान्योऽस्ति इत्येतावन्मात्रेणैव ।

● अस्याप्यर्थस्य सिद्धौ अतोऽन्यदार्तमित्यस्यापि वैयर्थ्यमेव आर्तम् इत्यस्य बाधितमित्यर्थः शब्दशक्त्तया नलभ्यते । अतः इत्यस्यावृत्या ‘अतोऽन्यत् अतः आर्तम्’ इति योजनया मिथ्यात्वबोधनप्रयासः ब्रह्मानन्दसरस्वतीनां श्रुतिपीडनमेव । अतः दर्शनस्य नियमनार्थतया नियमनार्थर्वद्रष्टुनिषेधेन नियन्त्रन्तरनिषेधपरैवेयं श्रुतिः ॥ सर्वस्य द्रष्टृत्वस्य

‘अदृष्टो द्रष्टा ’ इत्यत्रोक्तो ’ स कारणं करणाधिपाधिपः’ (श्वे. ६) इत्यत्र सर्वकारणत्वोत्तयनन्तरम्

अस्यापि कारणं किंचित्स्यादिति शङ्कायां ’ नचास्य कश्चिजनिता नचाधिप: ’ इत्येतजनकनिषेधवत् सर्वद्रष्टपरमात्मनः

।

द्रष्टा परमात्मव्यतिरिक्तो निषेध्यतया विवक्षित इति तात्पर्येण दर्शनस्य नियमनार्थतया नियन्तुनिंयन्त्रन्तरं निषिध्यत इति • वृत्तिकाराः प्राहुः । जीवब्रह्मणो भेदमेव अन्तर्यामिब्राह्मणाभिप्रेतं वदन् सूत्रकारोऽपि इत्थंमेवार्थमभिप्रति एवं आ त्मन्शब्दस्य पुरुषशब्दस्यच एकार्थत्वेन श्रुतिषु जीवपरवाचिशव्दसामानाधिकरण्यस्थले सर्वत्रापि सामानाधिकरण्यं पर स्य जीवान्तर्यामित्वनिबन्धनमेवेति ’ तदात्मानमेवावैत्’ इत्यत्र आत्मन्शब्दस्याशयः सुस्थः ॥ वैकुण्ठः पुरुष: ' 6

इत्यत्र पुरुषनामभाष्य स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् ’ इति निर्वचनत्रयलब्धार्थः- शङ्कराचार्यैरुक्तः । स यत्पूर्वोऽस्मात् ' ८

इति निर्वचनसिद्धार्थः ‘ यद्वा अस्तेः व्यत्यस्ताक्षरयोगात् आसीत् पुरा पूर्वमेव ’ इति विग्रहं कृत्वा व्युत्पादितः पुरुषःनाम ८

पूर्वमेवाहमिहासम्’ इति । तत्पुरुषस्य पुरुषत्वम्’ इति श्रुतेः इति श्रुत्यन्तेरणीप सिद्ध इति (अव्यय पुरुष)

भाष्ये तैरॆबोक्तम् । पूर्वमेवाहं इति श्रुतिः कुर्मरूपभगवद्विषयिणी इति पुरुषः नारायणः इति स्तोत्रभाष्ये आचार्यपादैरुक्तम् ।

गूढार्थसंग्रहः

एवं ‘ तं त्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इत्यत्र निर्वचनसिद्धार्थत्रयमुपपादितम् । अथ

C

विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः

।

परायणम् । तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्युपसंहारे ’ पुरूणि फलानि सुनोति ददातीतिवा अव्ययः पुरुषः’ इति (शं) भा ष्योक्तार्थः अर्थत: प्रतिपाद्यते । अत्र (शं. उ) भाष्यम् ‘रांति: राते: । ष ्ट्यर्थे प्रथमा धनस्येत्यर्थः । धनस्य दातुः कर्मकृतो यजमानस्य | परमयनम् परा गतिः कर्मफलप्रदातृत्वात् । किंन्च व्युत्थायेपणाभ्यः तस्मिन्नेव ब्रह्मणि तिष्ठत्यक र्मकृत् । तत् ब्रह्म वेत्तीति तद्विच्च | तिष्ठमानस्य तद्विदः ब्रह्मविदः इत्यर्थः ’ इति । ‘फलमत उपपत्तेरिति ’ न्यायेन ब्रह्मणो जगन्मूलत्वमाह- रातिरित्यादिना । इत्यानन्द गिरिविवरणम् । अत्र परंच तत् अयनंच परायणमिति विग्रहः । अयनं प लप्राप्तिसाधनम् । अत्र परशब्द: कर्मब्रह्मविद्ययोराप फलप्राप्तिसाधनतया तद्वैलक्षण्यबोधनार्थः । वैलक्षण्यंच फलमत उप त्तरित्यत्रोक्तं फलप्रदानसङ्कल्परूपम् । कर्मविद्यानन्तरं ब्रह्मणः फलप्रदानसङ्कल्पाभावे फलप्रातिर्नघटत इति परशब्देन बोधि तमिति परत्वमव्यवहितत्वरूपमपि बोध्यम् । ’ स यत्पूर्वोऽस्मात्’ इत्यादिप्राानिर्वचनादिपर्यालोचनायां कर्मब्रह्मविद्ययोः कारणं फलजननशक्तिः ब्रह्मणैव सङ्कल्पितेति सर्वमूलत्वरूपमपि परत्वमिति । अत्र परायणमित्येकमेव पदं कर्म एतेन कर्मणसिध्यति इवब्रह्मविद्याया अपि फलं अदृष्टद्वारकमेव ब्रह्मविद्ययोः ब्रह्मणः फलप्रदत्वं प्रतिपादयितुं श्रुतावुपात्तम् इति निर्णीतम् । परायणमित्यत्र विद्याफलब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वं ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वरूपमेव । बृंहगत्वं स्वप्राप्तिहेतुसङ्कल्पवत्त्वम्

बहुफलप्रदानसङ्कल्पवत्त्वरूपपुरुषपदार्थे इदमप्यन्तर्भूतम् । परायणमित्यनेन निर्वचनचतुष्टयत्य सामरस्यमपि प्रदर्शितं भवति । जगत्कारणत्वान्तर्यामित्वयोः ज्ञानसुखसम्पादकत्वेन कर्मदाहकत्वस्य फलप्राप्तिप्रतिबन्धकपापनिवर्तकत्वेन बहुफल सर्वस्य फलपर्यवसानकरणेन निर्वचनानां सौहार्दम् । अत्र ब्रह्मविद्यापलं परब्रह्मप्राप्तिः ‘ ब्रह्मविदाप्नो

सोऽञ्जते सर्वान्कामत्न् सह ’(तै)‘ सर्वेहपश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः’ (छा.७.२६.२) ‘ तदा विद्वान् पुण्य

प्रदत्वस्य प्रागुक्तस्य

पापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ‘(मु) इत्यादिश्रुतिपर्यील्येचनया सर्वविषयकशनसर्वानुकूलत्वप्रकारक ज्ञानरूपानन्दा त्मकपूर्णधर्मभूतज्ञानविकासरूपा । पूर्व निर्हेतुकदययातादृशब्रह्मविद्यामूलक सृष्टिः अन्तर्यामित्वयाच ं विभवमुखेन सौशल्यवात्सल्यादिप्रदर्शनंअन्तेनिर्हेतुपूर्ण यथैव व्यवस्थापितकारणत्वशक्तिमत्कर्ममूलकया अनुग्रहसङ्कल्पास्महतुकदया धर्मभूतशानविकासरूपब्रह्मप्राप्तिः फलमिति सर्वेषामपि निर्वचनानां जीवधर्मभूतज्ञानविकासार्थत्वं प्रदर्शितं भवति ॥

तिपरं

एवं ‘ पुरश्चक्रे द्विपदः, इत्यादौ ’ तदेतद्ब्रह्म । सर्वानुभूः’ इति अन्ते प्रदर्शितं सर्वानुभवरूपं फलं मुक्तिपर्यवसित

मित्येतेन सिद्धम् । ‘एबमेतस्मादात्मनस्सर्वे प्राणाः’ इत्यादिप्रागुदाहृतश्रुतौ एतस्मादात्मन इत्यत्र आत्मन्शब्दस्य त स्याश्श्रुतेरन्ते ‘सर्व एतस्मादात्मनो व्युचरन्ति ’ (मा.पा.) इत्यत्र आत्मन्शब्दस्यच ’ यच्चास्य सन्ततो भावः, स्मार्तनिर्वचनसिद्ध एव अर्थः । यश्चायं सन्ततः इत्यनभिधाय यच्चास्य सन्ततो भाव इत्युक्त्या ‘ निरञ्जनः परमं साम्यमु वैति ’ इत्यादिभिश्च अस्यभावः धर्मभूतशानं सन्ततः व्यापकमित्यर्थेन धर्मभूतज्ञान घटितव्यापकताश्रय एवात्मनशब्दार्थः । स्वतस्सर्वज्ञेन परमात्मना पुण्यपापविधूननानन्तरमेव जीवस्य साम्यप्रतिपादनेन पूर्व व्यापकत्वयोग्यधर्मभूतज्ञानमेव बद्धजी इति

बस्य, मुक्तौतु व्यापकधर्मभूतज्ञानवत्वमिति निर्णयेन ’ एतस्मादात्मनः’ इत्यत्र व्यापकधर्मभूतज्ञानवान् परमात्मा ‘सर्व १

एत आत्मानः

इत्यत्र व्यापकृत्वयोग्यधर्मभूतज्ञानवन्तः जीवाः विवक्षिता इतिविभागः । एतेन सृष्टिः धर्मभूतज्ञान

बिकासार्था इति पूर्वापरपर्यालोचनायां पूर्व यदुक्तं तदृढीकृतम् ॥

एवं ’ सवा अयमात्मा सर्वेषां भूतानां राजा’ सर्व एत आत्मानः समर्पिता: ‘तदेह सर्वाभू: ’ इत्यन्तसन्द

र्भेऽपि आत्मन्शब्दस्य पूर्ववदेवार्थ: ’ सर्वानुभूः’ इत्यत्र आत्मन्दशब्दार्थः सम्यग्विशक्तिः । एवंच बहुफलप्रदत्वरूपपुरु•

२४८

‘ विज्ञानसारथिः–सोऽध्वनः ‘इत्यादिश्रुतिभ्यः ब्रह्मविद्याया अदृष्टद्वारेवसाधनतासिद्धिः [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

षपदार्थान्तर्भूतस्वप्राप्तिहेतुसङ्कल्पवत्त्वस्य ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वस्य च ब्रह्मणः प्राप्यत्वघटिततया उक्तात्मन् शब्दार्थस्य च

आनुरूप्यं सिद्धम् । एतेन सृष्टे: निर्हेतुककृपामूलायाः धर्मभूतज्ञानविकासरूपं फलं ब्रह्मप्राप्तिः पर्वक्रमेण परम्परया परम फलमितिनिर्धारितं भवति। एतेन उपनिषदामपि उक्त पुरुषप्राप्तिरूप परम्पलएचतापर्यम् । कठोपनिषदि ‘ सबै वेदा यपद् मामनन्ति (१.२.१५) इत्यत्र सर्ववेदानां प्राप्यव्रह्मतात्पर्यकत्वं स्पष्टमुक्तम् । ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानां एको बहूनां यो विद्धाति कामान्’ इत्यत्र बहुफलदातृत्वम्युक्तम् ।

6

अस्माच्छरीरात् समुत्थाय परं ज्योतिरूपसम्पद्य स्वेन रूपे

णाभिनिस्पद्यतै सउत्तम: पुरुष: ’ इत्यत्र पुरुषस्योत्तमस्य प्राप्यत्वं प्रतिपादितम् । एवं छान्दोग्ये ‘ अस्माच्छरीरात्

समुत्थाय ’ इत्यनेन उत्क्रान्तिपूर्विकेयं प्रातिरिति प्रतीयते ॥

कठोपनिषदि ‘ विज्ञानसारथिर्यस्तु - सोऽध्चन : पारमाप्नोति तद्विष्णोःपरमं पदम् ’ | इत्यत्र स्थानप्रातिरेवाभिधीयते । ‘आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरंरथमेवच । बुद्धिंतु सारथिं विद्धि’ इत्यादी धर्मभूतज्ञानस्य सारथित्वमुक्तम् ।

बुद्धे: श्रुतिषु ’ स एतासांप्रतिबोधनाय आभ्यन्तरं विधिशामि’ (मै) इत्यादिषु अन्तर्याम्यवीनतोक्तीत सारथित्वमन्तर्यामि ण्येव विश्राम्ययति एवं ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय’ इत्यनन्तरं ‘सयथा प्रयोग्य आचरण युक्तः एवं अस्मिन् शरीरे प्राणो युक्तः’इत्यत्रापि सारथिः परमात्मैव विवक्षितः इति सारथिरूपान्तर्यामिमूलकेन्द्रिय जयद्वारकजविज्ञानस्य स्थानप्राप्तिः पर

मफलमिति कठोपनिषदर्थएच ‘ ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुनतिष्ठति । भ्रामयन् सर्वभूतानि ’ ‘तरप्रसादात् परां शान्ति स्थान

प्राप्त्यसि शाश्वतम् ’ इति गीतायां (१८. अ ) अन्तर्यामिरूपत्व तदनुग्रहद्वारा भगवतः स्थान प्राप्तिफलप्रतिपादनेन प्रका

शितो भवति । एतेनसुष्टुवादिवाक्यानां देशावशेषाचच्छेदेन ब्रह्मप्रातिरूपधर्मभूत ज्ञान पूर्णीयेकासात्मकपरमफलस्य प्रदर्शनेन सृष्ट्या दिवाक्यानां सार्थकतया परकल्पितान्यार्थस्य न सृष्ट्यादिवाक्यतात्पर्यविषयत्वमिति सिद्धम् ॥

अत्र ‘ रातिर्दातुंः परायणं तिष्टमानस्य तद्विदः’ इत्यत्र एकेन परायणशब्देन कर्मफलस्येव विद्याफलस्यापि दातृत्व

स्य प्रतिपादनॆन फळद्वयस्याप्यदृष्टद्वारकत्वबोधनेन कर्मब्रह्मविद्ययोरविरोधोऽपि सूचितः ॥ अयमर्थः तलवकारोपनिषदि स्कुट: । ’ उपनिषदं भो हीति । उक्ता त उपनिषत् | तस्यै तपो दमः कति प्रतिष्ठा वेदास्सर्वाङ्गिानि सत्यमायतनम् ' ।

(त. उ. ४.८.) इति

अत्र ‘तस्यै तपो दमः कर्म प्रतिष्ठा’ इत्यत्र उपनिषच्छदार्थभूतब्रह्मविद्यायाः प्रतिष्ठाहेतुत्वं तप

सः कर्मणश्चोक्तमिति कर्मब्रह्मविद्ययोस्सम्बन्धप्रतिपादनेन उभयोरविरोधः प्रदर्शिततॊ भवति । अत्र प्रतिष्ठाशब्देन विद्यायाः

फलपर्यन्तं विद्यमानायाः कर्मापेक्षितमिति प्रतीयते । तेन विविदिपोत्पादनपर्यन्तमेव कर्माद्यपेक्षेति शङ्काया नावकाचः | अत्र प्रतिष्ठापदेन ब्रह्मविद्यायाः व्यानरूपवं ध्यानपरिपाकपर्यन्तं कर्मणाामावश्यकत्वं च सूच्यते ॥

एवं श्वेताश्वतरोपनिपदि ‘ स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवंचोत्तरारणिम्। ध्याननिर्मथनाभ्यासाद्देवं पश्येन्निगूढवत् ’ (श्वेता, १.१४) एवमात्माऽत्मनि गृह्यतेऽसौं सत्येनैन तपसायोऽनुपश्यति ’ (१.१५) आत्मविद्या तपो मूलं तद्ब्रह्मोपनिषत्परम्’ (१.१६) इत्यत्र सत्येनैनं तपसा योऽनुपश्यतीति व्यानपरिपाकदर्शनस्य तपस्साव्यत्वोत्त्या तपश्शब्दस्य कर्मोपलक्षका अत्र ६

कर्मणां ध्यानपरिपाकप्रतिबन्धकपापीनरासकत्वेन आवश्यकत्वात् कर्मब्रह्मवियोस्सङ्गतिस्सम्यक्प्रतिपादिता भवति । ’ एवमात्माऽत्मनि गृह्मतेऽसौ ’ इत्यत्र जीवात्मनि परमात्मनोऽन्तर्यामिणः ग्रहणं विवक्षितम् । ‘तद्वोभयं वै प्रणवेन देहे (१.१३.) इति अत्रैव पूर्वमुक्तेः । ततः पूर्व ‘क्षर प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः’ इति देहस्य जीव नियन्तृत्वमाभधाय ‘तस्याभिव्यानाद्योजनात्तत्वभावाद्भयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः ‘(१.१०.) इत्यत्र जीवनियन्तृव्याना

दित एव मुक्तेरभिधानात् । ‘ ध्याननिर्मथनाभ्यासादेव पश्येन्निगूढवत्’ इत्यत्रापि जीवात्मानियन्तैव देवो विवक्षितः ।

२४९

जिज्ञासा १-१-१] सं.शा.विवरणमधुसूदन सरस्वत्युक्ति पर्यालोचन ब्रह्मविद्या सविशेषविषयिणीतिच गूढार्थसंग्रहः

अत्र ‘तस्याभिध्यानात् ’ इति श्रुतौ अहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानं विवक्षितमिति सपशारीरकविवरणे मधुसूदन सरस्वत्युक्तिरभि

निवेशमूलैव । तच्छब्दस्य ‘क्षरात्मानावीशते देव एक ’ इति पूर्वार्धोक्तप्रधानजीवनियन्तुपरामर्शकतया जीवाभिन्नब्रह्म कथाया एवात्राभावात् । अतः ‘तस्यै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा’ इत्यत्र ब्रह्मविद्या परिपाकदशापन्नध्यान रूपैव विवाक्षता ॥ अत एव ‘ विद्यया विन्दतेऽमृतम्’ इति विद्यायाः ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वमभिधाय ’ भूतेषु भूतेषु विचिन्त्य धीराः प्रेत्या स्माल्लाकादमृता भवन्ति ? (२.५.) इत्युक्तिस्सङ्गच्छते । ‘तस्यैतपो दमः’ इत्यनन्तरं ’ यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मा

नमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति, इत्यत्र ब्रह्मविद्याया: पापनाशकत्वं स्वर्गशब्दितपरमपदे फलञ्चाभिहितम् । ब्रह्म प्राप्तिप्रतिबन्धकपापनिवर्तकत्वस्यात्र प्रतिपादनेन उपनिषच्छन्दे पविशरणगत्यवसादनेषु इति धातुना निष्पन्ने पापदाह

’ रातिर्दातुः परायणम् । तिष्ठमानस्य तद्विदः, इत्यत्र विद्यायाः ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वकथनेन

कत्वं विवक्षितमिति प्रतीयते । ८

पद्लविशरणगत्यवसादनेषु इति गत्यर्थकात् पद्धोतारुपनिषच्छन्दनिष्पच्या ब्रह्मविद्याया ब्रह्मप्राप्तिहेतुत्वमुपनिष 3

च्छब्देनोक्तं भवति ॥

‘ अधीहि भगवन् ब्रह्मविद्यां वरिष्ठां सदा सद्भिस्सेव्यमानां निगूढाम् । यया चिरात्सर्वपापं व्यपोह्य परात्परं पुरुषं

याति विद्वान्, (कै.१.) इत्यत्र ब्रह्मविद्यायास्सर्वपापनिवृत्तिपूर्वकपरमपुरुषप्राप्तिहेतुत्वाभिधानेन विशरणगत्यर्थद्वयानुस अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते, न्धाने उपनिषच्छब्दे प्रागुक्तार्थद्वयं विवक्षितमिति स्फुटम् ॥ पाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्, इत्यत्र परविद्यासामान्यस्य परपुरुषप्राप्तिहेतुत्वकथनेन ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्रापि तस्यैवार्थस्याभिधानात् उपनिषच्छन्दस्य षद्धातोः गत्यथर्कत्वेन ब्रह्म गमयितृत्वमेवार्थः । एतेन ‘ एष पन्था एतत्कर्म, इत्यैतरेयोपनिषदारम्भसायणीयभाष्ये ब्रह्मतां गमयतीति उपनिषच्छन्दव्युत्पत्तिवर्णनम् औत्प्रेक्षिकमेव 6

6

इति सिद्धम् ॥

तथा विद्वान्नामरू

‘ तं त्वौपनिषदं पुरुषंम्, इत्यत्र श्रौतनिर्वचनसिद्धेषु अर्थेषु ’ सवाऽयं सर्वासु पूर्षु पुरिशय: '

इति श्रुत्युक्तार्थ:

उपनिषदः पूर्वभागस्यच अर्थत: अविरोधं सम्यक् प्रकाशयतीत्यभिप्रेत्य ’ संहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणन’ इति वृत्तिवाक्ये शारीरकशब्देन ब्रह्ममभिांसाया निर्देशः । जैमिनीवेन षोडशलक्षणेनेत्युक्त्या देवताविचारत्य कर्मवि चारशेषतया कर्मविचारान्तःपातित्वबोधनेन ब्रह्ममीमांसायां देवताधिकरणे देवताप्रीतिद्वारा कर्मफलस्य साधयिष्यमाणस्य त तद्देवताऽन्तर्याभिपरमात्मप्रीतिपर्यवसानेन कर्मफलं त ्तद्देवताऽन्तर्यामिप्रीत्यैव नान्यथेति कर्मब्रह्ममीमांसयोः सङ्गतिः सम्यक् भवति ॥

प्रदर्शिताएवंच ’ एषपन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम्’ इति ऐतरेयोपनिषदुपक्रमवाक्यमभिप्रेत्ये कर्मब्रह्मणोरुभयोः एक

विधसत्यत्वेन कर्मब्रह्मविद्ययोः अविरोधन सङ्गतिमत्वेनच कर्मविचारानन्तर्यमथशब्दार्थं बोधयत् ’ वृत्तात् कर्माधिगमादन न्तरं ब्रह्मविविदिषा ’ इति वृत्तिवाक्यं सुस्थम् । ब्रह्मविचारस्य ब्रह्मविद्याद्वारैव परमंफलम् । साच विद्या औपनिषदपुरुषस्य

सविशेषतया सविशेषब्रह्मविषयिण्येव । साऽपि लघुसिद्धान्तनिर्धारितदिशा परिपक्वथ्यानरूपा समाधिपर्यवसिता । समाधि स्वरूपशोधनेन दर्शनसमानाकारा भक्तिरूपा चेति श्रुतिगीतावचनैः प्रागेव निर्णीतम् । सैव भक्ति: ’ नायमात्मा… वैष बृणुते तेन लभ्य:, इत्यत्र विवक्षितत्यपि ॥ यद्यपि ’ यमेव स्वमात्मानम् एषः साधक: वृणुत प्रार्थयते, तेनैवात्म ना वरयित्रा लभ्यते ज्ञायते इत्येतत् । निष्कामश्चात्मानमेव मार्थयते । आत्मनैव आत्मा लभ्यत इत्यर्थः । तस्य स्वात्म

.यमे

कामस्य एष आत्मा विवृणुते प्रकाशयति पारमार्थिकीं स्वकां तनुम् स्वकीययाथात्म्यमित्यर्थः । ’ इति कठोपनिषद्भाष्ये(शं. 32

’ यमेवैप ’ इत्यादिश्रुतिवाक्यस्य शङ्करभाष्योक्तार्थपरिशीलनं सिद्धान्ते स्वारस्यञ्च [जिज्ञासा १-१.१

२५०

गूढार्थसङ्ग्रहः

(१.२.२३) उक्तम् । तथाऽपि ‘ महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ’ (१.२.२२.) इति पूर्वश्रुतौ यः ज्ञेय

त्वेनोक्तः आत्मा स एव ‘नायमात्मा ’ इति पूर्वाधे, ‘तस्यैष आत्मा’ इत्युत्तरार्धेच आस्मशब्दार्थं इति स्फुटम् । पूर्वी र्धे प्रवचनादिभिः तस्यात्मनः अलभ्यत्वमभिधाय उत्तरार्धे लभ्यत्वं तस्यैव वाच्यम् | ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः’ इत्यत्र

एष इत्येकमेव पदं प्रथमान्तमिति इत्यस्य स एवात्त्यर्थ इत्यवश्यङ्गीकर्तव्यम् । एवं तस्यैव वरणकर्मत्वं ला

भकर्मत्वं चेति स्वरसतः अर्थप्रतीतिसत्वे एषः साधकः इति बिवरणं कथम् ? यमेव स्वात्मानमित्यर्थः कथम् ? जीवब्रह्मा भेदप्रतिपत्तिपरं न किंचित्पदमत्र श्रूयते ॥

एवं ‘ महान्तं विभुमात्मानम्’ इति पूर्ववाक्येऽपि जीवब्रह्माभेदबोधकपदं न किंचित् । ‘तस्यैष आत्मा विव णुते तनूं स्वाम्’ इत्यत्रैव स्वशब्दः वर्तते । तत्र पारमार्थिकीमित्यर्थोऽपि न केनचिल्लभ्यते । अपारमार्थिकाकारस्य तत्र

प्रसक्तेरभावात् । लभ्यः इत्यस्य ज्ञेय इत्यर्थोऽपि ’ सोऽध्वनःपारमाप्नोति सर्वे वेदा पदमामनन्ति’ इत्यत्र प्राप्तेरेवाभि ।

धानेन लभ्यः इत्यस्य प्राप्यइत्यर्थस्यैव स्वरसतः प्रतीतेः । साधककर्तृकं वरणं ’ श्रेयोहि धीरोऽभिप्रेयसो वृणीते, विद्याभी प्सिनं नचिकेतसं मन्ये’ इत्यत्र पूर्वमेवोक्तम् अतः साधककर्तृकवरणानन्तरं परमात्मककर्तृकवरणमेव लाभहेतुभूतम

विवक्षितम् । यं तेनेत्यत्र यत्तच्छब्दौ साधकपरौ । पूर्वश्रुतौ ’ महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति’ इत्यत्र विद्या • प्रस्तुता । मत्वेत्यत्र योगरूपज्ञानमेव विवक्षितम् | योगस्योत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । न शोचतीति फलमुक्तम् । अत्रापि लभ्य ।

।

इति फलम् ; इति उभयत्र फलभागिनः एकत्वं प्रतीयते अतः पूर्वश्रुतौ योगरूपब्रह्मविद्यावान् धीर एवात्र यत्तच्छ ।

ब्दार्थ: । विद्यावतः परमात्मकर्तृकवरणमन्तरा न परमात्मलाभ:

किंतु परमात्मकर्तृकवरणद्वारैव इति अयमर्थ एव

विवक्षित इति युक्तम् । विद्यावतः लाभपर्यन्त विद्यापरिपाकावस्थाः याः तद्वारा विद्यावान् माम् आप्नुयात् इति संकल्पव वरणमितिच युक्तम् ॥

’ महान्तं–न शोचति’ इत्यत्र परसम्मतं जीवब्रह्माभेदज्ञानं नविवक्षितम् ।

6

महान्तं विभुमात्मानम्’ इत्यादेः

उत्तरत्र (२.१.४) अभ्यासात् । तदनन्तरं ’ य इदं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् ‘। '

ईशानं भूतभव्यस्य (२.

१.५) अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः मध्य आत्मनि तिष्ठति ईशानो भूतभव्यस्य (१२) इति श्रूयते । मध्वदं कर्मफलभुजं जीवम्

अन्तिकात् अन्तिके समीपे ईशानं ईशितारं इति भाष्यम् (शं) अत्र ईशान : ’ महान्तं विभुमात्मानं ’ इति पूर्वश्रुताबुक्तः

आत्मैव मध्वदं जीवमित्युक्त्या आत्मानमित्यत्र परमात्मभिन्नजीवएवविवक्षितः तत्समीपवर्तित्वमेव ईशानस्योक्तम् नतु तद भेदउक्त: एवमुत्तरत्र ‘मध्यआत्मनि तिष्ठति ’ इति शरीरमध्ये जीवात्मनि तिष्ठीत्यर्थः । य आत्मनि तिष्ठन्’ इत्याद्य 6

•न्तर्यामिब्राह्मणोक्तार्थएवात्रापि विवक्षितः । अतएव ‘अनुष्ठमात्रः पुरुषः’ इत्यत्र सर्वशरीर्यर्थक पुरुषशब्दोऽपि सङ्गच्छतेअतः। अत्र पुरुषशब्द: ‘ पुरुषानपरं किंचित् सा काष्ठा सा परागति: ’ । (१.३.११) इत्यत्रोक्तपुरुषशब्दसमानार्थक:

।

।

जीवपरयोः शरीरशरीरिभावसम्बन्धएवात्र विवक्षित । अयमेवार्थः पूर्वश्रुतौ अन्तिकादित्यात्राभिप्रेतः अतएव ‘महान्तं विभुमात्मानम् ’ इत्यत्र महान्तं विभुमिति शब्दप्रयोगोऽपि संगच्छते ॥

’ शब्दादेव प्रमितः ’ (१.३.२३) इति सूत्रे ’ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः इत्यत्र परमात्मपरत्वं सूत्रकृता स्थापयिष्यते। ‘एको वशी’ ‘तमात्मस्थं येनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुख शाश्वतम्’ (कठ २.२.१२) ’ नित्यो नित्यानां चेतनः चेतना वशित्वं ,

नाम् एका बहूनां योविदधाति कामान् । तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्तिधीराः तेषां शान्तिश्शाश्वती’ इत्युत्तरत्र परमात्मनः

जीवात्मस्थत्व काम्यमानबहुफलप्रदातृत्वं तद्दर्शनस्य मुक्ति हेतुत्वंच प्रतिपादयिष्यत इति तद्नुसारेण ‘नायमात्मा’

कठोपनिषद्भाष्यस्य (शं) मुण्डकोपानद्वाक्य (शं) विवरणेन विरोधप्रदर्शनादि

२५१

गूढार्थसंग्रहः

।

इत्यत्रापि आत्मन्शब्दस्य सर्वशरीरी परमात्मैवार्थः स एव ’ यमेवैष वृणुत’ इत्यत्रैतच्छब्दार्थः । तस्यैव बहुफलप्रदातृ •

त्वानुगुण्येन वरयितृत्वमित्यादिकं श्रुतौ विवक्षितमिति सिध्यति ॥

मुण्डकोपनिषद्भाष्येऽपि (श) (३.२.३) यमेव परमात्मानम् एषविद्वान् वृणुत प्राप्तुमिच्छति तेन वरणेन एष पर मात्मालभ्य: नान्येन साधनान्तरेण । तस्यैषआत्मा अविद्याञ्छन्नां स्वां परां तनूं विवृणुते प्रकाशयति । प्रकाशइवघटादिः

विद्यायां सत्यां आविर्भवतीत्यर्थः । तस्मादन्यत्यागेन आत्मलाभप्रार्थनैव आत्मलाभसाधनमित्यर्थः इत्युक्तम् । अत्र पूर्वं

‘उपासते पुरुषं येह्यकामाः ते शुक्रमेतदतिवर्तन्तिधीराः ’ ( ३.२.१) इत्यत्र पुरुषशब्दोनात्मज्ञपरः आत्मज्ञस्य पूर्व पुरुष शब्देनानिर्देशात् । पूर्व ’ कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ’ (३.१.३) इति उत्तरत्रच ‘परात्परं पुरुषमुपैति’ (३.२.८

इत्यत्र पुरुषशब्देन परब्रह्मणएव निर्देशात् ’ सवेदैतत्परमं ब्रह्म धाम ’ इत्येत ्पूर्वार्धेऽपि परब्रह्मणः ज्ञेयत्वोक्तेः तादृशपर ब्रह्मज्ञानं उपासनरूपमेव मुक्तिफलं इति प्रतिपिपादयिषया उत्तरार्धस्य प्रवृत्तः अत्र पुरुषशब्द: परब्रह्मपरएव । तदुपसाकस्य

‘ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति’ इत्यत्र फलमुक्तम् । अतः तेनलभ्यः इत्यत्रापि फलभागी सएव विवक्षितः । अतः ‘यं, तेन '

इत्यत्र यत्तच्छब्दौ पूर्वश्रुत्युक्त यत्तच्छदार्थपरावेव | एकवचननिर्देशस्तु भक्तिरूपापन्नोपासनवतः दौर्लभ्यद्योतनार्थः ॥ ।

तत्पूर्वखण्डे ‘ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तु तं पश्यति निष्कळं ध्यायमानः ’ (२.१.८) इत्यत्र एकवचना

न्तध्यायमानशब्देन निर्दिष्ट: य: विशुद्धसत्वः सएव अत्र यत्तच्छब्दार्थोऽपीति श्रुतित्रयमेकाधिकारिपरमेव अत्र ‘ नाय

मात्मा इत्यत्र ’ सवेदैतत्परमं ब्रह्म धाम’ इति पूर्वोक्तपरब्रह्मैव आत्मन्शब्दार्थः । वरणंच पूर्वोक्तमेव । अतः आत्म "

यत्तच्छब्दानां परसम्मतार्थः श्रुतौ नविवक्षितः । आत्मलाभप्रार्थनमात्रेण फलमपि नसिध्यतीति बोध्यम् ॥ अतः श्रुतिषु बहूनां जीवानां कामनाविषयबहुफलप्रादातृत्वस्य परमात्मनः प्रतिपादनात् पुरुषशब्दस्य बहुफलप्रदात्रर्थकत्वात् ब्रह्मणः स्वप्राप्तिहेतुत्वस्त्र श्रुतावभिधानात् ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वानुरूप्याच्च ‘नायमात्मा, इति श्रुतौ परमात्मनः स्वप्राप्तिपूर्वका लिकमुत्त्युपायब्रह्मविद्यापरिपाकावस्थादातृत्वरूपवरयितृत्वप्रतिपादनेन ब्रह्मप्रातिरूपमुक्तिफलस्य अदृष्टद्वारकत्वं दृढीकृतम् ॥ एतेन औपनिषदपुरुषस्य ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विद : ’ इत्यत्र यत् ब्रह्मप्राप्तिहेतु त्वमुक्तं तत् सम्यक्प्रकाशितं भवतीति ’ एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम्’ इति ऐतरेयद्वितीयारण्यकोपक्रमश्रुतौ वृत्ति काराभिप्रेतोऽर्थः न प्रत्याख्यानमर्हति । अत्र ब्रह्मणः पन्था इत्यत्रोक्तमुपायत्वं बृंहणत्वरूपं यत् स्वप्राप्तिहेतुत्वं तस्यैव ८

स एतेन प्राज्ञेनात्मनाऽस्माल्लोकादुत्क्रम्य अमुष्मिन् स्वर्गे लोकेसर्वान्कामानाप्त्वाऽमृतस्समभवत् समभवत् ’ इति द्वितीयार

ण्यकान्तेस्थापनात् ॥

एष पन्था’ इत्यादि द्वितीयारण्यकम् ऐतरेयोपनिषद्रूपमिति सायणीये स्फुटम् । अयमर्थः आनन्दतीर्थानामपि सम्मतः । श्रुतौचास्यां वेदपूर्वोत्तरभागप्रतिपादितयोः कर्मब्रह्मणोरुभयोः पुरुषार्थहेतुत्वं विवक्षितमिति सायणीये व्यक्तम् । उपनिषदारम्भ कर्मब्रह्मणोरुभयोः पुरुषार्थहेतुत्वाभिधानं किमर्थमिति विवेचनीयम् । परिव्राजएव ब्रह्मविद्यायामधिकारः ८

।

न गृहस्थस्य इत्ययमर्थः यदि उपनिषदि विवक्षितस्स्यात् तदा इत्थमुक्तिविरुध्येत पूर्वभागोतकर्मणां पुरुषार्थहेतुत्वं ना

पूर्वद्वारकं किंतु ब्रह्मणः फलदान सङ्कल्पद्वारकमिति बोधनायैव इत्थमुक्ति: । एवमत्र विषयविशेषानभिधानेन ‘ स एष प्राज्ञेनात्मना’ इत्येतदारण्यकान्तिमवाक्ये मोक्षस्य प्राज्ञहेतुकत्वाभिधानेनच ब्रह्मविद्याफलमपि परब्रह्मसङ्कल्पमूलकमेवेति बोध यितुमपि एवमुक्तिः एवंच माध्यमिकवत् कार्यकारणभावस्य सांवृतत्वमसङ्गतमिति एतेन सिद्धम् । कार्यकारणभावस्य

२५२

‘ब्रह्मैव सत्यम्’ इति सायणभाष्यपरिशीलनं अहमर्थस्य चिदचिद्रन्थिरूपत्वे श्रुत्यसम्मतिश्च [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

सत्यत्वादेव जगत्कारणत्वमपि तात्त्विकमेवेति सिध्यति । एतदुभयसिद्धौ राजकुमारनयोऽपि सूचितो भवति । ‘ एष पन्थाः एतत्कर्म एतद्ब्रह्म सत्यम्’ इति वा, सर्वे परित्यज्य ’ एतद्ब्रह्म सत्यम्’ इति वा निर्देशं विहाय एवं श्रुतिनिर्देशेन एतद्ब्रहा एतत्सत्यमित्यत्र कर्मब्रह्मणोरुभयोरेकविधप्रमाविषयत्वरूपं सत्यत्वं विवक्षितमिति प्रतीयते । येच कर्मणां व्यावहारिकसत्यत्वं

ब्रह्मणः पारमार्थिकसत्यत्वं वदन्ति तन्मते कार्यकारणभावस्यापि सांवृतत्वेन एवं निर्देशस्य निर्धाजतैव स्यात् । किंच तन्म

एकजीवादस्यै ख्यदान्तपक्षतया तत्पक्षे दृष्टिसृष्ट्यभ्युपगमेन व्यावहारिकसत्यमेव नाभ्युपगम्यत इति श्रुतेरसम

ञ्जस्यमेव । ब्रह्मैव सत्यमिति सायणभाष्योक्तार्थस्तु नास्पां श्रुतौ विवक्षितः । प्रागुक्तश्रौतनिर्देशस्य वैफल्य प्रसङ्गात् ॥

किं च व्यवहारकालेऽयाधेन व्यावहारिक सत्यमिति कार्यकारणभावानजीकर्तुमाध्यमिकमतवत् सिद्धान्तं कुर्वतां

विबर्ताद्रौतेनां मते सषुप्तिबत् ब्यबहारातीतदशैव परमार्थदशा बाच्या । सुषुप्तावविद्याया अपि विवरणकारमते मानाङ्गीका

रेण मुक्तितो वैलक्षण्यं तन्मतेऽपि वाच्यम् । राजपुत्रस्य राजपुत्रत्वेन ज्ञानानन्तरं सुलसम्पादनार्थप्रवृत्तिः राजप्राप्त्यनन्तरं

’ एप पन्थाः’ इति श्रुतो उपायत्वमुखेन ब्रह्मणो निर्देशन उक्तार्थस्य विव क्षायाः वृत्तिकाराद्याभिप्रेतत्वेन जीवस्य ब्रह्मप्राप्तिदशा न व्यवहारातीतदशा भवतीति व्यावहारिकपामार्थिकसत्यद्वयविभाग त्पर्यविषयीभूतार्थस्य द्रमिडाचा निर्धारणेन

कल्पना श्रुत्यैवानया निरस्तेति उभयोरेकविधप्रमाविषयत्वरूपसत्यत्वमेव अस्यां श्रुतौ विवक्षितमत्येव युक्तम् ॥

एतेन सविशेषस्यैव उपनिषत्तात्पर्यविषयताबोधनेन ब्रह्मणः उपासनं प्रमात्मकं तदेव मुक्तिसाधनं तच्चव्यानं समा

धिपर्यवसितमित्यौपनिषदसिद्धान्तः ‘जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नति चनोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहतयोगात्’ (१.१.३१) इत्यत्र

• सूत्रकृतो विवक्षितइति वृत्तिकाराः प्राहुः । उक्तंच शङ्करभाष्ये अथवा ‘नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिहत द्योगात्’ इत्

।

अयमन्योऽर्थः । नब्रह्मवाक्येऽपि जीवमुख्यप्राणलिङ्गं विरुध्यते

कथम् ? ’ उपासा त्रैविध्यात्’ त्रिविधमिह ब्रह्म

पासनं विवक्षितं प्राणधर्मेण प्रज्ञाधर्मेण स्वधर्मेणच इति । तस्मात् ब्रह्मणएवैतदुपाधिद्वयधर्मेण स्वधर्मेणच एकमुपास

त्रिविधं विवक्षितम् इतिच ॥ अन्यत्रापि ’ मनोमयः प्राणशरीरः (छा. ३.१४.२) इत्यादौ उपाधिधर्मेण ब्रह्मणः उपा सनमाश्रितम् । इहापि तयुज्यते वाक्यस्योपमोपसंहाराभ्यामेकार्थत्वावगमात्’ इत्यादिच ॥ ।

अत्र परमते शाण्डिल्यविद्या सगुणविद्या प्रतर्दनविद्यातु निर्गुणविद्या

उभयत्रापि उपासनं विवक्षितमिति व्य

।

• सिद्धान्तस्य वृत्तिकृता प्रदर्शनेन सगुण निर्गुण विद्याविभागएव नास्ति उापसनव्यतिरिक्तं निर्विशेषविषयकं ज्ञानं श्रुतिषु नविवक्षितम् इति व्याससिद्धान्तः वृत्तिकृता प्रदर्शितो भवति । शाण्डिल्यविद्यायां ’ एमआत्माऽन्तर्हृदये एता एत मितःप्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि’ इति यस्यस्यादवानावाचकित्साऽस्तीति इत्यत्र अमर्था मन एव मुक्ति

फलमहमर्थस्यैव प्रदर्शितम् । एतेनाहमर्थस्य चिदचिद्रन्थिरूपत्वं न श्रुतिसम्मतम् इति सून्यते । एवं ‘सोऽहं भगवा शोचामि तंमा भगवान् शोकस्य पारंतारयतु’ इति भूमविद्यावाक्येऽपि अहमर्थस्य शोकनिवृत्त्यभिधानेन अहमर्थस्यमुक्ततरति

वनुवृत्तिः स्फुटं प्रतीयते सुषुप्तौ शोकनिवृत्तिमात्राभिधानेऽपि पारतारणानुक्त्या प्रबोधे पुनश्शोकसम्बन्ध: । अत्रतु

C

।

शोकमात्मवित्’ इत्यात्मवेदनस्य शोकतरणमुपक्रम्य ‘सोऽहं भगवः शोचामि… तारयतु ’ इत्यत्र ‘तस्मै मृतिकषाय

तमसः पार दर्शयति ’ इति, उपसंहारेच पारतरणदर्शनेऽभिहिते । ‘सोऽध्वनः पारमाप्नोति’ इतिच कठश्रुतिः । अतः

इयं मुत्तयवस्था अनन्तरकालिकशोकं न सहते । उपसंहारे ‘न पश्योमृत्यु पश्यति नरागं नोत दुःस्वताम् ’’ सर्वह पश्यः

पश्यति इति सर्वसाक्षात्कारमभिधाय ’ आहारशुद्धौ सत्वशुद्धिः सत्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः’

२५३

जिशासा१-१-१] अहम र्थस्य मुक्तावप्यनुवृत्तिः कर्मणः ब्रह्मणश्च पुरुषार्थहेतुत्वं उभयोत्सत्यत्वंचेति श्रीभाष्यम्

THFUISTEL

अथ महासिद्धान्तः

तदिदमौपनिषदपरमपुरुषवरणीयताहेतु गुणविशेषविरहिणां

श्रीशाक

श्रुतप्रकाशिका

अथ महासिद्धान्तः

अथ कर्मवचारपूर्ववृत्तत्वविरोधिवस्तुसामर्थ्यनिरासाथै परोक्तानामुपायोपेयनिवर्त्यानां प्रमाणतर्काभासमूलत्वं प्रति

जानीते । तदिदमिति । स्वाभिमतानामेव तेषां प्रमाणतकोपपन्नतां च सपेण प्रतिजानाति । अर्थाद्वहुशास्त्रज्ञानां बहु ग्रन्थकाराणामाप परेषां स्खलनानुपपत्तिशङ्कांच सम्यज्ज्ञानोत्पत्तिसामग्रीवैकल्यप्रतिपादनमुखेन परिहरति । तदिदमित्या दिना । परमपुरुषशब्देनोपेयं वरणीयतेत्यादिनोपायमनादीत्यादिना निवर्त्यमनधिगतत्यादिना परपक्षनैर्मूल्यं न्यायानुगृही. गूढार्थसंग्रहः

इति सर्वानुभवप्रीतबन्धकग्रन्थिसामान्यमोक्षाभिधानेनपुनश्शोकसम्बन्धबीजाभावः प्रदर्शितः । सर्वानुभवप्रतिबन्धकसामान्य विरहप्रतिपादनेन मुक्त्यवस्या सर्वानुभवरूपैवेति सापि यस्याहमर्थस्य शोकविरहः तस्यैव विवक्षितेति च स्फुटं प्रतीयते । अतोऽप्यहमर्थस्य मुक्तावनुवृत्तिस्सिद्धा ॥

एवं च ‘एतमितः प्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि’ इत्यत्रापि अभीत्युपसर्गेण ‘यथाक्रतुरास्मन् लोके पुरुषो भवतितथेतः प्रेत्य भवति ’ इति पूर्वश्रुतौउपासनाविषयधममात्र प्राप्तौ विवक्षितम् इति भ्रमो व्युदस्तः । अभितः एतद्ब्रह्म प्राप्त्यभिधानेन एषम आत्मान्तर्हृदये ’ इति उपासनाविषयधर्मातिरिक्तधर्मविषयकत्वस्य प्राप्तौ स्फुटं प्रतीतेः । तदुपपादकश्च

6

पूर्व ाक्यार्थस्य ‘ इति यस्यस्यादद्धानविचिकित्साऽस्ति ’ इति संशयविरहएव । सच ’ सर्वे खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति ’ जग त्स्रष्टुः जगन्महाराजस्य परत्वं प्रतिपाद्य ‘एषम आत्मान्तर्हदये’ इति सौलभ्यस्य प्रदर्शनेन जगन्महाराजस्य पितृत्वं परत्व वत् सौलभ्यंच ये निश्चिन्वन्ति तेषां ब्रह्मपुत्रत्वनिश्चयवतां सर्वेषां दायधनवत् ब्रह्मप्राप्तिः उपासनाविषयातिरिक्तधर्मविष यिणी सम्भवत्येवेति निर्णयेन भवति । एतेन ‘यथाक्रतुः’ इति वाक्ये उपासनाविषयातिरिक्तधर्मस्य प्राप्तौ व्यवच्छेदः नाभि प्रेतः इति निर्धारितं भवति । येचेत्थं निर्णयविधुराः तेषामेव यथाक्रतुनये अन्यथा प्रतीतिरित्येतेन सिद्धम् । अयमर्थः ‘एको हगूँसो

‘ तत्वौपनिदं पुरुषं ’ इत्यत्र पुरुषशब्देऽपि विवक्षितः । अयमेवार्थः श्वेताश्वतरोपनिषद्याप विवक्षितः । भुवनस्य मध्ये स एवाग्निस्मलिले सन्निविष्टः । तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति’ इति विभवावतारमुखेन सौलभ्यज्ञानवतः मृत्युमतिक्रम्य ब्रह्मप्राप्तिमभिधाय ’ यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्व योवै वेदांश्च प्रहिणोतितस्मै ’ इत्यादौ जगजनकस्य महारा जस्य पितुः विभवावतारे गुरुत्वं तन्मूलकोपकारंचाभिधाय - ’ यस्य देवे पराभक्तिः यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता

ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥’ इन्युपसंहारे जगत्लष्टरि पितरि गुरौच भक्तयैव पर्वक्रमेण सर्वानुभवरूपब्रह्मप्राप्तिपर्यन्तार्थ प्रकाशस्याभिधानात् | ‘ एष पन्थाः एतत्कर्म एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम्’ इत्यनन्तरं ’ तस्मान्न प्रमाद्येत् तन्नातीयात् नात्यायन्

पूर्वे येह्यत्यायन् ते परात्रभूवुः’ इत्यत्र व्यासादीनां कर्मणो ब्रह्मणश्च पुरुषार्थहेतुत्वम् उभयोस्सत्यत्वं चाभिमत मिति व्यास

सूत्राणां वृत्तिकारसम्मतएव अर्थः सूचकत्तात्पर्यविषययः ॥ एतत्सर्वमभिप्रेत्य उक्तार्थान् सर्वान् संगृह्णाति आपनिष परमपुरुषत्यादिना ॥

प्रेमलक्षणा ज्ञानलक्षणाचेति भक्तिद्विविवेत्यादिपरोक्तार्थपरिशीलनम्

२५४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

तेनेत्यादिना खपक्षस्य समूलतामर्थतोऽनेकविद्वत्परिग्रहं च प्रतिजानी । तदिदमित्यनन्तरवाक्यप्रकृतं परोक्तोपायोपेयनि वर्त्यत्रयं विवक्षितम् ॥

औपनिषदपरमपुरुषशब्देन ‘तंत्वौपनिषद॑पुरुषं विद्धि’ इति श्रुतिं स्मारयति एतेनास्मदर्भित * प्रमाणप्रमेय

विशेषसम्बन्धश्नुत्यैव व्यक्तइति सूचयति । परमशब्देनेश्वरतिक्ततत्त्वव्यावृत्तिः वरणीयताहेतुगुणविशेषविरहिणामित्यनेन (

यमेवैष वृणुते तेनलभ्यः ’ इत्यभिमतोपायविशेषकथनं फलितम् । अनेन पदेन बहुशास्त्रज्ञ बहुग्रन्थकाराणां भ्रमानुपप

त्तिशङ्काच परिहृता भवति सम्यक्त्रास्त्रार्थशनोत्पत्ती भगवद्भक्तेरपि सामग्रघन्तर्भाचेण केवलशास्त्र परिश्रमस्य चिकलहेतुत्वात् यथा ‘ यस्य देवे परा भक्ति: ’ इत्यादिका श्रुतिः । स्मृतिश्चविद्याराजन्नते विद्या मम विद्या महीयते । विद्याहीनस्तमोध्वस्तो नाभिजानासि केशवम् ॥ धृतराष्ट्र:- गावद्गणे ते का विद्या या ते विद्या जनार्दने । यया त्वमीभजानासि त्रियुगं मधुसूदनम् ॥ सञ्जयः– मायां न सेवे भद्रं ते नवृथा धर्ममाचरे | शुद्धभावंगतो भक्तया शास्त्राद्वेझिजनार्दनम् ॥

इति अत्र शुद्धभावं गतः शास्त्राद्वेझि जनार्दनमित्यनेन यथावच्छास्त्रार्थज्ञानोदयस्य भक्तिसापेक्षत्वं सिद्धम् जायमानं हि पुरुषं यंपश्येन्मधुसूदनः | सात्विकस्सतु विज्ञेयः सवै मोक्षार्थचिन्तकः ॥

पश्यत्येनं जायमानं ब्रह्मारुद्रोऽथवा पुनः । रजसा तमसाचास्य मानसं समभिप्लुतम् ॥ इति वचनाच्च तत्त्वार्थज्ञानस्य भक्तिप्रतिभगवत्कटाक्षसापेक्षत्वं ज्ञायते ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

परैः, भक्तिर्द्विविधा प्रेमलक्षणा ज्ञानलक्षणा चेति; तत्र सगुणे भक्ति: प्रेमलक्षणा । निर्गुणविषयक ज्ञानलक्षणाच

निर्गुणे भक्ति: । ‘ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यत’ इत्यत्र इयं भक्तिर्विवक्षितेति भाष्यादौ (शं.गी) व्यवस्थापितम् । मधुसूदनसरस्वतीभिश्च भक्तिरसायने भक्तिस्वरूप तदुपकारादिकं च सम्यक्प्रकाशितम् । एवं गीताविवरणेऽपि । जीवब्रह्मा भेदज्ञानपूर्वकं सगुणे प्रेमलक्षणां भक्तिं कुर्वतां अर्चिरादिगतिद्वा • ब्रह्मलोकप्राप्तिः

तत्रच श्रवणमनननिदिध्यासनादिकम •न्तरैव निर्विशेषविषयकजीवब्रह्माभेदज्ञानेन परममुक्तिश्शीघ्रमेव भवतीति सगुणोपासकानां विशेषश्च गीताविवरणेऽभि हितः । प्रागुक्तदिशा श्रुतिषु जीवब्रह्माभेदविवक्षा नसम्भवतीति वृत्तिकाराणामाशयसिध्या एतदेवामिप्रेत्य परेषाम् औ घदपरमपुरुषवरणीयताहेतुगुणविरहित्वं भगवता अभिहितम् ॥

गीताभाष्य उपासनंतु भक्तिरूपापन्नमेव परप्राप्त्युपायभूतमिति वेदान्तवाक्यसिद्धमित्युपक्रम्य ‘तमेच विदित्वाऽ

तिमृत्युमेति’ इत्यादि ‘नायनात्मा - विढणुते तनूँ खाम्’ इत्यन्तश्रुतीरुदाहृत्य परेणात्मना वरणीयताहेतुभूतं स्मयमाणात्यर्थ पूर्वमनुध्यानं भक्तिरित्यभिधीयते’ इत्यादिवचनात्’ इत्युक्तम् ॥ अत्र ‘तमेव विदित्वा ’ (श्वे. ३. अ) इत्यत्र तच्छन्द:

‘ बेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् ’ इति पूर्वार्थोक्तमहापुरुषपरः । अत्र पुरुषशब्दस्य प्रागुपदर्शित निर्बचनसिद्ध एवार्थः । परसम्म महत्व

माप जीवापेक्षया उत्कर्षरूपम् । इत्थंच जीवापेक्षया उत्कृष्टपुरुषज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वमत्र विवक्षितम् । एवकारः तात्मान्यविषयकत्वव्यवच्छेदकः

न

कः । तच्छब्देन निर्विशेषस्य पूर्वमप्रस्तुततया उपस्थापनासम्भवात् । किंतु पूर्वोत्तमहापुरुषाति

२५५

श्रीभाष्यम्

अनादिपापवासनादूषिताशेषशेमुवीकाणामनधिगतपदवाक्यस्वरूपतदर्थयाथात्म्यप्रत्यक्षादि सकलप्रमाणवृत्ततदितिकर्तव्यतारूप

श्रुतप्रकाशिका

ननु ययात्वमभिजानासि | भक्त्या वेद्मि इति प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां विद्याभक्तिशब्दयोरैकार्थ्ये प्रतीयते ।

भक्ति

।

रूपाच विद्या मोक्षायेति प्रागुपपादितम् । ततश्च शास्त्रज्ञानमूला भक्ति: भक्तिमूलं शास्त्रज्ञानमित्यन्योऽन्याश्रयइतिचेत्नैवम् श्रवणवेळायामेव पदार्थतयाऽवगम्यमानेषु परमात्मगुणादिष्वनुकूलबुद्धिगोचरत्वाद्विद्याभक्तिशब्दयोः तेन सम्यग्वाक्या र्थनिर्णयलाभः । पूर्वपक्षतयोपन्यस्यमानेऽपि सुगताभिमतवेदाप्रामाण्यादौ हि भवति प्रद्वेषो बौदकानां भगवद्गुणादिष्वनुरक्त चित्तता भवति । नचैषा साक्षात्कारनिरन्तरध्यानरूपाभक्तिः अतो नान्योऽन्याश्रयः अथ शास्त्रार्थयाथात्म्यज्ञानोत्पत्ति हेतुभूतभक्तिविरोधिनमाह। अनादीति । यद्वा सभ्यज्ज्ञानहेतुभूतभक्त्यभावात् सभ्यज्ज्ञानविरोधिपापानुबन्धमाह । अनादीति वासनाशब्देन पापस्य दृढमूलत्वेन * दुर्निवारत्वमुक्तम् वासनया पापं पापेन वासना । अज्ञानेन पाप ।

।

।

वासना पापवासनयाऽज्ञानमित्यन्योन्याश्रयपरिहाराय अनादिशब्द: शेमुषी-मोक्षोपयोगिज्ञानम् । अशेषशब्दस्योपायोपेयनिव

र्त्यविषया विश्वशेमुषी दूषितॆतिभावः । अनेनार्थात्स्वपक्षे निवर्त्य चोक्तं भवति कर्मणएव मोक्षप्रतिबन्धकत्वात् । दूषितशे मुपीकत्वफलं सम्यज्ज्ञानाभावमाह । अनधिगतेति प्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्राबल्यस्य परेणोक्तत्वात् पदशस्समुदायेनच सवि ।

।

शेषपरत्वप्राधान्येनच प्रथमं शब्दप्रमाणमाह । पदेति । प्रकृतिप्रत्यययोगेनच पदत्वं न ज्ञातमिति पदशब्दस्यभावः । वाक्य स्वरूपेति । वाक्यमनेकपदार्थसंसर्गविशेषाभिधायीतिच न ज्ञातमिति भावः । तदर्थयाथात्म्यं तात्पर्यविषयः प्रत्यक्षादीत्यादि शब्दादनुमानम् | सकलशब्देन स्पार्शनचाक्षुषादिप्रत्यक्षावान्तरभिदा विवक्षिता । अन्वयव्यतिरेकाद्यनुमानावान्तरभिदा च विवक्षिता। * यद्वा तत्तद्वाद्यभिमतार्थापत्त्यादिप्रमाणान्तरविषयस्सकलशब्दः वृत्तम् बोधनम् । तदितिकर्तव्यतारूपेति । तर्केण प्रमाणबाधवचनात्प्रमाणानुग्राहकस्तर्कइति च नज्ञातमिति भावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

रिक्ताल्यपुरुषत्यवच्छेदकः । एवं च जीवावधिकोत्कर्षविशिष्टपुरुषविषयकवेदनं प्राक् (८८ पुटे) उपपादितदिशा समाधिपर्य वसितं भक्तिरूपमेव मवति । महनीयविषये प्रीतेरेव भक्तिरूपत्वात् ॥ ज्ञानलक्षणा प्रेमलणेति भक्तिद्वैविध्यं परसम्मतम्।

सर्वस्यापि प्रीतिसुखादेः ज्ञानावस्थारूपत्वस्य वेदार्थसङ्ग्रहान्ते स्थापनात् सगुणनिर्गुणविभागस्याप्रामाणिकत्वाच्च भगवता अनादृतम्। ‘ औपनिषदपरमपुरुष’ इत्यत्र परमशब्दोपादानेन ’ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ इति गीतायां सविशेषस्यैव औप निषदपुरुषत्वं निर्धारितमिति स्वसंयुक्तविकासादिजन कसङ्कोनविकासशून्यकूटवत्तिष्ठतीति कूटस्थत्वमुपपद्यत इति सूचितम् | अनधिगतपदवाक्येत्यादि। अखण्डार्थं द्विविधम् एकं पदार्थानेष्ठम् अपरं वाक्यार्थनिष्ठम् एकैकंच पुनर्वैदिकलौकिकभेदेन द्विविधं, पदार्थनिष्ठं वैदिकमपि द्विविधं, तत्पदार्थनिष्ठं, त्वं पदार्थनिष्ठेच | ‘सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इत्यादि तत्पदार्थ ।

निष्ठम् ‘ योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यादि त्वं पदार्थनिष्ठं प्रकृष्टप्रकाश: इत्यादितु लौकिकं पदार्थ निष्ठम्, वाक्यार्थनिष्ठमपि वैदिकं तत्त्वमस्यादिवाक्यम् । सोऽयं देवदत्तः इत्यादि लौकिकम् इत्यद्वैतसिद्धाबुक्तावापे तदर्थ

बोधे धर्मसंसर्गयोर्भानानभ्युपगमेन धर्मसंसर्गाविषयकबोधत्य कस्यापि दार्शनिकस्यासम्प्रतिपत्तेः उपलक्षणधर्मस्यापि उपलक्षि तबोधे प्रकारतया भानस्यैव सम्प्रतिपन्नत्वादिति भावः ॥ प्रत्यक्षादिसकलप्रमाणवृत्तेति । प्रमाणानामेकविवमेव प्रमाणत्वम्

२५६

‘ अनधिगत-न्यायमार्गाणां ’ इति श्रीसूक्तेस्तात्पर्य ’ अपहत-सङ्कल्प’ इत्यत्र परोक्तन्यायविमर्शः [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

समीचीनन्यायमार्गाणां

श्रुतप्रकाशिका

प्रमाणानुग्राहकतयैवहि त्रयं ‘तर्कमङ्गीकुर्म इत्यत्राह। समीचीनन्यायेति । अनुग्राहकबुध्या स्वीकृतस्यापि तर्कस्य प्रमा णविद्धत्वात्सोऽसमीचीनइति भावः । अपच्छेदनयादिसमीचीनन्याया एवहि स्वीकृता इत्याह । न्वायमार्गाणामिति ।

अयमपच्छेदन्यायबिषयः अयं सामान्यविशेषन्यायविषयइति तत्तन्यायसंचारविषयविभागोऽनवगतइति भाव: तर्हि किंम गूढार्थसंग्रहः

सर्वसम्मतम् । नतु व्याबहारिकप्रामाण्यं तात्विकप्रामाण्यमिति प्रामाण्यद्वैविध्यम् । एवं स्मृतौ प्रमात्वव्यवहारविरहेण अनु

भूतित्वघटितं कैश्चित्, अनधिगतार्थविषयकश्यघटतं प्रमात्वं कैश्चिञ्चाभ्युपगम्यते । पूर्वमनुभूतार्थस्य स्मृतौ भानन शातार्थ

विषयकतया ज्ञातभिन्नार्थविषयकत्याभावेन तद्वारणमिति तैरुच्यते । विवर्तवादिभिस्तु अनुभूतेः स्वप्रकाशतया तत्र आवर

णकृत्यं सम्भवतीति अनुभूतैरेवाज्ञातत्वं, जडे आवरणकृत्याभावात् जडस्य घटादेनज्ञातत्वमिति प्रत्यक्षं न जडविषयकम्,

किंतु अनुभूतिमात्रविषयकमिति निर्णीयते । इदं च दार्शनिकमर्यादाविरुद्धमेव । भावरूपाज्ञानस्य केनाप्यनङ्गीकारेण ज्ञातभिन्नार्थविषयकत्वस्य प्रमात्वलक्षणे निवेशेन जडादौ प्रत्यक्ष प्रमाणं भवितुमर्हत्येवेति दार्शनिकैः स्थापनात् । सन्मात्र ग्राहप्रत्यक्षवादे दृष्टिसृष्टिपक्षइव घटादौ व्यावहारिकसत्ताविरहेण ’ प्रत्यक्षमनुमानंच शास्त्रंच विविधागमम् । त्र्यं सुविदितं

।

कार्य धर्मसिद्धिमभीप्सता ॥(म.स्मृ. १२.१०३)’ इत्याद्यार्षसिद्धान्तोऽप्यसङ्गतरस्यात् एवं नैरात्म्यवादिभिः वैभाषिकैवद्धः ।

धर्मधर्मिंभावापलापिभिः शब्दादिपदार्थमात्रवादिभिः सगुणात्मवादे आत्मनः प्रत्यक्षेण सिद्धि: नसम्भवति तद्गतनित्यत्वस्त्र

प्रत्यक्षेण प्रतिपत्त्यसम्भवात् । धर्मंधर्मिंगोरुभयोरेकप्रमाणगम्यत्वस्यैव अवश्यमेषितव्यत्वादिति दूषणमुच्यते । तद्वदेव अनु

।

।

भूते: स्वप्रकाशतावादिभिः अस्वप्रकाशधर्मो न सम्भवतीति व्यवस्थाप्यते एवं भासकस्य भास्यधर्मवत्वं नसम्भवती त्याद्यपि । एतत्सर्वे भाट्टनैयायिकादिदार्शनिकासम्मतमिति तात्पर्येण प्रत्यक्षादिसकलप्रमाणवृत्तयाथात्म्यानधिगमोक्तिः ॥ समीचीनन्यायमार्गाणामिति प्रमाणयोर्विरोवशङ्कायां स्वसमान सत्ताकविषयसि चैव सावकाशत्वं अन्यस्य ता |

शविषयासिध्या निरवकाशत्वं निरवकाशेन सावकाश वाध्यम्, इति समीचीनन्यायविदां व्यवस्था नतु व्यावहारिकवि षयकल्पनेन सावकाशत्वमिति | अपच्छेदनये यथा ‘शरमयं बर्हिर्भवति’ इति वैकृतवाक्येन पाश्चात्येन प्रकृतिवत्

कुर्यात् इति पूर्वप्रवृत्तचोदकवाक्यं कुशांशे बाध्यते, एवमेव ऋमिकापच्छेदेन अपच्छेदनिमित्तविरुद्धप्रायश्चित्तकर्तव्यता ग्राहकप्रमाणयोः पूर्वापरयोर्मध्ये पूर्वप्रमाणस्य बाध इत्ययमंशः अपच्छेदनयसिद्धः । तत्रतु बाध: अननुष्ठापकत्वलक्षण एव । शास्त्रयोरुभयोः एकविधमेव प्रामाण्यम् । एकेन प्रमाणेन अन्यप्रमाणजन्यज्ञानस्य भ्रमत्वमपि नकल्यते । उभयोः • तुल्य प्रमात्वस्य सर्व (मीमांसक) सम्मतत्वात् । अयंच न्यायः ‘ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत ’ इत्यादेः बाध्यत्मविषये नैव 2

• सञ्चारयितुं शक्यः । तद्वाक्यजन्यज्ञानस्य भ्रमत्वेन शास्त्राप्रामाण्यप्रसङ्गात् । एवं ‘अपहतपाम्पा - सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः

इति वाक्यविषये यत् न्यायद्वयं प्रदर्शितं मधुसूदनसरस्वतीभिः तदपि न समीचीनं, पूषादिमन्त्रस्य दर्शपूर्णमासप्रकरणपि

तत्वं, दर्शपूर्णमासादिषु पूषादिदेवताशून्यत्वंच सर्वसम्मतम् सत्यकामत्वादः अनुपास्य शेयब्रहाप्रकरणपटितत्वं उपासनाति

रिक्तज्ञानान्वयासम्भवश्चेत्येतदुभयंतु न पूर्वपक्षिसिद्धान्त्युभयसम्मतम् । सगुणनिर्गुणविद्याविभागस्यैव इतरासम्मतत्वात् ।

एवं जर्तिलयवाग्वाधिकरणन्यायोऽपीत्युत्तरत्र विवेचयिष्यते ॥

जिशासा १-१-१] ‘विकल्पासहे ’ त्यादिश्रीसूक्तेराशयः प्रमाणवृत्तयाथात्म्यविवरणं तद्विदां निर्देशश्च

२५७

श्रीभाष्यम्

विकल्पासह विविधकुतर्ककल्ककल्पितमिति न्यायानुगृहीतप्रत्यक्षादिसकलप्रमाणवृत्तयाथा त्म्यविद्भिरनादरणीयम् । तथाहि श्रुतप्रकाशिका

वलम्ब्य प्रबन्धाः कृता त्यत्राह | विकल्पासहेति । कुतर्का : प्रमाणविरुद्धाः मूलशैथिल्यमिथोविरोधादिदोषान्तराक्रा

न्ताश्च तर्काः तेच त्रिचतुरपदस्थायिनो नभवन्ति किंतु विकल्पितान्यतरशिरः परिग्रहव भङ्गुरा इत्याह । विकल्पासहेति । तर्कस्य विकल्पासहत्वंनाम तद्विषयसाधनादि विकल्पासहत्वमेव । विविधेति । ब्रह्मणोऽनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वं प्रत्यक्षं

।

सन्मात्रग्राहि वेदान्तवेद्यं ब्रह्म प्रमाणान्तरागोचरइत्यादिरूपं कुतर्काणामन्योऽन्यव्याहतिवैविध्यं विवक्षितम् । ईदृशकुतर्कए वकल्कं असारभूतं बौद्धैरात्तसारं ऋजीषमित्यर्थः एतेन कल्पितं उत्कीर्ण इतिर्हेतौ । केषांचित्समीचीनार्थान्तरविषयज्ञा नेसति अस्यासमीचीनत्वनिश्चयः इत्यत्राह । न्यायानुगृहीतप्रत्यक्षादिसकलप्रमाणवृत्तयाथात्म्यावद्भिरिति । अनेन पूर्वोक्तविपरीताकारउक्तः बहुवचनेन स्वपक्षस्य भगवद्बोधायनाद्यनेकशिष्टपरिग्रहस्सू चितः अनादरणीयमिति । शिष्य शिक्षासु पूर्वपक्षोपन्यासकौशल्यार्थमप्यादर्तेमयोग्यमित्यर्थः । ‘अशेषविशेषप्रत्यनीकचिन्मात्रमित्यारभ्य सर्वे वेदान्ता आरभ्य न्त ’ इत्यन्तेन यदप्याहुस्तदनादरणीयमित्यन्वयः । एवं सङ्क्षेपेण प्रतिपादितमर्थमुपपादयितुमुपक्रमते । तथाहीति ॥ ननु पूर्वपक्षिणा प्रथमं वेदान्तवाक्यविशेषानुदाहृत्य तत्र निरूपणीयं सर्वे निरूप्य पश्चाद्व्यतिरिक्तप्रमाणतर्काः प्रद र्शिताः। अतः सिद्धान्ते च तेन क्रमेण त ्प्रतिक्षेपो युक्तः । तत्कथं प्रथमं सकलप्रमाणाविषयत्व निरूपणं सङ्गच्छते १ उत्तरत्रच कथं? प्रत्यक्षादिनिर्विशेषविषयत्वानरासपूर्वकं वेदान्तवाक्ययोजना क्रियते । उच्यते । प्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्राब ल्याभ्युपगमात् परेण वेदान्तवाक्यानि प्रथममुदाहृत्य पश्चात्तदन्यद्वक्तव्यं सर्वमुक्तम् । प्रबलतयाऽभिमतप्रमाणपुरस्कारोह्यु

चितः । सिद्धान्तिनातु प्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्राबल्यानभ्युपगमात् प्रत्यक्षादिनिर्विशेषविषयत्वव्युदसनपूर्वकं तदविरोधेनवे दान्तवाक्यानि स्वरसतो व्याख्यास्यन्ते ॥

गूढार्थसंग्रहः

वेदाप्रामाण्यवादिबौद्धतर्कैरेव विश्वमिथ्यात्वमेभिः साध्यते इत्यभिप्रायेणाह… विकल्पासहेत्यादि । न्यायानुगृ हीतेत्यादि । प्रमाणानां वृत्तम् एकविधप्रमाजनकत्वं तज्जन्यज्ञानस्य एकविधप्रमात्वपर्यवसितम् । प्रमाणानां न्याया नुग्रहः तादृशप्रामाण्योपकारः नतु बाधकप्रमाणप्रवृत्त्यनन्तरं बाध्यत्वेन सम्मतप्रमाणस्य ज्ञानबाध्यार्थाविषयकत्वम् । तथासति

प्रमाणानामप्रामाण्यस्यैव प्रसङ्गः इतिरीत्या वृत्तस्य याथात्म्यं स्वस्वरूपानतिक्रमरूपं ये विदन्ति, ते किल प्रत्यक्षादि प्रमाण

याथात्म्यविदः । तेच पूर्वोत्तरमीमांसावृत्तिकाराः एकार्वधप्रामाण्यवादिनः वाक्यकारद्रमिडभाष्यकारादयश्चेतिबोध्यम् ॥

महापूर्वपक्षे ‘ अशेषीवशषप्रत्यनीकाचेन्मात्रं ब्रह्मैव परमार्थ: (१३०) इति, ’ सत्यं ज्ञानमन्तं ब्रह्म’ ‘ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यादिशोधकवाक्यावसेयनिर्विशेषस्वरूपब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं च ’ (१५३′पुटे) इति ‘ अनवकाशशास्त्रजन्यनिर्विशेष ब्रह्मात्मभावावबोधेन सावकाशप्रत्यक्षादिसिद्धविविधविकल्परूपबन्धनिवृत्तिः युक्तैव ’ (१६१) इति, ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यादिवाक्यानि निरस्त समस्त विशेषकूटस्थानित्यचैतन्यं ब्रह्मेति प्रतिपादयन्ति’ (१६७) इति, ‘तस्मात्परमार्थतो

निरस्तसमस्तभेदविकल्पनिर्विशेषचिन्मात्रैकर कूटस्थनित्यसंविदेव-विवर्तत इति-अविद्यानिबर्हणाय ब्रह्मात्मैकत्वविद्याप्रतिप त्तये सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्ते’ (२२७ पुंट) इतिच उक्तम् | मध्ये सकलभेदानेवृत्तेः प्रत्यक्षविरुद्धत्वमिति पूर्वमीमांसक 33

षड्विधतात्पर्यालिङ्गैर्वेदान्तवाक्यानां निर्विशेषचिन्मात्रैकत्यपरत्वं तात्पर्लानरूपणंच [जिज्ञासा १ १ १

२५८

गूढार्थसङ्ग्रहः

शङ्कायाम् अखण्डार्थवाक्यानां षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वेन बलवत्तया दुर्घलप्रत्यक्षादेर्बाधः प्रमाणानामज्ञातार्थज्ञापकतया प्रत्यक्षादीनां सर्वेषां जडविषयकत्वं न सम्भवति इति प्रत्यक्षविरोध एव नास्तीतिच द्वेधा परिहृतम् । पक्षद्वयेऽपि घटमहं

जांनामीत्यत्र ज्ञानं सोपाधिकमनुभवशब्दवाच्यं निरुपाधिकमात्मस्वरूपमिति च स्थापितम् । तत्रच ’ तस्वौपनिषदं पुरुषम्

इत्येतदुत्तरं ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ इत्युक्त्या उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं तस्यैव निर्विशेषचिद्रूपज्ञानस्येति बृहदारण्यकवार्तिके

स्फुटम् । एवम् इष्टसिद्धाबपि ‘ याऽनुभूतिरजा ’ इत्युपक्रम्य प्रत्यगात्मन एवौपनिषदत्वं प्रथमाध्यायान्ते उक्तम् ॥ ‘ श्रवणं मननं ध्यानं…षड्भि र्लिङ्गैस्सदद्वये ’ (स.वे. सि.सा.सं) इति शङ्कराचार्यैरपि सिद्धान्तितम् | ।

उक्तंच अद्वैतसिद्धौ— — तात्पर्यविषये शब्दः प्रमाणम् ’ यत्परदशब्दः स शब्दार्थः ’ इयमियुक्ताभ्युपगमात् ।

|

अन्यथा स्वाध्यायविधिग्रहणानुपपत्तेरुक्तत्वाच्च । नान्यतस्सिद्धेऽर्थे शास्त्रतात्पर्यम् यथाऽहुर्मट्टाचार्या :- अप्राप्ते शास्त्रमर्थ वत्’ इतीति ‘अद्वैत श्रुतिहिं षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेता । तत्र द्विविधं तात्पर्यलिङ्गम् ।प्रामाण्यशरीरघटकमर्थनिष्ठ अभ्यासः

मज्ञातत्वम् अबाधितत्वं प्रयोजनवत्वंच । त्रिविधं तु शब्दानेब्रुम्, अतिप्रसङ्गवारकम् उपक्रमोपसंहारयोरैकरूप्यम्,

अर्थवादश्चेति । तत्र शब्दनिष्ठलिङ्गत्रये सर्वाभिवं प्रवृत्तत्वात् । मानान्तरासिद्धतया मोक्ष

हेतुज्ञानविषयतया च अज्ञातत्वं सप्रयोजनत्वं च निर्विवादमेव । अबाधितत्वमात्रं हि सन्दिग्धम् । तच्च अन्यथाऽनुपपत्ति गतिसामान्याभ्यां च निर्णीयते’ (आगमबाधोद्धारे) इति च ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका= ‘प्रामाण्यशिरेति । ज्ञाते बांधिते निष्प्रयोजने वा विषये प्रमातृभिः प्रमाणं नव्याप्रियत इति यादृशविषयकज्ञान मुद्दिश्य प्रमाणव्यापारे प्रवृत्तिस्तादृशविषयकज्ञानमेव प्रमेत्युच्यते । तथाच ज्ञाताद्यर्थे दैवात्प्रमाणजन्य

मपि ज्ञानं न प्रमा प्रमाणध्वंससंयोगादिवत् । अतोऽज्ञाताबाधितसप्रयोजनार्थविषयकधीरूपप्रमानुकूलशक्तिमत्वरूपे तात्पर्ये

घटकत्वेन अज्ञातत्वादित्रयोपयोगः अत एव ‘औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धस्तस्य ज्ञानमुपदेशोऽव्यतिरेकश्चार्थेऽनु ।

पलब्धे तत्प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षत्वात्’ इति जैमिनीयसूत्रे प्रमात्वशरीरघटकविषये अबाधितत्वं प्रविष्टमित्याशयेन ।

औपत्तिक इत्यनेन कारणदोषः, अव्यतिरेक इत्यनेन बाधकज्ञानाभावो विवक्षितः अज्ञातत्वं प्रविष्टमित्याशयेन अनुप

।

लब्ध इति सप्रयोजनत्वं निविष्टइत्याशयेन अर्थइत्युक्तं उक्तंच शास्त्रदीपिकादौ । विशेषणत्रयेण अबाधितागृहीतार्थग्राहि ज्ञानं प्रमाणमिति प्रमाणलक्षणं सूचितमिति भावः । एवं च लिङ्गशब्दस्तत्र विशेषणतया ज्ञापकत्वात्प्रयुज्यतइति बोध्यम् | अतिप्रसङ्गवारकमिति । यत्र पूर्वत्रिकं द्वयोरर्थयोरस्ति, अभ्यासादित्रयान्यतमञ्च एकत्रैवार्थे तत्राभ्यासादिहीनान्यतमाद्यर्थे तात्पर्यापत्तिरूपस्य अतिप्रसङ्गस्य अभ्यासादिहीनेऽर्थेऽपि तात्पर्येऽभ्यासादिवैयर्थ्यापच्या वारकमित्यर्थः । एवंचं इदं वाक्यं यद्येतदर्थतात्पर्यकं न स्यात्तदा एतदर्थेऽभ्यासादियुक्तं नस्यात् एतदर्थतात्पर्यकमिदं नार्थान्तरतात्पर्यकमेकवाक्यत्वेन गृहीतवादित्यादि तर्कावतारे आपाद्याभावनिश्चयादिविधया अभ्यासादिनिश्चयस्य तात्पर्यानिश्चयोपयोगितेति यत्रोक्तातिप्रस ङ्गस्तत्रैवाभ्यासादेः तद्वारकतया उपयोगइति ध्येयम् । इति ॥

लघुचन्द्रिकायांच ‘ उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वताफलम् । अर्थवादोपपत्तीच लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये ॥ इति वृद्धो

।

क्तौ उपक्रमोपसंहारपदाभ्यां विचार्यवाक्यस्याद्यन्तभागयोरकार्थपर्यवसानं लक्ष्यते । अभ्यासः अनन्यपरं पुनश्श्रवणम्। अर्थवादः स्तुतिनिन्दान्यतरबोधकवाक्यम् एतत्त्रयं शब्दघाटतत्वाच्छन्दनिष्ठम् तत्राद्यस्यैकार्थतात्पनर्णायकत्वेन ि त्वम् तात्पर्यविषयत्वेन संदिग्धानां बहूनांमध्ये यस्मिन्नर्थे आद्यन्तभागयोः पर्यवसानं तस्मिन्नेव तात्पर्यानर्णयात् ।

अन्यथा तस्य वैयर्थ्यात् । कचिच्चानुवादत्वादि शङ्कापसारकतयाऽपि तस्य लिङ्गत्वम्, यदिहि तस्मिन्नर्थे वाक्यमनुवादः

उपक्रमादितात्पर्यलिङ्गस्वरूपफलनिरूपणपरपरग्रन्थोक्तिपयलोचनम्

२५९

श्रीभाष्यम्

निर्विशे वस्तुवादिभिर्निर्विशेषे वस्तुनीदं प्रमाणमिति नशक्यते वक्तुम् । गूढार्थसंग्रहः

स्यात् तदा उक्तपर्यवसानं व्यर्थस्यात् इति युक्ते: । द्वितीयंतु समिदादिवाक्येषु यद्यपि विलक्षणनानाकर्मविधाने तात्पर्य

ग्राहकं विहितविधानायोगात् तथाऽपि सिद्धार्थविषयकंसत् एकार्थतात्पर्यशपकम् । अन्यथा पुनःश्रवणवैयर्थ्यात् । तस्मा दादरज्ञापनद्वारा तस्य तात्पर्यज्ञापकत्वम् तदुक्तं भामत्याम्-अभ्यासेहि भूयस्त्वमर्थस्य भवति ‘यथा अहो दर्शनीया अहो दर्शनीया ’ इति । आदरश्च यद्यपि प्राशस्त्यरूपः अभ्यस्यमानस्यार्थस्य विधेयत्वानुमानद्वारा तात्पर्यविषयत्वं ज्ञापयति । अर्थवादोऽपि प्राशस्त्यज्ञापनद्वारा तथैव तज्ज्ञापकः तथाऽपि अर्थवादबोध्यं प्राशस्त्यं बलवादनिष्टाजनकत्वम् अभ्यासबोध्यंतु अर्थान्तरादुत्कृष्टत्वरूपमिति नाभ्यासार्थवादयोरथैंक्यम् अपूर्वता प्रकृतवाक्यार्थधीविषये उक्तधीपूर्वमज्ञातत्वम् । फलम् उक्तधियः प्रयोजनवत्वम् उपपत्तिः उक्तधीविषयस्याबाधितत्वम् । एतस्यतुं त्रयस्य प्रमात्वघटकतया तात्पर्य प्रति व्यापक तया लिङ्गत्वम् | यथा यज्ञोपवीतादिकं ब्राह्मण्यंप्रति । तत्राद्यम् अनुवादवाक्यस्य स्वार्थे प्रामाण्यवारणाय द्वितीयं ‘ उत्ता वै देवगवा ’ इत्यादेस्तद्वारणाय तृतीयं ‘ग्रावाणः प्लवन्ते’षष्ठे इत्यादेः इति उक्तम् ॥ ना ‘सदेव वेदान्तसूत्रमुक्तावल्याम् (१.१.४) उपक्रमादिषड्विधतात्पर्यलिङ्गानि निरूपितानि । तथाहि छान्दोग्ये "

सोम्येदमग्रआसीत् ’ (छा.६.२.१) ‘एकमेवाद्वितीयम्’ (छा.२.५.१९) इत्आचार्यवान्पुरुषो युपक्रमः । ’ ऐतदात्म्यमिदं र्वे तत्सत्यम् वेदेत्यनेन समानान्तराविष १

इत्युपसंहारः । ऐतदात्म्यमित्यादेः तत्त्वममीत्यन्तस्य नवकृत्व: अभ्यासः ।

6

यत्वरूपापूर्वत्वकथनम् । ‘ तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्ये’यथा(छा.६.१४-२.) इति फलकथनम् ‘तमा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्व मृन्मयं । विज्ञात देशमप्राक्ष्यो येनाश्रुतं श्रुतं भवति’ (छा.६.१.३.) इत्याद्यर्थवादः । स्यात् वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ (६.१.४.) इत्याद्योप त्तिः । एवं बृहदारण्यके– ‘ आत्मे त्येवोपासीत । अत्रह्येते सर्व एक भवन्ति’ (बृ. १.४, ७) इत्युपक्रम्य ’ स एष नेति नेति’ इत्यादिना अभ्यस्य ‘तं त्वौ पनिषदं पुरुषं पृच्छामि ’(.३.९.२६) इति अपूर्वयित्वा ‘अभयंवै जनक प्राप्तोऽसि ’ (४.२.४)‘ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति ’ (४.४.६.) इति सफलीकृत्य — त द ् य ो देवानां प ् र त ् य ब ु ध ् य त स एव तदभवत्’ (१.४.१०.) इ त ् य र ् थ व ा द म ु क ् त ् व ा ‘स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्यान्शब्दान् शक्नुयात् ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीत: ’ (बृ. २. ८

४.७) इत्यादिनोपपाद्य ‘ पूर्णमेवावशिष्यते ’ (५.१.१) इत्युपसंहृतम् इति ॥ Pu

अतश्च उपक्रमादिषड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतश्रुतेः प्राबल्यात् तस्याः निर्विशेषचिन्मात्रात्मकत्व एव तात्पर्ये नान्यत्रेति

महापूर्वपक्षेनिधीरितं भवतिवेदान्तायैव । एवं शङ्कायां ‘तदेवंषड्विधतात्पर्यलिङ्गानि व्योमारविन्दसदृशवपुषिबोधविषयस्य यथोदित दृशिवेदान्ततात्पर्ययर्णनं स्यात् ‘आत्मसिद्धैा इत्युक्तम् । भगवद्यामुनमुनिभिः अयमाशयः उपक्रमादि प्रामाणिकत्वेन तद्विषयकबोधस्य सम्प्रतिपन्नत्वे तादृशबोधद्वयसंशय तात्पर्यालङ्गैस्तात्पर्यनिर्णयेन अन्यतरबोधव्यवस्था पूर्व

मीमांसकसम्मता। निरुपाधिकचितः कस्यापि प्रमाणस्याविषयतया तस्यास्तात्पर्यलिङ्गैः श्रुत्यभिप्रेतत्वनिर्णयः न सभ्भवति तथाच वेदस्य अज्ञाताबाधितार्थबोधकनिर्दोषशब्दप्रमाणत्वमेव नस्यात् । तद्विषयस्याप्रामाणिकत्वात् इति । सूक्तिमिमां यामु

नेयीमभिप्रेत्य तत्र व्योमारविन्द सदृशीत्यस्त्रार्थं विशदयितुं सर्वप्रमाणानां सविशेषविषयत्वेन निर्विशेषवस्तुनि तेषामप्रवृत्ति ।

रितिप्रतिजानीते निर्विशेषवस्तुवादिभिः इत्यादिना ॥

२६०

निर्विशेषे किं प्रमाणमितिशङ्कासमाधान परपरग्नन्धानुवादस्तद्विमर्शश्च

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

सविशेषवस्तुविषयत्वात् सर्वप्रमाणानम् । यस्तु स्वानुभवसिद्धइति स्वगोष्ठीनिष्ठुस्समय: सोऽप्यात्मसाक्षिकसविशेषानुभवादेव निरस्तः । श्रुतप्रकाशिका

तत्र निर्विशेषचिन्मात्रपारमार्थ्यस्य परेण प्रथमप्रतिज्ञातस्य सामान्येन सकलप्रमाणबहिष्कृतस्वरूपं दूपणं प्रतिजानीते।

निर्विशेषइति । अर्थात्प्रमाणस्वभावश्च स्वपक्षानुगुणो निरूपितो भवति । खपुष्पमपि स्वानुभवसिद्धमिति वक्तुं शक्यत तद्व्यावृत्त्यर्थमिदंशब्दः परसम्प्रतिपत्तिपदं प्रमाणं न किंचिद्पीतिभावः । यद्वा न काचिदपि प्रमाणव्यक्तिर्निर्विशेषगोच

।

रेत्येकवचनाभिप्रायः । कुतइत्यत्राह सविशेषेति । ननु विशेषाहि निर्विशेषाः तत्कथं ? निर्विशेषवस्तुनोऽप्रामाणिकत्वम् उच्यत-धर्मेण धर्मी सविशेषः । धर्मिणाच धर्मस्सविशेषः कस्यचिद्धर्मभूतं धर्मिवा यन्नभवति तत्प्रमाणशून्यमिति ग्रन्थार्थ: विशेषो व्यावर्तकः । धर्मीच स्वगतधर्मस्य आश्रयान्तरगतधर्माद्व्यवच्छेदक इति विशेषशब्दवाच्यः । किंच विशेष निर्वि शेषइति शब्दौ किं पर्यायौ नवा आद्येसहप्रयोगानुपपत्तिः द्वितीयेतु न निर्विशेषत्वम् | बोध्यभेदमन्तरेणापर्यायत्वायोगात् ॥ • ननु कथं सर्वप्रमाणनां सविशेषविषयत्वम् नहि गन्धादिग्राहिप्रमाणं गन्धादिकं साश्रयमावेदयति । नैवम्… ।

आश्रयएव विशेषइति नियमाभावात् । संविदोऽपि सर्वविशेषणतया सर्वार्थवैशिष्टयंह्युपपद्यते । * अयं गन्धोऽनुभूत

इति कालादि विशेषावच्छिन्नतयैव गन्धादिप्रतीतेश्च सविशेषविषयत्वोपपत्तिः । तथा प्रतीतिश्च वक्ष्यते । तर्हि नवयं प्रमा णान्तरेण निर्विशेषसिद्धिमभ्युपगच्छामः । स्वानुभवसिद्धंहि तदित्यतआह । यस्त्विति । तुशब्देन समयं विशिषन् समय गूढार्थसंग्रहः

अद्वैतसिद्धौ निर्विशेषे कि प्रमाणमिति शङ्कायाम् ‘स्फूर्तयेथे वा अज्ञाननिवृत्त्यथ वा प्रमाणप्रश्न: ? आद्येस्वप्रका

शतया प्रमाणवैयर्थ्यात् । द्वितीये उपनिषद एव प्रमाणत्वात् ।’ (निर्गुणत्व प्रमाणोपपत्तौ) इत्युक्तम् । ‘स्फूर्तिश्चासत्वा पादकज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टचिद्रूपा अनादिः । पूर्णानन्दांशे उक्ताज्ञाननिवृत्तेः तदाकारवृत्त्यधीनत्वेनजन्माद्यधि तदंश एव स्फुरणसादि, नतु चिदंशे | वृत्तिं विनाऽपि चिदस्तीति व्यवहारात्’ इतिच लघुचान्द्रकायाम् (दृश्यत्वहेतूपपत्तौ) ।

करणभाष्ये च (शं) ‘न धर्मजिज्ञासायामिव श्रुत्यादय एवं प्रभाणं ब्रह्मजिज्ञासायाम् । किंतु श्रुत्यादयोऽनुभवादयश्च यथा

सम्भवमिह प्रमाणम् । अनुभवावसानत्वाद्भुतवस्तुविषयत्वाच्च ब्रह्मज्ञानस्य इत्युक्तम् | अत्र भामती- ‘अनुभवोड न्तःकरणवृत्तिभेदः ब्रह्मसाक्षारः । तस्याविद्यानिवृत्तिद्वारेण ब्रह्मस्वरूपाविर्भावः प्रमाणफलमिति । अनुभवावसानत्वात् । • ब्रह्मानुभवः ब्रह्मसाक्षात्कारः । परमपुरुषार्थ: । निर्मृष्टनिखिलदु:खपरमानन्दरूपत्वात्’ इति । वाचस्पतिमते शब्दादात्म 3

निषदां प्रमाणत्वमद्वैतसिद्धाबुक्तम् । एवंच उपनिषद् एव मानवादित्युक्तिरपि जन्माद्यधिकरणशङ्करभाष्योक्तानुभवपदार्थ विवरणरूपैव । तमिममर्थमभिप्रेत्याह- यस्तु स्वानुभवसिद्ध इति ।

स्वगोष्ठीनिष्ठइति । स्वप्रकाशात्मक प्रत्यक्षस्य उक्तानुभवस्यच धर्मसंसर्गाविषयकस्य केनापि दार्शनिकेनानभ्युपग

मात् इत्थमुक्तिः ॥ सोऽप्यात्मसाक्षिकसविशेषानुभवादिति। स्वप्रकाशात्मकं ज्ञानं निर्विशेषरूपमिति सर्वदा चिदस्तीति व्यवहारेण खलु निर्णयम् । अयंच व्यवहार : केन दार्शनिकेनाभ्युपगम्यते ? नकेनापि । सुषुप्तिभिन्नकालएवव्यवहारः व्यवहारकाले अहमर्थः परेषामपि सम्मतएवेति अहमर्थमनन्तर्भाव्यव्यवहारः कथम् ? सुषुप्तिभिन्नकाले चिद्विषयकवृत्तेरमा

२६१

जिज्ञासा १-१-१] महावाक्यार्थबोधेमितिमत्रोर्भानमपास्तमिति सि.बि.टीकाक्तार्थानुवादस्तद्विमर्शश्च गूढार्थसंग्रहः

।

।

वेऽपि इतरार्थविषयकवृत्तिविरहोपि न कस्यचित्सम्मतः । इतरार्थविषयकवृत्तिविरहकाले व्यवहारस्यैव कस्याप्यसम्मत त्वाच्च सुषुप्तिभिन्नकाले अहमर्थमन्तर्भाव्यैव व्यवहारसामान्यस्य अवश्याभ्युपेयत्वात् । अयंचाहमर्थान्तर्भावेन व्यवहारः स्वप्रकाशपक्षेऽन्तकरणवृत्तिपक्षेच प्रसज्यते यद्याप एतेन प्रमितिप्रमात्रोर्महावाक्यार्थबोधे भानमपास्तमिति बिन्दुटीकायाम् एतेन तात्पर्यानुरोधतः महावाक्यार्थजन्यज्ञानस्य श ु द ् ध ं ब ् र ह ् म ै व विषयः नान्यदिति स्वीकारेण । भानम् – प्रभाकरसम्मतं विषयत्वम् मणिकारोक्तप्राभाकरनव्यमतेहि सर्वज्ञानेषु स्वं स्वाश्रयश्च विषयइति स्वीक्रियते । प्राचीनप्राभाकरमतेतु प्रमाया विषयत्वं न प्रमितिप्रमात्रोः स्वीक्रियते । प्रमायास्तादात्म्यसमवायाभ्यामेव तयोर्व्यवहारसम्भवात् इत्युक्तम् । तथाऽपि प्रभाकरशिष्येण शालिकानाथेन ‘साक्षात्प्रतीति: प्रत्यक्षं मेयमातृप्रमासु सा । मेयेष्विन्द्रिय ोगोत्था द्रव्यजातिगुणेषु सा । सर्वविज्ञानहेतूत्था मितौ मातरिच प्रमा । साक्षात्कर्तृत्वसामान्यात् प्रत्यक्षत्वेन सम्मता ॥ यावती काचित् ग्रहणःस्मरणरूपा पत्कारवतीमितौ ्रतीतिः तत्र साकत्वव्यतिरिक्ता ्षादात्मा प्रत।िभाइदमहं ति । नह्यात्मन्यनवभासमाने विषया भासन्ते । म े य े मातरिच व ् य त ि र ि क ् त ा प ् र त ी त ि ः साक्षा स्मरामि गृह्णामि इति त्रितयमेवावभासते । मेयानां मातुश्च स्वतःप्रकाशो नोपप द्यतइति युक्ता तयोःपरापेक्षा । मितौच काचिदनुपपत्तिर्नास्तीति स्वयम्प्रकाशैव मितिः । इति प्रकरणपञ्चिकायां प्रमाण उक्तम्। एवंच प्रभाकरशिष्येणेत्थमुक्त्या इदं’तमेव प्राचीनप्राभाकरमतमेव नतु नव्यप्राभाकरमतमिति बोध्यम्॥ पारायणे विदित्वाऽतिमुन्युमेति ' २५’असंप्रज्ञातसमाधः श्रुतिस्मृतिसिद्धत्वाच्च’ इत्येनन्तरसिद्धान्तबिन्दुटीकायाम् ‘ननु इत्यादिश्रुत्याद्यालोचनेन श ु द ् ध ब ् र ह ् म ा न ् य ो महावाक्यजन्यज्ञोनीवषयो नेति निर्णीयते । तथाऽपि प ् र म ि त ि प ् र म ा त ् र ो र ् व ि ष य त ् व म े व । तदन्यासाधारणविषयस्यैव तथा निर्णयात् । भवात्सद्धान्ते हि प्रामतिप्रमात्रार्महावाक्यार्थबोधकाले साक्षिणो भाने बाधका

भावः । तथाच प्राभाकरमते नित्यसाक्ष्यसम्भवात् सर्वज्ञानानां मितिमातृविषयकत्वं युक्तमेव । सुषुप्यन्यकाले हि सदा मितिमातृमेयरूपा त्रिपुटी मतद्वयेऽपि भासते । तत्राह– असंप्रज्ञातेति । सर्ववृत्तिशून्यनिरुद्धमनोरूपेत्यर्थः’ इत्यारभ्य स र्वथा प्रमात्रांदिभानशून्यस्य असंप्रज्ञातसमाधेरावश्यकत्वात् । सुषुतिभिन्नसर्वकाले प्रमात्रादिभानमिति स्वीकारासम्भवाद्भिन्न

विषयकानुमित्यादिसामग्रीरूपप्रतिबन्धककालीन घटादिमात्रप्रत्यक्षे व्यभिचारेण सुषुप्तिसमाधिभिन्नसर्वकाले प्रमादिभानमि त्यस्याप्यसम्भवात् प्रमात्राद्यविषयके महावाक्यार्थबोधे बाधकाभाव इति भावः ’ इत्युक्तम् । तथाऽपि योगसूत्रव्याख्यातृ मतानुरोधेन असंम्प्रज्ञातसमाधिकाले न व ृ त ् त ि ः अपितु संस्कार एवेति गीताविवरणे मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । एवंचास म्प्रज्ञातसमाधिदृष्टान्तेन निर्धर्मकनिस्संसर्गकनिर्विकल्पकमाहावाक्याथेंबोधः कथं साध्यते ? असम्प्रज्ञात समाध: वृत्तिरूप

त्वाभावात् । असम्प्रज्ञातसमाधिदशा जीवन्मुक्त्यवस्था ‘संस्करस्यापि नाशे विदेहकैवल्यमिति योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ’ तदा द्रष्टुःयोगसूत्रव्याख्यातृप्रक्रिया स्वरूपेऽवस्थानम्’ इति। 6

असम्प्रज्ञातसमाधेःवृत्तिरूपत्वाभावः नसूत्रकृत्सम्मतः ।

सूत्रद्वयपर्यालोचनया तथा प्रतीतेः । प्रथमसूत्रभाष्ये ‘सर्वशब्दग्रहणात्सम्प्रज्ञातोऽपि योगइत्याख्यायते '

इत्युक्त्या सम्प्र

..ज्ञातासम्प्रज्ञातद्वयं प्रथमसूत्रे विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीयते ॥

एवंच ‘ तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ’ इति सूत्रस्य सम्प्रज्ञातविषयकत्वं कथं ? विनिवार्यते असम्प्रज्ञातमात्रीव ।

षयकत्वं भाष्यादिसम्मतं सूत्रकाराभिप्रेतं कथं भवति ? अतः ’ तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम्’ इति सूत्रं योगद्वयविषयमेषितव्यम् । द्रष्टुः स्वरूपं स्वासाधारणधर्मविशिष्टधर्मिं । नतु निर्धर्मवस्तु द्रष्टुरत्येतद्विरोधात् । तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरू पशून्यमिव समाधिः ’ इत्यत्र अर्थमात्रनिर्भासमित्यनेन नधर्मस्य व्यवच्छेदः । ‘तस्यैव कल्पनाहीनं स्वरूपग्रहणंहि यत् ।’

(वि.पु.६.अं) इत्यत्र स्वरूपग्रहणमित्यत्राप्येवमेव । स्वरूपशब्दस्यात्रापि स्वासाधारणधर्मविशिष्टर्धीमबोधकतया धर्मव्यव

२६२

असम्प्रज्ञातसमाधेरपि सुखत्वादिप्रकारकत्वस्थापनं महावाक्यजन्यत्रोधोऽपि सविशेषविषयइतिच [जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

इदमहमदर्शमिति केनचिद्विशेषेण विशिष्टविषयत्वात्सर्वेषामनुभावानाम् । सविशेषोऽप्य नुभूयमानोऽनुभवः केनचिद्युक्तयाभासेन निर्विशेषइति निष्कृष्यमाण: श्रुतप्रकाशिका

वैशिष्ट्यमूलं स्वानुभवलक्षणप्रमाणवैशिष्टयमभिप्रैति । स्वगोष्ठीनिष्टइति पखाद्यसम्मतत्वं दर्शयति । आत्मसाक्षिकानुभवस्य

सविशेषत्वं दर्शयति । इदमहमिति ॥

विशिष्टविषयत्वादिति । बिशिष्टा विषयः स्वयमनुभवएव * शिलापुत्रकस्य शरीरमितिबत् अयं निर्देशः ।

• अन्यथा स्वानुभवनिर्विशेषत्वनिरास घटादिसविशेषत्वसाधनस्यानुपयोगात् । अनुभूयमानोऽप्यनुभव इत्युपरितनग्रन्थ स्याप्येबमेवार्थः स्वानुभवसिद्धमित्यनेनैकार्थ्यात् । * नचानुभवशब्दोऽनुव्यवसायपरः नानुव्यवसायरूपं प्रत्यक्षमिष्टम् ।

अन्यत्तुस्मृतिविषयः नच स्मृति विषयत्वमिह विवक्षितम् । अनुभवशब्दस्यातदर्थत्वात् । अतोऽनुभूयमानत्वम् अवभासमानत्वम् । इदमहंशब्दम्यां कर्म कर्तृकएवानुभवइत्युक्तम् । अदर्शमित्यनेन अपरोक्षत्वावशेषान्वयोऽभिप्रेतः अतीतत्वं त्वविवक्षितं तदा स्वसिद्धत्वायो गात् । केनविद्विशेषणति । उक्तेष्वन्यतमविशेषणमन्ततोगत्वाऽम्यवर्जनीयमिति भावः यद्वा - अदर्शमितीत्यत्रेतिशब्दः ।

।

• अतीतविषयतया प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः । परज्ञानं * प्रमुषितसंस्कारं स्वज्ञानञ्चानुमेयम् ।

।

• प्रकारवचनः प्रकृतसजातीयरूपं विशेषं यावत्सम्भवं गृह्णाति

तेन परोक्षत्ववर्तमानत्वादिकं केनचिदिति विवक्षितस्यात् ।

• परोक्षत्वं विषयद्वारा ॥

ननु नहिवयमिदमहमर्शमिति प्रतीतिमपलपामः । सातु तर्कव्यवस्थापितविषया निर्विशेषे प्रमाणयित्यत्राह । सवि

।

शेषोपीति । स्वब्याघतस्य दर्शयिष्यमाणत्वायत्तत्याभासेनेत्युक्तम् । निर्विशेषइति निष्कृष्यमाणइति यदा निर्वि गूढार्थसंग्रहः

।

च्छेदासम्भवात् अर्थमात्रनिभसमित्यत्र मात्रपदव्यवच्छेद्यार्थः नधर्म:, किंतु कल्पनैवेति ’ कल्पनाहीनमिति’ पराशरेणैव

दार्शतम् ॥ ’ समाधिनिर्धूतमलस्य चेतसो निवेशितस्यात्मनि यत्सुखं भवेत् । न शक्यते वर्णयितुं गिरा तदा स्वयं तद ।

न्तःकरणेन गृह्यते | ’ (६- ३४) इति मैत्रायणीयश्रुत्या असम्प्रज्ञातसमाधिकाले सुखं भासते तद्भासत इत्यसम्प्रज्ञातसमाधेरप्यानन्दत्वरूपधर्मविषयकत्वं न प्रत्याख्यातुं शक्यम् ॥

इत्थं च सुखत्वेनैव

’ द्रष्टा दृशिमात्र: ’ (२.२०) इति सूत्र ननिर्धर्मकहशिपरमिति हयशिरोरत्रभूषणदीधितौ, ‘चितेरप्रतिसंक्रमायाः ' (४.२२.) इति सूत्रं न प्रतिबिम्बपरम् | मैत्रायणीयोपनिषच्च असंप्रज्ञातसमाधरपि वृत्तिरूपतामावेदयति ’ इत्यादिभावप्रका

शेच निरूपितम्। ’ भिन्नविषयकानुमित्यादिसामग्या: प्रतिबन्धकत्वमात्मप्रमित्यन्यपटादिविषय एवेति घटादिमात्रप्रत्यक्षेच्छाज

न्यतत्प्रत्यक्षेऽपि प्रमितिप्रमात्रोभने न काचिदनुपपत्तिः । एवं सुषुप्त्यन्यसर्वकाले प्रमितिप्रमात्रोर्भानं ननिवारयितुं शक्यम् | वृत्तिमन्तरा व्यवहारस्यैव असम्भवात् । वृत्तिदशायां साक्षिणा प्रमितिप्रमातृभानस्याप्यवर्जनीयत्वात् । ‘तमेव विदित्वा’

इत्यत्र एवकारः नबाधक इति पूर्वमेव निरूपितम् । अतश्च महावाक्यार्थबोध: जन्माद्यधिकरणभाष्यस्थानुभवशब्दाभिप्रेतः सविशेषविषय एवेति भगवता यदुक्तं तद्युक्तमेवेति बोध्यम् ॥ युक्त्याभासेनेति । अनुबृत्तत्वेनानुभवस्यैव परमार्थतय

व्यावृत्तत्वेन घटादिविषयाणामपारमार्थ्यात् । अनुभूतित्वेन निर्धर्मकत्वस्य पूर्वमेव स्थापितत्वाच्चेत्यर्थः ॥

२६३

जिज्ञासा १-१-१] अर्थप्रकाशत्वमेव ज्ञानत्वमित्यादि अ.सि.तद्व्याख्यलघुचन्द्रिकोत्त्यनुवादस्यपरिशीलनंच श्रीभाष्यम्

सत्ताऽतिरे कि भिस्खा साधारणैस्वभावविशेषैर्निष्कृष्टव्यइति निष्कर्षहेतुभूतैस्सत्ताऽतिरेकि भिस्स्वासाधारणैस्स्वभावविशेषैस्सविशेषएवावतिष्ठते । अतः कैश्चिद्विशेषैर्विशिष्टस्यैव वस्तु नोऽन्ये विशेषा निरस्यन्तइति न क्वचिन्निर्विशेषवस्तुसिद्धिः । धियोहि धीत्वं स्वप्रकाशताच श्रुतप्रकाशिका

।

शेषइति निष्कृष्यते तदानीमेवंहि निष्कृष्टव्यइत्यर्थः कथं ? निष्कृष्टव्यइत्यत्राह । सत्तातिरेकिभिस्वा साधारणैरिति । सत्तानतिरेकचित् * पक्षाविशिष्टो हेतुस्स्यात् तदयुक्तम् पक्षव्यावर्तकोहि हेतुः किंच अन्यस्य द्रव्यान्तराळ्यावर्तकधर्मस्यैव स्वव्यावृत्तिरूपत्वसम्भवः। स्वरूपे प्रतिपन्ने स्वस्थान्यतादात्म्यभ्रमविरोधिनश्च स्वरूपमेव व्यावृत्तिः यथा शुक्तित्वादेः । ब्रह्मस्तु वस्त्वन्तरस्यान्यस्माद्व्यावर्तकधर्मत्वाभावात्स्वरूपे भासमाने भ्रमसहत्वाच्च न स्वरूपमेव व्यावृत्तिरिति वक्ष्यमाणशौ क्लयादिदृष्टान्तवैषम्याभिप्रायेण सत्ताऽतिरेकिभिरित्युक्तम् । साधारणश्चेद्धेतुरनैकान्तिको भ्रमाविरोधीचस्यात् यथा शौक्लयादिः असाधारणं शुक्तित्वमेवहि रजतभ्रमविरोधि अतस्स्वाधारणैरित्युक्तम् । स्वशब्देन * व्यधिकरणासिद्धिपरिहार: स्वभाववि शेषैः धर्मविशेषैः ॥

200एवं सामान्येनार्थशरीरमुक्तम् । अतस्त्वयाऽपि निरासकहेतुतयाभिमतानां सत्तातिरोकत्वस्वासाधारणत्वे

अवर्जनीये

इत्यभिप्रायेण सत्तातिरेकिभिस्स्वासाधारणैरिति पुनः कथनम् | येये हेतवः सविशेषघटादिवस्तुव्यावृत्तास्सामान्येन सकल विशेषाभावसाधका: तेऽर्थसामर्थ्यात्सामान्यान्तर्गतं स्वात्मानमपि निवर्तयेयुरेवेत्यत्राह । अतःकैश्चिदिति अतः तेषां सत्ताऽतिरेकित्वस्वासाधारणत्वयोरवश्याभ्युपगन्तव्यत्वादित्यर्थः । कैश्चिदिति । स्वासाधारणैःप्रामाणिकैरियर्थः । विशिष्ट स्यैवेति । निर्विशेषत्वसाधकनिवृत्तौ निर्विशेषत्वासिद्धेस्तदनिवृत्तौ तैरेव सविशेषत्वप्रसङ्गाञ्चेत्यभिप्रायः । अन्यइति । निर्विशेषत्वसाधकाहेतवो येभ्यो घटादिभ्यो व्यावृत्ता: तद्गता इहाप्रामाणिकारूपादयो विशेषाअस्मिन्निरस्यन्ते । नतु सर्व विशेषाः अनग्निमद्व्यावृत्तोधूमः पक्षेह्यनग्निमत्वमेव निवर्तयति नत्वाकरान्तरमित्यर्थः । नक्कचिदिति । स्वानुभवे प्रत्यक्षादि ।

/

।

प्रामाणान्तरेष्वपीत्यर्थः स्वव्याघातप्रसङ्गेन सकलविशेषनिवृत्तस्साधयितुमशक्यत्वात् न निर्विशेषवस्तुसिद्धिरित्युक्तं भवति । एवं कर्मकर्तृव्युदासमभ्युपगम्य सविशेषत्वमुपपादितम् । अथ कर्मकर्तृनिरासएव दुश्शकइत्याह । धियोहीति । स्वप्रकाशता अनन्याधीप्रकाशात्वम् । एतदुभयं स्वप्रकाशवादे साधनतया साध्यतयाच परेण गूढार्थसंग्रहः

सत्तातिरोकिभिरिति ॥ सद्रूपब्रह्मभित्रैरित्यर्थः । निर्धर्मकत्वसाधकानुभूतित्वस्व प्रकाशत्वयोः न निर्धर्मकत्वसाधक स्वमित्याह-धियो हि धीत्वमित्यादिना । विवरणे ज्ञातुरर्थप्रकाशस्य ज्ञानत्वादित्युक्त्या स्वातिरिक्तार्थप्रकाशकत्वेन ज्ञानत्व

स्योपपादनीयतया धर्मसम्बन्धाभावे ज्ञानत्वं कथम् ? स्वप्रकाशत्वमपि स्वातिरिक्तार्थप्रकाशकत्वेन साध्यते । तदपि तत्सं म्बन्धविरहसाधकं नभवतीति भावः ॥

यद्याप ’ अर्थप्रकाशत्वमेव ज्ञानत्वं मुक्तावर्थाभावेऽपि तत्संसृष्टप्रकाशत्वस्य कदाचिदर्थसम्बन्धनाप्यनपायात्’ इति

अद्वैतसिद्धावुक्तम् । तत्र लघुम्चान्द्रका- ‘यद्यप्युक्त जातिः विशिष्टचिन्निष्ठा ज्ञाधातुवाच्यतावच्छेदिका; तथाऽपि ताद्वीशष्टा

भिन्नाया: ज्ञानपदलक्ष्यव्यक्ते: मुक्तौ सत्वेन ज्ञानस्वरूपमविनाशीत्याशयेनाह-अविनाशीति’ इति । तथाऽपि वाच्यविशिष्ट

चितो मिथ्यात्वेन तदभेदः शुद्धचितो न सम्भवति । तादात्म्याङ्गीकारे तु घटादेरपि तादात्म्यस्य शुद्धचिति सद्भावेन

२६४

निर्विशेषत्वादिनिष्करपर (अ.सि.ल. चं) ग्रन्थानुवादस्तत्परिशीलनंच

[जिज्ञासा १-१.१

श्रीभाष्यम्

।

ज्ञातुर्विषयप्रकाशनस्वभावतयोपलब्धेः

स्वापमदमूर्छासुच सविशेषणवानुभवइति स्वाव

सरे निपुणतरमुपपादयिष्यामः स्वाभ्युपगताश्च नित्यत्वादयोह्यनेके विशेषास्सन्त्येव श्रुतप्रकाशिका

उपन्यस्तम्। ज्ञातुर्विषयप्रकाशनस्वभावतयोपलव्धेरिति । नियमेन स्वाश्रयं प्रतिविषयप्रकाशकतया भासमानत्वा #

•द्धीत्वस्वप्रकाज्ञत्वे सिध्यतइत्यर्थः धीत्वं विषयत्वसाधनत्वं तथावभासमानत्वादिति न साध्याविशिष्टता । यद्युपलब्धिसिद्धं सकर्मकर्तृत्वं नाङ्गीकुरुषे तत: सकर्मकर्तृत्वहेतुकं स्वप्रकाशत्वमपि नसिध्येदितिभावः ।

• यद्वा -धीत्वं धीस्वरूपमात्रं हि

।

शब्द उपलब्धेस्सर्वसम्प्रतिपत्तिं दर्शयति ननु न कर्मकर्त्रवच्छिन्नं ज्ञानमात्मभूतम् । अन्यदेवतु स्वापाद्यवस्थानुभूतं निर्विशेषं साध्यतइत्यत्राह । स्वापेति । अनुभवः आत्मस्कुरणम् । नहि तदा धर्मभूतज्ञानस्फुरणम् । स्वावसरे अहम

र्थस्यैवात्मत्वसमर्थने निपुणतरं परप्रयुक्तयुक्त्यैवेतिभावः । सुखमहमस्वासं मामध्यहं नज्ञतवानित्यादिना परोक्तपर मर्शे नेति यावत् -यद्वा निपुणतरं विशदतरम् ॥

एतदुक्तं भवति किं त्वया स्तानुभवाधीनं निर्विशेषत्वं कर्मकत्रैवच्छिन्नस्य ज्ञानस्योच्यते-उताहमितिभासमानस्या स्मस्वरूपभूतज्ञानस्य उत तदुत्तीर्णस्यवा। आचे कर्मकञवच्छेदनियमादेव न निर्विशेषत्वम् द्वितीये प्रत्यक्त्वानुकूलत्वादि गूढार्थसङ्ग्रहः

तस्याप्यविनाशित्वं कंथ वार्यते ? ज्ञानत्वोपलक्षितचितः अविनाशित्वमित्यङ्गीकारे अविद्येोपलक्षितचितोऽप्यविनाशित्वसम्भवेन

• ज्ञानस्यैव नित्यत्वेन व्यवहारः अविद्यावतः नित्यत्वेन व्यवहाराभावश्च श्रुतौ निर्बीज एवं स्यात् । विवरणानुसारेण ज्ञान

वायुपपत्तौ ज्ञानत्वस्यार्थप्रकाशरूपत्वम् आनन्दत्वस्य निरुपाधिकेष्टत्वरूपत्वं मुक्ताविच्छापायेऽपि इष्टत्वोपलक्षितस्वरूपस त्वेन न दोषइति वदद्भिः मधुसूदनसरस्वतीभिः द्वितीयमिथ्यात्वविचारे स्वप्रकाशत्वादेः परप्रकाश्यत्वाभावादिरूपत्वमुक्त म्

तत्र लघुचन्दिकायां ‘ब्रह्मणः सर्वधर्माभावरूपतया न कान्यनुपपत्तिरित्येतद्विवरणे सर्वधर्माभावरूपतया स्वाधिष्ठानकसर्व

•

धर्माभावत्वविशिष्टतादात्म्योपलक्षितस्वरूपत्वेन तथाचाव्यात्मिकतादात्म्यसम्बन्धेन ब्रह्मणः प्रतियोगित्वादिरूपमिथ्यात्वा धर्मवत्वेऽपि विशेषणताविशेषसम्बन्धेन तद्विशिष्टात् मेदसत्वेन तत्समानाधिकरणो यो मिथ्यात्वात्यन्ताभावः तद्वत्तादात्म्यो पलक्षितस्वरूपं उक्तभेदवत्तादात्म्योपलक्षितस्वरूपंवा सत्यत्वादि इतिभावः । इति निर्णयकरन ज्ञानत्वादिविशिष्टतादात्म्यो पलक्षितस्वरूपमेव उक्ताभावस्य पर्यवसितोऽर्थः इति निष्कर्षः प्रतीयते ॥

एवंच अनुभूतिर्निर्विशेषा अनुभूतित्वात् इत्यनुमाने निर्विशेषत्वं ब्रह्मस्वरूपं स्वरूपस्य प्राक्सिद्वत्वेऽपि

निर्विशे

पत्वेन रूपेण ज्ञानस्योद्देश्यत्वान्नानुमिति वैयर्थ्यमिति ब्रह्मनिर्गुणत्वोपपत्तौ मधुसूदन सरस्वत्युक्तिः कथं घटते ! अत्र निर्वि शेषत्वस्य विशेषसामान्या भावत्वावशिष्टस्वरूपत्वेऽनुमितेः भ्रमरूपत्वमेव स्यात् । अर्थान्तरं च । विशेषसामान्याभावरूपत्वे

विशेषसामान्याभावरूपविशेषाभावोऽपि तत्र विषय इति तत्प्रामाण्यव्याघातः । अप्रयोजकत्वं च । भिन्नत्वेऽभिन्नत्वे सम्ब न्धत्वेच अतिप्रसङ्गानवस्थाभ्यां धर्मधर्मिभावानुपपत्तरेव विपक्षबाधकत्वेन नाप्रयोजकत्वामीतचेत् ? भिन्नत्वेऽपि अनुभ

बानुरोधेन क्वचिदेव सम्बन्धत्वं नान्यत्रेति बाचस्पतिनैवोक्तेः स्वपरनिर्वाहकत्वेन सम्बन्धानवस्थाया अन्यभावांत् हेतोः साध्यस्यच सम्बन्धस्य काल्पतत्वेन कल्पितसम्बन्धमादाय तात्त्विकविषयासिद्धेश्चेति बोध्यम् ॥ सुषुप्तौ निर्विकल्पकसाक्षि

चैतन्यानुभवाङ्गीकारेण निर्विशेषस्य अनुभवसामान्याविषयत्वं न घटत इत्याशङ्कायामाह स्वापमदमूछीस्विीत ॥

२६५

जिज्ञासा १-१-१] नित्यत्वादेस्वरूपमात्रत्वे बौद्धमतादविशेषप्रसङ्गेनातिरेकस्वीकारे तेनसविशेषत्वम् श्रीभाष्यम्

तेच न वस्तुमात्रमिति शक्योपपादनाः वस्तुमात्राभ्युपगमे सत्यपि विधाभेद विवाददर्श स्वाभिमततद्विधाभेदैश्च स्वमतोपपादनात् । अतः प्रामाणिकविशेषविशिष्टमेव नात् । *

श्रुतप्रकाशिका

भिस्सविशेषत्वभर्जनीयमिति व क ् ष ् य त े । त ृ त ी य े शून्यवादेव न ि र ् व ि श े ष त ् व ं साध्यमिति मुखान्तरेण सविशेषत्वमाह । स ् व ा भ ् य ु ः , पगताश्चेति । आदिशब्देन स्वप्रकाशत्यैकत्वानन्दत्वादयो विवक्षिताः ते वस्तुमात्रमितियुक्तभित्यत्राह । तेचेति । उप पादयति । वस्त्विति । बौद्धैः क्षणिकत्वमुक्तं अनेनतु नित्यत्वम् । वैषेषिकादिश्च जडत्वबहुत्वे अनेनतु स्वप्रकाशत्वैकत्वे

स्वरूपंतु तैस्सर्वैरभ्युपेतम् अतो विप्रतिपत्तिविषयः सम्प्रतिपत्तिविषयश्चैक एवेति वक्तुमयुक्तमित्यर्थः विमत्यनन्तरभाविना तदुपपादनेनच स्वरूपातिरिक्त ां दर्शयति । स्वाभिमतेति । क्षणिकत्ववादिनं प्रति ब्रह्मनित्यत्वं साधयता त्वया स्वरूपमा त्रातिरेकेण किंचित्साधितमस्तिवा नवा, अस्तिचेत्सधर्मत्वं नोचेत् सिद्धसाधनत्वं-स्वरूपमात्रस्याभिमतत्वात् संविन्नित्येति प्रतिज्ञावाक्यगतौ धर्मधर्मिंशब्दौ किं पर्यायौ नवा- आद्येसाधनायासोनिष्फलः द्वितीयेस्वरूपातिरिक्तधर्माङ्गीकारइति भावः । ।

स्वमतोपपादनान्नवस्तुमात्रमितिशक्योपपादना इत्यन्वयः ॥

पूर्वं सविशेषत्वनिरासकहेतुभिः सविशेषत्वमुक्तम् * अनन्तरं साध्यघमैंः ततःकतिपयविशेषसाधकहेतुभिः

। एते

।

।

निरासकसाध्यसाधनधर्मा अपरमार्था इत्यत्राह अतइति । अतःविशेषव्युदासकत्वेन साध्यत्वेन साधनत्वेनच केषां चिद्धर्माणां त्वयोक्त ्वात् परमार्थभूतैस्तैस्तैर्विशिष्टमित्यर्थः । प्रामाणिकैरित्यनेन कैश्चिदिति पूर्वोक्तस्यार्थस्यापि विशेषो दर्शितः । विशिष्टमेवेति । पूर्वोक्तसत्तातिकित्व स्वासाधारणत्वाभावे भ्रमोच्छेदो न स्यात् निरासकधर्मापारमा युक्ति गूढार्थसंग्रहः

‘कालपरिच्छेदाभावो नित्यत्वम्’ इत्यादिना अद्वैतसिद्धौ द्वितीयमिथ्यात्वविचारे नित्यत्वादीनामभावरूपत्वेनाधि करणस्वरूपत्वोक्त्या न तेन सविशेषत्वमिति शङ्कायामाहु तेच नवस्तुमात्रमिति ॥ वस्तुनः । तदुच्यते क्षगस्सोऽस्ति यस्य तत् क्षणिकं मतम् ॥ (३८८) असत्यप्यर्थभेदेच सोऽस्त्यस्येति न बाध्यते ।

’ उदयानन्तरास्थायि स्वरूपं यच्च

इच्छारचितसङ्केतमात्रभावि हि वाचकम् | (३८९) उदयानन्तरास्थायि व स ् त ् व े व ं त ु विवक्षितम् । त ् र सप्रत्ययश्शब्दोऽप्रत्य यो वा प्रयुज्यताम् ॥ ’ (६९०) इति त ्वसङ्ग्रहे क्षणिकत्वस्वरूपं वदता शान्तरक्षितेन ‘नित्यज्ञानविवर्तोऽयं क्षिति तेजोऽनिलात्मकः। आत्मा तदात्मकश्चेति स ङ ् ग ि र न ् त े प र े पुनः ॥ (३२८) तेषामल्पापराधं त ु द र ् श न ं नित्यतोक्तितः’ इति उपक्रम्य ‘ एकज्ञानात्मके पुंसि बन्धमोक्षौ ततः कथम् ’ इत्युक्तम् । एवंच बौद्धोक्तक्षणिकत्वमपि वस्तुस्वरूपत्वमेव । नित्य

त्वाद्यपि तथैवेति यद्यभ्युपगम्यते तदा तन्मतादविशेष एव स्यात् । बौद्धमते शब्दस्य वस्तुस्वभावानुबन्धित्वानङ्गीकारेऽपि शब्दप्रामाण्यवादिभिः परैः कल्पितेन धर्मेण धर्मवत्त्वव्यवहारः अवश्याभ्युपेय इति कालपारच्छेदाभावधर्मेणापि सविशेष त्वमपरित्याज्यम् । सत्यत्वादीनां सर्वेषामभावरूपत्वे सत्यज्ञानादिपदप्रवृत्तिनिमित्तधर्मभेदो नस्यात् । कालपरिच्छेदाभाव

त्वविशिष्टतादात्म्योपलक्षितस्वरूपत्वं नित्यत्वादेः लघुचन्द्रिकायामुक्तं यत् तदपि कदाचित्तादात्म्यप्रतीत्यैव निर्वाह्यमिति कदाचित्तद्धर्मत्वमन्तरा न नित्यत्वादिधर्मवत्वमुपपादयितुं शक्यमिति भावः ॥ विधामेदविवाददर्शनादिति । उदयानन्तरस्थायिनाशप्रतियोगित्या भावविशिष्टतादात्म्योपलक्षित मिति वाक्यद्वयेन

विधाभेदः उभाभ्यां सम्यक्प्रदर्शितो भवतीति भावः ॥ इह पुनः ‘तत्तु समन्वयात्’ इति विशेषणीवशेष्यात्मकर्माप 34

[जिज्ञासा १.१-१

पदस्यैव विशिष्टार्थपरता प्रवृत्तिनिमित्ततदाश्रययोः प्रातिपदिकार्थतान्च

२६६

श्रीभाष्यम्

वस्त्वितिवक्तव्यम् । शब्दस्यतु विशेषेण सविशेषएव वस्तुन्यभिधानसामर्थ्य पदवाक्य रूपेण प्रवृत्तेः प्रकृतिप्रत्यययोगेनहि पदत्वम् । प्रकृतिप्रत्ययोरर्थभेदेन पदस्यैव विशिष्टार्थ श्रुतप्रकाशिका

त्वापारमार्थ्ये रजतसत्यत्ववत् निरसनीयाकारसत्यत्वं प्रसजेत् साध्य धर्मापारमार्थ्येच नित्यत्वादिविपरीताकारसत्यत्वप्रसङ्गः

साधनापारमार्थ्येच साध्यनित्यत्वादिविपरीताकारसत्यत्वमापतेति भावः । इत्थं स्वानुभयप्रसङ्गात्तत्रापि सविशेषत्वमु पपादितम् ॥

अथ प्रथमप्रतिज्ञातं सर्वप्रमाणानां सविशेषविषयत्वं वक्त्तुमारभते । तत्र परेण प्रत्यक्षात् बलीयस्त्वेनोक्तत्वात्

|

।

।

सविशेषबोधकत्वातिशयस्य स्वाभिमतत्वाच्च प्रथमं शब्दस्य सविशेषविषयत्वमाह | शब्दस्यत्विति तुशब्द: परोक्त बलीयस्त्वसूचकः । विशेषेणेतिपदेन सविशेषवस्तुबोधकत्वातिशयउच्यते यद्वा - सर्वप्रमाणानां सविशेषगोचरत्वे प्रतिज्ञाते चिद्वस्तुन्यन्तरङ्गतया स्वप्रकाशवृत्तिं निरूप्य तदनन्तरमात्मनि प्रत्यक्षादिभ्यो * ऽन्तरङ्गत्वेन उभयवादिसम्मतस्त्र शास्त्रस्य विशेषविषयत्वमाह शब्दस्यत्विति । सविशेषगोचरत्वे प्रमाणान्तरेभ्योऽतिशयो विशेषेणत्युच्यते तुशब्देन तत्त्दौपयिकं शब्दस्य सविशेषगोचरप्रत्यक्षादिपूर्वकत्वं विशेषउच्यते प्रतिज्ञातस्य हेतुमाह । पढ़वाक्यरूपेणेति । ततः किं विशेष विषयत्वस्येतिशङ्कायां पदरूपेण प्रवृत्ति विवृणोति । प्रकृतीति । ततःकिमित्यत्राह । प्रकृतिप्रत्यययोरिति । पदस्यैवेति । गूढार्थसंग्रहः

गौणमपि सामानाधिकरण्यं विहाय एकस्मिन् निरंशे ’ तत्त्वमसीति समन्वयो मुख्यः प्रदर्शितः । तथाच भगवान्

पाणिनिः

अव्यतिरिक्तेऽर्थे प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमां स्मरति ’ इति (१२७.पुटे) उदाहृतपञ्चपादिकासलेपशारीरकोक्तदिशा शब्दात्

निर्विशेषत्रोधः न कस्यचित्सम्मतः इत्यभिप्रेत्याह- शब्दस्य तु इत्यादिना | तुशब्दः पविधतात्पर्यतत्वेन इतरवैयक्ष ण्यसूचकः ॥ प्रत्यक्षस्य निर्विकल्पकस्य धर्मानवगाहिनः वैभाषिकादिभिः स्वीकारेऽपि तैः शब्दप्रामाण्यानभ्यु

।

शब्दप्रामाण्यवादिभिस्सर्वैराप सविशेषवोधजननशक्तत्वमेव शब्दस्योच्यते प्रत्यक्षे इन्द्रिय सन्निकर्षभेदः धर्मधर्मिबोध शब्दस्यतु नतथेति तात्पर्येण ’ विशेषेण ’ इत्युक्तम् । तदेवोपपादयति - पदवाक्यरूपेण इत्यादिना ।

प्रकृतिप्रत्यययोगेन हि पदत्वमिति केवलप्रकृतेः केवलप्रत्ययस्यच प्रयोगविरहेण ’ सुप्तिङन्तं पदम्’ (पा.सू. ।

१.४.१४) ते विभक्तयन्ता: पदम्’ (गौ. सु. २.२.६०) इत्यायुक्तदिशा शाब्दबोधजननसामर्थ्य नकेवलप्रकृतेः नाप 6

• इत्यत्र तच्छब्दस्य धर्मधर्मिबोधकत्वस्य उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् प्रकृतेः धर्मधर्क्युभयबोधकत्वेन अर्थभे दोक्त्या ’ प्रातिपदिकार्थलिङ्ग परिमाणवचनमात्रे प्रथमा ’ इति पाणिनिसूत्रे प्रवृत्तिनिमित्तं तदाश्रयश्चेत्युभयं प्रातिपदिका ।

6 तत्त्वमसि

इति पाणिनेराभिमतमिति बोधितम् । शेखरादौ नागेशेनान्ययमर्थ: उक्त: । ‘प्रातिपदिकग्रहणं किमर्थम् ? बहुवचनम् उच्चैः नीचैः 6

बहुषु

।

।

इत्यत्रापि यथा स्यात् ’ इति महाभाष्यम् असति प्रातिपदिकग्रहणे अव्ययात् प्रथमा न स्यात्

इत्यादिना अस्य एकवाक्यतायां संख्यायुक्तएव प्रातिपदिकार्थ: स्यात् । प्रातिपदिकग्रहणात् यत्नात् अव्या

ऽपि प्रथमा सिध्यति’ इति कैयटः । अव्ययानामपि प्रवृत्तिनिमित्ततदाश्रयवोधकत्वं सम्मतमेव ।

प्रथमान्तस्यासंसृष्टबोधकत्वपर (अ.सि.ल.चं.सं.शा.वि) परग्रन्थविमर्श: गूढार्थसंग्रहः

२६७

प्रथमा

य द ् य प ि मधुसूदनसरस्वतीभिः सङ्क्षेपशारीरकविवरणे (२१६) ' पाणिनिः खलु भगवान् प ् र ा त ि प द ि क ा र ् थ म ा त ् र े विभक्तिं स्मरन् अपर्याययोः वृक्षादिप्रातिपदिकप्रथमाविभक्त्योः एकार्थत्वं दर्शयति । तदेवच वाक्यस्याखण्डार्थत्वं इति तत्सम्मतमितिभावः इति । अद्वैतसिद्धौच सत्यादिवाक्यार्थो ब्रह्मप्रातिपदिकार्थमात्रं तन्मात्रप्रश्नोत्तरत्वात् । (न्यायदीपा

वळी)ण्डार्थतइत्यनुमानविचारे ब ् र ह ् म प ् र ा त ि प द ि क ा र ् थ व ि श े ष ् य ा ं श म ा त ् र प र त ् व स ् य स ा ध ् य त ् व ा त ् तथाच प ् र ा त ि प द ि क ा र ् थ स ् य व ि श ि ष ् ट त ् व े ऽ प ि अख ्वसिद्धिः प्रतिपदिकसमाधानस्य ार्थेत्यत्र लिङ्गारपि प ् र ा त ि प द ि क ा र ् थ त ् व े न त द ् ग ् र ह ण व ै य र ् थ ् य म ा श ङ ् क य प ् र ा त ि प द ि क ा र ् थ प द स ् य ल ि ङ ् ग ा द ् य व ि अभियुक्तैरुक्तेश्च इत्युक्तम् ॥ शिष्टस्वरूपमात्रपरतया

निरूढलक्षणया उपस्थाप्यत इति

अत्र लघुचन्द्रिका– ‘ तथा चासंसृष्टं नाम्ना लक्षणयाचोपस्थापितं प्रथमयाऽपि

सोऽयमित्यादौ संसर्गाविषयकशाब्दबोधः पाणिन्यादिसम्मतः । त द ु क ् त म ् स ङ ् क ् ष े प श ा र ी र क े – ‘भेदो भ ि न ् न श ् च ' ( २ १५) ‘एवं तावत् ' ( २ १६) इति १२३. प ु ट े उदाहृतम् | भ े द त ् व ा व च ् छ ि न ् न े तस्य सम्बन्धाभावात् प ् र ा भ ा क र म त े स ् व प ् र क ा श त ् व स ् य ै व स ं व ि तभिहितत्वं ्त्वरूपत्वातव््यतदवच्छिन्नादौ त ् स म ् ब न ् ध ा द ौ अखण्डार्थत्वम् । अभियुक्तैरिति । स ं स ृ ष ् ट स ् य प ् र क ृ त ् य ा अभिहितत्वेन प्रथमाऽ र ् थ म ि त ि व ि व े च क ै र ि त ् य र ् थ : ' इति । एवं (अ ख ण ् ड ा र ् थ ल क ् ष ण ो प त ् त ौ ) ' भ ि न ् न र ू प े ण स ् व ा र ् थ स ् म ृ त ि द ् व ा र ा एकमात्रप्रातिप ददलंिकार्वथ्मयारत््थरमाितनिुभवाच्यम्, ावकतावच्छेउददक्ादकेाशङ््यकव्िषधाेदयिमोतर्ैवका्रय्ेथनकंसप्रकारकबोधं नच घटः कलश: इ त ् य ा द े ः अ न ा क ा ङ ् क ् ष त ् व े न अन्त्यदलेनैव वारणात् आद्य प ् र त ् य न ा क ा स त ् व े ऽ प ि ए क ो द ् व ा व ि त ् य ा द ा व ि त स म ् म े द े नान्यतरवै यप्रथमाशब्दितविभक्त्या र्थ्यमिति न्यायेन प्रातिपाणिनिरतः पदिकार्थमात्सकलतर्कसमयज्ञः रानुभावकत्वेबाधकाभावात् । अतएव ' प ् र ा त ि द ि क ा र ् थ ा न त ि र ि क ् त विषयाणि प ् र ा ह भगवान् वष्टिवचसोरनतिरिक्तविषयत्व ’ मित्यनेन उच्चैरित्यादौ नामप्रथमावि

भतथाच क्त्योः एकार्थानुभावकत्वमुक्तम् स ङ ् क ् ष े प श ा र ी र क े । नचैवं घटः कलशः इ त ् य ा द ौ ल क ् ष ् य त ् व म े व स्वीक्रियतामिति वाच्यम् । घटकलशपदार्थयोः भेदबुद्धेराहार्यत्वेन विरोधित्वस्याप्रसिध्या न तत्पदयोरखण्डार्थत्वम् । अखण्डविषयकस्यापि तादृशानुभवस्य तादृशभेदधीविरोधित्वं भिन्नरूपविशिष्टयोः त ा द ा त ् म ् य ध ी द ् व ा र क त ् व ा न ् न ा न ु प न ् न म ् इतिच । तथाऽपि उ च ् च ै र ि त ् य ा द ौ धप्रर्ामतवििपवदकि्कषाार्थनास्तीति कथं न ि श ् च ी य त े । स ं स ृ ष ् ट स ् य प ् र क ृ त ् य भ ि ह ि त ् व े न प्रथमाऽभिहितत्वं व ् य र ् थ ं इति त न ् न ि र ् ण य ः इतिचेत् प्रथमा े कथं स ि द ् ध ा । प्रातिपदिकेन स ं स ृ ष ् ट स ् य ै व ा भ ि ह ि त य ा त द र ् थ े एवप्रथमायाः प ् र ा ण ि न ि सम्मतत्वस्य स ् फ ु ट त ् व ा त ् । अनान्यतरवैयर्थ्यमिति संसृष्टं नाम्ना लक्षणयान्यायःउपस्थापितं प्रथमयाऽपि निरूढलक्षणया उपस्थाप्यते इति कल्पनाच नपाणिनेर्विवक्षिता । स ं भ े द े एकः द ् व ौ इ त ् य ा द ौ यः प ् र द र ् श ि त ः त ् र ा प ि प ् र ा त ि प द ि क स ् य एकत्वविशिष्टमेवार्थः। उक्तार्थाना मप्रयोगइति न्यायेन त ्र प्रथमायाः अप्राप्तौ वचनग्रहणमिति महाभाष्ये उक्तम् । प्रथमायाः अभावे प्रकृतिमात्रस्य प्रयो गासम्भवात् प्रयोगनिर्वाहार्थमेव प्रथमा अभ्युपगता । द ् व ा भ ् य ा ं च क ् ष ु र ् भ ् य ो यथा एकस्य घटस्य प ् र त ् य क ् ष े म ा न ं त द ् व त ् एकार्थ भासकसामग्रीद्वयसंबलने नैकतरवैयर्थ्यमापादयितुं शक्यमिति तदाशयः ॥ मञ्जूपायांच नागेशन यद्वा प्रवृत्तिीनीमत्तसंख्या अत्र विभक्तिवाच्या नच तद्द्वयबोधाननुभव: एकत्वस्य

प्रचितस्य

ततो बोधात् सजातीयसंवलनहि प्रचयः द्वित्वायुपजननयोग्यत्वंहि प्रचितत्वं प्रातिपदिकस्यतु प्रचिताप्रचितसाधारणं तदर्थः तत्प्रतीतिश्च ‘एकपुत्र’ इत्यादौ एतन्मूलकमेव सम्भेदे नान्यतरवैयर्थ्यमिति पठ्यते इत्युक्तम् । ‘यद्वा न केवलेति निय

मेन स्वाभाविकं सहाभिधानम् । अत्र लुग्विधानारम्भेण केवलेनाप्याभिधानं सङ्गच्छते । एवं च प्रकृत्यर्थानुवादिका

विभक्तिः’ इत्युक्तम् । अत्र यद्वेति पक्ष प्रातिपदिकार्थस्य एकदैव भानमिति स्फुटम् । मञ्जूषायां बहूनां पक्षाणामभिधाने

sपि अखण्डार्थता कास्मन्नपि पक्षे नोक्ता । जडत्वहेतूपपत्तौ ब्रह्मास्तीत्यत्र लकारः साधुत्वार्थ इति सिद्धिव्याख्याने लघु

प्रथमयोपस्थापितभेदाभावविशेष्यकत्रोधवर्णनपर परग्रन्थपरिशीलनम्

२६८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

चन्द्रिकायां यथा मणिकारादिमते चैत्रो जानातीत्यादौ ज्ञानकर्तृत्वादेरननुभवात् ज्ञानाश्रयत्वादिलक्षणायां गौरवाच्च अवच्छेद ।

कतासबन्धेन ज्ञानप्रकारकधीस्वीकारात् आख्यातं नकर्तृत्वमाह किंतु साधुत्वमात्रार्थम् तथा प्रकृतेब्रहासत्तायाः अना

।

दित्वेन तत्कर्तृत्वबोधासम्भवात् घटोऽस्तीत्यादाबपि क्रियात्यामाबेन कारकान्चयबोधासम्भवात् आश्रयत्वस्यैव आख्यातेन बोधाच्च ब्रह्मास्तिपदाभ्यामखण्डवोधस्वीकारेण आख्यातं साधुत्वमात्रार्थम् कल्पितभेदन ब्रह्मणः स्वात्मकसत्ताश्रयत्वसम्भ

वेऽपि निर्धर्मितावच्छेदकशाब्दबुध्यसम्भवेन आश्रयत्वस्याख्यातेनावोधात् । ब्रह्मपदस्य उत्कृष्टार्थकत्वेतु तत्राश्रयत्वप्रकारकधीः. ।

इष्टव इत्युपक्रम्य एको द्वावित्यादौ सर्वमतेष्विव प्रत्ययः साधुत्वार्थः इत्युक्त्या अत्र एको द्वावित्यादी प्रातिपदिकार्थ. मात्रानुभावकत्वोक्ति:कथम् ॥

।

व्युत्पत्तिवादे तु गदाधरेण एकः द्वौ इत्यादौ प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामेकदैव एकत्वाद्यर्थधीः । प्रत्ययस्य साधुत्वार्थक त्वं वा इत्येवोत्तम् अत्र प्रथमपक्षे ‘सम्भेदे नान्यतरवैयर्थ्यम्’ इति न्यायेन द्वाभ्यां न्चक्षुर्भ्यामित्यादिप्रामुक्तदा • एकदैव एकार्थबोधस्य विवक्षितत्वेन एतन्नयायमवलम्ब्य केनापि दार्शनिकेन अखण्डार्थबोधस्यान भ्युपगमात् । ‘प्रातिपदि

कार्थमात्र ’ इत्यत्र पाणिनेः नाखण्डार्थवाधः विवक्षितः अतएव भाट्टरहस्ये प्रातिपदिकं तत्र प्रथमाऽर्थविशेषतागयग्राह ।

कमॆव इत्युक्ति: सङ्गच्छते । प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामर्थस्य द्वेधोपस्थितिः न खण्डदेवेनादृता, नापि गदाधरेण । ‘अस्तिर्भ

वन्तीपर: ’ इति मतं नानुमन्यत इति (श्रीभा १२७पुटे) पञ्चपादिकायामुक्तावपि " तत्त्वमसि ’ ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्र असि अस्मि इत्यनयोस्सत्वेन क्रिया वर्ततएवेति लकारोपपत्ति: ब्रह्मास्तीत्यत्र प्रागुपदर्शितदिशैव वाच्या | आख्यातस्याश्र

यार्थकत्वे निर्धर्मितावच्छेदकबोधापत्तिः योक्तासाऽखण्डार्थबोधेऽपि दुर्बारा ॥

'

यद्यपि शब्दमण्युक्तदिशा विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वमद्वैतसिद्धावुक्तम् ; तथाऽपि ‘प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमा इति सूत्रेणाखण्डार्थबोधं साधयतांमते अभेदार्थकत्वं प्रथमायाः कथम् ? अनुशासनविरहात् । अस्तुवा मणिकारोक्त दिशा

विशेषणविभक्तरभदार्थकत्वम् । तथाऽपि निरूढलक्षणयोपस्थितस्य भेदाभावस्यैव विशेष्यतया भानं सम्भवति । इति सिद्धा ●न्तविन्दुटीकायां मणिकारादिमतानुसारेण ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यादी बोधवर्णनं नसम्भवति । अभेदप्रकारकबोध

स्यैव मणिकारादिसम्मततायाः मथुरानाथादिभिः व्यवस्थापितत्वात् व्युत्पत्तिवादेच राजपुरुषवादोक्तदिशा विशेषणविभक्तेर

भेदार्थकत्वे लाघवसत्वेन तत्रापि न नोविद्वेषइत्युक्तेः । सर्वैराप नैयायिकैरनुभवानुरोधन विशेषणविभत्तयर्थप्रकारकबोधएवा दृतः इति विशेषणविभक्त्यर्थभेदा भावविशेष्यकबोधः नकस्यचिद्दार्शनिकस्य सम्मतः चैत्रा जानातीत्यादौ आश्रयत्वप्रकार कबोधाङ्गीकारे तत्सम्बन्धस्यापि भानमावश्यकमिति गौरवात् लाघवेनाश्रयत्वसंसर्गकबोधः मणिकृता स्वीकृतः नावच्छे दकतासंसर्गकबोधः वः । इत्थंच आख्यातार्थस्य मुख्यस्यासम्भवेन लाक्षणिकाख्यातार्थसंसर्गकबोधः मणिकृतास्वीकृतः। वर्त

• मानकाळबोधस्तु नपरित्यक्तः । अखण्डार्थबोधवादिमते ’ तत्त्वमसि ’ इत्यादी आख्यातार्थस्य संसर्गतया भानमपि

।

कृतं वर्तमानकालबोधोऽपि परित्यक्तः इति मणिकारोक्तरीतिर्नादृता भवति आश्रयत्वप्रकारकत्रोधे राजपुरुषवादोक्तदिशा लाघवं प्रदर्शय आख्यातस्य आश्रयत्वमथति दीधितिका सिद्धान्तः व्युत्पत्तिवाद गदाधरेण प्रतिष्ठापितः । वैयाकरण

•रीत्या ब्रह्मकर्तृकासत्तेति बोधाङ्गीकारे सत्तायाः ब्रह्मरूपत्वेन निर्धार्मितावच्छेदकबोधापत्त्या असम्भवः लघुचन्द्रिकायामुक्तः । सत्तायाः प्रमाविषयत्वतद्योग्यतारूपतायाः वैयाकरणप्राभाकरादिसम्मतायाः सपशारीरके स्पष्टमुक्तया शुद्धस्य वेदान्तज न्यवृत्तिविषयतायाः विवरणकारमतेऽङ्गीकारेण ब्रह्मनिष्ठत्वपकर्तृत्वस्य तत्रापि सम्भवात् । वैयाकरणमतरीत्या बोधः सम्भवत्येवेति साधुत्वमात्रार्थकत्वकल्पनं कथं घटते ? एवमङ्गीकारे वर्तमानकालार्थस्य वृत्तावन्वयसम्भवेन कालरूपार्थोऽपि न परित्यक्तो भवति ॥

८

असिनैक्यं ‘इति पराभिमतार्थस्य पर्यालोचनम्

२६९

श्रीभाष्यम

प्रतिपादनमवर्जनीयम् । पदभेदश्चार्थभेदनिबन्धनः श्रुतप्रकाशिका

वाक्यं तावदास्ताम् पदमेव सावशेषपरमिति भावः । वाक्यरूपेण प्रवृत्तिं विवृणोति । पदभेदश्चेति । पदभेदः पदानां परस्परभेदः न केवलं प्रकृतिप्रत्ययभेदएवार्थभेदहेतुकः पदभेदोऽपीतिचार्थः अन्यथा पदान्तरवैयर्थ्यादिति भावः । पदभेद स्यार्थभेदनिबन्धनत्वेंऽपि वाक्यैकत्वान्निर्विशेषत्वसिद्धिरिति शङ्कायां वाक्यस्य सविशेषविषयत्वं वदन् निर्विशेषे प्रमाणाभा गूढार्थसंग्रहः

यद्यपि ‘असिपदेनैक्यम्’ (१२७) इति परैरुक्तम् ; तथाऽपि ‘गगनं द्रव्यं भवतीत्यादौ भवत्यर्थे तादात्म्यादौ दपादनेनच ्रव्यवृात्तबोतत्त्वंपदार्थयोरैक्यबोधः धाच्च ’ इति बिन्दुटीकायामुकतद्रीत्यैवोपपादनीयः ्त्या, घटो नीलो भवतीत्यादौ नीलवृत्त्यसाधारणधर्माश्रयो घटइति व ् य ु त ् प त ् त ि व ा द प्रति । अन्यथा ’ असि’ इत्यत्र प्रकृतिप्रत्ययोरुभयोरथैवत्वं न सनङ्गीकारे ्यात् । सङ्क्षेपशशिरकोक्तदिशा असीत्यस्य स द ् र ू प ब ् र ह ् म ा र ् थ क त ् व े ऽ प ् य म े व दोषः । ‘असि’ इत्यादौ प ् र क ृ त ् य र ् थ स ् य क्रियात्वा लकारस्य प्रवृत्तेरसम्भवात् ‘असि ’ ’ आस्म’ इत्यत्र मध्यमोत्तमपुरुषयोः कथमुपपत्तिः ? भावे लकारस्थले प्रकृतिप्रत्ययोरेकार्थकत्वेन एकदैवार्थोपस्थितिरिति अनुभवानुरोधनाभ्युपगच्छान्तकेचित्। केचित्तु त ्र विशेषमङ्गीकृत्य उभा भ्यामप्यर्थोपास्थितिमङ्गाकुर्वन्ति । कर्तरि लकारस्थले तु कंर्त्र ्थबोधं सर्वेऽप्यभ्युपगच्छन्तीति असि अस्मीत्यनयोः विवर्त वादिसम्मतोऽर्थः न पाणिनिसम्मतः नापि कस्यचिद्दार्शनिकस्यति बोध्यम् | अतः ‘तत्त्वमसि’ इ त ् य त ् र तच्छन्दस्य ‘धर्मधर्म्युभयबोधकत्वात् तत्र लिङ्गसङ्ख्यादयस्तु अर्थात्प्रतीयमाना: ‘प्रज्ञानघनएव अद्वितीयम्’ इत्यादिशब्दविरोधात् अनिर्वचनीया भविष्यन्तीति विवरणोक्तरीत्यादरे मिथ्याधर्मवत्त्वप्रतीतेरावश्यकत्वात् तत्परित्यागेऽनुभवविरोधात् । असी त्यत्र प्रकृतिप्रत्यययोःपरैः अर्थभेदाच्चाखण्डार्थबोधोन सम्भवति । एवं अथ योवेददं जिघ्राणि ' इत्यादिषु बहुषु स ् थ ळ े ष ु प ् र क ृ परित्यक्त इति तत्र तत्र निरूपयिष्यते ॥ तिप्रत्य ोर ्थभेदःकश्चन्द्रइति धर्मिमात्रप्रश्नस्य प्रकृष्टप्रकाश ्चन्द्रइति तदुत्तरस्यच न धर्मबोधकत्वमिति परसम्मतार्थः न सर्व सम्प्रतिपन्नः । किंशब्दस्य जिज्ञासाविषयार्थकस्य स्वसमभिव्याहृतपदार्थतावच्छेदकव्याप्यधर्मप्रकारकजिज्ञासाविषयादावेव शक्तेस्सर्वसम्प्रतिपन्नत्वात् । स्पष्टश्चायमर्थः शक्तिवादे मञ्जूषायांच अत: प्रश्न प्रतिवचनेच धर्माविषयक धर्मिविषयक ।

बोधः न कस्यचित्सम्मतः । नहि प्रष्टुस्तात्पर्य प्रतिवक्तस्तात्पर्येवा स्वतन्त्रं धर्माविषयकविप्रतिपन्नबोधं जनयितुमलम् ? प्रष्टुः प्रतिवक्तुर्वा तात्पर्य बोधद्वयस्त्र प्रसिद्धावन्यतरसन्देहे संशयविषयैकतरकोटिनिर्णायकं भवति । नत्वप्रसिद्धयोध.नकम् । एतेन सत्यादिवाक्या ब्रह्मप्रातिपदिकार्थमात्रं तन्मात्रप्रश्नोत्तरत्वात् इत्यत्र हेतुरेवासिद्धः इतिबोध्यम् ॥

अद्वैतसिद्धौच ’ कश्चन्द्रः प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः’ इति दृष्टान्तार्थविचारे चन्द्रस्वरूपस्य ज्ञातत्वाज्ञातत्वविकल्पेन शङ्का

यांम् चन्द्रस्वरूपस्य ज्ञातत्याभ्युपगमादेव तदशातत्वनिबन्धनदोषानवकाशः । ज्ञातत्वेऽपिच विपर्ययविरोधिज्ञानानुदयदशायां तदुदयार्थं प्रश्नो युज्यतएव । अन्यथा सर्वत्र प्रश्नमात्रोच्छेदापत्तेः । यद्यपि यश्चन्द्रः त ्र चन्द्रत्वं तमो नक्षत्रादिव्यावृ त्तिश्चास्तीति मया ज्ञयतएव तथाऽपि चन्द्रस्वरूपं परं न ज्ञायतइत्यनुभवेन व्यावर्तकव्यावृत्तिवैशिष्टयस्याजिज्ञास्तित्वेन

जिज्ञासितं चन्द्रस्वरूपमेव विपर्ययविरोधिज्ञानविशेषं जनयता प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः इति वाक्येन बोध्यतइति किमनुपपन्नम्।

कश्चन्द्र:इत्युत्तरे अ.सि.ल.चं. उक्तरीत्या परसम्मतोऽखण्डार्थत्रोधे प्रमाणाभावादि

२७०

[जिज्ञासा १-१.१

गूढार्थसंग्रहः

व्यावृत्तेः शाब्दबोधफळत्वेऽपि तदविषयत्यान्नाखण्डार्थव्वव्याघ्रातः तद्बोधकपदाभावाच्च । नच कश्चन्द्रइति धर्मप्रश्नोऽयं

कश्चन्द्रधर्मः इति स्वाधीने शब्दप्रयोगे निष्प्रयोजनलक्षणायाः अन्याय्यत्वात् । तद्बोधनेऽप्यखण्डार्थत्वस्य उपपादितत्वाच्चे त्युक्तम्। (अखण्डार्थत्वोपपत्तौ) अत्र लघुचन्द्रिका विपर्ययविरोधिज्ञानेति । चन्द्रः प्रकृष्टप्रकाशो नेत्यादिधीविरोधि यत्

प्रकृष्ट प्रकाशत्ववैशिष्ट्यधीद्वारकं उक्तप्रकाशत्वोपलक्षितस्वरूपज्ञानं तदित्यर्थ: । अत्र पूर्व ज्ञातस्याप्यर्थस्य विपर्ययविरोधि

ज्ञानार्थं प्रश्न: प्रतिवचनंचेति स्फुटम् । तत्र विपर्ययविरोधिज्ञानंतु धर्मप्रकारकमेव तदभावे विपर्ययस्यानिवृत्तेः। इत्थंच यत्किंचिद्धर्माप्रकारकश।नकल्पनाऽनुचितैव । कस्यापि दार्शनिकस्यासम्प्रतिपत्तेः कश्चन्द्रइति प्रश्नएव धर्मप्रकारकशानार्थइति ।

मञ्जूषाशक्तिवादयोः निर्णीतमेव ! ‘ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यादौ उत्कर्षविशिष्टविषयकज्ञानस्य मुक्तिहेतुतायाः पूर्व प्रति

पादनेन उर्वविशिष्टवस्तुन्थेत्र जिज्ञासा प्रश्नोऽपि तद्विषयकएव इति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम् । नहि ‘ब्रह्मवित्’ ।

इत्यादौ ब्रह्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताविषयकज्ञानं विवक्षितमित्यत्र किञ्चिन्मानं पश्यामः

येन पररीति: साधीयसीस्यात्

प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः इत्यत्र प्रकृष्टशब्देन बोधित प्रकर्षस्य तद्वाक्यजन्यबोधे प्रकरतया भानं नैव वारयितुं शक्यम्। अतः सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म १

इत्यत्र सत्यादिपदानि न प्रवृत्तिनिमित्तधर्म विहाय धर्मिमात्रं बोधयितुमलम् इति नार

बोधः • सर्वथा प्रतीतिर्नास्ति तत्रैवेति महाभाष्ये स्फुटमिति अत्र एकवचनेन एकत्वसंख्याबोधोऽपि जायतइत्यभ्युपगन्तव्यम्। अतश्च प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामुभाभ्यां सविशेषविषयकबोधएवात्रेषितव्यः ॥

प्रत्ययप्रकृतिशब्दतोबहिः (प्राक् १८५.पुटे) इति श्लोक मुदाहृत्य बहिरिति विभक्त्यन्तपदार्थप्रतियोगिकसंसर्गस्येति यावत् अभिहितसंगतिरिति पदाभिहितार्थानुभाव्यता इत्यर्थः यद्यपि ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः न्यायरत्नावल्याम्

८

3

।

अन्वितधियः प्रकृत्यर्थान्वितप्रत्ययार्थानुभवस्य तद्भूताधिकरणीयवार्तिकोक्तपक्षाणां चरमत्वात् अयमेव पक्षःप्रामा णिकः । तथाहि ’ भावनैवहि वाक्यार्थः सर्वत्राख्यातवत्तया अनेकगुणजात्यादि कारकार्थानुरञ्जिता ॥ अन्वयव्यति रेकाभ्यां प्रत्ययार्थस्तु सेप्यते। कैश्चिदन्यैस्तु धात्वर्थ: सामीप्येनोपकारतः ॥ अपरैस्समुदायार्थः ततएवहि गम्यते । पाका दौ यन्न दृष्टा सा भवत्यादौ तथैवच ॥ ’ इति वार्तिके वाक्यार्थः वाक्यजन्यशाब्दधीमुख्याविशेष्यः । आख्यतवत्तया आख्यातसामान्यबोध्यत्वात् । प्रत्ययार्थ: प्रत्ययमात्रवाच्यः एवं धात्वर्थत्वादिकं बोध्यम् । भावनामात्रं प्रत्ययगम्यमिति प्रथमपक्षउक्तः । भावनेति कर्मत्वादेरुपलक्षणं तथाच प्रत्ययमात्रं कर्मत्वादिमात्रस्यवाचक वान्चकत्वंच अनुभावकत्वं ।

शक्तयविषयकसंस्कारेण उद्बुद्धेन सहितादमादिपदात् कर्मत्वादेः प्रथमतएव शाब्दो अन्वयः । एवं घटादिपदादपि घटत्वा

स्तथा तदस्मिन्पक्षे केवलघटत्वादे: शाब्द(नुभवस्याननुभवपराहतत्वात् द्वितीयतृतीयपक्षावुक्तौ । तत्र द्वितीयपक्षे प्रकृतेः • प्राधान्यन मुख्यत्वात् कर्मत्वाद्यन्वित घटत्वाद्यनुभावकत्वं धातुपदस्य प्रकृतिमात्रपरत्वात् सोऽयं पञ्चक प्रातिपदिकार्थवादः । वाचका द्योति स्वार्थद्रव्यलिङ्गसंख्याकर्मःवादिरूपस्य पञ्चकस्य प्रातिपदिकार्थस्य तन्मते स्वीकारात् उक्तंच वैयाकरणैः । कावा स्युद्वित्वादीनां विभक्तयः | स्याद्वा संख्यावतोऽर्थस्य समुदायोऽभिधायकः ॥ ’ इति (वा.प) नतु तस्याः घटत्वाद्यन्वितक 6

।

।

•मत्वाद्यनुभावकत्वं तस्यास्तद्वाचकत्वाव्यवहारात् । यन्मुख्यविशेष्यकशाब्दबोधानुकूलशक्तिमत्वं यत्पदे तिष्ठति तत्रैव तद्वा चकत्व व्यवहारात् । कर्मत्वादिप्रकारक घटविशेष्यकएव शाब्दबोध घटपदस्य शक्तत्वात् तद्वाचकत्वव्यवहारः तार्किकादीनामपि सम्मतमेवैतत् । घटत्वादि वाचकत्वस्य घटादिपदे तैरस्वीकारात् शक्तिज्ञानस्य कारणत्वे घटत्वानुभवानुकूलशक्तिमत्वे नैवेत्यन्यत् अस्मिन्पक्षे करणत्वावशिष्टं दधि विधीयते । ‘दनेन्द्रियकामस्य जुहुयात्’ इत्यत्रेति शास्त्रदीपिकाद्युक्तिः

२७१

वार्तिकोक्तपक्षेषु चरमस्य प्रामाणिकत्वामीत परोक्तेरनुवादस्तद्विमर्शश्च गूढार्थसंग्रहः

।

तदत्रापि पक्षे कर्मत्वादेर्विशेष्यत्वेन बोधस्य सर्वानुभाविकस्य बाधात्तृतीयःपक्षउक्तः । त ्र घटत्वादि विशिष्टकर्मत्वादिविष यकशाब्दानुभवे प्रकृतिपदोत्तरत्वावशिष्टप्रत्ययपदस्य कारणतग्राहकमानेन विशेषणीभूतप्रकृतेरापी कारणत्वग्रहात् घटत्वा द्यन्वितविषयकशाब्दत्वेन घटादिपदकार्यता । अमादिपदस्यतु प्रकृत्युत्तरत्वविशिष्टत्वेनद्वितीयपक्षे रूपेण घटत्वादि प्रत्ययः विशिष्टकर्मत्वादि पूर्ववृत्तितारूपेण शाब्दबोधइव अम्त्वादिकेवलरूपेणान्वितकर्मत्वादिशाब्दत्वावाच्छन्ने कारणत्वम् । सामीप्यसम्बन्धेन प्रकृतिनिष्ठकारणतावच्छेदकत्वात्प्रकृतेरुपकारकः नतु कारणम् । तस्य कारणतायामुपाधित्वेन दण्डत्वा देरिव विशेषणत्वस्यास्वीकारात् तृतीयपक्षे प्रकृतिः उत्तरवृत्तितारूपेण सामीप्यसम्बन्धेन प्रत्ययनिष्ठकारणतावच्छेदक त्वात् प्रत्ययस्योपकारिका । विशेषणत्वस्वीकारात् ज्ञायमानलिङ्गमिव कारणमपीति भावः तस्मात् केवलस्य घटत्वादेः स्मृ तिरेव नानुभवः । तस्य घटं पश्येत्यादि बाक्यार्थधीपूर्वमपि ज्ञात ्वेन अज्ञातविषयकत्वघटितप्रमावस्याभावात् । दर्श नादेर्घटत्वादि कभैत्वेनाज्ञात ्वेऽपि घटत्वादेः कर्मत्वादिमात्र उक्तवाक्यं विनाऽपि ज्ञायतएव । अतो घटं पश्येति प्रत्य ा नरात््तपदातदैवभ्यां ज्ञातविषयकत्वेन स्मृतिसममनुभवद्वयं जन्यते । अन्विताभिधानपक्षेतु तयोर्घटत्वीय कर्मत्वाद्यनुभावकत्वस्वीका सम्बन्धं पुरस्कृत्य घटत्व कर्मत्वादेर्दर्शनाद्यन्वितप्रत्य ार्थस्यच स्मृतिद्वयमेव ताभ्यां जन्यते । प्रकृतिप्रत्य ाभ्यां हि तादृशस्मृतिशक्तत्वं केवलघटत्वादि स्मृतिशक्त ्वं उक्तान्वयानुभावकत्वं वा सम्बन्धं पुरस्कृत्य घटत्वकर्मतात्वयोः स्मृति द्वयम् । तेनच घटत्वीयकर्मता स्मृतिः कर्मत्वस्याखण्डशक्तिरूपत्वेतुतस्यैव स्मृतिः । अतः प्रत्ययान्तपदघटकाभ्यां प्रत्येक पदाभ्यां प्रत्युक्त ्वात् अन्वितकर्मतास्मृति: प्रत्ययान्तपदजन्येति व्यवहियते इत्याद्युक्तम् एवमेव लघुचन्द्रिकायामपि ॥ पचत्यादौ यथेष्टता । ' तथाऽपि–‘ पाकादौ यन्नदृष्टाऽसौ भवत्यादौ तथैव च । ’ इत्यनन्तरं ’ विवेकफलमन्दत्वात् इति वार्तिकएवोक्त्या प्रत्ययप्रकृतिसमुदायार्थ पक्षेषु विवेकस्य प्रयोजनाभावोक्त्या चरमपक्ष एव सिद्धान्त इति कथं निर्णयः ? द्वितीयपक्षः‘ कारके पञ्चकप्रातिपदिकार्थवादिनाम् इति कथं निर्णेतुं शक्यतेतण्डुलावपनेधोऽपकर्षणादि । भावनामात्रविचारे क्रिया: कर्तृकर्मविचारस्य ’ इति सूत्रमहाभाष्ये अधिश्रयणोदकासेचन कुर्वन् एव

देवदत्तः पचंतीत्युच्यते । इत्युक्त्या भावनापर्यन्तक्रियासमुदायः पचिधात्वर्थ एवेति वैयाकरणमतम् । ‘ फळब्यापारयोर्धा तुराश्रयेच तिङः स्मृताः’ इति तदुक्तेः धातुवाच्यत्वपक्षस्यत्थमेवोपपादनात् इदंच पञ्चकप्रातिपदिकार्थमतएवेति॥ नैव नियन्तुं शक्यम् । तदन्यमतेऽप्यस्या प्रसङ्गव नास्ति ।

।

6

र्थस्याबाधात् । मञ्जूषायां भावनायाः

तन्त्रवार्तिकपर्यालोचनायामपि एवं तात्पर्यकल्पनं नघटते तत्रहि ‘भावनागम्यमानाच धातुप्रत्ययसन्निधौ। कस्य ।

वाच्येति विस्पष्टं न कदाचित्प्रतीयते ॥’ केवलप्रकृतिप्रत्ययप्रयोगाभावाद्धि न विवेको विज्ञायते । शक्यतेहि वक्तुं धातुस हितेन प्रत्ययेनोच्यतइति अथवा प्रत्ययानुगृहीतेन धातुना अथवोभाभ्यां । नच शक्तिकल्पनायां विशेषः । सर्वथा अर्था पत्तिसाम्यात् नच विवेचनज्ञान प्रयोजनमस्ति । इत्युपक्रम्य द्व्यर्थस्य धातोर्भेदेनार्थेकथ्यमाने यागेनेति विशेषरूपं करणा त्मना निष्कृष्टम् । इतरन्तु भावात्मकं सामान्यरूपं शब्दान्तरेण भावयेदित्यनेन कथ्यते । अथवा केचित्करणांशकर्तृसंख्या दयःप्रकृतिप्रत्यययोर्भेदेन वाच्या: भावनातु समुदायाव्यभिचारात् समुदितयोरेवार्थइत्यपि शक्यं वक्तुम् तथाच सूत्रकारभा

ष्यकाराभ्यां भावार्थाःकर्मशब्दा इतिसमानाधिकरण्यमेवाश्रितं न भावार्थत्वेन प्रत्य ाः कथिताः । शास्त्रेतु सर्वत्र प्रत्ययार्थो भावनेति व्यवहार: तत्रायमभिप्रायः ’ प्रत्य ार्थी सहब्रूतः प्रकृतिप्रत्ययौ सदा । प्राधान्याद्भावना तेन प्रत्ययार्थोऽवधा र्यते । यद्यपि अन्याद्ववेककारणं नास्ति तथाऽपि प्राधान्यं प्रत्ययार्थधर्मं दृष्ट्वा नूनमियं प्रत्ययार्थः इति अवगम्यते । 6

तथा

क्रमवतोर्नित्यं प्रकृतिप्रत्ययांशयोः । प्रत्ययश्रुतिबेलायां भावनत्माऽवगम्यते ॥ ’ न केवलमेतावेबान्वयव्यतिरेकौ यौ परस्पर

श्लोकवार्तिकोक्तपक्षत्रये प्रथमपक्षएव सिद्धान्तइति स्थापनम्

૨૦૨

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

पारल्यागेन लक्ष्येते तस्मिन्नेवहिपदे ‘तदागमेहि तद्द्दृश्यते ’ इत्यनेन न्यायेन विवेकोऽवधार्यते

। यत्त्वस्त्यादिपरः प्रत्य

।

योऽपि भावनां जहातीति तुल्यं धातुसमुदापक्षयोरप्येतत् । सर्वथा यत्र प्रतीयते तत्र तावत् प्रत्ययार्थत्वं निश्चीयते । अन्यत्रत्वयंविचारएव नास्ति । क्वचिद्व्यभिचारस्य चोत्तरमुक्तं तद्धताधिकरणे इत्युक्तं भावार्थाधिकरणे । तत्रैव पूर्व कथं पुनर्यज्यादीन् पृथक्कृत्य केवलप्रत्ययवाच्यएव भावनार्थी लभ्यते इत्युपक्रम्य ’ सिद्धकर्तृक्रियायोगादाख्यातप्रत्ययेसति । सामान नाधिकरण्येन करोत्यर्थोऽवगम्यते ॥’ यदातु लब्धात्मकोऽन्यत्र व्याप्रयते तदा करोती वोपदिश्यते तथाच किं करोति गच्छति पठतीति सामान्यविशेषरूपेण सामानाधिकरण्यप्रयोगो दृश्यते तस्माल्लब्धात्मक कर्तृव्यापारवचनानि करोत्य वन्त्याख्यातानीत्युक्तम् ॥

अत्र भावार्थाः कर्मशब्दाइति सूत्रखण्डविवरणदशायां भावनायाः केवलप्रत्ययवाच्यत्वं यदुपक्रमे उक्तं तदेव शास्त्रे

त्वित्यादिना सिद्धान्तितमिति स्फुटं प्रतीयते । श्लोकवार्तिकोक्तपक्षत्रयमेवात्राप्युपन्यस्य प्रथमपक्षस्सिद्धान्तित इति भावना याः केवलप्रत्ययवाच्यत्वपक्षएव वार्तिककार सिद्धान्त इति स्फुटं प्रतीयते समुदायवाच्यत्वपक्षे भावार्थानां धातुप्रत्ययसभु

दायानां धात्वंशेन कर्मशब्दत्वात् सामानाधिकरण्यं प्रत्ययस्यतु भावार्थत्वेन कथंचित् सामानाधिकरण्यमित्याशयो वाच्यः भाबनायाः केवलप्रत्ययवाच्यतापक्षेऽपि आख्यातधातुरूपाश्शब्दाः प्रत्ययांशेन भावार्थाः धात्वंशेन कर्मशब्दा इति धातव

एव भावनाविशेषणभूतस्वार्थवाचित्वेन भावनाप्रयोजनत्याद्भावार्था इति वा सूत्रार्थस्योपपत्तिः । भाष्येऽपि अस्मिन्नेव सूत्रे यज्याद्यर्थश्चातोऽवगम्यते । भावयेदितिचेत्यत्र धातुवाच्यादथोद्भेदेन भावनावगमाभिधानात् । शब्दान्तराधिकरणेच

यजेतेत्यस्य पूर्वो भागो यजत्यर्थ ब्रवीति उत्तरो भागोभावयेदित्यत्रापि भावनाया: उत्तरभागवाच्यत्वाभिधानाच केवलप्र त्ययवाच्यत्वपक्षएव शास्त्रकृत्सम्मत इति प्रतीयते ॥

)

इति तदागमेहिसूत्रउक्तः तद्दृश्यते इति न्याय: ‘शब्दवचपलभ्यते नकेवलमेतावेयान्वयव्यतिरेकौ ४.१.५ तदागमेहि इत्यादिनात्रोक्तार्थः ( श्लो . वा तद्दृश्यते तस्य जवाक्याधिकरणे ) ्ञान‘ ं यथाऽन्येषाम्क्रमेणहितीये(त प्रकृतिप्रत्य ौ 2

पदे । तदागमे तदर्थोऽपि स्वसंवेद्यः क्रमेणनः ॥ (१५६) इत्यादिना ‘नान्वयव्यतिरेकाभ्यामपूर्वार्थावधारणम् । ।

संसृष्टेऽवगतेऽर्थेहि ताभ्यां शक्तिर्नियम्यते ॥ तेनानेकात्मकाच्छन्दात् अनेकार्थावबोधने सिद्धे यदागमे योऽर्थः सत स्यैवावधार्यते ॥’ इत्यन्तेनोक्तः ॥

॥

. आकृत्यधिकरणेऽपि ’ आख्यातस्यापि नन्वत्र नयुक्ताऽर्थविचारणा । द्वितीयादावियं यस्मात् विस्तरेण करिष्यते कः पुनर्भाव इत्यादी विवेकेनार्थनिर्णयः । आख्यातस्य कृतस्तेन तच्चिन्ता नोपपद्यते ॥ प्रत्ययार्थस्य भावस्य वाच्यता

प्रतिपादिता । प्रकृत्यर्थविवेकार्थ विचारः क्रियतेऽधुना ॥ प्रत्ययस्यापि वा तत्र भावार्थत्वे निरूपिते । सामान्यंवा विशे •षोवा किं वाच्यमिति चिन्त्यते ॥’ इत्युक्त्याच भावनायाः केवलप्रत्ययवाच्यत्वमेव वार्तिककारसिद्धान्तइति स्फुटं प्रतीयते अत: भावनावचस्तावत् इत्यादि श्लोकोक्तपक्षत्रये प्रथमपक्षएव वार्तिककारसम्मतः न चरमइति सिद्धम् ॥

एवमेव न्यायसुधायां सिद्धान्तितम् पार्थसारथिखण्डदेवयोरप्ययमेव पक्षस्सम्मतः । प्रथमपक्षे शक्यविषयक संरकारे णोद्बुद्धेन सहितात्पदात् पदार्थशाब्दबोधएव नतुं पदार्थस्मृतिः इति सिद्धान्तः कथं घटते ? यदा शक्यविषयक संस्कारो द्बोधोभ्युपगतः तदा पदात् पदार्थस्मृतिः कथं वार्यते । एकसम्बन्धिज्ञानमपरसम्बन्धिस्मारकम् भामते पदानां शाद बोधजननशक्तिरेव नास्ति पदार्थबोधजननशक्तिवर्तते हस्ति हस्तिपकस्थले यथा सम्बन्धः तद्वन्नस्मृतिजनकोऽयं सम्बन्धो भवतीति पदात् पदार्थस्मृतिर्न घटते इतिश्चेत् पदस्य शक्यविषयक संस्कारोद्बोधोऽङ्गीक्रियतएव शक्यविषयक संस्कारोको

२७३

प्रकृतिप्रत्ययान्वयस्य भष्टुमते ऽभिहितत्वकल्पने पू.मी.असम्मतिः

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसंग्रहः

सत्व संस्कारेण स्मृर्तिजनने किं बाधकम् ? कैपि दार्शनिकैरनभ्युपगतस्य पदार्थविषयकशाब्दबोधस्याङ्गीकारोऽपि कथम् ? भावनावचनस्तावत् तां स्मारयति लोकेवत्’ इति वार्तिक एव स्फुटं पदस्य स्मारकत्वमुक्तम् । इत्थं च प्रथमपक्षे पदस्य स्मारकत्वं व ा र ् त ि क ् र ु द ु क ् त ं कथं वा प ् र त ि ष ि ध ् य त े ? संस्कारोद्बोध: पदज्ञानकाले भवद्भिरङ्गीक्रियते च ॥ न्यायरत्नमा लायां पद्स्य अभिधायकत्वशक्तिमनभ्युपगम्य संस्कारोद्बोधकत्वेन स्मृतिमभ्युपगच्छतां चिदानन्दादीनां मतमुपन्यस्य ‘तां स्मारयति ’ इति वार्तिके स्मारयतीत्यौपचारिकः प्रयोग: इत्युक्तम् । हस्तिहस्तिपकयोरिव सम्बन्धान्तराभावे स्मृति र्नघटत इतिपदात् स्मृतिवादिमते यो दोष उद्भावितः सः स्वमतेऽपि शक्तिव्यतिरिक्तसम्बन्धानभ्युपगमेन समानः । स्वाभावि कशक्तिशालिनामपि चक्षुरादीनां सम्बध्यैवप्रतिपादकत्वात् । अथान्यत्रादृष्टमपि तदिहैव कल्प्यते तर्हि स्मारकत्वमेव कि मिति न कल्प्यते इत्याक्षिप्य पदात् संस्कारोद्बोधान ्तरं अर्थप्रतीत्यङ्गीकारे शब्दानन्तरमर्थप्रत्ययानुभवविरोधः’ इत्य भिधाय अभिधायकत्वमेव वाच्यमिति सिद्धान्तितंच | शब्दश्रवणसमनन्तरं अर्थप्रत्य ः शक्तिज्ञानानन्तरमेव वाच्यः । सच शाब्दबोधोवा स्मृतिर्हेत्यत्र विवादः । शाब्दबोधस्तु न कस्यचिदार्शनिकस्य सम्मतः । अनुभवविरुद्धशाब्दबोधकल्पना ८

ज्यायः ॥

ऽपेक्षया स्मृतिकल्पनमेवइतरासंसृष्टार्थविषयकंशाब्दबोधस्य वार्तिकोक्तप्रथमपक्षेऽसभ्भवात् चरमपंक्ष एवं वार्तिककारसिद्धान्त

इति बदद्भिः

भावना समुदायार्थ इत्युक्तिः समुदायजन्यशाब्दबोधमुख्यविशेष्यत्वात् भावनाया: उपपद्यते । एत ्पक्षे प्रकृतिप्रत्य ाभ्यां सपदिकार्थे ्मृतिद्वयानविशेषक ्तरं संसृष्टार्थविषयकशाब्दबोधः । अत एवोक्तं शाबरभाष्ये’प ् र ा त ि प द ि क ा द ु च ् च र न ् त ी द्वितीयाविभक्तिः प ् र ा त ि इत्याह ’ इति । विशेषकः व्यावर्तकः । उपलक्षणविधया व्यावर्तकत्वलामार्थमितिशब्दः । तथा च प्रातिपदिकार्थोपलक्षितोऽन्वयः | तंद्विशिष्टवाचिका सेत्यर्थः । अत एवच निरुक्तकारैरुक्तम्– ‘प्रकृतिप्रत्य ौ प्रत्य ार्थ सहइत्युबक््रतूमत्ः’ ॥इतिअत्र। अभिहितान्वयवादि घटत्वकर्मत्वाद्यंशेभट्टमते प्रकृतिप्रत्यययोरनुवादकत्वात् अ न ् व य म ा त ् र ा ं श े प र ् य ं व र ् त ि त ं सहवाचकत्वमिति भाव प्रकृतिप्रत्य संसर्गेण अभिहितेन वाक्यार्थबोध: इत्याप निर्णीतम् । नाय

‘ प्रकृतिप्रत्ययौ नापि प्रयुज्येतेच केवलौ । येन युष्मदभिप्रेता श्रुतिर्लभ्येत कर्हिचित् ॥ ’ (श्लो.वा

वाक्याधिकरणं.३५३) ‘ अयमेव विशेषश्च कथ्यते पदवाक्ययोः । अ र ् थ व द ् भ ा ग त ु ल ् य त ् व े प ् र क ृ त ि प ् र त ् य ा र ् थ त ः ॥ (३५५) दययौृष्टा यथाहि स ा क ा ङ ् क ् ष ा ः प द ा र ् थ ा : केवला: क्वचित् । स ् व ा त न ् त ् र ् य े ण गृहीताश्च विशिष्टार्थावबोधकाः | (३५६) प ् र क ृ त ि प ् र नैवंकदाचिदपि लक्षितौ । प्रकृत्यर्थानुरक्तोहि प्रत्य ार्थत्सदेष्यते | ’ (३५७) इत्यत्र प्रकृतिप्रत्य शक्त्या नसंस

मर्थो भट्टसम्मतः ॥

ररन्ती’ ्गत्रोधः।इत्यादिभाष्यमाकाङ्क्षादिपरमिति किंतु अकाङ्क्षादिवशादिति ‘सस्फुटम् ाकाङ्क्षाः । विशिष्टार्थावबोधकाः’ इत्यनेन स ् फ ु ट ं प्रतिपादनात् ‘प्रातिपदिकादुच्च भावार्थाधिकरणे-प्रथमपक्षएव ‘प्रकृतिप्रत्य ौ ’ इत्यादि निरुक्तस्य

‘ प्रत्य ार्थे सह ब्रूतः’ (२७१.पुटे) इत्यादिना प्रवृत्तेरुपपादनेन निरुक्तवाक्यस्य भाष्यस्यन्त्र अन्वयवाचकत्वकल्पनं कथं भङ्कसम्मतं स्यात् । अत: तृतीयपक्षस्य भट्टसिद्धान्तत्वकल्पनपूर्वकं प्रकृतिप्रत्ययार्थान्वयमात्रस्य महमते अभिहितम्बकल्पनं च 6

न पूर्वमीमांसकसम्मतम् ॥

लघुचन्द्रिकायाम् – प्रकृत्य थन्विते प्रत्ययार्थकर्मत्यादौ घटेत्यादिप्रकृत्युत्तर प्रत्ययपदस्यामादेरनुभावकत्वरूपा शक्तिः

प्रत्ययपूर्ववृत्तिघटादिपदस्य कर्मत्वाद्यन्वितघटत्वादौ सेत्युक्ते पक्षद्वये समुच्चयस्वीकारे घटत्वान्वितकर्मत्वं कर्मत्वान्वित घटत्व मिति बोधद्वैविध्यस्य युगपदापत्या वाक्यभेदापत्तिः यदि प्रकृत्यर्थान्वितकर्मवादी प्रत्ययस्य प्रत्युत्तरस्यानुभावकत्वम त्येव स्वीक्रियते, तदा प्रकृते: अवाचकत्यापत्तिः प्रकृतेरेव कर्मत्वाद्यन्वित घटत्यायनुभावकत्व स्वीकारे प्रत्ययस्यावाचकत्वा

पत्तिः । प्रकृतिप्रत्यययोर्द्वयोः विशिष्टार्थानुभावकत्वे केवलप्रकृतिपदे प्रत्ययपदेन्चोभयवाचकत्वापत्तिः । एकैकस्यैकेका 35

१-१-१

लघुचन्द्रिकोक्तस्य पार्थसारथिमतपणस्य अनुवादः

२७४

जिज्ञासा

[

गूढार्थसंग्रहः

र्थानुभावकत्वे पूर्वोक्तपक्षत्रयमध्ये पूर्वपक्ष एव स्वीक्रियेत । किं च वेदान्तमहावाक्यस्थपदानामखण्डार्थबोधं प्रत्येव वि

शेषतो हेतुत्वाच्या कथं सर्वपदानामन्चितयोधकत्वम् ? तस्मान्नान्विते पदानां शक्तिः, किंवनविघटत्यादौ तदनुभवात् पदजन्यादन्वितानुभव इति प्रथमप्रक्ष एव युक्त इति पार्थसारथिमिश्रादयः

।

तदसत् । अन्वितशक्तिवादस्याशयानववोधात् । अन्यान्वितघटत्वादिकं तदर्थः इत्युक्तपक्ष आकृत्यधिकरणान जातिशक्तेः यदीयतया ग्रहः शाब्दधीप्रयोजकः सोऽथवाच्यतया व्यवाहयते । साच जातिरेवेति तत्रैव वाचकत्वं घटादि । पदे व्यवयिते नतु घटत्वाद्यान्विते अन्वितघंटे वा । ‘अन्यान्वितघटत्वं घटपदस्य शक्यम् | अन्यान्वितकर्मत्वममादि पदस्य’ इत्यादिविवरणाद्युक्तेरयमर्थ:- शाब्दत्वावच्छेदक विशेष्यतानिरूपित संसर्गतानिरूपित घटत्वप्रकारताशालित्वं घट

पदवीकार्यतावच्छेदकम् घटत्वादिविषयतामात्रावच्छिन्नशाब्दत्वन तु न तत्कार्यता | शाब्दत्वस्य तन्मात्रानवाच्छन्नत्वात् ।

घटमित्यादिवाक्यजन्यधीस्थले घटत्वं स्मरामीत्येव प्रत्ययेन घटत्वं शाब्दयामीत्यप्रत्ययात् । अनुवादवाक्या स्मरामि इत्येव प्रत्ययात् ।

ननु घटं घटेनेत्याद्यानुपूर्वीविशेषज्ञानत्वेन घटत्वाादिकर्मताकरणतादिशाब्दं प्रति हेतुत्वमवश्यं वाच्यम् ।

अन्यथा

अ घट इत्याद्यानुपूर्वीज्ञानादपि तदापत्तेः । तथाच घटादिपदज्ञानत्वेन घटत्वाद्यन्वितशाब्दत्वेनच कार्यकारणभावः वृथा । अथ घटमित्याचानुपूर्वीविशेषाणामेकस्याप्यज्ञानदशायां घटान्वितशाब्दसामान्याभागस्योपलम्यमानस्य घटमित्याद्यानुपूर्वी विशेषाभावकूटेन प्रयुक्तत्वकल्पने गौरवात् घटत्वान्वितस्य शाब्दसामान्येन घटपदज्ञानत्वेन कार्यकारणत्वं प्रकल्प्य घटद

ज्ञानसामान्याभावप्रयुक्तत्वमुक्तशाब्दसामान्याभावस्य कल्प्यते इतिचेन्न - निर्विभक्तिघटादिपदज्ञान काले घटादिपदज्ञानसा

मान्याभावस्याभावेन तदा तत्प्रयुक्तत्वस्य तादृशशाब्दसामान्याभावे वक्तुमशक्यतया तादृशानुपूर्वीविशेषाभावज्ञानस्यैव त ्प्र योजकताया वाच्यतया बटादिपदसामान्याभावकालेऽपि उक्तविशेषाभावकूटस्यैव प्रयोजकतासम्भवेन उक्तकार्यकारणभाव

कल्पनस्य वैयर्थ्यादिति ॥

अत्रोच्यते निर्विभक्तिघटादिपदज्ञानदशायां उक्त सामान्याभावस्याभावेन तस्य तत्प्रयोजकत्वासम्भवेऽपि

घटादिपद

ज्ञानसामान्याभावकालावच्छिन्नस्य उक्तशाब्दसामान्याभावाधिकरणत्वस्य तत्तत्पुरुषनिष्ठस्य घटादिपदज्ञानसामान्याभाव • प्रयुक्तत्वस्य लाघवेन स्वीकारसम्भवेन तदनुरोधेनोक्त कार्यकारणत्वकल्पनात् । सविभक्तिक घटादिपद ज्ञानत्वेन वा कारणत्व मास्ताम् । नच एवं घटादिपदोत्तरामादिपदज्ञानत्वेन हेतुत्वादीनां स्वीकारेऽपि घटादिपदज्ञानत्वेन तदभावात् । घट

घटत्वादिशक्त्यभावेन तादृशशक्तिज्ञान हेतुत्वासम्भवः तत्पदज्ञानत्वावच्छिन्नाया हेतुताया एव मीमांसकमते शक्तिरूपत्वादिति वाच्यम् । घटपदोत्तराम्पदज्ञानत्वेनेव अम्पद पूर्ववृत्तिघटपदज्ञानत्वेनापि हेतुतायाः विनिगमकाभावेन स्वीकारस्य पूर्वमुक्त

त्वात् घटत्वप्रकारतानिरूपितकर्मताविशेष्यताकशाब्दत्वेनेव कर्मताविशेष्यतानिरूपितघटत्यप्रकारताकशाब्दत्वेनापि कार्य 12

•ताया: स्वीकारात् । घटत्वीयानुभावकतारूपशक्तेः तादृशशक्तित्वेन घटपदज्ञानं हेतुः । अपदपूर्ववृत्तित्वस्य कर्मताविशेष्य • कव्वस्य वा तत्र निवेशेऽपि घटत्वशक्तत्वस्य घटपदे अक्षतत्वात् । तथा च घटमित्यादिपदज्ञानस्य घटादिपदविशेष्यघट ● स्वादिशाक्तज्ञान जन्यसंस्कारोद्बोधक स्वघटकघटादिपदज्ञानजीन तघटत्वादिस्मृतिद्वारा घटत्वीयकर्मतादिशाब्दधीहेतुत्वम् । कदिनदजन्यघटत्वादिस्मृतेः घभित्यादिपघटकघयादपदाजन्यत्वात् तादृशस्मृतिद्वारा घटमित्यादि

ज्ञानस्य नानुभावकतेति घटादिपदस्य स्वघटकेति विशेषणम् । घटमित्यादिपद घटकेति तदर्थः । एवंच घटादिपदज्ञानवाद

रूपेण घटत्याद्यान्वतानुभावकत्वाभावेऽपि न क्षतिः

।

We

कमताशाब्दबोधन लक्षणया अनुभाव्यते’ इत्युक्तम् ॥

वदत्वीयकर्मतासंसर्गो निरूपकत्वरूपो दर्शनादिक्रियानिष्ठः

उक्त

२७५

लघुचान्द्रकोक्तिपरिशीलनं प्रकृतिप्रत्यययोर्विशिष्टबुद्धिजनकता च गूढार्थसंग्रह:

अत्र अम्पदपूर्ववृत्तित्वस्य कर्मताविशेष्यकत्वस्य निवेशेऽपि घ ट त ् व श क ् त ् व ं घटपदे अक्षतमिति घटमित्यादिपद ज्ञानस्य घटत्वीयर्कमतादिशाब्दधहेतुत्वं यद्यभ्युपगम्यते तदा शक्ततावच्छेदिका घटमित्याद्यानुपूर्वी यदि अभ्युपगम्यते तदाज्ञानं घटत्वस्मृतिजनकं घटमित्यानुपूर्वीपर्याप्तावच्छेदकताक शक्तताकमव श क ् त ि ज ् ञ ा न ं सम्पन्नम् । एवं संति घटादिपदविशेष्यकघटत्वादिशक्ति कथं भवति ? एकैकानुपूर्व्या: शक्ततावच्छेदकतापर्यातेरनभ्युपगमादितिचेत् ; विनिगमनाविरहेण वृत्तिघटपद घटदाम्पदयोः विशेष्यतामात्रेण तत्तदर्थस्मृतिजनकं घटपदविशेष्यकघटत्वशक्तिज्ञानम् अपदविशष्यककर्मत्वशक्तिज्ञानं तत्त दर्थस्मृतिद्वारा घटत्वीय कंर्मताशाब्दबोधहेतुः इति यद्यभ्युपगम्यते तर्हि घटपदोत्तराम्पदशानत्वेनेव अंपदपूर्व ज्ञानत्वेनापि विनिगभनाविरहेण कारणताऽभ्युपगेमन अम्पदाभिहितं घटत्वं घटपदाभिहितं कर्मत्वमिति स्वारसिकप्रयोगाप

प्रत्ययपदे च

पार्थसारथिमिश्राशयवर्णनदशायां पूर्वपक्षे प्रकृतिप्रत्य योर्द्वयोः विशिष्टाथीनुभावकत्वे केवलप्रकृतिपदे उभयवाचकत्वापत्तिः इति यो दोष उक्तः स कथं परिडियते । अम्पदपूर्ववृत्तिघटपदज्ञानस्य कर्मताबोधं पपदाभिहितत्वं ्रति, तपदविशेष्यकशक्तिज्ञानजन्यशाब्दबोधे ्तराम्पदज्ञानस्य घटत्वबोधं प्रति च जनकत्वात्, अम्पदादिविशेष्यकशक्तिज्ञाने घटपदादेः प ् र क ा र त ् व ा त ् । साक्षाद्विशेषणीभूतवियताश्रयत्वम् । अम्पदादिविशेष्यकशक्तिज्ञानस्य घटत्वप्रकार

त्तेः कथं वारणम् ?

घटपदो

तानिरूपितकर्मताविशेष्यतांकशाब्दत्वादिकं कार्यतावच्छेदकमिति कर्मत्वस्यैव अम्पदाभिहितत्वात्न दोष इति चेत्भावना समुदायार्थः ' इति श्लोकवार्तिकवाक्यस्य कथं चिदुपपत्तावीप भावनां प ् र स ् त ु त ् य इति तन्त्रवार्तिकवाक्यस्य कथमुपपत्तिः ? एवं ‘भावार्थाः कर्मशब्दाः ’ इत्यस्य च कथमुपपत्तिः ? भावनायाः प्रत्यय विशेष्यकशक्तिज्ञानमादाय ध ा त ् व र ् थ स ् य च धातुविशेष्यकशक्तिज्ञानमादाय भावनाधात्वर्थयोः आख्यातधात्वर्थत्वमुपपाद • नयिम् | एवमुपपादनंच न घटते । भावना समुदायार्थ इति र ी त ् य ा क र ् म त ् व ं घटमिति समुदायार्थः इति भावनां प ् र स ् त ु त्य उभाभ्याम् इतिवत् कर्मत्वं प्रकृतिप्रत्य ाभ्यामुच्यत इति च स्वारसिकप्रयोगापत्तिः नैव परिहर्तुं शक्यते । आकृत्यधिक रणवर्तिके प्रकृतेः प्रत्य स्यच पृथगव जातिशक्तेरभ्युपगमेन प्रकृतिप्रत्ययसमभिव्याहारेणैव वाक्याधिकरणवार्तिके विशिष्ट र्थबोधावषयकत्वस्य स्थापनात् । घटमिति पदज्ञानस्य घटत्वीयकर्मतादिशाब्दबोधहेतुत्वस्य भवद्भिरङ्गीकारेण प ् र त ् य प ् र क तिसमभिव्याहारस्यैव संसर्गभाननियामकत्वमङ्गीकृतप्रायमेव । अभिहितान्वयवादेऽपि प्रकृतिप्रत्य ार्थसंसर्गस्य शक्तिमा स्यत्वाभ्युपगमे आन्विताभिधानवाद एव पर्यवसानं स्यात् । अभिहितान्वयः अन्विताभिधानमिति पक्षद्वयप्रसिद्धिरसङ्गतैव सद््ययताेत।् ।प्रकृतिप्रत्ययविषये भवदुक्तरीत्या आन्विताभिधानं द्विविधम् । प्रकृतिप्रत्ययमात्रविषयकमेकं, वाक्यविषयकमन्यत् इत्यव प ् र स ि द ् ध ि र ा प उदाहृतवार्तिके आकाङ्क्षादिबलादेव विशिष्टार्थबोधस्याभिधानेन तद्व्याख्याने न्यायरत्नाकरे Swam

अथ वा उभाभ्याम् '

6

न्यायरत्नमालायां‘ प्रत्ययप्रकृतिशब्दयोः’ च पदद्वयसमभिव्याहारणइति संसर्गभानस्य वार्तिककारसम्मतस्य स्थापनेन भवदुक्तार्थः कथं वार्तिककारसि सङ्क्षेपशारीरकविवरणे आकाङ्क्षादिसाचिव्यापेक्षां विनैव विशिष्टबुद्धेः मधुसूदन द्धान्तः

॥

सरस्वतीभिरप्युपपादनात् ॥

पूर्व संक्षपशारीरके ‘अभिहितघटनाऽथवाऽन्वितानामभिहिति: ’ (१.३८२) इत्यादौ लौकिकवाक्य

पक्षद्वये पक्ष

पातो नास्तीत्यभिधानपूर्वक ‘न तदुभयं श्रुतिमस्तके पदानाम्’ इत्युत्तरश्लोके पक्षद्वयमपि वेदान्तवाक्येषु नास्तीत्य ८

भिधाय ‘ अभिहितघटना यदा तदानीम्’ इत्यादौ पक्षद्वयेऽपि ’ तत्त्वमसि ’ इत्यादावखण्डार्थत्वनुपपाद्य ‘स्मृतिसमपद जन्यबुद्धियुग्मात् परद्दशि मोहनिवर्तनं परषाम् । परहशिपदजस्मृतिद्वये स्यात् पदयुगलात् प्रमितेस्समुद्भवा नः ॥ ’ (१,

[जिज्ञासा १- १.१

’ तत्त्वमसि ‘इत्यादी स्मृतिप्रमाविलक्षणनिर्विकल्पकबोधासम्भवः

२७६

श्रीभाष्यम्

पदसङ्घातरूपस्य वाक्यस्यानेक पदार्थ संसर्गविशेषाभिधायित्वेन निर्विशेषवस्तुप्रतिपादना

।

।

वमुपसंहरति पदसङ्घातति

श्रुतप्रकाशिका

तत्तत्पदाभिधेयानां संसर्गविशेषएव वाक्यप्रतिपाद्यः नतु तत्तत्पदार्थप्रहाणेन अर्धा

न्तरमित्यर्थः ॥ CHAS

गूढार्थसंग्रहः

६८५) इत्यत्र नः इत्युक्त्या अन्विताभिधानवाद एव सर्वज्ञात्ममुनिसम्मत इति स्फुटं प्रतीयते ॥ ’ एवं च नः इति

वदता साक्षाकारस्योपनिषजन्यत्वेन ब्रह्मणः स्वमते औपनिषदत्वासद्धेः इदमेव ज्यायः इति दर्शितम् ’ इति मधुसूदनसर

स्वतीभिः तावरणे उक्तम् । एवं च ’ इदं तु वाध्यम् | अभिहितान्वयमतमेव युक्तम्, घटत्वकर्मतां शृणोमीत्यनुभवस्या नपलापात् ’ इति बिन्दुकोक्तिः सर्वज्ञात्ममुन्याद्याशयविरुद्वैव अतः प्रत्ययप्रकृतिशब्दयोः पुनः

2

इत्यत्र प्रभाकरसम्मत

।

अन्विताभिधानवाद एव सर्वज्ञात्ममुनि विवक्षितः पक्षद्वये पक्षपातविरहकथन पूर्वकं प्रभाकरसम्मतान्विताभिधानवादस्यैव स्व सिद्धान्तत्वस्थापनात् । एवमभ्युपगमएव शब्दस्य शाब्दबोधकरणत्वसम्भवेन शब्दजन्यसाक्षात्कारस्य विवरणकारादिस

TOE भट्ट

•म्मतस्योपपत्तिः शाब्दापरोक्षोपपत्ती (अद्वैतसिद्धि. ३. परिच्छेदे) शब्दस्य कारणतायाएव भवद्भिस्सिद्धान्तितत्वात् ।

मते पदार्थानामेव करणतया शब्दस्याकरणत्वेन तदुपपादनासम्भवात् । छटत्वकर्मतां शाब्दयामीत्यनुभवस्तु वाक्यार्था नुभवाभिप्रायेण प्रभाकरमतेऽपि सम्भवत्येव । वाक्यार्थानुभवात्पूर्वतु खले कपोतन्यायेन शाब्दबोध

नाभ्युपगम्यते । अभिहितान्वयवादे ‘स्मृतिसमबुद्धियुगं पदे विधत्तः’ इत्येतदर्थोपपादनावसरे यद्यपि स्मृतिसमत्वं

विषयकत्वं प्रमाणजन्यज्ञानंचाज्ञातविषयमेव अनुवादवाक्यादिस्थळे वाक्यार्थज्ञानं स्मृतिरेव प्रमाणादप्रमानुपपत्तेः । तथा

ऽन्यगत्या महावाक्यादिस्थले पदजन्यो बोध: स्मृतिसमः कल्यते । तथाच स्मृतिप्रमाविलक्षणमपि ज्ञानं प्रमाणजन्यं स्वी यते अन्यथाऽनुपपत्तेः । अतएव घटोऽस्तीत्यादिवाक्यजन्ये अस्तित्वं घटत्वीयमिति शाब्दबोधे घटत्वनिर्विकल्पकशाब्द बोधः स्मृतिसमएव करणम् इति लघुचन्द्रिकोक्त प्रयासोऽप्यन्विताभिधानमते नास्ति ॥

● एवं तत्त्वमसीत्यादौ निर्विकल्पकशाब्दबोधवादिभि: वार्तिकोक्त पक्षत्रये प्रथमपक्षे घटत्वनिर्विकल्पकशब्दबोधस्यैइति

वाभ्युपेयतया न निर्विकल्पकस्य शब्दप्रमाणजन्यत्वसम्भवः । प्रमाणत्वावच्छेदेन अगृहीतग्राहिधीजनकत्वनियमात् लि दूषणं कथं घटते १ स्मृत्यनुभवविलक्षणानन्तबोधकल्पनांपेक्षया तृतीयपक्षे स्मृतिद्वारकसंसर्गानुभावकत्वस्यैव लघुत्वात् (

चं) इतिचेत् अनयैव रीत्या महावाक्यजन्यबोधस्थले निर्विकल्पकशाब्दबोधकल्पनापेक्षया संसर्गावगाहिबोधएवकल्प्यताम् एवंच वार्तिकोत्तपक्षत्रये तृतीयपक्षस्य तत्रतत्र वार्तिकोक्तिभिः विरुद्धस्य वार्तिककारसिद्धान्तत्वकथनपूर्वकं ’ तत्वमसि’

इत्यत्र ‘प्रातिपदिकार्थं प्रथमा ’ इति पाणिनिसूत्रस्य महाभाष्याद्याशयविरुद्धस्य पाणिनेरसम्मतस्य अर्थस्य पञ्चपदा प्रत्यययोरर्थभेदेन पदस्य विशिष्टार्थप्रतिपादन मवर्जनीयमिति ’ तत्त्वमसि ’ इत्यादौ त्मृतिप्रमाविलक्षणनिर्विकल्पकशाब्द बोधरूपवाक्यार्थबोधः नैव घटत इति बोध्यम् ॥ (

प्रकृतिप्रत्ययोरर्थभेदेन

‘पदभेदश्चार्थभेदनिबन्धन: ’ इत्यत्र अर्थशब्दस्य वृत्त्यधीनोपस्थितिविषयपरतया

१८

शक्य

लक्ष्योभयमपि तत्रविवक्षितम् । एवं च ’ सत्यं ज्ञानमनन्तम्" इत्यादौ लक्षणयोपस्थितस्य सत्यत्वाद्युपलक्षितस्य बोध कारेऽपि उपलक्षणोपलक्षितयोरुभयोरपि बोधे भानमावश्यकम् । उपलक्षित बोस्थले उपलक्षणाप्रकारकबोधस्य नैयायि

कादिभिरनकारात् इत्युपलक्षणबोधोऽपि न निर्विशेषविषयकः इत्याशयः ॥ पद्सङ्घातरूपस्य वाक्यस्येत्यादि ।

बिन्दुटीकायुक्तिपर्यालोचनं निर्विशेषशाब्दबोधे दार्शनिकासम्मतिश्च

२७७

श्रुतप्रकाशिका

ननु निर्विशेषशब्देन निर्विशेषं वस्तु किं प्रतिपन्नम् । उताप्रतिपन्नं उत सविशेषं वस्तु प्रतिपन्नम् आद्ये निर्विशेष

वस्तुनःशब्देन प्रतिपादना * न्निषेधोऽनुप न्नः । द्वितीयेतु निषेध्याप्रतिपत्तेर्निषेधोऽनुप न्नः तृतीयेतु सविशेषनिरासःकृत स्स्यात्–नैवम्। * भ्रान्तिप्रमितिविभागात् निर्विशेषवस्तुनि शब्दस्य प्रमाणभावो हि निषिध्यते नतु भ्रमहेतुत्वम् । अतो

*निर्विशेषशव्दजनिता * मिथोऽन्वयानर्हार्थगोचरा भ ् र ा न ् त ि : प्रमितिजन क ै श ् श ब ् द ै र ् ब ा ध ् य त ं इतियुक्तम् । *अधिकरणतदसाधा रणनिषेध्य प्रतिपक्षधर्मतो विशेषशब्दस सङ्कोचानभ्युपगमे हि * अधिकरणालाभान्निषेधकशब्दस्यानन्वयएवस्यात् । *नहि निर्विभक्तिकः *पदान्तरानन्वितो निर्विशेषशब्दोऽर्थाभिधायी अतस्सङ्कोचाभावे व्याघात : य द ् य प ि क थ ं च ि द ् व ि भ क ् त ् य र ् थ ो न विवक्षितः । तथापि निर्विशेषपदस्य बहुव्रीहित्वादन्यपदार्थाभिधानमवर्जनीयम्। * त ्पुरुषप्रयोगेच अधिकरणाभिधानम वर्जनीयम् । अतो यदि निर्विशेषशब्दः प्रमाणभूतवाक्यस्थः तदा विषयविभागो द्रष्टव्यः सकलविशेषशून्यप्रतिपादनासा मर्अविशेषास्ततोहिगत’ थ्यात् । नगरे कोविशेषइतिइतगन्धादिगुणान्वितानामपि ्युक्ते न कश्चिदपीत्यादिषुपृथिव्यादीनां वाक्येषु सविशेषनिषेधः संकुचित व ि ष य ो द ृ ष ् ट ः तथा श ा स ् त ् र े ष ् व प ि शान्तत्वघोरत्वमूढत्वरूप कतिपयविशेष विरहविव ८

क्षया अविशेषशब्दः प्रयुज्यते ॥

गूढार्थसंग्रहः

अन्विताभिधानवादिमते संसर्ग शक्त्यङ्गीकारेऽपि संसर्गविशेषस्य वाक्यमहिम्नैव बोधः । अभिहितान्वयवादिमते प्रकृति पसंसर्गाविषयकबोधः ्रत्य ार्थसंसर्गे, केषाअप्रामाणिकएव ंविन्मते प्रवृत्तियतन्िरमतिुत्एकविधादेव त दाश्रयसंसर्गेवाक्याद्विभिन्नसंसर्गकबोध: ऽपि शक्तेरेवानङ्गीकारात् वाक्यादिबलोदेव तद्भानंमिति प क ् ष द ् व य े ऽ प ि आनुभाविकः त ्र तात्पर्यबलादेव संसर्ग ,

।

विशेषत्रोध इति नैयायिकानां सम्मतम् । पदतात्पर्यबलादेव पदार्थैः लक्षणया संसर्गविषयकविशिष्टवाक्यार्थबोध इति भाट्टानांत ्मतम् नतु क ् व ा प ि शब्दात् संसर्गाविषयकशाब्दबोधः । अतएव मण्डनमिश्रेण ब ् र ह ् म स ि द ् ध ौ ( न ियोगकाण्डे) तु समन्त्रयात् इति चोदनालक्षणाद्धमत् तुशब्देन ब्रह्म समन्वयगम्यमित्युक्तम् । समन्वयोहि पदार्थानां ८

तथाच

6

संसर्गे विनियोगः । ततो ब्रह्मगम्यते न चोदनात इत्यर्थ: ’ इत्युक्तम् ।

अत्र ‘ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यं पूर्वमुपादाय

सदस्मीति धारयेदित्यप्युक्त्यामहावाक्यानां संसर्गविषयकबोधजनकत्वमेवाङ्गीकृतम् । ‘ भ ि न ् न ो घट : ' इत्यादौ यथा नारू भाग्यएव व्यक्तीभविष्यति ॥ डथिता तथाउत्तरत्र

मण्डनमिश्रपचे अभिहितान्वयवादः अन्विताभिधानवादो वा कश्चित्सम्मत इति प्रतिभाति । एवं च ’ अन्वि ताभिधानमित्यत्र अन्वितेत्यस्य स्वघटितवाक्यतात्पर्यविषयार्थकत्वात् । तथाच यस्यपदस्य स्वघटितवाक्यतात्पर्याविषयः योऽर्थः

आन्त्रितोऽनन्वितो वा त ् र ै व तस्यानुभावकत्वम्’ इति बिन्दुटीकाद्युक्तिरनादरणीया | अतः अभिहितान्वयवादिनः आन्वे ताभिधानवादिनश्च कस्यापि दार्शनिकस्य शब्दप्रामाण्यवादिनः शब्दान्निर्विकल्पकशाब्दबोधस्य असम्मतत्वेन ’ तं वौपनिषदं पुरुषम् ’ इत्यादौ सविशेषत्रोधविवक्षायाः पूर्वमुपपादनेन

न तदुभयं श्रुतिमस्तके पदानाम् ’ (सं.शा. १.

३८६) इत्यत्र अभिहितान्वदवादस्य आन्विताभिधानवादस्य च वेदान्तेषु असम्भवस्य सर्वज्ञात्ममुनिभिरेवोक्त्या च ’ तत्

त्वमसि’ इत्यादौ स्मृतिप्रमाविलक्षणनिर्विकल्पकशब्दप्रमाणजन्यशाब्दबोधः अखण्डार्थनिर्विशेषविषयकः न कस्य चित् दार्शनिकस्य शब्दप्रमाणगम्यः सम्प्रतिपन्न इति अयमपि व्योमारविन्दतुल्य इति भावः ॥

ननु वैभाषिकमते प्रत्यक्षं निर्विकल्पकं प्रमा, धर्मिमात्रविषयकम् । सप्रकारकं ज्ञानंतु अप्रमेति सिद्धान्तितम् । अतः

सप्रकारकज्ञानसामान्यं भ्रम एव | शब्दजन्यनिर्विकल्पकप्रत्यक्षमेव प्रमा । नैयायिकैः निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य संसर्गानव

निर्विकव्यकस्य सविशेषगोचरत्व कुमारिलादिसम्भतिः

२७८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

सामर्थ्यात् न निर्विशेषवस्तुनि शब्दः प्रमाणम् । प्रत्यक्षस्य निर्विकल्पकसविकल्पकभेद भिन्नस्य न निर्विशेषवस्तुनि प्रमाणभावः । सविकल्पकं जात्याद्यनेक पदार्थविशिष्टविषय ।

त्वादेव सविशेषविषयम्

निर्विकल्पकमपि सविशेषविषयमेव । श्रुतप्रकाशिका

एवं ज्ञानस्वरूपे आत्मन्यन्तरङ्कतया स्वानुभवशब्दौ निरूपितौ अथ व्यतिरिक्तप्रमाणेषु मूलभूतस्य प्रत्यक्षस्य सविशेष

त्रिपत्रत्वमुपपादयति । प्रत्यक्षस्येत्यादिना निर्विकल्पकानुभूतार्थस्य सविकल्पके प्रतिसन्धानस्य वक्ष्यमाणत्या, तदुपयो गिल्वेनच * सविकल्पकस्यरूपं प्रदर्शितम् । अथ निर्विकल्पकस्य सविशेषविषयत्वं प्रतिजानते । निर्विकल्पकमपीति । गूढार्थसङ्ग्रहः

गाहिनः विशेष्यावृत्त्यप्रकारकत्वेन प्रमावस्याभ्युपगमात् । वार्तिकोक्त पक्षद्वये घटत्व निर्विकल्पकशाब्दबोधस्य प्रथमपक्षे

अङ्गीकारात् खण्डदेवेन भाकौस्तुभ आकृत्यधिकरणे, गदाधरेण शक्तिवादे मीमांसकमतविचारावसरे, ममते घटपदार्थ निर्विकल्पकस्य स्कुटमभिधानात् इति शङ्कायामाह- प्रत्यक्षस्येत्यादि ।

निर्विकल्पमपत्यादि । उक्तं च प्रत्यक्षसूत्र सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षनिराकरणावसरे (श्लो.वा.) ’ तदयुक्तं प्रतिद्रव्यं भिन्नरूपोपलम्भनात् । नह्याख्यातमशक्यत्वात् भेदो नास्तीति गम्यते ॥ (१९७) निर्विकल्पकबोधेऽपि यात्मकस्यापि

वस्तुनः । ग्रहणं लक्षणाख्येय जात्रा शुद्धं तु गृह्यते ॥ (११८) नचासाधारणत्वेन (नह्यसाधारणत्वेन) परव्यावृत्यकल्प नात् । विशेषानुगमाक्लतेः सामान्यमिति नापि तत् ॥ ’ (११९) अत्र न्यायरत्नाकर: द्व्यात्मकस्य- सामान्यविशे पात्मकस्येत्यर्थः । सामान्यावभासोऽपि प्रतीतिसिद्ध एव । नहि निर्विकल्पकनागृहतिस्य सविकल्पकेनापि ग्रहणं सम्भवति । न या अगृहही॒ते सामान्ये व्यक्त्यन्तरे प्रत्यभिज्ञा सम्भवति । तस्मात् सामान्यं विशेषश्च निर्विकल्पकेऽपि प्रकाशत एव । ** ननु ‘न विशेषो न सामान्यं तदानीमनुभूयत’ इत्युक्तम् तत्कथं तयोर्ग्रहणमुच्यते अत आह लक्षणाऽऽख्येयं

।

।

… नापि तदित्यन्तैन । नहीदानीमण्यनुवृत्तिव्यावृत्योर्ग्रहणमुच्यते । यात्वियं गृह्यमाणस्य द्व्यात्मकत्वाख्या सा लक्षणाख्या गृह्यमागस्य वस्तुनः लक्षणमाख्यायते सामान्यविशेषात्मकं तद्वस्त्विति ज्ञात्रा पुनः शुद्धमेवानुवृत्तिव्यावृत्तिरहितं गृह्यते, नत्वसाधारणत्वेन

;

परेभ्यो व्यक्त्यन्तरेभ्यो व्यावृत्तेरकल्पनात् । तथा व्यक्तयन्तरानुवृत्तेरकल्पनात् न सामान्यमपि गु

ह्यते अतो न विरोधः इति ’ इति ॥

काशिकाऽपि - ‘शुद्धं गृह्यते इत्येतदेव प्रपञ्चर्यात- नहीति । अयमभिप्रायः । स्वरूपमात्रेण सामान्यविशेषौ

निर्विकल्पकेन गृह्येते । नासाधारणतया, सामान्यतया च । व्यावृत्यनुगमविकल्पाभावात् इति । अनुगमव्यावृत्तिव • मणौ सामान्यविशेषो । न पुनरनुगमव्यावृत्ती एवेति’ इति । ‘अस्ति ह्यालोचनं नाम प्रथमं निर्विकल्पकम् | बालम्

।

कादिविज्ञानसदृशं शुद्धवस्तुजम्’ ११२ इत्यत्र ’ यदितु नादावुदीयते निर्विकल्पकं विज्ञानमित्युच्यते । ततस्सविकल्पकमपि कथ मात्मानंलभते । तद्धि सङ्केतकालपूर्वभाविशव्दादिस्मरणपूर्वकम् नचाकस्मादेव तत्स्मरणमाविस्ति । निर्विकल्पोद्बोधितप्रा

चीन भावनाबीजजन्मानस्तु विकल्पाः इति युक्तं यदात्मानं लभत इति । अपि च, सन्ति केचित् व्यवहारा: ये निर्विक

•ल्पकमात्रादेव भवन्ति । यथाऽग्निना दह्यमानस्य सहसाऽपसरणम् । तद्धि परामर्शानपेक्षमेव झटिति जायमानमुपलभ्यते ।

तिर्यग्बालानां च अविकल्पकेनैव सर्वा व्यवहारः । नच तेषां सूक्ष्मशब्दसद्भाव प्रमाणमस्ति । ’ इति च ।

२७९

बिवर्तवादिसम्मतनिर्विकल्पके भट्टादीनामसम्मतिप्रदर्शनम् श्रुतप्रकाशिका

एकजातीयपिण्डेषु द्वितीयादिपिण्डग्रहणस्य सविकल्पकत्वं प्रथमपिण्डग्रहणस्य निर्विकल्पकत्वंच हृदिनिधाय हेतुमाह— गूढार्थसङ्ग्रहः

.

‘ मित्युक्त्या स त ् स म ् प ् र य ो ग े प ु र ु ष निर्विकल्पकमपि स ् य े न ् द ् र ि य ा ण तादृशमेव ा ं । ब ु द ् ध ि ज न ् म त ् प इन्द्रियसन्निकर्षश्च ् र त ् य प्रत्यक्ष क ् ष म ् ' सामान्ये (ज ै . स ू . विशेषे १.१.४) इ त ि स ू त ् तयोत्सम्बन्धेऽपिच र े इ न ् द ् वर्तते र । ि य स न ् न ि क अतः र ् ष ज ा त त ् र ि त य ा व ग ा ह ि निर्विकल्पकम् । अनुवृत्तिव्यावृत्त्यवगाहि सविकल्पकम् । इयं गौरिति ज्ञानं निर्विकल्पकम् । इयं च गौः, सेयं गौः, इतिच ।

ज्ञानं सविकल्पकम् । निर्विकल्पके त्रयाणां विशेष्यविशेषणसम्बन्धानां ताद्रूप्येणैव भानम् | सविकल्पके च व्यत्तयन्तरे अपि सामान्यज्ञानात् अनुवृत्तिरधिकतया भासतइति निर्विकलाकं सविशेषविषयकमेव ‘ बालमूकादिविज्ञानसदृशम्’ त्यइ नेन शब्दानभिलप्यस्यापि निर्विकल्पकस्य प्रवृत्तिहेतुत्वं बोधितम् । प्रवृत्तिहेतुज्ञानंच सप्रकारकमेव । अतः भट्टमते निर्विक सप्रकारकमेव न निष्प्रकारकमिति सिद्धम् ॥

ल्पकप्रत्यक्षंप्रकरणपञ्चिकायामप्युक्तं प्रभाकरशिष्येण शालिकानाथन - ’ निर्विकल्पकेन सामान्यविशेषौ

द्वे वस्तुनी प्रति

पद्यमानेनापि तयोर्भेदो गृहीतुं न शक्यते । न हि वस्तुभेदमात्रण भेदसिद्धिः । किं तु धर्मान्तरग्रहोऽपि भेदबुद्धौ, सह

कारीन्तरानुसन्धानेन । तेनानुगतिव्यावृत्ती धर्मान्तरभूते अगृह्णतः सत्यपि सामान्यविशेषयोर्भेदे भ े द ब ु द ् ध ि र ् न ा स ी त ् । उत्तरकाले च वस्त्व ते प्रत ्य भिन्नत्वमवसीयते । भेदे च सति विशेषणाविशेष्यभावावसाय इति न निर्विकल्पकदशायां

विशिष्टबुद्धिः’ इति ॥

अत्र ‘साक्षात्प्रतीतिः प्रत्यक्षम्’ इत्यादिप्रामुदाहृत (२६१ पुढे) तद्ग्रन्थपर्यालोचनायां प्रतीतिसामान्यस्य

मितिमातृ

मेयवि‘यकत्बलाभेन ‘ सविकल्पाविकल्पाच प्रत्यक्षा बुद्धिरिष्यते ’ इति तदनन्तर श्लोकोक्तनिर्विकल्पकेऽपि मितिमातृविषयकत्वं तत्सभ्मतम् । एवं च ज्ञानविशिष्टविषयकत्वं निर्विकल्पके वर्तत एव । एवं सामान्यविशेषयोर्ब्रहणे तत्सम्बन्धोऽप्यवर्ज नीयः । तत्रापि सन्निकर्षसत्वात् । सामान्यविशेप्रयोरनुवृत्तिव्यावृत्तिधर्मवत्वज्ञानमन्तरा तयोर्भेदो न ज्ञायते । वस्त्वन्तर ग्रहणे अनुवृत्तिज्ञीयते सविकल्पक इत्याशयेन निर्विकल्पकस्य विशिष्टबुद्धित्वाभावोक्तिः,हेतुकत्यस्य नतु संसर्गविषयकत्वेन (सांस एतन्मतऽनङ्गी र्गिकावेषयत्वानिरूपकत्वेन) ; इन्द्रिय सन्निकर्षस्य सर्वोशे सत्वात् । विशिष्टयुद्धौ विशेषणशान कारेण घटमहं जानामीत्येव निर्विकल्पकाकाराच्च । अनुवृत्तिव्यावृत्योरज्ञाने सामान्यविशेषयोः सामान्यत्वविशेषत्वरूपाभ्यां ।

ज्ञानं न सम्भवति । अतः इतरव्यावृत्तिरूपभेदावसायः न घटत इत्याशयः, नतु ‘बालमूकादिविज्ञानसदृशम्’ इति

कुमारिलश्लोकविवक्षित प्रवृत्तिप्रयोजकसप्रकारकज्ञानत्वाभावविवक्षया इति बोध्यम् | एतेन न्यायकन्दलीवाक्यान्यपि व्याख्यातानि | नैयायिकैरपि — ’ इन्द्रियार्थसन्निकषोत्पन्नं ज्ञानम् अव्यपदेश्य मव्याभिचारि व्यवसायात्मक प्रत्यक्षम्’ (गो.सू.१.४) इत्यत्र अव्यपदेश्यपदे विवक्षितं निर्विकल्पकम् इन्द्रियसन्निकर्षान

न्तरजातत्वेन विशेष्यविशेषणसम्बन्धत्रितयविषयकमेव । परं तु व्यवसायानन्तरं अनुव्यवसायाङ्गीकारेण विशिष्टबुद्धौ विशे पेणज्ञानकारणत्वाङ्गीकाराच्च न विशिष्टबुद्धिरूपम् । निर्विकल्पके विशेष्यविशेषणसंसर्गेषु तुरीयविषयत्व स्वीक्रियत इति, प्रकारावगाहित्वं संसर्गावगाहित्वमपि वर्तत एव । अतः विवर्तवादिसम्मतं प्रकारसंसर्गानवगाहि निर्विकल्पकं न भट्टा दीनां सम्मतमिति सिद्धम् । भट्टमते ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वाङ्गीकारे अर्थप्रतीतिसमकालमेव ज्ञानप्रतीतेरावश्यकतया बाह्मा

थपलापियोगाचारमतनिरसनं न सुकरमित्यभिप्रेत्य ज्ञानस्यातीन्द्रियत्वाङ्गीकारेण निर्विकल्पकस्य मितिमातृविषयकत्वाभावेऽपि

सिद्धान्ते ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वाभ्युपगमेन प्रभाकरमत इव निर्विकल्पकस्यापि मितिमातृविषयकत्वमभ्युगम्यत इति बोध्यम् ॥

निर्विकल्पकं सविशेषविषयकमेवेति सर्वमीमांसकसम्मतमित्यादिः

२८०

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

सविकल्पके स्वस्मिन्ननुभूतपदार्थविशिष्टप्रतिसन्धान हेतुत्वात् । निर्विकल्पकं नाम केनचित् विशेषेण वियुक्तस्यग्रहणम् । न सर्वविशेषरहितस्य । तथाभूतस्य कदाचिदपि ग्रहणादर्श नाइनुपपत्तेश्च । केनचिद्विशेषेणेदमित्थमिति हि सर्वा प्रतीतिरुपजायते । त्रिकोणसात्रादिसं स्थानविशेषेण विना कस्यचिदपि पदार्थस्य ग्रहणायोगात् । श्रुतप्रकाशिका

सविकल्पकइति । विशिष्टप्रतिसन्धान निति पढीसमासः कर्मधारयोया | स्वस्मिन् निर्विकल्पके अनुभूतजात्यादिपदार्थवि शिष्टवस्तुविषयस्य सविकल्पके प्रतिसन्धानस्य हेतुत्रादित्यर्थः। प्रथमपिण्डस्य विशिष्टतयाऽवगतत्वमर्थलन्धम् । प्रथमपिण्ड जातिविशिष्टतत्रा प्रतीतेहि द्वितीयादिषु जात्यनुवृत्तिबुद्धिलक्षणं प्रतिसन्धानं घटते । कथं प्रतिसन्धानं सकलविशेष शून्यविषयहि निर्विकल्पकमीत हेत्वा । निर्विकल्पनामति । सकलबिशेपवैधुर्याभाबमुपपादयति । तथाभूतस्येति । सकलविशेषशूश्यग्रहणं किं दर्शनादभ्युपगम्यते किंवाऽनुषपच्या कल्य्यतइति विकले न तावदर्शन मित्याह

कदाचिदपीति । कल्पनं व्युदस्यति । अनुपपत्तेरिति । निर्विशेषज्ञानवाधिकैवानुपपात्तर्दृश्यते । तत्कस्पिातु दूरतो

निरस्तेति भावः । अदर्शनं त्रिवृणोति । केचिदिति । प्रकारविशेषनियमोनेति भावः । उत्तरत्र ग्रहणायोगादिति पञ्च

म्या हेतुत्वं स्फुटम् । अत्र पञ्चमीस्थाने हिशब्दः, इदमित्थमिति प्रतीतिमेव विवृण्वन्नर्थात्सकलविशेषशून्यग्रहणकल्पनामपि ब्युदस्यति । त्रिकोणेति। अनुपपत्ति विवृणोति ग्रहणायोगादिति । *अध्याहृतङ्कवाक्येन ग्रहणायोगादिति पञ्च

स्यन्तान्वयः । त्रिकोणं गोमुखं ग्रहगायोगात् दृष्टव्याप्तिविरोधेन सकलविशेषशून्यग्रहणकल्पनस्यानुपपन्नत्वादित्यर्थः। अनुपपत्ते रित्यनेन विपक्षे बाधकतर्कोऽप्यभिप्रेतः । सर्विशेषविषयत्वाभात्रे प्रत्ययत्वमेव हीयेतेति अस्य तर्कस्यानुग्राह्यं प्रमाणं प्रत्यक्षं योग्यानुपलम्भश्च ॥

यद्वा अनुपपत्तेरित्यनेन विशेषविषयत्वे साधक प्रमाणं विवक्षितम् । प्रथमाक्षसंनिपातंज ज्ञानं सविशेषविषयं ज्ञानत्वात् सम्प्रतिपन्नज्ञानवदिति । एवं साधकप्रमाणाभावबाधकप्रमाणसद्भावाम्यां विवक्षितकतिपय विशेषशून्यग्रहणं गूढार्थसंग्रह:

सविकल्पक इत्यादि । उक्तंच श्लोकवार्तिके- ‘तेनेन्द्रियार्थसम्बन्धे विद्यमाने स्मरन्नपि । विकल्पयन् स्वधर्मेण

वस्तुप्रत्यक्षवान्नरः ॥ (३२३) तच्चैतदिन्द्रियाधीनमिति तैर्व्यपदिश्यते । तदसम्बन्धजातं तु नैव प्रत्यक्षमिष्यते ॥ ’ (३२४) इति । अत्र न्यायरत्नाकरः- ‘तथाऽपि कथम् ? स्मरणोपेताक्षव्यापारजन्यस्य सविकल्पकस्य प्रत्यक्षत्वमत आह, तेनेति ।

पुरुषो हि पूर्वदृष्टं जात्यादि कालान्तरे चक्षुरादिमिर्गृहीत्वा तस्य पूर्वदर्शनं मनसा तदित्यनुसन्धाय अनुपरतेन्द्रियव्या पारः पुरःस्थितमर्थ विकल्पयन् प्रत्यक्षवानेव । तदानीमपीन्द्रियव्यापारस्याविरमादिति’ इत्यादि । पूर्व ‘निर्विकल्पका ऽपि ’ इति श्लोकव्याख्याने न्यायरत्नाकरे ‘नवा अगृहीते सामान्य व्यक्त्यन्तरे प्रत्यभिज्ञा सम्भवति । तस्मात् सामान्यं

विशेषश्च निर्विकल्पकेऽपि प्रकाशत एव’ इत्युक्त्तवा, अत्रेत्थमुक्त्या निर्विकल्पकानुभूतपदार्थविशिष्टप्रतिसन्धानं सवि ।

कल्पकं, निर्विकल्पके प्रतिसन्धानहेतुत्वं च भवसम्मतमिति स्फुटम् इत्थमभ्युपगम एव निर्विकल्पक एकस्यां व्यक्तौ गृही ताया जाते: सविकल्पके अन्यस्यामपि ग्रहेण सविकल्पस्यानुवृत्तिविषयकत्वं सम्भवति ॥

एवं च निर्विकल्पकस्य सप्रकारकज्ञानत्वमन्तरा उक्तार्थो न घटत इति निर्विकल्पकमपि सविशेषविषयकमेवेति शालिकानाथेनाप्यङ्गीकरणीयम् । अन्यथा व्यत्त्यन्तरेऽपि सामान्यग्रहे अनुवृत्तिर्गृह्यत एवेति तदुक्तिरसङ्गतैव स्यात् ।

२८१

पदानां पदार्थोपस्थितिद्वारा शाब्दबोधहेतुत्वे पार्थसारथेरपि सम्मतिः श्रीभाष्यम्

अतो निर्विकल्पकमेकजातीयद्रव्येषु प्रथमपिण्डग्रहणम्-द्वितीयादिपिण्डग्रहण सविकल्प

कमित्युच्यते । तत्र प्रथमपिण्डग्रहणे गोत्वादेरनुवृत्ताकारता न प्रतीयते । द्वितीयादि पिण्डग्रहणेष्वेवानुवृत्तिप्रतीतिः। प्रथमप्रतीत्यनुसंहितवस्तुसंस्थान रूप गोत्वादेरनुवृत्तिधर्म श्रुतप्रकाशिका र्विकल्पकमिति सिद्धम् । अनेन निर्विकल्पकशब्दस्य संकुचितवृत्तित्वं फलितं सच संकोचः कस्मिन्विषयइत्यत्राह । अत इतिस्तयोःपिण्डयर्वैषभ्यं । अतः उक्तादरवक्तव्यमिति ्शनानुप त्तिभ्शयङा्मकिातय्ायंर्थगः्र।ाह्यप्रथमद्वितीयपिण्डयोः सविकल्पकनिर्विकल्पकशब्दा न संकेतितौ । अत ाकारभेदं दर्शयति । तत्रेत्यादिना वाक्यद्वयेन । * गोत्वानुवृत्तिप्रती त्यप्रतीत्यो: सविकल्पक निर्विकल्पकशब्दयोः प्रवृत्तौ निमित्ततां दर्शयति । प्रथमप्रतीतेत्यादिना वाक्यद्वयेन । पूर्वग्र न्थोक्तं गोत्वं संस्थानशब्देनविशेषितम् तेन पराभिमतविलीनाज्यगतघृतत्वादेरिव प्रत्यक्षत्वे व्यंजकापेक्षया विलम्बो नास्तीति ।

दर्शितम् तदेव संस्थानमनन्तरग्रन्थे सास्त्रादिशब्देन निर्दिश्यते ॥ गूढार्थसंग्रहः

अतःमीमांसकमते सविकल्पकस्यानुवृत्तिविषयकत्ववादिनां मीमांसकानां सर्वेषामपि मते निर्विकल्पकं सविशेषंविषयकमेवेति बोध्यम् ॥ पदादालोचनरूपं स्मरणमेवोक्तं शक्तिवादे गदाधरेण । एवमेव आकृत्यधिकरणकौस्तुभे खण्डदेवस्याप्या पदार्थेषूपयुक्तानां पुनर्व्यापार शयो वाच्यः । ‘पदार्थानां तु मूलत्वं दृष्टं तद्भावभावत: ’ (श्लो॰वा.वा.अधि.१११) कल्पना । पदार्थानां च स ा म र ् थ ् य गम्यमानमपह्नुतम् ॥ आनन्तर्याद्धि वाक्यार्थः त द ् ध े त ु त ् व ं न म ु ञ ् च त ि ' (वा.अ.११४) इत्यत्र वाक्यार्थबोधे पदानां हेतुत्वाभावोक्त्या पदैः पदार्थस्मृतिः न घटत इति शाब्दबोध एव अवश्यमङ्गीकर (

३४२)

णीयः इति चेत्—

न । ‘साक्षात वाक्यार्थमितये तेषां प्रवृत्तौ प द ा र ् थ नान्तरीयकम् प | ् र त ि प पाके ा द न म ् ( । ज्वालेव व र ् ण ा स ् त थ ा काष्ठानां ऽ प ि न ै त स ् म ि न ् प र ् पदार्थप्रतिपादनम् य व स ॥ ् य न ' ् त ि (श न ि ष ् फ ल े ॥ ् ल ो . व ा अ ध ि . ३४३) इत्यत्र वाक्याथप्रतीतौ पदानां साक्षाद्धेतुत्वाभावेऽपि पदार्थप्रतिपादनद्वारा हेतुत्वमुक्तम् । एवं ‘ओदने साध्यमाने हि पाकः करणमिष्यते । अकृतस्सोऽपि नास्तीति पुनः करणवाञ्छनम् | करणं ज्वलनादीनि तस्य काष्ठादि वा तथा ॥ (२

८९) इतिकर्तव्यताकाङ्क्षा यावत्करणसंश्रयां । ज्वलनादिनिमित्ताऽतः काष्टादेः पाकसङ्गतिः ॥ ’ इत्यत्रापि । साधन साधनमपि साधनमेव, तथा लोके दर्शनात् ' इति अत्रत्यन्यायरत्नाकरे । ' अत्रापि तिरोहितेष्वेव पदेषु पदार्थानुसन्धा नानन्तरमवगम्यमानस्य वाक्यार्थस्य पदार्था एव साक्षात्साधनम् । पदानि तु तद्द्वारेणैव साधनं न साक्षात् ’ इति न्यायरत्नमालायां चोक्त्या पदार्थोपस्थितिद्वारा पदानां शाब्दबोधहेतुत्वं पार्थसारथेरपि सम्मतम् ।

एवं च वाक्यार्थबोधहेतुत्वस्य पदेष्वपि सत्वेन तैः पदार्थस्मृतिस्सम्भवत्येव | पदार्थानां ज्ञाततया पदैः तद्बोधः ।

शाब्दबोधरूपो न भवति । ज्ञातार्थविषयकत्वेन प्रमात्वासम्भवात् । प्रमाविलक्षणशाब्दबोधस्य कस्याप्यसम्मतत्वात् ।

यत् गृहीतग्राहि ज्ञानं तत् अनुवाद इत्युच्यते न स्मृतिरिति ’ इति यद्यपि न्यायरत्नमालायामुक्तम् ; तथाऽपि अनुवाद स्थळे स्मरामीत्यादिप्रत्ययस्यैव ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिर्व्यवस्थापनेन पदैः पदार्थबोध: स्मृतिरूप एव । प्रमात्वासम्भवेन 6

शाब्दबोधत्वासम्भवात् । शब्दानन्तरमर्थप्रत्ययदर्शनात् तस्यैव तत्र कारणत्वं कल्पयितुं युक्तम्, नतु शब्दात् संस्कारो 36

२८२

निष्प्रकारकं निस्संसर्गकं शाब्दं प्रत्यक्षवा न भट्टसम्मतमित्यादि

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

।

विशिष्टत्वं द्वितीयादिपिण्डग्रहणावसेयमिति द्वितीयादिग्रहणस्य सविकल्पकत्वम्

सा

।

स्वादिवस्तुसंस्थान रूपगोत्वादेरनुवृत्तिर्नप्रथमपिण्डग्रहणे गृह्यत इति प्रथमपिण्डग्रहणस्य निर्विकल्पकत्वम् । न पुनस्संस्थान रूपजात्यादेरग्रहणात् संस्थान रूपजात्यादेरप्यैन्द्रियक त्वाविशेषात् । संस्थानेन विना संस्थानिनः प्रतीत्यनुपपत्तेश्च प्रथमपिण्डग्रहणेऽपि ससंस्था नमेव वस्त्वित्थमिति गृह्यते । श्रुतप्रकाशिका

एवमनुवृत्तिग्रहाग्रहाभ्यां सविकल्पकत्वं निर्विकल्पकत्वंचोक्तम् । नानुवृत्तिमात्राग्रहणान्निर्विकल्पकत्वं किंतु जात्यग्र

हणाश्च अनुवृत्त्यग्रहणेहि जातिरेवागृहीतास्यादिति शङ्कायामाह- न पुनस्संस्थान ग्रहणादिति । अत्रानुपपत्तिद्योतकस्सं स्थानरूपशब्दः। गोत्वादेरसाधारणधर्मभूतानुवृत्त्यग्रहणात् गोत्वादिर्न गृहीत इति रडायामग्रहणानुपपत्तिमेव विवृणोति

संस्थानरूपजात्यादेरपीति । ग्रहणकारणभूतेन्द्रिययोग्यतायामपि सएव हेतुरिति द्योतनाय पुनस्संस्थान शब्दोक्तिः निर्विकल्प कस्य सविशेषविषयत्वे प्रमागत्वेन सविकल्पके निर्विकल्पकानुभूतार्थविशिष्टप्रत्यभिज्ञानं पूर्वमुक्तम् । पराभिमतनिर्विकल्प काभावे योग्यानुपलम्भः प्रत्यक्षंच प्रमाणं तयोरनुग्राहकतर्कश्चाननेाक्तो भवति । किं प्रमाणानुपपत्त्या प्रमेयानुपपयावा अनेन वस्तुमात्रग्रहणाभ्युपगम इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रमाणानुपपत्तिं प्रथमं व्युदस्यति — ऐन्द्रिायिकत्वाविशेषादिति

• पृथिव्यपृथक्सिद्धगन्धव्यावृत्तिः । कथमैन्द्रियिकत्वं समवायस्यानैन्द्रियिकत्वात्तदयुक्त मितिचेत् तर्हि सविकल्पकेऽपि

विशिष्टग्रहणमनुप्रपन्नम् । अतो न भिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वमिति न प्रमाणानुपपत्ति: असन्निहितत्वं प्रमेयानुपपत्तिः अपृथसि द्धत्वेन तन्नास्तीति परिहरति — संस्था नेनेति ॥

अनेन चाक्षुषत्वेऽपि पृथक्सिद्धदण्डादि व्यावृत्तिः । एकेन्द्रियग्राह्यत्वेसत्यपृथक्सिद्धत्वात् प्रमाणप्रमेयानुपपत्ते नास्तीति ससंस्थानमेव वस्तुगृहातमित्यर्थः । एवं पूर्व संस्थान रूपशब्देनाभिप्रेतोऽर्थो विवृतो भवति इत्थमिति । अनुवृत्यग्रहणान्न संस्थान रूपजात्यादेरग्रहश्शङ्कनीयः | प्रकारप्रकारिभावन *ग्रहणोपपत्तेरिति भावः । प्रथमपिडण्ग्रहणे अनुवृत्यग्रहणात् गोत्वमगृहीतं चेत् द्वितीयपिण्डेऽपि गोत्वं दुग्रहम्, अनुवृत्यग्रहात् । अनेकव्यक्त्यन्वयरूपाह्यनुवृत्तिः ।

साचान्वयिनः पदार्थस्य पूर्वव्यक्तिनिष्टतापरामर्शेनैव द्वितयादिषु गृहात । अतः प्रथमपिण्डे गोत्वाग्रहात् तदन्वयापरी मर्शेन द्वितीयव्यक्त्यन्वयरूपानुवृत्तिः द्वितीयेऽपि दुर्ग्रहेति तत्रापि गोत्वमगृहीतम् । एवं व्यत्त्यन्तरेष्वपि गोत्वं दु स्यात् । अतः प्रथमपिण्डग्रहण एव गोत्वग्रहणमभ्युपेतव्यम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

द्वोधः, ततश्चार्थप्रत्ययः इति युक्तम् | प्रणाल्यां प्रमाणाभावात्’ इत्युक्तिरपि न्यायरत्नमालायाम् अनादरणीया | शक्ति ज्ञानशून्यस्य शब्दानन्तरमर्थप्रत्ययादर्शनात् । एकसम्बन्धिज्ञानमपरसम्बान्धस्मारकमिति सम्बन्धिज्ञानस्य संस्कारोद्बोधक विधयैव स्मरणं प्रति हेतुत्वस्य तान्त्रिकसम्मतत्वात् । पूर्व पदार्थानुभवेन जातस्य संस्कारस्य शब्दशक्तिज्ञानस्योद्बोधक विघया स्मृतिहेतुत्वसम्भवात् । अतः भट्टमते पदात् पदार्थविषयकशाब्दबोधाङ्गीकारे नैव साधकं वर्तन इति पदात्पदार्थ

।

स्मृति: आलोचनरूपैवेति गदाधरोक्तरीत्यैव खण्डदेवाशयोऽपि युक्तः अतः निष्प्रकारकनिस्संसंर्गकशाब्दबोधः तथा विधप्रत्यक्षं चेत्युभयं न भामतमिति सिद्धम् ॥

योगभाष्यतद्व्याख्यानादितोऽपि प्रत्यक्षसामान्यस्य सप्रकारकत्वम्

२८३

श्रुतप्रकाशिका

एंव सकलविशेषशून्यवस्तुग्रहणं व्युदस्तम् । *जात्यादयो विशेष्यं च पृथक् निर्विकल्पके गृहात सविकल्पक एव विशिष्टतया ग्रहणमिति पक्षश्चार्थान्निरस्तो भवति । विशेषण विशेष्यं च पृथक्पृथग्गृहीतमिति कथमवगतम् ? दण्डकुण्ड लादिषु विशेषणविशेष्ययोः पृथक्पृथक् ग्रहणपूर्वकत्वदर्शनादिति चेत् तत्र किमपृथक्स्थितिवेलायां पृथग्रहणम्,

उत

पृथाक्स्थतिवेलायाम् ? नाद्यः विशिष्टत्वेनैव ग्रहणात् । पृथक्स्थितिवेलायां तु विशिष्टग्रहणमेव॥ नास्तीति न त ्प्रतीतिहेतु न गोत्वादौ पृथग्रहणप्रसङ्गः त्वम् । अतः पृथग्ग्रहणस्य विशिष्टग्रहणहेतुत्वाभावात्

*ननु विशेषणविशेष्यभावस्य सप्रतियोगिकत्वात्तज्ज्ञानस्य प्रतियोगिस्वरूपज्ञानमपेक्षितमिति विशिष्टप्रतिपत्तेः

जनियमः ात्यादिपदउतार्थसत्जव्रजू्पञमाानतस््यरगव्िरशहिणषप्ूटरज््वञकातन्हवेंतुसत््ववीमक्ार?्यप्रथममभ्युपगच्छामः म् ? उच्यते । प्रतियो।गिदज््वञिातनीायपेेक्चषा जात्यादयः नाम किं पवदिाशरि्षथ्ाटःज्ञानप्रथमे प्रतियोग्यवभास मिथोव्यावृ तनो्पत दय्ायेगृहीता नवा ? न च े त ् , अ व ् य ा व ृ त ् त य ा ग ु ह ी त ा न ा ं प ू र ् व ो त ् त र ज ् व ा ल ा न ा म ि व विशेषणविशेष्यभावप्रतियोगिताप्रतीतिः त । यदि व ् य ा व ृ त ् त य ा गृहीताः तदा व ् य ा व ृ त ् त ि श ् च विशेषणीवशेष्षभोवन प ा र त न ् त ् र य ा द ि ल क ् ष ण े न तदौपयिकाकारान्त रेण वा यदि न स्यात् विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासप्रतीतिः प्रसज्यते । वस्तुसामर्थ्यात् वास्तव एव विशेषणविशेष्यभावः

तत्; वस्तुसामर्थ्य नाम विशेषणविशेष्यभावरूपं तदौपयिकाकारान्तररूपं वा स्यात् । वस्तुस्वभा वस्य सत्तयोपकारकत्वे वस्तुस्वभावादेव विशिष्टप्रतीतिसभ्भवात् स्वरूपमात्रग्रहणकल्पनमयुक्तम् । ज्ञाततयोपकारकत्वे तेन

स्वभावन व्यावृत्त या विशेषणस्य प्रागवगतिरस्तीति प्रथमत एव विशिष्टप्रतीतिरम्युपगता स्यात् । अतो वरं द्रव्यस्यवै प*्रथकमिंं विशिष्टतया प ् र त ी त ् य भ ् य ु प ग म ः । *तस्यापि स्वभावस्य स ् व ि श े ष ् य भ ू त ं विशेषणं प ् र त ि * व ि श े ष ण त ् व ं न प्रथममवगतम् तु स्वरूपमात्रमितिचेत्तर्हि * विशेषणतत्स्वभावयोः विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासः प्रतीयेत । तत्परिहाराय तस्य वस्तु आकारान्तराभ्युपगमेऽनवस्था ॥

स्वभावस्य* यदि व्यत्यासविशिष्टप्रतीतिप्राथम्यप्रसङ्गपरिहाराय जात्यादीनां स्वरूपमेव

विशेषणभावो विशेष्यभावश्च नत्वा

कारान्तरमित्यभतथैव्युपगम्प्रतीतौ येत, तदाप्रथमतएव प्रथमप्रतिपविशिष्टप्रतीतिरस्यात् त्तिः * विशेषणतया। विशेष्यतया ्यात् । तदप्रविशेष्यतया तिपत्तौ स्वरूपस्यागृहीतत्व एकस्यांप्रतीतौच सविशेषणतया च जात्यादीनां

। अतः प्रथमतएव परस्परप्रतियोगिकविशेषणविशेष्यभावप्रतीतिस्सम्भवतीत्यभ्युपगन्तव्यम्पक्षव्यतिरिक्तव्यवच्छे ॥ प्रतिपन्नत्वात्एवं सतिविशिष्टग्रहणस्य पृथग्ग्रहणपूर्वकत्वे भिन्नसामग्रीवेद्यवस्तुगोचरत्वमुपाधिस्स्यात्।

प्रसङ्गात् ।

द्याभावेऽप्युक्त र्कबला * त्पक्षव्यवच्छेदकत्वसिद्धेरुपाधित्व युक्तम् । यथा प्रध्वंसाभावस्यादिमत्वादन्तवत्वे भावरूपादिमत्त्व मुपाधिर्भवति भावोन्मज्जनप्रसङ्गरूपतर्कबलात् । यथा अग्निमत्वाद्धमानुमाने आर्द्रेन्धनवयमुपाधि * स र ् व त ् र ा ग ् न ि म त ि धूमो पलम्भप्रसङ्गतर्कबलाद्भवति तद्वत् । अतः प्रथमपिण्डग्रहणएव गोत्वं गृह्यते । द्वितीयादिष्वनुष्वृत्तिग्रहणमभ्युपतव्यम् । अतः

• यथोक्तस्वरूपे एव निर्विकल्पकसविकल्पके । अनुवृत्तिग्रहाग्रहौहि सविकल्पकनिर्विकल्पकयो: प्रयोजकौ कथितौ । तत्कथं गूढार्थसंग्रहः

एवं ’ प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि ’ (यो.सू. १. ७) इत्येतद्भाष्ये ’ इन्द्रियप्रणालिकया चित्तस्य बाह्यवस्तूप रागात् तद्विषया सामान्यविशेषात्मनोऽर्थस्य विशेषावधारणप्रधाना वृत्तिः प्रत्यक्षं प्रमाणम्’ इत्युक्त्या तद्व्याख्यायां तत्त्व वैशारद्यांच ’ विशेषावधारणप्रधानेति । यद्यपि सामान्यमपि प्रत्यक्षे प्रतिभासत, तथाऽपि विशेष प्रत्युपसर्जनीभूतमित्यर्थः

एतच्च साक्षात्कारोपलक्षणपरं तथाच विवेकख्यातिरपि लक्षिता भवति इत्युक्त्याच प्रत्यक्षुसामान्यं सप्रकारकमेव सम्प्र

निष्प्रकारकं निस्संसर्गकं निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं वैदिकदार्शनिकसामान्यानभिमतमिति

२८४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अतो द्वियादिपिण्डग्रहणेषु गोत्वादेरनुवृत्तिधर्मविशिष्टता संस्थानिवत्संस्थानवच्च सर्वदैव ।

गृह्यत इति तेषु सविकल्पकत्वमेव

अतः प्रत्यक्षस्य कदाचिदपि न निर्विशेषविषयत्वम् ।

श्रुतप्रकाशिका

अतइति । अतः प्रथमग्रहणएव संस्थानवस्तुग्रहणात्

।

।

द्वितीयादिग्रहणस्य सविकल्पकत्वमित्याह

अनुवृत्तिग्रहणवि

घुरप्रथमेतरग्रहणे कथं सविकल्पकत्वमित्याह । द्वितीयादीति । द्वितीयादिपिण्डग्रहणेषु द्वितीयादित्वेन पिण्डग्रहणेषु ॥ *

अनेन संस्कारसचिवग्रहणं सविकल्पकमितरन्निर्विकल्पकमिति सिद्धम् ।

एतेन न केवलं जात्यनुवृत्यैव सविल्प

कत्वं जातिगुणीदध्वन्यतमानुवृत्तिविशिष्टग्रहणेऽपि सविकल्पकत्वमिति सिद्धम् ।

सर्वविधानुवृत्ति विकलग्रहणमेव निर्विक

यथा एकव्यक्तौ प्रथमाक्षसन्निपातजं ज्ञानम्

|

।

ल्पकम्

नन्वेकव्यक्तावपि संस्कारजन्यं देशकालाद्यनुवृत्तिविशिष्टग्रहणं स

विकल्पकं स्यात् । स्यादेव संस्कारजन्यत्वानुवृत्तिगोचरत्वाविशेषात् एकजातीयद्रव्येषु प्रथमपिण्डग्रहणमित्युक्तिस्तु जात्य नुवृत्तिप्रदर्शनार्था संस्थनिवत् संस्थानवदिति दृष्टान्तप्रदर्शनं स्पष्टीकृतार्थम्

।

पिण्डधर्मस्संस्थानं तद्धर्मोऽनुवृत्तिरिति

धर्मिधर्मभावरूपसाम्यनिबन्धनं च दृष्टान्तद्वयोपादानम् । एवं सविकल्पकनिर्विकल्पकयो : संस्कारसचिवत्वतद्विरहौ साम ग्रीवैषम्यं गोत्वाद्यनुवृत्तितद्विरहौ ग्राह्याकारवैषम्यमित्युक्तं भवति । द्विविधस्यापि प्रत्यक्षस्य सविशेषविषयत्वं निगमयति । अतइति ॥ गूढार्थसंग्रहः ज्ञातसमाधिः प्रकृतिपुरुषविवेकख्यातिरूपः सप्रकारकएव ।

असम्प्रज्ञातसमाधेः योगव्याख्यातृभिः वृत्तिरूपत्वानङ्गका

रेण तत्र तन्मते प्रकाराभानेऽपि वृत्तिरूपप्रत्यक्षसामान्यस्य सप्रकारकत्वमेव योगभाष्यकारादिसम्मतम् ॥

एतेन ‘उभयात्मकमत्र मनः सङ्कल्पकमिन्द्रियंच साधर्म्यात् ’ ( . का. २७) इतिकारिकाव्याख्यायां तत्त्वकौमुद्यां आलोचितमिन्द्रियेण वस्तु इदमिति सम्मुग्धम्

।

।

‘सङ्कल्पकमत्रमन’ इति सङ्कल्पेन रूपेण मनो लक्ष्यत

इदमेवं नैव

मिति सम्यक्कल्पयति विशेषणविशेष्यभावेन विवेचयतीति यावत् । यदाहुः - ’ सम्मुग्धं वस्तुमात्रं तु प्राग्गृह्णन्त्यविक ल्पितम् । तत्सामान्यविशेषाभ्यां कल्पयन्ति मनीषिणः ’ ॥ इति तथाहि - ’ अस्ति ह्यालोचनं नाम प्रथमं निर्विकल्पकम् ।

|

बालमूकादिविज्ञान सदृशं मुग्धवस्तुजम् ’ ’ ततः परं पुनर्वस्तु धर्मैर्जात्यादिभिर्यया

बुध्याऽवसीयते साऽपि प्रत्यक्ष

त्वेन सम्मता ’ ॥ (श्लो.वा. प्रत्यक्षसूत्रम्. १२०) इति सोऽयं सङ्कल्पलक्षणो व्यापार : मनसः समानासमानजातीयाभ्यां व्यव च्छिन्दन् मनो लक्ष्यति’ इत्युक्तिरपि व्याख्याता । इन्द्रिय सन्निकर्षस्य धर्मधर्मिणोरुभयोस्सत्वे निर्विकल्प के धर्माभानस्यास म्भवात् । अत्र तत्सामान्यविशेषाभ्यामित्यत्र सविकल्पके सामान्यत्वविशेषत्वरूपाभ्यां ग्रहणं विवक्षितम् । सामान्यत्ववि शेषत्वरूपाभ्यां ग्रहणएव इतरव्यावृत्तिर्भासतइत्यभिप्रेत्य विशेष्यविशेषणभावेन विवेचयतीत्युक्तिः ।

अयंचाशयः इदमेवं

नैवमिति सम्यक् कल्पयतीत्यत्र नैवमितीतरव्यावृत्तिबोधकशब्देन सूचितः । अत्र बालमूकादिविज्ञानसदृशमिति श्लोकवा

र्तिकोदाहरणेन शब्दानभिलप्यस्यापि निर्विकल्पकस्य प्रवृत्तिप्रयोजकताया: बोधनेन निर्विकल्पकस्यापि सप्रकारकत्वसिद्धेः अत: साङ्ख्यमतेऽपि निर्विकल्पकंसविशेषविषयमेव ।

सविशेषविषयत्वमेव तेषामपि सम्मतम्

। आनन्दतीर्थीयैरीप प्रत्यक्षसामान्यस्यापि सविकल्परूपत्वाङ्गीकारेण

अतः निष्प्रकारकं निस्संसर्गक निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं वैभाषिकव्यतिरिक्तस्य

दिकस्य न कस्यचिद्दार्शनिकस्य सम्मतमिति बोध्यम् ॥

समवायसम्बन्धं निराकुर्वतस्सूत्रकृतः भेदाभेदस्सम्मतइतिशङ्का

२८५

गूढार्थसंग्रह:

प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं निराकुर्वता भट्टपादन निर्विकल्पकस्य सामान्यावशेषरूपद्व्यात्मकवस्तुविषयकत्वं सवि कल्पकस्य अनुवृत्तिविषयकत्वं च व्यवस्थापितम् । तद्विरहाभ्यां

एतन्मतरीत्या अनुवृत्तिविषयकत्वतदभावाभ्यां

संस्कारजन्यत्व

च निर्विकल्पकसविकल्पकविभागः भगवता प्रदर्शितः । एवं च धर्मधर्मिणोर्भेदाभेदोऽपि भट्टपादसम्मतः

सिद्धान्तेऽप्यभ्युपगत इति प्रतीयते । प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहितायाः सिद्धान्तेऽप्यनिष्टत्वात् वैभाषिकमते विशेषविषयकं निर्वि

कल्पकमेव प्रत्यक्षं प्रमा, तद्विषय एव परमार्थ इत्यभ्युपगमेन तत्प्रतिकोटितया सत्सामान्यविषयकमेव प्रत्यक्षं प्रमा तद्विषय एव परमार्थ इति विवर्तवादिनां प्रवृत्तिः । तदुभयमप्यनुचितमित्यभिप्रेत्य निर्विकल्पकं सामान्यविशेषात्मकवस्तुविषयकं · इत्यभिप्रेत्य भट्टपादग्रन्थः प्रववृते ॥

शास्त्रदीपिकायांच (१.१.५) प्रभाकरमतदूषणावसरे - ’ यदि जात्यात्मना व्यक्तिः प्रतीयते, ततो जातिव्यक्त्योरभेद

एव प्रतीतिबलादापद्यते । कथं भेदाभ्युपगम: ? उच्यते । गौरयं शावलेयः, गौरयं बाहुलेय इति उभयत्र गवाकारोऽनुवर्त मानो दृश्यते । शालेयबाहुलेयाकारी तु व्यावर्तते । तद्यदि तयोश्शाबलयगवाकारयोरभेदत्स्यात् एकानुवृत्तावितरोऽप्यनु वर्तत | तळ्यावृत्तौ वा गवाकारोऽपेि यावर्तेत ॥ किंच तस्यामेव व्यक्तावियं गौरिति गवात्मना प्रतीयमानायामपि नेयं

बुद्धिगोबुद्धयोः गोगोंरिरीतत्रत् पर्यायत्वं प्रतीयते । तस्मानाभेदः । तादात्म्यप्रतीतरंभेदोऽप्यस्तु । पूर्वोक्तन्यायेन भेदोऽपि, तस्मात् प्रमाणत्रलेन भिन्नाभिन्नत्वमेव युक्तम्’ इति । इयं गौरिति बुद्धिद्वयमपर्यायेण प्रतिभासमानं एकं वस्तु व्यात्मकं ।

व्यवस्थापयति । सामानाधिकरण्यंहि अभेदमापादयति, अपर्यायत्वं च भेदं, अतः प्रतीतिबलादविरोधः । इतिचोक्त्या एवमेव साङ्ख्यानां पातञ्जलानां च सम्मतम्

।

जातिव्यक्त्त्योर्भेदाभेदः प्रतिष्ठापितः

आनन्दतीर्था अपि धर्मधर्मिणोभ

दाभेदवादिनएव । उक्तंच तैस्तत्वविवेके ‘गुणक्रिया जातिपूर्वाः धर्मास्सर्वेपि वस्तुनः । रूपमेव द्विधं तच्च यावद्वस्तुच खाण्डतम् ॥ खण्डिते भेदएैक्यं च यावद्वस्तु न भेदवत् । खण्डितं रूपमेवात्र विकारोऽपि विकारिणः ॥ कार्यकारणयो श्चैव तथैव गुणतद्वतोः । क्रियाक्रियावतोस्तद्वत्तथा जातिविशेषयोः । विशिष्टशुद्धयोश्चैव तथैवांशांशिनोरपि’ ॥ इति ।

अत्र यावद्द्रव्यभाविनां गुणादीनां अत्यन्ताभेदः अयावहूव्यभाविनांतु भेदाभेदः इति विशेषउक्तः । ‘समवायाभ्युपगमाच्च 6

साम्यादनवस्थितेः ’ (ब्र.सू.२.२.१३) इति सूत्रानुव्याख्याख्यानसुधादौ अयमर्थः सम्यग्व्यवस्थापितः ।

न्यायामृते तु ‘गुणादिकं गुण्यादिना भिन्नाभिन्नं समानाधिकृतत्वात्’ इत्यनुमानमप्युक्तम् । जातिगुणादीनां

व्यक्तिगुण्यादिभिस्सह समवायसम्बन्ध इति केचित् । भेदाभेदस्तादात्म्यमित्यपरे । एवं च जातिव्यक्त्यादीनां समवाय

सम्बन्धं निराकुर्वतः सूत्रकृतः भेदाभेदएव सम्मत इति प्रतीयते । अतः समवायमभ्युपगच्छतां प्राभाकरवैशेषिकनैया•

यिकानां मतमनुचितमेव । अतएव परिणामाद्वैतिनः भर्तृप्रपञ्च भास्कर यादवप्रकाशाः ब्रह्मणा सह अचेतनानां जीवा

नामपि भेदाभेदमेव अङ्गीचक्रुः । गुणादिकामत्यादि न्यायामृतानुमानम् अद्वैत सिद्धावप्यनूदितम् |

अत्र गुरुचन्द्रिका– ‘गुणादिकमिति । समानाधिकृतत्वात् - गुणादौ गुण्यादिभेदधी प्रतिबन्धकप्रमाविषयत्वात् ।

तथा च यो यत्प्रतियोगिकभेद धीप्रतिबन्धक प्रमाविषयः स तद्भेदाभेदवान् इति व्याप्तिः । निष्कर्षस्तु यो धर्मः यद्धर्मवद वच्छिन्न प्रतियोगिताक भेदप्रकारतानिरूपित स्वावच्छिन्नविशेष्यताकज्ञानत्वावच्छिन्न प्रतिबध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकताव संयो गाद्यसंसर्गकप्रमादिविष्यः सः तद्धर्मावच्छिन्न प्रतियोगिताक भेदाभेदानुयोगिताऽयच्छदकताद्वयवान् इति सामान्यतो व्याप्तौ घटत्वादिमदवाच्छिन्न प्रतियोगिताक भेद प्रकारतानिरूपित स्वावच्छिन्नविशेष्यताकज्ञानत्वावच्छिन्न प्रतिवध्यतांनिरूपित • प्रतिबन्धकताऽऽश्रय प्रमाविषयः द्रव्यत्वादिः ।

यथा घटत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिता कभेदाभेदोभयानुयोगिताऽवच्छे

गुणगुण्याद्योः समवायसम्बन्धवादिनां गौरवनिरूपणम्

२८६

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

दक इति दृष्टान्तः इति नच द्रव्यत्वावच्छिन्ने घटत्वावाच्छन्नभेदोऽसिद्ध इति वाच्यम् । विशिष्टकेवलयोः भेदवादिना तार्किंकादिना केबलघटे द्रव्यत्वविशिष्टघटत्वादिना भेदस्वीकारात् । विशिष्टघटो धटः इत्यादिप्रतीतेः, अभेदस्वीकाराश्च।

विशिष्टघटकेवलयोः भेदास्वीकारे संयोगविशेषवतः भेदाभेदयाः वृक्षादौ तार्किकादिभिः स्वीकारेण तत्रैव दृष्टान्तत्वसम्भ

वाच्च । भेदधीप्रतिबन्धकाभेदभ्रमविषययोः घटपटयोरभेदाभावात् प्रमेति स्वविशेषणीभूतयावदंशे भ्रमभिन्नार्थकम् । तेन उक्तभ्रमस्य घटत्वाद्यंशे प्रमात्वेऽपि न दोषः । प्रमात्वं च बाधकाभावात् सिद्धम् । संयोगेन घटवतो भिन्न भूतलम्

इत्यादिधीप्रतिबन्धकप्रमाविषये भूतलादौ घटाद्यभेदाभावात् असंसर्गान्तं, यद्धर्मविशिष्टे यद्धर्मविशिष्टसंयोगाद्यविषयार्थ

कम् । नच नीलादिविशिष्टप्रतियोगिकभेदप्रकारकघटादिविशेष्यकज्ञानं प्रति प्रमायाः प्रतिबन्धकत्वस्य घटादौ नीलादिगुण विशिष्टप्रतियोगिताकाभेदविषयत्वावच्छिन्नत्वेन उक्त प्रतिबन्धकत्वे उक्ताभेदासरुपपादकत्वेऽपि न घटादौ नीलादिगुणा ।

।

।

।

भेदसिद्धिस्तथेति अप्रयोजकत्वमिति वाच्यम् । गुणगुण्याद्योरभेदान्यसम्बन्धासिद्धया अभेदसम्बन्धेन गुर्णादिविशिष्टप्रति योगिकगुण्यादिनिष्ठाभदस्य उक्तप्रतिबन्धकत्वोपपादकत्वात् । आधाराधेयत्वस्य लोकैरननुभवात् । नह्यस्ति धी: घंटे नीलः कपाले घट इति अपि तु घटो नीलः कपालो घटः इत्यादि अत एवेतिप्रत्ययहेतुः समवायः तयोस्सम्बन्ध इति कणा दादिमतमनुभवविरोधाद्धेयम् किंच घंटो न नील इत्यादिज्ञानं प्रति घटविशेष्यतानिरूपिताभेद संसर्गतानि रूीपतनीलादि गुणप्रकारताकत्वेन प्रतिबन्धकत्वं मया वाच्यम् नीलो घट इति धियः नीलगुणघटाभेदविषयकत्वस्य मयाऽङ्गीकारात् । नीलादिगुणावशिष्टनिष्ठोक्त प्रकारताकत्वेन तु त्वया वाच्यमिति ते गौरवम् ॥

अथ ममापि समवायेन नीलादिप्रकारतानिरूपित घटादि विशेष्यताकत्वेन तदिति चेत्तर्हि व्यर्थमभेदान्वयनामकर

णम् । यत्र यद्विशिष्टभेदज्ञानं प्रीत यत्सम्बन्धेन त्वदभिमतसमवायान्यसंयोगाद्यविषयिका तयोर्विशिष्टप्रमा प्रतिबन्धिका

एव हि तयोरभेदः, घटो द्रव्यामित्यादिप्रमायां त्वयाऽपि तथाऽङ्गीकारात् एवं च घटो न नीलः इत्यादिज्ञानं नीलगुण ।

विशिष्ट प्रतियोगिक भेदस्य त्वद्रीत्या विषयत्वेऽपि तत्र नीलगुणभिन्न प्रतियोगिकभेदत्वेनैव विषयत्वं स्वीक्रियते । तथा सति

हि तज्ज्ञानं यत्रोक्तभेदप्रकारकं तत्र नीलगुणाभेदज्ञानस्य तत्पूर्वमभावनियमेन तत्र नीलगुणभेदप्रकारकत्वसम्भवेन तद्रूप

णैव प्रतिबन्धकत्वं कल्प्यत इति लाघवम् । तादृशानुमित्यादेरप्युक्त प्रकारकत्वेन नीलाभिन्नप्रतियोगिक भेदव्याप्यपरामर्शाद कार्यत्वसम्भवात् ॥

किंच गुणगुण्याद्येोः समवायस्वीकारे तदन्तर्भात्रेणापि ज्ञानयोः प्रतिबध्यप्रतिबन्धकत्वं कल्प्यमिति ते गौरवम् । तादात्म्यान्तर्भावेणतु तत्तवापि क्लृप्तम् । एवं नीलगुणादिकं प्रति तद्व्यधिकरण तद्भेदत्वेन मे हेतुत्वम् । तवतु समवा यावच्छिन्ननीलादिप्रतियोगिक तादृशात्यन्ताभावेनेति गौरवम् । घटो रूपमित्यादिकं तु लोकैरनुभूयतवए । पटे रूपमि त्यादिकंतु काणादादिमतवासनाविलासः । उक्तं हि भामत्यां ‘उभयथाच दोषात्’ इति सूत्रे ’ अनुभूयतेहि पृथिव्या ।

। शब्दस्पर्शात्मनो भवेत् इत्यादीनि । एवमनुभवागमसिद्धं गुणगुण्याचोरभिन्नत्वं वैशेषिकैरशक्यापह्नवमिति इति ॥

।

एवं अथैवमपि भेदांशसिद्धौ कस्तर्कः ? उच्यते भेदंविना न सम्बन्धः घटो घटः इति विशिष्टानुभवस्य लोकाना मभावात् नच घटो घटवानिति लोकैरनुभवात् संसर्गप्रतियोग्यनुयोगिनोः तद्व्यक्तित्वाभ्यामेव भेदोऽपेक्षित इति प्रति योग्यनुयोगिताबच्छेदकान्तर्भावेन भेदसिद्धौ न तर्कइति वाच्यम् । घटो द्रव्यमित्यादौ तद्व्यक्तित्वाभ्यामपि प्रतियोग्ययो गिनोः भेदाभावेन घटो घटवानित्यादिस्थलेऽपि भिन्नरूपेणैव लोके संसर्गप्रतियोग्यनुयोगितयोः स्वीकारात् । प्रतियोग्यनु

गुणगुण्याद्योर्भेदाभेदयोरवश्यमङ्गीकरणीयत्वम्

२८७

गूढार्थसंग्रहः

योगिताबच्छेदकरूपाभ्यां भेदाग्रहे संसर्गाग्रहात् भेदभ्रमे संसर्गभ्रमाच्च भेदज्ञानस्य संसर्गज्ञानकारणत्वे आवश्यके घटोद्रव्य

मित्यादौ कारणीभूतभेदज्ञानस्यभेदसिद्धेरनपायात् भ्रमत्व तत्प्रयोजकानन्तदोषकल्पनापेक्षया प्रमात्वकल्पनस्यैव य ु क ् त ् व ा त ् । प्रमात्वाकल्प । नचैवं सिद्धान्ते घटो घटः इत्यादिधीरपि स्यात् प्रातीतिक भेदसम्भवा नेऽपि सिद्धान्ते प्रातिभासिक दिति वाच्यम्। तत्र भेदाकारवृत्तेराहार्यत्वेन ज्ञानत्वस्यास्वीकारेण स्वीकारेऽप्यनाहार्यस्यैव हेतुत्वेन उक्तहेत्वर्भावेन उक्त बुद्धयनुत्पादात् । नच भेदस्य प्रातीतिकत्वेन व्यवहारकालऽपि बाधात् तदा तद्घटितं कपाले घटःइत्यादिधीप्रमात्वं न वपालव्वरूपेण ्यबह्वियेतेति घटत्वेनोक्तधीरप्युक्तयुक्तेः वाच्यम् ; इष्टत्वात् । तदाभेदज्ञानमपेक्षत घटत्वकपालत्वजात्योरप्यैक्यज्ञानेन उ क ् त ब ु द ् ध े र न ु त ् प ा द ा च ् च । संयोगविशेषत्रत्क एव । संसर्गप्रतियोग्यनुयोगितावच्छेदकयाः भेदस्याबश्यकत्वात् ॥ अभेदसंसर्ग प्रति तथा नैव । वस्तुतः यदि चैकरूपेणापि संयोगादिसंसर्गप्रतियोग्यनुयोगितेत्याग्रह तथाऽपि तद्घटे स्वकीयसंयोगादिसत्वेऽपि तद्घटः तद्धटीयः इति प्रत्ययाभावात् तद्व्यक्तिभिन्नवृत्तिसंयोगादिरेव तद्व्यक्तिसम्बन्धः । अतः घटो द्रव्यमित्यादौ अभेदसम्बन्धस्थले तद्व्यक्तेः स्वतो भेदाभावात् द्रव्यत्वघटत्वाभ्याम् औपाधिको भेदोऽवश्यं वाच्यः । अत एव घटाभावे घटो नास्तीत्यादावीप एकत्वविशिष्टघटाभाव केवलघटाभावत्वाभ्यां भेदात्सम्बन्धः। न च प्रतियोग्यनुयोगिभावस्सम्बन्धनियामकः । नच घटाभावो घटाभाववान् इत्यादौ विद्यमानोऽपि तद्घटः तद्धटीयः इत्यादौ नास्त्यननुभवादिति वाच्यम्। घटो द्रव्यमित्यादौ प्रतियोग्यनुयोगिनो: स्वतो भेदाभावस्थले औपाधिकभेदान्यप्रतियोग्यनु योगित्वकल्पने गौरवात् । तथा च तद्घटे स्वकीयसंयोगादिसत्वेऽपि तद्घटः तद्धटीय इति धीप्रमात्वाभावात् विशेषणभे दमात्रस्य विशेष्यगततया प्रमात्वानियामकत्वा सम्भवाच्च विशेषणतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदसमानाधिकरण संयोगादिरूपस्य तद्घटसम्बन्धस्य आश्रये संयोगादिसम्बन्धेन तद्धटप्रकारकज्ञानत्वं संयोगादिसम्बन्धेन तद्घटप्रमात्वमित्यवं

।

;

तार्किकादिभिर्निर्वाच्यम्’ इति ॥

रीत्या प्रमात्वंएवं ‘ किंच सम्बन्धप्रतियोगितानुयोगितयोः तद्घटादिस्वरूपत्वे येन संयोगेन तद्घटतत्पथ्योर्मिथो विशिष्टप्रमा

तेन

तद्धटस्तद्धटीयः इति प्रमाऽऽपत्तितादवस्थ्यम् । तत्संयोगस्य तद्धटप्रतियोग्यनुयोगित्वासत्वात् । तयोस्तदतिरिक्तत्वक ल्पने च गौरवम् । मन्मते द्रव्यत्वघटत्वादिभ्यां भेदस्य कल्प्यत्वे यः भूतलघटयोर्भेदः क्लृप्तः स एव । नच तत्सम्बन्धीया तदभिन्ना या प्रतियोगिता तन्निरूपितानुयोगितारूपे तत्सम्बन्धेन तत्प्रकारकधीवत्म् तत्सम्बन्धेन त ् प ् र म ा त ् व ं पटात्मकप्रतियो गितानिरूपितानुयोगिता तद्घटे स्वप्रमात्ववारणाय तदभिन्नति तत्तद्विशेषणाभिन्नपरमिति वाच्यम् । तथाऽपि हि द्रव्यंघटः

इति धीरिव द्रव्यं द्रव्यमिति धीरापे प्रमा स्यात् । द्रव्याभिन्नघटात्मक प्रतियोगितानिरूपितानुयोगितायाः द्रव्यस्वरूपत्वात् नहि मन्मतइव त्वन्मते द्रव्यघटयोर्भेदः त्वया औपाधिकभेदास्वीकारात् । नच द्रव्यत्वघटत्वादिभ्यां भेद प्रतियोग्यनुयो गिताभावोऽपि त्वन्मतेऽतिरिक्त: कल्प्यते इति गौरवमिति वाच्यम् । त्वन्मते सर्वत्र प्रतियोगित्वानुयोगित्वयोः अतिरिक्तयोः कल्प्यत्वात् भेदप्रतियोगितानुयोगितयोः स्वावच्छेदकधर्मस्वरूपत्वाच्च । नच मन्मतेऽपि यत्र स्वाभाविको भेदः तत्र भेदे

नैव निर्वाहः यत्रतु द्रव्यत्वघटत्वादिभ्यां औपाधिको भेदस्त्वयोच्यते तत्रैवातिरिक्तयोस्तयोः कल्प्यत्वं इति वाच्यम् ।

एवं सति तद्धट : तद्धटीयः इत्यादिधीप्रमात्वं तद्घटधीभिन्नवृत्तिसंयोगादिघटितं तादात्म्येन प्रमात्वन्तु सम्बन्धप्रतियो भेदेति नाम विहाय तत्प्रतियोगितानिरूपिसम्बन्धानुयोगिता ग्यनुयोगित्यघटितम् इति वैरूप्यं स्यात् । तत्प्रतियोगिक

इति नाम त्वया कृतमिति पर्यवसानाच्च । एतदभिप्रायेणैव ’ यथाच तत्राभेदः’ इत्यादि वक्ष्यति । तस्माद्ययोरभेदस म्बन्धः तयोर्भेदः सर्वैरपि वाच्यः, विशिष्टकेवलाद्योर्भेदं विना तज्ज्ञानादीनां मिथो वैलक्षण्यासिद्धेः भेदज्ञानस्य विशिष्ट

धीमात्रहेतुत्वात् प्रमात्वस्य भेदघटितत्वाच्च । अथवा समानाधिकृतत्वात् - आधारतावच्छेदकतानवच्छेदक रूपावच्छिन्नत्व

२८८

भेदाभेदयोरेकत्र युगपद्ग्रहणासम्भवशङ्का तत्परिहारच

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

सम्बन्धेन गुण्याद्यंशे प्रमाप्रकारत्वात् । तथाच यो यदवच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितोक्तरूपावच्छिन्नसंसर्गतानिरूपितप्रमाप्रकार नीलो घट तावच्छेदकः स: तदवच्छिन्नानुयोगिताकभेदाभेदोभयप्रतियोगिताऽवच्छेदक इति व्यातिः । नचाप्रयोजकत्वम् ;

इत्यादौ आधारतावच्छेकताऽनवच्छेदकरूपेणैव सम्बन्धत्वोक्तयुक्तिमित्यिद्धचा तादात्म्य जातीयस्य घटोद्रव्यमित्यादौ क्लृमस्य

तादृशत्वनोपपत्तौ अतिरिक्तसमचायकलने गौरवात् । गुणादीत्यादिना क्रियाबय बजातिविशिष्टांशानां गुण्यादीत्यादिना च तद्वतां ग्रहणम्। नच कुण्डलात्वादेः कनकत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदाभेदानुयोगितावच्छेदकत्वे ’ कार्यात्मना तु ना • नात्वमभेद: कारणात्मना । हेमात्मना यथाऽभेदः कुण्डलाद्यात्मना भिदा ॥’ इति भामत्युक्तभेदाभेद वादिकारिकया •कारणताऽवच्छेदकल्पेणामंदस्यैव कार्यताऽवच्छेदकरूपेण भेदस्यैवोत्त्या विरोध इति वाच्यम् । तया कटककुण्डलयोः ।

कटकत्वकुण्डलल्वाभ्यामत्यन्तभेद: कटकत्वादिकन कत्वाम्यां तु अभेदंइति भेदाभदावित्यस्मदनुकुलस्यैवाक्तत्वात्

तथा हि — कार्यात्मना तु कटकव्यकुण्डलत्यादिरूपैः कार्यमात्रधमैरेव नानात्वम् । कारणात्मना- कारणगतधर्मेणैव

कार्यात्मनावित्यनुषज्यते अभेदोऽपि । तथाच कारणगत धर्मकार्यमात्रगत धर्माभ्यां त्वमेदोऽपीत्यर्थः इति व्याख्या सम्भ

वति । भेदाभेदवादिना त्रिदण्ड्यादिना ब्रह्मरूपज्ञान प्रपञ्च रूपज्ञेययोः अभेदोक्तव्यभिचार: । व्यभिचारादिस्तु न सम्बन्धः । सम्बन्धोऽपि न धूमादिप्रकारतावह्नयादिविशेष्यतायां निरूपितसांसर्गिक विषयताकः | दृष्टान्तस्तु पूर्ववत् । येन द्रव्यत्व घटत्वाभ्यां न भेद उच्यते तं प्रत्युक्तयुक्तिभिः तस्य प्रसाध्यत्वात् । तदुक्तं सङ्क्षेपशारीरके… ’ अविरुद्धविशेषणद्वय… तद्विपरीतरूपयोः ’ (१७१) इति । एकता अभेद: ’ इति ॥

एवं ‘ननु भेदाभेदयेोरेकत्र युगपन्नग्रहणम् तद्धियोमिथोविरेधित्वात् | युगपदुभयानुभवबलात् गुणगुण्यादि

स्थले

तदनङ्गीकारे प्रथमोक्तहेत्वसिद्धिः । नचैकस्यैवैकदा ग्रहणमविनिगम्यत्वात्, द्वयोः ग्राहकसन्निकर्षाद्यविशेषात् ।‘सामानाधि करण्यप्रत्यये व्यक्त्योर्मंदाभेदो चकारत’ इत्यादि भामतीविरोधाच्चेतिचेन्न । प्रत्यक्ष मिथः समानाधिकरणत्वेन तयोयुगपद्भाने ऽप्यन्यतरविरोधितया एकतरस्य शान्दादिबुद्धेः प्रतिबन्धकत्वसम्भवात्। एकांशधीप्रतिबन्धकदोषसत्वे तद्विरोधितया अन्

प्रत्यक्षेऽपि तत्सम्भवात् अन्यतरसमानाधिकरणत्वेन अज्ञायमानतद्विषयकज्ञानत्वमेव तद्विरोधितया तज्ज्ञानत्वम् । तेन न

प्रमात्वघाटतहेत्वसिद्धिः अव्याप्यवृत्तिस्थले सर्वेरपि तथा वाच्यत्वात् । भामत्युक्ति: असति दोषे । अतएवात्यन्तामेदे ।

अन्यतरस्य भामत्यां द्विश्वभासमात्र दूषणमुक्तम् । नतु भेदानुभवविरोधः भेदानुभवस्य त्वन्मतेऽष्यसार्वत्रिकत्वात् । अन्यतरस्याभिन्नस्य धर्मिणः द्वाभ्यां रूपाभ्यां अवभासमात्रं नत्वेकरूपावच्छिन्ने अपररूपावच्छिन्नस्य विशिष्टधीः अत्य न्ताभेदे सम्बन्धासम्भवादिति तदर्थः । अथैवमपि भावाऽभावावेकत्र कथम् ? नचावच्छेदकभेदेनैव तौ साध्याविति वाच्यम् । एकावच्छेदेन तत्साधकयुक्चेरेवोत्तत्वात् भामत्यादौ तन्मतस्य विरोधोक्त्या दूषणारङ्गतेः । मणिकारैरपि ’ नचैवं भेदाभेदः’ इत्यनेन तन्मतमापाद्य अवच्छेदकमेदेन स्वमते तन्मतवैलक्षण्यस्योक्तत्वाच्चेतिचेन्न । सामान्यतो विरो धेऽपिहि अव्याप्यवृत्तिस्थले अवच्छेदकभेदेनेव प्रकृते तदभेदेनापि तयोरेकत्र सम्भव : धीबलस्याविशेषात् । तदुक्तं भाम K

।

त्याम्–विरुद्धमिति नः कसम्प्रत्ययः यन्नप्रामाणिकम् इति । तदेतत्सर्व सिद्धान्त अनुकूलम् । परन्तु एकत्र झुक्तिरजतत्वयोः प्रतीतिसत्वेऽपि तद्बलावलपरीक्षया तदुन्चित तत्सत्ताभ्युपगमात् भेदाभेदावपि भिन्नसत्ताकौ तत्राप्यभेदसम्बन्धत्वाद्यन्यथानु पपत्यैव भेदस्य कल्यत्वात् व्यवहारदशायामेव विशेषदर्शनत्राध्यत्वाच्च भेदः प्रातिभासिकः तदुपजीव्योऽभेदो व्यावहा रिकः नच कार्यकारणभावएव भेदोपजीव्यइति वाच्यम् स एव तथेत्यविशेषात् । कार्यकारणभावस्यापि प्रतीयमान तादात्म्यघटितान्वयव्यतिरेकग्रहोपजविकत्वात् । साङ्ख्यादिमते वक्ष्यमाणरीत्या तस्यैवाभावाच । अत एवाभेदोपादाना

२८९

न्यायामृतोक्तविशेषसाधनप्रकारानुवादः

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसंग्रहः

।

द्भेदकल्पनेति भामत्यामभेदस्योपजीव्यत्वेनोपादानमस्याम् । सा तथा अत एव ब्रह्मप्रपञ्चयोरप

भेदाभेदौ तथैव उक्तं

यद्यपि न्यायामृते ‘ वस्तुतस्तु अस्मन्मते भेदो वस्तुना सविशेषाभिन्नः । ततश्चाभिन्नत्वान्नानवस्थादि । भेदप्रति निधेश्च विशेषस्य सत्वान्न पर्यायत्वादिकम् । विशेषश्च भेदहीनेऽप्येकतरपरिशेषाभावादिनिर्वाहकः। तदुक्तम् ’ भेदहीनेत्वप यीयशब्दान्तरनियामकः। विशेषो नाम कथितः सोऽस्ति वस्तुष्वशेषत: | ’ इति । प्रमाणं त ्रार्थापत्तिः । तथाहि ‘विज्ञा नमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यादिवाक्यबोथ्यविज्ञानानन्दादीनां परमतेऽपि न तावद्भेदो भेदाभदौ वा अखब्डार्थत्वात् । ‘ एकधैव

परिमलादौ ’ इति च

॥

अर्नथु्यद्विज्ञानानन्दयोरेकतरापार्रशेषः रष्टव्य ’मित्याद्यैकरस्यश्रुतिविरोध।ाच्नचच । तसखण्डवादेऽपि ्र भेदप्रतिनिधिर्विशेषोऽपि न चेत् कथं तच्छब्दानामपर्यायत्वम् पदान्तरावैय प ् र व ृ त ् त ि न ि म ि त ् त य ा भेदादपर्यायत्वम् । ' एवं ध र ् म ा न ् ' इ त ि श ् र ु त ् य ा तयोरपि भेदानिषेधात् । अर्थप्रकाशत्यनिरुपाधिकेष्टत्वरूपयोस्तयोः अर्थप्रकाशनिरुपाधिकेष्टरूपाश्रयाविशेषसापेक्षत्वाच्च ।

आकाशशब्दाश्रयशब्दयोः निमित्तभेदाभावेन पर्यायत्वापाताच्च । नह्याकाशशब्दस्य शब्दाश्रयत्वादन्यन्निमित्तमस्ति । ज्ञानानन्दयोरेकतरपारशेषे च मोक्षे आनन्दप्रकाशो न स्यात् । तस्माद्विज्ञानान ्दादेः ऐक्यश्रुतिबलादभेदः इति एकतराप विशेषोऽप्यङ्गीकार्य: ’ इति ।

रिशेषाद्यर्थकिंच ’ एवं धर्मान्’ इति श्रुतिवलादपि विशेषासिद्धिः । अत्र हि ब्रह्मणो धर्मानुक्त्वा

तद्भेदो निषिध्यते । नच

भेदप्रतिनिधेरभावे धर्मधर्मभावो धर्माणामेनकत्व च युक्तम् । नच धर्मानित्यनुवादः । श्रुतितोऽन्येन ब्रह्मधर्माप्राप्तेः । नसत्रेयातियं श्रुतिरत्यन्तभेदनिषेधिका । भेदमात्रनिषेधात्तादृशभेदाभावस्य लोकत एव प ् र ा प ् त ् व ा च ् च । ‘भेदाभेदौ च यः प श ् य े त ् तमएव च’ इत्यादिसइति्मृतेश’्चइति। तदुक्तम् –’‘ उकिंक्त्वचायंा धर्मविशेषः ान् पृथक्प्रस्यक्षसिद्धः त ्वस्य निषेधादेवेमव हि ।तन्तुपटादिबुद्धीनां विशेषो ज्ञायते शभिन्न्रुत्या ॥ एवं । तथा हि भेदादन्यश्च साक्षित: ॥ घटपटादिबुद्धितः वैलक्षण्यं तावदनुभूयते । तच्च न तावत्सम्बन्धविषयत्वेन कुण्डबदरादिबुद्धितोऽपि वैलक्षण्यानुभवात्’ इतिपुरो। ?

एवं ‘ तस्मादभेदविषयत्वेनैव वैलक्षण्यं वाच्यम् । अयं घटः गजाश्वादिरेव सेना, पत्रमेव ताटङ्कमित्यादौ वर्तमानघटादेवि आतानवितानात्मका: तन्तवः पटः शुक्लः परः इत्यादावपि तत्त्वांदिना पटस्त्राभेदप्रतीतेः । नचात्र पटत्वशुक्लत्वयोः एकस्थत्वमेव मातीति वाच्यम् । पटशुक्लयोरैक्यस्यापि त ् र ा न ् त र ् ग त े ः । अन्यथा क्वाप्यभेदो न सिध्येत् । घटः पटो नेति धीश्च भेदविषया न स्यात् । दण्डी चैत्र इत्यत्रापि दाण्डिना चैत्रस्याभदो भायेव । नच शुक्लः पटः इत्यत्र शुक्लवानेव शुक्लपदार्थ इति वाच्यम् । शुक्लरूपमित्यत्र यच्छुक् तस्यैवेह प्रतीतेः । अन्यथा इहापि शुक्ली पट: इ त्यादिश्रीस्स्यात् । मतुब्लेापििदकल्पंन तु व्यवहारे नतु प्रतीतौ पटस्य शौक्लयं रूपी पट: इत्यादिधीस्तु सम्बन्धविषया ।

।

नतु भेदविषया सत्ता सती इत्यादिवत् भेदाभावेऽप्युपपन्ना । पटस्य तन्त्वन्यत्वे च गुरुत्वद्वयं स्यात् । तन्तुयुक्ते भूतले पटवृत्तिश्च नस्यात् । मूर्तानां सामानाधिकरण्यायोगात् । व्यवहारार्थक्रियाभदादि तु पत्रताटङ्कादिवदित्युक्तम् । तस्मात् तन्तुपटादिबुद्धिरभेदविषयैव । यदिचयं केवलाभेदविषया, तर्हि समानाधिकरणं व्यवहारं न जनयेत् । घटः कथ्श इत्य ।

व्यवहारात् । तेन ज्ञायते अधिकोऽप्यस्या विषयोऽस्तीति । नचायं भेदः पटो न शुक्ल इत्युल्लेखापातात् भेदाभेदाविरो घाय विशेषस्यावश्यकत्वाच्च । तस्माद्योऽधिको विषयः स एव विशेष इति सिद्धं विशेषस्य प्रत्यक्षत्वम् । तदुक्तम्- ‘यन प्रत्यक्षसिद्धेन व्यवहारोऽखिलो भवेत्’ इति । ‘अभेदेऽपि विशेषोऽस्ति व्यवहारस्ततो भवेत्’ इति स्मृतिसिद्धश्च ।

विशेषः’ इत्युक्तम् ॥

37

अ.सि.उक्तविशेषखण्डनम् ल.चं. उक्ततादात्म्यसाधनप्रकारानुवादश्च

२९०

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

तथाऽपि ‘ सत्यप्यभेदे काल्लनिकभेदमादाय तथा व्यवहारोपपत्त्या विशेषस्यारुद्धेः । न च घंटो न शुक्ल इति

प्रतीत्यापत्ति: ; फळचलेन काल्पनिकभेदस्य सामानाधिकरण्यादिव्यवहारनिर्वाहकत्वकल्पनेन विपरीतोल्लेखनं प्रत्यहेतुत्वात्’ ;

इति अद्वैतसिद्ध विशेषखण्डन कृतम् ॥

लघुचन्द्रिकायां च– ‘ नचैत्रं घंटेये द्रव्यं नेत्यादिधीरपि प्रमा स्यादिति वाच्यम्; नभेदादिपदाभिलप्यज्ञाने तादा

त्म्यविरोधित्वविशिष्टभेदस्य विषयत्वात् । अत एव वृक्ष कृष्णसंयोगो नेत्यादिज्ञानेऽपि कृष्णसंयोगविरोध्यत्यन्ताभावस्यैव

● विषयत्वम् नञादिपदस्य विरोध्यभाववोधकत्वेन तेनैव तादृशा भावज्ञानस्यैव अभिलापात् विरोधस्य पदानुपस्थाप्य ;

।

।

त्वेऽपि संसगविधया भानसम्भवात् अतएव विरोधित्वमेकावच्छेदेनैकाधिकरणावृत्तित्वरूपम् । अत एव उक्तज्ञानोत्तरं

बटो द्रव्यभित्यादिज्ञानस्य नोत्पत्तिः, प्रतियोगिसामानाधिकरण्यरूपाव्याप्यवृत्तित्वविशिष्टसंयोगाद्यभाबज्ञानस्य तु नञ् पदानभिलप्यतया न संयोगादिविशिष्टधीविरोधित्वम् अत एव मूले वृक्ष कृष्णसंयोग इत्यादिधीराप मूल वृक्षे न कृष्ण ।

संयोग इति ज्ञान नियमेन विरोधिनी; प्रतियोगिविरोधंविशिष्टाभावनिश्चयत्वेनैव विरोधित्वस्वीकारात्, वाहशस्यैव

• तथात्वेन सर्वांनुभविकत्वात् । अत एव च भूतले घटोऽस्ति न वेति संशय निवृत्तये भूतले घटाभावोऽस्तीति न प्रयु ज्यते, किंतु भूतले घटोऽस्तीति ।

;

ऽभावो वा यथासम्भव बोध्यः । अयं घटान्य इत्यादौ घटान्यस्य भेदो घटान्यत्वभेद एव

उपहितभेदस्योपाधिभेदात्म

एतेन ‘विशिष्टकेवलयोमैदे विशिष्टसत्ता सत्ता नेति प्रमा स्यात्’ इति शिरोमण्युक्तापत्तिः अपास्ता । तस्मात् “सामानाधिकरण्यप्रत्यये भेदाभेदौ भासते’ इति वाचस्पत्युक्तियुक्तव । तत्र भेदो भेदत्वरूपाखण्डधर्मविशिष्टो भावो

कत्वमित्युक्तत्वात् । तथाच तस्याभावप्रतियोगिकाभावत्वेन अधिकरणात्मकत्वादि दन्त्वनिष्ठत्वे नेदन्त्वरूपत्वात् भावरूप एव सः । अयं घट इत्यादौ घटादि मेदोऽभावरूपः । अभेदतु तादात्म्यम् | तादात्म्यत्वंन्चाखण्डधर्मविशेष एव । ननु तथाऽपि तादात्म्यं न विशेषणस्वरूपम् द्रव्यं घट इत्यादी द्रव्यत्वोपहितस्य विशेष्यस्यापि विनिगमकाभावेन तादात्म्य त्वापत्तः, अथ तस्य पटादिद्रव्येऽपि सत्वेन तत्रापि घटत्वोपहित प्रकारकज्ञानस्य भ्रमत्वानापत्त्या तादात्म्यत्वापत्तिरिति चेत्, 3

सत्यम् । तथाऽपि विशेषणस्वरूपघटाद्यसम्बद्धपटादरपि ततादात्म्यता स्यात् विशेषणस्वरूपस्यांपि तद् सम्बद्धत्वेन विनिगम काभावात्, नह्यत्यन्तामदे सम्बद्धता सम्भवति । घंटो घंट इत्यादिप्रत्ययाभावात् । किं स्वं न स्वीयमित्यनुभवेन स्वप्र

तियोगिकत्वस्य स्वस्मिन्नसम्भवेन विशेषणस्य न स्वप्रतियोगितादात्म्यत्वसम्भवः ।

अथ आस्तां विशेषणतावच्छेदकघटत्वादेः घटादितादात्म्यता इति चेन्न; शुद्धघटत्वादिविशेषणस्थले तदसम्भवात्

घटत्यादिकमविषयीकृत्यैव अयं वट इत्यादिबुद्ध्यात् तद्व्यक्तित्वस्य विशेषणतावच्छेदकत्वस्थले रूपरसाधनेकधर्मरूपस्य तद्व्यक्तित्वस्य तद्व्यक्तित्वतादात्म्यकल्पने गौरवात्तद्व्यत्युत्पत्तिकालावच्छेदेन रूपादेस्तद्व्यक्तावभावाच, तदन्यस्यैव तत्का ।

लावस्थायिनः तत्कल्पनाया आवश्यकत्वेन, घटत्वादेविशेषणतावच्छेदकत्वस्थलेऽपि तादृशतादात्म्यभानसम्भवेन घटत्वादे: तादात्म्याश्रयत्वकल्पने गौरवान्मानाभावाच्च । अथ घटादेस्तादात्म्यं तत्स्वरूपमेव, अभावोदरस्वरूपस्यैव अधिकरणे सम्ब दत्वदर्शनात् स्वरूपस्यापि सम्बद्धत्वोपपत्तेः, उक्तं च बौद्धाधिकारे शिरोमणिना-‘ज्ञानस्य स्वरूपमपि विषयतानामकः तत्सम्बन्धः, अभावाधिकरणयोस्स्वरूपान्यस्यैव सम्बन्धत्वात् इति अत एव विषयताऽपि न ज्ञानरूपति तेनैव पश्चा दुक्तम् । अथ घयादेविशेषणस्वरूपस्यापि तादात्म्यत्वरूपेण घटादितो मेदसम्भवेन घटादिप्रतियोगिकत्वसंभवात् तदीय

विशिष्टत्वमुद्यत इतिचेन्न; घटादी तादात्म्यत्वकल्पनायाः पूर्व तस्य तत्सम्बद्धन्वासिद्ध्या तस्या असिद्धेः । नहि घटत्व

२९१

सम्बन्ध्यतिरिक्ततादात्म्यकल्पने लाघवम् उपहितसत्तैव तादात्म्यमिति मतञ्च गूढार्थसंग्रहः

त्वविशिष्टप्रतियोगिकतादात्म्यत्वासद्धेः पूर्व तादात्म्येन त ्सम्बद्धं किञ्चित्समस्ति, येन त ्सम्बद्धस्य तादाम्यत्वमात्रं कत्तादात्म्यत्वमिव ल्प्येत । तथा चतदाश्रयस्तत्र भेदे सिद्धे तघटादिसम्बन्ध ादात्म्यत्वं कल्यं,इति त्रयमपि तादात्म्येक्लृप्तघटादिभ्योऽतिरिक्तं क्लृप्ते तदुपहितरूपेण भेकदलस्िप्दय्तधेिरि। त्तयन्र्योतऽानद्ायता्शम््यरेयः।तदन्यस्य तस्मा

घटादिसम्बन्धस्य कल्पनेऽनवस्थानाद्वरं त ्स्वरूपसम्बन्धेन घटादिसम्बन्धत्वं तस्य स्वीक्रियते; अनवस्थाऽपेक्षया आ तवात्,्माश्रयसएवं्य युतक््तरा्पविात्घटस्य। अनवस्थायां हि त ा द ा त ् म ् य े घ ट स ् य ै क ः स म ् ब न ् ध ो व ा च ् य ः ; असबद्धस्य त ा द ा त ् म ् य स ् य सम्बन्धत्वासम्भ सम्बन्धान्तरमेवं तत्रापत्यादिमहागौरवम् । यदि तु तादात्म्यद्वयं घटस्य स्वीक्रियते तयोः पर

स्परसम्बद्धता च तस्यतुस्वीक्रिप्रथममित्युच्यते, यते, तदाऽन्योन्यातथाऽपि श्रयः, त चक्रकं ्रापि गौरवंगौरवंचच| ।यदि तु तादात्म्यत्र्यं स्वीकृत्य प्रथमस्य द्वितीयं सम्ब न्धस्तस्य तृतीयं

अथ तादात्म्यमेकं स्वसम्बन्धिभ्यामतिरिक्तं कल्पयत, तदाऽनवस्थाद्यपेक्षया लाघवम् । अतः स्वस्यैव

स्वं प्रति सब

नम्ुधकत््तवमा्दात।्माशत्च्रचयोऽपतिादासत््वीमक््यरंियतेघटादौ। अत रूपरसादेर्जायते एव बौद्धाधिकारशिरोमणौ घटाभावस्य स ् व ृ त ् त ि त ् व ा स ् व ी क ा र े आ त ् म ा श ् र य े ऽ प ि लाघव । रूपादीनां नित्यत्वादुत्पत्तिनाशप्रत्य स्य तादात्म्योत्पत्तिनाश विषयकत्वात् | पाकादिना घ ट ा द े र ् न ा श ो त ् प त ् त ि ः रूपादीनां त ा द ा त ् म ् य स ् य व े त ् य त ् र विनिगमकाभावादिति भट्टादिमतम् । म न्मत ्व िद्यादेः श्रुतियुक्तिसिद्धानादित ्वकात् भिन्नं दृश्यमात्रं उत्पत्तिनाशवदिति स्वीक्रियते । ‘यावद्विकारं तु विभागो

लोकवत् ‘‘यतोइति वान्याइमानि यात् । भूतानिविभाग:जायन्तेतादृश’ावइतििद्यादश्िरभुतेौदःइमानि। यावभूतानीति द्विकारं उपदाभ्यां त्पत्तिमनआत्माऽविद्यादिभिन्नस्योत्पन्नमात्रस्यो तिक्रम्य वर्त े, उत्पत्तिव्याप्य इति

कक्त्ेतशम्च् ॥ सर्वाणीति भूतानीत्युतदर्थः क्ते उत्पन्नत्वसामानाधिकरण्यमात्रेण ब ् र ह ् म ज न ् य त ् व ं लभ्यत इत्यतस्तदवच्छेदेन जन्यतालाभाय इमानीत्यु अथवा भूतानि सत्तादात्म्यवन्ति ब्रह्मभिन्नानीति यावत् । अविद्याद्यनादिवारणायेमानीति । अभवत्येव विद्याद्यतथाच नादिभिन्कपालाद्यवच्छेदेन नानीत्यर्थः विशेष्यतावच्छेदकीभूत शिष्टधर्मावच्छिन्नत्वजायते स्योत्पतपरस्पराध्यासोक्तरीत्या ्तिमत्व लाभस्त्वौत्सर्गिजन्यमात्रस्य कव्युत्पत्त्या घटादेः घटाद्यवच्छेदेनतादृशविकपालादेस्तादात्म्यं यावत् ।

जायते ॥

तादात्म्यंयत्तु कपालघटाभ्यामुपहिता सत्तेव तयोस्तादात्म्यमिति मतम् तत्राध्यासिकं तादात्म्येनैव चिद्रूपसत्तायाः

घटाछुप

हित ्वं वाच्यम्; तथाच कपालघय्योर्यत्तादात्म्यं सत्तायां सम्बन्धस्तदेव तयोरन्योऽन्यस्मिन्नपि सम्बन्धोऽस्तु ; कपालादि तादात्म्यापन्नसत्तानुयोगिकस्य घटादितादात्म्यस्य कपालाद्यनुयोगिकत्वसम्भवात् सत्तायामेकानुयोगिकत्वापरप्रतियोगिकत्व योस्तादात्म्यत्वस्य च कल्पनाऽपेक्षया एकप्रतियोगिकतया क्लृप्ते तादात्म्ये अपरानुयोगिकत्वमात्रस्य कल्पने लाघवात् ।

तस्मादयमाशयस्तत्रोन्नीयते उक्तरीत्या कपालघटयोस्तादात्म्य सम्बन्धस्वीकारे एकघटनिष्ठानां रूपरसादीनामपि मिथस्तादा

म्यापत्तिः तेषामपि परस्परोपहितायाः एकसत्तायाः स्वीकारात्, अतो यद्विशिष्ट सत्तारूपाधिष्ठानचैतन्ये आधारीभूते विशिष्टस्य तदनुयोगित्वेन विशेषणस्यापि यस्यारोप्यस्य तादात्म्यमारोप्यते तत्रैव तस्यारोप्यस्य तत्तादात्म्यं स्वीक्रियते तदनुयोगित्वात् रूपादिविशिष्टेतु चैतन्ये रसादीनां च न तादात्म्यमारोप्यते ; घटादिशिष्टचैतन्ये रूपरसादीनां युगपदा रोपात् । एवंन्च कपालोपहितसत्तायां वस्तुगत्या विद्यमानं घटस्य यत्तादात्म्यं तस्य तादात्म्यत्वरूपेणैवोक्तसत्तायामिव कपा लेऽपि सम्बन्धत्वेऽप्युक्तसत्वोपहिततादात्म्यस्य स्वरूप परिचयार्थमुभयोपहितसत्तासम्बन्धइत्युच्यते । उक्त सत्तायाअपि ताई ;

;

शतादात्म्यरूपसम्बन्धपरिचायकत्वात् । यथाश्रुतत्वसङ्गतम् ; उक्तयुक्तेः सन् घटः इति प्रत्य स्येव कपालं भटः इति प्रत्य

२९२

विशेष्ये विशेषणमिति ज्ञानापेक्षया विशिष्टवैशिट्यबुद्धेवेंलक्षण्यविशेषनिरूपणम् [जिशासा १.११ गूढार्थसंग्रहः

यस्यापि तादात्म्यत्वविशिष्टसंसर्गविषयकत्वस्य सर्वानुभावकत्वात् उक्तसंसर्गेणैव घटावत्पत्तौ कपालांदलाघवेनोपादानका

रणत्वादि कल्पनात् तादात्म्योपहितसत्तात्वादिविशिष्टसंसर्गेण तदुत्पत्तौ तत्कल्पने गौरखान्मानाभावाच्चेत्यास्तां विस्तरः । ।

तस्मादुक्तरीत्या भेदाभेदयोरविरोधादिकमुपपादनीयम् वेदान्तदर्शनेतु एकाधिकरणकस्वाग्नभावाभावदृष्टान्तेन मूले वक्ष्य

माणः व्यावहारिकयोः प्रपञ्चतदभावयोरविरोधइव भेदाभेदयोरविरोधः । अथवा व्यवहारदशायामेव अवयवावर्याबगुण

गुण्यादिभेदस्य विचारेण मिथ्यात्वनिश्चयात्तादृशभेदः प्रातीतिक: अभेदस्तु व्यावहारिकः अतो भिन्नसत्ताकत्वेनं तयोर विरोधइत्यादि युक्तिरपि बोध्या इति ॥

एवं ननु विशिष्टकेबल्योर्भेदस्वीकारे एकस्यैव घटस्य तत्तद्विशिष्टाण्यनन्तानि कल्पनीयानीति महागौरबम्-इति चैन्न तादृशरूपाणामनन्तानां केवलघटाभेन्नानामकल्पने केवलघटविविष्टबुद्धितस्ताशरूपविशिष्टयुद्धीनां बैलक्षण्यानुपपत्तेः। नच तासां तत्तत्क्षण वैशिट्यविषयकत्वमेव वैलक्षण्यमिति वाच्यम् ; विशेष्ये विशेषणं तत्रच विशेणान्तरं इत्येवमाकारेऽपि

तरक्षणविशिष्टघटवदितिज्ञाने तादृशाविषयकत्वसस्थेन विशिष्ट्वैशिट्यविषयताशालि तादृयाज्ञानस्य ततो वैल्क्षण्यानुपपत्तेः ।

अथ विशिष्टवैशिट्यविषयताकज्ञाने तत्तत्क्षणेषु घटनिष्ठविशेषणतावच्छेदकत्वरूपस्य विषशेणताविशेषस्य स्वीकाराद्विशेष्ये विशेषणमितिरीत्या ज्ञानेच तदभावात्तदेव वैलक्षण्यमिति चेन्न । ज्ञानविषययोः सम्बन्धोहि विषयतात्वेन तादात्म्यत्वेनैववा तत्क्षणविशिष्टवन्तं जानामीत्याग्रनुभवेन गृह्यते, नत्ववच्छेदकतात्वेन विशेष्यतात्वेन प्रकारतात्वेन सांसर्गिक विषयतात्वेन

वा अखण्डधर्मेण । नचैवं विशेष्यतात्वादि विशिष्टविषयताशालितया ज्ञानग्राहकत्वं तादृशानुभवस्य सर्वसम्मतं न स्यात्

इति वाच्यम्; परस्पराव्यासविवेचनोक्तरीत्या विशिष्टज्ञानमात्रस्य एकविषयतावच्छिन्नविषयत्वान्तरशालित्वेन द्विशिष्ट ज्ञानग्राहकत्वादुक्तानुभवस्य विशेष्यतात्वप्रकारतात्वादि विशिष्टविषयता विशिष्टतया ज्ञानग्राहकत्वोपपत्तेः इति ॥

एवं ’ वस्तुतस्तु नोक्तरूपं विशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धित्वं, विशेष्ये विशेषणमिति ज्ञानांपेक्षया विषयकृतविशेषस्य वाच्य

त्वात्, विशिष्टस्य केवलादन्यत्वेन तत्प्रकारकत्वमेव | सिद्धान्ते तथैव स्वीकारात्, तस्माद्विषयतानिष्टं यद्विषयतावच्छेद कत्वं तद्विशेष्यतात्वं तदवच्छेदकविषयतात्वं विशेष्यतावच्छेदकतात्वं विषयतानिश्स्यावच्छेदकत्वस्य निरूपकत्यविशेषौ सांसर्गिकविषयतात्व प्रकारतात्वे तदवच्छेदकविषयतावे सांसर्गिकविषयताप्रकारतावच्छेदकते । ननु तादृशविशेष्यतात्वादी नामखण्डविशेष्यतात्वादिभ्यः को विशेषो येन तादृशेष्वेव पक्षपात इति चेत्, अवश्यं सर्वेः कल्पनीयत्वमेव विशेषः । अन्योऽप्ययं विशेषः, मूलादौ तत्सम्बन्धेच यदवच्छेदकत्वं यच्च तन्निरूपकत्वं संयोगादौ तत्सम्बन्ध चतज्जातीयव "

अवच्छेदकत्वतन्निरूपकत्वयोः विषयतासु कल्पनात् विषयविषयतयोईयोरेव ते वर्तेते, नैकत्रैव तथा च विषयविषय यो

।

रेकमपि नापलापितुं शक्यते, तजातीयावच्छेदकता तन्निरूपकत्वयोः संबन्धसबन्ध्युभयसापेक्षत्वात् अखण्डविशेष्यतात्वादेः विषयतायां स्वीकारे तु तस्य ज्ञानवैलक्षण्यानुभवान्यथानुपपत्तिरेव कल्पिका साच ज्ञानगत वैलक्षुण्यमेव कल्पयन्न विषय घटादि

विषयैरत्यन्ताभदापच्या तार्किकाणां बौद्धस्वीकृत कारवादापत्तिः ॥

अथ वेदान्तिनां मतमालम्ब्य तार्किकैरेवं वाच्यम् घटादीनामुत्पत्तिविनाशवत्वानुभवात् ज्ञानस्यच विषयावशे

तिरूपेण तथाऽननुभवेन लाघवेनचकव्यक्तिरूपत्वान्नज्ञानस्य ज्ञातघटादिभिरभेदः । नचैवं तेषां व्यवहारो न स्यात् -

व्यवहारविषयतायां तादात्म्येन ज्ञानव्यक्तेः प्रयोजकतया क्लसत्वेऽपि ज्ञान एव तत्तादात्म्यसत्वात् ज्ञानभिन्नेऽपि विषये ज्ञानसम्बन्धं स्वीकृत्य तस्य तत्र व्यवहारविषयताप्रयोजकत्वकल्पने गौरवादिति वाच्यम् । ज्ञानतादात्म्यापन्नतया विष

२९३

एकधर्मावच्छिन्ने भेदाभेदविषयकानश्चयासम्भवशङ्का गूढार्थसंग्रहः

याणां कल्पितत्वेन ज्ञान इव विषयेष्वपि कल्पितस्य ज्ञानतादात्म्यस्य सत्वात् । तथा च न ज्ञानस्य घटत्वादिकं धर्मः,

।

नहि नैल्यादिकं गगनादावारोपितमपि तस्य धर्मः धर्मिसमसत्ताकस्यैव धर्मपदमुख्यार्थत्वात् । नच ज्ञानानां मिथोवैलक्ष ण्यानुभवानुपपत्तिरिति वाच्यम् । ज्ञानानां मिथो विलक्षणविषयतादात्म्यमनुभूयते नतु मिथो वैलक्षण्यम् । तथा च ज्ञानगतस्य वैलक्षुण्यस्य साकारवादिबौद्धस्वीकृतस्य कः प्रसङ्ग इति चेत् तर्हि वेदान्तिभिरेव जितम् । तार्किकस्वीकृतस्य सम्बन्धरूपविषयतागतस्यापि वैलक्षण्यस्य विशेष्यतात्वादेः कः प्रसङ्गः । अथैवीमदमादितद्विषयत्वयोरुक्तावच्छेदकत्वमपि नस्यादितिचेन्न । नहि तत् ज्ञानानां मिथोवैलक्षण्यानुभवान्यथाऽनुपपत्त्या कल्प्यते, येन उक्तरीत्या नस्यात् किंतु मूला दितत्सम्बन्धयोः संयोगावच्छेदकत्ववत् सार्वलौकिकेन पूर्वोक्तानुभवेनेत्यलं विस्तरेण ॥ तस्माद्विषयवैलक्षण्येनैव ज्ञानानां वैलक्षण्यस्य वाच्यत्वात् विशिष्टवैशिष्टयज्ञाने विशिष्टत्य विषयत्वात् विशेष्ये षणं त ्र च विशेषणान्तरमिति ज्ञाने च तस्याविषयत्वादुक्तज्ञानयोःतत्क्षणविशिष्टघटवानित्याकारसाम्येऽपि मिथो विशेषः । एवमेकत्र द्वयामतिरीत्या तादृशाकारज्ञाने तत्क्षणघटत्वाभ्यां विशिष्टो विशेषणम् तदतिरिक्तश्च तत्क्षणविशिष्टो घटः, त्वविशिष्टानुयोगिकतत्क्षणवैशिष्टयस्य तत्र घटकत्वात् । तादृशघटस्य तत्क्षणविशिष्टवटत्वेन विशिष्टस्य वा विशिष्टवैशिष्ट्य ज्ञाने विषयत्वात् । विशेष्ये विशेषणं तत्रच विशेषणान्तरमिति ज्ञाने च भूतलादौ केवलघटस्यैव विशेषणत्वात्तेषां मिथो विशे

।

घट

विशेषः । नच तत्क्षणविशिष्टघटस्य तद्व्यक्तित्वरूपेण यत् ज्ञानं तस्य तादृशघटत्वरूपेण ज्ञानापेक्षया वैलक्षण्यं न स्यात्

वाच्यम् । तद्भ्यक्तित्वविशिष्टविषयकत्वस्यैव उक्तवैलक्षण्यरूपत्वात् ॥ इति अथ तत्क्षणविशिष्टस्य यत्र विषयत्वादिकं व्यवहियते तत्र तत्क्षणोपहितस्य तत्क्षणोपलक्षितस्य वा तद्व्यबहारस्स्यात्

इति चेन्न । उपहितोपलक्षितशब्दयोर्हि न विशिष्टमर्थः, किंतु येन धर्मेणोपहितमुच्यतेत विद्यमानेन तेन तच्छून्याद्यावर्तित भुपहितशब्दार्थः । तथा च तत्क्षणोपहितघटो विषय इत्यत्र विषयताकाले घटे विद्यमानेन तत्क्षणेन तत्क्षणानवच्छिन्नघटा दिभ्यो व्यवर्तितो घटो विषय इत्येव बुद्धयते नतु विशिष्टो घटो विषयइति । तत्क्षणोपलक्षितो घटः विषयइत्यादावप्येवम् । विद्यमानपदस्थानेऽविद्यमानपदमिति तु विशेषः । तथा च तदुभयस्थले विशिष्टस्य विषयत्वाप्रत्ययात् विशिष्टत्य विषयत्व

विशेषणस्यापि विषयताप्रत्ययादुक्तव्यवहाराणां मिथो विशेषः ॥ व्यावर्तकत्वानुपपत्तिः प्रत्ययस्थलेअथ तत्क्षणविशिष्टं यत्र नविषयः तत्र केवलघटादावसम्बद्धतत्क्षणस्य तदवच्छिन्नघटादिभ्यो

घटादौहि तत्क्षणादियुक्ते तत्क्षणाययुनाद्व्यावृत्तिधीः नतु केवले इतिचेन्न; तत्क्षणादियुक्त केवल घटयोस्तत्क्षणादियुक्तत्वघट त्वरूपाभ्यां अभेदस्यैव भेदस्त्र स्वीकारात् घटस्तत्क्षणयुक्तइत्यनुभवात् । अतएव घटो न तत्क्षणविशिष्टइति ‘धीर्नप्रमा,

अभेदविरोधिभेदस्य नञदिनोल्लेखात् । तद्विरोधित्वंचकावच्छेदेनैकाधिकरणत्वस्याभावः । तेन कृष्णसंयोगिन्यपि वृक्षे

इति धीः प्रमैव ’ इति ॥ मूले न कृष्णसंयोगी एवं ‘ननु कथमुक्तप्रत्यये भेदाभदयार्भानम् ? तयोरेकवत्ताज्ञानस्य अपरवत्ताधीविरोधित्वेनैकनिश्चयविषयत्वाभा

वात् । नच गुण्यादिस्थले नोक्तविरोधित्वं कल्प्यते, सामानाधिकरण्यप्रत्ययस्यान्यथाऽनुपपत्तेरिति वाच्यम् । घटो न नील इति वाक्यजन्यधीकाले घटो नीलं इति ज्ञानापत्तेः । न च तयोरेकप्रकारकज्ञानस्यैव सामग्रथा उक्तविरोधित्वम्, नत्वेक संसंर्गकज्ञानसामग्रयाः, उक्तप्रत्यये च तयोस्संसर्गतयैव भानान्नोक्तदोष इति वाच्यम् । एकसंसर्गकधीसामग्रया अप्युक्तविशे धित्वस्यानुभवसिद्धत्वात्, नहि घटोऽभेदसंबन्धेन नीलविशिष्ट इति धीकाले घटो भेदसंबन्धेन नीलविशिष्ट इंति धीः, घटो न नील इति धीर्वाऽनुभूयते । किं च सामानाधिकरण्यप्रत्यये संसर्गत्वेनाभेदस्य भानेऽपि भेदस्य भाने मानाभावः ।

तथाच वाचस्पत्युक्तमसङ्गतमितिचेन्न । एकधर्मावच्छिन्ने धर्मिणि भेदाभदविषयकस्य निश्चयत्वासम्भवेऽपि तादृशप्रत्यये

गन्धाद्यभिन्न पृथिवीपरतया लचं भामतीवाक्यविवरणस्य परिशीलनम्

२९४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अतएव सर्वत्र भिन्नाभिन्नत्वमपि निरस्तम् ।

श्रुतप्रकाशिका

प्रसङ्गाद्भेदाभेदं निराकरोति । अतएवति । अतएव प्रथमपिण्डग्रहणस्य विशिष्टविषयत्वसमर्थनेन सर्वत्र पिण्ड गूढार्थसंग्रहः

मेदसामानाधिकरण्यावशिष्टाभेदविषयतायां बाधकाभावात् । न हि नीलभेदविशिष्टं द्रव्यं नीलो घट इत्याकारकधीनत्य

द्यते । नच बटो नीलं इत्यादिज्ञाने तादृशविषयताऽपि न सम्भवति । घटत्वावशिष्ठे हि तादृशाभेदस्य विषयत्वे भेद

स्यापि घटत्वविशिष्टविषयतायाः आवश्यकत्वेन पूर्व घटत्वावशिष्ठे भेदनिश्चयस्यावश्यकत्वे घट नीलभेदस्य संशोत्तरं घंटे नीलस्य भेदसमानाधिकरणाभेदसंसर्गकनिश्चयस्यानुत्पत्तेः, तत्र नीलभेदं निश्चयस्य हेतुत्वात् तदुक्तमनुमानदीधितौ

एतावांस्तु भेदः यद्वह्निसामा

।

‘ साथ्यसामाधिकरण्यविशिष्टहेतोः पक्षे निश्चयस्तु पक्षे साध्यनिश्चयं विनाऽनुपपन्न ’ इति

नाधिकरण्यविशिष्टधूमवान् पर्वतइति पर्वतांशे विशिष्टधूमस्य प्रकारत्वात् तत्र वह्निरपि प्रकार: । घटो नीलइत्यादौतु घंटे विशिष्टभेदस्य संसर्गत्वाद्भेदस्यापि संसर्गता अतएव घंटे मेदसंसर्गकज्ञाने भेदसंसर्गेण नीलप्रकारकशानमेव हेतु: औचि

त्यात् नतु भेदप्रकारकमिति वाच्यम् : भदसामानाधिकरण्योपलक्षिता भेदविषयतायामुक्तदोषाभावात् ’ इति चोत्तम । अतः समवायमनजीकुर्वद्भिः सर्वैराप दार्शनिकैः भेदाभदस्यैव स्थापनेन भेदाभेदस्सिद्धान्तेऽप्यवश्वमङ्गीकरणीय एव इत्त आह - अत एवेति ।

अत एव- प्रथममेव संसंस्थानस्य वस्तुनः इत्थमिति ग्रहणादेव | सर्वत्र गुणक्रियाऽऽदिषु प्रपञ्चेच । गुण्यादिभिः ब्रह्मणा सह चेति शेषः । शुक्लादिशब्दानां गुणादिविशिष्टवाचित्वं आकृत्यधिकरणार्थनिष्कर्पणन स्थापयिष्यते । सामाना धिकरण्यं च पदद्वय प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैवोपपादनीयमिति वक्ष्यते । अतः सामानाधिकरण्येन शुक्लरूपादिगुणस्य गुणिनश्च

।

अभेदो(शा.दी) नसिध्यति । ‘आकाशं शब्दमात्रंतत्’ इति भामत्युदाहृतपुराणवचने शब्द मात्रमित्यत्र शब्दगुणो नविव क्षितः अपितु शब्दतन्मात्रमेव विवक्षितम् अतएव ‘यद रोहितं रूपं तेजसस्तद्रूपम् ’ इति श्रुत्यादिकं सङ्गच्छते । घटः शुक्लः फलमधुर इत्यादिव्यवहारसत्वेऽपि घटो रूपं फल रसः पुष्प गन्धः इति व्यवहारो न दृश्यते । किं तु फले फलस्य मधुररसः, पुष्पे पुष्पस्य गन्धः, इत्येवव्यवहारः । अभिलापकशब्दानुरोधेनैव प्रतीतिव्यवस्था । ‘अनुभूयतेहि पृथिवी गन्धरू स्थूला ’ इत्येव भामती । (१.२.१६) तत्र ’ गन्धरूपरसस्पर्शगुणा स्थूला पृथिवी’ इति भाष्यम् । अन अन्तरं च ’ रूपस्पर्शगुणा: सूक्ष्मा: आप: रूपस्पर्शगुणं सूक्ष्मतरं तेजः स्पर्शगुण: सूक्ष्मतमो वायुः’ इत्येवमेतानि चत्वारि • भूतानि स्थूलसूक्ष्म सूक्ष्मतरसूक्ष्मतमतारतम्योपेतानिन्च लोके लक्ष्यन्ते’ इतिच। एतद्ग्रन्थपयालान्चनायां भूतेषु नैयायिकंपरिक्ल तगुणव्यवस्था अनुचितति सूत्रतात्पर्यमेव भाष्यकृदाभमतमिति प्रतीयते अतएवोत्तरत्र ‘तेजसि स्पशस्यापेलाब्ध र्नस्यात् अप्सु रूपस्पर्शयोः पृथिव्यांच रसरूस्पर्शानाम् ’ इति भाष्यं सङ्गच्छते । अपञ्चीकृतानां भूतानां परमते (अ.प) तन्मात्रा णीतिव्यवहारः ।’ आकाशं शब्दमात्रन्तु स्पर्शमात्रं समाविशत् । द्विगुणस्तु ततो वायुः शब्दस्पर्शात्मकोऽभवत्’ इत्यादि राणवन्चने पञ्चीकरणानन्तरमधिकगुणसम्बन्धोक्तेः, भाष्यानुसारेणच ‘अनुभूयतेहि पृथिवी गन्धरूपरसस्पर्शात्मिका स्थूला’ इति भामत्युक्तौ गन्धादिस्वभावत्वमेव विवक्षित नतु गन्धाद्यभिन्नत्वम् अतः भामतवाक्यस्य लोके कस्याप्यनुभवासिद्ध

।

।

परसस्पर्शीत्मिका

गन्धाद्यभिन्नपृथिवीबोधतात्पर्योक्तिः ब्रह्मानन्दसरस्वतीनां स्वोत्प्रेक्षितार्थाभिनिवेशमूलैव ॥

गुणगुणिनोभेदे सूत्रकारसम्मतिः महाभाष्य शं भाष्यादि सम्मतिश्च

जिज्ञासा १-१-१]

श्रीभाष्यम्

इदमित्यमिति प्रतीताविदमित्थम्भावयोरैक्यं कथमिव प्रत्येतुं शक्यते । श्रुतप्रकाशिका

द्वयजातिव्यक्तिगुणगुणिक्रियातद्वत्कार्यकारणेचित्यर्थः कथमित्यत्राह । इदमित्थमिति । भेदाभेदयादिना पिण्डानामन्यो

ऽन्यभेदाभेदसमर्थने इदमिदं न भवतीति भेद: इदमिदं भवतीत्यभेद इत्येकस्यैव युगपद्भावाभावरूपव्याहतपरिहारार्थ जात्यात्मना अभेदो व्यक्त्यात्मना भेदइत्याकारद्वयेन भेदाभेदउपपादितः । जातिगतोऽभेदः व्यक्तिगतो भेदश्चेति नैकस्य

व्यात्मकतेति शङ्कापरिहाराय जातिव्यक्त्योश्चान्योऽन्यमेदाभेदउक्तः । तन्निर्ब्रहणायाकारान्तरान्वयादर्शनात् । प्रतीतिरेव गूढार्थसंग्रहः

अतएव व्यतिरेको गन्धवत्तथाहि दर्शयति (२.३.२६) इति व्याससूत्रमपि सङ्गच्छते । अत्र शं भाष्यम्- ‘यथा

गुणस्यापि सतो गन्धस्य द्रव्यव्यतिरेकेण वृत्तिर्भवति’ इति । अतः सूत्रकृतः गन्धगुणद्रव्ययोः व्यतिरेकएव सिद्धान्तइति

सिद्धम् । घटः शुक्ल इत्यत्र शुक्लरूपं यत्तदेव प्रतीयतइति (न्या-अ) न निश्चेतुं शक्यते । घटः शुक्लरूपमिति प्रयोग विर हात्। घटो रूपमित्यादिकं तु लोकेरनुभूयत (गु.चं) इत्युक्तिश्शपथमात्रमेव सर्वत्र प्रत्यक्षस्थले अभिलापकशब्दानुरोधेनैव ।

निर्णयः । अतः मतुब्लोपादिकल्पनं तु व्यवहारे नतु प्रतीतौ इति (न्या.अ.) उत्तिरीप निरवकाशा ॥ यस्यगुणस्य भावात् द्रव्ये शब्द निवेशः तदभिधाने

।

स्वतलौ उ क ( ् त ं च ' तस्य गुणशब्देन भावस्त्वतलौ यावान् ' ‘५.१.११९इति कश्चित्पराश्रयः भेदको स ू त ् र े महाभाष्ये ज ा त ् य ा द ि र ् थ ः स र ् व त ् र ग ृ ह ् य त े इति कैयटः) गुणस्यायभ्भावात् द ् र व ् य े शब्दनिवेशं कुर्वन् ख्यापयत्यन्यच्छन्दादिभ्यो द्रव्यमिति ’ इति किंपुनः कारणं झुक्लादयएवोदाहियन्ते नपुनर्वृक्षादय ।

इति ? अस्त्यत्र विशेषः । उभयवचनाह्येते द्रव्यंचाहुर्गुणं च । यतो द्रव्यवचनास्ततो वृत्तिर्भविष्यति । इमेहि तर्ह्यभय वचनाः । कथम् ? आरभ्यते मतुब्लोपः ‘गुणवचनेभ्यो मतुपो लुग्भवतीति’ गुणद्रव्ययोर्व्यतिरेकदर्शनात् मतुप्श्रवण निवृत्यर्थो लुगारम्भः कैयटः) इति ’ तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्’ (५.२.९४) इति सूत्रेऽपि गुणवचनेस्यो मतुपो लुग्व

क्तव्यः शुक्लःकृष्णइति । अव्यतिरेकात्सिद्धं न गुणो गुणिनं व्यभिचरतीति । अव्यतिरेकात्सिद्धमितिचॆत् दृष्टो व्यतिरेकः तद्यथा पय्स्य शुक्लइति (पटस्य शुक्लइति ततश्च भेदविवक्षायास्सद्भावान्मतुषः श्रवणं स्यादिति लुग्वक्तव्यएव कैयटः) इतिच अत्र न गुण इति गुणगुणिनो: जातितद्वतोरिव युतसिद्धयभावात् सोऽयमित्यभेदात्सम्बन्ध इत्यर्थः ’ इति कैयटः । ८

ननु यो यदव्यभिचारी स तदभिन्न इति न नियमः, धूमवह्नयोर्व्याभिचारात् इत्यत आह- गुणेत्ाीद ’ इत्युद्योतः ॥ एतन्महाभाष्यानुसारेणैव ’ व्यतिरेको गन्धवत्’ इति सूत्रावतरणशङ्करमाप्ये- ‘कथं पुनर्गुणो गुणिव्यतिरेकेणा न्यत्र वर्तेत ? नहि पटस्य शुक्लो गुणः पटव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तमानो दृश्यत ’ इत्यत्र पटस्य शुक्ल इति व्यवहारः । अत्र ८

तस्य भावस्त्वतलौ’ इति सूत्रमहाभाष्ये द्रव्यगुणयोर्भेदस्य पाणिनिसम्मततायाः स्फुटमुक्तया घटस्य शुक्ल इति व्य

तिरेकात्त्या च, ‘ पटस्य शौक्लयं, रूपी घटः इत्यादिधीस्तु सम्बन्धविषया नतु भेदविषया’ (न्या.अ.) इत्युक्तिरभिनिवेश 6

मूलेति सिद्धम् ॥

अत्र महाभाष्य गुणगुणिनोर्व्यतिरेकः सर्वत्र प्रदर्शितः । ‘अव्यतिरेकात्सिद्धं न गुणो गुणिनं व्यभिचरति’ इति

माप्यं वक्ष्यमाणाकृत्यधिकरणार्थाने कर्षाभिप्रायकं लाविधानाभावेऽपि घटश्शुल इत्यादिप्रयोगोपपादकमिति, आकृत्यधि

करणनिष्कृष्टार्थपरमेव नतु गुणगुण्यभेदपरमित्याशयेन गुणादर्भेदमेव साधयति- इदमित्थमिति प्रतीतावित्यादिना ।

सविशेषब्रह्मणएव ‘क इत्थावेद यत्रसः’ इत्यादिश्रुतितात्पर्यविषयत्वसमर्थनम् [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

तत्रेत्थम्भावस्सास्त्रादिसंस्थानविशेषः तद्विशेष्यं द्रव्यमिदमंशइत्यनयोरैक्यं प्रतीतिपरा

हतसेव । तथाहि प्रथममेव वस्तु प्रतीयमानम् | सकलेतरव्यावृत्तमेव प्रतीयते । व्या त्तिश्च गोत्यादिसंस्थानविशेषविशिष्टतयेत्थमिति प्रतीतेः सर्वत्र विशेषणविशेष्यभावप्रति पत्तौ तयोरत्यन्तभेदः प्रतीत्यैव सुव्यक्तः | श्रुतप्रकाशिका

शरणमित्याश्रिता । अतस्तन्निरासाय प्रथमं जातिव्यक्त्योर्भेदेनैव प्रतीतेरभेदस्य प्रतीतिविरोधं दर्शयति । इदमित्थमिति । |

इदम्भावो विशेष्यम् । इत्थम्भावो विशेषणम् । इत्थमंशः कः इदमंश: कइत्यत्राह । तत्रेति । अत्र जातिव्यक्त्योर्भेदा भेदे चत्वारो हेतवः परोक्ताः प्रथमपिण्डग्रहणे अभेदेन ग्रहणम् एकशब्दानुविद्धप्रत्ययः मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसमाना अन्यौ द्वाव धिकरणपदप्रयोगः सहोपलम्भनियमश्चेति * अत्र सहोपलम्भनियमसमानाधिकरणप्रत्ययौ भेदाभेदसाधकौ ।

भेदसाधको इदं हेतुचतुष्टयमाशङ्कयाह तथाहीति । तान् हदिकृत्वा प्रथमपिण्डग्रहणे अभेदेन ग्रहणं व्युदस्यति । ।

प्रथममित्यादिना । सकलेतरव्यावृत्तं सकलेतरविजातीयव्यावृत्तमित्यर्थः । ततः किं भेदेन ग्रहणस्येत्यत्राह । व्यावृत्ति श्चेति

गोत्वादिसंस्थान विशेषविशिष्टतया इत्थमिति प्रतीते: व्यावृत्तिश्च निश्चीयतइत्यर्थः ॥

।

गोत्वादि अनेनाखण्डवाक्यार्थभङ्गश्वार्थतः कृतो भवति । शौक्लयादिवैधर्म्यस्त्राभिप्रेतत्वात्तच्च पूर्व दर्शितम् । सर्वत्र गोग्य तदाश्र विशिष्टतया प्रतीतिरस्तु तथाऽपि अभेदः स्वप्रमाणेन प्रसज्यतेचैन्ननिवार्यत इत्यत्राह सर्वत्रेति विशेणविशे यादिषु दण्डकुण्डलार्दिषुच दण्डदण्डिनोरिव जातितद्वतोरपि विशेषणविशेष्यभाव एवाभेदविरोधीत्यर्थः ।

।

ध्यभावेति । गोत्वव्यत्तयोरनुवृत्तिव्यावृत्यग्रहेऽपि विशेषणविशेष्य भावरूपेणाकारान्तरेण मेदो गृहीतः । नह्येकेनैवाका

रेण भेदग्रहइत्यस्ति नियमइति भावः उभयत्रात्यन्तभेदोऽस्ति चेत् मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यमेकशब्दानुविद्ध *

।

प्रत्ययः सहोपलम्भनियमच कथमेकत्र दृश्यते नान्यत्रेत्यतआह । तत्रेति तत्र गोत्व तदाश्रय दण्डदण्ड्यादिवर्गे द्रव्यसं क्संस्थानविशिष्ट स्वपर्यवसितकादाचित्कविशेषणभावो मत्वर्थीय प्रत्यय सापेक्षसामानाधिकरण्यप्रत्यये प्रयोजकः ।

स्थानतयैव पदार्थत्वेन तत्पर्यन्तत्वात् तद्विशेषणतयैव स्थितिः मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्ये प्रयोजिका सहोपल

म्भनियमतदभावयोरग्यपृथक्सिद्धत्वपृथक्सिद्धत्व एव प्रयोजके नतु भेदाभेदावित्यर्थः । सहोपलम्भनियमे द्वयोरेव सहभा वात् सहोपलम्भो द्वित्वसाधकः । तन्नियमस्तु भिन्नयोरेकस्मिन्नपि नास्तीत्यसाधारणानैकान्तिकत्वादनुभयसाधकः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

इत्थमित्यत्र ’ इदमस्थमुः (५.३.१४) इति ’ प्रकारवचने थाल्’ इत्यतोऽनन्तरसूत्रेण प्रकारवचनादिदंशब्दात्

थमुप्र

,

"

प्रकारान् प्रथमतः अभिलापकशब्देनाभिधायानमिधाय वा तादृशप्रकारसम्बन्धस्य पुरोऽवस्थितवस्तुनि अभिलापकश्शब्द:

।

इदमित्थमिति इतरव्यावर्तकप्रकारस्य धर्मिणः ऐक्यमनुभवविरुद्धमिति भावः एतन ’ क इत्था वेद यत्र स: ‘(क) १.२.२४) इति ब्रह्मणो दुर्विज्ञानत्वश्रुतौ सविशेषब्रह्मणः दुर्विज्ञानत्वं विवक्षितम्, नतु निर्विशेषस्य ब्रह्मण सप्रकारकज्ञानमेव इति सूचितम्॥ एवं ‘एकधैवानुद्रष्टव्यम्’ (वृ.६.४.२०) इति ‘नेहनानाऽस्ति किंचन’ इत्येतदनन्तरश्रुतौ विवक्षितम् इति बोधितम् । एकधेत्यत्र ‘एकाद्धोध्वमुञन्यतरस्याम् (५.३.४४) इतिस्वार्थिकः धाप्रत्ययः। त ्र च

२९७

‘ एकधैवानुद्रष्टव्यम् ’ इति श्रुतिविवरणगुरुचन्द्रिकापरिशीलनम्

जिज्ञासा १-१-१]

गूढार्थसंग्रहः 6

सामान्यस्य भेदको विशेषः

इति पूर्वसूत्रोकइत्यादौप्रकारस्याविवक्षितत्वात्प्रत्ययाभावः ्त एकविधार्थकः एकशब्दः । अत्र सूत्रे।कैयटःप्रकारविवक्षायां तु भवत्येव एकधा प्रकारसङ्ख्यायाविधार्थे उच्यते । इतिधा’ एकःपाकः’ पाक इति’ इति च । एतेन भेदकप्रकाराविवक्षणे एकधेतिरूपं न सिध्धतीति स्फुटम् । तेन ’ नेहनानाऽस्ति किंचन ' 6

C

इति

पूर्वश्रुतौ भेदसामान्यनिषेधः स्वगतभेदनिषेधो वा न विवक्षित इति सिद्धम् |

यद्यपि ’ एकधैवानुद्रष्टव्यम्’ इत्यादिवाक्य स्वारस्यादभदज्ञानस्यैव साक्षान्मोक्षहेतुत्वात्’

इत्यद्वैतसिद्धिविवरणे

(आगमबाधोद्धारे) ग ु र ु च न ् द ् र ि क ा य ा ं – ‘एकधेति । विषयरूपो ज ् ञ ा न ि ष ् ठ प ् र क ा र ो ध ा प ् र त ् य ा र ् थ ः । एकपदमखण्डरूपकेवलार्थ कम् । अत एव ‘नेह नना’ इत्यग्रिमवाक्वेन कैवल्योपपादनम् । ‘अद्वैतं चतुर्थ मन्यन्ते स आत्मा सं विज्ञेयः ' इत्यादिश्रुतिस्मृतिसहस्रं सङ्गच्छत इति भावः । नच संख्यावाचकात् एकशब्दात् धाप्रत्ययविधानात् केवलार्थकोत्तरः सोऽसाधुरिति वाच्यम्; कैवल्यस्यापि बुद्धिविषयत्वबनौणकत्वसंख्यात्यात् । ‘एको देव ‘इत्यादी नाम्ना, ‘येन जातानि ८

तादृशसंख्योपलक्षितबोधक

जीवन्ति ’ इत्यादावेकवचनेन च तस्यैव प्रत्ययात् । अन्यथा सद्वितीयत्वशङ्कानुपमर्दात्, स्यापि सौत्रसंख्याशब्देन ग ृ ह ी त ु ं शक्यत्वात्, एकशब्दस्य संख्यावाचकत्वेऽपि विषयितारूपैकप्रकारयुक्त दर्शन लाभेन निर्वि कल्पकदर्शनलाभसम्भवात् सविकल्पकस्य विशेष्यतादिरूपनानाप्रकारयुक्तत्वेन व्यावर्तनसम्भवात् । अमेदज्ञानस्येति ।

चिन्मात्ररूपाखण्डाभेदज्ञानस्येत्यर्थः’ इति, ’ एकधैवानुद्रष्टव्यः’ इत्यादिश्रुतौ एकधैव निर्विकल्पेन घटो ज्ञात इत्यादि लौकिकव्यवहारे च ‘धाप्रत्य इव स्वरूपार्थको न धर्मार्थक : ’ इति च (भाविबाधोद्धारे) उक्तम्, तथाऽपि ‘एकधैव निर्विकल्पेन घटो ज्ञातः’ इत्यादिलौकिकव्यवहारे धर्माविवक्षणे वाप्रत्य एव न घटते । एक एवेत्येव तदा प्रयोगः । प्रकाराभाने एकत्रैवेति प्रयोगोऽसाधुरेव ॥ ८

ऋ.सं.१.म

6

एक एव हि स भूतात्मा.एकधा ..एकधाभवति बहुधात्रिधा चैव दृभवति श’ ्यते( ‘छा . वदन्ति (ब्र.बि.उ.७.२६.२ )) ’ एकं सद्विप्इरता्यबहुधा’ए ादाविव कधैवानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र

विशेष्यसम्बद्धप्रकार एव एकवेत्यत्र प्रतीयते । एकत्वस्य कैवल्यरूपत्वेऽपि परसम्मतं कैवल्य भेदसामान्यशून्यत्वं न कस्यचिद्दार्शनिकस्य संमतम् । अविप्रतिपन्नकैवल्ये गृहीतशक्तिकस्यैकपदस्य विप्रतिपन्नव्यतिरिक्तविषये अप्रसिद्धे भेदसा मान्यशून्यत्वे एकपदे शक्तिग्रहोऽपि न सम्भवति । एकधैव घटये मया ज्ञातः इत्यादौ घटगतैकप्रकारवत् अत्रपि धैवानुद्रष्टव्यम् ’ ‘ एतदप्रमेयम्’ इत्यत्र ब्रह्मनिष्ठेतरव्यावर्तकप्रकारंत्रोधानङ्गीकारे एकधेत्यत्र धाप्रत्य ो नैव घटते । एक मेवानुद्रष्टव्यामित्यादिरीत्या चारितार्थ्यसम्भवात् । बुद्धिविषयत्वस्य गौणसंख्यारूपत्वाङ्गीकारऽपि कैवल्यस्य संख्यारूपत्वस्य 6

१६४ सू ४३ ॠ)

८

एक

केनाप्यनङ्गीकारात्, संख्योपलक्षितबोधस्याङ्गाकोर संख्यायाः प्रकारत्वासंभवेन च धाप्रत्ययस्य सुतरामनुपपत्तिरेव ॥

विषयितारूपैकप्रकारयुक्तदर्शनमपि नात्र विवक्षितम् । एतच्छन्दार्थब्रह्मगतप्रकारबोधस्वव वाक्यस्वरससिद्धत्वात् ।

दर्शनान्वयिप्रकारः यद्यत्र वाक्ये विवक्षितस्स्यात् तर्हि ‘नेह नानाऽस्ति किंचन, इति पूर्ववानयेऽपि ‘मनसैवानुद्रष्ट व्यम्, इत्यत्रोक्तदर्शन एव नानापदार्थसम्बन्धप्रतिषेधः विवक्षितो भवेत् । तथासति मिथ्यात्वं नैव सिध्यति । ‘नेह

नाना’ इति श्रुतः पूर्वं ‘ यदैतमनुपश्यत्यात्मानं देवमञ्जसा | ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजिगुप्सते ॥ ’ (बृ.६.४.

१५) इत्यत्र भूतभव्यादिनियन्तृत्वमात्मत्वं च ब्रह्मणः उक्तम् । ‘यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठित:, (६.४. १७) इति तदुत्तरश्रुतौ आकाशाद्याधारत्वमपि । अतः ‘नेह नानासिनि, (.६.४.१९) इत्यत्र इह- भूत

भव्यनियन्तुत्वेन आत्मत्वेन आकाशाद्याधारत्वेन च पूर्वोके ब्रह्मणत्यर्थः । नाना- ‘बिनभ्यां नानाजौ न सह ' 38

‘एकचैवानुद्रष्टव्यम् ’ ’ नेहनानाडास्त किंचन’ इति श्रुतिवाक्ययोसिद्धान्तार्थप्रदर्शनम् [जिज्ञासा १-१-१ C

२९८

श्रीभाष्यम्

तत्र दण्डकुण्डलादयः पृथक्संस्थानसंस्थितास्स्वनिष्ठाश्च कदाचित्कचिद्दव्यान्तर विशेषण

तयाऽवतिष्ठन्ते । गोत्वादयस्तु द्रव्यसंस्थानतयैव पदार्थभूतास्सन्तो द्रव्यविशेषणतया ऽवस्थिताः । उभयत्र विशेषणविशेष्यभावः समानः । श्रुतप्रकाशिका

।

किंच विरुद्धएव * द्वित्वसाधकसहोपलम्भनियमोहि द्वित्वस्य नियमं दर्शयति

एकशब्दानुविद्धप्रत्ययस्तु एको

दण्डीत्यादिषु दण्ड्यन्तरव्यावर्तकत्वदर्शनेन धर्म्यन्तरनिषेधपरत्वात् न धर्मधर्मिणोरभेद साधकइति भावः । * यद्येवं जाति

।

।

।

।

कुण्डलादेर्वैषम्यम्। यदि विषेषणविशेष्यभावसाम्यादुभयत्र’ भेदस्साध्यते- तर्हि सहोपलम्भनियमादिवैप्रभ्येणैकत्वमाप स्वा |दित्यतआह उभयत्रेति । विशेषणविशेष्य भावादि विशेषात्तत्प्रयुक्त भेद प्रतिपत्तिरनिवार्या विशेषणविशेष्यभावेसति भेद यथा शीत स्योभय * सम्प्रतिपत्तेः सहोपलम्भनियमे ऐक्यंहि विमतम् अतो नसम्प्रतिपन्नभेदविरुद्धाभेदःदःकल्प्यः त्वोष्णत्वाद्यवान्तरवैषम्यं न द्रव्यत्वादिसाधारणाकारविरोध्यद्रव्यत्वकल्पकम् एवं सहोपलम्भनियमो न भेदविरोध्याका रकल्पकइति भावः ॥

यद्वा पृथक्संस्थितानां दण्डादीनामविशेषणानामेव सतां कदाचित्सहभावमात्राद्विशेषणत्वमध्यस्तमित्यत्यन्तभिन्नेषु ।

विशेषणत्वाभावाद्विशेषणत्वं नात्यन्तभेदसाधनसमर्थमित्यत्राह । उभयत्रेति व्यावृत्तप्रतीतौ व्याकर्तकतयोपयुज्यमानत्वं गूढार्थसङ्ग्रहः

(५.२.२७) ’ विनञित्येताभ्यामसहवाचिभ्यां नानाओं भवतः । कास्मन्नर्थे ? स्वार्थे ’ इति सूत्रमहाभाण्यानुसारेण अस हभूतं विनाभूतं किंचन नास्तीत्यर्थः । ‘न तदस्ति विना यत्स्यात् मया भूतं चराचरम्’ (गी.१०.४२.) इति गीतोक्तेः ब्रह्मा

एवं च पूर्वं भूतभव्यनियन्तृत्वव्यापकत्वादेः ब्रह्मणि प्रतिपादन पूर्वकं भूतभव्यादः कस्यापि ब्रह्मविनाभूतस्याभावेन

विनाभूतत्वं प्रतिपाद्य ’ एकवैवानुद्रष्टव्यम्’ ‘एतद प्रमेयध्रुवम्’ ‘विरजःपरआकाशादज आत्मा महान्ध्रुवः’ (६.४.२०) इति श्रुतौ ’ एकधैवानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र ब्रह्मणः भूतभव्यादिसर्वव्यापक नियन्तृत्वेन दर्शनमेवविवक्षितम् । अत्र ‘परआका शात्’ इत्यनेन ‘आकाशश्च प्रतिष्ठित: ’ इत्याकाशाधारत्वेन प्रागुक्तस्य ब्रह्मणः आकाशात्परत्वेाक्त्या उक्तार्थाविवक्षा दृढी कृता । तदुत्तरं ’ तमेवधीरो विज्ञाय ’ ’ प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मण: ’ नानुध्यायात् बहूञ्छब्दान्’ (६.४.२१) इत्यादिश्रुतिः अत्र तच्छब्दस्य प्रागुक्तभूतभव्यादिसर्वव्यापकनियन्तृत्वविशिष्टएव अर्थः ।

’ यस्मिन्द्यौः पृथिवीचान्तरिक्षमोतं मनस्सह

प्राणैश्च सर्वैः । तमेवैकं जानथात्मानमन्यावाचो विमुञ्चथ’ इति मुण्डकश्रुत्यकरस्याच्च । तच्छब्दसमभिव्याहृतैवकारादेः तच्छन्द प्रवृत्तिनिमित्तधर्मस्य ज्ञानान्वयव्यवच्छेदकत्वकल्पनं न सम्भवति । लोके तथा क्काप्यदर्शनात् । अतः ‘एकधै वानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र धाप्रत्ययने ब्रह्मणः सप्रकारकज्ञानमेव विवक्षितमिति भगवत आशयः

अत्र

"

नेहनानाऽस्ति

।

किंचन ’ इत्यत्र गुणादिवत् प्रपञ्चस्य ब्रह्मायिनाभूतत्वप्रतिपादनेन गुणादीनां द्रव्यपारतरत्र्यवत् प्रपञ्चस्य ब्रह्मपारतन्त्र्यं सति ॥

'

’ उभयथाच दोषात्’ इति सूत्रभामतीवाक्यस्य गुणगुण्यभेदविषयकत्वमपि वक्तव्यम्’अपरिग्रहाचात्यन्तमनपेक्षा इति तदुत्तरसूत्रभाष्ये गुणगुण्यभेदस्य सिद्धान्तितत्वात् । तथाहि ‘अथ भवति द्रव्याधीनत्वं गुणादीनां ततो द्रव्यभावे

भावाहूव्याभावेऽभावात् द्रव्यमेव संस्थानादिभेदादनेकशब्दप्रत्ययभाग्भवति । नन्वग्नेरन्यस्यापि सतोधूमस्याग्नयधीनत्वं हृश्यते । सत्यं दृश्यते । भेदमतीतेस्तु तत्रान्निधूमयोरन्यत्वं निश्चीयते । इहतु शुक्लः कम्बलो रोहिणी धेनुः नीलमुत्पमिति

२९९

गुणगुणिने।रभदसाधनपरभामतीपरिमलयोरनुवादस्तत्परिशीलनंच गूढार्थसंग्रहः

द्रव्यस्यैव तस्य तस्य तेन तेन विशेषणेन प्रतीयमानत्वान्नैव द्रव्यगुणयोरग्निधूमयोरिव भेदप्रतीतिरास्ति । तस्मात् द्रव्या

त्मकता गुणस्य । एतेन कर्मसामान्यविशेषसमवायानांद्रव्यात्मकता व्याख्याता । गुणानां द्रव्याधीनत्वं द्रव्यगुणयो

रयुतसिद्धत्वादूपयित्वा दिति यद्युद्रव्यगुणयोरभेदस्साधितः च्येत, त ्पुनरयुतसिद्धत्वमप|ृथग्दशत्वं वा स्यादपृथक्कालत्वं वा अपृथक्स्वभावत्वं वा’ इति वैशे

सांप्रतम् ; नहि

षिकादिमतअत्र ‘पटश्शुक्ल ’ इति प्रस्तुत्य भामती- ‘नच शुक्लपदस्य गुणविशिष्टगुणिपरत्वादेवं प्रथीत शब्दवृत्त्यनुसारि प्रत्यक्षम् । नह्यग्निर्माणवक इति उपचरिताग्निभावो माणवकः प्रत्यक्षेण दहनात्मना प्रथते । नचायम भेदविभ्रमः समवायानबन्धनः भिन्नयोरपीति वाच्यम् ; गुणादिसद्भावे तद्तभेदे च प्रत्यक्षानुभवादन्यस्य प्रमाणस्याभावात्

तस्य च भ्रान्त ्वे सर्वाभावप्रसङ्गात् तदाश्रयस्य तु भेदसाधनस्य तद्विरुद्धतयोत्थानासम्भवात् । तदिदमुक्तं ’ तस्य तादा त्म्येनैव प्रतीयमानत्वादिति ’ इति ॥

कल्पतरुपरिमलश्च– ‘नच पटस्य शुक्लं रूपमिति व्यवहारमूलभूतं भेदविषयं प्रत्यक्षमप्यस्ति, तत्

अभेदप्रत्यक्षं

बमानंाधेतेशतुिक्लवाच्यम् ; न ह ् य ु क ् त व ् य व ह ा र ो भेदविषय: , क ि ं त ु षष्टयर्थसम्बन्धविषयः । स म ् ब न ् ध े न त ु भेदोऽनुमातव्यः । तदप्यनु ः पट इ त ् य भ े द स ा क ् ष ा त ् क ा र ो बाधेत, तस्माद्राहश्शर इतिवदौपचारिकं सम्बन्धव्यपदेशमात्रमिति कल्पनीयम् । किंच पटस्य शुक्लं रूपमित्येत ्पटस्य शुक्लत्वं शौक्लयमित्यादिना समानविषयम्। शुक्लत्वमित्यादिप्रत्य ेच गुणगुणिभेदवादिभिर्गुणे यषयइत्येव च्छ्रुक्लत्वक्तुमुचितम् वमभ्युपगम्यते तदेव। शुपकट्ेलतप््वरसताीमयातेन्य। कथंअतः शुक्लशब्दइतिचेत् परस्य शुक्लं रूपं शुशकु्कल्ोल गुणइत्यादिव्यवहारोऽपि पटगतशुक्लत्वसामान्यवि ग ु ण े वा कथं श ु क ् ल त ् व ं श ु क ् ल ि म े त ् य ा द ि भावप्रत्यया नश्ुतकश््लशशबब््ददःः शु।क्लशदु्रकव््लयशस्बय्ेदवसतद्गतशुक्लत्वसामान्यस्यापि ्य द्रव्यलक्षणामाश्रित्येति चेत्वाचकः, तस्येह यथासामान्सयाेक्लषका्तष्णकााऽरसश्बत्ुदःगौरप््नरितत््ययके्तषिज्पञ्ानरसय्ोयगेेव गोतद्गतसाक्षात्वसामा ग़ब्दस्येव । यद्वा

न्यस्यापि । अतएव घटसाक्षात्कारइति साक्षात्कारिप्रमेतिच व्यवहारः । एवंच गुणवचनेभ्यो मतुब्लोपानुशासनमपि सा मान्यवाचिभ्यो मतुपः प्रसक्त्या सार्थकं भविष्यति । नच-एवमपि साक्षात्कारीति शब्दवत् शुक्लशब्दादिनिप्रत्ययेन शु

क्लीत्यपि प्रयोगःस्यात् तल्लोपानुशासनाभावादिति वाच्यम् ; अर्श आदिगणे वर्णशब्दपाठस्यार्श आदिभ्योऽच्प्रत्ययविधा ’ प्राणिस्थादातो लञन्यतरस्याम्’ इत्यतोऽन्यतरस्यां नार्थत्वेन ततइनिठनोर्बाधात् । मतुपस्तु ततो बाधो न भवति । गरेण्रहणव्यवहारव्यवस्थाकरणे स्य वैशेषिकप्रत्य ैर्मतुपलाघवमपि ः समुच्चयार्थभवति मनुवृत्यङ। ्गीद्रव्यातिरिक्तगुणाभ्युपमे कारात्। अतो मतुब्लोपानुशासनं सार्थकम् । एवमभेदप्रत्यक्षानुसा हि गुणः तत्सम्बन्धश्चेत्युभयमपि कल्पनीयमिति

गौरबम्भवेत् । तस्मालाघवानुगृहीताभेदप्रत्यक्षबलात् गुण्यभेदएव गुणानामास्थेयः; सुरभिर्गन्धफली मधुरो गुडः उष्णो वह्निरिति गन्धादीनामपि द्रव्याभेदप्रत्यक्षैस्तद्भेदनिरासात्। अयंच गुणगुण्यभेदो गुणिपरिशेषेण प्रतिनियतेन्द्रियग्राह्यना नागुणसङ्घातपरिशेषेणोभयथाऽप्यनिर्वचनीयभावेनवा पर्यवस्थतीत्यन्यदेतत् ' इति । एवंच गुणगुणिनोस्तादात्म्यमेव भा मतकारसिद्धान्तइति शङ्कानिवृत्त्यर्थे “ सर्वत्र विशेषणविशेष्यभावप्रातपत्तौ " इत्यादि पूर्वमुक्तम् ॥ दण्डिप्रत्यक्षानन्तरं अयं दण्डीति शब्दप्रयोगे दण्डस्य विशेषणत्वेन इतरव्यावर्तकतया दण्डिभेदः

यथातथा गवि

शुक्लरूपप्रत्यक्षानन्तरं इयं शुक्लरूपवती इति इयंशुक्ला इतिच शब्दः प्रयुज्यते । अत्र शुक्लरूपवतीति प्रयोगे रूपस्य विशेषण_ त्वेन यथा भेदप्रतिपत्तिः तद्वच्छुक्लेति प्रयोगेऽपि । गौः शुक्लरूपं, पुष्पं गन्धः इत्यादिप्रयोगः भाष्यादौ क्वापि नाभ्युपगतः

घटः शुक्लः इतिवत् द्रव्यगुणयोरभेदे तथा प्रयोगोपि स्यात् । शुक्लरूपाभेदावगाहिप्रत्यक्षं विप्रतिपन्नम् | अभिलापकशब्दा

गन्धादिगुणानां गुणिनश्च भेदएव व्याससिद्धान्तइति निर्णयस्याबाधितत्वम्

३००

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ततएव तयोर्भेदप्रतिपत्तिश्च । इयांस्तु विशेषः । पृथक्स्थितिप्रतिपत्तियोग्यादण्डादयः

गोत्वादयस्तु नियमेन तदनी इति । श्रुतप्रकाशिका

विशेषणत्वम् । तच्च दण्डादिष्वपि मुख्यमिति विशेषणत्वादत्यन्तभेदो युज्यत इति भावः । गोत्वतदाश्रयादिष्वेव *सहो

पलम्मनियमः नान्यत्रेति व्यवस्थासिध्यर्थमैक्यं कल्पनीयमितिचेत्तत्राह । इयांत्विति । इयाने त्यधिकं कल्पनी यमित्यर्थः । यदि सहोपलम्भनियमव्यवस्थार्थमैक्यं कल्प्यते तदयुक्तम् । तत्रैवैक्यं नान्यत्रेति व्यवस्थार्थमर्थान्तरकल्प

नाप्रसङ्गात् यद्यैक्यं तत्र स्वाभाविकं तर्हि सहोपलम्भनियमस्स्वाभाविक इति न प्रतिपन्नविरुद्धार्थान्तरकल्पनागौरवमाश्रय णीयमिति भावः ।

’ यद्वा विशेषणविशेष्यभावप्रयुक्त भेद प्रतिपत्तिर्यथोभयत्र तुल्या, तथा सहोपलम्भनियमो दण्डदेवदत्ता

दावपि स्यात् जातिव्यक्त्यावी स नस्यादित्यत्राह | इयानिति । नहि साधारणाकारेऽभ्युपगते ऽवान्तरभेदस्त्याज्यइत्यर्थः । गूढार्थसंग्रहः

।

नुरोधेनैव निर्णयः उभाभ्यां वाच्यः । अनिमाणवकयोः भेदप्रत्यक्षं सर्वसम्मतम् । एवं स्थिते नहि शब्दवृत्त्यनुसारि प्रत्यक्षं इत्यादि भामत्युक्तिरभिनिवेशमूलैव रूपवान् घट इति प्रत्यये रूपघटयोरभेदो न भासतइति सर्वेरप्यास्थ्यम् । एवमेव उदाहृतमहाभाष्याद्यनुसारेण घटव्युक्लइत्यत्र ‘गुणवचनेभ्यो मतुपो लुगिष्यते’ इति मतुब्लोपस्त्र प्रामाणिकतया दण्डी के ण्डली इति प्रत्ययतुल्यएव घटश्शुकइति प्रत्ययः रूपघट्योर्नाभेदमवगाहते ॥

एतेन " पटस्य शुक्लं रूपम्’ इति व्यवहारेण सम्बन्धेन भेदानुमानं शुक्ल पट: इत्यभेदसाक्षात्कारो बाधते इति

परिमलोक्तिरम्यनादरणीया | शुक्ल: पटइति शब्दाभिलप्यस्य अभेदविषयकसाक्षात्कारत्वस्यैवासिद्धेः | साक्षात्कारशब्दः

साक्षाच्चजातितदाश्रयवाचकः स्यान्नाम, न तावता प्रत्यक्षविषयेऽपि प्रत्यक्षशब्दः प्रयुज्यत इति प्रत्यक्षविषय प्रत्यक्षज्ञाने

तदुभयसाधारण्यं प्रत्यक्षत्वस्य न कश्चिदभ्युपैति । तद्वत् शुक्लशब्दः शुक्लरूपे तदाश्रये च प्रयुज्यतइत्युभयसाधारण्यं शुक्ल त्वजातेः न अभ्युपगन्तुं शक्यम् । पटल्य शुक्लं रूप इत्यत्र शुक्लरूपमेव विषयः परस्य शुक्लत्वं शौक्लयमित्यादौतु शुक्लरू शुक्लत्वं ।

पत्वं विषयः शुक्लरूपवत्वं च शुक्लरूपसम्बन्धित्वं, तथैव शाब्दिकैर्व्यवस्थापनात् अतः पटस्य शुक्लं रूप पटस्त्र शौक्लथमित्यादेरेकविषयत्वोक्तिरप्यनादरणीयैव अभेदप्रत्यक्षस्यैव विप्रतिपन्नत्ये लाघवोक्तिरपि निरवकाशा ॥ वादनक्षत्रमालोक्तिरपि पर्यालोचयिष्यते ।

‘ व्यतिरेको गन्धवत् इतिसूत्रं गन्धपृथिवीभेदपरमिति परेषामपि सम्म ·’

तम् । एवमानन्दतीर्थानामपि । गन्धादिगुणतदाश्रययो: अभेदे नकिंचित्सूत्रं प्रमाणम् । अतः गन्धादिगुणानां गुणिनश्च भेदएव व्याससिद्धान्तइति निर्णये नकिंचिद्बाधकम् । पृथस्थितिप्रतिपत्तियोग्या इति । ‘अव्यतिरेकासिद्धं नगुणा गुणि व्यभिचरति ’ इत्येतद्भाष्यकैयटे ‘गुणगुणिनोः जातितद्वतोरिव युतसिध्यभावात् इत्यत्र युतसिद्धिपदार्थः एतेनोक्तः ॥ ?

• गोत्वादयस्तु नियमेन तद्नहोः । इत्यत्र नियमेन तदनर्हत्वं पृथक्स्थितिप्रतिपत्तियोग्यत्वाभावः । अयमेवाक्सि द्विशब्देनापि व्यपदिश्यते, अत्र सिद्धिपदं स्थितिप्रतीत्युभयार्थकम् । ‘अपृथक्सिद्धत्वंच सम्बन्धानधिकरण सम्बन्धिद्वया धकरणकालवृत्तिपदार्थभिन्नपदार्थत्वरूपम् ।’ (भेददर्पणम्) एतदनुगम: (रं. ब्र. प्र) पुरुषसूक्तभाष्ये द्रष्टव्यः । ’ प्रयोगचो दनाभावाद थैकत्वमविभागात्’ (जै. सू. आ. अ) इत्याकृत्यधिकरणजैमिनिसूत्रप्रयुक्तविभागशब्दत्यागेन पृथक्शब्दघटित वन्यासेन गुणगुणिभेदाभेदविचारावसरे ब्रह्मप्रपञ्चयो : योऽयं भेदाभेदः पौरुक्तः स न घटते । कठोपनिषदि ’ नेहनाना

३०१

गूढार्थसंग्रहः

ऽस्ति किं चन’ इत्येतदुत्तरं ’ एवं धर्मान्पृथक्पश्यन्’ इत्युकेरिति बोधितम् अत्रापि ’ महान्तं विभुमात्मानं मत्वा

धीरो न शोचति ’ (२.४.४) ’ यइदंमध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् । ईशानं भूतभव्यस्य ’ (२.४.५) इतिपूर्वे अदेवङ्गुअर्थ:ष्ठमात्र।ः पुरुषो मध्यआत्मनि त ि ष ् ठ त ि । ईशानो भूतभव्यस्य ' इति प र त ् र च ो क ् त ् य ा ' नेह नाना’ इति श ् र ु त े ः प ू र ् व परमते ‘नेह किंचनास्ति’ इत्येतावन्मात्रेण भेदसामान्यनिषेधसिद्धौ नानेत्यस्य वैयर्थ्यम् । नानाशब्दः अनेकार्थकः सङ्ख्यापर्याप्त्यधिकरणनिषेधो नात्र विवक्षितः अपितु सङ्ख्यात्वाश्रयस्यैव निषेधः अत: एकस्यापि निषेधः अतएव क ि ं च न े त ् य स ् य स ा र ् थ क ् य म ् । इति ग ु र ु च न ् द ् र ि क ो क ् त प ् र य ा स ो ऽ प ि न े ह ा स ् त ि किंवन इ त ् य े त ा व न ् म ा त ् र ो क ् त ा नास्ति । एवं विन्यासे द्वितीयद्वितीयाभावयोरपि निषेधस्सिध्यत्येव । अतः नानाशब्दघटिता श्रुतिः परसम्मतार्थो नात्र विवक्षितः, ।

,

।

6

अपि

विनाभूतार्थप्रतिषेधएवेति स्फुटमभिप्रायं व्यनक्ति ॥ तु

नास्तीत्युक्तेऽप्यवि

अभ्युपगतश्चायमर्थः व्यासतीर्थैः न्यायामृतेऽपि—- ’ किं च त्वद्रीत्या किंचन विश्वं नाना

नाभूतमस्तीत्येवार्थः । नाना शब्दो हि‘ वएवंिनेत्यरधर्मान्’ ्थे वर्त ेइत्यत्र’ इत्यादौधर्मशब्दोऽपि । अतः नागुणक्रियादिमात्रपर त्र ब्रह्मभिन्नगुणक्रियाऽऽदिमात्रनिषेधः इति न नियन्तुं शक्यतेकेषां।

ब्रह्मणः सर्वाधारत्वेन जडजीवयोरपि ब्रह्मधर्मत्वात् । धर्मानिति बहुबचनेन सजातीयवजातीयवगतभदसामान्यस्यैव पउ्कर्ततीःते:। ।तदपृथगित्यपि न भ ि न ् न ा र ् थ क म ् । ‘यथोदकं द ु र ् ग े व ृ ष ् ट प र ् व त े ष ु विधावति’ इति द ृ ष ् ट ा न ् त े जलस्य द े श द ् व य स म ् ब न ् ध ः ् व त ् धर्माणामपि ब ् र ह ् म ा भ ि न ् न व ृ त ् त ि त ् व म े व न ि ष ि ध ् य त े । एवं च ' न ेह नानाऽस्ति किंचन ' इति व ि न ा भ ू त ा र ् थ प ् र त ि ष े ध(ना.अ.) कश्रुतेः पृथग्विनाशब्दयोरेकार्थत्वप्रतिपादनात् अस्याश्च एकार्थत्वं निर्व्यूढम् । ‘पृथग।्विजलेननाऽन्तरेसहणर्तेन हिरुनाना च व र ् ज न े ' इ त ् य त ् र ै व न्यायामृतोदातकोशे वह्निः किंतु जलं विनेतिवत् जलात्पृथग्वह्निरिति, पुत्रेण

न्वित्सम्मतोऽपि (विं.स) विवक्षितः ।

न सह गच्छतिधर्मान्किंतपृथक्पश्यन्’ ु पुत्रं विना इतिगच्छतिश्रुतिद्वयैकरस्यम् इतिवत् पुत्राथगच्छतीति व्यवहाराच । अत एव ' नेह नानाऽस्ति किंच | 2

न

(

एवं

यद्यपि गुरुचन्द्रिकायम् ‘पृथग्विनाऽन्तरेणर्तेहिरुड्नानाच वर्जने’ इलामरोक्तेः वर्जनं

विनाशब्दार्थः। तच्च नञ

।

ररूपवत् ्थस्यात्नयीनल्ातदािभभाविसन््यनतभेदस्यवाऽधिकरणसम्बन्धः व ह ् न ि ं विना ध ू म इ त ् य ा द ौ व ह ् न य त ् य न ् त ा भ ा व त ् स म ् ब न ् ध ः । नीलं विना तेजो ा द ा त ् म ् य ं प ् र त ी य त े , न ा न ा श ब ् द स ् य त ु भ ि न ् न स म ् ब न ् ध ए व ा र । तथापि भ े द ा ं श म ा त ् र ं शक्यम् अधिकरणरु । ्थःअन्यथा नञ्पदस्य तत्र शक्त्यभावेन नानाञ्प्र सम्बन्धस्त्वधिकरणनिष्ठसम्बन्धरूपो विशेषणतात्वादिरूपेण वाक्यार्थ: त्य योः स्वार्थिकत्वेन भाष्यादाबुक्त ्वेनच नानापदार्थविधया तल्लाभासम्भवात् उक्तसूत्रस्याप्यत्रैव तात्पर्यम् उक्तामरोक्ति मता्तव्ारते्ण पनानाशब्दस्य विनाशब्दसमानार्थकत्वे प ृ थ क ् छ ब ् द स ् य ा प ि त द ा प त ् त े ः । म न ् म त े त ् व भ ा व त ् स म ् ब न ् ध स ् य व र ् ज न श ब ् द े न े । क ् त ृ थ क ् प द स ् य त द ् ब ो ध क त ् व े ऽ प ् य ु क ् त र ी त ् य ा भ ि न ् न त ् व र ू प े ण प ृ थ क ् त ् व ग ु ण र ू प े ण वाऽभाववच्छक्यम् । व ि न ा श ब ् द ा र ् थ े प्रयोगाभा वकिमपि स्तु नानाशब्देऽपि त ु ल ् य ः ; तस्य तथा प ् र य ो ग स त ् व े ऽ प ि विनाशब्दस्येव भ ि न ् न त ा द ा त ् म ् य ा र ् थ क त ् व स ् य ा प ि सम्भवात् भ ि न ् न ा त ् म क ं न ा स ् त ी त ् य र ् थ े बाधकाभावात् ' इति न ् य ा य ा म ृ त ो क ् त ि र ् द ू ष ि त ा ; तथाऽपि आ त ् म भ ि न ् न ा त ् म क ं किमपि न ा स ् त ी त ् य र ् थ स ् य ा त ् र विव कस्िषदण्ंधिनकद्रसम्भवति । विनाशब्दार्थस्य न ा न ा श ब ् द ा र ् थ स ् य वा य त ् र ा ध ा र ा न ् व य ि त ् व ं त ् र ा ध ा र भ ि न ् न व ृ त ् त ि त ् व म े व पृथिवीं विना सां व त ् व ं जलादिकं विना गन्धः इ त ् य ा द ौ प्रतीयतइति अ त ् र ा प ि इहेत्यस्याधारवाचितया नानापदार्थघटक भेद प ् र त ि य ो गित्वेन आत्मन एवोपस्थितेर्वाच्यत्वेन आधारतयोपस्थिततदर्थान्वयित्वमेव नानाशब्दार्थस्य वाच्यमिति आत्मभिन्न वृत्तित्वनिषेध एवात्र विवक्षितः । नत्वात्मभिन्नतादात्भ्यनिषेधः । ‘यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति’ इत्युत्तरश्रुत्यैक

विलक्षणवस्तुशक्तीनामेव विलक्षणबुध्यादिनियामकत्वेन विशेषस्याप्रामाणिकत्वम् [जिज्ञासा १-१.१

३०२

गूढार्थसंग्रहः

रस्याच्च । भिन्नमात्रस्य नञर्थत्वेन नानाशब्दस्य नञो नानाजा स्वार्थे निष्पन्नस्य भिन्नार्थकत्वऽपि आधारवाचिसमभिव्या

‘

हारेण इह किंचन ’ इत्यत्र एतद्द्वृत्तिताबोधस्यानुभवसिद्धतया आधारवाचिपदसमभिव्याहृतावना नानापदसमभिव्याहृ तनञः एतद्भिन्नाधारवृत्तित्याभावबोधकत्वमेव व्युत्पन्नं, नत्वेतन्द्भिन्नतादात्म्यबोधकत्वम् । पृथिव्यादिवृत्तिगन्धादितात्पर्येण पृथिवींविना गन्धोनास्ति इत्यादि प्रयोगवत् नेहनानाऽस्तीतिप्रयोगः । एतत्तात्पर्येणैव ’ विनञ्भ्यां नानाऔौ नसह’ इीतसूत्रे

नसहेति निर्देशः । असाहित्यंच आधाराधेयादिवाचिपदसमभिव्याहारेषु भिद्यतइति सर्वसङ्ग्रहीत न्यायामृतकाराणामा शय: । नेह नानेत्यादि श्रुतौ बहुविधाः अन्यथासिद्धयः हरिगुणदर्पणे प्रदर्शिताः ॥

एवं च ‘नेह नानाऽस्ति ’ इति श्रुत्यर्थविचारे (न्यायामृते) व्यासतीर्थोक्तार्थस्यैव युक्ततया ’ नेह नानाऽस्ति '

इत्यादिश्रुतौ ब्रह्मणि आत्मभिन्नसामान्यनिषेधचत् गुणादिभेदनिषेधोऽपि नैव विवक्षित इति सिद्धम् ॥ एवं च ’ विज्ञा नमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यादौ प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैव सामानाधिकरण्यं सिध्यति । प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैव शब्दानामपर्या

दिकं सम्भवति । धर्माणां धर्मिसापेक्षत्वमात्रेण भेदे न किंचिद्वाधकम् | यश्चाकाशशब्दस्य शब्दाश्रयत्वमेव प्रवृत्तिनिमि त्तमित्यभ्युपैति तन्मते आकाशशब्दशब्दाश्रयशब्दयोः पर्यायत्वमिष्टमेव । तन्मतेऽपि आकाशःशब्दाश्रयइति प्रयोगे आका शपदस्य आकाशपदार्थइत्येवार्थः ‘ वसन्तकाले सम्प्राप्ते काकः काकः पिक: पिक: ’ इति प्रयोगस्य सर्वसम्मतत्वात् । तत्र काकपिकशब्दयोः काकत्वेन अर्था सती’ इत्यादिसर्वव्यवहाराणां स्वभावविशेषादेवोपपत्ते:’ इत्यादिना अद्वैतसिद्धौ उक्तम्

।

ङ्गीकारेण प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनापर्यायवं सामानाधिकरण्यं च । अतः विशेषसद्भावेऽर्थापत्तिः प्रमाणमिति नघटते ।

6 सत्ता

" स्वभावविशे

तथाहि

षादेव सर्वस्योपपत्तेः । नच तर्हि विशेषस्याङ्गीकारेण मन्मतप्रवेशइति वाच्यम् ; तत्तदसाधारणस्वरूपस्यैव स्वभावविशे शब्दार्थत्वेन त्वदुक्तविशेषानुक्तेः तत्तदसाधारणरूपेण समवायादेः स्वनिर्वाहकत्वात् । अतएव स्वनिर्वाहकत्वं हि स्व कनिर्वहणकर्तृत्वं तच्चैकस्मिन्विरुद्धमिति तदुपपादनायापि विशेषाङ्गीकारइति निरस्तम् ; स्वनिर्वाहकशब्दस्य स्वेतरानपेक्ष सर्वत्रास्ति

व्यवहारविषयत्वमात्रार्थकत्वात् ।’” इत्यद्वैतसिद्धिः

अत्र लघुचन्द्रिका – सदाऽस्ति सर्वकालविशिष्टः ।

।

।

सर्वदेशविशिष्टः असाधारणस्वरूपस्य समवायत्वसम्बन्धत्वादिविशिष्टस्य | एकरूपेण विशिष्टप्रमांप्रति विशेष्यत्व विशेषण त्वयोरभावेऽपि समवायत्वसम्बन्धत्वाभ्यां सत्वासद्भिन्नत्वाभ्यां अन्त्यविशेषव्यावृत्तत्वाभ्यां कालत्वसर्वकालत्वाम्यां

सर्वदेशत्वाभ्यां तयोः सम्भवः । अभेदेऽपि ताभ्यां कल्पितभेदस्वीकारादितिभावः । स्वनिर्वाहकत्वात् विशेष विनैव

स्वविशेष्यकप्रमाविशेषणत्वात् । अतएव विशेषानङ्गीकारादेव’ इति अन्यविधतात्विक धर्मभेदविवक्षयाऽपि सर्वोपपत्तिः ॥ अत्र भाष्ये पृविस्थतियोग्यत्वतदभावाभ्यां दण्डकुण्डलादे: जातिगुणादेश्च वैलक्षण्यमुपपादितम् । इत्थं चविल क्षणवस्तुगतशक्तय एव विलक्षणबुद्धिव्यवहारनियामकाः भवन्ति इति वैलक्षण्योपपादनार्थ विशेषो नाङ्गीकरणीय इति सूचितम् । विशेषमभ्युपगच्छद्भिरपि तत्तद्वस्तुनि शक्तय अङ्गीक्रियन्त एवेति शक्तिभिन्नविशेषाङ्गीकारे न किंचिन्मान मित्येतेन सिद्धम् ॥ एतेन दण्डी चैत्र इतिवत् द्रव्यगुणभेदाङ्गीकर्तृमते शुक्ली पट इति धीरस्यात् (न्या. अ.) इत्यापाद नमपि न सम्भवति । गुणानां द्रव्यापृथक्सिद्धत्वेन वक्ष्यमाणाकृत्यधिकरणार्थनिष्कर्षानुसारेण शुक्लपदस्यैव शुक्लरूपाश्रय ।

परतया अर्श आद्यचा वा तदुत्तरेनिप्रत्ययस्यासम्भवात् । शुक्लरूपवान् पट इत्यादि प्रयोगास्तु इष्यन्त एव करण्येन घटश्शुक्ल इति व्यवहारेण ज्ञायते अभेदादधिकोऽपि अस्याः प्रतीतेर्विषयोऽस्तीति

नचाय भेदः ;

सामानाधि पटो न शुक्ल

।

।

इत्युल्लेखापातात् भेदाभेदाविरोधाय विशेषस्यावश्यकत्वाच्च । तस्माद्योऽधिको विषयः सएव विशेष इति सिद्धं प्रत्यक्ष त्वं

गन्धरूपादेस्सर्वस्य गुणिभिन्नत्वमेवेति सूत्रकारसिद्धान्तप्रदर्शनम् गूढार्थसंग्रहः

विशेषस्येति (न्या.अ.) उक्तिरप्येतेन निरवकाशा | शुक्लशब्दस्य शुक्लरूपाश्रयवाचितया जले पृथिवीभेदतात्पर्येण द्रव्यं

नेति प्रयोगस्य विरहवत् हर्यादिपदस्य नानार्थकतया एकस्मिंस्तदर्थ इतरतदर्थभेदतात्पर्येण हरिनेंतिप्रयोगविरहवच्च पटः शुक्लो नेति प्रयोगविरहसम्भवात् । पुष्पं न गन्ध इत्यादिवत् पटश्शुक्लरूपं नेति प्रतीत्यादिकमिष्यत एव । रूपस्थले द्रव्य गुणयेोरेकेन्द्रियग्राह्यत्वेन प्रत्यक्षस्याभेदविषयकत्वसम्भावना वर्त े, गन्धप्रत्यक्ष तु न तथा गन्धस्य घ्राणजप्रत्यक्षविषय

त्वात् । पुष्पादेश्च चाक्षुषप्रत्यक्षविषयत्वात् तयोरभेदप्रत्यक्षसम्भावनाऽपि नास्ति । एवं रसादेरपि ॥ ’ पुष्पं एतत्तात्पर्येणैव ‘ व्यतिरेको गन्धवत्’ इत्यादिसूत्रम् । गन्धादौ द्रव्यभेदस्य भिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वेन स्फुटतया

गन्धः फलं मधुररसः इति व्यवहारविरहवत् पटश्शुक्लरूपमिति व्यवहारविरहेण अत्रापि भेदस्सिध्यतीति सूत्रकाराशयः ।

अतएव ‘ घटो रूपम् ’ इत्यादिकं तु लोकैरनुभूयतएव (गु.चं) इति वदद्भिरेव रूपं पटः इति प्रत्ययस्यानुभाविकत्वाभा वात् वस्तुतस्तु रूपत्वादिना रूपादेः न घटाद्यभेदः मानाभावात् किंतु शुक्लत्वादिना । अतएव मन्मतेऽपि न तथा प्रयो गप्रत्ययौ। (ल.चं.वि.खं) इ त ् य ु क ् त म ् । गुणगुणिनोरभेदप्रत्यक्षवादिभिः घटप्रत्यक्षदशायां श ु क ् ल र ू प ं यदा प्रत्यक्षविषयः तदा र ू प त ् व े नैव प्रत्यक्षविषयः । इत्थंच शुक्लरूपत्वेनैव शुक्लरूपस्य प्रत्यक्षतादशायां शुक्लरूत्वेन रूपभाने शुक्लरूपत्वेन रूपस्य घटस्यच

कःसम्बन्धो भासत इति ते प्रष्टव्या: यदि भेदमात्रं तदा शुक्लघटयोरभेदो भासतइति नैव सिध्यति । घटरूपप्रत्यक्ष ।

सामान्यॆ ऐकरूप्यविरहात् । अतः घटरूप ्रत्यक्षे शुक्लाभेदो भासतइत्युक्तिरप्यभिनिवेशमूलैव । तथाऽङ्गीकारे शुक्लरूपत्वेन रूपाभेदस्यापि घटे भानावश्यकतया सर्वजनानुभवासिद्धस्य शुक्लरूपं घट इति प्रत्य स्य स्वीकारापत्तिः । अतो गन्ध रूपादिकं सर्वमपि गुणिनो भिन्नमित्येव सूत्रकृत्सिद्धान्तो युक्तः ॥

अतएव ‘ रूपलावण्यबलवज्रसंहननत्वानि कायसम्पत् ’ (यो सू'३.४६.) इतिसूत्रे रूपस्य द्रव्यभेद एवोक्तः ।

योग

सूत्रेषु क्वापि द्रव्यगुणयोरभेदो नोक्तः । जातिगुणादिषु मध्ये जातिगुणकर्मणां द्रव्याद्भेद एव । अवयावयविनोस्तु तन्तु पट्योः द्रव्ययोः अभेद एव । संयुक्ततन्तूनामेव तन्तवः पट इति प्रतीतिविषयत्वात् । प्रवृत्तिनिमित्तभेदेन सामानाधिक रण्यसम्भवाच्च इत्यारम्भणाधिकरणे सिद्धान्तयिष्यते ॥

विशिष्टकेवलयोरपि न भेदः । तथा सति क्षणभेदेन तत्तत्क्षणविशिष्टानामनन्तानां वस्तूनां स्वीकारापत्त्या बौद्धम

तादविशेषस्स्यादिति ‘अनतिरेके तु’ इति दििधतिविवरणावसरे गदाधरेण स्फुटमुक्तेः । तत्तत्क्षणावशिष्टघटवदिति ज्ञानं

यद्विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहि तदीयघटनिष्ठविशेषणंतावच्छेदकत्वं तत्क्षणेष्वङ्गीक्रियते । विशेष्ये विशेषणं तत्रापि च विशेषणा

न्तरमिति ज्ञानेतु तत्क्षणे विशेषणतावच्छेदकत्वं नाङ्गीक्रियते । तत्क्षणविशिष्टवन्तं जानामीत्यनुभवे तत्क्षणविशिष्टवन्तमित्यत्र विशिष्टस्य प्रकारता विशिष्टवत: विशेष्यता सर्वानुभवसिद्धेति विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिज्ञान विषयकत्वं यदा तादृशानुभ ।

वस्य, तदा तत्क्षणेषु विशेषणताऽवच्छेदकत्वमपि विषयःअतःइत्यनुभवसिद्धमेव । एतद्बलेनैव उक्तज्ञानयोर्वैलक्षण्यम् । विशेषणतावैल्क्षण्येन विशेष्ये विशेषणं तत्रापि विशेषणा

परस्पराध्यासोक्तरीतिस्तु उत्तरत्र पर्यालोचयिष्यते ।

न्तरमिति ज्ञानात् विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानस्य वैलक्षण्यं निर्वहत्येव | साकारवादस्यापि नापत्तिः । योगाचारमते ज्ञानातिरिक्तस्यार्थस्यानङ्गीकारेऽपि ज्ञानार्थयोः भेदवादिमते विषयवैलक्षण्येन ज्ञानवैलक्षण्यं वर्तत एवेति न साकारवादा

पत्तिः । यत्रतु समूहालम्बनादौ ज्ञानयोवैंलक्षण्यमनुभवसिद्धं विषयांशे वैलक्षण्यं नास्ति तत्र परं विषयतावैलक्षण्येन ज्ञान बैलक्षण्यम् । अन्यथा क्षणभेदेन बौद्धवदनम्तपदार्थकल्पन स्यात् तथा सति महागौरवम् । एतत्तात्पर्येणैव विशिष्टकेवलयो र्भेदे विशिष्टसत्ता सत्ता नेत्यापत्तिः शिरोमणिना उक्ता । एतेन गुरुचन्द्रिकायां विशिष्टकेवलयोर्भेदवादिना तार्किकादिना

लघुचन्द्रिकोत्तस्य भेदाभेदसाध्यकानुमान परिष्कारस्य परिशीलनम्

३०४

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

केवलघटे द्रव्यत्वविशिष्टघटत्वादिना भेदस्वीकारादित्युक्तिः न वटते इति सिद्धम्

विशिष्टकेवल्योभदास्वीकारे संयोग

विशेषवतो भेदाभेदयोः वृक्षादौ तार्किकादिभिस्स्वीकारेण तत्रैव दृष्टान्तत्वसम्भवाच्चेत्युक्तिरपि (गु.चं.) नादरणीया। संयोग तदत्यन्ताभावयोः अवच्छेदकभेदेनैकत्र तार्किकैः स्वीकारेऽपि भेदस्य व्याप्यवृत्तितया संयोगवति संयोगवद्भेदः नाभ्युपभम्यत

एव इति भेदाभेदानुयोगितावच्छेदकत्वम् एकस्य धर्मस्य कापि नाभ्युपगम्यतइति गुरुचन्द्रिकोक्तानुमानयोः दृष्टान्तासिद्धिः

व्याप्तयनुसारेण साध्याप्रसिद्धिश्च ॥ ‘य एव द्रव्यत्वघटत्वयोमैदः स एव तदुपहितयोरपि ’ ( ल. चं.) इति परैः अभ्यु पगमेऽपि तार्किकैर्नाङ्गीक्रियते ॥

अत एव ‘ भिन्नाभिन्नं भेदाभेदोभयवत् समानाधिकृतत्वात् अभेदसंसर्गकधीविषयतायोग्यत्वात् पराभ्युपगतसम वायतादात्म्यभिन्नाः ये संयोगादयः तेषामन्यतमसम्बन्धेन

गुणादिविशेषणका या धीः तदन्या गुणादिविशेषणका याधीः

तद्विशेषणत्वादिति यावत्’ इत्यनुमाने (ल.चं.) ’ व्यातिश्चात्र नान्वयतः दृष्टान्तासम्भवात् ; किंतु व्यतिरेकेतः । यः

घटत्वावाच्छन्नप्रतियोगिताक भेदाभेदोभयाभाववान् सः घटत्वाबाच्छन्नोक्तविशेषणताकधीविशेष्यत्वाभाववान्, यथा घटत्वा वाच्छेन्नो घटः इति प्रमाया अभावात् ’ इति विठ्ठलभट्टोक्तं सङ्गच्छते ॥ एवं साधने विभिन्न धर्मावच्छेदेन भेदाभेदयोः उभयाः अङ्गीकारेण साथ्यसिच्याऽर्थान्तरम् । भेदावच्छेदकावच्छेदेन अभेदः अभेदावच्छेदकावच्छेदेन भेदस्तु न तार्कि कादिसम्मत इति दृष्टान्तासिद्धिः साध्याप्रसिद्धिश्च । नञ्भेदादिपदाभिलप्यज्ञाने तादात्म्यविरोधित्वविशिष्टभेदस्य विषयत्वेन

घटोद्रव्यं न, घट: शुलो न, विशिष्टसत्ता सत्ता नेत्यादेः प्रमात्वचारणमपि नघटते ॥ घटोद्रव्यं नेति प्रतीतिविषयभदाद्विल क्षणः घटो द्रव्यभित्यत्राभेदसहभावेन भासमानो भेद इति भेदद्वैविध्यकल्पनेन, घटो द्रव्यमित्यत्र भेदस्य नजभिलप्यत्वं नास्ति तद्विलक्षणभेदस्यैव नञभिलप्यत्वं भेदत्वस्याखण्डरूपत्वेऽपि घटो द्रव्यामित्यत्र भेदोऽभावरूपः इति खलु निष्कर्षः ।

नञनभिलप्य: अभावः नञभिलप्म्यश्चाभाव इत्यभाववैविध्यं न केनापि दार्शनिकेन अङ्गीक्रियते । प्रतियोगिसामानाधिक रण्यरूपाव्याप्यावृत्तित्वविशिष्टसंयोगाद्य भावस्य नञनभिलप्यत्वमित्यापि न

। मूले वृक्ष न कार्पसंयोगः इति नञभिल

प्याभाववत्ताबुद्धः मूले वृक्षे कपिसंयोग इति धीविरोधित्वस्य भवद्भिरप्यङ्गीकारेण मूलावच्छेदेन वृक्षे विद्यमानो यः कपि

संयोगाभावः सः अग्रावच्छेदेन कपिसंयोगरूप प्रतियोग्यधिकरणवृक्षवृत्तिर्भवत्येवेति

प्रतियोगिसमानाधिकरणाभावस्यापि

नञभिलप्यत्वसम्भवात् ॥ अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानाभावदशायां निरवच्छिन्नविशेषणतासम्बन्धेनाभावानवगाहिनोऽपि तदभाववत्तानिश्चयस्य तद्व

त्ताबुद्धौ प्रतिबन्धकता अनुभवानुराधेन बाधग्रन्थे गदाधरेण अङ्गीकृता । अतएव हृदो वह्निमानित्यत्र वह्नयभाववह्र्द सामान्यस्य बाधत्वं निर्वहति एवंच प्रतियोगिविरोध्यत्यन्ताभावबुद्धेरेव विरोधित्वमिति नियमोऽपि नसम्भवति । उभयोः

सामानाधिकरण्यानिश्चयदशायां वस्तुतः प्रतियोगिसमानाधिकरणाभाववत्तानि श्चयस्य प्रतिबन्धकत्वस्यानुभवसिद्धस्यापला पप्रसङ्गात् ॥

’ गुणादिकं गुण्यादिना भिन्नाभिन्न समानाधिकृतत्वात् ’ इत्यत्र समानाधिकृतत्वात्

• गुणादौ गुण्यादिधप्रतिब

न्श्रकप्रमाविषयत्वात् इति गुरुचन्द्रिकायां व्याख्यानपूर्वकं ’ द्रव्यं घट इत्यपि प्रमाविषयो दृष्टान्त: ’ इत्युक्तम् । द्रव्यं घटः इति ज्ञाने भेदाभेदयोरुभयोरपि भानेन तज्ज्ञानस्य एकतरज्ञान प्रतिबन्धक प्रमाविषयत्वं कथम् ? नञादिपदाभिलप्यज्ञाने तादात्म्यविरोधित्वविशिष्टभेदस्य विषयत्वाङ्गीकारेण घटो द्रव्यं नेति प्रमावारणे द्रव्यं घटः इति ज्ञानस्यापि ज्ञानविषयैक

तरस्य अन्यतरविषयकज्ञान प्रतिबन्धकप्रमाविषयत्वस्याप्यसम्भवात् । भेदाभेदोभयावगाहिज्ञानस्य एकतरबुद्धिप्रतिबन्ध कत्वस्य असम्भवात् । अतः एकावच्छेदेन भेदाभेदयोः कथं सम्भवः ? किंच एकावच्छेदेन विरोधिनोः प्रमायां भानस्य

[जैज्ञास/ १-१-१]

भामत्यां पूर्वपक्षे सिद्धान्तेच लघुचन्द्रिकोक्तप्रकाराभावप्रदर्शनम्

गूढार्थसंग्रहः

केनाप्यनङ्गीकारेण एकधर्मस्य भेदाभेदानुयोगितावच्छेदकत्वस्यासम्भवात् । एतेन ‘एकांशधीप्रतिबन्धकदोषसत्वे अन्यांश

प्रत्यक्षेऽपि तत्सम्भवात्’ इत्युपक्रम्य, न प्रमात्वघटितहेत्वसिद्धिः’ इति (२२८. पुढे. गुं चं) उक्तिराप निरवकाशा ॥ नै C

यायिकादिभिः साध्यस्यानङ्गीकारात् । ‘अवच्छेदकभेदेन गुणगुण्यादिषु भेदाभेदानुमाने तार्किकादीप्रति क्रियमाणे सिद्ध साधनताऽऽपत्तेः । नहि तार्किकादिभिः कुण्डलादौ हेमत्वाद्यवाच्छन्नाभेदो नस्वीक्रियते । किंच हेमत्वादिना कुण्डलादाव भेदस्वीकारे भेदोऽपि तेनैव रूपेण स्वीकार्यः । अन्यथा हेमकुण्डलमिति सामानाधिकरण्यप्रत्यययानुपपत्तः । नहि द्रव्यत्व

घटत्वाभ्यां भेदसत्वेऽपि घटः कलश इति सामानाधिकरण्यधर्भवति ’ ( ल. चं.) इत्युक्तिरपि न घटते । उपादानोपादेययोः

अवच्छेदकभेदेनाप्यभेदस्य आरम्भवादिभिनैयायिकादिभिरस्वीकारात् । अत एव इहेत्यधिकरणावगाहिप्रत्ययहेतुः सम वाय इति तैरुच्यते । हेमकुण्डलमिति तु हेमपदस्य स्वर्णत्व जात्यवच्छिन्नबोधकत्वे द्रव्यं घट इतिवत् तन्मते सामानाधिक रण्यं निर्वहत्येव । यदि उपादानपरं हेमेतिपदं तथा प्रयोगः नाङ्गीक्रियत एव । तन्तुषु पटः इत्येव प्रयोगस्य तैरप्य

ङ्गाकारात् ॥ भामत्यां पूर्वपक्षोक्तिः एकधर्मस्य भेदाभेदानुयोगिताऽवच्छेदकत्वामिप्रायेण न प्रवृत्ता । तथा वदतः कस्यापि भेदाभेदवादिनः अभावात् ॥ ‘ आत्यन्तिकेऽभेदे अन्यतरस्य द्विरवभासप्रसङ्गः । भेदे वाऽऽत्यन्तिके न सामानाधिकरण्यं गवाश्ववत् इति

।

हि भामती। ‘द्विरवभासेति हेम हेमेति कुण्डलं कुण्डलमिति वेत्यर्थः । अपर्यायाने कशब्दवाच्यत्वेन हेमकुण्डलयोर्भेदः सामानाधिकरण्याच्चाभेदः’ इति कल्पतरुः । अत्र भेदे हेतु: शास्त्रदीपिकोक्त एव उक्त: । नतु (लघु) चन्द्रिकाद्युक्तः ।

अतः कुमारिलसम्मत एव भेदाभेदः भामतीपूर्वपक्षसम्मतः । सिद्धान्तेऽपि, ‘नच भावाभावयोरविरोधः सहावस्थाना सम्भवात् ’ इति भामती । एतेन चन्द्रिकोत्तदिशा भावाभावयोस्सहावस्थानं तत्प्रतीत्योः परस्पराप्रतिबन्धवत्वंच न वाच ।

स्पतिसम्मतमिति स्फुटम् संयोगतद भावयोरवच्छेदकभेदेन सहावस्थानं सर्वानुभवसिद्धं नापलपितुंशक्यम् । तद्वदेकावच्छे दकावच्छेदेन भेदाभेदाभ्युपगमस्तु नसम्भवति । केनापि एकावच्छेदेन भेदाभेदावगाहिप्रतीत्यनङ्गीकारात् | अपिच कटकस्य

हाटकादभेदे यथा हाटकात्मना कटकमकुटकुण्डलादयो न मिद्यन्ते, एवं कटकात्मनाऽपि न भिद्येरन् । कटकस्य हाटकाद भेदात् । तथा च हाटकमेव वस्तुसत् न कटकादयः । भेदस्याप्रतिभासनात् । अथ हाटकत्वेनैवाभेदः न कटकत्वेन तेन तु भेद एव कुण्डलादेः । यदि हाटकादभिन्नः कटकः कथमयं कुण्डलादिषु नानुवर्तते । नानुवर्ततेचॆत् कथं हाटकादभिन्नः

कटकः ’ इत्यादिना भामत्यामवच्छेदकभेदेन भेदाभेदावेव पूर्वपक्षिसम्मतौ दूषितौ, नत्वेकावच्छेदेन । अन्ते च भेदाभे दयोरेक एव परिग्राह्य इति । अभेदोपादानव भेदकल्पना न भेदोपादाना अभेदकल्पना इतिच निगमितम् । अतो भाम ।

त्यां पूर्वपक्षे सिद्धान्ते च चन्द्रिकोत्तरीतिर्नास्त्येव

भामतीपूर्वपक्षाशयस्तु अनुपदमेव वक्ष्यत ॥

भेदाभदयोः एकधर्मावच्छेदेनासम्भवे नञ्भेदाभिलप्यज्ञाने तादात्म्यविरोधिविशिष्टभेदस्य विषयत्वकल्पनमपि न घटते । एकाधिकरणकस्वाप्नभावाभावदृष्टान्तेन प्रपञ्चतदभावयोरिव भेदाभेदयोरविरोध इत्यपिन |

स्वप्ने गजज्ञानदशायां

।

गजाभावज्ञानाभावात् । प्रपञ्चज्ञानदशायां प्रपञ्चाभावज्ञानस्याप्यसम्भवात् । तद्द्दृष्टान्तादरेतु दृष्टान्ते उभयावगाहि ज्ञानस्यैकदाऽसम्भवेन भेदाभेदोभयावगाहिज्ञानस्याप्यसम्भवात् भेदस्य प्रातीतिकत्वमभेदस्य व्यावहारिकत्वं भिन्नस ताकत्वेनो भयोरविरोधः इत्यङ्गीकारेऽपि नेदं रजतमिति बुद्धिदशायां इदं रजतमिति बुद्धिर्यथा नौदेति तद्बद्भेदाभदोभया वगाहिबुद्धिर्नघटते । एकधर्मावच्छेदेन धर्मिणि भेदाभेदविषयकनिश्चयस्यासम्भवेऽपि मंदसामानाधिकरण्योपलक्षितांभेद

विषयकनिश्चयस्सम्भवतीति’ लघुचन्द्रिकोक्तिरम्यनादरणीया | भेदसामानाधिकरण्योपलक्षितत्वं च भेदोपलक्षिताधिकरण 39

भामत्युपात्तकारिकाया एकावच्छेदेन भेदाभेदपरत्ववर्णनासङ्गतिप्रदर्शनम्

३०६

[जिज्ञासा १.११

गूढार्थसंग्रहः णम्

।

वृत्तित्वविशिष्टत्वम् । इत्थं च तद्भेदोपलक्षिताधिकरणवृत्तित्वविशिष्टसंयोगस्य अभेदावच्छेदकावच्छेदेन

तत्राभावात् तद्वटस्तद्धटवानिति प्रतीतिवार

भेदोपलक्षिताधिकरणवृत्तित्वविशिष्टाभेदस्य

सामानाधिकरण्यस्थले सम्बन्धतेत्यङ्गीकारे

।

गौरवम् । तद्ब्रूटत्वावच्छिन्नप्रतियोगितानिरूपितसंयोगानुयोगितायाः सम्बन्धत्वे लाघवम् संयोगं: खलु सम्बन्धः उभय सम्मतः । संयोगस्तु प्रतियोग्यनुयोगिनोः ज्ञानमन्तरा न सुज्ञानः इति तादृशसम्बन्धानुयोगिताविशेषस्य सम्बन्धत्वाङ्गीकारे अयं

।

सम्बन्धः सर्वैरपि ज्ञातुंशक्यते अनुभवसिद्धश्च | अभेदस्य सम्वन्धत्वमुभयसम्मतम् तत्र तद्भेदोपलक्षिताधिकरणवृत्तित्ववैशि

।

ष्ट्यमतिप्रसङ्गवारणायैवाभ्युपेयम्

भेदस्य संम्वन्धत्वानङ्गीकोरे घटो घट इति प्रयोगस्यात् इत्यापत्तिर्वाच्या । प्रवृत्ति

निमित्तभेदाभावेन सामानाधिकरण्यं न निर्वहतीति व्रत एव वारणे अनुभवविरुद्धस्य भेदाभदवादिनामन्येषामसम्मतस्य

अस्य सम्वन्धतयाऽङ्गीकरण कथम् ? प्रवृत्तिनिमित्तभेदस्तु न शाब्दबोधे विषयः, अनुभवविरोधात् । एतदभिप्रायेणैव

अभेदसंसर्गकशाब्दबोधे उद्देश्यतावच्छेदकविधेयतावच्छेदकभेदावश्यकत्वविचार: व्युत्पत्तिवादादौ ॥ ।

एकावच्छेदेन भेदाभेदावुभौ ’ कार्यात्मना तु नानात्वम् ’ इति कारिकाकर्तुः न सम्मतौ

भामत्युपात्ता इयं कारिका भास्करभाष्यस्था । तत्र ‘सत्ता ज्ञेयत्वद्रव्यत्वादिसामान्यात्मना

तेन तथा क्वाप्यनुक्तेः ।

सर्वमभिन्नम् व्यक्त्यात्मना तु

परस्परवैलक्षण्याद्भिन्नम् ’ इत्युपक्रम्य, ’ तस्माद्याकिंचिदेतत् यत् प्रपञ्चे मिथ्यात्वप्रतिज्ञानम् | यथा आगमेनापि नमिथ्यात्वं ८

प्रतिपाद्यते तथा ‘तदनन्यत्वम् ’ इत्यत्र वक्ष्यामः । नच तिमिरवत् प्रपञ्चामिथ्यात्वे कारणदोषौ गृह्येते । अतो भिन्ना भिन्नरूपं ब्रह्मेति सिद्धम्’ इत्युक्त्यनन्तरमियं कारिका दृश्यते । ब्रह्मणो अनन्यत्वात् भोक्तृमोग्ययोरविभागः लोके समु

।

द्रेणानन्यत्वेऽपि फेनतरङ्गादीनां परस्परविभागः नाभेदापत्तिः एवमत्रापि स्यात् भेदाभदयोर्हि सर्वप्रमाणसिद्धत्वादुप पत्तिः इति पूर्वसूत्रे अभिधाय तदनन्यत्वमित्यादौ ब्रह्मणो अनन्यत्वं साधितम् । एवमेव प्राचीनेन भर्तृप्रपञ्चेनाप्यङ्गी क्रियते इति (वृ) वार्तिके व्यक्तम् । ‘भेदाभेदात्मकं सर्व वस्तु दृष्ट॑यतस्ततः । परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते ॥ एकैव गोता गोपिण्डे सास्नाद्यर्थानुसारिणी | सास्नादयो मिथो भिन्नाः नचान्योऽन्यविरोधिनः ॥ (सु.वा. १६४० - १६४१. १६६८. पुटे) अग्रेचलत्वमूर्माणां मध्यईपच्चलात्मता । निष्कम्पत्वं तथा मूले समुद्रसर्वपत् कम्पा देवदत्तस्य

वृत्तिस्स्यात्परमात्मना ॥ (१९५. पुट.५१. श्लो) जनिस्थितिलयेष्वेवं त्रिषु कालेषु पूर्णता । कार्यकारणयोर्ज्ञेया द्वैताद्वैतस्व

भावयोः ॥ (५४) सान्चैकैवाविभागत्वात् कार्यकारणभेदतः । भेदेन व्यपदेशार्हा सर्वमेवं समञ्जसम् ॥ (५६) इति

वार्तिके भर्तृप्रपञ्चमतानुवादात् ॥

उक्तंच श्लोकवार्तिकेऽपि- ’ सद्गुणद्रव्यरूपेण रूपादेरेकतेष्यते । स्वरूपापेक्षयाचैषां परस्पर विभिन्नता ’ ॥ इति(अ.भाव प.२४) (सद्गुणेति- एतच्चाकृतिवादे समर्थयिष्यत इति न्यायरत्नाकरः ) ’ केनचिद्धयात्मनैकत्वं ८

नानात्वं

चास्य केन

चित्’ (आकृतिवादः.५६) इति च । ’ गोत्वं शाब्लेयात्मना बाहुलेयाद्भिद्यते । स्वरूपेण च न भिद्यते । तथा व्यक्ति

रपि गुणकर्मजात्यन्तरात्मना गोत्वाद्भिद्यते । स्वरूपेण च न भिद्यते । तथा व्यक्त्यन्तरादपि जात्यात्मना न भिद्यते स्वरू ।

पेण च भिद्यत’ इति अत्र न्यायरत्नाकरः । अत्र सर्वत्रापि भिन्नरूपेणैव भेदाभदावुपपादितौ । भास्करभाष्ये मिथ्यात्वं

दूषयित्वा भेदाभेदस्साधितः । भामत्यां तु भास्करसम्मत भेदाभेदं दूषयित्वा मिथ्यात्वं साधितम् । एवं च भामत्युपात्त ।

कारिकायाः एकावच्छेदेन भेदाभेदपरतयाऽर्थवर्णनं कथं घटते । अतः भामत्युक्तभेदाभेदपूर्वपक्षः भास्करसिद्धान्त एव । भर्तृप्रपञ्चकुमारिलसम्मतश्च वस्तुनरसामान्यविशेषात्मकत्वस्य कुमारिलसम्मतस्यैव उदाहृतसांख्ययोगग्रन्थयोः प्रतिपाद नेन सांख्यानां पातञ्जलानामप्युक्तरीत्यैव भेदाभेदस्सम्मतश्चेति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम् ॥ लघुचन्द्रिकोपात्तं भामती

भेदाभेदसाधनपरानुव्याख्यानस्य तद्व्याख्यानसुधायाश्चानुवादः

३०७

श्रीभाष्यम्

अतो वस्तुविरोधः प्रतीतिपराहतइति श्रुतप्रकाशिका

घंटे पटस्याभावो * भेदः। तत्र तस्य सद्भावोऽभेद इति भावाभावविरोधस्य ’ नहि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम ’ इति न्यायात् प्रतीतिपराहतत्वमाशङ्कयाह । अतइति ।

गूढार्थसंग्रह: वाक्यं तत्र न दृश्यते । अतः भामतीपूर्वपक्षः प्रागुक्तदिशा भास्करादिसम्मत एवेति एकावच्छेदेन भेदाभेदसिद्धान्तः ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरेव परिकल्पित इति बोध्यम् ॥ भास्करसम्मतभेदाभेदः समन्वयाधिकरणे भगवता पर्यालोचयिष्यते ॥

इति प्रमानै सम्भवति ।

संयोगस्थले प्रतीत्यनुरोधेन यथाऽङ्गीक्रियते तथैवाभेदस्थलेऽपीति न निर्बन्धः

।

वस्तुतः तद्धटे स्वकीयसंयोगसत्वेऽपि स्वप्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोगानुयोगित्वस्य तद्धटेऽनङ्गीकारेण तद्घटः तद्धटीय

द्रव्यं

घट: नीलो घट: इत्यादिप्रतीत्यनुरोधेन अभेदस्य लघुचन्द्रिकोक्तदिशा तादात्म्यत्वरूपाखण्डधर्मत्वेन सम्बन्धत्वं सभ्भवति ।

तस्याः स्वपरनिर्वाहकत्वसमाधिना न सम्वन्धान्तरापेक्षा | तादात्म्यत्वस्य अखण्डधर्मत्वं न सम्भवतीत्यभिप्रेत्य व्युत्पत्तिवादे

गदाधरपरिष्कृततादात्म्यरूपस्य वा सम्बन्धत्वं सम्भवति ॥

वस्तुविरोधः प्रतीतिपराहत इति । ‘प्रतीयते तदुभयं विरोधः कोऽयमुच्यते । विरोधे चाविरोधे च प्रमाण का रणं मतम् ॥ ’ इत्युक्तं भास्करभाष्ये ॥ ’ अभदेन प्रतीतिश्च कार्यकारणपूर्वके । अभावान्ते पदार्थेऽस्मिन् सविशेषाऽवसी यते ॥ अस्मत्पक्ष गुणाद्याश्च तद्वन्तो हि विशेषतः । अनन्यत्वान्नानवस्था भेदो नाशे भवेत्तथा ॥ विशेषमेव संश्रित्य विशेषो बलवान् यतः । दृष्टिप्रमाणतश्चैव विरोधो दर्शने कथम् ॥ विरोधो ह्यविरोधश्च यतो दर्शनमानकौ । ततो दृष्टे विरोधस्तु सद्भिरापाद्यते कथम् ॥’ इत्यनुव्याख्यानेच ॥ अत्र सुधा- पूर्वशब्देन गुणगुण्यादिकम् । अभावशब्देनान्योन्याभावो गृह्यते । यद्वा भावतद्धर्मावनेनोपल ८

क्ष्येते । अवसीयते साक्षिणा तथाहि तन्तुपटादिविषया बुद्धिः अत्यन्तभिन्नघटपटादिबुद्धितो विलक्षणा अनुव्यवसीयते

,

इति कुण्डमदरप्रतीतितोऽपि बैलक्षण्यानुभवात् । सम्बन्धिनोरयुत सिद्धत्वात्तथेतिचेन्न । आधाराधेयभावेनावस्थानसमये तस्याकिंचित्करत्वात् । अतस्तन्तुपटयोः कुण्डबदरयोश्च भेदे सम्बन्ध च समाने कालान्तरभाविनरसम्बन्धविनाशादेः सम्ब न्धविभागादेर्वा प्रत्यक्षप्रतीतिं प्रत्युपयोगायोगात् वैलक्षण्यं नानुभूयेत अनुभूयते च तन्तुपटार्दिबुद्धिः कुण्डबदरादिबुद्धेः

विलक्षणेति अभेदविषयैव साऽवसीयते । यद्यवयवादयोऽवयवाद्यभिन्नाः । कथं तर्हि सत्स्वेवावयवादिषु विनश्यन्ती त्यतआह — भेदइति तथा शब्दः समुच्चये । अवयवादिषु सत्स्वेव अवयव्यादीनां नाशे भेदोऽभेदश्च भवेदित्यर्थः । अत्र

नाशइत्युपलक्षणम् । यत्र सत्स्खेवावयवेष्ववयविनोऽभावः सति गुणिनि गुणस्याभावस्तत्र भेदाभेदावित्यादिद्रष्टव्यम् । ।

अन्यथा यत्रावयवावयव्यादीनां युगपद्विनाशस्तत्र भेदाभेदावुक्तौ न स्याताम् । इदमुक्तं भवति सत्यपि तस्मिन्न सत्वादित्यनेन हेतुना अवयव्यादीनामवयवादिभ्यो भेदमात्रं वा साध्यते अत्यन्तभेदो वा । आद्ये सिद्धसाधनता भागा

सिद्धिश्च । तथा हि— सत्युपादाने कदाचिदुपादेयमसत् यथा पट: । एवं सत्यपि द्रव्ये केचिद्गुणा असन्तो यथा पाकजा दयः। तथा सत्येवाश्रये काश्चित्क्रिया असत्यो यथा पटचलनादयः । जातिश्च काचित् सति जातिमत्यसती यथा ब्राह्म

।

।

ण्यम् तत्र भेदाभदयोरङ्गीकाराद्भेदसाधनं सिद्धविषयम् गगनतद्भागयोरीश्वराद्याश्रितज्ञानादिगुणक्रियाजातिष्वभावात्

प्रतीतिप्रकारनिह्नवादेवेति श्रीसूक्ति तात्पर्यविशदीकरणम्

३०८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

।

प्रतीतिप्रकारनिहवादेवोच्यते । प्रतीतिप्रकारोहि इदसित्थमित्येव सर्वसम्मतः

श्रुतप्रकाशिका अतः इत्थं भेदसामानाधिकरण्येन अभेदस्य प्रतीत्यभावात् । कथं प्रतीतिप्रकारइत्यत्राह | प्रतीतिप्रकारोहीति ॥

|

यदि विशेषणविशेष्यवोरैक्यमस्ति तर्ह्यन्यतरदेव प्रतीयेत, अन्यतरप्रतीतिर्वाऽस्तु तथाऽपि नैक्यम्

।

भूतयोः पुरुषयोः एकस्मिन् दृष्टे नहि पुरुषक्यम्

यथा पूर्वानु

जातिव्यक्त्योस्सम्बन्धनियम एवैक्यमितिचेत् न भेदसाधकसम्बन्धनि ।

यमस्य भेदनियतसम्बन्धनियाम्यत्वात् द्वयोहिं सम्बन्धः तन्नियम एवैक्यंनेत् सम्बन्धस्वरूपमङ्गप्रसङ्गः

एवं भेदाभेदनि

गूढार्थसंग्रहः

अभेदस्य प्रागुपपादितत्वादुपपादयिष्यमाणत्वाच्चेति ॥ स्या

।

भागसिद्धत्वं हेतोरिति । न द्वितीयः । कालात्ययापदिष्टत्वात्

देतत् । यथा भेदसाधकानां व्यपदेशभदादीनां विशेषाश्रयणेनैवान्यथासिद्धिरुक्ता, तथा सत्यपि तस्मिन्नसत्वस्यापि विशेषे णैव निर्वाहः क्रियताम् । किं भेदाभेदाभ्युपगमेन ? मैवम् । विशेषस्य भेदकार्यव्यवहारमात्रनिर्वाहकत्वेन विनाशं प्रति अनिर्वाहकत्वात् । सकलभदकायकरित्वे विशेषो भेद एव नतव्यतिनिधित्स्यात् । ननु भेदाभेदावेकत्र विरुद्धौ | तत्कथम

यावदाश्रयभाविनामवयविगुणकर्मसामान्यानामवयवादिभिर्भेदाभेदाभ्युपगम इत्यत आह -विशेषमेवेति । भेदाभेदांवकत्र ।

भवतइति सम्बन्धः। अवधारणम् कालादिभेदव्यावृत्यर्थम् । इति

दृष्टीति दृष्टिश्च तत्प्रमाणं च प्रमाणभूतादृष्टिरित्यर्थः ।

ततो भेदाभेदौ न विरुद्धौ इति सम्बन्धः चशब्दो विशेषेण सह दृष्टे:समुच्चये ।

षेण विरोधाभावोऽभिधीयते

येनातिप्रसङ्गः स्यादित्येव शब्दः ।

“संबद्धवस्तुबुद्धितो विलक्षणतया अनुव्यवसायात् ।

न स्वेच्छामात्रेण भेदाभेदावित्युपेत्य विशे

उक्तं तावदवयवावयव्याद्यभेदग्राहिणी दृष्टिरस्ति ।

अस्तिच भेदग्राहिणीसत्यपि तस्मिन्नसत्वादिति हेतुजनिता दृष्टिरिति ।

(न चैते बाध्यबाधके अन्यतराननुवृत्तिप्रसङ्गात् । नापि प्रतिपक्षभूते प्रतिपत्तॄणामुभयोदासीनतापत्तेः । ) नचैवं । अतो ।

द्वयोरपि प्रामाण्यमेषितव्यम् | प्रमाणतश्च भेदाभेद योरवगतयोः न विरोध: तदिदमुक्तं प्रमाणतइति

ननुभवतां भेदाभेदा

।

वेकत्रैकदैव प्रमितौ। तथाऽपि कथं विरोधशान्तिरित्यतआह विरोधइति सह दर्शने सति कथं विरोधो वक्तुं शक्यते सह दृष्टौ विरुद्धौचेति विप्रतिषिद्धमिति भावः । एतदेव विवृणोति विरोधोहीति । सर्वत्र परस्परपरिहारेणैव सत्वदर्शनं क्वचित्सह दर्शनंचाविरोधे

।

।

सहानवस्थानलक्षणविरोधे प्रमाणम्

अन्यस्यानिरूपणात् ।

अतः

सहदृष्टे भेदाभेदलक्षणे

वस्तुद्वये विरोधः कथमुच्यते । सहदर्शनेह्यविरोधस्स्यात् । इति ॥

प्रतीतिप्रकारनिह्नवादेवेति । सदादिरूपेण रूपादेरेकत्वाङ्गीकारः कुमारिलादीनाम् तत्र रूपादिषु सत्ताधर्मो वर्तत

।

इति सर्वैरप्यभ्युपगन्तुं शक्यम् । रूपं सत् द्रव्यं सत् गोत्यादिकं सत्, इति व्यवहारात्

तावता रूपादेर्द्रव्याभेदो न

सिध्यति । रूपंसत् घटः गोत्वं सत् सास्नादिमत् द्रव्यंसत् चलनम् इत्यादिव्यवहारविरहात् गुणजातिक्रियाणां द्रव्याभेद: ।

न सिध्यति जातिगुणक्रियातात्पर्येण इदमित्थमिति प्रतीत्यभिलापकशब्द: लोके अविप्रतिपन्नः । इदंशब्दात्प्रकारार्थे थमुना निष्पन्न: इत्थमिति शब्द: इदमर्थस्य इतरव्यावर्तक प्रकारवचनः इति उभयोर्भेद: प्रतीतिविरोधान्नघटत इति ।

।

।

।

स्वाप्नभावाभावयोरिव भेदाभेदयोः एकसत्ताकयोर्न विरोध: इतितु नघटते स्वप्ने गजो नास्तीति या प्रतीतिः जागरेऽपि सा प्रतीतिर्वर्तते बाधश्च नदृश्यते अतः उभयोरेकसत्ताकत्वमेव न इति उत्तरत्र व्यक्तीभविष्यति ’ नेहनानाऽस्ति किं चन ’ इति श्रुतेः अविनाभूतवस्तुनिषेधकत्वेन नानाशब्दस्य दृश्यार्थकतया लोके प्रयोगविरहेण कोशाद्यभावाच्च श्रुतेः

भेदाभेदयोर्विरोधस्य दुष्परिहरत्वं, न्यायामृताद्वैतसिध्योरुक्तानुमानस्यासाधकताच

३०९

गूढार्थसंग्रहः दृश्यसामान्यानषेधत्रोधकत्वं न सम्भवति इति अनया श्रुत्या द्वितीयद्वितीयाभावयोः निषेधो नघटते इतिच उत्तत्र स्फुटी भविष्यति । तन्तव: पट: इतिवत्, शुक्लरूपं पटः इत्यादिव्यवहारविरहात् उपादानोपादेयद्रव्ययोरभेदः । ।

उपादानोपादेयद्रव्याभेदः आरम्भणाधिकरण स्थापयिष्यते

।

नेदएव

।

इति तत्रैव वक्ष्यते । परिणामवादे सर्वत्रापि एषैव रीतिः

उत्पत्तिविनाशादि

गुणद्रव्ययोस्तु

व्यवहाराः अवस्थानिबन्धना

अतः पटनाशो नाम पटत्वावस्थानाश: नतु पटद्रव्यस्य

।

अतः तन्तुपटयोरभेदे तदा अपि पट इति कुतो नव्यवहारः इतितु नशङ्कयम् । पटत्वावस्थाविशिष्टविषयकत्वात् तव्य वहारस्य । अवस्थाविरहेण तद्व्यवहारविरहसम्भवात् । अतस्तन्तुपटादेः भेदः नानुमानेन सिध्यति गुणगुणिनोभेदस्यै वामीकारेण पाकेन रूपादिनाशस्थले रूपनाशेऽपि द्रव्यसत्वे नकोऽपि विरोधः । घटः शुक्लः इत्यादिप्रतीतौ विशेषस्य विष

अभिलापकशब्दे मतुब्लोपेन शुक्लशब्दस्य शुक्लरूपसम्बन्ध्यर्थकत्वात् अभेदप्रतीत्युपपत्तेः । सामानाधिकर ।

ण्यमपि प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैवोपपद्यते

अनवस्थापरिहाराथ विशेष इत्यपि न

।

।

यत्वमपि न

विशेषाङ्गीकोरेऽपि तस्यापि व्यवहाराथ

बिशेषान्तरमित्यनवस्थापरिहार: विशेषस्य विशेषान्तरैनैरपेक्ष्येणैव वाच्यः । एवमेव सम्बन्धस्थले सम्भवतीति विशेषसा वकं न किंचित्प्रमाणम् । ‘पृथाक्स्थतिप्रतिपत्तियोग्याः दण्डादयः ’ इत्यादिभाष्य एव दण्डजात्यादिबुद्धिवैलक्षण्यं स्फुट

मुक्तम् । तत्र आधाराधेयभावावगाहिप्रतीतदशायामेकतरनाशविभागप्रतीतिविरहेऽपि पृथक्स्थितिप्रतिपत्तियोग्यत्वं केषां

म्वित् केषांचिन्नति सर्वैरप्येषितव्यम् । दण्डतद्वतोः पृथक्स्थितिः प्रतिपत्तिश्च वर्तते । जातिगुणादीनां तदाश्रयाणां च पृथाक्स्थतिः प्रतिपत्तिश्च नैव वर्तते । दण्डतद्वतोः सम्बन्ध: वस्तुतो विभागसमानाधिकरणः, गुणगुणिनोस्तु विभागा समानाधिकरणः । गुणगुणिस्थले विभागासामानाधिकरण्योपलाक्षतस्य सम्बन्धता । दण्डादिस्थळे तु तत्सामानाधिकर

ण्योपलक्षितस्येति सम्भवति । ‘नैवं स्त्री न पुमान् (श्वे. ५ अ.) इति श्रुत्या आत्मनि स्त्रीत्वादिनिषेधेन ब्राह्मण्यमपि निषिद्धम् ।

‘ यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यते’ (श्वे. ५.अ.) इति तदुत्तरार्धानुसारेण आत्मनि ब्राह्मणशरीरसंयु ।

क्तत्वमेव ब्राह्मण्यम्

क्वचित् स्मृतिषु कर्मवैलक्षण्येन ब्राह्मण्यादिविरहप्रतिपादनं मानसिकब्राह्मण्याभिप्रायकम् । औत्प

।

त्तिकं शारीरं ब्राह्मण्यं तु यावद्द्रव्यभाव्येव ब्राह्मण्यजात : यावहुव्यभावित्वं आचार्यपादै निर्धारितम् इति तत्रापि पृथक्स्थि

।

।

तिप्रतिपत्तियोग्याभावः वर्ततएव । अवयवद्रव्यादिसत्वेऽपि अवयव्यादिनाशानुभवेन अवयविगुणादेः अवयवद्र व्यादिभेदोऽपि सच विशेषविलक्षणएवेति (सु)सिद्धान्ते " सामानाधिकरण्येन व्यवहारोपपत्त्यर्थं गुणगुणिनारभेदादधिकोऽपि विषयोऽस्तीति ज्ञायते नचायंभेदः पटो न शुक्लइत्युल्लेखापातात् किंतु विशेष: ’ इति न्यायामृतोक्तिपि नघटते । विशेष विलक्षणभेदस्य (सु)सिद्धान्तेऽप्यङ्गीकारेण पटोन शुक्लइत्युल्लेखापत्तिवारणस्यैवासम्भवात् । भेदाभेदयोरेवैकत्र प्रतीतिविरोधे नासम्भवे तदुभयाविरोधार्थं विशेषस्यकथैव नास्ति । अवयवातिरिक्तांशी नास्ति इति आरम्भणाधिकरणे निरूपयिष्यते ।

अतः अंशांशिनोपि न भेदाभेदौ । घटो द्रव्यमित्यादौ विशिष्टान्वयो न स्वीक्रियते । किंतु उपलक्षितान्वयः इति न

घटत्वद्रव्यत्वयोरभेदापत्तिः । विशिष्टोपलक्षितान्वयप्रकारः तार्किकाभिमत एव सिद्धान्ते अभ्युपगभ्यते । अतः घटो द्रव्य ।

मित्यादौ धर्मिणोरभेद्एव नतु भेद: भेदसाधकाभावात् अत: भेदाभेदौ प्रतीतिविरुद्धावेवेति सुस्थम् ॥

एतावता सदसद्विलक्षणत्वरूपप्रथममिथ्यात्वविचारे सद्भेदासद्भेदोभयं साध्यमिति पक्षे एकांशस्य सिद्धत्वेऽप्यंशतः

सिद्धसाधनं नास्ति इत्येतदर्थं दृष्टान्ततया गुणादिकं गुण्यादिना भिन्नाभिन्न समानाधिकृतत्वात् इत्यनुमानं यन्नथायामृता द्वैतासभ्योरुपात्तं तत् भेदाभेदौ साधयितुं नालमिति सिद्धम् | सदसत्वादिविरुद्धधर्मसमावेशः जैनाभितः न युक्त इति 6

नैकास्मन्नसम्भवात् ’ इति सूत्रे परैः (शं) नवीनैश्च (आ.ती) प्रतिपादितम् । तद्वदेव भेदभिदयोरपि विरोधः तत्सूत्रे

भेदाभेदवत् सदसद्विलक्षणत्वमपि विरोधादसम्भवीत्यत्र उदयनसम्मतिः तदाशयश्च

३१०

जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तदेतत्सूत्रकारेण ‘नैकस्मिन्नसम्भवात्’ (शारी. २. अ. २. पा३१) इति सुव्यक्तमुपपादितम् । ८

अतः प्रत्यक्षस्य सविशेषविषयत्वेन प्रत्यक्षादिद्दष्टसम्बन्धविशिष्टविषयत्वादनुमानमपि श्रुतप्रकाशिका

रासस्य सूत्रकाराभिमतत्वमाह । तदेतदिति । अथ प्रमाणान्तराणां प्रत्यक्षमूलत्वात्तेपामपि सविशेषविषयत्वमाह | अतइति ।

प्रत्यक्षादिदृष्टधूमादिसम्बन्धविशिष्टाग्मयादि विषयत्वादित्यर्थः । स्वाभिमतमुक्तं प्रमाणत्रयम् प्रमाणान्तराभ्युपगमेऽपि तेषां गूढार्थसंग्रहः

सूत्रकृतोभिप्रेतः इत्याशयेनाह— तत्सूत्रकारणेत्यादि । एतेन भेदाभेदवत् सदसद्विलक्षणत्वमपि विरोधान्नसम्भति इति सूचितम् । अयमर्थः ’ अनिर्वचनीयत्वं च किमभिप्रेतम् ? सदसद्विलक्षणत्वामिति चेत्, तथाविधस्य वस्तुनः प्रमाणशून्य

त्वेन अनिर्वचनीयतैव यात्’ इत्यादावुत्तरत्र स्फुटं वक्ष्यते ॥

उक्तंच बौद्धाधिकारे (आत्मतत्त्वविवेके) उदयनाचार्यै: - ’ सदसत्वस्य एकत्र विरोधेन विधिवन्निषेधस्याप्यनु पपत्ते: ’ इति । सत्वासत्वयोरिव तदभावंयोरग्येकत्र विरोधेनासम्भवः इति तदर्थः ।

ननु सत्वासत्वयोः परस्परात्यन्ता

भावरूपत्वेहि विरोधः । तन्नाङ्गीक्रियते । अत्र त्रिकालाबाध्यत्वरूपसत्वव्यतिरेको नासत्वम् ;

किंतु क्वचिदप्युपाधौ सत्वेन

प्रतीयमानत्वानधिकरणत्वम् । तद्व्यतिरेकश्चासत्वात्यन्ताभावः । तथाच त्रिकालाबाव्यविलक्षणत्वेसति क्वचिदप्युपाधौ सत्वेन एतच्च शुक्तिरूपये प्रसिद्धम् । बाध्यत्वरूपासत्वव्यतिरेकश्च नात्र विवक्षितः

।

प्रतीयमानत्वरूपं सदसद्विलक्षणत्वम् ।

तथा

च कालाद्यनवच्छिन्नं यदबाध्यत्वं तदत्यन्ताभावस्सत्तादात्म्यं चेत्युभयवत्वे पर्यवसानम् । स्पष्टंचेदं अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकयोः अतो न विरोध इतिचेत् ; असद्विलक्षणशब्दः असत्वात्यन्ताभाववद्बोधकः ।

असत्वात्यन्ताभावशब्देन असत्वं नास्तीति

प्रतीतिविषयीभूताभावस्यैव बोधस्सर्वजनानुभवसिद्धः । एवंच अबाध्यत्वरूपसत्वं नात्र विवक्षितमित्यङ्गीकारे असत्ववि शेषाभाव एवायं स्यात् नत्वसत्वसामान्याभावः । अतश्चासत्सामान्यविलक्षणत्वं यदि नात्र विवक्षितं तदा सदसद्विल क्षणशब्दप्रयोगः न स्वरसः । सदसच्छन्दयोः द्वयोस्सहभावेनैव प्रयोगे सच्छन्दार्थो यादृशः तन्निषेधस्यैवासच्छब्देन बोधः |

व्युत्पत्तिसिद्धः। अतस्सदसद्विलक्षणशब्द: पारिभाषिक एव मिथ्यात्वसिद्धिः

सच्चेन्ननाध्येत असञ्चन्नप्रतीयेत, अतः

ख्यातिवाधानुपपत्त्या

इति हि प्रक्रिया असख्यात्यनङ्गीकारेण प्रवृत्ता । एतत्पर्यालोचनायामपि बाध्यत्वरूपासत्वमेव सदसद्वि

लक्षणशब्दप्रयोगे सर्वेषां धियमधिरोहति । शुक्तिरूप्यदृष्टान्तोऽपि न कस्यचिदार्शनिकस्य सम्मतः । भ्रमस्थले अनिर्वच नीयश्लोक्तरूप्यात्पत्तेः केनाप्यनङ्गीकारादित्युदयनाचार्याणामाशयः ॥

|

ननु उक्तवाक्यं बौद्धमतनिराकरणपरम् नत्वद्वैतमतनिराकरणपरम् । अद्वैतमतस्य सर्वमत श्रेष्ठतायाः बौद्धाधिकारव उक्तत्वात् । तथाहि तत्र ‘न ग्राह्यभेदमवधूय धियोऽस्ति वृत्तिः तद्बाधके बलिनि वेदनये जयश्रीः | नोचेदनित्यमिदमीह

शमेव विश्व तथ्यं तथागतमतस्य तु कोऽवकाशः ॥ ’ वेदनये - वेदान्तदर्शने | सङ्कोचकाभावात् सर्वमतापेक्षया बलिनि । ।

नच दृष्यबौद्धमतस्य प्रस्तुतत्वात् तदपेक्षया बलीयस्त्वमुदयनाचार्यैर्विवक्षितमिति वाच्यम्

तथा सत्यस्मन्मतप्रकटनपूर्वकं

तस्य स्वापकर्षोक्त्ययोगात् । ‘अस्तु तर्हि शून्यतैव परमं निर्वाणमितिचेन्न । सा हि यद्यसिद्धा कथं तदवशेषमपि विश्वम भिधीयते

। वाङ्मात्रस्य सर्वत्र सुलभत्वात् । परतश्चेत्सिद्धा

परोऽभ्युपगन्तव्यः ग्राह्यलक्षणं चावर्जनीयम्’ इत्यादि,

’ अविद्यैव तथा तथा विवर्तते, यथा यथाऽनुभाव्यतया व्यवडियते । तत्तन्मायोपनीतोपाधिभेदाचानुभूतिरपि भिन्नव

श्रीभाष्यम्

सविशेषविषयमेव । प्रमाणसङ्ख्याविवादेऽपि सर्वाभ्युपगतप्रमाणानामयमेवविषयइति श्रुतप्रकाशिका सविशेषविषयत्वमाह | प्रमाणसंख्येत्यादिना । * प्रमाणानि सविशेषविषयाणिस्युः * तानि तर्कपराहतानीति शङ्कायां

अस्मिन् सर्वप्रमाणसविशेषविषयत्वविस्तरोक्तिसमयेऽपि पूर्व तत्सङ्ग्रहोक्ताविव बुद्धिस्थस्वसिद्धिवादेऽपि न निर्विशेषत्वसि

व्यवहारपथमवतरति

।

गूढार्थसङ्ग्रहः गगनमिव स्वप्नदृष्टघटकटाहकोटरकुटीकोटिभिः । तदास्तां तावात् । किमार्द्रकवणिजो वहित्र

चिन्तया’ इतिं, । ‘ तस्मादनुभवव्यवस्थितावनात्माऽपि परिस्फुरतीत्यवर्जनीयमेतत् ’ इति ’ प्रविशवाऽनिर्वचनीयख्याति

कुक्षिं तिष्ठवा मतिकर्दममपहाय नीलादीनां पारमार्थिकत्वे ’ इत्यायुक्तम् ॥ ‘वहित्रेति महानौकेत्यर्थः । यथा शूर्पादिपात्रे आर्द्रकाणि स्थापयित्वा विक्रीणतो वाणिजो वहित्रमनुपयुक्तम् प्रत्युत कार्यविरोधि समुद्रगतवाहित्रस्थस्यार्द्रकस्य तद्ग्राहकसकल

।

साधारणजनैर्दृष्टत्वाभावात् । तथा द्वैतमतमेव परिष्कुर्वतो मम वेदान्तदर्शन मनुपयुक्तम् । द्वैतमतविरोधिच

द्वैतखण्डन

युक्तीनां मिथ्यात्वग्राहकमानस्यच तत्र पुरस्कारात् । तथापि वाहित्रमिव वेदान्तदर्शनं पुरुषधौरेयस्य परमप्रयोजनं साधय त्येवेति वेदान्तदर्शने तदन्यसर्वदर्शनेभ्यः उत्कर्षः आचार्याभिप्रेत इति’ इति लघुचन्द्रिका ॥

गुरुचन्द्रिकायां च–‘किंच सदसत्वविरोधस्य अस्मत्सम्मतत्वात् तत्परमुक्तवाक्यं ननःप्रतिकूलम् ; अवच्छेदकभे दाभावेऽपि प्रमाणबलात्समुच्चयइत्युक्तमेव । परस्परविरहयेोरेकज्ञानबाध्यत्वं युक्तम् ; जाग्रद्बोधेन स्वाप्नयोर्भावाभावयोरयं घट

इत्यादिज्ञानेन झुक्तिरूपतद्भावयोर्बाधात् । किंच यद्यपि ब्रह्मप्रमाऽन्यज्ञानं न परस्परविरहयोर्बाधकं तदधिष्ठानाविषयकत्वात्

तथाऽपि ब्रह्मप्रमा तद्बाधिकैव । तदधिष्ठानविषयकत्वात् । विरुद्धयोः समसत्तयोः एकत्र स्थितिरपि युक्ता | स्वप्नेन्द्रजा

लादौ तथा दृष्टत्वात् व्यावहारिकयोरौप्ण्यतदभावयोरेकत्र सत्वेऽपि न बाधोच्छेदः संयोग तदभावयेोरिव विरोधिनिरूप

काधिकरणस्यैव स्वप्रतियोगिविरोधित्वावशिष्टाभावविशिष्टस्य बाधत्वसम्भवात् । नचैवं जलमुष्णमित्यादावुष्णत्वानधिकरण वृत्त्यनुष्णत्वबजलस्य बाधत्वसम्भवेऽपि तेजोऽनुष्णमित्यादौ बाधो न स्यात् अनुष्णत्वानधिकरणाप्रसिद्धेरिति वाच्यम् ; उष्णत्वानाधारवृत्त्यनुष्णत्वसाध्यकस्थले बाधाभावस्त्विष्टः तव संयोगाभावसाध्य कस्थलवत् । अतएव व्यावहारिकमभा ।

वमादायापि बाधव्यवस्था न विरुद्धा प्रोक्तमिति चेन्न ।

समसत्ताकयोः भावाभावयोः विरोधपक्षे वा सोक्तेति न कोऽपि दोषः । ’ इति

बलिनि बेदनये इत्यत्र दूष्यचौद्धमतापेक्षया बलित्वमेव उदयनचार्याणां विवक्षितम् । नत्वद्वैतमतस्य सर्वमतश्रेष्ठत्वम् ।

एतच्छलोकपूर्वबाक्यविरोधात् । ‘प्रविशवा अनिर्वचनीयख्यातिकुक्षिं तिष्ठवा मतिकर्दममपहाय न्यायमतानुसारेण नीलादीनां पारमार्थिकत्वे । तस्मात् नग्राह्यभेदमपहाय’ इत्यादिः तद्ब्रन्थः । तत्र अद्वैतस्य सर्वश्रेठ्यस्य विवक्षितत्वे मतिकर्दममपहायेति प्रविशवा इत्येतत्पूर्वमेव प्रयुज्येत । नच तथा प्रयुक्तम्, किंतु अनन्तरमेव । अतः मतिकर्दमः बौद्धमत इव अनिर्वचनीय ख्यातित्रायद्वैतमतेऽपीति पूर्ववाक्ये उदयनाचार्याणां विवक्षितमिति स्फुटं विदुषाम् । ‘तस्मात् तथ्यमेव विश्वम् ’ मन्द प्रयोजनत्वात् सद्वरैरुपेक्षितमिति युक्तमुत्पश्यामः । ’ तर्हि नैयायिकानां जगत्परिरक्षणे कोऽयमभिनिवेशातिशय इतिचेत् '

सहसैव तदुपेक्षायां न्यायाभासावकाशे न्यायमार्गविप्लवो भवेत् तथाच न्यायरूढि प्रेक्षावान्न तत्त्वमधिगच्छेदिति भिया ।

इति उत्तरग्रन्थे सिद्धान्तविवरणम् कुतः पुनरयमुपादेयः तथा ति भावनाक्रमेण नियससिद्धेः किमस्य उपादानम्

‘ बलिनिवेदनये ’ इत्यत्र योगाचारमतापेक्षया बलित्वमेवाभिमतमिति स्थापनम्

३१२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

न केनापि प्रमाणेन निर्विशेषवस्तुसिद्धिः । गूढार्थसङ्ग्रहः

विवेकः । कुत: ? अनात्मनश्शरीरादे: । किं पुनरत्र प्रमाणम् ? न्याय आम्नायश्चेति ’ इत्यादिना दुःखजन्मेत्यादिसूत्रतात्पर्यम भिधाय आम्नायसारसङ्क्षेपस्तु अशरीरंवावसन्तमित्यादि । तदप्रामाण्यं प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धान्तभेदतत्त्वोपदेशपौन:पुन्येषु

।

।

।

।

अनृतव्याघातपुनरुक्तदोषेभ्यः इतिचेन्न सतात्पर्यत्वात् निष्प्रपञ्च आत्मा ज्ञेयो मुमुक्षुभिरिति तात्पर्य प्रपञ्चमिथ्यात्व श्रुतीनाम् आत्मनएव एकस्य ज्ञानमपवर्गसाधनमित्यद्वैत श्रुतीनाम् दुरूहोऽयमिति पौनःपुन्यश्रुतीनाम्। आत्मैवोपादेय इत्यानन्दश्रुतीनाम्’ इतितदुत्तरग्रन्थः । एतद्न्वर्यालोचनायां• मुमुक्षूणामावश्यकं बाह्यार्थभङ्गवादिमतनिरासदशायां न्या याम्नायपरिशीलन मनपेक्षितम् इति तात्पर्यस्य सुटतया ’ किमार्द्रकवणिजो वहित्रचिन्तया ’ इति वाक्यतात्पर्यमपि सम्य अनिर्वचनीयख्यातिपक्षे प्रत्यक्षस्य सन्मात्रत्राहित्वमंजीकृत्य शुक्तिरूपयवद निर्वचनीयत्वं प्रपञ्चत्र ।

।

कप्रकाशितं भवति

अनुवृत्तत्वेन सतएकस्यैव सत्यत्वम् | तस्यैव ज्ञानरूपत्वमभ्युपगम्यते । योगाचारोक्तबाह्यार्थभङ्गनयात् अयं नयः प्रबलः,

तन्मते ज्ञानानामनन्तत्वाङ्गीकारेण एकज्ञानाङ्गीकारे लावात् इति योगाचारमतनयापेक्षया अद्वैतिमतनयस्य प्राबल्यम् ।

‘ बलिनिवेदनये ’ इत्यत्र विवक्षितम्

अतएव मध्ये शेयत्वादिभिः शुक्तिरूप्यादिदृष्टान्तेन भेद: स्वरूपंवा धर्मोवा इति

विकल्पेनच ग्राह्यभेदापह्न प्रकारनिरसनं सङ्गच्छते । भेदापह्नवश्च अद्वैतिनां सम्मतएव ॥ एवं ‘नित्यंतु सुखं न सत्यं योग्यानुपलम्भबाधितत्वात् । श्रुतिस्तत्र प्रमाणमितिचेन्न, योग्यानुपलव्धिबाधिते तदन वकाशात् । अवकाशेवा ग्रावविप्लवनश्रुतेरपि तथा भावप्रसङ्गात् । नापि काम्यं संदातनत्वात् । नहि यद्यस्यास्ति स तत्का

मये । भ्रान्तेरेव कण्ठचामकिरवत् इतिचेत् न । स्वसंवेद्ये तदभावात् ’ । इत्यादिवदताम् आनन्दश्रुतेः आत्मैवोपादेय इति तात्पर्य वर्णयतां उदयनाचार्याणामद्वैतमतस्य सर्वमतभैठ्यं न विवक्षितम् । अतः शुक्तिरूप्यादिदृष्टान्तज्ञेयत्वादिहेतुभिः

भेदापारमार्थ्यस्य भेदस्य सांवृतत्वस्य च उदयनाचार्यैर्दूपिततया तदसम्मतत्वनिश्चयेन ‘बलिनि वेदनये’ इत्यत्र बौद्ध मतापेक्षया बलित्वमेव विवक्षितमिति नीलादीनां पारमार्थिकत्वमेव न्यायाम्नायाभ्यां सिध्यति । एवंच अद्वैतिसम्मतं सद सद्विलक्षणत्वमपि विरोधा न्नसम्भवत्येवेति उद्यनाचार्याणामाशयः ॥

सन्ध्याधिकरणे ‘ सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षते’ इति सूत्रे ’ केचित् स्वप्नाः सत्यार्थगान्धनो भवन्तीति मन्यन्ते । तत्रापि भवतु नाम सूच्यमानस्य वस्तुनस्सत्यत्वम् । सूचकस्यतु स्त्रीदर्शनादेः भवत्येव वैतथ्यं वाध्यमानत्वादित्यभिप्रायः ' इति (शं) भाष्ये सूत्रकाराशयवर्णनेन बाधमन्तरा स्वप्नानुभूतानां मिथ्यात्वकल्पनं न घटत इति स्वाप्नगजाभावो व्याव हारिक एव, नतु स्वाम्नगजवत्प्रांतीतिकः । अतः जाग्रत्यबाध्यत्वेनानुभूयमानो हि स्वप्नार्थस्याभावो व्यावहारिकः इन्द्रि यादिप्रमाणग्राह्यः । तदन्यस्तु स्वाप्नोऽभावः स्वाप्नप्रवृत्तिविशेषाभिव्यक्तसाक्षिभास्योऽपि न प्रमाणग्राह्यः इत्यभाववैविध्य कल्पनमपि न घटत इत्यादिकमुत्तरत्र विवेचयिष्यते

॥

व्यवहारदशायामेव अवयवाबवावगुणगुण्यादिभेदस्य

विचारेण

मिथ्यात्वनिश्चयात् तादृशभेदः प्रातीतिकः अभेदस्तु व्यावहारिकः, अतः भिन्नसत्ताकत्वेन तयोरविरोधः इत्युक्तिरप्यनाद रणया । अवयवावयविस्थलेऽभेदस्य गुणगुण्यादिस्थले मेदस्य च प्रागेव साधनात् । अवयवावयविभेदवादिमतेऽपि एवं ।

कल्पनस्यासम्मतत्वात्

इत्थंच भेदाभेदवत् सद्सद्विलक्षणत्वमपि विरोधा न्नसंभवतीति सिद्धान्तएव युक्त इति बोध्यम् ॥

न केनापि प्रमाणेन निर्विशेषवस्तुसिद्धिरिति । एतावता ’ व्योमारविन्दसहशि यथोदितदृशि वेदान्ततात्पर्यवर्णनं बेदान्तायैव स्यात् ’ इति यामुनसूक्तौ (आ.सि.) व्योमारविन्दसहशत्वं निर्विशेषस्य विशदीकृतम् ॥ तत्पूर्व ‘अपि

श्रीभाष्यम्

वस्तुगतस्वभावविशेषैस्तदेव वस्तु निर्विशेषमितिवदन् PE

श्रुतप्रकाशिका

द्धिरिति ज्ञापनाय सविशेषविषयत्वबाधकतया परोक्तयुक्त्यभ्युपगमेऽपि युक्तिरूपविशेषैस्सविशेषत्वमवर्जनीयमिति पूर्वोक्तं ।

स्मारयन् विरोधं दर्शयति

वस्तुगतेति ॥

यद्वा * पूर्वोक्तं स्वानुभवसिद्धे विशिष्टे निर्विशेषत्वनिष्कर्षो निष्कर्षकैस्सविशेषत्वापादनेन दूषितः । तत्सर्वे प्रमाण ।

निर्विशेषविषयत्वनिष्कर्षेऽप्यतिदिशति । वस्तुगतेति

एवं निर्विशेषचिन्मात्रपारमार्थ्य व्यतिरिक्तापारमार्थ्यप्रतिज्ञानाधः

।

सामान्येन सर्वप्रमाणसविशेषगोचरत्वेन दर्शितः । अथ परोक्तं प्रमाणतर्कजातं विशेषतो दूषयितुमुपक्रमते शास्त्रबलीय स्त्वमिच्छता परेण प्रथमं शास्त्रमुपन्यस्तम् । तदनिच्छता प्रत्यक्षाविरुद्धेऽर्थे शास्त्रं प्रमाणयता सिद्धान्तिना प्रत्यक्षस्य सन्मा गूढार्थसंग्रह:

अस्या इति षष्ठ्या अनुभूते: सम्बन्धमभिधाय निर्धर्मत्वं प्रतिज्ञायमानं वन्ध्यात्वमिव जनन्याः विरुद्धार्थमापद्येत ’ इति

सूक्त्यर्थमाह -वस्तुगतस्वभावविशेषैरत्यादिना | ततः पूर्वे ’ शास्त्रानुमान प्रमाणसिद्धैः स्वयम्प्रकाशत्वनित्यत्वधर्मेः ' ८

इत्युपक्रम्य ‘न च ते चितिमात्रमिति वाच्यम् । तत्सिद्धावपि तेषु विमतिदर्शनात् । अभ्युपगम्यैवहि संविदं तदनुमेयत्व क्षणिकत्वादिप्रतिजानते वादिनः । स्वरूपभेदाच्च इत्यादि यामुनसूक्तिः । एतदर्थश्चस्वाभ्युपगताश्च नित्यत्वादयः अनेकेविशेषाः सन्त्येवेति प्राक्तनभाष्येण विशदीकृतः । अपिच ‘अस्याः इति षठ्या: इत्यादि यामुनसूक्ते: पूर्वग्रन्थानन्तरं सत्वेऽपि 2

भेदाभेदनिरसनान्तरमेव तत्सूक्त्यर्थनिष्कर्षः भवतीत्यमिप्रेत्य तथैव तत्सूक्त्यर्थः अत्र भाष्ये उक्तः ॥

|

सत्वासत्वधर्मद्वयशून्यत्वेन तत्रातिव्याप्तिः । ’ निर्धर्मकत्वात् ब्रह्मणः’ इत्यद्वैतसिद्धिः । अत्र लघुचन्द्रिका सत्वा दिधर्माणां तदुपहितएव ब्रह्मणि सम्बन्धः नतु शुद्धे । धर्मधर्मिणो: तादात्म्यस्वीकारेण तत्त्वज्ञानेन वर्माणां नाशे धर्मिणो ऽपि नाशापत्तेः । अथ धर्मिसमानसत्ताकधर्मनाशेसत्येव धर्मिणो नाश: आरोपितस्य वास्तवधर्मत्वाभावेन तन्नाशेऽपि

न धर्मिनाशः । तर्हि शुद्धस्य सत्वेऽपि कैवल्य तत्र धर्माप्रत्ययात् शुद्ध धर्मो न स्वीक्रियते । तस्मात् यथा शुद्धस्य स्वप्रका ।

शत्वेन न वृत्तिज्ञानविषयत्वादिकं किंतु तदुपहितएव ब्रह्मणि इति वाचस्पतिसम्मतम् तथोक्त युक्तेः सत्त्वादिसम्बन्धः तदु

पहितब्रह्मणीति सत्त्वादिधर्माभावघटितं लक्षणं शुद्धब्रह्मणि अतिव्याप्तमिति भावः । सद्रूपत्वेन ब्रह्मणः तदत्यन्ताभावान

।

धिकरणत्वात् निर्धर्मकत्वेनैव अभावरूपधर्मानधिकरणत्वाञ्चेत्यद्वैतसिद्धिः सद्रूपत्वेन बाध्यत्वाभाववत्वेन । तथाच भाव रूपधर्मानाश्रयत्वेऽपि ब्रह्मणो बाध्यत्वादिशून्यत्वरूपाभावधर्माश्रयत्वान्नातिव्याप्तिः । नच उक्ताभावस्य ब्रह्मरूपाधिकरणस्व रूपत्वेन तदभावो ब्रह्मण्यस्त्येवेति वाच्यम् । उक्ताभावत्वविशिष्टरूपेण ब्रह्मणि तादात्म्यस्येव भेदस्यापि सत्वेन तत्र उक्ता भाववैशिट्यस्यैव सम्भवेन तदभावासम्भवात् । तादात्म्यमेवहि अभावस्य अधिकरणवैशिट्य भट्टादिमते स्वीक्रियते । उक्तं च न्याकुसुमाञ्जलौ ’ तादात्म्यमेव परस्य मते अभावाधिकरणयोः सम्बन्धः’ इति । ‘परस्य भट्टस्येति ’ तत्र वर्धमा नादिटीका। एतदभिप्रायेण द्वितीयमिथ्यात्वप्रस्तावान्ते आचार्यैः वक्ष्यते ब्रह्मणो भावरूपधर्मानाश्रयत्वेऽपि अभावरूपधर्माश्र यत्वेन सत्यादिधर्मवत्वमिति ध्येयमिति (ल. चं) ताहशसस्वादेराधारत्वं तादात्म्यंचा ब्रह्मणि कल्पितमवश्यं वाच्यम् । अन्यथा ‘प्राणावै सत्यं तेषामेषसत्यम्’ इत्यादिश्रुतिभिः सत्यत्वादेः ब्रह्मधर्मत्वोत्केरसङ्गतेः । अतएव ब्रह्मणो निर्धर्मकत्वात् तद्धर्मा 40

३१४

उपहितस्य सधर्मकत्वं शुद्धस्य निर्धर्मकत्वमिति विरोधपरिहारपराद्वैतसिद्ध्यादेः परिशीलनम् [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

ध्यासानुपपत्तिमाशङ्कच आनन्दो विषयानुभवो नित्यत्वंचेति सन्ति धर्माः अवृथक्त्वेऽपि चैतन्यात् पृथगिबावभासन्ते’

इत्युक्तं पञ्चपाद्याम् । अत्र चकारात् सत्यत्वशुद्धत्वविभुत्वादीनां ग्रहणम् । सद्रूपत्वेनेति । उक्तसम्बन्धप्रतियोगितादात्म्येने

त्यर्थः। उक्तसम्बन्धस्य सोपहितएव सत्वेऽपि तत्तादात्म्यं शुद्धे अत्त्येव, शुद्धाशुद्धयोः तादात्म्याङ्गीकारात् । अन्यथा

।

।

शुद्धस्याझुद्धोपरागेण भानासम्भवेन संसारकाले स्वप्रकाशत्वं नस्यात् । नहि शुद्धस्य तदा पृथग्भानमंस्ति । तथाच सतिं ‘तमेव भान्तमनुभाति सर्व॑म् ’ इति शुद्धप्रतिपादकश्रुतेः ‘अनुकृतेस्तस्यच’ इति सूत्रस्यचानुपपत्तिः । तदभावेति । उक्त तादात्म्याभावे इत्यर्थः नचोक्ततादात्म्यस्य कल्पितत्वेन शुद्धे तदभावोऽपीति वाच्यम् । प्रतियोगिव्यधिकरणस्य उक्ता भावस्य निवेशात् ननु उक्तसत्त्वसम्बन्धोपहितब्रह्मण एव आकाशाद्युपादानत्वात्, सच्चोपहितकपालादेः घटाछुपादान त्याच प्रपञ्चेऽप्युक्ततादात्म्यसत्वान्नोत्ताभाव इत्यव्यातिः । न च प्रपञ्चे स्त्रोपहित एवोक्ततादात्म्यमिति तदनुपहितसाधार णप्रपञ्चे अव्याप्त्युक्तिः न युक्ता | सच्चानुपहितस्यैव कपालादेरुपादानत्वेन घटादितादात्म्यात् घटादौ न तद्वाराऽपि धर्मा सच्चापीहततादात्म्यमिति वाच्यम् । ‘ केवलो निर्गुणः’ इत्यादिश्रुत्या धर्माभावेऽपि कैवल्ये केवलं ब्रह्मास्ति, धर्मोपहितमित्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां स्वोपहित एवं ब्रह्मणि धर्म इति युच्या च शुद्धे ब्रह्मण्येव धर्मानङ्गीकारात् । प्रपञ्च नंतु

मात्रस्य सत्त्वादिप्रतीतः तत्र तदावश्यकत्वादितिचन्न । स्वाभाविकस्य सत्त्वसम्बन्धस्य उपहितकेवलभावेन तादात्म्यस्यसवच ऽपि उक्तब्रह्मकेवलरूपत्वाभावात् ’ इति गुरुचन्द्रिका |

’ तथा च भावरूपधर्मानाश्रयत्वेऽपि ब्रह्मणः सर्वधर्माभावरूपतया न काऽप्यनुपपत्तिः’ इति द्वितीयमिथ्यात्वविचा

रान्ते अद्वैतीसीद्धः । तथा च सत्त्वादेरभावरूपत्वे च ।’ भावरूपधर्मानाश्रयत्वेऽपि’ मिथ्यात्वादिधर्मान् प्रति सम्बन्धविशे षेण अनाश्रयत्वेऽपि । ‘ सर्वधर्माभावरूपतया’ स्वाधिष्ठानकसर्वधर्माभावत्वावशिष्टतादात्म्योपलक्षितस्वरूपत्वेन । चाव्यासिकतादात्म्येन ब्रह्मणः प्रतियोगित्वादिरूपमिथ्यात्वादि धर्मवत्वेऽपि विशेषणताविशेषादिसम्बन्धेन तद्विशिष्टाद्भेदसम्भ बेन तत्समानाधिकरणो यो मिथ्यात्वात्यन्ताभावः तद्वत्तादात्म्योपलक्षितस्वरूपं उक्तमेदवत्तादात्म्योपलक्षितस्वरूपं वा सत्यत्वा दीतिभावः’ इति लघुचन्द्रिका ॥ अत्र वस्तुगतस्वभावविपरित भाष्ये अनुभूतित्वानन्तत्वादि विवक्षितम् । अनुभूते: तथा

।

अनुभूतित्वेन हेतुना निर्धर्मकत्वमिष्टसिद्धौ साधितम् ’ नास्या मेयो धर्मोऽस्ति ’ इति अस्या इति षष्ठ्या अनुभूतेस्सब न्धः अनुभूतित्वरूपहेतोः निर्धर्मकत्वरूपसाव्यस्य च प्रतिपादितः । उभयोर्धर्मरूपत्वेन धर्माभावो विरुद्ध इति यामुन मुनेराशयः ॥

इष्टसिद्धिवाक्यमेव परिष्कृतमद्वैतसिद्धौ- ‘अनुभूतिर्निर्विशेषा अनुभूतित्वादिति व्यतिरेक्यनुमानमपि

बाधकम्।

निर्वि नचात्र अप्रसिद्धविशेषणत्वम्, यद्व्यतिरेके समीहितप्रसक्तिः तन्मानयोग्यमिति सामान्यतःप्रसिद्धेः । विशेषत्वमभावप्र

•तियोगिताऽवच्छेदकं अभावप्रतियोगिमात्रवृत्तित्वात् घटत्ववत् इति विशिष्यापि सत्वात् । नापि स्वव्याघात ;

शेषत्वस्य स्वरूपत्वेन विशेषत्वानङ्गकारात् । नच स्वरूपस्य प्रागेव सिद्धेः स्यादनुमितेर्वैयर्थ्यम् । तेन रूपेण ज्ञानस्योद्देश्य वात् । नाप्यप्रयोजकत्वम् ; भिन्नत्वेऽभिन्नत्वे सम्बन्धत्वेच अतिप्रसङ्गानवस्त्राभ्यां धर्मधर्मभावानुपपत्तेरेव विपक्षवाधकत्वात् नच सम्बन्धस्य मिथ्यात्ववत् स्वनिर्वाहकत्वान्नानवस्था | अभेदवादे अतिरिक्तस्य वक्तुमशक्यत्वात् । नच धर्माभाव

रूपधर्मेभावाभावाभ्यां व्याघातेन कुतर्कता अस्येति वाच्यम् ; धर्मोभावस्य स्वरूपत एव सच्चाङ्गीकारेणव्याघाताभावात् । अभेदेऽपि भेदकल्पनया धर्मधर्मिभावव्यवहारस्य त्वयापीष्टत्वात् इत्युक्तम् ॥

निर्विशेषस्यवोपनिषत्तात्पर्यविषयता नतु सविशेषस्येति सिद्धान्तप्रदर्शनम्

३१५

गूढार्थसंग्रहः

• विशेषसामान्याभावस्वरूपविशेषणाप्रसिद्धिः । विशेषत्वं मेयत्वं अत्र लघुचान्द्रकाऽपि= अप्रसिद्धविशेषणत्वम्

।

मात्रवृत्तित्वात् सामान्ववृत्तित्वात् स्वव्याघात इति । निर्विशेषत्वानुमितेः विशेषसामान्याभावविषयकत्वे विशेषसामान्या भावरूपविशेषाभावोऽपि तद्विषय इति तत्प्रामाण्यव्याघात इत्यर्थः । अबाधितविषयकत्वरूपं प्रामाण्यं विशेषसामान्याभाव स्वरूपमात्रांशे अस्त्येवं, विशेषसामान्याभावत्वविशिष्टांशेतु नमयाऽपि तदङ्गीक्रियत इत्याशयेनाह–निर्विशेषत्वस्येति । तेन रूपेण निर्विशेषत्वेन । भिन्नत्वइत्यादि । भिन्नयोर्धर्मधर्मिभावे घटपटयोराप स स्यादित्यतिप्रङ्गः । नच प्रतीत्यभावादेव तयोः

स नेति वाच्यम् ; भिन्नत्वेन निश्चितघटपटादियुग्मसामान्ये धर्मधर्मित्यादर्शनात् भिन्नत्वेनसन्दिग्धगुणगुण्यादाबभेदसम्बन्धस्यैव कल्पनात् । अथ भेदं बिना सम्बम्धएवानुपपन्नः, न हि स्वस्मिन् स्वयं सम्बध्यत इतिश्चेत्, एवमप्यभेदस्य सम्बन्धत्वा नुप त्च्या कल्प्यमानो भेदो न स्वापेक्षया तमाभासीकरोति, किंतु स्वयमेव तदपेक्षया आभासीभवतीति धर्मधर्मिंणोरभेदः वतात्विकसम्बन्धोपपादकत्वे ्यावहार्रिकः भेदस्तु प्रातीतिकः । नच एवपभेदस्तात्विकएवास्तु, भ े द स ् त ु व्यावहारिकइति वाच्यम् ; कल्पितभेदस्य हि तव्यक्तिस्तद्व्यक्तिमतीत्यपि प्रमा स्यात् । तस्मात् भेदाभेदाभ्यां धर्मधर्मिभावो न निर्वाच्यः एवं धर्मस्य धर्म्यसम्बद्धत्वे सबै सर्वस्त्र धर्मस्स्यांदित्यतिप्रसङ्गः । सम्बद्स्यरूपस्य धत्वे सम्बन्धसम्बन्धसम्बन्धवे ादेस्सम्बन्धो वाच्यःधर्मान्यसम्बन्ध । अन्यथा सर्वस्य सम्बद्धताऽऽपत्तेः । तथा च सम्बन्धपरम्पराकल्पनेऽनबस्था ।

एवत्वान्तनरं कतल््वपय्ायस्नस्यामति्थ,्यातध्रव्ेऽमङस््गवीरकू्रपिसय्तयेै,व तत्सम्बन्धत्वसम्भवादिति भावः । नच स म ् ब न ् ध े त ् य ा द ि । यथाऽनवस्थाभयान्मिथ्या तथा मयाऽपि सम्बन्धस्य स म ् ब न ् ध ा न ् त र ं न ा ङ ् ग ी क ् र ि य त े । तव त े न ै व त ् र मिथ्या तमते्वस्यइत्यर्थः ेव ममापि। तेनैवअतिरिक्तस्येति तस्य सम्बन्धस्य व्यवहार इति भावः । परिहरति अभेदबाद इति । ब ् र ह ् म त द ् ध र ् म य ो र ् भ े द ा स ् व ी क ा र व त स ् त व सम्बन्धस्य भेदनिष्ठत्वादित्यादि: भेदकल्पनया-धर्मधार्मभाव । सम्बन्बन्धस्येति शेषः

व्यवहारप्रयोजककल्पनया । तथाचानन्दादीनां ब ् र ह ् म ा भ े द े ऽ प ि ध र ् म ध र ् म ि ं भ ा व ् य व ह ा र ा य त्वयाऽप्यतिरेकेनामा क श ् च न ा र ् थ स ् स ् व ी क्रियते। एवंचकल्पित ्वेनास्पस्वीकृतभेदस्यैव नामान्तरं कृतम्। नहि भेदनिर्वाह्मो धर्मधर्मिभावो मेदान्येन निर्वहति । • नचाभिन्नयोस्तात्विको भेदो निर्वहतीति धर्मधर्मिणोः कल्पितभेद: उभयसम्मत इति भावः’ इति ॥

विवक्षितः । मेय इति अद्वै

नास्या मेयोसाध्याधर्मोऽस्ति ’ इति (इष्टसिद्धि) एव साध्यतया यामुनमुन्यभिप्रायमनु • तसिद्ध्युक्तरीत्या प्रसिद्धिपरिहारपरम् । धर्मपदं वाक्ये सजातीयधर्मसामान्याभाव विजातीयस्वगतावशेषसामान्यपरमिति (

• सत्य तदेव वस्तु निर्विशेषमिति वदन् इति भाष्ये उक्तम् ॥

सत्यत्वं औपनिषदपुरुषत्वं च प्रति

इ ष ् ट स ि द ् ध ौ अनुभूतेरनन्तत्वात् प र म ा त ् म त ् व ं प ् र स ा ध ् य तस्याएव प र म ा र ् थ त ् व ं ब ् र ह ् म त ् व ं पादितम् । एवं च अनुभूतित्वादिधर्माणां तत्रानङ्गीकारे अनुभूतित्वादिभिः निर्विशेषत्वसाधनं न सम्भवति । अङ्गीकार

चस्ववाग्विरोधः, अनुभूतित्वनिर्विशेषत्वयोः उपहित एवाङ्गीकारेण तदुपलक्षितस्य औपनिषदत्वं विवक्षितम् इत्यपि न घटते । विशेषाभावोपलक्षितमित्युक्तेः विशेषोपलक्षितमित्युक्तेश्च न कश्चन विशेषः । मुक्तौ विशेषोपलक्षितस्य परैरेवाङ्गी कारात् । ‘निवृत्तिरात्मा मोहस्य ज्ञातत्वेनोपलक्षितः । उपलक्षणनाशेऽपि स्यान्मुक्तिःपाचकादिवत् ॥’ (त. प्रदी. ४.८) • इति चित्सुखाचार्यै: मुक्तौ वृत्त्युपलक्षितचितः अभ्युपगमात्। मुक्तौ आनन्दत्वोपलक्षितस्य अद्वैतसिद्धावेव स्फुटं प्रतिपा दितत्वात् । एवं च विशेषाभावोपलक्षितस्येव विशेषोपलक्षितस्यापि मुक्तावङ्गीकारे निर्विशेषमेवोपनिषत्तात्पर्यविषयः नतु सविशेषमिति उभयलिङ्गाधिकरणसिद्धान्तः कथं घटते ? शब्दद्वयस्यापि उपलक्षितपरत्वे विशेषाभावात् । ‘म ु क ् त ौ केऽपि विशेषा नैव वर्तन्ते’ इत्येतावन्मात्रोक्त्यैव सामञ्जस्य सम्भवात् । सार्वशेषस्य तात्पर्यावषयत्वे कूटस्थनित्यता न घटतइति

१-१-१

जिज्ञासा

[

परेषां स्ववाग्विरोधस्य विशदीकरणं लघुचान्द्रकोत्तरराभिनिवेशमूलकत्वस्थापनंच

३१६

श्रीभाष्यम्

जननीवन्ध्यात्वप्रतिज्ञायामिव स्ववाग्विरोधमपि न जानाति । गूढार्थसंग्रहः

तत्र तत्रोक्तिपि (शं. भा) कथं घटते ? उपहित एव निर्विशेषत्वाङ्गीकारेण तस्यापि मिथ्यात्वात् । नित्यत्वस्य उभयोपल

चितेऽपि सम्भवात् । कालपरिच्छेदाभावो हि नित्यत्वम् । तत् उपहित एव यद्यङ्गीक्रियते तदा विशेषाभावोपहितस्य विशे षोपहितस्त्र च उभयोर्मिंथ्यात्वे एकत्र विनिगमकमपि नास्तीति निर्विशेषं नित्यं न सविशेषमिति व्यवहारोऽपि न सम ञ्जस: ।अतः यावता शुद्धे निर्विशेषत्वस्य विशेषाभावरूपस्य तत्साधकहेतोश्च तात्यिकः सम्बन्धः नाद्रियते, तायता निर्वि शेष वस्त्विति सिद्धान्तो न घटते अतः वस्तुनि परमार्थसत्ये तदुभयमकामनापि स्वीकार्यमित्यभिप्रेत्य वस्तुगतस्वभाव

।

।

विशेष: इत्युक्तम् एतत्तात्पर्येणैव स्ववाग्विरोधो यामुनमुनिभिः उक्त: इत्याशयेन स्ववाग्विरोधमपि न जानाति इति भाष्योक्तिः

॥

‘शुद्धे ब्रह्मणि उपहिततादात्म्यमेव नत्वभावरूपधर्मोऽपि ’ इत्यत्र न काऽपि युक्तिः । उपहिततादात्म्यस्येवाभाव रूपधर्मस्य काल्पतस्य शुद्धेऽङ्गीकारसम्भवात् । तत्र धर्मप्रत्ययो नास्तीति तु शपथमात्रमेव । सत्यत्वादिप्रतिपादकश्रुतेरेव त ्र मानत्वात् । ‘ भावरूपधमीनाश्रयत्वेऽपि ’ ’ ब्रह्मणस्सर्वधर्माभावरूपतया ’ इति द्वितीयामथ्यात्वविचारान्तासद्धिवाक्य स्य उपहिततादात्म्यपरतया अर्थवर्णनमपि सिद्धिकारोक्तिविरुद्धमेव । ‘अधिकरणातिरिक्ताभावानभ्युपगमेन ’ इत्यादौ ।

पूर्वस्मिन् सिद्धिवाक्ये ब्रह्मणस्सर्वधर्माभावरूपतायाः स्पष्टमुक्तेः त ्पूर्वं त ्रैव प्रपञ्चनिषेधाधिकरणीभूतब्रह्माभिन्नस्यनिषेधस्य ‘अतात्वि तात्विकत्वेऽपि नाद्वैतहानिकरत्वम् ’ इति वाक्ये द्वितीयमिथ्यात्वघटकाभावस्य ब्रह्माभिन्नत्वेन परमार्थत्वोक्तेश्च क एव वा निषेधोऽयम्’ इति द्वितीयाभावस्य अपारमार्थ्यपक्षस्य पृथगुक्तेश्च ॥ एवं ज्ञानत्वायुपपत्तौ प्राभाकररीत्या द्वितीयाभावस्य अधिकरणानतिरिक्तत्वेन प्रामाणिकत्वेऽपि तेन सद्वितीयत्वाभावात् । नचैवमनुपलव्धेः पार्थक्येनं प्रमाण त्वोक्तिरयुक्ता प्रमेयानतिरेकादिति वाच्यम् । अतिरिक्ताभाववादिमत एव तदुक्तेः । अतिरिक्ताभावानभ्युपगमेऽपि अभा एतेन वत्वप्रकारकज्ञाने तत्प्रामाण्योपपत्तेश्च ’ इत्यत्र प्राभाकरमतवत् द्वितीयाभावस्याधिकरणरूपत्वमद्वैतसिद्धो स्पष्टमुक्तम् ।

द्वितीयमिथ्यात्वविचारान्तवाक्यमपि प्राभाकरमताभिप्रायकमिति सिद्धम् । एवं च द्वितीयमिथ्यात्वविचारान्तवाक्यस्य लघु चन्द्रिकायां भट्टमतानुगुण्येन अर्थवर्णनमभिनिवेशमूलकं सिद्धिकाराशयविरुद्धंन्चेति सिद्धम् ॥

द्वितीयाभावस्य विशेषसामान्याभावस्य च अधिकरणरूपत्वेऽपि श्रुतेस्तत्सम्बन्धबोधकत्वमवश्यं वाच्यम् ।

तत्सम्ब

हितशुद्धयोर्भेदाभेदमवलम्ब्य ब्रह्मणो निर्विशेषत्वप्रतिपादनं ब्रह्मानन्दसरस्वतीनां निरवकाशम् ॥

उपपत्तिवर्णनमपि

च

न्धस्य कल्पितचे च निर्विशे त्वस्य प्रमाणविषयत्वाभावेन ब्रह्मणि न निर्विशेषत्वं सिध्यति, सविशेषत्वतुल्यत्वात्। श्रुतेः द्वारभूतवाक्यार्थबोधे सम्बन्धप्रकारयोः विषयत्वेन उपलक्षितस्य मुख्यतात्पर्यविषयीभूतबोधविषयत्वेन निष्प्रकारकनिस्संसर्गकबोधस्य केनापि दार्शनिकेन वैदिकेनानभ्युपगमादप्रामाणिकत्वाच्च न घटते । तात्विकसम्बन्धाभ्यु पगमे च वाग्विरोधस्तदवस्थ एवं उपहितशुद्धयोर्भेदाभेदवर्णनमपि भेदाभेदसाधकयुक्तिविरहादनादरणीयम्। अतः उप कूटस्थनित्यं

पा

यद्यपि भामत्यां (१.१.४) भेदाभेदसम्बन्धविकल्पेन सम्बन्धानुपपच्या परिणामिनित्यमपारमार्थिक मार्थिकमिति भेदाभेदविचारावसरे वाचस्पतिमिश्रैरुक्तम् ; तथाऽपि तैरेव न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायां सम्बन्धोपपत्तिः प्रद

शितेति (२४२.पुढे.श्रीभा.) पूर्वमेव निरूपितम् । गुणगुणिनोरमेदवादिनव्यमते स्वपरानवाहकत्वायोगेऽपि भेदवादिमते

३१७

श्रीभाष्यम्

यत्तु प्रत्यक्षंसन्मात्रग्राहित्वेन न भेदविषयम् । भेदश्च विकल्पासहत्वादर्निरूपइत्युक्तम् । श्रुतप्रकाशिका

।

निराक्रियते तत्र प्रत्यक्षस्य सन्मात्रविषयत्वे, भेदस्य दुर्निरूपत्वे च परोक्तं कुतर्कमनूद्य। निरस्यति यत्त्विति त्रविषयत्वं गूढार्थसंग्रहः

स्वपरनिर्वाहकत्वं भाष्य एवोत्तरत्र वक्ष्यते । अतः बौद्धसम्मतसम्बन्धानुपपत्तिः सिध्युक्ताऽपि निरवकाशा | बौद्धाधिकारे

गुणगुणिभेदभङ्गनिराकरणे ’ सम्बन्धाभाव इति चेत् ? असम्बन्धस्तावदस्तु । कथं तद्वत्प्रतीयत इतिचेत्, तेषां तथोत्पा दादिति परिहारोऽस्तु ’ इति उदयनाचायें: बौद्धोक्तानुपपत्तिः परिहृता ॥

अत्र स्ववाग्विरोधमपि न जानाति इति भाष्ये अपिना श्रुतिविरोधः समुच्चीयते ।

6

आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्

?

इति व्यतिरेकनिर्देशाच्च नानन्दमात्रं ब्रह्म अपितु आनन्दि इति श्रुतिविरोधः उत्तरत्र वक्ष्यते । राहोश्शिरइत्यादावपि औ पाधिकभेदविवक्षुयैव षष्ठी । ‘आद्यन्तवदेकस्मिन् ’ (पा.सू. १.१.२१) इतिसूत्रभाष्ये व्यपदेशिषद्भावोक्तेरिति भाषायासु द्योतेन्च स्पष्टम् । ‘आनन्दो विषयानुभवो नित्यत्वंचेति सन्ति धर्माः । अपृथक्त्वेऽपि चैतन्यात्पृथगिवावभासन्ते ’ इति पञ्च पादिकोक्तौ चकारात् सत्यत्वशुद्धत्वविभुत्वादीनां ग्रहणम् | सत्यत्वादेराधारत्वं तादात्म्यंवा ब्रह्मणि‘नविभेति’ कल्पितमवश्यंइतिवाच्यमिति भयनि गुरुचन्द्रिकोत्त्या ’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र कल्पितानन्दाधारत्वविवक्षणे तज्ज्ञानस्य

वृात्तेहेतुत्वकथनं नसङ्गच्छते । ब्रह्मणः विशेषत्रयशून्यत्व स्वगतविशेषशून्यत्वेच एतच्छ्रतिबिरोधस्समानः । स्वगतविशेष मात्रशूत्यत्वपक्षे विशेषचलात् भेदद्व्यवहारमात्रनिर्वाहाङ्गीकारेऽपि भेदज्ञानस्य भ्रमत्वेन गुणभेदबोधक श्रुतेः प्रामाण्यं नैव निर्वहति । एतन्मते ब्रह्मनिष्ठ जीवादिभेदस्थापि ब्रह्मस्वरूपताया : तैत्तरीय (आ.ती) भाष्ये उक्ता जीवब्रह्मभेदबोधकश्रुते

रपि अस्वारस्यमेव । ब्रह्मणि स्वभिन्नधर्मस्य कस्याप्यनङ्गीकारात् । अतः ब्रह्मणि विशेषत्रयसामान्यशून्यत्वं स्वगतविशेष मात्रशूत्यत्वं वा नोपनिषत्तात्पर्यविषयइति सिद्धम् ॥

एवंच व्योमारविन्दसदृशि दृशि वेदान्ततात्पर्यवर्णनं वेदान्तायैव स्यात् ’ इति यामुनमुनिसूक्तिः सुस्था ॥ एतावता

ब्रह्मसिध्युक्तप्रकारेण महापूर्वपक्षे षड्विवतात्पर्यलिङ्गोपेत श्रुते प्रत्यक्षापेक्षया प्राबल्येन निर्विशेषपरत्वं यदुक्तं तत्सम्यक्पर्या

लोचितम् । अथ प्रस्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं पूर्वपक्षे यदुक्तं तत्पर्यालोचयति –यत्तु प्रत्यक्षं सन्मात्रग्राहित्वेन न भेद विषयमित्यादिना ॥

भेदश्च विकल्पासहत्वादुर्निरूपइतीति । ‘धर्मस्य तदतद्रूप विकल्पानुपपत्तितः । धर्मिणस्तद्विशिष्टत्वभङ्गा ।

नित्यसमो भवेत् ’ इति जातिमस्मिन्नर्थे आशङ्कय जातिर्नास्तीत्युक्तं लघुचन्द्रिकायाम् तथा हि ’ ननु भेदः किं भिन्ने उताभिन्न ’ इत्यादि त्वदुत्तिरपि जातिरितिचन्न । वैतण्डिकतामाश्रित्य वदतो मम स्थापनीयाभावेन मां प्रति जातेर्व्याघात कत्वाभावात्, सर्वदृश्यानां खण्डनयुक्तिभिर्वाधस्य मदिष्टत्वात् तदुक्तं खण्डने-‘अभीष्टसिद्धावपि खण्डनानामखीण्डराज्ञा मित्र नैवमाज़ा | तत्तानि कस्मानयथावदेव सैद्धान्तिकेऽयध्वनि योजयध्वम् ॥ ’ इति परमतखण्डनरूपस्याभीष्टस्य सिद्धा

वपि खण्डनयुक्तीनां राज्ञामिवाज्ञास्वातन्त्र्यं नाखण्डि नास्माभिर्निराकृता । तत् तस्मात् तानि खण्डनानि यथावत् परमत

इव सिद्धान्तिसिद्धप्रक्रियायामपि कस्मान्नयोजयध्वमित्यर्थः इति । अत्र घंटे पटभेदस्य घटस्वरूपत्वे अभिन्ने भेदः घटत्व

३१८

जिज्ञासा १.१-१

ल.चं.ब्रह्मणोऽसंसृष्टत्वकथनासङ्गतिः सि.विं. व्याख्यानपर्याालोचनं च श्रीभाष्यम्

तदपि जात्यादिविशिष्टस्यैव वस्तुनः प्रत्यक्षविषयत्वाज्जात्यादेरेव प्रतियोग्यवेक्षया वस्तु नस्स्वस्य च भेद्व्यवहारहेतुत्वाञ्च दूरोत्सारितम् | संवेदनवद्भपादिवञ्च परत्र व्यवहार विशेषहेतोस्स्वस्मिन्नपि तद्यवहारहेतुत्वं गुप्माभिरभ्युपेतं भेदस्यापि सम्भवत्येव । श्रुतप्रकाशिका

यत्त्वित्यादिना ग्रन्थद्वयेन प्रमाणानुपपत्तिप्रमेयानुपपत्त्यनुभाषणम् न केवलं विशेषविषयत्वोपपादनम् निर्विशेषविषयत्वोपपादनानुपपत्तिश्चेति अपिशब्दस्य भावः यद्वा। * तद्पीति न केवलं । भिन्नविषयत्वं स्थापितम् । सन्मात्रविषय| ।

त्वमपि दूरोत्सारितमिति अपिशब्दस्यार्थः । जात्यादेरेवेति । स्वपरनिर्वाहकत्याद्व्यावृत्तिरूपधर्मान्तरनिरपेक्षस्य प्रतियोगिनिर पेक्षस्यैवचेतिभावः । दूरोत्सारितम् । प्रतियोगिस्मरणकृतविलम्बे सत्यपि ज्ञानस्य यावत्कार्यसिद्धि स्थिरत्वं कल्प्यम् । अथापि प्रतियोगिनिरपेक्षजात्यादेः भेदत्वेनैकक्षणवृत्तित्वेऽपि प्रत्यक्षस्य भेदस्य सुग्रहत्वाहूरोत्सारितमितिभावः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

भेदः

।

रूपत्वे भिन्ने भेदइत्युभयोरेकचैव पर्यवसानम् ॥ जात्यादिविशिष्टस्यैवेति एवकारेण भावातिरिक्ताभावरूपोऽपि व्यवच्छिद्यते । एवं जात्यादेर्विशेषणतया तदाश्रयद्रव्यस्य विशेष्यतया उभयोस्सम्बन्धस्य संसर्गतया प्रत्यक्ष भानेन एव कारेण असम्बन्धप्रतीतिव्यवच्छेदेन यत्र प्रामाणिकानां प्रतीतिः तत्र प्रतीतिवलादेव सम्बन्धोऽभ्युपगन्तव्य इति नात्र सम्ब न्धानुपपत्तिशङ्का युक्तेऽत्याप एवकारेण बोधितम् ॥

संवेदनवद्रपादिवच्च युष्माभिरभ्युपेतमिति । अयमर्थः विवरणे उक्त इति पूर्वमेव (१९८)

उपपादितम् ।

विवरणोक्त प्रदीपालोकादि: रूपादिवदित्यत्र आदिपदार्थः । उक्तंच अद्वैतसिद्धावापे -(अनुभूतिस्वप्रकाशत्योपपत्ती) ‘स्वसबन्धादन्यत्रेव स्वस्मिन्नपि चित्फलमिति खण्डनोक्तकुटांदिदृष्टान्तपर्यवसानात्’ इति, ‘स्वस्मादन्यत्रव्यवहारजनने

स्वविषयत्वं स्वस्मिन् स्वाभेदः निमित्तम् ’ इति च ॥

पूर्व वस्तुस्वभावविशेषैरित्यत्र संवेदनवत् इत्यादिश्रीसूक्तयनुरोधन स्वप्रकाशत्वमाप विवक्षितमिति

प्रतीयते। एवं

च भेदाभ्युपगन्तृभिः खण्डनयुक्त्या मेदापह्नववत् स्वप्रकाशत्वानभ्युपगन्तृभिः बौद्ध: स्वप्रकाशापहवोऽपि क्रब्रह्मणोऽसं ियेत इत्यपि प्रतिभाति ॥ लघुचन्द्रिकायां — — नचैवं ब्रह्मणोऽपि खण्डनयुक्त्या बाघापत्तिरिति वाच्यम् ; • विवक्षितीमति सृष्टत्वन तर्काविषयत्वात्, सर्वसाक्षित्वेनाबाध्यत्वाच्च ’ इत्युक्तिरपि नघटते ब्रह्मणः वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वाङ्गीण ।

असंमृष्टत्वस्यासम्भवात् । ‘मातृमानमितिमेयानां व्यभिचारित्वेऽपि तद्भावाभावसाक्षिणः कालत्रयेऽप्यव्यभिचारात्’इति

" अप्र

6

सिद्धान्तविन्दुविवरणे, ‘ तद्भावाभावसाक्षिण इति - ज्ञात्रादिस्वरूपतदभावभासकस्येत्यर्थ: ’ इत्युपक्रम्य,

तदुक्तम्

‘अस्वप्रकाशज्ञानवादिनः अर्थप्रकाशो नोपप द्यत इत्यर्थः’ इत्युक्त्या कालत्र्याबाध्यस्य ज्ञातृज्ञेयाद्यभावभासकत्वोत्क्त्या च असंसृष्टत्वं नास्तीति स्फुटं प्रतीयते । कूटस्थो निर्धर्मक: साक्षी नाद्रियते’ इति सिद्धान्तविन्दावाशङ्कय ’ तमेव मान्तम्’ इत्यादिश्रुतिरुदाहृता । ‘श्रुतौ त्यक्षोपलभस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति ’ इति खण्डनोक्तकारिकामेवोपन्यस्य

५

एक:

तस्य

भासेति- तदभिन्नभानेन ’ इति विवरणम् । अत्रापि सर्वमानहेतुत्वं निर्धर्मकस्योक्तम् । एवं सिद्धान्तबिन्दीजगत्सु-साक्षिसाधना सर्वदृश्येषु वसरे ‘स्वप्रकाशानभ्युपगमे च जगदान्ध्यप्रसङ्गात्’ इत्येतद्विवरणे प्राक् (२१५. पुढे ) उदाहृते —

आन्ध्यस्य अप्रकाशस्य प्रसङ्गः | अप्रकाशेनात्मचैतन्येन दृश्यप्रकाशनासम्भवात् । प्रकाशान्तराणां च कल्पनेऽनवस्थानात्

शून्यवादानिर्वचनीयपक्षयोर्विमर्शः आत्मनस्स्वतस्सिद्धत्वोक्तेः परिशीलनं च गूढार्थसंग्रहः

इत्यर्थ: ’ इत्युक्तिरपि न घटते स्वप्रकाशानभ्युपगन्तृमाध्यमिकमते प्रकाशान्तराणां परमार्थसत्यत्वानभ्युपगमेन अनवस्थादो पस्यैवासम्भवात् । ‘अनवस्थादयो दोषाः सत्तां निघ्नन्ति वस्तुनः ’ इति चन्द्रिकोदाहृतखण्डनोक्तेरेव। ‘अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति’ इति खण्डनाद्युदाहृतकारिकाऽपि माध्यमिकव्यतिरिक्तबौद्धोक्तैव इति न ततः स्वप्रकाशत्वं सिर्थ्यात एवं ‘सर्वबाधावधिभूतचैतन्यपारशेषेण न शून्यवादापत्ति: ’ इति बिन्दूक्तिः नघटते । ‘सर्वबाधेत्यादि साक्षिरूपत्वेन चितो बाधासम्भवात् । चैतन्यं सर्वत्राध्यज्ञानानामवधिरूपोऽवधिः, अतस्तस्य परिशेषात् मिथ्यात्वास्वीकारात्, मिथ्यात्ववादस्य आपत्तिरिति भावः । तथा च संसृष्टरूपेणैव सद्रूपस्य भ्रमविषयत्वं मिथ्यात्वं च नतु शुद्धरूपेणेति भावः इति तद्विवरणमपि तथैव साक्षिसाधनस्यैवासम्भवात् शुद्धस्य वाचस्पतिमते स्वप्रकाशत्वेनैव मानाङ्गीकारात् स्वप्रकाशा तदयोगात् । विवरणकारमते वृत्तिविषयत्वेन संसृष्टत्वस्यैव सच्च्वात् ॥ भावे एवं ‘ मिथ्यावस्तुनोऽधिष्ठानत्वे शून्यवादप्रसङ्गात् ।’ इति बिन्दुः ’ शून्यवादप्रसङ्गात् । शून्यवादिनं प्रत्यापा दितदोषप्रसङ्गात् सर्वस्य मिथ्यात्वे हि ज्ञानानां बाध्यबाधकभावव्यवस्था न स्यात् । प्रमयैव भ्रमो बाध्यते । शून्यवादे च सर्वस्य मिथ्यात्वात् न प्रमास्तीति बाध्यबचकभावो न क्वापीति दोष आपादितः ।’ इति तडीकाऽपि नघटते । स्वाप्नगज तदभावज्ञानयोः उभयोर्भ्रमत्वेऽपि बाध्यबाधकभावः यथा सिध्यादौ अङ्गीकृतः तथा शून्यवादेऽप्यङ्गीकारसम्भवात् । दृष्टिसृष्टिपक्षे ‘तत्त्वमसि ’ इति वाक्यार्थबोधस्यापि भ्रमत्वस्यावश्यं स्वीकार्यत्वात् । विषयबाधाबाधाभ्यां च व्यवस्था न शून्यवादस्य सर्व

।

2

घटते ।निर्विशेषशुद्धचितएव व्योमापविन्दसदृशत्वात् ॥

श्रुतीनाम् । तत्स्वप्रकाश

खण्डनोक्तयुक्तिभिर्भेदापह्नवे ‘आपाततो यदिदमद्वयवादिननामद्वैतमाकलितमतया परमार्थचिदेव भूत्वा निष्पीडितादहह निर्वहते विचारात् ॥ ’ (ख.ख.१ ५.२६. श्लो.) तदिदमेतामिरात्ममतसिद्धसद्यक्ति ’ परमात्मतत्वं स्वप्रका लक्षणोपपन्नाभिः युक्तिभिरुपनीयमानमद्वैतमविद्याविलासलालसोऽपि श्रद्धधातु भवान्’ इत्युपक्रम्य,

शसाक्षिकं माक्षिकरसातिशायि स्वात्मनैव साक्षात्करिष्यते ’ इति स्वण्डनोक्तं स्वमतस्थापनाहीनवितण्डायामेव पर्यवस्यति ।

‘ यदि दर्शनेषु शून्यवादानिर्वचनीयपक्षयोराश्रयणं तदा तावदमूषां निराबाचैव सार्वपथनता ’ इति खण्डनयुक्तीनां निराबाधतायाः शून्यवादे तैरेव वक्ष्यमाणत्वात् | एवं पूर्वमपि ’ सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्त े ॥’ अधिकारोऽनु पायत्वान्नवादे शून्यवादिशः । ’ (श्लो.वा.नि. १२८) इति वेदार्थसङ्ग्रहोदाहृतभट्टपादोक्किदूषणावसरे, ‘सोऽयमपूर्वः प्रमा णादिसत्वानभ्युपगमात्मा वाक्स्तम्भनमन्त्रो भवताऽभ्यूहितः । नूनं यस्य प्रभावात् भगवता सुरगुरुणा लोकायतसूत्राणि न प्रर्णातानि । तथागतेन मध्यमागमाः वा नोपदिष्टाः । भगवत्पादेन वा बादरायणेषु सूत्रेषु भाष्यं नाभाषि ’ इति एवंच ।

सति सौगतब्रह्मवादिनोरयं विशेषः यदादिमः सर्वमेवानिर्वचनीयं वर्णयति । तदुक्तं भगवता लङ्गावतारे ’ बुध्या विविच्य

मानानां स्वभावो नावधार्यते। अतो निरभिलप्यास्ते निस्स्वभावश्च देशिताः’ इति । ‘विज्ञानव्यतिरिक्तं पुनः इदं विश्वं सद ।

सद्भ्यां विलक्षणं ब्रह्मवादिनः सङ्गिरन्त इति ’ इति चोक्तौ माध्यमिकस्य स्वसुहृत्वेन प्रतिपादनात् । एवंच तदेतत्तु श्रुत्या प्रमाणेन उपलक्षणन्यायात् तात्पर्यतः प्रकाश्यते तेन परमार्थतोऽभिधानांभिधेयभावविरहे तात्पर्यतः श्रुतिः ‘ तस्मिन् अविद्यादशायां पराभ्युपगमरीत्या प्रमाणमित्युच्यते । वस्तुतस्तु आत्मसिद्धमेव चिद्रपम्’ इति स्वपक्षस्थापनं न घटते ।

व्योमारविन्दवत् श्रुतेः निर्विशेषचिति प्रमाणभावस्यासम्भवात् स्वतस्सिद्धिरपि न घटते ॥

तत्र विद्यासागरीये ‘ ज्ञानं सजातीयपरनिरपेक्षव्यवहारगोचरः परत्रव्यवहारहेतुत्वात्सत्तावत् ’ इत्यनुमानं ’ यथातुभवत

सत्तासम्बन्धात् इतरत्र सद्व्यवहारव्यवस्था सत्तातु स्वयमेव सद्रूपा ’ इत्यादि खण्डने विवक्षितमित्युक्तम् । अत्र स्वयम्प्र

३२०

सम्बन्धानुपपत्त्या मिथ्यात्वमिति बिंदुटीकादि पर्यालोचनं सत्यद्वयसाधनानुवादश्च [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

अत एव च नानवस्थाऽन्योन्याश्रयणं च । श्रुतप्रकाशिका

जात्यादेरेवेत्यभिप्रेतं भेदस्य स्वपरनिर्वाहकत्वं परोक्तयुक्त्यैव दर्शयति । संवेदनवदित्यादिना । संवेदनबद्रूपादि बच्चेत्यनेन परोक्तपक्षसपक्षौ द्वावपि सपक्षीकृतौ अनेन परोक्तदूपणस्य परिहृतत्वं दर्शयति । अतएवेति । अत्र प्रथमच ।

।

शब्दस्य स्वपरनिर्वाहकृत्योपपादनेन दूषणपरिहारश्च सिद्धइति भावः । द्वितीयश्चशब्दो दूषणद्वयसमुच्चये । अनवस्थापरिहार गूढार्थसंग्रहः

|

काशचित: व्यबहारर्हेतुत्वमुक्तम् हेतुत्वस्य कल्पितत्वे स्वयम्प्रकाशत्वमपि कल्पितमेव स्यात् । कार्यकारणभावस्तु शून् न्यब्रह्मवादिनोरुभयोरपि अनिर्वचनीयइति सम्मतम् । माध्यमिकमतवत् कार्यकारणभावस्य सांवृतत्वे स्वयम्प्रकाशचि

• तोऽपि सांवृतत्वमेव प्रसज्यते । अतः खण्डनोक्तयुक्तिभिर्वैतण्डिकत्वस्याङ्गीकारे शून्यवादिनः वैताण्डक श्रेष्टस्य माध्यमिकस्यैव • विजयस्स्यात् नतु खण्डनकृताम् । तदेतदभिप्रेत्य युक्तिघट्टान्ते भगवता वक्ष्यते-शून्यमेव तत्वमिति वाक्येन तस्यापि बाध

दर्शनात्। त ्तु भ्रान्तिमूलमितिचेत्एतदपि भ्रान्तिमूलमिति त्वयैवोक्तम्। पाश्चात्यवाधादर्शनंतुतस्यैवेति इति । सम्बन्धानुपपत्ति अतएव च नानवस्थेत्यादि । अतएव विवरणयुक्त खपरनिर्वाहकत्वादेव नानवस्थेति । एतेन

रपि परिहृता । जात्यादिविशिष्टस्यैव वस्तुनः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । इति पूर्वमुक्त्या प्रतार्तिबलेन सम्बन्धसिद्धौ स् निर्वाहकसमाधिना अनवस्थाया असम्भवात् एतेन ’ अथ तयोः सम्बन्धान्तरं प्रतीयते । तस्यतु न प्रतीयते इतिचेत्

।

सत्यं प्रतीयमानमुपपनं निथ्यैवेति भावः ।’ इति (२१५. पुरे) प्रागुदाहृतविन्दुटीकोतिरपि निरवकाशा |स्वपरनिर्वाहस • माधिना सर्वसामञ्जस्यसम्भवात् । सम्बन्धानुपपच्या धर्मधर्मिभावभङ्गः वैभाषिकानाम् ज्ञानातिरिक्तार्थाभावो योगाचाराणाम् कार्यकारणसम्बन्धानुपपच्या ज्ञानस्याप्यभावः माध्यमिकानां सम्मतः । अनयैव दिशा सम्बन्धानुपपत्त्या मेदस्वरूपधर्म बाह्यार्थापह्नवे तापक्षविकल्वेन ब्रह्मसिद्धिखण्डनादौ भेदापहवः क्रियते स्वप्रकाशस्वंतु परव्यवहारहेतुत्वेन साध्यते । द्वैतम्’ इति निरालम्बनवादोक्त (श्लो. वा.निरा वा. १७) प्रमाणानुपपत्तिप्रमेयानुपपत्तिभ्यां प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं ब्रह्म सिध्यादौ स्थापितम् । प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वे घटादौ सत्तादात्यम्मेव नतु व्यावहारिकसत्ता । दृष्टिसृष्टिपक्षेऽपि घटादीनां •

।

८

पारमार्थिकस

वेदान्तपक्षइति मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । एतत्पक्षद्वयापेक्षया शून्यवादिमतमेव ज्यायः

व्यावहारिक

।

प्रातीतिकत्वमेव । श्रुतीनामितरप्रमाणानां च व्यावहारिकप्रामाण्यमपि नास्ति । दृष्टिसृष्टिपक्षएव एकजीववादाख्यःमुख्य

तमाण्यसम्पादनमपि ्यद्वयस्य त ्पक्षे सत्वात्’ तस्म।ाद्यनस्ृनषा्सट्ितदिृष्नास्त्येव टिपक्ष सत्तनात्रसत्यद्वयकल्पना’ ैविध्याङ्गीकारेण व्यावहारिक पारमार्थिकप्रामाण्यभेदकल्पनेन श ् र ु त ी न ा ं प ् र ा . इति प्रागुदाहृत (१५५.पुढे) लोकवार्तिकादौ पादैरेव श्रुतेरेकविधप्रामामाण्यासम्भवात् दूषितम् ॥

• यद्यपि गुरुचन्द्रिकायाम्- असतस्साधकत्वोपपत्तौ एतद्वचनमुदाहृत्य इति बौद्ध प्रति

भट्टपादोक्तिरपि युक्तव / अ

बाध्याधिष्ठानाङ्गीकारं विना प्रपञ्च तद्बाध्यत्वासम्भवात् । निस्साक्षिकस्य चरमबाधस्यासम्भवान्च । अत एव तयोर्मतयोरेव ‘तत्राथशून्य विज्ञानं योगाचारास्समाश्रिताः । तस्याप्यभावमिच्छन्ति ये माध्यमिकवादिनः ! ’ इत्याद्युत्तरवार्त सत्यस्य सत्यम् प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति श्रुतिभिश्च सत्यद्वयकल्पना युक्ततमैव’ साक्षित्वेनचाबाधात् ।

८

प्राणावै सत्यमित्यादिश्रुतेः परोक्तार्थपर्यालोचनं भट्टपादोक्तेःपरमतपरत्वोक्तिश्च

३२१

गूढार्थसंग्रहः

इत्युक्तम् ; तथाऽपि सम्बन्धाक्षेपपरिहारे ’ स्वाभाविकीमविद्यां च ’ इत्यादिना अविद्यावाददूषणात्, प्रत्यक्षसूत्रे सन्मात्र

ग्राहिप्रत्यक्षनिराकरणात्, निरालम्बनवादान्ते ‘ग्राहं गतास्तत्र कथञ्चिदन्ये’ इत्युक्तेश्च ब्रह्मविवाद्वितैमतदूषणमपि भट्टपा दानां विवक्षितमेव । अत एव ‘चैतन्याद्यात्मकत्वाद्यविभागाच्च उपनिषत्सु ऐकात्म्यव्यवहार: ’ इति अपूर्वाधिकरणे भट्ट पादोक्तिस्सङ्गच्छत इत्यादिकं प्रागेव (१५५) निरूपितम् । अत एव ब्रह्मसिद्धौ भट्टपाददूषितसन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षस्थापनार्थं स्वाभाविकीमविद्यां च ’ इत्यायुक्तदूषणपरिहारार्थं च प्रयत्नस्सङ्गच्छते । शून्यवादयुक्तय एव खण्डनयुक्तय इति ‘ यदि दर्शनेषु शून्यवादानिर्वचनीयपक्षयोराश्रयणं तदा तावदमूषां निराबांधव सार्वपथीनता ' इति खण्डनकारैरेवोक्तेः । अब्रा व्याधिष्ठानमन्तराऽपि साक्षिणं विनाऽपि व्यवहारः उपपद्यत इति निरूपितम् । उत्तरत्र भाष्येऽपि निरूपयिष्यते ॥ वै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति श्रुतिमुपन्यस्य सत्यत्वं शुद्धचिति कल्पितमित्युक्त्वा सत्यत्वमुपहित एव सत्यत्वविशिष्टतादात्म्यमेव शुद्धचिति कल्पितमिति गुरुचन्द्रिकायां सिद्धान्तः पूर्वमेव प्रदर्शितः । सत्यत्वं प्राणेषु उपहिते च । प्राणानामपि मिथ्यात्वमुपहितस्यापि मिथ्यात्वमेव । स्वाभाविकस्सत्त्वसम्बन्धः उपहिते, सदधिष्ठानतादात्म्यप्रयुक्तः सत्त्वसम्बन्धः प्रपञ्च इति उभयोर्वैषम्येन ’ तेषामेष सत्यम्’ इति वाक्यं प्रवृत्तमितिचेत् ; मिथ्याभूतोपहितवस्तुनि सत्य C

6

प्राणा

शब्पप्रयोगः कथं विदुषां हृदयङ्गमः ? सत्त्वोपहितब्रह्मतादात्म्यं प्रपञ्चेऽपि वर्त े । एवमुपहितकेवलभावेन तादात्म्यं शुद्धे इत्येवं वैषम्यकल्पनेन उपहितकेवलतादात्म्यविवक्षया ’ एष सत्यम्’ इति कल्पनमप्यनादरणीयमेव सत्यत्ववैशिष्टयस्यैव स्वरसतः तद्वाक्यात्प्रतीतेः । सत्यत्वस्य उपहितेऽङ्गीकारे शुद्धचितः सत्यत्वोपलक्षितत्वमपि न सम्भवति । तादात्म्याङ्गीकारेण

तत्र भेदस्याप्यङ्गीकारात् । सत्यत्वोपलक्षितत्ववत् उपहिते मिथ्यात्वस्य सचेन मिथ्यात्वोपलक्षितत्वस्यापि सम्भवात् ८

प्राणा

वै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति श्रुतिः न ब्रह्मानन्दसरस्वत्युक्तार्थमभिप्रैति ॥

मूर्तामूर्ते हि सत्याह्वं प्राणास्सत्यास्तदात्मतः । क्षेत्रज्ञस्तदुपाधित्वात् सत्य इत्यभिधीयते ’ (बृ.वा.४.६.२४४)

इति सुरेश्वराचार्यैः ‘ प्राणा वै सत्यम्’ इत्यत्र जीवविवक्षायाअतःउक्त्यानएतद्वाक्यं जीवापेक्षयाइत्यादि परमात्मनः अतिशयितसत्यत्व सत्यद्वयकल्पना’ भट्टपादोक्तिः परमतमपि परमिति श्रुतितात्पर्यविषयीभूतार्थः भाष्ये स्थापयिष्यते संगृह्णाति । व्यावहारिकपारमार्थिकविभागकल्पने प्रमाणाना मेकविधप्रामाण्यं नैव निर्वहतीति भट्टपादाशयात् । अत एव ‘सिंहो देवदत्त ’ इत्यत्र आगेपनिराकरणपूर्वकं सदृशार्थबोधं स्थापयतां भट्टपादानां वेदप्रामाण्यरक्षणमभिप्रेतमिति सोम नाथाप्पय दीक्षिताभ्यामभिधानेन वेदस्य क्वाप्यारोपितार्थबोधकत्वं नास्तीति भट्टपादसिद्धान्तः सङ्गच्छते । अयंच भट्ट पादसिद्धान्तः समर्थितः सर्वार्थसिद्धिभावप्रकाशे । (नृ.सं. २८९) एवं सिद्धान्तानुसारेणैव ’ सर्वथा सदुपायानां बादमार्गः प्रवर्त े ’ इत्यादिकं भट्टपादैरुक्तम् । उक्तंच ‘क्षणिकत्वाच्च ’ (२.२.३१) इति सूत्रे शङ्कराचार्यैः ‘शून्यवादिपज्ञस्तु सर्व 6

।

८

प्रमाणविप्रतिषिद्ध इति तन्निराकरणाय नादरःक्रियते । नह्ययं सर्वप्रमाणसिद्धो लोकव्यवहारः अन्यत्तत्वमनधिगम्य शक्य

तेऽपह्नोतुम् । अपवादाभाव उत्सर्गप्रसिद्धेः ’ इति । एतेन व्यावहारिकपारमार्थिकविभागः प्रमाणैस्तत्त्वनिर्णयमन्तरा नघटते

इत्युक्तं भवति। अधिष्ठानानङ्गीकारेऽपि साक्षिणोऽनङ्गीकारेऽपि व्यवहारनिषेधयोः संवृत्त्या शून्यत्रादिभिरुपपादनान्नदोषः ॥

‘ यदिहि देवपुत्रपरमार्थतः परमार्थसत्यं कायवाड्यनसां विषयतामुपगच्छेत् । नतत्परमार्थसत्यमिति सङ्ख्यां गच्छेत् 6

संवृतिसत्यमेव तद्भवेत् । अपितु देवपुत्रपरमार्थसत्यां सर्वव्यवहारसमतिक्रान्तं निर्विशेषं असमुत्पन्नमनिरुद्धं अभिधेयाभि

धानज्ञेयज्ञानविगतं यावत्सर्वाकारवरोपेत सर्वज्ञानविषय भावसमतिक्रान्तं परमार्थसत्यमिति विस्तरः’ इतिभगवता आर्यसत्यद्व

यावतारे उक्तं (बोधिचर्यावतारपञ्चिका) यथा प्रमाणेन नसिध्यति तद्वत् प्रमाणेन अधिष्ठानं साक्षिच नैव सिध्यति । 41

सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे भट्टपादोक्तदूषणस्यानुवादः मण्डनमिश्रग्रन्थानुवादश्च

३२२

जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एकक्षणवर्तित्वेऽपि प्रत्यक्षज्ञानस्य तस्मिन्नेव क्षणे श्रुतप्रकाशिका

सिद्धौ तदर्थस्वपरनिर्वाहकत्वसिद्धिः स्वपरनिर्वाहकत्वसिद्धी अनवस्थापरिहारसिद्धिरित्यन्योन्याश्रय इतिचेत्–न भ्रमनिवृत्त्य

न्वयव्यतिरेकाभ्यामेव स्वपरनिर्वाहकत्वसिद्धेरनवस्थापरिहारात् । प्रत्यक्षज्ञानस्य त्रिचतुरक्षणमात्रवृत्तित्वेऽप्येकक्षणवृत्तित्वम भ्युपगम्य परिहरति । एकक्षणवर्तित्वेऽपीति ॥

अत्रेदमनुसन्धेयं किं भेदप्रतीतिरनभ्युपगता उताङ्गीकारेऽपि मूलं नास्ति किंवा मूलं दुर्निरूपमिति | विषयो

वा किं

• नास्ति उत सन्नपि दुर्निरूपइति । तत्र प्रथमं प्रतीत्यनभ्युगमो नोपपद्यते वेदान्तानामनारम्भणीयत्वप्रसङ्गात्, वादप्रति

वादिरूपेण कथाऽनुपपत्तश्च मूलमन्यस्ति कार्यस्य सम्प्रतिपन्नत्वेन कारणस्य कल्पनीयत्वात् । कार्य हि प्रतीतं कारणकल्प नायां प्रमाणम् न पुनस्स्फुटावधारित कार्य कारणनिरूपणायापह्नवमर्हतीति नीतिविदः । दुर्निरूपत्वमपि नास्ति कार्योत्पयनु

रूपत्वं हि कारणस्य सुनिरूपत्वम् । कार्योत्पच्या कारणस्य तदनुरूपत्वं सिद्धमिति न दुर्निरूपत्वं । विषयोऽप्यस्त्येव यदि

।

|

न विषयः, तर्हि त्वयैव तदनुयुक्तेन वक्तव्यम् प्रपञ्चस्य वाव्यत्वज्ञानं किं सविषयं उताविषयमिति । सविषयत्वे विषयो ऽङ्गीकृतएव नोचवाव्यत्वमपि नेति प्रपञ्चस्य पारमाथ्ये स्यात् । अतोऽस्त्येव विषयः नच बाध्यविषयत्वम् । तथासति ।

भेदबाधकप्रमाणजन्यप्रतीतेराप मिथ्याविषयत्वेन भेदपारमार्थ्यप्रसङ्गात्

एतान्प्रत्याहु:

स्वशास्त्रनिर्णये सत्ये सत्यास्स्युर्लोकनिर्णयाः । स्वशास्त्रनिर्णयेऽसत्ये सत्यास्स्युर्लोकनिर्णयाः इति ॥ ज्ञास्यते ।

उक्त विकल्पेषु पूर्वे चत्वार: पक्षाः अपिचेत्यादिना भाग्येण वक्ष्यमाणेनाभिप्रेता इति तेषां निरस्तत्वमुत्तरत्र

अत्र प्रथमं पञ्चमं बाध्यविषयत्वपक्षं प्राधान्यात्परिजिहीर्पता भाष्यकारेण प्रत्यक्षबाधस्तावन्नदृष्ट इति यौक्तिकबाध:परिहि

यते । तत्र प्रतियोगिनिरपेक्षजात्यादेरेव भेदत्वेन तद्विशिष्टविषयतया क्षणान्तरग्राह्याभावात् क्रमयोगपद्यविकल्पायोगरूपा प्रमणानुपपत्ति: परिहृता एवं प्रमेयानुपपत्तौ स्वरूपपक्ष प्रतियोगिनिरपेक्षभेदव्यवहारप्रसक्ति श्रेष्टतया परिहृता । हानो पादानादिरूपस्य, गोत्वादिशब्दावलम्बिनश्च व्यवहारस्य प्रतीतेश्च प्रतियोगिनिरपेक्षत्वात् । शाब्दव्यवहारविशेषे प्रतियोगि सापेक्षत्वस्य ‘दारा: कळवमाप ’ इत्यादिषु स्त्रीत्वनपुंसकत्वबहुत्यादिवत् शब्दस्वभावायत्तत्वात् नाथदूषणत्वम्। व्या ।

त्तादिशब्दप्रयोगेष्वेव प्रतियोगिसापेक्षत्वदर्शनात् । गोत्वादिप्रतिपत्तिव्यवहारेषु तदभावाञ्च ॥

गूढार्थसंग्रहः

तस्मात् सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे सर्वप्रमाणसिद्धलोकव्यवहारापह्नवस्स्यात् । अतः सत्यद्वयकल्पनं अनादरणीयमिति

भट्टपादै-

रेवव्यवस्थापितम् । अतः तद्दूषणपरत्रहह्मसिध्याईपयालोचनेन औपनिषदपरमपुरुषनिर्धारणार्थी प्रवृत्तेन भगवतास्वगरनि र्वाहकसमाधिमाश्रित्य यदुक्तं तन्निवद्यमिति सिद्धम् ॥

एकक्षणवर्तित्वेऽपीति । अपिना बौद्धसम्मतक्षणिकत्वं भट्टपादानां न सम्मतमिति सूचितम् ।

मण्डनमिश्रेण तु

अनुवृत्तं सामान्यादिकं नास्ति किंतु व्यावृत्तमेव निर्विकल्पकप्रत्यक्षप्रमाविषयः इति साधयतां वैभाषिकादीनां मतं दूष

यितुं प्रवृत्तेन अनुवृत्तमेव प्रत्यक्षविषयः, नतु व्यावृत्तमिति साधनावसरे ’ न खल्वेकज्ञानप्रमाणव्यापारौ सन्तौ विधिव्यव

छेदौ क्रमवन्तौ युज्येते क्षणिकत्वात् ’ इति (१८९) प्रागुदाहृतवाक्येषु बौद्धसम्मतमेव क्षणिकत्वं प्रतिपादितम्।तथाऽपि

श्रुतप्रकाशिका

शाब्दव्यवहारविशेषस्य प्रतियोगिसापेक्षत्वं शब्दविशेषस्वभावाधीनमित्यन्वयव्यतिरेकाभ्यांनिश्चीयते - शब्दस्वभाव श्च प्रवृत्तिनिमित्तसाधारण्यात्तदवच्छेदकोपाधिपुरस्कारेणार्थविशेषप्रतीतिहेतुत्वम् । गोत्वशब्दोह्यसाधारणो गोत्वं स्वरूपेण दर्शयति । भेदशब्दस्तु व्यावृत्तिबुद्धिहेतुत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्तसाधारण्यात्तदवच्छेद कमहिषादिपदार्थान्तररूपोपाधिपुरस्का रेण गोत्वं दर्शयति । पर्यायव्यप्रसक्तिश्च परिहता। व्यावृत्तिरूपे परे ब्रह्मणि ब्रह्मशब्दनसह स्वरूपशब्दवदधिकार्थाविव आयोपि भिन्नशब्दस्य प्रयोगसम्भवात् उपाधिशव्दानां हि वाच्यानतिरेकेऽपि तटस्थोपाधिभेदादपर्यायत्वमुपपद्यते । ।

तत्रैच्छिकौ प्रयोगाप्रयोगौ भेदस्य व्यावृत्त्यनुवृत्तिविकल्पोऽपि परिहृतः । व्यावृत्तइत्यभ्युपगंमे स्वरूपव्यावृत्तशब्दयोरिव

भेदशब्दस्यानुवृत्तप्रयोगसम्भवात् । भिन्नोहि भेदयोगीत्येतच्च स्वरूपस्यैव जात्यादिभेदविशिष्टत्वेन भिन्नशब्दप्रयोगसम्भ वात् परिहृतम् । धर्मभूतजात्यादिषु भिन्नइति प्रयोगो भवन्मते व्यावृत्तिरूपे ब्रह्मणि व्यावृत्तशब्दबदौपचारिकः धर्मान्तर राहित्येऽपि तद्योगकार्यव्यावृत्तिबुद्धिहेतुत्वात् |

धर्मपक्षेऽनवस्थाऽन्योन्याश्रयणेच परिहृते प्रतियोगिनिरपेक्षजात्यादेरेव भेदत्वात्तस्यैव स्वपरनिर्वाहकत्वाभ्युपगमाञ्च

।

अविद्याया: ब्रह्मणो भेदोऽास्त नवा ? नाचेद्ब्रह्मण: जडत्वादिप्ररुङ्गः । अस्तिचत्सभेदः स्वरूपंवा धर्मोवेति विकल्पे दूषण

परिहारसाम्यं द्रष्टव्यम् । किंच स्वरूपधर्मविकल्पदूषणपरिहारा अभेदेऽपि तुल्याः । अभेदः स्वरूपंचेत् प्रतियोगिनिरपे क्षाभेदव्यवहारप्रसङ्गः परमात्मना भवत्यभेदी

घटध्वंसे घटाकाशो न भिन्नो नभसा यथा ।

इत्यादिषु अभेदस्सप्रतियोगिकोह्यवसीयते । ब्रह्म अद्वितीयम् इत्यादिपदानां पर्यायत्वं स्यात् । धर्मश्चेत्सविशेषत्वं ततश्चा पसिद्धान्तइति ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

वस्तुग्राहित्वासकारात् । प्रत्यक्ष नेदं कुमारिलोक्तदूपणपरिहारसमर्थ भवति कुमारिलेन निर्विकल्पकस्य सामान्यविशेषात्मक

सूत्रे ‘नहि तत्क्षणमप्यास्ते ’ इत्यत्र क्षणपदं न बौद्धसम्मतक्षणपरं ’ पुरुषो लौकिको वा स्यात् योवाऽस्मिन्साधयिष्यते । विक्रिया ज्ञानरूपाऽस्य न नित्यत्वे विरोत्स्यते’ इति परिणामवादस्यैव पूर्वमभिधानात् । ’ बुद्धिजन्मनि — अनित्यता । इति दिङ्नागोक्तदूषणपरिहारार्थमेव श्लोकस्यास्य प्रवृत्तेः । आत्मवादे च अस्यार्थ: विस्तरेण प्रतिपादितः । ‘नहि

तत्क्षणमप्यास्ते ’ इत्येतद्विवरणकाशिकायां ’ नित्यबुद्धिवादिनः निराकर्तुं बुद्धेरनतिचिरविनाशित्वमुक्तम् ’ इत्युक्तम् । ‘ बुद्धि

जन्मेतिचाप्याह जायमानप्रमाणताम्’ इति श्लोकव्याख्याने न्यायरलाकरे-’ यदि बुद्धेर ्थान्तरं जन्म तत् किं वैशेषिकोक्तः

कारणे कार्यसमवायः इति चेन्न ; तस्य नित्यत्वेऽनक्षाधीनत्वात् प्रत्यक्षत्वानुपपत्तेः । अथ नार्थान्तरं ततः पुनरुक्तम् अतं आह- बुद्धीति कर्तृवचनोऽयं जन्मशब्दः बुद्धिसमानाधिकरण: जायमाना बुद्धिरित्यर्थः कीदृशी पुनः जननक्रिया यस्यां ।

कर्तृत्वं उपादान कारणदशाविशेषः, यदनन्तरं कार्यस्य सत्ता तस्थापि दशाविशेषस्य ततः प्राच्यवस्थैव ततः प्रागपि तथेत्य 2

।

।

नादिरेषा आगन्तुककार्यकारणपरम्परा । न तु समवायो जन्म नापि तस्य नित्यत्वमिति, इत्युक्तम् । कुमारिलेन अनुवृत्तत्व व्यावृत्तत्वे सविकल्पकएव भासते वस्तुत: सामान्यविशेषात्मकं निर्विकल्पकविषयइति सिद्धान्तः कृतः वैभाषिका

दिभिरपि जात्यादिकल्पनाशून्यं धर्मिमात्रं निर्विकल्पके भासते तदेव प्रत्यक्षं प्रमा तस्य धर्मिणः वस्तुतो व्यावृत्तत्वेऽपि इतर ।

व्यावृत्तिः सविकल्पक एव भासते सविकल्पकं च भ्रम एव इत्यङ्गीक्रियते | ॥

’ एकविधिरेवान्यव्यवच्छेद ’ इति ब्रहासिकदृषणस्य नाबसरइति निरूपणम् [जिज्ञासा १-१-१

३२४

श्रीभाष्यम्

रूपगोत्यादेगृहीतत्वात् क्षणान्तरग्राह्यं न किंचिदिह तिष्ठति । अपि वस्तु भेदरूपतत्संस्थान च सन्मात्रग्राहित्ये घटोऽस्ति पटोऽस्तीति

श्रुतप्रकाशिका

इत्थं विषयदुर्निरूपत्वपक्षे प्रतिक्षिप्ते भेदप्रतीत्यनभ्युपगमएव परेषांशरणमिति तं निराकरोति । अपिचेत्यादिना । प्रथमं प्रतिपत्तिविरोध उच्यते । सन्मात्रेति । यादचेत्यादिना व्यवहारविरोधः । सर्वास्वित्यादिना शब्दविरोधः । नन्वे कत्र स्मर्यन्तएव सर्वे शब्दाः सर्वत्र प्रतिपत्तीनां सन्मात्रविषयत्वाभ्युपगमात्-नैवम् । घटे प्रतिपन्ने तत्र पटव्यवहारप्रसङ्ग गूढार्थसंग्रहः

• उक्तं च धर्मकीर्तिनाऽपि - ‘तस्मात् विशेषविषया सर्वैवेन्द्रियजा मति: ’ इति (प्रमाणवार्तिके प्रत्यक्षचिन्ता.

२७)

• स्वलक्षण च प्रत्यक्षं अविकल्पतया विना | विकल्पेन न सामान्यग्रहस्तस्मिंस्ततोऽनुमा ॥ ’ (अनुमानचिन्ता.७५) इति

।

‘स्वलक्षणेच प्रत्यक्षमविकल्पतया प्रवर्तते । सामान्यस्यतु ग्रहो विकल्पेन विना नभवति ततः कारणात् तस्मिन् सामान्ये अनुमैवविकल्पिका । नाध्यक्ष विकल्पकम्’ इति तद्विवरणम् | तत्वसङ्ग्रहेऽप्युक्तं शान्तराक्षतेन ’ सजातीयविजातीयव्यावृत्तार्थ ग्रहात्मतः । विशिष्टविषयो बोधः न विशेषणसङ्कृतेः ॥ (१२७१. श्लो) भेदो वैशिष्टयमुक्तं हिन विशेषणसङ्गतिः । भिन्न • मित्यपि तद्वाचा नानुविद्धं प्रतीयते ॥ (१२७२) स्वभावापरनिश्शेषपदार्थव्यतिरेकिणि । गृहीते सति तस्मिंस्तु विकल्पो जायते तथा ॥ (१२७३) इति । स्वभावादपरे ये निश्शेषाः पदार्थाः तेभ्यो व्यतिरेकिणि व्यावृत्ते गृहीते सति असाधा • रणनीलाद्याकारप्रतिभासनात् पश्चात् भेदाध्यवसायी शब्दाकारानुस्मृतः भिन्नमित्यभिलपन्नुत्पद्यते विकल्प: ’ इति कमल शीलविवरणम् ॥

एवंच मतद्वयेऽपि धर्मिंज्ञानानन्तरं व्यावृत्तत्वज्ञानाङ्गीकारेण एकज्ञानस्य वस्तुतो व्यवच्छिन्नविषयकत्वेऽपि

व्यवच्छे

।

दत्वेन व्यवच्छेदाविषयकत्वात्, ‘नापि विधिपूर्वको व्ययच्छेदः । यतः -क्रमस्सङ्गच्छते युक्त्या नैकविज्ञानकर्मणोः । न सन्निहितजं तच्च तदन्यामर्शि जायते ॥’ इति न मण्डनमिश्रोक्तदूषणात्रसर: पक्षद्वयेऽपि । सिद्धान्ते भेदस्य गोत्वादिधर्म रूपत्वाङ्गीकारेण गोत्वविषयकत्वे भेदविषयकत्वमपि निर्विकल्पकस्य वर्तत एव । किंचित्प्रतियोगिकत्वज्ञान एव प्रतियोगिज्ञानापेक्षेतिसिद्धान्तेऽपि ‘एकविधिरेव अन्यव्यवच्छेदः’ इत्युपक्रम्य ’ नैकप्रतिनियमः अन्याभावनिश्चयानमत्तं उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य इतरस्य च अविशेषेण प्रसङ्गात् ’ इत्याद्युक्तदूषणस्यापि नावसरः । गोत्वस्य गवेतरत्वेन गवेतर • सामान्यव्यावृत्तिरूपत्वात् । अपि च सर्वप्रत्यात्मवेदनीयमेतत् अभदोपादानो मेद इति । तथाहि=‘आलोच्यते वस्तुमात्रं ज्ञानेनापातजन्मना । अचेत्यमानो भेदोऽपि चकास्तीत्यतिसाहसम् ॥ वस्तुमात्रविषयं प्रथममविकल्पकं प्रत्यक्षं त ्पूर्वास्तु विशेषबुद्धयो विकल्पानवगाहन्त इति सर्वप्रत्यात्मवेदनीयम् ॥ स्यादेतत् । विशिष्टरूपापग्राहोव प्रत्यक्षम् । स तु भेदः शब्देनासंस्पर्शात् न तथांपलक्ष्यते यथा विकल्पबुद्धौ तदयुक्तं विप्रतिषेधात् नचोपलक्ष्यते प्रत्यक्षबुद्धौ विशेषः प्रका शतेचेति विप्रतिषिद्धम् अतोऽतिसाहसमित्युच्यते’ इत्युक्तिरप्यनादरणीया । अविकल्पकस्य विशेषानवगाहित्वानुभवः वैभाषिकानामेव, नतु तदतिरिक्तस्य कस्यापि वैदिकदार्शनिकस्यति पूर्वमेव निरूपितम् प्रत्यक्षस्य विशिष्टरूपोपग्राहित्वमपि

।

प्रागेव साधितम् न तथोपलक्ष्यतइत्यपि युज्यते विकल्पइव अनुवृत्तत्वव्यावृत्तत्वयोरभानात् | अतः न मण्डनमिश्रोक्त दूषणावसरः ॥

अस्त ब्रह्मेतीतिश्रुतौ ब्रहाशब्दस्य सर्वावधिकोत्कर्षवत्परत्वेन सविशेषज्ञानविवक्षा

३२५

श्रीभाष्यम्

विशिष्टविषया प्रतिपत्तिर्विरुध्यते । गूढार्थसंग्रहः

तदुक्तं संवित्सिद्धौ– ‘ यौगपद्यक्रमायोगाद्व्यवच्छेदविधानयोः । ऐक्यायोगाच्च भेदो न प्रत्यक्ष इति यो भ्रमः

॥

भेदेतरेतराभावधीवेगाग्रहणेन सः । स्वरूपमेव भावानां प्रत्यक्षेण परिस्फुरत् । भेदव्याहारहेतुस्स्यात् प्रतियोगिव्यपेक्षया ।

इति | विशिष्टविषया प्रतिपत्तिर्विरुध्यत इति । घटोऽस्तीत्यभिलापकशब्देनैव प्रतीतिविषयव्यवस्था । अभिलापक शब्दे च कर्तरि लकार: । असधात्वर्थश्च सत्तेति सत्त्वतदाश्रययोः संसृष्टयोः प्रतीतौ भान एव अस्ति घट इत्यभिलापक शब्द: उपपद्यते । अतः ‘ अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद ’ इति श्रुतौ ब्रह्मणः सत्ताकर्तृत्वमेव विवक्षितम् । जानातीत्यादौ मणिकार मतभानेनइव ततोऽपि लकारस्साधुत्वार्थक इति स ि ध ् द ् य ा य ु क ् त ि ः प ू र ् व म े व पर्याोचता । कालस्य ष ड ि न ् द ् र ि य व े द ् य त ् व े न प ् र त ् य क ् ष ा द ौ कालस्यापि विशिष्टविषयत्वं प्रत्यक्षप्रतीतेः । आगमेन ‘अस्ति ब्रह्मेति’ प्रतीतिर्यथा तथैव घटोऽस्तीतिप्रत्य

क्षप्रतीतिरिति सर्वेषामनुभवसिद्धोऽयमर्थः । एवं स्थिते ’ आस्त ब्रह्मेति’ श्रुतौ ब्रह्मशब्देनोपस्थितस्यार्थस्य अस्तीत्य नेनोपस्थितस्य सतश्च यथाऽभेदस्तात्विकः तथैव घोऽस्तीति प्रत्यक्षेऽपि । ‘ अस्ति ब्रह्मेति ’ इत्यत्र ‘ असन्नैव स भवति, असङ्क्रहोति वेद चेत् ’ इति पूर्ववाक्यानुसारेण असत्वविरोधिनी सत्तेति सिद्धान्तसिद्धाञ्जने उक्तम् ॥ अनन्तपदार्था एवमेव घटोऽस्त|त्यत्रापि असत्वविरोधिनी सत्तैव प्रत्यक्षे विषय: । एकेन सद्रूपेण ब्रह्मणैव निर्वाहे

कल्पन प्रयुक्तलाघवमेतन्मतइत्याधुनीकोक्तिरप्यनादरणीया । एकस्यापि ब ् र ह ् म ण ः परमार्थसतः शून्यवादिमतेऽनङ्गीकारेण तन्मतएवातिलाघवात्। ‘लव्धरूपे क्वचिकिंचित्तादृगेव निषिध्यत’ इति मण्डनोक्तिरप्यनुपादेया निषेध्यनिषेधाधिकरणयो रखामार्थ्येऽपि निषेधसम्भवात् सत्तात्रैविध्यवादिमते भूतले घटादिनिषेधवत्, भूतलघटयोर्ल्यावहारिकत्वं तन्मते यथा तथैव

शून्यवादिभिरप्यङ्गीक्रियते । ततः फलमुखगौरवस्यादोषत्वेन प्रत्यक्षादिप्रमाणानुभवमूलकं गौरवं न दोषायं । एवं च अस्ति ब्रह्म’ इत्यागमतुल्यं घटोऽस्ति इति प्रत्यक्षब्रह्मानन्दसरस्वत्युक्तिरभिनिवेश ं प्रमाणं सत्ताविशिष्टघटावगाह्येवमूलैब। अखण्डार्थातिरिक्तस्थलएव अस्ती कर्तृबोधोऽपीति | परसम्मताखण्डार्थस्य सिद्धिरेव त्यादौ वर्तमानकालबोधः लकारार्थ

न सम्भवतीति विचारावसरे इत्थमुक्तेः सर्वथाऽसम्भवात् ॥

अत्र ब्रह्मशब्दः स्वेतरयावदबधिकोत्कर्षवत्परः । एवं च ’ अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद ’ इत्यत्र सविशेषज्ञानमेव विवक्षि तम्६.८.)। कठोपनिषदि ‘ अ व ् य क ् त ा त ् त ु परः पुरुषः व्यापकोऽलिङ्ग एव च । य ज ् ज ् ञ ा त ् व ा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ' ( क ठ, इति स र ् व ो त ् क ृ ष ् ट ं पुरुषमभिधाय ' न ै त ् र वाचा नमनसा प ् र ा प ् त ु ं शक्यो नचक्षुषा । अस्तीति ब ् र ु क ् त ो ऽ न ् य त ् र कथं तदुपल भ्यते ’ इति अव्यक्तात्परस्य पुरुषस्य अस्तीति शब्दमन्तरा नोपलाब्धः इति व्यतिरेकमभिधाय ’ अस्तीत्येवोपलब्धव्यः तत्त्व

भावेनश्चोभयोः। अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्वभावः प्रसीदति’ (कठ.६.१३) इति अन्वयः उक्तः । उभयोः व्याप्यव्यापकयोः

तत्त्वभावेन- पारमार्थ्येन पुरुषः अस्तीत्येवोपलब्धव्यः । एवं ज्ञानवत एव पारमार्थ्य स्वच्छतया ज्ञायते । यद्वा उभयोः

व्याप्यव्यापकयोः परमार्थाभिप्रायेण अस्तीतिशब्देन पुरुषः उपलब्धव्यः । उभयोः परमार्थाभिप्रायसत्व एव पुरुषसाक्षा त्कारो भवति । नतु व्यापक पुरुषमान्त्रपरमार्थताऽभिप्रोयण उपलब्धुं शक्यते एवं उपलब्धुरेव परमार्थभावः (परमार्थ

।

तात्पर्यं) प्रसन्न भवति अकलुषं भवतीत्यर्थः । अत्र व्याप्यव्यापकयोरुभयोः पारमार्थ्यज्ञान एव पुरुषोपलब्धिरिति श्रुत्या

पुरुषशब्दव्युत्पत्तिमवलम्ब्यैव अर्थनिर्णयः कृतः । पुरुषशब्दश्च ‘स वा एष सर्वासु पूर्षु पुरिशय: ’ इति बृहदारण्यके

३२६

जडस्याज्ञातत्त्वबिचारे सदात्मना इत्यादिसिद्धिग्रन्थब्याख्ययोः लघुगुरुचन्द्रिकयोः परिशीलनम् [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

निरुक्त इति पूर्वमेवोक्तम्॥ एवमभ्युपगम एव ’ अव्यक्तात्तु परः पुरुष: ’ इति प्राकू पुरुषस्य सर्वावधिकोत्कर्षप्रतिपादनं सङ्गच्छते

॥

एवं उपसंहार अङ्गुष्टमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः तं स्वाच्छरीरात्प्रवृहेन्मुजादिवेषी कां धैर्येण ’ (कठ.६.१७) इत्युक्तिरपि सङ्गच्छते अत्र परमात्मनः स्वशरीरभूतजीवव्यतिरेकः प्रतिपादितः । अस्याश्श्रुतेः उपबृंहणानि च ‘ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति’सर्वस्त्रचाहं हृदि सन्निविष्टः…’’ अतोऽस्मिं लोके वेदे च ।

।

(

।

प्रथित: पुरुषोत्तमः’ इत्यादिवचनानि ।‘स्मृश्च (१.२.६.) ‘स्मृतिश्च शारीरपरमात्मनोर्भेदं दर्शयति — ईश्वरः सर्वभूतानाम् ’ इत्याद्या’ इति शङ्कराचार्यरुक्तम् एवं च ‘अस्तीत्येवोपलव्धव्यस्तत्व भावेनचोभयोः’ इति श्रुतेर्य थोक्तएवार्थः । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्योक्तं यामुनमुनिभिः संवित्सिद्धी ‘तस्मादस्तीति संवित्तिर्जायमाना घटादिषु । तत्तत्पदार्थ संस्थानपारमार्थ्यावबोधिनी ॥ सजातीयविजातीयव्यवच्छेदनिबन्धॊनः । स्वैस्स्त्रैव्यवस्थितैरूपैः पदार्थानां तु यास्थितिः । सा सत्ता न स्वतन्त्रान्या तत्राद्वैतकथाकुतः ’ इति ॥

प्रभाणानामज्ञातार्थज्ञापकत्वेन जडे आवरणकृत्याभावात् अज्ञातवासम्भवेन घटादिविषये प्रत्यक्षप्रामाण्यं सम्भ वति । सदनुभूत्योरेक्येन सति प्रामाण्यं सम्भवत्येव । इति कल्पनाऽपि नादरणीया | सदंशे चिदंशे आनन्दांशे नावरणम् अपि तु पूर्णानन्दांशएव इति विबरणायुक्त्या सतोऽपि अनावृतच्चन तद्विषये प्रत्यक्षस्य कथं ग्रामाण्यसम्भवः । • नव्वद्वेतसिद्धौ सदात्मना न ब्रह्मणो मूलाज्ञानेनावृतत्वं किंतु वटाद्यवाच्छिन्नशक्त्यज्ञानेनैव । तथा च चक्षुरादिजन्यवृत्त्या सदात्मनेति…सत् भानानन्दांशानां तदावरणभङ्गेसति सन् घटइत्यत्र ब्रह्मणः स्फुरणे बाधकाभावात् इत्युक्तम् । मध्ये आनन्दांशेनैत्र ब्रह्म मूल्ाज्ञानेनावृतम् । पूर्णानन्दोऽपि न भातीति प्रत्ययात् सद्भानरूपे भातइतिप्रत्ययाच्च । नम तर्हि सद्भानांशयोरनावृतत्वात् घटाकारवृच्यभावकालेऽपि घटः सन् घटोभातीति प्रतीतिरस्यात् तत्राह किंत्वित्यादि शक्त्य 3

ज्ञानेन मूल्यज्ञानरूपावस्थाऽज्ञानेन’ (प.वि) इति अत्र लघुचन्द्रिका । अतो नानुपपत्तिरितिवेत्; एकाशानपक्षे सदंशेऽज्ञातत्वों पपादनासम्भवात् । ननु ’ तथाच ’ इत्यादिसिद्धिग्रन्थस्य यथाश्रुतार्थ एकाज्ञानपक्षे उपपत्त्यसम्भवेऽपि लघुचन्द्रिकोक्त

विवरणे नानुपपत्तिः । तथाहि ननु एकाशानपक्ष शक्त्यज्ञानास्वीकारेण मूलाज्ञानेनैव सद्भानांशाभ्यामावृतत्वं ब्रह्मणो

वाच्यं तत्राह - तथाचेति तथास्वीकारेऽपीयर्थः । मूलाज्ञानेनेव सद्भानात्मना ब्रह्मण आवृतत्वस्वीकारपक्षेपीति यावत् । अपिशब्दात् पूर्वकल्पसङ्ग्रहः । तदावरणेति । घटायवाच्छन्नावरणेत्यर्थः । भङ्गे- अभिभवे । यद्येकमेव अज्ञानं तदा तद्विषय ।

तायाः घटाद्याकारवृत्तिकाले घटाद्यवच्छेदेनाभिभवात् घटाद्यवच्छेदेन सद्भानांशयोर्व्यवहारः | तस्याभिभवस्तु तत्तदाकार वृत्त्यभाववैशिष्ट्यविघटनेन सन् घटो भातीत्यादिव्यवहार प्रतिबन्धाक्षमत्वम् । तादृशव्यवहारं प्रति हि घटाद्याकारवृत्त्य

भावविशिष्ठाया एव मूलाज्ञानविषयतायाः प्रतिबन्धकत्वम् | यदि तु मूलाज्ञानस्यावस्थारूपाणि घटाद्यवाच्छन्नानि अनन्तानि अज्ञानानि स्वीक्रियन्ते तदा घटाद्याकारवृत्त्या तदुच्छेदेन तथा व्यवहार इति भावः’ इति लघुचन्द्रिकायां विवरणात् इति चेत् ; न । एवमपि पूर्णानन्दांश एवावरणमिति सिद्धान्तः कथं रक्षितः ? शुक्त्यवाच्छन्नचितः घटाद्यवच्छेदेन सतश्च

मूल्लाज्ञानेनावरणाङ्गीकारे शुक्तिप्रत्यक्षात्तदशानं घटसाक्षात्काराहृयाशानं च नश्यतीति व्यवहारस्य कथमुपपत्तिः ? यस्य तादृश

एतेन ’ सदात्मनेति । सद्रूपेणेत्यर्थः । घटाद्यवच्छिन्नशक्त्यज्ञानेनेति । घटादिप्रपञ्चानुकूला शक्तिः

मशानं यत्र तेन पूर्णानन्दरूपेणेत्यर्थः । सपस्फुरणेऽपि पूर्णानन्दावरणादेव संसारदृष्ट्या पूर्णानन्दरूपेण मूलानावृतम्

जडेऽज्ञानानभ्युपगमपरबिंदूक्तेस्तद्विवरगन्यायरत्नावल्याश्च पर्यालोचनम्

३२७

गूढार्थसंग्रहः

ब्रह्म घटाद्यबच्छेदेन योग्यमिति । अतएव पलवाज्ञानास्वीकारपक्षेऽपि मूल्लाज्ञानेन घटाद्याकारवृत्तिकाले घटाद्यवच्छिन्नसद्रू

पानावरणात् तस्य प्रकाश इति भावः घटाद्यवच्छिन्नेत्यादेरर्थस्तु पूर्ववत्’ इति गुरुचन्द्रिकायां मूलविवरणक्लेशोऽपि |

निरवकाशः ॥ चाक्षुषवृत्तिकाले घटं पश्यामीति प्रतीतेः ब्रह्म जानामीति प्रतीतिसमशीलायाः चाक्षुषवृत्त्यभावकाले घटं ना जानामीति प्रतीतेः ब्रह्म न जानामीति प्रतीति समशीलायाश्च सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे स्वरसतः उपपादनासम्भवात् ॥ एतेन ‘बटादि द्वैतज्ञानस्यापि अद्वैतसन्मात्रांशे अज्ञाते प्रामाण्याभ्युपगमाच्च । ज्ञनाज्ञानयोस्समानाश्रयविषयत्वनि

।

यमात् । जडेच प्रमाणप्रयोजनाभावेन अज्ञानानभ्युपगमात् तदवच्छिन्नचैतन्याशानादेव तत्राप्यज्ञानव्यवहारोपपत्तेः । सर्वप्रमाणानांचाज्ञातज्ञापकत्वेनैव प्रामाण्यात् ।’ इति सिद्धान्त बिन्दूक्तिः, ‘ननु घटादेरशतत्वाभावेऽपि घटं पश्यामित्यादि प्रतीत्या चाक्षुषादिविषयत्वसम्भवात्तदंशे प्रामाण्यं सम्भवति तत्राह–ज्ञानेत्यादि । तथाच चाक्षुषादिवृत्तेः समानविषयका ज्ञाननिवर्तकत्वानुरोधेनाशातचिद्विषयकत्वेऽपि घटादिविषयकत्वे मानाभाव: । घटं पश्यामीति साक्षिधीस्तु घटावच्छिन्नचिद्वि पयकचाक्षुषादि विषयीकुर्वन्ती च ा क ् ष ु त ् र ा द ि व ृ त ् त े ः विषयतावच्छेदकत्वेन घटादिकं भासयतीति भावः ननु घटं न जाना मीति साक्षिधिया घटादेरप्यज्ञानविषयत्वावगाहनात् चाक्षुषादिवृत्तिविषयत्तेनैव घटादिकं गृह्यते साक्षिणा, नत्वबच्छेदक

त्वेन त ्राह—जडेचेत्यादि । अज्ञानेति अज्ञानविषयत्वेत्यर्थ: । घटाद्यवच्छेदेन चितस्स्फुरणवारणाय, घटाद्यवच्छेदेन चिति

अज्ञानविषयताऽवश्यकल्प्था, अतस्तदवच्छेदकत्वेनैव घटादीनामस्फुरणोपपत्तौ तेष्वज्ञानविषयतान्तरकल्पने गौरवम्’ इति तद्विवरणन्यायरत्नावल्युक्तिरपि निरवकाशा ॥

।

किंच इदं रूप्यमित्यत्र इदमितिवत् ’ सन् घटः इत्यत्रापि सदित्यधिष्ठानभूतं ब्रह्मैव भासते । ’ इति अद्वैतसिद्धा बुक्तम् । त ्र इदं रूप्यमित्यत्र इदंशब्देन यत्किंचिदनवच्छिन्नं सत् विवक्षितं आहोखिदवच्छिन्नं वा आद्ये पुरो वर्ति शुक्त्यादिकं निर्दिश्य इदं रूप्यमिति व्यवहारानुपपत्तिः । द्वितीये किंचिदवच्छिन्नचितएवाधिष्ठानतया सन् घटः इत्यत्र सच्छदेन अनवच्छिन्नचितएवप्रतीत्या तस्यैवोपादानस्वरूपमधिष्ठानत्वं वाच्यमिति घटावाच्छन्नचित: अधिष्ठानत्वाभावेन तस्यापरोक्षे भानं कथम् ? अधिष्ठानत्वस्यापादानाज्ञानविषयत्वरूपत्वात् । (गुचं) अनवच्छिन्नाचेद्विषयकवृत्तिदशायां घटव्यव

हारोऽपि कथम् ? युक्त्यवच्छिन्नचिद्विषयकवृत्त्या युक्त्यवच्छिन्नाचद्विपयकाञ्ज्ञानतत्कार्ययोनशिवत् अनवच्छिन्नसद्विपकवृत्त्या अनवच्छिन्नसद्विषयकाज्ञानतर्कायघटादेः नाशस्यैवावश्यकत्वात् । विशिष्टविषया प्रतीतिर्विरुध्यत इति सूक्त विशिष्ट

विषयकत्वमनङ्गीकृत्य अधिष्ठानविषयकत्वमात्राङ्गीकारे अधिष्ठानसाक्षात्कोरण शुक्तिरूण्यवत् अध्यस्तघटादेरपि निवृत्तिप्रस सः इत्यपि विवक्षितम् । एवं तत्त्वमस्यांदिवाक्यात् प्रपञ्चबाधकाखण्डार्थबोधवैयर्थ्यमप्यभिप्रेतम् । निर्विशेषसन्मात्रस्य प्रत्यक्षेणैव ग्रहणे तद्विषयागमस्य प्राप्तविषयत्वेन अनुवादकत्वमेव स्यात् इत्युत्तरसूक्तौ ’ तत्त्वमसि’ इत्यादिश्रुतेः अज्ञातज्ञापकत्वाभावप्रसङ्गस्य वक्ष्यमाणत्वात् ॥

।

यद्यपि गुरुचन्द्रिकायाम् ‘किंच सदानन्दयोर्मास्तूक्तभेदः तथाऽपि न क्षतिः सद्रूपस्य घयादविशेषणतया व्यव

हारंप्रति सद्रूपमूलाज्ञानं नविरोधि घटादिवृत्तिशून्यकाले घटादिव्यवहारस्य विरोधिपलवाज्ञानसत्त्वेन तद्विशेषणतया सद्रूप भानासम्भवात् पल्लवाज्ञानाव्वृतं सद्रूपमित्युपचर्यतइत्यस्मिन्नर्थ प्रकृतग्रन्थतात्पर्यात् आनन्दरूपमपि विशेषणतया व्यवहि ।

यतएव ‘अस्तिभाति प्रियं रूपं नामचेत्यंशपञ्चकम् ।’ इतिव्यं वह्रियमाणस्य पञ्चांशत्वोक्त: घटोस्तीत्यादिवत् घटः प्रेयानित्यादिप्रतीतेः । नच सद्रूपस्य घटादिवृत्तिविषयत्व मूलाज्ञाननिवृत्तिः स्यादिति वाच्यम्; आपातश्रौतज्ञानस्यव

घटादिवत्तेरापि तदनिवर्तकत्वात्, सामग्रीविशेषजन्यज्ञानस्यैव विजातीयत्वेन तन्निवर्तकत्वस्योक्तत्वात् । नच विशे

[जिज्ञासा १-१-१

एकाज्ञानपक्षेऽविद्यागतशक्तिविशेषादेः–निवृत्तिरित्यादि परग्रन्थानुवादः

૨૨૮

गूढार्थसंग्रहः

पणतया व्यवहारस्यावरणाप्रतिरुद्धत्वे घटादिवृत्तिविषयत्वं सद्रूपे व्यर्थमुक्तमिति वाच्यम् ; सदुपरक्तघटादिसंस्कारार्थे तदुक्तेः, सम्भवप्राचुर्यमात्रेण तस्योक्तत्वाञ्च’ इत्युक्तम् । (परिच्छिन्नत्वविचारे) अद्वैतसिद्धावपि–ब्रह्मणः

चक्षुरादिजन्यज्ञानविषयत्वं परिच्छिन्नत्वविचारे उक्तम्

।

एवं प्रत्यक्षबलखण्डना ।

वसरे ‘ इदं रूभ्यमित्यत्र इदमितिवत् सन् घटइत्यत्र सदिति अधिष्ठानभूतं ब्रह्मैव भासत ’ इति तत्रैवोक्तम्

अज्ञान

विषयनिरूपणेऽपि ‘किंच त्वन्मते घटाद्यपरोक्षवृत्तेरपि घटाद्यवच्छिन्नचिद्विपयत्वेन चित्यज्ञानासम्भवः । नच विशिष्टचैतन्यरूप जीवविषया वा बटावाच्छन्नचैतन्यविषया वा वृत्तिः अज्ञानविषयीभूतकेवलचिदविषयत्वात् अज्ञानविरोधिनी न स्यादिति '

।

वाच्यम्

दण्डी चैत्र इति वृच्या चैत्राज्ञानानभिभवापातात् ॥ नच श्रवणादिजन्यैव वृत्तिरज्ञानविरोधिनी भ्रमकाली

नापरोक्षज्ञानानधिकविषयकज्ञानन कारणान्तरजन्येनापि अज्ञाननिवृत्तावतिप्रसङ्गात् । अनधिकविषयत्वे श्रवणादिवैय र्थ्यात् सत्यत्वापाताच्चेतिचैन्न यावन्तिज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीतिमते अज्ञानविशेषः एकाज्ञानपक्षऽवस्थाविशेषः शक्तिवि शेषोवा अविद्यागत: विशिष्टगोचरवृच्या निवर्ततएव ।

चरवृत्तिनि प्रपञ्चनिदानभूतं तत्त्वमस्यादिवाक्यजन्याखण्डार्थगोचर

वर्त्यमज्ञानं परमवशिष्यते, भेदभ्रमस्यानुभूयमानत्वात् । यथाऽयमितिज्ञानात्तत्राज्ञोन निवृत्तेऽपि सोऽयमित्यभेदगोचर ।

वृत्तिविवर्त्याज्ञानमवशिष्यते सत्यताऽऽपत्तिश्च निरस्ता ।

तथा च विषयकृतविशेषाभावेऽपि कारणविशेषजन्यत्वेन विशेषेण निवर्तकत्वे श्रवणवैय

अन्यथा सोऽयमित्यत्राप्न्यगतेः इत्युक्तम् ॥

नचोक्तमतमेवाप्रामाणिकमिति वाच्यम्

।

मानविषयकमेव सोऽयमितिवाक्यजज्ञानमित्याशयेनाह - तथाचेति

।

अत्र गुरुचन्द्रिका– ‘ सोऽयमितिवाक्यजज्ञानं तत्तोपहिते इदन्तोपहिततादात्म्यविषयकत्वेन तादृशविषयकाज्ञान निवतर्कम्, अयमितिज्ञानंतु नोक्तविषयकम् अतो न तथेत्याशङ्कय अखण्डार्थत्वेनोक्तवाक्यस्वीकर्तृमतेऽयमिति ज्ञानस एकस्यां

शुद्धव्यक्तौ भेदकल्पकाज्ञानस्य तत्तेदंत्वविषयकत्वे मानाभावेन व्यक्तिस्वरूपाखण्डैक्यविषयकत्वेन तन्निवर्तकज्ञानस्यापि तदौ चित्यात् । नचोक्तभेदस्य तत्तेदंत्वोपहितप्रतियोग्यनुयोगिकत्वात्तजनका ज्ञानमप्युपाहतयोरवैयावषयकम्, नतु व्यक्तिमात्ररूपा

।

खण्डैक्यविषयकमिति वाच्यम् ; उपहितयोर्हि भेदसहिष्णु तादात्म्यमपि नास्ति दूरे मेदासहिष्ण्वैक्यम्

नहि घटाकाशं

पटाकाशमिति तादात्म्यप्रमा, किंतु घटाकाशमाकाशमिति । उक्ततादात्म्यस्वीकारेऽपि तस्य भेदाविरोधित्वेन न भेदजनका-. ज्ञानविषयत्वम् । नह्यत्यन्ताभेदे तादात्म्यादिसंसर्गप्रमा । घटो घटः तद्व्यक्तिस्तद्व्यक्तिरिति संसर्गबुद्ध्यननुभवात् । तथाच उक्तभेदः शुद्धव्यक्त्यनुयोगिप्रतियोगिकः । नायं स इत्याकारस्तु तत्तेदन्त्वयोरुपलक्षणत्वमात्रेण नतु भेदधीविषयत्वेन ।

।

नचैवं प्रतियोगितानुयोगिताऽवच्छेदकराहित्येन भेदधीरेव न सम्भवतीति वाच्यम् प्रतियोग्यशह्यप्रकारस्य न प्रतियोगि ताऽवच्छेदकत्वन भानम् । तथाच प्रतियोग्यंश इव प्रतियोगितासबन्धांशेऽप्यवच्छेद कस्योपलक्षणत्वम् । नतु तदवच्छिन्न

त्वेन प्रतियोगिताभानम् । अत एव शुद्धब्रह्मण्यानन्दचिद्रूपभदः काल्पितस्सङ्गच्छते । एवच शुद्धव्यक्तिरूपैक्यंविषयका ज्ञाननाशकमुक्तवाक्यजज्ञानमुक्तविषयकमेव इति सामग्रीविशेषजन्यत्वमज्ञान विशेषनाशकत्वे प्रयोजकम् । नच गौरवमिति

।

वाच्म् | नह्युक्तजन्यत्वेन नाशकता किंतु शक्तिविशेषेणेत्याशयेनाह- कारणेति

चैत्रो ब्रह्मेतिवाक्यजबुद्धयाऽज्ञानानिवृत्तेः

शक्ति विशेषण मूलाज्ञाननाशकत्वावश्यकत्वात् कारणविशेषादिनिवेशे गौरवंचेति भावः । सत्यताऽऽपत्तिश्चेति । शक्तिविशे षतो नाशकत्वस्वीकारेऽपि प्रमात्वेन सामान्यतो नाशकत्वस्यापि स्वीकारादधिष्ठानप्रमासामान्यनिवर्त्यत्वयोग्यत्वस्य प्रपञ्चे

नपायान्नसत्यताऽऽपत्तिरिति भावः । विशेषनिवर्तकत्वेऽपि शक्तिविशेषानादरे दोषमाह अन्यथेति । अगतेरिति । तत्त्वे दंत्वोपहितयोस्स्तादत्म्यस्योक्तरीत्याऽधिष्ठानत्वासम्भवात् तत्प्रमात्वेन नाशकत्वे गौरवाच्च शक्तिविशेषेणैव विशेषतो नाशकत्वं युक्तमिति भावः ’ इति ॥

सोऽयमित्यत्र तत्तेदंतयारप्रकारत्वमिति अ.सि.ल.चं.योःपर्यालोचनम्

गूढार्थसंग्रह: तथाऽपि अखण्डार्थत्वाङ्गीकर्तृमते सोऽयमिति वाक्यस्य अज्ञातार्थज्ञापकत्वमेव न सम्भवति ।

दण्डी कुण्डली

इत्यादौ उपहितान्वयबोधः न नैयायिकादिसम्मतः । विशिष्टान्वयबोधोऽपि न सम्मतः । स्वान्वितान्वयिनि विशेषणस्या

मानात् । किंतूपलक्षितान्वयत्रोधएव उपलक्षणस्य प्रकारतया भानं वर्ततएव । दण्डतदाश्रययोस्सम्बन्धे भासमाने प्रति योगित्वेन दण्डस्य प्रकारत्वसम्भवात् । एवं सोऽयमित्यत्र उपलक्षितान्वयबोधएव नतु विशिष्टान्वयबोधः । येन तत्तेदं त्वयोरपि परस्परमन्वयप्रसङ्गेन बाधस्स्यात् । तत्त्वेदंत्वयोरपि प्रकारत्वमेव । तत्ता पूर्वदृष्टप्रकार: | सच स्थलभेदेन बहु विधः। देश काल स्थौल्यकार्यवस्त्रभूषणादिविशिष्टतत्तदेह ज्ञानागुणादिरूपः । तत्सम्बन्ध : पूर्व धर्मिणि यो दृष्टस्स एव

तत्तासम्बन्धः इदानीमपि स्मृतिविषयो भवति । स्मृतिप्रत्यक्षसामग्रीसमवधाने प्रत्यभिज्ञान सर्वसम्मतम् । तच्च ज्ञानद्वय

मिति, एकं विलक्षणज्ञानमिति च मतभेदः । पूर्वदृष्टोक्तप्रकारसम्बद्धस्यैव सोऽयमित्यत्र तच्छब्देनाभिलापः । एवं च पूर्व दृष्टप्रकारसम्बद्धस्य सोऽयमित्यत्र भानस्य सर्वसम्मततया भासमानवौशष्ट्यप्रतियोगित्वेन तत्तादेः प्रकारत्वं सम्भवति । तार्ददंशब्दार्थयोर्धर्मिणोरेवाभेदस्सम्बन्धः ॥ एतेन ‘ तत्तदंत्वयोरपि न प्रकारता ; भासमानाभदवैशिष्ट्यप्रतियोगित्वाभावात् । अत एव न तस्यास्तत्तेदंतो

।

लेखिता । तदमिलापे तु निरन्तरोत्पन्नाभिज्ञाद्वयादेव तथोल्लेखव्यवहारात् सर्वत्र निर्विकल्पकाभिलाप इयं गतिः । नच

अभिज्ञाया अविशेषः । सप्रकारकत्वनिष्प्रकारकत्वाभ्यामेव विशेषात् । फलॆवैळक्षण्यं तु उक्तमेव । अत एव तत्तोपलक्षित प्रतियोगिक भेदरहिते इदत्वोपलक्षितदेवदत्तस्वरूपे तात्पर्यत् यथाज्ञानमुपदेशोऽप्युपपद्यते’ इति अद्वैतसियुक्तिः, (अख ण्डार्थत्वोपपत्तौ) ‘ भासमानाभेदरूपवैशिष्ट्येति । तत्तेदंत्वयोः संसर्गस्य भासमानतया अननुभवात् अखण्डाभेदरूपं वैशि

टचं भासमानतया वाच्यम् । तत्प्रतियोगित्वं च न तत्तेदंत्वयोरित्यर्थः । यन्तु परिणम्यमानस्य देवदत्तादेरुत्तरकालोपलक्षितस्य न पूर्वकालोपलक्षितस्वरूपेणात्यन्ताभेदर्शत ’ तत्तुच्छम् । यावत्काल्मध्ये एकएव परिणामस्तावत्कालमध्ये तत्तेदंत्वयोस्स

म्भवात् । अतएव-उक्तक्रमेण तत्तेदंत्वयोः प्रकारत्वासम्भवात् विशेष्यत्वस्यचानेनुभवात् । तस्याः प्रत्यभिज्ञायाः न तत्तेदस्बोल्लेखिता-तत्तेदत्वविषयकत्वसामान्याभावः तदभिवापे प्रत्यभिज्ञाभिल्यपे तथोल्लेखव्यवहारात्-तत्तेदंताबोधकशब्द

।

लापे तत्तेदंत्वोपलक्षिते व्यक्तिमात्रे लक्षणावश्यिकी, अन्यथा अभिलप्यज्ञानेन तदभिलापसमानविषयत्वव्याघातादित्याशये नाह -तत्रेति एवं च तत्तेदंत्वाभ्यां जानामीत्यनुव्यवसायोऽपि व्याख्यातः तत्रापि तयोरुपलक्षणयोरभिलापात् । सर्वत्र यएवाहं वेदाहंब्रह्मास्मि ‘’ इति इि ’ आत्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति, ‘आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मि’ इत्यादिवेदे सोऽयमिति (

लोकं च। सप्रकारकत्वेति अभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोरित्यादिः ।’ इति ‘धर्मस्य धर्मिणो वा उपस्थितिद्वारा स्वविषयकं स्वाश्रयस्य

यत् ज्ञानं येन जन्यते तस्मिन् स्वाश्रयस्य ज्ञाने तस्योपलक्षणत्वमित्यादि ’ इति च लघुचन्द्रिकोक्तिश्चानुपादेया।स्मृतावेव तच्छब्दोल्लेखस्सर्वसम्मतः । स्मृतिप्रत्यक्षप्रयोजकसामग्रीद्वयसमवधाने प्रत्यभिज्ञेत्यपि सर्वसम्मतम् । पूर्वदृष्टप्रकारवतः तच्छ ब्दोल्लेखः प्रत्यभिज्ञायामपि ॥

एवं च प्रत्यभिज्ञायां तत्तेदंतयोः प्रकारतया भानमपि सर्वसम्मतम् । अभिज्ञास्थले तच्छन्दोल्लेखः न कस्यचि

दार्शनिकस्य सम्मतः । अतएव वेदान्तपरिभाषाव्याख्याने सोऽयमिति

प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षे धर्मस्य सन्निकर्षबलात् भानम ङ्गीकृतं रामकृष्णदीक्षितैः । ’ एवं च प्रत्यभिज्ञायामधिगतमेकत्वं परस्मै प्रतिपादयति सोयमिति ।’ इति विवरणकारैरुत्त्या सोऽयमिति वाक्यजन्यबोधेऽपि तत्तादेः उपलक्षणस्य प्रकारत्वं सर्वसम्मतमवश्यमभ्युपगन्तव्यम् ।

42

6

स्वविशेष्यान्विते यत्र

सर्वतान्त्रिकसम्मताया उपलक्षण प्रकारतायाः परित्यागानौचित्यम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसग्रह: यदन्वेति॒ि तदंशे तद्विशेषणम्’ इति लघुचन्द्रिकोक्तिस्सर्वसम्मता । एतत्प्रतिकोटिभूतमुपलक्षणत्वमपि स्खविशेष्यान्विते अन न्वितत्वे सति स्वविशेष्यान्वितत्वम् । प्रथमस्थले विशिष्टान्वयबोधः द्वितीयस्थले उपलक्षितान्वयबोधः ।

काकवदित्यादौ

काकशब्देनोपस्थितोत्तॄणत्वस्य बोधः कदाचिदविद्यमानस्यैवोपलक्षणत्वम् इति रीतिः अन्या । सर्वदा विद्यमानत्वेऽपि उपलक्षणत्वस्य विशेषणत्व प्रतिकोटितया स्वविशेष्यान्विते अनन्वितत्वमात्रेण उपलक्षणत्वेन व्यवहारः तस्यापि प्रकारत्व

मेव। ‘धनिकमानय, मुवस्त्रमानय ’ इत्यादौ धनस्थानयनानान्वतत्वेन उपलक्षणत्वम्, वस्त्रस्यानयनान्वितत्वेन विशेषण त्वम्। उभयत्रापि धनवस्त्रयोः प्रकारत्वमविशिष्टमेव । विशेषणत्वप्रतिकोटिभूतमुपलक्षणत्वं कदाचिदविद्यमानस्यैवेति न

नियमः। लघुचन्द्रिकायां तत्तादिकमुपलक्षणमेव । नानाव्यक्तिगतस्योपलक्षणस्य ‘धर्मान्तरोपस्थापकत्वनियमेऽपि एकव्य क्तिगतस्य तदभावात् । इति काकवैलक्षण्यं तत्तारूपोपलक्षणस्याभ्युपगतम् ॥ एवं च ‘ काकवदित्यत्राभ्युपलक्षणस्याप्रकारत्वात् ।

किंतु स्वरूपातिरिक्तधर्मस्य तत्रोपलक्षणत्वेन सप्रकारकत्वम् '

(अ.सि.मि.श्रु.उ) इति । ‘धर्मान्तरस्य यदुपलक्षणं तस्माद्व्यावृत्ताकारत्वे सप्रकारतैव यदि स्वरूपोपलक्षणात् व्यावृत्ता कारता तदा निष्प्रकारतैव । ’ उपलक्षणस्य तत्राप्रवेशात् । ‘स्वस्यच स्वस्मिन् अप्रकारत्वात् ’ (अ.सि. भि. श्रु. उ) इति सप्रकार ।

८

कत्वनिष्प्रकारकत्वव्यवस्था कथं घटते ? धर्मान्तरस्योपलक्षणत्वस्थलएव व्यावृत्ताकारता । नत्वन्यत्रेति लोके अनुभवसि द्धोऽयमर्थः। एवं स्थिते धर्मान्तरस्योपलक्षणत्वं विहायापि तत्तादेरुपलक्षणत्वमङ्गीकृत्य उपलक्षणत्वशरीरे स्वाविषयकत्वं निवेश्य धर्मस्य धर्मिणोवा उपस्थितिद्वारा स्वाविषयकं स्वाश्रयस्य यज्ज्ञानं येन जन्यते तस्मिन् स्वाश्रयस्य ज्ञाने तस्योपल क्षणत्वमिति परिष्करणं कथं घटते ? विशेषणत्वं पूर्ववत्परिष्कृत्य तत्प्रतिकोटिभूतमुपलक्षणत्वं स्वविशेष्यान्विते अनन्वयित्वेन

स्वविशेष्यान्वयिनः नैयायिकादिसम्मतं कथं परित्यज्यते ? काकवदित्यादौ काकस्याप्रकारत्वेऽपि उत्तृणत्वस्य प्रकारत्वं वर्तत एव। अतः यस्य यद्वाचकपदोपस्थापितस्यवा प्रकारत्वं यस्मिन् ज्ञाने नास्ति तस्य तत्रोपलक्षणत्वमपि नास्ति व्यावृत्ताकारत्वेन

ज्ञानस्यभ्रमनिवर्तकत्वात् । भ्रमनिवर्तकज्ञानस्य सप्रकारत्वनियमात् । व्यावृत्ताकारताहि द्वेधा भवति । विशेषणादुपलक्षणाच्च । आद्ये सप्रकारकत्वनियमः। द्वितीयेऽपि धर्मान्तरस्य यदुपलक्षणं तस्मात् व्यावृत्ताकारत्वे सप्रकारतैव । इति अद्वैतसिद्धि

।

(भा.बा.उ) वचनं युक्तम् । यदितु स्वरूपोपलक्षणात् व्यावृत्ताकारता तदा निष्प्रकारतैव, इति तदुक्तिस्तु नैयायिकाद्यस म्मतत्वेन अनुभवविरुद्धत्वेनचानुपादेया अत: तत्तादेः भासमानवैशिष्ट्यप्रतियोगितया प्रकारत्वमप्रकम्प्यम् । अतएव स्वविशेष्यान्वितानन्वयि स्वविशेष्यान्वितं उपलक्षणमिति हि व्यवहारस्तान्त्रिकाणाम् ॥ अतएव गोत्वेनोपलक्षितं व्यक्तिस्वरूपं गोपदशक्यं धेनुपदशक्यवदित्याशंक्य गोत्वस्य व्यक्तिबोधे भानावश्यकत्वात्

निराक्कृतं मणौ शक्तिवादे । उक्तं च तत्र ‘गोत्वविशिष्टे एव कार्यान्वयात् गोत्वं विशेषणं नोपलक्षणम् । तदन्येन कार्या न्वये उपलक्षणम् यथा ‘अयं वासस्वीदेवदत्तपदवाच्यः इत्यत्र वासः तस्माद्विशेषणशब्दव्यवहार्यभन्ने उपलक्षणशब्दप्रयो गात्’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिः भाविबाधोद्धारे सङ्गच्छते । गोत्वेति गां पश्येत्यादौ गोत्वविशिष्टे दर्शनाद्यन्वयादित्यर्थः ।

कार्यान्वयि विशेषणं तदनन्वयि उपलक्षणमिति लक्षणानुसारेणेदम् उपलक्षणमुदाहरति यथेति । वाससि तत्पदवाच्यत्वान न्वयेन तस्योपलक्षणत्वमित्यर्थः’ इति आलोकटीका (मणिपङ्केः) वासस्वी देवदत्तशब्दवाच्यः इत्यत्र उपलक्षणस्यापि बाससः धर्म्यशे प्रकारत्वं वर्ततएव। एवं प्रत्यक्षखण्डमणावपि निर्विकल्पकवादे ’ यद्वा विशेष्यान्वयिना यस्य अवश्यमन्वयः तदव-

च्छेदकं विशेषणं तदन्यदुपलक्षणमिति तत्र उपलक्ष्यविशेष्यमात्रान्वयात् । यद्व्यावर्तकं विशेष्यान्वयिना अन्वीयते तद्वि शेषणं तदन्धनलक्षणं इति वा ’ इत्युक्तम् । अतः विशेष्यान्वितानन्वयित्वेन तत्तादेरुपलक्षणस्य भासमानवैशिष्ट्यप्रतियो

गूढार्थसंग्रह: गित्वेन प्रकारत्वमेव तान्त्रिकसम्मतमेषितव्यम् । अनुभवे कालो धर्मान्तरं वा यो वर्तमनत्वेन विषयः स एव स्मरणस्य

अनुभवस्मरणयोरेकविषयत्वेऽपि स्मरणे तत्र तच्छन्दप्रयोगः । संस्काराजन्यज्ञानस्यैव तच्छब्द प्रयोगहेतुत्वात् । अत एव प्रत्यभिज्ञाने तत्र तच्छब्दप्रयोगः प्रत्यक्षानुभवे तत्रैवेदं शब्दप्रयोगः । नतु विषयकृतं: अनुभवस्मरणयोर्विशेषः । अत एव अयं घटः इत्यनुभवात् अयं घटः इति न स्मरणं स घटः इति स्मरणकारणं स घट इति नानुभवः । यद्वा अयं

घटः इत्यत्र यद्धर्मवैशिष्टयं भासते तस्य अतीतच्वं तत्ता | तद्वैशिष्टयमननुभूतमपि स्मृतिविषयः । इदन्ताविशिष्टगोचरसं स्काराकथं तत्त। स्मृतिरितिचेत् न । स घटइति स्मृति प्रति अनुभवस्य हेतुत्वनिर्वाहकतया संस्कारस्य तथैव कल्पनात् ।

अयं घट इति स्मृते: स घटः इति अनुभवस्यादर्शनाच्च । ’ इति प्रत्यक्षमणौ सविकल्पकवादे प्रत्यभिज्ञायाः सविकल्पकत्व मेवोक्तम् । एवं पक्षद्वयेऽपि भासमान वैशिष्टयप्रतियोगित्वेन तत्तायाः प्रकारत्वमेवोक्तम् । एतत्सर्वमद्वैतसिद्धिकृतां विरु

ध्यते । अभिज्ञास्थले तच्छ्दोल्लेखः प्रत्यभिज्ञायां तत्तायाः अप्रकारत्वंचेत्युभयं अनुभवावरुद्धमित्येतेन सिद्धम् ॥ एतेन ‘ तथाचोक्तभेद: शुद्धव्यक्ति प्रतियोग्यनुयोगिकः । नायं स इत्याकारस्तु तत्तेदन्तयोरुपलक्षणत्वमात्रेण नतु भेद वीविषयत्वेन । इत्यादिगुरुचन्द्रिकोक्तिरपि (अ.वि.नि) अनुपादेया । प्रतियोग्यंशे प्रकारीभूतधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेद

कस्याभाने भेदधिय एवासम्भवात् । अतएवाद्वैतरत्नरक्षणे अभावस्य सविकल्पकवेद्यत्वत्यागे अपसिद्धान्तापत्तेः । निर्विक ल्पकैकवेद्यस्यच व्यवहारानङ्गत्वादित्युक्तं सङ्गच्छते । अभावस्य सविकल्पकवेद्यत्वमित्यत्र प्रतियोगिविशेषिताभावज्ञानं च

विशिष्टवैौशष्टयमर्यादां नातिवर्तत इति नैयायिकसिद्धान्तोऽभिप्रेतः । एवंच नायं स इति भेदबुद्धौ तत्तेदंतयो:प्रकारतया

अभाने तत्र भेदबुद्धित्वमेव न सर्वसम्मतम् अनुभवविरुद्धंच । अतः विशेषणत्वप्रतिकोटिभूंतस्य सोऽयमिति प्रत्यभिज्ञान विषयीभूत तत्तादेरुपलक्षणस्य अप्रकारत्वं सोऽयमितिप्रत्यभिज्ञायाः निर्विकल्पकत्वं तादृशनिर्विकल्पकस्य व्यवहाराङ्गत्वं अभिज्ञाद्वयसमानविषयकत्वं अभिज्ञायाः तत्तोल्लेखित्वं चेत्यादिकं कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतमनुभवविरुद्धं सिद्धिकारा दिभिः परिकल्पितमिति तद्दृष्टान्तेन ‘ तत्त्वमसीति’ वाक्यजन्यबोधस्य ’ सन् घटः, घटोऽस्ति ’ इति प्रत्यक्षसमानविषयक

स्थापि भेदभ्रमनिवर्तकत्वेन अज्ञाताज्ञापकवाक्यजन्यस्यापि शक्तिविशेषविशिष्टतया मुलाशानानेवर्तकत्वामेत्याद्युक्तिरनु पादेया ॥

भेदवासनाया अनादिकालोपचितत्वेनापरिमितत्वात तद्विरोधिभावनायाश्च/ल्पत्वादनया तान्नरसनानु पपत्तः इति लघुसिद्धान्तोक्तन्यायॆन सन् घट इत्यादिप्रतीतेरपेरिमतकालोपचितत्त्वेन अत्रैवाशाननाशकशक्तिकल्पनमुचितम् तत्सीजन्यबोधसमशलित्वात् । उपलक्षितव्यक्ति प्रतियोगिकभेदप्रतीते: परसम्मतायाः सोऽयमित्यादौ कस्या प्यसम्मतचेन तदृष्टान्तेन तत्त्वमसीत्यत्र उपलताक्षिभेदभ्रमनिरासकत्वस्य स्थापनासम्भवेन ’ तत्त्वमसीति’ शब्दादपरोक्षस्य दार्शनिकासम्मतत्वेन ‘ सन् घटः’ इत्यादेः प्रत्यक्षत्वस्य सर्वसम्मततया च ततोऽपि सन् घटः इतिप्रत्यक्षॆ शक्तिविशेषक

ल्पनस्यैव न्याय्यत्वात् । अत: ’ घटोऽस्ति ’ इत्यादिप्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वेऽशाननाशकत्वमपिस्यादिति घटादेरपि नाशेन • घटोऽस्तीति व्यवहारएव न सम्भवति ॥

किंच इदं रूप्यमितिवत् ‘ घटोस्ति ’ इत्यत्र अधिष्ठानस्यैव प्रत्यक्षविषयत्वं यदुक्तं तत्र शुद्धसतएवाधिष्ठानत्वं वा

च्यम् । सत्तायाः उपहितवृत्तित्वं उपहिततादात्म्यमेव शुद्धे इति प्रागुदाहृत चन्द्रिकाद्वयवाक्येषु स्पष्टम् । एवं च ‘घटो ऽस्ति, सन् घटः’ इत्यादौ उपहितस्यैव विषयत्वं न्याय्यम् । तस्य च मिथ्यात्वेन अधिष्ठानत्वं कथम् ? एवं ब्रह्मणः सर्वाधिष्ठानतया तद्रूपसत्तायाः सर्वानुस्यूतत्वेन जातित्वव्यपदेशात् कल्पितधर्मत्वमादाय ब्रह्मव्यक्तिकत्वाच्च । तच सत्त्वं

सत्यताद्वैविध्यपरयोरद्वैतसिद्धिलघुचन्द्रिकयोःपरिशीलनत्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः त्रिकालाबाध्यत्वमेवेति न तस्य श्रौतत्वहानिः तस्यानृतं प्रत्यधिष्ठानत्वेऽपि अनृताश्रितत्वाभावेन तद्व्यावर्तकत्वसम्भवात् । आन

न्दत्वादिकल्पितजातिसाहित्येन लक्षणोक्तिःपररीत्या

नच धर्मिसमानसत्ताकभेदं विना औपाधिकभेदमात्रण आकाश

ब्रह्मवाचिनां सत्यादिपदानां शुद्धे ब्रह्मणि लक्षणेति

।

त्वादेरिव ज्ञानत्वादेरपि जातित्वायोगः इति वाच्यम् । उपहितवृत्तित्वेऽपि उपधेयवृत्तित्वानपायात् । तदुक्तं सत्यत्वादिशत्रल

नच अनृतस्वरूपे शबले सत्यत्वायोगः, योगे वा ततो नानृतव्यावृ

त्तिरिति वाच्यम् । शबल सत्यता एषैव, यत् परमार्थमसत्येन प्रतीयमाने तस्मिन् संगतिग्रहः । तदुक्तं संक्षेपशारीरके | ८

आकाशादौ सत्यता तावदेका प्रत्यङ्मात्रे सत्यता काचिदन्या | तत्संपर्कात्सत्यता तत्रचान्या व्युत्पन्नोऽयंसत्यशब्दस्तु तत्र '

इति इत्यद्वैतसिध्युक्तिः, (अखण्डा र्थत्वोपपत्तौ ) लघुचन्द्रिकायां

सत्तायाः

सत्तारूपजातेः

।

जातित्वव्यपदेशात्- कल्पतरौ परजांतित्वव्यपदेशात् ।

ब्रह्मलक्षणत्वायोगः

कल्पतरूक्तब्रह्मलक्षणत्वमयुक्तमिति

भावः ।

त्रिकालाबाध्यत्वमेवेति त्रिकालचाधविषयत्वाभावस्याधिकरणीभूत ।

सत्तारूपत्वेन तत्स्वरूपा सत्तेति भावः । तस्य त्रिकालाबाध्यत्वोपलक्षितसत्त्वस्वरूपस्य

अनृताश्रितत्वाभावेनेति। त्रिका

।

लाबाध्यत्वस्येत्यादिः । त्रिकालाबाध्यत्वोपलक्षितसत्त्वस्वरूपस्य स्वरूपलक्षणस्येति शेषः । तद्व्यावर्तकत्वसम्भवात् अनृत व्यावर्तकत्वसम्भवात् । स्वरूपलक्षणं- यत् स्वरूपं तत् इतरव्यावर्तकम् अतः उत्तोपलक्षितसत्त्वस्य ब्रह्मस्वरूपतया तदि

तरव्यावर्तकत्वं युक्तमिति भावः । नन्वेवं सत्यपदेनैव लक्षणसमर्पणे त्वन्मते आनन्दादिपदं व्यर्थमित्याशङ्कय पूर्वोक्तं

स्थारयीत आनन्दत्वादीति । धर्मिसमानसत्ताकभेदं- स्वाश्रयसमसत्ताकभेदम् । स्वं भेदः, लक्षणम् उपलक्षणम्। जात्युपल क्षितव्यक्तिस्वरूपस्यैव सिद्धान्ते लक्षणत्वात् । पररीत्यैवेदम् | एका स्वकालाबाव्यत्वरूपा । काचिदन्या त्रिकालाबाध्यस्वरू

पत्वरूपा । तत्र आकाशादौ । अन्या त्रिकालाबाध्यस्वरूपतादात्म्यरूपा । तत्र उक्ततादात्म्यवति । व्युत्पन्न: गृहीतशक्तिकः ।

तत्र प्रथमद्वितीयसत्यत्वाभ्यां ’ सत्यस्य सत्यम् ’ ’ सत्यं चानृतं च सत्यमभवत् ’ इत्यादिश्रौतंप्रयोगापपादनेऽपि लोके व्यवहाराच्छक्तिग्रहः त्रिकालाबाध्य सद्रूपात्मक एव; घटः सन्नित्यादो तत्त्वेनैव लोके घटोदः प्रत्ययात् ‘सदेव सोम्येदं ' ’ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिवाक्ये तु सत्यादिपदेनोक्तरूपात्मकत्वेनोपहितब्रह्मणः शक्त्या बोधनेऽपि लक्षणया शुद्धब्रह्मबोधक

त्वम् । तावता नोपहितस्य मिथ्याभूतस्य त्रिकालाबाध्यसद्रूपता, नवोक्तसद्रूपात्मकत्वेन शुद्धेऽपि वर्तमानेने पलक्षितस्य शुद्धचिद्रूपलक्षणस्य अनृतव्यावर्तकत्वासम्भव इति भावः । यत्तु सत्यत्वादेरुपहितगतस्त्र शुद्धेऽपि सम्वन्धस्वाकोर शुद्धस्य सत्यादिपदवाच्यतासम्भवे तल्लक्ष्यत्वानुपपत्तिः, उपहिते सत्यत्वस्य श्रौतपदवाच्यत्वेन त्रिकालाबाध्यत्वरूपसत्त्वं ब्रह्मणि श्रौत मिति सिद्धान्तभङ्गः, तात्त्विकसत्त्वस्य सत्यपदाबोध्यत्वेन तद्वोध्यसत्त्वस्य लक्षणत्वासम्भवः इति त्न्न । लक्षणां विना निष्प्र

कारकबोधासम्भवेन लक्षणाऽऽवश्यकत्वात् । त्रिकालाबाध्यत्वं ब्रह्मणि श्रौतमिति सिद्धान्तस्यायमर्थः-यछुतिजन्येन सत्य त्वाद्युपलाक्षतशुद्धब्रह्मज्ञानेन शुद्धब्रह्मण्यनृतादिसंशयनिवृत्तिरिति । सत्यादिपदेन शक्त्या बोध्यसत्त्वस्यालक्षणत्वंतु मन्मते इष्टमेव ; लक्षणया तद्बोव्यस्यैव लक्षणत्वात् ’ इस्युक्तिश्च अनुपादेया ॥

आकाशादौ सत्यशब्दस्य त्रिकालाबाध्यतादात्म्यवत्वेनैव व्युत्पत्तिरिति — लोके व्यवहारानुरोधन शक्तिग्रहः दार्शनिकस्य कस्याप्यसम्मतः । असद्विलक्षणत्वेन सत्यशब्दस्य लोके व्युत्पत्तेः । तस्याश्च ब्रह्मणि आकाशादौ च तुल्यत्वात् । घटः सन् इत्यादौ घंटे स्वकालाबाध्यत्वं नैव भासते ।

किंतु त्रिकालाबाध्यतादात्म्यमेवेति कथं निर्णयः १

सच्चस्य त्रिकालाबाध्यत्वरूपस्य उपहितवृत्तित्वमेवेति प्रागुदाहृतचन्द्रिकाद्वयवाक्ययोः व्यक्तं प्रतिपादनेन सन् घटः इत्यत्र

सत्ताविशिष्टस्यैव प्रतीत्या त्रिकालाबाध्यत्वावीशष्टस्य उपहितस्य भानं नास्तीति कथं स्थाप्यते । शुद्धाशुद्धयोस्तादात्म्येन

(

सत्यस्य सत्यम्’ इत्यादिश्रुतिवाक्यानां ल. चं. उक्तार्थपरिशीलनम्

गूढार्थसंग्रहः शुद्धस्याशुद्धोपरागेण भानवत् प्रपञ्चे सदधिष्ठानतादात्म्यप्रयुक्तसत्त्वसम्बन्धसत्वेऽपि सत्त्वोपहितव्रह्मतादात्म्यम् प्रपञ्चे वर्तत

इति अनुपहितब्रह्मतादात्म्यं भासते इत्यत्र किंगमकम् ? परजातिरूपसत्तायाः ब्रह्मरूपत्वं कल्पितधर्मवत्वमादाय तद्वत्त्वं ब्रह्मणि

इति यद्यभ्युपगम्यते तदाऽपि सन् घटः इत्यादौ कल्पनयैव सत्ताविशिष्टत्वं वाच्यम् । अतोऽपि शुद्धस्य भानं न सम्भ उक्तरूपेण सत्ताविशिष्टतया प्रति

।

चति । एतत्तात्पर्येणैव-’ विशिष्टविषया प्रतिपत्तिर्विरुध्यते’ इति भाष्ये उक्तम् पत्तिर्विरुध्यतइत्यर्थः ।

सत्यत्वादेरुपहितगतस्य शुद्धे सम्बन्धस्वीकारेऽपि निष्प्रकारकत्रोधासम्भवेन लक्षणेत्युक्तिराप नयुक्ता

निष्प्रकारकत्रोधस्यैव स्थापनासम्भवात् । ‘सत्यस्य सत्यम्’ इत्यादिश्रुतौ सत्यस्येत्यत्र विशिष्टं, सत्यमित्यत्र उपलक्षितं विषयः इति खलु भवता वाच्यम् । एवं कल्पनं कथं स्वरसम् ? उभयत्रापि सत्यत्वविशिष्टस्यैव प्रतीते: । अत: ’ प्राणावै सत्यं तेषामेप सत्यम्’ इत्यादिभिः श्रुतिभिः व्यवहारकालाबाध्यत्वरूपप्रपञ्चसत्यत्वापेक्षया अबाध्यत्वाद्युपलक्षितस्वरूपात्मकत्वेन ब्रह्मसत्वादेरुत्कर्षोक्तेः इति सदसद्विलक्षत्वमिथ्यात्वीवचोर गुरुचन्यिकोक्तिरप्यनुपादेया । उपहितस्य विवक्षणे उपहितस्य

प्राणशब्दार्थस्य चोभयोर्मिथ्यात्वेन ‘तेषामेषसत्यम्’ इत्युक्तिः कथम् ? अतः सत्यत्वविशिष्टस्यैव श्रौतत्वं न्याय्यम् । ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम् ’ () ‘ब्राह्मी वावतउपनिषदमन्त्रमति’ (तलवकार) इत्यादिश्रुतिषु धर्मविशिष्टस्यैव उपनिषत्ता त्पर्याविषयतायाः स्वरसतः प्रतीतेः ॥

किंन्च त्रिकालाबाध्यत्वमुपहितस्यैव धर्मः इत्युक्तिरपि नघटते । उपहितस्य मिथ्यात्वेन आकाशादिवत् तस्यापि ब्रह्म

ज्ञानानन्तरमसत्वात्। उपहितशुद्धयोरत्यन्ताभेदस्याभावेन तादात्म्याङ्गीकारे भेदस्यापि सद्भावात् । उपहितकेवलभावेनतादा त्म्यमुपहितशुद्धयोः आकाशादिप्रपञ्चब्रह्मणोः अधिष्ठानाधिष्ठेयभावेन तादात्म्यम् इति वैषम्यन्तु ज्ञानात्परंसत्त्वत्तद भावयोरप्रयो जकमेव । अधिष्ठानसाक्षात्कारस्य बाधहेतुभूतस्य अत्राभावेऽपि ब्रह्मभिन्नसामान्यस्य मिथ्यात्वाङ्गीकारेण मिथ्यात्वस्य ज्ञान निवर्त्यत्वरूपत्वेन तस्यापि अपरिहार्यत्वात् । तदनङ्गीकोर उपहितशुद्धयोः भेदगर्भतादात्म्याङ्गीकार: तन्निबन्धनमिथ्यात्वा ङ्गीकारश्च असङ्गतएव स्यात् । अत: उपहितशुद्धयोरभेदएवाङ्गीकार्यः नतु भेदाभेदः । तथासति शुद्धेऽपि धर्मव्यवहारस्स्यात्

शुद्धे अविद्या उपहिततादात्म्यं च स्वीक्रियतएव । तद्वत् त्रिकालाबाध्यत्वमपि स्वीकर्तुं शक्यम् । तथासत्येव ‘सन् घट:’ ।

इत्यादिप्रतीतौ सतः अधिष्ठानत्वं तत्र घटादेः कल्पितत्वं चोपपादयितुमर्हम्

अतः

सत्यस्य सत्यम् ’ इति श्रुतौ सत्य

(

।

पदद्वयॆन सत्यत्वपुरस्कारेण एकरूपैचोपस्थिति: युक्ता अतः सत्यत्वोपलक्षितस्वरूपस्य वेदान्ततात्पर्यावषयत्ववर्णनं निरव ।

काशम् । तत्तादेरुपलक्षणस्याप्रकारत्वम् नीलो घट इत्यादाबुपहितबोधः इति कल्पनमपि न कस्यचित्सम्मतम् काक वदित्यादौ काकशब्देनोपस्थितस्योत्तणत्वस्य प्रकारतया भानस्य सर्वसम्मतत्वात् ‘यदितु स्वरूपेणोपलक्षणाद्व्यावृत्ताकारता तदा निष्प्रकारतैवेति’ (भाविबाधोद्धारे) अद्वैतसिध्द्युक्ते: अनुभवविरुद्धत्वेन कस्याप्यसम्मतत्वात् । एवंचोपलक्षणस्याप्र

कारत्वस्यासम्भवेन विशिष्टान्वयबोधः उपलक्षितान्वयबोध इति प्रकारद्वयमेव तान्त्रिकाणां सम्मतम् नतु तद्विलक्षणोपहि तान्वयबोधस्सम्मतः । नीलो घट इत्यत्र घटत्वोपलक्षितएव नीलपदार्थस्य प्रकारत्वं । अत: ‘अविरुद्धविशेषणद्वयप्रभवत्त्वे

ऽपि ’ (सं.शा) इत्युक्तदोषस्यापि नावसरः । नीलमुत्पलमानयेत्यादी आनयनांशे नैल्यविशिष्टान्वयबोधतात्पर्येण नीलिमा

दिविशिष्टमेवानीयते इति (आनन्दमयाधिकरण) भाष्ये वक्ष्यते । ’ सुवस्त्रं दधानमानय, दण्डधारिणमानय, कुण्डलवन्त मानय ’ इत्यादौ वस्त्रादेर्विशे णत्वमेव । अतः प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वे ‘घटोऽस्ति पटोऽस्ति ’ इति सत्ताविशिष्टप्रति पत्तेर्विरोधः यः भगवतोक्तः सः दुष्परिहरइति सिद्धम् ॥

अस्ति सन् इत्यत्र प्रस्त्रयार्थसत्वन भवदभिप्रेतनिर्विशेषसत: अपरोक्षे भानं नैवोपपादयितुं शक्यम् । यद्यपि

एतदुपपादनायैव ‘सद्रूपस्य घटादिविशेषततया व्यवहारः । तत्र मूलाज्ञानं न विरोधि ’ इत्यादिकं (३२७ पुटे) उक्तम्।

सद्रूपस्य घटादिविशेषणतयैव व्यवहारइति गुरुचन्द्रिकोक्तार्थस्यानुपादेयता

३३४

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

तथाऽङ्गीकारे सद्रूपे वृत्तिविषयत्वोक्तिरपि निष्फलैव; आवरणनाशस्यासम्भवात् । अस्ति घट इति अस्त्यर्थोपाधौ प्रति P

पन्नस्य घटस्य तदुपाधावेव नास्तीति प्रत्यक्षेणैव बाधो दृश्यते । देशकाल्योर्देशकालान्तराभावात् । तयोर्द्वयोर्निरुपाधिक

।

निषेधात् अस्त्यर्थस्यानुयायिनो निषेधाभावात्

अतो देशकालतदुपांधिघटानामस्त्यर्थं ब्रहास्वरूपे प्रतिपन्नोपाधौ प्रत्यक्षेणैव

बाधा।न्मथ्यात्वसिद्धिः एवं ’ सर्वभावप्रत्ययगोचरे ब्रह्मणि स्वरूपोपाधावस्त्यर्थं कालाद्युपाधिभिः सहाभावप्रत्यक्षण बाधान्मि श्यैवेति सिद्धम्’ इत्यारभ्य,

C

नच सङ्क्रुद्ध्यनुगमीवरोधः अधिष्ठानत्वात्तस्य ।

‘घटादिविशेषाणामेव मिथ्यात्वादिति

सिद्धम्’ इत्यन्तेन विवरणोक्तौ इदं रूप्यमित्यत्र इदमर्थस्याधिष्ठानस्य विशेष्यत्ववत् सन् घटः इत्यत्र सदर्थस्य विशेष्यत्व मेव प्रतीयते ॥

घटोऽस्तीत्यत्र अस्तीति प्रकृत्यर्थमात्रबोधकमिति सपशारीरकादिवाक्यैः पूर्वमेव (१८८ पु) निरूपितम् । प्रत्ययार्था भावे प्रकृत्यर्थस्य विशेष्यत्वमपि अङ्गीकरणीयम् । एवमङ्गीकार एव घटो नास्तीत्यत्र सद्रूपब्रह्मणि घटस्य निषेधस्सङ्गच्छते । अयमर्थ: ’ भावे चोपलब्धेः’ इति सूत्रे ’ घटोऽस्तीत्यादौ अस्तित्वशाब्दतब्रहासत्तायां प्रतिपन्नस्य घटादेः घटो नास्ती

त्यादिप्रत्यक्षेण तस्यामेवाभावावगाहनं इति विवरणोक्तेः’ इति वेदान्तसूत्रमुक्तावल्यामुक्तः ।

एवं च घटोऽस्तीत्यादि

प्रतीतेः ब्रह्माविशेषणकत्वं विवरणादिस्वारस्य प्रतिकूलमेव । रजतं नेति बाधस्थले रजतस्य रजतप्रतियोगिकतादात्म्यस्य च निषेधस्यैव लघुचन्द्रिकायां व्यवस्थापनात्, सन् घटः इत्यादौ सत्तादात्म्यस्य घट इव घटतादात्म्यस्य सति भानस्य बिन्दु टीकालघुचन्द्रिकयोस्साधनाच

॥

एवंच सद्रूपस्य घटादिविशेषणतयैव व्यवहारइति नियमोऽपि गुरुचन्द्रिकोत्त: अनुपादेय: । मूलाज्ञानेनावरणदशायां विशेषणतया व्यवहारकल्पनस्याप्यनुपपत्तेः

अनावरणे अज्ञातत्वानुपपत्तिः

।

।

अतो

मूलाज्ञानेन सतः आवरणे

प्रकाशानुपपत्तिस्सिद्धान्तविरोधश्च ।

सन् घट इति प्रत्यक्षेण मूलाज्ञाननाशे अनुभवविरोधः तत्कार्यप्रपञ्चस्थित्यनुपपत्तिश्च ।

अतोऽवस्थाऽज्ञाननाशएवाभ्युपगन्तव्यः । इदं रजतमित्यत्र रजतस्य मूलाज्ञान कार्यत्वपक्षे निवृत्तिमात्रमेवेषितव्यम् नतु बाधः । निवृत्तिमात्राभ्युपगमे ब्रह्मज्ञानेन प्रपञ्चस्याज्ञानेनसह नाशरूपो बाध: एतद्दृष्टान्तेन नैव वक्तुं शक्यतइति भ्रम स्थले बहूनि अवस्थाऽज्ञानानि अङ्गीकरणीयानि । सन् घटः इत्यत्र साक्षात्कारेण अज्ञानमात्रस्यैव नाशः ।

नत्वज्ञानका

र्यस्य रजतादि स्थानापन्नस्य । तथाविधस्योत्पत्तेरेवात्राभावात् । एवं च इदं रूप्यमित्यत्र घटादेरवच्छेदकतयैव भानमधि

टशनविषयकएव साक्षात्कारः इति कथं नियन्तुं शक्यते ? इदं रजतमित्यत्र इदंशब्दस्थाने न घटशब्दः किंतु रजतशब्द स्थानएव इति घटाद्यवच्छिन्नसद्विषयकाज्ञानस्य नाशः दृष्टान्तानुरूप्येण कथमुच्यते ? इदं रजतं सत् घट: सन् इतिप्रतीति

द्वयपर्यालोचनायामपि घटाद्यवच्छिन्नचिद्विषयकमज्ञानं नैव कल्पयितुं युक्तम् । सतः अनुस्यूतत्वेन घटादेः कल्पितत्वं साध यतां शुद्धसति घटादेः कल्पितचे वाच्यम् । तेन शुद्धसद्विषयका ज्ञान कार्यत्वमेव घटादेस्सियति इति इदं रजतमिति दृष्टा

न्तानुरूपयेण न घटाद्यवच्छिन्नानन्तावस्थाऽज्ञान कल्पना युक्ता । ब्रह्म नजानामि, घटं नजानामि ब्रह्मसाक्षात्करोमि, घटं

।

साक्षात्करोमि इति प्रतीतिद्वयसामरस्येन ब्रह्मसाक्षात्कारेण ब्रह्माज्ञाननाशवत् घटसाक्षात्कारेण घटाज्ञाननाशाभ्युपगम एव युक्तः । प्रतीतिव्यवहाराणां सर्वेषां स्वरसतो निर्वाहसम्भवएव लाघवस्य पुरस्कार: युक्तः नत्वन्यथा | घटादिविषयकज्ञा नाभावः सर्वसम्मतः । ज्ञानाभावातिरिक्ताज्ञानं तु निरसिष्यते इति सिद्धान्त कल्पनागौरवमेव नास्ति अवस्थाज्ञाना न्यनन्तानि सति तद्विषयत्वान्यपि बहूनि घटादिषु तत्तदवच्छेदकत्वानि च कल्पनीयानीति गौरवम् ॥

बिन्दुटीकोक्तेः परिशीलनं घटादावशातत्त्वस्वीकारे गौरवाभावश्च

३३५

गूढार्थसङ्ग्रहः एतेन ३२७ पुटोदाहृतबिन्दुटीकानन्तरं ‘नच घटाद्युपहितनैतन्यानि केवलचितो भिन्नानि नवा ? आद्ये तेष्वज्ञा नविषयत्वानि घटादिषु तदवच्छेदकत्वानि कल्पनीयानीति तदपेक्षया घटादिष्वज्ञानविषयत्वानां कल्पनैव लवीयसी ।

द्वितीये घटाद्यवच्छेदेन स्फुरणं घटादिविशेषितचिद्रूपे संशयाद्यभावः तद्वारणंच तस्मिन्नज्ञान विषयत्वास्वीकारेऽपि घटादाव ज्ञानविषयतानां स्वीकारेण निर्वहतीतिवाच्यम् । आद्ये घटादाबवच्छेदकत्वानामकल्पनात् अज्ञातचित्तादात्म्यादेव तत्राज्ञात त्वंव्यवहारात् । नच विनिगमकाभावः । वटादावज्ञातत्वस्वीकारेऽपि अज्ञातघटादितादात्म्येन तदुपहितचित्यज्ञातत्वव्यव

|

हारसम्भवादिति वाच्यम् । चित्यज्ञातत्वस्वीकारे हि अज्ञातत्वशून्यचिद्रूपमपरोक्षत्वं वाच्यम् । घटादौ तत्स्वीकारे तु नाप रोक्षत्वं तथा, घटाद्याकारवृत्त्यभावकालेऽपिघटादेरपरोक्षत्वापत्तेः

। किंतु अज्ञातत्वशून्योपहितत्वविशिष्टचिद्रूपम्, तथा च

गौरवम्। नचाज्ञातत्वशून्यत्वमेव तदितिवाच्यम् । अलीकस्यापि तदापत्तेः । नचाभानापादकाज्ञातत्वमलीके सदाऽस्त्येवेति

वाच्यम् । साक्ष्यसम्बन्धादेव तत्राभानोपपत्तौ अज्ञातत्वस्वीकारात् । नचाज्ञातत्वद्न्यं यद्धादि तत्तत्स्वरूपमेव तदिति ।

वाच्यम् । घटोऽपरोक्षः पटेोऽपरोक्षः इतिप्रतीतेः एकापरोक्षतात्वव्यक्तिविषयत्वात् । अज्ञत्वशून्यचित्वस्यैव तादृशव्यक्तित्वात् घटाद्युपादानकप्रवृत्यादौ घटाद्यपरोक्षतानां तेन रूपेणैककारणत्वस्य मन्मते सम्भवाच एवं पूर्वोक्तयुक्तेः द्वितीयपक्षेऽपि

न घटादावज्ञानविषयत्वं नन्वज्ञातत्वशून्यचैतन्यं द्वितीयपक्षे ब्रह्मज्ञानोत्तरमपि अप्रसिद्धम् तदाऽपि घटं नजानामीति प्रत्य येन चितः अज्ञातत्वशून्यत्वाभावात् । तथाच तदाऽपि घटाद्याकारवृत्तिकाले घटं साक्षात्करामीति व्यवहारी नस्यात्

इतिचेन्न । द्वितीयपक्षे घटं साक्षात्करोंमीत्यादौ घटायवाच्छन्ने नाज्ञान विषयत्वेन शून्यं चैतन्यं साक्षात्करोमीति व्यवह्रियते । तथाच घटाद्याकारवृत्तिकाले घटाद्यवाच्छन्नस्थाज्ञानविषयत्वस्यापसरणात् घटं साक्षात्करोमीति व्यवहारः । एवंच आद्यपक्षे

अज्ञातत्वशून्यचिति तादात्म्यस्य द्वितीयार्थस्यान्वयः । द्वितीयपक्षे तु अज्ञातत्वे अवाच्छन्नत्वस्य द्वितीयार्थस्येति विवेकः । आख्यातस्य तदनुकूलव्यापारोर्थः’ इत्युक्तिराप निरवकाशा । उपहितकेवलयोः तादात्म्यस्य चन्द्रिकायामुक्त्या भिन्नानि

नवेति विकल्पस्यैवानुचितत्वात् । घटादावज्ञातत्त्वाद्यवच्छेदकत्वं अकल्पयित्वा सत्तादात्म्येन निर्वाहाङ्गीकारोऽपि अनाद रणीयः । घटादौ सत्तादात्म्यानि अनन्तानीति बिंदुटीका चन्द्रिकयोर्व्यवस्थापनात् । ततोऽपि प्रतीतिव्यवहारावैषम्येन सत्ता

द्यङ्गीकारस्यैव युक्तत्वात्। घटादावज्ञातत्त्वस्वीकारे गौरवमपि नास्ति । स्वसामानाधिकरण्यस्वप्रतियोगिकत्वैतदुभयसम्ब न्धेन अज्ञातत्त्वविशिष्टाभावस्य अज्ञातत्वेऽभावेच खण्डशः शक्तिमङ्गीकृत्य उभयोर्वा अपरोक्षपदार्थत्वस्वीकारे दोषाभावात्

अज्ञातत्वस्य द्वितीयपक्षे उक्तसम्बन्धद्वयेन अभावे अन्वयः ॥ एवं च अलीके अज्ञातवसामानाधिकरण्यविरहेण अज्ञातत्त्वाभावसत्त्वेऽपि न दोषः । ‘घटं साक्षात्करोमि’ इत्यादी

अवच्छिन्नत्वस्य ‘ ब्रह्मसाक्षात्करोमि ’ इत्यादौ आधेयत्वस्य अज्ञातत्वान्वयिनः भानमङ्गीकृत्यैव प्रतीतिद्वयनिर्वाहःकार्यः ।

द्वितीयायाः साक्षात्कारवाचिसमभिव्याहारे शक्तिद्वयेन लक्षणयावा अर्थभेदकल्पनमाप अप्रामाणिकमेव । एतेन अज्ञातत्त्व सामान्याभाववाच्चतः साक्षात्करोत्यर्थत्वे घटायवच्छिन्नाज्ञातच्वाभाववच्चितः साक्षात्करोतिना बोधासम्भवमाशङ्कय द्वितीय पक्षे अज्ञातत्वे अभावे चितिच साक्षात्कारोतेः शक्तित्रयस्वीकारात् अज्ञातवेच घचाचवच्छिन्नत्वस्यान्वयेन घटाद्यवच्छिन्नाज्ञा तत्त्वस्यैवाभावेऽन्वयेन तादृशाभावस्य च चित्यन्वयेन विशिष्टचिद्बोधसम्भवः । चितस्तु तद्व्यक्तित्वेनैव शक्यता शाब्दवी विशेष्यता च । तेन शाब्दधीविशेष्यतायाः किंचिदंवण्छिन्नत्वनियमेऽपि नदोषः । अथवा चिन्निष्ठविशेष्यतासम्बन्धेना भाववदेव द्वितीयं शक्यम् | तृतीयंतु नाभ्युपेयते । अभावस्यतु पदार्थैकदेशत्वेऽपि ससम्बन्धिकत्वात् तत्राज्ञातत्त्वान्वयेऽपि

नदोषः । ‘ एतत्सुखं साक्षात्करोमि’ इत्यादौ तु नाप्रसिद्धिः मुखमात्रे नित्यत्वादि भ्रमहेत्वज्ञान विषयत्वस्य सर्वसुखावाच्छ

प्रत्यक्षस्य घटाद्यंशे प्रामाण्यस्यदुर्वारता परसम्मतप्रक्रियाया अविचारे बीजंच

जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

नस्य प्रसिद्धत्वात् । ब्रह्म साक्षात्करोमि ’ इत्यादौ तु न ब्रह्मावच्छिन्नत्वस्याज्ञानविषयस्याभानम् अप्रसिद्धत्वात् । नाप्या (

‘वेयत्वस्य द्वितीयार्थतया ब्रह्मवृत्त्यज्ञातत्त्वशून्यचित: भानम् । ब्रह्मज्ञानोत्तरमपि घटाद्यवच्छिन्नस्य ज्ञातत्वस्य ब्रह्मचिदसत्वेन

।

तादृशचितोप्रसिद्धेः। किंतु ब्रह्मवृत्त्यज्ञातत्त्वान वच्छिन्नविषयत्वीयविशेषणतासम्बन्धेन योऽभावस्तद्भानम्

अधेियत्वं तु

।

द्वितीयया लभ्यते ब्रह्मपदसमभिव्याहारस्य तत्सम्बन्धमान नियामकत्वात् ‘घटं साक्षात्करोमि’ इत्यादौ तु घटावच्छिन्ना ज्ञातत्वस्यैव नोक्तसम्बन्धेन अभावभानम् । दृश्यवाचकपदसमभिव्याहृतद्वितीयाया एव अवच्छिन्नार्थकतया न ब्रह्मसा

क्षात्करोमि इत्यादौ द्वितीयया अवच्छिन्नत्वबोधः । वस्तुतस्तु साक्षात्करोतेस्सकर्तृकत्वात् प्रयोजकेऽपि शक्तिः, तथाच घटं साक्षात्करोमीत्यादौ घटत्वाद्यवच्छिन्नस्याज्ञातत्वस्य यो भावः तत्प्रयोजकविशिष्ट चिद्बोधः । अथवा अज्ञातत्वाभावप्रयोजक त्वविशिष्टचित्येकैव शक्तिः । इत्याक्तिरप्यनुपादेया ॥

वृत्तिदशायाभेवाज्ञातत्वापसरणमपरोक्षव्यवहारोऽपि । ब्रह्मविदित्यादौ वृत्तिरेव विद्यादिधात्वर्थः । ब्रह्मणः वेदान्त जन्यवृत्तिविषयत्वमेवाङ्गीक्रियते, नतु ज्ञानविषयत्वमिति सत्तात्रैविध्यवादिमते सिद्धान्तः क्रियते । एवं च चिति शक्ति

कल्पनं कुतः ? वृत्तिशक्तिकल्पनेनैव सर्वव्यवहारोपपत्तिसम्भवात् । अज्ञातत्वशून्यत्वस्य प्रागुक्तरीत्या अपरोक्षपदार्थत्वा ङ्गीकारेऽपि क्षतिविरहात् । यद्वा अज्ञातत्वमभावश्च खण्डशस्साक्षात्करोत्यर्थः । घटं साक्षात्करोतीत्यादौ अघियत्वरूपद्विती

यार्थस्य अज्ञातत्वेऽभावे च उभयत्रान्वयः । एवंच वटवृत्त्यज्ञातत्वस्याभावो घटवृत्तिर्यः तदनुकूलव्यापारस्य बोधः । अलीकस्थले अलीकवृत्त्यज्ञातत्वस्याप्रसिद्ध्या अलीकं साक्षात्करोतीत्यप्रयोगः | अलीकमपरोक्ष इति व्यवहारस्यापि नापत्तिः ।

स्वसमभिव्याहृतपदार्थवृत्त्यज्ञातत्वाभावस्यैव अपरोक्षपदार्थत्वाङ्गीकारात् । अतश्च घटादावज्ञातविषयत्वाङ्गीकारे गौरवस्य नावसरः

11

किंच प्रमाणानामज्ञातार्थज्ञापकत्वं मीमांसकादिसम्मतम्, तत्र नकोऽपि विवाद: । परंतु अज्ञातवं न भावरूपाज्ञा नविषयत्वं, किंतु तद्विषयकज्ञानाभावः ।

अतएव ज्ञातार्थाविषयकस्मृतेः न प्रमात्वमिति मीमांसकाः वदन्ति । एवं च

घटादिविषयकेन्द्रियसंयोगात् पूर्व घटादिज्ञानाभावसत्वेन घटाद्यंशे प्रामाण्यं कथं प्रत्यक्षस्य वार्यते । एतेन ‘वस्तुतस्तु ब्रह्मण चाक्षुषादिवृत्त्यविषयत्वेऽपि नास्माकं प्रकृतेक्षतिः। घटादिविषयकवृत्त्या घटाद्यवच्छिन्नसपस्यापि आवरणाभिभवात् घटादौ भासमाने सद्रूपतादात्म्यस्यावश्यम्भानसम्भवात् । अज्ञातचिदवच्छेदकविषयकत्वघटितस्य घटादि गोचरवृत्तिप्रमाणस्य वक्तुं शक्यत्वात् । ब्रह्मज्ञानस्य तु त्रिकालाबाध्यविषयकत्वघटितं प्रामाण भिन्नमेवेति तत्राज्ञानविषयकत्वनिवेशेऽपि क्षत्य भावात् । परंतु वस्तुगतिराचार्यैरुक्ता ’ इत्युक्तिरपि निरवकाशा ॥

परसम्मताज्ञानस्योत्तरत्र दूषयिष्यमाणतया अज्ञातत्वं घटाद्स्सम्भवत्येवेति घटाद्यंशे प्रामाण्यं प्रत्यक्षस्य घटत इत्य भिप्रेत्य परसम्मतप्रक्रियायाः दार्शनिकासम्मतत्वेन सा प्रक्रिया नविचारिता । अन्ते प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहितापक्षे ‘तत्वमसि '

इत्यादेः अज्ञातार्थज्ञापकत्वं न सम्भवतीत्येतावन्मालमुक्तम् । पूर्व सन् घटः इत्यादौ सत्त्वोपलक्षितस्य विषयत्वं नसम्भ वति अपितु सत्ताविशिष्टस्यैवेति उपलक्षिताधिष्ठानविषयत्वोक्तिः परेषामनुपादेया इत्युक्तम् । किंच विशिष्टविषया प्रतिप त्तिर्विरुद्धयते इत्यत्र घटत्वादिविशिष्टे सत्तावैशिष्ट्यं विवक्षितम् । अस्तीत्यादौ शब्दाभिलण्यप्रतीतस्सविकल्पकत्त्रस्य विशि ष्ठविषयकत्वस्य च सर्वसम्मतत्वात् । घटादीन्द्रियसंयोगकाले घटत्वादावपीन्द्रियसम्बन्धसत्वेन तद्भानस्य तत्र सत्तायाः

अप्यबाधेन तद्भानस्य च अविप्रतिपन्नत्वात् ॥ एतेन ’ तस्म/दस्तीति संवित्तिजीयमाना ’ इत्यादिप्रागुदाहृत (३२६ पु) यामुनसूक्त्यर्थो विशदीकृतः । तत्तत्पदार्थसस्थानपारमार्थ्यावबोधित्वमस्तीति संवित्तः ’ नैव शब्द स्वतो दोषाः प्रामाण्य ,

6

गु.चं.अ.सि.परिशीलनं सन्मात्रप्रत्यक्षवादापेक्षया सत्तात्रैविध्यवादस्य युक्तता

३३७

गूढार्थसङ्ग्रहः परिपान्थनः । सान्त किंतु स्वतस्तस्य प्रमाणत्वमिति स्थितिः ॥ अकारणं यथा ज्ञानं प्रमात्वमधिगच्छति । अकारणं तथा

वाक्यं स्वतः प्रमितिकारणम् ॥ ’ (आ.प्रा) इत्यादियामुन सूक्त्यनुसारिणा यथाऽवस्थितपदार्थप्रतीत्यनुगुणस्वाभाव्याच्च ज्ञानतत्साधनयोरनुग्राहकस्य च । तच्च स्वतःप्रामाण्यन्यायासिद्धम् इति उत्तरभाष्येणोपपादितप्रायम् । विस्तरेण एतदर्थः न्यायकुलिशे ३.वादे द्रष्टव्यः ॥

गुरुचान्द्रकायां जडत्वनिरुक्तौ ‘तदुक्तं मणौ, प्रवृत्तिसंबादादिना प्रामाण्यं यथार्थत्वमेवानुमीयते । नत्वनुभूतित्वे

सति | स्मृतौ व्यभिचारादिति ’ प्रमापदमुख्यार्थत्वाच्च । उक्तं हि दाधितौ ’ प्रमापदं हि धात्वर्थताऽवच्छेदकज्ञानत्वपुर स्कोरण यथार्थज्ञानमभिधत्ते स्मृतिहेतोः प्रमाणान्तरत्वापत्तेः शास्त्रे प्रमाव्यवहारौपयिकं स्मृतिव्यावृत्तमनुमन्यन्त इति ।

c

मणौ निर्विकल्पकं च प्रमाबहिर्भूतं व्यवहारानङ्गत्वादित्यायुक्तेदर्शितत्वाच्च’ इत्युक्तम् । घटादिविषयकप्रत्यक्षाङ्गीकारेऽपि

प्रत्यक्षत्राधोद्धारे ’ व्यवहारकालाबाध्यत्वमात्रेण प्रवृत्तावपि संवादोपपत्तेः । तद्रूपगतप्रामाण्यस्य साक्षिणा ग्रहणऽपि विरो

धाभावात् । नहि घटादिज्ञानस्य संवादिप्रवृत्तिजनकताऽवच्छेदकं प्रामाण्यं त्रिकालाबध्यावषयकत्वम्, किंतु शुक्तिरूप्यादि

ज्ञानव्यावृत्तं व्यबहारकालाबाध्यविषयकसकलज्ञानवृत्तिव्यवहारकालाबाध्यविषयकत्वमेव ’ इति (अ.सि) आगमबाधोद्धारेच ‘प्रातिभासिकव्यावृत्तस्य व्यावहारिकस्य तद्वति तत्प्रकारकत्वादिरूपस्य निराकर्तुमशक्यत्वात् । तासां व्यावहरिकं प्रामाण्यं अव्याहतमेव ’ इति च उक्तम् । अत्र तद्वति तत्प्रकारत्वरूपप्रामाण्यग्रहः स्पष्टमुक्तः । अन्तःकरणतद्धर्माणां साक्षिभास्यत्वं

इति परमते अङ्गीकारेण साक्षिणा प्रामाण्यग्रहउक्तः । सिद्धान्ते धर्मभूतज्ञानस्य स्वप्रकाशतया तद्गतप्रामाण्यमपि ज्ञानं गृह्णातीति भिदा । त्रिकालाबाध्यविषयकत्वं कस्येति विवेचनीयम् । ‘ भावि काल्बाधतदभावौ च, न मानं बिना साक्षिणा

गृह्णीतुं शक्यौ। तस्य विद्यमानमात्रग्राहित्वात्’ इति चोक्तमिति एतावन्मात्रं प्रत्यक्षबाधोद्धारे पूर्वोदाहृतवाक्यानन्तरमुक्तम्।

श्रुतीनामखण्डार्थविषये पारमार्थिकप्रामाण्यं, इति परसिद्धान्तः ‘ तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्यनिर्विकल्पकस्य सन्मात्रग्रा

हिताबादे सन् घटः इत्यादेश्च त्रिकालाबाःयत्वविशिष्टविषयकत्वं नास्तीति ब्रह्मानन्दसिद्धान्तः पूर्वमेवाभिहितः । त्रिकाला बाध्यत्वावशिष्टाविषयकत्वेन उपलक्षितमात्रविषयकत्वे प्रामाण्यं कथम् ? वृत्त्युपलक्षितत्वस्य वृत्तिविरहकालइव त्रिकालाबा व्यत्वोपलक्षितत्वस्य तद्विरहकाले प्रतीत्यनिवारणात् । अधिकं व्यावहारिकप्रमाणप्रमेयव्यवहारोऽस्माकमण्यस्त्येवेति शङ्का

• समाधानभाष्यविवरणावसेर स्फुटीभविष्यति । प्रत्यक्षबाधोद्धारे पूर्वोदाहृतवाक्यानन्तरं ‘ननु तर्हि देहात्मैक्यज्ञानं उष्ण

जलम् ’ इत्यादिज्ञानं च प्रमा स्यात् व्यवहारदशायां विषयाबाधादिति चेन्न । आब्रह्मज्ञानमत्राधितत्त्वेन तेषामपि घटादि

ज्ञानसमानयोगक्षेमत्वात् इत्युक्तम् । तत्रच देहात्मेक्याध्यासोपपत्तौ इयांस्तु विशेषः । यदत्राभेदो व्यवहारकालिकेन परीक्षि तप्रमाणभावेन अनुमानादिना बाध्यते । मेदस्तु देहात्मनोर्नतेन किंतु चरमवृत्येति विशेष उक्तः ॥

एतेन प्रत्यक्षबाधोद्धारोक्ता आब्रह्मज्ञानमनुवृत्तिः देहात्मैक्यधियः तैरेव परित्यक्ता । उष्णं जलमिति ज्ञानस्यापि

अग्निसंयोगात्पूर्वं परतश्च जले औष्ण्याप्रतीते: ’ इदं रजतम् ’ इतिवत् भ्रमत्वमिति सर्वैरपि दार्शनिकैरभ्युपगम्यते । अनु

भवोऽपि तथैव । देहात्मैक्यज्ञानं भ्रमः भेदशनं प्रमा इति विष्णुपुराणादाबुक्तमिति उत्तरत्र भाष्य एव स्फुटीभविष्यति । एवं स्थिते घटादिज्ञानसमान योगक्षेमत्वोक्तिः अद्वैतसिद्धिकृतामभिनिवेशमूलैवेति बोध्यम् । अतः सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादापे

क्षया सत्तात्रैविध्यवादएव युक्तः । प्रथमपक्षे लाघवस्यासम्भवात् । द्वितीयपक्ष घटः सन् इत्यादिप्रतीतौ तद्वति तत्प्रकार

कस्वरूप प्रामाण्यग्रहः परेषामपि सम्मतः । एतपक्षे भाविबाधनिश्चयो न सम्भवति । अतएव स्वाप्निकभ्रमापेक्षया घटार्दभ्रमस्य दीर्घकालिकतया स्वाप्निकसृष्टिवाक्यापेक्षा प्रपञ्चसृष्टिवाक्यानां वेदगतानां अतीव जघन्यत्वस्य निर 43

३३८

कुमारियोक्तमनुसृत्य नेहनानाऽस्ति इतिश्रुतेः अद्वैत सिद्धि ब्रह्मानन्दायुक्तार्थस्य परिशीलनम् [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

सिंहो देवदत्त इत्यत्र आरोपवादनिराकरणेन यत् वेदप्रामाण्यं भट्टपादैः स्थापितं तत्सुरक्षितं भवति ॥ एवं ’ बाह्यार्था लम्बना बुद्धिरिति सम्यक्च धीरियं ॥ (७९) बाधकोपत बुद्धित्वात् यथा स्वप्नादिबाधधीः । मृषात्वं यदि बुद्धेस्स्याद्बाधः ।

किं नोपलभ्यते ॥ (८७) बाधाद्विनाऽपि तच्चेत्स्यात् व्यवस्था न प्रकल्पते प्रतियोगिनि दृष्टे च जाग्रद्शाने मृषा भवेत् ॥ (८८) स्वप्नादिबुद्धिरस्माकं तव भेदोऽपि किंकृतः । नचान्यत्प्रतियोग्यास्त: जाग्रद्ज्ञानस्य शोभनम् ॥ (८९

यद्दर्शनेन मिथ्यात्वं स्तम्भांदिप्रत्ययो व्रजेत् । स्वप्नादि प्रतियोगित्वं सर्वलोकप्रासद्धितः ॥ (९०) तदीयधर्मवैधर्म्याद्वाधक ।

योगिनां जायते बुद्धिर्बाधिका प्रतियोगिनी ॥ (९१) जाग्रत्स्तम्भादिबुद्धानां ततस्स्वप्नादितुल्यता

तानां तामवस्थां च सर्वप्राणभृतामपि ॥ (१२) बाधोऽयं

भविता तेन सिद्धा सप्रतियोगिता

।

।

प्रत्ययो यथा

प्रा

इह जन्मनि केषां चिन्न

तावदुपलभ्यते ॥ (९३) योग्यवस्थागतानां तु न विद्मः किं भविष्यति । योगनां चास्मदीयानां त्वदुक्त प्रतियोगिनी ॥

(९४) त्वदुक्तिविपरीता वा बाधबुद्धिर्भविष्यति । ईद्दत्त्व योगिबुद्धीनां दृष्टान्तो न तवास्ति च ॥ (९५) द्दष्टात्तस्त्वस्म दीयानां यो गृहीतस्स विद्यते ’ इति भट्टपादोक्तप्रक्रिया ‘ग्राहंगतास्तत्र कथं चिदन्ये’ इति निरालम्बनवादान्ते अन्य

।

शब्देन विवक्षितानां अविद्यावादिनामपि समा

’ बाह्यार्थविषयत्वं च बुद्धीनां प्रतिपादितम् ॥ (श्लो. वा.आ.वा.८)

अन्योन्यापोक्षता नित्यं स्यात्सामान्यविशेषयोः । विशेषाणां च सामान्यं तेच तस्य भवन्ति हि ॥ (९) निर्विशेषं न सा

।

मान्यं भवेच्छशविषाणवत् । सामान्यरहितत्वाच्च विशेषास्तदेव हि ॥ (१०) ’ इति भट्टपादैराकृतिवादे उक्तेः प्रत्य क्षसूत्रे सन्मात्रग्रहिप्रत्यक्षवादस्य सम्बन्धाक्षेपपरिहारे अविद्यावादस्य दूषणात् उपनिषत्सु ऐकात्म्यव्यवहारस्य परासम्मत ।

रीत्यैव अपूर्वाधिकरण स्थापनात् अत्र ’ निर्विशेषं नसामान्यं भवेच्छशविषाणवत्’ इति कुमारिलोक्तौ प्राक् १८७ पु उदाहृतवाक्यपदीयहरिवचन मनुसृत्य प्रवृत्तस्य (ब्र.सि) सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादस्य दूषणं निर्मत्सराणां स्फुटम् ॥

अत्र शशविषाणशब्दप्रयोगमनुसृत्यैव ’ व्योमारविन्द्वसदृश यथोदितहाश’ इति आत्मसियाक्तः । जाग्रद्ज्ञान स्य शोभनं प्रतियोगि नास्तीत्युक्त्या जाग्रद्ज्ञानस्त्र बाधः प्रत्यक्षेण नसम्भवतीत्युक्तं भवति । एतेन ‘अस्ति घटइति अस्त्य

र्थोपाधौ प्रतिपन्नस्य घटस्य तदुपाधावेव नास्तीति प्रत्यक्षेण बाधो दृश्यते ’ इति प्रत्यक्षण प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं यत् विवर णोक्तं तन्निरवकाशम्, अनुभवविरुद्धत्वाच्चति स्फुटम् ॥ ‘देशकालनिमित्तानि व्यञ्जकान्यर्थवादिनः । (श्लो.वा.सू.वा. २५३) देशकालनिमित्तादि नच तेऽस्ति नियामकम् । (२५७) आगमस्यतु नैवेह व्यापारोऽतोऽन्यथाऽपिवा । ’ (२६०) 6

इति शून्यवादे उक्तेश्च । अत्र आगमः ‘नेहनानाऽस्ति किंचन’ इत्यादिः । ‘ अतोऽन्यथा शून्यत्वविपर्यये बाह्यस ।

द्भाव एव व्यापारः’ इति न्यायरत्नाकरः । अत्र ‘नेहनानाऽस्ति किंचन’ इति श्रुतौ आत्ममिन्नसामान्यनिषेधो न विव क्षितः इति भट्टपादस्याशयः एवमत्र जाग्रज्ज्ञानस्यैव स्वप्नधियः बाधकत्वेन स्वाप्निकानां मिथ्यात्वव्यवस्थापनेन स्वाप्नि

कगजतदभावयोरुभयोराप मिथ्यात्वं तद्द्दृष्टान्तेन द्वितीयद्वितीयाभावयोरुभयोरपि मिथ्यात्वं यत् अद्वैतमिद्धिकारैरुक्तं तदनुपादेयम्। गजाभावस्य जाग्रज्ज्ञानेन स्वाप्निकगजस्यैव मिथ्यात्वं नतु गजाभावस्य इति व्यक्तं प्रतिपादनात् ॥

एतेन ‘नेहनानाऽस्ति ’ इति श्रुतौ द्वितीयद्वितीयाभावयोरुभयोरपि निषेधो विवक्षित: । (१३६.पु ) इति ब्रह्मा नन्दप्रयासोऽपि विफलः। नानाशब्दस्य दृश्यार्थकत्वविरहात् । विनाभूतवस्तुनिषेधः आत्मभिन्नसामान्यस्य आत्माविना भूतत्वपर्यवसितएवात्र विवक्षितइति प्राक् (३०१.पु) उपपादनेन श्रुत्यर्थश्च दर्शितः । ‘ योगिनांचास्मदीयानाम्’ इत्यत्र ।

विवक्षितं योगिप्रत्यक्षम् ’ अतीतानागतेऽप्यर्थे सूक्ष्मेव्यवहितेऽपिच

प्रत्यक्षं योगिनामिष्टं कैश्चिन्मुक्तात्मनामपि ॥

3

पराभिमते ब्रह्मणि द्वितीयतदभावानेषेधे युक्तेः श्रुतेश्चाभावस्थापनम्

३३९

श्रीभाष्यम्

यदिच सन्मात्रातिरेकिवस्तुसंस्थानरूपजात्यादिलक्षणो भेद: प्रत्यक्षेण न गृहीतः गूढार्थसंग्रहः

(प्र.सू. २६)इति निरूपितम् । इन्द्रियादितत्तत्प्रमाण: इतरपुरुगृहीतानामर्थानां तत्तत्प्रमाणान्यन्तरैव योगिनां प्रत्यक्ष मत्रोक्तं भवति । एवं च स्वाप्नगजाभावस्य साक्षिभास्यत्वं जाग्रज्गजाभावस्य त्वतिरिक्तप्रमाणगम्यत्वमित्युभयोर्वैलक्षण्यं गुरुचन्द्रिकोक्तं यत् प्राक्प्रदर्शितं (१३६) तत् योगिप्रत्यक्षन्यायन समाधेयमिति कुमारिलेनोक्तं भवति । जाग्रत्काले स्वाप्न •

गजाभावस्य बाधादर्शनात् कालद्वयेऽत्येक एव गजाभाव: । एकस्यैव गजाभावस्य भासकसामग्रीवैलक्षण्यं स्वाप्नसाम ग्रयाः

योगिप्रत्यक्षसामग्रीवविरुद्धम् ॥

एतेन स्वप्ने रजते रजतभेदः प्रतीयत इत्यायुक्तिरपि निरवकाशा | रजतभेदस्यैकस्यैव जाग्रत्कालेऽन्यत्रानुभूयमा नस्य स्वप्ने सामग्रीवशात् रजतेऽपि प्रतीतिसम्भवात् । नहि स्वाप्निकत्वमात्रं बाध्यताप्रयोजकं, किंतु जाग्रत्काले बाधयोग्यत्वमेव यस्य च जाग्रत्काले कदाऽपि बाधो नास्ति तस्यच स्वप्ने मिथ्यात्वं नैव सम्भवति इति भट्टपादाशय: । इममर्थ दृढी

करोति ’ सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षतेच तद्विद: ’ (३.२.४) इति सूत्रम् | ‘केचित्स्वप्ना: सत्यार्थगन्धिनो भवन्तीति मन्यन्ते तत्रापि भवतु नाम सूच्यमानस्य वस्तुनः सत्यत्वम् । सूचकस्यतु स्त्रीदर्शनादेर्भवत्येव वैतथ्यं बाध्यमानत्वादित्यभिप्रायः ' इति तत्सूत्रं (शं) भाष्ये उक्तम् । अत्र बाध्यमानत्वाद्वैतथ्यमित्यनेन जाग्रत्यबाध्यमानस्य सत्यत्वमिति प्रतीयते । अत्र भाम

।

त्यां ‘ दर्शनं सूचकं तच्च स्वरूपेण सत् असत्तु दृश्यम् अतएव स्त्रीदर्शनस्वरूपसाध्याः चरमधातुविसर्गादयः जाग्रत्य नुवर्तन्ते । स्त्रीसाध्यास्तु माल्यविलेपन दन्तक्षतादयो नानुवर्तन्ते’ इत्यत्र स्वाप्निकानां चरमधातुविसर्गादीनां जाग्रत्काले ।

ऽनुवर्तमानत्वेन बाधाभावाद्व्यावहारिकसत्यत्वं स्पष्टमुक्तम् ।

तिकत्वं नैव सम्भवति

अतश्च स्वाप्निकगजाभावस्य जाग्रत्कालेऽबाधेन गजवत्प्राती

एवंच द्वितीयद्वितीयाभावयोः ब्रह्मणि निषेधे न युक्तिर्नापि श्रुतिरिति सिद्धम् ॥

सत्यत्वं त्रिकालाबाध्यत्वरूपं यस्योच्यते उपहितस्य तस्यैव मिथ्यात्वं इति वदतामुपलक्षितस्य निष्प्रकारकबोधस्य

उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वप्रतिपादनाभिनिवेशवतां परेषां कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतप्रक्रियां प्रतिपादयतां गजाभावस्यापि मि

थ्याभूतस्य स्वाप्निकस्य जाग्रत्कालेऽबाधन सत्यत्वं कुतो न सम्मतं इत्यपि पर्यालोचयितुं शक्यते । अतः उपहितस्य मिथ्यात्वं

त्रिकालाबाध्यत्वरूपसत्यत्वं उपहितवृत्ति इत्याधुक्तिरप्यनुपादेयेति सिद्धम् । सिंहो देवदत्त इत्यत्र आरोपनिराकरणेन अध्यासे सामानाधिकरण्यं वेदे नास्तीति सिद्धम् । उदाहृतभट्टपादवाक्यैः प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षादिबाधो नसम्भवति इत्यपि ।

अतश्च बाह्यार्था - सम्यकूच धीरियं’ इति भट्टपादोक्तएवार्थ: ’ तस्मात् अस्तीति–पारमार्थ्यावबोधिनी’ (सं.सि) इत्यत्र प्रतिपादितः । निर्धर्मितावच्छेदककनिष्प्रकारकज्ञानस्य बाधकत्वादर्शनात् केनापि बाधकत्वस्यानङ्गीकारात्, सर्वसम्मतदृ ष्टान्तविरहाच्च अस्तीति संवित्तेः प्रत्यक्षादिबाधासम्भवेन पारमार्थ्यावबोधित्वं इति यामुनमुनेराशयः । अयमर्थः उत्तरत्र, भाष्ये निरूपयिष्यते इति दिक् ॥

इदं रूभ्यमित्यादौ रूप्योत्पत्त्याद्यनुरोधेन अनन्तावस्थाऽज्ञानकल्पनसम्भवेऽपि घट: सन् इत्यादौ रूष्यस्थानापन्न वस्तूत्पत्त्याद्यभावेन अनन्ताज्ञानकल्पनं नैव युक्तम् । इदं रूप्यामित्यत्र अर्थद्वयस्य शब्दद्वयाभिलप्यत्वसत्वेन तत्र शुक्त्य वाच्छन्नचैतन्यविषयकत्वस्य इदमाकारान्तःकरणवृत्तौ कल्पनसम्मेवऽपि अत्र तथा विरहेण घटावाच्छन्नचैतन्यविषयकत्वं नैव कल्पयितुं शक्यम् । घटादेर्मिंथ्यात्व प्रत्यक्षबाधस्य मीमांसकक्तिस्य परिहारार्थ यदि सन्मात्रस्य घटाद्यनवाच्छन्नस्य प्रत्यक्षविषयत्वमङ्गीक्रियते तदाऽप्याह् यादचेत्यादिना ।

परमते रूप्याद्यविषयकप्रत्यक्षासम्भवोपपादनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

।

किमित्यश्वार्थी महिषदर्शनेन निवर्तते । सर्वासु प्रतिपत्तिषु सन्मात्रमेव विषयश्चेत् तत्त त्प्रतिपत्तिविषय सहचारिणस्सर्वेशब्दा एकैकप्रतिपत्तिषु किमिति न स्मर्यन्ते किंच अश्वे हस्तिनि च संवेदनयोरेक विषयत्वेन उपरितनस्य गृहीतग्राहित्वाद्विशेषाभावाच्च स्मृतिबैल

क्षण्यं न स्यात् । प्रतिसंवेदनं विशेषाभ्युपगसे प्रत्यक्षस्य विशिष्टार्थविषयत्वमेवाभ्युपगतं भवति ।

सर्वेषां संवेदनानामेकविषयताया मेक्रेनैव संवेदनेनाशेषग्रहणादन्धवधिरायभा

वश्च प्रसज्येत । नच चक्षुषा सन्मात्रं गृह्यते तस्य रूप रूपि रूपैकार्थसमवेत पदार्थ ग्राहित्वात् नापित्वचा स्पर्शवद्वस्तुविषयत्वात् । श्रोत्रादीन्यपि न सन्मात्रविषयाणि । किंतु शब्दरस

गन्धलक्षणविशेषविषयाण्येव । अतस्सन्मात्रस्य ग्राहक नकिंचिदिहद्दच्यते । निर्विशेषसन्मा

त्रस्य प्रत्यक्षेणैव ग्रहणे तद्विषयागमस्य प्राप्तविषयत्वेनानुवादकत्वमेव स्यात् । श्रुतप्रकाशिका

स्याभिप्रेतत्वात् । अत्र प्रतिदूषणं सन्मात्रशब्दानुवृत्तिदूष्योऽर्थोऽयमेवेति स्मरणार्था । किंचेत्यादिना प्रतिपत्त्यवान्तरजाति

‘वेशेष विरोधउक्तः । अत्र सन्मात्रशब्दाप्रयोगः किंच शब्देन दूष्यार्थप्रतिसंधानात् ॥ ।

धारावाहिकज्ञानेषु कालभेदोऽस्तीति तद्व्यावृत्यर्थं विशेषाभावादित्युक्तम् । स्मृतिवैलक्षण्यं न स्यादिति ज्ञात

तयैव परामर्शप्रसङ्गइत्यर्थः धारावाहिकबुद्धिष्विव ज्ञाततया परामर्शाभावोपपत्तिरिति चेन्न-तत्राप्रतिसन्धानस्य तादात्विक बुभुत्साभावाधीनत्वात् । अत्रतु सत्यामपि बुभुत्सायां ज्ञाततया परामर्शाभावो विषयभेदमेव व्यवस्थापयति । प्रतिसं वेदनमिति । विशेषाभ्युपगमशङ्का परस्य गत्यन्तराभावद्योतनार्था । सर्वेषामित्यादिना करणव्यवस्थाऽभावप्रसङ्गउक्तः ।

करणानां व्यवस्थासिध्द्यर्थं विषयभेदानाह । नचेत्यादिना । अत्र पूर्वोक्तविशिष्टविषयप्रतिपत्तिविरोधविवरणमकारणत्व

।

दुर्निरूपकारणत्वनिरसनं च कृतं भवति । रूपैकार्थसमवेतेति रूपसमानाश्रयसमवेतेत्यर्थः । * समवेतशब्दो विशेषण

तैकस्वभावपरः । विशेष्यतइति विशेषः तेन सन्मात्रविलक्षणपरस्परभिन्नविषयत्वसिद्धिः ॥ ननु सर्व प्रत्यक्षं सविशेषविषयमित्युक्तम् । शब्दगन्धरसानां साश्रयतया धर्मान्तरवत्तयावा ग्रहणाभावात् तद्ग्रा-

हिण: प्रत्यक्षस्य कथं सविशेषविषयत्वम् ? नैतदेवम् । गुणकर्मणोरपि * तत्तत्संस्थानवत्तया *कालविशिष्टतया च सवि शेषत्वेन गृह्यमाणत्वात् । एतच्च निर्विकल्पकमपेक्ष्योक्तम् । *सविकल्पकेतु देशादीनां बहूनां विशेषत्वं सम्भवत्येव ।

इन्द्रियाणां लोकसिद्धिहेतुभिस्सन्मात्रविषयत्वप्रतिक्षेपमुपसंहरति । अतइति । प्रत्यक्षस्य सन्मात्राविषयत्वं पराभ्युपगतार्था ।

न्तरविरुद्धंचेत्याह

निर्विशेषेति । शास्त्रस्याप्राप्तविषयतयाऽर्थवत्वं लोकसिद्धत्वाद्भेदस्य शास्त्रविषयत्वं वदद्भिः परैरेवा गूढार्थसंग्रहः

रूपरूपीत्यादि । कालस्य षडिन्द्रियवेद्यत्वेऽपि सिद्धान्ते तत्र रूपस्याङ्गीकारेण नानुपपत्तिः । सत्ताया: इन्द्रिय

जन्यप्रत्यक्षविषयत्वस्य नैयायिकादिभिरङ्गीकारेऽपि रूपरूप्याद्यविषयक प्रत्यक्षविषयत्वं नाभ्युपगम्यत इति स पक्षोऽपि स म्भवति । परमते रूपरूप्याद्यविषयकप्रत्यक्षं न सम्भवतीति भावः । ।

अनुवादकत्वमेव स्यादिति सोऽयमितिवाक्यस्येव ‘तत्त्वमसि’ इतिवाक्यस्य उपलक्षितभेद भ्रमनिवर्तकत्वेन

सप्रयोजनत्वं यत् अद्वैतसिध्यादावुक्तं तन्नसम्भवतीति पूर्वमेवोक्तम् । इदं चानुवादकत्वापादनं न सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्ष

‘सिद्धंतु निवतर्कत्वात् ’ इति वाक्यस्य परोक्तार्थानुवादः तत्परिशीलनं च ८

३४१

गूढार्थसंग्रहः वादमात्राभिप्रायकं,

किंतु सत्तात्रैविध्यपक्षाभिप्रायकमपि । एवं च “ उपनिषदितिवेद इत्यपीदं समभिवदान्त महायचो

महान्तः । फलवदद्वगतिस्स्यादन्तरेणैतदेकं

वचनमिति नशक्यं वक्तुमित्यादरोऽस्मिन् ॥ (सं.शा. ३.अ.२९७) सर्वत्रैव

महागिरामुपनिषच्छब्दो भवेद्ग्राहकः वेदश्चायमतोऽन्यदस्य निकटं तेनात्र

वेदादिगी: : ’ (२९९) इति सर्वज्ञात्ममुनिना

उत्कीर्त्यमानानां ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यादिमहावाक्यानां सत्यादिवाक्यात् तत्पदाच्च प्रतिपन्नार्थबोधकानां अज्ञातार्थज्ञापकत्वाभावेन

।

अनुवादकत्वमेव स्यादिति यद्यपि विवरणे ’ तत्त्वमसि’ इति वाक्यं प्रस्तुत्य जीवब्रह्मपदार्थप्रतीतिसमये सत्यादिवा क्यात्तत्पदाच्च प्रतिपन्नैक्यविषयकतयाऽनुवाद प्राप्तावपि भेदप्रतिभासविरोधितया प्रामाण्यमुपपद्यत इति । तदुक्तं ‘सिद्धंतु

निवर्तकत्वात् ’ इति इत्युक्तम् । गौडपादकारिकाभाष्ये वैतथ्यप्रकरणे ‘न निरोधो नचोत्पत्तिः’ इत्येतद्व्याख्याने ‘कथं ८

पुनः स्वरूपे व्यापाराभावे शात्रस्य द्वैतज्ञाननिवर्तकत्वम् ? नैषदोष: ’ रज्ज्वां सर्पादिवत् आत्मनि द्वैतस्याविद्याध्यस्तत्वात्।

सुख्यहं दुःखीत्यादयस्सर्वे आत्मन्यध्यारोन्यन्ते । आत्मैतेष्वनुगतः सर्वत्राव्याभिचारात् । यथा सर्पधारादिभेदेषु रज्जुः । यच्वसुखित्वादिशास्त्रमात्मनः तत्सुखित्वादिविशेषनिवृत्त्यर्थमेवेति सिद्धम् । सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ ’ इत्यागमविद 6

सूत्रम्’ इत्युक्तम् ।

अत्र आनन्द गिरिटीका उत्तेऽर्थे द्रमिडाचायर्सम्मतिमाह ’ सिद्धंतु निवर्तकत्वात् इति ’ इति । इष्टसिद्धौ ‘सिद्धं

तु निवर्तकत्वात् ’ इतिचोक्तं वाक्यकारैः इति वाक्यकारोक्तित्वमस्य प्रतिपादितम् । अत्र भाष्ये आगमविदामित्युक्त्या इष्टसिद्धयानन्दगिरिटीकाद्वयपर्यालोचनायां ब्रह्मनन्दिनामधेयाः छान्दोग्यवाक्यकाराः वाक्यभाष्यकाराश्च द्रामिडाचार्याः वा ’ सिद्धं तु निवर्तकत्वात् ’ इति वाक्यकर्तार इति प्रतयते । अद्वैतसिद्धौ तु (अखण्डार्थत्वोपपत्तौ ) ‘तत्त्वमसि '

इति वाक्यस्य सत्यादिवाक्यात्तत्पदाच्च प्रमेयावैलक्षण्येऽपि धर्मद्वयपरामर्शित्वेन भेदभ्रमनिवर्तकत्वात्प्रामाण्यम् । उक्तं च '

कात्यायनेन ‘ सिद्धं तु निवर्तकत्वात्

इति इत्युक्तम् । अत्र लघुचन्द्रिका ‘धर्मद्वयेति । जीवत्वब्रह्मत्वेत्यर्थः ।

उक्तंचेति । शब्दानां नित्यत्वे सिद्धान्तिते व्याकरणस्य ज्ञातज्ञापकत्वेन अप्रामाण्यमाशङ्कय मृजादिधातुना मृजादिधातोस्सा

धुत्वनिश्चयसम्भवेऽपि माष्टर्हीत्यादेः असाधुत्वभ्रमनिवर्तकत्वरूपप्रयोजनकत्वेन प्रामाण्यं सिद्धमेवेत्यर्थकं ‘सिद्धंतु ’ इत्या दिकमुक्तं वृद्धिसूत्रवार्तिकं । तद्वज्ज्ञातज्ञापकत्वेऽपि भ्रमविशेषनिवृत्तिरूपप्रयोजनकत्वात् ‘तत्त्वमसि’ इत्यादि प्रामा

यमित्यर्थः इति ॥ तथाऽपि मुख्यहं दुःखीत्यादौ ’ आत्मैतर्ध्वनुगतः’ इति भाष्ये उक्त्या अत्राहमर्थस्यैवानुगतत्वमनुभवसिद्धं नाप

लपितुं शक्यम् । अहमर्थस्य देहादिव्यतिरेकस्य मम देह इति प्रतीत्या सिद्धत्वेऽपि स्थूलोऽहं कृशोऽहमित्यादिप्रतीत्या पुन स्तंशये तान्निवृत्यर्थं ’ सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इति वाक्यं प्रवृत्तमिति ‘दृढत्वमेतद्विषयप्रबोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन '

इति भादवाक्यमुदाहृत्य शास्त्रदीपिकायां व्यवस्थापितप्रक्रिया एतद्वाक्यप्रवृत्तिरिति निर्णीतं सर्वार्थसिद्धिभावप्रकाशे

(द्वि.सं.४४–४५पुटे)। एवं ज्ञातृत्वकर्तृत्वादेः आत्मनः प्रत्यक्षविषयत्वेऽपि साङ्ख्याद्युक्तयुक्तिभिः तत्र संशये जाते तन्नि राकरणार्थे ‘ एबहि द्रष्टा ’ (मुण्डकश्रुतिः) इत्यादिश्रुतय इति ’ बोद्धाकर्ता च भोक्ता दृढमवगमितः प्रत्ययार्थःप्रमाणैः ' (तत्त्वमुक्ताकलापः.जी.स.८) इत्यत्र वार्तिकस्थ दृढशब्दप्रयोगेण ’ सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इति वाक्यमेव मूलं सूचितमा चार्यपादैरिति निरूपितं भावप्रकाशएव (२७४.पु.द्वि.सं) ।

• आत्मास्तित्वे शारीरके वक्ष्यामः’ इत्युपवर्षवाक्यमपि एतदभिप्रायकमेव । नात्माश्रुतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः’ ‘ज्ञोत

एव’ इत्यादिक महमर्थात्मनः उक्तप्रकारेण श्रुतिभिस्स्वरूपनिरूपणपरम् । उक्तं च शरीरे भावाधिकरणे व्यासार्यैः

‘ सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इति वाक्यस्य सिद्धान्तिसम्मतार्थएव युक्तइति व्यवस्थापनम् [जिज्ञासा १-१-१

३४२

गूढार्थसङ्ग्रहः (

शारीरके वक्ष्याम ’ इति वृत्तिकारोक्तिस्तु न देहातिरेकमात्राभिप्राया, किंतु जडत्वज्ञानात्मकत्वस्थूलत्वविभुत्वाणुत्वाद्याकार ।

विषया मन्तव्या’ इति

’ सिद्धं तूपासनशब्दात् ’ इति लघुसिद्धान्तोदाहृतवाक्यपर्यालोचनायां ’ सिद्धं तु निवर्तकत्वा

त्’ इति वाक्यमुपासनाभिप्रायकं प्रवृत्तमित्यपि वक्तुं शक्यम् | ’ युक्तं तद्गुणकोपासनात् ’ इति सद्विद्या उपासनरूपैव विवक्षितेति वाक्योक्तार्थः तेन दृढीकृतः G

।

उपासनं ध्यानं तच्चापरोक्षज्ञानायोपयुज्यते, नतु मुक्तिरूपफलायेति शङ्कायां

सिद्धं तुतु निवर्तकत्वात् ’ इति वाक्यं प्रवृत्तम् । ’ उपासनं स्यात् ध्रुवाऽनुस्मृतिदर्शनान्निर्वचनाच्च ’ इति वाक्ये ‘सत्व

शुद्धौ ध्रुवास्मृति: ’ इत्यादिछान्दोग्यश्श्रुतिर्विवक्षितेति लघुसिद्धान्त निरूपितम् । ‘ध्रुवानुस्मृति : ’ इत्यत्र समाधिपर्यव सितस्मृतेरेव ‘ स्मृतिलम्भ ’ इत्यत्र लम्भपदोपादानेन सूचिताया: ‘अनु’ शब्देन विवक्षितत्वस्य समाधौ साक्षात्करोमीति प्रतीतिनियामकविषयताविशेषस्य तादृशसमाधेरेव प्रातिप्रतिबन्धकसर्वकर्मनिवर्तकत्वस्य च लघुसिद्धान्ते सभ्यनिरूपणेन

तत्रोक्तदिशा ध्यानरूपस्योपासनस्य प्राप्तिप्रतिबन्धकसर्वकर्मनिवर्तकत्वेन मुक्तिहेतुत्वं निराबाधमिति ’ सिद्धं तु निवर्तक लात्’ इति वाक्यस्याशयः ॥

द्रमिडाचार्यसम्मतराजकुमारन्यायपर्यालोचनायां ‘सिद्धं तु निवर्तकत्वात्’ इति प्रतीयते ।

अन्तर्यामिणः उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं

औपनिषदपुरुषविषयकमित्यापि

न सम्भवति अनुमानेन सिद्धेरिति ’ एतस्य वा अक्षरस्य

प्रशासने

गार्गि’ (बृ. ५.८) इत्येतद्भाप्य [शं] वार्तिकयोः स्पष्टम् । एवमंशाधिकरणभामत्यामपि । ‘ जगत्स्थितियन्तृपूर्वी व्य वास्थतत्वात् राजपूर्वस्थितिवत्’ इत्यनुमानं वार्तिके उपन्यस्तम् । ईशेशितव्यभावादिरूपो भेदः लोकसिद्धत्वात् न शब्देन प्रतिपाद्यः । अभेदस्तु अनधिगतत्वादधिगतभेदानुवादेन सि’ इति बाक्यार्थस्य सिद्धान्तसंमतस्य

प्रतिपादनमर्हतीति

नोपनिषत्तात्पर्यविषयता |।

अंशाधिकरणभामती |

सृष्टिवाक्यानां परिणामज्ञानस्य

अतः

6 तत्त्वम

प्रयोजनासम्भवात्

कार्यकारणयोः विभिन्नद्रव्यत्वाभावेन आत्मैक्यएव पर्यवसानम् । एवं च ‘यथाऽमे: क्षुद्राः विष्फुलिङ्गाव्युच्चरन्ति ’ (बृ.

४.१.२०) इत्यादिभाग्ये (शं) परैरुपन्यस्त : राजकुमारन्याय: तद्भाष्योक्तादशैव संगमनीय: । नतु समन्वयाधिकरण श्रीभाष्याद्युक्तदिशा । श्रीभाष्योत्तरीतौ दृष्टान्तदान्तिकयोः अत्यन्तानुरूप्यस्य उपोद्धाताधिकारे (र.त्र.सा) आचार्यैरुप पादनेऽपि प्रागुक्तदिशा अपूर्वत्वप्रयोजनवच्चयोरुभयोरभावात् सा रीतिर्नादरणीया इति शङ्का । एतत्परिहार: ’ सिद्धंतु

निवर्तकत्वात् ’ इत्यत्रानुसंधेयः, निवर्तकत्वादित्यस्य ज्ञानसङ्कोचनिवर्तकत्वादित्यर्थः । सृष्टे: ज्ञानसङ्कोचनिवारणार्थत्वं ‘ औपनिषदपरमपुरुषेति’ महासिद्धान्तारम्भसूक्तितात्पर्यवर्णनाबसरे सम्यक् निरूपितमस्माभिः

।

दयामूलकत्वमन्तर्यामित्वस्यापि तथाविधत्वं मुक्तिपर्यन्तफलसम्पादनेच्छया सृष्टिकरणेन सृष्टेः मुक्तिफलपर्यन्तत्वंचेत्यादिकम्

उत्तरत्रापि यथाऽवसरं

विवेचयिष्यते ॥

‘ तत्वौपानदं पुरुषम्’ इति श्रुतौ पुरुषशब्दनिर्वचन पर्याीलाचनया एतच्छ्रुतेः ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्याधु पसंहारस्थ श्रुत्यैकरस्यपर्यालोचनया ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वपर्यालोचनया च अयमेवार्थ: द्रमिडाचार्यसम्मत इति पूर्वमेव निरू.

पितम्। अतश्च ‘सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इत्यस्य छान्दोग्यताक्यकारवाक्यत्वे तद्भाष्यकारद्रमिडाचार्यवाक्यत्वे वा न परसम्मतरीत्या अर्थः सम्भवति । प्रतियोगितावच्छेदकधर्मपुरस्कारमन्तरा उपलक्षितव्यक्ति प्रतियोग्यनुयोगिकभेद प्रतीतेरे वासम्भवात् । निर्धर्मिंतावच्छेदकनिष्प्रकारकज्ञानस्य तद्बाधकत्वस्याप्यसम्भवाच्च । जीवव्यापारसामान्यस्य यन्तृपूर्वकत्वं ना नुमानेन सिध्यति । जीवे परमात्मान्तर्यामिकत्वज्ञाने राजकुमारस्थानापन्नस्य जीवस्य राजप्राप्तिस्थानापन्नपरब्रह्मप्रातिरूप

मुक्तिदशायामपि पारतन्त्र्यप्रतिपत्तिः फलमपि सिध्यति । अद्वैतसिध्यायुक्तरीतिस्तु वैयाकरणकात्यायनवार्तिकादौ नोप

सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे तद्विषयागमस्यानुवादत्वं भाष्योक्तमप्रकम्प्यमिति स्थापनम्

३४३

गूढार्थसंग्रह:

लभ्यते । ‘ वृद्धिरादैच् ’ (अ.१.१.१) इति सूत्रे सतो वृथ्यादिषु संज्ञाभावात् तदाश्रयेइतरतराश्रयत्वात् अप्रसिद्धिः ।

।

’ सिद्धंतु नित्यशब्दत्वात् किमर्थं शास्त्रमितिचेत् निवर्तकत्वात् सिद्धम् ।’ इतिवार्तिकानुपूर्वी । अत्रान्योन्याश्रयदोष शङ्का । तत्परिहारः ’ सिद्धं तु नित्यशब्दत्वात् ’ इत्यनेन ।

एवमेव ’ इग्यणस्सम्प्रसारणम्’ इति सूत्रे इतरेतराश्रयदोषशङ्कायां ‘सर्वाणि चेतरेतराश्रयाणि एकत्वेन परिह तानि । ‘ सिद्धं तु निवर्तकत्वात् ’ इति इत्येतदुत्तरं ’ भाविसंज्ञाविज्ञानाद्वा’ इति वार्तिकोक्तसमाधानानन्तरमुपन्य स्तं

।

भाष्ये । अत्र तु ‘यदि तर्हि नित्याश्शब्दाः किमर्थं शास्त्रम् ? किमर्थं शास्त्रमितिचेत् निवर्तकत्वात्सिद्धम् निवर्तकं

शास्त्रम् । कथम् ? मृजिरस्मै अविशेषेणोपदिष्ट: । तस्य सर्वत्र मृजि वृद्धिः प्रसक्ता । तत्रानेन निवृत्तिः क्रियते । मृजे

राकीङेत्सु प्रत्ययेषु मृजिप्रसङ्गे मार्जिस्साधुभवतीति समाधानवार्तकस्यार्थ: महाभाष्ये उक्तः । ‘ किमर्थं शास्त्रमिति चेन्निवर्त कत्वात् सिद्धमिति वार्तिकानुपूर्वी । शब्दानामनित्यत्वे मार्जिसाधुत्वार्थ शास्त्रमिति वक्तुं शक्यते । शब्दानां नित्यत्वे

मार्जिरपि पूर्वमेव सिद्ध इति न तत्साधुत्वं प्रयोजनमिति शङ्का । धातुपाठे सृजिधाताः सत्वेन अकिङ्सु प्रत्ययेष्वपि मृ जिप्रसङ्गे तन्निवृत्तिः फलमिति समाधानमत्रोक्तम् । अत्र ज्ञातार्थज्ञापकत्वप्रसङ्ग एव नास्ति । अत्र च शब्दानामनित्यत्वे मार्जिरिति रूपसिद्धिः फलम् । नित्यत्वे मृजेरपि धातुपाठे निर्दिष्टस्य नित्यतया अकिङित्सु तन्निवृत्तिः फलमित्येव वैषम्यं

दर्शितं भवति । इत्थं च ज्ञातार्थज्ञापकस्य ’ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यस्याज्ञातार्थज्ञापकत्वाभावेऽपि सर्वप्रमाणानामज्ञातार्थ ज्ञापकत्वेनैव प्रामाण्यमिति सन्मात्रग्राह्येव प्रत्यक्षमिति व्यवस्थापयद्भिः उपनिषदां सविशेषपरत्वे अज्ञातार्थज्ञापकत्वं न स म्भवतीत्याप वदद्भिः एतद्वार्तिकदृष्टान्तेन ’ तत्त्वमसि’ इत्यादीनामखण्डार्थव्वोपपादनं कथं विदुषां हृदयंगमं भवति ॥ एतेन ‘ अद्वैतश्श्रुतिः तात्त्विकप्रमाणम् अव्यावहारिकप्रमाणत्वे सति अज्ञातसप्रयोजनार्थकश्श्रुतित्वात्, अन्यथा प्रा माण्यानुपपत्तिरनुकूलस्तर्कः’ इति गुरुचन्द्रिकायाम् आगमबाधोद्धारे यदुक्तं तन्नघटत इति सिद्धम् । सिद्धान्ते राजकुमार न्यायेन द्रामिडाचार्यप्रदर्शितेन ब्रह्मप्रासिरूपं प्रयोजनं श्रुतिषु यदुक्तं तत्परविद्यासामान्यफलमिति उत्तरत्र भाष्यएव स्थाप यिष्यते । सद्विद्यानिष्ठस्यापि ‘तस्य तावदेव चिरं यावन्नावमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्ये ’ (छा.६.) इत्यत्र ‘परं ज्योतिरुपसम्पद्य

• स्वन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ (छा.८) इति तत्रैव वक्ष्यमाणं ब्रह्मप्राप्तिरूपं फलं विवक्षितमिति सूत्रकार एव निर्धारयतीत्यपि

व्यक्तीभविष्यति । अतस्सन्मात्रग्राहित्वपक्षे सत्तात्रैविध्यवादिपक्षे च ‘तत्त्वमसि’ इत्यादीनां शांतांथशापकत्वेन अनुवा C

दत्वं भगवता यदापादितंतदप्रकम्प्यमिति ज्ञेयम् ॥

यद्यपि ब्रह्मसिद्धौ (सि.का.४) ‘ सर्वप्रत्ययवेद्ये वा ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते । प्रपञ्च प्रविलयशब्देन प्रतिपाद्यते ॥ ।

प्रविलीनप्रपञ्चेन तद्रूपेण न गोचरः मानान्तरस्येति मतमाम्नायैकानिबन्धनम् ॥ अथवा-न लोकेऽत्यन्तमप्रसिद्धं ब्रह्म सर्वप्रत्ययवेद्यत्वात्, ब्रह्मणो व्यतिरेकेण प्रत्येतव्यस्याभावात् विशेषप्रत्ययानां च सामान्यरूपानुगमात् भेदोपसहाराविशिष्टं

स्वप्रतिपाद्यते सत्यं ब्र?ह्प्रपञ्चाभावः मेति प्रतिपादनात् ‘वाचाऽऽरम्भणंविकारो नामधेयं मृत्तिकेल्लव सत्यम्’ इति दृष्टान्तात् । किंतर्हि शब्देन । तत्र प्रपञ्चपदार्थोऽपि सिद्धः । निषेधोऽपिसिद्धः तयोस्संसगत्तिदभावप्रतिपत्तिः । आम्नायैकनिबन्धनत्वं तुवगम्यत्वादिति’ तस्योच्यते । प्रत्यक्षादीनामविद्यासाम्भन्नत्वात् ; प्रत्यस्तमितनिखिल्लभेदेन रूपेण अविप्रयीकरणाद्भेदप्रत्यस्तमयस्याम्नाया इति, ‘अत्रापि च शब्दप्रमेयं स्वयमेव ब्रह्म पुरुषार्थः । जरादिविविधाशिवोपशमात् परमानन्दप्रकाश स्वाच सुप्रसन्नम् अत एव ‘तत् त्वमसि ’ इति श्वेतकेतुमुखेनानुशासनीयाय पुरुषाय श्रुत्याऽभिन्नमुपदिश्यते ; अभिन्नं ।

हि तदनुशासनीयात् । भेदेन च प्रतीयमानं न पुरुषार्थः । तत्त्वे तादात्म्यज्ञाने च तथाभावाद्विश्वाशिवोपशमात् परम

[जिज्ञासा १-१-१

ब्रह्मसिद्धिकारमते श्रुतरेनुवादत्वासम्भवः सुरेश्वरादिमतएवैतद्दाषेइति वर्णनं च

३४४

गूढार्थसंग्रहः

ईदृशं प्रवृत्त्यङ्गत्वमत्राप्यस्त्येव

।

णायाः प्रवृत्तस्तन्मूलत्वात्

।

।

शिवभावाच्च परिपूर्णः पुरुषार्थ आप्तो भवति । यदि मतं प्रत्यक्षादीन्यपि प्रवृत्त्यङ्गान्येव प्रमितेऽर्थे हानोपादानादिलक्ष शब्दात्प्रमिते

ब्रह्मणि साक्षात्करणाय

प्रवृत्तेरिष्टत्वात् '

इत्युक्तम् ।

ब्रह्मकाण्डेऽपि ‘ केन पुनः प्रमाणेनास्यार्थस्य समधिगमः ? नतावत्प्रत्यक्षेण, तस्यैतद्विपरीतभेदविषयत्वात् ’ इत्या

दिना ‘ सर्वविशेषप्रत्यस्तमयेतु कथं प्रतिपत्तिस्स्यादित्यत्राह ’ इत्यन्तेनाशङ्कय, आम्नायत: प्रसिद्धिं च कवयोऽस्य प्रच (

क्षते । भेदप्रपञ्चविलयद्वारेण च निरूपणात् । अनधिगतमपि प्रमाणान्तरण अनधिगतसम्बन्धं च स्वशब्देन शक्यं शब्देन

निरूपयितुं विशेषप्रतिषेधमुखेन विशेषशब्दानां नञश्च यथायथमर्थैर्विदितसङ्गतित्वात् । ।

अस्थूलम्’ इति सर्वविशेषातिगम्

तथाचेत्थमेव तदुपदिश्यते

इति ‘ विशेषनिवृत्त्यैव तच्छब्देन बुद्धौ निधीयते, सुवर्णतत्ववत् नहि सुवर्ण ।

तत्त्वं पिण्डरुचकादिसंस्थानभेदोपप्लवरहितं दृश्यते

नच तदेव सुवर्णतच्चम् । तत्परित्यागेऽपि भावासंस्थानान्तरे अथ ।

चा दृष्टसंस्थानभेदोपप्लवावेवेकमपि बुच्या भेदापोहद्वारेण स्वयं प्रतीयते परस्मै च प्रतिपाद्यते

स एष प्रतिपत्तिक्रमश्श्रुत्यैव

दर्शितः ‘ स एष नेति नेति’ इति तथापरैः ’ अभ्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्च प्रपञ्चचते ’ इति इत्युक्तम् ॥ तर्ककाण्डेऽपि ‘नच प्रत्यक्षादीनामनन्यगतित्वादनवकाशत्वम् ।

याखलु रजतादिविभ्रमाणां गतिः सा तेषामपि

इति तेषामुपचरितः कल्पितोवा विषयः प्रत्यक्षादीनामपि तथा अथासत्वात्तस्याविषयाः अविद्यमानार्थाः प्रत्यक्षादयो 26

।

ऽप्येवम्’ इत्युक्तम्

एतत्पर्यालोचनायां इदं रजतमिति प्रतीतौ रजतवत् ’ सन् घट: ’ इति प्रतीतौ घट: मण्डनमिश्र

सम्मत इति प्रतीयते । एवं च सप्रपञ्चब्रह्मणः प्रत्यक्षादिविषयत्वं निष्प्रपञ्चब्रह्मणस्तु श्रौतज्ञानविषयता इति श्रुतेरनुवादकत्वं

नैतन्मते आपादयितुं शक्यम् ;

तथाऽपि (बु) वार्तिककारसुरेश्वराचार्यादिमत एवतहृषणम् । संवित्सिद्धौ महापूर्वपक्षे च ब्रह्मसिद्ध्युक्त प्रकारस्य सत्वेऽपि प्रमाणानुपपत्तिपरिहार: उभयत्र कृतः । घटोऽस्ति पटोऽस्तीति विशिष्टविषया प्रतिपात्तिविरुद्धयत इति भा

।

घ्ये, ‘ तस्मादस्तीति संवित्तिः’ इत्यादिसंवित्सिद्धौ च उक्तं दूषणमेतन्मतेऽपीति अनुपदमेव निरूपायष्यते

किंच अ ८

स्थूलम् ’ इत्यादिविशेषनिषेधक श्रुतिषु विवक्षितः प्रपञ्चप्रलय : किं ब्रह्मस्वरूपः, आहोखित् तद्भिन्नः । ब्रह्मस्वरूपत्वेऽपि |

स्थूलादिभेदविषयकत्वात् भेदावगाह्येव भवीत स्थूलात्यन्ताभावावगाहित्वेऽपि अभेदे धर्मधर्मिभावानुपपत्तिः उपक्रमे ब्रह्मसिद्धावेव उक्ता उपलक्षितावगाहित्वं उपलक्षणस्याप्रकारत्वमित्यादिकं ब्रह्मसिद्धौ कापि नोक्तम् । तत्तु समन्वयात् इत्यत्र, ‘तत्त्वमसि’ इत्यादौ संसर्गावगाहिबोधस्यैव ब्रह्मसिद्धावुक्तेः । अतएव ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ’ (वृ.६.४) इत्ये 6

तदर्थविचारावसरे ‘अन्येतु पण्डितंमन्याः’ इति मण्डनमिश्रमतमुपक्रम्य ’ तत्त्वमस्यादि वाक्योक्त विज्ञानेन यथोदितम् । विज्ञाय वस्त्वसंसर्गि प्रज्ञां कुर्वीतयत्नतः ॥ (७९७) संसर्गरूपं वाक्योत्थं ज्ञानं नीलोत्पलादिवत् । (८००) स्वभावतो

ऽखिलं वाक्यं संसर्गात्मकमेव हि । परोक्षवृच्या च तथा वस्तु बोधयति स्वतः ॥ (८०१) स्वस्वभावं नचोल्लङ्घय स्वभा बान्तरसंश्रयात् । ब्रह्मासंसर्गि साक्षाच्च शब्दः शक्नोति बोधितुम् ॥ ’ (८०२) इति वार्तिके सुरेश्वराचार्यैर्मण्डनमतानुवादस्स ङ्गच्छते। अतः ‘ द्वारेणच निरूपणात्’ इत्याद्युक्त्या ब्रह्मस्वरूपात् मेदमङ्गीकृत्य प्रपञ्चविलयसंसर्गावगाहिब्रोधएवास्थेयः ॥

भावाँद्वैतमतविचारावसरे ’ तस्माद्विज्ञानात्मनो ब्रह्मणः दुःखाभावोपाधिरेवानन्दशब्दः । यथा स्थूलाभावाद्यपाधयः 6

अस्थूलमनण्वढस्वम्’ इत्यादयश्शब्दाः’ इत्याशङ्का, करणाच्च । ’ विशिष्टस्याह्लादात्मनः प्रकाशस्य चान्द्रमसस्येव शब्द

द्वयेन प्रतिपादनान्नदोषः। यथा च प्रकष्टप्रकाशस्सविता इति । नच प्रकृष्टप्रकाशशब्दयोः पर्यायत्वम् । अथचैक एव

३४५

विज्ञानमानन्दं…परायणम् ’ इति श्रुतिः परेषामद्वैतिनां प्रतिकूलेति गूढार्थसङ्ग्रहः ।

आभ्यामथविशेषः प्रतिपाद्यते प्रकाशविशेषः

नच प्रकर्षोऽन्यः प्रकाशरूपात्सवितरि । न प्रकाशरूपो वा प्रकर्षात् ।

अपि तु प्रकाश मेदश्शब्दद्वयोपायः प्रतीयते । तथा ‘ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इति आनन्दभेदः विज्ञान भेदो वा ब्रह्मरूप

मिति शब्दव्येनावगम्यते इत्यनन्तरोक्तावपि, ‘तत्त्वमसि ’ इत्यादाविव संसर्गावगाहिबोधो विवीक्षत इत्येव वाच्यम् । ष्टप्रकाशस्सविता इत्यत्र सवितृपदेनोपस्थापितस्य धर्मस्य प्रकारतया भानं मण्डनसम्मतमित्येव प्रतीयते

।

अत्र ‘ अस्थूलम् ’ इत्यादः स्थूलाभावाद्युपाधित्वस्योक्त्या स्थूलाभावप्रकारकबोध एव तत्र विवक्षित इति इत्युक्तम् । प्रकृ ’ तत्वमसि’

इत्यत्र संसर्गावगाहित्रोधाभ्युपगमेन ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यत्र संसर्गावगाहित्रोधो नास्तीत्युक्ति र्नसम्भवति । उभयेाः

स्वरूपपरवाक्यत्वाविशेषात् । मानसप्रत्यक्षमेव निर्विशेषविषयकं संसर्गानवगाहि एतन्मते । (वृ) वार्तिक एव एतन्मतं

दूषितम् ‘ नच प्रमान्तरैस्साक्षादशाते ब्रह्मवस्तुनि । अयथावस्त्विति ज्ञान वक्तुं शक्यं विपश्चिता | (८१६) नच मि थ्याधियोऽभ्यासात् सम्यग्ज्ञानसमुद्भवः । तथासत्यप्रयत्न मुक्तित्स्यात्सर्वदेहिनाम् | (८२१) सम्यग्ज्ञानप्रसूतेश्च विघाता

यैव जायते । मिथ्याज्ञानाम्यासहेतुः संस्कारो नतु जन्मने ॥ ( ८२३) ’ इति ॥ ब्रह्मसिद्धौ (नियोगकाण्डे) ’ यस्तु तत्त्वावबोधनपराद्वाक्यात्तत्वावबोधः, नासौ शब्दार्थबोधात्पराचीनः । किंतु स

एवेति । आपादि चैतत् ’ सदेव सोम्येदमग्र आसीत्, एकमेवाद्वितीयम्’ इत्युपक्रमात् ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यन्ताद्वाक्यात्

आत्मतत्वावबाधः पदानां परस्परान्त्रितार्थत्वात् किमन्यद्विधिः करिष्यति’ इति, ’ अथ तु वाक्यान्तरात्तत्वनिष्ठादधिगते तद्विषयप्रत्ययप्रवाहविधानभिष्यते । भवतु न कश्चिद्दोषः । तथा च ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ इत्यात्मतत्वविज्ञानस्य सिद्धू तां दर्शयति । तदपि वा व्यर्थमेव प्राप्तार्थत्वात् । साक्षात्करणफलं हि तत्तदनुचिन्तनं दृष्टार्थम्’ इति, ‘ऐतदात्म्यमिदं सबै तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि’ इति भूत एव पर्यवसितं वाक्यम् । तत्र ‘ सदस्मीति धारयेत् ’ ’ तथा च ‘तत्तु स .’ इति चोदनालक्षणाद्धर्मात् तुशब्देन विशेष्यं ब्रह्म समन्वयगम्यमुक्तम् । समन्वय हि पदानां संसर्गो

मन्वयात् '

विनियोगः’ इत्यादिवाक्यपर्थालोचनायां वाक्यजन्यबोधः परोक्षरूपः संसगीवगाही प्रमात्मक एव । ध्यानमन्तरा साक्षात्कारो न सम्भवतीति व्यानं दृष्टार्थतयाऽपेक्षितम् ।इति मण्डनसिद्धान्तः प्रतीयते । ‘केन पुनरुपायेनाविद्या निवर्तते—योऽयं श्रवणमननपूर्वको ध्यानाभ्यासः प्रतीतीसैद्धाखिलभेदप्रपञ्चे स एष ‘नेति नेति’ आत्मनि स व्यक्त

मेव भेददर्शनप्रतियोगी तनिवर्तयति’ इति, (ब्रह्मकाण्डे) ‘ उपासनादिना साक्षात्कृतात्मतत्वस्य तु विरोधात्सन्नपि प्रपञ्चा वभासः नात्मसंस्पर्शी’ (नियोगकाण्ड) इत्याद्युक्तेः ॥ वार्तिके तु (बृ) भेदः संसर्गच ‘तत् त्वमसि’ इत्यादौ न बावयार्थ इति सबन्धवार्तिके ९२, ९४.श्लो, इत्यादौ सिद्धान्तकरणेन इत्थं दूषणमुक्तम् ॥ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणम्’ इत्यत्र कर्मफलाविशेषेण ब्रह्मविद्याफलदातृत्वं ब्रह्मणो विवक्षितम् ।

तञ्चत्रंझ प्रागुक्तः औपनिषदपुरुष एवेत्ययमर्थः महासिद्धान्तारम्भे औपनिषदपरमपुरुष इत्यत्र मागुपपादितदिशा भगव तोऽभिप्रेत इति निरूपणन इयं श्रुतिः परेषां सर्वेषामद्वैतिनां प्रतिकूलैव । एतदाशयेनैव अन ब्रह्मसिद्धिकारमते पृथदूषण नोक्तं श्रीभाष्ये ॥

जीवाज्ञानवादादिषु एतन्मतमेवाचरता वाचस्पतिना ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ’ इति श्रुत्यर्थः एतदुक्तएवाभ्युगतः ।

उक्तं च भामत्याम् –तस्मानिर्विचिकित्सशाब्दज्ञान संतति रूपोपासना कर्मसहकारिष्यविद्याद्वयोच्छेदहेतुः । नचास वनुत्पादितब्रह्मानुभवा तदुच्छेदाय पर्याप्ता; साक्षाकाररूपो हि विपर्यासः साक्षात्काररूपेणैव तत्त्वज्ञानेनाच्छिद्यते, तु परोक्षावभासेन ‘इति ’ नचैष साक्षात्कारो मीमांसासहितस्यापि शब्दस्य प्रमाणस्य फलम्, अपितु प्रत्यक्षस्य; तस्यैव

३४६

[जिज्ञासा १.१ १

सर्वस्य प्रत्ययस्योपहितविषयकत्वे शुद्धसिद्धिर्नस्यादितिशङ्का, तत्परिहारच

गूढार्थसंग्रहः

तत्फलस्य नियमात् । अन्यथा कुटजबीजादपि वटाङ्कुरोत्पत्तिप्रसङ्गात् । तस्मान्निर्वीिचिकित्सवाक्यार्थभावनापरिपाकसहित

मन्तःकरण त्वंपदार्थस्यापरोक्षस्य तत्तदुपाध्याकारनिषेधेन तत्पदार्थतामनुभावयतीति युक्तम् । नचायमनुभवो ब्रह्मस्वभावः ।

येन न जन्येत, अपित्वन्तःकरणस्यैव वृत्तिभेदो ब्रह्मविषयः । नन्चैतावता ब्रह्मणोऽपराधीनप्रकाशता । नहि शाब्दज्ञान प्रकाश्यं ब्रह्म स्वयंप्रकाशं न भवीत सर्वोपाधिरहितं हि स्वयंज्योतिरिति गीयते, नतूपहितमपि यथाहस्म भगवान् भाष्य कारः नायमेकान्तेनाविषय इति, ‘नचान्तःकरणवृत्तावप्यस्य साक्षात्कारे सर्वोपाधिविनिमकः । तस्यैव तदुपाधेः विन श्यदवस्थस्य स्वपरोपाधिविरोधिनो विद्यमानत्वात् । अन्यथा चैतन्यछायापत्तिं विना अन्त:करणवृत्तेः स्वयमचेतनायाः

।

स्वप्रकाशत्वानुपपत्तौ साक्षात्कारत्वायोगात्

तस्मात् यथा गान्धवैशास्त्रज्ञानाभ्यासाहितसंस्कारसचिवश्रोत्रोन्द्रयेण षड्जा

दिस्वरग्राममूर्च्छनाभेदमध्यक्षमनुभवति, एवं वेदान्तार्थज्ञानाभ्यासाहितसंस्कारो जीवस्य ब्रह्मभावमन्तःकरणेनेति’ इति च ।

अत्र शाब्दज्ञानस्योपहितविषयकत्वं स्पष्टमुक्तम् ॥ अद्वैतसिद्धौ च (दृश्यत्वनिरुक्तौ ) ’ नहि वृत्तिदशायामनुपहितं तद्भवति । नच ‘सर्वप्रत्ययवेद्येऽस्मिन् ब्रह्मरूपे

व्यवास्थेते ’ इति स्ववचनविरोध इति वाच्यम्; तस्याप्युपहितपरत्वात् । नचैवं सति शुद्धसिद्धिर्नस्यादिति वाच्यम् । स्वत एव तस्य प्रकाशत्वेन सिद्धत्वात् शुद्धं स्वप्रकाशीमीत वाक्यस्य लक्षणया अशुद्धत्व अस्वप्रकाशत्वव्यापकमित्यर्थः ।

तथाच अशुद्धत्वव्यावृत्त्या शुद्धे स्वप्रकाशता पर्यवस्यति । नच शुद्धपदेनाभिधया लक्षणया वा शुद्धाप्रकाशे तत्प्रयोगवैय

यर्थ्यमिति वाच्यम् । पर्यवसितार्थमादाय सार्थकत्वोपपत्तेः’ इत्युक्तम् ॥ लघुचन्द्रिकायांच ‘ननु वृत्तिदशायामुपहितमेवास्ति । तस्य मिथ्यात्वे सत्यरूपाधिष्ठान शून्यताऽऽपत्तिस्तत्राह- नही

त्यादि । वृत्तिदशायामनुपहितं शुद्धं यदधिष्ठानमरूपमस्ति तन्नहि तदुपहितं भवतीत्यर्थः । तथाचानुपहितरूपस्योपहितद

शायामपि सत्वात् नोपहितस्योक्तशून्यतेति भावः । उपहितपरत्वादिति । घटाद्याकारवृत्या घटायुपहितस्यैव सद्रूपस्य ग्रहणमिति भावः । सिद्धिः, संशयाद्यगोचरत्वम् । अशुद्धत्वं, उपहितत्वम् । अशुद्धत्वव्यावृच्या शुद्धे स्वप्रकाशता पर्यवस्य

तीति । उपहितत्वशून्यब्रह्मनिष्ठाभावप्रतियोगितारूपेण स्वप्रकाशत्वं न ज्ञायत इत्यर्थः । अस्वप्रकाशत्वज्ञानं अनुपहितवि शिष्टविशेष्यकं नेति यावत् । तथाच स्वप्रकाशत्वाद्यभावव्यापकाभावप्रतियोगित्वरूपायाः स्वप्रकाशत्वव्यतिरेकव्याप्तेः

यदा उपहितत्वाभावरूपे गुंद्धवे ज्ञानं उद्बुद्धसंस्कारो वा तदा उक्तशुद्धत्वविशिष्टे स्वप्रकाशत्वस्याभावो न ज्ञायते । पर्यव सितार्थमादायेति । शुद्धत्वावशिष्टे स्वप्रकाशत्वाभावज्ञानासंभवरूपं पर्यवसितप्रयोजन मित्यर्थः ’ इतिचोक्तम् ॥ गुरुचान्द्रकायां च

८

नच शुद्धतात्पर्यनिर्णायकविचारासिद्धिरिति वाच्यम् । उपहिततात्पर्यनिर्णायक विचारादेव

श्रवणत्वादिसम्भवात् ’ इत्युक्तम् । एवं ‘उपहितब्रह्मान्याविशेषितोपहितब्रह्मविषयकज्ञानत्वं तात्त्विक प्रमात्वम् । यादृश रूपविषयकस्य व्यावहारिकप्रमाबाधकत्वं तादृशरूपविषयकज्ञानस्यैव तात्विकप्रमात्वरूपत्वात् । नचोपहितब्रह्मणः आका शादिबाघकधीर्विषयत्वानुपपत्तिः; आकाशाद्यधिकसत्ताकत्वाभावात् । यद्यद्बाधकधीविषयः तत्तदधिकसत्ताकमित्युक्तव्या तेरिति वाच्यम् ; स्वाबाधकेत्यनेन यद्बाधकस्य विशेषणीयत्वात् । अन्यथा स्वाप्नयोर्गजतदभावयोः परस्परबाधधीविषय

त्वस्य पूर्वोक्तस्यानुपपत्तेः । विवक्षितेतु स्वाप्नगजाभाववति स्वाप्नगजइत्याकारकज्ञानस्य स्वाप्नगजतदभावयोः स्वसमाना धिकरणस्वान्यूनसत्ताकात्यन्ताभावप्रतियोगित्वविषयत्वेनोभयनाधकत्वात् । यद्बाधके स्वाबाधकत्वाभावात् यत्र धीविषयत्वं हि स्थाप्यं तत्स्वपदार्थः इति ‘नच वाचस्पतिमते आत्मसाक्षात्कारस्य मानसत्वेन मनस्सन्निकर्षविषयाभ्यां जन्यत्वात् स्वोप तात्माविषयकत्वानुपपत्तिः, विषयनिष्ठप्रत्यासच्या तयोर्हेतुत्वेन स्वोपहिते तयोः स्वोपत्तिपूर्वमसत्त्वादिति वाच्यम्;

वाचस्पतिमते मण्डनकारिकार्थस्य अत्रायम्भवतीत्यादीनांचार्थवर्णनमभिनिवेशेनेति

३४७

गूढार्थसङ्ग्रहः सन्निकर्षापहितस्य स्वविषयस्य स्वापहितत्वेन तदुपपत्ते: । यस्मिन्क्षणे यत्कारणकूटवत्तदव्यवहितोत्तरक्षण तत्तादात्म्यापन्ने

कार्योत्पत्तिरिति व्याप्तेः स्वीकारात् । नच विनश्यदवस्थसन्निकर्षादिना स्वोत्पत्तिस्थले भिन्नकालीनसन्निकर्षाद्युपहितात् स्वोप हितस्य अत्यन्तभेदात् यत्र मनस्संयोगोपहिते मनस्संयोगः तत्र लौकिकविषयतया न साक्षात्कारोत्पत्तिरित्युक्तानुपपत्तिरिति वाच्यम् ; तावताप्यविनश्यदवस्थसम्प्रयोगात् तदुत्पत्तिसम्भवादिति सुधीभिर्ज्ञेयम् इतिचोक्तम् ॥

अत्र ‘ सर्वप्रत्ययवेद्येऽस्मिन् ’ इति मण्डनकारिकाया: प्रत्यक्षादिविशेषप्रत्ययानां अनुवृत्तसन्मात्रावगाहित्वं यन्मण्ड नेनोक्तं तत्परित्यज्य वाचस्पतिमतरीत्या उपहितविषयकत्वमर्थः इति वर्णितं मधुसूदनसरस्वतीभिः | मण्डनमते भेदनि षेधमुखेन निर्विशेषप्रतिपत्ति: ’ तत्त्वमसि’ इत्यादौ संसर्गविषयकएव वाक्यार्थबोधः । मानसप्रत्यक्षंतु संसर्गानवगाहिब्रह्म

।

विषयकम्

वाचस्पतिमते उपनिषद्वाक्यजन्यज्ञानस्य

मानसप्रत्यक्षस्य च अविशेषेण मिथ्याभूतोपहितविषयकत्वमेव ।

शुद्धस्य स्वप्रकाशतएव भानम् । इति विशेषः ॥ अत्र ’ नहि वृत्तिदशायामनुपहितं तद्भवति’ इत्यनन्तरं ’ सर्वप्रत्ययवेद्येऽस्मिन् ’ इति कारिकायाः उपहितपर त्वेन अर्थवर्णनं कथम् । मणिकृपाणादिषु मुखवत् तरङ्गेषु चन्द्रवत् सन्मात्रब्रह्मणः अनुवृत्तस्य प्रतीतिः तेनैव तर्ककाण्डे

वर्णिता अस्थूलमनणु ’ ‘नेतिनेति’ इत्यादिश्रुतीनां शुद्धपरता मण्डनेनैवोक्ता । ’ संहृताखिलभेदोऽत:सामान्यात्मा सवर्णितः । हेमेवपरिहार्यदि भेदसंहारसूचितम्’ इति ब्रह्मकाण्डान्ते उक्त्या ‘भेदप्रपञ्चविलयद्वारेण च निरूपणात् ' ।

C

८

इत्यादिब्रह्मकाण्डपूर्ववाक्यानां ’ प्रपञ्चस्य प्रविलय ’ इति उदाहृतसिद्धिकाण्डवाक्यानां च तेनैवार्थवर्णनेन अधिष्ठानभूतं शुद्धं घटादिभेदप्रकारेण मानान्तरे मणिकृपाणादिषु मुखवत् तरङ्गेषु चन्द्रवत् भासते। ‘नेतिनेति ’ इत्यादिशब्दजन्य

बोधेतु तस्यैव भेदप्रपञ्चनिषेधमुखेन प्रतिपत्तिः । भेदप्रपञ्चनिषेधमुखेनैव प्रतिपन्नस्य पुरुषार्थत्वं मण्डनेन निरूपितम् । वृत्तिदशायां उपहितसद्विषयकता सर्वप्रत्ययेत्यत्र न मण्डनेनोक्ता । घटः सन्नित्यादे: शुद्धसद्विषयकत्वं अनुवृत्तविषय कत्वस्य मण्डनेनोक्त्या सिद्धम् । विवरणादावपि अनुवृत्तत्वेन तदेवोक्तम् । अतएव ‘ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते ’ (ब्र.सि) इत्यस्य स्वारस्यम् । " तत्त्वमसि ’ इत्यादिशब्दजन्यज्ञानं शब्दात्संसगीनवगाहिबोधस्यानुभवविरुद्धतया संसर्गावगाहि ।

मानसापरोक्षंतु संसर्गानवगाहि एवं वैषम्ये स्थिते वाचस्पतिमतानुसारेण कारिकार्थवर्णनं न विदुषां हृदयङ्गमम् । रुन्घट

इत्यादेधिष्ठानबिषयकत्वं तु अद्वैतसिद्धावेवोक्तम् । शुद्धब्रह्मणएवाधिष्ठानतया तस्यैव प्रपञ्चताद्वल्यमुखभेदेन प्रत्यक्षादे:

भेदनिषेधश्श्रुतिजन्यज्ञानस्य विषयता । अतः मण्डनवाचस्पतिमतयोः नास्मिन्विषये ऐकरस्यं सम्भवति ॥ वाचस्पतिमते ’ अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिर्भवति’ इति वाक्यजन्यज्ञानविषयीभूतं किं शुद्धं उपहितं वेति विवेचनी

यम् । ‘ शुद्धं स्वप्रकाशमितिवाक्यस्य लक्षणया’ (अ.सि.३४६.पु) इत्युक्तरीत्यैव ‘अत्राय पुरुषस्स्वयंर्ज्योतिर्भवति’ इत्य स्यार्थः बाच्यः । एवमथैवर्णनं कथं घटते? तथार्थस्याभिप्रेतत्वे अशुद्धमस्वप्रकाशमिति क्रमं विहाय एवंश्रुतिविन्यासस्यैवा साङ्गत्यं स्यात् ।

‘ किं ज्योतिरयं पुरुषः ’ इति प्रश्नः । ‘आत्मैवास्य ज्योति: हृद्यन्तज्यतिः अत्रायं पुरुषस्स्वयंर्ज्योतिः’

इति प्रतिवचनम् । एतत्प्रतिवचनशैलीपर्यालोचनायां मधुसूदनसम्मतार्थः नैव श्रुतौ विवक्षितः । ‘ औपनिषदं पुरुषं ‘ब्राह्मीं वावतउपनिषदं ’ ’ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इत्यादिश्रुतीनां मिथ्याभूतोपहितविषयकत्वमेव वाच्यम् । एत

च्छ्रतिवत् ‘ अत्रायं पुरुष: ’ इत्यस्या अपि एतन्मते उपहिवविषयकत्वमेव शब्दस्वारस्यानुरोधेनाङ्गीकरणीयम् । अङ्गी

कारेंच शुद्धस्य स्वप्रकाशत्वासद्धिः सत्यार्थसिद्धिश्च न घटते । अतः ‘अत्रायं— भवति’ इत्यादिसर्वश्रुतीनां सत्यार्थ वेषयकत्वं परित्यज्य एवमर्थवर्णनं वाचस्पतिमतस्थापनाऽभिनिवेशमूलकमेव ॥

तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थबोधेऽभेदस्य संसर्गत्वेनमानमिति शङ्कायाः परकीयसमाधानम्

३४८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

।

" यत् यद्वाकधीविषयः तत्तदधिकसत्ताकम् ’ इति व्याप्तौ यद्बाधके स्वाबाधकत्वं निवेश्य उपहिस्य आकाशाद्यधि कसत्ताकत्वाभावेऽपि उपहितसक्षात्कारस्य वाचस्पतिमते आकाशादिबावकत्वोपपादनमपि न सम्भवति स्वाप्निक्गज तद् भावयोर्मध्ये गजाभावस्य व्यावहारिकत्वं (३.२.४) सूत्रभाष्य भामती, मट्टपाटवाक्यैः पूर्वमेव निरूपितम् जाग्रद्दशा

यां स्त्रीदर्शनसाथ्यचरमधातुविसर्गादीनां सत्यत्वं भाग्यभामत्योः उक्तम् । स्वप्नदर्शनस्य व्यावहारिकसत्वं कल्पतरौ स्पष्ट मुक्तम् तत्र जाग्रत्यंबाधएवमूलम् । तेन भामत्युक्ततत्साध्यचरमधातुविसर्गस्य जाग्रत्कालेऽवाधितस्य व्यावहारिक सत्यत्वमवश्य मेषितव्यम् । इत्थं च गजाभावस्याधिकसत्ताकत्वेन यदाधके स्वाबाधकत्वं नैव निवेशनीयम् ।

गजाभावज्ञानानन्तरं गज

ज्ञानसत्वे गजस्य अधिकसत्ताकत्वभ्रमेणैव तन्निवृत्तिभ्रमःनतु गजाभावस्य निवृत्ति: । अतः यद्वाध के स्वाबाधकत्वनिवेश

स्यैव निष्फलतया मिथ्याभूतोपहितविषयसाक्षात्कारस्य वाचस्पतिमते स्वविषयसमान सत्ताकाकाशादिबाधकत्वं नैबसम्भवति ॥ अविनश्यवस्थमनस्सन्निकषीत् आत्मसाक्षात्कारस्य वृत्तिरूपस्याङ्गीकारे वृत्तिविषयस्य वृत्युपहितत्ववत् मनस्स न्निकर्षोपहितत्वमपि वर्तत एवेति अस्य अविद्याद्वयनिवर्तकत्वं कथम् ? अधिष्ठानविषयकसाक्षात्कारस्यैव अध्यस्तनिवर्त

।

कत्वम् । साक्षात्कारदशायां तस्य वृत्त्युपहितत्वमवर्जनीयमिति तद्विषयकज्ञानस्य निवर्तकत्वमास्ताम् नतु सन्निकर्षविष्य कस्यापि तस्य । शुक्तिसाक्षात्कारस्य रजतनिवर्तकत्वस्थले सन्निकर्षानुपहितविषयकस्यापि तस्य निवर्तकत्वदर्शनात, सन्नि

कर्षोपहितविषयकस्यैव निवर्तकत्वमित्यत्र नियामकाभावात् । किं च एवं कल्पनायां निर्विशेषशुद्धसाक्षात्कारस्य अज्ञान निवर्तकत्वासम्भवेन निर्विशेषसिद्धिरेव न सम्भवति । तवमस्यादिवाक्यजन्य ज्ञानं निर्विशेषशुद्धविषयकं वा नवा ? द्वितीये साक्षात्कारस्यापि सन्निकर्षवृत्त्युपहितविषयकस्य निर्विशेषशुद्धविषयकत्वासम्भवेन निर्विशेषशुद्धवस्त्वसिद्धिरेव । आद्ये उपहितविषयकत्वोक्तिविरोधः

। एवं मण्डनमतेऽपि संसर्गावगाहिवाक्यजन्यज्ञानस्य तदनवगाहिसाक्षात्कारोपयोगोऽपि

नं सम्भवति ।

कल्पतरौ जन्माद्यधिकरण ‘यत्र पदार्थः प्रमितः तत्र सएवेतरपदार्थविशिष्टः प्रतिपाद्यः । यस्त्वज्ञात: स नान्यैश्श क्यो विशेष्टुमिति सएव वाक्येन प्रमेयः । प्रमितेचैतस्मिन् वाक्यस्य समाप्तेः न विशिष्टपरत्वम् यथा प्रकृष्टप्रकाश श्चन्द्र ’ इति प्रकर्षप्रकाशद्वारा चन्द्रलक्षणान्नतद्वैशिष्टयम् | मानान्तरादेव तत्सिद्धेः उपायस्तु वैशिष्ट्यं अखण्डचन्द्रसिद्धौ । ।

●

तच्च अविरोधाच्चन्द्रेऽनुज्ञायते । सत्यादिवाक्येतु अनन्तादिपदैर्बाध्यते वैशिष्टयम् । ‘एवंचाविशि-अखण्डं प्रतिपेदे ‘(पु १७४) इत्याद्युक्तम्।

अत्र परिमल: । अविशिष्टमिति-समभिव्याहृतपदान्तरार्थासंसृष्टमित्यर्थः । अतः प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र

इत्यत्र बोध्यस्य चन्द्रस्य पदार्थैकदेशेन चन्द्रत्वेन वैशिष्ट्येऽपि नासम्भवः । नन्च तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थेषु अभेदरूपस्स सर्गोऽस्तीत्यसम्भवश्शङ्कनीयः । सम्बन्धस्य द्विष्ठत्व नियमेनाभेदस्य संसर्गत्वाभावात् ’ इति । समन्वयाधिकरणे नच परिनिष्ठितवस्तुस्वरूपत्वेऽपि प्रत्यक्षादिविषयत्वं ब्रह्मणः | तत्त्वमसि इत्यादिब्रह्मात्मभावस्य शास्त्रमन्तरेणानवगम्यमानत्वात् (

इति भाष्यस्य भामत्यां ‘नचानाधिगतगन्तृता नास्ति, येन प्रामाण्यं न स्यात् । जीवस्य ब्रहातायाः अन्यतोऽनधिग मात्’ इत्युक्तम् ॥

अत्र सत्यादिवाक्यात् प्रमित एवार्थ: ‘तत् त्वमसि ’ इति वाक्यस्य प्रमेयः | तस्य च इतरपदार्थासंसृष्टत्वेऽन

घिगतार्थगन्तृत्वासम्भवः । संसृष्टत्वे उक्ताखण्डार्थकत्वानुपपत्तिः । प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्र इत्यत्र चन्द्रपदार्थचन्द्रत्वस्य वाक्य जन्यबोधे भानाभ्युपगमन प्रकृष्ट प्रकाशपदार्थैकदेशस्यापि वाक्यजन्यबोधे भानाभ्युपगम तदाश्रयस्वरूपपरत्वमपि सम्भवत्ये वेति बोधद्वयमङ्गीकृत्य वैशिष्ट्यस्योपायत्वकल्पनमपि न युक्तम् । वैशिष्ट्यचोधेऽपेक्षिते तदाश्रय स्वरूपविषयकबोधमात्रेणैव

सन्मात्रब्रह्मण: प्रमेयत्वापादनं विवरणादिमताभिप्रायकमिति निरूपणम्

३४९

श्रीभाष्यम्

सन्मात्रब्रह्मणः प्रमेयभावश्च । श्रुतप्रकाशिका भ्युपेतम् ।

श्रुतिप्रामाण्यविरोधउक्तः ।

पराभिमतर्थान्तरविरोधमाह ।

सन्मात्रब्रह्मण इति

।

ततः फलितमाह |

गूढार्थसंग्रहः

निर्वाहात् । एषेत्र रीति: ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यत्रापि, नच ज्येष्ठप्रमाणप्रत्यक्षविरोधादाम्नायस्यैव तदपेक्षस्याग्रामाण्यं उपचरितार्थत्वंन्चेति युक्तम् । तस्यापौरुषेयतया निरस्तसमस्तदोषाशङ्कस्य बोधकतया स्वतस्सिद्धप्रमाणभावस्य म्वकार्ये

प्रमितावनपेक्षत्वात् । इत्युपक्रम्य ‘नह्यागमज्ञानं सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यमुपहन्ति येन कारणाभावान्नभवेत् । अपितु तात्विकं ’ नच तत्तस्योत्पादकं अतात्विक प्रमाणेभ्योऽपि सांव्यवहारिकप्रमाणेभ्यः तत्त्वज्ञानोत्पत्तिदर्शनात् । तथा च वर्णे ह्रस्वदीर्घवादयो अन्यधर्मा अपि समारोपितास्तत्त्वप्रतिपत्तिहेतवः इति अध्यासभाष्यभामत्यामुक्तम् । अत्र ब्रह्म

सिध्युक्तपक्षद्वये (श्री.भा.पु. १८६) सन्मात्रग्राहितापक्षं परित्यज्य आम्नायप्राबल्यपक्षः एक एवोपन्यस्तः । अतः प्रत्यक्षादि

ज्ञातार्थबोधकत्वस्य महावाक्ये असम्भवेऽपि एतन्मते सत्यादिवाक्यप्रतिपादितार्थबोधकतया महावाक्यानामनुवादकत्यं सम्भवति । मिथ्यार्थविषयकज्ञानस्य अविद्याद्वयनिवर्तकत्वाङ्गीकारेण ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिः ’ ’ तरति शोकमात्मवित्’

इत्यादिश्रुतीनां इतराद्वैतिमतापेक्षया एतन्मतेऽस्वारस्यं पर मतिरिच्यते ॥ तं त्वौपनिषदं पुरुषम्’ इत्यादिश्रुतीनामस्वारस्यं तु सकलाद्वैतिमतेऽपि समानम् । अतः

८

तत् त्वमसि

इत्यादीनामनुबादकत्वापादनं सुरेश्वराचार्य (बृ.वा), पद्मपाद (पञ्चपादिका), प्रकाशात्मयत (पं.पा.वि), सर्वज्ञात्ममुनि (सं.शा), वाचस्पति (भामती), मताभिप्रायकं सुस्थम् ॥ इष्टसिद्धौ– — नन्वज्ञानं यदि जडे नास्ति ज्ञानमपि तत्र न

स्यात् । अतश्च नाज्ञासिषं पूर्व घटम्, इदानी तं जानामीत्यादिव्यबहारो नस्यादिति चेत्, नायं दोषः ; पूर्वे द्वितीयं चन्द्रं

नाद्राक्षम् इदानीं तं पश्यामीतिवत्तदुपपत्तेः ’ इति, ‘प्रत्यक्षादेरनात्मत्वं यद्यनात्मानमीयते । तत्रासिद्धिश्रुतीनाञ्च तदा त्मा हिंनस्यति ॥ अत्रोत्तरं मयाऽवादि तथाऽप्यज्ञायि न त्वया । अतो वाच्म पुनर्व्यर्था विद्याऽनात्मास्वति स्थितम् ॥ अनात्ममु अविद्याऽभावेऽपि स्वप्नादिदृश्योष्विव मानमयफलादिव्यवहारः । आत्मा विद्ययैव समस्तीत्यसकृ न्मयोक्तम्’ इत्यादौ जडे आवरणादिफलाभावान्नाज्ञानम् इति सुरेश्वरोक्तरीत्याङ्गीकारेऽपि प्रत्यक्षादीनामशातसन्मात्रविषय कत्वं सुरेश्ररादिसंमत नाङ्गीकृतम् । द्विचन्द्रस्वप्नदृष्टान्तेन ज्ञानाज्ञानयोः जडे व्यवहार: उपपादित: । नतु घटाद्यवाच्छन्न चिद्विपयकत्वेन । अतः सन्मात्रग्राहितायाः प्रत्यक्षस्य काप्यनुक्तावपि श्रुतेर्निर्विशेषे प्रामाण्याङ्गीकारेण — तत् त्वमसि’ इत्यादीनां पूर्ववत् विमुक्तकाचार्यमतेऽपि अनुवादत्वापादनमभिमतमिति बोध्यम् ॥

सन्मात्रब्रह्मणः प्रमेयभावश्चेति । इष्टसिद्धौ प्रमाणानामज्ञातज्ञापकत्वाभ्युपगमेऽपि घटादीनामज्ञातत्वाभावेऽपि

स्वाप्नप्रत्ययवत् घटादिप्रत्ययः इत्येवोक्त्या प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वानङ्गीकारेऽपि विवरणे घटः सन् इत्यादिप्रत्यक्षे अधि

ष्ठानमात्राविषयत्वाङ्गीकारेण अधिष्ठानत्वस्याज्ञानाश्रयत्वरूपत्वेन शुद्धसतएवाधिष्ठानत्वस्य अङ्गीकरणीयतया शुद्धसद्विषय कत्वं प्रत्यक्षस्याभ्युपगतं भवति । अतश्च विवरणमत प्रमेयत्वमपरित्याज्यम् । प्रेत्युपसर्गेण प्रतीतिगतबहुत्वं विवक्षितम्। विवरणे- तस्मादनुभवः सजातीय प्रकाशान्तरनिरपेक्षः प्रकाशमानएव विषये प्रकाशादि व्यवहारनिमित्तं भवितुमर्हति । सः

(

अभ्यधानेन विषय प्रकाशादि व्यवहारनिमित्तत्वात् ’ इति स्वप्रकाशत्वसाधनदशायां प्रकाशान्तरनैरपैक्ष्येण प्रकाशमा

सच्छब्दार्थाने रूपणपरब्रह्मासद्धेिवाक्यानुवादः यामुनमुनिश्रीसूक्तेरनुपपत्तिशङ्काच

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह: नत्वमुक्तम् । प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वे प्रकाशान्तरसापेक्षप्रकाशत्वेन स्वयम्प्रकाशभिन्नघटादिवत् जडत्वादि स्यादित्यर्थः । इष्टसिद्धौ ‘ अनुभूतेरनुभाव्यत्वे घटादिवदननुभूतित्वप्रसङ्गात् ’ इति स्वतस्सिद्धत्वसाधनावरे उक्तेः । माप्ये

प्रत्यक्षविषयत्वे प्रत्यक्षरूपत्वायोगः कर्मकर्तृविरोधादिति सूचितम् । अनुभवस्यैव स्वप्रकाशत्वस्य ८

कारेण सतः

विवरणे साधनात् ।

तस्मात्चित्स्वभावएवात्मा तेनतेन प्रमेयभेदेनोपधीयमानः अनुभवाभिधानीयकं लभते । अविवक्षितोपाधिरात्मादिशब्दैर

भिधीयते ’ इति पञ्चषादिकोक्तेः तत्रापि विवरणे- ’ स्वयम्प्रकाशमानात्मचैतन्यस्य विषयानुभवत्वेऽपि ’ इत्युक्तेश्च ॥

‘नाशित्वादय’ इत्यत्र आदिपदेन अस्वयम्प्रकाशत्वस्यापि सङ्ग्रहः । सतः प्रत्यक्षविषयत्वे स्वातिरिक्त प्रकाश्यत्वेन स्वयम्प्रकाशत्वस्यासिद्धिरित्यर्थः । एवमादिपदेन मिथ्यात्वस्यापि सङ्ग्रहः | प्रपञ्चस्य दृश्यत्वेन मिथ्यात्वस्य परस्साधनात् ।

।

शब्दाजन्यवृत्तिविषयत्वं दृश्यत्वमिति अद्वैतसि युक्तदृश्यत्वस्य प्रत्यक्षस्य सन्माग्राहितापक्षे सन्मात्रब्रह्मणि सत्वात्

एत

न्मते घटादीनां प्रत्यक्षाविषयतया वृत्तेर्विषयत्वमाकार : ज्ञानस्य तु तादात्म्यमिति विषयताभेदकल्पनेन घटादौ चित्तादा.

।

त्म्यरूपं विषयत्वं वर्तते, ब्रह्माणितु अत्यन्ताभेदे तादात्म्यानङ्गीकारेण तन्नास्ति

एवं च चित्तादात्म्यरूपचिद्विषयत्व मेवात्र

हेतुः इति कल्पनाऽपि न सम्भवति । प्रत्यक्षादीनां ब्रह्ममात्रविषयकत्वेन घटादौ विषयत्वस्यैवाभावेन चित्तादात्म्य रूप विषयत्वस्य कल्पनस्यैवासम्भवात् ॥

ननु दृश्यत्वेन मिथ्यात्वं सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे नोच्यते, ’ सर्वे विकारा: स्वानुस्यूतैकस्मिन्वस्तुनि परिकल्पिताः । ८

प्रत्येकमेकस्वभावानुविद्धत्वेसति विभक्तत्वात् चन्द्रभेदवत्’ । इति जन्माद्यधिकरणविवरणे प्रत्येक मनुविद्धत्वादभेदेन ८

मृधा मतः। भेदोयथा तरङ्गाणां भेदाद्भेदःकलावतः ॥ ’ इति ब्रह्मसिध्ध(तर्ककाण्ड) नुसारेण मिथ्यात्वानुमानस्याभिधानात् । सन् घट’ इति प्रत्यक्षविषयीभूतसच्छब्दार्थविचारावसरे प्रमाविषयत्वं तद्योग्यत्वं च सत्त्वमिति मतं निरस्य ’ स्यादे ८

।

तत् ’ ‘ भिन्नाएवार्थस्वभावाः प्रमाणप्रति योग्याः सच्छन्दवाच्यारसन्तु’ नैका सत्ता माभूत् नैतत् साध्यं सर्वथा अर्थस्वभावाभिधाय्यस्ति शब्दो न प्रमाणयोगनिमित्त इति । प्रमाणं संस्पग्रहि सापेक्षता स्यात्, अनेकतातु न कंन्दि 4

दोषमावहति । अपिच यदि तस्यानेकत्वं, कथमभिन्नशब्दप्रवृत्ति: ? तथाहि भिन्नेष्वभिन्नं विशेषणमुपलक्षणं वा आश्रित्य

एकः शब्दः वर्तेत । भिन्ननिमित्तो वा साधारणशब्द: स्यादक्षादिवत् । तत्र न तावदनन्तार्थस्वभावेषु साधारणत्वमुप

पद्यते । संबन्धग्रहणसामर्थ्याभावात् परिमितजातिविषयाह्यक्षादिशब्दाः परिमितोपलक्षणलक्षिता वा स्युः । स्यादेतत् । द्रव्यत्वादिसामान्यत्रयोपलाक्षतानामथीनां सच्छन्दस्साधारण इति, तन्न यो हि सत्तामवजानीते स द्रव्यत्वादीन्यायवजा नीत एव । न किल तेजो दृष्टवतः अप्सु तदवमशो भवति । अपि च सामान्यविशेषसमवाया अपि सन्त एव । न MORI

तेष्वौपचारिकः सच्छब्दः । प्रत्ययस्यावैलक्षण्यात् । नच सामान्याद्विनोपचार: । सति वा सामान्ये तदेव च सच्छन्दार्थः

|

तदेव च सत्ता, तुल्यत्वात्प्रत्ययस्य अथ मतं सर्वप्रवादेषु सर्वपदार्था: परिमितैः कैश्चिद्धमै : उपसंगृहीता: तदुपलक्षणाना मनन्तानामप्यर्थानां सदिति साधारणशब्दः । तदयुक्तम् । संग्रहो हि नैकमन्तरेण इत्यारभ्य, तस्मादर्थस्वभाव एक ८

स्सत्तेति ब्रह्मविदो मन्यन्ते’ इति नियोगकाण्डे, ’ एकस्यैवास्तु महिमा यन्नानेव प्रकाशते । लाघवान्न तु भिन्नानां यच्च ।

कासत्यभिन्नवत्’ इति तर्ककाण्डे च ब्रह्मसिद्धावुक्तम् ॥ एवं च ’ सजातीय विजातीयव्यवच्छेदाने बन्धनैः

स्वैः स्वैर्व्य

वस्थितै रूपैः पदार्थानांतु या स्थितिः | सासत्ता न स्वतन्त्रान्या तत्राद्वैतकथा कथम् ’ इति संवित्सियुक्ति: कथं घटते ? किं च जातेर्नित्यत्वं व्यक्तीनामनित्यत्वं भट्टपादादीनां नैयायिकादीनां च संमतम् । एतदर्थमेवावष्टभ्य जाति सत्यत्वं व्यक्त्यसत्यत्वं च शब्दविवर्तवादिना भर्तृहरिणा वाक्यपदीये सिद्धान्तितम् । एतदेवन्वावलंव्य ब्रह्मविवर्तवादे

श्रीभाष्यम्

ततो जडत्वनाशित्वादयस्त्वयैवोक्ताः । अतो वस्तुसंस्थानरूपजात्यादिलक्षणभेदविशिष्ट

विषयमेव प्रत्यक्षं। संस्थानातिरेकिणो ऽनेकेण्वे का कार बुद्धिबोध्यस्यादर्शनात् । तावतैव गोत्या दिजातिव्यवहारोपपत्तेः अतिरेकवादेऽपि संस्थानस्य सम्प्रतिपन्नत्वाञ्च संस्थानमेव जातिः । श्रुतप्रकाशिका

अतइति । एवमुपपादितं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वप्रतिक्षेपं स्वाभिमतार्थान्तरव्युत्पादनाय प्रत्यक्षस्य विशिष्टविषयत्वे पर्यवसा ।

ययति । अतइति । अतइत्यादिभाष्ये अर्थद्वयमुक्तं वस्तुसंस्थानरूपा जाति: जात्यादिरेव भेदइति च तत्र प्रथमं सं

स्थानमेव जातिरित्युपपादयति । संस्थानेत्यादिना । किं दर्शनेन उतानुपपच्या वा संस्थानातिरिक्तजात्यभ्युपगमइति विक ल्पमभिप्रेत्य दर्शनं नेत्याह । संस्थानातिरेकिणइति । * अयं सास्तादिमान् अयमपि सास्त्रादिमान् अयं पृथुबुघ्नोदराकारः अयमपि तदाकारइति सास्त्रादिरनुवृत्तबुद्धिव्यवहारविषयो दृश्यते । तदतिरिक्तोऽनुवृत्तधीव्यवहारविषयो न कश्चिदृश्यत तस्मादित्यर्थः ॥

।

यद्वा जातितयास्वाभिमतात्संस्थानात् पराभिमतजातेरसाधारणं रूपमुक्तम् एकाकारबुद्धिबोध्यस्येति

कल्पनमित्य

नुपपन्नामत्याह। तावतेति। व्युत्पत्तिरनुगतप्रयोगश्च व्यक्तिजातिविशेषादिशब्दानामिव गवादिशब्दानामपि सुसदृशो पाधिबशादुपपद्यतइति भावः । * नामान्तरेण पराभिमतजातेरभ्युपगतत्वशङ्कायुदासायाऽह । अतिरेकवादेपीति । गूढार्थसंग्रह:

सद्रूपं जातिस्थानापन्नं ब्रह्म प्रत्यक्षविषयः । व्यक्तिस्थानापन्ना बडादयस्तु शुक्तिरूप्यादिवद्भासन्त इति ब्रह्मासद्धै।, घटादीनां प्रत्यक्षविषयत्वमेव नास्तीति विवरणे च सिद्धान्तितम् । विवरणकारमतंच परिष्कृतमद्वैतसिध्द्यादौ । अतो लाघवात्सच्छब्दा र्थस्यैकत्वे तन्मतमेव युक्तम् ॥ भेदः स्वरूप वा धर्मो वा इति विकल्प्य दूषणानां परिहार: पूर्वे न सम्यक्प्रदर्शितः । जातेः संस्थानरूपत्वमपि न निर्धारितम् । अतः पूर्व प्रक्रान्तस्य अर्थव्यस्य सम्यग्व्यवस्थापनेन ‘सजातीयविजातीय’

इत्यादि (सं.सि) यामुनमुन्युक्तार्थं प्रतिष्ठापयितुं तमेवार्थद्वयमुपसंहरति अतो वस्तुसंस्थानरूपेत्यादिना । संस्थानमेव जातिरिति । अत्र तत्त्वर्टाका अभापतन्त्र संस्थान जातिमेव पतञ्जलि:

।

८

जातिनित्यत्ववादोक्तिर

न्वाह्येति नीयताम् ॥ ’ इति । ‘अद्दउण्’ इत्येतन्महाभाप्यान्ते ’ रूपसामान्याद्वा ’ (वा) रूपसामान्याद्वा सिद्धमेतत् ।

तद्यथा तानेब शाटकानाच्छादायामः ये मथुरायाम् । तानेव शालीन भुजमहे ये मागधेषु । तदेवेदं भवतःकाषीपणं, यन्मथुरायां गृहीतम् । अन्यस्मिश्चान्यस्मिन् रूपसामान्यात्तदेवेदमिति भवति । एवमिहापि रूपसामान्यात्सिद्धम् इति ।

अत्र प्रदीपः-’ रूपसामान्यादिति व्यक्तिनिर्देशेऽपि भेदापरामर्शेन लोकचदमेदव्यवहारोऽप्यस्तीति सिद्धमिष्टम्। व्यक्तिव्य

तिरिक्तंतु सामान्यं भवतु मावाभूत् । सर्वथा लोकद्रव शास्त्रे व्यवहारइत्यर्थः’ इति । उद्योतश्च अभव्यवहारइति । रूप

सादृश्यनिबन्धन प्रत्यभिज्ञाकृताभेदव्यवहार इत्यर्थः । अल्प महत्स्थूल कृश ह्रख दीर्घ गोघयादेषु गौर्घट इत्यादिव्यवहारव

दिति भावः । एवं च व्यक्तिव्यतिरिक्त जातिस्वीकारोऽपि व्यर्थ एवेत्याशयेनाह- व्यक्तिव्यतिरिक्तंत्विति । मावेति । अनु· गतप्रतीतिव्यवहारयोः सादृश्येनैवोपपत्तेरिति भावः | सादृश्यंचात्र समानध्वनिकृतम्’ इति ।

अत्र ‘अहउण् ’ इत्येतन्महाभाष्ये अन्ते इत्थमुक्त्या अयेभव पतञ्जलिसिद्धान्त इति प्रतीयते । अत्र च रूपसा मान्याद्वा’ इति वार्तिके, ‘रूपसामान्यात्सि द्वमेतत् ’ इत्यादिभाष्ये च सादृश्येनैव निर्वाह जातिनङ्गीकरणीयेति सिद्धान्त 6

संस्थानस्य प्रत्यक्षत्वेनसम्प्रतिपन्नता सादृश्यंच नातिरिक्तं तद्भिन्न-धर्मवत्वमितिच [जिज्ञासा १-१-१

३५२

श्रीभाष्यम्

संस्थानं नाम स्वासाधारणं रूपमिति यथावस्तु संस्थान मनुसन्धेयम् । श्रुतप्रकाशिका ।

परैरवयविनोऽसमवायिकारणत्वेन संस्थान स्वीकृतम् उतान्यत्किमपि ।

प्रथमे निरवयवेष्वात्मादिषु संस्थानाभावादात्मत्वादिर्जातिर्नस्यात् । द्वितीये प्रत्यक्षस्य विशिष्टविषयत्वं

• जातिमात्रोच्छेदश्च स्यात्

।

नस्यात् ।

किमिदं संस्थानं नाम किमवयवसंयोगविशेष: उत स्वरूपमात्रं-

तृतीये गत्यभावादस्मत्पक्षाङ्गीकारइति शङ्कायां निरवयवेष्वपि जातिव्यवहारसि

व्यर्थ जात्यजातिसाधारणं संस्थानमात्रं दर्शयति । संस्थानं नामेति । घटस्य द्रव्यत्वं संस्थान माभूदित्यसाधारणशब्दः रूपं अवृथाक्सद्धविशेषणम् । तेन गर्भदासादिव्यवच्छेदः ननु स्वासाधारणमित्यत्र स्वशब्दः किं व्यक्तिपर: उत सजातीयपरः व्यक्तिपरत्वेच किमेकव्यक्तिपरः उतसर्वव्यक्तिपरः प्रथमे एकव्यक्तयतिरिक्तव्यक्तिषु गोत्वं नस्यात् । स्वशब्दस्य सर्वव्यक्तिपरत्वे महिषव्यक्तावपि गोत्वं स्यात् असाधारणशब्दश्च

संस्थाननिरूपणस्य तत्प्रतिपत्तिसापेक्षत्वात् — नैवं स्वशब्दस्य प्रकृतपरत्वात्

प्रकृतत्त्वं च तत्तद्व्यवहारगोचरतया बुद्धि

स्थत्वम् एवं तर्हि खण्डे बुद्धिस्थे गोत्वं तदसाधारणमिति मुण्डे गोत्वं न स्यात्

खण्डस्यवा गोगत्वं संस्थानं न स्यात्

।

।

निष्फल: सजातीयपरत्वे जातेस्संस्थानविशेषत्वात् । समानसंस्थानविशेषाणामसाधारणंरूपं संस्थानमित्युत्तंस्यात् । ततश्चात्माश्रयः

मुण्डेऽपि विद्यमानतया गोत्वस्य खण्डासाधारणत्वाभावादितिचेन्न खण्डं प्रति गोत्वस्य संस्थान रूपत्वाभावात् । खण्डत्व मेवहि खण्डस्य संस्थानं किं तव खण्डो बुद्धिस्थः उतगौः उतखण्डोगौः प्रथमे खण्डत्वमेव खण्डासाधारणमिति न मुण्डे गोत्वाभावप्रसङ्गः । अतएव खण्डं प्रति गोत्वस्य संस्थान रूपत्वाभावश्च नानिष्टः द्वितीये गोगत्वमसाधारणमिति महि

गूढार्थसंग्रह: तम् । सादृश्यमपि नातिरिक्तः पदार्थः । तथासति तत्सदृश इत्येव प्रतीतिप्रसङ्गात् गोरिति प्रतीत्यनुपपत्तेः । किंतु तद्भिन्ना

त्वे सति तद्गतधर्मवत्त्वम् । सच धर्मस्संस्थानमेव । तस्यैव प्रत्यक्षविषयत्वे अविप्रतिपन्नत्वात् । यथा आरम्भवादे अवयवातिरिक्तावयविनः अनुपलब्ध्या संस्थान रूपपरिणामभेदेन व्यवहार : परिणामवादिनां सर्वेषां संमतः । एवमेव जातिव्यञ्जकत्वेन परेषामध्यपेक्षितेन प्रत्यक्षविषयत्वेन संप्रतिपन्नेन गौरिति व्यवहारादिकमुपपद्यत इति जातिरपि नैवा भ्युपगन्तव्या । सादृश्यं कचित्प्रतियोगितया क्वचिदनुयोगितया वर्तते । इमौ सदृशाविति प्रतियोग्यनुयोगिभावेनोभयोरपि

सादृश्यव्यवहारात् । इत्थं च गौगोरिति यत्र यत्र व्यवहारः तत्र सर्वत्र इयं गौगत्वेन तद्गोसदृशी इति व्यवहारः संप्रति पन्नः । एवं इमे गावौ सदृश्यावित्यपि

॥ एवं च सादृश्यस्यातिरिक्तत्वमस्तु वा मा वा । साहश्यस्यातिरिक्तत्वाभावेऽपि

क्ऌतधर्मरूपस्य तस्यैव क्वचिदनुयोगितय। अन्यत्र प्रतियोगितया च सत्वाभ्युपगमेन गौरित्यादिव्यवहार उपपद्यते । भाव

त्वं समवायैकार्थसमवायान्यतरसम्बन्धेन सत्तावत्त्वमिति परिष्कृत्य भाव इत्यनुगतव्यवहारस्य नैयायिकैरुपपादनेन तद्वत् प्रतियोगित्वानुयोगित्वान्यतरसम्बन्धेन संस्थान रूपसाहश्येनैव गौरिति व्यवहारो निर्वहति । एक एव सम्बन्ध इति यद्याग्रहः तदा निरूपकत्वं प्रतियोग्यनुयोगिनोरुभयोरङ्गीकृत्य गौरिति व्यवहारनिर्वाहोऽपि सम्भवतीति वैयाकरणभाष्य

कार वार्तिककार सिद्धान्त एव युक्त इति भगवत आशयः 11 संस्थानं नामेत्यादि । सावयवेषु अवयवसन्निवेश: आत्मसु ज्ञानं तदितरेषु निरवयवेषु तत्तल्लक्षणं च सास्थ नम् । नित्याया जातैरङ्गीकारे तस्यास्सर्वव्यापकत्वमवश्यमेषितव्यम् । तत्तदाश्रयव्यक्तिभिन्नव्यक्तिपु जातेरसम्बन्धे

सौसादृश्यानरूपणम् संस्थानातिरिक्त जातिनिराकरणोपसंहारश्चं श्रुतप्रकाशिका

पादौ गोत्वं निवर्तते गोषुच वर्ततइति न कश्चिद्दोषः । तृतीये यथा नीलोत्पलस्य नीलत्वविशेषितमुत्पलत्वमसाधारणम् ।

एवं खण्डस गोः खण्डत्व विशेषितगोत्वमसाधारणमिति मुण्डे खण्डत्वविशेषितगोत्वमेव निवर्तते न गोत्वमात्रमिति न काचि

दनुपपत्ति: नीलत्वविशेषितमुत्पलत्वमिन्दीवरशब्द प्रवृत्तिनिमित्तत्वादेकं संस्थानम् । खण्डत्वगोत्वे तु मिथो विशेषणवि शेष्यमावेऽपि नैकं संस्थानम् | एकशब्द प्रवृत्तिनिमित्तत्वाभावादिति भिदा । अतः स्वासाधारणरूपं संस्थानम् ॥

कस्तर्हि जातिरूपसंस्थानानां शौक्लयादिभ्योभदः स्वभावतारतम्याभावादिति ब्रूमः शौक्लयादिपुशुक्लंशुक्लतरमिति तार

तभ्यं विद्यते शब्दादिष्वप्युपाधितो वा स्वतोवा तीव्रतरत्वादितारतम्यमुपलभ्यते खरत्वमृदुत्वादि स्वभावतारतम्यं स्पर्शादि

ध्वन्यस्ति सङ्ख्यास्वपि न्यूनाधिकभावउपलब्धः परिमाणे च स्फुटतर: । एवं गोत्वादिषु गोतरो गोतम इति तारतम्यं नोप लभ्यते एत्रमादिवैषम्यं द्रष्टव्यम् । जातिरून संस्थानलक्षणमिह विवक्षितंचेत् प्रकृताकारेण सुसदृशव्यक्तयस्समस्तास्स्व शब्देन विवक्षिताः प्रकृताकारेणेत्यात्माश्रयः परिहृतः संस्थाननिरूपणस्य संस्थानप्रतिपत्तिनैरपेक्ष्यान् । सुसदृशशब्देन

महिषादावतिप्रसङ्गः परिहृतः समस्तशब्देन मुण्डादिष्वभावप्रसङ्गः परिहृतः । खण्डासाधारणत्वाभावात् गोत्वस्य ॥

ननु व्यावृत्तं संस्थानम् अनुवृत्तव्यवहारस्य कथं निष्पादकम् । उच्यते- यथा व्यक्तित्वजातिविरहेऽपि बह्वीषु

व्यक्तिषु व्यक्तिशब्दप्रयोगः। यथा वा गोत्वाश्वत्वादिजातिषु जात्यन्तराभावेऽपि जातिशब्दप्रयोगः । भिन्नेषु भिन्नत्वजा त्यभावेऽपि भिन्नशब्दप्रयोगः । खण्डादिषु खण्डत्वादिजात्यभावेऽपि खण्डादिशब्दप्रयोगः । यथा च नित्यद्रव्येषु विशे ।

प्रमिच्छतां विशेषेषु विशेषत्वाभावेऽपि विशेषशब्दप्रयोगः । तद्वद्गवादिशब्दव्यवहारउपपद्यतइति किंच-कोऽयमनुवृत्त व्यवहार इति निरूप्यम् । गकारौकारबिसर्जनीयानामानुपूर्वी याबदाकाशभाविनां * देशतः कालतश्च नोपपद्यतइति

*तस्याउच्चारणनिबन्धनत्वादुच्चारणस्य च विनाशित्वादानुपूर्वी च प्रतिप्रयोगयोगिविनाशिनीत्यानुपूर्वीविशेषविशिष्टस्यशब्दस्य कथमनुवृत्तिः सुसदृशत्वमेव शब्दानामनुवृत्तिरितिचत् अर्थानामपि गोत्वार्दानां तथाभूताऽनुवृत्तिरित्यङ्गीक्रियताम् ॥ ननु किमिदं सौसादृश्यम्। उच्यते - सदृशव्यवहारासाधारणहेतुर्विषयधर्मस्सादृश्यम् । सच भ्रातृत्ववत् प्रतियो

गिनिरूप्यपदार्थः प्रतिव्यक्तिव्यावृत्तः । अतो न * वृत्तिविकल्पादिदौर्घट्यम् । निर्दिष्टाकारपौष्कल्यतस्सादृश्यं सौसादृश्य मिति विशेष्यवाचिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तपौष्कल्यं विवक्षितम् । पौष्कल्यशब्देन गवयनिष्ठगोसादृश्यं न सौसादृश्यमिति सिध्यति नन्वेवं तर्हि प्रथमेतरगोव्यक्तिषु गवा सुसदृश इत्येव प्रयोगस्स्यात्-नतु गौरितीतिचॆत् यदि विव ।

तदा प्रयु

ज्यताम् । अयंगौः अयं * गवा सुसदृश इति प्रयोगेऽर्थभेदाभावात् । किं तर्हि न प्रयुज्यतइतिचेत् व्यवहारगौरवादिति ब्रूमः

• गौरिति व्यवहारे हि लाघवात्सौकर्यमस्ति । ननु तर्हि तत्सदृशे तच्छन्दो माणवकेऽग्निशब्दवदौपचारिकस्स्यात् ।

AAT सौसादृश्यलक्षणानुवृत्त्यभावनिबन्धनत्वादौपचारिकत्वस्य । नहि माणवकाग्मयोरसौसादृश्यम् । किंतु सादृश्यलेश

मात्रम् । पक्षे तु सौसाहश्यलक्षणाऽनुवृत्तिरुपलभ्यते । तस्य च मुख्यताहेतुत्वं व्यवहारसिद्धम् | यथा जात्यादिशब्दानाम्। अतोऽनुवृत्तप्रयोगउपपन्नः कस्मिंश्चिदर्थं कस्यचिच्छब्दस्य व्युत्पत्तिः तत्सुसदृशेऽर्थे सुरादृशस्य तस्यैव शब्दस्य प्रयोगहेतु रिति यथा दर्शनमभ्युपगन्तब्यम् । अप्रतिपन्नमर्थान्तरं कल्पयित्वा वृत्तिविकल्पादिदोषाणां प्रतीतिशरणतया परिहारादपि परिदृष्टएव बस्तुनि प्रतीतित्रलेन चोद्यपरिहारोहि लाघवन्यायादुपपद्यते - * व्यातिग्रहणं च सौसादृश्यलक्षणानुवृत्तेरेवोपपद्य

तहति तदपि नत्वदभिमतजातिकल्पकम् । अतो न संस्थानातिरिक्ताजातिः ॥ 45

सन्मात्रस्यैव प्रत्यक्षविषयता तस्यैव सत्यत्वम् इत्यादिकल्पनायानि मूलता

३५४

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

जातिग्रहणेनैव भिन्नइति व्यवहारसम्भवात्, श्रुतप्रकाशिका

ननु संस्थानस्यासाधारणाकारत्वात्तेन विना संस्थानिन: प्रतीत्यनुपपत्तेश्च युक्त्यादौ रजतादिभ्रमो न स्यात् । 3

नह्यसाधारणाकारस्फूर्तौ भ्रमस्सम्भवतीतिचेत् नंकेनापि संस्थानेन प्रतिपन्नवस्तुनि * प्रतिपन्न संस्थानाविरोध्याकारविषयभ्र

मोपपत्तेः । प्रतिपन्नसंस्थान विरोध्याकारभ्रमस्यैवह्युत्पत्त्य सम्भवः । इदं शुक्लमिति प्रतीतौ न कार्ष्यादिभ्रमः । शौक्लथं हि शुक्लस्यासाधारणं न झुक्तेः, अतो साधारणाकारप्रतीतिर्भ्रान्तिश्चोपपद्यते । एवमापेक्षिकंचेदसाधारण्यं तर्ह्यसाधारणशब्द

‘वैयर्थ्य स्यात् । नहि किमपि रूपं कस्यचिदसाधारणं न भवतीतिचेन्न-शुक्तयंपेक्षया शौक्लयस्य संस्थानत्वव्युदासार्थत्वाद अतः स्वासाधारणरूपं संस्थानम्

।

।

साधारणशब्दस्य

ततोऽनतिरिक्ता जातिरिति सिद्धम् ॥

।

इत्थं संस्थानमेव जातिरित्युपपाद्य गोत्वादेरेव भेदत्वं पूर्व प्रस्तुतमुपपादयति

जातिग्रहणेनेति । प्रतियोगिनि

।

रपेक्षो गोत्वादिः प्रतियोगिसापेक्षो भेदो भवितुं नार्हति । अतः प्रतियोगिसापेक्षेतरेतराभावो गोत्वाद्यतिरिक्तो भेदोऽभ्युपग न्तुमुचित इति शङ्कायामुच्यते । जातिग्रहणेनैव भिन्नइति व्यवहारसम्भवादिति अयमर्थः गोत्यादिव्यतिरिक्तभेद गूढार्थसङ्ग्रहः

।

एकत्वभङ्गः

अतस्सम्बन्ध एषितव्यः । सम्बन्धाङ्गीकारे घटादावपि गौरिति व्यवहाररस्यात् । तद्वारणं च स्वाश्रयव्यक्तौ

।

समबायेन सत्वं नैयायिकप्राभाकरमते । भेदाभेदवादिमते तु तादात्म्येन अन्यत्र तु अन्यसंवन्धेनेति सबन्धभेदमभ्यु पगम्य समवायादिना सत्वं गौरिति प्रतीत्यादिनियामकमङ्गीकृत्य आश्रयव्यक्तीनां संस्थानस्त्र वा गोत्वव्यञ्जकत्वमभ्युपेत्य

।

।

।

वा घटादौ गौरिति प्रतीत्यादिवारणं कार्यम् अतश्च गौरवम् । अतश्च जातेर्नित्यत्वे एकत्वे घटादौ गोत्वव्यवहार विरहएव बाधकः जातिवादिभिः अतिरिक्ताभावाङ्गीकर्तृभिः अभावे न जातिरङ्गीक्रियते । एवं बहुषु स्थलेषु अखण्डोपाधिराप क ल्न्यते । एवं जातिः अखण्डोपाधिरिति भेदकल्पनमपि खोत्प्रेक्षयैव क्रियते अनुगधर्मः जाति र्वाऽखण्डोपाधिर्वा नैव अभ्युपगम्यते । अत: प्रत्यक्षविषयत्वेन संप्रतिपन्न संस्थानादिनैव साहश्यापरपर्यायेण प्रतीतिव्यवहारनिर्वहणप्रकार: वैया करणवार्तिकमहाभाष्यकारादिसम्मतस्साधीयान् ॥

एवं च नित्यैकजातेरेवाभावे तन्नन्यायमवलम्व्य सन्मात्रस्यैव प्रत्यक्षविषयता तस्यैव सत्यत्वमित्यादिकल्पना निर्मू लैवेति । अत्र संस्थानमेव जातिः, संस्थानं नामस्वास धारणं रूपम् इति च उत्तया तत्तत्पदार्थसंस्थानपारमार्थ्या वबोधिनी’ इति, ‘ स्वैस्त्वैर्व्यवस्थित रूपः पदार्थानां तु या स्थितिः | सा सत्ता ’ इति च यामुनमुनि सूक्तेरर्थः सम्यक्प्र ६

काशितो भवति ॥

भेदस्स्वरूपं वा धर्मों वा इत्येवं विकल्पकरणे ब्रह्मविवर्ताद्वौतिनां शून्यांद्वैतिमाध्यमिकमतपर्यवसानं पूर्व (३१८

श्रीभा.पुढे) प्रदर्शितम्। तथाऽपि तदर्थनिर्णयमन्तरा प्रमेयानुपपत्तिपरिहारो न भ वतीति पूर्व सङ्ग्रहेण भेदस्य संस्थान

रूपत्वं यत्प्रदर्शितं तदेव जातेः संस्थानले यत् युक्तित्रयम् तेनैव युक्तित्रयेण विशदयति - जातिग्रहणेनैवेत्यादिना ।

जाते: यथा नैकत्वं तद्वदभावस्य अभावविशेषरूपभेदस्यापि नैकत्वामिति निर्धारितं भवति । पूर्व स्वपनिर्वाहकत्वेन

अनवस्थाऽन्योन्याश्रयपरिहार उक्तः । अद्वैतसिद्धौ विशेषखण्डने ( श्रीमा. ३०२पुटे) अनुभूतिखप्रकाशत्वोपपत्तौ च (श्रीभा. ३१८) स्वपरनिर्वाहकत्वमभ्युपगतमिति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

जातिवादिनंप्रति खण्डनकारोक्तदूषणस्त्र सिद्धान्तेनावसर: इति निरूपणम्

३५५

गूढार्थसंग्रह:

बौद्धाधिकारे (आत्मतत्त्वविवेके) ‘भेद: स्वरूपं वा स्यात् इतरेतरभावोवा धर्मान्तरं वा’ इत्यादिना बौद्धोक्तदूषणा न्याभधाय ‘तत्किं भेदज्ञानमेव नास्ति, सदपि वा नित्यम् अनित्यमपि वा निर्हेतुकम् सहेतुकमपि वा निर्विषयम् सविष यकमपिया बाध्यमानविषयकम्’ इत्युपक्रम्य कोटिचतुष्टयं दूषयित्वा ‘पञ्चमस्तु चिन्त्यते किमेतेष्वन्यतमात्मा अस्य विषयः

तदन्यो वेति’ इत्यादिना अन्यविषयत्वपक्षं दूषयित्वा ‘अथान्यतमात्मा तत्रापि यदि धर्मान्तरमेवेति तत्त्वं तदा अनव 4

।

स्थाभिया तदधिकएव प्रवाहस्त्यज्यताम्

तस्य कुतस्त्यागः नानवस्था प्रतिभासमर्थे निवर्तयति, किंतु प्रवाहं परिहाप

यति । गन्धे गन्धान्तरवत्’ इति ’ अथ स्वरूपमेव भेदप्रतिभासस्य विषयइति तत्त्वं तथाऽपि सह योगएवानुपपन्नस्त्य ज्यताम् । भेदेनतु किमपराद्धम् ?’ इत्यादिना पक्षत्रये दूषणपरिहारमभिधाय ‘तथाऽपि कः परमार्थ: ? यथायथं त्रय मपि । पटस्यहि घटाद्यात्मना अप्रतीतिः अघटात्मनाच प्रतीतिः ततो वैशिष्ट्यप्रतीतिश्चेत्यनुभवसिद्धम् ।’ इत्यादिना भेद प्रतीतेः बाध्यमानविषयकत्वं नारतीति उदयनाचार्यैः सिद्धान्तःकृतः । ‘धर्मपक्षे प्रवाहस्त्यज्यताम्’ इत्यत्र स्वपरनिर्वाहकत्व समाधिरेव विवक्षितः ॥

अत्रमा यत्तु प्रत्यक्षं सन्मात्रग्राहि त्वेन न भेदविषय भेदश्च विकल्पासहत्वात् दुर्निरूप इति तदपि

जात्यादिविशिष्टस्यैव वस्तुनः प्रत्यक्षविषयत्वात् जात्यादेरेव वस्तुनः प्रतियोग्यपेक्षया भेदव्यवहारहेतु

त्वाच्च दूरोत्सारितम् इत्युपक्क्रम्य प्रमाणानुपपत्त्यादिकं परिहृत्य जातेः संस्थान रूपत्वसाधनानन्तरं, भेदस्य गोत्वादि

संस्थान रूपत्वसाधनेन ‘भेदव्यवहारस्य एकाकारस्य नानानिमित्तत्व गोत्वाद्यनुगताकारप्रतीतेराप कथमेकनिमित्तत्व सिद्धौ प्रामाण्यम् ? व्यभिचारात् । सामान्याविशेषैरेव सामान्यबुद्धिव्यवहारोपपत्तौ तत्कल्पनानुपपत्तेः’ इति जातिवादिनं प्रति खण्डने उक्तदूषणस्य सिद्धान्ते नावसर इति बोध्यम् । अत्र प्रबाहत्यागस्य प्रथमस्वीकारस्य उदयनोक्तस्य स्वपर निर्वाहकसमाधिना सङ्गतत्वबोधनेन

८

तत्र यदि प्रवाहस्वीकारे तस्यासाधकत्वं स्वीक्रियते एकस्वीकारेऽपि स्यादविशिष्ट

लक्षुणत्वात् ’ इति खण्डने उद्यनमतदूषणमपि अलग्नकमिति सूचितम् ॥ यद्यपि स्वण्डने ‘ ननु न वयं स्वात्मा स्वाधिकरणं स्वावधिवेंत्यभ्युपगच्छामः, किंतु धर्मान्तरे तत्प्रतियोगिके तदा

।

वारे वा यौ बुद्धिव्यवहारावुपपद्येते ताबनवस्थाभयात् धर्मान्तरमन्तरेणैव स्वभावाद्भेदः करोतीति ब्रूम इति चेत्, तर्हि अन्यत्र यादृशी प्रतीतिधर्मान्तरविप्रया तांदृश्येवात्र विना धर्मान्तरमुन्पद्यत इति भ्रान्ता स्यात् । यस्य च सामर्थ्यात् तादृ शी जायते सदोष इत्युच्यते तत्र रजतत्वं नास्ति अत्र धर्मिंरूपोऽपि भेद एव सन् अवलबन मितिचैत्—मैवम् । भिन्नप्रतीतिर्विशिष्टविषया भेदतदाश्रयरूपोभयवस्तुविषया अन्यत्र यादृशी सत्याऽङ्गीक्रियते ततो मात्रयाऽप्यन्यूनार्थाया

इह जायमानाया यदि द्वयं विषयं नाङ्गीकुरुषे तदा शक्रेणापि भ्रान्तत्वं दुर्वारम् । अथाङ्गीकुरुषे तदाऽनवस्थाप्रसङ्गः ।

अथ तदुभयविषयव्यतिरेकेणैव साऽत्र सत्याऽन्यत्र तर्हि इतोऽन्यादृशविषया मिथ्या स्यादित्यलं पल्लवितेन ॥ यत्तु सत्तेवे त्युक्तं तत् कटकगबोदाहरणमनुहरति यतः सत्ताऽप्यमुना दूषणेनास्माभिः खण्डनीया ’ इत्युक्तम् ; (कटकं–राजधानी) '

तथाऽपि-वस्तुतस्तु आत्मसिद्धमेव चिद्रूपमित्युपक्रम्य

ननु च स्वप्रकाशत्वं ज्ञानस्येत्यनुपपन्नमिदं क्रियाकर्मभावस्य

मेद्व्यतिरेकेणानुपपत्तेः।’ इत्यादिना अनुपपत्तिमाशङ्कय मैवम् | विषयविषयिभावोहि सम्बन्धः न सम्बन्धिस्वरूपा

द्भिज्ञः। तथाभूतत्वेऽपिचान्ततः तत्सम्बन्धस्यापि स्वाश्रयात्मकत्वमभ्युपगतम् अनवस्थाभयात् । तथासतिच सैव यथा सम्ब न्धमितिः सम्बन्धस्वरूपात् सम्बन्धिनो भेदमादायव पर्यवस्यतीत्यभ्युपगन्तव्यम्, स्वभावसम्बन्धस्येतरसम्बन्धमर्यादा तिशायित्वात्, तथा विनाऽपि सम्बन्धिभेदं विषयविषयिभावात्माऽयं सम्बन्ध पर्यवस्यति । तदवगमोऽपि तथाइवगमव्य

स्वपरनिर्वाहकसमाधैरुपपत्तिः खण्डनकाररीत्यनुसरणे ब्रह्माद्वैतस्याप्यसिद्धिः

[जिज्ञासा १.१-१

गूढार्थसंग्रहः तिरेकेणैव भविष्यति कोविरोधः । नचैत्रं घटतज्ज्ञानयोः यादृग्विषयविषयिभावः ततो मात्रयाऽपि

स्वप्रकाशविषयविष

यिभावान्यत्वे वाथ्यतैकत्रस्यात् । अस्त्येवहि अविद्याविद्यमाने घटतज्ज्ञाने बाध्यत्वम् । परमार्थसतितु स्वप्रकाशे पारमार्थिक मिति द्वयोरनुगमेऽपि न दोषः । अथवा स्वात्मनासह क्रियाकर्मभावः विषयविषयिभावो वा स्वप्रकाशार्थइति नाभ्युपेय

मेव । यथातु भवतां सत्तासम्बन्धादितरत्र सद्व्यवहारव्यवस्था सत्तातु स्वयमेव सद्रूपा नचैतावता स्वात्माश्रयता तस्याः तथा ज्ञानमपि स्वतएव सिद्धस्वरूपम् ।’ इति खण्डने उत्तम् ॥

।

अत्र आनन्दपूर्णव्याख्या

द्रव्यादौ सत्तासमवायात्सदिति व्यवहार : सामान्यविशेषयोस्तु सत्तयैकार्थेसमवायात् ।

समवायस्य सत्तैकाश्रयत्वात् सत्तायां तु सद्व्यवहारः स्वयमेव सत्तारूपत्वात् इति व्यवस्था यत् तथेत्यर्थः

सत्तायां

सत्तासंसर्गोऽस्त्युतन । नचेत् नरशृङ्गवत् सद्व्यवाहारो न स्यात् । अस्तिचेत् स्ववृत्त्यापातइत्यत आह नेति । प्रदीपो घटा दिकं स्वसंसर्गितया प्रकाशयन्नपि स्वात्मनि तमोनिवृत्ति प्रकाशरूपत्वेनैव करोति यथा तद्वदित्यर्थ: । दृष्टान्तोक्तमर्थं दार्श

।

न्तिके प्रदर्शयिष्यन्नाह । तथेति

ज्ञानं सजातीयपरनिरपेक्षत्वेसति व्यवहारगोचरः परत्र व्यवहार हेतुत्वात् सत्तावदि

त्यर्थः । इति ।

अत्र प्रदपिदृष्टान्तः विवरणोक्त एवाभिहितः । अत्र स्वपरनिर्वाहकसमाधिः खण्डनकृता अभ्युपगतएव । विवरणका

रैरण्यङ्गीकृत इति प्रागेवोक्तम् । विवरणतात्पर्येणैव संवेदनवत् रूपादिवञ्च परत्र व्यवहारविशेषहेतोः इत्यादि भाष्यम् । एवं च खण्डनकृतां स्वपरनिर्वाहकसमाधिखण्डनमभिनिवेशमूलकमेव इदं रजतमित्यादौ बाधात् भ्रमत्वनिश्चयः । अत्र तु बाधमन्तराऽपि म्नमत्वोक्तिः स्वोत्प्रेक्षामूलैव । आगमोऽपि न बाधक इति परोक्तम् । अयमर्थः उत्तरत्र निरूपयिष्यते

। अनवस्थाच अप्रामाणिकपदार्थकल्पनाधाराविश्रान्तिराहित्यमिति नैयायिकाः ।

उक्तं च बौद्धाधिकारे

शिरोमणिना- प्रामाणिकीचानवस्था/न दोषाय ’ इति, ‘तस्मात् भेदानन्त्यमेव ज्यायः । प्रामाणिकंच वस्त्वानन्त्यं न 6

दोषाय ’ इतिच । उक्तं च बौद्धाधिकारे उदयनाचार्यैरपि, ’ अस्तु तर्हि सर्वथा विचारासहत्वमेव विश्वस्येति चेत्, तत्कि

।

मिदानीं तत्त्वोपप्लव एव काष्ठा शून्यता वा’ इत्युपक्रम्य ’ सोऽयं पवनतनयवार्तामुपश्रुत्य तत्स्पर्धया बालवानरः किय दपि दूरमुत्लत्य महार्णवे पतितः प्राह-’ अपार एवायमकुपारः मिथ्या रामायणम्’ इति । तत्किमनेन एवं ज्ञातुं निर्वक्तुं वा न शक्यते कहिश जगदिति । एतावन्मात्रमपि पामरदशावन्निष्फलमेव । न च निष्फलत्वेऽपि श्रद्धेयामिदम् । ताव त्परामर्शपाटवाभावेनाप्युपपत्तेः । नहि जात्यन्धो नीलं ज्ञातुं निर्वस्तुंवा नशक्तइति अज्ञेयानिर्वाच्यमेव तल्लोक इति’ इति । भट्टपादैः बौद्धयोगिभिर्वाह्यार्थाभावः योगिप्रत्यक्षेण गृहीतः इत्याक्षेपे अस्मद्योगिभिः तद्वैपरीत्येन बाह्यार्थसद्भाव

एव प्रत्यक्षेण गृहीत इति न बाह्यमिथ्यात्वमित्युत्तमिति प्रागेव निरूपितम् ॥ अत्र पदार्थानां योगिप्रत्यक्षसामग्री भिन्ना ।

।

तदितरप्रत्यक्षसामग्री च अन्या । इतरप्रत्यक्षेऽविषयीभूता आप धर्माः योगिप्रत्यक्ष विषयीभवन्ति

अतश्च विषयाणामेक

रूपेणैव प्रत्यक्षै भानमिति न नियमः । तद्वदनुभवानुरोधन स्वपरनिर्वाहकसमाधिरप्युपपादनीयः । एवं कारणवैचित्र्य मप्यङ्गीकरणीयम्। रघुनाथशिरोमणिविवरणपर्यालोचनया कानि चिहूषणानि नघटन्ते | श्रुतिभिः प्रपञ्चबाधः परसम्मतो न सिध्यतीति भाष्ये स्थापयिष्यते । एवं मुक्तानां व्यवहारोऽपि एतदुभयं भट्टपा दसम्मतमिति प्रागेव निरूपयिष्यते । एवं च व्यावहारिकपारमार्थिकसत्वद्वैविध्यं निरवकाश मिति सिध्यति । यानिचात्र

खण्डने बौद्धाधिकारोदयनोक्तिदूषणानि तानि सम्यक्पर्यालोचितानि वेदान्तोदयनसम्प्रदायप्रतिष्ठापकैः अचार्यपादैः शत दूषण्यां-भेदवादे सर्वार्थासद्धौ अद्रव्यसरेच ‘भेदेवस्तुस्वरूपे ’ (१३) इत्यादि श्लोकव्याख्यायाम् ॥ ,

भेदनिराकरणपराया अद्वैतसिद्धेः तत्र्याख्याया लघुचन्द्रिकायाश्चानुवादः गूढार्थसंग्रहः

यद्यप्यद्वैतसिद्धौ– (सामन्यतो भेदखण्डने) ’ नहि वंय भेदप्रतीतेः स्वरूपं कारणंवाऽपलपामः । किंतु बाधित

विषयत्वं ब्रूमः । व्याप्तिसश्री चीनतया अशुष्कैस्तकैरेव अनन्यपरया श्रुत्या स्मृत्या च भेदस्य बाधितत्वात् । विषय ।

भेदादिना प्रत्यक्षविरोधस्य परिहृतत्वेन श्रुत्यादाबुपचरितार्थन्वाभावात् भेदखण्डनयुक्तीनां तत्त्वत्तो भेदनिवारकत्वे ऽपि व्यावहारिक भेदस्यानिराकरणेन स्वाव्याघातकत्वोपपत्तेः । एतेन प्रपञ्च सद्वैलक्षण्यस्य मिथ्यात्वे सदैक्यापत्तिः । जगान्मैथ्यात्वप्रमाणानां च अतत्त्वावेदकत्वापात इति निरस्तम् । मिथ्यात्वनिरुक्तायुक्तोत्तरत्वाच्च । नच कल्पितन अक

मितकार्यप्रतिबन्धायोगः अविद्यया स्वप्रकाशरूपब्रहाकार्यप्रतिबन्धदर्शनात् काल्पतकान्तया विश्लेषकार्यप्रतिबन्धदर्श ;

नाच्च ’ इत्यनन्तरं,

‘ ननु भेदस्य व्यावहारिकसत्वार्थमपि त्वया अन्योन्याश्रयादिकमुद्धरणीयम् । परस्परसापेक्षेण व्यवहारस्याप्यभा वात् । नहि व्यावहारिकमृदःस्वजन्यघटसापेक्षत्वम् । किंन्चात्र भेदमात्रेण तदर्शनमात्रेण वा अन्योन्याश्रयाद्यापादनम् ; तथा सति व्यावहारिकयोराप तयोरसिद्धिस्स्यात् । नापि तत्प्रतीतिवास्तवलेन तदापत्तिः C चरमवृच्यवास्तवत्वेऽपि तद्विपत्रचास्तबत्वबदुपपत्तेः, वास्तवे अन्योन्याश्रयादर्शनेन व्याप्त्यसिद्धेश्च । नच प्रमारूपतत्प्रतीत्या तदापादनम् ;

।

प्रतीतिसामान्य एव त्वया अन्योन्याश्रयस्योक्तत्वेन प्रमात्वपर्यन्ते तत्र दोषाभावात्

नापि तत्प्रतीतर्धर्मिप्रतियोगिसापेक्ष

त्वेन तदापादनम् । तावताऽपि तत्सापेक्षतामात्रस्यैव निवृत्तिरितिचेत्– न अस्माकमविद्यासामर्थ्यात्सर्वानुपपात्तविधू ननोपपत्तेः नहि मायायामसम्भावनायनाम ? तथाच परस्पराश्रितमपि इन्द्रजालवदर्शयिष्यति । नच ईश्वरसाम ।

;

र्थ्यात्तादृशमपि सत्यं त्यादिति वाच्यम् । उभयसिद्धमृषाभूतेन्द्रजालादिस्थले कारणादिव्यवस्थोल्लङ्घिकार्यादिदर्शनव दत्र तथाऽदर्शनात् । दर्शने च मृषात्व एव पर्यवसानात्, उक्तश्रुत्या अस्वव्याघातकयुक्त्या च भेदस्य बाधात् अभेदस्य अबाधाच स्वाभेदस्वभेदयोः व्यावहारिकत्वे समानेऽपि स्वाभेदंपरित्यज्य भेदएव सर्वथा प्रद्वेषो नाकारणकः इत्युक्तम् !! १

लघुचन्द्रिकायांच– ‘विषयभेदादिना- प्रत्यक्षादेर्व्यावहारिकभेदो विषयः । नात्र काचन भिदा’ इत्यादिश्रुत्या 6

दिकंतु तात्त्विकत्वेनभेदं निषेधतीत्यादिना । तत्त्वतः-तात्विकत्वरूपेण । निवारकत्वे -निषेधकत्वे । अथवा तत्वतः-पर्यवसा

।

नतः । भेदनिवारकत्वे - स्वावतारद्वितीयक्षणेषु भेदोच्छेदकत्वे व्यावहारिकभेदानिराकरणेन । स्वावताररक्षणरूपव्यवहार काभेदाच्न । अतत्त्वावेदकत्वे इति । अत्यन्ताभावस्य मिथ्यात्वे तत्प्रतियोगित्वरूपं मिथ्यात्वमपि मिथ्या

स्यादिति भावः । उक्तोत्तरत्वादिति । तेषां व्यवहारिकमेव प्रामाण्यम् । अत्यन्ताभावस्याधिष्ठानरूपत्वात्तदंश तत्त्वावेद कत्यं चेत्यादिकमुक्तम् । अकल्पितकार्येति । अकाल्पतं यत् ब्रहारूपमैक्यं तत्कायँत्यर्थ: । कान्तयेति । यत्तु कल्पितकान्ता

याः ज्ञानं सत्यं विश्लेषकार्यप्रतिबन्धकं नतु सेति शन्न । काल्पतविषयकज्ञाने कल्पितत्वनियमस्योक्तत्वात् । अन्योन्या

श्रयाद्यापादनं अन्योन्याश्रवादः भेदासद्धिविरोधित्वापादनम् । अन्योन्याश्रयाद्यधीनाया: भेदासिद्धरापादनमिति यावत् । घटटौ यदि भिन्न भिन्नत्वेन प्रतीयमानौ वा स्यातां तदा स्वविशेष्यक भेदज्ञानप्रमात्वविरोध्यन्योन्याश्रयादिकं स्यात्

इत्यापत्तिबध्वा । तत्प्रतीतिवास्तबत्वेनेति भेदधीर्यदि वास्तवी स्यात् तदा स्वप्रमात्वविरोध्यन्योन्याश्रयादिका स्यादि ।

त्यर्थः । विपर्ययानुमाने प्रतीते वास्तवत्वेन पर्यवसानं वाच्यम् । तथा च विषयसत्यत्वेऽपि ब्रह्मधीर्यद्यवास्तवी तथा भेटघस्स्यादित्यर्थान्तरमित्याशयेनाह - चरमेति । अन्योन्याश्रयादर्शनेन-उक्तान्योन्याश्रयादिकत्वादर्शनेन । तत्र–प्रत्यये दोषाभावात् — आपत्त्यभावात् । व्यर्थविशेषणतया प्रमात्वघटितरूपेण नोक्तसाध्यव्याप्यता भेदप्रमात्वेनोक्तसाथ्याभाव

स्यैव साधनसम्भवश्चेति भावः परस्पराश्रितमिति मृदादेः घटादिरूपकार्यानपेक्षत्वेऽपि भेदधी: अन्वयव्यतिरेकाभ्यां भेद

३५८

प्रत्यक्षस्य व्या-प्रामाण्यं श्रुतेस्तात्त्विकं ग्रामाण्यमित्यत्र नगमकं नात्र इत्यादिश्रुतेर्विवक्षितार्थश्च [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

धीसापेक्षत्वेनाविद्ययैव कल्प्यते । तथा च भेदधियं विनाऽपि कस्याश्चित् मेदधियउत्पत्तिरपि भूषणं नतु दूषणम् : इन्द्र ।

जालस्थले क्लृप्तकारणं विना कार्योत्पत्तिवत्

अतएव ’ विचारकाले कारणीभूतभेदबुद्धौ भेदबुध्यन्तरापेक्षायामनवस्था ।

कार्याभूतभेदबुद्धेस्तद्धेतुत्वेचान्योन्याश्रयः’ इत्यादितकैर्भेदस्याविद्यकत्वनिश्चयात् तस्यास्तात्त्विकप्रामाण्याभावेऽपि प्रकृत विचारानधिकरणरूपव्यवहारकालात्राव्यविषयकत्वेन

।

स्वाभेदेति स्वभेदाभावत्वविशिष्टेत्यर्थः

व्यावहारिकप्रामाण्यमव्याहतमिति भावः ।

’ अभेदस्य ब्रह्मस्वरूपस्य

भेद एवेति भेदघटितएवेत्यर्थः । एवकारात् ब्रहास्वरूपाभेदे प्रद्वेषव्यवच्छेदः । भेदा ।

भावत्वविशिष्टेतु भेदघटितत्वात्प्रद्वेषोऽस्त्येवेति

अथवा अभेदस्य ब्रह्मस्वरूपत्वेनाबाधात् व्यावहारिकत्वे द्वयोरसमानेऽपि

भेदद्वेषः अकारणक इति यत्परेणोक्तं तन्नेत्यर्थ: ’ इति । इति विवरणं कृतम् ॥

तथाऽपि प्रत्यक्षस्य व्यावहारिकप्रामाण्यं

श्रुतेस्तात्विकप्रामाण्यमित्यत्र नियामकं किमिति विवेचनीयम् । श्रुतेः

षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वेन प्रबलत्वात् तात्त्विकप्रामाण्यमित्युक्ति र्न घटते । भवदभिमतनिर्विशेषविषयकत्रोधस्य शब्दात्

कस्यापि दार्शनिकस्यासंमतस्य प्रविधतात्पर्यलिङ्गैः तत्र तात्पर्यनिर्धारणमेव न सम्भवतीति कथं भवदभिप्रेतार्थे श्रुतीनां

तात्त्विकप्रामाण्यम् ? (‘नात्र काचन भिदाऽस्ति ’ इति वाक्ये भेदाभावत्वेनैव भेदाभावस्य शब्दत उपस्थित्या तद्विशिष्ट

विषयक एव बोधः । अभावत्वविशिष्टस्य मिथ्यात्वेन तच्छ्रते: कथं तात्त्विक प्रामाण्यम् ? विशिष्ट विषयकबोधस्यैव तद्वा क्यात् स्वरसत उत्पत्तेरनुभवात् । उपलक्षितविषयत्वाङ्गीकारेऽपि उपलक्षणस्याप्रकारत्वम् इत्यायुक्ति: शपथमात्रमेव ॥ वस्तुतस्तु ’ नात्र काचन भिदाऽस्ति नैवात्र काचन भिदाऽस्ति ’ इत्युत्तरतापनीये षष्ठखण्डवाक्यम् । ‘नैव तत्र काचन भिदाऽस्ति, इति द्वितीयखण्डेऽपि दृश्यते । तदनन्तरं च ’ अथ तस्यायमादेशो अमात्रश्चतुर्थोऽव्यवहार्यः प्रपञ्चा

पशमः शिवोऽद्वैत ओङ्कारः आत्मैव संविशत्यात्मनाऽऽत्मानम् ’ ‘यएवंवेद एषवीर: नारसिंहेन वा अनुष्टुभा मन्त्रराजेन तुरीयं विद्यात् एषह्यात्मानं प्रकाशयति । ’ इत्यादि श्रूयते । अत्राकारोकारमकारनादार्थाः उच्यन्ते ।

चतुर्थोऽव्यवहार्यः

तुरीयंविद्यादित्युक्त्या एतद्वाक्यं तुरीयपरम् । अकारोकारमकारनादार्था: वासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धाः इति सभ्यङ्न रूपितं हयशिरोरत्नभूषणे तद्दीधितौ च । वासुदेवव्यतिरिक्तानां सृष्टिस्थितिसंहाराधिकृतत्वं वासुदेवस्यतु तन्न, इत्ययमर्थः

‘ प्रपञ्चोपशम’ इत्यनेन बोध्यते । सङ्कर्षणादिरूपाणामपि उपसंहारे वासुदेव एक एवावशिष्यते । तदशैव प्रपञ्चोपशम ।

इत्यत्र विवक्षिता

तत्पूर्व ‘नैव काचन भिदाऽस्ति

इत्यत्र वासुदेवसङ्कर्षणादीनां भेदो नास्ति अपितु एक व्यक्तित्व

मेवेति विवक्षितम् । वासुदेवादीनामैक्यं महाभारते स्पष्टम् । एवं द्वितीयखण्डानुरोधेन षष्टखण्डेऽपि । ’ अथ तुरीयेण

ओतश्च प्रोतश्चायमात्मा सिंहः । अस्मिन् हि सर्वे अयं हि सर्वात्मा, अयं हि सर्व नैव अतोऽद्वयोह्ययमात्मा एकल:

3

इत्युपनमानुरोधेन च ‘नात्र काचन भिदाऽस्ति ’ इत्यत्र परसम्मतार्थो नैव विवक्षितः । उपक्रमे ‘अस्मिन् हि सर्वम् '

इति सर्वाधारत्वं ’ अयं हि सर्वात्मा’ इत्यत्र सर्वेषामन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वं चाभिधाय, ‘अयं हि सर्वे नैव ’ इत्यध्या सादिकं प्रतिषिध्य ‘अतोऽद्वयोह्ययमात्मा एकल: इत्यत्र सर्वेषां अन्तःप्रविश्य नियन्तुः अद्वयत्वं प्रतिपादितम् । 9

८

सद्भूनोऽयं चिद्धनोऽयमानन्दघन: एकरसोऽव्यवहार्य: केनचनाद्वितीयः’ इत्यादिना तुरीयमुपक्रम्य, ‘तस्मात्परमेश्वर

एव तद्भवति अविकल्पो नाविकल्पोऽपि नात्र काचन भिदाऽस्ति नैवात्र काचन भिदाऽस्ति ’ इत्यत्रापि अकाराद्यर्थानां

नादार्थस्य च भेदो नास्तीत्येव विवक्षितम् । अस्य वाक्यस्य प्राचीनैरनुदाहृतत्वेऽपि ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरुदाहृतत्वेन प्रामाण्यमभ्युपेत्य इत्थमर्थ उक्त; ॥

भेदस्याविद्यकत्वं व्यावहारिक सत्यत्वम् इत्यायुक्तेःपर्यालोचनं च गूढार्थसङ्ग्रहः

भेदस्य

मूलविद्याकार्यत्वमेव । घटादिप्रपञ्चस्य आप्रलयस्थायिनः भेदस्य व्यावहारिकत्वेन भवत्सम्मतस्य प्रलय

।

पर्यन्तं व्यबहारसत्वेन मूलाविद्याकार्यत्वमेव वाच्यम्

।

वतरणक्षणानन्तरम्

एवं च मूलाविद्याकार्यस्य ब्रह्मज्ञानेनैव बाधः । नतु खण्डनयुक्त्य

अतः खण्डनयुक्त्यवतरणक्षणकाले भेदः अनन्तरं भेदोच्छेदः इत्युक्तिरपि निरवकाशा | स्वप्नेन्द्र

जालादिषु प्रातीतिकत्वमेव । दृष्टिसृष्टिव्यतिरिक्तसृष्टिदृष्टिपक्षे न व्यावहारिकत्वम् । मायाविनः मन्त्रौषधादिप्रभवं ज्ञानं सत्यमित्यादिकमुत्तरत्र भगवतव वक्ष्यते ।

स्वप्नज्ञानं अबाधात्सत्यम्, एवं

जागरेऽबाधितस्य स्वाप्निकार्थस्य सत्यत्वं

भट्टपादसंमत मिति प्रागेव निरूपितम् ॥

‘अस्ति मिथ्याभूतव्यापाहतस्यापि स्वप्नदर्शनस्य व्यावहारिकं सत्वम् । अतएवाद्राक्षं स्वप्नमहमिति स्वप्नदर्शन मनुमन्यते । युक्त्यातु तस्य मिथ्यार्थोपहितत्वान्मिथ्यात्वमुच्यते । अर्थश्च स्वाप्नो मिथ्या, नच व्यावहारिकसत्त्वं तस्यास्ति’

इति कल्पतरावभ्युक्तम् । एवं च ’ कल्पितकान्तया विश्लेषकार्यप्रतिबन्धदर्शनाच’ इत्युक्तिः कथम् ? तत्र कान्ताज्ञान स्यैव विश्लेषकार्यप्रतिबन्धकत्वात् तस्य व्यावहारिकसत्यत्वात् विश्लेषकार्यस्यापि व्यावहारिकसत्वेन उभयोस्समानसत्ताक

।

त्वात् ब्रह्मैक्याविद्ययोः भिन्नसत्ताकत्वेन प्रतिबन्धकत्वमपि न सम्भवति

।

रीश्वरकर्तृकत्वसाधनेन भाष्ये निरूपयिष्यते

स्वप्नज्ञानतद्विषययोरुभयोरपि सत्यत्वं स्वप्नसृष्टे

सत्यस्य मन्त्रौषधादेर्मायाः वं मायाऽविद्याविभागवादि जरदद्वैतिरुम्मतमिति

प्राक् (१४७) उदाहृतविवरणग्रन्थएव स्फुटम् । तच्च विवरणायुक्त दूषणपरिहारेण स्थापयिष्यते । एवं स्वप्नसृष्टिरपि भगव ।

त्कर्तृकैवेति च । शम्बरमायामयास्त्रादीनां छेद्यत्वोत्तया ज्ञानवाव्यत्वरूपमिथ्यात्वं नास्तीति भाध्ये निरूपयिष्यते । स्वप्न सृष्ट॑र्भगवत्कर्तृकत्वनिर्णये तत्र जाग्रत्कालिककरणव्यवस्थोल्लङ्घनदर्शनेन तद्वत् करणव्यवस्थोल्लङ्घनं जाग्रत्प्रपञ्चस्य सत्यत्वे नैव दोषाय ॥ मायामयशंबरास्त्रादीनां ज्ञानातिरिक्तछेद्यत्वोत्तया ज्ञानाबाध्यत्वनिश्चये सति तत्र करणव्यवस्थोल्लङ्घनसत्वेऽपि यथा

ज्ञानात्राथ्यत्वरूपसत्यत्वं तद्वदत्रापि सम्भवतीति भगवतैव उक्तप्रायम् । एतेन ’ यन्मायिकी न स्यात् करणव्यवस्थोल्ल ङ्घिनी न स्यात् ’ इति तर्केणापि न परसम्मतार्थसाधनं सम्भवति । आमोक्षं जाग्रत्प्रपञ्चव्यवहारसत्वेन करणव्यवस्थो लङ्घनमवश्यं भवद्भिरप्येषितव्यम् । अतः व्यवहारविरहदशयामेव करणव्यवस्थोल्लङ्घनमित्यपि । साच दशा प्रलयदशा,

।

सुषुप्तिदशा । तत्र प्रलयोपमैव सुषुप्तिरिति वार्तिकमते सुषुप्तावविद्यावृत्तिरेव नाङ्गीक्रियते । एवमेव पञ्चपादिकायामपि । विवरणे परं अविद्यावृत्तिः अङ्गीक्रियतइति विशेषः एवंस्थिते भेदेव्यावहारिकप्रामाण्यं प्रत्यक्षस्येति कथं निर्णयः १ भेद

व्यवहारसामान्यस्यापि तथैव वक्तव्यत्वेन व्यावहाराभावदशायां अविद्याविगमपूर्वक सुखानुभवासम्भवस्योत्तरत्र स्थाप यिष्यमांणतया व्यावहारिकतात्त्विकप्रामाण्याविभागेन विषयव्यवस्थापनं न घटते ॥ ‘अतीतेऽनागते चार्थे सूक्ष्म व्यवहितेऽपि च । प्रत्यक्षं योगिनामिष्टं कश्चन्मुक्तात्मनामपि ॥

3

(प्र.सू.२६) इति

प्रत्यक्षसूत्रॆ भट्टपादोक्तौ ‘अत्र केचित् वेदान्तिनः’ काशिकायां सुचरितमिश्रेण इति विवृतम् । एवं च वेदान्तिमते सर्वेषां

मुक्तानां अततानागतार्थप्रत्यक्षसत्वेन ब्राह्मार्थविषयकप्रत्यक्षं बन्धकालिक प्रत्यक्षतो विलक्षणमेव । तथा सर्वेषां मुक्तानामेवं प्रत्यक्षाङ्गीकारे. ‘ जक्षन् ऋडिन्’ इति प्रजापतिबाक्योक्तदिशा व्यवहारोऽपि वर्तते इत्यभ्युपगन्तव्यम् । अतश्चाविद्याविग मकालेऽपि व्यवहारस्य सत्वेन भेदस्याविद्यकत्वं व्यावहारिकसत्यत्वमित्यायुक्तिः शपथमात्रमेवेति बोध्यम् ॥ बौद्धाधिकारे ‘भेदः स्वरूपं वा धर्मो वा’ इत्यादिपूर्वपक्षविचारावसरे तद्व्याख्यायां रघुनाथशिरोमणिना 6

ननु स्वरूपस्य भेदत्वे इदं तन्नवेति संशयः नेदं तदिति विपर्ययश्च न स्यात् । धर्मिणो ग्रहे भेदस्यैव ग्रहात् अग्रहे च

भेदप्रतीतेराविद्यकत्वनिरासन कारस्योदयनोत्तस्यानुवादः लघुचन्द्रिकादिपरिशीलनंच

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका मङ्गीकुर्वताऽन्यभावाभावे प्रतियोगिनिरपेक्षभावरूपपदार्थस्यैव प्रतियोगिसापेक्षाभावत्वमङ्गीकृतम् । अन्यथाऽनवस्थाना

दनुपलम्भाच्च। तद्वदत्रापि सम्भवति, प्रतियोगिसापेक्षत्वस्य प्रतियोगिनिरूपितवेपप्रवृत्तिंनिमित्तक शब्दस्वभावार्थानत्वे गूढार्थसंग्रहः तयोरनुत्पादात् स्वस्य स्वावृत्तित्वात् इदं भिन्नमिति प्रतीत्याद्यनुपपत्तिश्च । धर्मिभेदस्य धर्मस्वरूपस्य धर्मिवृत्तितया तत्रैव अत्र वदन्ति

|

।

तद्भेदप्रतीत्यादिप्रसङ्गः । निष्प्रतियोगिकस्य स्वरूपस्य सप्रतियोगिकत्वायोगश्चेति

स्वरूपग्रहेऽपि तद्भेद ।

।

त्वाग्रहात् संशयादिः । तद्भेदत्वंच नतद विषयक प्रतीतिविषयत्वम् अचाक्षुषत्वापातात् किंतु विलक्षणम्

प्रतियोग्यनुयोगि

।

भावलक्षणस्सम्बन्धः | सच स्वरूपमतिरिक्तोवत्यन्यदेतत् । तद्भानमपि सम्बन्धविधया प्रकारतया वेत्यपि तथा । सम्बन्धविशे

|

षेण स्वस्य स्ववृत्तित्वं स्वाश्रयवृत्तित्वंच नानुपपन्नम् । स्वस्य स्वाभावप्रतियोगिकत्ववत् स्वभिन्न प्रतियोगिकत्वमपि तथा । एतेन वैधर्म्ये व्याख्यातम् । अन्योन्याभावस्तु भाववत् अभावान्तरे स्वस्मिंश्च वर्तते भिन्नताप्रतीतेरावशेषात् । अन्योन्याभावा चापेक्ष्य

आत्माश्रयस्यैवाचितत्वात्

।

न्तरकल्पनं अन्योन्याश्रयचक्रकानवस्थानामन्यतमं

एतेनात्यन्ताभावो व्याख्यातः ।

।

।

अभावत्वान्योन्याभाबत्वसंसंर्गाभवत्वादिनाच अभावाद्भेदः । स्वरूप वैधर्म्य अन्योन्याभावो वा तत्तदभावभेदात्तु नाधिकः भेदानन्त्यप्रसङ्गात् इति । ननूक्तं वैधर्म्य वैधर्म्याभावे तदद्वैते धर्मिद्वैताऽनुपपत्तिः । अभिन्नस्योभयवृत्ते: धर्मस्य एक तरभेदत्वे स्वस्मादपि स्वस्य भेदापत्तिः । नच वैधये न भिन्नं नाम्यभिन्नं परस्परविरहात्मको भय रूपपरित्यागानुपपत्तेरिति चेद्वैधर्म्यं स्वरूपादेरेव भेदस्योपगमात् धर्मान्तरमेवेति तु घटपटादिभेदाभिप्रायकम् इति च उदयनाचार्यसिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः ॥

'

अविद्यावशादितिचेत् ’ किंचातः नह्यविद्येत्येवमाश्रयनिवृत्तिः । तथा सति घटादयोऽपि कुलालादिनिरपेक्षाः

।

स्वयमेव भवेयुः अथ ‘आत्माश्रयदोषोपहततया तन्न स्वस्यैव कारणं ततो यतः कुतश्चित्तस्य जन्म तच्च दुर्निरूपमतो ऽविद्येत्युच्यते ’ इति विचारार्थ:, नास्ति तर्हिविवादः | नच तदपि दुर्निरूपं प्रतियोगिरूपत्वनाप्रतीतावधिकरणप्रतीतिरधि

करणस्वभावत्वेनास्मृतौ प्रतियोगिस्मृतिश्चेतरेतराभावग्रहणकारणमिति निरूपणात् । इति उदयनचार्यैः भेदप्रतीतेरा विद्यकत्वं निराकृतम् ॥ ।

अत्र शिरोमणिविवरणम्

अविद्यावशादिति कोऽर्थः किं अविद्याप्रभावाद्भेदज्ञानं स्वस्मादेव जायत इति किं

वा अविद्यारूपात् कारणादिति । आद्ये किंचेति । द्वितीयमाशङ्कते अथेत्यादि इतरयोरधिकरणप्रतियोगिनोः इतरत्वेन ज्ञानं

।

न हेतुः । येन आत्माश्रयस्स्यादित्याशयेन नचेत्यादि

प्रतियोगिरूपत्वं प्रतियोगितावच्छेदकधर्मवत्वम् । स्मृतिद्वयं ज्ञान

मात्रपरम् । स्वस्मिन्नपि स्वात्यन्ताभावग्रहणादितरेतरेति । ग्रहणं प्रत्यक्षं भिन्नाभ्यां रूपभ्यां प्रतियोग्यधिकरणयोः ज्ञानं कार णम् । प्रतिबन्धकं अधिकरणतावच्छेदकवति प्रतियोगितावच्छेदकग्रहः इति ॥

अत्र ‘अन्योन्याभावान्तरेत्यादि पूर्वोदाहृतशिरोमणिग्रन्थे’आत्माश्रयस्यैवोचितत्वात्’इतिवाक्यं लघुचन्द्रिकायामुदाह तम्। एतेन भेदस्याविद्यकत्वनिरसनं उद्यनाचार्यकृतमपि ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिज्ञतमेव । एवम् उदयनमतखण्डन खण्डनस्थ मपि । एवमपि भेदप्रतीतेः आविद्यकत्वस्य उदयनाचार्यदूषितस्य (सामान्यतो मेदखण्डने) अत्र समर्थनं, मिथ्यात्वमिथ्या

स्वनिरूपणे बौद्धाधिकारे एतत्पूर्वे ‘न ग्राह्यभेदमवधूय’ इति श्लोके ‘बलिनि वेदनये जयश्रीः ’ इत्यत्र विवर्ताद्वैतिमते

सर्वमतमूर्धन्यत्वमुदयनाचार्यरुक्तमिति गुरुचन्द्रिकायां निरूपणं च ब्रह्मानन्दसरस्वतीनां विदुषांविस्मयाबहं भवति ॥

ब्रह्मस्वरूपस्य जडत्वाद्यध्यासविरोधिव्यावृत्तिरूपतानिरासः

श्रीभाष्यम्

।

पदार्थान्तरादर्शनात् अर्थान्तरवादिनाप्यभ्युपगतत्वाञ्च गोत्वादिरेव भेदः

ननु च जात्या

दिरेव भेदश्चेत् तस्मिन् गृहीते तद्व्यवहारवत् भेदव्यवहारोऽपि स्यात् । सत्यम् भेदश्च

व्यवहियतएव गोत्वादिव्यवहारात्, गोत्वादिरेवहि सकलेतरव्यावृत्तिः | गोत्वादौ गृहीते

सकलेतरस जातीयवुद्धिव्यवहारयोर्निवृत्तेः, भेद ग्रहणेनैवद्य भेद निवृत्तिः । अयमस्माद्भिन्नइति श्रुतप्रकाशिका

नार्थस्वरूपभेदहेतुत्वाभावादिति । एवमनुपपत्तिनस्तित्युिक्तम् । दर्शनं न नेत्याह । पदार्थान्तरादर्शनादिति । नामान्त

।

रेणेतरेतराभावाभ्युपगमशङ्कांच व्युदस्वति । अर्थान्तरेति । अर्थान्तरवादिना इतरेतराभावरूपोभेदोऽप्यस्तीति बदतेत्यर्थः ॥ पूर्वं प्रतियोग्यपेक्षया भेदव्यवहारइत्युक्तम् अत्र तन्निरपेक्षगोत्वादिभेदउक्तः । * तर्हि भेदव्यवहारोऽपि प्रतियोगिनिरपेक्षः प्रसजेदित्यभिप्रायेण चोदयति । ननुचेति । एकार्थविषयाने कचोद्यसमुच्चयपरा ईदृशाः च शब्दाः । सत्यमिति । प्रतियोग्यनपेक्षभेदस्वरूपव्यवहारेऽभ्युपगमः । भेदशब्दादिव्यवहारविशेषेत्वनभ्युपगमः । भेदश्च व्यव

।

।

ह्रियतएवेति । न केवलं गृह्यते प्रतियोगिनिरपेक्षं व्यवह्रियतेचेति चार्थः । उपपादयति । गोत्वादिव्यवहारादिति । कथं गोन्बादिव्यवहारेसति भेदव्यवहारइत्यत्राह । गोत्वादिरिति गोत्वादिरेव कथं व्यावृत्तिरित्यत्राह गोत्वादाविति ।

।

• निर्दिष्टसामान्यानन्तरपरसामान्यापेक्षया ताद्वशेषाणां सजातीयत्वं विवक्षितम् । अत्र तिर्यक्त्वेन सजातीयो महिषादि गीत्वव्यवच्छेद्यः । व्यावृत्तेस्सजातीयबुद्धिव्यवहारनिवृत्तिहेतुत्वमस्तु - ततः किं व्यावृत्तेर्भेदत्वइत्यत्राह भेदग्रहणेनैव ह्यभेदनिवृत्तिरिति । अभेदनिवृत्तिः अभेदधीनिवृत्तिः । एवं गोत्वादेः प्रतीतौ हानोपादानादौ गोत्वादिशब्दव्यवहारे चन प्रतियोग्यपेक्षेत्युक्तम् । तर्हि कथमयमस्माद्भिन्नइत्यत्र प्रतियोग्यपेक्षेति शङ्कायामाह । अयमस्मादिति । न हानादि ।

व्यवहारे नापि शाब्दव्यवहारमात्रे अपितु शाब्दव्यबहारविशेषएवेति ज्ञापयति तुशब्दः

भेदश्च व्यवह्रियतएवेत्यादिना

।

भेदग्रहणेनैवह्यभेदनिवृत्तिरित्यन्तेन कस्यचिद्वस्तुनो वस्त्वन्तराळ्यावर्तकधर्मस्यैव स्वयमेव स्वव्यावृत्तिरूपत्वसम्भवः * पर निर्वाहकत्वाभावे स्वनिर्वाहकत्वासम्भवात् स्वरूपे प्रकाशमाने भ्रमविरोधिनश्च न व्यावृत्तिरूपधर्मान्तरापेक्षैत्युक्तं भवति।

एवं च सति ब्रह्मणः कस्यचिद्वस्तुनो वस्त्वन्तराळ्यावर्तकधर्मरूपत्वाभावात्, स्वरूपे भासमानेऽध्याससहत्वाच्च न स्वरूपमेव व्यावृत्तिरिति सिध्यति ॥

ननु धर्मिण: स्वरूपमेव तद्गतभावाभावरूपसकलधर्मान्तरापेक्षया भेदइति अन्ततोगत्वाऽभ्युपगन्तव्यं भेदान्तराभ्युप गमे तस्मात्स्वरूपस्य भेदापेक्षायामनवस्थाप्रसङ्गात् । सत्यम् । सतु स्वरूपभेदो नाध्यासविरोधी निवृत्तौ धर्मान्तरान्वय

सापेक्षत्वात् । पद्रव्यस्य रूपाव्यतिरेकभ्रमोहि स्पर्शसामानाधिकरण्यबुद्धिनिवर्त्यः । अतो धर्मिस्वरूपस्य स्वगतवर्मापे

क्षया भ्रमविरोधिभेदो धर्मान्तरान्वयः । अतो * धर्माणां स्वरूपस्यैव स्वाश्रयस्य विरुद्ध धर्मान्तरधर्म्यन्तरापेक्षया अभ्यासवि

रोधिभेदत्वसम्भवः । विशिष्ठस्त्र वस्तुनः स्वरूपमेव विशिष्ट स्वविरुद्धविशेणविशिष्टवस्त्वन्तराद्व्यावृत्तिरिति च युक्तम् ।

अर्थान्तरैक्यभ्रमविरोधित्वात् । तत्र * विशेषणापेक्षया विशेष्यस्य स्वरूपमेव भेदः । विशेष्यापेक्षया विशेषणस्य स्वरूप मेव भेदः। तदुभयापेक्षया च सम्बन्धस्य स्वरूपमेव भेदः । विशिष्टस्य विशिष्टान्तरापेक्षया स्वरूपमेव भेदः । स्वरूपस्य

भेदइति निर्देशस्तु पदार्थस्य स्वरूपमितिबदनतिरिक्तार्थः । तत्तदसाधारणशब्दवाच्यं स्वरूपं * सच शब्दो व्युत्पत्ति

प्रतियोगितयाभिमतार्थान्तरैक्यधीविरोधि वा स्वरूपम् । अतः कस्यचिद्धर्मत्वाभावाद्धर्मविशिष्टत्वाभावात्स्वरूपे

।

सिद्धः ।

• भासमानेऽपि भ्रमसहत्वाच्च ब्रह्मणः स्वरूपमेव जडत्वाद्यव्यासविरोधिनी व्यावृत्तिर्भवितुं नाहतीति सिद्धम् ॥ 46

३६२

प्रतियोगिज्ञानापेक्षायाः प्रतियोगिनिर्देशनिबन्धनत्वसाधनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तु व्यवहारे प्रतियोगिनिर्देशस्य तदपेक्षत्वात् गूढार्थसंग्रहः

प्रतियोगिनिर्देशस्य तदपेक्षत्वादिति । एतेन अद्वैतसिद्धौ ‘एतेनैकस्यार्थस्य लघुत्वकठिनत्यादिना उल्लेखे निर पेक्षत्वेऽपि अगुरुत्वाद्रवत्वादिना उल्लेखन सापेक्षत्वमपि यथा, तथा घट इत्युल्लेखेन निरपेक्षस्यापि भेद इत्युल्लेखे सापे

।

क्षत्वोपपत्तिरिति निरस्तम् | शब्दानुल्लेलेऽपि सोपेक्षत्व निरपेक्षत्वयोरनुभवाच्च । ल्यादिवत् अनुल्लेखमात्रेण दृष्टान्तास म्प्रतिपत्तेश्च’ इत्युक्तदूषणस्य नावकाशः । अत्र लघुचन्द्रिका– ‘ घटभेदरूपार्थभेदे शब्दभेदमात्रेण सापेक्षत्वासम्भवः । अर्थभेदसत्वेतु शब्दोल्लेखः प्रयोजकः । तं विनाऽपि तदुभयप्रतीतेरित्याशयेनाह- शब्दानुल्लेख इति । लयेत्या॑दि ल्यादि पदेन नञोऽभांवेऽपि कारणगतकार्यध्वंसत्वरूपस्येव लघुकटिनादिपदेऽपि गुरुत्वद्रवत्वादिरूपस्य सप्रतियोगिकस्य प्रती त्या सापेक्षत्वं तत्राभ्यस्तीति दृष्टान्तासिद्धिरित्यर्थः ’ (विशेषतो भेदखण्डने) इति ॥ अत्र भाष्ये प्रतियोगिवाचकपदोपादानं नञादिना प्रतियोगिविशेषितभेदबोधदशायां

प्रतियोगिज्ञानमन्तरा न घटते

प्रतियोगिज्ञानापेक्षा

नान्यत्रेति

।

अतः प्रतियोगिवाचकशब्दपुरस्कारेण

धर्मभेदपक्षेऽपि धर्मे विद्यमानस्य भेदस्य

स्वरूपात्मकत्वेन धर्मस्य प्रतियोग्यविशेषिसदशायां निरपेक्षस्यापि प्रतियोगिविशेषितरूपेण नजादिना बोधदशायां सांपे

।

क्षत्वं प्रतियोगिवाचकपदोपादाननिबन्धनमिति स्फुटं प्रतिपादनेन अत्र अद्वैतसिध्यायुक्तदूषणस्यासम्भवात् लघुकठिनादि ।

पदेऽपि वस्तुतः सप्रतियोगिकस्याप्यभावस्य सापेक्षत्वं यदापादितं तदपि न संभवति

अगुरु अद्रवमित्यादौ प्रतियोगि

वाचकपदोपादानेन प्रतियोगिज्ञानापेक्षासत्वेऽपि लघु कठिनमित्यादिव्यवहारे प्रतियोगिज्ञानापेक्षा कथमापाद्यते ॥

अद्वैतसिद्धौ (ज्ञानत्वाद्युपपत्तौ) ‘प्रभाकररीत्या द्वितीयाभावस्य अधिकरणानतिरिक्तत्वं अतिरिक्ता भावानभ्युपगमे ।

ऽपि अभावत्वप्रकारकज्ञाने अनुपलब्धिप्रामाण्योपपत्ति: ’ इतिचोक्तम्

तत्र अद्वितीयमिति पदे द्वितीय रूपप्रतियोगि

।

।

निर्देशेन ब्रह्माभिन्नत्वेन द्वितीयाभावस्य निरपेक्षस्यापि प्रतियोगिसापेक्षत्वमवश्यं वक्तव्यम् । अद्वितीयपदशक्यार्थबोधस्य प्रतियोगिज्ञानमन्तरा असंभवात् तदुत्तरं तत्रैव अनृतव्यावृत्तिं प्रस्तुत्य मेदो ब्रह्माभिन्नतया सत्य एवेत्युक्तम् एवं च अनृताभन्नमित्यत्रापि निरपेक्षत्रहारूपभदस्य प्रतियोगिसापेक्षत्वमवर्जनीयम् । तत्त्वत्तो निरपेक्षत्वेऽपि प्रतीतौ सापेक्षत्वमावि द्यकमिति तत्रोक्तंतु नघटते । ‘ब्रह्म’ ‘अद्वितीयम्’ इति व्यवहारदशायामेकस्यैव वस्तुनः प्रतीतेः प्रतियोगिसापेक्षत्वनिरपेक्ष त्वयोः भेदवादिमतइव अद्वैतिमतेऽप्यविशेषात् । नहि वस्तुनः सापेक्षत्वनिरपेक्षत्व सिद्धान्तेऽप्यङ्गीक्रियेते । एकस्यैव

क्वचित्स्वरूपत: क्वाचेत् प्रतियोगिपुरस्कारेण प्रतीतो भानमितिपरं मतद्वयेऽप्यविशिष्टम् । प्रतियोगिनः सत्यत्वंतु प्रमाणान्तरा ‘वनिम्। ल्यादिपदै: प्रतियोगि पुरस्कारेणैवार्थबोधनेन प्रतियोगिनिर्देशतया प्रतियोग्यपेक्षा स्यान्नाम । नैतावता लघुकठि नादिशब्दैः प्रतियोग्यपुरस्कारेणैवार्थप्रतीतैरनुभवसिद्धतया अर्थबोधे प्रतियोगिज्ञानापेक्षा आपादयितुं शक्यते ॥ माध्ये प्रतियोगिनिर्देशस्येति सामान्यतः उत्त्या घट:पये नेत्यादौ प्रतियोगिज्ञानापेक्षाऽपि प्रतियोगिनिर्देशानत्र

न्धनेति बॊोधितम् । अत्र अयमस्माद्भिन्नः इत्यत्र ‘अन्यारात् ’ (पा.सू. २.३.२९) इति सूत्रेण पञ्चमी । तस्याश्च प्रति योगित्त्रमर्थः । अन्यइत्यर्थग्रहणमिति प्राञ्चः वैयाकरणाः नैयायिकाश्च वदन्ति । एवं खण्डदेवोऽपि भाट्टरहस्ये तथैवाह । बटः पटोनेत्यादौ नज़ा अभावत्वेनैव अभावबोधः समभिव्याहारविशेषात्तु भेदप्रतीतिः । भेदत्वेन भेदवाचकःशब्दः

सूत्रे विवक्षितः इति बटःपटोनेल्यत्र न पञ्चम्यापत्तिः इति च ( भा.रं )। व्युत्पत्तिवादे गदावरेण अन्यइत्यर्थग्रहणे बहून्

भेदमिथ्यत्वपराया अद्वैत सिद्धेतद्व्याख्याया लघुचन्द्रिकायाश्चानुवादः गूढार्थसङ्ग्रहः

दोषान् अभिधाय पटाद्भिन्नं पटाद्भिद्यते’ इत्यादौ पञ्चमीनिर्वाहाय अपादानत्वमेव कथंचिदुपपादनीयम् । अन्यत्वेन

ज्ञापनं भिदिर्धत्वर्थः । ज्ञापनं च ज्ञानविषयताप्रयोजकव्याप्तिपक्षधर्मता । तदाश्रय: असाधारणधर्मएव भिदाकतृत्वात्

।

।

भेदक: उच्यते इत्यायुक्तम् । नागेशेन शब्देन्दुशेखरेऽपि भाष्ये अर्थग्रहणानुक्त्या ‘अन्यारात्’ इति सूत्रे अर्थग्रहणं न विवक्षितम् ‘भिदिर्विदारणे’ इत्यत्र भेदज्ञानविषयत्वमपि विदारणम् एकत्वेन गृहीतस्य तथा विदारणे बुद्धिवि दारणस्य तत्रापि सच्चात् | घटान्द्भेदः इत्यत्र अपादानत्वमेव । अन्यशब्दार्थस्य अक्रियात्वात् तद्योगे ‘अन्यारात्’ इति सूत्रेण पञ्चमीविधानम् । अतएव घटः पटो न इत्यत्र न पञ्चमी इत्युक्तम् । अत्र पञ्चमी ययाकयाचनविधया भवतु । प्रतियोगिनिर्देशः सर्वमतेऽप्यविशिष्टः इति प्रतियोगिज्ञानापेक्षा युक्ता । घट: पटो न इत्यादौ नञो निपाततया तदर्थे

पटस्य प्रतियोगिता (निरूपकत्व) सम्बन्धनान्वयः । प्रथमायास्तु न प्रतियोगित्वमर्थः ‘प्रतिपादिकार्थविङ्गवचनपरिमाणमात्रे प्रथमा’ इति वदता पाणिनिना प्रतियोगित्वादेः प्रथमार्थत्वेन अनुक्तेः ॥ ।

एतेन ’ किं च भेदस्य घटस्वरूपत्वे तन्निरूपकप्रतियोगिनोऽपि तत्स्वरूपापत्तिः

नहि भेदरूपमात्रं घटः । किं तु

पटप्रतियोगिकभेदरूप इति’ इत्युपक्रम्य, ‘नहि वयं पटभेद; घटस्वरूपमिति अन्वयप्रविष्टत्वेन प्रतियोगितया निरूपकत्व

मात्रेण वा घटरूपतामापादयतः । किं तु समानाधिकरणप्रतीति विषयस्वरूप प्रति प्रतियोगितयां निरूपकत्वेन अभेदनिरू पकप्रतियोगिवत्’ इति अद्वैतसिद्धौ मधुसूदन सरस्वत्युक्तिः, (विशेषतो भेदखण्डने) — प्रतियोगिवदिति । घटो द्रव्यमित्या दौ विशेषणविभक्त्यर्थाभेदस्य घटस्वरूपस्य अभेदेन घटान्वयात् घंटे अभेदेन अभेदस्य धीरिव घटो न पट: इत्यादावपि

ताशान्वयात् भेदस्यापि घंटे अभेदेन धीः । तथा च यो यदभेदेन प्रतीयमाननिरूपकः स तदभिन्न इति सामा

न्यतो व्याप्तिः । नच अनुकूलतर्काभावः । घटः पटो नेत्यादौ विभक्तीनामभेदार्थकत्वात् नालो घट इत्यादौ तस्य क्लृप्तत्वात् । प्रतियोगित्वानुयोगित्वयोः प्रथमार्थत्वकल्पनायां गौरवादभेदस्य सम्बन्धत्वेन क्तस्य प्रतियोग्यनुयोगिभ्यां

अभावे सम्बन्धत्वसम्भवे प्रतियोगित्वानुयोगित्वयोः अतिरिक्तयोः सम्बन्धत्वे गौरवात् । अतएव भट्टमते तादात्म्यमभा

वस्य सम्बन्धइत्युक्तं कुसुमाञ्जली । भूतलादेरेव घटाद्यभावत्वस्य भट्टमते स्वीकारात् तस्य घटाद्यभावाभेदो निर्विवादः ।

घटाद्यभावे घटाद्यभेदोऽपि वार्तिकादौ तर्कपादे स्पष्टमुक्तः। ‘ सर्व हि द्विविधं वस्तु नित्यं सदसदात्मकम् ।’ इत्यादि

ग्रन्थे तर्कचरणे, शास्त्रदीपिकायामप्युक्तम्-‘सवैहि वस्तु सदसदात्मना द्विविधं तद्यथा यत्र सद्रूपेण वर्तते घटादि ’ तत् तदा तत्र प्रत्यक्षादिभिरस्तीति प्रतीयते । यत्रत्वसद्रूपेण वर्तते सद्रूपेण बोधकानां प्रत्यक्षादीनामभावेन तत् प्रमीयते-भूतले

घटो नास्ति’ इति शारीरकवाचस्पत्ये प्रथमसूत्रेऽप्ययमर्थः स्पष्टमुक्तः । ’ भावान्तरमभावोहि कयाचित्तु व्यपेक्षया ' इति । तथा च घटाभिन्नभेदाभिन्नत्वेव घटस्य घटाभेदवत् पटाभिन्नभेदाभिन्नत्वात् घटस्य पटाभेदो युज्यतेतमाम् । एवं च घंटो न पट इत्याद्यनुभवे घटादौ पटाद्यभेदभानकालएव पटादिभेदो भासमान: सुतरां मिथ्या अभेदस्तु श्रुत्यादिसिद्धत्वात् तात्त्विकएवेतिभावः । ’ इति लघुचन्द्रिकायां ब्रह्मानन्दोक्तिरप्यनादरणीया ॥ ●

,

घटो नास्तीत्यादौ घटप्रतियोगिकाभावबोधः नैयायिकानां भाट्टानां च संमतः । ’ गृहीत्वा वस्तुसद्भावं स्मृत्वा

च प्रतियोगिनम् | मानसं नास्तिताज्ञानं जायतेऽक्षान पेक्षणात् ’ (अभावपरिच्छेद २७) इति वार्तिके प्रतियेगिपदोपादा नेन घटस्याभावप्रतियोगिताया. स्पष्टमुक्तेः । • स्वरूपपररूपाभ्यां नित्यं सदसदात्मके | वस्तुनि ज्ञायते कैश्चित् रूप

किं चित्कदाचन ॥ ’ (१२) ‘नह्यत्यन्तमभेदोऽस्ति रूपादिवदिहापि नः ॥ (१९) धर्मयोर्भेदइष्टाहि धर्म्यभेदेऽपि नः स्थिते । उद्भवाभिभवात्मत्वात् ग्रहणं चावतिष्ठते ॥ (२०) इदमेव निमित्तं च विवेकस्य प्रतीयते । भावाभावधियोरक्षै;

एकेन रूपेणच भेदाभेदयोः नवार्तिककारसम्मतत्वमिति प्रदर्शनम्

३६४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रतियोग्यवेक्षया भिन्नइति व्यवहार इत्युक्तम् ॥ यत्पुनर्घटादीनां विशेषाणां व्यावर्तमा नत्वेनापारमार्थ्यमुक्तम् ।

तद्नालोचित वाध्यबाधकभावव्यावृत्यनुवृत्तिविशेषस्य भ्रान्ति

परिकल्पितम् । श्रुतप्रकाशिका अथ परोक्तमनुमानमनूच दूपयति ।

यत्पुनरित्यादिना

तर्कादनुमानस्य वैषम्यं द्योतयति । दृश्यत्वानुमानस्य सूत्रकारैरेच दूषयिष्यमाणत्वात् ।

।

।

प्रमाणप्रमेयानुपपत्ती परिहृते

पुनश्शब्द: केवल

वक्ष्यमाणदूषणस्य मिथ्यात्वविषय

सर्वानुमानानां दूष्यत्वप्रदर्शनार्थत्वाच्च, व्यावर्तमानत्वानुमानमिह दृष्यते । साधारणदूषणानि कालात्ययापदेश सोपाधि कत्वव्याघाताः । तत्राश्रयः प्रतीतो नवा ? नचेदाश्रयासिद्धिः प्रतीतचे प्रतीतिश्च प्रत्यक्षादिप्रमाणैस्सत्यन्वेनेति तस्य मिथ्या ।

त्वसाधनं धर्मिंग्राहकप्रमाणबाधितम्

प्रतिपन्नोपाधौ बाधितत्वस्य मिथ्यात्व प्रयोजकतया सोपाधिकत्वं च वक्ष्यते । तत्र '

देशकालविषयभ्रमेष्वपि * वस्त्वन्तरस्योपाधित्वा दनुदितबाधकज्ञानेषु भ्रान्तिष्वपि * चोदयितृपुरुषज्ञानेन बाधितत्वाच्च

• विशेषणविशेष्यांशसिद्धेः विशिष्टोपाधिसिद्धिरिति विस्तरेण वक्ष्यामः ॥

साध्यधर्मस्य पारमार्थ्यापारमार्थ्यविकल्पे कृते पारमार्थ्यचेद्वैतहानि: दृश्यत्वहेतोरनैकान्त्यं च । पारमार्थेऽपि तस्य "

अतएव हि द्वौ नञौ प्रकृतमर्थं सूचयत धर्मे धर्मान्तरारोपणेन प्रत्यवस्थानादियं नित्यसमा जातिरिति न वाच्यम् । * अप्रामाणिकधर्म ।

वृत्तेः, अपारमार्थ्ये प्रपञ्चसत्यता बाधकाबाधे बाध्यस्वरूपाबाधइति न्यायात्

इति शाब्दप्रसिद्धिः ।

परम्परापादनेन दूषणंहि नित्यसमा | मिथ्यात्वमिथ्यात्वं प्रामाणिकं माध्यमिकोत्तस्य ज्ञानबाध्यत्वस्य भवता बाध्यत्वाभ्यु पगमात् । परमार्थरजौ रज्जुबुद्धेस्सर्पबुध्द्या बाध्यत्वस्य बाध्यत्वदर्शनाच्च । तर्हि सत्यत्वेऽपि सत्यत्वं किमस्ति उत नास्ति नचेदसत्यं जगत्स्यात् । अस्तिचेत्तस्यापि सत्यत्वमित्यनवस्थेतिचेत् न, स्वपरनिर्वाहकत्वाभ्युपगमात् । यदि त्वया मिथ्या

त्वेऽपि स्वपरनिर्वाहकत्वमङ्गीक्रियते तर्हि मिथ्यात्वस्यैव स्वमिथ्यात्वनिर्वाहकत्वान्मिथ्यात्वं मिथ्यात्वान्तरमनपेक्ष्य स्वयमेव

मिथ्येति प्रपञ्चस्सत्यस्स्यात्। साधनस्य पारमार्थ्यापारमार्थ्यविकल्पे कृते पारमार्थ्य अद्वैतहानि:- अपारमार्थ्ये धूमबुध्या गृहीत बाष्पवद साधकत्वमिति व्याघातः । भेदवादिनाऽपिहि न प्रपञ्चसत्यत्वहेतुसत्यत्वसाधन पूर्वकमनुमानान्युपन्यस्यन्ते तथाऽपि गूढार्थसंग्रह:

संबन्धोऽक्षानपेक्षणम् ॥ (२१) सद्गुणद्रव्यरूपेण रूपांदरेकतेष्यते । स्वरूपापेक्षयाचैषां परस्परविभिन्नता ॥ (२४) ’ इत्यत्र स्वरूपेण धर्मिरूपेण च भावाभावयोः भेदाभेदौ वार्तिके प्रतिपादितौ । एकेन रूपेण च भेदाभेदौ न वार्तिककृत्सम्मतौ ।

‘गवि योऽश्वाद्यभावस्तु सोअन्योन्याभावउच्यते’ (३) इति चतुर्विधेष्वभावेषु अन्योन्याभावोऽप्युक्तः । एवंच गवि विद्य

मानः अश्वभेदः गोरूपः । गोः इन्द्रिय सन्निकर्षमात्रं यदा तदा चाक्षुषं गोज्ञानम् । यदाचाश्वरूपप्रतियोगिस्मृतिः तदा गौरश्वो न, गौरश्वाद्भिन्ना इति अश्वभेदस्याश्वभेदत्वेन मानसज्ञानमनुपलब्धिप्रमाणेन जन्यतइति वार्तिककारसिद्धान्तः । इम मेव सिद्धान्तमनुसृत्य घटाद्भिन्नइत्यत्र प्रतियोगित्वं पञ्चम्यर्थइति भाट्टरहस्ये खण्डदेवेनोक्तम् ॥

अभावस्य विशेषणताविशेषसम्बन्धः नैयायिकैः समवायवादिभिरभिधीयते । भेदाभेदवादिना वार्तिककृता विभिन्न

रूपेण भेदाभेदौ तदात्म्यशब्दव्यपदेश्यौ । नचैतावता प्रतियोग्यनुयोगिभावः परित्यक्तः । घटः पटोनेत्यादौ प्रथमायाः नाभेदोऽर्थः। घटो द्रव्यमित्यादावपि विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वेऽनुशासनं नास्त्येव । तत्रचाभेदसंसर्गकबोधः अभेद

घटः पटोनेत्यत्र घटेपटाभेदापत्तेः भेदमिध्यत्वसाधिकायाः असम्भवइति

३६५

श्रुतप्रकाशिका

तदुपपद्यते तद्वन्ममापीतिचन्न | सत्यत्वासाधनेऽपि नास्माकं स्वाभ्युपगमव्याहतिः । तवतु मिथ्यात्वाभ्युपगमसाधकत्वाभ्युप गमव्याहतिरिति वैषम्यात् ॥

|

ननु न साधनधर्मपारमार्थ्यमपेक्षितम् । नाशके मुद्रे नष्टेऽपि पूर्वनष्टो घटोनष्टएव दृष्टः नोत्पन्नः । तद्वद्बाधकशा नस्य मिथ्यात्वेऽपि तद्बाधितस्य मिथ्यात्वं तिष्ठत्येवेतिचेन्न । कारकज्ञापकयोवैषम्यात् । नाशकोहि कारक: अतस्तन्नाश्यस्य

तस्मिन्नप्रेऽपि नाशएव तथा दर्शनात् । बाधकश्च ज्ञापकः तस्मिन् बाधिते तद्वाथ्यं न सत्यमेव स्यात् । अपवरकस्थघटा भावे केनचिदुक्ते अस्तीति वचनेन बाधिते घटसत्यत्वदर्शनात् । ननु बाधकबाध पूर्वबाधितस्य सत्यत्वं वक्तुमयुक्तम् । वृत्तविषयभ्रमरत्वभ्रमबांधऽपि भ्रमरत्वबुद्धिबाधितस्य पलाशपुष्पविषयाग्निभ्रमस्याबाधितत्वदर्शनादितिचैत्-तत्र किं वस्तु

निवृत्तिर्बुद्धिनिवृत्तिर्वोच्यते ? न प्रथम: दावत्वस्य परमार्थभूतवृन्तवाध्यत्वदर्शनात् । बुद्धिनिवृत्तिश्चेत् सा न बाधकाधीना

ज्ञानानां क्षणिकत्वात् स्वयं निवृत्तेः भ्रमबुद्धिस्तूत्तरकालीन दावबुध्युत्पत्तिप्रतिबन्धिका । तत्प्रतिबन्धकत्वं च भ्रमरपार

मार्थ्यबुद्धेरेव । अन्यथा पूर्वभ्रमनिवृत्त्यभावदर्शनात् । ततश्च त्वन्मते कदाचिदपि न निश्शेषभ्रमनिवृत्तिस्सिध्यति । बुद्धेि

निवृत्तेर्बाधकज्ञानजन्यत्वपक्षेऽपि निवर्तकज्ञानानां सर्वेत्रां भ्रान्तिरूपोत्तरोत्तरनिवर्तकज्ञानसापेक्षतया भ्रमपरम्परापत्तेः । उत्त रस्य कस्यचिज्ज्ञानस्य स्वयं नाशे काल्पनिकघटादिनाशस्येव तन्नाशस्य काल्पनिकत्वात् नाशक्लप्तिरूपभ्रान्तिः स्थिरेति

निश्शेषभ्रमनिवृत्तिरूपो मोक्षोऽनुपपन्नइति कृत्स्रमिथ्यात्वनिश्शेषाविद्यानिवृत्तिव्याघात: । एवमादिव्याघाता अनुसन्धेयाः॥ सोपाधिकत्वंचानन्तरमेव वक्ष्यते । दृश्यत्वव्यावर्तमानत्वयोरसाधारणदूषणं ब्रह्मण्यनैकान्त्यम् । अभ्यस्तं स्वाधि

ष्ठानसमानाधिकरणतयावेद्यम् । यथा इदं रजतमिति । एवं घटस्सन् पटस्सन्नित्यधिष्ठानस्य सतः प्रपञ्चस्यचैकधीत्रेद्यत्वात्

दृश्यत्वमनैकान्तिकम् । यद्यपि नभो मलिनमित्यध्यासे नभसोऽचाक्षुषत्वादेकधीवेद्यत्वमध्यस्ताधिष्ठान योर्ननियतम् । तथाऽपि सन्मात्रस्य प्रत्यक्षग्राह्यत्वं परोपगतमिति स्थिरमनैकान्त्यम् । ननु दृश्यत्वनियमोऽत्र हेतुतया विवक्षितः सतु दृश्य त्वनियमस्सतो नास्ति सतस्स्वयं प्रकाशत्वात् । तदपि कथं ? सदनुभूत्योर्भेदाभावादितिचॆन्न अन्योन्याश्रयणात् । सदनु

भूत्योर्भेदाभावे सिद्धे सतः स्वयम्प्रकाशत्वेन दृश्यत्वनियमासिद्धेर्दृश्यत्वहेतोरनैकान्त्यपरिहृतिः अनेकान्तिकत्वे परिहृते भेदा भावइति । यद्यनुमानान्तरेण भेदनिषेधः तर्ह्यस्मिन् सिद्धसाध्यता एवं परोपगमेऽनैकान्त्यमुक्तम् ॥

किंच ब्रह्मणः दृश्यत्वं श्रुतिसिद्धम् ’ दृश्यतेत्वप्रथयाबुध्द्या’ ‘आत्मावा अरे द्रष्टव्यः’ इति । अनुभूतित्त्वा

ग्रनुमानेन दृश्यत्वाभावे साध्ये कालात्ययापदेश: ‘यत्तद्द्रेश्यम्’ इति वाक्याहृश्यत्वश्रुतिबध्येतिचेन्न दृश्यत्वसामान्य निषेधपरत्वात्तस्य— गूढार्थसंग्रहः

प्रकारकबोध इति च नैयायिकमते पक्षद्वयम् । पक्षद्वये बीजं च व्युत्पत्तिवादे गदाधरेण सम्यक्प्रदर्शितम् । घटो द्रव्यं,

नीलमुत्पलमित्यत्र समानाधिकरणनिर्देशस्सर्वसम्मतः । प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनै कार्थबोधकत्वस्याविप्रतिपत्तेः । भूतले न घट: भूतलं न घटः इत्यत्र नञः अत्यन्ताभावान्योन्याभावबोधकत्वं सर्वसम्मतम् । एकत्रात्यन्ताभावबोधः अन्यत्रान्योन्याभाव

श्रोधइल्यत्र कारणवैलक्षण्यमवश्यं वाच्यम् । अतः नञाऽन्योन्याभावे बोधनीये समानविभक्तिकप्रतियोग्यनुयोगिवाचकपद

समभिव्याहारापेक्षा सर्वेरप्यास्थया । एतदर्थमेव घटः पटोनेत्यत्र समानविभक्तिकपदद्वयप्रयोगः । पदयोईयोस्सामाना

श्विकरण्यमत्र नास्त्येव नीलमुत्पलमित्यादिवत् । एवं च घटो न पट इत्यादौ समानाधिकरणनिर्देश एव नास्तीति तदव

घटो घटाद्भिन्नइतिप्रतीतिव्यवहारयोर्दुर्निवारत्वमिति अ.सि. शङ्कातत्परिहारों

[जिज्ञासा १·१-१

श्रुतप्रकाशिका दृश्यतेत्वप्रथयाबुध्द्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः

|

SO

इत्यस्य दृश्यत्वविशेषविधानविषयत्वाच्च, ‘नचक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैः’ मनसातु विशुद्धेन’ इत्यादौ C

।

त्वादित्यनुमानेनचाग्नीषोमीयहिंसानिवृत्तिप्रसङ्गात्

अतो ब्रह्मणि दृश्यत्वमनैकान्तिकम्

।

।

दृश्यत्वविशेषनिषेधदर्शनात्, अद्वेश्यामिलादिसामान्यनिषेधस्य तत्पर्यवसायित्वाच्च अद्वेश्यमित्यादिसामान्यश्श्रुत्या दृश्य त्वाभावसाधकानुमानेन ‘च ब्रह्मणो न दृश्यत्वमितिचेन्न । तर्हि ‘न हिंस्यात्सर्वभूतानि ’ इति सामान्यनिषेधश्रुत्या, हिंसा अनैकान्तिके परिजिहीर्षिते

ब्रह्मणो मिथ्यात्वंवाऽभ्युपगन्तव्यं स्यात्, दृश्यतैकस्वभावत्वंह हेतुत्वेनाभिमतमिति नानैकान्त्यम् । ब्रह्महि स्वयम्प्रकाश ।

मिति न दृश्यतैकस्वभाबमितिचेन्न तदानीं हेतोर्भागासिद्धिस्स्यात्

चिदचिदात्म के प्रपञ्चे जीवांशस्य स्वयम्प्रकाशत्वात् ।

अचिदंशमात्रपक्षीकारे हेतोर्जीव गतनित्यत्वादिधर्मेष्वनैकान्तिकत्वम् | तेहि तद्धर्मभूतज्ञानवेद्याएव परमार्थभूताश्च । व्यावर्त ब्रह्मणः

।

मानत्वमपि ब्रह्मण्यनैकान्तिकम् अनृतादिभ्यो व्यावृत्तत्वेनाभ्युपगमात्, तच्च स्वरूपमात्रमिति न शक्यं वक्तुम्

कस्यचिद्धर्मत्वाभावादध्याससहत्वाच्च, व्यावर्तमानस्य स्वरूपत्वेऽपि तत्स्वकार्यकरम् अनुभूतित्ववत् | हेतोः स्वरूपानतिरेके ऽपि साधनदशायां कार्यकरत्वं, नतु दूषणदशायामिति नियामकाभावात् ॥ किंच ब्रह्मणि स्वरूपं व्यावृत्तिश्चेत्, घटादिष्वपि तथाऽस्तु । यदि ब्रह्मणि स्वरूपातिरिक्ता सा तर्हि घटादिष्वपि तथा स्यात् । सर्वथानैकान्त्यमवर्जनीयम् । जडादिव्यावृत्तत्वं ब्रह्मणोऽपरमार्थश्चेद्वस्तुतो ब्रह्म जडमेवस्यात् । अपारमार्थशब्दश्च

निष्फल: घटादावपि व्यावर्तमानत्वस्य मिथ्यात्वेन व्यावर्त्याभावात्, ततश्चानेकान्त्यं मुस्थम्, अपरमार्थस्य हेतुतया त्वया,

ऽङ्गीकृतत्वात् । तस्य च विपक्षेऽपि वर्तमानत्वात् । किंच अनुवर्तमानस्य सन्मात्रस्य व्यावर्तमानेभ्यो घटादिभ्यो व्यावृ

त्तिरस्तिवा नवा, अस्तिचे त्ततएव व्यावर्तमानत्वहेतुर्ब्रह्मण्यन कान्तिकः, नोचेद्धटादिष्विव व्यावर्तमानत्वं ब्रह्मणिस्यात्, व्याव र्तमानेभ्यो व्यावर्तमानत्वाभावात् । यथा रजतादव्यावृत्तं रजतम्, तथा व्यावर्तमानादव्यावृत्तमपिहि व्यावर्तमानमेव भवति अत उभयथाऽपि ब्रह्मण्यनैकान्तिकत्वम् । ननु ब्रह्म जडादिव्यावृत्तमेव, व्यावर्तमानत्वं च सत्यम् । तच्च स्वरूपमिति

।

।

नाद्वैतहानिः तस्यच सत्यत्वान्नजडत्वादिब्रह्मणः ततश्च नानैकान्त्यम् अपरमार्थभूतं घटादिगतं व्यावर्तमानत्वंहि हेतु रितिचेत्—यद्यपरमार्थभूतं घटादिगतं व्यावर्तमानत्वं हेतुतया विव विवक्षितं, तर्ह्यसिद्धो हेतुः । घटादीनां मिथो व्यावृत्तेरसत्य

वोपगमात् ॥ गूढार्थसंग्रहः लंचनेन घंटे पटाभेदः कथमापाद्यते ? सिद्धान्ते घटः पटो नेत्यादौ घंटे विद्यमान: पटभेदः घटत्वरूप एव । प्रतियोगि निर्देशेन प्रतीतौ प्रतियोगिज्ञानापेक्षेति आपादनशङ्कैव नोत्तिष्ठति ॥

घटधर्मेषु पटप्रतियोगिकभेदत्ववत् घटप्रतियोगिक भेदत्वस्याप्यभ्युपगमात् पटान्दिन्नो घटइतिवत् घटात् भिन्नो घट इति प्रतीतेः वज्रलेपत्वाच्च ’ इति अद्वैतसिद्धी (वि-भे-खं) उक्तिरप्यनादरणीया | पटाद्भिन्नो घटइति प्रयोगस्तु सर्वसंमतो युक्तः । तत्र पटभेदो नातिरिक्तः । अपितु घशब्दप्रवृत्तिनिमित्तधर्मरूपः । घटत्त्रे विद्यमानघटभेदोऽपि घटत्वस्वरूपः इति

सिद्धान्ते पयत् भिन्नः घटइत्यत्र घटत्वरूपः भेदः प्रतियोगिपुरस्कारेण, घटशब्देन तदपुरस्कारेणच बोध्येत । पटरूपप्रति योगि पुरस्कारेण वस्तुतो घटस्वरूपपटभेदस्य तदपुरस्कोरणच द्विधा मानेऽपि विधेयांशेऽधिकावगाहित्वेन बोधस्य नानुपप

त्तिः । घटत्वं पटान्दिनं घटत्वं पटो न इत्यादातु शब्दादेव घटत्वस्वरूपपटभेद: भासते । पयद्भिन्नो घट इत्यत्र तु स न

घटाद्भिन्नो घटइति व्यावहारस्य घटादिविदारणापत्तेश्चासङ्गतेरुपपादनम्

३६७

श्रीभाष्यम्

द्वयोज्ज्ञनियोर्विरोधेहि बाध्यबाधकभावः । बाधितस्यैव व्यावृत्तिः । अत्र घटपटादिषु देश कालभेदेन विरोधएव नास्ति । श्रुतप्रकाशिका

यत्पुनरित्यादिना सोपाधिकत्वं प्रतिजानीते । पूर्व परेण बाधस्यापि पक्षवृत्त्युपपादनेनोपाधित्वं प्रत्युक्तम् । ता द्वयोरिति । विरोधे सत्येव बाव्यबाधकभावः । नत्वस्ति नास्तीति ।

।

दासाय पक्षे बाधाभावं दर्शयितुं बाधं शिक्षयति

प्रत्ययमात्रयोरित्यर्थः। बाधितस्यैव व्यावृत्तिरिति । प्रतिपन्नोपाधौ बाधितस्यैव मिथ्यात्वसाधिका व्यावृत्तिः नत्वगृही तत्वमात्रं मिथ्यात्वसाधकमित्यर्थः । अत्र व्यावृत्तिविशेषो व्यावृत्तिशब्दोक्तः उत्तरत्र व्यावर्तमानत्वमात्रमिति मात्रच्प्रत्य

।

।

यसद्भावात् । तत:किं पक्षे बाधाभावस्येत्यत्राह अत्रेति देशयोः कालयोश्च भेदेसत्यविरोधं दर्शयितुं तयोरैक्ये विरोध गूढार्थसङ्ग्रहः शब्दात् भासते

किंतु प्रवृत्तिनिमित्तधर्मात्मकः घटे भासते । पूर्वत्र स्वरूपरूपत्वं उत्तरत्र धर्मरूपत्वमेव भेदस्य । उभय

त्रापि प्राधान्येनोपस्थिते भेदस्यान्वयः | शब्दात् प्रतियोगिपुरस्कारेण स्वरूपात्मक भेदभानस्थले स्वरूपस्य प्राधान्येन शब्दा

दुपस्थितिरपेश्चिता । प्रत्यक्षादौतु वस्तुतः घटत्वे विद्यमानस्य घटभेदस्य घटत्वरूपत्वेन प्रतियोगिपुरस्कारेण घटत्वस्याभाने

ऽपि वस्तुतः घटभेदस्य घटत्वरूपतया तत्रापि तद्भेदग्रहः । प्रत्यक्षे घटेपटप्रतियोगिपुरस्कारेण भेदस्यामानेऽपि वस्तुत: पट

भेदस्य घटत्वरूपतया घटे घटत्वग्रहदशायां पटभेदग्रहो यथा तद्वत् इतिभगवत आशयः । एवं स्थिते घटत्वे स्वरूात्मक घटभेदस्य तत्त्वतः सत्त्वेन घयद्भिन्नो घटइति व्यहारस्य कथमापत्तिः । घटशब्देन प्राधान्येन घटत्वस्यानुपस्थित्या तत्र स्वरू पात्मकघटभेदभानासम्भवात् । शब्दात् प्रतियोगिपुरस्कारेण स्वरूपात्मक भेदभानस्थले व्युत्पत्तिभेदेन त्वरूपात्मकधर्मस्य प्राधान्येनोपस्थितिरपेक्षिता। प्रवृत्तिनिमित्ततया उपस्थितरेप्रयोजकत्वात् ॥ गोत्वादिरेव सकलेतरव्यावृत्तिः गोत्यादौ गृहीते सकलेतर सजातीय बुद्धिव्यवहारयोर्निवृत्तेः । भेदग्रह

णेनैवह्यभेदनिवृत्तिः इति पूर्वभाध्यसूक्तौ ‘ भिदिर्विदारणे ’ इत्यत्र बुद्धिविदारणमपि विवक्षितम् । नागेश 6

सम्मतइति प्रागेव (३६३.पु) उक्तम् । एतेन

FHALT

किंच विदारणात्मनो भेदस्य घटस्वरूपत्वे घटस्यापि विदारणं स्यात् ।

एवं तदवयवानामपति परमाणुरपि नैकइति शून्यतापत्तेः । एकामाचे तत्समाहाररूपानेकस्याप्य भावात् इत्यद्वैतसिद्धौ विशेषतोभेदखण्डने उक्तिरपि निरवकाशा ॥ घटपटादिषु देशेकालभदेनेत्यादि । ‘ देशकालानिमित्तानि व्यञ्जकान्यर्थवादिनः । शक्तीनां कारणस्थानां स्वकार्यनियमं प्रति ॥ (श्ला.वा.शू.वा.२५३) शक्तयोऽपिच भावानां कार्यार्थापत्तिकल्पिताः । प्रसिद्धाः पारमार्थिक्यः प्रतिकार्य व्यवास्थताः’ इति भट्टपादोक्त्या बाह्यार्थपारमार्थ्यवादिभिः देशकालव्यवस्थयैव विरोधपरिहारणातव्यः । अन्यथा परे (

धामीप व्यावहारिकपदार्थस्य संमततया बौद्धवैलक्षण्यस्यअहमर्थस्य अर्थक्रियाकारित्वामीकारेण पञ्चपादिकाविवरणयोःउप पादनेन करणाकरणरूपविरुद्धधर्मद्वयसमावेशप्रसङ्गेन क्षणिकत्ववादिबौद्धनिराकरणं देशकालव्यवस्थाऽनङ्गीकारे न घटते ॥ ।

एतेन आस्त घट इति अस्त्यर्थोपाधौ प्रतिपन्नस्य घटस्य तदुपाधावेव नास्तीति प्रत्यक्षेण बाधो दृश्यते । देशकालयोः देशकालान्तराभावात् तयोर्द्वयोः निरुपाधिकनिषेधात् अस्त्यर्थस्यानुयायिनो निषेधाभावात् । अत: देशकालत दुपाधि घटानां अस्त्यर्थं ब्रह्मस्वरूपे प्रतिपन्नोपाधौ प्रत्यक्षेणैव बाधात् मिथ्यात्वसिद्धिः । एवं सर्वभावप्रत्ययगोप्चरे ब्रह्मणि स्वरू

‘ बाधितस्य’ इत्यादिभाष्येण विवरणोक्तमिथ्यात्वसाधकानुमानानामसाधकत्वसूचनम् [जिशासा १-१-१

w

श्रीभाष्यम्

यस्मिन्देशे यस्मिन्काले यस्य सद्भावः प्रतिपन्नः तस्मिन्देशे तस्मिन्काले तस्याभावः प्रति पन्नश्चेत् तत्र विरोधात् । वलवतो बाधकत्वं बाधितस्य च निवृत्तिः | देशान्तरकालान्तर श्रुतप्रकाशिका बाधौ दर्शयति । यस्मिन्निति ।

।

त्यर्थः च एवार्थे

भावाभावविरोधादन्यतरस्य बाध्यत्वेसति बलवतो बाधकत्वमितरस्य बाधितत्वान्निवृत्तिश्च

बाधितस्यैव त्वदभिमतव्यावृत्तिविशेषइत्यर्थः । सामानाधिकरण्यान हेत्वं विरोध: अदुष्टकारणजन्या

निषेधधीः बाधः । अदुष्टकारणजन्यत्वेसति निषेधरूपत्वं बाधकत्वम् । पुरोवर्तिन्यभावोऽनवभासोवा सत्यत्वावभासाभावोवा

।

निवृत्तिः पक्षे बटादौ देशकालभेदेन विरोधवाधाभाबावुपपादयति । देशान्तरेति

विरोधबाधाभावात्तत्फलभूत निवृत्ति

गूढार्थसंग्रहः

पोपाधौँ अस्त्यर्थे कालाद्यपाधिभिस्सह अभावप्रत्यक्षेण बाधात् मिथ्यैवेति सिद्धम् । अन्याभावविशिष्टवस्त्वन्तरज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वात् ’ इति जन्माद्याधकरणे विवरणोक्तिरपि निरवकाशा ॥

स्थिरस्यापि सहकारिसमवधानेन अर्थक्रियाकारित्वस्य (पं. पा) उपपादनेन सहकारिसमवधानं सर्वदा कुतो नास्ति ।

इति शङ्कायां तस्य सहकार्यन्तरापेक्षणेनैव परिहारः वाच्यइति अनवस्थाप्रसङ्गेन वस्तुनः क्षणभङ्गेन भेदएवेषितव्यः इति बौद्धाक्षेपपरिहारस्यासम्भवात् देशो नास्ति कालो नास्तीति, प्रतीतिर्नास्त्येव । तद्देशो नास्ति तत्कालो नास्तीत्येव |

प्रतीतिः | साच कालापाधिभिरेव निर्वाह्या

अतः कालभेदेन विरोधपरिहारः परमार्थस्थिरवस्तुवादिभिस्सर्वैरभ्यङ्गीकृतः ।

एवमेव व्यावहारिकार्थक्रियाकारिस्थिरवस्त्वङ्गीकरणनव बौद्धवैलक्षण्यं परैरपि वाच्यम् । एवंच घटपटादिषु सन् इति प्रतीति

सामान्याविषयत्वरूपं व्यावर्तमानत्वं देशकालभेदेनैवोपपादयितुं शक्यत इति न तन्मिथ्यात्वं साधयितुमलमिति भावः ॥

यस्मिन् देश इत्यादि । अत्र बाधितस्यैव व्मावृत्ति: “बाधितस्य च निवृत्तिः ’ न व्यावर्तमानत्वमा त्रमपारमार्थ्यहेतुः’ इत्यनया बाचोभङ्गया ‘अनुमानमपि । सबै विकारा: स्वानुस्यूतैकस्मिन् वस्तुनि परिकल्पिता:, (

८

प्रत्येकमेकस्वभावानुविद्भूत्वेसति विभक्तत्वात् चन्द्रभेदवत् । जडत्वात् कार्यत्वात् भेदत्वात् रजतवत् चन्द्रभेदवच्च । प्रति

पन्नोपाधौ अस्थूलादिवाक्यैः प्रतिषिध्यमानत्वात् देहात्मभाववत्, विरोधिकारणस्वभावानुपमर्देन विरोधिकार्यापत्तिलक्षण स्वात् मायाचन्द्रवत्, प्रल्यावस्थायां सह कालेन स्वोपाधौ शून्यत्वात् देहात्मभाववत्’ इति (जन्माद्यधिकरणविवरणे) प्रथम हेतुना काल्पतत्वं न सिध्यति । किंतु प्रतिपन्नोपाधवित्यादिहेतुनैव अयमपि हेतुः देशकालावच्छेदकघटित एव कल्पितत्वं साधयति । नत्वन्यथेतिनिर्णीतं भवति । अत्र प्रथमहेतौ विभक्तत्वं व्यावर्तमानत्वम् । तच्च सद्विषयकप्रतीतिसामान्या

विषयत्वम् । अतएव अयं विशिष्ट एकएव हेतुः । प्रागुदाहृत (१९५पुट) सिद्धान्त बिन्दुकाग्रन्थानुसारेण इत्थमेव अर्थो

युक्तः। नतु प्रत्येकमेकस्वभावानुविद्धत्वात् विभक्तत्वाञ्चेति हेतुद्वयमिति तत्त्वदीपनाक्तार्थ: । अत्र देशकालभेदेन व्यावर्त मानत्वमात्रस्य अपारमार्थ्यसाधकत्वाभावकथनन ‘प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात् ’ इति ब्रह्मसिद्धयुक्तहेतुरपि नापा मार्थ्यसाधकइति बोधितम् । अपारमार्थ्यं च विवरणोक्तं स्वानुस्यूतकास्मन् वस्तुनि परिकल्पितत्वमेव । परिकाल्पतत्वं च ज्ञाननिवर्त्यत्वं विवरणकतो विवक्षितम् । विवरणे ज्ञाननिवर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वस्याप्यभिधानात् ॥ प्रागुक्तदिशा (१४३)

स्वात्यन्ताभाववति प्रतीयमानत्वंवा अपारमार्थ्यम् । प्रतिपन्नोपाधौ निषेवप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वस्य विवरणकारसंमतस्य

परिष्करण ‘येनरूपण यद्धिकरणतया प्रतिपन्न तेनरूपेण तन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वस्त्र प्रतिपन्नपदेन सू,चितत्वात् ।

मिथ्यात्वपरिष्कारः ल.गु.चं. अनुवादः विवरणोक्तहेतुपरिशीलनंच

गूढार्थसंग्रहः

तच्च रूप सम्बन्धविशेषोऽवच्छेदकविशेषश्च । नहि संबन्धविशेषमन्तरेण भूतले घटाधिकरणता प्रतीयते । अवच्छेदक

।

विशेषमन्तरेण चा वृक्ष क्वापि संयोगाधिकरणता तथा च येन सम्बन्धविशेषेण येन चावच्छेदकविशेषेण यदधिकरणता प्रतीतिर्यत्र भवितुमर्हति तेनैव सम्बन्धविशेषेणतेनैव चावच्छेदक विशेषेण तदधिकरणकात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तस्यमिथ्या स्वमिति पर्यवसिते क्व सिद्धसाधनम्’ इति अद्वैतसिद्धौ अवच्छेदकघटनयैव कृतम् ॥

अत्र लघुचन्द्रिका | ‘सूचितत्वादिति । तथाच प्रतिपन्नपदसुक्तार्थलाभायैवेति भावः । अन्तरेण विनैव सम्बन्धा वच्छेदकौ निवेश्य अधिकरणता न प्रतीयतइति नेत्यर्थः । एवकारान्तर्भावेन तादृशार्थलाभात् । तादृशप्रत्ययाभावस्य

नहीत्यनेन निषेधः। यथाश्रुतंत्वसङ्गतम् सम्बन्धविच्छेदको विनाऽपि अधिकरणताधीसत्वात् । ननु गगनाधिकरणत्वाप्रसिध्या तस्य मिथ्यात्वानुपपत्तिः । अतआह तथाचेति । अर्हतीति प्रतीतिनिवेशे यावत्वमधिकरणे देयम् । अन्यथा

उक्ताधिकरणतायाः तच्छून्येऽपि प्रतीतिसम्भवेन सिद्धसाधनतापत्तेः । तथाच लाघवात् येन सम्बन्धेन यदवच्छेदन यस्य सम्बन्धि यत् तन्निष्ठेत्याद्येव निवेश्यम्, प्रतिपन्नपदेन तादृशसम्बन्धित्वेन प्रमाणयोग्यत्वस्य तादृशसम्बन्धित्वरूपस्य

।

लाभात् सम्बन्धित्वं भूतलादौ गगनादेरपीति न तत्रातिव्याप्तिरिति भावः । तेनैव सम्बन्धविशेषेणेति प्रतियोगित्वमित्य त्रान्वेति । संयोगसमवायाधुभयसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगित्वमादाय सिद्धसाधनात् तदन्यसम्बन्धानवच्छिन्नप्रतियोगित्व लाभाय एवकारः । तेनैवावच्छेदक विशेषेणेति तदन्यावच्छेदकानवछिन्नेत्यर्थः । तस्य तदधिकरणकत्वेऽन्वयः। सिद्धान्ते अत्यन्ताभावमात्रस्य सर्वदेशकालवृत्तित्वेनावच्छिन्नवृत्तिकान्यत्वात्तदवच्छिन्नेत्यनुत्त्वा तदन्यानवच्छिन्नेत्युक्तम् । वस्तुतस्तु

अवच्छिन्नवृत्तिकान्यत्वमेव तदधिकरणकात्यन्ताभावे देयम् । अन्यथा व्याप्यवृत्तिसाधारणपक्षकानुमाने व्याप्यवृत्त्यंशे यथोक्तसाव्यासम्भवादिति व्येयम् । ’ इति ॥

।

गुरुचन्द्रिकाच। ‘तेनैवचाबच्छेदकविशेषेणेति तदन्यावच्छेदकानवच्छिन्नेत्यर्थः । अभावान्विते अधिकरणस्वेम्व तद न्वयः एवंच व्याप्यवृत्तिस्थले तद्वत्ताऽवच्छेदकताभ्रमः प्रसिद्धएव । यद्यदवच्छिन्नतया यद्वत्ताधीः तत्प्रत्येकान्यानवच्छिन्नत्व

|

कूटनिवेश्यम् । तेन मूलाद्यवच्छिन्ने अग्राद्यवच्छिन्नाभावमादाय न सिद्धसाधनम् नच मूलाद्यवच्छिन्नस्य अग्राद्यवच्छिन्न

त्वेनापि ज्ञानात् तन्मिथ्यात्वलक्षणे अमाद्यन्यानवच्छिन्नत्वस्यापि निवेशनीयत्वाद्वाधः, मूलाद्यवच्छिन्नस्य मूलाद्यवाच्छ

नाभावप्रतियोगित्वरूपस्यैव मिथ्यात्वस्य वाच्यत्वादिति वाच्यम् । मिथ्यात्वघटकाभावस्य तात्विकत्वपक्ष इव अतात्विकत्व पक्षेऽप्यनवच्छिन्नत्वस्वीकारात्। नचैवमवच्छिन्नत्वसामान्याभावएव निवेश्यतामिति वाच्यम् । विशेषाभावकूटान्यस्य तस्या

नभ्युपगमात् । सामान्याभावत्वेन निवेश्य स्वरूपाणामेव प्रदर्शितत्वाच्च ’ इति ॥

विवरणोक्तहेतुः इत्थं यदि विवक्षितः स्यात्, तर्हि हेतोरुभयवादिसम्मतत्वाभावेन साध्यसाधकत्वं न सम्भवति ।

विवरणे निरुपाधिकनिषेधाभिधानेन इत्थं विवक्षा।यास्सम्भवोऽपि नास्ति । प्रलयावस्थायां सहकालेन स्वोपाधौ शून्यत्वं तु प्रलयावस्थायां कालसद्भावाङ्गीकारेण कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतम् ॥

यद्यपि ‘ संयोगसम्बन्धन घटवति भूतले समवायसम्बन्धेन घटाभावस मानाभावात् लाघवेन घटयत्यन्ताभावत्वे नैव घटसामानाधिकरण्यविरोधित्वकल्पनात् सम्बन्धविशेषप्रवेशे च गौरवात् । घटसमवायमात्रविषयतया प्रतीतेरुपपत्तेः आधाराधेयभावस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेन घटस्यावृत्तित्वशङ्काऽनुदयात् उक्तयुक्तेश्च नघटयदे: अत्यन्ताभावसामानाधिकरण्यम् । एवं 6

संयोगतदभाव योर्नैकाधिकरण्यम् । ‘अग्रे वृक्षः कापसंयोगी न मूल ’ इति प्रतीतेः अग्रमूल्योरेव संयोगतदभावयत्तयो

पपत्तेः तदा सन्मात्रनिष्ठनत्यन्ताभावप्रतियोगित्वमेव मिथ्यात्वं मन्तव्यम् | नचैवं सति भावाभावयोरविरोधात् तज्ज्ञानयोः 47

प्रयञ्चप्रतीतॆरनुव्वृत्तिप्रतिपादकाद्वैतसिद्धेः गुरुचन्द्रिकायाश्चानुवादः

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः भिन्नसत्ताकयोरविरोधेऽपि समसत्ताकयोर्विरोधात्

।

बाध्यबाधक भावो न स्यादिति वाच्यम् ।

।

अत्यन्ताभावो व्यावहारिकः तत्र स घटो न व्यावहारिकः इति नियमात्

यत्र भूतले यस्त्र घटस्य

नचैवं सति ’ शुक्तिरियं न रजतम्’ इति

ज्ञानविषयीभूताभावस्य व्यावहारिकत्वेन पुरोवर्तिप्रतीतरजतस्य व्यावहारिकत्वा पहारेऽपि प्रातीतिकसत्तानपहारात बाधों

त्तरकालेऽपि ‘ इदं रजतम् ’ इति प्रतीतिः स्यादिति वाच्यम् । तत्र ’ इयं शुक्ति: ’ इत्यपरोक्षप्रमया प्रातीतिकरजतोपा दानाज्ञाननिवृत्तौ प्रातीतिकसत्वस्याप्यपहारात्, युक्त्वज्ञानस्य प्रातीतिकरजतोपादानत्वेन तदसत्वे प्रातीतिकरजतासत्वस्य

आवश्यकत्वात् । अतएव यत्र अपरोक्षया अधिष्ठानप्रमया न भ्रमोपादानाज्ञाननिवृत्तिः, तत्र व्यावहारिकत्वापहारेऽपि प्रातीतिकत्वानपहारात् । ‘तितो गुडः’ इत्यादिप्रतीतिरनुवर्ततएव । एवमखण्डब्रह्मसाक्षात्कारात्पूर्व परोक्षबाधेन प्रप

ञ्चस्य व्यावहारिकत्वापहारेऽपि प्रतीतिरनुवर्ततएव । अधिष्ठानाज्ञाननिवृत्तौ तु नानुवर्तिप्यते’ इति अद्वैतसिद्धायुक्तम् ॥ ।

।

अत्र गुरुचन्द्रिका लाघवेनेति- सम्बन्वरूपावच्छेद कभेदेनाभावभेदाकल्पनलाघवनेत्यर्थः विरोधित्वेनेति- सहा नवस्थानेत्यर्थः । तथाच अत्यन्ताभावत्वेनेति सहायै तृर्ताया । एवं च घटात्यन्ताभावत्वेन सह घटसामानाधिकरण्य एकत्राभावेन प्रतियोगिस्वरूपमात्रेण अत्यन्ताभावस्य विरुद्धत्वमिति भावः । घटपटोभयं भूतले नास्तत्यिादौ नोक्तोभ

यस्य अभावप्रतियोगितया धीः, घटादिप्रत्येकरूपस्योभयस्य उक्तवीविषयाभावविरोधित्वात् । किंतुक्तोभयत्वस्य भूतलादि निठाधिकरततावच्छेदकत्वाभाववीः, अतएव उभयादिपदप्रयोगे एकजातीयव्युत्पत्त्या घटत्वपटत्वोभयं नास्तीत्यादावपि घटत्व

पटत्वोभयत्वे घटादिनिष्ठाधारताऽवच्छेदकत्वाभावधीः, संयोगसमवायोभयसंबन्धेन भूतले घटोनास्तीत्यादौ संयुक्तत्वसमवेत

त्वोभयवद्धत्वादी घटसंयोगसमवायो भयत्वादौवा भूतलादिनिष्ठाधारताऽवच्छेदकत्वाभावधीः पादौ भूतलादिनिष्टसंयोग समवायोभयप्रतियोगिकधीर्वा । अतएवात्तस्थेल भासमानाभावमादाय वक्ष्यमाणमिथ्यात्वस्य घटत्वादौ नसिद्धसाधनम् ॥ अथवा लाघवेन - सम्बन्धा वाटेतावच्छेदकत्वलाववेन घटसामानाधिकरण्यविरोवित्वेनेति । भूतलं घटवदित्याका

रिका भूतलत्वादी या वटसामानाधिकरण्यधीः तत्प्रतिबन्धकतायां भूतलादिविशेष्यकःधीनिष्ठायां प्रकारतया अवच्छेदकेने त्यर्थः । गौरवात् सम्बन्धानां प्रतियोगितावच्छेदकस्बे गौरवात् ।

द्वितीये व्याख्याने घटत्वसंयोगाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिका मावस्य प्रतिबन्धकतावच्छेद कनिवेशे घटत्वसंयोगाद्यवच्छिन्नत्वयोः विशेषणविशेष्यत्वस्याविनिगम्यत्वेन प्रतिबन्धकताभेदे

गौरवात् । नच प्रतियोग्यंशे भासमानस्यैव प्रतियोगितावच्छेदकतया भानात् प्रतियोगितांशे घटत्वाद्यय छन्नत्वविषयता

घटाभाववद्भुतलमिति धीनिष्ठप्रतिबन्धकतालच्छेदक कोटी ननिवेश्यते, किंतु अभावांशे घटत्वाद्यवच्छिन्नप्रकारतैवेति वाच्यम्। व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभाववादिनामस्माकं तद्सम्भवात् । तत्सम्भवेवा सम्बन्धांशेऽपि तदापच्या घटत्वसंयोगाद्युभय

‘धर्मावच्छिन्नप्रकारतानिवेशस्यैवोचितत्वात् । अथैवं घटत्वादिनाऽपि प्रतियोगितानावच्छिद्येतेति अनवच्छिन्नैव सास्या दितिचेत् स्यादेव यदि नानुभवो बाधकः, अभावांशे प्रतियोगितासम्बन्धघटत्वमात्राभ्यां प्रकारतायाएव प्रतिबन्धकताव

च्छेदके निवेशसम्भवात् । नच नीलवटाभावस्थापि घटीयत्वात् घटवत्यपि घटो नास्तीति धीः स्यादिति वाच्यम् । घट

सामान्याभावीयप्रतियोगिता व्यक्तेरेव घटत्वमात्रावच्छिन्नं प्रति संसर्गत्वात् नीलघटाभावे तद्व्यक्त्यसम्भवात् । अन्यथा प्रतियोगितावच्छिन्नत्वपक्षेऽपि उक्तापत्तैर्दुर्वारत्वात् । नीलघटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताव्यक्तेराप घटत्वावच्छिन्नत्वात्, प्रति योगितायाः अवच्छेदकत्वाभिमत घटत्वादिस्वरूपत्वाभ्युपगमात् । प्रतियोग्यंशे प्रकारीभवतएव अभावांशे सम्बन्धतया ।

मानात् । प्रतीतेरुपपत्तेरिति

घटसंयुक्तादौ समवायेन घटो नास्तीत्यादि प्रतीतेरुपपत्तेः इत्यर्थः । नन्चैवं घयदेः प्रति

योगित्वानुभावविरोधः समवायविशिष्टघटादिप्रतियोगित्वावगाहनात् तादृशप्रतियोगिताकोऽपि घटसमवायाभाव एव

घटसमवाय मात्रेत्यादि मूलविवरणपरगुरुचन्द्रिकाग्रन्थानुवादः गूढार्थसङ्ग्रहः

वायिन्यपि संयोगवत् घटाद्यभावसच्चादिति

।

।

तत्समनियतत्वात् नतु घटसामान्याभावइत्याशयेन घटसमवायाभावइत्युक्तम् नचैवमपि वक्ष्यमाणलक्षणस्य तादृशा भावमादाय घटादौ सिद्धसाधनम् । यद्धर्मरूपप्रतियोताकाभावत्वेन सत्त्वव्यापकत्वं तद्धर्मवत्त्वस्य वाच्यत्वातू घटादिसम वाच्यम् ;

सच्वव्यापकतावच्छेदकं

यद्धर्मपर्याप्तप्रतियोगिताकाभावत्वं

तद्धर्मबच्चे वक्ष्यमाणतात्पर्यात् तादृशाभावप्रतियोगितात्वस्य समवायादिघटत्वयोरेव पर्याप्तत्वात् । अन्यथा नलिघटाद्यभाव मादाय सिद्धसाधनाद्यापत्ते:, विशिष्टस्यातिरिक्तत्वात् यथाश्रुतस्याप्यदोषत्वाच ॥

अथवा ननु सम्बन्धावाच्छन्नत्वस्य विरोधिताऽवच्छेदकाप्रवेशे संयोगेन घटाभाववदित्यादिबुद्धेरपि समवायेन घट

वत् इत्यादिबुद्धिविरेशीधत्वापत्तिः घटाभावविषयकत्वाविशेषात् अत आह- घटसमवायेत्यादि । घटः समवायः आदिना प्रतियोगिता अभावश्चेति चतुष्टयमात्रविषयतया समवायविशिष्टघटत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताावँशेषसंवन्थावच्छिन्नाच या

प्रकारता तन्निरूपिताभावप्रकारताकत्वेन । प्रतीतेः- समवायेन घटाभाववत् इत्यादिप्रतीतेः । उपपत्तेः-उक्तधीविरोधित्वोपपत्तेः नचैवं घटसमबवायाद्यभावस्य तद्विरोधित्वस्य च आवश्यकल्ले घठसामान्याभावताद्वरोधित्वयोः पूर्वोक्तयोः मानाभाव इति

वाच्यम् । घठो नास्तीति बुद्धेरुक्तरीत्या समवायविशिष्टघट दिसामान्याभावीय प्रतियोगिताविषयकत्वानुपपत्त्या अतिरिक्त

प्रतियोगित्यावश्यकत्वात् अतिरिक्ताभावानभ्युपगमऽपितविरहात्। उक्तबुद्धिसत्वे घटवादित्यादिबुद्धधनुत्पादात् उक्तबुद्धेः विरोधित्वस्यानुभविकत्वात् । सम्बन्धसामान्येन घटाद्यभावस्य त्वयाऽप्यङ्गीकारात्, घटसम्बन्धसामान्याभावस्यैव मम घटसामान्यामावत्वात् । एकज्ञानविषयत्वव्यभिचारादिस्तु न सम्बन्धः सम्बन्धो वा न भिन्नकालीनयोः ॥ किंच समवायादिना घटविशिष्टबुद्धौ घटसमवायाभावधीविरोधित्वं त्वयाऽपि वाच्यम्; तदनुभवात् । नच

समवायादिना घटसामान्याभावावच्छेदकत्वेन गृहीततद्धीरेव तद्विरोधिनीति वाच्यम्; गौरवात् । तथा च सम्बन्धाव च्छिन्नप्रतियोगितावादिनस्तव मते तदन्तर्भावेनैवं विरोधित्वात् घटसमवायित्वाद्यवच्छिन्नत्वस्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नत्वयोः

विशेषणविशेष्यत्वाविनिगम्यत्वात् तत्र विरोधिताद्वयं तदवच्छेदकगुरुत्वं च आवश्यकम् । मन्मते च तत्र घटसमवाया भावधीत्वेनैकैव विरोधिता । तब समवायादिसम्बन्धावच्छिन्नघटत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगितान्तर्भावेन उक्तरीत्या विरोधिता इयं अवच्छेदकगौरवं च । मम तु तत्र समवायादिविशिष्टघटाभावधीत्वेन एकैव सेति महदेव लाघबम्। नच तबा ऽपि समवायवत अंश घटत्वस्य एकत्र द्वयमिति रीत्या समवायघटत्वयोश्च प्रकारतामादाय अन्ये अपि ते वाच्ये इति वाच्यम् ; घटत्वांशे निर्धर्मितावच्छेदकज्ञानस्यैव विरोधिताया आवयोस्सम्मतत्वात् । घंटो न समवायीति श्रीकालेऽपि प्रकृतबिरोधधीसम्पत्तये एकत्र द्वयमिति रीत्या प्रकारीभवद्भ्यां समवायघटत्वाभ्यां अवच्छिन्नायाएव अभावांशे प्रकारतया विरोधितावच्छेदकत्वृस्वीकारात् । नच तथाऽपि समवायविशिष्टघटाभावो घटसामान्याभाव एव तत्समनियतत्वादिति तद्धीः कथं घटसंयुक्तादौ, प्रतियोगिता समवायस्य न सम्बन्ध: ; किंतु स्वाश्रयसमवेतत्वमित्युक्तौ तद्विषयताया विरोधि तावच्छेदकत्वनिवेशे गौरवमिति वाच्यम्; लाघवेन प्रतियोगितामात्रस्य अभावविरोधित्वे स्थिते समवायप्रतियोगिघटत्वेन भूतलादिनिष्ठाभावविरोधित्वात् उक्तगौरवस्य प्रामाणिकत्वात् ॥ अतएव संयोगेन भूतले घटो नास्तीत्यादावपि संयोगादेः घटादौ स्वाश्रयसंयुक्तत्वादिकमेव सम्बन्धः । समवा

येन भूतले घटो नास्तीत्यादौ समवेतघटादिकं वा प्रतियोगितया भाति, तस्य केवलघटाद्यन्यत्वेन भूतलादौ तदभावस ।

उभवात् भूतले समवेतत्वेन घटो नास्तीत्यनुभवात्

अतएव समवायवत् घटाभावस्येव नीलघटाभावस्यापि धीः समवा

यॆन घटवदिति धीविरोधिन्यस्तु इत्याद्यपास्तम् । तव प्रतियोगितावच्छेदकतया प्रतिबन्धकतावच्छेदके निवेशितयेोरेव

पूर्वनिर्दिष्टाद्वैसिद्धिग्रन्थविवरणपरगुरुचन्द्रिकाऽनुवाद:

[जिज्ञासा १.१-१

गूढार्थसंग्रहः मम प्रकारताऽवच्छेदकतया निवेशात् । अत एव घटसंयुक्ते घटसमवायाभावस्याप्यसम्भवः, तत्र घटसमवायस्य कालिक

संवन्धेनाधिकरणत्वसत्वात् । अथ कालिकसंबन्धेन घटसमवायाभाव एवं तद्विरोधी तर्हि संयोगेन घटाभाव एव संयो ।

रोन घटाधिकरणविरोधीत्येव युक्तमित्यपास्तम्

घटसंयुक्ते समवायेन घटाभावस्य त्वया स्वीकारेण तस्यैव मया घटसम

वायाभावत्वस्वीकारात् समवायसम्बन्धावच्छिन्नघटाधिकरणत्वस्यैव मया घटसमवायाभावविरोधित्वस्वीकारात् ॥ अथवा समवायेन घटो नास्तीयादौ घटसमवायादिनिष्ठप्रतियोगितैव परम्परया घटादिंगततया भासते शिखी नष्ट इत्यादिवत् संयोगेन

। अतो घटादेः प्रतियोगिताऽनुभवो न विरुद्धः साक्षात्संबन्धेन वक्ष्यमाणप्रतियोगिताया लक्षणत्वान्न दोषः । रूपं नास्तीत्यादौ

रूपादौ संयोगाद्यभावः घटत्वेन पटो नास्तीत्यादौ पटादौ घटत्वाद्यभाव इव भाति घटत्वेन

पटो नास्तीत्यादिशब्दात् यद्यपि नामार्थस्य घटत्वादेरत्यन्ताभावो न भांति प्रतियोगिनः प्रथमान्तानुपस्थाप्यत्वात् ।

अनुयोगिपादेः सप्तम्यन्तानुपस्थाप्यत्वाच्च । तथाऽपि तृतीयार्थस्य साहित्यरूपवैशिष्ट्यस्त्र सभाति । अथवा तत्र घट त्वाभावाद्यन्यो व्यधिकरणघटत्व पटत्वाद्युभयावच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वेन पराभ्युपगताभाव एव भाति । अत एव घटत्वपट

त्वाद्युभयावच्छिन्नवत्वेन ज्ञाते नोक्ताभावधीः, तत्प्रतियोगिताया: मिथोव्यधिकरण घटत्वपटत्वादिरूपत्वात् । प्रतियो ग्यंशे प्रकारस्यैव संसर्गत्वमित्युक्तमिति मम न व्याहतिः । अत एव तादृशाभावांशे प्रकारताऽवच्छेदकतयोक्तधर्म द्वयमवश्यं भातीति स्वीक्रियते । तथा च तत्प्रतियोगितायाः प्रतियोगिसंसर्गत्वमिति नियमाव्याघातः

।

उक्तधर्मद्वयरूपत्वात्

प्रतियोग्यंशे

प्रकारस्यैव अभावांशे

नच घटत्वस्य पटासम्बन्धित्वात् तद्घटितसम्बन्धेन अभावस्य पटयित्वासंभवः

इति वाच्यम् ; घटत्वनिष्ठं यत्पटत्वनिष्ठप्रतियोगितात्वं तन्निरूपकसम्बन्धेन अभायांशे पटस्य विशेषणत्वेन भानस्वीका

रात् । संयोगकालीनसमवायेन घटादेः रूपवत्वस्येव उक्तसम्बन्धेन अभावे पटीयत्वस्य सम्भवात् उक्त प्रतियोगित्वाश्रय विशिष्टस्य पटस्योक्ताभावाविरोधित्वेऽपि न क्षतिः, उक्तस्थले प्रतियोग्यभावयोः विरोधस्य परेणाप्यस्वीकारात् । उक्तस्थले

घटत्वपटत्वोभयत्र भूतलनिष्ठाधारतावच्छेदत्वं नास्तीति वीस्तु न सम्भवति, उभयत्वविशिष्टबोधकपदाभावात् ॥ एवं च संयोगेन रूपं नास्तीत्यादावपि संयोगरूपत्वादिमत्प्रतियोगिकतया तादृशाभावएव भातीति न कथमपि

प्रतियोगितायाः अवच्छिन्नता । नचोक्ताभावमादाय सिद्धसाधनं, स्वावच्छिन्न प्रकार कधीविशेष्यसन्मात्रवृत्यत्यन्ताभाव वक्ष्यमाणमिथ्यात्वाभावादित्यास्तां विस्तरः

।

प्रतियोगितात्वपर्याप्तयधिकरणोक्तोभयधर्माधिकरणत्वाप्रसिद्धेः

ननु घटस्य

स्वात्यन्ताभाववंदवृत्तित्व(भाववत्तित्व) रूपो विरोधोऽवृत्तित्वेऽप्युपपद्यत इति स्वसंयोगिनि स्वात्यन्ताभावसःचे किं बाधकं तत्राह- आधारति ॥

।

अग्रमूलयोरिति

।

सन्मात्रनिष्ठेति

मिथश्चौपाधिकभेदवतोः तदवच्छिन्नवृक्षयोर्वेति शेषः ।

तदेति इति परेणोच्यत इत्यादिः ।

स्वप्रकारकधीविशेष्यनिष्ठसच्वव्यापकेत्यर्थः । तेन न पूर्वोक्त प्रपञ्चालीकत्वापत्तिसिद्धसाधने अधिष्ठानमेव

तत्र प्रतीयमानाभाव इति पक्षेsपि केवलस्य सतोऽभावात्वविशिष्टेन सता सम्बन्धसत्त्वात् व्यापकत्वमुपपन्नम् । नच

तत्पक्षे अधिष्ठानेऽभावाधारत्वप्रत्ययानुपपत्तिः विशिष्ट केवलयोराधाराधेयत्वाभावात, अन्यथा तद्घटो द्रव्यमितिवत् तत्र द्रव्यमित्यपि धी:स्यादिति वाच्यम्; अन्यत्र तदस्वीकारेऽपि प्रतीत्यनुरोधेन प्रकृते तत्वीकारात्, घटाभावे घटो नास्ती ।

त्यादाविव कल्पिताधारत्वे बाधकाभावात्

किंचाभावप्रत्यये भावस्य सम्बन्धमात्र नियमेन भासते आधारत्वं सति

सम्भवे, यथा पृथिव्यां गन्धाभावो नेत्यादौ । चैत्रे न गोशून्यतेत्यादौत्वसम्भवात् न तद्भाति ॥

द्वितीयमिथ्यात्वानुमाने सिद्धसाधनवारणपरगुरुचन्द्रिकाग्रन्थानुवाद: गूढार्थसंग्रह:

तथा च अधिष्ठानस्याभावानाधारत्वेऽपि न क्षतिः ।

अधिष्ठाने घटो नेत्यादिशब्द सप्तमी तु आकाङ्क्षासम्पाद

नायापेक्ष्यते नाधारत्वबोधाय । एवंचाभावे स्वाधारत्वाकल्पनेऽपि न क्षतिः । घटाभावे घटो नेत्यादौ किञ्चिद्विशिष्टघटा

।

भावत्वेनानुयोगितावच्छेदकरूपेण आवश्यकभेदादेवोपपत्तेः । नच या अभावव्यक्तिः तद्व्यक्तित्वेन सत्त्वव्यापिका तत्प्र तियोगित्वरूपे प्रकृतलक्षणे समवायेन घटाभावमादाय न सिद्धसाधनं, तद्व्यत्तेः घटसमवायिनि असत्वादिति घटादेरसंयो गिनि समवायेनाभावनिराकरणं व्यर्थमिति वाच्यम्; वक्ष्यमाणनिष्कर्ष उक्तदोषासम्भवात् । अभावीयविशेषणतादिसम्ब न्धेन घटाद्यभावव्यक्ति केवलान्बीयनीमादाय सिद्धसाधनवारणाय प्रतियोगिताया: सम्बन्धावच्छिन्नत्वनिराससार्थक्याच्च ॥ अत्यन्ताभावेति । स्वान्यूनसत्ताकत्वरूपात्यन्तिकत्वविशिष्टसंसर्गाभावेत्यर्थः

। तेन प्रातिभासिकात्यन्ताभावमादाय

;

न सिद्धसाधनम् नवा निष्ठान्तेनैव ध्वंसादिवारणादत्यन्तपदार्थघटकसदातनत्ववैयर्थ्यम्, भेदस्य सत्त्वव्यापकत्व सिद्धया ।

अर्थान्तरं स्यात् । अतः संसर्गेति व्वंसादेस्तु तत्सिध्या न तद्बाधेन तत्सिद्धेरसम्भवात् । ध्वंससामान्यं न सत्त्वव्याप कमिति बाधेन उक्तानुमानात् ध्वंससामान्याभावसिद्धावपि भेदसामान्यं न सत्त्वव्यापकमिति बाधेन भेदसामान्याभाव सिद्धि र्नसंभवति, घटत्वादिना पटादिभेदस्य सत्त्वव्यापकत्वबाधात् ॥ अस्तुवा अत्यन्ताभावार्थकमभावपदम् । उक्ताभावप्रतियोगित्वं च उक्तसत्त्वव्यापकाप्रातिभामिकाभावस्य व्याव हारिकनिष्ठप्रतियोगित्वं उक्तसत्त्वव्यापकाभावस्य प्रातिभासिकनिष्टप्रतियोगित्वं चेत्यन्यतरवत्वम् । व्यावहारिकनिष्ठत्वंच प्रातिभासिकान्यविनाशिनिष्ठत्वं ब्रह्मावृत्तित्वं वा ग्राह्यम् । आद्यस्यान्त्यस्य च प्रतियोगित्वस्योक्त्या व्यावहारिके प्रातिभासिके

।

वा साध्यलाभः । व्यावहारिको यः पूर्णानन्दाभावः तत्प्रतियोगिब्रह्मण्यतिव्याप्तेः व्यावहारिकनिष्ठेति विशेषणम् |

शिनः स्त्रस्य अप्रातिभासिकाभावत्वं च स्वान्यूनसत्ताकत्वम्

विना

स्वाप्नस्य स्वाप्नाभावेन मिथ्यात्वव्यवहारस्तु तदानीं तस्या

प्रातिभासिकत्वज्ञानात् । …स्वावच्छिन्नप्रकारकधीविशेष्यनिष्ठसत्त्वव्यापकात्यन्ताभावप्रतियोगितात्वपर्याप्तयधिकरणधर्मवच्वं

लक्षणं वौद्धयम् । तेन संयोगेन रूपाद्यभावमादाय रूपादौ न सिद्धसाधनमिति दिक् ॥ अप्रातिभासिको यः स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावः तस्य ब्रह्मावृत्ति यत्प्रतियोगित्वं, यच्च स्वसमानाधिकरणात्य

न्ताभावप्रतियोगित्त्वं प्रातिभासकवृत्ति तयोरग्यतरत्वं मिथ्यात्वमिति निष्कर्षस्तु पूर्वमेवोक्तः । बाध्यबाधकेति । भावा

भावयोस्सामानाधिकरण्यबुद्धौ सत्यां तयोरेकज्ञानमपरज्ञानाचाध्यम् । अत उक्तबुध्यभावावशिष्टेन तयोर्विरोधविषयकेवा पर ।

।

ज्ञानेन बाध्यं वाच्यम् । तादृशज्ञानं च मिथ्यात्वं जानतां न सम्भवतीति न तेषां तथेति भावः बाधकत्वं यदि प्रति बन्धकत्वं तदा तन्नास्त्येव तयोरेकप्रमायां सत्यामविद्यादोषादिविरहादेवापरभ्रमानुदयात् तयोरेकभ्रमे रुति तज्जनकदो पादिनैवापरप्रमानुदयात् । भावाभावयोरेकज्ञानस्य अपरज्ञान प्रतिबन्धकत्वाङ्गीकारेऽपि मिथ्यात्वधीपूर्वकं उक्त प्रतिबन्धक

ज्ञानं सम्भवत्येव वस्तुतः प्रतियोगिसामानाधिकरण्यधीरभावधीप्रतिबन्धकतायां नोत्तेजिका | नन्च समुच्चयोत्तरं समु

च्चयो न स्यादिति वाच्यम्अवच्छिनत्वरूपाव्याप्यवृत्तित्वज्ञानस्योंत्तजकत्वात् । नच प्रातिभासिकत्वेन ज्ञायमानाभावस्य

धीरपि प्रतिबन्धका स्यादिति वाच्यम् ; ब्रह्मज्ञानपूर्वबाध्यत्वरूपस्य प्रातिभासिकत्वस्य ज्ञाने तद्वदभावविषयकत्वस्य प्रमा त्याभावव्याप्यत्वेन गृहीतस्याभावज्ञानग्रहे अप्रमात्वग्रहात् प्रमात्वेन गृह्यमाणस्य अभावज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वेन क्लृप्तस्य उक्तधीरूपत्वाभावात् ॥

एतेन प्रतियोगिसामानाधिकरण्यज्ञानस्य उत्तेजकत्वे प्रातीतिकप्रतियोगिसामानाधिकरण्यधीरपि तथा स्यात् । ।

अन्यूनसत्ताकप्रतियोगिनिवेशे तु गौरवमित्यपास्तम् वस्तुतस्तु मन्मते प्रतिबन्धकत्वं न कस्यापि कुत्राभ्युच्यते अव्याप्य

गुरुचन्द्रिकानुक्तार्थस्य लघुचन्द्रिकोक्तस्यार्थस्यानुवादः अद्वैतसिध्यनुवादश्च

३७४

[जिज्ञासा १-१-१

गुढ़ार्थसङ्ग्रहः

वृत्तिशक्तेः मण्याद्यसमवहितवादों स्वीकारात् । अथ तयोरेकज्ञानस्य अपरज्ञाने भ्रमत्वज्ञापकत्वं तत् तथाऽपि स्वान्यून सत्ताकसन्मात्रनिष्ठाभावप्रतियोगित्वविशिष्टविषयकधीत्वस्यैव

भ्रमत्वरूपत्वम् नतु

स्वविरोधिस्वाभाववति

स्वप्रकारकधा.

।

त्वस्य शुक्तिरूप्यादिज्ञानस्य तदभावात् । अतएव समसत्ताकयो: अविरुद्धयोरपि स्वानभावाभावयोः बाध्यबाधकधीवि प्रयत्वमुक्तमिति नानुपपत्तिः । अथ तयोरेकज्ञानस्य अपरोपादानाज्ञाननिवर्तकत्वं तत् तथाऽपि नतयोः विरोधोऽपेक्ष्यते प्रत्युत अविरोध:, एकाश्रये अपरस्य कल्पितत्वात् ।

अथ तयोरेकज्ञानस्य स्वविषयापेक्षया न्यूनसत्ताकविषयकत्वज्ञापकत्वं अपर

जाने तत् तथाऽपि तत्परत्वादिप्राबल्य सापेक्षत्वेऽपि तस्य नतयोर्विरोधांपेक्षा इत्यस्माकं स्थितिः । त्वंतु यदि तयार्विरोधेऽत्यन्त भक्तः तदा पारमार्थिको व्यावहारिकोवा मिथ्यात्वघटकोऽभाव इत्युक्तयोः पक्षयोराद्यं रोचयेरित्यभिप्रेत्याह–भिन्नति ’ इति ॥

लघुचन्द्रिकायां च- ’ ननु कथमुक्तश्रुत्या मिथ्यात्वेन प्रपञ्चतदभावयोबधि: ? ब्रह्मणि प्रपञ्चस्याभावबोधनेऽपि

अभावे प्रपञ्चसामानाधिकरण्यस्य प्रपञ्चान्यूनसत्ताकत्वस्य चाबोधनादिति चेत्= न | इहेत्यस्य प्रपञ्चावशिष्टब्रह्मणीत्यर्थ

।

कत्वात्, किंचनेत्यस्य च ’ अतोऽन्यदार्तम्’ इत्यादिश्रुत्यादिमानेन विनाशितया प्रमितं दृश्यमानमित्यर्थकत्वात् वि नाशिदृश्वविशिष्टे ब्रह्मणि विनाशि दृश्यं नास्तीति बोधस्य उक्तश्रुत्या सम्भवात् । विनाशिदृश्यवति विनाशिदृश्याभा

।

वस्य च उक्तश्रुतिप्रमितत्वनै वा प्रातिभासिकत्वानुमितिसम्भवात् विनाशिदृश्यत्यावच्छेदेन अप्रातिभासिकस्वसमानाधिकरणा त्यन्ताभाचप्रतियोगित्वनिश्चयस्य अनुमितिद्वारा उक्तश्रुतितात्पर्यविषयत्वसम्भवात्

नच विनाशिदृश्य विशिष्टे विनाशि

दृश्यं नास्तीतिबोधस्य घटविशिष्ट वटो नास्तीति बोधस्येव आहार्यत्वा नशाब्दत्वं,

प्रत्यक्षस्यैवाहार्यत्वादिति वाच्यम् ।

नानेतिपदस्य नाञ्प्रत्ययान्तननञपदसिद्धस्य भेदार्थकत्वात् ब्रह्मार्थेहपद योगेन ब्रह्मभेदबोधकत्वात् उक्तानुपपत्तेविनाशि दृश्यत्वस्य

तादृशबोधे अभावप्रतियोगिताऽबच्छेदकतया भानासम्भवेऽपि प्रतियोग्यशे विशेषणमात्रतास्वीकारण विना

शिदृश्यानामात्मभिन्नत्वमात्ररूपेण अभावबोधस्याहार्यत्वासंभवात् । तादृशबोधे हि विनाशिदृश्यत्वेनाभावो नविषयः । किंतु

आत्मभिन्नत्वेनैव 1। किंच ‘अत्यन्तवाधितेऽप्यर्थे ज्ञानं शब्द: करोतिहि ’ इति खण्डनकारोक्ते: शाब्दबोधस्याहार्यत्वं स्वीक्रि 1

यते । नच तथाऽप्युक्ताभावे प्रतियोग्यवच्छदकदेशकालावाच्छन्नत्वस्यावाच्छन्नवृत्तिकान्यत्वस्य वा असिध्द्या मिथ्यात्व बोधनमसिद्धमिति वाच्यम् । निषेधस्य प्रसक्तिपूर्वकत्वेन निषेधवाक्यस्वाभाव्येन प्रतियोगिप्रसत्तयवच्छेदकदेशाद्यवच्छेदे नैवोक्तवाक्येन उक्ताभावस्य बोधनीयत्वात् तत्तदवच्छेदकविशिष्टस्य दृश्यवह्मण एवाधिकरणत्वेन इहेति सर्वनाम पदेनोक्तिसंभवेन तात्पर्यवशात्तदभावानां स्वस्वप्रतियोग्यवच्छेदकावच्छिन्नतया इहेति सप्तम्या

अनवच्छिन्नविशेषणता

संबन्धाबाच्छन्नधेियतया वा उक्तश्रुत्या बोधनसंभवात् ’ इति गुरुचन्द्रिकानुक्तार्थोऽपि पूर्वमुक्तः

॥

अद्वैतसिद्धौ च (निषेधप्रतियोगित्वानुपपत्त्या अनिर्वचनीयत्वसमर्थने) ‘नच घटो नास्तीति बुद्धेः घटसंसर्गाभावएव

।

विषयः । नतु घटयभावः । पूर्व तत्र घटस्य सत्वेन तदत्यन्ताभावस्य अभावात्

प्राकूप्रध्वंसाभावयोः प्रतियोगि काले

असम्भावितत्वात् भेदस्य घटापसरणानपसरणयोः तुल्यत्वात् । संसर्गोऽपि नतात्त्विकः । प्रतियोगिनि पूर्ववध्वंसाद्यनुपपत्तेः । किंत्वसन् संसर्गः इति वाच्यम् | उक्तमत्रोदयनाचार्ये:- ’ यन्निवन्धनाहि यत्प्रतीति : तदभावनिबन्धनैव तत्प्रतीति: ’ इति । इहच घटास्तित्वप्रतीतिः, संयोगनिबन्धना तदभावप्रतीतिः संयोगाभावनिबन्धनैव | सच संयोगः ताच्चिकएव | नन्च

ध्वंसादिविकल्पः घानयनात्प्राक् संयोगप्रागभावस्य घंटे अपसारिते संयोगध्वंसस्य सत्वात् । नहि घंटे अन्यत्र नीते तद्देशे घटसंयोगोऽस्ति, येन प्रागभावादिर्व्याहन्येत । तथा च संसर्गप्रतियोगिकाभावस्वीकारेऽपि नासत्प्रतियोगिकाभाव

सिद्धिः । वस्तुतस्तु-घटप्रतियोगिकत्वेनैवाभावस्यानुभवात नायं संयोग प्रतियोगिको भवितुमर्हति । एवं च सति कालव

द्वितीयमिथ्यात्वनिरूपणप्रकरणस्थमधुसूदन सरस्वत्युक्ते:पर्यालोचनम्

३७५

गूढार्थसंग्रहः

शेषसंसर्गा|त्यन्ताभावोवा, उत्पादविनाशशील: तुरीयः संसर्गाभावो वा भूतलादि संयुक्तस्य घटस्य विशेषणाभावप्रयुक्त विशिष्टाभावो वा अङ्गीकरणीयः ॥

नन्च–अत्राद्ये ध्वंसादेरुच्छेदः । कपालेऽपि घटान्यकालसंसर्गिणैवात्यन्ताभावेन तद्व्यवहारोपपत्तेरितिं वाच्यम् ।

‘ दण्डी गौरश्चलति’ इति विलक्षणव्यवहारत्रये द्रव्यगुणकर्माणि विलक्षणानि हेतुर्यथा तथाऽत्रापि नास्ति नष्टोभविष्यतीति

विलक्षणव्यवहारत्रयस्यैकेनात्यन्ताभावेनोपपादयितुमशक्यत्वाद्विलक्षणाभावत्रयसिद्धिः । समयविशेषसंसर्गश्च तत्समयाव च्छिन्नं स्वरूपमेव संयोगध्वंसदिवी । नच संयोगादि ध्वंसेनैवावश्यकेन तर्हि प्रतीत्युपपत्तिरिति वाच्यम् । घटप्रतियोगि

कत्वेनानुभवानुपपत्तेरुक्तत्वात् । नच कपालेऽपि घटध्वंसादिः सम्बन्धस्थानीयोऽस्तु एकएवात्यन्ताभावो व्यवहारयविति वाच्यम् । विलक्षणव्यवहारत्रयानुपपत्त्या दत्तोरत्वात् । अतएव द्वितीयवृतीयपक्षाबपि क्षोदक्षमौ घटप्रतियोगिकत्वानुभ वस्यान्यथोपपादयितुमशक्त्वात् । एतेन दण्डसत्वेऽपि पुरुषासत्वात् दण्ड्यमावदर्शनादस्तु तत्र विशिष्टाभावः नचात्र संयोगसत्वे संयोग्यभावो दृष्टः, तथा च न विशिष्टस्याभाव:, किंतु विशेषणस्यैवेति निरस्तम् । संयोगिप्रतियोगिकत्वेना *

नुभवात् । संविदेवहि भगवती वस्तूपगमे शरणमिति । तस्मान्निषेधप्रतियोगित्वान्यथाऽनुपपत्त्याऽपि अनिर्वाच्यत्वसिद्धिः। इत्यत्र अत्यन्ताभावस्य असत्प्रतियोगिकत्वमपि सम्भवतीति आनन्दततीर्थीय मतमपि पर्यालोचितम् ॥ अत्र चन्द्रिका | घटान्यकालेति घटवतः कालादन्यकालेत्यर्थः । संयोगध्वंसादिवेंति तथाच घटस्थ संयोगनाशोत्तर स

पुनर्नयने नास्तीति व्यवहारानापत्ति: तत्तत्संयोगप्रागभावकालीन तत्तत्संयोगध्वंसस्यैव सम्बन्धत्वात् । संयोगिप्रतियोगि कत्वेनेति–यत्राधिकरणे प्रतियोगि न संयुक्तं तत्र नान्यः पक्ष इति बोध्यम् । यन्निबन्धनेत्याद्याचार्योक्तिहिं अयमर्थः । प्रतियोग्यनुयोगिनोर्थेन सम्बन्धेन रूपेणच अभावाविषयकधीविषयत्वं तेन सम्बन्धेन रूपेण च अभावधीविषयत्वम् ।

तथा च प्रतियोगितानुयोगितावच्छेदकरूपेण प्रसिद्धिरभावबुध्धा अपेक्ष्यते, नतु तदधिकरणीयतत्तत्सम्बन्धविशिष्टप्रतियो

गित्वादिना तदुक्तं ‘सद्भयामभावो निरूप्यते’ इति । एवंच घटसंयोगित्व भूतलत्वाभ्यां सतोः प्रसिद्धिः प्रकृते अस्त्येवेति ॥ तथाऽपि अत्यन्ताभावस्य असत्प्रतियोगिकत्वनिराकरणं सिद्धान्तिनामपि सम्मतम् । नास्ति नासीत् नभविष्य

तीति प्रतीतिवि (यएवात्यन्ताभावः। कस्मिंश्चित्काल सतः तत्प्रतियोगित्वाङ्गीकारे एतत्प्रतीत्यनुपपत्तिः, इति असत्प्रतियोगि कत्ववादिनामाशयः प्रतीयते । वस्तुनः कालविशेषनियतध्वंसप्रागभावादिवैलक्षण्येन एकत्र स्थितिकालेऽपि अन्यत्र अत्य

न्ताभावप्रतीतिसम्भवेन च उत्पत्तिस्थितिलयकालेषु त्रिष्वपि नास्तीति प्रतीतिसत्वेन त्रैकालिकत्वमत्यन्ताभावस्य । नतु नास्ति नासीत् नभविष्यतीति प्रतीतिविषयतया, इति ‘सद्भन्यामभावो निरूप्यते’ इति सिद्धान्तेऽपि अत्यन्ताभावस्य त्रैका

लिकत्वमुपपद्यते। नैयायिकमते ‘वायौ रूपं नास्ति, सर्वमतेषु शशेशृङ्गं नास्ति’ इति प्रतीतिविषयः अत्यन्ताभावः नास्ति नासीत् नभविष्यतीति प्रतीतिविषयोऽपि त्रैकालिकतया संग्रहीतो भवति । अत्यन्ताभावस्य असत्प्रतियोगिकत्व

निराकरणाबसरे — संविदेव हि भगवती वस्तूपगमे शरणम्’ इति वदद्भिः मधुसूदनसरस्वतीभिः द्वितीयमिथ्यात्वानरूप

णावसरे ‘समवायेन घटो नास्तीति प्रतीतौ वटसमवायाभावस्य विषयत्वम्’ इत्युक्तिःकथं घटते ? संयोगेन घटवत् संयुक्त

घटवत्, घटसंयोयवत्, इति प्रतियोगिप्रतीतिविरोधिनीनां संयोगेन घटो नास्ति संयुक्तघटो नास्ति घटसंयोगो नास्ति इति

प्रतीतीनां विषयवैलक्षण्यनिबन्धनमेव वैलक्षण्यं वाच्यम् । प्रतियोगिज्ञान संयोगस्य संबन्धतया भाने संयोगेन घटो नास्ती

त्यत्रापि तत्सबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावो विषयः । संयोगस्य प्रकारतया भाने घटस्य बिशेष्यत्वप्रकारत्वाभ्यां संयुक्त घटत्व घटसंयोगत्वावाच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावौ विषयौ इत्यङ्गीकार एव प्रतीतिवैलक्षण्यं सम्भवति ॥

३७६

“ प्रतिबन्धकत्वं मन्मते कुत्रापि कस्यापि नोच्यते ” इति गुरुचन्द्रिकोत्तेःपरिशीलनम् [जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह: संयोगेन भूतले घटो नास्तीत्यादावपि संयोगादेः घटादा स्वाश्रयसंयुक्तत्वादिकमेव सम्बन्धः | समवायेन भूतले ।

घटो नास्तीत्यादौ समंबेतघटादिकं वा प्रतियोगि इत्यङ्गीकारे अनुभवविरोधः स्फुटः

एवं समवायेन घये नास्तीत्यादौ

घटसमवायादिनिष्ठप्रतियोगितैव परम्परया बटादिगततया अवभासते | शिखी विनष्ट इत्यादिवत्’ इत्युक्तिरप्यनुभव विरुद्धैव । शिखी विनष्ट इत्यत्र शिस्विनो नाशस्त्र प्रत्यक्षविरोधेन विशिष्टान्वयविवक्षया शिखानाशतात्पर्येण तथा प्रयो

गः | समवायेन घटो नास्तीत्यत्र तु न तथाविध बाधकम् । ‘घटसंबन्धसामान्याभावस्यैव मम घटसामान्याभावत्वात् ' ८

इत्युक्तिरप्यनुभवविरुद्धा | अतः अनुभवानुरोधात् सबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिता कल्प्यताम् ॥ एवं च अनुभवानुरोधन प्रतियोगिताऽङ्गीकारे आवश्यके फलमुखतया गौरवं न दोषः । समवायादिना घटादि बुद्धौ घटसमवायाद्यमावधियः विरोधित्वस्यनुभाविकत्वमात्रेण समवायेन बटोनास्ति घटसमवायो नास्ति इति प्रतीत्योः एक

विषयत्वं नकल्पयितुं शक्यते । तदभावावच्छेदकधर्मदर्शनविधया तभावावच्छेदत्वेन गृहीतानां बहूनांभावानामभावानांच

निश्चयस्य प्रतिबन्धकता सर्वैरग्यास्थेयेति तत्संसर्गकबुद्धौ तत्संसर्गाभावधियः प्रतिबन्धकत्वं ततएव निर्वहति । लाघवात्प्रति

।

योगिमात्रस्यैवाभावावरोधित्वमित्यपि वक्तुं न शक्यते । रक्तबटवति देशे नीलघटाभाबबुद्धयनुपपत्तेः । व्यक्तीनामान न्त्येन एकैकव्यक्तेविरोधित्वकल्पनासम्भवात् अतः प्रतियोगिताऽवच्छेद करूपावाच्छन्नाधिकरणतया साकं तदवच्छि नप्रतियोगिताकामावस्य विरोधित्वं वक्तव्यम् । एवमपि रक्तघटवति देशे वटो नास्तीति न प्रतीतिः । घटो

नास्तीत्यत्र घटत्वनिष्ठतद्व्यक्तित्ववृत्तिप्रतियोगिताकाभावः नीलो घटो नास्तीत्यत्र नैस्यघटवैतदुभयगतद्वित्ववृत्तिप्रति योगिताकाभावः विषयः । वृत्तित्वं च प्रतियोगितायां स्वावच्छेदकतात्वावाच्छन्न प्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगिताऽवच्छेद कत्वसंबन्धन इति अभावयोईयोवलक्षण्यम् । एवं प्रतियोगिमत्ताग्रहविषयी भूत प्रतियोगिताऽवच्छेदकरूपावच्छिन्नाधि करणतया साकमभावस्य विरोधित्वे सिद्धे प्रतियोगिमत्ताग्रहविषयसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताऽवच्छेदकरूपावाच्छन्नाधिकरण

तथा साके तद्रूपावच्छिन्नतत्संबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावस्य विरोध: सहानवस्थानलक्षण: तज्ज्ञानयोः प्रीतबध्यप्रीत बन्धकभावलक्षणोऽप्यनुभवानुरोधादङ्गीकरणीयः ॥

।

वह्नयादौ मण्यादेः प्रतिबन्धकत्वं कारणीभूताभावप्रतियोगित्वरूप नैयायिकमते शक्ते : पदार्थान्तरत्वान ङ्गीका रात् । शक्तिमभ्युपगच्छतां मीमांसकानां मते कार्यानुकूलधर्मविघटकत्वरूपं प्रतिबन्धकत्वम् मणिसमववाने वह्निगतश तेर्नाशेन न दाहः । शक्तिविशिष्टवह्निरूपकारणाभावात् इति मतभेदेन प्रतिबन्धकत्वं व्यवस्थितम् ॥ एवं स्थिते ‘वस्तुतस्तु प्रतिबन्धकत्वं न कस्यापि कुत्राप्युच्यते अव्याप्यवृत्तिशक्तेः मण्याद्यसमवहितवह्नयादौ

स्वीकारात् ’ इत्युक्तिःकथं घटते ? वहाँ शक्तेर्नाशे उत्पत्तिं प्रति च किंचित्कारणं कल्पनीयं तत्रच वह्नौ दाहानुकूलशक्तिः स्वाभाविकीति तन्नाशंप्रति मणेरेव कारणत्वमङ्गीकरणीयम् अन्वयव्यतिरेकसत्वात् । एवं च शक्त्यंङ्गीकर्तुमीमांसकमतवत् मणेः प्रतिबन्धकत्वं चन्द्रिकाकारैरप्यङ्गीकृतप्रायमेव । अग्रे वृक्षः कपिसंयोगी मूले नेति प्रतीतेः अग्रमूल्योः संयोगतदभा वाबगाहित्वे अनुभवविरोधः स्फुटः । भेदधिकारे नृसिंहाश्रम्युक्तिमनुसृत्य अग्रमूलभेदेन औपाधिभेदाङ्गीकारे, एवं देश

कालभेदेन भावाभावावगाहिप्रततिरपि तथैव निर्वाह्यतया क्षणभेदेनानन्तवस्तुकल्पनायाः अकामेनापि प्रसङ्गेन बौद्धमता

विशेषः स्यात् इति गदाधरायुक्तदोषः अपरिहार्य इति औदयनिकानां सरणिः पूर्व भेददूषणपरिहारे उदयनेोक्तप्रक्रि ।

यामनुसृत्य भेदस्य धर्मरूपत्वं स्वपरनिर्वाहकसमाधिना स्वरूपरूपत्वं च व्यवस्थापयता भगवता ज्ञेयत्वासत्वादिहेतून् रज्जु सर्पस्वप्नप्रत्ययादिदृष्टान्तांश्च (आत्मतत्त्वविवेके) दूषयतः उदयनाचार्यस्य मतमेवानुसृतं ’ यस्मिन्देशे यस्मिन्काले यस्य

समसत्ताकयारेकत्राङ्गीकारे न विरोधइत्यद्वैतसिद्धेः परिशलिनम्

३७७

गूढार्थसङ्ग्रहः ।

सद्भावः प्रतिपन्नः तस्मिन् देशे तस्मिन् काले तस्याभावः प्रतिपन्नश्चेत् इत्यादौ इति प्रतीयते C

यस्य सद्भावः प्रतिपन्नः तस्याभावः प्रतिपन्नश्चेत्’ इत्यत्र संयोगेन घटसद्भावः

अस्यां च सूक्तौ

यत्र देशे काले वा प्रतिपन्नः तत्र देशे

काले संयोगेन घटाभावः प्रतिपन्नश्चेत् इत्यर्थस्य स्वरसतः प्रतीत्या संयोगेन घटो नास्तीत्यत्र घटसंयोगाभाव एव विषयः इति मधुसूदन सरस्वत्युक्तिरनुपादेयेति सूचितम् ॥

तत्र विरोधात् बलवतो बाधकत्वम् इत्यत्र बलवत्वं सिद्धान्ते प्रमा(विषय)त्वेन परमते अधिकसत्ताक(विषयक)त्वन

वाच्यम् । रजुसर्पादिषु रजुसपीभावप्रतिपत्तिः प्रमा । परमते रज्जुसपीभावस्य व्यावहारिकत्वेन अधिकसत्ताकतया तद्विषय कत्वेन ज्ञानस्य बाधकत्वम् । एतेन प्रतियोगितदभावयोरुभयोः समसत्ताकत्वे बाध्यबाधकभावो नघटतइति बोधितम् । तेन स्वाप्नगजतदभावयोः इव द्वितीयद्वितीयाभावयोः बाध्यबाधकभावः । स्वाग्नयोरुभयोः प्रातीतिकत्वं द्वितीयद्वितीयाभावयोः उभयोर्व्यावहारिकत्वम् । समसत्ताकयोरुभयोरपि एकत्राङ्गीकारः नैव विरुध्यते इत्यद्वैतसिध्युक्तिरनवकाशा । एकस्य

बलवत्त्वाभावे बाधकत्वासम्भवात् । स्वाप्नगजाभावस्य व्यावहारिकत्वमेव, तत एवच स्वाप्नगजबाधकत्वमिति कुमारिलसि द्धान्तः पूर्वमेव (३३८) निरूपितः । एतेन पूर्वोक्तरीत्या बलवत एव बाधकत्वमिति भट्टपाद सिद्धान्त इति सिद्धम् । स्वप्ने प्रतियोगितदभावयोरुभयो: ग्रहे अभावस्य जाग्रत्यबाधेन व्यावहारिकत्वनिश्चये स्वप्ने अभावप्रतीत्यनन्तरं प्रतियोगि प्रतीतौ अभावस्य बाधभ्रम एव, नतु बाधः । यस्य तु जाग्रत्यबाधाननुभवः तस्यैव बाधः | स्वप्नजागरयोः चन्द्रिकोक्तं

सामग्रीवलक्षण्यं योगितादतरसामग्रीवैलक्षण्यवदुपपद्यत इति, तेन नविषयभेदस्सिध्यतीत्याप पूर्वमेव (३३८) निरूपितम् ।

अयमेवार्थः आचार्यपादैः (अ.सा. २९५) उक्तः । स्वप्ने ईश्वरदत्तशक्तिविशेषविशिष्टेन्द्रियाङ्गीकारेऽपि न बाधकं किंचित् ॥ एतेन ‘स्वाप्नार्थस्य स्वाप्ननिषेधेन बाघदर्शनात् । निषेधस्य बाध्यत्वं पारमार्थिकसत्त्वाविरोधित्वे न तन्त्रम्, किंतु

निषेध्यापेक्षया न्यूनसत्ताकत्वम् । प्रकृते च तुल्यसत्ताकत्वात् कथं न विरोधित्वम्’ इत्यद्वैतसिद्धि:, (द्वितीयमिथ्यात्व

निरुक्तौ) — स्वाप्नार्थस्य- स्वप्ने आंरोपितस्य गंजादेः । स्वाप्तनिषेधेन- स्वप्ने आरोपितगजाभावमादाय । बाधदर्शनात्- मि ८

थ्यात्वव्यवहारदर्शनात् । न तन्त्रं- न व्याप्यम् । न्यूनेति-निषेधस्येत्यनुषज्यते । प्रकृते- प्रपञ्चतत्सामानाधिकरण्यनिषे धयोः । तुल्यसत्ताकत्वात्- व्यावहारिकत्वात् । विरोधित्वं प्रपञ्चनिषेधस्य प्रपञ्चपारमार्थिकत्वव्याघातकत्वम् । तथाच स्वा

न्यूनसत्ताक स्वसमानाधिरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वमेव मिथ्यात्वं वाच्यम् नतु स्वाधिकसत्ताघटितम् । स्वाप्नार्थस्य स्वाप्न

तदभावघटितमिथ्यात्वव्यवहारानुपपत्तेः । ननु किमिदमभावस्य स्वप्रतियोगिन्यूनसत्ताकत्वम् ? उच्येत ; प्रातिभासिकनिष्ठं व्यावहारिकपारमार्थिकान्यतरप्रतियोगिकत्वं व्यावहारिकनिष्ठं पारमार्थैिक प्रतियोगिकत्वं चेत्यन्यतरवत्त्वं ; तथा च व्यावहा

रिकपारमार्थिकान्यतरनिष्ठं यत् प्रातिभासिकाभावप्रतियोगित्वं यच्च पारमार्थिकनिष्ठं व्यावहारिकाभावप्रतियोगित्वं तदन्यत् यत् स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तदेव मिथ्यात्वम् । व्यावहारिकः पारमार्थिको वा अयं घटः स्वसमानाधिकरण प्रातिभासिकात्यन्ताभावप्रतियोगीति ज्ञानकाले एतद्धटे मिथ्यात्वव्यवहाराभावात् पारमार्थिकमिदं पारमार्थिकान्यस्य स्वसमा नाधिकरणात्यन्ताभावस्य प्रतियोगीति ज्ञानकाले इदं मिथ्येतिव्यवहाराभावाच्च तदन्यदित्यन्तं प्रतियोगित्वविशेषणम् ।

ननु पारमार्थिकत्वममिथ्यात्वं, तथाच मिथ्यात्वघटितं मिथ्यात्वमित्यात्माश्रयः ; ज्ञाननिवर्त्यव्वाभावरूपं पारमार्थिकत्वमेव घटकमित्युक्तावपि तद्धटितस्य प्रकृतमिथ्यात्वस्य मिथ्यालक्षणत्वानुपपत्तिः ; ज्ञाननिवर्त्यत्वान्यवैयर्थ्यादीतचेन्न ; धूमप्राग भावादौ धूमादेवि ज्ञाननिवर्त्यत्वस्य उक्त प्रतियोगित्वे विशेषणत्वात् अविनाशित्वरूपस्य पारमार्थिकत्वस्य प्रकृते निवेश सम्भवाच्च । प्रातिभासिकनिष्ठं यत् स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं विनाशिनिष्टं यत् अप्रातिभासिकस्य स्वसभा 48

द्वितीयमिथ्यात्वनिरुक्तिगताद्वैतसिद्धेः तद्विवरणलघुचन्द्रिकायाश्च परिशीलनम्

३७८

[जिज्ञासा- १ १ १

गूढार्थसङ्ग्रहः नाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं तयोरन्यतरवत्वं मिथ्यात्वमिति तु निष्कर्षः ।

शुक्तिरूप्यादेः व्यावहारिकेऽत्यन्ताभावे

मिथ्यात्वं नानुपपन्नम् | तदधिकरण व्यावहारिकस्य तदत्यन्ताभावस्य स्वीकारात् । नच अन्यूनसत्ताकात्यन्ताभावघटितो मिथ्यात्वस्वीकारे द्वयोरपि स्वाप्नयोर्भावाभावयोः मिथ्यात्वनिश्चयापत्तिरिति- वाच्यम्; स्वप्ने द्वयोरन्यूनसत्ताकाभावघटित ।

उक्तप्रतियोगित्वनिश्चये तस्या इष्टत्वात्

अत एव

जागरे तयोः

परस्परात्मकतादृशाभावघटितमेव मिथ्यात्वं प्रतीयते;

तयोरभावान्तरस्य व्यावहारिकस्य कल्पने गौरवात् । नच स्वप्ने घटादेः प्रतीयमानस्य व्यावहारिकोऽभावः क्लृप्त एवेति

न गौरवमिति वाच्यम् ; यस्य चैत्रत्वादिजातिविशेषस्य जाग्रत्काले ज्ञानं किंतु स्वप्न एव नानाव्यक्तिषु, तादृशव्यक्ती नां तादृशजात्यवच्छिन्नाभावस्य प्रागभावस्यचैकाधिकरणे स्वाप्नपदार्थों एव स्वप्ने जागरे वा ज्ञानं जातं तदवच्छिन्नाभावस्य

व्यावहारिकत्वेनाक्लप्तत्वात् व्यावहारिकत्वकल्पने गौरवेण तादृशजातिविशिष्टतद भावयोः परस्परात्मकाभावघटितस्यैव मि

‘थ्यात्वस्यौचित्यात् ’ इति लघुचान्द्रकायां तद्विवरणं चानवकाशम् ॥ एवं ‘ एकस्य साधकेन अपरस्यबाध्यत्वं विषमसत्ताकत्वे प्रयोजकं यथा शुक्तिरूप्यतदभावयोः । एकबाधकबाध्यत्वच

समसत्ताकत्वे प्रयोजकम् यथा शुक्तिरूप्यशुक्तिभिन्नत्वयोः । अस्ति च प्रपञ्चतन्मिथ्यात्वज्ञानयोः एकब्रह्मज्ञानबाध्यत्वम् ।

अत: समसत्ताकत्वात् मिथ्यात्वबाधकेन प्रपञ्चस्यापि बाधात् नाद्वैतक्षतिरिति ’ इत्यद्वैतसिद्धिः, ‘ननु यत्र मिथ्यात्वाव www.

च्छेदकं नोभयवृत्ति तत्राप्येकमिथ्यात्व अपरस्याधिकसत्तायां का युक्तिः ? तत्राह - एकसांधकेनत्यादि । प्रयोजकं- व्या प्यम् । ययोर्विरुद्धयोः एकस्य साधकं ज्ञानमपरस्य बाधकं तयोर्भिन्नसत्ताकत्वनियमः । यदि तयोर्भिन्नसत्ताकत्वं न स्यात्

तदा बाव्यबाधकधीविषयत्वं नस्यात् शुक्तिरूप्ययोरिवेति हेतूच्छित्तिप्रसङ्ग एवं विपक्षे बाधकः । अथवा - ननु मिथ्या त्वावच्छेदकस्योभयवृत्तित्वेऽपि एकमिथ्यात्वे अपरस्याधिकसत्ता मास्तु; विरुद्धयोरेकत्र प्रसक्तयोरुभयावृत्तिरूपेण एकस्य मिथ्यात्वे अपरस्याधिकसत्तेति नियमाभावात्, गजे प्रसक्तयोः गोत्वाश्वत्वयोरेकत्र गोत्वं नास्ति अत्राश्वत्वं नास्तीति प्रत्ये

।

करूपेण निषेधेऽपि समसत्ताकत्वात् । तत्राह- एकबाधकेति

तथाचोक्तनियमाभावेऽपि यत् यद्बाधकधीविषयः तत् तद -

धिकसत्ताकमिति नियमोऽस्त्येव । एकसाधकेनापरस्य बाध्यत्वमुभयावृत्तिरूपेणैवेत्यभिप्रायेण उभयवृत्ति नभवेदित्या दिकं पूर्वमुक्तमिति भावः । प्रपञ्चगतयोः सत्यत्वमिथ्यात्वयोः समसत्ताकत्वे संयोगतदभावदृष्टान्तेन सम्भावनामात्रमुक्तं

तत्रेदानीं प्रमाणमाह—एकबाधकेति । यत् यद्बाधकत्राथ्यं तत् तत्समानसत्ताकमिति व्याप्तौ यद्युक्तसाध्यं नस्यात् तदो क्तहेतुर्नस्यात् शुक्तिरूप्यघटयोरिव पौर्वापर्येण बाघसम्भवात् ब्रह्मज्ञान बाध्यं शुक्तिरूप्यादिकं व्यावहारिकेण स्वाभावादिना समसत्ताकमेव ब्रह्मप्रमाबाध्यत्वस्य व्यावहारिकत्वस्योभयत्रापि सम्भवात् । प्रपञ्चेति । स्वसत्यत्वादिघटितप्रपञ्चत्यर्थः ॥ ;

अथवा एकत्र प्रसक्तयोः विरुद्धयोरेकस्यापरापेक्षया अन्यूनसत्ताकत्वं प्रत्यमिथ्यात्वं नप्रयोजकं किंतु स्वाश्रयसम

सत्ताकत्वम् अतो मिथ्याभूतमपि प्रपञ्चे मिथ्यात्वं प्रपञ्चगतसत्यत्वात्न्यून सत्ताकम्, प्रपञ्चसमसत्ताकत्वात् तदपि प्रपञ्चबा ‘धकबाध्यत्वात् नासिद्धमित्याशयेनाह - एकबाधकेति । ( मिथ्यात्वमिथ्यात्वनिरुक्तौ ) इति लघुचन्द्रिकायां तद्विवरणमाप

निरवकाशम् ॥ स्वाप्नगजाभावस्य व्यावहारिकत्वस्य प्रागेवोपपादनात् ॥ ‘यस्य चैत्रत्वादिजातिविशेषस्य जाग्रत्काले नज्ञानं

किंतु स्वप्नएव ’ तत्रापि तादृशजात्यवच्छिन्नाभावस्य व्यावहारिकत्वं सम्भवत्येव । सामान्यतः स्वप्ने प्रतियोगितदभावयो

।

ज्ञाने अभावस्य जाग्रत्यबाधनिश्चये व्यावहारिकत्वं सर्वत्र निर्णीतमिति स्वप्नदृष्टवस्तुप्रतियोगिकत्वेन जाग्रत्कालबाधितत्वेन तादृशजात्यवच्छिन्नाभावस्य इतरेषामपि ज्ञानसम्भवात् किंच योगिनां ताद्रूपयेणापि स्वप्नदृष्टतजातेः नानाव्यक्तिषु

नानाव्यक्तींनां तदवच्छिन्नाभावस्य च ज्ञानं सम्भवत्येव तत्र तज्जात्य वच्छिन्नाभावस्य जायत्यबाधेन ताद्रूप्येणापि व्यावहा

रिकत्वं सुगमम् ॥

स्वाप्नगजतद्भावयोरुभयोरपि बाधितत्वोक्तेः (गु.चं) अभिनिवेशमूलत्वस्थापनम्

गूढार्थसंग्रहः

गुरुचन्द्रिकायां—किंच रजतादौ रजतभेदादिकमनुभूयते । तत्र च व्यावहारिकत्वं न शङ्कास्पदं रजताद्यात्मकनि घेघेन रजताभावादिकं बाधितमनुभूयते । सच निषेधो न व्यावहारिकः । तदुचितदेशकालकार्यग्राहकाद्यभावात् ।’ इति स्वाप्निकप्रतियोगितदभावयोः उभयोः प्रातिभासिकत्ववचनमप्यनादरणीयम् । रजतात्मकनिषेधेन रजताभावबाधानुभवः रजुताभावस्य जाग्रत्यबाधनिश्चये भ्रमरूपएवेति नात्र बाधः । स्वप्ने रजतप्रतीत्यनन्तरं प्रतीतरजते रजतभेदावगाहिज्ञानेन

न रजतस्य बाधसम्भवः। जाग्रत्काले शुक्तिं दृष्ट्वा इदं रजतम् इति ज्ञानानन्तरं तत्र प्रतीते रजते रजतभेदावगाहिज्ञानेन

।

यथा न रजतस्य बाधः तद्वदेव । रजततादात्म्येन पुरोवर्तिनो ग्रहे तत्र च रजतभेदज्ञाने परं बाधस्सम्भवति इदं रजत मिति ज्ञानस्य ’ नेदं रजतम्’ इति ज्ञानेन बाधानुभवात् । तत्रच रजतभेदस्य व्यावहारिकत्वमिष्टमेव । एवमेव स्वाप्नि कप्रतीत्यङ्गीकारेऽपि । अतः प्रातीतिकस्य प्रातीतिकेन नबाधः । विरोधएव बाध्यबाधकभावदर्शनात् । समसत्ताकयोरवि ।

रोघे बाध्यबाधकभावोक्तेः शपथमात्रत्वात्

एतदेवाभिप्रेत्य ’ तत्र विरोधात् बलवतो बाधकत्वम्’ AN

इत्युक्तिः भाष्ये ।

अतः स्वाप्नगजतदभावयोरुभयोः बाधितत्वोक्तिरभिनिवेशमूलैव ॥ गुरुचन्द्रिकायां–‘नच समसत्ताकयोर्भावाभावयोरविरोधे बाध्यबाधकत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम् अभावग्राहकश्रु

त्यादिप्राबल्येन वक्ष्यमाणेन तदुपपत्तेः ।’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया तत्रत्य श्रुत्यर्थस्य ’ नेहनाना’ इति श्रुतौ विवक्षाया अस

म्भवात् इति पूर्वमेव निरूपितम् । ‘वायौ रूपंनास्ति’ इति प्रत्ययेन वायौ रूपस्य कस्याप्यभावनिश्चेयन ‘वायौ नानारूपं नास्ती’ त्यादौ नानात्वपर्याप्तयधिकरणनिषेधेन एकरूपवत्ताप्रतीतिर्नोदेति । अत्रतु अभावसाधारणनानात्वं वृत्तिविशेषवि षयत्वं स्वरूपसम्बन्धेन तद्वतः निषेधः इत्याशयस्तु न सम्भवति । नेह किंचिन्नास्ति इति श्रुत्यानुपूर्व्याः क्वापि विरहात्

नानापदस्यैव वैयर्थ्याच्च ॥ किंचनेत्यस्य वैयर्थ्यान्यथानुपपच्या केनापि संबन्धेन नानात्ववन्नास्तीत्यर्थकल्पनमपि नानादिशब्दवैयर्थ्यादेवानु

पादेयम् । घटादेर्नाशप्रत्यक्षेण सर्वदृश्यानां युगपदसत्वमविवाद मिति नेहेत्यादि वाक्यस्य वैयर्थ्यापातोऽपि न संभवति ।

विनाभूतं किंचन नास्तीत्यर्थे श्रुतितात्पर्यस्य पूर्वमेव (६०३पुटे) निर्धारणेन एतच्छ्रतिवैयर्थ्यासंभवात् । ‘नेह नाना आस्त ’ इति श्रुतेः बहवोऽर्थास्संभवन्तीवि हरिगुणदर्पणे तत्त्वमार्ताण्डकारैः सम्यनिरूपणेन श्रुतिवैयर्थ्यस्य न कथं चिदप्यवकाशः । द्वितयद्वितीयाभावोभयसाधारणदृश्यत्वं निषेध्यताऽवच्छेदकं नानापदेऽभिप्रेतमिति (गु.चं.१३६ पुटे) उत्प्रेक्षणमनुपादेयम् । नानाशब्दस्यैवमर्थकल्पनायां कोशादेः कस्यापि मूलस्याभावात् ॥

नानाशब्दस्य नञ्प्रकृतितया इहेति ब्रह्मबोधकपद समभिव्याहारेण ब्रह्मान्यन्नास्तीत्यर्थवर्णनमपि (ल चं) अनुपा

देयम् । अन्यादिशब्दपरित्यागेन नानाशब्दप्रयोगेण श्रुतेरित्थं तात्पर्यासंभवात् । एतत्पक्षे किंचनेत्यस्य वैयर्थ्यापाताच्च ।

किंचनेत्यस्य (ल चं) ’ अतोऽन्यदार्तम्’ इति श्रुत्यादिमानेन विनाशितया प्रमितं दृश्यमात्रामत्यर्थाङ्गीकारे नानेत्यस्य

वैयर्थ्यम् । ‘ अतोऽन्यदार्तम् ’इत्यत्र विनाशित्वप्रतीतिसंभवेऽपि दृश्यत्वेन रूपेण अर्थबोधकपदं किंचिदपि नास्ति ।

●र्यामीभेन्नस्यैव एष त आत्मान्तर्याम्यमृतः ’ अतोऽन्यदार्तम्’ इति श्रुतौ’ अत इत्यत्र एतच्छब्देनान्तर्यामिण एव परामर्शात् अन्त

तत: प्रतीत्या भवदभिप्रेतनिर्विशेषभिन्नस्य तस्यां श्रुतौ प्रतिपत्तिरेव नास्ति । ‘यदैतमनुपश्यत्यात्मानम् ’

(बृ. ६.४.१५) ‘तमेवमन्यआत्मानम्’ (१७) इति पूर्व अज आत्मा महान् ध्रुवः (२०) स वा एष महानज 6.

"

आत्मा’ (१२) इत्युत्तरत्र च आत्मन्शब्दप्रयोगण आत्मन्शब्दस्य व्यापकार्थकतया अत्र इहेति सर्वव्यापकपरामर्श

कम् । एवं च विनाशिहश्यावशिष्टे विनाशिदृश्यं नास्तीति बोधः नात्र श्रुतौ विवक्षितः । किंतु सर्वव्यापके आत्मनि

“ नेहनानाडास्त किंन्चन " इति श्रुतेः लघुचन्द्रिकायुक्तार्थस्य पर्यालोचनम्

३८०

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसग्रह:

विनाभूतं किंचन नास्तीत्येवार्थ: । ’ अहमात्मा गुडाकेश (१०.२०) ‘न तदस्ति मया यत्स्यात् त्रिनाभूतं चराचरम् "

१

इत्युपक्रमोपसंहाराभ्यां गीतायां श्रुत्यर्थः इत्थमेव निरणायि | अत्र निर्विशेषबोधकस्य कस्यापि पदस्याभावात् । ‘नाना इत्यस्य नञ् प्रकृतिकत्वेन आत्मभिन्नत्वमेव निषेधप्रतियोगितावच्छेदकं नतु विनाशिदृश्यत्वमिति आहार्यत्वस्त्र नावसरः

इति प्रयासोऽपि तेन निरर्थकः । इहेत्यस्यैव निर्विशेषत्रोधकत्वाभावात् ।

सिद्धान्ते ‘किंचन ’ इति प्रातिस्विकरूपेणा

विनाभावबोधनायेति बोध्यम् । ’ किंचन- अणुमात्रमपि, इति शां. कठभाष्यम् । एतत्पर्यालोचनायां ‘नेह नानाऽस्ति ' इति सामान्योक्तिः कस्यचित् व्यक्तिविशेषस्य परित्यागेऽपि सति तात्पर्ये संभवति । किंचनेत्यस्य सत्त्वे कस्यचिदपि वस्तुनोऽभावास्सध्यतीति प्रतीयते

। अयमर्थः सिद्धान्तेऽपि सम्मतः

अनानाभूतस्य

॥

नात्र काचन भिदाऽस्ति ‘इति तापनीयश्रुत्यर्थः (२५८. पुटे) प्रागेवाभिहितः । अतः एतदैकार्थेन ‘नाना’ इति आत्मभिन्नार्थकम् । ‘किंचन ‘इति मूढधीविषयात्मकम् । इत्यादिना अस्यां श्रुतौ प्रतियोग्य भावसाधारणैकदृश्यत्व निषेथ्यतावच्छेदकबोधनोत्प्रेक्षणपि (१३६. पु) निरवकाशम् । एवमपि पदद्वयसार्थक्यासंभवात् । एतेन नानापदस्य ब्रह्म

भिन्नं तदन्वितवस्तुसामान्यं च किंचनेति, निपातसङ्घातस्यार्थः’ इत्यादि विठ्ठलेशोक्तिरप्यनुपादेयेति सिद्धम् । दृश्यादिपद परित्यागेन ‘नेह नानाऽस्ति किंचन ’ इति श्रुतिप्रवृत्तेरेव परसम्मतार्थाङ्गीकारे निजत्वापातात् ॥ एतेन ‘ निषेधस्य प्रसक्तिपूर्वकत्वेन निषेधवाक्यस्वाभाव्येन

प्रतियोगिप्रसत्यवच्छेदकदेशाद्यवच्छेदेन अभावस्य

बोधेन शुक्तिरूप्यादिवान्मथ्यात्वासद्धि: ’ (ल. चं) इत्युक्तिरप्यनुपादेया । दृश्यत्वस्य परसम्मतात्माभन्नत्वस्यच निषेध्यता वच्छेदकत्वेन अत्र वाक्ये विवक्षायाएव तद्बोधकपदाभावेनासम्भवेन एवमाशयवर्णनासम्भवात् । कालान्तरावच्छेदन

निषेधस्य प्रळयवाक्यादिभिरेव सिद्धया वाक्यवैयर्थ्यान्यथानुपपत्त्या इत्थमेवार्थो वर्णनीयइत्यपि न अहमात्मा गुडाके श’ नतदस्ति विनायत्स्यात् मया भूतं चराचरम्’ इति गीतायां उपक्रमोपसंहाराभ्यां आत्मन्शब्दार्थसर्वव्यापकत्व ।

८

व्यतिरेकेण दृढीकरणमेव ‘ नेहनानाऽस्ति किंचन ’ इति श्रुतौ विवक्षितमिति बोधनेन वाक्यवैयर्थ्यशङ्कायाएवासम्भवात् ।

एवं बोधनेन अविनाभावनिबन्धनमेव सामानाधिकरण्यं गुणवाचिशुक्लादिशब्दवत् इति गीतायां मध्ये समानाधिकरण निर्देशैर्निर्धारितम् । एतेन ’ तदात्मानमेवावेत् अहंब्रह्मास्मि’ इति (बृ) श्रुतौ आत्मन्शब्द: ‘सएषइह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इति तत्पूर्वश्रुतौ आत्मनशब्दार्थसर्वव्यापकत्वप्रतिपादनेन सामानाधिकरण्ये व्यापकत्वमेव प्रयोजकमिति

बोधनायैवेति निर्णीतम् । इममर्थमभिप्रेत्यैव गीतायां ’ सर्व समाप्नोषि ततोऽसिसर्व:’ (अ.११) इत्युक्तम् ॥ ।

अयमर्थः ’ व्याप्यव्यापकता मिथ्या सर्वमात्मेति शासनात् । इति ज्ञाते परे तत्त्वे भेदस्यावसरःकुतः ’ (शं.अप

अनु.श्लो.४६) इति सिद्धान्ते कथं घटते ? ’ मय्यन्यत्र तथा शेषभूतेषु भुवनेषुच ।| तवैवं व्याप्तिरैश्वर्यगुणसंसू चिकाप्रभो '

(वि.पु.१९.७२) इत्यादौ पराशरेण व्याप्तेरैश्वर्यगुणसूचकत्वस्योक्तेः ‘अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानासर्वात्मा’ (तै. आ. ३. २१) इति श्रुतेश्च ॥

एतेन उपक्रमे ‘ अद्वैतसिद्धेर्द्वैतमिथ्यात्वपूर्वकत्वात्’ इति सिद्धिवाक्यविवरणे लघुचन्द्रिकायां ’ महावाक्यजन्या द्वैतनिश्चयस्यापि ’ ‘ नेहनानाऽस्ति किंचन ’ ‘ नात्र काचन भिदाऽस्ति ’ इत्यादितत्पदार्थशोधकवाक्याधीनधी पूर्वकत्वात् उक्तवाक्येन वर्तमानार्थकलट्प्रत्यययुक्तत्वात् द्वैतविशिष्टब्रह्मरूपोद्देश्यार्थकेहपदयुक्तत्वाच्च

वर्तमानकालावच्छेदेनोद्देश्य

तावच्छेदक द्वैतवत्त्वावच्छेदक देशकालावच्छेदेन च द्वैतविशिष्ट ब्रह्मणि अस्तित्वविशिष्टस्य द्वैताभावस्य बोधनात् । अत्य

न्ताभावस्यावच्छिन्नवृत्तिकान्यत्वस्वीकारे निरवच्छिन्नविशेषणतया तादृग्ब्रह्मवृत्तित्वबोधनात्, तत्सम्बन्धावच्छिन्नस्य प्रति

(C

सदेवसोम्येदमग्रआसीत्” इत्यादिश्रुतेः (ल.चं) उक्तार्थस्यानुपादेयत्वे हेतुविवरणम्

३८१

गूढार्थसंग्रहः

योगिसामानाधिकरण्यस्य निवेशादेवाव्याप्यवृत्तितामादाय मिथ्यात्वानुमान अर्थान्तरवारणात् एकप्रसरताभङ्गापच्या ब्रह्म णीत्येकपदस्य ब्रह्माधेयत्वयोरुद्देश्यविधेययोः अन्वयबोधकत्वेऽपि ब्रह्मणीत्यनेन ब्रह्मनिरूपितत्वरूपस्योद्देश्यस्यैव अस्तीत्यनेन आधेयत्वाश्रयत्वरूप विधेयस्यैव समर्पणेन ब्रह्मनिरूपिताधेयत्वे तत्तद्देशाद्यवच्छिन्नत्वलाभात् ‘यस्मिन् पञ्चपञ्चजना

आकाशश्च प्रतिष्ठितः ’ इति वाक्ये ’ प्राणस्य प्राणमुतचक्षुषश्चक्षुः’ इत्यादिवाक्येचाकाशशब्दिता व्याकृतप्राणादिसम्बन्धि तथा ब्रह्मण उक्तत्वात् । पञ्चजनशब्दस्य गन्धर्वादिरूपस्य ब्राह्मणादिरूपस्यवा भाष्योक्तार्थस्य ‘यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च ,

इति वाक्ये ब्रह्मक्षत्रपढ्योरिव सर्वदृश्योपलक्षणत्वेन प्राणस्येत्यादेरपि सर्वदृश्योपलक्षणत्वेन सर्वदृश्यसम्बन्धित्वेनैव ब्रह्मणः

पूर्वमुक्तत्वाच्च । अद्वैतसिद्धेः द्वैतमिथ्यात्वपूर्वकत्वम्’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया ॥

अत्र ’ यस्मिन् पञ्चपञ्चजना ’ इत्यादौ प्रतियोगिनः उपस्थितावपि अभावस्यानुपस्थित्या अभावसाधारणदृश्यत्वेन आत्मभिन्नसामान्योपलक्षणपरता तद्वाक्यस्य नसम्भवति । इह भूतले घटो नास्तीत्यादौ लोके क्वापि व्यावहारिकप्रतियोगि विशिष्टनिरूपितवृत्तित्वस्य प्रतियोग्यवच्छेदक देशकालावच्छिन्नव्यावहारिकतदभावे बोधः न दृष्टः । अतः प्रतियोगि विशिष्टवाचकत्वेन निर्णीतस्य पदस्य असत्वेऽपि नञःप्रतियोग्यवच्छेद कदे शकालावच्छिन्नाभावबोधकत्वं नञ्समभिव्याहृता स्तीत्यस्य नञर्थगतप्रतियोग्यवच्छेदक देशकालावच्छिन्नाधेयताबोधकत्वं चाव्युत्पन्नम् । इत्थमेव नैयायिकादीनामपि सम्म

तम् । व्यावहारिकप्रतियोग्यवच्छेदकदेशकालावच्छिन्नत्वस्य व्यावहारिकरिकतदभावे तदभावनिष्ठाधेयतायां वा नास्तीति

पदसमभिव्याहारे बोधः नैयायिकादीनां दार्शनिकानां मध्ये कस्याप्यसम्मतः । लटः वर्तमानकालार्थकत्वेऽपि अभावगत वर्तमान कालिकत्वमेव तेन बोध्यत इति संप्रतिपन्नम् ॥

इहेत्यस्य दृश्यविशिष्टोपस्थापकत्व, नाना, किंचन, इत्यनयोः दृश्यत्वात्मभिन्नत्वरूप निषेध्यताऽवच्छेदकपरत्वं, प्रति योग्यवच्छेदकवर्तमानकालावच्छेदेन अभावस्य तद्गताधेयतायाश्च नञः अस्तीत्यस्यबोधकत्वंच यदुक्तं तत्तत्तदर्थबोधकशब्दा

भावात् लोके वाक्येषु एवं व्युत्पत्तिविरहात् एवं तात्पर्यकल्पकानन्यथासिद्धप्रमाणावरहाच्च अनादरणीयम् । एवं अत्यन्ताभावस्य अवच्छिन्नवृत्तिकान्यत्वस्वीकारे निरवच्छिन्नविशेषणतया तादृशब्रह्मवृत्तित्वबोधनं यदुक्तं तदप्येतेन निरवकाशम् ॥ प्रति

योग्यवच्छेदक देशकालावाच्छन्नत्वस्य अवच्छिन्नवृत्तिकान्यत्वस्य वा नास्तीति पदसमभिव्याहारे तदर्थबोधकशब्दाभावेऽपि बोधाङ्गीकारे तदंशे तद्वाक्यजन्यबोधानन्तरं संशयस्य तन्निवृत्यर्थं प्रवृत्तेश्च लोकेऽनुभवस्यैवापलापप्रसङ्गः । अत्र भाष्ये शुक्ति

रूप्यदृष्टान्तानुरूप्याविरहात् अविरोध बाध्यबाधकभाव संम्भवात् अधिकसत्ताकत्वस्यैव बाधकत्वस्य लोके दर्शनाच’ नेहना नाऽस्ति किंचन’ इति श्रुत्यर्थः प्रागेव (१३६. पुढे, ३७४.पुटे च लचंगु चं रीत्या) प्रदर्शितः नसम्भवतीति बोधितम् ॥

एतेन ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत् एकमेवाद्वितीयम्’ इति श्रुत्यर्थोऽपि प्राक् (१३२.पुटे, १७९, १८०.पुटेच) चान्द्रेकोक्तः अनुपादेय इति सिद्धम् । आत्मा वा इदंमेक एवाग्र आसीत् नान्यत् किंचन मिषत्’ इत्यत्र मिषादयस्य ८

आसीदित्यर्थकत्वे शब्दस्यैव वैयर्थ्यम् । इदमभिन्न अंग्रे यदासीत् तत् सदेव एकमेवाद्वितीयम् इत्येवं उद्देश्यक्धेियभावः ८

नात्र विवक्षितः । आत्मावा इदमेकएवाग्र आसीत्’ इत्यत्र आसीदित्यत: पूर्व एक एवेत्यस्योत्तया एकएवेत्यस्य विधेय

समर्पकताया: प्रतीत्या अत्रापि एकमेवासीदिति योजनया अस्यैव विधेयसमर्पकत्वम् । ‘नान्याकिंचन मिषत्’ इत्यत्र

स्पर्धार्थक मिषच्छन्द प्रयोगण पूर्वबाक्ये कार्यकारणयोरभेदप्रतीत्या कार्याभिन्न कारणरूपोपादानकारणत्वस्य उपस्थित्या उपादा नकारणेन कारणत्वेन स्पर्धेमानं निमित्तकारणमेव आत्मान्यत् ‘नान्यत्किंचनमिषत्’ इत्यत्र निषेभ्यतया विवक्षितमिति अद्वितीयमित्यत्रापि सएवार्थी अभिप्रेतः इति साधितं वेदार्थसंग्रहे भगवता । अत्रापि उत्तरत्र सएवार्थः अभिधास्यते ।

स्वाप्रवाधनिरूपणपरगुरुचन्द्रिकानुवादस्तत्परिशीलनं च

३८२

[जिज्ञासा १.१-१

गूढार्थसंग्रहः

।

तत्रैव यथावसरं चन्द्रिकोक्तिः पर्यालोचयिष्यते

अतः नञ्समभिव्याहृतवाक्यव्युत्पत्तिविरुद्धेऽर्थे श्रुतेस्तात्पर्य कथं वर्ण

यितुं शक्यते । एवं निषेधवाक्यत्वेन परेषां सम्मतानि ‘अस्थूलमनणु ’ इत्यादिवाक्यान्यपि न तदर्थबोधनक्षमानीति यथावसरं भगवतैव निरूपयिष्यते । तदर्थस्तु तत्रैव प्रदर्शयिष्यते ॥ बाधितस्यैव व्यावृत्तिः । बाधितस्य च निवृत्तिः । न व्यावर्तमानत्वमात्रमपारमार्थ्यहेतुः । इति सूक्तिभिः

बाधमन्तरा न मिथ्यात्वव्यवहारः । अतएव विवरणे रज्जुसर्पस्य मूलाज्ञानकार्यत्वपक्षे मूलाज्ञानस्यैक्येन रजुज्ञानेन तन्निवृ ।

च्यसम्भवात्

मुद्गराद्यभिघातेन घटादिविनाशवत् रजुसर्पमात्रनाशइत्यङ्गीकारे मुद्गराभिघातेन घटनाशस्थले घटस्य

मिथ्यात्वेन व्यवहारविरहवत् रज्जुसर्पस्यापि मिथ्यात्वव्यवहारो न स्यात् इत्यालोच्यैव अवस्थाज्ञानान्यनन्तान्यङ्गीकृत्य रज्जु सर्पस्य तत्कार्यत्वपक्षे बाधोक्तिः, मिथ्यात्वव्यवहाररक्षणायैव इति बोधितम् ॥ एतेन ‘नच मनोवच्छिन्नं जीवरूपं ब्रह्मरूपंवा चैतन्यमविद्याऽवच्छिन्नं ब्रह्मवा

स्वाप्नाव्यासाधिष्ठानमिति तद्धीरेव

स्वाप्नबाधः ; नतु स्वाप्नाभावधी: अधिष्ठानाविषयकत्वात् स्वाप्नस्य प्रातिभासिकत्वेन अज्ञानविषयतानवच्छेदकत्वाच्चेति

वाच्यम् । बाधकत्वस्य स्वाप्नाभावबुद्धावण्यानुभाविकत्वेन मनोवाच्छिन्नइव स्वाप्नाभावावच्छिन्नेऽपि चैतन्ये अज्ञानविशे षामकारसम्भवात् । नच प्रातिभासिकत्वविरोधः तत्तदज्ञानान्याज्ञानाभावस्य तत्र निवेशात्, अन्यथा मनसोऽपि तद्वि

।

रोधापत्तेः

तथा च इदं रजताभाववदित्यादिस्वाप्नबुध्युत्तरकालावच्छेदेन रजताभावादौ साक्षिण्युत्पन्न प्रकाशप्रस्त्या

तदवच्छेदेन ज्ञान विषयत्व सम्भवात् । तदानीमुत्पन्नस्य इदं रजतमित्यादिस्वमस्य तदुत्तरोत्पन्नया इदं रजताभाववदिति धिया बाध: ; अथवा स्वाप्नरजताद्यभावोत्पत्तेः पूर्व प्रकाशप्रसक्तावपि पश्चात्तद्धीबाधकत्वानुभवादेव तदवच्छेदेनाज्ञान विषयत्वम् । भाव्यवच्छेदेन ज्ञानविषयत्ववत् । एवं च स्वाप्नेषु प्रातिभासिकत्वं यथाश्रुतमेव । यद्वा बाधोऽत्र न सवि

लासाज्ञाननिवर्तकधीः, किंतु मिथ्यात्वनिश्चयः ’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिः अनादरणीया | स्वाप्नाभावस्य जाग्रत्यबाधेन व्याव

हारिकतया तद्बुद्धे: जाग्रति स्वाप्नप्रतियोगिबाधकत्वस्यानुभाविकत्वेन रज्जुसर्पवत् मिथ्यात्वव्यवहारः भट्टपादैरेव व्यव

स्थापितः स्वाप्नाभावस्य प्रातिभासिकत्वाङ्गीकारपक्षे तदुत्पत्तेः पूर्व प्रकाशाप्रसक्त्या तदवच्छिन्नचैतन्ये रज्जुसर्पाद्यवच्छिन्न

चैतन्यइव अज्ञानकल्पनमेवाप्रामाणिकम् ॥ अतएव नच इदंवृत्तेर्ज्ञातैकसत्वेन तदवाच्छन्नचैतन्यगताज्ञानमेव नास्तीति 6

वाच्यम् ; वृत्तेः साक्षिवेद्यत्वेन यद्यपि तद्गोचराज्ञानं नास्ति, तथाऽपि तदवच्छिन्न चैतन्ये शुक्त्यवाच्छिन्नगोचराज्ञानसत्वात् ।

तथाच इदंवृत्तिराश्रयावच्छेदिका नतु विषयावछेदिकेति वस्तुस्थितिः, शक्तितत्वाशानस्यैवोभयपरिणामित्वात् । इदमंशः

तदाकारवृत्तिश्च एतत् द्वयं आश्रयमात्रावच्छेदकमित्युक्तत्वात् ’ इति अ. सिद्धिः, (भ्रमस्य वृत्तिद्वयोपपत्तौ) ‘आश्रयमात्रा वच्छेदकमिति–इदं रूप्यं इदं रूपयज्ञानमिति द्व्याकारानुभवात् अज्ञानमूलक भ्रम विशेष्यताऽवच्छेदकरूपावच्छिन्नस्यैव अज्ञानाधारावच्छेदकरूपत्वात् एकस्याज्ञानस्य द्वयंमाश्रयतावच्छेदकम् । यदवच्छिन्नांहि चिंतमज्ञानमाश्रयति तदवच्छिन्नां

तां तत्परिणामोऽपि तदाश्रयतावच्छेदकमेव तदंशे विशेष्यतावच्छेदकम् । ’ इति गुरुचन्द्रिका च सङ्गच्छते । अत्र ज्ञातै

कसद्विषयकमज्ञानं नास्तीत्यङ्गीकृत्यैव शुक्त्यवच्छिन्नगोचराज्ञानेनैव तत्कार्यनिर्वाहोत्तया ज्ञातैकसाद्वषयकाज्ञानं नास्तीति सिद्धान्त: अभ्युपगतएव ॥

बाघितत्वाभावे मिथ्यात्वव्यवहारस्यैवासम्भवात् । मिथ्यात्वनिश्चयएव सिद्धौ (अद्वैतसिद्धौ) अत्र बाधइति उक्तिरपि नघटते । पल्लवाविद्यापक्षे (मूलाविद्याकार्यत्वं व्यावहारिकत्वं पल्लवाविद्याकार्यत्वं प्रातिभासिकत्वम्) मूलपल्लवाविद्याप्रयु तत्वे लक्षणे । पक्षान्तरे च अविद्यामनस्तत्परिणामान्यत्वेसति अविद्याविषयताऽनवच्छेदकद्दश्यत्वं प्रातीतिकत्वम् ।

३८३

गूढार्थसंग्रहः

उक्तलक्षणशून्यत्वेसति बाध्यत्वं व्यावहारिकत्वम् । इति गुरुचन्द्रिकायां (सत्तात्रैविध्योपपत्तौ) वक्ष्यमाणरीत्या प्रातिभासि कत्वमपि स्वाप्नाभावस्य न सम्भवति, तत्राज्ञानविषयतावच्छेदकत्वाङ्गीकारे अज्ञानविषयताऽनवच्छेदकत्वं नसम्भवति । पल्लवाविद्याऽपि प्रातिभासिकावच्छिन्ने अन्यत्रादर्शनेन नैव कल्पयितुंशक्या । बाधाभावेच मिथ्यात्वव्यवहारोनसम्भवति ॥

स्वप्नदर्शनस्य स्वरूपेण सत्त्वं ( भामती) व्यावहारिकसत्त्वं प्रागुदाहृतभामतीकल्पतरकारैरङ्गीकृतम् । श्रीभाध्ये च ज्ञानस्य सत्यत्वमबाधितत्वात् अभ्युपगन्तव्यमित्युत्तरत्र वक्ष्यते । एवं च स्वप्नज्ञानतद्विषययोः एका विद्यापरिणामत्वस्यैव परैरङ्गीकोरण एकस्याबाधेन व्यावहारिकत्वम् अन्यस्य प्रातीतिकत्वमिति कल्पनमेव नघटतइति उभयोरपि सत्यत्वमेव । जाग्रति स्वप्ने दृष्ट्वानामर्थानामभावनिश्चयः अल्पकालिकत्वेन उत्तरकालानुवृत्तिविरहनिबन्धन उपपद्यते । अतः स्वाप्निक

पदार्थसृष्टिरीश्वरकर्तृकैव इति भगवता सिद्धान्तयिष्यते । स्वाप्नपदार्थज्ञानस्य सत्यत्वं ज्ञानस्याबाधेनेति भट्टपादादीनामपि सम्मतम् । अतः स्वाप्नाभावज्ञानस्येव स्वाप्नाभावस्थापि जाग्रत्यबाधितस्य व्यावहारिकत्वेन विरोधेएव बाध्यबाधकभावः नत्व विरोधेपीति सिद्धम् ॥

एतेन ‘भेदस्य मिथ्यात्वेऽपि अभेदो न तात्विकः भावाभावयोरुभयोरपि मिथ्यात्वस्य प्रागेवोपपादितत्वात्। इयांस्तु

विशेषः यदत्र अभेदो व्यवहारकालीनेन परीक्षितप्रमाणभावेन अनुमानादिना बाध्यते । भेदस्तु देहात्मनोर्न तेन, किंतु

चरमवृत्य’ इति अद्वैतसिद्धि: । (देहात्मैक्याध्यासोपपत्तौ) ‘प्रागेवेति स्वसमानाधिकरणस्वान्यून सत्ताकात्यन्ताभावस्य प्रतियो

गित्वं मिथ्यात्वम् । प्रातीतिकात्यन्ताभावमादाय सिद्धसाधनवारणाय स्वन्यूनसत्ताकेति । एवं च मिध्यात्वघटकाभावो अधिष्ठानरूपत्वेन तात्विकः, तदतिरिक्तत्वेन कल्पितो वा उभयथापि नक्षतिरित्यादिकंतु मिथ्यात्वानुमाने पूर्वमुक्तमि त्यर्थः’ इति गुरुचन्द्रिकाचेत्युभयमपि निरवकाशम् । स्वाप्नगजाभावदृष्टान्तेन इत्थं साधितं प्राक् । स्वाप्नगजाभावस्य

।

नप्रातीतिकत्वम् अपितु व्यावहारिकत्वम्

अतः अधिकसत्ताकज्ञानस्यैव बाधकत्वम् । स्वान्यूनसत्ताकत्वेन अभावज्ञा

नस्य बाधकत्वविरहादेव (३७७) लघुचन्द्रिकायां प्रातिभासिकनिष्ठमित्यादिना स्वप्रतियोगिन्यून सत्ताकत्वमिथ्यात्वयोः

परिष्करणम् । गुरुचन्द्रिकायाभप्रातिभासिको यः इत्यादिना मिथ्यात्वनिष्कर्षण (३७३) च निरवकाशम् ॥ द्वितीयाभावस्य ब्रह्मरूपत्वेऽपि द्वितीयाभावत्वविशिष्टविषयकज्ञानमेव बाधकं, द्वितीयाभावत्वावीशष्टस्य द्वितीयवत्

मिथ्यात्वंतु तेषां सम्मतमिति द्वितीयसमसत्ताकाभावज्ञानस्य बाधकत्वमेव नसम्भवति । द्वितीयाभावत्वविशिष्टस्य सत्यत्वं

शुक्तिरूप्यशुक्तिभिन्नत्वयोरिव प्रपञ्चतदभावयोः नैव सम्भवति

।

तु तैर्नाङ्गीक्रियतएव । अतः एकबाधकबाध्य

तत्र

शुक्तिज्ञानस्य `स्वविषमसत्ताकोभयबाधकत्वं सर्वसम्मतम् । उभयावरोधस्यापि बाधके तत्र सत्त्वात् । श्रुताबुभयसाधारणदृश्य त्वस्य एकस्य निषेध्यतावच्छेदकत्वस्य अभिप्रेतत्वं नसम्भवतीत्यादिकं प्रागेवोपपादितम् । अतः बलवतएव विरोधे बाधकवं, नतु विरोधाभावे बलवद्भिन्नस्य । नापि बाधितत्वमन्तरा मिथ्यात्वनिश्चयः । प्रतियोग्यवच्छेदक देशकालावच्छेदेन बाधितत्व मेव मिथ्यात्वं साधयति । न भिन्नदेशकालावच्छेदेन बाधितत्वमिति सिद्धम् ॥

एतेन ‘प्रतिपन्नोपाधौ (अस्थूलादिवाक्यैः) प्रतिषिध्यमानत्वात् ’ इति हेतुः (१.१.२) विवरणोक्त : देशकालावच्छे दकैक्यकमन्तरा न मिथ्यात्वसाधनायालमिति सिद्धम् । अत्र विवरणे देहात्मभावः दृष्टान्तः प्रदर्शितः । विवरणप्रमेयसंग्रहे ● आत्मन्यपि आबालपण्डितमनुभवसिद्धं देहादितादात्म्यभ्रमं शास्त्रजन्यब्रह्मात्मसाक्षात्कारणविना बाधरहितम्’ । इति

साक्षिबाघोद्धारे सोपाधिकत्वभङ्गे च अद्वैतसिद्धौ ब्रह्मज्ञानमात्रबाध्यत्वमेव देहात्मैक्यस्योक्तम् । देहात्मैक्यस्य न प्रातीति न

कत्वं किंतु व्यावहारिकत्वमेव इत्यन्यएव दृष्टान्तो वाच्यः इत्यभिप्रेत्य भगवता रज्जुसर्पदृष्टान्तःप्रदर्शित ॥

व्यावर्तमानत्वमात्रंमिथ्यात्वसाधनेन प्रभवति इत्यर्थस्य व्यवस्थापनम्

३८४

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः किंच द्वितीयद्वितीयाभावयोरिव देहभेदतदभावयोराप आत्मनि प्रतिषेधो वाच्यः द्वितीयाभावस्य ब्रह्मस्वरूपतापक्ष

इव देहात्मैक्यस्यापि देहात्मभेदाभावरूपत्वेन ब्रह्मस्वरूपतया तत्पक्षे बाधो नास्तीत्येषितव्यम् । देहात्मैक्याध्यासोपपत्तौ व्यवहारकालीनपरीक्षितप्रमाणभावेनानुमानादिना अभेदस्य बाध: अद्वैतसिद्धावुक्तः । तथा च तत्रैव पूर्व आब्रह्मज्ञानम नुवृत्तेरुक्ततया अयमर्थः कथं घटते ? एवमात्मगत: देहभेदोऽपि अभावस्याधिकरणस्वरूपतापक्षे ब्रह्मरूपइति एषितव्यम् । ।

एतत्पक्षेऽपि द्वितीयाभावत्वविशिष्ट विषयकज्ञानस्यैव द्वितीयबुद्धिविरोधिता सर्वसम्मता

स्वाप्निकगजाभावस्य• आत्मगत

देहभेदस्य च स्वाप्निकगजदेहात्मैक्यसमसत्ताकत्वं न कश्चिदपि दार्शनिकः आत्मवादी अभ्युपैति । अतः प्रतिपन्नोपाधौ प्रतिषिध्यमानत्वं विवरणोक्तरीत्या हेतुर्वा स्यात् साध्यं वा । उभयथाऽपि आत्मगतेदहमदद्वितीयाभावयोः मिथ्यात्वं नततः

।

सिध्यति

श्रुत्यादिकंतु अविरोधे बाध्यबाधकभावसाधकं नास्तीति बलवतएव बाधकत्वं यदुक्तं तत्समञ्जसम् ॥

बाधफलभूता विषयनिवृत्तिः व्यावृत्तिः’ इति पूर्वप्रतिज्ञानुसारेण बाधस्वरूपशोधनेन बाधफलभूतविषयनिवृत्तिः घटपयादिषु नास्तीत्युपपादनपूर्वक ‘न व्यावंर्तमानत्वमात्रमपारमार्थ्यहेतुः’ इत्युक्तम् ॥

यद्याप ं व्युत्थिता हि सतो भेदाः ’ (१८६.पु) इति वार्तिक श्लोकविवरण ’ सतो व्यावृत्ताः घटादयः तद्वयावृ :

त्तेरेव तुच्छतां गताः ’ । इति आनन्दगिरिविवरणे (१९५. पु) सिद्धान्त बिन्दुटीकायां च व्वावर्तमानत्वमात्रमपारमा साधकमुक्तम् । ‘प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वे सति विभक्तत्वात्’

इति विवरणोक्तानुमानेऽपि विभक्तत्वं

व्यावर्तमानत्वमेव स्यात् ;

इति एक एव हेतु: ब्रह्मसिद्धावुक्तः

तथाऽपि ’ प्रत्येकं तदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात्’

।

विभक्तत्वमात्रमानन्दबोधाचार्यैः प्रमाणमालायां हेतुत्वेनोक्तम् । एतत्पर्यालोचनायां विवरणेऽपि हेतुद्वयमेव विवक्षितीमीत तच्वदीपनोक्तविवरणमेव युक्तमिति प्रतीयते । तत्र व्यावर्तमानत्वं परग्रन्थेषु सर्वत्र स्वसमानसत्ताक भेद प्रतियोगित्वमित्येव

प्रतिपादितम् । भगवता तु अनुवृत्तत्वं व्यक्तौ जातिवत् घटपटादिप्रतीतिसामान्यविषयत्वम्, व्यावर्तमानत्वं तत्प्रति कोटिभूतं प्रतीतिसामान्याविषयत्वमित्युक्तम् । एवं ’ ब्रह्मण्यनुगच्छति घटादिकं विभज्यते सन् घटः सन् पट इति’ (प्र. माला) आनन्दबोधवाक्यपर्यालोचनायामपि इत्थमेव प्रतीयते । सतः प्रतीतिसामान्यविषयत्वे अबाधितत्वमेव मूलम् ।

।

घटपटादेस्तु विषयनिवृत्च्या अतथावित्रत्वम् । अत्र च विषयनिवृत्तिः बाधफलभूतैव मिथ्यात्वं साधयितुमलम् भेदप्रति योगित्वं तु महापूर्वपक्षोपक्रमे ‘तदतिरोकिनानाविध ’ इत्यत्र नानाविधशब्दे विवक्षितम् । नानात्वेन मिथ्यात्वं प्राचीन

परग्रन्थेषु व्यक्तम् । तत्र च मूल ’ नेह नानाऽस्ति किंचन’ इति श्रुतिः । वस्त्वपरिच्छेदो भेदशून्यत्वरूपः ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इत्यत्र अनन्तत्वघटकः तत्प्रतियोगितया भेदप्रतियोगित्वमपि मिथ्यात्वानिमित्तं विवाक्षतमिति । श्रुति द्वयेऽपि परसंमतार्थो न विवक्षित इति उत्तरत्र निरूपयिष्येत । ततश्च न भेदप्रतियोगित्वं मिथ्यात्वं साधयितुमलम् ॥

एवं ब्रह्मभिन्नत्वादिकमपि । शुक्तिरूप्यादौ बाधेनैव मिथ्यात्वस्य सर्वसंमतत्वात् । तत्र मिथ्यात्वस्वरूपविषये बाध

विषये च विप्रतिपत्तिः । शुक्तिरूप्यादेः पदार्थस्यैव इतरदार्शनिकैरन ङ्गीकारेण तदुपादानभूताज्ञानेन साकं तस्य निष्ट त्तिरूपबाधस्यापि इतरदार्शनिकासंमतत्वात् । एवं सदसद्विलक्षणत्वज्ञाननिवर्त्यत्वयोरपि । परैः अनिर्वचनीयख्यात्यङ्गी कारेण अधिष्ठानज्ञानेन शुक्तिरूप्यपदार्थस्य शक्तिरूप्योपादानभूताज्ञानेन साकं निष्वृत्तिरूपत्राधस्य अभ्युपगमेन तस्य सदसद्विलक्षणस्वज्ञाननिवर्त्यत्वादिकमङ्गीक्रियते । इतरदार्शनिकैस्तु अभावप्रमया प्रतियोगिज्ञानस्य भ्रमत्वसम्पादनमेव बाघ इति । अत: विरोध्यभावज्ञानस्य प्रमात्वनिश्चयमन्तरा प्रतियोगिज्ञानस्य अमत्व नैव निर्णेतुं शक्यम् । भ्रमत्वानि

र्णये प्रतियोगिनः अभावोऽपि तत्र न सिध्यति इति बाधनिर्णयमन्तरा मिथ्यात्घं नैव निश्चंतु शक्यम् । दृग्छश्यसम्बन्धा

सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे लाघवपराया: अद्वैतसिध्यायुक्तेःपर्यालोचनम्

३८५

श्रीभाष्यम्

सम्बन्धितथाऽनुभूतस्यान्यदेशकालयोरभावप्रतीतौ न विरोध इति कथमत्र बाध्यबाधक भावः । अन्यत्र निवृत्तस्यान्यत्रनिवृत्तिर्वा कथमुच्यते । रजसर्पादिषु तु तद्देशकालसम्ब

1न्धितयैवाभावप्रतीतेर्विरोधो वाधकत्वं व्यावृत्तिश्चेति देशकालान्तर (दृष्टस्य देशकाला नंतर) व्या वर्तमानत्वम्मिथ्यात्वव्याप्तं न दृष्टमिति न व्यावर्तमानत्वमात्रमपारमार्थ्यहेतुः ॥ श्रुतप्रकाशिका

राप नेत्याह । अन्यत्रेति । अन्यत्र निवृत्तस्य - विरोधबाधस्थले निवृत्तस्य । अन्यत्र विरोधबाधरहितस्थले । यद्वा अन्यत्र स्वदेशकालव्यतिरिक्तदेशकालयोः अन्यत्र स्वदेशकालयोः एतद्वैधर्म्य दृष्टान्तेन विवृणोति । रज्ज़सर्पादिष्विति । तुशब्दो

घटादिवैषम्यपरः । इत्थं दूषणोपयोगिनीव्याप्तिरिशक्षिता । अथानुमानदूषणसिद्धिं दर्शयति । इतिदेशकालान्तरेति । इति

र्हेतौ मिथ्यात्वं व्यापकम् । व्यावर्तमानत्वं व्याप्यम् । व्यावर्तमानत्वमात्रमिति मात्रशब्देन विरोधबाधहेतुकव्यावृत्ति यवते ॥

यद्वा व्यावर्तमानत्वहेतोरसिद्धिं प्रतिजानते । यत्पुनरित्यादिना । तदर्थ बाधमूलं विरोधइत्याह । द्वयोरि

त्यादि । पक्षे तदभावं दर्शयति । अत्रेति । विरोधाभावमुपपादयति । यस्मिन्निति । तत्फलनिवृत्तिमाह। अन्यत्रेति । दृष्टान्तद्वैधर्म्य दर्शयति ॥ रज्ज्विति । एवमसिद्धिं वक्तुं विभागो दर्शितः । अथासिद्धिमाह । इतिदेशाकालान्तरेति । ।

सोपाधिकत्वमार्थम्

अयमर्थः किं पटोऽस्तीत्यत्र घटाभावःसिषाधयिषितः उत घटोऽस्तीत्यत्रापि तदभावः । प्रथमे सिद्ध

साध्यता । द्वितीये व्यावर्तमानत्वशब्देन किं व्यावृत्तिबुद्धिबोध्यत्वं मिथ्यात्वहेतुतया विवक्षितम् उत प्रतिपन्नोपाधौ बाधितस्य व्यावृत्तिः । प्रथमे सोपाधिकत्वं द्वितीये हेत्वसिध्या घटादेस्सत्यत्वमिति ॥ गूढार्थसंग्रह:

नुपपत्तिप्रभृतिकं तु बौद्धेाक्तसंबन्धानुपपत्तितुल्यमेव । तदसंबन्धेन स्थितिरेवास्ताम् । संबन्धिनस्तत अपह्नवः नैव वक्तुं शक्यते । अनुभवानुरोधेन सम्बन्धो वा अभ्युपगम्यतामिति, दर्शनग्रन्थेष्वेव व्यक्तम् । अतः बाधमन्तरा मिथ्या

त्व नैव सिद्धिरित्यालोच्य इत्थं सिद्धान्तकरणम् ॥ प्रतियोगितदभावयोः एकबाधकबाध्यत्वं बलवत्त्वाभावेन नP संभव

तीति साधनेन ‘किंच भेदप्रपञ्चस्य धर्मो मिथ्यात्वलक्षण: । मिथ्या वा परमार्थो वा नाद्यः कल्पोऽयमञ्जसा ॥’ (संवि

त्सिद्धौ) इत्यादिना ‘तान्मथ्यात्वे प्रपञ्चस्य सत्यत्वं दुरपह्नवम् । पारमार्थ्येपि तेनैव तवाद्वैतं विहन्यते ॥’ (सं.सि) S

इत्यन्तेन यामुनमुनिभिः योऽयं: सिद्धान्तःकृतः स सिद्धान्तः अस्ति च प्रपञ्चत न्मिथ्यात्वयोः एकज्ञानबाध्यत्वम् अतः

समसत्ताकत्वात् मिथ्यात्वबाधकेन प्रपञ्चस्यापि बाधात् नाद्वैतक्षतिरिति ’ (अ.सि) (मिथ्यात्व मिथ्यात्वनिस्क्तौ) इंति मधु सूदनसरस्वत्युक्तेः निरवकाशत्वबोधनपूर्वकं सम्यक्प्रतिष्ठापितः ॥ पञ्चपादिकोक्तसदसद्विलक्षणत्वं अविद्यावादे अनिर्वचनीयत्वानुपपत्तौ श्रीभाष्यएव पर्यालोचयिष्यते । अविद्या

वादे शुक्तिरूप्यादेः प्रातिभासिकपदार्थस्यान्युपगम एवाप्रामाणिक: ज्ञानं च तत्पदार्थनाशकं न भवति इत्यादिनिरूपणेन ज्ञाननिवर्त्यप्वरूपमिथ्यात्वमपि विवरणोक्तं न घटत इत्यावेदयिष्यते । सन्मात्रप्राहिप्रत्यक्षवादे लाघवं यदद्वैतसिद्धयादा

वुक्तं बौद्धसंमतं तत् प्रमाणप्रवृत्तिसाफल्यादिभिः अनुभवानुरोधेन पदार्थसिद्धौ भाविबाधस्य परकाल्पस्यायोगेन फळमुख

गौरवस्यादोषतया निरवकाशम् । लाघवमात्राभ्युपगमे माध्यमिकयुक्तिभिः स्वप्रकाशस्यापि निरासे ततोऽपि लाघवमिति 49

प्रतियोग्यभावयोरविरोधेऽपि मिथ्यात्वस्य तत्र श्रुत्यादितात्पर्यवर्णनस्यचासाङ्गत्यम् [जिज्ञासा १-१-१

३८६

श्रुतप्रकाशिका

ननु बाधार्हताया उपाधित्वे साध्याविशिष्टता स्यादिति बाधितत्त्वमेवोपाधिस्स्यात् । तस्य च न साध्यसमव्याप्तिः

असहायेन गच्छता पथिदृष्टस्य रज्जुसर्पस्य केनाप्यबाधितत्वादितिचेत् -नैवम् । ईश्वरादिज्ञानेनापि बाधितत्वनियमात् । अनभ्युपगतेश्वरादीनां पक्षेऽप्ययमुपाधिरेव । किं त्वया तस्य पथिदृष्टस्य रज्जुसर्पस्य मिथ्यात्वं प्रमाणोपगतम् नवा। नचे

त्सम्यक्सर्पएवेति तत्रावृत्तिर्नसाध्यसमव्याप्तयभावाय स्यात् । अवगतंचेत्ततएव ज्ञानात्तस्य बाधितत्वं सिद्धमिति साध्य

।

समव्याप्तिसिद्धिः

ननु किं प्रतिपन्नोपाधौ बाधो मिथ्यात्वे प्रयोजक: उत केवलबाधः प्रथमे देशकालयोरुपाधित्वात् देश

कालभ्रमस्य देशकालोपाधित्वाभावेन सर्वसपक्षाननुयायित्वेन साध्यसमव्याप्तयभावात्प्रतिपन्नोपाधौ बाधो नोपाधिस्स्यात् । द्वितीये कृत्स्नमिथ्यात्वमिति ॥

।

अत्रोच्यते-नहि देशकालावेवोपाधिरिति नियमः किंतु वस्त्वन्तरमप्युपाधिः

उपाधिरवच्छेदकः । अतएव हि

देशकालादिप्रतिपन्नोपाधौ अबाधितत्वादित्यत्रादिशब्देन वस्त्वन्तरस्याप्युपाधित्वं भाष्यकारैर्वक्ष्यते । तस्माद्देशकाल भ्रमे

वस्त्वन्तरमुपाधिः देशकालभ्रमस्य वस्त्वन्तरोपाधिकत्वेऽपि वस्तुभ्रमस्य देशकालोपाधिकत्वे नान्योन्याश्रयः भ्रमव्यक्तिभे दात् । तस्माद्यदवच्छेदकावच्छिन्नं यत्प्रतिपन्नं तदवच्छेदकावच्छिन्नस्य बाधो मिथ्यात्वे प्रयोजकः । आरोपितेन सायंत्वा दिना तन्निवर्तकेन दिवात्वादिना च विना क्रियान्तरावच्छिन्नस्य कालस्य भ्रान्त्युपाधित्वम् । एवं देशेऽपीति नकश्चिद्दोषः । एवं विशिष्टोपाधौ विशेषणविशेष्यांशयोः परिहृतानुपपत्तिकत्वेन विशिष्टोपाधिसिद्धिः । अतो न व्यावर्तमानत्वमात्रमपार मार्थ्यहेतुः ॥

गूढार्थसंग्रहः

स्वप्रकाशस्यैत्रासिद्धिप्रसङ्गः । अतः लाघवनात्रावलम्बनेन प्रमाणवैयाकुलीसंपादनमनुपादेयम् । व्यावहारिकतात्त्विक प्रामाण्यभेदकल्पनं तु बौद्धमात्रसम्मतं ’ सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते’ इति कुमारिलेनैव दूषितम् । वैदिकदार्श निकैः तात्विक प्रमाणप्रमेयभावमङ्गकुिर्वाद्भः कैश्चिदपि नाङ्गीक्रियतइति शब्दप्रामाण्यवादिभिवैदिकैरनुपादेयमेव इति यामुन मुनिभिरेव व्यवस्थापितम् । उक्तं च ’ नियामकं न पश्यामः निर्बन्धात्तावकादृते ।’ (सं.सि) इति प्रामाण्यभेदकल्पने नियामकं नपश्यामइत्यर्थः ॥

एवं च विरोधएव-चलवतो बाधकत्वस्याभ्युपगमएव बाधितस्य मिथ्यात्वं बाधश्च प्रतियोग्यवच्छेदकदेशकालावच्छे देन अभावप्रतीतावेव सर्वसम्मतः । अतः प्रतियोग्यभावयोरुभयोरविरोधेऽपि मिथ्यात्वं यत् परोक्तं तत्रचार्थे श्रुत्यादि

योजनं॰ नघटतइति सिद्धम् । नच विरोधएव बाध्यबाधक भावाङ्गीकारे अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानाभावदशायां तदभाववत्ता ज्ञानस्य तद्वत्ताग्रहप्रतिबन्धकत्वमङ्गीकृत्य वह्नयभाववद्हदस्यैव अनवच्छिन्नत्वाविशेषितस्य बाधत्वोक्तिः गदाधरस्य कथं घटतइति वाच्यम् । अव्याप्यवृत्तित्वज्ञानाभावदशायां प्रतियोग्यभावयोः विरोधं ये सर्वथा नजानन्ति तेषां तदभाववत्ता निश्चयेऽपि तद्वत्ताबुद्धिरुदेत्येव । येतु जानन्ति तेषामेव तद्वत्ताधीनदेति इति अनुभवः नापलप्यते तत्पक्षेऽपि । अभा

।

वस्य प्रतियोगिसामानाधिकरण्यनिश्चये तद्वत्ताबुद्धिरुदेत्येव तद्वारणार्थमव्याप्यवृत्तिज्ञानस्योत्तजकत्वमङ्गीकृतम्

अव

च्छिन्नत्वरूपाव्याप्यवृत्तिज्ञानस्यैवोत्तेजकत्वं, नतु प्रतियोगिसामानाधिकरण्यरूपाव्याप्यवृत्तित्वज्ञानस्येति (३७३,पुटे) इति

।

गुरुचन्द्रिकोक्तिस्तु नघटते व्याप्यवृत्तेरपि अवच्छेदकाभ्युपगमपक्षस्य गदाधरेण तत्रतत्रोक्त्या व्याप्यवृत्तिसाधारणत्वा दवच्छिन्नवृत्तिकत्वस्य इत्थमङ्गीकारे अवच्छिन्नवृत्तिकत्वज्ञानदशायां व्याप्यवृत्तिस्थले प्रतिबन्धकत्वस्यानुभवसिद्धस्यो

३८७

श्रीभाष्यम्

यत्त्वनुवर्तमानत्वात्सत्परमार्थइति तत्सिद्धमेवेति नसाधनमर्हति । अतो न सन्मा

त्रमेव वस्तु अनुभूतिसद्विशेषयोश्च विषयविषयिभावेन भेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादबाधित

त्वाच्चानुभूतिरेव सतीत्येतदपि निरस्तम् ॥ श्रुतप्रकाशिका कैश्चिदेवमुक्तम् । घटोऽस्तीत्यत्र किं घटोऽस्तिशब्दौ पर्यायौ उतन। पर्यायत्वे सहप्रयोगो नस्यात् नोचेत्सद्विलक्षणो ।

घटइति

नैवम्-‘ अस्ति ब्रह्मेतिचेद्वेद ’ इत्यादौचास्तिब्रह्मशब्दयोः पर्यायत्वे पौनरुत्तयम् । नोचेद्ब्रह्मणोऽपि सद्विलक्षण

त्वमिति । उभयत्रायं परिहारः स्वशब्दप्राप्तस्य स्वभावस्यैव निषेधार्थानुवादशङ्कापरिहारायास्तिशब्देन नियमः क्रियत इति

अथ पारमार्थ्यसाधकत्वेनोक्तमनुवर्तमानत्वं दूषयति । यत्त्वित्यादिना । प्रमाणसम्बन्धार्हतत्तद्धटादिस्वरूपस्य सच्छब्दवा च्यस्य किं पारमार्थ्य साध्यते उताधिष्ठानतयाऽनुवृत्तस्यार्थान्तरस्येति विकल्पे द्वितीयशिरस्याश्रयासिद्धिमभिप्रेत्य प्रथमे

शिरसि सिद्धसाधनत्वं दूषणमुक्तम् ॥ ननु सदेव परमार्थइति हि ग्रन्थकाराभिप्रायः । तत्कथं सिद्धसाधनत्वमिति ? उच्यते-एतदनुमानं किं सत: पारमार्थ्यसाधकम् । उत व्यतिरिक्तापारमार्थ्यस्य उतोभयस्य प्रथमे सिद्धसाध्यता । द्वितीये व्यधिकरणासिद्धता तृतीये

अंशे सिद्धसाध्यता अंशे व्यधिकरणासिद्धिश्चेति । निगमयति । अतइति । परेण प्रमाणप्रमेयानुपपत्तिकृतं भेददूषणमुपजी

व्यानुभूतिसतोर्भेदोऽपास्तः । अत्र च भेददूषणहेत्वाभासनिरासमुपजीव्यानुभूतिसतोरभेदश्च निरस्यते । अनुभूती त्या दिना । अनुभूतिसद्विशेषयोरित्यत्र विशेषशब्देनानुवर्तमानत्वहेतोराश्रयासिद्धिस्सूच्यते । सच्छन्दवाच्यस्य वस्तुनो व्योष्टत्तत्वादनुवृत्तार्थान्तराभावाच्च । सच्छब्दः प्रमाणसम्बन्धयोग्येहि वर्तते । घटस्सन् पटस्सन् इत्यनुवृत्तव्यवहारो व्यावृत्त शब्दवदुपपन्नइति प्रमाणसम्बन्धार्हाः पदार्थाः परस्परव्यावृत्तास्सच्छब्दवाच्याः ॥ गूढार्थसंग्रहः

च्छेदप्रसङ्गात् । अत: प्रतियोगितदभावयोः सहानवस्थान रूपविरोधस्य अज्ञाने तद्ज्ञानयोः प्रतिबध्य प्रतिबन्धकभाव एव गदाधरस्यापि नसम्मतः । अतः घटपटादेः प्रतिपन्नोपाधौ बाध्यमानत्वात् मिथ्यात्वं यत् परोक्तं तत् नघटतइति भग वतआशयएव युक्तः ॥

पूर्वपक्षे ‘ घटोऽस्ति, पटोऽास्त, घटोऽनुभूयते, पटोऽनुभूयते इति सत्ताऽनुभूतिघटिताएव व्यवहाराः’ इत्युपक्रम्य । ‘ एवंच अनुवर्तमानानुभूतिरेव परमार्थः, सैवच सती’ इत्युक्तेरनन्तरं ‘सन्मात्रमनुभूतेर्विषयतया ततो भिन्नम्’ इत्याशङ्का

भेददूषणेन अनुभूतेरनुभाव्यत्वासम्भवेनच समाहिता । तत्र च भेददूषणपरिहारमभिधाय द्वितीयदूषणपरिहारं कथयिष्यन् शङ्कितार्थमेव सिद्धान्तयति — अनुभूतिसद्विशेषयोश्चेत्यादिना ॥

विषयविषयिभावेन भेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादिति । ‘घटोऽस्ति पटोऽस्ति घटोऽनुभूयते पटोऽनुभूयते’ इति प्रतीत्या सदनुभूत्योरनुवर्तमानत्वेन पारमार्थ्यमैक्यं च पूर्वपक्षे साधितम् । ‘सन् घटोऽनुभूयते सन् पटोऽनुभूयते ’ इति प्रतीत्योराप सत्त्वेन सत: अनुभवविषयत्वं सिध्यतीति तेन भेदस्य सिद्धिः कथं परिह्रियते । ‘भेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् ' इत्यनेन यत् प्रत्यक्षं सन्मात्रग्राहित्वेन सदनुभूत्योरैवयसाधकत्वेन च परैरभ्युपगतं तदेव सदनुभूत्योर्विषयविषयिभावेन भेदं प्च

,

३८८

यवनुभूतेरित्यादिश्रीसूक्तेःपञ्चपादिकाविवरणादिपर्यालोचनरूपताप्रदर्शनम्

[जिज्ञासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

यत्त्वनुभूते स्वयम्प्रकाशत्वमुक्तम्, तत् विषयप्रकाशनवेळायां ज्ञातुरात्मनस्तथैव नतु सर्वेषां सर्वदा तथैवेतिनियमोऽस्ति, परानुभवस्य हानोपादानादिलिङ्गकानुमानज्ञानविषय श्रुतप्रकाशिका अथ परोक्ते स्वयम्प्रकाशत्वेऽभिमतेऽपि तत्र शिक्षणीयांशोऽस्तीत्यभिप्रायेणाह । यत्त्वनुभूतेरिति । तुः पक्षवैषम्ये

।

वक्तव्यांशमाह । तत् विषयप्रकाशनवेलायामिति । उत्तरत्र वर्तमानदशायामिति हि वक्ष्यते

तत्र ज्ञानस्य नित्यद्रव्य ।

त्वेन सदा वर्तमानत्वाद्वर्तमान दशायामिति पदं निरर्थकमिति शङ्काऽपनुत्तये विषयप्रकाशन वेलायामित्युक्तम्

वर्तमान

गूढार्थसङ्ग्रहः साधयतीति बोधितम् । यदा सन् घटोऽनुभूयतइति व्यवहारः तदा सन् घटो नानुभूयतइति व्यवहारविरहेण विषयविषयि

।

भावस्य बाधो नास्ति, तेन च भेदस्यापि नबाधइत्यभिप्रेत्य ‘अबाधितत्वाच्च’ इत्युक्तम्

एतेन अनुभूतिर्नसती इति

भेदव्यवहारविरहात् कथं भेदसिद्धिरिति शङ्काया नावकाशः ॥

आत्मसिद्धौ ‘अतो निर्धूत निखिलभेदाऽविकल्पनिर्धर्मप्रकाशमात्रैकरसा कूटस्थनित्या संविदेवात्मा परमात्माच यथा ऽऽह याऽनुभूतिरजाऽऽमेयाऽनन्तात्मेति सैवच वेदान्तवाक्यतात्पर्यभूमिः’ इति तेषां परिभाषा । यथाऽह तद्वार्तिककार: । 1

’ परागर्थप्रमेयेषु या फलत्वेन सम्मता । संवित्सैवेहमेयोऽर्थो वेदान्तोक्तिप्रमाणतः ॥ अप्रामाण्यप्रसक्तिश्च स्यादितोऽन्यार्थ

कल्पने। वेदान्तानामतस्तस्मान्नान्यमर्थं प्रकल्पयेत्’ (सम्बन्धवार्तिकं- १५९ - १६० ) इति, इत्युपक्रम्य तदर्थं सम्यक्प र्यालोच्य ‘तदेवं व्योमारविन्दसदृशवपुषि यथोदितहाश वेदान्ततात्पर्यवर्णनं वेदान्तायैव स्यात् ’ इत्युक्तम् । अत्र वार्तिके उपक्रमश्लोकौ आत्मसिद्धावुपात्तौ ।

ततः ‘अनात्मनि प्रमेयेऽर्थे या फलत्वेन सम्मता । प्रमेया सैव वेदान्तेष्व

नुभूतिरिहात्मनः ॥ (२३०) विज्ञानमानन्दमिति ह्यात्मैवेति श्रुतेस्तथा । पुमर्थस्यैव मेयत्वं मातृत्वाद्यनपेक्षिणः ॥

(२३१) भेदस्यचापुमर्थत्वात् तादर्थ्ये स्यादमानता । पुमर्थत्वेनचास्येष्टं प्रामाण्यं वेदवादिभिः ॥ (९१८) सत्ताऽवकु ण्ठिताश्चैते सर्वे भावास्सदैवहि । व्यवहाराय कल्पन्त भ्रान्तो भेदस्सदैवतु ॥ (९७२) अतोऽनुभवएवैको विषयोऽज्ञात लक्षणः। अक्षादीनां स्वतस्सिद्धो यत्र तेषां प्रमाणता ॥ (१००२) ’ इत्याद्युक्तम् ॥ ,

अत्र ‘ तस्मात् चित्स्वभावएवात्मा तेनतेन प्रमेयभेदेनोपधीयमानः अनुभवाभिधानीयकं लभते । अविवक्षितो

पाधिरात्मादिशब्दैरभिधीयते’ इति ( १९७. पु) प्रागुदाहृतपञ्चपादिकापर्यालोचनायां सोपाधिकस्यैवानुभवशब्देन व्यप देशः ; निरुपाधिकस्यात्मशब्देनेति स्फुटं प्रतीयते ।

एतदेवाभिप्रेत्य ’ अप्रामाण्यप्रसक्तिश्च ’ इति वार्तिकविवरणे ‘“अतो

।

वेदान्तवेद्यादन्यमर्थं प्रत्यक्षादिविषयत्वेन नकल्पयेत्

किंतु सोपाधिकं ब्रह्म तेषां विषय: निरुपाधिकं वेदान्तान।मि

त्यर्थः’ इत्यानन्दगिरिणोक्तम् ॥ एवं च ‘तस्मादनुभवः सजातीयप्रकाशान्तरनिरपेक्षः प्रकाशमानएव विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तं भवितुम स

र्हति अव्यवधानेन विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तत्वात् ’ इति (१९७ पु ) उदाहृतविवरणोक्तानुमानेऽपि सोपाधिव मेव विवक्षितमिति अभिप्रेत्य अनुभूतेर्ज्ञानान्तरविषयत्वमपि सम्भवतीति साधयति- यत्त्वनुभूतेस्स्वयम्प्रकाशत्व मुक्तं ।

तद्विषयप्रकाशनवेळायाम् इत्यादिना

अव्यवधानेन विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तत्त्वेन स्वप्रकाशत्वस्य परैस्साघ

नात् तदेव स्वप्रकाशत्वम् एवं विषये प्रकाशव्यवहारदशायां अनुभूतेः ज्ञातृसम्बन्धोऽपि प्रकाशते तद्व्यवहारोऽपि वर्तते ।

अनुभूतेरनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वमित्यादेरिष्टसिद्धिग्रन्थस्यानुवादस्तत्परिशीलनं च

३८९

श्रीभाष्यम्

।

त्वात्, स्वानुभवस्याप्यतीतस्याशासिषमिति ज्ञानविषयत्वदर्शनाञ्च

अतोऽनुभूतिश्चेत्

स्वतस्सिद्धेति वक्तुं न शक्यते । अनुभूतेरनुभाव्यत्वे अननुभूतित्वमित्यपि दुरुक्तम् स्वगतातीतानुभावानां परगतानुभावानांचानुभाव्यत्वेनाननुभूतित्वप्रसङ्गात् । परानुभवानु मानानभ्युपगमेच शब्दार्थसम्बन्धग्रहणाभावेन समस्तशब्दव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गः । आचा

र्यस्य ज्ञानवत्त्वमनुमाय तदुपसत्तिश्च क्रियते साच नोपपद्यते । नचान्यविषयत्वेऽननुभूति त्वम् । अनुभूतित्वं नाम वर्तमानदशायां स्वसत्तयैव स्वाश्रयंप्रतिप्रकाशमानत्वं श्रुतप्रकाशिका

दशाशब्देन विषयसम्बन्धप्रसरस्य वर्तमानता विवक्षितेत्यवगम्यते । नतु सर्वेषामित्येतदुपपादयति । परानुभवस्येति । सर्वदेत्येतदुपपादयति । स्वानुभवस्यापीति । अनुभूतिश्चेदित्यनेन स्वाश्रयंप्रति विषयप्रकाशनवेलायामित्युक्तःवैषभ्यविरहा

।

गर्भितः। एवमनुभूतेरनुभाव्यत्वसम्भवमुपपाद्य तदसम्भवे परोक्तमनुमानं दूषयति । अनुभूतेरिति कुतइत्यत्राह । स्वगतेति । परानुभवानुमेयत्वानभ्युपगमे लौकिकव्यवहारविरोधमनिष्टमाह । परेति । अथ वैदिकव्यवहारविरोधमाह ।

।

आचार्यस्येति

परानुभवानुमानानभ्युपगमइत्यादिना चार्वाकनिरासश्च फलित:- अनुमानानभ्युपगमे शब्दार्थसम्बन्ध

ग्रहणायोगात् एवं बाधउक्तः ॥ ।

अथ व्याप्तिं दूषयति

नचान्येति । नह्यसाधारणाकारो धार्मिग्राहकमानसिद्धः साधारणाकारेसत्यपगच्छतीत्यभि

प्रायेणानुभूतिस्वरूपं शिक्षयति । अनुभूतित्वमिति । अत्रानुभूतिशब्दो ज्ञानमात्रपरः । नतु स्मृतिविलक्षणपरः । प्रका शमानत्वमित्युक्ते घटादेरप्यनुभूतित्वं स्यादिति तद्व्यावृत्त्यर्थं स्वाश्रयंप्रतीत्युक्तम् । अणुत्वनित्यत्वाद्यात्मधर्माणां ज्ञानान्तर

प्रकाश्यत्वात्तद्व्यावृत्त्यर्थं स्वसत्तयैवेत्युक्तम् । अतीतानुभवव्यावृत्त्यर्थं वर्तमानदशायामित्युक्तम् । यद्यप्यतीतानुभवस्य

ज्ञनान्तरमन्तरेण प्रकाशानुपपत्तेरर्थादसम्भवव्यवच्छेदः तथाऽप्यतीतस्य ज्ञानान्तरेण सिद्धिं परानभिमतां व्युत्पादयितुभिदं

विशेषणम्, विषयसम्बन्धस्य वर्तमानदशायामित्यर्थः । वर्तमानदशायां स्वसत्तथैव प्रकाशमानवमित्युक्ते परानुभवे तद् सम्भवात् तद्व्यावृत्त्यर्थे स्वाश्रयं प्रतीत्युक्तम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

इति ‘ ज्ञातुरात्मनस्तथैव ’ इत्युक्तम् ॥ ‘अनुभूतैरनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वम्’ इति इष्टसिद्धौ ‘याऽनुभूतिरजाऽमेया ' ८

इति प्रथमश्लोकविबरणे उक्तम् ’ एवं तत्र संविदामपि संविद्विषयत्वे घटादिवदस्वसंवेद्यत्वं असंवित्वं च स्यात् इति । यदि संवित् संविदन्तरस्य विषयः तदा सा विषयतयैव भासेत, नतु विषयितया घटवत् । विषयितयैवतु भाति घटस्तु

न तथा, अतो घटविषयवैलक्षण्यात् अविषयत्वमेव संविदः । तस्माद्धटादेर्विषयस्यैव असंवित्त्वमेव निश्चुनुमः। अविष मुक्तम् । घटसंविदोऽप्यन्य विषयता स्यात् इतिचेत् - न ; विषयाकाररहितायास्संविदः कदाचिदपि विषयभावादृष्टेः सक्कद्विषयस्य अन्यदा विषयिताऽदृष्टेश्च घटस्य । नहि घटः कदाचिदपि विषयी दृष्टः । कालभेदेनच विषयावषयिभा वाभ्युपगमे स्थायित्वप्रसङ्गः”इति, ‘नचअन्यस्यास्त्रविदास्सद्धा आत्मानमन्यं च साधयेत्। अन्यस्याप्यन्यसाध्य यत्वव्याप्तत्वात् संविदः, घटादेश्च तदभावात् । अतस्सीवदामापे संविद्विषयत्वे घटादिवत् असंवित्त्वं स्याँदिति युक्त

त्वे अनवस्थाप्राप्तेः । अन्यसंवेद्यत्वेच नात्र संवेद्यता संविदः । तस्मादसवेद्यैव संवित्’ इतिचोक्तम् । अस्य च परिशी

लनमात्मसिद्धौ सम्यक् कृतम् । स एवार्थ: भगवता अत्र प्रतिपाद्यते । अन्यवित्रयत्वे याऽनवस्था इष्टसिद्धावुक्ता सा

३९०

अन्यविषयत्वे संविदोऽनवस्थायाः (इ.सि) कालभेदेन विषयविषयिभावे स्थायिताप्रसक्तेश्चपरिहार: [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

स्वसत्तयैव स्वविषयसाधनत्वं वा । ते चानुभवान्तरानुभाव्यत्वेऽपि स्वानुभवसिद्धे नाप गच्छत इति नानुभूतित्वमपगच्छति । घटादेस्त्वननुभूतित्वमेतत्स्वभावविरहात् नानुभा

व्यत्वात् । तथाऽनुभूतेरननुभाव्यत्वेऽपि अननुभूतित्वप्रसङ्गो दुर्वारः – गगनकुसुमादेरन नुभाव्यस्याननुभूतित्वात् । गगनकुसुमादेरननुभूतित्वमसत्वप्रयुक्तं नाननुभाव्यत्वप्रयुक्त

मितिचत् एवं तर्हि घटादेरप्यज्ञानाविरोधित्वमेवाननुभूतित्वनिवन्धनम् नानुभाव्यत्व मित्यास्थीयताम् । अनुभूतेरनुभाव्यत्वे अज्ञानाविरोधित्वमपि तस्याः घटादेवि प्रस ज्यत इति चेत् अननुभाव्यत्वेऽपि गगनकुसुमादेरिवाज्ञानविरोंधित्वमपि प्रसज्यत एव श्रुतप्रकाशिका

एतल्लक्षणं स्वयम्प्रकाशत्ववादिना मेवेष्टमिति सर्वसम्प्रतिपन्नं लक्षणमाह । स्वसत्तयैवेति । स्वाश्रयंप्रति वर्तमान ।

दशायामिति पदद्वयानुकर्षस्योपलक्षणं स्वसत्तयैवेति पदम्

साधनमित्युक्ते दण्डचक्रादेरपि तथात्वात्तद्व्यावृत्यर्थम् ।

।

विषयसाधनमित्युक्तम् । चाक्षुषज्ञानं श्रावणविषयं न साधयतीति सर्वविषयसाधनत्वासम्भवात्तव्यावृत्त्यर्थं स्वशब्दः

इन्द्रियव्यावृत्यर्थं स्वसत्तयैवेति पदम् । इन्द्रियादिकं हि न केवलं स्वसत्तया प्रकाशकम् अपितु ज्ञानोत्पादनद्वारा । वर्त

मानदशायामित्यतीतानुभवव्यावृत्तिः । स्वाश्रयं प्रतीति परानुभवव्यावृत्तिः । ततःकिमित्यत्राह | तेचेति । एवमननु भान्यत्वलक्षणसाध्यधर्मप्रतिक्षेपेणानुभाव्यत्वेनानुभूतित्वस्य सामानाधिकरण्यदर्शनादननुभाव्यत्वेन व्याप्तिर्निराकृता ॥ तर्हि कथमनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वदर्शनमिति शङ्कायां सोपाधिकत्वमाह । घटादेस्त्विति । अननुभूतित्वमनुभू तिशब्देन व्यवहर्तव्यत्वाभावइति न साध्याविशिष्टता । यद्वा उक्त योर्लक्षणयोः अन्यतरदनुभूतित्वम् । नतु समुच्चित मुभयम् । अन्योऽन्यनिरपेक्षत्वात् वाशव्द प्रयोगाच्च । नहि चशब्दःप्रयुक्तः । तत्रान्यतरलक्षणराहित्यरूपमननुभूतित्वम्

न्यतराकारविरहप्रयुक्तमिति सोपाधिकत्वमित्यर्थः । अथ प्रतितर्कपराहतिमाह । तथाऽनुभूतेरिति । यद्वा आभाससमानयो गक्षेमत्वमाह। तथाऽनुभूतेरिति । गगनकुसुमादेरननुभूतित्वस्य उपाध्यन्तरमसत्त्वं शङ्कते। गगनेति । घटादेरननुभूतित्वस्या प्युपांध्यन्तरमज्ञानाविरोधित्वमाह । एवंतति । प्रकाशनियमाभावाविधित्वं अज्ञानाविरोधित्वम् । नच सुखादावभावात्

साध्यसमव्यातयभावश्शङ्कनीयः । सुखादेर्ज्ञानविशेषत्वेनाननुभूतित्वाभावात् । अज्ञानाविरोधित्वस्योपाधित्वानिरासाय पक्षे तव्प्रसञ्जयति। अनुभूतेरिति । तद्भवत्पक्षेऽपि तुल्यमित्याह । अननुभाव्त्वेऽपीति । अनुभूतेरनुभाव्यत्वेऽननुभूति त्वरुरोपाधित्वेनोक्तमज्ञानाविरोधित्वमननुभाव्यत्वेऽपि प्रसज्यत इत्यर्थः । अनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वमज्ञानाविरोधित्वं च

यदुक्तं तद्रनुभाव्यत्वेऽपि गगनकुसुमादेवि प्रसज्यतइत्युक्तम् । गगनसुमादावननुभूतित्वम् अज्ञानाविरोधित्वंचासत्त्वप्र युक्तम् नाननुभाव्यत्वप्रयुक्तमिति चेत् अननुभाव्यत्वे तद्वदसवमपि प्रसज्यते । गगनकुसुमादेरसवं नाननुभाव्यत्वमात्रप्र

युक्तम् । अपितु स्वयम्प्रकाशत्वे सत्यनुभाव्यत्वविरहप्रयुक्तमित्यनुभूतेरननुभाव्यत्वमात्रान्नासत्त्व प्रसक्तिरितिचेत् - अननुभा व्यत्वे तद्वदस्वयम्प्रकाशत्वमाप प्रसजति । अतः अस्वयम्प्रकाशत्वेसति अननुभाव्यत्वप्रयुक्तमसत्त्वमनुभूतेर्दुर्वारम् । अस गूढार्थसंग्रहः

।

अनुभूतेर्विषयप्रकाशनबेलायां ज्ञातुरात्मनः स्वप्रकाशत्वाभ्युपगमेन परिहृता । कालभेदेन विषयविषीयभावाभ्युपगमे यो ऽयं स्थायित्वप्रसङ्गउक्तः स; धर्मभूतज्ञानस्य स्वरूपतः स्थायित्वाभ्युपगमेन इष्टापत्त्या परिहृतः तदात्वे स्वयंप्रकाशस्या

श्रीभाष्यम्

अतोऽनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वमित्युपहास्यम् । यत्त संविदस्स्वतस्सिद्धायाः श्रुतप्रकाशिका चंतु धर्मिग्राहकप्रमाणविरुद्धमितिचेत् अनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वमपि तथेत्येवमनुसन्धेयमिति भाष्याभिप्रायः । खपुष्पो दाहरणेतु नाश्रयवैकल्यदोषश्शङ्कनीयः ।

ख्यातेर्नासदिति व्यतिरेकदृष्टान्तत्वस्य परैः स्वीकृतत्वात् ‘शब्दज्ञानानुपाती

वस्तुशून्योऽवभासो विकल्पः ’ सस्वभावस्त्ववभासः प्रतीतिरितिहि तैरुच्यते । तत्राभासप्रतीतस्यापि निषेधाधिकरणत्वं ,

युक्तमिति भाट्टाङ्गीकृतं च अतः परमतप्रक्रियया खपुष्पमुदाहृतम् । उपहास्यं समीपस्थैरपि हास्यमित्यर्थः ॥ अथ परोक्तं नित्यत्वं व्युदस्यति ।

यत्त्वित्यादिना । ननु ज्ञाननित्यत्वमभ्युपयद्भिः कथं तन्निरसनं युक्तम् ।

उच्यते-ज्ञानाश्रयभूत आत्मा तदाश्रितं च संकोच विकासाह्रै नित्यं ज्ञानद्रव्यं परास्यान भिमतम् । यत्तु प्रस्तुतमिन्द्रियसं गूढार्थसंग्रहः

प्यतीतज्ञानस्य ज्ञानविषयत्वे न किंचिद्वाधकम् । स्मृतिरपि ज्ञानमेव । एकस्य पुंसः स्वयंप्रकाशत्वे अन्यस्य तज्ज्ञान य

अनुमेयत्वेऽपि न दोषः । तमेतमर्थमुपसंहरति अतोऽनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वमित्युपहास्यम् इति ॥ इष्टसिद्धौ ‘नच स्वतस्सिद्धस्य प्रागभावादयः स्वतः अन्यतो वा सिध्यन्ति । अतो अजा’ इत्युक्तम् । अत्र

ज्ञानोत्तमविवरणम् । नच स्वत: सिद्धस्येति । अत्रादिशब्देन तजन्मव्यापकीभूतकारणवत्वोत्तरकालसम्बन्धादयो गृह्यन्ते न (च) प्रध्वंस प्रागभावस्य ‘नान्ये भावविकाराः ’ इति जन्माभावेन साध्यमानत्वात् । तेतु संवेदनस्य ‘प्रकाशा(प्राग ?) भावादयः स्वतः स्वप्रकाशतया नसिध्यन्ति संवित्त्वापत्तेः । यद्वा स्वतः तेनैव संवेदनेन नसिध्यन्ति स्वाग्रहणे स्वविशेषि

तप्रागभावादिग्रहणायोगात् स्वप्रागभावादिकाले स्वस्य सद्भावापत्तेः । नापि संविदन्तरेण, प्रागभावादिधर्मिभूत संवेदनस्य -स्वप्रकाशतया संविदन्तराग्राह्यत्वात् । एवं जन्मव्यापकानां प्रागभावादीनां प्रमाणतोऽसिद्धत्वात् तद्व्याप्यस्य जन्मनोऽपि

प्रमाणतोऽसिद्धिः । संविजन्मप्रसिद्धिश्च घटाकाशजन्मप्रसिद्धिवदुपपद्यते ततरस्वतस्सिद्धत्वाद् जैवानुभूतिरित्यर्थः इति । तमिमर्थं पूर्वपक्षे विस्तृतमनुवदति - यत्त्वित्यादिना !!

उक्तंच सिद्धान्तबिन्दौ ‘ ज्ञानानित्यत्वपक्षे तत्तद्व्यक्तिभेद ध्वंसप्रागभावसमवायज्ञानत्व जात्याद्यभ्युपगमे गौरवात्, एक त्वाभ्युपगमेचातिलाघवात् घटज्ञानं पटज्ञानमित्युपाधिभेद पुरस्कारेणैव ज्ञानभेदप्रतीतेः, स्वतस्तु शानं ज्ञानमित्येकस्वरूपावग मात्, तदुत्पत्तिविनाशप्रतीत्योश्चावश्यकल्प्यविषयसम्बन्धविषयतयाऽप्युपपत्तेः ’ इति । अत्र न्यायरत्नावली— ज्ञानेत्यादि ।

अनित्यत्वपक्षे अनित्यत्ववादितार्किकादिमते । तत्तव्यक्तीत्यादि । तत्तज्ज्ञानव्यक्तयस्तासां भेदध्वंसप्रागभावाः समवायः,

ज्ञानत्वजातिः, आदिपदेन तज्ज्ञानतध्वंसेषु अनन्तरकारणानीत्येतेषामनन्तानां स्वीकारे गौरवादित्यर्थः । एकत्वाभ्युप

गमे एकैव ज्ञानव्यक्तिः सर्वज्ञेयाविषयिकेति स्वीकारे अतिलाघवात्-आत्मनंएव ज्ञानस्वरूपत्वसम्भवेन ज्ञानस्वरूपस्याप्य कल्पनीयत्वेनातिलाघवात् । ननु घटज्ञानं न पटज्ञानमिति भेदप्रतीतेः कथमेकं ज्ञानं सर्वस्येत्यत आह - घटज्ञानमित्यादि ।

इत्युपाधिभेदपुरस्कारेणेति। धर्मिप्रतियोगिरूपोपाध्योरित्थंभूतौ घटविषयकत्वपटविषयकत्वरूपौ यौ भेदौविशेषौ तत्पुरस्का

रेण तदुल्लेखेनेत्यर्थः। एवकारार्थं स्फुटयति -स्वतइति । उपाधिपुरस्कारांविनेत्यर्थः । ज्ञानं ज्ञानमित्येवरूपावगमात् ज्ञान मित्याकारकसर्वप्रत्ययैरेकस्यैव ज्ञानस्वरूपस्य विषयीकरणात्, तुशब्देन तज्ज्ञानव्यक्तिरेतज्ज्ञानव्यक्तिभिन्नेत्युपःध्यपुरस्कृत प्रत्ययो नास्तीत्युक्तम् । ननु ज्ञानस्य उत्पत्तिनाशप्रत्ययात् कथमात्मरूपता तत्राह-तदुत्पत्तीत्यादि । विषयसम्बन्धेति ।

३९२

न्यायरत्नावल्युक्तजानात्यर्थस्यानुवादः ज्ञानमुत्पन्नंनष्टमितिधियःसम्बन्धोत्पत्तिनाशगोचरताच [जिशासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

विषयज्ञानोभयसम्बन्धेत्यर्थः । विषयज्ञानयोस्सम्बन्धमविषयीकृत्य ’ ज्ञानमुत्पन्नन्नष्टम्’ इति प्रत्ययस्यानुदयात् ज्ञानोत्प त्यादिप्रत्यये ज्ञानविषय सम्बन्धविषयकत्वमवश्यं कल्प्यम्, तथा च घटज्ञानमुत्पन्नन्नष्टम्’ इति धीरुपपद्यते, ‘अयमि दानीं शिखी जातः, अयं शिखी नष्ट ’ इति धीवत् विशेषणोत्पत्तिनाशविषयकत्वात् तथाहि प्रत्यक्षज्ञानस्थले यावन्म नोऽवच्छिन्नचिता घटादेस्सम्बन्धस्तिष्ठति तावदेव ‘घटमहं साक्षात्करोमि ’ इति व्यवहारात्, तादृशसम्बन्धोत्पत्तिनाशा ।

८

‘

वेव ‘घय्प्रत्यक्षमुत्पन्नन्नष्टम् ’ इति धीविषयौ । सच सम्बन्धो वृत्तेः चिदुपरागार्थत्वपक्षे मनोऽवच्छिन्नचिति घटादे:

स्वावच्छिन्नवृत्तिप्रतिबिम्चितत्वम् । आवरणनाशार्थत्वपक्षे स्वनिष्ठस्याज्ञान विषयत्वस्य प्रयोजकं यत् स्वावच्छिन्नवृत्यादि

कन्तद्विशिष्टत्वम् । ‘अर्थविवेचनं जानामि ’ इति धीस्थले घटादिविषयकस्यासत्त्वापादकाज्ञानस्य आश्रयत्वाभावः । C

यावन्मनोऽवच्छिन्नचितिः तावदेव घटादि जानामीति व्यवहारात् तादृशाभावरूपस्य घटादिसम्बन्धस्य उत्पत्तिनाशावेवो क्तधीविषयौ, असच्चापादकाज्ञानाश्रयत्वा भावविशिष्टचितः स्वाकारवृत्तिप्रतिबिम्बितचितस्तादृशाज्ञानाविषयकत्वप्रयोजक

विशिष्टचितो वा जानात्यर्थत्वेनोक्तव्यवहारे उक्ताभावस्य विशेषणत्वात् । ननूक्ताभावोऽत्यन्ताभावएव, अज्ञाननाशोहि

न ज्ञानेन जन्यते, किंतु ज्ञानम् अज्ञानतत्कार्यविरोधीत्युक्तम्, तथा च कथं तस्योत्पत्तिविनाशाविधि चेत् सत्यम् ।

तथापि तत्तत्कालस्योत्पत्तिविनाशसम्भवेन तत्तत्कालविविशिष्टाधिकरणाक कविशेषणतासम्बन्धविशिष्टरूपेण उक्ताभा वस्य उत्पत्तिनाशसम्भवात् तदतिरिक्तनित्यविशेषणतादेरभावीयसम्बन्धत्वपक्षे तत्तत्कालावच्छिन्नरूपेण तस्य तत्सम्भ वात् । सहि सम्बन्धो नित्योऽपि प्रतियोगिमतिदेशे प्रतियोगिसम्बन्धान वच्छेद क.कालावच्छिन्नएव, तथा च घटाद्याकार मनोवृत्तिकाल एव घटाद्यज्ञानाभावसंबन्धस्य प्रमातरि स्वीकारात्, तत्कालावाच्छन्नरूपेण तदुत्पत्त्यादिसंभवः । सुखा

देरपि विद्यमानत्वदशायामेव प्रमातर्यज्ञानाभावस्वीकारात् तत्कालावाच्छन्नस्य तदभावस्योत्पत्त्यादिसम्भवः। घटादिकार्ये प्रति जीवस्योपादानत्वपक्षे घटादौ विद्यमाने जीवतादात्म्यस्य तदा तदा सत्वात् सदैव घटादिकं जानामीति प्रत्यया

पत्तिः, विद्यमानसुखादाविव भासकतानियामकतादात्म्यरूपस्य जीवोपरागस्य सत्वात् । अंतोऽसत्वापादकाज्ञानं तादृश प्रत्ययविरोधिघटाद्यवच्छेदेन स्वीक्रियते । तथाचोक्ताज्ञानाविषयत्वघटित एव जानात्यर्थः, नतु घटादितादात्म्यापन्नजीव चित् अतो नोक्तानुपपत्तिः ॥

यदा तु ब्रह्मैव घटाद्युपादानं तदा उक्ततादात्म्यास्वीकारात् असत्वापादकाज्ञाने मानाभावात् तदविषयत्वघटितो

।

।

जानात्यर्थो न संभवतीति घटाद्याकारवृत्ति प्रतिबिंचितं चैतन्यं घटादिज्ञानं सुखादिप्रतिबिंबितं सुखादिज्ञानम् । नच जीवस्य जगदुपादानत्वपक्षेऽप्युक्तज्ञाने मानाभावः, घटाद्याकारवृत्तिप्रतिबिंबिता चित् घटादिज्ञानमित्यादेवक्तुं शक्यत्वात् इति वाच्यम् । जीवोपादानत्वस्य वाचस्पतिसंमतत्वेन सिद्धान्तबिन्दावुक्तत्वात् । वाचस्पतिमतेच वृत्यादौ चित्प्रतिबिंबास्वीकारात् आवरणभङ्गार्थत्वेमव वृत्ते: स्वीक्रियत, नतु प्रतिबिम्बघटितोपरागार्थत्वम् यदि च वाचस्पतिमतेऽपि चिदुपरागो वृत्तः प्रयोजनं अन्यथा तन्मते पल्लवाज्ञानस्वीकारेत्वावरणभङ्गस्य प्रयोजनत्वसम्भवेऽपि तदस्वीकारपक्षे प्रयोजनाभावात् तदा विषयावच्छिन्नचिति जीवचितोर्भेदनाशएब प्रयोजनं वृत्तेरिति वाच्यम्, सोऽयं वृत्तरभेदाभिव्यत्तयर्थत्वपक्षः अस स्वापादकाशानास्वीकारपक्षे जीवचैतन्यस्य घटादिना तादात्म्यस्वीकारपक्ष च घटाद्याकारवृत्ति प्रतिबिम्बितरूपेण सुखादिप्रति

बिम्चितरूपेणच चितउत्पच्यादिसम्भवात् । चित्प्रतिबिम्बानङ्गीकर्तृवाचस्पतिमते तु वृत्तिविशिष्टरूपेण सुखादिविशिष्टरूपेण व चितउत्पत्त्यादिव्यवहार इति भावः’ इति ॥

यद्यपि ‘ज्ञानंचास्य स्वाभाविकधर्मत्वेन नित्यम्’ इति ’ स्वयमपरिच्छिन्नमेव ज्ञानं संकोचविकासार्हमित्युपपाद 6

यिष्यामः इति ’ तमिममिन्द्रियद्वारा ज्ञानप्रसरमपेक्ष्य उदयास्तमयव्यपदेशः प्रवर्तते ’ इति च अत्रैवोत्तरत्र सिद्धान्तयि

अर्थप्रकाशत्वमेव ज्ञानत्वमित्यत्राद्वैत सिध्यादिसम्मतिप्रदर्शनम् श्रुतप्रकाशिका

योगाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायिप्रत्यक्षत्वपरोक्षत्वप्रमाणत्वाप्रमाणत्वाद्यवस्थं लोकसिद्धं ज्ञानम् । तस्य यदि नित्यत्वमुपपा द्यते तद्व्युदस्यते विषयसम्बन्धिज्ञानस्यहि स्वयम्प्रकाशत्वं परेण समर्थितम् । स्वयम्प्रकाशत्वसमानाधिकरणं च नित्यत्वं

गूढार्थसंग्रहः एवं च नित्यस्य ज्ञानस्य उदयास्तमयव्यपदेशः सिद्धान्ते कयाचनविधया उपपादयिष्यते

।

ध्यते ।

एवमेव परैरपि ।

तथाऽपि महद्वैषम्यं वर्तते । सिद्धान्ते मम ज्ञानमुत्पन्नमित्यादौ अस्मदर्थसंबन्ध : ज्ञाने प्रभास्थानापन्ने तात्त्विकः, तस्यो त्पत्तिः इन्द्रियद्वारा घटादिसंबन्धः सोऽपि तात्त्विकः ।

मम घटज्ञानं नष्टमिति सिद्धान्ते व्यवहारः

।

मणेः प्रभा उत्पन्ना मणे : प्रभा

नष्टेतिवत् मम

घटज्ञानमुत्पन्नं

अस्मदर्थस्य स्वयंप्रकाशत्वं ज्ञानस्यापि स्वयंप्रकाशता । प्रभायाः ज्ञानस्य च

सिद्धान्ते द्रव्यतया परिणामवादाभ्युपगमेन असत्कार्यवादाभावात् स्वयंप्रकाशस्यैव ज्ञानस्य प्रभाया इव सङ्कोचविका सावस्थानिबन्धनः उदयास्तमयव्यपदेशः । ब्रह्मविदित्यादौ वेदे लोके च विद्यादिधात्वर्थः एकरूप एव । परमतेतु नैवम् ।

परमते अन्तःकरणवृत्तिप्रक्रिया, पेञ्चपादिकायुक्तरीतिमनुसृत्य मधुसूदनसरस्वत्युक्ता (अ.सि. प्रतिकर्मव्यवस्थायां) प्रागेव (२१३.पुटे) निरूपिता। पञ्चपादिकाऽऽदौ सोपाधिकस्यैव अनुभवत्वमुक्तम् । तस्यैव स्वयंप्रकाशत्वं विवरणे साधितम् |

एवं आत्मनोऽपि स्वयंप्रकाशत्वं साधितम् । (१९८. पु) — संवेदनं च प्रमेयभेदविनिर्मुक्तचिदेव’ इति विवरणोक्तिमनुसृत्य

’ एवं चिदभिन्नस्यात्मनोऽपि स्वप्रकाशत्वं चिद्रूपत्वात् साधनीयम्’ इति आत्मस्वप्रकाशत्वोपपत्तौ अद्वैतसिद्धाबुक्तम् । एतदनुसारेण लघुचान्द्रकायां अनुभूतिस्वप्रकाशत्वोपपत्ती अनुभवत्वं च आत्मस्वरूपत्वमित्युत्तम् ।

घटमहं जानामीत्यादि

प्रतीतिसिद्धं प्रमेयभेदविनिर्मुक्तं चिदेव संवेदनं, तदेव आत्मेति शुद्धचितस्सिद्धयनन्तरमेव सम्भवति । निर्विषयनिरा श्रयसंवेदनस्याप्रामाणिकतयाऽयमर्थो नघटतइत्यात्मसिद्धाबुक्तार्थः भाष्ये वक्ष्यते । एतदभिप्रायेणैव ‘यत्वनुभूतेः स्वय

म्प्रकाशत्वम्’ इत्यादिपूर्वभाष्यग्रन्थः । निर्विषयनिराश्रयसंवेदनस्य चिद्रूपस्याप्रामाणिकत्वादेव पञ्चपादिकानुसारिणी

अन्तःकरणवृत्तिविभागेन प्रमाणप्रमेयप्रमितिव्यवस्था सिद्धान्तबिन्द्वद्वैतसिद्धयायुक्ता (२१ ३.पु) नसङ्गच्छते ॥ ।

सिद्धान्तबिन्दु तवीकयोः ज्ञानत्वजात्यभ्युपगमे गौरवमुक्तम्

अद्वैतसिद्धौ च ज्ञानत्वाद्युपपत्तौ अर्थप्रकाशत्वमेव

ज्ञानत्वमित्युक्तम् । तत्र च लघुचन्द्रिकायां –’ अर्थप्रकाशत्वमिति । अर्थव्यवहारजनकतावच्छेदकवत्त्वम् । उक्तावच्छे दकं च ज्ञानत्वजातिः। साच तत्तदर्थस्यासत्त्वापादकाज्ञानविरोधिचैतन्यवृत्तिः ॥ चैतन्यस्य तद्विरोधित्वं च घटादाववि द्यमानसुखादौ च तदाकारवृत्तिविशिष्टत्वेन विद्यमान सुखादौ च तद्विशिष्टत्वेन । विद्यमानसुखादावपि वृत्त्यङ्गीकारेतु वृत्ति विशिष्टत्वेनैव तद्बोध्यम् । यद्यप्युक्तजातिर्विशिष्टचिन्निष्ठा ज्ञाधातुवाच्यताऽवच्छेदिका । तथाऽपि तद्विशिष्टा भिन्नाया

ज्ञानपदलक्ष्यव्यक्तेः मुक्तौ सत्त्वेन ज्ञानस्वरूपमविनाशीत्याशयेनाह—मुक्तावर्थाभावेऽपि तत्संसृष्टप्रकाशत्वस्य कदाचिदर्थं सम्बन्धेनाप्यनपायात् ’ इति ॥

एवं तत्रैव ‘ आनन्दत्वस्य निरुपाधिकेष्टत्वरूपत्वात् । नच मुक्ताविच्छाऽपाये आनन्दापायापत्तिः। इष्टत्वोपल क्षितस्य स्वरूपस्यानपाथात् ’ (अ.सि) ‘निरुपाधिकेष्टत्वरूपत्वात् । अन्येच्छानधीनेच्छाविषयत्वयोग्यत्वरूपत्वात् । उक्त

यॊग्यत्वं च सुखत्वम् । तद्विशिष्टं वृत्तिविशेषावच्छिन्नचिद्रूपं बोध्यम् । इष्टत्वोपलक्षितेति । उक्तयोग्यत्वविशिष्टरूप ।

बाच्यार्थद्वारा आनन्दपदलश्येत्यर्थ: ’ इति (लघुचन्द्रिका), ‘अस्तु वा द्वितीयाभायोपलाक्षतस्वरूपत्वमाद्वितीयत्वम् ’ इतिम्च

मुक्तौ तत्तदुपलक्षितस्वरूपमेव अद्वैतसिद्धिलघुचन्द्रिकयोस्सिद्धान्तितम् । एवं तत्रैवोभयावधिराहित्य नित्यत्वमिति काल परिच्छेदाभावो नित्यत्वमिति द्वितीयमिथ्यात्वनिषको उक्तम् । तत्रापि तत्तदभाववैशिष्ट्यमुपहितस्यैव धर्मः । शुद्धे न 50

C

३९४

अनुभूत्यैव ग्रहणात् ’ इत्यन्तभाष्यश्रीसूक्तेः इष्टसिद्धिप्रक्रियापर्यालोचनरूपताप्रदर्शनम् [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

प्रागभावाद्यभावादुत्पत्तिर्निरस्यते तदन्धस्य जात्यन्धेन यष्टिः प्रदीयते । प्रागभावस्य ग्राह काभावाभावो न शक्यते वक्तुम् अनुभूत्यैव ग्रहणात् । कथमनुभूतिस्सती श्रुतप्रकाशिका

।

परस्येष्टम् । स्वतस्सिद्धतया नित्यत्वसमर्थनात्

अतस्तन्निरासो युक्तः तत्र च मृहूव्यस्य सिद्धत्वेऽपि घटत्वावस्थ मृहू

व्यानित्यत्ववत् ज्ञानाख्यद्रव्यस्य नित्यत्वेऽपि स्मृतित्वानुभूतित्वाद्यवस्थज्ञानानित्यत्वं युक्तमिति न स्वपक्षविरोधः । स्वय म्प्रकाशत्वे किंचिदुपादेयत्वमस्तीति तद्व्यावृत्यर्थ:तुशब्दः ।

अन्धस्य जात्यन्धेन यष्टिः प्रदीयतइति । असिद्धमत्य

न्तासिद्धेन हेतुना साध्यत इत्यर्थः ।

तमाशङ्कय ग्राहकोऽस्तीत्य़ाह । प्रागभावस्येति ।

।

तत्रहि ग्राहकाभावात् ’ ग्राह्याभावाच्च प्रागभावाभावउक्तः

।

तत्र विकल्पे पूर्वपक्षिणोक्ते सत्येवावगमयतीति पक्षं स्थापयितुं तत्रोक्तं विरोधं शङ्कते । कथमिति

तदानीमित्यभाव

गूढार्थसङ्ग्रहः |

कश्चन कल्पिंतोऽपि धर्मः

तत्तदभावत्वविशिष्टोपहिततादात्म्यं परं काल्पतमङ्गीक्रियते ।

।

मेवेति लघुचन्द्रिकादिसिद्धान्तः पूर्वमेव (३१३.पु) प्रदर्शितः

अतः शुद्धं तदुपलाक्षतस्वरूप

एवंच शुद्धचितमालम्व्यैव तत्र स्वसिद्धान्तोपपादनकरणेन

शुद्धचितएवाप्रामाणिकत्वस्य वक्ष्यमाणतया तस्याः प्रागभावाद्यभावादिकमभिप्रेत्य प्रागभावाभावादुत्पत्तिनिरसनमिष्टसिद्धौ

नघटते, शुद्धचितएवाप्रामाणिकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् इत्याशयेनाह - तदन्धस्य जात्यन्धेन यष्टिः प्रदीयते इत्यादिना ॥ अनुभूत्यैव ग्रहणादिति । शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वे घटादि विषयकं ज्ञानमेवानुभूतिः । तत्तत्पुरुषवृत्तिज्ञानस्य ।

धंर्मिस्वरूपस्य भेदो नास्ति । घटविषयकज्ञानस्य प्रागभावो नाम पूर्वकालिकविषयान्तरसम्बन्धः

ज्ञानं धर्मिस्वरूप यथा भासयति तद्वत्तद्गतविषयसंबन्धमपि भासयति ।

ज्ञानस्य स्वप्रकाशतया

तथा च घटादिविषयकं ज्ञानं पूर्वकाले विषया

तन्रसंबद्धं विषयान्तरसंबन्धरूप स्वप्रागभावभासकमपि भवतीत्यनुभूत्यैव प्रागभावस्य ग्रहणमुपपन्नम् ।

एतावता तस्मा 6

ञ्चित्स्वभावएवात्मा तेनतेन प्रमेयभेदेनोपधीयमानः अनुभवाभिधानीयकं लभते । ’ इति पञ्चपादिकावाक्यं विवरणोक्तःस्व

प्रकाशत्वानुमानं च अनुसन्धाय स्वयमप्रकाशमानस्य विषयप्रकाशकत्वं न सम्भवतीति विवरणोक्तरीतिमनुसृत्य घटमहं जानामीति प्रतीतिसिद्धस्य निरुपाधैर्ज्ञानस्यात्मरूपस्याप्रामाणिकत्वांनिश्चित्य इष्टसिद्धिप्रक्रिया सभ्यकूपर्यालोचिता ॥

अथ प्रमेयभेदविनिर्मुक्तमेव संवेदनम्’ इति विवरणादिपर्यालोचनायां निरुपाधिज्ञानं प्रामाणिकमित्यवश्यमेषित ।

व्यम् । साधितश्चायमर्थः नैष्कर्म्यसिद्धिकौरैः सुरेश्वराचार्यैः बृहदारण्यकवार्तिके । ‘सर्वतीर्थदृशां सिद्धिःस्वाभिप्रेतस्य वस्तुन यदभ्युपगमादेव तत्सिद्धिर्वार्यते कुतः ॥ (बृ.वा.६.३.१५६.श्लो) सर्वतीर्थदृशां तावत् सामान्यं मानलक्षणम् अज्ञात

थाधिगमनं त्वदुक्ते तन्नयुज्यते ॥ ’ (१५८) इत्यादिना ॥

अद्वैतसिध्यादौ चायमर्थः प्रतिष्ठापितः । (अनुकुलतर्कानरूपणे) वृत्युदयात्माकू अज्ञातार्थसिध्यर्थ वृत्यतिरिक्तज्ञा 6

।

नस्यावश्यमभ्युपेयत्वात्

अन्यथा तस्य साधकभावेन शशशृङ्गतुल्यतया सन्निकर्षतजन्यज्ञानहेतुत्वेन प्राक् स॒त्वकल्पना

निष्प्रमाणिकस्यात् । तस्माद्यादृशस्य घटादेः इन्द्रियसन्निकर्षाश्रयत्वेन ज्ञान कारणत्वं तादृशस्य साधकं किंचिन्मानमव इयमभ्युपेयम्।

अन्यथा अन्वयव्यतिरेकयोरग्रहेण कार्यकारणभावाग्रहात् सर्वमानमेयादिव्यवस्था उच्छिद्येत । तच्च मानं

गूढार्थसंग्रहः नवृत्तिरूपं, तदानीं वृत्तिकरणप्रवृत्तेरिति तद्विलक्षणं नित्यं स्वप्रकाशमेकमेव लाघवात्, वृत्तिगतोत्पत्तिनाशजडत्वादिभिस्त

दसंस्पर्शात् तदेव च नानाविधोपाधिसम्बन्धान्नानाविधव्यवहारभाक् भवति नभइव घटमणिमल्लिकाद्यपाधिभेदेन तच्चा ज्ञानसाधकत्वात् स्वरूपतो नाज्ञाननिवर्तकं, वृत्त्युपरक्तत्वज्ञान निवर्तकमिति न वृत्तेरनुपयोगः । तथा च सर्वाज्ञानसाधके साक्षिचैतन्ये तस्मिन् घटादेरध्यासइति काऽनुपपत्तिः ? तदुक्तं सुरेश्वराचार्यैः । ‘सर्वतीर्थदृशामित्यादिना’ प्रमेयेतु नासतो व्यञ्जिका प्रमा ।

स्वतोऽसिद्धे C

नाभिव्यनक्ति सविता शशशृङ्गं स्फुरन्नपि’ ॥ इत्यन्तेन, ‘यथा चैकस्यैव चैतन्यस्य

सर्वभासकत्वं तथा विस्तरेणोपपादितं ‘नाभाव उपलब्धः’ इत्यस्मिन्नधिकरणे भाष्यकृद्भिः’ इत्यन्तेन च ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका । ‘ कारणाप्रवृत्तरिति । अज्ञातो घट इत्याकारा न प्रमाणवृत्तिस्सम्भवति, प्रमाणवृत्तेरज्ञान 6

विरोधित्वात्तद्ग्रहणासम्भवात् । स्वभिन्नकालीनाज्ञाततया घटादिविषयिण्यास्तस्यास्सम्भवेऽपि स्वसमानकालीनाज्ञाततया घटा दिप्रत्यक्षमिदानीं घटं न जानामीत्याकारकं, तदुत्तरं तादृशघटादिकारणताज्ञानादिरूपं तत्फलं च नापलंपितुं शक्य मानु भावकत्वात् । किञ्चाज्ञानकालीनघटज्ञानं विना तादृशघटेन्द्रियसंयोगानुकूलेन्द्रियव्यापारादौ तत्कालीन प्रवृत्त्यसंभवः । नच स्मरणसंशयाद्यप्रमाणवृत्त्या तत्सम्भव इति वाच्यम् ; अज्ञातत्वांशे तदसम्भवेन अज्ञात घटसंयोगानुकूलव्यापारे प्रवृ

यसंभवात् । पूर्वाननुभूते स्मरणासंभवात् संशयवृत्त्या संशयस्यैवौचित्यावर्जितत्वेन उक्तसंयोगरूपेष्टसाधनत्वे निश्च यासम्भवात् । नित्यं स्वप्रकाशमेकमिति । तस्य तादृशज्ञानरूपत्वाभाव जानामीति व्यवहारस्यैकविषयकत्वं न स्यात् ।

संभवत्येकविषयत्वेचैकजातीयविषयकत्वं न सम्भवतीत्याद्युक्तम् । घटादिवृत्तेश्च जडत्वेन ज्ञानान्तरे तत्प्रकाशके वाच्ये

।

तस्यात्मान्यत्वे मानाभावः

आत्मस्वरूपत्वे चैकव्यक्तिरेव सर्वपुरुषसाधरणी नित्या, तस्याः ज्ञानान्तरविषयत्वेच कदा

नानाविधेति । ब्रह्मणो ज्ञानादिगुणकत्वं परेणाप्युच्यते

।

चित् देहादि स्फुरति न वेत्यादिसंशयः स्यात्, अतः स्वप्रकाशता । अन्यथा कैवल्यस्य भासमानता नस्यादिति भावः ॥ तत्र ज्ञानादेर्मिथो भिन्नत्वे ब्रह्मभिन्नत्वे जीवभिन्नत्व च माना

भावादुपाधिभेदादेव नानाविधजीवेश्वरत्वादिव्यवहारसंभवात् वृत्त्यन्यज्ञानं दुर्वारमिति भावः ॥ वृत्युपरक्तमिति ।

निवर्तकवृत्युपरक्तत्वात् निवर्तकत्वेन व्ययायते, नतु वृत्युपरक्तेन निवर्तकता, स्पष्टं चेदमावरणभङ्गश्च वृत्येति पूर्व

ग्रन्थे । न वृत्तेरनुपयोग इति । तथाचाज्ञाननिवृत्त्याद्यर्थमेव वृत्त्यङ्गीकारात् सुखादौ वृत्त्यनङ्गीकारेण असत्त्वापादका

ज्ञानाभावविशिष्टचैतन्यमेव तत्र ज्ञानमिति, घटादावपि तदेव ज्ञानम् । नच सुखादौ वृत्त्यभाव वृत्तिसूक्ष्मपरिणामरूप

संस्कारो न स्यादिति वाच्यम्; सुखायुपहितचैतन्यस्यैव नाशस्य संस्कारत्वसंभवात्, संस्काररूपमनःपरिणामविशेषस्या

वश्यकत्वेऽपि वृत्तिज्ञानानावश्यकत्वाच्च | पल्लवाज्ञानानङ्गकारपक्षेतु उक्ताज्ञानविषयतावच्छेदकत्वस्य वृत्त्यभावविशिष्टस्या भावविशिष्टं चैतन्यमेव ज्ञानम् प्रतियोग्यनधिकरणकालोऽत्यन्ताभावइव घटादिरेव मूलाज्ञानवियत्वे कादाचित्कोऽप्यव च्छेदकोऽङ्गीक्रियते, घटं नजानामीति प्रतीतेर्न सुखादिरिति वृत्तिविषयघटादौ विशेषणस्य सुखादौ विशेष्यस्याभावादुक्ता भाव इति नतत्पक्षेऽपि वृत्त्यपेक्षा सुखादिज्ञानार्थमिति भावः । नच घटो जानातीत्यादि प्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् ; जीवे

श्वराद्यन्यतरत्वस्य जानातीत्यादिप्रयोगोपाधित्वात् | वस्तुतस्तु यदवच्छिन्नविषयकत्वयद्विषयकत्वान्यतरवतोऽसच्वापादकाज्ञानस्यानवच्छेदकं यन्मनोऽविद्यान्यतरत्तद वच्छिन्नचैतन्यं तदीयं ज्ञानम् । ब्रह्मावच्छिन्नविषयकस्य ब्रह्मान्यविषयकस्य चाज्ञानस्याप्रसिद्धत्वात्तयोरेकैकमनिवेश्यान्यतर

निवेशितम् । मनोमात्रे निवेशिते ईशो जानातीति न स्यात्, अविद्यामात्रे च निवेशित जीवो जानातीति न स्यात्,

अतस्तदन्यतरान्नबोशतम् । यदवच्छिन्नविषयकत्व यद्विषयकत्वान्यतरवतोऽज्ञानस्यानिरूपकं यन्मनोऽविद्यान्यतरत्तद्वच्छिन्नं चैतन्यं तत्साक्षात्कारः। लक्षणद्वयेऽपि प्रथमयत्पदाभ्यां चरमतत्पदार्थस्य विषयस्य ग्रहणम् । घटादौ वृत्त्यभावकाले तद

साक्षात्कार ज्ञानपदार्थनिर्वचनपरगुरुचन्द्रिकाया अनुवादः

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

तदानीमेव स्वाभावं विरुद्धमवगमयतीतिचेत् नानुभूतिस्स्वसमकालवर्तिनमेव विषयी करोतीत्यस्ति नियमः अतीतानागतयोरविषयत्वप्रसङ्गात् ॥ अथ मन्यसे अनुभूतिप्रागभावादेस्सिध्यतस्तत्समकालभावनियमोऽस्तीति । किं त्वया

क्वचिदेवंदृष्टं येननियमंत्रवीपि हन्त तर्हि ततएव दर्शनात् प्रागभावादिस्सिद्ध इति श्रुतप्रकाशिका

।

विशेषणं न क्रियाविशेषणम् । परिहरति । नहीति

स्वसमकालवर्तित्वानियमः किं ग्राह्यसामान्यप्रयुक्तः उतैतत्ग्राह्यविशे ।

षप्रयुक्तइति विकल्लाभिप्रायेण प्रथमं ग्राह्यसामान्य प्रयुक्तत्वपक्षं प्रतिवदति । नानुभूतिरिति

यद्वा वर्तमानग्रहणनि

ब्दोहेतौ नेति प्रतिज्ञाऽध्याहर्तव्या । ग्राह्यविशेषपक्षं दूषयितुं शङ्कते

अथ मन्यसइति । ग्राह्यविशेषस्य समकालव

र्तिखनियमोक्तिः दर्शनपूर्विकैव स्यादित्यभिप्रायेणाह । किंत्वयेति

क्वचित् अनुभूतौ व्याप्तिग्रहण भूमित्वेनाभावस्य

।

।

यमः किं ग्राहकानुभूतिस्वभावात् । उत ग्राह्यानुभूत्यभावस्वभावादिति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं दूषयति । नहीति । हिश

दृष्टत्वात् प्रागभावो दुरपइत्याह । हन्ततीति । प्रागभावस्य समकालसिध्द्या व्याप्ति: अनुभूतिप्रागभावरूपे धर्मिणि गृही. तेहि सिध्यतीत्यर्थः आदिशब्दः प्रध्वंसपरः ॥

गूढार्थसंग्रहः ।

वच्छिन्नचिद्विषयकमसत्त्वापादकमज्ञानं मनोऽवच्छिन्नचिदाश्रितमिति तदा न तस्य ज्ञानम्

तत्र प्रत्यक्षवृयभावकाले

तदवच्छिन्नविषयकम भानापादकमज्ञानं मनोनिरूपितमिति तदा न तस्य साक्षात्कारः | पल्लवाज्ञानास्वीकारे स्वपरिणाम वृत्तिज्ञानाविषयत्वसमानाधिकरणस्य

स्वतादात्म्यवदज्ञानावच्छेदकत्वस्याभाववत् यत् तत्सम्बन्धिनावाच्छन्नं चैतन्यं तस्य

ज्ञानम् । संबन्धिशब्देन यद्ग्राह्यं तदेव स्वपदाभ्यां ग्राह्यम् । तच्च जीवज्ञानस्थल मनः, ईशज्ञानस्थलेत्वविद्या । वृत्ति ज्ञानविषयत्वस्थले वृत्यनवच्छेदकत्वं निवेश्य साक्षात्कारो निर्वाच्यः । इन्द्रियकरणकवृत्तिरेव

विषयावाच्छन्नेति परोक्षवृत्ति

मादाय न लक्षणसमन्वयः । अज्ञानावच्छेदकत्वं च अज्ञानविषयत्वतदवच्छेद कत्वान्यतरवत्वम् । तेन ब्रह्मण्यज्ञानावच्छेद

कत्वाभावेऽपि वृत्त्यभावकाले ब्रह्म जानामीत्यादिर्नव्यवहारः । शब्देनैव ब्रह्मणोऽपरोक्षत्वमतेऽपि शाब्दवृत्त्यवच्छेदकत्व स्थापि ब्रह्मणि पूर्वमुक्तत्वात्तदनङ्गीकारेऽप्युक्तान्यतररूपविशेष्याभावसत्वाच्च ब्रहा साक्षात्करोमीत्यादौ नानुपपत्तिः । एकमनोवृ

च्यविषयस्यापि मनोऽन्तरवृत्तिविषयत्वेन वृत्यविषयत्वाभावात्स्वपरिणामेति । पुरुषान्तरीयाज्ञान विषयेऽपि ब्रह्मणि साक्षा

त्कारसम्पत्त्यै स्वतादात्म्यवदिति । नच-यदवच्छिन्नचितो ज्ञानत्वं साक्षात्कारत्वंचोत्तम् तस्यैव तदुच्यतामिति वाच्यम्; ,

यथाहि आकाशं मेयं, घटाकाशं मेयं, पटकाशं मेयं, इत्यादावनुगताकाशव्यक्तिविषयकत्वम्, तथा स्फुरणं ज्ञानं, घटस्य

स्फुरणं, पटस्फुरणं ज्ञानमियादावप्येकस्याएव स्फुरणज्ञान व्यक्तेविषयत्वमित्यादे रक्तत्वादिति दिक् ॥

सर्वाज्ञानसाधक इति । यद्यप्यज्ञानाकाराऽविद्यावृत्तिरभ्युपगम्यते, तथाऽपि सा न ज्ञानमपितूक्तरीत्या चैतन्य मिति

।

भावः

ननु प्रमोत्पत्तेः पूर्वमप्रतीतमप्यज्ञातघटादिकं पश्चादनुमानादिना प्रतीयमानत्वान्नासत्, अन्यथा कदाचित्केन

चिदप्रतीतस्यासत्वे सर्वमसत्स्यात् ; नन्च सन्निकर्षतजन्यज्ञानादौ हेतुताब्राहकान्वयव्यतिरेकज्ञानमज्ञातताकालीन घटान्वय

ज्ञानं विना न सम्भवतीति वाच्यम् ; तादृशज्ञानस्यानुमित्यादिरूपस्याभानापादकाज्ञानकाले सम्भवादतआह–नाभि व्यनक्तीति ! शशशृङ्गाभिव्यक्तिमुद्दिश्य न यततइत्यर्थः । तथा च जगदभिव्यक्तिमुद्दिश्य प्रवृत्तौ सवितुर्जगत्तमोज्ञान मिव प्रमेयाभिव्यक्तिमुद्दिश्य प्रवृत्तौ प्रमातुः प्रमेयाज्ञानज्ञानमावश्यकम् । अन्यथा तन्निवृत्तीच्छाया असम्भवादितिभावः ॥

स्वप्रकाशचिद्रूपत्वं मोक्षस्यावश्यकमित्यादिलघुचन्द्रिकाया अनुवादः

३९७

श्रीभाष्यम्

नतदपह्नवः । तत्प्रागभावं च तत्समकालवर्तिनमनुन्मत्तः कोब्रवीति । इन्द्रिजन्मनः प्रत्य

क्षस्यह्येषस्वभावनियमः यत्स्वसमकालवर्तिनः पदार्थस्य ग्राहकत्वं न सर्वेषां ज्ञानानां प्रमा णानां च ॥ स्मरणानुमानागम योगिप्रत्यक्षादिषु कालान्तरवर्तिनोऽपि ग्रहणदर्शनात् । श्रुतप्रकाशिका

क्षशब्देन प्रत्यक्षज्ञानमुच्यते

।

अयमभिप्रायः स्वसमकालवर्तिग्राहकत्वनियमो न ज्ञानमात्रस्य नच

।

।

समकालवर्तित्वनियममभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् । समकालवर्तित्वंचानुपपन्नमित्याह ॥ तत्प्रागभावंचेति । यदि स्व समकालवर्तिग्रहणनियमोऽनुभूतेर्नास्ति तर्ह्यविद्यमानेऽपि घटे चाक्षुषं तज्ज्ञानमुपपद्येतेत्यत्राह इन्द्रियजन्मनइति प्रत्य तदवान्तरभैदप्रमाण

।

ज्ञानस्य, नच तदवान्तरभेदत्यक्षस्य | अपितु प्रत्यक्षविशेषरूपस्य ऐन्द्रियिकज्ञानस्येति । न सर्वेषां ज्ञानानां प्रमाणा नांचेति । चशब्देन प्रत्यक्षस्यचत्युक्तं भवति उपपादकग्रन्थानुगुण्यात् । कुतइत्यत्राह । स्मरणानुमानेति स्मरणश

।

ब्देन सर्वज्ञानानां समकालवर्तिविषयत्वनियमव्युदासः

अनुमानागमशब्देन प्रमाणमात्रस्य तन्नियमव्युदारुः योगिप्र

त्यक्षादिशब्देन प्रत्यक्षमात्रस्य तन्नियमव्युदासः । आदिशब्देनेश्वरप्रत्यक्षं गृह्यते ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

यत्तु -परोक्षज्ञान स्थळे यत्र विषयोऽव्यस्तः तदेव चैतन्यमनुमित्यादिवृत्त्यवच्छिन्नमतो ज्ञानएवाध्यासइति नयुक्तम् ; तात्रता स्वज्ञानेऽव्यासलाभादिति ; तत्समाहितमेव नहि प्रत्यक्षस्थलेऽपि ज्ञानत्वेनोपहितेऽध्यासः तस्यानधिष्ठान ;

त्वात्, किंतु ज्ञानत्वोपलक्षिते । तथा च स्वज्ञानाभिन्नएवाध्यास इति नियमो न व्याहतः । यदपि घटादेरशाततया साक्षि भास्यत्वे सदा सर्वस्य सर्वे भायात् । किंचाज्ञातताकालेऽपि घटादिकं योगिना प्रमीयतइति न तदा तस्य भानासिद्धत्वे

नासच्वमिति साक्षिज्ञानत्वं व्यर्थमिति, तदपि न ; अज्ञाततया सर्वस्याज्ञातभानस्येष्टत्वात् । उत्तहि विचरणे

ज्ञात

तथा अज्ञाततया च सर्व साक्षिभास्यम्’ इति । नचैवं घटो भाति, अज्ञातघटो भातीत्यादिव्यवहारः स्यादिति वाच्यम् ;

यथाह्यज्ञातेऽपि घटादावनुमितत्वादिना भातीति व्यवहारस्तथा अज्ञातत्वेन भातीति व्यवहार इष्टएव । अथानुमित

त्वादिना भातीत्यपलप्यते अपलप्यतां तर्हि सः । तथाऽपि यथा तार्किकादिमते मानसज्ञानस्य ज्ञानादौ लौकिकविषय

त्वस्य तद्विषये घटादौ तदन्यविषयत्वस्य च स्वीकारः, तथा मन्मतेऽप्यज्ञानज्ञानयोरनावृतस्त्राशीतपरोक्षज्ञान विषयोरावृतस्य साक्षितादात्म्यस्य स्वीकारः । तन्मते तादृशविषयताया इव मन्मते तादृशतादात्म्यस्य कार्यकारणभावादिग्रहप्रयोजकत्वस्य

सम्भवः। घटो भातीति व्यवहारस्यतु नापत्तिः ; शुद्धघटस्य तादृशतादात्म्यानङ्गीकारात्, घटं नजानामीत्याकारकानु

नुवकालोत्तरं तार्किकादिभिराप घटज्ञान कार्यमङ्गीक्रियत एव अभावः परं तत्र विषय उच्यते । नच-त्वन्मते घटाज्ञान काल सामान्ये तथानुभवसत्त्वात् घटज्ञानकार्य स्यात्, तन्मतेतु न तत्सामान्ये स इति न तदापत्तिरिति वाच्यम् ; मन्मतेऽपि

।

सर्वमज्ञानं सर्वदा नावृणोतीति स्वीकारेणाज्ञानसम्बन्धस्य तन्निवर्तकप्रमित्यव्यवहितपूर्वमेव स्वीकारात्।‘योगिनां कारणत्वादि ग्रहादाबुपयुज्यतइत्ıयोगिनं प्रत्यसत्त्वं ते न दुर्वारम् किंच योगिनामज्ञातकारणत्वादिग्रहेऽज्ञाताभिव्यत्तयर्थं प्रवृत्तौ वा साक्ष्येव शरणमिति दिक्’ इति ॥

एवंलघुचन्द्रिकाऽपि ‘ वृत्तेर्जडत्वेन मिथ्यात्वेनच मोक्षान्वयित्वात् अप्रकाशमान सुखरूपस्य मोक्षस्यापुरुषार्थत्वाच्च स्वप्र

काशचिद्रूपत्वं मोक्षस्यावश्यकम् । तथाच तस्य नित्यत्वादेकत्वाच्च वृत्युपहित; सएव ज्ञानम् । अन्यथा वृत्तेर्शानवे ‘तदा

वृत्तेस्स्वयम्प्रकाशत्वकल्पने गौरवमित्यादि.ल.चं.ग्रन्थानुवादः

३९८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अतएवच प्रमाणस्य प्रसेयाविनाभावः । नहि प्रमाणस्य स्वसमकालवर्तिनाऽविनाभावोऽर्थस ।

स्वन्धः अपितु यद्देशकालादिसम्बन्धितया योऽर्थोऽवभासते तस्य तथाविधाकारमिथ्या त्वप्रत्यनीकता अतइदमपि निरस्तम् स्मृतिर्नवाह्यविषया नष्टेऽप्यर्थे स्मृतिदर्शनादिति ।

अथोच्यते-नतावत्संवित्प्रागभावः प्रत्यक्षावसेयः अवर्तमानत्वात् । नचप्रमाणान्तराव सेयः लिङ्गाद्यभावात् । नहि संवित्प्रागभावव्याप्तमिहलिङ्गमुपलभ्यते । ( तानुपपत्तिरपि कस्यचिदृश्यते) नचागमस्तद्विषयोदृष्टचरः । अतस्तत्प्रागभावः

प्रमाणाभावादेव न

श्रुतप्रकाशिका

प्रमेयसद्भावो नन्चेत् प्रमाणाप्रमाणज्ञानयोः कथं वैषम्पमित्यत्राह । अतएवेति । अतएव ज्ञानमात्रस्य समकाल

|

वर्तिग्राहकत्वनियमाभावेन प्रमेयाविनाभावश्च सिद्धइत्यर्थः अन्यथा वर्तमान विषयालाभादसमकालवर्तिग्राहिणां तत्तत्प्रमा णानां प्रमेयाविनाभावो न सिध्येदिति भावः । तत्सिद्धिःकथमित्यपेक्षायां तमेवाविनाभावं विवृणोति । नहि प्रमाण स्येति । प्रमाणस्यार्थसम्बन्धइत्यन्वयः तर्हि प्रमेयाविनाभाचः क इत्यत्राह अपित्विति । यद्देशकालादीत्यादिशब्देन

।

संस्थानमुच्यते

मिथ्यात्वप्रत्यनीकता | मिथ्यात्वस्य प्रमाणं प्रत्यनीकं भवति तस्य भावइत्यर्थः । यद्वा मिथ्यात्वप्र ।

त्यनीकोऽर्थो भवति तस्य भावो मिथ्यात्वप्रत्यनीकता सा प्रमाणस्यार्थसम्बन्धइयन्वयः । अतएवेत्यादिभाष्यस्यैवं वाऽर्थः अतएव प्रमाणत्वेन सम्प्रतिपन्नानां कालान्तरवर्तिग्राहकत्वदर्शनात् तत्रापि प्रमेयाविनाभावः कल्प्यतइत्यर्थः कथं तत्रा

विनाभावप्रकारइत्यत्राह । नहीत्यादि ॥ अनेनैव प्रमाणप्रमेयाविनाभावरूपविषयविषयिभावशिक्षणेन बौद्धैकदेशिीभरुक्तं स्मृतेर्निर्विषयत्वं निरस्तइत्य

वश्याभ्युपेतव्यमिदमित्यभिप्रायेणाह अतइदमपीति । एवमनुभूतिरेव प्रागभावग्रहणक्षमेत्युपपादितम् अथ तद्ग्राहि ।

।

।

णाऽनुभवेन प्रत्यक्षाद्यन्यतमेन भवितव्यमिति तदसम्भवेन प्रमाणाभावात् प्रागभावाभावइति शङ्कते । अथोच्येत्तेति ।

।

लिङ्गाद्यभावादित्यादिशब्देन अनु(पपद्य) मानशब्दा विवक्षितौ तद्विवृणोति । नहीत्यादिना निगमयति । अतइति । गूढार्थसंग्रहः

ज्ञात ’ मिदानीं ज्ञात घटोज्ञातः पटोज्ञातः इत्यादिप्रत्ययानां अनुगतैकविषयकत्वमानुभाविकमपलप्येत । वृत्तेरापि स्वयंप्रकाश

त्वे कल्प्यमाने गौरवञ्चापद्येत । नच चितः स्वयंप्रकाशत्वं तत्तदेहादी संशयाद्ययोग्यत्वम् । तदपि देहादावनावृतत्वम् ।

चिे हि पूर्णानन्दरूत्रेणावृतत्वेऽपि स्फुरणरूपेणानावृतत्वमेव । अन्यथा अहं स्फुरामि नवा मनः स्फुरति नवेति नस्पुर तीति वा संशयविपर्यासापत्तेः । तथा च वृत्तिज्ञानस्यापि तादृशस्वप्रकाशत्वमस्त्येवेति कथं गौरवम् । तदुक्तं तार्किका दिभिरपि । ‘नहि जानन्नेत्र पुरुषो जानामि नवति नजानामीति वा जानातीति’ । घटज्ञानवान् पुरुषो घटमहं जानामि नवेति घटं न जानामीति वा नानुभवतीति तदर्थ इति वाच्यम् । स्वान्यभानानपेक्षभातीतिव्यवहारविषयत्वं स्वप्र काशत्वमिति हि मूल एव जडत्वस्य मिथ्यात्वहेतोर्विवेचने उक्तम् । तथाचोक्तविषयत्वे वृत्तौ स्वीक्रियमाणे गौरवम्। सुखं भाति चित् भातीत्यादौ चित्तादात्म्यस्यैव प्रयोजकतया क्लप्तत्वेन वृत्तिर्भातीत्यादौ वृत्तितादात्म्यस्य प्रयोजकतया

कल्पनीयत्वात् । किं च तार्किकादिमते संशयाद्ययोग्यत्वरूपमनावृतत्वं निश्चयविषयत्वम्, नत्वावरणाविषयत्वम् । तैर्भाव रूपस्यावरणस्यास्वीकारात् । तथा च वृत्तेर्धादिवदुक्तविषयत्वेऽपि न स्वप्रकाशत्वम् | नच तन्मते सर्वस्य ज्ञानस्यानुव्य

]

जन्यज्ञानादेस्स्वप्रकाशत्वंनास्ति चित्तादात्म्येनैव भातीति व्यवहारोपपत्तिरित्यादि

३९९

श्रीभाष्यम्

सेत्स्यतीति । यद्येवं स्वतस्सिद्धत्वविभवं परित्यज्य प्रमाणभावेऽवरूढश्चेत् योग्यानुपल

ब्ध्यैवाभावस्समर्थित इत्युपशाम्यतु भवान् ॥ किंच प्रत्यक्षज्ञानं स्ववियं घटादिकं स्वसत्ताकाले सन्तं साधयत्तस्य न सर्वदा सत्ता

भवगमयद्दृश्यत इति घटादेः पूर्वोत्तरकालसत्ता न प्रतीयते । तदप्रतीतिश्च संवेदनस्य काल श्रुतप्रकाशिका उपमानस्य प्रतिपन्नवस्तुसादृश्य संज्ञासंज्ञिसम्बन्धयोः अन्यतरमात्रगोचरत्वेन अप्रतिपन्नपदार्थप्रतिपादनासामर्थ्यादनुपन्यासः परिहरति ।

यदीति | यदिशब्दः किमर्थ: चेच्छब्दो यद्यर्थः, स्वपरिपाटी विहाय शास्त्रमर्यादायां किमवतीर्णोऽसि तथा

चेदित्यर्थः प्रमाणमाह । योग्यानुपलब्ध्यैवेति । परेणाभावप्रमाणस्याङ्क्षीकृतत्वात् योग्यानुपलब्ध्यैवेत्युक्तम् ॥

स्वपक्षपर्यालोचनायामपि ज्ञानस्य योग्यानुलब्धिर्नाम भावरूपावस्थान्तरोपलब्धि: पिण्डत्वायुपलब्धिरेवहि घटस्य

योग्यानुलब्धिः । अतोऽतीतकालावच्छिन्नज्ञानाभावोनाम ज्ञानस्य संकोचोऽर्थान्तरज्ञानं वा । पूर्वकालीन गजज्ञाने बुभु त्सिते तत्कालीनस्वापादिप्रतिसंधानं घटादिज्ञानप्रतिसंधानं वा गजज्ञानस्य योग्यानुपलब्धिः साच लिङ्गतया पूर्वकालीन ।

ज्ञानाभावनिश्चायिका । यदुक्तं संविदइयमिति विषयीकारानर्हत्वेन अभावो दुर्ग्रहइति तदयुक्तम् निरासानुपपत्तेः।

तथासति प्रागभाव

नह्यन्यस्य घटादेः प्रागभावो निरस्यते अपित्वनुभूतेः । तस्मादनुभूतिं इयमिति विषयीकृत्य तस्याः

प्रागभावो निराकरणीयः । इयमिति विषयीकाराभावेऽपि तत्प्रागभावो निराकर्तुं शक्यतेचेत् तदभावेऽपि प्रागभावरसाध यदि त्वया विषयीकृता तद्वदस्माभिरपि विषयीकृतेति तदभावस्सुसाधइत्यनुसन्धेयम् । उत्तरत्र नित्यं

।

यितुं शक्यते

चेदिति ग्रन्थेह्ययमर्थोऽ(प्य)भिप्रेतः ॥ किंचेत्यादिना

।

एवं प्रागभावस्य योग्वानुपलब्धिसिद्धत्वमभिधाय अर्थापत्तिमाह ।

ज्ञानस्य स्वावभासास्थिरत्व

लक्षणयोग्यानुपलब्ध्या अनित्यत्वमुक्तम्, अथ विषयप्रकाशनिरूपणमुखेनापि तदुपपाद्यते । अविशेषेणज्ञानाभावस्य ग्रहण ।

मुपपन्नामित्युक्तम्

अथ किं भवता नित्यत्वं सविषयज्ञानस्य सिपाधयिषितं उत निर्विषयस्येति विकल्पमभिप्रेत्य सविषय

पक्षं दूषयति । प्रत्यक्षेत्यादिना । सर्वदा घटसत्ताकाले सर्वस्मिन्नप्रतीयत इत्यर्थः घटादेः पूर्वोत्तरकालसत्ता नप्रतीयताम् । तत:किंमित्यत्राह । तद्प्रतीतिश्चेति । अप्रतीतिः ज्ञानस्य घय्व्यवहारानुगुण्याभावः ।

अतो नसाध्याविशिष्टता ।

गूढार्थसंग्रहः

वसायाभावेन उक्तविषयत्वासम्भवात् । संशयादिविषयत्व ज्ञानतादात्म्यमेव विरोधित्वेन कल्प्यम् । तथा च तादृश

तादात्म्यमेव स्वप्रकाशत्वमिति वाच्यम्, उक्तकल्पनायां गौरवात् । तैर्युक्तविषयत्वं प्रति निश्चितत्वमवश्यं विरोधि वाच्यम् । अविद्यमानस्यापि घटादिज्ञानस्य आत्मनि निश्चये तत्संशयानुत्पत्तेः । तथाच विद्यमानेऽपि घटादिज्ञाने निश्चितत्वस्यै

वोक्तविरोधित्वं सम्भवति । अनुव्यवसायस्य सर्वदोत्पत्त्यसम्भवेऽपि चिद्रूपनित्य (ख) ानुव्यवसायेन निश्चितत्वसम्भवात् ।

किंच मुखादेरप्युक्तविरोधित्वं त्वया वाच्यम् । तथाच मुखत्वादिसाधारणस्याहमर्थाव शेष्यतानिरूपितनिश्चयप्रकारताघच्छे दकत्वस्य धीत्व भीत्वादिनिष्ठ संशयादिप्रकारतावच्छेदकत्वविरोधित्वसम्भवात् मुखादीनामनन्तविरोधित्वकल्पनं नयुक्तम् । ।

तस्मान्न जन्यज्ञानादेः स्वप्रकाशत्वम् चित्तादात्म्येनैव तस्य भातीत्यादिव्यवहारात् स्वान्यभानेत्यादिलक्षणाभावादिति

अज्ञाननिवर्तकमितिमूलग्रन्थस्य पूर्वमूलग्रन्थविरोधशङ्कातत्परिहारयोरनुवादः

४००

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

परिच्छिन्नतया प्रतीतेः । घटादिविषयमेवसंवेदनं स्वयं कालानवच्छिन्नं प्रतीतं चेत् संवेदनविषयो घटादिरपि कालानवच्छिन्नः प्रतीयेतेति नित्यस्स्यात् । नित्यंचेत्संवेदनं स्व

।

तस्सिद्धं नित्यमित्येव प्रतीयेत

नच तथा प्रतीयते, एवमनुमानादिसंविदोऽपि काला

नवच्छिन्नाःप्रतीताश्चेत् स्वविषयानपि कालान वच्छिन्नान् प्रकाशयन्तीति तेच सर्वे काला

नवच्छिन्ना नित्यास्स्युः । संविदनुरूपस्वरूपत्वाद्विषयाणाम् । श्रुतप्रकाशिका

नियनॆन स्वसमकालबार्तग्राहिणः प्रत्यक्षज्ञानस्य पूर्वोत्तरकालयोर्विद्यमानेऽपि घंटे तदप्रकाशकत्वं तदानीं स्वाभावादेवेत्यर्थः एवं विषयव्यवहारानुगुण्यकादाचित्कत्वान्यथाऽनुपपच्या ज्ञानानित्यत्वमुक्तम् ॥ अर्थापत्त्यन्तरमप्याह । घटादिविषयमेवेति |

विषयसमकालवर्तिनः प्रत्यक्षसंवेदनस्य नित्यत्वे घटादिरपि नित्य

स्स्यात् । अतो घटाद्यनित्यत्वान्यथानुपपत्या ज्ञानानित्यत्वमित्यर्थः ॥ अर्थापत्यन्तरमाह |।

नित्यंचेदिति ।

संविदो नित्य

त्वसाधनं संविदियमिति विषयीकृत्यैव कर्तव्यम् । स्वतस्सिद्धत्वेनेयमिति विषयीकाशनर्हत्वात् स्वयमेव नित्यमिति प्रती

।

येत । नच तथा प्रतीयते तस्वाद नित्यमेवेत्यर्थः । एवं नित्यतयाऽनवभासान्यथाऽनुपपच्या ज्ञानानित्यत्वमुक्तम् । अनि त्यतयाऽनवभासान्नित्यत्वमिति चेन्न पूर्वापरावधिद्वयसापेक्षस्यानित्यत्वस्य सद्भावेऽप्यवधिद्वया स्वयम्प्रकाशत्वादेवानित्य

त्वाप्रकाशत्वोपपत्तेः । यद्वा, घटादिनित्यत्वप्रसङ्गो नित्यत्वेनावभासप्रसङ्गश्च विषयव्यवहारानुगुण्यकादाचिःकत्वान्यथाऽनु ।

पपत्तेरनुग्राहकतर्कतयोक्तौ भवतः । अथानुमानादिविषयाणामपि नित्यत्वमनिष्टं प्रसञ्जयति एवमिति । एवं प्रत्यक्षज्ञान नित्यत्वे विषयनित्यत्वप्रसक्तौ सत्यामित्यर्थः । कुतो नित्यतेत्यत्राह | संविदनुरूपेति । यथा संवित्स्वविषयं दर्शयति तथा भावादिति तदर्थः ॥

।

ननु प्रत्यक्षस्य समकालवर्तिविषयत्वनियमात्तन्नित्यत्वे विषयनित्यत्वप्रसङ्ग उपपन्नः

अनुमानादिसंविदामतीता

नागतविषयत्वसम्भवात् कथं तन्नित्यत्वे विषयनित्यत्वप्रसङ्गः । उच्यते- अतीतत्वानागतत्वेह्यापेक्षिके वर्तेते ततः संविदपेक्ष याहि विषयस्यातीतत्वानागतत्वे संविदोनित्यत्वे तदपेक्षया विषयस्यातीतत्वानागतत्वे संविन्नदर्शयतीति कालानवाच्छन्नतय

।

प्रतीता विषया नित्यास्स्युरिति ।

क्तम्

कालानवच्छिन्नत्वमेवानुगतं नित्यत्वलक्षणमित्यभिप्रायेण कालान वच्छिन्ना नित्या इत्यु

ननु न संविदपेक्षया विषयस्यातीतत्वागामित्वे किंतु लिङ्गाद्यर्थान्तरापेक्षया ततो विषयस्य लिङ्गाद्यपेक्षयाऽतीत

त्वमागामित्वं च सम्भवतीति न नित्यत्वप्रसङ्गः । उच्यते-लिङ्गादेः प्रत्यक्षज्ञानविषयत्वात्तन्नित्यत्वेन तद्विषयभूतलिङ्गादे राप नित्यत्वापातात् तदपेक्षयाऽनुमानविषयस्यातीतत्वमागामित्वं च संविन्नदर्शयतीति कालानवच्छिन्नो नित्यएव विषय हस्यादिति । एवं पूर्वोकदोषमुपजीव्यानुमानविषयनित्यत्वप्रसक्तिरित्यभिप्रायेण एवमित्युक्तम् ॥ .

गूढार्थसंग्रहः

भावः । अज्ञाननिवर्तकमिति । यद्यप्यज्ञानस्य प्रमातृचिदनुपरागस्य वा निवर्तकत्वं वृत्तावेव, आवरणभङ्गश्च वृत्येति मूले पूर्वमुक्तं ; तथाऽपि तदुपरक्तचित्यपि तदस्तीति तथोक्तम् । नहि तन्निवृत्तिजनकत्वं तत्, यनेाक्ताचवरूपण तदुक्तौ

गौरव स्यात् । किंतु तद्विरुद्धस्वभावत्वम्’ इति ॥

पर्यालोचनं च कूटस्थनित्यचैतन्यसाधनपरभामत्यनुवादस्त

४०१

श्रीभाष्यम्

नच निविषया काचित्संविदस्ति - अनुपलब्धेः श्रुतप्रकाशिका

एवं पूर्वोक्तविकल्पे सविषयानुभवस्य नित्यत्वं निराकृतम् । अथ निर्विषयानुभवस्य नित्यत्वपक्षं निराकरोति ।

नचेति । कुतइत्यत्राह । अनुपलब्धेरिति । निर्विष (यसंविदनुपलब्धि) (या संविदनुपलब्धे (रे) रि) व सविषयसंविदएव गूढार्थसंग्रहः (

नाभाव उपलब्धेः ’ (२.२.२८) इत्यत्र ’ विज्ञानग्रहणमात्र एव विज्ञानसांक्षिणो ग्रहणाशङ्कानुत्पादात् अनव ·

स्थाशङ्काऽनुपपत्तः । साक्षिप्रत्यययोश्च स्वभाववैषम्यात् उपलब्धुपलभ्य भावोपपत्तेः स्वयंसिद्धस्य च साक्षिणोऽप्रत्याख्येय त्वात् ’ इति(शां.) भाष्यम् । अत्र भामती । ’ तस्मात् यथा छेत्ता छिदया छेद्यं वृक्षादिव्याप्नोति । नतु छिदा छिदा ऽन्तरेण । नापि छिदैव छेत्री, किंतु स्वत एव देवदत्तादिः । यथा वा पक्ता पाकेन पाक्यं व्याप्नोति नतु पाकं पाका ।

न्तरेण

नापि पाक एव पक्ता, किंतु स्वत एव देवदत्तादिः । एवं प्रमाता प्रमेयं नीलादि प्रमया व्याप्नोति, नतु प्रमां

प्रमान्तरेण । नापि प्रमैव प्रमात्री, किंतु स्वत एव प्रमायाः प्रमाता व्यापकः । नच प्रमातरि कूटस्थचैतन्ये प्रमाऽपेक्षा

सम्भवः, यतः प्रमातुः प्रमाया: प्रमात्रन्तरापेक्षायामनवस्था भवेत् । तस्मात् सुष्षूक्तं ’ विज्ञानग्रहणमात्र एव विज्ञानसा क्षिणः प्रमातुः कूटस्थनित्यचैतन्यस्य ग्रहणाकाङ्क्षाऽनुत्पादात्’ इति । एवं च प्रमेयभेदावनिर्मुक्तं नित्यचैतन्यं अवश्यम ङ्गीकरणीय मित्याशङ्कायामाह नच निर्विषया कांचित् संविदस्तीति । घटमहं जानामीति प्रतीतिः विज्ञानविषयिणी विज्ञानमात्रविषयिणी लोके नानुभवसिद्धा | विज्ञानं विज्ञानान्त ।

रेण नैव गृह्यते । यदा घटादिविषयकं ज्ञानमुदेति तदात्व एव विज्ञानस्य स्वप्रकाशतया स्फुरणम् एवं विज्ञातुरपि । अतः

छिदा पाकादिष्दृष्टान्तेन ‘प्रमाता प्रमेयं नीलादि प्रमया व्याप्नोति, नतु प्रमां प्रमान्तरेण इत्यादिभामत्युक्तार्थः सिद्धान्तेऽप्यङ्गी क्रियत इति भाष्यएव व्यक्तीभविष्यति । दृष्टान्ते पक्तृत्वं छेत्तृत्व दान्तिके प्रमातृत्वंच तात्त्विकं इतरदार्शनिकसम्मतं पर साक्षात् द्रष्टरि संज्ञायाम् ’ इति पाणिनिसूत्रानुसारेण वक्ष्यमाणं साक्षित्वमपि न मुख्यं सम्भवति ।

6

मते न घटते

पाकछिदाभेदवत् ज्ञानभेदो नाङ्गीक्रियते । अतः परसम्मतकूटस्थनित्यैकचैतन्यस्य नैतया प्रक्रियया सिद्धिस्संभवति ॥ यद्यपि ‘ प्रकाशस्य साक्षात् स्वसंसृष्टप्रकाशकत्वनियमेन चैतन्यस्य परम्परासम्बन्धेन विषयप्रकाशकत्वायोगात् ।

नहि प्रदीपः परम्परासम्बद्धं प्रकाशयति । अतो विषयाधिष्ठानचैतन्य अनाष्तृतमेव प्रकाशकम् । अतो वृत्तेः पूर्वमाध्या

सिकसम्बन्ध विद्यमानेऽपि दृश्याप्रतीतिरुपपन्ना’ (अनुकूलतर्कानरूपणे) इत्यद्वैतसिद्धि: । अत्र लघुचन्द्रिका - ’ जीवचि

देव विषयप्रकाश इति पक्षे तस्या जगदुपादानत्वे घटादौ तादात्म्याभावेन वृत्तिद्वारकेाक्तःरुबग्ध एव विषयभानव्यवहारे जग

तस्या

।

वक्ष्यते

हि

संसर्गमात्रस्यानुपपन्नत्वं

उक्तसंबन्धस्याप्यनुपपन्नत्वात्

;

वाच्यम्

दात्म्यस्यैवानुपपन्नत्वादिति

•

कारणं त्वदुक्तमिष्टमेव । नच तर्हि दृग्दृश्ययोः सम्बन्धानुपपत्तिरूपतर्कः मिथ्यात्वसिद्धधनुकूलो न स्यात् दृग्दृश्ययोस्ता ।

पादानत्वेतु तादात्म्यरूपसाक्षात्सबन्धसम्भवे उक्तसंबन्धी विषयावभासको नयुक्तः । अतएव मनोऽवच्छिन्नचितो जीव

51

साक्षात्स्व

।

ज्ञानालोकयोरन्यतरस्येत्यर्थः

।

प्रकाशस्येति

विषयभासकब्रह्माभेदाभिव्यक्त्यर्थत्याशयेनाह-

वृत्तिस्तु

,

तादात्म्यमेव

•

स्वपक्षे जीवस्य जगदुपादानत्वेन विषयतादात्म्याभावेऽपि ब्रह्मण एत्र जगदुपादानत्वेन विषयतादात्म्यात् विषयप्रकाशकं

अनांवृतचितएव प्रकाशकत्वसाधनपर्योः लघु गुरु चन्द्रिकयारनुवादः

४०२

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

संसृष्टप्रकाशकत्वेति । स्वकीय साक्षात्सम्बन्धाश्रये कार्यविशेषप्रयोजकत्वेत्यर्थः । प्रकाशयति स्वप्रयोज्यकार्यविशेषभाजं करोति यथा आलोकः संयोगरूपसाक्षात्सम्बन्धेन घटादौगतः घटःप्रकाशतइतिव्यवहारं तमोनाशंच जनयति तथा चित् तादात्म्यन

।

घटादौ गता घटोमातीत्यादि व्यवहारं प्रवृत्त्यादिकं च

परम्परासम्बन्धेन तज्जनकत्वे गौरवादिति भावः । नन्वनावृत

भङ्गोऽनावृतत्वम्।

तत्राह-अतो विषयेति

।

चित्तादात्म्यस्य जनकत्वे वृत्तेरेव तद्युक्तम्, तस्याएवावरणविरोधित्वात् लाघवाच्च ।

क्वचिदिति शेषः तथाच वृत्तेरुक्तजनकत्वे सुखादिस्थले तदभावादनुपपत्तिः ।

।

जनकत्वाभावात् अपरोक्षत्वेन तस्य जनकत्वं वाच्यम्; तच्चानावृतचित्तादात्म्यवद्विषयकत्वम्

आवरण

किंच वृत्तिमात्रस्योक्त

तथाचोक्त चितएवोक्त का

रणत्वे लाघवमिति भाव: ’ इति ॥

।

।

गुरुचन्द्रिकाच ‘प्रकाशस्य आलोकचैतन्यान्यतरस्य साक्षात्स्वसंसृष्टप्रकाशत्वेति स्वकीयसाक्षात्सम्बन्धाश्रये कार्यवि शेषप्रयोजकत्वेत्यर्थः । परम्परेति । वृत्तिविशेषद्वारकेत्यर्थः । प्रकाशयति स्वप्रयोज्यकार्यंविशेषभाजं करोति । तथाच चैतन्यंसाक्षा त्सम्बद्धे कार्यविशेषप्रयोजकं, प्रकाशत्वात्, दीपवत् इत्यनुमानाल्लाघवतर्कसचिवात् चैतन्यस्य विषये साक्षादेव संबन्धः

यथाहि दीपः संयोगरूपसाक्षात्सम्बन्धेन घटादौ विद्यमानो दीपेन घटः प्रकाशतइत्यादिव्यवहार विषयतया प्रयोजकोऽन्ध

कारनिवृत्यादिकार्यं जनयति च, नतु स्वक्रियाजन्यसंयोगादिरूपपरम्परासम्बन्धेन गौरवात् तथा चैतन्यं तादात्म्यरूपसा क्षात्सम्बन्धेन घटो भातीत्यादिव्यवहारे विषयतया प्रयोजकं, प्रवृत्त्यादिकार्य जनयति च, नतु वृत्तिविशेषद्वारकसम्बन्धेन

गौरबादिति भावः। ननु चैतन्यस्य तादात्म्यं वृत्तेः पूर्वमप्यस्तीति तदाऽप्युक्त कार्यापत्तिः । अथ आवरणनाशविशिष्टं

तादात्म्यं प्रयोजकं वाच्यम् ; तर्हि वृत्तिरेवावरणनाशस्तद्धेतुर्वेति सैव प्रयोजिकोच्यतां किं तादात्म्येनेत्यतआह-अतो विष येति । प्रकाशकम् उक्तकार्यप्रयोजकम् । आवरणभङ्गइति । क्वचिद्विषय इत्यादिः । तथा च भातीति व्यवहारप्रवृत्त्यादि

।

कार्येषु वृत्तिमात्रं न प्रयोजकम्, अनुमित्यादेस्तत्वासम्भवात् तथा

;

नापीन्द्रियजन्या वृत्ति रभानापादकावरणनाशादिरूपा

तस्या अनैन्द्रियकाऽविद्या मनस्सुखादावभावात् । नह्यविद्यादौ संस्काराद्यर्थे स्वीक्रियमाणापि वृत्तिरिन्द्रियजन्या

;

•

चक्षुराद्ययोग्ये साक्षिमात्रभास्यत्वसम्भवेन मनसोऽप्यप्रवृत्त:, किंव्वविद्यापरिणामरूपा ॥ नच चाक्षुषादिवृत्ताविव तस्यामपि साक्षात्कारत्वमङ्गीकृत्य साक्षात्कारवृत्ति: प्रयोजिकोच्यताम्,

वृत्यनङ्गीकारपक्षे साक्षिण्यपि साक्षात्कारत्वमङ्गीकृत्य तदाश्रय एव तथोच्यतामिति वाच्यम् ;

अविद्यादौ

साक्षात्कारत्वजातावेव

।

मानाभावात् । आद्यपक्षे कार्यमात्रवृत्तितादृशजात्यवच्छिन्नेऽनुगत कारणासम्भवात् नानाकारणकल्पने गौरवात् । द्वितीये पक्षेतु साक्षिणो विषये तादात्म्यं सम्बन्धः, चाक्षुषादिवृत्तेस्तु सम्बन्धान्तरमिति, नैकेन सम्बन्धेन प्रयोजकत्वसम्भवः ।

नहि भातीत्यनुगतव्यवहारो भानस्यैकत्र तादात्म्येनान्यत्रान्यसम्बन्धेनेति युक्तम् । नवाऽविद्यादौ तस्य तादात्म्यमन्य त्रान्यसम्बन्धः प्रवृत्त्यादिप्रयोजकइत्यापि युक्तम् ॥

अतो लाघवाद्विषयनिष्ठं स्फुरणमेवोक्तकार्ये प्रयोजकम् । विषयतासम्बन्धेन तत्पुरुषीयप्रवृत्त्यादिकंप्रति तादा त्म्येन तत्पुरुषीयस्फुरणस्य हेतुत्वसम्भवात् । उक्तस्फुरणं च वृत्तेरावणनाशार्थत्वपक्षे तत्पुरुषीयाज्ञानस्य विषयतावच्छे

दकत्वाभाववाद्वेषयतादात्म्यवच्चैतन्यम् । यदिचैकमेवाज्ञानमिति वृत्त्या न तन्नाशः किंतु तस्य स्वकार्याक्षमत्वं तदा तत्पु ।

रुषीयवृत्त्यविषयनिष्ठं यदज्ञानविषयतावच्छेदकत्वं तदभाववद्विषयतादात्म्यवच्चैतन्यं तत्

यदि च वृत्तेर्जीवोपरागार्थत्वं

जीवाभेदाभिव्यक्त्यर्थत्वं वा, तदा तन्मनोऽवच्छिन्नचिदभिन्नं सत्तन्मनोऽवच्छिन्नजीवोपरक्तविषयतादात्म्यवच्चैतन्यं तन्म नोऽवच्छिन्नजीवस्य स्फुरणम् । उपरक्तत्वं च सुखादिविषये प्रतिबिम्नवत्त्वं, घटादिविषये प्रतिबिम्बवद्वृत्तिविषयत्वम्,

प्रकाशस्य साक्षात्स्वसंसृष्ट प्रकाशकत्वानिय मेनेत्यादि परोक्तार्थस्यपाशिलिनम्

४०३

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

अन्यतरत्वेनाखण्डेन तयोर्निवेशान्नाननुगमगौरवे | परोक्षवृत्तिमात्रेण रूपादेः स्फुरणवारणायाभिन्नामत्यन्तम्

रूपादि

मात्रविषयकापरोक्षवृच्या रसादिचैतन्यस्यापि तन्मनोऽवच्छिन्नचिदभेदसम्पादनात्तदानीं रसादेरपि स्फुरण स्यात्, अतो

।

ऽन्त्यदळम्। सर्वत्राभावस्य स्वरूपतो निवेशान्न गौरवम् उक्तस्फुरणं च भात्यादेरर्थः, तत्प्रयोजकं चैतन्यं साक्षात्कारार्थः ।

तत्पुरुषीयस्यासत्त्वापादकाज्ञानस्य विषयतानवच्छेदकत्वप्रयोजकं चैतन्यं जानात्यर्थः तच्च वृत्त्याद्यवच्छिन्नं चैतन्यम् । उक्त प्रयोज्यरूपं फलमादाय विषयस्य तत्कर्मता बोध्या विस्तरेणचेदमेतत्प्रकरणसमाप्तिस्थले वक्ष्यतेऽस्माभिः ॥

यदिन्चैकमेबाज्ञानम् अतरतस्य न वृत्या नाश:, सुखादावप्यविद्यावृत्तिश्च, तदा तत्पुरुषीयवृत्त्यवच्छेदकावषयता दात्म्यवच्चैतन्यं तत्पुरुषीयस्फुरणम्, तत्पुरुषीयवृत्तिविषयतादात्म्यवच्चैतन्य प्रयोजकं चैतन्यं तत्पुरुषीयज्ञानम्, चक्षुरादि सन्निकर्षजन्यवृत्तेर्विद्यमानसुखादिविषयिकाया अविद्यावृत्तेश्च स्वविषयावच्छिन्नत्वं स्वकारणाधीनम् ; विनिगमकाभावेन विष यतासम्बन्धेनेवावच्छेदकतासम्बन्धेनापि वृत्तेः सन्निकर्षकार्यत्वात्, सुखादिविषयकवृत्तित्वेनेव सुखाद्यवच्छिन्नत्वेनाप्यवि द्यावृत्तेः कार्यत्वाच्च । अज्ञानविषयतावच्छेदकत्वाभावोऽज्ञानविषयतातदवच्छेदकत्वान्यतराभावोवा निवेश्यः, तेन वृत्त्यभाव

काले ब्रह्मणि जानामीति न व्यवहारः । शुद्धचिदवच्छिन्नवृत्तित्वेनापि शाब्दवृत्तः कार्यत्वस्य विनिगमनाविरहेण स्वीका राच्चरममते ब्रह्म भातीत्यादिव्यवहारः । संशयरूपाविद्यावृत्तिविषये भातीति व्यवहाराभावेन निश्चयवृत्तिनिवेशावश्यकत्वात्

भ्रमत्वेन गृह्यमाणवृत्तेश्चानिश्चयत्वान्निदिध्यासनात्पूर्व ब्रह्म मे भातीत्यस्य नापत्तिः । एवं च भातीत्यादिव्यवहारसामान्ये ऽनुगतविषयकत्वोपपत्तिः, भानज्ञानस्वरूपस्यैकत्वात् । वृत्तिभानत्वादिस्वीकारे तु सा न, नोकविषयकत्वे सम्भवति एक जातीयकत्वमुचितम् । यत्साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म अयमात्मा ब्रह्म सर्वानुभूः’ इत्यादिश्रुति C

"

,

८

श्रोपपद्यते । शाखा चलतीत्यादाविव शाखाऽस्ति भातीत्यादावपि चैतन्यरूपयोस्सत्ताभानयोस्तादात्म्यमाख्यातार्थः । वृत्तिविषयत्वस्य तत्वकल्पने तु गौरवमिति भावः’ इति ॥ तथाऽपि प्रकाशस्य साक्षात्स्वसंसृष्टप्रकाशकत्वनियमेन वृत्तिविशेषद्वारकपरम्परासम्बन्धेन चैतन्यस्य प्रकाशकत्वं नास्तीत्युक्तिः कथं घटते ? प्रकाशस्येत्यस्य आलोकचैतन्यान्यतरस्येत्यर्थः चन्द्रिकाद्वयेऽप्युक्तः। ’ नहि प्रदीपः परम्परा

संबद्धं प्रकाशयति’ इति सिद्धिवाक्यम् । नहि प्रदीपः प्रभात्वेन आलोकत्वेन व्यवहियते, किंतु प्रदीपस्य प्रभा प्रदी

पस्यालोकइत्येव व्यवहारः । दीपस्यालोकद्वारैव प्रकाशकत्वमेतेन सिध्यति । ‘ यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमंरविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ ’ (गी. १३.३४) इत्यत्र सूर्यस्य प्रकाशकत्वं प्रभाद्वारैव विवक्षितम् । एवं च परम्परासंबद्धस्य प्रकाशकत्वं सिद्धम् | प्रमाता प्रमया प्रमेयं नीलादि व्याप्नोति’ इति भामत्यामपि प्रमाद्वारक (

एव प्रमातुस्संबन्धः स्फुटमुक्तः ॥

प्रतिकर्मव्यवस्थायां च ‘ प्रकाशकं तावत् अधिष्ठानचैतन्यम् । तच्चाध्यासेन विषयैस्सह साक्षात्संबद्धम् । प्रकाशस्य

व स्वयं भासमानस्य स्वसंबद्धसर्वभासकत्वमपि क्लतमेव एतदनभ्युपगमे कल्लनान्तरगौरवापत्तेः । तच्चानभिव्यक्तं निर्वि कल्पकरूपम् आच्छादितदीपवन्नप्रकाशकमिति तदभिव्यक्तिरपेक्षिता । तच्च परोक्षस्थले वृत्त्यवच्छेदेनैव अभिव्यज्यते ।

अपरोक्षस्थले तु वृत्तिसंपर्कादावरणाज्ञानाभिभवे विषयोऽभिव्यज्यते ।’ इत्युक्तम् ॥ अत्र गुरुचन्द्रिका | प्रकाशस्येति

।

(

भातीति व्यवहारविरोधिनाशकस्येत्यर्थः । तत्त्वं च तमोनाशकत्वादालो

कस्येवाज्ञानाभिभावकवृत्त्यवच्छिन्नत्वाञ्चितोऽपीति भावः । स्वयंभासमानस्य उक्तविरोधिशून्यस्य एवकार: शेषः । कल्पना न्तरेति ॥ प्रयुक्तेति शेष: भातीति व्यवहारे विषयसंश्लिष्टवृत्तिप्रतिबिम्बितचितः प्रयोजकत्वे घटादौ तत्सम्भवति नतु सुखा

ब्रह्मणः स्फुरणरूपे- संविदपेक्षा नास्तीत्यादिपरोक्तेःपर्यालोचनम्

४०४

[जिज्ञासा १.१ १

गूढार्थसंग्रहः

दावित्यनावृतचितोऽपि तद्राच्यमिति कल्पनान्तराद्गौरवम् ।

अत्र आलोकस्य तमोनाशकत्वं प्रकाशकत्वं चैकदैव यथा तद्वञ्चैतन्यस्य प्रकाशकत्वमपि आवरणाभि

।

भवकालएवेति स्फुटम्

आवरणाभिभवश्च वृत्तिमन्तरा न घटते

।

माव: ’ इति ।

अथचावृतप्रकाशकस्य भासकत्व अपूर्वकल्पनागौरवमिति एवं च वृत्तिदशायामेव विषयप्रकाशकत्वमवश्यम

ङ्गीकरणीयम् । तथाऽङ्गीकारे घटादिविषयकवृत्तिविरहदशायां अज्ञातघटो भातीति व्यवहारो नघटते । अतः वृत्तिसत्त्वेन

वृत्तिद्वारकसम्बन्धवत: चैतन्यस्यैव प्रकाशकत्वाङ्गीकारे नित्यस्वप्राश चैतन्यस्त्र वृत्त्युदयात्प्राक् साक्षात्सम्बद्धस्यैकस्यैव प्रका शकत्वोक्तिः (अ.त.नि) कथं घटते ? एवंच अज्ञातघटो भातीति व्यवहारान्यथाऽनुपपच्या नित्यस्वप्रकाश चैतन्यस्य परसम्म

तस्य सिद्धिर्नसम्भवति । घटादिविषयकवृत्तिविरहदशायां तादृशव्यवहारस्य कस्यापि दार्शनिकस्यासंमतत्वेन विप्रति पन्नतया तन परैः स्वसिद्धान्तस्थापनस्यासम्भवात्

। स्वानुभवसिद्धत्वोक्तो ’ यस्तु स्वानुभवसिद्ध इति स्वगोष्ठीनिष्ठस्समयः

सोऽप्यात्मसाक्षिकसविशे अनुभवांदेव निरस्त: ’ इति पूर्व श्रीभाष्यसूत्तयैव तदुक्तिस्समाहिता । यदा च घटः प्रकाशत इति व्यवहारः तदा घटमहं जानामीति व्यवहारोऽपि सम्प्रतिपन्नइति पूर्वमेवावेदितम् । घटमहं जानामीति व्यवहारश्च वृत्ति विरहदशायां न सम्भवतीति वृत्तिदशायामेवाङ्गीकरणीयः । एवमङ्गीकारएव घटविषयकवृत्तिदशायां पूर्वकालिक घटवि षयकज्ञानाभावबोधतात्पर्येण अज्ञातो घट इति व्यवहारः

सर्वदार्शनिकसम्मतः

परैरप्यभ्युपगन्तव्यः ।

अत: निर्विषया

निराश्रया संवित् नसिध्यति ॥

एतेन दृश्यत्वहेतूपपत्तौ ‘ यद्वा स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षा नियतिरूपं दृश्यत्वं हेतुः, संविच्छब्देन विष याभिव्यक्तं (विषयावच्छेदेन भग्नावरणं, विषयगतवृत्तिप्रतिविम्बितंवा) वा वृत्त्यभिव्यक्तं (मनोऽवच्छेदेन भग्नावरणं वृत्ति प्रतिबिम्बितंवा ) वा (शुद्धं वा) चैतन्यमात्रमाभप्रेतम् । तथाच घटादौ, नित्यातीन्द्रिये, साक्षिभास्ये च, सर्वोऽपि व्यवहारः स्वातिरिक्तसंवित्सापेक्ष इति नासिद्धि: ।

व्यवहारश्च स्फुरणाभिवदनादिसाधारणः । तत्र ब्रह्मणः स्फुरणरूपे व्यवहारे नित्य

सिद्धे स्वातिरिक्तसंविदपेक्षा नास्तीति नियतिपदेन व्यभिचारवारणम् ।’ इति अद्वैतसिद्धिविवरणे (ल.चं) अभिवदनादीति आदिपदादिच्छाप्रवृत्यादिसंग्रहः । ननु घटादेरिव ब्रह्मणोऽपि इच्छादावसच्वापादकाज्ञानशून्यचितो हेतुत्वात् तादृशचितश्च

ब्रह्मातिरिक्तत्वात् ब्रह्मणि व्यभिचारः तत्राह-तत्रेत्यादि स्फुरणरूपे असत्वापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकावीरीष्टचिद्रूपे नित्य सिद्धे अनादौ । पूर्णानन्दांशे उक्ताज्ञाननिवृत्तेः तदाकारवृत्यधीनत्वेन तदंशे एवस्फुरणं सादि नतु चिदंशे । वृत्तिंविना ऽपि चिदस्तीति सर्वदा व्यवहारात् । शुद्धचितो अज्ञानाविषयत्वे नित्यसिद्धे वृत्तेरप्रयोजकत्वेऽपि अज्ञानाविषयत्वविशि ष्टचितएव तत्र क्षेमसाधारणप्रयोजकत्वात् शुद्धचित: तद्विशिष्टत्वेन स्फुरणमिति भावः ।’ इत्युक्तिरपि निरवकाशा ॥

।

अत्र व्यवहारः शब्दप्रयोगरूपो न सम्भवति

तस्य वृत्तिं विना कस्यापि दार्शनिकस्यासम्प्रतिपत्तेः । असत्वा

पादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टचिद्रूपस्य शब्दप्रयोगप्रवृत्त्याद्यतिरिक्तस्य व्यवहारपदेन निर्देश: लोके क्वापि नास्ति ।

’ घटादेरसत्त्वापादका ज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टचिद्रूपं स्फुरणं शुद्धचिद्रूपसंविदपेक्षं शुद्धचिज्जन्यमनोवृत्या उक्ताज्ञाननि

।

वृत्तेः । विशिष्टचितः शुद्धचिति कल्पितत्वेन शुद्धचिदाश्रितत्वाच्च ’ इति तत्रैव पूर्व, ‘स्वातिरिक्ता संविदिति

उक्तस्फु

रणस्य शुद्धचिदपेक्षत्वेऽपि सा न ब्रह्मातिरिक्ता । उक्तस्फुरणन क्षेमसाधारणजनकत्वेन ब्रह्मातिरिक्ताविद्यायाः अपेक्षणी

यत्वेऽपि सा न संवित्’ इति उत्तरत्र च शुद्धचित्सापेक्षत्व विशिष्टचित उक्तम् । अत्र असत्त्वापादकाज्ञानाविषयत्वे शुद्ध

चिन्निष्ठे वृत्तेः प्रयोजकत्वं नास्ति । घटगते तत्रतु वृत्तेः प्रयोजकत्वंम् । ब्रह्मणः स्फुरणे घटस्य स्फुरणे च असल्वापाद काज्ञानाविषयत्व प्रयोजकविशिष्टचिद्रूपे शुद्धचित्सापेक्षत्वं वर्तते । ब्रह्मस्फुरणे शुद्धचित्सापेक्ष वेऽपि सा न ब्रह्मातिरिक्ता, घटादिस्फुरणे तु ब्रह्मातिरिक्ता, इत्युक्तिः कथं घटते ? घटस्य विशिष्टचितश्चोभयाः शुद्धचिति कल्पितत्वे एकत्र भेदः

४०५

गूढार्थसंग्रहः

अन्यत्राभेद इत्युक्तिः कथम् ? घटस्याधिष्ठानाधिष्ठेयभावेन शुद्धचित्तादात्म्यं विशिष्टचितशुद्धचितश्च विशिष्ट केवलभावेन उपहितकेवलभावेन च तादात्म्यमिति वैषम्यं त्वप्रयोजकमेव । तादात्म्यस्य भेदमन्तराऽसम्भवेन उभयत्राप्यविशेषात् । अत एव ब्रह्मस्वप्रकाशत्वलक्षणोपपत्तौ ’ स्वव्यवहारेस्वातिरिक्तसंविदनपेक्षत्वं स्वावच्छिन्नसंविदनपेक्षत्वं वा स्वप्रकाशत्वम्

इत्यद्वैतासद्धिविवरणे लघुचन्द्रिकायां ‘ननु स्वातिरिक्त संविदपेक्षत्वं चित्यपि वर्तते ।

व्यवहारमात्रेऽसत्वापादकाज्ञानाभा

वव्यक्तित्वेन हेतुत्वात् । तदुपहितस्य चिद्रूपत्वेऽपि शुद्धचिदन्यत्वात्, अत आह- स्वावच्छिन्नेति ’ इत्युक्तिरसङ्गच्छते ॥ एवं घटादिगतासबापादकाज्ञानविषयत्वइव शुद्धचिद्गताज्ञानाविषयत्वे वृत्तेः प्रयोजकत्वमनङ्गीकृत्य अज्ञाना विषयत्वविशिष्टचितः प्रयोजकत्वोक्तिः न घटते । विशिष्टे विशेषणसम्बन्धस्य लोके प्रयोजकत्वाङ्गीकारेऽपि विशेषण सम्बन्ध विशिष्टस्य प्रयोजकत्वं न केनापि दार्शनिकनाङ्गीक्रियते । विशिष्टे प्रयोजके विशेषणसम्बन्ध विशिष्टस्य प्रयोज

।

कत्वाङ्गीकारेऽन्योन्याश्रयापत्तेश्च । अत्र प्रयोज्यप्रयोजकभावः पारिभाषिक इति विठ्ठलेशकल्पनमप्यनुपादेयम् कस्या प्यसम्मतप्रयोज्य प्रयोजकभावकल्पनाऽपेक्षया वृत्तेः प्रयोजकत्वकल्पनस्यैव युक्तत्वात् । प्रकाशते स्फुरति भातीति लोके

पर्यायशब्दः प्रयुज्यते । एवं सति स्फुरणमसत्त्वापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजक विशिष्टचिद्रूपमित्युक्तिः कथम् ? स्फुरणस्या भानापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टीचद्रूपताया एव युक्तत्वात् । स्फुरति भातीत्यादिशब्दप्रयोगस्य प्रत्यक्षवृत्तिमन्तरा कस्याप्यसप्रतिपन्नत्वेन घटादेरिव ब्रह्मणोऽपि स्फुरणं प्रत्यक्षवृत्तिसापेक्षमेवेत्यवश्यमोषतव्यम् ॥

अतएव गुरुचन्द्रिकायां ’ स्फुरणमसत्त्वापादकाज्ञानविरोधिचैतन्यम् । नित्यसिद्ध इति नित्यसिद्धब्रह्माश्रित इत्यर्थः ।

इदं च नास्तीत्यत्र हेतुगर्भं विशेषणम् । अत्रोक्तविशिष्टस्कुरणस्य स्वातिरिक्तवृत्तिसापेक्षत्वात् संवित्पदेन पूर्वं चैतन्यमु क्तम् ।’ इति ब्रह्मणः स्फुरणऽपि वृत्तिसापेक्षत्वमङ्गीकृत्य व्याख्यानं सङ्गच्छते । तदनन्तरं गुरुचन्द्रिकायां-’ अथ वा

नित्यसिद्धे ब्रह्मस्वरूपे । तथा च घटादिस्फुरणस्योक्तविरोधिचिद्रूपत्वेऽपि शुद्धचिद्रूपब्रह्मणः स्फुरणं शुद्धचिदेव आवृताया अप्यस्याः चिन्मात्रमस्तीत्यभिलापादिदर्शनादिति भावः’ इति योजनान्तरन्त्वनुपादेयम् । वृत्तिविरहदशायां चिन्मात्र

मस्तीत्यभिलापस्य शब्द प्रयोगरूपस्य कस्यापि दार्शनिकस्यासम्मतत्वात् ॥

यद्यपि गुरुचन्द्रिकायम् (प्र.क. व्य. उपपत्तौ) ‘नन्वभिव्यक्तचितः प्रकाशकत्वे घटादेरज्ञातत्वेन साक्षिभास्यता न ८

स्यात्तत्राह- तच्चेति । प्रकाशक चैतन्यं चेत्यर्थः, निर्विकल्पक रूपमिति । तार्किकादिसिद्धनिर्विकल्पकतुल्यमित्यर्थः । तुल्यता च जानामि ’ इति व्यवहाराविषयत्वेन । आच्छादितेति । यथा सूक्ष्मवस्त्राच्छादितो दीपःअन्धतमसविरोध्यपि अवतमसा विरोधित्वात् द्रव्यत्वादिरूपेण व्यवहारस्य प्रयोजकः नतु रूपपरिमाणविशेषवत्त्वेन व्यवहारस्य तथा चैतन्यमावृतमज्ञातत्वेन व्यवहारं प्रयोजयति । न ज्ञातत्वेनेति भावः । ’ इति ’ तच्चानभिव्यक्तं निर्विकल्पकरूपं आच्छादितदीपवन्नप्रकाशकमिति तदभिव्यक्तिरपेक्षिता ७ (अ.सि) इति मूलं व्याख्यातम् ॥

तथाऽपि सूक्ष्मवस्त्राच्छादितदीपस्थले तमस्सम्बन्धित्वेन घटादेर्द्रव्यत्वेन व्यवहारः, तमस्सम्बन्धमन्तरा द्रव्यं घट

इत्यपि व्यत्रहारः सम्प्रतिपन्नः, तत्र घटचक्षुस्संयोगस्य सत्त्वेन घटस्य प्रत्यक्षसम्भवात् । दान्तिकेतु अज्ञानेन घटावच्छि नचिति कस्यांशस्य आवरणं कस्यांशस्यानावरणमिति विवेचनीयम्। चिति भेदाभावेन घटरूपावच्छेदकभेदनिबन्धनएव अंश

द: विवाक्षतोवा, आहोस्वित् आढतत्वानावृतत्वरूपधर्मभेदान बन्धनः अंशभेद: आवृतत्यानावृतत्वनिव-धनांशभेदोऽपि घटरूपाचच्छेदकमदानबन्धन एवं पर्यवस्यति । शुद्धचिति तथा कल्पनासम्भवात् । घटस्याज्ञानावच्छेदकत्वं यदा तदा सूक्ष्म वस्त्राच्छादितदीपवत् अज्ञानावच्छेदकत्वं तस्य प्रकाशयतीति वाच्यम् । सूक्ष्मवस्त्राच्छादितदीपस्थले दीपस्याभिव्यक्तिः

विप्रतिपन्नेनाज्ञातो घटइतिव्यवहारेण निर्विशेषचैतन्यसाधनस्यासम्भवोपपादनम्

४०६

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः वर्तते ।

तत्स्थाने चैतन्यस्यापि यया कयाचन वृत्त्या अभिव्यक्तिरपेक्षिता ।

अभिव्यक्तेरभाव दृष्टान्तदान्तिकभावो न

घटते । अविद्यावृत्तिमङ्गीकृत्य तस्याः ज्ञानत्वं नास्तीति गुरुचन्द्रिकोक्तिरप्यनादरणीया चित् रूपेण सूक्ष्मवस्त्राच्छादितदीपस्य भासकत्वं

प्रदीपतद्वस्तुनोः चक्षुस्संयोगदशायामेव

अज्ञातत्वेन घटभासकत्वं न दृष्टान्तानुगुण्येन

युज्यते । अज्ञातेऽपि घटादौ

।

तमश्छन्नौन्द्रियकवस्तुनः केन ।

अतः अविद्यावृत्यङ्गीकारेण

अनुमितत्वादिना

भातीतिव्यवहार: न

कस्यापि सम्मतः । अनुमित्यनन्तरं घटो भातीतिव्यवहारः न भवतामपि सम्मतः । प्रत्यक्ष एव भाततिव्यवहारस्य भव द्भिरङ्गीकारात् । भवद्भिः भावरूपाज्ञानं विवरणादिमतरीत्या अङ्गीक्रियते । अन्यैः कैश्चिदपि तन्नाङ्गीक्रियते । ज्ञाना ज्ञानस्यैवाभाव ज्ञानाभावपुरस्कारेण घटादेः प्रतीतिः न कस्यापि सम्मता ।

किंतु घटादिप्रत्यक्षदशायां पूर्वकालिकज्ञानाविषयत्वतात्पर्येणैव तथा व्यवहारः

।

|

भावादिरूपत्वमेव अज्ञानस्य सर्वैरङ्गीति

पूर्वकालिकज्ञानाविषयत्वं तु अनुमित्या

निश्चेयमिति वृत्तिविरहदशायां अज्ञातत्वेन भातीतिव्यवहारः न कस्यापि सम्मत इत्यत्र न कापि विप्रतिपत्तिः । तार्कि कादिमते

मानसज्ञानस्य ज्ञानादौ लौकिकविषयत्वं

तद्विषये घटादौ तदन्यविषयत्वं चाङ्गीक्रियते ।

अज्ञानज्ञानयोः अनावृतस्य अज्ञातपरोक्षज्ञानविषययोरावृतस्य

तावता

भवन्मते

साक्षितादात्म्यस्य स्वीकारेण घटस्य अज्ञानावरणदशायां

अज्ञातघटो भातीति व्यवहारोपपादनं तु (गु. चं) नघटते । घटमहं जानामीति प्रतीतिः सर्वसम्मता । एतदुपपादनं च यया कयाचनविधया सर्वैरपि कार्यम् । तत्र च ज्ञानस्य मनस्संयुक्त समवायेन भानाङ्गीकारेण तदंशे लौकिकविषयता । तदन्य ।

घटांशे अलौकिकविषयता तार्किकादिभिरङ्गीक्रियते

इति गुरुचन्द्रिकायामुपपादनं न घटते ।

वृत्तिविरहदशायामज्ञातघटो भातीति व्यवहारः न कस्यापि सम्मत

आदित्यप्रदीदृष्टान्तश्च भवन्मते नानुगुणः ।

सिद्धान्ते तु अत्यन्तानुगुणः ।

आदित्यदीपयोरपि स्वसजातीयानपेक्षप्रकाशता तद्वदेव प्रभाया अपि दीपस्थानापन्नस्य अहमर्थस्य ज्ञानरूपस्य जीवस्य

।

प्रभास्थानापन्नस्य ‘धर्मभूतज्ञानस्य च उभयोः स्वप्रकाशत्वं दृष्टान्तानुगुणं अनुभवसिद्धं च

प्रभायाः चक्षुस्संयगादिना

यदा भानं तदैव विषयप्रकाशकता तद्ब्रद्धर्मभूतज्ञानस्यापि स्वप्रकाशतया स्वभानदशायामेव विषयप्रकाशकत्वं विष ।

येन्द्रियसस्बन्धकाले

प्रभावच्चैतन्यस्य विषयप्रकाशकत्ववादिभिः भवद्भिः प्रभावदेव वृत्यभिव्यक्तचैतन्यस्यैव विषयप्रका

शकत्वमकामेनापि स्वीकार्यम् । अतः सूक्ष्मवस्त्राच्छादितदीपस्य यथा कस्मिंश्चिदंश अभिव्यक्तस्य प्रकाशकत्वं तथा चैतन्य एतेन अज्ञानविषयनिरूपणे ’ ज्ञानाज्ञानयोः विषयावाच्छन्नयेोरेव

भानात्

एतेन अन्धकारावृतवत् ज्ञाना

भावावच्छेदकविषयवच्च अज्ञानावृतस्याप्यप्रकाशन साक्षिवद्यत्वायोग इति निरस्तम्

विषयावच्छेदेनानुभवविरोधात् '

|

।

स्यापि कस्मिंश्चिदंशे अभिव्यक्तस्यैव प्रकाशकत्वमित्यवश्यमास्थ्यम् ॥

(अ.सि.) इत्युक्तिरप्यनुपादेया । वृत्तिविरहदशायामज्ञातो घट इत्यनुभवस्य कस्याप्यसंप्रतिपत्त्या दृष्टान्तानुगुण्यविर

हाच तथा अनुभवेन विप्रतिपन्नेन स्वसिद्धान्तसाधनासम्भवात् । दृष्टिसृष्टयुपपत्तौ घटादेर्शातैकसत्त्वाङ्गीकारेण अज्ञात सत्त्वस्याभावेन अज्ञाता घट इति व्यवहारस्य मुख्यवेदान्तपक्षेऽसंभवस्य अद्वैतासिद्धावेवाङ्गकारात् प्रतिकर्मव्यवस्थादेः

मन्दाधिकारिविषयत्वस्य, कार्यकारणभावस्य स्वाप्नकार्यकारणभावतुल्यतायाश्च तत्रैवोपपादनात् । सृष्टिदृष्टिपक्षे व्याव हारिकसत्त्वाङ्गीकोर सर्वसम्मतव्यवहारानुरोधेनैव

विषयसाधनस्यावश्यकत्वन अज्ञातो घट इति व्यवहारेण विप्रतिपन्नेन

निर्विशेष चित्साधनासम्भवात् ॥

अनुकूलतर्कानिरूपणे वृत्त्यातरिक्तचैतन्यानभ्युपगमे यो दोष उक्तः सः प्रमाणप्रमेयभावस्य सांवृतत्ववादिबौद्धोक्त |

न्यायसूत्रीद्वतीयाध्यायप्रथमाह्निकोपन्यस्तदोषतुल्यः

समाधानमपि तत्रोक्तमवात्रापि योजनयिम् । तत्रहि ’ प्रत्यक्षादांना

४०७

गूढार्थसंग्रहः

मप्रामाण्यं त्रैकाल्यासिद्धेः (गौ.सू.२.१.८) पूर्वेहि प्रमाणसिद्धौ नेन्द्रियार्थसन्निकर्षात् प्रत्यक्षोत्पत्तिः, (२.१.९) पश्चात्

सिद्धौ न प्रमाणेभ्यः प्रमेयसिद्धि:, (२.१.१०) युगपत्सिद्धौ प्रत्यर्थनियतत्वात् क्रमवृत्तित्वाभावा बुद्धीनाम् ’ (२.१.

११) इति पूर्वपक्षसूत्राणि । अत्र न्यायवार्तिकतात्पर्यटीका । ‘ज्ञानं हि प्रमाणं तद्योगात् प्रमेयमितिचार्थः इति च भवति । तद्यदि प्रमाणं पूर्व प्रमेयादर्थादुत्पद्यते ततः प्रमाणात्पूर्वी नासावर्थ इति इन्द्रियार्थेति सूत्रव्याघातः । अथ पूर्व

।

प्रमेयं पश्चात्प्रमाणं तत्राह - पश्चादिति । यद्यपि स्वरूपं न प्रमाणाधीनं तथाऽपि तेस्य प्रमेयत्वं तदधीनम् । तदपिचत् प्रमाणात्पूर्वे नप्रमाणयोगनिबन्धनं स्यादित्यर्थः यौगपद्ये दृष्टव्याघात: सूत्रव्याघातश्च प्रयोगस्तु प्रत्यक्षादयो न प्रमाणत्वेन व्यवहर्तव्याः कालत्रयेऽप्यर्थाप्रतिपादकत्वात् यदेवं न तत्प्रमाणत्वेन व्यवह्रियते यथा शशविषाणं तथा चैतत् तस्मात्त थेति’ इति ।

“ त्रैकाल्याप्रतिषेधश्च शब्दादातोद्यसिद्धिवत्तत्सिद्धे: " (२.१, १५) इति सिद्धान्तसूत्रम् ।

अत्र

भाष्यम् ।

आनियमदर्शीखल्वयमृषि: नियमेन प्रतिषेधं प्रत्याचष्टे । त्रैकाल्यस्यचायुक्तः प्रतिषेध इति । तत्रैकां विधामुदाहरति । शब्दादातोद्यसिद्धिवदिति। यथा पश्चात्सिद्धेन शब्देन पूर्वसिद्धमातोद्यमनुमयते, साध्यंचातोद्यं साधनं च शब्दः अन्त ८

र्हितह्यातोद्ये स्वनतोऽनुमानं भवतीति |निदर्शनार्थत्वंच अस्य शेषयोर्विधयोः’ इति।विधात्रयंच पूर्वे भाष्ये उक्तम्।‘उप लाब्धहेतोरुपलब्धिविषयस्य चार्थस्य पूर्वापरसहभावानियमात् यथादर्शनं विभागवचनम् । क्वचिदुपलब्धिहेतुः पूर्वे पश्चा दुपलब्धिविषयः यथा आदित्यस्य प्रकाशः उत्पद्यमानानां क्वचित्पूर्वमुपलब्धिविषयः पश्चादुपलब्धिहेतुः यथाऽवस्थितानां प्रदीपः। क्वचिदुपलब्धिहेतुः उपलब्धिविषयश्च सह सम्भवतः, यथा धूमेनाग्नेर्ग्रहणमिति । उपलब्धिहेतुश्च प्रमाणम् । प्रमेयंतु उपलब्धिविषयः। एवं प्रमाणप्रमेययोः पूर्वापरसहभावेऽनियते यथार्थो दृश्यते तथा विभज्य वचनीय इति । प्रमाणमित्येतस्या: समाख्यायाः उपलब्धिहेतुत्वं निमित्तम् । तत्य त्रैकाल्ययोगः उपलब्धिमकार्षीत् उपलब्धि करोति उपलब्धि करिष्यतीति । समाख्या हेतोः त्रैकाल्ययोगात् समाख्या तथाभूता । प्रमितोऽनेनार्थः प्रमीयते प्रमास्यते इति प्रमाणं प्रमितं प्रमीयते प्रमास्यत इति च प्रमेयम्’ इति ॥

अत्र यथावस्थितानां प्रदीपः इत्यत्र अवस्थितिः एतत्प्रकरणएव ’ प्रमेयता च तुलाप्रामाण्यवत् ’ (सू.१६) इत्यत्र

।

न्यायवार्तिके ’ पूर्वापैरप्रत्ययैकविषयता वा स्थितिः । यद्वस्तु प्राक्सिद्धं पुनर्निमित्तान्तरसन्निधाने सति उपलभ्यते (यत्) तस्यानेकायुगपत्कालप्रत्ययविषयत्वं सा स्थितिः । तस्यां स्थितावस्य यत्सहकारानं चक्षुरादि तत्करणमिति । चक्र भ्रान्तिप्रदीपप्रत्ययवत् मिथ्याप्रत्ययः स इति चेत् न प्रमाणाभावात् अथ मन्यसे नैवेकं किंचित् वस्त्वयुगपत्कालानेक ।

प्रत्ययविषयो भवति ? यदि न भवति कथं तर्हि स एवायं वृक्षस्तिष्ठति इति प्रत्ययः इत्यत्रोक्ता तत्र प्रमाणं च

‘ अथ भवतः कालान्तरावस्थाने किं प्रमाणम्-उक्तं प्रमाणम् रूपरसस्पर्शप्रत्ययानाम् एकानेकप्रत्ययनिमित्तत्वं प्रतिसन्धा

नादिति ’ इत्यत्र प्रदर्शितम् । ‘ प्रमेयताचे’ ति सूत्रस्य भाष्यंचेत्थम्। ‘ गुरुत्वपरिणामशानसाधनं तुलाप्रमाणम्। ज्ञानविषयो गुरुद्रव्यं सुवर्णादिप्रमेयम् । यदातु सुवर्णादिना तुलान्तरं व्यवस्थाप्यते तदा तुलान्तरप्रतिपत्तौ सुवर्णादि प्रमाणम्’ इति ॥

अर्थः अभिज्ञाप्रत्यक्षममां प्रति साधनम् । अभिज्ञाप्रत्यक्षप्रमां प्रति साघनीभूतोऽर्थः प्रमितिविषयश्च इति प्रमि तिविषयत्वप्रमासाधनत्वयोरविरोधः एतत्सूत्रभाष्यादौ विस्तरेण प्रपञ्चितः ॥ प्रदीपदृष्टान्तश्च ‘न प्रदीपप्रकाशवत्तत्सिद्धेः '

।

(२.१.१९) इति सूत्रएबोक्तः । अत्र माध्यम्—‘यथा प्रदीपप्रकाशः प्रत्यक्षाङ्गत्वात् हृश्यदर्शन प्रमाणम् सच

माध्यमिकमतापेक्षया परमतेविशेषप्रदर्शनं, साक्षिचित्सिद्धिपरवार्तिकादिपरिशीलनं च [जिशसा १-१-१

४०८

गूढार्थसंग्रहः

प्रत्यक्षान्तरेण चक्षुषस्सन्निकर्षण गृह्यते । प्रदीपभावाभावयोः दर्शनस्य तथाभावात् दर्शनहेतुरनुमीयते । तमसि प्रदीप मुपादधीथाः इति आप्तोपदेशेनाऽपि प्रतिपद्यते’ इति ॥

अत्र भाष्यादौ भूतस्य भाविनो वर्तमानस्यापि हेतुत्वम् अर्थस्य प्रतिसन्धानेनानेका युगपत्कालस्थिति:, प्रदी पस्य प्रत्यक्षविषयस्यैव विषयप्रकाशकत्वम्, अनुमानेन शब्देन च कार्यकारणभावग्रहः इत्यादिकं सम्यनिरूप्य सांवृत

।

प्रमाणप्रमेवाभाववादिमतं दूषितम् ’ अनुस्मृतेश्च (ब्र.सू. २.२) सएव तु कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः’ (३.२) इत्यादौ |

व्यासेन प्रतिन्धानेनैव पूर्वापरकालस्थायित्वमेकस्य साधितम्

अनित्यपदार्थस्य यः निर्माता सः पदार्थ तदा पश्यत्येव ।

।

ततः बहुषु कालेषु प्रतिसन्धत्ते इति अयमर्थः सर्वेषामपि अविप्रतिपन्नः

अत्र प्रथमतः प्रत्यक्षसमये वस्तूत्पत्तेः पूर्व

मज्ञातं तद्वस्तु इति प्रतीत्या तस्य सत्तां निश्चित्य अन्वयव्यतिरेकेण कार्यकारणभावग्रहः इति कथं ? परैः वक्तुं शक्यते ।

पदार्थानेमतृव्यातीरक्तानां केषांचित् उत्पयनन्तरं कालविलम्ब्रेन तत्प्रत्यक्ष तस्य कारणत्वग्रहः परोक्तरीत्या उपपादयितुं शक्यः, न सर्वत्र एवं स्थिते प्रागुक्तस्थले या रीतिः सैव सर्वत्राश्रीयताम् । त्यज्यतां च विप्रतिपन्नव्यवहारमबलम्ब्य स्वाभि

प्रेतार्थसाधनामिनिवेशः । स्वप्रकाशमनभ्युपगच्छन्तः माध्यमिकाअपि परोक्तरीति नाभ्युपगच्छन्ति । किं पुनर्वेदिका दार्शनिका: । अतः न्यायसूत्रभाष्यायुक्तसांवृतप्रमाणप्रमेयभावदूषणप्रकारः स्वप्रकाशाभ्युपगन्तृ परमतेऽपि समः । प्रदीपवत्

स्वप्राशमङ्गीकृत्य प्रदीपस्य प्रत्यक्षविषयतादशायामेव विषयभांसकत्वं यथा, तथा स्वप्रकाशस्य चैतन्यस्य विषयभासकत्वप्र क्रियां परित्यज्य घटाद्याकारवृत्तिविरहदशांयां चैतन्यस्य विषयप्रकाशकत्वमभ्युपेत्य कस्याप्यसम्मतस्याज्ञातो घटइति व्यवहा रस्यसाधनम् एतदवलम्बनेन स्वप्रकाशनित्यचैतन्यसाधनं दृष्टान्तविरोधेन नघटते इति माध्यमिकमतापेक्षया विशेषः ॥

यद्यपि ’ स्वतोऽसिद्धेप्रमेयेतु नासतो व्यञ्जिका प्रमा । नाभिव्यक्ति सविता शशशृङ्ग स्फुरन्नपि ॥’ इति वार्तिके

(बृ.वा) उक्तम्। अत्र लघुचन्द्रिका (अ.त.नि)

6

ननु प्रमोत्तेः पूर्वमप्रतीतमपि अज्ञातघटादिकं पश्चादनुमानादिना

ज्ञेयत्वान्नासत् । अन्यथा कदाचित्केनचित् अप्रतीतिमात्रेण असच्चे सर्वमसत्स्यात् । नच तथा केनापि तस्याप्रतीतत्त्व

।

।

मिति वक्तुं शक्यम् नचाज्ञातताकाले घटादिज्ञानाभावे प्रत्यक्षे तत्कारणेन्द्रियसीन्नकषे च उक्तघटादेः कारणताग्राहकान्वय व्यतिरेकज्ञानासम्भव इति वाच्यम्; उक्तघटादेरभानापादकाज्ञानकाले अनुमित्यादिनापि तत्सम्भवात्तत्राह-नाभिव्यन क्तीति । नाभिव्यक्त्युद्देश्यक प्रवृत्तिमानित्यर्थः तथा च यथा जगत्तमानाशमुद्दिश्य सवितुः प्रवृत्तिः नतु शशशृङ्गीय तमानाशमुद्दिश्य, तस्यालीकत्वेनाज्ञानासम्भवात् ; तथा घटाज्ञाननाशार्थं नकस्यापि प्रवृत्तिः स्यात् । घटाज्ञानस्य प्रमाण ।

ज्ञानासम्भवात्

अतः तस्य ज्ञानं साक्षिन्चिदेव’ इति । एवमेव गुरुचन्द्रिकाऽपि ॥

।

।

तथाऽपि शशशृङ्गविसजातीयत्वं घटादेः पूर्वमेवोपपादितम् । शशशृङ्गस्यालीकतया अज्ञानं यथा न संभवति, तथा घटादेर्जडतया तद्विषयका ज्ञानं न सम्भवतीति घटावच्छिन्नचिद्विषयकमेवाज्ञानं भवद्भिरङ्गीक्रियते ब्रह्म न जाना मीत्यादौ ब्रह्मविषयकमज्ञानम् । घटं न जानामीत्यादौ घटावाच्छन्नचिद्विषयकमज्ञानमिति हि भवतां प्रक्रिया एवं वैषम्यं न कस्यचिद्दार्शनिकस्य सम्मतम् । विवरणकारसम्मतं भावरूपाज्ञानं केषांचित् विवर्ताद्वैतिनामपि न सम्मतमित्युत्तरत्र

निरूपयिष्यते । एवं च वृत्त्यतिरिक्तचैतन्यस्य कथं सिद्धिरित्याक्षेपे अज्ञातो घटइति व्यवहारेण अज्ञानस्य ज्ञानाभावे अज्ञाननाशार्थ प्रवृत्तिर्नोपपद्यत इति साक्षिचित्सिद्धिरुच्यते भवद्भिः । कथमिदं घटते ? घटाद्यवच्छिन्नचिद्विषयकम ज्ञानमिति निर्णयः भवत्सम्मतचैतन्यसिद्ध्यनन्तरकालिकः । वृत्यतिरिक्त चैतन्यस्य साधनदशायामेवं रीत्या अज्ञानज्ञानो पपादनं नैव सम्भवति । भवद्वयतिरिक्तदार्शनिकमते तु घटाद्यज्ञानं घटादिज्ञानप्रागभावरूपम् । ज्ञानोत्पच्यर्थे प्रवृत्ति;

निर्विशेषानेरासपर भट्टपादाक्तिदूषणपरब्रह्मासीद्धेवाक्यानुवादस्तत्पर्यालोचनं च

४०९

गूढार्थसंग्रहः

।

ज्ञानप्रागभावनिवृत्त्यर्थैव भवति । प्रागभावध्वंसस्य प्रतियोगिरूपतायाः प्राच्यनैयायिकैरङ्गीकारात् तस्यातिरिक्तत्वे ऽपि तमोवत् आवरणरूपत्वं नाङ्गीक्रियते । तमसः द्रव्यत्वं भाट्टादयः अभ्युपगच्छान्ति नैयायिकास्तु द्रव्यत्वमपि नाभ्यु पगच्छन्ति । तमःप्रक्रिया यथा तथा वा भवतु, घटादिप्रागभावस्येव ज्ञानप्रागभावस्यापि ज्ञानं सम्भवत्येव, अतः अज्ञातो

घट इति व्यवहारान्यथाऽनुपपत्त्या निर्विशेषचितस्साधनं नैव सम्भवति ॥ ज्ञानमित्यनुगतप्रतीत्या विषयपुरुषभेदेऽपि कूटस्थनित्यं चैतन्यमेकं निर्विशेषं सामान्यस्थानापन्नं न सम्भवतीति ’ निर्विशेषं न सामान्यं भवेच्छशविषाणवत्’ (श्लो. वा. आ. वा. १० श्लो) इति भट्टपादैरेवोक्तम् ॥

यद्यपि ब्रह्मसिद्धौ ‘संहृताखिलभेदोऽतः सामान्यात्मा स वर्णितः’ इत्युपक्रम्य, ‘ये वा -निर्विशेष न सामा

न्यं भवेच्छशविषाणवत्’ इत्यभावमाहुः तान् प्रत्युच्यते ‘संहृताखिलभेदः’ इति । यदि तावदसामान्यत्वं साध्यते सिद्ध साधनम् । विशेषाणामभावे केषां तत्सामान्यम् । सामान्यंतूक्तं ब्रह्मवीदीभः ’ विशेषप्रत्यस्तमयमुखेन निरूपणादुपचारतः ,

इति । अथ अभाव एव साध्यः ‘विशेषैरेवास्य निर्विशेषैर्व्यभिचारः’ इति ब्रह्मकाण्डान्ते उक्तम् ; तथाऽपि विशेषाणां यथा सविशेषत्वं तथा महासिद्धान्तारम्भे ‘सविशेषवस्तुविषयत्वात् सर्वप्रमाणानाम् ’ इति भाष्यसूक्तिविवरणश्रुत प्रकाशिका तत्त्वटीकयोः स्थापितमिति न दोषः ॥ एतेन (१८७. पुटे) व्यक्तीनामसत्यत्वे जातिव्यवहारोऽप्यनुचित इति बोधितम् ॥

।

अतः वस्तुत्वं यत्र तत्र सविशेषत्वम् इति भट्टपादादिसिद्धान्तः अप्रकम्प्यः

अतः घटमहं मीति प्रतीति

सिद्धज्ञानस्य विषयाश्रयाद्युपाधिशून्यस्यात्मत्वं तस्यैव वेदान्ततात्पर्यविषयत्वं वार्तिक (बृ) इष्टसिद्धयाद्युक्तं न सङ्गच्छत

इति निर्विषया निराश्रया धीः न सम्भवति इत्यभिधाय ’ व्योमारविन्द सदृशवपुषि यथोदितदृशि’ इति यामुनमुन्युक्तार्थ

एव युक्तः । निर्विशेषसाक्षिचैनन्यस्य प्रागभावाभावादुत्पत्तिः न सम्भवतीति इष्टसिद्धयाद्युक्तिः निर्विशेषचितएवाप्रा माणिकत्वेन न घटत इति तदन्धस्य जात्यन्धेन यष्टिःप्रदीयते । इत्यभिधानपूर्वकं नच निर्विषया काचित्संविस्तीति बदता भगवता यामुनमुनिसिद्धान्तएव प्रतिष्ठापितः । सुरेश्वरवार्तिकाद्युक्तः अध्यासमूलकव्यवहारः प्रमाणप्रमेयव्यव

स्थायाः सांवृतत्वं चेत्यादिकं प्रमाण प्रमेयव्यवहारसांवृतत्ववादि माध्यमिकमतनिरसनदाहृतःयायसूत्रभप्यादुत्तरीलैब

सम्यनिरस्तमिति यामुनमुनेर्भगवतश्चाशयः ॥

‘ प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यं त्रैकाल्यासिद्धेः ’ (गौ.सू २ १ ८) इत्यादिना माध्यमिकमतमनूद्य ‘त्रैकाल्याप्रतिषेधश्च श

ब्दात् आतोद्यसिद्धिवत् तत्सिद्धेः (गौ.सू.२.१.१५) इत्यादिभिः सूत्रैः तन्मतं निरस्य प्रमाणप्रमेयव्यवहारस्य असांवृतत्वं स्थापयता तार्किकधुरन्धरेण गौतमेन ’ स्वप्नविषयाभिमानवत् अयं प्रमाणप्रमेयाभिमान: ’ (गौ.सू.४.२.३१) इत्यादिसूत्राणि पूर्वपतितत्पूर्वे ’ प्रमाणतश्चार्थप्रतिपत्तेः’ (४.२.२९) इति सूत्रं सिद्धान्तसूत्रमिति च स्फुटमावेदितम् ॥ एतेन तार्किकधुरन्धरगौतमसूत्रैरपि प्रपञ्चो मिथ्या ; तथाहि — ‘एकस्मिन्भेदाभावाद्भेद शब्द प्रयोगानुपपत्तेरप्रश्नः

१

(१), बुद्धया विवेचनात्त भावानां याथार्थ्यानुपलब्धिस्तन्त्वपकर्षणे पटसद्भावानुपलब्धियत् (२), स्वप्नविषयाभिमानव दयं प्रमाणप्रमेयाभिमानः(३), मायागन्धर्वनगरमृगतृष्णावद्वा (४), मिथ्योपलब्धेर्विनाशः स्वप्नविषयोपलब्धिप्रणाशव स्पबोधे (५), बुद्धेश्वं निमित्तसद्भावोपलभ्यात् (६), तत्त्वप्रधानभेदाच मिथ्या बुद्धे विध्योपपत्ति: (७), दोषनिमि तानां तत्त्वज्ञानादहङ्कारनिवृत्तिः (८), दोषनिमित्तं रूपादयो विषयाः रुङ्कल्पकृताः (९), तन्निमित्तन्त्ववयव्यभिमानः (१०), विद्याऽविद्याद्वैविध्यात्संशयः (११) ‘, इति तत्त्वनिर्णय नामक चतुर्थाध्यायसूत्राणि गौतमयानि । अथ पूर्वपक्ष 52

४१०

तार्किकधुरन्धरगौतैर्मसूत्रराप प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धिरितिशङ्का तत्परिहारारम्भश्च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः सूत्राणीमानि आरम्भवादरूपतत्सिद्धान्तविरुद्धत्वादितिचेन्न ‘बुद्धया विवेचनात् ’ इत्यादिना ’ यदग्ने रोहितं रूपं तेजस

।

स्तद्रूपम्, अपागादग्नेरग्नित्वंम् ’ इत्यादिश्रुत्युत्तस्य तर्कस्योक्तत्वात्

अतएवोक्त सूत्रार्थस्त्रोटकाचार्यैः श्रुत्यर्थत्वेनोक्तः ॥

प्रदिदर्शयिषुर्वसनस्य यथा वितथत्वमयास्यति तन्तुगुणम् । अपकृष्यतु तन्तुसमं त्रितयं ज्वलनप्रमुखस्य तथोक्तवती ॥ " इति

यदग्नेरित्यादिश्रुतिरिति शेषः ।

मायेत्यादिना ’ इन्द्रजालमिव मायामयं स्वप्नद्रव मिथ्यादर्शनम्’ इत्यादिश्रुत्यु

क्तस्य, मिथ्येत्यादिना ‘यत्र हि द्वैतमिव भवति’ इत्यादिश्रुत्युक्तस्य सङ्कल्पकृता इत्यादिना ’ एतत्सर्व मनएव ’ इत्यादि श्रुत्युक्तस्य तर्कस्यापरिहार्यस्योक्तत्वात् आरम्भादिप्रक्रियाया अवैदिकनिरासमात्राभिप्रायेणोक्तत्वाच्च अन्यथा चतुर्था ।

2

।

ध्यायान्ते तादृशप्रक्रियाया हेयत्वमद्वैतमतस्य च ग्राह्यत्वं सूत्रभाष्ययोनच्येत तथाहि — — तदर्थं यमनियमाभ्यामात्मसंस्कारो योगाच्चत्मविध्युपायैः’ ‘ तस्यापवर्गस्याधिगमाय यमनियमाभ्यामात्मसंस्कारः कर्तव्यः यमः समानमाश्रमिणां धर्मसाधनम्,

नियमः प्रतिविशिष्टम् आत्मसंस्कारः पुनरधर्महानं ‘धर्मोपचयश्च योगशास्त्राच्चाध्यात्मविधिः प्रतिपत्तव्य: सपुनस्तपः प्राणा यामः प्रत्याहारो ध्यानं धारणेति, इन्द्रियविषयेषु च प्रसङ्ख्यानाभ्यासो रागद्वेषनिघातार्थः । उपायस्तु योगाचारविधानम् ' इति, ‘ज्ञानग्रहणाभ्यासस्तद्विद्यैश्च सह संवाद: ’ ’ तदर्थमिति प्रकृतं ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानमात्मविद्याशास्त्रम्, तस्य ग्रहण मध्ययनधारणे, अभ्यासः सततं तक्रिया अध्ययनानुबन्धश्रवणचिन्तनानि,

तद्विद्यैश्च सह संवादइति प्रज्ञापरिपाकार्थम्,

प्रज्ञापरिपाकस्तु संशयच्छेदनं विज्ञातार्थावबोधोऽव्यवसितार्थाभ्यनुज्ञानमिति, समा(म)य वाद : संवादस्तद्विद्यैश्च सह संवाद

• इत्यविविक्तार्थं वचनं तद्विभजते- ‘तं शिष्यगुरुसब्रह्मचारिविशिष्टश्रेयोर्थिभिरनुस् विभिरभ्युपेयात् ’ एतन्निगदव्याख्याने नैव नीतार्थमिति । यदि च मन्येत पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहः प्रतिकूल: परस्येति, ‘प्रतिपक्ष हनिमपि वा प्रयोजनार्थमर्थित्वे । न्यप्रत्यनीकानि च प्रावादुकानां दर्शनानि स्वपक्षरागणचैके न्यायमतिवर्तन्ते

।

तमभ्युपेयादिति वर्तते परतः प्रज्ञामुपादित्समानस्तत्वबुभुत्साप्रज्ञापनेन स्वपक्षमनवस्थापयन् स्वदर्शनं परिशोधयेत्, अन्यो तत्र तत्त्वाथ्यवसायसंरक्षणार्थं जल्पवितण्डे

।

बीजप्ररोहरक्षणार्थे कण्टकशाखाचरणवत् । अनुत्पन्नतत्त्वज्ञानानामप्रहाणदोषाणां तदर्थं घटमानानामेतदिति विद्यानिर्दे दादिभिश्च परेणावज्ञायमानस्य ताभ्यां विगृह्य कथनम् ताभ्यां जल्पवितण्डाभ्यां विगृह्येति विजिगीषया न तत्त्वबुभुत्स येति । तदेतद्विद्यापालनार्थं न लाभपूजाख्यात्यर्थम्’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिपि निरवकाशा ॥ ‘बुद्धया विविवेचनात्तु भावानाम्’ (४.२.२६) इत्यादिपूर्वपक्षसूत्रम् । ‘बुद्धया विविच्यमानानां स्वभावो नाव

धार्यते । अततॊ निरभिलप्याश्च निस्वभावाश्च तेते मताः ॥ ’ (लं.अ.सू.२.१७५) इति बौद्धोक्तार्थस्य तत्सूत्रे प्रतिपादनात् ।

‘ व्याहृतत्वादहेतुः (गौ.सू.४.२.२७) तदाश्रयत्वादपृथग्रहणम् (२८) प्रमाणतश्रार्थप्रतिपत्तेः (२९) प्रमाणानुपपत्युपप त्तिभ्याम् ’ (३०) इति चत्वारि सिद्धान्तसूत्राणि बुद्धया विवेचनात्तु’ इत्यादिसूत्राणां भाष्यम् । (२६.सू) यथा अयं तन्तुः अयं तन्तुः इति प्रत्येकं तन्तुषु विविच्यमानेषु नार्थान्तरं किंचिदुपलभ्यते । यत् पटबुद्धेर्विषयस्स्यात् । याथा ।

"

म्यानुपलब्धेरसति विषये पटबुद्धिर्भवतीति मिथ्या बुद्धिर्भवति । एवं सर्वत्रेति (२८. स्.) कार्यद्रव्यं कारणद्रव्याश्रितं तत् कारणेभ्यः पृथक् नोपलभ्यते । विपर्यये पृथग्रहणात् । ‘बुद्धया विवेचनात्तु भावानां’ पृथग्रहणमतीन्द्रियेष्वणुषु यदि

न्द्रियेण गृह्यते, तत् एतथा बुद्धया विविच्यमानमन्यदिति । (२९) बुद्धया विषेचनात् भावानां याथात्म्योपलब्धिः । यदस्ति यदाच तत्सर्वं प्रमाणत: उपब्ध्या सिध्यति । याच प्रमाणतः उपलब्धिः तत् बुद्धया विवेचनं भावानाम् इति ॥

त्रिवृत्कृताग्नयादेरसत्यत्वसमर्थनपराया गुरुचन्द्रिकोक्तेःपर्यालोचनम्

४११

गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र न्यायवार्तिकतात्पर्यटीका ॥ भाष्यं ‘बुद्धया विवेचनात्तु अणुषु यत्र खल्ववयवावयविनौ ऐन्द्रियकौ तत्र पृथ ग्रहणम् अविवेचकानामस्फुटतरम् ।

पृथग्ग्रहणमित्यतिस्फुटमित्यर्थः । प्रमाणतश्चार्थप्रतिपत्तेरिति ।

अतीन्द्रियेभ्यः अणुभ्यः आनुमानिकेभ्यः

प्रत्यक्षदृश्यानां तदाश्रितानामवयविनां

सम्प्रत्यैन्द्रिय केऽप्यवयव अवयविनो विविच्यमानस्य याथात्म्येन पृथग्रहणमाह -

यदस्ति पटादिकमवयविद्रव्यं यथा च स्वावयवसमवेतत्वेन गुणाधारतया च यन्नास्ति शश

विषाणादि यथा च कार्यकारणभावेन तत्सर्वं प्रमाणत: उपलब्ध्या सिद्धयति ’ इति ॥

अत्र सिद्धान्तसूत्रभाष्यादौ अवयवातिरिक्तावयविपरतया आरम्भवाद एवसमर्थितः । तथाऽपि ‘परिणामात् '

वैशेष्यात्तु तद्वादः तद्वादः त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात् ’ इत्यादि सूत्रेषु परिणामवादएव श्रौत इति व्यासेन निर्णीतम् । ८

एतदनुरोधेन ’ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः’ इत्यारम्भणाधिकरणमपि परिणामवादाभिप्रायकमिति भगवता साधयि ’ आत्रेयवाक्यमपि संव्यवहारमात्रम्’ ( सं. शा. ३.२१७) इत्यत्राभिप्रेतानि प्रकृत्यधिकरणकल्पतरूदाहृतानि वाक्य

ध्यते ।

कारवचनानि परिणामाभिप्रायकानि इति भावप्रकाशे निरूपितम् ॥ ८

यदग्ने रोहितं रूपम् ’ इत्यादिश्रुतेः ‘ननुकिमत्र बुद्धिशब्दकल्पनया क्रियते । प्राक् रूपत्रयविवेककरणात् अग्निरे

।

वासीत् । तदग्नरग्नित्वं रोहितादिरूपविवेककरणात् अपागात् ’ इति युक्तम्

यथा तन्त्वपकर्षणे पटाभावः । नैवं बुद्धि

शब्दमात्रमॆवह्यग्निः यतः आह ‘ वाचारम्भणम् अग्निर्नामविकारो नामधेयं नाममात्रमित्यर्थः अतो अझिबुद्धिपि मृव ।

तर्हि किं तत्र सत्यं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम् । नाणुमात्रमीप रूपत्रयव्यतिरेकेण सत्यमस्तीत्यवधारणार्थः । इति उप निषद्भाष्ये (शं) पूर्वपक्षे योऽर्थ उक्तः स एव युक्तः । अत्र अग्नः अग्नित्वनिषेधः क्रियते अग्नौ अग्नित्वं नास्तीति निषेधे अग्नेस्सत्यत्वमेव आयातं नतु मिथ्यात्वम् ।

त्वस्य दर्शनीयत्वात् ।

त्रिवृत्करणत्वोक्तिदशायां

मिथ्यात्वस्य क:प्रसङ्गः । त्रिवृत्करणमन्तरैव मिथ्या

‘ त्रिवृत्कृताग्न्यादिस्वरूपस्य अत्रिवृत्कृततेजोवन्नस्वरूपव्यतिरेकेण विचारासहत्वमग्नित्वमित्यन्तेन

हेतूकृत्य वाचारम्भणमित्यादिना त्रिवृत्कृतमात्रमसत्यमित्यादिरूपेण विकारो नामधेयमिति प्रपाञ्चतम् ।’ इति गुरुचद्रि UDERS

कोक्तिरपि (ए. अ.इति श्रुत्यर्थविचारे) नादर्तव्या | अनिवृत्कृतस्य त्रिवृत्कृतस्यचाभेदमात्रेण कथं त्रिवृत्कृतस्यासत्य

त्वम् ? अतः रूपत्रयविवेककरणात् प्राक् भागत्रयसमुदाये एकभागमात्रगताऽग्नित्वावस्था या पूर्व ज्ञाता त्रिवृत्करणज्ञाना नन्तरं नैकावस्था किंतु अवस्थात्रयमपि अत्र वर्तते, इति बोधतात्पर्येणैव श्रुतिः प्रवृत्त । एवंरीत्या बोधतात्पर्यनिश्चयः नानावीर्याः पृथग्भूताः ततस्ते संहतिं विना। नाशक्नुवन्प्रजास्त्रष्टुं असमागम्य कृत्स्नशः ॥ ’ इति भाष्ये उदाहरिष्य ,

(

माणमन्वादिवचनैः दृढीक्रियते । एवमवस्थात्रयस्यश्रुतितात्पर्यविषयत्वं पर्यालोच्यैव भागत्रयसमुदाये अग्निरिति व्यवहारः

श्रुतिविरुद्धः इति शङ्का ’ वैशेष्यात्तु तद्वादः • इति सूत्रेण समाहिता । अत: ‘बुद्धया विवेचनात्तु भावानाम् ’ इति सूत्रस्य गुरुचन्द्रिकोक्तरीत्या अर्थः यः प्रोक्तः स न श्रुतितात्पर्यविषयः ॥

चतुर्थाध्यायान्ते अद्वैतमतस्यैव ग्राह्यत्वं न्यायसूत्रभाष्ययोः नैवोक्तम् । ‘स्वप्नविषयाभिमानवत् अयं प्रमाणप्रमेयाभि मानः ’ इति न सिद्धान्तसूत्रम् | द्वितीयाध्यायस्थ प्रागुदाहृतसूत्रभाष्यसिद्धान्तविरोधात् । अस्य सिद्धान्त सूत्रत्वादरे प्रत्य

।

क्षाद्यप्रामाण्यस्यैव प्रसङ्गात् प्रत्यक्षाद्यप्रामाण्यानेरासः द्वितीयाध्यायोक्तः ’ प्रमाणतश्चार्थप्रतिपत्तेः’ इति चतुर्थाध्याये एतत्पूर्वसूत्रे चिवक्षित इति स्फुटप्रतीतेः । ‘वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् ’ (ब्र.सू.२.२.२२) इति सूत्रे स्वप्नविषयतुल्यता ८

जागरितविषयस्य नास्तीति व्यासनैव निर्धारितम् । अत्र (शां) भाष्यम् ’ वैधर्म्येहि भवति स्वप्नजागरितयोः ’ किंपुनर्वैधर्म्यं

गुरुचन्द्रिकोपात्तमैत्रायण्युपनिषद्वाक्यानां प्रपञ्चमिथ्यात्वपरत्वाभावसमर्थनम्

४१२

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः मिथ्यामयोपलब्ध: महाजनसमागम इति

।

।

बाघात्राधावितिब्रूमः बाथ्यते हि स्वप्नोपलब्धं वस्तुप्रतिबुद्धस्य

नह्यस्ति मम

महाजनसमागमः निद्राग्लानंतु मे मनो बभूव । तेनैषा भ्रान्तिरुद्वभूव इति इति । नैवं जागरितोपलब्धं वस्तु स्तंभादिकं कस्यां चिदप्यवस्थायां बाध्यते इति च । अत्र कस्यांचिदप्यवस्थायां न बाध्यतइत्युक्त्या ज्ञानबाध्यत्वं जागरितपदार्थानां नास्ती

त्येव व्यासस्य अभिप्रेतम् ।

’ प्रतियोगिनि दृष्टे च’ इति वार्तिकेन वार्तिककृतः कुमारिलस्यापि अयमेवार्थोऽभिमतः

इति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

मैत्रायणीयोपनिषदि

‘अथान्यत्राप्युक्तं महानदीपूर्मय

इवानिवर्तकमस्य यत्पुराकृतं समुद्रवेलेव दुर्निवारमस्य

मृत्योरागमनं सदसत्फलमयैः पाशैः पङ्गुरिव बद्धं बन्धनस्थस्येवास्वातन्त्र्यं यमविषयस्थस्यैव बहुभयावस्यं मदिरोन्मत्त इव मोहमदिरोन्मत्तं पाप्मना गृहीतइव भ्राम्यमाणं महोरगदष्ट इव विषयदष्टं

महान्धकारमिव रागान्धम् इन्द्रजालभिव

मायामय स्वप्नइव मिथ्यादर्शनं कदलीगर्भइव असारं नटइव क्षणवेषं चित्रभित्तिरिव मिथ्यामनोरमम्’ इत्यथोक्तम् ।

शब्दस्पर्शादयोह्यर्थाः मर्त्योऽनर्था इचाऽऽस्थिताः

येषां सक्तस्तु भूतात्मा न स्मरेत्परमं पदम् ॥ १ (४.प्र.२.म) इति 9

।

C

श्रुतिक्रमः ततः पूर्वं ‘ प्रजापतिर्वा एकोऽग्रे अतिष्ठत् ’ (२.प्र. ६. म) इत्यादिना परमात्मनो जगत्सृष्टिं सर्वान्तःप्रवेशंचा भिधाय ‘तेहोचुः यद्येवमस्यात्मनोमहिमानं सूचयसि, इति अन्योवा परः ( ३. प्र. १. म) इत्यादिना कर्मफलादिसंबद्ध 3

जीवस्वरूपमभिधाय ‘आत्मस्थं प्रभुं कारयितारं नापश्यत् गुणौघैरुह्यमानः । अहं सो ममेदमित्येवं मन्यमानः निब

।

नात्यात्मना आत्मानम्’ (३. प्र २. म) इत्याद्युक्तम्

अस्य को विधिर्भूतात्मन: येनेदं हित्वा आत्मन्येव सायुज्यम

८

वाप्नोति तान्होवाचेति ’ (४.प्र. १म) इत्यादिश्रुत्यनन्तरम् ‘अथान्यत्राप्युक्तम्’ इत्याद्युक्तम् ॥

अत्र पूर्व जगत्सृष्टेशन संपादनार्थत्वेन सप्रयोजनत्वमन्तर्यामिणः जीवस्य च अभेदज्ञानेन बन्धश्रोक्तः। एतेन

।

प्रतिबिम्बनिबन्धनो जीवभाव इत्ययमर्थः न श्रुतितात्पर्यविषय इति निर्णीतम् अनन्तरं बन्धकारणहान पूर्वकमोक्षप्राप्तिप्र नप्रतिवचने अनर्थपरम्परामध्ये इन्द्रजालमिवेत्यादिवाक्यम् । अत्र शब्दस्पर्शादीनामनर्थत्वं तत्संगेन स्वापेक्षया उत्कृ ष्टस्य प्राप्यस्य स्मृत्यभावस्फुटमुक्तः ।

प्रपञ्चे सङ्गत्यागार्थमनेकाकारप्रदर्शनदशायां

।

क्तम् । अत्र मायाशब्दः (विचित्रकारिणि) वर्तते इति भाष्ये सिद्धान्तयिष्यते

इन्द्रजालमिव मायामयमित्यु

अतः आश्चर्यार्थकः स्वप्न इव मिथ्यादर्श

तात्पर्येणेत्थमुक्तम् ।

यदि व्यवाहारकाले सर्वमाप मिथ्येति विवक्षितम्

।

।

नमिति नाचेतनजीवसामान्यस्य मिथ्यात्वं प्रतिपादयति । अत्र जीवब्रह्मणोरद्वैतस्य पूर्व परतश्चानुक्तेः । प्रपञ्चस्य मिथ्या त्वमात्रस्यात्रानुक्तेः सङ्गत्यागार्थ प्रपञ्चे अनेकाकारप्रदर्शनमध्ये एवमुक्तेश्च अतः प्रपञ्चे कन्चिन्मिथ्यादर्शनं वर्ततइति तदा जीवब्रह्माभेदस्यापि व्यवहारकालिकतया

बृहदारण्यकश्रुतौ स्वप्नविषये ‘तदत्राविद्यया मन्यते अथ यत्र देवइव राजेवाहमेवेदं सर्वोऽस्मीति मन्यते ’ इति स्वप्नकाले अभेदज्ञानोक्तेश्च 6

जीवब्रह्माभेदज्ञानमपि मिथ्यादर्शनं स्यात् ।

अतः गुरुचन्द्रिकोक्तार्थः नास्यां श्रुतौ विवक्षितः ।

बुद्धया विविध्यमानानाम् ’ इति वचने तत्पूर्व ’ मृगतृष्णाऽलातचक्रकेशोण्ढकगन्धर्वनगरमायास्वप्नप्रतिबिम्बाक्षिपुरुषाः

लोके अविद्वद्भिरपि विपर्यस्यन्ते न विद्वद्भिः’ इत्यादौ च (लं.अ.सू) सूत्रत्रयपूर्वपक्षविवक्षितोऽर्थः स्फुटः ।

6 यत्रहि

द्वैतमिव भवति’ इत्यादिश्रुतौ यथा न मिथ्यात्वं विवक्षितं तथा उत्तरत्र भाष्ये एव स्फुटीभविष्यति ॥

‘स्वप्नविषयाभिमानवत्’ इत्यादिपूर्वपक्षस्य सिद्धान्तसूत्राणि ’ हेत्वभावादसिद्धिः, ( सू. ३.२.३३) स्मृति सङ्कल्पवच्च स्वप्नविषयाभिमान:, (३४) मिथ्योपलब्धोर्विनाशः तत्त्वज्ञानात् स्वप्नविषयाभिमानप्रणाशवत् प्रतिबोधे, (३५) बुद्धेश्चैवं निमित्तसद्भावोपलम्भात्, (३६) तत्त्वप्रधानभेदाच मिथ्याबुद्धेः द्वैविध्योपपत्ति: ’ (३७) इति अत्र भाष्यादौ ।

,

गूढार्थसंग्रह: ‘तत्वप्रधानभेदात् '

‘स्वप्नप्रतीतिविषयाणां न निवृत्तिः किंतु भ्रमस्यैव ’ (३५. सूत्रे) इत्यादिकं सम्यनिरूपितम् । ८

इति सूत्रेऽपि नाद्वैतसम्मतोऽर्थो विवक्षित इति तत्रैव स्फुटम् । ‘ दोषनिमित्तं तु रूपादयो विषयाः सङ्कल्पकृताः’ (गौ. सू.४.२.२) इत्यत्र सङ्कल्पः मिथ्याज्ञानमिति ’ दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरात्तरापोय तदनन्तराषायादप वर्ग:’ (१.१.२) इति सूत्रानुसारेण भाष्यादावर्थो वर्णितः । एवं स्थिते ‘कामस्सङ्कल्पः एतत्सर्वे मनएव’ (बृ. ) इति श्रुत्युक्ततर्कः कथंचिदपि नात्र सूत्रे विवक्षितः, किंतु अन्यार्थएवेति भाष्यादावेव स्फुटम् । कामस्सङ्कल्पः एतत्सर्व (

मनएव ’ इति श्रुतिः परसम्मतार्थ साधयितुं नालमिति सम्यनिरूपितं भावप्रकाशे । एवं ’ पराभिध्यानात्तु तिरोहितं ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ ’ (ब्र.सू. ३.२.४) इत्यत्र बन्धविपर्ययस्य परसङ्कल्पहेतुकत्वं प्रदर्शयित्रा सूत्रकृता मोक्षः न दृष्टद्वा रकः अपितु अदृष्टद्वारकः इति वेदान्तसिद्धान्तः इत्यादिकमपि तत्रैव निरूपितम् ॥ तदर्थं यमनियमाभ्यामात्मसंस्कारो गोगाच्चात्मविध्युपायै: ’ (४.२.४६) इत्यादि सूत्राणि अद्वैतमतसाधकानि ८

नभवन्ति इति स्फुटं विदुषां । भाष्यादावण्ययमर्थोऽवसेयः । ’ प्रमाणप्रमेयतत्त्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगमः ’ (गौ.सू.१.१.१) ८ प्रत्यक्षानुमा… .प्रमाणानि ’ (१.१.३) ( आत्मशरीरेन्द्रियार्थप्रमेयम् ’ (१.१.९) इत्याद्यभिधाय ’ प्रमाण

तश्चार्थप्रतिपत्तेः ’ इति वदता गौतमेन अन्तःकरणपरिणामभेदन चितएव प्रमाणप्रमेयादिभावप्रक्रिया परसम्मतां नयु ।

तेति निर्धारितम् ज्ञाधातो: छिंदादिधातुतुल्यतया भामन्युक्तदिशा छिदादः यथा अनौपाधिकभेदः तद्वत् ज्ञानस्यापि अहमिदमनेन छेद्मि’ इतिवत् अहमिदमनेन जानामीति व्यवहारस्याविशेषात् ॥ ८

एतेन ’ दृश्यत्वनिरुक्तौ स्वप्रकाशत्वंहि स्वापरोक्षत्वे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वं '

’ यत्साक्षादपरोक्षाद्वहा ’ इति श्रुतेः ।

।

इत्यद्वैतसिद्धिविवरणे स्वापरोक्षत्व इति । अपरोक्षत्वमज्ञानविरोधिचैतन्यम् । स्वातिरिक्तति । स्वविलक्षणचिदित्यर्थः । तेन अज्ञानविरोधित्वरूपेण वृत्त्यपेक्षत्वेऽपि न क्षतिः । वृत्त्यसत्वेऽपि चिन्मात्रं भातीति व्यवहारात् । शुद्धचैतन्यस्याप रोक्षताकत्वेतु स्वातिरिक्तत्वं न निवेश्यम् अनपेक्षापरोक्षताकत्वस्य ब्रह्मणि सत्वात् साक्षादपरोक्षात् स्वविलक्षणचिदनपेक्षा

परोक्षताकं अनपेक्षापरोक्षताकं वा अविद्यापहितचिद्रूपं अविद्याद्यपरोक्षत्वं शुद्धचित्सापेक्षमेव । इति गुरुचन्द्रिकोक्ति रनादरणीया। वृत्त्यसत्वे चिन्मात्रं भातीति व्यवहारस्यैवाभावात् ॥

अत्र साक्षात्करोतेः’ जानातेश्च सकर्मकत्वानुरोधेन अज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टचिद्रूपत्वं चिदपरोक्षत्वं तादृश प्रयोजकं च घटादिप्रत्यक्षस्थले घटादिवृत्तिजनकसामग्री । इत्यादिकं लघुचन्द्रिकायामुक्तम् । सिद्धान्तबिन्दुकायां न्याय

रत्नावल्यामपि जानात्यर्थोऽपि प्रतिबिम्बप्रयोजक मनोवच्छिन्नचित्तादात्म्यविशिष्ट : साक्षी वृत्तेरावरणभङ्गार्थत्वपक्षे अस ।

च्यापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकमनोवाच्छिन्नचिद्विशिष्टस्साक्षी

यद्वा स्वीयाकाराख्यविषयता स्वतादात्म्यं स्वतादात्म्या

श्रयतादात्म्यंचेति अन्यतमस्य प्रयोजकं यन्मनः तद्विशिष्टस्साक्षी ।

मनसो न मनस्त्वेनैव निवेश: ’ ईशो जानाति '

इत्यादावीशस्य जगदुपादानत्वपक्षे मनोविशिष्टतादात्म्यबाधात् । किंतु ईशोपाधिमनोऽन्यतरग्वादिना निवेशः इत्याद्यु ।

तम्

एवं च ज्ञानं ज्ञानमित्यनुगतप्रतीत्या एकं नित्यं चिद्रूपं ज्ञानमङ्गीकरणीयमिति सिद्धान्तबिन्दौ प्रागुक्तोऽर्थः कथं

घैटते । जानात्यर्थस्यातिगुरुत्वं स्पष्टम् नित्यत्वमेकत्वमपि नसम्भवतीति व्यक्तम् । शुद्धचितःखलु एकत्वं, तत्रापि एक

त्वधर्मो नास्ति नापि जानात्यर्थत्वम् । ज्ञानत्वकत्वाद्युपलक्षितैव शुद्धचित् वृत्तेर्जडत्वन मिथ्यात्वेन मोक्षान्वयासम्भवात्

तदनन्त्रयिनी वृयतिरिक्ता संवित् अवश्यमेषितव्येति लघुचन्द्रिकोक्तिः ज्ञानत्वाद्युपपत्तौ अर्थप्रकाशत्वं ज्ञानत्वमित्येत_ दर्थविवरणावसरे ज्ञानत्वजातिमभ्युपेत्य तादृशज्ञानत्वस्य मुक्तावसत्त्वेऽपि ज्ञानत्वोपलाक्षतव्यक्तिः आनन्दस्वाद्युपलक्षित व्यक्तिश्च मुक्तावबाधितैवेति लघुचन्द्रिकोक्तिश्च अनादरणीया ॥

अनावृतचित्साधनपरसिद्धितद्विवरणयोरनुवादः तत्पर्यालोचनं च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः उपलक्षितव्यक्तौ किं प्रमाणमिति विचारावसरे एवमुक्तेरयोगात्

परब्रह्मप्राप्ति, अनुभवप्रतिपादकश्रुतिभिः मुक्तौ

ब्रह्मानुभवः जीवधर्मभूतज्ञानेनैवोपपादनीय: । दीपस्थानीयस्य जीवस्य प्रभास्थानापन्नस्य धर्मभूतज्ञानस्य च स्वप्रकाश त्वमनुभवसिद्धं न प्रत्याख्यानमर्हति ।

इति सिद्धान्ते मुक्तेरुपपत्तिस्सम्भवति । परमते तु नैवेति बोध्यम् । एतावता जडे

आवरणकृत्याभावात् अज्ञातार्थज्ञापकस्यैव प्रमाणत्वात् प्रमाणसामान्यं निर्विशेषचिद्विषयकं । ‘ एवमज्ञातो घट इत्यादि प्रतीतिव्यवहारान्यथानुपपत्या निर्विशेषचित्सिद्ध्यति’ इति वार्तिककारोक्तरीतिपरिष्करणं ‘वृत्तिं विना चिदस्ति

चिद्भाति ’ इति व्यवहारेण चिन्सिद्धिरित्यादि चन्द्रिकोक्तिरपि कस्यापि दार्शनिकस्यासम्प्रतिपच्या न घटत इत्यात्मसिद्धय नुसारेण नच निर्विषया काचित्संविदस्ति, अनुपलब्धेः ।

इति श्रीसूक्तया निर्णीतं भवति ॥

प्रतिकर्मव्यवस्थायाम् (अद्वैतसिद्धा) ’ किंच घटं जानामीति अनुभूयमानसकर्मकवृत्त्यन्या संवित् घटप्रकाशरूप

।

घटःप्रकाशते, इत्याकारकानुभवसिद्धैव इत्युक्तम् अत्र गुरुचन्द्रिका | घटप्रकाशेति घटकर्तृक प्रकाशेत्यर्थः । तथाचैकस्यां क्रियायां एकस्य कर्तृत्वकर्मत्वयोः एकस्याः क्रियायाः सकर्मकत्वाकर्मकत्वयोश्च विरोधादनावृतचिद्रूपा घटकर्तृका असत्त्वा

|

पादकांज्ञानशून्या चिद्रूपा ज्ञानक्रिया

तत्राज्ञानांशे घटस्य निरूपकतया विशेषणत्वात् गौणः कर्मत्वव्यवहारः इति

मन्मतम् । त्वन्मतेतु वृत्त्तरेव घटकर्मिका वाच्येति तदन्या क्रिया घटकर्तृका अवश्यं वाच्या साचानावृतचिद्रूपा आत्मा सदा प्रकाशते ’ इत्यादौ तथा क्लृप्तत्वादिति भावः । इति ॥ सकर्मकवृत्तीति सकर्मकज्ञानत्यर्थ: । घटप्रकाश रूपा घटकर्तृकरकुरणरूपा इत्यादिलघुचन्द्रिका च ॥ ८

।

एतत्पर्यालोचनायां प्रपूर्वककाशधातोः अकर्मकतया अनावृतचित् सिद्धयतीति परेषामाशयः ’ यद्व्यवहारोपजन नुगुणं ज्ञानं तत्प्रकाशते, इत्युच्यते । ज्ञेयस्य ज्ञातु: स्वात्मनश्च व्यवहारानुगुणं ज्ञानमुदयत इति युक्तः त्रिष्वपि एकप्रकार: प्रकाशते व्यवहार: ’ इत्युक्तौ प्रकाशश्च त्रिदन्त्रिदशेषपदार्थसाधारणः इत्युपक्रम्य व्यवहारानुगुण्यवम्चनः प्रकाशशब्दः इत्युक्तौ

(आत्मसिद्धौ) एतदनुसारिण्यां ‘प्रकाशश्च’ चिदचिदशेषपदार्थसाधारणं व्यवहारानुगुण्यं इत्युत्तरश्रीभाष्यसूक्तौ च उपदर्शि तरीत्या शुद्धचित: सिद्धिर्नसम्भवतीति प्रतिपादितम् । त्रिष्वपि प्रकाशते इति व्यवहारसद्भावात् चितः प्रकाशपदार्थत्वं न युक्तम्। घटःप्रकाशत इत्यादौ घटकर्तृकाचित् इत्यर्थाङ्गीकार शुद्धचिति घटकर्तृकत्वं बाधितमिति अबाधितव्यवहारानुपपत्तिः

चितः प्रकाशत्वे चित्प्रकाशते इत्यादौ चित्कर्तृकप्रकाशोऽपि बाधितः

घटादिस्फुरणमसत्त्वापाद काज्ञानविरोोधिचैतन्यं

शुद्धचिद्रूपब्रह्मगः स्फुरणं शुद्धचिदेव इति दृश्यत्वनिरुक्तौ गुरुचन्द्रिकायां स्फुरणपदार्थभेदकल्पनं नयुक्तं तत्रैव वृत्त्यसत्वेऽपि

चिद्भातीति व्यवहारे स्वसम्मते भाधातोरेव शुद्धचिदर्थकतया कर्तृप्रत्ययार्थानुपपत्तिः ।

’ अस्ति ब्रह्म

इत्यत्र लकार:

साधुत्वार्थकः इति सिद्धिब्रह्मानन्दीयादिकं पूर्वमेव (२६८.पु ) पर्यालोचितम् । अतः व्यवहारानुगुण्यं व्यवहारकर्मवं व्यासार्योऋदिशा भासमानत्वरूपं तत् त्रिष्वप्यङ्गीकृत्य त्रिष्वपि प्रकाशते इति व्यवहारः सिद्धान्ते सङ्गतः ॥

अयमर्थ: प्रत्यक्षे भासते एवमनुमितौ शाब्दबोधे च । इति व्यवहारः सर्वेषां सम्प्रतिपन्नः | भासते, भाति, प्रका शते, इति च पर्यायशब्दाः । एते धातवः दीप्तयर्थकाः इति वैयाकरणप्रक्रिया सर्वैरण्यङ्गीकृता । अतः अचिज्जीवब्रह्म

वृत्तिदीतयाख्यधर्मबोधकाः नतु चिद्बोधका: । पदार्थस्य दीप्तिः भासमानत्वमेवेति प्रपूर्वक काशघातारकर्मत्वं सर्वानुभव

सिद्धं न प्रत्याख्यानमर्हति । प्रपूर्वककाशधातोः ण्यन्तात् घञि प्रकाशशब्दनिष्पत्त्यङ्गीकारेण प्रकाशत्वं ज्ञाने सम्भवति । एवमहमर्थस्य तद्गतज्ञानस्य च दीपतत्प्रभयोरिव स्वान्यनिरपेक्षभानकत्वेन प्रकाशत्वेन व्यवहारे न विरोधः । घटः प्रकाशते

४१६

गूढार्थसंग्रहः

इत्यादिकंतु व्यवहारानुगुण्याभिप्रायकत्वेनैवोपपादनीयमिति यामुनमुन्यादेराशयः । अतः प्रपूर्वककाशधात्वादेरकर्मकन्या त्तदनुरोधेन परमते शुद्धचितः सिद्धिः न सम्भवति ॥

एतेन ‘ज्ञानंहि वृत्त्यवच्छिन्नं चैतन्यम्’ (अनुकूलतर्कनिरूपणे) अहमर्थस्य ज्ञप्तयाश्रयत्वायोगेन ’ अहं जानामि '

इत्यादौ ज्ञानपदस्य वृत्तौ गौणत्वात् । दुःखं जानामीत्यादौ दुःखाद्याकारकवृत्तेरेव विवाक्षतत्वाच्च । अनात्मनि अनुभू

तिशब्दवाच्यत्वस्यैवाभावात् । वृत्तौ ज्ञानपदस्येवानुभूतिपदस्य गौणत्वात् । ( अनुभूते: स्वप्रकाशत्वोपपत्तौ) ’ विज्ञाता प्रज्ञाता’ इत्यादिश्रुतेः वृत्तिरूपज्ञानाश्रयत्वपरत्वात् (आत्मस्वप्रकाशंत्वोपपत्तिः) इत्यायुक्तयोऽपि निवरकाशाः । आदित्यादेः तत्प्र

भायाश्च तेजस्त्ववत् अहमर्थतज्ज्ञानयोरुभयोः ज्ञानत्वस्य स्वयम्प्रकाशत्वस्य च श्रुत्यनुभवादिभिर्भाप्यएव साधयिष्यमाणत्वात्।

परमतेऽपि शुद्धचिति ज्ञानादिपदशक्तेरभावात् । ‘ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिश्रुतीनां उपलक्षितपरत्वेनास्त्रारस्यस्य दुस्त्यजत्वात् चक्षुषा घमहं जानामीत्यादेः अस्वारस्यस्य अपरिहार्यत्वाच्च, परसम्मतप्रक्रियया अन्तःकरणपरिणामभेदेन अन्तःकरणावच्छि न्नचिदहमर्थः प्रमाता, घटाग्रवच्छिन्नचित् प्रमेयं, मध्यभागावच्छिन्नचित् प्रमाणम्’ इति वृत्ते: एकलोलीभावमङ्गीकृत्य प्रती

त्युपपादनं न स्वरसम्। दर्घिदण्डस्थले दण्डमूलभागस्य दण्डमध्यभागेन दण्डाग्रभागसम्बन्धस्य लोके क्वाप्यदर्शनात् ।

आदित्यादे: स्वप्रभया विषयप्रकाशकत्वमेव । नतु ‘घटमहं जानामि’ इत्यत्र पररीत्या सम्बन्धः | विषयसम्बद्ध प्रभा वत्वं तत्र वर्तते । तद्वदत्रापि विषयसम्बद्धज्ञानवत्वं वाच्यम्; एवमङ्गीकारे विषयसम्बद्धवृत्तिसम्बन्धः अन्तःकरणे अभ्यु पेयः तावन्मात्रेण ‘ घटमहं जानामि ’ इति प्रतीतिनिर्वाहः भवतां नेष्टः । प्रमेयचैतन्यं शुद्धचित् इत्यादि भवतांप्रक्रिया ८

अतः

परागर्थप्रमेयेषु या फलत्वेन सम्मता’ इत्यादि वार्तिकाद्युक्त दिशा प्रमेयन्चैतन्यस्यैव पलत्वं वेदान्ततात्पर्यविषयत्वं

इत्यादि न घटते । ‘ब्रह्मवित् तदात्मानमेवावैत्’ इत्यादि वेदे ’ घटमहं जानामि’ इत्यादिलोके च ज्ञाधात्वर्थादिवै रूप्येणं अप्रामाणिकशुद्धचितमङ्गीकृत्य विषयव्यवस्थापनमपि परेषां निर्मूलम् ॥

एतेन (ब्रह्मणः स्वप्रकाशत्वोपपत्तौ) घटाद। पलव्याप्यत्वस्य समर्थितत्वात् रूप्यसुखादौ साक्षिभास्यतया अपरोक्ष व्यवहारेऽपि प्रमाणजन्यापरोक्षवृत्तिविषयत्वाभावात् । तथा च फलव्याप्यत्वसमानाधिकरणतद्वत्वस्य पर्यवसित तया सकलदोषनिरासात् । नच ब्रह्मणोऽपि

वृत्तिप्रतिबिम्बितचिद्रूपफलभास्यत्वेनासम्भवः । तस्य फलत्वेन तद्वि

प्रयत्वाभावात् । अयमत्र निष्कर्षः । वृत्तिप्रतिबिम्चितचिज्जन्यातिशययोगित्वं वृत्त्या तत्प्रतिफलितचितावा अभिव्यक्ताधि

ष्ठानचिद्विषयत्वं वा फलव्याप्यत्वम् । चिज्जन्यातिशयश्च नावरणभङ्गः, नापि व्यवहारो विवक्षितः, किंतु भग्नावरणचि

त्सम्बन्धः। सच घटादावस्ति नात्मनि सम्बन्धस्य भेदगर्भत्वात् । इत्यद्वैतसिद्ध्युक्तिः ॥

समर्थितत्वादिति । जानातिभात्योः सकर्मकाकर्मकत्वाभ्यां भिन्नार्थकत्वेन घटो मातीत्यादौ फलविषयो घट इत्य.

र्थात् सुखादौ वृयभावेऽपि साक्षात्क्रियमाणत्वप्रतीत्या चितो जगदुपादानत्वेन जगत्तादात्म्यात् तस्यैष विषयताशब्देन व्यवहारात् फलविषयत्वस्य घटादौ समर्थितत्वादित्यर्थः । तथा च सुखादावुक्ताभावसत्वे च । समानाधिकरणतद्वत्वस्य समानाधिकरणोक्तविषयत्ववत्त्वस्य । समानाधिकरणत्वस्येति पाठे विशेषणस्येति शेषः । तथाचेत्यस्य उक्त विषयत्वे इत्यर्थः

अनुमित्यादिविषयत्वस्य मुखादाबपि सत्त्वादपरोक्षैत्युक्तम् । यद्यपि विद्यमान सुखाद्यनुमितिरप्यपरोक्षा। तथाऽपि यत्प्र माणजन्यत्वमपरोक्षव्याप्यं तत्प्रमाणजन्यत्वविवक्षया इन्द्रियजन्यवृत्तिविषयत्वं पर्यवसितं बोध्यम्। शुद्धेऽपि घटादिचाक्षु .

षादिविषयत्वान्नाव्यातिः ॥

घटादेःफलव्याप्यत्वेनव्यवहारः शुद्धचितस्तु फलमन्तरैव इति कल्पनाया निर्मूलत्वम् [जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

।

।

अथवा प्रमाणवृत्तियोग्यत्वं स्वाज्ञातत्वनाशकवृत्तिविषयत्वं विवक्षितम् स्वाज्ञातत्वं स्वस्याभानापादकमज्ञानं विद्य मानसुलादौ तु तदप्रसिद्धम् | नित्यातीन्द्रिये तन्नाशकवृत्तिरप्रसिद्धति बोध्यम् तस्येत्यादि । मूलाज्ञानस्य शुद्धचिन्निष्ठत्वात्

।

तन्नाशस्यापि तन्निष्ठत्वेन शुद्धस्य फलीभूतशुद्धाविषयत्वमिति भावः गर्भत्वादिति । ननु – शुद्धेऽपि फलत्वेन भेदोऽस्त्येव उपहितकेवलयोर्भेदस्य सिद्धान्ते स्वीकारात्, तथा च शुद्धस्य फलत्वोपहिततादात्म्यमव्याहतामितिचेत्, सत्यं तथाऽपि विषयता रूनाखण्डधर्मस्योक्ततादात्म्ये मानाभावः, भास्यानुयोगिकस्य भासकचित्प्रतियोगिकतादात्म्यस्यैव भासकतानियामकत्वेन विषयतात्वादुपादानचित्प्रतियोगिकतादात्म्यस्य दृश्यमात्रे घदादावव्यस्तत्वेऽपि शुद्धचिति फलस्य तादात्म्यानध्यासात्

अतएव विष

।

शुद्धचितएव फलत्वोपहिते तदध्यासात् शुद्धय स्वप्रकाशत्वेन फलविषयतां विनाऽपि व्यवहारसम्भवात् अतएव च वेद्यनिष्ठस्त्वसावास्मिन् दर्शने ’ इति बौद्धाधिकारे उक्तम्

।

।

यत्वाभावादित्युक्तं मूले

S

अस्मिन् वेदान्तनये

पूर्वोक्तदर्शने असौ विषयतारूपसम्बन्धः । वेद्यनिष्ठस्तु दृश्यनिष्ठएव, नतु चिन्निष्टः । चितः स्वप्रकाशत्वेनैव व्यवहार्य त्वात् । तत्प्रतियोगिकस्याव्यस्तनिष्ठस्याध्यासिकतादात्म्यस्यैव विषयतात्वादिति भावः ॥

तथा च सम्बन्धस्य भेदगर्भत्वादित्यत्र योगित्वमित्यनेन उक्तसम्बन्धस्य केवलचिद्भेद्व्याप्यविषयतारूपत्वादित्यर्थः,

।

आवरणाभिभवोपहितचिद्विषयत्वं योगित्वान्तेन विवक्षितमिति भावः । अथवा योगित्वान्तेनोक्त सम्बन्धस्य भेदगर्भत्वात्, केवलचिद्भेदव्याप्यत्वात् । तथाच स्वावच्छिन्नावरणनाशोपहितचित्तादात्म्यं विवक्षितम् अन्यथा रूप्यादेरपि शुक्त्याद्यवच्छि न्नावरणाभिभवोपहितचित्तादात्म्येन फलव्याप्यतापत्तेः । एवं च घटादेरावणाभिभवावच्छेदकत्वेनोक्ततादात्म्येऽपि शुद्ध

ब्रह्मणि तदभावेनातद्भेदद्व्याप्यमुक्ततादात्म्यमिति तस्य फलाव्याप्यत्वमिति भावः । इति (ल. चं) उत्तिःश्च निरवकाशा ॥ प्रपूर्वककाशधातोरकर्मकत्वस्य अन्यथैव यामुनमुनिभिरुपपादनेन शुद्धचित: फलत्वस्य वार्तिकोत्त.स्य साधकाभावात्, शुद्धचितः साधकाभावे फलव्याप्यत्वेन घटादे: व्यवहार :, शुद्धचितस्तु फलमन्तरैव स्वप्रकाशत्वेन व्यवहारः, इति द्वैविध्य

।

कल्पनाया अपि निर्मूलत्वात्

एतेन ततस्तदवच्छेदेनाज्ञाननिवृत्या भासमानं प्रमेयचैतन्यमपरोक्षं फलमित्युच्यते । ।

तत् स्वयंभासमानं सत् स्वाव्यस्तं घटाद्यपि भासयतीति तत् फलव्याप्यमित्युपेयते

इति प्राक् (श्री.भा.२१३.पु) उदा ।

हृताद्वैतसिद्धिविवरण अज्ञाननिवृत्त्या अनभिव्यक्तिनिवृत्त्या तेन वृत्तेः प्रमातृचिदुपरागार्थपक्षस्यापि संग्रह:

अनुपराग

स्यान्यनभिव्यक्तित्वात्, निवृत्या भासमानं निवृत्याभिन्नस्य भासमानत्वस्याश्रयः । फलमिति वृत्तेरावरणनाशत्वात् प्रमात्रु परागत्वाच्च फलत्वात् तद्विशिष्टरूपेण घटादिचैतन्यं फलं, नच फलत्वं क्रियारूपवृत्ते: अनुपपन्नमिति वाच्यम् ; घटादि “संयोगोपधायकक्रियोपहितरूपेण वृत्तेः क्रियात्वं तादृशसंयोगोपहितरूपेण फलत्वमिति स्वीकारात् । तादृशरूपयो:पौर्वापर्यात् फलब्यान्यं फलभास्यम् ।’ इति वृत्तः फलत्वमुक्तम्, फलव्याप्यत्वं च फलभास्यत्वमित्यपि । (लघुचन्द्रिका) एवमङ्गीकार -व्वृत्तिभास्यत्वेनैव निर्वाहे शुद्धचितः मध्ये प्रवेशः कुत: ? वृत्तेर्जडत्वेन मिथ्यात्वात्‌मोक्षानन्वयित्वमित्यादि लघुचन्द्रिकोक्तिः

पूर्वमेव पर्यालोचिता । दीपतत्प्रभयोरिव अहमर्थधर्मभूत ज्ञानयोः स्वप्रकाशत्वेन धर्मभूतज्ञानप्रसरस्यैवाज्ञाननिवृत्तितया तद्भास्यत्वं घटादेस्सम्भवतीति ’ घटमहं जानामि ’ इति प्रतीतिः सिद्धान्ते सूपपादा ॥

निवृत्त्या भासमानं वृत्तेरज्ञानाने वृत्त्यर्थत्वपक्षान्यपक्षयोराप जीवचिद्विषयचितोः अनुपरागनिवृत्तिरूपः वृत्यादि द्वारकोपरागः प्रभातृ प्रमेयचितोरभेदश्च अज्ञाननिवृत्तिशब्दार्थो बोध्यः । तादृशानुपरागभेदयोः भातीति व्यवहारविरोधि त्वात् । फलमिति । निव्वृत्तेश्चैतन्यरूपत्वेऽप्युक्तनिवृत्तित्वेन वृत्तिप्रयुक्तत्वात्फलत्वम् । एकदेशनाशादिपक्षेऽप्युक्तवि• शिष्टाज्ञानसम्बन्धस्याज्ञानविषयतावच्छेदकत्वस्य वा विरहः अज्ञानानिवृत्तियोध्या तस्य न्च वृत्तिप्रयुक्तत्वात् फलत्वम् । ।

८

घटादो फलव्याप्यत्वसमर्थनपराद्वैतसिद्धिग्रन्थपरिशीलन म्

४१७

गूढार्थसंग्रहः

।

वृत्तेरज्ञाननाशत्वपक्षेऽपि तेन रूपेण वृत्तिप्रयुक्तत्वात् फलत्वम्

अधिकरणमेव ध्वंस: ज्ञानमेव स्वप्रागभावनिवृत्तिरि

यादिमतेषु ’ ज्ञानेनाज्ञानं नष्टम्’ इत्यादिप्रतीतेस्तथाऽवश्यं वाच्यमित्याद्युक्तम् । वृत्तेजीवचिदुपरागार्थत्वपक्षे जीवचिद

भेदाभिव्यक्त्यर्थत्वपक्षे च वृत्यादिद्वारकोपरागः प्रमात्रभेदश्च विषयचिति फलम् | तादृशफलसम्बन्धाच विषयचैतन्यं ।

फलम् तादृशचिदेव भात्यादेरर्थः तादृशन्चिंदव साक्षाकरोत्यादेरर्थः । एवं च घटं साक्षात्करोमित्यादौ फलीभूतस्य धात्वर्थतावच्छेदकोक्तचैतन्यस्याश्रयत्वात् घटादेःकर्मत्वमिति भावः । व्याप्यमाश्रयः’ इति इति गुरुचन्द्रिकाऽपि नादर्तव्या ॥ वृत्तेरज्ञाननाशार्थत्वस्य तन्नाशरूपत्वस्य वा अङ्गीकारो युक्तस्त्यात् । विषयचैतन्यस्य फलत्वं तस्य भात्यादेरर्थत्वं

च निर्मूलम् । एतदुभयमन्तरा प्रतीतिव्यवहारयोः पूर्वमेवोपपादनात् । एवं तादृशानुपरागभेदयोः भातीति व्यवहार विरोधित्वमपि न कल्पनीयम् । वृत्तिविषयत्वेनैव भातीति व्यवहारोपपत्तौ तत्कल्पनाया अनुचितत्वात् । वृत्तिमन्तरा

घटो भातीति व्यवहारो नास्तीति सर्वेषां सम्प्रतिपन्नम् । निर्गुणात्मवादे वृत्तिः अन्तःकरणवृत्तिः, सगुणामवादे अहमर्थ

वृत्तिधर्मभूतज्ञानमिति भिदा वृत्तिसच्चएव घटो भातीति व्यवहारे सम्प्रतिपन्ने वृत्तेरावणभङ्गे उपरागे अभेदाभिव्यक्तौ अभेदेच्चोपयोगः नतु प्रकाशकत्वांशे, प्रकाशकत्वं चितएव, इति कल्पना कथं घटते ? भातीत्यादिव्यवहारप्रवृत्त्यादि

कार्येषु वृत्तिमात्रं न प्रयोजकम्’ इत्यादिना प्राक् (४०२. पु) उदाहृत गुरुचन्द्रिकाग्रन्थेन वृत्तिमात्रस्य प्रयोजकत्वं न सम्भवतीत्युपपादनेन शुद्धचित्मिद्ध्यतीति न निर्णेतुं शक्यते, शुद्धचितोऽपि भातीत्यादिव्यवहारस्य वृत्तिमन्तरा अस म्भवेन सर्वत्र वृत्तिसम्बन्धेनैव भातीति व्यवहारस्य निर्वाहः सम्भवतीति तन्त्रोक्त दोषो नैव घटते । अनुमित्यादौ भातीति व्यवहारो नास्तीत्यभ्युपगमेऽपि यत्र यत्र भातीति व्यवहारः, तत्र तत्र वृत्तिर्वर्तत एव । क्वचिदविद्यावृत्ति रिति वृत्तिबैलक्षण्याभ्युपगमेऽपि भातीति व्यवहारप्रयोजकवृत्तिसामान्ये शक्तिविशेषमङ्गीकृत्य शक्तिविशेषविशिष्टवृत्ति सम्बन्धेनैव भातीति व्यवहारप्रवृत्त्यादेरुपपात्तिसम्भवे शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वस्याप्रकम्प्यत्वात् ॥ 6

आवरणभङ्गश्च वृत्त्या’ इति सिद्धिग्रन्थेन अज्ञानस्य प्रमातृचिदनुपरागस्य अभेदानभिव्यक्तेश्च तत एव निवृ

त्तिसम्भवात् । यदज्ञाननिवर्तकं तदेव विषयप्रकाशकं, तदर्थं शुद्धचित् नैव कल्पनीया | शुद्धचितमन्तरैव व्यवहारस्यो ।

पपत्तिः सम्भवतीति विचारावसरे शुद्धचितः सिद्धिरेव नास्तीति भवति ?

शुद्धचितं सिद्धवत्कृत्य पक्षत्रयानरूपणं कथं युक्तं

उपरागस्य भवत्सम्मतस्त्र अभ्युपगम एव न सम्भवति, निरवयवस्य सन्निकृष्टस्य प्रतिबिम्बासम्भवात् ।

आकाशस्य वेदान्तिमते सावयवत्वेन प्रतिबिम्बसम्भवात् । नैयायिकमते अभ्रनक्षत्रादीनामेव प्रतिबिम्बाभ्युपगमात् ।

एतद्दे।षेणैव भामतीकारेण प्रतिभिभ्वानभ्युपगमाञ्च । प्रमातृप्रमेयचैतन्ययोरभेदसिद्धिपि शुद्धचित्सिद्ध्यनन्तरकालिक्ष्येव ॥ अतः पक्षत्रयावलम्बनेन चितः फलत्वमङ्गीकृत्य घटादेः फलव्याप्यत्वस्योपपादनं नैव घटते । फलव्याप्यत्वस्य पर

सम्मतस्य असम्भवादेव फलव्याप्यत्वचिद्विषयत्वादिरूपदृश्यत्वहेतुना मिथ्यात्वसाधनमपि न सम्भवति । वृत्तिमन्तरा

प्रकाशते भाति जानाति इति व्यवहारस्यैवासम्प्रतिपन्नतया अवेद्यत्वघटितप्रस्वकाशत्वसाधनावसरे ‘नाप्यवेद्यत्वानिशक्तिः,

फलाव्याण्यत्वस्यैव तत्त्वात् आवरणभङ्गे चितएव फलत्वात् । नचैवं घटादेरपि वृत्तिवेद्यतया फलविषयत्वाभावादिति

शङ्कायां घटादौ फलव्याप्यत्वस्य समर्थितत्वात् ’ इत्यादि प्रागुदाहृत (४१५-पु) अद्वैतसियुक्तिनुपादेयेति सिद्धम्।‘ ब्रह्म

वित्, घटमहं जानामि’ इत्यादिप्रयोगाणां वृत्त्यैव निर्वाहे चितः वृत्तिव्याप्यत्वं भटादेः फलव्याप्यस्यम्’ इत्यादिवैषम्य कल्पनस्य निर्बीजत्वात् ॥

53

[जिज्ञासा १.१ १

त्रिष्वपि एकविधःप्रकाशते व्यवहारः इति भगवद्यामुनमुनिश्रीसूक्तेराशयः

४१८

श्रीभाष्यम्

विषयप्रकाशनतयैवोपलब्धेरेवहि संविदस्स्वयम्प्रकाशता समर्थिता । संविदो विषयप्रका

श(न) तास्वभावविरहेसति स्वयम्प्रकाशत्वासिद्धेनुभूतेरनुभवान्तराननुभाव्यत्वाच्च संवि दस्तुच्छ्तैव स्यात् । श्रुतप्रकाशिका

।

स्वयम्प्रकाशत्वसमर्थनात् तदभ्युपगमप्रकारेणापि निर्विषया संविन्नास्तीत्याह | विषयेति । ततः किमित्याह । संवि दोविषयेति । सविषयज्ञानोत्तीर्णायास्संविदः कदाचिदपि विषयसम्बन्धाभावेन स्वयम्प्रकाशत्वासिद्धेः ज्ञानान्तरावेद्य त्वाच्च तुच्छतेत्यर्थः: । ननु यदि विषयप्रकाशकतया स्वयम्प्रकाशत्वमुपपाद्यते तदाऽयं दोषस्स्यात् विषयसम्बन्धाभा

वेऽप्यनुभूतित्वादित्यनॆन साध्यस्वप्रकाशत्वसिद्धिरिति चेत् - किमिदमनुभूतित्वं किं स्वतस्सिद्धत्वं तदा साध्याविशिष्टतास्यात् । ।

यदि विषयप्रकाशकत्वमनुभूतित्वं तदानीमुक्तदोषरस्यादेव

विद्यमानदशायां सर्वदा भासमानत्वमपि न त्वया हेतुत्वेन

वाच्यम् । मुखदु:खेच्छादौ जडत्वेन त्वदभिमते व्यभिचारात् । अतो विषयप्रकाशकत्वमनुपजीव्य स्वयम्प्रकाशत्वं दुरसा धमित्युक्तदोषानतिवृत्तिः ॥

कथं स्वप्रकाशत्वरूपसाध्यधर्मनिवृत्तौ धर्मिभूतसंविदसिद्धिरित्यत्राह

अनुभूतेरनुभवान्तराननुभाव्यत्वा

च्चेति । नन्वेकस्याएव संविदः अन्तःकरणवृत्तिद्वारा विषयसम्बन्धः कादाचित्कः तद्विगमेऽपि स्वापादिदशानुस्वप्रकाशा गूढार्थसंग्रहः त्रिष्वपि एकविधः प्रकाशते व्यवहारः इति बदता भगवता यामुनमुनिना जानातीत्यादि ज्ञानार्थकधातुघटितव्य ।

वहार: त्रिष्वपि एकरूप एव इत्युक्तं भवति । व्यवहारसामान्यमपि जागरणकालिकमेव वाच्यं भवद्भिरपि

जाग्रद्दशायां च

वृत्तिशून्यावस्था नास्त्येव । कस्यापि पदार्थस्त्र ज्ञानमन्तरा जाग्रद्दशायां स्थितेरसम्भवात् । सिद्धान्ते च वृत्तिस्थानापन्नधर्मभूत

ज्ञानप्रसरमन्तरा नैव व्यवहारः । एवं निर्गुणात्मवादिभिः साङ्ख्ययोगविद्भिः वृत्तिमन्तरा, नैयायिकैर्वैशेषिकैः भाट्टैः प्राभा करैश्च सगुणात्मवादिभिः ज्ञानमन्तरा न व्यवहार इत्येव अङ्गीक्रियते इत्ययमर्थः सर्वानुभवसिद्धः । अतः वृत्तिमन्तरा

चितो व्यवहार: चितः फलत्वं तद्व्याप्यत्वं घटादौ, न शुद्धचितीत्यादिकल्पनं निर्मूलमनुभवासिद्ध मनुभवविरुद्धंचेति यामुन मुन्यादेराशयः ॥ वृत्तेरावणभङ्गार्थत्वेन शुद्धचितः

वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वस्य

विवरणकारैरङ्गीकारेऽपि भामतीकद्भिः वृत्युपहितविषयत्वमेव वेदान्तजन्यवृत्तेरप्यङ्गीक्रियते

शुद्धचित्तु स्वप्रकाशतयैव

।

स्वप्रकाशतया शुद्धचितः सिद्धिः भामतीकारैरियते

।

सिध्यतीति भामतीसिद्धान्तस्य पूर्वमेव (३४६ पु) निरूपणात् उक्तंचाद्वैतसिद्धौ ‘यथा च वृत्त्यतिरिक्तभानासद्धिः तथा स्वयं ।

ज्योतिष्पप्रस्तावे विस्तरेण वक्ष्यामः’ इति अत्र गुरुचन्द्रिका | ‘वक्ष्यामइति ’ तमेव भान्तमनुभाति सर्वम्’ ’ अत्रायं पुरुषः

स्वयंज्योतिर्भवति ‘ स्वप्रकाशमहानन्दमात्मैव तत्’ इति श्रुत्यादिना आत्मास्वप्रकाशज्ञानरूप: इतिवक्ष्यते’ इति । शतृप्रत्य यादिकमपि न विरुद्धं प्रभां नान्तीमनुभाति घटादिकं, तस्य भासा घटादि भातीतिवत् अग्निं दहन्तमनुदहत्ययः इत्या

दिवत्तस्योपपत्तेः। उक्तं च ब्रह्मास्ति भातीत्यादौ लकारः साधुत्वार्थः इति ध्येयम् ।’ इति च स्वप्रकाशानभ्युपगमे जग दान्थ्यप्रसङ्गश्चेति शङ्कायामाह — विषयप्रकाशनतयोपलव्धेरेवहि इति ॥ प्रागुदाहृत (१९८. पुटे) विवरणोक्तानुमानं

(३१९. पु) विद्यासागरीयानुमाने च अयमर्थ: स्फुटः ॥ संविदस्तुच्छतैव स्यादिति । स्वप्रकाशानभ्युपगमे जगदान्ध्य प्रसङ्गात् । इति सिद्धान्तविन्दुविवरणे (२१५. पु) उक्तदोष: न लगतीती पूर्वमेव (३१९. -३५६.पुच) निरूपितम् ॥

’ तमेव भान्तमनुभाति’ इत्यादिश्रुत्या प्रसम्मत कूटस्थनि विशेषचितोऽसिद्धिः गूढार्थसंग्रहः

प्रभां भान्तीमनुभाति घटादिकं इत्यत्र प्रभायाः भानं व्यवहारानुगुण्यमेव, प्रभायाः ज्ञानविषयतादशायामेव ।

ज्ञानविषयीभूतप्रभासम्बन्धात् घटादेर्ज्ञानविषयत्वमिति तात्पर्येण तद्वाक्यं प्रवृत्तम् न क्कापि व्यवहारः ।

प्रभाया भासा घटादिभातीति लोके

किंतु दीपस्य भासा आदित्यस्य मासा घटादि भातीत्येव व्यवहारः ।

यदि दीपप्रभाभासा आदित्य

प्रभाभासा घटादिभातीति व्यवहार: इत्याग्रहः तदा घटादिचाक्षुषप्रतिबन्धकतमस्सम्बन्धविरहएव भारशब्दार्थः । नतु

तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ इति पूर्वश्रुत्यनन्तरश्रुतिवाक्ये तस्यभासेति तदभिन्न भासेति सिद्धान्तबिन्दुटाके|क्तार्थ वत् तस्या भासेत्यर्थः कस्यापि सम्मतः । ‘अग्निं दहन्तमनुदहत्ययः इत्यत्र अयसि दाहकर्तृत्वं तत्त्वतो नास्त्येवेति ८

"

।

सर्वसम्मतम्

अत: औपचारिकएव स प्रयोगः । तत्तुल्यता च ’ तमेव भान्तमनुभातिसर्वम् ’ इति श्रुतेः नैवोत्प्रे ।

क्षितुं शक्या । भान्तमपरोक्षव्यवहारविषयं अनु आश्रित्य इत्यादि प्राक् (२२४. पु) उदाहृतसिद्धान्तबिम्दुविवरणोक्त रीत्या घटादेरपरोक्षव्यवहारविषयत्वं ब्रह्मणः अपरोक्षव्यवहारमूलकम् इत्यर्थः प्रतीयते प्रभायाः अपरोक्षव्यवहारवि

षयतामनुसृत्य घटादेरपरोक्षव्यवहारविषयत्वमित्युक्तौ

लिङ्गकरणतावादिमत इव अपरोक्षप्रभाहेतुकं घटाद्यपरोक्षमिति

दृष्टान्ते प्रतीतिस्सम्भवति । एवमेव दाष्टान्तिके यद्यङ्गीक्रियते, तदाऽपि ब्रह्मणः अपरोक्षवृत्तिदशायामेव सर्वस्य अपरोक्षत्वेन

।

व्यवहारः इत्येव सिद्ध्यति

एवमर्थाङ्गीकारे तस्य भासेत्यस्य तन्निष्ठापरोक्षव्यवहारविषयत्वेनेत्यर्थएव युक्तः । नतु

तदभिन्नभानेनेति परोक्तार्थः । अत्र तच्छब्दस्यापि न निर्विशेषचोधकत्वनियामकं किंचित् । अतः नानया श्रुत्या कूटस्थ

निर्विशेष परसम्मतचित् सिध्यति ॥ अतएव प्राक् (४१३.पु) गुरुचन्द्रिकोत्तौ ’ यत् साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म ’ इति श्रुतौ अपरोक्षत्वं अज्ञानविरोधिचैतन्यं

स्वातिरिक्तेति, स्वविलक्षणचिदित्यर्थः तेन अज्ञानविरोधित्वरूपेण वृत्त्यपेक्षत्वेऽपि न क्षतिः, इति । एवं प्राक् (४०५.पु) ।

स्फुरणमसत्त्वापादाकाज्ञानविरोधिचैतन्यम् अत्र उक्तविशिष्टस्फुरणस्य स्वातिरिक्तवृत्तिसापेक्षत्वात् संवित्पदेन पूर्वे चैत 2

म्यमुक्तम्, इति च सङ्गच्छने । वृत्त्यसत्वे चिन्मात्रं भातीति व्यवहारः न कस्यापि सम्मतः इति प्रागेवोक्तम् ॥ अत्र अपरोक्षत्वस्य वृत्तिसापेक्षत्वमङ्गीकृत्य स्वविलक्षणचिदनपेक्षत्वाङ्गीकारेण उभयत्र वृत्तिविषयत्वेनैव अपरो क्षत्वमिति अङ्गीकृतं भवति । एवं च घयदौ चित्तादात्म्येनापरोक्षत्वमित्युक्तिः न घटते । एवमङ्गीकारे सर्वत्र एकस

।

म्बन्धेनैव अपरोक्षत्वनिर्वाह: सम्भवति

एतेन सिद्धान्तबिन्दुटीकायां ‘साक्षादपरोक्षात् ’ अपरोक्षचिद्रूपं न तत्तादा

तम्येन घटादिवदपरोक्षः, इति विवरणमपि निरवकाशम् । सर्वत्र वृत्त्यैव अपरोक्षव्यवहारसम्भवात् ॥

एतेन प्रत्यक्षप्रमा तु अत्र चैतन्यमेव ’ यत् साक्षादपरोक्षात्’ इति श्रुतेः अपरोक्षात् इत्यस्य अपरोक्षमित्यर्थः ८

ननु चैतन्यमनादि तत्कथं तत्र चक्षुरादे: तत्करणत्वेन प्रमाणत्वमिति, उच्यते-चैतन्यस्यानादित्वेऽपि तदभिव्यञ्जकान्तः

करणवृत्तिः जायत इति॥ वृत्तिविशिष्टं चैतन्यमादिमदित्युच्यते । ज्ञानावच्छेदकत्वाच्च वृत्तौ ज्ञान त्वोपचारः । इन्द्रियसन्निकर्षादिना इत्यद्वैतपपिभाषोक्तिरप्यनुपादेया

स्वप्रकाशत्वं हि स्वापरोक्षत्वे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वं, ’ यत् साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म ’ इति श्रुतेः । इति (अ.सि) अत्र

अपरोक्षत्वं अज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविशिष्टचित् विषयनिष्ठेन्चेदं स्वप्रकाशत्वम् । इति लघुचन्द्रिकोत्तया अत्रापरोक्षज्ञान रूपत्वस्य अविवक्षितत्वस्य स्फुटत्वात् । एवं ( ब्र. सू. ३.३.३५) सूत्रभाष्यानन्दगिरिव्याख्यायां घटादि संवित्कर्मत्वेनाप

रोक्षं ब्रह्लातु साक्षात् अपरोक्षम्, इति रत्नप्रभायां च घटादिकं चिद्विषयत्वेनापरोक्षं, ब्रह्मतु साक्षादविषयत्वेनापरोक्षमिति इति

‘अनार्यपुरुष: ’ इति श्रुतिवाक्यानां परमतेऽस्वारस्यस्यापरित्याज्यता

४२०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

नच खापमदमूर्छादिषु सर्वविषयशून्या केवलैव संवित्परिस्फुरतीति वाच्यम् | योग्यानुपल

ब्धिपराहतत्वात् । तास्वपि दशाखनुभूतिरनुभूताचेत् तस्याः प्रवोधसमयेऽनुसन्धानं स्यात् नच तदस्ति ? नन्वनुभूतस्य पदार्थस्य स्मरणनियमो न दृष्टचरः । अतस्स्मरणाभावः कथम नुभवाभावं साधयेत् ? उच्यते- निखिलसंस्कार तिरस्कृतिकरदेहविगमादिप्रवलहेतुविरहेण्य श्रुतप्रकाशिका

|

संविच्चकास्तीति न तुच्छताप्रसक्तिरित्यत्राह । नचेति । केवलशब्देन निराश्रयत्वमुच्यते – कुतइत्यत्राह तदेवोपपादति ।

तास्वपीति | विपर्यये पर्यवसानं दर्शयति ।

व्यापकाभावोहि व्याप्याभावसाधकः

योग्येति ।

नच तदस्तीति ॥

स्मरणं च नानुभवव्यापकम् ।

अतस्तदभावो नानुभवाभावसावकइत्याह ।

नन्विति । पथि गच्छता स्पृष्टतुगादीनां प्राग्जन्मानुभूातार्था(दी)नांचास्मरणादिति भावः । परिहरति - उच्यतइत्या दिना | विषयान्तरव्यासादिरस्मरणमात्रहेतुः | विषय वैचित्रीविरहः निष्प्रयोजनतया तात्पर्यभावस्तादात्विकतीब्रसंवेद नान्तरमनुभवानभ्यासश्चास्मरणमात्र हेतु या प्रसिद्धाः, अतो नियमशब्द: अस्मरणनियमइत्युक्तेः । जन्मान्तरानुभूतस्या

।

प्प (र्थव्य)नुसातव्या वृत्त्यर्थ निविसंस्कारेत्युक्तम् देहविगनादीत्यादिशब्देन नारकदुःखप्रसू तिव्यसनकाल विप्रकर्षा विवक्षिताः । यथा संवित्सिद्धौ—गूढार्थसङ्ग्रहः

च एतच्छुत्यर्थाभिधानेन अपरोक्षादित्यत्र विषयनिष्ठापरोक्षत्वमेव विवक्षितमिति स्फुटम् । ‘यद्वैतन्नपश्यति ’ इत्यादिबृहदा रण्यकश्रुतिसन्दर्भस्य

’ संज्ञानमाज्ञानम् ’ इत्याद्यैतरेयारण्यकादिश्रुतिसंदर्भस्य च न ब्रह्मणः दृष्ट्यादिस्वरूपतापरत्वं, किंतु

• अहमर्थजीवधर्मभूतज्ञानस दृष्टयादिस्वरूपतापरत्वम्, इति निरूपित भावप्रकाशे (द्वि. सं) ॥ वृत्तौ ज्ञानत्वमुपचरितं चिति

मुख्यमित्यर्थस्यैवासिद्धेः। अर्थप्रकाशत्वरूपज्ञानत्वस्य चित्यसम्भवस्य प्रागेवोपपादनात् अत्र उपलक्षितमेव विवक्षितमित्यत्र ,

नियामकाभावात् वृत्तेरपरोक्षत्वे चक्षुरादेः तत्करणत्वेन प्रमाणत्वमिति व्यवहारस्य स्वरसतः उपपादनसम्भवे अन्यथोपपा दनस्यानुचितत्वात् । अद्वैतपरिभाषायां वृत्तेराप स्वविषयत्वस्य सुखादिविषयकवृत्तेचाङ्गीकारेणैव साक्षिभास्यत्वस्योपपा दनेन वृत्यादौ वृत्तिसम्बन्धनैव अपरोक्षव्यवहारोपपत्तिसम्भवात् ॥ C

अत्रायं पुरुषः’ इत्यत्र अहमर्थजीवस्यैव स्वप्रकाशत्वं विवक्षितमिति निरूपितं भावप्रकाशे (द्वि. सं) | स्वप्रकाशवं

शुद्धचिति ‘धर्म: नैवाङ्गीकृतो ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः । अवेद्यत्वेसति अपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वात्यन्ताभावान धिकरणत्वस्य

स्वप्रकाशरूपत्वाङ्गीकारेऽपि अभावत्वविशिष्टस्य शुद्धचित्यनङ्गीकारात् । शुद्धचितः स्वप्रकाशोपलक्षितत्वमेव अभ्युपगत मिति

।

’ अत्रायं पुरुष: ’ इत्यादिश्रुतिवाक्यानामस्वारस्यमपरित्याज्यमेव

अतः परसम्मतनिर्विशेषचितः संविद्रूपायाः पराभ्युप

गतायाः श्रुत्यादिभिरपि नैव सिद्धिरिति भगवतआशयः ॥

स्वापमदमूर्च्छादिषु । इत्यत्र आदिपदेन असम्प्रज्ञातसमाधिसंग्रहः निर्विकल्पक विचारस्तु प्रागेव कृत: । विव

रणे (पं.पा.वि) सौषुनज्ञानाभावस्य प्रबोधसमये अनुमानॆन निर्णयो न सम्भवति, ग्रामं गच्छतः तृणादिस्पर्शेऽपि तृणादिस्प र्शस्यास्मरणमात्रेण ज्ञानाभावस्य असम्भवात् । इति दूषणमुक्तम् । तमेव दूषणमाशङ्कते- नन्वनुभूतस्य पदार्थस्येत्यादिना ॥

इयन्तंकालं नकिंचिदहमज्ञासिषमिति प्रत्यवमर्शेनेत्यादि श्रीसूक्तेराशयवर्णनम्

४२१

श्रीभाष्यम्

स्मरणनियमोऽनुभवाभावमेव साधयति । न केवलमस्मरणनियमादनुभवाभाव: सुप्तोत्थि तस्य इयन्तं कालं न किंचिदहमशासिपमिति प्रत्यवमर्शनैव सिद्धेः । नच सत्यप्यनुभवे तद्

स्मरणनियमो विषयावच्छेदविरहादहङ्कारविगमाद्वेति शक्यते वक्तुम् अर्थान्तराननुभव स्यार्थान्तराभावस्यचानुभूतार्थान्तरास्मरणहेतुत्वाभावात् । श्रुतप्रकाशिका

प्रायणान्नर कक्लेशात्प्रसूतिव्यसनादपि । चिरातिवृत्ताः प्राग्जन्मभेदा नस्मृतिगोचराः ॥ इति देहविगमादीनां निखिलसंस्कारतिरस्कृतिकरत्वं स्वभावः

।

पुण्यविशेषादपवादात् कस्यचिदेकस्य जातिस्मृतिः ।

प्रबलशब्दो व्यासङ्गाद्यपेक्षया प्राबल्यपरः । उक्ततिरस्कारकाभावे कदाऽपि स्मरणमनुभवव्यापकम् । अतस्तदभावोऽनु न केवलमनुभवसाधकाभावः बाधकप्रमाणान्तरमप्यस्तीत्याह । न केवलमिति ॥

।

भवाभावसाधकएवेत्यर्थः: सिद्धेरिति ।

अनुभवाभावस्येत्यनुषङ्गः ।

।

अहं प्रत्ययविगमः । परिहरति

अथास्मरणनियमस्त्रान्यथासिद्धिमाशङ्कते । नचेति ।

अहङ्कारावगमः

अर्थान्तरेति । घटाननुभव: पटविनाशश्च अनुभूतकुड्याद्यस्मरणकारणं न दृष्टमित्यर्थः

ननु कुड्यादेस्स्मरणंप्रति घटादेरकारणत्वात्तदभावो नास्याः स्मरणहेतुः इहतु स्मरणकारणाभावोऽस्मरणहेतुरेव । गूढार्थसंग्रहः

इयन्तं कालं न किंचिदहमज्ञासिषमिति । अस्य प्रत्यवमर्शस्य विवरणकारसम्मतं भावरूपाज्ञान विषय कत्वं पर्यालोचयिष्यते । ’ सुखमहमस्वाप्स्वम्’ इति प्रत्यवमर्श भावरूपाज्ञान सुख साक्ष्याकाराः तिस्रः अविद्यावृत्तयः निर्विकल्पकरूपाः विवरणकारमते अङ्गीक्रियन्ते

।

6

भावरूपाज्ञानस्य उत्तरत्र साधनासम्भवस्य

उपपादयिष्यमाणतया

न किंचिदहमज्ञासिषम्’ इति प्रत्यवमर्शस्त्र ज्ञानाभावविषयकत्वमेवाङ्गीकरणीयम्, पूर्व साक्ष्याकाराविद्यावृत्तिसत्वे तत्रापि ज्ञानत्वमवश्यमेषितव्यमेवेति ’ न किंचिदहमज्ञासिषम्’ इति प्रत्यवमर्शानुपपत्या पूर्वे साक्ष्याकाराविद्यावृध्ययोगेन (

तदभावः सिध्यतीति भावः ॥

यद्यपि ’ सुखमहमस्वाप्सम्’ इत्यादे: सौषुप्तानुभवमूलकस्मृतित्वं विवरणकारैरभ्युपगम्यते । वार्तिककृता च ८

‘ न सुषुप्तिगविज्ञानं नाज्ञासिषमिति स्मृति: कालाद्यव्यवधानत्वात् नह्यामस्थमतीतभाक्’ इत्युक्तम् । कालाद्य व्यवधानत्वादिति । यदा स्मृतिः परेण वाच्या तदाऽपि साक्षिरूपाऽनुभवोऽप्यस्तीत्यर्थः । ’ इति सिद्धान्तबन्दुटीका । एत

त्पश्चे च स्मृत्यभावे कारणान्तरमेवोत्तम् । तथाऽपि निर्विशेषचिद्विषयवानुभव एव विप्रतिपन्नः । तामूलकरमृतेरेव विप्र तिपन्नत्वात् ।

(

सुखमहमस्खाप्सम् ’ इत्यस्य स्मृतित्ववादिभिराप विवरणकारैः अहमर्थांशे स्मृतित्वं परित्यक्तमेव । अह

ङ्कारस्तु व्युत्थानसमये एव अनुभूयत इति तासिद्धान्तात् । अहङ्काराभावाच्च नैका विशिष्टवृत्तिरपि निर्विकल्पकवृत्ति रिति च ॥

एवं च अस्वारस्येन विप्रतिपन्नस्मृत्यभ्युपगमापेक्षया अहमंशे स्मृतिर्न सम्भक्तीत्यत्र यद्वीजमुक्तं तेनैव निर्विकल्प

कानुभवमूलकस्मृतिः न घटत इति उक्तिरेव युक्ता इत्यभिप्रेत्य शङ्कते– नच सत्यप्यनुभवे विरहादिति यद्यप्ययं हेतुः परैरहमर्थांशे स्मृतित्वाभावेऽपि नोपन्यस्तः निर्विकल्पकस्मृतिरपि परैरङ्गीक्रियते । तथाऽपि ।

।

‘घटमहं जानामि’ इत्यत्र विषयाश्रयोपाधिद्वयविनिर्मुक्तशानस्यैवात्मतायाः परैरभ्युपगमात् सुषुप्तावहङ्कारबिंगम इव विषय

श्रीभाष्ये ‘विषयावच्छेदविरहात्’ इति हेतूपन्यासस्य आशयप्रकटनम्

४२२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तास्वपि दशास्वहमर्थोऽनुवर्तत इति च वक्ष्यते । ननु स्वापाढिदशास्वपि

ऽनुभवोऽस्तीति पूर्वमुक्तम् | सत्यमुक्तं सत्वात्मानुभवः ।

सविशेषो

सच सविशेषएवेति स्थाप

यिष्यते । इहतु सकलविषयविरहिणी निराश्रया च संविन्निषिध्यते । केवलैव संविदात्मा ऽनुभवइतिचेत् (न) साच साश्रयेति युपपादयिष्यते । श्रुतप्रकाशिका

नैवम् – कुड्यादिस्मरणप्रति घटादेवि ज्ञातृज्ञेययोरपि स्मरणप्रत्यकारणत्वमकामेनापि स्वीकार्यमित्यभिप्रायेण ह्यर्थान्तरशब्दः अयमर्थः ज्ञातृज्ञेययोः स्मरणप्रति कारणत्वं दृष्टत्वादङ्गीक्रियतेचेत् - दृष्टत्वादेवानुभवेऽपि जातृज्ञेययोः कारण

।

प्रयुक्तः

।

त्वमङ्गीकार्यम्

यदि ज्ञातृज्ञेययो: दृष्टत्वेऽप्यनुभवकारणत्वं नाङ्गीक्रियते -स्मृतावपि कारणत्वं न स्यात् । अतस्तदभावा

न्नस्मरणाभाव इति ॥

अनुवर्तते

पूर्व सविशेषोऽनुभवः स्वापादिदशास्त्रस्तीत्युक्तमिति तमालम्ब्य व्याघाताभिप्रायेण

।

प्रकाशते ततो हेतुरसिद्धश्चेत्यर्थः

तास्वपीति

।

।

एतदूषणमहमर्थाभावमभ्युपगम्योक्तम् । अहमर्थाभावो नास्तीत्युपपादयिष्यत इत्याह

चोदयति । नन्विति । अत्राह | सत्यमुक्तमिति | सतु आत्मानुभव: नानुभूत्यनुभव इत्यर्थ: अनुभूतिविरहे स आत्मा

प्रत्यतानुकूलत्वावशेष्ट इत्यर्थः इह किं निषिध्यत इत्याह । इहत्विति ॥

।

नेत्रिंशत्रस्य॥दत्यत्राह । सचेति

शब्दान्तरेग।स्मन्ननमङ्गीकृतमिति शङ्कने । केवलेव संविदात्मानुभव इतिचेदिति । सानुभवदशायां स्वादिदशायां या संवित्वया नित्यतयाऽभ्युपेता सा प्रसरणाभावेन

परिहरति

विषयावच्छेदविरहात्तदानीं केवल

साचेति । साच धर्मभूता संचित्

|

|

अस्मद्दुक्तैव स्यादिति भावः

।

निर्विशे या

आत्मानुभवे केवला

विषयविरहिता (प ) वा साश्र

गूढार्थसंग्रहः सम्बन्धविगमोऽपि वर्तते ।

अहमर्थस्य अर्थवित्तिवेद्यत्यवादि प्राभाकरमते अहमर्थस्य सत्वेऽपि अर्थवित्तरभावात् न

सुषुतौ भानमित्यङ्गीक्रियते । एवं च शुद्धचितः सुषुप्तौ विषयावच्छेदमन्तरैव भानस्य परैरभ्युपगमेन स्मृत्यभावे सोऽपि हेतुः सम्भवतीत्यभिप्रेत्य विषयावच्छेदविरहादित्युक्तम् ॥ सुखमहमस्खाप्सम् ’ इति सौषुप्तानुभवमूलकस्मृतिः वर्ततएवेति नास्मरणं, अतश्च एतन्मूलभूतसौषुप्तानुभव एव

विषयाश्रयविनिर्मुक्तसंवित् ज्ञप्त्यादिरूपीनीवेशपीचत्साधकः इति विवरणकारसिद्धान्तो युक्त एवीत शङ्कायामाह तास्वपि दशासु इत्यादिना | वक्ष्यत इति ।

सुषुप्तावहङ्कारनाशकल्पनं परेषामप्रामाणिकमिति निरूपायप्यते ।

इत्थं च सुखमहमस्खा समिति

अहमंशेऽपि स्मृतिः स्वरससिद्धा न प्रत्याख्यातुं शक्यते । अतः तन्मूलानुभवोऽपि सविशेषानुभव एव नतु निर्विशेषा सा च साश्रयेतीत्यादि ।

स च सविशेष एवेति स्थापयिष्यत इति

।

नुभव इति भावः । तमेवार्थमाह

‘मुखप्रतिबिम्बाश्रये दर्पणे जपाकुसुमलौहित्याध्यासन रक्तं मुखमिति प्रतीतिवदह

ङ्काराश्रयतया साक्षिचैतन्यस्य स्मरणाश्रयत्वादहमस्वा समिति सामानाधिकरण्यप्रतीतिः, न पुनरहं सुखीतिवदाश्रयतया । स्मृति संशय विपर्ययाणां साक्षिचैतन्याश्रयत्वनियमात् अहङ्कारस्य च प्रमाणजन्यज्ञानाश्रयत्वनियमात् प्रमात्वेनैव तत्कार्य

· v o

जिज्ञासा १-१.१] सुषुप्तावनुभवस्य सविशेषविषयकत्वस्थापनम्, सिद्धान्तबिन्दूत्तेर्निरवकाशता च

es

श्रीभाष्यम्

अतोऽनुभूतिस्सती स्वयं स्वप्रागभावं नसाधयतीति प्रागभावासिद्धिर्नशक्यते वक्तुम् । अनु ।

भूतेरनुभाव्यत्वसम्भवोपपादनेनान्यतोऽप्यसिद्धिर्निरस्ता | तस्मान्न प्रागभावाद्यसिध्या संवि दोऽनुत्पत्तिरुपपत्तिमती ।

श्रुतप्रकाशिका

येत्यर्थः। केवलैवेत्यादरेवंवाऽर्थः । आत्मानुभवरूपा आत्मस्फुटणरूपा या संवित् सा केवलैवेतिचेत् अस्मदुक्तसकलवि प्रयादिविशेषशून्यैवेतिचेदित्यर्थः । परिहरति ! साचेति । सा धर्मिंस्फुरणरूपा या संचित् सा साश्रयेति वक्ष्य स्फुरणं

।

हि स्फुरतो ‘धर्मः। यथा प्रभाऽऽश्रयदीपस्य धर्मिणः औज्वल्य दीपाख्य धर्मिंगतो धर्मः तद्वदित्यर्थः धर्मिस्वरूपभूत ज्ञानस्य स्फुरणं नित्यम्। तच्च भासमानताव्यवहारानुगुण्यं धर्मभूतज्ञानस्य स्फुरणं विषयसम्बन्धजन्यं तदानीमेव नत्व न्यदा ततएव हि विषयप्रकाशवेळायामिति पूर्वमुक्तम् । ‘पुंस्त्वादिवत्त्वस्य ’ इत्यत्र च वक्ष्यते स्वापादौ तु तस्य सर्व "

विषयसम्बन्धार्हता प्रतिबद्धा वहेर्दाहकत्वशक्तिवत् । अतो न तदा स्फुरणम् ॥

अथ प्रासङ्गिकमात्मानुभवं परिसमाप्य प्रस्तुतप्रागभावसिद्धिं निगमयति । अतइति । अतः निर्विषयज्ञानस्या

।

प्रामाणिकत्वात् तदवच्छिन्नज्ञान नित्यत्वस्योक्तानुपपत्तिपराहतत्वात् प्रागभावग्राहकसमर्थनाच्चेत्यर्थः

कथमनुभूतिस्सती

स्वप्रागभावं साधयेत् ? इत्थम् | स्मर्तव्यास्मरणलिङ्गेन इयन्तं कालं न किंचिदहमज्ञासिषमिति मुषुप्तयवस्थापरामर्शेन ज्ञान

सामान्याभावगोचरेण तदन्तर्गत स्वाभावोऽपि स्खेनैव विषयीकृत इति स्वतःपक्षे प्रागभावसिद्धिरक्ता | परतःपक्षेऽपि सिध्य ।

।

तीत्याह अनुभूतिरिति

अथ प्रागभावाभावहेतुकानुत्पत्तिदूषणमुपसंहरति । तस्मादिति ॥ गूढार्थसंग्रहः

ताऽवच्छेदात् अप्रमात्वावच्छेदेन च अविद्याया एव कारणत्वात्’ इति सिद्धान्तबिन्दूक्तिः ‘संविदेव भगवती वस्तूपगमे शरणम्’ इति (३७५पुटे) प्रागुदाहृतस्वोक्ति (अ.सि) विरोधेन अनुपादेया ॥

‘ अहं जानामि, अहं स्मरामि, अहं संदेझि, अहमज्ञासिषम्, अहमस्मार्षम्, अहमस्वाप्सम् ’ इति प्रतीतीनाम्

।

ऐकरूप्यं सर्वेषामनुभवसिद्धं स्वमतपरिकल्पितप्रक्रियामवलम्ब्य अन्यथाकर्तुमशक्यम् प्रातः गजादिकं दृष्ट्वा पुनस्सायं तस्यैव दर्शने यं गजं प्रातरहमद्राक्षं तमेवाद्य पश्यामि इति प्रतीतेः योऽहं ह्यः गजमद्राक्षं सोऽहमद्य तं पश्यामीति प्रती

तेश्च ऐकरूप्यमनुभवसिद्धम् । ’ स एव तु कर्मानुस्मृतिशब्द विधिभ्यः’ (३.२) ‘तइह व्याघ्रो वा वराहो वा’ इत्यादि सूत्रश्रुत्यादिसिद्धं सुषुप्तावहमर्थलयाङ्गीकारे नोपपादयितुं शक्यते । अतः सुषुप्तावहमर्थसत्त्वं ज्ञानस्मृत्यादीनामहमर्थवृत्तित्वं च यद्यभ्युपगम्यते तदैव सर्वप्रतीतिनिर्वाहः नान्यथा | तथाऽभ्युपगमे च सौषुप्तानुभवस्य सविशेषविषयत्वमेवेति भावः ॥ 6

असम्प्रज्ञातसमाधिः नान्तःकरणवृत्तिः, अपितु संस्कारएव ’ इति योगसूत्रव्याख्यातृपक्षएव गीताविवरणे मधुसू ।

दनसरस्वतीभिरङ्गीकृतः। (६६ पु) सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारसङ्ग्रहे सदानन्दवेदान्तसारादौच असम्प्रज्ञातसमाधिः वृत्तिरित्ये वाङ्गीकृतम् असम्प्रज्ञातसमाधौ वृत्तिपक्षएव युक्तः, श्रुतिसूत्रसम्मतः, सा च वृत्तिः सविशेषविषयिण्येव । इत्यादि सम्यनिरूपितम् भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटे । अतो निर्विकल्पकासम्प्रज्ञातसमाधिसौषुप्तानुभवेषु निर्विशेषचितो

त्रिषयत्वम् इति सिद्धान्तबिन्दौ यत् मधुसूदनसस्वतीभिरुक्तं तन्निरवकाशम् | तस्मादिति । निर्विशेषचितः अप्रामाणि कत्वात् ‘बटमहं जानामि’ इत्यादौ ज्ञाघात्वर्थस्य आत्मत्वासम्भवात् अहमर्थात्मवृत्तित्वस्य युक्त ्वाश्चैत्यर्थः । संविदोऽनु पत्तिरुपपत्तिमती इति ॥ प्रागुदाहृत (३९१) बिन्दुटीकोक्तरीत्या घटमहं जानामि इत्यत्र आत्मन एव ज्ञानस्वरूपत्व॰

सिद्धान्तबिन्दुटीकोक्तरीत्याऽतात्त्विकविषयसम्बन्धनिबन्धनोत्पत्तिकल्पनानौचित्यम् [जिज्ञासा १-१-१

૪૨૪

श्रीभाध्यम्

यदप्यस्या अनुत्पत्या विकारान्तरनिरसनम् तदप्यनुपपक्षं प्रागभावे व्यभिचारात् । तस्यहि जन्माभावेऽपि विनाशो दृश्यते । भावेष्विति विशेषणे तर्क कुशलताऽऽविष्कृता भवति । तथा च भवदभिमताऽविद्याऽनुत्पन्चैव विविधविकारास्पदं तत्त्वज्ञानोदयादन्तवती

चेति तस्यामनैकान्त्यम् । तद्विकारास्सर्वे मिथ्याभूता इतिचेत् ? किं भवतः परमार्थभूतोऽ

व्यस्ति विकारः येनैतँद्विशेषणमर्थवद्भवति नहासावभ्युपगम्यते ? यदप्यनुभूतिरजत्वात्स्व स्मिन्विभागं न सहत इति तदपि नोपपद्यते अजस्यैवात्मनो देहेन्द्रियादिभ्योविभक्त ,

त्वात् अनादित्वेनचाभ्युपगताया अविद्याया आत्मनो व्यतिरेकस्यावश्याश्रयणीयत्वात् ।

स विभागो मिथ्या रूपइतिचेत् जन्मप्रतिबद्धः परमार्थविभागः किं क्वचिद्दप्रस्त्वया | श्रुतप्रकाशिका

अथानुत्पच्या विकारान्तरनिरसनं दूषयति । यदपीत्यादिना । अनुत्पत्तिरूपहेत्वसिद्ध्या विकारान्तरनिरासोऽनु

।

पपन्नः तदभ्युपगमेऽपि हेतोर्व्यभिचारमाह । प्रागभाव इति तद्विवृणोति । तस्यहीति | भावशब्दोपादाने तद्विरहेऽपि ।

व्याभिचारसाम्याभिप्रायेण भावशब्दोपादानमुपालभते । भावेष्वितीति । (नतु) प्रतिज्ञान्तरं दूपणमुच्यते

तत् उत्तिदू

पणं नत्वर्थदूषणम् । भावरूपत्वे व्यभिचारं दर्शयति । तथाचेति । तथाशब्देन भावरूपत्वं विवक्षितम्-तैर्भावरू ।

पाज्ञानस्य समर्थितत्वात्

तत्र परिहारं शङ्कते । तद्विकाराइति । अस्य विशेषणस्य व्यावर्त्याभावान्नैरर्थक्यमाह । किं

भवतइति । व्यावर्त्यमस्तिंचेदद्वैतहानिः-नचेद्विशेषणवैयर्थ्यमित्यर्थः । किं विकारमात्रामावस्साध्यते उत परमार्थविका ।

राभावः । प्रथमेऽनैकान्त्यम्

द्वितीयेऽनुभूतिः परमार्थविकाररहिता अजत्वादित्युक्तं स्यात् । यत्परमार्थविकारवत् तदु

त्पन्नं, यथा घट इति व्यतिरेकोदाहरणं वाच्यम्; तथा घटस्त्र परमार्थविकारान भ्युपमाद्दृष्टान्तस्साच्याव्याप्य इति हेतोर्याप्यत्वासिद्धिर्भवेदितिभावः ॥

अथाजत्वान्नानात्वनिषेधं प्रतिवदति । यद्पीति । अत्र किं भेदमात्र दुदूषयिषितं उत विजातीयभेद:-उत सजा तीयभेदः:- उत स्वगतभेद इति पक्षेषु हेत्वसिद्ध्या निरस्तेष्वीप हेतुत्वाभ्युपगमेन प्रथमं द्वितीयंशिरश्च दूषयन् चार्वाकव्य

तिरिक्तसर्ववादिसम्मतस्थले व्यभिचारं दर्शयति । अजस्यैवेति । मृपावाद्यभिमतस्थलएव हेतोरनै कान्त्यमाह । अवि

द्याया इति । ‘तमःप्रकाशयोरिव विरुद्धस्वभावयोरितरेतरभावानुपपत्तौ सत्याम् ’ इतिहि ग्रन्थः । तद्विभागस्य

मिथ्यात्वमाशङ्कय तदभ्युपगमेन परिहरति । सविभागइत्यादिना । जन्मप्रतिबद्धः उत्पत्तिव्याप्तः घटादिषु परमार्थवि भागस्यैव उत्पत्तिव्याप्यत्वाभ्युपगमे घटादि विभागस्त्र पारमार्थ्यप्रसङ्गात् तस्यापारमार्थ्ये विशेषणवैयर्थ्यादुक्तदोषरस्यादे बेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

सम्भवस्य अतिलाघवमूलकस्य प्रतीतिस्वारस्यादिविरोधादयोगेन घटमहं जानामीत्यादौ तिङ्कृत्यर्थत्वेन साध्यतया प्रती

यमानस्य ज्ञानस्य परिणामविशेषशून्यत्वरूपानुत्पत्तिः नैव सम्भवति । प्रभाया इव सङ्कोचविकासरूपावस्थावच्चस्य ज्ञाने ।

अङ्गीकारसम्भवेन ज्ञानप्रसरस्य प्रमाणसिद्धत्वेन च ताच्चिकज्ञानप्रसररूपोत्पत्तेः प्रत्याख्यानासम्भवात् डीकोक्तरीत्या अतात्त्विकविषयसम्बन्धनिबन्धनोत्पत्तिकल्पनस्यानुचितत्वादिति भावः ॥

सिद्धान्तबिन्दु

अबाधिप्रतिपत्तीत्यादिश्रीभाष्यसूक्तेरिष्टसिद्धिग्रन्थपर्यालोचन रूपता

४२५

श्रीभाष्यम्

अविद्याया आत्मनः परमार्थतो विभागाभावे वस्तुतोह्यविद्यैव स्यादात्मा | अवाधितप्रति पत्ति सिद्वद्दश्य भेदसमर्थनेन दर्शनभेदोऽपि समर्थितएव छेद्यमेदाच्छेदनभेदवत् । श्रुतप्रकाशिका घटस्य परमार्थविभागवच्वानभ्युपगमात्साथ्याव्यावृत्तत्वं हि स्पष्टम् ।

।

विभागस्य मिथ्यात्वे दूषणान्तरमाह । अविद्याया इति

अथ सजातीय भेदाभावं व्युदस्यति । अबाधितेति

।

तदुत्पन्नम् यथा घट इति व्यतिरेकदृष्टान्तः

।

हेतुदूषणस्य बुभुत्सायां दृष्टान्तस्य साध्यव्यावृत्तत्वमुखेन व्याप्यत्वासिद्धिरभिप्रेताऽनुसंधेया, बत्परमार्थविभागवत्

पूर्व

प्रमाणप्रमेयानुपपत्तिमिथ्यात्वानुमाननिरासमुखेन दृश्यभेदस्समर्थितः । तत्तुल्यन्यायतया दर्शनभेदोऽपि सिद्धइत्यर्थः ।

अवच्छेदकगतो भेदः नत्ववच्छेद्यगत इति घटकरकाकाशदृष्टान्तमाशङ्कयाह | छेद्यभेदादिति ॥ गूढाथसङ्ग्रहः

इष्टसिद्धौ ‘नह्यजं विभाग्यारत’ इत्युपक्रम्य, ‘तस्मात् चितोऽजत्वे विभागो नाभ्युपेयः, अविभागे च नेतरेतरा मात्रसिद्धिः ’ इत्युक्तमर्थमन्द्य, तदपि नोपपद्यते इत्यादिना तत्र दूषणमुक्तम् । इष्टसिद्धौ ‘नन्विदंतया चैत्य भाति अनिदंतत्रैव तु चित् । अतस्तयोर्भेदः प्रसिद्धतरो लोके इतरतेराभावश्च | त्वंचावाचेोऽसकृत् न चेयं चितः स्वरूपं धर्मो

।

वा घटादिवत् रूपादिवच्चेति

अतस्तयोर्भेदोऽभ्युपेयः । अन्यथा अभिन्नायाश्चितः अभेदात् चेत्यानामपि नमिथो भेदो

।

।

भासेत, मासते तु अत: रा नास्ति, अन्यथा विभागात् कार्यताऽनुमानादिव्यवहारस्त वापि नस्यात् । तस्मात् चिच्चत्ययोः भेदः कथम् ? अभ्युषेय: प्रसिद्धेरिति अत्रोच्यते । सत्यं प्रसिद्धिरस्ति, अत एव व्यवहरामः किंतु नास्याः मूलं पश्यामः

।

उच्यते । यद्यपि दृग्दृश्ययोः भेददृष्टिः समस्ति तथाऽपि न सा दृग्दृशययोत्सम्भवेत् दृशोऽदृशयत्वात् नह्यदृष्टस्य दृष्टा

दृष्टस्य वाऽऽष्टात् भेदः द्रष्टुं शक्यः वर्मिंप्रतियोग्यपेक्षत्वात् भेददृष्टेः । नचादृष्टो धर्मी प्रतियोगी वा । सर्वस्य सर्वतो युगपद्भेददृष्टिप्रसङ्गात् । तस्मात् दृष्टयोरेव परस्परापेक्षया भेददृष्टि सम्भवति, नतु दृष्टादृष्टयोः अदृष्टयोर्वा । अतो दृढ श्ययोः भेदप्रसिद्धः न मूलं पश्याम: । नन्वदृश्यापि दृक् नाप्रसिद्धा स्वयं प्रथनात् । अतो भेददृष्टिस्स्यादिति चेत्

ं

कोऽयं भेदो नाम ? किं स्वरूपमेव भेदिन:, उत धर्म: ’ इत्यारस्य ’ तस्मात् भेदेतरेतराभावौ न दृशो न धर्माविति

स्थितम् । अत एव न दृश्यस्यापि तौ धर्मों न्याय्यौ । नहि दृशस्तयोरभाव तदपेक्षया दृश्यस्यापि तौ सम्भवतः १ इति उक्तम् । तमेतमर्थं पर्यालोचयति अबाधितप्रतीतिसिद्धदृश्यभेद समर्थनेन, इत्यादिना । प्राक् (४०१.पु) उदाहृतायां ’ नाभाव उपलब्ध: ’ (२.२.२८) इत्येतत्सूत्रभाप्य (शां) भामत्यां ‘यथा छेत्ता

छिंदया छेद्ये वृक्षादि व्यामोति एवं प्रमाता प्रमेयं नीलादि प्रमया व्याप्नोति ’ इत्यत्र प्रमायाः छिदादृष्टान्तः

उपन्यस्तः । एवं च छिदादृष्टान्तेनैव ज्ञानभेदोऽपि सिद्धयतीत्याह छेद्यभेदात् छेदनभेद्वत् इति । धात्वर्थक्रियाकर्म

।

भेदात् क्रियाभेद: छिदादिषु यथा, तद्वत् ज्ञानकर्मभेदात् ज्ञानभेदः प्राकू (३९१.पु) (सि.बि) ज्ञानं ज्ञानमिति एक स्वरूपावगमवत् छिदा छिदेति एकस्वरूपावगमोऽपि वर्तत एव । ज्ञानं ज्ञानं नेति प्रतीतिविरहवत् छिदा छिदा नेति ॥

शक्यः

न

प्रत्याख्यातुं

तात्विकः

:

धात्वर्थक्रियाभेद

कर्मभेदेन

अतः

।

सर्वसम्मतः

प्रतीतिविरहोऽपि

•

एतेन लघुचन्द्रिकायां (प्रतिकर्मव्यवस्था) ‘प्रमाणमिति | विषयस्थमनोभागावच्छिन्ना चित्तु प्रमितिरिति शेषः ।

तस्यास्तु प्रमातृव्यापाराविष्टेन उक्तमध्यभागन सम्पच्या उक्तमध्यभागावच्छिन्ना चित् प्रमाणम् । कर्तृव्यापारेण हि नमनो 54

प्रमाणादीनां चिदन्चिद्रूपत्वनिरूपणपरलघुचन्द्रिकोक्तिपरिशीलनम्

४२६

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

यथा संवित्सिद्धौ–प्रतिप्रमातृविषयं परस्परविलक्षणाः । अपरोक्षं प्रकाशन्ते सुख दुःखादिवद्धियः ॥ सम्बधिव्यङ्गयभेदस्य संयोगेच्छादिकस्य तु | नहि भेदस्स्वतो नास्ति नाप्रत्यक्षश्च सम्मतः ॥ ।

इति

प्रतिप्रमातृविषयं ज्ञानभेदोऽपरोक्षः परज्ञानं परोक्षतया भासते, स्वज्ञानमपरोक्षतया | घटादिविषयज्ञानानां पर

।

स्परवैल्क्षण्यंचापरोक्षम्

अतस्तद्भेदापलापः स्वानुभवप्रत्यक्षबाधित इति प्रथमग्रन्थार्थः । सर्वमेकं ज्ञानं ज्ञातृशेयरूपा

वच्छेदकसम्बन्धभेदात् भेदेन प्रतीयतइत्यत्राह सम्बधीति । सम्बन्धिव्यङ्ग्यभेदस्वति शङ्काबीजानुवादः

नन्च

ज्ञातृ

ज्ञेयरूपसम्बन्धिव्यङ्गयत्वमात्रेण ज्ञानस्य भेद: सम्बन्धिभेदकृत इति औपाधिकस्स्यात् । संयोगादेरपि सम्बन्धिव्यङ्ग्यव मात्रेण घटकरकावच्छिन्नाकाशवदेकत्वप्रसक्तः । सम्बन्धीहि द्वेवा सत्ताहेतुर्व्यक्तिहेतुश्चेति । यस्य संयोगादेः सम्बधिव्य तिरेकेण स्वरूपे प्रमाणं नास्ति । तस्य सम्बन्धी सत्ताहेतुः, यस्य तु शब्दाकाशादेरस्ति तस्य तदुपाधिकोभेदावभासः-न

स्वत:। तस्मात् ज्ञातृज्ञेयव्यतिरेकेणालब्धसद्भावस्य ज्ञानस्य स्वाभाविक एव भेदः, तस्मान्नसजातीयभेदापलाप इत्यर्थः । एतदभिप्रेत्य छेद्यभेदादित्युक्तम् ॥

“गूढार्थसंग्रह: नमनादिना आविष्टं कुठारादिकं करणं भवति

। तादृशकरणं प्रति देहावाच्छन्नप्रयत्तेन

।

प्रमासाधनसकलकारकेषु स्वतन्त्रत्वाच्च तदवाच्छन्ना चित् प्रमात्री

देहावाच्छन्नभागस्य प्रेरकत्वात्

केवलस्योक्तभागस्याचेतनत्वात् केवलचितोऽपि निर्व्या

पारत्वेन कर्तृत्वासम्भवात् मिथस्तादात्म्यं प्राप्तस्य तदुभयस्य प्रमातृत्वम् । तस्य च तादृशेनैव विदामकेन प्रमारूपेण विषयं प्राप्नुयामहमितीच्छया तादृशव्यापाररूपेण विषयसंश्लिष्टपरिणामप्राप्तेः तस्या अपि विषयशररीरमध्यस्थ तादृशपरि माणप्राप्तिद्वारकत्वात् । प्रमितिप्रमाणयोरपि चिदचिद्रूपत्वम् | नहि चैत्र कुठार छिदानामिव प्रमात्रादीनां मिथोऽत्यन्त

भिन्नत्वम् । अपितु प्रमामुद्दिश्यैव प्रमातुः प्रयत्नोदयात् प्रमायाश्च प्रमातृपरिणामरूपत्वेन चिदचिद्रूपत्वमेव ’ इत्युक्तिरनु

।

पादेया । शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वस्य पूर्वमेव निरूपणात् तद्घटितप्रमाणादिविभागस्यापि निर्मूलत्वात् प्रमाया अपि प्रमातृपरिणामरूपत्वं विप्रतिपन्नमेव | मणिद्यमणिप्रभृतीनां विनाशप्रसङ्गेन तत्प्रभायाः मण्यादिपरिणामरूपताया: भाप्ये एव निराकरिष्यमाणत्वात् प्रभास्थानापन्न धर्मभूतज्ञानस्य सङ्कोचविकासात्मक परिणाम बच्चेऽपि अहमर्थस्य प्रमातुजीवस्य सङ्कोचविकासात्मकपरिणामशून्यत्वात् चैत्र कुठार छिदानामिव अहमर्थेन्द्रियज्ञानानां भेदस्यैव संप्रतिपन्नत्वात् । अतश्च

।

छिदाकर्मभेदेन छिदायाः भेदवत् ज्ञानकर्मभेदेन ज्ञानभेदोऽपि तात्त्विक एषितव्यः | भेद: स्वरूपं वा धर्मो वा इत्यादि विकल्येन दूषणं तु पूर्वमेव निरस्तम् एवं च घटज्ञानं पटज्ञानात् तत्त्वतो भिन्नं तज्ज्ञानकर्मभिन्नकर्मकधात्वर्थत्वात् ; यत्र यत्क्रियाकर्मभिन्नकर्मकघात्वर्थत्वं तत्र तत्क्रियायास्तच्चतो भेदः इति सामान्यतो व्याप्सौ छिदादृष्टान्तः । अत्र तक्रिया

कर्मभिन्नकर्मकत्वं तत्क्रियाकर्मभूतवस्त्वकर्मकत्वं, तेन समूहावलम्बनज्ञानमादाय न दोषः ॥ यद्वा तत्क्रियाकर्मभिन्नत्वं क्रियाकर्मत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकसेदववं, समूहावलम्बनशाने घटपटयोरुभयोः कर्म

स्वेन तत्क्रियाकर्मत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदः कस्मिन्नपि कर्मणि नास्तीति न दोष इति प्रागुक्तरीतिरेव युक्ता ॥ एतेन ‘ संवित् स्वान्तर्गतभेदशून्या ’ इति प्राक् (२०८.पु) प्रमाणमालोक्तानुमानमपि निरवकाशम् । आकाश दृष्टान्त: न धात्वर्थ: नापि निर्गुणः इति न तत्साम्यमत्र सम्भवति । अतश्च प्रागुदाहृतभामत्युक्त दृष्टान्तानुराधेन दर्शनभेदः सिद्ध्यतीति भावः ॥

४२७

श्रीभाष्यम

यदपि नास्यादृशेर्धशिरूपाया दृश्यःकश्चिदपि धर्मोऽस्ति दृश्यत्वादेव तेषां न दृशि धर्म

त्वमिति च । तदपि स्वाभ्युपगतैः प्रमाणसिद्धेर्नित्यत्वस्वयम्प्रकाशत्वादि धर्मेरुभयमनैका न्तिकम् । श्रुतप्रकाशिका

अथ स्वगतनित्यैकत्वादिभेदनिरासाथै पूर्वपक्षिणाऽनुभूतिं पक्षीकृत्योक्तं अनुभूतित्वादिति व्यतिरेक, दृश्यं पक्षीकृ त्योक्तं दृश्यत्वादित्यन्वयि च दूषयति । यदपीत्यादिना । अनैकान्तिकमिति | अनियतं व्याप्तिशून्यमित्यर्थः । दृश्य गूढार्थसङ्ग्रहः

‘ घटमहं जानामि ’ इत्यादिप्रतीतौ ज्ञाधात्वर्थः केनापि रूपेण नात्मा तिङ्प्रकृत्यर्थत्वात् इत्यनुमानमपि भग वतो विवक्षितमिति उत्तरत्र स्फुटीभविष्यति । एतेन ’ नम्वनुभवित्रात्मना विना नास्त्यनुभूतिः’ इत्याशङ्कय ‘अतस्सै वात्मा’ इत्यादिप्राक् (२०७.पु) उदाहृतेष्टसिद्धिग्रन्थोऽप्यनुपादेयः । ‘याऽनुभूतिरजा’ (४९६) इत्युपक्रम्य (२०७)

अनुभूतिरूपत्वमभिधाय उपसंहारे ‘अतः प्रत्यगात्मैव परमार्थसत्यं नान्यदिति सएब औपनिषदः परमपुरुष: ’ (२२७.पु) इति इष्टसिद्ध्युक्तिः निरवकाशा । एवं प्राक् (२२६ पु ) उदाहृत ‘परागर्थप्रमेयेषु ’ इत्यादिवार्तिकोक्तिरपि ॥ यद्यपि इष्टसिद्धौ ‘नास्याः मेयो धर्मोऽप्यस्तीत्यर्थः’ इत्याद्युक्त्यनन्तरमेव ‘नह्यजं विभाग्यस्ति’ इत्युक्तं प्राक्

(२०७.पु) तथाऽपि अनुभूतौ विभागाभावसाधनानन्तरमेव निर्धर्मकत्वसाधनमुचितम् । अनुभूतेः स्वयग्प्रकाशत्वेन अनुत्पत्तिः निर्विकारत्वं यथा वृत्त्यतिरिक्तचित्साधनोपयोगि तथा विभागशून्यत्वमपि एवं च विभागशून्यत्वसिद्ध्यन न्तरमेव निर्विशेषचित्साधनपूर्ति: । तदनन्तरमेव अनुभूतौ निर्धर्मकत्वं धर्मेषु अनुभूतिवृत्तित्वाभावो वा साधयितुं शक्यते

इत्यभिप्रेत्य आत्मसिद्धौ विभागशून्यत्वसाधनानन्तरमेव ‘नास्याः मेयो धर्मोस्ति ’ इति इष्टसिद्धिग्रन्थार्थः अभिहितः पूर्व पक्षे सिद्धान्ते च इत्यभिप्रेत्य तमेव क्रपं पूर्वपक्षवत् सिद्धान्तेऽप्यनुसृत्याह- यदाप नास्याः दृशेर्दृशिरूपायाः इत्यादिना ॥ दृश्यत्वादेव तेषां न दृशिधर्मत्वमिति । दृश्यत्वं वृत्तिव्याप्यत्वं वृत्तेराकाराख्यार्वषयत्वम्। वाचस्पतिमते शुद्धस्य

वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वानङ्गीकारात् वृत्त्युपहितस्य मिथ्याभूतस्यैव तत्वात् । विवरणकारादिमतेऽपि सप्रकारकवृत्ति विषयत्वं तत् । यद्वा चिद्विषयत्वम् । तच्च यथाकथंचित् सम्बन्धित्वरूप तच्च नचैतन्ये अभेदे भेदनान्तरीयकस्य सम्बन्धस्या

भावात् ’ इत्यद्वैतसिद्धाबुक्तम् । तदपीत्यादि । अत्र चिद्विषयत्वं चितएव परसम्मतायाः अप्रामाणिकत्वेन नोभयवा दिसम्मतम् एवं सप्रकारकष्वृत्तिविषयत्वं ब्रह्मणि नास्तीति शुद्धचित्सिद्धिसमनन्तरमेव सम्भवति । वृत्तेः सप्रकारकत्वे

वृत्तिविषयस्य मिथ्यात्वं कथं युक्तं स्यात् ? निष्प्रकारकज्ञानस्यैव प्रमात्वमिति साधनसम्भवे खलु तत्सम्भवः । निष्प्र कारकज्ञानस्यैवानुभवविदूरत्वे सप्रकारकेत्यस्य फलमपि नास्ति, हेतो: साव्यसाधकत्वमपि न सम्भवति ॥

यद्यपि अद्वैतसिद्धौ सत्यत्वे सम्बन्धानुपपत्ते: आध्यासिकएव दृग्दृश्ययोः सम्बन्धः, (दृ.दृ.सं.भ) तात्त्विकसम्ब दवस्य व्यापको देशकालविप्रकर्षाभावः । सन्चातीतादिविषयकज्ञानादीनां नास्त्येवेति कथं तात्विकस्तेषां सम्बन्धः ? किंच सम्बन्धग्राहकएव तात्त्विकसम्बन्धव्यापकानुपलब्धिरूपबाधक सहकृत: आध्यासिकसम्बन्धे पर्यवस्यति, अतो न धर्मि

ग्राहकबाघशङ्काऽपि । तस्मात् सत्यत्वे दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्तिदैव’ (अ.त.नि) इत्युक्तम् ॥

वौद्धसम्मतस्यैव सम्बन्धानुपपच्या बाह्यार्थापह्नवस्य पैरै:प्रकारान्तरेणादृतत्वोपपादनम् [जिज्ञासा १-१-१

४२८

गूढार्थसंग्रहः

‘ तथाऽपि विषयाधिष्ठानचैतन्यमनावृतमेव प्रकाशकं, आवरणभङ्गश्च वृत्या अतो वृत्त : पूर्व आध्यासिसम्बन्धे

विद्यमानेऽपि दृश्याप्रतीतिरुपपन्ना’ इति अद्वैतसिद्धांवेवोक्तम् (अनुकूलतर्कनिरूपणे । ) आवरणभङ्गकालएव व्यवहार इति वृत्तिमन्तरा न व्यवहार इतिच प्रागेव निरूपितम् | अद्वैतसिद्ध्युक्त्तवृत्त्यतिरिक्त भानसाधकप्रकारस्सर्वोऽपि न सम्भवतीतिच निरूपितम् ।

एवं च सम्बन्धस्याध्यासिकत्वकल्पनमपि न सम्भवति । आध्यासिकत्वकल्पनेऽपि वृत्तिमन्तरा न व्यव

हार इति वृत्तिविषयसम्बन्धेनैव व्यवहारः

उपपादनीयः ।

वृत्तिविषयसम्बन्धश्च अनाध्यासिकएव निर्गुणात्मवादिनां

साङ्ख्यादीनां सम्मतः इति स्वमते आव्यासिकसम्बन्धेन मिथ्यात्वोपपादनं

कथं घटते ?

केपांन्चित्सम्बन्धानां देशकाल

विप्रकर्षाभावदर्शनेऽपि अनुभवानुरोधेन अतीतविषयकज्ञानस्थले ज्ञानविष्ययोः देशवालविप्रकर्षेऽपि (स्वजनकसंस्कार

विषयत्वं स्वविषयकसंस्कारजन्यत्वं च ) संस्कारादिसम्बन्धः स्वीकर्तुं शक्यते ॥ ’ ध्वंसादीनां स्वप्रतियोग्यादिभिस्तात्त्विकः सम्बन्धो नास्येव । अध्यासोऽपि न ज्ञानज्ञेयन्यायेन उभयोरपि मिथ्या

त्वात् । तथाऽपि प्रतीयमानं प्रतियोग्यनुयोगिभावादिकं सर्वथा न निराकुर्मः । किंतु ताच्चिकाव्यासाभ्यां भिन्नमेव ज्ञेयकुक्षि

निक्षिप्तत्वात् मिथ्याभूतमङ्गीकुर्मः’ इत्यद्वैतसिद्धाबुक्तम् । (अ.त.नि) एवंच सम्बन्धत्वं यत्र तत्र ताच्चिकाव्यासिकसम्बन्धा (न्यतरत्वम् आध्यासिकत्वं वा इति व्याप्तेः सम्मतत्वेऽपि तात्त्विकाव्यासिकसम्बन्धविलक्षणस्य सम्बन्धत्वमङ्गीकृत्य अतीतज्ञान

विषयस्थले देशकालविप्रकर्षाभावेऽपि सम्बन्धत्वानङ्गीकारः कथं युक्त: स्यात् ? मिथ्याभूतानां वस्तूनां एकविधाध्यारिवस म्वन्धसत्वे मिथ्यात्वमिति व्यवस्था युक्ता | विशिष्टकेवलयोः अधिष्ठानाधिष्ठेयभावेन तादायविरहेऽपि विशिष्ट भावेन तादात्म्यं विशिष्टस्य मिथ्यात्वं च ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरङ्गीकृतम् । तत्राप्यधिष्ठानाधिष्ठेयभावसम्बन्धसत्व एव

मिथ्यात्वाङ्गीकारो युक्तः। सर्वत्राधिष्ठान ज्ञान स्पाभ्यस्तनिवर्तकत्वमिति एकरूपेण ज्ञाननिवर्लस्वरूपमिथ्यात्वसम्भवात् ।

सम्बन्धस्यैकरूप्यविरहेऽपि मिथ्यात्वमङ्गीकृत्य देशकालविप्रकर्षभाव रूपैकरूप्य विरहे तात्विकत्वाङ्गीकारो न घटत इत्यु क्तिरभिनिवेशमूलैब । अतः ताच्चिकसम्बन्धव्यापकानुपलब्धिरूपबाधकसहकृतः सम्बन्धग्राहकएव आभ्यासिकसन्बन्धे पर्य वस्यतीत्युक्तिरनुपादेया ॥

अतः ‘ नचाव्यासिकत्वे सम्बन्धस्य साध्ये धर्मिग्राहकमानबाघः’ इति शङ्कितोऽर्थएव सिद्धान्तो युक्तः । ‘ विशिष्ट

बुद्धित्वेन प्रथमं तात्त्विकातात्त्विकसाधारणसम्वन्धत्वस्यैव सिद्धेः’ इत्यादिना उक्तस्य तात्त्विक सम्बन्धव्यापकानुपलब्धिबाघ ।

स्यैव असम्भवात् तात्त्विकसम्बन्धव्यापकत्वस्यैव देशकालविप्रकर्षाभावे विप्रतिपन्नत्वात् । वृत्तिविषयसम्बन्धस्य समान

सत्ताकस्यैव अङ्गीकारेण ‘घटमहं जानामि’ इत्यादी ज्ञाधात्वर्थस्य केनापि रूपेण भवत्सम्मतात्मत्वासम्भवेन अहमर्थ जीववृत्तिधर्मभूतज्ञानस्य प्रभास्थानीयस्य प्रभाया इव विषयसम्बन्धसम्भवस्योत्तरत्र श्रीभष्य एवोपपादयिष्यमाणत्वात् ।

।

परोक्षादौतु अनुभवानुरोधेन सम्बन्धस्य प्राचीनरेवोपपादनात्

एवं च धर्मिंग्राहक्मानमेव बाधकाभावात् सम्बन्धस्य

तात्त्विकत्वं कल्पयतीति दृश्यत्वस्य मिथ्यात्वसाधकं नैव सम्भवति ॥

सम्बन्धानुपपच्या बाह्यार्थापह्नवः बौद्धानां सम्मतः । धर्मधर्मिणोस्सम्बन्धानुपपत्त्या धर्मधर्मिभावभङ्गेन धर्मि

मात्रस्वरूपं निर्विकल्पके भासते धर्मिमात्रमेव सत्यं निर्विकल्पकमेव प्रमा इति वैभाषिकमतम् । अयमर्थ: परैरादृतः । ।

निर्विकल्पकज्ञानस्य प्रमात्वस्य सप्रकारकज्ञानस्य भ्रमत्वस्य च परैरङ्गीकारात् । एतन्मते ज्ञानार्थयो: जन्यजनकभावः सम्बन्धः अङ्गीक्रियते योगाचारमते पूर्वोत्तरज्ञानयोर्जन्यजकमावाङ्गीकारेऽपि ज्ञानार्थयोस्स: नाङ्गीक्रियते । ज्ञानार्थयो स्तात्त्विकसम्बन्धानुपपच्या ज्ञानातिरिक्तोऽर्थः निरस्यते । अयमेव न्यायः प्रकारान्तरेण ज्ञानातिरिक्तार्थापहवे पररैप्यादृतः ॥

श्रीभाष्यएव आध्यासिकसम्बन्धो नसम्भवतीत्यत्र हेतुस्सू चितः इति प्रदर्शनम्

४२९

श्रीभाष्यम्

नच ते संवेदनमात्रे स्वरूपभेदात् । स्वसन्तयैव स्वाश्रयम्प्रति कस्यचिद्विषयस्य प्रकाशनंहि श्रुतप्रकाशिका त्वादित्यन्वयिनः पक्षत्रयवृत्तित्वलक्षणमनियतत्वम् । दृशित्वादिति व्यतिरेकिणस्साध्यव्यावृत्तावपि साधनाव्यावृत्तिलक्षणमनि अनुभूतिर्नदृश्यधर्मवती दृशित्वात् यद्द्दृश्यधर्मवत् तन्नदृशिः यथा घटइति ह्यनुमानशरीरम्

।

यतत्वमात्रम्।

अत्र दृश्य

धर्नवत्वस्यादृशित्वव्याप्तिरनुभूतौ भग्ना तस्याः दृशित्व नित्यत्वादिधर्मवत्वादिति भावः । नित्यत्वादि मिथ्यात्वे नित्य त्वादिविपरीताकारानित्यत्वं प्रसजेदिति तत्परिहाराय तेषां स्वरूपमात्रत्वमाशङ्कय परिहरति ।

नचेत्यादिना ॥

तेषां स्वरूपमात्रत्वं किमन्वयरूपाणां उत व्यतिरेकरूपाणामिति विकल्पमभिप्रेत्य अन्वयमुखेन स्वरूपमात्रत्वं सम्भा

वितं शिर इतिं दूषितं नतु पराभ्युपगमात् हेतुमाह । स्वरूपभेदादिति । स्वरूपाद्भेदस्तेषां परस्परं भेदश्च विवक्षितः । 7

।

अनेन पूर्व विधाभेदविवाददर्शनादित्युक्तं विवृतं भवति संवेदनत्वस्वयम्प्रकाशत्वयोः स्वरूपभेदमाह । स्वसत्तयेत्यादि वाक्यद्वयेन प्रकाश्यतेऽनेनेति प्रकाशनं व्यवहारानुगुण्यापादकमित्यर्थः । उभयत्रानुगत प्रकाशशब्दार्थमाह । गूढार्थसंग्रहः

माध्यमिकैस्तु क्वापि कार्यकारणभावसम्बन्धः तात्त्विको नाभ्युपगम्यते, किंतु सांवृतएव । एवमेव परैरपि । व्याव

हारिकपारमार्थिक सत्यद्वयविभागः एतन्मतएव ‘सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते’ इत्यादिकुमारिलोक्ति दूषणे खण्डने माध्यमिकः सुहृत्वेनाङ्गीकृतः स्वमते स्वप्रकाशाभ्युपगमेन वैलक्षण्यमप्युपपादितम् | स्वप्रकाशानभ्युपगमेऽपि मधुसूदन

सरस्वयक्तदूषणानामसंम्भवस्य प्रांगेवोपपादनेन शुद्धचितएव सिद्धिर्नसम्भवतीति आध्यासिकसम्बन्धस्योपपाद नारुम्भ वेन विशिष्टबुद्धिव्यवहारोपपत्तये धार्मिग्राहकमानमेव तात्त्विकसम्बन्धं व्यवस्थापयति इत्येव युक्तम् ॥

एतेन ‘नास्याः मेयो धर्मोऽस्ति ’ इति इष्टसिद्धिवाक्याभिप्रेत प्राक् (३१४.पु) उदाहृताद्वैतसिद्ध्युक्तानुमानवि चारे नाभ्यप्रयोजकत्वं भिन्नत्वेऽभिन्नत्वे सम्बन्धत्वे व अतिप्रसङ्गानवस्थाभ्यां धर्मधर्मिभावानुपपत्तेरेव विपक्षे बाधकत्वात् ।

नच सम्बन्धस्य मिथ्यात्ववत् स्वनिर्वाहकत्वान्नान वस्था अभेदवादे अतिरिक्तस्य वक्तुमशक्यत्वात् इत्युक्त्तिर्निरवकाशा | धर्मस्य धर्म्यसम्बन्धत्वे अतिप्रसङ्ग उक्तः । सम्बन्धाङ्गीकारेण तस्य नावसर: | भिन्नत्वे हिमवद्विन्ध्ययोर्घटपटयोरपि सम्बन्ध

स्स्यादित्यतिप्रसङ्गः प्रतीत्यभावादेव निराकृतः वाचस्पतिना न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायाम् । ब्रह्म तद्धर्मयोरभेदवादिन व्य मते स्वपरनिर्वाहकत्वानङ्गीकारेऽपि प्रागेव श्रीभाष्ये स्वपरनिर्वाहकत्वस्य स्थापनेन अनवस्थाया अप्यसम्भवात् ॥ ‘ जन्नाग्रस्य यतः’ इति सूचयतः व्यासस्य कार्यकारणभावसम्बन्धस्तात्त्विक: कार्यभूतप्रपञ्चविषयक प्रत्यक्षादिक

मपि तात्त्विकप्रमाणमेवेति सम्मतम् । अन्यथा तस्य लक्षणपरत्वायोगात् । अयमर्थः तसूत्रश्रीभाष्ये उपपादयिष्यत इति भगवत आशयः । शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वसाधनानन्तरं दृश्यत्वात् दृशिधर्मत्वनिराकरणनिरसनेन आध्यासिकस

म्बन्धो न सम्भवतीति सूचितमिति बोध्यम् । एतेन दृश्यत्वहेतुपरिष्कारप्रकारास्सर्वेऽपि उक्त प्रकारेण न सम्भवन्तीति सुधीभिर्विभावनीयम् ॥

स्वसत्तयैवेत्यादि । ‘ संवेदनमेवार्थप्रकाशो ज्ञप्तिर्ज्ञानमित्युच्यते ’ इति विवरणे उक्तम् । अर्थप्रकाशत्वमेवज्ञानत्व

मिति (अ.सि.ज्ञा.उ) एतत्रिचरणे ‘ अर्थप्रकाशत्वमिति ’ अर्थविषयकव्यवहारजनकताऽवच्छेदकवत्त्वमित्यादि प्राक् (३९३.पु)

श्रीभाष्योक्तयोः संवेदनस्वयम्प्रकाशत्वलक्षणयोः परसम्मतत्वप्रदर्शनम्

४३०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

संवेदनम् । स्वयम्प्रकाशता तु स्वसत्तथैव स्वाश्रयाय प्रकाशमानता । प्रकाशश्च चिदचि दशेषपदार्थसाधारणं व्यवहारानुगुण्यम् । सर्वकालवर्तमानत्वं हि नित्यत्वम् । श्रुतप्रकाशिका

प्रकाशश्चेति । चिदचिदशेषपदार्थाः तदाहि व्यवहारानुगुणाः यदा तद्व्यवहारहेतुपु ज्ञानं संनिधत्ते । तत्राचिदंशस्य स्वव्य ।

वहारसामग्रथन्तर्भूतंज्ञानवत्वं व्यावहारानुगुण्यम्

वेद्यत्वे चिदंशस्याप्येवम् ।| स्वप्रकाशत्वेतु स्वव्यवहारसामग्रयां ज्ञाना

न्तरानपेक्षया स्वस्यान्तर्भावः ॥

यद्वैवंचाहुः व्यवहारानुगुण्यं व्यवहारप्रतिसम्बन्धित्वं प्रकाशइत्यर्थः । तच्च जतिज्ञात्रोरस्वतः ज्ञेयस्यतु ज्ञानापा द्यम् ।

अतः पुरोवर्तिनो घटादेरपि तदेव प्रकाशः, न ग्राकट्यम् ।

तदतिरिक्ताभ्युपगमेऽपि न ज्ञानस्य स्वयम्प्रकाशत्व

विरोधः । तस्य तन्निरपेक्षसिद्धितया प्राकट्यस्य ज्ञानानुमापकत्वानभ्युपगमात् । माह । चिड़चिदिति।

.

यद्वा ज्ञानगतप्रकाशासाधारणं लक्षण

चिदचिदशेषपदार्थापेक्षयासाधारण ज्ञानगतं चिद्ध्यवहारानुगुण्यं अचिद्व्यवहारानुगुण्यं च प्रकाशः

स्वपरव्यवहारानुगुण्यं प्रकाशइत्यर्थः ॥

|

नन्वचितो विषयत्वमविगीतम् तब भासमानत्वम् | अचितो व्यवहारानुगुण्यंहि ज्ञानगतंचेत्-घट: प्रकाशते ।

इति व्यवहारामुख्यत्वं स्यात्

ज्ञानगतप्रकाशस्य तत्सम्बन्धिन्युपचरितत्वात् । नच ज्ञानसम्बन्धएव घटादे: व्यवहारा

नुगुण्यं व्यवहारानुगुण्यापादनस्वभाव इति ज्ञानलक्षणकथनायोगात् । सम्बन्धस्य द्विनिष्टतया पुरोवर्तिनो घटादेरपि तद्धे तुत्वेन सम्वन्धरूपव्यवहारानुगुण्यापादकत्वंहि ज्ञानशेयसाधारणं स्यात् । उच्यते – व्यवहारकर्मत्वरूपं व्यवहारानुगुण्यं तद्धिव्यवहारप्रतिसम्बन्धित्वम्

।

।

साधारणम्

तदेव भासमानत्वं घटः प्रकाशत इति व्यवहारश्च तन्निबन्धनतया मुख्यः।

व्यबहारप्रतिसम्बन्धित्वं प्रतिहेतुत्वरूपव्यवहारानुगुण्यं ज्ञानस्यैव तत्र प्रत्यत्तवानुकूलत्वैकत्वलक्षणस्य स्वस्त्र व्यवहारप्रति सम्बधितांप्रति हेतुत्वरूपं व्यवहारानुगुण्यं ज्ञातृस्वरूपभूतज्ञानस्यैव । स्वस्वरूपस्वगतैकत्वपराक्त्वानुकूलत्वाद्याकारस्वाश्रय

।

संबन्धस्वविषयतत्सम्बन्धानां व्यवहारप्रतिसंबन्धित्वे हेतुत्वरूपं व्यवहारानुगुण्यंतु धर्मभूतज्ञानस्यैव

अतः स्वपरव्यवहा

रानुगुण्यं ज्ञानासाधारणलक्षणमिति युक्तम् ॥ अथ नित्यत्वगाह | सर्वेति ।

नियन्त्रं प्रसिद्धम् ।

यद्यपि कालानवच्छिन्नत्वं अनुगतं नित्यत्वलक्षणं प्रागुक्तम् ।

सदकारणत्वं च

तथाऽपि संविदः कालव्यतिरिक्तत्वात् कालव्यतिरिक्तार्थनित्यावं कृत्स्नकालसम्बन्धव्याप्तमिति तेनापि

गूढार्थसङ्ग्रहः

उदाहृत (ल.चं) वाक्ये अर्थप्रकाशत्वं व्यवहारजनकत्वघटितमेव परिष्कृतम् | ज्ञानस्य स्वयम्प्रकाशत्वं विषयप्रकाश

कत्वेन विवरणे साधितमिति पूर्वमेव निरूपितम् । अतः कस्यचिद्विषयस्य प्रकाशनमित्यर्थः परेषां सम्मतः । व्यवहारो ऽपि अहमर्थघटित इत्येव परेषां सम्मतम् । अतः स्वाश्रयंप्रतीत्यपि लभ्यते स्वसत्त्यैवेति स्वयम्प्रकाशत्वेन सिद्धोऽर्थः 11

स्वयम्प्रकाशता तु इत्यादि । स्वसत्तथैवेति स्वमित्ययार्थः । कर्मवत्सूत्रे स्वयंशब्दस आत्मनेति तृतीयान्तार्थे

।

वर्तनादिति कैयटे ‘स्वयं क्तेन ’ इति सूत्रे स्वयमित्यव्ययम् आत्मनेत्यस्यार्थे वर्तते, इति काशिकायांचोक्तेः । स्वसत्त चैत्र प्रकाशमानता स्वयम्प्रकाशताशब्दार्थः । घटमहं जानामि ’ इत्यत्र ज्ञाधात्वर्थसंवेदनस्य प्रकाशमानता स्वाश्रया 6

श्रीभाष्यम्

एकत्वमेक सङ्ख्याऽवच्छेद इति । तेषां जडत्वाद्यभावरूपतायामपि तथाभूतैरपि चैतन्यधर्म भूतैरनैकान्त्यम परिहार्यम् । संविदितु स्वरूपातिरेकेण न जडत्वादिप्रत्यनीकत्वमिति अभा वरूपो भावरूपोवा धर्मो नाभ्युपेतश्चेत्तत्तन्निषेधोक्त्या किमपि नोक्तं भवेत् श्रुतप्रकाशिका ऽप्यनैकान्समाह । सविशेषणत्वापादनाय कालव्यतिरिक्तार्थनित्यत्वलक्षणमत्रोक्तम् । धर्माणामभावरूपत्वेऽप्य

संविदित्विति

।

।

अभावरूपाणामपि स्वरूपानतिरिक्तत्वे दूषणमाह

तेषामिति ।

तुशब्दन प्रागुक्तशौक्लयादिदृष्टान्तवैषभ्यमिहाभिप्रे

तम् । तस्य कस्यच्चिद्धर्मत्वेन स्वपरनिर्वाहकत्वात् स्वरूपे प्रतिपन्ने भ्रमविरोधित्वाच्च स्वरूपमेव व्यावृत्तिः । ब्रह्मणस्तु कस्य

चिद्धर्मत्वेनानभ्युपगमात् स्वरूप प्रतिपन्नेऽपि भ्रमसहत्वाच्च पुरोऽवस्थितशुक्लभास्वरशकलस्येव न स्वरूपमेव व्यावृत्तिरिति ॥

किंचित् ।

प्रथमे सिद्धसाव्यत्वम् । द्वितीये सविशेषत्वमित्येवं समानाधिकरणपदप्रयोगानुपपत्तिः

।

।

संविदिति शब्दो (ब्दौ) नित्यस्वयम्प्रकाशादिशब्दाश्च किमधिकार्था: उतानधिकार्थाः, अधिकार्थत्वे सविशेषत्वम्। अन्यथा पदान्तरवैयर्थ्य स्वरूपमात्रस्याविगीतत्वात् नित्यत्वादिसाधकैर्हेतुभिः किं संविन्मात्रं साध्यते उत तदतिरिक्तं नित्यत्वादिसाधक

हेतूनां सिद्धसाधनत्वंचाभिप्रेतम् । यथा संवित्सिद्धौ–।

न वेद्यं वित्तिधर्मस्स्यादिति यत्प्रागुदीरितम् तेनापि साधितं किंचित्संविदोऽस्ति नवा त्वया ॥ अस्तिचेत्पक्षपातस्स्यान्नचेत् ते विफल : श्रमः ।

इति नित्यत्वादि धर्माणां परस्परभेदानभ्युपगमे एकेनैव धर्मेण साधितेनालं-नतु धर्मान्तरंसाध्यं तस्य पूर्वप्रसाधितधर्मान तिरिक्तत्वात् नहि नित्यत्वे प्रसाधिते कालापरिच्छेदःपुनरपि साध्योऽवतिष्ठते एवं नित्यत्वादीनां स्वरूपाद्भेदः परस्पर भेदश्च सिद्धः ॥ गूढार्थसंग्रहः

।

यायैव नतु परस्मै इति सर्वसम्मतमित्यभिप्रेत्य स्वाश्रयायेत्युक्तम्

अत्र स्वाश्रयायेति पूर्व स्वाश्रयंप्रतीतिचोक्तिः तस्य

आत्मत्वाभावबोधनाय–अभावरूपो भावरूपो वा धर्मो नाभ्युपेतश्चेदित्यादि । शुद्धे धर्म: नाङ्गीक्रियते इति परेषां

सम्मतमिति (३१३.पु) निरूपितम् तेषां ब्रह्मरूपत्वा तत्सम्बन्धबोधकत्वं तत्प्रतिपादकवाक्यस्यावश्यमङ्गीक

रणीयम् । एवमभावत्वविशिष्टतादात्म्यमेव, नतु धर्मः इति पक्षोऽपि तादात्म्यस्त्र कल्पितत्वे ज्ञानत्वनित्यत्वाद्यसिद्धिः, इत्यादिकं प्रागेव (३१६.पु) निरूपितम् ॥

।

एतावता इष्टसिद्ध्युक्तार्थपर्यालोचनपर आत्मसिद्धिग्रन्थार्थः विशदीकृतः । अथ ‘सर्वतीर्थदृशां सिद्धिः——तत्सि॰ द्धिर्वायते कुतः ’ ॥ इत्यादि प्राकू (३९४. पु) उदाहृतवार्तिक ‘सिद्धिश्चेदभ्युपेयेत संविदरस्यात्सधर्मता । नचेत्तु च्छत्वमेवोक्तं भवेच्छशविषाणवत् । ननु सिद्धिरेव सा कस्यभोः यदि न कस्यचित् ; न तर्हि सिद्धिरेव | साहि पुत्र त्वमिव कस्यचित्कञ्चित्प्रति आत्मन इतिचेत् ; कः पठ्यर्थ: ’ ? इति आत्मसिद्धौ पर्यालोचितम् । अत्र ’ तत्सिद्धिः केन

‘वार्यते’ इति वार्तिकोक्त तसिद्धिविकल्पेन दूषणमुखेन अनुभूतिरूपनिर्विशेषाचितः सिद्धिर्वारिता । उक्तात्मसिद्धिग्रन्थार्थं

तत्तद्विषयाकारत्वनिर्वचनपराया अद्वैतसिद्धिविवरणलधुचन्द्रिकायाःपरिशीलनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अपिच संवित्सिद्ध्यति वा नवा | सिध्यतिचेत् सधर्मता स्यात् । श्रुतप्रकाशिका

।

|

।

परेण संविदो निर्भेदत्वापादनमुखेन तस्या आत्मत्वं साधितम् अत्र निर्भेदत्वनिराकरणमुखेन संविदात्मत्वं निरा कर्तुमारभते । अपिचेत्यादिना तत्र सविशेषत्वमापादयितुं चिकल्पयति संवित्सिद्ध्यति वा नवेति । किं प्रतीता

।

उताप्रतीतेत्यर्थः, प्रथमं शिरो दूषयति

सिध्यतिचेदिति । सर्वप्रमाणनां सविशेषविषयत्वस्य पूर्वमुपपादितत्वादिति

गूढार्थसंग्रहः

।

|

विशदयति-संवित्सिद्ध्यति वा नवा इत्यादिना । अत्र सिद्धिः प्रमाला प्रतीतिः प्रकाशोवा विवरणकारमते शुद्धस्य वेदान्तजन्यवृत्तिविषयमङ्गीक्रियते जन्माद्यधिकरणमाग्यो(शं) क्तानुभवोऽपि वेदान्तवाक्यजन्यसाक्षात्काररूपएव । तद्वि षयत्वं च तदाकारत्वं शुद्धे अङ्गीक्रियते । एवंच घटादौ वृत्त्याकारता समानसत्ताकधर्मरूपैव यथा, तद्वत् ब्रह्मण्यपि समान सत्ताकधर्मएव वृत्त्याकाराख्यः अवश्यमङ्गीकरणीयस्त्यादिति सधर्मता ।

अद्वैतसिद्धौ ’ अस्तीत्यादि तद्विषयकव्यवहार

प्रतिबन्धकाज्ञाननिवर्तनयोग्यत्वस्य तत्सन्निकृष्टकरणजन्यत्वस्य वा तदाकारत्वरूपत्वात् । इति (प्र.क,व्यवस्थोपपत्ती) उक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका—‘ अस्तीत्यादिना सन्निति व्यवहारो ग्राह्यः । प्रतिबन्धकेति अनुत्पत्तिनियतेत्यर्थः । अस्ती तादृशाज्ञानस्योक्तव्यवहारानुत्पत्तिनियतत्वमिति त्यादिव्यवहारे असत्त्वापादकाज्ञानाभावविशिष्टन्चैतन्यस्य विषयतया

भावः। असत्त्वापादकाज्ञाननिवृत्तिप्रयोजकताऽवच्छेदकं यद्वृत्तिनिष्टं विषयप्रतियोगिकं रूपं तद्वत्त्वमिति पर्यवसितम् । तत्सन्निकृष्टेति। परोक्षस्थलेऽपि धूमादिज्ञानेन वह्नयादिनि रूपितव्याप्यत्वसम्बन्धिज्ञानत्वादिकं वह्नयादिसन्निकृष्टत्वम् ।’

इति,

6

यस्य यस्य विषयस्य येन येन ज्ञानेनासाधारणव्यवहारः तत्तज्ज्ञानमात्रनिष्ठशनां तत्तद्विषयीय सम्बन्धानामन्यत

ममेव तत्तज्ज्ञानेषु तत्तद्विषयाकारकत्वमिति लक्षणयोः पर्यवसितोऽर्थः । वस्तुतो; वृत्तिज्ञान विषययोराकारताख्यः कश्चिद निर्वाच्यस्सम्बन्धोऽङ्गीक्रियते’ इत्याचार्येरेव वक्ष्यमाणत्वात् स एवात्राभिप्रेतः । तस्य च तत्तत्कारणसन्निकर्षजन्यताऽव च्छेदकत्वेनोक्ताज्ञाननिवर्तकताऽवच्छेदकत्वेन च सिद्धिरिति ज्ञापयितुं द्वैविध्येनोक्तिरिति ध्येयम्’ इति च ॥

अत्र तत्तद्विषयीय सम्बन्धानामन्यतममेवेत्यत्र ज्ञानविषयसम्बन्धःप्रातिस्विकरूपेण कोऽपि नोत्तः, एतत्पक्षे वृत्या कारत्वरूपं वृत्तिविषयत्वं प्रातिस्विकरूपेण ज्ञातुं नैव शक्यते । ज्ञानार्थयोस्सम्बन्धानुपपत्तिं वद्भिः वटादौ चित्ता दात्म्यं सम्बन्ध: शुद्धब्रह्माणतु वृत्तेराकाराख्यविषयत्वं सम्बन्धः, इति स्वसिद्धान्ते निर्णतृभिः आकारत्वं कीदृशमिति प्रश्न

इत्थमुच्यते एवमुक्त्या आकारत्वमेताहशमिति नैव निर्धारितं भवति । आकाराख्यः सम्बन्धः अनिर्वाच्यइति पक्षे सम्ब

न्धस्यानिर्वाच्यत्वे ब्रह्मणोऽप्यनिर्वाच्यत्वं स्यात्, सम्बन्धस्य मिथ्यात्वे ब्रह्मणः मिथ्यात्वाभावः कथं स्थाप्यते ? ॥

।

शुद्धस्य सिद्धिः कथमिति विचारावसरे वृत्तेराकाराख्याविषयत्वेन कल्पितेन सिद्धिव्यवहाराङ्गीकारे शुद्धस्य सिद्धि देव नस्यात् । अतः अकल्पितेनैव व्यवहारः एषितव्यः तथाऽङ्गीकारे सधर्मत्वमेवेत्यभिप्रेत्याह- सिद्ध्यति चेत्सधर्मता

इत्यादि । सिद्धिःप्रकाश: इति पक्षेऽपि तत्र ब्रह्मणः स्फुरणरूपे व्यवहारे नित्यसिद्धे स्वातिरिक्त संविदपेक्षा नास्तीति प्राक् (४०४ पु.) उदाहृतसिद्धिव्यवहारानुसारेण पढ्या भेदप्रतीते: सधर्मत्वमेव । एतद्विवरणपरगुरुचन्द्रिकायां घटादिरफुरणस्य

शुद्धचितः स्फुरणरूपत्वासम्भवोपपादनम् श्रीभाष्यम्

नचेतुच्छता गगनकुसुमादिवत् । सिद्धिरेव संविदितिचेत् कस्य कं प्रतीतिवक्तव्यं यदि न कस्यचित् कंचित्प्रति सा तर्हि न सिद्धिः । सिद्धिर्हि पुत्रत्वमिव कस्यचित्कंचित्प्रति भवति । आत्मन इतिचेत् कोऽयमात्मा ? ननु संविदेवेत्युक्तम् ।

श्रुतप्रकाशिका

भावः । यद्वा सिध्यद्वस्तु सिद्धेराश्रयतया सविशेषंस्यात् । सिद्धि: प्रकाशः, व्यवहारानुगुण्यधर्मयोगी स्यादित्यर्थः । शिरो

द्वया(पति)पादि)तदोषपरिहाराय परोक्तं शङ्कते । सिद्धिरेवेति । सिद्धेस्सिद्ध्यन्तरानपेक्षत्वात् प्रमितिविषयत्वप्रयुक्तं सिद्धि ।

सम्बन्धित्वरूपं सविशेषत्वं नस्यात्

अथापि तुच्छत्वं च नभवेत् नच शशशृङ्गं सिद्धिरूपामतिभावः । तत्रापि सवि

शेषत्वमाह–कस्येति । * प्रतीतिश्चेत् कस्यचिदाश्रयस्य कंचिद्विषयप्रति भवेदिति तदुभयं वक्तव्यमित्यर्थः । विपक्षे बाध

।

कमाह - यदीति

तद्विवृणोति । सिद्धिति । पितृस्थाने विषयः । पुत्रस्थाने आश्रयः । पुत्रत्वस्थाने सिद्धिः पुत्रत्वस्य

हि पुत्रआश्रयः ॥ कस्यचिदित्युक्तं ज्ञात्रपेक्षाप्रतिक्षेपं शङ्कते। आत्मनइतिचेदिति। * आत्मानंप्रतीत्यर्थः । *आत्मशब्दः स्ववाची ।

अनेन प्रत्यत्तवं फलितम् । सिद्धिप्रतिसम्बन्धी स्वात्माहिप्रत्यक् स्वस्मै भासमानत्वं प्रत्यक्तवमितिहि वक्ष्यते । तच्च संवि

दोऽनुपपन्नभित्यभिप्रायेणाह–कोऽयमात्मेति । अयंशब्द: सिद्धिप्रतिसम्बन्धित्वपरः * सिद्धिप्रतिसम्बन्ध्यात्मा कः ? किं शब्दः क्षेपे संविन्नसिद्धिप्रतिसम्बन्ध्यात्मा संविदः प्रत्यक्त्तवमनुपपन्नमित्यर्थः । संविदात्मत्वस्योपपादितत्वान्नानुपपन्नमिति चोदयति । नन्विति । गूढार्थसंग्रहः

असच्चापादकाज्ञानविरोधिचिद्रूपत्वेऽपि शुद्धचिद्रूपब्रह्मणः स्फुरणं शुद्धचिदेव इत्युक्तरीत्यङ्गीकारे घटस्य स्फुरणं चितः स्फुर मिति व्यवहार रैकरूण्यानुभवविरोधः । एवं ’ घट: प्रकाशते भाति, चित् प्रकाशते भाति’ इत्यादावाख्यातार्थस्य

ऐकरूप्यत्यानुभवसिद्धस्यायोगः । चित् प्रकाशते भातीत्यादौ आख्यातस्य साधुत्वमात्रार्थत्वाङ्गीकारोऽपि अर्थप्रतीतिसम्भ वेऽनुचितः। चितं सिद्धवत्कृत्य अर्थबाधकल्पनंचायुक्तम् । अतस्तधर्मत्वमपरित्याज्यमिति भावः ॥

‘ सर्वतीर्थदृशां सिद्धिः’ इत्यादिवार्तिकसन्दर्भे ‘स्वतोऽसिद्धेप्रमेयेतु — शशशृङ्गं स्फुरन्नपि ’ इति प्राक् (३९५पु.)

उदाहृत त्राक्यमभिप्रेत्य ’ भवेच्छशविषाणवत्’ (४३१) इति यामुनमुनिना उक्तम् । सघर्मवस्तुन एव सिद्धिः नतु निर्धर्म कस्य तथासिद्ध्यनङ्गीकारे निर्विशेषचितः शशविपाणतुल्यत्वमेव। एवं च शशविषाणतुल्यनिर्विशेषचिता घटादेरभिव्यत्ति: वार्तिककृत्सम्मता नैव घटतइति यामुनमुनेराशयः । तमेवाह-नचेत्तुच्छता इत्यादिना ॥

सिद्धिरेव संविदितिचेदिति । ‘अत्र शुद्धचिद्रूपब्रह्मणः स्फुरणं शुद्धचिदेव’ इति गुरुचन्द्रिकावाक्यमभिप्रेतम् ।

चैत्रस्य घटः स्फुरति इत्यादिप्रामाणिकव्यवहारेण स्वभिन्नार्थद्वयसम्बन्धित्वं स्फुरणस्य सम्प्रतिपक्षम्। स्फुरणस्य संविद्रूपत्वे तदनुपपत्ति: । ‘स्फुरणं ज्ञानं घटस्य स्फुरणं ज्ञानम्’ इत्यादेरेकस्याएव स्फुरणज्ञानव्यक्तेविषयत्वम्’ इति (अनुकूलतर्कनि रूपणे) गुरुचन्द्रिकोक्त्या चैत्रस्य घटस्य ज्ञानमित्यादावपि सम्बन्धिद्वयपुरस्कारेण प्रतीत्या शुद्धचितस्तद्रूपत्वं न सम्भवति ॥

आत्मनइतिचेदित्यादि—संविदेवेत्युक्तमिति ॥

55

[जिज्ञासा १-१-१

अन्तःकरणपरिणामभेदेन व्यवहारोपपादनस्यायुक्तत्वनिरूपणम्

४३४

श्रीभाष्यम्

सत्यमुक्तम् । दुरुक्तं तु तत् । तथाहि कस्यचित्पुरुषस्य किंचिदर्थजातंप्रति सिद्धिरूपतया तत्सम्बन्धिनी सा संवित् स्वयं कथमिवात्मभावमनुभवेत् । एतदुक्तंभवति अनुभूतिरिति स्वाश्रयंप्रति स्वसद्भावेनैव कस्यचिद्वस्तुनो व्यवहारानुगुण्यापादनस्वभावो ज्ञानावगति संविदाद्यपरनामा

सकर्मकोऽनुभवितुरात्मनो

धर्मविशेषो घटमहंजानामि

च्छामि पटमहंसंवेझीति सर्वेषामात्मसाक्षिकः प्रसिद्धः ।

इममर्थमवग

एतत्स्वभावतयाहि तस्यास्स्वय

स्प्रकाशता भवताऽप्युपपादिता । अस्य सकर्मकस्य कर्तृधर्मविशेषस्य कर्मत्ववत्

श्रुतप्रकाशिका परिहरति । सत्यमुक्तमिति ।

संविदात्मत्वस्य

दुरुक्तत्वं

संविदात्मत्वनिराकरणमुखेन

उपपादयितुमारभते ।

तथाहीति । कर्मनिर्देशो दृष्टान्तत्वेन । अर्थजातमिति । * धर्मधर्मिरूपपुजएव प्रमितिविषयइति भावः, सिद्धिरूपा । प्रकाशरूपा अतएव तदुभयसम्बन्धिनी ।| कथमिति । आत्मधर्मभूता संवित् स्वयं कथमात्मेत्यर्थः सिद्धिशब्द उत्पत्ति

।

ज्ञप्तिसाधारण: * अयमर्थः । प्रकाशश्चेदिह विवक्षितः सकः तस्य कर्मकर्तृसम्बन्धित्वे किं प्रमाणम् वृत्तिज्ञानंहि स्कर्मक तृत्वम् । संवित्तु केवला ॥ इह कर्मनिर्देशे किं फलमिति शङ्कायामाह । एतदुक्तं भवतीति । अनुभूतिरित्यनेन ज्ञप्तिपरत्वमुक्तम्, स्वाश्रयं प्रति स्वसद्भावेनैव कस्यचिद्वस्तुनो व्यवहारानुगुण्यापादनस्वभावइत्यनेन तत्स्वरूपमुक्तम् । एवं सिद्धिशब्दार्थउक्तः ।

ज्ञानावगतिसंविदाद्यपरनामेत्यनेन ज्ञानसंविच्छब्दयोः पर्यायतया वृत्तिज्ञानसंविदोर्विभागस्य निष्प्रमाणकत्वं फलितम् । घटमहं जानामि ’ इत्यादिना आत्मसाक्षिक: प्रसिद्धइत्यन्तेन कर्मकर्तृसम्बन्धस्य स्वानुभवसिद्धत्वमुक्तम् । ज्ञानसंवि C

च्छब्दयोः पर्यायत्वमुपपादितं च कर्मकर्तृसम्बन्धे पराभ्युपगतिमाह । एतत्स्वभावतयेति । आत्मनरस्वयम्प्रकाशत्वं साध

गूढार्थसङ्ग्रहः 6

घटमहं जानामि’ इत्यादौ प्रागुक्तान्तःकरणपरिणामभेदप्रक्रियया अन्तःकरणावच्छिन्नाचैत् प्रमाता, विषयाकार

वृत्त्यवच्छिन्नाचेत् प्रमिति:, इति परैर्व्यवस्थाकरणेन शुद्धचितः आत्मन एव संविद्रूपत्वं तदाश्रयरूपत्वं च सम्भवति, आत्मनः स्फुरणं चिद्रूपमिति पूर्वमेवोक्त्या कल्पितभेदेन व्यवहारोपपत्च्या नानुपपत्तिः इति भावः । शुद्धचितः अप्रामाणि

कत्वस्य पूर्वमेवोक्त्या अन्तःकरणपरिणामभेदेन व्यवहारोपपादनं न युक्तमिति निरूपयति — तथाहीत्यादिना ॥

कथमिवात्मभावमनुभवेदिति । आश्रयस्यात्मतया तद्वृत्तित्वेन प्रतीयमानासंवित् आत्मेत्युक्तिः साहसंमेवतिभावः । तिङ्प्रकृत्यर्थस्य संविदः आत्मत्वं आश्रयसम्बन्धमंन्तरा प्रतीत्यादिना यदि निर्णेतुं शक्येत तदा क्वाचित्को व्यवहारः

अभेदेऽपि भेदकल्पनया निर्वोढुं शक्यते नच तथा इति भावः । इसमेवार्थं विशद यति - एतदुक्तं भवतीत्यादिना ॥ सर्वेषामात्मसाक्षिकः प्रसिद्ध इत्यादि । शाधात्वादे: सकर्मकत्वेन कतुर्कमर्सम्बन्धमन्तरा तस्य प्रतीतिव्यव

हारावेव नैव वर्तेते । ‘अर्थप्रकाशो ज्ञप्तिः ’ इति विवरणानुसारेण अर्थव्यवहारजनकत्वेनैव अर्थकर्मकत्वम् । अर्थव्यवहार दशायां च अहमर्थव्यवहारो नियतः, सच व्यवहार : अहमर्थस्य कर्तृतयैवानुभवसिद्धः, एवं च कर्तृकर्मसम्बन्धमन्तरा तिङ्प्रकृत्यर्थंप्रतीतिव्यवहारयोरभावेन क्रियायाः तत्कर्तुश्चैक्यं न युक्तमिति भावः ॥

४३६

परमते अहमर्थविषयकप्रत्यभिज्ञाया असाङ्गत्यनिरूपणम्

श्रीभाष्यम्

कर्तृत्वमपि दुर्घटमिति । तथाहि अस्य कर्तुः स्थिरत्वं कर्तृधर्मस्य संवेदनाख्यस्य सुखदु: खादेरिवोत्पत्तिस्थितिनिरोधाश्च प्रत्यक्षमीक्ष्यन्ते । कर्तृस्थैर्य तावत् सपवायमर्थः पूर्व मया-

ऽनुभूत इति प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षसिद्धम् । श्रुतप्रकाशिका

यता कर्मकर्तृसम्बन्धिज्ञानस्य स्वयम्प्रकाशत्वं साधितमिति सकर्मकर्तृकंज्ञानं जडरूपमात्मभूतज्ञानादन्यत् वृत्तिरूपमित्य

।

भ्युपगमोऽनुपपन्नइति भावः अस्येत्यादिना कर्मनिर्देशस्य फलं दर्शितम् ॥ ननु न वयं संविदः कर्तृत्वमिच्छाम इति कथमयं प्रसङ्गः (इति) उच्यते - न संविदआत्मत्वं वदता प्रत्यक्त्वम

।

भ्युपेतव्यम्

प्रत्यक्त्वं च ज्ञानाश्रयस्यैवेति संविदो ज्ञातृत्वमवर्जनयिम् । तच्च दुर्घटमित्यर्थः । कर्तृत्वमाश्रयत्वं, धात्व

र्थाश्रयोहि कर्ता । एवं धर्मधर्मिंभावेन प्रतीत्या संविदात्मत्वं निराकृतम् । अथ स्थिरत्वास्थिरत्ववैधर्म्येण तद्व्युदस्यते ।

।

तथेति हिर्हेतौ तथाशब्देन चार्थेन हेत्वन्तरमुच्यते – कर्तृस्थैर्यमुपपादयति । कर्तृस्थैर्यतावदिति । प्रत्यभिज्ञायमान गूढार्थसंग्रहः संविदः नित्यत्व महमर्थस्यानित्यत्वं यत्परैरुक्तं तदपि प्रमाणविरोधादनुपादेयमिति निरूपयति–तथाहीत्यादिना ।

प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षसिद्धीमीत ।

6

अनुस्मृतेश्च १ (२.२.२५) इति सूत्रभाष्ये (शं) ‘अपिच दर्शनस्मरणयोः कर्तर्येक

स्मिन् प्रत्यक्षःप्रत्यभिज्ञाप्रत्ययः सर्वस्य लोकस्य प्रसिद्धः अहमदोऽद्राक्षम् इदं पश्यामि’ इति । यदि तयॊोर्भिन्नः कर्ता स्यात्, ततोऽहं स्मरामि अद्राक्षीदन्यः इति प्रतीयात् नत्वेवं प्रत्येति कश्चित् । हतु अहमदोऽद्राक्षमिति दर्शनस्मरण योर्वैनाशिकोऽपि आत्मानमेवैकं कर्तारमवगच्छति । न नाहमिति आत्मनो दर्शनं निहुते इति । उपलब्धरितु सन्देहोऽपि

न कदाचिद्भवतिसएवाहं स्यां तत्सदृशोवेति । यएवाहं पूर्वेचुरद्राक्षं सएवाहमद्य स्मरामि इति निश्चिततद्भावोपल म्भात् ’ इति ॥ एवं ’ स एवतु कर्मानुस्मृतिशब्द विधिभ्यः ’ (३.२.९) इतिसूत्रभाष्ये (शं) इतश्च सएवोत्तिष्ठति, यत्कारणमतीते

ऽहनि अहमदोद्राक्षमिति पूर्वानुभूतस्य पश्चात् स्मरणं, अन्यस्योत्थाने नोपपद्यते । नह्यन्यदृष्टमन्योऽनुस्मर्तुमर्हति । सोऽ जीवः

सएव

बीजाङ्करन्यायेनेति

स्वापप्रबोधयोः

सएवायमुपाधिः

जीवान्तरव्यवहारः

बन्धानुवृत्तौ

तु

उपाध्यन्तरगतायां

•

हमस्मीति चात्मानुस्मरणं आत्मान्तरोत्थाने नावकल्पते, इति । यावदेकोपाधिगता बन्धानुवृत्तिः तावदेकजीवव्यवहारः प्रतिबुध्यते इति युक्तमिति चोक्तम् । प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययश्च अहमर्थानात्मवादे न स्वरस: । यएवाहं सुतः सएव जागर्मि

इति प्रत्ययः सुषुतावहमर्थो नास्तीति मते कथं स्वरसः ? पञ्चपादिकायाम् अहङ्कार प्रस्तुत्य सच सुषुप्ते समुत्खातनि खिलपरिणामायामविद्यायां कुतस्त्यः’ इत्युक्तेः । अहङ्काराभावाच्च नैका विशिष्टवृत्तिः’ इति सिद्धान्त बिन्दुटीकायाम् ’ अहङ्कारत्वं च स्थूलावस्थमनस्त्वम् अहमाकाराविद्यावृत्तित्वं वा’ इत्युक्तम् ॥ ८

८

एवं च मनसः संस्काररूपेण सत्त्वस्य स्थूलावस्थमनसो लयस्य च परसम्मततया अहमर्थः सुषुप्तौ नास्त्येवेति अह मर्थविषयकप्रत्यभिज्ञा यएवाहं सुतः स एव जागर्मि इत्याकारिका न घटते । अस्यां च प्रत्यभिज्ञायां अहंत्वविशिष्टस्यैव विषयतया अहंत्वविशिष्टस्य सुषुप्तौ लये प्रत्यभिज्ञाऽनुपपत्तेः स्फुटत्वात् । यएवाहं प्रातरदोऽद्राक्षं, सएवाहमिदं पश्यामि

सर्वानुभवानुगतस्यानुभवस्वस्यानुपलब्धिपरपञ्चपादिकायाः परिशीलनम्

[जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

अहंजानामि अहमज्ञासिषं ज्ञातुरेव ममेदानीं ज्ञानं नटमिति च संविदुत्पत्त्यादयः प्रत्यक्ष सिद्धा इति कुतस्तदैक्यम् । एवं क्षणभङ्गिन्यास्संविद आत्मत्वाभ्युपगमे श्रुतप्रकाशिका त्वाद्धि घटादेः स्थैर्यसिद्धिः । तद्वत्तत्र घटप्रत्यभिज्ञाकाले पूर्व मयाऽनुभूत इति कर्तुरपि प्रत्यभिज्ञाविषय स्थैर्य सिद्धिरित्यर्थः अथ ज्ञानस्योत्पत्तिस्थितिनिरोधान् दर्शयति । अहमित्यादिना | जानामीत्यनेनोत्पत्तिस्थिती सिद्धे अज्ञासिषमिलतीत

।

त्वप्रतीतिः दिशब्देन

एतद्वैशद्यायानन्तरपूर्वकालसञ्जातज्ञानविशिष्टत्व परामर्शद्योतनार्थं ज्ञातुरेव ममेत्युक्ति: । उत्पत्त्यादयइत्या

स्थितिनिरोधग्रहणम् ।

संविदउत्पत्तिर्नाम

त्रिचतुरक्षणस्थायिन्यास्तस्याः

।

स्थितिः । संविदः स्वकाशत्वात्ते प्रत्यक्षे घटसंविदो निरोधोनाम पटसंवित्

प्रथमक्षणयोगः

क्षणान्तरसम्बन्धः

साच प्रत्यक्षा इतिहत स्थिरत्वास्थिरत्व

वैधर्म्येण न तदैक्यमित्यर्थः । एवं प्रत्यभिज्ञाविषयत्वेनात्मनः स्थैर्यमुक्तम् ॥ ।

अथ प्रत्यभिज्ञाश्रयत्वेन स्थैर्यमुच्यते । एवमिति । पूर्वत्र प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षसिद्धमित्युक्तम्

अयमभिप्रायः प्रत्य

भिज्ञाविषये ज्वालादौ यत्र क्वचिदन्यथासिद्धिस्सम्भवत् तत्र न स्थैर्यासिद्धिः । अत्र प्रत्यभिज्ञाविषयत्वान्यथासिद्धावपि

प्रत्यभिज्ञाश्रयत्वस्यानन्यथासिद्धत्वात् भ्रान्तिरूपप्रत्यभिज्ञायामपि तदाश्रयस्य स्थैर्यमनन्यथासिद्धमिति प्रत्यभिक्षाश्रयत्वप्र गूढार्थसंग्रहः ।

इति प्रत्यभिज्ञासमशीला सा प्रत्यभिज्ञा इति प्रत्यभिज्ञाद्वयस्यैकरूप्यमनुभवसिद्धं न सम्भवति

’ अनुस्मृतेश्च ’ इति सूत्र

भाष्ये ‘न नाहमिति आत्मनो दर्शनं निहुते’ इत्युक्त्या सुषुप्तावहमर्थाभावे न नाहमिति प्रत्ययस्य प्रसङ्गः कथं वार्यते ?

मृदो घटाद्याकारेण परिणामेऽपि तत्परिणामविरहदशायां मृदि न घट इति प्रतीतिवत् सुषुप्तौ नाहमिति प्रत्ययस्य पर

मते सम्भवात् । एवं ‘यएवाहं पूर्वेचुद्राक्षं स एवाद्य स्मरामि ’ इति प्रत्यभिज्ञाऽपि परमतेऽनुपपन्नैव । पूर्वेयुः अह ८

पेण स्थितिः अद्य पुनरुत्पत्तिः स्थूलावस्थमनस्त्वेनेति परेषां प्रक्रिया

।

मर्थः यादृशान्तःकरणविशिष्टः अद्य न तादृशान्तःकरणविशिष्टः । पूर्वेयुः स्थितस्यान्तःकरणस्य सुषुप्तौ लयः संस्काररू एवं च लूनपुनर्जाताङ्कुरादिस्थले यएवाङ्कुरः

पूर्व मया ज्ञातः सएवायमङ्कुरः इति प्रत्यभिज्ञातुल्या इयं । नतु पूर्व यादृशाङ्कुरस्य ज्ञानं तादृशाङ्कुरविषयक प्रत्यभिज्ञातुल्या भवति । लुनपुनर्जाताङ्कुरादौ प्रत्यभिज्ञा सादृश्यनिबन्धना यथा, तथा इयमपि प्रत्यभिज्ञा अभ्युपग ।

न्तव्या आपद्यते

अतः अहमर्थस्य विकारित्वाभ्युपगन्तृमते प्रत्यभिज्ञाऽस्वारस्यं दुर्वारमिति बोध्यम् ॥

संविदुत्पत्त्यादयः इति । उत्पत्यादयः परिणामविशेषा इति गीताभाष्ये व्यक्तम् ।

मणिधुमणिप्रभाया इव

तत्तद्विषयसम्बन्धः श्रीभाष्ये वक्ष्यते । तेन नीलानुभवः पीतानुभव इत्यादौ अनुभवस्य नीलपीतादि सम्बन्धएव परिणामः

एकैकविषयसम्बन्धविगमपूर्वकमन्यविषयसम्बन्धदशायां अनुभवस्य विनाशोत्पत्तिव्यवहारौ’ इति च निर्णीतं भवति ।

“एतेन ‘प्रमाणजन्यश्चेदनुभवः तथासति स्वगतेन विशेषेण प्रतिविषयं पृथक् पृथगवभासेत । सर्वानुभवानुगतं च गोत्ववदनुभवत्वपरमीक्ष्येत । नच नीलानुभवः, पीतानुभव इति विषयविशेषपरामर्शशून्यः स्वगतो विशेषो लक्ष्यते । ननु विनष्टाविनष्टत्वेन विशेषः सिध्येत् यदिहि विनष्टाविनष्टता सिध्येत् । साच जन्यत्वसीत तस्यां च सिद्धायां जन्य

वमिति परस्परायत्तस्थितित्वेन एकमपि न सिध्येत्’ इति पञ्चपादिकोक्तिर्निरवकाशा ॥ इत्थं च सविकारत्वेन संविदः

:

४३७

·

श्रीभाष्यम्

पूर्वे छुटमपरेधुरिदमहमदर्शमिति प्रत्यभिज्ञाच न घटते अन्येनानुभूतस्य नह्यनेत प्रत्य भिज्ञानसम्भवः । किंच अनुभूतेरात्मत्वाभ्युगमे तस्याः नित्यत्वेऽपि प्रतिसन्धानाभाव स्तद्रवस्थः । प्रतिसन्धानंहि पूर्वापरकालस्थायिन मनुभवितारमुपस्थापयति । नानुभूति

मात्रम् | अहमेवेदं पूर्वमप्यन्वभूवमिति । भवतोऽप्यनुभूतेर्नानुभवितृत्वमिष्टम् । अनु

भूतिरनुभूतिमात्रमेव, संविन्नाम काचिन्निराश्रया निर्विषया वाऽत्यन्तानुपलब्धेर्नसम्भव

।

तीत्युक्तम् । उभयाभ्युपेता संविदेवात्मेत्युपलब्धिपराहतम् श्रुतप्रकाशिका

युक्तं स्थैर्ये दुष्प्रकम्पमिति । प्रत्यभिज्ञाश्रयतया स्थैर्य विवृणोति । अन्येनेति । एवं स्थिरस्य ज्ञातुर्धर्मत्वेन अस्थिरत्वेन

संविदात्मत्वं निरस्तम् ॥ ।

अथ स्थिरत्वाभ्युपगमेऽपि प्रतिसन्धानासम्भवादात्मत्वं व्युदस्यति

किंचेति

।

च प्रतीतत्वादस्थिरत्वानबन्धनात्प्रतिसन्धानासम्भवाच्च

अनुभूतेरात्मत्वाभ्युपगमे तस्या

नित्यत्वेपीति । आत्मत्वाभ्युपगमौपयिकतया संचिदो नित्यत्वाभ्युपगमेपीत्यर्थः । न केवलमनित्यत्वपक्षएव संविदात्मत्वानु पपत्तिः, नित्यत्वेपीत्यपिशब्दार्थः । * आत्माहि प्रतिसन्धत्ते प्रतिसन्धानमत्र न सम्भवतीत्यर्थः । तदसम्भवमुपपादयति । प्रतिसन्धानमिति । तदुदाहरति । अहमिति । ततः किमितिशङ्कायां तस्य परानिष्टत्वमाह । भवतइति । नकेवलं

भवदनभ्युपगमः अनुभूतेरनुभवितृत्वं गमनक्रियाया गन्तृत्ववदनुपपन्नंचेत्यभिप्रायेणाह । अनुभूतिरिति। मात्रचानु भवितृत्वव्यावृत्तिः ॥ ननु धर्मत्वास्थिरत्वाप्रतिसन्धातृत्वैस्संविदोऽनात्मत्वं यदुक्तं तन्नवक्तव्यम् । अनुभवितृत्वात्माकारत्वेन अनभ्युप .

।

गमात् विषयाश्रयशून्यायास्संविदो गुणभावाभावात् । तदुभयसम्बन्धप्रयुक्तानित्यत्वप्रसङ्गाभावाच्चेत्यत्राह–संविन्ना

मेति । ननु कथं विषयाश्रयशून्यज्ञानाभावः स्वरूपभूतं ज्ञानं विषयाश्रयशून्यं त्वन्मते उच्यते – स्थविष्ठमिदं चोद्यं किं त्वया ज्ञातुरेव ज्ञानशब्दवाच्यस्याजडत्वनित्यत्वादिकं विषयाश्रयशून्यमात्मत्वं च साध्यते तत्सिद्धसाधनम् । यदि ज्ञातृ

व्यतिरिक्तस्य ज्ञानस्य तर्हि ज्ञातृव्यतिरिक्तं विषयाश्रयविरहितं ज्ञानं शून्यमिति ब्रूमः । ज्ञातृज्ञेयतदवच्छिन्नज्ञानस्वरूप त्रिकातिरिक्तं ज्ञानमनुपलम्भनिरस्तमित्यर्थः ॥ ब्रौद्धैकदेशिभिः धर्मिकल्पनातो वरं धर्मकल्पनेति लाघवन्यायात् ज्ञात्रात्मवादिना ज्ञानात्मवादिना च संप्रतिपन्ना

संबिदेचात्मेत्युक्तम्। तदाशङ्कय परिहरति । उभयेति । कल्पनायामेव लाघवन्यायः । नतूपलब्धौ अन्यथाऽत्यन्तलाघ गूढार्थसंग्रहः

अधिकार नाहमर्थस्य प्रतीतिसिद्धत्वेऽपि अहमर्थस्यानात्मत्वं शुद्धचितं प्रमाणासिद्धामङ्गीकृत्य संविद आत्मत्वं च पञ्चादिकोक्त मनादरणीयमिति भावः ॥

।

।

पूर्वेयुईष्टमित्यादि इयं च प्रत्यभिज्ञा ‘अनुस्मृतेश्च’ इति सूत्र (शं) भाध्ये उक्ता इयंचाहमर्थानात्मत्वे न

घटते इति पूर्वश्रीभाष्येऽभिप्रेतमिति निरूपितम् ॥ प्रागुदाहृतपञ्चपादिकाबार्तिकायुक्तदिशा निरुपाधिकज्ञानस्यैव आत्मत्वमभिप्रेतमिति परसिद्धान्ते न कोऽपि दोषइति

शङ्कायामाह- संविन्नामेति ॥ उपलब्धिपराहतमिति । ‘घटमहं जानामि इति पूर्वभाध्ये उपलब्धिः प्रदर्शिता ।

अहमर्थातिरिक्तस्यात्मत्वं पराभिमतं युक्तमिति परवाक्यैः निरूपणम्

४३८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः परमते अन्तःकरणपरिणामभागभेदेन अहमर्थस्य न ज्ञानाश्रयत्वम् अन्तःकरणावच्छिन्नचितएव प्रमातृत्वम्, ज्ञाधात्वर्थस्यापि

।

चिद्रूपत्वं सम्मतम्

अन्तःकरणावच्छिन्नचिति ज्ञाधात्वर्थचिदाश्रयत्वं

अतः अहमर्थस्य सङ्कोचविकासात्मक परिणामशून्यत्वं यावता नाभ्युपगम्यते तावता प्रत्यभिज्ञायाः

।

नुसारेण न सङ्गच्छते

‘नाभावउपलब्धे: ’ इति सूत्र भामत्युक्तदृष्टान्ता

उक्तोपलव्धेश्च सामञ्जस्यं नैव सम्भवतीति न अहमथीतिरिक्तज्ञाधात्वर्थस्य आत्मत्वं परेषामिष्टं युक्तमिति भावः ॥ ‘ अन्योऽन्यस्मिन्नन्योन्यात्मकतां

अन्योन्यधर्माश्च अभ्यस्य इतरेतराविवेकेन अत्यन्तविविक्तयोर्धर्मधर्मिणोः

मिथ्या

ज्ञाननिमित्त: सत्यानृते मिथुनीकृत्य अहमिदं ममेदमिति नैसर्गिकोऽयं लोकव्यवहारः । ’ इति अध्यासभाष्यम् । अत्र

पञ्चपादिका। ‘नैसर्गिक प्रत्यक् चैतन्यसत्तामात्रानुबन्धी । अयं युष्मदस्मदोः इतरेतराध्यासात्मकः । अहमिदं ममेदमिति लोकव्यवहारः, तेन यथा यस्मादस्मदर्थस्य सद्भावो नोपलम्भमर्हति एवमध्यासस्यापीत्यभिप्रायः । ऽहमित्यभिमन्यमानः प्राणिनिकायउच्यते ।

सत्यानृते मिथुनीकत्येति । सत्यम् – अनिदं चैतन्यम् । अनृतं युष्मदर्थः

अत्र विवरणम् ‘व्यवहारः, अभिज्ञा, अभिवदनम्, उपादानम्, अर्थक्रिया ’ इति चतुर्विधः। अन्यस्यान्या·

।

इति

लोकइति मनुष्यो

त्मनाऽवभासो अविद्येत्युक्ते शुक्ल: पट इत्यादिप्रत्ययानां अविद्यात्वप्रसङ्गो माभूदिति सत्यस्य वस्तुनो मिथ्यावस्तुसम्भेदो

अविद्येति स्वसिद्धान्तमङ्गीकृत्य तद्व्याचष्टे ‘सत्यमनिदं चैतन्यमित्यादिना’ इति, अहमिति तावत् प्रथमोऽध्यासः इति अस्मत्प्रत्ययत्वाभिमतोऽहंकारः, सच इदमनिदंरूपवस्तुगर्भः सर्वलोकसा क्षिकः । तमवहितचेतस्तया निपुणतरमभिवीक्ष्य रूपकपरीक्षकवत् स्वानुभवमप्रच्छादयन्तः वदन्तु भवन्त: परीक्षकाः किमु क्तलक्षण: नवेति इति

।

ननु किमत्र वदितव्यम्,

असम्भिन्नेदं रूपएवाहमित्यनुभवः

।

कुमारिलमतस्य च दूषणावसरे ‘तस्माच्चित्स्वभावएवात्मा तेन तेन प्रमेयभेदेनोपधीयमानः

इत्यादिना

प्राभाकरमतस्य

अनुभवाभिधानीयकं लभते ।

अचिबश्चितोपाधि: आत्मादिशब्दैरभिधीयते । इति । सच परिणामविशेषः अनिदंचिदात्मनो बुद्ध्या निष्कृष्य वेदान्तवा दिभिः अन्त:करणं मनः बुद्धिः अहम्प्रत्ययः, इति विज्ञानशक्तिविशेषमाश्रित्य व्यपदिश्यते, परिस्पन्दशक्त्या च प्राण इति । तेनान्तःकरणोपरागनिमित्त मिथ्यैवाहंकर्तृत्वमात्मनः स्फटिकमणेरिवोपधाननिमित्तो लोहितिमा ।’ इत्यादिनो

क्तार्थसाधानानन्तरं, ‘ तदेवं स्फटिकमणावुपराग इव चिदात्मन्यहंकारोपरागः, ततः सम्भिन्नोभयरूपत्वात् ग्रन्थिरिव भव तीति अहङ्कारो ग्रन्थिरिति गीयते तत्र जडत्वादुपरक्तस्य न तद्वलादुपरागस्य साक्षाद्भावः चिद्रूपस्य पुनरुपरागः तद्विषय

व्यापारविरहिणोऽपि तद्वलात् प्रकाशते । तेन लक्षणत: इदमंश: कथ्यते न व्यवहारतः, व्यवहारतः पुनः यदुपरागाद १

निदमात्मनोऽहंकर्तृत्वं मिथ्या तदात्मनस्तद्व्यापारेण व्याप्रियमाणस्यैव व्यापारपूर्वको यस्य परिच्छेदः स एवेदमात्मको विषयः ।

अतएन अहमित्यसम्भिन्नेदमात्मकः अवभास इति विभ्रमः केषांचित्

तद्यथा अङ्कुरादिफलपर्यन्तो वृक्षविकारः

दृष्टश्च लक्षणतः तद्व्यापारार्होऽपि तमननुपतन् ।

मृत्परिणामपरम्परापरिनिष्पन्नोऽपि घटवल्मीकवत् न मृन्मयव्यवहारमनुपतति

व्युत्पन्नमतयस्तु तद्व्यबहारमाप नातीवोल्बणं मन्यन्ते’ इति, अतएव ’ निपुणतरमभिर्वाक्ष्य रूपकपरीक्षकवत् अहङ्कारं निरू पयतां सम्भिन्नेदं रूपस्सइत्याभिहितम्’ इति च पञ्चपादिका ॥ अत्र विवरणम् ।

।

निदमिति

ननु ‘इदं रजतमितिवदध्यस्तत्वे अहमिति द्वैरूप्यावभासो वक्तव्य

इत्याह – सचेदम

अयो दहतीति दग्धृत्वविशिष्टानेः अयसश्च द्वैरुप्यावभासवत् ’ अहमुपलभे’ इति उपलब्धृत्वविशिष्टस्या

त्मनः अन्तःकरणस्यचास्त्येव द्वैरूप्यावभास: असाधारणक्रियोपरक्तमात्मादिद्रव्यमेव वस्त्वन्तरविशिष्टमवभासत इति ।

दुःखिप्रेमास्पदरूपेण परिणामि तदागमापायद्रवरूपेण अहङ्कारविषयादिषु अनुस्यूत चैतन्यरूपेण अहमिति च व्यावृत्तरू

अहमर्थस्य द्वैरूप्यसाधनपरस्त्र (शं) भाष्यपञ्चपादिकादेरनुवादः

४३९

गूढार्थसंग्रहः पेण च सर्वलोकसाक्षिकं द्वैरूप्यामिसाह- सर्वलोकसाक्षिक ’ इति । (२) सच परिणामविशेष इति ।

अयमाशय: ‘ बुद्धे

र्गुणेनात्मगुणेनचैव ह्याराग्रमात्रोह्यवरोऽपि दृष्टः’ इति श्रुतौ परिणाम गुणवत्तया द्रव्यमित्यवगता बुद्धिः तथा ’ यदा पञ्चैव ८

।

लीयन्ते ज्ञानानि मनसासह बुद्धिश्च नेङ्गते तत्र परमात्मानमश्नुते।’ इति श्रुतौ चेष्टाश्रयत्वेन द्रव्यमित्यवगता बुद्धिः । तथा ’ विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इत्यानन्दमयस्यात्मनः पृथगभिधानात् विज्ञानं बुद्धिरित्यनर्थान्तरत्वात् बुद्धिः क्रियाश्रयत्वेन द्रव्य मित्यवगता । तथा ’ विज्ञानेन वा ऋग्वेदं विजानाति मनसाह्येव पश्यति’ इति च करणान्तःपातिनोर्विज्ञानमनसोरेकत्वा

न्मनसश्च काम सङ्कल्पादिवृत्तिमत्वश्रवणादेकमन्तःकरणं विज्ञान क्रियाशक्तिमत् मनआदिशब्दवाच्यं श्रुतिलिङ्गेभ्यः प्रसिद्धम् ।

तथा ‘बुद्धेगुणनात्मगुणेनचैव, सधीः स्वप्नो भूत्वेमं लोकं सञ्चरति, विज्ञानमयः, मनोमयः’ इत्यादिश्रुतावात्मावच्छेदक तया स्वगुणारोप गमनागमनादिनिमित्तत्वं चावगतम् । तथा कस्मिन्न्वहमुत्क्रान्ते उत्क्रान्तो भविष्यामि’ इति श्रुतावुक्रा

न्त्याद्युपाधेः प्राणस्याप्यन्तःकरणांशत्वमवगतम् | युगपदुपाधिद्वयायोगात् ततश्च वर्णितमन्तःकरणं श्रुतिलिङ्गादि सिद्धमिति ननु अर्थवादलिङ्गानां न्यायापेक्षा भवति — सत्यं निरंशसर्वगता समस्याकाशस्येव निरूपाधेर्गमनपरिच्छेदाद्यनुपपत्तिरेव न्याय इत्यलमतिप्रसङ्गेन ॥

ननु आत्मनएव विज्ञानक्रियापरिणामशक्ती किं न स्यातामिति निरव्यवसर्वगतासङ्गस्य परिणामानुपपत्ते:, परि

णाम्यन्तःकरणसन्निधानाच्च प्रतिभासस्यान्यथासिद्धेरिति सदृष्टान्तमाह- तेनान्तःकरणोपरागनिमित्तमिति । तदेवमिति ॥ ननु अहङ्कारधर्मस्य आत्मनि आरोपमात्र क्रियते किंवा मिथ्यैव धर्मान्तरमुत्पद्यते इति पूर्वस्मिन्नायं दृष्टान्त:

अन्यथाख्यातिश्च स्यात् । उत्तरस्मिन् सत्यमिथ्याकर्तृत्वात् द्वयावभासस्स्यात् । उच्यते- अहङ्कारस्य स्वधर्मसहितस्यैव आत्मन्यध्यस्ततया मिथ्यात्वान्नान्यथाख्यातिप्रसङ्गः, अन्यसन्निधानादन्यस्मिन् मिथ्याधर्मावभासः इत्येतावति दृष्टान्तः। अथवा कर्तृत्वद्वयेऽपि धर्मिंणोरेकत्वापच्या धर्माभेदावभास इत्यविरोधः ॥ ननु ‘ भिद्यते हृदयग्रन्थि: ’ इत्यादौ हृदयग्रन्थिरात्मन्यनर्थहेतुरिति गम्यते । तत्कथमहङ्कारस्योच्यत इति तत्राह—

सम्भिन्नोभयरूपत्वादिति । ननु आत्मा स्वात्मन्युपरक्ताहंकरतद्धर्मादीन् नावभासयेत्, उपरक्तत्वसाम्यात् स्फटिकादिव दिति तत्राह—तत्र जडरूपत्वादिति। जाड्ये चैतन्ये अवभासकत्वानवभावसकत्वयोः निमित्ते नोपरक्तत्वानुपरक्तत्वे इत्यर्थः ॥ ननु चेतनस्याप्युपरक्तविषयज्ञान व्यापारशून्यत्वात् जाड्यादविशेष इति तत्राह-चिद्रूपस्य पुनरिति । अव्यवधा

नेन चित्संसर्गएवप्रतिभासहेतुः, न ज्ञानव्यापार इति भावः ॥ ननु साक्षिस्वरूपवत् विज्ञानक्रियाव्यवधानमन्तरेणाहङ्कारस्य सिद्धौ कथमिदमंशता इति ? तत्राह – तेन लक्ष

णत इति । अर्थस्वभावत इत्यर्थः । अर्थतश्चित्स्वरूता अनिदमंशता, चैतन्यकर्मताचेदमंशता। न ज्ञानक्रियाव्यवधाने॰ नेत्यर्थः । व्यवहारतः पुनः कथंभूतस्येदमंशतेति तदाह । व्यवहारतः पुनरिति । यदुपरागात् । यस्याहंकारस्योपरागादि

स्यर्थः । तदात्मन इति । तदात्मतामहङ्कारात्मतामापन्नस्येत्यर्थः । तद्व्यापारेण अहङ्कारव्यापारेणेति वृत्तिव्यवधानेन सिद्धि

रेव शरीरेन्द्रियविषयाणां इदमिति प्रतिभासिता, तदव्यवधानसिद्धिरेवानिदंप्रतिभासिता इति भावः ॥

।

ननु अज्ञानव्यवहितोऽहंकारः कथम् ? अव्यवधानादिदंतावभासाभावः स्यादित्यत्राह- अतएवाहमिति अनि

दन्ताप्रतिभासादेव अज्ञानमात्रव्यवधानादेवेत्यर्थः: ॥ ननु अर्थतो युष्मदर्थत्वे तथा प्रतिभासाभावो न युक्त इत्यत्राह

।

दृष्ट लक्षणत इति ननु विमर्शेऽपि मृन्मयव्यवहारो न जायते इहतु विमर्शे युष्मदर्थता व्यवह्रियते, अतो नायं दृष्टान्तइत्यतआह-अव्युत्पन्नमतयस्त्विति । ’ इति ॥

पञ्चपादिकोक्तार्थस्यात्मसिद्धौ श्रीभाष्येचानूदितत्वप्रकाशनम्

४४०

[जिज्ञासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

अनुभूतिमात्रसेव परमार्थ इति निष्कर्षकहेत्वाभासाश्च निराकृताः । ननुचाहं जानामी त्यस्मत्प्रत्यये

श

वार्थं माध्यमिकमतानुसारेण ज्ञानं च त्यज्येत, कल्पनेतु लाघवन्यायः संवित्तूपलभ्यत इति चेत् ज्ञातापि तथोपलभ्यते अतः # उपलब्धिपराहतत्वात् संविदात्मत्यमनुपपत्रमित्यर्थः । साश्रयैव संविदुपलभ्यते तथाऽपि युक्तिभिर्निर्विशेषत्वं साधि तमित्यत्राह–अनुभूतिमात्रमिति ॥ पराहतं प्रत्यक्त्वलक्षणस्यात्मत्वस्य

‘

• यद्वा संविद: परमार्थत्वेन उभयवादिसम्मतत्वात् सेवात्मेत्युक्तमित्याशङ्कय दूषयति । उभयति । उपलब्धि

अहं जानामि ’ इति ज्ञातृत्वसामानाधिकरण्येनोपलब्व्या पराहतमित्यर्थः। ज्ञातुरेव

प्रत्यगात्मत्वमुपलब्धिसिद्धनित्युक्तम् । तस्या उपलब्धनिविशेषसीवदात्मसाधक युक्तिभिर्बाधितत्वमाशङ्कयाह – अनुभूति मात्रमिति । प्रत्यगर्थोह्यात्मा प्रत्यक्त्वंचाहमर्थात्मत्वेतु नसिद्ध्यति संविदात्मत्वपक्ष एव सेत्स्यतीति चोदयति । ननुचेति।

गूढार्थसंग्रहः इममर्थं सर्वमभिप्रेत्य ’ अस्मत्प्रत्यये योऽनिदमंशः चिंदेकरसः प्रकाशः रुआत्मा ।

तस्मिन् तद्वलनिर्भासिततया

लक्षणतो युष्मदर्थएव अहं जानाभि इति सिध्यन्नर्थः’ इत्यात्मसिद्ध्युक्तमर्थं शङ्कते ननुचाहं जानामत्यादिना । युष्म 6

दस्मत्प्रत्ययगोचरयोः विषयविषविणोस्तमः प्रकाशवत् विरुद्धस्वभावयोः इतरेतरभावानुपपत्तौ सिद्धायां तद्धर्माणामपि सुतरा

नितरेतरभाचानुपपत्तिः’ इत्यतोऽस्मत्प्रत्ययगोचरे विषयिणि चिदात्मके युष्मत्प्रत्ययगोचरस्य विषयस्य तद्धर्माणांचा ध्यासः । तद्विपर्ययेण विषयिणस्तद्धर्माणां च विषयेऽध्यासो मिथ्येति भवितुं युक्तम् ’ इति भाष्यविवरणे ‘ अस्मत्प्रत्ययगोचरे विष

यिणि चिदात्मके इति । अस्मत्प्रत्यये योऽनिदमंशः चिदेकरसः तस्मिन् तद्वलनिर्भासिततया लक्षणतोयुष्मदर्थस्य मनु

ष्याभिमानस्य सम्भेदइव अवभास: सएवाव्यास: ’ इति पञ्चपादिका ‘ननु अहङ्कारादिषु शरीरान्तेषु अहामत्येव प्रत्ययः, नतु इदमिति । कथमेषां युष्मत्प्रत्ययगोचरत्वंमिति तत्राह -तद्वलनिर्भासिततयेति । तस्यास्मत्प्रत्ययगोचरस्य चैतन्यस्य बलेन

निर्मास्यत्वात् अहङ्कारादेः प्रतिभासतो युष्मदर्थत्वामावेऽपि अपरोक्षतयाऽवभास्यत्वेन लक्षणेन युष्मदर्थभावो युज्यत इत्यर्थः’ इति विवरणम् । अत्र पञ्चपादिकोक्तएवार्थः आत्मसिद्धौ श्रीमाष्येचोक्तइति स्फुटं प्रतीयते ॥ अत्र भामती | इदमस्मःप्रत्ययगोचरयोरिति वक्तव्ये युष्मद्ग्रहणम् अत्यन्तभेदोपलक्षणार्थम् ॥ यथाहि अहंकार 6

चित्खभाव आत्मा विषयी जड

स्वभावा बुद्धीन्द्रियदेहादयो विषयाः । एतेहि चिदात्मानं विषिण्वन्ति अवबन्नन्ति

स्वेन रूपेण निरूपणीयं कुर्वन्तीति

।

।

प्रतियोगी त्वंकारः नैवमिदंकारः एते इमे वयमास्महे इति बहुलं प्रयोगदर्शनादिति यावत्’ इति ॥

‘येऽप्यहङ्कारास्पदमात्मानमास्थिषत तैरप्यस्य न तात्त्विकत्वमभ्युपेतव्यम् । अहमिहैवास्मि सदने जानानः इति

सर्वव्यापिनः प्रादेशिकत्वेन ग्रहात्’ इत्यादिकमभिधाय तदेवमुक्तक्रमेणाहम्प्रत्यये पूतिकूश्माण्डीकृते भगवती श्रुतिः अप्र स्थूहं कर्तृत्वभोकृत्य सुखदुःख शोकाद्यात्मत्वम् अहमनुभव प्रसञ्जितमात्मनो निषेद्भुमर्हतीति । तदेवं सर्वप्रवादिश्रुतिस्मृती तिहासपुराणप्रथितमिथ्या भावस्याहम्प्रत्ययस्य स्वरूपनिमित्तफलैरुपव्याख्यानम् ‘अन्योन्यस्मिन्’ इत्यादि । 6

c अन्य

(४३८–४३९.पु) विवरणोक्तार्थपर्यालोचनम्

४४१

गूढार्थसङ्ग्रहः ऽन्यस्मिन् धर्मिणि आत्मशरीरादौ अन्योऽन्यात्मकतामध्यस्य अहमिदम् शरीरादीति । इदमिति च वस्तुतः न प्रतीतितः । लोकव्यवहारः लोकानां व्यवहारः | सन्चायमहमिति व्यपदेशः ’ इत्यादि च ॥

अत्र रत्नप्रभा ‘ युष्मच्छन्देन युष्मच्छन्दजन्यप्रत्यययोग्यः परागर्थो लक्ष्यते अस्मच्छब्देन अस्मच्छन्दजन्य ;

प्रतीयत इति प्रत्ययः अहङ्कारादिः

।

।

प्रत्यययोग्यः प्रत्यगात्मा

अनात्मा दृश्यतया भाति । आत्मातु प्रतीतित्वात्प्रत्ययः

स्वप्रकाशतया भाति ’ इति ॥

‘ पराञ्चिखानि व्यतृणत्स्वयम्भूः तस्मात्पराङ् पश्यति नान्तरात्मन् । कश्चिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षत् आवृत्तचक्षुर

मृतत्वमिच्छन् ’ (कठ) इति श्रुत्यादिभिः प्रत्यक्पराग्वस्तुनी सर्वसम्मते अहमर्थस्य प्रत्यक्परागुभयरूपत्वं न कस्यचित्स ’ अयो दहति ’ इतिवत् ’ अहमुपलभे’ इति प्रतीतिः इति कोवा दार्शनिकः अभ्युपगच्छति ? " अयो

म्मतम् ।

दहति’ इत्यत्र अयसि दाहकर्तृत्वं न तात्त्विकम् । अग्नावेव तद्दर्शनात् । अहमुपलभे ’ इत्यत्र अहमर्थस्य उपलब्धृत्वं तात्त्विकमेव । ‘अय:पिण्डव्यतिरेकेण बर्दहनक्रियाश्रयत्वदर्शनवत् अहङ्कारयीतरेकेण आत्मनि ज्ञानक्रियाऽदर्शनात् ।’ इति उत्तरविवरणवाक्ये अयमर्थः स्फुटः । अतएवाहमर्थस्योपलब्धृत्वं नैयायिकैः वैशेषिकैः भाट्टैः प्राभाकरैश्च तात्त्विक C

मभ्युपगम्यते। तत्र अन्तःकरणस्य प्रतीतिरेव नैयायिकादीनामसम्मता । अहं चक्षुषा पश्यामीतिवत् अहं मनसा साक्षा त्करोमि इति प्रतीतौ मनसः करणत्वस्य अनुभवसिद्धतया अहमर्थघटकत्वाभावस्य ततएव सिद्धेः । ‘ मनसाह्येव पश्यति’ (बृ) इति श्रुत्याऽपि उक्तार्थसिद्धिः पञ्चपादिकायां प्रभाकरभट्टमतदूषणपूर्वकं चित्स्वभाव एवात्मा अनुभ ।

6

वाभिधानीयकं लभते ’ इति सिद्धान्तकरणं चितएवाप्रामाणिकत्वेन न घटत इति प्रागेवावेदितम् । दुःखिप्रेमास्पदरू ८

,

।

पेण’ इत्यादि प्राक् (४३८.पु) उदाहृतविवरणवाक्यं भावप्रकाशे (द्वि.सं.२२९. पु) पर्यालोचितम् । ‘बुद्धेर्गुणेनात्म गुणेनचैव ’ इति श्रुतौ बुद्धिः धर्मभूतज्ञानमेव तस्या अपि प्रभावत् द्रव्यत्वम् अनुपदमेव श्रीभाष्ये स्थापयिष्यते श्रुत्य र्थस्तु भावप्रकाशे (द्वि.सं.४५६.पु) द्रष्टव्यः ॥ (

यदा

पञ्चैव लीयन्ते ’ इति श्रुतौ मनसः पृथगुपादानात् तत्र बुद्धिः न परसम्मताऽभिप्रेता । ’ बुद्धिश्चाप्यवसाय

लक्षणा न विचेष्टते । स्वव्यापारेषु नचेष्टते न व्याप्रियते’ इति (शं. उप ) भाष्ये उक्त्या नात्र विवरणोक्तार्थः युक्तः । विज्ञानं यज्ञं तनुते’ इत्यत्र आनन्दमयस्य परमात्मनः पृथगभिधानात् जीवात्मैव विवक्षित इति आनन्दमय।धिकरणे

6

वक्ष्यते । तस्यचाणुत्वेन क्रियाश्रयत्वं सम्भवतीति सूत्रकृतैव निर्णेष्यते । ‘विज्ञानेन वा ऋग्वेदं विजानाति’ इति

श्रुतौ विज्ञानशब्दः विज्ञानसाधनपरः । मनसः कामसङ्कल्पाद्याश्रयत्वं श्रुत्यादिभिः न निर्णेतुं शक्यत इति निरूपितं भाव

प्रकाशे (द्वि.सं) । ’ सधी: स्वप्नो भूत्वा’’’ विज्ञानमयः’ इत्यादौ धर्मभूतज्ञानमेव विवक्षितं, नतु आत्माऽवच्छेदकतया अन्त:करणम् ।

‘ कस्मिन्न्वहमुत्क्रान्ते उत्क्रान्तो भविष्यामि’ (प्रश्न. ६.३) इत्र प्राणस्यान्तःकरणांशत्वं विवक्षितमिति

कथं वक्तुं शक्यते ।अहमर्थस्योत्क्रमणे प्राणस्यापेक्षा प्रतीयते । अहमर्थस्याणोजींवस्य उत्क्रमण प्राणस्योत्क्रमणंचैकका

लिकमिति ततस्सिद्ध्यति । ‘कस्मिन्न्वहमुत्क्रान्ते’ इति श्रुतौ अहमित्यत्र मन उपाधिको वा प्राणोपाधिको वा सामान्येन

अन्तःकरणोपाधिको वा विवक्षित इति परैर्वाच्यम्; तत्र अहमित्यत्र सोपाधिकस्य विवक्षायां न किंचित्प्रमाणं पश्यामः । अहमर्थविवाददशायां अन्त:करणाद्यवच्छिन्नस्याहमर्थत्वं नैव वक्तु शक्यम् । सईक्षाञ्चक्रे । कस्मिन्न्बहमुत्क्रान्ते उत्क्रा न्तो भविष्यामि । कस्मिन् वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामि’ इति । (३) ’ सप्राणमसृजत प्राणाच्छ्रद्धां खं वायुज्योतिरापःपु थिवीन्द्रियम् । मनोन्नमन्नाद्वीर्य तपो मन्त्राः कर्म लोका: लोकेषु नाम च । ’ (प्र.उ. ४) इति श्रुविक्रमः ॥ 6

56

परोक्तयुक्त्यघटनेन अहमर्थस्य संमिन्नेदरूपत्वाभावः

४४३

[जिशासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

योऽनिदमंशः प्रकाशैकरसश्चित्पदार्थस्स आत्मा । तस्मिन् तद्वलनिर्भासिततया युष्मदर्थ लक्षणोऽहंजानामीति सिध्यन्नहमर्थश्चिन्मात्रा तिरेकी युष्मदर्थएव । श्रुतप्रकाशिका

‘अहं जानामि ’ इत्यस्मः प्रत्यये अस्मत्प्रत्ययत्वेन पराभ्युपगते यश्चिपदार्थ : सआत्मा कुतइत्यत्राह - अनिदमंशइति । इदमंशव्यतिरिक्तः परागर्थव्यतिरिक्तः प्रत्यगर्थः हेतुगर्भमिदम् प्रत्यगर्थत्वादित्यर्थः । प्रत्यगर्थत्वं च कुतइत्यत्राह-प्रका ।

6

शैकरसइति । स्वयम्प्रकशत्वादित्यर्थः । हेत्वभिप्रायश्चिच्छन्द: ज्ञानत्वात्स्वयम्प्रकाशत्वमित्यर्थः । प्रत्यक्त्वं स्वस्मै प्रका

शमानत्वं स्वयम्प्रकाशत्वमनन्याधीन प्रकाशत्वम् । अहमर्थस्तु युष्मदर्थलक्षण: युष्मदर्थलक्षणत्वात्परागर्थविशेषोऽहमर्थ इत्यर्थः । युष्मदर्थलक्षणत्वं कुतइत्यत्राह – तद्वलेति । तद्बलानिर्भासितत्वात् ज्ञानाधीनप्रकाशत्वात् तच्च चिन्मात्रातिरेकि त्वादित्यर्थः ॥

गूढार्थसग्रह:

।

अत्र प्राणमनसोः अहमर्थेन सृष्टेः प्रतिपादनात् तदुपाधिकस्य तत्स्रष्टृत्वविवक्षायाः अनुचिततया अहमर्थः प्राणो पाधिकः मन उपाधिकः इति वक्तुं न शक्यते । अन्तःकरणोपाधिकस्य प्राणमनस्वष्टृत्वविवक्षाऽपि न घटते अन्तःकर णस्य प्राणमनोंशद्वयरूपत्वेन तदतिरिक्तस्य परमते अभावात् ।

अतः अहमर्थः प्राणमनोऽनुपाधिकः प्रत्यग्रूपजीव

एव विवक्षितः ॥

‘तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूकामति प्राणमनकामन्तं सर्वे प्राणा अनूक्रामन्ति ’ इति श्रुतौ उत्क्रामन्तं जीवमनुसृत्य

प्राणस्योत्क्रमणं प्रतिपाद्यते । इयं च श्रुतिः ’ सोव्यक्षेतदुपगमादिभ्यः ’ (४. २) इति सूत्रे परै(शं) रप्युदाहृता । विशेषेण च तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति’ (वृ.४.४.२) इति पञ्चवृत्तेः प्राणस्य अध्यक्षानुगामितां दर्शयति । 6

तदनुवर्तितांचेतरेषां

प्राणमनू कामन्तं सर्वे प्राणाः अनूत्कामन्ति ’ इति भाष्यं (शं) अत्र तन्मनः प्राणउत्तरात्’ इति पूर्वसूत्रम् । तत्र 6

’ वाक् मनसि सम्पद्यते मनः प्राणे ’ इति विषयवाक्यम् । प्राणस्य च करणाव्यक्षे सम्पत्तिः सूत्रद्वयविवक्षिता

।

6

‘ प्राणस्तेजसि ’ इति विषयवाक्यमस्मिन् सूत्रे । मनसः प्राणे

अत्र प्राणोपाधिके मन उपाधिके वा सम्पत्तिविवक्षा न घटते ।

अतस्तदुभयानुपाधिकएव सम्पत्तिविवक्षा परैरप्यङ्गीकरणीया । अतस्तत्समानार्थकायां ’ कस्मिन्न्वहमुत्क्रान्ते ’ इति श्रुता

वपि अनुपाधिक एवाहमर्थः विवक्षित इति निश्चीयते । अतः प्राणस्यान्तःकरणांशत्वं मनसः प्राणस्य च अन्तःकरण

रूपैकद्रव्यत्वं च परसम्मतमप्रामाणिकमेव । असङ्गत्वं न परसम्मतं विवक्षितं किन्त्वन्यदेवति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

अहन्त्वमन्तकरणमिति नारायणकृत ब्रह्मसूत्रवार्तिकोक्तिः श्रुति स्मृतिकोशाद्यभावात् अनुपादेया । अस्मच्छन्दप J

रिनिष्पन्नस्याहमित्यस्य अहमिति मान्ताव्ययस्य अहङ्कारशब्दस्य च त्रयाणामेक एवार्थः शक्यताऽवच्छेदकंचैकम् इति ब्रह्मा

नन्दोक्तिः न घटत इति भावप्रकाशे (२.संपुटे) निरूपितम् । अङ्कुरादिपलपर्यंन्तवृक्षविकारः अङ्कुरस्य बीजविकारत्वेन परम्परया बीजविकाररूपः लोकव्यवहारसिद्धः । निपुणतरमभिवीक्ष्य रूपकपरीक्षकवत् निरूपयतामपि घटवल्मीकवत् मृन्मयव्यवहारस्तत्र नास्ति ।

6

यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति ’ इति श्रुत्या तत्सिद्धिर्वाच्या

;

तत्रापि बीजवृक्षादौ

पृथिवत्वसत्त्वात् पृथिवीविकारत्वमात्रेणोपपत्तिः सम्भवति । अॠतु अहमर्थस्य सम्भिन्नेदं रूपत्वं न कथञ्चिदपि वक्तुं

८ अहं जानामि ’ इत्यत्र चितः चित्वेन द्वेधा मानस्यानुभवविरुद्धता

४४३

श्रीभाष्यम्

नैतदेवम् ‘अहं जानासि’ इति धर्मधर्मितया प्रत्यक्षप्रतीतिविरोधादेव। किंच शागड श्रुतप्रकाशिका

अस्मिन् चोद्यग्रन्थे संविदात्मत्वे व्यतिरेकित्रयं, अहमर्थानात्मत्वेऽन्वयित्रयंचाभिप्रेतम् । तत्र व्यतिरोकणां व्यति रेकिदृष्टान्तोऽन्वयिनां सपक्षश्च युष्मदर्थशब्देन सूचितः अनुभूतिरात्मा प्रत्यक्त्वात् ; यदनात्मा तन्नप्रत्यक् यथा घटः ।

अनुभूतिः प्रत्यंग्भूता स्वयम्प्रकाशत्वात् ; यन्नप्रत्यक् तन्नस्वयम्प्रकाशं यथा घटः । अनुभूतिस्स्वयग्प्रकाशा अनुभूति त्वात् ; यन्नस्वयम्प्रकाशं न तदनुभूतिर्यथा घटइति व्यतिरेकित्रयम् अहमर्थः ज्ञानाधीनप्रकाशः चिद्व्यतिरिक्तत्वात् घट

वत् । अहमर्थ: पराक् ज्ञानाधीनप्रकाशत्वात् घटवत् । अहमथोऽनात्मा पराक्तवाद्धटवदित्यन्वयित्रयम् । स्वयम्प्रकाश त्वमेव संविदात्मत्वे साक्षाद्धेतुतया पूर्वमुक्तं पूर्वपक्षोपन्यास । अत्रतु तेन प्रत्यक्त्वं साधयित्वा तेनात्मत्वं साधितम् ॥

।

एतत्परिहरति । नैतदेवमिति । संवित्स्वयम्प्रकाशत्वमिष्टम् शिक्षणीयांश( श्रशिक्षितः) चोक्तः) अतोऽनुभूते स्स्वतस्सिद्धत्वसाधकहेतोस्सिद्धसाध्यता । ज्ञातुरस्वतस्सिद्धत्वसाधकहेतोश्चिदन्यत्वस्यासिद्धिर्वक्ष्यते । इतरानुमानचतुष्टय मिह निरस्यते संविदात्मत्वादि किं प्रतीत्याऽभ्युपगतम् उत प्रत्यक्त्वसिध्यनुपपत्त्या उत श्रुत्यर्थापत्या उत श्रुतिस्मृतिसूत्र

।

स्वारस्यात् इतिविकल्पमभिप्रेत्य प्रथमपक्षे प्रत्यक्षप्रतीतिविरोधमाह - अहं जानामीति । एतेन परोक्तानां ज्ञानप्रत्यक्त्वात्मत्व ज्ञातृपराक्त्त्वानात्मत्वसाधकानामन्वयव्यतिरेक्यनुमानानां कालात्ययापदेश उक्तः । ‘ अहं जानामि ’ इत्यत्राहमर्थस्स्वाव भासेऽपि घटावभासइत्र प्रतिसम्बन्धितयाऽहमिति प्रतीयते * धर्मितयाऽवभासादेव न ज्ञानशेषतावभासः। अतस्सप्र

त्यक् आत्मा च, ज्ञानं च धर्मतया प्रतीयमानं सुखादिवदन्यस्मै भासतइति न प्रत्यक् नाप्यात्मा । अपितु परागनात्मा च । अतश्चतुर्णी हेतूनां प्रत्यक्षबाध उक्तो भवति ॥

अथ * प्रत्यत्तवं विपरीतसाधकं चेत्याह – किंचेति । स्वस्मै प्रकाशमानत्वरूपं प्रत्यक्त्वं । परस्मै प्रकाशमानत्वं ।

पराक्त्वं चाहमिदं बुद्धिभ्यांहि विभज्येते

तस्मादहं बुद्धिविगमे प्रत्यक्त्वमेव न सेत्स्यतीति प्रत्यक्त्वमहमर्थस्यैवात्मत्वसा गूढाथसङ्ग्रहः

।

शक्यं प्रमाणाभावात्

तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य आत्मसिद्ध्युक्तप्रत्यक्षविरोधमेव दर्शयति- अहं जानामीत्यादिना ।

6

अह.

मुपलभे’ इत्यत्र उत्तरविवरणवाक्यानुसारेण द्वैरूप्यं न सम्भवति । अहमित्यत्रापि अन्तःकरणावच्छिन्नचितः जानामी

त्यत्रापि चितो भानाङ्गीकारः अनुभवविरोधादनुपादेयः । उभयत्र चितः चित्त्वेन भानस्य कस्याप्यनुभवासिद्धत्वात् । अतोऽहमर्थस्य प्रत्यक्त्वरूपाहंत्वेन भानस्यानुभवसिद्धत्वेन परोक्तरीतिरनुभवविरोधादेवानुपादेयेति भावः ॥

कथं पुनः प्रत्यगात्मनि अविषये अध्यासो विषयतद्धर्माणाम् । सर्वोऽहि पुरोवस्थिते विषये विषयान्तरमध्यस्यति

युष्मत्प्रत्ययापेतस्य च प्रत्यगात्मनः अविषयत्वं ब्रवीषि । उच्यते - ’ न तावदयमेकान्तेनाविषयः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् । '

इति भाष्यं (शं) अत्र भामती ‘तदयं प्रकाशएव स्वयम्प्रकाश एकः कूटस्थनित्यः निरंशः प्रत्यगात्मा अशक्यनिर्वचनी येभ्यः देहेन्द्रियादिभ्यः आत्मानं प्रतीपं निर्वचनीयमञ्चति । जानातीति प्रत्यङ् सच आत्मेति प्रत्यगात्मा । सच्चापराधी नप्रकाशत्वात् अनंशत्वाच्चाविषयः तस्मिन् अध्यासो विषयधर्माणां- देहेन्द्रियादिधर्माणांकथं किमित्याक्षेपे । न तावदयमे कान्तेनाविषय इति । तस्माच्चिदात्मनः स्वयम्प्रकाशस्यैव अनवच्छिन्नस्य अवच्छिन्नेभ्यो बुद्ध्यादिभ्यो मेदाग्रहात् तद

नतावदयमेकान्तेनाविषयः’ इत्यादि (शं) भाष्य, भामती, पञ्चपादिकाद्यनुवादः

४४४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका धकमित्यर्थः ।

संविदि प्रत्यक्त्वाभावादात्मत्वसाधकहेतोरसिद्धिश्च फलिता ।

अहमर्थस्य पराक्त्वाभावादनात्मत्वसाधक

हेतोरसिद्धिश्च सिद्धा । अहंबुद्ध्यत्यनेन ’ युष्मदस्मत्प्रयगोचरयोः’ इति स्वोक्तिविरोधश्च ‘कोहमित्येव निपुण: ' ८

‘शब्दोऽहमिति दोषाय नात्मन्येष: ’ इत्याद्यागमविरोधश्च गर्भितः । हिशब्दस्य प्रसिद्धिपरत्वात् हेतौ वा अनुभूतिः पराची अहमर्थव्यतिरिक्तत्वाद्घटवदिति । प्रत्यक्त्वहेतोरसिद्धिदाढ्यं तत्प्रत्यक्त्वसाधकस्य

• स्वयम्प्रकाशत्वहेतोस्सत्प्रतिपक्षत्वं च

गूढार्थसंग्रहः ।

ध्यासेन जीवभाव इति । तस्यानिदमिदमात्मनः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वमुपपद्यते

तस्माच्चिदात्मनोऽव्यतिरेकात् स्वयम्प्र ।

काशोऽपि अहम्प्रत्ययेन कर्तृभोक्तृतया व्यवहारयोग्यः क्रियते इति अहम्प्रत्ययालम्बन उच्यते इति स्वयम्प्रकाशतया अविषयोऽपि औपाधिकेन रूपेण विषयः’ इतिभावः इति च ॥ अत्र कल्पतरुः । अस्मत्प्रत्ययविषयत्वमपि जीवस्य अहम्प्रत्ययविशिष्टेऽन्तःकरणे

जीवोहि चिदात्मतया

व्यवहारयोग्यत्वापत्तिः, न कर्म

त्वम् ; अतो न कर्मकर्तृत्वविरोधइत्युपसंहारव्याजेनाह - तस्मादिति, इति ॥

।

अत्र परिमलः

ननु चैतन्यस्याखण्डानान्दात्मक शुद्धस्वरूपेणाहंवृत्त्यविषयत्वेऽप्यौपाधिकरूपेण तद्विषयत्वं प्राग

नुपदमेवोक्तम् । वक्ष्यते च शब्दापरोक्षनिराकरणे औपाधिकरूपापन्नश्च जीवः तस्य कथमिह तद्विषयत्वं औपचारिकमि

त्युच्यते-तस्य तद्विषयत्वाभावे च तस्यास्मदुल्लेखो न स्यात् अन्तःकरणमात्रविषयत्वादिदमुल्लेखएव स्यात् सत्यम् अहमर्थानुप्र विष्टानिदमंशरूपस्य सुखादिसाक्षिणः स्वप्रकाशस्याज्ञानोपाधिकस्य जीवस्याहंवृत्तिविषयत्वं प्रागुक्तं वक्ष्यते च, इहतु तस्ये दमंशस्येव अहंवृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यविषयत्वं मुख्यं नास्तीति तदौपचारिकमित्युच्यते । एवं च न कर्मकर्तृविरोध इति

चैतन्यकर्मत्वप्रयुक्तस्य विरोधस्य परिहारः । वृत्तिकर्मत्व प्रयुक्तस्यतु पञ्चाग्निविद्यायामुपासनाकर्मत्वप्रयुक्तस्यैव कथंचिद्रूपभेदेन परिहार आस्थेयः ।

अहं सुखीत्याद्यनुभवात् सुखादिविशिष्टरूपेण कर्मत्वम् अन्त:करणविशिष्टरूपेण कर्तृत्वमिति इति ॥

पञ्चपादिका च न तावदयमेकान्तेनाविषयः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् । ५

ननु विषयिणश्चिदात्मनः कथं विषय

।

भाव: ? पराग्भात्रेन इदन्ता समुल्लेख्यो हि विषयो नाम भवति तद्वैपरीत्येन प्रत्यग्रूपेण अनिदम्प्रकाशो विषयी | तत्कथमेकस्य निरंशस्य विरुद्धांशद्वयसन्निवेशः’ इत्यनन्तरम्’अत्रोच्यते अस्मत्प्रयविषयत्वाभिमतोऽहंकार : ’ इति प्राक् (४३८ पु) उदाहृतवाक्यार्थसमाप्तौ ’ तदेवं यद्यपि चैतन्यैकरसोऽनिदमात्मकत्वादविषयः तथाऽपि अहङ्कारे व्यवहारयोग्यो भवति प्रमेयस्य च व्यवहारयोग्यत्वाव्यभिचारात्’ इति

।

इति गौण्या वृत्या अस्मत्प्रत्ययविषयतोच्यते ।

एतत्पर्यालोचनायाम्

अहमित्यत्र प्रत्यगात्मनः विषयत्वं नास्तीत्येव प्रतीयते । अहमर्थस्य न प्रत्यगात्मत्वमिति च ॥ विवरणे च

C

अथात अहङ्कारादेशः अथात: आत्मादेशः ’ (छा.७.२५.१,२) इति श्रुतिद्वयपर्यालोचन या अहम

र्थातिरिक्तएवात्मेति निर्णीतम् ।

१

तत्कथमहमर्थस्यात्मत्वमिति शङ्कायाम् आत्मसिद्धौ ‘नो खल्वहमिति धर्ममात्रं येन तद

पगमेऽप्यविद्यानिवृत्त्यामिवात्मनः स्वरूपेणावतिष्ठते’ इत्युच्यते । अहमित्येवहि तस्य स्वरूपं ज्ञानमपिहि तद्धर्मत्वेन तस्यैव

प्रकाशते ज्ञानं मे जातमिति, का कथा पुनरर्थान्तरस्यात्मत्वे । अन्यच्च यः सांसारिकदुखैदुखित्वेनात्मानं तत्त्वतो भ्रान्त्या वा प्रत्येति दुःख्यहमिति स सर्वमिदमनिष्टजातं कथमहमपुनरुदयमपनुद्य अव्याकुलं स्वस्थो भूयासमिति संजातमुमुक्षः

तत्साधने प्रवर्तते स यदि साधनानुष्ठानादहमेव न भविष्यामीत्यवगच्छति अपगच्छेदसौ मोक्षकथाप्रसङ्गादपि ततश्चास ।

म्भवदधिकारितया सर्व एव वेदान्तविधयः सर्वाणि च मोक्षशास्त्राणि प्रामाण्यादेव प्रच्यवेरन्

अहमुपलक्षितः प्रकाश

अस्मत्प्रत्ययविषयत्वादिति भाष्य (पं. पा) पर्यालोचनम्

४४५

श्रीभाष्यम्

अहमर्थो नचेदात्मा प्रत्यत्तवं नात्मनो भवेत् । अहंबुद्ध्या परागर्थात् श्रुतप्रकाशिका

अनुभूतिरनात्मा अहमर्थव्यतिरिक्तत्वाद्धयादिवदिति संविदात्मत्वसाधकस्य प्रत्यत्तवहेतोश्च सत्प्रतिपक्षं चाभिप्रेतमित्यवग म्यते अहं बुद्ध्या परागर्थात्प्रत्यगर्थस्य भेदसमर्थनात् । हिशब्दाच्चात्र * संवित्प्रत्यक्त्वहेतोरासद्धिश्च सिद्धा ॥

गूढार्थसंग्रहः अनवर्गेऽवस्थास्यते इतिचेत् किमतः, नहि मयि नष्टेऽपि कोऽपि प्रकाशः स्थास्यति इति कश्चित् प्रेक्षावान् प्रयस्यति, एतेन तदपि परास्तम् अस्मन्प्रत्यये योऽनिदमंशश्चिदेकरसः प्रकाश: स आत्मा तस्मिंस्तद्वलनिर्भासिततया लक्षणततॊ युष्मदर्थ एव

‘ अहं जानामि ’ इति सिध्यन्नर्थइति प्रत्यक्षविरोधात् ‘अहं जानामि’ इति चेतनो युष्मदर्थइति माता वन्ध्येतिवद्ध्या

हतार्थं वचः । नचासावन्याधीनावभासः चैतन्य स्वभावतया स्वयंज्योतिष्ट्वात्, इत्यायुक्तमर्थं साधयति – अहमर्थो नचेदात्मा इत्यादिना ग्रन्थेन ॥

अस्मत्प्रत्ययगोचरे विषयिणि चिदात्मके, इति प्राक् (४४०. पु) उदाहृतभाष्यविवरण अस्मत्प्रत्यये योऽनिदमं३:

चिदेकरसः, इत्यभिधाय अस्मत्प्रत्ययविषयत्वादिति भाष्यविवरण ’ अस्मत्प्रत्ययत्वाभिमतोऽहंकारः ’ इति पञ्चपादिकोत्तिः अस्मत्प्रत्यये योऽनिदमंशः इत्यत्रापि अस्मत्प्रत्ययोऽहंकारः इत्येव विवक्षितमिति प्रतीयते । एवमर्थाङ्गीकारे भाष्यवाक्यस्य

स्वरसार्थो नायं भवति । भाष्ये अस्मत्प्रत्ययगोचर, अस्मन्प्रत्ययविषयत्वात्, इति वाक्यद्वयस्य प्रत्ययगोचरादिशब्दप्रसि अन्तःकरणतादात्म्येनास्मत्प्रत्ययविषयत्वस्यात्रापि सम्भवात्

।

।

द्धार्थबोधकत्वं स्वरसतः प्रतीयते

अस्मत्प्रत्ययगोचरवं

अनिदञ्चिदात्मनः परेषामपि सम्मतमिति तद्वाक्यादेव प्रतीयते ॥

अत्र भामतीप्रभृतिविवरणं च पूर्वमेव निरूपितम् ।

’ युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयो: ’ इत्याद्युपक्रमभाष्यविवरणना

रायणवार्तिक ‘वृद्धास्तु निर्विकल्पस्यापि चिदात्मनोन्तःकरणाद्यभ्याससम्बन्धात् तत्र सविकल्पतयोपलम्भादाशयस्थितस्येव तेजस: अङ्गुल्यादिसम्बन्धात् राहोरिव चन्द्रमस्सम्बन्धात् तद्विषयत्वमुपचरान्ति’ तथा च वसिष्ठः – ‘अदृश्यो दृश्यते राहुः गृहीतेनेन्दुना यथा। तथाऽनुभवमात्रात्मा दृश्येनात्माऽवलोक्यते’ ॥ इति । वक्ष्यतिचैतद्भगवान् भाष्यकारः–‘ नतावद

यमेकान्तेनाविषयः अस्मत्प्रयविषयत्वात्’ इति तेनायमात्मा शुद्धचिद्धनः अस्मत्प्रत्ययविषयः इत्युच्यते । युष्मच्चास्मच्च युष्मदस्मदी, तयोः युष्मदस्मत्प्रत्ययौ तद्गोचरौचतौ युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरौ तयोरित्यर्थः इति ॥

एवं ’ न तावदयमेकान्तेनाविषयः’ इत्यादिभाष्यविवरणवार्तिके च अस्मन्प्रत्ययविषयत्वादिति । अयमपरोक्ष 6

भूतः प्रत्यगात्मा स्फूर्त्यविषयोऽपि न सर्वात्मना अविषयः, कुतः ? अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् । अस्मच्चासौ प्रत्ययश्चति अस्म

त्यत्ययः, तद्विषयत्वात् । अत्र यदा प्रत्ययशब्दो भावसाधन: - प्रतीतिः प्रत्ययः इति तदाऽस्मन्प्रत्ययोऽहमाकारवृत्तिः ।

यदा करणसाधन: प्रतीयतेऽनेनेति तदाऽहमित्यभिलापः तत्फलम् यदा प्रत्येतीति कर्तृसाधनः तदाऽन्तःकरणमभिधीयते

।

।

सर्वमत्र श्रुत्यर्थाभ्यां विवक्षितं भवति । तत्राहमाकारान्तःकरणवृत्तिर्द्विधा एका तावत् ’ तत्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्या निष्कृष्टाहङ्कारशुद्धचिन्मात्रविषया जीवन्मुक्तानाम्, अन्यातु चिदाभासविशिष्टाहङ्कारविषया संसारिणाम् । इयं च यद्यपि साक्षान्नात्मविषया, तथाप्यप्पात्रमिवादित्यविषयम् आदर्शइव मुखविषयः चिदाभासद्वारा तद्विषया भवति अन्यथा तद्वि षय आत्मव्यवहारानुपपत्तेः’ इति चोक्तम् ॥

प्रत्यक्छब्दस्यात्मसिद्धिविवरणमेव युक्तम्, अहंमनुष्यइति प्रतीतिद्वैविध्यं च

४४६

[जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

प्रत्यर्थीहि भिद्यते ॥ गूढार्थसंग्रहः

’ पराग्भावेन इदन्तासमुल्लेख्योहि ’ इति पञ्चपादिकापर्यालोचनायाम् इदंशब्द निर्देश्यं पराग्वस्विति तेषामपि

सम्मतमिति स्फुटम् । अनिदंचिदात्मनः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वाङ्गीकारे अन्तःकरणसंचलनेनैव अभ्यासेन अनिदंचिदा त्मनः विषयत्वमिति स्थापनं न सम्भवतीति वक्ष्यमाणतया अन्त:करणासंवलनेनैव अनिदं चिदात्मनः अस्मन्प्रत्ययवि

।

।

पयत्वमपरिहार्यमिति प्रत्यग्वस्तुनोऽपि तदङ्गीकृतं भवति तेन च अहमर्थस्य प्रत्यग्रूपत्वमपि सम्मतमित्येषितव्यम् ‘वयमिमे’ इत्यादिप्रयोगः इमे इत्यत्र अहमर्थाघटकधर्मवैशिष्ट्यविवक्षया उपपद्यते एवं च अहमर्थ: अनिदं वस्तु

प्रत्यक् । इदमर्थ: पराग्वस्तु इत्येव युक्तम् ॥ तत्र देहेन्द्रियमनःप्राणधीभ्यो ज्ञानाश्रयतया विविच्यमाने प्रतीपमञ्चतीव निर्भासमान अहंभावएवहि प्रत्यक्त्वनाम

सर्वे च प्रकाशमानं ज्ञात्रे अहमिति चकासते प्रकाशत इति प्रत्यात्मसिद्धोऽयमनुभवः ‘अहं जानामि ’ ’ मह्यं प्रकाशते इति,’ इत्यात्मसिद्ध्युक्तार्थंएव युक्तः । भामत्युक्तार्थस्तु नादरणीयः । परमते प्रत्यक्त्वं स्वप्रकाशस्यैव सम्मतम् । अतश्च

अञ्चति जानातीति अर्थवर्णनं तद्विरुद्धम् । तत्र आत्मसिद्धिवाक्ये सर्वे च प्रकाशमानम् अहमिति चकासते प्रकाशते, मह्यं प्रकाशते इति सूक्त्या परस्मै अञ्चति इति पराकूशब्दोऽपि विवृतो भवति । एवं प्रतीपमञ्चतीत्यत्र परार्थप्रतीपमञ्चति (स्वार्थमञ्चति) इत्यर्थंएव पर्यवसितः । एतत्सर्वमहमर्थस्यात्मत्वाभावे न घटत इत्याशयेनाह - अहमर्थो नचेदात्मा भिद्यते । इत्यन्तेन ॥ ‘अहं मनुष्यः ’ इति ज्ञानं द्विविधम् एकमज्ञानां देहात्मभ्रमरूपम् । अन्यच्च अहमर्थात्मनः मनुष्यदेहसंयुक्तत्व ‘ नैव स्त्री न पुमांश्चैत्र नचैत्रायं नपुंसकः

।

ज्ञानं प्रमारूपम् ।

यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन सयुज्यते ॥ ’ (श्वे.५.१०)

‘ अनुज्ञापरिहारौ देहसम्बन्धात् ज्योतिरादिवत् ’ (ब्र.सू. २.३.४७) इति श्रुतिसूत्रादिभिः द्वितीयं प्रमारूपम् । अतएव ’ वसन्ते ब्राह्मणोऽग्रीनादधीत ’ इत्यादिश्रुत्युपपत्तिः । देहात्मभ्रममूलकत्वे आत्मनः परलोक सम्बन्धनिश्चयप्रतिबन्धेन तत्कर्मणि प्रवृत्तिरेव न स्यात् । उक्तं च परैरपि शास्त्रीयेतु व्यवहारे यद्यपि नाविदित्वा आत्मन: परलोकसम्बन्धमधि

क्रियते इति । प्राक् (४३८. पु) विवरणे

(

शुक्लःपट इत्यादिप्रत्ययानामविद्यात्वप्रसङ्गो माभूत् ’ इत्युक्त्या शुक्लःपटइत्यत्र

नाविद्येति परेषां सम्मतमिति प्रतीयते । शुक्लादिशब्दन्यायएव ब्राह्मणादिशब्दानां जैमिनीयसम्मत इति (१५ ४.श्री.भा.पु) मानिरूपितम् ॥

एतेन ‘ब्राह्मणो यजेत ’ इत्येवमादीनि शास्त्राणि आत्मनि वर्णाश्रमवयोऽवस्थादिविशेषाव्यासमाश्रित्यप्रवर्तन्ते । ' ,

।

(शं. भा) इत्यपि न वाच्यम् । तत्रापि अवस्थाविशेषवच्छरीरसंयोगज्ञानेन प्रवृत्तिसम्भवात्

जीवस्य ब्रह्माक्षत्रादिभ्भेदोऽपि

शरीरसम्बन्धनिबन्धनएव ब्रह्मक्षत्रादिशब्दानां शरीरसम्बन्धिवाचकत्वात् । एवमशनायादि सम्बन्धोऽपि शरीरसम्बन्धनि बन्धनएव वेदान्तवेद्याशनायाद्यतीतापेतब्रह्मक्षत्रादिभेदा संसार्यात्मतत्त्वस्य प्रागज्ञानेऽपि ’ ब्राह्मणो यजेत’ इत्यादेः भ्रम ८

मूलकत्वं नोपपादयितुं शक्यम् । ।

पगतएव

प्रकृतिपुरुषतत्संयोगाः नित्यानुमेयाः इति वदद्भिः साङ्ख्यैरपि जीवे संयोगः अभ्यु सूत्रकृता व्यवस्थापयिष्यमाणाणुजीववादेतु न काचिदनुपपत्तिः ॥ 6

3

एतेन ‘पश्चादिभिश्चाविशेषात् ’ यथाहि पश्चादयः शब्दादिभिः श्रोत्रादीनां सम्बन्धे सति शब्दादिविज्ञाने प्रतिकूले

जाते ततो निवर्तन्ते, अनुकूले च प्रवर्तन्ते । यथा दण्डोद्यतकरं पुरुषमभिमुखमुपलभ्य मां हन्तुमयमिच्छति इति पला

जिज़ासा १-१-१] पश्चादिभिश्चाविशेषादित्युक्ति पर्यालोचनम् अध्यासव्याख्या (पं.पा.वि) ऽनुवादश्च

४४७

गूढार्थसंग्रहः

यितुमारभन्ते हरित तृणपूर्णपाणिमुपलभ्य तं प्रत्यभिमुखी भवन्ति । एवं पुरुषा अपि व्युत्पन्नचित्ताः क्रूरदृष्टीनाक्रोशतः खड्गोद्यतकरान्बलवतउपलभ्य ततो निवर्तन्ते, तद्विपरीतान्प्रति प्रवर्तन्ते । अतः समानः पश्चादिभिः पुरुषाणां प्रमाण प्रमे यव्यवहारः ।’ इत्युक्तार्थ : प्राथमिकज्ञानवतां सम्मतः । द्वितीयज्ञानवतामपि देहसम्बन्धकृत सुखदुःखगोः जीवे अङ्गी

कारेण नानुपपत्तिः देहसम्बन्धस्तु नाव्यासनिबन्धनः । ‘ प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वर्मभिः ’ (श्वे. ५. अ) इति ’ यद्यच्छरीर मादत्ते’ इत्येतत्पूर्वश्रुत्या कर्मनिबन्धनत्वस्य प्रतिपादनात् । अतः कर्मफलानुभवाय अहमर्थस्य नित्यताज्ञानवतामपि

।

शरीरसम्बन्धविगमे तच्छरीरे सुखानुभवहानिज्ञानेन खड्डोद्यतकरं पुरुषं दृष्ट्वा निवृत्तिरुपपद्यते परैरपि प्रारब्धकर्मपला नुभवपर्यन्तम् अहं मनुष्य इति ज्ञानमङ्गीकृतमेव । परमते अध्यासरूपं तज्ज्ञानम् | सिद्धान्तेतु अज्ञानां भ्रमरूपं ज्ञानि

देहसम्बन्धश्च श्रीभाष्ये वक्ष्यमाणशरीरशरीरिभावलक्षणशानवतां सुगमः । तेन देहस

।

नांतु प्रमारूपमपि न विरुध्यते

म्बन्धविचारस्य (पं.पा.वि) नावसरः । पुरुषधौरेयाणांतु नोक्तदोषसम्भवः । अहमिति तावत्प्रथमोऽध्यास इत्यत्र न काप्ये

तेन युक्तिरुक्ता भवति इति भावः ॥ ’ अविद्यावद्विषयाणि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणानि शास्त्राणि च । देहेन्द्रियादिषु अहंममाभिमानरहितस्य प्रमातृत्वानु

पपत्तौ प्रमाणप्रवृत्त्यनुपपत्तेः’ इति भाध्ये (शं) उक्तार्थ: व्याख्याकारैस्साधितः ॥ तत्र पञ्चपादिका । किमनेन युष्मद

स्मदित्यादिना-‘ अहं मनुष्यः’ इति देहेन्द्रियादिष्वहं ममेदमित्यभिमानात्मकस्य लोकव्यवहारस्थाविद्यानिर्मितत्व प्रदर्शन

परेण भाष्येण ? उच्यते—ब्रह्मज्ञानं हि सूचितमनर्थनिबर्हणम् | ज्ञानमज्ञानस्य निवर्तकम् । तद्यदि कर्तृत्वभोक्तृत्वम ज्ञानहेतुकं स्यात् ततो ब्रह्मज्ञानमनर्थहेतुनिबर्हणमुच्यमानमुपपद्येत । तेन सूत्रकारेणैव ब्रह्मज्ञानमनर्थहेतुनिबर्हणं सूचयता अविद्याहेतुंकं कर्तृत्वभोक्तृत्वं प्रदर्शितं भवति । अतस्तःप्रदर्शनद्वोरण सूत्रार्थोपपत्युपयोगितया सकलतन्त्रोपोद्धातः प्रयो

जनमस्य भाष्यस्य । तथाचास्त्र शास्त्रस्यैदपर्यं सुखैकतान- सदात्मक – कूटस्थ चैतन्यैकरसता संसारित्वाभितस्त्रात्मनः पारमार्थिक स्वरूपमिति वेदान्ताःपर्यवस्यन्तीति प्रतिपादितम् । तच्चाहं कर्ता सुख दुःखीति प्रत्यक्षाभिमानेनाबाधित कल्पेनावभासेन विरुध्यते । अतस्तद्विरोधपरिहारार्थ ब्रह्मस्वरूपविपरीत रूपमविद्या निर्मितमात्मन इति यावन्नप्रतिपाद्यते, ।

तावत् जरद्गवादिवाक्यवदनर्थकं प्रतिभाति । अतस्तन्निवृत्त्यर्थं अविद्यायिलसितमब्रह्मस्वरूपत्वमात्मनः इति प्रतिपाद

यितव्यम् । वक्ष्यतिचैतत् अविरोधलक्षणे जीवप्रक्रियायां सूत्रकारः ‘ तद्गुणसारत्वात् इत्यादिना’ इति ॥

‘ यतो देहेऽहमभिमानः इन्द्रियादिषु ममाभिमानः । आदिशव्देन बाह्यावयवग्रहणम् । देहशब्देन सशिरस्को

मनुष्यत्वादिजातिसम्भिन्नोऽवयवव्यभिमतः न शरीरमात्रं देहोऽहमिति प्रतीत्यभावात् । सर्वोहि मनुष्योऽहं देहोऽह मिति जातिविशेषैकाधिकरणचैतन्यएव प्रवर्तत इति स्वसाक्षिकमेतत्’ इति च । अत्र विवरणम्—‘ सर्वोहि मनुष्यो ;

ऽहृमिति । अत्रायं प्रयोगः देवदत्तस्य जाग्रत्स्वप्रकालौ तस्यैव कर्तुः करणभूतदेहेन्द्रियादिष्वहममाभ्यासपुरस्सरप्रमातृ अध्यासाभावे

,

व्यवहारादर्शनात्सुषुप्तइत्यर्थापत्तिः’ इति ॥

दर्शिताध्यासोपादानमन्तरेणानुपपन्नम्

वा

व्यवहारत्रितयं

।

इति

सुषुप्तिकाल

तस्यैव

यथा

लादन्यकालः

•

त्वादि व्यवहारवन्तौ तस्यैव सुषुप्तिकालादन्यकालत्वात् । यःकालः तथाविधव्यवहारवान्नभवति न स तस्यैव सुषुप्तिका

‘ननु – निरतिशयानन्दं ब्रह्म श्रूयते, ब्रह्माषातिसाधनं च ब्रह्मविद्या ’ ’ स योहवै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव

महि

पश्यत्यन्यमीशमस्य

यदा

जुष्टं

'

तरतिशोकमात्मवित्

'

ब्रह्मविद्याफलम्–

श्रूयते

प्रहाणं

समूलस्य

ननुचानर्थस्यापि

•

‘भवति’ इत्यादिश्श्रुतिभ्यः ; तस्मान्निरतिशय सुखाबाप्तये इति वक्तव्यम् किमिदमुच्यते-‘अनर्थहेतोः प्रहाणाय’ इति १

अहमर्थस्याध्यासिकत्वे मोक्षार्थप्रवृत्त्यनुपपत्तिः

४४८

[जिशासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

निरस्ताखिलदुःखोऽहमनन्तानन्दभाक् खराट् । भवेयमिति मोक्षार्थी श्रवणादौ प्रवर्तते ॥ श्रुतप्रकाशिका

श्रुत्यर्थापत्तिं वक्तुं मुमुक्षोरभिसन्धिमाह-निरस्तेति । गूढार्थसंग्रहः मानमिति वीतशोकः’ इत्यात्मनो जीवस्य ब्रह्मात्मकता शास्त्रस्य विषयः, तेनानन्दात्मकब्रह्मस्वरूपताप्राप्तिर्जीवस्य विषय

।

तथैव संवृत्ता। नच सा विषयावहिः शास्त्रविषयात् ब्रह्मात्मरूपात् अनर्थहेतुप्रहाणमपि तर्हि न पृथनिर्देष्टव्यम् ? यतः सर्वेषु वेदान्तेष्वलौकिकत्वात् ब्रह्मणः तत्प्रतिपादनपूर्वकमेव जीवस्य तद्रूपता प्रतिपाद्यते । तद्यथा ‘तदेव सोम्ये दमग्रआसीत् ’ इत्युपक्रम्य इत्याद्यभिधाय ’ तदेवमशाब्दमविद्याविलयं मन्वानः श्रुतिन्यायकोविदो 6

भगवान्भाष्यकारः

विषयात्पृथनिर्दिशति अस्यानर्थहेतोः प्रहाणायेति । ’ इति पञ्चपादिकायामुक्तम् ॥ एतत्पर्यालोचनायाम् अहमर्थाध्यासः अवश्यमङ्गीकरणीयः ।

इति शङ्कायामाह-निरस्ताखिलदुःखोऽहमिति ।

शुक्लादिशब्दवत् ब्राह्मणादिशब्दा इति जैमिनियैरेव निरूपितप्रायमिति तेनैव न्यायेन सर्वेषां परमात्मशरीरैत्वबोधक श्रुत्य नुसारेण ‘ तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यत्र श्वेतकेतुशब्दप्रयोगेण तन्न्यायसूचनेन च जीवान्तर्यामिबोधएव श्रुतौ विवक्षित इति श्रुत्यर्थविचारावसरे स्थापयिष्यते । विवरणकारसम्मतं भावरूपाज्ञानं निरसिष्यते इत्यभिप्रेत्य पञ्चपादिकोढाहृत श्रुतिवाक्यैरेव प्रतीयमानमोक्षार्थप्रवृत्तिप्रतीतिः अहमर्थाव्यासाङ्गीकारे न घटतइति अनेन श्लोकेन प्रतिपाद्यते ॥

सोऽहं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मवित् श्रुतंह्येवमे भगवद्दृशेभ्यः तरति शोकमात्मविदिति । सोऽहं भगवः

शोचामि, तं मा भगवान् शोकस्य पारं तारयतु ’ (छा.७.१.३) इति श्रुतिक्रमः । अत्र तरति शोकमात्मविदित्यत्र शोकतरणं यदुक्तं‘ सोऽहं भगवश्शोचामि’ इत्यत्र अहमर्थस्य शोकवत्त्वप्रतिपादन पूर्वकं तत्पारतारणप्रार्थनोक्त्या अहमर्थगतमेव शोक तरणं विवक्षितमिति स्फुटम् । एवं भूमविद्योपक्रमे उक्तएवार्थः उपसंहारेऽपि ’ न पश्यो मृत्युं पश्यति नरोगं नोतदुःखताम्। सर्वेह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः ’ ’ स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः । तस्मै मृदितकषायाय तमसःपारं दर्श

यति भगवान् सनत्कुमारः । ’ इत्यत्र प्रतिपादितः । अत्र ‘नरोगं नोतदुःखताम्’ इत्यत्र दुःखसामान्यतरणमुपक्रमोक्त

मेव प्रतिपादितमिति स्पष्टं प्रतीयते । ’ सर्वेह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः । ’ इत्यत्र सर्वज्ञत्वं ’ ब्रह्मविदाप्नोतिपरम् इत्यादौ प्रोक्तपरप्राप्तिश्चेत्युभयं प्रतिपाद्यते । तत्र परशब्देन सर्वावधिकोत्कर्षविशिष्टस्यैव विवक्षिततया विभूतिगुणादि

विशिष्ट निरतिशयानन्दब्रह्मानुभवएव विवक्षितः । स एव सर्वप्राप्तिरूपोऽत्र प्रतिपिपादयिषित: ॥ एतत्तात्पर्येणैव ‘तमसः पारं दर्शयति’ इत्युक्तम् । सोऽध्वनःपारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ’ (कठ) इति श्रुत्यन्तरम् । उक्तब्रह्मानुभवश्च स्थानविशेषएवेति निर्धारयिष्यते एतदनुभवतात्पर्येणैव अनन्तानन्दभाक् इत्युक्तम् । ।

6

6

निरस्ताखिलदुःखोऽहम्’ इत्यत्र आध्यात्मिकादि दुःखसामान्यनिरासो विवक्षितः । अनया च सूक्त्या ’ तदस्य त्रिवि

घस्यापि दुःखजातस्य पण्डितैः । गर्भजन्मजराद्येषु स्थानेषु प्रभविष्यतः ॥ (वि. पु. ६. अ. ५.अ. श्लो.५८) निरस्तातिश याह्लादसुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकी मता ॥ (५९) तस्मात्तत्प्राप्तये यत्नः कर्तव्यः पण्डितनरैः ॥

विज्ञानं प्रापकं प्राप्ये परे ब्रह्मणि पार्थिव । प्रापणीयस्तथैवात्मा प्रक्षीणाोषभावनः ॥ १ (८.अ. ९३. श्लो) इति पुराणवचनं

मूलभूतमिति स्मारितम् ॥

आभासवादिवार्तिककारमते मोक्षार्थप्रवृत्त्यनुपपत्तिः

४४९

श्रीभाष्यम्

अहमर्थ विना राश्चेन्मोक्षइत्यव्यवस्यति । अपसर्पेदसौ मोक्षकथाप्रस्तावगन्धतः ॥ श्रुतप्रकाशिका

ततःकिमित्यत्राह–अहसर्थविनाशइति । यत्सम्बन्धित्वेन दुःखज्ञानं यत्सम्बन्धिनी दुःखनिवृत्तिः यत्सम्बन्धिनी सुख ।

प्राप्तिश्चेप्स्यते तद्विनाशो मोक्षश्चेदधिकारिविरहादप्रामाण्यं भवेत् । प्रमितिजनकत्वं हि शास्त्रस्य प्रामाण्यम्

बुभुत्सित

ग्राह्यस्य शास्त्रस्य पुरुषार्थपर्यवसायित्वाभावे श्रवणमननाद्यधिकारी न सिध्द्येत् । नहि शास्त्रं श्रवणादिनिरपेक्षं कस्यचि त्प्रमितिं जनयति अतोऽधिकारिविरहात्प्रामाण्यं न भवेदिति शास्त्रप्रामाण्यान्यथाऽनुपपत्तिरूपश्रुत्यर्थापत्तिरुक्ता । अहमर्थे

गूढार्थसंग्रह: अत्र ‘ परयात्वक्षरप्राप्तिः ‘ तत् ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिभिः’ इति च परविद्यासामान्यं व्यानरूपमिति निर्णयपूर्वकं ,

भगवत्प्राप्तिरूपं फलं च प्रदर्शितम् । भगवच्छन्दस्तु ‘ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य’ इत्यादिना ज्ञानादिगुणषट्कविशिष्टवाची । वाच्यार्थस्य परविद्याविषयत्वमिति — तदेव भगवच्छब्दवाच्यं स्वरूपम्’ इत्यत्र स्थापितम् । अत्र च ‘तदा विद्वान् पुण्य ८

पापे विधूथ निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति । तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् । ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति । तरति शोकं, तरति पाप्मानम्’ इत्यादि श्रुतयो विवक्षिताः । स्वराडित्यनेन ’ सस्वराड्भवति । तस्य सर्वेषु ८

लोकेषु कामचारो भवति ’ (छा.७.२५) इति श्रुतिः प्रत्यभिज्ञापिता। एतेन ‘ व्यवहारसामान्यमध्यासमूलकम्’ इति विव रणकारोक्तानुमानानि अनुपादेयानीति बोधितम् ॥ सूत्रकारश्च ‘ सम्पद्याविर्भावः स्वेन शब्दात् ’ इत्यत्र ‘ परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्खेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ’ इति विषय

वाक्यमभिप्रयन् ‘स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाण: स्त्रीभिर्वा यानैर्वा’ इत्यादि तदुत्तरश्रुत्युक्तमर्थं मुक्तस्य स्थापयन्

मुक्तिकाले व्यवहारसाधनेन व्यवहारसामान्यस्याध्यासमूलकत्वं निराकरोति । अतश्च अहमर्थस्य मुक्तिकाले ब्रह्मानुभव सर्वलोककामचारादेः श्रुतिषु प्रतिपादनेन श्रुत्युक्त तादृशानुभवेच्छया श्रवणादौ प्रवृत्तेः पराशरेण निर्णीततया च अह मर्थाध्यासः परोक्तः न घटत इति भावः ॥ मोक्षार्थी श्रवणादौ प्रवर्तते इति । ‘येनाहं नामृतास्यां किमहं तेन कुर्यो यदेव भगवान् वेद तदेव मे

ब्रूहि’ (बृ.६.५.४) इति मैत्रीयी प्रभगता श्रुतिः ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतथ्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः

इति याज्ञवल्कीयतत्प्रतिवचनश्रुतिश्चात्र विवक्षिता । ’ येनाहं नामृता स्याम्’ इति वाक्येन श्रवणादेः मोक्षार्थिप्रवृत्ति

विषयत्वं प्रतीयते । अत्राहंत्वविशिष्टस्यैव मुक्तिरूपफलस्य तदर्थिनएव श्रवणादौ प्रवृत्तेश्च प्रतिपादनेन अहमर्थस्य चिद

चित्संवलनात्मकत्वेनाध्यासवादिमते एतच्छ्रतिविवक्षितप्रवृत्यनुपपत्तिरिति भावः ॥ ।

एतावता विवरणवार्तिककारादिसर्वमतेषु अध्यासानुपपत्तिरुक्ता

अथ वार्तिककारमते अनुपपत्तिं दर्शयति-

अहमर्थविनाशश्चेदित्यादि श्लोकद्वयेन । वार्तिककारमते प्रतिबिम्बवादे प्रतिबिम्बस्यासत्यत्वाङ्गीकारेण प्रतिबिम्वभूताभा

सस्यैव अनर्थतायाः ‘अयमेवहि नोऽनर्थो यत्संसार्यात्मदर्शनम्’ (बृ.वा) इत्यत्रोक्त्या आभासनिवृत्तरेवानर्थनिवृत्ति रूपत्वेन अहमर्थविनाश एव मोक्षः पर्यवस्तीति अहमर्थविनाशार्थी प्रवृत्तिर्न घटतइति भावः ॥

उक्तं च सिद्धान्तबिन्दौ केवलचैतन्यस्यैव आभासद्वारा बद्धत्वाभ्युपगमात् । उक्तं न वार्तिककारपादैः ‘ अयमेव

।

दर्शनमिति । तेन शुद्धचैतन्यस्याभास एव बन्धः तनिधि मोक्ष इति’ इति अत्र ‘दर्शनं भासकत्वयोग्यशुद्धचिनिष्ठं 57

४५०

‘मयिनष्टेपी’ त्यादिना ‘मद्विनाशात्फलं नस्या’ दिति श्लो. वार्तिकार्थविशदीकरणम् [जिज्ञासा- १-१-१ श्रीभाष्यम्

मनिष्टेsपि

श्रुतप्रकाशिका नष्टेऽपि ज्ञप्तिः नित्या तिष्ठतीत्यत्राह – मयि नष्टेऽपीति ।

नहि मयिनष्टेऽपि स्तम्भस्तिष्ठतीति स्वशिरश्छेदः पुरुषार्थः

स्यादिति भावः । नहि केवलसंविदः श्रवणादौ प्रवृत्तिः अपित्वहमर्थस्यैव ।

अतः प्रवर्तमानोऽयं स्वनाशाय नप्रवर्तते ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः ।

आभासतादात्म्यमिति यावत्

तन्निवृत्तिरिति । तथा च स्वीयवास्तव मुख्यस्वरूपत्व प्राप्तये स्वस्य बद्धस्य नाशार्थमाप ।

प्रवृत्तिः न दोषाय । सर्वमतेष्वपि मुक्तस्य स्वीयरूपस्य प्राप्तयर्थे बद्धस्वरूपस्य नाशार्थं बद्धेप्रवृत्तिस्वीकारात्

।

देहादिविशिष्टरूपंहि बद्धम् । तन्नाशद्वारा तदुपलक्षितमुक्त रूपप्राप्तयर्थं तत्र प्रवृत्तेः स्वीकारात् चिन्निष्ठं बन्धः तन्नाशो मोक्ष इति युक्तम् । ।

सस्याप्यज्ञानजन्यत्वात्

‘अविद्याऽस्तमयो मोक्षः साच बन्ध उदाहृतः

,

मनो

अत्र अज्ञानमेव शुद्ध

। इति वार्तिकोक्तेः आभा

तथाप्याभासस्य सुखदुःखाद्याश्रयत्वेन स्फुटबन्धवत्वेन प्रत्ययात् स एव बन्ध उक्तः । अत

एव संसायांत्मदर्शनमित्यनेन आभासस्य दुःखादिसंसारवचमुक्तम् इति बिन्दुकोक्तप्रवृत्युपपत्तिः ‘नैरात्म्यवादपक्षेतु ,

पूर्वमेवावबुध्यते । मद्विनाशात् फलं न स्यात् मत्तोऽन्यस्याथ वा भवेत् । इति नैव प्रवृत्तिरस्यात् नच वेदप्रमाणता ' (श्लो.वा.आ.वा.३२.३३) इति भट्टपादैरेव न घटत इत्युक्तम् । ‘नचाहम्प्रत्ययो व्यामोह इति शक्यते वक्तुम् । ८

बाधकप्रत्ययाभावात् ’ इति शबरभाष्यस्य ‘नातस्मिन् स इतिज्ञानं नह्यसौ भ्रान्तिकारणम् । नचाहंप्रत्ययो भ्रान्तिरिष्टो बाध कवर्जनात् ॥ (श्लो.बा.आ.वा.१२५.श्लो) इत्यादिना विवरणपूर्वकं वार्तिक एव भट्टपादैः अहमर्थात्मत्वस्थापनेन अत्र अहमर्थानात्मतावादिमतसामान्यमपि विवक्षितम् ॥

अत्र न्यायरत्नाकरः एवं नित्यात्मवादपक्षे सिद्ध्यति वेदप्रामाण्यमित्युक्तं, ज्ञानमात्रे शरीरमात्रे वा न सिद्ध्य 6

तीत्यर्थवत् नित्यात्मप्रतिपादन मित्याह – नैरात्म्येति, इति । ’ येनाहं नामृतास्याम्’ इत्यादि श्रुतिप्रामाण्यं सम्भवती त्यप्यत्राभिप्रेतम् । तमेतमर्थमभिप्रेत्य वार्तिकोक्कार्थमेव विशदयति- मयि नष्टेपीत्यादिना । अहमर्थविनाशकालिकज्ञ सयर्थं न कोऽपि प्रवर्तते पुमान् । अहमर्थस्यैव मुक्तिसम्पादनार्थ प्रवृत्तिः श्रुत्यनुभवसिद्धा । मनोदेहादिविशिष्टस्य बद्धत्वेऽपि अहंत्वविशिष्टस्य बद्धत्वं न कोऽप्यभ्युपैति । अतः उक्तप्रवृत्त्यन्यथाऽनुपपत्त्या वेदप्रामाण्यभङ्गप्रसङ्गेन च

अहमर्थाध्यासो न युक्तः । अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्रापि अहंत्वविशिष्टस्य प्रतीतिः ‘ आत्मेतितूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ' 6

(ब्र.सू.४.१.३) इत्यत्र सूत्रकृतैव साधयिष्यते ॥

।

मद्विनाशात् फलं न स्यात्’ इति वार्तिके व्यतिरेक उक्तः

अत्र ‘ अनन्तानन्दभाक् स्वराड्भवेयम्’ इति

अन्वयोऽभिहितः । एवमन्वयव्यतिरेकाभ्यां अहमर्थसम्बन्धिन एव सुखस्य पुरुषार्थत्वं स्थापितम् । ‘मयिनष्टेऽपि ’ इत्या दिना व्यतिरेकविषयीकरणेन अद्वैतसिद्धौ (मुक्तेरेवानन्दरूपत्वेन पुरुषार्थसाधनत्वप्रकरणे) ‘सुखादौहि पुमर्थता नाप रकीयत्वप्रयुक्ता, नापि स्वकीयत्वप्रयुक्ता, गौरवात् । किंतु साक्षात्क्रयमाणतया सम्बन्धस्य च अनित्यत्वसाधनपरितन्त्र्या

देरिव अवर्जनीयसन्निधिकत्वात्’’ इत्युक्तिः । ‘पुमर्थता-पुमर्थतामात्रं, प्रयुक्ता घटिता, साक्षाक्रियमाणतया - अनावृततया घटितेति शेषः। सम्बन्धस्य स्वकीयत्वादेः अवर्जनीयसन्निधिकत्वात् दैवाधीनसामग्रथंधीनेच्छाविषयत्ववच्वात् अनित्य ।

सुखत्वादिरूपेणाज्ञानस्य कदाचित् सम्पत्त्या तेन रूपेणेव स्वकयिसुखत्वेनापि कदाचित् ज्ञानात् तेन रूपेणेच्छा नचैता

स्वसम्बन्धादीष्टतावच्छेदकरूपेणैव सुखेच्छायाः प्रवृत्तिप्रयोजकता

गूढार्थसङ्ग्रहः

बता सैव पुमर्थतामात्र घटिका । अनित्यसुखत्वादेरपि तत्त्वापत्तेः । अथ केवलसुखत्वेन ज्ञातेऽपि मदीयसुखत्वेनैवेच्छा इच्छासामान्यसामग्रथा एव मदीयत्वविषयतानियामकत्वादितिचेत् ; उक्तनियामकत्वे मानाभावात् । अनावृतं भवतु

इत्येवाकारस्येच्छामात्रव्यापकत्वेन मदीयत्वविषयतायाः तदनङ्गीकारात् । अङ्गीकारे वा मां प्रत्यनावृतत्वमेव मदीयत्वमि ।

त्यविरोधात्

नहि तदन्यत् सुख तत्साधनादिसाधारणं मदीयत्वमेकजातीयमस्ति

यदिच्छाव्यापकविषयताकं

स्यात् ।

मत्सम्बन्धमात्रंतु परकीयमेवेदमिति ज्ञातेऽपि मत्सभवेतत्वं मत्स्वत्वंचेत्यन्यतरवत्त्वंतु पापिष्ठकाम्ये परदारादौ नास्त्येव । मद्भोगयोग्यत्वं तु मां प्रत्यनावृतत्वमेव ॥

नच तदपि दूरस्थशत्रुमरणादौ नेति वाच्यम्; तन्निश्चयस्यैव सुखविशेषसाधनत्वेन पुरुषार्थस्य स्वंप्रत्यनावृत

शत्रुमरणादिमात्रस्यापुरुषार्थत्वेऽपि क्षत्यभावात् । नहि यद्यदिष्टं यस्य तस्य तत् पुरुषार्थः हेयस्य क्रीडादेरि

|

त्वात्

ष्टत्वेऽपि पुरुषार्थत्वेनाव्यवहारादिति भावः ।’ इति लघुचन्द्रिकोक्तिश्च निरवकाशा | अहमर्थस्याध्यासिकत्वे अहमर्थ नाशकालएव मुक्तिरूपं सुखमिति ज्ञानस्य सत्वे प्रवृत्तेरसम्भवाभिधानेन ‘अनन्तानन्दभाक्’ इत्यनेन स्वसम्बन्धस्य प्रद•

शेनेन मदीयत्वस्य तद्रूपतायाः तेनैव सिद्ध्या परदारादौ भाविसुखसाधनत्वबुद्ध्या तत्रापि अहमर्थसम्बन्धित्वसत्वेन अहमर्थसम्बन्धित्वेन सुखस्य ज्ञानकालएव सुखे तत्साधने च प्रवृत्तेरन्वयव्यतिरेकसिद्धत्वेन मानाभावोक्तेरयोगात् । हेय क्रीडादेः यस्येष्टत्वं तस्य पुरुषार्थत्वं सिध्यत्येव । अत्र ‘अनन्तानन्दभाक्’ इत्यनेन मुक्तिसुखस्य आनन्दत्वमात्रेण न

पुरुषार्थता, अपितु अनन्तत्व विशिष्टानन्दत्वेन अन्यथा बन्धकालिकानन्दापेक्षया बैलक्षण्यासम्भवात् इति सूचितम् ॥ तेन इष्टतावच्छेदकसंसर्गस्य भोग्यविषयाव्यभिचारित्वं प्रदर्शितम् । एतेन ‘येनेष्टतावच्छेदकेन विशिष्टे कामना

तस्यैव तथा, यथा सुमुखनासिकादि पुत्रकामनादिस्थले येनतु उपलक्षित कामना तस्य न तथा । यथा श्रीकृष्णविहार

स्थानबृन्दावनादिस्थितौ शत्रुस्वामिकगृहादौ वा । नहि वृन्दावनस्थितेः, शत्रुगृहादेव भोगकाले श्रीकृष्णविहारः शत्रु स्वच्वं वा अस्ति । तथा च कैवल्ये सुखत्वाद्यसंसर्गेऽपि न क्षतिः । इति ’ लघुचन्द्रिकोक्तिः अनुपादेया ॥ ८

यस्मिन् देशे वृन्दावने पूर्वस्मिन् काले श्रीकृष्णविहारः पूर्वमासीत् तद्देशस्य तद्देशत्वेनैवेच्छाविषयत्वम्, नतु

देशत्वोपलक्षितस्य शत्रुस्वामिकगृहेऽपि गृहत्वावशिष्ट एव कामना, इदानीं शत्रुस्खामिकं गृहं, शत्रुस्ववनिवृत्तिपूर्वकं स्व

स्वत्त्वसम्पत्त्या गृहत्वेन कामनाविषयः । नतु गृहत्वोपलक्षितम् । तत्रापि इष्टतावच्छेदकसंसर्गो वर्ततएव पूर्वकालिकश्रीकृष्ण सम्बन्धस्य तद्देशत्वादेरिष्टतावच्छेदकत्वात् । एतेन स्वाज्ञानविरोध्युपहितस्य आत्मस्वरूपसुखस्यैव फलत्वात् । लोकेऽपिहि सुखमात्मैव चन्दनादियोगजमनोवृत्तेः तत्र व्यञ्जकमात्रत्वात् मानभूवं भूयासं, इत्याकारिकायाः अन्येच्छानधीनेच्छायाः एष परमानन्दः’ इत्यादिश्रुतेश्च अन्यथाऽनुपपत्तेश्च स्वाज्ञानविरोधित्वं च स्वाज्ञानाधिकरणकालपूर्वत्वशून्यक्षणवृत्ति ।

C

त्वम् । एतावांस्तु विशेषः यच्चन्दनादियोगजमनोवृत्तः यत्किञ्चिदशान विरोधित्वं तन्नाशोत्तरमज्ञानान्तरेणात्मसुखस्यावर

णात् वेदान्तजन्यवृत्तेस्तु अज्ञानसामान्याविरोधित्वं तन्नाशोत्तरमज्ञानान्तरणानावरणात् ’ (अविद्यानिवर्तकनिरूपणे) इत्यादि लघुचन्द्रिकोक्तिपि अनादरणीया ॥ मदज्ञानविरोध्युपहित सुखम् भूयादिति इच्छासत्व एव लोके प्रवृत्तिरनुभवसिद्धा ।

नतु मन्नाशे एतत्सुखं भवतीति ज्ञाने एवं विरोध्युपहितत्वावीरीष्टसुखएवेच्छा नतु तदुपलक्षिते तदुपलक्षितत्वस्य तच्छून्य

काळएवाङ्गीकारेण तच्छून्यदशायां प्रवृत्तेरसम्भवात् । विरोव्युपहितात्मन: मिथ्यात्वेन तन्निवृत्तिनिश्चयेन अस्थिरत

दिच्छया प्रवृत्तिः नैव घटते । उपहितशुद्धयोः तादात्म्याङ्गीकारेण शुद्धात्स्वाभाविकभेदाभावस्य कर्तृत्वाध्यासोपपत्तावु

कावाप भेदस्यापि सत्वेन मिथ्यात्वस्य परैरप्यङ्गीकृतत्वेन नश्वरमुख प्रवृत्त्यनुपपत्तिर्दुर्वारैव ॥

४५२

मानभूचं, भूयासं (यो.भा) इतीच्छयाऽपि अहंत्वविशिष्टस्य सुखत्वम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

मत्तोऽन्या काचिज्ज्ञप्तिरवस्थिता । इति तत्प्राप्तये यतः कस्यापि न भविष्यति ॥ स्वसम्ब

न्धितयाास्यास्सत्ता विज्ञप्तितादि च । खसम्बन्धवियोगेतु शतिरेव न सिध्यति ॥ छेत्तु श्छेद्यस्यचाभावे छेदनादेरसिद्धिवत् । श्रुतप्रकाशिका अहमर्थविगमे ज्ञप्तथवस्थानमभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् । अथ तदवस्थानमेव नास्तीत्याह—स्वसम्बन्धितयेति । आदिशब्देन स्वयम्प्रकाशत्वं विवक्षितम्

।

सामान्याकारः सत्ता, विज्ञप्तिता विषयप्रकाशकत्वरूपविशेषाकारः ।

सत्ताया

आश्रयसम्बन्धाधीनत्वात् स्वरूपलाभेसति ज्ञप्तित्वादिसम्भवाच्च सर्वे तदधीनमित्यर्थः । अतो यत्सम्बन्धायत्ता सत्ता

तत्सम्बन्धवियोगे ज्ञप्तिसत्तैव नेत्याह-स्वसम्बन्धेति । घटकरकाकाशदृष्टान्तव्यावृत्यर्थ विषयाश्रय सम्बन्धस्य सत्ताहेतुत्वे

दृष्टान्तमाह-छेत्तुरिति। छेदनादेरित्यादिना सत्ता तत्फलं द्वैधीभाव इत्यादिविवक्षितम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

‘स्वरसवाही विदुषोऽपि तथाऽरूढोभिनिवेशः ’ (यो. सू. २.९) इति योगसूत्रभाष्ये ’ सर्वस्य प्राणिन इयमात्मा

शीर्नित्याभवति मानभूवं भूयासमिति’ इत्युक्तम् । अत्र तत्त्ववैशारदी ’ इयमात्माशी:- आत्मनि प्रार्थना । मान ।

भूवं — मा अभावीभूवम् भूयासं जीव्यासमिति’ इति योगभाष्योक्तया मानभूवं भूयासम् इत्यन्येच्छानधीनेच्छ्या वृत्तिविषयत्वोपहितात्मन: लोके पुरुषार्थत्वेन क्लृप्तयङ्गीकारे इच्छया अहंत्वविशिष्टविषयकतया विशिष्टस्य अहमर्थस्य सुखरूपत्वमेषितव्यम् ;; नत्वहमर्थातिरिक्तात्मनः इति बोध्यम् ॥

वस्तुतस्तु मन्मतेऽपि तार्किकादिमत इव सुखत्वजातिमत्त्वेनैव काम्यता । उक्तजातिस्तु अनवच्छिन्नात्मानन्दावर कमूलाज्ञानविरोधि वृत्त्युपहितात्मनि स्वीक्रियते ।

कैवल्यदशायामात्मनि ज्ञानत्वस्येव

असच्वापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजक विशिष्ट चितिज्ञानत्वजातिरिव ।

सुखत्वस्यासत्वेऽपि तदुपलक्षितप्रकाशसत्वान्नदोष : ’ इति बिन्दुटीकायामुक्तम्

।

तन्न्यायेनाहमर्थस्य नाशेऽपि अहन्त्वोपलक्षितप्रकाशस्य सत्त्वान्नदोष इति शङ्कायामाह – मत्तोऽन्याकाचिज्ज्ञप्तिरित्या दिना । विशिष्टोपहितचितोः शुद्धचितश्च तादात्म्याङ्गीकारेऽपि तत्र भेदस्यापि सत्त्वाभिप्रायेण मत्तोऽन्यत्युक्तम् ॥ तत्प्राप्तयइति । परमतेऽभिव्यक्तिरेव प्राप्तिः । अन्त:करणवृत्तावेव चितोऽभिव्यक्तिः । शुद्धचिद्विषयकवृत्तिः यदा SS

तदा तादृश वृत्त्युपहित आत्मा भवति इति तदिच्छया यत्नः कस्यापि न भविष्यतीति भावः । उपहितशुद्धयोरभेदमात्रा ङ्गीकारे कथंचिदुपपत्तिस्यात् । नतु तादात्म्याङ्गीकारे । कैवल्यसुखार्थमेव प्रवृत्तेस्सर्वसम्मततया इष्टतावच्छेदकरूपेण

प्रवृत्तेर्वाच्यतया कैवल्यदशायामिष्टतावच्छेदकरूपाभावेन न प्रवृत्त्युपपत्तिः ।

सुखत्वोपलक्षितस्य कैवल्यदशायां सत्वेन

न दोष इत्युक्तिरपि न घटते । सुखत्वव्यतिरिक्तरूपान्तरोपलक्षितस्य सुखत्वोपलक्षितस्य च विशेषाभावेन कैवल्यदशायां

तत्र सुखत्वं नास्तीति निश्चयेन च सुखेच्छया लोके प्रवृत्तेरनुभूयमानायाः उक्तरीत्योपपादनासम्भवाच्चति भावः ॥ अहमिदं जानामीत्यत्र ज्ञाधात्वर्थस्यैव आत्मतायाः परैरङ्गीकारेण अहमर्थसम्बन्धविनिर्मुक्तस्य तस्य सिद्धिरेव न

सम्भवतीत्याह–स्वसम्बन्धितयाह्यस्याः इत्यादिना । छेदनादेरसिद्धिवदिति । नाभाव उपलब्धेः’ (२.२.२८) 6

इति सूत्र (शं) भाष्य प्रागुदाहृत (४०१.पु) भामत्युक्तोऽयं दृष्टान्तः । एतेन विज्ञानग्रहणमात्र एव ’ विज्ञानसाक्षिणः प्रमातुः कूटस्थनित्यचैतन्यस्य ग्रहणाकाङ्क्षाऽनुत्पादात्’ इति भामत्युक्तिः । प्रमाता प्रमेयं प्रमया व्याप्नोति नतु प्रां प्रमान्तरेण नापि प्रमैव प्रमात्री ’ इति तत्रोपदर्शितप्रक्रियया परसम्मतकूटस्थनित्यचैतन्यग्रहणं न सम्भवतीति सूचितम् ॥

भामत्यामुक्तस्य साक्षिस्वप्रकाशत्वसाधनप्रकारस्याहमर्थएव साङ्गत्यम्

४५३

गूढार्थसंग्रहः

प्रमायाः प्रमातुश्च परमते चिद्रूपत्वाङ्गीकारेण भेदाभावात् । छेत्तृसम्बन्धशून्यछिदायाः अभाववत् ज्ञातृसम्बन्धेनैव ज्ञानस्य भानेन ज्ञातृसम्बन्धशून्या ज्ञप्तिः नैव सिद्ध्यति ॥ ननु ’ अर्थोहि निलीनस्वभावः प्रमातारंप्रति स्वप्रत्यक्षत्वाय अन्तःकरणविकारभेदमनुभवमपेक्षते जडोऽपि स्वच्छतया चैतन्यबिम्बोद्ग्रहणाय नानुभवान्तरमपेक्षते येनानवस्था भवेत् ।

!

।

अनुभवस्तु

नह्यस्ति सम्भवः अनुभवः उत्पन्नश्च ।

नच प्रमातुः प्रत्यक्षो भवति यथा नीलादिः । ’ इति पूर्व भामतीवाक्यम् । अत्र कल्पतरुः म्भस्य प्रत्यक्षत्वायेत्यर्थः

।

तत्प्रत्यक्षत्वाय तस्त्रोपल 6

स्वप्रकाशसाक्षिणि अन्तःकरणप्रतिबिम्बितेसति अन्तःकरणपरिणामस्य भास्वरस्य स्वत एव साक्षि

प्रतिबिम्बाधारतया सिद्धिसम्भवान्नपरिणामान्तरात् अपरोक्षतेति ग्रन्थार्थः । प्रमातुः साक्षिणः इति ।’ एतत्पर्यालोचनायां ।

उत्तरभामतीवाक्ये अन्तःकरणवृत्तिरेव विवक्षितेति नानुपपत्तिः । नवा दृष्टान्तसामञ्जस्यम्

’ स्वयं सिद्धस्य च साक्षिणो

ऽप्रत्याख्येयत्वात् ’ इति भाष्य (शं) एव साक्षिणः प्रत्याख्यानं न सम्भवतत्युिक्तम् । अत्र भामती । अस्य साक्षिणः सदा असंदिग्धाविपरीतस्य नित्यसाक्षात्कारता अनागन्तुकप्रकाशत्वे घटते । तथाहि प्रमाता संदिहानोऽप्यसंदिग्धः विपर्यस्यन्नपि

अविपरीतः परोक्षमर्थं प्रेक्षमाणोऽप्यपरोक्षः स्मरन्नप्यानुभविकः प्राणभृन्मात्रस्य नचैतदन्याधीनसंवेदनत्वे घटते । अनव स्थाप्रसङ्गश्चोक्तः इति ॥

।

अत्र कल्पतरुः

अनागन्तुकप्रकाश इति प्रतिज्ञा आगन्तुकः स्वविषयी अर्थात् प्रकाशइति लभ्यते । 6

नास्ति सचासौ प्रकाशश्च तत्वे सतीत्यर्थः ।

स यस्य

अनेन अज्ञेयत्वेसति भासमानत्वं स्वप्रकाशत्वमिति निरुक्तम् । भासमा

नत्वं च व्यावहारिकबाधविधुरं भासत इति शब्दलक्ष्यत्वं न भानविषयत्वमिति न व्याघातः । नच वेदान्तज्ञेयत्वविरोधः निरुपाधेरज्ञेयत्वात् वेदान्तजन्यवृत्त्युपाधौ तज्ज्ञेयत्वमपीतिह्युक्तं तन्नप्रस्मर्तव्यम्, इति । असंदिग्धाविपरीतत्वमुपपादयति तथाहि प्रमातेत्यादिना ।

तदयं प्रयोगः आत्मा स्वयम्प्रकाशः शश्वदपरोक्षत्वात् शश्वदपराक्षश्च शश्वदसंदिग्धत्वात् व्यति

रेके घटवत्, इति च । अतश्च अहमर्थसम्बन्धशून्यज्ञप्तेः स्वप्रकाशसाक्षिरूपायाः सिद्धिः सम्भवतीति चेन्न । प्रमाता ८

संदिहानोऽपि ’ इत्यादिभामतीवाक्ये प्रमातुः विषयसंशयादिमत्त्वदशायां स्वस्य संदेहाविषयत्वादिना अपरोक्षत्वेन स्वप्र काशत्वं साधितम् । अत्र संदेहाद्याश्रयः अहमर्थ एव नान्यः | विषयसंदेहाद्याश्रयदशायां अहमर्थविषयकसंदेहाद्यभावः

सिद्धान्तेऽप्यङ्गीक्रियते तस्यापरोक्षत्वं स्वप्रकाशत्वमप्यंङ्गीक्रियते ॥ एवं च अनेन ग्रन्थेन अहमर्थातिरिक्तस्साक्षी नैव सिद्ध्यति । अत्र भामत्यां प्रमाता संदिहानोऽपीत्यत्र ‘नच

प्रमातु: प्रत्यक्षो भवतीति पूर्ववाक्ये च प्रमाता साक्ष्येव विवक्षितः’ इति कल्पतरुग्रन्थे स्पष्टम् । ‘यथाचैकस्यैव चैत 6

न्यस्य ’ इत्यादिप्राक् (३९५. पु) उदाहृताद्वैतसिद्धिविवरणलघुचन्द्रिकायाम् एतद्भामतीवाक्यार्थवर्णनावसरे ’ एवं साक्षी

।

प्रमेयं प्रमया व्याप्नोति, नतु प्रमां प्रमान्तरेण, किंतु स्वयमेव साक्षी प्रमां व्याप्नोति’ इति

तस्मात् स्वतस्साक्ष्यभिव्य साक्षीह्यन्य

।

।

घटादिर्दृष्टान्तः

व्यतिरेकेण

।

नित्यमसंदिग्धत्वात्

तदपि

नित्यापरोक्षत्वोपलक्षिस्वरूपत्वात्

तच्च

,

स्वरूपत्वं

●

क्तावक्षमस्य घटादेस्त्वाकारवृत्यपक्षप्रत्यक्षताकत्वेऽपि स्वतरसाक्षिव्यञ्जक्स्य मनोवृत्त्यादेः न तथेति साक्षिण एवं प्रत्य क्षता साक्षीतु नानुभवान्तराविषयः, येनानवस्था स्यात् अपितु स्वप्रकाशः । तत्त्वं च अज्ञेयत्वेसति ज्ञानत्वोपलक्षित संदिहानोऽपि न संदिह्यते। विपर्यस्यन्नपि न विपर्यस्यते । परोक्षतया जानानोऽपि स्फुरतीति सर्वानुभविकम्’ इतिचोक्तम् ॥

अत्रापि भामतीवाक्ये प्रमाता साक्ष्येव विवक्षितः इति स्फुटम् । अत्रापि नित्यापरोक्षत्वं इतरविषयकसंदेहाद्या श्रितस्य स्वविषयकसंदेहाद्यभावादेव साधितम् । अत्र ज्ञानत्वापरोक्षत्वोपलक्षितस्वरूपत्वं शुद्धचितएव वाच्यम् ; तस्य

[जिज्ञासा १-१-१

समन्वयाधिकरणभामत्युक्तसाक्षिसाधनप्रकाराघटनम्

४५४

श्रीभाष्यम्

अतोऽहमर्थो ज्ञातैव प्रत्यगात्मेति निश्चितम् ॥ विज्ञातारमरे केन श्रुतप्रकाशिका

’ एवं प्रत्यक्षविरोधात् असिद्धत्वाद्विपरीतसाधकत्वात् सत्प्रतिपक्षत्वाच्च, संविदात्मत्वानुपपत्तेश्श्रुत्यर्थापत्त्याचाहमर्था

त्मत्वमाह – अतइति । पूर्वोत्तरहेतूनामियं प्रतिज्ञा । श्रुतिस्मृतिसूत्राणि दर्शयति । विज्ञातारमिति । ज्ञातव्यस्यात्मनो गूढार्थसंग्रहः

संदेहाद्याश्रयत्वप्रसङ्ग एव नास्ति । प्रमातृशब्देन निर्देशोऽपि न स्वरसः । अन्तःकरणवृत्तिप्रतिविम्बितचितः वृत्तिभास कत्वं परोक्तं निरवयवस्य सन्निकृष्टस्य प्रतिबिम्बासम्भवादेव न घटते । सिद्धान्तेतु अहमर्थस्य नित्यापरोक्षत्वेन स्वप्रकाशत्वं ।

भामत्युक्तदिशैव सम्भवति । स्वप्रकाशत्वंतु स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वम्

प्रमायाः धर्मभूतज्ञानरूपत्वेन धर्मभूत

ज्ञानस्य मणिद्युमणिप्रभास्थानापन्नतया स्वप्रकाशत्वेन प्रमान्तरापेक्षा नास्त्येव । येनानवस्थास्यात् । अतः प्रमातृप्रमेय ।

प्रमाशब्दत्रयप्रयोगे प्रमाता प्रमाश्रयएव

नतु निर्धर्मकः ।

तादृशप्रमातृप्रमेयसम्बन्धाभावे ज्ञप्तिः ’ घटमहं जानामि '

इत्यादौ शाधात्वर्थरूपा परसम्मता चित् नैव सिद्ध्यति । प्रतिकर्मव्यवस्थायां लघुचन्द्रिकोक्तप्रमाणप्रमेयप्रमातृव्यवस्था

।

छिदादिदृष्टान्तवैरूप्येण न घटत इति प्राक् (४२६. पु) निरूपितम् । ‘अहमर्थविनाशश्चेत् ’ ’ छेत्तुरश्चेद्यस्यचाभावे’ तन्मतेऽपि प्रतिबिम्बत्वविशिष्टस्यैवाहमर्थतया विशिष्टस्यासत्यत्वा इत्यादि श्रीसूक्तिः विवरणकारपतमपि क्रोडीकरोति तन्म दिति दिक् ॥

प्राक् (२२२.पु) पूर्वपक्षोदाहृत (१.१.४. शं) भाष्यभामत्याम् आत्मनश्च प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात्, प्रकाशोहि 6

सर्वस्यात्मा तदधिष्ठानत्वाच्च प्रपञ्चविभ्रमस्य नचाधिष्ठानाभावे विभ्रमो भवितुमर्हति ।

अपिच आत्मनः प्रकाशस्य भासा

प्रपञ्चस्य प्रथा । तथा च श्रुति: ’ तमेव भान्तमनुभाति सर्वे तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ’ इति । नचात्मनः प्रकाशस्य

प्रत्याख्याने प्रपञ्चप्रथा युक्ता ।

तस्मात् आत्मनः प्रत्याख्यानायोगात् वेदान्तेभ्यः प्रमाणान्तरागोचरसर्वोपाधिरहित

ब्रह्मस्वरूपावगतिसिद्धिरर्थ: ’ इति । इत्युक्तिस्तु आत्मनः प्रकाशरूपत्वाङ्गीकारेऽपि सर्वोपाधिरहितप्रकाशरूपत्वं न सम्भ

वतीति ‘संविदो विषयप्रकाशनता स्वभावविरहेसति स्वयम्प्रकांशत्वासिद्धे: अनुभूतेरनुभवान्तराननुभाव्यत्वाच संविदस्तुच्छतैव स्यात् इति ’ पूर्वभाष्य (४१८. पु) सूक्तयैव निरवकाशति उक्तप्रायम् । प्रपञ्चप्रथा भवत्सम्मत स्वप्रका शानभ्युपगमेऽपि घटते इति प्रागेव (३१९.पु) निरूपितम् । ‘तमेव भान्तम् ’ इत्यादिश्रुतेः गुरुचन्द्रिकोक्तार्थः अनुपादेय इति (४१९.पु) पूर्वमेव निरूपितम् ॥ किंच ‘तमेव भान्तम्’ इति श्रुतौ तच्छन्दस्य न निर्विशेषप्रकाशोऽर्थः ।

‘एको वशी ’ ‘ तमात्मस्थं येऽनु

पश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्’ (कठ. ५. वल्ली. १२) ‘नियो नित्यानां, तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः, तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम् । (१३) तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम्, कथंनु तद्विजानीयां किमुभाति विभाति वा’ इति वाक्यानन्तरवाक्यत्वात्तमेव भान्तमित्यादेः । अत्र मिथ्याभूतस्यार्थस्य अधिष्ठानप्रकाश्यत्वं यदि विवक्षितं तदा ‘ तेषां सुखं शाश्वतं, शान्तिः शाश्वती ’ इत्यत्र सविशेषज्ञानवतां शाश्वतसुखादिप्राप्त्युक्तिः कथं घटते ?

।

इति पूर्वश्रुतावपि तत्पूर्वश्रुतिद्वयानुरोधेन सविशेषस्यैव विवक्षा अवश्यमभ्युपेतव्या

’ तदेतदिति '

तेन ’ तमेव भान्तम्’ इति श्रुता

वपि सविशेषमेव विवक्षितमिति परसम्मतस्साक्षी नानया श्रुत्या सिध्यति इति बोध्यम् ॥

‘यत्रहि–ति ’ ‘विज्ञातारं - यात्’ इति पर सिद्धान्तिसम्मतार्थाघटनघटने

४६६

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

शबरभट्टपादसिद्धान्तितार्थमेव निगमयति- अतोऽहमर्थः इत्यनेन उक्तमर्थं श्रुत्यादिभिः साधयति-विज्ञातार मिति । ‘ येनेदं सर्वे विजानाति तं केन विजानीयात् विज्ञातारमरेकेन विजानीयात्’ इति श्रुतिः मैत्रेयीब्राह्मण

।

द्वये (बृ.४.४.१४.१) (६.५.१५) इति श्रूयते

‘ अवस्थितेरिति काशकृत्स्न: ’ इति सूत्रे ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति

तदितर इतरं पश्यति (वृ.४.४.१३) इत्यारभ्य अविद्याविषये तस्यैव दर्शनादिलक्षणं विशेषविज्ञानं प्रपञ्चय

C

यत्रत्वस्य

सर्वमात्मैवाभूत् तत् केन कं पश्येत्’ इत्यादिना विद्याविषये तस्यैव दर्शनादिलक्षणस्य विशेषविज्ञानस्याभावमभिदधाति ।

पुनश्च विषयाभावेऽपि आत्मानं विजानयििादित्याशङ्कय ‘विज्ञातारमरेकेन विजानीयात्’ इत्याह । ततश्च विशेषवि

ज्ञानाभावोपपादनपरत्वाद्वाक्यस्य विज्ञानधातुरेव केवलस्सन् भूतपूर्वगत्या कर्तृवचनेन तृचा निर्दिष्ट इति गम्यते’ इति (शं) भाष्ये उक्तम् ॥

‘ यत्रहि द्वैतमित्र भवति ’ इत्यत्र परमार्थतः अद्वैते ब्रह्मणि भिन्नमिव वस्त्वन्तरम् आत्मनः उपलक्ष्यते । पर मार्थचन्द्रादेवि उदकचन्द्रादिप्रतिबिम्बेतरः इयमविद्यावस्था ’ इति प्राक् (१३७.पु) उदाहृतभाष्ये उक्तम् ॥ 신 अत्र द्वैतमिवेत्यस्य भिन्नमिवेत्यर्थः कथम् ? द्वीतं द्विधेतम् एकंसत् तद्भावो द्वैतमुच्यते’ (बृ.वार्तिके.४५७, (

श्लो) इति वार्तिकोक्तरीत्या रूपद्वयविशिष्टं द्वैतशब्दार्थः । एवं च भिन्नमिव भवतीति शब्दतः नैव लभ्यते । ‘ द्विघेतं द्वीतमित्याहुः तद्भावो द्वैतमुच्यते ’ (बृ.वा.४.३.१८०७) इति न विद्यते द्विधाभावो यत्र द्वैतमित्यक्षरार्थः । इति सिद्धान्तबिन्दुविवरणे (न्यायरत्नावली) ‘द्विघाभावः प्रकारद्वयसत्ता सद्रूपाधिष्ठान संसर्गस्य घटादिरूपारोप्यस्य च सन्घटः इत्यादिभ्रमसिद्धस्य च सत्ता यत्र शुद्धे ब्रह्मणि नविद्यते तदद्वैतम्’ इत्युक्तिस्तु नादर्तव्या । द्वैतशब्दे अधिष्ठानसंसगीरोप्यै 6

6

3

सर्वमात्मैवाभूत्

अविद्यानाशमुपग

तद्भववि आमव्यतिरेकेणान्यस्याभाषः’इति माध्यम् (ज्ञ्) “यत्र तत्वदर्शनसमकाले सर्वाभैदोपलक्षिता मैवाभूत् इत्यादि १

गुरुचन्द्रिका । इदमुभयं श्रुतौ विवक्षितमिति कथं निर्णीयते ? श्रुतौतु सर्वपदार्थस्य आत्मनश्चाभेदः प्रतिपाद्यते । नतु

आत्माऽन्यनिषेधः । अत्र उपलक्षितस्यैव विवक्षेति कथं वा निर्णयः ॥ अथवा ‘ सर्वमात्मा’ इति बाधायां सामानाधिकरण्यम्, तथा च ‘ सर्वाभावोपलक्षितात्मा यत्राभूत् ’ इति गुरु 2125 चन्द्रिकांक्तिरपि बाधायां सामानाधिकरण्याभ्युपगमेऽपि सर्वाभावविशिष्टस्य ततः प्रतीत्या तस्य विशिष्टस्य मिथ्यात्वेन तद्वाक्यस्य Pram प्रमापकत्वमेव न स्यात् । ‘ आत्मैवेदमग्रआसीत्पुरुषविधः ’ (बृ. ३.४.१) इति श्रुत्यर्थस्य प्राक् (२२९. पु) ,

उपदर्शितस्य उपनिषदि विवक्षितस्य अनुसारेण मैत्रेयीब्राह्मणेऽपि आत्मनशब्दस्य अर्थविवक्षायाः उत्तरत्र स्थापयिष्यमाण

विवक्षितः । ‘ सलिल एको द्रष्टा तथा तदनुसारेण ‘ विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इत्यत्रापि विज्ञाता सविशेषएव whatsm

अद्वैतो भवति ’ (बृ. ६.३.३२) इत्येतत्पूर्ववाक्ये ’ ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यत्र विभक्तशब्दप्रयोगेण आत्मन्श ब्दस्य व्यापकार्थकतया अविभक्तस्यार्थस्य ततः प्रतिपादनेन ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति’ इति वाक्येऽपि विभक्तार्थस्य प्रतीत्या अविभक्तं परतन्त्रं विभक्तं स्वतन्त्रम् इत्येतदर्थद्वयमेव अत्र वाक्यद्वये पर्यवसितं विवक्षितम् । यत्रत्वस्यसर्वमात्मै॰ 6

वाभूत्’ इत्यत्र आत्मन्यस्वतन्त्रवस्तुनिषेधएव विवक्षित इति उत्तरत्र स्फुटीभविष्यति ॥

एवं च ’ येनेदं सर्वे विजानाति’ इत्यत्र जीवानां सर्वपदार्थज्ञानस्य परमात्मसंकल्पाधीनतायाः विवक्षितत्वेन 6

तदानुगुण्येन ‘विज्ञातारम्’ इत्यत्रापि वीत्युपसर्गसमभिव्याहारेण सर्ववस्तुविषयक ज्ञानवत एव विवक्षिततया जीवानां सर्ववस्तुविषयक ज्ञान हेतुसङ्कल्पाश्रयं सर्ववस्तुविषयक ज्ञानवन्तं केन विजानीयात् इति तत्सङ्कल्पव्यतिरेकेण तज्ज्ञानं न

ज्ञोऽतएवेत्यत्र मूलश्रुत्यर्थस्य पर सिद्धान्तिसम्मतस्याघटघनटने

४५६

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

-जानात्येवेति च श्रुतिः । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति च स्मृतिः ॥ नात्मा श्रुतेरित्या रभ्य सूत्रकारोऽपि वक्ष्यति । ज्ञोऽतएवेत्यतो श्रुतप्रकाशिका ज्ञातृत्वमुक्तम् ‘ विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इति । ज्ञातृत्वस्य स्वाभाविकतया मुक्तावपि विज्ञातृत्वमस्तीति दर्शयति ।

जानात्येवेति । ज्ञोऽतएवेत्यत्र ज्ञशब्दनिर्दिष्ट आत्मेति ज्ञापनार्थ नात्मा श्रुतेरिति सूत्रमुपात्तम् । त्वयाऽनित्यतयाऽभ्युपेत स्या * हमर्थस्य नित्यत्वकथनमपि तस्यैवात्मत्वसाधकमिति च ज्ञापनार्थम् । अतो नात्मेति संविदात्मत्वप्रतिक्षेपनिगम

नात्पूर्वोक्ताहमर्थात्मत्वप्रतिज्ञायां संविदात्मत्वप्रतिक्षेपे च यथायथमुक्त हेतवोऽनुन्धैया: ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

सम्भवतीत्येतद्वाक्यतात्पर्ये उत्तरत्र स्फुटीभविष्यति तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य ’ विज्ञातार मरेकेनविजानीयात्’ इति श्रुतिः अत्र उपात्ती ॥

जानात्येवेतिचेति । इयं च श्रुतिः ‘न विज्ञातुर्विज्ञातर्विपरिलोपो विद्यते’ इति श्रुतिसहभावेन पार्थसारथिमि श्रात्प्राचीनेन सुचरितमिश्रेण (शू.वा.७०) श्लोकवार्तिकव्याख्यायां काशिकायामुदाहृता । आत्मसिद्धौ च

6

सयथा सैन्धव

घनो अनन्तरोऽब्राह्यः’ इत्यादिप्रसिद्धश्रुतीरुदाहृत्य अन्याश्च ‘ जानात्येवायं पुरुषः ज्ञातव्यंतु न वेद ’ इत्याद्याः इति सुचारतामिश्रोपात्तश्रुतिरापि भगवद्यामुनमुनिना उदाहृता । ज्ञोतएवेतीत्यादि । अत्र

6

एतदेवाभिप्रेत्य अत्रेयं श्रुतिरुपात्ता ॥

नात्मा श्रुतेः इत्यादिसूत्रानन्तरं ‘ज्ञोतएव’ इति सूत्रे आत्मा ज्ञः इत्येव विवक्षित

मिति प्रतीयते । अत्र ‘अथयोवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा ’ (छा.८.१२.४) इति च सर्वैः करणद्वारैः इदं वेदेदं ,

वेदेति विज्ञानेनानुसन्धानात् तद्रूपत्वसिद्धिः । नित्यस्वरूपचैतन्यत्वे घ्राणाद्यानर्थक्यमितिचैन्न गन्धादिविषयविशेषपरिच्छे दार्थत्वात् । तथाहि दर्शयति ‘गन्धाय घ्राणमित्यादि ’ इति सूत्रभाष्ये (शं) ’ यो वेद स आत्मा’ इत्येवं सर्वत्र प्रयो॰

|

गात् वेदनमस्य स्वरूपमित्यवगम्यते । यथा यः पुरस्तात् प्रकाशयति स आदित्यः यो दक्षिणतः यः पश्चात् यउत्तरतः य ऊर्ध्वं प्रकाशयति स आदित्य इत्युक्ते प्रकाशस्वरूपः सइति गम्यते । दर्शनादिक्रियानिर्वृत्यर्थानि च चक्षुरादिकरणानि । इदंचास्यात्मनः सामर्थ्यादवगम्यते । आत्मनः सत्तामात्रतएव ज्ञानकर्तृत्वं नतु व्यावृततयां यथा सवितुः सत्तामात्र

तयैव प्रकाशनकर्तृत्वम्। नतु व्यापृततयेति तद्वत् । इति अनिषद्भाध्ये (शं) चोक्तम् । अत्रानन्दगिरिटीका । ‘ योवेदेत्यत्र प्रत्य यार्थभूतं कर्तृत्वं सापेक्षत्वात् मिथ्या प्रकृत्यर्थरूपं तु संविन्मात्रम् अनपेक्षतया सत्यमात्मस्वरूपमित्याह-योवेदेति’ इति ॥ ‘ज्ञोत एव’ इति सूत्रे " अथ योवेदेदं जिघ्राणीति’ इति श्रुतेः परैरुदाहरणेन इयं श्रुतिः एतत्सूत्रे सूत्रकृता विव क्षितेति परेषामपि सम्मतमिति स्फुटम् । ‘योवेद ’ इत्यादिश्रुतौ ’ योवेद स आत्मा’ इत्येतत्तात्पर्येण ज्ञ इत्युक्तमिति च वेदेत्यत्र कर्तरि लकारः परेषामपि सम्मतः ।

श्रुत्यनुसारेण सूत्रे ज्ञ इत्यत्रापि ज्ञाधातो: ’ इगुपधज्ञाप्रीकिरःकः '

(३.३.५८) इति सूत्रेण कर्तरि कः । माधवीयधातुवृत्तावपि इत्थमेवोक्तम् । एवं च श्रुतिसूत्रयोः कर्तृप्रत्ययान्तशब्द निर्देशेन ज्ञानकर्तैव विवक्षितः नतु ज्ञानस्वरूपः । यः पुरस्तात् प्रकाशयति इति दृष्टान्तेऽपि प्रकाशनकर्तेब सविता

विवक्षितः । नतु प्रकाशस्वरूपः । शब्दतः एतदर्थालाभात् । प्रामाणिकानां एतदर्थतात्पर्येण प्रयोगविरहाच्च । यःपुर

ढं अथ योवेदेदम् ’ इत्यादिश्रुतेः ब्रह्मविद्याभरणोक्तार्थस्य पर्यालोचनम्

४५७

गूढार्थसंग्रहः स्तात्प्रकाशयतीत्यादौ आदित्यस्य प्रभाद्वारेणैव प्रकाशकत्वं नतु सत्तामात्रेण । आवरणदशायां प्रकाशनकर्तृत्वाभावात् । प्रत्ययार्थस्य प्रकृत्यर्थाधीनत्वमात्रेण प्रकृत्यर्थस्यैव सत्यत्वं प्रत्ययार्थस्य मिथ्यात्वमिति कल्पनं तु अभिनिवेशमूलकमेव ।

एवंसति सर्वत्र प्रकृतिप्रत्ययस्थले प्रत्ययार्थस्य मिथ्यात्वे प्रामाणिकव्यवहारस्य भ्रान्तिमूलकत्वं विधिवाक्यादिस्थले प्रवृ च्यभावादिश्च स्यात् ॥ यद्यपि ब्रह्मविद्याऽऽभरणे ’ अथ योवेदेदं जिघ्राणि ’ इत्याद्याअपि यथा ‘यतोवा इमानि भूतानि जायन्ते’ इत्या दिब्रह्मणः तटस्थलक्षणं, तद्वजीवस्य तटस्थलक्षणमिति वक्तव्यम् । तत्र यदि ज्ञानाश्रयमात्रतया बाह्येभ्यो व्यावृत्ततया

आत्मा लिलक्षयिषितः स्यात् । तदा ’ यो वेद स आत्मा’ इत्येतावदेव पर्याप्तम् । ’ इदं जिघ्राणि ’ इत्यादिविशेषणमनर्थ

कमेव स्यात् ; इति । अथ यो वेद ’ इत्यादिवाक्येष्वपि ’ अथ यो वेदेदं जिघ्राणि ’ इत्यादिविशेषणस्यायमभिप्रायः, 6

पूर्वसन्दर्भे ’ य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते’ इत्यादि पर्यायेषु जाग्रदाद्यवस्थोपलक्षितस्यात्मनः ‘एष आत्मेति होवाच ' इत्यात्मतत्त्वमुक्त्वा ’ एतदमृतमभयमेतद्ब्रह्म ’ इति ब्रह्मत्वमुक्तम् । तत्रेयमाकाङ्क्षा-कोऽसावात्मा यस्य ज्ञानस्वरूपब्रह्माभेट:

प्रतिपाद्यते इति ? तत्र नित्यज्ञानस्वरूपतया आत्मानं लक्षयितुं ‘अथ यो वेदेदं जिघ्राणि ’ इति वाक्यं प्रवर्तते । तंत्र

यदि ‘ इदं यो वेद ’ इत्येवोच्येत, तार्किकाभिमतः अनित्यज्ञानाश्रय एवात्मा सिद्ध्येत्, तन्माभूदिति गन्धादिगोचर ज्ञानावभासकतया आत्मा लक्ष्यते ॥ गन्धादिगोचरज्ञानानांहि उत्पत्तिमारभ्य ज्ञानतानैयत्यात् जन्यज्ञानेन तदनुत्पत्तेः तद ।

वभासकं नित्यं ज्ञानं सिद्ध्यतीति स एवात्मा

८

नच ’ योवेद '

इति गन्धादिगोचरज्ञानाश्रयतायाः प्रतिपादनात् नित्य

ज्ञानाश्रयतैवात्मनः सिद्ध्येदिति वाच्यम्; तावता प्रवृत्ताकाङ्क्षानिवर्तनासम्भवात् ज्ञानरूपब्रह्माभेदस्य नित्यज्ञानरूपतयैवो पपादनीयत्वात् । अतो वेदेति निर्देशः सत्ता सतीतिवत् तादात्म्येन वा नित्यज्ञानरूपस्यैवात्मनः वृत्त्युपाधिकभेदकल्प नया वा द्रष्टव्य इति न काचिदनुपपत्तिः । इति चोक्तम् ॥

तथाऽपि प्रजापतिविद्योपक्रमे य आत्मा अपहतपाप्मा- - सत्यसङ्कल्पः’ इति श्रूयते । अत्र परसम्मतात्मनि (

।

सत्यकामत्वसत्यसङ्कल्पत्वयोरयोगात् सविशेष एव विवक्षितः

एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय

परंज्योतिरुप

6

सम्पद्य स्वेन रूपेणामिनिष्पद्यते’ इत्युपसंहारश्रुतौ संप्रसादशब्दो जीवपर इति परेषामपि सम्मतम् ।

अत:

( य आत्मा

अपहृतपाप्मा’ इत्युपक्रमोक्तरूपं ’ स्वेन रूपेण ’ इत्यत्र जैवं विवक्षितम् । तदुक्तं दहराधिकरणभाष्ये (शं) — अपरेतु

वादिनः पारमार्थिकमेव जैवं रूपम्’ इति मन्यन्ते । अस्मदीयाश्च केचित् इति । अत्र भामती । मतान्तरमाह-‘ अपरे ।

तु वादिनः’ इति । तत्र कल्पतरुः

पारमार्थिकजीवब्रह्मविभागमतमाह - ’ मतान्तरमिति’ इति ॥

।

अयमाशयः अपरेषाम् । दहरविद्यायां ’ य एष संप्रसादः – अभिनिष्पद्यते ‘एष आत्मेतिहोवाच एतदमृतमेतद भयमेतद्ब्रह्मेति । तस्यहवा एतस्य ब्रह्मणो नाम सत्यमिति (छा.८.३.४) तानि हवा एतानि त्रीण्यक्षराणि सत्–ति

यमिति । तद्यत् सत् तदमृतम्, अथ यत् ति तन्मर्त्यम् अथ यद्यं तेनोभौ यच्छति’ (८.३.५) इति श्रूयते । वाज

सनेयके ‘अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमिति प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम् ’ (बृ.४.३.६) इति श्रुतिवदियं श्रुतिः । अत्र

ब्रह्मणो नामसत्यमित्युक्त्या सत्यशब्दवाच्यमेव ‘एतदमृतमेतदभयम्’ इति श्रुतौ ब्रह्म विवक्षितम् । तच्च सविशेषमेव एतदनुसारेण प्रजापतिविद्यायामपि ‘एष आत्मेति होवाच एतदमृतमेतदभयमेतद्ब्रह्म’ (छा.८.७.४) इत्यत्र सविशेषमेव

ब्रह्म विवक्षितम् । पूर्व एतदमृतामित्यत्रोक्तामृत नियामकत्वेन ब्रह्मणः सत्यशब्दवाच्यत्वकथनेन जीवब्रह्माभेदो नात्र विवक्षितः । स्वरूपाविर्भावकथनानन्तरं एतद्ब्रहोत्युक्तम् । दहरवियायां ’ स्खेन रूपेण अभिनिष्पद्यते ’ इत्यत्र रूपशब्दार्था 58

दं

४५८

,

अथ योवेद ’ इत्यत्र नित्यव्यापक धर्मभूतज्ञानं ‘स्वेन रूपेण’ इत्युक्तरूपंविवक्षितम् [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

नात्मा ज्ञप्तिमात्रमिति स्थितम् ॥ अहम्प्रत्ययसिद्धोह्यस्मदर्थः । युष्मत्प्रत्ययविषयो श्रुतप्रकाशिका

दूषणान्तरं व्याहतिरप्यस्तीत्याह – अहम्प्रत्ययेत्यादिना । अहम्प्रत्ययसिद्धइति । सिद्धशब्देन स्वत: सिद्धिस्सू ।

चिता । अतएवह्यन्यत्र युष्मत्प्रत्ययविषयइत्युक्तम्

अहम्प्रत्ययसिद्धोहीति हिशब्देन अस्मदर्थ युष्मदर्थशब्दतश्च युष्मत्

गूढार्थसंग्रह:

निर्णयेन तन्निर्णयार्थे ’ यआत्मा अपहतपाप्मा ’ इत्यादि प्रजापतिवाक्यप्रक्रमः । एवंच ‘एष आत्मा अपहतपाप्मा ’ इत्या दिना ब्रह्मणि प्रतिपादितानां अपहतपाप्मत्वादीनां ’ य आत्मा अपहपाप्मा’ इत्यादिना जीवे वक्ष्यमाणतया परगतापहत

पाप्मत्वादि धर्मवत्त्वस्य मुक्तजीवे प्रतिपिपादयिषया ब्रह्मशब्दप्रयोगः ‘ मुखं चन्द्रः ’ इति रूपकस्थले चन्द्रसदृशाभेदबोध एव प्राचीनालङ्कारिकाणां सम्मतः ।

एवं च अत्रापि

’ एतद्ब्रह्म '

इत्यत्र ब्रह्मसदृशाभेदएव विवक्षितः ।

अयमर्थः

‘ब्राह्मेण जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः’ इत्याग्रधिकरणे सूत्रकृतः अभिप्रेत इति भाष्यकृता स्थापयिष्यते ॥ एवं ’ अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति - स आत्मा (छा.८.१२.४) इति एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरत्समुत्थाय ' इति श्रुत्यनन्तरश्रुतौ नित्यव्यापकज्ञानमपि रूपशब्दार्थतया विवक्षितम् अथ यो वेद स आत्मा’ इत्येतावन्मात्रोक्तौ "

(

6

नित्यव्यापकज्ञानासिद्धिः आगन्तुकज्ञानेनापि तदुपपत्तेः । गन्धाय घ्राणम्’ इत्यनेन ज्ञानस्य गन्धरूपविषय सम्बन्धः घ्राणे ८

|

न्द्रियद्वारकः नतु घ्राणेन्द्रियेण ज्ञानमुत्पद्यते इति प्रदर्शनेन आगन्तुकज्ञानवादः न सम्मत इति सूचितम्

ज्ञानस्य इन्द्रिय

द्वारा विषयसम्बन्धप्रदर्शनपूर्वकं तादृशज्ञानाश्रयत्वस्य आत्मनि प्रतिपादनेन ज्ञानस्य आत्मगतस्य मणिद्युमणिप्रभावत् सङ्कोचविकासार्हत्वं बोधितम् । अत्र आत्मनः ज्ञानावभासकत्वस्य वृत्युपाधिकभेदस्य च बोधकशब्दाभावेन विवक्षा न सम्भवति ॥

एतेन आत्मन्शब्दार्थोऽपि प्रदर्शितो भवति । ‘यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह । यच्चास्य सन्ततो भावः तस्मादात्मेति गीयते ॥ ’ इतिहि स्मृतिः । (कठ. शं. भा) अत्र यच्चायं सन्ततः इत्यनभिधाय यच्चास्य सन्ततो भावः , ८

इत्युक्त्या एतच्छृतिविवक्षितज्ञानस्य संततत्वमेव विवक्षितमिति प्रतीयते । ‘अत सातत्यगमने ’ इति घातो: ‘ सातिभ्यां मनिन्मणिनौ’ इति औणादिकःप्रत्ययः अस्मिन्निर्वचने जीवस्वरूपव्याप्तिः नैव विवक्षिता । अयं सन्ततः इत्यनभिधाय अस्य सन्ततोभावः इति निर्देशस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । किंतुं धर्मभूतज्ञानव्याप्तिरेव विवक्षिता । तेन व्याप्तियोग्यधर्मभूतज्ञानाश्रयः

धर्मभूतज्ञान घटितव्यापकत्वयोग्यः आत्मपदार्थः श्रुतौ विवक्षितइति पर्यवमितम् । ब्रह्मणि सर्वशत्वं बहुश्रुत्यादिसिद्धम् । ‘यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णै—तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपति ’ इत्यत्र विद्वानित्यस्य वैयर्थ्यान्यथाऽनु

पपच्या ज्ञाननिबन्धनमेव परमात्मसाम्यं जीवस्य विवक्षितम् इत्यवश्यमङ्गीकरणीयम् । ज्ञाननिबन्धनसाम्यस्यान्यत्रोक्त 2

स्यानुसारेण अपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकस्येव धर्मभूतज्ञानस्यापि ’ स्वेन रूपेण ’ इत्यत्र अभिप्रेतत्वस्य सिद्ध्या ’ एतद्ब्रह्म’

।

इत्यत्र धर्मभूतज्ञाननिबन्धनब्रह्मसादृश्यमपि जीवे वित्रक्षामर्हति

अतश्च अथ योवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा’ इति 6

‘ज्ञोऽतएव ’ इति सूत्रविषयवाक्यात् नित्यज्ञानस्वरूपता नैव सिध्यति । किंतु व्याप्तियोग्यधर्मभूत ज्ञानाश्रयतैव । तदनु सारेण सूत्रे ‘ज्ञ’ इत्यत्रापि ज्ञाधातोः उक्तदिशा कर्तरि कः नतु (सिद्धान्तसिद्धाञ्जने) ‘घञर्थे कविधानम् ’ इति वार्तिकेन

भावे कः ‘ग्रह वहानेश्रिगमच (३.३.५८) इति सूत्रमहाभाष्ये ‘घञर्थेकविधानम्’ स्थास्नापा व्यधिहनियुध्यर्थम्

’ अहं जानामि ’ इत्यत्र ज्ञातुः लक्षणतो युष्मदर्थत्वस्य (पं. पा) असम्भवः

४५९

श्रीभाष्यम्

युष्मदर्थः । तत्राहं जानामीति सिद्धो ज्ञाता युष्मदर्थ इति वचनं जननी मे बन्ध्येतिव याहतार्थ च । श्रुतप्रकाशिका

अस्मत्प्रत्ययगोचरयोरिति तद्ग्रन्थप्रसिद्धिं दर्शयति, ज्ञानमेव स्वयम्प्रकाशम् । * तद्व्यतिरिक्तत्वादहमर्थोऽन्याधीनप्रकाशः । गूढार्थसङ्ग्रहः

इत्युक्तेः । ज्ञाधातोः कस्य भावे असम्भवात् । स्थास्ना इति उदाहरणमात्रं बोध्यम् । इति नागेशोक्तेः (श.शे) अस्योदा

हरणमात्रत्वे प्रमाणंतु ‘द्वित्वप्रकरणे केकृञादीनाम्’ इति वार्तिकमेव । इति भैरवमिश्रीयव्याख्यान एव आशय उक्तः ।

’ द्वित्वप्रकरणे केकृञादीनाम्’ इति वक्तव्यम् ’ चक्रं चिक्लिदं चक्नसः’ इत्येतावन्मात्रोक्त्या कृञादौ ज्ञाधातुरपि नैव परिगणित इति ज्ञाधातोः भावे कप्रत्ययस्य कथंचिदप्यसम्भवात् ॥

‘ज्ञोऽत एव’ इत्यत्र ‘धर्म जैमिनिरतएव ’ इति सूत्रे अतश्शब्देन पूर्वसूत्रोक्तश्रुति सजातीयश्रुतिवत् नात्मा ८

श्रुतेः’ इति पूर्वसूत्रोक्तानुत्पत्तिश्रुतिसजातीयशातृत्वश्रुतेः अतश्शब्देन परामर्शः । अतः ज्ञ एवेति योजनया विशेषण सङ्गतैवकारस्थले ‘ शङ्खःपाण्डरएव’ इत्यादिवत् अत्रापि ज्ञानायोगव्यवच्छेदस्य लाभेन आगन्तुकज्ञानवादः व्युदस्तो

भवति । श्रुत्यनुसारेण सूत्रेऽपि इन्द्रियादिद्वारकविकासयोग्यज्ञानमेव विवक्षितम् । ‘नात्मा श्रुतेः ’ इति पूर्वसूत्रे वियद धिकरणोक्तरीत्या स्वरूपपरिणामस्य जीवे निषेधानन्तरं मूलभूतश्रुतौ आत्मन्शब्दे च विवक्षितविकासयोग्यज्ञानस्य ‘ज्ञोऽत एव’ इति सूत्रे अभिप्रेतत्वेन विकासयोग्यधर्मभूतज्ञानद्वारकं जीवे कार्यत्वमप्युपपादितं भवति । अतश्च ‘ज्ञोऽत एव

"

-इति सूत्रे तन्मूलभूतविषयवाक्ये च ज्ञानाश्रयत्वमेवात्मनो विवक्षितं न ज्ञप्तिमात्रमिति भावः ॥ ।

अहं जानामीति सिद्धो ज्ञाता युष्मदर्थः इति

’ अस्मत्प्रत्यये योऽयमनिदमंश: चिदेकरसः तस्मिन् तद्वल

।

निर्भासिततया लक्षणतो युष्मदर्थस्य मनुष्याभिमानस्य सम्भेद एव’ इति प्राक् (४४०.पु) उदाहृत पञ्चपादिकायां प्रति भासतो युष्मदर्थत्वाभावेऽपि अपरोक्षतया अवभास्यत्वलक्षणेन युष्मदर्थभावः इति विवरणोक्तः सिद्धान्ते न घटते । अहमित्यत्र चिदचित्संवलने भवत्सम्मते प्रमाणाभावात् । मनुष्याभिमानस्येति पञ्चपादिकोक्त्या ‘ मनुष्योऽहम्’ इति प्रतीत्या तत्सिद्धिरित्यापै न शङ्कयम् । केषांचित् भ्रमरूप तादृशप्रतीतेराप देहशुद्धात्मनोरभेदविषयकत्वस्य पराशरवचनैः उत्तर साधयिष्यमाणत्वात् । युष्मच्छन्दप्रयोगोऽपि देहात्माभिमानविवक्षयैवेति न निश्चेतुं शक्यम् । ’ तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इत्यत्र श्वेतकेतोः देहात्माभिमानो वर्तते इति स्थापनासम्भवात् युष्मच्छन्दबोध्यस्यापि वस्तुनः श्वेतकेत्वादेः ।

तदीयास्मत्प्रत्ययविषयत्वं वर्ततएव

इति अस्मत्प्रत्ययविषय युष्मत्प्रत्ययविषययोः वैलक्षण्यमेव न निरूपयितुं शक्यम् ॥

‘ मनुष्योऽहम्’ इत्यादौ देहात्माभिमानाङ्गीकारेऽपि अहमित्यत्र अन्तःकरणसंवलनं नैव सिद्ध्यति । भवत्स

।

म्मतचितएवाप्रामाणिकत्वं पूर्वमेव निरूपितम् एवंस्थिते तादृशचिद्भास्यत्वं अन्तःकरणस्यापि न सम्भवति । अतः अस्मत्प्रत्ययविषयस्य देहस्य भ्रमात्मकप्रतीत्यापि नैव युष्मदर्थलक्षणत्वं देहस्येन्द्रियजन्यप्रत्ययाविषयत्वेन युष्मदुक्तरीत्या

युष्मदर्थत्वासम्भवात् । अतः अस्मत्प्रत्ययविषयस्य लक्षणतो युष्मदर्थत्वं न कथंचिदपि सम्भवतीति भावः ।

अहमर्थस्य ज्ञातुः स्वप्रकाशत्वं न सम्भवति । ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वेऽपि ज्ञातुः स्वप्रकाशत्वासम्भवात् । तेनाह

मर्थस्य ज्ञातृत्वाङ्गीकारे तस्यापि स्वप्रकाशता न घटते । प्रत्यत्तवं स्वप्रकाशत्वं, परात्तवं अस्वप्रकाशत्वम् । यदा दृश्यत्वं

1

अहमर्थस्य ज्ञातुः स्वयम्प्रकाशत्वसाधनम्

४६०

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

नचासौ ज्ञाताऽहमर्थोऽन्याधीनप्रकाशः, स्वयम्प्रकाशत्वात् । चैतन्यस्वभावताहि स्वयम्प्र काशता । यः प्रकाशस्वभावः सोऽनन्याधीनप्रकाशः श्रुतप्रकाशिका अतो नात्मेति शङ्कायां हेतोरसिद्धिमभिप्रयन्न हमर्थस्य प्रकाशान्तरनैरपेक्ष्यं प्रतिजानीते । नचासाविति । कुतइत्यत्राह स्वयम्प्रकाशत्वादिति । प्रकाशः व्यवहारानुगुण्यं स्वतएव व्यवहारानुगुण्यशक्तियुक्तत्वादहमर्थः प्रकाशान्तरनिरपेक्ष

इत्यर्थः । * तच्च कथमित्यत्राह - चैतन्यस्वभावताहि स्वयम्प्रकाशतेति । चेतना ज्ञानं -तद्भावः * चैतन्यं ज्ञानत्वम् ।

।

तत्स्वभावत्वं ज्ञानत्वगुणकतेत्यर्थः । ज्ञानत्वमेव हि ज्ञानस्य स्वयम्प्रकाशत्वम्

तद्वदत्रापि ज्ञानत्वं प्रामाणिकं चेत् तदेव

स्वयम्प्रकाशत्वं भवतीत्युक्तं भवति ॥

• अहमर्थस्य चैतन्यस्वभावत्वे श्रुतिं प्रमाणं वक्ष्यंस्तदनुग्राहकतर्कमुपन्यस्यति । य:प्रकाशस्वभावइत्यादिना ।
• आत्मदीप धर्मभूतज्ञानप्रभयोस्साक्षाद्वा प्रणाड्या वा यादृशं स्वव्यवहारानुगुण्यं तादृशं स्वव्यवहारानुगुण्यमिह प्रकाशशब्देन

गूढार्थसंग्रहः

पराक्त्वं दृशित्वमेव प्रत्यक्त्वम् । युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयोरित्यत्रापि प्रत्यक् पराग्रूपार्थद्वयमेव विवक्षितम्।` (सिद्धान्त सिद्धाञ्जनम्) अहमर्थस्य स्वप्रकाशानिदंरूपत्वाभावेन अस्वप्रकाशेदरूपत्वेन परात्तवमेवेति शङ्कायामाह – नचासौ

ष्ट्वात् प्रकाशश्च प्रकाशत्वादेव कस्यचिदेव भवेत्, उक्तः ।

अत्र

एतेन ‘नचासावन्याधनावभासः

।

चैतन्यस्वभावताहि स्वयम्प्रकाशतेति

।

ज्ञातेत्यादिना ॥ चैतन्यस्वभावतया स्वयंज्योति

दीपादिप्रकाशवदिति नात्मा भवितुमर्हति’

इति यामुनसूक्त्यर्थ

चैतन्यस्वभावताज्ञान’धर्मकत्वं, (श्रुतप्रकाशिका) हि यतः चैतन्यस्वभावता अतः स्वयम्प्रकाशता इति भाष्य

सूक्त्यर्थः4:1 यः प्रकाशस्वभाव’ इत्यादिना प्रकाशश्च प्रकाशत्वादेवेत्यादि यामुनसूत्तयर्थः विशदीक्रियते । यःप्रकाशस्व 6

।

भावः इत्यत्र प्रकाशत्वं दीपप्रभाधर्मभूतज्ञानोभयसाधारणं अज्ञानतमोऽन्यतरनिवर्तकत्वम्

तत्स्वभावत्वंतद्धर्मकत्वम् । अत्र

दीपादेः स्वप्रभाबलनिर्भासितत्वेन इत्यत्र बलनिर्भासितत्वशब्दोपादानेन ‘अस्मत्प्रत्यये योऽनिदमंश: चिदेकरसः तस्मिन् तद्वल

निर्भासिततया लक्षणतो युष्मदर्थस्य ’ इति प्राक् (४४०.पु) उदाहृतपञ्चपादिकावाक्यमभिप्रेतमिति प्रतीयते।’ अहंजानामि ' इति प्रतीतौ अहमर्थस्य ज्ञानपुरस्कारेण भानेन दीपस्य प्रभाविशिष्टतया भातस्य प्रभाबलनिर्भासितत्वेन अप्रकाशत्वाद्ययो

।

`गवत् अहमर्थस्याप्यप्रकाशत्वादि न सम्भवति

दीपस्य प्रभानिर्भास्यत्वाभाववत् अहमर्थस्यापि धर्मभूतज्ञाननिर्भास्य

।

त्वाभावस्य सुषुप्तावमहर्थभानस्य साधयिष्यमाणतया स्थापनात्

प्राक् (४०३.पु) उदाहृत गुरुचन्द्रिका वाक्येषु आलो

कस्य तमोनाशकत्वं ज्ञानस्य च अज्ञाननाशकत्वं स्पष्टमुक्तम् ॥

एतेन यत्तु प्रकाशत्वादेव कस्यचिदेवस्यात् दीपप्रकाशवदिति । तन्न अज्ञानतमोविरोधिस्वरूपस्यातल्लक्षणत्वात् । '

इत्युक्तिरनुपादेया। प्रकाशतेः अकर्मकत्वेऽपि प्रपूर्वककाशधातोः भावे घात्र प्रकाशशब्दनिष्पत्यङ्गीकारे तस्य कर्माकाङ्क्षा मास्तु । प्रपूर्वककाशधातोरेव णिजन्तात् घञि प्रकाशशब्दनिष्पत्यङ्गीकारे तस्य प्रकाशस्य कर्माकाङ्क्षा वर्तत एव । णिजन्तत्वानङ्गीकारेऽपि कस्य प्रकाश इति नियमेन आका ा वर्तत एव । प्रकाश: औज्वल्यं स्फुरणं, तच्चाज्ञानतमो विरोधिस्वरूपमिति श्रुतप्रकाशिकायामेवोक्तम् । ‘ स्वसम्बन्धिनि अपरोक्षावभासविरोधिपार्रपान्थरूपस्य अनुगममात्रत्वमेव्

तत्र दीपस्य दृष्टान्तत्वोपपादनम्

४६१

श्रीभाष्यम्

।

दीपवत्

नहि दीपादेस्स्वप्रभावलनिर्भासितत्वेनाप्रकाशत्वमन्याधीनप्रकाशत्वं च । किं

तर्हि दीपः स्वयम्प्रकाशस्वभावस्स्वयमेव प्रकाशते अन्यानपि प्रकाशयति स्वप्रभया ।

श्रुतप्रकाशिका

।

विवक्षितम् । दीपस्य तमोविरोधिरूपमौज्वल्यं प्रकाशः

ज्ञानस्य तु स्फुरणं, यस्तत्स्वभावः तद्धर्मकः स्वव्यवहारानुगुण्या

पादनशक्तियुक्तः सोऽनन्याधीनंप्रकाशः । स्वधर्मनिरपेक्षइत्यर्थः । ( स्व) प्रकाशस्वभावत्वासिद्धिर्नशङ्कनीया यथा प्रभाऽश्र यस्य दीपस्यौज्वल्यं प्रत्यक्षसिद्धम् । तथा ज्ञातुराप स्वतएव स्वव्यवहारानुगुण्यस्य वक्ष्यमाणश्रुतिस्वारस्यावगतत्वात् । प्रकाश स्वभावस्य स्वधर्मभूतप्रकाशानपेक्षप्रकाशत्वमुपपन्नमित्येतावदेव ह्युच्यतेऽनेन ग्रन्थेन ॥

अथ चक्षुर्ग्राह्यत्वेसति प्रभाव्यतिरिक्तत्वात् दीपो घटादिवत्प्रभाबलनिर्भास्य इति दृष्टान्तस्य * साध्यवैकल्यमा

शङ्कयाह – नहीति । नच चक्षुर्ग्राह्यत्वेसति प्रभान्यत्वात् घटादिरिव दीपः प्रभा(बलनिर्भा)ऽवभास्यः अन्धकारे व्यभि

।

स्तत्कृतप्रकाशान्तरसापेक्षत्वं च नास्तीत्यर्थः

अप्रकाशत्वमन्याधीनप्रकाशत्वंचेति । स्वयमौज्वल्यधर्मकत्वाभाव

अर्थस्थितिं वक्तुमाकाङ्क्षां दर्शयति । किंतर्हीति

।

अतो न दीपस्य प्रभापेक्षेत्यभिप्रायः

।

।

चारात्

उत्तरमाह-दीपइति ।

दीपो न केवलं स्वात्मानमेव प्रकाशयति अपितु स्वपरिकरेणान्यानपि प्रकाशयतीत्यतिशयमाह -अन्यानपीति ॥

एवं वाऽर्थः दीपः प्रभानिरपेक्षप्रकाशश्चेत्प्रभावद्विषयानपि प्रकाशयेदित्यत्राह - अन्यानपीति | विषयप्रकाशन क्षमोऽपि स्वरूपस्य क्वाचित्कतया विषयसम्बन्धाभावात्स्वरूपेण न प्रकाशयति किंतु विषयसन्बान्धन्या स्वपरिकरभूतया प्रभ

येत्यर्थ:- यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।’ इत्यादि निर्देशोऽभिप्रेतः ॥ ( T

।

यद्वा अनुमानविवक्षयाऽऽह-चैतन्यस्वाभावताहीति

चैतन्यस्वभावता ज्ञानधर्मकत्वम् । एतदेवहि स्वयम्प्रका

।

।

।

।

त्वम्। ज्ञानधर्मकत्वात्स्वयम्प्रकाशत्वमित्युक्तं भवति यथा धूमवत्त्वं ह्यग्निमत्वमित्युक्ते धूमवत्त्वादग्निमत्त्वमित्युक्तं स्यात् तद्वत् अयंचान्वयीहेतुः व्यातिं दर्शयति यइति प्रकाशस्वभावः प्रकाशधर्मः योधर्म्यन्तरापरोक्षावभासे साक्षाद्वा परम्परया वा भासमानतयैव हेतुः (सइह) सोऽनन्याधीन) प्रकाशशब्दविवक्षितः । * रूपितत्समवेतार्थचाक्षुषत्वनिमित्स्य

स्वाश्रयेतरद्रव्यानुमापकधूमादेश्च प्रकाशत्वव्युदासाय धर्म्यन्तरापरोक्षशब्दौ

।

रूपस्य

इन्द्रियव्यवच्छेदार्थो भासमानशब्दः

पक्षसक्षयोरनुगतत्वाय साक्षाद्वा परम्परयावत्युक्तम् । ज्ञाता स्वधर्मभूतप्रकाशनिरपेक्षासद्धिः प्रकाशधर्मकत्वाद्दीपवदित्यनु

मानशरीरम् । भासमानतया साक्षाद्वा परम्परया वा धर्म्यन्तरापरोक्षावभासहेतुधर्मकत्वादिति हेतुवाचिशब्दार्थः । दीपस्य स्वधर्मभूतप्रभाऽनपेक्षप्रकाशत्ववत् ज्ञातुरपि स्वधर्मभूतज्ञाननिरपेक्षप्रकाशत्वं सिद्धमिति पक्षधर्मताबलात् स्वयम्प्रकाशत्वसिद्धिः

गूढार्थसंग्रहः

।

नतु प्रकाशपदप्रवृत्तिनिमित्तरूपता (सि.सि. अ) इति व्यवस्थाऽङ्गीकारेऽपि नानुपपत्तिः दीपादौ ज्ञाने च प्रकाशव्य वहारानुसारेणउभयानुगतप्रकाशत्वविवक्षया ‘प्रकाशत्वादेव कस्यचिदेव भवेत् प्रकाशः’ इति ग्रन्थस्य सामञ्जस्यात् ।

अन्यानाप प्रकाशयति स्वप्रभयेति । अत्र दीपस्य प्रभाद्वारा प्रकाशकत्वकथनेन ‘नहि प्रदीपः परम्परासम्ब न्धन प्रकाशयति ’ इति (अ.सि) वाक्यं न घटते । प्राकू (४०३.पु) उक्तयुक्तेः । ‘प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् '

(त.अ.सू. ५.१६) इति सूत्रे दीपस्य सङ्कोचविकासस्वभावत्वामिव जीवस्यापि तत्स्वभावत्वं राजवार्तिक श्लोकवार्तिक यो

४६२

प्रभायाः सङ्कोचादेः द्रव्यत्वस्यचाङ्गीकारे तन्त्रवार्तिकतत्वप्रकाशिकोक्तदोषशङ्का [जिज्ञासा १-१-१ श्रुतप्रकाशिका

।

दृष्टान्ते साध्यान्वयं दर्शयति । नहीति | साधनान्वयं दर्शयति । अन्यानपीति

अनुमानपरत्वादपि ग्रन्थस्य

श्रुत्यनुग्राहकतर्कपरत्वं युक्तम् । उत्तरत्र तथाहि श्रुतय इति वक्ष्यमाणत्वात् । पूर्वमनुमानं विवक्षितंचत्तथाचेतिहि वक्त व्यम्। उपक्रमे चैतन्यस्वभावताहि स्वयम्प्रकाशतेति समानाधिकरणनिर्देशस्वारस्याच्च ।

पञ्चम्यर्थत्वेहि स्वारस्यं भज्यते।

।

निगमने च चिद्रूपताहि स्वयम्प्रकाशतेत्युक्तम् । तत्र चिद्रूपशब्दो ज्ञानस्वरूपत्वपर:, नतु ज्ञानधर्मकत्वपरः अनन्तरपूर्व ग्रन्थे चिद्रूपएव चैतन्यगुण इति ज्ञानधर्मकत्वस्य पृथगुक्तत्वात् एवं निगमनग्रन्थे स्वयम्प्रकाशतापदसमानाधिकरणस्य

चिद्रूपताशब्दस्य ज्ञानस्वरूपतापरत्वदर्शनात् पूर्वमपि स्वयम्प्रकाशतापद समानाधिकरणस्य चैतन्यस्वभावतेति पदस्य ज्ञान स्वरूपतापरत्वस्य समुचितत्वाच्च चैतन्यस्वभावतेत्यादिभाष्यं श्रुत्यनुग्राहकतर्कपरम् ॥ *

।

एवमनुग्राहकतर्कस्य श्रौतत्वेसत्यनुमानमप्यर्थसिद्धं ज्ञानधर्मकत्वज्ञानस्वरूपत्वोक्तेः एकजातीयद्रव्ययोर्नियतधम घर्मिंभावे प्रभाप्रभावद्दृष्टान्तोक्तेश्च ज्ञानस्य द्रव्यत्वे द्वयोर्ज्ञानयोर्नियमेन धर्मधर्मिंभावो नोपपद्यते अन्यत्रादर्शनात् ।

गुणत्वे तु न ज्ञानाश्रयत्वसम्भवः गुणानामगुणत्वात् । नच द्रव्यत्वेऽपि नियताश्रयाश्रयिभावः प्रभाप्रभावतोदृश्यतइति वाच्यम् गूढार्थसङ्ग्रहः

।

साधितम् । अनेकान्तवादाश्रयणेन द्रव्यपर्यायार्थिकनयभेदेन जीवस्य नित्यत्वानित्यत्वेऽप्यङ्गीकृते

तन्त्रवार्तिके (२.१.

।

५) ’ अथ शरीरपरिमितः आर्हतपक्षेणाभ्युपगम्यते’ इत्युपक्रम्य ‘सङ्कोचविकासावेतेषां भवत इत्यत्र न किंचित्प्रमाणं पश्यामः दीपप्रभा प्रभृतीनांतु कथंचित्प्रत्यक्षत्वादुपपद्येते । नच प्रदीपप्रभायात्सङ्कोचो भवति । शरावादिछादने शेषम भाविनाशात् । अनावृताहि ज्वाला आत्मसमीपे प्रभामण्डलमारब्धुं समर्था नाच्छादिता एतेनैवच विकासोऽपि प्रत्युक्त

।

अन्यएव ह्यवयवाः तत्र प्रचीयमाना विस्तारं जनयन्ति न तावतामेव विकासः

स्पर्शवतां च परस्परदेशप्रतिबन्धात्

देशान्तरव्याप्तथा विकासो घटते । जीवावयवानान्त्वमूर्तत्वात् सर्वेषां समानदेशत्वादविघातात् नित्यमणुमात्रत्वप्ररुङ्ग स्स्यात् । कथंचैकस्य जीवस्य पुत्तिका हस्तिशरीरपरिमितौ सङ्कोचविकासौ युज्येते’ इत्याद्युक्तम् ॥

आनन्दतीर्थैश्च बृहद्भाष्ये - ’ स्वरूपेणापि संयोगस्स्वरूपस्यैव युज्यते । यथा रत्नस्य संयोगः तत्प्रकाशेन नित्यता ॥

रत्नस्य च प्रकाशस्य न भेदः कश्चिदिष्यते ।’ इत्याद्युक्तम् । ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ (२.३.२६) इति सूत्रभाष्ये च (आ.ती) ‘यथाऽऽलोकस्य प्रकाशगुणेन व्याप्तिः, ज्योतीरूपेणाव्याप्तिः, एवं चिद्गुणेन व्याप्ति: जीवरूपेणाव्याप्तिरितिवा’ इत्युक्तम् । अत्र तत्त्वप्रकाशिका ’ नन्वालोकस्य द्रव्यत्वात्कथं गुणत्वमुच्यत इति मैवम्-तह्व्यत्वे मानाभावात् । रूपित्वं

मानमितिचॆत् ; न तेन घटादिरूपस्यैव प्रतीयमानत्वात् । नहि व्योम्नि वर्तमानस्य प्रकाशस्य रूपं गृह्यते । दीपंविहाय

वृत्ति: प्रमाणमितिचॆत् ; न तस्य द्रव्यत्वसाधकताविवादात् । तर्हि कुतस्तद्गुणत्वमितिचेन्न; तदनुविधानादिनैवेति ब्रूमः। द्रव्यत्वेचालोकः कार्यमकार्य वा । आद्येऽपि किं दीपकार्यमन्यस्य वा ।

नाद्यः कारणं विहाय कार्यवृत्तेरनभ्युपेतत्वात् ।

।

न द्वितीयः दीपप्रकाश इति प्रयोगानुपपत्तिप्रसङ्गात् । कारणान्तरादर्शनाच्च

नान्त्यः अप्रतीतिप्रसङ्गात् । प्रदीपाव

।

यवा एवालोक इतिचेन्न तथासति प्रदीपानुविधानानुपपत्तेः । नहि जीर्णकंथा तन्तवः कतिचन विकीर्णाः कंथया सहैव गच्छन्ति । अवस्थिताएवावयवा दीपापगमे तमसा न दृश्यन्त इति न युक्तम् । विरोधात् क्रमेण चैवसति प्रकाश

बाहुल्यं स्यात् । तदैवोत्पन्नप्रदीपावयवाः सर्वतो विकीर्णा भवन्तीत्यनुभवविरुद्धमिति युक्तमुक्तमालोकगुण इति अप्राधा

न्यसाम्येन वा गुणत्वोक्तिरिति ’ इति । ‘तेजोबलैश्वर्यमहावबोधसुवीर्यशक्त्यादि गुणैकराशि: ’ (वि.पु) इत्यत्र तेजसः ,

गुणत्वमुक्तमिति चन्द्रिका |

प्रभायाः द्रव्यत्वे शङ्कराचार्यसम्मतिः (त.प्र) उक्तदोषपरिहारश्च

४६३

श्रीभाष्यम्

एतदुक्तं भवति यथैकमेव तेजो द्रव्यं प्रभाप्रभावद्रूपेणावतिष्ठते । यद्यपि प्रभा प्रभाव

द्रव्यगुणभूता । तथाऽपि देजोद्रव्यमेव न शौक्लयादिवद्गुणः स्वाश्रयादन्यत्रापि वर्तमान

त्वाद्रूपवत्त्वाच्च शौक्लयादिवैधर्म्यात्

श्रुतप्रकाशिका

प्रभाया विशीर्णदीपावयवत्वादित्याशङ्कयाह – एतदुक्तमिति । यथैकमेव तेजो द्रव्यं प्रभाप्रभावद्रूपेणावतिष्ठते एवमात्मा चिद्रपएव चैतन्यगुण इति यथाशब्दस्योत्तरत्रान्वयः ॥ ।

प्रथमं प्रभाया विशीर्णावयवान्यत्वं प्रतिजानीते । एकमेवेति

एकं (एक) स) जातीयम् । नियतधर्मस्य कथं

द्रव्यत्वमित्यत्राह – यद्यपीति । गुणभूता परतन्त्रभूता अयुतसिद्धविशेषणभूतेत्यर्थः । तेजो द्रव्यमेवेति प्रतिज्ञा तद्दूव्यवि ।

शेषत्वसिद्ध्यर्थं प्रथमं द्रव्यत्वमुपपादयति

स्वाश्रयादिति । द्रव्यत्वमस्तु तत्रापि तेजस्त्वे किं प्रमाणमित्यत्राह— गूढार्थसंग्रह:

एवं दीपप्रभादृष्टान्तादरे तन्त्रवार्तिकायुक्तदोषाः प्रसज्यन्ते इति शङ्कायामाह – एतदुक्तं भवतीति । तथापि

।

तेजोद्रव्यमेवेति उक्तं च ‘गुणाद्वालोकवत्’ इति सूत्रे (शं. भाष्ये) चैतन्यगुणव्याप्तेर्वाऽणोरपिसत: जीवस्य सकल देहव्यापिकार्ये न विरुध्यते । यथा लोके मणिप्रदीपप्रभृतीनामपवरकैकदेशवर्तिनामपि प्रभाऽपवरकव्यापिनीसती कृत्स्नेऽप वरके कार्य करोति तद्वत्’ इति ‘व्यतिरेको गन्धवत्’ इति सूत्रावतरणे च ’ कथं पुनर्गुणो गुणिव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तेत ?

स्क्लिो गुणः पटव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तमानो दृश्यते प्रदीपप्रभावद्भवेदितिचेत् न तस्या अपि द्रव्यत्वाभ्युपग

मात् । निबिडावयबंहि तेजोद्रव्यं प्रदीपः, प्रविरलावयवंतु तेजोद्रव्यमेव प्रभेति ’ इति ॥

अत्र ‘नहि पटस्य शुक्लो गुणः पटव्यतिरेकेणान्यत्र वर्तमानो दृश्यते’ इत्यनेन स्वाश्रयादन्यत्र वर्तमानत्वाद्गुणत्वं

न सम्भवतीति उक्तं भवति । स्वाश्रयादन्यत्र वर्तमानत्वं ‘व्यतिरेको गन्धवत्’ इत्यनन्तरसूत्रभाष्ये (शं) गन्धस्य

स्वाश्रयादन्यत्र वर्तमानत्वसाधनेन तन्मते गुणत्वसाधकं न भवतीत्यभिप्रेत्य रूपवत्त्वाच्च इत्युक्तम् । उत्तरसूत्रेऽपि गन्धस्य स्वाश्रयादन्यत्र वर्तमानत्वं नाभिप्रेतम् ; तद्बोधकशब्दाभावात् । रूपादिवद्गन्धादेरापे स्वाश्रयादन्यत्र वृत्त्यभाव निश्चयात् अतिदूरस्थ पुष्पपरिमलमात्रस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि तत्रापि आश्रयसम्बन्धो वर्ततएव । तेषां सूक्ष्मत्वेनान्येन्द्रियजन्यप्र॰

त्यक्षाविषयत्वेऽपि गन्धस्य प्रत्यक्षमनुभवानुरोधादङ्गीक्रियते। उभयोर्भिन्नेन्द्रियग्राह्यत्वात् । एतत्तात्पर्येणैव रूपं परित्यज्य गन्धस्योपादानम् । अहमर्थजीवतद्धर्मभूतज्ञानयोरुभयोः प्रदीपप्रभावत् स्वप्रकाशत्वेन गन्धदृष्टान्तसङ्गतिः ॥ एतेन स्वाश्रयादन्यत्र वर्तमानस्य द्रव्यत्वसाधकताविवादोऽपि (त.प्र) न शङ्कनीयः । ’ गृहीत्वैतानि संयाति

वायुर्गन्धानिवाशयात्’ (गीता. १५.८) इति गीताभाष्य (आ.ती) प्रमेयदीपे ‘गन्धानिवेति गन्धवतः पुष्पाद्यवयवानि त्यर्थः’ इति जयतीर्थैरेव व्याख्यातत्त्वात् । 6

यथा पुष्पाद्गन्धः पृथग्गच्छति एवमशिनो जीवादंशाः पृथग्गच्छन्ति '

।

इत्युत्तरसूत्र (आ.ती) भाष्येऽपि गन्धशब्दस्य गन्धवत्पुष्पावयवपरत्वंसम्भवात् रूपवत्वेनापि प्रभायाः गुणत्वविरहः

निश्चीयते । अन्धकारे आकाशेऽपि दीपप्रभायाः रूपवत्त्वग्रहः सर्वानुभवसिद्धः । तत्र व्योम्नि अन्यीयरूपवत्त्वग्रह्

शङ्कापन सम्भवति । दिवा दीपप्रभायाः सूर्यप्रभया अभिभवेन तद्गतरूपाग्रहेऽपि व्योम्नि वर्तमानस्य मणिप्रकाश

तन्त्रवार्तिकस्य दीपावयवानां सङ्कोचनिरासपरत्वम्

४६४

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रकाशवत्त्वाञ्च तेजो द्रव्यमेव नार्थान्तरम् । प्रकाशवत्वं च स्वस्वरूपस्यान्येषां च प्रकाश कत्वात् अस्यास्तु गुणत्वव्यवहारो नित्यतदाश्रयत्व तच्छेषत्वनिबन्धनः । नचाश्रयावयवा एव विशीर्णाः प्रचरन्तः प्रभेत्युच्यन्ते श्रुतप्रकाशिका ।

प्रकाशवत्त्वादिति । प्रकाशः तमोविरोध्याकारविशेषः औज्वल्यं । प्रकाशवत्त्वमुपपादयति । प्रकाशवत्त्वंचेति

स्वविषय

परविषयज्ञानविरोधितमोनिरसनरूपकार्यदर्शनादित्यर्थः ॥ तर्हि कथमस्यागुणत्वव्यव्हारइत्यत्राह-अस्यास्त्विति । तुशब्दः शौक्लयादिवैषम्यपरः । अथ विशीर्णावयवानां प्रभात्वं प्रतिक्षिपति । नचेति ।

गूढार्थसंग्रहः रूपं गृह्यतएव । ८ निविडावयवंहि तेजोद्रव्यं

प्रदीपः, प्रविरलवयवं तु तेजोद्रव्यमेव प्रभेति’ (शं) भाष्येनोभयोरुपा

दानभेदः स्फुटः । उपादानभेदेऽपि दीपप्रकाश इत्यत्र दीपप्रकाशयोरपृथाक्सद्धे: संयोगरूपाया अभ्युपगमे न किंचि

द्वाधकम् । अतएव ‘अप्राधान्यसाम्येन वा गुणत्वोक्तिः " इति जयतीर्थोक्तिस्सङ्गच्छते । द्रव्यभिन्नस्यैव गुणत्वेन व्यव "

हार इति काणादाक्षपादव्यतिरिक्तैः नाङ्गीक्रियतएव ॥

प्रकाशवत्त्वाञ्चेति । प्रपूर्वककाशधातोः यन्तात् भावे घाञ प्रकाशशब्दव्युत्पत्तिरत्राभिप्रेता । अत्र ज्ञानवि रोधितमोनिरासकत्वं प्रकाशकत्वं विवक्षितम् ।

नित्यतदाश्रयत्वपदेन तदधीनसत्ताकत्वप्रतिपादनेन पारतन्त्र्यापेक्षया ।

विशेषउक्तः । तदधीनसत्ताकत्वाभावेऽपि पारतन्त्र्यं लोके प्रसिद्धम्

रूपादिगुणानां गुण्यधीनसत्ताकत्ववत् अस्यापि

आश्रयाधीनसत्ताकत्वेन गुणत्वेन व्यवहारः गन्धस्याप्यश्रयाधीनसत्ताकत्वात् तत्रापि गुणत्वेन व्यवहारः । तच्छे

षत्वेति । दीपस्य विषयप्रकाशनार्थमारोपितस्य प्रभामन्तरा विषयप्रकाशनासम्भवेन प्रभयैव विषयप्रकाशनस्य सत्त्वेन ।

विषयप्रकाशनमुखेन दीपोपकारकत्वं प्रभायाः वर्तत इति तच्छेषत्वम्

अत्र च ’ गुणानां च परार्थत्वादसम्बन्धः सम

त्वात्स्यात् ’ (जै.सू.३.१.२२) इति सूत्रमभिप्रेतम् ॥ ‘तेजोबल ’ इत्यत्र तेजश्शब्द: ’ तेज:प्रभावे ’ इत्यादिकोशोक्तसा मर्थ्यपरः इति स्फुटीभविष्यति ॥

तन्त्रवार्तिकेऽपि आर्हतमते ’ सद्भावोऽवयवानां च तथा तेषामनन्तता ।’ इत्युपक्रम्य ‘तथासति सङ्कोचविका सावेतेषां भवत इत्यत्र न किंचित्प्रमाणं पश्यामः ।’ इत्यत्र जीवावयवानां सङ्कोचविकाससद्भावे प्रमाणाभाव उक्तः ।

तदनन्तरं ( ५.१६) तत्त्वार्थाधिगमसूत्रोक्त प्रदीपदृष्टान्ते तु दीपप्रभाप्रभृतीनां तु कथंचित्प्रत्यक्षत्वादुपपद्येते’ इत्यनेन ।

सङ्कोचविकासौ प्रत्यक्षानुरोधेन सम्भवतः त्युक्तम् । एतावतैवार्हतमतनिराससम्भवात्

नच प्रदीपप्रभायास्सङ्कोचो 6

भवति । शरावादिछादने शेषप्रभाविनाशात् । अनावृताहि ज्वाला आत्मसमीपे प्रभामण्डलमारब्धुं समर्था नाच्छादिता ।

एतेनैव च विकासोऽपि प्रत्युक्तः । अन्यएव ह्यवयवास्तत्र प्रचीयमानाः विस्तारं जनयन्ति । न तावतामेव विकासः । ' इत्युत्तरग्रन्थस्तु आर्हतमतमात्राभिप्रायकः । तन्मते दीपावयवानामेव प्रभात्वाङ्गीकारेण अवयवानामनन्तत्वेन अनन्ता

।

वयवैरेवोपपत्तौ विकासस्य व्यर्थत्वात् । विकासाभावे सङ्कोचकल्पनाऽपि विफला दीपावयवोत्पत्तिविनाशाभ्यामेष तद्दु पपत्तिसम्भवात् । स्पर्शवतां च परस्परदेशप्रतिबन्धात् देशान्तरव्याप्तथा विकासो घटते । दीपावयवानांत्वमूर्तत्वात् सर्वेषां समानदेशत्वाविघातात् नित्यमणुमात्रत्वप्रसङ्गस्यात् । इत्युत्तरग्रन्थे अवयवानामेव विकासो न घटत इत्युक्तम् । नपुं दीपावयवव्यतिरिक्तप्रभाद्रव्यस्य । एतमर्थं सूचयन् आर्हतमतरीत्या प्रभादृष्टान्तो न घटत इत्याह – नचाश्रयावयवाएष

विशीर्णा: इत्यादिना ॥

जैनमते जीवस्य प्रदीपप्रभावत् सङ्कोचविकासाङ्गीकारे विनाशप्रसङ्गपरिहारः

४६५

श्रीभाष्यम्

मणिधुमणिप्रभृतीनां विनाशप्रसङ्गात् । श्रुतप्रकाशिका

कुतइत्यत्राह - मणीति । प्रतिक्षणं विनाशप्रसङ्गादित्यर्थ: । तदभ्युपगमे मण्याद्यनुपलम्भप्रसङ्गपरिहाराय प्रतिक्षणोत्पत्ति

रभ्युपेत्या । प्रतिक्षणोत्पत्तिविनाशाभ्युपगमश्चानुपपन्नः दीपस्येवोत्पत्तिविनाशसामग्रयनुवृत्त्यभावात् । तदभावेऽपि तेजस्त्व सामान्याद्दीपइव प्रत्यभिज्ञाबाधेन प्रतिक्षणं विनाशादिकल्पने सत्त्वद्रव्यत्वादिभिर्घटादावपि क्षणिकत्वप्रसङ्गइति भावः ।

|

रत्नेषु क्षणिकत्वं रत्नशास्त्रविरुद्धम् । कालविशेषे तदुत्पत्त्याद्यवगते: आदित्यादिषु च क्षणिकत्वं श्रुतिविरुद्धम् ‘सूर्याच

न्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्’ ‘नाभीषोमौ न सूर्य: ’ इति कालविशेषे तदुत्पत्तिविनाशावगतेः

।

,

नच सूर्या

गूढार्थसंग्रहः

मणिधुमणिप्रभृतीनां विनाशप्रसङ्गादिति । अत्र प्रभृतिशब्देन जीवोऽपि संगृहीतः । यद्यपि उदाहृतसूत्रे

राजवार्तिके ‘सावयवत्वाद्विशरणप्रसङ्ग इतिचेन्नामूर्तस्वभावापरित्यागात् । (४) स्यान्मतं प्रदीपादिवत् यदि प्रदेशसंहारविस

र्पवानात्मा, अतः संसारिणः घटादिवत् छेदभेदादिभिः प्रदेशविशरणप्रसङ्गः । ततश्च शून्यता प्राप्नोतीति तन्न किंकारणं अमूर्तस्वभावापरित्यागात् । बन्धं प्रत्येकत्वेसत्यपि लक्षणभेदादन्यत्वमापाद्यमानः नामूर्तस्वभावं जहातीति घटादिवत्

नपालम्भो प्रदेशविशरणमस्ति—किंच अने घटामुपेयात् यस्यत्वनादिपारिणामिकन्चैतन्यजीवद्रव्योपयोगादि द्रव्यार्थीदेशात् स्यान्न प्रदेशसहारविसर्पवान् । Se

।

अनेकान्तात् । ५. योह्येकान्तेन संहारविसर्पवानेवात्मा सावयवश्चेति ब्रूयात् तं प्रत्ययमु

द्रव्यार्थादेशाच्च स्यान्निरवयवः । प्रतिनियतसूक्ष्मबादरशरीरापेक्षनिर्माणनामोदयपर्यायार्थादेशात् स्यात् प्रदेशसंहारविसर्पवान् अनादिकर्मबन्धपर्यायार्थादेशाच्च स्यात्सावयवः तंप्रत्यनुपालम्भः’ इत्युक्तम् ; तथाऽपि प्राक् राजवार्तिके ’ एकं द्रव्यमनन्तपर्यायम्’ (१.४) इति वचनात् अष्टसाहस्रयां ‘ स्यादेकं सहृव्य

नयापेक्षया’ इत्यकलङ्कवाक्यं विवृण्वानेन विद्यानन्दिना ‘सर्वमेकं जीवादीनां षण्णां तद्भेदप्रभेदानांचानन्तानां तत्पर्या यत्वात् एकं द्रव्यमनन्तपर्यायमिति सङ्क्षेपतस्तत्त्वोपदेशात्’ इत्युक्त्या जीवस्यापि पर्यायत्वेन द्रव्यार्थिकनयेन जीवस्य 6

नित्यता न सम्भवति । नित्यत्वं न सम्भवति ।

"

८

नाणुः ’ इति सूत्रे (श्लो॰वा) ‘सर्वद्रव्यसाधारणसहृव्यरूपेण नित्यत्वस्योक्तावपि जीवरूपेण

८

अन्यत्र केवलसंयुक्तज्ञाने’ इति सूत्रे ज्ञानस्य, तत्पूर्वसूत्रे जीवस्य मुक्तावनाशस्य च प्रतिपाद

नमसङ्गतमेव स्यात् । पञ्चविधशरीरेषु कार्मणशरीरस्येन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयस्याङ्गीकारेण तदातरिक्तजीवाङ्क्षीकारे मानाभावन ‘ प्रदेशसंहार’ इति सूत्रे लोकाकाशतुल्यप्रदेशस्यापि उपात्तसूक्ष्मशरीरमधितिष्ठतः शुष्कचर्मवत् सङ्कोचनं प्रदेशसंहारः ।

बादरशरीरमधितिष्ठतो जले तैलवद्विसर्पणं विसर्पः’ इत्याधुक्तिपि न घटते । अधिकं ’ नैकस्मिन्नसम्भवात्’ इति सूत्र भाष्यविवरणे उपपादयिष्यते ॥

सिद्धान्ते दीपप्रभायाः प्रत्यक्षानुरोधेन दीपातिरेकेण सङ्कोचविकासौ ’ दीपप्रभाप्रभूतनांतु कथंचित्प्रत्यक्षत्वादुप

पोते’ इति तन्त्रवार्तिकएवोक्तौ । अत्र प्रभृतिशब्देन मणिद्यमणिप्रभासङ्ग्रहः । तेनाश्रयावयवानां विशरणपक्ष एवं तन्नाश प्रसङ्गः तत्राभिप्रेतः । शरावादिछादने शेषप्रभाविनाशदर्शनंतु परिणामवादे निरन्वयविनाशाभावेन सङ्कोचरूपपरि

णामविषयकतयैव उपपद्यते ॥

59

कर्पूरगन्धाद्यवयवविशरणंवत् प्रदीपावयवविशरणशङ्का तत्समाधानं च

४६६

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

दिसृष्टिप्रळयपरवाक्यानां सन्तत्युपक्रमोच्छेदपरत्वं वाच्यम्; रत्नसूर्यादिमात्रक्षणिकत्वे प्रमाणाभावात् तेजस्त्वं(हि)तु) तेज: परमाणूनिच्छद्भिः न हेतुतया वाच्यम् ; तेज:परमाणुषु व्यभिचारात् सत्त्वादिभिः क्षणिकत्वे जगत्क्षणिकत्वं स्यादित्युक्तम्॥

• ननु कर्पूरादीनां दूरोपलब्धगन्धानां गन्धाश्रयभूतावयवविशरणस्य अवर्जनीयत्वादुत्तरकालोपलम्भाच्च प्रतिक्षणो ।

त्पत्तिविनाशावभ्युपगन्तव्यौ तद्वन्मण्यादिष्वपीति । नैवम्

समुद्गकसम्पुटादिनिवातदेशनिहित दृढपिहितघनसारादे: दूरे

गन्धोपलम्भाभावादाश्रयावयवविशरणाभावेन यथापूर्वी स्थित्युपलम्भोपपत्तेर्नप्रतिक्षणोत्पत्तिविनाशौ कल्प्यौ । सवातदे शस्थघनसारादीनां दूरोपलभ्यमानगन्धानामल्पावयवावशरणमस्त्येव ।

परीक्षणेऽप्यल्पाल्पपरिमाणापकर्षदर्शनात् ।

अवयविनि च सूक्ष्मपरिक्षयो विद्यतएव तुल्या

अतः. प्रतिक्षणमवयवान्तरोपनिपातविशेषहेतुकोत्पत्तिविनाशौ न कल्प्यौ ।

कल्पनेऽपि परितः केषांचिदवयवानामुपलभ्यमानगन्धाश्रयत्वेनो*भयवादिसम्प्रतिपन्नानामेव

स्थितिमात्रं कल्प्यं तावता

गन्धोपलब्ध्युपपत्तेः, अनेक धर्मिंत दुत्पत्ति विनाशापरिदृष्टतदुभयसामग्रीकल्पने गौरवाच ॥

।

यद्वा घ्राणस्यापिः चक्षुष इव रश्मिद्वारा सम्बन्धात् दूरस्थपदार्थगतगन्धग्राहित्वं कल्प्यम् गौरवाभावात् नकेवलं कल्प्यं रश्मिमत्वम् उक्तं च भारते

नह्यात्मा शक्यते द्रष्टुमिन्द्रियैःकामगोचरैः । प्रवर्तमानैरनयैर्दुर्घषैरकृतात्मभिः ॥ तेषां तु मनसा रश्मीन्यदा सम्यनियच्छति । तदा प्रकाशतेह्यात्मा दीपोदीप्यन्नि(वा(रा)कृतिः ॥

इति । इन्द्रियाणां पञ्चीकृत भूताप्यायनैर्वायुतेजःप्रभृतिभिस्सम्बन्धाद्रश्मिमत्वंचोपपद्यते ॥

नन्वनयातप (तप्तस) सम्बन्धात्स)लिलशिलादे रौप्ण्यतारतम्योपलम्भोऽग्नयातपाद्यवयवसङ्क्रान्तिविना नोपपद्यते–सलि लादेस्स्वत औष्ण्याभावान्निराश्रयधर्मकुमणायोगाच्च औष्ण्याश्रय भूतानचातपावयवस्य सङ्क्रान्तिरभ्युपेत्या । एवमवयवस ङ्कान्तिश्च विशरणेनविना नोपपद्यते । गत्वराणां रश्मीनां चरणतलानामिव कथं विशरणेनविना क्वचित्सङ्क्रमः ? अवयव

|

तारतम्या चौ॰ण्यतारतम्यमिति उच्यते - अग्नितप्तेष्वमथवयवनसङ्क्रान्त्यैवौण्योपलम्भः सलिलादौ सङ्क्रामन्तोऽमथवयवा एव प्रमेति न वाच्यम्; दीपप्रभया होरात्रसं(वृक्ते ) वृते) पि सलिलभूतलादावौष्ण्यानुपलम्भात् आतपत सेष्वपि नकिरण 2

विशरणादवयवसङ्क्रमः तुहिनकणानामिव रविकिरणोपात्तमुक्तानामग्नयवयवानां सङ्क्रमणादुष्णोपलम्भोपपत्तेः ॥

नचात्र कल्पकमन्वेष्टव्यम् । नापि कल्पनागौरवं प्रसजति आगमसिद्धत्वादस्यार्थस्य । तथाहि मात्स्ये पुराणे कथ्यते —

वसन्ते ग्रीष्मकेरश्मिशतैस्संतपति त्रिभिः ॥ शरद्याप च वर्षासु चतुर्भिस्सप्रवर्षति । हेमन्ते शिशिरेचैव हिममुत्सृजति त्रिभिः । इति । यथा वर्षासु हेमन्ते च रविकिरणमुक्तास्सलिलकणास्तुहिनकणाश्च न विशीर्णकिरणावयवाः किंतु किरणोपात्तमुक्ता

आप्यावयवाएव । एवं ग्रीष्मे च रविकिरणजन्यं सन्तापनं न तद्विशीर्णावयवकार्यम् । किंतु तदुपात्तमुक्तानयवयवकार्य

मिति प्रतीयते । तथा ‘अग्निंवावादित्यस्सायम्प्रविशति ’ ’ उद्यन्तं वावादित्यमग्निरनु समारोहति’ इति श्रूयते । अत्रचादित्यतिरोधानदर्शनावच्छिन्नकालविशेषपरौ सायंप्रातःशब्दौ कालस्य सायंभावप्रातर्भावौ रविविप्रकृष्टसन्निक्कृष्टतत्त

द्देश(विशेष) वर्तिपुरुषापेक्षया सर्वदोपपद्येते । इत्ययमर्थो भुवनकोशे स्फुटतरः ॥

४६७

श्रीभाष्यम्

दीपेऽप्यवयविप्रतिपत्तिः कदाचिदपि न स्यात् नहि विशरणस्वभावावयवा दीपाश्चतुरङ्गळ

मात्रं नियमेन पिण्डीभूता ऊर्ध्वमुद्गस्य ततःपञ्चायुगपदेव तिर्यगूर्ध्वमधश्चैकरूपा विशीर्णाः श्रुतप्रकाशिका अग्निरनुसमारोहतत्यनेन अग्नयवयवानामादित्येनोपादीयमानत्वमुच्यते ८

।

ततश्च प्रविशतीत्यनेनानावादित्यस्य व्याप्तिरुच्यमाना दूरस्थितस्य स्वरूपेण नोपपन्नेति किरणद्वारा भवति । नचाग्नयधिष्ठातृदेवतारोहणपरमिदं वाक्यम् ।

तस्माद्धूमएवाग्नेर्दिवाददृशे’ इत्यनन्तरवाक्येनाग्नेरादित्योपसर्पणनिमित्ततेजोमान्द्यकथनात् अन्यथा सायम्प्रातस्सम

ययोः सर्वदा सम्भवेनाग्नेरादित्ये सर्वदारोहणमग्नावादित्यस्य सर्वदाऽवरोहणं च प्रसजेत् । ततश्चाग्मयादित्ययोस्स्थानवि निमयेन सर्वदा स्थितिरुक्तास्यात् साच प्रमाणान्तरविरुद्धा ॥

अत आदित्यस्याग्नौ किरणद्वारा व्याप्तिः किरणैरग्नयवयवोपादानं च वाक्यद्वयोक्तम् । अतश्चोपात्ताग्नयवयववर्षेण

तापनं मात्स्योक्तं उत्सर्जनप्रकरणस्वारस्यात् । अतस्तुहिनकणानामिव रविकिरणमुक्तानामाग्नेयावयवानां विशीर्णकिरणाव यवत्वाभावाद्रविकिरणेषु तन्मण्डले प्रतिक्षणविनाशोत्पत्तिकॢप्तिरनुपपन्ना । अतो न विशीर्णावयवा प्रभा,

दूषणान्तरमाह-दीपेऽपीति । अवयविप्रतिपत्त्यनुपपत्तिमुपपादयति । नहीति । दीपः किं विशरणस्वभावः ? उत स्थिरस्वभावः विशरणस्वभावत्वे पिण्डीभावो मूर्तद्रव्यप्रतिबन्धनिबन्धनस्स्यात् । स्थिरस्वभावत्वे विशरणं मूर्तद्रव्यप्रतिह

।

तिहेतुकं स्यात्

अत्रोभयमनुपलम्भपराहतम् । विशरणस्वभावत्वे पिण्डीभावो वायुनोपपद्यत इतिचेत्तर्हिनिवाते पिण्डी

भावो न स्यात्, स्तिमितसूक्ष्मवायुना पिण्डीभावश्चेद्विशरणं न स्यात् तच्च सूक्ष्मवायुनाचेत् एकस्य विरुद्धस्वभावद्वयायो

गात् पिण्डीभावविशरणहेतुभूतवायुद्वयमभ्युपेतव्यम् । तयोर्मिथः प्रतिघातुकत्वादन्यतरविगमे पिण्डीभावएव वा विश रणमेव वा स्यात् । तत्परिहाराय परस्परान्तरितविरुद्धस्वभाववायुद्वयपरम्परया सन्निधिविगमपरिकल्पने गौरवंस्यात् । तत्परिकल्पनेऽपि तिर्यग्गत्वराणां वाय्ववयवानां नोदनमात्रहेतूनां परितः प्रतिबन्धकत्वायोगात्पिण्डीभावो न स्यात् ॥

ननु प्लोषणद्रवीभूतपार्थिवावयवसंदंशात्पिण्डीभावः । ततस्तदवयवगतस्निग्धत्वापगमे(न)संदंशकत्वाभावादग्नयव

यवविशरणमित्यत्राह — नहिविशरणेति । यद्यग्नयवयवा उद्गमनस्वभावाः, तर्हि विशरणे तिर्यग्गतिर्नस्यात् । यदि ते तिर्यग्गतिस्वभावाः तर्हि प्रथममूर्ध्वगतिर्नस्यात् । एकजातीयद्रव्यस्योपाधिनाविना विरुद्धस्वभावत्वायोगात् । उपाधिश्च न दृश्यते दीपप्रभयोर्भिन्नावयवित्वेतु विरुद्धस्वभावत्वमुपपद्यते किंच चतुरङ्गुळादिपरि(माण)मिति)तारतम्यानेयामकोऽपि नास्ति । विशरणे च पार्श्वेऽपि विशरणं सम्भवति समन्ततो युगपद्विशरणे नियामकाभावादित्यभिप्रायः किंच विशी

र्णानांचावयवानां पांसूनामिव ऋजुप्रसरणनियमने च न हेतुः प्रसरणस्पार्जवनियमश्च तिरोधायकं पदार्थप्रति ऋजुदेश

एव छायायोगादबगम्यते छायावैपुल्यं तु निवार्यमाणरश्मीनां पृथ्वग्रत्वकृतं नाऽनार्जवकृतम् । छायाकौटिल्यंतु तिरोधा

यककौटिल्यकृतम् । नतु प्र(सरणा) सारा )नार्जवकृतम् । तच्च ऋजुप्रसारित्वसाधकं विशीर्णावयवत्वे रेणूनामिव पवनानु सार्यमाणत्वं च न घटते । प्राचीनजालकनिष्क्रान्ताहि प्रभा दक्षिणानिलेन नोत्सायते । अन्यथा रजसामपि तत्रानो

दनं प्रसजेत् । जालकनिष्क्रान्तप्रभायाश्च पवनानुत्सारितत्वं ततः परस्मिन् भित्त्यादौ प्रभासंसर्गादवगम्यते । अतो धनु घ्यातताया मौयाइव प्रभाया न विशीर्णावयवत्वमिति ॥

तन्त्रवार्तिके दीपप्रभासङ्कोच विकासखण्डन स्याहत्वसम्मतावयवविशरणपक्षाभिप्रायकत्वम् [जिज्ञासा-१-१-१ श्रीभाष्यम्

प्रचरन्तीति शक्यं वक्तुम् । अतस्सप्रभाका एव दीपाः प्रतिक्षणमुत्पन्ना विनश्यन्तीति

पुष्कलकारणक्रमोपनिपातात्तद्विनाशे विनाशाच्चावगम्यते । श्रुतप्रकाशिका

ततः किमित्यत्राह–अतस्सप्रभाकाएव दीपाः प्रतिक्षणमुत्पन्ना इति । तेजस्वेन मण्यादिविनाशाभ्युपगमेऽति प्रसङ्गात् । विशरणस्वीकारे पिण्डीभावयुगपद्विष्वग्विशरणऋजुप्रसरणाद्य नेकनि यमव्यवस्थापकाभावाद्यथादृष्टाभ्युपगमे विरो धाभावाच्च सप्रभाका एव दीपा: प्रतिक्षणमुत्पन्ना इत्यर्थः । तर्हि कथं प्रतिक्षणोत्पत्तिविना(शोत्पत्तिरि)शावि) त्यपेक्षायां

।

यथा मण्यादीनां प्रतिक्षणविनाशो न प्रसजति

तथा दीपक्षणिकत्वे हेतुद्रयमाह - पुष्कलकारणक्रमोपनिपातात्तद्वि

नाशे विनाशाच्चेति । पृथस्थितदण्डचऋादिव्यावृत्यर्थं पुष्कलशब्दः । वर्त्यवयवाग्निसंयोगे दृष्टम् ॥ नच प्रथमावयवाग्निसंयोगस्यैव

वर्त्यवयवाग्निसंयोगस्य दीपसामग्रीत्वं प्रथम

कारणत्वं शङ्कनीयं चरममध्यावयवयोरप्याग्निसंयोगेसति दीपोत्पत्तिदर्शनात् अतः

प्रत्यवयवमग्निसंयोगात्पुष्कलकारणपरम्परा दृष्टेति प्रत्यवयवमग्निसंयोगाद्वीप उत्पद्यते एव तत्र प्रतिक्षणमुत्पत्तौ सत्यां युगपद

।

नेकदीपानुपलम्भाद्विनाशोऽपि सिद्धः प्रतिक्षणविनाशस्य पृथगनुमापकमुच्यते । तद्विनाशे विनाशाच्चेति नाशस्य दीपविनाशसामग्रीत्वं चरमवर्त्यव्यवविनाशे दृष्टम् ।

वर्त्यवयववि

एवं विनाशकारणानुवृत्तिदर्शनात् प्रत्यवयवविनाशं दीपो

विनश्यत्येव । एवमुत्पत्तिविनाशसामग्रचनुवृत्तिभ्यां प्रतिक्षणं तावनुमीयेते इत्यर्थः ।

प्रभा विशीर्णावयवा नचेद्दीपसमीपे

गूढार्थसंग्रह:

यद्याप तन्त्रवार्तिके ’ अणुजीववादखण्डनं कृतं तथाऽपि सर्वज्ञनिराकरणपक्षाभिप्रायकं तत् । तत्पक्षे सर्वगतत्व प्रतिपादकश्रुतीनां जीवस्य सर्वगतत्वाभावे अप्रामाण्यमेव स्यात् ॥

यत्तु ‘श्यामकतण्डुलादिमात्रप्रदर्शनमुपनिषत्सु तद्वाक्यान्तरप्रदर्शितविभुत्वस्यैव सतः, सूक्ष्मग्रहणगोचरत्वात् ’ इति

तन्त्रवार्तिके उक्तम् । अत्र ‘एष मआत्मान्तर्हृदये अणीयान् श्रीहेर्वा यवाद्वा सर्षपाद्वा श्यामाकाद्वा श्यामकतण्डुलाद्वा’ ।

(छा.३.१४.३) इति श्रुतिर्विवक्षिता । इयं च श्रुतिः परमात्मपरेति सर्वत्र प्रसिद्ध्याधिकरणे व्यक्तम्

जीवब्रह्माभेद

विवक्षया एतच्छ्रुत्युपादानमिति कल्पनमपि न सम्भवति । सर्वगतत्वे व्योमवत् सर्वशरीरेष्वेक एवात्मा प्राप्नोतीति एकात्म वादमाशङ्कय तस्य विस्तरेण दूषणपूर्वकं

।

तन्त्रवार्तिक एवोक्तेः

‘चैतन्याद्यात्मकत्वाद्यविभागाच्च उपनिषत्सु ऐकात्म्यव्यवहारः’ इति तदनन्तरं

यत्तु श्यामकतण्डुलादि ’ इति तन्त्रवार्तिकवाक्येन सर्वज्ञनिराकरणपक्षाभिप्रायकत्वं अणुजीववाद ५

खण्डनस्य निश्चीयते। परमात्माभ्युपगमपक्षे तस्याः श्रुतेः परमात्मविषयकत्वेन जीवस्याणुत्वे बाधकविरहेण एतद्ग्रन्था सङ्गतिस्स्यात् । अतः अणुजीववादखण्डनं परमात्मानभ्युपगमपक्षाभिप्रायकमेव ॥ प्राक् उदाहृतग्रहैकत्वाधिकरणवार्तिके

परमात्माभ्युपगमस्य व्याकरणाधिकरणे

परमात्मप्राप्तयवस्थायाश्च कथनेन

परमात्माभ्युपगमपक्षस्य भट्टपादसम्मतत्वानेर्धारणेन सर्वगतत्वप्रतिपादकश्रुत्यादीनां तद्विषयकत्वसम्भवेन तछ्रुतीनां प्रामा ण्यसम्भवात् । परमात्माभ्युपगमपक्षे च दीपप्रभादृष्टान्तेन अणुजीववादसम्भवात् । अत: आर्हतमतदूषणमेव तन्त्रवार्तिके विवक्षितम् । नतु ’ दीपप्रभाप्रभृतीनां तु प्रत्यक्षत्वादुपपद्येते’ इति स्वीयवाक्यदूषणम् । इति सिद्धम् । दीपानां विशरण स्वभावावयवत्वमनुभवविरुद्धमित्युदाहृतत्तत्त्वप्रकाशिकायां स्पष्टम् ॥

(सि.सि.अं) उक्तिपर्यालोचनपूर्वकं आत्मनश्चितश्चैतन्यगुणकत्वस्थापनम्

४६९

श्रीभाष्यम्

प्रभायास्स्वाश्रयसमीपे प्रकाशाधिक्यमौष्ण्याधिक्यम् इत्याद्युपलब्धिव्यवस्थाप्य मग्नयादी

नामौपण्यादिवत् । एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणक इति । श्रुतप्रकाशिका

तस्या औष्ण्याधिक्यादिकं कथं विशरणपक्षेह्यवयवबाहुल्यवैरल्याभ्यामौष्ण्याधिक्यमान्द्यादिकमुपपद्यत इत्यत्राह-प्रभाया

इति । प्रकाशाधिक्यमौष्ण्याधिक्यमित्यादीत्यादिशब्देनाश्रयावप्रकृष्टदेशे प्रकाशमान्द्यमौष्ण्यमान्यं च विवक्षितम् | उपलब्धि

व्यवस्थाप्यत्वे दृष्टान्तमाह—अग्नयादीनामिति । उक्तं दृार्ष्टान्तिकेऽतिदिशति । एवमिति | चिद्रूपएवेति । रूपशब्दो गूढार्थसंग्रहः ।

स्वाश्रयसमीपे प्रकाशाधिक्यमिति ।

तन्त्रवार्तिकेऽप्यङ्गीकृतम्

अनावृतायाअपि ज्वालायाः स्वाश्रय समीपएव प्रभामण्डलसम्पादकत्वं

शरावादिना छादितायाः प्रभामण्डलजनकत्वं नास्तीति नैव वाच्यम् ; स्वाश्रय समीप एव

प्रभामण्डलजनकत्वं, नत्वसमीपे इति अनुभवानुरोधात् खलु अङ्गीकरणीयम् | शरावादिछादनदशायां शराबादे:प्रभा यास्तद्देशसम्बन्धप्रतिबन्धकत्वेन प्रभामण्डलस्य स्थित्यसम्भवेनैव अभावः अनुभवसिद्धः शरावादिछादनात्पूर्व प्रभाजनक

त्वमभ्युपगन्तव्यम्, छादने च प्रभामण्डलनाशकत्वमभ्युपेत्यं तैरपि । भट्टपादपि परिणामवादाश्रयणेन उत्पत्तिविना शयोः तत्पक्षे विकाससङ्कोचरूपतया प्रत्यक्षसिद्धसङ्कोचविकासाभ्युपगमेनैव अवयवविशरणमन्तराऽप्यनुभवोपपत्तौ प्रभायाः उपलब्धिव्यवस्थाप्यमिति अनेन नोधितम्

।

दीपाद्यतिरेकः दीपाद्यवयवरूपत्वाभावश्च युक्तः इति,

दीपरत्नादिप्रभायाः

दीपरत्नादिव्यतिरेकस्यैव अनुभवसिद्धतया दीपरत्नाद्यभेदो न घटते । भेदाभेदवादस्तु पूर्वमेव पर्यालोचित इति भावः ॥

एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणकइति । दीपस्याणुभूतस्य विकासयोग्यप्रभावत्त्वमिव अणुभूतस्याहमर्थजीवस्य विकासयोग्य’धर्मभूतज्ञानगुणकत्वमित्युपपादनेन ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ इति सूत्रे ज्ञानस्य ज्ञानाश्रयत्वं सूत्रकृतो विवक्षित वत् ‘। (सि.सि.अं) इत्युक्ति: दीपादिकं न प्रकाशाश्रयः प्रकाशत्वात् प्रभात्मकप्रकाशवत् इत्येतत्तुल्येति बोधितम् 6

अनुपादानोपादेयद्रव्ययोः आश्रयाश्रयिभावे संयोगो निबन्धनं दृष्टम् ।

।

मिति बोधितम् । प्रभाप्रभावतोः स्वप्रकाशत्वं यथा तथा ज्ञानतद्वतोः । एतेन ‘नात्मा ज्ञानाश्रयः ज्ञानत्वात् विषयज्ञान

नच तव द्रव्याभिमतज्ञानत्मनोः संयोगो

युज्यते अनवयवत्वेन अपरिच्छिन्नज्ञानसंयोगव्याप्तावात्मनोऽनणुत्वप्रसङ्गात् । ज्ञानस्य सावयवत्वे च नित्यत्वोपगमविरोधः

(सि.सि.अं). इत्युक्तिरप्यनुपादेया | अनवयवानां परमाणूनां नैयायिकैः, अनवयवानां पुरुषाणां साङ्ख्यैश्च संयोगाभ्युपग मात् | ज्ञानस्य परिणामित्वेऽपि अवस्थातद्वतोर्भेदेन धर्मिणो नित्यत्वे न विरोधइत्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति ॥

एवम् ’ अपि च आत्माऽनुपादेयत्वेसति ज्ञानद्रव्यस्य नियततद्धर्मत्वानुपपत्तिः आत्माऽन्तरवत् । नच प्रभायाः ८

दीपोपायत्वे तदतिवृच्ययोगात् अतदुपादेयत्वेऽपि तद्धर्मनियमो दृष्ट इति वाच्यम् ; दीपसम्बन्धसहभावनियमेऽपि तस्या

स्तद्धर्मत्वासिद्धेः’ (सि.सि.अं) इत्युक्तिरपि अनुपादेया । प्रकाशवान् दीपः प्रकाशवान् मणिः इति प्रतीत्यैव दीपस म्बन्धसहभावनियमेन अनुभवानुरोधेनैव नियतधर्मधर्मिभावस्य अवश्याभ्युपेयत्वात् । प्रभायाकोचोऽपि दीपपरिमा णानातविशेषेण स्थितिः, तद्वत् सुषुतौ धर्मभूतज्ञानस्य जीवपरिमाणवशेषेण ज्ञानस्य स्थितिः । कर्मबद्धस्य कर्मणा ज्ञानस्य

सङ्कोचेन विषयसम्बन्धार्थं इन्द्रियादिद्वारापेक्षा इति न सङ्कोचायनुपपत्तिरित्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति ।

चैतन्यगुणकइति भाष्ये गुणाद्वा-वत्, तदुणसारत्वात् इत्यत्र गुणशब्दद्ववैकार्थ्यव्यञ्जनम् [जिज्ञासा १-१-१

४७०

गूढार्थसंग्रहः ’ अपृथक्सिद्धिश्चासिद्धा संविदहमित्यप्रतीतेः ’ (सि.सि. अं) इत्युक्तिरपि न घटते ।

संविदहमित्यत्र संवित् किं

घटादिप्रत्यक्षकाल तादृशप्रत्यक्षरूपा आहोस्विदन्या वा । घटादिप्रत्यक्षकाले ‘घटसंवेदनवानहम् ’ इति रूपी घटइति

।

प्रतीतिवदुपपद्यते

‘ शुक्लो घट: ’ इति प्रतीतिवत् ’ संविदहम् ’ इति प्रतीतिराप नापादयितुं शक्यते । निष्कर्षकानि

ष्कर्षकभेदेन सर्वव्यबहारसामञ्जस्यस्यव्यासार्यैरेव उपपादयिष्यमाणत्वात् चिदात्मरूपसंविदः प्रतीतिरपि नापादतार्हा स्वय प्रकाशत्वरूपचिच्चस्याप्रत्यक्षत्वात् ॥ एवं ’ परस्यापि प्रकाशायुतसिद्धज्ञानवृत्तिभेदसम्प्रतिपत्तेः । परंतु स्वतन्त्रनित्यप्रकाशाविवेकादेव तदयुतसिद्ध्युपपत्तौ

तस्य पृथक्प्रकाशगुणत्वकल्पनागौरवमधिकम् । नचान्याय्योऽपि यथाऽनुभवमर्थः अभ्युपेयः, येन प्रकाशस्यैव स्वतः निरुक्तभेदो अवस्थाप्येत अतिप्रसङ्गोहि स्यात् । एवमुभयसम्प्रतिपन्नस्य स्वावसितावभासस्वभावस्याप्यात्मचैतन्यस्यैव विष

।

याञ्जनेन तदवभासत्वोपपत्तौ अतिरिक्तविषयसंविदभ्युपगमे गौरवात्

’ तमेव भान्तमनुभाति सर्वम् ’ इत्यादिविरो

धाच्च । विषयसंविदमपि भान्तीमनुभानेन तमेवेत्यवधारणासामञ्जस्यात् । अतएव प्राथमिकानुपजातविरोधावधारण विरोधात् ‘तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ इति न तद्धर्मभूतज्ञानेनेत्येवंपरम् । किंत्वबधारणस्थितये विकल्पमात्रम् । ' आत्मचैतन्यमुभयाभ्युपगतं किमिति विवेचनीयम्

।

।

(सि.सि.अं) इत्युक्तिरपि न घटते

।

भवन्मते । सविशेषात्मवादे दीपप्रभादिदृष्टान्तसामञ्जस्यम्

सविशेषमस्मन्मते । निर्विशेषं

निर्विशेषात्मवादे निर्विशेषवस्तुनएवाभावात् दृष्टान्तोनास्त्येव

सविशेषदृष्टान्ते च समानसत्ताकएव सम्बन्धः न विषमसत्ताकः इति सोऽपि न घटते । निर्विशेषस्याप्रामाणिकतायाः पूर्व मेवोपपादनेन तस्यावभासकत्वोक्तिरपि ततएवासिद्धा |

किंच वृत्तिविरहदशायां विषयभानं न सम्भवतीति पूर्वमेव निरूपितम् । वृत्त्यपेक्षत्वे विषयमानस्य तमेवेत्यवधार णस्य भवन्मतेऽप्यसङ्गतिः |

विषयभानार्थम् इन्द्रियादिद्वारकवृत्त्यपेक्षायां ततएव विषयभानोपपत्तौ निर्विशेषचित् शश

विषाणतुल्यैवेति भट्टपादादिसिद्धान्तएव साधुस्स्यात् । बौद्धोक्तयुक्तिभिः अर्थापहवे स्वप्रकाशांनभ्युपगमेऽपि तदुक्तयु क्तिभिः उपपत्तिः सम्भवतीति विषयावभासकतया भवत्सम्मतनिर्विशेषचितोऽपि सिद्धिर्नसम्भवति इत्यादिकं पूर्वमेव

निरूपितम् । एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणक: इत्यत्र एवमित्यनेन ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ इति सूत्रार्थं प्रद ‘चैतन्यगुणकः’ इत्यत्र चैतन्यपदप्रयोगणं ‘चैतन्यस्वभावताहि’ इत्यत्रापि चैतन्यपदं गुणपरमिति प्रतीयते ।

अत्र

गुणपदोपादानंतु — तद्गुणसारत्वात्तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत्’ इति सूत्रे गुणपदं ’ गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ इति सूत्रोक्तगुणशब्दस मानार्थकम् इति बोधनाय । तेन ’ अविद्याविलसितम् अब्रह्मस्वरूपत्वमात्मनः’ इति प्रतिपादयितव्यम् ।

वक्ष्यतिचै

तदविरोधलक्षणे जीवप्रक्रियायां सूत्रकार: तद्गुणसारत्वात्’ इत्यादिना, इति प्राक् (४४७. पु) उदाहृतपञ्चपादिकोक्तिः ८

अनुपादेयेति बोधितम् ॥

‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ • तद्गुणसारत्वात् इत्यत्र गुणशब्दद्वयम् एकार्थकमिति स्वरसत: प्रतीयते । तत्र प्रथम (

"

।

सूत्रे आलोकदृष्टान्तेन ज्ञानस्य द्रव्यत्वबोधनपूर्वकं तद्वारा अणोर्जीवस्य व्याप्तिः प्रतिपादिता द्वितीयसूत्रे प्राज्ञदृष्टान्तेन जीवस्य ज्ञानवत्वेन तच्छब्दव्यपदेशः । परैः (शं) ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ इति सूत्रे चैतन्यगुणव्याप्तेर्वा अणोरपि स्वतः इति । ‘पृथगुपदेशात् ' इत्यत्र ८प्रज्ञया शरीरं समारुह्य ’ (कौ. ३.१) इति च आत्मप्रज्ञयोः कर्तृकरणभावेन पृथगु ८

पदेशाच्चैतन्यगुणेनैवास्य शरीरव्यापिता गभ्यते । इति व्याख्याय ‘तद्रुणसारत्वात् ’ इति सूत्रे गुणस्य गुणिदेशमति ।

क्रम्य वृत्तिर्न घटत इति । यदि चैतन्यं जीवस्य समस्तशरीरं व्याप्नुयात् नाणुर्जीव: स्यात्

चैतन्यमेवहि अस्य स्वरू

C

तद्गुणसारत्वात्’ इत्यत्र परोक्तार्थस्य सूत्रकृतोऽविवक्षितत्वम् श्रीभाष्यम्

चिद्रूपताहि स्वयम्प्रकाशता । श्रुतप्रकाशिका

धर्मिंस्वरूपपरः। ततः किं स्वयम्प्रकाशत्वस्येत्यपेक्षायां चिद्रूपत्वं विवृणोति । चिद्रूपताहीति। अनेन वक्ष्यमाणश्रुति गूढार्थसंग्रहः

अग्नरिवौष्ण्यप्रकाशौ नात्र गुणगुणिविभागो विद्यतइति शरीरपरिभाणत्वं च प्रत्याख्यातम् । परिशेषाद्विभुर्जीवः

।

पम्

कथं तर्हि अणुत्वादिव्यपदेशः इत्यतआह -’ तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः’ इति । तस्याः बुद्धेर्गुणाः तद्गुणाः इच्छाद्वेषः सुखं दुःखमित्येवमादयः तद्गुणाः । सारः प्रधानं यस्यात्मनः संसारित्वे सम्भवति स तद्गुणसार: तस्य भावः तद्गुणसी रत्वम् । नहि बुद्धेर्गुणैर्विना केवलस्यात्मनः संसारित्वमस्ति । तस्मात् तद्गुणसारत्वात् बुद्धिपरिमाणेन अस्य परिमाण व्यपदेशः । इति भाष्ये व्याख्यातम् । तस्या बुद्धेरिति आत्मना स्वसम्बन्धिन्या बुद्धेरुपस्थितत्वात्तथा परामर्श: ' ८

।

इति भामती अत्र कल्पतरुः । ‘बुद्धेरप्रकृतत्वात् सूत्रगततच्छब्देन परामर्शायोगमाशङ्कयाह-आत्मनेति ।’ इति ॥

अत्र भाष्ये (शं) ‘ चैतन्यमेवहि अस्य स्वरूपम् अग्नेरिवौष्ण्यप्रकाशौ नात्र गुणगुणिविभागो विद्यते’ इति वाक्य

पर्यालोचनरूपता एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणकः इतिसूक्तेः स्फुटं प्रतीयते सूत्रकृत: परोक्तार्थो नैव विवक्षितः । ‘ तद्व्यपदेश ’ इत्यत्र तच्छब्देन सूत्रोपात्ताणुशब्दार्थपरामर्शमङ्गीकृत्य ’ तद्गुण ’ इत्यत्र तच्छब्दस्य ‘ज्ञोतएव’ ‘ गुणाद्वा ऽऽलोकबत् ’ इति सूत्रोपात्तशब्दार्थपरामर्शकत्वं विहाय अप्रकृतबुद्धिपरामर्शर्कत्वस्य परैःकथनेन ‘ तद्गुणसारत्वात् ’ इत्यत्र तच्छब्दस्य एवमर्थबोधकतायाः सूत्रकृतोऽनभिमतत्वात् । तद्गुणप्राज्ञपदद्वयेन सूत्रद्वयोक्तैकार्थविवक्षिताऽत्र दृढीकृता ॥ यद्यध्यास: सूत्रकृतः सम्मतोऽभविष्यत् तदा तदध्यासात्तद्व्यपदेशः’ इत्येव सूत्रमवर्तिष्यत । नच तथा सूत्रं 6

।

प्रवर्तते । अतोऽत्र नाध्यासो विवक्षितः

सारशब्दोऽपि परेषां नापेक्षितः । ’ सारो बले स्थिरांशे च न्याय्ये क्लीबं वरे

त्रिषु ’ इति अमरः। एतत्कोशानुसारेण जीवगुणेषु ज्ञानस्य श्रैष्ठयविवक्षया सारशब्द: अपेक्षितः। औपाधिकाणुत्ववि वक्षायां परमात्मवाचिशब्दान्तरं विहाय प्राज्ञशब्द प्रयोगोऽपि विफलः । सिद्धान्ते ज्ञानवत्परप्राज्ञशब्दप्रयोगेण तद्गुणेत्य त्रापि ज्ञानगुणस्यैव विवक्षिततया दृष्टान्तदार्थन्तिकैकरूप्यं प्राज्ञशब्देन बोधितमिति प्राज्ञशब्दोऽपेक्षितः। तच्छब्दानुपादाने ‘ गुणाद्वाऽऽलोकबत्’ इति सूत्रे आलोकपदोपादानेन ज्ञानगुणमात्रविवक्षायाः सिद्धावपि अत्र गुणसारत्वात्’ इत्यत्र ,

6

गुणपदस्य सामान्यवाचितया आत्मगुणसामान्यविवक्षणे घर्म्यपेक्षया तद्गुणानां श्रैष्ठ्यलाभेऽपि ज्ञानगुणस्य श्रैष्ठ्यं नैव ।

लभ्यते । इति ज्ञानगुणश्रैष्ठ्यलाभाय तच्छब्दोपादानम् । ‘गुणाद्वाऽऽलोकचत्’ इति सूत्रे आलोकसदृशज्ञानद्वारा जीवस्य व्याप्तिरुक्ता आलोकसादृश्योक्त्यैव ज्ञानस्य द्रव्यत्वं बोधितम् । ‘ व्यतिरेको गन्धवत् ’ इति तदुत्तरसूत्रे व्यतिरेकपदो पादानेन तदर्थएव साध्यतया विवक्षितः । नतु आश्रयं विहायान्यत्र गमनं तद्वाचकशब्दस्यैवाभावात् । अनेन सूत्रेण गन्धस्याश्रयाप्नुथक्सिद्धस्य स्वाश्रयग्राहकातिरिक्तग्राह्यस्य यथा आश्रयाद्भेदः तद्वत् ज्ञानतदाश्रययोः आलोकतदाश्रययोश्च इति सूत्रकृतो विवक्षितम् ॥

एतेन औष्ण्यप्रकाशयोः अग्नयभेदः न सूत्रकृत्सम्मतः । एवंन्चाणोः चैतन्यद्वारा दीपस्य आलोकद्वारेव व्याप्तिः सूत्र

कत्सम्मतेति ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत्’ ‘तद्गुणसारत्वात्तव्यपदेशः’ इति सूत्रयोर्द्वयोः एकार्थकगुणशब्दप्रयोगेण उभयोः

सिद्धान्तसूत्रताबोधनेन निश्चीयते । अतःपञ्चपादिकोक्तिर्नयुक्ता । शुद्धचितः अप्रामाणिकतायाः पूर्वमेवोपपादनेन तदव

C

४७२

तथाहि श्रुतय ’ इति भाष्यस्य परनवीनसम्मतार्थपर्यालोचनपरत्वम्

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

तथाहि श्रुतयः सयथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽवाह्यः कृत्स्नो रसघनएव एवं वा अरेऽय मात्माऽनन्तरोऽवाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघनएव (वृं. ६.अ. ५. व्रा. १३) विज्ञानघनएव’ (४.४.१२) 6

श्रुतप्रकाशिका -

वाक्ये ज्ञानादिशब्दो विवृतो भवति । एवमनुग्राहकतर्कमुपन्यस्य प्रमाणमाह — तथाहि श्रुतयइति । सयथा सैन्धव घनः इति अनन्तरः अन्तरङ्गव्यतिरिक्तः अवाह्यः बहिरङ्गव्यतिरिक्तः

।

एवं व्यतिरेकनिर्देशेन निश्शेषग्रहणं कृतम् ।

तदेवाह–कृत्स्नइति । दान्तिकविषयोऽत्राह्यशब्दो धर्मिंपरः । अनन्तरशब्दो धर्मपरः । कृत्स्नशब्दस्तयोरेकदेशजड त्वशङ्काव्युदासार्थः । अत्र सर्वत्रैकरूभ्यमेव दृष्टान्तोपजीव्यं नत्वन्यत् । दृष्टान्तदान्तिकविषयवाक्यद्वयेऽप्यनन्तरो ।

ऽबाह्य इति ह्युक्तम् । शरीरकत्वावस्थायामपि ज्ञानात्मकत्वपरं वाक्यमुपादत्ते विज्ञानघनएवेति ।

जडांशमिश्रत्वं व्यावर्तयत्येवकारः

घनशब्दोक्तनैरन्तर्यस्य

ज्ञानत्वंनाम स्वयम्प्रकाशत्वमिति ज्ञापनार्थमन्त्रायमिति वाक्योपादानम् ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

लम्बनेन जीवब्रह्मैक्योक्तेश्योगात् । इति भावः ॥ चिद्रूपताहि स्वयम्प्रकाशतेति । एतेन आत्मनि ज्ञानत्वं न धर्मभूत ।

ज्ञानवत् स्वभिन्नविषयप्रकाशकत्वरूपं किंतु स्वप्रकाशत्वरूपमेव | स्वप्रकाशत्वेन ज्ञानशब्देन आत्मनो व्यपदेश: ’ याव दात्मभावित्वाच्च न दोषस्तदर्शनात् ’ इति सूत्रे विवक्षितः वक्ष्यति च तत्सूत्रश्रीमाष्ये ’ चकारात् आत्मनोऽपि स्वप्रका शत्वेन ज्ञानमिति व्यपदेश: ’ इति । एतेन धर्मभूतज्ञाने स्वभिन्नविषयप्रकाशकत्वेन ज्ञानाश्रयत्वाभावेऽपि आत्मनि स्वभिन्न

विषयप्रकाशकत्वाभावात् ज्ञानाश्रयत्वं युक्तम् ।

प्रभायाः प्रभाश्रयत्वाभावेऽपि दीपस्य प्रभाश्रयत्ववत् । अन्यथा

दीपः प्रकाशाश्रयत्वाभाववान् स्वयम्प्रकाशत्वात् प्रभावत्, इत्यपि स्यात्

। अतश्च दीपस्य साक्षात् विषयासम्बन्धेन

विषयप्रकाशनार्थं यथा प्रभा अपेक्षिता तद्वत् आत्मनः साक्षात् विषयासम्बन्धितया विषयसम्बन्धार्थ ज्ञानमप्यपेक्षितमे

वेति एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणक इति । चिद्रूपताहि स्वयम्प्रकाशता इत्यानुपूर्व्येव बोधितम् ॥ चिद्रूपत्वमेवात्मनः परे अभ्युपगच्छन्ति । नवीनास्तु बन्धदशायां अन्तःकरणपरिणामएव ज्ञानं तत्कर्तृत्वेन तत्स्वा

मिल्वेन वा जीवस्य ज्ञानवचेन व्यवहारः । मुकौतु नान्तःकरणपरिणामः | अपितु स्वरूपज्ञानमेकमेव तेनैव व्यवहारः तथाहि श्रुतय इति

।

अतः प्रागुपपादितार्थद्वये श्रुतीरुपपादयति

।

।

इति वदन्ति

‘ चिति तन्मात्रेण तदात्मकत्वा —

दित्यौड्डुलोमिः ’ (ब्र.सू.४.४.६) इति सूत्रे आत्मनश्चिस्वरूपत्वे परोदाहृतामेव श्रुतिमाह — सयथा सैन्धवघन: इत्यादि प्रज्ञानघनएवेत्यन्तम्’ इयं ’ विज्ञानघनएव ’ इति श्रुतिश्च मैत्रेयीब्राह्मणस्था

।

तत्र ’ विज्ञानघन:’ (बृ.४

४.१२) इत्यत्र भाष्यं (शं) ‘ज्ञप्तिः विज्ञानं विज्ञानं च तद्घनश्चेति विज्ञानघनः घनशब्दो जात्यन्तरप्रतिषेधार्थः। यथा

’ सुवर्णघन: अयोधनः’ इति एवशब्दोऽवधारणार्थः । नान्यज्जात्यन्तरमन्तराले विद्यत इत्यर्थः ॥ इति ॥ 6

एवमप्युपन्यासात् ’ इति तदनन्तरसूत्रे कस्तर्हि ‘विज्ञानघनएव ’ इत्यवधारणार्थः, कृत्स्त्रोऽप्यात्मा जडव्यावृत्त

स्वप्रकाशः । नान्यायत्तप्रकाशः स्वल्पोऽपि प्रदेशोऽस्तीत्ययमर्थः वाक्यादेव सुव्यक्तः

प्रज्ञानघन एवेति’ इति भगवता वक्ष्यते ।

6

6

सयथा सैन्धवघनः – कृत्स्नः

विज्ञानघनएव ’ इत्यत्र एवकारस्य विशेषणसङ्गतत्वेन ‘शङ्खःपाण्डरएव

?

इत्यत्र ’ धर्मस्थेत्येवकारे त्रिविधमपि भवेत्तद्व्यवच्छेदकत्वम्’ (अ.सा. २३१) इत्युक्तदिशा पाण्डुरत्वविरुद्धनैल्यादि व्यवच्छेदवत् अत्रापि ज्ञानत्वविरुद्वजाड्यव्यवच्छेदएवावधारणार्थो विवक्षितः इति भावः ॥

’ प्रज्ञानघनएव’ इत्येतदुत्तरश्रुतौ परनव्यंमतस्य परिशीलनम्

४७३

गूढार्थसङ्ग्रहः अत्र आत्मनः निरवयवत्वेन अनन्तरः अबाह्यः कृत्स्नः इति पदाभ्यां धर्मिणः धर्मस्य च स्वप्रकाशत्वं विवक्षित मिति व्यासार्या: (१.१.१) प्राहुः । अनन्तरः अवाह्यः इति पदाभ्यां अन्तर्बहिरवयवशून्य इति अर्थों लभ्यते। एवम र्थाङ्क्षीकारे दृष्टान्ते तत्पदार्थस्य बाघ: । अतः ताभ्यां दृष्टान्ते अन्तर्बाहरवयवसामान्येऽपि रसघनत्वं विवक्षितमिति वाच्यम्;

एवमङ्गीकारे आत्मनः अन्तर्बाहरवयवशून्यत्वेन अनन्तरः इत्यनेन धर्मिस्वरूपस्य अबाह्य इत्यनेन धर्मस्य विज्ञानघनत्वं

।

।

कृत्स्नइत्यत्र विवक्षितम् आत्मन्शब्दस्य प्रागुक्ताथीनुसारेणाप्ययमर्थो युक्तः अतएव चतुर्थे ‘ विज्ञानघनएव ’ इति श्रुतिसमनन्तरश्रुतौ ’ अलं वा अरे इदं विज्ञानाय ’ इत्यत्र इदंशब्दार्थविज्ञानघनस्य विज्ञानार्हत्वोक्तिः सङ्गच्छते। इदं विज्ञानवदित्यादिक्रमं विहाय विज्ञानायालमित्युक्त्या ज्ञानशक्तिनित्यत्वमेव प्रतीयते नतु ज्ञाननित्यत्वमिति, पार्थसारथि मिश्रैः ज्ञाननित्यत्वं भट्टपादसम्मतमिति व्यवस्थापयतां सुचरितमिश्राणां मतं दूषयद्भिः शास्त्रदीपिकायां यद्यप्युक्तम् ; .

तथाऽपि ‘ज्ञानायालम्’ इत्यनभिधाय विज्ञानायालमित्युक्त्या तत्र वि इत्युपसर्गेण ज्ञानगतपूर्णाविकासवत्त्वस्य

विवक्षितत्वेन बन्धदशायां ज्ञानविकासपूर्तेरभावेन तादृशज्ञानवत्वं न सम्भवतीति पूर्णविकासज्ञानार्हत्वं बोधयितुम् ‘अलं

वा अरे विज्ञानाय’ इत्युक्तम् । ‘अत्र अलं पर्याप्तं वै अरे इदं महद्भुतमनन्तमपारं यथा व्याख्यातम् | विज्ञानाय विज्ञा

तुम् । ’ (शं. भा) इति विवरणेऽपि इदंपदार्थस्य विज्ञानकर्तृत्वे विवक्षिते पूर्वोक्तार्थ एव सिद्ध्यति । परैर्विज्ञातुमल मित्यर्थविवक्षणं तु कर्तृवाचिपदान्तराध्याहारस्य अनुचिततया नात्र विवक्षितम् । अत एव षष्ठे ‘प्रज्ञानघनएव’ इत्ये अत्र ’ विज्ञान ’ इति श्रुत्यनन्तरश्रुतौ ‘अलं वा अरे विज्ञानाय’ इत्यत्रोक्तविज्ञानमेव ’ प्रज्ञानघनएव’ इति श्रुतिसमन घनएव ।

तदनन्तरश्रुतौ ‘अविनाशी वा अरे अयमात्मा अनुच्छित्तिधर्मा’ इति धर्मनित्यत्वोक्तिः सङ्गच्छते 6

न्तरश्रुतौ ’ अनुच्छित्तिधर्मा’ इत्यत्र धर्मपदेन विवक्षितम् । एतदेवाभिप्रेत्य व्यासार्यैः ‘अनुच्छित्तिधर्मा ’ इत्यत्र धर्म २ भूतज्ञाननित्यत्वं विवाक्षितमित्युक्तम् ॥

6

एतेन ’ अनुच्छित्तिधर्मा इत्यनेन तार्किकाभिमतं मोक्षं निरस्य इति, अनुच्छिन्नज्ञानसुखादिधर्मः ’ (रा.ती.खं)

।

इतिचोक्तिः ‘ उच्छित्तिः’ अत्यन्तोच्छेदः धर्मः प्रतियोगितया यस्यास्ति तदन्यस्यानुच्छित्तिधर्मशब्देन बोधनात् यथास निवेशे धर्मपदावैयर्थ्यात् अथवा न विद्यते उच्छित्तिः विशेषगुणगणोच्छेदरूपो धर्मः यत्रेति विवक्षितः । तत्र धर्म ग्रहणं उच्छेदधर्मकत्वमात्मनो न सम्भवति निर्धर्मकत्वात्तस्येति ज्ञापनाय’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिश्च (ए.अ.ब्र.नु.बि) निरवकाशा ॥

तत्र प्रथममते अनुच्छिन्नज्ञानसुखादिधर्मः इत्यर्थे पूर्वमैत्रेयीब्राह्मण ‘ अलंवा अरे इदं विज्ञानाय ’ इत्यत्र ‘इदं

मुक्तजातं विज्ञानाय यथायोग्यं परापरवस्तु विशेषेण ज्ञातुमलं शक्तमेव ’ इति स्वव्याख्यानानुसारेण अत्र ज्ञानमात्रस्य धर्म शब्देन ग्रहणेनैव तार्किकाभिमतमोक्षानेरासः सम्भवतीति सुखादीनां धर्मशब्देन ग्रहणे गमकं नास्ति । मुक्तस्य स्वरूप ज्ञानातिरिक्तज्ञानसुखादिधर्मस्याभावेन धर्मशब्दस्य वैयर्थ्यम् । अनुच्छित्तिः इत्येतावतैव मुक्तस्य स्वरूपज्ञानोच्छेदविरहला

।

।

भसम्भवात् । नैयायिकमतनिरसनं च कथं सम्भवति ? धर्मपदोपादानेऽपि तदभिन्नत्वस्य नवीनसम्मतस्य शब्दतः अलाभात् तद्वत्त्वस्य च नवीनेष्टासाधकत्वात् स्वभिन्नज्ञानसुखाद्यभावस्य सार्वदिकत्वेन मुक्तिकाले विशेषाभावेन मुक्तम धिकृत्यानुच्छित्तिधर्मवत्वोक्तेः विशेषाभावात् । बन्धदशायां अन्तःकरणपरिणामज्ञानादिस्वामित्वाङ्गीकारेऽपि ज्ञानाद्याश्र यत्वानङ्गीकारात् । धर्मपदोपादान बलेन अनुच्छित्तिधर्माश्रयत्वस्यैव तद्वाक्यात्प्रतीतेः । मुक्तावपि स्वरूपज्ञानाश्रयत्वस्य स्वरूपे असम्भवात् विशेषेण भेदव्यवहाराङ्गीकारेऽपि वस्तुतो भेदाभावे वाक्यप्रामाण्यस्यैवासम्भवात् । द्वितीयपक्षे 60

‘ अत्रायं-ज्योतिर्भवति ’ इत्यस्याः कतमआत्मेत्येतत्पूर्वोपादानं नव्यमतसमालोचनार्थम् [जिज्ञासा १-१-१ ,

४७४

श्रीभाष्यम्

) गूढार्थसंग्रह:

उच्छित्तिधर्मवत्त्वं न सम्भवति निर्धर्मकत्वात् इति विशेषलाभाय धर्मपदोपादानमिति वा कथम् ? ‘धर्मपदेन उच्छित्ति रूपधर्मस्य खलु व्यवच्छेदः, नतु धर्मंसामान्यस्य |। उच्छित्तिधर्मवत्त्वशून्यत्वस्य पराभिप्रेतस्याङ्गीकारेऽपि धर्मपदोपादानेन

तदितरधर्मवत्वं बोध्यत इत्यपि सूचनसम्भवेन पराभीष्टासिद्धेः । अतः चतुर्थमैत्रेयीब्राह्मणवाक्यानुसारेण उच्छित्ति शून्यज्ञानधर्मवत्त्वमेवात्र विवक्षितम् ।

एवमङ्गीकारएव धर्मपदस्य सार्थक्यम् ।

परमतेऽपि

अनुच्छित्तिमानित्येतावतैव

. पर्याप्तेः । एवं प्रथममतेऽपि । अतो व्यासार्योक्तरीतिरेवसाधीयसी। मैत्रेयीब्राह्मणवाक्यद्वयैकरस्यमभिप्रेत्यैव — अहमिदं जानामि’ इत्यत्र ज्ञाधात्वर्थः धर्मभूतज्ञानमिति सिद्धान्ते व्यवहार इति बोध्यम् ॥ स यथा सैन्धवधनः '

इति श्रुतौ धर्मधर्मिणोरुभयोः

स्वप्रकाशत्वरूपज्ञानत्वं

विवक्षितमित्युक्तम्

।

C

अत्र

घर्मिंणो धर्मस्य च ‘स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति’ इति प्रभाप्रभावतोरिव स्वप्रकाशत्वबोधनेन पूर्वश्रुत्युक्तार्थः

दृढीकृत इत्यभिप्रेत्य तदनन्तरं धर्मिणः स्वप्रकाशत्वबोधिनीं श्रुतिमाह – अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति इति । यद्यपि ‘योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ’ इत्यत्रोदाहरिष्यमाणश्रुत्यनन्तरमेव ’ अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिर्भवति’ इति श्रुतिः व प्रथममुपादानमुचितम् । तथाऽपि ‘कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः - पुरुष: ’ इत्यत्र ’ आत्मैवास्य ज्योतिर्भवति ’ इत्यत्र च आत्मन्शब्दमुख्यत्वाय

आत्मन्शन्दः परमात्मपरः इति नवीना वदन्तीति

• योऽयं

विज्ञानमयः’ इत्यस्य जीवपरत्वमेव नास्तीति शङ्का स्यादिति एतच्छ्रुत्युपादानम् । ‘स यत्र प्रस्वपिति अस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामुपादाय स्वयं विहृत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति । अत्रायं पुरुष: स्वयंज्योति र्भवति ’ इत्यत्र ‘ प्रस्वपिति’ इत्यभ्यासेन स्वापकर्तृजीवस्यैव उपस्थित्या ’ अत्रायम् ’ इति वाक्यं जीवपरमेवेति निश्ची यते । ’ किं ज्योतिरयं पुरुषः इति प्रश्नवाक्यसमशीलत्वादस्य वाक्यस्य । उभयत्र ’ अयं पुरुष’ इत्यस्य एकार्थ 2

।

कत्वात्

‘ किं ज्योतिः’ इत्यनन्तरं ’ किं ज्योतिरेवायं पुरुष: ’ इति चतुर्वारमभ्यासः ।

इति पदद्वयसमानार्थकमेव ।

पञ्चवा अभ्यस्त अयं पुरुष

’ अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति इत्यत्र ‘’ अयं पुरुष ’ इति पदद्वयम्, अत्र प्रश्ने

6 अयं पुरुष: ’ इति जीव एव विवक्षित इति नवीनानामपि सम्मतम् ॥

नच ’ आत्मैवास्य ज्योतिः – आत्मनैवायं ज्योतिषा आस्ते

।

कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्य ।

न्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र आत्मन् शब्दे मुख्यार्थपरिग्रहस्यैव युक्ततया आत्मनशब्दस्य परमात्मैवार्थ:

अन्तर्ज्योतिरिति

न बहुव्रीहिः, हृद्यन्तः जीवहृदयान्तः ज्योतिः ज्ञान हेतुस्सन् वर्तते पुरुष: अयमात्मेत्यर्थः । एवं च तदनुसारेण ‘ अत्रायं

पुरुषस्स्वयं ज्योर्भवति’ इत्यत्रापि अयं पुरुषो हरिः स्वयमेव जीवस्य ज्योतिर्भवतीत्यर्थः (रा.ती. खं) इत्यर्थस्य युक्ततया " अयं पुरुषः ’ इति पदद्वयं परमात्मपरमेवेति वाच्यम् ; ’ किं ज्योतिरयं पुरुष: ’ इति प्रश्नप्रतिवचने आदित्यचन्द्रा ग्नयादीनां ज्योतिष्वमभिहितम् । तेषामवभासकत्वमेव न ज्ञानहेतुत्वम् ज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धकतमोनिरासकत्वात् ।

अस्तु

वा ज्ञान हेतुत्वमपि तादृशमेव ॥

तथाऽपि ‘आत्मैवास्य ज्योतिः’ इत्यादौ आत्मन् शब्दस्य परमात्मपरत्वे बहूनां पदानां स्वरसार्थपरित्यागस्यैव

दोषत्वात् । ‘ससमानत्सनुभौ लोकावनुसंचरति ध्यायतीव लेलायतीव सहि स्वप्नो भूत्वा इमं लोकमतिक्रामति, मृत्या 2

उदाहृत श्रुत्यर्थे नव्यमतपर्यालोचनम्

४७५

गूढार्थसंग्रह:

हाति ’ इत्यादीनि उत्तरवाक्यानि

।

रूपाणि सवा अयं पुरुषो जायमानः शरीरमभिसम्पद्यमानः पाप्मभिः संसृज्यते, स उत्क्रामन् म्रियमाणः पाप्मनो विज ध्यायतीव ’ जीवं ध्याययतीवेति’ अन्तर्णीतो णिजत्र उत्तरत्र च ज्ञेयः

।

जीवस्य ध्याने स्वातन्त्र्यं नास्ति हरेरेवेति द्योतनार्थमिवशब्दः इत्यर्थे अत्र उत्तरत्र च बहुषु स्थलेषु णिचः कल्पनम् । ध्यायतीवेत्यत्र इवशब्दद्योत्यमस्वातन्त्र्यं ध्यायतीत्येतत्प्रधानार्थगतमेव इवशब्देन द्योतनीयम् | इवशब्दस्य तथा व्युत्पत्तेः स्वप्नो भूत्वा स्वापको भूत्वा मृत्यो रूपाण्यतिक्रामति अतिक्रामयति ’ सवा अयं पुरुषः ’ प्रकृतःपुरुषो हरिः जायमानः

शरीरमभिसम्पद्यमानः जीवमादाय स्वयमेव पितृदेहप्रवेशद्वारा मातृदेहं प्रविश्य अभिनवदेहं प्रतिपद्यत इति स्वातन्त्र्या भिप्रायेणेयमुक्तिः ॥

·

यद्वा जायमानः जीवं जनयन् शरीरमभिसम्पादयन् संसृज्यते, जीवस्य फलदानाय तत्कृतपाप्मान्युपादत्ते इत्य-

।

भिप्रायेण संसृज्यत इत्युक्तिः इत्यादिरीत्या अर्थे वाक्यघटकानां बहूनां पदानामस्वारस्यं विदुषां स्फुटम् एतदस्वारस्य मेव पर्यालोच्य यदा ‘किं ज्योतिरयं पुरुष इत्युपक्रान्तः आत्मज्योतिष्ट्वेनोक्तजीवः स वा अयं पुरुष: ’ इति परामृश्यते

तदा यथाश्रुतएवार्थ: न ण्यर्थत्वेन व्याख्यात इति नवीनैरुक्तम् ॥ एवं च सवा अयं पुरुषः’ इत्यत्र जीवविवक्षायामेव स्वारस्यमिति नवीनैरप्यभ्युपगतं भवति

।

८

एवमभ्युपगमे

‘ योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिःपुरुषः’ इत्यत्र ’ अयं पुरुष ’ इति पदद्वयमपि प्रश्नगतपदद्वयसमानार्थकमि

त्येव युक्तम् । एवम् ‘अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति’ इत्यत्रापि तत्पूर्वं यदा स्वपिति इत्यादौ स्वापयतत्यिर्थकल्पनायाः अन्याय्यत्वेन प्रश्नवाक्यानुसारेण च ‘अयं पुरुष: ’ इति पदद्वयं जीवपरमेव। पुरुषशब्दोऽपि परमात्मन्येव मुख्यः॥ चन्द्रिकायाम् (१.१.२५) पुरुषशब्दोहि ‘स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयः ’ । ‘नैनेन किंचनानावृतम् ' इत्यत्र सर्वान्तर्यामित्वं पुरुषत्वमित्युक्तेः । इत्युपक्रम्य श्रुतिस्मृतीरुदाहृत्य पुरुषोत्तमे मुख्य इति स तं पुरुषमुपैति ८

दिव्यम्’ (भ.गी.अ.८) भाष्यो(आ.ती)क्तसिद्धान्तस्य व्यासतीर्थैः स्थापनात् । तद्वदात्मशब्दोऽपि । किं ज्योतिरयं पुरुष: ' इति पञ्चधा अभ्यस्तवाक्ये पुरुषशब्दस्य जीवपरत्वे निश्चिते तस्यैव शीघ्रोपस्थितिकत्वेन सर्वत्र ग्रहणं युक्तम् । पुरुषशब्द समानार्थकात्मन्शब्दोऽपि जीवपरएव । आत्मनशब्दस्य स्वशब्दपर्यायत्वेन ‘स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा’ इत्युत्तर वाक्ये ‘स्वेन ज्योतिषा’ इत्यत्र स्वशब्दोपादानेन च

आत्मन्शब्दोऽपि जीवपरः ।

(

‘आत्मैवास्य ज्योतिः आत्मनैवायं ज्योतिषा आस्ते’ इत्यत्र

कतम आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र ‘अयं पुरुष: ' ,

इति पदद्वयस्य जीवपरतया आत्मन्शब्दोऽपि जीवपरएव । ‘ किं ज्योतिरयं पुरुषः

9

इति प्रश्न किं ज्योतिरित्यत्र बहु

व्रीहिः सर्वसम्मतः। तदनुसारेण ‘अन्तर्ज्योतिः स्वयं ज्योतिः’ इत्यत्रापि बहुव्रीहिरेव ॥ ८ स्वयमात्मना ’ इति कोशात् ‘स्वयंक्तन’ (२.२.२५) इति सूत्रे स्वयमेतदव्ययम् आत्मनेत्यस्यार्थे वर्तते ८

इति काशिकायां कर्मवत्सूत्रे ‘ स्वयं शब्दस्य आत्मनेति तृतीयान्तार्थे वर्तनात् ’ इति कैयटेन्चोक्तेः ‘ स्वयं ज्योति: ’ इत्यत्र

स्वयम्’ इति आत्मनेत्यर्थकम् एतदेवाभिप्रेत्य ‘स्वसंवेद्यस्सभवति’ इत्युपक्रम्य तेन सर्वे स्वेन स्वेन आत्मानमुपल भमानाः सन्त्येव । यद्यपि परपुरुषं नोपलभन्त इति । अथास्मिन्नर्थे ब्राह्मणं ’ शान्तायां वाचि किं ज्योतिरेवायं पुरुषः आत्मज्योतिस्सम्राडितिहोवाच ’ इति । इति स्वयंज्योतिष्ववचनात् । अथापि ब्राह्मणं भवति । ‘अत्रायं पुरुषस्स्वयंज्योति· र्भवति’ इति च शाबरभाष्यं (जै.सू.१.१.५) प्रवृत्तम् । ‘ ज्योतिरन्नौ दिवाकरे । पुमान्नपुंसके दृष्टौ स्यान्नक्षत्रप्रकाशयोः ' इति अमरसुधोदाहृतमेदिनीकोशात् ज्योतिश्शब्दस्य प्रकाशोऽर्थः । तत्र ’ आत्मैवास्य ज्योतिः ’ इत्यत्र णिजन्तनिष्पन्नप्रकाश ८

।

तत्रैव परमतपर्यालोचनम्

४७६

[जिज्ञासा- १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

शब्दार्थः प्रकाशकः अर्थः । एवम् ’ अग्निरेवास्य ज्योतिः’ इत्यादि पूर्वचाक्येषु । तथैव ’ किं ज्योतिरयम्’ इत्यादिप्रश्न वाक्येष्वपि । ‘स्वयं ज्योतिः’ इत्यत्र स्वयमित्यस्य आत्मनेत्यर्थकतया अणिजन्तनिष्पन्न प्रकाशशब्दार्थ एव ज्योतिश्श

ब्दार्थ:। आत्मना ज्योतिः प्रकाशो यस्य इति बहुव्रीहिः । आत्मप्रयोज्यत्वस्य प्रकाशस्य शब्दतो लाभे अन्यनिरपेक्ष एतेन धर्मिणः स्वप्रकाशत्वं सिद्धम्

स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा’ इति पूर्ववाक्ये — भासा C

।

।

त्वमर्थात् सिद्ध्यति

ज्योतिषा ’ इति पदद्वयवैयर्थ्यान्यथाऽनुपपत्त्या पदद्वयं धर्मधर्मिपरम् ।

‘स्वेन भासा " इत्यत्र स्वशब्दः स्वकीयपरः ।

तेन धर्मस्यापि स्वप्रकाशत्वम्’ ॥ ’ किं ज्योतिरयं पुरुष: ’ इति । अयं प्राकृतः कार्यकारणसंघातरूपः शिरःपाण्यादिमान् पुरुषः पृछ्यत इति

।

‘आत्मैवास्य ज्योतिर्भवति’ इति

अत्र ‘आत्मेति कार्यकारणस्वावयवसङ्घातव्यतिरिक्तं कार्यकारणावभासकम् आदि

त्यादिबाह्यज्योतिर्वस्वयं अन्येनानवभास्यमानमभिधीयते ज्योतिः ’ अन्तरस्थं च तत्पारिशेष्यात्’ इति ।

‘ स्वेन भासा '

इत्यादि स्वेन आत्मीयेन भासा दीप्तया प्रकाशेन सर्ववासनात्मकेन अन्तःकरणवृत्तिप्रकाशेनेत्यर्थः । तेन ‘स्वेन भासा’

विषयभूतेन स्वेन ज्योतिषा तद्विषयिणा विविक्तरूपेण अलुप्तदृक्स्वभावेन तद्भारूप वासनात्मकं विषयीकुर्वन् प्रस्वपिति ।

अत्र एतस्यामवस्थायाम् एतस्मिन्काले ‘अयं पुरुष: ’ आत्मा स्वयमेव विविक्तज्योतिर्भवति । बाह्याध्यात्मिकभूतभौतिक ८

संसर्गरहितं ज्योतिर्भवति । नन्वस्य लोकस्य मात्रोपादानं कृतं, कथं तस्मिन्सति ’ अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवती '

त्युच्यते । नैषदौष: विषयभूतमेवहि तत् । तेनैव च ’ अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिः ’ दर्शयितुं शक्यः । इत्यादि उप निषद्भाष्यं (शं) ‘स्वेन भासा ’ इत्यत्र इत्थंभावे तृतीया । ’ स्वेन ज्योतिषा’ इत्यत्र कर्तरि तृतीया । स्वशब्दोऽत्र ‘आत्मविषय इत्यानन्दगिरिः । 6

आत्मा स्वाभाससचिवः धियमिच्छादिरूपिणीम् ।

यथा प्रकाशयत्येकः

कृत्स्नं

लोकमिमं

रविः

।

अनुगृह्णाति कर्मोत्थां प्रत्यगज्ञानकारणात् ॥ क्षेत्र क्षेत्री तथा कृत्स्नं व्यनक्तीति तथा स्मृतिः ॥

भान्वादिवत् अतो बुद्धिं स्वाभासैकसहायवान् । अनुगृह्णाति कूटस्थः स्वात्मा विद्यानुरोधतः ॥

अनुग्नाह्याभिसम्बन्धः एकजाति समन्वयात् । आदित्यादेरिहावाप्तिरात्मनोऽज्ञानवर्त्मना ॥ स्वेनेति भासःप्रत्यचित् अभिव्यक्तिकृतोऽभिधा । स्वशब्दाविहविज्ञेयावात्मीयात्मार्थवाचिनौ ॥ भाज्योतिरनुरोधेन सामर्थ्यादेव कारणात् । इत्थंभूते तृतीयाऽत: स्वेन भासेति कथ्यते ॥ १ इति वार्तिकम् । (बृहदारण्यके) अत्र ’ किं ज्योतिरयं पुरुष: ’ इत्यत्र प्रश्न पुरुषः कार्यकारणसङ्घाताद्यात्मकः ‘ आत्मै वास्य ज्योतिर्भवति’ इत्यत्र अस्येति ’ किं ज्योतिरयं पुरुषः ’ इति प्रश्नगतपुरुषपरमेवेति स्फुटं प्रतीयते । कतम 2

6

आत्मा — हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र ’ अयं पुरुष: ’ कार्यकारणसङ्घातात्मक एव परेषामपि सम्मतः । “ अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिर्भवति ’ इत्यत्र आत्मनः आत्मैवास्येत्यत्रोक्तस्य विवक्षणे ’ अयं पुरुष ’ इत्यत्र अर्थभेदः स्फुटः ॥

।

एवं भिन्नार्थकत्वं वाक्यानां न श्रुतौ विवक्षितम् । स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा स्वपिति’ इति पूर्ववाक्यविरो धात् । स्वापदशायां कार्यकारणसङ्घातात्मकः पुरुषः तन्मते वर्तत एव

’ स्वेन भासा ’ इत्यत्र अन्तःकरणवृत्तिप्र

काशेनेत्यर्थे तत्र यथा प्रकाशयत्येकः ’ इति गीतासामरस्यं कथम् ?

दृष्टान्ते रवेः स्वप्रभाद्वारा कृत्स्नलोकप्रकाश

कत्वम्। रवितत्प्रभयोश्च समानसत्ताक एव सम्बन्धः । दान्तिके तु अज्ञानकल्पितः इत्युभयवैरूप्यात् । गीतायाम्

’ स्वेन भासा ’ इत्यस्य सिद्धन्तएव स्वारस्यम्

४७७

गूढार्थसंग्रह: ‘ इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्योवेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ ’ इत्युपक्रमानुसारेण ‘क्षेत्र क्षेत्री

2

इत्युपसंहारेऽपि धर्मभूतज्ञानद्वारैव प्रकाशकत्वमहमर्थजीवस्य प्रतीयते ॥

।

एवं च गीताऽनुसारेण ‘स्वेन भासा ’ इत्यत्र धर्मभूतज्ञानमेव विवक्षितमिति निश्चीयते । दृष्टान्तदान्तिकयोः समानसत्ताकसम्बन्धसत्वात्, उभयोः स्वप्रकाशत्वंसाम्याच्च अन्तःकरणवृत्ते : तदभिव्यक्तचितश्च भाज्योतिश्शब्दाभ्या मभिधानं न घटते । चिदभिव्यक्त्त्यर्थं वृत्तेरपेक्षणेन चिद्व्यतिरिक्तवृत्त्यपेक्षायां स्वयं ज्योतिष्ठोक्तिस्वारस्यासम्भवात् ॥ ‘ स्वयं ज्योतिः’ इत्यस्य आदित्यादिमनोवृत्तिपर्यन्तज्योतिषामभावेन स्वयमेवात्मा स्वीयव्यवहारसाधनं ज्योति रित्यर्थात् । (सि.बि.टी) मनसः दृश्याकारपरिणामाभ्युपगमेन मनसः विषयत्वमेव नतु ग्राहकत्वम् । अत: स्वयं ज्योति

ट्वस्य न विरोध इत्यङ्गीकारेऽपि ‘स्वेन भासा ’ इत्यस्य नोपपत्तिः । ज्योतिः पदस्य स्वयमेव स्वीयव्यवहारसाधन रूपम् इत्यर्थवत् तत्समानार्थभाश्शब्दस्यापि

तथैवार्थस्याङ्गीकरणीयतया तस्यान्तःकरणवृत्तौ बाधात् ॥

सिद्धान्तबिन्दौ च ‘अविद्यैव शुक्तिरजतादिवत् स्वाप्नार्थाकारेण परिणमते । ज्ञायते च अविद्यावृत्त्येति पक्षस्यैव मन एव रथगजतुरगाद्याकारेण विवर्तते अविद्यावृत्त्या च ज्ञायतेचेतिपक्षात् श्रेयस्त्वस्य प्रतिपादनेन तत्पक्षे मनःपरिणामस्य विषय त्वस्याप्यसम्भवात् । अन्तःकरणगतवासनानिमित्तः इन्द्रियवृत्त्यभावकालीनोपलम्भः स्वप्न इत्यर्थस्य पदद्वयसाधारण्येऽपि ।

अन्तःकरणवासनायाः पक्षद्वये निमित्तत्वाङ्गीकारमात्रेण विषयत्वासम्भवात्

वासनाया एव ’ स्वेन भासा ’ इत्यत्र

विवक्षणे उक्तदिशा पूर्वोक्तस्वयंज्योतिष्वस्यैव हानप्रसङ्गात् । स्वप्ने अविद्यायाः अर्थाद्याकारण परिणामपक्ष बहिरीिन्द्रिय जन्यवृत्त्यभावेन तदानीं मनसोऽग्राहकत्वात् सवृत्तिकान्तःकरणावच्छिन्नचैतन्यस्य प्रमातृत्वानियमेन तदानीं प्रमात्रभावः’ इति बिंदुटीकोक्तिः स्वप्नेऽपि ’ अहमिदं जानामि ’ इत्यनुभवानुरोधेन अनुपपन्ना। ‘अहमित्याकारकवृत्तिः अविद्यापरिणाम एव’

इति बिन्दुटीकोक्तिरपि क्वचिदन्तःकरणपरिणामः क्वचिदविद्यापरिणामः इति द्वैविध्यकल्पनं ’ योऽहं स्वप्ने अर्थानद्राक्षं

सोऽहमिदानीमन्यान् पदार्थान् पश्यामि’ इत्यत्राहमर्थस्यैकरूप्यप्रतीत्या अनुपपन्नमिति नोपादेया । सिद्धान्ते उभयत्र अह मर्थस्य स्वप्रकाशत्वेनैव भानाङ्गीकारेण अनुपपत्यभावात् ॥ सिद्धान्ते स्वापदशायां धर्मभूतज्ञानस्य

विषयसम्बन्धो वर्तते इति तस्य स्वप्रकाशत्वबोधनाय ’ स्वेन भासा '

इत्युक्तिः सुषुप्तौ विषयसम्बन्धाभावेन धर्मभूतज्ञानसत्त्वेऽपि तस्य स्वयम्प्रकाशत्वं नास्तीति सुषुप्तिवैलक्षण्यबोधनाय

।

स्वप्रकाशधर्मभूत ज्ञानविशिष्टस्यैव स्वापः सुषुप्तौ तु न तथेति उभयोर्वैलक्षण्यम् । जीवस्य स्वप्रकाशत्वे धर्मभूतज्ञाना पेक्षा नास्तीति ‘ अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति’ इत्यत्र स्फुटं प्रतीयते । उभयोः स्वप्रकाशत्वबोधनेन धर्मभूतज्ञा

नस्य स्वभिन्नविषयप्रकाशकतया जीवे स्वप्रकाशत्वेन ये धर्माः नैव प्रतीयन्ते तद्धर्मविशिष्टजीवस्य धर्मभूतज्ञान बलाद्भा जीवस्य स्वप्रकाशत्वं स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वं, नतु स्वव्याहारसामान्ये इति एतेन सिद्धम्। वृत्तेर्जडत्वेन ‘स्वेन भासा इत्यत्र तद्विवक्षा न घटते वृत्त्यभिव्यक्तचितः तत्र विवक्षणे एकेनैवालम् नाङ्गीकारेऽपि नानुपपत्तिः ।

।

१

एवं ’ बाह्यप्रकाशोभेत्युक्तः ज्योतिरान्तर उच्यते’ इति नव्यमतेऽपि ॥

चित्सुखाचार्यैः ‘ अकर्मत्वाच्चात्मनः स्वप्रकाशत्वम् । वैद्यत्वे स्वाश्रयज्ञानविषयतया कर्मकर्तृभावविरोधप्रस ङ्गात् ।’ इत्युक्तं तु नादरणीयम् । ‘ कर्मवत्सूत्रे’ ‘णेरणौ ’ इति सूत्रे च भाष्ये द्वावात्मानौ, शारीरात्मा अन्तरात्माचेति आत्मनः कर्तृत्वकर्मत्वयोरुपपादनात् । ‘एकस्य बुद्ध्यवस्थाभिर्भेदन परिकल्पने। कर्मत्वं करणत्वंच कर्तृत्वंचोपजायते । '

[जिज्ञासा- १-१-१

स्वप्रकाशत्वे अद्वैतसिद्धि, लघुचन्द्रिकापर्यालोचनम्

४७८

इति हरिणा कर्मत्वकर्तृत्वयोरवस्थाभेदे नाविरोधस्योपपादनाच्च

।

अहंत्वरूपप्रत्यक्त्वाबोरीष्टस्य कर्तृत्वं प्रत्यक्त्वैकत्वानुकूलत्व

।

गूढार्थसंग्रहः

व्यतिरिक्तधर्मावशिष्टस्य धर्मभूतज्ञानविषयत्वरूपं कर्मत्वम्

एतद्धर्मविशिष्टतया वेद्यत्वाङ्गीकारेण तदंशेऽज्ञाननिवृत्तिः

।

सम्भवतीति क्रियाजन्याज्ञाननिवृत्तिरूपफलाश्रयत्वमपि वर्तत इति कर्मत्वम् । तत्फलस्योद्देश्यत्वमपि अबाधितमिति न सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तातिप्रयाससाफल्यम् अवेद्यत्वं फलाव्याप्यत्वमिति ’ ब्रह्मवित्’ इत्यादि श्रुत्यविरोध इति परैस्स र्वैरप्युच्यते । वृत्त्यतिरिक्तचितएव निर्विशेषायाः अप्रामाणिकत्वस्य पूर्वमेव समर्थितत्वात् एवं वैषम्यकल्पनं निर्मूलम्॥ अद्वैतसिद्धौ च आत्मस्वप्रकाशत्वोपपत्तौ

’ अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति’ इति श्रुतिरप्यत्र प्रमाणम् । तथाहि

‘अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य ’ इत्यादिना ’ किं ज्योतिरेवायं पुरुष: ’ इत्यन्तेन ज्ञानसाधनालोकाद्यभावे जीवस्य

।

कथं स्फुरणमित्युक्ते ‘ आत्मैवास्य ज्योतिः, स्वयंज्योतिः’ इत्यादिना स्वातिरिक्तानपेक्षतया स्वप्रकाशत्वमुक्तम् नचा त्मन्शब्दस्य परमात्मपरत्वम् ; पूर्ववाक्ये आत्मनि नाडीसम्बन्धप्रतिपादनात् उत्तरवाक्ये च कतम आत्मा योऽयं विज्ञान ८

मयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः’ इत्युत्तरवाक्यपर्यालोचनया संदंशन्यायेन जीवपरत्वात् ॥

अत्र लघुचन्द्रिका । ‘पूर्ववाक्ये -’ अथैतयोरेषा सृतिस्संचरणीयैषा हृदयादूर्ध्वं नाड्युच्चरति ’ इत्यादि पूर्ववाक्ये ।

‘ किंज्योतिरेवायं पुरुषः’ इत्यादिवाक्येऽपि आत्मपदपर्यायेण पुरुषपदेन जीवस्यैवोक्तेरित्यपि बोध्यम्

पर्यालोचनयेति

आत्मशब्देन पूर्वोत्तस्य

।

।

प्रतिपादनादिति

८

स समानस्सन्नुभौ लोकावनुसंचरति ’ इत्यादिना अवस्थात्रयसम्बन्धमौपा

धिकमनूद्य स यत् किंचित् तत्र पश्यति अनन्वागतस्तेन भवति असङ्गोह्ययम्’ इत्यादिना तच्छून्योक्तेः जीव एवा ८

त्मशब्दार्थः’ इति । ‘आत्मैवास्य ज्योतिर्भवति ’ इत्युपक्रमानुरोधात् स्वयमेव ज्योतिर्यस्येति विग्रहात् आत्मान्यतादात्म्य शून्यज्योतिस्सामान्यकत्वं स्वयंज्योतिश्शब्दार्थ: ’ इति च ॥

अत्र जीवस्यैव स्वप्रकाशत्वं स्फुटम् । स्वप्ने अहमर्थो वर्तते इति तस्यैव स्वप्रकाशत्वं श्रुतितात्पर्याविषयः । 6

स यत्तत्र किंचित्पश्यति अनन्वागतस्तेन भववि असङ्गोह्ययं पुरुष: ’ इत्यत्र अवस्थात्रयसम्बन्धशून्यत्वं कथमुच्यते इति

विवेचनीयम्। तद्वाचकशब्दाभावात् तत्पूर्वम् ‘अथो खल्वाहुः जागरितदेशएवास्येति यानि ह्येव जाग्रत्पश्यति तानि "

'

सुप्त इति ’ अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति’ इति श्रूयते । अत्र ‘अथो खल्वाहु:

इति मतान्तरं प्रस्तुतम्। तच्च

८

न दूषितम् । तद्दूषणाय ’ स यत्तत्र किंचित्पश्यति’ इत्यादिवाक्यद्वयम् । स्वप्नायैव स यत्तत्र किंचित्पश्यति’ इत्यत्र ‘ असङ्गोह्ययं पुरुष: ’ इत्यत्र असङ्ग इत्यस्य न सम्बन्धसामान्याभाववानित्यर्थः सङ्गशब्द: सम्ब

न्धमात्रे न प्रसिद्धः

अपितु चिरकालसम्बन्ध एव किंचित्कालसम्बन्धसत्वे तन्निषेधेन प्रकृते न कश्चिदुपयोगः आध्या

।

तत्र जाग्रतीत्यर्थः ।

सिकसम्बन्धश्च परैरप्यभ्युपगम्यते इति पारमार्थिकेन स्वसमानसत्ताकेन वा सम्बन्धेन शून्यइति तैरर्थो वाच्यः । तथा ऽर्थवर्णनेऽपि असङ्गशब्दार्थसंकोचः अवर्जनीय: स्वाभाविकसम्बन्धशून्य इत्यर्थः उभयसम्मतः ।

औपाधिकत्वेऽपारमा

र्थ्यमिति परे वदन्ति ॥ सिद्धान्ते तु यावत्कालमुपाधिसम्बन्धः तावत्कालएव औपाधिकधर्मः वर्तते । न तावन्मात्रेण सम्बन्धस्य मिथ्यात्वं

।

जलादावौष्ण्यवत् औष्ण्यं च परम्परासम्बन्धेन अग्निमम्बन्धदशायां सत्यमेव

अतः सम्बन्धस्य स्वाभाविकत्वे सार्व

दिकत्वं कर्ममूलकत्वे कालविशेष एव तत्सत्वम्, इति जाग्रत्कालिकपदार्थासम्बन्धः स्वाभाविकसम्बन्धशून्यत्वेनात्र प्रति

पिपादयिषितः । एवं ’ बुद्धान्ताय ’ इत्यनन्तरं ’ स यत्तत्र किंचित्पश्यति’ इत्यत्र स्वप्नदृष्टवस्त्वसम्बन्धः जाग्रति प्रति पाद्यत इति अहमर्थजीवस्यैव ‘अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति’ इत्यत्र ‘अथो खल्वाहुः’ इति मतान्तरनिरसन

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

पूर्वकं स्वप्रकाशत्वं वाक्यद्वयेन निर्धारितं भवति

यथा च वृत्त्यतिरिक्तभानसिद्धिः तथा स्वयं ज्योतिष्ट्वप्रकरणे विस्त (

रेण वक्ष्यामः’ (प्र.व्य. उपपत्तौ) इति वदद्भिः स्वयं ज्योतिष्ट्वनिरूपणे ‘अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिः’ इति स्वप्नप्रकर णस्थश्रुतिरेवोदाहृता । स्वप्ने च ‘ स्वेन भासा’ इत्यत्र वृत्तिः पूर्वमभिहितैव । वृत्तेः चैतन्यस्य च प्रकाशत्व मेकार्थ कज्येातिभाशब्दाभ्यां श्रुत्यैव प्रदर्शितम् । तेन च विषयप्रकाशः ‘ स्वेन भासा ’ इत्यत्रोक्तभासैव प्रभास्थानापन्नस्य

तस्यैव विषयसम्बन्धात् । आत्मनस्तु ‘कतम – हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र हृत्सम्बन्धस्योक्त्या विषयसम्बन्धो नास्तीति

स्फुटं प्रतीयते ॥

एवं च विषयप्रकाशकचैतन्यस्य परमते सिद्धिः कथम् ? एतेन आत्मा स्वप्रकाश: स्वसत्तायां प्रकाशव्यतिरेक विधुरत्वात्, इति विवरणोक्तानुमाने सजातीयप्रकाशाप्रकाश्यत्वमेव साध्यम्, स्वाप्रकाश्यसजातीयाप्रकाश्यत्वेनावेद्यत्वस्य

।

लाभादित्युक्तिः ‘आत्मैवास्य ज्योतिर्भवति’ इत्यत्र एवकारप्रयोगश्च अवेद्यत्वानभ्युपगमे न सम्भवति इत्याक्षेपश्च निरवकाशः अहंत्वानुकूलत्वैकत्व विशिष्टस्य आत्मान्याप्रकाश्यत्वं सिद्धान्तेऽपि सम्मतम् । तदतिरिक्तधर्मास्तु न स्वप्र

काशत्वबलात् सिध्यन्ति । तत्तद्धर्मविशिष्टस्य व्यवहारे धर्मभूतज्ञानस्सापेक्षितत्वेऽपि अहंत्वादिविशिष्टव्यवहारे स्वातिरि क्तानपेक्षत्वेन स्वप्रकाशत्वसम्भवात् । वृत्त्यतिरिक्तभानसिद्धिरित्यादिसिद्धिविवरणगुरुचन्द्रिकायां ‘तमेव भान्तम्’ इत्यादि १

श्रुतेरुदाहृतायाः (श्री.भा.४१८) परसम्मतार्थसाधकत्वमिति प्रागेव (४१९ – ४५४.पुट्योः) निरूपितम् ॥ ‘ स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा’ इति श्रुतौ भारशब्देन वृत्तिप्रकाशस्यैवाभिधानेन ‘तस्य भासा , इत्यत्र तत्स

।

म्बन्धिवृत्तिप्रकाशस्यैव सर्वभानप्रयोजकत्वं भवद्भिरेषितव्यम् न घटते ।

तथा च विषयभासकत्वं वृत्त्यतिरिक्तचितः परसम्मतं

’ तमेव भान्तमनुभाति’ इत्यत्र एवकारेण आत्मातिरिक्तस्य भासकत्वव्यवच्छेदेन ’ तस्य भासा सर्वमिदं

विभाति ’ इति विकल्पः इति सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तिरप्यनुपादेया । ’ तमेव भान्तम्’ इत्यत्र भान्तमित्यनेन वृत्याश्र यत्वस्यैव विवक्षणीयतया वृत्त्याश्रयत्वविशिष्टतदतिरिक्तस्य भासकत्वव्यवच्छेदे एवकारेण वृत्तेर्भासकत्वव्यवच्छेदो न

।

घटते । भान्तमादित्यमेवानुभाति सर्वम् इत्यादौ प्रभायाः भारुकत्वव्यवच्छेदस्य कस्याप्यसम्मतत्वात् वृत्तिसत्ताद शायामेव सर्वस्य भानं नत्वन्यदा इति तात्पर्येण भान्तमिति प्रयुक्तम् ; एवं स्थिते वृत्तेर्भासकत्वब्यवच्छेदः न कथंचि दपि सिद्ध्यति ॥

एतेन एककूटस्थनिर्धर्मकसाक्षिसाधकत्वं सिद्धान्तबिन्दौ ‘तमेव भान्तम् ’ इति श्रुतेः यदुक्तं (२२३.पु) तन्नघटत ।

इति सिद्धम् एवं तत्रोदाहृता ‘न दृष्टेर्द्रप्टारं पश्ये: ’ इति श्रुतिरपि न तत्साधिका । ’ दृष्टे: चाक्षुषादिवृत्तिज्ञानस्य द्रष्टारम् अनुभवरूपम् । पश्येरिति चाक्षुषादिवृत्तिविषयीकुर्याः’ इति तहीकायां (२२४. पु) उक्तेऽर्थे कथमेकनिर्धर्मक • साक्षिसिद्धिरिति विवेचनीयम् । द्रष्टारमित्यस्य अनुभवरूपमित्यर्थः कथम् ? दृष्टिरिति द्विविधा भवति लौकिकी पार

मार्थिकीचेति । तत्र लौकिकी चक्षुस्संयुक्तान्तःकरणवृत्तिः, सा क्रियत इति जायते विनश्यति च । यात्वात्मनो दृष्टिः अग्नयुष्णप्रकाशादिवत् साच द्रष्टुः स्वरूपत्वान्नजायते न विनश्यति च । सा क्रियमाणया उपाधिभूतया संसृष्टेवेति व्यप •

दिश्यते द्रष्टेति । भेदवच्च द्रुष्टुईष्टेरिति च । तथा च वक्ष्यति ष ्ठे ‘ ध्यायतीव लेलायतीव, नहि द्रष्टुः दृष्टेः विपरिलोपो

विद्यते ’ इति च । तमिममर्थमाह-लौकिक्या दृष्टे: कर्मभूतायाः द्रष्टारं स्वकीयया नित्यया दृष्टया व्याप्तारं न पश्येः’ इति अत्र आनन्दगिरिविवरणम् | ‘आत्मा नित्यदृष्टिस्वभावः न दृश्यायाः दृष्टेर्विषय इति ‘एषचेन्नदृष्टेः’ इत्यादिवाक्य

‘ नहि द्रष्टुर्दृष्टे:

४८०

,

[जिज्ञासा १-१-१

(बृ) इति श्रुतेः (शं) भाष्यवार्तिकोक्तार्थस्यानुवादः

गूढार्थसंग्रहः स्यार्थः । तदा नहीत्यादिना अस्यैकवाक्यत्वं सिद्ध्यति । तस्माद्यथोक्तार्थत्वमेव ’ न दृष्टे: ’ इत्यादिवाक्यस्यार्थः इत्याह नहीति इति । अत्र भाष्योक्तावपि द्रष्टारमित्यस्य दृष्टिकर्तारमित्यर्थः परित्यक्तः ।

स्वकीयया नित्यया दृष्ट्या व्याप्तारमिति

क्वापि तच्छब्दबोध्यतया कस्याप्यसम्मतोऽर्थः अभ्युपगत इति स्फुटम् ॥ ।

अस्याः ‘ नान्योऽतोऽस्ति ’ इति श्रुतेश्यमर्थः भगवतैव वक्ष्यते

नहि द्रष्टुः’ इत्यादिश्रुतेः आत्मा कूटस्थ

नित्यदृष्टिस्वभावः इत्यर्थं सिद्धवत्कृत्य ’ न दृष्टेर्द्रटारं पश्ये: ’ इत्यस्य कूटस्थनित्यदृष्टिरूपात्मपरत्वं परैः सिद्धान्तितम्।

।

‘नहि द्रष्टुईष्टे: ’ इत्यत्र (शं) भाष्यम् ‘स्त्रीपुंसयोरिवैकत्वान्नपश्यतीत्युक्तम् स्वयंज्योतिरिति च

स्वयंज्योतिष्ट्नाम चैत

न्यात्मस्वभावता। विप्रतिषिद्धमेतच्चैतन्यमात्मस्वभावः न जानातिचेति । न विप्रतिषिद्धम् । उभयमप्येतदुपपद्यतएव । कथम् यद्वै सुषुप्ते तन्नपश्यति पश्यन्वैतत् तत्र पश्यन्नेव न पश्यति यत्तत्र सुषुप्ते न पश्यतीति जानीषे तन्न तथा गृह्णीयाः कस्मात् पश्यन्नेव भवति तत्र । नन्वेवं न पश्यतीति सुषुप्ते जानीया: । मस्ति ।

यतो न चक्षुर्वा मनो वा दर्शने करणं व्याप्त

व्यापृतेषुहि दर्शनश्रवणादिषु पश्यतीति व्यवहारो भवति शृणोतीति वा ।

नच व्यावृतानि करणानि पश्याम:

तस्मान्नपश्यत्येवायम् ; नहि ॥ किंतर्हि पश्यन्नेव भवति । कथम् ? नहि यस्माद्दूष्टुः सृष्टिकर्तुर्या दृष्टिः तस्या दृष्टेः विपरि लोपः विनाशः स नविद्यते । यथा अग्नरौष्ण्यं यावदग्निभावि तथाचायमात्माऽविनाशी अतोऽविनाशित्वादात्मनो दृष्टि रप्यविनाशिनी। यथाऽऽदित्यादयो नित्यप्रकाशस्वभावा एव सन्तः स्वाभाविकेन नित्येनैव प्रकाशन प्रकाशयन्ति, तथा

अयमात्मा अविपरिलुप्तस्वभावया दृष्ट्या नित्यया द्रष्टेत्युच्यते । यदि ह्यन्यथाऽप्यात्मनो द्रष्टृत्वं दृष्टं तदाऽस्य द्रष्टृत्वस्य गौण त्वम्। नत्वात्मनोऽन्यो दर्शनप्रकारोऽस्ति । तदैवमेव मुख्यं द्रष्टृत्वमुपपद्यते । यथाऽऽदित्यादीनां प्रकाशयितृत्वं नित्येनैव ।

।

स्वाभाविकेन अक्रियमाणेन प्रकाशेन तदेव च प्रकाशयितृत्वं मुख्यम् प्रकाशयितृत्वान्तरानुपपत्तेः। ननु अनित्य क्रियाकर्तृविषय एवं तृच्प्रत्ययान्तशब्दस्य प्रयोगो दृष्टः । यथा छेत्ता भेत्ता गन्तेति तथा द्रष्टेत्यत्रापि इतिचेत् न ; प्रकाशयितेति द्रष्टृत्वात्। कथं तर्हि न पश्यतीत्युच्यते, नतु तदस्ति किं तत् द्वितीयं विषयभूतं । किं विशिष्टम् ततः द्रष्टु

रन्यत् । अन्यत्वेन विभक्तं यत्पश्येत् । यद्धि तद्विशेषकारणमन्तःकरणं चक्षूरूपं च तदविद्यया अन्यत्वेन प्रत्युपस्था

।

पितमासीत् तदेतस्मिन्काले एकीभूतम् आत्मन: परिष्वङ्गात्

द्रष्टुर्हि परिच्छिन्नस्य विशेषदर्शनाय करणमन्यत्वेन व्यव

तिष्ठते’ इति ॥

।

।

अत्र वार्तिकम्—— दृष्टिरेवतु सा द्रष्टा नतु कारकलक्षणा द्रष्टुर्विशेषणत्वेन दृष्टेरिति परिग्रहात् ॥ छेत्तृतृजन्तश्रवणात् दृष्टिश्चेत्स्यात्सकर्तृका पश्यन् द्रष्टुरितिह्येवं नैवंकर्त्राद्यसम्भवात् ॥ नेह बुद्ध्यादिसद्भावः तदाऽपीति श्रुतेर्भवेत् । सुषुप्तेऽतो न धात्वर्थः प्रत्ययार्थश्च नेष्यते ॥ यथाऽवकाशदात्रितिभण्यते निष्क्रियं वियत् । छेत्तृतृजन्तवचसा तथाऽऽत्मा भण्यते ध्रुवः ॥

निरन्वयो विनाशोऽस्य नहीत्युक्त्या निषिध्यते । अविनाशीतिचाप्यत्र विकारापह्नुतेर्वचः ॥ अविनाशीति मैत्रेय्यां द्विधा नाशनिषेधकृत् । चन्चनं प्रागुपन्यस्तं तदेवात्रापि हेतवे ॥ परिणामिनिषेधस्यादविनाशगिराऽऽत्मनः ।

अनुच्छित्तिगिरा नाशे वार्यते योनिरन्वयः ॥ '

इति । अत्र ‘अविनाशीवा ’ 6 नहि द्रष्टुः ’ इति श्रुतिद्वयैकार्थ्य परेषामपि सम्मतमिति स्फुटम् ॥ 6

प्रज्ञानधन एव’ इति श्रुतिसमनन्तरश्रुतौ ’ अविनाशी वा अरे अयमात्मा अनुच्छित्तिधर्मा’ इत्यत्र धर्मः

’ विज्ञानघन एव’ इति श्रुत्यनन्तरश्रुतौ ‘अलं वा अरे विज्ञानाय ’ इत्युक्त्या विज्ञानरूपः । तस्य च नित्यत्वं अनु

नहि द्रष्टु: ’ इति श्रुते: परसम्मतार्थस्य पर्यालोचनम्

४८१

गूढार्थसंग्रहः च्छित्तिपदेन विवक्षितमिति प्रागुक्तार्थ एव श्रुत्यन्तरेण दृढीक्रियते । ’ न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपोविद्यते’ इति यद्यपि परैः (शं) ‘ दृष्टिश्रुतिर्मतिर्ज्ञातिः स्वप्ने दृष्टा जनैस्सदा । तासामात्मस्वरूपत्वात् अतःप्रत्यक्षताऽऽत्मनः ॥ ’ (उ.स.

प.ग्र.२६) इत्यत्रापि उपनिषद्भाष्योक्तार्थः प्रदर्शितः । तथाऽपि नायमर्थः श्रुतौ विवक्षितः ॥ ।

स्वप्नप्रकरणे आत्मादिशब्दा: जीवपरा इति परैरप्यङ्गीक्रियते

इदं च तदनन्तरसुषुप्तिप्रकरणस्थं वाक्यम् । तत्र

‘ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंच न वेद नान्तरम्’ इति पूर्वश्रुतौ प्राज्ञशब्द: प्रकर्षेण जानातीति व्युत्पत्त्या

प्रकृष्टज्ञानाश्रयवचनः जीवपरयोः अत्यन्तवैषम्यबोधनाय प्राशशब्दप्रयोगः संपरिष्वक्तशब्दः नीरन्ध्रसंश्लेषविशिष्टवाची

पुरीततिशेते’ इत्यादिश्रुत्यन्तरैकार्थ्येन पुरि तद्देशावच्छेदेन परमात्मना नीरन्ध्रसंश्लेषो जीवस्य विवक्षितः। प्राज्ञेन

(

परमार्थेन स्वाभाविकेंन स्वेन आत्मना परेण ज्योतिषा संपरिष्वक्त:- एकीभूतः । ’ इति भाष्ये (शं) प्राज्ञपदसंपरिष्वक्त

शब्दयो: प्रसिद्धार्थपरित्यागः स्फुटः । स्त्रीपुरुषयोः संपरिष्वक्तयोरपि एकत्वं लोके नानुभवसिद्धम् । अतः एतच्छ्रुतौ स्वोक्तार्थमनुसृत्य ’ नहि द्रष्टुर्दृष्टे: ’ इत्यादिश्रुतेरर्थवर्णनं नैव घटते । स्वप्नप्रकरणे ’ देव इव राजेव अहमेवेदं सर्वोऽ स्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकः’ इत्यत्र ऐक्यस्य कथनेन ऐक्यमपारमार्थिकमिति सुषुप्तिप्रकरणे — प्राज्ञेनात्मना

।

संपरिष्वक्त’ इत्यत्र तद्विवक्षाकल्पनमपि न युज्यते

अग्नयौष्ण्ययोरादित्यप्रकाशयोश्च भेदः प्रागेवोक्तः । प्रकाशयिता

इत्यत्र प्रकाशकत्वमेव शब्दबोध्यम् । आदित्य: स्वप्रभाद्वारा विषयान् प्रकाशयति इत्यर्थ एव दृष्टान्ते सर्वसम्मतः । 6

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नम्’ इति उपसंहारस्य ‘एतद्योवेत्ति तं प्राहुः’ इत्युपक्रमस्य च ऐकरस्येन आदित्यस्य

प्रभाद्वारा विषयप्रकाशकत्ववत् अहमर्थजीवस्य धर्मभूतज्ञानद्वारा विषयप्रकाशकत्वमेव गीतायां विवाक्षर्तामति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

अत्र स्वप्ने ‘योऽयं विज्ञानमयः ’ ’ स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति’ इत्यत्र स्वप्रकाशधर्मभूतज्ञानसम्बन्ध

उक्तः । सुषुप्तौ ‘न बाह्यं किंच न वेद नान्तरम्’ इति बाह्याभ्यन्तरज्ञानाभावः प्रतिपाद्यते । तेन नैयायिकवत्

आगन्तुकज्ञानस्य सुषुप्तौ निरन्वयविनाशः श्रौतसिद्धान्त इति भ्रमस्स्यात् इति तदपनोदनाय यद्वै तन्नपश्यति ' ८

इत्याग्रारम्भः न पश्यतीति अन्तःकरणचक्षुरादिव्यापारविरहेणैव घटत इति परैरुपपादितं सिद्धान्तेऽपि सम्मतम् । ‘द्रष्टु ईष्टे:’ इत्यत्र सामानाधिकरण्येनान्वये द्रष्टृशब्दस्यैव वैयर्थ्यम् । दृष्टिरूपः द्रष्टा इत्यर्थोऽपि अनुपपन्नः । द्रष्टुरित्यत्र

तृजर्थस्याविवक्षायां पदद्वयार्थस्याभेदः घटो घट इत्यत्रेव न वाक्येन बोधयितुं शक्यते । अतः तृजर्थविवक्षामङ्गीकृत्य पूर्वं स्वप्ने द्रष्टृत्वेनोक्तस्य जीवस्य सुषुप्तौ ‘दृष्टेर्विपरिलोपो न विद्यते’ इत्येव वाक्यार्थः । एवमङ्गीकारएव ‘अविनाशी 6

वा अरे अयमात्मा अनुच्छित्तिधर्मा’ इति श्रुत्यन्तरैकार्थ्यम् । अत्र अविनाशित्वात् इत्यत्रात्मगताविनाशित्वमेव बिष

क्षितं मतद्वयेऽपि। आत्मनः दृष्टिरूपत्वप्रतिपादनेनैव आत्मनः अविनाशित्वे दृष्टेरप्यविनाशः सिद्ध्यतीति पृथक् दृष्टे र्विपारलोपाभावप्रतिपादनमेव परमते निरर्थकम् ॥

सिद्धान्ते च द्रष्टुरविनाशित्वं हेतुः । द्रष्टुरित्यर्थे तच्छीलार्थप्रत्ययेन स्वाभाविकदृष्टयाश्रयः अभिधीयते । स्वाभा

विकदृष्ट्याश्रयस्याविनाशित्वेन तत्स्वभावभूतदृष्टेरप्यविनाशः श्रुतौ प्रतिपाद्यते । एतत्तात्पर्येण भगवता वक्ष्यते ‘ ज्ञानं

चास्य नित्यस्य स्वाभाविकधर्मत्वेन नित्यमिति । नहि ‘द्रष्टुष्टे: विनाश’ इत्यनभिधाय बिपरिलोपशब्दोपादानेन आत्मनित्यत्वापेक्षया विलक्षणं दृष्टिनित्यत्वमिति श्रुत्यैव घोधितम् ।

आत्मनः निरन्वयविनाशाभावः अविनाशित्वा

दित्यत्र नैव विवक्षितः। ‘बौद्धमतनिरसनस्यात्राविवक्षितस्यात् । किंतु सङ्कोचविकासरूपपरिणामशून्यत्वमेव । ‘विपरि 61

उक्तश्रुतौ गुरुचन्द्रिकोक्तार्थस्यापि पर्यालोचनम्

४८३

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः लोप’ इत्यत्र परीत्युपसर्गेण परितः अनवस्थितेः विरहः प्रतिपाद्यते । प्रतीयते ।

परितः लोपस्य निषेधेन एकत्र लोपः सम्मत इति

पटादेः प्रसारणदशायामधिकदेशे परिदृश्यमानस्य आकुञ्चनदशायां अधिकदेशे अनवस्थितिः यथा तद्वत्

धर्मभूतज्ञानस्य इन्द्रियद्वारकविषयसम्बन्धविरहदशायां विषयदेशे अनवस्थितिः जीवदेशे स्थितिश्च एतेन बोधिता भवति । एतेन धर्मभूतज्ञाननित्यत्वं सङ्कोचविकासवत्त्वेऽपि सङ्कोचदशायां विकासाभावरूपं तेन निरन्वयविनाशाभावबोधनमुखेन

नैयायिकमतवैलक्षण्यं दर्शितं भवति ॥ " नतु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यत् विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्युत्तरवाक्ये तदित्यस्य दर्शनकारणीभूतेन्द्रियसम्बन्धव

दित्यर्थः। तच्छब्दोपादानेन द्वितीयसामान्यावरहो नात्र श्रुतौ विवक्षितइति निर्धारितं भवति । इन्द्रियसम्बन्धवि शिष्टद्वितीयाभावः द्वितीयवस्तुनि इन्द्रियसम्बन्धाभावनिबन्धनः । सुषुप्ताचिन्द्रियव्यापारविरहश्च ’ यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूत् य एष विज्ञानमयः पुरुषः तदैषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय य एषोन्तर्हृदय आकाशः तस्मिन् शेते । तानि

यदा गृह्णाति अथहैतत् पुरुषः स्वपिति नाम ’ (वृ.४.१.१७) इति प्रागेवाभिहितः । ’ तानि यदा गृह्णाति अथहैतत् पुरुषः स्वपिति नाम’ इत्युक्त्या करणव्यापारोपरमः सुषुति : इति सुषुतिस्वरूपमपि प्रदर्शितं भवति । सुषुप्तौ न दृश्य सामान्यलयः प्रमाणाभावात् ।’ इति भावप्रकाशे (द्वितीसम्पुटे) निरूपितम् ॥ एतेन

6

न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’

इति यदुक्तं तन्न दृष्टिलोपात्, किंतु दृश्यलयादिति अलुप्तदृष्टिरूप

।

आत्मेत्याह—‘ यद्वै तन्नपश्यति’ इत्यादि तत् तदा सुषुप्तौ यन्नपश्यतीत्यायुक्तं तत्पश्यन्नेव न पश्यति इत्यादिरूपम् । प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः’ इत्यनेनोक्तो लयः दृश्यमात्रस्येत्याशयेनाह – नतु तद्वितीय मस्तीत्यादि ततो द्रष्टुरन्यद्वि 6

।

लक्षणं जडं द्वितीयं विभक्तं स्थूलं यन्नास्ति यद्येन चक्षुरादिना यद्रूपादिकं च पश्येत् । किंतु अविभक्तं संस्काररूपं सर्व मस्तीति शेषः । अतएव ’ सुषुप्तिकाले सकले विलीने ‘स्वमपीतो भवति’ इत्यादि श्रुत्यन्तराणि । तथा च संस्काररूपेण

द्वैतावस्थानस्य लयस्य ब्रह्मण्युक्तत्वात् संस्कारस्त्रचोपादान एव स्वीकारात् आदानत्वस्य च ब्रह्मण्यपरिणामिनि परिणा म्यविद्योपरागेण वाच्यत्वात् जडयोरुपादानोपादेयत्वनिर्वाहकतादात्म्यस्य च कल्पितत्वात् विनिगमकाभावेन द्वैतसामा न्यस्य कल्पितत्त्वसिद्धिरिति भाव: ’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिः (ए.अ.व.श्रु.अ.वि) स्वामिप्रेतार्थस्य श्रुतावारोपणमेवेति बोध्यम् ॥ सुषुप्तौ करणव्यापारविरहमात्रं श्रुत्यनुभवसिद्धम् । करणानामपि परिणामिनि स्वोपादाने लयः न कापि श्रुतौ प्रतिपादितः करणानामेव स्वपरिणाम्युपादाने लयस्य श्रुतावप्रतिपादने का कथा दृश्यसामान्यस्य परिणाम्युपादाने लय प्रतिपादनस्त्र । ‘ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यत्र दर्शनविरह एवाभिहितः, नतु दर्शनविषयपदार्थविरहः । नतु

तद्वितीयमस्ति इत्यत्र तच्छन्देन द्वैतसामान्यविरहो न विवक्षित इति निर्णीतम् । परमते द्रष्टुरित्यस्य तच्छब्दस्य च वैयर्थ्यमेव

द्रष्टुर्दृष्टेः’ इत्यनेन दृष्टिकर्तृसम्बन्धिदृष्टिरेव अभावप्रतियोगितया अत्र प्रतिपिपादयिषिता। नतु दृष्टिरू पात्मेति । द्रष्टृकर्तृकदृष्टिविरहस्यात्र प्रतिपादनादेव ‘प्राज्ञेनात्मना-नान्तरम्’ इति श्रुतौ परमात्मसंपरिष्वक्तस्य अहमर्थ जीवस्य बाह्याभ्यन्तरविज्ञान विरहस्य अत्र साधनं सङ्गतं भवति । ‘ प्राज्ञेन—न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’ इति ।

८

विन्यासेन ‘ तद्यथा प्रियया’ इति दृष्टान्तोपादानेन च जीवब्रह्मणोरैक्यं ल्यो वा न सम्भवतीति बोधितम् ॥ एवमेव ‘सति सम्पद्य न विदुः सति सम्पाद्यमाह’ इति ‘सत आगत्य न विदुः सतः आगच्छामह’ इति

।

छान्दोग्यश्रुत्यादावपि जीवब्रह्मणोः भेदएव बोधितः

अतः स्वप्नानन्तरसुषुप्तावपि ’ नहि द्रष्टुर्दष्टे : ’ इत्यत्र द्रष्टा जीव

‘ नहि द्रष्टुः

3

(

अथ योवेद ’ इत्यत्र ब्रह्मैव विवक्षित इति नव्यसम्मतार्थः

४८३

श्रीभाष्यम्

‘न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते’ (६.३.२०) ‘अथयोवेदेदं जिघ्राणीति सआत्मा’ श्रुतप्रकाशिका

धर्मधर्मिभावं ज्ञापयति न विज्ञातुरिति । ज्ञातृसम्बन्धिज्ञानस्य नित्यत्वे कथिते ज्ञानमात्रस्य नित्यत्वशङ्काव्युदा

।

सार्थं ज्ञातुरेवात्मत्वं दर्शयति । अथयइति

एकवाक्येन ज्ञानगुणकत्वस्वयम्प्रकाशत्वयोस्सहप्रतिपादकं वाक्यमाह गूढार्थसङ्ग्रहः

।

एव विवक्षितः तद्दृष्टेरविपरिलोपस्योक्त्या ‘अविनाशी वा अरे अयमात्मा अनुच्छित्तिधर्मा’ इति श्रुत्यन्तरैकार्थ्यमपि सिद्धम् । एवं ‘संज्ञानमाज्ञानम् ’ इत्याद्यैतरेयोपनिषद्वाक्येऽपि अयमेवार्थो विवक्षित इति भावप्रकाशे (द्वि. सं)निरूपितम् ॥ ‘नहि द्रष्टुटेष्टेर्विपरिलोपो विद्यते’ इत्यत्र चक्षुरिन्द्रियजन्यज्ञानाविपरिलोपः चक्षुरिन्द्रियविषयसम्बन्धाभावनिव न्धनः प्रदर्शितः । अत्र विशेष्यभूतज्ञानसत्त्वेऽपि विशेषणाभावनिबन्धन: विशिष्टाभावः विवक्षितः । नतु चक्षुरिन्द्रियज न्यत्वविशिष्टज्ञानस्यैवाविपरिलोपः । नतु ’ तद्वितीयमस्ति’ इत्यादिना इन्द्रियसम्बद्धविषयाभावेन दर्शनाभावस्योपपा

।

दानात् एतद्वाक्योपादाने ज्ञानरूपधर्मिणः अविपरिलोपः न झटिति बोद्धुं शक्यते इत्यभिप्रेत्य ‘न विज्ञातुर्विज्ञाते विपरिलोपो विद्यते’ इति ज्ञानसामान्याविपरिलोपबोधकचरमश्रुतिः भाष्ये उपात्ता । यत्र वा अन्यदिव स्यात् ' ८

इत्यत्र इवेति सम्भावनायां साचेन्द्रियविषयसम्बन्धकालएवेत्यर्थः ॥ यद्यपि ’ कतम आत्मा योऽयं विज्ञानमयः’ इति श्रुति: ‘न विज्ञातु: ’ इत्येतत्पूर्व पठिता । अतः सैवोपा दातव्या । तथाऽपि उक्तश्रुतौ परसम्मतः दृष्ट्यादिरूप आत्मा नैव विवक्षित इति निर्धारणाय अत्र तदविवक्षाबोधिनीं योवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा इति ॥

ननु ‘तीर्णोहि तदा सर्वान् शोकान् हृदयस्य भवतीति, यद्वै तन्न पश्यति’ इत्यतः पूर्ववाक्ये हृदयशब्दार्थभूतं

ब्रह्मैव यच्छब्दार्थः । तस्य दृष्टेरविपरिलोप एव ‘नहि द्रष्टुः ’ इत्यादिवाक्ये विवक्षितः । एवं छान्दोग्ये प्रजापतिवाक्ये

य आत्मा अपनपाप्मा ’ इति प्रसिद्धार्थेन प्रकृतपरामर्शिना च य इति सर्वनाम्ना ‘एष आत्मा अपहतपाप्मा’ इति प्रस्तुतदहरवाक्ये प्रसिद्धेश्वरपरामर्श एव युक्तः । जागरितस्वप्नसुषुप्ताशरीरवाक्यानि प्रकरणचतुष्टयगतानि ब्रह्मपराण्येव (

3

तत्र

य

6

एषोन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते एत्र आत्मा इत्यत्र ‘ अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ’ अन्तर उपपत्तेः ’ इति सूत्रद्वये

अक्षिस्थत्वेन निर्धारितस्य परमात्मनः प्रत्यभिज्ञानात् जीवस्य हृदयस्थत्वेन अक्षिस्थत्वाभावाच्च । य एष स्वप्ने मही ।

6

यानश्चरति एष आत्मा

,

इत्यत्र ‘स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्य असुप्तस्सुतानभिचकाशीति’ इति श्रुत्यन्तरात् अत्रापि मही

यानत्वलिङ्गाच्च । ‘ यत्रैतत् सुप्तः समस्तस्तन् प्रसन्नः स्वप्नं न विजानाति एष आत्मा’ इत्यत्र ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त: ’

।

इत्यादि श्रुत्यन्तरात् अत्रापि यत्र सुप्तः ’ इति यच्छन्दोक्तस्य समस्तसुप्ताधारस्यैव एष आत्मा’ इति एतच्छ ब्देन परामर्शाच्च । मघवन् मर्त्य वा इदं शरीरमात्तं मृत्युना तदस्यामृतस्य शरीरस्यात्मनः अधिष्ठानम्’ इत्यत्राशरीर 6

शब्देन निरपेक्षस्य सर्वकालिकस्य च शरीरराहित्यस्य च स्वरसतःप्रतीतेः । तस्यचेश्वर एव सम्भवात् ॥

किंच अक्ष्यादिवाक्येषु प्रतिवाक्यम् ’ एष आत्मेतिहोवाच एतदमृतमेतदमयमेतद्ब्रह्म’ इति श्रवणात् कथं तेषां जीवविषयता ? दहरवाक्ये ’ तस्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’ इत्युक्तस्यान्वेष्टव्यत्वस्य ’ सोऽन्वेष्टव्यः’ इति प्रजापति -

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतिद्वये वृत्तिकाराशयनिरूपणम्

४८४

गूढार्थसंग्रह:

वाक्येऽपि श्रवणात् दहरवाक्योक्तफलस्य प्रजापतिवाक्ये श्रवणात्, ‘इन्द्रो विरोचनश्चैव श्रुत्वातं ब्रह्मणोऽक्षिगम् । विष्णु मानन्दरूपेतम्’ इत्यादि स्मृतेश्च न तयोर्मिंन्नार्थता ॥ इति (त.प्र.चं) स यथा प्रयोग्यआचरणे युक्तः एवमस्मिन्श रीरे प्राणो युक्तः इत्यत्र प्राणशब्दस्य अतएव प्राण इत्यादौ ब्रह्मण्येव प्रसिद्धत्वात् ’ इदं पश्यामि जिघ्राणीत्यादि जीवानवै विदुः। द्रव्याणामपरिज्ञानात् वेदासौ पुरुषोत्तमः ॥’ इति स्मृत्या ’ अथ योवेदेदं जिघ्राणि’ इत्यस्य विष्णु (

"

6

परत्वात् ’ एतं देवा आत्मानमुपासते '

इति देवोपास्यश्रवणाच्च ।

नहि जीवमात्रं देवा उपासते ‘ ऊर्जे पृथिव्या—

भक्त्योरुगायमुपासते ’ इति हि श्रुतिः (चं. प्र) इति च नवीनः व्यवस्थापनात् श्रुतिद्वयं जीवधर्मभूतज्ञानविषयमेव न भव

तीति श्रुतिद्वयेन कथं तत्सिद्धिः ? इतिचेत् - अत्रायमाशयो वृत्तिकाराणाम् । स्वप्नप्रकरणस्य जीवपरत्वसाधनेन ब्रह्मपर त्वासम्भवः सिद्धः। तत एव तदनन्तरसुषुप्तिप्रकरणमपि जीवपरमेव । तीर्णोहि तदा सर्वान् शोकान् हृदयस्य भवति’ इति पूर्ववाक्ये जीवस्य ‘प्राज्ञेनात्मना’ इति तत्पूर्ववाक्ये ज्ञानविरहवत् शोकविरह उक्त: । शोकोऽपि ज्ञाना ८

वस्थाविशेष एव । बाह्याभ्यन्तरज्ञानाभाववत् ज्ञानावस्थाविशेषशोकाभावस्योक्त्या ज्ञानभावोऽपि दृढीकृतः ॥

नैयायिकादिमतेऽपि ज्ञानानन्तरमेव शोकः इति शोकमूलज्ञानविरह: सिद्ध्यति । सुषुप्तौ तन्मते ज्ञानविरहः

अभ्युपेयत एव । एतन्मतवैलक्षण्यबोधनार्थे ’ न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’ इत्यत्र बाह्यमान्तरमिति पदद्वयम्। तत्र न बाह्यं किंचन वेद नान्तरम्’ इत्यत्र बाह्यमान्तरमिति पदद्वयोपादानेन सूचितएवार्थ यद्वै तन्नपश्यति’ इत्यादि वाक्येन दृढीक्रियते इत्येव युक्तम् ‘य तन्नपश्यति ’ इत्यत्र ’ पश्यन्वै तन्नपश्यति ’ इत्युत्तरवाक्ये तच्छन्दस्य पुलि ८

"

।

6

ङ्गपश्यन्नित्यस्य च प्रयोगानुसारेण ‘द्वैतं यन्नपश्यति’ इति स्फुटार्थकशब्दप्रयोगविरहेण च ’ यत् वै तन्नपश्यति ’ इत्येव विभागो युक्तः। द्वैतमित्यस्य च समाभ्यधिकम् (रा.ती. खं) इत्यर्थ : शब्दशक्त्या न लभ्यते । वैशब्दः प्रसिद्धौ दर्श 1999 नाभावः प्रसिद्धः।

तच्छव्देन

८

न बाह्यं किंचन’ इति पूर्वोक्तबाह्यपदार्थः परामृश्यते । बाह्यं बहिरिन्द्रियसम्बद्धमि was

त्यर्थः । जागरदशायां बहिरिन्द्रियसम्बद्धं सुषुप्तौ न पश्यतीति यावत् ।

नहि द्रष्टुर्दृष्टेः विपरिलोपो विद्यते’ इत्यत्र जागर

दशायां बाह्यपदार्थद्रष्टुः सुषुप्तौ द्रष्टेरविपरिलोप एव प्रतिपिपादयिषितः

बहिरिन्द्रियविषयसम्बन्धाभावेन बहिरिन्द्रिय

।

6

जन्यज्ञानाभावः विशेषणाभावनिबन्धनः । नतु ज्ञानरूपधर्म्य भावनिबन्धनः इति वाक्यतात्पर्य पूर्वमेवोत्तम् ॥ एतेन ज्ञानस्य द्रव्यत्वं तस्य प्रभावत् सङ्कोचविकासार्हत्वंच सूचितम् । तेन द्रव्यांशे सत्कार्यवाद एवेत्यपि सिद्धम् ।

एतेन आगन्तुकज्ञान वादिनैयायिकमताद्विशेषः प्रदर्शितो भवति । एवमङ्गीकारेणैव मुक्तौ उत्तरावधिरहितब्रह्मानुभव प्रतिपादकश्रुतीनामविरोधः । अतः स्वप्नप्रकरणवत् सुषुतिप्रकरणमपि जीवविषयकमित्येव युक्तम् ।

नव्यमते ब्रह्मणो

दृष्ट्यादेः ब्रह्मभिन्नत्वानङ्गीकारेण ब्रह्माभिन्नदृष्टिविरहएवात्र विवक्षित इति वाच्यम्; ब्रह्माभिन्नदृष्टिः पूर्व न प्रस्तुता ।

दृष्ट्यादेर्ब्रह्माभिन्नत्वसिद्ध्यनन्तरं विशेषनिबन्धनभेदव्यवहारः इत्युक्तिः घटते । इति श्रुतिस्वारस्यं नव्यमते नैव सम्भ वति । एवं परमतेऽपि इन्द्रियद्वारकवृत्यतिरिक्त तत्सम्बद्धाचतः अविपरिलोप: अत्र विवक्षित इति वाच्यम् ; परस म्मतचितएव प्रमाणत: सिध्यसम्भवे अस्याः श्रुतेः तद्विषयवत्वकल्पनभपि न सम्भवति । एवं परमते पश्यन्नित्यस्याप्य स्वारस्यं बोध्यम् ॥

छान्दोग्ये ’ य आत्मा अपहतपाप्मा ’ इत्यत्र यच्छन्देन दहरविद्यायां ’ स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते एष आत्मेतिहोवाच '

।

इत्यत्रोक्तमुक्तात्मैव परामृश्यते

तत्र च

G

,

एत्र आत्मा इत्यत्र ‘एष संप्रसाद: ’ इति पूर्ववाक्ये प्रस्तुतो जीवात्मैव ८

विवक्षितः । नतु मुक्तप्राप्यं परं ज्योतिः । ‘एतदमृतम्’ इत्यत्र तस्यैवामृतत्वमुच्यते ।

८

अस्माच्छरीरात् समुत्थाय '

सिद्धान्ते ‘य आत्मा अपहतपाप्मा ’ इत्यादिश्रुतिषु विवक्षितार्थनिरूपणम्

४८५

गूढार्थसंग्रहः

इति पूर्वमुक्तेः ‘ न ह वै सशरीरस्य ’ इत्यादेरुत्तत्र वक्ष्यमाणत्वाच्च । एतदभयम्’ इति मुक्तस्यैव भयाभावेनोपप द्यते । एतद्ब्रह्म’ इति च मुक्तस्य स्वरूपाविर्भावोत्क्त्या ब्रह्मसदृशाभेदाभिप्रायकम् । श्रुत्यन्तरे ’ पुण्यपापे विधूय निर ।

c

6

ञ्जनःपरमं साम्यमुपैति’ (मुं) इत्युक्तेः इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः’ इति गीतावचनाच्च । स उत्तमः पुरुष: ’ इत्यत्र मुक्तजीवब्रह्माभेदो न विवक्षित इत्यत्र मुक्तब्रह्मणोः सादृश्यस्य श्रुत्यादिषु कथनमेव मूलमिति नवीनैर ।

८

प्यङ्गीकारात् । अत्र ब्रासदृशाभेदएव विवक्षितः इति ’ तस्यहवा एतस्य ब्रह्मणो नाम सत्यम्’ इति उत्तरवाक्यपर्या

।

यदि पूर्ववाक्यं ब्रह्मपरं तदा अत्र ब्रह्मण इति शब्दस्य वैयर्थ्यम्

।

~ लोचनया प्रतीयते 3

शब्दोपादानेन च अत्र ब्रह्मपदं मुख्यमेवेति निर्णयः सम्भवति ।

सिद्धान्तेतु तस्येत्यनेन ब्रह्म

तदुत्तरं ’ सत् ति यमिति तद्यत् सत् तदमृतम् अथ

यत्ति तन्मर्त्यम् अथ यद्यं तेनोभौ यच्छति इत्यत्र पूर्ववाक्योक्तामृतपदार्थमुक्तनियामकत्वस्य ब्रह्मणि प्रतिपादनं पूर्व ,

वाक्येऽमृतपदस्य मुक्तपरतां गमयति । अन्यथा अमृतनियामकत्वोक्तेरस्वारस्यात् ॥

एतेन प्रजापतिविद्यायां अभ्यासोऽपि सङ्गच्छते

।

जागरितस्वप्नसुषुप्तिवाक्येषु

’ एष आत्मेतिहोवाच एतदमृतमेतदभयमेतद्ब्रह्म’ इति

य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते’ इति अक्षिस्थत्वेन निर्णीतपरमात्मविषयमिति नात्र वक्तुं

शक्यते । एकशतवर्षानन्तरमेव आत्मतच्चोपदेशस्य व्यक्तत्वात् । प्रथमतः उपदेशसमये निर्णीतपरमात्मतत्त्वज्ञापना सम्भवात् । विरोचनसहितमिन्द्रंप्रति उपदेशसमये विरोचनप्रतारणार्थमित्थमुक्तेस्सम्भवात् विरोचनं विहाय इन्द्रस्याग

मनदशायां ’ मघवन् मर्त्यवै ’ इत्यादिना आत्मतत्त्वोपदेश: युज्यतएव । जीवस्य अक्षिदर्शनेन स्थिति निर्णयस्य लोकानु भवसिद्धूतया प्रथमतः PLACE य एषो अक्षिणि पुरुषो दृश्यते’ इत्यस्य जीवपरत्वेन न विरोधः ।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयवस्थानां

जीवगतत्वेन जीवप्रकरणत्वनिश्चयेन प्रकरणानुरोधेनैव अर्थस्य वर्णनीयत्वात् । अयमर्थः तदुत्तरवाक्येष्वेव सुव्यक्तः ।

’ तेषां सर्वे लोका आताः’ इति फलस्य ’ सोऽन्वेष्टव्यः’ इति अन्वेष्टव्यत्वस्य च प्रतिपादनं प्रजापतिविद्यायाः दहरवि ८

द्याङ्गत्वेनोपपद्यते। अङ्गाङ्गिभावश्चात्तरत्र स्फुटीकरिष्यते । देवोपास्यत्वमप्यतएवोपपद्यते । प्रजापतिना मघवते उपदिष्ट

त्वात् तदितरदेवानामपि इन्द्रद्वारा आत्मज्ञानसम्भवेन अङ्गभूतात्मोपासनस्याप्यनुपपत्त्यभावात् । एवमेव ‘ एषसभ्प्रसादो ऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय’ इत्यादिदहरविद्योक्तफलोक्तिरपि ॥

।

‘अशरीरवाक्यमपि न परमात्मविषम्, अपितु जीवविषयमेव । ‘एवमेवैष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात् समुत्थाय ' इत्यादिवाक्ये शरीरात् समुत्थितस्य स्वस्वरूपाविर्भावः दहरविद्यायामुक्तः, प्रजापतिद्यायामपि वक्ष्यते इति जीवस्य शरीरसम्बन्धः तद्विरहश्च प्रतिपिपादयिषितः । शरीरसम्बन्धदशायामेव प्रियाप्रियसम्बन्धः शरीरसम्बन्धाभावे प्रियाप्रिय

सम्बन्धविरहश्च अवश्यं प्रतिपादनीयः । अन्यथा शरीरात् समुत्थितस्यैव स्वरूपाविर्भाव इति वक्ष्यमाणार्थोपपादनास म्भवादिति वक्ष्यमाणार्थोपपादनायैव जीवस्योभयमवश्यं वक्तव्यम् । मघवन् मर्त्य वा इदं शरीरमात्तं मृत्युना 6

तदस्यामृतस्याशरीरस्यात्मनो अधिष्ठानम्’ इत्यत्रापि मुक्त एवाशरीरात्मा विवक्षितः । दहरविद्यायां स्वरूपाविर्भावक थनानन्तरम् एष आत्मेतिहोवाचैतदमृतम्’ इत्युक्त्या शरीरात् समुत्थितस्य अमृतस्य मुक्तात्मनएव विवक्षानिर्णयात् । ८

शरीरमस्यात्मनः कर्मफलभोगाधिष्ठानमत्र विवक्षितम् । शरीरात् समुत्थितस्य पुण्यपापरूपकर्माभावेन प्रियाप्रियहेत्वभावात्

प्रियाप्रियसम्बन्धाभावः। एतेन शरीरात् समुत्थितस्य परंज्योतिरुपसम्पन्नस्य स्वस्वरूपाविर्भावस्य उत्तरत्रोक्तेः परिपोषणं कृतं भवति । ‘ अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतः’ इति श्रुतौ अशरीरमित्यनेनैवोपपत्तौ सन्तमिति शब्द प्रयोगेण पूर्व शरीरसम्बन्धिनएव अशरीरस्यात्र विवक्षा स्फुटं प्रतीयते । शरीरसम्बन्धतदभावयोः प्रियाप्रियसम्बन्धत

उक्तप्रघट्टकस्य नव्यसम्मतार्थपर्यालोचनम्

४८६

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः

दभावप्रयोजकत्वस्याविवक्षितत्वे ब्रह्मणः प्रियाप्रियसम्बन्धविगमे बहुषु श्रुतिषु अकर्मवश्यत्वप्रतिपादनं यन्मूलमुक्तं तद्वि हाय अशरीरत्वस्य मूलत्वोक्तेः निर्बीजतैव स्यात् ।

जीवस्यतु शरीरात् समुत्थानानन्तरमेव स्वरूपाविर्भावोक्त्या प्रियाप्रिय

विरहस्यापि अशरीरत्वनिबन्धत्वकेनोक्तिर्युक्ता ॥ एतावता एष आत्मेतिहोवाच ’ इत्यादिप्रकरणचतुष्टयगतवाक्यानां अशरीरवाक्यस्य च जीवपरत्वे नानुपपत्ति

रित्युपपादितम् । एवं य आत्मा अपहतपाप्मा’ इत्यस्यापि । दहरविद्यायां ’ स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इति रूपं यत् <

विशेषतः प्रदर्शितम्

एवं प्रदर्श

नेन ’ एष आत्मा अपहतपाप्मा ’ इत्यत्र परमात्मसम्बन्धितयोक्तापहतपाप्मत्वादेः

जीवेऽपि सत्त्वज्ञाने

एष आत्मेति

।

सामान्यत उक्तं तत् ‘य आत्मा अपहृतपाप्मा 9 इत्यत्र अपहतपाप्मत्वादिरूपमिति

होवाच – ब्रह्म ’ इत्यत्र ब्रह्मसादृश्यमपहतपाप्मत्वादिनेति निर्धारितं भवति । नव्यैरपि

तद्गुणसारख्वात्तु तद्व्यपदेशः

प्राज्ञवत् ’ इति सूत्रे ब्रह्मगुणसदृशगुणवत्वेन जीवस्य श्रुतिषु ब्रह्माभेदव्यपदेश इति सिद्धान्तितम् ॥ सिद्धान्तेतु ’ ब्राह्मेण जैनिनिरुपन्यासादिभ्यः ८

"

इत्यादौ अपहतपाप्मत्वादिगुणानामप्याविर्भावकथनेन ‘स्वेन

रूपेण ’ इत्यत्र रूपं ‘ य आत्मा अपहृतपाप्मा’ इत्यत्रोक्तापहतपाप्मत्वादिकमेवेति सिद्धान्तितम् । एवमर्थस्य श्रुतौ

विवक्षाऽङ्गीकारेण परमसाम्यश्रुतेः स्वरूपाविर्भाव श्रुतेश्च ऐकरस्य सिद्ध्यति । य एष स्वप्ने महीयानश्चरति इत्यत्र ८

"

।

स्वप्ने चरतीति निर्देशेन स्वप्ने चरणं जीवस्यैव प्रसिद्धम् । ‘चरगतिभक्षणयो: ’ इत्युक्तार्थस्य जीवएव प्रसिद्धेः । ‘स्वप्नेन शारीरम् ’ इत्यादिश्रुतौ ‘असुत: अभिचकाशीति’ इत्येव वर्तते स्वप्ने चरणं तत्र नोक्तमेव स्वप्ने जीवस्य महीयान त्वमपि सम्भवत्येव । राजत्वाद्यनुभवदशायां पूजनीयत्वसम्भवात् स्वप्ने पूजनीयश्चरतीत्युक्तेरविरोधात् । सार्वदिकमही यानत्वरूपपरमात्मधर्मस्तु नात्रोक्तः ॥

दहरविद्यायां ‘स यदि पितृलोककामो भवति’ इत्यादौ महीयतइत्यभ्यासेन महीयानत्वं जीवेऽपि प्रतिपादितम् ।

‘तद्यत्रैतत्सुप्तस्समस्तस्संप्रसन्नः स्वप्नं न विजानाति ’ इत्यत्र यत्रेति परमात्मपरमिति कथं निर्धार्यते ?

८

प्राज्ञेनात्मना संप

रिष्वक्तः’ इति श्रुत्यन्तरेतु प्राज्ञेन न वेद इति जीवपरयोः वैलक्षण्यं बुबोधयिषितम् । अत्रतु न तथाविधवैलक्षण्यत्रो

धकश्शब्दो वर्तते । तत्र संपरिष्वक्तशब्देन ‘सलिल एको द्रष्टा अद्वैतो भवति’ इत्यत्र अद्वैतशब्दार्थोऽपि निर्धारितो ।

भवति अतः ‘ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः’ इति वाक्यसमानार्थकं नेदं वाक्यम् । किंतु ‘यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं काम यते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति ’ इति तत्पूर्ववाक्यसमानार्थकम् | स्वप्नंन विजानाति न कञ्चन स्वप्नं पश्यति ’ इति वाक्य द्वयस्यैकार्थतायाः व्यक्तत्वात् । तत्र 6 यत्र इत्यस्य परमात्मपरत्वं नवीनैरपि नोक्तम् । नाह खल्वयमयमेवं संप्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मीति, नो एवैमानि भूतानि विनाशमेवापीतो भवति नाहमत्र भोग्यं पश्यामि’ इति तदुत्तरवाक्ये पर मात्मज्ञानाभावस्यानुक्तेः । अत्र ’ आत्मानं जानात्ययमहमास्म’ ‘इत्युक्त्या अहमित्येतत्समानार्थकः आत्मन्शब्दः जीव (

"

८

परइति स्वरसतः प्रतीयते ॥ ८

नाहं जानामि मत्तोऽन्यं सुप्तौ नान्योऽनि दर्शयेत्’ अहमस्मीति भूतानि नच पश्यन्ति कानिचित्’ इति

भाष्यानुसारेण सुप्तयवस्थायामहंखलु तावत् आत्मानं परमात्मानम् अयं परमात्मा । एवं सुप्तस्य ममाश्रयः अहंत्वेत दाश्रित इति न जानाति - न जानामि ।

अयं जीवाश्रयोऽहमस्मीति - अयमन्यो भगवानपि आत्मानं-स्वात्मानं नजा

नाति-न ज्ञापयति’ (वेदेशीयखण्डार्थः) इत्यर्थस्तु न विदुषां हृदयङ्गमः । आश्रया श्रायभावप्रतिपादकस्फुटार्थक शब्द

C

स यथां प्रयोग्यः’ इत्यादेः नव्यसम्मतार्थपर्यालोचनम्

४८७

गूढार्थसङ्ग्रहः विरहात् । जानातीत्यस्य ज्ञापयतीत्यर्थस्य स्वरसतः अलाभात् । अतः ब्रह्मशब्दश्रुतिमात्रमवलम्ब्य प्रकरणबाधकल्पनम्

अशरीरवाक्यस्य — अस्माच्छरीरात्समुत्थाय ’ इति वाक्यार्थाननुगुणार्थवर्णनं च न श्रुतितात्पर्यमनुसरति । घटो नीलो

भवति, गगनं द्रव्यं भवति इत्यादौ द्रव्यत्वनैल्यादिधर्मवत्त्वबोधस्य नैयायिकादिसम्मतत्वेन परमसाभ्यश्रुत्यनुरोधेन च ब्रह्मवृत्त्यपहतपाव्मत्वादिधर्मवत्त्वबोधपरत्वस्यैव ’ एतद्ब्रह्म ’ इत्यस्य युक्तत्वात् ॥ C

स यथा प्रयोग्यः’ इत्यादिवाक्यमपि जीवपरमेव ।

स तत्र पर्येति जक्षन्क्रीडनूममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा 6

ज्ञातिभिर्वा नोपजनं स्मरन्निदं शरीरं स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त एवमेवायमस्मिन् शरीरेप्राणो युक्तः’ इति वाक्यानु

अत्र स तत्र पर्येति’ इत्यत्र जीव एव विवक्षित इति नव्यानामपि सम्मतम् (

।

।

पूर्वी

एवं च तदुत्तरवाक्ये

जीव एव विवक्षितः । ‘ यथैव सारथिर्याने एवं देहे च मारुतः । यथा रथी तथा विष्णुः जीवोऽन्यरथगो यथा ’ इति

।

(आ.ती.भा) भाष्यं सः बुद्धिस्थः प्रायोग्यः सारथिः याने यथा नियुक्तः, एवमेवायं प्राणो मुख्यवायुः सारथित्वेन नियुक्तः, विष्णुस्तु रथिकवत् देहाधिष्ठातेत्युक्तमेव जीवस्तु अन्यरथगवत्तिष्ठतीति भावः । ’ इति (रा.ती) खण्डार्थः । अत्र प्राणशब्दस्य मुख्यवायुवाचकत्वमेव स्पष्टमुक्तम् । एवं वदद्भिः इमां श्रुतिमुदाहृत्य चन्द्रिकाप्रकाशे प्राणशब्दस्य ८

अत एव प्राण: ’ इत्यादौ ब्रह्मण्येव प्रसिद्धत्वात् इत्युक्तिः कथं घटते ? सारथित्वं मुख्यवायोरेवोक्तमिति विष्णोः

सारथिदृष्टान्तोऽपि न घटते । विष्णुस्तु रथिकवहाधिष्ठातेत्युक्तमेवेति ‘ तदस्यामृतस्याशरीरस्यात्मनोऽधिष्ठानम्’ इति वाक्य

।

मभिप्रेत्योक्तमिति प्रतीयते । तद्वाक्यमपि जीवपरमिति पूर्वमेवोक्तम् ।’ इत्थं च जीवविष्ण्वोः नव्यमते अत्र बोधकशब्द

• यथा रथीति । एव नास्ति अत्र प्राणशब्देन विष्णुरपि विवक्षित इंत्याशयेन अपेक्षितं पूरयन् एवमेवेत्यादि व्याचष्टे-य प्राणशब्दस्य लक्षणया तद्वज्जीवपरत्वमपीत्याशयेन अपेक्षितं दर्शयन् व्याचॆष्ट-जीव इति तद्व्याख्या वैदेशीये ॥ अत्र प्राणशब्दस्य विष्णुजीवोभयपरत्वं सम्मतमिति स्फुटम् । प्रायोग्यः सारथिः, इत्यर्थः तत्रैव वर्णितः प्रायो

ग्यशब्दस्य सारथिवाचकत्वे रथिनः कथमुपस्थितिः । प्राणशब्दस्य विष्णुपरत्वे जीवस्य वा कथमुपस्थितिः। उभयपर त्याश्रयणंतु श्रुतिपीडनायैव भवेत् अतो जीवपरत्वमेव युक्तम् । शतपथब्राह्मणे (१.३.१.१३) ‘ योत्रेणहि योग्यं युञ्जन्ति अस्ति वै पत्न्या अमेध्यं यदवाचीनं’ इत्यत्र ‘ योग्यं योजनीयमनडुदश्वादिकमित्यर्थः’ इति सायणभाष्ये— योग्यशब्दस्याश्वपरत्वं स्फुटम् । एवं तत्रैव (१.४.४.१४) ‘ योग्यं युञ्जन्ति’ इत्यत्रापि अश्वपरत्वं स्फुटम् । प्रकृष्टो योग्यः प्रयोग्य इति वा, प्रकर्षेण योजनीयः प्रयोग्य इति वा विग्रहेण प्रयोग्यशब्दः उत्कृष्टाश्वादिवाचकः । प्रयोग्य

शब्दस्य अश्वपरत्वेन यथा अश्वः रथे युक्तः रथगमनादिकं निर्वर्तयति, एवं शरीरे युक्तो जीवः शरीरेन्द्रियव्यापारं

निर्वर्तयति । अश्वस्य सारथिप्रयत्नेनैव रथव्यापारनिर्वर्तनवत् जीवस्य शरीरव्यापारनिर्वर्तनमप्यर्थतः सिद्ध्यति। अय मर्थः दहरविद्यायां सत्यशब्दनिर्वचनेनापि सिद्ध्यति । एवमत्रापि ‘स उत्तमःपुरुषः’ इत्यत्र पुरुषशब्देनापीति बोध्यम्॥ कठोपनिषदि जीवस्य रथित्वम् इन्द्रियाणामश्वत्वं बुद्धेः सारथित्वंचोक्तम् । बुद्धेः उक्तं यत् सारथित्वं सारथित्वे

गीतोपदेष्वा कृष्णेन बुद्धिनियामके स्वस्मिन्नेव विश्राम्यतीति प्रदर्शितं भवति अयमर्थः गीतातात्पर्यपर्यालो ।

नावस्थाय

चने निर्मत्सराणां स्फुटः इति अत्रापि सारथित्वं सत्यपुरुषशब्दद्वयार्थानुसन्धाने ब्रह्मण एव विवक्षितम् । जीवस्य

अश्वसादृश्यमत्र कठोपनिषदितु रथित्वमिति भिदा । तत्र इन्द्रियवशीकरणस्य योगार्थमुपदेष्टव्यत्वेन तदानुगुण्येन तदुपपा दकतया इन्द्रियाणां हयत्वमुक्तम् । अॠतु सशरीरजीवस्य पूर्व प्रस्तुततया सशरीराशरीरजीववैलक्षण्यमेव प्रतिपिपादयि

अथ योवेद ’ इत्यादेः नव्यसम्मतार्थपर्यालोचनम्

४८८

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः षितम् सशरीरतादशायां जीवस्य अश्वदृष्टान्तेन शरीरव्यापारप्रदर्शनेन अश्वस्य सारथिनियाम्यत्ववत् जीवस्य परमात्म

नियाम्यत्वं बोधितं भवति । सशरीरतादशायां जीवस्य परमात्मज्ञानाभावे परमात्माधीनमेव शरीरव्यापारसम्पादनमिति ज्ञापनमावश्यकमिति जीवस्याश्वदृष्टान्तो युक्त इति बोध्यम् ॥

एतत्प्रघट्टकस्य जीव प्रकरणत्वं य आत्मा अपहृतपाप्मा’ इत्यादेः जीवपरत्वम् ’ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु’ 6

इति सूत्रे विवक्षितम् । अयमर्थस्सर्वोऽपि दहराधिकरणे भाष्ये निरूपयिष्यते इत्यभिप्रेत्य अत्र

णीति’ इति श्रुतिमात्रमुपात्तम् । अत्र भाष्यम् (आ.ती. उ.मा)

’ अथ योवेदेदं जिघ्रा

‘यदाश्रितानीन्द्रियाणि प्राणश्चापि यदाश्रयः । यदा

।

श्रयोऽप्य जीवो योवेषां प्रवर्तनम् ॥ दर्शनं श्रवणं घ्राणं जिह्वां स्पर्श मनस्तथा

तदीयान्विषयांश्चैव योवेदाखिल

मञ्जसा ॥ स विष्णुःपरमो ज्ञेयो देवताः करणानि च । सएतैरिन्द्रियैर्विष्णुः भोगाननुभवत्यजः ॥ स्वरूपेणैव शक्तोऽपि

जीवदेहस्थितो हरिः। भुङ्क्ते तदिन्द्रियैः भोगाञ्छुरितैरिन्द्रियैस्स्वकैः ॥ जीवं तदिन्द्रियाण्येवं प्राणं च व्याप्य कृत्स्नशः । भुङ्क्ते तत्तद्गुणान्विष्णुः नैव दोषान्कदाचन ॥’ इति ॥ अत्र स चाक्षुषः चक्षुस्स्वामी पुरुषः हरिः दर्शनाय चक्षुः करणमिति यावत् । भगवान् स्वरूपेन्द्रियैः सर्व 6

भोगान् मोक्तुं शक्तोऽपि लीलया जीवदेहमधिष्ठाय स्वकीयेन्द्रिय मिलितैजींवदेहकृत चक्षुरादीन्द्रियैः पुरुषभोग्यविषयान्स र्वान् भुङ्क्त इति तात्पर्यै ज्ञेयम् । अथ यो देहाधिष्ठाता विष्णुः इदं सुगन्धं जिघ्राणीति वेद । स आत्मा देहस्वामी गन्धाय

तस्य गन्धज्ञानाय घ्राणमित्यर्थः’ इति (रां.ती) खण्डार्थः । अत्र चक्षुरादिकं जीवसम्बन्ध्येव प्रतिपिपादयिपितमिति नव्या नामपि सम्मतम् । एवंच ‘स्वरूपेन्द्रियैः सर्ववेदनशक्तस्य जीवेन्द्रियद्वारा भोगस्यात्र वाक्ये स्फुटमप्रतिपादितस्य विवक्षायां न किंचित्साधकं पश्यामः । जीवेन्द्रियाणां द्वारत्वकथनेन नव्यानामप्यस्य जीवपरत्वस्य सम्मतत्वेन अन्यथाऽपि ज्ञानवतः परस्यात्र विवक्षाकल्पनात् वाक्यं जीवभोगपरमेवेति निर्णयो युक्त: ॥

अत्र प्रागुक्तरीत्या आत्मन् शब्दार्थपर्यालोचनया तद्विशदीकरणमेवात्र विवक्षितम् । चक्षुरादीन्द्रियद्वारकवेदनस्य जीवगतस्यैव स्फुटं शब्देनात्र प्रतिपादनात् । परस्य स्वभिन्न धर्मशून्यत्वसिद्धान्तिनां नवीनानां मते वेद जिघ्राणीति धर्मधर्मि भावबोधकश्श्रुतेरपि स्वारस्यं न सम्भवति । अत्र उत्तमपुरुषेणाहमर्थ एव विवक्षित इति निश्चयेन तद्धर्मभूतं ज्ञानमेव वेद, जिघ्राणीत्यत्र विवक्षितमिति स्वरसतः प्रतीयते । धर्मभूतज्ञानस्य सार्वदिकत्वस्य पूर्वमेव श्रुत्यादिभिस्साधनेन इन्द्रियादे रनुपयोगेन जिघ्राणीत्यनुपपन्नमिति शङ्कायां इन्द्रियद्वारकविषयसम्बन्धप्रदर्शनेन इन्द्रियद्वारा गन्धसम्बद्धज्ञानमेव जिघ्राणी

त्यत्र विवक्षितमिति विशिष्टस्या सार्वदिकत्वेन जिम्राणीत्यस्योपपत्तिरित्येतेन निर्णीतं भवति । एतेन नहि घ्रातुर्घातर्विप ८

रिलोपो विद्यते ’ इति बृहदारण्यकश्श्रुतिरपि व्याख्याता भवति ॥

अत्र ’ यदाश्रयोऽप्ययं जीवः’ इत्यनेन चाक्षुषः ’ योवेदेदं जिघ्राणीति’ वाक्यं घ्राणजीवपरमपि भवतीति — सूचितं भवति इति भाष्यविवरणे ’ एवं यत्र प्राणे जीवेषां स्वस्वविषयसम्बद्धं चक्षुरादीन्द्रियं यस्य प्राणस्य च जीवस्य वा

भोगाय चक्षुरादिकं यश्च प्राणो जीवो वा इदं पश्यामीत्यनुसन्धानवान् स आत्मा प्राणो जीवो वा यत्र स उत्तमःपुरुषः इति प्राणजीवपरतयाऽपि इदं वाक्यं योज्यम्’ इति उपनिषद्विवरणे च (वैदेशीये) उक्तम् ॥

एवं तद्विवरणे परमात्म, प्राण, जीवविषयकत्वं कथं कल्प्यते ? ’ स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त: ’ इति पूर्वश्रुतौ परमात्म प्राण जीवत्रयविवक्षायां

स यथा प्रयोग्य’ इति दृष्टान्तासामञ्जस्यरूपबाधकवत् अत्र बाधकविरहाङ्गीकारेऽपि

८

J

’ कतम आत्मा’ इत्यादिश्रुतेः स्वयम्प्रकाशधर्मधर्म्युभयबोधकत्वम्

४८९

श्रीभाष्यम् "

(छा.८.प्र.१२.खं. ४) कतम आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिःपुरुषः ’ (बृ. ६.अ. ३. ब्रा. ७) एषहि द्रष्टा श्रोता रसयिता घ्राता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः 3

6

श्रुतप्रकाशिका

कतमइति । ज्ञानगुणकत्वज्ञानस्वरूपत्वप्रतिपादकवाक्यमाह - एषहीति । ज्ञातव्यस्य निष्कृष्टात्मस्वरूपस्य ज्ञातृत्वमाह गूढार्थसंग्रहः

आत्मन् शब्दमुख्यार्थः परमात्मा यदा विवक्षितः तदा गौणार्थविवक्षायास्साधकमेव नास्ति । ‘जिघ्राणि वेद ’ इत्यत्र सामान्यप्रतीतेः बाधिकायाः सत्त्वाच्च । अत: अहमर्थजीवधर्मभूत ज्ञानपरत्वमेवास्याश्श्रुतेर्युक्तम् | एवमङ्गीकारे ‘स्वेन रूपेण ' ।

इत्यत्रोक्तः आविर्भावः सम्यग्विशदीकृतो भवति

तत्र रूपेणेत्यस्य वैयर्थ्यान्यथाऽनुपपत्त्या जीवगतधर्माविर्भाव एव

विवक्षितः । तत्रापहतपाप्मत्वादिधर्माः जीवगताः आविर्भावसम्बन्धिनो विवक्षिता इति य आत्मा अपहतपाप्मा ' ८

।

इत्यादावेव प्रदर्शितम् । तद्वत् धर्मभूतज्ञानमपीति अत्रे प्रदर्शितं भवति

परैरपि ’ वायुर्भूत्वा धूमो भवति, धूमो भूत्वा

अभ्रं भवति’ इत्यादि समानाधिकरणनिर्देश: सादृश्यानिबन्धन इति ’ साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः’ (३.१.२२) इति सूत्रे सिद्धान्तितम् ॥

एवमर्थनिष्कर्षणेन ‘एतद्ब्रह्म ’ इत्यादिवाक्येषु ब्रह्मसादृश्यमप्यनेन धर्मेणेति निर्णीतं भवति । ‘यदा पश्यःपश्यते

–ऩदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ इत्यत्र ’ विद्वान्’ इत्यस्य वैयर्थ्यान्यथाऽनुपपत्त्या धर्मभूत

ज्ञाननिबन्धनमेव परमसाम्यमिति निश्चयेन श्रुतिद्वयैकार्थ्ये सिद्ध्यति । अथ योवेदेदं जिघ्राणीति ’ उत्तमपुरु षेण अहमर्थ एवात्माऽत्र विवक्षितः । अनया श्रुत्या चक्षुरादीन्द्रियजन्यज्ञानाश्रयस्याहमर्थस्यैवात्मत्वं विषयसम्बन्धार्थ मिन्द्रियाणामपेक्षेति निष्कर्षणेन ‘ नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्बिपारलोप: ’ इत्यादावपि अहमर्थात्मगत दृष्ट्यादिशब्दार्थज्ञानाविपरिलोप एव विवक्षित:, नतु परसम्मतरीत्या दृष्ट्यादिरूप आत्मेति निश्चितं भवति ॥ एतावता नित्यस्वप्रकाशधर्मभूतज्ञानाश्रयस्य अहमर्थस्यात्मत्वनिर्णयेन ‘अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति’ इत्ये 6

तत्पूर्वे ‘कतम आत्मा योऽयं विज्ञानमयः’ इत्यादिश्रुतेरप्यर्थो निश्चितो भवतीत्यभिप्रेत्य तां श्रुतिमुपादत्ते ‘कतम

आत्मेत्यादि । विज्ञानमयः धर्मभूतज्ञानप्रचुर इत्यर्थः । अन्तर्ज्योतिरित्यत्र धर्मिणः स्वयम्प्रकाशत्वं विवक्षितम् । अत्र

विज्ञानमयः, अन्तर्ज्योतिरिति पदद्वयेन ‘स यथा सैन्धवधनः— एवं वा अरे अयमात्मा’ इति प्रागुदाहृतश्रुतौ धर्म धर्मिणोरुभयोः स्वप्रकाशत्वविवक्षा दृढीकृता ॥

प्रजापतिविद्यायां मुक्तस्य सर्वज्ञत्वेन परमात्मसाम्यमपि विवक्षितमिति निर्णयार्थ जीवस्य ज्ञानाश्रयस्यैव ज्ञान

स्वरूपत्वमिति साधनाथ ‘नहि द्रष्टुः’ इत्यादौ दृष्ट्यादिरूप आत्मा न विवक्षित इति श्रुत्यन्तरेणापि साधनाथ च पर

मात्मभिन्नस्य जीवात्मनः चाक्षुषादिज्ञानाश्रयत्वज्ञान स्वरूपत्वबोधकथ्रुत्यन्तरमुपादत्ते एषहि द्रष्टा स्प्रष्टा इत्यादि। ‘ विज्ञा ’ इत्यनन्तरं 6

मात्मा पुरुषः

स परे अक्षरे आत्मनि संप्रतिष्ठते सयो हवै तदच्छायमशरीरं अलोहितं शुभ्रमक्षरं वेदयते

स सर्वज्ञः स (वीं) वें भवति । तदेष श्लोकः ‘ विज्ञानात्मा महदेवैश्वसर्वैः प्राणा भूतानि संप्रतिष्ठन्ति यत्र । तदक्षरं वेद यते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः सर्वमेव आविवेशेति ।’ इति श्रूयते । अत्र ‘एषहि द्रष्टा’ इत्यत्र एतच्छब्दार्थो जीवः । 62

’ एषहि द्रष्टा’ इत्यादिश्रुतेः नव्यपरसम्मतार्थः तत्पर्यालोचनं च

४९०

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः

‘ अत्रैष देवः स्वप्ने महिमानमनुभवति ।’ अत्रैष देवः स्वप्नान् न पश्यति, अथ तदेतस्मिच्छरीरे एतत्सुखं भवति’

इत्यत्र पूर्वे जीवस्य प्रस्तुतत्वात् । अत्र उपक्रमे ‘ भगवन् एतस्मिन् पुरुषे कानि स्वपन्ति, कान्यस्मिन् जाग्रति कतर एष देवः स्वप्नान् पश्यति कस्यैतत् सुखं भवति, कस्मिन्नु सर्वे प्रतिष्ठिता भवन्ति '

इति पञ्च प्रश्ना उपक्षिप्ताः ।

तत्र

तृतीयचतुर्थप्रश्नप्रतिवचनयोः जीवस्य करणाधिपस्य स्वप्ने द्रष्टृत्वं सुषुप्तौ स्वप्नद्रष्टृत्वाभावश्चोक्तः स्वप्नसुषुप्तयोः एतदर्थ द्वयं बृहदारण्यके जीवस्य स्पष्टमुक्तम् । अतः करणाधिपो जीव एव तत्र विवक्षित इति प्रस्तुतस्य तस्यैव ‘एषहि द्रष्टा’ इति श्रुतावपि एतच्छब्देन परामर्शो युक्तः । कस्मिन्नु सर्वे प्रतिष्ठिता भवन्ति ’ इति प्रश्नस्य

यथा सोम्य वयांसि ८

वासोवृक्षं संप्रतिष्ठन्ते, एवं हवै तत्सर्वे पर आत्मनि संप्रतिष्ठते’ इति प्रतिवचने सर्वस्य परस्मिन्नात्मनि संप्रतिष्ठितत्वमु क्तम्। तत्र सर्वशब्दार्थ: अचेतनं जीवश्चेति द्विविध इत्यभिप्रेत्य

’ पृथिवी च पृथिवीमात्रा च ’ इत्यादिना अचेतनं

।

निरूप्य ‘एषहि द्रष्टा’ इत्यादिना पूर्वप्रस्तुतजीवस्वरूपनिरूपणपूर्वकं तस्यापि परस्मिन्नात्मनि संप्रतिष्ठितत्वमुच्यते । अत्र ‘स परे आत्मनि संप्रतिष्ठते’ इति श्रुतिवाक्यं शङ्कराचार्यैरप्युपात्तम् अचेतनविषये पृथक्संप्रतिष्ठितत्वानुक्तिः पर मात्माऽभ्युपगन्तॄणां तद्विषये विवादाभावाभिप्रायेण जीवब्रह्मणोरभेदः अप्रामाणिक इति बोधनायैव जीवस्य पृथक्संप्रतिष्ठि तत्वमत्र प्रतिपादितम् ॥

अत्र द्रष्टा श्रोता त्राता इत्यादिना जीवस्य दृष्टयाद्याश्रयत्वप्रतिपादनेन ‘अथ योवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा

’ यद्वै तन्नपश्यति पश्यन्वै तन्नपश्यति’ इत्यादेर्जीवविषयकत्वमेवेति निर्धारितं भवति । स्वप्नसुषुप्तिविषयवाक्ययोः जीवविषयकत्वं वदद्भिरपि नवीनैः कथं सर्वस्य तदधीनतेत्युच्यते ? ‘एषहीति । चक्षुरादीनामेतेषां एषहि दर्शनादि शक्तिप्रदः । स्वयं च विज्ञानात्मा विज्ञानस्वरूपः, सर्वज्ञ इति यावत् । पुरुषः पूर्णत्वात् अतश्चोपपन्नं तस्य सर्वाश्रयत्व मिति । तदस्य विज्ञानात्मनो वेदनस्य फलमुच्यते स य इति । सः विज्ञानात्मा पुरुषः, यः यादृशलक्षणं एतमेवंविधं

हे सोम्य वेदयते विजानाति’ (जयतीर्थंटीका) इत्यादिना एतच्छुत्यर्थ: वर्ण्यते । अस्याः श्रुतेः जीवविषयकत्वे स्फुटं प्रतीयमाने ‘द्रष्टा’ इत्यादेः दर्शनशक्तिप्रदइत्यर्थःकथम् ? ‘सपरे अक्षरे आत्मनि संप्रतिष्ठते’ इति जीवस्य परस्म

न्नात्मनि संप्रतिष्ठितत्वोक्तिर्वा कथम् ? ’ एवं विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः’ इत्यत्र ’ विज्ञानात्मा विज्ञानस्वरूपो जीवः ‘ शरीरे सुखं भवतीतियुक्तम् ’ इति तदीया टीका । ’ विज्ञानात्मा पुरुष: ’ इत्यत्र पूर्व विज्ञानात्मशब्दार्थः यः सएवात्र श्रुतौ विवक्षित इति निर्मत्सराणां स्फुटम् ॥ ‘

तत्र

पुरुष ’ इत्यस्य पुरि शेते इति व्युत्पच्या शरीरसम्बन्धिबोधकत्वेन ‘एतस्मिच्छरीरे’ इति श्रुत्युक्तजीवस्य–

प्रकाशनात् । विज्ञानात्मशब्दद्वयस्य विभिन्नार्थकत्वकल्पनं निर्बीजम् । अतः ’ एषहि द्रष्टा ’ इति श्रुतेः जीवपरत्वस्यैव 6

युक्ततया अत्र विज्ञानात्मा इत्यस्य विज्ञानस्वरूप इत्येवार्थः ॥ 6

विजानातीति विज्ञानं कर्तृकारकं तदात्मा तत्स्वभावः विज्ञातृस्वभावइत्यर्थः ’ (शं) इतितु नादरणीयम् । ‘मन्ता

बोद्धा ’ इत्यत्रैवास्यार्थस्य सिद्धे: । मृदात्मको घट इत्यादाविवात्रापि आत्मन् शब्द: । विज्ञानात्मा इत्यत्र विज्ञानशब्दे

कर्तरि प्रत्ययविवक्षाङ्गीकारे विज्ञाता इति वा विज्ञात्रात्मा इति वा श्रुतावनिर्देशे किंवीजमिति वक्तुं न शक्यते । तथा अनिर्देशपूर्वकं विज्ञानात्मा इति श्रौतनिर्देशेनैव विज्ञानशब्दो भावप्रत्ययान्त इति निश्चीयते । " विज्ञानमानन्दं ब्रह्म

।

इत्यत्र विज्ञानशब्दस्य भावार्थे प्रसिद्धिप्राचुर्य (पं.पा) विवरणे उक्तम्

2

इत्थं च विज्ञानशब्दस्य भावार्थे प्रसिद्धिप्रा

चुर्यात् आत्मनशब्दात् शब्दान्तरावैयर्थ्याच्च । ‘विज्ञानात्मा’ इत्यत्र ज्ञानस्वरूपत्वमेव विवक्षितम् । अतश्च जीवस्य

जिशासा-१-१-१]

’ विज्ञातारमरे’ इत्यादिश्रुतेः परसम्मतार्थः तत्पर्यालोचनं च श्रीभाष्यम्

(प्र. ४.९) ’ विज्ञातारमरे केन विजानीयात् ’ (बृ.४.४.१४) श्रुतप्रकाशिका ।

विज्ञातारमिति

अनेन ज्ञातृत्वं स्वाभाविकमिति फलितम् । न केवलं संसृतिदशायां मुक्तावपि ज्ञातृत्वं ज्ञापयति ज्ञाप

गूढार्थसंग्रहः

ज्ञानस्वरूपत्व ज्ञानगुणकत्वे अनया श्रुत्या सिध्यतः । ज्ञानं न ज्ञानाश्रयः इति कल्पनाऽपि एतेन निरस्ता ॥ अत्र

सोपाधिक एवात्मा विवक्षित इत्यत्र न किञ्चिन्नियामकं पश्यामः । पुरुषशब्दनिर्देशेन सोपाधिकविवक्षेति वक्तुं न ।

शक्यते । 6’तं त्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इत्यादावपि पुरुषशब्दसत्त्वात् अनौपाधिकात्माभिप्रायेणैव विज्ञानात्मशब्दः ज्ञान ।

स्वरूपस्यैव जीवस्य परस्मिन्नात्मनि संप्रतिष्ठितत्वोक्त्या अनौपाधिकजीवब्रह्मभेदः सिद्ध्यति

अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति

स आत्मा ’ इति (छा) श्रुत्या तत्तदिन्द्रियजन्यज्ञानाश्रयस्यैवात्मत्वं प्रतिपादितमिति सोपाधिकात्मशङ्कायाः नावकाशः ॥ एतेन ’ कर्ता विज्ञानात्मा पुरुष: ’ ’ इत्येवंजातीयकमपि शास्त्रमनुवादरूपत्वाद्यथा प्राप्तमेवाविद्याकृतं कर्तृत्वम

नुवदिष्यति ’ (२.३.४०.शं.भा) इत्युक्तिरपि निरवकाशा । उक्तश्रुतिविरोधात् अचेतनाविशेषेण ज्ञानस्वरूपस्य ज्ञाना ,

श्रयस्य जीवस्य परस्मिन्नात्मनि संप्रतिष्ठा कर्तृत्वोक्तिविरोधाच्च । ‘स पर आत्मनि संप्रतिष्ठते’ इत्युक्तकर्तृत्वांशे अनुवाद

रूपतायाः वक्तुमशक्यत्वात् । अस्यैत्र ब्रह्मवेदनेन सर्वज्ञत्वमभ्यासेन प्रदर्शितम् । ‘नतु तद्धितीयमस्ति, गन्धाय घ्राणम्’

इत्यत्र बन्धदशायां इन्द्रियापेक्षायाः विषयसम्बन्धार्थमुक्तावपि ब्रह्मज्ञानेन मुक्तिदशायां प्रभास्थानापन्नधर्मभूतज्ञानस्य

सङ्कोचकाभावेन पूर्णविकासेन इन्द्रियाद्यनपेक्षयैव सर्वसम्बद्धत्वेन सर्वज्ञत्वं पुण्यपापविधूननानन्तरं ज्ञानवत्वेन मुक्तस्य पर मात्मसाम्यस्य श्रुतौ प्रतिपादनेन निश्चितं भवति | ननु

‘ यत्रहि द्वैतमिव भवति, तदितर इतरं पश्यति’ इति अविद्यावस्थायां कर्तृत्वभोक्तृत्वे दर्शयित्वा विद्याव भ

स्थायां ते एव कर्तृत्वभोक्तृत्वे निवारयति ‘यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन कं पश्येत् ’ इति परैः ‘ यथा च तक्षोभ यथा’ इति सूत्रे सिद्धान्तकरणेन न द्रष्टृत्वादिकं तात्त्विकमिति शङ्कायां ‘तत्केन कं पश्येत्’ इति वाक्योत्तरश्श्रुतौ ज्ञातृ त्वस्य प्रतिपादनेन ज्ञातृत्वं तात्त्विकमेवेत्यभिप्रेत्य तामेव श्रुतिमुपादत्ते – विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् इति । अत्र

‘ यदातु पुनः परमार्थविवेकिनो ब्रह्मविदः विज्ञातैव केवलोऽद्वयो वर्तते, तं विज्ञातारमरेकेन विजानीयात्’ इति (शं. ’ विज्ञातारम् इति वाक्यस्यार्थं प्रपञ्चयति यदात्विति’ इति आनन्दगिरिविवरणम् । अत्र विज्ञानमि स

उ) भाष्यम् ।

त्यनभिधाय विज्ञातारमित्युक्त्या परसम्मतः अद्वयः आत्मा नैव विवक्षित इति स्फुटं प्रतीयते । भूतपूर्वगत्याश्रयणेन विज्ञातारमित्युक्तमिति’ (शं. सू. भा) इति कल्पनायां श्रुतौ न किञ्चिद्वीजं पश्यामः । यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इति (

पूर्वश्रुतौ परसम्मताआर्थविवक्षा न सम्भवतीति प्रागेव (४५५.पु) निरूपितम् ॥ (

यथा च तक्षोभयथा’ इति सूत्रे तथा स्वप्नजागरितयोरात्मनः उपाधिसंपर्ककृतं श्रमं श्येनस्येवाकाशे विपरिपततः

श्रावयित्वा तदभावं सुषुप्तौ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तस्य श्रावयति तद्वा अस्यैतदाप्तकाममात्मकाममकामं रूपं शोकान्तरम् (बृ.४.३.२१) इत्यारभ्य एषाऽस्यपरमागतिरेषाऽस्य परमा सम्पदेषोऽस्य परमो लोकः एषोऽस्य परम आनन्दः’ इत्यु

पसंहारात्’ इति परैरुक्तम्।अत्र प्राज्ञः प्रकृष्टज्ञानाश्रयएव ’ एषाऽस्य ’ इत्यादौ विवक्षितइति सविशेषपरमेवेदं वाक्यम्॥

’ न पश्यः

४९२

सउत्तमः पुरुषः

9

(

नापजनंस्मरन् ’ इति श्रुतीनामर्थः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

‘जानात्येवायं पुरुष: ’ ’ नपश्योमृत्युं पश्यति नरोगं नोत दुःखताम्’ (छा.७.२६.२) ‘स उत्तमःपुरुषः नोपजनं स्मरन्निदं शरीरम्’ (छा.८.१२.३) श्रुतप्रकाशिका

जानात्येवायमिति । अवधारणासङ्कोचान्मुक्तावपि ज्ञातृत्वं सिद्धं मुक्तौ ज्ञाननिषेधश्रुतीनां विषयभागं दर्शयति नपश्य

गूढार्थसंग्रहः तत्र अन्तःकरणसंस्कारस्य सुषुप्तावुपाधित्वं विवरणादिषु स्पष्टमुक्तमित्युपाधिविगमः न सम्भवति । श्रुतौतु– 6

प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त: ’ इत्यत्र प्राज्ञसंपरिष्वङ्ग एव श्रमाभावनिदानभूतः अभिहितः । संपरिष्वङ्गश्च नैक्यमिति

पूर्वमेवोक्तम् । अतः सिद्धान्ते सा श्रुतिरनुकूलैव ॥

यद्यपि ‘येनेदं सर्वे विजानाति तं केन विजानीयात् विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इति श्रुतेः वाक्यान्व याधिकरणे परमात्मपरत्वेनैवाथः वक्ष्यते तथाऽपि ’ येनेदं सर्वे विजानाति तं केन विजानीयात्’ इत्यस्य परमात्म परत्वेऽपि — विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इत्यत्र विज्ञातारमिति सामान्यशब्द प्रयोगेण परजीवयोरुभयोरपिं स्वप्रकाश ;

तया करणाधीनज्ञानविषयत्वं नास्तीति तात्पर्यकमिदं वाक्यमित्यभिप्रेत्य अत्र एतच्छ्रुत्युपादानमिति बोध्यम् । सुचरित मिश्रोदाहृतश्रुतिराप यामुनमुनिभिः आत्मसिद्धाबुपात्ता पूर्वोदाहृतश्रुतिभिः आत्मनः सार्वदिकधर्मभूतज्ञानवत्त्वस्य सिद्ध्या प्रमाणं भवितुमर्हतीत्याशयेन तामुदाहरति जानात्येवायं पुरुषः इति ॥

न प्रेत्य संज्ञा अस्ति’ इत्यादि निषेधानां न ज्ञानसामान्यनिषेधपरत्वम् अपितु ज्ञानविशेषनिषेधपरत्वमेवेति "

ज्ञानविशेषनिषेधपूर्वकं सर्वसाक्षात्कारबोधकश्रुत्या सिद्ध्यतीत्यभिप्रेत्य तां श्रुतिमुपादत्ते न पश्यो मृत्युं पश्यति इत्यादि। मुक्तस्य स्वमृत्युरोगयोरभावेन साक्षात्कारासम्भवेऽपि अन्यदीयमृत्युरोगसाक्षात्कार: सम्भवत्येव । अथापि कस्यापि प्रति

कूलत्वेन साक्षात्कारो नास्तीत्यभिप्रेत्य नोत दुःखताम् इत्युक्तम् ॥ अत एव न पश्यो मृत्युं पश्यति न रोगम् ' 6

।

।

‘ सर्वे ह पश्यः पश्यति’ इति पूर्वोत्तरवाक्ययोरविरोधः । ब्रह्मविशेषणतयैव ब्रह्मातिरिक्त सर्वसाक्षात्कार इति बोधनाय श्रुत्यन्तरमुपादत्ते स उत्तमः पुरुषः इति एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभि निष्पद्यते । स उत्तमःपुरुष: ’ इति श्रुतिक्रमः सः ‘ परं ज्योतिः’ इत्यत्र पूर्व प्राप्यतया प्रस्तुतः। ८ परात्परं पुरुष

मुपैति दिव्यम्’ इतिहि श्रुत्यन्तरे श्रूयते । उत्तमत्वं स्वेतरसर्वावधिकोत्कर्षः। ’ परं ज्योतिः’ इत्यत्र परशब्दार्थोऽयमेव । अत्र ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्य ब्रह्मविशेषणतया प्राप्यत्वस्य प्रतिपादनेन निरतिशयानन्दब्रह्मानुभवदशायां तद्विशेषण

तथा सर्वस्य अनुकूलतयैव साक्षात्कार: नतु प्रतिकूलतया इत्येतेन सिद्धम् । न हवै सशरीरस्य ’ इति पूर्ववाक्ये सश रीरस्य शरीरे भोग्यताबुद्धिः या सूचिता सा मुक्तस्य नास्तीति बोधिनीं श्रुतिमुपादत्ते नोपजनं स्मरन्निदं शरीरम् इति ।

उपजनं कर्ममूलकजनिमत् । अपहृतपाप्मत्वायाविर्भावानन्तरं मुक्तस्य कर्ममूलकशरीरे भोग्यताबुद्धिप्रयोजकस्मृतेर्नावसर

इति भावः ॥

८

स उत्तमः पुरुष: ’ इत्यनन्तरं

&

स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाण : स्त्रीभिर्वा यानैर्वा ज्ञातिभिर्वा नोप जनं स्मरन्निदं शरीरम् ’ इति श्रुतिक्रमः । अत्र स तत्र पर्येति ' वाक्योक्तार्थः शरीरसम्बन्धमन्तरा नोपपद्यते अत्र

८

४९३

श्रीभाष्यम्

‘एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाप्षोडशकलाः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति’ (प्र.६.प्र. ५) तस्माद्वा एतस्मान्मनोमयादन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः ’ (तै. आनं. ५.अ.२) इत्याद्याः

श्रुतप्रकाशिका इति । सउत्तमइति च पुरुषं प्राप्तस्य मुक्तस्य ज्ञातृत्वेऽनुवर्तमानएव देहेन्द्रियवि (गमं) लयं)दर्शयति- एवमिति । अन्तः करणोत्तीर्णस्य ज्ञातृत्वमाह – तस्माद्वा इति ।

इति शरीरसम्बन्धमादायैवोपपादनीयः

।

गूढार्थसङ्ग्रहः एवं च ’ न हवै सशरीरस्य ’ इति श्रुतिः कथमुपपद्यते इति शङ्कावारणाय

‘नोपजनं स्मरन्’ इति श्रुतिः । अत्र ’ उपजनम् इदम्’ इति शब्देन कर्ममूलकशरीरस्यैव बोधनेन प्रियाप्रिययोरपि कर्मफलतया ‘न हवै सशरीरस्य ’ इत्यत्र कर्ममूलकशरीरसम्बन्ध एव विवक्षितः । ‘ अशरीरं वाव सन्तम् ’ इत्यत्रापि कर्म

मूलकशरीरसम्बन्धविरह एव तथेति अनया श्रुत्या निर्धारितं भवति ॥ एतदुत्तरं

6

स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्तः ’ इत्यत्रापि ‘योत्रेण योग्यम्’ इति श्रुत्यनुसारेण ’ एवमस्मिन्

शरीरे प्राणो युक्तः’ इत्यत्र कर्मभिः शरीरे योग एव विवक्षितः । अतश्च कर्ममूलकशरीरसहितस्यैव

6

हवै सशरी

रस्य ’ इत्यत्र विवक्षा अनयाऽपि श्रुत्या दृढीकृता भवति । अत्र सर्वसाक्षात्कारवतो मुक्तस्य अतीतानागतरुर्ववस्तुसाक्षा

त्कारदशायां कर्ममूलकशरीरसाक्षात्कारसत्वेऽपि स्वर्गाद्यनुभवदशायां यथा संस्काराधीनशरीरस्मृतिः तद्वन्मुक्तस्य संस्का राधीनज्ञानावरहाद्यभिप्रायेण ’ स्मरन् ’ इत्युक्तिः इति तत्त्वटीकायां व्यक्तम् ॥ ‘ नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (मु. ६.८) इति श्रुत्या मुक्तस्य नामरूपसामान्यविरहप्रति

पादनेन शरीरसम्बन्धः धर्मभूतज्ञानपरिणामभूतः सर्ववस्तुसाक्षात्कारश्च न घटत इति शङ्कायां उक्तश्रुतौ नामरूपसामान्य

विरहः नैव विवक्षित इति बोधनाय कालविरहप्रतिपादिनीं श्रुतिमुपादत्ते एवमेवास्येति स यथेमानद्यस्स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रं प्राप्यास्तं गच्छान्ति, भिद्येते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते, इति पूर्वे, भिद्यते तासां नामरूपे ।

८

पुरुष इत्येवं प्रोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति’ इति अनन्तरं च श्रुतिः । अत्र मुण्डकश्रुतिवत् समुद्रदृष्टान्तेन नाम

रूपविनिर्मोकः प्रतिपाद्यते । दृष्टान्ते ‘ समुद्र ’ इत्येवं प्रोच्यते, दान्तिके ‘पुरुष’ इत्येवं प्रोच्यते इत्युक्त्या नामरूप सामान्यविनिर्मोको नात्र विवक्षितः, किंतु नदीनां पूर्वनामरूपविनिर्माक: ; षोडशकलासम्बन्धदशायां बद्धजीवस्य ये

।

नामरूपे तयोर्विनिर्मोकश्च विवक्षितः इति स्फुटं प्रतीयते एवं च मुक्तस्य शरीरसम्बन्धे सर्ववस्तुसाक्षात्कारे च न काऽपि क्षतिः । अत्र परिद्रष्टुः इत्यनेनोक्तस्य दर्शनाश्रयस्याहमर्थजीवस्यैव कलाविलयं प्रतिपाद्य ’ स एषोऽकलोऽमृतो भवति’ इत्युक्त्या ज्ञानाश्रयस्य मुक्तिदशायां सत्ता सूच्यत इति भावः ॥

ज्ञातुः अहमर्थजीवस्यैव सगुणपरमात्मज्ञानात् विमुक्तिबोधकश्रुत्यन्तरपठितां जीवविषयत्वेन वृत्तिकारसम्मतां

जीवस्त्र ज्ञातृत्वप्रतिपादिकां श्रुतिभुपादत्ते तस्माद्वा एतस्मादिति अत्र ‘ यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसा सह, ।

आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति कदाचन ’ इति पूर्वे श्रुतिः । आनन्दवल्ल्यन्ते ‘यतो वाचो निवर्तन्ते ’ इत्यादिश्रुतौ 6

आनन्दं ब्रह्मणोविद्वान् इति ब्रह्मणः ल्याणगुणानन्त्यमत्यादरेण वदतीयं श्रुतिः’ इति उत्तरत्र भाष्ये वक्ष्यते ।

(

४९४

तद्गुणसारत्वात् ’ इति सूत्रस्य (सि.सि. अं) उक्तार्थ: तत्पर्यालोचनं च

[जिज्ञासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

वक्ष्यति च ‘ज्ञोतएवेति’ (शारी. २. अ. ३.पा. १९) श्रुतप्रकाशिका

अस्यार्थस्य सूत्रकाराभिप्रेतत्वमाह – वक्ष्यतिचेति । पूर्व सूत्रोपादानमहमर्थात्मत्वं सूत्रकाराभिमत मिति ज्ञापनार्थम् । अत्रोपादानं ज्ञानगुणकत्व ज्ञानस्वरूपत्ववादिनीनां श्रुतीनामविरोधस्सूत्रकाराभिमत इति ज्ञापनार्थम् ॥

ज्ञानत्वात् ज्ञानं (न) ज्ञानान्तराश्रय इतिचेत् - यदि व्याप्तयनुरोधेनैवमुच्यते तर्हि धर्मत्वेन स्वीकार्यम् यदि श्रुति बलात्स्वातन्त्र्येण स्वीक्रियते, तर्हि श्रुतिबलादेव ज्ञानाश्रयत्वमप्यङ्गीक्रियताम् । नच व्याप्तिविरोधः धर्मभूतज्ञानत्व गूढार्थसंग्रहः

अत्र ‘ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इति निर्देशेन ब्रह्मगतानन्दज्ञानस्यैव भयाभावहेतुत्वस्य प्रतिपादनेन आनन्दमयश ब्दार्थप्रचुरानन्दविशिष्टस्यैव ब्रह्मत्वं श्रुतौ विवक्षितमिति निश्चीयते । 6

यदि धर्मिमात्रज्ञानमत्र विवक्षितमभविष्यत् तर्हि

आनन्दं ब्रह्म ’ इति निरदेक्ष्यत नचैवं निर्दिष्टम् । अतः प्रचुरानन्दवद्ब्रह्मगतानन्दज्ञानस्य पूर्ववाक्ये विवक्षितत्वे

’ विज्ञानमयः’ इत्यत्रापि ज्ञानधर्मवतो जीवस्य विवक्षा युक्ता । एवमत्र विवक्षणे ’ तस्माद्वा एतस्माद्विज्ञानमयात् ' अन्योऽन्तरआत्माऽऽनन्दमयः’ इति उत्तरवाक्ये जीवविभिन्नपरमात्मनो विवक्षा सिद्ध्यति इति भावः ॥ ८ ज्ञोत एव

इत्यत्र ज्ञानाश्रयत्वविवक्षा श्रुतिविरुद्धेति शङ्का आत्मनः ज्ञानस्वरूपत्वज्ञानगुणकत्व प्रतिपादक श्रुत्यु दाहरणेन परिहृता । एवं च ज्ञानस्वरूपस्यैव आत्मनः ज्ञानगुणकत्वमेव सूत्रे विवक्षितमित्यभिप्रेत्य “ज्ञोत एव ,

,

इति सूत्रोपादानेन योऽर्थः प्रकाशितः स एव श्रुतिविरोधशङ्कापरिहारानन्तरं दृढ इति बोधनाय तःसूत्रोपादानेनोपसं

ह्रियते वक्ष्यति च ज्ञोत एवेति ॥ अत्र एवमात्मा चिद्रूपएव चैतन्यगुणकः इति भाष्येण ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत्’

‘तद्गुणसारत्वात्’ इति सूत्रद्वयघटक गुणशब्दद्वयमेकार्थबोधकमिति सूचितमिति पूर्व (४७०) उपपादितम् ॥

C

यद्यपि सिद्धान्तसिद्धाञ्जने ‘इहापि बुद्धिसत्वस्य ’ हृदयमेवान्ववक्रामति’ इति ’ बुद्धेर्गुणेनात्मगुणेन चैव ह्याराग्र मात्र: ’ इत्यादि प्रकृतविषयसन्निधानात् अवस्थितिवैशेष्यादितिचेन्नाभ्युपगमाद्घृदिहि’ इति हृच्छब्देन प्रकृतत्वाच्च 6

व्यवहितावमर्शश्च परस्यापि उपसर्जनावमर्शस्तु दोषोऽधिकः । संप्रतिपन्नश्चायं “ पानव्यापच्च तद्वत् ’ (जै.३.४.१५)– 6

तथा प्राणाः (ब्र.२.४.१) तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेः (व्र.३.२.७) इत्यादौ इति ‘प्राज्ञस्यापि दहरं पुण्डरीकं वेश्म

दहरोऽस्मिन्नन्तराकाश: '

।

प्राज्ञवदिति युक्तम्

6

एषम आत्माऽन्तर्हृदयेऽणीयान् ब्रीहे: ’ इत्यादिव्यपदेशो हृदयोपाधिकस्तुल्य इत्यत्र दृष्टान्तः "

नतु हृदयोपाधिकमणुत्वमित्यत्र येन परस्यातदुपाधित्वेन वैषम्यमाशङ्कयेतेति । परस्यतु यद्यात्मा

चिद्रूपः तत एव ज्ञानव्यपदेश इति कृतं ज्ञानगुणसारत्वेन ।

अथ न स्वयं ज्योतिष्ट्वाद्याम्नायविरोधः इत्यलमतिप्रसङ्गेन

2

इतिचोक्तम् ॥

तथाऽपि ‘ अवस्थितिवैशेष्यात् ’ इति सूत्रभाष्ये (शं) हृदि द्वेष आत्मा पठ्यते वेदान्तेषु

।

८

हृदि ह्येष आत्मा’ ८

(प्रश्न) ’ स वा एष आत्मा हृदि ’ (छा.८.३.३) इत्याद्युपदेशेभ्य: इत्युक्तम् हृदिह्येष पुण्डरीकाकारमांसपिण्डपरिच्छिन्ने हृदयाकाशे एष आत्मा इति । एषः विवक्षितः आत्मा हृदयपुण्डरीके आकाशशब्देनाभिहितः’ इति च उपनिषद्भाप्ये

(शं) उक्तम् । ‘तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः’ इति सूत्रभाष्ये (शं)‘बुद्धेर्गुणा तद्गुणा: ’ इत्युक्त्या हृदयाकारमांसपिण्डस्य

परमते (सि.सि.अं) दृष्टान्तदान्तिकवैषम्यं, प्राशशब्दवैफल्यं च

४९५

श्रीभाष्यम्

अस्स्वयम्प्रकाशोऽयमात्मा ज्ञातैव न प्रकाशमात्रम् श्रुतप्रकाशिका

श्रुत्याज्ञा( तुः(तृत्व) स्वयम्प्रकाशत्व सिद्धिं निगमयति

।

।

प्रयुक्तत्वात् ज्ञानानाश्रयत्वस्य

अतइति । ननु ‘घटमहं

जानामि’ इत्यत्र ज्ञानस्य ज्ञातृसम्बन्धः प्रतीयतइत्यभ्युपेत्यम् अन्यथा स्वज्ञानपरज्ञानविभागस्त्र दुर्ग्रहत्वप्रसङ्गात् । स्व

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

तच्छब्देन परामर्शएवात्र न कृतः । बुद्धिहृदयाकारमांसपिण्डयोर्भेदात् अतस्तच्छब्दस्य प्रकृतपरामर्शकत्वोक्तिः (सि.अं) परेषां न घटते। प्रकृतपरामर्शकत्वं न घटत इत्यभिप्रेत्यैव भामत्यादौ बुद्धिस्थपरामर्शकत्वमभिहितम् । ’ तथा प्राणाः’ इत्यत्र व्यवहितपरामर्शकत्वं ‘पानव्यापच्च तद्वत्’ इत्येवमादौ व्यवहितोपमानसम्बन्धस्याप्याश्रितत्वात् यथाऽतीतानन्तरपादा

युक्ता वियदादयः परस्य ब्रह्मणो विकारात्समधिगताः ’ तथा प्राणाः ’ अपि परस्य ब्रह्मणो विकाराः इति योजयितव्यम्’ ।

इति (शं) भाष्ये उक्तम्

" पानव्यापच्च तद्वत्’ इत्येतदधिकरणपूर्वाधिकरणद्वयमपि अश्वप्रतिग्राहेष्टिविषयकम्

।

परामर्शो युक्तः

पादद्वयस्य कार्यनिरूपणपरत्वेन पूर्वपादाद्याधिकरणोत्तस्यार्थस्य द्वितीयपादाद्याधिकरणे—

तत्र द्विती

याधिकरणे लौकिकवैदिकविषयविचारो नास्त्येव । प्रथमाधिकरण एव लौकिके अश्वदाने, वैदिके अश्वदाने वा अश्वदान

निमित्तेष्टिरिति संशयः। तत्र ’ दोषात्त्विष्टिलौंकिके स्यात् शास्त्राद्धि वैदिके न दोषस्स्यात्’ इति पूर्वपक्षसूत्रे लौकिक

वैदिक शब्दद्वयमपि वर्तते ॥ अत्र पानव्यापच्च तद्वत्’ इति सूत्रेऽपि लौकिक सोमपानवमने, वैदिकसोमपानवमने वा सौमेन्द्रश्चरुरिति 6

संशयः । लौकिकसोमपानवमने सोमेन्द्रचरुरिति पूर्व:पक्षः लौकिकसोमपाने व्यापत् वमनमश्वदानवदित्युक्तः । तत्राश्व प्रतिग्रहेष्टयाद्याधिकरणपूर्वपक्षस्त्र तच्छन्देन परामर्शो युक्तः । द्वितीयाधिकरणस्य लौकिकवैदिकविषयावचाररूपत्वाभा ,

वात् । तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि च इत्यस्य तृतीयद्वितीयपाद द्वितीयाधिकरणादिसूत्रत्वेन प्रथमाधिकरणस्य ८

स्वप्नावस्थापरीक्षारूपतया तत्र ’ सन्ध्ये सृष्टिराहहि’ इति प्रथमसूत्रोक्तस्वप्नस्य तच्छब्देन परामर्शो युक्तः । प्रकृते तद्वत्

‘तद्गुण’ इत्यत्र तच्छब्दे बुद्धिपरामर्शकत्वोक्तिः (सि.सि.अ) न घटते ॥ 6

ज्ञोत एव , इत्यत्र विशेषणतयोपस्थितस्य ज्ञानस्यैव ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत्’ इति सूत्रे गुणशब्देन विवक्षा सर्व

सम्मता । गुणशब्दोऽपि किंचिदधीनत्वेनाप्राधान्यमेव बोधयति । ‘तद्गुणसारत्वात्’ इति सूत्रे ‘बुद्धेर्गुणा’ इतिहि तत्पुरुषविवक्षातः कर्मधारयविवक्षैव युक्ता निषाद स्थपत्यधिकरणसिद्धान्तानुरोधात् । दशैते राजमातङ्गाः तस्यैवामी तुरङ्गमा: ’ इत्यत्र तच्छब्दस्योपसर्जनपरामर्शित्वं प्रसिद्धम् । प्राज्ञवत्’ इति सूत्रे प्राज्ञशब्दोपादानं परेषां विफलम् । 6

6

परस्यैवौपाधिकाणुत्वस्य तत्र विवक्षितत्वे परमात्मवाचिशब्दान्तरं परित्यज्य प्राज्ञशब्दोपादानस्य निर्बीजत्वमेव स्यात् ।

प्राज्ञशब्दोहि प्रकृष्टज्ञानाश्रयवाची । प्रकृष्टज्ञानाश्रयस्यैव ‘सत्यं ज्ञानम् ’ इत्यत्र ज्ञानपदार्थता तत्सूत्रभाष्यदीपसारेषु स्पष्टमुक्ता। भाष्ये ‘आनन्दो ब्रह्म’ इति दृष्टान्तोक्तिस्तु आनन्दस्यावस्थाविशेषापन्नज्ञानरूपत्वात् ज्ञानाद्भेदाभावेन

युक्तैव । अत्र तद्वत एव ग्रहणे बीजं तु सम्यग्भाष्यएवोक्तम् । अतश्च ‘तद्गुणसारत्वात् ’ इति सूत्रे परेषां (पं.पा) अध्यासपरत्वारोपणमभिनिवेशमूलकमिति सिद्धम् ॥ अतः स्वप्रकाश इत्यादि । अतः आत्मनः श्रुतिभिः चिद्रूपत्वचैतन्य गुणकंत्वयोस्साधनादित्यर्थः ॥

प्रकाशत्वादेवेति भाष्ये (सि.सि.अं) दूषणपरिहार:

४९६

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

प्रकाशत्वादेव कस्यचिदेव भवेत् प्रकाशः दीपादिप्रकाशवत् तस्मान्नात्मा भवितुमर्हति श्रुतप्रकाशिका

सम्बन्धितया प्रतीतं ज्ञानं सम्बन्धाप्रतीतौ कथं स्वज्ञानमिति व्यवह्रियते ? अतः स्वसम्बन्धः प्रतीयत एव । तत्प्रतीति र्नतावदहमर्थाद्भवति । अहमर्थः प्रत्यत्तवेनानुकूलत्वेनैकत्वेन च स्वतो(भव (भा) ति । नार्थान्तरमहमर्थो विषयीकर्तुम लमिति भवतां प्रक्रिया । अतो धर्मभूतज्ञानेनैव सम्बन्धप्रतीतिः ज्ञातृज्ञानयोरपि सम्बन्धप्रकाशकज्ञानान्तरवेद्यत्वं स्यात् ।

ततः

।

सम्बन्धश्च सम्बन्धिभ्यां विना न प्रतीयत इति

स्वतोऽवभासो

ज्ञानान्तरेणावभासश्चेत्यवभासद्वयाभावात्

ज्ञानान्तरेणैव प्रकाश्यतया स्वप्रकाश्यत्वासिद्धेः ज्ञातुश्च ज्ञानस्य च जडत्वं स्यात् ॥

त्यवश्यम्भावात् सम्बन्धज्ञानपरम्पराप्रसङ्गः

।

किंच ज्ञानान्तरेण सम्बन्धप्रतीतिरवश्यंभाविनीचेत् सम्बन्धविषयज्ञानेनसह ज्ञातृसम्बन्धस्यापि ज्ञानान्तरेण प्रती

अवश्यंभावाभावे सर्वज्ञानेषु ‘अहं जानामि ’ इति ज्ञानज्ञातृसम्बन्ध

प्रतीतिर्नस्यात् । नैवम् -स्वयम्प्रकाशप्रत्यक्षेणैव सम्बन्धप्रतीतेः । नियतविशेषण विशेष्यभावोहि सम्बन्धः । अहमर्थो

धर्मभूतज्ञानं च विशेषणतकस्वभावं स्वात्मानं प्रकाशयति

।

।

विशेष्यतैकस्वभावं स्वात्मानं प्रकाशयति

विशेषणविशेष्य

भावस्य परस्परप्रतियोगिकत्वं च ज्ञातृज्ञानयोस्सहावभासादेव प्रतीयते ॥

ननु सम्बन्धप्रतीतौ सम्बन्धिनोस्सहावभासश्च एकज्ञानगम्यतया विना नोपपद्यत इति ज्ञातृज्ञानयोः ज्ञानान्तरखे द्यत्वं स्यात् । सुरभिपुष्पमित्यादौ भिन्नसामग्रीवेद्ययोरपि गन्धपुष्पयोस्सम्बन्धप्रतीतिवेळायाम् एकज्ञानगम्यत्वंहि दृश्यत

इतिचेन्न । तंत्र सम्बन्धिनोस्सम्बन्धेन सह्रैकज्ञानगम्यत्वस्य सहावभासप्रयुक्तत्वाभावात्, सम्बन्धिनोर्जडत्वप्रयुक्तंहि तत्रैक

ज्ञानगम्यत्वम् | अत्र स्वप्रकाशत्वात्स्वयमेव सहावभासमान योर्ज्ञातृज्ञानयोर्विशेषणविशेष्यतै कस्वभावत्वरूपसम्बन्धग्रहो ज्ञाना

।

न्तरानपेक्ष उपपद्यते

अतस्सम्बन्धाग्रहस्वपरज्ञान विभागाभाव सम्बन्धज्ञानपरम्पराप्रसङ्गाः दूरोत्सारिताः ॥

एवं ज्ञातृत्वस्वयम्प्रकाशत्वोपपादनेन चिन्मात्रव्यतिरिक्तत्वादिति जडत्वसाधकहेतुर्निरस्तो भवति । ज्ञानव्यतिरि तत्वाज्जडत्वं वदता किं स्वयम्प्रकाशव्यतिरिक्तत्वं हेतुरुक्तः उत विषयप्रकाशकान्यत्वम्, प्रथमे साध्याविशिष्टत्वम् ।

द्वितीये ब्रह्मण्यनैकान्तिकम् । श्रुत्यादिबाधश्च, अथ साश्रयत्वे तर्कमाह — प्रकाशत्वा देवेति । प्रकाशत्वात् विषयेण गूढार्थसङ्ग्रहः

प्रकाशत्वादेवेति । अद्वैतसिद्धौ (आत्मस्वप्रकाशत्वोपपत्तौ ) ’ आत्मास्वयम्प्रकाशः, स्वसत्तायां प्रकाशव्यतिरेकविधुर स्वात्, प्रकाशाश्रयत्वात् प्रकाशकर्तृत्वात् प्रदीपवत्’ इति विवरणानुमानविचारावसरे ।

साध्यम् ज्ञानप्रभाऽनुगतं च प्रकाशत्वमावरणाभिभावकत्वम्

सजातीयप्रकाशाप्रकाश्यत्वमेव

तच्च ज्ञानस्त्र चित्त्वेनान्यत्र तेजोविशेषत्वादित्यन्यदेतत् ।

आवरणत्वंचाज्ञानतमसोः अर्थव्यवहारप्रतिबन्धकत्वमनुगतमेव । तच्चाज्ञानस्य साक्षात् तमसः ज्ञान प्रतिबन्धद्वारेत्यन्यदेतत् ' इत्युक्तम् । अत्र लघुचन्द्रिका–’ अभिभावकत्वम् अभिभावकस्य स्वरूपत्वम् । ज्ञानस्य केवलचितः चित्त्वेन आवरणा भिभावकप्रमारूपायाः अविच्छिन्नाचतस्स्वरूपत्वेन ’ इति ॥ अत्र विवरणानुमाने अज्ञानतमोविरोधित्वं प्रकाशत्वमिति

पस्यातल्लक्षणत्वात्’ (सि.सि.अ) इति भाष्यदूषणं निरवकाशम् ॥

प्रकाशत्वलक्षणपरिष्करणन अज्ञानतमोविरोधित्वरू

अत्र साध्ये प्रकाशत्वस्य परिष्करणानुसारेण हेतौ

संविदादिशब्दानां सम्बन्धिशब्दत्वेन संविदो न निर्विशेषत्वम्

४९७

श्रीभाष्यम्

संवित् । संविदनुभूतिज्ञानादिशब्दास्सम्बन्धिशब्दा इति च शब्दार्थविदः । श्रुतप्रकाशिका

साक्षात्सम्बध्य साक्षात्परम्परया वा ज्ञायमानत्वेनापरोक्षव्यवहारानुगुण्यहेतुत्वादित्यर्थः । अनेन स्वरूपभूतज्ञानेन्द्रियलि

ङ्गादिव्यावृत्तिः । हेत्वन्तरमप्याह– संविदनुभूतीति ॥ गूढार्थसंग्रहः प्रकाशाश्रयत्वं कथमुपपादितमिति विवेचनीयम् ।

केवलचितः प्रकाशत्वम् आवरणाभिभावकप्रमारूपत्वेन वृत्त्यवच्छिन्न

चित्त्वेन ’ इत्युक्त्या वृत्त्यवच्छिन्नचितः शुद्धचितश्च तादात्म्यमङ्गीकृत्य प्रकाशाश्रयत्वमुपपादनीयम् ॥ दृष्टान्तेतु प्रभायाः प्रकाशत्वेन तत्तादात्म्यं प्रदीपे अङ्गीकृत्य प्रकाशाश्रयत्वमिति वक्तव्यम् ।

वृत्त्यवच्छिन्नाचितः

आवरणाभिभावकत्वे वृत्तेरेवावरणाभिभावकत्वे पर्यवसानं स्यात् । वृत्तिमन्तरा आवरणाभिभवस्यानङ्गीकारात् । दीपस्य

प्रभा, दीपस्य प्रकाशः, दीपः प्रभावानित्यादिव्यवहारवत् केवलचितः प्रकाशः अवच्छिन्नचित् वृत्त्यवच्छिन्नचिदिति

वा, अवच्छिन्नचिद।द्याश्रया वृत्तिरिति वा नैवप्रामाणिकानां व्यवहारः । अतः सिद्धान्ते प्रभास्थानापन्नधर्मभूतज्ञानस्य प्रकाशत्वाङ्गीकारे, प्रभाद्वारा दीपस्य विषयप्रकाशकत्ववत् जीवस्य धर्मभूतज्ञानद्वारा प्रकाशकत्वं सङ्गच्छते । अतः

चितः प्रकाशत्वं किञ्चित्सम्बन्धित्वेनैव वाच्यम्; इत्थं च धर्मभूतज्ञान सम्बन्धेनैव तस्य प्रकाशत्वमुपपादनीयमिति ‘घटमहं जानामि ’ इत्यादौ संविदः स्वप्रकाशात्मत्वं न सम्भवतीति भावः ॥ ,

आत्मगतधर्मभूतज्ञानस्य प्रकाशत्वं ’ घटमहं जानामि’ इत्यादौ ज्ञाधात्वर्थस्य सम्बन्धिपुरस्कारेणैव व्यवहारात् ८

सिद्ध्यतीत्याह—संविदनुभूतीत्यादि । ‘तेन तेन प्रमेयभेदेनोपघीयमानः अनुभवाभिधानीयकं लभते ’ इति पञ्च पादिकोक्तौ अनुभूतिशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वं स्पष्टम् । ‘ परागर्थप्रमेयेषु या फलत्वेन सम्मता । संवित् ’ इति वार्ति केऽपि संविच्छब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वं स्पष्टम् । एवं ’ ज्ञातुरर्थप्रकाशस्य ज्ञानत्वात् तस्यचात्माश्रयत्वात् ’ इति प्रदीपेन

प्रकाशितमितिवत् मयाऽवगतमित्यनुभवात् ‘आत्मैव चित्प्रकाशः ’ इति च विवरणेऽपि सम्बन्धिशब्दत्वं स्पष्टम् ॥ एवं वदद्भिर्विवरणकारैः ’ साङ्ख्यवेदान्तिनां करणव्युत्पच्या बुद्धिवृत्तिर्ज्ञानं भावव्युत्पच्या संवेदनम्’ इत्युपक्रम्य अध्यासपरिनिष्पन्नान्तःकरणसंपिण्डितात्मनो ज्ञानाकारपरिणामात् । नच संवेदनाकारेण परिणामः तस्य नित्यसिद्धत्वात् ।

।

अतोऽन्तःकरणपरिणामश्चैतन्यस्य विषयावच्छेदोपाधिः

करणव्युत्पत्त्या ज्ञानं भावव्युत्पत्त्यातु संवेदनमेवार्थप्रकाशो–

ज्ञप्तिः ज्ञानमित्युच्यते’ इत्युक्तिः कथं घटते ? संवेदनस्य नित्यसिद्धत्वेनापरिणामित्वं कथम् ? ’ संवेदनस्य भेदाव

भासशून्यत्वात् अनुभवाधीनसिद्धिकस्य च विषयवदनात्मत्वात् एकः स्थाय्यात्मैवानुभवइलाह-प्रमाणजन्यश्चेदनुभवः’ इति (पं.पा.वि) ‘ प्रमाणजन्यश्वेदनुभवः तथासति स्वगतेन विशेषेण प्रतिविषयं पृथकूपृथगबभासते, रुर्वानुभवानुगतं गोत्ववदनुभवत्वमपरमीक्ष्येत ’ (पं) इति ‘सामान्यावशेषभेदकल्पनागौरवात् आत्मैक एयानुभव इत्याह - सर्वानुभवानुगतं ८

चेति’ इतिच पञ्चपादिकाविवरणयोः आत्मनएवानुभवत्वमुक्त मितिचेत् शुद्धस्य केवलचिदात्मनः अनुभवत्वस्यानङ्गीकारेण अन्तःकरणपरिणाममङ्गीकृत्य तैरपि अनुभव तद्भेदादे: व्यवहारोपपादनेन परिणामाभाचे अनुभवव्यवहारो नास्तीति सिद्धौ आत्मनः अनुभवत्वाभ्युपगमो निरर्थकः ॥

63

विवरणपर्यालोचनपूर्वकं विषयाश्रयसम्बन्धिज्ञानस्य द्रव्यत्व स्वयम्प्रकाशत्वादि

४९८

[जिज्ञासा१-१-१

श्रीभाष्यम्

नहि लोकवेदयोजनात्यादेरकर्मकस्याकर्तृकस्य च प्रयोगो दृष्टचरः । यच्चोक्तमजडत्वात् श्रुतप्रकाशिका

सम्बन्धिशब्दत्वं शब्दस्वभावायत्तमित्याशङ्कयाह – नहि लोकवेदयोरिति । यत्रार्थस्वरूपस्य अन्यथात्वं दृश्यते तत्र शब्दस्वभावायत्तत्वमाश्रयणीयम् । यथा दारा इत्यादिषु बहुत्वादेः यत्र नान्यथात्वं तत्रार्थस्वभावायत्तत्वमेव यथा मार्येत्यादिष्वेकत्वादेः । तथा लोकवेदयोः (स)कर्मकर्तृत्वदर्शनात् अर्थस्वभावायत्तमेव सम्बन्धिशब्दत्वमित्यभिप्रायः, ।

यद्वा–कर्मकर्तृसम्बन्धित्वं व्युत्पत्तिनिमित्तमस्तु न प्रवृत्तिनिमित्तं तत्तु ज्ञप्तिमात्रमित्यत्राह-नहिलोकेति

।

प्रवृत्तिनिमित्तान्तरकल्पनं प्रयोगश्च सम्बन्धिन्येवार्थ इति नार्थान्तरकल्पना स्यात्

प्रयोगाधीनं हि

स्वरूपभूतज्ञानवाचिशब्दानां सम्ब

न्धिशब्दत्वं त्वन्मतेऽप्यनुपपन्नमितिचन्न स्वरूपगोचराणां स्वयम्प्रकाशत्वे रूढानां ज्ञानादिशब्दानामनुभूत्यादि शब्देभ्य:

।

शब्दान्तरत्वात्

अतः सम्बन्धिशब्दत्वोपदेशस्तु धर्मभूतज्ञाने सावकाशोऽस्मन्मते विषयाश्रय सम्बन्धिज्ञानस्यैव विषया

श्रयसम्बन्धबाधेन निराश्रयत्वनिर्विषयत्वाभ्युपगमाच्वन्मते सम्बन्धिशब्दत्वोपदेशो निरर्थक इति भावः ॥

अथाजडत्वात्संविदात्मत्वसमर्थनं दूषयितुमनुवदति । यच्चोक्तमिति । अथाजडत्वनाम किं स्वसत्ताप्रयुक्तप्रका शत्वम् उत अव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकत्वम् उत स्वस्मै प्रकाशमानत्वम् उत स्वस्मै स्वयम्प्रकाशमानत्वम् उत स्वयम्प्र गूढार्थसंग्रहः नच ज्ञानमात्माश्रयं द्रव्यमिति युक्तं तस्यैव प्रकाशगुणत्वेनात्मनो ज्योतिष्ठव्हानात्’ इति विवरणोक्तिस्त्वनुपा देया। तदुत्तरं विवरण एव ’ प्रदीपादिषु द्रव्यमेव जायते न प्रकाशगुण: ’ इत्युक्तार्थस्यैव सिद्धान्ते अङ्गीकारेण गुण त्वव्यवहारस्यान्यथैव सिद्धान्ते उपपादनेन च प्रभाया इव ज्ञानस्य द्रव्यस्य ज्योतिष्ट्वाङ्गीकारेण प्रदीपादेरिवात्मनो ज्योति 6

महानप्रसङ्गस्यासम्भवात् । ’ प्रदीपेन प्रकाशितमितिवत् मयाऽवगतमित्यनुभवादात्मैव चित्प्रकाश ’ इति विवरण. एवोक्त्या प्रभास्थानापन्नस्य ज्ञानस्यास्मदर्थसम्बन्धित्वाभ्युपगम एव तादृशानुभवसामञ्जस्यस्य सिद्धत्वात् । प्रभायारसङ्कोच

विकासवत् ज्ञानद्रव्यस्यापि सङ्कोचविकासाभ्युपगमेन परिणामवादे परिणामिनित्यत्वस्याक्षतत्वात् द्रव्यस्यैकत्वेऽपि अव स्थाभेदनिबन्धनभेदव्यवहारवत् ज्ञानस्यैकत्वनित्यत्वयोरङ्गीकारेऽपि विषयसम्बन्धरूपपरिणामभेदेन भेदव्यवहारस्योरुपप ।

त्तिसम्भवात् । ससम्बन्धिकार्थस्य जातिवदनुगतप्रतीत्या एकत्वाभ्युपगमो न युज्यते

तथा सति संयोगच्छिदादेरप्ये

कत्वमेव स्यादिति पूर्वमेवोक्तम् । अतः वृत्तिमन्तरा संविदनुभूत्यादिव्यवहारविरहात्प्रकाशत्वस्याप्यभावात् ‘घटमहं जानामि ’ इत्यादौ आश्रयविषयोपाधिसम्बद्धतया प्रतीयमानस्यैव ज्ञानस्योपाधिविनिर्मोके आत्मत्वमित्युक्तिः न घटत इति भावः ॥

ननु वृत्त्यपेक्षया संविदादिव्यवहाराङ्गीकारेऽपि वृत्तेर्जडत्वेन अस्वप्रकाशतया ज्ञानस्य स्वप्रकाशचिद्रूपतया तस्यै वात्मत्वं युक्तम् । उक्तं च लघुचन्द्रिकायां ‘वृत्तेर्जडत्वेन मिथ्यात्वेन च मोक्षानन्वयित्वात् अप्रकाशमानसुखरूपमो क्षस्याप्यपुरुषार्थत्वाच्च स्वप्रकाशचिद्रूपत्वं मोक्षस्यावश्यकम् । तथा च तस्य नित्यत्वादेकत्वाश्च वृत्त्युपहितस्सएव ज्ञानम् । ज्ञानेसति जानामि न वा न जानामीति संशयविपर्ययोरनुदयेन संशयविपर्ययायोग्यत्वस्य वृत्तौ सम्भवेऽपि स्वापरोक्षत्वे

स्वातिरिक्तानपेक्षत्वस्य (अद्वै. सि. २८०) स्वयम्प्रकाशत्वस्य चितीव वृत्तावपि कल्पने गौरवम्’ इति इत्याशयेन परोक्तम नुवदति यच्चेति ॥

[जैज्ञासा १-१-१]

अव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकत्वमिति भाष्यतात्पर्यम्

४९९

श्रीभाष्यम्

संविदेवात्मेति तत्रेदं प्रष्टव्यम्; अजडत्वमिति किमभिप्रेतम् ? स्वसत्ताप्रयुक्त प्रकाशत्वमिति

चेत् ; तथासति दीपादिष्वनैकान्त्यम् । संविदतिरिक्त प्रकाशधर्मानभ्युपगमेनासिद्धिर्विरो धश्च । अव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकत्वमपि सुखादिषु श्रुतप्रकाशिका काशत्वमिति पञ्चधा विकल्पमभिप्रेत्याह-अजडत्वमिति ॥ किमभिप्रेतमिति । “अहं जानामि ’ इति प्रत्यक्षबाधस्सर्व

।

साधारणं दूषणम्

प्रथमं स्वसत्ताप्रयुक्तप्रकाशत्वपक्षं दूषयितुमाह – स्वसत्तेति । स्वसत्ताप्रयुक्तः प्रकाशो यस्येति बहु

ब्रीहिः । वक्ष्यमाणासिद्धिदूषणोपयोगिभेदज्ञापनार्थं स्वसत्ताप्रयुक्तशब्दः ।

अनैकान्त्यमाह- तथासतीति । स्वपक्षे

ज्ञातुरत्मत्वात् सपक्षभूतेतस्मिन् विपक्षेऽनात्मनि दीपे च वृत्त्याऽनैकान्त्यं पक्षत्रयवृत्तित्वलक्षणमुक्तम् । परपक्षेत्वनियत त्वमेवानैकान्त्यम् । सपक्षाभावात् दूषणान्तरद्वयमाह — संविदतिरिक्तेति । संवित्प्रयोजिका प्रकाशः प्रयोज्य इति तद तिरेकेणानभ्युपगमादसिद्धिः । अभ्युपगमे निर्विशेषत्वविरोधः इमावसिद्धिविरोधौ विकल्पितसर्वशिरस्साधरणावनुसंधेयौ ॥

यद्वा विरोधः पक्षविपक्षयोरेव वर्तमानत्वं पक्षभूतसंविदि विपक्षे दीपादौ च वृत्तेः । परमतमात्रपर्यालोचनयाऽयं विरोध उक्तः ।

अत्र स्वसत्ताप्रयुक्तप्रकाशत्वमित्यत्र प्रकाशशब्देन किं सक्षाद्वा परम्परया वा व्यवहारानुगुण्यं विवक्षितं

उत परम्परयैव उत साक्षादेवेति विकल्पोऽभिप्रेतः प्रथमं शिरः स्वपरदर्शनपर्यालोचनयाऽभिहितयोरनैकान्त्यविरोधयोर न्यतरेण निरस्तं भवति । द्वितीयेत्वसिद्धिः परम्परयैव व्यवहारानुगुण्यस्य शप्तौ उभयवाद्यनभिमतत्वात्। तृतीये स (न्मात्रा)त्ता)तिरिक्तप्रकाशानभ्युपगमनिबन्धनासिद्धिर्निर्विशेषत्वविरोधश्च स्यातामित्यभिप्राय: । द्वितीयं पक्षं प्रतिक्षिपति । ।

अव्यभिचरितेति

न व्यभिचरति प्रकाशो यस्य सत्तायां सोऽव्यभिचरितप्रकाशसत्ताकः ।

प्रयोज्यप्रयोजकत्वाभावेऽपि

विद्यमानदशायां सर्वदा प्रकाशमानत्वमित्यर्थः, तस्यानात्मत्वेन सम्प्रतिपन्नेषु सुखदुःखादिषु व्यभिचार उक्तः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः नच जाड्यं स्वयम्प्रकाशत्वावगमात् ’ इत्युपक्रम्य ’ आत्मा स्वयम्प्रकाशः स्वसत्तायां प्रकाशव्यतिरेकविधुरत्वात् ।’ इति विवरणोक्तानुमानपर्यालोचनायां स्वसत्ताप्रयुक्तप्रकाशत्वं स्वयम्प्रकाशत्वं प्रतीयते इत्यभिप्रेत्य स्वसत्ताप्रयुक्तेत्युक्तम् ।

स्वसत्ताप्रयुक्तत्वस्य प्रकाशे योगक्षेमसाधारणप्रयोज्यप्रयोजकभावाङ्गीकारेण कथंचिदुपपत्तावपि प्रकाशाश्रयत्वं न घटतइत्य भिप्रेत्याह– संविदतिरिक्तेत्यादिना ॥

अव्यभिचरितप्रकाशेत्यादि । इदं स्वापरोक्षत्व स्वातिरिक्तानपेक्षत्वमित्यादेः उपलक्षणम् । सुखादिष्वित्यादि । आदिपदेनान्त:करणवृत्तिसामान्यपरिग्रहः । सुखादेः स्वविषयकवृत्तिमन्तरैव साक्षिभास्यत्वपक्षः लघुचन्द्रिकादौ व्यव स्थापितः ।

अत: स्वापरोक्षत्वे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वं सुखादौ वर्तत एव । परसम्मतचित्सापेक्षत्वंतु चितएवाप्रामाणि

।

कत्वेन न कल्पयितुं शक्यम् । प्रमाणस्वारस्यानुरोधेन वृत्तौ स्वप्रकाशत्वकल्पनस्य युक्तत्वात् शुद्धचिति स्वप्रकाशत्व

सुखत्यानित्यत्वैकत्वधर्मा: चन्द्रिकाकारैः नैवाभ्युपगताः । तत्तद्धर्मोपलक्षितैव शुद्धचित् मुक्तिकाले इति अज्ञानाश्रयस्यापि

मुक्तिकाले सत्ताव्यवहारः कुतो नास्ति । एवं वृत्तिविषयस्यापि अज्ञानवृत्त्युपलक्षितस्य मुक्तौ सत्त्वात् । एवं स्वप्रकाश चित् सुखं नित्यमिति व्यवहारवत्, अज्ञं वृत्तिविषयभूतं नित्यमिति व्यवहारोऽपि स्यात् । अतः स्वप्रकाशत्वादिधर्मविशि

स्वस्मै प्रकाशमानत्वरूपमजडत्वमिति श्रीभाध्यतात्पर्यम्

[जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

व्यभिचारान्निरस्तम् । यद्युच्येत सुखादिव्यभिचरितप्रकाशोऽप्यन्यस्मै प्रकाशमानतया

घटादिवजडत्वेनानात्मेति । ज्ञानं वा किं स्वस्मै प्रकाशते तदपियन्यस्यैवाहमर्थस्य ज्ञातुरव भासते अहं सुखीतिवजानाम्यहमिति । अतस्स्वस्मै प्रकाशमानत्वरूपमजडत्वं संविद्य सिद्धम् । तस्मात्स्वात्मानंप्रति स्वसत्तयैव सिद्ध्यन्नजडोऽहमर्थएवात्मा ।

ज्ञानस्यापि

प्रकाशता तत्सम्बन्धायत्ता | तत्कृतमेवहि ज्ञानस्य सुखादेरिव स्वाश्रयचेतनंप्रति प्रकट

त्वमितरं प्रत्यप्रकटत्वं च । अतो न ज्ञप्तिमात्रमात्मा, अपितु ज्ञातैवाहमर्थः । श्रुतप्रकाशिका परिहरति । ज्ञानंवेति । कस्येत्यत्राह— ।

।

अथ तत्पार्रहारमुखेन स्वस्मै प्रकाशमानत्वपक्षमुपक्षिपति । यद्युच्येतेति

तदपीति । परस्मै भासमानत्वमुपपादयति । अहमिति । तस्मादेवंरूपाजडत्वमसिद्धमित्याह – अतइति । अथ चतुर्थे शिरोदूषयन्नसिद्धिमाह—तस्मादिति । स्वयम्प्रकाशत्वपक्षेऽपि स्वयम्प्रकाशत्वंनाम किं ज्ञानकर्मतामन्तरेण व्यवहारानुगु ।

णत्वम् उत ज्ञानान्तरनिरपेक्षप्रकाशत्वमित्यभिप्रेते विकल्पे प्रथमं शिरः तस्मादिति ग्रन्थेन दूषितम्

इतरात्मव्यावृत्त्यर्थं

स्वात्मानमित्युक्तम् स्वसत्तयैव सिद्ध्यन्नित्यनेन स्वयम्प्रकाशत्वमुक्तम् । स्मस्मै स्वयंभासमानत्वमहमर्थस्याधिकम् । स्वस्मै

स्वयंभासमानस्य स्वयंभासमानत्वमस्तीत्यभिप्रायेण स्वात्मानंप्रति स्वसत्तयैवेत्युक्तम् । तेन ज्ञानकर्मतामन्तरेण व्यवहा ।

रानुगुणत्वं ज्ञातर्यप्यस्तीति तद्व्यभिचरितं स्वपक्षे अनात्मनि ज्ञातयपि विपक्षभूते वृत्तेरिति दर्शितम्

ज्ञानान्तरनिरपेक्षप्र

काशत्वं संविद्यसिद्धं तस्यास्स्वरूपभूतज्ञानाधीनत्वात् । अहमर्थस्यैव तदित्यभिप्रायस्सत्तयैवत्यनेन सूचितः । तमेव विष्ट णोति । ज्ञानस्यापीति । तत्सम्बन्धायत्तत्वमुपपादयति । तत्कृतमेवहीति । ज्ञानस्फुरणस्याश्रयसम्बन्धोऽपि सामग्रथ न्तर्भूत इति भावः । अजडत्वात्संविदात्मत्वासिद्धिं निगमयति । अतइति ॥ गूढार्थसंग्रहः

ष्टस्य मुक्तावनङ्गीकारसिद्धान्तो मुक्तौ ब्रह्मप्राप्ति, सर्वज्ञत्व, परमसाम्य स्वरूपाविर्भावश्रुत्यन्यथाऽनुपपत्त्या वृत्तिस्थानापन्नधर्म

भूतज्ञानस्य तदाश्रयाहमर्थजीवस्यानभ्युपगमसिद्धान्तोऽपि शपथमात्रमेव भवति ॥ ‘घटमहं जानामि ’ इति प्रमाणस्वारस्यपरित्यागेतु माध्यमिकवत् स्वप्रकाशानभ्युपगमस्यैव युक्तत्वस्य पूर्वमेवो

पपादनात् । संविदनुभूतिज्ञानादिशब्दानां सम्बन्धिशब्दत्वेन परसम्मतचितः तदर्थत्वासम्भवस्य इतःपूर्वमुक्तेश्च । सुखादेः प्रत्यक्त्तवाभावान्नात्मत्वं प्रत्यक्त्वं चिद्रूपत्वम् । अवेद्यत्वेसतं अपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वं वा इति शङ्कायां निर्विशेषचिति प्रमाणाभावस्य पूर्वमेवोपपादनेन तत्सम्मतं प्रत्यत्त्वमपि न घटते ॥ ‘ नचायमेकान्तेनाविषयः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् ’ इति भाष्यादिविवरणोदाहृतवार्तिका (४४५) नुसारेण अस्म

।

दर्थस्याहमाकारवृत्तिविषयतया इदंत्वेन व्यपदेश्यपराग्व्यावृत्तं प्रत्यत्तवमहंत्वरूपमेव प्राक् ( २१८. पु) उदाहृतपञ्च पादिकायां ’ यद्यपि देहादिव्यतिरिक्तभोक्तृविषयएवाहङ्कारः’ इत्युक्तेः आत्मा स भोक्तुः इत्यपरे ’ इति स्वसिद्धान्तपर भाष्यविवरणे ‘योऽयमहमित्युल्लिख्यमानश्चेतनो भोक्ता स ब्रह्मेति कैश्चित्प्रतिपन्नः ’ ( पं. पा) इत्याद्युक्तेश्व, अहंत्वरूपं ८

6

,

प्रत्यक्त्वं यामुनमुन्युक्तमेव युक्तमित्यालोच्य सुखादिरित्याद्यनन्तरग्रन्थः प्रवृत्तः इति बोध्यम् ॥

]

रजततयेव शुक्तिर्निरधिष्ठानभ्रमानुपपत्तरित्यत्र पर (पं.पा.वि) ग्रन्थानुवादः

५०१

श्रीभाष्यम्

अथ यदुक्तमनुभूतिः परमार्थतो निर्विषया निराश्रया च सती भ्रान्त्या ज्ञातृतयाऽवभा सते रजततथैव शुक्तिर्निरधिष्ठान भ्रमानुपपत्तेरिति, तदयुक्तम् श्रुतप्रकाशिका

।

अथाहमर्थस्य भ्रान्तिसिद्धत्वं दूषयितुमनुवदति

अनुभूतिव्यतिरिक्तापारमार्थ्यसिद्धवरकारेणायं हेतुरुक्तः । दूषयति

।

।

त्यत्राह–निरधिष्ठानेति

अथ यदुक्तमित्यादिना । संविदपि मिथ्या किं न स्यादि तदयुक्तमित्यादिना ।

गूढार्थसंग्रहः

आत्मा म भोक्तुरित्यपरे’ इत्येतद्भाष्यपञ्चपादिकायां ‘तस्याहम्प्रत्ययसिद्धो भोक्तृत्वावभासः स मिथ्यैवानिर्व चनीयानाद्यविद्याविलसित: ’ इत्युक्तम् । तथा च लोकेऽनुभवः शुक्तिकाहि रजतवदवभासते’ इत्यध्यासभाष्यविवरण पञ्चपादिकायां प्राक् (२१६.पु) उदाहृतायामहमर्थाध्यासः उपपादितः इति प्रत्यक्त्वं परसम्मतरीत्यैव निर्वचनीयमित्य 6

(

भिप्रेत्य शङ्कते अथ यदुक्तमित्यादिना ॥

ह

रजततयेव शुक्तिरिति । ‘अत्र शुक्तिकोदाहरणेन संप्रयुक्तस्य अनात्मा रजतमिति दार्शितम् । निरस्य चैतन्यस्य

अस्मदर्थे अनिदमंशस्यानात्मा युष्मदर्थलक्षणापन्नोऽहंकार : अध्यस्त इति प्रदर्शनार्थम्’ इति पञ्चपादिकायामध्यासप्रकारः प्रदर्शितः । एतदध्यासानन्तरम् अन्त:करणगतधर्माध्यासेन ज्ञातृत्वप्रतिभासः । अयमर्थः प्राक् (२१८.पु) सि.बिन्दौ प्रदर्शित इति निरूपितम् । निरधिष्ठानभ्रमाऽनुपपत्तेरिति । उक्तं च पञ्चपादिकायां नहि निरधिष्ठानोऽध्यासः (

दृष्टपूर्वः सम्भवि वा, TE केशोण्ट्रकाद्यवभासः निरधिष्ठानो दृष्टः न तस्यापि तेजोऽवयवाद्यधिष्ठानत्वात् अपि च न

क्वचिन्निरवधिको नेत्येव बाधावगमो दृष्टः । अथवा सर्वलोकसाक्षिकमेतत् । केशोण्ट्र्कादावपि तद्बाधं तदनुषङ्ग एव बोधे बाध्यते न बोधः अतस्तदवधिस्सर्वस्य बाधः । तेन तन्मात्रस्य बाधाभावात् स्वतश्च विशेषानुपलब्धेः कूटस्थापरो क्षैकर्सचैतन्यावधिः सर्वस्य बाधः’ इति ॥ ‘ शुक्तिकाहि रजतवदभासते’ इति भाष्यविवरणे (पं.पा) निरञ्जन चैतन्ये अहंकाराध्यासः तद्द्दृष्टान्तेन उपपा ८

दितः ।

नन्वेवंसत्यन्तरेव स्वप्नार्थप्रतिभासस्स्यात् को वा ब्रूते नान्तरिति ’ इति पञ्चपादिका ।

‘ नैष दोषो

जागरणेऽपि प्रमाणज्ञानादन्यत् अन्तरपरोक्षानुभवात् न विषयस्थापरोक्षता भिद्यते एकरूपप्रकाशनात् ’ इति ‘ अतोऽन्तरपरो क्षानुभवावगुण्ठितएव जागरणेऽप्यर्थोऽनुभूयते । अन्यथा जडस्य प्रकाशानुपपत्तेः यथा तमसाऽवगुण्ठितो घटः प्रदीप प्रभाऽवगुण्ठनमन्तरेण न प्रकाशीभवत्येवम् । यःपुनर्विच्छेदावभासः स जागरेऽपि मायाविजृम्भितः ’ इति च । अत्र विवरणम् ।

आकाशवत् सर्वविषयोपरक्ततया C

सर्वत्रावभासमानमात्मानमनादृत्य अहमित्येवात्मानमव

च्छिन्नमुपादाय चोदयति नन्वेवंसत्यन्तरेव इति । आत्मैवाधिष्ठानं चेति ‘ इदं रजतम् ’ इतिवत् ‘अहं नीलम् ’ इत्येव स्वप्नप्रपञ्चोभायादित्यर्थः। निष्कृष्टाहङ्कारं चैतन्यमात्रमात्मानमादाय चैत्यस्य च चित्सामानाधिकरण्यावभासं सर्वत्राङ्गी ८

कृत्य परिहरति ‘ को वा ब्रून इति’ इति । इदानीं सर्वतो विप्रसृत चैतन्यं सर्वात्मना प्रकाशमानमात्मानं स्पष्टीकुर्व

नाह - नैषदोषो जागरणेऽपीति । प्रतिभासिक भेदमन्तरेण प्रमाणतो न भिद्यत इत्यर्थः । ननु अहमवच्छिन्नचैतन्यान्येव

विषयगतचैतन्यानि किं न

युः इत्यत आह्व्-अन्यथा जडस्येति । स्वयं चैतन्यहीना विषया आत्मावर्गा प्रकाशनापि

पञ्चपादिकाविवरणोक्तिपर्यालोचनम्

५०२

[जिशासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

तथासत्यनुभवसामानाधिकरण्येनानुभविताऽहमर्थःप्रतीयेत

अनुभूतिरहमिति पुरोऽव

स्थितभास्वरद्रव्याकारतया रजतादिवि

श्रुतप्रकाशिका अधिष्ठानसामानाधिकरण्येनाध्यस्तप्रतीतिं दृष्टान्तेनोपपादयति । पुरोऽवस्थितेति । स

पक्षे तद्विपर्ययं दर्शयति ।

गूढार्थसंग्रहः न संसृज्यन्तेचेत् मयाऽवगता इति सम्बन्धावभासो न स्यादित्यर्थः ।

सर्वत्र चैतन्यावगुण्ठनेऽपि

अहमिदमितिचात्मा

नात्मानौ विभक्ताविति प्रतिभासः कथमिति ? तत्राह - यःपुनरिति ’ इति च ॥ ,

अत्र प्रदीपप्रभाऽवगुण्ठनमन्तरेण न प्रकाशीभवतीत्युक्त्या प्रदीपस्थानापन्नस्याहमर्थस्य सम्बन्धिना प्रभास्थाना

पन्नेन धर्मभूतज्ञानेनावगुण्ठितस्त्रेदमर्थस्य मयाऽवगत इति व्यवहारस्योपपत्तिस्सिद्धान्ते समञ्जसेति एतदुपपत्त्यर्थं अन्त ’ सर्वस्य र्बहिश्च विद्यमानस्य निर्विशेष चैतन्यस्यैकत्वमङ्गीकृत्य विच्छेदावभासस्य मायाविजृम्भितत्वं न कल्पनीयम् । wa

तस्य च निरंशस्य प्रदेशभेदाभावात्

।

।

प्रपञ्चजातस्य चैतन्यैकाश्रयत्वात्

प्रपञ्चभेदेनैवहि तत्कल्पितावच्छेदं सत् अव

च्छिन्नंसत् बहिरिवान्तरिव प्रकाशते ’ इति । तदुत्तर (पं. पा) उक्तिरप्यनुपादेया। परसम्मतचैतन्यस्यैवाप्रामाणिकत्वात्,

त्रिच्छेदावभासः परेषामपि सम्मतः । एवभासस्य प्रमात्वं सम्भवत्येवेति परसम्मतार्थस्य साधकं न किंचिद्वर्तते ॥ ननु ‘निरवयवसर्चगतासङ्गस्य परिणामानुपपत्तेः परिणाम्यन्त:करणसन्निधानाच्च प्रतिभासस्यान्यथासिद्धेः’। इति FISIPPPY

त्रिवरण एव अन्त:करणोपरागनिमित्तं मिथ्यैवाहंकर्तृत्वमात्मनः । स्फटिकमणेरिव उपधाननिमित्तो लोहितिमा’ इति प्राक् ;

(२१०.पु) उदाहृत पञ्चपादिकावाक्यतालयंप्रदर्शितमितिचेत्

असङ्गश्रुतितात्पर्यंतु प्रागेव प्रदर्शितम् । ‘गुणाद्वाऽऽलोक

वत्’ इति सूत्रे जीवस्य सर्वगतत्वमुपपादितं । जीवस्वरूप सर्वगतत्वश्रुतिर्नास्त्येव

८

आकाशवत् सर्वगतश्च नित्यः’

इति श्रुतिस्तु परमात्मविषयिण्येवेति तात्पर्यचन्द्रिकायां (गी. भा.ता) व्यक्तम् । जीवस्त्र सङ्कोचविकासान र्हत्वेऽपि

प्रभास्थानापन्नधर्मभूतज्ञानस्य सङ्कोचविकासरूपपरिणामाङ्गीकारेण ज्ञानद्रव्यस्त्र परिणामिनित्यतासम्भवात् विषयसंयो

गेन ‘ अहमिदं जानामि’ इति प्रतीतिरुपपद्यत इति प्रायोक्तम् । तत्र लौहित्य जगतं प्रसिद्धं सर्वसम्मतमिति लोहित: स्फटिक इति प्रतीतेरुपपत्तिः । अहमर्थस्य चिदचिद्रन्थित्वं तु अप्रामाणिकम् । अहमर्थाध्यासासम्भवस्य पूर्वमे वोक्तेः । ‘ इदं रजतम् ’ इत्यत्र पदद्वयं वर्तते ’ अहम्’ इत्यत्र इदमनिदंरूपवस्तुद्वयबोधकपदद्वयाभावात् तदृष्टान्तो ८

न घटते। प्रतिभासतः अनिदंरूपत्वं परैरपि (२११. पु) अभ्युपगतम् । चैतन्याचभासत्वेन लक्षणेन इदमर्थत्वंतु अह मर्थस्य स्वयम्प्रकाशत्वसाधनादेव न सम्भवति ॥ एवं च ‘अहम्’ इत्यत्र पदद्वयाभावात् ‘अहमिदं जानामि ’ इत्यत्र विच्छेदावभासाच्च परोक्तरीतिर्न घटतइत्य

भिप्रेत्य ‘ इदं रजतम् ’ इत्यत्र सामानाधिकरण्यावभासवत् अहम्’ इत्यत्राव्यासाङ्गीकारे चेत्यस्य चित्सानाधिकरण्या ८

बभासस्स्यादिति सिद्धान्तयति तथासत्यनुभवसामानाधिकरण्येनेत्यादिना । ‘निष्कृष्टाहकारचैतन्यमात्रमात्मानमादाय चेत्यस्य चित्सामानाधिकरण्यावभासः सर्वत्र परैरभ्युपगतः । ’ इदं रजतम्’ इत्यत्र इदभवच्छिन्न चैतन्यमेवाधिष्ठानम् । तद्वदेवानुभूतिरहमिति सामानाधिकरण्येन प्रतीतिरस्यात् । अहमिदं जानामि ’ इति अन्तर्बहिरवभासभेदः सर्वसम्मतो न स्यादिति भावः ॥

धर्मभूतज्ञानस्य दण्डतुल्यत्वएव प्रतीतिस्वारस्यम् श्रीभाष्यम्

अत्रतु पृथगवभासमानैवेयमनुभूतिरर्थान्तर महमर्थ विशिनष्टि दण्डइव देवदत्तम् । तथा ह्यनुभवाम्यहमिति प्रतीतिः । तदेवमस्मदर्थमनुभूतिविशिष्टं प्रकाशयन्ननुभवाम्यहमिति प्रत्ययो दण्डमात्रे दण्डी देवदत्त इति प्रत्ययवद्विशेषणभूतानुभूतिमात्रावलम्बनः कथमिव प्रतिज्ञायेत ।

श्रुतप्रकाशिका

अनत्विति । पृथगवभासमाना व्यधिकरणतयाऽवभासमाना तथाप्रतीतिं दर्शयति । तथाहीति । ततः किमित्यत्राह

तदेवमिति। तदेवमुक्तप्रकारेण धर्मधर्मिभावप्रती(तेः) तौ) विशेषणतया प्रतिपन्ने तद्विशेषणविशिष्टस्याध्यासोऽनुपपन्नइ

अर्थः । तत्र न सम्बन्धमात्राध्यासः तथासति सम्बन्धिनो ज्ञातुः पारमार्थ्यप्रसङ्गात् । नच तथाऽभ्युपेतम् ॥ ननु विशेषणे विशिष्टाध्यासो दृश्यते, यथा प्रभायां मण्यध्यास इति । इदं चोद्यं पृथगवभासमानेत्यनेन परि हृतम् । नहि तथा वैयधिकरण्येन विशेषणीभूता प्रभा । किंत्वयं मणिरिति मण्यध्यासाधिष्ठानभूता प्रभा मणिसामाना

धिकरण्येनैवहि भाति । नन्वनुभवसामानाधिकरण्येन प्रतीतिप्रसञ्जनमयुक्तं दिक्षुमालिन्य नभसि राग इति वैयधिकर ण्येनाप्यथ्यासदर्शनात् । नैवम् । पदद्वयप्रवृत्तिनिमित्तयोरेकाश्रयवृत्तित्वंहि सामानाधिकरण्यम् । इह दिक्तत्वमालिन्ययो र्नभस्त्वारुण्ययोश्चैकाश्रयवृत्तित्वाद र्थतस्सामानाधिकरण्यमस्ति । वैयधिकरण्यं तु शब्दगतम् । दिशो मलिना दिक्षु मालि न्यमित्यत्र कोऽर्थभेदः । अध्यासेषु धर्मैक्यप्रतीतिरवर्जनीया अत:सैवात्रापाद्यते अनुभूतिरहमिति प्रतीयेतेति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्रतु पृथगवभासमानैवेति । विषयावभास एवानुभूतिः बहिरवभासः अहमित्यन्तरवभासात्पृथगबभासत इति

पृथगवभासः परैरप्यङ्गीकृत इति भावः ॥ )

(

दण्ड इव देवत्तमिति । प्राक् (२१३.पु) ’ देहविषयमध्यवृत्तिः दण्डायमानः वृत्तिज्ञानाख्यः क्रियेत्युच्यते इति

सि.बिं

त ‘दीयान्तःकरणवृत्त्या विषयपर्यन्तं चक्षुरादिद्वारा निःसृतया यत्प्रकाशकं चैतन्यं यत्प्रमातृचैतन्याभेदेन अभिव्यज्यते तमेव स एव जानाति नान्यं नान्यो वा । अतएवैकवृत्त्युपारूढलक्षणैकलोलीभावापन्नं प्रमातृ प्रमाण प्रमेय चैतन्यं भवति ’ (अ.सि) इति च परोक्तिः उदाहृता । अत्रान्तःकृरणवृत्तिज्ञानाख्यक्रियायाः दण्डसादृश्यं परैरेवाभ्युप गतम् । परसम्मतचितः अप्रामाणिकत्वस्य पूर्वमेवोपपादनेनाहमर्थधर्मभूतज्ञानयोः स्वप्रकाशत्वसाधनेन च वृत्तिस्थाना पन्नधर्मभूतज्ञानमेवानुभूतिः सैव दण्डसदृशी । अहमित्यन्तरवभासः परैरप्यादृतः। अतश्च देवदत्तस्थानापन्नः अहमर्थः इति ‘दण्डी देवदत्तः’ इतिषत् अहमेतदर्थज्ञानी, अहमिदं जानाम्यनुभवामि इति परैरप्यगत्याऽभ्युपगन्तव्यमिति ,

भाव: । अन्यथा ‘अंथाविकृतिरेवासी प्रमातेति न युज्यते’ इति निर्गुणात्मवादे दिङ्नागोक्तदूषणमपरिहार्यमेव स्यादिति

भावः । परमते ‘अहं जानामि’ इति प्रतीतिस्वारस्यं न सम्भवतीति कथमिव प्रतिज्ञायेत इत्युक्तम् ॥

अध्यासभाध्ये ‘पश्चादिभिश्चाविशेषात्’ इत्यादी अन्यत्रच परोक्तमर्थमनुवदति यदप्युक्तमित्यादिना ।

6

स्थूलोऽहम्’ इत्यादिज्ञानं द्विविधम् । देहात्मभ्रमरूपमेकम्, अन्यच्च ‘नैव स्त्री न पुमांश्चैव नचैव च नपुंसकः । 6

१

यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन सयुज्यते’ इत्यादिश्रुति (श्वे) तत्त्वज्ञानवतां आत्मनि अहमर्थे स्थूलशरीरसंयुक्तत्वज्ञान रूप प्रमा

बाधकचरमवृत्तेरप्यमर्थादिविषयकस्यावर्जनीयता

५०४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

यदप्युक्तं स्थूलोऽहमित्यादिदेहात्माभिमानवतएव ज्ञातृत्वप्रतिभासनात् ज्ञातृत्वमपि सिथ्येति, तदयुक्तम् आत्मतया अभिमताया अनुभूतेरपि मिथ्यात्वं स्यात् तद्वत एव

प्रतीतेः । सकलेतरोपमर्दितत्वज्ञानाबाधितत्वेनानुभूतेर्न मिथ्यात्वमितिचेत् हन्तैवंसति तद बाधादेव ज्ञातृत्वमपि न मिथ्या ।

श्रुतप्रकाशिका ननु अनुभूतिरहमिति प्रतीतिप्रसङ्गो दुर्वचः । अनुभूतित्वंह्यधिष्ठानासाधारणाकारः तदस्फुरणं भ्रमानुगुणमेव ।

।

नहि शुक्ती रजतमिति प्रतीयत इति

एवं तर्हानुभूतेर्निर्विशेषतया रूपान्तरेण स्फुरणाभावादनुभूतितया स्फुरणे विरो

धाच्च * तदधिकरणाध्यासानुदयः अविरोधेन कृत्स्नाध्यासे ग्रन्थोक्तसामानाधिकरण्यप्रतीतिप्रसङ्गो दुर्वारः। एतदभि प्रायेणहि पुरोवस्थित भास्वरदव्याद्याकारतया रजतादिरिवेत्युक्तम् । * नन्वध्यासानुदयो दुर्वचः विषयोपश्लिष्टानुभूति

रहं जानामीत्यत्र ज्ञात्रध्यासे प्रतीयते सातु नाधिष्ठानम् । निर्विषया निराश्रयानुभूतिरेवाधिष्ठानम् । * तदप्रकाशाद ध्यासोदय इति । उच्यते - तत्र * (अ) प्रतिपन्नस्त्राधिष्ठानत्वायोगा *द्विषयाश्रयशून्यसंविदो योग्यानुपलब्धिनिरस्तत्वात् । विषयप्रकाशकसंविद एव आत्मत्वाभ्युपगमेन त्वया स्वयम्प्रकाशत्वसमर्थनाच्च सैवाधिष्ठान मिति तदवभासे तस्याश्च झुक्ति त्ववत् भ्रमविरोधित्वेऽध्यासानुदय इति ॥

देहात्माभिमानवतो ज्ञातृत्वप्रतिभासात्तन्मिथ्येत्युक्तमनूद्य दूषयति । यदप्युक्तमित्यादिना । तदबाधादेवेति । ज्ञातृत्वस्याबाधितत्वं मुक्तावपि * ज्ञातृत्वपश्रुतिवाक्यात् । ज्ञातृत्वस्य विक्रियात्मकत्वं निराकर्ते तदनुवदति -

गूढार्थसंग्रहः इति ज्ञानिनां अहमर्थस्यात्मत्वप्रतिपत्तौ सिद्धान्ते न काऽपि क्षतिः इत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणसिद्धान्तमभिप्रेत्याह—तदयुक्तमि त्यादिना ॥

अनुभूतेराप मिथ्यात्वं स्यादिति । ’ मनुष्योऽहं जानामि अनुभवामि ’ इति प्रतीते : चरमदेहवियोगपर्यन्तं परमतेऽपि अवर्जनीयतया विषयानुभवस्य आत्मत्वं कथम् ? अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यैक्यज्ञानं च, अहं ब्रह्मास्मि ’’ इति C

(

ज्ञानस्योदयस्यैवासम्भवात् । तत्र अहमर्थः उपलक्षित एव विवक्षितः इत्यैक्यज्ञाने न बाधकमितिचेत् ऐक्यज्ञानेनैव

अविद्याया निवृत्तौ ‘ मनुष्योऽहम्’ इत्यादिप्रतिभासानुपपत्तिरिति भावः । अविद्यालेशेन अविद्यासंस्कारेण वा भ्रमानुवृ

त्तिर्नविरुध्यते । द्वैतसामान्यविरोधिज्ञानंतु प्रारब्धकर्मक्षयकाले चरमवृत्त्यैव इत्याशङ्कते सकलेतरोपमर्दीति । सक लेतरोपमर्दित्वं चरमवृत्तेरेवेति लघुचन्द्रिकायां व्यक्तमिति पूर्वमेव उक्तम् ॥

अत्र ‘ बोधस्य न बाधः अपि बोधावधिरेबाघः’ इत्युदाहृतपञ्चपादिकोक्तिरप्यभिप्रेता तदबाधादेव ज्ञातृत्वमपि 6

न मिथ्या इति । बाधकं यत् तत्त्वज्ञानं घरमवृत्तिरूपं परसम्मतं सा वृत्तिशानाख्यक्रियैव । तदा अहमर्थो

ऽपि विद्यते । एवं च इदमहमदर्शमिति केनचिद्विशेषेण विशिष्टविषयत्वात् सर्वेषामनुभवानाम् । इति पूर्वो `

क्त्यनुसारेण अहमर्थाविषयकत्वं ज्ञातृत्वाविषयकत्वं च बाधकज्ञानस्य न सम्भवतीति प्रागेव (२६१.पु ) उपपादितम् ।

अतः बाधकज्ञानं निष्प्रकारकं निस्संसर्गकं च न घटत इति तस्यैवाहमर्थगतज्ञातृत्वविषयकत्वं सम्भवतीति ज्ञातृत्वमपि न मिथ्येति भावः ॥

आत्मनः प्रमातृत्वे निर्गुणात्मवादिनः अनित्यत्वापादन में गूढार्थसङ्ग्रहः

“अथाविकृतिरेवासौ प्रमातेति न युज्यते’ इति निर्गुणात्मवादे बौद्धोक्तप्रमातृत्वानुपपत्तिपरिहाराय आत्मनि ज्ञातृत्वस्य सत्यत्वाङ्गीकारे ‘बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता’ इति सगुणात्मवादे बौद्धोक्तदूषणपरिहारो न सम्भ वति । अतएव द्रष्टा दृशिमात्रः ’ इति सूत्रे (यो.सू.१.२०) दृशिमात्र इत्यनेन आत्मनि धर्मसामान्याभाव एव प्रति C

पादितः ॥

उक्तं च तत्सूत्रभाष्ये ‘तथाचोक्तम् (पञ्चशिखसूत्रं - ७) अपरिणामिनीहि भोक्तशक्तिः अप्रतिसङ्कमा च परिणा

मिन्यर्थे प्रतिसङ्कान्तेव तद्वृत्तिमनुपतति । तस्याश्च प्रमातृचैतन्योपग्रहरूपायाः बुद्धिवृत्तेरनुकारमात्रतया बुद्धिवृत्तिविशिष्टाहि ।

ज्ञानवृत्तिरित्याख्यायते ’ इति

एवं ’ वृत्तिसारूप्यमितरत्र’ (४) इति सूत्रभाष्ये चित्तमयस्कान्तमणिक्ल्पं सान्निध्य

मात्रोपकारिदृश्यत्वेन स्वंभवति पुरुषस्य स्वामिनः तस्माच्चित्तवृत्तिबोधे पुरुषस्यानादिसम्बन्धो हेतुः’ इति तदुत्तरसूत्रे

च ‘ फलमविशिष्टः पौरुषेयः चित्तवृत्तिबोधः । बुद्धेः प्रतिसंवेदी पुरुष इति उपरिष्टादुपपादयिष्यामः’ इति च ॥ अत्र तत्त्ववैशारदी |

C

www

अयस्कान्तमणिकल्पं सन्निधिमात्रोपकारिदृश्यत्वेन ’ इति न पुरुषसंयुक्तं चित्तम् अपितु

तत्सन्निहितं, सन्निधिश्च पुरुषस्य न देशतः कालतो वा तदसंयोगात्, किंतु योग्यतालक्षणः । अस्ति च पुरुषस्य भोक्तृ

शक्तिः, चित्तस्य भोग्यशक्तिः, तदुक्तं दृश्यत्वेन इति शब्दाद्याकारपरिणतस्य भोग्यत्वेनेत्यर्थः । भोगश्च यद्यपि शब्दा PIPES

द्याकारवृत्तिः चित्तस्य धर्मः । तथाऽपि चित्तचैतन्ययोरभेदसमारोपात् वृत्तिसारूप्यात् पुरुषस्येत्युक्तम् । तस्माच्चि

त्तेन असंयोगेऽपि तज्जनितोपकारभागिता पुरुषस्यापरिणामिताचेति सिद्धम्’ । इति ‘फलं पौरुषेयश्चित्तवृत्तिबोधः’ इति ननु पुरुषवृत्तिबोधः कथं चित्तगतायाः वृत्तेःफलं नहि खदिरगोचरव्यापारेण परशुना पलाशे छिदा क्रियते इत्यतआह अविशिष्टः इति । नहि पुरुषगतबोधो जन्यते । अपितु चैतन्यमेव बुद्धिदर्पणप्रतिबिम्बितं बुद्धिवृच्या तदाकरया तदाकार तामापद्यमानं फलम्’ इति च ॥ C

6

उक्तं च साङ्ख्यसूत्रेष्वपि ‘ असङ्गोऽयं पुरुष: ’ (अ.१.१५) ’ चिदवसानो भोगः ? (१.१०४) ‘भोक्तृभावात् '

(१४३) ‘निर्गुणत्वान्नचिद्धर्मा’ (१४६) ‘निर्गुणत्वमात्मनोऽसङ्गश्रुतेः ’ (६.१०) ‘निस्सङ्गेऽप्युपरागोऽविवेकात् (६. अ.२७) जपास्फटिकयोरिव नोपराग: किंव्वभिमानः (२८) अहङ्कारः कर्ता न पुरुषः (५४) चिदवसाना भुक्तिः तत्क

मर्जितत्वात् ’ (५५) इति । विज्ञानभिक्षुश्च प्रकृतिपुरुषसंयोगं अभ्युपगुम्य सामान्यगुणातिरिक्तस्यैव विकारजनकधर्मस्य परिणामरूपत्वं सङ्गरूपत्वंचेति नासङ्गत्वश्रुतिविरोधः इति प्रकृतिपुरुषयोः परस्परप्रतिबिम्बमिति च सिद्धान्तयति ॥ उक्तं च शङ्कराचार्यैः

८

नच निरवयवं विक्रियमाणं दृष्टम् अनित्यगुणाश्रयं वा नित्यम्’ (बृ. ३.४., बृ.शां.भा)

इति ‘न निरवयवस्यानेकधर्मवत्त्वे दृष्टान्तोऽस्ति ’ (६.३.२४) इति ’ उपलब्ध्यपेक्षत्वेषां करणानां करणत्वंसाचात्मनः ८

नच तस्यामप्यस्यं कर्तृत्वम् ; नित्योपलब्धिस्वरूपत्वात् । अहङ्कारपूर्वकमपि कर्तृत्वं नोपलव्धुर्भवितुमर्हति अहङ्कारस्या प्युपलभ्यमानत्वात् । नचैवंसति करणान्तरकल्पनाप्रसङ्गः बुद्धे: करणत्वोपगमादिति’ इति च (२.३.४०. सूत्रभाव्य ) ॥

अत्र भामती –’ अयमभिसन्धिः चैतन्यमुपलब्धिसत्यस्वभावो नित्य इति न तत्रात्मनः कर्तृत्वं, नापि बुद्धेः कर

णत्वं किंतु चैतन्यमेव विषयावच्छिन्नं वृत्तिरितिचोपलब्धिरितिचाख्यायते । तस्यतु तत्तद्विषयावच्छेदे वृत्तौ बुद्ध्यादीनां करणत्वमात्मनश्च तदुपधाननाहङ्कारपूर्वक कर्तुत्व युज्यत इति’ इति । सुरेश्वराचार्येरप्युक्तम्–‘आम्रादेः परिणाम 64

भाष्ये ज्ञातृत्वाद्यनुपपत्तिशङ्का तत्परिहारौ

५०६

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

ययुक्त मविक्रियस्यात्मनो ज्ञानक्रियाकर्तृत्वरूपं ज्ञातृत्वं न सम्भवति । अतो ज्ञातृत्वं

विक्रियात्मकं जडं विकारास्पदाव्यक्तपरिणामाहङ्कारग्रन्थिस्थमिति न ज्ञातृत्वमात्मनः, अपि

त्वन्तः करणरूपस्याहङ्कारस्य । कर्तृत्वादिर्हि रूपादिवश्यधर्मः कर्तृत्वेऽहम्प्रत्ययगोच रत्वेचात्मनोऽभ्युपगम्यमाने देहस्येवानात्मत्व, पराक्त्वजडत्वादि प्रसङ्गश्चेति । नैतदुप पद्यते देहस्येवाचेतनत्वप्रकृतिपरिणामत्वदृश्यत्वपराक्त्वपरार्थत्वादियोगा दन्तःकरणरूप स्याहङ्कारस्य, चेतनासांधारणस्वभावत्वाच्च ज्ञातृत्वस्य | एतदुक्तं भवति । यथा देहादि श्रुतप्रकाशिका

।

यदप्युक्तमविक्रियस्येति । ज्ञानस्य धात्वर्थतया क्रियात्वम्

तत्कर्तृत्वं च विकाररूपम् अतएव जडं च । अविक्रि

यस्याजडस्यात्मनो न सम्भवति । विक्रियात्मकत्वाज्जडत्वाच्च * तादृशाहङ्कारग्रन्थिस्थमित्यर्थः सर्वाध्यासमूलत्वात् ग्रन्थि

।

त्वम्

अथ हेत्वन्तरेण च ज्ञातृत्वस्यान्तःकरणधर्मत्वमुपपादयति । कर्तृत्वादिरिति ।

• दृश्यत्वादित्यर्थः आत्मनो

ज्ञातृत्वेऽनिष्टं प्रसञ्जयति । कर्तृत्वइति । अत्र व्यतिरेक्यनुमानान्यभिप्रेतानीति पूर्वमेवोक्तम् । परिहरति । नैतदिति। देहस्येवेत्यादिना अन्तःकरणस्य ज्ञातृत्वाभावोपपादनम् आदिशब्दादन्तवत्त्वग्रहणम् । चेतनासाधारणेत्यादिना आत्मनो ज्ञातृत्वोपपादनम् । ज्ञातृत्वाभावस्साध्योऽभिप्रेतः । अन्तःकरणं धर्मिं अचेतनत्वादयो हेतवः, देहस्येवेति सपक्षो दर्शितः

ज्ञातृत्वस्य चेतनासाधारणत्वकथनाद्व्यतिरेकव्याप्तिश्च कथिता । अन्तःकरणं न ज्ञातृ अचेतनत्वात् ।

एवं परोक्तव्यतिकिणां प्रत्यनुमानान्युक्तानि भवन्ति ।

प्रकृतिपरिणामत्वात्, दृश्यत्वात्, पराक्त्वात्, परार्थत्वात् देहवदिति ॥

नन्वचेतनत्वात् अज्ञातृत्वे साध्ये साध्याविशिष्टता नैवम् । अचेतनशब्देनानात्मत्वस्य विवक्षितत्वात् पुरुषार्थ

प्रतिसम्बन्धित्वं देहंप्रति नियन्तृतथा अन्त:प्रविष्टत्वं वा आत्मत्वं तदभावोऽनात्मत्वम् । प्रकृतिपरिणामत्वं प्रकृतिका

र्यत्वम्। दृश्यत्वं नियमेन ज्ञानान्तराधीनसिद्धित्वम् । पराक्त्वं परस्मै भासमानत्वम् । परार्थत्वं परप्रयोजनैकफलत्वम् । जीवोपकरणत्वमित्यर्थः। आत्मनो ज्ञातृत्वे साध्ये अमी हेतवो यथासम्भवं तर्का योजनीयाः आत्मनो ज्ञातृत्वाभावे देह स्येवानात्मत्वप्रसङ्गः परार्थत्वप्रसङ्ग इति ॥

ननु यथा घटदेहयोर(चित्त्वा) चेतनत्वा)दिके तुल्येऽपि इन्द्रियाश्रयत्वादिकं देहासाधारणं भवति । तथा देहान्तः करणयोरचेतनत्वादिके तुल्येऽपि ज्ञातृत्वमन्तःकरणासाधारणधर्मस्स्यात् । अतः इन्द्रियाश्रयत्वाभावस्येव ज्ञातृत्वाभावस्स्या

प्यचेतनत्वादिकमप्रयोजकम् अचिद्विशेषत्वमेव प्रयोजकम् ।

तथाऽऽत्मनो ज्ञातृत्वाभावेऽपि प्रत्यक्त्वादिरुपपद्यतामि

त्युभयत्रापि विपक्षे बाघकाभावमाशङ्कय परिहरति । एतदुक्तमिति । येन दृश्यत्वादिविरुद्धधर्मेण देहस्य द्रष्टृत्वाद्यनुप पत्तिः । तेनान्तःकरणस्यापि तद्रव्यत्वाद्दूष्टृत्वाद्यनुपपत्तिरित्यर्थः । ज्ञातृत्वाभावं प्रत्यचेतनत्वादिकमप्रयोजकं चेद्देहस्य ज्ञातृत्व प्रसङ्गः । ततश्च चार्वाकंप्रति देहात्मभेदस्त्वयाऽपि दुरुपपादः ॥ गूढार्थसंग्रहः

त्वात् गुणहानिर्गुणान्तरे । अधिकारितु तद्ब्रह्म नहिद्रष्टुरिति श्रुतेः । आगमापायिनिष्ठत्वाद नित्यत्वामयाशिः । उपयन्नपथ

न्धर्मो विकरोतिद्दि धार्मंणम् ॥ ’ (नै. सि. २. अ. ३५) इति । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य परोक्तमनुवदति यदप्युक्तमित्यादिना ॥

निर्गुणात्मवादस्य योगसूत्रकृतोऽसम्मतत्वम्

५०७

श्रीभाष्यम्

दृश्यत्वपराक्त्वादिहेतु मिस्तत्प्रत्यनीकद्रष्टृत्व त्यक्त्वादेर्विविच्यते एवमन्तःकरणरूपाहङ्का रोऽपि तद्दृव्यत्वादेव तैरेव हेतुमिस्तस्माद्विविच्यत इति । अतो न विरोधादेव ज्ञातृत्वम हङ्कारस्य दृशित्ववत् यथा दृशित्वं तत्कर्मणोऽहङ्कारस्य नाभ्युपगम्यते तथा ज्ञातृत्वमपि श्रुतप्रकाशिका

नच देहस्य देहत्वादज्ञातृत्वं घटादौ देहत्वाभावेऽपि ज्ञातृत्वाभावात् । अतस्तत्राचित्त्वादिकस्य ज्ञातृत्वाभावप्रयो

।

जकत्वमभ्युपगन्तव्यमिति # क्वचिज्ज्ञातृत्वाभावप्रयोजकस्य तस्याचित्वादेः क्वचिदप्रयोजकत्वमयुक्तम् । अतोऽचित्त्वादि भिर्देहस्येवान्तःकरणस्य द्रष्टृत्वाद्यनुपपत्तिरित्यर्थ: । प्रत्यक्त्वादेरित्यादिशब्दादजडत्वग्रहणम् । विविच्यते प्रत्यक्त्वादि धर्मेस्सम्बन्धरहितोऽवगम्यत इत्यर्थः । तैरेव हेतुभिस्तस्माद्विविच्यत इति । पराक्त्वादिभिर्देहस्य ज्ञातृत्वाभाव उक्ते पराक्त्वं व्याप्यं, ज्ञातृत्वाभावो व्यापक इति सिद्ध्यति । ततश्च स्वाभावव्याप्तेषु पराक्षु निरवकाशं ज्ञातृत्वं यदि प्रत्य ग्वस्तुन्यपि न स्यात् तदा निराश्रयं प्रसजेदिति * पूर्वोक्तव्याप्तिस्थापनाय विपक्षे बाघकस्तर्कोऽत्राप्यभिप्रेत:, तस्माद्विवि

च्यत इत्येतदुक्तमित्यन्वयः । अतोऽचेतनत्वजडत्वादिस्वभावविरोधान्नाहङ्कारस्य ज्ञातृत्वमित्याह – अतइति ॥

• नहि वयं द्रष्टृत्वाद्यनुपपत्त्या देहात्मविवेकं ब्रूमः । सतु परमतानुसारात्कृतः वयंतु दृशित्वानुपपत्त्येति शङ्कायां

• द्रष्टृत्वाभावस्याचेतनत्वादिप्रयोज्यत्वे * मृषावाद्यसाधारणप्रतिबन्दीमाह-दृशित्ववदिति । तदेव विवृणोति । यथेति। गूढार्थसंग्रहः

द्रष्टृत्वप्रत्यक्त्वादेर्विविच्यते इति । ‘तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ’ द्रष्टा दृशिमात्रः’ इत्यादौ द्रष्टा प्रत्यगात्मैव १८

विवक्षित इति योगसूत्रव्याख्यातॄणामपि सम्मतम् । द्रष्टृदृश्ययोस्संयोगो हेयहेतुः’ इत्यत्र द्रष्टृदृश्ययोस्संयोगोऽपि प्रतिपा

दितः। द्रष्टृदृश्यसंयोगाङ्गीकारे ’ द्रष्टा दृशिमात्रः’ इत्यत्र दृशिव्यतिरिक्तधर्मसामान्यस्य व्यवच्छेदः कथं घटते १… ‘द्रष्टा’ इत्यत्र प्रत्ययार्थबाधो वा कथम् ? दृश्यस्य परागर्थत्वं स्पष्टं योगसूत्रादिषु । तेन तत्प्रतिकोटिभूतद्रष्टुः प्रत्यक्त्व (

मपि स्वस्मै भासमानत्वमित्येव पर्यवस्यति तच्चाहमर्थस्यैव । प्रतिबिम्बनिबन्धनं द्रष्टृत्वामेत्यत्र न किंचन गमकं पश्याम:।

‘चितेरप्रतिसङ्कामाया: ’ इति सूत्रं न प्रतिबिम्बतात्पर्यकम् एतच्चानुपदं निरूपयिष्यते । ‘तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञान

स्यानन्त्यात् ’ इत्यादिसूत्रपरिशीलनायां धर्मभूतज्ञानवत्वनिबन्धनमेव द्रष्टृत्वामित्यास्थेयम् । साङ्ख्ययोगयोस्समानतन्त्र त्वात्

‘ उभयोराप संयोगस्तत्कृतस्सर्ग: ’ ( ई.का) इति साङ्ख्यैरप्यङ्गीकारेण निर्गुणत्वमात्मनः नैव स्थापयितुं शक्यते ।

विकारजनकधर्मस्य विज्ञानभिक्षुमते परिणामत्वसङ्गरूपत्वाङ्गीकारात् स्वरूपसङ्कोचविकासात्मकपरिणामस्यैव विकाररूपत्वेन अहमर्थतद्धर्मज्ञानयोर्भेदेन ज्ञातृत्वाङ्गीकारे विकारित्वस्यापि न प्रसक्तिः ॥ .

• जडप्रकाशायोगात्प्रकाश: ’ (सां.सू.१.१४५) इत्यत्र ’ यथा दीपः प्रकाशात्मा ह्रस्वो वा यदि वा महान् । ज्ञाना

त्मानं तथा विद्यात् पुरुषं सर्वजन्तुषु’ इति विज्ञानभिक्षूदाहृतस्मृतिवचने आत्मन्शब्दः स्वभाववाची । इत्थं च दीप दृष्टान्तेन आत्मनः धर्मभूतज्ञानवत्त्वमेव तत्र विवक्षितम् । षडध्यायसाङ्ख्यसूत्राणितु शङ्कराचार्यादिप्राचीनैरनुदाहृ तत्वादश्रद्धेयान्येव । यद्यात्मा निर्धर्मकः अभविष्यत् तदा सूत्रे द्रष्टृशब्दस्थाने दृशिशब्द एव निरदेक्ष्यत । नचैवं

निर्दिष्टम्, अतस्सूत्रकृतो न निर्गुणात्मवादस्सम्मतः । वाचस्पतिना यद्यपि संयोगो निरस्तः, तथाऽपि द्रष्टृदृश्ययस्योग

आत्मनि शरीरादिसंयोग: सामय नव्य नैयायिकादिसम्मतः

५०८

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

न तत्कर्मणोऽभ्युपगन्तव्यम् । नच ज्ञातृत्वं विक्रियात्मकं ज्ञातृत्वंहि ज्ञानगुणाश्रयत्वम् । ज्ञानंचास्य नित्यस्य स्वाभाविकधर्मत्वेन नित्यम् । नित्यत्वंचात्मनो श्रुतप्रकाशिका

।

दृश्यत्वाद्यविशेषेऽपि देहस्य घटादिविलक्षणस्येन्द्रियाश्रयत्ववदन्तःकरणस्य दृशित्वमुपपद्यताम्

अन्तःकरणस्यापि दृश्य

त्वादिना देहस्येव दृशित्वं नोपपद्यत इतिचेत् तथा दृश्यस्यान्तःकरणस्य दृश्यत्वादिनैव देहस्येव द्रष्टृत्वमाप नोपपद्यते ।

अतो दृशित्वाभावइव द्रष्टृत्वाभावेऽप्यचेतनत्वादिकं प्रयोजकम् अन्वयव्यतिरेकयोस्तुल्यत्वादुपाध्यन्तरादर्शनाच्चेति भावः ॥ अहम्प्रत्ययगोचरत्वमनात्मत्वसाधकं देहस्येवेति यदुक्तं तदयुक्तम् । बाधिताहम्प्रत्ययगोचरत्वस्य पक्षे वृत्त्यभावा दबाघिताहम्प्रत्ययगोचरत्वस्य सपक्षे देहादावभावाच्च, यद्यहम्प्रत्ययगोचरत्वमात्रेणात्मन्यनात्मत्वादिप्ररुङ्गः । तर्हि * रजत

प्रत्ययगोचरत्वमात्रेण (अभ्रान्त)भ्रान्तवत् ) सम्यग्रजतेऽप्य रजतत्वाङ्गुळीयक निर्माणान र्हत्वप्रसङ्गरस्यादित्यसङ्गतम् । श्रुतिभिः

प्रत्यक्षेण च कालात्ययापदेशश्च अनात्मत्वादिप्रसञ्जकं कर्तृत्वं किं प्रयत्नाधारत्वम् उत स्पन्द रूपक्रियाश्रयत्वम् उत ‘धात्वर्थ ,

मात्राश्रयत्वम् ।

प्रथमे व्याप्तयभावः प्रयत्नाधारत्वानात्मत्वयोः क्वचित्सहदर्शनाभावात् * परमात्मन्यनात्मत्वादिप्रस

ङ्गश्चेत् ‘ कर्तारमीशं पुरुषम् ’ इत्यादिना कालात्ययापदेशश्च । जीवेचेत् ‘साधुकारी साधुर्भवति’ कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् ’ ‘यतः स्वकृतभुक्पुमान्’ इत्यादिभि: प्रत्यक्षेण च कालात्ययापदेशश्च * द्वितीये परमात्मन्यसिद्धिः जीवेतू ।

त्क्रान्त्यादिश्रुतिभि: कालात्ययापदेशः

तृतीये भ्रमाश्रयतया स्वाभिमतात्मन्यनात्मत्वप्रसङ्गः, भेददर्शनं तदाश्रयत्वंचापा

रमार्थिकमितिचेत् किं परमार्थभूतधात्वर्थाश्रयत्वमनात्मत्वसाधकम् उतापरमार्थंभूतधात्वर्थाश्रयत्वम् ।

प्रथमे घटादावपि

परमार्थभूतधात्वर्थान्वयानभ्युपगमात् व्याप्तयभावः । द्वितीयेत्वभिमतस्य भ्रमाश्रयस्याप्यात्मनोऽप्यनात्मत्वप्रसङ्गः ॥ अथ विक्रियात्मकत्वं नेत्याह – नचेति

।

तदुपपादयति । ज्ञातृत्वंहीति | गु ( णा) णक्रिया ) श्रयत्वेऽपि तत्कादा

चित्कंचॆत् किमाश्रयत्ववत् विक्रियात्मकं स्यादित्यत्राह – ज्ञानंच / स्येति । धर्मस्य स्वाभाविकत्वेऽपि धर्मी अनित्यश्चेद्ध

मोऽप्यनित्यस्स्यात् । धर्मिनित्यत्वे धर्मस्सोपाधिकश्चेदुपाधिविगमे धर्मो नश्यतीत्यनित्यस्स्यात् । तदुभयव्यावृत्त्यर्थौ नित्य

स्वाभाविकशब्दौ अवस्थाविशेषणकादाचित्कत्वंतु प्रामाणिकत्वादिष्टम् । अनेन पदद्वयेन ‘न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते अविनाशित्वादात्मनः ’ इति श्रुत्यर्थ उक्तो भवति । अस्याश्श्रुतेरयमर्थ: ज्ञातृसम्बन्धिविज्ञानं नित्यम् । कुतः अविनाशित्वादात्मनः । विशिष्टस्य नित्यत्वेन विशेषणभूतज्ञानस्यापि नित्यत्वात् ॥

यद्वा–धर्मेिनित्यत्वेन तत्स्वाभाविकधर्मस्यापि नित्यत्वादिति, आत्मनो नित्यत्वे ज्ञानस्य तत्स्वाभाविकधर्मत्वे च प्रमाणं स्मारयन् पूर्वमेव श्रुतिवाक्योपादानात्सूत्रमुदाहरति । नित्यत्वंचेति । सूत्रोदाहरणेन तद्विषयभूता श्रुतिरपि ह्यर्थतो

गूढार्थसंग्रहः इति निर्देशात् संयोगस्सूत्रकृत्सम्मत एव । अतएव शङ्कराचार्यै: ‘प्रधानपुरुषतत्संयोगा नित्यानुमेयाः’ इति साङ्ख्या:

मन्यन्ते इत्युक्तं (ईक्षत्यधिकरणे) सङ्गच्छते । ‘अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोगईरित: ’ इति परिभाषां विभुद्वयसंयोग ८

मभ्युपगच्छन्तः नव्य नैयायिकाएव नाद्रियन्ते ।

‘ नाणोरणौ प्रवेशोऽस्ति निराकाशस्समश्च सः

।

मिश्रत्वं अमिश्रत्वेन सङ्गतिः ॥ निरंशस्य च संसर्गः कथंनामोपपद्यते

अप्रवेश न ।

संसर्गे च निरंशत्वं यदि दृष्टं निदर्शय ’ ।

परोक्त (शं) रीत्या श्रुतिबलादात्मनि सम्बन्धसम्भवः अन्यथा प्रतिबिम्बासम्भवः

५०९

श्रीभाष्यम् 6

नात्मा श्रुतेः’ इत्यादिषु च वक्ष्यति(शारी. २.अ. ३.पा.१८) ‘ज्ञोऽत एवेत्यत्र ज्ञ इति ’ (अ. २

३.पा. १९) व्यपदेशेन ज्ञानाश्रयत्वं च स्वाभाविक मिति वक्ष्यति । अस्य ज्ञानस्वरूपस्यैव मणि प्रभृतीनां प्रभाश्रऽऽयत्वमिव ज्ञानाश्रयत्वमप्यविरुद्धमित्युक्तम् । स्वयमपरिच्छिन्नमेव ज्ञानं

संकोचविकासार्हमित्युपपादयिष्यामः । अतः क्षेत्रज्ञावस्थायां कर्मणा सङ्कचितस्वरूपं तत्तत्कर्मानुगुणतरतमभावेन वर्तते । श्रुतप्रकाशिका

दर्शिता स्यात् । सूत्रं च पूर्व ज्ञानगुणकत्व प्रदर्शनायोपात्तम् इदानीं नित्यत्वज्ञापनायोपात्तम् । ‘ज्ञोतएव ’ इत्यत्र ज्ञ इति व्यपदेशस्य विवरणम् । ’ यावदात्मभावित्वाच्च न दोषः’ इति सूत्रम् । अतस्स्वाभाविकत्वसिद्धिरिति भावः । LA

ज्ञानस्वरूपस्य ज्ञानाश्रयत्वं कथमित्यत्राह – अस्येति । ज्ञानं स्वाभाविकनित्यधर्मश्चेत्सर्वदा सर्वज्ञत्वप्रसङ्ग इत्यत्राह

Ak

॥ स्वयमिति । स्वयं स्वतः ‘ सम्पद्याविर्भावः’ इत्यादिसूत्रे उपपादयिष्याम इत्यर्थः, अनन्तरमेर्वात वार्थःFe 6

।

तहदानीमपि कदाचित्सर्वज्ञत्वं मुक्तौ च कदाचिज्ज्ञानसङ्कोचः किं न स्यात् यदि क्षेत्रज्ञावस्थायां सङ्कोत्तः तर्हि सर्वेऽप्यज्ञास्युरित्यत्राह-अतः क्षेत्रज्ञेति । अतः सङ्कोचविकासार्हत्वात् कर्मणेति सङ्कोचकोपाधिः । क्षेत्रज्ञावस्थया मिति । तदानीमेव सङ्कोच इत्यर्थः, सर्वेषामज्ञत्वप्रसक्तिश्च कर्मतारतम्यात्परिहृता । तारतम्यशब्देन – तया तिरोहितत्वाच्च शक्ति: क्षेत्रज्ञसंज्ञिता । सर्वभूतेषु भूपाल तारतम्येन वर्तते ।

इति वचनं स्मारितं भवति । कर्मणेति पदेन तयेति पदं श्लोकस्थं व्याख्यातं भवति तया कर्मरूपाविद्ययेत्यर्थः | PA ।

अविद्या कर्मसंज्ञाऽन्या तृतीया शक्तिरिष्यते

ययाक्षेत्रज्ञशक्तिस्सा वेष्टिता नृपसर्वगा ॥

संसारतापानखिलानवाप्नोत्यतिसंततान् । इतिहि प्रकृतम् ॥

pron story

गूढार्थसंग्रहः

(लो.पं.९.९५.९६.श्लो) इति माध्यमिकोक्तिरप्यनुपादेया । सिद्धान्ते अप्रत्यक्षपरमाण्वनङ्गीकारात् । त्रसरणोरेव तत्स्था नापन्नत्वेन तदुभयसंयोगस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वाच्च । संयुक्ताविति प्रतीत्या संयोगस्य नान्तरालाभावरूपत्वम् इत्यन्यत्र स्पष्टम् ॥ ‘सिद्धान्ते च ‘ यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यते’ इत्यादिश्रुतिबलात् आत्मनः संयोगोऽभ्युपगम्यते । अत

एव’ सम्बन्धानुपपत्तेश्च ’ (ब्र.सू. २.२.३८) इति सूत्रे ’ न तावत् संयोगलक्षणस्सम्बन्धः सम्भवति प्रधान पुरुषेश्वराणां

सर्वगतत्वान्निरवयवत्वाच्च । अपिन्चागमबलेन ब्रह्मवादी कारणादिस्वरूपं निरूपयतीति नावश्यं तस्य यथादृष्टमेव सर्वमभ्युप गन्तव्यमिति नियमोऽस्ति । परस्यतु दृष्टान्तबलेन कारणादिस्वरूपं निरूपयतः यथा दृष्टमेव सर्वमभ्युपगन्तव्यमित्ययम स्त्यतिशयः इति शङ्कराचार्योक्तं सङ्गच्छते । अत्र आनुमानिकजगत्कारणवादिसाङ्ख्यमते प्रधान पुरुषसंयोगनिराकरणेन

तन्मते संयोगस्सम्मत इति निर्धारणेन तत्त्ववैशारद्यां संयोगानङ्गीकारोक्तिः स्वोत्प्रेक्षामूलेति सिद्धम् ॥

एतेन नहि नित्यमनित्यगुणाश्रयं दृष्टमित्यायुक्तिरपि निरवकाशा । निरवयवस्य सन्निकृष्टस्य प्रतिनिम्बस्य लोके

क्वाप्यदर्शनेन अन्तःकरणवृत्तौ चित्प्रतिबिम्बकल्पनायाः असम्भवाच्च । श्रुतिषु ‘एषत आत्मा अन्तर्याम्यमृतः, अदृष्टो

द्रष्टा अश्रुतः श्रोता, अमतो मन्ता, अविज्ञातो विज्ञाता’ (बृ.५.७.२३) इति । तद्वा एतदक्षरं गार्गि अदृष्टं द्रष्टा (

दृष्टत्वादेः श्रुत्यादिसिद्धतया नैष्कर्म्यसिद्ध्युक्तदोषानवसरः भट्टपादमतं च

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तच्चेन्द्रियद्वारेण व्यवस्थितम् । तमिममिन्द्रियद्वारा ज्ञानप्रसरमपेक्ष्योदयास्तमयव्यपदेशः

प्रवर्तते ज्ञानप्रसरेतु कर्तृत्वमस्त्येव । तच्च न स्वाभाविकम् अपि तु कर्मकृतमित्यविक्रिय स्वरूप एवात्मा ।

श्रुतप्रकाशिका

ज्ञानस्य नित्यत्वेनानुत्पत्तिकत्वादिन्द्रियनैरपेक्ष्यं स्यादित्यत्राह – तच्चेति । यद्वा -स्थावरेष्वपि ज्ञानविकासस्स्यादि त्यत्राह——तञ्चेति । इन्द्रियद्वारकत्वं सङ्कोच विकासार्थमित्यर्थः तर्ह्यत्पत्तिविनाशव्यपदेशो न स्यादित्यत्राह – तमिममिति ।

• प्रसरान्वयव्यतिरेकावपेक्ष्योदयास्तमयव्यपदेश इत्यर्थः । यद्वा प्रसृतांश: प्रसरः तस्य प्रसरणसङ्कोचावुदयास्त मयावित्यर्थः ।

सङ्कोचविकासाभ्युपगमे विक्रियात्मकत्वं स्यादित्यत्राह - ज्ञानप्रसरेत्विति । तादृशविविक्रियात्मकं प्रामाणिकत्वादिष्टमित्यर्थः अचेतनवत्परिणामोह्यनभ्युपगत इत्येवकाराभिप्रायः ॥

अनेन अविकारश्श्रुतीनां विषयो दर्शितः । * मुखान्तरेणाप्यविकारश्रुतीनां निर्वाहं दर्शयति । तच्चेति । स्वाभा -अविक्रियेति । स्वरूपं स्वाभाविकरूपम् विकविकारनिषेधपरा अविकारतय इत्यर्थः । स्वाभाविकं रूपं कथमित्यत्राह गूढार्थसंग्रह:

अश्रुतं श्रोतृ अमतं मन्तृ, अविज्ञातं विज्ञातृ’ (बृ.५.८.११) इति च श्रूयते । अत्र आत्मनः द्रष्टृत्वादिकं स्पष्टमुक्तम्। अत्र प्रथमवाक्ये अन्तर्यामिणः द्रष्टृत्वादिकं, द्वितीये च एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि’ इत्याद्युपक्रमात् प्रशासि ८

तुर्द्रष्टृत्वादिकं प्रतिपादितम् इदं वाक्यद्वयं यद्यपि परमात्मविषयम् । तथाऽपि जीवस्याप्यन्तर्यामित्वेन परमात्मवत् अह मर्थत्वं द्रष्टृत्वादिकं च न प्रच्यावयितुं शक्यम् | ‘एहि द्रष्टा ’ (मु)O इत्यादिश्रुतेश्च । तदुत्तरं ’ नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ FIRE इत्यादिवाक्यंतु प्रश्नगतवाक्याद्यनुसारेण सर्वद्रष्टुः परमात्मसमस्यैवान्यस्य निषेधमुखेन नियन्तुर्नियन्त्रन्तरनिषेधतात्पर्य कमिति वृत्तिकारमतं स्थापयिष्यते ॥

एवं च द्रष्टृत्वादिकं तात्त्विकमेवात्मनः नैष्कर्म्यसिद्ध्युपात्ता ‘नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते’ इति श्रुतिः न पराभीष्टमर्थ साधयितुमलं, द्रष्टुरित्यादिनिर्देशस्यैव वैयर्थ्यात् । किंतु धर्मभूतज्ञानस्य निरन्वयविनाशविरहपरम् । अय मर्थः पूर्वमेव निरूपितः। धर्मस्य आगमापायित्वेऽपि धर्मिणो न नित्यत्वस्य क्षतिः । धर्मधर्मिणोर्भेदात् भेदाभेदस्य पूर्व मेव निरासात् । सङ्कोचविकासात्मक परिणामस्यैव विकाररूपतया ’ उपयन्नपयन्धर्मो विकरोतिहि धार्मेणम् ’ इति जीवे आगन्तुकधर्माङ्गीकारे विकारप्रसक्तिरूपदोषस्य नावसरः इति । भट्टपादास्तु ‘नानित्यशब्दवाच्यत्वमात्मनो विनिवा

(. श्लो) ’ स्यातामत्यन्तनाशेऽस्य कृतनाशाकृता र्यते । विक्रियामात्रवाचित्वे नधुच्छेदोऽस्य तावता ॥ (श्लो.वा.आ.वा. २२. गमौ । नत्ववस्थान्तरप्राप्तौ लोके बालयुवादिवत्’ इत्यत्र आर्हतमत इव धर्मभूतज्ञानस्य आत्मनः परिणामरूपत्वाङ्गीकारे ऽपि निरन्वयविनाशानङ्गीकारेण अनित्यत्वं नापादयितुमलमिति वदन्ति ॥

की अपितु कर्मकृतमिति अविक्रियस्वरूपएवात्मेति । एतेन दुःखिप्रेमास्पदत्वरूपेण अहमर्थस्य द्वैरूप्यं विवरणो

कमपि निरवकाशमिति सूचितम् । धर्मभूतज्ञानस्य सङ्कोचः कर्मकृतः बन्धदशायां सर्वविषयासम्बन्धः विषयेषु प्राति

।

कूल्यभानमपि कर्मनिबन्धनम् अतः दुःखित्वं कर्ममूलक धर्म भूतज्ञान परिणामभेदनिबन्धनमौपाधिकम् । उपाधिविगमे

श्रीभाष्यम्

एवंरूपविक्रियात्मकं ज्ञातृत्वं ज्ञानस्वरूपस्यात्मनएवेति न कदाचिदपि जडस्याहङ्कारस्य ज्ञातृत्वसम्भवः । जडस्वरूस्याप्यहङ्कारस्य चित्सन्निधानेन तच्छायाऽऽपत्त्या श्रुतप्रकाशिका

अधिकारित्क्वाक्यान्युपाधिविमुक्तस्वाभाविकरूपपरणात्यर्थः प्रसरणकर्तृत्वमपि विकाररूपत्वादन्तःकरणस्यैवेत्यत्राह-एवंरूप विक्रियात्मकमिति। स्वधर्मभूतज्ञानप्रसरणकर्तृत्वलक्षणविकारित्वमेवंरूपशब्देन विवक्षितम् ।

ज्ञानस्वरूपस्य ज्ञानमेव

स्वाभाविको धर्मः यस्य सज्ञानस्वरूप : स्वधर्मभूतज्ञानप्रसरणकर्तृत्वलक्षणविकारस्तद्धर्मकस्यात्मन एव सम्भवति नतु जड स्वरूपत्वादतद्धर्मकस्याहङ्कारस्येत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः नास्त्येव ।

म्। एतद्रूपद्वयभानं चबन्धदशायामेव मुक्तस्य शान

आत्मनः ज्ञानानन्दस्वरूपत्वेन प्रेमास्पदत्वं तात्त्विकम् ।

सुखादिप्रतिपादकश्श्रुतिभिः अहमर्थस्य द्वैरूप्यशङ्काया अपि नावसरः । अहमित्येतावन्मात्रे दुःखित्वप्रेमास्पदत्वयोर्भान R

मपि नास्ति । अतः ‘ इदं रजतम्’ इतिवत् पदद्वयाप्रयोगेण द्वैरूप्यं न कथंचिदप्यहमर्थे सम्भावनार्हमिति सिद्धम् ॥ ‘ चित्तमयस्कान्तमणिकल्पं सन्निधिमात्रोपकारि ’ इति ’ तस्माच्चित्तवृत्तिबोधे पुरुषस्यानादिसम्बन्धो हेतुः’ इति ,

च योगसूत्रभाष्याद्यनुसारेण शङ्कते-चित्सन्निधानेन तच्छायापयेत्यादि । ’ चितरप्रतिसङ्कमायाः तदाकारापत्तौस्वबुद्धि ८

संवेदनम् ’ (४.२२) इति सूत्रे तत्त्ववैशारद्यां ’ यत्तदवोचत् वृत्तिसारूप्यमितरत्रेति तदितः समुत्थितम् । चितेः स्वबुद्धि संवेदनं बुद्धेस्तदाकारापत्तौ चिति प्रतिबिम्बाधारतया तद्रूपतापत्तौसत्यां यथाहि चन्द्रमसः क्रियामन्तरेणाऽपि सङ्क्रान्त चन्द्रप्रातबिम्बममलं जलमचलं चलमिव चन्द्रमसमवभासयति, एवं विनाऽपि चितिव्यापारमुपसङ्क्रान्ताचतिप्रतिबिम्बितं

चित्त्वं चिति शक्तिमवभासयत्’ इत्यादि वाचस्पतिनोक्तम् ॥ ८

वृत्तिसारूप्यमितरत्र रत्र ’ (१.४) इति सूत्रे वार्तिकेतु ’ साचार्थाकारताबुद्धौ परिणामरूपा स्वप्नादौ त्रिषयाभावेन तत्प्रति

बिम्बासम्भवात्, पुरुषे च प्रतिबिम्बरूपा, विद्यमानवृत्तिमात्रग्राहके पुंसि प्रतिबिम्बैनैवोपपत्तेरिति । न केवलं तर्कादेव विति बुद्धेः प्रतिबिम्बं कल्प्यते । किंतु ’ तस्मिंश्चिद्दर्पणे स्फारे समस्ता वस्तुदृष्टयः । इमास्ताःप्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमाः ॥ यथा संलक्ष्यते रक्त: केवल: स्फटिको जनैः । रञ्जकाद्युपधानेन तद्वत्परमपूरुषः ॥’ इत्यादि स्मृतिशतैरपीति ॥ ,

नचैवं संस्कारशेषा बुद्धिः पुरुषे प्रतिबिम्बिताभायादित्यसंप्रज्ञातयोगानुपपत्तिरिति वाच्यम् ; परमाणोरिव वृत्त्य

तिरिक्तानां प्रतिबिम्बसमर्पणासामर्थ्यस्य फलबलेन कल्पनात् अनादिस्वस्वामिभावस्यैव प्रतिबिम्बानियामकतया वक्ष्यमाण

त्वात्तु न परबुद्धिवृत्तेर्भानम्। अतएव पुरुषार्थवत्येव बुद्धिः पुरुषस्य विषय इति साङ्ख्यसिद्धान्तो विवेकख्यातिविषय भोगौ च पुरुषार्थाविति, यथा च चिति बुद्धेः प्रतिबिम्बम् एवं बुद्धावपि चित्प्रबिम्बं स्वीकार्यम् । अन्यथा चैतन्यस्य

भानानुपपत्तेः स्वयं साक्षात्स्वदर्शने कर्मकर्तृविरोधेन बुद्ध्यारूढत्तयैवात्मनः घटादिवत् ज्ञेयत्वाभ्युपगमात् ॥ तथाच वक्ष्यति सूत्रकारः ‘द्रष्टृहश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम्’ इति बुद्धावात्मप्रतिबिम्बमेव च तान्त्रिका बुद्धेश्चिच्छा यापत्तिरित्यात्माकारतेति प्राहुः । ‘ प्रतिबिम्बोपाधौ बिम्बाकारो बुद्धेः परिणाम एव सच साक्षिभास्य इति ’ एतेन नीरूप स्वात् बुद्धिपुरुषयोरन्योऽन्यं प्रतिबिम्बनं न सम्भवतीत्यपास्तम् । उभयत्रोभयाकारबुद्धि प्रतिबिम्बशब्दम

५१२ (56)६TB)

तंत्र परस्परप्रतिबिम्बवादिविज्ञान भिक्षुमतम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तत्सम्भव इतिचेत् * केयं चिच्छायाऽऽपत्तिः किमहङ्कारच्छायाऽऽपत्तिस्संविदः ? श्रुतप्रकाशिका यद्वा स्वरूपशब्दो * धर्मिपरः ।

ज्ञानस्वरूपत्वात् ज्ञान धर्मकस्यैव

ज्ञानस्वरूपस्यैव ज्ञानधर्मकत्वं सम्भवति नतु

जडस्वरूपस्य यथा घटादेरिति ।

स्वधर्मभूतज्ञान प्रसरकर्तृत्वरूपविकारसम्भवः, नतु जडस्वरूपत्वादतद्धर्मकस्याहंकारस्ये

त्यर्थः । एवं विक्रियात्मकत्वात् ज्ञातृत्वस्यात्मधर्मत्वानुपपत्तिर्निरस्ता । अथ परोक्तान् शातृत्वनिर्वाहप्रकारान् निरस्यति ।

ज्ञातृत्वं चिच्छायापत्तिकृतं, चित्संपर्ककृतं चिदभिव्यञ्जकत्वकृतम्, इति त्रयःपक्षाः । तत्र प्रथमं चिच्छायापत्तिपक्षमाश ।

ङ्कते । जडेति । दूषयति केयमिति

केयं दुर्निरूपेत्यर्थः । विकल्पयति । किमिीत / चिच्छायाशब्दयोस्समासान्तर्गता

गूढार्थसङ्ग्रहः अत्र विवक्षितत्वात् जलादावपि सूर्याद्याकारबुद्धिपरिणामस्यैव सूर्यादिप्रतिबिम्बितत्वाच्च, तदेवं बुद्ध्यात्मनोः परस्पर प्रतिबिम्बरूपाद्दोषादेवैकताभ्रमोऽहंकर्ता सुखी जानामीत्यादिरूप इति, तदेतत् परस्परं प्रतिबिम्बं साङ्ख्यकारिकायाम्

ब्दाभ्यामुक्तम्। ‘ तस्मात्तत्संयोगादचेतनं चेतनाबदिव लिङ्गम् । गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव भवत्युदासीन : इतिदिक्’ इति ॥ ’ चितेरप्रतिसंक्रमाया: ’ इति सूत्रवार्तिकेऽपि अयं भावः ज्ञातुस्संचारो न साक्षादेव ज्ञाने हेतुः किंतु अर्थाका

रता हेतुः सन्निकर्षद्वारा । अन्यथा स्वप्नादौ मनस्संचाराभावेन अर्थभानायोगात् । अतो विभुत्वेनैव सर्वत्र सन्निकृष्ट

स्यात्मनस्संचारो नापेक्ष्यत इति । आपत्तिग्रहणं पुरुषस्य पारमार्थिकाकारप्रतिषेधार्थम् । यथाहि विषयासन्निकर्षकालेऽपि

स्वप्नादौ तद्भानाय अगत्या चित्तस्य तदाकार: परिणाम इष्यते, नैवं पुरुषस्य चित्तवृत्त्यभावेऽपि तद्भानं भवति, येन पुरु षेऽपि वृत्त्याकारः परिणामइष्येत । किंतु स्फटिके सन्निकृष्टजपालौहित्यस्येव चित्तवृत्तः प्रतिबिम्बमेव लाघवादिष्यते ।

उभयत्राकाराख्यपरिणामकल्पने गौरवात् । स्फटिदर्पणादेः स्वप्रतिबिम्बित वस्तुप्रकाशकत्वस्य सिद्धत्वाञ्चेति । तदिदं प्रति बिम्बमेव वृत्त्याकारापत्तिरित्युक्तं सूत्रकारेणेति’ इति ॥ नन्वयं घट इति वृत्तेर्बोधो ‘घटमहं

9

इति रूपः तस्य च पौरुषेयत्वे पुरुषस्य स्वतन्त्राकारेण परिणामि

त्वापत्तिरिति ? तत्राह—अविशिष्ट इति । सच बोधश्चित्तवृत्या सहाविशिष्ट इति वृत्तिसारूप्यसूत्रे उपपादित इत्यर्थः, ‘अयं घट: ’ इत्याकारा बिम्बरूपा वृत्ति: कारणं तस्या एव वृत्तेश्चैतन्ये प्रतिबिम्बनाच्चैतन्यमप्ययं घट इत्याकारभिव

सद्बोधाख्यं फलं भवतीति नात्र विशेषः शब्देन वक्तुं शक्यते विवेकिभिरेव इक्षुक्षीरादिमाधुर्यस्येव स्वयं विशेषोऽनुभूयते दृग्दृश्यादिवैधर्म्यादिति भावः । पौरुषेयो बोधइत्याधाराधेयभावश्च गगने श्रोत्रमितिवत् विशिष्टाविशिष्टभेदेनोपपादनीयः

करणलक्षणंचात्र फलायोगव्यवच्छिन्नकारणत्वमिति । ननु रूपादिषु चक्षुरादीनामेव करणत्वं श्रुतिस्मृत्योरवगम्यत इतिचेत् सत्यं किंतु बुद्धिवृत्त्याख्यप्रमान्तरंप्रत्येव तेषां करणत्वं नतु पौरुषेयबोधरूपां मुख्य प्रमांप्रति ’ इति चोक्तम्। सन्निधानपक्षे

जपाकुसुमस्फटिंकयोरिव पुरुषान्तःकरणयोः सन्निधानं, सन्निधानं च संयुक्तसमीपवर्तिनोरुभयोस्साधारणं, संपर्कश्च संयोग

एवेति पक्षद्वयवैलक्षण्यम् । सांख्यैकदेशिभिः अन्तःकरणचितोः परस्परप्रतिबिम्बाङ्गीकारेण तन्मतरीत्यैव संविदात्मवादि

भिरपि प्रतिबिम्बवादे प्रतिबिम्बसम्भावनया विकल्पयति- केयं चिच्छायापत्तिरित्यादिना ॥ किमहङ्कारच्छायापत्ति संविदः इति । संविद एव चिद्रूपत्वेनात्मत्वस्य परैरभ्युपगमात् अहङ्कारे आत्मनः प्रतिबिम्बापत्तिरित्यर्थः । अहङ्कार

आत्मनः प्रतिबिम्बंतु साङ्ख्ययोगव्याख्यातॄणां सर्वेषां सम्भतम् ॥

w

परसम्मतप्रतिबिम्बासम्भवः

५१३

श्रीभाष्यम्

उत संविच्छायाऽऽपत्तिरहङ्कारस्य । न तावत्संविदः संविदि ज्ञातृत्वानभ्युपगमात् ; नाप्य हङ्करस्य; उक्तरीत्या तस्य जडस्य ज्ञातृत्वायोगात्, द्वयोरप्यचाक्षुषत्वाञ्च । नह्यचाक्षुषाणां छाया दृष्टा ।

श्रुतप्रकाशिका अहङ्कारच्छायाऽऽपत्तिस्संविदः

संविच्छायाऽऽपत्तिरहङ्कारस्येति

संविद्यहङ्कारगतज्ञातृत्वच्छायाऽऽपत्तिरित्यर्थः । प्रथमं दूषयति । न तावदिति ।

।

।

विभक्तिः षष्ठी वा सप्तमीवेति भावः

अहङ्कारे संविद्गतज्ञातृत्वच्छायाऽऽपत्तिरित्यर्थः ।

शिरोऽन्तरं व्युदस्यति । नापीति । पूर्वमचेतनत्वप्रकृतिपरिणामित्वादिभिरहङ्कारस्य ज्ञातृत्वव्युदासमभिप्रेत्याह—उक्तरी

त्येति । दूषणान्तरमाह-द्वयोरपीति । तद्विवृणोति । नहीति । गूढार्थसङ्ग्रहः

संविदि ज्ञातृत्वानभ्युपगमादिति । अहङ्कारे चित्प्रतिबिम्बाङ्गीकारमात्रेण ज्ञातृत्वप्रतिभासस्य नोपपत्तिः । अन्तःकरणचितोरभेदारोपेण अन्तःकरणवृत्तेः प्रतिबिम्बे तद्वारा बिम्बे च प्रतिभासेन ज्ञातृत्वप्रतिभासः । साङ्ख्यप्रवचनवि वरणे वाचस्पतिनोच्यते । तथाऽपि भामत्यां वाचस्पतिना प्रतिबिम्बवाददूषणपूर्वकं अवच्छेदवादस्यैवाङ्गीकारेण विवरणकार

मतएव प्रतिबिम्बवादाभ्युपगमेन साङ्ख्यैः अन्तःकरणवृत्तौ ज्ञानत्वस्वीकारेऽपि विवरणे अन्तःकरणवृत्तौ ज्ञानत्वोपचाराङ्गी कारेण संविदि ज्ञातृत्वानभ्युपगमेन ’ अहमिदं जानामि’ इति प्रतीतेर्नोपपत्तिरिति भावः ॥

नाप्यहङ्कारस्येत्यादि । आत्मनि अन्तःकरणस्य तद्वृत्तेर्वा प्रतिबिम्बाङ्गीकारेऽपि जडस्यान्तःकरणस्य ज्ञातृत्वास म्भवे संविदात्मवादे ज्ञातृत्वानुपपत्तिरित्यर्थः ॥

नह्यचाक्षुषाणां छाया दृष्टेति । यद्यपि साभ्रनक्षत्राकाशप्रतिबिम्बस्य दर्शनेन अचाक्षुषाणामपि छाया वर्तते । इति विवरणादाबुक्तम् । तथाऽपि आकाशस्य सावयवत्वस्य सिद्धान्तिसम्मतत्वेन पञ्चीकृताकाशस्य पञ्चीकरणेन रूप

।

वत्त्वात् चाक्षुषत्वं सम्भवत्येव । नैयायिकादिमते अभ्रनक्षत्रादीनामेव प्रतिबिम्बमभ्युपगम्यते एवमन्तःकरणस्याचा

क्षुषस्य प्रतिबिम्बोपाधित्वमपि न सम्भवति । सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे प्रतिबिम्बपक्षः सम्यक् दूषितः । तत्रैव शब्दप्रतिबिं म्बादिकं नास्तीति निरूपितम् ।

८

अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वम्’ (३.२.१९) इति सूत्र (शां) भाष्ये ‘न जलसूर्यका

दितुल्यत्वमिहोपपद्यते तद्वदग्रहणात् । सूर्यादिभ्योहि मूर्तेभ्यः पृथग्भूतं विप्रकृष्टदेशं मूर्तजलं गृह्यते । तत्र युक्तस्सूर्यादि प्रतिबिम्बोदयः। नत्वात्मा मूर्त: नचास्मात्पृथग्भूताः विप्रकृष्टदेशाश्चोपाधयः’ इत्याद्युक्तम् ॥ एवं च ‘ सम्बन्धानुपपत्तेश्च ’ (२.२.३८) इति सूत्रभाष्ये प्रधानपुरुषसंयोगासम्भवे निरवयत्वसर्वगतत्वोभयरूपं

बीजं यत्प्रदर्शितं तदेव प्रतिबिम्बासम्भवेऽपि मूलं पर्यवसन्नमिति नात्मप्रतिबिम्बसम्भवः । ‘दर्शनाच्च ’(३*२.२१) इति सूत्रभाष्ये ‘दर्शयति च श्रुतिः परस्यैव ब्रह्मणः देहादिषूपाधिषु अन्तरनुप्रवेशम्’ इत्याद्येवोक्तं नात्मप्रतिबिम्बम् । 6 अत

एवचोपमा सूर्यकादिवत्’ इति सूत्रमपि प्रतिबिम्बतुल्यत्वेनैवोपपद्यते । एवं च श्रुतिबलादापे न प्रतिबिम्बसिद्धिः ॥ एतेन विज्ञानभिक्षूदाहृतस्मृतिवचनस्य (५११.पु) प्रागुदाहृतस्य प्रामाणिकत्वे सरोवर्तित्वेन तटद्रुमाः यथा भासन्ते

तद्वत् समस्तवस्तुदृष्टयोऽपि चिद्वृत्तित्वेन भासन्ते, इति तस्यार्थः। वस्तुसम्बद्धाः दृष्टयः जीवधर्मभूतज्ञानरूपा एव। वस्तूनां 65

योगसूत्रतद्भाष्यायुदाहृतप्रमाणैरपि प्रतिबिम्बासिद्धिः

५१४

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः जीवासंयुक्तत्वेन धर्मभूतज्ञानद्वारैव वस्तूनां सम्बन्धः । धर्मभूतज्ञानस्य जीव वस्तुद्वयमध्ये विकास : प्रसरणाख्यः इति अन्तःकरणवृत्तय एव वस्तुदृष्टयो विवक्षिता इत्येतद्वचनतात्पर्यं तु नैव निर्णेतुं शक्यम्

।

जीवदूरवर्ति वस्तुसंबद्धधर्मभूतज्ञानवत्वं सरोऽसंबद्धतद्रुमवत्त्वसाम्येन प्रतिपादितं तावदेव, अत्र वस्तुदृष्टय इत्येव वर्तते । ‘ इमास्ताःप्रतिबिम्बानि ’ इत्य

।

नभिधाय ’ इमास्ताःप्रतिबिम्बन्ति ’ इत्युक्त्या प्रतिबिम्बतुल्यत्वमेवात्र विवक्षितं, नतु प्रतिबिम्बत्वम् रति कृष्णति इतिवत् प्रतिबिम्बानीवाचरान्त

प्रतिविम्वन्ति इत्येवात्र विवक्षितम् ।

कृष्ण इव आच

अतः एतत्स्मृतिवचनं तदन्तस्थ

त्वेन ज्ञानसाम्यात् उपपद्यते । विज्ञानभिक्षुणाऽपि प्रतिबिम्ब नाङ्गीकृतम् । उभयत्रोभयाकारबुद्धिपरिणामस्यैव तेना ७७

भ्युपगमात् । ‘ चितेरप्रतिसङ्क्रमाया: ’ इति सूत्रे प्रतिबिम्बबोधकं न किञ्चित् पदं वर्तते । अप्रतिसङ्कमाया’ इति ८

अन्यत्र संचाररहितायाः इत्यर्थकं वर्णितं व्याख्यातृभिः ।

तदाकारतापत्ता’ वित्यत्रापि न प्रतिबिम्ब विवक्षानियामकं ८

किञ्चित् । स्वबुद्धिसंवेदनमित्यत्र चित्तपरिणामस्यैव संवेदनं विवक्षितमिति नैव नियन्तुं शक्यम् । बुद्धिशब्दस्य ज्ञाना

थर्कत्वात् । अतः

(

अन्तःकरणपरिणामात्मकमेव ज्ञानं योगसूत्रेषु विवक्षितमिति निर्णयो न सम्भवति तत्साधकाभावात् ।

अप्रतिसङ्क्रमायाः’ इत्यत्र जीवस्त्र विषयदेशगमनाभावो विवक्षितः । स्वबुद्धेः स्वधर्मभूतज्ञानस्य ‘द्रष्टा’.

इत्यादौ प्रकृतौ विवक्षितस्य तदाकारतापत्तौ विषयसम्बन्धापत्तौ इन्द्रियादिद्वारा विषयसम्बन्धे सतीति यावत् । स्वबु

द्धिसंवेदनं जीवधर्मभूतज्ञानविषयकज्ञानमिति यावत् ॥ एतेन ‘वृत्तिसारूप्यमितरत्र’ इत्यत्रापि प्रतिबिम्बं नैव विवक्षितम् ।

व्युत्थाने चित्तस्य

यद्विषयिणी वृत्तिः

ताद्वषयकं रूपं धर्मभूतज्ञानमेव पुरुषस्य । इति तत्सूत्रे विवक्षितम् । सारूप्यं समानरूपबत्वम् अपरिणामित्वेन धर्मभूत ज्ञानसम्बन्धो न सम्भवतीति योगसूत्रकृतो नैव विवक्षितम् । द्रष्टृदृश्यसंयोगस्य

स्वस्वामिभावसम्बन्धस्य च योगसूत्रेष्वेव

स्पष्टमुक्तेः । अतः सङ्कोचविकासात्मकपरिणामशून्यत्वमात्मनो विवक्षितम् एतच्च

निरूपितं भावप्रकाशे (३.सं.२६.पु) ॥

उक्तसूत्रयोगभाष्ये ‘न पातालं नच विवरं गिरीणां नैवान्धकारं कुक्षयो नोदधीनाम् ।

।

शाश्वतं. बुद्धिवृत्तिमविशिष्टां कवयो वेदयन्ते

'

गुहा यस्यां निहितं ब्रह्म

इति यदुदाहृतं प्रमाणं, तत्र शाश्वतस्य शिवस्य ब्रह्मणो विशुद्धस्वभा 6

TOT

वस्य चिति छायामापन्नां मनोवृत्तिमेव चिति छायापन्नत्वात् चितरप्यविशिष्टां गुहां वेदयन्ते । तस्यामेव गुहायां तद्गुह्यं ब्रह्म तदपनयनेतु स्वयंप्रकाशमनावरणमनुपसर्ग प्रद्योतते चरमदेहस्य भगवतः ’ इति तत्त्ववैशारद्याम् ।

ब्रह्मवृत्यविशिष्टां

बुद्धिवृत्तिमेव कवयः पण्डिताः पश्यन्तीति अविशिष्टता च परस्परं प्रतिबिम्बनात् उभयोरेव विषयाकारत्वं चेतनसाम्य मित्युक्तम् इति वार्तिके च । योऽर्थ उक्तः स नात्र विवक्षितः । प्रतिबिम्बवाचकपदाभावात् तत्र प्रथमपक्षे मनोवृत्तौ चितेरप्यविशिष्टता चिच्छायाऽऽपत्तिमात्रेण कथमुपपद्यते ? प्रतिबिम्बाधारस्य जलादेः बिम्बाविशिष्टत्वादर्शनात् ॥

oney द्वितीयपक्षे ब्रह्मवृच्यविशिष्टा बुद्धिवृत्तिरित्यत्र ब्रह्मवृत्तिः का काच बुद्धिवृत्तिः, विद्यमान वृत्तिमात्रग्राहके पुंसि बुद्धेः

प्रतिबिम्बं तत्पक्षे अङ्गीकृतम् । चिति बुद्धिपरिणामः चिदाकार: बुद्धौ चित्परिणामोऽपि चिदाकारः, उभयोरेकाकारप Ministe

भाल

रिणामरूपत्वे अविशिष्टतोक्तिः कथम् १ वृत्त्याकारपरिणाम एक: चिदाकारपरिणामः अन्य इति कल्पने तदाऽपि अवि

शिष्टतोक्तिः न घटते, विभिन्नाकारत्वात् । अत्र प्रतिबिम्बवाचिशब्दाभावेऽपि बुद्धिपरिणामद्वयस्य प्रतिबिम्बद्वयरूपता मङ्गीकृत्यापि प्रमातृत्वं नैव तात्विकं साधितम् । अतः बुद्धिवृत्तिमविशिष्टामित्यत्र न विद्यते विशिष्टा यस्याः इति विग्रहः अनुत्तम इतिवत् । श्रुतिषु हृदयगुहावर्तित्वं ब्रह्मणः प्रतिपाद्यते हृदयरूपोपाध्यवच्छेदेन अणुत्वं च । तत: वैलक्षण्यं

बुद्धिवृत्तिगुहायाः अत्र विवक्षितम् । ’ यस्मिन् न्यस्तमनिर्नयाति नरकं स्वर्गोऽपि यचिन्तने विघ्नो यत्र निवेशिताम

अयो दहतीतिवदहमुपलभ इति प्रतीतिपरिशीलनम्

५१५

श्रीभाष्यम्

अथाग्निसम्पर्कादयः पिण्डौ॰ण्यवच्चित्संपर्काज्ज्ञातृत्वोपलब्धिरिति (चेत्) नैतत् संविदि

(वस्तुतो) वास्तव) ज्ञातृत्वानभ्युपगमादेव श्रुतप्रकाशिका

चित्संपर्कपक्षं दूषयितुं शङ्कते । अथेति । पूर्ववद्विकल्प्य दूषयति । नैतदिति । इयं साधारणी प्रतिज्ञा, अहङ्कारे संवि संविदीति

।

।

त्संपर्कात् ज्ञातृत्वं ब्युदस्यति

अहङ्कारसंपर्कात्संविदि ज्ञातृत्वं दूषयति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः मनसो ब्राह्मोऽपि लोकोऽल्पकः । मुक्तिं चेतसि यस्स्थितोऽमलधियां पुंसां ददात्यन्वहं किं चित्रं यदघं प्रयाति विलयं

तत्राच्युते कीर्तिते | ’ (वि.पु. ६.८.५८) इत्यादौ हृदयगुहापेक्षया चित्तगुहायाः विशेषः स्पष्टमुक्तः । योगिनां ध्यान रूपा या चित्तवृत्तिः सैवात्र विवक्षिता । अतो मानसज्ञानत्वेव बुद्धिवृत्तिमविशिष्टामित्यत्र ध्यानरूपा मनोवृत्तिर्विवक्षिता । एवं ’ कलौ कृतयुगं तस्य कलिस्तस्य कृते युगे । यस्य चेतसि गोविन्दो हृदये यस्य नाच्युतः ॥ ’ (वि.ध) इत्यादयोऽपि

ब्रह्मणः मनोजन्यस्मृतिविषयत्वाभिप्रायाः अनुसंधेयाः ॥

यद्वा ‘बुद्धिवृत्तिमविशिष्टाम्’ इत्यत्र अविशिष्टपदेन बुद्धिवृत्तिः असम्प्रज्ञातसमाधिरूपा विवक्षिता । असम्प्र ज्ञातसमाधिः वृत्तिरूपएवेति शङ्कराचार्यादीनामपि सम्मतं, तदेव युक्तमिति च निरूपितम् । ब्रह्मविषयकवृत्ते: प्रकृति

।

विवेकविषयकवृत्तेश्च विरहे आनन्दस्वरूपावगाहिनी वृत्तिः असम्प्रज्ञातसमाधिः । असम्प्रज्ञातसमाधौ विशेषणान्तरा विशिष्टतात्पर्यकेणाविशिष्टामित्युक्तम् । सम्प्राज्ञातापेक्षया असम्प्रज्ञातसमाधिरतिशयित इति सर्वसम्प्रतिपन्नम् । ब्रह्मणः असम्प्रज्ञातसमाधिविषयत्वदशायां असम्प्रज्ञातसमाधेः श्रेष्ठगुहात्वमविशिष्टाम् इत्यनेन बोधितम् बुद्धिशब्दस्य धर्मभूत ज्ञानपरत्वेऽपि पूर्ववदेव अर्थेन स्वरसतो निर्वाहस्सम्भवतीति नास्य आत्मप्रतिबिम्बे प्रमाणत्वं सम्भवति ॥ एतेन ‘जाग्रत्स्वप्नस्सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तयः । तासां विलक्षणो जीवः साक्षित्वेन व्यवस्थितः ॥ ’ (भा.११.

स्क.१३.२७) इति वार्तिकोदाहृतवचनेऽपि बुद्धिपदं धर्मभूतज्ञानपरम् । सुषुप्तौ तस्य विषयासम्बन्धेन स्थितिः, ‘न

विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते’ इति श्रुत्या सिद्ध्यतीति प्रागेबोक्तम् । अवस्थाविशेषापन्नधर्मभूतज्ञानमेव सुषुप्तिरिति आत्मसिद्धौ व्यक्तम्। अन्यच्च भावप्रकाशे निरूपितम् ॥ प्राक् (२०९.पु) उदाहृतविवरणे ‘अयो दहति’ इतिवत् ‘अहमुपलभे ’ इति प्रतीत्युपपादनेन ज्ञातृत्वप्रतीत्यु. पपत्तिरिति शङ्कते–अथाग्निसम्पर्कादित्यादिना ॥ अयःपिण्डौष्ण्यवदिति । औष्ण्येत्युपलक्षणं दग्धृत्वस्यापि। अयः पिण्डव्यतिरेकेण वह्नेः दहनक्रियाश्रयत्वदर्शनवत् अहङ्कारव्यतिरेकेणात्मनि ज्ञानक्रियाऽदर्शनात् अहम एवात्मत्वमिति .

उत्तरपञ्चपादिकावतरणविवरणोक्त्या दृष्टान्तदाष्टन्तिकभावो न घटत इति अभिप्रेत्याह- ज्ञातृत्वानभ्युपगभादेवेति । अयो दहतीति प्रतीतिर्भ्रम एव। वह्निसम्बन्धविरहदशायां अयसि दाहकर्तृत्वाभावानश्चयात् । अहमुपलभे’ इति अहम उपलब्धृत्वाभावस्यानिश्चयेन प्रमैवेति भावः ॥ ।

6

’ इदं रजतम्’ इतिवत् अहमित्येतावन्मात्रे द्वैरूप्यं नैवोपपादितम् । अहमित्येतावन्मात्रस्यैव चिदचिद्रन्थिरूपता अहमित्यध्यासरूपता च ‘अहमुपलभे’ इति प्रतीत्या नैवोपपादिता भवति इति नानया प्रतीत्या अहमर्थस्य द्वैरूप्यं

।

सिद्ध्यति एतेनापि दुःखिप्रेमास्पदत्यरूपेण अहमर्थस्य द्वैरूप्यं न घटत इति सिद्ध्यति । दुःखस्य परिणामविशेष

आत्मनः प्रमातृत्वोपपादकपञ्चपादिकाविवरणानुवादः

[जिज्ञासा१-१-१

श्रीभाष्यम् न तत्संपर्कादहङ्कारे ज्ञातृत्वं तदुपलब्धिर्वा । अहङ्कारस्यत्वचेतनस्य ज्ञातृत्वासम्भवादेव

सुतरां न तत्संपर्कात्संविदि शातृत्वं तदुपलब्धिर्वा । श्रुतप्रकाशिका ।

अहङ्कारस्यत्विति । सुतरामिति

ज्ञानस्याजडत्वाज्ज्ञानाश्रयत्वं स्वमते न सम्भवति । अहङ्कारस्य जडत्वेन वस्तुतो

ज्ञानाश्रयत्वस्य स्वपरपक्षयोरुभयोरप्यसम्भवान्नतत्संपर्कात्संविदि ज्ञातृत्वमिति भावः ।

।

लवणत्वोत्पत्तिर्दृश्यते

रुमागतकाष्ठादीनां लवणसम्बन्धा

अय: पिण्डेऽग्निसंपर्कादुष्णत्वमुपलभ्यते । अतो ज्ञातृत्वं तदुपलब्धिर्वेति पृथगुक्तम् ॥ 19

गूढार्थसग्रह:

कोकि

! वद्धर्मभूतज्ञानरूपत्वात्, अहंत्वविशिष्टस्यैव प्रेमास्पदत्वाच्च । अहंत्वविशिष्टस्य प्रेमास्पदत्वोपपादनेन प्रेमास्पदत्वं तत्र नियतम् । दुःखस्य धर्मभूतज्ञान सङ्कोचकालिकतया सङ्कोचविकासयोग्यधर्मभूतज्ञान विकासस्य उत्तरत्र सिद्धान्तविष्य माणतया तत्काले द्वैरूप्यप्रतीतिशङ्काया एवासम्भवात् । अहमर्थस्य सङ्कोचविकासात्मक परिणामानङ्गीकारेण परिणाम

।

तदागमापाययो: अहमर्थे असम्भवेन परिणामतदागमापायद्रष्टृरूपेण विवरणे द्वैरूप्योक्तिः न घटत इति स्फुटम् अह कारविषयादिषु अनुस्यूत चैतन्यरूपेण अहमिति व्यावृत्तरूपेण द्वैरूप्योक्तिः अहमर्थस्य चिदचिद्रन्थिरूपस्य सिद्धवत्कार एव सम्भवति, अहमित्यत्र चिदचितोरुभयोः प्रतीतिरेव नास्तीत्युपपादनेन तन्निबन्धनद्वैरूप्योक्तेराप नावकाश इति भावः

‘तत्रैवंभूतस्याहंकर्तुरिदमंशस्य ज्ञानसंशब्दितो व्यापारावशेष: सकर्मकत्वात् कर्मकारकाभिमुखं स्वाश्रये कञ्चि दवस्थाविशेषमादधाति । स्वाश्रयविकारहेतुत्वात् क्रियायाः सन्च प्राप्नोति क्रियाहितकर्तृविशेषवत् कर्मसम्बन्धो ज्ञातुर्ज्ञेय सम्बन्ध इति गीयते। तेन विषयविशेषसम्बद्धमेवान्तःकरणं चैतन्यस्यावच्छेदकं कर्मकारकमपि प्रधानक्रियासिद्धौ स्वव्यापारा विष्टं चैतन्यविवर्तत्वात् प्रधानक्रियाऽऽहितप्रमात्रवस्थाविशेषावच्छिन्नापरोक्षतैकरूपामपरोक्षतामभिव्यक्ति ।

ततश्चात्मनः

अन्तःकरणावस्थाविशेषजनितो विशेषः, विषयानुभवसंस्थितो विषयस्थापरोक्षैकरसः फलम्, इति क्रियैकविषयताफलस्य युज्यते । एवं च अहं कर्ता स्वांशचैतन्यबलेन व्यापाराविष्टतया च प्रमाता । इति बुद्धिस्थमर्थ पुरुषश्चेतयते इत्यु ।

च्यते

तत्र च प्रमातुः स्वयंज्योतिषो विषयसम्बन्धसंजाता विशेषः अनुभवः अपरोक्षतया सर्वान्प्रत्यविशिष्टोऽपि कार

काणां सम्भूय प्रधानक्रियासाधनत्वात् येनसह साधनं तन्निष्ठ एव नान्यत्र । कर्मकारकमपि येनसह साधनं तस्यैवापरो क्षम् । गन्तृसम्बन्ध इव ग्रामस्य ’ इति पञ्चपादिकायामुक्तम् ॥

अत्र

विवरणम्—— नन्वविकारिचैतन्यैकतानस्य निष्कलङ्कस्वभावानन्दस्यासङ्गस्यात्मनो

इत्युपक्रम्य इतरमतेष्वाप दोषकथनानन्तरम् ’ एवमणुदेहपरिणामात्मवादेऽपि तुल्यो दोषः । ८

न प्रमातृत्वमुपपद्यते’

तस्मान्नसर्ववादिनां प्रमा

णादिव्यवहारसम्भव इति ; सत्यम् अस्मत्पक्षेतु तत्सम्भवं कथंचित्संप्रदर्शयिष्यामीत्याह-तत्रैवंभूतस्याहङ्कर्तुरिति । इदमं ।

शस्य, अन्तःकरणस्येत्यर्थः व्यापार इति परिणामोऽभिधीयते । प्रकाशस्वभावं सावयवमन्तःकरणमदृष्टेन्द्रियादि सह कृतं ध्रुवादिविषयपर्यन्तं दीर्घप्रभाकारेण परिणमते; तेजसः शीघ्रमतिदूरगमनदर्शनात्, परिणामद्वारेण च कर्तृकर्मसम्ब

।

न्धोऽवस्थाविशेष इत्याह – सच प्राप्नोति क्रियाहित इति

स्यादन्तःकरणस्य स्वपरिणामद्वारेण विषयसम्बन्धः, आत्मनस्तु

विषयविशेषावभासः कथमिति ? तदाह - तेन विषयविशेषसम्बद्धमिति । सर्वत्राविद्याऽऽवृततयाऽनभिव्यक्तस्वभावमपि चैत

पञ्चपादिव्याख्याविवरणानुवादः ॥

५१७

श्रुतप्रकाशिका

ननु पूर्वोक्ते पक्षद्वयेऽपि ज्ञातृत्वस्य छायापत्तिसम्पर्को निरस्तौ । ज्ञानछायापत्तिसम्पर्कों कस्मान्ननिरस्तौ वक्ष्य ।

माणाभिव्यक्तिपक्षान्तर्भावादिति ब्रूमः । ज्ञानस्याहङ्कारे छायापत्तिनम दर्पणे मुखस्येव तदाघेयतयाऽभिव्यक्तता । संपर्क पक्षेऽप्यधिष्ठानतया संपर्को ज्ञातृत्वप्रतीत्यनुपयुक्तः अतः आधेयतया संपर्को वंक्तव्यंः सच तत्स्थतयाऽभिव्यक्तावन्त ।

।

र्गतः, अतस्तत्रानुपन्यास: किंच छायापत्तिस्संविदोऽचाक्षुषत्वेनैव निरस्ता

• संपर्कचोपलम्भानुगुण्येन वक्तव्यत्वा दपृथक्सिद्धधर्मधर्मिभावेन वक्तव्यः । सच नोपपन्नः अचेतनस्य चैतन्यस्य च तथाविधधर्मधर्मिभावायोगात् । * दण्ड देवदत्तयोरिव ज्ञानज्ञात्रोः पृथगवस्थानादर्शना *दपृथगवस्थितयोस्संपर्कश्चानुपपन्न इत्यनुसन्धेयम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

न्यम् अन्तःकरणं येन गेनावस्थाविशेषेण विवर्तते, तेन तेनाकारेण व्यज्यते ; अय:पिण्डेनैव चतुष्कोणत्वाद्यवस्थाविशेष

मापाद्यमानेन कृशानुः, इति विषयसंसृष्टान्तःकरणावच्छिन्नं चैतन्यं तदाकारमवभासत इति भावः। ननु प्रमातृरूपाव च्छिन्नं चैतन्यं तद्रूपेण भासतां, कथं चैतन्यस्य विषयावच्छेद इति ? तदाह -कर्मकारकमपीति । स्वव्यापाराविष्टमिति । परिणामसंसर्गादापन्नजाड्याभिभवलक्षणयोग्यत्वमुच्यते । अन्तःकरणंहि स्वस्मिन्निव स्वसंसर्गिण्याप चैतन्याभिव्यक्तियोग्यता मापादयतीति भावः ॥

नन्वच्छेदकभेदे चित्प्रकाशभेदात् कथं विषयावाच्छन्नानुभवस्य प्रमातृरूपावभासस्संसर्गः ? असंसर्गे वा कथं

मयेदमबगतमिति प्रमातृप्रमेयसंसर्गावभासिसंवेदनं स्यात् १ अनुभवभेदात्, एकस्मिन्सम्बन्धावगमे पदार्थयोरवभासा योगादिति, तत्राह—प्रधानक्रियाऽऽहितप्रमात्रवस्थाविशेषावच्छिन्नापरोक्षतैकरूपामिति । एकामित्यर्थः । परिणामस्योभय संसर्गाद्व्यञ्जकाभेदेन व्यङ्ग्यावच्छेद इति भावः । ननु उभयत्र चैतन्याभिव्यक्त्यावशेषे घटावच्छिन्नानुभवः प्रमाता ? किं

वाऽन्तःकरणावच्छिन्नः ? इति न विशेषस्स्यादिति नेत्याह — ततश्चात्मनोऽन्तःकरणावस्थाविशेषोपाधिजनितो विशेष— इति । प्रमातेति वाक्यशेषः । कर्तुर्हि प्रमातृता, न कर्मणः । तत्रान्तःकरणस्य कर्तृत्वात्तदवच्छिन्न: प्रमातेत्यर्थः । ननु चैतन्यस्यैकत्वे प्रप्तातैव फलमिति विरुद्धमापन्नमिति, तत्राह — विषयानुभवसंशब्दितो विषयस्थापरोक्षैकरसः १.लमिति । अन्तःकरणावच्छिन्नतया प्रमाता, विषयावच्छिन्नतया फलमिति भावः ॥ ननु क्रियाफलयोरन्त: करणात्मसमवायिनोर्भिन्नाश्रयत्वम् घटान्तःकरणविषयतया च भिन्नविषयत्वम्, इति क्रिया

फलयोरेकाश्रयत्वैकाविषयत्वनियमविरोध इति नेत्याह-इति क्रियैकविषयताफलस्येति ।

विषयेत्याश्रयस्याप्युपल्क्षणम् ।

अन्तःकरणात्मनोरैक्याभ्यासेनैकाश्रयत्वं, चैतन्यस्यापि घटावच्छेदादेकविषयत्वमिति । ननु बुद्धिस्थमर्थं पुरुषश्चतयते इति

साङ्ख्याः कथं तद्विरुद्धमात्मा स्वचैतन्योपरक्तं चेतयत इति ? तत्राह-एवंचाहङ्कर्तेति । प्रथमं बुद्धिस्थमर्थं तदात्मता मापन्नः पश्चाच्चेतयत इत्यर्थ: । उक्तं तावत्सर्वगतस्याप्यात्मनोऽविद्यावृतप्रकाशस्त्र परिच्छिन्नान्त:करणपरिणामोपाध्यभि व्यक्त्यपेक्षया विषयविशेषंप्रति प्रमातृत्वम् । ननु केयमभिव्यक्तिः ? आवरणाभिभवएव न स्वरूपातिशयः । ननु उक्तो

।

‘पाधिः किं प्रमागकः ? उक्तं - ह्रीर्धीभरित्येतत्सर्वे मन एवेति धीशब्दवाच्यज्ञानपरिणामवन्मनो विज्ञानं बुद्धिरिति

तदे

।

वमुपाधिवशान्नियमेऽपि तदशनाद्यच्चोदितं चैतन्यस्य सर्वविषयाविशेषित्वात् सर्वमस्य युगपदवभासतेति तत्पारिहरति तत्र च प्रमातुः स्वयंज्योतिष इति । परिणामसंसृष्टकर्मोंपाधिनियमान्नासंसृष्टेषु चैतन्याभिव्यक्तिः इति, नैकस्य प्रमाः सर्वविषयावभास इति भावः ननु कर्मकारकेऽपि चैतन्यमभिव्यक्तंचत् सर्वप्रमातृसाधाणतया सर्वेषामवभासतामिति,,

पञ्चपादिकाविवरणोक्ताभिव्यक्तिपक्षपर्यालोचनम्

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

यदप्युक्त मुभयत्र न वस्तुतो ज्ञातृत्वमस्ति । अहङ्कारस्त्वनुभूतेरभिव्यञ्जकः स्वात्मस्थामेवा नुभूतिमभिव्यनक्ति आदर्शादिवदिति । तद्युक्तम् । आत्मनस्स्वयंज्योतिपोज डस्वरूंपाहङ्का 12500

राभिव्यङ्गयत्वायोगात् ।

298

प्रकाशिका

अथाभिव्यक्तिपक्षमनुभाषितुं छायाऽऽपत्ति सम्पर्कपक्षयोरभिव्यक्तिपक्षस्यचान्योऽन्यवैषम्यं दर्शयति । उभयत्रेति ।

।

छायापच्यादिनाऽऽपाद्यमानादध्यासात् पूर्वमेव सिद्धत्वं विवक्षित नतु पारमार्थिकत्वम्

रपि प्रतिबिम्ब्रदर्शनात् उष्णजलसम्पर्कादनुष्णेऽन्यौष्ण्योपलम्भाच्च

।

।

वस्तुत इति

अलातचक्रादे

एकत्र पूर्वसिद्धज्ञातृत्वाभ्यासादन्यत्र ज्ञातृत्वनिर्वाहः

पूर्वस्मिन् पक्षद्वये। अभिव्यक्तिपक्षेतु ज्ञातृत्वस्य पूर्वसिद्धिमनपेक्ष्य ज्ञानाध्यासात् ज्ञातृत्वनिर्वाह इति वैषम्यम् ॥ ।

अभिव्यक्तिपक्षमाह–अहङ्कारस्त्विति

दूषयति । तदयुक्तमिति ।

कुतइत्यपेक्षायामात्मनोऽभिव्यञ्जकापेक्षा च

नास्ति । अहङ्कारस्याभिञ्जकत्वशक्तिपि नास्तीत्याह – आत्मनइत्यादिना । स्वोक्तार्थस्य सांप्रदायिकत्वप्रदर्शनार्थं दृष्टा गूढार्थसंग्रहः ।

नेत्याह-कर्मकारकमपीति

एत्प्रमातृचैतन्याभिन्नतयैवाभिव्यक्तं तद्विषयचैतन्यं न प्रमात्रन्तरचैतन्याभेदेनाभिव्यक्तम् । अतो

न सर्वेषामत्र भास्यत्वमित्यर्थः’ इति ॥ सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहेतु ’ अत्रोक्तं विवरणे’ इत्युपक्रम्य ब्रह्मचैतन्यजीव चैतन्ययोः विषयावभासकत्वमुपपाद्य ’ एवं च

चिदुपरागार्थत्वेन विषयचैतन्याभेदाभिव्यक्त्यर्थत्वेन आवरणाभिभवार्थत्वेन वा वृत्तिनिर्गममपेक्ष्य तत्संसृष्टविषयमात्रा

वभासकत्वात् जीवस्य किंचिज्ज्ञत्वमुपपद्यत इति ’ इति । ’ विषयसन्निहितजीवचैतन्यतादात्म्यापन्नाया वृत्तेर्विषयसं योगे तस्यापि तद्द्वारकः परम्परासम्बन्धो लभ्यत इति स एव चिदुपरागोऽभिसंहित इति केचित् ’ अन्तःकरणोपहितस्य V

विषयावभासकचैतन्यविषयतादात्म्यापन्नब्रह्मचैतन्याभेदाभिव्यक्तिद्वारा

विषयतादात्म्यस्त्रापादनमेव चिदुपरागोऽभिसंहित: '

इत्येकदोशनः ब्रह्मणः विषयान्तःकरणावच्छिन्नचैतन्ययोः एकीभावोऽभेदाभिव्यक्तिः ’ इति केचित् । बिम्बस्थानीयस्य विषया वच्छिन्नस्य प्रतिबिम्बभूतेन जीवेनैकीभावो नाभेदाभिव्यक्तिः,

किंतु विषयावच्छिन्नं ब्रह्मचैतन्यं, विषयसंसृष्टाया वृत्ते

रग्रभागे विषयप्रकाशकं प्रतिबिम्बमर्पयतीति तस्य प्रतिबिम्बस्य जीवेनैकीभावः ’ इत्यन्ये । बिम्बभूतविषयाधिष्ठानं चैत न्यमेव

साक्षादाध्यासिसम्बन्धलाभाद्विषयप्रकाशकमिति तस्यैव बिम्बत्वोपलक्षितचैतन्यात्मना एकीभाव

अभेदाभिव्य

क्तिरित्यपरे ।’ इत्युक्त्वा अनन्तरम् आवरणाभिभवस्वरूपमपि मतभेदेन निरूपितम् ॥

वृत्ते: चिदुपराग अभेदाभिव्यक्ति आवरणाभिभव त्रितयार्थत्वं प्राक् (४०२.पु) उदाहृतगुरुचन्द्रिकाग्रन्थेऽपि स्फुटम्। अत्र पञ्चपादिका, तद्विवरणयोः स्वमते अन्तःकरणपरिणामेन चैतन्याभिव्यक्तिमङ्गीकृत्य प्रमाणफलादिव्यवहारः कथं

चित्सम्भवति न त्वन्यमत इत्युक्त्या तामेव अभिव्यक्तिनिबन्धनप्रमातृत्वोपपादन रीतिमनुवदति – यदप्युक्तमित्यादिना ॥ स्वात्मस्थामेवानुभूतिमभिव्यनक्ति इति । ‘एवं चाहङ्कर्ता स्वांशचैतन्यबलेन व्यापाराविष्टतया च प्रमाता ' इति पञ्चपादिकाद्यर्थः अत्र विवक्षितः ॥

स्वयंज्योतिषो जडस्वरूपाहङ्काराभिव्यङ्गयत्वायोगादिति । यद्यपि ’ सर्वत्राविद्याऽऽवृततया अनभिव्यक्तस्व भावमपि चैतन्यमन्तःकरणं येन येनावस्थाविशेषेण विवर्तते तेन तेनाकारेण व्यज्यते अयःपिण्डेनेव चतुष्कोणाद्यवस्था

विवरणोक्तरीत्यघटनोपपादनम्

५१९

श्रीभाष्यम्

तदुक्तम् । ‘शान्ताङ्गार इवादित्य महङ्कारोजडात्मकः । स्वयंज्योतिषमात्मानं व्यनक्कीति न युक्तिमत् ॥’ इति । (आत्मसिद्धौ २८ पु) स्वयम्प्रकाशानुभवाधीनसिद्धयो हि सर्वे पदार्थाः । तत्र तदायत्तप्रकाशोऽचिदहङ्कारोऽनुदितानस्तमितस्वरूपप्रकाशम् श्रुतप्रकाशिका

न्तेन तद्विशदीकरणार्थं चात्मसिद्धिग्रन्थमाह – तदुक्तमिति । शान्ताङ्गार इत्यादिकं श्लोकं विवृणोति । स्वयमिति । स्वयंप्रकाशशब्देनाभिव्यञ्जकापेक्षाया अभाव उक्तः । अनुभवाधीन सिद्धयइत्यनेन अहङ्कारस्याभिव्यञ्जकत्वाभाव उक्तः ।

अचिदहङ्कारइत्यनेन चिन्मात्रातिरेकित्वात्तदायत्तप्रकाश इति परोक्तहेतुस्सू चितः – अनुदितान स्तमितस्वरूपप्रकाशम् ।

गूढार्थसंग्रहः विषयसंसृष्टान्तःकरणावच्छिन्नं चैतन्यं प्रमात्राकारमवभासयति’ इति विवरणे उक्तम्।

तथाऽपि अय:पिण्डस्यापि पृथगवभासः, एवं कृशानोरपि

।

।

विशेषमापाद्यमानेन कृशानुरिति

अयःपिण्डकृशान्वोः परस्परापेक्षामन्तरा अवभासः दृष्टान्ते

।

दार्ष्टान्तिके च अन्तःकरणपरिणामापेक्षा स्वयंज्योतिषश्चैतन्यस्य चैतन्यापेक्षा च अन्त:करणस्याभिव्यक्तौ वर्तत इति दृष्टा न्तदान्तिकभावो न समञ्जस: इति तात्पर्येण ’ शान्ताङ्गार इवादित्यम्’ इत्यादि यामुन सूक्तितात्पर्यविवरणमुखेन प्रागु क्तार्थं विशदयति स्वयम्प्रकाशाधीनसिद्धयोहीत्यादिना ॥

।

अनुदितानस्तमितस्वरूपप्रकाशमिति एतेन अविद्यया आवरणमापे न सम्भवतीति वृत्त्या अभिव्यक्त्युक्तिः न घटत इति सूचितम् । एतच्चोत्तरत्र निरूपयिष्यते । चतुष्कोणावस्थाविशेषापन्ने अयःपिण्डे सर्वावयवावच्छेदेन कृशानोः। संयोगेन कृशानौ चतुष्कोणावस्था वर्तत एव । यदातु कृशानौ चतुष्कोणावस्था तदा कृशानुगत चतुष्कोणावस्थाया एव

चक्षुषा प्रत्ययः कृशानोस्तु स्वसंयुक्त वस्तुव्याप्तिस्वभावेन चतुष्कोणावस्था । अयःपिण्डव्यतिरिक्तवस्तुसंयोगः कृशानौ नास्ति इति चतुष्कोणावस्थाज्ञानं युक्तम् । अत्रतु चैतन्यस्य दृष्टान्तवत् स्वसमानसत्ताकसंयोगो नास्ति चैतन्यस्य सर्व गतत्वेन वृत्त्यतिरिक्तदेशसम्बन्धो वर्तते इति तद्द्दृष्टान्तेनाभिव्यक्तयुक्तिर्नघटते । अत्र तदायत्तप्रकाशइत्यनेन अय:पिण्ड

वैलक्षण्यं दर्शितम् | अय:पिण्डस्य कृशान्वायत्तप्रकाशत्वाभावात् । अशेषार्थसिद्धिहेतुभूतमित्यनेनापि सर्वपदार्थप्रकाश कस्य सर्वगतस्य परिच्छिन्नेन एकेनाभिव्यक्तिर्न घटत इति दृष्टान्तवैषम्यं बोधितम् ॥

एतेन ‘ कथं पुनः सर्ववस्तुदेशाव्यवहिततया सर्वगतस्य विषयान्तरेष्वसंगितया असंसृष्टस्य अन्तःकरणसंसर्गिता

सम्भवेत् । उच्यते-यथा गोत्वादयो जातिविशेषाः केसरादिमद्व्यक्त्यन्तरप्रदेशसन्निहिता अपि स्वभावविशेषात् अश्वा दिव्यस्यसङ्गितया तैरनभिव्यक्ता अपि सास्नादिमत्पिण्डसङ्गितया अभिव्यज्यन्ते । यथा वा प्रदीपप्रभा वाय्वाकाश रस गन्धादिप्रदेशव्यापिन्यपि स्वभावविशेषात् तानि न प्रकाशयन्ती रूपसंसर्गितया तदेव प्रकाशयति, एवं चैतन्यमपि

स्वभावविशेषादन्तःकरणे संसृज्यते नान्यत्रेति युक्तम् । यथा च केवलेन वह्निना न दाह्यमपि तृणादि अय:पिण्डसमा

रूडेन दयते, तथा अहङ्कारसमारूदेनात्मना केबलेनाप्रकाश्या अपि विषयाः प्रकाश्यन्त इति युक्तमहङ्कारोपाधिवर्ण नम्’ इत्युक्तिनकाशा। जाते: यत्र प्रतीतिः तत्रैव समवायेन सत्वम् अन्यत्रतु अन्यसम्बन्धेनेति अनुगतप्रतीत्युपपत्तये एकत्वाभ्युपगमेन सम्बन्धभेदेन प्रतीति व्यवस्था क्रियते । चैतन्यस्यतु स्वभिन्न सर्वपदार्थेष्वाध्यासिकसम्बन्धः परैरङ्गीक्रियते ॥

पञ्चपादिकोक्तं बिम्बप्रतिबिम्बक्यं तत्परिशीलनं च

५२०

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

एवं प्रभाया अपि न सर्ववस्तुप्रकाशकत्वम् ; चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षयोग्यविषयमात्रप्रकाशकत्वात् । प्रभा तत्संयु क्तयोः प्रतीतौ परस्परापेक्षाऽपि नास्ति उभयत्र स्वसमानसत्ताकसम्बन्धो वर्तत एव, असङ्गिनस्सम्बन्धः क्वापि दृष्टान्ते नाङ्गीक्रियते। चैतन्यस्यतु स्वसमान सत्ताकसम्बन्धविरहिणः असङ्गस्य सर्वप्रकाशकस्य एकया वृत्या अभिव्यक्तिः न दृष्टा न्तानुरोधेनोपपादयितुं शक्यते । वृत्तिमन्तरा स्वस्याभिव्यक्तिविरहेण अनभिव्यक्तस्य विषयप्रकाशकत्वासम्भवात् वृत्त्यपे

क्षादरे च वृत्त्यैव निर्वाहे चैतन्यस्यैव वैफल्यम् । स्वप्रकाशानभ्युपगमे जगदान्ध्यप्रसङ्गः सिद्धान्तबिन्दावुक्तः । स्वप्रका शाभ्युपगमेऽपि वृत्तिमन्तरा तत्प्रसङ्गपरिहाराभावे स्वप्रकाश चैतन्यवैफल्यमपरित्याज्यम् इदं च पूर्वमेव निरूपितम् ॥ सिद्धान्तेतु वृत्तिस्थानापन्नं धर्मभूतज्ञानं मुक्तावपि वर्तते तस्यैव सर्वप्रकाशकत्वं, तस्य कर्मणा बन्धदशायां सङ्कोचेन

इन्द्रियाद्यपेक्षा, मुक्तौ सङ्कोचाभावेन न तदपेक्षा । अनुगतातु जातिर्नाभ्युपगम्यत एवेति नानुपपत्तिः । बिम्बप्रतिबिम्बभा वेन ब्रह्मजीवयोरभेदः इत्थमुपपादितः पञ्चपादिकायाम् ’ यत्पुनः दर्पणजलादिषु मुखचन्द्रादिप्रतिबिम्बोदाहरणं तदहङ्कर्तुर ।

निदमंशो बिम्बादिव प्रतिबिम्ब न ब्रह्मणो वस्त्वन्तरम्, किंतु तदेव तत्

पृथगवभासविपर्ययस्वरूपतामात्रं मिथ्येति

।

दर्शयितुं कथं पुनस्तदेव तत् ? एकस्वलक्षणत्वावगमात् तथा च यथा बहिस्स्थितो देवदत्तः यत्स्वलक्षणः प्रतिपन्नः तत्स्वलक्षण एव वेश्मान्तः प्रविष्टोऽपि प्रतीयते । तथा दर्पणतलस्थितोऽपि न तद्वस्त्वन्तरत्वे युज्यते । अपि च अर्थाद्वस्त्वन्त

रत्वेसत्यादर्श एव बिम्बसन्निधावेव तदाकारगर्भितः परिणत इति वाच्यम् ; विरुद्धपरिमाणत्वात् संश्लेषाभावाच्च प्रति मुद्रेव बिम्चलाञ्छितत्वानुपपत्तेः । तथासति बिम्बसन्निधिलब्धपरिणतिरादर्शः तदपायेऽपि तथैवावतिष्ठेत । न खलु संवे

ष्टितःकटो निमित्तलब्धप्रसारणपरिणतिः निमित्तापगमे तत्क्षणमेव संवेष्टते यथा तथा स्यादिति मन्तव्यम् । यतश्चि रकालसंबेष्टानाहितसंस्कारस्तत्र पुनस्संवेष्टननिमित्तम् । तथा च यावत्संस्कारक्षयं प्रसारणनिमित्तानुवृत्तौ पुनस्संवेष्टनो पजनः, एवं चिरकालसन्निहितबिम्बनिमित्त तदाकारपरिणतिरादर्शस्तथैव तदपायेऽपि यावदायुरवतिष्ठेत, नच तथोप

लभ्यते य:पुनःकमलमुकुलस्य विकासपरिणतिहेतोः सावित्रस्य तेजसो दीर्घकालानुवृत्तस्त्रापि विगमे तत्समकालं पुनर्मुकुली भावः, स प्रथमतरमुकुलहेतुपार्थिवाप्यावयवव्यापारनिमित्तः, तदुपरमे जीर्णस्य पुनर्मुकुलतानुपलब्धेः नादर्श पुनस्तथा

पूर्वरूपपारणामहेतुरास्त ॥

अत्राह भवतु न वस्त्वन्तरम्, तदेव तदितितुन क्षम्यते, शुक्तिकारजतस्य मिथ्या रूपस्यापि सत्यरजतैकरूपावभासित्व दर्शनात्, मैवम्, तत्रहि बाघदर्शनात् मिथ्याभावः नेह स बाधो दृश्यते । यत् पुनः दर्पणापगमे तदपगमः न सबाधः

दर्पणेऽपि तत्प्रसङ्गात्’ इति । अत्र बिम्बप्रतिबिम्बयोरैक्यं न सम्भवति, स्वदेशस्थबिम्बग्रहणमेव प्रतिबिम्बग्रहणमिति श्लोकवार्तिके शब्दनित्यत्वाधिकरणे ’ अत्र ब्रूमो यदा तावजले सौरेण तेजसा’ इत्यादिना भट्टपादैः स्थापितत्वात् ॥ अत्राहेति पक्षः परिगृहीतस्सुरेश्वराचार्यैः ‘दर्पणाभिहता दृष्टिः पर्यावृत्त्या स्वमाननम् । व्याप्नुवन्र्त्यावभांगन भ्रान्ति

नोजनयेद्यथा ॥’ (सु.वा बृ.३.४.६१८. श्लो) इति दर्पणप्रतिबिम्बस्यले नात्र मुखमस्तीति बाधनिश्चयः चैत्रस्य गृह स्थतादशायां बहिः नात्र चैत्रः इति बाधनिश्चयश्च वर्तते । मुखे देशसंसर्गमात्रस्यैव निषेधः नतु मुखस्यैति’ विवरण (

कारोक्तनिर्णयो न घटते । घटो नास्तीत्यादौ घटाभावस्य प्रतीतेः पूर्व (३७५. पु) साधनात् । मधुसूदनसरस्वतीभिः 6

वस्तुतस्तु घटप्रतियोगिकत्वेनैवाभावस्यानुभवात् नायं संयोगप्रतियोगिको भवितुमर्हति’ इत्यद्वैतसिद्धौ (निषेधप्रतियो

गित्वानुपपत्त्याऽनिर्वचनीयत्वसमर्थने) सिद्धान्तकरणाच्च । एवं बाधनिश्चयदशायां तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञा नोदे तुमर्ह तीति बिम्बप्रतिबिम्बयोः प्रत्यभिज्ञायाः कथमैक्यम् १ अद्वैतविद्याक्कद्भिः बिम्बप्रतिबिम्बक्य न सम्भवतीति (सि.ले.सं)

सुरेश्वरमतपरिष्करणेन बिम्बप्रतिबिम्बैक्यासम्भवः गुरुचन्द्रिकाऽनुवादश्च

५२१

गूढार्थसंग्रहः

उक्तमत एव सङ्गच्छते । दर्पणप्रतिबिम्बस्थले भट्टपादसिद्धान्त एव उत्तरत्र यथार्थख्यातिनिरूपणावसरे स्थापयिष्यते । एवं च बिम्बप्रतिबिम्भॆक्यायोगेन विषयावच्छिन्नचितः अन्तःकरणावच्छिन्नचितश्च तन्न्यायेन सिद्धमैक्यं वृत्त्या अभि व्यज्यत इत्युक्तिः न घटते ॥

सिद्धान्तबिन्दौ प्रतिबिम्बस्यासत्यतावादि(वृ)वार्तिककारपक्षस्याभासवादत्वोक्त्या ‘आभास एव च ’ इतिसूत्रे आभास पदं प्रतिबिम्बवाचकमिति परमतरीत्या प्रतिबिम्बस्यासत्यत्वमेव सूत्रकृतः विवक्षितमापद्यते । ‘ जीवेशावाभासेन करोति ’

इति श्रुतिराप जीवेशयोरविद्यान्तःकरणप्रतिविम्बत्वबोधनपरैव स्यात् । एवमङ्गीकारएव श्रुतिस्वारस्यात् । तथाऽङ्गीकारे अस त्यप्रतिबिम्बनिबन्धनव्यवहारोपपादनस्य दूषणं भास्करभाष्योक्तमेव सङ्गतम्। वार्तिककारमतं दूषयित्वा, प्रतिबिम्बस्य सत्यत्वं बिम्बप्रतिबिम्बयोरैक्यं व्यवस्थापयतां पञ्चपादिकाकृतां मतमनुसृत्य विवरणे भास्करस्य सिद्धान्तापरिज्ञानोक्तिः अयुक्तैव SP

प्रसज्यते ॥ ब्रह्मसिद्धौ ‘असत्यं सत्यप्रतिपत्तेर्निमित्तं यथा रेखागवयो लिप्यक्षराणि च इत्युपक्रम्य तथाऽसत्यात्प्रतित्रि Ww ,

म्त्राच्चादृष्टस्य प्रतिबिम्बहेतोः विशिष्टदेशावस्थस्यानुमानं न मृषा’ इति मण्डनमिश्रेणोक्तम् ।

एवमेव वार्तिककारसुरेश्वराचार्यैरङ्गीकृतभ् । अतः पञ्चपादिकायां वार्तिककारमतदूषणं न घटते । तत्र बहस्स्थि

तस्यान्तस्स्थितस्य न्त्र चैत्रस्य कालभेदेन दर्शनेन एकस्वलक्षणवत्त्वज्ञानादभेदप्रत्ययो युक्तः । अत्रतु बिम्बप्रतिबिम्बयोर्मध्ये बिम्बस्य स्पार्शन प्रत्यक्षतादशायामेव प्रतिबिम्बस्य दर्पणादौ चाक्षुषप्रत्यक्षम् । एवं पार्श्वस्थानामुभयोरेकदैव चाक्षुषं प्रत्यक्ष मिति उभयोर्भेदनिश्चयसत्त्चेनैकस्वलक्षणवत्त्वं सादृश्यमात्रमेव बोधयति नत्वभेदम्। ‘दर्पणाभिहता दृष्टि: ’ इति प्रागुदाहृत श्लोके दृष्टेः परावृत्त्या बिम्बग्रहणं यत् सिद्धान्तितं तदेव युक्तम् ॥ अत्राहेत्यादिग्रन्थे सुरेश्वरमतदूषणानन्तरम् ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यत्र बाधायां सामानाधिकरण्यं नैष्कर्म्यसिद्धावुक्तं मनसि निधाय ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्रापि बाधायां सामानाधिकरण्यमाशङ्कय दूषयित्वा अनन्तरं यस्तु मन्यते न परा

क्प्रवृत्तनायनराश्मभिः बिम्बमेव भिन्नदेशस्थं गृह्यते इति तमनुभव एव निराकरोतीति न पराक्रम्यते ’ इतिपञ्चपादिकार्या सुरेश्वराचार्यमतदूषणमनादरणीयम् । बिम्बव्यतिरेकेण प्रतिबिम्त्रं सत्यमसत्यं वा न ‘कल्पनीयमिति यथार्थख्यातिनिरूपणे •

विवेचयिष्यते ॥ एतेन अद्वैतसिद्धी विवरणोक्तजातिप्रभादृष्टान्तनिरूपणपरमाग विवरणे (प्रतिकर्मव्यवस्थोपपत्तौ) गुरुचन्द्रिकायाम्

‘तथा जीवस्यान्यत्रासङ्गस्याप्यविद्यामन आदिषु प्रतिबिम्बितत्वादिरूपस्सङ्गः श्रुतिप्रत्यक्षादिरूपमानसिद्धः । जीवेशावा 6

भासेन करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवति’ (नृ.उ.ता.९.खण्ड) इति श्रुतिर्हि जीवस्याप्यविद्याप्रतिबिम्बत्वमाह

ईशस्यापि प्रतिबिम्बत्वे आभासेनेति तृतीयाया अभेदोऽर्थः । बिम्बत्वेतु शाप्यत्वमर्थः । तादात्म्येन जीवस्येवापेक्षणीय तया ईशस्यापि प्रतिबिम्बज्ञाप्यत्वात् ।

6

यथा ह्येको ज्योतिरात्मा विवस्वानपो भिन्ना बहुधैकोऽनुगच्छन् । उपाधिना

क्रियते भेदरूपो देवः क्षेत्रेष्वेवमजोऽयमात्मा’ इति ’ रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय । स एष इह प्रावष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यादिश्रुतिरपि जीवस्याविद्याप्रतिबिम्बत्वमाह । यद्यपि भूतेन्द्रियादिकमपि क्षेत्रपदार्थः व्यवहार रूपाय जीवस्य प्रतिचक्षणाय यत्र बिम्ब: सोडापे वीप्सितरूपपदार्थः, क्षेत्रे आनख्खाग्ररूपावधिप्रतियोगिन्यपि क्षेत्राणि पूर्व श्रुत्येकवाक्यत्वानुरोधात् । तथाऽपि भूतादिषु जीवस्त्र प्रतिबिम्बरूपोपरागसत्ये सदा भानापत्तेः तदन्यक्षत्रमविद्यादि 6

रूपं प्रकृते गृह्यते । एवम् आभास एव च ’ ‘अतएवचोपमा सूर्यकादिवत्’ इत्यादिसूत्राण्यपि तथा बोधयन्ति । 66

(गु.चं) उदाहृतश्रुतिभिः प्रतिबिम्बासिद्ध्या नाहङ्कारस्य व्यञ्जकत्वम्

५२२

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

अशेषार्थसिद्धिहेतुभूतमनुभवमभिव्यनक्तीत्यात्मविदः परिहसन्ति । किंच अहङ्कारानुभवयोः

स्वभावविरोधादनुभूतेरननुभूतित्वप्रसङ्गाञ्च नव्यङ्क्कृव्यङ्गयभावः । श्रुतप्रकाशिका कदाचिदप्रकाशंचेत्तदाऽभिव्यञ्जकापेक्षा स्वात् तदभावात्कदाचिदप्यभिव्यञ्जकापेक्षा नास्तीत्यर्थः ।

त्वयापि विषयप्रकाशकत्वेन हि स्वयम्प्रकाशत्वं समर्थितमिति भावः । परिहसन्तीति ।

अशेषार्थसिद्धिहेतुभूतं

ईदृशमनुभवमीदृशमहङ्कारो

अभिव्यनक्तीति त्वदीया एव त्वत्समीपस्था एव हसन्तीति भावः ॥

।

अहङ्कारानुभवयोरभिव्यञ्जकत्वाभिव्यङ्गयत्वान भ्युपगमेन दूषणमुक्तम्

तयोरभिव्यञ्जकत्वमभिव्यङ्गयत्वंचास्तु तत्प

रस्परं नोपपद्यत इत्याह – किंचेति । स्वभावविरोधात् । अनुभवस्याशेषार्थसिद्धिहेतुत्वं तद्व्यतिरिक्तत्वेनाहङ्कारस्यास्य तदधीनसिद्धित्वं च विरोधः ।

यथा पितापुत्रयोरन्यंप्रति पुत्रत्वे पितृत्वे च सत्यपि परस्परं पितृपुत्रव्यत्ययो नोपपद्यते ।

एवमन्यापेक्षया तयोर्व्यङ्क्लृव्यङ्ग्यभावसम्भवेऽपि परस्परं नोपपद्यतइत्यर्थः । दूषणान्तरं चाह - अनुभूतेरननुभूतित्व प्रसङ्गाञ्चेति । गूढार्थसंग्रह:

अज्ञोऽहं नेशस्सुखी दुःखी इत्यादिप्रत्यक्षमप्यन्यथाऽनुपपत्तिसहकृतं तद्बोधकम् । जीवस्याप्यविद्यामनआदावनुपादानस्य तादात्म्याभावेन प्रतिबिम्वरूपोपरागं विना तद्भानासम्भवात् ’ इत्युक्तिरनवकाशा ॥ ईशस्याविद्याप्रतिबिम्बत्ववादिसंक्षेपशारीरक वार्तिक (बु) कारमते उपाधे : प्रतिबिम्बपक्षपातित्वेन जीव एव दोषाव

भासः मतु ईश्वर इति विवरणकारसम्मतप्रक्रिया न घटते । एवं जीवेशयोः बिम्बप्रतिबिम्बयोरिवैक्यमित्युक्तिरपि ॥ अवि द्यायां बिम्बभूत ईश्वर: प्रतिबिम्बभूतो जीव इति विवरणकारमते उभयोः प्रतिबिम्बज्ञाप्यत्वोक्तिरपि न युक्ता । उभयो

स्टादात्म्यस्यैवासिद्धेः। कृञ्धातुसमभिव्याहारे ज्ञाप्यत्वस्यापि झटित्यप्रतीतः आभासशब्दस्य प्रतिबिम्बासाधारण्याभा वेन अनया श्रुत्या प्रतिबिम्बसिद्ध्यसम्भवाच्च । आभासशब्दस्य प्रतिबिम्बमात्रपरत्वनिर्बन्धेतु जीवेशयोरुभयोः प्रति

बिम्बत्व एव श्रुतेः स्वारस्यमिति ईशस्य बिम्बत्वं जीवस्य प्रतिबिम्बत्वमिति पञ्चपादिकाकारमते एतच्छ्रुतियोजनमभिनि

वेशमूलकमेव ॥

।

श्रुतौ आभासशब्दः भ्रमविषयतावाची । जीवेशौ भ्रमविषयता विशिष्टौकरोतीति श्रुत्यर्थः। प्रागुदाहृत (४१२) मैत्रा यणीय श्रुतौ ‘अहं सः’ इत्यादिभ्रमे जीवेशयोः भ्रमप्रकारविशेष्यभावः तत्र मायायाः हेतुत्वं च स्पष्टम् । ‘अतएवचोपमा सूर्यकादिवत्’ इति सूत्रे उपमाशब्दप्रयोगेण जीवप्रतिबिम्बस्त्र सूत्रकाराभिमतत्वं स्पष्टम् । किंच तत्र क्षेत्रसामान्ये प्रति बिम्बस्य पररीत्या सिद्ध्या अविद्यामनआदिप्रतिबिम्बमात्रसिद्धान्तः न ततस्सियीत सर्वभूतानां सदाभानासम्भवेन अत्र चैतन्यप्रतिबिम्बविवक्षा नास्तीत्येव निर्णीयते ; नव्वविद्यामन आदिप्रतिबिम्बमात्रविवक्षा, सङ्कोचकाभावात् ॥ ‘सएष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यत्रापि । तत्र अन्तस्थत्वेनोपलभ्यमानत्वमेव विवक्षितमिति (शं) उपनिषद्भाष्यादिषु व्यक्तम् ।

‘ रूपं रूप प्रतिरूप ’ (कठ) इत्यत्र ‘दार्वादि दह्यभेदंप्रतीत्यर्थः । तत्र तत्र प्रतिरूपवान् दह्यभेदेन बहुविधो बभूव ।

(शं. भा) ’ प्रतिरूपमुपाधिसादृश्यम्’ (आ.गि) इत्युक्तम्

’ तदस्य रूपम्’ इत्यत्र रूपशब्दस्य प्रतिबिम्बपरत्वे प्रमाणं 6

नास्ति । अज्ञोऽहमित्यादिप्रतीतिः न परसम्मतार्थविषयिणीति उत्तरत्र भाष्य एव व्यक्तीभविष्यति ॥

रविकरनिकराणां करतलाभिव्यङ्गयत्वेन तद्द्दृष्टान्तासम्भवः

५२३

श्रीभाष्यम्

यथोक्तम् । ‘व्यङ्तृव्यङ्गयत्वमन्योऽन्यं नच स्यात्प्रातिकूल्यतः । व्यङ्ग्यत्वेऽननुभूतित्व मात्मनि स्याद्यथा घटे ॥ इति (आत्मसि.पु.२८) नच रविकरनिकराणां स्वाभिव्यङ्गय

करतलाभिव्यङ्गयत्ववत् संविदभिव्यङ्गयाहङ्काराभिव्यङ्गयत्वं संविदस्साधीयः तत्रापि रविकरनिकराणां करतलाभिव्यङ्गयत्वाभावात् । करतलप्रतिहतगतयोहि रश्मयो बहुला

स्स्वयमेव स्फुटतरमुपलभ्यन्त इति तद्वाहुल्य मात्र हेतुत्वात् करतलस्य नाभिव्यञ्जकत्वम् । किंच अस्य संवित्स्वरूपस्यात्मनः

श्रुतप्रकाशिका

1

अस्मिन्नर्थेऽप्यात्मसिद्धिग्रन्थं दर्शयति यथोक्तमिति । प्रातिकूल्यत: पूर्वोक्तस्वभावाविरोधशब्देन प्रातिकूल्यश

ब्दो व्याख्यातः । तद्व्यङ्गयस्यैव तव्यञ्जकत्वे परोक्तदृष्टान्तं दूषयिष्यन्नाह – नचेति । दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वमाह-तत्रा पीति । तत्र तथात्वस्यान्यथासिद्धिं दर्शयति । करतलेति । नहि ब्रह्म प्रसरणस्वभावं द्रव्यम् । अतस्तद्बाहुल्यहेतुत्वम हङ्कारस्यानुपपन्नमित्यर्थः ॥

तथाहङ्कारेणास्याभिव्यक्ति त्रिधा विकल्प्य दूषयति । किंचेत्यादिना । किंरूपा -किंशब्द: क्षेपार्थः दुर्निरूपे

त्यर्थः कुतइत्यपेक्षायाम् अभिव्यक्तिर्नाम किमुत्पत्ति: उत प्रकाशनम् उतानुभवसाधनानुग्रह इति त्रिधा विकल्पमभिप्रेत्य गूढार्थसङ्ग्रहः

एवं च जीवस्य प्रतिबिम्बत्वे अन्तःकरणावच्छिन्नविषयावच्छिन्नचितोरभेदेन मानाभावेन अन्तःकरणवृत्तेः स्वयं प्रकाशानुभूत्यभिव्यञ्जकत्वं न सम्भवतीति सिद्धम् ॥ व्यङ्ग्यत्वेऽननुभूतित्वमिति । स्वयम्प्रकाशानभ्युपगम जगदान्ध्यप्रसङ्गेन स्वप्रकाशानुभूतिरूपं आत्मानमभ्युप गम्य स्वप्रकाशत्वं स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तसंविदनपेक्षत्वं, तेन वृत्त्यपेक्षायामपि नानुपपत्तिरिति मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् ।

वृत्त्यपेक्षया चिद्व्यवहाराङ्गीकारे वृत्त्यैव घटादिव्यवहाराविशेषेण चिद्व्यवहारोऽप्यकामेनापि स्वीकृत इति घटादेरिवाख प्रकाशत्वमेव चितोऽप्यापतति । अत: अनुभूतेरहङ्काराभिव्यङ्गयत्वाङ्गीकारे घटादिवदस्वप्रकाशत्वेनाननुभूतित्वमेव स्यात् ।

आलोकादेः प्रत्यक्षतःसिद्ध्यङ्गीकारेण आलोकवन्निर्विशेषन्चित: प्रत्यक्षाद्यसम्भवात्, वृत्तिरेवानुभूतिः पर्यवस्यतीति भावः ॥ रविकरनिकराणां करतलाभिव्यङ्गयत्वाभावादिति । रविकराणामालोकत्वेन प्रत्यक्षप्रतिबन्धकतमोनिरास कत्वेनोपयोगः इति करतलस्य रविकरनिकराभिव्यङ्गयत्वं युक्तम् । रविकरनिकराभिव्यक्तौ करतलस्य न हेतुत्वं, रविकर निकराणां बाहुल्यएव सम्भवः। बाहुल्यं किन्निबन्धनँमिति प्रथमं विवेचनीयम् । करतलव्यतिरिक्तस्य हेतोरत्रादर्शनात् करतलसव एव बाहुल्यदर्शनाच्च बाहुल्यएव करतलस्य हेतुत्वं, बहुलानां रविकराणां सत्त्वे आलोकप्रत्यक्ष इव करतलादेः

प्रत्यक्षहेतुत्वं नाङ्गीकरणीयम् । इत्थंच यदा बाहुल्यं तदा करतलापेक्षामन्तराऽपि रविकरनिकरा: अभिव्यज्यन्ते । तद्बाहुल्यंतु

करतलेनैवोत्पद्यते । रविकराणां करतलप्रतिहतिदशायां बाहुल्यस्य प्रतीत्या बाहुल्योत्पत्तिप्रयोजकत्वमेवेति भावः ॥ आरम्भ वादिनैयायिकादिमतेऽसतः उत्पत्तिः । परिणामवादि साङ्ख्यादिमते च सतः अभिव्यक्तिरिति भिदा। अभिव्यक्तिश्च प्रकाश नमेव, व्यवहारादिदशायामेवाभिव्यक्ति प्रसिद्धेः । एवमन्धकारस्थघटादेः आलोकादिना तमोनिरसनेन अभिव्यक्तिव्यव

त्रेधाविकल्प्याभिव्यक्तेर्दूषणम्

५२४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अहङ्कारनिर्वर्त्याऽभिव्यक्तिः किंरूपण | नतावदुत्पत्तिः स्वतस्सिद्धतयाऽनन्योत्पाद्यत्वाभ्युप गमात् । नापि तत्प्रकाशनं तस्या अनुभवान्तराननुभाव्यत्वात् । ततएव च न तदनुभव

साधनानुग्रहः । सहि द्विधा ज्ञेयस्येन्द्रियसम्बन्धहेतुत्वेन वा यथा जातिनिजमुखादिन हणे व्यक्तिदर्पणादीनां नयनादीन्द्रियसम्बन्धहेतुत्वेन | योद्धृगतकल्मषापनयनेन वा यथा परतत्वाववोधनसाधनस्य शास्त्रस्य शमदमादिना । यथोक्तम् ’ करणानामभूमि श्रुतप्रकाशिका ।

उत्पत्तिपक्षं दूषयति न तावदिति । अनुत्पन्नस्य घटादेरभिव्यक्त्यसम्भवादुत्पादकस्यापि दण्डचक्रादेरुत्पादनद्वाराऽभि व्यक्तिहेतुत्वादुत्पत्तिरपि विकल्पशिरसि निवेशिता । * किंच व्यङ्ग्यप्रकाशोत्पादनं व्यञ्जनम्। संविदः स्वयमेव प्रकाश ।

रूपत्वात्तदुत्पत्तिरेव तत् # प्रकाशोत्पत्तिरूपाभिव्यक्तिीरीत विकल्पशिरस्युत्पत्तिनिवेशः । स्वतस्सिद्भुतयेति *

।

प्रागभावाभाव उक्तः, अनादित्वादिति वाऽर्थः । अथ द्वितीयं व्युदस्यति । नापीति ।

अथ तृतीयं प्रतिवक्ति

तयाहि

प्रकाशनमनुभवविषयप्रकाशोत्पत्तिः

ततइति । तत एव प्रकाशानुपपत्तेरेव ॥

नन्वनन्तरग्रन्थोत्थानमनुपपन्नम् अनुग्राहकद्वैविध्यस्य तन्निरासानुपयोगित्वात् ।

उत्तरत्रात्मसिद्धिग्रन्थोदाहरणं च

न सङ्गतम् । इन्द्रियासम्बन्धवाचित्वेनानुग्रहद्वैविध्यानुपयोगात् । अत्रोच्यते-पूर्व * मनुब्राह्मजन्यप्रकाशविषयानुभूतिपर्या लोचनया तदनुभवसाधनानुग्रहो दूषितः । इदानीमनुग्रहप्रकारविशेषपर्यालोचनथा दूषणमाह-सहीति । द्विविधस्या

।

प्यनुपपत्तिं दर्शयितुं प्रथमं द्वैविध्यमाह। ज्ञेयस्येति

श(दम) मादेश्शास्त्रानुग्राहकत्वोक्तिः परमतेन तद्ध्युपासनानुग्राहकम्

ननु सहि द्विधेति वक्तुमयुक्तम् *अनुग्रहस्य कोटिद्वयेऽप्यनन्तर्भावात् । अनुमानादेर्व्याप्तिग्रहादिरनुग्रहॊह्यस्तीति ।

उच्यते—करणानुहः कर्त्रनुग्रहश्चेति कोटिद्वयमेव । व्याप्तिग्रहणमपि करणानुग्रहान्तर्भूतम् । यद्वा दृष्टमुखेनचानुग्रहः अदृ

।

ष्टमुखेनचेति द्विधा व्याप्तिग्रहणमपि दृष्टमुखेनानुग्रहः तस्मा दिन्द्रियसम्बन्धहेतु वेनेत्येतत् करणानुग्रहस्य दृष्टमुखेनानु ग्रहस्यचोपलक्षणं तत्राहङ्काराभिव्यङ्ग्यायास्संविदोऽनुमानविषयत्वासम्भवादिन्द्रिय सम्बन्धहेतुत्वनेत्युक्तम् | बोद्घृगतकल्म षापनयनेनेति कर्त्रनुग्रहस्यादृष्टमुखेनानुग्रहस्यचोपलक्षणमुक्तम् । आत्मसिद्धिग्रन्थेऽप्ययमेव भावः । एवं द्वैविध्यदर्श नेन द्विधाभूतोऽप्यनुग्रहोऽहंकारस्य न सुवच * इत्यनुषङ्गेण योजना ॥

कथमत्र द्विविधस्याप्यनुग्रहस्य अनुपपत्तिरिति शङ्कायामात्मसिद्धिग्रन्थमाह — यथोक्तमिति । करणानामभूमि त्वान्नतत्सम्बन्धहेतुता इति ( अनेन इन्द्रियसम्बन्ध) हेतुत्वलक्षणोऽनुग्रहोऽनुपपन्न इति दर्शितम् बोद्भृगत कल्मषापनयन गूढार्थसंग्रहः

हारोऽपि वर्तते, इत्यभिप्रेत्य अभिव्यक्तिस्वरूपं विकल्पयति — अहङ्कारनिवर्त्याभिव्यक्तिः किं रूपेति ॥ उत्पत्तिप्रकाशन

रूपप्रथमकोटिद्वयोक्त्या आत्मसिद्धौ न तावत्तत्सिद्धिः इत्यत्र उत्पत्तिरेव सिद्धिपदार्थ : नापि तद्विषयज्ञानम् इत्यत्र तत्प्र

काशनमेव ज्ञानपदार्थः । अर्थप्रकाशस्यैव ज्ञानत्वादितिदर्शितं भवति । अतएव न ज्ञानकरणानुग्रह इति आत्मसिद्ध्यु

क्तार्थः न तदनुभवसाधनानुग्रहः इति वाक्येन प्रदर्शितः ॥

यथा जातिनिजमुखादिग्रहणइति । विवरणे ‘गोत्वादयो जातिविशेषाः’ इत्यादिना व्यक्तेर्जातिव्यञ्जकत्वं

यदुक्तं (५१९. पु) तत्प्रकार: अत्र परिशीलितः । एवं प्रभाया अपि तत्रैव यव्यञ्जकत्वमुक्तं तद्धि अनुपदं विवेचयिष्यते

विवरणोक्तावरणाभिभवस्य अभिव्यक्तित्वशङ्का

५२५

श्रीभाष्यम्

त्वान्नतत्सम्बन्धहेतुता’ इति (आत्मसिद्धौ. पु. २९) किंच अनुभूतेरनुभाव्यत्वाभ्युपगमेऽप्य हमर्थन न तद्नुभवसाधनानुग्रहस्सुवचः | सह्यनुभाव्यानुभवोत्पत्तिप्रतिबन्धनिरसनेन भवेत् । यथारूपादिग्रहणोत्पत्तिनिरोधिसंतमस निरसनेन चक्षुषो दीपादिना । नन्चेह तथा विध निरसनीय सम्भाव्यते न तावत्संविदात्मगतं तज्ज्ञानोत्पत्तिनिरोधि किंचिददव्यहङ्का रापनेयमस्ति । अस्तिह्यज्ञान मितिचेन्न

श्रुतप्रकाशिका लक्षणानुग्रहानुपपत्तिर्नग्रन्थस्था ।

अत्र केचिदाचार्या एवं व्याचक्षते शमादरनुग्राहकत्वं शास्त्रसिद्धम् ।

न तथाऽहङ्कार

स्याप्यनुग्राहकत्वं शास्त्रसिद्धमिति स्फुटत्वान्नग्रन्थेः कण्ठोक्त्या निरास इति पूर्वाधदाहरणेन श्लोकस्योत्तरार्धे बोद्भृगतक

ल्मषापन यनलक्षणानुग्रहानुपरत्तिद्रष्टव्ये त्याचार्याः । तदिदमुत्तरार्धम् अहमर्थस्य बोद्धृत्वान्नस तेनैव शोध्यते । इति ।

एकस्यैव प्रतियोगितया शोध्यत्वं शोधकत्वंचानुपपन्नमित्यर्थः ॥

अयंतु भाष्याभिप्रायः अहमर्थस्य बोदूधृगतकल्मषापनयने कर्तृत्वं किं स्वरूपेण उतादृष्टाकञ्चित्कारमुखेन प्रथमे कर्मकर्तृविरोधःघः । एकस्यैव स्वापेक्षया शोध्यत्वशोधकत्वानुपपत्तेः । द्वितीये निष्प्रमाणकत्वम् । नान्त:करणस्यादृष्टव

शान्त:करण(स्य) णे) शुद्धिरित्यत्र प्रमाणमस्तीति । पूर्वमिन्द्रियगोचरत्वानभ्युपगमेन दूषणमुक्तम् । अथानुभाव्यत्वाभ्यु

पगमेन दूषणमाह —किंचेति । अनुग्रहस्वरूपं शिक्षयति । सहीति । व्यक्तिदर्पणादावनुग्रहप्रकारान्तरे दृष्टेऽपि कथं प्रति बंन्धनिरसनरूपानुग्रहएव परिशेषितः ? उच्यते । जातिव्यक्तयोनिंयतधर्मधार्मभावेन व्यक्तिर्जातर्व्यञ्जिका । न तथाऽहङ्का रानुभवयोः नियतधर्मिधर्मभावोऽस्ति, सतु परेणैव निरस्तः । मूर्तद्रव्यभूतश्चाक्षुषरश्मिप्रतिहतिहेतुर्दर्पणो मूर्तद्रव्यभूतचा ।

क्षुषरमि मुखेन सम्बन्धयति

नच तथा हङ्कारो मूर्तद्रव्यं कस्यचित्प्रतिहतिहेतुरिति वक्ष्यमाणामिहानुग्रहप्रकारान्तरा

नुपपत्तिमभिप्रेत्य प्रतिबन्धनिरसनरूपानुग्रह एव परिशेषितः

sp

ईदृशानुग्रहे दृष्टान्तमाह- यथा रूपादीति । ततः किमित्यत्राह-नचेहेति । तदुपपादयति । नतावदिति । किं प्रागभावरूपमज्ञानं किं वा भावरूपं उतान्यन्निरसनीयमुच्यत इति शिरस्त्रयमभिप्रेत्य तावच्छब्दः प्रयुक्तः । न तावदिति ग्रन्थेनान्यन्निरसनीयं निरस्तम् । * यद्वा अहङ्कारस्याज्ञाननिरासकत्वमज्ञानस्य संवित्सम्बन्धित्वंचोभयमनुपपन्नमित्यभि प्रेत्य प्रथममहङ्कारापनेयत्वमज्ञानस्य प्रतिक्षिपति । नतावदिति । अहङ्कारापनेयमज्ञानमस्तीति शङ्कते । अस्तिहीति । गूढार्थसंग्रहः

एतदुभयसाधारणं रूपंतु तदनुभवसाधनानुग्रह एव इत्यनेन ग्रन्थेन निष्कर्षः कृतः । अत्र प्रभायाः अभिव्यञ्जकत्वं, व्यक्तेस्तु नाभिव्यञ्जकत्वम् । एवं दर्पणस्यापीत्युत्तरत्र वक्ष्यते । सिद्धान्ते दर्पणे मुखप्रतिबिम्बं, दर्पणस्याभिव्यञ्जकत्वंचे

त्युभयं नाङ्गीक्रियत इति विशेषः ॥

‘आवरणाभिभवएवाभिव्यक्तिरिति ’ विवरणमभिप्रेत्य शङ्कते-अस्तिह्यज्ञानमितिचेदिति । विवरणे आवरणाभिभ वस्य एकस्याभिव्यक्तिपदार्थत्वोक्तावपि बुत्तेश्चिदुपरागार्थत्वं आवरणाभिभवार्थत्वं अभेदाभिव्यक्त्यर्थत्वं च विवरणपर्यालोप्च

नायामेव स्पष्टम् । उत्पत्तिप्रतिकोटितया अभिव्यक्तिव्यवहारः साङ्ख्यानाम्, तन्मते प्रकाशन मेवाभिव्यक्तिः । विवरण

उक्ताभिव्यक्तिस्वरूपपर्यालोचनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अज्ञानस्याहङ्कारापनोद्यत्वानभ्युपगमात् । ज्ञानमेवाज्ञानस्य निवर्तकम् । नच संविदाश्रयत्व मज्ञानस्य सम्भवति ज्ञानसमानाश्रयत्वात्तत्समानविषयत्वाच्च ज्ञातृभाव विषयभावविरहिते

ज्ञानमात्रे साक्षिणि नाज्ञानं भवितुमर्हति यथा ज्ञानाश्रयत्वप्रसक्तिशून्यत्वेन घटादेनशाना

श्रयत्वं तथा ज्ञानमात्रेषि ज्ञानाश्रयत्वाभावेन नाज्ञानाश्रयत्वंस्यात् संविदोऽज्ञानाश्रयत्वाभ्यु

पगमेऽपि आत्मतयाऽभ्युपगतायास्तस्या ज्ञानविपत्वाभावेन जानेन न तद्वताजाननिवृत्तिः जानंहि स्वविषयएवाज्ञानं

श्रुतप्रकाशिका

दूषयति । नेति । अज्ञानशब्दो भावरूपस्यचाभावरूपस्य च साधारणः । दूषणमपि साधारणम् । द्विविधस्याप्यज्ञानस्या

हंकारापनोद्यत्वाभावात् । किं निवर्तकमित्यत्राह- ज्ञानमेवहीति । प्रागभावस्यापि ज्ञानोत्पत्तिनिवर्तिका । भावरूपस्यापि ज्ञाननिवर्त्यत्वं पराभ्युपेतम् ॥ ।

एवमज्ञानस्य संविदाश्रयत्वेसत्यपि अहङ्कारापनोद्यत्वायोगात्तन्निरसन रूपानुग्रहो न सम्भवतीत्युक्तम् अथाज्ञानस्य संविदाश्रयत्वंचानुपपन्नमित्याह – नचेति । संविदाश्रयत्वं संवित्सम्बन्धित्वमित्यर्थः । आश्रयणं सम्बन्ध: । सम्बन्धश्च

कर्मत्वेनाश्रयत्वेनचेत्युभयविधसम्बन्धपरः आश्रयशब्दः ’ आश्रयश्चेतसो ब्रह्म’ इत्यादिप्रयोगाच्चाश्रयशब्देन विषयस्याप्यु पस्थापनं युक्तम्। संविदोऽज्ञानसम्बन्धः किमाश्रयतया, उत विषयतया, उभयथाऽपि सम्बन्धोऽनुपपन्नइत्यर्थः। कुत इत्यत्राह–ज्ञानेति । ततःकिमित्यत्राह — ज्ञातृभावेति । साक्षिणि द्र(ष्टर्ये) टुरे) व साक्षित्वम् । ज्ञप्तेस्तु साक्षित्वमपि व्याहत भवतीत्यभिप्रायः भवितुमर्हतीति निर्देशेन आश्रयतया विषयतया वा सम्बन्धमात्रं विवक्षितम् । अनेन व्यतिरेकव्याप्ति

दर्शिता भवति ॥ संविदाश्रयत्वाभावे अन्वयव्याप्तिं दशयति ।

यथेति । अज्ञानाश्रयत्वंहि ज्ञानप्रागभावाश्रयत्वमनिर्वचनीयाज्ञा

।

नाश्रयत्वं वा तद्बादौ नास्तीत्यर्थः । ज्ञानाश्रयत्वप्रसक्तीति ज्ञातुरप्यज्ञानाश्रयत्वं ज्ञानाश्रयत्वं च कालभेदादविरुद्ध निति भावः ज्ञानात्यन्ताभावाश्रयत्वं हि घटादेः । ज्ञानं नाज्ञानाश्रयः, नचाज्ञान विषयः । अज्ञानाश्रयत्वे तद्विषयत्वे

चोपगम्यमाने ज्ञातृत्व ज्ञेयत्वप्रसङ्ग इति प्रतिकूलतर्क उक्तो भवति । एवमज्ञानाश्रयत्वानभ्युपगमेन दूषणमुक्तम् । तद भ्युपगमेन दूषणमाह - संविदइति । अवच्छिन्नज्ञान स्यानुभाव्यत्वेऽङ्गीकृतेऽप्यनवच्छिन्नस्यात्मभूतस्य ज्ञानस्यानुभाव्यत्वा नभ्युपगमादित्यभिप्रायेणाह–आत्मतयाऽभ्युपगतायाइति । ज्ञानविषयस्यैवाज्ञाननिवृत्तिं सदृष्टान्तमाह - ज्ञानंहीति । गूढार्थसङ्ग्रहः

कारमतेऽपि स्वयम्प्रकाशमानस्यैव इतरप्रकाशकत्वं, स्वयंप्रकाशमानतादशायामेव आवरणाभिभवश्च इत्येतत्सम्मतम् । .

व्यक्त्यादेः आवरणाभिभावकत्वं नास्ति इत्येतत्सर्वमभिप्रेत्य प्रकाशन मिति द्वितीयकोटे: तदनुभवसाधनानुग्रह इति तृती

यकोटेश्च आत्मसिद्धौ भाष्ये च प्रतिपादनम् ॥ ज्ञानमेवह्यज्ञानस्य निवर्तकमिति । अयमर्थः सर्वदार्शनिकसम्मतः । विवरणे अन्तःकरणवृत्तौ ज्ञानत्वोपचारा ङ्गीकारेण वृच्या नावरणाभिभव इति भावः ॥ ज्ञानसमानाश्रयत्वादिति । अज्ञोऽहं जानामीति प्रतीतेरिति भावः ॥

दर्पणादेरनभिव्यञ्जकत्वम्

. ५२७

श्रीभाष्यम्

निवर्तयति । यथारज्ज्वादौ । अतोनकेनापि कदाचित्संविदाश्रयमज्ञानमुच्छिद्येत । अस्यच

सदसदनिर्वचनीयस्याज्ञानस्य स्वरूपमेव दुर्निरूपमित्युपरिटाद्धक्ष्यते । ज्ञानप्रागभावरूपस्य चाज्ञानस्य जानोत्पत्तिविरोधित्वाभावेन नतन्निरसनेन तदज्ञानसाधनानुग्रहः । अतो नकेनापि

प्रकारेणाहङ्कारेणानुभूतेरभिव्यक्तिः नच स्वाश्रयतयाऽभिव्यङ्याभिव्यञ्जन मभिव्यञ्जकानां स्वभावः

प्रदीपादिष्वदर्शनात्,

यथावस्थितपदार्थप्रतीत्यनुगुणस्वाभोव्याच्च ज्ञानतत्सा

धनयोरनुग्राहकस्यच । तच्च स्वतः प्रामाण्यन्यायसिद्धम् । नच दर्पणादिर्मुखा देर भिव्यञ्जकः

अपितु चाक्षुषतेजः प्रतिफलनरूपदोषहेतुः । तद्दोषकृतश्च तत्रान्यथाऽवभासः, अभिव्यञ्जक स्त्वालोकादिरेव श्रुतप्रकाशिका

यद्यविषयेऽप्यज्ञाननिवृत्तिः तर्हि शुक्तिज्ञानेन स(र्प) र्वभ्रमनिवृत्तिस्स्यादित्यभिप्रायः । एवं ज्ञाननिवर्त्याज्ञानाश्रयत्वे ज्ञानवि षयत्वप्रसङ्गइत्युक्तं भवति ॥ आश्रयात्वाभ्युपगमेनोक्तदूषण निगमयति । अतइति । त्वयाऽहङ्कारापोद्यत्वेनोक्तमज्ञानं किं सदसदनिर्वचनीयम्, ji

उत ज्ञानप्रागभावरूपमिति विकल्याह – अस्यचेति । द्वितीयंप्रतिवक्ति । ज्ञानप्रागभावेति । विरोधिशब्दन प्रतिब

।

न्धकत्वं विवक्षितम् | न सहानवस्थानमात्रम् । अभिव्यक्ते र्दुर्निरूपत्वं निगमयति । अतइति

केनापि प्रकारेण उत्पाद

कत्वेन वा प्रकाशकत्वेन वा तदनुभवसाधनानुग्राहकत्वेनवेत्यर्थः । अथ स्वात्मस्थतयाऽभिव्यक्तिं दूषयति । नचेति । व्यभि

चारमाह-प्रदीपादिष्विति । हेत्वन्तरंचाह -यथावस्थितेति । * प्रतीतिः व्यवहारानुगुण्यं तदनुगुणाज्ज्ञानादर्दानां स्वभा

वादित्यर्थः। तदेवोपपादयति । तच्चेति ॥ प्रामाण्याप्रामाण्यविषयाश्चत्वारःपक्षाः प्रामण्याप्रामाण्ये द्वेच परतः, द्वेच स्वतः, प्रामाण्यं परतोऽन्यत्स्वतः, प्रामाण्यं

स्वतोऽन्यत्परतः इति प्रथममनुपपन्नं संवित्स्वभावत्वादिप्रसङ्गात् * प्रामाण्याप्रामाण्ये अन्यत्र विद्येतेचॆत् तत्सम्बन्धात् ज्ञाने तथात्वं तत्सम्बन्धाभावेऽनुभयत्वं च युक्तम्, अनुष्णाशीतवत् । अन्यत्र तयोरविद्यमानत्वात् * परतस्त्वमनुपप

।

न्नम्, * प्रामाण्यबुभुत्सापरम्परयाऽनवस्थाप्रसङ्गाच्च द्वयोरपि स्वतस्त्वमनुपपन्नं, विरुद्धधर्मत्वेन व्याघातात् । नच व्यक्तिभेदाद(विरो)बा)ध: इयं प्रामाण्याश्रयव्यक्तिः इयंनेति नियमकाभावात् अप्रामाण्यस्यैव स्वतस्त्वमनुपपन्नं प्रामाण्य स्यैव भूयस्त्वात् अन्यस्याभूयस्त्वाच्च भूयसां स्वतस्त्वमल्पीयसामौपाधिकत्वं चहि युक्तम् । घटपटादिज्ञानेषु शुक्तिरजता. दिज्ञानानामिदमंशेष्वपि प्रामाण्यदर्शनात् तस्य भूयस्त्वं अतः स्वतः प्रामाण्यं परतोऽप्रामाण्यमिति ॥ क्वचिदात्मस्थतयाऽभिव्यञ्जनमभ्युपेत्य व्यभिचार उक्तः अथ क्वचिदपि तन्नास्तीत्याह-नचेति । तर्हि मुखदर्शनाय दर्पणादिकं नोपादीयेतेत्यत्राह-अपित्विति । प्रतिफलनस्य दोषत्वमन्यथाज्ञानहेतुत्वादित्याह- तद्दोषेति । कस्त

त्राभिव्यञ्जकइत्याह–अभिव्यञ्जकस्त्विति । अहङ्कारस्य मूर्तस्वच्छस्थूलद्रव्यत्वाभावात्संविदो ज्ञेयत्वाभावादचाक्षुषत्वाच्चा DAT

गूढार्थसङ्ग्रहः

ज्ञानविषयत्वाभावेनेति | विवरणकारमते शुद्धस्य वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वाङ्गीकारेऽपि वृत्तौ ज्ञानवानङ्गीका रादिति भावः । स्वतःप्रामाण्यन्यायसिद्धमिति । स्वतः प्रामाण्यविचारः वादिहंसाम्बुवाहाचार्यविरचिते न्यायकूलिये

व्यक्तैरपि जातिव्यञ्जकत्वाभावः

६२८

[जिज्ञासा- ११-१

श्रीभाष्यम्

नचेह तथाऽहङ्कारेण संविदि स्वप्रकाशायां तादृशदोषापादनं सम्भवति व्यक्तेस्तु जाति राकार इति तदाश्रयतया प्रतीतिः नतु व्यक्ति यङ्गयत्वात् । अतोऽन्तःतःकरणभूताहङ्कारस्थ तया संविदुपलब्धेर्वस्तुतो दोषतो वा श्रुतप्रकाशिका

ऽहङ्कारेण संविद्यविषयभूतायां तद्ब्राहकवस्तुप्रतिफलनदोषो न सम्भवतीत्याह-नचेहेति । व्यक्तौ जातिप्रतीतिर्नियतधर्म घर्मिंभावान्नतु व्यङ्गश्रत्वादित्याह – व्यक्तेरिति । एतद्दर्पणव्यक्तिनिर्वाहद्वयं हृदि निधाय पूर्व प्रतिबन्धनिरसनरूपा नुग्रहो दूषितः । * धर्मधर्मिंभावे वस्तुतस्तास्थ्येनोपलब्धिर्व्यक्तौ, दर्पणेतु प्रतिफलनरूपदोषात् ॥

एवं परपक्षे न सम्भवतीत्याह - अतइति । वस्तुतः कारणं धर्मधर्मिभाव: दोषस्तु तात्स्थ्येनोपलब्धिकारणं # मूर्त स्वच्छस्थूलद्रव्यत्वम्। उभयमप्यहङ्कारे नास्तीत्यर्थः । वस्तुतः कारणाभावान्नज्ञातृत्वं विद्यते दोषरूपकारणाभावान्नोपलभ्यते

गूढार्थसंग्रहः

द्रष्टव्यः । व्यक्तेस्तु जातिराकार इति । एतेन विवरणे व्यक्तेर्जातिव्यञ्जकत्वमभिधाय अभिव्यक्तिपदार्थः आवरणाभिभव

इति अभिधानं न घटत इति बोंधितम् । एतदनुगयर्थमेव पूर्वे तदनुभवसाधनानुग्रहः इत्युक्तम् ॥ वस्तुत इति साङ्ख्य मताभिप्रायेण अन्तःकरणपरिणाम एव ज्ञानम् ।

C

कामस्सङ्कल्पः’ इत्यादिश्रुतिभिरिति सिद्धान्तो न घटत इति भावप्र

काशे निरूपितम् ॥

श

दोषतोवेति। दोषोऽविद्यारूप: प्राक् (४४७, पु) उदाहृतभाष्यादौ प्रदर्शितः । तत्र ब्रह्मज्ञानमनर्थनिबर्हण

मित्यादिना योऽर्थ उक्तः स न घटत इति ’ निरस्ताखिलदुःखोऽहम् ’ इत्यादौ निरूपितम् । एवं तत्रोपात्तं तद्गुण ८

सारत्वात् ’ इति सूत्रं नाथ्यासपरमिति प्राक् (४७१. पु) उदाहृतम् । ‘अहं मनुष्य ’ इत्यादिज्ञानं नात्मनि शरीरादि

स्वामित्वविषयम् । इति (२१४.पु) न्यायरत्नावल्युक्ति: (४४६. पु) अहं मनुष्य इति ज्ञानद्वैविध्योपपादनेन निरवकाशा इत्युक्तम् । अध्यासाभावे व्यवहारादर्शनात् व्यवहारसामान्यं दर्शिताव्यासोपपादनमन्तरेणानुपपन्नमिति (२१२.पु )

विवरणोक्तिः निरस्ताखिलदुःखोहमिति भाष्यएव निरवकाशा इति बोधितम् ॥ असङ्गश्रुतिः न परसम्मतार्थं बोधयती

त्यपि निरूपितम्। व्यापारवद्वुद्ध्यादितादात्म्याव्यासमन्तरा व्यापारवत्वेन प्रमाणं नैव बोधयतीति भामत्यायुक्ति:(२११. पु) छेत्तृदृष्टान्तेन प्रमातृत्वोपपादनपर (‘नाभावउपलब्धेः ‘) सूत्रभामत्यादिपर्यालोचनया अणोर्जीवस्य दीपप्रभादिदृष्टान्तेन

प्रमारूपव्यापारवत्वं सम्भवतीत्युपपादनेन न घटत इति निरूपितम् । परसम्मताविद्यायास्स्वरूपमविद्यया आवरणादिकं च न घटत इति विस्तरेण भाष्य एव निरूपविष्यते । अतोऽन्तकरणभूताहङ्कारस्थतया दोषेण संविदुपलब्धिःपरमतेन

घटते । एवं च (अस्मन्मतेतु) कथंचित्सम्भवं प्रदर्शयिष्यामीति विवरणोक्तार्थो न घटत इति सिद्धम् ॥ 6

यदि सत्यं भवेद्विश्वं सुषुप्तावुपलभ्यताम् । यन्नोपलभ्यते किंचित् अतोऽसत्स्वप्नन्मृषा | ’ (२३५) इति विवेक 2

।

चूडामणी (शं) उक्तया मिथ्याभूतप्रपञ्चविषयकव्यवहारसामान्यमध्यासमूलकमिति सिद्धम् ‘जामत्स्वमकालौ अहंममा

ध्यासपुरस्सरप्रमातृत्वादिव्यवहारवन्तौ ’ इत्यादिप्राक् (४१२.पु) उदाहृतविवरणोक्तानुमानेन व्यवहारसामान्यस्याध्यास

मूलकत्वं सिद्ध्यति । एवमहमर्थस्यात्मत्वे ’ स्वरूपतोऽहमिति सुषुप्तेऽन्यवभासत भवत्येवेतिचेन्न; तथासति स्मर्यंत

सुखमहमस्खाप्समित्येतद्विषयपञ्चपादिकाऽनुवादः

५२९

श्रीभाष्यम्

न किंचिदिह कारणमिति नाहङ्कारस्य ज्ञातृत्वं तथोपलब्धिर्वा । तस्मात्स्वत एव ज्ञातृतया सिड्यन्नहमर्थ एव प्रत्यगात्मा न ज्ञप्तिमात्रम् | अहम्भावविगमे तु ज्ञप्तेरपि न प्रत्यक्त्वसि द्धिरित्युक्तम् । श्रुतप्रकाशिका

चेत्यभिप्रायेणाह–नाहङ्कारस्य ज्ञातृत्वं तथोपलब्धिर्वेति । ज्ञातुरात्मत्वं निगमयति । तस्मादिति । ज्ञप्तेरात्मत्वम युक्तम् । अहंत्वाभावे प्रत्यक्त्वायोगादित्याह – अहम्भाव विगमइति । अहमिति व्यवहारानुगुणभासनविरहे स्वस्मै भास मानत्वं न स्यात् । * अत: प्रत्यक्त्वमप्यहमर्थस्यैवात्मत्वसाधकमित्यर्थः ॥ अथ सुषुप्तावहमर्थस्फुरणमस्तीति साधयितुं वेदान्तावलम्बिभिस्सर्वैस्स्वयंज्योतिष्वश्श्रुत्यनुसारात्सुषुप्तावात्मस्फुरणम

भ्युपेत्यम् । तत्र ’ नाहखल्वयमेवं सम्प्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मि’ इति श्रुत्या मामप्यहं न ज्ञातवानिति परा मर्शाच्च, नाहमर्थानुभवः अतोऽनुभूतिस्फुरणमेव तदानीमिति शङ्कायामहमर्थस्याविशदस्फुरणमस्तीति सोपपत्तिकं गूढार्थसंग्रहः

।

ह्यस्तनइवाहङ्कारः अबिनाशिनस्संस्काराभावान्नस्मर्यंत इतिचेत् स्तनोऽपि न स्मर्येत । ननु अस्त्येव सुषुप्तेऽहमनुभवः

सुखमहमस्वाप्समिति ; सुषुप्तोत्थितस्य स्वापसुखानुभवपरामर्शनात्, नात्मनोऽन्यस्य तत्रानुभबस्सम्भवति, सत्यमस्ति; न तत् स्वापे सुखानुभवसंस्कारजं स्मरणम्, किं तर्हि सुखावमर्शो दुःखाभावानिमित्तः कथम् ? स्वप्ने तावदस्त्येव दुःखा

नुभवः सुषुप्तेतु तदभावात् सुखव्यपदेशः तदभावश्च करणव्यापारोपरमात् । यदि पुनः सुप्तः सुखमिति च तद्विषयं स्मरणं स्यात्, तदा विशेषतः स्मर्येत, नच तदास्त व्यपदेशोऽपि सुखं सुप्तः न किंचिन्मया चेतितमितिहि दृश्यते । यत्पुनः सुप्तोत्थितस्याङ्गलाघवेन्द्रिप्रसादादिना सुखानुभवोन्नयनमिति, तदसत् अनुभूतंम्वेत्सुखं स्मर्येत, न तत्र लिङ्गेन प्रयोजनम् । यद्येवं सुप्तोत्थितस्य कथं कस्यचिदङ्गलाघवं कस्यचिन्नेति ? उच्यते – जागरणे कार्यकरणानिश्राम्यन्ति ; तदप ।

नुत्तये व्यापारोपरमः स्वापः। तत्र यदि सम्यग्ब्यापारोपरमः तदाऽङ्गानि लघूनि, इतरथा गुरूणि ’ इति पञ्चपादिका ,

॥

यामुक्तम् ; अत्र विवरणम् – ननु दुःखाभावो विद्यमानोऽपि नानुभवितुं शक्यते प्रतियोगिस्मरणाभावात्, सम्भवति च मुख्य एव स्वरूपानन्दानुभवः । ननु तदपि सुख मविद्याऽऽवृतं न प्रकाशमर्हति ;. न अनावृतसाक्षिचैतन्यसुखांशस्य

।

।

प्रकाशोपपत्तेः जागरणे तर्हि किमिति नावभासते ? भासत एव परमप्रेमारपदत्वलक्षणं सुखम्, तीब्रबायुविक्षिप्तप्रदीप प्रभावन्मिथ्याज्ञानविक्षिप्ततया न स्पष्टमबभासते, सुषुप्तौतु तदभावादधिकं व्यज्यत इति ननु उस्थितस्य दुःखाभाव परामर्शो विद्यते, स कथं प्रतियोगिज्ञानाभावादननुभूतःपरामृश्यते ? उच्यते - अनुभूतमेव सुखमुत्थितस्यानुस्मर्यमाणं तत्र

विरोधि दुःखाभावमर्थापच्या गमयति - अनुभूतंचेत्सुखं नास्ति दुःखमिति अतो दुःखाभावो नानुस्मर्यते, किंतु प्रतीयत अज्ञानगत

उच्यते

?

स्यात्

त्रयाणामनुस्मरणं

कथमुत्थितस्य

संस्काराभावे

साक्षिचैतन्यस्यचाविनाशिनः

सुखानुभवयोः

•

परामर्शोऽपि ज्ञानविरोधिनोऽज्ञानस्याननुभूततया स्मर्यमाणस्यानुपपत्त्यैव प्रमीयते नानु स्मर्थते’ इति, ‘तस्मात् विशिष्टाज्ञानसुखानुभवानुपपत्तिगम्यौ ज्ञानाभाव दुःखाभावाविति मन्तव्यम्। ननु अज्ञान चैतन्याभासजन्योपाधित्वादज्ञान सुख साक्षिविकल्पानुभवस्य अज्ञानावस्थाभेदेन चैतन्याभासानां भिन्नत्वात् तद्विनाश 67

सुषुप्त।वविद्यावृत्तिस्तामसीति विवरणमतं तत्पर्यालोचनं च

५३०

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

तमोगुणाभिभवात्परागर्थानुभवाभावाच्चाहमर्थस्य विविक्तस्फुटप्रतिभासाभावेण्याप्रबोधाद हमित्येकाकारेणात्मनस्स्फुरणात्सुषुतावपि नाहम्भावविगमः । भवदभिमताया अनुभूतेरपि

तथैव प्रथेति वक्तव्यम् । नहि सुप्तोत्थितःकश्चिदहंभाववियुक्तार्थान्तरप्रत्यनीकाकारा ज्ञप्ति रहमज्ञानसाक्षितयाऽवतिष्ठत इत्येवंविधां स्वापसमकालामनुभूतिं परामृशति । एवं हि श्रुतप्रकाशिका

प्रतिजानीते । तमइत्यादिना । चस्त्वर्थश्शङ्कानिवृत्तौ ।

विविक्तप्रतिभास: व्यावृत्तप्रतिभासः, अनेक विशेषणविशिष्टावभासः स्फुटावभासः

।

भावः ।

तमोगुणाभिभवहेतुकात् परागर्थानुभवाभावात् स्फुटावभसा

व्यावर्तकब्राह्मणत्वादि

बाह्यधर्मविशिष्टत्वेन बुद्धिसुखाद्यान्तरधर्मविशिष्टत्वेन च प्रतिभासाभावात् सकलेतरव्यावृत्ततया स्फुटतया च प्रतिभासा

।

भावः। केनाकारेण स्फुरतीत्यत्राह-अहमित्येकाकारेण स्फुरणादिति र्थानुकार: प्रत्यक्त्वाकारेण स्फुरणादित्यर्थः ।

अहमिति न शब्दानुकारः, अपित्वेतद्वाच्या

एकशब्देनाहम्भावाविगमो विवक्षितः ॥

।

यद्वा एकाकारेण सर्वात्मसाधारणाकारेणेत्यर्थः

प्रत्यक्त्वादिकोहि सर्वात्मसाधारणः सुखदुःखादयो देवत्वादयश्च

नहि सर्वात्मसाधारणाः । सुषुतौ भासमानआत्मन्यहम्भावस्साव्यः । तथा स्फुरणं हेतुः विशदावभासाभावादहमर्थस्फु

रणं नास्तीत्यत्राह - भवद्भिमताया अनुभूतेरपीति । न केवलमहमर्थस्फुरणएव अवैशद्यदोषः । अनुभूतिस्फुरणेऽपि स तुल्यस्त्वया वाच्यः । अतो विशदावभासाभावान्नास्तित्वंचेत् ज्ञप्तयात्मनोऽपि तदानीं स्फुरणं न स्यात् । ज्ञातृज्ञेयो पश्लेषविरहात् स्फुटानवभासइतिहि तदभ्युपगमइत्यभिप्रायः ॥

मृषावादिभिर्वाद्यन्तरैरपि * जागरितावस्थायामेव अविशदावभासो निर्विकल्पकेऽङ्गीकृतः ते यदि विशदावभा

।

साभावादहमर्थास्फुरणं ब्रूयुः

तत्रापि निर्विकल्पके पृथक्पृथग्वस्तुमात्रावभासाभ्युपगमो नोपपद्यते । अविशदवस्तुमा

।

।

।

।

त्रावभासः परैरप्रामाणिको निर्विकल्पके स्वीकृतः अत्रतु ‘अत्रायंपुरुषस्स्वयंज्योतिर्भवति’ इत्यादिश्रुत्यनुसाराद विशदावभासः प्रामाणिकस्स्वीकृत इति भिदा अतस्सुषुतावात्मस्फुरणाभ्युपगमे अविशदावभासाभ्युपगमे च तुल्येऽपि मृषावादिमतादपि स्वपक्षे प्रमाणानुगुण्यं विवक्षुः परपक्षे प्रमाणाननुगुणत्वं दर्शयति । नहीति अहम्भाववियुक्तार्था न्तरप्रत्यनीकाकारा ज्ञातृशेयादि समस्तविशेषरहितेत्यर्थः

• प्रत्यत्तवसिद्ध्यर्थं शतिरहमित्यत्राहंशब्दोपादानम् ॥ ।

स्वपक्षे परामर्शीनुगुण्यमाह-एवंहीति

अयं परामर्श: सुषुप्तिकाले सुखरूपतयाऽनुभूतात्मगोचरः ।

सम्बन्धस्वापौतु पूर्वकालानुभूतार्थप्रत्यभिज्ञानयोग्यानुपलब्धिभ्यामनुमेयौ

अतीतकाल

स्वतोऽनुकूलतयाऽवभासमानस्य अहमर्थस्यानु

मानिककालखापवैशिष्टयगोचर * प्रत्यभिज्ञाविशेषोऽयं परामर्श : सुखमहमस्वा समिति । एवं स्वपरमतयोः परामर्शानु गूढार्थसंग्रहः

।

संस्कारजस्मरणमज्ञानसुखसाक्षिचैतन्याकारमज्ञान विशिष्टात्माश्रयमेव सम्भाव्यते, नान्तःकरणाश्रयमिति सर्वथाऽपि सुषु तेऽज्ञानसुखानुभवसम्भवात् असम्बद्धमिदं टीकाकारेणोक्त मिति, सत्यम् ; परमतमाश्रित्येदमुक्तम्, न स्वमतमिति नदोषः ' इति च ।

6

आत्मनश्चेदहंधर्मो यायान्मुक्तिसुषुप्तयोः । यतो नान्वेति तेनायमन्यदीयो भवेदयम् ॥ ’ इति (२.अ.३२)

नैष्कर्म्यसिद्धौ च उक्तम् । अतः अहमर्थस्यानात्मत्वं स्पष्टसुपपादितमिति शङ्कायामाह-तमोगुणाभिभवादिति ॥

अत्र (बृ) वार्तिककारमतम् श्रीभाष्यम्

सुप्तोत्थितस्य परामर्शः सुखमहमस्वाप्समिति । अनेनैव प्रत्यवमर्शेन तदानीमप्यहमर्थ स्यैवात्मनस्तुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायते । श्रुतप्रकाशिका

।

गुण्यतदभावरूपवैषम्यमुक्तम् । श्रुतिस्वारस्यंचास्मन्मते ‘अत्रायंपुरुषस्स्वयंज्योतिः’ इति पुरुषशब्दश्रवणात्

पुरुष

शब्दो न संविन्मात्रपरः ‘ एषहि द्रष्टा श्रोता घ्राता रसायता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुष: ’ इति ज्ञातुरेव

पुरुषत्वश्रवणात्, लोके ज्ञातरि पुरुषशब्दप्रसिद्धेश्च । प्रत्यक्त्वसिद्धिश्चास्मन्मतएवेति वक्ष्यते ॥ ।

उक्तपरामर्ग़फलितमर्थमाह- अनेनेति

सुखमहमखाप्समिति परामर्शे सुखमित्यनेन तदानीमनुकूलतया भास

(न ( मानत्व)मनुसंहितं भवति । अहमित्यनेन स्वस्मै भासमानत्वरूपप्रत्यत्त्वंचानुसंहितं भवति यथा मन्दमगच्छं मधु रमगायमिति परामर्शेन पूर्व गमनगानाभ्यां सह तदानीन्तनं मान्द्यं माधुर्येचानुसंहितं भवति तद्वदित्यर्थः । स्वस्मै

स्वयमनुकूलमित्यानुकूल्यप्रतियोगित्वाभिप्रायेण सुखित्वमित्युक्तम् । स्वस्मै भासत इति भासनप्रतिसंम्बन्धित्वरूपप्रत्यक्त्वाभि प्रायेण ज्ञातृत्वामित्युक्तम्, नतु धर्मभूतज्ञानस्फुरणात् ‘तत्तु विषयप्रकाशन वेलायां ज्ञातुरात्मनस्तथैव न सर्वेषां सर्वदा तथै वेति ’ भाष्यस्वारस्यविरुद्धम् ’ पुंस्त्वादिवत्त्वस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात्’ इति सूत्रस्वारस्यविरुद्धं च अस्मरणनियमा ग्रुपपत्तिविरुद्धं च, संसारदशायां मनोव्यापारविरहेऽपि ज्ञानस्यात्मविषयत्वं तच्चेन्द्रियद्वारेण व्यवस्थितमिति भाष्य स्वारस्यविरुद्धं च । अन्यथैषां सूत्रभाष्यवचसां सङ्कोचस्स्यात् सच सङ्कोचकाभावादनुपपन्नः तस्मात्तदानीमात्मा प्रत्य ।

क्त्वेनानुकूलत्वेन।नुसंहित इति परामर्शफलितार्थः ॥ सुखमहमस्वाप्समिति सुखस्य स्वापक्रियाविशेषणत्वे प्रतीयमाने

कथमात्मविशेषणत्वमुच्यत इतिचॆत्-नैवम् ।

क्रियायास्सुखाश्रयत्वायोगेन पुरुषद्वारा क्रियाविशेषणत्वस्य युक्तत्वादिति । आत्मनस्तदानीं * न किंचिदवेदिषमित्यज्ञान

साक्षित्वेन स्थितिं वदता * अज्ञानाश्रयभूताऽहमर्थानुभवोऽभ्युपगन्तव्यः । यथा प्रातश्चत्वरे गजो नास्तीति परामर्शे पूर्व

गंजाभावाश्रयभूतं चत्वरमनुसंहितं भवति तद्वत् । * अस्वाप्समिति परामर्शेन मन्दमगच्छमित्यत्र गमनवंत्स्वापोऽपि

तदाऽनुसंहितस्स्यादितिचॆन्न ; यथा प्रातश्चत्वरे गजो नास्तीत्यत्र पूर्व गजाभावान नुसंधानेऽप्येवं परामर्शोपपत्तिः तद्वत्स कलज्ञांननिवृत्तिरूपस्वापस्य तदानीमननुसंहितत्वेऽप्येवं परामर्शोपपत्तेः । तत्रहि प्रातश्चत्वरमेवानुभूतं न गजाभावः प्रति

योगिभूतगजास्मरणात् । पश्चात्तु गजः किं स्थित इति पृष्टेन योग्यार्थाननुस्मरणलिङ्गेन अभावोऽनुमीयते । तद्वत्सकलज्ञा ननिवृत्तिरूपस्वापोऽपि योग्याननुस्मरणलिङ्गेनानुमीयते ॥ गूढार्थसंग्रहः

सुखमहमस्वाप्समितीति । न सुषुप्तिगविज्ञानं नाज्ञासिषमिति स्मृति: । कालाद्यव्यवधानत्वान्नह्यात्मस्थमतीत.

भाक् ॥ न भूतकालस्पृक्प्रत्यङ् नचागामिस्टृगीक्ष्यते । स्वार्थदेशः पार्थार्थो विकल्पस्तन स स्मृतः ॥ नहि प्रत्यक्ष विज्ञानादतीतत्वं समीक्ष्यते । नचानागततामेये मिथ्याज्ञानमतो भवेत् ॥’ (बृ.वा.१.४.३००,३०१) इति ‘ नचे

दनुभवव्याप्तिः सुषुप्तस्याभ्युपेयते । नावेदिषं सुषुप्तेऽहमिति धी:किंबलाद्भवेत् ॥ (१०३) बुद्ध्यादेःप्रविलीनत्वाद्देहादेश्च जडत्वतः । लोष्टादेवि नैवस्यान्नाज्ञासिषमितक्षिणम् ॥ चिदाभासैकमात्रेण तमस्सिद्धिर्नमातृतः । संवित्तन्मोहचिद्विम्बैः प्रत्यक्षं कर्तृरूपिणः ॥’ (बृ.वा. ३.४.१०४.१०५) इतिचोक्तम् ॥

विवरणकारमतपरिष्करणपरसिद्धान्त बिन्दुत ट्टीकाऽनुवादः

५३२

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः अत्र आनन्दगिरिः ‘ स्मृतिःपरामर्शः उत्थितस्य नावेदिषमिति परामर्श: स्वापकालीनाज्ञानविषयकादाचित्कानुभ वोपनायको नेत्यत्र हेतुमाह — कालादीति | आत्मनो देशकालव्यवधानाभावात्तद्गतज्ञानस्यापि न तत्सम्बन्धस्तथा च नाज्ञासिषमित्यज्ञानं पूर्वंकालश्च साक्षिण्यव्यस्तौ तेनैव दृश्येते तन्नात्र संस्कारापेक्षेत्यर्थः ॥ (३००) तर्हि तयोर्विना सम्बन्धं

।

स्थितेरद्वैतहानिर्नेत्याह–स्वार्थेति १ सर्वोऽपि जडो रज्ज्वां भुजङ्गवदजडे वर्तते

अतः स शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो

वृद्धैरिष्टस्तत्र कुतोऽद्वैतहानिरित्यर्थ: ’ (३०१) ’ कथंसौषुप्तः साक्षी मात्रादिव्यावृत्तोऽनुभूयते न तत्रानुभवो हेत्वभावा दिति शङ्कते। नचेदिति। अस्ति तावदुत्थितस्य नावदिषमिति धीः सा परामर्शत्वात्पूर्वानुभवमाकाङ्क्षत्यतः सौषुप्त नित्यानुभवानुपगमे तदसिद्धेर्मात्रादिव्यावृत्तः साक्षी सौपुतःसिद्धइत्याह - नेत्यादिना । (१०३.बु.वा. ३.४) ‘अतः "

सौषुप्तनित्यानुभवाभावे परामर्शासिद्धिरिति फलितमाह-नैवेति ॥

अत्र सिद्धान्तविन्दुः ‘ सुषुप्तौ जाग्रत्स्वप्नभोग्यपदार्थदर्शनाभावेऽपि साक्ष्याकारं सुखाकारमवस्थाज्ञानाकारं चावि द्याया वृत्तित्रयमभ्युपेयते । अहङ्काराभावाच्च नैका विशिष्टवृत्तिः, सुषुप्तयभावप्रसङ्गाच्च । अतएव वृत्तिरूपस्योपलम्भ स्याभावात् न प्रलयेऽतिव्याप्तिः । तत्र तत्कल्पनाबीजाभावात् । इह च सुखमहमस्वाप्सं न किंचिदवेदिषमिति सुप्तोत्थि तस्य परामर्शात् अननुभवे च परामर्शानुपपत्तेः । अन्तःकरणोपरागकालीनानुभवजन्यत्वाभावाच्च न तत्तोल्लेखाभावेऽपि

स्मरणत्वानुपपत्तिः स्मरणे तत्तोल्लेखनियमाभावाच्च जाग्रद्दशायामस्वा समित्यनुभवानुपपत्तेः लिङ्गाभावेनाश्रयासिद्ध्याचा नुमानस्यासम्भवात् । अहङ्कारस्तूत्थानसमयएवानुभूयते, सुषुप्तौ लीनत्वेन तस्याननुभूतत्वात् स्मरणानुपपत्तेः। मुख प्रतिबिम्बाश्रये दर्पणे जपाकुसुमलौहित्याध्यासेन रक्तं मुखमिति प्रतीतिवत्,

अहङ्काराश्रयतया साक्षिचैतन्यस्य

स्मरणाश्र

यत्वात् अहमस्वाप्समिति सामानाधिकरण्यप्रतीतिः, न पुनरहं सुखीतिवदाश्रयतया स्मृतिसंशयविपर्ययाणां साक्षिचैत न्याश्रयत्वनियमादहङ्कारस्य च प्रमाणजन्यज्ञानाश्रयत्वनियमात् प्रमात्वेनैव तत्कार्यतावच्छेदात् अप्रमात्वावभ्छेदेन च

अविद्याया एव कारणत्वात् ’ इति ॥ अत्र न्यायरत्नावली –’ त्रयमिति आकारत्रयोपहितरूपभेदसम्भवादित्यभिप्रायम्, समूहालम्बनैकवृत्त्या निर्वाहे वृत्तित्रयकल्पने गौरवात् ।

ननु मूलाज्ञानाकारवृत्त्याऽपि नावेदिषमिति स्मरणोपपत्तेः अवस्थाज्ञानविषयकवृत्तिः किमि

त्युक्ता ? उच्यते—न किञ्चिदवेदिषमिति अनेकपदार्थविषयकाज्ञानस्मृते: मूलाज्ञानेनानुपपत्तेः तस्य चिन्मात्रविषयत्वात् ।

अतएव आत्मानमीशान्यं मनुष्यं वा नावेदिषम्, आकाशादिकं नावेदिषमिति स्मृतॆरुपपत्तिः । इदंतु बोध्यम् मूलाज्ञाना विषयाविशेषितरूपेऽप्यज्ञानस्य जागराद्यकाले तत्त्वज्ञानकाले च स्मरणात्

।

।

काराऽप्यविद्यावृत्तिस्सुषुप्ताववश्यं वाच्या ; प्रलयान्यकाले सर्वदैव तत्स्वीकारात्

एतावत्कालं मूढोऽहमासमिति नाना

एवं च मनोऽवच्छिन्नचितः स्वप्नाधिष्ठानत्व

पक्षेऽप्युक्तःस्मरणोपपत्तिरिति । नन्वज्ञानविशिष्टसाक्षिविषयिका सुखाभिन्नसाक्षिविषयिका च वृत्तिः कुतो नोक्ता । तत्राह

।

नैकेति । विशिष्टवृत्तिः—अज्ञानादिविशिष्टसाक्षात्कारवृत्तिः । अहङ्काराभावादिति तथा च संसर्गविषयकवृत्तौ अहङ्का रत्वेन हेतुता साच हेतुतानिमित्ततया कार्यसहभावेनैवेति नाहङ्कारलयोत्पत्तिकालेऽपि विशिष्ट विषयकवृत्त्युत्पत्तिः । अह ङ्कारत्वं च स्थूलावस्थमनस्त्वम्, अहमाकाराविद्यावृत्तित्वं वा ’ इति ॥ C

अहङ्काराभावेन कालदेशविशिष्टरूपेणाज्ञानादेरननुभवात्तेन रूपेण न स्मरणम्, किंतु केवलाज्ञानत्वादिविशिष्टरू

पेणेति भावः ननु सौषुप्तानुभवे यद्यज्ञानांशे देशादिवैशिष्ट्यं न भाति अहङ्काररूपकारणाभावात् तर्हि सविषयकत्वाज्ञान

विवरणवार्तिककारमतद्वयेऽपि अविद्यावृत्तिरिति (अ.सि) तत्पर्यालोचनम्

५३३

गूढार्थसंग्रहः त्वयोरापे वैशिष्ट्यं तत्र न भायात्, इष्टापत्तौ च न किंचिदवेदिषमिति स्मृतौ तदुल्लेखानुपपत्तिः, उक्तवैशिष्ट्यांशे न

स्मृतित्वं किन्त्वनुभवत्वमित्यस्याद्वैतसिद्ध्युक्तस्य स्वीकारेऽपि अवस्थाज्ञानकार्यावृत्तिरिति मूलासङ्गतिः स्मृतिकाले स्मर्य माणस्यावस्थाज्ञानस्योच्छिन्नत्वेन तत्रोक्तवैशिष्ट्यस्य साक्षिणो भानासम्भवादितिचन्न । यथाऽभावस्य प्रतियोग्यनुयोगिवि शिष्टत्वाभावत्वरूपाभ्यामेव, ज्ञानस्य सविषयक त्वज्ञानत्वाभ्यामेव च प्रत्यक्ष भानं तथैवाज्ञानस्य सविषयकत्वाज्ञानत्वाभ्या मेव प्रत्यक्ष भानं, नतु शुद्धाज्ञानस्य तयोरिव तस्यापि निर्विकल्पकावेद्यत्वात् । किंच तदुभयरूपावीरीष्टत्वेनाज्ञानस्मृतिः

तादृशीमेव स्वकारणीभूतामविद्यावृत्तिं परिकल्पयति । एवंचाज्ञानस्यादिसंसर्गान्यसंसर्गविषयकवृत्तावेवाहङ्कारस्य हेतुःवं कल्प्यम्’ इति ॥ ।

‘ स्मरणति

यस्य कालादिविशिष्टरूपेणानुभवस्तस्यैव तद्रूपेण स्मृतिरिति भावः १ इति, " ननु स्मृतिरपि न

सम्भवति । अहमस्खाप्समिति स्मर्यमाणाहङ्कारस्य पूर्वमननुभवात् तत्राह- अहङ्कारइत्यादि । अनुभूयते साक्षिणा विषयी क्रियते । ननु तथाऽप्यज्ञानादि स्मृत्याश्रयतयाऽहङ्कारस्य साक्षिभास्यत्वानुपपत्तिः अज्ञानाद्यनुभवानाश्रयत्वात् तत्राह—

मुखेत्यादि । रक्तं मुखमिति प्रतीतिवत् । अत्र रक्तं मुखमिति प्रतीतावेकत्र दर्पण रक्तरूपमुखयोर्भानवत् । यत्र मुखं दर्प णस्थं पूर्वमदृष्ट्वा रक्तरूपस्य दर्पणे आरोपः, तत्र मुखे न रक्तत्वारोपसम्भवः, अधिष्ठानीभूतमुखस्य पूर्वे ज्ञानाभावात्तादृश

।

स्थलं दृष्टान्त इति भावः । आश्रयतयेति । अहङ्कारस्य स्मरणाश्रयतयेत्यर्थः, प्रतीतिरित्यनुषज्यते साक्षि चैतन्यस्याश्रय त्वात्-अविद्येोपहितचिदाश्रयत्वात् ’ इति च ॥ अद्वैतसिद्धौ च (अज्ञानप्रत्यक्षोपपत्तौ) ’ सुषुप्तिविशिष्टाज्ञानांशे परामर्शत्वं केवलाज्ञानांशेतु तुल्यसामग्रीकत्वात् धारावाहिकत्वमेव अतएव कार्योपाधिविनाशसंस्कृतमज्ञानमात्रमेव प्रलयोपमं सुषु प्तिरित्यभिप्रेत्य वार्तिककारैः सौषुप्तज्ञान स्मरणमपाकृतम्’ इत्युपक्रम्य ’ अभावप्रत्ययावलम्बनावृत्तिर्निद्रा’ इति योगसूत्रा नुसारेण तमोगुणात्मकावरणमात्रावलम्बना काचिद्वृत्तिस्सुषुतिरित्यादिना विवरणकाराभिप्रायमभिधाय अविद्यावृत्तेः मत द्वयसिद्धत्वमभिप्रेत्य वार्तिकविवरणयोश्च अविरोध इत्युक्तम् ॥ अत्र

वार्तिके नचेदनुभवव्याप्तिरित्यादौ

नित्यानुभवानङ्गीकारे ’ नावेदिषं सुषुप्ते’ इति धियः उपपत्तिर्नस

।

म्भवतीत्येतावन्मात्रमुक्तं नाविद्यावृत्तिरुक्ता अविद्यावृत्त्यनङ्गीकारेऽपि अविद्योपहितचिद्रूपसाक्षिणा अज्ञानभानं सम्भवति ।

पक्षान्तरेतु ‘वक्ष्यन्त्याचार्या एव साक्षीतु सर्वानुगतस्तुरीयः तथा एकः कूटस्थस्साक्षी’ इत्यादि, इति बिन्दूपक्रम टीकोक्तपक्षेऽपि साक्षिणा अज्ञानभानं सम्भवति तदुत्तरं तत्रैव ’ नचाज्ञानाकारवृत्तिं विना न अज्ञासिषमित्याकारो ।

नोपपद्यत इति वाच्यम् ; ’ ’ न किंचिदवेदिषम्’ इत्यनेन अनेकविषयकाज्ञानस्यैवोल्लेखात्

तन्नाशादेव तदवच्छिन्न

चिन्नाशरूपसंस्कारोत्पादेन स्मृतिसम्भवात् ’ इति बिन्दुटीकायामेव तदुत्तरं वार्तिककारमते अज्ञानाकारा अविद्यावृत्तिर्नि

राकृता । पञ्चपादिकाकृतामपि नाविद्यांवृत्तिस्सम्मता । सुखमित्यस्य दुःखाभावपरत्वोत्क्त्या सुखाकारवृत्तिर्नाङ्गीकृता इति

स्पष्टम् एवं च विवरणकारैः तदनुयायिभिश्च सुषुप्तावविद्यावृत्त्यङ्गीकारः न घटते अहङ्कारं प्रस्तुत्य ‘ समुत्खातानि ।

।

खिलपरिणामायामविद्यायाम्’ इति पञ्चपादिकोत्त्या ’ सुषुप्तिकाले सकले विलीने ’ इति लघुचन्द्रिकोदाहृतकैवल्यश्रुति विरोधेन च अविद्यावृत्यङ्गीकारोऽनुचितः ॥

तदनन्तरं ’ तमोऽभिभूतस्सुखरूपमेति’ इति श्रुतिवाक्ये ’ तमोऽभिभूत’ इत्यत्र अविद्यावृत्तिर्नविवक्षिता । तद्वा चिपदाभावात् ‘ सत्त्वं रजस्तमइति गुणाः’ इत्युपक्रम्य गीतायां तेषां गुणानामभिभावकत्वोत्त्या तमोगुणेन सत्त्वगुणाभि

भव एव विवक्षितः । तमोगुणोद्रे केसति सत्त्वगुणपरिणामरूपा सुषुप्तिरूपा वृत्तिः ’ सत्त्वात्संजायते ज्ञानम्’ इति स्मृते;

अविद्यावृत्त्यसिद्धिः सिद्धान्ताबन्द्वादिपर्यालोचनं च

५३४

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः इति लघुचन्द्रिकोक्तिस्तु नादरणीया । परमते अविद्यावृत्ती ज्ञानत्वानङ्गीकारात् । श्रुतौ ‘तमोऽभिभूतः ’ इत्येतावन्मात्रोक्तेः सुखरूपमेति ’ इत्यत्र अहमर्थनित्यसुखस्यैव विवक्षितत्वेन तस्य स्वप्रकाशतया वृत्यपेक्षाविरहाच्च । ’ अभावप्रत्ययाल 6

,

म्बना वृत्तिर्निद्रा’ इति योगसूत्रानुसरणे च योगसूत्रे चित्तवृत्तेरेवोत्त्या अविद्यावृत्तिर्नसिद्ध्यति ॥

किंच तत्सूत्रभाष्ये ‘साच संप्रबोधे प्रत्यवमर्शात् प्रत्ययविशेषः कथम् ? सुखमहमस्वाप्सं प्रसन्नं मे मनः प्रज्ञां मे विशदीकरोति, दु:खमहमस्वासं स्त्यानं मे मनो भ्रमत्यनवस्थितम्, गाढं मूढोऽहमस्वासं गुरूणि मे गात्राणि क्लान्तं

।

मे चित्तमलसं मुषितमिव तिष्ठति इति वृत्तित्रयोक्त्या वृत्तित्रयाङ्गीकारे स्वरूपसुखविषयका विद्यावृत्तिकल्पनमेव न सम्भ वति दुःखप्रतिकोटिभूतसुखस्य अन्तःकरणपरिणामत्वात् ॥

न तदानीं

।

सिद्धान्तबिन्दौ ‘दुःखमहमस्वाप्सम् ’ इति कस्यचित्कदाचित्परामर्शात् सुषुप्तौ दुःखानुभवोऽप्यस्तु

सुखस्यचात्मस्वरूपत्वेन नित्यत्वात् शय्यादेरसमीचीनत्वेन च दुःखमित्युपन्चारात् दुःख

महमस्वा समिति प्रत्ययोपपत्तिः ।

अथवा अवस्थात्रयस्यापि त्रैविध्यामीकारात् सुषुतावपि दुःखमुपपद्यते ।

।

दुःखसामग्रीविरहेण तदभावात्

तथाहि—

प्रमाज्ञानं जाग्रत् जाग्रत् शुक्तिरजतादिविभ्रमो जाग्रत्स्वप्नः श्रमादिना स्तब्धीभावो जाग्रत्सुषुप्तिः । एवं स्वप्ने मन्त्रादिप्राप्तिः

स्वप्नजाग्रत् स्वप्नेऽपि स्वप्नो मया दृष्ट इति बुद्धिः स्वप्नस्वप्नः जाग्रदशायां कथयितुं न शक्यते स्वप्नावस्थायां च यत्किंचिदनु

भूयते, तत्स्वप्नसुषुतिः। एवं सुषुप्तयवस्थायामपि सात्त्विकी या सुखाकारा वृत्तिः सा सुषुप्तिजाग्रत् तदनन्तरं सुखमह J

मस्वाप्समिति परामर्श: । तत्रैव या राजसी वृत्तिः सा सुषुप्तिस्वप्नः तदनन्तरमेव दुःखमहमस्खा समिति परामर्शोपपत्तिः। तत्रैव या तामसी वृत्तिः सा सुषुप्तिसुषुप्तिः । तदनन्तरं गाढं मूढोऽहमस्वाप्समिति परामर्शः’ इत्यत्र अर्थवत्यादिपक्षे दुःखमहमम्वाप्समिति प्रतीतिसमशीलायां

सुखमहमस्वाप्समिति प्रतीतौ सुखमन्तःकरणपरिणामरूपमेवेषितव्यम् ।

एवं च

योगभाष्योक्तपक्षपर्यालोचने योगसूत्रोक्तदिशा सुषुप्तावन्तःकरणवृत्तिरेवाङ्गीकरणीया नाविद्यावृत्तिः । एवमङ्गकारएव जाग्रत्स्वप्नस्सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तयः’ (श्रीभागवतं. ११स्क) इति भागवतवचनमपि सङ्गच्छते ’ सुखरूपमेति ' ।

6

इत्यत्र सुखत्वं विवक्षितम् एतत्तात्पर्येणैव तमोगुणाभिभवात् परागर्थानुभवाभावाच्च इत्यादि सुखत्वं ज्ञायते इति च भाष्यसूक्तिः ॥

अज्ञानस्य सविषयकत्वाज्ञानत्वाभ्यामेव प्रत्यक्ष भानम् स्मृतिपि तदुभयविषयिणीति तादृशीमेव मूलकारणी भूतामविद्यावृत्तिं कल्पयतीति हेतुद्वयेनाज्ञानांशे निर्विकल्पकवृत्तिर्निराकृता ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिः । (सि.बि.टीका) एषैव विषयकमेषितव्यम्

।

।

रीतिस्सुखत्वांशेऽपि, सुखस्यापि प्रत्यक्षे सुखत्वेन भानस्यानुभवसिद्धत्वात्

स्मृतिरापे तादृश्येवेति सौषुप्तज्ञानमपि सुखत्व

अहङ्काराभावाच्च नैका विशिष्टवृत्तिरित्यर्थोऽपि अज्ञानांशे विशिष्टवृत्तेरभ्युपगमात् अज्ञानत्वादि

संसर्गान्यसंसर्गविषयकवृत्तावेव अहङ्कारस्य हेतुत्वकल्पनस्याप्रामाणिकत्वाच्च न युक्तः । सुषुप्तौ अहङ्काराभावेन विशिष्ट

वृत्तिमनभ्युपेत्य " सुखमहमस्वाप्सम्’ इत्यादावहङ्कारः उत्थानसमय एव अनुभूयते इत्यभ्युपगमे निर्विकल्पकानुभ ।

वस्य सविकल्पकस्मृतिहेतुत्वं न सम्भवति

‘ अहं जानामि, अहमज्ञासिषम्, अहं स्मरामि ’ इत्यादिप्रतीतीनामविशेषेण

।

अहङ्कारस्यैवाश्रयत्वविषयकत्वेऽनुभवसिद्धे तदपलापोऽनुचितः

अहङ्कारस्य प्रमाणजन्यज्ञानाश्रयत्वं साक्षिचैतन्यस्य स्मृति

संशयाद्याश्रयत्वमिति वैषम्यमेव निर्मूलम् । परसम्मतचितएवाप्रामाणिकत्वेन कामस्सङ्कल्पो विचिकित्सा ’ इत्यादि श्रुतौ परसम्मतार्थादरेऽपि विचिकित्सापदार्थसंशयस्य तदन्यज्ञानस्यचाविशेषेण मनः परिणामत्वबोधनेन एवं वैषम्यक

।

ल्पनस्य परसम्मतरीत्या असम्भवाच्च

अस्याश्रुतेः परसम्मतार्थो न घटत इति भावप्रकाशे द्वितीय तृतीयसंपुटयोर्निरू

आत्मसिद्धिग्रन्थानुवादः, ‘अभाव…निद्रा ’ इति योगसूत्रस्यार्थद्वयम्

५३५

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

पितम्। अत: प्रतीत्यनुरोधेन प्रमाणजन्यज्ञानवत् स्मरणस्याप्य हमर्थाश्रयत्वमेव

चित्प्रतिबिम्बादिकल्पनस्यैवायुक्ततया

रक्तं मुखमिति प्रतीतिवत् अहमस्वा समिति प्रतीतिरापि ततएवासिद्धा ॥

अहङ्कारविषये सुषुप्तावनुभवाङ्गीकारे स्मरणं प्रसञ्जयतां पञ्चपादिकाकृताम् अस्मरणनियमेनानुभवाभावः सम्मतः

दुःखाभावोऽप्यनुमानगम्य एव तन्मते | सुषुप्तौ ज्ञानाभावोऽप्यनुमानेनैव सिद्ध्यति स्मृतियो॒ग्यस्य अस्मण ।

।

।

प्रतीयते

।

नियमोऽनुभवाभावमेव साधयतीति प्रागेव भाष्ये उक्तम्

सुषुप्तिकालाननुभवेन ‘न भूतकालस्पृक् प्रत्यक् ’ इति

वार्तिकोक्त्या अतीतकालस्य स्मरणासम्भवे तद्विशिष्टसुषुप्तेरपि सुषुप्तिकाले भानमप्रामाणिकमेवेति सुषुप्तयंशेऽपि न स्मृतिः। 6

मूढोऽहं, न किंचिदहमज्ञासिषम्’ इत्यादौ ज्ञानसामान्याभाव एव विषयः । ज्ञानसामान्याभावश्चास्मरणलिङ्गकानुमानेन

सिद्ध्यतीत्यादिकमविद्यावादे भाष्य एव निरूपयिष्यते ॥ आत्मसिद्धौ ‘यद्युच्येत मूर्छादावात्मानुभवाभ्युपगमे अर्थान्तरानुभव इव एवमहमन्वभूवमिति परस्तात्स्मृतिः

प्रसज्यत इति ? तन्न अवृत्तित्वात् । नहि मूर्छा प्रस्वापो वा बुद्धिवृत्तिविशेषः दर्शनस्पर्शनादिवत् येन स्मृतिचीजं संस्कारमादधीयाताम् किंतु उद्भूतेन तमसोपरतव्यापारेषु करणेषु निर्वृत्तिक सांसिद्धिकबोधस्वरूपेणावस्थानमात्रमात्मनः । ।

८

।

नच बोधस्वभावत्वादेवास्य संस्काराधायकत्वम् ; अनवरतोपचीयमानसंस्कारतयाऽनिर्मोक्षप्रसङ्गात्

अनुभवे च स्वानु

।

रूपसंस्काराधाननिरुद्धे सदृशसम्बन्धिदर्शनादि समुद्बोधितनिजबीजानुसारेण स्मरणमुपजायते । नचेहात्मस्वरूपबोधस्य जातुचिन्निरोधः जन्म वा, नित्यात्मसत्ताप्रयुक्तत्वात् तदेवमनुवर्तमानएवानुभवे कथं स्मृतिरुदयमासादयेत् ? यएवाहं

पूर्वेयुरासम् सएबाहमद्यापीति स्मृतिसंभिन्न प्रत्ययोऽपि कालावच्छिन्नस्वरूपगोचरः न स्वरूपमात्रे । अविशदश्च स्वापादौ

स्वानुभवः, निर्विकल्पकश्च पटीयसा सविकल्पकेनावगमेन स्मृतिबीजमाधीयत इति कुतस्तत्प्रसङ्गः।’ इत्याद्युक्तिः ‘ न

सुषुप्तिगविज्ञानम् ’ इत्यादि वार्तिकक्रममनुसृत्य। अत्र निर्विकल्पकत्वं नधर्मसामान्याप्रकारकत्वम्, किंतु कदाचिद्भासमान

धर्माप्रकारकत्वम्, अहंत्वादेः सर्वदा भानेन निर्विकल्पकत्वम् । सविकल्पकत्वमपि कदाचित् भासमानधर्मप्रकारकत्वम्। ॥ एतत्पक्षे

2

कथं तर्हि परामर्ष सूत्रम् अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा ’ इति निरोधपरत्वात् प्रकरणस्य न वृत्तिस्व

।

रूपे तात्पर्य विपर्ययवत्, नहि अतस्तद्रूपप्रतिष्ठं मिथ्याज्ञानं किंचिदस्ति । सर्वसंविदामर्थाव्यभिचारात्

सन्चाधिकरण

(न्यायतच्चाधिकरण)सिद्धः, साधयिष्यतेचैतदुपरिष्टात् । कैवल्यभागचित्तप्रत्यनीकतया निद्रादेर्निरोध्यत्वेनोपदेश: ’ इत्य ।

मिघाय ’ अस्तु वा पूर्वोक्तप्रमाणादिवृत्त्यभावकारणीभूततमोगुणालम्बना वृत्तिरेव निद्रा । सन्तु च प्रबुद्धप्रत्यवमशश्चि स्मरणानि । तथासत्यनवरतानुवृत्तबोधतया स्थितमेव पुंसो बोधस्वभावत्वम् । आह - बोधकारणानुवृत्त्याऽपि बोधानुट त्तिरुपपद्यत इति । कथं तथा स्वाभाव्यनिश्चयः ? इत्थम् ’ यतस्सतस्स्वतोबोधादृते पुंसो यथोदितम् तमः स्वापादि

कालीनं न सिद्ध्येद्धेत्वसिद्धितः ॥ ’ उपरतानिहि प्रस्वापकाले सर्वाण्येवेन्द्रियाणि सह मनसा संस्कारस्य च न स्मृते रन्यत्र सामर्थ्यम् ॥

नच स्वप्रकाशं तमः ; अर्थान्तरवर्तिनोऽप्यनिशं प्रकाशप्रसङ्गात् । वलप्तश्च सर्वार्थसाधनतया बोध इति तेनैव

करणविरहिणा सता स्वभावभूतेनोद्भुतवृत्तेस्तमसोऽन्यस्य वाऽऽत्मवर्तिनो गुणस्य स्फुरणमिति बलादभ्युपगमनीयम्, नित्य प्रकाशश्वात्मा प्रमातृत्वात् । अप्रमातृत्वव्यापकबद्धंह्यनित्यप्रकाशत्वं व्यापक विरुद्धप्रमातृत्वभागिन्यात्मनि नात्मानं लभते स्वतःसिद्धप्रकाशत्वमप्यस्य ज्ञातृभावः अज्ञातृत्वनहि व्याप्ता परायत्तप्रकाशता’ इत्युक्तम् । अत्र प्रथमपक्ष एव सिद्धान्त

सिद्धः योगसूत्रस्वारस्यानुरोधेन वृत्यङ्गीकारेण स्मरणोपपादने धर्मभूतज्ञानेनैव तदुपपत्तिस्सम्भवति । ‘नचेदनुभवव्याप्तिः

[जिज्ञासा १ १ १

(आ.सि) सुखं दुःखं मूढः अस्वाप्सम् इति प्रत्ययानामुपपत्ति: गूढार्थसङ्ग्रहः

।

इत्यादिवार्तिकोक्तपरसम्मतानुभव: नैव सिद्ध्यति । तथाऽङ्गीकारे अहमस्खा समिति प्रतीते: अहमर्थविषयकत्वस्त्र प्रागु क्तरीत्या स्वरसत उपपादनासम्भवात् एतत्पक्षेतु सुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायतएव इति वाक्यं यथाऽवस्थितार्थकं सम्भ वतीति बोध्यम् ॥

।

निद्रायाः अवृत्तित्वमिति सिद्धान्ते योगभाप्योक्तप्रत्ययानामुपपत्तिस्तत्रैवेत्थं प्रदर्शिता

कथं पुनर्निद्राया अबृ

त्तित्वे प्रबुद्धस्य प्रत्यवमर्शः सुखमहमस्खा समित्याद्याः, नह्यननुभूतगोचराः स्मृतयः सम्भवन्ति, सत्त्वसचिवसमुल्लसित

तमोगुणानुभवभावितभावनायोनिः खलु सुखमहमस्वाप्सं प्रसन्नं मे मनः लवूनि मे गात्राणीति प्रत्यवमर्शः, रजस्तमस्स मुद्रेकेतु दुःखमहमस्खाप्सं भ्रमत्यनवस्थितं मे चित्तमिति सत्वरजसीत्वभिभूय नितान्तनुते तमसि गाडं मूढं सुप्तोऽस्मि गुरूणि मे गात्राणि मुषितमिव मनोमीलितमिवेति ? सत्यमेचं, दत्तोत्तरंह्येतत् । नैवामी वासनायोनयः प्रत्ययाः, अपितु तात्कालिकशरीरेन्द्रियमनोऽवस्थाविशेषपर्यालोचन निमित्ता आनुमानिका इति, एवंरूपाहीमे यतः प्रसन्नं मे मनः सम्य

गाहारपरिणामवशाल्लघूनिचाङ्गानि अतः सुखमहमस्त्रान्समिति | स्वापावस्थायां वेन्द्रियोपरमतारतम्यवशादविशदतात्कालि कतत्तदनुकूलप्रतिकूलविषयानुसन्धाननिबन्धनतयाऽपि स्मरणमुपपद्यत इति न वृत्त्यन्तरत्वं निद्रायाः ’ इति ॥

अत्र पक्षद्वये प्रथमपक्षः ‘ नच वाच्यं यथेदानीं सुखंभवति’ इत्यादिना श्रीभाष्य एव दूषयिष्यते । अतः स न सम्मत: । किंतु द्वितीयपक्ष एव, द्वितीयपक्षः (५२९) पञ्चपादिकाकृतामपि सम्मत: । परंतु सुखावमर्शो दुःखाभावानमित्त

इति तत्सिद्धान्तः। नायमर्थो वामुनमुनिसम्मतः स्मरणरूपप्रतीति त्रयोपपादनस्य तत्पक्षे असम्भवात् । नन्वेवमपि स्वापाव

स्थायां सम्यगिन्द्रियव्यापारसत्वे सुखमहमस्वान्समिति प्रतीतेः निद्राया अवृत्तित्वेन तदा धर्मभूतज्ञानप्रसरविरहात् ;

स्वरूपसुखविषयकत्वेनैव स्मरणमुपपादनीयम् । स्मरणापलापपक्षं प्रथमत: अभिधाय अनन्तरं योगभाष्योक्त स्मरणत्रयोप पादनकरणेन यामुनमुनीनामपि स्मरणं सम्मतमिति

अवश्यमेषितव्यम् ॥

ननु सर्वदा नित्यात्मानुभवसत्वेऽपि सुषुप्तिकाले सुलभान एव तदनन्तरं सुखमहमस्खा समिति प्रतीतेरुपपत्तिस्स म्भवति, इतिचेत् अत्र केचित् ’ अस्वाप्सं सुखमित्यत्र भासते स्वापकालिकम् |

स्वरूपसुखमेतच्च स्वयमेव प्रकाशते ॥

व्यवहारेऽपि तस्यैव तदंशे हेतुता मता । अतश्च तत्रं संस्कारकल्पनं नोपपद्यते ॥ स्वापतत्कालयोरिष्टमनुमानमनाविलम् ।

श्रुतप्रकाशिकायां तदनुमानं प्रदर्शितम् ॥ आनुमानिकसंस्कारस्तदंशे जनयत्यपि । सुतेपरामर्शमिति किंचिन्नदुष्यति ॥ इत्थं सतिस्वरूपांशे संस्कारस्य गवेषणम् | न्यायसिद्धाञ्जन व्याख्या कृतामायासकारणम् ॥ १ (३०१) इति यतीन्द्रसिद्धान्त

लेशसंग्रहे उक्तम्। स्वापस्य ज्ञानाभावरूपस्य योग्याननुस्मरणलिङ्गेन अनुमितिरवश्यमभ्युपेया | तन्नाशेन संस्कारसम्भवेन

।

।

तदंश एव स्मृतित्वम् एवं कालांशेऽपि, स्वरूपसुखांशेतु अनुभवत्वमेवेति यामुनमुन्युक्त स्मरणापलापपक्षेऽपि सुखमहम स्वाप्समित्यस्य स्मृतित्वमुपपद्यते । जागरे स्वरूपसुखभानेऽपि प्रतिकूलोदासीनविषयभानकालिकतया सुषुप्तौ तादृशविषया भानेन सुखमहमस्वाप्समिति प्रतीतिव्यवहारयोरुपपात्तः ‘अहंभावस्य संस्कारमनुत्पादयतोऽपि नः । त्वदुक्तधीभान नयात्स्यात्परामर्शहेतुता ॥ ’ इति तत्त्वटीकोक्तिरपि एतदभिप्रायैवेति वदन्ति ॥

बस्तुतस्तु ’ मन्दमागाम्, मधुरमगायम्’ इति प्रतीतिसमशीलतया सुखमहम स्वान्समित्यस्याः, भूतकालिकसुख

।

भानं प्रतीतिस्वारस्यसिद्ध नापहवमर्हतीति श्रुतप्रकाशिकान्यायास द्वाजन योर्व्यवस्थापितम् । स्वापकालिकसुखाविषयकत्व. मस्याः प्रतीतेः सुखांशे स्मृतित्वमन्तरा न घटते सुखमित्यस्य क्रियाविशेषणत्वस्य व्यासार्याचार्यपादयोस्सम्मतत्वात् स्वापांशे संस्कारेण स्मृतित्वाङ्गीकारे तद्विशेषणीभूतसुखांशेऽपि स्मृतित्वं प्रतीतिस्वारस्यासैद्धं कथं प्रत्याख्यायते ॥

सुखमहमस्खाप्समित्यत्र न्यायकुलिशोक्तपक्षद्वयम् सुखस्य क्रियाविशेषणत्वं

न्च

गूढार्थसङ्ग्रहः

उक्तं च स्वप्रकाशबादे न्यायकुलिशे वादिहंसाम्बुवाहार्यैः –‘सुतोत्थितोहि सुखमहमखासमिति परामृशति । तेन

परामर्शेन सुषुप्तिसमये सुखरूपस्याहमर्थस्यानुभवोऽस्तीति विज्ञायते । ननु नेदं प्रत्यभिज्ञानं स्मरणं वा, किंतु प्रबुद्धस्य

तदानीन्तनमनुमानम् । अन्यथा स्वापस्यापि तदानीमनुभवप्रसङ्गादितिचेत्, यद्येवं कथं सुखस्य सतस्तदानीमननुभवः । ।

नहि सुखमननुभूयमानमस्ति भवतामपि । स्वापेतु ज्ञानाभावात्मनि तदानीमनुभवाभावेऽपि पश्चादनुमानमेवाश्रीयताम् । तर्हि तद्विशेषणत्वं तु सुखस्य कथमुपपद्यतामितिचेन्न; अविरोधात् नह्यनुमीयमानस्य स्मर्यमाणविशिष्टत्वे कश्चिद्विरोधः यथा गन्धाद्याश्रयस्य | अथ वा स्वापोऽपि केवलात्मावस्थानलक्षणस्स्वप्रकाशएवानुभूतः पश्चाद्विकल्प्यताम् । अभावोहि

वस्तुस्वरूपात्मना पूर्वमनुभूतः, पश्चात्प्रतियोगिज्ञानानुसारेण भावि(अभाव) तथा विकल्प्यत इति किं नोपपद्यते ’ इति ॥ अत्र प्रथमपक्षे ’ स्वापांशे अनुमितिः सुखांशे स्मृतिः स्मर्यमाणविशिष्टतया गन्धाश्रयप्रत्यक्षवादयमनुमितिः ’ इति ।

द्वितीयपक्षेतु स्वापरूपधर्मिणोऽपि जीवस्वरूपत्वेन अनुभवो वर्ततइति उभयांशेऽपि स्मृतिरित्युक्तं भवति । ज्ञान प्रतियोगिकाभा

वत्वेनाभावस्य एतत्पक्षेऽप्यनुमितिरेव । प्रथमपक्षे ज्ञान प्रतियोगिकाभावत्वेन सुषुप्तेः एकदैव भानम् । द्वितीयपक्षेतु अभावस्य तद्ध्यक्तित्वेन स्मृतौ भानम् | ज्ञानप्रतियोगिकत्वाभावत्वेनतु अनुमिताविति विशेषः । अत्र प्रथमपक्ष एव व्यासार्यैरुक्तः । '

‘सुखमहस्वा समिति सुखस्य स्वापक्रियाविशेषणत्वे प्रतीयमाने कथमात्मविशेषणत्वमुच्यत इतिचेत् नैवम् ; क्रियायास्सु 6

खाश्रयत्वायोगेन पुरुषद्वारा क्रियाविशेषणत्वस्य युक्तत्वात् ’ इति सकलज्ञाननिवृत्तिरूपस्वापोऽपि योग्याननुस्मरणलिङ्गेना ।

नुमीयते ८

बाह्यान्तःकरणजन्य समस्त ज्ञानभावरूपत्वात्स्वापस्तदाऽनुसन्धातुं न शक्यते’ इति च श्रुतप्रकाशिकायामुक्तेः

मन्दमगच्छम्, मधुरमगायम्’ इति दृष्टान्तानुरोधेन मुखमस्खाप्समित्यत्र स्वापकालिकं सुखमेव विषयः इति पूर्व निर्धा रणेन तद्वदत्रापि क्रियाविशेषणत्वमिति व्यासार्यैरुक्तं भवति ॥ ८

तत्प्रत्यनुपूर्वमीपलोमकूलम् ’ (४.४.२८.पा.सू) इतिसूत्रे काशिकायाम् ‘क्रियाविशेषणमकर्मकाणामपि कर्म भवति

9

इत्युक्तम् । अत्र पदमञ्जरी–‘ आख्यातहि धात्वर्थस्य कर्तव्यतामाचष्टे वर्तते वर्तनं करोति सुप्यते स्वापः क्रियते, शेाभ.

।

नमोदनं पच्यते ओदनकर्मक: पाकः शोभनः क्रियत इति पचिधात्वर्थः कर्तव्य एव सम्बध्यमानः कर्म सम्पद्यते, तस्य यत्समानाधिकरणं विशेषणं तदपि कर्मैव भवति’ इति अत्र भट्टोजीदीक्षितः -’ द्वितीयान्ताद स्मात् वर्तत इत्यर्थे ठक् स्यात् क्रियाविशेषणत्वात् द्वितीया’ (सि.को) इत्याह – अत्र नागेश:-’ क्रियाविशेषणत्वादिति । अकर्मक धातुस्थलेऽपि फलव्यापारयोर्धात्वर्थत्वेन फलसामानाधिकरण्यात् द्वितीयेति भावः इति (शब्देन्दुशेखरे) व्याचख्यौ । ‘ फलसामानाधि करण्यादिति । अभेदेन फलविशेषणत्वादित्यर्थः’ इति भैरवमिश्रटीका । कर्तुरीप्सिततमं कर्म’ इति सूत्रेऽपि " १.ल. स्यापि व्यपदेशिवद्भावेन फलसम्बन्धित्वात्कर्मत्वम् । अत एव तत्समानाधिकरणे ‘स्तोकं पन्चति’ इत्यादौ कर्मत्व २

सिद्धिः’ इति, विक्ऌत्तिरूपफलस्यापि व्यपदेशिवद्भावेन फलाश्रयत्वात् तत्त्वम् । अत एव स्तोकं पचतीत्यादौ तत्सः मानाधिकरणे कर्मत्वम् ’ इति शब्देन्दुशेखरमञ्जषयोरुक्तम् । एतत्पर्यालोचनायां क्रियाविशेषणस्य त्रियायामभेदान्वयः

स्फुटं प्रतीयते । द्वितीयपक्षे अभेदान्वयस्य सम्भवेऽपि प्रथमपक्षे अभेदान्वयःकथामतिचेत्-प्रथमपक्षेऽपि ज्ञानाभावरू पस्य स्वापस्य वस्तुतस्सुखाभेदसत्त्वान्नानुपपत्तिः । एतदभिप्रायकमेव व्यासार्यवाक्यम् । क्रियायास्सुखाश्रयत्वायोगादि त्यत्र धर्मभूतसुखाश्रयत्वमेव न सम्भवतीति विवक्षितम् । पुरुषद्वारेत्यस्य पुरुषस्य सुखरूपत्वेन स्वापकर्तृत्वेन स्वापाश्रय

तया प्रतीतस्य अभावरूपस्खापस्त्राधिकरणात्मत्वेन स्वापाभेदसम्भवतीति धर्मिसुखाभिन्नखापस्य सुखाभेदेन सुरूस्य स्वप

रूपक्रियाविशेषणत्वमुपपद्यत इत्येव तत्र विवक्षितम् ॥

68

सुखपदस्य सुखजनकार्थकत्वेन क्रियाविशेषणत्वं स्मृतिजनकसंस्कारोपपत्तिश्च

[जिज्ञासा- १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

।

यद्वा ‘स्वतइष्टत्वमनुकूलत्वम् । अनुकूलत्वमिहानन्दत्वम्

स्वतइष्टत्वं च निवर्त्यानिष्टत्वेष्टसाधनत्वानपेक्षमि

ष्टत्वम्’ इति व्यासार्योक्त्या सुखव्यतिरिक्तस्य क्रियादेरनुकूलत्वं न सम्भवतीति प्रभाकरमतदूषणपर श्रीभाष्यपर्यालोच

नया च स्वापस्य धर्मिभेदे सुखत्वासम्भवेऽपि ‘तत्र ते न्यवसन् सुलम्’ इत्यादिधर्मभूतसुखपर सकलजनसम्मतप्रयो गानुसारेण — दुःखमहमस्वाप्सम्’ इत्यादिप्रयोगैकार्येन च सुखपदं सुखजनकपरम् । सुखं स्वपितीत्यादौ सुखनक स्वाप : इति बोधस्य खण्डदेवेनाप्युक्तेः ॥

’ स्यादानन्दधुरानन्दः शर्मशात सुखानि च इत्युपक्रम्य अथ त्रिषु द्रव्ये पाप पुण्य सुखादि च । ’ इति अमर ,

C

सिंहोत्या पापपुण्यशब्दवत् सुखशब्दोऽपि सुखजनकपरः इति निर्णयसम्भवात् । सुखस्य क्रियाविशेषणस्थले सर्वत्रापि ।

सुखजनकाभेदः क्रियायां विवक्षितः धर्मंभूतसुखपरवाक्यप्रयोगस्थले दुःखपरवाक्यस्थलेऽपि सुखदुःखजनकत्वं क्रियायाः अविप्रतिपन्नम्। धर्मिंसुखपरत्वे धर्मिसुखस्य नित्यतया तजनकत्वं स्वापस्य यद्यपि न सम्भवति ; तथाऽपि धर्मिसुखस्य सर्वदा भानेऽपि जागरदशायां सुखमहमस्वाप्समिति प्रतीत्य विशेषेण क्रियाविशेषणतया धर्मिभूत सुखपरतया सुखत्यस्य प्रयोगविर

हेण स्वापकालस्य धर्मिसुखव्यञ्जकत्वमवश्य मङ्गीकरणीयमिति स्वापस्त्र सुखभानप्रयोजकत्वेन योगक्षेमसाधारणसुखप्रयोजकत्व

|

मक्षतमेव। खण्डदेवेन वैयाकरणमतदूषणपूर्वकं ‘ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ’ इत्यनेन स्तोकं पचतीत्यादौ द्वितीये इत्युक्तं भाट्टर हस्ये | नागेशादिग्रन्थपर्यालोचनवतां तदुषणमलनकमिति स्फुटम् अकर्मकधातुस्थले व्यापारमात्रमेव धात्वर्थः अनुभवानुरो घात् इति वदतां नैयायिकादीनां मते ’ कर्तुरीप्सिततमं कर्म ’ इति सूत्रं क्रियाविशेषणानां कर्मत्वपरं यथा भवति तथा अर्थो वर्णनीयः । कर्तुःक्रियया आतुमिष्टतमं (आतुं संबद्धं) इष्टतममित्यर्थे क्वचिद्व्यापारेण सम्बन्धः कचित् फलेन सम्ब.

न्धश्चेति उभयसाधारण्येनार्थवर्णनेन ’ स्तोकं पचति, तण्डुल पचति’ इत्यादौ द्वितीयायाः उपपत्तिः । अतिप्रसङ्गवारण प्रकारस्तु सुधीभिरूह्यः । एवमर्थवर्णनेन सिद्धमर्थ मनसि निधाय सारस्वतादिव्याकरणादिकमभिप्रेत्य वा क्रियाविशेषणानां कर्मत्वमित्यस्यानुशासनत्वोक्तिः व्युत्पत्तिवादे इति बोध्यम् ॥

एवं च सुखांशे स्मृतिपक्ष एक व्यासार्यादीनां सर्वेषामाचार्याणां सम्मतः । एतावताऽपि स्वरूपसुखानुभवस्य आत्मस्वरूपत्वेन नित्यतया संस्कारजनकत्वाङ्गीकारे सर्वदाऽपि स्मृतिप्रसङ्गेन अनङ्गीकारे च स्मृतिः कथमुपपद्यत इतिचॆत्

‘अहंभानस्य संस्कारमनुत्पादयतोऽपि नः । त्वदुक्तधीभाननयात् स्यात्परामर्शहेतुता’ इति तचटीकोत्तरीत्या सुखांशे स्मृतिः सम्भवति । वार्तिककारसुरेश्वरमते सुषुप्तावविद्यावृत्त्यनङ्गीकारेऽपि बिन्दुटीकायां संस्कारोपपादनवत् अत्रापि संस्का रोपपादनसम्भवात् । स्वरूपसुखस्य सर्वदा भानेऽपि सुखमित्यादिव्यवहारविरहेण स्वापकाल एव तद्भानेन व्यवहारसत्त्वेन स्वापकालविशिष्टस्याहमर्थस्य धर्मभूतज्ञानप्रसरशून्याहमर्थस्य वा अनुभवस्थानापन्नस्य अनित्यत्वेन तन्नाशेन संस्कारेण

।

स्मृतिसम्भवात् दुःखमहमस्खा समिति प्रतीतिसमशीलायाः सुखमहमस्वाप्समिति धर्मभूतज्ञानविषयप्रतीतेस्तु धर्मभूत ज्ञानप्रसरस्यानित्यतया संस्कारस्य अनुपपत्तिशव नोदेति । स्वरूपमुखविषयकतादृशप्रतीतौ धर्मभूत ज्ञान प्रसरानङ्गीकारे ।

ऽपि प्रागुक्तदिशा संस्कार उपपद्यते

एवं च सुषुप्तौ निर्विशेषात्मविषयक निर्विकल्पकवृत्तिः विवरणकारादिसम्मता या T

सिद्धान्तत्रिन्दा व्यवस्थापिता सा अप्रामाणिक्येव ॥

वार्तिककारमते ‘नचेदनुभवव्याप्तिः’ इति श्लोकेऽपि अविद्यावृत्तिस्सम्मतेति नैव निरूपयितुं शक्यम् । " नावे दिषं सुषुप्तोऽहमिति धी: किंबलाद्भवेत् ’ इत्येतावन्मात्रोक्त्या अज्ञानांश एव परामर्शत्वस्य तत्रोक्तेः । तत्प्रकारश्च बिन्दु’

टीकायामुपपादितः । तदुत्तरश्लोकेष्वपि (५३१.पु) तमस्सिद्धिरेवोक्ता । एवं सुखविषयकवृत्तिरपि तत्र नैवोक्ता । मुखपदं ।

उक्त प्रतीतावद्वैतसिद्ध्युक्ताहम र्थभानोपपत्तिस्तत्पर्यालोचनं च

५३९

गूढार्थसङ्ग्रहः

दुखाभावपरमिति पञ्चपादिकाकारमतं पूर्वमेवोक्तम् । अहङ्कारस्तूत्थानसमय एवानुभूयते, सुषुप्तावविद्यासुखसाक्ष्याकारवृत्ति त्रयं, समूहालम्बनैकवृत्तिर्वा निर्विकल्पिकेति परमते सुखमहमस्खाप्समिति परामर्श साक्ष्यभिलापक शब्दः कः ? सुखम

।

स्वाप्समित्युभयोः सुख अज्ञानाभिलापकत्वात्

अहमित्यस्य तन्मते उत्थान कालिकत्वेन साक्ष्यभिलापकत्वासम्भवात् ।

एतदेवाभिप्रेत्य नहि सुप्तोत्थितः कश्चिदहम्भाववियुक्तार्थान्तरप्रत्यनीकाकारा ज्ञप्तिरहह्मज्ञानसाक्षितयाऽवतिष्ठ इति एवंविधां स्वापसमकालामनुभूतिं परामृशति इति सूक्तिः ॥

एतेन–यद्यप्यहमस्वाप्समित्यादिज्ञानान्नान्यआत्मपरामर्शः । तथाऽपि अहमर्थस्य सुषुप्तिकालाननुभूतत्वेन तत्कालेऽज्ञा

नाश्रयत्वेन च अनुभूतात्मन्येव परामर्शत्वपर्यवसानम् । अत एव चिदस्वपीत् स्वयमस्वपीदिति परामशीकारताऽऽपत्तिर्नि

रस्ता । तत्कालानुभूतान्तःकरणसंसर्गेऽहमित्याकारोपपत्तेः । (अ.सि. अहमर्थानात्मत्वोपपत्तिः) इत्युक्तिः, ‘ उपपत्तेरिति । एकस्या एव वृत्तेरहमर्थांशे प्रत्यक्षत्वं साक्ष्यंशे स्मृतित्वमिति भाव: ’ (ल. चं) इति, ‘ साक्ष्यंशे स्मृतिरूपा, अहमशे

स्मृतित्वशून्या एकैवाविद्यावृत्तिः । सामग्रीसत्वेनाहमर्थविषयकत्वस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वादित्याशयेनाह–तत्कालॆति ‘। (गु. चं) इतिन्न्रोक्ति: निरवकाशा ॥ अहमर्थस्य सुषुप्तिकालाननुभूतत्वस्यैव स्थापनासम्भवात्। अहमर्थांशे प्रत्यक्षत्वाङ्गीकारे

तत्कालेऽन्तःकरणपरिणामसचेनान्तःकरणच्यैव अन्यत्राहमर्थभानवत् अत्रापि निर्वाहेऽहमर्थांश अविद्यावृत्ति कल्पनं साक्ष्यंशे स्मृतित्वकल्पनंचाभिनिवेशमूलकमेव ॥

‘ नन्चेच्छादिगुणविशिष्टोऽहमर्थो गृह्यते’ इत्यत्र ननः संप्रतिपत्तिरिति वाच्यम् ; गुणिग्रहणस्य गुणग्रहणव्याप्त

त्वात् । अन्यथा रूपादिहीनोऽपि घटः प्रथेत । एवं च गुणाग्रहणे कथं गुणिग्रहणं ? तथा च निर्गुणएवात्मा गृह्यत इति

स्वीकर्तव्यम् । अनुभवाभावे च न तस्य जागरे परामर्शः । तथा च अज्ञानाश्रयत्वेन सुषुप्तावनुभूयमानादात्मनोऽहङ्कारो मिनः ’ । इति, ‘नच अहमर्थ एकत्वगुणविशिष्टतया सुषुप्तौ गृह्यते पश्चात्स्मर्यतेचेति न व्यातिभङ्ग इति वाच्यम् ;

सुषुप्तौ विशिष्टधीस्वीकारे सुषुप्तित्वभङ्गात, अहमर्यैकत्वग्रहस्य तार्किंकादिविप्रतिपन्नत्वात्, विशेषगुणग्रहस्य गुणिग्रहव्या पकत्वभङ्गाच्च । नहि रूपाद्यविषयको घटादिग्रहो मानसिद्धः’ इति, साक्ष्यंशे स्मृतिरूपा अहमर्थांशे स्मृतित्वशून्या एकै

चाविद्यावृत्तिः सामग्रीसत्येनाहमर्थविषयकत्वस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वादित्याशयेनाह-तत्कालेति ।’ इत्युक्तिश्च सुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायत इति सूक्तिस्वारस्यानुसारेण व्यासार्यैराचार्यपादैश्च अहंत्वरूपप्रत्यक्त्वानुकूलत्वैकत्वविशिष्टतया सुषुप्ता वण्यात्मभानस्य सिद्धान्तितत्वेन गुणविशिष्टतया गुणिग्रहणस्य धर्मविशिष्टतया धर्मिंग्रहणस्य च सिद्धान्तेऽप्यङ्गीकारेण निर वकाशा | सुपुतौ विशिष्टधीस्वीकारे सुषुतित्वभङ्गोऽपि नापादयितुं शक्यः । करणव्यापारोपरमस्य करणव्यापारहेतुक

धर्मभूतज्ञान प्रसरविरहस्य वा सुषुप्तित्वात्सुषुप्तित्वभङ्गासम्भवः । अहंत्वादिधर्माणां करणव्यापारेणाभानात् । परसम्मतसा क्ष्याकारवृत्तेः नैयायिकादिविप्रतिपन्नत्ववत् अहमर्थैकत्वग्रहस्य तद्विप्रतिपन्नत्वस्यादोषत्वात् । घटप्रत्यक्ष रूपस्य कारणत्वेन घटेन्द्रियसम्बन्धसत्वे रूपस्यापि सन्निकर्षसत्वेन रूपाविषयकघटप्रत्यक्षापादनस्यानुचितत्वात् । एतेन आत्मनोऽहंकारो भिन्न इत्युक्तिश्शपथमात्रमेवेति सिद्धम् ॥

एवं ‘नच यद्यहमर्थौ न परामृश्येत तर्ह्येतावन्तं कालं सुषुप्तोऽहमन्योवेति संशयःस्यात् नत्वहमेवेति निश्चय इति

वाच्यम्: ; अहमस्वाप्समित्यत्रा सुप्तिकालानुभूतैकात्माध्यासादिति गृहाण’(अ.सि) नचैतावन्तं कालंवाच स्वप्नं पश्यन्नासम्, जाग्रदास परामृश्यमानात्मैक्या • मित्यत्रेव मंशे परामर्शत्वानुभवात् कथं इतिपरामर्शत्वमिति

५४०

परमते परामशस्वारस्यं सिद्धान्ते तत्स्वारस्यं च

[जिशासा-१-१-१

श्रुतप्रकाशिका

ननु सुखमहमखाप्समिति परामर्शस्त्ररूपेसति स्वापादेस्तदानीमननुभवस्सुखित्वादेरनुभवश्च कथमुच्यते ? सर्व

मप्यनुभूतं स्यात् नवा स्यात् । नैतत् सुखमहमस्वान्समित्यत्र यस्मिन्नंशे स्वप्रतीतिस्वारस्यापबादकमस्ति तद्विषयप्रतिपत्ति स्वारस्यभङ्गेऽप्यनपोदितांशविषयप्रतिपत्तिस्वारस्यभङ्गायोगात् । तत्र स्वापदशायां योऽर्थो नानुभवितुं शक्यः तद्विषयप्रति

।

पत्तिस्वारस्यं भज्यते । यस्तु तदानीमनुभवयोग्यः तद्विषयप्रतिपत्तिस्वारस्यं तिष्ठत्येव

बाह्यान्तःकरणजन्यसमस्तज्ञाना

गूढार्थसंग्रहः रोपात् तद्भानांशे परामर्शत्वाभिमानात् ।

नचापरामर्शे परामर्शत्वारोपो न दृष्ट इति वाच्यम् ; तद्भिन्नेतत्वेनानुभूयमाने

।

परामर्शत्वारोपदर्शनात्’ इतिचोक्तिः, ‘परामर्शत्वेति - स्मृतित्वेत्यर्थः स्थलेऽनुभवे स्मृतित्वमारोप्य तद्विषयस्याभेदारोप इति भावः ।

तथाचानुभूयमानत्वविशिष्ठे स्मर्यमाणाभेदारोप

स्वरूपतो विषयतश्चागृहीतभेदस्य ग्रहणस्मरणादिरूपज्ञान

द्वयस्य भ्रमत्वमित्यख्यातिमते ग्रहण स्मृतित्वारोपदर्शनादिति बोध्यम् ’ (गु.चं) इत्युक्तिश्र सुपुतावहमर्थभानस्य पूर्वमेवो

पपादनेनाहमर्थस्य आत्मान्यत्वस्यैवासिद्ध्या आत्मैक्याध्यासोक्केरेबायोगात् । अनुभवे स्मृतित्वारोपस्याप्यसिद्धेः | अख्या तिमतेऽपि ग्रहणे स्मृतित्वारोपोऽपि नादरणीयः । ग्रहणे स्मृतित्वारोपाङ्गीकार ज्ञानद्वयस्य भ्रमत्वमित्युक्तेरयोगात् । तदा

ज्ञानद्वयस्यैकत्वभ्रमस्यैवाबश्यकल्पनीयत्वप्रसङ्गात् । मेदाग्रहमात्रस्यैव तन्मतेऽङ्गीकारात् । अत: परमते अहमखाप्समिति परामर्शस्वारस्यं नैव सम्भवति ॥ सिद्धान्तेतु अहमर्थस्य नित्यतया सुषुप्तौ भानेन ’ योऽहं सुखमस्खा सम्, सोऽहम् ’ इति प्रतीतौ सुषुप्तिकालिका हमर्थभानस्य स्फुय्तया च अहमित्यस्यैव सुषुतिकालिकभान विषयीभूताहमर्थाभिलापकत्वं सम्भवति । जाग्रद्दशायामनुभू

-BIT

तार्थविषयकधर्मभूतसुखपरे सुखमासम्, इत्यादिवाक्ये अन्तःकरणवृत्तिरूपमुखपरत्वं परैरप्यभ्युपगम्यत इति तद्वाक्यवै रूप्यं च परमते सुखमहमस्खा समिति प्रतीतेः । सिद्धान्तेतु उभयावैलक्षण्यमनुभवसिद्धमुपपद्यते । एवं दुःखमहमस्खाप्स मिति प्रतीतिसमशील योगभाष्योक्तप्रत्ययावैलक्षण्यमपि । अहमर्थस्य नित्यत्वेन सर्वत्रैकरूप्येनाहमर्थाविषयकत्वसम्भवात् ।

अहमर्थस्यतु अहंत्वेनैव भानमवश्यं वाच्यम् ; एवं सुखस्यापि सुखत्वेन । एतदेवाभिप्रेत्य धर्मिभूतसुखविषयकप्रती

त्यभिप्रायकत्वे सुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायत एव इति सूक्तौ अनुकूलत्व प्रत्यक्त्ये विवक्षिते इति श्रुतप्रकाशिकातत्त्वटीकयो

रुक्तम् । दुःखमहनस्वाप्समिति प्रतीतिसमशील प्रतीतितात्पर्यकत्वेतु यथावस्थितार्थकमेव पदद्वयम् । एतत्पक्षद्वयं मनसि

निधायैव सुखित्वं ज्ञातृत्वं च ज्ञायत एव इति सूक्तिः ॥

अत्र पूर्व तमोगुणाभिभवात् परागर्थानुभवाभावाञ्च इत्यत्र अनुभवाभावमूलभूतकरणव्यापारोपरमस्य आत्म सिद्धौ पञ्चपादिकायांचोक्तस्य विवक्षितत्वेन ततएव सुषुप्तौ प्रपञ्चानुपलम्भसम्भवेन ‘यदि सत्यं भवेद्विश्वम् ’ (शं. ५२८ पु) इत्युक्तदोषस्यापि नावसरः । सुषुप्तिप्रकरणे ‘नतु तत् द्वितीय मस्ति’ (ब) इत्यत्र तच्छब्दः करणव्यापारसम्बद्धपर इति एतावता तन द्वितीयाभावो न विवक्षितं इति च पूर्वमेव (४८२. पु) उक्तम् । ८स्वरूपतोऽहमिति सुषुप्तेऽप्यवभासेत ' (५२८.पु पं.पा) इत्यादिकं पर्यालोचितम् ॥ -सच सुषुप्त सच सुषुप्ते समुत्खातनिखिलपरिणामायामविद्यायां कुतस्त्यः ? ’ इति पञ्चपादिका । अत्र विवरणम्-स इति । अज्ञानकार्यलिङ्गशरीरप्रविलयोहि सुषुप्तिरित्यर्थः । ननु सति प्राणे क्रियात्मनि कथमहङ्कारस्य क्रियाशक्तेः प्रविलयः

उच्यते – नाहङ्कारमात्रत्वं प्राणस्योच्यते किंतु प्राणस्य पृथक्सतः पञ्चधा व्यापारहेतोरहङ्कारस्य क्रियाशक्तिरस्तीत्येतावदुच्यते

अ.सि गु.तं) सुषुप्तावहमर्थनाशोक्त्यनुवादः तत्पर्यालोचनारम्भश्च

५४१

श्रीभाष्यम्

नच वाच्यं यथेदानीं सुखं भवति तथा तदानीमस्वप्समित्येषा प्रतिपत्तिरिति अतद्रूप त्वात्प्रतिपत्तेः

। नचाहमर्थस्यात्मनोऽस्थिरत्वेन श्रुतप्रकाशिका

भावरूपत्वात् स्वापस्तदानुसन्धातुं शक्यते । अनुसन्धानमस्तिचेत् स्वाप एव न स्यात् ऐन्द्रियिकसमस्ताननिवृत्यमा

वात्, नैवम् ; सुखाद: प्रतिपत्त्यनुपपत्तिरिति यथोक्तएवार्थः ॥

नचेत्यादिना । अतद्रूपत्वादिति । एवमर्थः किं

।

अथास्य परामर्शस्य परोक्तान्यथासिद्धिमनूद्य परिहरति

dettons.

।

प्रतिपत्तिस्वारस्यात् उऩानुपपत्त्याऽभ्युपगम्यत इति विकल्प्य अतद्रूपत्वात्प्रतिपत्तेरिति प्रतिपत्तिस्वारस्यं परिहृतम् 6

यथा

मन्दमगच्छम्, मधुरमगायम्’ इति परामर्शवचनस्य | नहि तत्र यथेदानीं मान्द्यं माधुर्य च भवति तथाऽगच्छमगाय

मित्यर्थ उपपद्यते ।

अपितु गतिगानसमकालत्वमेव मान्द्यमाधुर्ययोरुपपन्नम् ।

तद्वत्प्रत्यक्तवसुखित्वे अपि स्वापसमकालीने

इत्यर्थः अथानुपपत्तिं परिहरति । नचेत्यादिना । अनुपपत्तिश्चात्मन अस्थिरत्वमनुभवाभावो वा । अत्र परामर्शेन गूढार्थसंग्रहः

मनोऽधीनतादर्शनात्प्राणवृत्तेरिति । प्राणलक्षणक्रियाशक्त्यंश वा विहाय विज्ञानशक्त्यंशस्य लय:कल्प्यताम् ; सांशवा दन्त:करणस्य, स्वप्नादिवत् दृष्टिसृष्टिमाश्रित्य वा सुषुप्तपुरुषदृष्टयभिप्रायेति सर्वस्य तत्र लयो दार्शत: ; सुषुप्तप्राणशरीरादि

दर्शनस्य पुरुषान्तरस्य बिभ्रतत्वादिति ’ इति । एवं च अहमर्थस्य सुषुप्तौ नाशेन सुषुप्तावहमर्थभानासम्भवेन सुखाह -मस्वा समिति प्रतीतावहमर्थः उत्थान कालिक एवानुभूयतइत्यभिप्रेत्य शङ्कते–अहमर्थस्यात्मनोऽस्थिरत्वेन इति ॥ अद्वैतसिद्धावपि ’ नच अथहैतत्पुरुषस्स्वपिति

,

इत्यारभ्य गृहीतं चक्षुर्गृहीतं श्रोत्रं गृहीतं मनः इत्यादिश्रुतौ ८

मनआदीनामेत्रोपरमोक्तेः नाहङ्कारोपरम इति वाच्यम् ; मनस उपरमे तेनैवाहङ्कारोपरमस्यापि प्राप्तेः। ३ हङ्कारोह्यनुभ वामीत्यात्मानुसन्धानानुभवस्य अहंकर्तेत्यचिदनुबन्धिकर्तृत्वादेश्चाश्रयः चिदचित्संवलनालकत्वादध्यस्तः । त्वचाचितोऽ न्तःकरणस्योरमे उपरतिः’ इत्युक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका-आत्मानुबन्धीति । आत्माभिन्नत्यर्थः । यद्यप्यहमर्थस्य चिदघटितत्वेऽपि घटः स्फुरतीत्यादावि

वानुभवाश्रयत्वं सम्भवति तथाऽप्यहमिति प्रत्ययेऽवच्छिन्नानुभवरूपेणाहमर्थभानात्, अवच्छिन्नानुभवस्यचान वच्छि श्रात्मानुगत्यात् आत्मानुबन्धित्वेनात्मानुबन्ध्यनुभवावच्छेद कमनसस्तादृशानुभवाश्रयत्वेनोक्तिरिति बोध्यम् । अचिद 2

।

नुबन्धीति, आचस्परिणामेत्यर्थः । तथाचाहमर्थस्यावच्छिन्नचिद्रूपेण कर्तृत्वादिपरिणामाश्रयत्वेन चानुभवाच्चिदचिद्घटित स्वमिति भावः’ इति ॥ रोति ।

‘ स एव तु कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्य: ’ ( ३.२.९) इति सूत्रे अहमर्थस्य सुषुप्तौ विनाश व्यास एव निराक

अत्र (शं) भाष्यम्-यदाहि जलराशौ कश्चिजलबिन्दुः प्रक्षिप्यते जलराशिरेव भवति पुनरुद्धरणे स एव जलबि

दुर्भवतीति दुत्सम्पादम्, इति पूर्वपक्षे ‘पूर्वेयुरनुष्ठितस्य कर्मणोऽपरेद्युश्शेषमनुतिष्ठन्दृश्यते । नचान्येन सामिकृतस्य कर्मणोऽर्थेऽन्यश्शेषक्रियायां प्रवर्तितुमर्हति । अतीतेऽहन्यहमदोऽद्राक्षमिति पूर्वानुभूतस्य पश्चात् स्मरणमन्यस्योत्थाने नोप पद्यते ।’ इति, शब्देभ्यश्च ‘ पुनःप्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव ’ (बृ. ६.३.१६) ’ सर्वाः प्रजाः अहरहः ।

अन्तःकरणपूर्वोत्तररूपभेदेनानुस्मृतेः, व्यवहारसामान्यस्याध्यासमूलकत्यस्यच्चायोग: [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

तदानीमहमर्थस्य सुखित्वानुसंधानानुपपत्तिः यतस्सुषुप्तिदशायाः श्रुतप्रकाशिका

स्थिरत्वमाह – यतइति । मयेदंकृतमित्यादयो मानस वाचिक कायिक त्रिविधव्या शरविषयपरामर्शपराः । अथाहमर्था गूढार्थसंग्रहः गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति ’ (छा-८.३.२) त इह व्याम्रो वा सिंहो वा ’ (छा.६.३.९) इत्येवमाद्याश्शब्दाः 6

कता: नामान्तरोत्थाने सामञ्जस्यमयुः’ इति च सिद्धान्ते । अत्राहङ्कारस्य सुषुप्तौ नाशाङ्गीकारे

स्वापप्रचोधाधिकारे पष्ठिताः

अनुस्मरणस्याप्युपपत्तिर्नसम्भवतीति स्फुटम् ॥

यद्यपि तत्रैव ‘ यावदेकोपाधिगता बन्धानुवृत्तिः तावदेकजीवव्यवहारः

।

6

उपाध्यन्तरगतायांतु बन्धानुवृत्तौ जीवा

न्तरव्यवहार: । स एवायमुपाधिः स्वापप्रबोधयोर्वीजाङ्कुरन्यायेनेति अतस्स एव जीवः प्रतिबुध्यत इति युक्तम् । ’ इत्यु क्तम् ; तथाऽावे अनुस्मृत्युपपत्तिर्नसम्भवति सुषुप्ते : पूर्व विद्यमानस्यान्तःकरणस्य सुषुप्तौ संस्कारात्मना सूक्ष्मरूपेण ।

,

स्थितस्य प्रबोधे

स्थूलरूपेणोत्पत्तिः

परैरभ्युपगम्यते । सुषुतिपूर्व स्थूलरूपं सुषुप्तचनन्तरं प्रबोधे च स्थूलरूपं च

भिन्नमेव । तादृशस्थूलरूपविशिष्टएवाहमर्थ इति परेषां प्रक्रिया । आर्द्रमृदा शरावादिकं निर्माय तदपमृद्य पुनः तदुत्तरक्षणएवार्द्रमृदा शरावाद्यन्तरनिर्माण उभयोस्स्थूलरूपयोर्भेदं साक्षात्कुर्वन्पुरुषः उभयोश्शरावयोरैक्यं यथा नानुस्म

रति तद्वदेव सुषुप्तिपूर्वोत्तरस्थूलरूपद्वय भेदज्ञानवान् उभयोरैक्यं नानुस्मर्तुमर्हति । तून पुनर्जातकेशाङ्कुरादौ प्रत्यभिज्ञा यथा नैक्यसाधिका तद्वत्प्रत्यभिज्ञासामान्यमपीति बौद्धोक्तदूषणस्त्र एवमङ्गीकारे परिहारएव न स्यात् इत्यभिप्रेत्याह – यतस्सुषुप्ति दशाया इत्यादि । एतेन ’ योऽहं पूर्वेरका सोऽहमिदानीं करोमीति प्रत्यभिज्ञाऽनुपपत्ति: ’ इत्याद्याशङ्कय ‘सुषुप्तौ कारणात्मना स्थितस्यैवोत्पत्त्यङ्गीकारेण सर्वोत्पत्तेः, (अहमर्थानात्मत्योपपत्तौ ) इत्यद्वैत सिद्ध्युक्तिरपि निरवकाशा ॥ ,

मनः प्राणयोरात्मोपाधित्वं यत् विवरणोत्तं (४३९. पु) तन्नघटतइति प्रागेव (४४१. पु) निरूपितम् । अन्तःकरणस्य ।

ज्ञानक्रियाशक्तिद्वयं युक्तम् आत्मनस्त्वपरिणामिन: असङ्गस्य विज्ञानक्रियाशत्तयङ्गीकारोऽनुचित: प्रतिभासस्यान्तःकरणस

न्निधानादेवोपपत्तेः’ इति विवरणोक्तिस्तु नादर्तव्या । अध्यासमूलक व्यवहारकल्पनायाएवानुचितत्वात् । व्यवहारसा

।

मान्यस्याध्यासमूलकत्वे श्रौतव्यबहारोऽप्यध्यासमूलक एवेति श्रुतेरप्रामाण्यएव पर्यवसानं स्यात् परिणाम्यन्तःकरणमनी कृत्य तत्सम्बन्धेनाध्यासमूलकतया व्यवहारोपपत्तिकल्पनात् अभ्यासमन्तरैव अन्त:करणमात्रेणैव व्यवहारोपपत्तिसम्भवे निर्विशेषचित एव प्रमाणविरहेण कल्पनस्याप्यसम्भवात् ।

सुषुप्तयन्यकालत्वन जाग्रत्स्वप्नकाल्योः अध्यासमूलव्यवहार

सामान्यकत्वमपि न साधयितुं शक्यम् | सुषुप्तावपि अज्ञानभानावश्यकत्वेन अहमस्खा समित्यादौ स्वापस्य प्रकारतयैव भानेन ।

अज्ञानस्य प्रकारतया भानेऽज्ञानात्मनोः सम्बन्धस्य कल्पितत्वेन सौषुतवृत्तेरपि प्रमात्वासम्भवेन सा परमार्थदशेति कथं निश्चीयते । अज्ञानभानकाले व्यवहाराभावदशायाः परमार्थदशात्वासम्भवात् अतः व्यवहारसामान्यस्याध्यासमूलकत्वो क्तिरनादरणीयैव । एवंचात्मन एव विज्ञानक्रियाशक्तिद्वयाङ्गीकारेण व्यवहारस्यानाध्यासमूलकत्वमेव युक्तम् ॥

एतेन ‘अहङ्कारोहि आत्मानुबन्ध्यनुभवस्याहङ्कर्तेति अचिदनुबन्धिकर्तृत्वादेश्चाश्रयः चिदचित्संवलनात्मकत्वाद ध्यस्तः। तस्यचाचितोऽन्तःकरणस्योपरमे उपरतिः । ’ (अ.सि) इत्युत्तिः निरवकाशा | अनुभवाग्यहमित्यत्र चितोऽहमर्थ

6

सएव ’ इतिसूत्रे यावदेकोपाधिगतेत्यर्थस्य सूत्रकृदसम्मतत्वम् गूढार्थसंग्रहः

तयाऽनुभवरूपतया च द्विधा भानस्यानुभवविरुद्धत्वात् । परसम्मतचितएवाप्रामाणिकत्वेन वृत्तिमन्तरा व्यवहारविरहेण ।

वृत्त्यैव निर्वाहे चित्कल्पनादेरसम्भवेन प्रभास्थानापन्नधर्मभूत ज्ञानेनानुभवामीत्यस्य धर्मभूतज्ञानपरिणामावशेषेण कर्तेत्य स्यचोपपत्तिस्सम्भवति । अहमर्थात्मनः स्वरूपपरिणामशून्यत्वेन अपरिणामित्वनित्यत्वादिकमुपपद्यत इति प्रागेव भाष्ये

निर्धारणेन च अभ्यासकल्पनायाः असम्भवात् । मनआदेः विषयव्यापृतिविरहमात्रेण मनस्त्वावस्थाप्रहाणविरहेण ल्योक्ते रयोगात् । ‘ तदैषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय’ इति विषयसम्बद्धज्ञानविरह एव श्रुतौ प्रतिपादितः ; नतु मनस्त्वा वस्थाविरहः । अतस्सुषुप्तौ अहङ्काराभावाङ्गीकारे प्रत्यभिज्ञाऽनुपपत्तिः व्यासोक्ता युक्तैव । अन्तःकरणस्य लयांङ्गीकारेण

परिणामाङ्गीकारात् निरन्वयविनाशाभावेन बौद्धमतवैल्क्षण्यसम्भवेऽपि जैनमत इव स्वरूपपरिणामवानात्मेत्येव सिद्ध्यति तथाऽङ्गीकारे अन्त:करणव्यतिरिक्तात्मसिद्धिरेव न स्यात् । यावदेकोपाधिगता बन्धानुवृत्तिः तावदेकजीवव्यवहार इत्य ङ्गीकारे ‘ तस्मान्नबध्यते नापि संसरति कश्चित् । संसरति बध्यते च नानाश्रया प्रकृतिः’ इति साङ्ख्योत्तरीतिरेव स्यात् अन्तःकरणावच्छेदेन ज्ञानेन अन्त:करणावच्छेदेनाज्ञाननिवृत्त्या चिति बन्धमोक्षव्यवहारोपपत्तिरपि (अ.सि) नादरणीया | चित्यज्ञानादिसम्बन्धस्य कल्पितत्वेन ‘मिथ्याबन्धविधूननेन परमानन्दकतानात्मकं मोक्षं प्राप्त इव ’ (अ.सि) इत्युक्त्या च

अन्त:करण एव बन्धमोक्षपर्यवसानं स्यात् ॥ अयमर्थ: ‘पराभिव्यानातु तिरोहितं ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ ’ इति सूत्रे सूत्रकृतोऽसम्मत इति स्फुटं प्रतीयते

यतमानस्य जन्तोर्विधूतध्वान्तस्य तिमिरतिरस्कृतेव अत्र (शं) भाष्यम् ‘ तत्पुनस्तिरोहितं तत्परमेश्वरमभिध्यायतो www.pint 201

दृक्शक्तिरौषधर्वार्यादीश्वरप्रसादात्संसिद्धस्य कस्यचिदाविर्भवति न स्वभावत एव सर्वेषां जन्तूनाम्। कुतस्ततोहीश्वराद्धेतो

रस्य जीवस्य बन्धमोक्षौ भवतः । ईश्वरस्वरूपापरिज्ञानाद्वन्धस्तत्स्वरूपपरिज्ञानात्तु मोक्षः । तथा च श्रुतिः ‘ ज्ञात्वा देवं

सर्वपाशापहानिः क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः । तस्याभिध्यानात्तृतीयं देहमेदे विश्वैश्वर्ये केवल आप्तकामः’ इत्येवमाद्या, इत्यर्थस्तु न सूत्रकृत्सम्मतः । तिरोहितामित्यत्र पराभिध्यानादित्यस्यान्वयतात्पर्येण ‘पराभिध्यानात्तु तिरोहितम् ’ इति

क्रमः । अतएव तिरोहितमित्यस्य सार्थक्यम् । अविद्यया तिरोभावस्य विवक्षितत्वे तिरोभूतमित्येवालम् । ततोह्यस्य बन्धविपर्ययावित्यत्र बन्धविपर्ययोभयहेतुताऽवच्छेदकमेकमेव प्रतीयते । पराभिध्यानत्वमेकं हेतुताऽवच्छेदकं सम्भवति ।

एवं च यःपरः तिरोधत्ते सएव तिरोधानान्तर्गतं बन्धं तद्विपर्ययं च प्रति एकेन सङ्कल्पविशिष्टवेषेण हेतुरिति निर्मत्सराणां

स्फुटम् | ‘ संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणम् तिष्ठमानस्य तद्विदः’ इत्यादिश्रुतयोऽत्र अत्र आविर्भवतीत्यर्थ: आविर्भवतीत्यस्य सूत्रे अभावात् कथं लभ्यते ? पराभिध्यानादित्यस्य तिरोहितपदार्थे

मूलभूताः ।

अन्वये सूत्रे स्वरसतः प्रतीयमाने तत्त्यागपूर्वकमाविर्भवतीत्यध्याहृत्य तदर्थे अभिध्यानपदार्थान्वयः सूत्रकृत्सम्मत इति नैव निश्चेतुं शक्यम् ॥

• अभिध्योपदेशाच्च ’ (१.४.२४) ’ तद्भिध्यानादेवतु तात् सः’ (२.३.१४) इत्यादौ अभिध्यानशब्दस्य 6

28

पार्थकत्वस्य परेषामपि सम्मततया अत्रापि अभिध्यानशब्दस्य सङ्कल्पार्थकत्वमेव युक्तम्, नतु परमात्मविषयकध्या

सङ्कल्पा

। सूत्रकृतोऽसम्मत

इत्यत्रापि

'

कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः

एवतु

स '

अर्थ

:

बन्धानुवृत्तिरित्यादिरीत्या

यावदेकोपाधिगता

च

नपरत्वम् । अभियानसम्बन्धित्वेनैव पूर्व परस्योपस्थिततया तत इत्यत्र तच्छब्दस्येश्वरोपस्थापकत्वाङ्गीकारेऽपि अभिध्यान सम्बन्धित्वेनैव ईश्वरस्योपस्थितिर्वाच्या ; नतु अज्ञानज्ञानसम्बन्धित्वेन । अतः परसम्मतार्थ: सूत्रकृतो न सम्मतः एवं

C

५४४

नकिंन्चिदहमज्ञासिषम्, मामध्यहं न ज्ञातवान् ’ इति प्रतीतिद्वयविचारः

[जिज्ञासा१-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रागनुभूतं वस्तु सुप्तोत्थितो मयेदं कृतं मयेदमनुभूतमहमेतदवोचमिति परामृशति । एता बन्तं कालं नकिंचिदहमशासिषमिति च परामृशतीतिचेत् । ततः किं ? न किंचिदिति कृत्स्न प्रतिषेध इतिचेत् ? न अहमवेदिपमिति वेदितुरहमर्थस्यैवानुवृत्तेः । वैद्यविषयोहि स प्रति

षेधः । न किंचिदिति निषेधस्य कृत्स्नविषयत्वे भवदभिमताऽनुभूतिरपि प्रतिषिद्धा स्यात् । पुतिसमयेत्वनुसन्धीयमानमहमर्थमात्मानं ज्ञातारमहमिति परासृश्य न किंचिदवेदिष मिति वेदने तस्य प्रतिषिध्यमाने तमिन्काले निषिध्यमानाया वित्तेस्सिद्धि मनुवर्तमानस्य

ज्ञातुरहमर्थस्यचासिद्धिमनेनैव नकिंचिदहमवेदिषमिति परामर्शन साधयंस्तमिमर्थं देवा नामेव साधयतु । मामध्यहं न ज्ञातवानिति अहमर्थस्यापि तदानीमननुसन्धानं प्रती

यत इतिचेत् स्वानुभव स्ववचनयोर्विरोधमपि न जानन्ति भवन्तः । अहं मां न ज्ञात वानितिह्यनुभववचने । मामिति किं निषिध्यत इतिचेत् ? साधु पृष्टं भवता । श्रुतप्रकाशिका ननुभवसाधकनिषेधसामान्यविषयं परामर्श शङ्कते । एतावन्तमिति ।

परविवक्षितं शङ्कते । नकिंचिदिति । परिहरति । नेति । वेद्यविषयः वेद्यप्रतिभासविषयः, कृत्स्न ।

।

ततःकिमिति

• अहमर्थस्य निषेधविषयत्वाभावाभिप्रायेणाह

विषयत्वेऽनिष्टमाह–नकिंचिदिति । नानुभूतिनिषेधस्तस्या अनुवृत्तेरित्याशङ्कयाह - सुषुप्तिसमयेत्विति । भवत्पक्षस्य

।

विपरीतोऽयं परामर्शइत्यर्थः

यथा प्रातश्चत्वरे गजानुभवं पृष्टेन पश्चाद्योग्याननुस्मरणलिङ्गेन चत्वरे गजाभावं वदता

पुरुषेण पूर्वकालीनचत्वरानुभवेन विना गजाभावो न वक्तुं शक्यते । तथा अज्ञानाश्रयमहमर्थं वदता स्वापवेलायामह * मर्थानुभवोऽभ्युपगन्तब्यः। अथाप्यहमर्थानेष्वृत्तिज्ञानानुवृत्तिकथनं चत्वरनिवृत्तिगजावस्थानवचनतुल्यमितिभावः।

देवानामेव साधयतु । अर्चारूपाहि देवाः । प्रतिवचनमकुर्वतामित्यर्थः । क्षमावतामिति वा प्रतिवाद्यसन्निधाविति वा उल्लोकमुक्तमिति वाऽर्थः ॥

।

अथ निषेधविशेषविषयं परामर्शमाह - मामपीति । परिहरति । स्वानुभवेति स्वानुभववचन योर्नान्योऽन्यं विरोधः

किंतूभयोरप्यहमर्थानुवृत्तिनिषेधशब्देन विरोध इत्यर्थः । अनुभवैकदेशयांर्वचनैकदेशयोश्च मिथोविरोध इति वाऽर्थः। विरोधमेव दर्शयति । अहमिति । * अहं न ज्ञातवानित्यत्र अज्ञानसाक्षित्वेन अहमर्थानुवृत्तिस्वानुभवासद्धा, वचन

।

मपि तदनुगुणमिति अनुभववचनाभ्यामहमर्थानुवृत्तिनिषेधवाक्यविरोध इत्यर्थ:

निषेधशब्दतदर्थानुभवयोर्विरोध इति

वाऽर्थः । तत्र मामिति पदस्यार्थी वक्तुं परप्रश्नमनुभाषते । मामितीति । पूर्व विरुद्धार्थकथनमसाधु, अर्थतत्त्व प्रश्नस्साधुरि त्यभिप्रायेणाह-साध्विति ॥

गूढार्थसंग्रहः

एव । दृष्टिसृष्टिपक्षपर्यालोचनंतु भावप्रकाशे (द्वि. सं.३६२.पु )कृतम् । अत: अहमर्थस्य सुषुप्तौ लयस्य श्रुतिसूत्रादितात्पर्या विषयत्वेनाहमर्थस्य स्थिरत्वं युक्तमिति भावः ॥

न किंचिदिति कृत्स्त्रप्रतिषेध इति । यद्यपि नकिंचिदहमज्ञासिषमित्यत्र सर्वविषयकाज्ञानमेव विषय इति पर मतम् । तथाऽपि अज्ञानभानेऽर्थापत्या ज्ञानाभावस्य प्रतीतेः परसम्मतत्वेनेत्थमुक्तिरिति बोध्यम् ॥ मामप्यहं नज्ञात

वानिति । ‘ नाहखल्वयमेवं संप्रत्यात्यात्मानं जानात्ययमहमस्मीति ’ (छा.८.११.५) इत्यादिछान्दोग्यश्रुतिरप्यत्राभिप्रेता ॥

५४५

श्रीभाष्यम्

तदुच्यते - अहमर्थस्य ज्ञातुरनुवृत्तेः न स्वरूपं निषिध्यते अपितु प्रबोधसमयेऽनुसन्धीय मानस्याहमर्थस्य श्रुतप्रकाशिका

।

निषेधानुवृत्त्योर्विषयविभागं दर्शयति

तदुच्यत इत्यादिना । अहं मामित्युभयोरपि पदयोर्विशिष्टविषयतैवोचिता रीति गूढार्थसंग्रहः

अपितु प्रबोधसमयेऽनुसन्धीयमानस्येत्यादि । ’ नाह खलु’ इत्यादिश्रुतौ अहमित्येतावन्मात्रानुक्तिकमयम ।

स्मीति पदद्वयप्रयोगेण विशेषज्ञानाभावपरत्वं तस्याः श्रुतेः स्पष्टम्

एतेन ‘नविजानात्ययमहमस्मीति सुषुप्तिविषया

|

श्रुतिरपि तदानींतनाहमर्थाज्ञाने प्रमाणम् ।’ इत्युक्तिः (अ.सि.अहमर्थानात्मत्वोपपत्तौ) अनवकाशा

एवम् ‘ अहरह

र्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति ’ ’ सति सम्पद्य न विदुः ’ इति आत्मवेदनबोधकश्श्रुतिविरोधेन विशेषाज्ञानपरत्वं

युक्तम् । नच प्रकृते तथा विरोधाभावात्’ इत्युक्तिरपि । अहमर्थस्य धर्मान्तरवैशिष्टयबोधतात्पर्येणायमिति प्रयोगः। तेनैव विशेषाज्ञानपरत्वं स्पष्टम् । ‘ सर्वा:प्रजा अहरहर्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’ इति श्रुतौ ब्रह्मज्ञानसामा न्याभाव एव विवक्षितः ; विशेषवाचिशब्दाभावात् । सुषुप्तावहमर्थज्ञानसाधकयुक्तिसत्त्वेऽपि परसम्मतात्मज्ञानसाधक

श्रुतिविरहेण अस्याः विशेषाज्ञानपरत्वं नैव सम्भवति । ‘अहरहर्गच्छन्त्यः’ इतितु पुरीतद्देशगमनाभिप्रायकम् ॥ (

अथ यदा सुप्तो भवति यदा न कस्यचन वेद हितानामनाड्यो द्वासप्तति सहस्राणि हृदयात्पुरीतमभिप्रतिष्ठन्ते

ताभिः प्रत्यवसृत्य पुरीततिशेते’ (वृ.४.१.१९) इति श्रुतौ जीवस्य पुरीतति शयनोत्तया ’ य एषोऽन्तर्हृदय आकाश स्तस्मिञ्च्छेते ’ इति परमात्मनि शयनं प्रासादखट्वा पर्यङ्कन्यायेनोपपादनीयमिति, ‘तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनिच’

।

इति सूत्रभाष्ये निर्धारयिष्यते

अतः ब्रह्मगमनं पुरीतद्देशावच्छेदेन ब्रह्मगमनमेव ॥

एतेन ‘ब्रह्मगमनसत्सम्पत्योः कार्योपाधिशून्यतया प्रकाशमानत्वरूपतयोक्तश्रुतेशत्मवेदनबोधकत्वम् ’ इति चन्द्रि

कोक्तिरनुपादेया । ‘ सर्वा:प्रजा अहरहर्गच्छन्त्यः (छा.८.३.२) सर्वा:प्रजास्सति सम्पद्य नविदुः ’ (६.९.२) इत्युभयत्रापि

बहुवचनान्तप्रजाशब्देन जीवानामेव ब्रह्मगमनसत्त्सम्पत्तिकथनेन शुद्धात्मनः प्रकाशमानत्वस्यानया श्रुत्या असिद्धेः । श्रुत्यन्तरसिद्धपुरीतद्देशसम्बन्धस्य तद्देशावच्छेदेन ब्रह्मसम्बन्धस्य च एतच्छ्रतिसिद्धत्वस्य निर्मत्सराणां स्फुटत्वात् ॥ एतेन "

नतु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यादिना सुषुप्तौ सकलकार्यप्रप्रपञ्चलयश्रवणात् ।

नच सुषुप्तौ हितानामनाड्य इति नाडी सत्त्वप्रतिपादकवाक्यविरोध: ; केन क्रमेण सुषुप्तौ भवतीत्यपेक्षायां हितानाम

नाड्यो हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते ताभि: प्रत्यवसृत्य पुरीततिशेते’ इत्यादिना सुषुप्तथव्यवहितकाले क्रमोक्तये नाडीसत्वं

प्रतिपाद्यते, नतु सुषुप्तिकालेऽपि वाक्यान्तरविरोधात् ; प्राक् सत्त्वमात्रेण च क्रमाभिधानपर्याप्तेः’ इत्यद्वैतसिद्ध्युक्तिः,

‘ हितानामेत्यादि । एवं च पुरीतदाधारिका सुषुप्तिरिति प्रलापो वाक्यार्थाज्ञानादेव; पुरीतत्प्राप्तयुत्तरं मनआद्युपाधि

लयेन मनआद्युपाधिक्कृतभेदाभावरूपब्रह्मप्राप्तरेव मुषुप्तित्वस्य श्रुतिसिद्धत्वात् । अतएव ’ तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरा स्मनि न्च’ इति सूत्रे नाडीपुरीतद्ब्रह्मणां सुपुतौ क्रमसमुच्चयः सिद्धान्तितः । वाक्यान्तरेति । नतु तत् द्वितीयमस्ति ततो c

इन्यद्विभक्तम्’ इत्यादिवाक्येत्यर्थ: ’ इति लघुचन्द्रिकोक्तिश्चानुपादेया ॥

69

डोना

५४६

नाडीपुरीतद्ब्रह्मणां प्रासादखट्वापर्यङ्कनयेन सुषुप्तयाधारत्वम्

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

वर्णाश्रमादिविशिघ्रता | अहं मां न ज्ञातवानित्युक्ते विषयो विवेचनीयः । जागरितावस्थाऽनु संहितजात्यादिविशिष्टोऽस्मदर्थो मामित्यंशस्य विषयः । स्वाप्ययावस्था प्रसिद्धाविशदखा नुभवैकतानचाहमर्थोऽहमित्यंशस्य विषयः । अत्र सुप्तोऽहमीदृशोऽहमिति च मामपि श्रुतप्रकाशिका ।

भेदप्रसङ्गादित्यत्राह—अहं मामिति

विधिनिषेधयोरेकविषयत्वे व्याघातस्स्यादिति तन्निवृत्त्यर्थं विषयविभागः कार्य

।

इत्यर्थः। विषयविभागविपर्यासशङ्कायां विषयविभागमुचितं दर्शयति

जागरितेति । यत् सामग्रयभावात्तदानीं न

प्रकाशते तदेव निषेधविषयः यदनन्यापेक्षं स्वयंप्रकाशते तदेवानुवर्तत इति अप्रकाशमानस्यानुवृत्तिः प्रकाशमानस्य निषेधश्चानुपपन्नावित्यर्थः ।

एवं विषयविभागानुगुणमनुभवं दर्शयति ।

अत्रेति ।

शब्दप्रयोगो विवक्षावशात् । धीस्थं

सर्वे वदति वा तदेकदेशं वदति वा नकिंचिदपि वदति वा । अतश्शब्दप्रयोगे वैवक्षिकेऽपि अनुभवएकरूपः । स पुन रेवं विषयविभागानुगुणएवेत्यर्थः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः S

नतुतद्वितीयमस्ति ’ इति श्रुतौ तच्छन्दसत्त्वेन द्वितीयसामान्याभावो न विवक्षित इति प्रागेव निर्धारणात् ।

पुरीततिशेते’ इत्यनन्तरं यथा कुमारो वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वा अतिघ्नीमानन्दस्य गत्वा शयत एवमेष एतच्छेते ’ इति वाक्ये अतिनीमित्यस्य अतिशयेन दुःखहन्त्रीमित्यर्थः, ‘तीर्णोहि तदा सर्वान् शोकान् हृदयस्य भवति’

इति तत्रैव वक्ष्यमाणत्वात् । गत्वा शयीतेत्यत्र समानकर्तृकत्वमात्रं विवक्षितम् अत्र ब्रह्मप्राप्तिः ब्रह्मानुभवरूपा न 3

विवक्षिता अहरहर्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’ इति गमनाभिधानपूर्वकं वंदनाभावस्य प्रतिपादनात् । आनन्दशब्दस्य जीवस्वरूपपरत्वे जीवस्वरूपानुभवविवक्षा युक्ता । जीवस्य तदात्वे दुःखविरहेण जीवस्यानन्दरूपाह 6

मर्थस्य स्वप्रकाशतया भानेन तदा दुःखविरहेण च श्रुत्युपपत्तिः। शयनं च य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिच्छेते’ ८

इति परमात्मनि पूर्वं ‘ताभिः प्रत्यवसृत्य पुरीततिशेते’ इति पुरीततिचानन्तरमुक्तम् । शयनं गमनं च नैकं तथा तद्बोधकशब्दाभावात् । एतेन ’ एतदिति पूर्ववाक्योक्तब्रह्माधारकार्थकं शयनक्रियाविशेषणम् । कीदृश शयनम् ? तत्राह अथेत्यादि शयीतेत्यन्तम् । गत्वा शयीतेति शयित्वा गच्छेदित्यर्थः । मुखं व्यादाय स्वपिति’ इत्यादिवत् । अन्यथा (

शयनोत्तरमेवानन्दप्राप्तेः यथाश्रुतासङ्गतेः । तथा च यथा कुमारादिः शयित्वानन्दातिशयं गच्छति, एवं विज्ञानम

यस्य शयित्वानन्दातिशयरूपब्रह्मप्राप्तिरूपं शयनमित्यस्मिन्नर्थे दृष्टान्तदाष्टन्तिकवाक्ययोः पर्यवसानम् ।’ इति लघुचन्द्रि

कोक्तिरप्यनुपादेया ॥ सुषुप्तौ नाडीपुरीततोस्सच्चप्रतिपादनार्थं त्रयाणामाधारत्वेन समुच्चय एव विवक्षितः ॥ ’ एतच्छेते’ इत्यत्र एतच्छ ब्दस्योभयपरत्वं युक्तम् । ‘हृदयवेष्टनमांसरूप पुरीतदवस्थानकाल एव तत्समुच्चयेनैव तेन समुच्चय इति न तत्पृथगु श्रुतौ च पूर्व ब्रह्मणि पुरीततिशयनोक्त्या पुरीतति शयनकाल एव ब्रह्मणि शयनम् ।

क्तम्’ इति वेदान्तसूत्रमुक्तावल्यामुक्तेः । नाडीष्ववस्थानानन्तरकालिकत्वेऽपि पुरीतद्ब्रह्मणोरवस्थानस्य पर्यशयनद शायामपि प्रासादे शेते पर्यङ्के शेते खट्वायां शेतइति व्यवहारस्य साक्षात्परम्परासाधारण्येन लोकसिद्धतया तत्तात्पर्येणैव

‘तदभावो नाडीषु तच्छ्रतेरात्मनि च ’ इति सूत्रस्थापि प्रवृत्तेः शयनोत्तरमेवानन्दप्राप्तिरित्यपि न घटते पुरीतार्तशयन काल एत्रानन्दप्राप्तेः अप्रत्याख्येयत्वात् । अतः व्युत्क्रमणान्वयोऽपि न कार्यः । एवं च ’ पुरीतदाधारिका सुषुप्तिरिति

साक्षाज्ज्ञातरि साक्षिशब्दरूटे : (सि.बि.टी) उत्त्या साक्षाज्ज्ञातृत्वमेव साक्षित्वम्

५४७

श्रीभाष्यम्

नज्ञातवानहमित्येवखल्वनुभवप्रकारः । किंच सुषुप्तावात्माऽज्ञानसाक्षित्वेनास्त इतिहि भव दीया प्रक्रिया । साक्षित्वं च साक्षाज्ज्ञातृत्वमेव | नाजानतस्साक्षित्वम् । ज्ञातैवहि लोक

वेदयोस्साक्षीति व्यपदिश्यते न ज्ञानमात्रम् | स्मरति च भगवान् पाणिनि: ‘साक्षाग टरि संज्ञायाम् ’ (अष्टाध्यायी. ५.२.९१) इति साक्षाज्ज्ञातर्येव साक्षिशब्दम् । श्रुतप्रकाशिका

अनेन ‘नाह खल्वयमेवं सम्प्रत्यात्मानं जानात्ययमहमस्मि’ इति श्रुतिवाक्यस्थोऽयंशब्दो व्याख्यातः । परमतेनेममर्थमुपपादयति । किंचेत्यादिना । साक्षित्वेनात्माऽभ्युपगम्येत ततःकिमित्यत्राह- साक्षित्वंचेति। साक्षा

।

अजानतः * अज्ञातुरित्यर्थः । कुतइत्यत्राह – ज्ञातैवहीति

उपपादयति

।

।

ज्ञातृत्वं साक्षात्काररूपज्ञानाश्रयत्वम् । असाक्षात्कर्तरि साक्षिशब्दः प्रयुक्तश्चेदौपचारिकः

नहीति ।

शब्दप्रयोगनियामकं लक्षणमाह–स्मरतीति । साक्षिशब्दं

गूढार्थसङ्ग्रहः

प्रलापः वाक्यार्थाज्ञानादेव’ इति चन्द्रिकोक्तिरनुपादेया ॥ सुषुप्तयव्यवहितकालीन क्रमोक्तये नाडीसत्त्वं प्रतिपाद्यतइ त्यर्थस्यैवासिद्धेः। सुषुप्तिकालेऽपि नाडीसत्त्वविरहस्य स्थापनासम्भवात् । अतः सुषुप्तौ परसम्मतात्मवेदनं श्रुत्या नैव

एवं च ‘ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’ इति ब्रह्मज्ञानसामान्याभावपरमेव

।

।

सिद्ध्यति

’ सतिसम्पद्य नविदुः सतिसम्पद्या

मह इति ’ इति श्रुतेः सत्सम्पत्तिज्ञानाभावपरत्वेऽपि सुषुप्तौ सदात्मज्ञानसाधकश्रुतिविरहात् सुषुप्तौ सदात्मज्ञानं वर्तत इति नैव साधयितुं शक्यम् । ‘ ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’ इत्यस्य विशेषाज्ञानपरत्वं ‘नविजानात्ययमहमस्मि’ इत्यस्या ,

हमर्थाज्ञानपरत्वमेव न विशेषाज्ञानपरत्वं यदुक्तमद्वैतसिद्धौ तत्प्रामाणिकानां व्युत्क्रमेण प्रतीत्यनुभवेनाभिनिवेशमूलकमेव । अत: मामप्यहं न ज्ञातवानित्यस्य विशेषज्ञानाभावपरत्वमेव युक्तमिति भावः ॥

अविद्यासुखसाक्ष्याकारा निर्विकल्पकवृत्तिः सुषुप्तौ निर्विशेषचितः अनुभवसाधनार्थं विवरणे या अङ्गीकृता सा

न सिद्ध्यति । साक्षिण: निर्विशेषत्वासम्भवात् इत्यभिप्रेत्याह- किंच सुषुप्तावित्यादि । साक्षाज्ज्ञातर्येव साक्षिश ।

ब्दमिति

’ यद्यपि यथाभिमतवक्तरि प्रमातर्येव साक्षिशब्दस्य लोके रूढिःक्लृप्ता । तथाऽपि ‘साक्षीचेता ’ ’ सर्वस्य साक्षी '

इत्यादि श्रुत्या गौण्या वृत्त्या चैतन्येऽपि तत्प्रयोगः । प्रमाता रागद्वेषादिविकारवतामनेकेषां अन्येषु दुष्टादुष्टत्वव्यबहारं जनयति ।

चैतन्यमपि सर्वेषां विकारवतां व्यवहारं प्रमातृषु जनयतीति सादृश्यादिति भावः’ इति बिन्दुटीकायामुक्तम् ।

अत्र साक्षिपदस्य साक्षिसदृशार्थकत्वाङ्गीकार: ‘साक्षीचेता’ ’ सर्वस्य साक्षी’ इति श्रुत्यनुरोधेनेति प्रतीयते । तच्छ्रुति द्वयेऽपि साक्षिशब्दः साक्षाज्ज्ञातृवाचक एव सम्भवति ॥ अद्वैतसिद्धौ च

८

अविद्यातत्कार्यान्यतरप्रतिफलित चैतन्यस्यैव साक्षित्वात् तथा च दृग्रूपस्यापि उपाधिना द्रष्टृत्वम् '

इंति, ‘ तथाचाविद्यावृत्तिप्रतिफलितं चैतन्यं साक्षी ; सुषुप्तावप्यविद्यावृत्तिस्वीकारस्य प्रागुत्तेः । नचान्योन्यसंश्रयः ;

प्रागेव निरासात् शुद्धस्य साक्षित्वाभावेन मुक्तोषप्लवापाताभावात् ’ (ज्ञानत्वाद्युपपत्तौ) इति चोक्तम् ।

अत्र लघुचन्द्रिका — अविद्याप्रतिबिम्बितचित् साक्षी । यद्वा अविद्योपहितस्य न साक्षित्वं, तस्य व्यवहरकाले नाशा

भावेन तन्नाशरूपस्य संस्कारस्यासम्भवात् । किंत्वविद्यावृत्तिनाशात् तदुपहितस्य नाशसम्भवात् अविद्यावृत्तिप्रतिबिम्बित

परमते साक्षित्वाद्युपपादनपर (अ.सि) चन्द्रिकाद्यनुवाद:

५४८

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रह: ।

चिदेव साक्षीत्याशयेनाह–अविद्यातत्कार्यान्यतरेति

उपाधिनति । वृत्तिप्रतिविम्बितरूपेण द्रष्टृत्वपक्षे वृत्तिविषयावच्छिन्न

चिद्रूपेण दर्शनत्वम् ; परोक्षस्थलेऽपि वृत्तिद्वारा विषयसम्बद्धचित एव प्रकाशकत्वात् । यद्यप्यविद्याप्रतिबिम्बितचितः

अविद्याकार्याश्रयत्वेनाविद्याकार्यावच्छिन्नचिद्रूपदर्शनाश्रयत्वेऽपि अनादिविषयावच्छिन्नचिद्रूपदर्शनाश्रयत्वे मानाभाव: ; एवं वृत्तिप्रतिबिम्बितचितोऽपि अविद्या प्रतिविम्बितचिदभेदात् ; तथाऽपि सर्वत्र वृत्तिप्रतिविम्बित निष्ठदर्शन सम्बन्धिवमेव द्रष्टृ वृत्यवच्छिन्नचित एव साक्षित्वं कुतउक्तमितिचेत् अविद्यावृत्यभावकाले साक्षित्वाभावात्

।

त्वमव्याहतम्’ इति

तथा

ऽप्यविद्यात्वनिवेशे गौरवमितिचेन्न; नहि साक्षात्कारत्वेन हेतुत्वादिकल्पनायामवच्छेद क कोटावविद्यावृत्तेर्निवेश: येन गौर वम्, अपितु चैतन्ये अनावृतविषयसम्बन्धोऽविद्यावृत्तिदशायामेवति तत्र सोपाधिरुच्यते । मनस्तु न सुषुप्ताविति

नोपाधिः । अथ सूक्ष्मरूपेण तत्रापि तदितिचेन्न ; सूक्ष्मरूपे मनस्त्वसत्त्वे मानाभावात् । नहि तदा मम मनइत्यनु

भूयते । अथ मनस्तत्सूक्ष्मावस्थान्यतरत्वेनोपाधिताऽस्त्वितिचेन्न ; साक्षिव्यवहारविषयगौरवापत्तेः । अथैवमविद्यैवोपाधि रास्त्वतिचेन्न ; साक्षिनाशस्य संस्कारत्वानुपपत्तेः । अतोऽपि मनस्तरसंस्कारान्यतरत् नोपाधिः । जाग्रति घटादिज्ञानो त्तरं तदुपाहतनाशानुत्पादात् वस्तुतोऽविद्योपहितचिदेव साक्षी युक्तः, लाघवात् वृत्तिनाशस्यैव संस्कारत्वसम्भवात् । नच वृत्तेः स्वविषयकत्वाभावेन तन्नाशस्य तद्विषयकत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम् ; तन्नाशस्य तद विषयकत्वेऽपि संस्कारसामान्य

स्यैव वृत्तिस्मारकत्वसम्भवात् ’ इति च ॥ (ज्ञानवायुपपत्ते ) ,

प्रतिकर्मव्यवस्थायां च ‘साक्षिचित् प्रकाशिका । तदुक्तं सिद्धान्तविन्दौ- सर्वानुसन्धातृचैतन्यं जीवेशानुगतं साक्षी

।

त्युच्यते ’ इति । तथा च बिम्बप्रतिबिम्बचितोरीशजीवत्वपक्षे शुद्धचिदेव तदुभयानुगता साक्षिणी जगदुपादानम् । अविद्या प्रतिबिम्बमन: प्रतिबिम्बयोरीशजीवत्वेतु अविद्याबिम्बत्वोपहिता चित् तथा अविद्यामनोगतचिदाभासयोरीशजीवत्वेवी शएव तथा । तत्र आद्यःपक्षो विवरणकृतः । द्वितीयः सङ्क्षेपशारीरककृतः । तृतीयः वार्तिककृतः । वाचस्पतिमतेंतु जीव

।

एव तथा ; तस्यैवाविद्याविषयत्वोपहिते ईंशे तादात्म्येनानुगतत्वात्

घटत्वद्रव्यत्वोपहितयोरिव अविद्याविषयत्वाश्रयत्वो ।

पहितयोस्तादात्म्यसम्भवात्तयोरिव भेदस्यापि सत्वात् नेशजीवसाङ्कर्यम्

नहि द्रव्यत्वघटत्वयोरत्यन्तभेदः । ईशं प्रति

दृश्यमात्रस्यानावृतत्वात् तंप्रति जीवस्य भासकत्वं न वृत्तिसापेक्षमिति दिक् ’ इति ॥

प्रागुदाहृत (२२३.पु) सिद्धान्तबिन्दुटीकायां च यत्र यत्र समवायः प्राभाकराद्यैरुच्यते तत्र तत्र तादात्म्यमेव 6

युक्तम्। अहं सुखीत्यादावीप तादात्म्यादिसम्बन्धः सुखादेर्वृत्तिनियामकः साक्षिप्रतिविम्बवत्वात् साक्षिरूपज्ञानाधारत्वं मनस

उपपन्नम् । सर्वथाऽपि साक्षिणएवज्ञानत्वात् तस्यैव मनसि प्रतिविम्बितत्वेन मनसोऽपि ज्ञानाश्रयत्वम् । तत्र मनस्तादा त्म्याध्यासेन मनोभासकत्वं च बोध्यम्’ इतिचोक्तम् ॥

सिद्धान्तबिन्दुटीकायाभेवोत्तरत्र – अधिष्ठानीभूतसाक्षिण्येव मनोऽवच्छिन्नरूपेण ज्ञानत्वात् । तदुक्तमद्वैत सिद्धौ 6

यत्र दृश्याध्यासस्तत्र ज्ञानत्वम् । नतु ज्ञानत्वविशिष्टेऽध्यास इति, यदि च साक्षिरूपस्य ज्ञानत्वमित्याग्रहः तादृशमनो

ऽवच्छिन्नचित्तादात्म्यविशिष्टसाक्ष्येव साक्षात्करोत्यर्थोऽस्तु । एवं जानात्यर्थोऽपि पूर्वोत्तरीत्या प्रतिबिम्बप्रयोजकमनोऽव च्छिन्नाचत्तादात्म्यस्साक्ष्येवोच्यताम् । एवं वृत्तेरावरणभङ्गार्थत्वपक्षे अज्ञानाविषयप्रयोजकमनोऽवच्छिन्नचिद्विशिष्टस्साक्षी ।

साक्षात्करोतेः असत्वापादकाज्ञानविषयत्वप्रयोजकमनोऽवच्छिन्नचिद्विशिष्टस्साक्षी जानातेरथः’ इतिचोक्तम् ॥ अत्र सिद्धान्तबिन्दौ साक्षिसाधनपरश्रुत्यादिकं प्रागेव (

) पर्यालोचितम् ।

साक्षिरूपज्ञानाश्रयत्वं मनसः

उपपादितम् । अद्वैतसिद्ध्यादौ च वृत्तिप्रतिबिम्बित चितः वृत्यवच्छिन्नचिद्रूपदर्शनतादात्म्येन द्रष्टृत्वमित्युक्तम् । निर्विशेष

अहमर्थस्यात्मनः धर्मभूतज्ञानद्वारा विषयसम्बन्धेन साक्षित्वे पाणिनिसम्मतिः

५४९

श्रीभाष्यम्

सचायं साक्षी जानामीति प्रतीयमानोऽस्मदर्थ एवेति कुतस्तदानीमहमर्थो न प्रतीयेत । आत्मने स्वयसवभासमानोऽहमित्येवावभासत इति स्वापाद्यवस्थास्वप्यात्मा प्रकाशमानो Esमित्येवावभासत इति सिद्धम् । यत्तु मोक्षदशायामहमयी नानुवर्तत इति । तदपेशलम् ।

तथासत्यात्मनाशएवापवर्ग:प्रकारान्तरेण प्रतिज्ञातस्स्यात् । नचाहमर्थो धर्ममात्रं येन तहि गमेऽप्यविद्यानिवृत्ताविध स्वरूपमवतिष्ठेत प्रत्युत स्वरूपमेवाहमर्थ आत्मनः । ज्ञानंतु तस्य श्रुतप्रकाशिका

स्मरतीत्यन्वयः। ततः किमहमर्थस्यात्मत्वइत्यत्राह — सचेति । अस्मिन्नर्थे अनुमानमुत्तरत्र विस्तरेण विवक्षितम्, अत्र ।

सङ्ग्रहेणाह–आत्मने स्वयमिति

आत्मने स्वयमवभासमानोऽहमित्येवावभासत इति व्याप्तिवचनं * जाग्रदात्मा सपक्षः

स्वस्मै प्रकाशमानत्वादिति हेतु: । निगमयति । स्वापादीति | अविशदावभासस्य सर्वाभ्युपगतत्वात् श्रुतिस्वारस्यात्, .”

परामर्शस्वारस्यात् साक्षित्वोपपत्तेः, प्रत्यक्त्वासद्धेः सुषुप्तावात्मा अहमिति स्फुरतीत्युक्तं भवति । अथ मुक्तावहमर्थाननु

वृत्तिमनूग्र दूषयति । यत्त्वित्यादिना | तुरर्थगौरवविशेषे | अपेशलम् असाध्वित्यर्थः । कुतइत्याह -तथासतीति । सौग तान् ज्ञानसन्तत्युच्छेदं मोक्षं वदतः स्वरूपनाशस्य अपुरुषार्थत्वेन दूषयता त्वया शब्दान्तरेण स्वरूपनाशउक्तस्स्त्रादित्यर्थः॥ ।

दुःखानिवृत्तिस्सुखप्राप्तिश्चोभयं पुरुषार्थ: । अत्रापुरुषार्थभूत

।

नैयायिकाद्युक्ते मोक्षेऽपि अपुरुषार्थत्वं तुल्यम्

दु:खाभावात्पुरुषार्थान्वयः सुखाभाबाद पुरुषार्थान्वयश्चेति मुक्तेः पुरुषार्थी पुरुषार्थमिश्रत्वंहि स्यात् । अहमर्थोह्यारोपितः अतस्तद्विगमे स्वरूपनाशो न प्रसजेदित्यत्राह-नचेति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

सिद्धवत्कृत्येत्थमुक्तिर्नघटते निर्विशेषचिति प्रमाणाभावस्य प्रागेव प्रतिपादनात् । ’ अहं जानामि ’ इति प्रतीतौ चितो

द्वेधाभानस्यानुभवविरुद्धत्वात्। शुद्धचिद्व्यतिरित्तस्य चिदितरसम्बद्धस्य नित्यत्वासम्भवात् । अहमर्थस्य प्रमातुः स्वरूप सङ्कोचविकासाभावेन नित्यताया उपपत्तेः । ‘साक्षाहूष्टरि संज्ञायाम् ’ इति पाणिनिंना द्रष्टुस्साक्षित्वोक्त्या द्रष्टुरेवाहमर्थस्य नित्यत्वं तेनैव साक्षात्करोमीत्यादिव्यवहारश्च सम्भवतीति सूचनपूर्वकम् ’ आत्मा बुद्ध्या समेत्यार्थान्मनो युङ्क्ते विवक्षया’

इति शिक्षायां साक्षिभूतस्यात्मन एव धर्मभूतज्ञानद्वारा विषयसम्बन्धप्रतिपादनेन परसम्मतार्थः पाणिनेनेसम्मतः, ॐत्र

बुद्धिमनश्शब्दयोः पृथगुपादानेन बुद्धि : मनोभिन्नज्ञानरूपा विवक्षिता । आत्मा मनो युङ्क्ते’ इत्युक्त्या मनोऽवच्छिन्न चितः अहमर्थत्वं नात्र विवक्षितम् किंतु अहमर्थएवात्मा मनोऽघटितएव द्रष्टा विवक्षित इति स्फुटं प्रतीयते । अंतः ।

6

अहमर्थः द्रष्टा आत्मैव पाणिनिसम्मत इति सिद्धान्तिनोऽपि अयमेवार्थ: सम्मतः इति निर्णयसम्भवात् । अतः प्राक् (२२२.पु) ’ अहंप्रत्ययसाक्षित्वेनाहमर्थव्यतिरिक्तात्मप्रतिपादनम् अहं साक्षात्करोमि इति प्रतीतिविरोधेन न सम्भवतीति भाबः ॥ यामुनमुनिसूक्तिविवरणपरं ’ अहमर्थो नचेदात्मा’ इत्यादिपूर्वभाष्यमेव विशदयति तद्पेशलमित्यादिना ॥

अहमित्यव्ययार्थस्य गर्वस्य धर्मतया अस्मच्छन्द परिनिष्पन्नस्य अहमित्यस्यापि अन्तःकरणरूपाहत्वरूपधर्मसम्बद्ध ।

एवार्थः इत्यशङ्कयाह–नचाहमर्थो धर्ममात्रमिति। अन्तःकरणविशिष्टस्याहमर्थत्वे न किंचित्प्रमाणं पश्यामः । ‘ अहं जानामि ’ इत्यत्र चितः द्वेधाभानस्यानुभवविरुद्धताचेत्यभिप्रेत्याह– प्रत्युत स्वरूप मेवेत्यादि एतेन ‘मान्तदान्तत्व भेदेन अर्थभेदकल्पनमयुक्तम्। सर्वेषामेव तेषामहमिति प्रतीयमानाहङ्कारविष्यत्वमेव पर्यायतयैव प्रयोगदर्शनात् । मान्त

अहमर्थस्य ज्ञातृता तस्य मुक्तावप्यहमिति प्रकाशमानत्वं च

५५०

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

धर्मः । अहं जानामीति ज्ञान से जातमिति चाहमर्थ वर्मतया ज्ञानप्रतीतेरेव ।

अपिच

यः परमार्थतो भ्रान्त्या वाऽऽध्यात्मिकादि दुखैर्दुखितया स्वात्मानमनुसन्धत्तेऽहं दुःखीति

सर्वमेतद्दुः खजातमपुनर्भवमपोह्य कथमहमनाकुलस्स्वस्थो भवेयमित्युत्पन्नमोक्षरागस्स एव ।

तत्साधने प्रवर्तते । स साधनानुष्ठानेन यद्यहमेव न भविष्यामीत्यवगच्छेत् अपसपैदेवासौ मोक्षकथाप्रस्तावात् । ततश्चाधिकाशिवेरहादेव सर्वमोक्षशास्त्रमप्रमाणं स्यात् अहमुपल ।

क्षितं प्रकाशमात्रमपवर्गेऽवतिष्ठत इतिचेत् किमनेन

मयि नष्टेऽपि किमपि प्रकाशमात्र

मपवर्गेऽवतिष्ठत इति मत्वा नहि कश्चित् बुद्धिपूर्वकारी प्रयतते । अतोऽहमर्थस्यैव ज्ञातृ तथा सिद्ध्यतः प्रत्यगात्मत्वम् । सच प्रत्यगात्मा मुक्तावप्यहमित्येव प्रकाशते स्वस्मै प्रका शमानत्वात् योयस्स्वस्मै प्रकाशते ससर्वोऽहमित्येव प्रकाशते यथा तथाऽवभासमानत्वे नोभयवादिसम्मतस्संसार्यात्मा । यःपुनरहमिति न चकास्ति नासौ स्वस्मै प्रकाशते यथा श्रुतप्रकाशिका

।

कुतइत्यत्राह - अहमिति ।

नाशप्रङ्ग उक्तः

अहमर्थ धर्मतया ज्ञानप्रतीतरेव पूर्वोक्तहेतोरेवेत्यर्थः । अहमर्थात्मत्वसमर्थनोपजीवनेन स्वरूप

एवं धर्मधर्मिभावेन प्रतीत्या अनुवृत्तिरुपपादिता ॥

।

अथ श्रुत्यर्थापत्तिमाह–अपिचेत्यादिना । पूर्वमहमर्थस्यात्मत्वसमर्थनाय श्रुत्यर्थापत्तिक्ता इदानीमहमर्थस्य मुक्तावनुवृत्युपपादनाय तामेव श्रुत्यर्थापत्तिं विस्तरेणाह । यस्स्वात्मानं दुःखिनमनुसंधत्ते सएव तन्निवृत्तिसाधने प्रवर्तते ।

सचाहमर्थएव

दुःखित्वं भ्रान्तिसिद्धमितिचेत्

• यस्स्वात्मानं

भ्रमवन्तमनुसंधत्ते सएव भ्रमनिवृत्तिसाधने प्रवर्तते ।

सचाहमर्थः द्विचन्द्रज्ञानादिभ्रान्तिमतोऽपि स्वभ्रान्तिनिवृत्तिरेवापेक्षिता नतु स्वविनाशः । अतोऽहमर्थविनाशोऽपुरुषार्थ

इत्यभिप्रायेण परमार्थतो भ्रान्त्यावेत्युक्तम् । अनुसंधत्त इत्यन्तेन निरस्ताखिलदुःखोऽहमित्यत्रापेक्षितं वक्तव्यमुक्तम् । निरस्तेत्यादिश्लोकं विवृणोति । सर्वमेतदित्यादिना । अनाकुलस्स्वस्थो भवेयमिति । अपुनर्भवमपोह्येत्येतत्फलमुक्तम न।कुल इति। आगामिदुःखशङ्कया मनःक्षोभ्रआकुलत्वं तदभावोऽनाकुलत्वम् ।

यथाऽवस्थितस्वात्मानुभवपरः । सएवेत्यर्थः ।

स्वस्थः स्वस्मिन् स्थितः स्वभावे स्थितः

अनन्तानन्दभागिति फलम्, सएवं पूर्वदुःखितएव य उत्पन्नांनिष्टनिवृत्तीष्टप्राप्तयभिलाषः

फलितमर्थमाह—तत

श्रवणादाविति पूर्वमुक्तत्वादिह तत्साधन इत्येतावदुक्तम् अपसर्पेदसाविति

चाधिकारीति । श्रवणाद्यायाससाध्यस्य शास्त्रस्यापुरुषार्थपर्यवसायित्वे श्रवणाद्यधिकारिविरहात् श्रवणादिसापेक्षस्य शास्त्रस्य प्रमितिजनकत्वलक्षणं प्रामाण्यं न स्यादित्यर्थः ।

मयिनष्टऽपीत्येतद्विवृणोति ।

अहमुपलक्षितमित्यादिना ।

बुद्धिपूर्वकारीत्यनेन कस्यापीति पदं विवृतम् । श्रुत्यर्थापत्तिं निगमयति । अतइति । अहमर्थविगमे ज्ञप्तयसिद्धिरण्यनुसन्धेया॥

अनुमानमाह-सचेति । किंच अनुमानमध्यस्तीति चार्थ: अन्वयव्याप्तिमाह — योयइति तथाऽवभासमा नत्वेन स्वस्मैप्रकाशमानत्वेन । व्यतिरेकव्याप्तिं दर्शयति । यः पुनरिति उपनयमाह - स्वस्माइति । निगमनमाह ।

।

।

गूढार्थसंग्रहः

दान्तत्वेनानिर्धरिताहंशब्दस्याहङ्कारे प्रयोगदर्शनस्य नियामकत्वात् ।’ इत्यद्वैतसिद्धौ ममहि उच्चारयितृतावच्छेदकत्वेनाह

ता तव दान्ताहंपदस्यैव एवं च शुद्धात्मनोरनुच्चारयितृत्वेन लक्ष्यत्वम्’ इति ।

ङ्कारदान्तमान्ताहंपदानां स्वोच्चारयितरि

त्जैज्ञासा १-१-१]

अहमिति मान्तदान्तयोरर्थभेदे काशिका पदमञ्जरीकारसम्मतिः

श्रीभाष्यम्

।

घटादिः स्वस्मै प्रकाशते चायं मुक्तात्मा

स तस्मादहमित्येव प्रकाशते ।

हम्प्रत्ययस्य

।

प्रकाशमानत्वेन तस्याज्ञत्वसंसारित्वादिप्रसङ्गः |

मोक्षविरोधात्

नचाहमिति

अज्ञत्वाद्यहेतुत्वाच्चा

अज्ञानंनाम स्वरूपाज्ञानमन्यथाज्ञानं विपरीतज्ञानं वा । अहमित्येवात्म

नस्स्वरूपमिति श्रुतप्रकाशिका

तस्मादिति । स्वस्मै प्रकाशमानत्वं हेतुः अहमिति व्यवहारार्हत्वं साध्यमिति न साध्याविशिष्टता ॥ अहमित्येव प्रकाशते

।

अहमिति व्यवहाराह प्रकाशतइत्यर्थः । साध्यविपरीतविशेषसाधकतया विशेषविरुद्धत्वं शङ्कते । नचेति नच कार्वे कारणस्य व्यापकं सत्यम्

।

ननु व्यापकंहि प्रसञ्जनीयम्

।

।

व्दाद्रागद्वेषदुःखादि विवक्षितम्

।

कदाचित्कार्यप्रसक्तिर्व्यापिका, अतोऽहंप्रत्ययेनात्मनोऽज्ञत्वादिप्रसज्ञ्जनम्

आदिश

कारणजातीयस्यतु

अज्ञत्वादिप्रसक्तिःश्रुतिविरुद्धेत्याह-मोक्षति ।

न पश्यो मृत्युं पश्यति नरोगं नोत दुःखताम्’ इतिहि श्रुतिः । अतो यथा सहदर्शनमात्रेण पर्वते भाण्डाप्रसक्तिः

(

प्रत्यक्षबाधाद्वार्यते तद्वत्कालात्ययापदेशइत्यर्थः ॥

सोपाधिकत्वमाह–अज्ञत्वादीति

। संसारित्वाहमर्थ(त्व) योस्सहदर्शन मात्रेण मुक्तावपि संसारित्वादिप्रसङ्गश्चेद

नुभवस्यापि तत्सहभावदर्शनात्त्वत्पक्षेऽपि मुक्तौ संसारित्वप्रसङ्गः । तत् मोक्षग्राहिप्रमाणविरोधात्कालात्ययापदिष्टम् । संसा रित्वादेरनुभवप्रयुक्तत्वाभावात्सोपाधिकत्वंचेति

चेत्तदस्मत्पक्षेऽपि समानमित्यभिप्रायः ।

अनेनाहमिति भासनं न स्वस्मै

भासमानत्वप्रयुक्तम् अपित्वज्ञत्वप्रयुक्तमिति हेतोस्सोपाधिकत्वं च श्रुतिबलेन व्याप्तेर्भग्नतया सहदर्शनमात्रमेवेति परिहृतं

भवति एवं कालात्ययापदेशसोपाधिकत्वे उक्ते ॥

तत्र सोपाधिकत्वमुपपादयितुमज्ञानत्वेन सम्भावितशिरांसि विकल्पयति । अज्ञानंनामेति । धर्मैक्येसति प्रका

रान्तरारोपणेन ज्ञानमन्यथाज्ञानं यथा पीतश्शङ्ख इति । इदं रजःकार्य, धर्म्यन्तरस्य धर्म्यन्तरत्वेन ज्ञानं विपरीतज्ञानं, यथा शुक्ताविदं रजतमिति इदंतमःकार्यम् ।

अयथावत्प्रजानाति बुद्धिस्सा पार्थ राजसी । अधर्म धर्ममिति या मन्यते तमसावृता ॥

सर्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिस्सा पार्थ तामसी । — इति स्मृतेः । अहम्प्रत्ययस्य स्वरूपज्ञानरूपत्वात्तत्प्रागभावान्यथाज्ञानविपरीतज्ञानानि विरोधादेवापगतानीत्याह- अहमित्येवेति । अह गूढार्थसंग्रहः

न्चन्द्रिकायांचोक्तिरनुपादेया । अहं शुभमोर्युस् ’ (पा.सू. ५.२.२४०) इति सूत्रे अहमिति शब्दान्तरमेवेति काशिका ८

प्रतीकमुपादाय पदमञ्जर्या ’ ननु नात्र कश्चिच्छब्दःप्रकृतः’ यदपेक्षं शब्दान्तरत्वं स्यात् । सत्यम् । ‘त्वाहौसौ ’ इत्य स्मदादेशोऽहंशब्दः प्रसिद्धिवशात् बुद्धिस्थो निर्दिष्टप्रायः, तदपेक्षं शब्दान्तरत्वम् । अहङ्कारे वर्तत इत्यनेनार्थभेदमाह CO

6

गर्वोऽभिमानोऽहंकार’ इति हरदत्तोक्तिविरोधाच्च । अस्मच्छब्दपरिनिष्पन्नस्य दान्ताहमित्यस्य आत्मवाचित्वं भावप्र

काशे द्वितीयसम्पुटे निर्धारितम् | नचाहमिति प्रकाशमानत्वेनेति । अहमित्यस्य चिदचिद्रन्थिरूपत्वेन अभ्यासा

त्मकत्वमत्र शङ्काबीजम्। अहमित्येवात्मनः स्वरूपमिति । ‘येनाहं नामृतास्याम् ’ (बृ.४.४.२) ‘ सोऽहं भगवः शोचामि, तंमाभगवान् शोकस्य पारं तारयतु’ (छा.७.३.१) इत्यादिश्चुतिस्वारस्यादिति भावः ॥ ८

6

५५२

तद्वैतत्पश्यन् ’ इत्यादि (वृ) श्रुत्या अहमित्यस्य शुद्धात्मपरत्वसमर्थनम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

स्वरूपज्ञानरूपोऽहम्प्रत्ययो नाशत्वमापादयति कुतस्संसारित्वम् । अपितु तद्विरोधित्वा नाशयत्येव । ब्रह्मात्मभावापरोक्ष्यनिर्धूतनिरवशेषाविद्यानामपि वामदेवादीनामहमित्येवा

त्मानुभवदर्शनाच्च । श्रूयतेहि ‘तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिषेदे अहं मनुरभवं सूर्यश्च श्रुतप्रकाशिका

मित्येवात्मनः स्वरूपमहमिति व्यवहारबुद्ध्यर्ह मेवात्मनस्स्वरूपमित्यर्थः । अहम्प्रत्ययस्याशत्वादिप्रयोजकत्वदूषणेन शत्वादे रविद्यान्वयएवोपाधिरित्यर्थादुक्तं भवति ॥ अथवा कार्यकारणभावेन व्याप्तिमङ्गीकृत्य परेणाज्ञत्वादिप्रसङ्गउक्त इति व्याप्तिप्रतिक्षेपाय कार्यकारणभाव प्रति क्षिपति । अज्ञत्वाद्यहेतुत्वाच्चेत्यादिना । अशत्व फलमपि नास्तीत्याह- कुतस्संसारित्वमिति | निवृत्ताविद्यानामपि अहमित्यात्मप्रतिपत्तिदर्शनेन अहम्प्रत्ययस्य मुक्तावनुवृत्तिमाह - ब्रह्मात्मभावेति । तद्वैतत्पश्यन्निति ब्रह्मात्मकत्वसाक्षा गूढार्थसंग्रहः

तद्धैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे इत्यादि । तत् ब्रह्म एतत् आत्मानमेव अहमस्मीति पश्यन् एतस्मादेव

ब्रह्मणो दर्शनात् ऋषिर्बामदेवाख्यः प्रतिपेदेह प्रतिपन्नवान् किम् ’ इति ( श) भाष्यम् ’ तदात्मानमेवावैत् अहंब्रह्मास्मि

इति तस्मात् ‘ तत्सर्बमभवदिति उपक्रमवाक्ये आत्मन्शब्दसत्वेन एतच्छब्दस्त्र यथोक्तएवार्थः । आत्मन्शब्दश्च तत्रैव

पूर्व स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्य: ’ इत्यत्र सवा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः । पुरःपुरुष आविशत् ’ इति वक्ष्य माणपुरुषशब्दनिर्वचनानुगुणार्थप्रतिपादनेन ‘आत्मैवेदमग्रआसीत् पुरुषविध: ’ इत्येतद्ब्राह्मणो(३.अ.४.ब्रा)पक्रमे पुरु 6

6

।

षात्मशब्दयोः एकार्थकत्वबोधनेन च पुरुषशब्द समानार्थकः

‘अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानासर्वात्मा’ इति श्रुत्यन्त

रानुरोधत्, अन्त:प्रविश्य नियन्तृवचनः आत्मशब्दः, एवं च ’ तदात्मानमेवावैत् अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्रापि आत्मन्श ब्दवैयर्थ्यांन्यथाऽनुपपच्या अन्तर्यामिवेदनमेव विवक्षितम् । अन्तर्यामिवेदननिमित्तकमेव ‘तत्सर्वमभवत् ’ इत्यत्र सामा

नाधिकरण्यम् । एवं ’ यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत् ’ इति तदनन्तरैतत्पूर्ववाक्ये अन्तर्यामिवेदनरूपप्र 6

स एव तदभवत् ’ इत्यत्रापि अन्तर्याम्यैक्यमेव विवक्षितम्

।

तिबोधएव विवक्षितः।

एतद्विवरणे ‘ पुर:पुरुषआवि

शत् ’ इति सर्वत्र ब्रह्मैवान्तः प्रविष्टमित्यवोचाम’ इति परैरप्युक्तम् (शं. उ.भा) ॥

एवं च तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः इत्यत्रापि वामदेवस्य अन्तर्यामिदर्शनमेव पश्यन्नित्यत्र विवक्षितं पूर्ववाक्यद्व ।

यानुमारात् । ‘ अहं मनुः ’ इत्यादिप्रतिपत्तिरपि अन्तर्यामिप्रतिपत्तिरेव विवक्षिता

अहमित्यस्य अहंत्वविशिष्टान्तर्या

मिपरत्वेऽपि अहमित्यस्य शुद्धात्मपरत्वं वर्तत एव, विशेषणतया अस्मदर्थस्य विवक्षणेऽपि अस्मच्छन्दस्य सत्वेन ‘अस्म

दुत्तमः ’ (पा.सू..१.४.१०७) इति उत्तमपुरुषस्य नानुपपत्तिः । अयमर्थः ‘ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यार्थविचारे निरूपयि ,

ष्यते ।

‘ शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो बामदेबबत्’ इति सूत्रे परस्य जीवांन्तर्यामित्वप्रतिपादकशास्त्रमेवळाववक्षितमिति पूर्वमेध

(२२५. पु) निरूपितम् ॥

एतेन -’ यच्चाहंशब्दो जीवान्तर्यामिणि मुख्यः ‘अहं मनुरभवं सूर्यश्च ’ इति अन्तर्यामिण्यहंशब्दप्रयोगादिति 6

6

तन्न

,

शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो बामदेववत्’ इति न्यायेन वामदेवजीवचैतन्यस्य वस्तुतो ब्रह्माभेदेन सूर्यादिभावतया

५५३

श्रीभाष्यम्

इति (वृ.३.४.ब्रा.१०) ‘अहमेव च वर्तामि भविष्यामि ’ इत्यादि । सकलेतराज्ञानविरोधिन

इलच्छब्दप्रत्ययं मात्रभाजः परस्य ब्रह्मणो व्यवहारोऽप्येवमेव ’ ‘हन्ताहमिमास्तिस्रोदेवताः श्रुतप्रकाशिका

त्कारकथनेन निर्धूत निरवशेषाविद्यत्वं गम्यते । ब्रह्मणोऽपि तथा प्रतिपत्तिमाह-सकलेतरेति । सकलेतराज्ञानविरोधिनः नहि सकलेतरविषहरणनिपुणस्त्र वैनतेयस्य विषवश्यत्वसम्भव इति भावः । सच्छन्द प्रत्ययमात्रभाजः, सच्छब्दस्य सदिति प्रत्ययस्य च विषयभूतस्य । मात्रचा पाश्चात्यनामरूपभाक्तत्वव्यावृत्तिः । अनेनाहङ्कारसृष्टेः पूर्वमप्यहम्प्रत्ययं ज्ञापयति— अहम्प्रत्ययस्फुटीकरणाय अहमिमाः इति वाक्यं पूर्वमुपादत्ते । बहुस्याम् इति वाक्ये अस्मद्युत्तमः इत्युत्तमपुरुषबलात्

अहमिति प्रत्ययःसिद्धः। अहमिमास्तिस्र इत्यत्र अहंशब्दः कण्ठोक्तः नह्यहङ्कारस्य नामरूपव्याकर्तृत्वमिति भावः । बहू गूढार्थसंग्रहः

अन्तर्यामिपरत्वाभावात् ।

‘तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत, सएव तदभवत्’ इति पूर्ववाक्ये तत्त्वबोधननिमित्तकब्रह्मभा

वस्य प्रकृततया ‘पश्यन्प्रतिपेदे ’ इत्यादेपि बोधानोमत्तक ब्रह्मपरतया अन्तर्यामिपरत्वाभावात् । नच तर्हि शुद्धचित्यहमि

त्युत्तमपुरुषायोगः भूतपूर्वगत्या सम्भवात् ’ (अ.सि.अहंब्रह्मास्मीत्यादिश्रुत्यर्थकथने) इत्युक्तिः निरवकाशा । अहंत्वविशि

टार्थविवक्षणेनोत्तमपुरुषोपपत्तौ भूतपूर्वगतिकरूपनस्यानुचितत्वात् । अत्र-‘भूतपूर्वगत्या - बाधितानुवृत्त्या द्वारिभूतबोध स्याहत्यप्रकारकस्य अखंडाकारबोधस्य पूर्व भूतत्वेनेतिवाऽर्थः भूतत्वेने विवाऽर्थः’ इति लघुचन्द्रिकोतिरप्यनुपादेया ॥

ब्रह्मात्मभावापरोक्षनिर्धूतनिरवशेषाविद्यानामाप इति श्रीभाष्यसूक्त्या लघुसिद्धान्तनिर्धारितदिशा बाघितानु

वृत्तिर्नसम्भवतीति बोधितम् । द्वारीभूतबोधानन्तरपरसम्मतबोधस्तु निर्विकल्पकसौषुप्तप्रत्यक्षासम्प्रज्ञातसमाधिषु सोऽयं देव दत्त इति बोधे च सविशेषविषयत्वस्थापनेन महावाक्यजन्यबोधकालेऽहमर्थस्य सत्वेन तद्बोघेऽहमर्थविषयकत्वं नास्तीति स्थापनासम्भवेन च शशशृङ्गतुल्य एवेति तद्बोधप्रत्याशायाअपि नावकाशः ॥ सकलेतराज्ञानविरोधिनः इत्यादि । ’ इदमभिन्नमग्रे यदासीत् तत्सदेव, एकमेवाद्वितीयम्’ इत्येबमुद्देश्य विधे

यभावस्य विवक्षितत्वात्, अग्रे विद्यमानमनूय अखण्डसदद्वितीयविधानात् अग्रकालविद्यमानत्वोपलक्षिते वस्तुनि अखण्ड ॥

भावः

इति

पर्यालोचयिष्यते

अविद्यावादे

अवस्थाविशेषशक्तिविशेषादिकंतु

।

सिद्धान्तसिद्धत्वात्

एकाज्ञानपक्षस्यैव

•

सदाद्वितीयस्यैव धी: ’ (ए.अ.श्रु.अ.वि) इति अद्वैतत्वोपलक्षिब्रह्मनिर्विकल्पकनिश्चयः उपक्रमोक्तः व्यवस्थापितः । एवं च ब्रह्मनिर्विकल्पकस्य ‘ सदेव सौम्य ’ इति वाक्यतात्पर्यविषयत्वे तस्याज्ञानसामान्याविरोधित्वं नास्तीत्युक्तेरसम्भवात् । सच्छब्दप्रत्ययमात्रभाजः इति । अत्र मात्रपदेन उपासनव्यवच्छेदः उपासनस्यांपरब्रह्मविषयकत्वेनाप्रमात्वात्

ज्ञानस्य परब्रह्मविषयकत्वेन प्रमात्वेन प्रमाविषयस्यैव परब्रह्मत्वादिति भावः ॥ अत्र शब्दजन्यप्रत्ययविषयत्वमात्रोक्त्या वाच्यार्थस्य तात्पर्यविषयत्वं नास्तीति सूचितम् । हन्ताहमिमाः इत्यादि । ‘ सेयं देवतैक्षत’ इति तत्पूर्ववाक्यम् अत्र 6

॥

दृढीकृतः

उत्तार्थो

च

रुषनिर्देशेन

•

तच्छन्दः ‘सदेव सौम्येदमग्रआसीत्’ इति पूर्ववाक्यतात्पर्याविषयीभूतार्थपरामर्शी । पूर्ववाक्यतात्पर्यविषयीभूतस्त्रात्मनः तच्छब्देन अहमित्यनेन च निर्देशन परमात्मनोऽपि अहमर्थत्वं सिद्ध्यति । तस्यैव बहुस्यां प्रजायेय इत्यन्न उत्तमपु 70

‘ यस्मात्क्षरमतीतोऽहम् ’ इत्यादौ औपनिषद पुरुषस्याहमर्थता

५५४

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

(छा.६.प्र.३.ख.२) ‘वहुस्यां प्रजायेय’ (तै. आनं.६.अ.२) ’ स ईक्षत लोकान्नु सृजा’ इति (ऐतरेय. १, अनु. १. खं.१) तथा ‘यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपिचोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितःपुरुषोत्तमः ॥ ’ (गी. १५.अ.१८) ‘अहमात्मा गुडाकेश’ (गी. १०. अ.२० ) श्रुतप्रकाशिका सृजा इत्युत्तमपुरुषेणाहंशब्दाकर्षसिद्धिरिति भावः। स्मृतिं

यस्मादिति वचनं क्षराक्षरातीतस्वाभाविकरूपेणाहम्प्रत्ययज्ञापनार्थमुपात्तम्

।

।

दर्शयति । तथा यस्मादिति

स ईक्षतेति

।

पनिषत्स्वहमिति निर्देशज्ञापनायोपादत्ते ।

नह्यहङ्कारः

क्षराक्षरातीत: अतोऽहमस्मीत्युत्तमपुरुषेणाप्य हमर्थसिद्धिः । आत्मनोऽहंप्रत्ययं ज्ञापयति अहमामेति नहङ्कारश्चिदचि 3

दन्तरात्मा। स्वाभाविकनित्यरूपेऽहम्प्रत्ययं दर्शयति नत्वेवाहमिति । नह्यहङ्कारो नित्यः मृत्युविरोधिमुक्तिप्रदोऽप्यहम्प्रत्यय विषय इत्याह-तेषामिति नहङ्कारो मुक्तिप्रदः एवमनेकश्श्रुतिस्मृतिवचनोपादानं परविवक्षितद्वित्रतादृशवचनापनोदनार्थम्

गूढार्थसंग्रहः ।

स ईक्षत लोकान्नु सृजा इति । ’ आत्माबाइदमग्रआसीत् नान्यत्किंचनमित्’ इति तत्पूर्ववाक्यम् तत्र

’ नान्यत्किंचनमिषत् ’ इत्यत्र आत्मान्यस्य मिथ्यात्वविवक्षायाः परसम्मतत्वेन आत्मा शुद्धात्मैव विवक्षित इति ‘सईक्षत’ इत्यत्र तच्छब्देन तस्यैव परामर्शेन ‘सृजा’ इति उत्तमपुरुषेण शुद्धात्मन एवाहमर्थता सिद्ध्यति । छान्दोग्यैतरेयश्रुत्यो

रुभयो: एकार्थत्यं परेषामपि सम्मतम् । मिषस्पर्धायाम्’ इति प्रसिद्ध मिषधातोः धातूनामनेकार्थत्वेन आसीदीत्यर्थ कत्वं (ऐतरेयसायणीयभाष्ये) न युक्तम् । मिषधातोः स्पर्धार्थकत्वाङ्गीकारे च आत्मा वा ’ इति पूर्ववाक्ये सामाना धिकरण्येन उपादानोपादेयभावस्य प्रतीत्या उपादानकारणेन स्पर्धमानं निमित्तकारणमेव । ‘ नान्यत्किंचनमिषत् ’ इत्यत्र C

C

आत्माऽन्यनिमित्तकारणस्यैव निषेधः विवक्षितः । एतदनुरोधेन ‘सदेव सौम्येदमग्रआसीदेकमेवाद्वितीयम्’ इत्यत्रापि

‘ अग्रे एकमेवासीत् ’ इति योजना । ’ अद्वितीयम्’ इत्यत्र उपादानान्यनिमित्तकारणस्यैव निषेधः विवक्षितः । एवं च 6

अग्रे विद्यमानमनूद्य’ इत्यादिलघुचन्द्रिकोक्तार्थः श्रुतौ न विवक्षित इत्यपि निर्णीयते ॥

तंत्यौपनिषदं पुरुषम् इत्युपनिषत्तात्पर्यविषयत्वेन प्रतिपादितस्य पुरुषस्य अहमर्थत्वं गतिोपानषदाचार्येण निर्णी तमिति तात्पर्येणाह–यस्मात्क्षरमतीतोऽहम् इत्यादि । ’ परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते’ (प्रश्न)

परात्परं पुरुषं याति

विद्वान्’ (कैवल्य) ‘परात्परं पुरुषमुपैति ’ (मु) स उत्तमः पुरुषः (छा.८.प्र) इत्यादौ य उत्तम:पुरुषः प्रतिपादितः ,

स एव तंत्वौपनिषदं पुरुषम् इत्यत्रापि विवक्षितः । अत्र पूर्वं ‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इत्यनेन ‘ वेदैरनेकैरहव

वेद्यो बेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ’ (कै.व. १. २२) इति श्रुत्यर्थ: तंत्वौपनिषदम् इत्यत्र औपनिषदपदार्थश्चाभिहितः । अत्र क्षराक्षरशब्दौ न परसम्मतार्थप्रतिपादकौ, किंतु बद्धमुक्तपरावेव । ,

रात्

अक्षरात्परतः परः’ इति श्रुतिराप ‘परतो अक्ष 6

’ इति सामानाधिकरण्येन मुक्तावधिकोत्कर्षमेव प्रतिपादयतीति च प्रागेव (२२९. पु) निर्णीतम् । अत्र ‘वेदैरने 6

कैरहमेव वेद्यः’ इति श्रुतौ अहमर्थः न जीवः अपित्वौपनिषद पुरुषएवेति गीतायां निर्धारणेन तत्पूर्वे तत्र अहमितिश

ब्दास्सर्वेऽपि परमात्मपराएवेति निर्णीतं भवति । तेन ‘चिन्मात्रोऽहं सदाशिवः ’ (१८) ‘ चित्सदाहम् ’ (२१) इत्यन अहमर्थस्य ज्ञानस्वरूपत्वमेव विवक्षितम् । नतु जीवब्रह्माभेद इति निर्धारितं भवति ॥

श्रीभाष्यम् 6

नत्वेवाहं जातुनासम्’ (गी. २.अ. १२) ‘अहं कृत्स्मस्य जगतः प्रभवः प्रळयस्तथा ’ (गी. ७. अ.६) ‘अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तस्सर्व प्रवर्तते’ (गी.१०.अ.८) ‘तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसं ८

सारसागरात्’ (गी.१२-७) ‘अहं बीजप्रदःपिता’ (गी.१४.४) ‘वेदाहं समतीतानि ’ (गी. ७ २६) इत्यादिषु । यद्यहमित्येवात्मनस्स्वरूपम् । श्रुतप्रकाशिका

एभिरहंशब्दैश्चिन्मात्रमुपलक्ष्यते चेदनेकवाक्यस्थाहंशब्द लक्षणैव दोषः । महाभूतान्यहङ्कारः – इति क्षेत्रान्तर्भाव

वचनमेकम्

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममश्शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ इति त्याज्यत्वपरं वचनं द्वितीयम् अहङ्कारविमूढात्मा इत्यपरम् एतत्त्रयमनुदाहृतमप्यभिप्रेतं उत्तरत्र परिहारात् । पूर्व गूढार्थसङ्ग्रहः

नत्वेवाहमित्यादि । अत्राहमर्थस्य कालत्रयसत्त्वप्रतिपादनेन नित्यात्मरूपत्वमेव नत्वन्तःकरणादिरूपत्वमिति

सिद्ध्यति ॥ तेषामहं समुद्धर्तति । अहमर्थस्य जीवानां मृत्युसंसारसागरात्समुद्धर्तृत्वस्य कथनॆन अहमर्थस्य परसम्मता

नित्यपदार्थरूपता निराकृता भवति । पञ्चपादिकायाम्-‘अहमिदं जानामि ’ इत्यत्र सिःकल्पना इति बौद्धमतमुप क्षिप्य प्रभाकरभट्टमतॆन समाधानमुपवर्ण्य तहूषयित्वा, ‘तस्मात् ब्रह्मविदामेक पुण्डरीकस्य लोकानुग्रहैकनिरततया सम्य ग्ज्ञानप्रवर्तनप्रयोजनकृतशरीरपरिग्रहस्य भगवतो भाष्यकारस्य मतमागमयितव्यम्’ इत्युपक्रम्य अहमर्थस्यानात्मत्वं सिद्धान्तितम् । अत्र विवरणम्– ‘यस्मादात्मनोऽहंकारो भिद्यते, तस्मादागममूलभाष्यवचनमुपपन्नमित्याह-‘तस्माद्ब्रह्म विदाम् ’ इति । कश्चासावागम: ? ’ स एवाधस्तात् स एवोपरिष्टात्’ इति भूमाख्यब्रह्मणः सर्वात्मकत्वमभिधाय ‘अथा तोऽहङ्कारादेशः ’ इति तस्यापि सर्वात्मकत्वमुक्त्वा ‘अथात आत्मादेश: ’ इत्यात्मानमहङ्काराद्भेदेन निर्दिशति ॥ ननु जीवब्रह्मणोः सार्वात्म्यव्यपदेशः यथैकत्वव्यपदेशसिद्ध्यर्थः एवमहङ्कारस्यात्मैकत्वसिद्ध्यर्थो व्यपदेशस्स्यात् ।

तन्न, द्वयोस्सार्वात्म्यायोगात्। तत्र युक्तं भेदेन प्रतिपन्नयोर्जीवब्रह्मणोरेकत्वसिद्ध्यर्थः तदुपदेशः, अहङ्कारस्यतु पूर्वमे

वात्मैकंत्वप्रतिपत्तेः पृथगुपदेशो भेदसिद्ध्यर्थ इति गम्यते । ब्रह्मणः परोक्षस्य प्रत्यक्षत्वसिद्धये अहमात्मत्वमुपदिश्य पुन

स्तद्ध्युदासेन मुख्यात्मत्वमुपदिशतीत्यर्थः

८

महाभूतान्यहङ्कारः’ इति च स्मृति: ’ इति ॥

अत्र अद्वैतसिद्धि: (अहमर्थानात्मत्वोपपत्ती) ‘नापि मध्येऽहङ्कारोपदेशवयर्थ्यम् ब्रह्मणः आपरोक्ष्यायाऽहङ्कारै ;

क्योक्तेः । नच त्वन्मते प्रत्यगर्थरूपस्यात्मन एवापरोक्षैकरसत्वेन तदैक्योक्तयैवापरोक्ष्यसिध्या अहङ्कारे आविद्यमानस्स र्वात्म्योक्त्ययोग इति वाच्यम् । आत्मसम्बन्धेनैवाहङ्कारोऽप्यपरोक्ष इति आत्मैक्यादेवापरोक्ष्यं यद्यपि सिद्धम् ; तथाऽप्य

हङ्कारे आपरोक्ष्यस्य सुप्रसिद्धत्वात् अहङ्कारोक्तिर्नायुक्ता’ इति । अत्र पृथगुपदेशो भेदार्थ इति विवरणोक्तार्थपराद्वैत सिद्धितात्पर्यमित्थमुक्तं चन्द्रिकायाम् ‘पृथगुपदेशो भेदार्थ इति । परिच्छिन्नस्याहङ्कारस्य स्वरूपेण न सार्वात्म्यम् । किंतु • सर्वात्मक चिदात्मघटितत्वेनेत्येतज्ज्ञापयितुम् ‘अथात आत्मादेशः’ इत्यादिकमुक्तम् । नचैवम् ‘अथातोऽहङ्कार’ इत्यादिक

मनुक्त्वा ‘अथात आत्मा’ इत्याद्येवोच्यतां, तावतैव ब्रह्मात्मनोरैक्यसम्भवादिति वाच्यम्; आत्मपदस्य लोकेऽहमर्थ

‘अथातोऽहङ्कारादेशः ‘ अथात आत्मादेश: ’ इत्यत्राहङ्कारात्मशब्दवाच्यार्थाभेदः

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः ।

एव प्रयोगात्, शुद्धात्मनः सार्वात्म्यबोधनासम्भवात् अहङ्कारादेशबाक्योत्तरम् आत्मादेशवाक्योक्तौतु पनिरक्तयप्र तिसन्धानद्वाराऽऽत्मपदस्य शुद्धात्मपरत्वनिश्चयेन शुद्धात्मनः सार्वात्म्ये उक्ते तद्घटितत्वेनाहङ्कारस्य सार्वात्म्योक्तिरिति निश्च यसम्भवः, तथाचोक्तरीत्याऽहङ्कारातिरिक्तात्मन्यात्मपदतात्पर्यनिर्णायकत्वेन पृथगुपदेशो भेदार्थ इति भावः’ इति ॥ शङ्कराचार्यैरुपनिषद्भाष्ये यत्र नान्य

’ इत्यधिकरणाधिकर्तव्यतानिर्देशात् ‘सएवाधस्तात् ’ इति च

परोक्ष॒नि॑र्देशात् द्रष्टुर्जीवादन्यो भूमा स्यादित्याशङ्का कस्यचिन्माभूदिति ’ अथात इत्यनन्तरमहङ्कारेणादिश्यत इत्यहङ्कारा ८

"

देश: । द्रष्टुरन्यत्वदर्शनार्थं भूमैव निर्दिश्यतेऽहङ्कारेण ‘अहमेवाधस्तात् ’ इत्यादिना । अहङ्कारेण देहादिसङ्घातोऽप्या दिश्यते अविवेकिभिरिति अतस्तदाशङ्का माभूदिति अथानन्तरमात्मादेशः आत्मनैव केवलेन सस्वरूपेण शुद्धेनादि श्यते’ इत्युक्तम् । एतद्भाष्यपर्यालोचनायां भूम्नः अहङ्कारस्यचैक्यमेव ’ अथातोऽहङ्कारादेश: ’ इत्यत्र विवक्षितम् ।

अहङ्कारस्याविवेकिनां देहाद्यभेदभ्रमेण भूमाभेदो न सम्भवतीति शङ्कांविनिवर्त्य विवकिप्रतिपत्तये अहङ्कारस्य शुद्धामा ।

भेदः ‘ अथात आत्मादेश: ’ इत्यत्र विवक्षित इति निर्मत्सराणां स्फुटम् एवं स्थिते अहङ्कारात्मनोर्भेद: अनया श्रुत्या कथं

सिद्ध्यति ? अथात आत्मादेशः’ इत्यत्रापि आत्मन् शब्दलक्ष्यस्यैव शुद्धत्वम् । एवम् ’ अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्य (

।

त्रापि उभयत्र लक्ष्यार्थविवक्षायां सार्वात्म्यमुपपद्यते । भेदोक्तिर्न घटते

अहङ्कारशब्दवाच्यार्थस्य शुद्धात्मभेदः विवक्ष्ति

।

इत्यपि न सम्भवति ८ अथात आत्मादेश: ’ इत्यत्र वाच्यार्थविवक्षणे सार्वात्म्यं न सम्भवति

लक्ष्यार्थविवक्षण पूर्व

वाक्ये वाच्यार्थो विवक्षितः, अत्र लक्ष्यार्थो विवक्षित इत्यत्र विनिगमकमेव नास्तीति विवरणकृतां भेदसिद्ध्यर्थत्वप्रत्या शाया नावकाशः । 6 अथात आत्मादेश '

इत्यत्र शुद्धात्मैव लक्ष्यो विवक्षित इति (शं) भाष्ये स्फुटम् ॥

एवंचोभयत्र लक्ष्यार्थविवक्षायाः परमते अकामेनापिसिद्ध्या भूमब्रह्माभेदप्रतिपत्त्यर्थत्वं वाक्यद्वयस्य परमंते सङ्ग

तम् ; नत्वहङ्कारशुद्धात्मभेदप्रतिपत्त्यर्थत्वम् । अहङ्कारे आपरोक्ष्यस्य सुप्रसिद्धत्वेन ब्रह्मणः आपरोक्ष्यासद्धिरित्यपि न सम्भ

।

वति

परिच्छिन्नएवापरोक्ष्यं सिद्धमिति, ततः ब्रह्मण्यापरोक्ष्यसिद्वेरसम्भवात् । सार्वाभ्यं कल्पितमिति निश्चये एतद्वाक्य

सत्वेऽप्यापरोक्ष्यानिश्चयेन ब्रह्मण: आपरोक्ष्यसिद्ध्यर्थमेतद्वाक्यसाप ल्यमपि न सम्भवति । परिच्छिन्नस्याहङ्कारेण स्वरूपेण न सार्वात्म्यम्, किंतु सर्वात्मकचिदात्मघटितत्वेनेत्येतज्ज्ञापयितुं ‘अथात आत्मादेश’ इत्युक्तमिति चन्द्रिकोक्तिरप्यनुपा देया ।

6 अथात आत्मादेश’

इति वाक्येऽपि लक्ष्यार्थविवक्षण एव सार्वात्म्यम्, एवमेव ’ अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्य

त्रापीति विशेषाभावात् । अहङ्कारस्य चिदात्मघटितत्वं चिदचित्संवलनात्मकत्वंचाप्रामाणिकमेवेति प्रागेव (४४१–२०२. पु) उक्तम् ॥

एतेन ‘देहादिसङ्घातेऽविवेकिप्रयोगदर्शनात् ’ इत्युदाहृतोपनिषद्भाप्यानुवाद (अ.सि) विवरणे अविवेकीति ।

अहङ्कारस्योच्चारयितृशक्तत्वेऽपि चिदचित्संवलितस्योच्चारयितुरविवेकेनैव ग्रहः । शुद्धात्मनि प्रयोगो यद्यप्युक्तार्थ रूपशवयस म्बन्धज्ञानात् तथाऽपि शुद्धात्मस्वरूपज्ञानस्य प्रमात्वान्नाविवेकाधीनत्वम् | अहमर्थस्याविद्याप्रयुक्तत्वेन ग्रहीतुरविवेकित्व

मुक्तमिति बोध्यम्’ इति चन्द्रिकोक्तिरप्यनादरणीया | अहमर्थस्य चिदचित्संवलितत्वाविद्याप्रयुक्त त्वयोरेव स्थापनासम्भ वात् । एतेन ‘ प्रकृते चाभेदपरत्वे विरोधः जडाजडयोरैक्यायोगात्’ इति ’ अथातोऽहङ्कारादेश ’ इति वाक्यस्य भूमा

।

भेदे विरोधः योऽयमद्वैतसिद्ध्युक्तः सोऽपि निरवकाशः । अहमर्थस्य जडत्वं सिद्धबकृत्य इत्थमुच्यते

विवरणेतु आगम

मूलकं भाष्यकारमतमित्युक्तम् । तत्र अहमर्थस्यानात्मत्वं आगमेनैव सिद्ध्यतीत्यभिप्रायो वाच्यः ; श्रुतेस्तु अभेद एव तात्पर्य वर्णितम् । तत्र च जडत्वादभेदो न सम्भवतीति भवद्भिरुच्यते, एवमुक्तिः विदुषां न मुदमादधाति । देहादि

विवरणे श्रुतिस्मृत्युभयोरुपादानेऽपि स्मृतिमात्रमवलम्ब्यात्र शङ्काकरणे बीजम्

५५७

श्रीभाष्यम्

कथं तर्ह्यहङ्कारस्य क्षेत्रान्तर्भावो भगवतोपदिश्यते ? ’ महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेवच ' (गी.१३.अ.५) इति ? उच्यते - स्वरूपोपदेशेषु सर्वेष्वहमित्येवोपदेशात् श्रुतप्रकाशिका

मेतद्वचनाभिप्रायेण सुषुप्तिमुक्तयोन्नन्वेतीत्युक्तम् । इममर्थमवलम्ब्य चोदयति । कथं तर्हीति । परिहरति । उच्यतइति ।

अहमहङ्कारयोरभेदबुद्ध्या परेण परिचोदिते प्रकृतिप्रत्यययोरर्थवि भागव्युत्पादनाय प्रकृत्यर्थभूत आत्मन्यहंबुद्धेः प्रामाणि कत्वस्थैर्ये दर्शयति । स्वरूपोपदेशेष्विति ॥ गूढार्थसंग्रहः

सङ्घाते अविवेकिप्रयोगोक्त्या विवेकिनां देहादिसङ्घातभिन्न एव प्रयोग इति भवद्भिरप्यभ्युपगतं भवति। ‘अयमर्थः श्रूयतां चाप्यविद्यायाः स्वरूपम्’ इति विष्णुपुराणविवरणपरभाष्ये स्फुटीभविष्यति ॥ एवं च विवेकिनां देहादिसङ्घातभिन्नेऽहंशब्दप्रयोगः तजन्यज्ञानस्य प्रमात्वं च सम्प्रतिपन्नम् । तत्र परमते

सिद्धान्ते च रीतिर्भिन्ना। सिद्धान्ते वाच्यार्थः, परमते लक्ष्यार्थ, इति विशेषात् । सिद्धान्तेऽहमिति प्रतीतिविषय एवाह ,

।

ङ्कारादेश इत्यत्र विवक्षितः । अहमिति प्रतीतिविषयस्य परिच्छिन्नस्य जीवस्य सार्वात्म्यं नात्र विवक्षितम्

तत्तदा

त्मनः तत्तदीयाहमितिप्रतीतिविषयस्य परिच्छिन्नतया सार्वात्म्यायोगात् । ‘अथातोऽहङ्कारादेश: ’ इत्यत्र अहमिति प्रती

तिविषयः परमात्मैव विवक्षित इति तेनैव निर्णीयते । औपनिषदपरमपुरुषस्याहमिति प्रतीतिविषयता ’ यस्माक्षरमतीतो ऽहम् ’ इति गीतावाक्ये पूर्वमेव भगवता निर्धारिता ॥ ‘ अथातोऽहङ्कारादेशः ’ अथात आत्मादेश: ’ इति वाक्यद्वयं रूपद्वयेनापि सार्वात्म्यबोधनाय । एतावता व्यक्त्यै

।

क्यमप्रकम्प्यम्। सच्चिदानन्दशब्दप्रवृत्तिनिमित्तभेदेऽपि सच्चिदानन्दशब्दानामेकार्थबोधकत्ववत् । क्वापि शब्दतः धर्मा प्रकारकबोधस्यासम्भवात् सर्वत्र धर्मप्रकारेणैव शब्दस्य अर्थबोधकत्वात् प्रवृत्तिनिमित्तविवक्षायामैकार्थ्ये न सम्भ वतीत्यादिकं तत्तद्धर्मोपलक्षितपरत्वमङ्गीकृत्य उपलक्षणधर्मस्य प्रकारत्वस्थापनेन पूर्वमेव समाहितम् । परंमात्मनः अहम् र्थत्वं नास्तीति भ्रमनिरास: ‘अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्यत्र अहमर्थस्य भूमाभेदप्रतिपादनेन समर्थितो भवति । अह मेबाधस्तादहमुपरिष्टात्’ इति उत्तरवाक्यानुसारेण ’ अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्यत्राहङ्कारशब्दः अहमिति प्रतीतिविषयपरः नाव्यक्तपरिणामभूताहङ्कारतत्वपरः । अहमिति प्रतीतिविषयो जीव एव विवक्षितइत्यङ्गीकारेऽपि ’ तदात्मानमेवावैदहंत्र ८

ह्यास्मि’ इति श्रुतौ जीवान्तर्यामिणो विवक्षायाः ‘औपनिषदपरमपुरुषवरणीयता’ इति महासिद्धान्तोपक्रमवाक्यविवरणे निर्धारणेन अथात आत्मांदेश ’ इत्युत्तरवाक्येन तद्दृढीकरणेन च जीवान्तर्याम्येव विवक्षित: । अयमर्थः भूमाधिकरण ● भाष्ये वक्ष्यते । एवं च ’ अथातोऽहङ्कारादेश: ’ अथात आत्मादेशः’ इति विवरणोदाहृतश्रुत्या आत्मनः अहमर्थान्यत्वं (

36

॥

इत्यादिना

क्षेत्रान्तर्भाव

तहकारस्य

कथं

शङ्कते

विवरणकारसिद्धान्तमेव

त्रमुपन्यस्य

`

न सिद्ध्यति । श्रुतावहङ्कारशब्दप्रयोगेण अहमर्थस्यात्मनो भेदशङ्काऽपि न घटते, इत्यभिप्रेत्य विवरणोदाहृतगीतावचनमा स्वरूपोपदेशेषु सर्वेध्वित्यादि । ‘तदात्मानमेवावैत् अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यादौ परेषामध्ययमर्थ एवं सम्मतः ।

‘

एबम् ‘ अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्यत्रापि अहमर्थस्य चिदचिद्रन्थित्वमङ्गीकृत्य परैरात्मान्यत्वमभिधीयते । तत्स्थापनं न

महाभूतान्यहङ्कारः ’ इति गीतायामहङ्कारतत्त्वस्यैव विवक्षितत्वम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तथैवात्मस्वरूपप्रतिपत्तेश्चाहमित्येव प्रत्यगात्मनस्स्वरूपम् । अव्यक्तपरिणामभेदस्याहङ्का रस्य क्षेत्रान्तर्भावो भगवतैवोपदिश्यते । सत्वनात्मनि देहेऽहम्भावकरणहेतुत्वेन अहङ्कार

इत्युच्यते । अस्यत्वहङ्कारशब्दस्याभूततद्भावेऽर्थे च्चिप्रत्ययमुत्पाद्य व्युत्पत्तिर्दृष्टव्या | श्रुतप्रकाशिका

।

अन्यथासिद्धिं दर्शयन् तत्राहङ्कारशब्दविवक्षितमाह–अव्यक्तेति

अव्यक्तपरिणामभेदस्येति । नत्वहमर्थ

स्थेत्यर्थः । ‘ अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्यादिषु शुद्धस्वरूपस्याहङ्कारशब्देनाभिधानाभ्युपगमेऽपि न विरोध: । सत्वहङ्कारश यद्यहङ्कारशब्दवाच्यत्वमात्रात् प्रत्यगात्माऽपि (जड) क्षेत्रभेदस्स्यात् तर्हि हरिशब्दवाच्यत्वसाम्यात्

सिंहो मण्डूकस्यात्

अतोऽनेकार्थाभिधायिशब्द कत्वमर्थभेदाविरोधीति भावः । यथा आगमप्रामाण्ये-

।

ब्दोऽहमर्थविषयपरः ।

तथा च हरिशब्दस्य दृष्टा मण्डूकवाचिता ।

इति तच्छन्दवाच्यत्वात्सिंहो मण्डूक एव किम् ॥

तथा गाशब्दवाच्यत्वाच्छब्दश्चापि विषाणवान् ।

इति । अथाहङ्कारशब्दस्याव्यक्तपरिणामविशेषवाचकत्वप्रकारं दर्शयति । सत्विति । अहंभाव: अहमिति बुद्धिः। भावशब्दस्य बुद्धिवाचकत्वमभिप्रायवरतया प्रयोगादवगम्यते ॥

सर्वत्राहंशब्दार्थमेकरूपमङ्कीकृत्य अहंकारशब्दस्याव्यक्तपरिणामवान्चित्वं शब्दानुशासनप्रक्रिययोपपादयति । अस्य विति । च्चिप्रत्ययस्य सर्वलोप: ‘ कृञ::करणे घञ् ’ क्षेत्रान्तर्भावोपदेशस्त्र निर्वाहःकृतः । अहङ्कारं बलं दर्पम् ' ८

गूढार्थसंग्रहः सम्भवतीति प्रागेवोक्तम् ।

निर्विशेषचितं सिद्धवत्कृत्य अहनिति तावत् प्रथमोऽध्यासइत्यादि अध्यासपरम्पराकल्पनेन

व्यवहारसामान्यस्याव्यासिकत्वं प्रतिपाद्यते । अहमिदं जानामि ’ इति सर्वेषामनुभवः, सुषुप्तौ मुक्तौ च अहमर्थसद्भावः 6

साधितः । इत्यभिप्रेत्याह-अहमित्येव प्रत्यगात्मनः स्वरूपमिति ॥ ।

अव्यक्तपरिणामभेदस्याहङ्कारस्येति

अयमर्थः साङ्ख्यसम्मत इति परेपामप्याअभिमतम् ।

‘इतरेषांचानुपलब्धेः '

(२.१.२) इति सूत्रे अहङ्कागदीनि तत्त्वानि लोके वेदेचानुपलब्ध्या न व्याससम्मतानीति परैरुक्तम् (शं) तत्सूत्रमन्यार्थ ।

कमिति भाष्यश्रुतप्रकाशिकयोर्व्यक्तम्

अहङ्कारादितत्त्वान्यपि श्रौतानीति महभारत एव व्यक्तमुक्तम् । अयमर्थः मन्वा

दिसम्मत: निरूपितंचैतत् हयशिरोरत्नभूषणदीधितौ ॥

महाभूतान्यहङ्कारः इत्येतत्पूर्व ‘भूमिरापोऽनलो वायुः स्रं मनो बुद्धिरेव च । ’ इति श्लोकेऽप्यहङ्कारशब्द उपात्तः । महाभूतानि तत्र विशिष्य निर्दिष्टानि, अत्र महाभूतशब्दे पञ्चतन्मात्रा अपि विवक्षिताः । ’ इन्द्रियाणि ।

दशैकं च ’ इति एकादशेन्द्रियाणि मन्वादिभिरुक्तानि अत्र प्रतिपादितानि

एवं च ’ भूमिरापोऽनलो वायुः

‘ महाभू

तान्यहङ्कारः इत्युभयत्रापि चतुर्विंशतितत्त्वानि विवक्षितान्येव, तत्त्वपरिगणनै दंपर्याभावाच्च स्फुटमनुक्तिः । ’ अहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ’ बुद्धिरेव च अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिः इति निर्देशक्रमपर्यालोचनायां अव्यक्तमहत्तत्त्वाहङ्कारत. त्वानि विवक्षितानीति स्फुटं प्रतीयते । अतश्च गीतायामप्यहङ्कारः अव्यक्तपरिणामभेदं एव विवक्षित इति भावः ॥

(

अथातोऽहङ्कारादेशः

१८

महाभूतान्यहङ्कारः’ इत्यत्राहंबुद्धिभेदेनार्थभेदः

५५९

श्रीभाष्यम

अयमेवत्वहङ्कारउत्कृष्टजनावमानहेतुर्गर्वापरनामा शास्त्रेषु बहुशो हेयतया प्रतिपाद्यते । तस्माद्वाधकापेताऽहंबुद्धिस्साक्षादात्मगोचरैव । शरीरगोचरात्वहंबुद्धिरविद्यैव । यथोक्तं भग

वता पराशरेण ‘थ्र्यतांचाप्यविद्यायास्स्वरूपं कुलनन्दन |

PRON

SPER

48

श्रुतप्रकाशिका

इति त्याज्यतयोपदेशस्य निर्वाहःक्रियते । अयमेवत्विति । अयंशव्देन प्रस्तुताहंभावो विवक्षितः नत्वहंभावकरणहेतुः

गर्वापरनामेति वचनात् नहि महदहङ्कारयोरन्यतरोऽहङ्कारो गर्वापरपर्यायः । अतोऽत्राहंभावएवायंशब्दविवक्षितः । प्रश स्तदेहेऽहंबुद्धिरुत्कृष्टजनावमानहेतुः । अहङ्कारः अहंबुद्धिः मानसव्यापारवाचिनः करोतेः बुद्धिपरत्वं युज्यते। यथा—

।

तदेकावयवं देवं चेतसाहि पुनर्बुधः

कुर्यादिति

…

121958

मनसा करणंहि वेदनम् । अतोऽहंबुद्धिरहङ्कारः च्विप्रत्ययार्थगर्भत्वात् अनहम्यहंबुद्धिगर्भाविमावहंभावाहङ्कारशब्दौ ।

अत्र भावे व्युत्पत्तिः, * पूर्वत्र करणे व्युत्पत्तिः ‘गर्वोऽभिमानोऽहङ्कारः’ इति नैघण्टुकाः ॥ ननु कथंभावे व्युत्पन्नस्याहङ्कारशब्दस्य * उपादेयगोचरतया प्रयोगः ‘अथातोऽहङ्कारादेश’ इति । उच्यते

सत्वहङ्कारशब्दस्साक्षादहमर्थबुद्धिवाची नत्वनात्मन्यात्मबुद्धिपरच्चिप्रत्ययार्थगर्भ: । हेयोपादेयरूपेण शब्दप्रतिपन्नयोरहंबु दृध्योर्विषयविभागं निगमयति । तस्मादिति । अस्मिन्नर्थे प्रमाणमाह- यथोक्तमिति । अत्रैव पुराणे अनात्मविषयाहं बुद्धिवचनयोर्भ्रान्तत्वमात्मविषयेत्वभ्रान्तत्वं च स्पष्टम् । यथा गूढार्थसङ्ग्रहः

तस्माद्वाधकापेता अहंबुद्धिरित्यादि । अहङ्कारेण देहादिसङ्घातोऽप्यादिश्यते अविवेकिभिरिति ’ परैरप्युक्तेः ८

(शं. उ. भा) एतेन अहंबुद्धिस्तद्धे तुश्चाहङ्कारः, अहंबुद्धिश्च द्विधा अनहमर्थेऽहंबुद्धिः, अहमर्थेऽहंबुद्धिश्चेति तत्र द्वितीयव्युत्पत्त्या अथातोऽहङ्कारादेश’ इत्यत्र अहङ्कारशब्दः प्रथमव्युत्पत्त्या ’ महाभूतान्यहङ्कारः ’ इत्यत्र अहंकारशब्द इति विवेकः प्रद शितो भवति ॥ ८

शरीरगोचरात्वहं बुद्धिरविद्यैवेति । ‘अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या’ इत्यनन्तर श्लोकयोः शरीर एव अहंबुद्धेः अनाम ।

न्यात्मबुद्धित्वस्य प्रतिपादनेन अहमित्येतावन्मत्रबुद्धिर्नाविद्या इति निर्णीतं भवति । एतेन अहमर्थस्याध्यासिकत्वं चिद चिद्रन्थित्वमविद्याप्रयुक्तत्वं पराशरेण निरस्तं भवति अत्र पराशरेण देहे अहंबुद्धेरेव अविद्यात्वकथनेन ‘अहं ममेत्य

विद्येयं व्यवहारस्तथाऽनया’ (६.८.१००) इत्यत्र देहेऽहमिति बुद्धेरेव अविद्यात्वं पराशरस्य विवक्षितम् ॥ नतु अह मिति बुद्धिमात्रस्य ‘ देवादिभेदेऽपध्वस्ते ’ (त्रि.पु.२.१४.३३). ’ पुमान्नदेवो ननरः (२.१३.९४) इत्यादौ ‘चतुर्वि "

घोऽपि भेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धन: ’ (वि.ध.१००.२१) इत्यत्र च देवमनुष्यादि शरीरभेदनिबन्धन देवमनुष्याद्यभेद

ज्ञानस्य भ्रमत्वोक्तेः ‘ अहं मम’ इत्यस्योत्तरार्धे ‘परमार्थस्त्वसंलाप्यः गोचरो वचसां नयः” इति शुद्धात्मनः देवमनुष्यादि शब्दा प्रतिपाद्यत्वस्य प्रतिपादनाञ्च । ‘अनात्मन्यात्मबुद्धियी’ इत्यत्र देहेऽहमर्थबुद्धेः अविद्यात्वप्रतिपाद कोत्तरबाक्यानुसा

रेण आत्मा अहमर्थएवेति अहमित्यात्मविषयकं ज्ञानं प्रमा इति च निर्धारितं भवति । ’ सोऽहं सन्चत्वं सच सर्वमेतदात्म

स्वरूपं त्यज भेदमोहम्’ (२.१६.२३) इत्यत्रापि अहम् त्वम् इत्येतच्छन्दार्थस्यात्मस्वरूपत्वं देवादिशब्दार्थस्यात्मस्वरूपत्वाभा

पराशरोक्तदिशा परमते (अ.सि.गु.चं) देहात्मैक्याथ्यासानुपपत्तिः

५६०

[जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

अनात्मन्यात्मबुद्धिर्येति ॥ ’ (वि.पु.६.अ. ७.अ.१०) यदि ज्ञप्तिमात्रमेवात्मा तदाऽनात्मन्यात्मा

भिमाने शरीरे ज्ञप्तिमात्रप्रतिभासस्स्यात् न ज्ञातृप्रतिभासः | तस्माज्ज्ञाताऽहमर्थएवात्मा । तदुक्तम् ‘अतः प्रत्यक्षसिद्धत्वादुक्तन्यायागमान्वयात् । अविद्यायोगतश्चात्मा ज्ञाताऽहमिति

भासते’ (आत्मसि.२२.पु ) श्रुतप्रकाशिका

आकाश वाय्वग्निजलप्रुवीभ्यः पृथस्थिते । आत्मन्यात्ममयं भावं कः करोति कळेबरे ॥ पञ्चभूतात्मके देहे देही मोहतमोवृतः । अहं ममैतदित्युच्चैः कुरुते कुमतिर्मतिम् ॥ इति ॥ आदिभरतचरिते

आत्मन्येष न दोषाय शब्दोऽहमिति यो द्विज । अनात्मन्यात्मविज्ञानं शब्दो वा भ्रान्तिलक्षणः ॥

इति एतद्वचनार्थमप्यहमर्थात्मत्वहेतुत्वेनाह-यदीति । अनात्मनीति । अनात्मन्यहंप्रतीतिः कथमात्माभिमान इत्यर्थः ।

।

।

अहमर्थात्मत्वं निगमयति तस्मादिति ॥ अस्मिन्नर्थे आत्मसिद्धिग्रन्थमुदाहरति । तदुक्तमिति धर्मधर्मिभावेन प्रतीतिः प्रत्यक्षसिद्धिः स्थिरत्वास्थिरत्वा दिवैषम्यं श्रुत्यर्थापत्तिश्च न्यायः । आगमोदाहृतोपनिषद्वाक्यानि अविद्यायोगोऽनन्तरो भ्रान्तियोगः । अहमर्थस्य अनात्मत्वे स्थूलोऽहमिति भ्रान्तेरयोग इति वार्थः । ज्ञातुरात्मत्वे संवादिग्रन्थो दर्शितः । ज्ञप्तरनात्मत्वेचात्मसिद्धिग्रन्थ गूढार्थसङ्ग्रहः

वश्च स्फुटः। अयमर्थः तत्रैव ’ आत्मन्येष न दोषाय शब्दोऽहमिति ’ (वि.पु.२.१३.८१) ’ शब्दोऽहमिति दोषाय नात्म

।

न्येषः’ (२.१ ३.८२) इत्यत्र तदुत्तरार्धोक्तभ्रान्तिलञ्चणदोषायाहमिति शब्द: नैव प्रयुज्यत इति स्पष्टमुक्त्या अहमर्थस्याध्या सिकत्वं परसम्मतं पराशरेणैव निरस्तम् अहमर्थस्याध्यासिकत्वं पराशरसम्मतं यद्यभविष्यत् अहमिति तावत्प्रथमोऽ ध्यास इति पराशरादयो अवक्ष्यन्नेव । नच तथा पराशरादयः कथयन्ति अतोऽहमर्थस्यानात्मत्वमुक्तमिति भावः ॥ एतेन ’ अहमित्यस्य द्व्यंरात्वेन चिदंशे कर्तृत्वादिविशिष्टान्तःकरणैक्याध्यासवत् देहेन्द्रियाद्यैक्याध्यासेन आत्मैक्यवि षयत्वसम्भवात् । तथा च आत्मनि देहेन्द्रियाद्यैक्याथ्यासो युज्यत एव’ इत्यद्वैतसिद्धिः, चिदंशे अज्ञानोपहितचिति ननु

तथा-ऽपि न शुद्धात्मैक्याध्यासे तत्प्रमाणं तत्राह — तथा चात्मनीति । उपहितात्मन्यैक्याथ्यासे सिद्धे शुद्धस्योपहितानुस्यूतत्वेन भानात् भासमानेऽप्यावरणस्योक्तत्वात्, उपहितनिष्ठं शुद्धतादात्म्यं देहादावारोप्यत इति भावः । ’ इति गुरुचन्द्रिकाचा ,

।

नादरणीया

अहमित्यत्र भ्रान्तिलक्षणदोषो नास्तीति पराशरेणैव निर्धारणेन अहमित्यत्राध्यासस्यैवासिद्धेः । तेना

हमर्थस्य द्व्यंशत्वमपि निरस्तम् । देहे अहमिति प्रतीते: उपहितविषयकत्वं च तेनैव निरस्तम् ॥ न ज्ञातृप्रतिभासइति । अहमर्थप्रतिभास इति भावः । एतेन ‘अवियोपहितेऽहङ्कारोऽध्यस्यते, तदुपहिते कामादयः तद्विशिष्टे स्थूलशरीरम् इत्यादिप्राक् (२२४) उदाहृतप्रक्रिया अनुपादेयेति सिद्धम् ॥

‘नचाहम्प्रत्ययो व्यामोह इति शक्यते वक्तुं बाधकप्रत्ययाभावात्

नच शक्यमेवमवगन्तुं यथोपलभ्यन्तेऽर्थाः न

तथा भवन्तीति ‘यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति प्रत्ययः सएवासमीचीनप्रत्ययः नान्यः’ इत्यादिवदतां शबरा

श्रुतिः प्रत्यक्षं बाधितुं नालमिति शबरादिसिद्धान्तं स्थापयितुं शङ्काऽनुवादः श्रीभाष्यम्

इति ॥ तथाच ‘देहेन्द्रियमनःप्राणधीभ्योऽन्योऽनन्यसाधनः । नित्यो व्यापी प्रतिक्षेत्रमात्मा

।

भिन्नस्स्वतस्सुखीं’ (आत्मसि. ५. पु) इति ॥ अनन्यसाधनः स्वप्रकाशः । व्यापी अतिसू क्षमतया सर्वाचेतनान्तःप्रवेशनस्वभावः यदुक्तम् दोषमूलत्वेनान्यथासिद्धिसम्भावनया सकलभेदावलम्बिप्रत्यक्षस्य शास्त्रबाध्यत्वमिति । श्रुतप्रकाशिका

।

।

माह -तथाचेति । धीभ्योऽन्य इत्येतदत्रोपयुक्तम् । साधनशब्दस्योत्पादकज्ञापकसाधारणत्वात्तद्व्याचष्टे अनन्येनेति । जीवस्वरूपविभुत्वशङ्काव्युदासाथै व्यापीति शब्दं व्याचष्टे अतिसूक्ष्मेति । पुराणादिषु व्यापिशब्दप्रयोगात् स एवात्र

श्लोके प्रयुक्तः । यत्र यत्र जीवस्य व्याप्तिवाचिनश्शब्दाः तत्र तत्र अयमेवार्थो द्रष्टव्य इति भावः । जीवस्य धर्मभूतज्ञा नेन व्याप्तिरात्मसिद्धावेवोच्यते-व्याप्तिराप चैतन्यमात्रेणैव न स्वरूपेणेति ॥ अतो यथोक्तएवार्थः ॥

।

अथ शास्त्रप्रत्यक्षविरोधे शास्त्रप्राबल्यमनू निरस्यति

यदुक्तमित्यादिना । परेण पूर्वे मूलमूलिभावपरोक्षापरो

क्षरूपत्वादिर्नबाध्यबाधकभावे कारणं ज्वालामेदानुमाने व्यभिचारात् । ‘आदित्यो यूप: ’ इत्यादावाप यूपादित्यैक्याद्यप्र

।

तिपादनं न दौर्बल्यात्, अपितु यूपाञ्जन विधिशेषत्वेनैक्ये तात्पर्याभावादित्युक्तम्

तत्र ज्वालाभेदानुमानाच्छास्त्रस्य त्रिधा

वैषम्यमस्ति। प्रमाणान्तरेण दोषमूलत्वानिश्चयादन्योन्याश्रयः, बाध्यबाधकयोस्तुल्यदोषत्वं, मूलोच्छेदित्वं चेत्येतत् त्रयं ज्वाला

भेदानुमाने नास्ति । तथाहि एकवर्तिकावर्तित्वनिबन्धनसादृश्याख्यदोषस्यासत्यप्यैक्ये ऐक्यप्रतीतिहेतुत्वमचिरनिर्वापिता

रोपितप्रदीपे दृष्टमिति चक्षुषा ज्वालैक्यप्रतिपत्तेः क्वचिद्दोषमूलत्वनिश्चयादन्यत्रैक्यप्रतिपत्तावपि दोषमूलत्वसम्भवाज्वालै क्यप्रत्यक्षं शङ्कितं न निश्चयजननक्षमं परीक्षकस्य भवेत् । ज्यालायां सादृश्यरूपदोषस्यासत्यप्यैक्ये ऐक्यप्रतीतिहेतुःवं प्रमाणान्तरेण न दृष्टंचेदन्योन्याश्रयस्स्यात्। अनुमानस्य प्राबल्यात्प्रत्यक्षस्यान्यथासिद्धिः तदन्यथासिद्ध्याऽनुमानस्य प्राबल्य मिति ऐक्यप्रतीतेरन्यथासिद्धिसम्भवः प्रमाणान्तरदृष्ट इति नान्योन्याश्रयः । अत्र न तथा प्रमाणान्तरेण भेदवासनाया दोषत्वं दृष्टम् ॥

किंच दीपे बाध्यस्य ज्यालैक्यज्ञानस्य सादृश्याख्यदोषमूलत्वेऽपि बाधकस्य ज्वालाभेदानुमानस्य न सादृश्यदोषभू लत्वं दृष्टम्। अत्रतु बाध्यस्य प्रत्यक्षस्य बाधकस्य शास्त्रस्य चोभयोः पराभ्युपेतदोषमूलत्वमविशिष्टं विद्यत इति तुल्यदोषत्वम् ।

किंच तत्र ज्वालाख्यधर्मिग्राहिणः प्रत्यक्षस्य (च) प्रथमवर्त्यवयवाग्निसंयोगे चरमवर्त्यवयवस्य विनाशे च उत्पत्तिविना

शयोः व्याप्तिग्राहिणः प्रत्यक्षस्य प्रत्यवयवमग्निसंयोगवर्त्यवयवविनाशाख़्यलिङ्गमाहिणः प्रत्यक्षस्य च न भेदानुमानबाध्यवि

।

षयत्वम् । ऐक्यप्रतिपत्तेरेव तत् । अत्रतु शब्दाख्यधर्मिग्राहिणः तस्य निर्दोषत्वसाधकलिङ्गग्राहिणः तालिङ्गव्याप्तिग्राहिणः षविधतात्पर्यलिङ्गमाहिणश्च प्रत्यक्षस्य तेषां तात्पर्यंलिङ्गानां च शास्त्रेणव बाधोपगमात् मूलोच्छेदित्वमिति त्रिधा वैषम्यम् । एतद्वैषम्यत्रयमुपपादयिष्यन् पूर्वपक्षमनुवदति । दोषमूलत्वेनेति ॥ सकलभेदावलम्बिप्रत्यक्षस्येति अत्रायंभावः गूढार्थसंग्रहः

दीनां मतेन ‘ननु च सकलभेदनिवृत्तिः प्रत्यक्षविरुद्धा’ इत्यादिशङ्का (१५७) समाधि दूषयितुमनुवदति- यदुक्त मित्यादिना ॥ 71

आम्नायादेव अविद्यासंस्कारस्य प्रत्यक्षादिविभ्रम हेतोर्दोषस्य सिद्धिः

५६२

[जिज्ञासा-११.१

श्रीभाष्यम्

कोऽयं दोषइति वक्तव्यं यन्मूलतया प्रत्यक्षस्यान्यथासिद्धिः । अनादि भेदवास नैवहि दोषइति चेत् ; भेदवासनायास्तिमिरादिवद्यथावस्थित वस्तुविपरीतज्ञान हेतुत्वं किम(प्य) न्यत्र ज्ञातपू ।

र्वम् ?. अनेनैव शास्त्रविरोधेन ज्ञास्यत इतिचेत् ; न अन्योन्याश्रयणात्

शास्त्रस्य निरस्त

निखिलविशेषवस्तुवोधित्वनिश्चयेसति भेदवासनाया दोषत्वनिश्चयः दोषत्वनिश्चये सति

शास्त्रस्य निरस्तनिखिलविशेषवस्तुबोधित्वनिश्चय इति श्रुतप्रकाशिका ।

तत्त्वशुद्धिकारादिभिः कैश्चित्काच तिमिरादिरेव प्रत्यक्षस्य दोष उक्तः

स नोपपद्यते काच तिमिरादेः क्वाचिकत्वात् ।

• एतेन प्रत्यक्षान्तराणां दोषमूलत्वमनुमीयतेचेत् शब्दत्वात् शास्त्रस्यापि दोषमूलत्वमनुमीयताम् । शास्त्रे दोषस्य योग्या नुपलम्भनिरासश्चेत्प्रत्यक्षेऽपि तथैव स्यात् । किंच आयुर्वेदे दोषाणां स्वरूपं तन्निवृत्युपायादिकं च निरूपितम्। सर्वप्र त्यक्षस्य दोषमूलत्वानुमानं तद्विरुद्धं च । किंच सर्वप्रत्यक्षस्य दोषमूलत्वे सन्मात्रग्राहिणः प्रत्यक्षस्य च दोषमूलत्वात्सन्मा त्रमपि मिथ्यास्यादिति ॥

।

दूषयति । कोऽयमित्यादिना | कोऽयंदोषइति वक्तव्यमिति

कोऽयं दोषइति * अनया बचनव्यक्त्या दोष

रूपं मूलं यदुक्तं तत्किमिति। पृष्टेऽयं दोषइति वक्तव्यमित्यर्थः । * यद्वा यच्छन्दसामर्थ्यात्तत्रेत्याक्षेपसिद्धम् । दोषमूलत्वेने

त्यादिना यदर्थजातमुक्तं तत्र कोऽयं दोष इति पृष्ठे वक्तव्यमित्यर्थः । कुतो वक्तव्यमित्यत्राह – यन्मूलतयेति । नहि दोषमनुक्त्वाऽन्यथासिद्धिस्सुबन्चेत्यर्थः । दोषमाह-अनादीति । स्वरूपसंप्रतिपत्तिपर एवकारः । हिशब्देन दोषान्तरास म्भवसिद्धवत्कारः। स्वमते दोषत्वसंप्रतिपत्त्यभिमानाद्वा हिशब्दः । दोषत्वंहि विपरीतज्ञान हेतुत्वम् । अतो विपरीतज्ञान

• हेतुत्वेन व्याप्तेरदृष्टतया भेदवासनास्वरूपसंप्रतिपत्तावपि दोषत्वासम्प्रतिपत्तेः पृच्छति । भेदवासनाया इति । तिमि

रादिवदित्यादिशब्देन सादृश्यादिविवक्षितम् । ताद्ध ज्वालायामैक्यभ्रमहेतुः, अन्यत्र ज्ञातपूर्वत्वस्य दुर्वचत्वाच्छङ्कते । अनेनैवेति । दूषयति । नेति । एवं प्रमाणान्तरेण दोषत्वानिश्चयेनान्योन्याश्रयणापत्तिरूपवैषम्यमुक्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

किमन्यत्र ज्ञातपूर्वमिति । ’ यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति प्रत्यय: स एवासमीचीन: ’ इत्यत्र दोषः प्रामा णिकसम्मत एव विवक्षितः, नतु स्वमतमात्रसिद्ध इति भावः ॥ ।

अनेनैव शास्त्रविरोधेनेति

‘शक्योह्याम्नायादेव अनादिरविद्यासंस्कारो विभ्रमहेतुः प्रत्यक्षादिषु सम्भावयितुं

निश्चेतुं च देहात्माभिमानइव ’ इत्यादि प्राक् (१५९.पु) उदाहृतब्रह्मसिद्धिवाक्यान्यत्राभिप्रेतानि, ‘तथा अनवकाशत्वमपि यदि खल्त्रैकमद्वयं वेदान्तार्थः । कस्तेषामन्योऽवकाश इति । नच प्रत्यक्षादीनामनन्यगतित्वादनवकाशत्वं, या खलु रज तादिविभ्रमाणां गतिस्सा तेषामपि । ’ इति प्राक् (१६०.पु) उदाहृतब्रह्मसिद्ध्युक्तरीत्या एकमद्वयं वेदान्तार्थ इति निर्ण यानन्तरमेव प्रत्यक्षादीनां दोषसम्भावना | इति तद्ग्रन्थपर्यालोचनायामेव स्फुटम् । तदेव न घटते इत्याशयेनाह-शास्त्रस्य

निरस्तनिखिलविशेषेत्यादि ।

शास्त्रस्य दोषमूलत्वेन दुष्टज्ञानगृहीतइति भट्टपादोक्तरीत्या प्रत्यक्षाबाधकत्वम्

५६३

श्रीभाष्यम् किंच यदि भेदवासनामूलत्वेन प्रत्यक्षस्य विपरीतार्थत्वं शस्त्रमपि तन्मूलत्वेन तथैव स्यात् ।

अथोच्येत-दोषमूलत्वेऽपि शास्त्रस्य

प्रत्यक्षावगतसकलसेद निरसनज्ञानहेतुत्वेन परत्वा

त्तत् प्रत्यक्षस्य बाधकमिति । तन्न दोषमूलत्वे ज्ञातेसति परत्वमकिंचित्करम् । रज्जुसर्प ज्ञाननिमित्तभयेसति भ्रान्तोऽयमिति परिज्ञातेन केनचित् नायं सर्पो माभैषीरित्युक्तेऽपि भयानिवृत्तिदर्शनात् । शास्त्रस्य च दोषमूलत्वं श्रवणवेळायमेव ज्ञातम् । श्रवणावगत श्रुतप्रकाशिका

।

अथ तुल्यदोषत्वं बाध्यबाधक योराह — किंचेति । अथ दोषमूलत्वे तुल्येऽपि परत्वाद्बाधकत्वं शङ्कते अथेति 1 ।

अपच्छेदादिषु, इदं रजतं नेदं रजतमित्यादिषु च परं बाधकं दृष्टम्

अतो निषेध्योपस्थापकमानापेक्षया निषेधकस्य पर

त्वात् बलीयस्त्वमित्यर्थः। एवं ब्रह्मप्रतिपादकशास्त्रस्यापि व्युत्पत्त्यादेः प्रत्य(क्षादि)क्ष)मूलतया तत्पूर्वकस्य तस्य प्रत्यक्षा

द्यपेक्षतया परत्वात्प्रतिपाद्य निर्विशेषवस्तुसत्यत्वमपि तुल्यन्यायतया सिद्धम् । तद्दूषयति । तन्नेति । परत्वस्याकिंचित्करत्व मुपपादयति । रज्जुसर्पेति । उत्तरज्ञानस्य दोषमूलत्वेन प्रामाण्यानिश्चयाद्भयानिवृत्तिः ॥ ननु भ्रान्तत्वे ज्ञाते परत्वमकिंचित्करमस्तु अत्रतु भ्रान्तत्वज्ञानं नास्तीत्यत्राह – शास्त्रस्यचेति । ज्ञातत्वमुपपाद

।

यति । श्रवणावगतेति । शास्त्रस्य भेदवासनामूलत्वं तावत्सम्प्रतिपन्नम् । तस्याश्च दोषत्वं भेदमिथ्यात्वज्ञानादवगम्यते तन्मिथ्यात्वावगतिश्च ज्ञाननिवर्त्यत्वावगमात् ज्ञाननिवर्त्यत्वावगमश्च ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानस्य निखिलभेदोपमर्दित्वावगतेः गूढार्थसंग्रहः

शास्त्रमपि तन्मूलत्वेन तथैव स्यादिति । यश्च प्रत्यक्षादिषु कल्पितो दोषः अविद्यासंस्काररूपः, सच शास्त्रेऽप्य

वीरीष्टः । शास्त्रस्यापि तात्विक प्रामाण्यं निहन्तीति भावः । एतेन नैसर्गिकदोषे दोषत्वनिश्चयो नास्ति, अपितु आग् न्तुकएव । तत्तात्पर्येणोक्तम्

यस्य च दुष्टं करणम्’ इति शबरस्वामिना । इति प्राक् (२१२.पु) पञ्चपादिकोक्तवैषम्य

6

।

मपि अनुपादेयम् प्रत्यक्षादीनां नैसर्गिकदोषमूलत्वनिश्चयेन खलु तात्विकप्रामाण्यं निरस्यते, तादृशदोषस्य शब्दे अवि शेषे शब्दस्य कथं तात्विकप्रामाण्यं वक्तुं शक्यते ? अतः प्रत्यक्षादिषु अविद्यादोषमूलत्वकल्पनमेवायुक्तमिति भावः ॥ अपच्छेदन्यायेन परत्वात् बाधकत्वं ब्रह्मसिद्धौ भामत्यां प्रमाणलायां (१६०) चोक्तम् । तदपि

6

यस्य च दुष्टं

करणम्’ इति शबरोक्तयैव न घटत इत्याह-दोषमूलत्वे ज्ञाते इत्यादिना । तत्र अपच्छेदस्थले परस्य दोषमूलकत्वा भावेन परस्य बाधकत्वं युक्तम् । उक्तं च भट्टपादैः निरालम्बनवादे ’ दुष्टज्ञानगृहीतार्थ प्रतिषेधोहि युज्यते । गृहीत मात्रबाधेतु स्वपक्षोऽपि न सिद्ध्यति ॥ ’ इति (३४) ‘स्वयं च शुद्धरूपत्वादसत्त्वाच्चान्यवस्तुनः । स्वप्नादिवदविद्यायाः प्रवृत्तिः तस्य किंकृता ॥ अन्येनोपप्लवे शिष्टे द्वैतवादः प्रसज्यते । स्वाभविकीमविद्यांतु नोच्छेत्तं कश्चिदर्हति ॥ विल

क्षण्ये पपातेहि नश्येत्स्वाभाविकी क्वचित् । नत्वेकात्माऽभ्युपायानां हेतुरस्ति विलक्षणः ॥ ’ (सं.आ.परि.८५.८६) इति

सम्बन्धाक्षेपपरिहारे भट्टपादैरविद्यावाददूषणेन शास्त्रस्य दोषमूलत्वज्ञानेन तदर्थस्यापि दुष्टज्ञानगृहीतार्थत्वेन तस्यापि प्रति

षेधत्वमेव।एतेनयस्यतु‘दुष्टज्ञानेति दोषामूलत्वाज्ञानं तस्यैव बाधकत्वम्, अतश्च शास्त्रस्याविद्यादोषमूलत्वेन बाधकत्वं न सम्भवतीति भावः ।

शुक्तिरूप्यादेरागन्तुकदोषयुक्तधीविषयत्वात् दृश्यमात्रस्य अविद्यारूपदोषयुक्तधीविषयत्वात् प्रतिषेधो बाधो युज्यते । धीविषयस्य दोषयुक्तत्वं चं दोषप्रयुक्तनिष्ठत्वम् । तेन ब्रह्मधीविषयत्वस्यापि कस्यापि कथंचि

‘दुष्टज्ञानगृहीत’ (श्लो. वा) इत्यस्य (गु. चं) उक्तार्थ : भट्टपादसम्मतइति स्थापनम् [जिज्ञासा१-१-१ C

५६४

श्रीभाष्यम्

|

निखिल मेदोपमर्दिब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानाभ्यासरूपत्वान्मननादेः

अपिचेदं शास्त्रम्

श्रुतप्रकाशिका

।

अत ईदृशज्ञानाभ्यासरूपमननं कुर्वता शास्त्रस्य दोषमूलत्वमवगतमित्यर्थः

एवं बाध्यबाधकयोस्तुल्यदोषत्वरूपं वैषम्य

मुक्तम् ॥ अथ मूलोच्छेदित्वमाह — अपिचेति । इदं शास्त्रमिति शब्दराशिव्यावृत्ति: असम्भाव्यमानदोषमिति बौद्धा

गूढार्थसङ्ग्रहः द्दोषयुक्तत्वेऽपि न क्षतिः, दोषप्रयुक्तस्यैव अविद्याप्रयुक्तत्वेन बाध्यतायोग्यत्वमिति भावः । गृहीतमात्रं बाध्यमिति माध्य मिकमतेतु स्वपक्षोऽपि न सिद्ध्यति स्फुरणस्वरूपस्य बाधानुपलम्भेन अविद्याप्रयुक्तत्वाकल्पनात् जन्यधी विषय रूपगृहीतमात्रस्य

चाधासम्भवादिति भावः’ इति गुरुचन्द्रिकायां (भा.बा. उ ) स्वमतानुरोधेन भट्टपादीयश्लोकविवरणमभिनिवेशमूलकमेव । दोषप्रयुक्तवस्तुनः बाध्यत्वस्य

।

दुष्टत्वं ज्ञान एव विशेषणम् । धीविषयत्वस्य दोषयुक्तत्वं न भट्टपाद श्लोके विवक्षितम्

तत्रानुक्तेः । परसम्मतनिर्विशेषस्य भट्टपादैः ’ निर्विशेषं न सामान्यम्’ इत्यादौ दूषणात्

बुद्धिजन्मनि पुंसश्च '

।

6

।

(२.अ.६१) इत्यादिबौद्धदिङ्नागश्लोकमुदाहृत्य ‘ ऊर्ध्वं गच्छति धूमे खं भिद्यतेऽस्मिन्नभिद्यते न भिद्यतेचे स्थास्नुत्वं भिग्रतेचेद्भिदाऽस्य का ’ (६२) ’ अविक्रियस्य भोक्तृत्वं स्वादहंबुद्धिविभ्रमात् । नौयान विभ्रमाद्यद्वन्नगेषु गतिकल्पनम्’ |॥ ।

(६३) इति नैष्कर्म्यसिद्धौ दिङ्नागोक्तदूषणपरिहार उक्तः अत्र प्रमातृत्वमतात्त्विकमित्येवाभिहितम् । प्राकू (३२३, ५१०.पु) उदाहृतभट्टपादश्लोकयोः दिङ्नागोक्तदूषणमन्यथैव परिहृतम् | अहम्प्रत्ययस्याभ्रान्तत्वम्, आत्मनः ज्ञातृत्वं च शबरकुमारिलाभ्यां साधितम् । असत्यात्सत्यसिद्धिः सत्यद्वयं अविद्याचेत्यादिकं सर्वे भट्टपादैर्दूषितम् । " दृढत्वमेत-

द्विषयप्रबोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन ’ (श्लो.वा. १४८) इति भट्टपादवाक्यं न परमताभिप्रायकम्, अपितु अहमर्थात्मवा ।

दिस्वसिद्धान्ताभिप्रायकमिति निरूपितं भावप्रकाशे

एवंस्थिते ’ दुष्टज्ञानगृहीत ’ इति श्लोकस्य स्वमतरीत्या गुरुचन्द्रिः

कायां विवरणं विदुषां विस्मयमादधाति ॥

'

अत्र दोषमूलत्वे ज्ञाते इत्युक्त्या ’ यस्य च दुष्टं करणम्’ इति शबरभाष्यानुसारेण

दुष्टज्ञानगृहीत’ इति भट्ट

पादोक्तौ दुष्टत्वं ज्ञान एव विशेषणमिति बोधितम् । एतावता प्राक् ( १६० पु ) उदाहृतब्रह्मसिद्ध्यादिषु उपक्रमादि षड्विधतात्पर्यालङ्गैः निर्विशेषबोधकशास्त्रस्य प्राबल्यं परत्वं च यदुक्तं तन्नसम्भवतीति निरूपितम् । तात्पर्यलिङ्गानि बोध

।

विषयस्य प्रमाणसिद्धत्वे तद्विषयकबोधस्य सम्प्रतिपन्नत्वे तद्बोधतात्पर्यनिर्णयमुखेन तदर्थस्योपादेयत्वं स्थापयन्ति । नतु बोधविषयस्याप्रामाणिकत्वे बोधस्यासम्प्रतिपन्नत्वेऽपि तद्बोधजननशक्तिमपूर्वामुत्पादयन्ति इत्यभिप्रेत्य निर्विशेषस्याप्रा

।

माणिकत्वस्थापनेन तत्र तात्पर्य तन्मूलकप्राबल्यं च शास्त्रे न सम्भवतीत्युपपादितम्

परत्वं पूर्वापरयोरुभयोरेकविधदोष

मूलकत्वे न सम्भवतीति तदपि शास्त्रस्य प्राबल्यं न प्रयोजयतीत्यनुपदमेवोक्तम् । अथ निर्दोषत्वं शास्त्रस्य, प्रत्यक्षस्य च सदोषत्वमिति यदुक्तं तत्पर्यालोचयति अपिचेदं शास्त्रमित्यादिना ॥

प्रमाणमालायां

‘नहि सुशिक्षितोऽपि प्रत्यक्षादिः(दे:) अत्यन्ताबाध्यार्थपरिच्छेदलक्षणप्रामाण्यं स्वतः परतो वा

विज्ञातुं क्षमते ’ इत्युपक्रम्य

6

आगमवाक्यं पुनः अनियतकालवस्तुपरिच्छेदकत्वात् आत्यान्तिकाबाध्यत्वलक्षणमपि सत्यत्वं

स्वविषयस्याध्यवस्येत् । तदवसायान्वयव्यतिरेकाभ्यां च तत्साधनत्वलक्षणं प्रामाण्यमध्यवसीयते । तथा च श्रूयते – ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इति । तस्मादद्वैतागमवाक्यमेव तत्त्वावेदनं प्रमाणमुपपद्यते न प्रत्यक्षादीनि इति स्थितम्’ इत्यु

५६५

गूढार्थसङ्ग्रहः ।

क्तम् अत्र सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इति वाक्यं त्रिकालाबाध्यचिद्विषयकमिति निर्णय एव न सम्भवति इति तत्परत्वहेतु निरासेनैव ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादे: परसम्मतरीत्या प्रामाण्यं नैव सम्भवतीत्युक्तप्रायम् । अतः प्रत्यक्षागमवाक्ययोः प्रामाण्यभेदकल्पनमेव न घटते ॥ एतेन न्यायमकरन्दे—‘मायामयत्वसिद्धौ च प्रपञ्चस्य

णतः ।

प्रत्यक्षादिप्रमाणानां प्रामाण्यं व्यावहारिकम् ॥

अद्वैतागमवाक्यंतु तत्वावेदनलक्षणम् | प्रमाणभावं भजते बाधवैधुर्यहेतुतः ॥’ इत्युपक्रम्य ’ मणिप्रदीपप्रभयोः ’ (प्र-वा)

इत्यादिधर्मकीर्तिवाक्यमुदाहृत्य ’ तस्मान्मायामयत्वेऽपि युक्ता ब्रह्मणि मानता | अद्वैतागमवाक्यानामिति तावद्व्यवस्थि ।

तम् ॥ ’ इति प्रमाणमालाकारानन्दबोधोक्तिराप निरवकाशा । आगमवाक्यस्य परमतरीत्या अर्थासम्भवस्योपपादनादुप पादयिष्यमाणत्वाच्च । परसम्मतार्थस्यापि बाधः अत्रैव वक्ष्यते यद्यपि प्रमाणवार्तिके धर्मकीर्तिना ‘अर्थक्रियासमर्थ यत्

तत्र परमार्थसत् । अन्यत् संवृति सत्प्रोक्तं ते स्व सामान्यलक्षणे ॥’ (प्रवा. २. ३) इति सत्यद्वयचिन्तायामभिधाय सामान्यचिन्तायां ‘मेयं त्वेकं स्वलक्षणम्’ (५३) तस्मादर्थक्रियासिद्धेस्सदसत्ताविचारणात् । तस्य स्वपररूपाभ्यां गते

यद्वयं मतम् ॥ (अनुमानचिन्तायां.५४) अयथाऽभिनिवेशेन द्वितीया भ्रान्तिरिष्यते । गतिश्चेत्पररूपेण नच भ्रान्तेः प्रमा

|

णता ॥ (५५) (शङ्का) अभिप्रायाविसंवादादपि भ्रान्तेः प्रमाणता

।

मणिप्रदीपप्रभयोर्मणिबुद्ध्याऽभिधावतोः

गतिरप्यन्यथा दृष्टा पक्षश्चायं कृतोत्तरः (५६)

मिथ्याज्ञानाविशेषेऽपि विशेषोऽर्थक्रियांप्रति ॥ (५७) यथा तथाऽयथार्थत्वे

ऽपि अनुमानतदाभयोः। अर्थक्रियाऽनुरोधेन प्रमाणत्वं व्यवस्थितम् ॥ ’ (५८) इत्युक्तम् ; ।

तथाऽपि अत्र मणिप्रभायां मण्यभेदज्ञानं मणितत्प्रभयोर्भेदेन भ्रान्तिः, इति सर्वसम्मतम्

इदं रजतमिति ज्ञाना

नन्तरं रजताहरणप्रवृत्तिवत् अत्रापि मण्याहरणे प्रवृत्तिः । मणिसमीपगमनानन्तरं प्रभा न मणिः, किंतु मणिः अन्य

।

एवेति ज्ञानमपि सर्वेषां संप्रतिपन्नम्

प्रदीपप्रभास्थले भ्रान्तिज्ञानानन्तरं प्रवृत्तौ प्रदीपो न मणिः इति निश्चयः सर्वेषाम् ।

नुभवसिद्धः । एवंस्थिते मणिप्रभयोः तात्त्विकसम्बन्धवत्वेन वास्तवमणिज्ञानेनैव प्रवृत्तिसाफल्यम् मणिना तात्त्विकसम्बन्धाभावात् प्रवृत्तिवैफल्यम्; अयमर्थस्सर्वसम्प्रतिपन्नः ॥

प्रदीपप्रभायाश्च

एवं च भ्रान्तिज्ञानस्यैव न मण्यादिलाभसंपादकत्वं प्रवृत्तिमात्रप्रयोजकत्वमेव । एवंस्थिते स्वलक्षणस्य परमार्थस

त्यता सामान्यस्य संवृतिसत्यता इति वैलक्षण्यमङ्गीकृत्य अनुमानस्य सामान्यविषयकत्वेन भ्रान्तित्वम् अथापि मणिप्रभा दृष्टान्तेन अर्थक्रियासामर्थ्यमिति कथं दृष्टान्तदान्तिकसामञ्जस्यम् ? मणिप्रभायां मण्यभेदज्ञानविरहेऽपि मणिज्ञानमा

त्रेणार्थक्रियानिष्पत्तिर्यथा तथैव मणिप्रभायां मण्यभेदज्ञानसत्वेऽपि तज्ज्ञानरूपभ्रान्तेः प्रवृत्तिमात्र प्रयोजकत्वं, नत्वर्थक्रियानिध्यादकत्वम्। अर्थक्रियातु मणिज्ञानादेव । अतः अर्थक्रियांप्रति विशेषः मणिप्रभा मण्यभेदज्ञानस्य योऽयमुक्तः सः न तज्ज्ञाननिबन्धनः इति भ्रान्तिस्थले अर्थक्रियोक्तिरनुपादेयैव ॥

धर्मकीर्तिकृतन्यायबिन्दौ– ‘तस्य विषयः स्वलक्षणम्, यस्यार्थस्य सन्निधानासन्निधानाभ्यां ज्ञानप्रतिभासभेदः तत्स्वलक्षणं, तदेव परमार्थसत् अर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणत्वाद्वस्तुनः अन्यत् सामान्यलक्षणम्’ इत्यत्र सामान्यस्यार्थाक्रियासा मर्थ्य नास्तीति स्फुटमुक्तेः । ‘अर्थक्रियासमर्थं यत् तदत्र परमार्थसत्’ इत्यत्रापि सामान्यस्यार्थक्रियासमर्थत्वविरहस्यैव प्रतिपादनात् । तस्य विषयस्स्वलक्षणम् ’ (न्या.बि.२.१२) इत्यत्र तस्य चतुर्विधप्रत्यक्षस्य विषयो बोद्धव्यः । स्वलक्षणं स्वम् असाधारणं तत्त्वं लक्षणं स्वलक्षणम् वस्तुनोह्यसाधारणं तत्त्वमस्ति सामान्यं च । यदसाधारणं तत्प्रत्यक्षग्राह्यम् ।

।

6

अनुमितिस्थले स्वलक्षणत्वारोपार्थक्रिया धर्मकीर्युक्ता न घटत इति निरूपितम्

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

एतच्चासम्भाव्यमानदोषम् । प्रत्यक्षं तु सम्भाव्यमानदोषमिति केनावगतं त्वया । न ताव त्स्वतस्सिद्धा निर्धूतनिखिलविशेषाऽनुभूतिरिममर्थमवगमयति तस्यास्सर्वविषयविरक्तत्वात्

शास्त्रपक्षपातविरहाच्च नाप्यैन्द्रियिकं प्रत्यक्षम्, दोषमूलत्वेन विपरीतार्थत्वात् । तन्मूल त्वादेव नान्यान्यपि प्रमाणानि ।

श्रुतप्रकाशिका

त्वया प्रमाणप्रमैयादिकं तात्त्विकत्वेनानभ्युपगच्छता । नतावदिति

।

गमादिव्यावृत्तिः।

स्वतस्सिद्धत्वेन निर्धूतनिखिल

।

।

विशेषत्वं वा तद्विशेषणं निर्विषयत्वप्रदर्शनार्थम् । कुतो नावगम्यत इत्यत्राह - तस्या इति सर्वविषयविरक्तत्वात् निर्वि षयत्वादित्यर्थः । नहि विज्ञानमसम्बध्य विषयं प्रकाशयति । वस्तुतो निर्विषयाऽपि भ्रान्त्या अविद्यमानमपि शास्त्रप्राब

ल्यमवगमयतीत्यत्राह – शास्त्रपक्षपातविरहाच्चति । असंच(द्धा (न्धा)विद्यमानत्वाविशेषात् सौगतादिशास्त्रान्तरप्रामाण्य मप्यवगमयेदित्यर्थः प्रत्यक्षादिकं नावगमयतीत्याह - नापीति । योगिप्रत्यक्षादेरप्यैन्द्रियिकप्रत्यक्षमूलशास्त्रजन्यज्ञानहेतुंका

दृष्टकार्यत्वादैन्द्रियिकप्रत्यक्ष प्रथममुपात्तम् । तन्मूलत्वात् भेदवासनामूलप्रत्यक्षमूलत्वात् ॥ गूढार्थसंग्रहः द्विविधोहि प्रमाणस्य विषयो ग्राह्यश्च यदाकारमुत्पद्यते ।

प्रापणीयश्च यमध्यवस्यति ; अन्योहि ग्राह्योऽन्यश्चाध्यवसैयः ।

प्रत्यक्षस्यहि क्षणएकोग्राह्यः, अध्यवसयस्तु प्रत्यक्षचलोत्पन्नेन निश्चयेन सन्तानएव ।

।

क्षणस्य प्रापयितुमशक्यत्वात्

सन्तान एव च प्रत्यक्षस्य प्रापणीयः

तथाऽनुमानमपि स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽनथव्यवसायेन प्रवृत्तेरनर्थग्राहि । सपुनरारोपितो

ऽर्थो गृह्यमाणः स्वलक्षणत्वेनावसीयते यतस्ततस्स्वलक्षणमध्यवसितं प्रवृत्तिविषयोऽनुमानस्य | अनर्थस्तु ग्राह्यः । तदत्र प्रमा ।

णस्य ग्राह्यं विषयं दर्शयता प्रत्यक्षस्य स्खलक्षणंविषय उक्त: ’ इति धर्मोत्तराचार्यविवरणम् एतत्पर्यालोचनायां स्वलक्षणत्वेन

आरोप एवानुमाने । मणिप्रभादृष्टान्तेतु प्रागुक्तरीत्या मणिज्ञानदशायां स्वलक्षणप्रत्यक्षं सन्ताननिश्चयश्च वर्तत इति, तत्र ।

अर्थक्रियासामर्थ्य मणिस्वलक्षणस्यैव सम्भवति । अनुमितिस्थळेतु स्वलक्षणत्वारोपेण अर्थक्रया धर्मकीर्तिना दुरुपपादा। अतः स्वलक्षणसामान्यभेदेन विषयविभागाङ्गीकार अनुमानस्थले अर्थक्रियायाः असम्भवेन विभागएवायमनुचितः ॥

परमते प्रत्यक्षागमश्रोरुभयोरविद्यामूलकत्वेऽपि गमावाक्यस्यार्थाविसंवाद: बाधवैधुर्यचेतिरीत्या शबरायुक्तदिशा दूषणं नैव परिहर्तुं शक्यम् । उभयोरविद्यामूलकत्वानश्चये अद्वैतागमस्य प्रत्यक्षबाधकत्वस्यैवासम्भवस्यानुपदमेवोपपादयि स्वप्नवत् जाग्रज्ज्ञानस्य भ्रमत्वाङ्गीकारे ’ मृषात्वं यदिबुद्धेः

स्याद्वाधः किं नोपलभ्यते

।

ष्यमाणत्वात् ।

बाधाद्विनाऽपि

तच्चेत्स्याद्व्यवस्था न प्रकल्पते ॥ (निरा.वा.८७) प्रतियोगिनि दृष्टे च जाग्रद्ज्ञाने मृषा भवेत् । स्वप्नादिदृष्टिरस्माकं तव ।

भेदोऽपि किंकृतः ॥ ’ (८८) इति मट्टपादोक्तदूषणापार्रहारः

प्रत्यक्षागमयोरुभयोरविद्यामूलकत्वेन ‘अतोऽवयोधकत्वेन

दुष्टकारणवर्जनात्। अबाधाच्च प्रमाणत्वं वस्तुन्यक्षादिवच्छ्रुतेः ॥ ’ (सं. वा.८५२) इति श्लोकमुदाहृत्य अत्राक्षादिव दिति निदर्शनं व्यावहारिकप्रामाण्यमात्रेणेति द्रष्टव्यम्’ (अ.सि.भा.ब्रा.उ) इत्युक्त्या अक्षादिवव्यावहारिकप्रामाण्यमेव

।

सिद्ध्यति न तात्विकप्रामाण्यम् वासम्भवादिति भावः ॥

परसम्मतशुद्धचितएवाप्राणिकत्वेन तादृशचितं सिद्धवत्कृत्य आगमवाक्यानामर्थवर्णनस्यै

५६७

श्रीभाष्यम्

अतस्स्वपक्षसाधनप्रमाणानभ्युपगमान्नस्वाभिमतार्थसिद्धिः ।

एवं प्रकृतगोचरतयोक्तं प्रमाणाभावं पराभिमतसर्वगोचरपरत्वेनोपसंहरति ।

अतइति

।

श्रुतप्रकाशिका न स्वाभिमतार्थसिद्धिः

।

स्वाभिमतं ंप्रत्यक्षदौर्बल्यशास्त्रप्राबल्यादिकम् । एतत् खण्डनकाराद्युक्त कुतर्कनिरसनोपलक्षणार्थमुक्तम्

तत्र प्रमाणव्या

तयादिभङ्गःक्रियते । तत्रेदं प्रष्टव्यम् । स्वाभिमतव्यतिरिक्तार्थपरं शास्त्रान्तरमपरमार्थार्थकमित्यस्मिन्नर्थे किं तव प्रमिति स्तत्साधनं वाऽस्ति उत नास्ति, अस्तिचेन्नप्रमाणादिभङ्गः । नास्तिचत्तत एव न प्रमाणादिभङ्गः । प्रमितितत्साधनादि

कमस्त्येव तद्व्यावहारिकमितिचेत् ; किमिदं व्यावहारिकत्वं ? किं परमार्थत्वम् उतापरमार्थत्वम् । अपरमार्थभूतं प्रमाणं किंसा

धक्रम्, उतासाधकम् । * साधकंचेदपरमार्थसंज्ञितमन्येषां च प्रमाणं तत्तत्पक्षसाधकमेव स्यात् । अथासाधकं ततो नितरां गूढार्थसंग्रहः

स्वपक्षसाधनप्रमाणानभ्युपगमादिति । प्रमाणानां सर्वेषामविद्यामूलकत्वनिश्चये कस्यापि तत्त्वावेदकत्वस्य निश्च यासम्भवात् । ‘ सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते । अधिकारोऽनुपायत्वान्नवादे शून्यवादिनः’ (श्लो.वा.नि.रा. १२८) इति वेदार्थसंग्रहोदाहृतभट्टपादोक्तिरत्राप्यनुसन्धेया ॥ ननु निर्विकल्पकमेकं प्रमा सविकल्पकमप्रमा इति धर्मकीर्तिनैव सिद्धान्तितम् । एवं संवृतिसत्यपरमार्थसत्यविभ

)

बोधिचर्यावतारे

(

गोऽपि तेनैवोक्तः। माध्यमिकैरपि ’ संवृतिःपरमार्थश्च सत्यद्वयमिदं मतम्। बुद्धेरगोचरस्तत्वं बुद्धिस्संवृतिरुच्यते।’ इत्युक्तम् अतः सप्रकारकज्ञानसामान्यं भ्रमः, ब्रह्मनिर्विकल्पकमेकमेव प्रमा । व्यवहारश्च विकल्पमूलक एवेति व्यव

हारसामान्यमध्यासमूलकमेव । नच व्यावहारिकसत्त्वे सर्वाविप्रतिपत्तेः तत्प्रतिपादनवैयर्थ्यम् । दशाविशेषे स्वर्गनरकादि सत्त्वप्रतिपादनेन तत्प्राप्तिपरिहारार्थ प्रवृत्तिनिवृत्त्योरेव तत्तत्प्रयोजनत्वात् व्यावहारिकत्वं च ब्रह्मज्ञानेतराबाध्यत्वं नत्व बाध्यत्वम् मिथ्यात्वबोधकश्रुतिविरोधात् नचैवं दृढभ्रान्तिजनकत्वात् अत्यन्ताप्रामाण्यापत्तिः स्वप्नार्थप्रतिपादनवदुप ।

।

८

पत्तेः । एतावानेव विशेषः, तत्प्रातिभासिकम् इदंतु व्यावहारिकमिति’ इति अद्वैतसिद्धौ व्यावहारिकसत्वप्रतिपादनस्य प्रयोजनमप्युक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका–‘ दशाविशेषे इति । परलोकानङ्गीकर्तृवादिविप्रतिपत्त्या स्वर्गादौ सत्यतासन्देहदशायामित्यर्थः।

।

यद्यपि सत्यं मिथ्यावेति सन्दिग्धमपि स्वर्गादिकं स्वप्नविषय इव भवति प्रवृत्युद्देश्यम्

तथाऽपि व्यावहारिकादि सत्य

मलीकंवेति संदिग्धं, तन्न तथेति व्यावहारिकसत्त्वप्रतिपादनेन।क्तसंशयनिवृत्तिद्वारा प्रवृत्त्यादौ तात्पर्यमिति भावः । श्रुति विरोधादित्युपलक्षणम् । व्यावहारिकसत्यत्वस्य प्रत्यक्षादिसिद्धस्यानुवादद्वारा उक्तप्रवृत्त्यादिपरत्वे सम्भवति अपूर्वस्य बाध्य

।

त्वसामान्याभावस्य विधायकत्वे गौरवादित्यपि बोध्यम् दृढभ्रान्तीति । श्रुतिजन्यभ्रान्तमनान्तरबोधितार्थविषयकत्वेन

संवादात् भ्रमत्वशङ्काऽनास्पदत्वं दृढत्वमिति भावः । अत्यन्ताप्रामाण्येति । उक्तदृढभ्रान्तिजनकत्वव्यवहारइत्यर्थः । स्वप्नार्थ

प्रतिपादनवदिति। ‘सधी: स्वप्नो भूत्वेमं लोकमनुसंचरति ’ इत्यादिशुद्ध त्वंपदार्थप्रतिपादनार्थानुवादरूपा । यदा कर्मसु

काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषु पश्यति, समृद्धिं तत्र जानीयात् इति स्वप्नदर्शनफलप्रतिपादनार्थाऽनुवादरूपा वा श्रुतिरिवेत्यर्थः । व्यावहारिके विश्वसत्वेचावान्तरतात्पर्याभावं स्फुटयति एतावानिति ।’ इति ॥

व्यावहारिकाङ्क्षीकारे प्रयोजनाभावोपपादनम्

५६८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ननु व्यावहारिकप्रमाणप्रमेयव्यवहारोऽस्माकमप्यस्त्येव । कोऽयं व्यावहारिको नाम ? आपात

प्रतीतिसिद्धो युक्तिभिर्निरूपितो न तथाऽवस्थित इतिचेत् किं तेन प्रयोजन श्रुतप्रकाशिका

।

वाद्यन्तराभ्युपगतप्रमाणादिकं साधकं भवेत् त्वदुक्तं प्रमाणादिकं परमार्थभूतंचेत् द्वैतीविजयीस्यादिति । स्वपक्षपरपक्ष भेदः किं परमार्थः, उतापरमार्थः, परमार्थश्चन्नभेदमिथ्यात्वम् । अपरमार्थश्चेत्परपक्ष एव त्वयाऽङ्गीकृतस्स्यादिति भेदपार मार्थ्यं त्वयैवोक्तं स्यादिति । एवमादिव्याघातस्सर्वत्रानुसन्धेय इत्यभिप्रायः ॥

नन्विति

।

।

अथ स्वपक्षसाधनप्रमाणाभावं प्रतिविवक्षुश्चोदयति

कोऽयमित्याक्षिपति । व्यावहारिक स्वरूपं दर्श

यति । आपातेति । दूषयति । किंतेनेति ॥ साध्यनिश्चयरूपप्रयोजनं नेत्यर्थः । गूढार्थसंग्रहः ८

सर्वथा सदुपायानाम्’ इत्यादिभट्टपादोक्तिः : सोऽयमपूर्व: प्रमाणादिसत्त्वानभ्युपगात्मा वावस्तम्भनमन्त्रो भव ।

ताऽभ्युपहित: ’ इत्यादि प्राक् (३१९. पु) उदाहृतखण्डनवाक्येषु सम्यक्पर्यालोचिता

अतः स्वपक्षसाधकप्रमाणानभ्यु

पगमः न सम्भवतीत्याशयेनाह – ननु व्यावहारिकप्रमाणप्रमेयेत्यादि ॥ बौद्धोक्तदिशा व्यावहारिकपारमार्थिकसत्यद्व

याङ्गीकारे ’ तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव यवस्ति परमार्थतः । तत्सत्यमन्यन्मिथ्येति न सत्यद्वयकल्पना ॥ ’ (श्लो. वा.नि.वा. १०) स्वप्नादिभोगवच्चापि योपभोगत्वकल्पना | तन्निवृत्यर्थमेवेह परमार्थे प्रयत्यते ॥ (११) परमार्थफलावाप्तिमिच्छद्भि

स्तेन यत्नतः। प्रतिपात्तर्विधातव्या युक्तिभिर्चाह्यवस्तुपु ॥ ’ (१३) इति भट्टपादीय बौद्धमतदूण प्रक्रिययैव परमतमपि न घटत ,

आपातप्रतीतिसिद्धइति

।

इत्याशयेनाह–कोऽयं व्यावहारिको नामेति ॥ व्यवहारकालबाधशून्या प्रवृत्तिप्रयोजिका च प्रतीतिरापातप्रतीतिः । युक्तिभिर्निरू

पित इति । विश्वमिथ्यात्वसाधकानुमानानि तदनुकूलतर्काश्च तस्य च सत्यत्वे तदनिवृत्तेरनिर्मोक्षप्रसङ्गः इत्यादयः युक्त्या ।

न तथाऽवस्थितइति । व्यवहारदशायां बाधाभावमात्रेण अबाधितत्त्वेन गृहीतः बाध्यत्वसामान्याभाववत्त्वेन नैवावस्थातु मर्ह इत्यर्थः ॥

किं तेन प्रयोजनमिति । स्वप्नवत् प्रातीतिकवैलक्षण्येन व्यावहारिकपदार्थकल्पने किंप्रयोजनमित्यर्थः । दृष्टिसृ

ष्टिपक्षे एकजीववादे मुख्यवेदान्तपक्षत्वेन सम्मते दृश्यसामान्यस्य प्रतीतिकत्वेन स्वप्नतुल्यतया पूर्वकाण्डोकधर्मादि फलस्य, औपनिषदसगुणबिद्याफलस्य च परमार्थत्वाभावेन तत्प्रतिपादकभागस्य सर्वस्यापि अत्यन्ताप्रामाण्यं स्यादिति भिया सृष्टि

दृष्टिपक्षमवलम्ब्य प्रातीतिकव्यावहारिक पारमार्थिकसत्तात्रैविध्यमङ्गीक्रियते । ब्रह्मज्ञानेन व्यावहारिकस्य बाधे व्यवहारका

।

लिकप्रतीतिसामान्यं भ्रमएवेति दीर्घनमसम्पादकत्वमेव पूर्वकाण्डस्य स्यात्

अतश्च धर्मफलोपभोगः स्वप्नोपभोगतुल्य एव

स्यात् व्यावहारिकानङ्गीकारेऽपि सत्यं मिथ्यावेति संदेहेऽपि स्वर्गादिकं स्वप्नविषय इव प्रवृत्त्युद्देश्यं भवत्येव । व्यवहारि

कादि सत्यमलीकंवेति सन्देहे प्रवृत्तिर्न सम्भवतीति व्यावहारिकसवप्रतिपादन मिति गुरुचन्द्रिकोक्तिरपि व्यावहारिकस्या ।

भावे एवं संशयस्यासम्भवेनानुपादेया । व्यवहारकाल एव प्रयोजनतदभाववाचारः

व्यवहाराभावदशायां परमार्थं फलमिति

परैरुच्यते व्यवहाराभावदशायां परमार्थफलनिर्णयः फलानुभवितुरभावादेव न सम्भवति । फलानुभवितुस्सत्त्वे सा व्यव

प्रत्यक्षादेः तत्त्वावेदकत्वं न सम्भवतीति साधनासम्भवः

श्रीभाष्यम्

प्रमाणतया प्रतिपन्नेऽपि यौक्तिकबाधादेव प्रमाणकार्याभावात् की श्रुतप्रकाशिका

।

कुत इत्यत्राह — प्रमाणतयेति

युक्त्या बाधो यौक्तिकबाधः । धूमबुद्ध्या गृहीतबाष्पादेः साध्यनिश्चयहेतुत्वादर्शनादि

।

त्यर्थः । एवं मूलोच्छेदितं वैषम्यमुपपादितम् एवं पूर्व परोक्तं परत्वाद्वैषम्यं दूषितम्

अथास्मात्परस्य कस्यचिद्बाधकस्या

गूढार्थसंग्रहः

हारदशैव, सैव परमार्थदशा | तदतिरिक्ता परमार्थफलदशात्वप्रामाणिक्येव । अतो व्यावहारिकातिरिक्तपारमार्थिकवस्तु नसि

यति । प्रत्यक्षादे: व्यवहारकालाबाध्यार्थविषयकत्वेनैव प्रामाण्यम्, नतु बाध्यत्वसामान्याभावविशिष्टविषयकत्वेनेति कल्प नाऽपि न सम्भवति। प्रमाणानामुत्पत्तौ ज्ञतौ च स्वतस्तस्योभयसाम्यतत्वात् । ज्ञानग्राहकस्य ज्ञानप्रामाण्यग्राहकत्वात् । घटादि प्रत्यक्षग्राहकेण तद्गतप्रामाण्यस्यापि ग्रहणात्, तद्वति तत्प्रकारकत्वरूपं प्रामाण्यं गृह्यत एव । यत्कालावच्छेदन यत्र यस्य

प्रकारतया भानं तत्कालावच्छेदेन तत्र तदभावसाधन एव मिथ्यात्वम् । घटोऽस्ति घटो नास्तीति प्रतीतिकाले यत्काला वच्छेदेन घट: सति गृह्यते तत्कालावच्छेदेनैव सति धटाभावस्य ग्रहः’ इति विवरणोक्तप्रक्रिया सर्वानुभवविरुद्धत्वादनु पादेया ॥

एवं च प्रामाण्यग्रहे तत्कालावच्छेदेन तदभावबोधकप्रमाणविरहेण तत्कालावच्छेदेन तदभावबोधासम्भवात् प्रत्यक्ष

विरोधेन श्रुत्या मिथ्यात्वं न सिद्ध्यतीति पूर्वमीमांसकोक्तं युक्तमेव । एतेन प्रत्यक्षविषयीभूतं सत्त्वं मिथ्यात्वाविरोधीति

अद्वैतसिद्ध्युक्तिरप्यनुपादेया। मिथ्यार्थबोधकश्रुतीनां परसम्मतार्थाबोधकत्वस्य अनुपदमेव श्रीभाष्य एव निरूपयिष्यमा णत्वात् । किंच परमते ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादेः अबाध्यत्वविशिष्टविषयकत्वे तजन्यज्ञानस्य भ्रमत्वमेव शुद्धेऽबाध्यत्वरूप धर्मस्याप्यानङ्गीकारात् । अबाध्यत्वोपलक्षितविषयकत्वेनैव प्रमात्वं परैर्वाच्यम्; अबाध्यत्वोपलक्षितवस्तुविषयकत्वे तदु पलक्षितत्वं तच्छून्यकालएवेति ज्ञानवतामुपलक्षितविषयकज्ञानस्य प्रमात्वनिश्चयोऽपि न घटते । अतः निर्विशेषस्यैव बाध्य त्वसामान्याभावः। प्रत्यक्षादेः कर्मसगुणभागस्य च व्यवहारकालाबाध्यार्थविषयकत्वमेवेति कल्पना व्यावहारिकाङ्गीकारे प्रयोजनविरहात् परसम्मतरीत्या पारमार्थिकविषयकत्वेन प्रामाण्यासम्भवाच्चानुपादेया ॥ एतेन ‘ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम् सत्यम्’ (बृ.४.३.६) इति श्रुतौ सत्यद्वयोक्त्या ‘न सत्यद्वयकल्पना’ इति भट्टपा

दोक्तदूषणमधिष्ठानानभ्युपगन्तृचौद्धमत एव । नतु अस्मन्मते’ इति गुरुचन्द्रिकायां (असतः साधकत्षोपपत्तौ) ब्रह्मानन्द सरस्वत्युक्तिरपि निरवकाशा । एतच्च (३२१.पु) निरूपितम् । तत्र प्रथमसत्यशब्दस्य धर्मपुरस्कारेण बोधकत्वं द्वितीय शब्दस्य उपलक्षितबोधकत्वमिति प्रथममिथ्यात्वनिरूपणे (गु-चं) उक्तिः वैषम्यादभिनिवेशमूलैव । उभयत्र धर्मपुरस्कारेणैव बोधकत्वं सिद्धान्ते इत्युत्तरत्र निरूपयिष्यमाणत्वाच्च ॥

स्वप्नोपभोगतुल्यत्वमेवोपपादयति -प्रमाणतया प्रतिपन्ने पीत्यादिना । ज्ञानानां स्वतः प्रामाण्येन भ्रमकालेऽपि

प्रमात्वग्रहणे प्रवृत्ति:। उत्तरकालं यौक्तिकबाघात् प्रमाणकार्याभावः । प्रमोत्पयनन्तरं यौक्तिकबाधज्ञाने भ्रमरूपेरुत्यपि प्रमाणकायभावः समः, एवंस्थिते यौक्तिकबाधज्ञान प्रमा, भ्रमो वा इति संशयविषये एकतरकोटिनिर्णयः आवश्यकः ।

परमतरीत्या योऽयं यौक्तिकबाधः उक्तः सः प्राकू उपदर्शितयुक्त्यादेरसम्भवात् शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वेन तज्ज्ञानं भ्रम एवेति यौक्तिकबाधेन प्रत्यक्षादे: तत्वावेदकत्वं न सम्भवतीति कल्पनायाः नावकाशः ॥

72

निर्विशेषचिदवलम्बनेन भाविबाधशङ्काया असम्भवः

५७०

[जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

अथोच्येत - शास्त्र प्रत्यक्षयोईयोर (प्य)विद्यामूलकत्वेऽपि प्रत्यक्षविषयस्य शास्त्रेण वाधो दृश्यते । शास्त्र विषयस्य सदद्वितीयब्रह्मणः पश्चात्तनवाधादर्शनेन निर्विशेषानुभूतिमात्रं ब्रह्मैव श्रुतप्रकाशिका MIRITED

भावं ब्रह्मप्रतिपादकशास्त्रस्य प्रत्यक्षाद्वैषम्यं शङ्कते । अथोच्येतेत्यादिना । बाधदर्शनाभावरूपं वैषम्यं शास्त्रस्य वक्तुं प्रत्यक्षविषयस्य बाधदर्शनमाह - शास्त्रेति । प्रत्यक्षविषयाच्छास्त्रविषयस्य वैषम्यमाह - शास्त्रविषयस्येति । पाश्चात्यबाधा —

गूढार्थसङ्ग्रहः STONE

एतेन भाविबाधोद्धारे ‘ भाविबाघनिश्चयाच्चेति । यदुक्तं तदप्युपपन्नमेव प्रकारान्तरेणाबाधितस्य चन्द्रप्रादेशिक

त्वप्रत्यक्षस्य यथा आगमेन बाधः तथा प्रकारान्तरेणाबाधितस्य ‘सन् घटः’ इत्यादिप्रत्यक्षस्य मिथ्यात्वबोधकागमेन बाध

इति निर्णयात् । वस्तुतस्तु बाधशङ्कामादायापि प्रत्यक्षस्य बाधकतोद्धारः समीचीन एव । प्रत्यक्षशब्दयोः बलाबलवि चारात्प्राक् किमयंशब्दः उपचरितार्थः आहोखित् प्रत्यक्षमप्रमाणम्, इति शङ्कायामुभयोरबाधकत्वप्राप्तौ तात्पर्यलिङ्गैः श्रयमाणार्थपरतया निश्चितस्यागमस्य उपचरितार्थव्वशङ्काव्युदासेन लब्धावकाशत्वसम्भवात् ।’ इत्यद्वैतसिद्ध्युक्तिरनुपा

देया। निर्विशेषचितः शशशृङ्गतुल्यतायाः पूर्वमेवोपपादनेन तात्पर्यलिङ्गैः तन्निर्णयासम्भवेन निर्विशेषचिदवलम्बनेन एवं व्यवस्थायाः असम्भवात् ॥

‘ प्रत्यक्षादेर्दोषमूलत्वसम्भावनायां विषयदुर्निरूपतैव हेतु: ’ इत्युपक्रम्य भेदग्रहानुपपत्तिः भेदस्वरूपानुपपत्तिश्च यद्यपि सिद्धान्तसिद्धाञ्जने उक्ता । तथाऽपि सा युक्तिभिर्निरूपितः न तथाऽवस्थित इति अत्र पूर्वपक्ष एव विवक्षिता। ,

तद्दूषणानुक्तिस्तु प्रमाणानुपपत्तिप्रमेयानुपपत्त्योः प्रागेव परिहाराभिप्रायेण । ‘बाह्यार्थापह्नवे द्वैतमेकोऽर्थस्य परीक्षणात् । प्रमाणं संश्रयश्चैकः’ इति बौद्धसम्मतमिदं युक्तिद्वयमिति भट्टपादैरेव निरालम्बनवादे उक्तम् । इदं युक्तिद्वयं निरस्य

सत्यद्वय कल्पनां दूषयतां भट्टपादानां परमतमपि दूष्यत्वेन विवक्षितम् । निरालम्बनवादान्ते ’ युक्त्याऽनुपेतामसतीं प्रकल्प्य यद्वासनामर्थानराक्रियेयम् । आस्थानिवृत्त्यर्थमवादि बौद्धैः ग्राहंगतास्तत्र कथंचिदन्ये ॥ इत्यत्रान्ये परएव भट्टपादानां विवक्षिता इति निरूपितं भावप्रकाशे । तत्र शब्दप्रामाण्यानङ्गीकर्तृबौद्धमते तत्त्वतोऽनुमानस्याप्यप्रामाण्येन प्रत्यक्षेण

व्यावहारिकत्वपारमार्थिकत्वनिश्चयो न सम्भवति, किंतु युक्त्यैव । युक्तिश्च प्रागुपर्शितरीत्या अनुमानस्य प्रामाण्यासम्भ वेन व्यावहारिकपारमार्थिकविभागः प्रमाणतो यथा न सिद्ध्यति एवं शब्दप्रामाण्याङ्गीकर्तृपरमतेऽपि । शब्दस्य धर्मि संसर्गाविषयकशाब्दबोधजनकशक्तिरेव नास्ति नापि सम्प्रतिपन्ना ॥

एवं च भाविबाधशङ्कासत्वेऽपि निर्विशेषचिदवलम्बनेन भाविबाधज्ञानं व्युत्पन्नानां शब्दाधीनं न सम्भवतीति निश्चयो वर्तत एवेति प्रत्यक्षबाधकत्वं आगभस्य न सम्भवतीति व्यावहारिककल्पनस्य न किंचित्प्रयोजनम् । व्यवहार कालाबाध्यत्वानश्चय काले बाध्यत्वसामान्याभावनिश्चयस्यापि सम्भवात् । बाध्यत्वसामान्याभावः प्रतियोगिनिश्चयासम्भवा देव सिद्धः नास्माभिः परिकल्पनीयः । अतः बौद्धोक्तरीत्या व्यावहारिकप्रमाणप्रमेय व्यवहारकल्पनं नादर्तव्यमिति भावः ॥

एतावता ‘मायामयत्वसिद्धौ च प्रपञ्चस्य प्रमाणतः । प्रत्यक्षादिप्रमाणानां प्रामाण्यं व्यावहारिकम् ॥ ’ इति आनन्दबोधोक्तिः (न्या.म) पर्यालोचिता । अथ ‘अद्वैतागमवाक्यं तु तत्वावेदनलक्षणम् । प्रमाणभावं भजते बाधवैधुर्य

हेतुतः ॥ ’ (न्या.म) इति तदनन्तरोक्तार्थमेवानुवदति – अथोच्येत इत्यादिना ॥ पश्चात्तनबाधादर्शनेन इत्यनेन ,

ब्रह्मज्ञानस्याप्यविद्यामूलत्वेनापारमार्थ्यापादनम्

५७१

श्रीभाष्यम्

परमार्थ इति तदयुक्तम् । अवाधितस्यापि दोषसूलस्यापारमार्थ्यनिश्चयात् । एतदुक्तं भवति । सकलेतरकाचादिदोषरहित पुरुषान्तरागोचरगिरिगुहासु वसतस्तैमिरिकजन स्याज्ञातस्वति मिर

सर्वस्य तिमिरदोषाविशेषेण द्विचन्द्रज्ञानमविशिष्टं जायते । न तत्र बाधकप्रत्ययोस्ती ति

तुः

न तन्मिथ्या न भवतीति तद्विषयभूतं द्विचन्द्रत्वमपि मिथ्यैव । दोषोह्ययथार्थज्ञान है । तथा

ब्रह्मज्ञानमविद्यामूलत्वेन बाधकज्ञानरहितमपि स्वविषयेण ब्रह्मणासह मिथ्यैवेति । भवन्ति चात्र प्रयोगाः । विवादाध्यासितं ब्रह्म मिथ्या अविद्यावत उत्पन्नज्ञानविषयत्वात् प्रपञ्चवत्, श्रुतप्रकाशिका

दर्शनाभ्युपगमेन दूषयति । तदयुक्तमिति । कुतइत्यत्राह –अबाधितस्येति । ‘यस्य च दुष्टं करणं यस्य च मिथ्येति प्रत्ययः स एवासमीचीनप्रत्ययः’ इति नीतिविदः । अतो दुष्टमूलत्वबाधकप्रत्ययौ प्रत्येक मिथ्यात्वसाधकौ। व्याहत भिदं यदबाधितस्याप्यपारमार्थ्यानिश्चय इति । अपरमार्थत्वेन निश्चयत्वंहि बाधितत्वमित्यत्राह-एतदुक्तमिति। अज्ञात

स्वतिमिरस्येति पदं क्वचिद्दृश्यते । दोषज्ञान निबन्धनपरोक्षबाधकज्ञानोदयव्युदासः प्रयोजनम् । ज्ञातस्वतिमिरस्येति तु ।

पाठो * लेखकस्खलनकृतः । सहि पुरुषान्तरागोचरत्वोक्तिविरुद्धः

— दोषोहीति । बाधकाभावे कथं मिथ्यात्वमित्यत्राह

भ्रान्तिसमानाश्रयबाधकज्ञानाभावेऽपि पुरुषान्तरज्ञानेन मिथ्यात्वनिश्चयो न व्याहत इत्यर्थः । तिरश्वां यावजीवं बाधोद याभावेऽपि देहात्मधीर्मिथ्यात्वविषया तस्यास्संसर्गरूपदोषमूलत्वात् । बाह्यभ्रमेषु स्पष्टोदाहरणस्य विवक्षितत्वादेव तदनुक्तिः ननु तिरश्चां देहात्मभ्रमो नास्माकं प्रत्यक्षः, कार्यानवगमात् भ्रमकारणदोषोऽपि दुरवगमः। तत्कथं दोषमूलत्व सम्भावना ज्ञानमात्रेण मिथ्यात्वनिश्चयः, उच्यते- अस्मदादेश्शास्त्रश्रवणात्पूर्वी देहात्मभ्रमदर्शनात्तेषां च शास्त्राधिकाराभा

वादेहात्मभ्रमस्तन्मूलदेहसंसर्गरूपदोषवत्त्वं चानुमीयते । दोषमूलत्वनिश्चयान्मिथ्यात्वनिश्चयः । एवं तैमिरिकजनस्य तिमि रान्वये आप्तवाक्यादिकमन्वेष्टव्यम् ॥ ततो मिथ्यात्वनिश्चयः । एवं सपक्षे शिक्षितमर्थ दान्तिके निगमयति । तथेति ।

ज्ञानमिथ्यात्वं * परमताभ्युपगमादुक्तम् । पाश्चात्यबाधादर्शनमुत्तरत्र निरसिष्यते ॥ शास्त्रस्यचाविद्यामूलत्वाभ्युपगमेऽनिष्टं प्रसञ्जयति । भवन्तिचेत्यादिना । व्याप्तिप्रदर्शनवचनत्वात्प्रयोगा इत्यु

क्तम् । प्रतिज्ञादृष्टान्तहेतुरूपेण कथनमनिष्टप्रसङ्ग एवमपि न्याय्य इति ज्ञापनार्थम् । । ज्ञानविषयत्वमात्रमेको हेतुः गूढार्थसंग्रहः

बाधत्रैधुर्यहेतुत इत्यस्यार्थउक्त: । दोषमूलस्यापारमार्थ्यनिश्चयादिति । ‘यस्य च दुष्टं करणम्’ इत्यादि शबरोक्तेरिति ।

भावः ॥ दोषोह्ययथार्थज्ञानहेतुरित्यादि यद्यपि ’ प्राक्च तथाभूतात्मविज्ञानात्प्रवर्तमानं शास्त्रमविद्यावद्विषयत्वं नाति

।

वर्तते ’ इति परैपि अध्यासभाष्ये उक्तम्

तथाऽपि आत्मज्ञानेऽपि अविद्यारूपदोषस्य मूलतया अयथार्थज्ञानमेव पर्य

वस्यतीति भावः । तदेवोपपादयति – तथा ब्रह्मज्ञानमित्यादिना ॥

स्वविषयेण ब्रह्मणा सह मिथ्यैवेति । शुक्तिरजतज्ञानस्थळे शुक्तिरजत तज्ज्ञानयोरुभयोः अविद्यापरिणामवं

परैरभ्युपगम्यते । दोषमूलकायथार्थज्ञानत्वेन सर्वसम्प्रतिपन्ने शुक्तिरजतज्ञाने या रीतिः परैरादृता दृष्टिसृष्टिपक्षे प्रपञ्चसा

।

मान्यस्यापि प्रतीतिकत्वेन सैव रीतिः

साच रीतिः सत्यद्वयनिरसनेन आत्मज्ञानतद्विषयोभयमपि न जहातीति

भावः | अविद्यावत उत्पन्नज्ञानविषयत्वादिति । अविद्याहेतुकज्ञान विषयत्वे पर्यवसानम् । अत्र मिथ्यात्वमबाध्य

(श्लो.वा) दूषणपरिहारेण असत्यात्सत्यसिद्धिरिति (ब्र.सि.शं.सू.भा) परग्रन्थानुवादः [जिज्ञासा-१-१-१

५७२

श्रीभाष्यम्

ब्रह्म मिथ्या ज्ञानविषयत्वात् प्रपञ्चचत्, ब्रह्म मिथ्या असत्यहेतुजन्यज्ञानविषयत्वात्

श्रुतप्रकाशिका एको दुष्टपुरुषज्ञानविषयत्वम् एको मिथ्याभूतसामग्रीजन्यज्ञानविषयत्वमिति भिदा । पूर्व सपक्षीभूतएवार्थोऽत्र सपक्ष इत्येवकारार्थः। नन्वसत्यजन्यहेतुधीविषयत्व * मन्यतरासिद्धिं प्रपञ्चवदिति दृष्टान्तश्च साध्यविकलः कथमेवं प्रसङ्गउच्यते १

गूढार्थसंग्रहः

-भविष्यति ॥

।

।

त्वाभावः ज्ञानविषयत्वादिति प्रपञ्चाविशेषेण ‘ब्रह्मवित्’ इत्यादिप्रयोगेण ज्ञानवृत्तिभेदेन उभयत्र ज्ञाधात्वर्थभेद कल्पनं प्राक् (३३५.पु) उपदर्शितदिशा सम्बन्धभेदकल्पनं च अनुपादेयमिति ब्रह्मणो ज्ञानविषयत्वस्थापनावसरे व्यक्ती ‘सिद्धिर्नापरमार्थेन परमार्थस्य युज्यते । न दृष्टा शशशृङ्गादः सम्यग्ज्ञानादिहेतुता ॥ बाष्पादिनाप्यधू

मेन मिथ्यावह्नयादिबोधनम् ।’ (श्लो.वा.नि.रा.वा. १५८.श्लो) — तस्मादसत्यहेतोर्या परमार्थे मतिस्तव | साप्यसत्या न सत्यंहि सत्याभासेन गम्यते’ (१५९) इत्यसत्यात् सत्यसिद्धिनिरसनावसरे भट्टपादैरुक्तम् । तमेव हेतुं दर्शयति ८

असत्यहेतुज्ञानविषयत्वादिति । अनन्तरं ‘येऽपि रेखादयो दृष्टाः वर्णानां प्रतिपादकाः । नते स्वेनापि रूपेण परमार्थत्व

वर्जिताः’ (श्लो.वा.नि.वा१६०) इत्याद्युक्तम् ॥ ब्रह्मसिद्धौ च असत्याच्च सत्यप्रतिपत्तिर्मिथ्यैव । यथा धूम इति मिथ्यागृहीताद्वाष्पादिति । ’ इति इममेव भट्टपादोक्त मर्थमाशङ्कय ‘ उच्यते–नायं नियमः असत्यं कस्मैचित् कार्याय भवति । इति भवतिहि मायाप्रीतेर्भयस्य च निमित्तम् (

असत्यं सत्यप्रतिपत्तेः। यथा रेखागवयो लिप्यक्षराणि च, स्यादेतत् स्वरूपेणेदं सत्यं न शून्यम्, ऐकात्म्यवादिनस्तु

स्वरूपेणाप्युपायानामसत्यता । उच्यते- सन्तु स्वरूपेण सत्याः, येनतु रूपेण प्रतिपादकाः, तदसत्यम् । कार्योपयोगरहिता स्वरूप

सत्यता व्यर्था। अपिचाभेददर्शनोपाया अपि न स्वरूपेण मिथ्या, यतो ब्रह्मैवेषां स्वरूपं तत्र ब्रह्मैवाविद्याऽनुविद्धं, ब्रह्मप्राप्तयु पायः, यथा रेखादयः ककारोऽयं गवयोऽयं इत्यविद्यामानरूपेणैव वर्णानां बोधकाः । योऽपि मन्यते न रेखागवयो गव यत्वेन गवयान्तराणां प्रतिपत्तिहेतुः ; न रेखावर्णत्वेन, किंतु सादृश्यात् -एतत्सदृशो गवय इति, रेखाच समयात् ईदृशीं रेखां दृष्ट्वाऽयं वर्णः स्मर्तव्य इति । तस्य लोकविरोधः ; तथाहि बालाहि रेखासु वर्णत्वेनैव व्युत्पाद्यन्ते, लोके भेदेन च

व्यपदेशः अयं गवयः इत्याख्यातुः, प्रतिपत्तश्च गवयोऽयं मया दृष्ट इति । तथाऽसत्यात्प्रतिबिम्बाच्चादृष्टस्य प्रतिबिम्बहेतो र्विशिष्टदेशावस्थस्यानुमानं न मृषा; शब्दाच नित्यादसत्यदीर्घादिविभागभाजोऽर्थभेद प्रतिपत्तिर्न मिथ्या। तथा मिथ्या हिदंशो मरणहेतुः ; ततश्च मरणमूर्छाद्यनुमानं न वितथम्, कालाहि भेदयुक्तात् सत्याहि दंशादिव ’ इति मण्डनमिश्रेण समाहितम् ॥

शङ्कराचार्यैरपि आरम्भणाधिकरणे ’ कथंत्वसत्येन वेदान्तवाक्येन सत्यस्य ब्रह्मात्मत्वस्य प्रतिपत्तिरुपपद्येत । नहि

रज्जुसर्पेण दष्टो म्रियेत, नापि मृगतृष्णिकाम्भसा पानावगाहनादिप्रयोजनं क्रियत इति । नैषदोषः । शङ्काविषादिनिमित्त

मरणादिकार्योपलब्धेः । स्वप्नदर्शनावस्थस्य च सर्पदंशनोद कस्नानादि कार्यदर्शनात् । तत्कार्यमप्यनृतमेवेतिचयात् । क नादिकार्यमनृतं, तथाऽपि तदवगतिः सत्यमेव फलम् प्रतिबुद्धस्याप्य तत्र ब्रूमः - यद्यपि स्वप्नदर्शनावस्थस्य सर्पदंशोदक

बाध्यमानत्वात् । नहि स्वप्नादुत्थितः स्वप्नदृष्टं सर्पदंशोदकस्नानादिकार्य मिथ्येति मन्यमानस्तदवगतिमपि मिथ्येति मन्यते कश्चित् । एतेन स्वप्नदृशोऽवगत्यबाधेन देहमात्रात्मवादो दूषितो बेरितव्यः ॥

असत्यात्सत्यसिद्धिर्नसम्भवतीति (श्लो. वा) भट्टसिद्धान्तारम्भः श्रीभाष्यम्

प्रपञ्चवदेव । नच वाच्यं स्वाप्नस्य हस्त्यादिविज्ञानस्यासत्यस्य परमार्थशुभाशुभप्रतिपत्ति हेतुभाववदविद्यामूलत्वेनासत्यस्यापि शास्त्रस्य परमार्थभूतब्रह्मविषयप्रतिपत्तिहेतुभावो न

विरुद्ध इति; स्वाप्नज्ञानस्यासत्यत्वाभावात् तत्र हि विषयाणामेव मिथ्यात्वं तेषामेवहि बाधो

दृश्यते न ज्ञानस्य । नहि मया स्वप्नवेळायामनुभूतं ज्ञानमपि न विद्यत इति कस्यचिदपि प्रत्ययो जायते । दर्शनंतु विद्यते अर्था न सन्तीतिहि बाधकप्रत्ययः । मायाविनो मन्त्रौष धादिप्रभवं मायामयं ज्ञानं सत्यमेव प्रीतेर्भयस्य च हेतुः तत्रापि ज्ञानस्याबाधितत्वात् । PDIR

W

ब

1911

श्रुतप्रकाशिका

ब्रह्मणोऽननुभूतित्वं त्वदुत्त्यैव प्रसज्यते । इतिवत् प्रसञ्जकप्रसञ्जनीयधर्मव्याप्तिं परमतेनाभ्युपगम्य दूषणमुक्तमिति न विरोधः ॥

नासत्यहेनुजन्यज्ञानविषयत्वादसत्यत्वं ब्रह्मणः । असत्यादपि सत्यप्रतिपत्तिर्दृश्यत इति शङ्कामनूग्र परिहरति । नचे

त्यादिना । किमसत्यस्य सत्योत्पत्तिहेतुत्वानुपपत्तिः उत तज्ज्ञप्तिहेत्वानुपपत्तिरिति विकल्पमभिप्रेत्य उत्पत्तिहेतुत्वे ज्ञप्तिहे तुत्वेचोदारणानि दार्शतानि । तत्र स्वाप्नविषयाणां सत्यत्वेऽभिमतेऽपि विषयासत्यत्वमभ्युपगम्य परिहरति । स्वाप्नेति।

ज्ञानस्य सत्यत्वमुपपादयति । तत्रहीति । अवधारणं कथमित्यत्राह – तेषामेवेति ज्ञानस्याबाधं दर्शयति । नहीति । कथं जायत इत्यत्राह - दर्शनंत्विति । अन्यविषयो बाघो नान्यत्र संचारयितुं युक्त इत्यर्थः । अत्रानेकोदाहरणप्रदर्शनं ।

तत्तज्ज्ञानसामग्रीविशेषाणां सत्यत्वज्ञापनार्थम् । तच्च ज्ञानसत्यत्वनिर्वहणार्थी स्वप्नकारणं पूर्वानुभवसंस्कारस्सत्यः प्रसिद्ध त्वात्तदनुक्तिः ॥ मायाविनइति । अत्र मन्त्रौधादिप्रभवमित्यनेन कारणसत्यत्वमुक्तम्, मायामयं मिथ्याविषयमित्यर्थः विचित्र

विषयं वा । विषयेत्यादि । विषयदोपस्सादृश्यादिः, इन्द्रियदोषःकाचादिः, आदिशब्देन देशगतदूरत्वादिदोष उच्यते । गूढार्थसंग्रहः तथा च श्रुति: ‘यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेषु पश्यति । समृद्धिं तत्र जानीयात्तस्मिन्स्वप्ननिदर्शने ’ (छा.५.२

९) इत्यसत्येन स्वप्नदर्शनेन सत्यायासमृद्धेः प्राप्तिं प्रदर्शयति । तथा प्रत्यक्षदर्शनेषु केषुचिदरिष्टेषु जातेषु ’ न चिरमिव जीवि ष्यतीति विद्यात्’ इत्युक्त्वा • अथ स्वप्नाः पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स एनं हन्ति ’ इत्यादिना तेन तेनासत्येनैव

स्वप्नदर्शनेन सत्यमरणं सूच्यत इति दर्शयति । प्रसिद्धचदं लोकेऽन्वयव्यतिरेक कुशलानामीदृशेन स्वप्नदर्शनेन साध्वा गमः सूच्यते ईदृशेनासाध्यागम इति । तथाऽकारादिसत्यक्षरप्रतिपत्तिर्दृष्टा रेखानृताक्षरप्रतिपत्तेः’ इत्युक्तम् । अतः भट्ट पादसिद्धन्तमेवात्र स्थापयितुमुदाहरणानि पर्यालोचयति- नच वाच्यं स्वाप्नस्य हस्त्यादि विज्ञानस्येत्यादिना । तत्र शङ्कर

भाष्योदाहृनदृष्टान्तमेव प्रथमत. पर्यालोचयति । उदाहृतशङ्करभाष्ये ‘असत्येन स्वप्नदर्शनेन सत्यायाः समृद्धेः प्राप्तिं दर्श यति ’ इत्याद्युक्तेरिति भावः ॥ ,

दर्शनंतु अर्था न सन्तीतिहि बाधकप्रत्यय इति । ‘तदवगतिस्सत्यमेव फलंप्रतिबुद्धस्याबाध्यमानत्वात्’ इत्यादि (शं) भाध्येऽप्ययमर्थः स्फुटः । ‘ भवतिहि मायाप्रीतिभ्यस्य च निमित्तम् ’ इति ब्रह्मसिद्ध्युक्ति पर्यालोचयति मायाविनइति । ,

भामती,कल्पतरु, परिमलाद्वैतसिद्ध्युक्तासत्यात्सत्यसिद्धिप्रकारानुबादः

५७४

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

विषयेन्द्रियादिदोषजन्यं रज्ज्वादौ सर्पादिविज्ञानं सत्यमेव भयादिहेतुः, सत्यैवादष्टेऽपि श्रुतप्रकाशिका

दोषश्च सत्यः । सत्यैवेति । सर्पसन्निधानं श्व सत्या, शङ्काविषबुद्धावपि सामग्री सत्या | निर्विषो नं कारणं सत्यं, दष्टबुद्धिश्च ।

गूढार्थसंग्रहः मन्त्रौषधादिरेव तत्र मायेति जरदद्वैतिमतं विवरणे उपन्यस्तम् । मायायाः तत्र न प्रीतिभयहेतुत्वम् अपितु पदार्थज्ञानस्यैव,

ज्ञानंतु सत्यमेवेति भावः। उभयत्रोपात्तदृष्टान्तं पर्यालोचयति सत्यैवादष्टेऽपि इति ॥

यद्यपि भामत्याम् –‘यद्यपि सांव्यवहारिकसत्यादेव भयात्सत्यं मरणमुत्पद्यते, तथाऽपि भयहेतुरहिस्तज्ज्ञानंवा ऽसत्यं ततो भयं सत्यं जायत इत्यसत्यात्सत्यस्योत्पत्तिरुक्ता ।

यद्यपिचाहिज्ञानमपि स्वरूपेण सत् तथाऽपि न तज्ज्ञानत्वेन

भयहेतुः ; अपित्वनिर्वाच्याहिरूपितत्वेन । अन्यथा रज्जज्ञानादपि भयप्रसङ्गाज्ज्ञानत्वेनाविशेषात् । तस्मादनिर्वाच्याहि

रूषितं ज्ञान मनिर्वाच्यमिति सिद्धमसत्यादपि सत्यस्योपजन इति’ इत्युक्तम् ॥ अत्र ‘असत्यादपि कार्यक्षमपदार्थोत्पत्तिमनन्तरेमव वक्ष्याम इत्यर्थः ।’ इति कल्पतरुव्याख्याने परिमलः–‘ ननु असज्ज्ञतावसतइवाहिज्ञताबहेरुपलक्षणत्वेन तादर्थ्यसम्भवात् नाहिज्ञानस्यासत्यत्वमितिचॆत् न ; असद्विकल्पस्यासद्विशि ष्टत्वेनासत्त्वे बाधकाभावात् । नच शशशृङ्गमस्तीति ज्ञानात् भ्रान्तस्य प्रवृच्यभावप्रसङ्गो बाधकः, असतः साधकत्वदर्शनस्य साध

प्रातिभासिकव्यावहारिकाणां साधकत्वोपपादने कैमुतिकन्यायेनानुकूलत्वात् । अत एव खण्डनकारैरसतः साधकत्वं यत्ते नोपपादितम् । ननु तथाऽपि व्यावहारिकत्वादिनिर्वचनेष्वपेक्षितमसत्प्रातिभासिकवैलक्षण्यं व्यावहार्रिकमभ्युपेत्यम् ; असतः प्रातिभासिकस्य च तद्वैलक्षण्यस्यसति प्रातिभासिकेच सत्त्वेनाव्यावर्तकत्वात्, अतस्तत्रास प्रातिभासिकवदहेरप्यु पलक्षणत्वं स्यादितिचॆत् न ; तत्र विशिष्टरूपेणासदपि प्रातिभासिकमपि

स्वरूपेण तद्वैलक्षण्यं विशेषणमिति विपक्षया

व्यावर्तकत्बोपपत्तेः, क्वचित्कस्यचिद्वाधकवशात् उपलक्षणत्वकल्पनेऽपि प्रकृते विशेषणत्वे सम्भवति तद्दृष्टान्तेनोपलक्ष्या कारान्तरसापेक्षोपलक्षणत्वकल्पनायोगात्, महासर्पभ्रमजन्यभये क्षुद्रसर्पजन्यमय दुत्कर्षदर्शनेन कार्योत्कर्षानुविधेयोत्कर्षस्य

सर्पस्य विशेषणतया भयप्रयोजक कोटिनिवेशनावश्यम्भावाच्च’ इति ॥ अद्वैतसिद्धौ च–‘ प्रतिबिम्बे बिम्बसाधकत्वं तावदस्तिChote । तस्य बिम्बात्मना सत्त्वेऽपि प्रतिबिम्बाकारेणासत्त्वात्पर

मार्थसत्त्वं न साधकत्वे प्रयोजकम् । एवं स्वप्नार्थस्यासतोऽपि भावि शुभाशुभसूचकत्वम् । यद्यपि तत्रत्यदर्शनस्यैव सूच

कृत्वम् ‘ पुरुषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति’ इत्यादिश्रुतिबलात् ; तथाऽपि दर्शनमात्रस्यातिप्रसक्तत्वेन विषयोऽप्यवश्यम पात ३०

पेक्षणीय एव। एवं स्फटिकलौहित्यस्य उपाधिसन्निधानसाधकत्वं च । नच लौहित्यं स्फटिके न मिथ्या, किंतु धर्ममात्र प्रतिबिम्ब इति न

धर्मिंभूतमुखादिनैरपेक्ष्येण तद्धर्मभूतरूपादिप्रतिबिम्बादर्शनात् प्रतिबिम्ब म्ब इति न पृथगुदाहरणमिति वाच्यम्; धर्म

स्याव्याप्यवृत्तित्वनियमेन लौहित्यस्य स्फटिके व्याप्यवृत्तिप्रतीत्ययोगाच्च । लैहित्ये स्फटिकस्थत्वारोपे तस्य प्रतिबिम्बत्वम्, स्फार्टके लौहित्यारोपेतु तस्य मिथ्यात्वमिति विवेकः । स्फटिकमणेरिवोपधाननिमित्तो लोहितिमेति लोहितिम्नो मिथ्यात्वं

दर्शितं प्रतिबिम्बसंत्यतावादिभिः पञ्चपादिकाकृद्भिः’ इति ॥

दृष्टंहि मायाकल्पितहस्त्यादेरज्जुसर्पादेश्च भयादिहेतुत्वं सवितृसुषिरस्य च मरणसूचकत्वं शङ्काविषस्य च मरणहेतु

स्वम्। ननु तत्र शव भयमुत्पाद्य धातुव्याकुलतामुत्पादयतीति सैव मरणहेतुः नतु शङ्कितं विषमपि ; एवं सवितृसुषिर

शित

re)

५७५

गूढार्थसङ्ग्रहः

मायाकल्पितगजादीनामपि ज्ञानमेव तत्तदर्थक्रियाकारि नत्वर्थोऽपि, तथा च सर्वत्रोदाहृतस्थलेषु ज्ञानमेव हेतुः, तच्च स्वरू पतस्सत्यमेव अन्वयव्यतिरेकावपि ज्ञानस्यैव कारणतां ग्राहयतः । नहि सन्निहितं सर्पमजानानो बिभेति । नचार्थानवच्छि

नस्य ज्ञानस्य हेतुत्वेऽतिप्रसङ्गादर्थावच्छिन्नमेव ज्ञानं हेतुः तथाचार्थोऽपि हेतुरेवेति वाच्यम्; अर्थावच्छिन्नस्य ज्ञानस्य हेतुत्वेऽप्यवच्छेदकस्यार्थस्य ताटस्थ्येनाहेतुत्वोपपत्तेः’ इति । ‘ इतिचेत्10अत्रोच्यते—यदुक्तं ताटस्थ्यलक्षणमुपलक्षणत्वमेव सर्वत्रावच्छेदकस्येति, तन्न ; विशेषणत्वे सम्भवत्युपलक्षणत्वायोगात् । विशेषणबाधपूर्वकत्वादुपक्षक्षणत्वकल्पनायाः’ इति ’ प्रतिबिम्बादिज्ञाननां जनकत्वे च विशेषणतया प्रतिबिम्बादीनामपि जनकत्वे बाधाभावान्नोपलक्षणत्वपक्षो युज्यते’ इति

‘ उत्कर्षानुविधानाच्च । तथाहि स्वप्ने जागरेचोत्कृष्टकलधौतदर्शनादुत्कृष्टं सुखम् उत्कृष्टसर्पादिदर्शनाच्चोत्कृष्टं। भयादि दृश्यते ; विषयस्याकारणत्वे तदुत्कर्षानुविधानं कार्ये न स्यात् ; नह्यकारणोत्कर्षः कार्यमनुविधत्ते इति न्यायात् । नच ज्ञान प्रकर्षादेव तत्प्रकर्षः ; ज्ञानेऽपि विषयगतप्रकर्षे विहायान्यस्य प्रकर्षस्याभावात् । अथ ज्ञानगता जातिरेव प्रकर्षः, न

चाक्षुषत्वादिना सङ्करप्रसङ्गात् विषयप्रकर्षेणैवोपपत्तौ चाक्षुषत्वादिव्याप्यनानाजात्यङ्गीकारे गौरवान्मानाभावाच्च । किंच ज्ञानस्य भयादिजनकत्वे सर्पाद्यवच्छिन्नत्वमेव कारणताऽवच्छेदकमास्थेयम् ; ज्ञानत्वेन जनकत्वेऽतिप्रसङ्गात् तथा च

मिथ्या(त्वा)ऽवच्छिन्नत्वाकारेण ज्ञानस्य मिथ्यात्वात् भ्रमस्थले ज्ञनिमात्रस्य जनकत्वेऽपि मिथ्याभूतस्य जनकत्वमागतमेव ।

जनकताऽवच्छेदकरूपेण च मिथ्यात्वे रूपान्तरेण सत्त्वमप्यसत्वान्नातिरिच्यते i अनुपयोगात् । तदुक्तं खण्डनकृद्भिः अन्यदा सत्वंतु ‘पाटच्चरलुण्ठितवेश्मनि यामिकजागरणवृत्तान्तमनुसरति ’ इति । स्वरूपेणापितु पतु भ्रमज्ञानस्य मिथ्यात्वमस्त्येव P

(

स्वरूपतो बाघाभावे विषयतोऽप्यबाधप्रसङ्गात् ’ इति ॥ वस्तुतस्तु दण्डतन्त्वादिसाधारणमेकं कारणत्वं नास्त्येव । यत्र तव सत्त्वमवच्छेदकं (तत्र) मम तुच्छविलक्षणत्वा

दिकम् ; किंतु कार्यताऽवच्छेदकं घटत्वपटत्वादि, कारणताऽवच्छेदकं च दण्डतन्तुत्वादि । तद्भेदाच्च कारणत्वं भिन्नम्। यथा गोगवयसादृश्यमन्यत्, भ्रातृ भगिन्यादिसादृश्यमन्यत्, तत्र नैकमवच्छेदकम्, किंतु गवयत्वभगिनीत्वादिकमेव ।

तद्वदत्रापि दण्डत्वादिकमेव सत्वासत्वोदासीनमवच्छेदकं वाच्यम्; तथा च जनकत्वानुसारेण न सत्त्वासत्त्वसिद्धिः ।

तदुक्तं खण्डनकृद्भिः–‘ पूर्वसम्बन्धनियमे हेतुत्वे तुल्य एव नौ । हेतुतत्व बहिर्भूत सत्त्वासत्वकथा वृथा । ’ इति । ‘ अन्तर्भाविसत्त्वंचेत्कारणं तदसत्ततः । नान्तर्भावितसत्त्वं चेत्कारणं तदसत्ततः ॥’ इति च । नचैवं ’ अन्तर्भावित सत्त्वं वेदधिष्ठानमसत्ततः । नान्तर्भावित सत्त्वंचेदधिष्ठानमसत्ततः ॥ ’ इति तवापि समानमिति वाच्यम्; भ्रमाधिष्ठाने स्वरू पत एव सत्वाङ्गीकारः, तवतु कारणे स्वरूपातिरिक्तसत्ताङ्गीकार इति विशेषात्’ इति ॥

’ यत्तु सर्पज्ञानमसर्पज्ञानाद्विलक्षणम् तज्जनकविलक्षणजन्यत्वात् यवाङ्कुरात्कलमाङ्कुरवत्, तजन्यविलक्षणजन क

त्वाद्वा यवबीजात्कलमबीजबत् । यथा च विषयमनन्तर्भाव्यैव शिलोद्धरणकृतिः माषोद्धरणकृतित: यथाचातीतादिज्ञानमस

द्विषयकपरोक्षज्ञानव्यवहारौ च ज्ञानान्तरादितः एवं सर्पज्ञानमपि इति, तन सर्पज्ञानत्वावच्छिन्नस्या सर्पशानाव्यावृत्तौ प्रयो जक्रं न तत्स्वरूपमेव सर्पज्ञानसाधारण्याभावात् किंतु अनुगतो धर्म उपाधिरूपः । सन्च स्वरूपसम्बन्धेना*यासिकसम्बन्धेन LAVED

वा सम्बन्धिभूतविषयादन्यो न भवति मानाभावात् । ननु विषयस्य व्यावर्तकत्वेऽपि सर्वत्र विशेषणत्वासम्भवादुपलक्षण त्वमेव वाच्यम् ; उपलक्षणेन च उपलक्ष्यगतस्वसम्बन्धव्यतिरिक्तः hdwww कश्चिद्धर्मएवोपस्थाप्यते । काकेनेव गृहसम्बन्धिना तद्गतसंस्थानविशेषः । तथा च स एव व्यावर्तक इति विषय सम्बन्धमनपेक्ष्य स्वगतेनैव धर्मेण ज्ञानस्य व्यावृत्तिरितिघन 199

५७६

(अ.सि) विशेषणोपलक्षणोपाधिस्वरूपाणि (ल. चं) खण्डनश्लोकार्थश्च

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

विषयस्य विशेषणत्ववदुपलक्षणत्वस्याप्यनभ्युपगमात् येनहि स्वोपरागाद्विशेष्ये व्यावृत्तिबुद्धिर्जन्यते, तद्विशेषणं व्या त्तिबुद्धिकाले विशेष्योपरञ्जकमित्यर्थः यथा गोत्यादि । येन च स्वोपरागमुदासीनं कुर्वता विशेष्यगतव्यावर्तकधर्मोप • स्थापनेन व्यावृत्तिबुद्धिजेन्यते तदुपलक्षणं, यथा काकादि । यत्तु विशेष्ये नोपरञ्जकम्, नवा धर्मान्तरोपस्थापकम्, अथ च व्यावर्तकम्, तदुपाधि:- यथा पङ्कजशब्दप्रयोगे पद्मत्वं, यथावोद्भिदादिशब्द प्रयोग यागत्वावान्तरजातिविशेषः। अत्रहि पद्मत्वयागत्वावान्तरधर्मो पङ्कजनिकर्तरि फलोद्भेदनकर्तरि च न धर्मान्तरमुपस्थापयतः अप्रतीतेः ; नवा स्वोपरक्तां ;

बुद्धिं जनयत: समुदाये शक्तयन्तरानभ्युपगमात्, अथ च कुमुदज्योतिष्टोमादिभ्यो व्यावर्तकावित्युपाधी एव । इदं च

प्राभाकराणां भाट्टानां च सम्मतमुदाहरणयुगलम् । तार्किकाणांत्वाकाशशब्दप्रयोगे शब्दाश्रयत्वमुदाहरणम् । अतएवा विद्यादिकं साक्षित्वादुपाधिरिति सिद्धान्तो वेदान्तिनाम् । अतो यत्र विषयस्य विशेषणत्वं न सम्भवति तत्कालासत्वात्,

तत्रोपाधित्वाभ्युपमान्नोपलक्षणत्वानिवन्धनदोबावकाश: सन्देहेतु विशेषणत्वमेवाभ्यर्हितत्वादुयते । तस्माद्विषयएव सर्वत्र ज्ञाने व्यावर्तकः। एकविषयकस्मृत्यनुभवयोः परोक्षापरोक्षयोश्च विषयमनपेक्ष्य जात्या परस्परव्यावृत्तिदर्शनात् सर्वत्रविषयनि • माधुर्यवदिति रपेक्षा जातिरेववाच्यम्; व्यावर्तिकेति न युक्तम् ; भिन्नविषयके समानजातीये तदसम्भवात् । नच तत्रापि जातिरास्त क्गी षीरादि चाक्षुषत्वादिना en

सङ्करस्योक्तत्वात्’ इत्युक्तम् ॥ अत्र

20216 अन्यथा

लघुचन्द्रिका – अन्यदेति । अतीतानागतादेर्यदा ज्ञानं तदा सूक्ष्मावस्थारूपेण सत्ताऽवश्यं वाच्या;

तस्य प्रमाविषयत्वासम्भवादिति पूर्वमुक्ते कालान्तरे सत्वात् तस्य ज्ञानमुत्पद्यते इत्याशङ्कायामन्यदेत्यादिकं खण्डने

अतीते

तस्यायमर्थः । ‘पाटञ्चरः चोरः । यामिकः तद्वारणाय जाग्रत्पुरुषः । प्रमायाः अतीतादिविषये विषयित्वासम्भवः ; सम्बन्धे सम्बन्धासम्भवात्, कालान्तरसत्त्वंतु एतत्कालीनज्ञानेन सम्बन्धे न प्रयोजकम् सम्बन्धिनोरेकक्षणवृत्तित्वस्य

नहि

:

प्रयोजकत्वमित्यस्य संयोगादिस्थले दृष्टत्वादिति, तदिदं रूपान्तरेण सच्चेऽपि तुल्यं, यद्रूपोपहित कारणत्वंतद्रूपोपहितस्य त्वन्मतेहि मिथ्यात्वस्यालीकत्वरू सपतत््वंत्स्वीकृत्य वमपेक्षिम्;मिथ्याभूतस्य अन्यथा कार्याव्यवहिपूर्वक्षणसम्बन्धस्या सत्यसम्भवेन कारणत्वासम्भवात्,’ न कारणत्वमुच्यत इति भावः ’ इति, ‘पूर्वसम्बन्धनियमे अनन्यथासिद्धत्वेसति कार्याव्य ;

दण्डादेरत्यन्ताभावस्वीकारादत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं त्यक्त्वाऽन्योन्याभावादिकमुक्तम् | हेतुत ्वं हेतुता। तद्बहिर्भूतंतदष टकम् | तादृशे ये सवासच्चे तत्कथा वृथेत्यर्थः । यदि कारणस्य सत्तासम्बन्धोऽपेक्ष्यते-तदा सोऽस्त्येव कल्पितः;कल्पिते अकल्पितस्तु सम्बन्धोऽलीक:, परंतु स नापेक्षित इति कथा वृथेत्युक्तम् । कारणस्य सत्तानियमे साधकाभावमुक्त्वाबाघ कमाह न्तरित्यादि ।सिद्धम्अन्तर्भावितसवं सत्ताविशिष्टम्, सत्ता तदाश्रयश्चेति यावत् । यदि तदुभयं कारणं, तदासत्ता इनाश्रयः- अकारणमिति ॥

सत्तायां सत्ताऽन्तरमस्ति । नवा सेव सत्ता ; आद्ये द्वितीयाऽदिसत्ताया अपि स्वप्रत्यक्षादिकारणत्वसिद्धये सत्तान्तरस्वीकारादनवस्था, नानासत्तास्वीकारेण सत्ताकारानुगतधीलङ्घने जातिमात्रलोपापत्तिश्च । यदि च अन्तर्भावित सवं ने कारणं, सत्ता नं कारणं किंतु सत्तोपलक्षितं कारणं तथाऽपि सत्ताऽभावकाले अतीतता दशारूपेदण्डादेः यदायदाकार •णत्वादसत्कारणमिति सिद्धम् । अथ सत्ता कारणताश्रये न विशेषणं नान्युपलक्षणम्, किंतु उपाधिः नचैवयत्र कारणत्वं तदा तदाऽवश्यं त ्र सत्तेति यावत् तथाऽपि स्वरूपादन्यत्कारणमित्यागतम् । नहि सत्तासम्बन्धिदण्डाद walaww

·

2

सद्रूपम् ; ब्रह्मणः सद्रूपतायाः आवश्यकत्वेन तत्सम्बन्धादेव त ्र सद्रूपंताप्रत्ययंसम्भवात्, श्रुत्यादिबाध्यत्वाच्च ।

व्यावहारिक प्रातीतिकसाधकतापर (अ.सि) विवरणलघुचन्द्रिकाऽनुवादः

५७७

गूढार्थसंग्रहः

|

मित्यादि । कारणत्वस्थले अधिष्ठानत्वमादाय पूर्वोक्तदोषइत्यभिमानः

स्वरूपत इति । सद्रूपमेवावच्छिन्नान वच्छिन्न रू

पेण प्रातीतिकव्यावहारिकाध्यासमात्राधिष्ठानमिति भावः । स्वरूपेति । दण्डादिकारणस्वरूपेत्यर्थः। उक्तयुक्तिभिः सद्रूपस्या

कारणत्वात् सद्रूपसम्बन्धिन्येव कारणत्वं त्वया वाच्यम् ; तथा च सद्रूपं कारणं तवासिद्धमिति भावः ॥ ननु दण्डत्वादिना कारणत्वे स्वीकृते प्रातीतिकदण्डादरपि घटायुपधायकत्वापत्तेः व्यावहारिकदण्ड वादिनैव तस्वी

कार्यं त्वया ; तथा च हेतुतत्त्चबहिर्भूतेत्याद्यसङ्गतमितिचेत् न ; तावताऽपि पारमार्थिकत्वरूपसत्त्वस्य हेतुत्वबहिर्भावान पायात् । किंच न व्यावहारिकत्वघटितरूपेण कारणत्वं क्वापि स्वीक्रियते, अथ तदुक्तापत्तिः कथं वार्यत इतिचेत् ? साम ग्रीव्याप्तिमध्ये व्यावहारिकत्वविशिष्टपदार्थानामेव निवेशात् व्यावहारिकेण कारणहाबच्छेदकेन विशिष्टं यद्व्यावहारिकं

तत्समूहस्य व्यावहारिकसम्बन्धविशिष्टो यो व्यावहारिकक्षणः, तस्माद्व्यावहारिकोत्तरत्वविशिष्टो यो व्यावहारिकक्षणः सत्त्वं

कार्योत्पत्तिव्याप्यमिति स्वीकारत् प्रातीतिक दण्डादेर्न घटा द्युपधायकत्वम् । नच प्रातीतिक घटादेरापै व्यावहारिकदण्डादितः

उत्पत्तिस्स्यादिति वाच्यम् ; आपादकाभावात्, कार्यताऽवच्छेदकविशिष्टंप्रत्येव तादृशक्षणत्वस्य व्याप्यत्वादकार्यताऽव च्छेदकप्रातीतिकत्वरूपेण कार्यस्यापत्त्यसम्भवात् । नच दण्डादिकं विनाऽपि प्रातीतिक घटायुत्पत्त्या व्यभिचारइति वाच्यम् ; व्यावहारिकंप्रति मूलाविद्यायाः प्रातीतिकंप्रति पलवाविद्यायाः परिणामिकारणत्वेन सामग्रीभेदात् आद्यया कार्यजनने दण्डादेः द्वितीयया कार्यजनने दोषादेस्सहकारित्वात् । एवं च व्यावहारिकं साधकमित्यादि व्याख्यातं मूले । साधकस्य व्यावहारिकत्वं मूल्ाविद्यात्वम् । प्रातीतिकत्वं पल्लवाविद्यानङ्गीकारे तत्स्थानीयाविषयावरणत्वम् ॥

नच तथाऽपि प्रातीतिकेनापि कार्यजननात् सामग्रीव्याप्तौ सर्वत्र कथमुक्तरीत्या व्यावहारिकत्वं निवेशितमिति वाच्यम् ; प्रातीतिकस्य कुत्रापि कार्ये हेतुत्व स्वीकारात् तज्ज्ञानस्यैव हेतुत्वात् । नच तद्विषयकत्वघटितरूपेण ज्ञानस्यापि प्राततिकत्वम्, उक्तंचाचार्यै: ‘ज्ञानमिथ्यात्वं विना विषयमिथ्यात्वासम्भवः स्वरूपतो बाधाभावे विषयतो बाधासम्भ वात् ’ इति, ’ इदं रजतम् ’ इति यत् ज्ञानं जातं तन्मिथ्येति विषयविशिष्टज्ञानस्य मिथ्यात्वानुभवादिति’ इति वाच्यम् ; ;

तावता वृत्तिरूपस्य ज्ञानस्य स्वरूपतः प्रातीतिकत्वेऽपि चिद्रूपस्य तदभावात् । रजतादिप्रातीतिकविषयकत्वरूपेण न चितो हेतुत्वं, किंतु रजतस्बावच्छिन्नविषयताकत्यरूपेण । तच्च न प्रातीतिकघटितम्, अतस्तद्विशिष्टचितोऽपि न प्रातीतिकत्यम् । नच भ्रमस्थले रजतादितादात्म्यस्य शुक्त्याद्यवच्छिन्नचित्युत्पद्यमानस्य विषयतात्वेन विषयताप्रातीतिकीति वाच्यम्; व्याव हारिक पूर्वसिद्धतादात्म्येनैव रजतादेरुत्पत्ते रिदमादितादात्म्यं रजताद्यवच्छिन्नविति जायमानं न विषयता, सांसर्गिकवि षयताश्रयत्वात् । नहि विषयिविषयतयोरभेदः परैः स्वीक्रियते । तथाचेदमादेर्विषयताऽपि भ्रमा पूर्वसिद्धा । तथा संसर्ग रूपमुक्ततादात्म्यमपि पूर्वसिद्धसांसर्गिक विषयतासम्बन्धेन जायत इति विषयतामात्रं व्यावहारिकम् । नहि ज्ञानं तद्विष

यताचारोप्यत इति परैः स्वीक्रियते, किंतु विशेषणं विशेष्यविशेषणयोस्संसर्गश्च ; द्वयोरपि बाघानुभवात् तस्मात् प्राती

तिकं न कारणम् !॥

यद्वा यादृशकार्येप्रति शक्तिर्यत्र तिष्ठति, तत्तस्य कारणम् ; शक्तेरेव कारणतारूपत्वात्, प्रातीतिके दण्डादौ च न घटादेः शक्तिः ; यस्य च शक्तिः प्रातीतिके तंत्तस्माज्जायत एव । तथा च व्यावहारिकस्य उत्तरीत्या न व्याप्ती निवेशः नचैवमपि व्यावहारिकत्वस्य कारणतास्ववच्छेदकत्वकल्पने गौरवमिति

कारणे वस्तुगत्या येन रूपेण सम्बन्धेन

स्त र यत्कार्योत्पत्तिपूर्वक्षणे कार्याधिकरणे यत्सम्बद्धं तद्रूपसम्बन्धाभ्यांतादृशसम्बद्धविशिष्टेष्वेव तच्छक्तेः स्वीकारात् विशि ;

73

५७८

आकाशपदशक्तिविचारपरशब्दमण्यनुरोधेनोपाधित्वनिरूपणपर गुरुचन्द्रिकाऽनुवाद: [जिज्ञासा१-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

टस्य च केवलातिरिक्तत्वेनानतिप्रसङ्गात् व्याप्तेरिव शक्तेरवच्छिन्नत्वे स्वरूपसम्बन्धरूपे मानाभावात् / अनयोःकल्पयो• 3

द्वितीयस्यैव मूलानुसारित्वेऽपि प्रथमः परपराभवे प्रभुरेव’ इति ‘इदंचेति । अत एव शब्दमणावपि प्राभाकरमते स्थित्वा मणिकृतोक्तम्’ । यथा सर्वनामत्वमहंपदेषु बुद्धिस्थत्व संत्रोच्यत्वोच्चारयितृत्वानि प्रयोगोपाधयः, तेन बुद्धिस्थन्वादिकं तैर्न बोध्यते किंतु तदुपलक्षितं तस्यैव तच्छक्यत्वात् । यथा पङ्कजत्वादिकं पङ्कजादिपदेषु प्रयोगोपाधिः, तेन तत्तैः न बोध्यते,

किंतु तदुपलक्षितमिति’ इति (ल. चं) ॥

‘तार्किकाणामिति । यद्याकाशशब्दात् आकाशनिष्ठानवच्छिन्नविषयताकशाब्दबोध:, अस्तुवा पदादपि निर्विकल्प कमिति मणावुक्तत्वात् । तदा आकाशशब्दप्रयोगे इत्यस्य आकाशपदजन्यशाब्दबोध इत्यर्थः । शाब्दबोधे शब्दाश्रयत्व

।

स्यानुपरागात् व्यावर्तकधर्मानुपस्थापकत्वाञ्चोपाधित्वमिति भावः यदि शब्दाश्रयत्वादिना कदाचिदष्टद्रव्यान्यद्रव्यत्वा दिना वा शाब्दबोधः । उक्तंहि मणौ शब्दाश्रयत्वादिना नियतोपस्थितिरेव नास्तीति । तदाऽऽकाशादिपदजन्यायां शब्दा

श्रयत्वान्यरूपेण शाब्दबुद्धावित्यर्थः । अथवाऽऽकाशादिपदशक्यत्व इति तदर्थ : तादृशशक्यत्वेऽनुपरक्तत्वाव्यावर्तक. धर्मानुनस्थापकत्वात्तदाश्रयव्यावर्तकत्वाञ्चोपाधित्वमिति भावः । शब्दाश्रयत्वांशेऽपि यदि शक्ति: । ‘अस्तुवा तदपि शक्य यदि तेन रूपेण नियतोपस्थितिरपी’ ति पक्षान्तरस्यापि मणावुक्तत्वात्तदा शब्दाश्रयत्वं विशेषणमेव नोपाधिः । अथाशक्यस्य शब्दाश्रयत्वादेः कथं शाब्दानुभव: ? स्वनिष्ठवृत्त्या शब्दोपस्थापितस्यैव तत्स्वीकारादितिचेत्तदुक्तं मणौ-यद्धर्मदत्त्वेन नियमतउपस्थिते यत्र शक्तिग्रहः तत्स्मरणजनकसंस्कारस्य तद्धर्मविषयतानियमेन तदुद्बोधकादेव तदंशेऽप्युद्वोध(क)निय मेनाशक्यस्यापि तस्य भानात् इति तदंशे शक्ति विनाऽपि तदुपाहते शक्तिग्रहशक्यस्मृत्योस्तेन रूपेण शाब्दानुभवे का ●

णत्वं सम्भवतीति भावः एषैव रीतिः पदमात्रस्येतितु नव्यतार्किकाः’ इति गुरुचन्द्रिका च ॥ • अद्वैतसिद्धौ

।

साधकत्वे तन्त्रम्

च ( असतः साधकत्वोपपत्तौ) ‘वस्तुतस्तु ज्ञाताज्ञातसाधारणं व्यावहारिकं सत्त्वमेव

• तच्च ब्रह्मज्ञानेतराबाध्यत्वमेव, तच्च न मिथ्यात्वघटितम् । अत्यन्तावाध्ये ब्रह्मज्ञानबाध्ये च तुल्यत्वात् । अत एव परमार्थसत्त्व ्याप्यम् । एवंच परमार्थसत्वस्य साधकतायामतन्त्रत्वेन तदभावेऽपि न साधकत्वानुपपत्तिः । यत्र चसर्वविधि यत्सा धकं व्यावहारिकं तत्र तद्व्यावहारिकं यत्रतु साधकं प्रातीतिकं तत्र फलमपि तथैव, नतु व्यावहारिकम् ।

इति

प्रतिषेधादिव्यवहारासङ्करः । अत एव लोकस्यापि व ् य त ि क ् र म े विचारस्य यादृच्छिकबाधात् भ ् र ा न ् त ् व ा प त ् त ि र ि त ि उदयनोत्त मपि निरस्तम् । व्यावहारिकसत्त्वेन लोकमर्यादानतिक्रमात् । भट्टाचार्यवचनानि विरुद्धत्वेन भासमानानि सत्त्वत्रौविध्य निरूपणायामविरुद्धतया व्याख्यास्यन्ते’ इत्युक्तम् | यादृश्याच अत्र (गुरुचन्द्रिका) ’ इदमस्मात् नियतप्राक्सदिति बुद्ध्याविशेषात्, नचातिप्रसङ्गः / खण्डनवाक्ये व्यावहारिकसत्त्व

बाधान वबोधविश्रान्तया वस्तुसत्तानिश्चयस्ते तादृश्यैव कारणतानिश्चयो ममापीति,

क्षतिः

।

न

‘स त ् य स ् य स त ् य म ् ' इति श ् र ु त ि ब ल ा च े त ् य ा श य े न ब ु द ् ध ् य कारणताघटकमभिमतं मिथ्याभूतेऽपि तदङ्गीक्रियते बुद्धिबलात् । वपारमार्थिकसत्त्वमेव िशेषादित्युक्तम् । प्रयोजकमिति न ु तद्धी: कारणताघटिका ग ौ र व ा द ि त ् य ा श य े न ा ह व स ् त ु त स ् त ् व ि त ् य ा द ि । व ् य ा व ह ा र ि क स त ् त ् व म े व े त ् य े व क ा र े ण नियमो व्यवच्छिद्यते तेन प्रातीतिकसत्त्वस्यापि प्रयोजकतया वक्ष्यमाणत्वेऽपि एतेन तद्व्यावहारिकमिति । तद्व्यवहारसिद्धमित्यर्थः, तथैव व्यवहारसिद्धमेव । यादृशस्य यादृशफलं व्यवहारतः प ् र म ि त ं त ा द ृ श स ् य तादृशमेवेति भावः । नतु व्यावहारिकम् । नतु व्यावहारिकसत्त्वाश्रय एव । व्यवहारासकर, उक्तसङ्करस्याभावः।

(गु.चं) भट्टपादवचनानामन्यार्थकत्वं तदघटनोपक्रमश्च

५७९

गूढार्थसंग्रहः

व्यावहारिकयोरेव साध्यसाधकभावे प्रातीतिकसवितृसुषिरादिकमप्रातीतिकानिष्टसाधकं न स्यात्, शुभाशुभस्वप्नदर्शनादे

र्व्यावहारिकराज्यादिसूचकत्वं न स्यादित्यादि प्रत्युक्तम् । यथामान सिद्धस्य साध्यसाधकमावस्यैव प्रकृतग्रन्थार्थत्वात् । अत एव धूलीपटले धूमभ्रमादित्यायुक्तम् । स्वाप्नार्थस्य शुभाशुभसूचकत्वमित्यादि बक्ष्यते च ॥ किंच मन्मते प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेऽपि त्वांप्रति साधकतया दृश्यत्वाद्युपन्यसितुं मया शक्यत एव धनसम्भवात् ।

;

त्वद्रीया त्वद्बो

‘ योऽपि तावत्परासिद्धः स्वयं सिद्धोऽभिधीयते । भवेत्तत्र प्रतीकारः स्वतोऽसिद्धेतु का क्रिया ॥ ’ इति

बौद्धंप्रति भट्टोक्तेः, परमतासिद्धः, स्वमतसिद्धः साधकत्वेनोपन्यासार्हः, तत्र साधकस्य पश्चाद्वक्तुं शक्यत्वात् । स्वमते

परमते वाऽसिद्धस्तु न तथेत्यर्थकत्वादाविरोधात् । नहि शब्दप्रयोगे स्वमतसिद्धत्वमर्थस्यापेक्षितम् । अपिच‘ सत्यत्वं पारमार्थिक नच सत्तासम्बन्धस्य प्रयोजकत्वेऽपि आरोपितेऽपि सोऽस्त्येवारोपितः । अनारोपितस्तु न मन्मते प्रसिद्धः। सामान्यं मृषार्थपरमार्थयोः । विरोधान्नहि सिंहत्वं सामान्यं सिंहवृक्षयोः ॥ तुल्यार्थत्वेऽपि तेनैष मिथ्यासंवृतिशब्दयोः ।

वञ्चनार्थमुपन्यासो लालावकासवादिवत् ॥ नास्तिक्यपरिहारार्थं संवृतिः कल्पनेति च । कल्पनाऽपि त्वभिन्नस्य नैव निर्व स्तुके भवेत् ’ इति बौद्धंप्रति भट्टोक्तिस्तु युक्तैव । तेनाधिष्ठानस्याबाध्यस्वरूपस्यानङ्क|कारेण तत्सम्बन्धस्य कल्पितस्यापि वक्तुमशक्यत्वात् । अतएव कल्पनापीत्यादिना तदुक्तम् ॥

अत एव च तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव यच्चास्ति परमार्थतः । तत्सत्यमन्यन्मिथ्यैव न सत्यद्वयकल्पना ॥’ इति ८

बौद्धंप्रति भट्टोक्तिरपि युक्तैव । अबाध्याधिष्टानाङ्गीकारंविना प्रपञ्चे तद्बाध्यत्वासम्भवात्, निस्साक्षिकस्य चरमबाध्यत्वा

सम्भवाच्च । आस्तिकमते त्रिकालाबाध्यं सत्यं यत् स्वीक्रियते तद्विलक्षणं व्यवहारकालाबाध्यरूपं व्यावहारिकसत्यं मया स्वीक्रियत इति, स्वमत परमतयोः सत्यद्वयकल्पनाया माध्यमिकीयाया अयुक्तत्वात् । क्षणिकत्वेन मिथ्याविज्ञाननिष्ठस्य

कल्पनाऽधिष्ठानत्वस्य तदभ्युपगतस्य पूर्वोक्तरीत्या असम्भवात् । अतएव तयोर्मतयोरेव-तत्रार्थशून्यं विज्ञानं योगाचा रास्समाश्रिताः। तस्याप्यभावमिच्छन्ति ये माध्यामिकवादिनः ॥ ’ इत्याद्युत्तरवार्तिकेन निरासः । अस्मन्मतेतु प्रपञ्चस्य 6 सत्यस्य सत्यं

खण्डनयुक्तिभिर्बाधात्, स्फुरणस्वरूपस्य ब्रह्मणस्त्वधिष्ठानत्वेन बाधानुपलम्भेन बत्धसाक्षित्वेनचाबाघात्,

प्राणावै सत्यं, तेषामेष सत्यम् ’ इति श्रुतिभिश्च सत्यद्वयकल्पना युक्ततमैव । विस्तरेण च सत्त्वत्रैविध्यमग्रे उपपादयिष्यत ।

इत्यभिप्रेत्याह—भट्टेति । ’ इति । अत्र ब्रह्मसिद्धौ खण्डने च भट्टपादोक्तेर्दूषणं चन्द्रिकयोस्तु अद्वैतसिद्ध्यनुसारेण 141007 अन्यार्थ कल्पनम् ’ इति भिदा । उभयथाऽपि असत्यात् सत्यसिद्धेः उपपत्तिस्सम्भवति ॥

तथाऽपि ‘ अधिकारोऽनुपायत्वान्नवादे शून्यवादिनः । ’ (श्लो.वा) इति उक्तिः परमतमपि संगृह्णातीति वेदार्थसंग्रहे

अभिधाय अत्र प्रत्यक्षविरोधेन श्रुतेः पराभिमतार्थकत्वं न सम्भवतीति मीमांसकाक्षेपे प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वेन परोक्तं

सनाधानं ‘महासामान्यमन्यैस्तु’ इत्यादिना आशङ्कय भट्टपादैरेव दूषिततया स्वयमपि तद्दूषयित्वा प्रत्यक्षस्य घटादि विषयकत्वेऽपि श्रुत्यादिना बाधात् न तात्त्विकं प्रामाण्यम्, अपितु व्यावहारिकमेवेति परोक्तं समाधानं शबरभट्टोक्तयु क्तिभिः न घटत इति स्थापयित्वा असत्यात्सत्यसिद्धिमपि भट्टपाददूषितां युक्तामिति साधयतः भगवतः भट्टपादग्रन्थदूषणं तद्ग्रन्थस्य वर्णनंचेत्युभयमपि न सम्मतमिति स्फुटं प्रतीयते ॥

अत्रायमाशयो भगवतः। सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षदूषणेन अहमर्थस्य ज्ञातृत्वात्मत्वसाधनेन आत्मवादे परसम्मतकूट स्थानङ्गीकारेण सत्यद्वयनिरसनेन च अधिष्ठानं परसम्मतं भट्टपादानां नैवाभिमतमिति निर्मत्सराणां स्फुटम् । एवं च

५८०

[जिज्ञासा-१-१-१

अत्यन्तासतः खण्डनोक्तासाधारणस्वरूपत्वे भट्टपादासम्मतिः गूढार्थसंग्रह:

चन्द्रिकोक्तः भट्टाचार्यवचनार्थः न भट्टाचार्याणामभिमतः, सत्यद्वयनिराकरणेनैव व्यावहारिकं सत्वं ब्रह्मज्ञानेतरावाध्यत्वं ,

इति वदतां भट्टपादानां नैव सम्मता । स्वीकृतं च भवताऽपि भविष्यतादिविषये विज्ञाने विशिष्टव्यवहारनिदानत्व

सतो विषयस्य । ‘नच कालान्तरसम्बन्धिनी सत्ता तस्यैकत्रान्यत्र नान्यथापीति वक्तव्यम्’ । इत्युपक्रम्य ‘प्रयोजनानुपयुक्ते काले’ इत्यादिना तदूषणानन्तरं ‘तथाऽपि कालान्तरस्थित्या घटादिकं स्वरूपतो विशेषणतश्च व्यवच्छिन्नं तद्विज्ञानेन स्व

।

● भावबलात् स्वविशेषणत्वेनोपादीयते, नत्वेवमत्यन्तासद्भवितुमर्हति तस्य स्वरूपतो विशेषणतश्च व्यवच्छिन्नतया अन नियतस्वरूपतैव, •ङ्गीकारात् कुत्र स्वभावतो विज्ञानं सम्बन्धि निरूप्येत । न । उक्तमत्र असतोऽपि तदेव स्वरूपं तस्य

नियतविशेषण स्यैवासत्त्वात्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । भ्रान्तिविषयेण दत्तोत्तरत्वाचेत्यलमतिविस्तरेण ’ इति खण्डनोक्तिख

अनुपादेया। असत: असाधारणस्वरूपादेरसम्भवात् ॥

‘अन्यथेति । गगनकुसुमस्य साधारणस्वरूपापत्ते: मूषकविषाणादे: व्यावृत्तव्यवहारो न स्यात्, सदसतोः साङ्क च स्यादित्यर्थः । यदुक्तमसतो निःस्वरूपत्वात् विषयविषयिसम्बन्धानुपपत्तिरिति तत्राह- भ्रान्तीति । भ्रान्तिविषयेणइत्यर्थःअसता’ रूप्यादिना ज्ञानस्य विषयविषयिभावसम्बन्धस्य सद्वादिनाप्यङ्गीकारात् असतः सम्बन्धो नास्तीति वक्तुं शक्यत

इति तद्व्याख्याने उक्तिरप्यनुपादेया । असतः साधारणस्वरूपत्वस्य असाधारणस्वरूपत्वस्यचानङ्गीकारात् । अन्यथाख्यातिवादिभिः मूषकविषाणयोः व्यावृत्तव्यवहारः भ्रमनिबन्धनः नतु गगनकुसुमादेः असत्स्वरूपत्वानिबन्धनः ।

’ एवं च नैव वक्तव्यमत्यन्ताभवनं वन्चित् । अन्यथाऽनुपपत्याहि सिद्धा जन्मान्तरेऽस्तिता । ‘(श्लो.वा.शू.वा.२०६) इत्यत्र भ्रान्तिविषयस्य अत्यन्तासत्त्वस्यानजीकारात् स्मृत्यैव विषयविषयिभावोपपादनसम्भवात्/ स्मृतिकालेविषयास वऽपि अनुभवजन्यसंस्कारेण विषयस्मृत्योः सम्बन्ध सम्भवात् संयोगस्थले अनुभवानुरोधेन सम्बन्धिनोरेकक्षणवृत्तित्व

कारेऽपि अतीतानागतज्ञानानुभवानुरोधेन कालभेदेऽप्यर्थज्ञानयोस्सम्बन्धाङ्गीकारसम्भवात् ॥ कारणत्वो एवं शब्दलिङ्गजन्यज्ञानस्थलेऽपि । अख्यातिवादेऽप्येवमेव ’ पूर्वसम्बन्धनियमः’ इत्यादिना अ पपादनमपि न सम्भवति ‘प्राक्कालनियतत्वेन कारणं प्रमितं नवा | आद्ये तदेव तत्सत्वमन्यथानियमोऽपि न वस्तुसत्वनिश्च बाधानवरोधविश्रान्तया आचार्यपादैः चतुर्थ्या सर्वार्थसिद्धौ उक्तेः । ' यादृश्याहि धिया त्रिकन्चतुर कक्ष्या यस्ते तादृश्यैव विषयीकृतस्य ममापि कारणतानिश्चयः । केवलं ततः परास्वपि क ्ष्यासु बाधात् पूर्वपूर्वभ्रान्तिसम्भवन असतः

इति

नप्रातावताक्कालनियसच्वावधारणं वयं मन्यामह इति विशेषः । तदेतत् स ं व ृ त ि स त ् त ् व म ि त ि गीयते’ इतिखण्डनोत्तयाऽपि असतः तसत्वप्रमाविषयत्वं नैवसिद्ध्यति ।त्रिचतुरक ्ष्याऽबाघमात्रेणाबाधसत्त्वेऽपितदनन्तरकालबाधसभवात्।अर्थ

त्वनन्तरकालं पररीत्या प्रमाणेन बाधासम्भवः पूर्वमेवोक्त इति अर्थस्य संवृतिसत्यत्वनिश्चयो न सम्भवति | ‘ अन्तर्भावितसत्तंचेत्’ इत्याद्युक्तिरपि नादर्तव्या | स्वपरनिर्वाहकसमाधिनार* सत्तायाःकारणतद्गतसत्त्वोभयनि गौरवं

वाहकत्वसम्भवात् । ब ् र ह ् म ग त स त ् त ा य ा ः स त ् स ् व र ू प त ् व े घटादिगतसत्त्वमपि त ् त ् स ् व र ू प म े व े त ि स ं व ि त ् स ि द ् ध ि श त द ू ष ण ् य ो र ु क ् त म ् । तु प्रमाणसिद्धत्वेन फलमुखत्वान्नैव दोषाय भवति । एतदेवाभिप्रेत्यात्र ‘तदसत्ततः ’ इत्यस्य स्थाने ‘सदिदंततः’इति

पल्ापठ््ययामनिितष््यटुककल््तपम्नेविशेषणतया उपलक्षणतया वा स त ् त ा स म ् ब न ् ध ि न ि नासत्वारोपश्शक्यत इति । ‘स च ् व ं च स द स द ् व े त ि विक । असत्वं सदसद्वेति विकल्प्योत्तरमूह्यताम्’ इति च ॥ सत्त्वस्य विशेषणत्वे सत्तायां सत्ताऽन्तरंनास्तीति

५८१

गूढार्थसंग्रहः

उक्तिर्न दूषणम् । सत्तायां सत्तान्तराभावेऽपि स्वपरनिर्वाहकात्वाङ्गीकारेणानुपपत्यभावात् । सत्त्वोपलक्षितस्य कारण

८ अथ न

।

त्वाङ्गीकारेऽपि अतीततादशायां दण्डादेः कारणत्वमुपपद्यत एव अतीतस्यापि दण्डस्य तत्कालसत्वसम्भवात् ।

सत्ता कारणकोटिनिविष्टा किंतु कारणत्वं सत्त्वं, नियतपूर्ववृत्तित्वंहि कारणतां मन्य इति मन्यसे तर्हि मत्पक्षे सैव कार

णताऽस्तु’ इति खण्डनोक्तिरनुपादेया ॥

सिद्धान्ते नियतपूर्वसत्त्वस्यैव कारणतारूपत्वात् । ’ सत्तामसतीमभ्युपगच्छताऽपि सत्ता मया अभ्युपगतैब, अन्यथा कासावसती इति । त्वमपि किं सत्तां तत्सत्तामन्तर्भाव्य कारणत्वमिच्छसि, नत्वेवं । पूर्ववत् क्वापि सत्तात्यागो वा अनवस्थायां

पर्यवसानं वा स्यात् ’ इति खण्डनोक्तिरप्यनुपादेया । स्वपरनिर्वाहकसमाधेः सिद्धान्ते सम्भवात् । परमते कारणतन्सच्चयो

रुभयोरप्यसत्वात्, एवम् ‘ एतत्तदुच्यते व्यावहारिकी प्रमाणादिसत्तामादाय विचारारम्भ इति, अनेन नियमेनोक्तम्। ।

अनेनेति मध्यस्थावगमस्य विषयीभवितव्यमिति नच वाच्यं ततस्तदवगमस्यापि सत्ताऽभ्युपेयेति । तस्यापि सत्ताचि न्तायां तत्सत्ताऽवगमान्तरस्यैव शरणत्वात्, नचैवमनवस्था तदनुसरणावश्यम्भावानङ्गीकारात् । ‘एवं त्रिचतुरज्ञान जन्मनो नाधिकामतिः’ इति न्यागात् नचान्तिमासत्त्वे पूर्वपूर्वप्रवाहासत्त्वापत्तिः । तथा अवगममादायापि न निस्तार ।

इति वाच्यम् ; अस्त्वेवं तथापि त्रिचतुरज्ञानकक्ष्यागवेषणमात्रविश्रान्तेन विचारेण ततः परमनुसरणरमणयेनैव समयं

।

बध्वा कथायां मियः संप्रतिपत्त्या प्रवर्तनात् अन्यथा प्रमाणादिसत्ताऽभ्युपगमेऽपि ज्ञानानवस्यायाः दुष्परिहरत्वात् ॥ नच वाच्यं मत्पक्षे स्वरूपसत्ताज्ञानेन व्यवहारस्य चरितार्थयितुं शक्यत्वात्, नज्ञानस्य परम्परा(न)नुसरणमुचितं, नत्वेवं त्वत्पक्षे ज्ञानस्वरूपसत्ताङ्गीकारप्रसङ्गात् इति । स्वरूपसत्तामादायापि परिहरतः अनवस्थाप्रसङ्गस्य स्वप्रकाशप्रस्तावे

वक्तव्यत्वात्, यथा च त्वत्पक्षे स्वरूपसत्त्वाविशेषेऽपि ज्ञानस्वरूपसत्तैव परं व्यवहारोपपादिका न घटादिसत्ता । एवमेवास ‘ एवं त्रिचतुर– प्रार्थ्यते तावदेवैवं

चाविशेषेऽपि ज्ञानमेवासद्ध्यबहारोपपादकं नान्यत्’ इत्यायुक्तिरपि नादर्तव्या ।

|

स्वतः प्रामाण्यमञ्जते ।’ (श्लो. वा.चोदनासूत्रं. ६१) इति भट्टपादैः यद्यप्युक्तम् यथा रत्नपरीक्षायां त्रयाणां चतुर्णा वा वाक्यात् सभ्यग्ज्ञाने जाते न पुनर्ज्ञानान्तरमपेक्षते, तथा अन्यत्रापि ज्ञानान्तरानुमरणस्य अनावश्यकत्वात् नानवस्थेत्यर्थः ' इति खण्डनव्याख्यानोक्तिरपि युक्ता ॥

‘तथाऽपि परमते व्यावहारिकीं सत्तामादाय विचारारम्भः।’ इत्युपक्रम्य ‘कारणस्य कार्याव्यवहितप्राक्क्षणसत्वं नापे

क्षितम्असत्वेऽपि तत्सम्बन्धः अभ्युपगम्यत एव । त्रिचतुरक्क्ष्यासु अबाधेन वादप्रवृत्तेर्नानुपत्तिरपीति निष्कर्षः कृतः । सिद्धान्ते केषांचित्प्रमात्वेन संप्रांतपन्नानां कदाचिदपि बाधप्रमा नैव वर्तते । भ्रमत्वेनाभ्युपगतानांतु कदाचिद्वाधः प्रमा इति विशेषः। परमतेतु व्यवहारकालाबाध्यत्वमात्रेण भाविबाधेन व्यवहाराङ्गभूतानां सर्वेषां ज्ञानानां अप्रामाण्यमेवा

भ्युपगभ्यत इति वादस्य नैव फलम् । माध्यमिकयुक्तिभिः खण्डनकारसम्मतस्वप्रकाशस्य वस्तुनः सिद्धिर्न सम्भवतीति

स्वप्रकाशानभ्युपगमेऽप्युपपत्तिसम्भवादिति प्रागेव (३१९.पु) निरूपितम् ॥

एवं च स्वप्रकाशावलम्बनेन बाधकथाया एव नावकाश: । धर्मसंसर्गाविषयकबोधजननशक्तेः शब्दस्य क्काप्यदर्श

नेन शब्दप्रामाण्यवादिनः कस्यापि दार्शनिकस्यासम्प्रतिपत्त्या स्वानुभवसिद्धत्वशपथस्याप्ययोगेन श्रुतिरापि परसम्मतस्व

प्रकाशे नैव प्रमाणं भवितुमर्हति स्वप्रकाशस्याप्यनङ्गीकारे लाघवमपि । ‘ अनवस्थायां च यस्यां यस्यां सत्तायां परापरा

सत्ता या या तस्यास्तस्याः प्रमाणेन सिद्धौ नानवस्थादोषः । आत्माश्रयादिषु सर्वत्र विशेषोऽयमभिधीयते प्रमाणसिद्ध

५८२

स्वाप्नज्ञानस्याप्यसत्यत्वमिति भामत्यद्वैतसिद्ध्याद्युक्तिपर्यालोचनम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

त्वात्तत्र तत्र तथोपेयत इति’ इति तर्कखण्डनोत्तरीतिः उदयनसम्मतैव बौद्धाधिकारे शिरोमणिना प्रदर्शितेति पूर्वमेवो क्तम् । अतोऽसतः साधकत्वं माध्यमिकोक्तदिशा खण्डनकृता यदुक्तं तत् वेदप्रामाण्यवादिभिः नादर्तव्यमिति भट्टपादो क्तमेव युक्तम् ॥ an

असत्यात्सत्यसिद्धिसाधकतयोपन्यस्तदृष्टान्तेषु स्वप्नदर्शनदृष्टान्ते ‘अनिर्वाच्यार्थविशिष्टज्ञानत्वेनैव कारणता तु श

त्वेन, ज्ञानान्तरसाधारण्यात्’ इति ज्ञानासत्यत्वं ’ तथाऽपि तदवगतिस्सत्यमेव फलम्’ इति भाष्यस्य ‘यद्यपि परीक्षकाः "

तम् । तत्रानिर्वाच्यावगतेः प्रातिभासिकत्वं विवक्षितम् आहोस्विव्यावहारिकत्वम् । आद्य प्रातीतिकस्य व्यावहारिकसिद्धिहेतु

" यत्रतु साधकं प्रातीतिकं त ्र फलमपि तथैव’ (अ.सि) इत्युक्तिर्नघटते । द्वितीये असत्यान्नैव सत्यस्य सिद्धिः ॥ ‘यथा मानसिद्धस्य साध्यसाधकभावस्यैव प्रकृतग्रन्थार्थत्वात् । अतएव धूलीपटले धूम भ्रमादित्युक्तम् ।

9

गुरुचन्द्रिकोतिरपि नादर्तव्या ‘धूलीपटले धूमभ्रमादपि वह्नयनुमितिप्रमादर्शनात् । गन्धव्याप्यपृथिवीत्वप्रमातोऽपि

गन्धप्रागभावावच्छिन्न घंटे पक्षे बाधास्फूर्तिदशायामनुमितिभ्रमदर्शनाञ्च’ (अ.सि) इत्युक्तेरेवासम्भवात् । धूलीपटले धूम

भ्रमेण जायमाना वह्नयनुमितिः प्रमेति न केनाप्यभ्युपगम्यते धूमस्यैवाभावेन वरसिद्धेः, गन्धप्रागभावावच्छिन्नो घटो नातिरिक्तः। विशिष्टस्यानतिरिक्तताया एव नैयायिकादिसिद्धान्तितत्वात् । घंटे गन्धप्रागभावकालाबच्छेदेन गन्धज्ञान मेव भ्रमः । एतत्साधकत्वंतु गन्धव्याप्यपृथिवीत्वप्रमायाः न कस्यचित्सम्मतम् । प्रातीतिकसवितृसुषिरादिस्थलेऽपिभ्रमज्ञानं सत्यमेव सत्यसाधकमिति नासत्यात्सत्यसिद्धिस्सम्भवति । · स्वरूपेणापि भ्रमज्ञानस्य मिथ्यात्वमस्त्येव । स्वरूपतो बाधा भावे विषयतोऽन्यबाघप्रसङ्गात् । विषय इव मिथ्यात्वप्रयोजकदोषादिसमवहितसामग्रया ज्ञानेऽप्यविशेषाच्च ।’(अ.सि) इत्युक्ति: ‘ज्ञानंतु विद्यते, अर्था न सन्तीत्येवहि बाधकप्रत्ययः ‘ स्वप्नदृशोऽवगत्यबाधन ’ इति भाष्यद्वयेनैवानुभवावरो

घज्ञानेनानुपादेया। अन्यथा ख्यातिवादे ज्ञानजनकसामग्री विषयजनकसामग्री भिन्नैव | विषयस्य तत्रासवेनैव बाधः॥ परमते मूलाविद्यापरणा प्रातीतिकस्थले एकाऽविद्यापरिणामत्वमेव ज्ञानविषययोरङ्गीक्रियते । व्यावहारिकस्थळेतु मत्वमर्थस्य ज्ञानस्यत्वन्तःकरणपरिणामत्वमिति विशेषाङ्गीकारेण दोषादिसमवहितसामग्रथा: ज्ञानविषययोरविशेषः ।एका (तूल)पल्लव(अवस्था) विद्यापरिणामत्वस्य ज्ञानविषययोरुभयोरङ्गीकारेऽपि तदितरमतेऽनङ्गीकारेणेत्थमुक्तेरयोगात्।‘अवगति गत्य बाधेनेति लौकिकाभिप्रायेणोक्तमिति ' भामत्युक्त्या अवगत्य बाधस्यानुभवसिद्धत्वमवश्यमङ्गीकरणीयम् । बाघस्य लोकानुभवसिद्धत्वाभावेऽपि उभयोरेकाविद्यापरिणामत्वमङ्गीकृत्य भवद्भिः बाधः उच्यते । बाधं निश्चित्य अस त्यात्सत्यसिद्धिरुप ाद्यते । विषयबाधस्य ज्ञानाबाधस्य च लोकानुभवसिद्धतया भ्रमस्थले ज्ञानविषययोरेकाऽविद्यापरिणाम त्वाभ्युपगमएवानुचितः । उभयोरेकाविद्यापरिणामत्वाभावे असत्यात्सत्यसिद्धिपि नैव घटते । अर्थवत् भ्रमरूपज्ञान स्यापि व्यावहारिकत्वमनभ्युपगम्य प्रातीतिकत्वाङ्गीकारे यत्र यत्साधकं व्यावहारिकं तत्र व्यावहारिकम्, यत्रतु यत्सा धकं प्रातीतिकं त ्र फलमपि तथैव, नतु व्यावहारिकम् । अतएव लोकस्यापि व्यतिक्रमेविचारस्य यादृच्छिकबाघात भ्रान्त ्वापत्तिरिति उदयनोक्तमपि निरस्तम्। व्यावहारिसकत्वेन लोकमर्यादानतिक्रमात् । ,

च

“अव

।

• इत्युक्ति: स्वरूपेणापि भ्रमज्ञानस्य मिथ्यात्वाङ्गीकारे असङ्गतैवापद्यते : लोकमर्यादातिक्रमात् । स्वमते भ्रमज्ञानस्य पतोऽपि मिथ्यात्वे॥ परमतसिद्धिमात्रेणासत्यात्सत्यसिद्धिनैव सम्भवति एतत्तात्पर्येणैव ‘स्वतोऽसिद्धेतु काक्रिया भट्टपादैयक्तम्

)

अ.सि.असतस्साधकत्वोपपत्तौ

(

"

५८३

भट्टवचनेषु शब्दमणौ च परोक्तार्थाविवक्षानिरूपणम् गूढार्थसंग्रहः

अस्य

6

स्वमते परमते (वा(च) असिद्धस्तु न तथेत्यर्थमुपवर्ण्य गुरुचन्द्रिकायामविरोधोक्तिरनादरणीयां । ‘ स्वतो

ऽसिद्ध’ इत्यस्य स्वमतपरमतासिद्धत्ववर्णनासम्भवात् । आरोपितस्याङ्गीकारे वस्तुतः पारमार्थिकसतः साधकत्वं नैव

सिद्ध्यति । भवन्मतेऽनारोपितस्याप्रसिद्धिः जाग्रज्ज्ञानस्यापि बाधेनैवोपपादनीया | तत्र ’ मृषात्वं यदि बुद्धेस्स्यात् बाध: किं नोपलभ्यते’ इति भट्टपादोक्तदूषणं नैव परिहृतं भवति ; श्रुत्यादिभिर्बाधाभावस्यानुपदमेव वक्ष्यमाणत्वात् । निरा

लम्बनवादान्ते ‘ ग्राहंगताः तत्र कथंचिदन्ये’ इत्यत्र पर एव भट्टपादविवक्षिता इति सत्यद्वयनिराकरणं परमतनिराकर

णाभिप्रायकमपि भवति । अर्थशून्यविज्ञानस्य परमतेऽप्यङ्गीकारेण योगाचाराः इति परेषामप्युपलक्षणम् । ‘कल्पनाऽपि

त्वभिन्नस्य’ इत्यत्र निर्वस्तुके जगति अभिन्नस्य चिन्मात्रस्य भेदकल्पनासम्भवः परमतेऽपि तुल्यः ॥ ’ विशेषणत्वे सम्भवत्युपलक्षणत्वायोगात् । विशेषणबाधपूर्वकत्वादुपलक्षणत्वकल्पनाया: ’ इत्युक्तिरपि नादर्तव्या । 6

असतिबाधके उपलक्षणत्वाङ्गीकारसम्भवात् । अत्र स्वप्नादिस्थले अर्थस्य विशेषणत्वे प्रातीतिकात् व्यावहारिकफलमङ्गी

।

कृत्य असत्यात्सत्यसिद्ध्युपपादने लोकमर्यादाऽतिक्रमस्यैव बाधकत्वेन विशेषणत्वे बाधकसत्त्वाच्च अर्थस्य उपलक्षणत्वे नोत्कर्षांद्यनुविधानमप्युपपद्यते । उपलक्षणत्वे धर्मान्तरोपस्थितिर्न सार्वत्रिकी । तेनोपलक्ष्याकारान्तरसापेक्षोपलक्षणत्वकल्प नाऽसम्भवादिति परिमलोक्तिरपि निरवकाशा ॥ एवं ’ विषयस्य विशेषणत्ववदुपलक्षणत्वस्याप्यनभ्युपगमात् । यत्तु

विशेष्ये नोपरञ्जकं, नवा धर्मान्तरोपस्थापकम् अथ च व्यावर्तकं तदुपाधिः’ इत्यादि प्रयासोऽपि निरर्थकः । उपलक्षणभि

न्नोपाधेरेवाभावात्। यथा ‘सर्वनामत्वमहंपदेषु बुद्धिस्थत्वसंबोध्यत्वोच्चारयितृत्वानि प्रयोगोपाधयः । तेन बुद्धिस्थादिकमेव ।

तद्बोधयति तत्रैव प्रयुज्यते च, नतु बुद्धिस्थत्वादिकं शक्यं तेन रूपेण ज्ञानाभावात् । तथा पद्मत्वंप्रयोगोपाधिरितिश्चेत् न इति शब्दमणौ प्राभाकरमते उक्तम् एवम् ’ अहमादिपदे स्वरूपसदेवोच्चारयितृत्वादि धीनियामकम् स्वभावान्नियम ८

।

दस्तस्यैव बोधनादिति स्वरूपसतएवोपाधित्वं पद्मत्वं न तथा कुमुदसाधारणबोधदर्शनात्’ इति च । एवं शब्दमणा वेव प्राभाकरमते ‘ यत्तु धेनुपदे गोत्वं न शक्यम्, किंतु शक्योपलक्षणतया शक्तयुपाधिः, यत्र गोत्वं तद्धानकर्म शक्यं

शक्यास्तूपलक्ष्या महिष्यादिव्यावृत्ता धानकर्मव्यक्तिविशेषा एव अनुगमस्तूपलक्षणैक्यात्’ इत्युक्तम् ! एतद्ग्रन्थपर्यालोच नायामुपाधिरित्यस्य उपलक्षणमित्येवार्थः, स्वरूपसदित्यस्याप्युपलक्षणमित्येवार्थ इति प्रतीयते । एवं शब्दमणौ उपाधि शब्दस्योपलक्षणार्थकत्वे स्फुटं प्रतीतेऽपि उपलक्षणभिन्नोपाधिरेव शब्दमण्यनुसारेण प्राभाकराणां सम्मतइति प्रतिपादनमभि “निवेशमूलकमेव ॥

गुरुचन्द्रिकायां—‘ यथा सर्वनामत्वमहंपदेषु तथा पद्मत्वमपि प्रयोगोपाधिरितिचेन्न’ इत्यादिना शब्दमणौ पद्म

स्वस्य प्रयोगोपाधित्वनिरसनावसरे ’ एवमहमादिपदे’ इत्यायुदाहृतशब्दमण्युक्तदूषणमपास्तम् । यावदवयवशाक्तज्ञान विशिष्टशाब्दबोधे पद्मत्वादिना हेतुत्वे बाघकाभावात् । कुमुदादौ बोधस्य लक्षणयैवोपपत्तेः। अतएव पद्माद्यन्वयानुपप

त्तिज्ञाने सत्येव कुमुदाद्यन्वयधीः ।’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया । पद्मत्वे शक्त्यनङ्गीकारे पङ्कजपदात्तद्विषयकबोधस्यानुभवसि

द्धस्योपपत्त्यसम्भवात् । ‘ नियमतः पद्मस्मृत्यर्थमेव रूडिः । रूढ्या च नियमतस्स्मृतं पद्ममेवावयवैः पङ्कजनिकर्तृत्वेनानुभा व्यते । बाधकं बिना व्यक्तिबचनानां सन्निहितविशेषपरत्वनियमात्’ इति, ’ वस्तुतस्स्वार्थस्मृतिद्वारा अवयवाना भिव

समुदायस्य स्वार्थानुभावकत्वमविशेषादिति पश्चादानुभाविकाऽपि रूढिः’ इति च मणिग्रन्थ एव उक्तेः । उच्चारयितृ त्बादेः अहमादिपदाधीनशाब्दबोधे भानं न कस्यचित् सम्मतम्। एवं धेनुपदे गोत्वस्य प्रयोगोपाधित्वदूषणावसरे ‘ शक्य

भिन्ननियतगोत्वोपस्थित्यभावात्’ इत्यादिना गोत्वस्य प्रयोगोपाधित्वं दूषितं शब्दमणौ ॥

५८४

पद्मवादेः पर (अ.सि) सम्मप्रतयोगोपाधित्वासम्भवः

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

एवं च तत्तत्पदजन्यशाब्दबोधाविषयीभूत धर्मस्यैव उच्चारयितृत्वादेः उपलक्षणरूपप्रयोगोपाधित्वं नतु तत्तत्पदान

धीनशाब्दबोधावषयीभूतपद्मःचगोत्यादेरितिभावानुपत्तिज्ञाने स्त्येव कुमुदाद्यन्वयधीः’ इति गुरुचन्द्रिकोक्त्या पद्मत्वस्य शक्तया बोधनैयत्यानङ्गीकारे अन्वयानुपपत्तिज्ञाने लक्षणोक्तिरप्यनुचिता स्यात् ॥ "

किंच अहमादिपदेषु उच्चारयितृत्वाद्यवच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नेषु शक्तिर्व्यवस्थापिता गदाधरभट्टाचार्यैः शक्ति

वादे इति शक्यताऽबच्छेदकधर्मानुगमकत्यमेव उपलक्षणधर्मस्य युक्तम् नव्वतिप्रसक्त धर्माश्रय सङ्कोच कत्यमुपलक्षणधर्मस्य

तथा सति सर्वेषां पदानां प्रमेयत्वाद्यतिप्रसक्तधर्माश्रयेषु शक्तिमङ्गीकृत्य घटत्वादेः प्रयोगोपाधित्वकल्पनमेव युक्तं स्यात्।

•

तत्र घटत्वादेः शाब्दविषयत्वोपपत्त्यर्थ घटत्वादौ शक्तिरितिचेत्, प्रकृतेऽपि समम् । तत्र प्रमेयत्वादेः धर्मस्यामानात् घटत्वभानाच्च प्रमेयत्वाश्रये न शक्तिरितिचेत् प्रमेयत्वादी शक्तयनङ्गीकारेऽपि प्राभाकरमते अन्वयप्रयोजकरूपवत्त्वात्मक योग्यताबलात् पदादनुपस्थितधर्मस्यापि शाब्दबोधे भानाङ्गीकारेण प्रकृते पद्मत्वोपलक्षिते शक्त्यनङ्गीकारेऽपि पद्मत्वाश्रयवृत्ति पङ्कजनिकर्तृत्वम् अर्थापत्तिवशात् योग्यतावलात् शाब्दबोधे नियमेन भासत इत्येव स्वीकार्यम् । यत्र च पद्माद्यन्वयानु पपत्तिप्रतिसंधानं त ्र कुमुदादौ प्रयोगस्तु लक्षणयैव प्राभाकरमते उपपादनीय: । नतु पद्मत्वस्य शाब्दबोधाविषयत्वं प्रभा करसम्मतमिति | शब्दखण्डमणौतु पद्मत्वस्य शक्यत्वानङ्गीकारेऽपि उपपत्तिस्सम्भवतीत्येतावन्मात्रमेव विवक्षितं तत्र तत्र

शङ्काग्रन्थे इति न शब्दमणिग्रन्थासामञ्जस्यम् | एवं रीत्या

प्राभाकरमतपरिष्करणे पदवृत्तिज्ञानाधीनपदार्थोपस्थिते: हेतुत्वव्यवस्थापकयुक्तिभिरेव प्राभाकरमतमसङ्गत

मिति गङ्गेशगदाधरादेराशयः । ‘विशेष्यतासम्बन्धेन पङ्कजेत्यवयवशक्ति ज्ञानजन्यशाब्दबोधंप्रति तादात्म्येन पद्मवादिना हेतुत्वकल्पनात् । कुमुदादिभ्यः उक्तबोधविषयस्य व्यावर्तकादित्यर्थः । तथा च प्रयोगजन्यबोधे अनुपरक्तत्वे तद्विषय •व्यावर्तकधर्मानुपस्थापकत्वे च सति तादृशबोधविषयव्यावर्तकत्वं प्रयोगोपाधित्वम् ।’ इति परिष्करणेन पङ्कजपदस्य प्रयोगवारणेऽपि पद्मत्वेन रूपेण पङ्कजपदात् पद्मबोधस्य नोपपत्ति: । पद्मपर्यायेषु पङ्केरुहशब्द: पङ्कजशब्दश्च कांशेषु

पठितः। पद्मत्वंस्य पङ्कजपदजन्यशाब्दबोधाविषयत्वस्यसर्वसम् त ्वं नास्तीति एतेनैव

सिद्धम् ॥

‘ यत्तु बुद्धिस्थत्वोपलक्षितधर्मविशिष्टे सर्वनाम्नां शक्तिज्ञानात् बुद्धघटत्वादिप्रकारेण घटादेश

ब्दबोध: । संबोध्यताऽवच्छेदकत्वोपलक्षित ध र ् म व ि श ि ष ् ट े युष्मच्छन्दस्य उच्चारयितृताऽवच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मविशिष्टे म च्छन्दस्य शक्तिग्रहात् शुद्धचैत्रत्वादिप्रकारेण शाब्दबोध: नतु त ्र बुद्धिस्थत्वादिभानम् । तथा च दृष्टान्ताभावान्नपद्मत्वादेः प्रयोगोपाधित्वमिति यत् पक्षधरैरुक्तं तन्न । बुद्धिस्थत्वाद्युपलक्षित त्तद्धर्मविशिष्टे शक्तिज्ञानं तत्तद्धर्मप्रकारकशाब्दबोधे हेतु रित्यवश्यं वाच्यम् । अन्यथा कदाचित् घटत्वं कदाचिदन्यत् शाब्दबोधे प्रकार इत्यत्र नियामकाभावात् । धर्मविशेषमादायकार्यकारणभावे गौरवात् बुद्धिस्थत्वादिकं विषयताऽवच्छेदकत्वसम्बन्धन शाब्दबोधंप्रति हेतुरिति युक्तम्। सर्वनाम तदादिपदस्य धर्मविशिष्टे शक्तिः घंटे वत्तबुद्धिस्थेसति तादृशशक्तिशानादिना घटत्वप्रकारकश्शाब्दबोधः। युष्मदस्मत्पदयोरात्मन्येव शक्तिः । यस्यात्मनो यदा सम्बोध्यत्वमुच्चारयितृत्वं वा तदा तस्यात्मनि शक्तिज्ञातत्पदोद्देश्य, नाच्छाब्दधीः २

तथा

ध्व

सर्वनाम्नां पर्यायताऽ पत्तिस्तु दृष्टा । वस्तुतः उद्देश्यताऽवच्छेदकबुद्धिः सर्वपदे, प्रश्नोपक्रमबुद्धिः किंपदे, बपयार्यतावारणात् ुद्धिर्यपदे, अवान्त।रवसोऽयं ाक्योद्दनवाेश्यबुत्वमहं द्धिस्त नवेति ्पदे प्संशयस्त्विदंपदा रत्यक्षबुद्धिरिदमदियोध्यत्वप्रकारक ेत ्पदयोः परोक्षबुद्धिरदःपदे नियामिका । तावता विशेषेण ॥ इति दिक्’ इत्युक्तम्

t

जिशसा १-१-१]

सर्वनाम्नां न नानार्थकत्वपर्यायत्वे कैयट, नागेश,गदाधरसम्मतिः गूढार्थसङ्ग्रहः

एवं गुरुचन्द्रिकायाम्—लघुचन्द्रिकोक्तप्रकारेण गौरवमभिधाय पर्यायत्वं नानात्वं च सर्वनाम्नस्तत्त्वाद्युक्तमेव ।

(सर्वनामसु त्वदुक्त) इत्युक्तम् । एतदुभयमपि नादरणीयम् । शक्तिवादे ’ शक्यताऽवच्छेदकीभूत घटत्वपटत्वादानुपल क्षणीभूतबुद्धिविषयताऽबच्छेदकत्वप्रकारेण भासमाने तदादिपद जन्यशेधाविषयताऽवच्छेदकत्ये भासते । एवं च बुद्धिविष यताऽत्रच्छेदकरूपावच्छिन्नः तत्पदात् बोद्धव्यः इत्याकारकस्य तत्पनं बुद्धिविषयताऽवच्छेदकरूपावच्छिन्नं बोधयतु इत्या

कारकस्य वा संकेतस्य विषयतायाः अननुगत घटत्व पटत्वादि विषयताया अपि अनुगतबुद्धिविषयताऽवच्छेदकरूपावच्छिन्न

तया शक्तरैक्यम् ।’ इत्यादिना तत्पदस्य नानार्थत्वं नास्तीति व्यवस्थापितम् । सर्वनामशब्दानां सर्वेषां नानार्थवं पर्यांयत्वं च केनापि नाभ्युपगम्यते । सर्वनाम्नां बुद्धिस्थपरामर्शित्वं, इति सामान्यवाक्यं बुद्धेिविशेषणधर्मभेदेन प्रत्येकश क्तयङ्गीकारेऽपि बुद्धेस्सर्वघटकत्वाभिप्रायकम् । तत्पदस्य घटत्वादिप्रकारका ज्ञान भेदन शक्तयानन्त्यं नैवापादयितुं शक्यम् । बुद्धिविषयताऽवच्छेदकत्वरूपानुगतधर्मेण शक्ति ज्ञानस्य कार्यकारणभाव: एक एव

यदा यदा यस्य यस्य

।

धर्मस्य बुद्धिविषयताऽत्रच्छेदकत्वं तदा तदा तस्य तस्य धर्मस्य तत्पदादुपस्थितिः शाब्दबोधश्चेत्यादिकं तत्रैव निरूपितम्।

एवं त्वमहमादिपदानामपि। (पा.सू. १.१.२६) ’ सर्वेषां यानि नामानि तानि सर्वादीनि ’ इति महाभाष्यविवरण प्रदीपे

‘सर्वेषां यानीति । स्वविषयापेक्षया सर्वनामत्वं बोद्धव्यम् । यथा गोत्वादेः रूविषयापेक्षं सर्वगतत्वं नत्वेतानि सर्वादीनि परस्पर पर्यायतां यान्ति, भिन्नार्थत्वात् ’ इति कैयटः ॥ उद्योते नागेशश्च–‘ स्वविषयेति । लोकनिरूढप्रकृतिनिमित्तेन या अभिधेया व्यक्तयस्ताः स्वविषयाः । ननु सर्वादि

गणपठितानां शब्दानां सर्वेषां सर्वार्थकत्वेन पर्यायवाथाऽयं व्याख्यानक्लेशोऽत आह-नविति। नन्वेवं घटादिशब्दा नामपि स्वविषयापेक्षसर्वनामत्वाद्धटायेत्यादौ स्मैभावाद्यापत्तिरितिचैन्न । तद्विधायकेषु सर्वनामग्रहणसामर्थ्येन सद्गृहीत

शक्त्यैव स्वप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयविरुद्धानेकजातीयार्थबोधकानामेव सर्वनामपदेन ग्रहणात् । एतदेव ध्वनयितुं सर्वेषां नामा नीति बहुवचनान्तपूर्वपदको विग्रहो दर्शितो भाष्ये’ इति सर्वनामपदानां नानार्थकत्वं नास्तीति स्पष्टमाह ॥ मञ्जूषायां तु–‘ बुद्धिविषयत्वेन बुद्धिविषये तदादेश्शक्तिः । अत एव ‘तस्त्रात्यम्’ इति सूत्रे भाष्ये सर्वनाम निर्देशे विशेषासम्प्रत्यय: सामान्पनिर्देशादिति शङ्कितम् तस्येति निर्देशान्सामान्य वाचिनस्तच्छन्दादेव प्रत्ययस्स्यात् ।

।

नतूरग्वादेरिति शङ्कार्थं कैयटः 6

तत्र सामान्यवाचीत्यनेन सकलसाधारणसामान्यमेव प्रवृत्ति निमित्तमित्युक्तम् ’ इति ।

यत्तु यद्यत्पदं यादृश यादृश धर्मावच्छिन्नविषयबुद्धया प्रयुज्यते तत्तत्पदबुद्धिविषयताऽवच्छेदकोपलक्षित तादृश तादृश धर्म

विशिष्टे शक्तमिति शक्तिग्रहः । बुद्धिविषयत्वस्यापि तदुपलक्षितत्वात् कदाचित्तेन रूपेणापि बोधः । अतएव तत्पदात् कदाचिद्घटइति कदाचिजातिमान् घटइति कदाचिद्बुद्धिस्थ इति बोधः । तावदर्थनिरूपिता शक्तिरखैव । हर्यादिपदशक्यता

ऽत्रच्छेदकानांतु न तेनानुगमः । तेभ्य एकस्य नानारूपेणचेोधाननुभवात् । अतएव तेभ्यो न कदाचिदपि जातिमान्

हरिरित्यादिक्रमेण बोधइति ; तन्न । तेषां तेषां धर्माणां विशिष्य ज्ञानाभावेन तत्तद्रूपेण शक्तिग्रहाभावात्, तथा बोधास म्भवात् । ममतु बुद्धित्रिषयत्वेन तदाश्रये शक्तिग्रहान्न दोषः सर्वस्यापि बुद्धिविषयत्वेनैव बोधादिति दिक्’ इत्याह ॥

अत्र तच्छन्देन सर्वत्र बुद्धिस्थत्वेन बोधो नानुभवसिद्धः । अतः यत्तु ’ इत्यादिमतमेव समीचीनम् तत्र 6

।

नागेशोक्तदूषणं गदाधरोऋदिशा घटत्बपटत्यादिनानाधर्मानुगमष बुद्धिविषयताऽयच्छेदबायधणोपलक्षणेन नानाधर्मशन सम्भवात् परिहरणीयम् । एतेन तच्छन्दस्य नानार्थकत्वं नास्तीति स्पष्टमुक्तं भवति ॥ 74

पद्मत्वादेः अद्वैतसिद्ध्युक्तप्रयोगोपाधित्वे प्राभाकरभाट्टाद्यसम्मतिः

५८६

[जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः

अनन्तरं मञ्जूषायां–‘ इदमेतदोः प्रत्यक्षेऽदसोव्यवहिते शक्तिस्तदुक्तम् इदमस्तु सन्निकृष्टे समीतरवर्तिचैतदो रूपम् । अदसस्तु विप्रकृष्टे तदिति परोक्षे विजानीयात्’ इति । परेतु परीक्षवाद्येव तदादेः शक्यताऽवच्छेदकम् । प्रकर

।

णादिवश।च्च तत्तद्विशेषबोधः । वक्तृश्रोतृबुद्धिस्थत्वमेवहि प्रकरणम् ।

तेषां प्रकरणज्ञानं विना सर्वथा विशिष्य बांधाजनकत्वात्

एतावता सर्वनाम्नां बुद्धिस्थपरामर्शकत्वमिति प्रबादः

अतएव 6 तस्यापत्य ’ सूत्रस्थ पूर्वोक्तशङ्कापरभाष्यस्यं सामा

न्यनिर्देशादिति प्रतीकमुपादाय तस्येति सामान्यनिर्देशात् तच्छव्दादेव सामान्यवाचिनः प्रत्ययस्यादिति कैयटेनोत्तम् । 3

अन्यथा तच्छब्दादिभ्य इति वदेदित्याहुः । ’ इति सिद्धान्तयति

।

,

एतत्पक्षंऽपि सर्वनाम्नां पर्यायत्व व नास्ति नानार्थ

कत्वमपि कस्मिन्नपि पक्षे नास्ति । ततः उभयत्रेष्ठापत्तिरिति ’ गुरुचन्द्रिकोक्तिः निरवकाशा ॥

एवं च दृष्टान्ताभावात् पद्मत्वं नैव प्रयोगोपाधिरिति पक्षधरमिश्रोक्तं युक्तमेव । पङ्कजपदात् पद्मावविषयकोप स्थितिशाब्दबोधयोः नियततया प्रयोगोपाधित्वकल्पनं अद्वैतसिद्ध्यादौ अनुपादेयमेव । प्राभाकरमतेऽपि पद्मत्वेन बोध ।

स्योपपत्तिप्रकार: प्रागेव दर्शितः

बुद्धिस्थत्वस्याशक्यत्ववत् पद्मत्वस्यापि अशक्यत्वमेवेत्येतावानेव विशेषः प्राभाकरमते

शङ्कितः मणिकृता । नहि शङ्कामात्रेण तन्मतार्थनिर्णयो युक्तः । अत एव शब्द मणौ अत्र मीमांसका:- न तावत्स्मृ C

त्यर्थ शक्तिः पङ्कजपदप्रयोगविषये नियतपद्मानुभवजनितसंस्कारस्मृेरेवोपपत्तेः । स्मृेस्तजन्यन्वनियमात् । नाप्यनुभ

वार्थम्, नियमतस्स्मृतं पद्ममादाय व्यक्तिवचनन्यायेनावयवैः पङ्कजनिकर्तृपद्मभित्यनुभवसम्भवात् । स्मृतिश्च रुढ्या अन्य थावेति न कश्चिद्विशेषः ।

शक्तिं विना नियमतः प्रयोग एव कुत इति चेन्न,

पूर्वप्रयोगमपेक्ष्यावयवानामुक्तन्यायेन

पद्मानुभवजनकत्वनियमात् पूर्वप्रयोगोऽपि तत्पूर्वप्रयोगमपेक्ष्येत्यनादितैव’ इति पूर्वमुक्तं सङ्गच्छते ॥ शब्दमणौ सिद्धान्ते पूर्वपूर्वप्रयोगाभावेनातिप्रसक्तिनिराकरणक्रमं दूषयित्वा योगरूढिरेवेति साधितम् । अतश्च

अद्वैतसिद्ध्याद्युक्तमुपाधित्वं प्राभाकाराणां नैव सम्मतमिति सिद्धम् । पङ्कजपदवत् मणिकारोक्तरीत्यैव उद्भिच्छब्दोऽपि योगरूढ़ इत्येव तन्त्ररत्ने पार्थसारथिमिश्रेण न्यायसुधायां भट्टसोमेश्वरेणचोक्तम् | उद्भिच्छन्दस्य यौगिक वं नतु योगरूढत्व

मिति व्यवस्थापयता खण्डदेवेनापि भाट्टकौस्तुभे पद्मत्वस्य प्रसिद्धत्वात् पद्मत्वे रूढिर्युक्ता, उद्भिच्छन्दार्थस्य विजातीय यागत्वस्य उद्भिच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्याप्रसिद्धत्वेन योगरूढिकल्पनानुपपत्तेः, उद्भिच्छब्दस्य न योगरूढत्वम् । धर्मस्या तिप्रसक्तत्वेऽपि प्राचीनप्रयोगाभावेनादोषात् ’ इत्युक्तम् ॥

तन्त्रवार्तिके च ‘न । सामानाधिकरण्यावधारितविषय विशेषस्यावयवान्वाख्यानात् । नचास्य ज्योतिष्टोमादिभिः ।

समभिव्याहारोऽस्ति

अथवाऽर्थापत्तिवशेनैतद्विशेषविषयमेवोद्भेदनम् निमित्तं नन्चान्यत्र तदस्तीति व्यवस्था । यथा

सास्त्रादिमद्गत गमनविशेषनिमित्तत्वं गोशब्दस्य ’ इत्युक्तम् ॥

अत्र न्यायसुधा–‘ समुदायशक्त्यैव यागविशेषवान्चित्वान्नातिप्रसङ्ग इति परिहरति नेति । सामानाधिकरण्येनैवाव -

धारितैतद्वक्यविहित यागाख्यविषयविशेषस्योद्भिच्छब्दस्य गवादिशब्दवत् व्युत्पत्तिनिमित्तमात्रत्वेन अवयवान्वाख्याना दित्यर्थः । सम्बन्धस्याशास्त्र हेतुत्वात् वैदिकसामानाधिकरण्यमात्रेण समुदायशक्तिकल्पनाऽनुपपत्तेः न व्युत्पात्तमात्रनिमि त्तता फलोद्भेदनस्य युक्तेति अपरितोषात्परिहारान्तरमाह — अथवेति । यथा पङ्कजपदस्य विशिष्टविषयप्रयोगान्यथाऽनु• पपच्या पद्मत्वैकार्थसमवेतपङ्कजननविशेषनिमित्त वावधारणात् व्यवस्था तथोद्भिच्छब्दस्याप्येत द्यागगतोद्भेदनविशेषनिमि

।

सावधारणात् व्यवस्थेत्यर्थः

गोशब्दस्य जातिनिमित्तस्य व्याकरणे अवयान्वाख्यानात् दृष्टान्तत्वेनोपपादनम्’ इति ॥

५८७

गूढार्थसंग्रहः

अत्र पङ्कजशब्दस्योद्भिच्छब्दस्य च योगरूढत्वमेवोक्तम् । खण्डदेवेनतु भाट्टदीपिका कौस्तुभयोः योगार्थस्याति

प्रसक्तत्वेऽपि पूर्वपूर्वप्रयोगाभावेन अन्यत्राप्रयोगमुपपाद्य वार्तिकोक्तपक्षान्तरं सोमनाथपरिष्कृतं दोषमुद्भाव्य क्लृप्ताव यवयोगनाप्युपपत्तौ अतिरिक्तशक्तिकल्पनायां च सोमादिपदानामपि तदापत्तरुपेक्षितम् इत्युक्तम् । पङ्कजपदे निरूटल क्षणयाऽपि नियमेन पद्मबोधोपपत्तिः शम्भुभट्टेनोक्ता । एवं च केनापि भट्टेन अद्वैतसिद्ध्युक्तमुपाधित्वं नैवाभ्युपगतम् ॥

।

शब्दमणौ अपूर्ववादे - ’ शब्दोपस्थितनैव शब्दस्यान्वयबोधकन्वात्

नचैवमाकाशपदाशक्यस्य संस्कारोपस्थितस्य

शब्दाश्रयत्वस्य कथं शाब्दानुभवविषयत्वमिति वाच्यम् ; नियमततॊ यद्धर्मवत्वेनोपस्थिते यत्र शक्तिग्रहः तत्स्मरणजनक संस्कारस्य तद्धर्मविषयवानियमेन तदुवोधकादेव तदंशेऽपि उद्बोधनियमेनाकाशपदादशक्यस्यापि तस्य भानात् । अस्तु वा तदपि शक्यं यदि नियमत उपस्थिति : सहप्रयोगस्य वाच्यादिपरत्वेनाप्युपपत्तेः । वस्तुतस्तु नियतोपस्थितिरेव नास्ति ।

अस्तु वा पदादपि निर्विकल्पकम्’ इत्युक्तम् ॥

द्रव्यादिपदाांदवाकाशादिपदादपीत्यर्थः

’ निर्विकल्पकम् ’ आकाशादे : शब्दाश्रयत्वाद्यप्रकारकमेव शाब्दज्ञानम्

।

।

शक्तयेति शेषः

अत्र ‘अस्तुवेति पदादपीति

नचैवं तत्र कःप्रकार इति

वाच्यम् ; सङ्ख्यादेः पदान्तरोपस्थितस्यैव तत्र प्रकारत्वसम्भवादिति भावः ’ इति मिश्रविवरणम् ॥ अस्तुवेति पक्षे शक्तिवाद गदाधरेण-’ निर्विकल्पकत्वं तदंशे तत्पदोपस्थाप्याप्रकारत्वम् ।

नतु तदंशे सामान्यतो

।

निष्प्रकारकत्वम् तेन समं पदार्थान्तरस्य संसर्गानवगाहने तादृशबोधस्य शाब्दत्वासम्भवाच्चेति मिश्रोक्तदोषादन्योऽपि दोष उक्तः । अत्र च मते जात्यतिरिक्तस्य तस्य स्वरूपतः पदार्थान्तरे प्रकारत्वासम्भवात् आकाशवासीत्यादौ शाब्द बोधानुपपत्तिः। अन्वयिताऽवच्छेदकावच्छिन्नएव पदार्थान्तरान्वय इति नियमानुपपत्तिश्चति पदार्थवत् तत्प्रकारीभूत धर्माशेऽपि शक्तिग्रहापेक्षायां गोत्वादेर्गवादिपदवाच्यत्ववत् शब्दाश्रयत्वस्याप्याकाशपदवाच्यत्वमावश्यकामत्यभिप्रेत्यैव दीधि

तिकृता गुणटिप्पण्यां रूपग्रन्थे ’ अत्रेदं तत्त्वम्’ इत्यादिना गोत्वादिना शब्दाश्रयत्वस्य अविशेषः व्युत्पादित: ’ इति गदा धरेणेनान्तरं सिद्धान्तकरणात् अस्तु तदपि शक्यम्’ इति पक्ष एवं मणिकारसम्मत इति स्थापितम् । एतत्पक्षे शब्दा श्रयत्वस्य विशेषणत्वेनोपाधिशव न सम्भवति आकाशः शब्दाश्रय इति प्रयोगस्तु लक्षणयैव | मणिकारोक्तप्रथम पक्षे पदवृत्तिज्ञानाधीनपदार्थोपस्थितेः शाब्दब्दबोधहेतुतया सर्वत्र क्लृप्तायाः असम्भवेन पृथ्क्कार्यकारणभावाङ्गीकारे गौरवम् । ।

८

शब्दाश्रयत्वोपलक्षिते शक्तिमङ्गीकृत्य एतत्पक्षोपपादनं प्राचीनसम्मतं शक्तिवादे गदाधरेण दूषितम् ।

एतत्पक्षे यद्याग्रहः

तर्हि पृथक्कार्यकारणभावएवाङ्गीकरणीय : ’ इति तत्रैवोक्तम् । एतत्पक्षे शब्दाश्रयत्वांशे शक्तिं विनाऽपि तदुपहिते शक्ति ।

ग्रहशक्यस्मृत्योः शाब्दानुभवे कारणत्वं न केनापि नैयायिकनोक्तम्

धर्मान्तरोपस्थितिः भवतु वा मा वा । विशिष्टे

शक्त्यभावनात्रेणोपलक्षणत्वमित्येकैव रीतिः । नतूपलक्षणं द्विविधम् उपाधिरूपं तद्भिन्नंचेत्येषा रीतिः नैयायिकसम्मता ।

अस्तु वा पदादाप निर्विकल्पकम्’ इति पक्षेऽपि आकाशपदस्य विशिष्टे शक्त्यभावेन शब्दाश्रयत्वस्योपलक्षणत्वमेवेति पक्षत्रयेऽपि शब्दाश्रयत्वस्य परसम्मतोपाधित्वस्य तार्किकासम्मतता सिद्धा अतश्च स्वप्नार्थाद्युपलक्षितज्ञानस्यैव सत्यस्य ।

6

सत्यप्रतिपत्तिहेतुचेन प्रागुक्तोदाहरणेषु असत्यात्सत्यसिद्धिर्नसम्भवतीति सुस्थम् । अयमर्थः ‘हस्त्यादीनामभावेऽपि कथं 6

जलपात्रेषुच्चैकेन नानेकः सवितेक्ष्यते

।

तद्बुद्धयस्सत्या भवन्ति ’ इत्यादिनोत्तरत्र भाष्ये स्थापयिष्यते ॥ श्लो.वा.शब्दनित्यताधिकरणे. १७८ ॥

तुल्यवेदनात् । आह्रैकेन निमित्तेन प्रतिपात्रं पृथक्पृथक् ॥ १७९ ॥

युगपन्न च भेदस्य प्रमाणं

भिन्नानि प्रतिबिम्बानि जायन्ते युगपन्मम । अत्र

ब्रूनो यदा तावजले सौरेण तेजसा ॥ १८० ॥ स्फुरता चाक्षुषं तेजः प्रतिस्रोतः प्रवर्तितम् । स्वदेश एव गृह्णाति

५८८ वृत्तिभेदेनबिम्ब्रग्रहणमेवप्रतिबिम्बग्रहणं (श्लो.वा) युक्तम्, नतु प्रतिबिम्बस्यासत्यत्वं बिम्बस्यसत्यत्वं न्च [जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

स्वात्मनि सर्पसन्निधानाद्दष्टबुद्धिः; सत्यैव शङ्काविषबुद्धिर्मरणहेतुभूता, वस्तुभूत एवं जलादौ मुखादिप्रतिभासो वस्तुभूतमुखगतविशेषनिश्चय हेतुः । श्रुतप्रकाशिका

उरगदंशनं वा अन्धकारे अश्मलोष्टादि निपीडनं वा सत्यहि भवति । वस्त्विति जलादिसत्यं तत्कृतचाक्षुषतेजःप्रति ।

हतिश्च सत्या ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

सवितारमनेकधा ॥ १८१ ॥ भिन्नमूर्ति यथा पात्रं तदाऽस्यानेकता कुतः । ईपन्निमीलिताङ्गुल्या यथा चक्षुषि दृश्यते ॥

१८२ | पृथगेकोऽपि भिन्नत्वाच्चक्षुवृत्तेस्तथैव नः अन्येतु चोदयन्त्यत्र प्रतिविम्वोदयैषिणः | १८३ ॥ स एव चेन्प्र ।

तीयेत कस्मान्नोपरिदृश्यते । कुमादिषु कुतोऽधस्तात् प्रतिविम्वेक्षणं भवेत् ॥१८४ | प्राङ्मुखो दर्पणं पश्यन् स्याच्चे प्रत्य

युवः कथम् । तत्रैव बोधयेदर्थ बहिर्यातं यदिन्द्रियम् ॥ १८५ ॥ तत एतद्भवेदेवं शरीरे तत्तु बोधकम् । अप्सूर्यसूर्य

दर्शनां नित्यं चक्षुधा प्रवर्त े ॥१८६ ॥ एकमूर्ध्वमधस्ताच्च तत्रोर्ध्वाशप्रकाशितम् । अधिष्ठानानृजुस्थत्वान्नात्मा प्रपद्यते ॥ १८७ ॥ पारम्पयर्पित सन्तमवाग्वृत्त्यातु बुद्ध्यते उर्ध्ववृत्तेस्तदेकत्वादवागिव च मन्यते ॥ १८८ ॥ अधस्तादेव तेनार्क: सान्तरालः प्रतीयते । एवं प्राग्भूतया वृत्या प्रत्यग्वृत्तिसमर्पितम् ॥ १८९ ॥ बुद्ध्यमानो मुखं भ्रान्त्या प्रत्यगित्यवगच्छति । अनेकदेशवृत्तौ वा सत्यपि प्रतिबिम्बके । १९० ॥ समानबुद्धिगम्यत्वान्नानात्वं नैव विद्यते ।’ इति॥ श्लोकवार्तिकोक्तरीत्या प्रतिविम्नस्थलेऽपि ब्रह्मसिद्ध्युक्ता नासत्यात्सत्यसिद्धिरित्याह- – वस्तुभूत एव जलादाविति ’ उर्ध्ववृत्ते वस्तुभूतमुखगतविशेषनिश्चयहेतुरिति । ‘असूदर्शनान्नित्यं चक्षुर्द्रेधा प्रवर्त े स्तदेकत्वादवागिव च मन्यते’ इत्येकैव वृत्तिर्देशद्वयसंसर्गेण द्वेधा वर्तत इत्युक्तम् । उत्कण्ठितलम्बमानसर्पवत्द्वेधा वर्त े अधस्तदूर्ध्व च । त ्रोर्ध्व ृत्या सवितृसम्बन्धः, अधोवृच्या जलसम्बन्धः, इति चक्षुर्वृत्तेः सवितृजलरूपव सम्बन्धेन सवितुर्ज्ञानम् । ’ एवं प्राग्भूतया वृत्या इत्यत्र मुखे प्राक्प्रत्यग्देशद्वयसम्बसम्बन्धिवृत्तिद्वयमेकमेव, जलदर्पण जलगतत्वेन देः ।

APOTE

इत्युपक्रम्य

अत्र न्या रत्नाकर:” इ: मुलस्य च सम्बन्धेन मुखं जलदर्पणादिसम्बद्धं प्रकाशयति ॥

-‘एवमिति । तत्रापि प्रत्यग्वृत्तिप्रकाशित मुखमधिष्टानानार्जवान्नात्मा प्रतिपद्यते । किंतु प्रत्य

वृत्तिः प्राग्वत्यै समर्पयति । तथा च समर्पित: प्राग्वृच्या समप्यमाणः तदानुगुण्येन प्रत्यगिति बुद्ध्यते । नन्वत्रप्रकाशितंदर्प णस्थनेव मुखं गृह्यते, न जलपात्रेष्विवाघस्सान्तरालं, तत्कस्य हेतोः ? अत्रापि सान्तरालमेव मुखं प्रत्यग्वृत्त्या

गृह्यते । जलंतु सान्तरालमिति किमत्र पृच्छयत इति । उपेत्यापि प्रतिविम्व तद्देशभेदं च नानात्वं नास्ति प्रत्यभिज्ञाना प

दित्या,ह-एतेनअनेकेतप्रतिबिम्बस्य ि’ इति । अत्र अनेकदेशष्वृत्तिवेत्यादिन्वाह्यवादः । सिद्धान्तस्तु स्वदेशगतप्रतिबिम्बग्रहण सत्यत्वमङ्गीकृत्य विम्वैक्यमिति प्रतिबिम्बमसत्य नैवेति च मतद्वयमपि न युक्तमिति भट्टपाद सिद्धान्तः प्रतीयते । प्रत्यङ्वादिप्रतिभास ्योप त्तिर्भपादेरेव प्रदर्शितेति नात्रानुभवविरोधः | विच्छेदावभासदशायां बोद्धयम् ॥

स्फटिकलाहित्यस्य मिथ्यात्वमिति (पं. पा) मतस्योत्तरभाष्यानुसारेण पर्यालोचनम्

५८९

श्रीभाष्यम्

एषां संवेदनानामुत्पत्तिमत्त्वादर्थक्रियाकारित्वाच्च सत्यत्वमवसीयते । हस्त्यादीनामभावे ऽपि कथं तवद्धयस्सत्या भवन्तीति चेत् ? नैतत् । बुद्धीनां सालम्बनत्वमात्रनियमात् ।

अर्थस्य प्रतिभासमानत्वमेवह्यालम्बनत्वेऽपेक्षितम् । श्रुतप्रकाशिका

।

संवेदनानां सत्यत्वे निश्चितयुक्तोदाहरणेषु सत्यात्सत्यप्रतिपत्तिरित्यत्राह - एषामिति उत्पत्तिमत्वमर्थक्रियाका रित्वं च द्वयमपि प्रत्येकं सत्यत्वसाधकम् । नहि शुक्तौ रजतमुत्पत्तिमत् नच कार्यकरम् । अथ ज्ञानसत्यत्वं विषयसत्य ताव्याप्तमिति तन्निवृत्त्या ज्ञानसत्यत्वनिवृत्तिरिति शङ्कते । हस्त्यादीनामिति । अभावे प्रतिपन्नोपाधौ तथात्वाभावे नैतदिति

।

।

ज्ञानसत्यत्वं सालम्बनत्वमात्र व्याप्तम् अबाधितत्वादिति परिहरति

सालम्बनत्वमात्रशब्देन सत्यालम्बनत्व

व्यावृत्तिः । मिथ्याभूतस्यालम्बनत्वं कथमित्यत्राह- अर्थस्येति । आलम्बनं विषयः । प्रतिभासमानत्वमेवह्यालम्ब

।

नत्वेऽपेक्षितमिति । प्रतिभासमानत्वमेव विषयत्वमित्यर्थः

अविद्यमान स्त्राप्यतीतानागतादेः प्रतिभासमानस्यालम्बनत्व

दर्शनाद्विद्यमानस्याप्यप्रतिभासमानस्य तदभावाच्चति भावः ॥ गूढार्थसंग्रह:

बिम्बप्रतिबिम्बपोरैक्यमित्युक्तिरपि न घटते । विच्छेदावभासमात्रे मायाविजृम्भितत्वं, नतु प्रतिबिम्बांश इत्युक्तिस्साहस

मेव ; प्रतिबिम्बांशेऽपि मायाविजृम्भितत्वसम्भवस्य सुरेश्वरसम्मतत्वात् । अत्र प्रागुदाहृत ( श्री. भा. ५२०.पु) पञ्चपा ।

दिकायां प्रतिबिम्बस्य परिणामत्वासम्भवः योऽयमुक्तः सः अनिर्वचनीयख्यात्यङ्गीकारे सुरेश्वरमते दूषणं स्यात्

अख्या

तेश्चान्यथाख्यातेश्चाङ्गीकर्तुर्मते स्वदेशस्थत्रिम्ब्रग्रहणस्यैवाङ्गीकारेण प्रत्यङ्मखत्वादेः नेत्रवृत्तिद्वैविध्येन दोषवशात् भानं सम्भ वतीति न काऽप्यनुपपत्तिः। अतश्च एतन्मते जलं मुखं च पारमार्थिकमेव । चक्षुषो वृत्तिद्वयेनाखण्डेन जल्मुखयो -

हृणं सम्भवत्येवेति बिम्बरूपमुखग्रहणमेव प्रतिबिम्बग्रहणं, तदेव मुखगत विशेषग्रहणमपि भवतीति नासत्यासत्यसिद्धि प्रत्या शेति

भावः। पञ्चपाद्युक्तेतरदूषणानामनवकाशत्वं पूर्वमेव (५५१.पु) निरूपितम् ॥

स्फटिकलौहित्यस्य पञ्चपादिकाकारमतरीत्या मिथ्याभूतस्य उपाधिसन्निधानसाधकत्वं न सम्भवतीति यथार्थख्याति

।

निरूपणावसरे जपाकुसुमसमीपवर्तिस्फटिकमणिपि तत्प्रभाऽभिभूततया रक्त इति गृह्यते जपाकुसुमप्रभा वित ताऽपि स्वच्छद्रव्यंसंयुक्ततया स्फुटतरमुपलभ्यत इति उपलब्धिव्यवस्थाप्यमिदम्’ इति भाष्य एव वक्ष्यते ॥

एतेन पञ्चपादिकायां—‘ननु अभिजातस्येव पद्मरागादिमणेर्जपाकुसुमादेरपि प्रभा विद्यते, नया व्याप्तत्वात्

।

स्फटिकोऽपि लोहित इवावभासते; तथाऽपि स्वयमलोहितो मिथ्यैव लोहित इत्यापद्येत

अथैवं प्रभैव लोहिताऽवभस्ते

न स्फटिक इति शौक्लयमपि तर्हि स्फटिके प्रकाशेत । अथ प्रभयाऽपसारितं तदितिचत्, तर्हि नीरूपःकथं चाक्षुषस्स्यात् १

नच रूपिद्रव्यसंयोगात्, वायोरपि तथात्वप्रसङ्गात् । न प्रभानिमित्तं लौहित्यं तन्त्रोत्पन्नम् ; उत्तरकालमपि तथारूपप्रस झात्, अभ्युपगम्य प्रभामिदभुक्तम् । यथा पद्मरागादिप्रभा निराश्रयाऽप्युन्मुखोपलभ्यते, न तथा जपाकुसुमादेः’ इति

उक्तिरपि निरवकाशा। नीरूपः कथं चाक्षुषस्स्यादिन्युक्तिः स्फटिके वस्तुतो रूपस्य सद्भावात् समाहिता । लौहित्यान्त

रस्य तत्रोत्पत्तिरेव नाङ्गीक्रियते । यथा पद्मरागप्रभा निराश्रयाऽपि उन्मुखोपलभ्यते न तथा जपाकुसुमादेः’ इत्युक्ति;

५९०

जपाकुसुमप्रभया लोहितः स्फटिकइति प्रतीत्युपपादनम्

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

प्रतिभासमानताचास्त्येव बुद्धिस्सत्यैवेत्युक्तम् । दोषवशात् । सतु वाधितोऽसत्य इत्यवसीयते । अबाधिताहि श्रुतप्रकाशिका

प क ् ष े प्रतिभासमानत्वमप्यस्तीत्याह प्रतिभासेति । प्रतिभासमानता संविदपेक्षया प्रतिसम्बन्धित्वम्, मानस्य विद्यमानतया भासनात्तेन रूपेणासत्यता । तथा साक्षादवभासमानो विषयोऽपि ज्ञानहेतुरस्यात् । संप्रतिपन्न विद्यमानविषयवत् विद्यमानतया भासमानत्वाविशेषात् । तथासति असत्यात्सत्योत्पत्तिरित्यत्राह - दोषवशादिति । अव द्यमानस्य विद्यमानतया भासनहेतुर्दोष एव, नत्वविद्यमानो विषय: अविद्यमानो विषयो न ज्ञानस्य हेतुतयाऽपेक्षितः केवलंविषयतया, विद्यमानस्तु तथात्वेन भासमानो विषयतया हेतुतयाचापेक्षितः । अतो वस्तुतो विद्यमानत्वमेव विष अविद्य

• ननु स्वाप्नादिविषयज्ञाने

सत्विति

नरप्यसत्या ासत्यात्सत्कयिोंत्पनत्तिस्यादित्यत्राह रित्यर्थ, । प्रतिभासमानत्वे द ् व य ो र प ् य व ि व ि ष ् ट े कथमन्यतरस्यासत्यत्वनिश्चय इ त ् य त ् र ा ह

• अबाधितति | विषयासद्भावेन ज्ञानस्यासत्यताकथनं कालात्ययापदिष्टमित्यर्थः ॥

बुद्धि

।

यस्य ज्ञानहेतुत्वे उपाधि: । नियतपूर्व कालवर्तिनोहि हेतुत्वं दृष्टम् । तस्मादविद्यमानस्य हेतुत्वायोगाद्दोष एव

किं ज्ञानमात्रं शुभाशुभप्रतिपत्तिहेतुः उत ज्ञानविशेषः, ज्ञानमात्रपक्षेऽतिप्रसङ्गः । ज्ञान

विशेषश्चेत्कस्तस्यावच्छेदकः | विषयश्चेकि विषयउपलक्षणतयाऽवच्छेदक: उत विशेषणतया यदि विशेषणतया विशेष्येण सहकार्यान्वयि हि विशेषणम् । अतो हस्त्यादरपि शुभाशुभप्रतिपहिंतुत्वाद स त ् य ा न ् स (त्योप) त ् य प ् र त ि प ) त ् त ि ः । यद्यपलक्षणतया अलक्ष्यवाहभूत उपलक्ष्यप्रतीत्युपायापक्षणम् । अतो विषयस्य ज्ञानप्रतिपत्तिहेतुत्वादसत्यान्स (त्योत्प)त्यप्रतिप)त्तिः । गूढार्थसंग्रहः

जपाकुसुमप्रभावितताऽपि स्वच्छद्रव्यसंयुक्ततया स्फुरतरमुपलभ्यते इति भाष्येण समाहिता । स्वच्छद्रव्य योगस्य

• स्फुटनरोपलब्धिकारणत्वमङ्गीक्रियत इति नातिप्रसक्तिरिति भावः । प्रतिबिम्बस्याव्याप्यवृत्तित्वनियमेन लौहिरस्य स्फटिके वयावत्स्फटिकाव ्याप्यवृत्तित्वपयवसम्बन्ध ्रतीत्य ोगासम्भवेन च्च (अ.सि)व्याप।्यवइृतत््यतेितप््रतीत्लौहियप्रतिबिम्बवादिवाचस्पतिमत एव दूषणं नतु सिद्धान्ते । प्रभायाः युप त्तेः ॥ ’ वाचस्पतिमते लाहित्य प्रतिबिम्ब: धर्मारोपस्य धर्म्यारोपव्याप्यत्वेऽपि धर्मप्रतिबिम्बस्त्र न

धर्मि

प्रसाधकत्वं तिविम्वनियपञ्चपादिकाया: मइत्युक्तावपि नइतिचेदुच्यते दोषः’ इत्येतदनन्तरं ' लौहित्यसंसर्गस्यवारोपोक्तिसम्भवात् । कथं ल ौ ह ि त ् य स्वरूपमिथ्या । संसर्गारोपमात्रेण न प्रतिबिम्बत्वम् । किंतु अन्तरकदेशावच्छिन्न संसर्गा लक्ौतहििरतप््ययसन्ुयपासद्ेफयटािक।े वअधिकपरिमाणबिम्बस्य ्याप्यवृत्तित्वात् नोक्तारोपप्रतिइतिबिम्बसन्थलपे्रएकदेशावच्छेदेन तिबिम्बत्वम्, किंतसंयोग ु संसृष्टइतिरूपेण न मिथ्यात्वमिति भावः नियमः नाम्यव्याप्यवृत्तित्व " इत्यु

मितिभूतस्फट।िकग्तथारहणस्बयिैमव्ाबङप््गरीतकिाबिरमे्णबनोपाधकाऽप्यनुपपत्तिरिति िविशेषस्थले वाचस्पतिमतेबोद्धयपम््रत।िबप्रतिभासमानताचास्त्येव िम्बाङ्गीकारसम्भवात् । सिदोषवशादिति द्धान्तेतु जपाकुसुमप्रभाऽभि । वशादर्थस्य भानमात्रम् न त ् व र ् थ ो त ् प त ् त ि र ि त ् य ङ ् ग ी क ा र े ण भ ् र म स ् थ ल े अ र ् थ ज ् ञ ा न य ो र ु भ य ो ः एकाविद्यापरिणामत्वामीकारः अनु चित इतिपूर्वभाष्ये सूचितम्अयमर्थः । त ्र स्पष्टमुक्तः हेतुं दर्शयति-सतु बाधितइत्यादिना सत्यवेत्युक्तमित्यन्तेन । दर्शनंतु विद्यतेऽर्था न सन्तीति । अत्र

दोष

रेखया वर्णप्रतिपत्तेः (श्लो. वा) भट्टपादोक्तरीत्या साधनम् श्रीभाष्यम्

रेखया वर्णप्रतिपत्तावपि नासत्यात्सत्यबुद्धिः । रेखायास्सत्यत्वात् । ननु वर्णात्मना प्रति

पन्ना रेखा वर्णबुद्धिहेतुः वर्णात्मतात्वसत्या | नैवम्-वर्णात्मताया असत्याया उपायत्वा योगात् । असतो निरुपाख्यस्य ह्युपायत्वं श्रुतप्रकाशिका

ज्ञानानां तत्तद्व्यवहारानुगुण्यलक्षणस्वभावविशेषैर्व्यावृत्तत्वान्नातिप्रसङ्ग इति नच वाच्यं, व्यवहारानुगुण्यमात्रस्य व्यावर्त कत्वेऽतिप्रसङ्गात् व्यवहारविशेषानुगुण्यस्य व्यावर्तकत्व तद्विशेषश्च तत्सङ्ग्राहकविषयाधीन इति व्यवहारावच्छेदकतया अनृतस्य सत्यहेतुत्वमिति ॥

।

उच्यते–व्यावृत्तमेव ज्ञानं शुभाशुभाद्यनुमापकम् । व्यावृत्तिश्च (सा(स्वा)लम्बनेन अविद्यमानस्याप्यालम्बनत्वं दोष वशादित्युक्तम् अन्यथाख्यातिपक्षेऽप्यालम्बन सत्यता सर्वज्ञानानामिष्यत एव विशेषणविशेष्यतरसंसर्गाणां क्वचित्सत्य त्वात् । विशेषणविशेष्ययोस्तथात्व निर्वाहकस्संसर्गः स्वस्थ तदीयत्वे संसर्गान्तरनिरपेक्ष: । सतु संसर्गः पुरोवर्तिनि भ्रमा

धिष्ठाने प्रतीयमानः पुरोबर्त्यपेक्षया स्वयं स्वस्य संसर्गरूपत्त्र निर्वहणासामर्थ्यात् पुरोवर्तिनि नास्तीति पुरोबर्त्यपेक्षया संस

।

र्गोऽपरमार्थः नतु स्वरूपेण । आलम्बनत्वे च सन्निहितत्वरूपमनपेक्षितम् असन्निहितस्याप्यालम्बनत्वदर्शनात् । अतस्स त्येन रूपेणालम्बनत्वमिति हत्त्यारोहणादिज्ञानान्यपि सत्यभूतहस्त्याद्यालम्बनावच्छिन्नानि परमार्थभूतया स्वप्नावस्थयाऽव च्छिन्नत्वात् जाग्रदवस्थाज्ञानविलक्षणानि शुभाशुभप्रतिपत्तिनिमित्तानि अतो नातिप्रसङ्गः नासत्यात्सत्यप्रतिपत्तिश्च ॥

नच प्रतिबिम्बाद्विम्बानुमितावसत्यात्सत्यप्रतिपत्तिः । प्रतिबिम्बप्रतिभासस्य सत्यस्यैवानुमापकत्वात् । परमार्थतस्तु तत्र नानुमापकानुमेयविभागः | दर्पणादिप्रतिहतैश्चाक्षुषतेजोभिर्बिम्बस्यैव दर्पणस्थतया गृह्यमाणत्वात् । अतः * कचि दर्थात्प्रतिपत्तिः * क्वचित्तत्प्रतिभासात्तत्तदर्थप्रतिपत्तिरिति नासत्यस्य लिङ्गत्वम् । किंच असत्यात्सत्यप्रतिपत्तिः किं भव

त्पक्षेणोच्यते, उतास्मत्पक्षण । न तावद्भवत्पक्षे सा सिद्ध्यति शुभाशुभयोरपि मिथ्यात्वेन असत्याद सत्यप्रतिपत्तिरेवहि

स्यात् । नचास्मत्पक्षे यथार्थख्यात्यभ्युपगमात् सत्यादेव सत्यप्रतिपत्तेः । एषां स्वाप्नहस्त्यादिज्ञानादीनां शुभाशुभादि प्रतिपच्यादिहेतुभूतानां षण्णामुदाहरणज्ञानानां संस्कारादिसत्यसामग्रीकत्वं स्पष्टम् ज्ञानानां सत्यत्वमुपपादितम् । अत ७

उत्पत्तौ ज्ञप्तौ च हेतुसत्यत्वं सिद्धम् ॥

अथ ज्ञान व्यतिरिक्तास त्यहेतुना सत्यप्रतिपत्तौ हेतुसत्यत्वमुपपाते। रेखयेत्यादिना । हेतोरसत्यत्वं दर्शयंश्चोद

●

यति । नन्विति । परिहरति । नैवमिति । वर्णात्मता किं सत्तया वर्णप्रतिपत्तेरुपाय: उत प्रमिततया उत प्रतीततयेति विकल्पमभिप्रेत्याह – असत इति । असत्यत्वात्सत्तयोपायत्वमनुपपन्नमित्यसत इति पदस्याभिप्रायः । * असतः सद्व्यति गूढार्थसंग्रहः

‘येऽपि रेखादयः’ (५६८.पु) इति भट्टपादोक्तार्थमेवाह–रेखया वर्णप्रतिपत्तावपीत्यादिना । ‘वर्णना न सत्याश्चेत्सर्वभावेष्वयं विधिः । पदार्थान्तररूपेण न सत्यं किंचिदिष्यते ॥ ’ (श्लो.वा.नि.वा. १६१) इत्युक्तमेवार्थे दर्श

।

यति-ननु वर्णात्मना प्रतिपन्नेत्यादिना । ‘येनतु रूपेण प्रतिपादकाः तदसत्यम् | कार्योपयोगरहिता स्वरूपरूत्यता ‘पर्था ’ इति ब्रह्मसिद्धौ अयमेवार्थस्सिद्धान्तितः ॥ असत्याया उपायत्वायोगात् इति अयमर्थः पूर्वमेवोपपादितः । तमेवार्थं दर्शयति–न दृष्टमिति । उपायत्वं कार्याव्यवहितप्राक्क्षणावच्छिन्नसत्त्वम् तदसतो न सम्भवतीति भावः ।

रेखया वर्णप्रतिपत्तौ (ब्रह्मासिद्धि) अद्वैतसिद्ध्युक्तक्रमपर्यालोचनम्

५९२

[जिज्ञासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

न दृष्टमनुपपन्नं च । अथ तस्यां वर्णबुद्धेरुपायत्वम् एवंतीसत्यात्सत्यबुद्धिर्नस्यादुद्वे सत्य |

त्वादेव

उपायोपेययोरेकत्वप्रसङ्गश्च । उभयोर्वर्णबुद्धित्वाविशेषात् । रेखाया अविद्यमान

वर्णात्मनोपायत्वेचैकस्यामेव रेखायामविद्यमान सर्ववर्णात्मकत्वस्य सुलभत्वादे करे खादर्श नात् सर्ववर्णप्रतिपत्तिस्स्यात् । अथ पिण्डविशेषे देवदत्तादिशब्दसङ्केतवत् चक्षुर्ग्राह्य

रेखाविशेषे श्रोत्रग्राह्यवर्णविशेषसङ्केतवश |देखा विशेषो वर्णविशेषबुद्धिहेतुरिति । हन्त तर्हि

सत्यादेव सत्यप्रतिपत्तिः रेखायास्सङ्केतस्य च सत्यत्वात् रेखागवयादपि सत्यगवयवुद्धि स्सादृश्यनिबन्धना सादृश्यं च सत्यमेव ।

श्रुतप्रकाशिका

।

।

रिक्तस्येत्यर्थः । असत्वादेव प्रमिततयोपायत्वंचानुपपन्नमिति निरुपाख्यशब्दाभिप्राय: उपाख्या प्रमितिः, तदविषयत्वं निरुपाख्यत्वम् प्रतीतिविषयतयोपायत्वानुपपत्तिस्तु वक्ष्यते । सत्ताप्रमित्योरभावेऽपि वर्णात्मताया उपायत्वमस्तीति कल्प्यतेचेत् तदनुपपन्नं व्याप्तिविरोधात्, व्याप्तधनुगुणं हि कल्पनं प्रवर्तत इत्यभिप्रायेणाह– अनुपपन्नचेति । अथ

भ्रान्तितः प्रतीतायाः वर्णाःमतायाः वर्णप्रतिपत्तिहेतुःवपक्षेऽपि बुद्धयंशस्य हेतुत्चे परस्यानुपपत्ति दर्शयितुमाह-अथेति ।

दूषयति । एवंतीति । कुतइत्यत्राह- बुद्धरिति । दूषणान्तरमाह-उपायेति । तदुपपादयति । उभयोरिति । बुद्ध्यंशस्य

हेतुत्वे दूषणमुक्तं वर्णामतांशस्य हेतुत्वे # सिंहावलोकितकेन दूषणमाह-रेख या इति । अविद्यमानवर्णात्मत्त्रेनेत्यर्थः । ।

अतिप्रसङ्गपरिहारार्थ शङ्कत । अथेति तत्रापि स्वमत सिद्धमाह - हन्तेति । तदुपपादयति । रेस्वायाइति ॥ उदाहर

णान्तरं परिहरति । रेखागवयादपीति । …

गूढार्थसंग्रह:

वर्णानामेव नार्थप्रत्यायकत्वमपितु वर्णबुद्धेः । वर्णानां हेतुभूतज्ञानविषयत्वमेव उच्चारणस्थले इत्थमेव क्रमोऽनुभवसिद्धः • वर्णानामस्मृतिहेतुत्वम् एकसम्बन्धिज्ञानमपरसम्बन्धिस्मारकमिति दिशा स्मृत्यनन्तरमेव शाब्दबोध: । एवं च स्वप्न स्थल इव ज्ञानस्यैव हेतुत्वं सम्भवतीत्यभिप्रेत्याह – अथ तस्यां वर्णबुद्धेरिति । ज्ञानविषयस्य हेतुन्वाभ्युपगमेऽपि न निस्तार इत्याह-रेखाया अविद्यमानवर्णात्मनेत्यादि ॥

’ तथाहि बाला रेखासुवर्णत्वेनैव व्युत्पाद्यन्ते’ (ब्र.सि) इति, ‘आशैशवमयं ककार: अयं गकार इत्यनुभवादभेद

नैव स्मरणम् । विवेकेसत्यपि दृढतरसंस्कारवशात् नारोपनिवृत्तिः । अत एवं ककारं पठति लिखतिचेति सार्वलौकिको व्यवहारः । ’ (अ.सि) इति एवं च सङ्केतेनैव निर्णयस्यानुभवसिद्धतया रेखाया: अविद्यमानसर्ववर्णात्मिकत्वस्य स

।

तासिद्धतया न दोष इति शङ्कते-अथ पिण्डविशेषे इत्यादि । व्युत्पत्तिः सङ्केतश्चेत्यादिकं रेखाविशेष वर्णविशेषबुद्धा

बेव निमित्तम् । रेखायां वर्णविशेषबुद्धिः आरोपरूपवार्थप्रत्यवहेतुः । तत्र च रेखाङ्केतच हेतुरस्यात् । एवं च त्रयाणा

।

मपि सत्यत्वमेवेति नासत्यात्सत्यसिद्धिरित्याह—रेखायाः सङ्केतस्यचेति चकारः रेखायां वर्णबुद्धिसमुच्चायकः ॥ • ब्रह्मसिद्धौ ‘योऽपि मन्मते न रेखागवयो गवयत्वेन गवय गवयान्तराणां प्रतिपत्तिहतुः,सादृश्यादेतत्सदृशो किंतु । तस्य लाकविरोधः, अयं गवय इत्याख्यातुः, प्रतिपत्तश्च गवयोऽयं मया दृष्ट इति’ इत्युक्तम् । तमेवार्थ पर्या चयति-रेखागवयादपीति सादृश्यनिबन्धनेति । वर्णानां श्रोत्रग्राह्याणां आकारशून्यत्वेन रेखासादृश्यासम्भवेऽपि

इति

स्फोटसाधनपर वाक्यपदीय, ब्रह्मासिद्धि, भाष्यप्रदीपग्रन्थानुवादः

५९३

श्रीभाष्यम्

नचैकरूपस्य शब्दस्य

श्रुतप्रकाशिका

स्फोटबादाबलम्चने नोच्यमान मुद्दाहरणान्तरं परिहरति । नचैकरूपस्येत्यादिना ।| नादैस्पोट्यत इति व्युत्पच्या स्फोट एक गूढार्थसंग्रहः

गवयाकाररेखां दृष्ट्वा गवयस्याकारसादृश्येन प्रतिपत्तिस्सम्भवति । अयं गवय इति प्रतिपत्तिस्सादृश्यनिबन्धनैव । अयं गवय एवं नत्वेतत्सदृशो गवय इति प्रतीतिसत्त्वे एवं प्रतीतिः न सादृश्यनिबन्धनेति वक्तुं शक्यते, साच प्रतीतिर्नास्ति ।

।

अत्राकारतस्सादृश्येनैवोपपत्तौ प्रकारान्तराश्रयणमनुचितम्

यदि रेखायाः वर्णत्वारोपवदचाप्यारोपणैव व्यवहार इत्याग्रहः ।

;

तदा बुद्धिरेव कारणमिति नासत्यासत्यसिद्धिरिति भावः ॥

|

वाक्यपदीये ‘अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्वं यदक्षरम् विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः ॥ ’ (१) ‘अर She शिस्थं यथा ज्योतिः प्रकाशान्तरकारणम् । तद्वच्छब्दोऽपि बुद्धिस्थः श्रुतीनां कारणं पृथक् ॥ (४६) वितर्वितः पुरा

बुद्ध्या क्वचिदर्थे निवेशित: । कारणेभ्यो विवृत्तेन ध्वनिना सोऽनुगृह्यते ॥ (४७) नादस्य क्रमजातत्वात् न पूर्वी नाप

रश्च सः | अनन: क्रमरूपेण भेदवानिव गृह्यते | (४८) प्रतिस्त्रिं यथाऽन्यत्र स्थितं तोयक्रियावशात् । तत्प्रवृत्तिमि वान्चेति सधर्मः स्फोटनादयोः ॥ (४९) ’ इति भर्तृहरिणोक्तम् ॥

।

अत्र विवरणम्- कारणेभ्य इति । अविक्रियाधर्मकं हि शब्दतत्वं ध्वनिधनुगृह्यते दीर्घन्यकत्वादिभिरित्यर्थः । क्रमिकेथ्वनौप्रतीयमानेऽभ्रसङ्घातवदुपलभ्यते । प्राप्तविवर्तेन नादात्मना तद्विवर्तनुसारेणाप्राप्तविवर्तमपि विवर्तमानम्वि गृह्यते इति वार्थ:। (४७) नादव्यंग्यस्स्फोट एकोऽपि नित्योऽपि नादाभिव्यक्ति क्रमेण सक्रमो भेदवांश्च गृह्यते न स्वत स्तस्य पूर्वत्वपरत्वकृतः क्रमो भेदश्च वास्तवोऽस्ति नित्यत्वकत्वाभ्यां विरोधात् ॥ ४८ ॥ तत्र दृष्टान्तमाह - प्रतिबिम्नमिति ।

तत्त्वपक्षेऽन्यत्वपक्षे वा चन्द्रादिप्रतिबिम्बं यत्राधारे संसृष्टं तक्रियावशात् स्वतो निष्क्रियमपि क्रियावदुपलभ्यते । एवं

नादस्य ह्रस्वदीर्घलतत्वोदात्तत्वादिभिः द्रुतादिवृत्तिभिश्च तावानेव स्फोटः विचित्रां वृत्तिमनुविधत्त इत्यर्थः | ’ इति ।

ब्रह्लासिद्धौ च ‘ आनन्दमेकममृतमजं विज्ञानमक्षरम् । असर्वे सर्वमभयं नमस्यामः प्रजापतिम् ॥ ’ इति प्रथम

श्लोके अक्षरशब्दविवरणे ‘अक्षरमिति शब्दात्मतःमाह -विशेषेण सामान्यस्य लक्षणात् । कथं तावच्छन्दात्मता । ’ परं चावरं च ब्रह्म यदोंकार: ’ इति श्रुतिभ्यः । यथा ‘ओमिति ब्रह्म, ओमितीदगूँसर्वम्’ (तै) ‘तद्यथा शङ्कुना’ इत्यादि s

‘ओंकारएवेदं सर्वम् ’ (छा) इति अत्रहि सर्वानुगतेन तदत्यागादोंकारो वाचस्तत्वमिति दर्शयित्वा वाग्रूपात्यागच्च ।

रूपप्रपञ्चस्य ओंकारएवेदगूँसर्वम्’ इत्युपसंहरति । ( ब्र.का) इति मण्डनश्रेिणोक्तम् । अत्र शब्दाद्वैतवाद: मप्टनमि श्रेणाङ्क्षीकृत इति प्रतिभाति । प्रतिनिम्नाञ्च त्रिम्ब्रप्रतिपत्तिः यथा तथैव नादैः स्फोटरूपप्रतिपत्तिरिति अस्त्यात्यसिद्धि प्रतिपत्तौ अयमपि दृष्टान्तः सम्भवतीत्यभिप्रेत्याह- नचैक रूपस्य शब्दस्य इत्यादि ॥ येनोच्चारि महाभाष्ये ‘ अथ शब्दानुशासनम् । केषां शब्दानां ? लौकिकानां वैदिकानां च । स्तर्हि शब्दः १ S

तेन सास्नालाङ्गूळककुदखुरविषाणिनां संप्रत्य ो भवति स शब्दः ।’ इत्युक्तम् । अत्र कैट:-‘वैयाकरणाःवर्णव्यतिरि तस्य पदस्य वाक्यस्य वा वाचकत्वमिच्छन्ति, वर्णानां प्रत्येकं वाचकत्वे द्वितीयादिवर्णोच्चारणानर्थक्यप्रसङ्गात् । आनर्थक्ये 75

‘ येनोच्चरितेन ’ इति महाभाष्यमेवातिरिक्तस्फोटसाधकमिति मण्डनस्फोटसिद्ध्यनुवाद: [जिज्ञासा १.१-१ ,

गूढार्थसग्रहः तु प्रत्येकमुत्पत्तिपक्षे यौगपद्येनोत्पत्त्यभावात् ।

अभिव्यक्तिपक्षेतु

क्रमेणैवाभिव्यक्त्या

समुदायाभावादे कस्मृत्युपारूटानां च

वाचकत्वे ’ सरो रस ’ इत्यादावर्थप्रतिपयविशेषप्रसङ्गात्तद्व्यतिरिक्तः स्फोटो नादाभिव्यङ्गयो वाचको विस्तरेण वाक्य पदीये व्यवस्थापितः ।

उच्चारितेन - प्रकाशितेनेत्यर्थः ’ इति ॥

एतद्भाष्यं स्फोटपरमेवेति स्फोटसिद्धौ मण्डनमिश्रणापि निरूपितम् ’ अर्थावसाय प्रसवनिमित्तं शब्द इष्यते । ८

तदेतत्प्रक्रमापेक्षं भाष्यकृ-प्रत्यपीपदत् ॥ ३ ॥

96

अथ गौरित्यत्र कः शब्द: ’ इतिहि प्रक्रमः ।

तंत्र च नानाजातीयार्थ

मात्रोपहितोपरागां प्रख्याम् ’ इति’ परण गोशब्देन निर्दिशति ; दृष्टोह्ययमिति शब्दो विज्ञानमात्र प्रयोगः यथा ‘गौ: ' इति मेऽभवदिति। तामेव च ’ इति ’ शब्दनिर्दिष्टां प्रख्याम् ’ अत्र’ इति सर्वनाम्नोऽधिकरणतया परामृशत्याधेयमु

पलक्षयितुं, तत्प्रख्या प्रतिभासि च जाति द्रव्यगुणक्रियावर्णस्फोटात्मकमने कमाधेयम् ; ततः शब्द निर्धारयितुमनाः पृ-छति

कःशब्दः’ इति

।

6

पलक्षितं यत्तत् ’ अत्र

यथा क इह शालायां देवदत्त इति । प्रत्यय एव वा प्रत्येतव्योपलक्षणप्रवणत्या निर्दिश्यते । तदुः "

इति निर्धारणसतम्या शब्दनिर्धारणाय निर्दिशति । एवंगते च प्रकृतप्रत्ययप्रतिभासिष्वेवार्थ

धीहेतोः शब्दत्वमवधार्यते इति कुतोऽन्यत्र प्रसङ्गः ? नहि ’ क इह शालायां कठ: ’ ? इति, यः कुण्डली इत्यशाला

धिकरणे कुण्डलिनि सम्प्रत्ययः । उपलक्षणत्वाच्चार्थप्रत्ययस्य संविद्वैकल्यादनुपजनयन्नप्यर्थप्रत्ययं न शब्दतां जहाति, यथा विमुक्तकुण्डलः कठताम् । अन्वाख्येयशब्दलक्षणं चार्थप्रत्यय:, ‘अथ शब्दानुशासनम्’ इति प्रक्रमात् तस्य च निर्जि

शासनात्; एकैकवर्णेषुचाप्रत्यायकेषु नान्याख्येयता; शब्दमात्रलक्षणंत्वनुपकारकमेवेति न ते शब्दतामतिपत्स्यन्ति । यदप्युक्तम् सतोऽपि वर्गीतिरेकिणोऽर्थज्ञानहेतोर्न शब्दवाच्यता, शब्दप्रसिद्ध्यभावादिति । अहो लोकशास्त्र प्रसिद्-योः परःपरिचयः यदिदमपि न दृष्टम्

6

शब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे ’’ भावार्थाः कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयते’ इति ’ भाव

माख्यातेनाचष्टे ’ इति च । श्रोत्रग्राह्यताऽपि च सच्च गुणत्व शब्दत्व वर्णत्वातिव्यापिनी न शब्दलक्षणम् ॥ तथाहि-शब्दसमवायिनः सच्चादयः श्रोत्रावसेयाः । नच श्रोत्रेणैवेत्यवधारणम्, वर्णानां मनसाऽप्यवधारणम् ।

वर्गत्वे च प्रसङ्गानतिवृत्तेः । नच सत्त्ववर्णत्वाद्यपह्नवरसाधुः सर्वसामान्यापह्नवप्रसङ्गात् ; नहि सामान्यविशेषान्तरवल

ल्प

नेऽपि निबन्धनमस्त्यन्यदतोऽनुवृत्तावभासिनः प्रख्यानात् ; नहि शो यमुपलब्धवतो बाहुल्यऽन्यः पूर्वाकारावमेऽवि ताव मासात्प्रकाशात् । नच ध्वनिमात्राद्ध्यावृत्त: कचटतपेष्वन्वयी न विद्यते प्रख्यात्रभासः । वर्णाश्चार्थप्रत्ययानुभावरुनुप पनोऽपि यदि शब्दाः, कामम् ; अन्याख्येयत्त्वर्थप्रत्ययेन निरूप्यत इत्यदोषः ॥ ननु च वर्णा एवाभिधेयावधिगमनिमित्तं स्वाभिधेयावधिलब्धपरिच्छेदाः पदपरिकल्पनाभाजः । नैतत् सारम्, प्रत्ये

कमप्रत्यायकत्वात्, साहित्याभावात्, नियतक्रमवर्तिनामयौगपद्येन सम्भूयकारित्वानुपपत्तेः, नानावक्तृप्रयुक्तेभ्यश्च प्रत्यः यादर्शनात् क्रमविपर्यये यौगपद्ये च । तस्मात् वर्णव्यतिरेकिवर्णेभ्योऽसम्भवन्नर्थप्रत्ययः स्वानमित्तमुपकल्पयति ॥ ननु च यं प्रकारमध्यासीनेभ्यो नार्थप्रत्ययदर्शनं वर्णेभ्यः, कामं तत्प्रकारजुप्रो माभूवन्वाचका: ; समधिगतातिशया न्तराणासुपरि परिदृश्यमानानन्तराभिधेयप्रत्ययकार्याणां को बाचकत्वस्य विरोध: ? तथाहि कार्य कस्यचित् सद्भावेऽप्यनवाप्त सत्ताकं पुनराप्नुवन्सत्ताकं तस्य भाव एव परिगृहीतातिशयान्तरस्य कारणतां सून्दयति; नत्वकारणतामेव विशेषान्तरशालिनि तस्मिन्नेव पुनर्भावात् तदभावेचाभावात् न खल्त्रर बीजसमधानेऽप्यलब्धे कुसूले समर्वाहतक्षित्यादिसहकारि ग्रामबीज समवधानसन्दश्यमान र्मूतावेबाजकीयतां प्रतियन्ति ; अपित तदेव बीजं समबहित क्षित्यादि सहकारिनामस्य जनकम्, नेत. ;

श्लोकवार्तिक शावरभाष्योक्तोपपत्तिदूषणपरस्फोटसिद्धिग्रन्थानुवादः गूढार्थसंग्रहः

रथेति गम्यते ॥ तथेमेऽपि माभूवन् अन्यथा वाचकाः | परिगृहीतानुपूर्व्याविशेषादिभेदास्वर्थप्रत्ययहेनवः ; नहि दृष्टे दृष्टप्र

कारानुपातिनि सतिहेतावदृष्टपरिकल्पनावकाशोऽस्ति । तदिदमुक्तम्-’ यावन्तो यादृशा येच यदर्थप्रतिपादने । वर्णा:प्र ज्ञातसामर्थ्यास्त तथैवावबोधकाः ॥ ’ (श्लो.वा.६९) तथा ’ नान्यथाऽनुपपत्तिश्च भवत्यर्थमितिंप्रति । ।

स्याज्जायते यदनन्तरम् ॥ साच वर्णद्वयज्ञानेऽतीतेऽन्त्यज्ञानतः पुरा

तदेवास्यानिमित्तं

भवतीतीहगेवास्या निमित्तमवकल्पते ॥ ’ (श्लो.वा.

९५,९६) इति ॥

अत्रोच्यते–’ अविशिष्टादजातस्य विशिष्टाद्भाव इष्यते । सत्यं सतु विशेषोऽत्र न कश्चन निरूप्यते ॥ ४ ॥ इदं

तावदयं वर्णवादी प्रष्टव्यः -‘गौः, अश्वः’ इति वा केवलोच्चारणे वा को विसर्जनीयस्य भेदः, यत्कृतोऽर्थधीभेद: प्रत्यय भावाभावौ च ? नन्वेष विशेषः - कन्चिदसहायः कन्चिद्वर्णविशेषसहायः इति । क्व पुनरियं सहायता यदा न विसर्जनी यसमये वर्णान्तरोपलब्धिरस्ति ?

कार्ये खलु व्यापारतः सहायता नन्चासतस्तदानीं व्यावृत्तिस्ति ; स्वकालेऽपिन्व व्यापा

।

रतस्तदानीमेव प्रथ्वंसान्नेदानीन्तन कार्योपजन निमित्तम्

एषतर्हि विशेषः वृत्ता वर्णविशेषोपलब्धिः क्वचित् अन्यत्र न

तथा । नैतत् सारम् ; नहि वृत्ता वर्णविशेषोपलब्धिर्विसर्जनीय भेत्तुमर्हति, असत्त्वात् ; नह्यजातानन्वयप्रध्वस्तयोरति शयः कश्चित् ॥

ननु च यथा दर्शपूर्णमासादयः क्रमवन्तोऽपि सम्भूयकारिणः अभ्यासाश्च स्वाध्यायग्रहणादिषु, गमनक्षणाश्चा निमतदेशप्राप्तौ, यथा च तत्र कैवल्य यौगपद्ये क्रमविपर्यये कर्तृभेदे च न फलोत्पादः केवलादिभ्यश्च विशेषात फलोत्पादः, तथा वर्णेष्वपि किं नेष्यते । विषम उपन्यासः - ’ एकार्थकारिणो येऽपि दृश्यन्ते क्रमवर्तिनः । इष्टं विपश्चितां तत्र कार्य

स्थाय्युपकारकम् ॥ ५ ॥ दर्शादिषु तावत्क्रमवत्स्वपूर्वाणि कर्मजन्यानि स्थायीनि शक्त्यभिमतानि व्यापाराभिमतानि वोप

।

कर्तॄणि

तत्र शक्तितो व्यापारतो वा पूर्व परं सहायतामुपयाद्भिनत्ति, नतु केवलात्फलोपजनः । क्रमविशेषाम्नानसाम

र्थ्याच्च तत्रादृष्ट्रपरिकल्पना। पूर्वकर्मोपजनितकार्यविशेषापेक्षमुत्तरस्याभिमतकार्योपजन निमित्तत्त्वमिति क्रमभेदे न फलोत्पादः अभ्यासाश्च पूर्वपूर्वाहितसंस्कार सहकार्युत्तरोत्तरावृत्तिजनितसस्कारक्रमेण स्वाध्यायग्रहणलक्षणपलप्रसवहेतवः । गमनक्ष

णाश्चाणुपरिमाणदेशातिक्रममात्रेण समीहितदेशाधिगतये प्रभवन्ति । तथाहि — प्राचीनाभ्यासदशप्राप्तिस्तथाविधोत्तरदेश विशेषाश्रयनिमित्तं तन्त्रेति कल्यतेऽनवाप्त यौगपद्येभ्योऽपि कार्यद्वारा एकार्थक्रिया; नचैष कल्पो वर्णेषु सम्भवति ॥ कथं न सम्भवति ? यदा तेऽपि स्वोपलब्धिनिबन्धन संस्कारद्वारमन्त्यवर्णप्रत्ययेन सहैकार्थक्रियामुपगन्तुं क्षमन्ते ।

यथोक्तम्-(शा.मा) ’ पूर्ववर्ण जनितसंस्कारसहिनोन्त्यो वर्गो वाचकः इत्यदोषः ’ । नैतत्सारम्- संस्काराः खलु यद्वस्तुरूपप्र ख्याप्रभाविताः । विज्ञानहेतवस्तत्र ततोऽर्थेधीनंकल्पते ॥ ६ ॥ संस्काराः खलु यद्वस्तूपलब्ध्यसम्भावितात्मानस्तत्रैव नियत

निमित्तलब्धप्रतित्रोधा धिमाविर्भावयन्ति, नार्थान्तरे ; नहि जातु गवावग्रहप्रत्ययप्रभावितः संस्कारोऽश्वस्मरणमुपकल्पयति ॥

यदि मन्चीत प्रत्येकमभिमतकार्यदर्शनाभावाद्वर्णेभ्यो यौगपद्याभावाच्चावश्यकल्पनीयं तस्य किंचन बीजम् । त्न्न ।

शब्दः, अनेककल्पनादोषात् तस्य खल्वात्मा अर्थाधिगम निमित्तभावश्चेति द्वयमुपकल्पयितव्यम्

संस्कारंतु वासनाद्वितीय

नामानं पटुतरसंवेदनसमनुभूतवस्तुगोचरं सर्व एव संगिरन्ते स्मरणफलप्रसवोन्नीयमात्मानं प्रवादिनः । अर्थाधिगमनिमित्त तायां तु तस्य विवादः। तत्र च कार्यान्तर इव तद्भावे भावो निर्णयनिबन्धनम् । न खलु पुरस्तनवर्णविज्ञानोपहित

संस्कारविरहे केबलात् बिसर्जनीयादर्थधियमुदीयमानामुदीक्षामहे, तद्भावे च पश्यामः । यद्यपि चान्यत्रास्य कार्यान्तरो दयप्रत्ययता न प्रतीता, तथाऽपि न कार्यान्तरोपजनगोचरसामर्थ्य प्रतिरूभ्यते कनचित् । तस्मात् कार्यान्तरपरिकल्पित

S

यद्वा प्रत्यक्षतः पूर्वम्’ इति श्लोकवार्तिकदूषणम्

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः सत्ताकस्य संस्कारस्यैव शक्तयन्तरपरिकल्पनांमात्रमस्तु, इह विषये कार्यान्तरदर्शनात् ; नतु स्पोटपरिकल्पना युक्ता, वलृप्त सत्ताकस्य तस्यैव शक्तिमात्रकल्पनया कार्योपपत्तावर्थापत्तिपरिक्षयात् ॥ ।

तदिदमसमञ्जसमिव लक्ष्यते

तथाहि-शक्तेः शक्तयन्तरायोगः तत्र सत्यप्यदर्शनम् ।

विलक्षणस्योपजनो नावि

शेषाच कारणात् ॥ ७ ॥ ज्ञानान्तरोपजनगोचरं सामर्थ्यमेवात्मनि प्राचीन विज्ञानाहितनिवेशं संस्कारमाचक्षते धीराः । नच

सामर्थ्यानां सामर्थ्यान्तरयोगः अनबस्थाऽऽपातात् | अपि च क्रमव्यतिक्रमभावित पूर्ववर्णसंपादित संस्कारसद्भावेऽपि नार्थाधि गमः समीक्ष्यते । तन्नासौ तद्भुतुर्भवितुमर्हति । न खलु क्रमभेदेऽपि प्रत्येकमक्षरोपलभ्यप्रभाविता: संस्काराः परस्परम शिं

रते । अपिचान्यत्रासमीक्षितैवविधस्वभावोऽभिमतएप्रसंस्कारो न विशेषविकलाद्धेतो रुदे तुमुन्सहे ।

नव वर्णात्मनः प्रत्येकं

विशेषवन्तः ; नाप्यपसमवधानमेत न्विशिनष्टि नियतानुपूर्व्यतया असम्भवात् समवधानस्य निरुद्धागामिनोः रूलु तदा 2

नीमत्यन्तासतोरनतिशयतया कार्योपजनोपयोगायोगादित्युक्तम् ॥ योऽपि मन्यते—न खलु साक्षाद्भावनानां व्यापारमभिधेयप्रत्ययविषयमुपेम:

अपितु ताभ्यः

स्थायित्वेन

प्रतिलब्ध

यौगपद्याभ्यः प्रत्यवमृष्टसकलवर्णरूपात्मा एकः प्रत्यय उदेति ; तत्र स एव वा तद्विपरीतवर्तिनो वा वर्णास्तत्र समधिगत

सहभाबा जनयन्त्यर्थाबबोधमिति वृथा शब्दपरिकल्पनापरिश्रमः ।

स्मृतौ च सहभाचो न प्रत्यक्ष इतिचेत्, किमत्र प्रत्य

|

क्षवर्तिना यौगपद्येन ? सर्वथाज्ञाने नैषां तदर्थ्यते; तच्च स्मरणज्ञानेऽस्त्येव सन्चैष प्रत्ययः स्मरणप्रत्यक्षरूपाभ्यामुभयात्मा ।

सदसद्वर्णरूपाबभास्यन्त्यवर्णगोचर इष्यते कैश्चित्

अन्यैस्तु सकलवर्णोपलब्धिनिबन्धन निखिलभावनाचीजजन्मा युगप

दखिलत्रर्णरूपपरामर्शी चरमवर्णप्रत्यक्षोपलब्धिसमनन्तरः स्मरणैकरूपः सङ्गीर्यते । क्रमसमधिगतासुन युगपदनुस्म रणमित्यपि मिथ्या। तथाहि सकलवादिनामभिमतं पौर्वापर्यालोचितेष्वपि भावेषु समुच्यावग्राहिज्ञानम् ; तदनभ्युपगमे ।

हि तत्प्रकारानुपातिषु शतं विंशतिरिति समुच्चयदर्शनं विरुध्यते तस्माच्छ्रोत्रमनो जन्मभिः क्रमवतीतिरपि बुद्धिभिरवट तेष्वपि वर्णात्मसु पुरस्तात्, परस्तादद्वयमक्रममाखिलवर्णरूपावग्राहिस्मरणमवकल्पते । तत्र च प्रतिसंक्रान्त प्रतिबिम्बाइव

।

वर्णाः समीहितकार्यप्रत्यनन्तरतां नातिक्रामन्तीति लौकिकवचनमपि समञ्जसम् - शब्दार्थ प्रतिपद्यामहे इति शान्त्रकारव चनं च ‘ भावमाख्यातेनाचष्टे’ इति तदिदमुक्तम्- ’ यद्वा प्रत्यक्षतः पूर्व क्रमज्ञातेषु यत्परम् समस्तवर्णविज्ञानं तदर्थ ज्ञानकारगम् ॥ ’ (श्लो. वा. स्फोट. १०९) इति ॥

तस्यापि पूर्वोपलब्धिभेदेऽपि भवेदर्थस्य दर्शनम् । एकोपल्ब्धौ नैतेषां भेद:कश्चन लक्ष्यते ॥ ८ ॥ पूर्वोपल्ब्ध योऽपिहि क्रमविशेषत्रत्यः परिगृहीताभिमतविपरीतानुपूर्व्या अक्रनाश्चैकवक्तप्रयुक्त वर्णविषया विपरीताश्च न पश्चाद्भावि यां स-स्तवर्णाचभाविन्यामुपलब्धावनुविपरिवर्तमानान् वर्णात्मनो भिन्दन्ति; असम्प्राप्तनिरन्वयाने रद्धयोविंशेषाभावादित्यु

क्तम्। एकोपलब्धौतु यौगपद्यान्नानुपूर्वीको विशेषः नन्चेदमिह समीचीनम् उपलभ्यगोचरमिदं योगपद्यम्, नोपलभ्यविष ।

यम् ; उग्लभ्याहि वर्णाः क्रमविशेषभाजएवैकया प्रख्यया प्रख्यायन्त इति

तथाहि स्वतो वर्णाः नित्यतया विभुतया च

न देशनिबन्धनं नापि कालनिबन्धनं परापरभावमनुपतन्तीति प्रख्याननिबन्धन एष समुपाश्रीयते । तच्चदमद्वयमक्रम्म्,

|

यद्वपरिवर्तिनस्तंऽर्थप्रत्ययहेतवः

नचेदं पूर्वोपलब्धिसम्बन्धिनीं परापरतां गोचरयति वर्णावलम्बितया तदुपलब्धीनाम

विषयीकरणेन; नचासमीहितावध्यवधिमद्भावं पौर्वापर्ये प्रत्येतुमर्हति नचैकस्मिन्नानावर्णावयवानि पद भिन्नमवध्य ;

वधिमद्भावमपेक्षितुं क्षमते; प्रतिवर्णैपलम्भनप्रभावितानि च भावनाबीजानि काम संहतिसभासदनादेव मनेवावलम्बि

।

स्मरणं जनयेथुः, तावता चरितार्थेभ्यो नापरो वर्णात्मसु विशेषो लभ्यते

तथा च सति यथाकथंचित् पुरस्तादधिगत

’ इत्थं श्रमगृहीतानाम्’ इति श्री. वा. दूषणानुवादेन पूर्वपक्षोपसंहारः गूढार्थसंग्रह:

संत्रेदनेभ्यः सकलसंस्कारजन्मनि चरमसमधिगमेऽतिशयविरहादर्थपरिच्छेद: स्यात् ; नचैवं दृश्यते । ततस्तद तिरिच्यमान निमित्तावाप्तजन्मायमनुमीयते इति ॥

अनेनैतदप्यपाकृतं भवति -’ इत्थं क्रमगृहीतानां युगपद्याथवा परा। स्थितिः सा कारणंतु स्यान्नित्यमर्थधियंप्रति ॥ ' (श्लो.वा. १०८) इति । भेदाभावाच्चिरानन्तरास्तमितानुपजातानामविशेषात् ; असति तदन्वये क्वचिन्सदा प्रतीतिप्रसङ्ग इति । नच समुच्चयज्ञानोपारोहि वर्णनिबन्धनार्थबोधाभिप्रायम् - शब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे इति, नापि शब्दजात्यभिप्रायम्, तथाहि नेक्षिता जातिशब्दानां समुदायानुपातिता ।

जातिमाचक्षते तेहि व्यक्तीर्वा जातिसङ्गताः ॥ ९ ॥ न तावदिद शब्दजा

त्यभिप्रायम् ; न शब्दजातितोऽर्थप्रतीति: गवाश्वादिपदेषु तदविशेषादभिधेयाविशेषप्रसङ्गात् । नचानुपाश्रितव्यावृत्तयो

व्यक्तयो जात्यात्मना निर्देश्यन्त इति साम्प्रतम्, वर्णव्यक्ति सामानाधिकरण्यदर्शनात गोशब्दादर्थं प्रतिपद्यामहे- इति । नापि शब्दव्यक्त्यभिप्रायम्, तद्भेदात् गोशब्दात् इत्येकवचनानुपपत्तेः नहि व्यक्तिविशेषपरास्तदभिधायि समानाधि ;

करणवृत्तयो जातिशब्दाः जातिसंख्यामनुरुध्यन्ते ; न जातु भवति देवदत्तयज्ञदत्तौ ब्राह्मणः इति, धवखदिरौ वृक्षः इति

वा । नापि समुदायाभिप्रायकम् जातिशब्दाना मेकैकव्यक्तिसमवायेन जाते: समुदायनिवेशशून्यतया तदनुपातिसामर्थ्याभा 5

वेन तेहि जातिं तद्वतीर्वा व्यक्तीर्निमित्तरूपापादानेनाचक्षते, न समूहम् । नहि भवति तथा– धवादीनां वनं ववादिवनम् इति वा, तथा धवादीनां वृक्षः धवादिवृक्षः इति वा ॥

ननु दृष्टः समुदायानुपाती जातिशब्द: सहकारावनम् इतिसामानाधिकरण्यदर्शनात् । न ; समूहिनीव्यंक्तीरा चक्षणस्य समूहसमूहिनोरभेद विवक्षायां सामानाधिकरण्यम्; तथा च बहुवचनम् ; अन्यथा तदनुपातिन एकवचनं

स्यात् वनशब्दवत् | नचेह तथा समुदायशब्दाभावात्, गौः इति गकारकादीनां विभक्तैरात्मभिरुपादानात् बहुवचनाभा वाच्च । अत एव च न समाहारनिर्देश: ; नहि भवति धवखदिरं वृक्षमानय इति, अपितु धवखदिरं वृक्षौ इति समूह,

समूहिनोरभेदोपचारात् नाप्यन्त्यवर्णाभिप्रायम्, पूर्ववर्णपरामर्शात् । तस्मान्नैकशब्दात्मानमन्तरेण लौकिकवन्चनोपपत्तिः ॥ ।

।

स्यान्मतम् – मोपपादि, लौकिकवचनानामुभयथाऽपि दर्शनादुपपन्नार्थानामनुपपन्नार्थानां च; नहि वचनानुप पत्तिमात्रेण प्रमाणरहितोऽर्थः शक्योऽवगन्तुमिति । तदसत् अनुपपन्नार्थत्वाप्रतीतेः भवतिहि जरगवादिवाक्येष्वनुपपन्ना ऽर्थप्रतीतिः नत्विह तथा ; नहि सार्वलौकिकमत्रिगानेन प्रयोगपथमवतरत्यनुपपत्तिरुपपत्तिमती विप्रतिपद्यमाना अपिहि ;

।

शब्दनैनं प्रयोगं नानुमन्यन्ते

नचाप्रमाणकत्वम् ; नूनमुलभन्ते प्रमाणन शब्दात्मानमेकम् ; यतएवमपहस्तित विप्रति

तै कादि पत्तयः प्रयुञ्जते । तस्मान्नपश्चात्तनज्ञानावशेषिभ्यो वर्णेभ्योऽर्थप्रत्ययः’ इत्यादिना शबरभाष्य कुमारिल श्लोकवार्तिक ग्रन्थस्सर्वोऽपि दूषितः । एवं च असत्यात्सत्यसिद्धिस्सर्वैरप्यषितव्येति भावः ॥

वाक्यपदीये ‘ प्रतिबिम्बे यथाऽन्यत्र ’ इत्यादिना प्रतिबिम्बन बिम्बप्रतिपत्तिवत् नादेन स्फोटप्रतिपत्तिः इत्युक्तम् । अत्र

स्वदेशस्थचिम्चग्रहणमेव प्रतिविम्यग्रहणमिति (श्लो. वा) भट्टपादैस्साधनेन दृष्टान्ते असत्यासत्यप्रतिपत्तिरेव नास्ति । ‘स्त्या ८

सत्यौतु यौ भावौ’ इत्यादिना (१८७.पु) जातरेव सत्यत्वं व्यक्तीनामसत्यत्वं, जातिस्थानापन्न: आत्मा इति आत्मान्य

स्यासत्यत्वम्, इति वाक्यपदीयोक्तप्रक्रिया ‘महासामान्यमन्यैस्तु ’ इत्यादिना भट्टपादैरेव अनूद्य दूषितप्राया । (ब्र.सि.तर्क काण्डे) सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षसाधनं न घटत इति श्रीभाष्ये निरूपितम् । अतः स्फोटरूपात्मनः सत्यस्य असत्यात्सत्यप्रतिप

शावर भाष्योक्तार्थस्य महाभाष्यकारसम्मतत्वम्

५९८

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

नादविशेषेणार्थ भेद बुद्धिहेतुत्वेऽप्यसत्यात्सत्यप्रतिपत्तिः । नानानादाभिव्यक्तस्यैकस्यैव

शब्दस्य तत्तन्नादाभिव्यङ्ग्य स्वरूपेणार्थविशेषैस्सह सम्बन्धग्रहणवशादर्थ भेदबुद्ध्युत्पत्ति ।

हेतुत्वात्

शब्दस्यैकरूपत्वमपि न साधीयः श्रुतप्रकाशिका

।

रूपशब्दः । तदभिव्यञ्जकनादविशेषा बहवः

• कन्वखत्वादिभेदो व्यञ्चकगतः शब्दे आरोपितोऽर्थविशेषप्रतिपत्ति

हेतुः तत्रासत्यात्सत्यप्रतिपत्तिरित्यपि न युक्तमित्यर्थः । कुतइत्यत्राह - नानानादेति / कत्वस्वत्वादिविशेषान्वित तत्त न्नादकृतो * ऽभिव्यक्तिविशेषस्सत्यः । तद्विशिष्टस्सत्यशब्दोऽर्थप्रतिपत्तिहेतुरित्यर्थः । यद्यपि कन्वत्वादिवैशिष्टय शब्द स्यारोपितम्, तथाऽपि तज्ज्ञानं सत्यमेवार्थप्रतिपत्तिहेतुः । ज्ञानस्य च सत्यनैवालम्बनेन स्वाम्नज्ञानवद्व्यावृत्तिरनुसन्धेया। कत्वाद्यालम्त्रनाभिव्यक्तिविशिष्टरूपेण स्फोटस्वार्थप्रतिपत्तिहेतुत्वसम्भवात् कत्वादिवैशिष्ट्यस्यासत्यस्यार्थस्य नार्थप्रतिपत्ता

।

बुपयोगः ॥ एवं शब्दस्यैकरूपत्वमभ्युपगम्य परिहृतम् । अथ तदनभ्युपगमेन परिहरति

शब्दस्यैकरूपत्वमपीति ।

गूढार्थसंग्रहः त्तिरित्यपि साधनं न सम्भवतीत्यभिप्रेत्याह- नानानादाभिव्यक्तस्येत्यादिना । एकस्यैव शब्दस्य इति अभ्युपेत्योम |

सम्बन्धग्रहणवशादिति । शब्दार्थयोस्सम्बन्धाग्रहण अर्थभेदबुद्धः कस्याप्यसम्मततया स्फोटबादिभिराप शब्दार्थसम्ब न्धग्रहणमन्तरा शाब्दबोधो न जायते इत्येवाङ्गीकरणीयम् । इत्थंचार्थस्यासत्यत्वे तदर्थबोधकशब्दब्रह्मणः स्फोटस्यापि सत्य स्याङ्गीकारो विफलः । माध्यमिकोक्तयुक्तिभिः तस्यापि निराससम्भवादिति भावः । एतावता स्फोटाङ्गीकारेऽप्यसत्यात्सत्य सिद्धिर्नसम्भवतीत्युपपादितम् ॥

वस्तुतस्तु स्फोटाङ्गीकार एव न युक्तः । पाणिनि सूत्रेषु महाभाष्येऽपि च स्पोटस्य कुत्राप्यनुक्तेः । अयमर्थ : शबर

स्वामिना उपवर्षवृत्तिवाक्यमुदाहृत्य भाष्ये सिद्धान्तित इत्यभिप्रत्याह - शब्दस्यैक रूपत्वमपीत्यादिना | शाबरभाष्ये अथ गौः इत्यत्र कः शब्दः ? गकारौकारविसर्जनीया’ इति भगवानुपवर्षः श्रोत्रग्रहणे ह्यर्थे लोके शब्दशब्दः प्रसिद्धः। तेच श्रोत्रग्रहणाः यद्येवमर्थप्रत्ययो नोपपद्यते । कथमकैकाक्षरविज्ञाने अर्थो नोपलभ्यते, नचाक्षरव्यतिरिक्तो

।

ऽत्यः कश्चिदस्ति समुदायो नाम, यतोऽर्यप्रतिपत्तिस्यात् । यदा गकारः न तदा औकारविसर्जनीयौ यदा औकार विसर्जनीयौ न तदा गकार: । अतः गकारादिव्यतिरिक्तः अन्यो गोशब्दोऽस्ति यतोऽर्थप्रतिपत्तिस्स्यात् । अन्तर्हिते शब्दे स्मरणादर्थप्रतिपत्तिश्चेन्न, स्मृतेरपि क्षणिकवादक्षरैस्तुल्यता पूर्ववर्णजनितसंस्कारसहिती अन्त्यवर्णः प्रत्यायकइत्यदोषः ।

9

इति उक्तम् ॥

महामाध्ये 6 अथ गौरित्यत्र कश्शब्दः’ इत्युपक्रम्य ‘ येनोच्चारितेन सास्नालाङ्गूलककुदखुरविषाणिनां संप्रत्ययो

भवति स शब्द, इति सिद्धान्तितम् । अत्र आत्मा बुद्ध्या समेत्यार्थन् मनो युद्धे विवक्षया । मनःकायाग्निमाहन्ति S

स प्रेरयति मारुतम् ॥ सोदीर्णो मूर्ध्यमिहितो वक्रमापद्य मारुतः । वर्णान् जनयते’ इति पाणिनीयशिक्षोक्त दिशा उच्चा रितेनेत्यत्र वर्णानां विवक्षा निर्मत्सराणां स्फुटा । ’ परस्सन्निकर्षः संहिता’ इति सूत्रमहाभाष्ये उच्चरितप्रध्वसित्वाञ्च वर्णानाम्, इति उच्चरितप्रध्वंसिनः खलु वर्णाः इति च वर्णानामेवोच्चरितत्वं स्पष्टमुक्तम् । तत्रैव वर्णानामुच्चरितप्रध्वं

सित्वात् पौर्वापर्यं न सम्भवतीति सन्निकर्षासम्भवमाशङ्कय एवं तर्हि ‘बुद्धौ कृत्वा सर्वाश्चेष्टाः कर्ता धीरस्तवन्नीतिः ।

महाभाष्यस्य प्रदीपायुक्तार्थानौचित्यम् श्रीभाष्यम्

गकारादेबोधकस्यैव श्रोत्र ग्राह्यत्वेन शब्दत्वात् । श्रुतप्रकाशिका

कुतइत्यत्राह — गकारादेरिति । एवकारणैक रूपशब्दो व्यावर्त्यते नतु दुन्दुभिशब्दादिः । * सत्वनभिव्यक्त विशेषाकारो गकारादिरेव अथ गौरित्यत्र कश्शब्दः गकारौकारविसर्जनीया इतिहि भगवानुप (क) व)र्ष ’ इति गकारादेरेव बोध •

कत्वं व्याचख्युः । ननु तस्मिंस्तस्मिंस्तु तन्मात्रं तेन तन्मात्रता स्मृता । इति शास्त्रवशादेकरूपं शब्दमात्रमभ्युपग नव्यं तत्कथं तत्प्रतिक्षेपः । नैवम् | तन्मात्रावस्थसूक्ष्मभूत कारण(ग(गु)णानामिन्द्रियग्राह्यत्वायोगात् पञ्चीकृत भूत (ग)गु)णा

नामेव न्द्रियिकत्वं । किंच दध्यवस्थायां दुग्धावस्थेव तन्मात्रावस्था । आकाशगुणभूतं शब्द (मा)तन्मा) त्र स्थूला काश सृष्टेः पश्चान्नविद्यतॆ । यथा महाभूततृतीये तेजसि शुक्लकृष्णादिवर्णव्यतिरेकेण रूप(मा) तन्मा) त्रं किंचिदस्ति, शुक्लत्वकृष्णत्वा दयश्च अभिव्यञ्जकगता एकरूप आरोपिता इति च वक्तुमयुक्तम् । एवमिदानीमे करूपशब्दस्य विद्यमानत्वं तत्राभिव्यञ्जक गतानां कत्वखत्वादीनामारोपितत्वं च सर्गप्रतिपादकशास्त्रानुसारिभिरभ्युपेतुमयुक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रहः शब्देनार्थान् वाच्यान् दृष्ट्वा बुद्धौ कुर्यात् पौर्वापर्यम् ॥ ’ बुद्धिविषयमेव शब्दानां पौर्वापर्य य एष मनुष्यः प्रेक्षापूर्वकारी भवति, स पश्यति अस्मिन्नर्थे अयमर्थः प्रयोक्तव्यः, अस्मिस्तावच्छन्दे अयं तावद्वर्णः ततोऽयं ततोऽयमिति । इति समा

हितम् । पूर्वापरीभाववर्णसमुदाय एव शब्दः, पौर्वापर्य च बुद्धिकृतमेव । अयमेवार्थः ‘गकारौकारविसर्जनीया’ इति भगवता उपवर्षेण प्रदर्शितः । अत्र प्रदीपः - ’ तत्त्वन्नीतिरिति । तननंतत् यस्यास्सा तत्त्वती सकलविषयव्यापिनी नीतिर्बु द्धिर्यस्यसः तत्त्वन्नीतिरिति । ‘अन्येतु तन्वन्नीतिरिति पठन्ति । तन्वती विषयान् व्याप्नोति बुद्धिरिति स एवार्थ’ इति । उद्यो ८

।

तश्च । ‘चेष्टाः कण्ठताल्वाद्यभिघातव्यापारजन्यान् शब्दान् कृत्वा ’ इति (

आत्मा बुद्ध्या समेत्यार्थान्’ इति शिक्षायाम्

अत्र बुद्धौ कृत्वा बुद्धौ कुर्यात्’ इत्यत्र च बुद्धिशब्दा धर्मभूतज्ञानपराः । मञ्जूषायाम् ‘आत्मा अन्तःकरणं, बुद्ध्या

स्वच्या इति । अत्र ‘बुद्धाबन्तःकरणे शब्दान् प्रतिबिम्बितान् कृत्वा ’ इति च नागेशविवरणमभिनिवेशमूलकम् । ,

उभयत्र बुद्धिशब्दयोरेकार्थत्वं स्वरसतः प्रतीयते । शिक्षायाम् आत्मन्शब्दस्य कर्ता धीर. मनुष्यः, प्रेक्षापूर्वकारी, इति पदैः RAM

अर्थः भाष्ये प्रदर्शितः। शिक्षायामात्मनशब्दस्य अन्त:करणार्थकत्वं मनश्शब्दप्रयोगेण न घटते, मनस एवान्तःकरणत्वात् । अद्वैताभिनिवेशमूलकपारिभाषिकार्थकल्पनस्य सूत्रभाष्याप्रतीतस्याश्रद्धेयत्वात् । ‘येनोच्चरितेन ’ इत्यादि महाभाष्यवाक्येषु

वर्णानां बुद्धिनिमित्तकपौर्वापर्यवर्णनेन तावतां वर्णानामन्तिमवर्णशानदशायां बुद्धिः वर्णसमुदायात्मक शब्दस्यैव अर्थप्रत्याय कत्वं च सम्भवतीति सिद्ध्या पदवाक्यस्फोटयोः कैयटनाङ्गीकारएव विफलः ॥

ननु ‘ तपरस्तत्कालस्य ’ (पा.सू. १.१.७०) इति सूत्रे ’ द्रुतायां तपरकरणे मध्यमविलम्बितयोरुपसङ्ख्यानं कालभेदात् '

इत्याक्षेपस्त्र ‘सिद्धंत्ववस्थिता वर्णाः वक्तुश्चिराचिरवचनाद्वृत्तयो विशिष्यन्ते ’ इति समाधान वार्तिकविवरणानन्तरम् ‘ एवं तर्हि स्फोटश्शब्दः। ध्वनिश्शब्दगुणः । कथम् ? भेर्याघातवत् तद्यथा मेर्याघातो मेरीमाहत्य कश्चिविंशतिपदानि गच्छति कश्चि त्रिंशत् कश्चिच्चत्वारिंशत् स्फोटश्च तावानेव भवति । ध्वनिकृता वृद्धि : ’ ध्वनिः स्फोटश्च शब्दानां ध्वनिस्तु खलु लक्ष्यते । 6

अल्पोमहांश्च केषांचित् उभयं तत्स्वभावतः ॥ इत्यत्र महाभाष्यं स्फोटः स्पष्टमुक्त इति वर्णानां शब्दत्वं न महाभाष्यक 3

त्सम्मतमित्याशङ्कायामाह — गकारादेबोधकस्यैव श्रोत्रमा हात्वेन शब्दत्वादिति ॥

श्रुतप्रकाशिकायां स्फोटनिराकरणम्

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

अत्रायमभिसन्धिः । वर्णातिरिक्त एकरूपश्शब्दः किं स्फुटप्रतिपन्नत्वादभ्युपगम्यते उत कल्पनावशात् । न प्रथमः गका ।

रादिव्यतिरिक्तस्य कस्यचिदनुपलम्भात् न द्वितीय: कल्पकाभावादिति

ननु वर्णानां वाचकत्वानुपपत्तेरेकं

पदमित्यादि

प्रत्ययस्य वर्णेष्वनुपपतमिन्नेषु वर्णेषु शब्दश्शब्दइत्यनुवृत्तिबुद्धिवशाच्च वर्णातिरिक्त पदस्पोटसिद्धिः तत एव न्यायात् पद सङ्घातातिरिक्तवाक्यस्फोटसिद्धिश्चेत्यत्राह — गकारादेरिति । मेकं वाक्यमिति प्रत्यय वर्णसमुदायविषयः ।

गकारादिवर्णानामेव समुदितानां वाचकम् एकं पद

शब्दश्शब्दइत्यनुवृत्तिबुद्धिश्च श्रोत्रग्राह्यत्वोपाधिनिबन्धना। अतः कल्प

कानामन्यथासिद्धत्वान्नैकरूपशब्दसिद्धिरित्यर्थः ॥

ननु न कल्पकाऽन्यथासिद्धिः, तथाहि - न तावदेकैकस्य वर्णस्य वाचकत्वं वर्णान्तरवैयर्थ्यात् गो गवय गजाद्य प्रतीतेश्च । नापि वर्णसमुदायो वाचकः क्रमोच्चारितश्रुतानां वर्णानां यौगपद्याभाचेन वृक्षादीनामिव समुदायभावानुपपत्तेः ।

नच पूर्वपूर्ववर्णश्रवणजनित संस्कारसचिवोऽन्त्यवर्णों वाचक इति युक्तम्, वर्णानुभवजन्यसंस्काराणामनुभूतवर्णविषय स्मरण

हेतुतया # ऽननुभूतार्थान्तरप्रतीतिहेतुत्वाभावेनाकिंचित्करत्वात् तत्साचिव्यविरहितान्त्यवर्णस्य चार्थप्रत्यायकवायोगात् । तथा वर्णानां भिन्नत्वादेकं पदमिति प्रत्ययश्च तदतिरिक्तार्थविषयो भवितुमर्हति । • नच वनसेनादिप्रत्ययवत् समुदायवि

षयत्वमेक(त्व)प्रत्ययस्य युक्तम्, एकप्रदेशसम्बन्धित्वादिव दे की कारनिमित्तोपाध्यभावात् ॥ एक मृत्यारूढत्वमुपाधिरिति चेन्न द्वे पदे त्रीणि पदानि बहूनि वाक्यानीत्यने केषामेकप्रत्ययारूढत्वदर्शनात् न चैका ।

र्थावच्छिन्नवर्णसमुदाय एकं पदम् । वर्णानां वाचकत्वानुपपत्तरेवैकार्थप्रतिपादनाभावात्

किंच बहुवर्णेष्वयंशब्दोऽयं

शब्द इत्यनुवृत्तऋशब्द शब्दो वर्णातिरिक्तार्थविषयो युक्तः घटकरकापवरकादि भेदेऽप्येकार्थविषयस्याकाशशब्दस्यहि घटकर काद्यतिरिक्तार्थविषयत्वं दृष्टम् ।

नच श्रोत्रग्राह्यत्वोपाधिना शब्दशब्दानुवृत्तिरिति युक्तम्, श्रोत्रस्य श्रोत्रग्राह्यत्वायोरेन

श्रोत्रग्राह्यताया अपि श्रोत्रेण गृहीतुमशक्यत्वात् । मानान्तरेण श्रोत्रग्राह्यताप्रतीतावावलम्चित शब्दसाक्षात्कारानुपपत्तिः । अतः कल्पकाऽन्यथासिद्ध्य भावाद्वर्णातिरिक्तऋशब्दस्फोट इति ॥ अत्रोच्यते—न तावद्वर्णानां वाचकत्वानुपपत्त्या स्फोटसिद्धिः तेषां स्फोटाभिव्यञ्जकत्वेऽपि चोद्यपरिहारयोस्तुल्यत्वात् लाघवन्यायेन वर्णानामेव वाचकत्वाश्रयणस्य न्याय्यत्वात् । तथाहि नतावदेकैकवर्णः स्फोटाभिव्यञ्जकः द्वितीयवर्णवैयर्थ्यात्

गकारमात्रेण गवयादिपदस्फोटाभिव्यक्तिप्रसङ्गाच्च, नापि वर्णसमुदायो व्यञ्जकः क्रमोच्चरित्श्रुतानां वर्णानां यौगपद्याभावेन

समुदायभावानुपपत्तेः। नच पूर्वपूर्ववर्णजनितसंस्कारसचिवोऽन्त्यवर्णो व्यञ्जकः वर्णानुभवजन्य संस्काराणामनुभूतवर्णस्मृ

तिमात्र हेतुतयाऽननुभूतस्फोटप्रतीतिहेतुत्वायोगेन तत्संस्कारानुपकृत्स्यान्त्यवर्णस्य च तदभिव्यञ्जक बायोगात् ॥ यद्युच्येत - पदं तावत्प्रतीयते अतस्तत्प्रतीत्यनुरूप कारणं कल्प्यम्, क्रमभाविनामपि संस्काराणां युगपत्कार्यकरत्वं युक्तम् । क्रमदृष्टयोरपि घटयोस्तौ घटाविति स्मरणदर्शनात् । अतो युगपद्भाविपूर्ववर्णस्मरणसचिवोऽन्त्यवर्णों वा युगप रस्मयमाणसर्ववर्णसमुदायो वा स्फोटाभिव्यञ्जक इति । एवं तर्हि स्फोटाभिव्यञ्जकतयाऽभ्युपेतायास्सामग्रथा अर्थाभिव्यञ्ज कत्वमास्थीयतां चोद्यपरिहारयोस्तुल्यत्वात् अन्यथासिद्धस्यार्थान्तरकल्पकत्वायोगात् वर्णानामेव बाचकत्वसम्भवे तदति रिक्तकल्पनाऽनुपपत्तेः लाघवन्यायस्य बलीयस्त्वाच ॥

वर्णानां भिन्नत्वेऽपि युगपद्बुद्धिस्यैकवि भक्तयन्तानेकवर्णसमुदायविषयतया पदैकत्वबुद्धिरापे नार्थान्तरकाल्पका । ७ नचार्यैकत्वात्पदैकत्वं 4 पर्दैकन्यादर्थैकत्वमित्यन्योन्याश्रयः एकत्रिभक्त्यन्तवर्णसमुदायस्य एकपदत्वनिश्चयात् ‘सुतिद्धन्तं

६०१

गूढार्थसङ्ग्रहः अत्र वर्णातिरिक्तस्फोटो न विवक्षितः इति प्रदीपे स्पष्टम् ।

म्। व्यक्तिस्फोटोऽत्र विवक्षितः, सन्त्र नित्यः, एतच्च येनो च्चारितेनेत्यत्र पश्पशायां विचारितमिति तत्रैव बोद्धव्यम् | शब्दगुण इति । शब्दस्य गुणउपकार: व्यञ्जकत्वेनेत्यर्थः तद्यथा घटः पुनःपुनः दृश्यमानोऽपि न भेदमवलम्बते तथा विलम्बितायां वृत्तावाकार एव पुनःपुन: उपलभ्यत इति वृत्तिभे देऽपि वर्णस्य भेदो न गृह्यत इति सर्ववृत्तिषु तत्कालत्वम् । ह्रस्वदीर्घप्लुतास्तु स्वत एव भिन्नाः भिन्नैर्ध्वनिभिर्व्यज्यन्तइति

तेषां कालभेदः । भेर्याघात इति । भेरीमाहन्तीति भैर्याघातः, उपलब्धिसामान्ये दृष्टान्तः । यथा प्रयत्नवशादुत्पन्नो भेरी शब्दः कश्चिदल्पकालमुपलभ्यते काश्चच्चिरं कश्चिच्चिरतरं च । एवं वृत्तिषूपलब्धीनां कालभेदः, विषयस्यत्वभेद एव ।

स्फोटस्ताव!नेवेति दान्तिकोपन्यासः । ध्वनिः स्फोटश्चेति व्यञ्जको व्यङ्ग्यश्चेत्यर्थः । शब्दानां व्यङ्ग्यानां सम्बन्धी ।

व्यञ्जकत्वेन यो ध्वनिः स एव महानल्पश्च लक्ष्यते । व्यङ्गयस्त्वभिन्नकाल एवेत्यर्थ: उभयमिति व्यङ्गयो व्यञ्जकश्च प्रमा णेन स्वभावतः स्वरूपेण सिद्धावित्यर्थः । षांचिदिति व्यक्तानामुभयं गृह्यते, अव्यक्तानांतु ध्वनिरेवेति । ‘येनोच्चारिते

ने’ त्येतत्प्रदीपे वर्णातिरिक्तः पदस्फोटः वाक्यस्फोटश्चोक्तः । नतु वर्णस्फोटः, ‘परस्संनिकर्षस्संहिता’ इति सूत्रभाष्ये प्रागु

दाहृते वर्णानां बुद्धिकृतपौर्वापर्योपपादनेन वर्णसमुदायगतमेकत्वमेव ‘येनोच्चारितेन’ इत्यत्र एकवचनेन विवक्षितमिति न ततो वर्णांतिरिक्तः स्फोटस्सिद्ध्यति ॥

अत्र भाष्ये वर्णनित्यत्वविचार उक्त:

"

किंपुनर्नित्यः शब्दः, आहोस्वित्कार्य: ? सङ्ग्रहे एतत्प्राधान्येन परीक्षितम्

।

’ नित्यो वा स्यात्कार्यो वा’ इति तत्रोक्ता दोषाः प्रयोजनान्यप्युक्तानि तत्रत्वेष निर्णय: ।’ यद्येवं नित्योऽथापि कार्यः

उभयथाऽपि लक्षणं प्रवर्यम्’ इति ॥ अत्र प्रदीपः । ’ किंपुनरिति । विप्रतिपत्त्या संशयः | केचित् ध्वनिव्यङ्ग्यं वर्णात्मकं नित्यं शब्दमाहुः । अन्ये वर्णव्यतिरिक्तं पदस्फोटमिच्छन्ति । वाक्यस्फोटमपरे सङ्गिरन्ते । अन्येतु ध्वनिरेव शब्दः । सच कार्यस्तद्व्यतिरेकेणान्यस्यानुपलम्भादित्याचक्षते । सङ्ग्रह इति ग्रन्थविशेषे ’ इति ॥

अत्र उद्योतः—-‘ विप्रतिपत्त्येति । शब्दानां नित्यत्वेCali व्यर्थ व्याकरणशास्त्रमिति प्रश्नाशयः । केचित् मीमांसकाः,

वर्णात्मकमिति पदवाक्ये च वर्णसमूहरूपे एवेति तदाशयः । अत्र मते ’ एकं पटपदम्’ इत्याद्यनुपपत्तेराह - अन्ये वैया

करणा: । अपरे त एव मख्याः | पदे वर्णानामिव वाक्ये पदानां कल्पितत्वात् । तेषामर्थवत्त्वमपि काल्पनिकमिति बाक्य स्यैव शब्दत्वमिति तद्भावः । अन्येविति । वैशेषिकादयः । ध्वनिरिति । सच वर्णावर्णात्मकत्वेन द्विविधः । एवं च कण्ठादिवत् शास्त्रमपि तस्य कारणमित्याशयः । सङ्ग्रहो व्याडिकतो लक्ष लोकसङ्ख्यो ग्रन्थ इति प्रसिद्धः । भाष्ये उभ

यथाऽपीति । एवं च निष्फलोऽयं विचार इति भावः । साधुत्वज्ञानाय उभयथाऽपि शास्त्रमावश्यकमिति तात्पर्यम्’ इति अत्र वर्णनित्यतावादिनः मीमांसका इति स्फुटम् । एवं च मीमांसकमतेऽपीदं ’ स्फोटशब्दः’ इति भाष्यं सङ्ग ।

च्छत एव

वर्णनित्यत्वानित्यत्ववादयोः एकत्र पक्षपातविरहस्य भाष्य एव प्रदर्शनेन अनित्यतावादे ‘बुद्धौ कृत्वा सर्वा Su

श्वेष्टाः’ इत्युक्तदिशोपपत्तिः महाभाष्यकृत्सम्मतैव । अत्र ‘बुद्धौ कृत्वा सर्वाचेष्टाः’ इति

ht (५९८.पु) उदाहृत महाभाष्यार्थमभिप्रेत्य गकारादेर्बोधकस्यैव श्रोत्रग्राह्यत्वेन शब्दत्वात् इति भाध्ये उत्तम् । अत्र गौरित्यत्र गकारस्यैकव र्णस्य श्रोत्रग्राह्यत्वं सर्वानुभवसिद्धम् । तत्रचानुपपत्तिरपि नास्ति । अतएव कैयटेन वर्णस्फोटो वर्णातिरिक्तो नोक्तः । एवमौ कारस्य विसर्जनीयस्यापि श्रोत्रग्राह्यत्वमनुभवसिद्धं न प्रत्याख्यातुमर्हति । इत्थं च श्रोत्रग्राह्यवर्णसमुदायः संप्रतिपन्नएवार्थ बोधकः । स एव शब्दः अत्र वर्णानां क्रमिकत्वेन तावतां वर्णानामेकदा श्रोत्रेण ग्रहणं न सम्भवति । अथापि एकैक 76

मञ्जूषायां महाभाष्यवाक्यानामन्यार्थकल्पनस्याभिनिवेशमूलकतां

६०२

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

वर्णग्रहणदशायां कालस्य षडिन्द्रियवेद्यत्वेन तत्कालोऽपि गृह्यते । चरमवर्णप्रत्यक्षदशायां तु पूर्वापरक्षणवर्तितावद्वर्णस्मरणं सम्भवतीति इतरवर्णीशे स्मृतिरूपं चरमवणशे प्रत्यक्षरूपं ज्ञानमेव वर्णसमुदायान्मकं पदज्ञानम् । एतद्ज्ञानविषयपद स्यैवार्थबोधकत्वम्। अयमर्थः ‘बुद्धौ कृत्वा’ इति प्राक्तन महाभाष्ये व्यक्तः । तत्र भाष्ये “बुद्धौ कुर्यात्पौर्वापर्यम्’ इत्यत्र बुद्धिः प्राक्प्रदर्शिता स्मृतिप्रत्यक्षरूपा वित्रक्षिता | बुद्धिविषयमित्यस्य बुद्धिस्थशब्द विषयमित्यर्थः उद्योते मञ्जूषायां

चोक्त: । सच सिद्धान्तेऽपि सम्मतः । बुद्धिश्च न तावद्वर्णविषय श्रोत्रेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षरूपा । किंतु बुद्धिविशेषरूपा ‘अस्मि स्तावच्छब्दे अयं वर्णः ततोऽयं ततोऽयम्’ इत्यत्र वर्णशब्दप्रयोगेण वर्णपौर्वापर्यमेव विवक्षितमिति स्फुटम् । गौरिति शब्दघटकत्वं वर्णानां सर्वानुभवसिद्धमिति शब्दघटकवर्णा एवात्र विवक्षिताः अयमितीदं शब्द प्रयोगोऽपि श्रोत्रग्राह्यस्य इदमस्तु सन्निकृष्टम्’ इत्युक्तेः । भाविनोऽपि बुद्ध्या विषयीकरणादिदंशब्दप्रयोगस्य

।

स्मृतिविषयत्वेनाप्युपपद्यते |

८

लोके दर्शनाच्च ॥

एतेन श्लोके ‘पौर्वापर्यम् ’ इत्युपलक्षणम् । अयमितितु बुद्ध्युपारूढस्वमात्रश्रव्य सूक्ष्मोच्चारणव्यङ्ग्यशब्दपरामर्शः ।

अन्यथा इदमः प्रत्यक्षपरामर्शकत्वादेतदनुपपत्तिः, शब्दः प्रयोक्तव्यः परप्रत्यक्षरूपस्थूलोच्चारणरूपेण प्रयोगेणाभिव्यङ्कव्यः अस्मिन्शब्दे इत्यस्य व्यञ्जनीये इति शेषः । यत्तु बुद्धिगतपौर्वापर्यस्त्र वर्णेष्वारोप एतद्भाप्यार्थ इति, तन्न तद्वदेव तद्दु द्धीनामप्युत्पन्नविनाशितया प्रत्यक्षपरामर्शकेदमादिपद्घटिताऽभिलापाभिलप्यमानस्य पौर्वापर्यस्य तत्राप्यसम्भवात्’ इति मञ्जूषायां नागेशोक्तिरप्यनुपादेया ॥

।

अत्र भाष्ये स्वरसतः वर्णात्मकशब्दस्य प्रतीतावपि पदानामभिनिवेशन स्वेच्छया अर्थवर्णनं विदुषां व्यक्तम् ‘किंच जातिरपि मास्तु रूपसामान्यादेव स्थूलकृशाल्पमहत् ह्रस्वदीर्घ गो घटादिषु गौरित्यादिवत् सर्वत्रैकाकारव्यवहारः अन्यथा संस्थानभेदात् अनुगतसंस्थानव्यङ्ग्यजातिरपि तत्र न स्यादित्याशयेन ‘रूपसामान्यात् वा सिद्धम्,’ इति तत्रैव भाध्ये उक्तम् रूपसादृश्यादिति तदर्थः’ इति मञ्जूषायामेवोक्तम् । अत्र व्यञ्जकानन्त्ये व्यङ्गयानन्त्यमिति स्फुटमुक्तम् ॥ समयम

एवं च स्फोटः वर्णाभिव्यङ्ग्यः न वर्णरूपः इत्यर्थोऽपि न सिद्ध्यति । अत्र गकारादेरित भाग्ये ’ गकारौकार विसर्जनीयाः’ इति उपवर्षवाक्यं विवक्षितमिति स्फुटम् । उपवर्षस्यापि वर्णसमुदायस्य शब्दरूपत्वे या अनुपपत्तिः सा

वर्णानां व्यञ्जकत्वेऽभ्यपरिहार्या । स्फोटस्य ज्ञातस्यैव अर्थबोधकत्वादेः वाच्यत्वात् ; तत्र च वर्णैः स्फोटज्ञानमुक्तरीत्या न

सम्भवति । एतेन वर्णानां गृहीतसङ्केतानां व्यञ्जकत्वमगृहीतसङ्केतानां वा ? आद्ये तैरेवोपपत्तौ किं तेन ? नान्त्यः, सर्व

स्यार्थबोधापत्तेः । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे ‘प्रतीत्यप्रतीतिभ्यां न स्फोटात्मकदशब्दः इति । यदि वर्णसमुदायेन तत्प्रतीतिः तदो

क्तरीत्या तद्वैयर्थ्यम् । अथ न प्रतीयते तदा ज्ञानस्याप्य प्रत्यायकत्वात् व्यर्था तरकल्पनेति तदर्थ इति साङ्ख्योक्तं तदनु

सार्युपवर्षोक्तं च स्फोटखण्डनमपास्तम् । इत्युक्तिरप्यनुपादेया । इदंशब्दप्रयोगस्योपपत्तेः पूर्वमेवोक्तेः । भाष्ये सर्वत्र 9

वर्णानामेवोक्त्या वर्णाद्यतिरिक्तस्फोटस्य महाभाष्यकृत्सम्मतत्वकल्पनं अभिनिवेशमूलकमिति स्फुटं प्रतीतेश्च ॥

एतेन स्फोटसिद्धौ मण्डनमिश्रोक्तदूषणमपि समाहितम् । गकारौकारविसर्जनीयानामज्ञाने अर्थप्रत्ययस्य कस्याप्य जननात् ; तज्ज्ञानेचार्थप्रतीतिजननात् । गकारौकारविसर्जनीयसमुदाय एव गौरिति शब्दः । अवयवातिरिक्तावयव्यन ङ्गीकारेण सन्निवेशेव विशेष विशिष्टावयवसमुदायगतमेव गोत्वादिकम् । प्रकृते च महाभाष्ये बुद्धौ पौर्वापर्यस्य स्फुट HOUSEDE

मुपपादनेन तत्र वर्णानामेव विषयताया उक्त्या उक्तबुद्धिविशेषविषयवर्णसमुदायस्यैव शब्दत्वमर्थप्रत्यायकत्वं च उपपद्यत

एव । व्यञ्जकानन्त्ये व्यङ्गयानन्त्यप्रसङ्गस्यापरिहार्यतायाः ‘रूपसामान्यादा सिद्धम्’ इति महाभाष्ये विवक्षितत्वस्त्र मञ्जूषा

जिशासा- १ १ १] (स्फो.सि) मण्डनोक्तपणायोगः, भरतमिश्रोक (स्फो.सि) महाभाष्यदूषणायोगश्र गूढार्थसंग्रहः

यामेवोक्त्या मण्डनमतेऽपि शब्दैक्योपपादनासम्भवात् । शब्दस्य श्रोत्रग्राह्यत्वेऽपि मानसत्वं न विरुध्यते । श्रोत्रेन्द्रिया a तिरिक्तचहिरिन्द्रयाग्राह्यत्वस्यैव तत्र विवक्षितत्वेन तस्य वर्णेषु सम्भवात् । अतश्च स्फोटकल्पना अप्रामाणिकी ॥ तर्ककाण्डे

अप्रामाणिकनिर्विशेषपरिकल्पनया प्रमाणसिद्धजगत्सत्यत्वापह्नववत् अप्रामाणिकस्फोटपरिकल्पनया वर्णास्त्यत्ववादः वाक्य पदीये भर्तृयरिणा परिकल्पित एव मण्डनमिश्रेण महाभाष्यकृति आरोपितः । महाभाष्यवाक्येषु तादृशार्थस्य काव्यप्रतीते : (

उत त्वः पश्यन् न ददर्श वाचमुतत्वः शृण्वन् न शृणोत्येनाम् | उतोत्वस्मै तन्वं विसले जायेव पत्य उशती

|

सुवासाः ॥’ (ऋग्वेद.मं. १०, सू. ७१, मं. ४) इति मन्त्रस्य अर्थः महाभाष्ये इत्थं वर्णितः-‘ उत त्वः ’ अपिखल्वेकः पश्यन्नपि न पश्यति वाचम् अपि खल्वेकः शृण्वन्नाप न शृणोत्येनामिति अविद्वांसमाहार्धम् । ’ उतोत्वस्मै तन्वं वि

सत्रे ’ तनुं विवृणुते । ‘ जायेव पत्य उशती सुवासा : ’ । तद्यथा जाया पत्ये कामयमाना सुवासाः स्वमात्मानं विवृणुते एवं वाग्वाग्विदे स्वात्मानं विवृणुते वाङ्नो विवृणुयादात्मानमित्यध्येयं व्याकरणम् । उत त्वः ’ इति ॥ अत्र वर्णादतिरिक्त स्फोटो नैव प्रतिपादितः । एवं प्रदीपोद्योतयोः सायणभाष्येऽपि । एवमर्थस्य सर्वसम्मतत्वे भरतमिश्रेण स्फोटसिद्धौ (आगमपरिच्छेदे ) इदानीमार्षप्रत्यक्षपरेणागमेनाप्युपपादयति तथाहि- उत त्वः पश्यन् ' (

।

(

इत्यादि (मन्त्र) वर्णानुसारेण वर्णातिरिक्तं पदतत्त्वमवसीयते । अयंहि तस्याञ्जस्येनार्थः, त्वः कश्चित् वाचं स्वनभेदाव सेयभूधरादिविवर्तात्मनाऽवस्थितां पश्यन्नपि विपर्यासत्त्वाद्वाचं पश्यामीति नानुसन्धत्ते | अपित्वन्यदेव पश्यामीत्यभिम

न्पत इति फलतो न पश्यति । यथा कश्चित् रज्जुं सर्पादिरूपविवर्ता पश्यन्नप्यन्यथाख्यातिविप्रलब्धबुद्धितया रज्जुं पश्या मीत्यननुसन्दधानोऽन्यदेव पश्यामीत्यभिमन्यमानः फलतो रज्जुं न पश्यतीत्युच्यते, तद्वत् । तथा अन्यो वाचमर्थब्रुवाणां

पूर्वपूर्वनादप्रभाविताव्यक्तज्ञानजनितवासनासना थैरुत्तरोत्तरनादैः क्रमेण स्फुटीभवन्तीमेकं पदमेकं वाक्यमेकं महावाक्य

मित्यादिरूपेण श्रृण्वन्नपि व्यञ्जकारोपितनान्तरीयकभेदक्रमविच्छेदविप्रलब्धतया ’ गकारौकारविसर्जनीया’ इति भगवानुवर्ष

इति ब्रुचाणोऽपलपतीति फलतो न शृणोति । उपवर्षोहि भगवान् स्वरानुनासिक्यकालभेदवत् वृद्धतालव्यांशभेदवच्चाक

पितभेदाश्रयत्वात् सकलस्य द्वादशलक्षणीव्यवहारस्य प्रकृतोपयोगितया व्यावहारिकमेव शब्दं दर्शितवान् न तात्त्विकं प्रकृतानुपयोगादिति तद्वचनविरोधो नाशङ्कनीयः । ऋषीणां सर्वेषामसम्भव भ्रमविप्रलम्भत्वात् परस्परविरोधस्तत्त्वतो नास्तीति

त्रिरोधाभासेष्वीदृशः कल्पनीयोऽभिप्रायः’ इत्यादिना एतच्छुत्यर्थवर्णनमभिनिवेशमूलकमेव । अत्र श्रवणाश्रवणादिकमर्थ ज्ञानतदभावनिबन्धनमिति उद्योते स्पष्टम् ॥

एतेन ’ श्रृण्वन्नपि न शृणोतीति श्रवणाश्रवणे च सविपर्यास निर्विपर्यासवागभिप्राये उपपद्येते । अन्यस्मै तनुं

विवृणुत इत्येतदपि वर्णविपर्यासातीतवाक्तत्त्वाभिप्रायमेव संभवति वर्णरूपायास्तन्वाः सर्वान्प्रति विवृतत्वात् । अविद्वांसाहा र्धमिति पूर्वार्धव्याचक्षाणानामर्थमात्रवेदनादश्रवणम् | संस्कारादिनिमित्तसमुदायार्थावेदनादश्रवणम् । संस्कारादिनिमित्त स ।

मुदायार्थीवेदनाददर्शनम् तदुभयवेदनाच्च तनुविसारणा इत्यभिप्राये कथ्यमानेऽर्थस्य वाक्छन्दाभिधेयत्वाभावान्मुख्यार्थ

हानिः । अथाविद्वांसमाहार्धमिति समानाधिकरणे द्वितीयेऽर्धमिति चाविदुषोऽकथित कर्मत्व निरासाय तत्रापि न ददर्श न

शृणोतीत्येतस्मिन्नेवार्थे लौकिकमभिधानं संस्कारविशिष्टवेदनाच्च तनुविसारणमित्यभिप्राये श्रुदृशोरनतिरिक्तार्थत्वात् पुनरु क्तप्रायता ’ इति स्फोटसिद्धौ आगमपरिच्छेदे महाभाष्यदूषणमपि निरस्तम् ॥

‘ पश्यन्नददर्श, शृण्वन्नशृणोति’ इति यथाश्रुतवाक्यार्थबाघः सर्वमतेऽपि तुल्यः ’ वाचम् ’ इति सामान्यरूपेणैव

निर्देशःकृतः। एवं च विवर्तात्मनाऽवस्थितदर्शनमत्र विवक्षितमिति कथं निश्चीयते ? विवर्तस्य प्रमाणान्तरेण साधना

मट्टपादोक्तासत्यात्सत्यसिद्ध्यसम्भवस्योपसंहारः

६०४

[जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

अतोऽसत्याच्छास्त्रात्सत्यव्रह्मविषयप्रतिपत्तिर्दुरुपपादा । श्रुतप्रकाशिका

पदम्’ इतिहि पदनिष्कर्षः। तस्य चोक्ताभिप्रायत्वे सत्यव्याप्तिर्न स्यात् । * एकव्युपत्तिसिद्धैकार्थप्रतीत्युपयुक्तवर्णसमुदा यस्य वा पदत्वम्। बहुवर्णेष्वयंशब्दोऽयंशब्द इति प्रत्ययोऽपि श्रोत्रग्राह्यत्वोपाधिनिबन्धनत्वादन्यथासिद्ध इति नार्था

न्तरासद्धिः। नच श्रोत्रग्राह्यताया अपि श्रोत्रेण ग्रहणापेक्षा । यथा चाक्षुषाणां धवळिम नीलिम पीतिम्नां चाक्षुपत्वज्ञाने न

• चक्षुरपेक्षा । इदं चाक्षुषमिदं चाक्षुपमिति व्यवहारश्च चाक्षुषत्वज्ञाननिबन्धन एव । प्रमाणान्तरावगतश्चक्षुश्श्रोत्राद्य न्वयव्यतिरेकानुविधायिज्ञानगोचरत्वेन चाक्षुषश्रावणत्वादिज्ञानम् । नहि सहसैव शब्दोऽयमिति जानन्ति । प्रथमं गकारादिरूपेणैव शब्देऽवसिते * व्युत्पन्नशब्द स्मरणपूर्वकमेव शब्द इत्यवगभ्यते, अतः शब्देन स्मरणकृतविलम्बवत् श्रो (ऋग्राह्यता)त्रा)नुमानविलम्बोऽग्यभ्यासपाटवकृताच्छैप्रयान्न विविच्यते । अतो वर्णसमुदाय एवं पदं पदसमुदाय एव वाक्य २

मिति स्थितम् ॥ असत्यात्सत्यप्रतिपत्तिनिराकरणमुपसंहरति । अतइति । सत्यप्रतिपत्तिहेतुषु सत्यतयाऽभिमतेषु यादृशं 199

गूढार्थसंग्रहः

नन्तरं कथं चित्तस्यार्थस्यात्र विवक्षासम्भावितास्यात् । तस्यैवासिद्धी इत्थमर्थकल्पना स्वोत्प्रेक्षामूलैवेति स्फुटम् । एव C

न शृणोति वाचम्’ इत्यत्रोपत्रर्षविवक्षाऽपि ।

‘पश्यार्थैश्चानालोचने ’ (८.१.२५) इतिसूत्रे पाणिनिनैव पश्यन्नित्यस्य

मानसज्ञानार्थकत्वं प्रतिपादितमिति वाचो दर्शनासम्भवशङ्काऽपि निरवकाशा । फलतो दर्शनश्रवणयोर्निषेधः भरतमिश्रे णाप्युक्तः सामान्यवाचिनश्शब्दस्य विशेषे पर्यवसानं तेनापि वाच्यम्; यथाश्रुतार्थे बाधपरिहार: तदुक्तरीत्यैव कर्तव्य

इत्यत्र न किंचिन्नियामकम् । एवं च ’ उत त्वः पश्यन्’ इत्युत्तरमन्त्रसायणीयभाष्यानुसारेण अर्थवेदनविरहेणैवाश्रवणा 6

देरुपपत्तिसम्भवे शशशृङ्गतुल्यफोटकल्पना न सम्भवति । एतत्तात्पर्येणैवोक्तं प्रभाकरेण बृहत्यां ‘तस्माद्विडम्बनैपा विव SH र्ततेऽर्थभावेनेति ’ इति । अधिकं सुधीभिरूह्यमिति भगवत आशयः ॥

स्फोटस्त्वं वर्णसंश्रयः इत्यत्र स्फुटीकरणशक्तौ तात्पर्यादिति’ इति तत्त्वटीकायाम्, ‘स्फोटस्त्वं वर्णजुष्टस्त्विति

यदभिहितं भारते सापि शक्तिवर्णानां स्यात्तयाऽर्थः स्फुट इति घटते स्फोटशब्दोऽपि तस्याम्’ इइति तत्त्वमुक्ताकलापे बुद्धिसरे च (८९.श्लो) आचार्यपादोक्तमत्रानुसन्धेयमिति दिक् ॥

ब्रह्मसिद्ध्यादौ असत्यात्सल्यप्रतीत्युपपत्तिप्रकारस्य सर्वस्याप्यसम्भवस्य प्रतिपादनेन प्राक् (५७२. पु) उपाच्

उपात्तस्य

6

सिद्धिर्नापरमार्थेन परमार्थस्य युज्यते’ इति भट्टपादवचनस्यार्थः अबाधित इत्यभिप्रेत्योपसंहरति अतोऽसत्यादित्यादिना

भट्टपादैः ‘न दृष्टा शशशृङ्गादेः सम्यज्ज्ञानादिहेतुता’ इत्युक्तम् । एतच्च दूषणं माध्यमिकमते सम्भवति न पर

मते । तदुक्तं शङ्कराचार्यैः आरम्भणाधिकरणे-’ प्राक्चात्मावगतेरव्याहतस्सर्वः सत्यानृतव्यवहारो लौकिको वैदिकश्चेत्य वोचाम। तस्मादन्त्येन प्रमाणेन प्रतिपादितआत्मैकत्वे समस्तस्य प्राचीनस्य भेदव्यवहारस्य बाधितत्वात्, नानॆकात्मक ब्रह्मकल्पनाऽवकाशोऽस्ति ’ इति । ‘ परमार्थावस्थायामीशित्रीशितव्यादि व्यवहाराभावः प्रदर्यते । व्यवहारावस्थायांतूक्तः श्रुतावपीश्वरादिव्यवहारः ’ इति च । सर्वव्यवहाराणामेव प्राक् ब्रह्मात्मताविज्ञानात् सत्यत्वोपपत्तेः स्वप्नव्यवहारस्यव ८

प्राक् प्रबोधात् । यावद्धि न सत्यात्मैकत्वप्रतिपत्तिः तावत् प्रमाणप्रमेयफललक्षणेषु विकारेष्वनृतबुद्धिर्न कस्यचिदुत्पद्यत

असत्यात्सत्यसिद्धिसम्भवशङ्का तत्परिहारश्च

६०५

श्रीभाष्यम्

ननु न शास्त्रस्य गगनकुसुमवदसत्यत्वम् । प्रागद्वैतज्ञानात्सद्बुद्धियोध्यत्वात् । उत्पन्ने तत्त्व

ज्ञाने ह्यसत्यत्वं शास्त्रस्य । नतदा शास्त्रं निरस्त निखिल भेदचिन्मात्रब्रह्मज्ञानोपायः । यदोपाय

स्तदाऽस्त्येव शास्त्रम् । अस्तीति बुद्धेः | नैवम् । असति शास्त्रे अस्ति शास्त्रमिति बुद्धे

मिथ्यात्वात् । ततः किम् इदंततः । मिथ्याभूतशास्त्रजन्यज्ञानस्य मिथ्यात्वेन तद्विषयस्यापि

ब्रह्मणो मिथ्यात्वम् | यथा धूमबुद्ध्या गृहीतवाप्पजन्याग्निज्ञानस्य मिथ्यात्वेन तद्विषय स्याग्नेरपि मिथ्यात्वम् । पश्चात्तनवाधादर्शन चासिद्धम् । शून्यमेव तत्त्वमिति वाक्येन श्रुतप्रकाशिका

IPR

सत्यत्वं तादृशं सत्यत्वं शास्त्रस्याप्यस्तीत्यभिप्रायेण चोदयति । नन्विति । गगनकुसुमवदिति । युक्तिबाधोयुक्तः नत्विदा नीमेव लौकिक पुरुषैर्नास्तीति प्रतिपन्नत्वम्, अतस्तादृशमसत्यत्वं नेत्यर्थः । हेतुमाह-सद्धिबोध्यत्वादिति । सदिति बोध्य त्वमेव कार्यकरत्वानुगुणं न सत्यत्वमित्यर्थः । तर्हि सदद्वैतभङ्गस्स्यादित्यत्राह- उत्पन्न इति । तर्हि न बोधकत्वमित्यत्राह नतदेति । परिहरति नैवमिति । नैवम् उपायकालेऽपि सत्यत्वं नास्तीत्यर्थः । ज्ञानस्य मिथ्यात्वं मिथ्यार्थविषय ।

,

त्वात् | ज्ञानस्य दोषमूलत्वाद्विषयमिथ्यात्वे निदर्शनमाह – यथेति । पूर्व पश्चात्तनबाधादर्शनमभ्युपेत्य दूषणमुक्तम् । इदानीं तदेव नास्तीत्याह – पश्चदिति । तदुपपादयति । शून्यमिति ॥

गूढार्थसंग्रहः

इति च अतः शास्त्रस्य व्यावहारिकसत्यत्वाङ्गीकारेण शशशृङ्गवदसत्यत्वं नाङ्गीक्रियत इति न दोष इत्याशङ्कते–नन्वि यादिना ॥ शास्त्रस्य परमार्थसत्यत्वमनङ्गीकृत्य व्यावहारिकसत्यत्वाङ्गीकारे व्यावहारिकस्यापि बाधितत्वेन परमार्थसद्विलक्षणत्वेन

शशश्रृङ्गावैलक्षण्यमेव। माध्यमिकैरपि व्यावहारिकसत्यत्वमङ्गीकृतमेव । उक्तं च बोधिचर्यावतारपञ्चिकायाम्-‘संवृतिः परमार्थश्च सत्यद्वयमिदं मतम् ’ इत्येतद्विवरणे ‘तस्मात् व्यवहारसत्य एव स्थित्वा परमार्थो देश्यते । परमार्थदेशनाऽवग

माच्च परमार्थाधिगमो भवति । तस्यास्तदुपायत्वात् । यदुक्तं शास्त्रे’ व्यवहारमनाश्रित्य परमार्थो नदेश्यते। परमार्थमनागम्य म

निर्वाणं नाधिगम्यते । इति’ इत्याशयेनाह-नैवमित्यादिना ॥

APPER

असतीति । परमार्थसद्विलक्षणइत्यर्थः । बुद्धेमिथ्यात्वादिति । ’ तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव यत्त्वस्ति परमार्थतः । bint तत्सत्यमन्यन्मिथ्येति न सत्यद्वयकल्पना ॥ (निरालम्बन वादे. १०) इति भट्टपादोक्तेरिति भावः ॥ 2

4155P 6

न दृष्टा शशशृङ्गादेस्सम्यग्ज्ञानादिहेतुता’ इत्यत्र आदिशब्दार्थ: ’ बाप्पादिनाप्यधूमेन मिथ्या वह्नयादिबोध

नम्’ इत्यनन्तरं भट्टपादैरेव त्रिवृतः । अयमर्थश्शास्त्रविषयेऽपि सम्मत इत्याह - यथा धूमबुद्ध्या गृहीतेत्यादिना !! ENER

‘ अपिचान्त्यमिदं प्रमागमात्मैकत्व प्रतिपादकं नातःपरं किंचिदाकाङ्क्षयमस्ति । यथाहि लोके ‘यजेत’ इत्युक्ते किं केन, कथम् इत्याकाङ्क्षयः। नैवं, ’ तत्त्वमसि ’ ’ अहं ब्रह्मास्मि’ इत्युक्ते किंचिदन्यमाकाङ्क्षयमस्ति ।’ इत्यारम्भणाधिक

रणे शङ्कराचार्यैरुक्तम् । अत्र ‘तस्मादन्त्येन प्रमाणेन’ इत्यादि प्रागुदाहृतवाक्ये च अन्त्यत्वात् सर्वबाधकत्वं प्रमाण स्योक्तम् । तच्चब्रह्मविषयकमिति न ब्रह्मणोबाधितत्वं मिथ्यात्वं च । ब्रह्मान्यसामान्यस्यैव बाधितत्वेन मिथ्यात्वमिति शङ्का

यामाह — पश्चात्तनबाधादर्शनं चासिद्धमिति । अन्त्यप्रमाणस्यानपेक्षत्वेन प्राबल्यम् । तस्य सर्वोत्तरत्वेन तदनन्तरं न

[जिज्ञासा- १-१-१

शून्यमेव तत्त्वमिति माध्यमिकवाक्यस्य ब्रह्मबाधकत्वापादनम्

६०६

श्रीभाष्यम्

तस्यापि बाधदर्शनात् । तत्तु भ्रन्तिमूलमितिचेत् एतदपि भ्रान्तिमूलमिति त्वयैवोक्तम् । पाश्चात्यवाधादर्शनं तु तस्यैव श्रुतप्रकाशिका

तद्वाक्यं तत्प्रामाण्यमिति शङ्कते । तत्त्विति । तुल्यत्वमाह - एतद्पीति । पाश्चात्यचाधादर्शनस्त्र प्रामाण्यहेतुत्व वचनं सर्वशून्यवादिन एव साधकं ततःपरं निषेध्याभावेन निषेधानुदयादित्याह–पाश्चात्येति । प्रामाण्यादीनां दोषमू लत्वं द्वयोरपि तुल्यम् । पाश्चात्यबाधादर्शनं तु शून्यवादिनोऽधिकमित्यर्थः । सर्वंशून्यवादिनोऽपि परो निषेधोऽस्ति । सर्व मस्तीति वचनंहि तन्निषेध इतिचेत्तर्हि प्रपञ्चमिथ्यात्ववचनस्यापि प्रपञ्चसत्यतावन्चनं निषेधरस्यात् । नास्तीति वचनमेव

निषेध इति चेत्तत्तु शून्यवादिन एवेति भावः । इदं च वेदाप्रामाण्यं मृषावादिनां सौगतानां च समानम् । यदाहुः वेदोऽनृतो बुद्धकृतागमोऽनृतः प्रामाण्यमेतस्य च तस्य चानृतम् । बोद्धाऽनृतो बुद्धिफले तथाऽनृते यूयं च बौद्धाच समानसंसदः ॥ इति ॥ 10

ननु विषयत्वस्य रूपं शास्त्रप्रामाण्यं विद्यत इति महदि(द)ह) वैषम्यमस्माकमितिचेन्न किं कतिपयविषयसत्यवं विवक्षितम् उत कृत्स्नविषयसत्यत्वम् । कतिपय विषयसत्यत्वं बुद्धागभस्याप्यस्ति संवित्स्वयम्प्रकाशत्वादेः सम्प्रतिपन्नत्वात् गूढार्थसंग्रहः

कोऽपि व्यवहारः इति पर वदन्ति । ब्रह्मैकमेव तत्त्वमिति च, माध्यमिकास्तु शून्यमेव तत्त्वमिति वदन्ति । निरस्वभा वत्वं शून्यत्वं, तत्र सर्वदार्शनिकपरिकल्पितस्वभावशून्यत्वं तत्सम्मतम् | स्वप्रकाशवस्तुनः अनङ्गीकारेऽपि सर्वव्यवहारो ।

पपत्तिः सम्भवतीति तन्मते प्रागेवोपपादितम् णोऽपि बावसम्भवात् ।

इत्थं च शून्यमेव तत्त्वमित्यवगतिः अन्त्या भवति तयाचावगत्या ब्रह्म

‘ लब्धरूपे क्वचित् किंचित्तादृगेव निषिध्यते’ इति अधिष्ठानसत्यत्वमपि नापेक्षितम् । दोषा

दीनामसत्यत्व इव अधिष्ठानादीनामसत्यत्वेऽपि भ्रमोत्पत्तिसम्भवात् । असत्यात्सत्यसिद्धेरुभयसम्मतत्वात् । व्यवहारा भावदशा परमार्थदशा इत्यप्युभयसम्मतम् । तत्र ’ तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्यचरमवृत्तेरनन्तरमेव व्यवहाराभावः ।

नतु शून्यमेव तत्त्वमिति माध्यमिकसम्मतनिर्णयानन्तरमित्यत्र न किंचिद्विनिगमकमिति भावः । आगमस्यासम्भाव्य मानदोषत्वेन निर्दोषवाक्यजन्यत्वमेव ’ तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्यचरमावगत्यनन्तरं व्यवहाराभावे विनिगमकमिति 6

शङ्कते–तत्तु भ्रान्तिमूलमितिचेदिति ॥

आत्मान्यस्य सर्वस्यापि परमार्थसत्यत्वाभावस्य परसम्मतत्त्वेन असत्याच्छास्त्रादेव चरमावर त्यङ्गीकारेण शास्त्रस्य

अविद्यामूलकत्वेन निर्दोषत्वमेव न सम्भवतीति उभयोरविशेष इत्यभिप्रायेणाह- एतदपि भ्रान्तिमूलमिति । मतद्वया विशेषे माध्यमिकमते को विशेषइत्याशङ्कायामाह–पाश्चात्यबाधदर्शनं तु तस्यैवेति ॥ स्वप्रकाशवस्तुनो निवृत्तिः शून्यमेव तत्त्वमित्यवगत्या । माध्यमिकसिद्धार्थस्य तु न परसम्मतचरमवृत्त्या निवृत्तिरिति भावः ॥ येच तर्काः पैरः भेदापह्नवसाधकत्वेनोपन्यस्ताः ते बौद्धसम्मता एव । तदादरे खण्डनकारसम्मतस्वप्रवाशस्यापि

अपह्नवएव स्यात् । अतः प्रमाणानां प्रत्यक्षार्दानां व्यावहारिकप्रामाण्यमित्यादि बौद्धप्रक्रियापरित्यागमन्तरा आगमप्रा

माण्यमेव नोपपादयितुं शक्यम् । प्रत्यक्षादिप्रामाण्ये च सत्यद्वयस्यैवाप्रसिद्धतया तात्त्विकप्रामाण्यमेवेषितव्यमिति न भेदा

भेदापह्नवयुक्तिभिः परोक्तमेदापह्नवस्य असम्भवोपसंहारः

‫فا ه ع‬

श्रीभाष्यम्

इत्यलमप्रतिष्ठित * कुतर्कपरिहसनेन । श्रुतप्रकाशिका

कृत्स्नविषयसत्यत्वंतु श्रुतेरपि त्या न स्वीकृतमिति । किंच विषयसत्यत्वं दुर्वचं सत्यतयाऽभ्युपेतस्य ब्रह्मणः प्रमाणविषय

त्वानभ्युपगमात् । यत्तु ‘आदित्यो यूपः’ इत्यत्र यूपादित्यैक्याप्रतिपादनं तात्पर्यालिङ्गाभावात् नतु प्रत्यक्षप्राबल्यादि त्युच्यते तत्र तात्पर्यालिङ्गाभावोऽभ्युपेत एव । तेन प्रत्यक्षविरुद्धार्थप्रतिपादन क्षमत्वमवर्जनीयमापतति नहि वेदान्तिभि रर्थवादादेरन्यपरत्वात्स्वार्थे प्रामाण्यं त्यज्यते मन्त्रार्थवादानामपि स्वार्थे प्रामाण्यस्य भवद्भिरेवोपपादितत्वात् । * अतस्स्तुति

परत्वाद्यपादित्यैक्याप्रतिपादनमित्यपसिद्धान्तः ॥

अर्थवादानां स्वार्थे प्रामाण्यमस्तीति कथं तद्यपादित्यैक्याप्रतिपादन मितिचॆत् उच्यते —— प्रमाणाविरोधश्च तात्पर्य AR.

लिङ्गम् | उपक्रमोपसंहारादिष्यपूर्वत्वमपि तात्पर्यलिङ्गतायुक्तम् । ‘अभ्यासोऽपूर्वता फलम्’ इति अपूर्व साधकबा धकप्रमाणागोचरत्वम् । यथाहुःअसन्निकृष्टवाचा च द्वयमत्र जिहासितम् | ताद्रूप्येण परिच्छित्तिस्तद्विपर्ययतोऽपि वा ॥ ।

इति

अतः * प्रमाणान्तर गोचरत्वलक्षगं तात्पर्यालिङ्गमत्र नास्तीति यूपादित्यैक्याप्रतिपादनं नत्वर्थवादत्वेन स्वार्थे प्रामा

ण्याभावादिति । अतस्तात्पर्यलिङ्गाभावो नाम प्रत्यक्षादिविरोधे पर्यवसित इति शास्त्रं न तद्विरुद्धार्थप्रतिपादनक्षमम् ।

• शास्त्रप्रावल्यनिरसनं परिसमापयति । अलमिति ॥

यद्वा यत्तु प्रत्यक्षमित्यादिना न्यायमुखेन परपक्षप्रतिक्षेपमुपसंहरति । अलमिति । प्रमाणविरुद्धस्तर्कः कुतर्कः तत एवाप्रतिष्ठितत्वं स्वविरुद्धचौद्धमतोपयुक्तयुक्तिकथनात्परिहसनीयत्वम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

पह्नबसम्भवः। अतः शत्ररकुमारिलायुक्तप्रक्रियादूषणं ब्रह्मसिद्धिखण्डनादौ यत्कृतं अद्वैतसिद्ध्यादौ भट्टपादवाक्यानामन्यार्थ वर्णनं च यत्कृतं तदुभयमपि न घटत इति प्रागुपपादनॆन मीमांसकोक्त प्रत्यक्षादिविरोधदूषणं दुष्परिहरमेवेत्यभिप्रेत्य उप संहरति — अलमप्रतिष्ठितकुतर्कपरिहसनेनेति ॥

परैः षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वेन तत्परत्वात् परत्वान्निर्दोषत्वाच्च अद्वैतश्रुतेः प्रबलतया प्रत्यक्षादेः घटादिविषयकत्वा ङ्गीकारेऽपि श्रुत्या बाधितत्वेन सविशेषस्थापि मिथ्यात्वेन निर्विशेषपरब्रह्मण एव औपनिषदतया प्रथमसूत्रे जिज्ञास्यत्वं

विवक्षितम् । वस्तुतस्तु प्रत्यक्षादेरपि अज्ञातार्थामुपादनीयम् । जडे आवरणकृत्याभावेन अज्ञानास ।

म्भवात् प्रत्यक्षादेर्घटादिविषयकत्वेन प्रामाण्यायोगेन सन्मात्रविषयत्वमेवाङ्गीकरणीयमिति सविशेषविषयकं किंचिदपि

।

प्रमाणं न सम्भवतीति निर्विशेषस्यैव जिज्ञासा सूत्रकृतो विवक्षिता इति पूर्वपक्षे उपपादितम्

एतत्पक्षद्वयसाधारण्येन

महासिद्धान्तारम्भे निर्विशेषे कस्यापि प्रमाणस्य प्रवृत्तेरसम्भवः प्रतिज्ञातः । सचार्थः सम्यक्साधितः । अप्रामाणिकशशशृङ्गा दितुल्यायें षड्विधतापर्यंलिङ्गैः निर्णयो न सम्भवति । कोटिद्वयस्थापि मानसिद्धत्वे तात्पर्य सन्देहे तात्पर्यलिङ्गः एकतरकोटि

परिणं भवति । निष्प्रकारकनिस्संसर्गकबोध: वाक्यान्नकस्यचित्सम्मतः । तेन षड्विधतात्पर्यटोपेतत्वेन श्रुतेः प्राबल्यं न सम्भवति । अविद्या दीपमूलत्वज्ञाने निर्दोषत्वमपि नैव सिद्ध्यति । अपच्छेदनयस्थले वाक्यस्य दोष

वेदान्तवाक्यानां सविशेषविषयकत्वमेवेति सिद्धान्तीपक्रमः

६०८

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम्

यदुक्तं वेदान्तवाक्यानि निर्विशेषज्ञानकरसवस्तुमात्र प्रतिपाद्नपराणि ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इत्येवमादीनीति, तदयुक्तम् श्रुतप्रकाशिका

परेण प्रत्यक्षादपि शास्त्रस्य प्राबल्यं वदता प्रबलतयाऽभिमतं शास्त्रं पुरस्कृत्य पश्चात्तर्क: प्रतिपादितः । सिद्धान्तेतु

प्रबलतयाऽभिमतलौकिप्रमाणगतिं प्रथमं निरूप्य परोक्तदुस्तकं निरस्य लौकिकप्रमाणविरोधे शास्त्रप्राबल्यं च प्रतिक्षितम् । शास्त्रस्य लौकप्रमाणविरुद्धार्थप्रतिपादनासामर्थ्योपपादनेन शास्त्रस्य सविशेषपरत्वं सामान्यतस्सामर्थ्यात्सिद्धम् । विशेषेण शब्दस्य पदवाक्यरूपेण प्रवृत्या सविशेषपरत्वोपपादनाच्च शास्त्रस्य सविशेषपरत्वं सामान्येन सिद्धम् । अथापि ये वाक्य

विशेषाः परेण निर्विशेषपरत्वेनोदाहृताः तेषां सविशेषपरत्वं वाक्यतात्पर्यपर्यालोचनया प्रतिपादयितुमारभते । यदुक्त

।

मित्यादिना । तत्र निर्विशेषपरत्वं संग्रहेणानुवदति । यदुक्तमित्यादि । ज्ञानैकरसत्वेन शोधकवाक्येषु प्रतिपन्नत्वा न्निर्विशेष(पर)त्वम् । तच्च कारणवाक्येषु प्रतिपन्नम् वस्तुमात्रशब्देनान्यत्र सगुणब्रह्मणि तात्पर्याभावरसूच्यते । इत्यादी ।

नीत्युक्ते तस्यामेवोपनिषदि पर्यवस्यतीति तद्व्यावृत्यर्थमित्येवमादुिक्तम् ॥ तद्दूषयति

तदयुक्तमिति । कुतइत्यत्राह—

गूढार्थसङ्ग्रहः

मूलकत्वस्य पूर्वमनिश्चयेन परत्वं व्यवस्थापकं भवति अत्रतु दोषमूलकत्वनिश्चये परत्वं नैव व्यवस्थापकम्, इत्याद्यर्थाः प्रतिपादिताः । तेन प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं न सम्भवति प्रत्यक्षादिविरुद्धार्थबोधकत्वं श्रुतेरपि न घटते । शास्त्रीयफ '

लस्य स्वप्नादिभोगतुल्यता

असत्यात्सत्यसिद्धिः, सत्यद्वयं अहमर्थस्येदमनिदंरूपत्वम्’ इत्यादिकं शबरकुमारिलादिभिः

।

यहूषितं तदेव तेन दृढीकृतम् अतस्सविशेषस्यैव जिज्ञास्यत्वं सूत्रकाराभिमतमिति सिद्धान्तितं भवति । इदानीं परेषां भेदनिषेधकत्वेन निर्विशेषस्वरूपपरत्वेन च याः श्रुतयः सम्मताः तासां सविशेषपरत्वोपपादनेन प्रथमसूत्रस्य सविशेषप रत्वं स्थाप्यते – यदुक्तं वेदान्तवाक्यानीत्यादिना ॥

निर्विशेषज्ञ ा नैकरसवस्तुमात्र प्रतिपादनपराणीति । ‘सदेव सोभ्येदमग्रआसीत्’ इत्यादे र्निविशेषवस्तुनि पवि ।

घतात्पर्यलिङ्गानि प्राक् (२५९. पु ) प्रदर्शितानि इहानुसंधेयानि

’ इदमभिन्नमग्रे यदासीत् तत्सदेव’ इत्युद्देश्यविषयभा

वस्य विवक्षितत्वात् अग्रे विद्यमानमनूद्य अखण्डसदद्वितीयत्वविधानम्’ इत्यादिना लघुचन्द्रिकोक्तार्थ: आत्मा वा 6

Nam

इदमग्रआसीत् ’ इति श्रुत्यर्थश्च प्राक् (१३२ -१७९-१८०.) पुटेषु निरूपितः । तदयुक्तमिति । इदमभिन्नमित्या दिना लघुचन्द्रिकोक्तः उद्देश्यविधेयभावः न विवक्षितः, किंतु वेदार्थसंग्रहोक्तार्थः ‘सदेवेदमग्रएकमेबासीत् ’ इत्युद्देश्य

विधेयभावादिरूपः ‘ आत्मा वा इदमेकएवाग्रआसीत्’ इति श्रुत्यनुरोधेन विवक्षित इति प्राक् (३८१. पु) प्रतिपादितम् ॥

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय दृष्टान्तापेक्षायामुच्यते । यथा सोम्येनैकेन मृत्पिण्डेन सर्व मृण्मयं विज्ञातं

स्याद्वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेशव सत्यम् ’ इति (६.१.१) एतदुक्तं भवति । एकेन मृत्पिण्डेन परमार्थतो ।

मृदात्मना विज्ञान सर्व मून्मयं घटशरावोदञ्चनादिकं मृदात्मकत्वाविशेषाद्विज्ञातं भवेत् यतो बाचाऽऽरम्भणं विकारों

नामधेयं वाचैव केवळमस्तीत्यारभ्यते, विकारो घटश्शराव उदञ्चनंचेति । नतु वस्तुष्वृत्तेन विकारो नाम कश्चिदस्ति । नामधेयमात्रंह्येतदनुतं ’ मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्येष ब्रह्मणो दृष्टान्त आम्नातः । तत्र श्रुताद्वाचाऽरम्भणशब्दाद्दान्तिके

एक विज्ञानेनेति भाष्यस्य श्रुतौ परसम्मतार्थाविवक्षासूचकत्वम् श्रीभाष्यम

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपादनमुखेन सच्छन्दवाच्यस्य

178

श्रुतप्रकाशिका

एकविज्ञानेनेति। ‘ येनाश्रुतम् ’ इत्यादिवाक्येन एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञायते । अस्त्रायमर्थः येन श्रुतेन मतेन विज्ञातेन अश्रुतममतमविज्ञातं श्रुतं मतं विज्ञातं भवतीति नतु ब्रह्मणस्सत्तया सर्व ज्ञातं भवतीति । दाष्टीन्तिकसामर्थ्यात्

।

मृदृष्टान्तसामर्थ्याच्च

नहि ब्रह्मसत्तया मृत्पिण्डसत्तथा वा तत्तत्कार्य ज्ञायते । ‘कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं

विज्ञातं भवती ’ ति मुण्डकोपनिषदि ‘आत्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इदं सर्वं विदितम्’ इति बृहदा रण्यके च श्रवणाच्च । अतो यथोक्त एव प्रतिज्ञावाक्यार्थः । नहि घटज्ञानेन पटज्ञानसम्भवइत्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं 75m

न सम्भवतीति शङ्कायां कार्यकारणयोस्त दृष्टमित्याह – ‘यथासोम्य’ इति । तत्राप्यसत्कार्यवादमुखेन एकविज्ञानेन सर्व 6

।

विज्ञानानुपपत्तिशङ्कां परिहरति वाचाऽऽरम्भणमिति । बाचा वाक्शब्दोऽजहल्लक्षणया वाक्पूर्वव्यवहारपरः । वाचेति तृती यथा प्रयोजनतया हेतुत्वं विवक्षितम् । आरम्भणमिति कर्मणि ल्युट् आरभ्यते आलभ्यत इत्यारम्भणम् । C आलम्भ स्पर्शहिंसयोः’। मृत्पिण्डेनेत्यर्थसिद्धम् * विकारः घटत्वाद्यवस्था वाक्पूर्वकहानादिव्यवहारार्थं मृत्पिण्डेन नामरूपे

स्पृश्येते मृत्पिण्डो नामरूपभाग्भवतीत्यर्थः । कार्यकारणयोरेकद्रव्यत्वे प्रमाणमाह — मृत्तिकेत्येव सत्यम् इति । * मृदयं घट इति प्रत्यभिज्ञया मुन्मयं घटादिकमपि मृदृव्यत्वेनैव प्रामाणिकमित्यर्थः । बुद्धिशब्दादिभेदाः बटपटादिषु द्रव्यभे देऽपि दृष्टाः । आस्ते शेत सुख्यहं दुःख्यहमित्यादिषु द्रव्यैक्येऽपि दृष्टाः । अतस्ते साधारणाः, तत्र आस्ते शेते मुख्यहं

दुःख्यहमित्यादिषु द्रव्यैक्यनियामिका या प्रत्यभिज्ञा सैवात्रापि द्रव्यैक्यनियामिकेति भावः ॥ गूढार्थसंग्रहःon. ऽपि ब्रह्मव्यतिरेकेण कार्यजातस्याभाव इति गम्यते । पुनश्च तेजोऽवन्नानां ब्रह्मकार्यतामुक्त्वा तेजोऽवन्नकार्याणां तेजोऽव न्नव्यतिरेकेणाभावं ब्रवीति - ’ अपागाद मेरामित्वं वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामंधेयं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्’ इति शङ्करा चायें: आरम्भणाधिकरणे उक्तम् ॥ वेदान्तसूत्रमुक्तावल्यां–‘मृदभिन्नतया तत्त्वतो ज्ञाततया च ज्ञातत्वं तथा कार्यमात्रस्य ब्रह्मणः भेदाभेदाभ्यामनिव व्यस्य ब्रह्मस्वरूपाधिष्ठानज्ञानात् सर्वाज्ञाननिवृत्त्या ब्रह्माभिन्नतया तवतो ज्ञाततया च विज्ञातत्वमुच्यत इति ब्रह्मवि ज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञोपपादिता । नच मृत्तिकापदस्वारस्यात् कार्यमानस्य ब्रह्मपरिणामत्वमात्रमर्थो न मिथ्यात्वमिति वाच्यम् ; मृत्तिकेत्येवेत्यत्र मृत्तिकेति गृह्यमाणं सद्रूपं ब्रह्म सत्यं तदन्यत्सव विनाशित्वेन विकाररूपं मिथ्येति । एवकारेण

विकारमात्रे सत्त्वव्यवच्छेदस्य स्फुटत्वात् ’ इत्युक्तम् । अतः उपक्रमस्थैकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञावाक्यप्रभृति अनन्तर

वाक्यतात्पर्यविषयीभूतार्थान् सङ्गृहन् परोक्तार्थविवक्षामपि सूचयति –एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपादनमुखेने यादिना ॥

सच्छन्दवाच्यस्येति । परमते निर्विशेषस्यैव लक्ष्यत्वेन अत्र सच्छन्दस्य लक्षणाङ्गीकारे विनिगमकाभावेन पर मतं नात्र विवक्षितमिति सूचितम् । शून्यवादिनोहि सृष्टिकाले सस्तु नाङ्गीकुर्वन्ति इति सदित्यनेन तेषां निरास: लघुच न्द्रिकायामुक्तः । (१७९.पु ) | शून्यवादिमतेऽपि सच्छन्दलक्ष्यस्य शून्यस सम्भवेन उत्तार्थः न घटते इत्यपि एतेन

(श्रु.प्र) परंसम्मतार्थे दोषनिरूपणम्

६२०

[जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

अत्र मृत्तिकामात्रस्य पारमार्थ्य विकारासत्यत्वं च विवक्षितं चेत् इतिशब्द वैयर्थ्य स्यादिति तदा मृत्तिकैव सत्ये

तिहि वाच्यम् ; विकारासत्यत्वे दृष्टान्तस्साच्यविकल: ; सत्यत्वप्रतिपत्तेः । वटपटादि सत्यत्वं व्यावहारिकमितिचॆत् मृत्पि ण्डस्यापि सत्यत्वं व्यावहारिकमिति न कारणसत्यत्वसिद्धिः ।

कारणस्य व्यावहारिकमेव सत्यत्वमभिमतंचेत् तत् घटादेरपि

।

तुल्यं स्यात् कार्यकारणद्रव्यैक्यात् कारणविज्ञानेन कार्यविज्ञानमुपपन्नमस्तु

तथाऽपि लोके विविधकार्यवर्गस्य विविधो

पादानकत्वंदर्शनादेकविज्ञानेन * सर्वविज्ञानमनुपपन्नमिति शङ्कायां जगतो बौककारणतामाह — ’ सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इति । श्रुतिगत सच्छन्दार्थमभिप्रेत्यात्र सच्छन्दवाच्यस्येत्युक्तम् । सगुणब्रह्मपरमिदमित्यन्यथासिद्धिर्दुर्वचेत्यभि प्रायेग परस्य ब्रह्मग इत्युक्तम् । अग्रे स्टे: पूर्वमित्यर्थः अनन्तरं सुटेर्वक्ष्यमागत्वात् ॥ विजातीय सजातीय स्वगतनानात्वव्यावृत्तिरत्र विवक्षिताचेदग्र इति वक्तुमयुक्तम् । नहि ब्रह्मणः कालविशेषे T निर्विशेषत्वम्, वैषम्यनैर्वृण्यपरिहाराय जीवबहुत्व तत्कर्मप्रवाह तदनादित्यानामभ्युपगन्तव्यत्वाच्च । तद्वहुत्वमपारमार्थिक

मिति चेत् -न; पारमार्थिक बहुत्वस्य इदानीमध्यभावादग्रशब्दवैयर्थ्यात् नचाग्रशब्दस्य विवक्षितार्थता, अनन्तरं सृष्टयुक्तेः । अतः कालरूपविजातीय भेद(आत्मवर्ग) श्वेतन रूपस जातीय भेदस्सार्वज्यादि सृष्टयनुगुणगुण रूपवगतभेदश्च

तदानीमस्तीति

विजातीयादित्रिविधभेद निरासपरत्वं विरुद्धं कारणवाक्यत्वात् । नचेदिदं कारणवाक्यम् ईदृशानां कारणवाक्यानां सर्व शाखाप्रत्ययनयाद्विजातीयादिभेदनिरासपरत्वेन कारणपरत्वाभावात् ब्रह्म कारणत्वमप्रमाणं स्यात् । अवधारणवाचिन एव 2

कारस्य स्वयंव्यावर्त्यविशेषोपस्थापनासमर्थस्य समभिव्याहतपदान्तरार्थविरोधिव्यावर्तकत्वनियमदर्शनात् सदेवेत्यवधारण मसत्कार्यवादव्युदासपरम् । न ह्ययंविद्वानेवेत्यवधारणं ब्राह्मणत्वं व्यावर्तयति, अपित्वविद्वत्त्वमेव । अतःशब्द स्वारस्यात् सदेवेति निरसनीयमसत्त्वमेव नतु विजातीयभेदः ॥

यद्यपि सद्विजातीयमसत् तथाऽपि तस्य व्यावर्त्यत्वं न विजातीयत्वाकारेण अपितु सद्विरोधित्वरूपेण । सदेव नतु कदाचिदसदित्यर्थ: * सच्छब्दोहि मानसम्बन्धयोग्यतालक्षणं सत्त्वं प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य परमात्मनि वर्तते । अयं च

सच्छन्दो विशेष्यभूतपरमात्मवाचकोऽपि कारणविषयत्वसामर्थ्यात्कारणत्वौपयिकगुणविशिष्ठं प्रकृतिपुरुषकालशरीरकं पर मात्मानमुपस्थापयति, एकमेवेत्यविभक्तनामरूपं कारणावस्थं ब्रह्मोच्यते कारणत्वावस्थायामेकत्वावधारणस्य बहुस्यामिति

लक्ष्यमाण कार्य चहुत्व प्रतियोग्येकत्यपरत्वात् ‘एकेन मृत्पिण्डेन सर्वसृन्मयम्’ इत्युक्तदृष्टान्तसामर्थ्यात् ‘तद्धेदं त व्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियते’ इति श्रुत्यन्तरैकार्थ्याच्चायमेवार्थः । वैशेषिकादिभिर्नित्यतयोक्तानामाकाशा

दीनामपि संहाराभिप्राय एवकारः । एवमविभक्तनामरूपात्वाद्ब्रह्मण उपादानत्वं सिद्धम् । भाव्यवस्थाविशेषवतः प्रागव स्थायोगोह्युपादानत्वम् ॥

अद्वितीयमिति निमित्तान्तरनिषेधः उपादानस्य प्रस्तुतत्वेन निमित्तस्य बुद्धिस्थत्वात् * परतन्त्ररूपविशेषाणां विहि ।

।

तत्वात् निषेधस्य च विहितव्यतिरिक्तविषयत्वात् । उपरितनवाक्यसंगतेरपोक्षतत्वाच्च

एकमेवेति शब्दस्याविभक्तनाम

रूपतानरत्वं बहुस्यामित्यनेनावगम्यते ’ तदैक्षत तत्तेजोऽसृजत’ इत्यनेन अद्वितीपदस्य निमित्तान्तरभावपरत्वमवग गम्यते । परस्य ब्रह्मणः सर्वदा सचेन सदेवेत्यवधारणमसत्कार्यवादव्युदासपरमित्युपरितनेन कथमसतरसज्जायेत ' 6

इत्यादिवाक्येनावगभ्यते ॥

कथमसतइत्यादिवाक्यं * वैशेषिकमतनिरासपरं नतु क्षणिकवादिनिरासपरं न शून्यवादिनिशरूपरं च । क्षणिवशून्य वादिनिरासे कृतेऽप्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानस्य * वैशेषिक मनिरासापेक्षत्वात् । ‘तद्वैकआहुः असदेबेदमग्रआ

परिणाम्युपादानत्वं विवक्षितमिति साधनम्

६११

श्रीभाष्यम्

परस्य ब्रह्मणो जगदुपादानत्वम् F

श्रुतप्रकाशिका

सीत्’ इत्यारब्धत्वाच्च, नहि क्षणिकत्वं शून्यत्वं च कालविशेषे भवति । अतोसत्कार्यवादनिरासपरं तद्वैकआहुः इत्या दिवाक्यम् । श्रुतस्तु खलु सोम्यैवं स्यादिति *मृद्उत्पन्नस्य मृदात्मकत्ववदसत उत्पन्नस्यासदात्मकत्वप्रसङ्ग इति भावः । उत्पत्तिर्नाम द्रव्यंस्यावस्थान्तरापत्तिरित्ययमर्थो वाचाऽऽरम्भणमित्यनेन शिक्षितः । तदुपजीव्योच्यते कथमसतरसज्जायेत

इति । * कथं निराश्रयावस्थासम्भवइत्यर्थः । तदैक्षतेति सर्वज्ञत्वम्, असृजतेति निमित्तत्वं बहुस्यामित्युपादानत्वं तदु भयानुगुणं सर्वशक्तित्वं, सत्यसङ्कल्पत्वं च, अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्येति सर्वान्तरत्वंचोक्तं भवति । जीबेनात्मना जीव

शरीरेण मयेत्यर्थः । सिंहेन भूत्वा बहवो मयात्ता व्याघ्रेण भूत्वा बहवो मयात्ता’ इतिवत् । सर्वशत्वादिगुण ८

कस्य तद्विपरीताकारजीवैक्यासम्भवात् ‘यस्यात्मा शरीरम्’ इत्यादिवचनात् ‘तदनुप्रविश्य ’ इत्यचेतनश्व जीवे ऽप्यनुप्रवेशश्रवणाच, शरीरखान्त्रिशब्दस्य शरीरिपर्यन्तःव(मुख्यतायाउ) स्यमुख्यत यो )पपन्नत्वाच्चायमैवार्थः । सदायतना इत्यनेन सर्वाधारता । तत एव सर्वनियमनं च सिद्धम् । ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गिद्यावापृथिव्यौ विवृते

तिष्ठत’ इति प्रशासनेन धारकत्वश्रवणात् । एवं सर्वाधारत्व सर्वनियमनत्वसर्वान्तरत्वैश्शरीरिलक्षणैर्जगच्छरीरकत्वं वहाण उक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

सूचितम् । परस्य ब्रह्मणः इत्यनेन वाच्यस्यापरब्रह्मत्वं लक्ष्यस्यैव परब्रह्मत्वमिति परमतं ब्रह्मशब्दवाच्योत्कर्षस्य लक्ष्ये

ऽनङ्गीकारेणानुवादेयमिति बोधितम् । ब्रह्मशब्दवाच्यनिरतिशयोत्कर्षः गुणवत्त्वदोषशून्यत्वनिबन्धनः, अत्र जगदुपा

दानत्वादिगुणानांआ प्रतिपादनेन सगुणमेव परं ब्रह्म विवक्षितमित्यभिप्रायेण विवक्षितान् गुणान् दर्शयति – जगदुपादान त्वमित्यादिना । अत्रोपादानत्वं मृत्तत्कार्यदृष्टान्तेन परिणाम्युपादानत्वरूपं विवक्षितं नतु विवर्तोपादानत्वम् । अयमर्थः

‘ परिणामात्’ इति सूत्रे विवक्षित इत्युत्तरत्र व्यक्तीभविष्यति । ‘ मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यत्र मृत्तिकेति गृह्यमाणं सद्रूपं

ब्रह्म सत्यं तदन्यत् सर्वे विनाशित्वेन विकारिरूपं मिथ्येति । एवकारेण विकारमात्रे सत्त्वव्यवच्छेदस्य स्फुटत्वात् '

इत्युक्तिः (वे.सू.मु) नादर्तव्या । इति शब्दसत्वेऽपि गृह्यमाणं सद्रूपं ब्रह्मेति विवक्षायां गमकं नास्ति । यथा ’ सोम्य

सत्यम् ’ इति श्रुतिक्रम:। एकेन मृत्पिण्डेन सर्वमृन्मयंविज्ञातं स्यादिति पूर्वमुक्तम् । एकेन मृत्पिण्डेनेत्यत्र मृत्तिकेति गृह्यमा णस्य सङ्क्रपब्रह्मणः प्रतीते: स्फुटत्वे अत्रापि तादृशार्थविवक्षा युक्ता स्यात् । तत्र तादृशार्थाविवक्षागमकं न किंचिदं

।

वर्तते

वाचाऽऽरम्भणमित्यस्य मिथ्यार्थबोधकत्वं नैव सम्भवतीति उत्तरत्र स्फुटीभविष्यति । तत्र विकरशब्देन परि ।

णाभ्युपादानहेतुकार्थ एव विवक्षित इति स्फुटम्

एकज्ञानेन सर्वज्ञानमुपपादनीयम् । तत्रचैकपदार्थस्य सर्वपदार्थस्य

च अवस्थामेदेऽपि धर्मैक्यसाधनेन तज्ज्ञानमुपपादितं भवति नत्वन्यथा । अयमर्थ: ’ मृत्पिण्डेन मृन्मयम् ’ इत्युभ यत्र मृच्छब्दप्रयोगेण पूर्ये सूचितः । नैयायिकोक्तभेदनियामकयुक्तिरासः ‘वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयम्’ इत्यनेनकृतः

इदानीं मृन्मयमित्यत्र मृच्छन्द प्रयोगेण सूचितं कार्यकारणयोरभेदं प्रत्यक्षप्रमाणेन सिद्धं स्थापयति ’ मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यनेन मृत्तिकेत्येव सत्यं प्रमाणप्रतिपन्नमित्यर्थः । मृद्विकारसामान्ये मृत्तिकेति प्रमाविषयत्वस्य सत्त्वात् मृत्तिकाभेदः । इदं घटशरावादिकं पूर्वाह्णे मृत्तिकैवासीदिति प्रामाणिकप्रत्यभिज्ञाया अपि सत्वादिति भावः ॥

‘ परिणामात् ’ इति सूत्रे तस्यैव विवक्षा, भामत्युक्त विवर्तपादानवे श्रुतेरतात्पर्यम् [जिज्ञासा १-१-१

६१२

गूढार्थसंग्रहः 6

परिणामात् ’ (ब्र.स्.१.४.२६) इति सूत्रे इतश्च प्रकृतिः ब्रह्म यत्कारणम् | ब्रह्मण एव विकारात्मना परिणामः

सामानाधिकरण्येनाम्नायते ।

C

सच्चत्यच्चाभवत्, निरुक्तंचानिरुक्तं च ’ इति भाष्यम् (शं) । अत्र परिणामनिबन्धानाभेद

एव सच्चत्यच्चाभवत् ’ इत्यत्र विवक्षित इति परैरण्यङ्गकृतम् । ‘तत्सृष्ट्वा, तदेवानुप्राविशत्, तदनुप्रविश्य, सच्चत्यच्चा 6

C

।

भवत्’ इति श्रुतिक्रमः अत्र अनुप्रवेश एवाभेदहेतुरिति स्फुटं प्रतीयते । ’ अन्तः प्रविष्टश्शास्ताजनानागूँसर्वात्मा’ इत्या

दिश्रुतिभि: अन्तःप्रवेश अन्तर्यामित्वपर्यवसितः इति निश्चीयते ॥ 6

तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्’ इत्यत्र सृष्ट्यनुप्रवेशयोरेककालिकतया मुखं व्यादाय स्वपितीतिवत् ‘तःसृष्ट्वा’ इति

वाक्यम् । ’ तदनुप्रविश्य सच्चत्यच्चाभवत्’ इत्यत्रतु हेतुहेतुमद्भाव एव विवक्षितः । ‘सवै समाप्नोषिततोऽसि सर्वः ' इति गीतायामयमर्थः स्फुटः । ८

अत्र ‘सम्’ इत्युपसर्गेण नियन्तृत्वादिकं विवक्षितम् | तस्य पूर्व प्रस्तुतत्वात् । एतेन

सर्वे समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः’ इत्यत्राधिष्ठानतया सर्वव्यापित्वस्य सर्वशब्दप्रयोगनिमित्तत्वात् । अन्यथाऽऽकाशेऽपि

सर्वपदप्रयोगापत्ते: ’ इति । ‘सदादिभवनस्यैव जगत्सृष्टिरूपतया तदानन्तर्याभातात् ’ ’ तदनुप्रविश्य ’ इत्यस्य ’ मुखं व्यादाय’ इत्यादिवदुपपत्तेः इति च (अभिन्ननिमित्तोपादानवे प्रमाणोपपत्तौ (अ.सि) उक्तिर्निरवकाशा ॥ ८

एवंच ब्रह्मणः अन्तर्यामित्वरूपपरिणामनिवन्धन एव जगदभेदव्यपदेशः इतिश्रुतितात्पर्य निर्मत्सराणां व्यक्तम् । मृदो

घटशरावाद्यात्मना परिणाम इव सच्छब्दवाच्यस्य ब्रह्मणः कार्यान्तर्यामित्वरूपः परिणाम: इति मृन्मयमृदोरिव उपादेयकार्या न्तर्यामिब्रह्मणोः अभेदेन एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञानमुपपद्यते । एवंच प्रकृत्यधिकरणभामत्याम् ’ इयंचोपादानपरिणा मादिभावा न विकाराभिप्रायेणापितु यथा सर्पस्योपादानं रज्जुः, एवं ब्रह्म जगदुपादानं द्रष्टव्यम् । न खलु नित्यस्य निष्क

लस्य ब्रह्मणः सर्वात्मना एकदेशेन वा परिणामः सम्भवति । नित्यत्वादनेकदेशत्वादित्युक्तम्KOPE । नच मृदः शरावादयो

मिद्यन्ते, नचाभिन्नाः न वा भिन्नाभिन्नाः, किंत्वनिर्वचनीया एव । यथाऽऽह ‘ मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इति तस्मादद्वैतो पक्रमादुपसंहाराच सर्व एवं वेदान्ताः ऐकान्तिकाद्वैतपराः सन्तः साक्षादेव क्वचिदद्वैतमाहुः कन्चिद्वैतनिषेधेन, कचिद्रह्मो 2

नतूपादानस्वाभिधानमात्रेण विकारग्रह आस्थेयः । नहि पादानत्वेन जगतः। एतावताऽपि तावद्भेदो निषिद्धो भवति । नतू ।

वाक्यैकदेशस्यार्थोऽस्तीति’ इति ॥ आरम्भणाधिकरणमामत्यांच ‘ एवंहि ब्रह्मविज्ञानेन सर्वं जगत्तत्वतो जायेत यदि ब्रह्मैव तत्वं जगतो भवेत् ।

यथा रज्वां ज्ञातायां भुजङ्गतत्वं ज्ञातं भवति । साहि तस्य तत्त्वं तत्त्वज्ञानं च ज्ञानमतोऽन्यन्मिथ्यज्ञानमज्ञानमेव । अत्र

वैदिको दृष्टान्त:-‘ यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन इति’ इत्युक्तिश्चामिनिवेशमूलकैवेति सिद्धम् । श्रुतौ इत्थमाशयवर्णनं

न घटते । तथा तात्पर्ये रञ्जुसर्प शुक्तिरूप्यादिदृष्टान्ता एव श्रुतौ प्रतिपादिताः स्युः, नैते दृष्टान्ताः श्रुतावभिहिताः

।

अद्वैतोपक्रम:परसम्मत: न सम्भवति । एकत्रिज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञाया एव प्राथमिकत्वात् । अत्र ‘ एकवस्तुनः सर्व

स्यचाभेद: प्रतिपाद्यते, अभेदश्च परमते नैवोपपादितो भवति । कार्यमात्रस्य ब्रह्मणो भेदाभेदाभ्यामनिर्वाच्यस्य ब्रह्मस्व रूपाधिष्ठानज्ञानात् सर्वाज्ञाननिष्वृत्त्या ब्रह्माभिन्नतया तत्त्वत्तो ज्ञाततया च विज्ञातत्वमुच्यत इति ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञान

प्रतिज्ञा उपपादिता’ इति (वॅ.सू.मु) तदनन्यत्वाधिकरणे ब्रह्मानन्दसरस्वत्युक्तिरपि नादरणीया । ब्रह्मज्ञानेन सर्वाज्ञाननि वृत्तेः सद्विद्यायामुपक्रमॆऽनभिधानात् ॥ एवं तत्रैव ब्रह्माभेदस्य ‘ कार्यस्य निर्वक्तुमशक्योऽपि कश्चन तादात्म्यरूपः सम्बन्धः विषयतात्वाश्रयो भासक

चैतन्येन समं वाच्य; यमादाय ‘तस्स भासा सर्वमिदं विभाति’ इति श्रुतिः प्रवृत्ता । तथा च ताहृशसम्बन्घावच्छिन्न

(वै.सू.मु) उक्तार्थपर्यालोचनम्, गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः गूढार्थसंग्रहः

।

कार्यतानिरूपिततादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नकारणत्वमेव विवर्तपादानत्वम् नच कार्योत्पत्त्यधिकरणे ब्रह्मणि तादात्म्यसम्ब न्धेन तस्यासम्बद्धतया कथमुपादानत्वम् । नचात्यन्ताभेदे तादात्म्यं सिद्धान्ते स्वीक्रियत इति वाच्चम्; कार्यात्पत्त्यव्यव हितपूर्वक्षणोपहित कार्योत्पत्त्युपलक्षिते ब्रह्मणि ब्रह्मणस्तादात्म्यसत्वात् । तत्र तत्तादात्म्याभावेऽपि तद्वृत्तिर्यः प्रतियोग्यनृ त्तिभेदः तदप्रतियोगित्वेनैवोपादानत्वसम्भवाच्च । कार्यात्पत्त्यधिकरण उपहिते ब्रह्मणि शुद्धव्रणोहि सम्बन्धी विषयता तादृशसम्बन्धस्य भासकतानियामकत्वेऽपि परोक्षविषयीभूतस्यावृतत्वादेवाभानाद्वहिर्निस्सृतापरोक्षवृत्त्यैवावरणनिवृत्त्याऽनांवृ

तसाक्षितापन्नचैतन्यस्य तादृशसम्बन्धसम्भवेन साक्षात्करोमीति धीसम्भवादाध्यासिकसम्बन्धेन चैतन्यं संबव्यावृणोति विक्षेपरूपेण परिणमते चाज्ञानं चैतन्यस्यापरिणामित्वात् ।

(

मायांतु प्रकृतिं विद्यां मायिनंतु महेश्वरम्’ (६.४.१०)

बह्वीः प्रजा: सृजमानाः’ इत्यादिश्रुत्या तस्योपादानत्वश्रुतेश्च ’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया ॥

6

४

तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ इति श्रुतौ प्रपञ्चब्रह्मणोः भेदस्यैव प्रतीत्या सामानाधिकरण्यनिर्वाहकामेदस्य ततः

असिद्धेः भासकन्चैतन्येन सर्व कार्यस्योक्तसम्बन्धसाधनासम्भवात् । भासकस्य निमित्तत्वमेव । नतूपादानत्वम्। भास ।

कव्यतिरेकेण भास्यं नास्तीतित्यर्थोऽपि दृष्टान्तभावान्नै घटते । ’ तमेव भान्तमनुभाति सर्व तस्य भासा सर्वमिदं वि माति ’ इति श्रुेः ब्रह्मानन्द सरस्वत्यायुक्तार्थः अभिनिवेशमूलक इति प्रागेव (४१९. पु) निरूपम् । मृत्तकार्यदृष्टान्त

साधारण्यस्योक्तसम्बन्धेऽसम्भवेन श्रुतावेतादृशविवतोपादानत्वविवक्षा न सम्भवति । घटाद्यनुगतमृदादिज्ञानात् घटादे मृजातीयत्वाज्ञाननिवृत्त्या मृदभिन्नतया तत्त्वतो ज्ञाततया न्च ज्ञातत्वं दृष्टान्ततयोक्तम् । (वे.सू. मुक्तावल्यां)। दाट्रीन्तिके न्च ब्रह्मस्वरूपाधिष्ठानज्ञानात्सर्वाज्ञाननिवृत्त्या ब्रह्माभिन्नतया च तत्वतो ज्ञातत्वमुक्तम् । मृदि घटादेरध्यासाभावेन तत्र यथापरिणामनिबन्धनमुपादानत्वं तद्वद्दान्तिकेऽपि युक्तम् ; नतु हठात् स्वकल्पितार्थे श्रुतेस्तात्पर्यवर्णनम् ॥

गुरुचन्द्रिकायाम् एकमेवेत्यादिश्रुत्यर्थविचारे ‘वाचाऽऽरम्भणशब्दस्यहि वागालम्बनमात्रमिति भाष्य-याख्याने ऽयंभावः ‘येनाश्रुतं श्रुतम्’ इत्यादिसामानाधिकरण्यं बाधायाम् अश्रुतमन्यत्सर्वं यदभिन्नं श्रुतस्वरूपयतिरेकेण नास्तीत्यर्थः । तथान्चैकं सर्वस्याधिष्ठानमित्यर्थः प्रतिज्ञात: । तत्र मृत्पिण्डव्यतिरेकेण ताद्वकारो यथा नास्तीत्यादिदृष्टान्ताः ।

यथा सोम्यैकेन ’ इत्यादिना प्रतिपाद्यन्ते । मृत्पिण्डपदं च मुख्यार्थकैकपदयोगात् भूमिरूपपिण्डार्थकम् । पिण्डपदं च स्थौल्यविशेषत्रोधकं मृन्मयमात्रोपादानता योग्यतालाभाय मृन्मयपदं च भूमिविकारमात्रार्थकम् । तथा च भूमिवि कार: सर्वो यथा भूमिं बिना नास्तीत्यर्थः । भूमिविकारत्वं च साक्षादेव वृक्षादावक्षतमिति भूमेर्विभक्तपिण्डस्य नाना ।

८

विकारानुपादानत्वेऽपि न क्षतिः ॥

यद्यपि भूमिर्नाधिचनं तथाऽप्यधिष्ठानावच्छेदकशुक्त्यादिव्यतिरेकेण रूप्यादि नास्तीति व्यवहारवत् भूमिविकारा

दिस्वरूपविचारदशायामाधारताचच्छेदकभूम्यादिव्यतिरेकेण तद्विकारो नास्तीति व्यवहाराछूत्या तथोक्तम् । एवं च सर्वे ।

मृन्मयं एकमृत्पिण्डभितविज्ञातस्वरूपमित्यपि बाधायां सामानाधिकरण्यम् तत्र हेतुः ‘मृत्तिकेत्येव सत्यम् ’ इति मृत्ति काभूमिरिति गृह्यमाणं यत्तदेव सत्यम् । मृत्तिकास्वरूपस्य सत्यत्वाभावात्तदवच्छिन्नसद्रूपस्य दृष्टान्तधीदशायां मृदो विवि च्याज्ञानाद्भुमित्वेन ज्ञायमानत्वेन सद्रूपलाभार्थमितिशब्दः ; ‘ मनोब्रह्मेति ’ इत्यादौ ज्ञायमानस्येतिशब्दार्थत्वात् । आद्य

र्थको वा ‘इति ’ शब्दः ‘इति हेतुप्रकरणप्रकारादिसमाप्तिषु’ इत्यमरात् । तथा च भूमिविकारस्वरूपस्य विचारद

शायां तत्स्वरूपमित्र भूमिस्वरूपविचारदशायां सापि मिथ्या । तत्कारणापञ्चीकृतभूतान्येव सत्यानि । तेषामपि स्वरूप विचारदशायां तान्यपि मिथ्या | तत्कारणमेव सत्यमित्याद्यर्थलाभः’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया ॥

[जिज्ञासा १-१-१

(गु. चं) उक्तार्थपर्यालोचनम्, आनन्दतीर्थावभाण्यानुवाद:

गूढार्थसङ्ग्रहः

पूर्वमध्यारोपस्थानुक्तेः अपवादप्रसङ्गस्यैवाभावात् । आनन्दमयाधिकरण –कारणतयोपलक्षितनिर्विशेषवस्तुमा

।

त्रस्यैव सद्भावश्चेत्प्रतिज्ञातः । यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वे मृन्मयं विज्ञातं स्यादिति दृष्टान्तोऽपि न घटते

मृत्पिण्डविज्ञानेनहि तद्विकारस्य ज्ञातता दर्शिता । तत्रापि विकारस्यासत्यताऽभिप्रेतेति चेत् मृद्विकारस्य रजु

सर्पादिवदसत्यत्वं शुश्रूषोरसिद्धमिति प्रतिज्ञातार्थसम्भावनाप्रदर्शनाय ‘यथा सोम्य’ इति प्रसिद्धवदुप न्यासो न युज्यते’ इति भगवता वक्ष्यमाणदोषपरिहारासम्भवात् अश्रुतमन्यत्सर्वं यदभिन्नं श्रुतस्वरूपव्यतिरेकेण नास्तीत्यर्थाङ्गीकारेऽपि मृत्तद्विकारयोरिवावस्थाभेदेऽपि धर्म्यभेद मात्रेणोपपत्ती एवं सर्वस्याधिष्ठानमिति परसम्मतोऽर्थः नानेन वाक्येन सिद्ध्यति । शुक्त्यादिव्यतिरेकेण रूप्यादिर्नास्तीति व्यवहारः यादृशः तादृशो भूम्यादिव्यतिरेकेण तद्वि कारो नास्तीति व्यवहार: ’ इत्युक्तिरपि न घटते । इदं घटशरावादिकं पूर्वाह्न मृत्तिकैवासीत् इति व्यवहारेणात्र विशेष्यविशेषणभावस्य व्यावहारिकतादात्म्यरूपस्यैव सिद्धया इदं रूम्यमित्यत्रैव प्रातीतिकतादात्म्यं नैव सिद्ध्यति । मृत्ति कास्वरूपस्य सत्यत्वाभावात्तदवच्छिन्नसद्रूपस्य दृष्टान्तत्वधीदशायां मृदो विविच्याज्ञानात् भूमित्वेन ज्ञायमानत्वेन सद्रूप ।

6

(

5

लाभार्थमितिशब्द इत्युक्तिरपि नादर्तव्या । तदवच्छिन्नसतः इदानीं ज्ञानस्यैवासम्भवात् पूर्व तदर्थस्यानुक्तेः । अन्य त्रैबमर्थस्य श्रुतिवाक्यँरसिद्धेः स्थापयिष्यमाणत्वाच्च । इतिशब्द: आदिपर:, कारणपरः इत्युक्तिरष्यनुचिता । मृत्तिकायाः

कारणत्वस्य प्रसिद्धया आदिशब्दवैयर्थ्यात् । दान्तिकेऽपि परिणाम्युपादानस्यैव सत्यत्वसिद्धिप्रसङ्गाच्च । अतः सत्य

भित्यस्य प्रमाविषयमित्येवार्थः मृद्विकारस्य मृत्तिकेत्येव प्रमाविषयत्वोक्त्या मृत्तद्विकारयोरुपादानोपादेययोः भैदवादिनै य।यिकादिमतनिरास: सिद्ध्यति ’ अपागादग्नरग्नित्वम् ’ इति श्रुतेः यथा न मिथ्यार्थपरत्वं तथोपपादितमधस्तात् (४११) ॥

अत्र भामतीकल्पतरूदाहृत छान्दोग्यवाक्यानि न विवर्तोपादानत्वसाधकानीति भावप्रकाशे (२.संपु.३४८) निरू ।

पितम्

तेन ‘आत्रेयवाक्यमपि संव्यवहारमात्रम् ’ ’ अद्वैतमेव परिरक्षति बाक्यकार: (१२३.पु) इति सङ्क्षेपशारी

रकोक्तिरपि निरवकाशा | अतः अद्वैतोपक्रमः परिणाम्युपादानत्वमेव स्थापयति । सम्बन्धानुपपत्त्या अर्थापह्नवः बौद्धसम्मतः ।

तस्यः एव रीते: परैरङ्गीकारे बौद्धरीत्यैव स्वप्रकाशस्त्रापह्नवरस्यात् । अनुभवानुरोधेन सम्बन्धोऽपि न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकादौ वाचस्पतिनैबाङ्गीकृतः । तद्रीत्यङ्गीकारएव व्यावहारिकपारमार्थिकविभागमन्तरा वेदप्रामाण्यं निर्वहतीति वृत्ति काराशयः भट्टपादादिभिर्निर्धारित एव युक्त इति प्रागेव सुस्पष्टं निरूपितम् । एतेन ‘व्यवस्थितेऽस्मिन् परिणामवादे स्वयं सनायाति विवर्तबादः, (२२३. पु) इति सपशारीरकोक्तिर्निरबकाशा ॥ ननु एकत्रिज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञादिभिः सच्छब्दवाच्यस्य नोपादानत्वं सिद्धयति । उक्तंचानन्दतीर्थै: ‘ यथा मृत्पिण्डविज्ञानात् सादृश्यादेवमृन्मयाः । विज्ञायन्ते तथा विष्णोः सादृश्याजगदेव च । प्राधान्याद्विष्णुविज्ञानात्

।

विज्ञातं स्याजगत्सदा अत्यल्सेऽपिहि चिज्ञाते सदृशे तादृशं बहु । ज्ञायते नखकृन्तन्या यथा सर्वमयोमयम् । किमु त्रिष्णोर्बहोर्ज्ञानात् अत्यल्यं जगदीदृशम् ॥ अनन्याधीनविज्ञानादन्याधीनं तथैव च । मृदयोोहनाम्नांहि ज्ञानात्साङ्के

तिकं यथा ॥ ’ इत्यादि सामसंहितायां, ’ स्वर्ण लोहमणिश्च पुरटंचाभिधीयते’ इत्यादि शब्दनिर्णये ‘विकारित्वविवक्षायां

एकनिण्डमणिशब्दाः व्यर्थास्स्युः । मृत्तिकेति, लोहमणिरिति, कार्णायसमिति इतिशब्दाः नामशब्दाश्च व्यर्थाः स्युः। अतो बाचा नाम्नामारम्भणं विकारो विविधाकारः विक्रियमाणः सत्यं नामधेयं सर्वदा विद्यमानं नामधेयं मृत्तिकेत्यादय इत्यर्थः । सत्त्वेन कालस्ततं ज्ञायते विद्वान्द्भः इति नित्यत्वेन प्रसिद्धमेव सत्यमित्यत्र विवक्षितम् । सङ्केतेन क्रियमा

णानिहि अन्यानि नामानि, अतो विकाररूपाणि, नच मृत्तिकादिनामविकारः सांकेतिकं नाम प्राधान्यमेवात्र मृत्तिकादि

सुधांग्रन्थानुवादः

गूढार्थसङ्ग्रहः

नामवत् भगवतो विवक्षितम्’ इति छान्दोग्यभाष्ये ।

(

C

यथा साम्यैकेन ’ इति सदृशविज्ञानेन सदृशान्तरविज्ञानमुक्तम् ।

’ लोहमणिना’ इति मणिशब्दात् प्रधानविज्ञानेन अप्रधानं सर्व विज्ञातं भवतीति मणिर्मुखं प्रधानं च उक्तम् अस्य वचो

भवेदिति वचनात् यथा ‘ सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्वे कार्णायसं विज्ञातं स्यादिति पुनरपि सद्देशेन विज्ञातेन सदृ

शान्तरं विज्ञातं भवतीत्यभ्यासस्तात्पर्यार्थः । उपादानविवक्षायामेकत्वविवक्षायां च एकेनेति विशेषणं पिण्डेनेति एकेन

मणिनेति पुनरेकेनेति च विशेणानि व्यर्थानि भवेयुः । नकमृत्पिण्डविकारभूत सर्व मृन्मयं नच तेनैक्यं सर्वस्य विद्यते ’ वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यादिप्रधानपरिज्ञाने गुणभूतं परिज्ञातमिव भवतीत्यत्र दृष्टान्तान्तर वाचा नाम्नामारम्भणं विकारः विविधत्वेन कर्तुं योग्यमिति विकारः । ‘यथैकस्मिन् जनपदे प्रधान पुरुषेषु परिज्ञातेषु आहूतेषु आगतेषु विनाशितेषु रक्षितेषु वा सर्वो जनपद: विज्ञात आहूत आगतः विनाशितो रक्षित इत्युच्यते । यथा च राजसु नाशितेषु ’ नाशिता पृथिवी सर्वा धार्तराष्ट्रेण दुर्नयैः’ इति यथा च केषांचित् रक्षणेन शशास पृथिवीं सत्र सरौलवनकाननाम् ’ इति । एवं सर्वोत्तमस्य परमेश्वरस्य विज्ञानात् सर्व विज्ञातमिव भवति इति (

नच मुन्मात्रविज्ञानात् घटशरावादिसंस्थाः विज्ञाता भवान्त मुख्यतः । तथासति दृष्टमृदः पुरुषस्य घटशरावा दिजिज्ञासा न स्यात् सृष्टिकथनं च प्राधान्यार्थम् । ‘त्रीणिरूपाणि सत्यम्’ इत्यपि प्राधान्यापेक्षयैव अभिमानिदेवतापेक्ष्या

इत्यादिवृहदारण्यकभाष्ये एवमेवानुव्याख्यानेऽपि वाचारधं तु साङ्केत्यनामस्याद्विकृतं बहु’ इत्यादि — प्राधान्यप्रति पत्तेश्च सृष्ट्यादेश्चैषविस्तरः ’ इत्यन्तं च ॥ c

।

(

अत्र सुधा ‘वाचारब्धमिति | वाचा वागिन्द्रियेण आरम्भणमुत्पादनं यस्येति तृतीयाया अलुक् ’ टापंचापि हल न्तानां यथा वाचा निशा दिशा’ इति वचनात् वाचया आरम्भणं यस्येति बहुव्रीहिरयम् अस्यार्थकथनं वाचारब्धमिति तुशब्दो अवधरणार्थ: उत्तरत्र संबध्यते । साङ्केत्येति वाचारम्भणशब्देन साङ्केतिकनामैव वाच्यं स्यात् । अवयवार्थक

थनंतु वैशद्यार्थवेव। यथा चष्टे अनेनेति चक्षुरिति निर्वचनलभ्येऽपि दर्शन करणत्वे चक्षुषा पश्यतीति नोक्तार्थता तस्यां दशायां अवयवार्थस्याविवक्षितत्वात् । तथा वाचारम्भणशब्दोऽपि सांकेतिकपर्याय इति । विकारशब्दार्थमाह -विकृत

मिति । अनेन विक्रियत इति विकार इति कर्मणि घञ् इत्युक्तं भवति । विकृतत्वोपपादकमर्थान्तरंचाह—बह्विति । विविधः कारः प्रकारो विकारः प्रकारप्रकारिणोरभेदात् बत्युिक्तं बहुविधमित्यर्थः, यम्मृत्तिकेत्यादिसंस्कृत नाम तदेव नित्यमिति वैदिकमिति तदुपपादनम् । ततश्चैवं योजना वाचाऽऽरम्भणं सांकेतिकं नामधेयं विकारः उत्पत्तिमत्त्वात् । ,

ततएवानित्यं कुतः बहुविधत्वात् । पुरुषेच्छानुसारेण अनेकविधत्वात् मृत्तिकेत्यादि नामधेयं वैदिकत्वात् नित्यमनादि चेति । प्राधान्यादिति । इदमुक्तं भवति कृतकत्वादनित्यत्वाच्च परापेक्षत्वेन सांकेतिक नामाप्रधानम्। अनादिनित्यत्वेन परानपेक्षत्वात् संस्कृतं नामप्रधानम् । तत्र यथा प्राधान्यात् संस्कृतज्ञानमात्रेण सांकेतिकं ज्ञातं भवति तज्ज्ञानेन यत्पले

विद्वद्व्यवहारगोचरत्वादिकं तद्भवतीति यावत् । एवमनित्यत्वादिना अप्रधानस्य देवताकर्मादिमिश्रस्य सकलस्यापि जगतो ज्ञानेन यत्फलं तत्समस्तमपि नित्यत्वादिना प्रधानस्य परमात्मनो ज्ञानाल्लभ्यते । तत्फलेऽन्तर्भवतीति अत्र प्राकृताशेपी त्यनेन फलापेक्षया इर्दामति सूचितं भवति । एवं तर्हि एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानममुख्यं स्यादितिचॆत् सत्यं, नहि परेणापि तन्मुख्यं व्याख्यातुं शक्यम् । तथासति दृष्टमृदः पुरुषस्य बटशरावादिसंस्थान विशेषादि जिज्ञासाऽसम्भवात् इति अथ विकारो नामधेयं च द्वयमपि वाचाऽऽरम्भणमिति व्याख्यातम् । तथाऽपि विकारशब्देनैवाभिधेयाभिधानयोः ग्रहणसम्भवात् नामधेयमिति पुनरुक्तिरव | तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ इत्यादिश्रुतेः । परिणामवादिनोऽपि कुद्योगे 6

[जिज्ञासा १.१-१

तत्पर्यालोचनक्रमः

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

तृतीयाया अङ्गीकृतत्वात् कर्मणि ल्युये व्याख्यातत्वात् ‘वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयम्’ इत्येषामन्वयाभावेन पदा न्तराथ्याहारस्येष्टत्वादश्रुतकल्पनम् । नामधेयस्याविकारग्रहणेन ग्रहणसम्भवात्पुनरुक्तिः ; इति शब्दस्य निरर्थताचेति स्फुट त्वानोक्तम् । नतु तेन इति शब्दः प्रकारवचन इत्युक्तं कथं निरर्थता ? उच्यते-कार्यकारणयोर्भेदशश्ङ्कानिरासार्थमिदमु च्यते । तत्र यत्सत्तया मृत्तिकासती तथैव मृन्मयं व्याचक्षाणेन वक्तव्यम् केयं सत्ता विवक्षितेति खरूपसत्ताचेत्साध्या विशिष्टता ।’ इत्यादि ।

।

नन्वेकेनेति परमकारणस्यैकत्वम् पिण्डेनेति तत्कायाभिमुख्यम्, सर्वमिति कार्यनानात्वं विवक्षितम् अतः कथं वैयर्थ्यमिति ? मैवम्–दाष्टन्तवाक्ये अताद्ववक्षायामत्र वैयर्थ्यापरिहारात् अपिचाद्ययोर्दृष्टान्तयोः कार्यकारणभाबमात्रमस्ति

किन्त्वेकादिपदवैयर्थ्यमेव, इदंतु सर्वथा नोपपद्यते । यथा सोभ्येर्नैकेन नखनिकृन्ननेन ’ इति । नखनिकृन्तनस्त्रा न्त्याबयवित्वेन कार्ष्णासयान्तरंप्रति कारणत्वस्यैवासम्भवात् । नन्वस्मिन्पक्षे ‘सदेव सोभ्य’ इत्यादेरुत्तरग्रन्थस्य सङ्गत्य 6

भावो दोषः । अस्माकंतु कार्यकारणभावादिप्रपञ्चार्थत्वेनास्त्युपयोग इत्यत आह— प्राधान्येति । आदिपदेन प्रलये

अवस्थानं त्रिवृत्करणं जीत्ररूपेण प्रवेशनमित्यादिकं गृह्यते । प्राधान्याद्ब्रह्मज्ञानेन सर्वज्ञानस्य फलं भवतीत्युक्ते कुतस्तस्य

प्राधान्यमित्याशङ्कायां तत्प्रतिपत्त्यर्थं सृष्टयादेः प्रतिपादक एष ग्रन्थविस्तर: प्रवृत्तः । अतः कथमसङ्गतिरिति । चशब्दो ऽवधारणे नतूपादानादिप्रतिपत्त्यर्थमिति | नह्युपादानं प्रेक्षापूर्व कार्यं करोति ’ इति ॥ ‘सदेव सोम्येदमग्रआसीदेकमेवाद्वितीयम्’ इत्यादेश्यमर्थः’ इदम अस्याग्र इति षठ्यर्थे द्वितीया एतस्य 2

जगतोह्यग्रआसीन्नारायणः परः । एकएव श्रिया सार्धम्’ इति बृहद्भाष्ये ’ एको नारायणश्वासी प्रलंये रमयासह | युक्त्यातत

गुणच्चात्मेति श्रुतिषूदितः । इदं सर्वमपेक्ष्यासौ काळतो गुणतस्तथा । अग्रा एव समस्तेशः’ इत्यैतरेयभाष्ये ‘ एकमेवाद्वि ।

तीयं स्वगतभेदवर्जितं च

’ एकमेवाद्वितीयं तत् समाभ्यधिकवर्जितम् । स्वगतानां च भेदानामभावाद्ब्रह्मशाश्वतम्’

इति प्रवृत्ते। ‘भेदाभेदनिवृत्त्यर्थमेव शब्दोऽवधारकः । समाधिकनिवृत्त्यर्थमद्वितीयपदं तथा । भेदाभेदोप्येकशब्दोऽयतो

ऽवयविनि स्थितः । एकमेवेत्यत: प्राह नारायणमियं श्रुतिः समे द्वितीय शब्दस्यादद्वितीयोऽसमत्वतः । साधिकः कुत एव

स्यादित्याह परमां श्रुतिः’ इति सामसंहितायाम् इतिचोक्तः ॥ अतः एकविज्ञान प्रतिज्ञाऽऽदिकं ’ सदेव सोम्येदमग्र "

आसीत् ’ इति श्रुतिश्च न सच्छन्दवाच्यस्य परस्य ब्रह्मणः जगदुपादानत्वं बोधयितुमलमितिचेत्

अत्रोच्यते-एक पिण्ड मणिशब्दानां वैयर्थ्य न सम्भवतीति सुधायां यः पूर्वपक्षः स एव सिद्धान्तः पिण्डेने

त्यस्य कार्याभिमुख्यपरत्ववत् लोहमणिनेत्यत्र मणिशब्दोऽपि कार्याभिमुख्यपर एव । यद्वा लोहश्रेष्ठ स्वर्णबोधको वास्यात्

वस्तुतस्तूमयबोधकत्वं विवक्षितमित्येव युक्तम् । नव्यमते लोहमणिनेत्यत्र मणिशब्देन प्राधान्यबोधनसम्भवेऽपि नखनि

कृन्तनेति न प्राधान्यं बोधयितुमलम् । अयोबोधकशब्दान्तरं विहाय नखनिकृन्तनेति प्रयोगस्य सार्थक्यं नव्यैरपि नोप

पादयितुं शक्यम् । तेन सादृश्यात्सर्वविज्ञानमत्र विर्वाक्षतमित्यपि न सिद्धयति । नखनिकृन्तनस्यान्त्यावयबित्वेऽपि नख निकृन्तनशब्देन सूक्ष्मत्वमेवात्रतु बुबोधयिषितम् । तच्च कार्योन्मुखावस्थापर्यवसितम् प्रथमं मृत्पिण्डेनेत्यत्र पिण्डशब्दसूचि तावस्थायाः उत्तरदृष्टान्तद्वयेऽपि विवक्षा युक्ता मृत्वेन सादृश्यात् सर्वे मृन्मयं विज्ञातं स्यादिति नव्यमते पिण्डशब्दवैय पिण्डशब्देन कार्यान्मुख्यावस्था प्रतिपिपादयिपितेत्येव युक्तम् ॥

पिण्डावस्थया सादृश्यासम्भवात् अतः ।

प्रत्युत पिण्डशब्दो बाधकः

।

।

र्थ्यमेव पिण्डशब्देन प्राधान्यप्रतीतेरण्यसम्भवाच्च

श्रुतौ सिद्धान्तसम्मतार्थस्यैव विवक्षितत्वोपपांदनम्

६१७

गूढार्थसंग्रहः एवं च घटशरावोदञ्चनादि स्वकार्योन्मुखावस्थापन्नायाः

मृदः नानाविधावस्थापनानां घटशरावादीनां तत्कार्याणां

अवस्थाभेदेऽपि धम्र्यैक्येन ‘इदं घटशरावादिकं पूर्वाह्ने मृत्तिकैवासीत्’ इति प्रत्यभिशया उपादानोपादेययोर्भेदः अस त्कार्यवादि नैयायिकादिसम्मतः न युक्त इत्युपपादितं भवति । अवस्थाविशेषविशिष्टस्य कार्यस्य अत्र ज्ञातत्वमविवक्षित

मिति ‘दृष्टमृदः पुरुषस्य घटशरावादि संस्थानविशेषजिज्ञासाऽभाव : ’ नैवापादयितुं शक्यः । विज्ञातफलत्वाद्युक्त्या सुधाया मेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानममुख्यमङ्गीकृतमेव । अतः ’ एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानम्’ धम्र्यैक्यनिबन्धनमेव श्रुतितात्पर्य -

विषयः। ‘ येनाश्रुतंश्रुतं भवत्यमतंमतमविज्ञातं विज्ञातं भवति’ इति तत्पूर्ववाक्येऽपि अश्रुतश्रुतयोरभेदएवोक्तः । ८

।

तेनचोपादानोपादेयधर्मिणोरभेद एवात्र विवक्षित इति निश्चीयते

‘सदेव सोम्येदमग्रआसीदेकमेवाद्वितीयम्’

6

तदैक्षत

बहुस्यां प्रजायेय ’ इत्याद्युत्तरवाक्यसन्दर्भे दान्तिकेऽप्ययमर्थः स्फुटः । अत्र आत्मा वा इदमेकएवाग्रआसीत् ’ इति श्रुत्यन्तरानुरोधेन ‘सदेवेदमग्रे एकमेवासीत् ’ इत्येवोद्देश्यवि 6

धेयभावः भगवतैव स्थापितः । अयमेव युक्त: ’ बहुस्यां प्रजायेय’ इति बहुशब्द प्रतिकोटित्वादेकशब्दस्य । बहुत्वं च इति श्रुत्या प्रकाशयिष्यते

।

’ नामरूपे व्याकरवाणि '

एवं च बहुत्वं बहुनामरूपभागित्वमेव पर्यवस्यति । एकत्वमपि

नानरूपव्याकरणाभावेन बहुनामरूपभागित्वाभावात् प्रलये नामरूपविभागानर्हत्व एव पर्यवस्यति । यथा घटशरावाद्यु सत्तेः पूर्वं मृदः घटशरावादिनानाविधनामरूपभागित्वाभावेनैकता तद्वत्प्रलये परस्यब्रह्मणः नानानामरूपभागित्वाभावे नैकत्वमिति दृष्टान्तोक्तार्थ: दान्तिके सम्यगुपपादितो भवति । नव्यमते ‘बहुस्याम्’ इत्यत्र नियामकरूपबहुत्वं विव क्षितम् । ‘एकम् ’ इत्यत्र स्वगतगुणक्रियाद्यभेदो विवक्षितः इति ‘एकमेवासीत् ’ बहुस्याम्’ इति श्रुतिद्वयपर्यालोच नया बहुत्वप्रतिकोटिभूतमेकत्वं स्वरसतःप्रतीयमानं नैवादृतंभवतीत्यस्वारस्य स्फुटं विदुषाम् ॥ ‘ नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्युत्तरत्र द्विवचनश्रवणेन नामरूपद्वयं विवक्षितमिति स्फुटम् । तदुभयनिबन्धनमेव बहुत्वम्, तत्प्रतिकोटिभूतंचैकत्वं दान्तिके निश्चितमिति ‘बाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इति दृष्टान्तवाक्येऽपि विकारशब्देनोत्तरत्र वक्ष्यमाणं रूपमेव विवक्षितमिति निश्चीयते, दृष्टान्तदाष्र्ष्टान्ति कयोरैकरस्यानुरोधात् ।

एतेन चशब्दविरह: नैतद्विवक्षाबाधकः । तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ इति श्रुतावपि नामरूपव्याकरणमेव विवक्षितं, ८

।

नतु नाम्म्रो विकृतत्वं तत्रोक्तम्

विकारोनामधेयम्’ इत्यत्र रूपशब्दं विहाय विकारशब्दप्रयोगस्य बीजं रूपशब्द

(

विकारशब्दयोः उभयोः परिणामबोधकत्वेऽपि एकरूपेण बोधकत्वाभाव एव ॥ एतेनेदं सूचितं भवति । विकारः सङ्कोचविकासात्मकः परिणामः अनित्यताऽऽपादकः | सच मृदादि दृष्टान्ते

प्रसिद्धः । रूपम् अवस्थापरिणामः इति रूपशब्देन सङ्कोचविकासात्मकपरिणाम तदन्यपरिणामयोरुभयोर्विवक्षणेन श्रुति सिद्ध वस्तुस्वरूपानुरोधेन कार्यप्रपञ्च सङ्कोचविकासात्मकः परिणामः ब्रह्मणितु तत्तत्कार्यान्तर्यामित्वरूपःपरिणाम इति तत्त कार्यान्तर्यामित्वरूपपरिणामस्य ब्रह्मण्यङ्गीकारेण ब्रह्मणि नित्यतायाः न क्षतिः । इति ॥

तत्तत्कार्योत्पयनन्तरमेव वा तत्समकालेवा तत्तत्कार्यान्तर्यामित्वस्याभिव्यक्तिः नवीनैरण्यङ्गीक्रियते । अतः तत्तत्का यत्पत्तिकालिकतत्तत्कार्यान्तर्यामित्व निबन्धनबहुत्वं ‘बहुस्याम्’ इत्यत्र विवक्षितमिति ‘सदेव सोम्पेदमग्रआसीदेकमेव ' इत्यत्र तादृशबहुत्वप्रतिकोटिभूतैकत्वस्य विवक्षितत्वेन दृष्टान्तोक्तार्थः दान्तिके परिणामभेदेन उपपादितो भवति ॥ एवं च ‘ विकारो नामधेयम्’ इति पदवयस्य ‘नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति वक्ष्यमाणश्रुत्यनुगुणार्थद्वयपरत्वं युक्तम्। ‘वाचाऽऽरम्भणब्दोऽपि साङ्केतिकपर्यायः’ इस्युक्ति: (सुभायां) कोशाद्यभावात् पर्यायःवस्य सर्वसम्मतःवाभावेन 78

वाचाऽऽरम्भणमित्यर्थस्य नव्यमतेऽयोगः, श्रीभाप्योक्तार्थयुक्त्या च

६१८

[ जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः साहसमात्रमेव । चक्षुश्शब्दस्य कोशादौ रूटि:क्लतेति चक्षुश्शब्दो नात्र दृष्टान्तो भवितुमर्हति वाचाऽऽरम्भणश ब्दस्य साङ्केतिके रूटेरक्लृप्तेः । वाचया आरम्भणं यस्येति बहुव्रीहिरयं तस्यार्थकथनं वाचाऽऽरव्धमिति अभिधाय— वाचाऽऽरम्भणशब्दादेव विकारत्वलाभात् विकार इति पुनरुक्तता स्यात् ’ इति सुधोक्ता शङ्का सुधायां नैव परिहृता भवति ।

(

चक्षुषा पश्यति’ इत्यादौ चष्टे अनेनेति चक्षुरिति निर्वचनलभ्य दर्शन करणत्वरूपावयवार्थाविवक्षावत् वाचा

ऽऽरम्मणशब्दावयवार्थस्याविवक्षया शङ्कासमाधानस्य वाचाऽऽरम्भणशब्दस्य रूटेरसिद्ध्या असम्भवात् । श्वेतकेतोः

नव्योक्तार्थपरिज्ञानस्यासम्भवाच ॥ ८

आरभ्यते आलभ्यते स्पृश्यत इत्यारम्भणम्

कृत्यल्युटो बहुलमिति कर्मणि ल्युट् | वाचा वाक्पूर्वकेण व्यवहा

।

1555

रेण हेतुनेत्यर्थः। घटेनोदकमाहर इत्यादिवाक्पूर्वको युदकाहरणादिव्यवहारः तस्य व्यवहारस्य सिद्धये तेनैव मृहूव्येण पृथुबुध्नोदरत्वादिलक्षणो विकारः संस्थानविशेषः तत्प्रयुक्तं च घट इत्यादिनामधेयं स्पृश्यते

।

उदकाहरणादिव्यवहारवि

शेषसिद्ध्यर्थं मृद्दृव्यमेव संस्थानान्तरनामधेयान्तरभाग्भवति’ इत्यारम्भणाधिकरणे भगवता वक्ष्यते । अत्र ‘ अध्ययनेन वसति फलमपीह हेतुरिति ’ वैयाकरणोक्त्या अत्र फलस्य हेतुत्वविवक्षया तृतीया |

वाक्छब्दस्य वागिन्द्रियपरत्वे अजहल्ल

क्षणा नदोषइत्यभ्युपेत्येत्थमुक्तम् । वाचाशब्दस्यापि सद्भावेन वाचायै आरम्भणमिति विग्रहसम्भवेऽपि वाक्छब्दस्यैव

।

झटिति प्रतीतिरित्यभिप्रेत्य वाचेति तृतीयान्तमित्यभ्युपगमः वाक्छन्दस्य वचश्शब्दपर्यायत्वेन सामान्यवाचिनाऽर्थ विशेषस्यापि तात्पर्यानुरोधेनोपस्थितिसम्भवेन उपादानोपादेययोरमेदस्य नैयायिकमतनिरसनार्थतया अत्र विवक्षायाः निश्च

।

येन मृदुपादेये घटशरावादिनामधेयभेदस्य तन्मूलसन्निवेशविशेषस्य चोपपादनार्थमेतद्वाक्यप्रवृत्तिनिश्चयेन उदकाहरणा द्यर्थबोधकशब्द एवात्र विवक्षित इत्यप्युक्तिः सम्भवति तत्रावयवार्थविवक्षणेन फलस्य हेतुत्वविवक्षया उदकाहरणाद्य वयवार्थ एव पर्यवसानमित्यपि वक्तुं शक्यते ॥

एतेन श्रुतौ ‘ वाक्प्रातिपदिके लक्षणायाः तृतीयाविभक्तौ चतुर्थ्यर्थ्यतायाः आरम्भणशब्दे रथ्योरमेदेन आलम्बनार्थ तायाः नामधेयमित्यत्र चशब्दाव्याहारस्य मृद्र्व्येणेत्यस्याध्याहारस्यचायोगात् मृहव्येण घटादेः स्पृश्यमानत्वोत्या तयो 2

र्भेदस्यैवापाताच्च’ इति चन्द्रिकोत्तदूषणं निरवकाशम् । वाचाऽऽरम्भणशब्दस्य साङ्केतिकार्थकत्वे दोषस्य पूर्वमुक्तेः । अजहत्स्वार्थलक्षणायास्तात्पर्यानुरोधेनादोषत्वात् ।

अध्ययनेन वसतीतिवदत्रापि तृतीयाया उपपत्तिसम्भवात् । विकारो

नामधेयभित्यत्र अर्थद्वयविवक्षागमकस्य प्रागेवोक्तेः ।

एकेन मृत्पिण्डेनेति पूर्ववाक्यस्थ मृत्पिण्डशब्दस्यात्रानुषङ्गसम्भवेन

तात्सद्धार्थस्यैव भाष्येऽभिधानेनात्राथ्याहारस्यैवाभावात् विकारशब्देन परिणामविशेषस्यैव बोधनेन घटत्वाद्यवस्थारूपपरि

णामस्य मृदश्च संबन्धकथनेन मृदः परिणामविशेषस्य भेदसिद्धावपि परिणामविशेषाश्रयस्य मृदश्चाभेदस्याक्षतेः । रलयोर भेदः क्वचित्क्कचित्सर्वैरप्यङ्गीक्रियते इत्यभिप्रेत्य आलम्भनशब्दस्य स्पर्शार्थकत्वं मीमांसकैरङ्गीकृतमिति निश्चित्य भगवता

।

।

तथा व्याख्यातम् आरम्भवादः नैयायिकानां, परिणामवादः साङ्ख्यानां वेदान्तिनां च सम्मतः कार्यस्य पूर्व, मेव सत्वे विकारनामधेययोः पूर्वमपि सत्त्वाभ्युपगमावश्यकतया पूर्वे तदव्यवहारो नस्यात्, इति शङ्कायां वाचाऽऽरम्भ ।

णमिति बाक्यं वाचेत्यस्य पूर्ववदेवार्थः

विकारस्य तन्निबन्धननामधेयस्य च आरभ्यता नतु सूक्ष्मरूपावस्थापन्नकारणरूप

धार्मिणः इति पूर्व विकारनामधेययोरव्यवहारः अनन्तरं व्यवहारश्चोपपद्यत इति न दोषः ॥

यद्वा आरम्भणमित्यत्र भावे ल्युट् आरम्भणमुत्पत्तिः विकारइत्यत्रान्वेति, विकाराभिन्ना उत्पत्तिरित्यर्थः । घटादेः

पूर्व सत्वे इदानीं घट उत्पद्यते घटस्योत्पत्तिः इति पूर्व कुतो नव्यवहारः इति शङ्कावारणमनेनकृतं भवति । विकार

गूढार्थसंग्रहः

एवोत्पत्तिः, सैव तदबस्थस्योत्पत्तिरिति भाष्ये वक्ष्यते । विकारांशेऽसत्कार्यवाद इष्टः द्रव्यांऽशेसत्कार्यवादस्यानभ्युप गमेऽपि अवस्थांशेऽसत्कार्यवादस्यानभ्युपगमात् । अवस्थांशेऽपि असत्कार्यवादः अभिव्यक्तिनिबन्धन एवं व्यवहारः इति वदतां साङ्ख्यानां मत माभव्यक्तिपदार्थशोधनेन उत्तरत्र दूषयिष्यते । अतश्च विकाररूपा उत्पत्तिः घटशरवादिनाम धेयं च उदकाहरणादिव्यवहारसिद्धयर्थमिति एतद्वाक्यार्थ: पर्यवसितः । अतो न चन्द्रिकोक्तदोषावसरः

एतेन घट उत्पद्यते इत्यत्र घटः आद्यक्षणसम्बन्धिविकाराश्रय इत्यर्थः पर्यवस्थतीति बोधितम् । अयमर्ध: सर्वार्थसि ड्यादाववसेयः । ‘ लोके गौरित्ययमाहेति गोशब्दादितिकरणः प्रयुज्यमान: गोशब्दं स्वस्मात् पदार्थात् प्रच्यावयति '

इति ‘नवेनिविभाषा’ इति सूत्रस्थ महाभाष्योक्त्या लोके सर्वत्र इतिशब्देन शब्दस्यैव प्रतीतिरिति न निश्चेतुं शक्यम्। गौ रिति ज्ञानं, गौरितिपदं गौरित्यर्थः, इत्यत्र इतिशब्दप्रयोगाविशेषेऽपि सर्वत्र गोशब्दप्रतीतेः लोकानुभवविरुद्धत्वात् ।

आहेत्यादिपदसमभिव्याहार एव इतिशब्देन शब्दप्रतीतिः, नतु सर्वत्रेति भाष्यकृदाशयः । अत्र च न तादृशसमभि

व्याहारो वर्तते । ‘ नामब्रहोत्युपासीत, आत्मेत्येवोपासीत’ इत्यादौ नव्यमतेऽपि इतिशब्देन शब्दप्रतीतैरन ङ्गीकारात् । मृत्तिकैव सत्यमित्युक्तौ मृत्तिकैव प्रमाविषयः नान्यः इत्यर्थस्स्यात् । इतिशब्दसति अभेदेन मृत्तिकाप्रकारेणैव प्रमावि षयत्वलाभेन तत्कार्यस्य मृत्तिकाभेदवादिनैयायिकादिमतनिरास इति इतिशब्दसार्थक्यम् ॥

एतेन " यत्सत्तया मृत्तिका सती तयैव मृण्मयम्’ इति सिद्धान्त्यनभिप्रेतार्थमाशङ्कय

केयं सत्ता

इत्यादि

सुघोक्तिः निरवकाशा । एवं ‘पुनरुत्तयश्रुतकल्पनेतिशब्दवैयर्थ्यानि सिद्धान्तेऽपि स्फुटानी’ ति सुधोक्तिरपि प्रागुपपादित दिशा एतेषां दोषाणां सर्वथाऽसम्भवेनानुपादेया ॥ सिद्धान्ते ‘ एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञायाः मुख्यत्वमुपपादितम् । नव्यमते अमुख्यत्वमभ्युपगतमेव । एक

त्रिज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञया उपादानोपादेयभावप्रतीत्या दान्तिके निमित्तकारणत्वमुपपादयितुं न्च

उपादानोपादेयभावमुपपादयितुमादेशशब्दबोधित

’ सदेव सोम्य ’ इत्यादि: उत्तरग्रन्थः । उत्तरवाक्ये सृष्टे: कथनेन अग्रेइत्यनेनैव प्रलय

इत्यर्थस्य सिद्धया इदमित्यस्य नव्यमते वैयर्थ्यमेव । ‘अग्रे पूर्व प्रलये’ (रा. स्वा. ख) इत्यर्थस्य नव्यसम्मततया इदं ।

शब्दाभावेऽपि तादृशार्थलाभसम्भवात्

षठ्यर्थे द्वितीयाकल्पनमपि श्रुतिपीडनमेव । अग्रइत्यस्य ऐतरेयभाष्यानुसारेण

अग्रय इति कैश्चिन्नव्यैः विवरणं कृतम् । तत्रापि सृष्टिवाक्यपूर्ववाक्ये अग्र इत्यनेन अग्रयइत्यर्थस्य प्रतीतिरेव अनुभव विरुद्धा।

एतत्पक्षेऽपि इदमित्यस्य वैयर्थ्य दुष्परिहरमेव । इदमिति सृज्यवस्तुसामान्यपरं, समानाधिकरणनिर्देशेषु

सृज्यवस्तुवाचिशब्दस्य तदन्तर्यामिपरत्वं नवीनानामपि सम्मतम् | ’ सर्व मृन्मयम्’ इत्येतत्स्थाने इदमितिशब्दः मृत्पि

ण्डशब्दस्थाने च सच्छब्दः । अग्रे इत्यनेन सृष्टिपूर्वकालिकावस्थात्रोधनेन ‘इदं घटशरावादिकं पूर्वाह्ने मृत्तिकैवासीत्

१

34

इति वाक्यसमशीलमिदंवाक्यं सच्छन्दः कार्योन्मुखावस्थापन्नमृच्छन्दस्थानापन्नः मानसम्बन्धयोग्यत्वरूपधर्ममुखेन सूक्ष्मा

।

चिज्जीबान्तर्यामिबोधकः। सच्छन्दः प्रमाविषयतद्योग्यरूपार्थबोधकः इति वैयाकरणैः प्राभाकरैश्चाङ्गीक्रियते इति सङ्क्षेप शारीरकेऽप्युक्तेः । इदंशब्दस्य स्थूलाचिजीवान्तर्यामिपरतया तदर्थस्य सूक्ष्माचिजीबान्तर्यामिरूपसच्छब्दार्थाभेदः अत्र विवक्षितः एकशब्दः वक्ष्यमाणबहुत्वविरोधिधर्मविशिष्टपरइति पूर्वमेवोक्तम् ॥ एतेन मृत्तत्कार्यदृष्टान्तस्थळे वेदान्तव्युत्पत्तिहीनानां घटशरावादेः मृदश्चाभेदमात्रस्य प्रतिपत्तिः, वेदान्तव्युत्पत्ति

मतांतु तत्प्रतिपत्तिकाल एव घटशरावाद्यन्तर्यामिणः मृदन्तर्यामिणश्च अभेदप्रतिपत्तिः निर्धारिता भवति । अद्वितीयशब्दस्य

अद्वितीयशब्दस्य चन्द्रिकायां परोक्तार्थासम्भवः

६२०

[ जिज्ञासा-१-१-१

गूढार्थसंग्रहः समानशून्य इत्यर्थ: नवीनैरण्यादृतः । ‘ सदेव सोम्बेदमंग्र’

इत्यत्र उपादानोपादेयभावस्योक्त्या कारणत्वेनोपादानेन

समं निमित्तकारणं भवतीति स्वभिन्ननिमित्तकारणशून्यपर: अद्वितीयशब्दः | अद्वितीयशब्देन आदेशशब्दबोधितनि मित्तकारणत्वं विशदीकृतं भवति । यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन’ इति दृष्टान्तोक्तार्थस्य ‘सदेव सोम्य’ इति दाटी 6

न्तिके विवरणपूर्वकमुपादानत्वं बोधितम् । आदेशशब्देन राजत्वस्य सूचनेन आदेशशब्दार्थस्यैव ‘सदेव सोम्य '

इत्यत्र त्रिवक्षामभिप्रेत्य यामुनमुनिभिः– ‘यथा चोल्नृपस्सम्राडद्वितीयोऽस्ति भूतले । इति तत्तुल्यनृपतिनिवारणपरं वचः ॥ नतु तत्पुत्र तॠत्य तत्कलत्रनिवारणम् ।’ इति संवित्सिद्धानुक्तम् । अतः उत्तरत्र सृष्टिकथनानुगुण्येन पूर्व ‘तमादेश मप्राक्ष्यः’ इत्यादौ ‘सदेव सोम्वेदमग्र’ इत्यादौ च परस्य ब्रह्मणः उपादान कारणत्वनिमित्तकारणत्वे विवक्षिते इत्येव

युक्तम्,। नतु प्राधान्यप्रतिपत्तिः पूर्ववाक्ये अत्र च नवीनसम्मता युक्ता, प्रागुक्तानुपपत्तेः । ‘तदैक्षत बहुस्यां प्रजा येय’ इत्युत्तरग्रन्थसन्दर्भे पूर्वोक्तैकत्वप्रतिकोटिभूतबहुत्वप्रतिपादनेन स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणप्रतिपादनेन च ‘सदेव सोम्येदमग्रआसीत्’ इति वाक्ये सामानाधिकरण्यमुक्तदिशैवेति

व्यवस्थापनमुखेन ब्रह्मण उपादानत्वं निमित्तत्वं च

दृढीक्रियते ॥ एतेन श्वेतकेतो: ’ सदेव सोम्य ’ इत्यत्र सिद्धान्तिसम्मतार्थज्ञानमपि न सम्भवतीति शङ्काया नावकाशः । उत्तरश्रुतिसन्दर्भे श्वेतकेतोः ज्ञानसम्भव उपपादयिष्यते ॥ अत्र अद्वितीयमित्यत्र द्वितीयपदस्य स्वान्यसामान्यबोधकत्वं मुख्यवृत्त्यैव । सङ्कोचेनैव सजातीयान्यबोधकत्वोप

पत्तिः । सजातीये सङ्कोचोऽपि यत्र किंचित्प्रकारेण बोधे स्वतन्त्रतात्पर्यम्’ इत्यादिप्राकू (१८०.पु ) उदाहृत चन्द्रिको क्तरीत्यङ्गीकारेऽपि आदेशशब्दार्थस्यैव ’ सदेव सोम्य ’ इत्यत्र विवक्षायाः सर्वैः वाच्यतया आदेशशब्दस्य प्रशासित्रर्थ 6

कत्वं प्राचीनैरेव व्यवस्थापितमिति यामुनमुन्युक्तरीत्या सजातीयान्यबोधकत्वमेव युक्तम् । " आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् नान्यकिंचन मिषत् ’ इत्यत्र मिपदित्यस्य आसीदित्यर्थकत्वे वैयर्थ्यप्रसङ्गेन स्पर्धार्थकत्वस्यैव वाच्यतया उपा

दानेन स्पर्धमानं निमित्तमेव भवतीतिस्वान्यनिमित्तकारणनिषेधस्यैव तत्र विवक्षितत्वेन तदैकण्ठ्येन अद्वितीयमित्यत्रापि

स्वान्यसजातीयनिमित्तकारणनिषेध एव विवक्षित इति निश्चीयते ॥ 6

क्वचिद्वितीयगामी’ इत्यादौ द्वितीयशब्दस्य स्वान्यबोधकत्वस्य सम्प्रतिपन्नत्वेऽपि अद्वितीयशब्दस्य स्वान्य

सामान्यशून्यत्रोधकत्वं लोके न कापि दृष्टम्, लोके अर्थासम्भवेन स्वान्यसामान्यशून्यबोधकत्वासम्भवेन सङ्कोनेनैव प्रयो

गेऽपि श्रुतावसङ्कुचितार्थ एव युक्तः’ इति बिन्दुटिकोक्तमप्यनादरणीयम् | अद्वितीय शब्दघटकनञः सजातीयस्वान्य शून्यबोधकत्वमेव व्युत्पन्नम्, नतु स्वान्यसामान्यशून्यबोधकत्वम् । लोके व्युत्पत्तिविरहे शास्त्रे पृथग्व्युत्पत्तिकल्पनं प्रमाणवि रहेण न सम्भवति । स्वान्यसामान्याभावप्रकारकबोधः न सम्भवत्येव । स्वान्यसामान्याभावस्यापि परसम्मतस्य ब्रह्मभिन्नत्वेन ब्रह्मान्यतया तदङ्गीकारे स्वान्यसामान्याभावस्यैवासिद्धेः । तत्प्रकारकबोधानङ्गीकारे द्वैतबुद्धिविरोधित्वं नैतद्वाक्यजन्यबो

घस्य सम्भवति । अवान्तरतात्पर्येण द्वारभूतधियः द्वैतबुद्धिविरोधित्वाङ्गीकारेऽपि स्वान्यसामान्याभावस्य स्वान्यत्वेन ज्ञाने

द्वारभूतघियः भ्रमत्वनिश्चयेन द्वैतमेव तात्त्विकं स्यात् । एतदभावव्यतिरिक्तस्वान्यसामान्याभावविषयकत्वाङ्गीकारे संकुचि तार्थ एव परैरण्यङ्गीकृतः स्यात् नत्वसङ्कुचितार्थः । अद्वितीयपदेनैव द्वितीयाभावस्यापि द्वितीयतया निषेधो बोध्यत इति

अद्वैतसिद्धि चन्द्रिकाद्युक्तिः न घटत इति प्रागेव निरूपितम् | ८

आत्मा वा इदम्’ इति श्रुत्यैककण्ठ्येन वक्ष्यमाणबहुववरोध्येकत्वमेव अत्र विधेयतया विवक्षितमित्युक्तम् ।

एतेन प्राक् (१३२-१७९) उदाहृतचन्द्रिकोक्तप्रकारः न श्रुतौ विवक्षित इति सिद्धयति । अत्र सदित्यनेन

चन्द्रिकोत्तस्य ’ सदेव सोम्य’ इत्यादिश्रुत्यर्थस्य पर्यालोचनम्

६२१

गूढार्थसंग्रहः

शून्यवादिनामाद्वतयादिपदैस्तु तार्किकाणां निरासः इत्यर्थस्य श्रुतितात्पर्यविषयता न सम्भवति, शून्यवादिभिः कार्यपदार्थ प्रतीतिकालेऽपि पारमार्थिकसत्त्वानङ्गीकारात्, अंग्रे इत्यस्य वैयर्थ्यात् । सदकमद्वितीयमित्यनेनैव उभयोर्निरासरुग्भवात् ।

‘सदेकमेवाद्वितीयम्’ इत्युक्ते तच्छ्रवणमात्रेण मूढानां, व्युत्पन्नानां सन् घट इत्यादिप्रत्यक्षविरोधभ्रमेण व्यामोहात् तन्निरा सार्थम् ’ अग्रेइति ’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिरपि नादर्तव्या । एतावताऽपि सन् घट इत्यादिप्रत्यक्ष भ्रमस्यानिरासात् । अत: C

अग्र इत्यस्य सार्थक्यं परमते नैव सम्भवति । एवमिदमित्यस्यापि वैयर्थ्यमेव । ‘ सदेकमेवाद्वितीयम्’ इत्युक्त्यैव "

।

प्रतिबन्धकद्वारभूत द्वितीयाभावबुद्धेरपि सम्भवात् । इदमित्यस्याभावे मिथ्यात्वप्रतीतिर्न सम्भवति, कालभेदन द्वितीया भावसम्भवात् इदमित्यस्य सत्वे उद्देश्यताऽवच्छेदकविधेययोः तात्पर्यानुरोधेन ऐककालिकत्वप्रतीत्या द्वैतावच्छेदककाला ।

वच्छेदेनद्वैताभाव: सिद्धयतीति प्रागुदाहृतचन्द्रिकायामेवोपपादितमिति न इदमित्यस्य वैयर्थ्यमिति, इत्युक्तिरपि न घटते ‘अग्रे आसीत् ’ इत्यस्यैव उक्तार्थप्रतीतिविरोधित्वात् । ‘इदमभिन्नमग्रे यदासीत्’ इत्युक्त्या अग्रकाले द्वितीयवत्वमेव

तद्वाक्यात् प्रतीयते । अग्रकाले द्वितीयाभावबोधने अनन्तरकाले द्वितीयसत्ता सिद्धयत्येव । सद्रूपे प्रतीतस्य तस्य परि च्छेदकाकाङ्क्षायां सङ्कोचकामावादेव सर्वकालस्यैव परिच्छेदकतया कल्पनात् । एवकारस्याऽवृत्त्या द्वितीया भावायोगव्यव च्छेदबोधकत्वेन यदायदा सद्रूपं तदातदा द्वितीयाभाव इति व्यापकत्वलाभाद्वा द्वितीयाभावस्य व्याप्यवृत्तित्वलाभेन

मिथ्यात्वं गुरुचन्द्रिकायामुपपादितम् । एतत्पक्षेऽपि इदमिलादेर्वैयर्थ्यमेव । अग्रे इत्यस्य सत्त्वेनैव मिथ्यात्वं नात्र विव क्षितमिति निश्चीयते । अतः अग्र इत्यादेः वैयथ्यं प्राचीनैराचार्यैर्यदुक्तं तदप्रकम्प्यम् । अद्वितीयादिपदैः तार्किकाणां निरासः इत्यप्यनुपादेयम् । कार्यस्य पूर्वमसत्त्वस्त्र तार्किकैरङ्गीकारेण अद्वितीयादिपदाभावेऽपि तार्किक निरारूसम्भवात्

अग्रे विद्यमानत्वोपलक्षिते अखण्डसद द्वितीयत्वस्य अद्वैतत्वोपलक्षितस्य विधानमत्र विवक्षितमिति कथं निश्चीयते । सत्ता विशिष्टस्यैव एकत्वविधानसम्भव तत्परित्यागेन उपलक्षितार्थविवक्षाया असम्भवात् ॥

अद्वैतसिद्धौ ‘सद्ध्यतिरेकेण नास्तीत्यस्यैव निषेधार्थत्वात्’ इत्युक्तम् । अत्र गुरुचन्द्रिका । ’ घटादिकं स्वोत्पत्ति

पूर्व मृदेवासीदित्यादौ यथा घटाद्यभेदोपलक्षित मृदेवासीदित्यर्थः, तथा प्रकृतेपीदमभेदोपलक्षितं सदेवाग्रआसीदिति सद३ त्यादेरर्थइत्याशयेनाह——सद्ध्यतिरेकेणेति । सदन्यत्वरूपेणेत्यर्थः, सदन्यदिति शेषः ॥ निषेधार्थत्वात् सदेवेत्येवकारार्थ वाद द्वितीयादिपदार्थत्वाच्च । एवं च प्रपञ्चे सत्त्वसम्बन्धो न बुध्यतएवेति नविरोधिशङ्का । विशेष्यसङ्गतैवकारस्यान्ययोगव्यवच्छे

।

दकत्वं च युक्तमिति सदन्यसामान्ये अग्रकालसत्त्वाभावो बुध्यतइति भावः

एतत् - सदेवेत्यादिवाक्यम् । आरम्भणा

धिकरण इति । सच्वाच्चापरस्य ’ इत्यादिसूत्रेष्विति शेषः । तत्रहि प्रागुत्पत्तेः कारणात्मनैव सत्त्वं कार्यस्य | ‘ सदेव सो (

म्येदमग्रआसीत् ’ इत्यादौ इदंशब्दगृहीतस्य कार्यस्य कारणे सामानाधिकरण्यादिकमुक्तम् ’ इति ॥ ।

एवमर्थाङ्गीकारे सिद्धान्तेऽपि न विरोध: । कार्यप्रपञ्चस्य कारणात्मना प्रध्ये सत्त्वाङ्गीकारात्

" आत्मावा इदम्’

इत्यादि श्रुत्यन्तरानुसारेण सदेवेत्यादावपि एकत्वस्यैव विधानमिति सिद्धान्तस्थितिः ॥ अनन्तरमद्वैत सिद्धौ ‘नच सद्व्यति रँकेण असच्वोक्तौ सदात्मना सत्यत्वमागच्छतीति वाच्यम् ; आगच्छतु नाम, कोहिनाम ब्रह्माभिन्नस्यारत्यत्वसाधनाय

प्रवृत्तो यो विभीयात् । अद्वैतवाक्यस्य च पविधतात्पर्यलिङ्गवत्तय बलवस्वेन आविद्यकद्वैतप्रतिपादकत्वं सृष्ट्यादिवाक्या

नाम् ’ इत्याद्युक्तम् ॥ अत्र गुरुचन्द्रिका-’ आविद्यकेति । फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गमितिन्यायेन द्वैतवाक्यानामद्वैतवाक्य शेषत्वात्तदनुसारेण कारणव्यतिरेकेण कार्य नास्तीत्यादिज्ञापनद्वारा अद्वैतव्रह्मण्येव सृष्ट्यादिवाक्यानां तात्पर्यम्’ इति ।

फलवत्सन्निधावित्याद्यर्थस्तु प्रागुदाहृत (१२८. पु) सूत्रभाष्येऽपि स्फुटः ॥

[ जिज्ञासा १.१ १

’ सदेव’ इत्यादेस्सफलत्वेन सविशेषपरत्वस्थापनम्

६२२

श्रीभाष्यम

जगन्निमित्तत्वं सर्वशता सर्वशक्तियोगः सत्यसङ्कल्पत्वं सर्वान्तरत्वं सर्वाधारत्वं सर्व

नियमन मित्याद्यनेककल्याणगुणविशिष्टतां कृत्स्सस्य जगतस्तदात्मकतां प्रतिपाद्य श्रुतप्रकाशिका

आदिशब्देन सृष्टव्युपयोगिनः श्रुत्यन्तरसिद्धा गुणा गृह्यन्ते । ऐतदात्म्यमित्यनेन कृत्स्नस्य जगतः तदात्मकता तत्सत्यमिति तदात्मकत्वेनैव जगतः प्रामाणिकत्वम्

जगतस्त्वनिष्ठत्वेन प्रतीतिः भ्रान्तिरित्यर्थः

।

चावगम्यते ।

अतः

कृत्स्नस्य जगतः स आत्मा। ऐतदात्म्यमिदं सर्व स आत्मेति निर्देश: ‘रामानुजं लक्ष्मणपूर्वजं च ’ इतिवदन्योन्य गूढार्थसङ्ग्रहः अत्र षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वेन अद्वैतवाक्यस्य प्राबल्यमुक्तम् ।

‘सदेव ’ इत्यादिवाक्यमपि सृष्टिप्रकरणस्थमेव ।

एकविज्ञज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञायां परिणाम्युपादानोपादेयभावस्य स्फुटत्वात् । ‘घटादिकं स्वोत्पत्तिपूर्व मृदेवासीदित्यादि वत् सदेवेत्यादिवाक्यांमति’ चन्द्रिकायामेवोक्तेः । नैयायिकसम्मतासत्कार्यवादनिरास: एतद्वाक्ये स्फुट इति परसम्मतमद्वैतं

तेनच परिणाभ्युपादान

।

नात्र विवक्षितम् । नानानामरूपनिबन्धन बहुत्वविरोध्येकत्वस्यात्र विधेयतया विवक्षितत्वात्

त्वस्यैव सिद्धेः । अद्वितीयपदस्य सजातीयस्वान्यनिषेधपरत्वेन निमित्तकारणपरत्वात् । उपलक्षितपरत्वस्य निश्चायकं नकिं चित्तात्पर्यलिङ्गमत्र वर्तत । एवमद्वितीयपदस्य परसम्मतार्थनिर्णायकमपि न तात्पर्यलिङ्गमत्र पश्यामः । निर्विशेषस्यात्र विवचानिश्चयेन फलवत्त्वसाधनानन्तरं फलवत्सन्निधावित्युक्तिसम्भवः । तत्साधनमेव न सम्भवति ; उक्तयुक्तेः ॥

किंच ‘हन्ताहमिमास्तिस्रो देवताः इत्यत्र हन्तेतिशब्देन प्रयोजनकथनेन सविशेषपरत्वं ’ सदेव’ इत्यादेर्नि ,

र्धारितम् । ‘हन्तहर्षेऽनुकम्पायाम्’ इत्यमरः । लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् ’ इत्यत्र स्वानन्दः सृष्टयादेः फलम्। ‘वैषम्य ,

८

।

नैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् तथाहि दर्शयति ’ इत्यत्र परानन्दः फलमिति च सूत्रकृता निर्णीतम् राजकुमारन्यायसम्प्रदाया नुमारेण ब्रह्मप्राप्तिप्रतिपादकश्रुतयस्सर्वा अपि जगन्महाराजकुमारस्य तद्राजप्राप्तिप्रतिपादनेन सविशेषविद्यायाः फलं ।

प्रतिपादयन्त्यः ‘ सदेव ’ इत्यादेरपि सविशेषपरतां प्रतिपादयन्ति

सामरस्यमेकविधप्रामाण्यामित्यादिकम्

४

सृष्ट्यादिवाक्यानां ब्रह्मप्राप्तिप्रतिपादकवाक्यानां च

औपनिषदपरमपुरुष’ इति श्रीभाष्यसूक्तिविवरणावसरे सभ्यगुपपादितम् ।

अत्र जगदुपादानत्वं जगन्निमित्तत्त्वमित्युपक्रम्य सर्वनियमनमित्यन्तोक्तगुणाः ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे

व्याकरवाणि ’ इत्यन्ते वाक्ये विवक्षिताः, इत्युत्तरत्र श्रीभाष्ये, वेदार्थसंग्रहे श्रुतप्रकाशिकादौ च व्यक्तम् ॥ कृत्स्नस्य जगतः इत्यादि । ‘ ऐतदात्म्यामिदम्’ इत्यत्र सर्वशब्दः अचिजीबोभयपर: । ’ सन्मूला: ’ इत्यादि

पूर्ववाक्ये प्रजाशब्दस्य जीवपरत्वात् । प्रजाशब्दस्य जनिमदचेतनमात्रपरत्वमित्यद्वैतसिद्ध्युक्तिरनुपादेया ।

’ सर्वाः प्रजाः ८

सतिसम्पद्य न विदुः सति सम्पग्रामह’ इति ’ सतआगम्य न विदुः सतआगच्छामह’ इति छान्दोग्ये एव उत्तरत्र प्रजा शब्दस्य बद्धजीवपरतायाः परेषां सम्मतत्वात् अत्र वैषम्यकल्पनस्य निर्युक्तिकत्वात् । ’ सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्टः मत्तः

स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । ईश्वरस्सर्वभूतानाम्’ इत्यादिगीतावचनैः ’ अन्तः प्रविष्टश्शास्ताजनानाम् ’ इति श्रुत्यादिभिश्च ,

अत्र बद्धजीवपरतायाः श्रुत्यादिसिद्धत्वादित्याशयः ॥

‘ तत्त्वमसि ’ इत्यत्र भगवत्परितन्त्र्यस्यत्र विवक्षितत्वसाधनम्

६२३

श्रीभाष्यम्

एवंभूतब्रह्मात्मकस्त्वमसीति श्वेतकेतुं प्रत्युपदेशाय प्रवृत्तत्वात्प्रकरणस्य | श्रुतप्रकाशिका

सम्बन्धित्वतात्पर्यातिशयकृतः । यद्वा ‘सतआत्माऽन्तर्यास्यमृतः’ इतिवत्कृत्स्नजगदन्तर्यामित्वात्तवात्मा स इत्यर्थः ।

तस्मात्त्वंशब्दतदर्थतद्वुद्धयस्त त्पर्यन्ता इति ’ तत्त्वमसि’ इत्यस्यार्थइत्याह – एवं भूतेति । एवंभूतशब्देन तत्पदस्य प्रकृत परामर्शित्वं सूचितम् ॥

गूढार्थसंग्रह:

‘ ऐतदात्म्यमिदम्’ इति सामान्येनोक्तार्थस्य ’ तत्त्वमसि ’ इति विशेष उपसंहारः’ इतिउत्तरत्र वक्ष्माणार्थमभिप्रे

त्याह–एवंभूतब्रह्मात्मकस्त्वमसीतीति । ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वे तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ इति वाक्यस्यैव ।

नवकृत्वोऽभ्यासः, नतु ‘तत्त्वमसि ’ इत्येतावन्मात्रस्य

तेन प्रागुक्तार्थ एवात्र विवक्षित इति प्रतीयते ‘उभयव्यपदे

शाचहिकुण्डलवत्’ इति सूत्रे ‘एषत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति श्रुति: (ब) ’ तत्त्वमसि’ इति श्रुतिश्चकाथिंकेति ' (शं.भा) परैरुक्तम् । काण्वमाध्यन्दिनपाठभेदेन ‘सत आत्मा, एषत आत्मा’ इति किंचिद्वैलक्षण्वम् । अस्य वाक्यस्य

द्वाविंशतिवारमभ्यासः । ’ अन्तरोयमयति’ इति पूर्ववाक्यम् । ‘अन्तर्यामी’ इत्युत्तरवाक्यम् । इत्थं च वाक्ययोर्द्व योरेकोऽर्थः इति स्फुटं प्रतीयते । त आत्मा ’ इति द्वाविंशतिवारमभ्यस्तषष्ठ्या भेद: प्रतीयते । एवमन्तर्यामित्वनि 6

।

बन्धनमेवात्मत्वमिति च

ऐतदाम्यमिदं सर्वम्’ इति पूर्ववाक्ये एष आत्मा यस्त्र एतदात्मा एतदात्मनो भावः

ऐतदात्म्यम्’। इति परैः (शं. उ. मा) विवृतम् । एतद्विवरणमनुसृत्य ब्रह्मविद्याऽऽभरणे सर्वस्य एतदात्मा भेद एव विवक्षित

‘ संबन्धाभिधानंस्वतलौ’ इति वैयाकरणनिष्कर्षदिशा नायमर्थो युक्तः । एतदेवाभिप्रेत्याद्वैतसिद्धौ ऐतदात्म्यमित्यत्र बहुव्रीह्यनन्तरं स्वार्थेष्यञि’ इत्युक्तम्। एवं च ब्रह्मान्तर्यामिकत्वनिबन्धनं ब्रह्मात्मत्वं पूर्ववाक्ये विवक्षित ।

इति प्रतिपादितम् (

मिति उत्तरवाक्येऽपि स एवार्थो युक्त इति भावः ॥

प्रकरणस्येति । ‘ स्तब्धोस्युत तमादेशमप्राश्यः’ इत्युपक्रमे आदेशशब्देन प्रशासिता प्रतिपादितः । तेन निमि ।

त्तकारणत्वमभिहितं भवति

तच्च ’ सदेव इत्यादिवाक्ये उपादानत्वकथनपूर्वकम् ‘अद्वितीयम्’ इत्यनेन व्यतिरेकेण

दृढीकृतम् ‘ सन्मूलास्सोम्येमाः सर्वाः प्रजा: ’ इत्यत्र उक्तार्थप्रतिपादनपूर्वकं ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ इति सर्वस्य सद ।

,

न्तर्यामिकत्वेनअ त्मित्वमभिधाय ’ तत्त्वमसि, श्वेतकेतो’ इत्यत्र जीवस्य सदात्मकत्वप्रतिपादनेन जीवस्य परमात्मपारतन्त्र्यं

प्रदर्शितं भवति । आदेशशब्देन उपक्रमे राजत्वसूचनेन राजकुमारन्यायः सृष्टिवाक्येषु विवक्षित इति प्रतीयते ‘श्वेत केतो’ इति सम्बोधनेन भवतः मत्पुत्रस्य यथा मत्पारतन्त्र्यम्, एवं सकलजगन्महाराजकुमारभूतानां जीवानां सर्वेषां

।

तदन्तर्यामिकत्वेन तद्राजपारतन्त्र्यम् इत्युपक्क्रमोपसंहारादिपर्यालोचनया प्रतीयते

तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये 6

अथ संपत्स्ये ’ इति फलवाक्येऽपि सत्संपत्तिप्रतिबन्धक विमोक्षानन्तरमेव सत्संपत्तिः प्रतिपाद्यते । तत्रहि जीवब्रह्माभेदक थैव नास्ति । प्रतिबन्धकच भगवन्निग्रह एव । तन्निवृत्यनन्तरं ’ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’’ परंज्योतिरुपसंपद्य ’ ’ ब्रह्मलोकमभि

सम्पद्यते’ इत्यादिश्रुत्यानुगुण्येन सत्सम्पत्तिः सद्विद्यायामेवोत्क्रान्तिप्रतिपादनेन उत्क्रान्तिगत्यनन्तरं देशविशेषे ब्रह्मप्रा प्तिरूपैव विवक्षिता। ‘ आचार्यवान्पुरुषो वेद ’ ’ तद्धास्य विजज्ञौ’ इत्यत्र एतदर्थज्ञानमेव विवक्षितम् । एवमर्थस्य श्रुतौ विवक्षाऽङ्गीकारेण द्रमिडाचार्यसम्मत राजकुमारन्यायसम्प्रदायोऽपि समञ्जसो भवतीति भावः ॥

(श्रु.प्र) ‘तमादेशम्’ इत्यत्र आदेशशब्दार्थविचारः

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रुतप्रकाशिका

अस्यास्सद्वियायास्सविशेषवस्तुन्यैव पविधतात्पर्यलिङ्गं विद्यते | उपक्रमे बाबत् - ’ उततमादेशमप्राक्ष्यः’ इत्यत्र प्रशासिताऽभिधीयते । अत्र आदेशशब्देन श्लोकाचाचार्यपादैरुक्तौ

छान्दोग्ये केचिदाहुर्दिशतिरुततमादेशमप्राक्ष्यइत्य त्राङ्पूर्वस्तूपदेशं प्रकटयति सतो न प्रशास्तिं घञन्तः । नोकर्तयस्तिकर्मण्यगणिघञिह सत्कर्तृशास्तौ न कर्म स्यात्स्यात्कर्मोपदेशे तदिदमुदितमादेशवाचोपदेश्यम् ॥

अत्र ब्रूमः प्रशास्तिं वदति दिशिरसावाङ्मुखो नोपदेशं शास्ता सोऽतिप्रसिद्धो नहि परइहचापेक्षितार्थप्रसङ्गः ।

युक्तोऽसाधारणोक्त्या घञगणि करणेऽप्यत्र वैवाक्षिकत्वं

1917

शाब्दोक्तं कारणानां ननु करणतया कर्तरि स्याद्विवक्षा ॥

इति । आदेशशब्देनोदेश्यमुच्यते प्रकृत्यर्थ उपदेशः प्रत्ययार्थः कर्मत्वम् ’ अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् ’ इति कर्तृ व्यतिरिक्तकारके घञो विहितत्वादुपदेशे ब्रह्मणः कर्मत्वोपपत्तेश्च । प्रशासनेतु ब्रह्म न कर्म अपितु कर्तृ कर्तृव्यतिरिक्तका रकेहि घञ्प्रत्ययविधिः नात्र कर्तरि कप्रत्यय उपपद्यते । ‘किङतिच’ इति गुणप्रतिषेधादादेशशब्दरूपासिद्धेः । नापि पचाद्यच्प्रत्यय उपपद्यते दिशिधातोरिगुपधत्वेन ‘इगुपधात्कः’ इत्यपवादसूत्रेण कप्रत्ययप्राप्तेर्गुणाभावात् । अतो घञ्प्र

त्ययान्तएवायमादेशशब्दः, सच प्रत्ययः कर्तर्यविहित इति कर्मार्थस्यैव युक्तत्वादुपदेश्यमेवादेशशब्दवाच्यमिति ॥ अत्रोच्यते—प्रकृत्यर्थशासनं प्रसिद्धिप्राचुर्यात् । अन्यथा स्वारस्यभङ्गात् । ‘आङ्पूर्वो दिशतिर्नियोक्तृप्रयोजन ८

वचनः। उपपूर्वस्तु नियोज्यप्रयोजनवचन’ इतिहि न्यासकारः । नियोक्तरि प्रयोजनं यस्य तस्यार्थस्य वाचकइत्यर्थः। एव मन्यत्रापि । किंच उपदेश्यत्वं लौकिकालौकिककर्मब्रह्मभागार्थसाधारणम् । शासितृत्वंतु ब्रह्मणोऽसाधारणम् ‘अन्तःप्र

विष्टश्शास्ताजनानाम्’

6

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि’ इत्यादिश्रुतिभिर्निरुपाधिकप्रशानस्य ब्रह्मासाधार

णत्वश्रवणात् । निरुपाधिकोपदेश्यत्वं ब्रह्म(णइत्य)णो) साधार(ण्य) ण) मितिचेन्न; इष्टप्राप्तयनिष्टनिवृत्तितत्साधनेषु साधारण्यात् यद्यप्यपारमितसुखप्रातिदुःखनिवृत्त्यादि साक्षादुपदेश्यं स्यात् तथाऽपि संसारनिवृत्तिब्रह्म तदुपासनानामुपदेश्यत्वं साधारणम्

मष्टव्यस्योपदेश्यत्वमर्थसिद्धम् । अतउपदेश्यत्वकथनवैयर्थ्यं च ॥

ननु ’ येनाश्रुतं श्रुतम’ इत्यनेनैकवाक्यत्वात् स्वज्ञाने नान्यज्ञान हेतुताविशेषितमुपदेश्यत्वमसाधारणमितिचेत्— तथाऽपि तादृशमुपदेश्यत्वं प्रतिज्ञाचाक्येन प्रष्टव्यत्वोत्क्त्याचार्थसिद्धमित्यनपेक्षितोपदेश्यत्वकथनादपेक्षितं प्रशासितृत्वमेव

वाच्यमिति युक्तम्। येनाश्रुतमित्युपादानत्वे सिद्धे प्रशासितृत्वेनहि निमित्तवं सिध्येत् । निमित्तान्तरेसति श्ह्येकविज्ञा

नात्सर्वविज्ञानं नोपपद्यते । अतः प्रतिपिपादयिषितवस्तुनो विवक्षितासाधारणाकारावशिष्टतयैव प्रतिपादनमुचितम् । बञूप्रत्यस्यतु करणे व्युत्पन्नत्वात् ‘विवक्षातःकारकाणां प्रवृत्ति: ’ इति शाब्दोक्तन्यायेन कर्तर्येव (का(क)रणान्तरनैरपे क्ष्येण साधकतमत्वत्रिवक्षया तथा प्रयोग उपपद्यते । अकर्तरीति सूत्रस्य प्रयोजनं करणत्वविवक्षया विना कर्तर्यसाधुत्वेन प्रयोगनिवृत्तिः । उपदेशपक्षे प्रकृत्यर्थास्वारस्यं प्रत्ययस्वारस्यं च । प्रशासनपक्षेतु प्रत्ययास्वारस्यं प्रधानभूतप्रकृत्यर्थखार स्यमर्थौचित्यंचेति वैषभ्यम् । अतः प्रशासितैवादेशशब्दामिधेय इति स्वीकर्तुं युक्तम् ॥

जिशासा १-१-१ ]

'

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यादिश्रुतेस्सविशेषविषयकत्वम् श्रीभाष्यम्

प्रपञ्चितश्चायमर्थो वेदार्थसंग्रहे । अत्राप्यारम्भणाधिकरणे निपुणतरमुपपादयिष्यते । ‘अथ परा यया तदक्षरम्’ (मु. १.मुं. १.ख. ५) इत्यत्रापि प्राकृतान् हेयगुणान् प्रतिविध्य नित्यत्व

विभुत्वसूक्ष्मत्वसर्वगतत्वाव्ययत्वभूतयोनित्वसार्वज्ञ्यादि कल्याणगुणयोगः श्रुतप्रकाशिका एवमुपक्रमे निरुपाधिकप्रशासनगुणयोग उक्तः । तथा जगदुपादानत्वं निमित्तत्वं तदनुगुणसार्वज्यसर्वशक्तित्वादिकं चावगतम् ।

उपसंहारे च ‘ तत्त्वमसि ’ इति सामानाधिकरण्येन जीवान्तर्यामित्वं नाम गुणविशेष उक्तः

।

बहुश आवर्तितत्वादभ्यासोऽप्यस्ति ।

सिद्धा

अस्यैवार्थस्य

एवं ब्रह्मणो जगत्कारणत्व जगदन्तरात्मत्वादिगुणानां प्रमाणान्तराप्रतिपन्नत्वादपूर्वता

एवमुपासकस्य * C तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्ये’ इति शरीरपातानन्तरं मोक्षश्रव ।

णात्फलमपि विद्यते

पितुः पुत्रप्रति प्रतिवचनरूपत्वादर्थवादश्च लब्धः । मृत्पिण्डादिदृष्टान्तोपपादनादुपपत्तिश्चेति ॥

अस्मिन् दृष्टान्तत्रयेऽपि विवर्तपक्षानुगुणः कोऽपि दृष्टान्तो न दृश्यते ; अपितु परिणामपक्षानुगुण एव दृश्यते

।

दाष्र्ष्टान्तिकविषयवाक्येऽपि ’ तत्तेजोऽसृजत ’ इत्युक्तं नतु त (था (द) भ्रमदिति अतोऽस्यां श्रुतौ विवर्तपक्षप्रसङ्गोऽपि नास्ति श्रुत्यन्तरेषु च ’ तदात्मानस्वयमकुरुत’ इत्यादिकं श्रूयते नतु व्यवर्ततेति । सूत्रं च ‘परिणामादिति’ नतु विव

र्तादिति । स्मृतिषु च—

कटकमकुटकर्णिकादिभेदैः कनकमभेदमपीष्यते यथैकम् ।| क्षितितलपरमाणवोऽनिलान्ते अतश्श्रुतिस्मृतिसूत्रस्वारस्यात्परिणामएवाभ्युगन्तव्यः

।

।

इत्यादिषु परिणामपक्षा एव दृश्यन्ते

सच परिणामस्सद्वारक एव

भवितुमर्हति । निर्विकारत्वनिर्दोषत्वानुप्रवेश शरीरशरीरिभावादिविषयानेकश्रुतिस्वारस्यादन्यथा तद्विरोधप्रसङ्गाच्चेति । एक

विज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञावाक्यं किं कथं ? तदुपपादनमित्याशङ्कायामेतद्विस्तरो वेदार्थसंग्रह इत्याह - प्रपतिइति । अत्रा पेक्षितार्थः कथं ज्ञास्यत इत्यत्राह - अनापीति | निपुणतरं - तस्याधिकरणस्य * एतदर्थैकविषयत्वादिति भावः ॥ wateos,

अनन्तरोदाहृताथा: परविद्यायाः सविशेषपरत्वमाह -अथ परेत्यादिना । अपाणिपादमित्यन्तानां पदानां विषयमाह ।

प्राकृतानिति

प्राकृताः प्रकृतिसंबन्धिनः अनेन पदेन क्वचित्सिद्धस्यहि क्वचिन्निषेध इति निषेध्यानां क्वापि सिद्धिर्द गूढार्थसङ्ग्रहः

एतावता एक एव अद्वितीयशब्दरूपावधारणत्रयसद्भावेन ’ तत्त्वमसि ’ इति नवकृत्वः अभ्याससत्वेन च सद्विद्यायां

निर्विशेषप्रतीतिः स्फुटेति परसम्मतार्थ: पर्यालोचितः । अथ परविद्या निर्विशेषविषयिणी, अपराविद्यैव सविशेषविषयिणी पर विद्याफलमेव ‘ ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति ’ इति जीवब्रह्माभेदरूपमुपसंहारे विवक्षित मिति परोक्तार्थं पर्यालोचयति अथ परां यया

तदक्षरमित्यादिना । प्राकृतान् हेयगुणान् प्रतिषिध्येति । ‘यत्तदद्वेश्यम्’ इत्यादिना निषेधमुखेनोपक्रमात् । निर्वि शेषविषयत्वमिति परे वदन्ति । अत्र अद्रेश्यमित्यादिना अपाणिपादमित्यन्तेन निषेध्यतया विवक्षिताः सर्वे धर्माः प्रकृ तिसंबन्धनिबन्धना एवेति तन्निषेधमात्रेण निर्गुणस्यात्र प्रतीतिशङ्काऽपि नोदेतीति भावः ॥

नित्यत्वविभुत्वेत्यादि । ’ नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदद्व्ययं यद्भुतयोनि परिपश्यन्ति धीराः । यस्सर्वशस्सर्ववित्’ 6

इत्यादौ नित्यत्वादिगुणाः स्फुटं प्रतीयन्ते ॥ 79

६२६

८

सत्यंज्ञानम् ’ इत्यत्र भाष्यप्रदीपानुसारेण सामानाधिकरण्यस्य प्रवृत्तिनिमित्तभेदघटितता [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

परस्य ब्रह्मणः प्रतिपादितः । ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ (तै.आ.१) इत्यत्रापि श्रुतप्रकाशिका

शिंता भवति । प्रकृतिगताः, प्रकृतिसंसर्गप्रयुक्ताः जीवगतादोषाश्च, प्राकृताः । अद्रेश्यमग्राह्यं, प्रत्यक्षागोचरमनुमानाद्यगो चरम् । यद्वा चक्षुरगोचरमिन्द्रियान्तरागोचरम् | अगोत्रमवर्ग - प्राकृतनामरूपरहितम् । अचक्षुश्त्रोत्रम्-इन्द्रियाधीन ज्ञानं न भवति अपाणिपादं इन्द्रियाधीनचेष्टं न भवति ‘अपाणिपादो जवनो ग्रहीता '

‘पश्यत्यचक्षुस्सशृणोत्यकर्णः '

इति श्रुतेः । अनेन पदद्वयेन जीवगतहेयनिषेधः । इन्द्रियाधीनज्ञानत्वं तदधीन प्रवृत्तित्वमपि जीवगतधर्मः । सर्वगतं सुसू सूक्ष्मतयाहि व्यातिः, नित्यत्वेन कालापरिच्छेदः

।

क्ष्ममिति पाठक्रमः तथाऽप्यर्थक्रमेण व्याख्यातं सूक्ष्मत्वसर्वंगतत्वेति विभुं–प्रभुम् । प्रभुत्वं नियन्तृत्वं जगच्छरीरकत्वं फलितम् ।

अनेन वस्त्वपरिच्छेदसिद्धिः । सर्वगतत्वेन देशापरिच्छेदः ।

अव्ययत्वं व्ययशब्दोपलक्षित # दोषविरोधिन्वंनाम गुणइत्यभिप्रायेण कल्याणगुणैस्सह निर्देशः ॥

।

यद्वा अव्ययत्वम् एकरूपत्वं पूर्णत्वं वा । भूतयोनित्वं जगत्कारणत्वम्

एतत्प्रकरणस्थेन यस्सर्वज्ञस्सर्वविदित्य

नेन वाक्येन सार्वज्ञ्यमुक्तम् । सर्वज्ञस्सर्ववित् सर्वे स्वरूपतो वेत्ति सर्व प्रकारतश्च वेत्तीत्यर्थः । परस्य ब्रह्मणइत्यस्य पूर्व सत्यं ज्ञानमित्यादिना । सखल्वेवमुपन्यस्तः |

।

वदर्थः । अथ शोधकवाक्येषु सत्यज्ञानादिवाक्यस्याखण्डार्थत्वं निरस्यति

प्रतिपत्तिसौकर्यायाचार्यपादैः । तथाहि सत्यादिवाक्यं सत्यादिगुणविशिष्टमेव ब्रा प्रतिपादयति नीलमुत्पलमित्यादिषु समा नाधिकरणवाक्येषु विशिष्टैकार्थपरत्वव्युत्पत्तेः । सत्यादिवाक्यस्य च समानाधिकरणत्वाच, तथा च सामानाधिकरण्यलक्षणं

’ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानाम्’ इत्यादिनोक्तं शाब्दैः ॥ तत्र यदुक्तं सामानाधिकरण्यस्यैकार्थ्यपरत्वव्युत्पत्तेरैकार्थ्यास्त्र च पदानां विशेषणमात्रपरत्वे विशिष्टपरत्वेन्चासिद्धेः

स्वरूपमात्रैक्यपरत्वं सत्यादिसमानाधिकरणपदानामास्थेयमिति तदयुक्तम् विकल्पासहत्वात् । किं सत्यादिपदानि तत्तत्प दार्थविरोधिव्यावृत्तिमात्रपराणि उत स्वरूपमात्रपरराणि उत विरोधव्यावृत्त्यवाच्छन्नस्वरूपपराणीति विवेचनीयम् । न ताव द्विरोधिव्यावृत्तिमात्रपराणि व्यावृत्तीनामनेकत्वनैकार्थत्वासिद्धेः । * व्यावत्यानेकत्वाद्व्यावृत्तयाह्यनेकारस्युः । नापि स्वरूप पराणि तथासति * पदानां पर्यायत्वप्रसङ्गात् । प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावेन सामानाधिकरण्यलक्षणहानिप्रसङ्गात् ए(क(के) तरपदवैयर्थ्यप्रसङ्गाच्च ॥

गूढार्थसंग्रहः

परस्य ब्रह्मणः प्रतिपादित इति । परविद्याविषयः परंब्रह्म सविशेषमिति निरूपणन निर्विशेषमिति परसम्मतार्थो ।

नात्र विवक्षितमिति दर्शितं भवति । अयमर्थः अत्रैव उत्तरत्र व्यक्तीभविष्यति

’ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः , इत्यत्र

सूत्रकृताऽपि परविद्यासु सगुणं ब्रह्मैव विषय इति व्यक्तीकृतम् । तत्पदार्थनिष्ठमखण्डार्थवाक्यमपि न परसम्मतनिर्विशेष

सत्यादिशब्दानामर्थः जन्माद्यधिकरणे वक्ष्यते तत्पुरुषः समानाधिकरण: 6

।

।

परमित्याह—सत्यं ज्ञानमनन्तमित्यादि

कर्मधारयः ’ (पा.सू.१.२.४२) इति सूत्रे प्रदीपे ’ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्त प्रयुक्तस्य एकस्मिन्नर्थे वृत्तिः सामानाधिकरण्यमि त्युच्यते नीलोत्पलादिश्च तत्पुरुषः ’ इति उक्तम् । अत्र उद्योतः ‘पर्यायव्यावृत्त्यर्थं भिन्नति । भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तप्रका रकभिन्नोपस्थितिजनकस्येत्यर्थः’ इति । एतेन ‘अनेकार्थाश्रयं च सामानाधिकरण्यम्’ इति महाभाष्यवाक्ये अर्थानाम नेकत्वं प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैव विवक्षितमिति बोधितम् ॥

(श्रु.प्र) विशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्गपरिहारः

६२७

श्रुतप्रकाशिका

नापि तद्वच्छिन्नस्वरूपपराणि विकल्पासहत्वात् । किं विरोधिव्यावृत्तीनां स्वरूपावच्छेदकत्व *मुपलक्षणतया विशेषणतया वा? न तावदाद्यःकल्पः एकेनोपलक्षणेन स्वरूपं प्रतिपन्नमित्युपलक्षणान्तरवैयर्थ्यात् । * उपलक्ष्यावहिर्भूत उप .

लक्ष्यप्रतीत्युपायो धर्म उपलक्षणमितिह्युपलक्षणविदः । तथा च शाखादिषु दृश्यते । तथा च सत्ये (के (क)तरवैयर्थ्य प्रवृ

।

त्तिनिमित्तभेदाभावेन सामानाधिकरण्यलक्षणहानिश्च; कथं तर्हि भवपक्षे जन्मादिबहूपलक्षणत्वमेकस्यैव ब्रह्मणोऽभ्युपग म्यत इतिचेत् उच्यते– तत्र ह्युपलक्ष्यस्य धर्मिणो ब्रह्मण एकत्वेऽपि प्रत्युपलक्षणमुपलक्ष्यधर्मभेदो जन्मस्थित्याद्यनुगुणज्ञान

शक्त्यादिरूपोऽस्माभिरुपगम्यते अन्यथा तत्राप्यनेकोपलक्षणवैयर्थ्य प्रसज्यत एव; त्वत्पक्षेत्वने कोपलक्षणोपलक्ष्यधर्मभेदान भ्युपगमादुक्तदोषो दुर्वार: ; तदभ्युपगमेहि ब्रह्मणस्सविशेषत्वप्रसङ्गः ॥

7500

wan

।

।

नापि द्वितीयः विशेषणभूतानां व्यावृत्तीनामनेकत्वेनैकार्थत्वासिद्धेः विशेष्यान्तर्भूतो विशेष्यप्रतीत्युपायो धर्मोहि विशेषणम् । विशेष्यान्तर्भावोनाम ज्ञाप्यान्तर्भावः विशेषणभूतार्थमेदेऽपि विशेष्यभूतप्रधानार्थैक्यादेकार्थसिद्धिरितिचेत् तत्सखण्डवाक्यार्थवादिनोऽपि समानम् । कस्तर्हि विशेष आवयोरितिचेत् - अयमेव विशेषो यदेकस्य मते पदानां लाक्षणि कत्वमितरस्य पक्षे तेषां मुख्यत्वमिति ॥

।

यच्चोक्तं विशेषणान्तररावशिष्टे वस्तुनि विशेषणान्तरान्वयाद्विशेषणानामन्योन्यसमवायप्रसङ्ग इति

तदसत् विक

ल्पासहत्वात्-

।

पद्जातं श्रुतं सर्वं स्मारितानन्वितार्थकम्

न्याय संपादितव्यक्ति पञ्चाद्वाक्यार्थबोधकम् ॥

इत्युक्तप्रक्रिययाहि वाक्यमर्थमवबोधयति । तत्र किं पदानां पदार्थ (स्मा (स्म)रणदशाया मन्योन्यसमवायप्रसङ्गः १ उत परा ।

मर्शदशायाम् आहोखिद्वाक्यार्थाभिधानदशायां, न तावत्प्रथमःकल्पः स्मारणदशायां पृथक्पृथक्पदार्थस्मरणेन मिथोऽन्वय प्रसङ्गाभावात् नापि द्वितीयः । एकस्मिन्वस्तुन्यविरुद्धाने कविशेषणसमवायस्य प्रत्यक्षाद्यवगतस्य यथावस्थितवस्तुपरामर्श

।

दशायां परामृश्यमानत्वात्

नापि तृतीयः * वाक्यार्थाभिधानदशायां सर्वैः पदैः युपदनेकविशेषणविशिष्टैकवस्तुविषयैक

ज्ञानजनकत्वेन क्रमाभिधानप्रयुक्तान्योन्यसमवायप्रसङ्गाभावात् । यथैवहि द्वे चक्षुषी जातिगुणाद्यनेकाविशेषणावशिष्टैक वस्तुविषयामेकां धियं युगपज्जनयतः तथैवानेकपदानि युगपदेव तत्तद्विशेषण विशिष्ट कवस्तुविषयैक ज्ञान जनकानि भवन्ति ।

• क्रमेणाभिधानेऽपि नान्योन्यसमवायप्रसङ्गः । पदान्तरोपात्ते विशिष्ट विशेष्यांशस्यैव पदान्तरोपात्तविशेषणेन विशेष्य

।

माणत्वात्

तच्च यथादृष्टविषयत्वात्पदानां व्युत्पत्तः । अन्यथा भवत्पक्षे व्यावृत्तिरूपविशेषणानामन्योन्यविशेषणविशेष्य

भावः । क्रमाभिधानप्रयुक्तो दुर्वारः । अतो यथोक्त एव परिहारस्तवापि शरणम् ॥ क्रमेणाभिधानानभ्युपगमे कथमुद्देश्योपादेयविभागसिद्धिरितिचेत् । उच्यते-ज्ञाताज्ञातविभागोह्यद्देश्योपादेयविभागः ।

सच * युगपत्प्रतिपादनेऽपि नापैति । * एकेन वाक्येनैकवस्तुनोऽनेकविशेणान्वये युगपत्प्रतिपाद्ये तत्र विशेषणान्वयः ।

प्रागेव ज्ञातः

विशेषणान्तरान्वयस्त्वज्ञात इति ज्ञाताज्ञातविभागपरामर्श: परामर्शदशायांहि सम्भवत्येव । *

यदप्युक्तं

विशिष्टैक्यप्रतिपादने विशेष्यैक्यवाद्वशेषणैक्यं प्रसज्यत इति । तदपि न साधीयः । विशेष्यमात्रैक्यपरत्वात्समानवि

भक्तेः । तच्च व्युत्पत्तिसिद्धम् व्युत्पत्तिश्च प्रत्यक्षमूला प्रत्यक्षं च विशेष्यक्यमवगमयति । नतु विशेषणानामैक्यं, यथा गौ रित्याद्येकपदप्रयोगेऽपि प्रातिपदिकावगतविशेषणविशेष्यैक्यं तद्गतमेकवचनं नावगमयति, किंतु विशेष्यक्यमेवावगमयति ।

प्रत्यक्षमूला व्युत्पत्तिरेवहि तत्र कारणम् । तथा समानाधिकरणपदसङ्घातस्थसमान विभक्तेरपि विशेष्यैक्यमात्रपरत्वे सैव नियामिका अन्यथा भवत्पक्षेऽप्यसत्यादि प्रतियोगिव्यावृत्तिरूपाविशेषणैक्यप्रसङ्गात् ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

(श्रु.प्र) विशेषणभेदस्य विशेष्यभेदानापादकत्वम्

६२८

श्रुतप्रकाशिका

दिषु विशेषणभेदेऽपि विशेष्यैक्यदर्शनात् ।

।

।

।

।

प्रातिपदिकानां तत्तत्प्रतियोगिव्यावृत्तिविशिष्ट स्वरूपपरत्वेऽपि समानविभक्तेः प्रातिपदिकार्यैकदेशभूतविशेष्यमात्रक्यै परत्वव्युत्पच्या न विशेषणैक्यं प्रसज्यत इतिचेत् तदस्मत्पक्षेऽपि समानम् । आवयोर्विशेषस्तु प्रागेवोक्तः यच्चोक्तं विशेषण मेदेऽपि विशेष्यभेदप्रसङ्ग इति तदयुक्तम् विशेषणभेदमात्रस्य विशेष्यभेदकत्वाभावात् तच्च देवदत्तश्श्यामो युवेत्या विशेषणभेदस्य स्वतःप्राप्तं * विशेष्यभेदकत्वं प्रत्यक्षेण तत्रापोद्यत इतिचेन्न

• ‘घर्मिवाचकपदैक्यात्समानविभक्तिनिर्देशाच्चैक्यप्रतीतेः । खण्डो मुण्डः पूर्णशृगौरित्यत्र धर्मिवाचकपदैक्ये समान `विभक्तिनिर्देशे सत्यपि विशेषणभेदाद्विशेष्यभेदः प्रतीयत इतिचेत् - मैवं यतःस्वतः प्राप्तं तयोर्विशेष्यैक्यप्रत्यायकत्वं प्रत्य

क्षेण तत्रापोदितम्। परोक्षविषये खण्डो मुण्ड: पूर्णशृङ्गो गौरित्यादिवाक्ये प्रयुक्ते खण्डत्वादिविशेषणभेदे विशेष्यभेदप्र तीतिर्दृश्यत इतिचेत् परोक्षविषयेऽपि देवदत्तश्श्यामोयुवेत्यादिवाक्ये प्रयुक्ते विशेषणभेदेऽपि विशेष्यैक्यप्रतीतिर्दृश्यत इति •समानश्चर्चः ॥

को निर्णायक इतिचेत् यज्जातीयविशेषणानां नियमेन भिन्नाश्रयत्वं दृष्टं प्रत्यक्षेण तज्जातीयविशेषणानां परोक्षत्वे

ऽपि विशेष्यभेदापादकत्वम्, यथा खण्डत्वादीनां यज्जातीयविशेषणानां भिन्नाश्रयत्वनियमो न दृष्टः तज्जातीय विशेषणानां

धर्मिवाचिपदैक्ये समानविभक्तिनिर्देशे चैकविशेष्यनिष्कर्षकत्वं युक्तं यथा नीलत्वादीनामिति । यच्चोक्तम् समानविभक्त्य

वगतैक्यविरोधाद्विशेषणपरित्याग इति, तदप्ययुक्तम् । प्रातिपदिकाभिहितविशेषणान्वयविरोधादैक्यपरित्यागापत्तेः । तथाहि यदि समानविक्त्य(न्वया)वगतत्वादैक्यं न हातुं शक्यते तर्हि प्रातिपदिकावासितविशेषणान्वयः कथमिव हातुं शक्यते यथा नीलमुत्पलमित्यादौ । तत्र प्रत्यक्षसिद्धत्वादङ्गीक्रियत इतिचेत् तत्रैक्यप्रतीतिरपि तथैवेति किं न स्यात् ? समानविभक्ति निर्देशे परोक्षेप्यैक्यप्रतीतिर्दृश्यत इतिचेत् तथैव प्रयोगे परोक्षेऽपि प्रातिपदिकावगतविशेषणान्वयप्रतीतिर्दृश्यत एव । तस्मा दैक्यप्रतीतिश्शाब्दीचेत् विशिष्टप्रतीतिरपि शाब्दीति न कश्चिद्विशेषोऽन्यत्राभिनिवेशात् ॥

किंच प्रातिपदिकावगतविशेषणान्वयपरित्यागहेतुभूतसमानविभक्त्यवगतमैक्यं किं स्वरूपम् उत तदतिरिक्तम् । अनतिरिक्तपक्षे हेत्वसिद्धिः

।

।

तदतिरिक्तपक्षे सविशेषत्वप्रसङ्गः

प्रातिपदिकावगतस्वरूपातिरेकेण (समान) विभक्त्या कस्य

चिदैक्यस्याप्रतिपादनात् । नहि स्वरूपमात्रविरोधात् विशेषणपरित्यागः व्यधिकरणवाक्येष्वपि तच्यागप्रसङ्गात् । प्रातिप दिकावगतं स्वरूपं निर्विशेषमिति प्रतिज्ञाय समानविभक्तेरैक्यावगमादित्युक्ते स्वरूपावगमादित्युक्तं स्यात् । ततश्चैक्याव गमविरोधरूपहेत्वसिद्धिः ॥ स्वरूपंतु विशेषणान्वयाविरुद्धं व्यधिकरणवाक्येषु विशेषणान्वयावगमादित्युक्तम् ॥

किंच समानविभक्त्यवगतमैक्यं प्रातिपदिकार्थैकदेश भूतविशेष्यमात्रस्येत्युक्तत्वात्तस्य च विशेषणभेदाविरोधित्वान्न ताद्वरोधानेबन्धनविशेषणत्यागो युक्तः ।

अतो न निर्विशेषत्वं वस्तुनः कार्ण्यव्यावृत्तं पीतिमव्यावृत्तं शौक्लयमित्यादिषु

प्रतियोगिभेदस्य तत्तद्व्यावृत्तस्वरूपस्य च शब्दोपात्तत्वान्नलक्षणाप्रसङ्गः । सत्यादिवाक्येतु न तथेति विशेषः । एवं शौक्लया

।

दिदृष्टान्तवाक्यात्सत्यादिदान्तिकवाक्यस्य शब्दद्वारकं वैषम्यमुक्तम्

अर्थद्वारकं च वैषम्यं पूर्वोक्तं द्रष्टव्यम् । कथमि

तिचेत् इत्थं-शौक्लयोदःकस्यचिहृव्यस्य द्रव्यान्तराद्व्यावर्तकधर्मतया धर्मान्तरानपेक्षत्वं युक्तम् । ब्रह्मणस्तुन तथात्वमिति

स्वरूपातिरिक्तव्यावर्तकधर्मा (न्तरा)ऽपेक्षाऽस्त्येव । नहि परनिर्वाहकत्वानभ्युपगमे स्वनिर्वाहकत्वसम्भवः ॥ किंच शौक्लयादिस्वरूपस्फुरणेसति न कर्ष्यायासप्रसङ्गः । अतस्तत्र स्वरूपमेव व्यावृत्तिरिति युक्तमभ्युपगन्तुम् । ब्रह्मस्वरूपस्फुरणेऽपि तदितराध्यासाभ्युपगमाद्रजतादिव्यावर्तकाधिष्ठानस्वरूपातिरिक्तशुक्तित्वादिवत् सर्वाध्यासाधिष्ठान ब्रह्म

६२९

श्रीभाष्यम्

सामानाधिकरण्यस्यानेकविशेषणविशिष्टैकार्थाभिधानव्युत्पत्त्या न निर्विशेषवस्तुसिद्धिः । प्रवृत्तिनिमित्तभेदेन

श्रुतप्रकाशिका

स्वरूपातिरिक्तसकलेतरव्यावृत्तिरूपधर्मोऽवश्याभ्युपगमनीयः । यच्चोक्तं वाच्ये प्रधानांशस्य प्रतिपादनान्नलक्षणेति । तद् प्यसत् विशेषणद्वारेण विशेष्यपर्यवसायिनश्शब्दस्य द्वारानमिधाने द्वार्यभिधानासिद्धेः । * अलाक्षणिकत्वेऽपि विशिष्टा मिधानस्वरसस्य शब्दस्य विशेष्यमात्रपरल्वे स्वारस्यहानिरवर्जनीया सान्त्र न विरोधाभावे युक्ता ॥

यच्च ‘विषं भुङ्क्ष्वे’ त्यादिषु सर्वपदलक्षणा दृष्टेति । तच्च विधिप्रत्ययांशस्य मुख्यार्थत्वादयुक्तं तत्र विधिप्रत्यय

ब्यतिरिक्तशब्दलक्षणा च मुख्यार्थत्वे प्रमाणान्तरविरोधात् स्वीक्रियते, प्रस्तुतेतु विरोधाभावान्न सा युक्ता । * विमतं वाक्य मखण्डा समानाधिकरणवाक्यत्वात् सम्प्रतिपन्नवदितीदृश्यनुमानोक्तिरनुपपन्ना वाक्यमखण्डार्थमिति पदयोरर्थभेदोऽस्ति वा नवा । अस्तिचेत्प्रतिज्ञावाक्यएव हेतोरनैकान्त्यम् । नचेदखण्डार्थत्वं प्रतिज्ञातमेव न स्यात् दृष्टान्तस्य साध्यवेकल्य मत्रर्जनीयम् । प्रकृतिप्रत्ययात्मक पदपुञ्जरूपत्वात्सर्ववाक्यानां यदि भावरूपखण्डार्थप्रतिपादनासमर्थमिति प्रतिज्ञा तर्हि

साध्यधर्मवचनान्तर्गतयोस्समानाधिकरणयोर्भावरूपखण्डशब्दयोरनैकान्त्यम्, तस्मात्सत्यादिवाक्यं सत्यत्वादिविशिव ब्रह्म |

प्रतिपादयतीति सिद्धम् तदिदमुच्यते – सत्यं ज्ञानमित्यादिना ॥

।

तत्र निर्विशेषपरत्वाभावं सोपपत्तिकं प्रतिजादीते । सत्यं ज्ञानमिति ।

हेत्वंश विवृणोति

सामानाधिकरण्यलक्षणप्रत्यभिज्ञपशब्दैः

प्रवृत्तीति । ततः किमित्यपेक्षायामन्वयमुखेन व्यावृत्तिमुखेन वा प्रवृत्तिनिमित्तभेदस्यावश्याश्रयणी गूढार्थसंग्रह:

उक्तं च शङ्कराचार्यैः तत्त्वोपदेशे ‘सामानाधिकरण्यंहि पदयोः तत्त्वमोर्द्वयोः । सम्बन्धस्तेन वेदान्ते ब्रह्मैक्यं प्रति

।

पाद्यते ॥ (२६) भिन्नप्रवृत्तिहेतुत्वे पदयोरेकवस्तुनि । वृत्तित्वं यत्तथैवैक्यं विभक्त्यन्तकयोस्तयोः ॥ (२७) सामानाधि करण्यं तत् सम्प्रदायिभिरीरितम् ।’ इति इत्यभिप्रेत्याह – प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनेत्यादि । समानार्थ इत्यादिशब्दान्तरं विहाय समानाधिकरणमिति अधिकरणशब्दघटितं निर्दिशतः पाणिनेरयमाशयः । समानं अधिकरणं ययोस्ते समानाधि करणे इति विग्रहे ययोरिति षठ्यां बोध्यबोधकभावसम्बन्ध एव विवक्षितः । यत्पदद्वयवोध्यमधिकरणमेकं ते पदे समाना

धिकरणे । अत्र अधिकरणशब्द निर्देशेन यत्किंचिद्धर्माधिकरणमेकमत्र ग्राह्यम् इति । अत्र अधिकरणे एकत्वोत्तया ध भिन्नौ विवक्षिताविति प्रतीयते । एतदेवाभिप्रेत्य ‘भिन्नप्रवृत्तिनिमित्त ’ इत्यादिकैयटोक्तिः ॥

यद्यपि उद्योते ‘ वस्तुतः पर्यायाणामपि कोशे सामानाधिकरण्यस्येष्टतया ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति सूत्रे

ध्वनितच्चेन इदं चिन्त्यम्’ इति अत्र सूत्रे ’ नामन्त्रित समानाधिकरणे’ (पा.सू.८.१.७९) इति सूत्रेऽपि समानार्थग्वं

सामानाधिकरण्यं तच्च पर्यायशब्दानां सुतरामस्तीति भावः । भिन्नप्रवृत्तिानमित्तंतु भाष्यकृता तल्लक्षणे नाश्रितमिति

तात्पर्यम् । अतएव ‘पट्वी मृज्यौ ’ इत्यत्र युगपदधिकरणतावचनपक्षे पुंवद्भावः शङ्कितः ‘चार्थे द्वन्द्वः ’ इति सूत्रभाध्ये इत्युक्तम् ।

‘नामन्त्रिते’ इत्यादिसूत्रे इह कस्मान्नभवति अनिये देवि सरस्वति

इडे काव्ये विहव्ये एतानिते अघ्निये

नामानि योगविभागःकरिष्यते । नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम् । ततो विभाषितं विशेषवचन मिति’ इति महा

[ जिज्ञासा-१-१-१

भाष्यप्रदीपोद्योते नागेशोक्ताक्षेपस्य परिहारः

६३०

गूढार्थसंग्रहः भाष्यम् । अत्र प्रदीपः । इहेति । ’ नामन्त्रिते समानाधिकरणे’ इति सूत्रं पठितम् । ततः सामान्यवचनं विभाषितं विशेषवचने इति द्वितीयम् ।

ततश्च

पर्यायशब्दानामपि सामानाधिकरण्यात्

अविद्यमानवच्चनिषेधात् निघातप्रसङ्गः ।

योगविभाग इति । पर्यायत्वाच्च सामान्यवचनत्वाभावः । सामान्यस्य विशेषांक्षेपत्वात् एवंचामन्त्रितायुदात्तत्वं सर्वेषामे तेषां भवति’

इति अत्र पर्यायशब्दानामपि सामानाधिकरण्यस्य

स्फुटमुक्त्या भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकत्वं सामानाधिकरण्य

शरीरे नैव निवेशनीयमिति नागेशोक्तमेव युक्तमिति प्रतीयते ॥ तथाऽपि मञ्जूषायां -’ विष्णुर्नारायणः कृष्णः’ इत्यादौ कोशे कृष्णादिशब्दाः अर्थपराः, शक्तिग्रहस्तु पदत्वहेतुकानु मानेन सामान्यत एवं पदप्रकारकः । एवं च विष्णुपदार्थाभिन्नः कृष्णपदार्थ इत्यादिक्रमेण बोध: । अतएव तृतीया ध्याये (पा.३) शङ्करभगवत्पादै: ’ सामानाधिकरण्यं चतुर्धा अव्यासेन अपवादेन एकत्वेन विशेषणत्वेन च । एकत्वेन

‘

यथा द्विजोत्तमो ब्रह्माणो भूदेवः’ इत्युक्तम् नेदं लैकिकं वाक्यं लोकव्यवहारे एकेनैव विवक्षितार्थसमर्पणात् । अन्यस्या ।

नर्थक्येन पर्यायाणां सहप्रयोगाभावात् तस्मात्कोशरूपमेतत् । एतेन कोशस्थपदानां पदपरत्वमित्यपास्तम् न्त्रिते समानाधिकरणे’ इति सूत्रे ‘अघ्निये देवि सरस्वति इडे काव्ये

अतएव 6 नाम

विहव्ये एतानि ते अघ्निये नामानि '

इत्यत्र

समानाधिकरणपरत्वप्रयुक्तमविद्यमानवत्वनिषेधमाशङ्कय सामान्यविशेषवचनत्वाभावमाश्रित्य समाहितम् । अन्यथा

एकार्थ

बोधकत्वरूपसामानाधिकरण्यस्याप्यभावात् तदसङ्गतिः स्पष्ठैवेति नागेशेनैवोक्तम् ॥

एतत्पर्यालोचनायामेकत्वे सामानाधिकरण्यस्य (शं) भाष्योत्तस्य साधनार्थं नागेशस्त्र प्रवृत्तिः प्रतीयते । कोशे

’ विष्णुर्नारायणःकृष्ण’ इत्यादौ विष्णुपदार्थाभिन्नः कृष्ण इति बोधउक्तः ॥ ‘द्विजोत्तमो ब्राह्मणो भूदेवः’ इति भाष्यो(शं)क्तोदाहरणऽपि कोशरूपत्वात् द्विजोत्तमपदार्थाभिन्नः भूदेवपदार्थ इति बोधः इत्यङ्गीकरणीयम् ॥ अन्यथा पर्यायाणां सहप्रयोगाभावरूपाक्षेपस्य

तदुक्तस्यापरिहारस्स्यात्

।

तथा परसम्मतमखण्डार्थत्वं नैव साधितं भवति

।

एवं च तत्तत्पदार्थत्वेनैव पदेनार्थस्य बोधे विषय

एवं ‘अघ्निये देविसरस्वति ’ इत्यादौ अर्थस्य अघ्नयादिपदयोग्य

त्वेन विषयत्वाविवक्षणे नागेशोक्तदूषणापरिहारण तद्धर्मपुरस्कारेण बोध एवाभ्युपगन्तव्यः । अभ्युपगमे च एतद्वाक्यज न्यत्रोधे प्रवृत्तिनिमित्तभेदो वर्तत एवेति सामानाधिकरण्यं निर्व्यूटम् । पर्यायशब्दानामपीत्यादिकैयटोक्तिः अन्नयादिश ब्दानां ते नामानीत्युक्त्या संज्ञाशब्दत्वेन वस्तुतः प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावाभिप्रायेण उपपद्यते । सहस्रनामभाष्ये (शं) योगार्थ स्यापि प्रदर्शनेन ’ अि देवि सरस्वति ’ इत्यत्रापि योगार्थविवक्षायां प्रवृत्तिनिमित्तभेदः सम्भवतीति नानुपपत्तिः ॥ ,

C

चार्थे द्वन्द्वः’ इति सूत्रे ’ युगपदधिकरणचचने द्वन्द्वो भवतीति वक्तव्यम्’ तत्र पुंवद्भावप्रतिषेधः तत्रैतलक्षणे

पुंबद्भावस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः । पट्वी मृद्ध्यौ, समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावः प्राप्नोति ’ इति भाष्यम्। युगपदेकैकेन शब्देन अधिकरणमभिधेयं द्वन्द्ववाच्यं समुदायरूपं यदोच्यते तदा द्वन्द्वः । ’ गामश्वम् ’ इत्यादौतु परस्परनिरपेक्षा स्वतन्त्रा

गवादयो भिन्नैरेव शब्दैः पृथक्प्रत्याय्यन्त इति युगपद्वाचित्वाभावात् द्वन्द्वाभावः । ‘पट्वी मृद्वयौ ’ इत्येकैकेन शब्देन अर्थद्वयस्याभिधानात् सामानाधिकरण्यमस्ति इति प्रदीपः ॥ तत्र प्रदीप एवोत्तरत्र पट्ट्यौ च मृद्ध्यैौचेति अलौकिकप्र

क्रियावाक्ये सामानाधिकरण्यमत्र विवक्षितमिति स्पष्टम् । एवंच ‘पट्वी मृज्यौ ’ इत्यत्र पटुत्वेन रूपेणार्थद्वयं समुदायान्वितं

पट्वीशब्देन मृदुत्वेन रूपेणार्थद्वयं समुदायान्वितं मृद्वीशब्देनोपस्थाप्यत इति प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैकार्थबोधकत्वरूपं सामा नाधिकरण्यमत्र सम्भवत्येवेति पुंवद्भावपरभाष्यं सङ्गच्छत एव । एवं च ’ नामन्त्रिते’ इति सूत्रभाष्यस्योक्तरीत्या साम ८

श्रीभाष्यम्

एकार्थवृत्तित्वंहि सामानाधिकरण्यम् । तत्र सत्यज्ञानादिपदमुख्यार्थैर्गुणैस्तत्तद्गुणविरोध्या

कारप्रत्यनीकाकारैर्वैकस्मिन्नेवायें पदानां प्रवृत्तौ निमित्तभेदोऽवश्याश्रयणीयः । इयांस्तु विशेषः । एकस्मिन्पक्षे पदानां मुख्यार्थता । अपरस्मिंश्च तेषां लक्षणा | नचाज्ञानादीनां प्रत्यनीकता वस्तुस्वरूपमेव । एकेनैव पदेन स्वरूपं प्रतिपन्नमिति पदान्तरप्रयोगवैयर्थ्यात् श्रुतप्रकाशिका

।

यत्वमाह—तत्रेति। तर्हि को विशेषइत्यत्राह - इयानिति । अवश्याश्रयणीय इत्यत्राभिप्रेतं व्यावृत्तीनां स्वरूपमात्रत्वे । सामानाधिकरण्यासिद्धिमुपपादयति एकस्मिन्निति । पर्यायत्वदूषणं स्पष्टमिति तन्न कण्ठोक्तं विशेषण दूषणमाह –नचेति न

गूढार्थसंग्रह: अस्यसम्भवेन अखण्डार्थसामानाधिकरण्यप्रत्याशया

सामानाधिकरण्यशरीरे भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वपरित्यागः नागेशस्य

अभिनिवेशमूलएवेति सिद्धम् ॥

मुख्यार्थतेति । ‘मुख्यार्थवाधे तद्योग ’ (काव्यप्रकाशिका) इत्यादौ शक्यार्थस्यैव मुख्यार्थत्वेन व्यवहारेण शक्या र्थस्यैव मुख्यार्थत्वमस्यैव तात्पर्यविषयत्वं च । अद्वैतसिद्धौ (आगमबाध्यत्वविचारे) ‘तात्पर्यविषयीभूतार्थबोधकत्वं हि मुख्यार्थत्वम् ; न शक्यार्थमात्रबोधकत्वम् अन्यार्थतात्पर्यकत्वाच्या मुख्यार्थत्वं न लाक्षणिकत्वमात्रम् तथाचाद्वैतागमस्य स्वतात्पर्यविषयीभूतार्थबोधकत्वनिर्वाहाय लक्षणाश्रयणेऽपि मुख्यार्थत्वमुपपन्नमित्यवोचाम ।’ इत्यत्र तात्पर्यविषयस्यैव मुख्या ।

।

र्थत्वं नतु शक्यार्थस्येत्यध्युपेत्य लक्ष्यार्थस्यैव मुख्यार्थत्वं प्रतिपादितम् । भगवतातु शक्यार्थस्य तात्पर्यविषयत्वसम्भवेन

निर्विशेषस्याप्रामाणिकतया तत्र तात्पर्यसम्भवेन च शक्यार्थस्यैव मुख्यार्थत्वमभिहितम् ॥

।

लक्षणेति । लक्षणा च परैरभ्युपगतैव

उपनिषद्भाष्ये (शं) सत्यं ज्ञानमिति वाक्यस्य अवाच्यार्थविषयकबोध

जनकत्वस्य प्रतिपादनात् ‘सामानाधिकरण्यमत्रे ’ त्यादिसंक्षेपशारीरकविवरणे शक्यार्थबाधप्रतिसंधानानन्तरं लक्ष्यार्थविषयक बोधस्य, शुद्धविशेष्यकशाब्दबोधापेक्षयातु उपहितान्वयधीः विशिष्टान्वयधीश्च मुख्या, तादृशघीद्वयं लक्षणेति पक्षस्तु युक्तः, इत्यर्थस्य च (सि.बिं.टी) ब्रह्मानन्द सरस्वतीभिरभिधानात् । सत्यत्वादेः प्रकारतया भानेऽपि सिद्धान्ते विशिष्टान्वयबोधानाभ्यु

पगर्म्यंत, [कतूर्पलाक्षतान्वयेबाधः । उपलक्षणस्य प्रकारतया भानं च स्वीक्रियते । परमते उपलक्षणस्यात्र न प्रकारतया भानम् एतच्च कस्याप्यसम्मतमिति प्रागेव ( ३३१. पु) निरूपितम् ॥

पदान्तरप्रयोगवैयर्थ्यात् इति । अज्ञातार्थज्ञापकत्वनैव शास्त्रस्य प्रामाण्यम् | धर्मस्य प्रकारतया अभाने शुद्धस्य एकेनैव पदेन प्रतिपन्नतया पदान्तरस्य अज्ञातार्थज्ञापकत्वासम्भवादिति भावः । यद्यपि ‘सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इति इष्ट सिद्धिस्थंवाक्यमुदाहृत्य विवरण भ्रमसंशय निवर्तकत्वेन ’ तत्त्वमसि ’ इति महावाक्यघटकपदानां सार्थक्यमभिहितम्। न्यायर लावल्यामपि

6

उक्त ज्ञानविना हि ब्राह्मणो असत्यत्वशङ्कया वाक्यार्थज्ञानेऽपि असत्यविषयकत्वरूपाप्रामाण्यशङ्का स्यात् ।

।

एवं ब्रह्मणः स्वप्रकाशज्ञानानन्दानन्तादिभिन्नत्वशङ्कथाऽप्यपुरुषार्थविनाशित्वादि शङ्कासम्भवात् मोक्ष परमपुरुषार्थान्यत्र शङ्कया स्वर्गादित्यागपूर्वकमच्छादिना श्रवणादी प्रवृत्तिर्नस्यात् । निष्प्रयोजनत्वशङ्कया ब्रह्मणः श्रुतितात्पर्याभावश ङ्काऽपि स्यात् तस्मात्तत्तच्छङ्कानि वर्तनार्थ सत्यज्ञानानन्दानन्तादिपदानामावश्यकता | किंच सत्यत्वाद्युपलक्षित ब्रह्मैक्यापन्न

[ जिज्ञासा १-१-१

न्यायरत्नावल्युक्तार्थासम्भवोपपादनम्

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

जीवस्वरूपाज्ञानस्य तादृशैक्यज्ञानं विना निवृत्त्यसम्भवात् तादृशज्ञानस्य च तादृशब्रह्मविषयकावान्तरवाक्यार्थज्ञानमन्तरे णासम्भवात् तदर्थकतया सत्यादिपदान्यावश्यकानि । अत एव ‘अस्थूलमनण्वहस्वम् ’ इत्यादि वाक्यगतानि अस्थूलादि पदान्यपि आवश्यकानि अस्थूलत्वाद्युपलक्षित ब्रह्मैक्यज्ञानार्थकत्वात् अज्ञानस्य तादृशजीवस्वरूप विषयकत्वंतु सत्यत्वादि विशिष्टब्रह्मधीपूर्वक सत्यत्वायुपलक्षितं ब्रह्म न जानामीति व्यवहारविषयत्वम्’ इति ॥ तवं पदवाच्यार्थसमर्पक श्रुतिविचारे

‘ जन्मादिहेतुत्वानां जाग्रदाद्यवस्थानां च एकैकमात्रस्योक्तौ महावाक्यस्

तत्त्वं पदाभ्यां एकैकमात्रोपलक्षितस्वरूपयोरैक्यं बोध्येत । तथा च तयोरेव भेदभ्रमो निवर्तेत । नतु हेतुतात्रयोपलक्षित

शस्वरूपादवस्थात्रयोपलक्षितजीवस्वरूपस्य भेदभ्रमो निर्वेत नहि ‘छत्री कुण्डली वासस्स्वीयः स श्यामः स्थूलश्चैत्रो न ' इति भ्रमः छत्री श्याम इति वाक्यजन्यज्ञानेन निवर्तते । निवर्ततेतु चैत्र इत्यन्तोक्तवाक्यजन्यज्ञानेन तादृशज्ञानयोस्त ।

द्व्यक्तिमात्रविषयत्वात् अविशेषेऽपि सामग्री विशेषजन्यज्ञानस्यैव उक्तभ्रमनिवर्तकत्वेन सर्वानुभाविकत्वात् । तस्मात् त्रितयोपलक्षितस्वरूपयोरैक्यविषयकस्य मूलाज्ञानस्य तादृशैक्यज्ञानं विना उच्छेदासम्भवात् तंविना च तादृशाज्ञानमूलक

भ्रमोच्छेदासम्भवात्त।दृशज्ञानमावश्यकम् | तच्च त्रितयविशिष्टोपस्थितिपूर्वकशुद्धे पस्थितिजन्यमेवेति तादृशोपस्थित्यर्थमेकस्मि खान न्नेव वाक्ये त्रितयोक्तिरावश्यकीति बोध्यम्’ इतिचोक्तम् ॥

तथाऽपि ‘ उपनिषदिति वेद इत्यपीदं समभिवदन्ति महावचो महान्तः ’ (संक्षेपशारीरके. २९७) इति श्लाघनयिम

हावक्यमेव निर्विशेषे प्रमाणं तत्र तत्पद वाच्यार्थसमर्पक श्रुतिः ‘यतो वा इमानि भूतानि ’ इत्यादिका । लक्ष्यार्थसम

पिंका ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिकेति परसिद्धान्ते निर्विशेषस्यात्र विवक्षायां पदान्तरवैयर्थ्याशङ्कायामुपलक्षितभेदसंशयभ्रम निवर्तकत्वेन पदान्तरसार्थक्यकथनं न घटते । ‘नीलो घटः’ इत्यादौ नीलघटयोस्तादात्म्यसम्बन्धो भवति, सोऽयमि

त्यादौतु अखण्डार्थकत्वमित्यत्र किं नियामकमितिचेत् ; अत्रोच्यते ’ चतुर्धा सामानाधिकरण्यम्’ इत्युपक्रम्य ‘सोऽयमि त्यादौतु तत्तेदंतयोरेककालावृत्तित्वेन तदुपहितयोस्तादात्म्यासम्भवेन तदुपाहतयोरखण्डव्यक्तिमात्ररूपैक्यं भाति । तथा

च यत्र तादात्म्यं न सम्भवति तत्राखण्डार्थत्वात् जीवत्वेशवोपहितयोस्तादात्म्याखण्डार्थत्वम्’ इत्यादि लघुचन्द्रियां (सत्यादिवाक्याखण्डार्थत्वोपपत्तौ) उक्तम् ॥

।

एतेन नीलमुत्पलमित्यादिविलक्षणबोधः यः प्राचीनैः शङ्कराचार्यसुरेश्वराचार्यादिभिरुक्त: तत्तात्पर्य विशदीकृतं भवति लघुचन्द्रिकायां तादात्म्यासम्भवेनैवाखण्डार्थत्वमित्यभिधानेन मुख्य सामानाधिकरण्यं नीलमुत्पलमित्यादावेवे त्यङ्गीकृतं भवति । सामानाधिकरण्यानर्वाहायैव प्रथमं वाच्यार्थाभेदज्ञानं सङ्क्षेपशारीरकानुसारेण सिद्धान्तबिन्दावुक्तम् । तत्र बाधशङ्कया निर्विशेषपरत्वं वाक्यस्योच्यते । निर्विशेषसमर्पकत्वं ’ सत्यं ज्ञानम्’ इति श्रुतेरभिधीयते । एवमुपलक्षणध 6

र्मस्याखण्डार्थत्वेनाप्रकारत्वं च । उपलक्षणस्याप्रकारत्वं नकस्यापि दार्शनिकस्य सम्मतम् | शब्दात्किंचिदप्रकारकबोधस्य कस्यापि

।

दार्शनिकस्यासम्मतत्वात् उपलक्षितान्वयबोधः विशिष्टान्वयत्रोध इति वैलक्षण्यं उपलक्षणस्य प्राकारत्वं च नैयायिकैरङ्गी क्रियते । सोऽयमित्यादौतु तत्तेदं तयोरपि प्रकारत्वोपपादनपूर्वकं लघुचन्द्रिकायामुपलक्षणत्वपरिष्करणमण्यामनिवेशमूलक

मेवेति (३२९.पु) प्रागेव निरूपितम् । उपलक्षणं विशेषणमिति प्रकारद्वयमेव नतूपाधिरिति तृतीयः प्रकारः । स्वविशे ध्यान्वयिन्यप्यन्वये विशिष्ठान्वयबोधः अन्यथातूपलक्षितान्वयबोध इत्येव भिदा सामानाधिकरण्यमेकविधमेव | नीलमुत्पलमि नीलमुत्पलमित्यादौ नीलत्वोपलक्षितान्वयत्रोध एव

।

।

त्यादौ या रीतिः सैव सर्वत्र

उत्पलत्वनीलत्वयोरनम्वयात् ।

श्रीभाष्यम्

तथासति सामानाधिकरण्यासिद्धिश्च । एकस्मिन् वस्तुनि वर्तमानानां पदानां निमित्त भेदानाश्रयणात् । नच एकस्यैवार्थस्य विशेषणभेदेन विशिष्टताभेदादनेकार्थत्वं पदानां

सामानाधिकण्यविरोधि । एकस्यैव वस्तुनोऽनेक विशेषण विशिष्टताप्रतिपादनपरत्वात् श्रुतप्रकाशिका भेदेनानेकार्थत्वात् सामानाधिकरण्यलक्षणहानिं निरस्यति । नचैकस्येति । विशिष्टताभेदात् तत्तद्विशेषणान्वयभेदात् ।

गूढार्थसंग्रहः विशिष्टान्वयोपलक्षितान्वयबोधवैलक्षण्यमात्रेण प्रवृत्तिनिमित्तधर्माप्रकारकबोधः समानाधिकरणवाक्याजायत इति केनापि नाङ्गीक्रियते । एवं च समानाधिकरणवाक्यबलात् निर्विशेषसिद्धिं वदतां मते सामानाधिकरण्यमेव न सम्भवतीति निर्वि शेषं न सिद्धयति । नापि भ्रमसंशयानि वर्तकत्वेन पदान्तरसार्थक्यम् ॥

नहि ‘छत्री कुण्डली वासस्वी यः स श्यामस्स्थूलश्चैत्रः न ’ इति भ्रमः, छत्री श्याम इति वाक्यजन्यज्ञानेन निव

।

र्तते, किंतूक्तवाक्यजन्यज्ञानादेवेति युक्तम् Skol

प्रतिबध्यज्ञाने उद्देश्यताऽवच्छेदकतया प्रकारताऽवच्छेदकतया वा धर्मस्य "

भाने प्रतिबन्धकज्ञानेऽपि विरोधिप्रतियोगिताऽवच्छेदकतया उद्देश्यताऽवच्छेदकतया च धर्माणां भान एव प्रतिबन्ध कता । न त्वन्यदा। अतश्च ‘छत्री कुण्डली’ इत्यादि दृष्टान्ते प्रतिबन्ध्यप्रतिबन्धकभावव्यवस्था सर्वसम्मता । दा न्तिकेऽपि धर्मस्य उद्देश्यताऽवच्छेदकतया विरोध्यभावप्रतियोगिताऽवच्छेदकतया च भान एव प्रतिबन्ध्यप्रतिबन्धकभावः

सम्भवति, न त्वन्यथा। शब्दात् परसम्मतोपलक्षितविषयकबोधस्यैवाप्रामाणिकत्वे तद्विषयकाज्ञानस्य ज्ञानेन तन्निवृत्तेश्च

कल्पनया पदान्तरसार्थक्योपपादनं न कथंचिदपि सम्भवति । सिद्धान्तबिन्दुटीकायां विशेषणविभक्तयुपस्थापितभेदाभावस्य विशेष्यतया भेदाभावत्वं धर्मिताऽवच्छेदकं विवक्षितम् । एवं च बोधस्य निर्धर्मिताऽवच्छेदकत्वाभानेन प्रतिबन्ध कत्वं सम्भवतीत्युक्तिः न घटत इति प्रागेव (२६८. पु) निरूपितम् | उपलक्षितविषयकज्ञानस्य धर्माप्रकारकत्वेन निव

र्तकत्वं न सम्भवति इति पदान्तरप्रयोगवैयर्थ्य दुष्परिहरमित्यभिप्रेत्याह- तथासति सामानाधिकरण्यासिद्धिश्चेति इत्यादिना mins । च इति भ्रमसंशयनिवृत्त्यसिद्धिं समुच्चिनोति । समानाधिकरणवाक्यतात्पर्यविषयीभूते बोधे भ्रमसंशयनि

वर्तकत्वेन सम्मते च प्रवृत्तिनिमित्तधर्मस्य प्रकारतया भानानङ्गीकार : एकएव हेतुरित्याह – एकस्मिन्वस्तुनीत्यादिना ॥ प्रथमं धर्मप्रकारकबोधमङ्गीकृत्य पश्चात् धर्माप्रकारकोपलक्षितविषयकबोधाङ्गीकार : न घटते । अनन्तरत्रोधस्यैवाप्रामाणि ।

कत्वात् । धर्माप्रकारकबोधस्य सर्वसम्मतत्वे खलु इयं कल्पना साधीयसी स्यात्

नच तत्र सर्वसम्मतिरास्ति !

अतो

बिन्दुटीकाद्युपपादितदिशा पदान्तरप्रयोगसार्थक्यं न सम्भवतीति भावः ॥

प्राक् (१७१.पु) ‘ अविरुद्धविशेषणद्वय ’ इत्यादि संपशारीरकायुक्त दिशा विशिष्टपदार्थविवक्षा ‘सत्यं ज्ञानम्’ 6

इत्यत्र न सम्भवतीति पूर्वपक्षोक्तार्थमाशङ्कय समाधत्ते – नचैकस्यैवार्थस्य इत्यादिना ॥

अनेकविशेषणविशिष्टताप्रतिपादनपरत्वादिति । अनेक धर्मप्रकारकबोधपरत्वादित्यर्थः । ‘दण्डी कुण्डली ' इत्यादौ विशिष्ठान्वयबोधो नाङ्गीक्रियते । दण्डकुण्डलयोः परस्परमन्वयाभावात् । किंतूपलक्षितान्चयबोधः । उपलक्षणभू तयोः दण्डकुण्डलयोः प्रकारत्वं वर्तत एव धर्मान्तरोपस्थापकस्यैवोपलक्षण चमिति नियमोऽपि नास्तीति प्रागेबोक्तम् । 80

आवेरुद्ध ’ (सं.शा) मधुसूदन सरस्वतीविवरणपयालोचनम्

६३४

[ जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

सामानाधिकरण्यस्य ‘भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिक रण्यमिति हि शाब्दिकाः’ (कैयट वृद्धयाहिके) श्रुतप्रकाशिका

तथाविधमनेकार्थत्वं न विरोधि प्रत्युतानुकूलमेवेत्यर्थः । कुतइत्यत्राह - भिन्न प्रवृत्तीति । विशेषणतो भिन्नार्थत्वे विशेष्य तश्चैकार्थत्वेसति हि सामानाधिकरण्यलक्षणसाद्गुण्यमित्यर्थः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः परसम्मतोपहितान्वयबोधस्तु न नैयायिकादिसम्मतः ।

विशिष्टविषयकबोध इति व्यवहारस्तु तद्धर्मप्रकारकबोधतात्पर्येण

नतु विशिष्टान्वयबोधतात्पर्येण | विशिष्टान्वयोपलक्षितान्वयत्रोधस्थलद्वयेऽपि धर्मधर्मिणोरुभयोः पदार्थयोः शक्त्यैव शाब्द बोधे भानेन नैव लक्षणा ।

‘इदानीमयं दण्डी न भवति’ इति प्रत्यये दण्ड्यतिरिक्तस्य केवलस्य नैव भानम् । प्राक्

।

दण्ड्येवायमिति प्रत्यभिज्ञया अभेदप्रतीते: विरोधित्वात्

भेदबुद्ध्यनुरोधेन प्रत्यभिज्ञाया एव तजातीयविषयकत्वमित्यु

तिरनादरणीया। पूर्वक्षणे दण्डसम्बन्धे तदुत्तरं दण्डविगमे कालद्वयेऽपि दण्डैक्यं पुरुषैक्यं प्रत्यक्षसिद्धं नापोतुं शक्यम्,

तेन प्राक् दण्ड्येवायमिति प्रत्यभिज्ञायामपि धर्यैक्यमेव विषय: नतु तज्जातीयैक्यम्; अनुभवविरुद्धत्वात् । इदानीमयं ।

दण्डी न भवतीत्यत्र एतत्कालावच्छिन्नदण्डसम्बन्धवन्द्वेदः प्रतीयते

पूर्वकालावच्छिन्नदण्डसम्बन्धवति एतत्कालावच्छि ।

न्नदण्डसंयोगवद्भेदस्सम्भवत्येव वस्तुन ऐक्येऽपि संयोगभेदाङ्गीकारे बाधकाभावात्

प्राग्दण्ड्येवायमिति प्रत्यभिज्ञाऽनु

रोधेन ‘सविशेषणे विधिप्रतिषेधौ विशेषणमुपसङ्कामतः सति विशेष्ये बाधे’ इत्युक्तदिशैव विशेषणाभावविषयकत्वं वा इदानीमयं दण्डी न भवति’ इति प्रतीतेरङ्गीक्रियताम् । घंट: पटो न भवतीत्यादावनुपपत्तिविरहेण भेद विषयकत्व मेव प्रतीतेः । विशिष्टशुद्धयोर्भेदे क्षणभेदेनानन्तपदार्थकल्पनाप्रसङ्गः गदाधरायुक्तः अपरिहार्य एव स्यात् । अतः अवि

रुद्धविशेषण ’ इति श्लोकविवरणे मधुसूदनसस्वत्युक्तिरनादरणीय एवेति भावः ॥

एवं तावदखण्डवस्तुविषयः ‘भिन्नाभिन्नरखौ ’ ‘भेदो भिन्नश्चातिरेकोऽतिरिक्त: ’ इति प्राक् (१२७,.१७२, 2

6

१७३पु) उदाहृतपञ्चपादिकाऽनुसारिशरीरकोत्तरीत्या लक्षणामन्तराऽपि ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिश्रुतौ किंचिद्धर्माप्र कारकबोधः उपपादयितुं शक्यत इत्याशङ्कायामाह-भिन्न प्रवृत्तिनिमिात्तनामित्यादि । अत्र च भाष्यकैयटादिमूलं प्रागेव

दार्शतम् । पञ्चपादिकानुसारणे सङ्क्षेपशारीरके ‘प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमा’ इत्यत्र धर्मिमात्रमेव विवक्षितं, न धर्मः इत्यु ।

क्तसिद्धान्तस्य चन्द्रिकाऽऽदौ साधनप्रकारसर्वाऽपि न घटत इति प्रकृतिप्रत्यययोरर्थभेदेन इति पूर्वश्रीभाष्यसूक्तिविवर णावसेर सम्यगुपपादितम् । अत्र सामानाधिकरण्यनिर्वाहासम्भवेनापि ’ सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादौ धर्मप्रकारकबोधः अवश्य मभ्युपेय इत्यखण्डार्थत्वं न सम्भवतीति भगवता दर्शितम् ॥

एतेन प्रथमं वाच्यार्थाभेदबुद्धिः, ततो विरोधज्ञानम्, अथ लक्ष्यार्थविषयक धर्माप्रकारकबोध इति पक्षः प्रथम मेव निर्विकल्पकबोधश्शब्दात् इति पक्षश्चोभावपि न घंटेते इति श्रोधितम् । द्वितीयपक्षेऽनुपपत्तिः स्फुटैव । प्रथमपक्षेऽपि

लक्षणयाऽपि शब्दाद्धर्माप्रकारकबोधः उक्तयुक्तिद्वयेन न घटते । बोधस्यैवाप्रसिद्धौ तात्पर्य नैव व्यवस्थापकमिति प्रागेवोक्तम् अत्र ’ भिन्नाभिन्नरखौ’ इति श्लोकस्य मधुसूदनसरस्वती विवरणम् – ‘मिन्नाभिन्नति, रवौ शब्दौ, भिन्नो घटइत्य भिन्नो घट इति घटादिपदेन सहोच्चारितौ भिन्नाभिन्नशब्दो घटादिपदस्य यावान्विप्रयस्तावत्येव तव मते प्रवृत्तौ तावन्मात्र

जिशासा १-१-१] ’ भिन्नाभिन्न ’ इत्यादिपर्यालोचनं, परसम्मताखण्डार्थत्वस्य संप्रदायानुगुण्यावरहश्च

६३५

गूढार्थसंग्रहः विषयाविति यावत् । परपक्षे हि भेदः स्वरूपमेव वस्तुन इति वक्तव्यम् । एवं च भिन्नघटशब्द योरेकार्थत्वाल्लक्षणां विनैव तावेकप्रतिपादकार्थनिष्ठाविति तद्वाक्यमखण्डार्थम् । एवमभिन्नो घट इति वाक्यमपि । ननु भिन्न इति घटादिविशेषण

तया प्रतीयमानो भेदः कथं घटादिस्वरूपं स्यादिति चेत्, सत्यमस्ति तचेयमनुपपत्तिः, तथाऽपि स्वरूपातिरिक्तो भेदस्त्व न्मते न सिद्ध्यतीत्याशयेनैवमुक्तम् । नन्वतिरिक्त एव भेदोऽभेदोवाऽस्तु तथा च तद्विशिष्टाभेद एवं घटादिर्वाक्यार्थ इति

कुतोऽखण्डार्थतेत्याशङ्कयाम-भोचेदिति’ इति ॥

/

एवं ‘भेदोभिन्नश्च’ इति श्लोकविवरणम् -’ पूर्व भिन्नोऽभिन्नो वा घटइत्यायुदाहरणेन मुख्यवृत्त्याऽखण्डार्थतायां

परसम्मतिरुक्ता, तत्र धर्मभेदवादिनोऽसम्प्रतिपत्तिं मत्वा तत्सम्मतोदाहरणेन तामाह - ’ मेदोभिन्नः’ इत्यादिना । एक

।

देशिनं प्रत्याह–अतिरेकोऽतिरिक्त इति । जीवब्रह्मणोर्भेदाभेदसम्पादकः कश्चिद्धर्मोऽतिरेकः

।

स्वप्रकाशा इति

प्राभाकरं प्रत्याह- संविदः

इत्येतस्मिन्नीदृशेऽस्मिन्वाक्यइत्यर्थः । येषां मते भेदो घटादेर्भिद्यते तेषामपि भेदस्य भेदाद्भेदानङ्गीका

रात्तत्स्वरूपमेवेति मुख्यार्थयोपि पदयोरेकार्थत्वम् । एवमतिरेकादाहरणेऽपि द्रष्टव्यम्’ इति ॥ अत्र स्वरूपधर्मपक्षद्वयेऽपि अखण्डार्थबोधः अवश्यमङ्गीकरणीय इति साधितम् ।

सिद्धान्ते तु तु नोक्तदोषावसरः ।

गो घटादिषु अश्वघटादिभेदः गोत्वघटत्वादिरूपः । गोत्वघटत्वादौ तद्भेदः धर्मिभेदश्च स्वरूपमेवेति स्वपरनिर्वाहकसमा

घिना भगवता साधितम् । घटत्वादेः पटादिभेदस्वरूपत्वेऽपि घटत्वं भिन्नमिति पदयोः नैकार्थत्वं, भिन्नमित्यस्य भेदप्र घटत्वशब्दस्य तु न तथेति प्रवृत्तिनिमित्तभेदेन सामानाधिकरण्यस्य नानुपपत्तिः ।

भेदत्वं घटत्वं च परस्परं भिन्नमेव

भेदत्वेन भेदस्योपस्थित्यङ्गीकारेऽपि भिन्न इति पदेन भेदानुयोगिनः प्रतियोगिनो

।

तियोगी–भेदानुयोगी इति वाऽर्थः ।

।

वा उपस्थित्या पदद्वयस्यार्थभेदो वर्तत एव

स्वस्मिन्स्वभेदस्याव्यवहरेण तत्र स्वातिरिक्तभिन्नत्वेनैव व्यवहार एषितव्यः .

इत्थं च स्वातिरिक्तपदार्थप्रतियोगित्वेनैव भिन्न इति पदात् भेदस्योपस्थितिः । अतः सर्वत्र प्रवृत्तिनिमित्तभेद एव सामा नाधिकरण्यं न त्वन्यथा ।

एतेन ’ विशेषणविशेष्य भावात्मकं गौणमपि सामानाधिकरण्यं विहाय एकस्मिन् निरंशे

‘ तत्त्वमसि ’ इति समन्वयो मुख्यः प्रदर्शितः’ इति प्राक् (१२७.पु) उदाहृतपञ्चपादिकायुक्तिः निरवकाशा ॥ 6

तत्तु समन्वयात् ’ इत्यत्र ‘अहंब्रह्मास्मि’ इति अखण्डार्थसामानाधिकरंण्यं नैव विवक्षितम् ; तथासति राज

।

कुमारनयस्सम्प्रदायसिद्धः असङ्गतस्स्यात्

स यथाऽङ्गेः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गाः व्युचरन्ति’ (बृ.४.अ) इति श्रुतिविव

रणे राजकुमारन्यायः सम्प्रदायसिद्धः परैरुक्तः । जगत्कारणभूतस्य राज्ञः नित्यत्वेन अहमेव राजा संवृत्त इति परोक्तार्थः न घटते, किंतु व्याधगृहे वसतः राजकुमारस्य स्वजनकराजज्ञानानन्तरं राजसमीपगमनवत् अत्रापि देशविशेषे जीवस्य

परब्रह्मप्राप्तिरेव मुक्तिः इति सम्प्रदायनिष्कर्षणेन ’ तत्तु समन्वयात्’ इति सूत्रार्थ: श्रीभाष्ये निरूपयिष्यते । अतः पर

सम्मताखण्डार्थत्वं ‘ तत्तु समन्वयात्’ इत्यत्र न विवक्षितम् । एतेनोपक्रमोपसंहारयोर्निर्विशेषपरत्वोक्तिरपि सम्प्रदायविरु द्धैव। निर्विशेषचितएवाप्रामाणिकत्वे उपक्रमोपसंहारयोस्तत्परत्वं नैव साधयितुं शक्यम् । यत्र तादात्म्यं न सम्भवति तत्राखण्डार्थत्वस्य ’ (ल.चं. अखण्डार्धत्वोपपत्तिः) ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः स्थापनेनाखण्डार्थत्वे सामाधिकरण्यस्य मुख्यत्वं नास्तीत्यङ्गीकृतं भवत्येव ॥

एतेन ’ नीलमुत्पलमित्यादौ गौणं सामानाधिकरण्यमिमि’ (पं.पा.सं.शा) उक्तिरनुपादेयेति सिद्धम् । तदेतत्सर्व

मभिप्रेत्योक्तं भगवद्यामुनमुनिभिः संवित्सिद्धौ- -’ तत्त्वं पदद्वयं जीवपरतादात्म्यगोचरम् | तन्मुख्यवृत्तितादात्म्यमपि वस्तु द्वयात्मकम् ॥ नीलमुत्पलमेवेदमिति साक्षाच्चकास्तिं नः तद्वत्तादात्म्यसम्बन्धे श्रुतिप्रत्यक्षमूलके ॥’ इत्यादि ’ तत्त्व ।

८

‘एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यत्र अद्वितीयपदस्य परोक्तार्थ:

[ जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

यदुक्तम् ‘एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यत्राद्वितीयपदं गुणतोऽपि सद्वितीयतां न सहते । अ स्वैशाखा प्रत्ययन्यायेन कारणवाक्यानामद्वितीयवस्तुप्रतिपादन an कारणतयोपलक्षितस्याद्वितीयस्य ब्रह्मणो लक्षणमिदमुच्यते ‘सत्यंपरत्वमभ्युपगमनीयम् ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इति न

श्रुतप्रकाशिका

समानाधिकरणं वाक्यं किं विशेषणविशेष्यसम्बन्धपरम् उत विशेष्यैक्यपरम् उत उभयपरम् । प्रथमे विशेष्यैक्

प्रमाणं न स्यात् । द्वितीये विशेषणान्वयो निष्प्रमाणकस्स्यात् तृतीये सम्बन्धद्वयस्यैकवाक्येन बोधयितुमशक्यत्वात् ।

• वाक्यभेदप्रसङ्ग इति केचिच्चोदयन्ति तन्न | * प्रातिपदिकेनैव विशेषणान्वयस्य बोध्यतया समानविभक्तिनिर्देशेन विशेष्यै क्यप्रतिपादने निरस्तम् ॥ वाक्यभेदप्रसङ्गाभावात् । एवं सामानाधिकरणस्यान्यथैवोपपत्या सत्यज्ञानादिवाक्यस्य निर्विशेषपरत्वं अथ कारणवाक्यैकार्थ्यान्निर्विशेषपरत्वं निराकर्तु तदनुवदति । यदुक्तमित्यादिना । सदेवैकमेवेति विजातीयस

जातीय भेदव्यावर्तकावधारणद्वयसमभिव्याहृतमद्वितीयपदं पारिशेष्यात् स्वगत मेदाभावपरमिति गुणतोऽपि सद्वितीयतां न

सहत इत्यर्थः ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित् यस्य ज्ञानमयंतपः तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च जायते’ इत्यादि कारणवाक्यैकार्थ्यमस्त्वित्यत्राह- अतइति । सर्वशाखाप्रत्ययन्यायात् निर्गुणकारणवाक्येषु सगुणत्वं सगुणकारणवाक्येषु निर्गु णत्वंचोकं स्यात् । तत्रापच्छेदन्यायेन निर्गुणवाक्यप्रावल्यात्सर्वकारणवाक्यानि निर्गुणपराणीत्यर्थः । कारणवाक्यैकार्थ्य

• कुतोपेक्षितामित्यत्राह-कारणतयोपलक्षितस्येति जगत्कारणत्वं तटस्थलक्षणं, नतु स्वरूपलक्षणमित्यभिप्रायेण उपलक्षित।

स्थेत्युक्तम्। कारणत्वशङ्कितदोषव्यावर्तकत्वादैकार्थ्यमवर्जनीयमित्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

मसि ’ (

इत्यत्रापि सत्यं ज्ञानमनन्तम् ' इत्यत्राप्येक एव नयः सङ्क्षेपशारीरके उक्त इति, ‘सत्यं ज्ञानमनन्तम् अतिमि इत्य रप्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैव सामानाधिकरण्यमिति यामुनमुनेराशयः ॥

अद्वैतसिद्धौ‘” अद्वैतश्रुतिर्हि षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेता | उपक्रमोपसंहारयोरैकरूप्यमभ्यासः अर्थवादश्चेति लिङ्गत्रयेता

’ नीलमुत्पलम्’ इत्यत्र यथाविशेष्यैक्यं प्रवृत्तिनिमि त्तभेदः तद्वत् ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्रापीति अत्रैवोत्तरत्र श्रीभाष्ये सभ्यक् साधयिष्यते । अतः नीलमुत्पलमित्यादौ सर्वत्रै

कविधमेव सामानाधिकरण्यमिति भावः ॥

वन्नविवादः । सर्वासामेवोपनिषदां एवं प्रवृत्त ्वात् मानान्तरासिद्धतया मोक्षहेतुज्ञानविषयतया च अज्ञातत्वं सप्रयोजनत्वं च निर्विवादमेव | अबाधितत्वमात्रं संदिग्धम् । तच्चान्यथाऽनुपपत्तिगतिसामान्याभ्यां च निर्णीयते । नहि सर्वप्रपञ्चनिषेधरूप मद्वैतं व्यावहारिकम्’ इत्यादि (आगमबाधोद्धारे) उक्तम् ॥

एकमेवाद्वितीयम्’ इति अवधारणत्रयगर्भत्वेनास्याः श्रुतेः प्राबल्यं प्रागेव ( १३१. पु) उक्तम् । अद्वितीयपदेन

दद्वितीयसामान्याभावपरत्वम् ्वितीयसामान्याभावबोधतात्’पर्आत्मा यग्राहकमवा् एकम् एव’ इति मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । अद्वितीयशब्दस्यासङ्कोचेन इदम्’ इत्यादिश्रुत्यैकरस्यं च चन्द्रिकायामुपपादितम् । (श्री.भा.१८०.पु) एवं 6

इत्युप

'

6

निरञ्जनम्

'

च अद्वितीयपदेन सर्वप्रपञ्चनिषेधेन शुद्धचितएवोपनिषत्तात्पर्यविषयत्वम् । अत एव ’ निर्गुणः ' क्रमोपसंहाराभ्यां निर्गुणस्य श्रुतितात्पर्यविषयत्वप्रतिपादनं सङ्गच्छत इति पूर्वपक्षोतमाशङ्कते–यदुक्तमित्यादिना ॥

चन्द्रिकोक्तरीत्याऽपि, परोक्तार्थो न घटत इति साधनम्

६३७

श्रीभाष्यम्

अतो लिलक्षयिषितं ब्रह्म निर्गुणमेव । अन्यथा ‘निर्गुणः ’ (श्वे. ६.११) ‘निरञ्जनम् (१९)

इत्यादिभिर्विरोधश्चेति । तद्नुपपन्नं जगदुपादानस्य ब्रह्मणस्स्वव्यतिरिक्ताधिष्टान्तरनि वारणेन विचित्रशक्तियोगप्रतिपादनपरत्वादद्वितीयपदस्य । तथैव विचित्रशक्तियोगमेबाव गमयति ’ तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेय’ इति (छा. ६.३.प्र.ख. ३) ‘तत्तेजोऽसृजत’ इत्यादि ।

अविशेषेणाद्वितीयमित्युक्ते निमित्तान्तरमात्रनिषेधः कथं ज्ञायत इतिचेत् सिसृक्षोर्ब्रह्मण उपादानकारणत्वं ‘सदेव सोम्येदमग्र असीदेकमेव ’ (छा, ६.प्र.२. ख. १) इति प्रतिपादितम् श्रुतप्रकाशिका

अथ शोधकवाक्यान्तरैकार्थ्यान्निर्विशेषपरत्वोपपादनं निराचिकीर्षुरनुवदति । अन्यथेति । अनूदितमर्थं दूषयति ।

तदनुपपन्नमित्यादिना । तत्र प्रथमं कारणवाक्यैकार्थ्य सविशेषविषयत्वे सतीत्याह- जगदिति । तथैवेति । अद्वितीय पदं यथाऽधिष्ठात्रन्तरनिवारणपरमेव भवति, तथैवेत्यर्थः । विचित्रशक्तियोगमेवेति । उत्तरवाक्यमुपादान भूतस्यैव ब्रह्मणोऽधिष्ठातृत्वशक्तियोगमेवावगमयति नतु निर्गुणत्वमित्यर्थः । शङ्कते अविशेषेणेति । सर्वानषेधस्य निमित्तान्तर

निषेधस्य च साधारणमद्वितीयपदं निरुत् । किंच उपक्रमे सदेवैकमेवेति जातीयविजातीयभेदयोर्निषिद्ध वादे कविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञायास्सजातीयविजातीय भेदमात्रमिथ्यात्वेऽनुपपन्नत्वाच्च ॥

अद्वितीयपदमुपक्रमानुगुण्येन स्वगतभेदनिषेधपरं स्यात् नत्त्तरवाक्यानुगुणं स्यात् उपक्रमप्राबल्यादिति साक्षा ।

पूर्वपक्षिचोद्यम् । निमित्तत्वोपादानत्वे उभे अप्युत्तरत्र श्रूयेते । तत्रोपादानान्तरमद्वितीयपदेन निषेध्येत, नतु निमित्ता न्तरमिति पार्श्वस्थचोद्यम् । तत्राह — सिसृक्षोरिति अनेर शङ्काद्वयं परिहृतं भवति ‘तदक्षत’ इत्यनन्तरोत्तत्वा गूढार्थसंग्रह:

तदनुपपन्न मिति । चन्द्रिकायां द्वितीयसामान्याभावरूपोऽपि धर्मः शुद्धे नाङ्गीक्रियते इति सिद्धान्तः प्रागेव (३१३

पु) अभिहितः । ‘ शुद्धेऽपि ब्रह्मणि न धर्मः, अपितु द्वितीयाभावत्वविशिष्टतादात्म्यमेवेत्यत्र न काऽपि युक्तिः। द्विती

योभावस्यापि निषेधोऽत्र विवक्षित इति अद्वैतसिद्धयायुक्तिः न घटत इति प्रागेव (३३८.पु) उक्तम् । द्वितीयाभावोपल

•क्षितमत्र विवक्षितमित्यपि न सम्भवति । द्वितीयाभावस्यापि द्वितीयत्वेन अविद्याद्युपलक्षितादस्य विशेषाभावेन श्रुतेरित् माशयवर्णनासम्भवात् । अतः उत तमादेशं अप्राक्ष्य’ इत्यत्रादेशशब्देन शासितुः प्रतिपादनेन ‘सदेव सोम्येदम् ' INS

6

इत्यत्रापि तस्यैव विवक्षितत्वेन द्वितीयसामान्याभावस्यात्रासिद्धया निर्विशेषचिद्विषयकचोधस्याप्रामाणिकत्वेन च सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन’ इत्यनुरोधेन ‘सदेव सोम्येदमग्रआसीदेकमेव ’ इत्यत्र ‘आत्मा वा इदमेक एव’ इति श्रुत्यन्तरा

•

८ यथा

स्वव्यतिरिक्तनिमित्तकारणनिषेधपरत्वमेव युक्तमित्यभिप्रेत्याह- जगदुपादानस्येत्यादिना ॥ विचित्रशक्तियोगेति । आत्मनि चैवं विचित्रश्चहि ’ इति सूत्रे विचित्रशक्तियोगः सूत्रकृता प्रतिपादितः । 6

तदक्षत बहुस्यामित्यादि । ‘तत्तु समन्वयात्’ इत्यत्र श्रीभाष्ये वक्ष्यमाणार्थस्य सूत्रकृदभिप्रेतत्वादेव । ‘ईक्षतेर्नाशब्दम्’ इति तदुत्तरसूत्रे ’ तदैक्षत बहुस्याम्’ इतीक्षगोक्तिस्सङ्गच्छत इति भावः ॥ प्रतिपादितमिति परस्य ब्रह्मणो जग दुपादानत्वं इत्येतत्सूक्तिविवरणे अयमर्थस्सम्यगुपपादितः ॥

(

अद्वितीयम्’ इत्यत्रोपादानान्यनिमित्तनिषेधः अन्यथा सर्वज्ञत्वाद्ययोगः

[ जिज्ञासा १·१-१

श्रीभाष्यम्

कार्योत्पत्तिस्वाभाव्येन बुद्धिस्थं निमित्तान्तरमिति तदेवाद्वितीय पदेन निषिध्यत इत्यव

म्यते । सर्वनिषेधे हि स्वाभ्युपगतास्सिपाधयिपिता नित्यत्वादयश्च निषिद्धास्स्युः । सर्व शाखाप्रत्यय॒न्यायश्चात्र भवतो विपरीतफलः सर्वशाखासु कारणान्वयिनां सर्वज्ञत्वादीनां

गुणानामत्रोपसंहारहेतुत्वात् ।

श्रुतप्रकाशिका

दस्य वाक्यस्य कारणपरत्वं नापलपनीयमित्यभिप्रायेण सिसृक्षोरित्युक्तम्

कारणपरत्वेचसति अग्रशब्देन विजातीय

।

कालसद्भावसिद्धेजवानादित्वश्रुतेः अकृताभ्यागमकृतविप्राणाशादिश्रुत्यर्थापत्त्या वैषम्यनैर्घुण्यपरिहाराय जीवानां (कर्म)

सूक्ष्मभेदस्य प्रळयदशायामभ्युपगमादेकत्वावधारणस्य जीवसूक्ष्मभेदसहत्वस्य परैरभ्युपगन्तव्यत्वात् सार्वज्यसर्वशक्तित्वा दीनां सगौंपयिकत्वाच्च विजातीयसजातीयस्वगतभेदाभावस्य दुर्वचत्वात् एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञायाचोक्तार्थाविरो

-घेन निर्वाह्यत्वात् परतन्त्रभेदस्य विहितत्वात् । निषेधस्य च विहितव्यतिरिक्तविषयत्वात्, स्वतन्त्ररूपभेदविशेषस्यअद्वि

“न तत्समचाभ्यधिकश्च दृश्यते’ इत्यादिभिर्निषिद्धत्वात् सामान्यनिषेधस्य च तत्पर्यवसानस्य न्याय्यत्वाच्च, तीयपदस्य स्वतन्त्रभेद निषेधपरत्वे प्राप्तेसति अविभक्तनामरूपताप्रतिपादकेनैकमिति पदेनोपादानत्वस्य सिद्धत्वान्निमित्तान्त रस्य बुद्धिस्थत्वाच्च निमित्तान्तररूप * स्वतन्त्रवस्तुनिषेधपरमद्वितीयपदमित्यर्थः ॥

• सर्वनिषेधेऽनिष्टमाह -सर्वेति । सर्वशाखाप्रत्ययन्यायस्य निर्विशेषत्ववादे विपरीतत्वमाह- सर्वशाखेति । अत्र निर्गुणत्रादे । अत्र भवत इत्युपालम्भो वा; सर्वशाखाप्रत्ययन्यायोऽनुक्तगुणस्वीकारफलः नतूक्तगुणत्यागफल इति त्वत्पक्ष गूढार्थसङ्ग्रहः

• नित्यत्वादयश्च निषिद्धास्स्युरिति । ‘काल्परिच्छेदाभावो नित्यत्वम्’ इत्यद्वैतसिद्धौ द्वितीयमिथ्यात्वविचारे परि करणेऽपि काल्परिच्छेदाभावत्वेन रूपेण तत्प्रतीतिरावश्यकी। अभावस्याधिकरणात्मकत्वाङ्गीकारेऽपि अभावत्वविशिष्टस्य मिथ्यात्वेन तस्यापि निषेधे नित्यत्वं परब्रह्मणि नैव सिद्धयति । ज्ञानत्वायुपपत्ती उपलक्षितपरत्वं (अ.सि) अङ्गीकृतम् ।

कालपरिच्छेदोपलक्षितस्य काल्परिच्छेदाभावोपलक्षितस्य च न किंचिद्विशेषं पश्यामः प्रतियोगितदभावयोरुभयोर्मिथ्यात्वा दिति भावः ॥ सर्वज्ञत्वादीनां गुणानामित्यादि । ‘तथाऽक्षरात्संभवतीह विश्वम्’ (मु. १.७) इत्येतदुत्तरं ‘यस्सर्वज्ञस्सर्व य: उक्ताक्षराख्यस्सर्वज्ञः–सामान्येन वित्, यस्य ज्ञानमयं तपः ' ( म ु . १. ९ ) इति श्रूयते । अत्र ( श ं) भाष्यम् । सर्व जानातीति सर्वज्ञः -विशेषेण सर्व वेत्तीति सर्ववित् | यस्य ज्ञानमयं ज्ञानविकारमेव सर्वज्ञत्वलक्षणं तपः नायासल क्षणम्’ इति ‘सर्वज्ञ’ इत्यत्र ’ आतोऽनुपसर्गे कः (३.२.३) इति कर्तरि कः ननु ’ घञर्थे कविधानम् – इति (३.३.५८) वार्तिकेन भावेकः । एतद्वार्तिकमुपादाय महाभाष्ये ’ स्थास्नापाव्यधिहनियुद्धयर्थम्’ इत्येतावन्मात्रोक्तेः । अन्यत्र (६.१.१२) दुर्वचन प्रकरणे ‘कृञादीनां के उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् । चक्रं चिक्रिदं चिक्किसम्’ इति द्विवचन G

KEN

।

"

प्रकरणे ’ कृञादीनां के’स्फुटम्इति॥वार्तिकार्योक्तेः । अत्र महाभाष्ये वार्तिकोक्तलक्ष्यमात्रप्रदर्शनेन वार्तिकोक्तव्यतिरिक्तलक्ष् घञर्थे कस्यानभिधानं

एतेन स्वरूपज्ञानेनैव कौमुदीकारोक्तिर्नि स्वसंसृष्ट सर्वावभासकत्वात्सर्वज्ञत्वम्। सर्वविषयकज्ञानात्मकमेव ब्रह्मेति

रवकाशा | एवं च सर्वविषयकज्ञानकर्तृत्वेनैव सर्वज्ञत्वमिति सिद्धम् । अतः तैत्तरीय (शं) भाष्ये प्राकू (१७९.पु) उदा

कारणवाक्यगतैकत्वस्य निर्गुणवाक्यस्य च विरोधशङ्का श्रीभाष्यम्

अतः कारणवाक्यस्वभावादपि ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यनेन सविशेषमेव प्रतिपाद्यत इति विज्ञायते। नच निर्गुणवाक्यविरोधः प्राकृतहेयगुणविषयत्वात्तेषां ‘निर्गुणः’ (श्वे.६.११ 6

श्रुतप्रकाशिका

विपरीत(फल)इत्यर्थः । सविशेषपरत्वे कारणवाक्यैकार्थ्य निगमयति अतइति । न केवलं सामानाधिकरण्यान्यथानु ।

पपच्या कारणवाक्यैकार्थ्याच्च सविशेषपर (त्व )मित्यपिशब्दस्य भावः । अथ शोधकवाक्यान्तरैकार्थ्ये निर्विशेषपरत्वहेतुं निरस्यति । नचेति । परेणापच्छेदन्यायेन हि निर्गुणसगुणवाक्यविरोध: परिहृतः । अत्र भिन्नविषयत्वाद्विरोध एव नास्ती

त्याह - प्राकृतेति । निर्गुणमिति गुणसामान्यनिषेधः । निष्कळमिति शरीरसामान्यनिषेधः । निष्क्रियमिति क्रिया गूढार्थसङ्ग्रहः

इति दोषममि

हृते’नहि सत्यता अनन्तता च ज्ञानकर्तृत्वेसत्युप द्यते । ज्ञानकर्तुत्वेहि विक्रियमाणं कथं सत्यं भवेत्’ चाय ‘ज्ञानं शप्तिः भावप्रधानो ज्ञानशब्दः’ इत्युक्तिर्न घटते । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम् आत्मसिद्धौ भगवद्यामुनमुनिभिः सत्यं ज्ञानम् ’ इत्यत्रापि ब्रह्मलक्षणनिर्देशे ज्ञानशब्द न ज्ञानमात्रवचनः । अपितु तद्वद्वचनः । तद्वचनत्वे ‘लिती’ इति आयुदात्तवप्रसक्तेः । अन्तोदात्तश्चायं ज्ञानशब्दः । मत्वर्थीयाचप्रत्ययान्तत्वे तथात्वं घटते नान्यथेत्येतत् परमात्म

निरूपणे अतिनिपुणमुपपादयिष्यामः’ इति ज्ञानशब्दस्य भावसाघनत्वे बहुळग्रहणादेव स्वरस्योपपत्तिर्वाच्या इति अस्वा

रस्यं व्यक्तमिति यामुनमुनेराशयः । नहि ज्ञानक्रियाकर्तृत्वं विक्रियारूपमिति भाष्य एव साधितम् । एवं च कारणभूत • वस्तुनस्सर्वज्ञत्वादेः प्रतिपादनात् निर्विशेषस्य कारणत्वे सर्वज्ञत्वं नैव सम्भवतीति निर्विशेषविवक्षा न घटत इति भावःप्राप्तं॥

कारणवाक्यस्वभावादपीत्यादि । प्राक् उदाहृत (शं) भाष्ये सत्यं ब्रह्मेति विकारान्निवर्तयति । कारणत्वं

ब्रह्मणः कारणस्य तु कारकत्वं वस्तुत्वात् । मृद्वदचिद्रूपता च प्राप्ता, अत इदमुच्येत ज्ञानं ब्रह्मेति’ इति परैरुक्तेः अत्र

ज्ञानमित्यनेन ज्ञानाश्रयबोधन मृद्वत् सङ्कोचविकासात्मकस्वरूपपरिणामनिषेधेन ज्ञानावस्थाविशेषान्तर्यामित्वरूपधर्मपरि णामो बोधितः अतस्सविशेषमेव प्रतिपाद्यत इत्याशयः ॥ 6

एको देवः–केवलो निर्गुणश्च’ इत्युक्तनिर्गुणमेव ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’

इत्यादिकारणवाक्येषु

एकवचननिर्देशेन विवक्षितम् । उक्तं च पञ्चपादिकायां ’ यतो वा इमानि ’ इति कारणस्यैकवचन निर्देशात् तदर्थमा त्रस्यैव विधित्सितत्वात् अर्थात् सर्वज्ञं सर्वशक्तिजगत्कारणमिति कारणविशेषो वाक्यादवगम्यते’ इति । अत्र विवरणम् जगत्कारणानुवादेनैकं ब्रह्म बिधीयते ’ इति । एवं रत्नप्रभा च-अत्र येनेत्येकत्वं विवक्षितं, नानात्वे ब्रह्मत्वविधानायो गात् । यजगत्कारणं तदेकामित्यवान्तरवाक्यम् । यदेकं कारणं त द ् ब ् र ह ् म े त ि वा, यत्कारणं तदेकं ब ् र ह ् म े त ि वा महावाक्यमितिभेद: इति । अत्र कारणस्यैकत्वविधानेन स्वान्यसामान्यशून्यत्वबोधनात् निर्गुणश्रुतिविवक्षितं निर्विशेषमेव कारणवाक्यतात्पर्य (

विषयः इत्याशङ्कय समाधत्ते-नच निर्गुणवाक्य इत्यादिना ॥

प्राकृतहेयगुणविषयत्वात्तेषामित्यादि । अयमाशयः । ‘ज्ञःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ (६.३) ‘सकारणं करणाधिपाधिपः’ (९) इति निर्गुणश्रुतेः पूर्वम्’एको वशी निष्क्रियाणां बहूनाम् एकबीजं बहुधा यःकरोति । तमात्मस्थ येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ’ (१२) नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानां एको बहूनां यो विदधाति

६४०

निर्गुणश्रुतेः पूर्वापरानुरोधेनार्थवर्णनेन कारणवाक्ये परोक्तैकत्वाविवक्षा

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

कामान् तत्कारणं साङ्ख्थयोगाधिगम्यं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ’ (१३) ’ सविश्वद्विश्वविदात्मयोनिः ज्ञःकालकालो

गुणी सर्वविद्यः प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशस्संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः । (१६) सतन्मयोह्यमृतईशसंस्थः शस्सर्वंगो भुवनस्यास्य गोता । यईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय’ (१७) इति परत्र च श्रूयते । अत्र जगत्कारणत्वम् अचेतनजीवस्वामित्वं, स्वामित्वस्याविद्याद्यहेतुकत्वं तज्ज्ञानस्त्र मोक्षसाधनत्वं च स्फुटं प्रतिपादितम् । तमात्मस्थम् ' (

इत्यत्र जीवस्थत्वम् ‘एको बहूनां यो विदधाति कामान्’ इत्यत्र सकलेष्टप्रदत्वम् ‘संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इत्यत्र

मोक्षहेतुत्वं च स्फुटं प्रतिपादितम् । तेन यः कारणभूतः पिता - स्वामी स एव मोक्षपर्यन्तफलप्रदाता । तज्ज्ञानं मोक्ष

• साधनमिति निर्णीतं भवति । एतेन सृष्टिमोक्षकारणवाक्यानामैकरस्यं परसम्मतात्मव्यतिरिक्तवस्त्वभावबोधातात्पर्यकत्वं च ।

निर्णीतं भवति । एवं ’ ज्ञःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति ( ६.२) पूर्व परत्र च (१६) सर्वज्ञत्वादिगुणानां सृष्टिमो क्षोभयोपयोगित्वमुक्तम् । अत्र राजकुमारनयोऽनुसंधेयः चिरकालं व्याधगृहे वसतः राजपुत्रस्य राजपुत्रत्वज्ञानानन्तरं राजशासनानुसारेण निष्कृतिपूर्वकं नित्यराजपितृप्राप्तित्ववत् जीवस्य प्रकृतिवद्धस्य प्रकृतिनिबन्धनदोषवतः परमात्माधीन शरीरज्ञानविकासादिमत्त्वेन परमात्मपुत्रत्वज्ञानानन्तरं तच्छाशनानुसारेण उपासनादिनिष्कृतिपूर्वकं गुणवत्कारणपरमात्म पितृप्राप्तिः ’ इति राजकुमारन्यायस्सम्यक् निर्णीतो भवति ॥ एतेन परसम्मतमेकत्वं कारणवाक्येषु न विवक्षितम् । एवं सृष्टिरज्ञानमूलेल्यपीति सिद्धम्। " निष्कळं निष्क्रिय

शान्तं निरबद्यं निरञ्जनम्’ इति अन्ते ‘निष्कळम्’ इति निरवयवमित्यर्थकम् । अवयवाः प्राकृतायाः, तन्मूलकक्रि

याशून्यत्वं ‘ निष्क्रियम्’ त्यत्र विवक्षितम् । ‘निरवद्यम्’ इत्यत्र अज्ञानशून्यत्वं ’ निरञ्जनम्’ इत्यत्र तत्सम्बन्धशून्यव

च विवक्षितम् ।

(

अमृतस्य परं सेतुम्’ इति तदनन्तरं मोक्षहेतुत्वं,

‘तपःप्रसादात् देवप्रसादाच ब्रह्मह श्वेताश्वतरोऽथ

विद्वान् ’ (२१) इत्यत्र जीवस्य परमात्मानुग्रहमूलज्ञानववं " यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथि

ताह्यर्थाः प्रकाश्यन्ते महात्मनः ॥ ’ (२३) इति उपनिषदामन्ते सृष्ट्यादिक्रीडावति परमात्मनि परभक्तिमतः तत्प्रसादात्

मुक्तिपर्यन्तार्थप्रकाशवत्वं च प्रतिपादितम् । अत्र च ‘प्रकृतैतावत्वं च प्रतिषेधति ततोऽब्रवीति च भूयः ?(सू.३३५) इति न्यायः वेदार्थसंग्रहे प्रतिपादितः । एतदर्थः उत्तरत्र विवेचयिष्यते । ‘एको देवः’ इत्यत्र ‘सर्वभूतेषु

गूढ: ’ ‘कर्माध्यक्षः’ इत्यादी जीवस्य प्रकृतिकर्मनिबन्धनहेयगुणानां सूचनेन भूतसम्बन्धेन हेयगुणाः प्रसक्ताः । एवमुपनिषदुपक्रमे ‘देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निरूढाम्’ इति प्रकृतिनिष्ठसच्चरजस्तमोगुणानां प्रतिपादनेन तेऽपि भूतसम्ब ब्धेन प्रसक्ताः। तेषां घिरह एव निर्गुण इत्यत्र विवक्षितः ॥ ं

।’ शः

कालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति श्रुतौ ’ गुणी’ इत्यत्र प्रशंसायामतिशायने वा इनिर्विवक्षितः । एतदेवाभिप्रेत्य

‘ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः । भगवच्छन्दवाच्यानि विनाहे यैर्गुणादिभिः ॥’ (वि.पु.६.५.७९) इति पराशरेणो क्तम्। इदंच पुराणघट्टे उदाहरिष्यते । एवं वदतः पराशरस्य ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च इति (श्वे) श्रुतिरत्र विवक्षितेति प्रतीयते अत्र चकारः ज्ञानादिगुणषट्केऽनुक्तगुणसमुच्चायकः । परत्व स्वाभाविकत्व विविधत्वानि ‘गुणी " इत्यत्रेनिप्रत्ययार्थतया विवक्षितानि एवं च अप्रशस्तगुणा एव ‘निर्गुण’ इ त ् य त ् र निषिध्यन्ते इति तात्पर्येण’विनायैर्गुणादिभिः’ इत्युक्तम् । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य आत्मसिद्धौ स्वाभाविकनिरवधिकातिशयज्ञानचलै

।

।

9

श्वर्यवीर्यशक्तिंतेजःप्रश्वतिसकलकल्याणगुणमहार्णवम्’ इति गीताभाष्ये “‘स्वाभाविकानवधिकातिशयज्ञानचलैश्वर्यवीर्यशक्ति

ज्ञानस्वरूपत्वज्ञातृत्वयोरविरोधः

६४९

श्रीभाष्यम्

‘निष्कळं निष्क्रिय शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्’ (१९) इत्यादीनाम् । ज्ञानमात्रस्वरूपवा दिन्योऽपि श्रुतयः ब्रह्मणो ज्ञानस्वरूपतामभिदधति । न तावता निर्विशेषज्ञानमात्रमेव तत्त्वं- ज्ञातुरेव ज्ञानस्वरूपत्वात् ज्ञानस्वरूपस्यैव तस्य ज्ञानाश्रयत्वं मणिद्यमणिदीपादि वद्युक्तमेवेत्युक्तम् । ज्ञातृत्वमेव हि सर्वाश्श्रुतयो वदन्ति । ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ (मुं.१.१.९) श्रुतप्रकाशिका

मान्यनिषेधः। न गुणनिषेधस्सङ्कोचयितव्यः आर्थगुणनिषेधत्रलेन सर्वगुणविरहावगमात् ज्ञानस्य ज्ञानादिगुणाश्रयत्वादर्श नात् ब्रह्मणो ज्ञानमात्रत्वप्रतिपादनेन निर्गुणत्वं हि फलितमिति शङ्कायामार्थगुणनिषेधं परिहर्तुं श्रुतिप्रतिपन्नमर्थमनुभाषते ।

ज्ञानमात्रेति । ततःकिमित्यत्राह - न तावतेति । कुतइत्यपेक्षायां किं ज्ञानत्वात् ज्ञानानाश्रयत्वमुच्यते । किमेकजातीयद्र

योनिंयतधर्मधर्मिभावानुपपत्तेरिति विकल्पे प्रथमं प्रतिवक्ति । ज्ञातुरेव ज्ञानखरूपत्वादिति ॥

अयमर्थः ज्ञानस्य ज्ञानादिगुणाश्रयत्वाभावः किं व्याप्तया कथ्यते उत श्रुतिबलात् । व्याप्तयाचेत् ज्ञानाश्रयभूतं विषयप्रकाशकं ज्ञानं कस्यचिद्धर्मभूतमेव दृष्टमिति धर्मत्वेनाङ्गीक्रियतां यदि श्रुतियत् स्वतन्त्रत्वेनायिते श्रुति बलादेव ज्ञनाश्रयत्वमप्यङ्गीक्रियतामिति । ज्ञानानाश्रयत्वं धर्मभूतज्ञानत्वप्रयुक्तं नतु ज्ञानत्वमात्रप्रयुक्तमिति सोपाधिकत्वम् अतो व्याप्तिविरोधश्च नास्ति । यद्वा जडस्य घटादेवि ज्ञातृत्वायोगात् ज्ञातृत्वेनैव ज्ञानस्वरूपत्वमर्थसिद्धम् ॥

द्वितीयंप्रतिवक्ति । ज्ञानस्वरूपस्येति । एकजातीयद्रव्ययोर्नियतधर्मधर्मिभाव उपपद्यतइत्यर्थः । श्रुत्या ज्ञाना ।

।

श्रयत्वे सिद्धेहि तथाऽभ्युगम इत्यत्राह - * ज्ञातृत्वमेवहीति यद्वा - ज्ञातुरेव ज्ञानस्वरूपत्वादिति । ज्ञातुर्ज्ञानस्व रूत्वाविरोधादित्यर्थः । एकजातीयद्रव्ययोर्नियतधर्मधर्मिभावानुपपच्या विरोधं परिहरति । ज्ञानस्वरूपस्यैवेति । ज्ञान वाज्ज्ञानानाश्रयत्वं परिहरति । ज्ञातृत्वमेवहीति | * पूर्ववदभिप्रायः * ज्ञातृत्वं यथा फलितं भवति तादृशगुण

शातृत्वकण्ठोक्तिमत्यश्च श्रुतयस्सर्वंशब्दविवक्षिताः (बहुवचनेन) बहूपनिषद्वाक्यानि वा विवक्षितानि एवकारेण ज्ञातृत्वस्या नन्यथासिद्धिरभिप्रेता हिशब्दो हेतौ ज्ञातृत्वस्य श्रुतिसिद्धत्वान्नकाचिदप्यनुपपत्तिरित्यर्थः काः पुनश्रुत इत्यपेक्षा

आर्थगुणनिषेधपरिहारा निर्गुणश्रुतिसोसिध्यर्थं सगुणश्रुतीनामाविद्यकगुणविषयत्वशङ्कापनोदनार्थं च श्रुतीदर्शय स्ताभिरेतत्प्रयोजनत्रयसिद्धिं च दर्शयति । यस्सर्वज्ञइत्यादिना ॥

गूढार्थसंग्रहः

तेजःप्रभृत्यसङ्ख्यकल्याणगुणमहोदधिः’ इति श्रीभाष्ये ‘ब्रहाशब्देन च खभावतो निरस्तनिखिलदोषः अनवधिकाति

शयासङ्ख्येयकल्याणगुणगणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयते’ इतिन्वोक्तम् |

ज्ञानस्वरूपस्य स्वप्रकाशतया अस्वप्रकाशगुणाश्रयत्वं न सम्भवतीति परेषामाशङ्कां परिहरति ज्ञानमात्रस्वरूपवा

दिन्योऽपयादिना । ज्ञानं न ज्ञानाश्रयः ज्ञानत्वात् इत्याद्यनुमानानि ’ प्रकाशो न प्रकाशाश्रयः प्रकाशत्वात्’ इत्यनु मानतुल्यानीत्यभिप्रेत्याह-मणिद्युमणिदीपादिवद्युक्तमेवेत्युक्तमिति । श्रुतिविरुद्धंचेदनुमानमित्यभिप्रेत्याह-ज्ञातृत्व मेवहि सर्वश्रुतयोबदन्तीत्यादिना ॥ pr 81

‘ नित्यो नित्यानाम्’ इति श्रुतितात्पर्यविषयार्थस्य परप्रतिकूलत्वम्

६४२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

‘तदैक्षत’ (छा.६.प्र.२.ख.३) ‘सेयं देवतैक्षत’ छा.६.३.२) ‘सईक्षत लोकानु सृजा इति ' (ऐतरेय. १.१) ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विद्धाति कामान् ’ (कठ. २ श्रुतप्रकाशिका

यस्सर्वज्ञस्सर्वतित् सर्वं स्वरूपतः प्रकारतश्च जानातीत्यर्थः । * ज्ञानस्य सर्वविषयत्वं तस्य समष्टिव्यष्टिसृष्टयुप

योगित्वं आत्मसम्बन्धित्वं च दर्शयति । तदैक्षतेत्यादित्रयेण । नित्यो नित्यानाम् इत्यत्र चेतनबहुत्वमुक्तम्, * काम

प्रदत्वं च। ज्ञाज्ञौ द्वौ इत्यत्र ज्ञातृत्वमीश्वरत्वं च | तमीश्वराणाम् इत्यत्र ईश्वरत्वदेवतास्त्वपतित्वानि । ईश्वरत्वं–नियन्तृत्वम्

नियाम्यविषयज्ञानवत एव नियन्तृत्वात् नियमनस्य ज्ञानविशेषरूपत्वाच्च, नियन्तृत्वेन ज्ञातृत्वसिद्धिः । देवतात्वं— MEN गूढार्थसंग्रहः लड

इत्यत्र तदैक्षतेति। तच्छब्देन ‘ सदेव सोम्य ’ इत्यत्र सच्छब्दस्यार्थं एव परामृश्यते । सदेव’ निर्विशेषस्य विवक्षितव्वे तत्रेक्षणाश्रयत्वं न सम्भवति । कामः सङ्कल्पः–एतत्सर्वे मन एव ’ (ब) इति श्रुत्या कामादीनामन्तःकरण (

८

घर्मत्वस्यैव परैरभिधानेन अन्त:करणसृष्टेः पूर्व ईक्षणमन्तःकरणपरिणाम इति वक्तं न शक्यते । ईक्षणं प्रकृतिपरिणाम ।

इति बोधयन्ती श्रुतिर्न क्वापि वर्तते। नापि परेरुदाहृता। ईक्षणं मायापरिणामः, कामादयोऽन्तःकरणपरिणामाः इति परे

वदन्ति । तत्र च मूलं मृग्यम् । ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’ इत्यत्र मायिनमित्यस्य मायास्वामिन मि ।

त्यर्थः

6

अत: ’ तदैक्षत ’ इत्यादौ प्रळयानन्तरं ईक्षणाश्रयत्वनातं सविशेषमेवेति भावः ॥ नित्यो नित्यानामिति । इयं निर्गुणश्रुत्यनन्तरश्रुतिः । ‘नित्यानां बहूनां य एको नित्यश्चेतनः स कामान्

विदधाति’ इत्यर्थः गीताभाष्ये उक्तः । नित्यो नित्यानाम् इति न निर्धारणे षष्ठी । एको बहूनाम् इत्यत्र तदयोगात् • सम्भवति सामानाधिकरण्ये वैयधिकरण्येनान्वयस्यायुक्तत्वाच्च । अत्र यच्छन्दसत्वेन अनुवादरूपताप्रतीतावाप अप्राप्तत्वाद्वि

शिष्टविधिः नित्यैकचेतनस्य नित्यबहुचेतनकामविधातृत्वं विधीयते । जीवेषु नित्यत्वबहुत्वयोरप्यप्राप्तेः ‘यदाग्नयः’ इत्यादिवत्। “तद्गुणास्तु विधीयेरन्नविभागाद्विधानार्थे नचेदन्येन शिष्टास्स्यु: ’ (जै. सू. १.४.९) इति सूत्रकृता ’ यदानेयः’ इत्यादौ विशिष्टविधित्वस्थापनात् । ‘नित्यः अनित्यानानिति छेद: ’ (शं. उ. मा) चेतनश्चेतनानामित्यादिवरूप्यान्नघटते। इद • मालोच्यैव सिद्धान्तसिद्धाञ्जने ’ नहि निर्धारणे पठी नित्यो नित्यानामिति एको बहुनामिति समभिव्याहृतवैरूग्यापत्तेः । किन्त्वपेक्षायाम् । तथाचाचित्संसृष्टानामेव भिन्नानां जीवानामापवर्गिकज्ञानात्यन्त दौर्लभ्यात् औत्सर्गिकनित्यत्ववादोप पत्तिः तत्प्रायेहि तद्वादा भवन्ति । यथाऽनन्तं नम इति आकाशवत्सर्वगतश्च नित्य इत्युपमीयते । ब्रह्मणश्चानवाधिकं

नित्यत्वम् । ‘सत्यस्य सत्यम् प्राणावै सत्यम्’ इत्यैकार्थ्योपपत्तेश्व’ इत्युक्तम् । अत्र ब्रह्मातिरिक्तनित्यत्वापेक्षया ब्रह्मनित्य

त्वमनवधिकमित्युक्तं भवति । एवं च ‘एको बहूनाम्’ इति समभिव्याहृतवैरून्यं नैव परिहृतम् ॥ एतेन

प्राणावै सत्यं तेषामेव सत्यम्

2

• नित्यो नित्यानां चेतनश्चतानाम् ’ अणोरणीयन्महतो महीयान्’ इत्या?

दिभिश्श्रुतिभिः व्यवहारकालामाध्यत्वरूपप्रपञ्चसत्यत्वापेक्षया अबाध्यत्वपलक्षित स्वरूपात्मकत्वेन ब्रह्म सत्वादेरुत्कर्षोक्तेः इति (प्रथममिथ्यात्वानरूपणे) गुरुचन्द्रिकोक्तिरप्यनुपादेया | अबाध्यत्वोपलाक्षतस्वरूपस्य ‘नित्यो नित्यानामित्यत्रविव क्षित ्वे तस्य कामविधातृत्वानुपपत्तेः । ‘प्राणाव सत्यम्’ इत्यत्र सत्यत्वविशिष्टप्रतीविवत् ‘तेषामेष सत्यम्’ इत्यत्र

‘शाशौ द्वौ ’ इति श्रुत्यर्थीनिष्कर्षणेन ईशजीवयोः सर्वज्ञत्वाज्ञानाश्रयत्वे

६४३

श्रीभाष्यम्

५.१३) ‘ज्ञाझी द्वावजावीशनीशौ’ (श्वे. १. अ. ९)

।

श्रुतप्रकाशिका कर्माराध्यत्वं * पतित्वं शेषित्वम् न तस्येति कार्य www शरीरं करणमिन्द्रियादि ’ कार्यकारणकर्तृत्व’ इति प्रयोगात्, समाभ्यधिकनिषेधश्चात्र श्रूयते तेनाद्वितीयमिति सामान्यनिषेधस्य ‘छागो वा मन्त्रवर्णात्’ इति न्यायादीश्वररूप *

द्वितीयविशेषपर्यवसायित्वं सूचितम् । पराऽस्येति ज्ञानशक्त्यादीनां स्वाभाविकत्वमुक्तम् । क्रिया नियमनम् ’ एष आत्मा '

इति विशेषविधानं विशेषनिषेधश्च । आर्थगुणनिषेधस्य परिहर्तव्यतामभिप्रेत्य ज्ञानस्वरूपस्यैवेत्युक्तम् । आविद्यकत्वनि राकरणाय स्वाभाविकानीत्युक्तम् । समस्तहेयरहिततांचेत्यनेनाप्याविद्यकत्वशङ्का अर्थात्परिहृता ॥ गूढार्थसंग्रहः

सत्यत्वविशिष्टस्यैव पदादुपस्थित्या उपलक्षितविवक्षायां गमकाभावात् । सत्यत्वविशिष्टस्य च मिथ्यात्वमेव । एवं ‘नित्यानाम् ’ इत्यत्र नित्यस्त्वविशिष्टस्यैव नित्य इत्यस्य स्वरसतः उपस्थित्या ’ नित्य: ’ उपलक्षितोपस्थापकत्वे प्रमाणाभावः।

नित्यत्वावशिष्टस्य च परमतेन नित्यत्वम् । मिथ्यात्वेन ज्ञाननिवर्त्यावश्यम्भावात् । उदाहृतनिर्गुणश्रुतिसमनश्रुतौ निर्वि

।

शेषं न विवक्षितम् अत एव ‘तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्’ इति बहूनां जीवानां मोक्षफलोक्तिः सङ्गच्छते ॥

एतेन ‘ नित्यानां परमनित्यः, चेतनानां परमचेतनः’ इति नवीनविवरणमपि ‘एको बहूनाम्’ इति वैरूप्या

नघटते । एवं ‘नित्यानां नित्यत्वप्रदः, चेतनानां चैतन्यप्रदः’ इति नवीनयोजनायां नित्यपदचेतनपदयो: लक्षणा कल्पनमापे दोषः । अतो भाष्योक्तार्थ एव युक्तः । अतएव ‘प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेश: संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इति

उत्तरश्रुतिरपि सङ्गच्छते । एतेन निर्गुणश्रुतौ परसम्मतार्थो न विवक्षित इत्यपि सिद्धयति । व्यावहारिकभेद एवात्र विव क्षित इति (अ.सि) कल्पनाऽपि उत्तराधे बहूनां मुक्तिरूपशाश्वतसुत्रोक्त्या निरवकाशा ॥

ब्रह्मणः अविद्योपाधिको व्यावहारिको भेदः निर्विशेषमेव उपनिषत्तात्पर्यविषयः, नतु ज्ञातृत्वमित्ययमर्थः श्रुतिवि

रुद्धः इत्यभिप्रेत्यतामेव श्रुतिमुदाहरति ज्ञाज्ञौ द्वावजाविति । ‘अजाह्यकामोक्तृभोगार्थयुक्ता। अनन्तश्चात्माविश्व

● रूपोह्यकर्ता त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ (१ – ९) इति श्रुतिः । अत्र सर्वज्ञेश: अज्ञजीव प्रकृतिरूपपदार्थत्रयम मिघाय यदा पदार्थत्रयमस्ति तदा एतहा विन्दते अज्ञो जीव इति प्रकरणात्सिद्धयति । पदार्थत्रयसत्त्व एव प्रकृतिसं •बन्धमूलकाज्ञानाश्रयस्य जीवस्य ’ अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावात् ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशै: ’ इति पूर्वोक्त परब्रह्मज्ञान मूलकत्वब्रह्मप्राप्तिप्रतिबन्धकविमोकानन्तरं ब्रह्म प्राप्नोतीत्यर्थः । अत्र पदार्थत्रयसत्त्व एव ब्रह्मप्रातिरिति प्रतिपादनेन ‘ज्ञाज्ञौ द्वौ’ इत्यत्र व्यावहारिकभेद एव विषयः वस्तुतो भेदवाचिपदं नास्त्येव द्वावित्येव वर्तते’ इत्यद्वैतसिद्धिकृदुत्प्रे

ज्ञाया नावकाशः । अत्र अनीशत्वविशिष्टस्यैवाज्ञानाश्रयत्वोत्क्त्या निर्विशेषे चिति अज्ञानमूलकः ज्ञातृत्वादिव्यवहारइत्यु -

किन घटते । ‘ज्ञाज्ञौ’ इत्यत्र शशब्देनासकोचात् ‘यः सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इति श्रुन्तरोक्तसवेश एव विवक्षितः । अज्ञ इत्यत्राज्ञानाश्रयत्वमेव प्रतीयते । तेन ‘मायांतु प्रकृतिं विद्यान्मायिनंतु महेश्वरम्’ (श्वे. ४.१०) इति श्रुत्या अज्ञानं शुद्धचिनिष्ठमेव । अत्रानीशे अज्ञानकार्ययोगित्वेन अशत्वव्यपदेशः इति (अज्ञानस्य चिन्मात्राश्रयत्वोपपत्ती) मधुसूदन सरस्वत्युक्तिरनुपादेया ॥

६४४ ‘ मागिनंतु महेश्वरम् ’ इति श्रुत्यर्थनिष्कर्षणेन (अ.सि) चन्द्रिकायुक्तिर्निवकाशत्वप्रतिपादनम् [ जिज्ञासा-१-१-१ श्रीभाष्यम् 6

तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं च दैवतम् । पतिं पतीनां परमं परस्ताद्वि

दाम देवं भुवनेशमीड्यम् ।’ (श्वे. ६.अ.१) ‘न तस्य कार्य करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्य

धिकश्च दृश्यते ’ (६–७) ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रृयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च’ S गूढार्थसंग्रहः

‘मायिनम्’ इत्यत्र ‘अत इनिठनौं’ इति (पा.सू. ५.१.११५) मत्वर्थीयेनिप्रत्ययः । धनी इत्यादाविव

मायिनं

मायास्वामिनमित्येवार्थ: । एवं ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्रान्यो मायया सन्निरुद्धः १(६.४.९)इत्यत्रापि माथी • मायास्वामी इत्येवार्थ: ।‘अन्य ’ इत्यत्रोपाधेरानिर्देशन माययेत्यस्य सन्निरुद्धइत्यत्रैवान्वयात् मायिनः स्वाभाविकभेदवतएव मायया सन्निरुद्धत्वं विवक्षितम् | सन्निरुद्धत्वं च भ्रमादिमत्त्वेन जीवस्यैव ।

८

अन्य ’ इत्यत्रोपाध्यनिर्देशन जीवब्रह्मभेद

रस्वाभाविक इति प्रतीयते । अत्र अन्यस्यैव मायासन्निरुद्धत्वोक्त्या ब्रह्मणः मायाश्रयत्वे नेदं प्रमाणं भवितुमर्हति ॥

एतेन इमां श्रुतिमुदाहृत्य ’ नहि कुठारायुक्ते कुठारेण छिनत्तीति प्रयोगः | नवा निगलशून्ये निगलेन बद्धइति महे

मायिनंतु

'

'

।

।

।

| भावः ’ इति चन्द्रिकाद्वये उपपादनं ’ तस्मिंश्चान्य ’ इति श्रुतिखण्डापर्यालोचनमूलकम् । ब्रह्मणः स्वभावतो भिन्ने जीवे • अज्ञानयोगसाधन एव विश्राम्यति एतेन ‘ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ’ इत्यत्र जपदस्य जीवव्यावृत्तसर्वज्ञत्वरूपेण बोध कत्वात् अज्ञपदस्य असर्वज्ञत्वरूपेणैव बोधकत्वमित्यपि बोध्यम् इति चन्द्रिकाद्वये जीवस्याज्ञानाश्रयवं ‘ज्ञाज्ञौ द्वा वजौ’ इत्यत्र न विवक्षितमिति प्रयासोऽपि विफलः । ’ तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध: इति श्रुत्यन्तरेण जीवस्याज्ञा नाश्रयत्वसिद्धौ ‘ ज्ञाज्ञौ द्वावजाबीशनीशौ’ इत्यत्र शपदस्थासङ्कोचेन ज्ञानाश्रयबोधकत्वमेव युक्तम् । श्वरम्’ इत्यत्र मायाश्रयत्वप्रतीत्यङ्गीकारेऽपि महेश्वरत्वावशिष्टस्यैव मायित्वं प्रतिपाद्यत इति शुद्धचितः मायावत्वं नैव

सिद्धयति । उभयोर्भेदाभावात्तत्सिद्धिरितिचेत् ; जीवस्यापि भेदाभावेनाज्ञानाश्रयत्वनिवारणासम्भवात् । शुद्धचितएवा प्रामाणिकत्वे इत्थं कल्पनाया असम्भवात् । वस्तुतः ‘मायिनंतु महेश्वरम्’ इत्यत्र मायाश्रयत्वविवक्षणमनुचितमेव ।

‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः १ (४.९) ‘मायांतु प्रकृतिं विद्यान्मायिनंतु महेश्वरम्’इति श्रुतिक्रमः । अत्र पूर्वश्रुतावन्यस्यैव मायया सन्निरुद्धत्वोक्त्या ‘मायी’ इत्यत्र मायास्वामित्वमेव विवक्षितमित्यकामेनापि

स्वीकार्यम्। एवं पूर्वश्रुत्यनुरोधेनोत्तरत्र माथिनं- मायास्वामिनमित्येवार्थः ।पूर्वश्रुत्युक्तमाायमायापदविवरणपराउत्तरश्रुतिः एतेन ’ प्रकृतिं मायां मिथ्याभूताम्’ इति चन्द्रिकायां विवरणमपि निरवकाशम् । ‘ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशीशौ

,

ईशामिनस्याशत्वम् ईशस्त्र सर्वज्ञत्वम् । ‘मायांतु प्रकृतिं विद्यान्मायिनंतु महेश्वरम्’ इत्येतत्पूर्वश्रुत माव्यतिरिक्त मायया सन्निरुत्वमुक्त्तवा उत्तरत्र महेश्वरस्य मायित्वमुक्तम् इत्थं च मायिनः ईश्वरत्वप्रतिपादने पूर्वश्रुतावपिईशव्य

।

त• सर्वज्ञत्वं िरिक्तस्यैचव विरुद्धमिति मायया सन्निरुद्धत्वमभिहितं भवति । एतच्छ्रतिद्वय(ज्ञाज्ञौ-मायिनंतु म’ हेश्वरम् )पर्यालोचनायांअज्ञानाश्रयत्वं सिद्धयति । तेन मायावृत्तिनिबन्धन सर्वज्ञत्ववादः न श्रौत इति बोध्यम् ॥ ’ एतद्वै सत्यकामपरंचापरं च ब्रह्म ‘(प्रश्न.५.२) ’ परं पुरुषमभिध्यायीऩ १ (५.५) परात्परं पुरुशयं पुरुषतमीश्व मीक्षते (५ – ५) इत्यत्र परब्रह्म निर्विशेषम् अपरं ब्रह्म सविशेषमिति परे वदन्ति । अयमर्थः श्रुतौ न विवक्षितः । राणाम्’ इत्यादौ ईश्वरादिपदार्थस्य परमत्वममिधाय तत्समतदन्यनिषेधपूर्वकं तस्यैव गुणषट्कप्रतिपादनादित्यभिप्रेत्यतछु. तिद्वयमुपादत्ते-तमीश्वराणामित्यादि । अत्रेश्वराधिकवस्तुनिषेधेन ईश्वरत्व िशिष्टस्यापारमाध्यै शुद्धचितः पारमार्थ्यच 6

6

६४५

श्रीभाष्यम्

पप आत्माऽपहतपाम्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघित्सोऽपिपासस्सत्यकामस्सत्यस ङ्कल्पः’ (छा.८.१.५) इत्याद्याश्रुतयः

गूढार्थसंग्रहः

ये वदन्ति तन्मते परमार्थत्वेनेश्वरादधिकस्य निर्विशेषत्वसम्भवेन तदपि प्रतिषिद्धं भवति । प्रतिषेधानन्तरं ‘ पराऽस्य

शक्ति: ' इति श ् र ु त ौ अस्त्रेत्यत्रेतच्छब्देन प ् र ा म ु क ् त स र ् व े श ् व र एवं परामृश्यते । शक्तिशब्दोऽपि न परसम्मताविद्याबोधकः । परैरपीश्वरे अविद्याया अनङ्गीकारात् परसम्मत निर्विशेषचितः पूर्वमप्रस्तुततया एतन्छन्देन परामर्शो न घटते। ‘देवा मशक्तिं स्वगुणैर्निरूढाम् ’ (श्रे. १-३) इत्युपक्रमे स्वगुणैर्निरूटाम् इति विशेषणेन शक्तिशब्दस्य प्रकृतिवान्चित्वेऽपि अत्र

ज्ञानवलक्रियासमभिव्याहारेण शक्तिः ज्ञानादितुल्यैव विवक्षिता । अन्यथाऽविद्यायाः अविद्याकार्यभूतज्ञानादेश्च परमतरीत्या

विवक्षणे समुच्चयस्य स्वाभाविकत्वस्य च विरोधः । नहि परमतेऽविद्या स्वाभाविकी । तथासति ‘स्वाभाविकीमविद्यां च कस्समुच्छेत्तुमर्हति ’ इति कुमारिलोक्तदूषणपरिहार एव न स्यात् । अयमर्थः अविद्यावादे निरूपयिष्यते । नापि परमते ज्ञानबलादिकं स्वाभाविकम् ॥

एतेन अस्मदादाविव भौतिकोपाधिकत्वाभावेन योगिष्विव योगार्जितत्वाभावेन स्वाभाविकत्वोक्तेः। नच सङ्को

चकाभावः निर्गुणवाक्यस्यैव सङ्कोचकत्वात् । नच स्वाभाविकज्ञानसमभिव्याहारविरोधः सार्वज्ञ्यादिरूपाविद्यापरिणामस्यैव ज्ञानपदेन विवक्षितत्वात् । बाधकसत्त्वासत्त्वाभ्यां समभिव्याहारेति वैरूप्याङ्गीकरणात् । ‘पावको ब्राह्मण इतिवत्’ इति ;

‘भौतिकोपाधिकत्वेति । भूतपरिणामोपाधिकृतत्वेत्यर्थः । अस्मदादेर्ज्ञानेच्छादिकं भौतिकमनः परिणामः नेशस्येति भावः ' (ल. चं) इति च (अ.सि.ब्रह्म निर्गुणत्वोपपत्ती) उक्तिर्निरवकाशा | ईशज्ञानादे: अविद्यापरिणामत्वं प्रमाणत: यदि निश्चितं स्यात् तदा ’ स्वाभाविकी’ इत्यस्येत्थमर्थवर्णना सम्भाविता । नच तथाविधं प्रमाणमस्ति येनैवमुत्प्रेक्षा स्यात् । नच निर्गुणबाक्यविरोधः । अत्र परा’ स्वाभाविकी’ ‘विविधा’ इति पदत्रयस्य निर्गुणश्रुत्युत्तरं ’ ज्ञःकालकालो गुणी ' इत्यत्र प्रशंसायामिनिप्रत्ययस्यच तात्पर्यपर्यालोचनेन निर्गुणश्रुतेः परसम्मतार्थासम्भवस्य प्रागेव उपपादनात् । परमार्थतः ईश्वरादधिकस्य निर्विशेषस्य C न तत्समश्चाम्यधिकश्च दृश्यते ’ इत्यत्र निषेधेन ’ निर्गुण’ इत्यत्र परसम्मतनिर्गुणत्वविव क्षाया असम्भवाच्च । अत्र परा’ इत्यादिविशेषणत्रय शक्तौ ज्ञानादौ च विवक्षितम्, इति शक्त्यादेस्स्वाभाविकत्वं WHEN

८

C

परत्वं विविधत्वं च बोधितं भवति । अयमर्थ: ‘ज्ञानशक्ति’ इत्यादिप्रागुदाहृतपराशरवचनेऽभिप्रेतः ॥

सच भगवान् ज्ञानैश्वर्यबलशक्तिवीर्यतेजोभिः सदा सम्पन्नः’ इति गीताऽवतरण (शं) भाष्ये • इत्तया एतछतौ स्वाभाविकत्वं सर्वत्रान्वेतीति विवक्षितमिति प्रतीयते । एवं च

C

‘ज्ञानशक्ति '

सम्पन्न '

20

‘सदा

इत्यादिपराशरव्यवस्था

श्वेताश्वतरश्रुतिपूर्वापर परामर्शनिबन्धनेति निरूपितम् । एतेन सगुणत्वे साधकाभावात् ’ इति (अ.सि.ब्रह्मनिर्गुणत्वोपपत्तौ) उक्तिः निरवकाशा |

भट्टपादानामप्य ' इत्यादिश्रुत्यन्तरानुसारेणापि उक्तव्यवस्थैव युक्ता | व्याकरणाधिकरणे अथ ’ अपहृतपाप्मा यमेवार्थ: विवक्षित इत्यभिप्रेत्याह - एष आत्मा अपहतपाप्मेत्यादि । ’ एष आत्मा अपहतपाप्मा इत्यादिदहरवि

आत्माऽपहतपाप्मा—सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प इति प्रजापतिविद्यावाक्यम् । दहरविद्या सगुणविद्या प्रजा

द्यावाक्यम्|

८

य

पतिविद्यानिर्गुणविद्येति परेषां मतम् । अत्र सिद्धान्तलेशसंग्रहे प्रतिबिम्बस्य बिम्बैक्यानन्तरं बिम्बनाश एव परममुक्तिः,

सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः’ इत्यस्य प्रकरणादुत्कर्षस्तुतिपरत्वयोः (अ.सि) असम्भवः [जिज्ञासा १-१-१

६४६

गूढार्थसङ्ग्रहः

तत्र बिम्बभूतस्येश्वरस्य सत्यकामत्व सत्यसङ्कल्पत्वाभिप्रायेण ‘सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः’ इत्युक्तेर्न विरोध इत्युक्तम् । अयं पक्षो न साधुरिति तयाख्यान एव स्पष्टम् ॥ यद्यपि

पूषाद्यनुमन्त्रणमन्त्रवत्प्रकरणादुत्कृष्टत्वस्य

द्वादशोपसत्तावाक्यवत् स्तावकत्वस्य वा सम्भवात् ’ (अ.

सि. ७३२.१) इति मधुसूद सरस्वतीभिरुक्तम् । अत्र ‘पूषाद्यनुमन्त्रणेति | पृषादिमन्त्रस्य दर्शपूर्णमासादिप्रकरणे पठितस्य

दर्शादौ पूषादिदेवताविरहेण यथा पूषादिदेवताककर्मणि लिङ्गेन विनियोगः, तथा सत्यकामत्वादेर्शय ब्रह्मप्रकरणपठितस्य ज्ञानान्वयासम्भवेन सगुणोपासनायामन्वय इत्यर्थः । स्वप्रकरण एवं स्तावकत्वेनान्वयसम्भवे उत्कर्षो न युक्तः, प्रतीतै कवाक्यताया भङ्गापत्तेरित्याशयेनाह— द्वादशेति । ‘तिस्र एव साह्नस्योपसदो द्वादशाहीनस्य ’ इति वाक्ये अहर्गणरू पाहीनगतोपसदां द्वादशत्वेनानुष्ठान गौरवद्वारा निन्दया साह्नगतोपसत्त्रयस्य विधेयस्य यथा तदभावेन स्तुतिः सगुणब्रह्मण wwwja

स्सत्यकामत्वादिना विधेयस्य निर्गुणात्मनः स्तुतिरिति भाव: ’ (ल. चं. ७३२.१) इति विवरणं, तथाऽपि पूषादिमन्त्रस्य

दर्शपूर्णमासादिप्रकरणपठितत्वं दर्शादौ पूत्रादिदेवताशून्यत्वं च सर्वसम्मतम् । सत्यकामत्वादेरनुपास्यज्ञेयब्रह्मप्रकरणपटि तत्वं, उपासनातिरिक्तज्ञानान्वयासम्भवश्चेत्येतदुभयं न सम्प्रतिपन्नमिति न तद्दृष्टान्तसभ्भवः । PAME अथ यो वेदेदं जिघ्रा ८

णीति स आत्मा’ (छा.८.१२.४) इत्यादिनोपसंहारे सगुणात्मनः स्फुटं प्रतिपादनात् । एष संप्रसादोऽस्माच्छरी C

रात्समुत्थाय परंज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ (छा.उ.८.१२.२)

’ जक्ष क्रीडन् रममाणः (छा८.१२.३) "

इत्यादौ शरीरादुत्थानपूर्वक स्वरूपाविर्भावव्यापाराणां प्रतिपादनाच्च प्रजापतिविद्याया निर्गुणविषयत्वस्यैवासिद्धः । उत्तरत्र C

अथ यो वेद ’ (छा.८.१२.५) इत्यत्र

८

मात्र

य आत्माऽपहतपाप्मा '

(छा.८.७.१) इत्यत्र च प्रागुक्तं धर्मभूतज्ञानं

स्वेन रूपेण ’ (छा.८.१२.२) इत्यत्र विवक्षितम् । कामानां सत्यत्वादेवान्ते - मनसैतान् कामान् पश्यन् रमते ’ (छा.८.१२.५) इत्युक्तिस्सङ्गच्छते । दहरविद्यायां एष आत्माऽपहतपामा (छा.८.१.५) इत्यादा सत्यकामत्वान्तं च

८

C

,

वपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकं परस्य श्रूयते । अत्र तु जीवस्य । अत एव निरञ्जनःपरमं साम्यमुपैति ’ (मुण्ड. १ ३) इति SEDLAPI imary C

श्रुतेः स्वरूपाविर्भावश्रुतेः ’ ब्राह्मण जैमिनिरूपन्यासादिभ्यः’ (ब्र.सू.४.४.५) इति सूत्रस्य च सामरस्यम् । अयमेव

वृत्तिकारसिद्धान्त: तदुक्तं दहराधिकरणे शङ्कराचार्यैः ‘अपरेतु वादिनः पारमार्थिकमेव जैवं रूपमिति मन्यन्तेऽस्मदी याश्च केचित् ’ इति । मतान्तरमाह— अपरेतु वादिनः ’ इति तत्र भामती । ‘पारमार्थिकजीवब्रह्मविभागमतमाह

मतान्तरमिति ' इति 6 कल्पतरुः ॥

।

एवं ’ तिस्र एव साह्नस्य ’ इत्यादिवाक्ये साह्नगतोपसत्त्रयवत्परसम्मतनिर्गुणात्मविधानं नैव दृश्यते

आत्मा 6

अपहतपाप्मा’ (छा.८.७.१) इत्येकवाक्य एव निषेधविध्योरुभयोर्शनेन दृष्टान्तयैपम्येण परसम्मतार्थविवक्षाया अत्रा सम्भवेन निर्गुणश्रुतिविषयविवेचनपरत्वमेवास्या श्रुतेर्युक्तम् । अत एव व्याकरणाधिकरणे (जै.सू.१.३.२५) तन्त्रवार्तिके सर्वत्रैवहि विज्ञानं संस्कारत्वेन गम्यते ।

पराङ्गंचात्मविज्ञानादन्यत्रेत्यवधारणात् ॥

आत्मज्ञानं हि संयोगपृथक्त्वात् ऋत्वर्थे पुरुषार्थत्वेन ज्ञायते, तेनविना परलोक फलेषु कर्मसु प्रवृत्तिनिवृत्यसम्भवात् । तथा य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विंशोको विजिधित्सोऽपिपासस्सत्यकामस्सत्य सङ्कल्पस्सोन्वेष्टव्यस्स विजिज्ञा 6

सितव्य: ’ (छा.८.७.१) तथा ’ मन्तव्यो बोद्धव्य: ’ (बृ.२.४.५) तथा आत्मानमुपासीत’ (बृ. १.४.१५) इति

कामवादलोकवादवचनविशेषैर्जिज्ञासामनन सहितात्मज्ञानात्केवलावबोधपर्यन्तस्पष्टात्मतत्त्वज्ञानविधानापेक्षितवाक्यान्तेरापात्त द्विविधाभ्युदयनियरूपफलसम्बन्धः ।

८

स सर्वोच लोकानाप्नोति सर्वोच कामान्’ (छा.८.७.१) तरति शोकमात्म

जिशासा १-१-१]

६४७

(व्या.अ) तन्त्रवार्तिकोक्तेः सिद्धान्तिसम्मतार्थं तात्पर्यम्

गूढार्थसंग्रहः

वित् (छा. ७.३.१) तथा स यदि पितृलोककामो भवति सङ्कल्पादेवास्य पितरस्समुपतिष्ठन्ति तेन पितृलोकेन सम्पन्नो C

महीयते ’ (छा.८.२.१) इत्यादिना योगजन्याणिमाद्यष्टगुणैश्वर्यफलानि वर्णितानि । तथा स खल्वेवं वर्तयन् याव दायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते ’ (छा. ८.१५.१) इत्यपुनरावृत्त्यात्मकपरमात्मप्राप्तयवस्थाफलवचनम् ' इति भट्टपादोक्तिस्सङ्गच्छते । ’ सर्वत्रैव हि ’ इति श्लोको बृहदारण्यकवार्तिके (१.अ.४.ब्रा. १२५४.श्लो) उदाहृतः । अत्र ‘ अपहतपाप्मादिशास्त्रेण मोक्षहेतुं तज्ज्ञानमाचक्षाणेन तद्वर्जयित्वा ज्ञानानन्तरमेव पपरार्थमित्यवधारणात् तत् स्वतंन्त्र c

ु

मेव मुक्तिफलमित्यर्थः’ इत्यानन्द गिरिविवरणम् ॥ ‘ दृढत्वमेतद्विषयःप्रबोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन ’ इति प्रागुक्तार्थ स्थापयितुं पूर्वोपपादितदिशा अत्रोपनिषदि

सगुणात्मैव विवक्षित इति प्रतिपादनाय य आत्माऽपहतपाप्मा ’ (छा.८.७.१) इत्यादिश्रुतेः प्रथमत उपन्यासः । तत्र ८

6

पाप्मशब्दः न सुकृतं दुष्कृतं सर्वे पाप्मनोऽतो निवर्तन्ते’ (छा.८.४.१) इति छान्दोग्यश्रुत्यनुसारेण पुण्यमपि ।

बोधयति

विशोक इत्यत्र दुःखमिश्रसुखराहित्यमपि विवक्षितम् । निर्गुणविद्यात्वेन परसम्मतप्रजापतिविद्यायां ’ अथ

यो वेदेदं जिघ्राणि ’ (छा.८.१२.४) इत्यादिना ज्ञातृत्वेन निर्धारित आत्मा ‘य आत्मा ’ (८.७.१) इत्युपक्रमे विव क्षित इति शबरस्वामिसिद्धान्तितज्ञानाश्रयाहमर्थात्मज्ञानदा एतद्वेदान्तवाक्यानिषेवणेन भवति । यद्यपि प्रजापतिविद्या सगुणविद्या जीवविद्यैव परमात्मोपासनरूपदहरविद्याममिति पुरुषार्थत्वं कथमिति शङ्कोदेति, तथाऽपि ‘पराङ्गं च ’ (जै सू. १०३.२५.तन्त्रवा) इति वार्तिकवाक्ये उत्तरत्र ऋत्वर्थत्वोत्त्या क्रत्वङ्गत्वमेव विवक्षितं, नोपासनाङ्गत्वम् । दहरोपा सनाफलस्यापि स्वरूपाविर्भावस्य प्रजापतिविद्यायां प्रतिपादनेन प्रजापतिविद्याफलत्वमपि विवक्षितम् । ‘व्यतिरेकस्तद्भाव

भावित्वान्न तूपलब्धिवत् ’ (ब्र.सू. ३.३.५२) इति सूत्रे ’ अस्थात्मनस्संसारदशाया मोक्षदशाया यो व्यतिरेकस्सोऽपहत पाप्मत्वादिकोऽनुसन्धेयः’ तद्भावभावित्वात्तद्रूपापत्तेः । यथा ऋतुरस्मिलोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति ’ (छा (

३.१४.१) इत्यादिश्रुतेः’ इति अपहत्पाप्मत्वादिगुणाविर्भावस्यापहतपाप्मत्वादिगुणानुसन्धान फलत्वस्य सिद्धान्तितत्वेन य आत्मा’ (८.७.१)

इत्यादिश्रुतिवाक्यस्याप्यपहतपाग्मत्वादिगुणकप्रत्यगात्मशरीरपरमात्मोपासनपर्यवसायित्वविवक्षया

तदुपपादनसम्भवात् । ‘ शारीरके वक्ष्यामः’ इति वृत्तिकारोपवर्षवाक्यमेत छुतिसूत्राभिप्रायकमित्याशयः ॥ एवं न पश्यो मृत्युं पश्यति न रोगं नोत दुःखताम् । सर्व ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वश: ’ (छा.७.

२६.२) इत्युपसंहारे मुक्तौ सर्वविषयक साक्षात्कारे क्वापि दुःखतादर्शनं नास्तीत्युक्त्या ‘तरति शोकमात्मावत् ’ (७.१.

।

३) इत्युपक्रमोक्तार्थो विशदीकृतः । एतेन विशोकत्वाविर्भावो विशदीकृतो भवति एवं सर्वसाक्षात्कारोक्त्या सत्यका

मत्यादिव्यक्तिरपि दृढीकृताः । श्रुतिद्वयेन नित्यसुखाभिव्यक्तिस्सम्यक् स्थापिता भवति । ’ सर्व ह पश्य: ’ ( छा. ७.२६

२) इत्यनन्तरं ‘ मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्ष: ’ (७.२६.२) इति श्रुत्या अपहतपाप्मत्वादिकं संगृहीतम् । धर्मभू तज्ञाननित्यता भट्टपादसम्मतेति तित्यमुखाभिव्यक्तिर्मुक्तिस्तन्मते इति च वार्तिकव्याख्यातुभिस्मुच्चरितमिश्रैस्सिद्धान्तित मि त्यहमर्थ आत्मा सगुण एव ‘तरति शोकमात्मवित्’ (छा. ७.१.३) इत्यत्र विवक्षित इति पादानामाशयः । अपु नरावृत्यात्मकपरमात्मप्राप्तयवस्थायाः ‘ ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तते’ (छा.८.१५.१) इति श्रुतिप्रतिपाद्याया

।

गृहस्थस्यापि सम्भवन्त्याः प्रतिपादनेन गतिद्वारकं फलमिदमिति परेषामपि (शं. उ. भा) सम्मतत्वेन तत्रापि सगुणात्मैव विवक्षितः । ’ अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ (छा.८.१२.२) इति श्रुतावुक्रा न्त्यनन्तरमेव परमात्मप्राप्तिः अहपतपाप्मत्वादिस्वरूपस्याविर्भावश्च स्फुटं प्रतिपाद्यते एतेन गतिद्वारकब्रहाप्रासिमन्तरा

अपूर्व सम्मार्गाधिकरणोक्तेः परेषां प्रतिकूलत्वम्

६४८

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टस्वरूपाविर्भावो न घटत इति परमात्मप्राप्तिकाल एव स्वरूपाविर्भाव इति सिद्धम् । अयमर्थः

उत्क्रान्तिगतिपादानन्तरपादे’ ‘सम्पद्याविर्भावः स्खेन शब्दात् ’ (ब्र.सु. ४.४.२२) ‘अनावृत्तिश्शब्दादनावृत्तिश्शब्दात् ' (ब्र.सू .४.४.१) इत्युपक्रमोपसंहारसूत्राभ्यां व्यासेन स्फुटीकृतः । अतः परमात्मप्राप्तयपहतपाप्मत्वादिविशिष्टस्वरूपप्राप्ती मुक्तिकालिक्यावेवेति भट्टपादानामाशयः । य आत्माऽपहतपाप्मा ’ (छा.८.७.१) इति श्रुतिमुपक्रम्य अन्ते ‘ ब्रह्मलो कमभिसंपद्यते ‘’ (८.१५.१) इति श्रुत्युपादानेन श्रुतिद्वयैका भट्टपादैर्बोधितम् । ‘तरति शोकमात्मवित्’ (छा.७.१

३) इत्याद्युपसंहारे ‘ सर्वे ह पश्यः पश्यति ’ (७.२६.२) इत्युक्त्या मुक्तावात्मविदो वेदान्तिन: सर्ववस्तुसाक्षात्कारकथ

नेन—अतीतेऽनागते चार्थे सूक्ष्मे व्यवहितेऽपि च । प्रत्यक्षं योगिनामिष्टं कैश्चिन्मुक्तात्मनामपि ॥ इति प्रत्यक्षसूत्रे (१.१.४.जै.सू.श्लो.वा.२६. श्लो) केचित् वेदान्तिन एवेति भट्टपादविवक्षितमिति सिद्धम् ॥

इति भट्टपादैर्वक्ष्यते । संबन्धाक्षेपप रिहारे च (जै.सू.१.१.५. श्लो.बा.८४-८६. श्लो) एकात्मवादिसम्मतोऽविद्यावादूषित ख्याच पार्थ साराथमिश्रैः ‘ निरस्तश्चायं पक्षो निरालम्बनवादेन’ इत्युक्तम् । निरालम्बन वादान्ते ’ ग्राहं गतास्तत्र कथंचिदन्ये (जै.सू.१.१.५.श्लो.बा.नि.वा.२०१. श्लो) इत्यत्रैकात्मवादिनो विवचिता इति पार्थसारथिमिश्राशयः । श्लोकस्यास्यार्थ अपूर्वाधिकरणे च ‘चैतन्यात्मकत्वाविभागाच्चोपनिषत्स्वैकात्म्य व्यवहारः

?

।

।

भावप्रकाशे निरूपितः । ‘बाह्यार्थापहवे द्वैतम्’ (जै. सु. १.१.५. श्लो. वा.नि.वा. १७. श्लो) इत्यायुक्तयुक्तीनां परेषामपि सम्मतत्वात् । तदुक्तं ‘नैतदुद्धेन भाषितम्’ (माण्डूक्यकारिका) इति माण्डूक्यकार्रिकाशाङ्क ‘बाह्यान राकरणं ज्ञानमात्रकल्पना चाद्वयवस्तुसामीप्यमुक्तम् इदं तु परमार्थतत्त्वमद्वैतं वेदान्तेष्वेव विज्ञेयमित्यर्थः’ इति । अत्र बाह्यार्थनिराकरणमुभयसम्मतमिति स्कुटम् अत एकात्मवादिसम्मतो निर्गुणवादो न भट्टपादसम्मतः । परमात्मस्वरूपं च ‘एकत्वयुक्तमेकस्य श्रुतिसंयोगात्’ (जै.सू. ३.१.१३) इति सूत्रतन्त्रवार्तिके निरूपितम् । तत्र हि —‘दशापवित्रेण ग्रहं सम्माष्टि’ इत्यत्र ग्रहैकत्वविवक्षाविचारोऽयुक्त इति -

प्रतीतिव्यतिरेकेण विवक्षाऽन्या न विद्यते । नित्यत्वाद्वेदवाक्यानां श्रुतोऽतो नाविवक्षितः ॥ इत्यादिना आक्षिप्य तथा व्योमशरीरोऽपि परमात्मा श्रुतौ श्रुतः । इज्यते वारिणा नित्यं यः सं ब्रह्मेति चोदितः ॥

शब्दब्रह्मेति यच्चेदं शास्त्रं वेदाख्यमुच्यते । तदप्यधिष्ठितं सर्वमेकेन परमात्मना | अनादिनिधनेऽप्येवं वेदे वेदार्थगोचरे । व्याख्यानं मुख्यवृत्त्याऽपि स्याद्विक्षाविवक्षयोः ॥ ततश्चैतद्द्ब्रहैकत्वं किं वेदेन विवक्षितम् । किं नेति न्यायमार्गेण विचार्य स्थापयिष्यति ॥ इति समाहितम् । अत्र न्यायसुधा व्योमशरीरतयोदित इत्युक्तम् ।

6

कस्याश्श्रुतेर्व्यामशरीरता श्रुतेत्यपेक्षायां

‘ खं ब्रह्म ’ (छा.४.१०.५) इति श्रुत्या

‘य आकाशे तिष्ठन्नाकाशमन्तरो यमयति य आकाशं वेत्ति यमाकाशं न वेद यस्याका.

शश्शरीरमेष त आत्मा सर्वान्तर्याम्यमृतः ’ (बृ. उ. ३.७.१२) इति श्रुत्यन्तरसूचनार्थश्चकारः । नित्यस्यापि नियम्यात्व लब्कर्हष्णमयाोधिगष््यठता्नवमिातद््यदेेवहंत्वव्याख्येयत्वात् ोप त्तिसूचनार्था शब्दात्मकानामपि नित्यतोत्तिः । शब्दब्रहावादस्य च चेतनाचेतनयोर्ब्रहाशब्दयोस्तादत्म्यानुपपत्तेः शब्दो वेदानां देहतां ब्रह्माख्यस्य च परमात्मनोऽपि देहाधिष्ठातृतां सूचयि उक्त न ् त ् र खण्डदेवे. तुमाह्–शब्देति । यद्वेदाख्यं शास्त्रं शब्दब्रह्मेत्युच्यते तत्परमात्मनाऽधिष्ठितमिति योज्यम्’ इति । यदित्विच्छा ।

नापि मारहस्ये’ जीवातिरिक्तेश्वरे नित्येच्छाङ्गीकारवद्वेदिके शब्देऽपि नियेच्छाङ्गीकारे बाधकामावात् ।

स्वख्यात्मनिष्ठत्वमेवेत्याग्रहस्तदा लिङदिवैदिकशब्दे श्रौतात्मशब्दप्रयोगामावेनेश्वर वात्मत्वामानामावाद |

भट्टपादानां सगुणनिर्गुणात्मद्वयं न विवक्षितम्, अपितु सगुणात्मैव

गूढार्थसंग्रह: उपनिषदादिप्रमाणगम्यमीश्वरमप्यङ्गीकृत्य तदिच्छैव तत्तदाकारिका वेदे लिङाद्यर्थस्तात्पर्यरूपा च ’ इति । अत्रेश्वरस्यो

पनिषदादिगम्यत्वे ‘ तं त्वौपनिषदं पुरुषम् ’ (बृ. ३.९.२६) इति बृहदारण्यकश्रुतिर्मूलम् । पुरुषशब्दश्च ’ स यत्पूर्वो

ऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान् पाप्मन औषत् । तस्मात्पुरु: ’ (वृ. १.४.१ ) ’ स वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः’ (२.५.१८) इति तत्रैव निरुक्तः। औपनिषदपुरुष एव ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणं, तिष्ठमानस्य तद्विद इति ’ (बृ.३ ९.२७) इति तत्रत्यान्त्यश्रुतिप्रतिपाद्यं ब्रह्म ।

स एव परमात्मा प्रापकतया प्रप्यतया च विवक्षितः ।

अत्र निरुक्तित्रय

पर्याालोचनायां जगत्कारणस्यान्तर्यामिण स्सर्वपापदाहकत्वस्य सिद्धया जगत्कारणस्यैव मुक्ति प्रदत्वमिति सिद्धयति । अन्ते

तस्यैव प्राप्यत्वोत्या सृष्टिवाक्यानां राजकुमारन्यायेन परमात्मप्राप्तिफलपर्यवसायित्वं सिद्धम् । एतदेव विवक्षितं ‘ पर ।

मात्मप्राप्तयवस्था ’ (जै.सू.१.३.२५. तन्त्रवा) इत्यत्र तन्त्रवार्तिके भट्टपादानाम्

एतेन ‘प्राप्तिसाधनमात्मज्ञानमपि ८

परमात्मज्ञानमॆव विवक्षितम् । अप्रकरणगतत्वेनानैकान्तिकक्रतुसम्बन्धाच्च नाञ्जनखादिरस्रुव वाक्यादिफलश्रुतिवदर्थवाद

त्वम् ’ (जै.सू.१.३.२५.व्याकरणाधिकरणतन्त्रवार्तिके) इत्येतदनन्तरभट्टपादोक्त्या ’ एतेन ऋत्वर्थकर्तृप्रतिपादनद्वारेणोप

निषदां नैराकाङ्क्षयं व्याख्यातम् ’ (जै.सू. २.१.१.भावार्थाधिकरणे तन्त्रवार्तिके) इति प्राक्स्वोक्तौ तात्पर्यं नास्तीति बोधि तम्। उपनिषदां कर्मकर्तृजीबभिन्नपरमात्मपरत्वात् । एतेन सम्बन्धाक्षेपपरिहारे (जै.सू.१.१.१.श्लो.वा) सृष्टयादिदूषण मपि प्रागुक्तपक्षाभिप्रायकम् । तत्रापि न स्वसम्मतिरिति सिद्धम् । परमात्मप्राप्तयवस्थेत्यत्रावस्थापदोपादानेन– नानित्यशब्दवाच्यत्वमात्मनो विनिवार्यते ।

विक्रियामात्रवाचित्वे न सुच्छेदोऽस्य तावता ॥

स्यातामत्यन्तनाशेऽस्य कृतनाशाकृतागमौ । न त्ववस्थान्तरप्रासौ लोके वायुवादिवत् ॥ अवस्थान्तरभाव्ये तत्फलं मम शुभाशुभम् ।

इति ज्ञात्वाऽनुतिष्ठंश्च विजहच्चेष्टते जनः ॥

अनवस्थान्तरप्रातिर्दृश्यते न च कस्यचित् । (जै. सू. १.१.५. आत्मवादे. २२.२५. श्लो.वा)

इत्यात्मवादे बुद्धिजन्मविचारे आत्मनः परसम्मतकूटस्थत्वानभ्युपगमेन नित्यत्वोपपादानाच्च सगुणात्मवादः स्वाभीष्टः स्थापितो

भवति ॥ एतेन न्यायसुधायां सगुणनिर्गुणात्मद्वयं व्याकरणाधिकरणे भट्टपादविवक्षितमित्यभिप्रायेण ग्रन्थविवरणं खण्ड देवेन तस्यानुसरणंचाभिनिवेशमूलकमेव । एवं न्यायसुधायां ग्रहैकत्वविवक्षाविचारावसरे ‘अनादिनिधनेऽप्येवं ’ (जै. सु.३.१.१३.तन्त्रवा) इति श्लोके ‘मुख्यवृत्त्याऽपीत्यपिशब्दो मुख्यवृत्तिव्याख्यानस्याभ्युच्चयसूचनार्थः’ इत्याद्युक्तिरपि तथैवेति बोद्धयम्, व्याकरणाधिकरणात्मवादादिविरोधात्, निर्गुणात्मनः क्वापि भट्टपादैरनिरूपणात् । (श्लो.वा) आत्म वादे

परसम्मतकूटस्थतां निराकृत्य अन्ते इत्याह नास्तिक्यनिराकरिष्णुरात्मास्तितां भाष्यकृदन युक्त्या ।

दृढत्वमेतद्विषयःप्रबोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन ॥ (आ.वा. १४८. श्लो.वा)

इत्यत्र भाष्योदिताहमर्थसगुणात्मप्रबोधस्यैव व्याकरणाधिकरणसम्मागांधिकरणोदाहरिष्यमाणवेदान्तनिषेवणेन दृढत्वस्य स्फुट

मभिधानात् । प्रत्यक्षसूत्रे ‘कैश्चिन्मुक्तात्मनामपि ’ इत्यत्र सुचरितमिश्रकारिकोक्त दिशा वेदान्तिनां मुक्तानां सर्ववस्तुसा क्षात्कारस्य भट्टपादानामपि सम्मतत्वाञ्च | अतः ’ अपहतपाप्मा ’ (छा.८.७.१) इत्यादिश्रुतौ सत्यकामत्वादिकमात्मनो विवक्षितमेव । मधुसूदनोक्तरीत्या उत्कर्षः स्तुतिर्वा न घटत इत्येव भट्टपादानामाशयः ॥

’ प्रकृतैतावत्वं हि प्रतिषेधति निर्गुणोक्त्यनन्तरं गुणोक्तिरेव ब्रह्मणस्सगुणत्वसाधिकेत्यर्थसिद्धः ॥ अत्र च अथात आदेशो नेति नेति ' ततो ब्रवीति च भूयः ’ इति न्यायः वेदार्थसंग्रहे प्रतिपादितः । तदर्थेश्च इत्थम् | एवं च

6

82

‘द्वेवाव’ ‘नेतिनेति’ इत्यादिश्रुतेः ‘प्रकृतैतावचम् ’ इति सूत्रस्यचार्थविचारः [ जिज्ञासा १.१-१

६५०

गूढार्थसङ्ग्रहः किंतु

इत्यत्र नञ्वयेन ‘द्वे वा ब्रह्मणो रूपे मूर्तञ्चानूर्तञ्च तस्यतस्य पुरुषस्य रूपम्’ इति प्रागुक्तरूपाणां न निषेधः, पूर्वोक्तरूपाण्येव ब्रह्मण इति ब्रह्मगतरूपाणां या इयत्ता प्राप्ता सेंव निषिध्यते । ब्रहाणि रूपागामपरिच्छिन्नतया ब्रह्मणः परिच्छिन्नरूपवत्वं प्रतिषिध्यत इति यावत् । प्रकृतैतावत्वम्’ इत्यत्र 6 एतावचम्न्’ इतिशब्दप्रयोगेणेयत्ताया एव निषेधः सूत्रकृतो विवक्षितः । नतु मूर्तीमूर्तप्रपञ्चस्येति स्फुटं प्रतीयते । यदि मूर्तामूर्तप्रपञ्चस्यैव प्रतिषेधो विवक्षित 6

तदा प्रकृत इति वा रूपे रूपाणीति वा प्रतिषेधतीत्यादिनिर्देशेनैव तल्लामसम्भवेन ‘एताकत्वम्’ इति पदस्यैव वैयर्थ्य स्यात् । द्विरवधारणे इयत्ताया एवं प्रतिषेधो न रूपाणामिति । नतिनेतीति द्विरुक्त्या इयत्ता प्रतिषेधे अभ्यासरूपता पर्यलिङ्गं दर्शितं भवति । नेति नेतीति वीप्सया प्रकारसामान्यनिषेधः सूत्रकृतो न विवक्षितः । तथात्वे प्रकृतशब्दो

पादानं विरुध्यते रूपाणि प्रतिषेधतीत्येव सूत्रविन्यासः यदिस्यात्तदैवेत्थं श्रुतितात्पर्यकल्पनं घटेत । नच तथा विन्यासः । अत इयत्ताप्रतिषेध एवात्र विवक्षितः । नतु प्रकृतप्रकारप्रतिषेधः । पूर्वोक्तरूपापेक्षयाऽतिरिक्तरूपस्य ब्रह्मण्य ङ्गीकारेऽपि प्रकृतरूपनिषेधसम्भवेन परसम्मतनिर्विशेषसिद्ध्यसम्भवात् । एतत्परिमाणमस्य एतावत् एतावतो भाव एता वत्त्वमित्यर्थः अत्र एतच्छन्दं विहायैतावत्वमिति परिमाणार्थक प्रत्ययान्तैतावच्छब्दोत्तरभावप्रत्ययेन परिमाणव

।

।

ध्यतया बुबोधयिषितमिति प्रतीयते ‘द्वे वा ब्रह्मणो रूपे ’ इति प्राकू द्विशब्देन परिमाणं प्रकृतम् । तदेव निषेध्य

मिति एवं विन्यासेन बोधितम् । ‘प्रकृतैतावत्वम्’ इत्यत्र कर्मधारयाश्रयणेऽपि उक्त्तार्थ एव बु

'

।

इत्यादि श्रुतौ निर्विशेषददनन्तरश्रुतौ स्य विवक्षा नैव सम्भवतिधर्मप्रतिपादनायोगात् । । नहतदेवाह ्ये’ तसत्यम् स्मादिति नेततोऽब्रवीति त्यनच ्यत्परमभूयः स्त’ ि इति अथ। नामधेयं अत्र चोहेतौ स त । ् य स ् य त ः तदन “इत्यमरकोशेन भूय

न्तरं प्रतिषेधती’ त्यत्र पूर्ववाक्यं कर्तु, ‘ब्रवीति’ इत्यत्रानन्तरवाक्यं कर्तृ |

भूयश्च भूरि च

शब्दो बह्वर्थको द्वितीयान्तः । ‘एतावत्वम्’ इति पूर्वपरिमाणवत्वस्यैव निषेध्यत्वेऽनन्तरबहूक्तिस्साधिका | ‘नह्येतस्मा दिति नेत्यन्यत्परमस्ति’ इति श्रुतौ ’ इतिनेति’ एतस्माद्ब्रह्मण अन्यत् परं नास्तीत्येव एकावाक्यतया अर्थो विवक्षितः । एवमर्थविवक्षायामेव ’ इति नेति’ वाक्यस्यार्थनिर्णयत्सम्भवति । इतिशब्दस्य प्रकारवचनतया द्वयोः प्रकारयोरेवपूर्व शब्दत उपस्थित्या द्विप्रकारमात्रप्रतीत्या अनन्तरं बहुकथनेन द्विप्रकारमात्रनिषेधः प्रकारेयत्तानिषेधपर्यवसितइति प्रती यते । इति नेत्युक्ताद्ब्रह्मणः परभुत्कृष्टं नास्तीत्युक्त्या ब्रहाशब्दस्य ‘बृहति बृंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म ’ इति श्रुतौ ‘वृहत्वाद्ब्रह्मणत्वाच्च तद्ब्रह्मेत्यभिधीयते’ इति स्मृतौ ’ ब्रह्म परिवृढं सर्वतः’ इति व्यासनिरुक्तौ चोक्तप्रवृत्तिनिमित्तस्य गुणत उत्कर्षमन्तराऽसम्भवेन ब्रह्मणोऽन्यद्गुणत उत्कृष्टं नास्तीत्येवास्य’ांमहत्तश््वरंुतब्रह्मशब्दार्थः’ ावर्थस्यभिप्रेत ्वेनइतिब्रहपञ्चपादिकाविवर ्मण्यन ्तगुण्यङ्गी कार एवतस्सम्भवात् ब्रह्मणि बहुगुणानामत्र विवक्षाया उपपन्नत्वात् । 6

गावसरे ’ दोषहीनं गुणभूयिष्ठं महान्तं कथयान्त’ इत्युक्त्या गुणैर्महत्वस्य परसम्मततया श्रुतौ परशब्दर्थमहत्वमपिगुणै रेवोपपादनीयमिति ब्रह्म सर्वापेक्षया महत् इत्यन्वयमुखेनाभिधानापेक्षया ब्रह्मान्यत् परं नास्तीति व्यतिरेकमुखेनोक्तावे ब्रह्ममहत्वदृढीकरणमिति श्रुतौ व्यतिरेकमुखेनोक्तिः । श्रुतौ परशब्दतात्पर्यानुरोधेन सूत्रे भूयः पदमपि बहकंद्वितीया न्तमित्येवोक्तम् ॥

‘अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यम्’ इति वाक्ये नामधेयशब्दस्य शक्तया बोधकपर्यायतया ब्रह्मशब्दवत्

‘सत्यस्य

सत्यम् ’ इत्यपि शक्त्याऽर्थबोधकं नामधेयमिति । तदनन्तरं ’ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम् ’ इति तदर्थनिर्णयःक्रियते।

अत्र प्राणशब्दार्थापेक्षया ब्रह्मण उत्कर्ष एवं विवक्षितः सोऽपि सत्यशब्दार्थपर्यालोचनायां निर्दोषत्वेन तदाक्षिताधिक }

जिशासा १-१-१] श्रुतिसूत्रयो: (शं) भाष्य, मामती (क.त)(त्र.वि.आ.)(वे.सू.सु) उक्तार्थानुवादः

६५१

गूढार्थसंग्रहः

नेति नेति’ इत्यनन्तरं बहुगुणकथनेन पूर्व प्रकारद्वयोक्त्यां या इयत्ता सैव

गुणवत्त्वेनन्वेति स्फुटं प्रतीयते । अतश्च

‘नेति नेति ’ इत्यत्र निषेध्यतया विवक्षिता । नतु प्रकाराविति निर्णीतं भवति ॥

यद्यापै ‘ प्रकृतं यदेतावदियत्तापरिच्छिन्नं मूर्तामूर्तलक्षणं ब्रह्मणो रूपं तदेष शब्दः प्रतिषेधति । यद्वा पूर्वप्रति

षेधः भूतराशिं प्रतिषेधति उत्तरो वासनाश । अथवा ‘नेति नेति’ इति वीप्सेयम् इति यावत्किंचिदुत्प्रेश्यते

त ्सर्वं न भवतीत्यर्थः । इतश्चैत्र एव निर्णयः यतस्ततः प्रतिषेधाद्धयो ब्रवीति अन्य परमस्तीति तत्रैषाऽक्षरयोजना ।

‘नेति नेतीति’ ब्रह्मादिश्य तमेवादेशं पुनर्वक्ति । नेति नेती’ त्यस्य कोऽर्थः १ नह्येतस्माद्वणो व्यतिरिक्तमस्तीत्यतो ।

नेति नेतीत्युच्यते परमप्रतिषिद्धं ब्रह्मास्तीति

यदा पुनरेवमक्षराणि योज्यन्ते ‘नह्येतस्मादिति नेति नेतीति’ नहि प्रप

ञ्चप्रतिषेधरूपादेशनादन्यत्परमादेशनं ब्रह्मणोऽस्तीति, तदा ‘ततोब्रवीति च भूयः ’ इति नामधेयविषयं योजयितव्यम्’ इति (शं) भाष्यम् ॥ (

ततोऽन्यद्ब्रवीतीति नेति नेतीति प्रतिषेधादन्यद्भयो ब्रवीतीति तन्निर्वचनम् | नह्येतस्मादित्यस्य यदा ‘नेति

नेति’ इत्यादिष्टाद्ब्रह्मणोऽन्यत्परमस्तीति व्याख्यानं तदा प्रपञ्चप्रतिषेधादन्यौव ब्रवीतीति व्याख्येयम् । यदा तु नो तस्मादिति सर्वनाम्ना प्रतिषेधे ब्रहह्मण आदेश: परामृश्यते तदाऽपि प्रपञ्चप्रतिषेधमात्रं न प्रतिपत्तव्यम् । अपि तु तेन प्रतिषेधेन भावरूपं ब्रह्मोपलक्ष्यते । कस्मादित्यत्राह — ‘ततोऽब्रवीति च भूयः’ इति । यस्मात् प्रतिषेधस्य परस्तादपि

ब्रवीति ’ प्राणावै सत्यम्’ इति माहारजनापहितं लिङ्गमुपलक्षयति । तत् खलु सत्यमितरापेक्षया । तस्यापि परं सत्यं

ब्रह्म। तदेवं पूर्वस्मिन्व्याख्याने निर्वचनं ब्रवीतीति व्याख्यातम् । अस्मिंस्तु ‘सत्यस्य सत्यम्’ इति ब्रवीतीति व्याख्ये यम्’ इति भामती ॥

तत

सूत्रे ततश्शब्दादुपरि अन्यदित्यध्याहरति-ततोऽन्यति । इतरथा तु ब्रवीतीत्युक्ते किं ब्रवीतीति नभूयःज्ञायेतेति। पुनः’ इति

शब्दार्थमाह- नेति नेतीति प्रतिषेधादिति । प्रतिषेधादन्यद्भावरूपं ब्रवीतीत्यर्थः इति कल्पतरुः ॥

रत्नप्रभा |

6

८

नह्येतस्मादित्यादिवाक्यस्य यदा एतस्मादथात इति प्रस्तुतादन्यजडजातं नह्यस्तीति कृत्वा नेतीत्यादेशः

;

।

परं तु ब्रह्मास्तीति योजना | तदा ततो ब्रवीतीति सूत्रशेषः नह्येतस्मादिति वाक्यविषयः तदा तु ‘नह्येतस्मादिति’ वाक्यस्य एतस्मादिति नेत्येवंरूपादादशादन्यत् परमादेशनं नास्तीति योजना । तदा ततो ब्रवीतीति सूत्रशेष:

८ अथ

नामधेयम्’ इत्यादिश्रुतिवाक्यशेषविषयो द्रष्टव्य इति व्यवस्था’ इति ब्रह्मविद्याऽभरणम् ॥

प्रकृतं मूर्तञ्चामूर्तमित्यादिना विशेष्यतया निर्दिष्टं यदेतावत्वं मूर्तादि तदेव प्रकृतवाक्यं निषेधति नतु ब्रह्मापि ।

•षठ्यन्तेन विशेषणतया निर्दिष्टत्वात् । विशेषणतया प्रक्रान्तस्यापि निषेधे न बाधकम् । अतो हेत्वन्तरमाह — तत इति ।

चौहेतौ। यस्मात्ततस्तद्ब्रह्मरूपमाघारमादायैव निषेधोऽन्यथा निराधारस्य सर्वनिषेधस्यासम्भवात् । ननु ब्रह्मैव तद्भिन्न माधारीकृत्य निषिध्यतां तत्राह - - ब्रवीतीति । पूर्ववाक्यस्य तात्पर्य वक्तुं भूयो निषेधानन्तरं नेतिति यन्निषेधः तदेत (

स्माइहाणोऽन्यन्नहीत्येवं रूपम् । परं यदाधारभूतं ब्रह्म त ्त्वस्त्येवेत्यर्थकं नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्तीति वाक्यं ब्रवीति । तथा ’ प्राणावै ’ इति ब्रह्मणः अबाध्यत्वं ब्रवीति’ इति वेदान्तसूत्रमुक्तावलिः ॥

एतत्पर्याचनायां ब्रह्मव्यतिरिक्तसामान्यनिषेधः ब्रह्मैकमेव सत्यमिति श्रुतिसूत्रविवक्षितमिति प्रतीयते । तथाऽपि

सूत्रेभूयइत्यस्य पुनरित्यर्थकत्वे ब्रवीतीत्यत्र कर्माकाङ्क्षाया अनिवृत्तेः कर्मवाच्यन्य शब्दोऽध्याहर्तव्यः । ततोऽपि भूय •

1

६५३

पूर्वोतपरसम्मतसर्वार्थपर्यालोचना

[ जिज्ञासा १·१-९

गूढार्थसंग्रहः

शब्दस्य द्वितीयान्तस्य कर्मवाचकत्वाश्रयणमेव युक्तम् । एतावत्वमित्यत्र परिमाणवाचि वतुष्प्रत्ययस्य तदुत्तरभावप्रत्ययस्य

च वैयर्थ्य दुर्वारम् । नेति नेतीति वीप्सया सर्वप्रतिषेधविवक्षायां प्रकृतशब्दस्यापि वैयर्ध्यमेव । तथात्वे रूपाणि प्रति

षेधतीत्येव ब्रूयात्सूत्रकारः । होत्यस्यावधारणार्थकतया रूपसामान्यनिषेधविवक्षा न कथञ्चिदपि सिद्ध्यति |

एतेन (वे. सू.. मु) ब्रह्मानन्दविवरणे अन्यपदाव्याहाराभावेऽपि भूयः पुनः ब्रवीतीत्युक्तमर्थं ब्रवीतीति कर्मणो

लाभाङ्गीकारेऽपि एवमर्थस्य सूत्रकृद्विवक्षितत्वे ‘प्रकृतैतावचम्’ इति विन्यासो निर्बीजएवापद्यते । प्रकृते रूपाणीति वा

।

ब्रह्मणोऽन्यदित्यादि वा निर्देश: स्यात् नच तथा निर्दिशति सूत्रकारः । अतस्सूत्रे इयत्ताप्रतिषेध एव विवक्षितः । भूयश्शब्दो बह्वर्थको द्वितीयान्त इत्येव युक्तम् |

(शं. भा) प्रथमयोजनायां ‘नेति नेतीदिष्टाद्ब्रह्मणोऽन्यत्परमस्ति’ इति श्रुतेः ‘ततोऽन्यद्ब्रवीती ’ ति सूत्रस्यचार्थ

वर्णनेन श्रुतिसूत्रयोरैकरस्येऽपि सूत्रेऽन्यशब्दाध्याहारो न युक्तः | ‘नेति नेती’ ति प्रतिषेधादन्यद्भूयो ब्रवीतीति सूत्रार्थ

• वर्णनेन प्रतिषेधादन्यस्य सूत्रे पूर्वमनुत्त्या पुनः ब्रवीतीत्युक्तिश्च न घटते । रूपसम्बन्धित्वेन श्रुतावुक्तस्य पुनरुक्तिविवक्षा

यामपि ‘प्रकृतैतावत्वंहि प्रतिषेधति’ इत्यत्र एतावत्वमित्यस्य वैयर्थ्य दुर्वारम् ॥ एतद्दोषपरिहाराय (वे.सू) मुक्ताव ल्युक्तयोजनाऽपि न श्रुतिसूत्रयोर्विवक्षिता । प्रकृतशब्दस्य विशेष्यमात्रपरत्वस्य निर्णयासम्भवात् । एतावत्त्वशब्दवैय

र्थ्याच्च । ’ च ततः इत्यनयोः यस्मात्ततः तद्ब्रह्मरूपमाघारमादायैव निषेधः ’ इत्यर्थस्य शब्दस्वारस्यविरोधेन कथंचिदन्य

सम्भवात् । तत इत्यत्र तच्छन्दस्य ‘प्रकृतैतावच्वंहि प्रतिषेधति’ इति पूर्ववाक्ये शब्दादनुपस्थितार्थपरामर्शकत्वस्या

च ततः ’ इति समभि सम्भवात् । तत इत्यत्र हेतौ पञ्चम्यर्थस्यान्वययोग्यविशेष्यस्यैवोपस्थापकदाभावात् लोके क्वापि व्याहारे एवमर्थप्रतीतेरदर्शनाच्च ॥

नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्तीत्यत्र अन्यदित्यस्य इतीत्यतःपूर्व सत्त्वे नेतीति निषेधः । एतस्माद्ब्रह्मणोऽन्यन्न हीत्येवंरूपः इत्यर्थस्सम्भावितः । नच तथा वर्तते । अतः इतीत्यस्मादुत्तरं अन्यदित्यस्य सत्त्वेनेत्थमर्थश्रुतौ नविवक्षितः परमस्तीति भिन्नवाक्यं स्फुटं न प्रतीयते । नञ्समभिव्याहारे व्यवधानेन अस्तीत्यस्य प्रयोगेऽपि नञ अस्तीत्

सम्बन्धेन एकवाक्यतया बोधविवक्षा प्रामाणिकसम्मता, तथैव व्युत्पत्तेः । अतः प्रतीतैकवाक्यताभङ्गेन वाक्यद्वयं कल्पनी

यम् । ‘द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे’ इत्यत्र ब्रह्मणि रूपे इति वाक्यसच्चे नेतीत्यत्र ब्रह्मणि रूपाभावप्रतीत्या ब्रह्मणो निषेधा घिकरणत्वप्रतिपत्तिस्स्यात् । नच तथा वर्तते । ‘द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे’ इत्यत्र ब्रह्मण इति षठ्याः सम्बन्धसामान्यवाचि • तथा स्वस्वामिभावसम्बन्धादिपरत्वसम्भवेन ब्रह्मण: निषेधाधिकरणत्वविवक्षागमकमपि किचिन्नास्ति । तथासति ब्रह्मशब्द विहाय परशब्दप्रयोगस्य निर्बीज वापत्तेः । परशब्दोह्युत्कृष्टार्थकः । सच• निर्दोषत्वगुणवत्वाभ्यां एतदर्थविवक्षासत्त्व एव

कः । प्रथमं कतिपयरूपाणि ब्रह्मसम्बन्धितयाऽभिधाय नेति नेतीत्युत्तयनन्तरं नेति नेतीत्यस्य ब्रह्मान्यसा मान्यनिषेधो ब्रह्माधिकरणको यः तत्तात्पर्यकत्ववर्णनं कुतः ? ब्रह्माधिकरणब्रह्मान्यसामान्यनिषेधस्य श्रुतितात्पर्यविषय प्रथमतो ब्रह्मणो नानारूपाणि प्रतिपाद्य तन्निषेध एव वक्तव्यस्स्यात् नच तथात्रोक्तम् । अतः कतिपयरूपवत्वमात्रम भिधायानन्तरप्रवृत्तस्य नेति नेतीत्यस्येयत्ता निषेधपरत्वमेव । तदनन्तरं तस्मद्ब्रह्मण उत्कृष्टवस्तुनिषेधेन तद्दृढीकरणमे ‘परा वात्र विवक्षितमिति युक्तम् । ब्रह्मण उत्कृष्टवस्तुनिषेधश्चान्यत्र स्फुटमुक्तः | श्वेताश्वतरोपनिषदि ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम्’ इत्युपक्रम्य ’ नतत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ’ इत्यभिधाय

।

परशब्दस्सार्थकः

Sस्य शक्तिर्विविधैव यते’ इति परस्वाभाविकशक्त्यादिविविधगुणवत्वं प्रतिपाद्य ’ न तस्य कश्चित्पतिरस्ति लोके नचेशिता

गूढार्थसङ्ग्रहः नैव

च तस्य लिङ्गम् । सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिजनिता नचाधिपः ॥’ इत्यधिकविशेषनिषेधः प्रतिपा

दितः। अत्राधिकनिषेधानन्तरं पर विविध स्वाभाविकशक्तिज्ञानबल्लादिगुणप्रतिपादनेन ब्रह्मण ईश्वरस्य अधिकत्वं गुणनिब

न्धनमिति स्फुटम् ॥ ।

अत्र विविधशब्देन सङ्ख्याशून्यत्वं विवक्षितम् | यथोक्तम् ‘सङ्ख्यातुं नैव शक्यन्ते गुणा दोषाश्च शार्ङ्गिणः । आनल्यात्प्रथमो राशिरभावात्पश्चिमो मतः’ इति एवं ‘तस्माद्धान्यन्न पर: किन्चनास ’ ‘मत्तः परतरं नान्यत्किंचि दस्ति

धनञ्जय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ’ (गी. ७.७) इत्यपि ब्रह्मान्यस्य गुणत उत्कृष्टस्य निषेध

कमेव । अत्र सूत्रे माणगणा इवेत्यनेन समानसत्ताकाधारत्वमेव विवक्षितम् ।त्य प्रकृतिं

विद्धि मे पराम्’ इति प्रकृत्यपेक्षया जीवस्य परत्वमभिधायान्वयमुखेन प्रतिपादनापेक्षया व्यतिरेकमुखेनाभिधान एव पर

योजना न सूत्रकृत्सम्मता ॥ एवं प्रथमयोजनायां परशब्दस्वारस्यभङ्गादिकं पर्यालोच्य द्वितयियोजनाऽभिहिता । तत्र एतच्छब्दस्य सर्वनामतया

आदेशपरामर्शत्वमस्तु अथापि ’ अथात आदेशो नेति नेति’ इत्यनन्तरं ’ इति नेत्यन्यत्परमस्ति’ इत्येतावन्मात्रेणैव

तत्सम्मतार्थबोधस्सम्भवति । इति नेति आदेशस्यैव पूर्वमभिधानेन इति नेतीत्येतावन्मात्रेणैव आदेशोपस्थितिस्सम्भवति,

इति एतस्मादित्यस्य नैव साफल्यं सम्भवति । अस्यां योजनायां परशब्दस्योत्कृष्टवाचकत्वमेव वाच्यम् ; तथात्वे ‘तत्त्व

मसि’ इत्यादि महावाक्यानामेवोत्कृष्टतया तन्मते तदादेशस्यैव उत्कृष्टादेशत्वम् । ’ सर्वत्रैव महागिरामुपनिषच्छब्दो भवे द्वाचकः वेदश्चायमतोऽन्यदस्य निकटं तेनात्र वेदादिगी: ’ ( सं. शा) इति सर्वज्ञात्ममुन्याद्युक्तदिशाऽभ्युपगन्तव्यमिति

‘नेति नेति’ इत्यादेशादन्यस्य परस्यादेशस्य सत्वेनार्थबाधश्च । एवमेतद्योजनायां ब्रह्मान्यसामान्यनिषेधस्य नेति नेति’इत्यत्र अनेन वाक्येन साधनं न सम्भवति । वीप्सया तदसिद्धिः पूर्वमेवोक्ता ॥

‘ततोब्रवीति च भूयः’ इति सूत्रखण्डस्थानन्तरवाक्यं विहाय ’ अथ नामधेयम्’ इत्यादि तदनन्तरवाक्यविषय

कत्वकल्पनंचास्वरसम् । सत्यस्य सत्यम्’ इतिहि नाम्ना ब्रह्मणि प्रकारसामान्यनिषेधस्य ‘नेतिसत्यस्य नेति’ इत्यत्र साधना सम्भवेन सत्यम्’ इत्यस्य (

‘ततो ब्रवीति च भूयः’ इति सूत्रखण्डार्थस्य पूर्वखण्डार्थोपपादकत्वासम्भवश्च ।

C

स्थूलशरीरापेक्षया लिङ्गशरीरस्य नित्यत्वं तदपेक्षया ब्रह्मणो नित्यत्वमित्यर्थाङ्गीकारे ब्रह्मणि रूपसामान्याभावसिद्धिः कथम् ? ननु अजातशत्रुब्राह्मणान्ते ’ एवमेतस्मादात्मनः सर्वेप्राणास्सर्वे लोकाः सर्वे देवास्सर्वाणि भूतानि (सर्वे एत आत्मान इति माध्यन्दिने) व्युच्चरन्ति ’ तस्योपनिषत्सत्यस्य सत्यम्’ इत्युपनिषद्भाष्ये (शं) ’ सर्वे प्राणा वागादयः सर्वे लोकास्सर्वाणि

कर्माणि सर्वे देवा: प्राणलोकाधिष्ठातारोऽग्नयादयः सर्वाणि भूतानि ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानि प्राणिजातानि सर्व एत आत्मान इति पाठे आधिसंपर्क जनित प्रबुव्यमानविशेषा आत्मान इत्यर्थः । तस्यास्यात्मनो ब्रहाण उपनिषत् उप समीपं निगम यतीति अभिधायकश्शब्दः उपनिषदित्युच्यते । ‘ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति एतस्यैव व्याख्यानायोत्तरं ब्राह्मण

द्वयं भविष्यति । उत्पत्त्यादिश्रुतय आत्मैकत्व प्रतिपादनपराः एकत्व प्रत्ययदायाय सुवर्णमणि लोहाग्निविस्फुलिङ्गादिभेदा दृष्टान्ता: नोत्पत्त्यादिभेदप्रतिपादनपराः ’ इत्युक्त्वा मूर्तीमूर्तब्राह्माणान्ते एवं निरवशेषं स्वरूपमभिधाय सत्यस्य सत्यमवो चाम | तस्यैत्र स्वरूपावधारणार्थ ब्रह्मग इदमारभ्यते । अथानन्तरं सत्यस्वरूपनिर्देशानन्तरं ’ यत्सत्यस्य सत्यम् ’ तदेवा वशिष्यते

।

शितमिति । यस्मात् ‘नेति नेती ’ त्यादेशो निर्देश:

ननु कथमाभ्यां नेति नेतीति शब्दाभ्यां सत्यस्य सत्यं निर्दिदि

। उच्यते – सर्वोपाधिविशेषायोहेन इत्याद्युक्तं शङ्कराचार्यैः ॥

’ प्राणावै सत्यम्’ इत्यादिश्रुतेः परसम्मतार्थस्य पर्यालोचनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह:

गुरुचन्द्रिकायां च-‘तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यं प्राणांव सत्यं तेषामेष सत्यः । अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमिति तेषामेष सत्य’ इति बृहदारण्यकोक्तिभ्यां ब्रहा सत्ताऽतोषकष्टत्वेन प्रपञ्ञ्जसत्ताप्रतीत्याऽपि प्रपञ्चो मिथ्या ’ इति ज्ञाननि

• वर्त्यत्वान्यथाऽनुपपत्ता अस्यां श्रुतौ ब्रह्म सत्तात अपकृष्टत्वेन प्रपञ्चसत्ताप्रतीत्याऽपि प्रपञ्चो मिथ्या ’ इति असतस्साधकत्वो पपत्तौ ’ प्राणांव सत्यं तेषामेव सत्यः, नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम् ’ ’ अणोरणीयान्महतो महीयान् ’ इत्यादिभि श्रुतिभिः व्यवहारकालवाथ्यप्रपञ्चसत्यत्वापेक्षयाऽवाध्यत्वाद्युपर क्षितस्वरूपात्मकत्वेन ब्रह्मसच्वादेरुत्कर्षोक्तेः इति प्रपञ्चमि ध्यात्वनिरूपणे च ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिरभिहितम् एवञ्चास्यां श्रुती कालत्रयाबाध्यत्वस्य ब्रह्मणि व्यवहारकालमात्राबा ।

ध्यत्वस्य प्रपञ्चेच विवक्षिततया नेतिनेतीत्यत्र ब्रह्मणि ब्रह्मान्यरूपसामान्यनिषेवविवक्षोपपादकत्वमस्याश्रुतेस्सम्भवतीतिचेत् ) न्ते पठिता, इदं च श्रुतिद्वय उच्यते-‘ प्राणावै सत्यम्’ इत्यादिश्रुतिः ब्राह्मणद्वयापा–(अजातशत्रुमूर्तामूर्तब्राह्मणम् ( मेकार्थकमिति परेषामपि सम्मतम् अत्र निर्विशेषस्य विवक्षितत्वे प्राणादीनां कतिपयानामुत्पत्तिप्रतिपादनं कुतः एकत्र प्राणशब्दस्यकुतःपूर्ववाक्यानुसारेण वागादिन्द्रियपरत्व मुत्तरच मूर्तामूर्तपरस्त्वचेत्यर्थमेदाश्रयणेऽपि ्याराजव रिकसत्यत्वोक्तियां ? उपनिषच्छब्दस्याभिधायकशब्दार्थकत्वेन निर्विशेषस्य लक्ष्यत्वेन तदुपनिषत्वंतन्मात्रस्य ’ सत्यस्य वसत्यम्’ ।

?

इत्यस्य कथम् ? एवं नामधेयत्वमपि उपनिषद्वाक्यानामात्मैक्यत्वप्रतिपत्तिपरत्वे संप्रदायविदुक्तराजकुमारन्यायस्य र ।

वाहमिति प्रतीतिपर्यवसानं न घटते । पूर्व ’ स यथा महाराजो जानपदान्गृहीत्वा’ इत्यादौ महाराजदृष्टान्तेन सुषुप्ते: प्राक् प्राणशब्दार्थेन्द्रियपरिग्रहमभिधाय प्रबोध सर्वभूतब्युचरणाविशेषेण प्राणानां व्युच्चरणमाभिहितम्। मधुब्राह्मणेच(५.अ) ‘सवा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिः सर्वेषां भूतानां राजा तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौन्चारास्सर्वे समर्पिता: एव मेवास्मिन्नात्मनि सर्वाणि भूतानि सर्वे लोकास्सर्वे देवाः सर्वे प्राणा सर्व एत आत्मानस्समर्पिता: ’ इत्यभिभाय ‘इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप/ ईयते ‘‘जीवस्ययुक्ताहमहाराजत्वं ्यस्य हरयश्शतादश’ अयमात्मातत्सर्वमहाराजस्य ब्रह्म सर्वानुभूः’सङ्कल्पाधीनम् इति परमात्मस्वरूपं प्रतिपादितम्। एतदुभयपर्यालोचनायां कतिपयांशे ‘यदुक्तं । तस्यैवानन्तरूपस्या

•न्तर्वामिरूपेण ज्ञानादिप्रदानेन सर्वैरनुभाव्यत्वमिति श्रुतितात्पर्यप्रतीत्या जीवब्रह्मणोर्भेद एव नित्यस्य सर्वमहाराजस्य अयमर्थः जनकस्य देशविशेषप्राप्तयर्थता उत्पत्त्यादिवाक्यानां प्रतीयते । अत एतदनुरोधेनैव श्रुत्यर्थो वर्णनीयः । ‘औपनिषदपरम पुरुष’ इति महासिद्धान्तारम्भसूक्तिविवरणे उपपादितः ॥

‘अपि

)इति सूत्रे’

तत्रत्राजातत्रुब्राह्मणान्तवाक्यस्य ‘अन्यार्थतु जैमिनि: प्रश्नव्याख्यानाभ्यामपि चैवमेके’(ब्र.सू. १२७प्रत्रोधो

चैत्र मेके’ इति खण्डे कौपीतिकवाक्यवत् एतत्वकस्यापि (शं) जीवातिरिक्त ब्रह्मप्रतिपत्त्यर्थत्वमुक्तम्। एवं’अतः )

।

डस्मात् ब्र.सू. ३.२.८) इत्यत्र एतत्पूवाक्याथ उक्तः यस्माच्चात्मैव सुतिस्थानं अतएव च कारणान्नित्यवदेवा स्मादात्मनः प्रबोधः स्वापादिकाले शिष्यते । ‘कृत एतदागात् ’ इत्यस्य प्रश्नस्य प्रतिवचनावसरे ‘यथाऽग्नेः क्षुद्रा

● वनमयःिष्फुलिङप्ुगराुषःव्तयदुैचष्ाचंरन्पत््रयाेणवामनेातंस्विज्ञानेन मादात्मनः सरविज्ञानमादाय ्वे प्राणा’ इतिअथ(शं.यदामा) तसुष्ुपप्ूतरो ्वभवतिसहोवाचाजातशत्रैषप्तोऽभूषविशा यदि न कस्यचन वेद एवमेष एतत् शयेजतने्’यज्इतञ्ायनावदििसरुहषुःप्तसिुपष्ुरपक्त्ौरियाप्रपद्रर्दशरि्तशःिता। ।प्एतत्पर्यालोचनायां अ त ् र ज ी व स ् य े न ् द ् र ि य वशीकरणेनेन्द्रियाणां व ि ष य स म ् ब न ् ध व ि र ह े ण े न ् द ् र ि र ब ो ध े च स ु ष ु प ् त ि प ् र त ि क ो ट ि त य ा इ न ् द ् र ि य ा ण ा ं व ि ष य स म ् ब न ् ध े न े न ् द ् र ि य ज न ् य ज ् ञ ा न स म ् प त ् त ि र े व ’ स यदा प्रतिबुध्यते यथाऽग्नेर्ज्वलतो विष्फुलिङ्गा विप्रतिष्ठेरन्नेवमेतस्मादात्मनस्सर्वे प्राणायथाऽय (

८

तनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोका: (को) इत्यत्र सोऽर्थ:स्पष्टमुक्तः । अत्र प्राणा जीवा विवक्षिताः / जीवा प्रतिपादयितव्या |

2

६५५

‘प्राणावै सत्यम्’ इत्यस्य श्रीभाष्योक्तार्थस्यैव युक्तत्वम्

गूढार्थसंग्रहः

नामेव बृहदारण्यके साक्षात्परमात्मनि संश्लेषस्योक्तेः तेषामेव प्रथमत उद्गमनस्य वक्तव्यत्वात् । छान्दोग्ये ‘ सर्वां:प्रजाः 6

सति सम्पद्य न विदुः सति सम्पद्यामहे (६-९) सत आगम्य न विदुः ’ (१०) इत्यादावपि तथैवोक्तेः ।

•

एष

संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय (छा. ८.१२.३) ’ स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्तः एवमस्मिंश्छरीरे प्राणो युक्तः (छा. ८) इत्यत्र छान्दोग्ये प्राणशब्दस्थ जीवपरत्वेन परैरपि (शं. उ.भा) विवरणात् । प्राणेभ्यो देवा इन्द्रियाणि देवेभ्यो इन्द्रियेभ्यः ु

लोका: लोकनानि ज्ञानानि इत्यर्थस्य विवक्षायां सुषुप्तिप्रतिकोटिता प्रवोधस्य सम्यगुपपादिता भवति । एवमेतस्मादात्मन 6

स्सवें प्राणास्सवेंलोकास्सर्वे देवास्सर्वाणि भूतानि व्युच्चरन्ति’ इति बृहदारण्यकवाक्येऽपि कौषीतक्यनुसारेणैवार्थः । क्रम भेदस्तु नार्थभेदनियामकः । सुषुप्तिप्रतिकोटितायाः प्रबोधेऽत्राप्यवश्यं प्रतिपिपादयिषितत्वात् । बृहदारण्यके सर्वभूतो

मनोक्तिस्तु कुतएतदागादिति सर्वभूतोद्गमनस्यापृष्टतया सुषुतयनन्तरकासाभिप्राया न विवक्षिता । किंतु प्रलयानन्तर

कालिकसृष्टि सुषुप्तयनन्तरकालिक प्रबोधयोरेक जातीयत्वबोधनाभिप्रायेण । अतएव छान्दोग्ये -’ स्वप्नान्तं मे सोम्य विजा नीहि ’ इति सुषुप्तिं प्रक्रम्य ‘ तम्मूलास्सोम्थेमाः प्रजाः इत्यत्र ‘ तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेय’ इति पूर्वोक्तसृष्टित्संगृहीता एतदभिप्राया सङ्गच्छते । एवंच प्रलय इन्द्रियजन्यज्ञानविरहेण सुखविरहो यथा तथा सुषुतावपीन्द्रियजन्यज्ञानविरहेण "

धर्मभूतसुखविरह सृष्टौ ज्ञानसुखयोस्सम्पत्तिः, तत्तुल्या प्रबोधे शान सुखयोस्सम्पत्तिरिति दर्शितं भवति ॥ एवमर्थस्य विवक्षया जीवानां नित्यानामपि प्रलये धर्मभूतज्ञानस्य संकुचितत्वेन सृष्टौ तद्विकासेन ब्रह्मकार्यत्वं सभ्यगुपपादितं भवति । अत्र सुषुप्तेः प्रागिन्द्रियाणां विषयसम्बन्धनिवृत्तिपूर्वकेन्द्रियवशीकरणेन विषयानां सत्यत्वेऽपी न्द्रियजन्यज्ञानविरहस्य प्रबोध इन्द्रियाणां विषयसम्बन्धेन ज्ञानस्य च प्रतिपादनेन सुषुप्तौ विषयाणां सत्यत्वं स्थापितं भवति । एवं च ’ यदि सत्यं भवेद्विश्वं सुषुप्तावुपलभ्यताम् । यन्नोपलभ्यते किंचिदतोऽसत्स्वप्नवन्मृषा’ इति (वि.२३६

• विवेकचूडामणौ परोक्तिर्निरवकाशा । एवं सुषुतौ विषयसत्यत्वाभिप्रायेण सुषुप्तयनन्तरकालिकप्रबोध इव परमात्मसृष्टानां

सर्वेषां पदार्थानां सत्यत्वमंत्र सर्वभूतव्युच्चरणोक्त्या प्रतिष्ठापितं भवति ॥

एवं पूर्ववाक्यार्थानुरोधेन ‘प्राणावै सत्यम्’ इति वाक्यस्यार्थो वर्णणीय: सुषुतौ जीवनाशविरहस्य

स एवतु

कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः’ (ब्र.सू. ३२३) सूत्रे निर्धारणेन सुषुप्तिप्रबोधयोजवस्वमेकं सिद्धम् । जीवानां सुषुप्तौ ज्ञान

विरहः प्रबोधे च ज्ञानमित्ययमंशः श्रुतिसूत्रसिद्धः । जीवधर्मभूतज्ञानस्यापि ‘यद्वै तन्नपश्यति’ इत्यादिप्रघट्टके नित्यत्वं सोचविकासावित्यंशस्य च विवक्षा सर्वार्थसिद्धि भावप्रकाशे निर्धारिता । अतश्च जीवस्वरूपस्यचितनवत्स्वरूपसङ्कोच

।

विकासशून्यत्वरूपनित्यत्वमेव सत्यत्वं ‘प्राणावै सत्यम्’ इत्यत्र विवक्षितम् परब्रह्मणस्तु ज्ञानस्यन्द्रियद्वारकत्वेन नित्यत्वरूपं कदाऽपि सङ्कोचविकासौ न स्तः इति सङ्कोचविकासवज्ज्ञानाश्रयजीवापेक्षया ज्ञानसङ्कोचविकासशून्यत्वेन सत्यत्वं ’ तेषामेष सत्यम्’ इत्यत्र विवक्षितमित्येव पूर्ववाक्यतात्पर्याद्यानुगुण्येन ‘प्राज्ञेनात्मनो संपरिष्वक्तो न बाह्यं किंच वेद नान्तरम्’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेणच एतच्छृतिविवक्षितोऽर्थ इति युक्तम् ॥

प्राणशब्देन जीवनिर्देशबीजंतु ‘एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंद्य खेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमःपुरुषः स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्तः एवमस्मिन् शरीरे प्राणो युक्त: ’ इति छान्दोग्ये व्यञ्जितम् । अथ योवेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा गन्धाय घ्राणम्’ इत्युत्तरवाक्यस्य च पर्यालोचनायां आत्माऽपहृतपाप्मा जीवस्य 6 य

3

2

इत्युपक्रम्य

6

ज्ञानमिन्द्रियव्यापारैर्जन्यत इति मतं न युक्तम् । किंतु ज्ञानस्य विषयसम्बन्धसम्पादकमेवेन्द्रियम् । जीवस्तु

प्राणशब्देन जीवनिर्देश बीजप्रदर्शनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

व्याप्तियोग्यधर्मभूतज्ञानाश्रयः । ’ यश्चायं सन्तत ’ इति निर्देश विहाय 6 यच्चास्य सन्ततो भावः’ इति स्मार्तनिर्वचन

निर्देशेन ‘अतसातत्यगमने’ इति घातोः‘’ सातिभ्यामनिन् मणिनौ’ इत्योणादिकप्रत्यये आत्मशब्दो निष्पन्नः। धर्मभू तज्ञानघटितव्यापकताश्रयवचन इत्यर्थ: प्रतीयते । ’ एप संप्रसाद ’ इत्यत्र संप्रसादशब्दप्रयोगेण सुषुप्तयुत्क्रान्त्योरवि

शेषः प्रतीयते । सुश्रुप्तौ ‘तीर्णोहि तदा सर्वान् शोकान् हृदयस्य भवति ।’ इत्युक्तदिशा शोकविरहवदुक्रान्तावाप भोग प्रयोजककर्मणां क्षयेण दुःखविरह, अथापि सुपुतौ यथा ज्ञानविकासविरहः तद्वदुक्रान्तौ । ज्ञानविकासप्रतिबन्धककर्मवि

रहेऽपि ’ तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ इत्यत्र पुण्यपापयोरिव वासनाप्रकृतिसंबन्धयोरपि वेदनसाम्यप्रतिबन्धकचेन प्रतिबन्धकसामान्यविगमनानन्तरमेव वेदनसाम्यस्य स्पष्टमुक्त्या कर्मवासनया प्राणसम्बन्धेन

च ‘स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत ’ इत्यत्रापहतपाप्मवादेवि अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा’ इति श्रुत्यभिप्रेतज्ञा

• नस्याविर्भावस्य विवक्षिततया स्वरूपाविर्भावरूपज्ञान विकासस्य विरह इति तात्पर्येण संप्रसादशब्दः प्राणशब्दश्च प्रयुक्तः

।

।

उत्क्रमणानन्तरं गतिमध्ये स ू क ् ष ् म शरीरत्यागेन प्राण सम्बन्धविरहात्तदुत्तरमेव वेदनसम्पस्वरूपाविर्भावशाब्दतधर्मभूतज्ञान पूर्ण विकास: सद्विद्यायां ‘अस्य सोम्यपुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि सम्पद्यते’ इत्यादिनोत्क्रान्तेरभिधानेन सद्विद्यानिष्ठस्या -

पीयमुत्क्रान्तिर्विवक्षितेति ‘अन्येतु’ इति परोक्त (शं. उ. भा) मतस्य युक्ततया ‘तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये

सत्वेनंपत्स्यतदनन्तरमेव े’ इत्यत्र पञ्चभ्यन्तावधिविशेषवाचकपदाश्रवणेन संपत्तिप्रतिबन्धकप्रागुक्तवासनाप्रकृतिसंबन्धविमोक्षयोरप्यभिप्रेत ’ (व्र.सू.४.१.१९) संपत्तिर्विवक्षितेत्येतच्छ्रुत्यनुरोधेनार्थविवञ्चायाः ‘ भोगेन वितरे क्षपयित्वाऽथ संवत्स्यते’

• इत्यनन्तरमुकान्तिगती निरूप्य ‘सम्पद्याविर्भाव: स्वेन शब्दात् ’ इति संपत्तेः स्वरूपाविर्भावस्य च व्यासेन निर्धारणात् | नानावि एवं च ’ सुषुप्त्युत्क्रान्त्योदुःखाभावज्ञानविकासभावाविशेषस्य सुषुतिवदुत्क्रान्तावपि प्राणसम्बन्धसत्वेन

कासविरहस्य च बोधनपूर्वकं सुबुतो यथा जीववहागोनैक्यं, किंतु नीरन्ध्रसंश्लेषः ‘प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्य किंच न वेद नान्तरम्’ इति श्रुतिसिद्धः । तद्वत् ‘प्राज्ञेनात्मनाइन्वारूढ उत्सर्जन यातीव्युत्क्रान्तावपि ‘इत्यर्थोऽत्रापि निर्धारितो भवति ॥

एतेन ’ स उत्तमःपुरुष इत्यत्र मुक्तप्राप्यः पुरुषएवेत्यर्थो विवक्षित इति सिद्धम् । एवं तत्रैव

’ य एष संप्र.

सादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरभिसंपद्य खेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इत्येतत्सच्छायश्श्रुत्यनन्तरं ‘एष आत्मेतिहो वाचैतदमृतमेतदभयमेतद्ब्रह्म’ इति ‘तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मणो नाम सत्यमिति ’ तानि ह वा एतानि त्रीण्यक्षराणिसत् ।

ति यमिति तद्यत्सत्तदमृतं अथ यत्ति तन्मये अथ यद्यं तेनोभौ यच्छति’ (८.३.४) इति ब्रह्मनामसत्यशब्द

मुक्तामुक्तनियन्त्रर्थकत्वस्य प्रतिपादनेन उपसम्पत्तव्यमेव ब्रह्मेति निधार्रणात्तमपुरुषः सएवेति सिद्धम् ॥

वर्णितम्।

उक्तं च न्यायरक्षामणौ- ’ सत्यपदहि नित्यानित्यात्मकचेतनाचेतन रूपनियन्तृत्वपरं ब्रह्मनामेति’बृहति अत्रैव बृंहयति ब्राह्मणे तस्माद्

तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मणो नाम उभे यच्छति इति’ इति

।

र•विकास ूयते परहेंतुबस्ङर्ह्कमल’्पवतइति्त्वमिशत्िरुतम्ुयका्यतुिकह्ेततदुिसशङा्कबल््रपहव्शम्शवबम्नद्ेयनत्रबृंहणत्वमपि विवक्षितम्। बृंहणत्वमचेतनगतस्थूल परिणामचेतन ज ् ञ ा न विवक्षितमिति ब्रह्मशब्दार्थः सत्यशब्दनिर्वचनेन तो भवति। अयमर्थस्सर्वोऽपि ’ भूमा संप्रसादादव्यपदेशात्’ इति सूत्रे सूत्रकृतो विवक्षितः । अत्र प्राणाम्नआधिक्यंविवक्षितम्। च

‘एषतु वा अतिवदति’ इतिश्रुत्युपदेश एव हेतुः त ्र च सत्यशब्दार्थो ब्रह्मेति परेषामपि सम्मतम् ॥ ।

तत्र

‘ब्रह्मणो नाम सत्यम् इत्यत्र

गूढार्थसंग्रहः

एवं चात्रैकार्थकसम्प्रसादप्राणशब्दघटितश्रुतिविक्षयैव सूत्रे संप्रसादशब्दः प्रयुक्तः । नतु संप्रसादशब्दमात्रघटित

श्रुत्यादिविवक्षया । तथासति विषयवाक्यघटकप्राणशब्दार्थस्य संप्रसादशब्दप्रतिपाद्यता कथम् ? एवं संप्रसादशब्दापे

या सत्यशब्दार्थस्योत्कर्ष प्रतिपादनपरा चात्र श्रुतिर्विवक्षितेत्ययमंशो निर्मत्सरैरङ्गीकरणीयः । तच्च श्रुतित्रयं छान्दोग्य एवाष्टमप्रपाठके वर्तते । एवं च सप्तमप्रपाठकस्थभूमविद्यावक्यस्याष्टमप्रपाठकस्थवाक्यावलम्बनेनार्थनिर्धारणमेव सूत्रकृतो विवक्षितम् । तदेतदभिप्रेत्याह वृत्तिकारः -’ भूमात्वेवेति भूमा ब्रह्म नामादिपरम्परया आत्मन ऊर्ध्वमस्योपदेशात्’ इति ।

अत्रात्मनूशब्देन ’ य आत्माऽपहतपाप्मा ’ इति श्रुतिप्रसिद्धपरिशुद्धात्मस्वरूपं प्राणशब्दार्थ इति दर्शितम्

प्राणश

ब्देन रूढिपूर्वकलक्षणया प्राणसहचरी प्रत्यगात्मा प्रतिपाद्यते । प्रकर्षेणानितीति योगाश्रयणेनतु परिशुद्धात्मस्वरूमित्याशयः । उदाहृताष्टमप्रपाठकवाक्येष्वपि ’ य आत्माऽपहतपाप्मा अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा 36

36

एष संप्रसाद: “प्राणो

युक्त: ’ इत्येतत्पर्यालोचनायां योगार्थोऽपि विवक्षित इति स्फुटं प्रतीयते । सच फलदशाभावी । योगार्थस्यापि विवक्षाऽङ्गी कार एवं प्रागुक्त सत्यशब्द निर्वचनानुरोधेन सूत्रतात्पर्यवर्णनं सङ्गच्छते ॥

भूमविद्यायाम्–आत्मतः प्राण इति प्राणस्यैव प्रथमत उत्पत्त्यभिधानेन प्राणापेक्षया ब्रहह्मण उत्कर्षप्रतिपादनेन च

तदैककण्ठ्येनाजातशत्रुब्राह्मणेऽपि प्राणानां जीवाना मेवोत्पत्तिः प्राणशब्दार्थजीवापेक्षयैव परस्योत्कर्षश्चेत्युभयं विवक्षितं इति सूत्रकाराशयानुरोधेनैवार्थो विवक्षितः । भूमविद्यायां ‘आत्मतः प्राण ’ इत्यनन्तरं ’ न पश्यो मृत्युं पश्यति न रोग नोत दुःखतां सर्व ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः’ इत्यत्र ‘एषतु वा अतिवदति यस्सत्येनातिवदति’ इत्यत्र सत्य

शब्दस्य प्रागुक्तार्थपर्यालोचनया परमात्मसङ्कल्पेनैव सर्ववस्तुसाक्षात्कारइत्ययमंशः सिद्धयति ।

C

आत्मतः प्राण ’ इत्यत्र

परमात्मनस्सृष्टिसङ्कल्पस्य प्रतीत्या सृष्टिहेतोरेव परस्य सर्वसाक्षात्काररूपज्ञानपूर्णविकासात्मक मुक्तिहेतुत्वमिति सिद्धम् । एतेन सृष्टेर्मुक्तिरूपफलार्थत्वमपि सिद्धयति । एवं चाजातशत्रुब्राह्मण प्रलयानन्तरकालिक सृष्टि सुषुप्तयनन्तरकालिक प्रबो घयोरविशेषस्य प्रतिपिपादयिषितत्वेन जीवानां मुक्तौ धर्मभूतज्ञानविकासस्य प्रतीत्या तदा ज्ञान सङ्कोचाभावेऽपि तेषामेव जीवानां प्राणसाहचर्यदशायां ज्ञानसङ्कोचसत्वेन सर्वदाऽसंकुचितज्ञानवतः परमात्मन एव जीवापेक्षया सत्यत्वमिति बोध यितुं’ प्राणावै सत्यं ’ इति वाक्यं प्रवृत्तमिति प्रतीयते ॥ तेषामेष सत्यम् श्र

मूर्तामूर्तब्राहाणान्तेऽपि ‘नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमास्त’ इत्यत्र पूर्वे व्यतिरेकेण ब्रह्मणः परत्वस्यैव निर्धारणेन

प्राणावै क्षित:

सत्यम्’ इत्यादिब्रह्मनामधेय निर्वचनवाक्येऽपि प्रागुक्तदिशा प्राणशब्दार्थजीवापेक्षया परब्रह्मण एवोत्कर्षो विव 6

तदेतत्सर्वमभिप्रेत्योक्तं भगवता वेदार्थसंग्रहे । ‘प्रकृतैतावत्वंहि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ’ इति सूत्रे ‘नेति नेति’इत्यादिश्रुतेरियत्ता निषेधपरत्वं ‘नह्येतस्मात् ’ इत्यादेः ब्रह्मान्योत्कृष्टनिषेधपरत्वं ‘प्राणावै सत्यम्’ इत्यस्य जीवापेक्षया ब्रह्मण उत्कर्षपरत्वं च । श्रीभाष्येऽपि वक्ष्यते । अत्र सूत्रे प्रकृतशब्दे पूर्ववाक्यप्रमितत्वं रूपाणां विवक्षितम् ।

रूपाणांब्रह्मसम्बन्धस्य प्रमाणान्तरानवगतत्वेनापूर्वतया ‘नेति नेति’ इत्यत्र निषेधासम्भवतात्पर्यकः प्रकृतशब्द इत्यु तरत्र व्यक्तीभविष्यति । यद्यन्यत्र ’ जर्तिलयवाग्वा वा जुहुयाद्गवीधुकयवाग्वा वा न ग्राम्यान् पशुन् हिनस्ति नारण्यान्’

इति (अर्तिलाः कृष्णतिलाः। गवीधुकास्तणतण्डुलाः इति ( भ. भा) जर्तिला: अरण्यतिलाः गवीधुकाः वनगोधूमाः इतिकेचित्) सार्थवादमपूर्वार्थस्यैव ‘अजक्षीरेण जुहोति’(आशा) इति विधिप्रतिपत्त्यर्थतया ‘अनाहुतियें जतिलाश्च गवीधुकाश्च 3

दत्यपवादायैवाध्यारोपदर्शनादिहापि तथा भविष्यति । एवं ‘संवत्सराय दीक्षिष्यमाणा एकाष्टकायां दीक्षैरन्’ इत्याद्यपूर्वा 83

(६५८ (सं.शा.बि) अ.सि) जर्तिलयबाग्बाद्यधिकरणविरोधेन भेदवाक्यानां निषेधवाक्यशेषत्वमिति शङ्का [ जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

र्यारोपणमन्यार्थमुदाहार्यम् इति सिद्धान्तसिद्धाञ्जने कृष्णानन्द सरस्वतीभिः, ‘सगुणप्रकरणस्थाया उपास्तिविधिविषयवि शेषेणसमर्पकत्वेन तत्परत्वाभावात् । नचापूर्वत्वात्सत्यकामादौ विशेषणे तात्पर्यम् । अपूर्वत्वेऽप्यतत्परत्वस्यान्य दर्श नात् । यथाहि ‘जर्तिलयवाग्वा वा जुहुयाद्गवीधुकयवाग्वा वा’ इत्यादौ जर्तिलयवाग्वादेर्होमसाधनत्वस्य ‘अनाहुतिवें जर्तिलाश्च गवीधुकाश्च ’ इति निन्दायाः ‘अजक्षीरेण जुहोति’ इति विध्येकवाक्यतयाऽतत्परत्वं तथैवात्राप्युपपत्तेः।

निर्गुणप्रकरणस्थायात्वाद्वितीयब्रह्मप्रतिपच्चनुकूल निषेधापेक्षितविषय समर्पकत्वेनान्यथासिद्धेः ।’ इत्यद्वैतसिद्धौ ‘मेदश्रुति

• स्त्वन्यपरा समस्ता समस्तवेदेषु न तत्परासौ । अतत्परातत्परवेदवाक्यैः विरुध्यमाना गुणवाद एव ॥ ’ (सं. शा. ३.(२८४) ब्रह्मणो जगत्कारणत्वनियन्तृत्वादिप्रतिपादकभेद श्रुतिविरोधाद्वैपरीत्यं किं न स्यादित्याशङ्कय तद्दौर्बल्यहेतुं

भेदश्रुतीति । ‘अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वादि ’ ति सूत्रकारेणैव ब्रह्मणो निर्विशेषत्वस्याभेदश्रुतीनां तत्परत्वस्य च निर्धारित

त्वात् भेदस्यान्यतस्सिद्धत्वादपुरुषार्थत्वान्निन्दितत्वात्तत्रोपक्रमादितात्पर्यालिङ्गाभावाच्च तछ्रुतिरतत्परेत्यर्थः । कल्पितत्वमाह

तत्परेति । न विधौ परश्शब्दार्थ इति न्यायेन तत्परश्रुतेरन्यथानयनायोगेन तद्विरुद्धातत्परतया दुर्बला भेदश्रुतिरेव लक्षणया

ब्रह्मप्रशंसापरा कल्पनीयेत्यर्थः’ इति ॥

‘ यथाह्यजक्षीरविधेस्समीपे यजर्तिलादेः परिकीर्तनं सत् । प्रधानसङ्कोचभयादपास्य स्व अर्थमासीवाद

एव ॥ '

(३.२८६) एवं सतीहापि विरुध्यमानं वचो यदद्वैतपरैर्वचोभिः । तदस्तु गौणं यदि वा परस्य मायाप्रसूतद्वयत्रादिमुख्यम् भेदश्रुतिः कल्पितमेव भेदमालम्ब्य मुख्यार्थवती भवित्री । अतत्परातत्परवाक्यभङ्गस्त्वितोऽन्यथा याति विना निमित्तम् ॥’ (सं.शा.३.२८८) इति संक्षेपशारीरकम् ॥

एवं सतीति । गौणं गुणकीर्तनं स्टावकमिति यावत् । प्रकारान्तरेण तदविरोधमाह - यदिवेति । परस्य

माया

तत्प्रसूतद्वयवादिसन् मुख्यमस्त्वित्यर्थः । सृष्ट्यादिवाक्यं हि ‘इन्द्रो मायाभिः पुरुरूपईयते’ इत्यादिना समभिव्याहारान्मा

यिकं सृष्ट्यादिबोधयन्निषेधसमर्पणेन निषेधवाक्यशेषभूतमिति तदीयमुख्यार्थस्वीकारेऽपि न वास्तवाद्वैतविरोधितातस्ये चतुर्थचरणार्थमेव विशदयति - मेदश्रुतिरिति । सृष्ट्यादिवाक्यस्य मायिकद्वैतविषयत्वे कथं तत्त्वावेदनरूप प्रामाण्यं तद भावे वा कथं तत्त्वावेदकब्रह्मवाक्येनैकवाक्यतेत्याशङ्कय तस्य निष्प्रयोजने स्वार्थे तात्पर्याभावान्निषेध्यसमर्पणेननिषेधवा क्यैकताद्वारेण ताच्चिकाद्वयब्रह्मपरत्वात्तत्र तत्त्वावेदन प्रामण्योपपत्तिरित्याशये नाह -अतत्परेति किमित्येवं प्रणाड्या सृष्ट्यादिवाक्यस्याद्वितीयव्रह्माणि तात्पर्य कल्प्यते, साक्षात्स्वार्थ एव ताकिं न स्यादित्याशङ्कय तथासति शेषिविरोधस्स्यात्, ’ न प्रधानाद्गुणो यतः ’ इति स्थितेरित्यभिप्रेत्याह-तत्परवाक्येति । आयाति-आपतेत् । मेदश्रुतेरभेदश्रुतिक ।

सचान्याय्यः

दुपक्रमोपसंहारैकरूप्यादिलिङ्गाभावात्तस्यास्त ्परत्वं निर्निमित्तम् । अतत्पर श्रुतिविरोधात्तत्पश्रुतिभङ्गोऽपिनिर्निमित्निषेधो तइत्या शयेन विना निमित्तमित्युक्तम् ’ इति संक्षेपशारीरकव्याख्याने च मधुसूदनसरस्वतीभिश्चोक्तम् ॥

’ तथाऽपि ‘प्रकृतैतावच्वंहि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ’ इति सूत्रे पूर्वप्रकृतार्थतात्पर्यानुकूलत्वं इति

तरवाक्यस्य यत्र प्रतीयते त ्र प्रागुक्तार्थस्यापूर्वत्वे तस्यान्यार्थता न युक्तेति ‘ततो ब्रवीति च भूय: ‘(ब्र.सू.३३५)३

खण्डेन बोधितम् । एतेन जर्तिलयवाग्वधिकरणन्यायः एतादृशस्थले न सञ्चारमर्हतीति सिद्धयति । त ् र ' पयसा ज ु ह ो त ि ' इति वाक्यान ्तरं जर्तिलयवागू गवीधुकयवागूहोमतात्पर्यकं न किंचन वाक्यं वर्त इति ’ पयसा जुहोति’इत्यत्र पर्सरातमिरप्ाथद्ियतााचह’ोमस(्जयैै.वसू.प१०.८.७) ्राधान्यमिति इतिजर्तिसलूतय्वरेागन्िवरे्तध्यारर्िथतवमा्द।इतिअत्र’नचेदन्यं प ् र क ल ् प य े त ् प ् र क ् त ा व र ् थ व ा द स ् स ् य ा त ् आनर्थक्या पूर्वपक्षे ‘जतिलपवाग्वा वा जुहुयात्’इत्यादौविधिः।

जिशासा-१-१-१ ] प्रकृतैतायत्र्यमिति नयविषये जर्तिलयवागून्यायस्याप्रवृत्तिःकुत्राप्यध्यारौपस्याभावः

६५९

गूढार्थसंग्रहः

‘अनाहुतिर्वै जर्तिलाश्च गवीधुकाश्च ’ इति निन्दया ‘नातिरात्रे प्रोडशिनं गृह्णाति ’ इतिवदत्र स्वतन्त्रनिषेधस्योन्नयनं तेन

च’ पयसा जुहोति’ इति विहितपयोहोमेन विकल्प इत्याशयः तद्व्याख्यातृभिः प्रदर्शितः । अत्र पूर्वपक्षे ‘जर्तिलयवा ८

।

‘वावा ’ इत्यादेरर्थवादःवं नैव विवक्षितम् । निन्दया निषेधोन्नयनस्यैव तदभिप्रेतत्वात् अत्र निषेधपक्षे पूर्ववाक्यस्यो

त्तरवाक्यतुल्यप्रामाण्यमेवादृतम् । एतेन प्रतिषेधस्थले कापि एकस्याप्रामाण्यपर्यवसितं व्यावहारिकप्रामाण्यमन्यस्य तांत्वि

कप्रामाण्यमिति कल्पनाऽयुक्तेत्येव प्रतीयते ॥ ‘नचेदन्यं प्रकल्पयेत्’ इत्याद्युक्त्या उभयत्र विध्यङ्गीकार एकवाक्यताभङ्ग इत्युक्तं भवति । सिद्धान्ते स्वतन्त्र निषेधमन्तरा त्राहियवन्यायेन पयोविधिबलेनैव विकल्पस्य सम्भवान्निषेधोन्नयनं न सम्भवतीति ’ आनर्थक्यात्’ इति सूत्र

• खण्डार्थ उक्तः । अत्रापि निषेधस्थले तुल्यमेव प्रामाण्यम् । एतेनात्राध्यारोपापवादन्यायो वाक्यद्वयतुल्यप्रामाण्यभञ्जकः

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकृत्सम्मतः जर्तिलयवाग्वधिकरणेनैव विवक्षित इति प्रतीयते । एवं सूत्रे ’ परसामर्थ्याच्च’ इत्यनेन ’ पयसा जुहोति’ इति वाक्यसामर्थ्य प्रदर्शयिता जैमिनिना तदुत्तरं जर्तिलयवाग्वादिहोमतात्पर्यनिर्णायकाभावः स्पष्टी

वृत इति प्रक्कतैतावत्त्वधिकरणन्यायविषये अपूर्वार्थतात्पर्थीवरहो न जैमिनिसूत्रेणनिर्णेतुं शक्यत इति ब्यासाशयः स्फुटः एवं सिद्धान्ते अर्थवादत्वनिर्णयेन पयोहोमस्तावकत्वं ’ जर्तिऴयवाग्वा वा जुहुयात् ’ इत्यादिपूर्वभागस्य दारींतम् । नत्वर्थवादत्वाभ्युपगम उभयत्र विध्यङ्गीकारे प्रधान सङ्कोचमयम् । तथा पूर्वपक्षस्याभावादिति सपशारीरकतद्व्याख्यानप्र

दर्शितरीतिः तत्सूत्रव्याख्यातृभिनींमांसकैर्नादृता । किंतु ‘जर्तिलयवाग्वा वा जुहुयात्’ इत्यस्यार्थवादत्वं ‘नान् पशून् हिनस्ति नारण्यान्’ इत्यनेन जर्तिलयवागूहोमस्य पशुहोमापेक्षया प्राशस्त्यबोधनेन सूचितम् । ‘अनाहुतिर्वै जर्तिलाश्च गवीधुकाश्च’ इति निन्दा पयोविधिस्तुत्यर्था पयोनिधिप्राशस्त्यपरेति निषेधमन्तरैव स्तुतिपरत्वमप्युपपादितं तु

जैमिनिसूत्रव्याख्यातृभिः ॥

•एवं चापवादायाथ्यारोपस्य जर्तिलयवाग्वधिकरणे सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकृता विवक्षितत्वोक्तिर्निरवकाशा । ‘संवत्सराय

दीक्षिष्यमाणा एकाष्टकायां दीक्षेरन् । एषावै संवत्सरस्य यदेकाष्टका’ इत्युपक्रमवाक्यम् । अनन्तरं ‘अतिवा एते संव

सरायामिदीक्षन्ते’ इत्यादिना तत्र दोषा अभिहिताः । अनन्तरं ’ चित्रापूर्णमासे दीक्षेरन्’ इत्याद्यभिधाय ’ चतुरहे पुरस्तात्पौर्णमास्यै दक्षिरन्तेषामेकाष्टकायां क्रयत्सम्पद्यते तेनैकाष्टकां ‘चतुरहे न छम्बटुकुवन्ति तेषाम्’ इत्युपसंहारवाक्यम् ।विधिः अत्रो पुरस्तात् पौर्णमास्यै दीक्षेरन्’ इत्यत्रैव पक्रमोपसंहारयोरुभयत्र विध्यङ्गीकारे एकवाक्यताभङ्गः । अतः पूर्वपक्षेसिद्धान्ते च सम्मतः । तत्र पूर्वपक्षे ‘पौर्णमास्यामनियमोऽविशेषात् ’ (६.५.३०) ‘आनन्तर्यात्तु चैत्री स्यात् (३१) इति पौर्णमासी चित्रापौर्णमासीति । सिद्धान्तेतु ‘माघीवैकाष्टका श्रुतेः ’ ’ अन्या अपीति चेत् ’ ’ : न भक्तित्वा

__देशाहि लोके’(३२.३३-३४) इतिएकाष्टकापदस्य माघी कृष्णाष्टमीपरत्वनिर्धारणेन तदनुरोधेन माघीपौर्णमासीति निर्धा रितम्।‘दीक्षापराधेचानुग्रहात्’ (३५) इत्यत्र एकाष्टकायां दीक्षाया अभावेऽपि माघपूर्णमासीत:पूर्व चतुरहे दीक्षा विधौ द्वादशदीक्षादिनोत्तरं त्रयोदशदिने माघ्यामष्टम्यां ऋयसम्पत्तिस्सम्भवतीति संवत्सरपत्नीत्वेन प्रशस्तैकाष्टका क्रय पत्तिपर्यवसितदीक्षैवोपक्रमे विवक्षितेति उपक्रमोपसंहारयोरैकरस्यं स्थापितम् । ‘उत्थानेचानुग्रहात्’ (३६) अस्यां च सर्वलि जानीति एकाष्टका माध्यष्टम्येवेति निर्धारितम् । चित्रापूर्णमास्यां ’ तत्र न काचन निर्या भवति’ इति आर्तादि दोषा

●भावमात्रेण प्राशस्त्येऽपि एकाष्टकायाः संवत्सरपत्नीत्वादिरूपप्राशस्त्यसद्भावेन त ्र क्रयसंपत्तिफलकदीक्षायाः प्रशस्ततर

६६०

[ जिज्ञासा-१-१-१

अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात् ’ इति सूत्रे परसम्मतार्थासिद्धिः

गूढार्थसंग्रहः

त्वमत्र विवक्षितमिति सूत्रव्याख्यातामवर्णितम् । नात्र काप्यारोप उक्त: । गुणदोषविचारमात्रमेव कृतमित्यध्यारोपः पर

’ इति सूत्रं (२.२.२०) प्रणेतुर्जेमिनेः वेदे क्वाप्यारोपो न सम्मतः । तत्सिद्धि

सम्मतो नात्र विवक्षितः । 6

पोर्टकायां’ सिंहो देवदत्त ’ इत्यत्रारोपं निराकर्तुर्वार्तिककृतोऽप्ययमेव सिद्धान्त इत्यन्यत्र (भा.प्र.३.सं) निरूपितम् । गुण वादसूत्रे ‘प्रजापतिस्स आत्मनो वपामुदखिदत्’ इत्यत्र वार्तिके स्तुतित्वात्यागेनार्थसत्यतां प्रथममभिधाय, ‘मन्त्रार्थ

वादेतिहासप्रामाण्यात् सृष्टिप्रलयाविष्येते’ इत्यादिना प्रतिपाद्यार्थस्य सर्वस्य सत्यत्वं सिद्धान्तितं वार्तिंककृता ॥

एवं च जमिनेराशय एव ‘नासतास्तुतिरुपपद्यते’ इति द्रमिडभाष्यकारसिद्धान्तितो वृत्तिकारसम्मत एव युक्तः|

अत एव वार्तिककृतः वेदे आरोपनिराकरणस्य ‘प्रसरं न लभन्तेहि यावत्कचन मर्कटाः । नाभिद्रवन्ति ते तावत्पशा

चावा स्वगोचरे’ (तं. वा. १.३.१.अ) इति वार्तिकानुसारेण वेदप्रामाण्य संरक्षणार्थत्वं सोमनाथाप्पयदीक्षिताभ्यामुक्तं सङ्गच्छते। इत्यत्र ब्रह्मणः प्रमा अतो गुणवादेनैवार्थवादानां स्तावकत्वं नारोपेणेत्येवाभ्युपगन्तव्यम् । अतो ‘ द्वेवा ब्रह्मणो रूपे Ama "

•णान्तराप्रज्ञातरूपवत्वप्रतिपादनपूर्वक ‘नेति नेति’ इति निषेधानन्तर ‘नह्येतस्मात् ’ इत्यादिना व्यतिरेकमुखेन ब्रह्म

शब्दार्थगुणकृतोत्कर्षदृढीकरणेन प्रतिपाद्यतया ब्रह्मवृत्तिरूपस्य नामधेयस्य ब्रह्मशब्दार्थविवरणरूपस्य जीवापेक्षयो कर्षस्य रूपसामान्यनिषेध

च छान्दोग्यगतसत्यब्रह्मनिर्वचनानुरोधेन प्रतिपादनेन च ’ नेतिनेति’ इतिनिषेधः रूपेयत्तानिषेधएव नतु रू इत्येव सूत्रकाराशयः उत्तरत्र श्रीभाष्ये वक्ष्यमाणो युक्तः ॥

‘ अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात् (३२८) इति पूर्वसूत्रं न परसम्मतसामान्याभावतात्पर्येण प्रयुक्तम् । त ्सूत्रे

परोदा

;

।

इतविषयवाक्यैः तादृशार्थालाभात् । त ्र च ‘अस्थूलमन वहस्वदीर्घम्’ (बृ.५.८.८) ‘अशब्दस्पर्शमरूपमव्ययम (क३.२५)‘आकाशो हवै नामरूपयोर्निर्वहिता ते यदन्तरा तद्ब्रह्म ’ (छा. ३.२८.२) ‘दिव्योयमूर्त:पुरुषस्सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः’(मु.२.९.२) — तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरमबाह्यमयमात्माब्रह्मसर्वानुभूः ’ (वृ४.५.२९) इत्येवमादीनि वाक्यानि निष्प्रपञ्च ब्रह्मात्मकत्वप्रधानानि नार्थात्मकत्वप्रधानानीत्येत ्प्रतिष्ठितमित्येतदुक्तं ’ त ्तु समन्वयात्’ इत्यत्र इत्युक्तं परैः (सू.शं) अत्र अस्थूलं तत् स्थूलादन्यत् ’ एवं तर्ह्यणु, अनणु अस्तु तर्हि ह्रस्वं, अहस्वम् । एवं तर्हि दीर्घं नापि दीर्घम्। अतु तर्हि लोहितो गुणः ततोऽप्यन्यत् अलोहितम् । अस्तु तर्हि सङ्गात्मकं जतुवत् असङ्गम् । अस्तु तर्हि छिद्रवत् अन्तर वत् अनन्तरं नास्यान्तरमस्ति सम्भवेत्तर्हि बहिस्तस्याबाह्यम्’ इत्यर्थ उक्त: उपनिषद्भाष्ये (शं) ॥ अत्र स्थूलादन्यद स्थूलमित्यादिशङ्कराचार्यविवरणेन ' न विद्यते स ् थ ू ल ं यत्र तदस्थूलम्’ इत्यादिक्रमेण व्याख्यानमद्वैतरत्नरक्षणे मधुसूदन स्वतीनां न युक्तमिति बोधितम् । अस्थूलादिपदानां चतुणी स्थूलभिन्नबोधकत्वमेव व्युत्पत्तिसिद्धम्। परिमाणवान्चिपदा समभिव्यहृतस्थूलादिपदेभ्यः परिमाणवतएव बोधस्यानुभवसिद्धतया अस्थूलमित्यादावपि स्थूलभिन्नस्यैव झटिति प्री

नुभवसिद्धा । पदान्तरसमभिव्याहारमन्तरा धर्माबोधक विशेष्यवान्चिपदसमभिव्याहृतनओ धर्मवाचक विशेष्यपद समभि व्याहृतनञ इव स्वरसतो नात्यन्ताभावबोधकता | किन्त्वन्योन्याभावबोधकतेत्यनुभवसिद्धमेतत् । ए त द ु त ् त र ं ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विवृतौ तिष्ठतः’ इत्यादिना धारणादिकमुक्तम् । इदं च धारणं आ२.२.२६) त्मां स ेतुर्इतिविवृतिधारणंरोपां लोकानानसभेदाय’ इति द ह र व ि द ् य ा व ा क ् य े ऽ प ् य ु क ् त म ् । ‘घ ृ त े श ् च म ह ि न ् न ो ऽ स ् य ा स ् म ि न ् न ु प ल ब ् ध े ः ' (ब.स. महिमत्वेनोक्तम् ॥ बोधितम्। एतेन’अक्षरमम्बरान्तधृतेः, साच प्रशासनात्’ (ब्र. सू. ७४–७५) इत्युक्तधारणमपि महिमैवेति एव ‘यस्सर्वज्ञस्सर्व ित् यस्यैष महिमा भुवि’ (मु.२.२.७) इति श्रुतिभाष्ये ‘यस्यैषः प्रसिद्धो महिमा-विभूतिः 6

अथय

।

६६१

गूढार्थसंग्रहः

कोऽसौ महिमा यस्येमे द्यावापृथिवी शासने विधृते तिष्ठत ’ इत्यादिना ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने ’ इत्यादिभुत्यर्थ ममिधाय ‘स एष महिमा भुवि लोके यस्य स एष सर्वतः’ इति परोक्तिस्सङ्गच्छते । एतेन तदुत्तरं ‘जुष्टं यदा पश्य

त्यन्यमीशमस्थ महिमानमिति वीतशोक: ’ (मु. ३.१.२) इत्यत्र ’ यदाह्यस्मिन्काले पश्यति ध्यायमानः। अन्यमीशं ,

विभूतिं महिमानं च जगद्रूपं यदैवं द्रष्टा तदा वीतशोको भवति । सर्वस्माच्छे।कसागराद्विप्रमुच्यते इति अत्र तशत अत्र परै(शं)रप्यर्थ वर्णनेन महिमदर्शनस्य मुक्तिहेतुत्वमपि विवक्षितमिति सिद्धयति ।

’ द्वासुपणी ’ इति पूर्वश्रुतिं जीवेशपरतया व्याख्याय ‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम्’ इत्यस्य जीवेशाभेद परतया परेषां विवरणमभिनिवेशमेव दर्शयति । पूर्वश्रुतौ ’ तयोरन्यः’ इत्युत्तरार्धे जीवेशभेदस्यैव वाच्यतया अत्रापि जीवेश मेदविवक्षाया आवश्यकत्वात् । पूर्वश्रुतेः ‘इयदामनागात्’(३८८) इति सूत्रेऽपि जीवेशभेदपरतयैव विवरणं कृतं परैः॥ ‘ द्वासुपर्णा ’ ‘ ऋतं पिबन्तौ ’ इति मन्त्रद्वयं प्रस्तुत्य उभावप्येतौ मन्त्रौ जीवद्वितीयं ब्रह्म प्रतिपादयतो नार्थान्तरम्’ इत्यारभ्य वाक्यशेषेऽपि च स एव प्रतिपाद्यमानो दृश्यते ‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानम्’ इति तद्भाध्ये अत्र

१

विवरणात् । एवमेतत्सूत्रसिद्धान्तविरोधेन पैंगिब्राह्मणानुरोधेन ‘द्वासुपर्णा’ इत्येतद्विवरणं नादरणीयम् । पैंगिब्राह्मणंनास्ति

इति कृत्वाचिन्तयॆदमधिकरणम्’ इति ब्रह्मविद्याभरणोक्तिरप्याग्रहमूव । अत्र जुष्टपदेन महिमपदेन च साक्षात्कारस्य

•प्रसादद्वारकमुक्तिहेतुत्वं बोध्यते । अस्य मन्त्रस्य श्वेताश्वतरोपनिषद्यपि पाठेन तत्र ‘संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इत्यादौ परमात्मनो मोक्षहेतुत्वस्य प्रतिपादनात् ॥

एतेन ‘तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम् ’ (श्वे. तै. कठ) इत्यत्राप्युक्तदिशैव महिमज्ञा

• नस्य मुक्तिहेतुता विवक्षितेति सिद्धयति । ‘ देवस्यैष महिमातु लोके येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम्’ (श्वे.६.१) इत्युपक्रम्य

देवेरा भक्तिः’ इत्यरात् । ‘यस्य देवे परा भक्ति:एतस्य’ इत्यत्र मोक्षरूपार्थप्रकाशोऽपि विवक्षित इत्य अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ’ इत्याद्युक्तमहिमा (

न्यत्र निरूपितम् |

6

विवक्षित इति वदद्भिरेव " घृतेश्यमहिम्म्रोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः’इत्यत्र सूत्रे ’ एतस्य वाअक्षरस्य प्रशासने,” इत्यादिवा

क्यमपि परैरुदाहृतम् । पूर्ववाक्ये द्वैतसामान्यनिषेधः पराभिप्रेतो न विवक्षित इति सूत्रकारएव निर्धारयति । धार्याभावे

धारणाभावस्यैवासम्भवात् । अतोऽत्र भेदज्ञानस्यैवाभिप्रेतत्वेन सकलद्वैतात्यन्ताभाववद्वस्तुप्रतिपादन

स्वगतभेदशून्यं वस्तुतत्वं प्रतिपादितं भवतीत्युक्तिः कथं घटते । अत्र सजातीयजीवभेदस्वगतगुणभेदशून्यताप्रतिपादन किंचिदपि ॥ पश्यामः । अत्र चेतनभेदः ब्रह्मण्यचित्सामान्यात्यन्ताभावः प्रतीयते । नतु 6

अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्’ इत्यत्र शब्दस्पर्शाद्यभाव एवोक्तः । तेनचाचेतनत्रदानेत्यत्वं नास्तीति नित्यत्वमे

वेति साघितम् । अत एव महतः परमिति महत्तत्वापेक्षयोत्कर्षोक्तिरपि सङ्गच्छते । एवं ’ निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमु च्यते’ इत्यत्र तत्साक्षात्कारेण जीवमुक्तिप्रतिपादनेन बद्धमुक्तव्यवस्थया जीवेश्वरभेदोऽपि सिद्धयति । उत्कृष्टवस्तुज्ञान मुक्तिहेतुत्वकथनेन द्वैतज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वं विवक्षितमिति प्रतीयते । उत्तरत्र ‘एको वशी’ इत्यत्र अन्तर्यामिज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वं ‘नित्यो नित्यानाम्’ इति तदुत्तश्रुतौ सर्वफलप्रद साक्षात्कारस्यैव मुक्तिहेतुत्वं प्रतिपाद्यते । अतो द्वैज्ञा

परमात्मसङ्कल्पान्मुक्तिः श्वेताश्वतरनिर्गुण श्रुतिसमनन्तरश्रुतिष्विव कठोपनिद्याप विवक्षितेति प्रतीयते ॥ ‘आकाशो वै’ इत्यादिब्रह्मणो लक्षणनिर्देशार्थ ‘आध्यानाय ’ इति इति, ‘आकाशो वै नाम ’ इति श्रुतितात्पर्यमुक्त परैः(उ.भा) । अत्रानन्दगिरिः ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश: ’ इत्युक्तस्य लक्षणनिर्देशस्य प्रकृतोपयोगं विशदयति

‘आकाशो वै-ता’ ’ ते यदन्तरा ’ इति श्रुत्यर्थः

६६२

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः (

आथ्यानाय इति’ इति । ंइत्थं च दहृरवियाशेषत्वं ‘आकाशो हवै नाम’ इत्यस्य प्रतिपादितं भवति । वैनामेति

निपातसमुदायो नामरूपनिर्वचन निर्वोतृत्व रूपविधेयत्वेन प्रसिद्धियोतकः । तथैव व्युत्पत्तेः इति न्यायरक्षामणिः । (१.

३.४२) एतेनात्र ’ अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धं नामरूपव्याकर्तृत्वं विव क्षितमिति प्रतीयते । ते नामरूपे यदन्तरा यस्य ब्रह्मणो मध्ये तयां नामरूपयोरन्तरे यत् नामरूपाभ्यामस्पृष्टम्

,

इति (उप. भाष्ये) परैर्व्याख्यातम् ॥

अत्र प्रथमपक्षे ‘ते’ इति प्रथमाद्विवचनान्तम् । यदन्तरा इति समस्तं पदम् । द्वितीयपक्षे ‘ते’ इति द्विती याद्विवचनान्तम् । यदिति व्यस्तं प्रथमान्तमिति विभागः । अत्र ब्रह्मणो नामरूपमध्यस्थत्वोक्त्या नामरूतनिबन्धनदोष इत्यु

'

6

बहुस्याम्

प्रवेशस्य श्रवणेन मातापितृ कुलालादिनिर्वर्त्य देवदत्तघटादिनामरूपव्याकरणतो व्यावृत्तत्वावगमात् ।

'

विरहः प्रतिपादितो भवति । प्रथमं ’ अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धधर्मा मिधानेन जीव तन्नामरूपसम्बन्धस्य परस्मिन् प्रसक्तिस्सम्भवति । अत्र ‘स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् । अनु

पक्रम एव स्वपर्यन्तनामरूपभाक्तवसङ्कल्पात् । तद्वेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियतेति नामरूपयोर्ब्रहापर्यन्त सर्वाणि श्रवणात् । ‘तदनु प्रविश्य, सच्चत्यच्चाभवत्’ इति श्रवणात् इति (वेदार्थसंग्रह त्व तात्पर्यदी) व्यासार्यैरुक्तम् । रूपाणि विचित्य धीरः, नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्ते’ इत्यत्र नाम्नां स्वाभिमुख्येनोक्तिर्विवक्षिता । स्वाभिमुख्यं च स्वपर्यन्तत्वमेव रूपस्य स्वपर्यन्तत्वंच तदन्तर्यामित्वेन । नाम्नः स्वपर्यन्तत्व मन्तर्यामित्व निबन्धनतच्छन्दवाच्यत्वमेव। एवं च चैत्रमैत्रादेः तत्तच्छरीरान्तर्वर्तित्वेन तत्तच्छब्दवाच्यत्वं यथा तद्वत्परमात्मनोऽपीति सिद्धयति । अत्र ‘नामरूपे व्याकरवाणि इत्यनभिधाय व्याकरवाणि इत्युक्त्या नामरूपविस्तारकरणं विवक्षितमिति प्रतीयते अत्र ‘ आङ् ’ इत्युपसर्गेणैव विस्ता• रकरणलाभे ‘वि’ इत्यनेन तत्रापि विशेष : प्रतीयते । एवंचोपसर्गद्वय निर्देशेन चेतनपर्यन्तविस्वारो विवक्षित इति प्रती यते । अतः जीवस्येव परस्यापि तत्तद्रूपसम्बन्धेन तत्तन्नामवाच्यत्वं ‘नामरूपयोर्निर्वहिता’ इत्यत्रापि विवक्षितमिति |

6

सिद्ध्यतीति रूपसम्बन्धेन जीवस्येव परस्यापि दोषसम्बन्धोऽवर्जनीयः ॥

नच ’ तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्यनश्नन्नन्योऽभिचाकशीति’ (मु. १- १) इति श्रुत्या अकर्मघश्यत्वेन

प्रतिपन्न

परस्य न दोषस्सम्भवतीति वाच्यम्; तदुत्तरं “तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ’ इत्यत्र पुण्य

पापविधूननव्यतिरिक्तस्य शरीरसम्बन्धविरहस्यापि वेदनसाम्यप्रयोजकत्वप्रतिपादनेन सूक्ष्मशरीरसम्बन्धस्यापि जीवज्ञान

विकासप्रतिबन्धकत्वसिद्ध्या जीवस्येव परस्याव्यकर्मवश्यस्य ज्ञान सङ्कोचस्याका मेनापि स्वीकारावश्यकत्वात् ॥

)

• सूक्ष्म अ त ् र ै व प ू र ् व ' एष शरीरपर्यन्तोत्थानस्यैव स ं प ् र स ा द ो ऽ स ् म सम्यगुत्थान ा च ् छ र ी र ा रूपतया त ् स म ु त ् थ ा य स दहरप्रजापविद्ययोः ् व े न र ू प े ण ा भ ि न ि ष ् प स द ू ् क य त ष े ् ' म श र ी इ र त व ि ग म श स ् म र न ु त ि ् द त र व य म े व ( ज ी ् ञ ा न व ि र भ स य त ् ा प ि व ि व क ् ष ि त ् व ा त ् । एतदव्यवहितपूर्ववाक्ये’धूत्वा शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसम्भवानि ’ इत्यत्र ‘धूत्वा शरीरम्’ इत्यत्र पूर्वश्रुत्यु

कविवक्षिततया ्तार्थस्य विवक्षशरीरसम्बन्धस्य ित ्वेनात्र ‘ब्रह्मलोकमभिसंभवानि इ त ् य त ् र प ् र ा प ् त व ् य ब ् र ह ् म ण एवकाशशब्दार्थत्वस्योत्तरत्र ‘त द ् ब ् र ह ा ' इ त ् य त ् र जीवज्ञानविकासप्रयोजकस्यात्रापि बुद्धिस्थत्वेनाकर्मवश्यस्य परस्यापुरुषार्थसंबन्धशङ्का पपूर्वूर्वी क्तनामरूपनिर्वादुत्वज्ञानानन्तरमवर्जनीया । एतच्छङ्काऽपनोदनार्थमेव “ ते यदन्तरा तद्ब्रहा ’ इत्युक्तम्। अत्र ‘ते यत्र "

• नस्तस्तद्ब्रह्म ’ इति निर्देश विहाय ’ ते यदन्तरा तद्ब्रह्म’ इति निर्देशेन स्वपर्यन्तव्याकर्तृत्वरूपनामरूपनिर्वोदृत्वस्य!

।

• मुक्त्या नामरूपशून्यत्वं न सम्भवतीति नामरूपमध्यस्थत्वमेवात्र विवक्षितम् मध्यस्थस्य नामरूपसम्बन्धसत्वेऽपि नाम

‘ दिव्योह्यमूर्तःपुरुष’ इति श्रुतौ परमतपर्यालोचनेन सिद्धान्तार्थकथनम् ८

गूढार्थसंग्रह:

रूपशून्यस्यैव नामरूपसम्बन्धनिबन्धन दोषविरह: परस्येत्यनेन निर्धारितं भवति । एतत्तात्पर्येणैव ’ अरूपमेव तत् '

इति निर्देशं विहाय ‘ अरूपवदेवहि तत्’ इत्यसूत्रयव्यासः । सूत्रेचात्र रूपशब्दघटिता श्रुतिरेकैव विषयवाक्यतया विव क्षिता

। ‘नामरूपयोर्निर्वहिता’ इति यदन्तरा इत्यत्र हेतुः । एतद्विषयवाक्यगतहेतुरेव ‘अरूपवत् ’ इति सूत्रे हेतुत्वेन

‘त्’ इत्यत्र विवक्षित इति सूत्रकारसम्मतार्थः भगवता सिद्धान्तितः । उभयलिङ्गाधिकरण पूर्वपक्षयुक्तिनिरसनमत्र सूत्रे विवक्षितमिति सूत्रकाराशयः ॥ विवक्षितः

एतेन आधुनिकानां श्रीभाष्योक्तार्थाक्षेपः (ब्रह्मसूत्रानुगुण्यसिद्धिः अद्वैतमार्ताण्डः) सूत्रभाष्याद्याशयापरिज्ञानमूल इति

माव्यः । ‘ दिव्योह्यमूर्तःपुरुषः ’ इति न रूपसामान्याभावं बोधयति । ‘ तदॆतन्मूर्तम्’ इत्यत्र (बृ.४.३.२) मूर्च्छितावयवं wwwwww

इतरेतरप्रविष्टावययम् । घनं संहतमित्यर्थः । ’ इति ( शं) विवरणानुसारेणात्राप्यमूर्त इत्यत्र मूर्तशब्दार्थ: । ‘मूर्तस्यात्रिषु • मूर्छाले कठिने मूर्तिमत्यपि ’ इति विश्वमेदिनीकोशयोः मूर्तशब्दस्य नानार्थकत्वप्रतिपादनेन नैयायिकादिभिः क्रियावत्परि

च्छिन्नपरिमाणवद्बोधकत्वकथनेनात्र अमूर्तशब्दस्य रूपसामान्य वद्भिन्नबोधकता नैव निश्चेतुं शक्यते ॥

अमूर्तः–सर्वमूर्तविवर्जित’ इति (शं.उ.भा)R विवरणेन न रूपसामान्याभावस्सिद्धयति । पुरुषः पूर्ण: पुरिशयो वा’ इति तैरेव विवरणात् । तदविरोधेन अमूर्तशब्दस्य कर्मकृतमूर्तिवर्जित इति वा शरीरसम्बन्धनिबन्धन ME TE FUSTE अत्र

200

दोषवर्जित इति वा अर्थस्य तत्पक्षेऽपि वक्तव्यत्वात् । स वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः’ इति बृहदाण्यकनिर्वचनानुरो

घेन पुरुषशब्दस्य सर्वशरीरिबोधकत्वात् । एवं ’ स यःपूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान् पाप्मनऔषत्’ इति तत्रैव निर्वचनानु सारेणात्र पूर्वश्रुतौ तथाऽक्षराद्विविधास्सोम्यभावाः प्रजायन्ते इति जगत्कारणत्वप्रतिपादनेन च पुरुषः - जगत्कारणमि

त्यर्थः ‘ पुण्यपापे विधूय ’ ‘ तरति शोकं तरति पाप्मानम्’ इत्यत्रैव फलदशायां सर्वपापनिवृत्तिप्रतिपादनेन पुरुषः सर्व

पापदाहक:’ इत्यप्यर्थः । एवं च पुरुषशब्दस्य सर्वजगत्कारण सर्वशरीरि सर्वपापदाहकार्थकतया ’ तं त्वौपनिषदं पुरुषं HON

पृच्छामि’ इति तत्रैव पुरुषपदार्थस्योपनिषदेकगम्यत्वोक्तेः। ‘स ब्राह्याभ्यन्तर इत्यनेन अन्तर्यामिब्राह्मणार्थस्य ‘ अन्तः प्रविश्य तत्सर्व व्याप्य’ इत्यादि श्रुत्यस्य च प्रतिपादनात् । ‘अप्राणोह्यमाना’ इत्यपि ’ मनोमयः प्राणशरीरनेता ' ‘सुदीप्तात्’ इति पूर्वश्रुत्यनुसारेण ‘नामरूपाद्वि इति वक्ष्यमाणाविरुद्धार्थकमेव । अक्षरात्परतःपर: ’ इतिहि यथा उत्कर्षमभिप्रैति इत्यन्यत्र (स.भाव) निर्णांतम् ॥ (

3

&

मुक्तः परात्परम्’ इति श्रुत्यनुसारेणच मुक्तजीवापेक्षयाऽपि परमात्मन उत्

6

● एवं च यथा ’ सुदीप्तात्’ इत्यत्र जगत्सृष्टिमुपक्रम्य, ‘दिव्योह्यमूर्तःपुरुष '

6

अक्षरात्परतः परः विद्वान्नाम+

रूपाद्विमुक्तः परात्परम्’ इति एतछ्रतितात्पर्यपर्यालोचनायां प्रागुक्तपुरुषशब्दार्थस्यैव मुक्तो प्राप्यत्वं प्रतीयते । अत्र जग कारणस्य सर्वपापदाहकस्यैव प्राप्यत्वोत्क्त्या राजकुमारस्य व्याधगृहे वर्धितस्य प्रायश्चित्तानन्तरं शुद्धया राजप्राप्तिवत् सृष्टि प्रतीतस्य जीवस्य प्रकृतिसम्बन्ध निबन्धनदोषदूषितस्य प्रायश्चित्तरूपविद्यया सर्वपाप वाक्यपर्यालोचनायांपरमात्मपुत्रत्वेन प्रत

निवृत्त्यनन्तरं पितुः परमात्मनःप्राप्तिरित्याशयः )

प्रतीयते 11

अतएव ’ तं त्वौपनिषदं पुरुषम् इत्यत्रोक्त पुरुषस्य अन्ते । "

बिज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुःपरायणं तिष्ठमानस्य

तद्विदः’ इति परायणत्वोक्तिस्सङ्गच्छते। सूत्रकारोऽपि ‘अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः’ इत्यत्र परविद्याविषयस्य सगुणत्वं

‘मुक्तोपसुप्यव्यपदेशाच’ इ त ् य त ् र सगुणस्यैव म ु क ् त प ् र ा प ् य त ् व ं म ु ण ् ड क श ् र ु त ् य भ ि प ् र े त ं निरणैषीत् । तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरम्’ इत्या दिश्रुतिरपि न ब्रह्मणो रूपसामान्यविरहं बोधयति । तद्बोधकपदाभावात् । इदं मधुब्राह्मणान्तवाक्यम् मधुब्राह्मणं च ।

6

तदेतद्ब्रह्मापूर्बमनपरम् ’ इति श्रुत्यर्थः

[ जिज्ञासा १.१-१

श्रुतप्रकाशिका

56 किं ज्ञातृत्वप्रमुखान् कल्याणगुणान् समस्त हेयरहिततांचेत्यनेन निर्गुणवाक्यस्य संकुचितवृत्तित्वं चोपपादितं भवति तथाहि कल्याणगुणानित्यस्यायमभिप्रायः । गुणविशेषविधानं गुणसामान्यनिषेधो न बाधितुं प्रभवति, अपितु

तिरिक्तविषय एव भवति । अन्यथा ‘न हिंस्यात्सर्वाभूतानि ’ इति सामान्यानषेधेन ‘अग्नीषोमीयं पशुमालमेत छागस्य वपायाः इति हिंसाविशेषविंधानबाधप्रसङ्गादिति । समस्तहेयरहिततांचेत्यस्थायमर्थः । यथा ‘पशुना त

इत्यादिषु ‘छागो वा मन्त्रवर्णात्’ इति सूत्रोक्तन्यायात् सामान्यशब्दो विशेषदर्शनेसति तत्र पर्यवस्यति । तथा गुण सामान्यनिषेधो विशेषगुणनिषेधे पर्यवस्यतीति ॥

की

गूढार्थसङ्ग्रहः

‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यः’ इति मैत्रेयीब्राह्मणस्थस्य ‘एवमेतस्मादात्मनस्सर्वे प्राणाः इत्यजातशत्रुब्राह्मण स्थस्य च विवरणरूपम् । अत्र 6

स योऽयमात्मा इदममृतमिदं ब्रह्म इदं सर्वम्’ इत्यभिधाय ’ स वा अयमात्मा सर्वेषां

भूतानामधिपतिः

सर्वेषां भूतानां राजा , इत्यारभ्य ‘सर्वे प्राणा लोका देवाः सर्वाणि भूतानि सर्व एत आत्मनः सम

पिताः

इत्युक्तम् । अत्राजातशत्रुब्राह्मणे व्युच्चरणकर्तृत्वेनोक्तानां प्राणादीनां सर्वेषां परमात्मनि समर्पितत्वोत्यासर्वमहाग ता

।

स्फुटम् अत्र सर्वभूतराजत्वोत्या पूर्व सुषुप्तेः प्रागिन्द्रियवशीकरणेन जीवस्य कतिपयमहारजत्वं यदुक्तं तत् स जाधीनामत्येतेन दर्शितम् ॥ ब्रह्मेति विव ( अयमात्मा ब्रह्म , इत्यत्र सवा अयमात्मा

इति पूर्व इत्युक्तम् राजवेनोक्तो। यएवंआत्मा क्षितम् । बृहदारण्यके एव तृतीये पूर्व ‘आत्मैवेदमग्रआसीत्पुरुषविधः’ च सएवपुरुषात्मशब्दावेकार्थका अत्र

वेवेति तेन प्रतीयते । अत्रैव पूर्व ’ पुरके द्विपदः पुरश्च चतुष्पदः पुरस्सपक्षी भूत्वा पुरःपुरुष आविशत्’इति ‘सवा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः’ इत्यादिना सृष्टसकलपदार्थानामन्तर्बहिश्च व्यापकत्वेन नियन्तृत्वेन च सर्वशरीरत्व अजात रूपं पुरुषत्वं प्रदर्शितम् । तेन च आत्मन शब्दस्यापि व्यापकचेतनवाचित्वेन पुरुषशब्दकार्थ्यबोधितम् ।

वाक्यम् । अत्र अपूर्वमिति पूर्वावधिशून्यार्थकं तेन सर्वकारणस्यास्य कारणान्तरनिषेधः । अनपरमिति अन्तशून्यार्थकम्। अनपरमित्यस्योत्तरावधिशून्यार्थकत्वात् । एतेन सर्वकारणस्य नित्यत्वमुक्तम् । तेन सर्वजगन्महाराजस्य पितुःनित्यत्वेन तस्यैव प्राप्यत्वं युक्तमिति दर्शितम् । अनन्तरमबाह्यमिति पूर्व सर्वेषामन्तर्बहिश्च व्याप्तिः प्रदर्शितेति अस्याप्यन्तर्बहि यवशङ्कायां अन्तर्वाहिरवयवशून्यामित्यर्थबोधनेन तच्छङ्कानिवर्तकम् ।

सर्वाननुभवतिचेत्यर्थकम् ॥

‘ब्रह्म सर्वानुभूः’ इति सर्वेषामनुभवस्यविषयः परस्य

जीव

एतेन ‘इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते’ इत्यत्रोक्तबहुरूपपरिग्रहस्य प्रयोजनमभिहितम् । जगत्स्रष्टुः ।

सजातीय अनेकरूपपरिग्रहेण सौलग्यसौशील्यादिप्रदर्शनं विना सर्वेषां जीवानां ब्रह्मानुभवो न सम्भवतीति सर्वेषाम

वार्थमेव विचित्रशक्तिभिरनेकरूपपरिग्रहः इत्येतेन दर्शितं भवति । मायाशब्दस्य यथा न मिथ्यार्थकत्वं तथायथाऽव सरं निरूपयिष्यते

एवं च ’ अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात्’ इति सूत्रभाष्ये (शं) उदाहृतश्रुतिभिः रूपमा

।

नइतिैव सिद्धयतीति स ि द ् ध म ् । स ृ ष ् ट ि व ा क ् य ा न ा ं ‘ल ो क व त ् त ु लीलाकैवल्यम्’ ‘व ै ष म ् य न ै र ् घ ु ण ् य े न स ा प े क ् ष त ् व ा त ् तथाहि दर्शयति ' सूत्रद्वयेन परजीवप्रयोजनद्वयाभिधानेन निष्प्रयोजनखोक्तिर्निरवकाशा । निर्विशेषे श्रुतीनां तात्पर्य न सम्भवतीति

गुणानामन्ते प्रतिपादनॆन परब्रह्मणः सगुणत्वमेव । श्रीभाष्यम्

ज्ञातृत्वप्रमुखान् कल्याणगुणान् ज्ञानस्वरूपस्यैव ब्रह्मणस्स्वाभाविकान्वदन्ति । समस्तहेय रहिततांच | निर्गुणवाक्यानां सगुणवाक्यानांच विषयम् ‘अपहतपाप्मे’ त्याद्य ‘पिपास’

इत्यन्तेन हेयगुणान्प्रतिषिध्य ‘सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प’ इति ब्रह्मणः कल्याणगुणान्विदधतीयं

श्रुतिरेव विविनक्तीति सगुण निर्गुणवाक्ययोर्विरोधाभावात् । श्रुतप्रकाशिका

किञ्च सामान्यशब्दानां विशेषपर्यवसायित्वं व्युत्पत्तिसिद्धम् । यथा ‘गामानय, गां बधान’ इत्यादिषु सामा

न्यशब्दो विशेषकटाक्षेण प्रयोजकवृद्धेन प्रयुज्यते । तत एवहि तत्र प्रयोज्यवृद्धश्च न सर्वा गोव्यक्तीरानयति किंतु विव

क्षितव्यक्तिविशेषमेवानयति तथैवहि तत्र व्युत्पत्तिः, एवं ज्ञातृत्वप्रमुखान् कल्याणगुणानित्यनेन समस्तहेयरहिततांचेत्य नेन च

उत्सर्गापवादन्य।यस्सामान्यविशेषन्यायश्चाभिप्रेतः । उपात्तविशेषव्यतिरिक्तंविषये सामान्यशब्दस्य विरोधपरिहा

राय सङ्कोच उत्सर्गापवादन्यायः अविरोधेऽपि * वैयपरिहाराय संकोचश्चेद्गोपलीवदन्यायः । * उपात्तविशेषवियये तस्

सङ्कोचस्सामान्यावशेषन्याय इति भिदा ॥

किञ्च अध्यात्मशास्त्रेषु गुणशब्दस्सत्त्वरजस्तमस्सु प्रसिद्धः—

गुणास्सर्वे सर्वैर्मुनिगणैरपि । वक्तुं शक्या वियुक्तस्य सत्वाद्यैरखिलैर्गुणैः ॥ सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः । निर्गुणस्याप्रमेयस्य– ‘गुणागुणेषु वर्तन्ते, कारणं गुणसङ्गोऽस्य, निर्गुणं गुणभोक्त च, नान्यं गुणेभ्यःकर्तारम्, दैवीह्येषा गु

।

इत्या

दिषु ।एवं केवलगुणशब्दस्य सत्त्वादिपरत्वेन प्रसिद्धिप्राचुर्यान्निर्गुणशब्दास्सत्वादिनिषेधपराः ॥ अयं विषयविभागोन केवलमस्माभिर्मिंनोपनिषद्वाक्येषु गुणविशेषविधान गुणविशेषनिषेधदर्शनान्निश्चीयते । एकस्मिन्नेव वाक्ये विषयविभागो दृष्ट इत्याह -निगुणेति । गुणसामान्यनिषेधवत् गुणसामान्यावधानमात्राभ्युपगमेन निर्गुणवाक्यानां सगुणवाक्यानां चेत्युक्तम् । नहि श्रुतिषु गुणसामान्यविधानं क्वचिदृश्यते गुणविशेषा एवहि श्रूयन्ते ।

---

● दोषसमभिव्याहतगुणशब्दस्तूपादेयतमगुणपर: *‘वर्षायुतैर्यस्य गुणा न शक्या: ’ ‘सते गुणानामयुतकदेशम् '

‘नान्तं गुणानां गच्छन्ती’ इत्यादि * स्मृतिवचनाभिप्रायेण वा सगुणवाक्यानामित्युक्तम् । तत्र गुणब्द: * दोषप्र तिपक्षवचन: लोके तथा प्रसिद्धेः * प्रकरणवशाच्छागपशुन्यायेन कल्याणगुणरूपविशेषपर्यवसानस्य न्याय्यत्वाच्च ॥

●

उक्तन्यायद्वयेन विरोधाभावादपच्छेदन्यायस्याविषयत्वमाह - इति सगुणनिर्गुणवाक्ययोरिति । इति शब् पूर्वोकसबेहेतवो विवक्षिता: उत्सर्गापवादन्यायात्, सामान्यविशेषन्यायात् अध्यात्मशास्त्रेषु गुणशब्दस्य सत्त्वादिषु प्रसिद्धि गूढार्थसग्रहः

मागेवोपपादितम् । निर्गुणश्रुतिसमनन्तरं गुणानामभिधानेन ‘अपहतपाप्मा’ इत्यादिश्रुतौ सत्यकामध्वसत्यसङ्कल्पत्वयो

रन्ते

प्रतिपादनेन च ’ प्रकृतैतावत्वंहि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः’ इति नयेन पराभिमतरीत्या जर्तिलयवाग्वधि 84

६६६

संगुणवाक्यानां व्यावहारिकविषयत्वासम्भवः ।

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अन्यतरस्य मिथ्याविषयताऽश्रयणमपि नाशङ्कनीयम् । श्रुतप्रकाशिका

अन्यतरस्य मिथ्याविषयताऽऽश्रयणमपि नाशङ्कनीयमिति । सगुणवाक्यस्येति न ह्युक्तं, किंतु अन्यतरस्येत्युक्तम् । सगुणेन निर्गुणवाक्यस्य वा निर्गुणेन सगुणवाक्यस्य वा बाधाऽश्रयणमनुपपन्नमित्यर्थः ॥

अत्रायमभिप्रायः पूर्वै विरोधो नास्तीति परिहृतम् । इदानीं विरोधाभ्युपगमेऽपि नायमपच्छेदन्यायविषयः अपितु विरोधाधिकरणन्यायविषयएवेति । तथाहि अपच्छेदन्यायोह्यनियतविरोधपौर्वापर्यविषयः । उद्गातृप्रतिहर्त्रे *रुभयोरप

च्छेदनियमो नास्ति । तत्रापि क्रमेणापच्छेदोऽप्यनियतः | तन्नियमसति सर्वस्वदक्षिणाकत्वादक्षिणाकत्वविरोधनियमः । उभयोरप्यपच्छेदे तस्य क्रमभावित्वे उद्गात्रपच्छेदःपूर्वभावी इतरस्तु चरमभावीति वा विपर्ययेणेति वा नियमो नास्ति । अतोऽपच्छेदन्यायविषय: * प्रयोगावांधकविरोधः । सगुणनिर्गुणवाक्यावरोधस्तु स्वरूपप्रयुक्तः । विधिनिषेधरूपतया नियत

पौर्वापर्यश्च । अतो विरोधाभ्युपगमेऽप्य* नियतविरोधपौर्वापर्यविषयोऽपच्छेदनयो नात्र प्रवृर्तते ॥ ‘औदु अपितु विरोधाधिकरणन्याय एव प्रवर्तते । तद्विषयेहि पौर्वापर्यनियमो विरोधनियमश्च विद्यते । तथाहि म्चरीं स्पृष्ट्वोद्गायेत्’ इति प्रत्यक्ष श्रुति : ’ औदुम्बरी सर्वावेष्टयितव्या’ इति स्मृतिः । तत्र श्रुतिः प्रथमत एव प्रमितिं

जनयति निरपेक्षप्रमाणत्वात् । स्मृतिस्तु स्वमूलभूतश्रुत्यनुमानसापेक्षतया विलम्बितप्रवृत्तिः । अतस्तत्र पौर्वापर्य नियतम् अतो

औदुम्बरीस्पर्शतद्वेष्टनयोर्विरोधश्च नियतः । तत्र पूर्वमेव प्रमित्यां जातायां तद्विरुद्धार्थः कालात्ययापदिष्टस्स्यात् । विलम्बितधीहेतोश्शीघ्रधीहेतुर्बलीयानिति न्यायात् पूर्वस्त्राश्नुतेर्चलीयस्त्वमित्युत्तरशास्त्रानुदय एव ॥ इतिवत्।

नन्वत्राधीतमेवह्युत्तरशास्त्रमितिचेत् । ततः किं प्रमित्यनुदयोह्यनुदयः नतु शब्दानुदयः ‘आदित्यो यूप’

ननु त ्र श्रुतित्वस्मृतित्वे बाध्यबाधकभावप्रयोजके, नैवम्। श्रुतित्वस्मृतित्वयोः पौर्वापर्यहेतुत्वात्तेन सिद्धं पौर्वापर्यमेव बाध्य ।

बाघकभावहेतुरिति न्यायसाम्यात्सगुणवाक्यबलीयस्त्वमिति * यद्वा माभूद्विरोधाधिकरणनयः । अत्रो *पक्राधि न्याय एव प्रवर्तते विरोधपौर्वापर्यनियमात् । अतस्सगुणवाक्यप्रतिबद्धत्वान्निर्गुणशास्त्रानुदय एवेति ॥ गूढार्थसंग्रहः

करणन्यायस्य अत्र प्रवृत्तिः न सम्भवतीति निर्धारितं भवति । एवमपच्छेदाधिकरणन्यायोऽपि ‘प्रकृतैतावत्वं

’ इति

नयविषये न प्रवर्त े । निर्गुणोक्त्यन ्तरं गुणप्रतिपादनेन निर्गुणत्वस्य परत्वासम्भवात् । गुणान् तटस्थीकृत्य स्वरूपे तात्पर्य परत्र गुणोतेरिति (अ.सि) उक्तिरनुपादेया । गुणगुणाभावयोरुभयोरपि शुद्धेऽनङ्गीकारेणगुणगुणाभावयोरविशे ॥

मिथ्याविषयताऽश्रयणमाप नाशङ्कनीयमिति । सगुणावाक्यानां व्यावहारिकामा व्यावह नासीत्,

सावकाशत्वमिति परोक्तिरनुपादेया । एवं व्यवस्थायाः वैदिकेन केनापि काप्यनङ्गीकारात् । ‘नास्ति,

न

भविष्यति’ इति कालत्रयबाधाङ्गीकारे प्रतियोगिज्ञानदशायामपि प्रतियोगिनः बाधेन तद्वाक्यानामप्रामाण्यमेवस्यात्। ।

एवं बाधग्राहक च न किंचित्प्रमाणं पश्यामः अतः सगुणवाक्यानां मिथ्यार्थबोधकत्वसाधनं न सम्भवति ॥

’ तत्परत्वेन निर्गुणवाक्यप्राबल्यमिति’ (अ) सिद्धयादिपर्यालोचनम् ।

६६७

श्रुतप्रकाशिका

ननु प्रथमप्रवृत्तं विलम्वितस्योत्पत्तिप्रतिबन्धकंचेत् नेदं रजतमिति ज्ञानोदयमिदंरजत मिति धी: प्रतिबना(ती (त्वि)

तिचेत् न * सत्तया ज्ञायमानतया च ज्ञापकयोरत्यन्तवैषम्यात् । सत्तया ज्ञापकंहि प्रमाणं पूर्वापरपरामर्शनिरपेक्षं ज्ञानं

जनयति । तत्रोत्पन्नं ज्ञानं ‘पूर्वाबाधेन नोत्पत्तिरुत्तरस्यीह सिद्धयति’ इति न्यायात् पूर्वं बाधित्वैवोदेति । शाय

मानतया ज्ञापकंतु योग्यतापरामर्शादिसापेक्षं प्रमितिं जनयति । तत्र परामर्शदशायां पूर्वप्रमाणेन विरुद्धार्थप्रमितिश्चेत्– सा प्रमितिरुत्तरोत्पत्तिं प्रतिबभ्रातीति वैषम्यमिति ॥

एवं तर्हि नेदं रजतमिति ज्ञानस्य * इदं रजतमिति परामर्शसापेक्षत्वात्पूर्वज्ञानेन प्रतिबद्धस्य नेदं रजतमिति ज्ञानस्यानुदयप्रसङ्ग इतिचेन्न, इन्द्रियस्य प्रत्यभिज्ञेतरज्ञानजनने पूर्वपरामर्शनिरपेक्षत्वात् । इहापि शुक्तिरियमिति *शुक्ति ‘वावेषयात्तरप्रमितिः शुक्तित्वप्रतीतेश्च न रजत प्रतिपत्तिसापेक्षत्वम् । शुक्तित्वे गृहीतेसति तद्ब्रहणफलभूतो जम व्यवहारो नजुल्लिखितत्वात् प्रतियोगिसापेक्षः प्रवर्तते तत्सापेक्षत्वं च शब्दस्वभावाधीनम् । अतश्शुक्तिज्ञानं रजतज्ञान

•

निरपेक्षमुदयमानं पूर्व बाधित्वैवोदेति । अतो नियतविरोध पौर्वापर्यविषय(उपक्रमाधिकरणन्यायएवात्र प्रवर्ततेचेत् ) विरो घाधिकरणन्यायएवात्र प्रवर्तते नत्वपच्छेदनयः संचहशस्थले यदि प्रवर्तते) पश्वालम्भनमकर्तव्यं स्यात् चरमभाविनोन

हिंस्यादिति निषेधस्य प्रबलत्वात् । ततश्चानुष्ठानविरोधः । सगुणनिर्गुणवाक्ययोर्विरोधपौर्वापर्यानियमः परेणैवोक्तः । अतो (पि)विरोधाधिकरणन्यायविषयत्वेनात्र अपच्छेदन्यायानवकाशात् सगुणवाक्यानां बलीयस्त्वं सिद्धमिति । एतदभिप्राये णान्यतरस्येत्युक्तम् ॥

उपाध्यनुक्तिपूर्वकश्रुत्युक्तानां गुणानां निरुपाधिकत्वस्य स्वतः प्राप्त ्वात्, स्वाभाविकत्वश्रुतेः ‘नान्यो हेतुर्विद्यत

ईशनाय’ इति (ईश्वरत्वस्याहेतुक )ईशनस्य हे)त्वश्रवणेन तदौपयिगुणानामपि निरुपाधिकत्वसिद्धेः ज्ञानशक्तयादितारतम्यो गूढार्थसंग्रहः एतेन

’ शास्त्रयोः प्रामाण्ये समानकक्ष्यतया एकतरस्यात्यन्तिकबाधायोगात् सङ्कोचेन विकल्पेन वा पाक्षिकप्रा

‘माण्यमाश्रितम्, इह तु एकतरस्य तत्परतया प्रबलत्वात् इतरस्यातत्परत्वेन च दुर्बलतया वैषम्यात्’ इति (अ.सि) उक्तिः, ‘तत्परतयेति । पश्चात्प्रवृत्तत्वादेरप्युपलक्षणमिदम् । अपच्छेदाधिकरणादौ पश्चात् प्रवृत्तत्वादेः बलवत्ताबीजस्योक्तत्वा दिति भाव: ’ (ल. चं) इत्युक्तिश्च निरवकाशा | निर्गुणश्रुतेः तत्परत्वस्यैवाभावात् । उपक्रमादितात्पर्यालिङ्गानां सगुण श्रुतावेव सत्वात् ब्रह्मणि गुणसामान्याभावस्यापि परैरनङ्गीकारेण गुणतदभावयोरुभयोर्मिथ्यात्वाविशेषेण निर्गुणइत्यत्र पर सम्मतार्थसिद्धेरसम्भवाच्च । प्राभाकररीत्या द्वितीयाभावस्याधिकरणानतिरिक्तत्वेन प्रामाणिकत्वेऽपि सद्वितीयत्वाभावात् ' इति (अ.सि.ज्ञानत्वाद्यपपत्तौ) उक्तदिशा गुणाभावस्य अधिकरणरूपत्वेwhaनानुपपत्तिरित्यपि न सम्भवति । निर्गुणशब्देन गुणाभावत्वविशिष्टस्यैव बोधनेन गुणाभावत्वविशिष्टस्य मिथ्यात्वेन गुणतुल्यत्वेनोभयोरविशेषस्या वर्जनीयत्वात् । गुणा भावत्वधर्मविवक्षाऽत्र नास्तीत्यत्र न किंचिन्नियामकम् । पश्चात्प्रवृत्तत्वमपि सगुणवाक्यस्यैव वर्तते । ‘ज्ञःकालकाने गुणी सर्वविद्यः’ इति श्रुतेः निर्गुणश्रुतेः पूर्वत्रेव परत्रापि सत्वात् । ‘निरवद्यं निरञ्जनम्’ इत्यनन्तरमपि ’ अमृतस्य परं सेतुम् ' 6

इत्यादिना गुणानामभिधानात् । निरवद्यमित्यत्र अविद्यारूपावद्यस्यापि निषेधेन गुणानामविद्यामूलकत्वेन व्यावहारिकत्व मिथ्यात्वकल्पनस्य सगुणवाक्येष्वसम्भवाच ॥

’ निरवद्यम्’ इति श्रुत्या अविद्यानिरसनेन गुणानां व्यावहारिकत्वस्यासम्भवः । [ जिज्ञासा १.१०१

६६८

श्रुतप्रकाशिका

‘त इसे सत्याः कामा: ’ इति स्वरूपवत्सत्यत्वश्रुतेः ‘पराऽस्य

शक्ति: ’ ’ ते ये शतम्’ इत्यादिभिर्गुणानामपरिच्छिन्नत्वप्रतिपादनेन कर्मसम्बन्यव्यापक परिच्छेदानेवृत्त्या व्याप्यकर्मसम्बन्ध निवृत्तरर्थसिद्धत्वात् स्वाभाविकत्वकण्ठोक्तिरहितगुणपरवाक्येष्वाप सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन गुणानां स्वाभाविकत्वासद्धेः।

•

3

‘आनन्दं ब्रह्मणः’ इत्यादितात्पर्यलिङ्गप्राचुर्यात् । उत्सर्गापवादन्यायसामान्यविशेषन्यायाभ्यां विषयविभागादेकस्यां श्रुता

वेव विषयविभागस्य दृष्टतया विरोधाभावादपच्छेदन्यायाविषयत्वात् ॥ विरोधेसत्यपि विरोधाधिकरणन्यायेन गुणवाक्यप्राबल्यात् । ’ यस्सर्वज्ञ ’ इत्यादिषु उपासनविधिरहितेषु व

,

अरे द्रष्टव्यः

स्वरूपवत् प्रतिपन्नत्वात् मानान्तरागोचरतयाऽनुवादविषयत्वासम्भवेन निषेधुमशक्यत्वात् ‘आत्मा वा ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म, योवेद • आत्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान्’ इति क्वचिदुपास्यत्व "

स्वरूपेऽपि तुल्यत्वात् अध्यात्मशास्त्रेषु सत्त्वादिषु गुणशब्दस्य प्रसिद्धिप्राचुर्याच निर्गुणवाक्यविषयत्वाभावात् बाह्यत

कालात्ययापदिष्टत्वा, दवधारणद्वयसहिताद्वितीयत्वश्रुतिज्ञानानन्द स्वरूपत्ववाङ्मनसनिवृत्तिज्ञेयत्वनिषेधरूपार्थगुणनिषेधानां 1997

परिहृतत्वाच्च । निरुपाधिका ब्रह्मगुणा इत्युक्तवक्ष्यमाणार्थसंग्रहः प्रवृत्तिसौकर्याय दर्शितः ॥

’ सत्यं ज्ञानम्’ इति ज्ञानपदेन सिध्यन्नार्थगुणनिषेध: पूर्व परिहृतः । अथैतदनुवाकोपसंहारे च ‘यतोवाचो

निवतन्त, अप्राप्य मनसा सह’ इति वाङ्मनसनिवृच्याभिधानात् निर्गुणत्वं फलितम् । अतस्तदैकार्थ्याच्च सत्यज्ञान गूढार्थसंग्रह:

‘निरवद्यम्’ इति ‘अविद्यायाः चिति कार्यकरत्वाभावपरम्’ इति मधुसूदनोक्तिरनुपादेया। निर्गुण

।

सङ्कोचः अनुचितः इति मते निरवद्यमित्यत्र सङ्कोचाङ्गीकारः कथं सङ्गतस्स्यात् ? निरवद्यमित्यत्र सङ्कोचेनियामकमपि नास्ति अत: ‘निरवद्यम्’ इति श्रुति: ‘निरवद्यो निरनिष्ट: ’ (नृ. उ. ता ) इति श्रुत्यन्तरमहिता गुणानामाविद्य निरस्य सगुणवाक्यानां व्यावहारिकप्रामाण्याविषयकत्वमपि निषिध्य निर्गुण श्रुतेः सिद्धान्तिसम्मतार्थं व्यवस्थापयति/अप च्छेदनयेन गुणनिषेधवादिमते गुणानां शुद्धचिति प्रसक्तानां त ्रैव निषेधः उपहिते निषेधासम्भवात् शुद्ध एवनिषेधः। शुद्धे च गुणाः आविद्यकाः इत्येव तैरङ्गीकार्यम् । इयं च रीतिः निरवद्यमित्यनेन निरस्ता । गुणानामुपासनपरत्व त्युक्तिपि न घटते। निर्गुणवाक्यात्पूर्व परत्र च गुणानामुक्त्त्या अस्मिन्प्रकरणेनिर्गुणविद्यायाः अङ्गीकारासम्भवात्।‘अपहत .

पाप्मा, सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः’ इति निर्गुणविद्यात्वन परसम्मतायां प्रजापतिविद्यायां गुणश्रुतेश्च । ज्ञानं प्रमाध्यानमप्रमा उपासनमप्रमा’ इत्याद्युक्ति: लघुसिद्धान्त एव निरवकाशेति साधितम् । अत: सगुणवाक्यानां व्यावहारिकविषयत्वक •ल्पनापेक्षया निर्गुणवाक्यस्यहेयगुणनिषेधविषयकत्वाङ्गीकारएव युक्तः । अयमर्थः श्रुतिस्मृतिसम्मत इति प्रागेवनिरूपि

तम्दासम्मतमिति । व्यावहारिकविषयकत्वाङ्गीकारश्श्रुतिषु अध्यासे सामानाधिकरण्यमूलकः । अध्यासे सामानाधिकरण्यं चभट्टपा प्राडूनिरूपितम् ॥ • उक्तं

तावत्

च विरोधाधिकरणे भट्टपादै: ‘प्रसरं न लभन्ते हि यावत्कचन मर्कटाः । नाभिद्रवन्ति ते

पिशाचा

वा स्वगोचरे ॥’ इति । इम र्थमभिप्रेत्यैव व्यासार्यैः अत्र विरोधाधिकरणन्याय उक्तः । सत्यद्वयकल्पनादेः भट्टपादास

ममतायाः प्रागेव साधनेन व्यावहारिकप्रामाण्यकल्पनायां बौद्धमत इव वेदस्य प्रामाण्यमेवोच्छिद्येतेतिव्यासायणामाशयः॥

जिशासा १-१-१] ‘ भषिास्माद्वातः ’ ’ आनन्दं | ब्रह्मणः ’ इत्यादिश्रुतिभिरापै ब्रह्मणः सगुणत्वम् श्रीभाष्यम्

‘भीषाऽस्माद्वातः पवते’ (तै. आन. ८.अ.१-२) इत्यादिना ब्रह्मगुणानारभ्य ‘तेयेशतम्’ इत्य

नुक्रमेण क्षेत्रज्ञानन्दातिशयमुक्त्वा श्रुतप्रकाशिका

वाक्यस्य निर्विशेषपरत्वमिति शङ्कायामार्थगुणनिषेधपरतया परोक्तस्यास्य वाक्यस्योक्तार्थानुगुण्यमुपपादयति । भीषाऽस्मा

दित्यादिना । भीषाऽस्मादित्यनेन आज्ञापयितृत्वमुच्यते । क्षेत्रज्ञानन्दातिशयमुक्त्वेति । अत्र निर्विशेषत्वं प्रतिपिपाद यिषितंचेत् गुणानां क्रमेण न्यूनतां प्रतिपाद्य सर्वाभावे पर्यवसितुं युक्तम् । अत्रतु क्रमेण गुणानामाधिक्यमुक्त्वा वाङ्म नसनिवृत्त्यभिधानमानन्त्यादेवेत्यभिप्रायः । यथा— सङ्ख्यातुं नैव शक्यन्ते गुणा दोषाञ्च शार्ङ्गिणः । आनन्त्यात्प्रथमो राशिरभावादेव पश्चिमः ॥ इति ॥ गूढार्थसंग्रह:

अत्र ‘प्रकृतैतावत्त्वम्’ इत्यादि न्यायेन परब्रह्मणः सगुणत्वं साधयता भगवता गुणानामप्राप्तत्वेन तात्पर्यसत्वात्

विधिविषयत्वमपि समर्थितं भवति । तेन उत्सर्गापवादनयोऽप्यत्र सम्भवतीति सूचितम् ।

एको देवः निर्गुणः

,

इत्यत्र एकवाक्यतासत्वेन उपक्रमाधिकरणनयोऽपि सम्भवति । न्यायानां विषयविवेचनादिकं तत्त्वमार्ताण्डकारैः श्रीनिवा

चायें:विरचिते हरिगुणदर्पणे द्रष्टव्यम् | 6

तीयम्’ अत्र ’ द्वितीयाद्वै भयं भवति

26

नतु तद्वितीयमास्त ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण ‘ एकमेवाद्वि

’ इत्यत्रापि द्वितीयसामान्याभाव एव विवक्षितः । अतएव ‘यदाह्येवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते ’ इति श्रुतिः भेद

।

ज्ञानवतः भयप्रतिपादिका सङ्गच्छते अतः निगुणत्वमिति शङ्का सम्भवति, तत्र ’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् नचिति’ इति श्रुत्यनुसारेण ‘द्वितीयाद्वै भयं भवति’ इत्यादेः परसम्मतादर्थादन्यएवार्थो विवक्षित इत्यङ्गीकरणीयम् अन्यथा’आनन्दं ब्रह्म विद्वान्’ इति निर्देशं विहाय ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ इति निर्देशे बीजमेव न स्यात् ।

‘मीषास्माद्वातः पवत’ इत्युपक्रमानुसारेणापि यस्माद्भयं तज्ज्ञानेन तस्मादेव भयनिवृत्तिः, इत्यर्थप्रतीत्या उपसंहारे

‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यस्य तात्पर्य निर्धार्यम् । उक्त च ’ भयकृद्भयनाशन ’ इति असन्मार्गवर्तिनां भयंकरोति इति

भयकृदित्यस्यार्थः परैरुक्तः । एवं च सन्मार्गवर्तिनां भयं नाशयतीत्येवार्थो युक्तः । भक्तानां भयं कृन्तति कृणोत

इनि वा भयकृत् वर्णाश्रमाचारवतां भयं नाशयतीति भयनाशनः इति योजनायां भयकृदिति शब्दात् झटिति न भय नाशरूपार्थः प्रतीयते । भयनाशनपदसमभिव्याहारे च नतराम् । एकपदेनैव भक्तानां वर्णाश्रमाचारवतां च वप्रतिपादनेन भयनाशकत्व बन्धहेतोरेव मोक्षहेतु प्रतीतीपदान्तरस्य नातीव प्रयोजनम् । ‘ संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ `इत्यादिश्रुतिषु

तच्छ्रुत्यनुसारेण भयकारक: भयनाशक इत्येव पदद्वयार्थः युक्तः ॥

उक्तं च भट्टायै: ’ स्वशासनातिवर्तिनि अनतिवर्तिनि यथासङ्ख्यं भयकृत् भयनाशनः

८

भयाभयकरः कृष्णः ’ इति

इति, अतएव’यदाह्यवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते । अथ तस्य भयं भवति । यदाह्येवैष— अथसो भयंगतो भवति ' इति अत्रैव पूर्वानुवाके भयाभयोभय प्रतिपादनेन ‘एषह्येवानन्दयाति’ इति आनन्दायतृत्वश्रुत्या च इत्थम् ’ आनन्दं

ब्रह्मणः’इत्यादिश्रुतितात्पर्य प्रतीयते । अतः श्रुतौ षठ्या आनन्दब्रह्मणोः भेदप्रतिपादनेन ब्रह्मनिष्ठगुणज्ञानं मोक्षहेतुरि त्यर्थएवं युक्त इत्यभिप्रेत्याह - भीषास्माद्वातःपवते इत्यादि ।

६७०

(शं. उ) भाष्योत्तरीत्या द्रमिडाचार्योक्तदिशा ब्रह्मणः सगुणत्वम् ।

[ जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

‘यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसा सह, आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ (तै.आन.९.अ.१) श्रुतप्रकाशिका प्रथमं मनुष्यानन्दमारभ्य क्रमेणातिशयो दर्शितः ।

’ साधु युवाऽध्यायकः साधु यथाविधि सम्यक्सम्प्रदाय (

सिद्धूतया स्वरवर्णादिभ्रंशरहितं वा युवशब्देन प्रत्यग्रत्वं विवक्षितम् । अविस्मरणान्नित्यनवं यथा भवति तथाऽध्ययन यद्वा –

वानित्यर्थः । यद्वा स्वसमवयस्कानां सर्वेषामध्या(य)प)क: तदधिकज्ञान इत्यर्थः । आशिष्ठः आशुतरक्रियः,

• अशनक्षमः अरोग इत्यर्थः । यद्वा आशीर्वादविषयभूतः सर्वानुरञ्जक इत्यर्थः ।

(

सर्वान् देवान्नमस्यन्ति ’ इतिवत्

बलिष्ठ: मनोबलवान् दृढिष्ठ इति शारीरबलस्योक्तत्वात् । यद्वा दृष्टि: दृढतर: नत्वव्यवस्थितस्वभाव इत्यर्थः। बलिष्ठः शारीरमानससर्वविधान् वित्तस्य पूर्णा वित्तेन पूर्णा ‘पूरणगुणसुहितार्थसदव्ययतव्यसमानाधिकरणेन’ इति

• षठ्यनुज्ञानात् । ‘स एको मानुष आनन्द: ’ एवं गुणसमुदाय विभूतिपौष्कल्यं चोत्त्वा स एको मानुष आनन्द इति श्रुत्या स्वरसतस्तस्यैवानन्दत्वमुक्तम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र भाष्यं (शं) ‘भीषा – भयेन अस्माद्वातःपवते यस्मात् तेषां नियमेन वर्तनं, तस्मादस्ति भयकारणं

प्रशास्तृ ब्रह्म यतस्ते भृत्या इव राज्ञः तस्माद्ब्रह्मणो भयेन प्रवर्तन्ते । तच्च भयकारणमानन्दं ब्रह्म तस्यास्य ब्रह्मणः आनन्द सैषा •मीमांसा विचारणा भवति’ इत्यादि । अत्र यद्यपि प्रशासितृत्वरूपगुण एव प्रतिपादितः । तथाऽपि भीषा इत्यस्याभा वेsपि ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः’ (वृ.५.८.९) इति श्रुत्यन्तरवत्प्रशासितृत्व रूपगुणस्य लाभः सम्भवति । वातसूर्यादीनां महतामेव परमात्मनो भयस्य सत्वे अभक्तानां परमात्मनो भयं कैमुतिक न्यायेन सिद्धयति । भक्तिश्च गुणज्ञानमन्तरा न सम्भवतीति ब्रह्मगुणज्ञानवान् भक्त एव ‘आनन्दं ब्रह्मणोविद्वान्

‘एषह्येवानन्दयाति’ इति प्रागानन्दयितृत्वेनोक्तस्य परस्य ब्रह्मण एवात्र प्रशास

कथनेन प्रशासितृ आनन्दयितृ परं ब्रह्मैव ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र विवक्षितमिति प्रतीयते । इत्थं च शास नातिवर्तिन एवं भयं शासनानुवर्तिनः अभयमित्यर्थस्सिद्धयति । एतदेवाभिप्रेत्योक्तं द्रमिडाचार्यै: ‘शासनानुवर्ति इत्यत्र विवक्षित इति प्रतीयते ।

ज्ञात्वा कारुण्यात्स भगवान् वर्धयेत विद्वान् कर्मदक्षः’ इति (वे.सं) ॥

द्रमिडाचार्योक्त: राजकुमारनयः शङ्कराचार्यसम्मतश्रुतिषु विवक्षितः, ब्रह्मणः सद्वितीयत्वज्ञान

एव सम्भवतीति

(२३०) ‘द ् व ि त ी य ा द ् व ै भयं भवति’ इ त ् य ा द ौ प र स म ् म त ा र ् थ ो न व ि व क ् ष ि त ः , क ि ं त ु सिद्धान्तिसम्मत एव प ू र ् व ा प र व ा क ् य प र ् य ा ल ो चनया ’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण च श्रुतौ विवक्षित इति च पूर्वमेव (२३५.पु)निरूपितम्/ अतः ‘भीषास्माद्वातःपवते ’ इत्युपक्रमानुसारेण ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्यत्र सगुणमेव ब्रह्मविवक्षितम् | दोषशून्यत्वगुणभू ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्युपक्रमे ब्रह्मशब्दः श्रूयते । ब्रह्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं निरवग्रहमहत्त्वं

यणितष््वठातच््वचाभ्तयदा्मब््र’ह्मइतिेत्यभिधपरेषामपि (प ं . प ा . वि) सम्मतम् । एवं ‘बृहति बृंहयति त स ् म ा द ु च ् य त े प र ं ब ् र ह ् म ' इति ‘ब ृ ह त ् व ा द ् ी य त े ' इति श ् र ु त ि स ् म ृ त ि भ ् य ा ं व ृ ं ह ण त ् व म प ि ब ् र ह ् म श ब ् द प ् र व ृ त ् त ि निमित्त प ् र त ि प ा द ् य त े । त च ् च प ् र श ा स ि त ु ः आन न्दयितुः परस्य ब्रह्मण एवेति परं ब्रह्म सगुणमेव । नतु परमतरीत्या ब्रह्मशब्दावाच्यं तच्छब्दलक्ष्यं निर्विशेषम्।इत्य मर्थे साधयिष्यन्नाह–यतो वाचो निवर्तन्ते इत्यादिना ॥॥

६७१

‘ सैषाऽऽनन्दस्य ’ ’ आनन्दं ब्रह्मणः’ इति श्रुत्यर्थनिष्कर्ष: (श्रु. प्र) ८

श्रीभाष्यम् इति ब्रह्मणः कल्याणगुणानन्त्यम्

शत

श्रुतप्रकाशिका

अनुक्लत्वं ह्यानन्दत्वं निवर्त्यानिष्टत्वेष्टसाधनत्वानपेक्षमिष्टत्वमनुकूलत्वम् । उक्तलक्षणयोगात् गुणविभूत्योरानन्द

मुपपद्यते । तद्विषयज्ञानस्याप्यनुकूलत्वं विषयानुकूलत्वकृतमित्यन्वयव्यतिरेकसिद्धम् । एवं चसति श्रुतिस्वारस्यं च

।

सिद्धयति। गुणविभूति प्रकर्षमुक्त्वा स आनन्द इतिह्युक्तम्, नतु तद्विषयज्ञानमिति युवताद्यनेकगुणान् विभूतिम प्युक्त्वा तत्समुदायमानन्दशब्देन निर्दिश्य तस्यानन्दस्य निरतिशयत्वप्रतिपादनात्सर्वगुणानां विभूतेश्चानवधिकातिश यत्वं प्रतिपादितं भवति । अनुकूलज्ञानत्वमेवानन्दत्वमिति गुणविभूतिविषयानन्दत्वेऽपि तस्यानन्दस्य निरवधिकाति

शयत्वोक्त्या गुगविभूत्योरप्यनवधिकातिशयत्वमर्थादुक्तं भवति तदानन्त्यस्य गुणविभूत्यानन्त्यनिवन्न्धनत्वादिति-

आरभ्येति

। उपक्रमानुगुणमुप(रितन)संहार)वाक्यं नेयमिति भावः ॥

श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य इति वाक्यैर्मुक्तानन्दस्य भगवदानन्दसाम्यमुक्तं भवति बद्धदशायां निरतिशयानन्दा

सम्भवात् । श्रोत्रियः ब्रह्मनिष्ठः अकामहत: निवृत्ताविद्यत्वात्समस्तसांसारिकभोगानुपहतः ‘स एकःप्रजापतेरानन्दः '

इत्यन्तेनक्षेत्रज्ञानन्दातिशय उक्त, स एको ब्रह्मण आनन्द ’ इति भगवदानन्द उच्यते चतुर्मुखानन्दपरत्वे ब्रह्मश (ब्दस्वारस्यहानि:)ब्दास्वारस्यात् ) ‘परं जैमिनिमुख्यत्वात्’ ‘स्याच्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत् इति ब्रह्मशब्दस्य तत्रैव मुख्यवृत्तत्वस्य सूत्रितत्त्वात् भाष्ये प्रथमसूत्र स्थब्रह्मशब्दव्याख्यानावसरे प्रपञ्चितत्वाच्च ‘ब्रह्मविदाप्रोतिपरम्, ब्रह्मणा दानां ब्रह्मपरत्वात्प्रकरणविरोधश्च । ’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इति पूर्वत्रोत्तरत्र च आनन्दप्रतियोगिषष्ठ्यन्तब्रह्मशब्द स्वारस्यविरोधश्च ’ सैषानन्दस्य Milpa ’ इति प्रक्रान्तानन्दस्य चतुर्मुखानन्देनोपसंहारानुपपत्तिश्च ‘तदप्येषश्लोको भवति ' इति ब्रह्मानन्दं प्रकृत्य वक्ष्यमाणस्य श्लोकस्य उक्तविषयत्वविरोधश्च स एकःप्रजापतेः’ इति निरुपपदैकवचनान्तप्र

।

१

"

6

८

जापतिशब्दस्वारस्यभङ्गश्च ॥ नच तज्जात्येकवचनं बहुत्वैकत्वविवक्षायां बहुवचनैकवचननिर्देशप्रकरणत्वात् । देवानां देवगन्धवाणी मनुष्यग न्धर्वाणामिन्द्रस्य बृहस्पतेः प्रजापतेरितिहि निर्दिश्यते । अतः प्रजापतिशब्दश्चतुमुखपरः । स एको ब्रह्मण इत्यत्र ब्रह्म शब्दो भगवत्परः’ ते ये शतम्, स एकः’ इति भगवदानन्दस्य कथं परिच्छिन्नत्वमितिचेत् न परिच्छिन्नत्वमेकक्षणा बहूनि तेयेशतंयोजनानि गच्छतो वेः क्षिप्तेषुरिव सर्पतीतीषुसाम्यकथनं यथा गतिमान्द्यनिवृत्तिपरं नतु परिच्छिन्नत्वपरम् । तद्वत् स एक इति चतुर्मुखानन्दाधिक्याभिप्रायः नतु परिच्छेदपरइति ॥ निर्देशोऽपि *

या ते ये शतं स एक इत्यस्य निर्देशस्य सङ्ख्याविशेषपरत्वेऽप्यानन्दस्यापरिच्छिन्नत्वं फलितम् । अण्डानां तु सहस्राणां सहस्राण्ययुतानि च । ईदृशानां तथा तत्र कोटि कोटिशतानि च ।

•

रोमकूपेष्वनन्तानि ब्रह्माण्डानि भ्रमन्तिते ।

यादवचनैरण्डानामनन्तत्वेन तत्रतत्र चतुर्मुखानामप्यान ्त्यात्कालत्रयवर्तिसमस्त ब्रह्माण्डगत चतुर्मुखान ्दापेक्षया शतगुण …

---

स्वात्-

• कल्याणगुणानन्त्यमिति । नहि क्रमेण गुणापकर्ष उक्तः, किंतु गुणानां प्रकर्ष एवोक्तः ; अतो गुण

[ जिज्ञासा-१-१-१

’ सोऽश्रुते सर्वान्कामान्त्सह ’ इति श्रुतौ सहशब्दार्थनिरूपणम् ।

६७२

८

श्रीभाष्यम्

अत्यादरेण वदतीयं श्रुतिः । ‘सोऽनुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्माणा विपश्चितेति’ (ते.आन १.अ.२) ब्रह्मवेदनफलमवगमयद्वाक्यं परस्य विपश्चितो ब्रह्मणो गुणानन्त्यं ब्रवीति । विप श्चिता ब्रह्मणा सह श्रुतप्रकाशिका

प्रकर्षस्य निरतिशयत्वाद्व।ङ्मनसनिवृत्तिरिति भावः । अत्यादरेणेति । ब्रह्मस्वरूपादपि तद्गुणेष्वादरातिशय

उक्तः ।

‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इतिहि श्रुतिः नत्वानन्दान्वितं ब्रह्म विद्वानितीति भावः । इयं श्रुतिरिति । निर्गुणपर

त्वेन त्वयोक्तैतत्प्रकरणस्था श्रुतिरप्यस्मदुक्तार्थानुगुणैवेति भावः ॥

एवमार्थगुणनिषेधनिरासद्वारा प्रकरणगतवाक्यान्तरेण गुणानन्त्यपरेणैकार्थ्यात् सत्यज्ञानादिवाक्यस्य

विशेष

मिति । ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इति ब्राह्मणे ब्रह्म तद्वेदनं प्राप्तिः प्राप्यंचेति चतुष्टयमुक्तम् । एतद्विवरणं’सत्यं

ज्ञानम्’ इत्यादिमन्त्रेण क्रियत इति श्रुतिरेवाह-‘तदेषाऽभ्युक्ता’ इति तदेव ब्रह्माभिमुखीकृत्य ऋगेषाध्येतृमिरुक्केत्यर्थः। मन्त्राणां ब्राह्मणविवरणरूपत्वदर्शनात् | उपक्रमाधिकरणविषयवाक्ययोरिव आपातविरोधप्रतीत्यभावान्मन्त्रब्राह्मणयोि परमे

6

निर्दोषत्वाविशेषाच मन्त्रापेक्षया ब्राह्मणप्राबल्यवादोऽनुप न्नः । स्फुटप्रतिपत्तिहेतुत्वतदभावावेव प्राचलइति्यदौर्विच्छन्दः बल्यशब्दविवक्षित चेन्नविरोधः ‘ सत्यं ज्ञ।नमनन्तं ब्रह्म ’ इति ब्रह्मशब्दो विवृतः ’ यो वेद निहितं गुहायाम् ' व्योमन् सोऽश्रुत’ इति प्राप्तिः ‘सर्वान्कामान्’ इत्यादिना प्राप्यम् । त ्र परशब्दार्थविवरणमेतदितिदर्शय परस्य विपश्चितो ब्रह्मण इत्युक्तम् । विपश्चित्वमपि भोग्यगुणत्वेनेोक्तम् ॥

• वाक्यस्यार्थी वक्तुं पदानामन्त्रयं दर्शयति । विपश्चितेति । किमत्र गुणवाचिपदमिति शङ्कायां यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामयेऽस्य हृदि स्थिताः ।

…

प्रती.

गूढार्थसंग्रहः

’ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्युपक्रमे सगुणमेव ब्रह्म विवक्षितमिति तदनन्तरं तद्वेदनफलप्रतिपादकवाक्यादेव यत इत्याह – सोऽभुते सर्वान्कामासह इत्यादिना ॥ ब्रह्मणा

विपश्चिता’

इति वाक्यं वर्त े इति सहेत्यस्य श्रवणसमनन्तरं तद्वाक्ये तृतीयान्तपदाभावेन साहित्यरूपार्थस्य झटितिप्रतीतिर्नास्तीति सह युगपदिति सहशब्दस्य अर्थान्तरमेव युक्तमिति परैर्व्याख्यातम्। (ते.उ. भा.वनमालाव्याख्या)तथाऽपि’ब्रह्मवि दाप्नोतिपरम्’ इत्यन ्तरं ’ तदेषाऽभ्युक्ता’ इति श्रूयते । त ्र ‘एषा ऋगभ्युक्ता’ इति भाष्यं (शं) ‘तेषांऋक्यत्रा • विपश्चिता ब्रह्मणा सहेति । यद्यपि ‘सोऽञ्जत सर्वान्कामासह ’ इति वाक्यानन्तरं

6

'

तदेषाभ्युक्ता

'

र्थवशेन पादव्यवस्था’ (जै. सू. २.१ ) इति जैमिनिसूत्रानुसारेण पादचतुष्टयार्थानुसंधानानन्तरमेव

वक्ष्यते

इति श्रुत्यर्थनिर्णयः उक्तं च वार्तिकेऽपि ‘ब्रह्मवित् ब्रह्म वेत्तीति यस्स आप्नोति तत्परम् । सत्यादिलक्षणं ब्रह्म परस्यावाप्तिसाधनम्

//

।

(३१) स्वर्ग यथाऽग्निहोत्रेण यजमानः प्रसाधयेत् । परावाप्तिं तथा कुर्यात् ब्रह्मविद्ब्रह्मविद्य ा ॥’ (३२)इति।एतेन तदृचा स्फुटम् ॥ (ब.व.३०) फलोक्तिःपरमाप्नोति इत्याप्ता ब्रह्मविदुच्यते । सामर्थ्याद्ब्रह्मविद्यातु

जिशासा- १-१-१ ] ‘सोऽअत’ इत्यस्य अनन्तशब्दार्थस्य निर्धारणपूर्वकं परप्राप्तिरूपफलपरत्वम्

६७३

गूढार्थसंग्रह:

‘ब्रह्मविदाप्नोति परम् ’ इत्यत्र या परावातिरुक्ता सा ’ सोऽश्रुते सर्वान्कामान् सह, ब्रह्मणा विपश्चिता ’ इत्यत्र विशदी

कृता इत्युक्तं भवति । एवं च वाक्यद्वयेन फलविवरणमिति परेषामपि सम्मतम् । अतः वाक्यद्वयानुसंधाने एव प्रागुक्तार्थ परिसमाप्तिः ॥ एवं च सहशब्दस्य प्रसिद्धिप्राचुर्यात्साहित्यार्थकत्वमेव युक्तम् । ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्र परं ब्रह्म ‘सत्यं

।

ज्ञानमनन्तम्’ इत्यत्रोक्तम् पूर्ववाक्ये कर्मतयैव परब्रह्मणः प्रतिपादनेन ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यत्रापि द्वितीया

•न्तपदैः कर्मतयैव ब्रह्म प्रतिपादितम् । सत्यादिपदानां प्रथमान्तत्वे उक्तार्थविशदीकरणरूपत्वं स्वरसतः न सम्भवति । अत्र अनन्तपदं ’ गन्धर्वाप्सरसः सिद्धाः किन्नरोरगचारणाः । नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोऽयमव्यः’ इति (शं) सहस्रनामभाष्योदाहृतविष्णुपुराणवचनानुसारेण गुणभूयिष्ठं प्रतिपादयति । एवमजीकारे ब्रह्मशब्दार्थनिरवग्रहमहत्वं सम्भ वति नान्यथा | वस्तुपारच्छेद राहित्यमाप एतदेव ‘स्वरूपेण गुणैश्वानन्त्य ’ मिति जन्माद्याधिकरणे वक्ष्यते । परस्य विप 6

शब्दे गुणानन्त्यं विवक्षितमिति निर्धारयतीति सूचितम् । सगुणस्यैव ब्रह्मणः सर्वशरीरित्वं वस्तुपरिच्छेदराहित्यरूपमपि

सम्भवतीत्युत्तरत्र श्रीभाष्ये व्यक्तीभविष्यति । ’ तं त्वौपनिदं पुरुषम्’ इत्यत्र पुरुषशब्दस्य ’ स वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशय:’ इति तत्रत्यनिरुत्त्यनुसारेण अयमप्यर्थो युक्तः ॥

एवं च ’ सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इति श्रुतेः आप्तुः आप्यस्य च भेदाङ्गीकारेऽपि उपपन्नतया ‘दशमोऽस्मीत्यतो

ज्ञानात् अज्ञान वास्तिवर्त्मना । दशमातिवदाप्तिःस्यात् ब्रह्मणोऽज्ञानहानतः ॥ ’ (३६) ’ सोऽश्रुते निखिलान्कामान्

व्यते पराग्भूतं नापि सत्यादिमत्परम् ॥ नापि नोत्सहते वक्तुं निपातत्वात्सहार्थताम् । तस्माद्युगपदर्थस्य वाचकं स्यात्स हेति यत्’ इति तैत्तरीयवार्तिकोक्तिः निरवकाशा | निपातानामनेकार्थत्वेन सहशब्दस्य युगपदर्थत्वे प्रकृत्यादिभ्य: अस्वारस्यं परैरभ्यु उप

पगतमेव । एवं ब्रह्मणेत्यत्र सहशब्दसमभिव्याहारेण तृतीयाया: झटिति प्रतीतावपि अप्रकृतायाः सङ्ख्यानम्’ इति सूत्रेण तृतीयायाः कल्पनमपि न स्वरसम् । ‘इत्थंभावे तृतीयेयम्’ इति वनमालोक्तिरपि नादर्तव्या ।

।

परसम्मते अभेदे इत्थंभावे तृतीयायाः अप्रयोगात् । एवं ‘आप्नोति, सोऽअते’ इत्यत्र प्रतिपादितप्राप्तेः अस्वारस्येन नयनमपि परमते । जीवब्रह्माभेदवाक्यं यद्यत्र अवर्तिष्यत तदा इत्थमर्थकल्पना सम्भाविता अभविष्यत् नचात्रोप मे अभेदप्रतिपादकवाक्यं वर्तते । विपश्चिता- मेधाविना सर्वज्ञेन - तद्धि वैपश्चित्यं यत् सर्वज्ञत्वम् । (शं. उ.भा) इति

पर ुक्त्याविपश्चिच्छब्दस्य सगुणपरतया सहशब्दयोगेन तृतीयायाः युक्ततया सगुणपरत्वमेव एतद्वाक्यस्येति स्फुटं प्रती यते

। अन्यथा तृतीयान्तनिर्देशं विहाय प्रथमान्तनिर्देश एव युक्तरस्यात् ॥

ब्रह्मणाह विपश्चिता’ (२१. तै. वा) एकयाऽ एतेन ‘विपश्चिद्व्यतिरेकेण ज्ञेयत्वाद्यपनुत्तये । सामानाधिकरण्येन क्रमवर्तिन्या व्याप्नोति क्रमवर्तिनः । अवगत्याखिलान् कामान्योऽकाम इति च श्रुतिः ॥’ (२२) इत्युक्तिराप निरव

फाशा| विपश्चिता ब्रह्मणा इत्यत्र जीवब्रह्माभेदबोधतात्पर्यनिर्णायकाभावात् । ब्रह्मरूपेण नतूपाधिकृतेन स्वरूपेण इत्यर्थ विवागमकमपि न किंचिद्वर्त ेऽत्र । परसम्मतार्थस्य श्रुतौ विवक्षितत्वे विपश्चित् ब्रह्म इति निर्देश एव श्रुतो स्यात् । नचात्रतथानिर्देशो वर्तते । परमते ‘सर्वान्कामान श्रुतेसह ’ इत्यस्य वैयर्थ्यमेव, सिद्धान्तेतु ‘ब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ इत्यत्र परस्यप्राप्यत्वमुक्तम् । अत्र परप्राप्तिविवरणं क्रियते । ‘ब्रह्मणा सह सर्वान्कामानञ्जतेसह इत्यत्र क्षारण सह ओदन भुत १

85

6

६७४

सर्वान्कामान्’ इत्यत्रं गुंणानां कामविषयत्वोत्क्त्या ब्रह्मणि गुणविरहे कामनाया अयोगः [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

सर्वान् कामान् समञ्जुते। काम्यन्त इति कामाः कल्याणगुणाः । ब्रह्मणा सह तद्गुणान

सर्वानञ्जतइत्यर्थः । दहरविद्यायां ’ तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्’ (छा-८.प्र.१.ख.१) इतिवत्

गुणप्राधान्यं वक्तुं सहशब्दः । फलोपासनयोः प्रकारैक्यं श्रुतप्रकाशिका

।

इति त्याज्यतयोक्तकामव्यावृत्यर्थमवयवशक्त्या व्याचष्टे । काम्यन्त इति ब्रह्मवेदनफलतया मुक्तानुभाव्यत्वादिह त्याज्य

कामपरत्वानुपपत्तेः काम्यत्वस्य ब्रह्मस्वरूपेऽपि सम्भवे सत्यपि व्यतिरेकनिर्देशात् । बहुवचनान्तत्वादवयवशक्तेस्तदुक्त

भोग्यत्वस्य च गुणेषु सम्भवात् ’ स वा एतेन दिव्येन चक्षुषा मनसैतान् कामान् पश्यन् रमते य एते ब्रह्म

लोके'१८ य.

इहात्मानमनुप्रविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान् कामान्’ ‘त इमे सत्याः कामाः’ इति श्रुन्तरैकाथ्याच्च

कामशब्दवाच्याः कल्याणगुणा इत्यर्थः ॥ क्षीरेण सहौदन कस्येमे गुणाः सहभावश्च ब्रह्मणः ? ‘ पुत्रेण सहौदनं भुजे’ इत्यत्र पुत्रस्येव किं भॊक्तृतया, उत

भुङ्क्त इत्यत्र क्षीरस्येव भोग्यतयेति शङ्कां च परिहरन् वाक्यार्थमाह —ब्रह्मणति । अस्य वाक्यस्य प्राप्यवाचिपरशब्द

विवरणरूपत्वात् सर्वान् कामान् सहब्रह्मणेति भोग्यवाचिपदेनाव्यवहितप्रयोगस्वारस्याच्च सहशब्दो भोग्यसाहित्यपरः । सन्निहितं ब्रह्मैव च गुणानामाश्रयः । अतोऽनन्तगुणविशिष्टं ब्रह्मानुभवतीत्यर्थः ‘सहयुक्तेऽप्रधान’ इति शब्दानुशा सनवशात् सहशब्देनाप्राधान्यं ब्रह्मण आशङ्कय तत्परिहाराय सहशब्द प्रयोजनमाह-दहरेति । योवेदेति विहिते वेदने गुणानां प्राधान्यसूचकस्सहशब्दः । दहरविद्यायामुपासनेहि गुणप्राधान्यमुक्तम् । तथाऽत्राप्युपासने गुणप्राधान्यं वक्तुं सह शब्दइयर्थ: । फलदशायां गुणप्राधान्यश्रवणात् उपासने गुणप्राधान्यं कथं सिद्ध्यतीत्यत्राह-फलोपासनयोरिति।

फलोपासनयोरुभयोरपि (स)गुणत्वं गुणप्राधान्यं च तुल्यप्रकारमित्यर्थः गुणप्राधान्यं वक्तुमित्यनेनापि सहशब्दस्य भोग्य इत्यादाविव भोग्यसाहित्यस्यैव विवक्षिततया ब्रह्मणा साकं तद्गुणानामपि प्राप्यत्वकथनेन गुणाभावे ब्रह्मणः

प्राप्यत्वमेव

न सम्भवतीत्यर्थप्रदर्शनार्थ सहशब्द इति निर्धारणेन प्राप्तिः विवृता भववि । परमते परस्य प्राप्यत्वकामनायाः ं प्रागुक्तम्,दोषताप्र कामानां प्राप्तिरत्र प्रतिपाद्यते इति । उक्तार्थविवरणरूपत्वमस्य वाक्यस्य न सम्भवति । ’ योऽकामः’ इत्यादौ तिपादनेऽपि तदुत्तरं ‘आत्मकाम’ इत्युक्त्या मोक्षेच्छायास्सर्वमतेऽपि आवश्यकतया ब्रह्मप्राप्तेः मोक्षतयाब्रह्मप्राप्तिकामना

युक्तैव । गुणवियुक्तब्रह्मप्राप्तिकामना न युक्ता, किंतु अन ्तगुणयुक्तब्रह्मप्राप्तिकामनैव । गुणकामनाधीनैवविशबोधार्थ ेष्यब्रह्म

कामना, ात्पर्येण गुणानां कामनइत्युपक्रमोक्तार्थस्य ाविषयत्वमुक्तं गुणाविवरणरूपत्वं नां कामनाविषय’त्सोऽअते’ वकथनमन ्तगुइत्यादेरुपपन्नम् णवद्ब्रह्मप्राप।्तिएतदथे कभावप्रकाश ामनायांपर्एवयव स्यति । इतिइति ’ तब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ सहशब्दः । अतोऽपि सहशब्दो यथोक्तार्थक एव ।

‘ ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्र अद्वैतसिद्धयुक्तार्थश्च भ ब्रह्मविदाप्नोति

तस्मिन् यदन्तस्तदन्वेष्टव्यमिति । एतदर्थस्तु दहराधिकरणे विशदीभविष्यति ।

'

तृतीयसम्पुटे पर्याोचितः । तमिमंमर्थमभिप्रेत्याह –ब्रह्मणासह सर्वान्कामान् समते इत्यर्थ इति ॥ परम्’इत्यत्र

वेदनमुपासनरूपमिति लघुसिद्धान्त एव साधितम् । अतश्च गुणवद्वह्मोपासनमेव त ्क्रतुन्यायेन ‘ब्रह्मविदामोति इत्यत्र विवक्षितमित्याह – फलोपासनयोः प्रकारैक्यमित्यादि इति ॥

परम्’

६७५

श्रीभाष्यम्

‘यथाक्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति तथेतःप्रेत्य भवति’ (छा.३.प्र.१४.ख.१) इतिश्रुत्यैव सि. द्धम् ।

‘यस्यामतं तस्य मतम् ’ ’ अविज्ञातं विज्ञानताम् ’ (केन. २.ख.३) इति ब्रह्मणो ज्ञाना श्रुतप्रकाशिका

।

साहित्यपरत्वं सिद्धम् अन्यथा भोक्तृप्राधान्यंहि सिद्धषेत् नतु भोग्यगुणप्राधान्यमिति । श्रुत्यैवेत्येवकारेण उक्तन्यायस्य

पुरुषबुद्ध्युत्प्रेक्षानिरपेक्षं श्रुत्या कण्ठोक्तत्वमभिप्रेतम् ॥ अथ सगुणानामेव ज्ञेयत्वं दृष्टमिति ज्ञेयत्वनिषेधेन निर्गुणत्वं फलितमिति ज्ञेयत्वानेषेधपरत्वेन परोक्तं वाक्यमुपादत्ते यस्येति । किं ज्ञानमात्राविषयत्वं उतोपासनात्मकज्ञानविषयत्वम् उत सगुणोपासनाविषयत्वं विवक्षित मिति विकल्पत्रय गूढार्थसंग्रहः

। योहि क्रतुः स ब्राह्मैश्वर्यमासीदेत्’ इति एतछु bihuay श्रुत्यैव सिद्धमिति । अत्र भवतीति आप्नोतीत्यर्थकम् DAS 6

व्यर्थस्य(१.२.१. शं. भा) उक्तेः तक्रतुश्च (४.३.१५सू) (श.भा.र.प्र) यो यत् ध्यायति स तत् प्राप्नोति इति हि तत्क्रतु न्याय: श्रुतिमूलइत्युक्तेश्च । ‘एतमितःप्रेत्याभिसंभविताऽस्मि’ इति यथाक्रतुः इति श्रुत्युत्तरश्रुतौ अभिसंभविताऽस्मि इति प्राप्ताऽस्मीत्यर्थ: (१.२.श. भा) इति विवरणाच्च । अत्र यथा तथा इत्यत्र थाल्प्रत्ययस्य प्रकारवाचितया उपासन

प्राप्तिप्रकारैक्यं सिद्धयति । अन्यत् भावप्रकाशे (तृतीयसंपुटे) द्रष्टव्यम् । ‘विपश्चिद्व्यतिरेकेण ज्ञेयत्वाद्यपनुत्तये’ इति वार्तिकोक्तार्थः विपश्चिता ब्रह्मणेति सामानाधिकरण्येन न सिद्धयति, विपाश्चच्छन्दस्य ज्ञानकर्त्रर्थकतायाः विविधं पश्य सर्वसाक्षात्कर्तृत्वमेतच्छब्देन ञ्चित्वंहि विपश्चित्वम् इत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वात् । विपश्चिच्छब्दस्य ब्रह्मपरत्वेन ब्रह्मणः

प्रतिपादितम् । ‘सोऽश्रुत’ इत्यत्रोपक्रमोक्तपरप्राप्तेरेव विवक्षिततया प्राप्तेरनुभवरूपतया कामनाविषयगुणप्रभृति यावद्ध सर्वसाक्षात्कर्तृत्वं जीवस्यापि प्रतिपादितं भवति मँविशिष्टब्रह्मानुभवस्य’सोऽञ्जत’ इत्यत्रविवा तेन मुक्तब्रह्मणोः सर्वसाक्षात्कर्तृत्वेन ’ निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ’ इति श्रुत्युक्तं परमसाम्यमपि दर्शितं भवति ॥ TUR

एवं च छान्दोग्ये उपासनाफलत्वं प्राप्तेरेवोक्तम् अत्र ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्रापि प्राप्तिरूपमेव फलमु

८

।

6

नात्मकज्ञानविशेषे विश्रान्तिर्लघुसिद्धान्त एव साधितेति ब्रह्मविदित्यत्रापि‘ सत्यंसगुणब्रह्मज्ञानमेव विवक्षितम् । अतो ज्ञानम्’ इत्यत्रापि परसम्मतोपलक्षितवि वेद्यत्वप्राप्यत्वकथनेन ब्रह्म सविशेष मेवात्र विवक्षितमिति निश्चीयते । वक्षागमकं न किंचिदपि वर्तत इति उपक्रमे सविशेषमेव ब्रह्म श्रुतितात्पर्य विषयः । सविशेषप्राप्तेरेव फलस्य प्रतिपादनात् ब्रह्मशब्द पर्यालोचनयाऽपि ब्रहा सविशेषमेव विवक्षितमिति प्रागेव निरूपितम् । अत्र उपक्रमः फलंचेति तात्पर्यनिर्णायक लिङ्कद्वयं स्फुटम् | अपूर्वत्वमपि अनन्तगुणवद्ब्रह्मणः वर्तत एव ॥ अथ सामानाधिकरण्येन निर्विशेषस्य ज्ञेयत्वं नास्तीति वदतो वार्तिककृतः श्रुत्यापि ज्ञेयत्वविरह: सिद्धूयतीति

सम्मतम्। एवमन्येषामद्वैतिनामपि । एवं च ज्ञेयत्वादिनिषेधपरश्रुतिपर्यालोचनामन्तराब्रह्मणः ज्ञेयत्वप्राप्यत्वयोः सिद्धिर्न

सम्भवतीति परसम्मत प्राक् (१३३.पु) उदाहृतज्ञेयत्वनिषेधश्रुत्यर्थनिर्धारणार्थ परसम्मतं तच्छ्रत्यर्थ शङ्कते– यस्यामतं तस्यमतमित्यादिना। इयं च श्रुतिः ‘अविद्याकल्पितवेद्यवेदितृवेदनादिभावमपनुदति’ इति (शं. भा. १.१.४) उक्तम्

६७६

ब्रह्मज्ञानस्य मुक्तिफलवत्वोत्त्या ब्रहाण: ज्ञानविषयत्वासम्भवः

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

विषयत्वमुक्तंचेत् – ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ (तै.१.अ.१) ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ (मु. ३.मुं.

२.खं.९) इति ज्ञानन्मोक्षोपदेशो न स्यात् ‘असन्नेवसभवति. असह्मेति वेद चेत्, अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद, सन्तमेनं ततो विदुरिति’ इति ब्रह्मविषयज्ञानासद्भावसद्भावाभ्यामात्मनाश मात्मसत्तां च वदति । अतो ब्रह्मविषयवेदन मेवापव(गोपायं)र्गाय) सर्वाश्रुतयोविद्धति

ज्ञानंचोपासनात्मकम् ।

श्रुतप्रकाशिका

मभिप्रेत्य प्रथमं ज्ञानमांत्राविषयत्वं दूषयति । ब्रह्मविदिति ब्रह्मणो वेद्यत्वे श्रुतेरादरातिशयं दर्शयति ।

असन्नेवेति।

।

न ब्रह्मवेदनमपवर्गोपायः अपितु प्रपञ्चमिथ्यात्वज्ञानमेव तदुपाय इति परैरुच्यते –‘विद्ययाऽमृतमञ्जते ‘तदा विद्वा नामरूपाद्विमुक्तः’ ‘ ततो ज्ञानं प्रवर्त े’‘ज्ञानाग्निस्सर्वकर्माणि ’ इत्यादिष्वनिर्दिष्टविशेषविषयेषु वाक्येष्वपवर्गो पायतया श्रयमाणस्य ज्ञानस्य ब्रह्मविषयत्व प्रपञ्चमिथ्यात्वविषयतासाधारण्यात् । तदाशङ्कयाह - अतइति । अतः केषुचि द्वाक्येष्वपवर्गोंपायज्ञानस्य ब्रह्मविषयत्वदर्शनात् । सर्वाश्रुतयः अनिर्दिष्टविषयविशेषाः ‘विद्ययाऽमृतमश्रुते’ इत्यादि काश्श्रुतयोऽपि सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन ब्रह्मविषयमेव वेदनमपवर्गोपायतया विदवतीत्यर्थः ॥ यद्वा केषुचिह्मविषयत्वे श्रुते ज्ञानमात्रोपायपराश्श्रुतयश्च सामान्यविशेषन्यायात्तत्रैव पर्यवस्यन्तीत्यभिप्रायः। अथो OLILE

1075

FESTE

पासनात्मकज्ञानाविषयत्वपक्षं दूषयति । ज्ञानंचेति । ‘तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते’ इति श्रुतिरुपासना गूढार्थसङ्ग्रहः

ज्ञानान्मोक्षोपदेशो न स्यादिति । अत्र निर्गुणविद्याया एव परसम्मततया सगुगविद्यावत् SHRIN

कल्पितत्वोक्तिः

सह्येति’ न सम्भवतीति भावः ॥ ब्रह्मविषयज्ञानासद्भावसद्भावाभ्यामिति । असद्भावः अभाव एव ’ असद्रोति वेदचेत्

इत्यत्र अकार: ’ अमानोना: प्रतिषेधे ’ ’ अभावेन ह्यनोनापि’ इत्यानुशासनानुरोधेन नञशब्द समानार्थकः’(के.उ.२.ख. । न वेद चेदिति योजना विवक्षिता । ’ इह चेदवेदीत् अथ सत्यमस्ति नचेदिहावेदीत् महतीविनष्टि:’( ORTAY

१३)विदाप्’नोइहैवति परम्’सन्तोऽथइत्यत्रविब्दर्हम्ःमज्तञदा्नवस्ययं मोक्षप्रयोजनकथनेन नचेदिहावेदर्महतीविनष्टिः’ ( व ृ . ६.४.१४) इति श ् र ु त ् य न ् त र े ऽ प ् य म र ् थ ः स ् फ ु ट ः । ‘ब ् र ह ् म अन्वय उक्त: । अत्रतु ब्रह्मज्ञानाभावे दोषस्यापिकथनेनभवतिअन्वय। व्यतिरेकावुक्तौ । एवं च ब्रह्मज्ञानस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां फलवत्ताप्रदर्शनेन श्रुतेः ब्रह्मज्ञाने तात्पर्यलिङ्गं प्रदर्शितं भ ‘यस्यामतं तस्य मतम्’ इति श ् र ु त ् य न ् त र ं ' प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वंहि व ि न ् द त े । आत्मना विन्दते व ी र ् य विद्या विन्दतेऽमृतम्’ इति ब ् र ह ् म व ि द ् य ा य ा ः मुक्तिसाधनत्वमपि प्रतिपादितम् । तदनु ‘इहचेदवेदी ' दिति श ् र ु त ि ः उपनिषद च ‘ब्राह्मीं वावत उपनिषदमम’ इति श्रूयते । ‘योसावुपनिषत्स्वेवाधिगतः ' इति प ् र ा क ् ( २ २२.पु) उदाहृतभाष्य (श ं ) ‘यस्यामतम्’ इति श्रुत्यन ्तरं ब्रह्मज्ञानस्य मुक्तिफल

• पत्मकमिति ्रतिपादनेन ।ब्अरहय्ममणरः्थजः्ञालनघाुवसििषदय्तध्ावनो्तके्तिसः्थानपितघटतः । समन्वयाधिकरणे इति भावः ॥ वेदनस्य विधानासम्भवं परिहरति । ज्ञानंचोपासना ’ तदेव-यदिदमुपासत’ इति श्रुत्यर्थःविवेचयिष्यते॥ भामती पञ्चपादिकादौ उपनिषद्वेद्यत्वं ब्रह्मणः स्फुटम् । एवं च

वाचोनिवर्तन्तेइत्याक्षि ‘इति प्राक् (१३४.पु) उदाहृतविवरणे ‘अविज्ञातं विजानताम्’ इति श्रुतिसहभावेन ‘यतो • श्रुतिरप्युपाता। अनन्तरं च ’ मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ ‘तत्वौपनिषदम्’ इति ज्ञानक्रियाकर्मत्वमपि श्रूयत

८

यतो वाचो निवर्तन्ते ’ इति श्रुत्यर्थस्य सिद्धान्तिपरमतयोः सम्भवासम्भवौ

६७७

श्रीभाष्यम्

उपास्यं च ब्रह्म सगुणमित्युक्तम् ‘यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसा सह ’ (तै.आ.९.

अनु. १) इति ब्रह्मणोऽनन्तस्यापरिच्छिन्नगुणस्य वाङ्मनसयोरेतावदिति परिच्छेदायोग्यत्व श्रुतप्रकाशिका

त्मकज्ञानाविषयत्वशङ्काबीजं । वाक्यार्थज्ञानस्योपायत्वानुपपत्च्युपपादनात्परिहृतमित्यर्थः ; ‘नेदं यदिदमुपासते’ इत्य

स्यायमर्थ:- यदिदं ब्रह्मत्वमुपास्वेति । अथ सगुणोपासनाविषयत्वपक्ष प्रतिक्षिपति । उपास्यं प्रतीकमुपासते तन्न परं तदेव

चेति ।निर्गुणपरत्वेन परोक्तायात्सद्विद्याया एव सगुणविषयत्वोपपदनादिति भावः ॥ यद्वा-ज्ञानंचोपासनात्मकमिति । ज्ञानविशेषविषयत्वकण्ठोत्त्या ज्ञेयत्वमात्रनिषेधो दूरनिरस्त इति भावः । उपास्यंचेति । ज्ञेयत्वनिवृत्त्या सिषाधयिषिता गुणनिवृत्तिर्गुणविधानबाधिता । ततश्चाज्ञेयत्वं बाधित्वाज्ञेयत्वमाक्षिति भाव: । तर्ह्यविज्ञातत्वामतत्वश्रुत्योः कोऽर्थइत्यत्राह – यतो वाचइति । अनन्तशब्देन ‘सत्यं ज्ञानम्’ इत्यादिवाक्यं गूढार्थसंग्रहः

वेदान्तजनितापरोक्षज्ञानस्य आकारसमर्पकतया व्यावर्तकत्वं शास्त्रप्रमेयत्वं नाम ज्ञानजन्यप्रकाशशून्यत्वमवितानामेति व्यवस्था प्रदर्शिता, इयं च व्यवस्था नैव घटते । उपनिषद्वाक्येषु एतदर्थतात्पर्यकस्य कस्यापि पदस्याभावात् इत्यभिप्रे त्याह-यतो वाचो निवर्तन्ते इत्यादि । ब्रह्मणोऽनन्तस्यापरिच्छिन्नगुणस्येत्यादि । ब्रह्मविदाप्नोति परम् ’ ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ‘दति यत् ब्रह्म प्रतिपादितं तदेव ’ आनन्दं ब्रह्मण’ इत्यत्र ब्रह्म इति सर्वसम्मतम् । दोषशून्यत्वगुणभूयिष्ठत्वाभ्यां निरवग्रहमहत्वं ब्रह्मश (

ब्दार्थ इत्यपि पर (पं.पा.वि) सम्मतम् । ‘नान्तं गुणानाम्’ इत्यायुदाहृतावष्णुपुराणवचनासद्धप्रवृात्तीनिमित्तं वस्तुपरि च्छेदरूपराहित्यमेव नतु ततोऽन्यत् इति ‘स्वरूपेण गुणैश्चानन्त्य ’ मिति जन्माद्यधिकरणभाष्यादौ वक्ष्यते । गुणवद्ब्रह्मैव वस्तु, गुणानां परिच्छिन्नत्वं वस्तुपरिच्छेदरूपमेव भवति इत्यपरिच्छिन्नगुणवत्वं वस्तुपारच्छेदराहित्य एव पर्यवस्यति इति

स्वरुपेण गुणैश्वानन्त्यमिति सूक्ती विवक्षितम् । एवं च अपरिच्छिन्नगुणकब्रह्मणि तदानन्दे प्रथमं मनोवाचोः प्रवृत्तिः

किंचिद्विषयसम्बन्धसम्भवेन युक्ता / अनन्तरं च गुगान। मपरिच्छिन्नत्वेन यावद्गुणानां सम्बन्धासम्भवेन निवृत्तिरिति

निर्मत्सराणांविदुषां श्रुत्यर्थस्स्फुटं प्रतीयते । शक्यार्थे निवृत्तिः लक्ष्यार्थे प्रवृत्तिः इति कल्पनायां न किंचित्र गमकम् । वाचस्पतिमते ब्रह्मणः वेदान्तजन्यवृत्तिविषयत्वस्याप्यनङ्गीकारेण वाचःप्रवृत्त्यसग्भवेऽपि मानसापरोक्षविषयत्वाङ्गीकारेण मनसेोऽप्रवृत्तिर्न घटते । ‘ वृत्तिव्याप्यत्वलक्षणं विषयत्वं ब्रह्मणोऽभ्युपेत्य ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ ‘तत्वौपनिषदम्’.

इत्यादिश्रुतयः फलव्याप्यत्वाभावलक्षणमविषयत्वमभ्युपेत्य ’ अविज्ञातम् ’ ’ यतो वाचो निवर्तन्ते’ इति श्रुतयः इति प्राकू

(१३४.पु) विवरणतात्पर्यकल्पनाऽपि निर्मूला ॥

ज्जन्यातिशययोगित्वं वृत्त्या तत्फलितचिता वा अभिव्यक्ताधिष्ठानचिद्विषयत्वंवा फळव्याप्यम् चिजन्यातिशयश्च नावरणभङ्ग, नापि व्यवहारो विवक्षितः। किंतु भग्नावरणचित्सम्बन्धः । सच घटादावस्ति नामनि ८

• वृत्तिप्रतिबिम्बितचिज

सम्बन्धस्य मेदगर्भवात् । एवमुक्तचिद्विषयत्वमपि भेदघटितं घटादावस्ति नात्मनि ’ इति (अ.सि.स्व.प्र.उ) ॥ वृत्तेविं

षयत्वमाकारः अस्तीत्यादिताद्वषयकव्यवहारप्रतिबन्धकाज्ञानानवर्तनयोग्यत्वम् । तत्सन्निकृष्टकरणजन्यत्वं वा तदाकारत्वम्

६७८

श्रुतिषु ब्रह्मणस्सुवेदनं निषिध्याल्पवेदनस्यैवोक्त्या अविज्ञातमिति सुवेदनविषयमित्यर्थ: [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

अपरिख्छि

।

श्रवणेन ब्रह्म एतावदिति ब्रह्मपरिच्छेदज्ञानवतां ब्रह्माविज्ञातममतमित्युक्तम्

न्नत्वाद्ब्रह्मणः | अन्यथा ‘यस्यामतं तस्य मतम् - विज्ञातमविजानताम्’ (केन.२.ख.३) इति मतत्वविज्ञातत्ववचनं तत्रैवविरुध्यते । यत्तु श्रुतप्रकाशिका

स्मारितम् । अनन्तस्येति स्वरूपानन्त्यमुक्तम् अपरिच्छिन्नगुणस्येति गुणानन्त्यम् अस्मिन्नर्थे -

नहि तस्य गुणास्सर्वे सर्वैर्मुनिगणैराप । वक्तुं शक्या वियुक्तस्य सत्त्वाद्यैरखिलैर्गुणैः ॥ ‘नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोऽयमुच्यते ’ ।

‘तवानन्तगुणस्यापि षडेव प्रथमे गुणाः ।’ ‘वर्षायुतैर्यस्य

गुणा न शक्या वक्तुं समेतैरपि सर्वलोकैः ।’ ‘महात्मनश्शङ्खचक्रासिपाणैर्विष्णोजिष्णोर्वसुदेवात्मजस्य ।’ चतुर्मुखायुर्यदिकोटिवक्रो भवेन्नरः कापि विशुद्धचेताः । स ते गुणानामयुतैकदेशं वदेन्नवादेववर प्रसीद ॥ तथा गुणाह्यनन्तस्य असङ्ख्येया माहात्मनः ॥

।

यथा रत्नानि जलधेरसङ्ख्येयानि पुत्रक

इषुक्षयान्निवर्तन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात् । मतिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगुणक्षयात् ॥ DEPART इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥

२

।

परिच्छिन्नत्वज्ञाने कथं धर्मिणो ब्रह्मणोऽज्ञातत्वमित्यत्राह- अपरिच्छिन्नत्वाद्ब्रह्मण इति

ब्रह्मशब्दवाच्यस्य स्वरू

पतो गुणतश्चापरिच्छिन्नत्वादित्यर्थः । न केवलं श्रुत्यन्तराविरोधार्थमेवमर्थउक्त इतरथा स्ववाक्यव्याहतप्रसङ्गाचेत्याह ।

अन्यथेति । तत्रैव स्ववाक्य एव । ज्ञेयत्वनिषेधे परिहृते ज्ञातृत्वनिषेधं परिहरति । यत्त्वित्यादिना

‘दृष्टेर्मते’ रिति

गूढार्थसंग्रहः (प्र.क.व्य) इति परैरुक्तम् । अन्तःकरणवृत्तिमन्तरा चिदस्तीति व्यवहारस्य परसम्मतस्य (ल. चं) कस्याप्यन भिमतत्वेन वृत्त्यैव निर्वाहः सम्भवतीति निर्विशेषचित्कल्पनमप्रामाणिकमिति पूर्वमेव निरूपणेन विवरणकारव्यवस्थाया असम्भवात्।

ब्रह्मणो ज्ञानाविषयत्वमात्रप्रतिपादकश्रुतेरभावाच्च । ‘ब्रह्म, अमतम् अविज्ञातम्’ इत्यत्रैव मतत्वविज्ञातत्वयोरप्युक्तेः । 6

अतो ‘ यतो वाचो निवर्तन्ते’ इति श्रुतेः पूर्ववक्यपर्यालोचनया सिद्धान्तिसम्मतस्यैवार्थस्य युक्तत्वे तदनुसारेण ‘अवि Mas

ज्ञातममतम्’ इत्यस्यार्थ उचित इति प्रतिपादयति । ब्रह्म परिच्छेदज्ञानवतामित्यादि । अयमेवार्थो युक्त इति तत्पूर्व वाक्येनापि प्रतीयते ।

‘अन्यदेव तद्विदितादथो अविदिताधि (के.१.४) इत्यत्र ब्रह्मणः विदितादन्यत्वमविदिताद 3

न्यत्वंचोक्तम् । तदनन्तरं ’ यद्वाचाऽनभ्युदितं येन वागभ्युद्यते’ इत्यत्र अभीत्युपर्गेण अभितः वाचा ज्ञेयत्वमेव नास्ती त्युक्त्या किंचित् ज्ञेयत्वमभ्युपगतं भवति । यन्मनसा न मनुते’ इत्यत्रापि पूर्वश्रुत्यनुसारेणैवार्थो विवक्षितः । उत्तर 6

श्रुतिष्वपि तथैवार्थस्य प्रतिपादनाच्च । तदुत्तरं ‘ यदि मन्यसे सुवेदेति-दभ्रमेवापि नूनं त्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपम् ’ (केन.

२.१) इत्यत्र दभ्रमित्यस्य ’ स्तोकाल्पक्षुल्लकाः श्लक्ष्णं सूक्ष्मं दभ्रं कृशं तनु’ इति कोशानुसारेण ‘दभ्रम् ’ अल्पमेवापि नूनं ,

त्वं वेत्थ ’ इति भाष्ये (शं) विवरणेन च ब्रह्मवेदनमल्पवेदनमेव न सुवेदन मिति प्रतिपादितम् । तदनन्तरं ’ नाहं मन्ये सुवेदेति नो न वेदेति वेद च इत्यत्र सुष्ठु वेदनाभावएव प्रतिपादित: । अत्र सर्वत्र अपरिच्छिन्नगुणकब्रह्मणः सुष्ठु १

वेदनं न सम्भवति किंत्वल्पवेदन मेवेत्यर्थस्य स्फुटं प्रतीत्या यावन्तो गुणाः तावद्गुणविशिष्टब्रह्मज्ञानं न सम्भवति अपरिच्छिन्न गुणकत्वात् ब्रह्मण इत्येव विवक्षित इति स्फुटम् ॥

‘न दृष्टेष्टारम्’ इत्यस्य परसम्मतार्थपर्यालोचनं, सिद्धान्तार्थश्च श्रीभाष्यम्

न इटारं न मतेर्मन्तारम्’ (वृ.५.अ. ४.ब्रा.२) इति श्रुतिर्दृष्टेर्मतेर्व्यतिरिक्तं द्रष्टारं मन्तारं

च प्रतिषेधतीति । तदागन्तुकचैतन्यगुणयोगितया ज्ञातुरज्ञानस्वरूपतां कुतर्क सिद्धां मत्वा न तथाऽऽत्मानं पश्येर्न मन्वीथाः, अपितु द्रष्टारं मन्तारमप्यात्मानं दृष्टिमतिरूपमेव श्रुतप्रकाशिका पञ्चम्यन्तत्वाभिप्रायेण

व्यतिरिक्तपदाध्याहारेण किं योजना ?

उत षठ्यन्ततया व्यतिरिक्तपदानध्याहारेण योजना

क्रियत इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथममध्याहारपक्षमनुवदति । न दृष्टेरिति । परिहरति । तदिति ।

त्वया

प्रसक्तस्यहि प्रतिषेध

इति शङ्कायां प्रसङ्गं दर्शयति । कुतर्कसिद्धामिति । कुतर्कः कथमुपन्यस्त इत्यपेक्षायां स्वरूपजडत्वे परोक्तं हेत॒द्वयं संग्र

हेणोपपादयति । आगन्तुकचैतन्यगुणयोगितयेति । आगन्तुकत्वाद्गुणत्वाचेति हेतुद्वयम् । आगन्तुकत्वात् - अनित्यत्वात् ज्ञानं नित्यस्यात्मनो न न स्वरूपं भवितुमर्हति । गुणत्वाच्च न स्वरूपमिति ॥

यद्वा चैतन्यं नाम विषयप्रकाश: । तन्नित्यं स्वरूपंचेत् सर्वदा विषयप्रकाशप्रसङ्ग इति भावः । दृष्टिश्रुतिमति निदिध्यासनानां ज्ञानविशेषाणां कर्तुरात्मनस्स्वरूपस्य दृष्टयादिरूपत्वे विधीयमाने आत्मस्वरूपस्य न ज्ञानावान्तरभेदश्शङ्क नीयः । तेषां ज्ञानविशे(षा ) रूपा) णां स्वयंप्रकाशत्वलक्षणं

ज्ञानत्वमविशिष्टमिति तावन्मात्रमेव स्वरूपस्य विवक्षितं

गूढार्थसंग्रह:

न दृष्टेर्द्रष्टारमित्यादि । ‘दृष्टेः इति पञ्चम्यन्तम् । दृष्टेजडस्वभावायाः परार्थायाः स्वताश्चतिम् । न पश्येः प्रत्यगा त्मानं द्रष्टारं दृश्ययाऽनया’ (बृ. ३.४.१५८) इत्युपक्रम्य ‘येन चक्षुरिदं दृष्टं चक्षुषा यन्नपश्यति । मनसा मनुते यन्न येनचाहं मनो मतम् ॥ इत्येवमादि वाक्यानि यथोक्तार्थसमर्थने । श्रौतानि शतशस्सन्ति दृगमेयत्वसिद्धये ॥ ‘-(१६५) इति वार्तिके उक्तम् । ‘दृष्टिरिति द्विविधा भवति लौकिकी पारमार्थिकीचेति’ दृष्टिद्वैविध्यमुक्त्वा पारमार्थिक

दृष्टौ ’ नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते’ इति श्रुतिः प्रमाणतयोदाहृता (शं. भाष्ये) । एवं ‘द्रष्टारम्’ इत्यत्र दृष्टिरूप आत्मैव पर विवक्षितः । ‘दृष्टेः’ इत्यत्राप्यभिन्नदृष्टिस्त्वविवक्षिता । एवं च दृष्टिव्यतिरिक्त: द्रष्टा नात्र विवक्षित इति परसिद्धान्तानुसारेण पर्यवसितमर्थमभिप्रेत्याह- दृष्टेर्मतेर्व्यतिरिक्तमित्यादि ॥

’ नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपारिलोपो विद्यते’ (बृ. ६.३.२३) इति श्रुतिभाष्ये ‘नैष दोषः आदित्यादिप्रकाशकत्ववत् दर्श नोपपत्तेः आदित्यादीनां प्रकाशकत्वं नित्येनैव स्वाभाविकेन प्रकाशन ’ इत्युक्तम् । अत्र कूटस्थदृष्टिरेव द्रष्टृशब्दार्थः न ८

दृष्टिकर्ता’ इत्यानन्द गिरिविवरणम् । एवमङ्गीकारे ‘द्रष्टारम्’ इत्यत्र प्रत्ययार्थत्याग एव स्यात् । 6 प्रकाशयिता

3

इत्यादावापै प्रकाशकर्ता इत्येवार्थ:, नतु प्रकाशस्वरूप इति, इति सर्वसम्मतम् । अतः ज्ञानमनित्यं आत्मा च जडस्व रूपः इति नैथायिकमतनिरसनाभिप्रायकं ’ न दृष्टेर्द्रष्टारम्’ इति वाक्यम् । द्रष्टारमित्यत्र दृष्टिकर्तैव विवक्षितः। तद्गत ज्ञानमपि नित्यमेव दृष्टिमतिरूपम् दृष्टेः इत्यत्र नैयायिकसम्मतैव दृष्टिर्विवक्षिता 2

।

।

6

अनित्यदृष्ट्या द्रष्टारं न पश्ये

दित्यर्थः । ‘नहि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपारिलोपो विद्यते’ इत्यत्र धर्मभूतज्ञान नित्यत्वमेव विवक्षितमिति सिद्धान्तानुसारेणार्थः । नतु पराभिप्रेतोऽर्थः ।

दृष्टिमतिरूपमेवेत्यत्र दृष्टिमतेः रूपमिव रूपं यस्य, दृष्टिमति: रूपं यस्य इति वा विग्रहः अयमाशयः

परैः ‘ अहं पश्यामि ’ इति प्रतीतौ स्वप्रकाशनिर्विशेषचिदेव सोपाधिका विषयइत्यङ्गीक्रियते । इति दृष्टेः स्वप्रकाशत्वं

तत्सम्मतम् । दृष्टिकर्तुरन्बर्थस्य जडत्वमेव, नैयायिकमतेऽपि उभयोरपि जडत्वम् । सिद्धान्ते आत्मनः दृष्ट्यादिरूपत्वं न

६८०

न

दृष्टेर्द्रष्टारं पश्ये: ’ इत्यत्रं समाधिपर्यवसितध्यानविधौ तात्पर्यम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

पश्येरित्यभिधातीति परिहृतम् । अथवा हटेर्द्रटारं मतेर्मन्तारं जीवात्मानं प्रतिषिध्य सर्वभूतान्तरात्मानं परमात्मानमेवोपास्स्वेति वाक्यार्थः । अन्यथा श्रुतप्रकाशिका

।

।

भवति अयं परिहारः परपक्षेऽपि समानः । साक्षाद्योजनामाह - अथवेति दृष्टिश्रुतिमतिनिदिध्यासनानां कर्तारं जीवा त्मानं प्रतिषिध्य परमात्मानमेवोपास्स्वेत्ययमर्थ उक्त इत्यर्थः ॥

यद्वा अभिदधातीत्यनुषङ्गः, जीवात्मानं प्रतिषिध्य परमात्मानमुपास्वेत्यभिदधाति श्रुतिरिति वाक्यार्थ इति वाक्या न्तरम् । यद्वा प्रतिषिध्य, परित्यज्येत्यर्थः । अतस्समानकर्तृकत्वोपपत्तिः ‘यःप्राणेन प्राणिति योऽपानेनापानिति एष आत्मा सर्वान्तरः ’ इति प्रस्तुतत्वात् प्राणेन प्राणितृत्वादि जीवात्मनस्सम्भवतीति तदुपास्यत्वशङ्काव्यावृत्यर्थं ‘नदृष्टे

र्द्रष्टारं पश्ये: ’ इत्याद्युच्यत इत्ययमेवार्थः । अन्यथा श्रुत्यन्तरविरोधमाह–अन्यथेति गुणत्वमसिद्धं ज्ञानस्य स्वरू ,

।

पत्वेन श्रुतिप्रतिपन्नत्वात् । ज्ञानंचेदागन्तुकमिति न वाच्यम् ; ईश्वरज्ञाने व्यभिचारात् । अस्मदादिज्ञानस्याप्यागन्तुकत्वं कालात्ययापार्दष्टम् ‘न विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरि लोपो विद्यते’ इति श्रुतेः इति हेतुद्वयपर्रिहारः ॥ गूढार्थसंग्रहः

सम्भवतीति पूर्वमेव निरूपितम् । उभयोस्स्वप्रकाशत्वं प्रागेव स्थापितम् इति द्रष्टुः नित्यदृष्ट्याश्रयत्वमेवात्र विवक्षितम्

।

अस्मिन्नर्थे परमात्मप्रकरणे जीवात्मसाधारण्येन अर्थकल्पनमनुचितमित्यभिप्रेत्य अन्तरत्वाधिकरणसिद्धान्तानुगुणमर्थमाह–

अथवा इत्यादि । अन्तरत्वाधिकरणे पूर्वप्रतिवचनं जीवात्मविषयं परप्रतिवचनं परमात्मविषयमिति एतच्छुतिसन्दर्भे शङ्कायां सिद्धान्त: प्रतिपिपादयिषित इति श्रीभाष्ये वक्ष्यते। ‘इन्द्रियाधीनानां दर्शनश्रवणमननविज्ञानानां कतीरं प्रत्यगां ‘ कोह्येवान्यात्कःप्राण्यात् । त्मानं प्राणनस्य कर्तृत्वेनोक्त इति न मन्वीथाः, तस्य सुषुप्तिं मूर्छाऽऽदौ प्राणनादेरकर्तृत्वात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् ’ इति परमात्मन एव प्राणनकर्तृत्वमन्यत्र श्रुतम्’ इति भाष्येण ’ यःप्राणेन प्राणिति सत आत्मा सर्वान्तर: ’ इति श्रुतितात्पर्य निर्धारितम् ॥ अत्र ‘कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तर इति पुनःप्रश्नस्य

6 न दृष्टेष्टारं पश्ये: ’ इत्यादिप्रतिवचनम् । इदं वाक्यं

न प्रतिषेघमात्रतात्पर्यकम् । उषस्तकहोलप्रश्नद्वय प्रतिवचनयोः एकैव विद्येत्यन्तरत्वाधिकरणे साधयिष्यते । तत्र कहोल प्रतिवचने विद्यासहाकारिविधिरिति सहाकार्यन्तरविध्यधिकरणे वक्ष्यते । बाल्यपाण्डित्यमौनशब्दाः श्रवणमनननिदिध्या सनार्थका इति परेषां सम्मतम् । तत्र मौनं आलम्बनसंशीलनरूपमिति श्रीभाष्ये निरूपयिष्यते । धारणाया: योगा ङ्गत्वेन मौनं धारणारूपमेवेति सारावल्यामाचार्यपादैः स्थापितम् । ध्यानमेव समाधिरिति सप्रमाणं लघुसिद्धान्ते उपपा दितम् । समाधौ दर्शसमानाकारत्वं प्रतिपादितम् । एवं च समाधिपर्यवसितं ध्यानमेव ब्रह्मविद्येति सिद्धान्तः। कहोल 19.7/88

प्रतिवचने विद्यामानामेव विधिरिति न तत्राङ्गिविधिः, पूर्वत्रैव अभिविधिः श्रुतौ विवक्षित इति प्रतीयते, अतः ‘ न दृष्टेर्द्र ष्टारं पश्ये: ’ इत्यत्र सर्वान्तरब्रह्म पश्येरिति विधौ तात्पर्यमिति अभिप्रेत्य सर्वभूतान्तरात्मानं परमात्मानमुपास्वेति वाक्यार्थ

इत्युक्तम्। समाधिपर्यवसितध्यानस्यानुध्यानशब्देन वेदार्थसंग्रहे व्यवहारेण समाधौ दर्शसमानाकारत्वविवक्षया ‘पश्येः

इत्यत्र समाधिपर्यवसितध्यानमेव विवक्षितमिति प्रतीयते ॥

?

६८१

श्रीभाष्यम्

‘विज्ञातारमरे केन विजानीयात् ’ (वृ.४.अ. ४. ब्रा. १४) इति ज्ञातृत्वश्रुतिविरोधश्च । ‘आनन्दो

ब्रह्मे ’ ति (तै.भृगु.६. अनु. १) आनन्दमात्रमेव ब्रह्मस्वरूपं प्रतीयत इति यदुक्तम् तत् ज्ञाना श्रयस्य ब्रह्मणो ज्ञानं स्वरूपमिति वदतीति परिहृतम् । ज्ञानमेवह्यनुकूलमानन्द इत्युच्यते ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ (वृ. ५.अ. ९. ब्रा. २८) इत्यानन्दरूपमेव ज्ञानं ब्रह्मेत्यर्थः, अतएव भवता मेकरसता । अस्य ज्ञानस्वरूपस्यैव ज्ञातृत्वमपि श्रुतिशतसमधिगतमित्युक्तम् । तद्वदेव 6

स एको ब्रह्मण आनन्द: ’ (तै. आ. ८. अनु. ४) ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ (९.१) इति व्यति

रेकनिर्देशाच्च नानन्दमात्रं ब्रह्म अपित्वानन्दि ज्ञातृत्वमेव ह्यानन्दित्वम् । श्रुतप्रकाशिका

विषयप्रवणत्वं धर्मभूतज्ञानस्यैव ।

सर्वसाधारण ज्ञानत्वं स्वप्रकाशत्वं अतो न सर्वदा विषयप्रकाशप्रसङ्गश्च

।

ज्ञेयत्वनिषेधपरिहारानन्तरं बुद्धिस्थत्वात् ज्ञातृत्वनिषेधः परिहृतः । अथार्थगुणनिषेधान्तरं परिहियते । आनन्दइत्या दिना । पूर्वोक्तं परिहारमत्रातिदिशति । तद्ज्ञानाश्रयस्येति । कथं तेनेदं परिहृतमित्यत्राह ? ज्ञानमेवहीति । तहिं

श्रुतिषु विज्ञानानन्दशब्दयोस्समभिव्याहारो नोपपद्यत इत्यत्राह — विज्ञानमिति । स्वयंप्रकाशत्वानुकूलत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्त भेदादुपपद्यत इति भावः । तथैव भवद्भिरभ्युगतमित्यत्राह-अतएवेति । अतएव ज्ञानानन्द शब्दयोरेकविषयत्वादेवेत्यर्थः॥

।

आनन्दस्य आनन्दाश्रयत्वा (नभ्युपगम:)भाव:) किं श्रुत्या ? उत व्याप्तया ? व्याप्तयाचेत्कस्यचिद्धर्मस्स्यात् श्रुति

।

बलात्स्वतन्त्र इतिचेत् ततएवानन्दाश्रयत्वमभ्युपगम्यताम् ; धर्मभूतानन्दस्यहि आनन्दाश्रयत्वाभावो दृष्ट: । अतो व्याप्ति विरोधश्च नास्ति । अतस्स्वतन्त्रत्ववत् गुणाश्रयत्वमपि श्रुतिसिद्धत्वात्स्वीकार्यमिति भावः उभयत्र प्रमाणेसतिहि न्याय

।

संचारश्त्याशङ्कायां दृष्टान्तभूमौ प्रमाणस्य दर्शितत्वमाह — अस्येति दान्तिकेऽपि कण्ठोक्तिं दर्शयति । तद्वदिति । ज्ञातृत्ववदानन्दित्वमपि कण्ठोक्तमित्यर्थः । ज्ञातृत्वश्रुतिरप्यानन्दित्वे प्रमाणमित्यभिप्रेत्याह- ज्ञातृत्वमेवह्यानन्दित्वमिति । गूढार्थसंग्रहः ।

श्रुतिविरोधश्चेति ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति तत्केन किं पश्येत् तत्केन किं विजानीयात्’ इत्येतदनन्तरं–‘ येनेदं सर्व विजानाति तं केन विजानीयात् ’ ’ विज्ञातारमरेकेन विजानीयात् ’ इति श्रुतिक्रमः । अत्र भाष्यम् (शं)

'

‘ यदा तु पुनः परमार्थविवेकिनो ब्रह्मविदः विज्ञातैव केवलो द्वयो वर्तते ’ ’ तं विज्ञातारमरेकेन विजानीयात्’ इति इति । ‘ विज्ञातारम्’ इत्यादिवाक्यस्यार्थे प्रपञ्चयति ‘यदातु इति इत्यानन्दगिरिविवरणम् । अत्र परमते मेदनिषे धानन्तरं ‘विज्ञातारम्’ इत्युक्त्या निर्विशेषाचितः- विज्ञातृत्वं न सम्भवतीति पूर्ववाक्येऽपि परमम्मतार्थो न विवक्षितः ।

सच प्राक् (४५५. पु) पर्यालोचितः। किंतु श्रीभाष्ये वक्ष्यमाणएवार्थः । भूतपूर्वगत्या विज्ञातृत्वोक्तिरिति (१.४.२२.शं.भा)

तु नियामकाभावान्नघटते । एवं च ’ यस्सर्वज्ञ ’ इत्यादिश्रुतिसिद्धार्थ एव ‘वि’ इत्युपसर्गचलात् सर्वज्ञत्वरूपः ‘ विज्ञाता ‘रम्’ इत्यत्र प्रतिपादितः | विज्ञातृशब्द: ज्ञानाश्रयपर एव ॥ ज्ञातृत्वमेव ह्यानन्दित्वमिति । ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इत्यत्र सर्वविषयकशानकर्तृत्वमेव विवक्षितमिति प्राक्

(६ ३८.पु) निरूपितम्। ‘ सत्यं ज्ञानमनन्तम्’ इत्यत्रापि अन्तोदात्तस्वरानुपपत्त्या ‘ज्ञान’ मित्यत्र ‘अर्श आदित्वादच् ' 86

६८२

[ जिज्ञासा-१-१-१

श्रुत्या भेदसामान्यानषेधसिद्धिशङ्का श्रीभाष्यम्

यदिदमुक्तम् ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति’ (वृ. ४. अ. ढा. १४) ‘नेहनानास्ति किंचन’ (वृ.६.अ

४.१९) ‘मृत्योस्स मृत्युमामोति य इह नानेच पश्यति’ ‘यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन

किं पश्येत्’ (बृ. ४. अ४.१४) इति भेद निषेधो बहुधा दृश्यत इति ॥ श्रुतप्रकाशिका

ज्ञातृत्वातिर्रिक्तानन्दित्वव्युदसनपर एवकार: हिशब्दस्तदुपपत्तिसूचकः । अनुकूलज्ञानाश्रयत्वमेवह्यानन्दित्वमित्यर्थः। ज्ञातृ त्वश्रुतिः ज्ञानाश्रयत्वनिषेधस्य आनन्दाश्रयत्वनिषेधस्य च विरोधिनीति भावः ॥

।

अथ भेदनिषेधपरत्वेन परोक्त। श्रुतीर्योजयितुमनुवदति । यदिदमिति

यत्रहीत्यादिवाक्याभ्यां भेदनिषेधःकृतः

भेदप्रतिपत्तावनर्थं दर्शयति । मृत्योरिति । ‘तमसो वा एप तमः प्रविशति’ इतिवत् । नित्यानुवृत्तस्य भेदस्य कथं भ्रान्तिसिद्धत्वमित्यत्राह—यत्रत्विति । उक्तवाक्येषु वचनभङ्गीवैविध्याभिप्रायेण बहुधेत्युक्तं बहुश इतिपाठे निषेधक्रिया ऽऽवृत्तिरित्यर्थः परिहरति । तदिति । तच्छदस्य परिहृतमित्यत्रान्वयः । समस्तहेयप्रत्यनीकत्वेन समस्तकल्याणगुणात्म कत्वेन च श्रुत्यन्तरप्रसिद्धस्य ब्रह्मणो विकारास्पदक्लेशकर्मादिहेयपरवशजगदैक्यं व्याहतस्वात् श्रुतिर्न प्रतिपादयति। नव्या

हृतिः हेयानामपारमार्थिकत्वादितिचेत् अपारमार्थिकत्वे तन्निरसनीय नवा नचेत् तन्निवृत्त्यर्थ शास्त्रमनर्थकं स्यात् निरसनीयंचेन्निरसनीयसम्बन्ध एव हेयसम्बन्ध इति तत्प्रत्यनीकस्य तत्सम्बन्धित्वं व्याहतम् ॥ किंच ‘बहुल्याम्’ इति सङ्कल्पपूर्वकं बहुभवनं श्रूयते । सर्वज्ञस्य स्वेच्छया स्वस्मिन् हे(यापाद)योपादा)नमन

• वितमिति तत्प्रतिपादनमशक्यम्। ‘असर्वज्ञत्वे “पश्यत्यचक्षुस्सशृणोत्यकर्ण: ’ स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रियाच’ गूढार्थसंग्रहः

अवश्यमभ्युपेयः । अभ्युपगमे च ’ चितोऽन्त उदात्त’ इत्युपपद्यते इति साधितमान्मसिद्धौ भगवद्यामुनमुनिभिः ।

ज्ञातृत्वमेव हि सर्वाश्रुतयो वदन्ति इति प्रातन (६४१.पु) माध्ये ब्रह्मणः स्वाभाविकज्ञानवत्वं साधितम् । ज्ञानव स्वामीकारे ज्ञानस्वरूपस्यैवानन्दस्वरूपत्ववत् आनन्दवत्वमप्यवश्यमेषितव्यम् आनन्दत्वमनुकूलत्वं, तच स्वतः इष्टत्वं, तच्चान्येच्छानधीनेच्छाविषयत्वम् | ब्रह्मानुभवार्थ लोके मुमुक्षुः प्रवर्तत इति ब्रह्मानुभवस्यापि स्वतः इष्टत्वं सम्भवति सर्वा

नुभवितृत्वं ब्रह्मणो वर्तत इति ब्रह्मज्ञानमपि आनन्दरूपमेव । एवं च ज्ञातृत्वरूपमेवानन्दित्वमिति ’ आनन्दंआनन्दित्वं ब्रह्म

विद्वान्’ इति व्यतिरेकनिर्देशेन ब्रह्मसम्बन्धितया आनन्दस्य प्रतीत्या सम्बन्धस्य भेदमन्तरा अयोगेन ब्रह्मणः श्रुतिसिद्धं न प्रत्याख्यानमर्हतीति भावः ॥

‘आनन्दं ब्रह्मण’ इति व्यतिरेकनिर्देशेन ब्रह्मानन्दयोर्भेदः नैव सिद्धयति । निर्गुणत्वमपि श्रुतौ न

सिद्धान्ति

सम्मतं विवक्षितम् । भेदसामान्यनिषेधेन गुणानामपि निषेधात्, एतन्निषेधबलादेवाद्वितीयत्वमपिद्वितीयसामान्याभाव रूपम्।‘एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यत्र अद्वितीयपदं द्वितीयमिव द्वितीयसामान्याभावमाप निषेधति, भेदनिषेधश्रुत्यनुसा

रात् । एवं ’ द्वितीयाद्वै भयं भवति’ इति श्रुतावण्यात्मभिन्नसामान्यं भयहेतुरित्येवार्थो युक्तः । एतेन ‘त ्त्वमसि’

‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यादौ धर्मविवक्षाऽसम्भवात् अखण्डार्थसामानाधिकरण्यमेव अगत्या स्वीकार्यम् । एतेनैवषड्विध तात्पर्यलिङ्गानि अद्वयनिर्विशेषस्यैव साधकानि इत्यभिप्रेत्याह – यदिदमुक्तमित्यादि । भेदनिषेधो बहुधा दृश्य इति । ‘नात्र काचन भिदा’ (नृ.उ.ता) इत्यादिश्रुतयोऽपि विवक्षिताः ॥

(श्रु. प्र) भेदापारमार्थ्यशङ्कापरिहार:

६८३

श्रुतप्रकाशिका

‘यस्सर्वज्ञ’ इत्यादिश्रुतिविरोध: । हेयस्यापारमार्थेऽपि स्वसङ्कल्पेन स्वस्थानन्तापुरुषार्थभ्रमापादनं सर्वज्ञस्य नोपपद्यते,

सार्वज्ञ्यस्याविद्यापरिकल्पितत्वाभ्युपगमात् अविद्यापूर्वकमेव बहुभवन भ्रमरूपं सार्वज्ञ्यमिति न वाच्यम् । ‘स्वाभाविकी ’ इति श्रुतेः ‘त इमे सत्याःकामाः ’ इति सत्यत्वश्रुतेश्च स्वसार्वज्ञयमाविद्यकत्वेन मिथ्येति न जानातीतिचेत् सार्वज्यं नस्यात्

जानातीतिचॆत् तेनैव ज्ञानेन बाधितत्वात् सार्वज्ञयं न स्यात् । ततश्च पूर्वजगदाकारपर्यालोचनेन स्वसङ्कल्पपूर्वकं जीव कर्मानुगुणसृष्टिर्नोपपद्यते, अतस्सार्वज्ञ्यस्याविधिकत्थमनुपपन्नमिति सर्वशस्य स्वगतहे (यापाद)योपादा)नं न घटते ॥ किंच हेयं स्वगतत्वेन जानतस्सर्वशक्तेस्तस्य सत्यसङ्कल्पस्य सहसैव स्वगतहेयानिरासकत्वमपि नोपपद्यते । अश

क्तत्वे ’ पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी’ इत्यादिश्रुतिविरोधः । ईदृशविरोधो नास्ति श्रुतिअलादविरुद्ध '

त्वस्याभ्युगन्तव्यत्वादितिचेत् तर्हि विज्ञानघनएवैतेभ्यो भूतेभ्यस्समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति’ ‘न जायते 6

त्रियते वा विपश्चित् ’ ‘वायुश्चान्तरिक्षं चैतदमृतमभयम्’ ‘आत्मनआकाशस्सम्भूतः ’ ’ न नभो न भूमि मे द्यावापृथिवी’ ‘अन्तवदेवास्य तद्भवति’ ‘नास्येष्टापूर्ते क्षीयेते’ इत्यादिश्रुत्युक्तस्यात्मादीनां नित्यत्वानि -

त्यत्वादेरपि श्रुतिप्रतिपन्नतया विरोधाभावादुभयम(भ्यु)प्यु)पगन्तव्यम् । ततश्च सर्वत्र यथा प्रतिपन्नस्वीकारेहि मीमांसाऽऽर म्भवैयर्थ्य स्यात् ॥ प्रस्तुतभेदाभेदश्रुत्योरपि पारमार्थिकापारमार्थिकविषयत्वेन सोपाधिकनिरुपाधिकविषयत्वेन वा विभागकल्पनमनु पपन्नं तस्य विरोधपरिहारार्थत्वात् विरोधस्यचाभावात् । ततश्च भेदपारमार्थ्यसिद्धिः । अतो विरोधोऽभ्युपगन्तव्यः इह

च विरोधोऽवगम्यते ‘मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति’ इति भेदप्रतिपत्तेस्संसारहेतुत्वं श्रूयते ‘पृथ • गात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति’‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः इति भेदज्ञानस्य मोक्षोपायत्वं श्रूयते ‘द्वैतिनोऽतथ्यदर्शिनः’ इत्यादिस्मृतिविरुद्धं ‘द्वाविमौ पुरुषौ’ '

विभव्यय ईश्वरः ’ ‘यस्मात्क्षरमतीतोऽहम्’ इत्यारभ्य ‘यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्’ इति भेदज्ञानवतोऽसंमूढत्वं स्मर्यते । एवमादिवचनप्रतिपन्नस्य मेदस्य लोकसिद्धत्वाभावात् निषेधार्थं भेदोऽनूद्यत इति वादो अनुपपन्नः ॥

किंच यदि भेदमात्रस्य लोकसिद्धत्वाद प्राप्तेहि शास्त्रमर्थवदिति न्यायाद

एव शास्त्रवेद्य इत्युच्यते, तर्हि सोऽयं

देवदत्त इत्यादावभेदमात्रस्य च लोकसिद्धत्वाद प्राप्त शास्त्रस्यार्थवचाच्च, शास्त्रेणाभेदप्रतिपादनमयुक्तम् । देवदत्ताद्यैक्यं हिलेकसिद्धं न जीवपरयोः, अतस्तयोरभेदश्शास्त्र(प्रतिपा) वे ) द्य इतिचेत् तर्हि घटपटादिभेद एव लोकसिद्धः नतु जीव परयो: नियाम्यत्वनियन्तृत्व धार्यत्व धारकत्वशेषत्व शेषित्वव्याप्यत्वव्यापकत्वादिलक्षणभेदो लोकसिद्ध इति सभेदश्शास्त्र प्रतिपाद्य एव । यथोक्तमाचार्यपादैः

न द्वैतं प्रतिपादयन्त्युपनिषद्वाचःप्रसिद्धं हि तत् किंन्त्वद्वैतमनन्यगोचरतया तद्वेद्यमास्थीयताम् । • अप्राप्ते खलु शास्त्रमर्थवदिति व्यर्थः प्रयासो यतः प्रख्यातादपरस्तु शास्त्रविषयो भेदस्त्वद्द्वैतवत् ॥ इति अयंचार्थोऽनन्तरमेव भाष्ये वक्ष्यते । अतोऽनुवाद इति निर्वाहो नोपपद्यते भेदश्रुतिरुपासनाथ नतु तत्त्वपरा ‘पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा’ ‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम्’ इत्युपासनवाचिपदश्रवणादितिचेत् तथाऽपि तात्विक एव भेदः तज्ज्ञानस्य मोक्षोपायत्वोक्तेः । तत्त्वज्ञानेनहि मोक्षः ॥

६८४

6

इदं सर्वे यदयमात्मा’ इत्यत्रान्तर्याम्यैक्यमेव विवक्षितमिति साधनम्

[ जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

तत् कृत्सस्य जगतो ब्रह्मकार्यतया तदन्तर्यामिकतया च तदात्मकत्वेनैक्यात् । श्रुतप्रकाशिका

नच फलविशेषायोपासनार्थत्वात् भेदश्रुतीनां भेदस्याताच्चिकत्वं वाच्यम्; ऐक्यस्यचोपासनार्थत्वादसत्यत्वप्रस

ङ्गात् । श्रूयतेह्यभेदस्योपासनार्थत्वम् ‘अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद ‘‘आत्मे नरेन्द्रवैनतेययोस्तात्त्विकः । विधिशेषभूतव्यतिरिक्तेष्वपि वाक्येष्वभेदः प्रतीयत इति तस्य तात्विकत्वमितिचेत्’क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः ‘‘प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेश: ’ ‘ज्ञाज्ञौ द्वौ’ ‘ऋतं पिबन्तौ ’ द्वासुपर्णा ‘‘नित्यो नित्या

।

नाम्’ इत्याद्यविधिशेषभूतवाक्यावगतत्वाद्भेदस्यापि तात्त्विकत्वमवर्जनीयम् उपास्तिफलभूत मुक्तिदशायामभेदा(द्भेदा)दभेद) • पारमार्थ्यचेत् मुक्तिदशायां भेदश्रवणात् भेदतात्त्विकत्वसिद्धिः । अत उपासनार्थत्वादपमार्थविषयत्वेन मेदश्रुतिनिर्वाहो नोपपद्यते भेदाभेदयोर्नियतपौर्वापर्यविरोधवत्वादपच्छेदन्यायविषयत्वं सगुणत्वानर्गुणत्वयोरिव न सम्भवतीति विरोध नयादुपक्रमनयाद्वा परभूतभेदनिषेधोत्पत्तिप्रतिबन्ध एव स्यात् इदं च पूर्वमेव प्रपञ्चितम् ॥

एवं न्यायानुगृहीतश्रुत्यन्तरविरोधस्यावर्जनीयत्वमेषां निर्वाहाणामनुपपन्नत्वं च प्रदेशान्तरोक्तमिहाभिप्रेत्य समीचीन

•र’्यामिकतयेत्यत्र सामर्थ्याजगतइत्यथ्याहारः, तेन सकृत्प्रयुक्तस्य च जगच्छब्दस्य निष्कर्षकत्वानिष्कर्षकत्वविरोधपरिहारः / सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलान्’ इत्युक्तं जगतस्तजत्वं तल्लत्वंचोपजीव्याह – ब्रह्मकार्यतयेति । ब्रह्मशब्द: कार

•णावस्थचिदचिद्विशिष्टपर: । तदनत्वमुपजीव्याह- तद्न्तर्यामिकतयेति । तच्छन्दो विशेष्यपरामशीं विशिष्टे प्रकृतेविशे ।

ष्यांशस्यापि प्रकृतत्वात् यथा ‘सन्मूलास्सदायतनाः’ इत्यत्र सच्छब्दस्य विशिष्टपरत्वं विशेष्यपरत्वं च तद्वत्। तत्

ब्रह्म अन्तर्यामि यस्य तत् तदन्तर्यामिकं तद्भावेनेत्यर्थः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

।

ब्रह्मकायंतयेति ब्रह्मोपादेयतयेत्यर्थः । ‘मृद्धट’ इत्यादिवत् उपादानोपादेयभावनिबन्धनं ‘तत्वमसि’ सामानाधि इत्यादिसामानाधिकरण्यमिति एतेन दर्शितम् । ‘देवः, मनुष्यः, पुमान्, स्त्री च, जानाति’ इत्यादौ यथा करण्यं तथेत्यभिप्रेत्य तदन्तर्यामिकतया इत्युक्तम् । तदात्मकत्वेनैक्यादिति । ’ सर्वमात्मैवाभूत् ’ इति श्रुता वपि ऐक्यमेतेनोपपादितं भवति ॥ तवैव

"

( यत्रत्वस्य

'

‘आप्नोतीति ह ् य ा त ् म ा स्वेतरसमस्तस्य नियन्तृत्वेन व ् य ा प ् त ि ः तस्यैव सम्भवति’ इतियुभ्वाद्यधिकरणे व क ् ष ् य त े व्याप्तिरैश्वर्यगुणसंस्चिका प्रभो ’ (वि.पु. १.१९.७२) इत्यत्र व्याप्तेः नियमनार्थत्वं स्पष्टम्। एतेन ’ अन्तःप्रविष्टश्शास्ताज • नानासर्वात्मा’ (ते.आ) इत्यत्रापि शासनार्थत्वमेव अन्तःप्रवेशस्य विवक्षितमिति सिद्धयति । ‘सर्वस्यचाहं हृदि संनि विष्टो मत्तस्स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च ’ इतिहि गीता । सर्वात्मत्वं सर्वेषामन्तःप्रविश्य नियन्तृत्वेनेति श्रुतौउपदेशसाहस्रयां विवक्षितम्। ,

S

इत्यादि

१८

तत्त्वमसि

'

‘ अन्तः सर्व समाप्नोषि ततोऽसिजनानाम् सर्वः ’’ इति गीतायामुक्तेः अत्र समित्युपसर्गेण नियमनपर्यन्तत्वस्य लाभात् । प्रविष्टश्शास्ता एषत आत्मा , ‘समआत्मेति विद्यात् अहं ब्रह्मास्मि श्रुतयः समानार्थकत्वेनोपात्ताः । परमते निर्विशेषं विवक्षितम् । अयमर्थः सूत्रकृतो न सम्मतः । शब्दविशेषात्’ ८

(श्रु.प्र) श्रुतिभिः ब्रह्मकार्यत्वेनेत्याद्युक्तैक्यसमर्थनम्

जिशासा-१-१-१]

६८५

श्रुतप्रकाशिका

कथं तदनत्वेन तदन्तर्यामिकत्वसिद्धिः, उच्यते—अननं स्थितिः ब्रह्मणो जगत्स्थितिहेतुत्वंचान्त:प्रविश्य प्रशास धारकत्वम् ‘ सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः ’ इत्यत्र सन्मूलास्सत्प्रतिष्ठा इति पदद्वयं सच्छ ब्दवाच्यब्रह्माधीननॊत्पत्तिलयपरम् । प्रतिष्ठा निष्ठा पर्यवसानं-लयः । नतु सदाधारत्वं सदायतना इति पुनरुक्तिप्रसङ्गात् ।

न

एवं

ब्रह्मण उत्पत्तिलयहेतुत्ववाचिपवयमध्यगतेन स्थितिहेतुत्ववाचिना सदायतना इति पदेन धारकत्वसिद्धेः ।

एतस्य

वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधूते तिष्ठतः’ इत्यत्र तिष्ठतिधातूक्तस्थितेः प्रशासनेन धारणाधीन त्वावगमात् ‘अन्तःप्रविष्टश्शास्ता जनानाम’ इति धारणहेतुभूतप्रशासनस्यान्तः प ् र व ि श ् य क्रियमाणत्वश्रवणात् ‘तद्य था अरेषु नेमिरर्पिता नाभावरा अर्पिताः एवमेवैता भूतमात्राः प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः प्रज्ञामात्रा: प्राणे अर्पिता: ' ‘मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव’ इति श्रुतिस्मृतिभ्यामरनाभिमणिगणसूत्रदृष्टान्ताभ्यां अन्तस्थितस्य धारक

त ् स ृ ष ् ट ् व ा तदेवानुप्राविशत्’ इ त ् य ु क ् त ा न ु प ् र व े श स ् य स ृ ष ् ट य न ् त र भ ा व ि त ् व ा द ु द ा ह ृ त श ् र ु त ् य ै क ा र ् थ ् य ा च ् च स ् थ ि त ् य र ् थ त ् व ा त ् ‘सवेलायांप्तप्राव्यापकेन णाःप्रभवन्ति’ इत्यादिवाक्योक्तप्रक्रियया सदृस्य जगत: ‘तेनेदं प ू र ् ण पुरुषेण सर्वम्’ इति वाक्येन स्थिति परमपुरुषेण पूर्णत्वावगमात् सर्वशखाप्रत्ययन्यायेन व्यापननियमनधारणेष्वन्यतमोक्तावन्यतमयोस्सिद्ध

स्वावगमात् । (

त्वाच्च अनुप्रविश्य प्रशासनेन धारकत्वं स्थितिहेतुत्वमितिह्यवगम्यते ॥

• एवं तज्जलानिति वाक्यमुपजीव्योक्तं जगतो ब्रह्मकार्यतया तदन्तर्यामिकतयाचेति तदन्तर्यामिकत्वमुभयलिङ्गकस्य माणःपरमार्थजगदुपादानत्वान्यथानुपपत्तिसिद्धं घटकश्रुतिसिद्धं च। चशब्दस्योत्तरत्रान्वयः, तदन्तयर्यामिकतया तदात्म कत्वेनचेति । स आत्मा यस्य तत्तदात्मकं तदन्तयर्यामिकत्वरूपेण तदात्मकत्वेनेत्यर्थः । अन्तःप्रविश्य नियन्ताह्यात्मा ब्रह्मकार्यतया तदन्तर्यामिकतया तदात्मकत्वेनचत्युक्ते हेतुत्रयशङ्का स्यादिति तद्व्युदासाथ चशब्दस्य प्राक्प्रयोगः एवमुभय विधेक्यस्य विहितत्वादित्यर्थः॥

स्वरूपैक्यं युक्तम् तद

• नन्वैक्यस्य कार्यकारणनिबन्धनत्वे कार्यावस्थजगद्विशिष्टस्य कारणावस्थचिचिद्विशिष्टब्रह्मणा

न्तर्यामिकत्वनिबन्धनत्वेतु न ब्रह्मणा जगत ऐक्यम् । किंतु प्रकारिणो ब्रह्मण एकत्वसङ्ख्यान्वयएवेत्यैक्यशब्दस्यार्थभेद स्यात् ततश्च जगतस्तदात्मकत्वेनैक्यादिति वक्तमयुक्तं प्रकारप्राकारिणोर्जगद्ब्रह्मणोन्नित्वात् । नैवम् । जगद्ब्रह्मणोभिन्नत्वे ऽप्यत्र जगच्छन्दो जगद्विशिष्टब्रह्मपर इत्युक्तत्वात् ऐक्यशब्दस्य च नार्थभेद: उभयथाऽपि विशिष्टैक्यपरत्वात् । कार्यकारणभावनिबन्धनमैक्यंनामावस्थाद्वयापन्नचिदचिद्विशिष्टवस्त्वेकत्वम्। यथा रूपस्पशांदिविशिष्टघटस्य तादृशमृहव्ये

●णैक्यंचिदचिदात्मकजगद्विशिष्टस्य स्वरूपेण गुणैश्च निरतिशयबृहत्वविशिष्टस्यचैक्यं प्रकार्येक्यम् । यथा नैल्यविशिष्टस्यो पलत्वविशिष्टस्यचैक्यम् । नच विशेषणांशैक्याभावाद्वस्त्वैक्यहानिः मृद्धटादावपि (स्वरूपस्य) रूपस्पर्शादीनां कार्यत्वकार णत्वावस्थयोश्चकत्वाभावात् । यथा स एवायं तरुणोऽ • इयान् विशेष कार्यकारणभावे भिन्नकालीनावस्थारूपसद्वारकविशेषणाश्रयधयैक्यम् भूदिति । अन्यत्र समकालसम्बन्थ्यद्वारक/ने कविशेषणाश्रयधम्ये॑क्यम् । यथा अयं वेदविद्राह्मण इति । बाल्ययौवने भन्न काली(ने)न)सद्वारकावस्ये वेदनं ब्राह्मणशरीरं च समकालवयद्वारकावशेषणम् । एवमुभयविधविशेषणविशिष्टधर्म्येकत्वमैक्य ॥

चम्क्याज्जगत ऐक्यादिति न ि र ् द े श उ प न ् न ः । य द ् व ा क ृ त ् स ् न स ् य जगत इति न ि ष ् क र ् ष क श ् श ब ् द ः ब्रह्मशब्दोऽपि विशेष्यमात्रपरः कार्यावस्थां प्रत्याधारत्वात् । आधारत्वं च साक्षाद्वा परम्परया वा मुख्यमेव । अतो ब्रह्म

शब्दार्थ: । अतो कार्य

जगच्छन्दवाच्यध

जगत् तदन्तर्यामिकशब्दो व्याख्यातः ॥

६८६

श्रुतिषु जगदन्तर्यामित्वनिबन्धनमेव सामानाधिकरण्यमिति स्थापनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तत्प्रत्यनीकनानात्वं प्रतिषिध्यते श्रुतप्रकाशिका

एवं ब्रह्मकार्यतया

कस्वभाव

)

•

तदन्तर्यामिकतया च जगत्तदात्मकम् । तदात्मकत्वं नाम जगतस्तत्प्रकार (र ै )र त ै ) तया पृथगवस्थानाभावात्तदन्तर्गतत्वम् । तेन प्रकारेणैक्यं नतु स्वरूपैक्यं विशिष्टान्तर्भाव एव ऐक्यमित्यर्थः । त ्प्रत्य

नीकनानात्वमिति । विहितोभयविधैक्यप्रत्यनीकनानात्वं निषिध्यत इत्यर्थः । कार्यकारणभेद: कुतर्क मूलभ्रान्तिविषयः गूढार्थसंग्रहः

इति (१.२.५) सूत्रे ‘एष म आत्माऽन्तर्हृदये’(छा) इति श्रुतौ षष्ठ्या जीवब्रह्मणोर्भेदसिद्धेरुक्तेः । ’ स म आत्मेति विद्यात्’

(कौ.ब्रा)‘ एष त आत्मा ’ (बृ) इत्यादावपि तथैवार्थसिद्धेः सूत्रकृत्तात्पर्यविषयत्वेन निर्धारणात् । स म आत्मेति विद्यात्’ इत्युपसंहारवाक्येन ‘मामेव विजानीहि ’ इत्युपक्रनवाक्येऽपि इन्द्रान्तर्यामिण एव विवक्षायाः निर्णयसम्भवात् । एवं विज्ञातारमरेकेन बविजानीयात्’ ्रह्मण: सर्वान्तरइत्यनन्तरवाक्यानुसारेणापि ्यामित्वमेव सर्वाभेदनियामकमितिपूर्ववाक्यस्य सिद्धम्।प्र’ागयुेकन्तेदंएवार्थः सर्वे विजानाति, तंकेन विजानीयात् " । ‘येनेदं सर्वे विजानाति’ इत्यत्र ‘मत्तस्मू तिर्ज्ञानमपोहनं च’ इति गीतानुसारेण आत्मा अन्तर्याम्येव विवक्षितः । ’ तं केन विजानीयात्’ इत्यत्र परामात्मप्र सादमन्तरा ज्ञानमशक्यमिति विवक्षितम् ॥ ८

एतेन उपक्रमे ’ आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्व विदितम्’ इत्यत्र सर्वान्तर्यामिवेदन

।

मेव विवक्षितमिति सिद्धम् तदनन्तरं ‘ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्मवेद - सर्व तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनः सर्व वेद’ ’ इदं सर्व यदयमात्मा’ इत्यत्रापि अन्यत्रेत्यत्र त्रल्प्रत्ययार्थस्याविवक्षितत्वे ब्रह्मादिशब्दाः अन्तर्यामिपरा: ।त्रप्रत्ययार्थ विवक्षायां ब्रह्मादिपदानि आत्मव्यतिरिक्तपराणीति विवेकः, इदं सर्वे यदयमात्मा’ इत्यत्र सर्वशब्दः सर्वान्तर्यामिपर इति बोध्यम्निष्कर्षकत्वेन ॥ तत्प्रत्यनीकनानात्वं प्रतिषिध्यत इति । ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति’ इति श्रुतौ परसम्मतार्थो नविवक्षितः,

किंतु अन्यएवेति प्राक् (४५५.पु) निरूपितम् ।

6

विद्यतेतदद्वैतम्’

यत्र शुद्धे ब्रहाणि द्विधाभावः प्रकारद्वयसत्ता

इति तथाब्रह्मानिषेधे न ्दोक्तार्थएकप्रकारसत्तायामेव े अधिष्ठानसंसर्गघटाद्यारोप्यद्वयस्य गमकाभावेन प्रकारद्वयसत्तासांमान्यनिषेधस्यैव न्याय्य तथा पर्यवसान स्यात्विवक्षायां । ’ एकघैवानुद्रष्टव्यम्’ इति श्रुत्यन्तरबलाच्चायमेवार्थी य ु क ् त ो भवेत् न परसम्मतार्थः। सिद्धान्तिसम्मतार्थ सिद्धान्तिसम्मतार्थः प्रागेव (३०१.पु) प्रदर्शितःएव युक्त इति त ्रैव निरूपितम् । ‘ नेह नानास्ति किंचन ‘इति श्रुतेः

पितः, ‘नेह नानाऽस्ति ’ इत्यादौ परसम्मतार्थो न ‘नात्र काचनतत्र मिदाऽस्ति ' इ त ् य स ् य ा र ् थ ो ऽ प ि प ् र ा क ् (३५८.पु) निरू सम्भवतीति ॥ तत्र (३७९, - ३८१. पु) उपपादितम् ‘यस्तु सर्वाणि भूतानि आत्मैवाभूद्विजानतः । त ्र को मोहः कश्शोक एकत्वमनुपश्यतः ’ ( ई.वा.३)इति श्रुत्यनुसारेण ’ यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यादिकमेव श्रुतौ सिद्धान्तः नतु ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति’इत्यादिकमि ।

यत्रत्वस्य

त्यभिप्रेत्य सविशेषैक्यंतत्केन भगवता । एतेननिन्दोक्तेः’यत्रहि द्वैतमिव भवति’ इत्यादिकमेव सिद्धान्तःसर्वाणि । भूतानि सर्वमात्मैवाभूत् किं पश्येत्’निरणायिइत्यादिना ’ इति नवीनोक्तिर्निरवकाशा | 6

यस्मिन्

'

आत्मैवाभूत्’ यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्युभयोरप्यावशेषात्। ‘यस्मिन् सर्वाणि भूतानि स आत्मा ‘इति तच्छ

६८७

श्रुतप्रकाशिका

खनिष्ठभेदो लौकिक प्रतीतिमूलभ्रान्तिविषयः । अतो भ्रान्ति (सिद्ध) मूलत्वाविशेषाद्विहितैक्यप्रत्यनीकत्वाविशेषाच तेनाका

रेणोभयविधं भेदं नानाशब्देन परामृश्य निषिध्यत इति न वाक्यभेदः । तत्प्रत्यनीकेति ऐक्यविधिशेषभूतो भेदनिषेधः अन्वयमुखेनोक्तार्थस्थिरीकरणार्थत्वाद्ध्यतिरेकोक्तेः । ऐक्यविधिश्च ’ नेह नानास्ति’ इति प्रकरणे श्रूयते ‘एकधैवानुद्र ष्टव्यम्’ इति । एकधा एकतया परमात्मशरीरतयैकप्रकारेणेत्यर्थः । तथा ‘अहमेकःप्रथममासं वर्तामि च भवि

• प्यामि च नान्यः कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्तः ’ ’ आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् नान्यत्किंचन मिषत् ’ तथा

‘परमार्थस्त्वमेवैको नान्योऽस्ति जगतःपते’ ‘अहं हरिस्सर्वमिदं जनार्दनो नान्यत्ततः कारणकार्यजातम् । तद् च्युतो नास्ति परं ततोऽन्यत्’ इत्यादिपुचैक्यविधिशेषतया भेदनिषेधो दृश्यते ॥

शेषत्वं च विहितैकत्वस्थिरीकरणलक्षणाकंचित्कारेण भ (ग)वति यादृशमैक्यं विहितं निषेधस्य तादृशैक्यविरोधिभेद विषयत्वेसति तत्स्थिरीकरणार्थत्वं सिध्येत् नत्वविरोध्यर्थान्तरनिषेधस्तदुपयुक्तः । नहि मृदेव घट इत्युक्ते घटद्वित्वनिषेधो गूढार्थसंग्रहः

ब्दाध्याहारेण अर्थवर्णने

6

यत्रत्वस्य सर्वे आत्मैवाभूत्’ इत्यत्रापि योजना सम्भवत्येव । तदिति सामान्ये नपुंसकम् ।

‘यस्मिन् सर्वम्’ इत्युक्तौ यदधीनसत्ताकं सर्वमित्यर्थः । इत्थं च परमात्माधीनसत्ताऋत्वं सर्वस्य फलितम् । परमात्मैवान्या नधीन सत्ताक इत्यर्थ: ‘केन कं पश्येत्’ इत्यत्र स्वाधीनसत्ताकेनेत्यर्थः ॥

अस्तु वा ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति’ इत्यत्र एवमर्थासम्भवेन यदा तदेत्यर्थस्यैव वर्णनीयतया ‘यत्रत्वस्य सर्वम्’ यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यत्र आत्मव्यतिरेकेण नाभूदिति बाधायां सामा इत्यत्रापि तथैवार्थः नाधिकरण्यमभ्युपेत्यार्थ एव विवक्षित इति कथं निर्णीयते ? बाधायां सामानाधिकरण्यस्य झटिति तद्वाक्यादप्रतीतेः । लक्षणाङ्गीकारे नियामकाभावात् । विद्वद्रूढिमहायोगाभ्यां सर्वशब्दानां परमात्मवाचकत्वमते मुक्तस्ययत्रहिज्ञानित्वेन द्वैतमिव‘यत्रत्वस्य भवति ' सर्वम्’ इत्यत्रापि सर्वशब्दस्य सर्वान्तर्याम्यर्थकत्वसम्भवेन एतदर्थविवक्षा कथं वार्यते । तथाऽपि

८

(

इति वाक्ये भिन्नमिवेत्यनमिधाय द्वैतमिवेत्युक्तिः किं निबन्धेनेति विवेचनीयम् । भिन्नमिवेत्यनेनैव तादृशार्थस्य विवक्षा सम्भवात्, भिन्नशब्दं परित्यज्य द्वैतशब्दोपादानेन भिन्नमित्यर्थो नात्र विवक्षितः । द्वित्वेन प्रतीतिः विभक्तयारव, अविभक्तयोस्तु द्वित्वेन प्रतीतिर्लोके सर्वसाधारण्येन नास्ति । अतः द्वैतमिवेत्यत्र द्वैतं विभक्तं स्वतन्त्रमित्यर्थः । इवशब्दः सम्भावनायां सुषुप्तिप्रकरणे ।‘नतु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत् ’ (बृ.६)इत्यत्र ‘नतु तद्वितीयमस्ति’ इति सुषुतिविषयं वाक्यम् । तदित्यस्य इन्द्रियसम्बन्धवदित्यर्थः, इन्द्रिय सम्बन्धविशिष्टद्वितीयाभावः द्वितीयनिष्ठेन्द्रिय सम्बन्धा भावेपर्यवस्यति । ततोऽन्यविभक्तदर्शनं जागरकालिकं विवक्षितम् । एवं च ’ यत्रहि द्वैतमिव भवति ’ इति वाक्येएव विव अज्ञो विवक्षितः । परमार्थविभक्तत्वेन स्वतन्त्रत्वेन वस्तुनः ज्ञानमज्ञानामेवेति ’ तदितर इतरं पश्यति ' क्षितः। निषेध ‘यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यत्र ज्ञानी । तत्केन कं पश्येत्’ इत्यत्र स्वतन्त्रेण साधनेन स्वतन्त्रदर्शनस्यैव युक्तम् ‘यस्मिन् सर्वाणि भूतानिएवं ’ च ‘यस्मिन् सर्वाणि भूतानि आत्मैवाभूद्विजानतः’ इति श्रुतिरप्याञ्जस्येनोपपद्यते इत्युक्त्या सर्वभूतानां परमात्माधीनसत्ताकत्वं प्रतीयते । तत्र उत्तरार्धे एकत्वमपि अन्तर्याम्येकत्वमेव विवक्षितम्। '

इत्यत्राज्ञ

इत्येव

॥

सइत्यस्याध्याहारो मास्तु । एत ्पक्षे यस्मिन् इत्यस्य कालपरत्वं, ‘सर्वाणि भूतानि आत्मैवाभू ’ दिति परमतेऽपि बाधायां

६८८

‘यस्तु नि ’ इति परसम्मतार्थपर्यालोचनेन सिद्धान्तार्थकथनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

न पुनर्बहुस्यां प्रजायेयेति बहुभवनसङ्कल्पपूर्वकं ब्रह्मणो नानात्वं श्रुतिसिद्धं प्रतिषिध्यते प्रकाशि

मृद्धटैकत्वोपकारकः घटद्वित्वस्य मृटैकत्वाविरोधित्वात् । नाप्येको घट इत्युक्ते घटगतरूपपरिमाणादिभेदनिषेधो घटाय

धर्म्येक्यविधेरुपकारकः रूपपरिमाणादिभेदस्य घटव्यत्त्यैक्याविरोधित्वात् । विधेयविरोध्यर्थनिषेधएवहि विध्युपकारकः। किंच न केवलमुपकाराभावः ऐक्यविधिविरुद्धं च कृत्स्लभेदनिषेधपरत्वं समानाधिकरणवाक्येनैक्यविधानात् भिन्नविशेष

णाभिधायिशब्दानामेकविशेष्यवृत्तित्वंहि सामानाधिकरण्यम् । नच प्रकार भेदे तिष्ठति कृत्स्त्रभेदनिषेध उपपद्यते । भेदनिषेधस्यैक्यावधिशेषत्वात्कार्यकारणभेदः स्वनिष्ठभेदश्च निषिध्यत इत्यभिप्रायः । किंच ‘नचास्य कश्चिज्जनिता न न तत्समचाभ्यधिकश्च दृश्यते ' अतो

चाधिपः '

(

6

तेनार्हति ब्रह्मणा स्पर्धितुं कः

नत्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः

• कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव’ इत्यादिभिस्स्वतन्त्ररूपवस्तुविशेषविषयनिषेघदर्शनात्सामान्येनावगतो मेदनिषेध 2

6

स्तत्रच्छागपशुन्यायेन पर्यवस्थतीत्यर्थसिद्धम् । तत्प्रत्यनीकनानात्वामित्युक्त्तत्वात् केषुचिद्वाक्येषु तस्य कण्ठोक्तत्वाच्च

अथोत्सर्गापवादनयमभिप्रयन्नाह – नपुनरिति प्रकाराना । ब्रह्मणः कार्यरूपेण नानात्वाविषयश्रुतिवाक्योदाहरणं

स्वविषयवाक्यानामपि प्रदर्शनार्थम् ‘एकस्सन् बहुधाविचार: ’ ’ एको देवो बहुधा निविष्ट: ’ ‘त्वमेकोऽसि गूढार्थसङ्ग्रहः

सामानाधिकरण्यं न सम्भवति । 6 यस्तु

सर्वाणि भूतानि आत्मन्येवानुपश्यति सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न |विजुगुप्सते’

इति पूर्वश्रुतिविरोधात् । तत्र आत्मनि इत्येतेन आत्मवृत्तित्वस्य सर्वभूतेषु प्रतीत्या आत्माधीनसत्ताकत्वं प्रतिपाद ८

,

6

तेष्वेवचा

च

यणस्थितः ’ (ते) इति श्रुत्यन्तरानुसारेण परस्य सर्वभूतव्यापकत्वमेव विवक्षितम् । एवं च व्यापकत्वेसति धारकत्वेन तच्छ रइतिीरित्वसिद्धान्ते ं प्रतिपादितंश्रुत्यर्थस्सङ्गतः भवति । प।ूर्वश्रुतौ सर्वशरीरित्वं परस्य प्रतिपाद्य तदेव सामानाधिकरण्येन उत्तरश्रुतौदृढीक्रियते ‘आत्मन्येवानुपश्यति ’ आत्मव्यतिरिक्तानि न पश्यतीत्यर्थः, सर्वभूतेषु त्मानं तेषामपि भूतानां स्वमात्मानमात्मत्वेन ’ इति पर (शं.उ.भा) सम्मतार्थ: श्रुतौ न विवक्षितः ॥ आत्मन्येवानुपश्यति’ इत्यतः आत्मव्यतिरिक्तानि न पश्यतीत्यर्थस्य कथंचिदप्यलाभात् । एवं च चन्द्रिकायद्वये " यस्तु सर्वाणि भूतानि ’ इति श्रुत्यन्तरानुसारेण ’ इदं सर्व यदयमात्मा’ इत्यत्र स्वाभीष्टसाधनार्थप्रयत्नो विफलः। अतः श्रुतीनां• बहुभवनसङ्कल्पपूर्वकं प्रागुक्तार्थ एव युक्त इति सुष्ठुक्तं तत्प्रत्यनीकनानात्वं प्रतिषिध्यते इत्यन्तम् ॥ ब्रह्मणो नानात्वमित्यादि । ‘सदेव सोम्येदमग्र आसत्’ इत्यत्रोक्तकत्यप्रतिकोटिभूत बहुत्वं ’ तदैक्षत बहुस्याम्’ इत्यत्र विवक्षितम् । इदं च बहुत्वं नामरूपव्याकरणाश्श्रुत्या विशदीक्रियते । अ

मायावृत्तिरिति प र े वदन्ति । ‘कामस्सङ्कल्प:एतत्सव मन एव’ इत्यादिश्रुतिभिः कामादीनामन्तःकरणधर्मत्वं साथ यतां परेषां मते ईक्षणस्य मायावृत्तित्वसाधक श्रुत्यादिविरहेण ईक्षणस्य मायावृत्तित्वं न सम्भवतीति सच्छब्दार्थनमे

ईक्षणं श्रुतौ विवक्षितम् । एवं च परसङ्कल्पाधीनं नानात्वमिति नानात्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेऽपि परसङ्कल्पाधीनत्वस्य श्रुत्व निर्णयेन तत्रैव तात्पर्यमेषितव्यमिति तस्य श्रुतितात्पर्यविषयत्वेन प्रतिषेधो न सम्भवतीति भावः ॥

६८९

नानत्वस्यापरमार्थत्वासम्भवः श्रीभाष्यम्

इति परिहृतम् । नानात्वनिवेधादियमपरमार्थविषयेतिचेत् न ; प्रत्यक्षादिसकलप्रमाणान बगतं नानात्वं दुरारोहं ब्रह्मणः प्रतिपाद्य तदेव बाध्यत इत्युपहास्यमिदम् श्रुतप्रकाशिका

चहूननुप्रविष्ट: ’ ’ योऽव्यक्तमन्तरे संचरन् यस्याव्यक्तं शरीरम्’ ’ योऽक्षरमन्तरे संचरन् यस्याक्षरं शरीरम्’

योमृत्युमन्तरे संचरन् यस्य मृत्युइशरीरं एष, सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः: ' इति प्रकारनानात्वं प्रकार्येकत्वं च हि स्पष्टं श्रूयते ॥

यद्वा छान्दोग्ये तैत्तरीये च ’ बहुस्याम्’ इति प्रकरणे ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य’ ’ तदनुप्रविश्य

• सञ्चत्यच्चाभवत् निरुक्तं चानिरुक्तं च निलयनं चानिलयनं च विज्ञानं चाविज्ञानं’बहुस्याम्’ च’ इति चिदाचदनुप्रवेश इत्यत्रापि ब्रह्मणो पूर्वकनामरूपभाक्त्वश्रवणात्, उभयलिङ्गस्या(प्य)व्यवधानेन जगदुपादानत्वानुपपत्तेश्च, बहुनामरूपभाक्तवस्य सद्वारकत्वसिद्धेः शरीरतया प्रकारभूतचिदचिन्नानात्वमर्थसिद्धमित्यभिप्रायेण’ बहुस्याम्’ इति वाक्य मुदाहृतम् । एवं कार्यनानात्वस्य प्रकारनानात्वस्य च विहितत्वात् सामान्यनिषेधस्य च विहितव्यतिरिक्त विषयत्वाच्च ।

कुतर्कसिद्धकार्यकारणभेदविषयाः लौकिकप्रतीतिसिद्धस्वनिष्ठभेद विषयाश्च मेदनिषेधश्रुतय इत्यर्थ: नानात्वनिषेधादपरमार्थ विषयत्वं शङ्कते। नानात्वेति । इयं श्रुतिः मेदस्तु निषेधार्थमनूद्यत इति भावः । परिहरति नेति । अप्राप्तस्यानुवादा योगा(द्वि)दतो वि) त्रयविभागादविरोध एव न्याय्यः ॥ एतदुक्तमाचार्यपादैः

गूढार्थसंग्रहः

स्वप्ने सृष्टिरपि परमात्मकर्तृकैवेति सिद्धान्तः, तत्र स्वाप्निकानां जागरदशायां बाधः अनुभवसिद्धः । तद्वत् श्रुत्या ●नानात्वप्रतिषेधे नानात्वमपरमार्थ इत्येवाङ्गीकरणीयम् । तत्र सृष्टिवाक्यानि दृष्टिसृष्टिपक्षे एकजीववादे मुख्यवेदान्तपक्ष

त्वेन सम्मते स्वप्नवाक्यतुल्यानि प्रातीतिकविषयाणि । सृष्टिदृष्टिपक्षेतु व्यावहारिकविषयाणि | तत्वतस्तु कारणव्यतिरे

जागरे बाघदर्शनं तदेव वाध्यत इ त ् य ु प ह ा स ् य म ि त ि । अयमाशयः स ् व ा म ि क ा न ा म प ् य र ् थ ा न ा ं ज ् ञ ा न म ् र ा ध ् य त ् व ं न ा स ् य े व । तु अल्पकालिकत्वेन जागरणकालासत्वविषयत्वेनोपपद्यते । स्वाप्निकार्थज्ञानयोरुभयोरेकाविद्यापरिणामत्ववादिपरमते ज्ञान स्याबाधः अर्थस्य बाधश्चेति कथमुपपद्यते ? विवेचयिष्यतेचेदमुपारष्टात् । किंच ’ याथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्य: ’ (ई.वा) इति श्रुत्या परमात्मसृष्टानां पदार्थानां सत्यत्वं सिद्धयति । अत्र तथ्यत इत्यनेनैवोपपत्तौ याथेत्यस्य वैयर्थ्यपरिहाराय यथातथाभावः याथातथ्यं विवक्षितम् । इति चन्द्रिकोक्तिः (ल.गु.चं) अनुपादेया ॥ यथार्थः’धाता(सि.कौ.अ.प्र) याथातथ्यतः इत्यन यथाशब्द: अनतिवृत्तिपरः, तथ्यमनतिक्रम्य यथातथ्यं यथातथ्यमेव याथातथ्यम् प्रज्ञादित्वात्स्वार्थेऽण् वस्तुतस्तु यथात ध्यशब्दात्’तस्येदम्’ इत्यणि याथातथ्यम् । याथातथ्यात् याथातथ्यतः तथ्यानतिवृत्तिसम्बन्धिन इत्यर्थः तथ्यानति

कार्यशून्यपराणि इत्यभिप्रेत्याशङ्कते– नानात्वनिषेधादित्यादि ॥

'

प्रतिपाद्यते

एवात्र

श्रुत्यर्थ

इति

'

यथापूर्वेमकल्पयत्

'

वृत्तिसम्बन्धिवस्तुप्रकृतिरेव, प्रकृतेरेवाचित्पदार्थोनांसर्वेषां सृष्टिरिति श्रुतिषु स्फुटम् । त ्र तभ्यत इत्युक्ती दृष्टिसृष्टिप कार्यसामान्यस्यापि प्रातीतिकत्वेन तब्युदाससम्भवेऽपि अविद्यांशे दृष्टिसृष्टेरनङ्गीकारेण अविद्यायाः व्यावहारिकसत्यत्वानी कारेण तद्व्युदासो न भवति ॥

87

६९०

’ याथातथ्यतोऽर्थान्’ इति श्रुतेः अद्वैतसिद्धि चन्द्रिकायुक्तानुवादः

[ जिज्ञासा ११-१

श्रुतप्रकाशिका

यद्ब्रह्मणो गुणशरीरविकारभेद कर्मादिगोचरविधिप्रतिषेधवाचः । अन्योऽन्यभिन्नविषया न विरोधगन्धमर्हन्ति तन्नविधयः प्रतिषेधव ध्याः ॥ गूढार्थसंग्रहः

।

अत: तथ्यानतिक्रमणरूपार्थतात्पर्येण याथातथ्यत इत्युक्तमिति याथेत्यस्य सार्थक्यम् । एवमुक्त्या प्रकृत्या दीनां सर्वेषां सृष्टानां व्यावहारिकत्वमेव ज्ञानवाव्यत्वं वर्तत एव कालत्रयाबाव्यत्वरूपं पारमार्थ्य निर्विशेषस्यैव इत

मतेऽपि तथ्यातिक्रमणस्यापि सत्वेन मतद्वयानुपादेयत्वबोधनार्थ तथ्यत इत्यनभिधाय याथातथ्यत इत्युक्तम् । याथातथ्यत

इत्यनेन मूलप्रकृतेः ज्ञानात्राध्यत्वसिद्धौ तन्निष्पन्नपदार्थानामपि ज्ञानाबाध्यत्वं सिद्धयति । ‘धाता यथापूर्वमकल्पयत् इति श्रुत्यर्थस्यात्र विवक्षितत्वे यथापूर्वमर्थान् व्यदधात्’ इत्येव श्रुतिक्रमस्स्यात् नतु याथातथ्यतोऽर्थान् व्यद 6

घात्” इति । अतः इयं श्रुतिः अर्थानामपारमार्थ्य व्युदस्यति । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्योक्तमाचार्यपादैः- याथातथ्यतो व्यद

धात् न पुनरैन्द्रजालिकवत् केवलं प्रकाशितवानिति ’ (ई. उ.भाष्यम्) इति ॥

एतेन वस्तुतो न प्रत्यय: स्वार्थः वैयथ्यत् किंतु यथातथशब्दस्य यादृशतादृशार्थकतया तद्भावार्थकः ‘पञ्चम्यर्थ

स्तसिश्च ल्यब्लोपे ’ तथाच यादृशतादृशभावं प्रतिसंधाय व्यदधादित्यर्थः ’ इति चन्द्रिकाद्वयोक्तिः (आ.वा.उ) अनुपादेया।

• यथा तथाशब्दयोः यादृश तादृशार्थकत्वस्यैवासिद्धेः । यथातथेत्यत्र ‘प्रकारवचने थालू’ (अष्टाध्यायी. ५.३.२३) इ

सूत्रविहितथाल्प्रत्ययः प्रकारार्थक इति यथातथाशब्दौ धर्मपरौ । थाल्प्रत्ययार्थस्य समभिव्याहृपदार्थे भेदेनान्वयस्सम्भवति । यादृशतादृशेत्यत्र ‘त्यदादिषु दृशो अनालोचने कञ् च ’ (३.२.६०) इति सूत्रेण कञ् ’ कर्मकर्ताऽयं तमिवेमं पश्यन्ति

जनाः सोऽयं स इव दृश्यमानः तमिवात्मानं पश्यतीति तादृक् ’ इति तत्सूत्रस्थमहाभाष्यासुसारेण स इव पश्यति ज्ञान

विषयो भवतीति विग्रहेण यादृशतादृशशब्दौ धर्मिंपराविति यथातथा इत्येतत्समानार्थकत्वं यादृशतादृशशब्दयोरसिद्धमेव। एवं ‘ ल्यब्लोपे पञ्चमी’ इति पञ्चम्याश्रयणमपि अस्वरसम् ॥ • गुरुचन्द्रिकायां ‘किंच यथाशब्दस्य योग्यता वीप्सा सादृश्यपदार्थान तिवृत्त्यर्थकत्वेन शाब्दिकोतत्वात्

प्रकृते

।

च अनतिक्रमरूपपदार्थानातिवृत्त्यर्थकत्वसम्भवात् त्वम्मतरीत्या तादात्म्येन तथाऽनतिक्रमोक्तो ‘तथ्यतोऽर्थान्’इत्यनेनैव विवक्षितार्थसिद्धया यथेत्यस्य वैयर्थ्यात् आदानतया तथ्यानतिक्रमोत्क्त्या सत्योपादानकान् सर्वानर्थान् व्यदधादि • त्यर्थलाभेन उपादानसत्यत्वात् जगत्सत्यं भाति नतु वस्तुतस्सत्यमिति श्रुतितात्पर्यलाभात् त्वन्मतविरुद्धमेवेदं वाक्यमित्याश येनाह – न जगत्सत्यत्वमिति । (अ.सि) नच त्वन्मतेऽपि तथ्यत इत्यनेनैव तथ्यहेतुलाभसम्भवेन यथेति व्य

बाच्यम् ; निमित्तहेतुमात्रभ्भ्रान्तिानेर|साय कार्यतादात्म्याश्रयहेतुलाभार्थकत्वेन तदवैयर्थ्यात्’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया|

कार्यतादात्म्याश्रयहेतुलाभेऽपि व्यदधादित्यत्र यः कर्ता स एव कार्यतादात्म्याश्रयहेतुः याथातथ्यत इत्यत्रविवक्षित इति

किंचिद्गमकम् । क ा र ् य स ् य सङ्कोचविकासात्मक परिणामवत्वस्य प ् र त ् य क ् ष स ि द ् ध त य ा तत्समानसत्ताकपरिणामाश्रयः हेतुरेव याथात थ्यत इत्यत्र विवक्षितस्स्यात् तस्य तथ्यानतिक्रमः ज्ञानबाध्यत्वाभाव एव घटते नतु ज्ञानबाध्यत्वे । एवं च याथात थ्यत इ त ् य ु क ् त ् य ा गुरुचन्द्रिकाकारमतविरोधः श ् र ु त ी पर्यवसितो भवति । तथ्यत इत्युक्तौ व्यावहारिकसत्यत्वमादायापि तदु प त्तिस्स्यात् अतो याथातथ्यत इत्युक्तम् । तथा शब्दस्य सत्यार्थकत्वमिति गुरुचन्द्रिकोत्तरीत्यादरेऽपि भावार्थकष्यञ्

प्रत्य ेन अर्थनिष्ठयाथातथ्यमेव विवक्षितम् । तथ्यतोऽर्थानित्युक्तो कार्यभूतानां प्रातीतिकव्युदासमात्रेण तच्छन्दसार्थ

6

यदाह्येवैष ’ इति श्रुत्या भेदसामान्यनिषेध इति परेषामाक्षेपः

६९१

श्रीभाष्यम्

‘यदाह्येवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते अथ तस्य भयं भवति’ इति ब्रह्मणि नानात्वं पश्यतो भयप्राप्तिरिति यदुक्तम् ।

श्रुतप्रकाशिका

इति । समस्तहेयरहितस्य हेयाकारवस्त्वैक्यासम्भवात् हेयस्यापारमार्थ्यऽपि तस्य निरसनीयतया हेयत्वस्यावर्जनीयत्वात् तत्प्रतिमटतयोक्तस्य तत्सम्बन्धार्हव त्वैक्यव्याघातात्सर्वंशस्य ब्रह्मणः स्वसङ्कल्पेन स्वगत हेय(स्य) तद्विषय भ्र) मस्यवा) मा) पाद

नायोगादसर्वशत्वे सार्वज्यश्रुतिविरोधात्, सर्वशक्तेस्वगतहेयानि वारकत्वायोगादशक्तत्वे सर्वशक्ति (योग) श्रुतिविरोधात् ।

श्रुतिलादीदृशाविरोधाभावे ‘तान्येवानुविनश्यति’ ‘न जायते म्रियते वा’ इत्यादिवाक्यप्रतिपन्ननित्यत्वानित्यत्व

निर्गुणत्वसगुणत्वादेशश्रुतित्रलाद्विरोधाभावेन क्वचिदपि न्यायसंचारानपेक्षतया मीमांसानैरर्थक्यात्, भिन्नत्वाभिन्नत्वयोश्च विरोधाभावेन पारमार्थिकापारमार्थिकत्वेन विभागस्यानभ्युपगन्तव्यत्वात् ‘पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्तत स्तेनामृतत्वमेति ‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम्’ इति पृथक्त्वज्ञानस्य मोक्षोपायत्वश्रवणात् । ‘यस्मात्क्षरमती तोऽहम्’ इत्यादिना भेदज्ञानवतोऽसम्मूढत्वश्रवणात् जीवपरयोर्नियन्तृत्वनियाम्यत्वादिलक्षणनेदस्य घटपटमेदवत्प्रमा णान्तरागोचरत्वेनानुवादासम्भवाद्विहितस्य निषेधायोगादुपासनार्थत्वाश्रयणस्य ‘अथ योऽन्यां देवताम्’ इत्यादिवाक्य प्रतिपन्नैक्येऽपि प्रसादक्यस्याविधिशेषवाक्यप्रतिपन्नत्वे मेदस्य च तुल्यत्वान्नियतपौर्वापर्यंविरोधतयाऽपच्छेदन्यायाविषय वाद्विरोधाधिकरणन्यायेन भेदश्रुतेः परभूतानिषेधोत्पत्तिप्रतिबन्धकत्वात् ऐक्यविधिशेषस्य भेदनिषेधस्य विहितैक्यविरोधि भेदनिषेधकत्वोपपत्तः अन्यथा समानाधिकरणवाक्यप्रतिपन्नस्वशेषिभूतैक्यविरोधित्वप्रसङ्गात् उत्सर्गापवादन्यायेन निषेधस्य विहितभेदव्यतिरिक्तविषयत्वाच्छागपशुन्यायेन सामान्येन मेदनिषेधस्य स्वतन्त्रभेदविशेषनिषेधपर्यवसायित्वाच्च भेदनिषेध श्रुतयोऽब्रह्मात्मकनानात्वनिषेधपराः नतु भेदमात्रनिषेधपरा इति संग्रहः ॥ यत्रहीत्यादिवाक्यानामयमर्थः यत्र यदा द्वैतमिव भवति स्वनिष्ठभेद इव भवति इवशब्दः स्वनिष्ठभेदस्यातात्त्वि कत्वद्योतकः कथमिवेतिवद्वाक्यभङ्गीरीत्याऽविवक्षितार्थो वा । तदा तत् इतर इतरमितरेण पश्यति केनेति वक्ष्यमाणत्वा. दितरेणेत्यध्याहारः, इतर- स्वनिष्ठो द्रष्टा इतरं स्वनिष्ठं द्रष्टव्यं स्वनिष्ठदर्शनसाधनेन पश्यति । यत्र (तु) यदा अस्य उपा सकस्यसर्वमात्मैवाभूत् परमात्मसामानाधिकरण्येन सर्व साक्षात्कृतं नहि पूर्वमनात्मभूतमिदानीं सर्वमात्मा भवति । अत स्साक्षात्काराभिप्रायोऽभूदिति निर्देशः अ स ् य े त ् य ु क ् त े ः । क इत्यध्याहारः इतर इ त ् य ु क ् त ् व ा त ् तत् तदा स ् व न ि ष ् ठ ः को द ् र ष ् ट ा स्वनि टेनकेनदर्शनसाधनेन स्वनिष्ठं कं द्रष्टव्यमर्थं पश्येत् । ज्ञातृज्ञेयज्ञानसाधनेषु स्वनिष्ठं किंचिदपि नास्तीत्यर्थः । प्र निषेधायोगादापातप्रतीतिसिद्धस्यैव निषेध्यत्वाल्लौकिकप्रतीतेश्च त्वनिष्ठताविषयत्वात्तेन रूपेणैव निषेधविषयत्वोपपत्तेः ॥ "

गूढार्थसंग्रह:

क्यमिति स्यात् । अनतिक्रमरूपार्थविवक्षायांतु कार्यपदार्थानामभेदेन तथ्यानतिक्रमस्य कदाचित् तथ्यत्वाभावेऽसिद्धया अनतिक्रमरूपार्थो बाधितो भवेत् । एवं च कार्यपदार्थानां साक्षादेव ज्ञानाबाध्यत्वलाभार्थ याथातथ्यत इत्यत्र या त्यस्यसार्थक्यमेतत्पक्षेऽपि सम्भवति । अतो नानात्वस्य बाधो न घटत इति भावः ॥ यदुक्तामति । परसम्मत एतत्यर्थ: प्रागेव (१३९.पु) प्रदर्शितः ।

‘ सबै खल्विदं ब्रह्म ’ इति श्रुतेः भाष्यमामत्यायुक्तार्थ:

६९२

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यम्

तदसत् ’ सर्व खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत’ (छा. ३.प्र. १४.ख. १) इति तन्ना नात्वानुसन्धानस्य

श्रुतप्रकाशिका

यदि द्रष्टृदृश्य।दिमात्रं निषिध्यत । तदानीं ‘तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहं मनुरभवं सूर्यश्च’

इति परमात्मसाक्षात्कारदशायामहमिति द्रष्टुरात्मनो मनुसूर्यादिदृश्पदार्थानां च साक्षात्कारश्रवणं विरुध्यते । तस्माल्लौ किकप्रतीतौ द्रष्टृदृश्यादिकं प्रकारिभूतपरमात्माप्रतिपत्तेस्तत्सामानाधिकरण्यमन्तरेण स्वनिष्ठतया भाति । योगदशायां तु

प्रकारिण: परमात्मनः प्रतीयमानत्वादहंशब्दवाच्यपरमात्मसामानाधिकरण्येन प्रकाशत इति वैषम्यम् नतु द्रष्टृष्टया(दिन निवृत्तिरि)दीनि प्रतिषिध्यन्तइ)त्यभ्युपगन्तव्यम् अन्यथा वामदेवादिदर्शनस्य भ्रान्तित्वप्रसङ्गात् । नेहनानेति । इह प्रपचे

।

लोकदृष्टप्रकारेण नानाभूतं स्वनिष्ठतया भिन्नं किंचिदपि नास्तीत्यर्थः स्वनिष्प्रदर्शनेन प्रत्यवायमाह – मृत्योरिति ‘ तमसो वा एष तमः प्रविशति ’ इतिवन्निर्देशः । नानेव स्वनिष्ठमिव अज्ञानादज्ञानमाप्नोतीत्यर्थ: देहातिरिक्त विषयज्ञानं प्रागेव सिद्धम् । ततोऽप्यतिशयितमज्ञानं स्वनिष्ठतया तद्वस्तुदर्शन मित्यभिप्रायः ॥

‘यदाह्येवैषः’ इत्यादिश्रुतिमुपादाय तत्र ब्रह्मणीत्यादिना पूर्वपक्षिणोक्तमर्थमनूद्य दूषयति तदसदिति । ।

6

।

सत् भयप्राप्तिहेतुत्वं नेत्यर्थः । कुतइत्यत्राह- - सर्वमिति

ब्रह्मण: कार्यजगद्रूपेण नानात्

गूढार्थसंग्रहः

‘ब्रह्मणोऽनन्तगुण वतो अनन्तशक्तेरने कभेदोपास्यस्य विशिष्टगुणशक्तिमत्त्वेनोपासनं विधि सन्नाह - सर्व समस्तं इदं जगन्नामरूपविकृतं प्रत्य क्षादिविषयं ब्रह्म कारणं वृद्धतमत्वाद्ब्रह्म कथं सर्वस्य ब्रह्मत्वमित्यत आह - तज्जलानिति । तस्माद्ब्रह्मणो जातं तेजोबन्ना दिक्रमेण सर्वम् अतस्तजं तस्मिन्नेव ब्रह्मणि लीयते तदात्मतया लिप्यत इति तल्लम् । तथा तस्मिन्नेव स्थितिकाले यथाचेदं प्राणिति चेष्टत इति । एवं ब्रह्मात्मतया त्रिषु कालेषु अविशिष्टं तद्व्यतिरेकेणाग्रहणात्, अतस्तदेवेदं जगत् । तन्नानात्वानुसन्धानस्येति ।

८

सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इति श्रुतेः पौरित्थमर्थ उक्तः ॥

तदेवैकमद्वितीयं तथा षष्ठे विस्तरेण वक्ष्यामः । यस्माच्च सर्वमिदं ब्रह्म अतः शान्तः रागद्वेषादिदोषरहितः सम्मतस्सन् यत्तत्

• सर्व ब्रह्म तद्वक्ष्यमाणगुणैरुपासीत ’ इति (शं.उ.भाष्यम् ॥ अत्र सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकार:

● सर्व ब्रह्मेत्यादिसामानाधिकरण्यस्य विवर्तबाधेन वस्तुस्वरूपाभेदपरत्वात्

ब्रह्मणः

स्वरूपेणापरिणामित्वात् कार्यकारणावस्थाविशिष्टाभेदायोगाच्च, कार्यकारणरूपभेदाभावे च तावन्मात्रे सर्वमिदं ब्रह्मति सह प्रयोगायोगात् तद्रूपत्राधेन वस्तुस्वरूपाभेदपरे च सामानाधिकरण्ये अभेदर्शनेनैव शान्तिर्विधित्स्येत । नचैवं सऋतुं कुर्वीत मनोमयः’ इत्युपासनाविधिविरोधः । विमृष्टमात्रेऽपि विशेषबाधे यावन्निर्विचिकित्सनिर्विशेषापरोक्ष प्रतीतिविशे षोपादानेन विध्युपपत्तेः’ इत्याह । इममर्थ नानुमन्वाते ब्रह्मविद्याभरणरत्नप्रभाकारौ । ’ सर्व खलु’ इतिवाह गायत्री शब्दोन सर्वपदार्थविशेषणं व्यर्थत्वात्, अपितु ब्रह्मविशेषणम् तस्य सर्वनामतया प्रकृतपरामर्शिताऽवश्यम्भावात् । ब्रह्मणः इहानुवृत्तिस्सम्पादिता भवतीति प्रयत्नेन 3

ब्रह्मानुवृत्तिसम्पादनं ब्रह्मप्राधान्यद्योतनायां’इति (ब्र.वि.आ) अत्रेदंशब्दः प्रकृतब्रह्मपरामशर्थ: । नतु जगत्परामर्शार्थ: । जगद्विशेषणे प्रयोजनाभावात् । अत्र प्रयोज

वाक्यनिर्दिष्टस्य

|

नाभावेऽपि यत्र प्रयोजनं त ्र भवत्येव जगद्विशेषणम् यथा ' बाधायां सामानाधिकरण्यदा आत्मैवेदं सर्वम्’ अत्र

६९३

सर्वं खल्विदं ब्रह्म ’ इत्यस्य परसम्मतार्थासम्भवोपपादनम्

(

श्रीभाष्यम्

शान्ति हेतुत्वोपदेशात् तथा हि सर्वस्य जगतस्तदुत्पत्तिस्थितिलयकर्मतया तदात्मकत्वा

नुसन्धानेनात्र शान्तिर्विधीयते : अतो यथावस्थितदेवतिर्यमनुष्यस्थावरादिभेदभिन्नं

जगत् ब्रह्मात्मकसित्यनुसन्धानस्य शान्तिहेतुतया अभयप्राप्तिहेतुत्वेन न भयहेतुत्वप्रसङ्गः । श्रुतप्रकाशिका

सिद्धान्तार्थ: । इदानीं परोक्तं शान्तिहेतुत्वमभ्युपगम्योक्तम् । कथं तत्र नानात्वानुसन्धानप्रतीतिः ? कथं वा तस्य भय प्रतिहेतुताविरोधित्वमिति शङ्कायमेतद्विवृणोति । तथाहीति । नानात्वानुसन्धानप्रतीतिं दर्शयति । सर्वस्येति । नहि

केवलं होत्युक्तम् अपितु इदं सर्व ब्रहोतियुक्तम् । सर्वशब्दश्च विविधभेदप्रपञ्चपर: । अतो नानात्वविशिष्टब्रह्मानुसन्धा

तःकिमित्यत्राह–अतइति । नानात्वानुसन्धानस्य शान्तिहेतुत्वद्वारा समस्तभयनिवृत्तिरूपमोक्षोपाय

प्रतीतमित्यर्थः । ततः

वात् भेदबुद्धेयप्राप्तिहेतुत्वोक्तिस्तद्विरुद्धेत्यर्थः ॥

ढ्यार्थी विशेषणमावश्यकं तद्वाक्यस्य ज्ञेयब्रह्मविषयत्वात् अत्रतूपासनायां बाधानावश्यकत्वात् विषयाभेदेन ब्रह्मण उपास्य त्वात्’ इति च (र.प्र.भा) ॥

अत्र उपनिषद्भाध्ये शङ्कराचार्यैः ‘इदमित्यस्य जगद्विशेषण-बमेवाङ्गीकृतं नतु ब्रह्मविशेषणत्वम् । इदंशब्देन

झटिति प्रत्यक्षविषयीभूतार्थस्यैवोपस्थितेः सर्वपदार्थ एवान्वयस्य युक्तत्वात् । इदंशब्दार्थे ब्रह्मशब्दार्थान्वयस्य कल्पनं न सम्भवति, इदंशब्देन ब्रह्मान्वय्यर्थस्य झटित्यप्रतीते: । अयमेवार्थ: सूत्रभाष्यभामत्यादावङ्गीकृतः । इदमित्यस्त्र प्रत्यक्षवि

पयवैचित्र्योधनेन परिणामिबोधकतया सार्थक्यसम्भवात् । परमते विवर्तोपादानत्वंसतेनक्रतुंसिद्धयति । वाक्यस्य परमते कुर्वीत मनोमयः’ इत्युपा

सविशेषपरत्वेन सिद्धान्तसिद्धाञ्जनकारोक्तं बाधायां सामानाधिकरण्यं नैव घटते । सनविधिविरोधात्। ‘ इति यस्य स्याद ्धा न विचिकित्साऽस्ति ’ इत्युत्तरत्र निर्विचिकित्ससविशेषज्ञानस्य प्रतिपादनेन (

पूर्वबाघज्ञाने शब्दत उदिते शब्दात् सविशेषज्ञानस्यासम्भवात् अपरोक्षज्ञानविरहस्याप्रयोजकत्वात् । अतः विवर्तो पादानत्वेन अधिष्ठानाधिष्ठेययोरभेदः अत्र विवक्षित इति परैर्वाच्यम्; अयमर्थोऽपि श्रुतौ न विवक्षितः । परिणामिद्र व्यस्य कार्यस्य शब्देन बोधदशायां तद्विसजातीयकारणप्रतीतेरत्र नियामकाभावेनासम्भवात् । अतः परिणामकार

तजलानित्यत्रविवक्षितं। जनिलयोक्त्या , सविशेषप्रकरणाच्च ब्रह्मशब्दोऽपि सगुणपर एवेति प्रागेव तिरूपितम् ॥ एवं च ’ तज्जलान् इत्यत्र जंच लंच अन्च जलान् तस्य जलान् तज्जलान् इति विग्रहः । अत्र

उपदानत्वं प्राणनोत्त्या निमित्तत्वं च सिद्धयति । सृष्टिकाले अनुप्रवेशस्यएष मश्रुआत्माऽन्तर्हृदये त्यन्तरसिद्धा या तन्निबन्धनमेव प्राणनमत्र विव ' इत्यत्रैव त्रेधा अभ्यस्तवाक्ये तिमिति सर्वस्मिन् तदन्तर्यामिकत्वमपि अत्र बुबोधयिषितम्इति। गीतानुसारेण ‘स्मृतेश्च ’ इति इत्येतदधिकरणसूत्रे ,

6

‘सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्टः मत्तस्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च '

‘ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेर्जुन तिष्ठति ।’ इति गीतोक्तार्थस्य परेषामणि सम्मततया च’ शब्दविशेषात्’ इत्यत्रैव सूत्रे बकतया ्रह्मणोन्चजीवान्तर्यामित्वानिबन्धनजीवब्रह्मभेदविवक्षायाः प्रत्याख्यानासम्भवाच्च । एवं शमहेतुत्वोत्त्या च ब्रह्मोपादेयतयासर्वशब्दस्य याव दर्शकतया ब्रह्मात्मकत्वेनैक्यमेच ’ सर्वे खलु’ इति वाक्ये विवक्षितमिति एतज्ज्ञानस्य भयहेतुत्वप्रसङ्गइत्यन्तम् । • नानात्वानुसन्धानमेव शनहेतुरत्र प्रतिपादित इति नानात्वानुसन्धानस्य भयहेतुत्वं ‘उदरमन्तरं कुरुत ' नेत्र विवक्षितमित्याशयवानाह- तन्नानात्वानुसन्धानस्य शान्तिहेतुत्वादित्यादि न ब्रह्मान्तर्यामि

८

६९४

यदाह्येवैष ’ इत्यादिभयाभयवाक्यद्वयस्य सिद्धान्तिसम्मतार्थ:

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

एवंतर्हि ‘अथ तस्य भयं भवती ’ ति किमुच्यते ? इदमुच्यते ‘यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्येऽता त्म्येऽनिरुक्ते ऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते अथ सोऽभयंगतो भवति’ (तै.आ.७. अनु. २) NU श्रुतप्रकाशिका

ननु मणिकृपाणदर्पणादिगतप्रतिविम्बेष्विव दे (हि)हे ) रागद्वेषादिनिवृत्त्यर्थ सर्वस्य ब्रह्मण्यध्यस्तताऽनुसन्धान

विधिः किं न स्यात् ? नैबम् । प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैकार्थवृत्तित्वं सामानाधिकरण्यमित्युपपादितत्वात् बाघार्थत्वस्य वक्ष्य

माणदूषणोपहतत्वाच्च। अथ चोद्यपूर्वकमेव तच्छ्रुत्यर्थमाह - इदमुच्यतइति । अदृश्य इत्यचिव्यावृत्तिः । अनाम्य इति बद्धव्यावृत्ति: सहि परमात्मना व्याप्य: । यद्वा आत्म्यं व्याप्यं कर्मकृतशरीरम् । तद्रहितोऽनात्म्यः अनिरुक्त इति गूढार्थसङ्ग्रहः 6

ब्रह्मत्रिदाप्नोति परम्, यो वेद, सोऽश्रुते सर्वान्कामान् सहब्रह्मणा विपश्चिता’ इति उपक्रने ब्रह्मज्ञानस्य ब्रह्मप्रा

तिसाधनत्वमुक्तम् । तत्र ‘सह’ इत्यनेन ब्रह्मणः अप्राधान्यबोधनेन गुणानां प्राधान्यं बोधितम् । मनोमयपर्याये -’ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न विभेति’ इत्युक्तम् । अत्र ब्रह्मणः आनन्दमिति निर्देशेन वेदनेऽपि गुणानां प्राधान्यत्रोध

।

नेन प्रागुक्तार्थो दृढीकृतः मनोमयपर्याये’आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्युक्तिः, ‘मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ (बृ.६.४.१९) इति मानसज्ञान तात्पर्येण । अत्र अनुशब्दप्रयोगेण ध्यानानन्तरकालिकदर्शनं विवक्षितम्। तच्च समाधिपर्यवसितमेव । अत्रपूर्व भावि (

रसग्गूँह्येबायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति -एषह्येवानन्दयाति’ इत्यत्र परमात्मसङ्कल्पेन जीवस्यानन्दः प्रतिपादितः ।

दुःखोपनिपातशङ्कया दुःखं भयम्’ इति गीताभाष्यनिर्णीतदिशा ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति’ इत्यत्र वेदनस्य

दुःखाभावः फलमित्युक्तं भवति दुःखाभावश्च भावान्तराभावनयेन आनन्दरूप एव । ब्रह्मप्राप्तिरपि सैव । एतावता ।

ब्रह्मज्ञानस्य परमात्मसङ्कल्पद्वारा आनन्द फलवत्त्वमभिहितं भवति । एवं च मनोमयपर्याये अभयहेतुब्रह्मज्ञानस्य मानस

ध्यानरूपत्वं यत्सूचितं तदेव ‘यदाह्येवैष एतस्मिन् ’ इत्यादिना स्थापयिष्यते । इत्यभिप्रेत्याह- इदमुच्यतइत्यादिना ॥ '

८

यदाह्येषैष एतस्मिन्नदृश्ये ’ इत्यत्र अदृश्य इति पदं चक्षुरिन्द्रियजन्यज्ञानाविषयपरम् ।

इत्युपक्रमे अद्रेश्यत्वेनोक्तस्यैव ‘ओमित्येवात्मानं ध्यायथ

१

’ ‘तस्मिन

‘तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्दरूपम्’

दृष्टे परावरे’ इत्युत्तरत्र दर्शनविषयत्वस्य प्रतिपादनात् ‘एतस्मिन् ’ इति पूर्वोक्तज्ञानविषयपरं ज्ञानविषये

कुरुत

उदरमन्तर

यदाह्येवैष

मभिधीयते ‘यदाह्मेवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरुते अथ तस्य भयं भवति’ इति ।

‘

प्रकर्षेण स्थितिः । ज्ञानविषये प्रकर्षेण स्थितिनाम ज्ञानस्य कालकृतप्रकर्ष एव अविच्छिन्नज्ञानपर्यवसितः अविच्छिन्न ज्ञानवतः अभयप्राप्तिः ’ अथसोऽभयंगतो भवति’ इत्यत्र प्रतिपादिता भवति । एवमन्वयमुक्त्वा व्यतिरेके अनिष्ट

,

इत्युक्त्याऽपि पूर्व ाक्यस्यैतस्मिन्नित्यस्यानुषङ्गेण अर्थबोधसम्भवे पुनः एतस्मिन्निति पदं पूर्व प्रतिष्ठासम्बन्धित्वेनबुद्धिस् ज्ञानविषयपरम् | अविच्छिन्नज्ञानविषये ब ् र ह ् म ण ि अन्तर प ् र क ृ ष ् ट ज ् ञ ा न ा न ् त र एव पर्यवस्यति । एवं च अविच्छिन्नज्ञान विषये ब ् र ह ् म ण ि विच्छेदकरणं ज्ञानविच्छेदकरणमेव भवति इ त ् य भ ि प ् र े त ् य ब ् र ह ् म ण ि या प ् र त ि ष ् ठ ा अभिहिता तस्या व ि च ् छ े द े भयं भवति इत्युक्तम् । ब्रह्मणि या प्रतिष्ठा इत्यत्र ज्ञानविषये ब्रह्मणि प्रकर्षेण स्थितिरेव विवक्षिता । अयं च पर्यवसितार्थः 6

FA

नतु प्रतिष्ठाया इति अध्याहाराभिप्रायकः अध्याहाराभावेऽप्युपपत्तिसम्भवात् । ‘असन्नेवसभवति, असहहह्मेति वेद वेत्

६९५

यदा— ते ’ इत्यस्य परनवीनसम्मतार्थः श्रीभाष्यम्

इत्यभयप्राप्तिहेतुत्वेन ब्रह्मणि या प्रतिष्ठाऽसिहिता | तस्याः विच्छेदे भयं भवतीति । यथोक्तं महर्षिभिः ‘यम्मुहूर्त क्षणं वाऽपि वासुदेवोन चिन्त्यते । सा हानिस्तन्महच्छिद्रं सा भ्रान्ति श्रुतप्रकाशिका

मुक्तव्यावृत्तिः । सहि ब्रद्धावस्थायां देवादिशब्दर्निरुक्तः । अनिलयन इति नित्यमुक्तव्यावृत्तिः तेषांहि भगवानाधारः ।

खोक्तार्थविषयमुपबृंहणंदर्शयति । यथोक्तमिति । हानि: इष्टहानिः, छिद्रं अनिष्टप्राप्तिरन्ध्र, भ्रान्तिः तत्कृतचित्तस्व ।

|

लनं, विक्रिया तेनाङ्गानामबशादयथायथव्यापारः । एकस्मिन्नप्यतिक्रान्ते मुहूर्ते ध्यानवर्जिते

दस्युभिर्मुषितेनेव युक्तमाक्रन्दितुं भृशम् ॥

वरं हुतवहज्वाला पञ्जरान्तर्व्यवस्थितिः । न शौरिचिन्ताविमुखजनसंवासवैशसम् ॥

इत्यादिवचनान्यादिशब्दविवक्षितानि ॥

भेदबाचिनोऽन्तरशब्दस्य विच्छेदार्थकत्वं कथमित्यत्राह-ब्रह्मणीति । अविच्छिन्नंहि ध्यानं निरन्तरमित्युच्यते ।

अतोऽन्तरं विच्छेद एव । कस्येत्यपेक्षायां प्रतिष्ठायाः प्रकृतत्वात्तस्याविच्छेदः प्रकृतब्रह्मविषये तद्प्येष इत्युदाहृते भीषा स्मात् इत्यनन्तरश्लोके वायुसूर्यादिसर्वचेतन प्रशासितृत्वादन्तरशब्दत्योपासन विच्छेदपरत्वमेव युक्तम् । नतु भेदपरत्वम् ।

अतोऽयमर्थ:पूर्वापर(वाक्य) श्रुत्यन्तरवाक्यानुगुण उपबृंहणानुगुणश्च परोक्तस्तु तदुभयविरुद्ध इति भावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

अस्तिब्रह्मेतिचेद्वेद सन्तमेनं ततो विदुरिति’ पूर्ववाक्ययोः ज्ञानान्वयव्यरेकाभ्यां इष्टानिष्टरूपफलद्वयं प्रतिपादितम् । अत्र वाक्यद्वये ध्यानान्वयव्यतिरेकाभ्यां फलद्वयमिष्टानिष्टरूपं प्रतिपाद्यते । अत्र अभयप्राप्तिरेव मोक्षः,

भयप्राप्तिस्संसार:

‘असन्नेवसभवति’ इत्यत्रतु मोक्षव्यतिरिक्तमेव ब्रह्मज्ञानफलमिति भिदा । एतेनात्र सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्त दूषणानि अल सकानीति विदुषां स्फुट भवति ॥

‘अन्तर-भेददर्शनं कुरुते ’ (शं. उ. भा) ‘भेदं कुरुते जानातिचत्’ (ल. चं) इति परसम्मतार्थ: अन्तरशब्दात्

• अन्तरशब्दस्य नानार्थंकस्य भेदतात्पर्यनिर्णायकं न किंचित्पश्यामः । आ.ती. उपनिषद्भाष्यानुसारेण अन्तरशब्दस्य भेदार्थ कत्वमङ्गीकृत्य उदरं-उत् उत्कृष्टः अः अकारवाच्यो विष्णुः येभ्यो जीवेभ्यः ते उदाः जीवाः विष्णुतो नीचा इत्यर्थः । ‘मयूरव्यंसकादय’ श्चेति समासः तेषु जीवेषु रमते इति उदरं जीवेषु परस्पर विद्यमानं अन्तरं भेदमेतस्मिन्विष्णौ एष ज्ञानी अज्ञो वा कुरुते मन्यते भगवद्रपाणामन्योन्यं मूलरूपस्य च भेदं जानीते, अथ अनन्तरमेव तस्य भयं भवति ' (रा.उ.ख) इति नवीनसम्मतार्थोऽपि उदरमित्यर्थः क्लिष्टकल्पनया उक्तार्थस्य अतिविलम्बितत्वेन कुरुते इत्यस्य म

इत्यर्थवर्णनेन च श्रुतौ न विवक्षितः । किंच पूर्व ाक्ये ‘अभयं प्रतिष्ठां विन्दते’ इत्यत्र (रा.उ. खं) ध्यानरूपां प्रतिष्ठाम यामधानेन अभयप्रतिकोटिभयप्रतिपादकोत्तरवाक्येऽपि पूर्वोत्तार्थप्रतिद्वन्द्विभूतार्थस्य सम्भवतः परित्यागपूर्वकं विल

मित्रतार्थप्रतिपादनस्यविदुषामसम्मतत्वाच्च । अत्र ध्याने मोक्षः तद्व्यतिरेके च संसार इत्यर्थ एव विवक्षितः । मुमुक्षोः व्युत्थानदशायांब्रह्मचिन्ताविरहे इष्टहानिमनिष्टफलं च प्रतिपादयद्भिर्महर्षिवचनैः कैमुतिकन्यायेन मोक्षफलकत्वं ध्यानस् सिद्धतीत्यभिप्रेत्य यथोक्तंमहर्षिभिरित्यायुक्तम् ॥

‘न स्थानतोऽपि ’ इति सूत्रस्य परसम्मतार्थपर्यालोचनम्

६९६

[ जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

स्साच विक्रिया’ इत्यादि ॥ ब्रह्मणि प्रतिष्ठाया अन्तरमवकाशो विच्छेद एव । यदुक्तम् सामा

‘न स्थानतोऽपि’ (शारी. ३.अ.२.पा.११) इति सर्वविशेषरहितं ब्रह्मेति च वक्ष्यतीति । तन्न 6

सविशेषं ब्रह्मेत्येव हि तत्र वक्ष्यति श्रुतप्रकाशिका

ननु यदाह्येवैष इत्यत्र प्रतिष्ठाविच्छेदोऽर्थश्चदे तस्यामिति स्त्रीलिङ्गता स्यात् । अदितिःपाशान् इतिन्थायाद्वि

भक्त्यवगतनपुंसकत्वाविवक्षेतिचेत् त ( था) दाऽप्यस्वारस्यमवर्जनीयम् । तच्च स्वरसार्थे सम्भवति नोपपद्यते सप्तमीचाव रसा तस्याविच्छेद इतिह्युक्तिःस्वरसा नतु तस्यां विच्छेद इति । प्रातिपदिकास्वारस्यं च प्रतिष्ठापरत्वे स्यात् पूर्ववाक्ये यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्य इति ब्रह्मपरतया प्रयुक्तस्य एतस्मिन्निति पदस्यानन्तरवाक्येऽपि बुद्धौ विपरिवृत्तेः । wwwp

उच्यते न तावलिङ्गसप्तम्योः प्रातिपदिकस्यचास्वारस्यं ब्रह्मपरामर्शित्वादेतच्छब्दस्य । अन्तरशब्दश्चावकाशपरः

निरन्तरं सान्तरमिति प्रयोगात् अन्तरं च देशतः कालतश्च भवति कालकृतं चान्तरं विच्छेद एव । नन्वेवसति कस्य

विच्छेद इत्यपेक्षायां प्रतिष्ठाया अन्तरमित्यव्याहारस्स्यात् । तच्चायुक्तम् । अनव्याहारेण निर्वाहसम्भवादितिचेन्न सन्निधि लब्धस्यार्थस्याथ्याहारनिरपेक्षत्वात् । अथाप्यस्वारस्यमितिचत्तद्वरं पक्षान्तरे ब्रह्मस्वारस्यसम्भवात् । तथाहि भयहेतुरभय

हेतुप्रतियोगित्वाद भयहेतुपरप्रतिष्ठापदस्यैक्यवाचित्वाभावात् । वाक्यवृत्तेरसामञ्जस्यम् । तत्सामञ्जस्याय प्रतिष्ठशशब्दस्यैक्य

परत्वे मुख्यार्थहानिः दृढसम्बन्धोहि प्रतिष्ठा यथा राज्ये प्रतिष्ठित इति प्रथमप्रतिपन्न प्रतिष्ठापदस्य अर्थभङ्गश्चानुपपन्नः ।

पूर्वसिद्धैक्यावगतिपरत्वात् विन्दति धात्वर्थस्यास्वारस्यं च । सप्तमीचास्वरसा भेदप्रतियोगित्वावधित्वसम्बन्धविवक्षायां

• तृतीया पञ्चमी षष्ठीनामेव स्वारस्यात् । करोते: प्रतिपत्त्यर्थत्वात् अस्वारस्यं च । मनसि कुरुत इति योजनायामध्याहारः

एषह्येवानन्दयाति इति पूर्ववाक्यप्रतिपन्न भेदविरोधश्च । अनन्तरं च मीषाऽस्मादिति प्रशासितृत्वेन भेद उच्यते । अतो सध्ये भेदनिषेधश्चानुपपन्नः ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति कुतश्चन, कदाचन ’ इति पूर्वापरवाक्ये गुणवि

शिष्टवेदनस्याभयहेतुत्वोक्तेः ब्रह्मणि भेदनिषेधस्याभयहेतुत्वकथनं च विरुद्धम् । ब्रह्मविदाप्नोतीति विध्युपक्रमत्वाच ब्रह्माण प्रतिष्ठाया वेदनरूपत्वमेव युक्तं नव्वेक्यरूपत्वम् । नद्यैक्यतथ्योरुभयस्य च प्रतिष्ठाशब्दवाच्यत्वं दृढसम्बन्धवाचिन: प्रतिष्ठाशब्दस्य तूपास्यं ब्रह्मप्रति उपासकतया सम्बन्धे पर्यवसानं युक्तम् ॥ ब्रह्मणो निर्विशेषत्वे व्यतिरिक्त मिथ्यात्वे चपरोक्तं सूत्रद्वयं परिहरति । यदुक्तमिति । गूढार्थसंग्रहः

यदुक्तमित्यादि । ‘न स्थानतोऽपि’ इति सूत्रस्य परसम्मतार्थ: प्रांगेव (१३९.पु) निरूपितः ॥

सविशेष

ब्रह्मेत्येवहि तत्र वक्ष्यत इति । अत्र सूत्रे पर शब्द: परब्रह्मपर इत्युभयसम्मतम् । परं ब्रह्म निर्विशेषं परमते, सिद्धान्ते

’ परामिथ्यानात्त’ इति सूत्रस्थपरशब्दस्य योऽर्थः स एवात्रापि सूत्रो विवक्षितः । त ्र · परात्तु तच्छ्रुतेः’ इत्यत्र भाष्यम् (शं) ‘परस्मादात्मनः कर्माध्यक्षात्सर्वभूताधिवासात् साक्षिणश्चेतयि तुरीश्वरात् तदनुशया कर्तृत्वभोक्त ्वलक्षणस्य संसारस्य सिद्धिः । तदनुग्रहहेतुकेनैव च विज्ञानेन मोक्षसिद्धिर्भवितुमर्हति। कुत: ? ‘ तच्छ्रुते: ’ इत्यादि ‘यः आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरः यमयति’ इतिचैवं जातीयका’ इत्यन्तम् ।अर शब्द: अन्तर्यामिपर इति स्फुटम् ‘पराभिध्यानात्- ’ इति सूत्रे शानैश्वर्यादिकं प्रस्तुत्य ‘तत्पुनस्तिरोहितं सत्परमे ।

सविशेष इत्येव भिदा। ‘परात्तु तच्छ्रुतेः '

६९७

गूढार्थसंग्रहः

श्वरमभिध्यायतो यतमानस्य जन्तोः विधूतस्वान्तस्य तिमिरतिरस्कृतेव दृक्शक्तिः औषधवीर्यात् ईश्वरप्रसादात्कस्यन्चित्संसि द्धस्याविर्भवति । कुतः ? ततोहीश्वराद्धेतोः अस्य जीवस्य बन्धमोक्षौ भवतः । ईश्वरस्वरूपापरिज्ञानाद्वन्धः | तत्स्वरूपप रिज्ञानात्तु मोक्षः । तथा च श्रुतिः ’ ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः ’ ’ तस्याभिध्यानात्तु तृतीयमित्यादिका’ इति परेषां ।

भाष्यम्

एतत्सूत्रपर्यालोचनायां बन्धमोक्षोभयहेतुः परो विवक्षित इति स्फुटं प्रतीयते ॥ PANAN

तिरोहितं पराभिध्यानात्’ इति सूत्रावन्यासाभावेन ‘पराभिध्यानात्’ इति तिरोहितमित्यत्रैवान्वेतीति

अत्र

प्रतीयते । ‘ अभिथ्योपदेशाच्च’ (१.४.२४) ‘तदामध्यानादेवतु ताल्लङ्गात् ’ (२.३.१३) इति सूत्रयोः परकर्तृकाभि ध्यानस्य विवक्षाया उभयसम्मततया ’ पराभिध्यानात्’ इत्यत्रापि परकर्तृकामिध्यानमेव विवक्षितमिति सूत्रकाराशयः स्फुटं प्रतीयते । तिरोहितं परामभिध्यायतः आविर्भवतीत्यर्थे तिरोभावहेतुरनिर्दिष्टस्स्यात्, तिरोभावहेतुमनभिधाय आवि

निर्णयाथ’ 6

‘ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ’ इत्यत्र बन्धतद्विपर्ययो: एकहेतुरत्र प्रदर्शित: । जवि

।

र्भावमात्रहेतूक्तिरपि सूत्रे न युक्ता

स्वरूपतिरोभावो बन्धान्तर्गतः, जीवस्वरूपाविर्भाव एव मोक्ष: । अतः पराभिध्यानं तिरोधान एव हेतुरिति सूत्रे विव

क्षितम् । अत्र आविर्भवतीति पदं सूत्रे नास्तीति जीवकर्तृकपराभिध्यानादाविर्भावः नात्र सूत्रे विवक्षितः। आविर्भाव रूपार्थस्य परसम्मतस्यात्र विवक्षितत्वे आविर्भावप्रतिकोटिभूतस्तिरोभाव एवात्र सूत्रे वक्तव्य आपद्यते । तिरोभूतामत्यन

भिधाय तिरोहितमिति वदतः सूत्रकृतः हेतुततयैवात्र विवक्षितम् । पूर्वसूत्रोक्तानभिव्यक्तस्वरूपत्वं जीवस्य पराभिध्यान हेतुकमिति एतेन दर्शितं भवति । परमते स्वप्नस्वरूपाभिव्यक्तेः पूर्वमुक्त्या तत्प्रतिकोट्यर्थकल्पना न सम्भवति । तथा स्वरूपाविर्भावाङ्गीकारेऽपि तद्वतः स्वाप्नपदार्थस्रष्टत्वं सम्भवतीति शङ्कानिवृत्तिर्न स्यात् ।किंच ज्ञानेश्वर्यशक्तितिरोभावाविर्भावा सम्पद्याविर्भावः TSUROY

परमते सगुणाविद्याविषयावेव । ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परंज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते

स्वेन शब्दात्’ इति श्रुतिसूत्रविवक्षितः आविर्भावः निर्गुणविद्याविषयः इति । सूत्रे वक्ष्यमाणाविर्भावविलक्षणाविर्भावस्य ● सूत्रकृत्तात्पर्यविषयत्वं न सम्मवति । सिद्धान्तेतु जीवस्यानभिव्यक्तस्वरूपत्वोपपादनमावश्यकम् । तदुपपादनं च पराभि ध्यानेन तिरोधानोत्त्यैव ‘ततोहास्य बन्धविपर्ययौ’ इत्यनेन तिरोधाननिवृत्तेः बन्धविपर्ययरूपत्वेन तस्य पराभिध्यानहे

• तुकत्वोक्त्यैव आविर्भावः उक्तप्राय एव इति ‘पराभिध्यानात्तु तिरोहितम्’ इत्यत्राविर्भावोक्तिः अत्रानपेक्षिता । अत्र तिरोधाननिवृत्तेः पराभिध्यान हेकत्वमुक्तम् | उत्तरत्र मोक्षस्य विद्याफलत्वमाभिधाय उत्क्रान्तिगत्यनन्तरमेव तत्फलमिति सम्पद्याविर्भावः’ इति सूत्रप्रवृत्तिरिति सामञ्जस्यम् ॥

एवं च ’ ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ ’ इत्यत्रापि बन्धान्तर्गततिरोधानहेतुरभिध्यानमेव तद्विपर्यय हेतुरित्यर्थ एव विव

। एवं विवक्षायामेव बन्धविपर्ययैतदुभयहेतुः पराभिध्यानमेकमेव | हेतुताऽवच्छेदकधर्मोऽप्येकः इति ततः इत्यस्य

स्वारस्यम् । परमते ’ यदज्ञानात् बन्धः यज्ज्ञानाच्च तन्निवृत्तिः ’ इत्येवार्थस्य विवक्षितत्वेन ‘पराभिध्यानात्’ इत्यत्र वत्तिच्छन्नस्य परस्य तच्छब्देन परामर्शाङ्गीकारेऽपि परस्य ज्ञानाज्ञानसम्बन्धित्वेन पूर्वमनुपस्थित्या तच्छब्देन ज्ञानाज्ञानस

म्वन्धित्वेनपरस्य परामर्शो न घटते । अतः तत इत्यत्रापि परसम्मतार्थो न विवक्षितः । निर्गुणश्रुतिसमनन्तरं ‘संसारमोक्ष

स्थितिबन्धहेतुः’ इति श्वेताश्वतरश्रुत्यैकरस्यं च सिद्धान्ते ॥

एतेन सूत्रद्वयेन ब्रह्मशब्दार्थबृंहणमपि विशदीकृतम्। ‘परामिध्यानात्त’ इति सूत्रानुसारेण ‘फलमत उपपत्तेः

'

इत्यादान्तिमाधिकरणसूत्रे मोक्षफलमपि विवक्षितमिति निर्णीयते । एवं च पराभिध्यानादित्यत्र अभिध्यानसम्बन्धिनः न स्थानतोऽपि परस्य’ इति सूत्रेऽपि परशब्दस्सविशेष’परात्तुतच्छतेः’ इत्यत्र नियमनकर्तुश्च परस्य विवक्षिततया 6

88

६९८

न स्थानत’ इति सूत्रे उभयलिङ्गशब्दार्थविचार: मायाशब्दस्य न मिथ्यार्थकत्वमिति च [ जिज्ञासा १०१-१ श्रीभाष्यम

मायामात्रंत्विति च स्वाप्नानामप्यर्थानां जागरितावस्थाऽनुभूतपदार्थवैधर्म्येण मायामात्र त्वमुच्यत इति जागरितावस्थाऽनुभूतानामिव पारमार्थिकत्वमेव वक्ष्यति ॥ स्मृतिपुरा णयोरपि निर्विशेषज्ञानमात्रमेव परमार्थोऽन्यदपारमार्थिकमिति प्रतीयते श्रुतप्रकाशिका

अथ स्मृतिपुराणयोस्सविशेषपरत्वमुपपादयति । स्मृतिपुराणयोरिति । स्मृतीत्यादिना सामान्येन प्रमाणस्य तदबान्तर

रूपस्य शब्दस्य च सविशेषवस्तुपरत्वोपपादनाच्छास्त्रस्य प्रत्यक्षविरुद्धार्थप्रतिपादनासामर्थ्योपपादनाद्विशेषेण वेदान्तवा क्यानां सविशेषपरत्वोपपादनेन स्मृतिपुराणयोश्श्रुतिविरुद्धार्थे प्रामाण्यासम्भवाच्च तयोस्सविशेषपरत्वं सिद्धम् । इदानीं गूढार्थसङ्ग्रहः

पर एवेति निर्णीयते । तृतीये प्रथमपादे जीवस्य गतेरभिधानेन उत्क्रान्ति सुषुप्तिमूर्च्छाऽवस्थाः जीवस्य पूर्व प्रदर

र्शिताः प्रथमपादस्य वैराग्यसम्पादनार्थतया तत्र जीवदोषाः स्फुटं प्रतिपादिताः भवन्ति स्वप्नमूर्च्छयोराप दोषा अनुभव सिद्धाः सुषुप्तौ दुःखाभावेऽपि बाह्यान्तरपदार्थानां परस्य च ज्ञानाभावेन परानुभवविरहरूपदोषस्स्फुटः । एवं च अवस्था चतुष्टये जीवस्य दोषा अवर्जनीयास्सम्पन्नाः अवस्थाचतुष्टये परस्त्र जीवान्तर्यामितया स्थितेः जीवगतदोषाशङ्का युक्ता । WHER

अन्तर्यामितया स्थितिः परस्य स्वेच्छानिबन्धना, जीवस्यतु कर्मनिबन्धना, इति वैषम्यसत्वेऽपि पूयशोणितादिनम

स्वेच्छाकृतस्यापि अपुरुषार्थत्वेन परस्यापुरुषार्थाशङ्का युक्ता | परशब्द प्रयोगेण ब्रह्मत्वमस्यैवेति सूचितम् । ब्रह्मशब्दप्रवृत्ति निमित्तं निरवग्रहमहत्त्वं निर्दोषत्वगुणभूयिष्ठत्वाभ्याम्’ इति (पं. पा) विवरणे प्रोक्तम् ॥

एवं च परस्य निर्दोषत्वस्यासम्भवे जीववत् गुणभूयिष्ठत्वमपि न सम्भवतीति परस्य ब्रह्मशब्दार्थत्वं न सम्भवति परशब्दार्थोऽपि निरवग्रहमहत्वमेव । निरवग्रहमहत्वं च गुणभूयिष्ठत्वदोषशून्यत्वोभयलिङ्गरूपम् । एवं च परस्य सदो

षत्वे ब्रह्मशब्दार्थत्वं न सम्भवतीति शङ्कापर्यावसानम् | ब्रह्मशब्दार्थ: उभयलिङ्गरूप इति ‘ब्रह्मशब्देन चस्वभावतो

निरस्तनिखिलदोषः अनवधिकातिशयासङ्ख्येयकल्याणगुणः पुरुषोत्तमोऽभिधीयते’ इति भाष्यसूक्तावेव स्फुटः। परमते उभयलिङ्गं निर्विशेषत्वसविशेषत्वरूपं विवक्षितमित्यत्र न किंचिन्नियामकं पश्यामः, अत: उभयलिङ्गं प्रागुक्तरूपमेव विव क्षितम् । अत्र सूत्रे अन्तर्यामिणः परशब्दार्थत्वसिद्धौ तत्तच्छरीरसम्बन्धावस्थाभेदेन दोषशङ्कायां अन्तर्यामिब्राह्मणे प्रति

पर्यायं’अमन्तयाम्यमृतः’ इत्युक्त्वा दोषाभाववचनेन न दोषसम्भव इति उत्तरसूत्रे प्रतिपाद्यते । अत्र सूत्रे अवस्थामे

अरूपवदेवहि तत्प्रधा नत्वात् ’ (३.२.५.१४) ‘ प्रकृतैतावत्त्वंहि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः’ इति सूत्रद्वये• वरसम्मतार्थ: नविवक्षितः इति प्रांगेव (६६०-६५२.पु)निरूपितम् । अवशिष्टसूत्रेषु परसम्मतार्थो न विवक्षित इत्युत्तरत्र विवेचयिष्यते ॥

देन दोषवत्त्वशङ्कायां ‘ अप्रत्येक मतद्वचनात् ’ इत्यस्यापि स्वरसतः प्रतीयमानएवार्थो वक्ष्यते ।

मायामात्रंत्वितिचेत्यादि । अत्र मायाशब्दः न मिथ्यावचनः तद्ब्राहकप्रमाणावरहात् मायाऽविद्याविभागवादि "

विचारपरभाष्यसूक्तिविचारावसरे गुरुचन्द्रिकादिपर्यालोचनया मायाशब्दस्य न मिथ्यार्थकत्वमिति स्थापयिष्यते।

सन्ध्ये

'

जरदद्वेतिभिः मायाशब्दस्य न मिथ्यार्थकत्वम् सत्येष्वेव मायाशब्दप्रयोगादित्युक्तम्, मन्त्रौषधादिरेव माया इत्यभ्युप गम्यत इति विवरण एवं स्पष्टमुक्त्या मायाशब्दस्य मिथ्यार्थकत्वे संप्रतिपत्तिविरहाच्च । अस्मिन्नेवाधिकरणे मायाशब्द

सिद्धान्ते ‘मायामात्रंतु ’ इति सूत्रार्थ: गीतावचनार्थोपक्रमश्च

६९९

श्रीभाष्यम्

इति यदभिहितम् । तदसत् ‘योमामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।’ (गी.१०.अ.३) स

‘मत्स्थानि सर्वभूतानि नचाहं तेप्चवस्थितः । नच मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमै श्वरम् ॥ भूतभृन्नच भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः । (९.अ. ४.५) श्रुतप्रकाशिका

स्मृतिपुराणयोरपि परोद।हृतवचनानां पूर्वापरपर्यालोचनया सविशेषपरत्वमुपपाद्यत । यथा लौकिकप्रमाणश्रुतिविरुद्धानर्थान्नेदं

शास्त्रं प्रतिपादयति एवमेव पूर्वापरवाक्यविरुद्धमप्यर्थं न स्मृतिपुराणानि प्रतिपादयितुं शक्नुवन्तीति भावः ॥ परेण सर्वस्याप्याविद्यिकत्वाविशेषेण स्वाभाविकवक्तृवैषम्यानभ्युपगमादद्वैतस्पष्टताभ्रमाच्च पूर्वं पुराणवचनान्युप न्यस्य पश्चाद्भगवद्गीतावचनान्युदाहृतानि । अत्रतु स्वाभाविकवक्तृवैषभ्याभ्युपगमादनन्तगुणविभूतिमत्त्वस्त्र स्पष्टतया च

भगवद्गीतावचनानि पूर्वमुपन्यस्य पश्चात्पुराणवचनानि प्रदर्श्यन्ते । अतस्स्मृतिपुराणयोरिन्युक्तम् । परेण स्वोदाहृतवचन प्रतिपाद्यतया योऽर्थोऽभिहितः तद्विपरीतार्थपरत्वेन स्पष्टतमानि वचनानि प्रथमं प्रदर्श्यन्ते पश्चात्तदविरोधेन परोक्तव चनानामर्थप्रतिपादनार्थम्। योमामिति । अत्राजमिति पदेनाचित्संसृष्टच्चेतनव्यावृत्तिः, अनादिमिति मुक्तव्यावृत्तिः,

तस्याजत्वंह्यादिमत्, लोकमहेश्वरमिति नित्यमुक्तव्यावृत्तिः । लोक्यत इति लोकः प्रमाणसिद्धत्रिविधचेतनाचेतनवर्गः ।

अत्रोत्तरा(र्धा)र्घोऽप्यनुसन्धेयतयाऽभिप्रेतः असम्मूढस्समर्त्येष्विति चेतनाचेतनविलक्षणत्वेन जानन्नसम्मूढ इति कथनात् । सर्ववै क्षण्यं तात्त्विकमित्युक्तं भवतीत्यभिप्रायः धारकत्वादिभिर्वैलक्षण्यं वैशद्यार्थमुपादत्ते मत्स्थानीति ॥ गूढार्थसंग्रहः

सृष्टिराहि’ इति पूर्वपक्षसूत्रे ’ तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति’ इत्यादिषु’योनेश्शरीरं’ इत्यन्तेषु सूत्रेषु जीवस्य प्रस्तुततया सृष्टेज

वकर्तृकत्वमेव विवक्षितम् । ‘मायामात्रंतु ’ इति सिद्धान्तसूत्रे ‘पराभिध्यानात्त’ इति उत्तरसूत्रात् परामिध्यानादित्याकृ प्यते

। तुशब्द: जीवकर्तृत्वव्यावृत्यर्थः, तत्र अनभिव्यक्तस्वरूपत्वं हेतुः मायामात्रमिति हेतुगर्भाविशेषणम् सन्ध्ये सृष्टिः

पराभिध्यानान्मायामात्रत्वात् आश्चर्यरूपत्वादित्यर्थः । यथा जाग्रत्कालिक प ् र प ञ ् च स ृ ष ् ट ि ः आश्चर्यरूपत्वात् परमपुरुषकर्तृका, तथैव स्वामार्थसृष्टिरप्याश्चर्यरूपत्वात्परमपुरुषकर्तृकेत्यर्थ: । आश्चर्यरूपतामेव प्रतिपादयति ‘न तत्र रथा न रथयोगा’ इत्यादिश्रुतिः अयमर्थः वेदान्तदीपे स्फुटं वक्ष्यते । अतः स्वाप्नाथीनां पारमार्थिकत्वमेवात्र विवक्षितमिति भावः ॥

‘अत्रोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् ’ (म.भा.आ.प. २७९) इति पञ्चमवेदौपनिषत्वेन प्रसिद्धिं साक्षाद्भ गवदतारकृष्णोपदेशरूपत्त्रं च अभिप्रेत्य पुराणबचनेभ्यः प्राक् गीतावचनमुपादत्ते योमामजमनादिंचेत्यादि । ‘असम्मू

दस्समर्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते’ इत्येतदुत्तरार्धे अमूढः इति शब्दं विहाय असम्मूढ इति शब्दप्रयोगः अर्थावशेषमभिप्रेत्य ।

समित्येकीकारे जीवब्रह्माभेदज्ञानविरहः अत्र विवक्षितः । नच मत्स्थानि भूतानि इत्यादि । परैः सर्वभूतानि तत्वतः न मप्तरे्तसइत्याशयेन ्थानिइत्यर्थस्यात्र विवक्षितत्वेन भूतानां मिथ्यात्वमत्र अभिप्रेतमिति गीतातात्पर्य निर्णीयते । नायमर्थो गीताचार्याभि

• पश्य मे योगमैश्वरम् इत्याद्यनन्तरवाक्योपादानम् ॥

● भूतभृदिति । अत्र ‘मत्स्थानि सर्वभूतानि’ इत्यत्र उक्तं सर्वाधारत्वं सर्वाधारकत्वरूपमिति ‘भूतभृत् ’ इत्य

नेनप्रतिपादितम्। एतेन नच मत्स्थानि भूतानि ’ इत्यत्र भूतानां भगवद्वृत्तित्वस्य न निषेधः । अनन्तरं भूतभृ 6

८

७००

मत्तः परतरं नान्यत् ’ इति श्लोकार्थः

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् 6

अहं कृत्कास्य जगतः प्रभवः प्रळयस्तथा । मत्तःपतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनञ्जय ॥ मयि

सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ।’ (७.अ.६.७) ‘विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् । ’ (१०.अ.४२) ‘ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । श्रुतप्रकाशिका

अत्र शरीरलक्षणं सूचितं भवति । सर्वभूतानि मदायत्तस्थितीनि नाहं तदायत्तस्थितिरित्यर्थः । लोकदृष्टप्रकारेणं

नाहमाधारः अपितुं सङ्कल्पमात्रादित्याह-नचेति । निषेधस्य विहितव्यतिरिक्तविषयत्वादयमेवार्थः । योगमैश्वरम् ईश्व रासाधारणं सर्वशक्तियोगमित्यर्थः । नच मत्स्थानि इति धारकत्वपारमार्थ्यनिषेधश्चद्योगमैश्वर पश्येति विरुद्धं, मम भ्रान्ति

पश्येतिहि तदा वक्तव्यम् । योगमैश्वरमित्येतद्विवृण्वन् इममेवार्थमाह — भूतभृदिति । ममात्मा मम सङ्कल्प इत्यर्थः ।

आत्मशब्दोहि मतिबाची ‘ यत्नेऽर्केऽग्नौ मतावात्मा’ इति अतोऽत्र आत्मशब्दस्सङ्कल्परूपज्ञानवाची ममात्मा भूतभा वन इत्यनेन नच मत्स्थानि भूतानि इत्यस्यार्थः स्पष्टीकृतः भूतभावनः भूतानां सत्ताऽनुवर्तकः ॥

अर्वाचीनस्येश्वरस्यहि सगुणत्वमिति शङ्कायां कारणातिरिक्तवस्तुनिषेधप्रदर्शनार्थ लक्षणप्रदर्शनार्थं च जगत्कारण

त्वमाह–अहमिति । प्रभवः प्रळयश्चोक्तः स्थितिस्तु धारकत्वकथनेनसिद्धयतीति धारकत्वं विशिनष्टि मयीति । विष्ट

भ्याहमित्यनेन नियन्तृत्वमुक्तं विष्टभ्य - अधिष्ठाय एकांशेन सङ्कल्पैकदेशेन त (च्च शरीरि)च्छरीर)त्वलक्षणम् । योमामज ।

मित्यादिनाऽभिप्रेताचदाचिद्वैलक्षण्य कण्ठोक्तिं दर्शयति उत्तमइति पूर्वस्मिन्वचने क्षराक्षरशब्दोक्तौ बन्धमुक्तौ । कूटस्थ निर्विकारः ज्ञानसङ्कोच रूपविकाराभावान्मुक्तस्य कूटस्थशब्दः साधारणवाची वा सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवतीति मुक्ता गूढार्थसङ्ग्रहः

दिति सङ्कल्पेन भूतधारकत्वोत्त्या ‘प्रकृतैतावत्त्वंहि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः’ इति न्यायेन निषेधासम्भवात् ।

किंतु सङ्कल्पमन्तरा धारकत्वं भूतलादौ घटादिधारकत्वतुल्यतया बुद्धिस्थं यत् तस्यैव निषेधः । एतदनन्तरं ‘यथाकाशस्थितो नित्यं वायुस्सर्वत्रगो महान् । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ’ इत्यत्र सङ्कल्पमन्तराऽपि धारकदृष्टान्तो यद्याप प्रदर्शितः तथाऽपि नियतधारकत्वतात्पर्येण तदुक्तिः तेन च नियतधारकत्वमेव भगवतः न अनियतधारकत्वमि 6

[सम्भवतीति भावः ॥

an

र्याभिमतम् पूर्व ‘अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जीवभूतां ’ - इत्यत्र परशब्दस्य उत्कृष्टार्थकतया

गीताचा

• मत्तः परतरं नान्यदिति । अत्र अन्यपरतरशब्दद्वय प्रयोगेण आत्मव्यतिरिक्तस्य वस्तुसामान्यस्य इति स्फुटम् । परतरं परमार्थसत्यं ‘‘नच मत्स्थानि’ परमार्थतो नैव सन्ति इति मधुसूदनविवरणं

निषेधः

नच मत्स्थानि भूतानि ’ इत्यत्र निषेध न न

त्यर्थः प्रतिपादितः । तत्पर्यालोचनायां सङ्कल्पमन्तरा अनियतधारकत्वस्यापि

परतर

।

शब्दस्यापि उ त ् क ृ ष ् ट ा र ् थ क त ् व स ् य ै व य ु क ् त ् व ा त ् । अनन्तरं ' मयि सर्वमिदं प ् र ो त ं स ू त ् र े माणगणा इव ' इत्यत्र ‘यथाकाशस्थितो नित्यम्’ इत्यत्र च दृष्टान्तानुसारेण स्वसमानसत्ताकवस्तुधारकत्वस्यैव प्रतिपादनेन तद्विरोधाच्च । विष्टभ्याम्इत्यत्र

सङ्कल्पेन धारकत्वं स्पष्टमुक्तम् । त्रयोदशे क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि इत्यत्र जीवब्रह्माभेदो न विवक्षितः ।पञ्चदशेतद्भे दस्य रफुटमुक्तरित्याह– उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः इत्यादिना ॥

’ यो लोकत्रयमाविश्य ’ इति श्लोकार्थः

७०१

श्रीभाष्यम् यो लोकत्रयमाविश्य विभर्त्यव्यय ईश्वरः ।

श्रुतप्रकाशिका

लन उभयविभूतिसाधारणत्वात् कूटस्थत्वम् | परमात्मेत्युदाहृत इत्यनेन ‘परमात्मा व्यवस्थितः’ इत्येतद्वाक्यान्वितो नारायणानुवाकस्स्मारितः ॥

अक्षरादपिचोत्तमः इत्यनेन च तत्रैवहि ‘सोऽक्षरः परमस्वराट्’ इत्युक्तम्, ज्ञानसङ्कोच रूपक्षरणाभावादक्षरो मुक्तः॰। स्वराट् स्वतन्त्रः अकर्मवश्यः परम: जीवगतावस्था स्वतः परमुत्कृष्टावस्थान्तराभावापारम्यं सर्वाणीति पदं ब्रह्म

शिवाद्यभिप्रायम्। तस्मिन्ननुवाकेहि ‘सब्रह्मा सशिवस्सेन्द्रस्सोक्षरः परमस्स्वराद्’ इति बद्धमुक्तजीववाचिपदैस्समा

नाधिकृतैर्मंगबानुक्तः। तत्र ‘विश्वमेवेदं पुरुषः’ इति च सामानाधिकरण्यं श्रूयते । सामानाधिकरण्यहेतुश्च तस्मि ननुवाके स्पष्ट: ‘ तद्विश्वमुपजीवति पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम् ’ ’ व्याप्य नारायणस्स्थितः’ इति च वाक्यजाते धार्यत्व धारकत्वानियन्तृत्व नियाम्यत्व शेषित्वशेषत्व व्याप्यत्वव्यापकत्वादिकमेव सामानाधिकरण्यनिबन्धनं नतु (द्रव्ये) तदै) क्यमिति स्पष्टम् ॥ तदत्राप्युच्यते—आविश्येति व्याप्य नारायणस्स्थितः इत्यस्यार्थ उक्तः । पतिं विश्वस्येत्यस्यार्थः ईश्वरशब्देनोक्तः

ईश्वरशब्दोहि शेषिवाचकः अतएवहि ‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्’ इत्यत्र पत्यन्तरराहित्यविवक्षायामामेश्वरमित्युक्तम् । ‘तद्विश्वमुपजीवति’ इत्यस्यार्थो बिभर्तीत्युक्तः । तथा ‘व्यापनाद्भरणात्स्वाम्यादन्यः पञ्चदशोदितः । ’ इति ॥— 6

‘योमामेवमसम्मूढः:’ इति कृत्स्नवैलक्षण्यज्ञानवतोऽसम्मूढत्वमुक्तम् । ‘इति गुह्यतमं शास्त्रम्’ इति तस्त्रार्थस्य गुह्य तमत्वमुक्तम् । अतोऽस्मिन्नर्थे तात्पर्यमिति स्पष्टम् ॥

पुरुषोत्तमशब्दस्य समासासाधुत्वमाशङ्कनीयम् नागोत्तमादि च सिद्धं भवतीति महाभाष्यवचनात् पाणिनिव

पुरुषोत्तमशब्द निर्वाहकृतामृषीणामाप्ततमत्वाच्च, पुरुषोत्तम इति च पञ्चमीसमासो वा अक्षरादपि चोत्तम इति ह्युक्तम् पूर्वनिपातस्तु सामानाधिकरण्यविवक्षायामेव नेतु तदविवक्षायामपीति नानुशासनविरोधशङ्काप्रसङ्गः । एवमेभिर्वचनैः

चिदचिलक्षण्यस्य प्रतिपादितत्वात् क्षेत्रज्ञंचापि मां विद्धि इत्यादेः तदविरोधेनाथ वर्णनीयः । यो लोकत्रयमा

विश्य बिभर्ति इत्यादिना कृत्स्नस्य भगवच्छेषत्व धार्यत्व नियाम्यत्व व्याप्यत्व शरीरत्वादेविहितत्वात् तस्य च निषेधु मयुक्तत्वात् न तदस्ति विना यत्स्यात् इत्यादिना अतदात्मकस्य नास्तित्वमुच्यते | अविनाभावशब्दस्य मिथ्यात्वत्वेन प्रसिद्ध्यभावाच्च तथाऽभ्युपेत्यमित्यभिप्रायः। विनाशब्दोहि सम्बन्धविरहपरः अविनाभावशब्दस्य सम्बन्धनियमवाचित्वात् "

गूढार्थसंग्रह:

‘वेत्तासि वेद्यं च परंच धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूपम्’(गी. ११.३८) इत्यत्र व्याप्ति: अपृथसिद्धिपर्यवसिता

सामानाधिकरण्यमूलमित्युक्तम्। अत्रैव पूर्वार्धे’देवेश’ इत्यादौ नियन्तृत्वादेः प्रतिपादनेन नियन्तृत्वादिसंवलिताऽपि सासर्व:शरीरशरीरिभावादि पर्यवसिता सामानाधिकरण्यनिदानमित्यपि विवक्षितम् । अयमेवार्थ: ’ सर्व समाप्नोषि ततोऽसि ' १ (११.४०) इत्यत्र समित्युपसर्गेण नियमनाद्यर्थस्यापि प्रतीत्या सामानाधिकरण्यमूलतया विवक्षित इति प्रतीयते ।

प्राक् सामानाधिकरण्यनिमित्तत्वेनोक्तमेव ‘क्षेत्रज्ञंचापि मां विद्धि ’ इत्यत्रापि सामानाधिकरण्यनिमित्तत्वेन गीताचार्यस्य

विवक्षितम्। जीवपरमात्मभेदे जीवपरमात्माभेदवाक्यानां अर्थबाघशङ्कायां प्रागुक्तमेवाभेद निर्देशनिदानं सूचयन् जीवपरमात्म भेदंस्थापयति यो लोकत्रयमाविश्येत्यादिना ।

विष्णुपुराणवचनार्थोपक्रमः

७०२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपिचोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ।’

(गी.१५.अ.१७.१८) ‘ ससर्वभूतप्रकृतिं विकारान् गुणादिदोषांश्च मुने व्यतीतः। अतीतस

र्वावणोऽखिलात्मा तेनास्तृतं यद्भुवनान्तराळे ।

श्रुतप्रकाशिका

अथ पुराणबचनान्युपन्यस्यन्ते तत्र ‘प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यस्य वचनस्यार्थं व्याचिख्यासुस्तदुपयोगित्वेन तदुः

पक्रमोपसंहारयोः सविशेषपरत्वं दर्शयिष्यन् उपक्रमवाक्यान्युपादत्ते । संसर्वेति । तत्र प्रथमग्रन्थो हेयप्रत्यनीकत्वपरः

•

सर्वभूतिप्रकृतिं CHAN प्रधानं विकारान् महदादीन् गुणादिदोषान् सत्वरजस्तमोहेतुकान् दोषान् ते दोषा: क्लेशादयः । व्यतीतः विशेषेणातीतः नियमेन ( अ)तत्परवशतया सम्बन्धान इत्यर्थः । अतीतसर्वावरणः आवरणं प्रकृतिसम्बन्ध कर्मवासनाद तत्सर्वमतीतं येन स इत्यर्थः ॥

यद्वा सर्वविषयज्ञानावरणं सर्वावरणम् । सर्वविषयज्ञान सङ्कोचातीत इत्यर्थः । ज्ञानगुणशक्त्यादि सर्वगुणसङ्कोचका

तीत इति वाऽर्थ: अखिलात्मत्वं विवृणोति तेनेति नतु मृदात्मको घट इतिवदित्यर्थः भुवनान्तराळे उभयविभूत्यन्तरे गूढार्थसंग्रहः

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमित्यादि । अत्र ‘अक्षरादपिचोत्तमः’ इत्यत्र ( अक्षरात्परतःपरः ’ इति श्रुतौ च अक्षर

शब्द: मुक्तजीवपर: गीतायां ’ कूटस्थोऽक्षरः’ इत्युक्तेः । ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्युत्तरश्रुतौ

परादित्यत्र नामरूपाद्विमुक्त एव विवक्षितं इति ’ अक्षरात्परतः परः ’ इत्यत्रापि परतोऽक्षरादिति योजनया स एवार्थो वि

क्षित इति गीताचार्यस्याशय: । विस्तरस्तु भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटे द्रष्टव्यः ॥

अत्र

मम् । पस ुर षोत् म इतसर्वविद्भजति ि मां । ‘उत्तमसर्वभावेन ःपुर षःभारत ’’ ’ अकइति ्षरादपुरुषोत्तमशब्द पश्लोके िचोत’ ्तमः’ असमूढ इ’ ति पूर्इत्यत्र व ाक्यद्वयानुसारेण जीवब्रहमाभेदोित इत्यर्थ:पूर्व ा

यौगिकः अयमर्थः गीताभाष्ये (शं) गीताविवरण (मधुसूदनकृते) च स्फुट: विष्णुसहस्रनामभाष्ये (शं) ‘अक्षरादपि ।

चोत्तमः’ इति गीताऽनुसारेण पञ्चमीसमासो विवक्षित इति पुरुषोत्तमनामविवरणे व्यक्तम् । अत्र अक्षरशब्दस्य मुक्त परत्वेन मुक्तवैलक्षण्यं परब्रह्मणि विवक्षितमिति भगवत आशयः । एतदनन्तरं ’ यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्त

यानुसात् । शङ्कराचार्यैः सूत्रभाष्यादौ विष्णुपुराणवचनानामनुपादानेऽपि सनत्सुजातीयसहस्रनामभाष्ययोःस्वसम्म एतत्पु राणवचनान्युदाहृतानि । एवं (पं. पा) विवरणकारै: ‘विभेदजनके ज्ञाने’ इत्यादिवचनोदाहरणेन विष्णुपुराणे ताद्वैतमेव विवक्षितमिति साधितम् विष्णुपुराणे निर्विशेषाद्वैतसाधकवाक्यानि बहूनि वर्तन्ते इति शङ्कायां तत्पुरा णस्य सविशेषपरब्रह्मविषयत्वं साधयितुं तद्वचनान्युपादत्ते स सर्वभूतिप्रकृतिं विकारानित्यादिना ॥

षकल्याणगुणाकरवस्तुज्ञानस्यैव ज्ञानत्वं अन्यज्ञानस्याज्ञानत्वं प्रतिपादयतां वाक्यानां प्रथमत उपादानम् । स इति ।

इति

भगवच्छन्दवाच्योऽर्थः परं ब्रह्म वासुदेवरूपं पूर्वमुक्त मिति तस्यैव तच्छन्देन परामर्श: । समस्तकल्याणगुणात्मक आच्छादने ’ इतिधातु;

वक्ष्यमाणानुसारेण गुणादीत्यत्र सत्वरजस्तमोगुणा एव विवक्षिताः । तेनास्तृतमिति । ‘स्तृञ्

[ जिज्ञासा १-१-१ ‘समस्तकल्याणगुणात्मकः’ ‘ इच्छागृहीतामिमतोरुदेहः’ ‘तेजे।चलॆश्वर्य’ इत्यादेरर्थः

७० ३

श्रीभाष्यम्

’ समस्तकल्याणगुणात्मकोऽसौ स्वशक्तिलेशाद्धृतभूतसर्गः । इच्छागृहीताभिमतोरुदेहस्सं साधिताशेषजगद्धितोऽसौ ॥ तेजोबलैश्वर्य महावबोधसुवीर्यशक्तयादिगुणैकराशिः । परः

पराणां सकला न यत्र केशादयस्सन्ति परावरेशे ॥ ’ (वि.पु.६.अं.५.अ.८३-८४-८५) श्रुतप्रकाशिका

अथ दिव्यात्मस्वरूपस्य मङ्गलकतानत्वंमाह — समस्तेति समस्तकल्याणगुणात्मक इति कल्याणगुणवत्त्वमुच्यतेचेत् तदा आत्मशब्दस्वभाववाचीस्यात् । एवं सङ्क्षितार्थस्य तेजोवलैश्वर्येत्यादिना विस्तरःक्रियत इति (विभाग:) निर्वाह:) अस्मा

।

दपि निर्वाहात् दिव्यात्मस्वरूपपरत्वं युक्तम् अपेक्षितविधेरनपेक्षितविधानं दुर्बलमिति न्यायात् तदा कल्याणशब्दो भावप्रधानः समस्तकल्याणत्वं गुणस्वभावो मस्ताः । यथा ‘व्येकयोर्द्विवचनैकवचने’ इति

सूत्रस्यव्येकथोरिति पदं द्वित्वपर व्याख्यातम् । अन्यथा द्व्येकेष्विति वाच्यम्; नतु व्येकयोरिति तच्च भावप्रधान निर्देशस्य साधुत्वज्ञापनाय कृतं तत एवाह ‘गुणास्सत्यज्ञानप्रभृतयः’ इत्यभियुक्तैरुक्तं समस्तफल्याणगुण आत्मा धर्मि स्वरूपं यस्य सः समस्तकल्याणगुणात्मकः । बहुव्रीहिरौपचारिकश्शिलापुत्रकस्य शरीरमिति निर्देशवत् | दिव्यात्मस्वरूपमेव स्तौति स्वशक्तीति स्वर्गद्वतःसामर्थ्य स्वगुणळवधृतभूतजात

इत्यर्थः । भूतसर्गः भूतसमूहः । यद्वा सृजतइति सर्गः, कार्यवस्तुजातमित्यर्थः । अभिप्रायविशेषेण षाड्गुण्यं पश्चाद्व

श्यन् प्रथमं दिव्यविग्रहवत्वमाह - इच्छेति; अभिमतत्वं अभिमत्यर्हत्वं स्वानुरूपत्वमिति यावत् । अर्थिं निष्ठा यथा गूढार्थसंग्रह:

‘छादयामि जगत्सर्वम् ’ (मोक्षधर्म. ३५०-४१) इति वासुदेवशब्द निर्वचनानुसारेण ‘वस आच्छादने ’ इति धातुनिष्पन्न वासुदेवशब्दथि: एतेन दर्शितः । समस्तकल्याणगुणात्मक इति ॥ एतावता ‘ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य’ इत्यादिना प्रागुक्तभगवच्छब्दवाच्यार्थ उक्तः Sunday । इत्यत्रकल्याणशब्दोपादानेन ‘विनाहेयैर्गुणादिमि’ रिति पूर्वमुक्त्या च सगुणनिर्गुणश्रुत्योः विषयविभाग: प्रदर्शितो–भवति ।निर्गुणश्रुतेः पूर्व परत्र च ’ ज्ञःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इत्यत्र गुणी प्रशस्तगुणवानित्यर्थः इति इनिन्प्रत्य 6

समस्तकल्याणगुणात्मक

यार्थप्राशस्त्यमपि कल्याणत्वरूपमिति बोधितम् । ’ इच्छागृहीताभिमतोरुद्देह: ’ इत्यनेन शरीरनिषेधकश्रुतीनां कर्मकृतश रीरनिषेधपरत्वं बोधितं भवति ॥

संसाधिताशेषजगद्धित इति । गीताभाष्ये च अस्मदादीनामपि समाश्रयणीयत्वायावतीर्योय सकलमनुजनन

विषयतां गतः परावरनिखिलजन मनोनयनहारिदिव्यचेष्टितानि क ु र ् व न ् अनवधिकदयासौहार्दानुरागगर्भावलोकनालापामृतैः विश्वमाप्याययन् निरतिशयसौन्दर्यसैौश।ल्यादिगुणगगाविष्कारेण अक्रूरमालाकारादीन् परमभागवतान् कृत्वा’ इत्यादौ ‘परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥’ इति गीतोक्तप्रयोजनप्र

’ मांहि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ १:

देतिगीतोक्तसमाश्रयणं इच्छागृहीताभिमतदिव्यविग्रहाभावे न घटते त ्सत्व एव सम्भवतीति निरूपितम् । परवासुदे वासाधारणान् तद्दिव्यविग्रहव्यङ्गयान् ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श ् र य त े स्वाभाविकी ज ् ञ ा न ब ल क ् र ि य ा च ' इति श ् र ु त ि व ि व क ् ष ि तान्गुणान् दर्शयति तेजो बलैश्वर्येत्यादिना |

a.

‘स ईश्वर: ’ ’ तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम्’ इत्यन्तश्लोकार्थः

‫لاه قا‬

L जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

स ईश्वरो व्यष्टिसमष्टिरूपोऽव्यक्तरूपः प्रकटस्वरूपः | सर्वश्वरः सर्वहक्सर्ववेत्ता समस्त

शक्तिः परमेश्वराख्यः ॥ संज्ञायते येन तदस्तदोषं शुद्धं परं निर्मलमेकरूपम् । सन्दश्यते वाऽप्यधिगम्यते वा तत् ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् ॥ ’ (वि.पु.६.५.८६-८७) श्रुतप्रकाशिका

।

‘अदृष्टो द्रष्टा अश्रुतः श्रोता’ इति तत्र ह्यार्थीयः क्तः अद्रेश्यमग्राह्यामित्याद्यैकार्थ्यात् । अभिमतस्याननुरूपत्वम

नुरूपस्यानभिमतत्वं च लोके दृश्यते तद्व्यावृत्यर्थमिच्छागृहीताभिमतशब्दौ । निरुपपदेच्छाशब्दो नित्येच्छाया अवतार समयजन्येच्छायाश्च साधारण: असङ्कोचात् ॥

अथावतारद्वारेण साध्यं विग्रहप्रयोजनमाह - संसाधितेति ; अथ षाड्गुण्यवत्तामाह - तेज इति; नात्र क्रमवि र्यो महाशक्तिमहाद्युतिः ॥’ इति यथा ‘प्रकृष्टं विज्ञानं बलमतुलम्’ इत्यादि । सुशब्देन तेषां मङ्गलत्वच्यते । एवं स्वरूपतो विग्रहतो गुणतश्च पर इत्याह परइति । गुणादिदोषानित्यत्र दोषशब्दार्थ विवृणोति न यत्रेति । क्लेशादयः, आशयः

क्लेशकर्मविपाकाशयाः अविद्यास्मिता रागद्वेषाभिनिवेशा: क्लेशा: कर्म पुण्यापुण्यात्मकं जात्यायुर्भोगाविपाकाः,

वासना संस्कार: ‘क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः’ इति योगसूत्रं स्मारयति सANA ईश्वरइति । योग शास्त्रादपि वेदान्तार्थस्य वैषम्यमाह-व्यष्टीति ॥

(( कार्यकार पूर्वदश्रुत्यर्थ उक्तः अथैक्यश्रुतिनिर्वाहार्थं घटकश्रुत्यर्थ उच्यते व्यष्टीति व्यष्टिसमष्टिशब्दाभ्यां

ईश्वर:

भावा)वस्थचेतनवर्ग उच्यते रूपं शरीरं स्वरूपं स्वासाधारणं शरीरम् । शरीरलक्षणं सूचयति सर्वेश्वरइति । जाना नियन्ता अनेन नियाम्यत्वं शरीरत्वं सिद्धम् । नियाम्यविशेषोहि शरीरं सर्वदृक्सर्ववेत्ता स्वरूपतः प्रकारतश्च सर्वसर्ववेत्ता

तीत्यर्थः । यद्वा ‘विश्वतश्चक्षुः’ इत्यादिश्रुतिप्रक्रियया सर्वतोहग्भवन् सर्वे वेत्तीत्यर्थः । यद्वा सर्वेषां दृक् इत्यर्थः च ‘चक्षुर्देवानामुतमर्त्यानाम्’ इति श्रुतेः चक्षुः ज्ञानप्रदः । सबै विन्दतीति वा सर्ववेत्ता अवाप्तसमस्तकामा

समस्तशक्तिः शक्तिः कार्योपयोग्यपृथक्सिद्धविशेषणम् उक्तप्रकारेण सर्वशरीरकत्वात् अस्य सर्वमपृथक्सिद्धविशेषणमित्यर्थः। परमेश्वराख्यइति परमशब्देन (अनन्येश्वरत्वं सिद्धं) अन्येश्वरत्वं निषिद्धं) परोमा यस्येतिहि परमः ॥ एवंविधेश्वरविषयज्ञानस्यैवापगोपायवेदनत्वमाह– संज्ञायतइति । स ज्ञायत इति पाठे अस्तदोषमित्यादिब्रह्मवि

शेषणं येन शास्त्रजन्यज्ञानेन विज्ञायते । येनोपासनात्मकेन संदृश्यते । येन परभक्तिरूपेणानुभवरूपेण प्राप्यते अनुभूयत इत्यर्थः ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

संज्ञायते (सज्ञायत) इत्यादि । अत्र ज्ञायते6 संदृश्यत अधिगम्यते इतिवेद पदै: ’ येनाक्षरं पुरुषं त्येवात्मानं व्यायथ’ ‘ तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति '

’’ ओमि विद्ये

इति श्रुत्यर्थ वेदितव्ये ’ यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यादिमुण्डकश्रुअथत्यर्थस्पराय ष ्ययाठांशे तदक्षरमधिगम्यते’ एव विशदतरमुपपादनात् । एतेनउक्तः’अथ। परायथा

तदक्षरम्’ इ त ् य त ् र ा प ि ‘प ् र ा क ृ त ा न ् हेयगुणान् प ् र त ि ष ि ध ् य न ि त ् य त ् व व ि भ ु त ् व स ू क ् ष ् म त ् व सर्वगतत्वाब्ययत्वभूतयोनित्व स ा र ् व इ य ा द ि कल्याणगुणयोगः परस्य ब्रह्मणः प्रतिपादित इति प्रागुक्तार्थ: विष्णुपुराणैतद्वचनोपबृंहणानुरोधेन स्थापितो भवति ॥

७०५

(वि.पु) वाच्यस्य गुणवतः परब्रह्मत्वम् श्रीभाष्यम्

।

‘शुद्धे महाविभूत्यास्ये परे ब्रह्मणि शब्यते मैत्रेय भगवच्छन्दस्सर्वकारणकारणे ॥ (६.अं

५.अ.७२) संभर्तेति तथा भर्ता भकारोऽर्थद्वयान्वितः । नेता गमयिता स्रष्टा गकारार्थस्तथा श्रुतप्रकाशिका

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥

इति वचनात् । स ज्ञायत इति पाठे अस्तदोषमित्यादिब्रह्मज्ञानविशेषणं ‘अर्थेनैव विशेषोहि निराकारतया घियाम्’

इति (न्याया)वचना) त् । ज्ञानस्यास्तदोषत्वादिकं विषयद्वारा अस्तदोषमिति दोषास्पदाचिद्विषयज्ञानाद्व्यावृत्तिः । शुद्ध मिति ‘अशुद्धास्ते समस्तास्तु’ इत्यायुक्त कर्मवश्याशुद्धबद्धजीवविषयज्ञानाद्व्यावृत्तिः परं निर्मलं अत्यन्तनिर्मलम् । वृत्तिः । अनया दिशा ब्रह्मविशेषणत्वेऽपि व्यावृत्तिर्द्रष्टव्या । ब्रह्मविशेषणत्वे एकरूपमित्याश्रयणीयत्वोपयोगिविशेषणं

च भवति : स्थिरस्वभावं आश्रितसंरक्षणादिप्रतिज्ञायां दृढतरमित्यर्थः । अज्ञानं मोक्षोपायज्ञानादन्यत्तद्विरोधि वा ‘सा

विद्या या विमुक्तये’ इति वचनात् । यद्वा अज्ञानं ज्ञानाभावः ब्रह्मपर्यन्तत्वाभावेन अयथावस्थितवस्तुविषयत्वात् ।

ब्रह्मविशेषणत्वे एकवाक्यं ज्ञानविशेषणत्वे वाक्यद्वयं ‘प्रत्यस्तमित’ इत्यादिश्लोके प्रत्यस्तमितभेदं हृदि निधाय सविशे पत्वे वचनानि दर्शितानि अथागोचरं वचसामित्येतद्व्याचिख्यासया शब्दगोचरत्वे वचनानि दर्शयति शुद्धइत्यादिना ॥ तत्र : अशब्दगोचरस्य’ इत्यादिके पूर्व श्लोके मुक्तात्मनि भगवच्छन्द औपचारिक इत्युक्तम्,

तत्कथमित्यपेक्षायां

मुक्तात्मव्यावर्तकं भगवच्छन्द प्रवृत्तिनिमित्तमाह - शुद्धइति यत्र प्रवृत्तिनिमित्तपौष्कल्यं तत्रैवहि मुख्यत्वं नान्यत्रेति

भावः। शुद्धे ‘सिद्धे शब्दार्थसम्बन्धः’ इत्यत्रसिद्धशब्दवत् शुद्धशब्दोऽवधारणगर्भ: शुद्ध एव नित्यशुद्धइत्यर्थः

‘अब्भक्षो वायुभक्षः’ इतिवत् सिद्धशब्दस्यावधरणगर्भत्वात् सिद्धशब्दो नित्यपरत्वेन व्याख्यातः तद्वत् । अनेन

नित्यशुद्धत्वेन सकलचेतनव्यावृत्ति: नित्यसिद्धानामपि नित्यशुद्धत्वस्य भगवन्नित्येच्छायत्तत्वात् महाविभूत्याख्ये विभूति भूतस्य महाविभूतित्वायोगात् उभयविभूतिशेषित्वं समस्तचेतनव्यावर्तकम् । परे ब्रह्मणीत्यनेन च चेतनव्यावृत्तिस्सिद्धा

अपरात्माहि केवलब्रह्मशब्देनोक्तः ‘अशब्दगोचरस्यापि तस्य वै ब्रह्मणो द्विज’ इति ।

6

उत्तरत्रतु परब्रह्मभूतस्य

१

इतिहि

६ परमात्मा वक्ष्यते । प्रदेशान्तरेऽपि परब्रह्मशब्दः परमात्मपर एव दृश्यते । अतो परमात्मव्याच्यर्थ महाविभूत्याख्ये

परेब्रह्मणीत्युक्तम् । सर्वकारणकारणत्वं च भगवत एव जगद्व्यापारविरहितोहि मुक्तात्मा । एवमुक्तप्रवृत्तिनिमित्तपोषक ल्यात्सर्वेश्वरे एव भगवच्छब्दो मुख्यवृत्तः नान्यत्रेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रह: भवति

एतावतानिर्दोषत्वकल्याणगुणाकरत्वाभ्यां निरवग्रहमहान् ज्ञानादिषड्गुणोपेतः परवासुदेव एव ज्ञेयः इति निर्णतं । अथ गुणशून्यस्य लक्ष्यस्य च न परब्रह्मत्वं किंतु भगवच्छन्दवाच्यस्य ज्ञानादिषड्गुणवत एव परब्रह्मत्वमिति

तत्पूर्ववचनैःसाधयति शुद्धे महाविभूत्याख्ये इत्यादिना । ‘महाविभूत्याख्ये’ इत्यत्र महती विभूति: यस्य सः महाविभूति: महाविभूतिरिति आख्या वाचकः शब्दः यस्य तत् महाविभूत्याख्यं महाविभूतिशब्दवाच्यमित्यर्थः । परे

झणिइत्यनेन महाविभूतिशब्दवाच्यस्यैव परब्रह्मत्वं प्रतिपादितम् । तच सर्वकारणकारणमेव अत्र ‘सर्वव्यापी स 3

89

७०६

[ जिज्ञासा १-१-१

‘शुद्धे महाविभूत्याख्ये’ इत्यादेः श्वताश्वतरश्रुत्युपबृंहणपरत्वम्

श्रीभाष्यम्

मुने । ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसरिश्रयः । ज्ञानवैराग्ययोश्चैव पण्णां भगइतीरणा |

वसन्ति तत्र भूतानि भूतात्मन्यखिलात्मनि ॥ सच भूतेष्वशेषेषु वकारार्थस्ततोऽव्ययः । श्रुतप्रकाशिका

इममर्थं विवृण्वन् अक्षरशस्समुदायतश्च भगवच्छब्दार्थमाह - संभर्तेत्यादिना । शुद्धत्वं विनाहेयैरिति विवृतम् |

भोग्यसम्पद्वाचकेनैश्वर्यस्य समग्रस्येति श्लोकस्थश्रीशब्देन भोगविभूतेः, सम्भरणायुक्त्या लीलाविभूतेश्चात्र दर्शितत्वान्महा विभूतित्वं विवृतम् । सर्वंकारणकारणत्वंचोपरि स्पष्टम् । अत एव ज्ञानशक्त्यादिभिश्च निरतिशयबृहत्वात्परब्रह्मत्वं स्फुटम् |

अतः उत्तरग्रन्थानां शुद्धइत्यादिश्लोकविवरणरूपत्वं युक्तम् । भश्च गश्च (भगश्च) वश्चेति विभज्यार्थ उच्यते । एतेषां पदानां तत्तद्धातुषु ‘अन्येष्वपि दृश्यते’ इति डप्रत्यये टिलेोपे च कृते एवं रूपं भवतीति भार्थमाह- समित्यर्धेन । संभर्ता संभरणं उपकरणसंविधानं प्रकृतिपुरुषकालान् कार्योत्पत्तियोग्यान् करोतीत्यर्थः । महदादिसृष्टिरण्डरूपकार्योत्पत्यु पयुक्ता संभरणमिति वा विवक्षिता । भर्ता स्वामी धारणस्य वकारवाच्यत्वात् । पोषकत्वस्य गावाच्यनेतृत्वान्तर्भावात्

अपेक्षितविघेरनपेश्चितविधानदौर्बल्याच्च स्वामित्वमिह विवक्षितम् ॥

यद्यपि प्रत्ययविशेषयुक्तस्य भरतेस्स्वामिनि रूदत्वम् । तथाऽपि पूर्वोक्त युक्ति सचिवार्षवचनबलाद्धातुमात्रस्यस्वामि JIK

वाचित्वं निश्रीयते इतिकरणेन संभर्तृत्वभर्तृत्वे प्रवृत्तिनिमित्ते निष्कृष्योच्यते । अतएवार्थद्वयान्वित इत्युक्तम्। उत्तरतु प्रवृत्तिनिमित्तत्रयेसत्यपि इतिकरणेन तेषामनिष्कृष्टत्वात्प्रवृत्तिनिमित्तत्रयविशिष्टो धर्म्येक एवार्थ उक्तः । RE

माह-नेतेति उपसर्गस्फुटीकृतानामर्थानां धातुलीनत्वादुद्गमयिता सङ्गमयितेत्येवंरूपपदानामर्थमाह - नेतेति । स्रष्टेत्यने नोद्गमयितृशब्दार्थ उक्त: । नेतेति गमयितृशब्दार्थ उक्त:, स्थितिकर्तेत्यर्थः । गमयितृशब्देन संगमयितृशब्दार्थ उक्तः । सच संहारः यथा ‘यस्मिन्निद्गसंच विचैति सर्वम्’ इत्यत्र व्येति समेतीति सर्गसंहारावुच्येते तद्वत् यद्वा कारणभूत

• स्वात्मानं गमयिता स्वस्मिन् कार्यवर्गस्य लयकर्तेत्यर्थः । उपसर्गाप्रयोगेऽप्यर्थानां धातुलीनत्वादेवं व्याख्यातं भगवा पराशरेण | अथ वकारव्याख्यानात्पूर्वमेव भकारगकारसमुदायस्यार्थमाह — ऐश्वर्यस्येति । समग्रशब्दस्सर्वत्रान्वेति ।परि च्छिन्नचतुर्मुखाद्यैश्वर्यादिव्यावृत्त्यर्थस्समग्रशब्दः । यश: गुणवत्ताप्रथा; श्रीः भोग्यसम्पत् वैराग्यं विरक्तिः परिपूर्णत्वा दनादरतेत्यर्थः। यथा ‘अवाक्यनादर ’ इति मतुप्प्रत्ययस्य प्रसिद्धार्थत्वात् न तद्व्याख्यातम् । अथ वकारार्थमाह वसन्तीति । ‘अन्येष्वपि दृश्यते’ इति डप्रत्ययस्यानेकार्थत्वात् अधिकरणे कर्तरि च व्युत्पत्तिः भूतात्मनि भूतानामा

।

—

गूढार्थसंग्रहः भगवान्’ (.

बहुधा

वे३.४) ‘क्षरन्त्वविद्यामृतं नु विद्या विद्या विद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः’ (वे. ५.१) एकैकं जालं

(५.३) सर्वादिशउर्ध्वमधच वतिर्यक् िकुर्वन्नासप्रकाशयन् ्मन्क्षेत्रे संहरत्येषदेवः। भ ू य स ् स ृ ष ् ट ् व ा पतयस्तथेशः सर्वाधिपत्यं कुरुते महात्मा भ्राजते यद्वनड्वान् । एवं स देवो भगवान् वरेण्यः योनिस्वभावानधितिष्ठत्येकः १पराऽस्य (५.४)शक्ति त गुह्योपनिषत्सु गूढं तद्ब्रह्मावेदयते ब्रह्मयोनिम् | ये पूर्व देवा ऋषयश्च तद्विदुः ते तन्मया अमृता

र्विविधैवसचश्रूयतभूतेष्वशेषेष्विति

े स्वाभाविकी ज्ञान।बलक’व्याप्य

्रियाच’नारायणस्थित

(६.८) इत्यादि

श

्

व

े

त

ा

श

्

व

त

र

श

्

श

्

र

ु

त

्

य

विशदीक्रियते

|

भगवान्’ इति श्रुत्यु वै बभूवुः

’ इति श्रुत्युक्तदिशा ’ सर्वव्यापी स

तसर्वव्यापित्वमत्र विवक्षितम् । ‘एवं स देवो भगवान्’ इत्यत्र देवशब्दश्श्रूयते, अतश्च वासुदेवः श्रुतौविवक्षितः

।

विष्णुपुराणवचनानां मुण्डकश्रुत्युपबृंहणत्वम्

७०७

श्रीभाष्यम्

ज्ञानशक्तिवलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः । भगवच्छन्दवाच्यानि विना हेयैर्गुणादिभिः । एव मेष महाशब्दो मैत्रेय भगवानिति । परमब्रह्मभूतस्य वासुदेवस्य नान्यगः ॥ ’ (वि.पु. ६.अं.५. अ.७३–७४–७५–७६–७९) ‘तत्र पूज्यपदार्थोक्ति परिभाषासमन्वितः । शब्दोऽयं नोपचारेण श्रुतप्रकाशिका

मनि अखिलशरीरके यद्वा - भूतशब्देन कार्यजातमुच्यते, तस्यात्मनि अखिलात्मनि कार्यानन्तर्भूतानां नित्यमुक्तानां

आत्मनीत्यर्थः ॥ अथ समुदायशक्तिविषयमर्थमाह – ज्ञानशक्तीति । पाठक्रमेतु ’ एवमेष’ इत्यादिश्लोकद्वयानन्तरं ‘ज्ञानशक्ति

बलैश्वर्य’ इत्यादिश्लोकः पठ्यते; तथाऽपि प्रवृत्तिनिमित्तवाचित्वसङ्गतिवशात् ‘एवमेष’ इत्यादिश्लोकद्वयात्पूर्व

‘ज्ञानशक्ति’ इत्यादिश्लोक इह उपात्तः । ‘उत्पत्तिं प्रलयं चैव’ इत्यादिश्लोकस्य प्रस्तुतानुपयुक्तत्वाच्चैवमुपादानं कृतम् | भगवच्छन्दवाच्यानि प्रवृत्तिनिमित्तत्वेन बाच्यानीत्यर्थः । अशेषतः न प्रत्येकं ( प्रवृत्तिनिमित्तानि) अपितु समु

।

चित्येत्यर्थः । अशेषशब्देन षाड्गुण्यावान्तरभिदा रूपं शीलादिगुणजातं च क्रोडीकृतम् । यद्यप्यैश्वर्यवीर्यज्ञानानि पूर्व कण्ठोक्कानि । तथाऽपि कतिपय समुदाय्यावापोद्वापप्रयुक्त समुदायमेदादपुन सक्तः नचात्र समुदायशक्तिः कल्प्यते येनानु ●क्तगुणमात्रगोचरता स्यात् वचनबलादेव शक्तिस्वीकारः पूर्वमक्षरार्थकथनेन भकारगकारवकाराव्याख्याताः । अथ अन् इत्यस्यार्थमाह भवति, निषेध्यंच हेयमित्यर्थः -विनेति । ‘कश्यपः पश्यको भवति’नेत्युक्तं इति अन् इत्यनेन एवं प्रवृत्तिनिमित्तपौष्कल्यात् भगवत्येव मुख्यवृत्तत्वमाह-एवमिति । महार्थगर्भत्वान्महाशब्दत्वम् ; मुक्तात्म

व्यावृत्यर्थ परमब्रह्मत्युक्तम् । कथं तत्रैव मुख्यवृत्तत्वं अन्यत्रापि तत्प्रयोगो दृश्यत इत्यत्राह — तत्रेति । (पूज्यपदार्थानां यौगिकानामुक्त्या योगशक्त्या परिभाषया रूढिशक्तया च समन्वितः) (पूज्यपदार्थोक्तिः पूज्यानामवयवार्थानामुक्तिः परि

गूढार्थसंग्रहः

ज्ञानशक्तिवलैश्वर्येति । ‘पराऽस्य शक्तिः’ इत्यादिश्रुत्यर्थः ॥ विनाहेयैर्गुणादिभिरीत । निर्गुणश्रुतेः पूर्व पर च ‘शःकालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति श्रुतौ गुणी इत्यत्र मतुबर्थप्राशस्त्यविवक्षाया इत्थमुक्तिः ॥ परमब्रह्मभूतस्य वासुदेवस्येति । ‘सर्वव्यापी स भगवान् एवं स देवो भगवान्’ इत्यादिश्रुतिषु वासुदेवस्यैव

भगवच्छब्दार्थत्वोक्तेः ‘यमन्तस्समुद्रे कवयो वयन्ति यदक्षरे परमे प्रजाः । यतःप्रसूता जगत: प्रसूती तोयेन जीवान् भूभ्याम्’ इत्यादौ ’ तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्’ इत्यन्ते जगत्कारणस्यैव परब्रह्मत्वोक्तेश्च । ’ ये पूर्व देवा ऋषयश्च तद्विदुः’ (श्वे) ‘कवयो वयन्ति, नदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्’ (तैत्त) इत्यत्र ऋषिकविशब्दप्रयोगेण पराशरादी नामेतदर्थनिष्कर्षः वर्तत इति प्रतीयते । अत्र ‘द्वे विद्ये वेदितव्ये ’ इति चाथर्वणी श्रुतिः । ‘परयात्वक्षप्राप्ति: ’ (वि. पु.६.५६५)‘यत्तदद्रेश्यमजरं’ ‘विभुं सर्वगतं नित्यं भूतयोनिं’ ‘तद्ब्रह्म तत् परं धाम तद्ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिभिः । तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः ॥ वाचको भगवच्छब्दः तस्माद्यस्याक्षयात्मनः । (६.५.६९) ‘एवं निगदितार्थस्य त ् त ् व ं सत्यस्यतत्वतः त्रयीमयम्’ इत्युपक्रमे भगवच्छन्दवाच्यार्थज्ञानमेव परज्ञानमित्युक्तम् ॥ | ज्ञायते येन तज्ज्ञानं परमन्यत् व्यससर्ज

अपरब्रह्मण न ्तरं शइत्यभिधाय ुद्धेमहाविभूत्याख्ये इ त ् य ा द ि न ा प र म ब ् र ह ् म भ ू त स ् य व ा स ु द े व स ् य नान्यगः । इ त ् य न ् त ॆ न भगवच्छन्द तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् इति वाच्यार्थज्ञानस्यैव ज्ञानत्वमुपक्रमोक्तमुपसंहृतम् ।

वाच्यत्वं

(

७०८

भगवान्, पुरुष ’ इति शब्दद्वयार्थ : वासुदेव इति स्थापनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ह्यन्यत्र ह्युपचारतः ॥ समस्ताइशक्तयश्चैता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः । श्रुतप्रकाशिका

भाषा रूढिः ताभ्यां समन्वितः योगरूढिभ्यां विशिष्टः) अतएव नोपचारेण मुख्यवृत्तइत्यर्थः । अन्यत्रामुख्यत्वमुक्तमि त्याह -अन्यत्रहीति । मुक्तात्मन्यौपचारिकत्वोत्तया अर्थान्तरप्रयोगेष्वप्यौपचारिकत्वमर्थाद्दर्शित मितिहिशब्दाभिप्रायः भग

।

वच्छब्दप्रयोगविषयेषु सर्वेषु प्रयोगेऽन्यथासिद्धेऽपि नहि शक्तिभेदकल्पनं युक्तम् यत्र ज्ञानादयो निरंकुशाः स एव मुख्यार्थः । गुणलेशयोगादपि प्रयोगसम्भवात् अन्यत्र वृत्तिरौपचारिकीत्यर्थः ॥ अथ तस्मिन्नेव योगप्रकरणे उपसंहारेऽपि

।

संविशेषपरवाक्यानि दर्शयन् दिव्यविग्रहवत्त्वंचाह – समस्ता इति बद्धो मुक्तः कर्मरूपाऽविद्या च शक्तयः तत्तदभि• गूढार्थसंग्रहः

ज्ञानशक्तिबलैश्वयं इत्यादिना भगवच्छन्दवाच्यगुणषट्कमपि प्रदर्शितम् अयं च परवासुदेवः परब्रह्मभूतः ज्ञानादि ।

।

गुणषट्कवान् मुण्डकश्रुतिप्रतिपाद्यः इत्येतेन स्थापितं भवति । एवं वदतः पराशरस्य ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्

6

परा

।

त्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्युपक्रमोपसंहारयोः पुरुषशब्दः परवासुदेवपरऐवत्याशयः प्रतीयते पुरुषशब्दस्य वासु देवपरत्वं पाद्मपुराणे व्यक्तम् । ‘भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुष इत्यपि । निरुपाधी च वर्तेते वासुदेवे सनातने |’ COM (६.ख२५४.अ.६६) इति ॥ अन्यत्र ह्युपचारत इति ।

‘ उत्पत्तिं प्रलयंचैव भूतानामागतिं गतिम् । वेत्ति विद्यामविद्यां च स वाच्यो भग वानिति ॥ ’ (६.५.७८) इत्यनन्तरश्लोके औपचारिकार्थ उक्तः । अत्र अन्यत्रेत्यस्य शुद्धे महाविभूत्याख्ये इत्यतः क्रियते

पूर्व ’ ज्ञायते येन तज्ज्ञानम्’ इत्यतोऽनन्तरं ’ अशब्दगोचरस्यापि तस्य वै ब्रह्मणो द्विज । पूजाथां भगवच्छन्दः । 3

(६.५.७१) इत्यत्रार्थो स्पष्टमुक्तः मुक्तस्य ‘नामरूपाद्विमुक्तः’ इति श्रुत्या देवादिशब्दावाच्यत्व ।

ह्युपचारतः ॥

प्रतिपादनेन मुक्तेरप्यौपचारिक प्रयोग इत्यर्थः । व्यासोऽपि भगवतो वासुदेवस्य परब्रह्मत्वं स्पष्टमाह -‘भगवान् वासुदेवश् कीर्त्यतेऽत्र सनातनः । सहि सत्यमृतंचैव पवित्रं पुण्यमेव च ॥ ’ (महाभा. आदि. १.२८२) शाश्वतं ब्रह्म परमं

ज्योतिस्सनातनम् ।’ इति अत्र ध्रुवत्वं ’ नित्यंहि नास्ति जगति भूतं स्थावरजङ्गमम् । ऋते तमेकं पुरुषंवासुदेव सनातनम् ॥’ (भा.शा.प. ३४८.८५) इत्यत्र प्रलयासंस्पर्शित्वेन विशदीकृतम् ॥

अत्र ज्योतिश्शब्देन ‘ अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते’ (छा.३.१३.७) इति श्रुत्यर्थः उक्तः ।

एतत्पूर्व

‘पादोऽस्य सर्वा भूतानि । त्रिपादस्यामृतं दिवि ’ इति श्रूयते । एतच्छ्रत्यर्थ: विष्णुधर्मोत्तरे एतत्समानार्थकपुरुषसूक्त श्रुतिविवरणेन प्रदर्शितः । ‘भगवान् वासुदेवस्तुदेव सङ्कर्षणस्ततः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च प्रभायोऽयमुदाहृतः’ (वि.ध.

।

हे यते सूक्के पौरुषे द्विजसत्तम । पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ॥’ (४०.उ.६३) इति वैकुण्ठसंहि ८

तायां च ‘ अण्डेभ्यः परतो नित्यं त्रिपादेन विराजते । जगत्सृष्ट्यादिकर्माणि कर्तुकामः स्वलीलया | इत्युक्तम्। एवंच

‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि ’ इति । पूर्वश्रुतौ वासुदेवस्य विवक्षितत्वेन ’ अथ यदतःपरो दिवो ज्योतिः ’ इत्यत्रपरवासुदेव एव दिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टतया ज्योतिश्शब्दवाच्यः’ इति व्यासाशयः । दिव्यमङ्गलविग्रहपरवचनमुपादत्ते समस्ता इशक्त इति ॥

विष्णुपुराणोक्तभगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहनिरूपणम्

७०९

श्रीभाष्यम्

तद्विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्वरेर्महत् । समस्तशक्ति रूपाणि तत्करोति जनेश्वर । देवति

।

र्यङ्मनुष्याख्या चेष्टावन्ति स्वलीलया

जगतामुपकाराय न सा कर्मनिमित्तजा ।

श्रुतप्रकाशिका

मानिदेवताद्वारेण तत्र तासां प्रतिष्ठितत्वं यत्रेत्यनुवादस्य पुरोवादसापेक्षत्वा दस्त्रभूषणाध्याये यथोक्तप्रकारेण पुरोवादाच्च,

तद्विश्वरूपवैरूप्यमिति सन्निवेशवैलक्षण्यमुक्तम् । अन्यदिति द्रव्यान्तरत्वमुक्तम् । महदित्यपरिच्छेद्यत्वम् । विलक्षणसन्नि वेशस्य सकलेतरविसजातीयस्य कथं चिन्तयितुं शक्यत्वमित्यत्राह – समस्तेति । केन हेतुनेत्यत्राह——स्वलीलयेति ।

।

लीलायाः प्रयोजनत्वात्तदभिसंधिर्हेतुः नतु कर्मणेत्यर्थः । किं प्रयोजनमित्यत्राह जगतामिति । नतु (स्व) कर्मफलभोगा येत्यर्थः । एतद्विवृणोति । नसेति व्यापिनी देशनियमरहिता यथा वैदिकपुत्रानयनादिषु व्यापनशक्तत्वेऽपि प्रतिब न्धस्सम्भवतीत्यत्राह-अव्याहतात्मिका न तस्याः प्रतिहतिरस्तीत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रह:

अत्र विष्णुचित्तार्या: ‘अथ उक्तशक्तित्रयस्य अस्त्रभूषणादिरूपेण नित्याश्रयभूतं जगदेककारणतयोक्तं भगवद्रूपं

तस्यशुभाश्रयत्वं वक्तुमाह-समस्ता इति । विश्वरूपवैरूप्यं उक्तविश्वरूपविलक्षणं, ‘माहारजनं रूपं शरीरमन्यत् द्रव्यान्तरं ‘ आदि वास: ’ (बृ) ‘पुण्डरीके त्यवर्ण तमसःपरस्तात्

अमृतो हिरण्मय: ’ (तै) ‘ विद्युतःपुरुषादधि ’ (तै)

C

इव अक्षिणी ’ (छा) — रुक्मवर्ण कर्तारमीशं ’ (मु) ’ रुक्माभम् ’ (मनुस्मृति) इत्यादिवचनसिद्धम् । महत् स्थूलं गुणतो ऽपि महत्त्वं विवक्षितम् । एवं विधं रूपमन्यत् ’ इति व्याचख्युः ॥

‘विष्णुशक्तिःपरा प्रोक्ता’ इति उदाहरिष्यमाणैतत्पूर्ववचने शक्तित्रयं स्पष्टम् ।

८

आत्मानमस्य जगतो निर्लप

मगुणामलम् । बिभर्ति कौस्तुभमणिस्वरूपं भगवान् हरिः ॥ ’ (१.अं.२८.अ.६८) श्रीवत्ससंस्थानमयमनन्तेन समा

श्रितम् । प्रधानं बुद्धिरप्यास्ते गदारूपेण माधवे ॥ ६९ ॥ भूतादिमिन्द्रियादिं च द्विधाऽहङ्कारमीश्वरः । बिभर्ति शङ्ख रूपेण शार्ङ्गरूपेण च स्थितम् ॥ ७० ॥ चलस्वरूपमत्यन्तं जवेनान्तरितानिलम् । चक्रस्वरूपं च मनो धत्ते विष्णुःकरे ।

न्द्रियाण्यशेषाणि बुद्धिकर्मात्मकानि वै । शररूपाण्यशेपाणि तानि धत्ते जनार्दनः ॥ ७३ ॥ बिभर्ति यच्चासिरत्नमच्युतो ऽत्यन्तनिर्मलम् । विद्यामयंतु तद्दानमविद्याचर्मसंस्थितम् ॥ ७४ | इत्थं पुमान् प्रधानं च बुद्धयहङ्कारमेव च । भूतानि चहृषीकेशे मनस्सर्वेन्द्रियाणि च ॥ ७५ ! विद्याविद्ये च मैत्रेय सर्वमेतत्समाश्रितम् । अस्त्रभूषणसंस्थानस्वरूपं रूप

वर्जितः ॥ ७६ ॥ बिभर्ति मायारूपोऽसौ श्रेयसे प्राणिनां हरिः ।’ इत्यत्र शक्तित्रयाभिमान्यस्त्रभूषणादि विशिष्टविग्रह: पर ब्रह्मण: प्रदर्शितः ॥

समस्तशक्तिरूपाणीत्यादि । अत्र विष्णुचित्तार्याः - ’ उक्त समस्त शक्त्याश्रयं तद्रूपं

भगवानेव जगदुपकाराय स्वली.

खवाशक्तयो ्यादेवतिर्थड्यनुष्याख्यचेष्टावन्ति देवाद्यवताररूपाणि करोतीत्याहसमस्तेति द ् व य े न समस्तशक्तीतिपदच्छेदः । सम यस्मिंस्तथोक्तम् । मन्वन्तरेष्वशेषेषु देवत्वेनातिष्ठति । प्रतिकल्पं चतुर्दश देवावताराः त्रिमूर्तिमध्यगतं विष्ण्वा स्वली

दयश्च । मत्स्यादयस्तिर्यगत्रताराः रामादयो मनुष्यावताराः । जगतामिति । जगदुपकारायन कर्मण। यथाऽऽह उपभोगाय,-‘बहुधा देवमनुष्यादिसर्वजातिव्यापिनी

*। मृतु प्रयोजनान्तरेण,सा-जम्मादिरूपा चेष्ठा। तत्र ज

[ जिज्ञासा-१-१-१

भगवद्विग्रहस्य जगदुपकारार्थत्वेन मिथ्यात्वाभावः

७१०

श्रीभाष्यम्

चेष्टा तस्याप्रमेयस्य व्यापिन्यव्याहतात्मिका । एवंप्रकारममलं नित्यं व्यापकमक्षयम् ॥ श्रुतप्रकाशिका यद्वा व्यापिनी सर्वावतारानुगुणा अव्याहता देशकालवस्तुकृतप्रतिबन्धरहिता एवं प्रत्यस्तमितेति श्लोकस्य परमा ।

त्मपरत्वाभ्युपगमेऽपि निर्विशेषपरत्वनिराचिकीर्षया उपक्रमोपसंहारयोस्तस्मिन्नेव प्रकरणे सविशेषपरत्वं दर्शितम्

अथास्य

श्लोकस्य परिशुद्धजीवात्मस्वरूपविषयत्वं प्रत्यस्तमितभेदादिपदानां कतिपयविषयत्वं च विवक्षुस्तदर्थे परमात्मविषयभेदनि

षेधादीनां कतिपयविषयत्वाभिधायीनि वाक्यानि दर्शयिष्यन् परमात्मविषयकतिपयभेदनिषेधपरवचनोदाहरणेन मुक्तात्म विषये किमायातमिति शङ्कायां मुक्तस्य परमात्मसाम्यप्रतिपत्तये मुक्तगुणान् परमात्मन्यतिदिशन्तं श्लोकं दर्शयति । एवं

प्रकारमिति । एतछलोकोदाहरणेन प्रत्यस्तमितेत्यादिश्लोकानन्तरं पूर्वपक्षे पठितस्य ज्ञानस्वरूपम् इत्यादे: प्रथमांशोप क्रमश्लोकस्य चतुश्लोक्याश्च सविशेषपरत्वप्रतिपादनाय प्रथमांशोपसंहारेऽपि सविशेषपरत्वं दर्शितं भवति ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

वैजायते’ इति कर्मरूपा - वृन्दावन गोकुलकालियह्रदादिव्यापिनी । अव्याहतात्मिका रावणशिशुपाल बाण शक्र शर्वादि।

भिरप्रतिहता । न सा कर्मनिमित्तजे ’ त्यनेन त्रिभावनाऽतीतत्वादवताराणामपि शुभाश्र

दर्शितम्’ इति व्याचख्युः ॥

एतावता परब्रह्मणः अविद्यादिदोषविरहज्ञानादिगुणदिव्यमङ्गलावग्रहयोगश्च दर्शितो भवति ।

’ श्रेयसे प्राणिनां

हरि: ’ (१.अं) ‘जगतामुपकाराय ’ ( ६. अं) इत्युभयत्र भगवतः विग्रहसम्बन्धः परसुखप्रयोजनायेत्युक्त्या ’ भक्तानुग्रह

विग्रहम् ’ (वि.घ.उ) इत्युक्त्या च विग्रहस्य मिथ्यात्वं प्रतिषिद्धम् । अतएव पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्त्रशः । ८

नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ’ इति गीता (शं) भाष्ये ‘दिव्यान्यप्राकृतानि ’ इति विवरणं सङ्गच्छते ।

‘ बिभर्ति मायारूप ’ इत्यत: पूर्व ’ अस्त्रभूषणसंस्थान स्वरूप रूपवर्जित ’ इत्यत्र ‘रूपवर्जित ’ इति ’ अशब्दमस्पर्शमरूपम्’

इति श्रुत्युक्तरूपशून्यपरम् | नतु विग्रहवर्जितपरम् । ’ भारूपः सत्यसङ्कल्प: ’ (छा) ‘यत्ते रूपं कल्याणमयं तत्ते पश्यामि’ (ईशा) इति श्रुतिविरोधात् ॥

अत्र इन्द्रो मायाभिःपुरुरूप ईयते युक्ताह्यस्य हरयश्शता दश ’ तदेतद्ब्रह्मापूर्वमनपरम्’ अयमात्मा ब्रह्म सर्वा 6

नुभूः इत्यनुशासनम् ।’ (बृ.४.५.१९) इति बृहदारण्यकश्श्रुतिर्मूलम् । अत्र ’ सर्वमनुभवतीति सर्वानुभूः’ इति परेषां भाष्यम् । “सर्वैरनुभूयते, सर्वाननुभावयति’ इति विवरणमेतद्वचनानुगुणम् । एतत्पूर्व ’ रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव ' ,

इति श्रुतौ प्रतिरूपः अनुरूपो वा यादृक्संस्थानौ मातापितरौ तत्संस्थानस्तदनुरूप एव पुत्रो जायते । नहि चतुष्पदो

द्विपाज्जायते द्विपदो वा चतुष्पात् ’ ’ तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय’ इत्यत्र आत्मनो रूपं प्रतिचक्षणाय प्रतिख्यानाय ’ इति

परैर्व्याख्यातम् । स एवार्थस्सिद्धान्ते, इममर्थमभिप्रेत्य पश्य मे पार्थ रूपाणि ’ इति गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिकायां ‘ रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव ’ इति श्रुत्या अयमप्यर्थी विवक्षित इति केचित् इत्युक्तम् । ‘ इन्द्रो मायाभिः’ इत्यत्र अ

मायाशब्दस्य विचित्रशक्तिपरत्वं भगवतैव स्थापयिष्यते ॥

परब्रह्मण: ज्ञानादिगुणविप्रहवत्त्वाङ्गीकारे अद्वैतवाक्यविरोध इति शङ्कायां मुक्तब्रह्मणोः परमसाम्यप्रतिपादकश्रुत्य

नुसारेण जीवाद्वैतपरवाक्यानन्तरं परमात्मनो मुक्तधर्मवत्त्व प्रतिपादक मस्त्र भूषण संस्थानस्वरूपप्रतिपादकबचनेभ्यः पूर्व प्रथमां शान्तिमाध्यायस्थवचनमुदाहरति एवं प्रकारममलमिति ॥

विष्णुपुराणवचनानां विष्णुचित्तविवरणम्

७११

गूढार्थसंग्रहः

अत्र विष्णुन्चित्तविवरणानुसारि श्रीधरीयम् । ’ एवं तावद्भगवतो रूपद्वयमुक्तम् । इदानीं तत्स्वरूपमाह-एवमिति ।

मुक्तस्योक्तनिर्व्यापारत्वाद्यतिदिश्यते । ‘निरञ्जनःपरमं साम्यमुपैति’ इत्यादिश्रुतेः । अस्य नित्यशुद्धत्व सर्वात्मत्वपूर्वत्व पूर्णत्व

।

।

।

हेयराहित्यानि प्रकृतिसम्बन्धान्मुक्तेभ्यो विशेषः’ इति अत्र पूर्व ‘निर्व्यापारमनाख्येयं व्याप्तिमात्रमनैापमम् । आत्मस म्बोधविषयं सत्तामात्रमलक्षणम् ॥ (वि. पु. २२.५०) विष्णोर्ज्ञानमयस्योक्तं तज्ज्ञानं परमं पदम् । ’ (५१) इत्युक्तम् अत्र ‘निर्व्यापारमनाख्येयम्’ इति वचनं ‘प्रत्यस्तमितभेदं ’ इत्यादिवचनसजातीयम् । अत्र विष्णुचित्तार्याः ‘ आत्मस्वरूपं दर्शयति निर्व्यापारीमत्यादिना । निर्व्यापारं साधनानुष्ठानरहितं, अनाख्येयं रूपवर्णादीनामगोचरस्वरूपम् । व्याप्तिमात्रंमात्रशब्दोऽ वधारणे, व्याप्तमेव असङ्कुचितमित्यर्थः अनौपमं अनुपममेव अनौपमम् । आत्मसम्बोधविषयं स्वज्ञानगम्यम् । सत्तामात्रं अपक्षयादिरहितं सत्त्वैकगुणकं अलक्षण स्त्रीत्वादिरहितं लिंङ्गजन्यज्ञानागम्यमिति वा । प्रशान्तमशनायादिषडूर्मिरहितम् । शुद्धं

कर्मरहितं अविभाव्यं अरूपादिमत्त्वात् अतर्क्यमिति वा, विष्णो रूपं ब्रह्म संज्ञितं तज्ज्ञानमेव मुक्तम्’ इति व्याचख्युः । एवमेव प्रथमं श्रीधराचार्यविवरणम् ॥

।

अत्र पूर्वे ’ तच्च ज्ञानमयं व्यापि स्वसंवेद्यमनौपमम्

चतुष्प्रकारं तदपि स्वरूपं परमात्मनः ॥ (वि.पु.१.२२.

४२) मैत्रेयः-चतुष्प्रकारतां तस्य ब्रह्मभूतस्य हेमुने । त्वमाचक्ष्व यथा न्यायं यदुक्तं परमं पदम् ॥ ४३ ॥ पराशरः

मैत्रेयकारणं प्रोक्तं साधनं सर्ववस्तुषु । साध्यं च वस्त्वभिगतं यत्साधयितुयात्मनः ॥ ४४ ॥ योगिनो मुक्तिकामस्य प्राणा ।

यामादिसाधनम्

साध्यं च परमं ब्रह्म पुनवर्तते यतः ॥ ४५ ॥ साधनालम्बनं ज्ञानं मुक्तये योगिनां हि यत् । स

भेदः प्रथमस्तस्य ज्ञान भूतस्य वैमुने ४६ ॥ युञ्जतः क्लेशमुक्त्यर्थं साध्यं यद्ब्रह्मयोगिनः । तदालम्बनविज्ञानं द्वितीयांशे

महामुने ॥ ४७ ॥ उभयोस्त्वविभागेन साध्यसाधनयोर्हि यत् । विज्ञानमद्वैतमयं तद्भागोऽन्यो मयोदितः ॥ ४८ ॥

ज्ञानत्रयस्यचैतस्य विशेषो यो महामुने । तन्निराकरणद्वारदर्शितात्मस्वरूपवत् ॥ ४९ ॥ ’ इत्युक्तम् ॥

अत्रं विष्णुचित्तविवरणम् । ‘ज्ञानमयं ज्ञानप्रचुरं व्यापि ज्ञानेन स्वसंवेद्यं स्वयंप्रकाशम् । एवम्भूतं यत्पदं पद्यते इति पदं मुक्तस्वरूपं, तच्च चतुष्प्रकारम् । तदपि तस्य परमात्मनस्वरूपमित्यन्वयः, अत्र स्वरूपशब्दो रूपवचन: स्वरूपंहि

स्वस्य रूपं, योगिन इति परब्रह्म मुक्तस्वरूपं, ’ सर्वब्रह्ममयो हरिः’ इति वचनात् प्रकृतिपुरुषयोराप ब्रह्मत्वं, तदपेक्षया मुक्त ।

स्वरूपस्य परब्रह्मत्वम्

साधनालम्बनं ज्ञानं योगशास्त्रजन्यं प्राणायामादिसाधनविषयं ज्ञानं, स प्रथमो भेदः युञ्जत इति

तदालंबनविज्ञानं साङ्ख्यजन्यं प्रकृतिविविक्तात्मविषयं विशिष्टज्ञानं उभयोरित्यादि । अविभागेन संयोगेन साध्यसाधन

भावसंबन्धेन (अद्वैतमयं देवमनुष्यादिद्वैतरहितात्मविषयतया तत्प्रचुरं विज्ञानं ध्यानं ज्ञानत्रयस्येति । उक्तस्य ज्ञानत्र

यस्य साधनज्ञानत्वादिरूपो योग)विशेषः तस्य निराकारणमपरामर्शः, यस्य द्वारं दर्शितात्मस्वरूपवत् तदात्मावलोकन वि प्रयमिति’ इत्थमेव श्रीधराचार्यविवरणमपि ॥

यद्याप श्रीधराचार्यै निर्व्यापारमित्यादेः विष्णुचित्ताचार्यविवरणमेव प्रदर्श्य ’ केचित्तु साधनं देहात्मविवेकित्वंपदार्थ

शुद्धिः तदालम्बनं शुद्धत्वंपदार्थविषयं यत् ज्ञानं स एष चतुर्भेदज्ञानभूतस्य ब्रह्मणःप्रथमो भेद: । क्लेशमुक्तयर्थं युञ्जतः

योगिनः यत् साध्यं ब्रह्म तदालम्बनविज्ञानं तद्विषयं सच्चिदानन्दं ब्रह्मेति तत्पदलक्ष्यार्थज्ञानं द्वितीयोंऽशः उभयोस्त्ववि भागेन परस्परैंक्येन ब्रह्मैवाहं अहमेव ब्रह्मेति विशिष्टं यत् ज्ञानं सोऽन्यः तृतीयो भागः । एतस्य स्वंपदार्थ तत्पदार्थ तदैक्यरूपाविमागविषयस्य यो विशेषः देहादिविलक्षणोऽहमिति, सच्चिदानन्दरूपं ब्रोति, ब्रह्माहमिति च यः तत्र विशे,

७१२

श्रीधरीये अद्वैतमतानुसारेण केचिदिति विवरणं (सि.सि. अ) अन्यरीत्या अद्वैतपरविवरणं च [ जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

षांशः तस्य निराकरणं परित्यागः तद्द्वारेण दर्शितं यन्निर्विशेषं आत्मस्वरूपं तद्वत्, तदेकाकारं समाध्यवस्थं विष्णोः ज्ञान मस्य परमपदाख्यं ज्ञानं चतुर्थमुक्तं इत्यन्वयमित्याहुः’ इति व्याख्यातम् ॥

तथा सिद्धान्तसिद्धाञ्जने ‘ सर्गस्थित्यन्तकालेषु त्रिघैवं सम्प्रवर्तते । गुणप्रवृत्त्या ’ (वि.पु.अं.१.अ.२२.श्लो.४०) इति ब्रह्मादिरूपेण सर्गादिहेतुत्वं गुणोपाधिकमभिधाय, ’ परमं पदं तस्यानुगुणं महत् ।

तच ज्ञानमयं व्यापि स्वसंवेद्य

मनूपमम् ॥ ’ (१.२२.४१) इति निर्विशेषप्रकाशज्ञानमात्रं ब्रह्मस्वरूपमुक्तवा, ‘चतुःप्रकारं तदपि स्वरूपं परमात्मनः।’ इति प्रतिज्ञाय, ‘ साधनालम्बनज्ञानं मुक्तये योगिनांहि यत् । स भेदः प्रथमस्तस्य ज्ञानभूतस्य वै मुने ॥ युञ्जतःक्लेश

मुक्त्यर्थं साध्यं यद्ब्रह्मयोगिनः । तदालम्बनविज्ञानं द्वितीयऽशो महामुने ॥ उभयोस्त्वविभागेन साध्यसाधनयोर्हि यत् ।

विज्ञानमद्वैतमयं तद्भागोऽन्यो मयोदितः ॥ (वि. पु. १.२२.४५ –४७) इति साध्यसाधन गोचरवृत्तिद्वयोपधान निमित्त व्यावृत्तानुवृत्तरूपत्रयमुत्तवा, त्रिरूपातीतमनुपाधिकमविशेषं तुरीयं रूपमुच्यते ‘ज्ञानत्रयस्य ’ इत्यादिना । अन्येतु साध्य साधनगोचरे तत्त्वम्पदार्थविज्ञाने तयोरविभागेन ज्ञानं वाक्यार्थज्ञानम् । तत्र च विशेषाः पारोक्ष्यपरिच्छेदतदुभयपरामर्शा ।

इति व्याचक्षते ॥

‘ ज्ञानत्रयस्यचैतस्य विशेषो यो महामुने । तन्निराकरणद्वारं दर्शितात्मस्वरूपवत् ॥ निर्व्यापारमनाख्येयं व्याप्ति

मात्रमनूपमम्। आत्मसम्बोधविषयं सत्तामात्रमलक्षणम् ॥ प्रशान्तमभयं शुद्धं दुर्विभाव्यमसंश्रयम् । विष्णोर्ज्ञानमय स्योक्तं तज्ज्ञानं परमं पदम् ॥ ’ (वि.पु. १.२२.४८.५०) तन्निराकरणद्वारं व्यावृत्यनुवृत्तिरूपविशेषनिराकरणेन लक्षणी

यमव्यावृत्तानुगतम् । तत् तर्हि शून्यम् । न दर्शितात्मस्वरूपवत् । नात्रोपलब्धु: स्वप्रकाशगुणेन स्वात्मानं दर्शयति संविदिति विवक्षितम् । परमपदशब्दितब्रह्मात्मसामानाधिकरण्यात् । न च स्वात्मन एव स्वात्मदर्शनं तस्यैव तद्विषयत्व विरोधात् । तद्यदि णिजर्थोऽवश्यं विवक्षणीयः, तदौंपाधिकजीवरूपं बोद्धारमपेक्ष्यैव । न च दर्शनमपि स्वगुणेन, किंतु

प्रकाशात्मनैव, संविदस्तावन्मात्रत्वात् । तदाह - निर्व्यापारमिति | प्रकाशगुणद्वारा चात्मनोऽन्यस्य वा भाने निर्व्यापारत्व Faay

विरोधात् । हन्त तर्हि प्रकाशमानमिदं तदित्युच्यताम् । न, अनाख्येयं सर्वविधशब्द प्रवृत्तिनिमित्तविशेषाभावात् । अथ ज्ञातृज्ञेयसम्बन्धेन ख्यायेत मधुमाधुर्यादिवत् । न व्यातिमात्रम् । अविद्याविषयेहि ज्ञातृज्ञानज्ञेयभेदाध्यासाज्ज्ञाता ज्ञेयं wala

ज्ञानेन व्याप्नोतीव । ‘ प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य सर्वाणि रूपाण्याप्नोति इति श्रुतेः । विद्याविषये च भेदविलयाव्याप्तिमात्रम्

यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन किं पश्येत् ’ इति श्रुतेः । तर्हि गुणादिभिराख्यायेत

।

6

न अनूपमम् । गुणादिसामा

न्यंह्युपमा, ‘सामान्यान्येव भूयांसि गुणावयवकर्मणाम् । भिन्नप्रधान सामान्यवर्ति सादृश्यमुच्यते ॥’ इत्यभियुक्तोक्तेः तर्हि जात्या, न सत्तामात्रम् । तर्हि सतोऽयं धर्मः । न (अ)लक्षणं, न कस्यचिद्धर्मः । कुतः, प्रशान्तं, प्रपञ्चोपशमा ‘ द्वितीयाद्वै भयं भयति ’ । ननु ’ प्रपञ्चोपशम शिवोऽद्वैतः ’ आत्मा अभयः श्रूयते ।

।

त्मकम् । अतएव अभयम्

सत्यम् । इदमेव तदात्मसम्बोधविषयम् । पाठक्रमाग्रहे तु नन्वनूपम आत्मा न तस्य प्रतिमाऽस्ति ‘, न तत्समश्चाभ्य 6

(

धिकश्च दृश्यते ’ इति।सत्यम्। इदमेव तदात्मसम्बोधविषयमिति व्याख्ययेम्। कथं विषयाश्रयरूषितस्वभावप्रकाशमात्रमुत्पा दविनाशदूषितं ज्ञानमात्मा । न शुद्धमसंश्रयम् । प्रकाशैकरसस्यैव ज्ञानस्य निर्विषयाश्रयभावोपपत्तिरप्रे वक्ष्यते । एवं तर्ह्यप देशानर्थक्यम् । न दुर्विभाव्यं सर्वप्रकारासंस्पर्शात् । असंशयमितिपाठे तर्हि प्राप्तसंशयविरोधि (व १ वि)शेषवंदुपदेश्यम् 9

न असंशयं, प्रकाशमात्रेहि न संशयः । तदेव च सर्वविशेषत्रार्धेनोपदिश्यत इति ज्ञानमयस्य ज्ञानमिति पुरुषस्य चैत न्यमितिवत् व्यपदेशमात्रम् ॥

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनरीत्या विष्णुपुराणवचनार्थः, तत्परिशीलनारम्भश्चं गूढार्थसंग्रहः

अथ ज्ञानमयस्य परमात्मनः शरीरतया

सम्बन्धिज्ञानं प्रत्यगात्मतत्त्वमुच्यताम् ।

अनन्तरमेव ’ एवं प्रकारममलं

नित्यं व्यापकमक्षयम्। समस्तहेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् ॥ (वि.पु.अं.१.अ.२२. श्लो.५२) इति मुक्तात्मप्रकारा

तिदेशात् । ‘ विष्णोः परमं पदं’, विष्ण्वाख्यं परमं पदं ’, इति निर्देशभेदाच्च । मैवम् । प्रक्रमभङ्गप्रसङ्गात् । अब्रह्मा त्मकत्वज्ञानेन च ‘ तन्त्रान्यज्ञानरोधेन योगिनो यान्ति ये लयम् । संसारकर्षणोप्तौ ते यान्ति नि(ब)जतां द्विज ॥ ’ (वि.

पु.१.२२.५१) इति क्लेशकर्माशयरूपसंसारबीजात्ययवचनायोगात् । ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति

3 7

‘क्षीयन्ते चास्य

कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे’ इत्यादिश्रुतेः । अनुपमत्वशुद्धत्वाभयत्वादिविशेषणानांञ्जस्य प्रसङ्गाञ्च । न च एवंप्रकार

मिति जीवसाम्यमतिदिश्यते । निरङ्कुशाम्यनिषेधश्रुत्यादिविरोधात् । ‘परमं साम्यमुपैति’ इत्यादि च व्याख्यातम् । ।

तस्मान्निर्व्यापारमित्यादिनिर्देशभेदापेक्षया एवम्प्रकारमित्युक्तरूपमनुकृष्य शुद्धमित्युपक्षिसमर्थम् अमलं नित्यमिति व्यक्ती कृत्य, व्यापकमक्षयमिति विषयोपाधिकोपचयापचयौ वारयति । समस्तहेयरहितमिति च न सद्गुणपरिशेषपरम् । सर्व स्यैव विशेषस्य परिच्छेददोषावहतया हेयत्वात् । किंतु परिगणनादन्यो विशेषो मानुज्ञायीत्युक्तानुक्त सर्वविशेषनिषेधसङ्ग्र ।

हपरम्

एवं निर्विशेषप्रकाशमात्रमात्मतत्त्वं ‘विष्ण्वाख्यं परमं पदम्’ इति षष्ठीनिर्देशप्रसक्तभेदशङ्कामपोद्य, ‘तद्ब्रह्म

परमं योगी यतो नावर्तते पुन: ’ (वि. पु. १.२२.५३) इत्युक्तमेवार्थमुपसंहरति तस्यैव ब्रह्मणो निष्पन्नयोगिध्येयरूपभेद विवक्षयेति युक्तम् ॥ ’ द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य ’ इति प्रक्रम्य, ‘मूर्त यद्योगिभिः पूर्वं योगारम्भेषु चिन्त्यते । ’ (१.२२.६०) इति ह्यन न्तरमुच्यत इति । आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शान्तो निर्गुणः प्रकृतेः परः । प्रवृद्धयपचयौ नास्य एकस्याखिलजन्तुषु ॥ ’ (अ, ८

२.अ.१३.श्लो.६७) ’ यद्यन्योऽस्ति परः कोऽपि मत्तः पार्थिव सत्तम । तदैषोऽहमयं चान्यो वक्तुमेवमपीष्यते ॥’ (२ १३.८६) पर इति प्रकृत्यादिविविक्त उच्यते । अथवा अन्य इति प्रकारत:, पर इति स्वरूपतश्च भेद आक्षिप्यते । अन्यथा द्वैरुक्त्यात् । यदा समस्तभूतेषु पुमानेको व्यवस्थितः । तदाहि को भवान् सोऽहमित्येतद्विफलं वचः ॥ ’ (२. 6

१३.८७) एको व्यापी समः शुद्धो निर्गुणः प्रकृतेः परः । जन्मवृद्धयादिरहित आत्मा सर्वगतोऽव्ययः ॥ परज्ञानमयो

(य) ऽस)द्भिर्नाम जात्यादिभिर्विभुः । न योगवान्न युक्तोऽभून्नैव योक्ष्यति पार्थिव ॥ तस्यात्मपरदेहेषु सतोऽप्येकमयं हि तत् । विज्ञानं परमार्थोऽसौ द्वैतिनोऽतथ्यदर्शिनः ॥’ (वि.पु.अ.२.अ.१४. श्लो.२९ – ३१) आत्मपरदेहेष्विति व्यव

हारदृशा, ऐकात्म्यस्य प्रस्तुतत्वात् । एकमयमिति च तत्रैव, सहौपाधिकभेदेनानुगताशेषस्वरूपावभासप्राधान्यात् । सतो

विज्ञानमिति पुरुषचैतन्यवदेव, न त्व (आ) भेदालम्बनतया । तन्मयं तद्विषयमौपदेशिकविज्ञानम् । मुक्तिसाधनस्य तस्य पारमार्थ्यायोगात् ‘परमार्थो न साधनम्’ इत्युक्तम् ॥ तथाऽपि ‘नापि साधनानुष्ठानेन निर्मुक्ताविद्यस्य परेण स्वरूपैक्य सम्भवः । अविद्याश्रयत्वयोग्यस्य तदनर्हत्वास

म्भवात् । यथोक्तं ‘ परमात्मात्मनोर्योगः परमार्थ इतीप्यते । मिथ्यैतदन्यद्वव्यंहि नैति तद्द्व्यतां यतः ’ इति अत्रैवोत्तरव 6

।

।

चनं जीवब्रह्मैक्यप्रतिक्षेपकमिति वक्ष्यते अत्र केषांचित् (वि.पु) वचनानामर्थ: भावप्रकाशे पर्यालोचितः । केषांचि दर्थ: श्रीभाष्ये पर्यालोचयिष्यते । विष्णोस्सकाशादुद्भूतं—-जगच्च सः ’ (वि.पु. १.१.३२) इत्युपक्रमस्थश्लोकार्थः (

उत्तरत्र भाष्य एव विवेचयिष्यते । तेन च जगत्कारण एव श्रुतीनां तात्पर्यस्य ’ जन्माद्यस्य यतः’ इति सूत्रेण व्यासेन निर्धारणेन तदनुसारेण पराशरस्याप्याशय: स्थापयिष्यते ॥

।

’ अविकाराय शुद्धाय ’ इति नमस्कार श्लोकत्रयार्थ: उत्तरत्र वक्ष्यते तत्र च ‘नमो हिरण्यगर्भाय हरये शङ्क राय च । वासुदेवाय ताराय सर्गस्थित्यन्तकारिणे ॥ एकानेकस्वरूपाय स्थूलसूक्ष्मात्मने नमः | अव्यक्तव्यक्तरूपाय विष्णवे 90

[ जिज्ञासा १ १ १

(वि.पु) वचनानां विष्ण्वभिन्नमुक्तिहेतुवासुदेवपरत्वम्

७१४

गूढार्थसंग्रहः

मुक्तिहेतवे | ’ इति ‘अविकाराय शुद्धाय ’ इति श्लोकानन्तरश्लोकद्वयम् । ‘अविकाराय ’ इति श्लोकस्य परोक्तार्थ

पर्यालोचनपूर्वकं सिद्धान्तार्थः स्थापयिष्यते । तत्रात्र च प्रथमश्लोके अकारोकारमकारार्धमात्रार्थाः विवक्षिता इति परो

क्तार्थसम्मत एव। तत्र ‘चतुष्पादिदमक्षरम्’ इत्याद्यथर्वशिखावाक्ये प्रणवाद्यनिरूपणपरे विष्णोरर्धमात्रार्थस्य वासु देवस्य चैक्यं विवक्षितमिति हयशिरोरत्नभूषणे तद्दीधितौ च स्थापितम् । तारशब्दस्य ’ यस्मादुच्चार्यमाण एव गर्भजन्मज रामरणसंसारभयात्तारयति तस्मादुच्चार्यते तार इति ’ ’ तारयति त्रायते तस्मादुच्यते तारमिति’ इति अथर्वशिर उपनि

षदुक्तार्थः सिद्धान्तिसम्मत एव परेणोक्तः । तेन ‘ताराय सर्गस्थित्यन्तकारिणे’ इति पदद्वयेन सृष्टिवाक्यानां मुक्तिवा

क्यानांचैकरस्यं बोधितम् । ऐकरस्यं च ’ औपनिषदपरमपुरुष ’ इति महासिद्धान्तारम्भसूक्तिविवरणे प्रपञ्चितम् । ।

निर्गुणश्रुत्यनन्तरं ’ प्रधानक्षेज्ञपतिर्गुणेश: संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतु: ’ इति (श्वे) श्रुतिः

एवं च य उत्पादकः स एव

मुक्तिप्रदः वासुदेव इति सिद्धम् ॥

‘विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ इति उपक्रमोक्तार्थ: ’ विष्णुर्मुक्तिफलप्रदः ’ (६.४.४२) ’ मुक्ति चेतसि यःस्थितोऽमलधियां ,

पुंसां ददात्यव्ययं किं चित्रं यदघं प्रयाति विलयं तत्राच्युते कीर्तिते । (६.८.५८) इति उपसंहारेऽपि वक्ष्यते । अत्र C

‘वासुदेवाय '’

’ विष्णवे ’ इति पदद्वयेन ’ यज्वभिर्यज्ञपुरुषो वासुदेवश्च साच्चतैः

।

"

वेदान्तवेदिभिर्विष्णुः प्रोच्यते यो

नतोऽस्म्यहम् ॥’ (वि.पु.५.१७.१५) इति वक्ष्यमाणरीत्या वेदान्तिसम्मत : सावतसम्मतश्चार्थ एकएवेति तात्पर्यमा विष्कृतं भवति । अयमर्थः ‘सर्वेषामाश्रयो विष्णुरैश्वरं विधिमास्थितः । सर्वभूतकृतावासो वासुदेवेति चोच्यते ॥’ इति

मोक्षधर्मे हयशिरउपाख्याने (३५७.९२.शा.प) व्यासेनापि प्रकाशितः । वासुदेवस्य कारणत्वमभिधाय तस्यैव परब्रह्मत्वं प्रथमषष्ठांशयोः षष्ठे ’ पराऽस्य शक्तिः’ इति श्वेताश्वतरश्श्रुतिविवक्षितगुणषट्कं दिव्यमङ्गलविग्रहयोगं च प्रतिपादयता

पराशरेण सात्वतप्रसिद्धद्वादशाक्षरमन्त्रप्रतिपाद्य परवासुदेवः अर्धमात्रार्थः श्रुतितात्पर्यविषयश्चेति निर्धारितं भवति । एतेन 6

“निर्विशेषं ब्रह्मतत्त्वं कारणत्वेनोपलक्ष्यते । वासुदेवाय ताराय ’ इत्यादिना ‘विष्णवे मुक्तिहेतवे’ इति वेदानभिज्ञस्य

पौराणिकनाम्ना विशेष्यनिर्देश: ’ इत्युक्ति: (सि.सि.अ) अभिनिवेशमूलेति सिद्धम् ॥

|

‘ रूपं महत्तेऽच्युत यत्र विश्वं ततश्च सूक्ष्मं जगदेतदीश

रूपाणि सूक्ष्माणि च भूतभेदास्तेन्तरात्माऽऽख्यमतीव

सूक्ष्मन् ॥ तस्माच्च सूक्ष्मादिविशेषणानां अगोचरे यत्परमार्थरूपम् । किमप्यचिन्त्यं तव रूपमस्ति तस्मै नमस्ते पुरुषोत्त माय ॥ ’ (वि.पु.१.१९. ७४ - ७५ ) इति श्लोकद्वयमुदाहृत्य ‘कारगातीतं ब्रह्म पुराणेऽप्यनुस्मयते’ इत्युक्तंतु नादर णीयम् । दिव्यात्मस्वरूपमाह -तस्मादिति । तस्मात्परमिति शेषः । परमार्थरूपं - परमप्रयोजन रूपम् । परमात्मरूपमिति च

पाठः । रूपं -स्वरूपम् । इति, ‘मूर्त यद्योगिनो रूपं योगारम्भेषु चिन्त्यते ॥ ( १.२२.६१) सालम्बनो महायोगस्स बीजो यत्र संस्थितः। मनस्यव्याहते सम्यक् युञ्जतां जायते मुने | (६२) सपरस्सर्वशक्तीनां ब्रह्मणस्समनन्तरः । मूर्त ब्रह्म महाभाग सर्वब्रह्ममयो हरिः ॥ १ (६३) इत्युक्तसालम्बनयोगरूपं ध्यानं षष्ठे ’ तद्रूपप्रत्ययेचैका’ इति श्लोकेनाभिधाय ,

‘“तस्यैव कल्पनाहीनं ’ इति समाधिनिरूपणपर श्लोकविवरणे ’ एवं सोपान क्रमेणारूढदिव्यमङ्गलविग्रहविषयमिदं ध्यानम् ।

पूर्वी ’ तस्यचालम्बनवत: (६.७.४२) इति प्रस्तुतस्सयोगः । अस्त्रभूषणाध्यायेहि ‘अस्त्रभूषणमयशक्त्याश्रयदिव्यवि ,

ग्रहः सत्रीजयोगविषय इति स्पष्टमुक्तम् ।

‘ सालम्बनो महायोगस्सबीज ’ इत्यादिना । अथ ध्यानपर्यन्तसप्ताङ्गजन्यं

निर्बीजयोगाख्यं भगवत्स्वरूपविषयं समाधिमाह - तस्यैवेति । तस्यैव विग्रहादिविशिष्टतया ध्यानस्यैव कल्पनाया: रूपवर्ण

पक्षविनाशादयः । अयं समाधिः पूर्वाध्याये परविद्येत्युक्तम् । विवेकजं ज्ञानं -इदं च अस्त्रभूषणादिविशिष्टदिव्यविग्रह

व्याप्तेर्न मिथ्यात्वम् ; अपितु महिमरूपत्वम्, अमेदव्यवहारमूलत्वं च

७१५

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

वत एव भगवतोऽस्त्रभूषणाध्यायेषु ’ विभर्ति पुण्डरीकाक्षस्तथैव परमेश्वरः । कलामुहूर्तादिमयश्च काल: ’ इत्यादेः प्रति पादितत्वात् अस्त्रादीनां राहित्येनोत्तरोत्तरध्यानस्य वचनमन्यस्याशक्यत्वात् । नतु त्याज्यत्वात् । तेषामस्त्रादिविशिष्ट विग्रहवत एव प्राप्यत्वात् । तत्क्रतुन्यायेन तेषामपि दृढं ध्येयत्ववचनाच्च’ इति विष्णुचित्तायैरुक्तम् ॥ " तस्मै नमस्ते पुरुषोत्तमाय ’ इत्यनन्तरं ’ सर्वभूतेषु भूतात्मन् या शक्तिरपरा तव । गुणाश्रया नमस्तस्यै शाश्व तायै परेश्वर ॥ याऽतीतगोचरा वाचां मनसांचाविशेषणा ।| ज्ञानिज्ञान परिच्छेद्या तां वन्दे चेश्वरां पराम् ॥ (वि.पु.१९

७५-७६) ‘औं नमो वासुदेवाय तस्मै भगवते सदा । व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति व्यतिरिक्तोऽखिलस्य यः ॥’ इति बद्ध मुक्तरूपद्वयं वासुदेवश्चेति त्रितयमुक्तम् । अत्र ’ व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति’ इत्येतदर्थ: ‘सर्वगत्वादनन्तस्य स एवाहम

वस्थितः।’ इत्युत्तरत्र व्याप्तिनिबन्धनोऽभेद इति प्रदर्शनेन स्पष्टीकृतः । तत्पूर्वं योऽन्तस्तिष्ठन्नशेषस्य पश्यतीश: शुभा

शुभम् ।’ इति व्याप्तिसहभावेन नियमनमपि प्रदर्शितम् । तत्रैव पूर्व ‘मय्यन्यत्र तथाऽशेषभूतेषु भुवनेषु च । तवैव व्याप्तिरैश्वर्य गुणसंसूचिका प्रभो ।’ इत्युक्तम् । व्यातेः ऐश्वर्यगुणसूचकत्वस्य स्पष्टमुक्त्या ’ तवैष महिमा येन व्याप्तमेत च्चराचरम् ।’ इति तत्पूर्वमुक्त्या च व्याप्यव्यापकता मिथ्या सर्वात्मेति च शासनात्

।

८

इति ज्ञाते परे तत्वे भेदस्या.

6

‘योऽन्तस्तिष्ठन्नशेषस्य पश्यतशः शुभाशुभम् । (वि.पु.

|

वसरः कुतः ॥ ’ (शं.अ.अनु. ४६. श्लो) इत्युक्तिरनवकाशा

८१) नमोऽस्तु विष्णवे तस्मै यस्याभिन्नमिदं जगत् ॥’ (८२) इत्यत्र ‘अन्तःप्रविष्टश्शास्ता जनानागूँसर्वात्मा’ इति श्रुत्यर्थकथनेन सर्वात्मेति शासनमनुकूलमेवेति स्पष्टम् ॥

‘देवस्य वैष महिमा तु लोके येनैष भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम्’ (वे. उ. ६) इति श्रुत्युक्तमहिम्नः ’ ईश्वरस्सर्वभूतानां

हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति भ्रामयन् सर्वभूतानि तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ।’ इति गीतायां प्रयोजनमपि ,

प्रदर्शितम् ॥ ‘हार्दानुगृहीतः शताधिकया’ इति व्यासोऽपि तत्प्रयोजनं द्रढयति । जीवब्रह्माभेदपरश्रुतीनां तात्पर्यमप्ये ।

तेन दर्शितं भवति तत्वं सिद्धम् ।

अत: ’ चतुष्प्रकारं तदपि ’ इत्यादौ परसम्मतनिर्विशेषस्य जीवब्रह्माभेदैक्यस्य च पराशरानभिप्रे

‘ साधनालम्बनं ज्ञानम्’ इत्यत्र साधनविषयकज्ञानमेव विवक्षितम् । तच्च योगशास्त्रजन्यज्ञानं युक्तमेव

क्लेशमुक्त्यर्थं साध्यं आलम्बन विज्ञानं प्रकृतिविविक्तात्मविषयकज्ञानमेव प्रकृतिविविक्तात्मकयोगेन आत्मस्वरूपसाक्षात्कारेण ।

क्लेशविमुक्तेः योगसूत्रेष्वेव प्रतिपादनात्

प्रकृतिवियुक्तात्मनिरूपणेन साङ्ख्यमिति विष्णुचित्तार्यैरुक्तम् ।

‘ उभयोस्त्वविभागेन ’ इत्यत्र अविभागशब्दः नैक्यपरः । संयोगप्रतिद्वन्द्वी विभागः सम्बन्धविरहरूपः अविभागः

सम्बन्धः, सच साध्यसाधनभावसम्बन्ध इति विष्णुचित्तार्योक्तं युक्तम् । ’ निर्व्यापारमनाख्येयम्’ इत्यत्र पूर्व साध्यसा

घनयोरेव प्रस्तुतत्वेन साधनानुष्ठानरहितमित्यर्थोऽपि सङ्गतः । अनाख्येयम्’ इत्यस्य ‘ रूपवर्णादिनिर्देशविशेषणवि वर्जितम् । इति प्रागुक्तरूपादिशून्य इत्येवार्थो युक्तः । ‘सत्तामात्रम्’’ इत्यत्रैवोत्तरत्रोक्तेः । ‘ सत्तामत्राम्-सन्मात्र (

`

3

6

मित्येवार्थ: । ’ यस्सदाऽस्तीति केवलम्’ इति पूर्वमुक्तेः । तच्च ज्ञानमयं व्यापि स्वसंवेद्यम्’ इत्युपक्रमोक्त्या तत्र ज्ञान ८

मयमिति पदसमभिव्याहारेण ज्ञानेन व्याप्तमेव विवक्षितम् । व्याप्तिमात्रं व्याप्तमात्रमित्यर्थः । परमतेऽपि व्याप्यव्यापक भावस्य मिथ्यात्वेन व्यातिमात्रमिति न घटत एव । बद्धजीवेषु एतत्सदृशवस्त्वभावात् ‘अनौपमम् ’ इति । विष्णोः

विष्णुसम्बन्धि । ‘ओं नमो वासुदेवाय-व्यतिरिक्तोऽखिलस्य यः (२९.अ.७८) इत्येतदनन्तरं जीवब्रह्माभेदस्य व्याप्ति अन्तर्यामित्वमूलकत्वस्य प्रागुक्त्या जीवब्रह्माभेदस्य अत्र तात्पर्यविषयत्ववर्णनासम्भवात् ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

( एवम्प्रकारममलम् “’ इति श्लोकार्थ:

श्रीभाष्यम्

समस्तहेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् । ( वि. पु. १.२२.५३) परः पराणां परमः परमा श्रुतप्रकाशिका

उपसंहारवचनोपादानमुपसंहारस्य बुद्धिस्थत्वात्क्रियते । एवं प्रकारं मुक्तात्मानं प्रति ‘निर्व्यापारमनाख्येयम् '

इत्यादिना यः प्रकार उक्तः तदुपेतमित्यर्थः, एवं (च) भगवति मुक्तगुणातिदेश: कृतः भेदराहित्यस्य सत्तामात्रत्वस्य वच सामगोचरत्वस्य च मुक्तगुणस्य निर्व्यापारमित्यादिना उक्तस्य भगवत्यतिदिष्टत्वात्, भगवति च तेषां निषेधानां कतिपय विषयत्वस्य प्रामाणिकत्वाच्च ते निषेधा मुक्तात्मन्याप तथाविधा इति कतिपयविषयत्वं सिद्धमिति भावः ॥ ।

अथ परमात्मनोऽधिकान् गुणानाह-अमलं मलप्रतिभटं सोपाधिकहेयविरोधिनमित्यर्थः

नित्यं उक्ताकारेण नित्यं ।

मलप्रतिभटत्वं नित्यमित्यर्थः । व्यापकं स्वरूपण व्यापकम् । अक्षयं स्वतएव धर्मतोऽपि विकाररहितम्

मुक्तस्यहि पूर्वाव

स्थायां ज्ञानसङ्कोचविकासरूपविकारो विद्यते नित्यसिद्धानामपि तथात्वं ( तदा ) परा ) यत्तमिति तद्व्यवच्छेदः । समस्तहेय

रहितं पूर्वे हेयप्रत्यनीकत्वमुक्तम् अत्र हेयराहित्यमुक्तम् । स्वततॊ हेयाभावोऽपि मुक्तस्य नास्ति परमात्मप्रसादाधीनत्वात्तस्या पद्यत इति पदं दिव्यात्मस्वरूपम् । परमपदशब्दस्य दिव्यलोके मुक्तात्मनि च प्रयोगात्तव्यावृत्त्यर्थं विष्ण्वाख्यमित्युक्तम् अथ प्रथमांशोपक्रमेऽपि सविशेषपरत्वं दर्शयति परः पराणामिति । अनेन शास्त्रोपक्रमस्यापि सविशेषपरत्वमुक्तं भवति अनेन प्रत्यस्तमितभेदमित्यादिपदानां कतिपयभेदनिषेधपरत्वं च सिद्धमिति त्रिविधं प्रयोजनम् ।

अनेन ’ पर:

पराणाम्’ इत्यादिग्रन्थजातस्य ‘अविकाराय ’ इत्यादिसङ्ग्रहश्लोकविवरणरूपत्वात् ज्ञानस्वरूपम् ’ इत्यादिश्लोकंप्र ८

त्युपक्रमत्वमर्थक्रमेण सिद्धमिति तस्यापि सविशेषपरत्वसिद्धिः ।

यद्वा प्रथमांशोपक्रमोपसंहारयोस्सविशेपरत्वादुपक्रमोपक्रम

भूतस्यापि ज्ञानस्वरूपम् इति श्लोकस्य महावाक्यस्वारस्यविरोधो न न्याय्य इति तस्यापि सविशेषपरत्वं सिद्धयति । यद्वा नमस्कारश्लोकस्य शास्त्रोपक्रमशेषभूतत्वात् तच्छेषभूतस्तदनुगुणार्थो वर्णनीय इति सिद्धयति । उपक्रमोपक्रमभूत

नमस्कार श्लोकार्थानुगुणम् परःपराणाम्’ इत्यादेरर्थो वर्णनीय इतिचेत् न तस्याप्युपक्रमभूतप्रश्नोत्तरवरलाभकथनश्लो कानुगुणं तदर्थस्य वाच्यत्वादित्यभिप्रायः ॥

अत्र ब्रह्मणः कृत्स्नजगत्कारणत्वसिद्धयर्थं वेदान्तेषु ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यादिवाक्यैरानन्त्यमुक्तम् । तच्च त्रिविधपरिच्छेदराहित्यं नहि देशकालादिभिः परिच्छिन्नानां घटार्दानां कृत्स्तस्य सर्वविधकारणत्वं दृष्टम् । कालत्रयवर्ति

कार्यजातकारणत्वे सर्वदेशगतकार्यकारणत्वे च देशतःकालतोऽप्यपरिच्छेदावपेक्षितौ उपादानत्वसिद्ध्यै वस्त्वपरिच्छेदोऽपे क्षितः नहि वस्तुतः परिच्छिन्नः कुलाल उपादानं भवति मृत्पिण्डकुलालयोस्सामानाधिकरण्यासम्भवात् । अतः कृत्स्नका गूढार्थसंग्रहः

’ एवं प्रकारम्’ इत्युत्तर श्लोके पूर्वोक्तप्रकारवदित्यर्थः ।

एतेन मुक्तब्रह्मणोरुभयोस्साम्यं ‘निरञ्जनः परमं साम्य

मुपैति ’ इति श्रुत्युक्तं दर्शितं भवति । विष्ण्वाख्यं परमं पदमिति । मुक्तस्य स्थानस्य विष्णोश्च परमपदत्वस्य विष्णु ,

।

पुराणे व्यवहारः भगवता वेदार्थसंग्रहे प्रदर्शितः

तत्र च प्राधान्यं विष्णोरेवेति निर्णयः । ‘ एवं प्रकारम्’ इति

श्लोकार्थनिष्कर्षणार्थं उपसंहारवदुपक्रमेऽपि वासुदेवस्य परब्रह्मत्वं साधितमिति उपक्रमोपसंहाराभ्यां वासुदेवस्य परब्रह्मत्व

निश्चय इत्याशयेन पुराणोपक्रमवचनान्युदाहरति - परःपराणामित्यादिना ॥

अस्तीति केवलम् ’ इत्यस्य श्रुत्युक्ततत्त्वद्वयपारमार्थ्येनैव सत्तापरत्वम्

७१७

श्रीभाष्यम

त्माऽऽत्मसंस्थितः । (१.२.१०) रूपवर्णादि निर्देशविशेषणविवर्जितः । अपक्षयविनशाभ्यां परिणामर्धिजन्मभिः ॥ वर्जितश्शक्यते वक्तुं यस्सदाऽस्तीति केवलम् । श्रुतप्रकाशिका

।

रणत्वसिद्धयर्थं त्रिविध परिच्छेदराहित्यं विवक्षुः परः पराणामित्यर्धेन तत्सङ्ग्रहेण प्रतिजानीते परः पराणां परम इति अनेन कालानचच्छेद:सिद्धः अधिककालवर्तित्वस्य परशब्दवाच्यत्वात् परमात्मेति देशापरिच्छेद उक्त: आप्नोतीति ह्यात्मशब्दव्युत्पत्तिः ।

आत्मसंस्थितः सर्वेषामात्मत्वेन सर्ववस्तुभिर्विशिष्टः ॥

।

यद्वा आत्मत्वेन संस्थिततया सर्वशरीरकत्वात् स्वस्मिन् पर्यवस्थितः स्वनिष्ठः अन्यत्सव तन्निष्ठं शरीरतया विशेष णत्वात् अतस्सर्वपर्यवसानभूमिः स्वनिष्ठ इति वस्त्वपरिच्छेद उक्तः सर्ववस्तुसामानाधिकरण्याहवीह वस्त्वपरिच्छेदः इदमिदं न भवतीतिहि

वस्तुपारच्छेदः,

परमात्मानमपेक्ष्य तन्निष्ठानामन्येषां

यद्वा नित्यत्वविभुत्वव्यतिरिक्तगुणैस्समाभ्यधिकरहितत्वं वस्त्वपरिच्छेदः स्वनिष्ठं

समत्वाभ्यधिकत्वासम्भदात्मसंस्थित इत्यनेन वस्त्वपरिच्छेदसिद्धिः । एवं संक्षिप्तमर्थ

मुपपादयति रूपेत्यादिना तत्र कालापरिच्छेदं प्रथमं विवक्षुः कालपरिच्छिन्नेषु वर्तमानं पञ्चकल्पनान्वितत्वं ब्रह्मणि नास्ती ल्याह - रूपेति । रूपशब्देन जातिरुच्यते जातिगुणौ च रूपिणां रूपे इतिहि नीतिविदः । वर्णशब्दो रूपाख्यगुणविशे घर, आदिशब्देन गन्धरसादिः,

आसनशयनादिक्रिया विषाणाद्यवयवत्वं च विवक्षितम् । रूपवर्गादीति पाठे रूपश ब्दो नीलपीतत्त्रादिगुणपर: वर्गशब्दो देवमनुष्यादिवर्गपरः जातिपरइत्यर्थः तन्निन्धनस्तद्विषयो निर्देशश्शब्दः । शब्द

वाच्यास्तएव विशेषणानि तैर्विवर्जितः ॥ यद्वा रूपवर्णादितद्वाचिशब्दरूपैर्विशेषणैर्विवर्जितः ।

एवमनित्यत्वव्यापकं कर्मकृतं रूपादिमत्त्वं ब्रह्मणि नास्तीति

।

कर्मकृतरूपादिनिवृत्त्या तद्व्याप्यकालपरिच्छेदनिवृत्तिरित्यर्थः । यद्वा अनित्यत्वव्याप्यकर्मकृतरूपाद्यभावान्नानित्यत्वं ब्रह्म ण्यनुमातुं शक्यमित्यर्थः अनेन प्रस्तत्यमितभेदम् इत्यस्य पद्यस्य विषयो दर्शितः । अथानित्यव्यापकत्वाद्विकाराणा मनित्यत्वनिवृत्तये तद्ध्यापकविकारराहित्यमाह - अपक्षयेति जायते अस्तीत्यवस्थाद्वयं जन्मशब्देन विवक्षितम् । उत्पत्ति

स्थितिन।शानामेकैकत्र विधाद्वयेन विकारषट्कसिद्धिः । तद्वर्जितत्वात् सदाऽस्तीति वक्तुं शक्यते । सदाशब्देन कादा चित्कास्तित्वनिवृत्तिः नतूत्पद्यत इत्यादिशब्देरिति केवलशब्दाभिप्रायः । अनेन सत्तामात्रमित्यस्य विषयो दार्शतः अगो

।

चरं वचसामित्यस्य च विषयो दर्शितो भवति । रूपवर्णादिप्रवृत्तिनिमित्ताभावादुत्पत्यादिप्रवृत्तिनिमित्ताभावाच्च कल्पना विकारवाचिशब्दैर्न वक्तुं शक्यत इति तस्य पदस्यार्थ इत्यमिप्रायः अगोचरं वचसा मिति सर्वशब्दागोचरत्वमुच्यतेचेत्

वचसामगोचरं सत्तामात्रमित्यपि वक्तुं न शक्यते ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः सदाऽस्तीति केवलमिति । पलभ्यते

C

नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा । अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तंदु

(कठ.६.१.१२) ‘ अस्तीत्येवोपलव्धव्यस्तत्त्वभावेनचोभयो: । अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्त्वभावः प्रसीदति '

इति श्रुत्यर्थः एतेन प्रदर्शित: । अत्र पूर्व ‘अव्यक्तात्तु परः पुरुषः व्यापको लिङ्ग एव च । यज्ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुः

अमृतत्वं च गच्छति । (६.८) इति प्रामुक्तव्यापकपरपुरुष एव ‘अस्तीत्येवोपलब्धव्यः’ इत्यत्र विवक्षितः। एवं

‘ सर्वत्रासौ समस्तं च ’ इत्यादौ ’ सर्वभूताधिवासं च ’ इति (ब्र.वि) उपनिषदो मूलत्वम् [ जिज्ञासा १-१-१ ८

• ७१८

श्रीभाष्यम्

सर्वत्रासौ समस्तं च वसत्यत्रेति वै यतः । ततस्स वासुदेवेति विद्वद्भिः परिपठ्यते ।

तद्ब्रह्म परमं नित्यमजमक्ष(र)य) मव्ययम् । एकस्वरूपं च सदा हेयाभावाञ्च निर्मलम् । तदेव सर्वमेवैतद्यक्ताव्यक्तस्वरूपवत् । तथा पुरुषरूपेण कालरूपेण च स्थितम् । ( वि.पु.१. श्रुतप्रकाशिका

अथ देशापरिच्छेदं नामनिर्वचनमुखेनाह-सर्वत्रेति ब्रह्मण ईश्वरातिरिक्तत्वनिषेधार्थं देवतान्तरव्युदासार्थं च नाम ।

निर्वचनमुखेन तदुक्ति: औणादिकप्रत्ययस्यानेकार्थत्वादधिकरणे कर्तरि च व्युत्पत्तिर्वासुदेवशब्दस्योच्यते

सर्वत्रेति ।

।

वेदान्तेषु परब्रह्मणोहि निर्विकारत्वादिकमुक्तम् । तत्कथं ? वासुदेवस्योच्यत इत्यत्राह - तद्ब्रह्मेति ‘शैत्यंहि यत्सा प्रकृ तिर्जलस्य ’ इतिवत्तदिति निर्देशः निर्दिश्यमानप्रतिनिर्दिश्यमानयोरेकत्वमापादयन्ति सर्वनामानि पर्यायेण तल्लिङ्गभु पाददत इतिहि शाब्दाः । नित्यमिति । कार्यमा व्यावृत्ति: अजमक्ष(य)र) मव्ययम् एकस्वरूपमिति सविकारनित्यप्र हेयाभावाच्च निर्मलमिति बद्धव्यावृत्तिः सदेति मुक्त

।

घानव्यावृत्तिः एकस्वरूपशब्देन वृद्धिपरिणामराहित्यं विवक्षितम् व्यावृत्तिः परममिति नित्यसिद्धव्यावृत्तिः ॥

यद्वा एकस्वरूपमिति बद्धव्यावृत्ति: सदेत्यादिना मुक्तव्यावृत्तिरिति, एवं स्वव्यतिरिक्त समस्त वस्तुविलक्षणत्वेनोप निषत्सूक्तं ब्रह्म वासुदेंव एवेत्यर्थः

त्रिविधा परिच्छेदवाचिनी श्रुतिरपि देवताविशेषं निरचिनोदनन्तमिति अनन्तशब्दो

योगरूढः । अतो नारायणादिशब्द पर्यायस्त्रिविधानन्त्ययोगिनि भगवति मुख्यो वर्तते ।

सत्यज्ञानादिवाक्येऽनन्तमिति

पदं पुल्लिङ्गं द्वितीयान्तं ‘ यो वेदे ’ ति वेदनशब्देनान्वयात् प्रथमान्तत्वे तद्योवेदेति तत्पदाध्याहारस्स्यात्, वाक्यभेदश्च

स्यात् । अतस्तत्र यथोक्तएवार्थः । तस्मात्तदनुसारेण अत्राप्य परिच्छेदकथनसमये देवताविशेषो निर्णीतः वस्त्वपरिच्छेद

।

माह -तदेवेति । सर्वमेवैतदिति । व्यक्ताव्यक्त पुरुषकालसमुदाय उच्यते व्यक्ताव्यक्तस्वरूपमेतत्सर्वं तद्ब्रह्मेत्यर्थः । अनेन गूढार्थसंग्रहः च ’ तत्त्वभावेनचोभयो: ’ इत्यत्र व्याप्यव्याकयोरुभयोस्तत्वभावः विवक्षितः । व्याते: भगवन्महिमरूपतायाः विष्णुपुराण

।

एवोक्त्या मिथ्यात्ववर्णनासम्भवात् । एतमर्थ द्रढयन् व्यापकवासुदेवस्य परब्रह्मत्वं स्थापयति । सर्वत्रासौ समस्तंचे त्यादिना । ‘सर्वभूताधिवासं च यद्भुतेषु वसत्यपि सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्म्यहं वासुदेवः तदस्म्यहं वासुदेवः’ इति ब्रह्मबिन्दूपनिषदन्ते श्रूयते । अत्र उपक्रमे ’ स्वरेण संघयद्योगम्’ इति प्रणवकरणयोगस्याभिधानेन प्रणवघटकनादार्थ एव

वासुदेव: परंब्रह्मेति त्रित्रचितम् । ‘यद्भूतेषु यसत्यपि ’ इत्येतदर्थः सर्वत्रासौ इत्यनेन ‘सर्वभूताधिवासं च’ इत्यस्यार्थः समस्तं च वसत्यसौ इत्यनेनचोक्तः । यद्भूतेषु वसत्यपि ’ इत्यत्र वास: व्याप्य नारायणस्स्थितः ’ इति श्रुत्यनुसा 6

6

रेण व्याप्तौ पर्यवस्यति । इत्थं च सर्वस्य व्यापको धारकः वासुशब्दार्थः प्रदर्शितः । अत्र व्याप्तेर्धारणार्थत्वं स्पष्टं

व्याप्तेर्नियमनार्थत्वं चान्यत्रोक्तम् । इत्थं च नियमनधारणादिसंवलितव्याप्तिरेव समानाधिकरणतया निर्देशे मूलमित्यभि प्रेत्य ’ तदस्म्यहं वासुदेवः’ इत्युक्तिः सर्वानुग्राहकत्वेनेत्युक्त्या व्याप्तेः प्रयोजनकथनेन मिथ्यात्वं प्रतिक्षिप्तम् । एतेन व्यातेरैश्वर्यगुण सूचकत्वमहिमरूपत्वयोः विष्णुपुराणोक्तयोः श्रुतिमूलकत्वं सिद्धम् ॥

तदेव सर्वमेवैतदिति । अत्र च ’ सर्वभूताधिवासम्’ इत्युपनिषदुक्तरीत्या उपनिषदुक्तमेव सामानाधिकरण्य

निदानम् । एतत्तात्पर्येणैव ’ सर्वगत्वादनन्तस्य स एवाहमवस्थितः ’ ’ सर्व समाप्नोषि ततोऽसि सर्व : ’ इति प्रह्लादार्जु ,

विष्णोरुत्कर्षस्य वेदप्रतिपाद्यतां श्रीभाष्यम्

२.१०-११-१२-१३-१४) प्रकृतिर्या मया ख्याता व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणी । पुरुषञ्चाप्युभा वेतौ लीयेते परमात्मनि । (६.४.३९) परमात्मा च सर्वेषामाधारः परमेश्वरः । विष्णुनामा स वेदेषु वेदान्तेषु च गीयते । (६.४.४०)

श्रुतप्रकाशिका

वस्त्वपरिच्छेद उक्तः। सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्वंहि वस्त्वपरिच्छेदः । सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्वेनैग चिदचि

च्छरीरकत्वहेतुभूतव्यापनभरणादिगुणतः समाभ्यधिकराहित्यसिद्धेश्च वस्त्वपरिच्छेदसिद्धिः । नहि ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कस्य चित्समस्तचिदचिच्छरीरकत्वम्भवः, एवं शास्त्रोपक्रमे वासुदेवाख्यमुभयलिङ्गकं वस्तुप्रतिपाद्यमुक्तम् ।

शास्त्रोपसंहारे च तथोक्तमिति दर्शयति । प्रकृतिर्येति । परमात्मशब्दस्य क्वचिज्जीवेऽपि प्रयोगदर्शनात्तद्व्यावृ

च्यर्थं साक्षात्परमात्मलक्षणं जगत्कारणत्वमुक्तं लीयेते परमात्मनीति सचेश्वरानतिरिक्त इतिज्ञापनार्थः परमेश्वरशब्दः |

ईश्वरश्च न देवतान्तरमिति ज्ञापनाय विष्णुनामेत्युक्तम् । अत्र परमात्मा आधारः परमेश्वर इतिपदैश्शरीरलक्षणं स्पष्टम् ॥

एवं शास्त्रस्योपक्रमोपसंहारयोः अवान्तरप्रकरणोपक्रमोपसंहारयोश्च हेयप्रत्यनीककल्याणगुणास्पदं नारायण एव परं

ब्रह्मेति प्रतिपाद्यत इति दर्शितम् । अथाविद्यासम्बन्धादयश्च ब्रह्मण एवहि प्रतिपाद्यन्ते तत्कथं ? यथोक्तस्वरूपस्य ब्रह्मण उपपद्यत इति शङ्कायां ‘काठिन्यवान् यो बिभर्ति’ इतिवत् द्वारद्वारिभावेनोपपद्यत इति वक्तुं परमात्मनो जीवात्मनां गूढार्थसंग्रह:

नयोरुक्तिः | प्रकृतिजीवयोरुभयोः लयकारणत्वोक्त्या उपादानोपादेयभावसिद्ध्या तन्निबन्धनमपि सामानाधिकरण्यं सम्भ वतीत्यभिप्रेत्य प्रकृतिजीवलयपरवचनमुदाहरति— प्रकृतिर्या मया ख्यातेति ॥

विष्णुनामा स वेदेषु इत्यादि । ऐतरेयब्राह्मणोपक्रमे ‘अग्भिवें देवानामवमः विष्णुःपरमः । तदन्तरेण सर्वा

अन्या देवताः’ इति शतपथब्राह्मणे ’ अग्निर्वा अवराय यज्ञस्य विष्णुःपरार्ध्यः’ इति ऋक्संहितायां च । विष्णोर्नुकं

वीर्याणि प्रबोचत् ’ ‘ प्रवःपान्थमन्धसः’ इति ‘ भवामित्रो न शेव्यः’ इति सूक्तत्रयं ‘अतो देवा’ इति वर्ग: ‘ तद्विष्णोःपरमं पदम्’ इति सर्ववेदपठितश्रुतिश्च विष्णोः परत्वे प्रमाणम् । तद्विष्णो: परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः’ इति श्रुत्यर्थः 6

• एकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनोहि ये । तेषां तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ ’ इति विष्णुपुराण एव प्रदर्शितः । ‘ इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः अथो दिव्य: स सुपर्णो गरुत्मान् । एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्ति अग्निं यमं मातरिश्वानमाहुः’ इति वामनसूततया बढचसमाख्यया प्रसिद्धे ‘ अस्य वामस्य’ इत्यादिसूक्ते कृष्णविष्णुशब्दघटिते ‘ एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्ति’ इत्यत्र एकः कृष्णः विष्णुरेवेति स्फुटम् । एतछ्रुतीनां प्रमाणत्वोपपादनं ह्यशिरोरत्नभू॰ घणदीधितौ व्यक्तम् ॥ 6

भारभृत्कथितो योगी’ इत्यत्र सहस्रनामभाध्ये ( श) कथितशब्दस्य वेदादिभिरयमेव परत्वेन कथितः । सर्वैः

बेदैः कथितइति वा कथितः ‘ सर्वे वेदा यत्पदमामनान्त’ ‘ वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः ’ ‘ वेदे रामायणे पुण्ये भारते भर

तर्षभ । आदौ मध्ये तथाचान्त्ये विष्णुस्सवत्र गीयते ॥’ इति श्रुतिस्मृत्यादिवचनेभ्यः । ’ सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्वि• रूणोःपरमं पदम्’ इत्युक्तम्, इत्युपक्रम्य

६

पुरुषान्नपरं. किंचित् सा काष्ठा सा परा गतिः’ इत्यन्तेन यः कथितः सक

विष्णोरुत्कर्षस्य वेदान्तप्रतिपाद्यत्वे शङ्कराचार्याद्युक्त्यनुवादः

७२०

[ जिज्ञासा- १-१-१

श्रीभाष्यम्

दतत््वे रूपेपरं ब्रह्मणस्तस्य मूर्तचामूर्तमेव च । क्षराक्षरस्वरूपे ते सर्वभूतेषु च स्थिते । अक्षरं ब्रह्म क्षरं सर्वमिदं जगत् । श्रुतप्रकाशिका

च आत्मशरीरभावेन सम्बन्धं तेषामविद्यासम्बन्धादिकं च वक्ष्यन् प्रथमं जीवब्रह्मणोश्शरीरशरीरिभावरूपसम्बन्धं दर्शयतिं द्वे रूपे इत्यादिना । मूर्तंचामूर्तमेवचेति बद्धश्च मुक्तश्चेत्यर्थः । एतद्विवृणोति क्षराक्षरस्वरूपेइति । · ज्ञान सङ्कोचात्मक क्षरणबदसङ्कुचितज्ञानंचेत्यर्थः सर्वभूतेषु च स्थिते अर्हार्थे क्तः सर्वभूतस्थित्यर्हे सूक्ष्मतरतया व्यापनक्षमे इत्यर्थः ॥ ।

यद्वा बद्धस्य स्वरूपेण सर्वभूतस्थितिः मुक्तस्यतु धर्मभूतविभुज्ञानद्वारेणेति अक्षरं तत्परंब्रह्मेति तन्मुक्तस्वरूपम क्षरम् । क्षरं सर्वमिदं जगत् इदं बद्ध(स्य)स्व) रूप क्षरमित्यर्थः । रूपत्वं विशिनष्टि एकदेशेति । शक्ति: अपृथग्भूतं गूढार्थसंग्रहः

थितइति च इति । उपनिषद्भाष्ये ‘ सोऽध्वनः पारमाप्नोति ’ इत्यत्र तद्विष्णोः व्यापनशीलस्य ब्रह्मणः परमात्मनो वासु देवाख्यस्य परमं प्रकृष्टस्थानम् इति ॥ 6

यः पृथिव्यां तिष्ठन्–स त आत्मा अन्तर्याम्यमृतः ’ (बृ.५.७.३) इति श्रुतिविवरणावसरे ’ य ईदृगीश्वरो नारा

यणाख्यः ’ इति वार्तिके ‘ कृष्णद्वैपायनो व्यासः वेदात्मा ध्वान्तहानिकृत् । प्राहेममेव बहुश: प्राणिनां हितकाम्यया ॥ नारायणःपरोऽव्यक्तात् अण्डमव्यक्तसम्भवम् । अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी ॥ वेदविद्भिर्महाप्राज्ञैः पुरुषैर्विनियुज्यते ’ इति । तद्विवरणे‘एतमेवेति । ‘सहस्रशीर्ष देवं विश्वाक्षं विश्वशम्भुवं, विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं पदम् ’ इत्यादिर्मन्त्र: वेदार्थविद्भिरन्तर्यामिणमुद्दिश्य विनियुक्त ’ इतिचोक्तम् । सृष्टिकर्तुरेवान्तर्यामितया लयकारणत्वमपि तस्यैवेति एतेन निश्चितं भवति । ‘ अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ’ इति गीताविवरण स उत्तमः पुरुष

इति वेदउदाहृत एव’ इत्यादिकं मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । अत्र सर्वत्र ‘ वेदान्तेषु च गीयते’ इति वाक्यतात्पर्यं e

व्यक्तीकृतम् । विस्तरस्तु अन्यत्र द्रष्टव्यः ॥

अत्र परमात्मा विष्णुनामेति लयहेतुत्वस्य विष्णौ प्रतिपादनेन ‘विष्णोस्सकाशादुद्भूतं जगत्तत्रैव च स्थितम् ।

स्थितिसंयमकर्ताऽसौ जगतोऽस्य जगच्च सः ’ इत्युपक्रमोक्तसृष्ट्यादिकारणत्वस्यापि विवक्षा प्रतीयते । एकस्यैव सृष्टिलयकारण

स्वस्य श्रुतिषु प्रतिपादनात् । उपक्रमे तदुत्तरं ’ वासुदेवाय ताराय ’’ विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ इति, ’ परःपराणां परम: परमात्मा 6

2

ततस्स वासुदेवेति विद्वद्भिःपरिपठ्यते तद्ब्रह्म परमं नित्यम्’ इत्युक्तार्थस्सर्वोऽपि वेदवेदान्तप्रतिपाद्य इत्यभिप्रेतमिति "

6

प्रतीयते । समस्ताइशक्तयश्चैताः इति पूर्वे वासुदेवस्य शक्तित्रयाश्रयादिव्यमङ्गलविग्रहः प्रतिपादितः। शक्तित्रयनिरू

पणेन विष्णोर्वासुदेवस्य परत्वमपि दर्शितं भवतीत्यभिप्रेत्य प्रथमषष्ठांशगततद्वचनानि क्रमेणोदाहरति द्वे रूपे ब्रह्मणस्त स्येति । अत्र रूपशब्दः शरीरपरः । एतदव्यायान्ते ’ यानि मूर्तान्यमूर्तानि यान्यत्रान्यत्र वा क्वचित् । सन्ति वै वस्तु जातानि तानि सर्वाणि तद्वपुः ’ (६.अ) इति वक्ष्यमाणत्वात् ॥

अक्षरं तत्परं ब्रह्मेति । आश्रयश्चेतसो ब्रह्म द्विधा तच्च स्वभावतः । भूपमूर्तममूर्त च परंचापरमेव च ॥ १ (६. 6

१

७,४७) इत्युपक्रम्य ’ मूर्तमेतद्धरे रूपं भावना त्रितयात्मकम् ।’ (४९) इति हिरण्यगर्भादीनां मूर्तरूपता षष्ठे वक्ष्यते ।

परापररूपनिष्कर्षः, शक्तित्रयं च

७२१

श्रीभाष्यम्

एकदेश स्थितस्याग्सेज्योत्स्ना विस्तारिणी यथा । परस्य ब्रह्मणश्शक्तिस्तथेदमखिलं जगत् । (वि.पु.१.२२.५५-५६–५७) विष्णुशक्तिः पराप्रोक्ता क्षेत्रशाख्या तथाऽपरा। अविद्याकर्मसंज्ञा ऽन्या तृतीया शक्तिरिष्यते ॥ (६.७.६१) श्रुतप्रकाशिका

कार्योपयोगिविशेषम् । एकदेशस्थितस्य विस्तारिणीति पदद्वयेन असङ्कीर्णस्वभावत्वमुक्तम् । अस्मिन् श्लोके अखिलं जगदिति चिदचिदात्मकं जगदुच्यते तुल्यन्यायत्वादक्षरस्यापि शक्तित्वसिद्धिः । यद्वा अखिलजगच्छब्देनाक्षरस्यापि क्रोडी कारः त्रिपाद्विभूतेरपि लोकशब्दवाच्यत्वात् तत्समानार्थत्वात् जगच्छन्दस्य अखिल शब्दस्य सङ्कोचकाभावाच्च क्षरं सर्व मित्यत्र क्षरसामानाधिकरण्यमपवादः इह तदभावादक्षरस्याप्यभिधानमुपपद्यते इदंशब्दस्य प्रकृतवाचित्वात् क्षराक्षरपरत्वं "”

युज्यते ॥ नन्वत्र क्षराक्षरशब्दौ कार्यकारणरूपेणावस्थितपरब्रह्मपरौ परब्रह्मशब्दमुख्यार्थसिद्धे:, अन्यथा ब्रह्मशब्दानामेक प्रकरणस्थानामर्थवैरूप्यं च स्यात् । जगतो ज्योत्स्नास्थानीयत्वंचोपपद्यते प्रभायाश्शीणीवयवत्वेनाग्निकार्यत्वोपपत्तेः । नैवम्

ब्रह्मणो रूपे इति व्यतिरेकनिर्देशस्वारस्य भङ्गप्रसङ्गात् सच कार्यकारणयोर्ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वाभावात् । यदि षष्ठीस्वारस्याय

मूर्तत्वामूर्तत्वे विवक्षिते तदा मूर्तामूर्तशब्दस्वारस्यभङ्गः | भावप्रधानत्वाविवक्षायां रूपशब्दसामानाधिकरण्यायोगः । यद्यु गूढार्थसंग्रहः ।

अतः अमूर्त मुक्तजीव एव रतः परः

क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः’ इत्यत्र अक्षरपदार्थः आत्मा इति सिद्धयति ।

G

अक्षरात्म.

नामरूपाद्विमुक्तः: परात्परं पुरुषम्’ इति मुण्डकश्रुतिद्वयपर्यालोचनायां परमक्षरं नामरूपविनिर्मुक्तो मुक्तजीव

एवेति स्फुटं प्रतीयते । ‘ क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षरउच्यते ।’ इति गीतायां (१३.अ) कूटस्थशब्दप्रयोगेण ‘ ये त्वक्षरमनिर्देश्यं ’ ‘ कूटस्थमचलं ध्रुवम्’ इत्यत्रेव अक्षरशब्दार्थः न बद्धजीवः किंतु परिशुद्धो मुक्तजीव एव ।

6

क्षरस्स

र्वाणि भूतानि ’ इत्यत्र सर्वभूतशब्द: ‘एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय’ इति सप्तमे प्रकृतिजीवस्वरूपनिरूपणा नन्तरवाक्ये प्रकृतिजीवोभययोनित्वस्य सर्वभूतेष्वभिधानेन बद्धजीवपर: । अनेनापि हेतुना ‘कूटस्थोऽक्षरउच्यते ' इत्यत्र अक्षरशब्दार्थो मुक्तजीव एव विवक्षितः । एवं च श्रुतिगीतैकरस्यात् ’ अक्षरं तत्परं ब्रह्म क्षरं सर्वमिदं जगत् '

।

इत्यंत्र क्षराक्षरशब्दौ बद्धमुक्तजीवपरौ

अत्र ब्रह्मशब्द: ’ सर्वब्रह्ममयो हरि: ’ (१.२२.६३) इति अत्रैवोत्तरत्र वक्ष्य

माणतया युज्यत एवेति ’ अक्षरं तत् परब्रह्म ’ इत्यत्र अक्षरशब्दः मुक्तजीवपरएवेति निश्चीयते ॥

।

परस्य ब्रह्मणः शक्तिरिति

अत्र परत्वं ’ द्वे रूपे ब्रह्मण’ इति पूर्वमुक्तरूपद्वयवत्त्वनिबन्धनं विवक्षितम् । तेन 6

।

’ तथेदमखिलं जगत्’ इत्यत्र क्षराक्षररूपद्वयं विवक्षितम् तथेदमखिलं जगत्’ इत्यत्र क्षरशब्दाप्रयोगात् प्रागुक्तक्षर मात्रस्य न विवक्षेति स्फुटम् ।

6 परस्य ब्रह्मणश्शक्ति: ’ इत्यत्र

अक्षरं तत् परंब्रहह्म ’ इत्यत्रोक्तपरब्रह्मणोविवक्षितत्वे-

‘ तथेदमखिलं जगत् ’ इत्यत्र क्षरमात्रशङ्काया उदय: स्मात् रूपशक्तिशब्दयोः एकार्थकत्वेन ’ द्वे रूप ब्रह्मण: ’ इत्य त्रोक्तब्रह्मण एव

6

परस्य ब्रह्मण ’ इत्यत्र विवक्षायाः उचितत्वेन ‘तथेदमखिलं जगत् ’ इत्यत्र क्षराक्षररूपद्वयं विवक्षितमिति

निश्चीयते ॥ अत्र षष्ठवचनमुदाहरति विष्णुशक्तिःपरा प्रोक्तेति । ‘मूर्तमेतद्धरे रूपं भावना त्रितयान्वितम्’ इत्येतदुत्तरं

‘विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता’ इति श्लोकः । ‘भूप मूर्तममृते च परंचापरमेव च ।’ इत्यत्र विभक्तममूर्तरूपं पररूपंचैक 91

इति द्वितीयांशवचनार्थः

प्रधानं च पुमांश्च

७२२

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

यया क्षेत्रज्ञशक्तिस्सा बेष्टिता नृप सर्वगा। संसारतापानखिलानवाप्नोत्यति सन्ततान् ॥ तया तिरोहितत्वाञ्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसंशिता । सर्वभूतेषुभूपाल तारतम्येन वर्तते ॥ (वि.पु.६. ६२.६३) प्रधानं च पुमांश्चैव सर्वभूतात्मभूतया । विष्णुशक्तथा महाबुद्धे वृतौ संश्रय श्रुतप्रकाशिका च्येत ब्रह्मणो द्वे रूपे ब्रह्महि मूर्तममूर्तचेति तदा प्रथमान्तब्रह्मशब्दाथ्याहारदोषस्स्यात् षठ्यन्तब्रह्मशब्दस्य मूर्तामूर्तशब्द सामानाधिकरण्यायोगात् ॥ किंच सर्वभूतेषु च स्थिते इति चोनुपपन्नम् । सर्वभूतशब्दस्य कार्यवाचितया तत्र कार्यास्थताबुच्यमानायां स्वस्मिन् स्ववृत्तिप्रसङ्गात्, कारणस्यापि कार्यादनन्यतया स्ववृत्तिप्रसङ्गाच्च, अवस्थाद्वयस्य सर्वभूतस्थितिरिति च न वाच्यम् ;

धर्मिंपर्यन्तक्षराक्षरशब्दसामानाधिकरण्यायोगा, त्तयोरप्यवस्थापरत्वे स्वारस्यभङ्गात् अवस्थावद्वाचिजगच्छन्दब्रह्मशब्दसा मानाधिकरण्यायोगाच्च। तस्मिन् सोढेऽपि कारणावस्थायाः कार्ये विद्यमानत्वायोगाच्च । शक्तिशब्दस्य कार्यवाचित्वायोगाच्च श्लोकस्य नायमर्थः । उपचारतोऽपि कार्योपयोगिविशेषणंहि शक्तिशब्देन व्यपदेशमर्हति कार्योपयोगिविशेषणत्वस्य सामान्यात् । शक्तिर्हि शक्तं प्रत्यपृथग्भूतं कार्योपयोगिविशेषणम् । कार्येतु न कारणस्यापृथग्भूतं विशेषणं कार्योपयोगि च भवति कार्यकारणयोरनन्यत्वात् स्वस्य स्वयमेव विशेषणत्वायोगात् । कार्यत्वंहि विशेषणमितिचेत्सत्यं, तथाऽपि धर्मिवा चिनो जगच्छब्दस्य कार्यतावाचित्वाभावात् शक्तिशब्दसामानाधिकरण्यमुपचारतोऽपि नोपपद्यते । कार्योपयोग्यपृथग्भूत

विशेषणं शक्तिरिति मुख्यत्वमस्मन्मते सम्भवेत् क्षरशब्दस्य कार्यपरत्वे दृष्टान्तवैघट्यं च स्यात् तच्च ज्योत्स्नाया विशीर्णा वयवत्वाभावेनाग्निकार्यत्वाभावात् ॥

नच ‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः’ इति प्रयोगानुसारेण चेतनाचेतनपरत्वं युक्तम् अचिदंशस्य स्वस्मिन् स्ववृत्ति

प्रसङ्गेन सर्वभूतस्थित्युक्तयनुपपत्तेः चिदचित्सङ्घातरूपेषु भूतेषु द्वयोरव॑स्थानमुपपन्नमितिचेन्न, समुदायिनोस्समुदायनिष्ठ त्वानुपपत्तेः, समुदायोहि समुदायिनिष्ठः। उपरितनग्रन्थवैरूप्यं च स्यात् । उत्तरत्रहि ‘भूपमूर्तममूर्तींचे’ ति मूर्तमूर्तशब्दाभ्यां गूढार्थसङ्ग्रहः

मेव भावनात्रयान्वितस्य मूर्तरूपत्वोक्तौ भावनात्रयशून्यमेव पररूपमित्युक्तं भवति । तार्द्ध मुक्तरूपमेवेति भावः । एतदु त्तरं ‘ एतान्यशेषरूपाणि तस्य रूपाणि पार्थिव । यतस्तच्छक्तियोगेन युक्तानि नभसा यथा ॥ द्वितीयं विष्णुसंज्ञस्य योर्गि

ध्येयं महामते | अमूर्त ब्रह्मणो रूपं यत्सदित्युच्यते बुधैः ॥ समस्ताइशक्तयश्चैता ’ इति श्लोकक्रमः । एतत्पर्यालोचनायां 6

समस्त।श्शक्तयश्चैता ’ इत्यत्र बद्धमुक्त कर्मरूपशक्तित्रयं विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीयते ॥

द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य मूर्तचामूर्तमेव च । भूपमूर्तममूर्त च परंचापरमेव च । इति प्रथमषष्ठांशद्वये अमूर्त अक्षरं परं च रूपं मुक्तरूपमेव विवक्षितमिति द्वितीयांशे विष्णुशक्तेः बन्धमोक्षहेतुत्वप्रतिपादनेनापि सिद्धयतीत्यभिप्रेत्य तद्व चनान्युदाहरति प्रधानं च पुमांश्चेति । एतत्पूर्व ब्रह्माण्डं तद्बहिरावरणादिकं च सर्वे निरूप्य ‘दारुण्यग्निर्यथा तैलं तिले (

2

,

6

प्रधानेऽवस्थितो व्यापी चेतनात्माऽत्मवेदनः ’ इति जीवस्य प्रकृतिसन्बन्धोऽभिहितः । अत्र व्यापी

चेतनात्मा

इत्यत्र अग्नेः स्वप्रकाशस्य दारुणि स्वप्रभाद्वारा व्याप्तिः तथा स्वापृथक्सिद्धचैतन्यद्वारा व्याप्तिजींवस्य विव॰

।

तद्वत्पुमानपि १

1

।

क्षिता अत्र दुर्बिवेचप्रकृतिसम्बन्धः जीवस्य विवक्षितः, अयमेव उत्तरबचने संश्रयशब्दार्थ: ‘पृथग्भावः प्रकृतेः द्रुथ.

पृथग्भावशब्दार्थी मोक्ष इति निरूपणम्

७२३

श्रीभाष्यम्

धर्मिणौ । तयोस्सैव पृथग्भावकारणं संश्रयस्य च । यथासक्तं जले वातो विभर्ति कणिका शतम् । शक्तिः साऽपि तथा विष्णोः प्रधानपुरुषात्मनः । (२,७.२९-३०) श्रुतप्रकाशिका

।

रूपद्वयं प्रस्तुत्य हिरण्यगर्भादीन् निर्दिश्य ’ मूर्तमेतद्धरे रूपं भावनात्रितयान्वितम् ।’ इति मूर्तशब्दवाच्यरूपस्य भावनात्रयान्वयकथनात् नहाचैतनस्य कर्मब्रह्मभावनान्वयः ‘सोऽक्षरः परमस्स्वराद्’ इत्यत्रहीन्द्रादि बद्धविलक्षण -

वाचित्वात् ‘स स्वराड्भवति’ इतिवन्मुक्तवाचिखराट्छन्दसामानाधिकरण्या, च्च अक्षरशब्दो मुक्तात्मपरः, अतस्तदनु रोधेनाक्षरशब्दोऽत्रापि मुक्तात्मपरः ब्रह्मशब्दार्थवैरूप्यंतु ’ तपसा चीयते ब्रह्म तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च ,

6

जायते’ इति श्रुताविवानेकोपपत्तिबलायुज्यते । अतो यथोक्तएवार्थः ॥ ब्रह्मणोऽविद्यासम्बन्धद्वारभूते जीवात्मन्यविद्यान्वयं दर्शयति विष्णुशक्तिरित्यादिना सर्वगा चतुर्मुखादिपिपीलकान्त सर्वशरीरस्था, जातावेकवचनम् । यद्वा धर्मभूतज्ञानेन स्वतस्सर्व व्याप्तुं क्षमा | वेष्टिता कर्मणा सङ्कुचितज्ञानेत्यर्थः । तर्हि सर्वे अज्ञास्स्युरित्यत्राह—तयेति । कर्मतारतम्यानुगुणं ज्ञानतारतम्यवती क्षेत्रज्ञशक्तिरित्यर्थः । सर्वेषां ज्ञाननित्यत्वस्य मुक्तौ ,

सर्वविषयकत्वस्य च प्रामाणिकत्वाद्वृद्धावस्थायां सङ्कोचविकासौ सिद्धौ तत्तारतम्यं च ‘पुंसश्शक्त्युपलक्षितः

तच्छ

क्त्या पशवोऽधिकाः ’ इति स्पष्टीकृतम् । जातीनामप्यपृथसिद्धधर्मत्वेन रूपशब्दवाच्यत्वाच्च तद्व्यावृत्त्यर्थं प्रस्तुतं

रूपत्वं नियाम्यत्वलक्षणमित्याह - प्रधानंचेति । चिदचितोः परमात्मनियाम्यत्व घार्यत्व व्याप्यत्व नित्यत्वादेः प्रमाणान्त रागोचरतया विहितत्वान्निषेध्यत्वमयुक्तमिति नियाम्यत्वादिधर्माणां पारमार्थ्येन तदाश्रयभूतयोश्चिदचितोश्च पारमार्थ्यान्नि त्यत्वोक्त्या च तयोभ्रमविषयत्वासम्भवश्च दर्शितो भवति । नहि धर्मिसत्यत्वेन विना धर्मसत्यत्वं युक्तम् । नापि बाध्यस्य नित्यत्वं युक्तम् । सर्वभूतात्मभूतया सर्वभूतव्यापिकयेत्यर्थः,

विष्णुशक्त्या, विष्णोर्नियमनशक्त्या अन्यथा ‘शक्तिरसापि

तथा विष्णो’ इत्यनन्तरोक्तिविरोधात् तयाऽऽवृतौ व्याप्तौ नियमनं च धारणं श्रुतिसिद्धम् । एतस्य वा अक्षरस्य

प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृते तिष्ठतः’ इतिहि श्रूयते, अतो बिभर्तीत्युत्तर श्लोकसामञ्जस्यम् ॥ संश्रयधर्मिणौ भगवदपृथस्थितिधर्मकौ। पृथग्भावः उपकरणोपकरणित्वलक्षणसम्बन्धविशेषराहित्यं संहारः । तत्रहि करणकळेबरं नास्ति संश्रयः करणकरणित्वेन सम्बन्धः सृष्टिरित्यर्थः । यद्वा संश्रयः तयोस्सम्बन्धरसंसारः । पृथग्भावो गूढार्थसङ्ग्रहः

।

ग्भावः, सच अण्डतदावरणेभ्योऽपि पृथग्भावः, देहपृथग्भावोऽपि । एवं च पृथग्भावो मोक्ष एव भवति ’ यद्विमुक्ति प्रदो विष्णुः’ इति षष्ठे वक्ष्यमाणतया मोक्षरूपवृथग्भावकारणत्वमेव विष्णुशक्तेः अत्र विवक्षितमिति निश्चीयते । ‘तेषां

तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ’ इत्यत्रैवोक्त्या ‘प्रकृतिर्या मया ख्याता’ इत्यादौ अव्यक्तव्यक्तयोः परमात्मनि लयो त्या च सृष्टिलयकर्मभूतब्रह्माण्डबहिरावरणादिभिन्नदेश एव मुक्तिदेश इति पराशरतात्पर्यनिर्णयसम्भवेनापि अत्र मोक्षरूप पृथग्भावहेतुत्वमेव विष्णुशक्तेर्विवक्षितमिति पराशराशय: अप्रकम्म्यः ॥

प्रकृतिपुरुषयोरुभयोर्दुर्विवेचसम्बन्धः अत्राभिहितः, अयं च प्रकृतिसंबद्धजीवः बद्धः, प्रकृतेः पृथग्भूत: मुक्तः बद्ध मुक्तयोरुभयो; परमात्मरूपत्वं यदभिहितं तद्धि सार्वदिकमेव । तेन बद्धमुक्तव्यवस्थासिद्धयर्थं आत्मैक्यं नाभ्युपगन्तुं शक्य

७२४

विष्णुशव्दार्थान्तःप्रवेशस्य नियमनार्थता

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तदेतदक्षयं नित्यं जगन्मुनिवराखिलम् । आविर्भावतिरोभावजन्मनाशविकल्पवत् ॥ (१. २२.६०) इत्यादिना परंब्रह्म स्वभावत एव निरस्तनिखिलदोषगन्धं समस्तकल्याणगुणात्मकं

जगदुत्पत्तिस्थितिसंहारान्तः प्रवेशनियमनादिलीलं प्रतिपाद्य कृत्स्त्रस्य चिदचिद्वस्तुनस्स. र्वाऽवस्थाऽवस्थितस्य पारमार्थिकस्यैव परस्य ब्रह्मणश्शरीरतया रूपत्वं श्रुतप्रकाशिका

मोक्षः तत्सर्वं भगवन्नियमनाधीनमित्यर्थः । अत्रे दृष्टान्तमाह-यथेति कारणात्कार्यस्य विभागे दृष्टान्तः जलस्य कणिका THER ITE

स्तस्माद्भेदेन बिभर्ति वायुः संयोजकत्ववियोजकत्वयोर्वा दृष्टान्तः परस्परं संकरिता असंकलिताश्च विभर्ति वायुः । यद्वा——

प्रकृतिपुरुषगतदोषलेशराहित्ये दृष्टान्तः वायुर्हि कणिकाशतं तत्स्वमावास्पृष्टो बिभर्ति प्रधानपुरुषात्मनः प्रधानपुरुषयोरा त्मनः । समस्तचिदचिद्वस्तुजातमिति कर्माथ्याहर्तव्यम् ॥ यद्वा प्रधानशब्दानन्तरपुरुषशब्दो बद्धपर: आत्मशब्दः विघस्य जगतः परमार्थत्वमाह- तदेतदिति ।

प्रकृतिसंसर्गरहितमुक्तात्मपरः ।

मिथ्याहि बाध्यत्वेनानित्यम् ।

तान् बिभर्तीति एवं

पारमार्थ्येसतिहि नित्यत्वसम्भवः । उदाहृत

वचनार्थान् सङ्ख्येणाह- इत्यादिनेति । निरस्तनिखिलदोषत्वं कल्याणगुणात्मकत्वं च ‘ससर्वभूतप्रकृतिं समस्त

(

गूढार्थसंग्रहः

इत्यर्थः सिद्धयति । तत्र सर्वेषां मुक्तयनन्तरं बद्धमुक्तव्यवहारस्य सर्वमतेषु विरह एवाभ्युपेतव्यः । एवं च बद्धमुक्तव्य वस्था नात्मैक्यसाधिकेति इष्टसिद्धावुक्तम् अयमर्थो न घटते प्रकृत्युच्छेदस्यैवाभावात् प्रकृतेर्नित्यत्वादिति तन्नित्यतापरं

वचनमुपादत्ते––तदेतदक्षयमिति । एतेन ज्ञानबाध्यत्वमपि न सम्भवतीति योतितम् ॥ विष्णुपुराणे उपक्रमोपसंहारयोः वासुदेवादिशब्दार्थनिर्वचन पर्यालोचनायां वासुदेवस्य सृष्टयादिकर्तृत्वे मुक्ति प्रदत्वे सर्वकल्याणगुणाकरत्वे व्याप्तयादेर्महिम रूपत्वसामानाधिकरण्यानेदानत्वयोः जगत: उच्छेदासम्भवेच श्रुतितात्पर्यविषयभूते पराशरतात्पर्यविषयत्वं एतावता निर्धारितं भवति । एतेन निर्विशेषस्य श्रुतितात्पर्याविषयत्वे सिद्धे सर्विशेषस्यैव श्रुतितात्पर्य विषयत्वं पराशरोक्तमकामेनापि स्वीकर्तव्यमित्यभिप्रेत्याह-परंब्रह्मेति । अन्तःप्रवेशनियमनादिलीलमिति । अत्र निय मनार्थत्वमन्तःप्रवेशस्याविवक्षितम्। ‘ अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानाम् ’ (तै.आ) इति श्रुतौ शासनार्थत्वमन्तःप्रवेशस्याभिप्रेतम् मैत्रायणीये ‘ प्रजापतिर्वा एकोऽग्रेऽतिष्ठत्’ इत्यारभ्य ’ सोऽमन्यत एतासां प्रतिबोधनाय आभ्यन्तरं विविशानीति ’ (२.

१) इत्युक्ते: । अयं च प्रवेशः विष्णुशब्दार्थः, उक्तं च सहस्रनामभाष्ये (शं) वेवेष्टि व्याप्नोतीति विष्णुः विषे: व्या प्त्यभिधायिनः नुक्प्रत्ययान्तस्य रूपम् । देशकालवस्तुपरिच्छेदशून्यइत्यर्थः । ’ अन्तर्वाहश्च तत्सर्व व्याप्यनारायणरिस्थतः ' इत्यादि श्रुतेः । विशतेर्वा नुक्प्रत्ययस्य रूपं विष्णुरिति । ’ यस्माद्विष्टमिदं सर्वं तस्य शक्त्या महात्मनः । 6

तस्माद्विष्णुरिति

ख्यातो विशेर्धातोः प्रवेशनात् ॥ ’ इति विष्णुपुराणे’ इति तस्य शक्त्या इत्यत्र नियमनशक्तिर्विवक्षिता । अत्र वस्तुपरि च्छेदशून्यत्वं सर्ववस्तुसामानाधिकरण्यार्हत्वं तत्र व्याप्तिर्हेतु: ‘यद्भुतेषु वसत्यसौ सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्म्यहं वासुदेवः’ इति ब्रह्मबिन्द्वाद्युक्तः । अन्त:प्रवेशस्य सृष्टिकालिकस्य नियमनार्थत्वेनैव ‘सर्गस्थित्यन्तकारिणे ’ ’ विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ (वि पु.१.२) ’ विष्णुर्मुक्तिफलप्रदः’ इति प्रथमषष्ठांशयोरुक्तिः सङ्गच्छते । P

नियमनादिलीलमिति स्वानन्दस्य प्राधान्याभिप्रा

येण सर्वानुग्राहकत्वेनेति (ब्र.बिं) परानन्दस्याप्युक्तेः । अयमर्थो भावप्रकाशे तृतायसम्पुटे सप्रमाणं निरूपितः ॥

जगतो ब्रह्मविभूतित्वेन ज्ञानबाध्यत्वरूपामध्यात्वाभावः

७२५

श्रीभाष्यम

शरीररूपतन्वंश शक्तिविभूत्यादिशब्देस्तत्तच्छन्दसामानाधिकरण्येनचाभिधाय तद्विभूति भूतस्य चिद्रस्तुनस्स्वरूपेणावस्थितिमचिन्मिश्रतया क्षेत्रज्ञस्पेण स्थितिंचोक्त्वा क्षेत्रज्ञाव

स्थायां पुण्यपापात्मक कर्मरूपाविद्यावेष्टितत्वेन स्वाभाविकज्ञानरूपत्वाननुसन्धानमचिद्रू ( पत्तद) पा) र्था कारतयाऽनुसंधानं च प्रतिपादितमिति परब्रह्म सविशेषं, तद्विभूतिभूतं श्रुतप्रकाशिका

कल्याणे’ त्यादिश्लोकार्थः। जगदुत्पत्त्यादिलीलत्वं भगवच्छन्दनिर्वचनसिद्धं अन्तःप्रवेशनियमनादीत्यादिशब्देन अध्य क्षत्वानुमन्तृत्वे उच्येते -इत्यादि नेत्यादिशब्दन क्रीडतो बालकस्यैवेत्यादिवचनं विवक्षितम् ; तदर्थो लीलाशब्देन विवक्षितः

सर्वाऽवस्थावस्थितस्य कार्यकारणावस्थितस्य बद्धमुक्तावस्थितस्यचेत्यर्थः ॥ प्रमाणान्तरगोचरस्यार्थस्यहि निषेधार्थ भ्रान्तिसिद्धत्वेनानुवादसम्भवः । परमात्मनियाम्यत्वादिकंतु प्रमाणान्तरागो

चरत्वाद्विधित्सितमेवेति विहितस्य निषेधोऽनुपपन्नइत्यभिप्रायेण पारमार्थिकस्यैवेत्युक्तम् | नियन्तृत्वनियाम्यत्वादिप्रतिपाद नसिद्धोऽर्थः शरीरतया रूपत्वं ’ तदेव सर्वमेवैतत्’ इत्यत्रैतच्छन्दसामानाधिकरण्यं ’ द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य ’ इत्यादि 6

नोक्तमर्थमाह–शरीररूपतन्वंशेति । प्रतिपादितमितीति । एवं शास्त्रोपक्रमोपसंहारेष्ववान्तरप्रकरणोपक्रमोपसंहारेषु गूढार्थसङ्ग्रहः

परमार्थिकस्यैव तद्विभूतिभूतस्त्र इति पदद्वयेन भगवद्विभूतित्वाजगतो ज्ञानबाध्यत्वरूपमिथ्यात्वं न सम्भवतीति

सूचितम्। उक्तं च भगवद्यामुनमुनिभिः - ’ अतश्चोपनिषज्जातब्रह्माद्वैतधिया जगत् । न बाध्यते विभूतित्वात् ब्रह्मणश्चे त्यवस्थितम् ॥ ’ (सं.सि) इति ’ ब्रह्मा दक्षादयः कालः तथैवाखिलजन्तवः । विभूतयो हरेरेते जगतस्सृष्टिहेतवः॥ (१.२२. ३१) रुद्र: कालान्तकाद्याश्च समस्ताश्चैव जन्तवः । चतुर्धा प्रलयायैते जनार्दनविभूतयः ॥ (३३) यत्किंचि सृज्यते येन सच्चजातेन वै द्विज। तस्य सत्त्वस्य सम्भूतौ तत्सर्वे वै हरेस्तनु: ॥ (३८) हन्ति यावत्वचित्किंचिद्गतं स्थावरजङ्गमम् ।

जनार्दनस्य तद्रौद्रं मैत्रेयान्तकरं वपुः ॥ ’ (३९) इत्यत्र सर्वस्य विष्णोर्विभूतित्वं शरीरत्वंचनॊत्तम् । ‘एतां विभूतिं

।

।

योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वत: सोऽविकम्येन योगेन युज्यते नात्र संशयः इति (गी.१०.७) भगवद्गीतायां विभूतेः परमार्थत्वेन वेदनस्यैव प्रयोजनमुक्तम् । अतएव ’ भक्त्या मामभिजानाति यावन् यश्चास्मि तत्त्वतः ततो मां

तत्त्चतो ज्ञात्वा विशते तदन्तरम् ॥ ’ (१८.५५) इति वचने ‘यावा’ नित्यत्र विभूतिरेव विवक्षितेति विभूतेः परमार्थ त्वेन ज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्वमुक्तं सङ्गच्छते

एतेन ’ एतां विभूतिं योगं 9 इत्यत्र अविकम्पयोगः ‘ तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि

बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ ’ (गी.१०.१०) इत्युत्तरत्र ब्रह्मप्राप्तिसाधनत्वेन वक्ष्यमाणयोग एव विवक्षित इति सिद्धम्। एवं च तत्त्वाः इत्यनेन विभूतेः परमार्थत्वज्ञानसत्त्व एव ब्रह्मप्राप्तिसाधनयोगद्वारा ब्रह्मप्राप्तिस्सिद्धयति नत्व

न्यथा इत्युक्तं भवति । प्राप्तुःप्राप्यस्य च भेदज्ञानस्य परमार्थत्व एव ब्रह्मप्राप्तिः नत्वन्यथा इति स्फुटम् । अतो भगव द्विभूतित्वात् ज्ञानबाध्यत्वंन सम्भवति । ’ तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्यज्ञानबाध्यत्वमेव विभूतेः परैर्वक्तव्यम् । एतच्च न

सम्भवति तनु शरीरादिशब्दघाटेत व्यधिकरणवाक्यानामिव समानाधिकरणवाक्यानामपि भगवद्विभूतिपरत्वादित्यभिप्रेत्य तच्छब्दवाक्यसामानाधिकरण्येनचाभिधाय इति उक्तिः । एतेन ’ मैत्रेयान्तकरं वपुः’ इत्यनन्तरं ’ परमं पदं तस्या गुणं महत्। तच्च ज्ञानमयं व्यापि ’ इत्यत्र निर्विशेषं विवक्षितमिति सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तिर्निरवकाशा ॥

‘प्रत्यस्तमितभेदम्’ इति श्लोकार्थः

७२६

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

जगदपि पारमार्थिकमेवेति ज्ञायते । प्रत्यस्तमितभेदमित्यत्र देवमनुष्यादिप्रकृतिपरिणामवि शेषसंसृष्टस्याप्यात्मनस्स्वरूपं तद्वतभेदरहितत्वेन तद्भेदवाचिदेवादिशब्दागोचरं ज्ञानस श्रुतप्रकाशिका च प्रतिपादितत्वादित्यर्थः । स्थितम् !॥

ज्ञायत इत्यन्तेनोक्तवचनार्थसहः कृतः ।

उदाहृतवचनैर्वस्तुनस्सविशेषत्वं जगतस्सत्यत्वं च

अथ परोदाहृतवचनानि पूर्वोदाहृतवचनार्थानुगुण्येन व्याचिख्यासुः

प्रथमं प्रत्यस्तमितभेदमित्यादिश्लोकं

व्याचष्टे । प्रत्यस्तमितेति । ‘दुःखाज्ञानमलाधर्माः प्रकृतेस्तेनचात्मनः ।’ पुमान्न देवो न नरो न पशुर्न च पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्मयोनयः ॥ इत्यादिषु प्रकृतिर्देवादिशरीरंचोपाधित्वेन प्रतीयतइत्युभयविधवचनार्थं सङ्घयितुं देवमनुष्यादिप्रकृतिपरिणामविशेषेत्युक्तम् । प्रकृतेरित्यत्र प्रकृतिशब्दनिर्देशः शरीरस्य प्रकृतिपरिणामरूपत्वादित्यभिप्रायः । देवमनुष्यादिशब्देन प्रतिषेध्यभेदस्य शरीरे

विद्यमानता दर्शिता ॥

ननु मुक्तानामुपास्यत्वाभावा, दुपासकस्वरूपस्य अचित्संसृष्टतया प्रत्यस्तमितभेदत्वायोगाच्च, तादृत्त्वोपदेशायोगादस्य श्लोकस्य परिशुद्धात्मस्वरूपविषयत्वानुपपत्तेः परमात्मविषयत्वं स्यादिति शङ्कापरिहारायचोक्तं देवमनुष्यादिप्रकृतिपरिणाम

विशेषसंसृष्टस्यापीति इदानीं संसरतोऽपि स्वाभाविकाकारस्य तिरोहितस्य विद्यमानत्वादाविर्भविष्यतस्तस्य तथाऽ(वा)नुसं |

धानाय उपदेश इति भावः ’ तस्यात्मपरदेहेषु सतोऽपि ’ इत्येतत्स्मारयितुं संसृष्टस्यापीत्युक्तम्

अपिर्विरोधे पातकि

संसर्गात्पातकित्वं भवति रूमासंसर्गापदार्थानां लवणत्वंभवति । अतो (न) विरोध: तद्गतभेदरहितत्वेन मेदो रूप वर्णादिः अनेन प्रत्यस्तमितभेदशब्दो व्याख्यातः ;

प्रत्यस्तमितभेदशब्देन भेदस्यापुनरुदयविनाशोऽभिप्रेतः ।

ततश्च

प्रळयकालव्यावृत्तिः । तद्भेदवाचिदेवादिशब्दागोचरमित्यनेन अगोचरं वचसामितिपदं व्याख्यातम् । ज्ञानसत्तैकल क्षणमिति | ज्ञानपदं सत्तामात्रमिति च पदं व्याख्यातम् । सत्तैकलक्षणमित्यत्र एकशब्देन सत्तामात्रमिति पदगतमात्रज

गूथार्थसङ्ग्रहः

तद्भेदवाचिदेवादिशब्दागोचरमिति | ’ प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यतः पूर्व ’ त्रिविधा भावना भूप विश्वमेतन्निबो घत । ब्रह्माख्या कर्मसंज्ञा च तथाचैवोभयात्मिका ॥ (६.७.४८) कर्मभावात्मिका ह्येका ब्रह्मभावात्मिका परा । उभया

त्मिका तथैवान्या त्रिविधा भावभावना ॥ ४९ ॥ बोधाधिकारयुक्तेषु विद्यते भावभावना । अक्षीणेषु समस्तषु विशेष ज्ञानकर्मसु ।

विश्वमेतत् ’ इत्यत्र बद्धजीवसामान्यं कर्मक्षयशून्यमुक्तम् ।

तदनन्तरं च परंचान्यद्भेदभिन्नदृशां नृणां ।

प्रत्यस्तमितभेदं यत् ’ इति श्लोकक्रम: । द्वितीयांशे जडभरतोपाख्याने ’ पुमांस्त्री गौरियं वाजी कुञ्जरो विहगस्तरुः। देहेषु 2

लोकसंज्ञेयं विज्ञेयाकर्महेतुषु ॥ २.१३.९३ ॥ पुमान्न देवो न नरो न पशुर्न च पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्म योनयः ॥ '

इत्यत्र देवादिशब्दवाच्यत्वं न परिशुद्धजीवस्त्र, किंतु देहवाचिदेवादिशब्दबोध्यस्त्वं देहबद्धस्यैवेति स्फुटम्

’ प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिः ’ ’ नैव स्त्री न पुमांश्चैव नचैवच नपुंसकः । यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन युज्यते ।’ (श्वे.५.१०) इत्यादिश्रुतयोऽत्र मूलभूताः ‘तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ’ (मु)

इति । अत्र ‘ तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय’ इति पूर्वश्रुत्यनुसारेण कर्मक्षयानन्तरमेव नामरूपविनिर्मोकोऽभिप्रेतः

देवादिशब्दागोचरत्वं प्रत्यस्तमितभेदमिति स्थापनेन न प्रपञ्चापलापः

७२७

श्रीभाष्यम

त्तैकलक्षणम् स्वसंवेद्यं योगयुङयनसो नगोचरइत्युच्यत इति अनेनन प्रपञ्चापलापः । कथ

मिदमवगम्यत इतिचेत् तदुच्यते-अस्मिन्प्रकरणे संसारैक भेषजतया योगमभिधाय श्रुतप्रकाशिका

विवृण्वता जायतेऽस्तीत्यादिविकारा व्यावृत्ता: सत्तामात्रमित्युक्ते केनाकारेण सत्तेत्यपेक्षायां ज्ञानसत्तैकलक्षणमित्युक्तम् ;

ज्ञानत्वाकारेण सत्तेत्यर्थः । बन्चसामगोचरत्वे सत्ताव्याघातपरिहारार्थ न्यायवैशेषिकोक्त जडस्वरूपताव्युदासार्थ चात्मसंबे ग्रमिति पदस्यार्थमाह – स्वसंवेद्यमिति ॥ यद्वा अगोचरं वचसामित्यन्तैः पदैः कल्पनाविकारराहित्ये तद्वाचिशब्दागोच

रत्वेचोक्तभेदकधर्माभावात् कथं ? स्वव्यावृत्तिग्रहणमिति शङ्कायामाह-आत्मसंवेद्यमिति प्रत्यक्त्वेन भासमानत्वं स्वव्यावर्त कम् । अन्येहीदंतया भासन्तइत्यर्थः ज्ञानपदं धर्मधर्मिणोरविशेषेणाजडत्वमाह - धर्मभूतज्ञानस्य बृहत्तया परिशुद्धात्मस्व रूपस्य ब्रह्मशब्दवाच्यत्वं ’ ब्रह्मणोहि प्रतिष्ठाऽहम्’ इत्यादिष्विवोपपद्यते ॥

योगयुक् प्रक्रान्तयोगः ‘ एवं प्रकारममलम्’ इति वचनेन परमात्मनि मुक्तखभावस्यातिदिष्टत्वेन मुक्तस्य पर

मात्मसाम्यप्रतिपत्तेः, परमात्मनश्च ‘अपक्षयविनाशाभ्यां ’ ’ रूपवर्णादिनिर्देश’ इत्यादिवचनैः कतिपयभेदराहित्यस्य षड्भावविकारराहित्यस्य च स्पष्टत्वात्तदानुगुण्येन अनतिविस्तरं श्लोको व्याख्यातः अस्य श्लोकस्य मुक्तात्मविषयत्वं तस्य च प्रक्रान्तयोगस्यागोचरत्वं कथं ज्ञायत इत्यभिप्रायेणाह-कथमिदमिति । प्रकरणादेवावगम्यत इति परिहरति । तदु

च्यतइत्यादिना ॥ अस्मिन् प्रकरणे नायं मुक्तकश्श्लोकः अपितु प्रबन्धस्थः ‘अतः पूर्वापरापरामृष्टश्शब्दोऽन्यां कुरुते

मतिम्’ इति तत्परिहाराय पूर्वापरपरामर्शेनैवार्थो वर्णनीय इति भावः । संसारैकभेषजतया योगमभिधायेति । एक शब्देन ‘क्लेशानां च क्षयकरं योगादन्यन्न विद्यते’ इत्यस्यार्थोऽभिप्रेतः । वाक्यार्थज्ञानमात्रस्यापवर्गोपायत्वनिरासश्च (स्मा)स्फो)रितः | योगावयवान् प्रत्याहारपर्यन्तानिति । ।

गूढार्थसंग्रहः

एवं च कर्मक्षयानन्तरं देवादिशब्दागोचरं परं रूपमेव ’ परंचान्यत्’ इत्यत्र विवक्षितम् ।

6

अथ पराख्यंह्यमूर्ते

रूपमाह—‘ परंचान्यत्’ इति ‘परमात्मन’ इत्यन्तेन । ‘भेदभिन्नदृशाम् ’ इति पञ्चभ्यर्थे षष्ठी । ये पूर्वश्लोके अक्षणस मस्तविशेषज्ञानकर्माण उक्ताः तेभ्यो भेदाभिन्नदृग्भ्य: ब्रह्मसनकादिभ्यः अन्यत्पराख्यम्’ इति विष्णुचित्तविवरणम् । ‘तच्च विष्णोः परं रूपमरूपाख्यमनुत्तमम् । विश्वस्वरूपवरूप्यं लक्षणं परमात्मनः ॥ ’ इति ’ प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यस्यानन्तर श्लोकः ‘ विश्वस्वरूपवैरूप्यं ’ प्रागुक्तबद्धजीववैलक्षण्यमेव अरूपाख्य ’ मित्यस्य अमूर्तमित्यर्थः । ‘भूपमूर्तममूर्ते च परं चापरमेव च’ इत्युपक्रमात् । जडभरतोपाख्यान एव ‘एकस्वरूपभेदश्च बाह्यकर्मष्वृत्तिप्रजः । देवादिभेदेऽपध्वस्ते नास्त्ये 6

6

वावरणोहि सः ॥ ’ (२.१४.३३) इत्यत्रैवोदाहरिष्यमाणवचने कर्मक्षयानन्तरं देवादिशब्दावाच्यत्वं जीवस्योक्तम् । अतो यथोक्त एवार्थः ॥

‘ संसारैकभेषजतया योगमभिधायेति । इति संसारदुःखार्तितापतपितचेतसां । विमुक्तिपादपच्छायामृते कुत्र मुखं नृणाम् ॥ (६.५.५७) तदस्य त्रिविधस्यापि दुःखजातस्य पण्डितैः । गर्भजन्मजराद्येषु स्थानेषु प्रभविष्यतः ॥ (६.५८) निरस्तातिशयाह्लाद सुखभावैकलक्षणा | भेषजं भगवत्प्राप्तिरेकान्तात्यन्तिकी मता ॥ (५९) तस्मात्तत्प्राप्तये यतःक ।

र्तव्यः’ ‘द्वे विद्ये वेदितव्ये ’ इतिचाथर्षणी श्श्रुतिः ‘परयात्वक्षरप्राप्ति: ऋग्वेदादिमयाऽपरा । (६५) यत्तद्द्वेश्यमजरं’ ‘यद्वै

Sunshing

[ जिज्ञासा १-१-१

योगस्य संसारैकभेषजत्वे विष्णुपुराणोक्तेर्मुण्डकश्रुतेर्मूलता

७२८

श्रीभाष्यम्

योगावयवान् प्रत्याहारपर्यन्तांश्चोक्त्वा धारणासिद्ध्यर्थं शुभाश्रयं वक्तुं परस्य ब्रह्मणो

विष्णोशशिब्दाभिधेयं रूपद्वयं मूर्तामूर्तविभागेन प्रतिपाद्य तृतीयशक्तिरूपकर्माख्याऽ

विद्यावेष्टितं अचिद्विशिष्टं क्षेत्रज्ञं मूर्ताख्यविभाग भावनात्रयान्वयादशुभमित्युक्त्तवा द्विती यस्य कर्माख्याविद्याविरहिणो चिद्वियुक्तस्य शानैकाकारस्यामूर्ताख्यविभागस्य निष्पन्नयो

गिध्येयतया योगयुङ्मनसोऽनालम्बनतया श्रुतप्रकाशिका

प्राणायामेन पवने प्रत्याहारेणचेन्द्रिये । वशीकृते ततःकुर्यात् स्थितं चेतश्शुभाश्रये ॥

इत्यादिवचनार्थस्संक्षितः। परस्य ब्रह्मणोविष्णोरशक्तिशब्दाभिधेयमिति । ‘विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता’ इत्यत्र विष्णुरेव शक्तिर्ब्रह्मण इति केचिद्वदन्ति । तद्ध्यावृत्तये विष्णोरिति व्यास:कृतः

देवस्य ’ ‘ ततस्सवासुदेवेति

26

C

परस्य ब्रह्मणरशक्तिः परमब्रह्मभूतस्य वासु 7

6

तद्ब्रह्म परमं नित्यं ’ ’ परमात्मा च सर्वेषां

विष्णुनामा स वेदेषु वेदान्तेषु च गीयते । परब्रह्मस्वरूपस्य विष्णोदशक्तिसमन्वितम् ॥ ‘शक्तिस्साऽपि तथा विष्णोः’ इत्यादिभिर्विष्णोरेव परब्रह्मत्वं जगतस्तच्छक्तित्वं तच्छक्तिनियाम्यत्वंचोक्तमिति तत्प्रति

पादकतत्तद्वचनविरोधात्तदयुक्तमित्यभिप्रायः । शक्तिशब्दाभिधेयं अपृथक्सिद्धविशेषणंहि शक्तिः । ब्रह्म च न कस्यचि ।

द्विशेषणम्

अतो विष्णोरेव शक्तिः सहि ब्रह्मशब्दवाच्य इत्यभिप्रायः । अत्र ‘नारायणः परं ब्रह्म विष्णुस्तदासी 2

द्धरिरेव निष्कळ: ’ ’ पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम् ’ ’ न तस्येशे कश्चन ,

C

न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते’ 6 यस्मा

C

त्परं नापरमस्तिकिंचित् ’ ‘न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकःकुतोऽन्यो लोकत्रये’ इत्यादिश्रुतिस्मृतयोऽनुसंधेयाः ॥ PIM

शक्तित्रयाश्रयो दिव्यविग्रह उपास्यत्वेनोच्यते । विष्णुरेव शक्तिश्चेत्कथविष्णोर्विग्रहैकदेशो, विष्णोरेवाश्रयः तदाश्र यभूतो विग्रहो नहि ब्रह्मणोस्तीतीदं च दूषणं फलितम् । शक्तिशब्दाभिधेयं रूपद्वयमिति । परापरसंज्ञस्यास्य रूपद्व यस्योत्तरत्र परापरशब्दसमानाधिकरणशक्तिशब्देन परामर्शात् परसंज्ञरूपगोचरशक्तिशब्दो न परमात्मविषय इत्यभिप्रायः ।

’ तच्च विष्णोः परं रूपं ’ ’ विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता’ इति ह्युच्यते ‘भूपमूर्तममूर्त च ’ इति वचनार्थमभिप्रेत्याह ।

मूर्तमूर्तविभागेनेति । ‘अविद्या कर्मसंज्ञान्या तृतीया शक्तिरिष्यते ।’ इत्यस्यार्थमाह - तृतीयेति

मूर्तामूर्तविभा

गेनेत्युक्तत्वात् मूर्ताख्यविभागमिति विभज्य निर्देशः कृतः । निष्पन्नयोगिध्येतयेति । न विध्यर्थे कृत्यप्रत्ययः । अपितु गूढार्थसंग्रहः

पश्यन्तिसूरयः। तद्ब्रह्म तत्परं वाम तद्ध्येयं मोक्षकाङ्क्षिीभः ’ इति ’ ओमित्येवात्मानं ध्यायथ’ इत्येतदन्तमुण्डकश्श्रुतिवाक्यार्थ 6

मभिधाय ‘ क्लेशानां च क्षयकरं योगादन्यं न विद्यते । (७.२५) विनिष्पन्नसमाधिस्तु मुक्तिं तत्रैव जन्मनि । प्राप्नोति योगी योगाग्निदग्धकर्मचयोऽचिरात् ’ इत्यत्र ‘क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे’ इति श्रुत्यर्थमप्युक्त्वा योगावयवा निरूपिताः शुभाश्रयं वक्तुमिति । शुभत्वं हेयनिवर्तकत्वम्, आश्रयत्वं ध्यानालम्बनत्वम् प्रत्याहारानन्तरं ’ ततः कुर्यात् शुभं

चेतश्शुभाश्रये ’ (वि.पु.६.७,४५) इत्युपक्रम्य ‘ आश्रयश्चेतसो ब्रह्म द्विधा’ इत्यादिना मूर्तामूर्तपरापरभेदभिन्नं रूपद्वयम मिधाय ’ समस्तारशक्तयश्चैता ’ इति दिव्यमङ्गलविग्रहं प्रस्तुत्य ’ तद्भुतं विश्वरूपस्य तस्य योगयुजा नृप । चिन्त्यमारम

भगवदसाधारणरूपस्य शक्तित्रयाश्रयत्वकथनमप्रयोजनम्

७२९

श्रीभाष्यम्

स्वतश्शुद्धिविरहाच्च शुभाश्रयत्वं प्रतिषिध्य परशक्तिरूपमिदममूर्तमपरशक्तिरूपं क्षेत्रज्ञा ख्यमूर्त च परशक्तिरूपस्यात्मनः क्षेत्रशतापत्तिहेतु भूत तृतीयशक्तयाण्यकर्मरूपाविद्याचेत्येत

च्छक्तित्रयाश्रयो भगवदसाधारणम्’ आदित्यवर्ण’ मित्यादिवेदान्तसिद्धं मूर्त रूपं शुभाश्रय

इत्युक्तम् । अत्र परिशुद्धात्मस्वरूपस्य शुभाश्रयतानर्हतां वक्तुं प्रत्यस्तमितभेदं यदित्युच्यते । तथा हि ‘नतद्योगयुजा शक्यं नृप चिन्तयितुं यतः । द्वितीयं विष्णुसंज्ञस्य योगिध्येयं परं पदम् ॥ समस्ताश्शक्तयश्चैता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः । तद्विश्वरूपवैरूप्यं रूपमन्यद्धरेर्महत् ।’ श्रुतप्रकाशिका

शक्यत्वाभिप्रायः, योगिध्येयं परंपदमित्यत्रापि स एवार्थः । निष्पन्नयोगिध्येयतया प्रक्रान्तयोगस्य ध्यातुमशक्यत्वं फलि तम् । स्वतश्शुद्धिविरहादिति । अत्र न शुद्धेरस्वाभाविकत्वमुच्यते अपित्वौपाधिकदोषनरासे स्वयमशक्तत्वेन भगवत्प्र

सादापेक्षत्वं वित्रक्षितम् । शुभाश्रयत्वं प्रतिषिध्येति । स्वतश्शुद्धिविरहादित्यनेन शुभत्वं प्रतिषिद्धम् अनालम्बनतयेत्य नेनाश्रयत्वं प्रतिषिद्धमिति शुभाश्रयत्वप्रतिषेधः । शुभत्वं हेयविरोधित्वं नतु हेयराहित्यमात्रं ‘चिन्त्यमात्मविशुद्धयर्थ ।

सर्वकिल्विषनाशनम्’ इत्युक्तत्वात् । शक्तित्रयाश्रयत्वकथनाय शक्तित्रयमनुवदति । परेति । अत्र ‘ समस्ताश्श क्तयश्चैता’ इति वचनार्थो विवक्षितः । एतारशक्तय इति बहुवचनेसत्यपि समस्तपदं बहुव्यक्ति क्रोडीकारार्थ परशक्ति

रेव परमात्मनो रूपमिति परशक्तिरूपं परशक्त्यात्मकं वा एवमुत्तस्त्रापि भगवदसाधारणमिति चतुर्मुखादिशरीरव्यावृत्तिः

भगवदधिष्ठितत्वेऽपि तत्तज्जीवविशेषाभिमानविषयत्वात् तेषां शरीराणां श्रुतिमूलतां दर्शयति । आदित्येति । मूर्त रूप मित्यनेन मूर्ते भगवतो रूपे ’ इति वचनार्थ उक्त: । उक्तेष्वर्थेष्वयं श्लोक: किंविषय इत्यत्राह–अत्रेति। शुभाश्र यताऽनर्हत्वकथनार्थमुच्यतेचदन्यत्रास्यान र्हत्वकथनं वस्त्वन्तरस्य तदर्हत्वकथनं च द्रष्टव्यमित्यत्राह — तथाहीति । अस्मि न्नर्थद्वये वचनद्वयमुपादत्ते । नतदिति । योगयुजा प्रक्रान्तयोगेन अनालम्बनत्वमनेन ग्रन्थेनोक्तम् स्वतश्शुद्धिविरहश्च प्रकरणसिद्धइ(हा) त्य)भिप्रेत:

गूढार्थसंग्रहः

'

विशुद्धयर्थं सर्वकिल्बिषनाशनम् ॥ १ (७३) इति तस्य शुभत्वमभिधाय तस्मात् समस्तशक्तीनामाधारे तस्य चेतसः ।

कुर्वीत संस्थितिं सातु विज्ञेया शुद्धधारणा ॥ ७५ ॥ शुद्धाश्रयस्य चित्तस्य सर्वगस्याचलात्मनः । त्रिभेदभवनाऽतीतो मुक्तये

।

योगिनो नृप ॥ अन्ये च पुरुषव्याघ्र चेतसो ये व्यपाश्रयाः

अशुद्धास्ते समस्तास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः ॥ ७७ ॥ मूर्ते

भगवतो रूपं सर्वापाश्रयनिस्पृहम् । एषावै धारणा प्रोक्ता यच्चित्तं तत्र धार्यते ॥ ’ इति विष्णुपुराणे षष्ठे उक्तम्। प्रथमे ‘ सपरः सर्वशक्तीनां ब्रह्मणः समनन्तरम् । मूर्ते ब्रह्म महाभाग सर्वब्रह्ममयो हरिः ॥ ’ इत्यभिधाय अम्बभूषणसंस्थानस्वरूपं सभ्य

गभिहितम् ॥ एतच्छक्तित्रयाश्रयो भगवदसाधारणमित्यादि । ‘आत्मानमस्य जगतो निर्लेपमगुणामलम्’ इत्यादिप्रागु (७०९.पु) दाहृतास्त्रभूषण संस्थान वचनान्यत्र विवक्षितानि । अत्र प्राकृतपदार्थतत्संबन्धिवस्त्वभिमानित्वस्य अस्त्रभूषणयोः

प्रतिपादनेन तदनुभवदशायां प्राकृतवस्तुनः अनुभवोऽपि वर्तते उभयविभूतिविशिष्टसगुणब्रह्मणः ‘भेषजं भगवत्प्राप्तिः '

इत्यत्र विवक्षितत्वात् । एवं च अविद्या माया-प्रकृतिः, तत्कार्यचेत्येतत्सर्वे ज्ञानेन बाध्यत इति ’ तथा विद्वान्नामरूपा द्विमुक्त: ’ इति श्रुतौ विवक्षितमिति जगतो ज्ञानबाध्यत्वरूपमिथ्यात्वोक्तिः परेषां निरवकाशा | ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं 92

‘ नामरूपाद्विमुक्तः–परात्परम् ’ ‘आदित्यवर्णम्’ इत्यादिश्रुत्यर्थः

७३०

[ जिज्ञासा १.१.१

श्रीभाष्यम्

इति च वदति। ‘तथा चतुर्मुख सनक सनन्दनादीनां जगदन्तर्वर्तिनामविद्यावेष्टितत्वेन शुभा श्रयताऽनर्हतामुक्त्वा बद्धानामेव पश्चाद्योगेन उद्धृतबोधानां स्वस्वरूपापन्नानां च स्वतश्शु

द्विविरहात् भगवता शौनकेन शुभाश्रयता निषिद्धा । ’ आब्रह्मंस्तम्बपर्यन्ता जगदन्तर्व्यव 6

स्थिताः । प्राणिनः कर्मजनितसंसारवशवर्तिनः । यतस्ततो न ते ध्याने ध्यानिनामुपका रकाः । नैसर्गिको न वै बोधः तेषामप्यन्यतो यतः । तस्मात्तद्मलं ब्रह्म निसर्गादेव बोध इत्यादिना परस्य ब्रह्मणो विष्णोस्त्वरूपं स्वासाधारणमेव शुभाश्रयइत्युक्तम् । वत् ॥ अतोऽत्र न भेदापलापः प्रतीयते । श्रुतप्रकाशिका

अन्येतु पुरुषव्याघ्र चेतसो(यड )ये व्य)पाश्रयाः । अशुद्धास्ते समस्तास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः ॥ इत्यादिना भगबद्विग्रहव्यतिरिक्तानांहि शुद्धिविरह उक्तः अन्यस्य रूपस्यार्हताकथनं चास्यरूपस्यानर्हत्वविवक्षासूचकमिति चशब्दार्थ: । अन्योत्वति ग्रन्थन कर्मसम्बन्धलक्षणाशुद्धि कथनात्कर्मसम्बन्धविनिर्मुक्तानामपि स्वतःशुद्धिबिरहस्सू चितः ।

तेषामपि शु॒मा॒ाश्रयपदस्थशुभशब्देन व्यवच्छेद्यत्वं स्पष्टयितुमाह — तथेति । पश्चादुद्भुतबोधाश्चेत्येतद्व्याख्यातं स्वस्वरूपापन्ना नामिति पदेन । आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ता इत्यत्राऽऽङभिविधौ स्तम्बसमभिव्याहारात् स्तम्बोहि कर्मवश्य: ‘पुमान्नदेव’ इत्या रभ्य ’ भूपैते कर्मयोनय’ इत्युक्ते: ’ तेषामप्यन्यतो यत’ इत्येवमन्तस्य ग्रन्थस्यार्थः पूर्वमुक्तः ॥ अथ ‘ तस्मात्तदसलं ब्रह्म ’ इत्यादेरर्थमाह — परस्येति । स्वासाधारणमित्यस्य पूर्ववदर्थः । प्रत्यस्तमितेत्यादि ।

श्लोकस्य भेदनिषेधपरत्वाभावं निगमयति अतइति । अथ ज्ञानस्वरूपमित्यादिश्लोकस्य भेदमिथ्यात्वपरत्वाभावमाह गूढार्थसंग्रहः

पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इति तत्रैव नामरूपाद्विमुक्तस्य दिव्यस्य परात्परस्य पुरुषस्यप्राप्तेरभिधानेन तद्विरोधात् । दिव्य मित्यत्र ‘एकान्तिनस्सदा ब्रह्म व्यायिनो योगिनोहि ये । तेषां तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ गत्वा गत्वा निव र्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्तन्ते द्वदाशाक्षरचिन्तका: ॥ ’ (वि.पु. १.६.३८,.३९) इत्युक्त स्थानविशेष

सम्बन्धीत्यर्थः ‘ नामरूपाद्विमुक्त’ इत्यस्य पूर्वार्धोक्तसमुद्रनदीदृष्टान्तानुसारेण ‘भिद्येते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते’

इति श्रुत्यन्तरानुसारेण च बन्धकालिकदेवमनुष्यादिनामारूपविनिर्मोक एव विवक्षितः ॥

S

अत्र ‘ आदित्यवर्ण ’ मित्यत्र वर्णशब्दप्रयोगेण दिव्यमङ्गलविग्रहो विवक्षितः । यद्यपि ’ यदा पश्यःपश्यते रुक्मव वर्णम्’ इति श्रुतौ रुक्मवर्णशब्देनापि विग्रहस्सिद्धयति, तथाऽपि अत्र तमस:परस्ता ’ दित्यत्र अस्तातिप्रत्ययेन प्रकृ C

तिमण्डलादूर्ध्वस्थानस्य सिद्धया तत्र दिव्यमङ्गलविग्रहस्य मुक्तिदशायामनुभाव्यस्य सिद्धिः पुरुषसूक्तवाक्यतः सम्भवतीति 6

आदित्यवर्ण ’ मिति वाक्योपादानम् ।

८

पादोऽस्य विश्वा भूतानि, त्रिपादस्यामृतं दिवि ’ इति श्रुतौ ’ दिवि ’ इत्य ,

त्रापि प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वस्थानमेव विवक्षितम् । एवं एतत्सच्छायछान्दोग्यवाक्येपीति प्रागेव (७०४.पु) निरूपितम् । एवं च ‘ नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यत्र दिव्यमित्यस्य प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वस्थानसम्बन्धीत्यर्थः । अतः तस्यैव प्राप्यत्वं विवक्षितमिति सुस्थमिति भावः ॥

अतोऽत्र न भेदापलापः प्रतीयते इति । ‘भेषजं भगवत्प्राप्तिः’ इत्युपक्रम्य ’ परयात्वक्षरप्राप्तिः ’ ‘‘श्रुतिवाक्यो 6

दितं सूक्ष्मं तद्विष्णोःपरमं पदम् ॥

तदेव भगवद्वाच्यं स्वरूपं परमात्मनः । वाचको भगवच्छन्दस्तस्याद्यस्याक्षयात्मनः ॥

७३१

श्रीभाष्यम्

ज्ञानस्वरूपमित्यत्रापि ज्ञानव्यतिरिक्तस्यार्थजातस्य - कृत्स्नस्य न मिथ्यात्वं प्रतिपाद्यते ज्ञान स्वरूपस्यात्मनो देवमनुष्याद्यर्थाकारेणावभासो भ्रान्तिरिति एतावन्मात्रवचनात् । नह शुक्तिकाया रजततयाऽवभासो भ्रान्तिरित्युक्ते जगति कृत्स्नं रजतजातं मिथ्या भवति ।

जगब्रह्मणोस्सामानाधिकरण्येनैक्यप्रतीतेः । ब्रह्मणो ज्ञानस्वरूपस्यार्थाकारता भ्रान्तिरित्युक्ते सत्यर्थजातस्य कृत्स्नस्य मिथ्यात्वमुक्तं स्यादितिचेत् तदसत्-अस्मिञ्छास्त्रेपरस्य ब्रह्मणो

विष्णोर्निरस्ताज्ञानादिनिखिलदोषगन्धस्य समस्तकल्याणगुणात्मकस्य महाविभूतेः प्रतिप श्रुतप्रकाशिका

।

ज्ञानस्वरूपमिात अपिस्समुच्चये, कृत्स्नमिथ्यात्वप्रतिपादनाभावमुपपादयति । ज्ञानेति । ज्ञानस्वरूपस्यार्थाकारतयाऽव भासे भ्रमेसत्यर्थाकारस्य तथात्वेनावभासो न भ्रमो भवतीत्यर्थः । तमेव दृष्टान्तेनोपपादयति । नहीति । दृष्टान्ताद्वैष

म्यमुखेन चोद्यं शङ्कते । जगद्ब्रह्मणोरिति । तत्रहि सर्वे रजतजातं न झुक्तिकाशकलेन समानाधिकरणं दृष्टं अपितु व्यधि करणत्वेन प्रमाणप्रतिपन्नम्, अतो न कृत्स्नस्य रजतजातस्य शुक्तित्वेन विरोधः अपितु समानाधिकरणरजतस्यैव विरोधः

।

तत्र विरोधात्समानाधिकृतरजतस्य मिथ्यात्वम् अविरुद्धस्यासमानाधिकृतरजतस्य अमिथ्यात्वं च अत्रतु ब्रह्मव्यति रिक्तं कृत्स्नं ब्रह्मसमानाधिकरण प्रतीयते । अतो ज्ञानाकारस्य अर्थाकारस्य च विरोधे कृत्स्नस्यार्थजातस्य मिथ्यात्वं फलि तमिति । एतत्परिहरति । तदसदिति । तत्र प्रथमं परोक्तार्थस्य प्रबन्धवाक्यार्थविरोधमाह - अस्मिन्निति । ब्रह्मणो गूढार्थसंग्रहः

(६.५.६९) एवमॆष महाशब्दो मैत्रेय भगवानिति । परमब्रहाभूतस्य वासुदेवस्य नान्यगः ॥ (वि.६.५.९६) विज्ञानं

प्रापकं प्राप्ये परे ब्रह्मणि पार्थिव | प्रापणीयस्तथैवात्मा प्रक्षीणाशेषभावनः। (७.८.३) इत्युपक्रमोपसंहारयोः परविद्याफलभू तभगवत्प्राप्तेः ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ।’ इति श्रुतिविवक्षितायाः पराशरेण स्थापनेन भेदापलाप: न

पराशराभिप्रेतः। ‘ परात्परं पुरुषम् ? इत्यत्र सर्वोत्कर्षसर्वकारणत्व सर्वान्तर्यामित्वादिकमनुभाव्यत्वेन विवक्षित मितिभावः परस्य ब्रह्मणो विष्णोरित्यादि । ‘ज्ञानस्वरूप ’ मित्यस्मात्पूर्व आधारभूतं विश्वस्याप्यणीयांसमणीयसाम् । (

प्रणम्य सर्वभूतस्थमच्युतं पुरुषोत्तमम् ॥ ’ इति श्लोकः । अत्र ‘आधारभूतं विश्वस्य, सर्वभूतस्थम्’ इति पद

द्वयेन सर्वभूतधारकत्वव्यापकत्वे प्रतिपादिते ‘पुरुषोत्तम’ मित्यत्र दिव्योह्यमूर्तःपुरुषः, अक्षरात् परतःपर:, नामरूपा

द्विमुक्तः परात्परं पुरुषम् ’ इत्यत्रोक्तः जीवापेक्षया उत्तमःपुरुष: ’ सवा एष सर्वामु पूर्षु पुरिशयः’ इत्यादिवृहदारण्यकादि निर्वचनसिद्धप्रवृत्तिनिमित्तकः पुरुष एव विवक्षितः ॥ एतेन जीवब्रह्माभेदकथाया अपि नावकाश: । पूर्वे सर्वभूतस

म्बन्धोत्या औपाधिकमलशङ्कायां ‘अत्यन्तनिर्मलं परमार्थत: ’ इत्युक्तम् । ये च ’ सर्वे खलु ’ इति वाक्यापातप्रती 6

तार्थमवलम्बमानाः ब्रह्मणः स्वरूपपरिणामवादिनः तेषां अर्थाभेदज्ञानं भ्रान्तिरिति तात्पर्येण भ्रान्तिदर्शनतस्स्थिताइत्युक्तम्॥ यद्वा — ज्ञानस्वरूपस्य परमात्मनः ज्ञानस्वरूपत्वमनभ्युपगच्छन्तः ज्ञानविषयत्वमेव ये अभ्युपगच्छन्ति नैयायिकादयः

तेषां भ्रान्तिरिति तात्पर्येण अर्थस्वरूपेण ’ भ्रान्तिदर्शनतः स्थिता’ इत्युक्तम् । अर्थस्य ज्ञानविषयस्य घटादेः स्वरूपं ज्ञान

स्वरूपत्वाभावरूपं अर्थस्वरूपेणेत्यत्र विवक्षितमित्याशयः । ज्ञानस्वरूपमित्यतःपूर्वश्लोकेषु वेदोपबृंहणभूते विष्णुपुराणे उप्

क्रमे जगदुत्पत्तिस्थितिलयकारणप्रश्नप्रतिवचने दृश्येते । ततः जगत्कारण एव वेदान्तानां तात्पर्य, नतु जगत्कारणत्वोपल

७३२

जगत्कारणत्वादौ श्रुतीनां विष्णुपुराणस्य च तात्पर्यमिति न भेदापलापः

[ जिज्ञासा-१-१-१

श्रीभाष्यम्

नतया तस्य भ्रान्तिदर्शनासम्भवात् । सामानाधिरकण्येनैक्यप्रतिपादनं च बाधासहम विरुद्धं चेत्यनन्तरमेवोपपादयिष्यते । अतोऽयमपि श्लोको नार्थस्वरूपस्य बाधकः । तथा हि श्रुतप्रकाशिका

ऽविद्यान्वयो जगतो मिथ्यात्वं चात्र विरुद्धम् | ‘समस्तहेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् । ततस्स वासुदेवेति’ ८

तद्ब्रह्म परमं नित्यम् ’ ‘हेयाभावाञ्च निर्मलम् ’ ‘तानि सर्वाणि तद्वपुः

विभूतयो हरेरेता’ इत्यादिवचना

८

दित्यर्थ: ’ भ्रान्तिदर्शनतास्स्थतम्’ ‘विष्णुं प्रसिष्णुम्’ इति विष्णोस्सगुणस्य भ्रमाश्रयत्वमुच्यते । अतस्तद्युक्तम् । परं ब्रह्महि निर्दोषमिति शङ्काव्यावृत्त्यर्थ परस्य ब्रह्मणो विष्णोरित्युक्तम् ॥

निरस्ताज्ञानादिनिखिलदोषगन्धस्य समस्त कल्याणगुणात्मकस्येत्याभ्यां पदाभ्यामविद्यान्वयानुपपत्तिरक्ता अविद्यासम्च न्धेसति निरस्तसमस्तहेयत्वं समस्तकल्याणगुणात्मकत्वमपि ह्यनुपपन्नं स्यात् । महाविभूतेरिति जगन्मिथ्यात्वानुपपत्तिरुक्ता ।

जगतो भगवद्विभूतित्वं हि न प्रमाणान्तरसिद्धं येन निषेधार्थमनुवादस्स्यात् । अतो विधीयत एव विधिस्तु न भ्रमं

जनयति तथासति निषेधवचनस्यापि सतो भेदस्यासवविषयबुद्धिरूपभ्रमपरत्वस्यानिवार्यत्वात् । प्रामाण्यं हि वाक्यद्वयस्य संमानं तस्माद्विहितोऽर्थः परमार्थ एवेति न जगन्मिथ्यात्वमित्यर्थः ॥

सामाधिकरण्येनैक्यप्रतीतौ सत्यां ज्ञानाकारार्थाकारयोर्विरोधादन्यतरमिथ्यात्वं स्यात् - यथा शुक्तिरेव रजतमित्यत्रेति शङ्कायामाह–सामानाधिकरण्येनेति । बाधासहं, न केवलमाकारद्वये अन्यतरबाधनिरपेक्षमपि सामानाधिकरण्यं सम्भ वतीति किंतु बाधं न सहते आकारद्वयासिद्धौ सामानाधिकरण्यलक्षणासिद्धेरित्यर्थः ।

तर्होकस्मिन्वस्तुन्याकाद्वयविरोधःकथं

परिहित इत्यत्राह-अविरुद्धंचेतीति । आकारद्वयआङ्गीकारेऽव्यैक्यप्रतिपादनमविरुद्धम् | सद्वारकत्वादिति भावः, अन्तरमेव

नत्वधिशरणान्तइत्यर्थः प्रथमश्चशब्दश्शङ्कानिवृत्तिपरः, द्वितीयस्समुच्चयपर: ; मिथ्यात्वपरत्वाभावं निगमयति । अतोऽय

मिति । एवं ज्ञानस्वरूपमितिश्लोकस्य प्रपञ्चामथ्यात्वपरत्वमनुपपयुद्धाटनेन निरस्तम् ॥ अथ श्लोकं स्वपक्षे व्याख्या तुमुपक्रमते । तथाीति । अत्र किमर्थ प्रश्न श्लोकव्याख्यानम् उच्यते- ज्ञान स्वरूपमिति श्लोके द्वितीयान्तपदानां विशेष्यो गूढार्थसंग्रहः

।

क्षिते निर्विशेषे, द्रमिडाचार्यसंप्रदायोऽप्यत एवोपपद्यते ।

पातप्रतीतार्थः परशराभिप्रेतः

अतएव

८

अतः उपक्रमविरोधेन ज्ञानस्वरूप ’ मित्यत्र न परसम्मता 6

ज्ञानस्वरूप ’ मित्यनन्तरं ‘विष्णुं ग्रसिष्णुं विश्वस्य सर्गस्थित्यन्तकारिणम्

प्रणम्य जगतामीरामजमक्षरमव्ययम् ॥ (१.२.७) यस्मादिदं जगदंजायत यत्र तिष्ठत्यन्ते समस्तमिदमस्तमुपैति यत्र ।

तस्मै नमस्सदसदादिविकल्पशून्यचैतन्यमात्रवपुषे पुरुषोत्तामाय ॥ ’ (१.२.८) इत्युक्तिस्सङ्गच्छते ॥ ,

अत्र ‘सदसदादिविकल्पशून्यचैतन्यमात्रवपुषे ’ इत्यत्र निर्विशेषं न विवक्षितम् । तथासति ’ चैतन्यमात्र ’ इत्य नेन सद्रूपत्वानन्दरूपत्वयोरपि व्यवच्छेदप्रसङ्गात् । उत्तरत्र ‘नासदासीत् ’ इति श्रुतिविवरणभाष्ये सदसच्छब्दयोः चिदचिद्व्यष्टिपरतायाः स्थापयिष्यमाणतया स एव सदसच्छब्दयोरर्थः । चैतन्यं स्वरूपनिरूपकमिति तात्पर्येण चैतन्यमा त्रेत्युक्तम् । ‘सत्यं ज्ञान ’ मित्यस्य स्यरूपनिरूपकधर्मपरतायाः उत्तरत्र भाष्य एव स्थापयिष्यमाणत्वात् । अतएव ‘पुरु

षोत्तमाय’ इत्युपपद्यते । अत्र पुरुषशब्द: ‘औपनिषद् परमपुरुष’ इति सूक्तिविवरणावसरोक्तयावदर्थपरः । इममर्थ मभिप्रेत्य भूमिकामारचति – तथाहीत्यादिना ॥

जगत्कारणपरपुराणेतिहासानां जगत्कारणपरश्श्रुत्युपवृ॑ह॒णत्वस्थापनम्

श्रीभाष्यम्

‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति, तद्विजि

ज्ञासस्व तद्ब्रह्मेति’ जगजन्मादिकारणं ब्रह्मेत्यवसितेसति ‘इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समु

पबृंहयेत् । त्रिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति ॥ ’ इति शास्त्रेणार्थस्य इतिहासपुराणा भ्यामुपवृहणं कार्यमिति विज्ञायते । उपबृंहणं नाम विदितसकल वेदतदर्थानां श्रुतप्रकाशिका

विष्णुरिति न प्रतीयते । तेषां प्रणम्येति पदेनान्वयश्च न ज्ञायते । श्लोकस्य विशिष्टार्थपरत्वं च प्रकरणस्य विशिष्टपरत्वेन

।

विना नावगम्यते । अतो नमस्कार श्लोका व्याख्यातव्याः तेषु व्याख्यातव्येषु द्वितीयाध्यायारम्भे नमस्कारकरणं किं निब न्धनं ? प्रथमत एवहि तत्कर्तव्यमिति शङ्का जायते शास्त्रस्य प्रश्नप्रतिवचनरूपेणावतीर्णत्वात् प्रथमं प्रश्नानां सङ्क्षेपेण प्रतिवचनं कृत्वा वि(स्त )स्ता)रविवक्षायां द्वितीयाध्यायारम्भे नमस्कारःकृतः । अन्यथा प्रश्नानन्तरमेव नमस्यायां क्रिय

माणायां अस्मत्प्रश्नस्य किमुच्यत इति शिष्यबुद्धे: व्याकुलता स्यादिति पूर्वोक्तशङ्कानिरसनमुखेन नमस्कार श्लोकसङ्गति प्रदर्शनार्थं प्रश्नश्लोका व्याख्याता: ॥

ज्ञानस्वरूपमित्यस्मिन्नुपक्रमग्रन्थे निर्विशेषवस्तुव्यतिरिक्तस्य भ्रान्तिसिद्धत्वदर्शनात्तदनुगुणएवार्थ उत्तरत्र वर्णनीय

इति शङ्कापरिहारायोपक्रमोपक्रमभूतैः प्रश्नोत्तरवरलाभलांकै: शास्त्रप्रतिपाद्यस्सविभूतिकदेवताविशेषः नतु शक्तिमात्रमिति

शास्त्रतात्पर्यज्ञापनार्थं च प्रश्न श्लोकव्याख्यानम् । व्याचिख्यासितश्लोकोक्तभ्रान्त्यन्वयस्य सद्वारकत्वसिद्धये सामानाधिकरण्यं शरीरशरीरिभावनिबन्धनमिति यन्मयमिति मयट्प्रत्ययेन ज्ञापनार्थं च प्रश्नश्लोकाः व्याख्यायन्ते । तत्र किमयं श्रुतवे दान्तप्रश्नः उताश्रुतवेदान्तप्रश्न इति विकल्पे अश्रुतवेदान्तस्य विशेषप्रश्नानुपपत्ति: । श्रुतवेदान्तस्य श्रोतव्याभावान्प्र श्नानुपपत्तिरिति शङ्कायां श्रुतवेदान्तप्रश्न इत्याह – यतो वा इमानीत्यादिना । अवसिते सतीत्यनेन ब्रह्ममीमांसाश्रवणं कतमित्युक्तम् श्रुतवेदान्तस्य कथं प्रश्नोपपत्तिरिति शङ्कायां श्रुनवेदान्तस्येतिहास पुराणश्रवणविधिं दर्शयति ॥ इतिहासति। इतिहासेत्यादिश्लोके वेदशब्दो वेदान्तपरः । वेदोपबृंहणभूतेषु धर्मशास्त्रेतिहासपुराणेषु धर्मशास्त्राणि पूर्वभागोपबृंहणानि ।

इतिहासपुराणान्युपारीतन भागोपबृंहणपराणीति विभागः, सच स्मृत्यधिकरणे व्यक्तीभविष्यति ॥ तत्र धर्मशास्त्रेषु ब्रह्मप्रतिपादनं कर्मणां तदाराधनरूपत्वज्ञापनार्थम् । इतिहासपुराणेषु कर्मप्रतिपादनं कर्मणां ब्रह्मो

पासनाङ्गत्वप्रतिपादनार्थम् । इतिहासस्य पुराणेभ्योऽभ्यर्हितत्वं विशेष: ‘अल्पाच्तर ’ मिति पुराणशब्दस पूर्वनिपाते प्राप्ते ८

अभ्यर्हितं पूर्व प्रयोक्तव्यम्’ इति पूर्वनिपातितस्येतिहासस्याभ्यर्हितत्वप्रतीतेः । अस्य श्लोकस्य प्रथमार्धे व्याचष्टे ।

उपबृंहणंनामेति । षठ्यन्तावशेषणद्वये नागमोत्थं विवेकजं च ज्ञानमस्तीत्युक्तम् । तत्त्वार्थानामिति बहुवचनं कपिलमता दपीतिहासादीनां प्राबल्यद्योतनार्थं व्यक्तीकरणं अज्ञातविशेषैरसह स्वावगतार्थनिष्कर्षः, यथा वेदन कर्तव्यतया विहितस्य सन्ध्योपासनादेः शरीरशुद्धिप्रकारदन्तधावनस्नानादिविशेषैस्सह निष्कर्षः एवमुपनिषद्भागेऽप्यर्थनिष्कर्षः संपाद्यः । उप

निषदर्थनिष्कर्षो ब्रह्मविचारसिद्ध इति नोपबृंणापेक्षेति शङ्कायामुत्तरार्ध व्याचष्टे सकलेति । पूर्वार्धविहितोपबृंहणका येतोपपादकमुत्तरार्धम् । उपबृंहणंना मानधीतशाखान्तरार्थैस्सहाघीतशास्त्रार्थनिष्कर्षः । अतो नोपबृंहणविचारनैरपेक्ष्यमित्यर्थः ननु यथा आपातप्रतीत्या फलवदर्थावगमात् कर्मविचारे तदनन्तरं ब्रह्मविचारे च रागतः प्रवृत्तिः तथाऽधीयमान

शाखान्तर्गतेन अनन्ता वै वेदाः’ इति वाक्येन वेदानामानन्त्यावगमा, दधीतशाखान वगतानां तदविरुद्धानां विरु. ८

उपबृंहणावश्यकता, तेन ‘स्मृलनवकाश ’ इति सूत्रे वेदान्तानां जगत्कारणपरता च [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

स्वयोगमहिमसाक्षात्कृतवेदतत्त्वार्थानां वाक्यैस्स्वावगतवेदवाक्यार्थव्यक्तीकरणम् । सकल

शाखा(नु) गतस्य वाक्यार्थस्याल्पभागश्रवणाहुरवगमत्वेन तेनविना निश्चयायोगादुपबृंहणं हि कार्यमेव ।

श्रुतप्रकाशिका

द्धानांत्रार्थानां सम्भवात् स्मृतेश्च ’ ‘अपिस्मयते’ इत्यादिसूत्रेषु वेदान्तार्थनिर्णयस्योपबृंहणसापेक्षत्वदर्शनाच्चोपबृंह णश्रबणे रागतः प्रवृत्तिरुपपद्यते । तत्र पूर्वभागोपबृंहणेषु धर्मशास्त्रेषु श्रुतेषूपनिषद्भागोपबृंहणरूपेतिहास पुराणेष्वपि रागा 6

त्प्रवृत्तिरिति विधिवैयर्थ्यम् अप्राप्तेहि शास्त्रस्यार्थवत्वम् ॥

नच गुरोरेव श्रोतव्यमिति नियमविधिः अस्मिन्वचने तद्वाचिशब्दाभावात् । इतिहासपुराणयोः श्रवणप्रवृत्तस्यै तद्वचनार्थज्ञानम्, तस्मादितिहासपुराणश्रवणे प्रवृत्तिरित्यन्योन्याश्रयश्च । अत उपबृंहयेदिति विधिरनुपपन्नइति । सत्यम् । भारतादिप्रबन्धविशेषश्रवणाय तन्मध्यगतेनानेन वचनेन न्यायसिद्धं सामान्यत

उपबृंहणस्यापेक्षितत्वमनूद्यते । उपबृंहणं

कार्यमिति ज्ञायत इत्यस्यायमर्थः न्यायसिद्धमुपबृंहणस्य करणीयत्वमनेन वचनेनापि ज्ञायत इति । उपबृंहणं नामेत्यादिभाष्येण न्यायप्राप्तिरेव प्रदर्श्यते ॥

यद्वा समन्वयविरोधपरिहारलक्षणाभ्यामेव तत्त्वस्थितेर्निश्चितत्वाद्वस्तुनि विरुद्धाकारासम्भवादधीयमान श्रुतिनिर्णीत विरुद्धार्थप्रतिपादकप्रदेशान्तरसम्भवे वेदस्य भ्रान्तंजल्पितायमानत्वप्रसङ्गाच्च । निर्णीततच्वविरुद्धार्थप्रतिपादकप्र(देशा)

सङ्ग्रा) सम्भवात् ब्रह्मण्यवगतगुणविभूति विशेषसद्भावेऽप्युपबृंहणसहस्रैरपि तदियत्ताप्रतिपादनायोगात्, अवगतकतिपयगुण बिशेषोपासनेष्वन्यतमेनैव पुरुषार्थसिद्धयुपपत्ते, चोपबृंहणश्रवणनिरपेक्षंप्रति उपबृंहयेदिति विधानं युज्वते ॥

• नन्वेत्रं तर्हि न्यायानुगृहीतवाक्याबगतेष्वर्थेषूपबृंहणनिष्क्रष्टव्याभावान्निष्क्रष्टव्यांशस्य सूत्रोदाहृतवचनैरेव निष्कृ

ष्टत्वाच्च उपबृंहणविधिरदृष्टार्थस्स्यात् । नच दृष्टे सम्भवत्यदृष्टकल्पनं न्याय्यम् । दृष्टार्थत्वं च वचनं दर्शयति ‘मामयं प्रतरिष्यति’ इति । वेदस्य प्रतारणं नाम तदभिप्रेतविपरीतार्थवर्णनमेव । अतस्तन्निवृत्तिरूपं दृष्टफलं वाचनिकं तस्मिन्

।

सत्यदृष्टिकल्पनमयुक्तम्

तर्हि तदेव दृष्टं फलमितिचेत्तदप्ययुक्तम् । तत्त्वविपर्यासप्रतिपादनासम्भवस्य त्वयैवोक्तत्वात्

साकल्येन ब्रह्मगुणविभूत्यनवगमस्य समस्त तदवान्तरराविशेषानवगमस्य च वेदप्रतारणरूपवाभावेन तन्निवृत्तेः फलत्वायो गाच्च। उच्यते-यद्यपि परतत्त्वतदुपासनप्रतिपादनेषु विपर्यासासम्भवः । तथाऽपि ’ किंते कृण्वन्ति कीटकेषु गावो नाशीरं दुहे न तपन्ति वर्म॑म् । आनो भर प्रमगन्दस्य वेदो नैवाशाखं मघवन् रन्धयान ॥ ’ इत्यादिवाक्यप्रति पन्नप्रमगन्दादिवृत्तान्तस्येव परमात्मसृज्यसुरनरतिर्यगादि विशेषतदुःपत्तितद्वृत्तविशेषाणां श्रुतिसामान्यप्रतीतत्वेन वाक्या विवञ्चितत्वं मन्यमानोऽहल्याजारादिवाक्यानां पण्डितमानिभिरितरैरुक्तमर्थमिव वेदपूर्वभागोपनिषद्भागगतानां, मन्त्रार्थ

वादानामन्यथार्थत्वं मन्यतेचेदश्रुतोरबृंहणतया वेदं प्रतारयत्येवायमिति तत्परिहारायोपबृंणविधिरुपपद्यत इति । नचान्यो गूढार्थसङ्ग्रहः

।

स्वयोगमहिमसाक्षात्कृतेत्यादि उपबृंहणंहि कार्यमेव इत्यन्तम्

स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनव

काशदोषप्रसङ्गादित्यत्र परब्रह्मण: जगदुपादाननिमित्तकारणत्वे वेदान्तनां तात्पर्यमिति मनुव्यासापस्तम्बादीनां उपबृंहणानु

सारेण निर्णीयत इत्ययमर्थः स्फुटीभविष्यति ॥

सात्त्विकराजसतामसपुराणविभागः

७३५

श्रुतप्रकाशिका

न्याश्रयः । स्वाध्यायविधिवाक्यस्य स्वाध्यायान्तर्भावेऽप्यध्ययनाद्विध्यवगमः विध्यवगमादध्ययनमिति यथा नान्योन्या श्रयः तद्वत् । तत्रहि विध्यभिज्ञपुरुषप्रेरणात्तदनुष्ठानदर्शनाद्वा माणवकप्रवृत्तिः । एवमुपबृंहणविध्यभिज्ञशिष्टजनवादप्र सिद्धया वा तदभिज्ञवगुरुबचनेन वा तेनोपबृंहणाधिगमप्रवृत्तपुरुषान्तरदर्शनाद्वा उपबृंहणज्ञानस्य संपाद्यताज्ञानाच्छि

ध्यस्य प्रश्न उपपद्यते अत उपबृंहणविधिरुपपन्नः तत्र स्वगुरोः पराशरस्य सार्वज्ञ्यप्रसिद्धेः । तेनैव सर्वविद्यास्थलेषु स्वस्य कृतशिक्षत्वाच्च मैत्रेयस्य तत्प्रणीतपुराणश्रवणप्रवृत्त्युपपत्ति: ॥

पुराणान्तरेभ्योऽस्य पुराणस्य वैषम्यं वदन् प्रभानवतारयति तत्रेति । अस्य तावत्पुराणरत्नस्य प्राच्योदीच्यादि

सर्वविद्वज्जनविदितस्य पुराणान्तरेभ्योऽपि प्रसिद्धिप्राचुर्यात् धर्मशास्त्र मानवस्येव व्याकरणेषु पाणिनीयस्येव च सजातीय प्रबन्धेभ्यः प्रकर्षातिशयो नापह्नोतुं शक्यते । तत एव प्रसिद्धिप्राचुर्यात् कौर्मादेवि नष्टकोशत्वशङ्का दूरोत्सारिता । अन तिविस्तरत्वाच्च प्रक्षेपशङ्का नावतरति अन्यपरोक्तिप्रसिद्धपरिग्रहातिशयं चेदं ‘पठय पराशरेदम्’ इति

|

• अग्नेश्शिवस्य माहात्म्यं तामसेषु प्रकी(र्तितं) येते) राजसेषु च माहात्म्यमधिकं ब्रह्मणो विदुः ॥ ।

सात्त्विकेष्वथ कल्पेषु माहात्म्यमधिकं हरेः

तेष्वेव योगसंसिद्धाः गमिष्यन्ति परां गतिम् ॥

यस्मिन् कल्पेतु यत्प्रोक्तं पुराणं ब्रह्मणा पुरा । तस्य तस्यतु माहात्म्यं तत्स्वरूपेण वर्ण्यते ॥

इति सम्यज्ज्ञाननिष्पादकसत्त्वमूलत्वाद* न्यथाज्ञानविपरीतज्ञशन हेतुभूतरजस्तमोमूलत्वाभावाहुष्टकारणपुराणान्तरसाम्यं न

सम्भावनीयम् सत्त्वस्य यथार्थज्ञानहेतुत्वं, रजस्तमसोश्चान्य थाज्ञान विपरीत ज्ञान हेतुत्वं ’ सत्त्वात्सञ्जायते अयथावत्प्रजानाति बुद्धिस्सा पार्थ राजसी । सर्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिस्सा पार्थ तामसी ॥

इति च वचनात्सिद्धम्। ‘सत्त्वं लघुप्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च रजः । गुरुवरणकमेव तमः’ इति ’ सर्वा स्तानिष्फलाः प्रेत्य तमो निष्ठाहितास्स्मृताः । ’ इति च प्रसिद्धम् ॥ राणप्राबल्यासिद्धिः

।

ननु चतुर्मुखशिवादिप्रतिपादकपुराणानां रजस्तमोमूलत्वपरवचनस्य रजस्तमोमूलत्वेन प्रामाण्याभावात्सादिकपु अस्य वचनस्य सवमूलत्वे प्रमाणं नास्ति । अतएव तद्वचनमात्रस्याप्रामाण्यं वक्तुं युक्तम् । न

बहूनां पुराणानां भूयसां बलीयस्त्वात् । उच्यते - न तावदस्य वचनस्य प्रामाण्ये विमतिर्न्याय्या बाघकादर्शनात्स्वतासिद्ध प्रामाण्यस्यानपोदितत्वात् ‘योह खलु वा अस्य राजसोंश: सोऽसौ ब्रह्मचारिणो योऽयं ब्रह्मा । योह खलु वा अस्य सात्त्विकोशस्सोऽसौ ब्रह्मचारिणो योऽयं विष्णुः । योह खलु वा अस्य तामसोंशस्सोऽसौ ब्रह्मचारिणो Whats

योऽयं रुद्रः ’ इति ‘ महान्प्रभुवै पुरुषस्सत्त्वस्यैषप्रवर्तकः’ इति च श्रुत्यानुगुण्येन तत्तद्गुणमयत्वेनावगतस्य तत्तत्त च्वस्य तत्तत्कल्पे तर्त्तद्गुणमयेन ब्रहाणा तेषु तेषु पुराणेषु प्रतिपादितत्वपरस्य वचनस्योपपन्नार्थत्वाच्च । सकलशास्त्रार्थव्यव स्थापके महाभारते च मोक्षधर्मे

जायमानंहि पुरुषं यं पश्येन्मधुसूदनः | सात्त्विकस्सतु विज्ञेयरस वै मोक्षार्थ) चिन्तक)निश्चयः ॥ इत्यादिना भगवत्कटाक्षेण सत्त्वगुणमूलसम्यज्ज्ञाननिश्चयमुक्त्वा—

पश्यत्येनं जायमानं ब्रह्मारुद्रोऽथ वा पुनः । रजसा तमसा चास्य मानसं समभिप्लुतम् ॥ इति चतुर्मुखशिवयोः कटाक्षेण रजस्तमोमूलकालुष्यप्रतिपादनाच्च, चमुर्मुखशिवप्रतिपादक प्रचन्धानां रजस्तमोमूलत्यमुपपद्यते अस्य वचनस्य रजस्तमामूलपुराणस्थत्वेऽपि न अप्रामाण्यं शङ्कनीयं ब्रह्मशिवादिप्रतिपादनाभिनिविष्टस्य प्रबन्धस्य भगव

[ जिज्ञासा १-१-१

विष्णोरुत्कर्षः

श्रुतप्रकाशिका

त्प्रकर्षोक्तावाग्रहासम्भवेनास्य वचनस्य तत्त्चपरत्वोपपत्तेः स्वप्रतिपाद्यदेवतायामेबहि वक्तुराग्रहसम्भवः नत्वन्यत्र * तस्मा

न्नास्य वचनस्य कारणदोषसम्भवः । यदुक्तमनेकपुराणाप्रामाण्यादेतद्वचनमात्राप्रामाण्यं युक्तं भूयसां बलीयस्त्वादिति तद ।

युक्तं साक्षादर्थविरोधाभावात् नहि विधिशिवप्रतिपादकप्रबन्धानां रजस्तमोमूलत्वं विरुद्धमिति नेति तेषु पुराणेष्ववगम्यते ॥ परम्परया विरोध: फलित: तत्तत्प्रबन्धेप्वेव प्रमाणतया प्रतिपन्नानां तेषां प्रामाण्यं रजस्तमोमूलत्वं च

तत्र भूयसां बलीयस्त्वमितिचेत् । यदि केवलमेतद्ववचनमात्रविरोधेन तेषामप्रामाण्यं तदा स्यादयं दोषः । पुराणानां पर

परस्परविरोधेन सर्वेषामविशेषेण प्रामाण्येऽनुपपन्ने सर्वाप्रामाण्यादपि कतिपयप्रामाण्यसिद्ध्यनुगुणनिर्वाहे न्याय्य सति कस्या प्रामाण्यं कस्य च प्रामाण्यमित्यपेक्षायां अतोविषयव्यवस्थामात्रपरत्वादस्य वचनस्य । अतोऽनेन सच्चादिमूलत्वे ज्ञापितेसत्यदु न भूयसां बलीयस्त्वनयेनैतद्वचनबाधः । भगवत्प्रतिपादकपुराणेभ्यो विधिशि ष्टमूलैः प्रबन्धैः दुष्टमूलप्रबन्धबाधः वप्रतिपादकपुराणबाहुल्यात्तत्प्रामाण्यामितिचेत्-इदंताबद्वचनमबाधितम् । इह भूयसां बलीयस्त्वनयानवतारात् एवं बाध ।

करहितेना*नेन बचनेन सच्चादिमूलत्वे पुराणानामवगतेसति दुष्टमूलपुराणबाहुळ्यमदुष्ट मूलमेकमपि पुराणं न बाधितुं प्रभवति । नहि भ्रान्तपुरुषसहस्रवचनैरेकस्याभ्रान्तस्य वचनं बाध्यते । अतो भगवत्प्रतिपादकत्वेन सच्वमूलत्वान्नकारण

दोषः । तथा पुराणान्तराणामिवास्य बाधकप्रत्ययो न दृश्यते नारायणस्यैव परमकारणत्वप्रतिपादनात् । प्रत्यक्षश्रुतिषुहि नारायणस्यैव सामान्यशब्दावशेषशब्दाभ्यां कारणत्वमुक्त्तवा ‘नचास्य कश्चिज्जनिता नचाधिपः ’ प’ न तत्समचाभ्य धिकश्च दृश्यते * नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ति ’ ’ यस्मात्परं नापरमस्ति किंचित्’ इति कारणभूतात्तस्मा १८

दन्यस्य परत्वं च निषिध्यते ‘न ब्रह्मा नेशानः ’ ’ तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत ’ ’ त्र्यक्षरशूलपाणिः पुरुषोऽजायत ततो जज्ञ उग्रस्त्वेषनृम्णः विरूपाक्षाय ब्रह्मणः पुत्राय अजस्य नाभावध्येमर्पितम् ’ ‘स प्रजापतिरेक: 6

S

,

6

C

पुष्करपणे समभवत् ’ ‘यन्नाभिपद्मादभवन्महात्मा प्रजापतिः’ इति ब्रह्मशिवयोश्च नारयणादुत्पत्तिः श्रूयते लैङ्गेतु

ब्रह्मविष्णुप्रति ‘युवां प्रसूतौ गात्रेभ्यो मम पूर्व सनातनौ’ इति रुद्राक्त्या रुद्राद्धारिचतुर्मुखयोरुत्पत्त्यवगमात् पुरा णान्तराणां श्रुतिविरोधस्फुटतरः ॥ यद्यपि कैश्चित्त्रयाणां देवानां साम्यमैक्यंचा भ्युपगतम् । तथाऽप्ययंविरोधो दुष्परिहारः तुल्यानामे की भूतानामपि

तेषामुत्पत्तिप्रतिपादने भगवतश्चतुर्मुखशिवयोरुत्पत्तिश्रवणाद्रुद्रादितस्योरुत्पत्तेः क्वचिदपि वाक्ये श्रवणाभावाच्च । * कारण वान्चिशिवादिशब्दानां आकाशादिशब्दानामिव कार्यतयाऽवगतप्रसिद्धरुद्रादिपरत्वाभावाच्च

सर्वे विष्णुमया( देवाः) वेदाः सर्वे विष्णुमयागुणा: । नहि विष्णुसमा काचिद्रतिरन्या विधीयते ॥ इत्येवं सततं वेदा गायन्ते नात्र संशयः ।

….

इति लैङ्गादावपि वेदानां भगवत्परत्वप्रतिपादकत्वाभ्युपगमाच्च । अतो नारायणस्यैव परमकारणत्वपराभिः प्रत्यक्षश्रुतिभिः

बाधकप्रत्ययवद्भयः पुराणान्तरेभ्यो बैलक्षण्यं स्फुटम् । तथा नारायणमेव परमकारणं प्रतिपादयद्भिर्मानवादिधर्मशास्त्रैर ध्यैका स्पष्टम् ‘आपो नारा इति प्रोक्ताः ’ तद्विसृष्टम्स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्यते । ,

८

विद्यात्तु पुरुषं

परम्’ ‘नारायणःपरोऽव्यक्तात्’ इत्यादिभिर्नारायणस्यैवहि कारणत्वं तेषूच्यते । पुराणान्तराणितु धर्मशास्त्रविरुद्धानि उच्यते । तथा लैङ्गेऽपि पराशरवैलक्षण्यं प्रतीयते । यथा तत्र द्वितीयेऽध्याये

च तथा वक्तृवैलक्षण्यं च प्रत्यक्षश्रुतिसिद्धम् ‘सहोबाच व्यासःपाराशर्यः इति अत्र पराशरात्मजत्वेनहि व्यासोत्कर्ष पराशरस्यावतारो व्यासस्य च शुकस्य च । विनाशं राक्षसानांतु कृतं वै शक्तिसूनुना ॥

पराशरस्य तत्पुराणस्य च माहात्म्यम्

७३७

श्रुतप्रकाशिका

इति । अत्र पराशरस्यावतार इत्युक्तिर्हि प्रकर्षातिशयार्था अन्यथा ‘पराशरस्यचोत्पत्तिर्व्यासस्य च शुकस्यचे’ त्यपि हि वक्तुं

शक्यते । पुलस्त्यवसिष्ठ वरदान लब्धंदे वतापारमार्थ्यज्ञानववं च महद्वैलक्षण्यं वर(लाभे) दाने ) सत्येतत्पुराणप्रामाण्यं तप्रा माण्येसति तत्प्रतिपन्नवरलाभसत्यत्वमित्यन्योन्याश्रय इति न वाच्यम्; वरलाभवचनस्य पराशरो न लब्धवर इति बाधक ।

प्रत्ययाभावेन स्वतस्सिद्धप्रामाण्यस्य अनपोदितत्वात् लैङ्गे च देवतापारमार्थ्यज्ञानलाभः पराशरस्यावगम्यते । यथा तत्र

द्वितीयेऽध्याये–देवता पारमार्थ्ये च विज्ञानं च प्रसादतः । पुराणकरणचैव पुलस्त्यस्याज्ञया गुरोः ॥

इति तत्रैव त्रिषष्टितमे–अथ तस्य पुलस्त्यस्य वसिष्ठस्य च धीमतः । प्रसादाद्वैष्णवं चक्रे पुराणं वै पराशरः ॥ इति च, तदनन्तरं च षट्प्रकारं समस्तार्थसाधकज्ञानसंश्रयम् । दशसाहस्रममितं सर्ववेदार्थसंयुतम् ॥

इत्यनेनास्य पुराणरत्नस्य सर्ववेदार्थसंयुतत्वं अत एव समस्त पुरुषार्थसाधकज्ञानप्रसाधकत्वं चोच्यते । अतो वक्तृवैलक्षण्यं प्रबन्धवैलक्षण्यं च पुराणान्तरसिद्धमिति तद्दुरपह्नवम् । इदंचापरं सुमहद्वैलक्षण्यं यत्सामान्यप्रश्नपूर्वकविशेषनिष्ठप्रतिवचन

रूपत्वम्—सोऽहमिच्छामि धर्मज्ञ श्रोतुं त्वत्तो यथा जगत् । बभूव भूयश्च यथा महाभाग भविष्यति ॥ यन्मयं च जगद्ब्रह्मन् यतश्चैतच्चराचरम् ।

इत्यादिना सामान्येन पृष्ठे ‘विष्णोस्सकाशादुद्भूतम्’ इति विशेषनिष्ठं प्रतिवचनंह्यवगभ्यते । विशेषे पृ॒ष्टेसति प्रति वचनस्य पृष्टविशेषपक्षपातेन तदुत्कर्षकथनं प्रशंसामात्रं नत्वपरमिति शङ्कनीयं स्यात् सामान्येन पृष्टेसति प्रतिवचनमर्थव शाद्विशेषपर्यवसितमिति तत्त्वपरत्वमेव स्यात् । अतश्च—

तस्माद्भवन्तं पृच्छामः सूत पौराणिकाद्य तु । पुराणं संहितां पुण्यां लिङ्गमाहात्म्यसंयुताम् ॥

इति विशेषनिष्ठप्रश्नोपक्रमतत्प्रतिवचन रूपपुराणान्तरेभ्यः प्रकर्षातिशयस्स्पष्टतमः । एतत्पुराणार्थश्च लैङ्गादिषु क्वचित्क्वचि दङ्गीक्रियते, यथा लैङ्गे द्वितीये पुराणार्थानुक्रमणे

सर्वावर्तेषु विष्णोश्च जननं लीलयैव तु । विष्णोःप्रसादाज्जिष्णोश्च विष्णोश्चैव तु सम्भवः ॥ तत्र, लीलयाचैव कृष्णेन स्वकुलस्य च संहतिः । जरकास्त्रच्छलेनैव गमनं स्वेच्छयैव तु ॥

इति भगवदवतारस्य भूलोकपरित्यागस्य च लीलामात्रनिबन्धनत्वंहि तत्रोच्यते । अतएवैतत्पुाराणार्थस्यान्यत्राभ्युपगतत्वा दप्रकम्प्यत्वमवगम्यते ॥

।

तो तदैकार्थ्यात्तान्यपि पुराणानि प्रमाणानि स्युरिति चेन्न-कायै नाविरुद्धत्वाभावात् भगवदुःकर्षप्रतिपादक शस्तु तस्मिन्नंशे आग्रहासम्भवादादरणीय इति पूर्वमेवोक्तम्। अस्य च पुराणरत्नस्य कार्येनानाग्रहमूलत्वं चोपक्रमगतप्रश्न स्वाभाव्यादवगतमितिचोक्तम् । अतोऽन्यत्र बद्धाग्रहैरप्यादरणीय स्वोक्तार्थत्वमप्रकम्प्यताहेतुः ॥ श्र

किंच पुराणान्तरेष्विवास्य पुराणस्य न स्वव्याहतार्थप्रतिपादकत्वं दृश्यते कास्येंन भगवत्प्रकर्षस्यैवावगमात् पुरा णान्तरेषु व्याघात: प्रतीयते । यथा लैङ्गे–

युवां प्रसूता गात्रेभ्यो मम पूर्व सनातनौ । अयं मे दक्षिणे पार्श्वे ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ वामपार्श्वे च मे विष्णुः विश्वात्मा हृदयोद्भवः ।

तत्र, तत:प्रहृष्टस्सुमना: प्रणिपत्य महेश्वरम् । प्राह नारायणो देवस्सलिङ्गं लिङ्गवर्जितम् ॥

यदि प्रीतिस्समुत्पन्ना यदि देयो वरध नौ । भक्तिर्भवतु नौ नित्यं त्वयिचाव्यभिचारिणी ॥ 93

७३८

महषीणां सर्वशास्त्रार्थज्ञानेन स्वावगत वेद । र्थबोधनम्

[ जिज्ञासा ११- १

श्रीभाष्यम्

तत्र पुलस्त्यवसिष्ठवरप्रदानलब्धपरदेवतापारमार्थ्यज्ञानवतो भगवतःपराशरात्स्वावगतवेदा र्थोपबृंहणमिच्छन्मैत्रेयः परिपप्रच्छ -’ सोहमिच्छामि धर्मज्ञ श्रोतुं त्वत्तो यथा जगत् । वभूव श्रुतप्रकाशिका

।

इति हरिविरञ्चयोश्शिवादुत्पत्तिस्तदाराधनवरवरणादिकमुक्तम्

तत्र क्वचित्

त्वत्कोपसम्भवो रुद्रस्तमसा च समावृतः । त्वत्प्रसादा जगद्धाता रजसा च पितामहः ॥

इति चतुर्मुखशिवयोर्भगवत्प्रसादकोपसम्भवत्वमुक्तमिति स्वव्याघातः ।

नच वसुदेवादेरुत्पत्तिवत् कैलासयात्रादिवच्च

रुद्रादुत्पत्तितदाराधन रूपलीलोक्तिरित्यविरोधः, पुराणरत्नभारतादौ मनसैव जगत्सृष्टिं संहारं च करोति यः । तस्यारिपक्षक्षपणे कियानुद्यमविस्तरः ॥

तथाऽपि यो मनुष्याणां धर्मस्तदनुवर्तनम् । कुर्वन् बलवता सन्धि हीनैर्युद्धं करोत्यसौ ॥ सामचोपप्रदानं च तथा भेदप्रदर्शनम् । करोति दण्डपातं च क्वचिदेव पलायनम् ॥

मनुष्यदेहिनां चेष्टामित्येवमनुवर्तते । लीलाजगत्पतेस्तस्य छन्दतस्सम्प्रवर्तते ॥ ईशन्नपि महायोगी सर्वस्य जगतः प्रभुः । कर्माण्यारभते कर्तुं कीनाश इव दुर्बल ॥ तेन वश्चयते लोकान् मायायोगेन केशवः । ये तमेव प्रपद्यन्ते न ते मुह्यन्ति मानवाः ॥ इत्यादिभिरिव तत्र तत्र प्रसक्तापकर्षपरिहारपरग्रन्थादर्शना, द्वारतादिषु दशरथवसुदेवादीनां रामकृष्णाद्यपेक्षया परत्वस्य

जगत्कारणत्वादिमुखेन प्रतिपादनाभावादिह च भगवदपेक्षया रुद्रपरत्वस्य प्रतिपादनाच्च । अतः स्वव्याघातो दुष्परिहारः । नच तथाऽत्र स्वव्याहतिः प्रतीयत इतीदं च महद्वैलक्षण्यम् उक्तलक्षणप्रकर्षवतो वैष्णवपुराणस्य कारणदोषबाधक स्वव्या हतिमत्प्रबन्धान्तरस्य च विरोधेसति पुराणरत्नस्य प्राबल्यमन्येषां दौर्बल्यं च सुस्पष्टम् ॥

एवं प्रसिद्ध्यतिशयलब्धसजातीय प्रबन्धप्रकर्षवत्वात्तंत एव नष्टकोशत्वाभावादनतिविस्तृततया प्रक्षेपशङ्कारहितत्वा

दन्यपरोक्तिसिद्धपरिग्रहातिशयवत्त्वात्सामान्य प्रश्नपूर्व प्रतिवचन रूपत्वेन अनाग्रहमूलत्वात् अत एवेहशवैलक्षण्यरहितकारण दोषबाघकप्रत्ययस्वव्याहृतिमत्प्रबन्धान्तराणामेताद्वरोधेसति दौर्बल्यस्यावर्जनीयत्वाच्च, श्रीमद्वैष्णवमिदं पुराणं प्रमाणतमम् ।

एतत्सर्वं हेतुजातमभिप्रेत्य प्रधानभूतयुक्तिं कण्ठोत्त्या प्रदर्शयन् तन्मुखेन प्रबन्धवैलक्षण्यं वदन् प्रश्नानवतारयति तत्रेति । गूढार्थसंग्रह:

’ इतिहासपुराणाभ्याम्’ इति आदिपर्ववचने ‘अल्पश्रुतात्’ इत्यनेन सर्वेषां सकलशाखागतवेदवाक्यार्थज्ञानं

।

नास्तीतिप्रतीयते । इतिहासपुराणकर्तॄणां तु महर्षीणामितरापेक्षया बैलक्षण्यं सुप्रसिद्धमेव तेषां सर्वशाखाज्ञानं वर्तते इत्यपि तन्त्रवार्तिकादौ व्यक्तम् । उक्तं च खण्डदेवेन ’ मन्वादीनां तु सम्भवति विदितसकलवेदार्थतत्त्वानां न्यायनिर्णायकत्वमिति

अस्मदाद्यनुग्रहार्थं स्मृतिप्रणयनम् ’ इति (मी. कौ. ३.१.१) एतेन इतरानधीतशाखान्तरवाक्यैः महर्षिस्मृतैः वेदवाक्यार्थ

व्यक्तीकरणमुपबृंहणम्’ इति पूर्वमीमांसकसम्मतमेव । अतएव विरोधाधिकरणवार्तिके श्रुतिस्मृत्योर्विरोध स्मृतेः अप्र

मापकत्वं न सम्भवति, किंतु अननुष्ठापकत्वमेव मूलश्रुत्युपलम्भपर्यन्तम् । तदनन्तरं च विकल्पेनानुष्ठापकत्वमिति व्यवस्था

सङ्गच्छते । देवतापारमार्थ्यचेति । अत्र देवता धर्माराध्या मुक्तिफलदा विवक्षिता ’ यैः स्वधर्मपरैर्नाथनरैराराधितो

भवान्। ते तरन्त्यखिलामेतां मायामात्मविमुक्तये ॥ ’ (वि.पु. ५.३०.१६) ‘विष्णुर्मुक्तिफलप्रदः’ (६.४.४२) इति 6

परविद्याऽऽराधनेन मुक्ति फलदानेन देवतापारमार्थ्यम्

७३९

श्रीभाष्यम्

भूयश्च यथा महाभाग भविष्यति ॥ यन्मयं च जगद्द्ब्रह्मन् यतश्चैतच्चराचरम् | लीनमासी द्यथा यत्र लयमेष्यति यत्र च ॥ ’ इत्यादिना ।

श्रुतप्रकाशिका

पुलस्त्यवसिष्ठ वरप्रदानलब्ध परदेवतापारमार्थ्यज्ञानवत इत्यत्र देवतापारमार्थ्यशब्देन तमःकायै धर्म्यन्तरत्वेन धर्म्य

न्तरस्य प्रतीतिरूपं विपरीतज्ञानं व्यावर्तितम् । अनेन देवतापारमार्थ्यचेति वच (नं स्मा)स्फो)रितम् । प्रशंसार्थेन मतुप्प्रत्य येन रजःकार्य प्रकारान्तरोपेतस्य तद्विरुद्धप्रकारान्तरविशिष्टताप्रतीतिरूपमन्यथाज्ञानं व्यावर्तितम् । अनेन यथावदित्य

स्यार्थः सूचितो भवति देवताशब्देन कर्मणा उपासनेन आराध्यत्वं फलप्रदत्वं च विवक्षितम् । अनेन सविशेषत्वसिद्धिः

यथावदिति प्रकारकथनेनापि सविशेषत्वसिद्धिरिति वरलाभकथनं सविशेषत्वोपपादकमित्यभिप्रायः । भगवच्छब्देन ज्ञान वच्चमुक्तम्, वरलाभात्तदतिशयसिद्धिः सोऽहमित्यादि । सोऽहं त्वयैव सर्वविद्यासु शिक्षितपूर्वोऽहमिति भावः ।

धर्मज्ञ ‘विशेषोऽस्ति न सतां शिष्यपुत्रयोः’ इत्येवंरूपधर्मज्ञ । यद्वा ‘आनृशंस्यं परो धर्मः’ इति धर्मज्ञ आनृशंस्यं

आश्रितसंरक्षणपरत्व * ‘आश्रितेत्यानृशंस्यतः’ इति वचनात् महाभाग परिपूर्णकृत्यंहि परसंरक्षणं किंचित्कारमप्यन ।

८

पेक्ष्य रक्षकस्त्वमेवेति भावः ॥

यथा यतो बभूव ब्रह्मरुद्रादिषु कः कारणमिति ज्ञातुं यत इति प्रश्नः किं विवर्ताधिष्ठानत्वं ? कारणत्वं उत परिणा

मित्वं तत्रापि किं सद्वारकपरिणामित्वं ? उताद्वारकपरिणामित्वमिति प्रकारभेदजिज्ञासया यथेति प्रश्नः कल्पभेदेन सृष्टिवै

ब्रम्यशङ्कया भविष्यतीति प्रश्नः । वृश्चिकस्य गोमय वृश्चिकोपादानकत्वदर्शनात्कल्पभेदेनोपादानादिभेदशङ्काह्युपपद्यते । *

तत्रापि यतो यथेति पदयोः पूर्ववदर्थः । यतो यथा बभूवेति एकप्रश्नत्वशङ्का यन्मयमिति प्रश्नान्तरव्यवधानेन निरस्यते

यथा कारणं ज्ञातव्यं तथा सृष्टिप्रकारोऽपि पृथज्ज्ञातव्य इति ज्ञापनार्थम् ; ज्ञातव्यत्वेऽपि प्राधान्य द्योतनाय प्रकारप्रश्नः पूर्वमेव कृतः। यत इति हेतौ पञ्चमी, अतो निमित्तोपादानयोस्तन्त्रेण प्रश्नः अन्तस्थित्याद्युपयुक्तात्मशरीरभावप्रश्नः। यन्म

यमिति मयट्प्रत्ययः प्राचुर्यार्थ: अनेन व्याप्तिर्दर्शिता | व्याप्याव्यापक प्राचुर्येहि घटाकाशादौ दृष्टम् । आत्मतयांहि व्याप्तिः आत्मत्वं च धारकत्वम् अतोऽन्तर्यामिक्कृतसत्ताऽनुवृत्तिलक्षणस्थितिप्रश्नः फलितः । यन्मयं येनान्तर्यामिणा धारकेण प्रचुरं

जगत्स्थितमित्यर्थ उक्तो भवति । अन्तःप्रविश्य प्रशासनेन धारकत्वं स्थितिहेतुत्वमिति प्रागेव विशदीकृतं चशब्दाद्वहि र्भूतपोषकादिकृता पोषणादिलक्षणा स्थिति: मातापित्रादिभिः कार्या इष्टप्रापणानिष्टनिवारणलक्षणा स्थितिश्च पृष्टा भवति यत इत्युपादानस्यापि पृष्टत्वान्मयट्माचुर्यार्थ एव ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

विष्णुपुराणएवोत्तरत्र’ अस्यार्थस्य स्फुटं वक्ष्यमाणात्वात् । परविद्यारूपयोगस्यापि विष्ण्वाराधनत्वेन धर्मत्वस्य स्वधर्मपरै

।

रित्यत्र विवक्षितत्वात् एतेन सविशेषज्ञानमेव मुक्तिहेतुः आत्मविमुक्त्यर्थं मायातरणस्य अत्र प्रतिपादनादिति सिद्धम्॥ पराभिध्यानातु तिरोहितं ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ ’ (ब्र.सू. ३.२.४) इत्यादौ सूत्रकृतो विवक्षितमिति पूर्वमेवो क्तम्। वेदार्थसंग्रहे सर्वशिष्टैः सर्वधर्मसर्त्रतत्त्रव्यवस्थायां इदमेव पर्याप्तमित्यविगानपरिगृहीतं वैष्णवं च पुराणम्। ‘ जन्मा द्यस्य यतः ’ इति जगजन्मादिकारणं ब्रह्मेत्यवगम्यते । तज्जन्मादिकारणं किमिति प्रश्नपूर्वकं ‘विष्णोस्सकाशादुद्भुतम् ' 6

इत्यादिना ब्रह्मस्वरूपावशेषप्रतिपादनैकपरतया प्रवृत्तमिति सर्वसम्मतम् । तथा तत्रैव ‘प्रकृतिर्या–वेदान्तेषु च गीयते '

विष्णुपुराणस्य सात्वतवेदान्तिसम्मतार्थप्रतिपादकत्वम्

७४०

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अत्र ब्रह्मस्वरूपविशेषतद्विभूतिभेदप्रकारतदाराधनस्वरूपफलविशेषाश्च पृष्टाः । ब्रह्मस्वरूप विशेषप्रश्नेषु ‘यतश्चैतच्चराचर ’ मिति निमित्तोपादानयोः पृष्टत्वात् । यन्मयमित्यनेन सृष्टि

स्थितिलयकर्मभूतं जगत् किमात्मकमिति पृष्टम् ।

श्रुतप्रकाशिका

।

नच गोबलीवर्दन्यायेन यत इति पञ्चम्यर्थः सङ्कोचयितव्यः । बलीवर्दशब्दवन्मयटोऽनन्यथासिद्धत्वाभावात्सङ्कोचक कत्वानुपपत्तेः । पदान्तरवैयर्थ्यपरिजिहीर्षया पदान्तरार्थसङ्कोचः गोबलीबर्दनय इतिहि न्यायविदः अऋतु मयटोऽर्थान्तर सम्भवान्नायं सङ्कोचकः यत इति पदं निमित्तमुपादानं च बोधयितुं शक्तम् । स्थितिप्रश्नोऽपेक्षितश्च, अतोऽपेक्षितविधेर

नपेक्षितविधानं दुर्बलम् ‘ यतो वा इमानि’ इत्यादिश्रुतावाप यत इति पदेनैव निमित्तोपादान योरुक्तत्वाच्छ्रतिच्छाया ।

नुविधानाच्च, यत इति तन्त्रेण प्रश्न इति यन्मयमिति स्थितिप्रश्न एव क्रियते । अर्थान्तरस्वीकारे अपेक्षितावचनमनपे क्षितवचनं च स्यात् । नापि स्वार्थिको मयट् प्रत्ययस्यार्थवत्त्वे सम्भवति तत्परित्यागस्यान्याय्यत्वात् अतो यथोक्तएवार्थः ।

• लयस्थानप्रश्नो लयप्रकारप्रश्नश्च अनधीतशाखान्तरेषु स्थानभेदशङ्कया कृतः

देवतान्तरस्य लयस्थानत्वं तत्रापि *

सद्वारकत्वाद्वारकत्वकार्यभ्रमनिवृत्तिरूपताख्यप्रकारभेदश्वहि शङ्काऽऽस्पदं भवति, भूतभविष्यत्प्रश्नश्च कल्पभेदेन लयस्थान

प्रकारभेदशङ्कया कृतः चकाराल्लयकर्तृप्रश्नश्च सूचितः । * सच कर्तृभेदशङ्कानिबन्धनः । स्वरूपप्रश्नश्लोकद्वयं व्याचिख्या सितश्लोकापेक्षितत्वेनोदाहृत्य आदिशब्देन प्रश्नान्तरपरश्लोकाः क्रोडीकृताः ॥ ‘ विष्णोस्सकाशात्’ इति श्लोकस्यार्थान्तरप्रश्नोत्तररूपत्वशङ्काव्युदासाथै तेषां श्लोकानामर्थं सङ्ग्रहेणाह-अत्रेति ब्रह्मस्वरूपेति । स्वरूपशब्दो विभूत्यादिव्यावर्तकः स्वरूपविशेषशब्दो ब्रह्मादिव्यावर्तकः विभूतिभेदानां प्रकारो विभूति भेदप्रकारः। सच ज्योतिश्चक्रभुवनकोशादिप्रश्नेऽन्तर्गतः । वर्णाश्रमधर्मादिप्रश्नेन तदाराधनस्वरूपं पृष्टम्, प्रतिवचने फल विशेषोक्तिदर्शनात् प्रतिबचनप्रकारेण प्रश्नार्थो विज्ञायत इति नीत्या फलविशेषश्चात्र पृष्टो भवतीति पूर्वोक्तेषु प्रश्नेष्वन्त र्भावित इत्यभिप्रायेण फलविशेषाश्च पृष्टा इत्युक्तम् । सप्रयोजनमाराधनं पृष्टमिति तत्र तदन्तर्भावः । अयमेवार्थस्सकल ।

श्रुतीतिहासपुराणानां प्रतिपाद्यइति भावः । ततः किं प्रस्तुतश्लोकार्थस्येत्यपेक्षायां यन्मयमिति पदस्यार्थी सोपपत्तिकमाह

ब्रह्मस्वरूपेति । सृष्टिस्थितिलयकर्मभूतमिति पदं सृष्टिप्रळययोरुक्तत्वेन स्थितिकथनस्यापेक्षितत्वज्ञापनार्थे * स्थितिलयश. ब्दाभ्यां रक्षासंहारौ विवक्षितौ स्थितिलययोः प्रयोज्यव्यापारत्वेन तदाश्रयत्वेन कर्मत्वाभावाज्जगतः सृष्टिस्थितिलय कर्मभूतं गूढार्थसङ्ग्रहः

।

इति सर्ववेदवेदान्तेषु सर्वैश्शब्दैः परमकारणतया अयमेव गीयत इत्यर्थः इत्युक्तम् एवं ‘यज्वभिर्यज्ञपुरुषो वासुदेवश्च सावतैः । वेदान्तवेदिभिर्विष्णुः प्रोच्यते यो नतोऽस्म्यहम् ॥’ (वि.पु. ५.१७.१५) इति तत्रैवोक्तसात्वत्तसम्मतवासुदेव ,

द्वादशाक्षरोत्कीर्तनपूर्वकं गत्वा गत्वा निवर्तन्ते चन्द्रसूर्यादयो ग्रहाः । अद्यापि न निवर्तन्ते द्वादशाक्षर चिन्तकाः ॥ 6

एकान्तिनः सदा ब्रह्म ध्यायिनो योगिनोहि ये । तेषां तत्परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥ ’ ’ भेषजं भगवत्प्राप्तिः

2

इत्यादिना परविद्याफलं वासुदेवप्राप्तिः सच ज्ञानादिषड्गुणोपेतः प्रकृतिमण्डलान्तःपातिसर्वतत्वाभिमानि भूतभूषणास्त्र विशि ष्टदिव्यमङ्गलविग्रहवानेव प्राप्यभूतः इति ’ ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य’ आत्मानमस्य जगतः अस्त्रभूषणसंस्थानस्वरूप 6

,

८

?

यन्मयम्, ‘ तत्प्रकृतवचने मयट्’ इति सूत्रस्य काशिकोक्तार्थः

७४१

श्रीभाष्यम्

तस्यचोत्तरं ’ जगञ्च स ’ इति । इदं च तादात्म्यमन्तर्यामिरूपेणात्मतया व्याप्तिकृतं नतु

व्याप्यव्यापकयोर्वस्त्वैक्यकृतं यन्मयमिति प्रश्नस्योत्तरत्वाजगञ्च स इति सामानाधिकर

ण्यस्य | यन्मयमिति मयडत्र न विकारार्थः पृथक् प्रश्नवैयर्थ्यात् । नापि प्राणमयादिवत् स्वार्थिकः जगच्च स इत्युत्तरानुपपत्तेः । तदा हि विष्णुरेवेत्युत्तरमभविष्यत् । अतः प्राचु यर्थि एव तत्प्रकृतवचने मयडिति मयट् ।

श्रुतप्रकाशिका

जगत्स्थित्यर्थ किमात्मकं भवतीति प्रश्नार्थः । ततः किमित्यत्राह–तस्यचेति । जगच्च सइति सामानाधिकरण्यप्रतिपन्नं

तादात्म्यं स्वस्ौक्यलक्षणमाशङ्कय परिहरति । इदंचेति । * इदं सामानाधिकरण्यप्रतिपन्नमित्यर्थः । गगनादौ *व्याप्तिमा

त्रेण तादात्म्यं न दृष्टमिति तद्व्या वृत्त्यर्थमात्मत्वं विवृणोति । अन्तर्यामिरूपेणेति । अन्त:प्रविश्य नियन्तृत्वं ह्यात्मत्वम् ।

।

व्याप्यापकयोरिति

जगद्रणोर्व्याप्यत्वेन व्यापकत्वेन च * श्रुतिसिद्धत्वादिति भावः । नतु वस्त्वैक्यकृतमिति प्रति

ज्ञामुपपादयति, यन्मयमिति । विकारार्थत्वमाशङ्कय परिहरति । यन्मयमिति मयडिति । कुतइत्यत्राह-पृथगिति । विकारार्थत्वे उपादानं पृष्टं स्यात् । नच तत्प्रष्टव्यं यत इति पञ्चम्यन्तपदेनोपादानस्यापि पृष्टत्वात् अत: पृथक् प्रश्नवै यर्थ्य नच गोचलीवर्दनयः, अर्थान्तरसम्भवादिति । अपेक्षितविधेरनपेक्षितविधानं दुर्बलमिति न्यायश्चाभिप्रेतः ॥

ब्रह्माज्ञानवादिनोऽभिमतं स्वार्थिक(त्व) पक्षं दूषयति । नापीति । नतु भेदाभेदपक्षाभ्युपगतं तत्तु दूषयिष्यते । नह्यर्थे

सम्भवति निरर्थकत्वाश्रयणमुपपन्नमिति भावः । * श्रुतार्थस्वीकारेणाश्रुतकल्पनंह्युचितं तु श्रुतपरित्यागः । ब्रह्माज्ञानवा दिनाऽभ्युपगतस्य स्वार्थिकत्वस्या *साधारणं दूषणमाह - जगदिति । * स्वार्थिकत्वपक्षे यदिदं जगत् तत्किमित्युक्तं स्यात् यदिदं जगत्तत्किमित्युक्ते ज्ञातस्य जगद्रूपमात्रस्य प्रष्टव्यत्वायोगात् प्रश्नावैयर्थ्याय ताकिं सत्यं उत मिथ्येति पृष्टं भवती ।

त्यभ्युपेतव्यम्

तत्र मिथ्येत्युत्तरं वक्तव्यं तत्रा *न्यतराकारोपस्थापके आकारान्तरानिषेधके च शब्दे वक्तव्ये आकार

द्वयोपस्थापकं सामानाधिकरण्यमनुपपन्नमित्यर्थः । बाधा (यां) र्थ) सामानाधिकरण्यमितिचेत्तन्नास्ति ‘माता मे वन्ध्ये ’ तिवत्

सामानाधिकरण्यं बाधार्थमिति व्याहतत्वादिति भावः ॥

तर्हि कथमुत्तरं स्यादित्यत्राह - तदाहीति | विष्णुरित्यन्यतराकारोपस्थापकशब्दः । आकारान्तरनिषेधकशब्दएवकारः । साक्षादर्थमाह - अतइति । अतः स्वार्थिकत्वविकारार्थत्वयोरनुपपन्नत्वादित्यर्थः । शब्दानुशासनानुमतिं दर्शयति ।

तदिति । प्रकृतं -प्रकर्षण कृतं प्रभूतं - प्रचुरमित्यर्थः । ‘अन्नमयो यज्ञ: ’ ’ शकटमयी यात्रा’ इतिहि तस्योदाहरणम् गूढार्थसङ्ग्रहः

समस्ताश्शक्तयश्चैताः ’ इति स्थलेषु साधनेन तदनन्तरमेव अपुनरावृत्तिः इति स्थापनेन उपक्रमोपसंहारयोः नादार्थ तुरीयपरवासुदेवस्यैव परब्रह्मत्वसाधनेन च श्रुति पञ्चरात्रयोरैकरस्यमपि व्यवस्थापितम् ॥

तत्प्रकृतवचने मयडिति। अत्र काशिका ‘तदिति प्रथमा समर्थविभक्तिः, प्राचुर्येण प्रस्तुतं प्रकृतं, प्रथमा समर्थात् प्रकृतोपाधिकार्थे वर्तमानात् स्वार्थे प्रत्ययो भवति । अपरे पुनरेवं सूत्रार्थमाहुः प्रकृतमित्युच्यतेऽस्मिन्निति प्रकृतवचनम्

तदिति प्रथमासमर्थात् प्रकृतवचनेऽभिधेये मयट्प्रत्ययो भवति, द्वयमपि प्रमाणम् उभयथा सूत्रप्रणयनात् ’ इति ॥

७४२

पदमञ्जरी, शब्देन्दुशेखर, ज्ञानरत्नप्रकाशिकोक्कार्था:

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

कृत्स्नं च जगत्तच्छरीरतया तत्प्रचुरमेव । तस्माद्यन्मयमित्यस्य प्रतिवचनं जगञ्च स इति सामानाधिकरण्यं जगद्ब्रह्मणोश्शरीरात्मभावनिवन्धनमिति निश्चीयते । श्रुतप्रकाशिका

किमत्र प्राचुर्यमस्तीत्यत्राह-कृत्स्नंचेति अन्तर्वाहिश्च - व्याप्य’ इत्यादिश्रुतेस्तदुपपन्नमिति भावः । सामानाधिकर ण्यस्य शरीरात्मभावनिबन्धनत्वं प्रतिपिपादयिषितमुपसंहरति । तस्मादिति * यन्मयमित्यस्य प्राचुर्यार्थत्वेन तस्योत्तर त्वाजगच्च स इति सामानाधिकरण्यस्य शरीरात्मभावनिबन्धनत्वं तेन स्वार्थिकत्वनिवृत्त्या यन्मयमिति मयट्प्रत्ययस्य प्रातु

।

।

(

र्यार्थत्वमित्यन्योन्याश्रयइतिचेत्, नैवम् । मयट्प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वनिवृत्तेः प्राचुर्यार्थत्वनिर्णयस्य च सामानाधिकरण्यस्य शरीरात्मभावनिबन्धनत्वानपेक्षत्वात् । स्वार्थिकत्वं तावत् अर्थवच्चे सम्भवति निरर्थकत्वस्वीकारायोगादपास्तम् । जगच्च

संतस्यइतिशरीरात्मभावनिबन्धनत्वायोगात् सामानाधिकरण्येनचापास्तम् ।॥ स्वार्थिकत्वेसति आकारद्वयोपस्थापकसामानाधिकरण्यस्योत्तरत्वायोगात् । *नतु नच सामानाधिकरण्यस्य प्रवृत्तिनिमित्तभूताकारद्वयोपस्थापकत्वं मयद्प्रत्यस्य स्वार्थिकत्वनिवृत्तिसापेक्षं सामाना ।

धिकरण्यस्य लक्षणस्वभावादेव तस्याकारद्वयोपस्थापकत्वसिद्धेः

अतो मयट्प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वानिवृत्तिस्सामानाधिकर

ण्यस्याकारद्वयोपस्थापकत्वादित्यत्र नान्योन्याश्रयः । एवं स्वार्थिकत्वे व्युदस्ते पृथक्प्रश्न वैयन विकारार्थत्वेऽनुपपन्ने परि शेषाच्च स्थितेः प्रष्टव्यत्वेसति स्थितिस्वाभाव्यादनुशासनानुरोधाच्च मयट्प्रत्यस्य प्राचुर्यरूपार्थविशेषपरत्वसिद्धिः । ततो

जगच्च स इति सामानाधिकरण्यस्य शरीरात्मभावरूपप्रवृत्तिनिमित्तविशेष सिद्धिरिति नान्योन्याश्रयः ॥ गूढार्थसंग्रहः

अत्र पदमञ्जरी- यद्यपि प्रस्तुतमात्रवचन : प्रकृतशब्दः । तथाऽपि इह वचनग्रहणादयं विशेषो लभ्यते । वचन ।

ग्रहणंहि यादृशस्य प्रकृतस्य लोके मयटावचनं प्रत्यायनं तत्र यथा स्यादित्येवमर्थम् प्रत्ययस्तावत् स्वार्थिकः प्राचुर्ये च तस्य द्योत्यम् तच्च प्रकृत्यर्थगमित्येतावदत्र सामर्थ्यम्, अपरे पुनरित्यादि । अत्र प्रकृत्यर्थादर्थान्तर एव प्रत्ययः तत्पुनरर्था न्तरं ल्युटा प्रतिपादितं सप्तम्यर्थ उच्चमानतया प्रकृततया च प्रकृत्यर्थविशेषणम् । अत्र प्रथमे व्याख्याने तदिति

विस्पष्टार्थे ‘देवात्तल्’ इत्यादिवत् समर्थविभक्तेः सिद्धत्वा ’ दिति ॥ इममेवार्थ भट्टोजीदीक्षितनागेशादयः अङ्गय कार्षुः । ज्ञानरत्नप्रकाशिकाकृतस्तु ’ तच्छन्दः प्रकृत्यर्थवाची प्रशब्दस्य प्राचुर्य कृतमित्यस्य च आधेयत्वमर्थः वचनशब्दो अधिकरणल्युडन्तः तथाचा समर्थ: प्रकृत्यर्थगतप्राचुर्यावच्छिन्नाधेयतानिरूपिताधिकरणताभिधायको मयडिति’ इत्याहुः ॥ नागेशेन स्वार्थिकप्रकरणे पाठस्तु आद्यपक्षे चरितार्थः । वस्तुतः अथ स्वार्थिका ’ इत्यस्य प्रायेणेत्यादिःः प्रकार 6

वचने जात्यन्ताच्छत्रन्धुनि देवतान्तात्तादर्थ्ये यत् ’ इत्यादौ वाचकतायाएव प्रतीतेरिति बोध्यम् । ’ (श. शे) इन्वुक्त्या प्रत्य यस्य वाचकतापक्षोऽपि एतत्सम्मतो युक्तः अन्नमयो यज्ञः ’ इत्यादौ अधिकरण मयटः वैयाकरणसम्मततया ’ यन्मय ' 6

मित्यत्रापि अधिकरण एव मयट् । अनन्तराध्याये ’ सर्वत्रासौ समस्तं च वसत्यत्रेति वै यतः ।’ इत्यत्र वासो वक्ष्यते । 6

व्याप्यनारायणास्स्थतः ’ इति श्रुत्यनुसारेण सर्वव्यापकत्वेन स्थितिरेव वासः । व्याप्तिश्च नियमनार्था जगति प्राचुर्येण

स्थितिः अन्तर्यामितया ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्वम्’ इति श्रुत्युक्त प्रकारा स्थितिः साच जगह्मणोश्शरीरशरीरिभाव एव पर्य वस्यतीत्यभिप्रेत्य कृत्स्नं च जगत्तच्छरीरतया तत्प्रचुरमेवेत्युक्तम् ॥

श्रीभाष्यम्

अन्यथा निर्विशेषवस्तुप्रतिपादन परे शास्त्रेऽभ्युपगम्यमाने सर्वाण्येतानि प्रश्नप्रतिवचनानि ।

न सङ्गच्छन्ते

तद्विवरणरूपं कृत्स्नं च शास्त्रं न सङ्गच्छते । तथा हि सति प्रपञ्चभ्रमस्य

किमधिष्टानमित्येवं रूपस्यैकस्य प्रश्नस्य निर्विशेषज्ञानमात्रमित्येवं रूपमेकमेवोत्तरं स्यात् ।

जगद्ब्रह्मणोरेकद्रव्यत्वपरे च सामानाधिकरण्ये सत्यसङ्कल्पत्वादिकल्याणगुणैकतानता निखिलहेयप्रत्यनीकता च वाध्येत, सर्वाशुभास्पदं च ब्रह्म भवेत् । आत्मशरीरभावएवेदं सामानाधिकरण्यं मुख्यवृत्तमिति स्थाप्यते । श्रुतप्रकाशिका

एवं सामानाधिकरण्यस्य मृषावाद्यभिमतैक्यपरत्वे मयडानर्थक्यं सामानाधिकरण्यानुपपत्तिश्चेति दूषणद्वयं स्वरूपै

क्यपरत्वे *ऽर्थविरोधः * यन्मयमित्युक्तप्रश्नस्योत्तरत्वानुपपत्तिश्चेति दूषणद्वयं च दर्शितं भवति स्वोक्तार्थपरत्वानभ्युपगमे दूषणमाह-अन्यथेति । अन्यथा कथं प्रश्नप्रतिवचने स्यातामित्यत्राह- तथाहिसतीति । सामानाधिकरण्यस्य भेदाभेद

बाद्यभ्युपगतैकद्रव्यतापरत्वं दूषयति । जगदिति । अस्मिन्नपि पक्षे जगद्यन्मयं जगद्यद्दूव्यमिति पृष्टं स्यात् । तदानीं मय ड्वैयर्थ्यमस्तीति द्रष्टव्यं, * यत इत्युपादानस्य पृष्टत्वात् । अधिकं दूषणमाह - सत्येत्यादिना । सत्यसङ्कल्पेत्यादिना जीवगतदोषस्सर्वाशुभेत्यादिना प्रकृतिगतदोषश्च ब्रह्मणि प्रसज्यत इत्युक्तम् ॥ यद्वा उभयलिङ्गकत्वहानिर्विपरीताकारप्रातिश्चेत्यर्थः शरीरवाचिपदस्य शरीरिपरत्वे मुख्यत्वं न स्यादित्यत्राह——

आत्मशरीरेति । स्थाप्यते स्थापयिष्यतइत्यर्थः । * अनन्तरभावित्वात् स्थाप्यत इत्युक्तम् । एवं प्रकृतश्लोकव्याख्यानौ पायकार्थः प्रपञ्चितः ॥

अथ शास्त्रार्थसङ्ग्रहानन्तरं विस्तरोपक्रमे * सप्तश्लोकीं नमस्कारविषयामवतार्य व्याख्येयश्लोकस्य नमस्कारश्लो

कान्तरैस्सङ्गतिं दर्शयितुं ‘अविकाराये ’ त्यादीनां षण्णां वाक्यार्थमाह - अतइति । अत: प्रश्नप्रतिवचनादिभिः शास्त्रस्य सविभूतिकसगुणवस्तुपरत्वावगमात्सामानाधिकरण्यस्य विशिष्टवस्तुनि मुख्यवृत्तःवाञ्चेति भावः । अत इत्यस्य व्यष्टिरूपेणा

वस्थितं च नमस्करोतीत्यनेनान्वयः, यद्वा शास्त्रवाक्यार्थस्यैवंरूपत्वात् ‘विष्णोस्सकाशात्’ इत्यस्य सङ्ग्रहरूपत्वं ’ परः

पराणाम्’ इत्यादीनां विस्ताररूपत्वं च सिद्धमित्यर्थः । ’ विष्णोस्सकाशा ’ दित्यत्र सकाशादिति पदं षठ्याः पञ्चभ्य

।

र्थत्वसम्पादनार्थम्

यथा अस्य कृते इत्युक्ते कृते इतिशब्दस्य चतुर्थ्यर्थत्वसम्पादनपरत्वं तद्वत् । यद्वा सकाशात् ससङ्क

ल्पात् काशनं प्रकाशनं सङ्कल्परूपज्ञानं तद्वत इत्यर्थः अनेन निमित्तत्वसिद्धिः । यद्वा सकाशशब्दः पार्श्ववचनः तेन

शरीरमुपलक्षितं ’ सोऽभिध्याय शरीरात्वात् ’ इत्यर्थः । तत्रैव च स्थितमिति लयस्थानप्रश्नोत्तरं तत्र स्थितमिति स्थितं निष्ठां गतम् । अनॆन जगतो नित्यत्वमवस्थानामागमापायित्वं च सूचितम् लयस्थान प्रश्नोत्तरमुक्तम् ॥

गूढार्थसंग्रह:

आत्मशरीरभावेत्यादि – मुख्यवृत्तमिति स्थाप्यते इत्यन्तम् । अखण्डार्थसामानाधिकरण्यमेव मुख्यम् । ’ नील मुत्पलम्’ इत्यादौ विशेषणविशेष्यभावे सामानाधिकरण्यं गौणम् इति परेषामुक्तयः । परसम्मताखण्डार्थे सामानाधिकर ण्यस्यैव शशशृङ्गसहोदरतथा सर्वत्र विशेषणविशेष्यभावे सामानाधिकरण्यमेकमेव सर्वदार्शनिकसग्मतमिति वेदपूर्वभागधि चारपरसूत्रकृजैमिनिसम्मतं यत् तदेव व्यासस्यापि तात्पर्यविषय इति स्थाप्यते इति भावः ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

नादार्थवासुदेवस्य सात्तसम्मतस्यैव परब्रह्मत्वम्

‫لالاف‬

श्रीभाष्यम्

अतो;’ विष्णोस्सकाशादुद्भुतं जगत्तत्रैव च स्थितम् । स्थितिसंयमकर्ताऽसौ जगतोऽस्य जगञ्च सः ॥ ’ इति संग्रहेणोक्तमर्थ ‘परःपराणाम्’ इत्यारभ्य विस्तरेणवक्तुं परब्रह्मभूतं

भगवन्तं विष्णुं स्वेनैव स्वरूपेणावस्थितमविकारायेति लोकेन प्रथमं प्रणम्यच नमस्करोति तमेव हिरण्य। कालक्षेत्रज्ञसमष्टिव्यष्टिरूपेणावस्थितं

गर्भस्खावतारशङ्कररूपत्रिमूर्तिप्रधान

श्रुतप्रकाशिका

अथ लयकर्तृप्रश्नस्य * बाह्यस्थितिप्रश्नस्यचोत्तरमाह-स्थितीति । जगच्चस इति यन्मयमिति फलितस्य कृत्स्नान्तर्या मिरूपकृतसत्ताऽनुवृत्तिलक्षणस्थितिप्रश्नस्योत्तरम्। यद्वा यन्मयमिति फलितस्थितिप्रश्नस्यापि स्थितिसंयमकर्तेत्येवोत्तरम्। जगच्च

स इतितु यन्मयमिति * कण्ठोक्तस्यार्थस्योत्तरम् इदं सामानाधिकरण्यमात्मतया व्यातिनिबन्धनमिति पूर्वमेवोपपादितम् । ननु निष्कर्षकशब्दानां शौक्लयादीनां धर्मिपर्यन्तत्वं न दृष्टम् । यन्मयं जगदित्यनेन जगच्छब्दस्य निष्कर्षकशब्दत्वं दृष्ट मिति घर्मिंपर्यन्ताभिधायित्वाभावाज्जगञ्च सइति सामानाधिकरण्यमनुपपन्नमितिचेत् । उच्यते निष्कर्षशब्दाहि द्विविधाः नियतनिष्कर्षका वैवक्षिकनिष्कर्षकाश्च, तत्र शौक्लयादिशब्दा नियतनिष्कर्षकाः मनुष्यशुक्लादिशब्दा वैवक्षिकनिष्कर्षकाः प्रयोगस्य नियामकत्वात् । अन्यथा निष्कर्षकानिष्कर्षकविभागोऽपि नोपपद्यते । तथा जगच्छब्दोऽपि वैवक्षिक निष्कर्षक इति । अतएव यन्मयमिति वैयधिकरण्येन प्रश्नस्य जगच सइति सामानाधिकरण्येनोत्तरमर्थभेदाभावादुपपन्नं शुक्लगुण स्याश्रयः क इति प्रश्नस्य शुक्ल:पट इत्युत्तरवत् ॥

58

गूढार्थसङ्ग्रहः

परब्रह्मभूतं भगवन्तमिति । ‘एवमेष महाशब्दो मैत्रेय भगवानिति । परमब्रह्मभूतस्य वासुदेवस्य नान्यगः ' इति वक्ष्यमाणार्थमभिप्रेत्येदमुक्तम् ॥

हिरण्यगर्भस्वावतारशङ्कररूपत्रिमूर्तीति । ‘नमो हिरण्यगर्भाय हरये शङ्कराय च ।’ इत्येतद्वाक्यार्थः अत्र

कथितः, अत्र त्रिमूर्तीनामविशेषेण प्रतीतावपि ‘वासुदेवाय ताराय इत्यत्र नादार्थस्योक्त्या पूर्व अकारोकारमकारार्था ,

एव त्रिमूर्तयो विवक्षिता इति स्फुटम् । अथर्वशिखायां ‘ओमित्येतदक्षरम्’ इति प्रक्रम्य

( चतुष्पादेतदक्षरं परं ब्रह्म

प्रथमा रक्तपीता ब्राह्मी ब्रह्मदेवत्या, तया शुभाशुक्ला रौद्री रुद्रदेवत्या, तृतीया कृष्णा विद्युमती विष्णुदेवत्या, चतुर्थी

विद्युमती सर्ववर्णा पुरुषदेवत्या इत्युक्तौ विद्युमतीति शब्दस्य विष्णुदेवत्यायां पुरुषदेवत्यायां च प्रयोगेण पुरुषशब्दार्थस्य वासुदेवस्य विष्णोश्चैकव्यक्तित्वं प्रतीयते । विशेषेण द्योतमानलक्ष्मीसंबन्ध एव विद्युमतीत्यत्र विवक्षितः । एतन्मूटकमेव हिरण्यगर्भरुद्रयोः गौणप्रादुर्भावत्वं, विष्णोः मुख्यप्रादुर्भावत्वं च संहितासूक्तम् । अत्र ‘ वासुदेवाय ताराय’ इति निर्दे शेन पराशरस्यापि अयमेवार्थोऽभिप्रेत इति निर्णीयते ॥

‘ यज्वभिर्यज्ञपुरुषः’ इति प्रागुदाहृतवचनानुसारेण अत्र ’ वासुदेवाय ताराय– विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ इत्यत्र ।

सात्वतसंहितार्थस्य प्रदर्शनेन सात्वतोक्तार्थस्य वेदान्ततात्पर्यविषयस्य स्वसम्मतत्वबोधनात्

तेन ‘विष्णोस्सकाशादुद्भ

तम्’ इति त्रिमूर्तिमध्यगतविष्णोः सृष्टिस्थितिय्यकर्तृत्वं ‘ब्रह्मा दक्षादयःकालः ’ इत्यादौ ब्रह्मरुद्रादीनां विष्णुविभूतित्वं ‘नमो हिर वक्ष्यमाणं च अनुपपन्नमिति शङ्काया नावकाशः ; विष्णोरेव वासुदेवरूपेण सृष्टिस्थितिलयकर्तृत्वसम्भवात् ।

ण्यगर्भाय हरयें शङ्कराय च ।

"

इत्यत्र विष्णुशब्दं विहाय हरिशब्दप्रयोगेणापि अयमर्थस्सूच्यते ।

‘किंच ब्रह्मा च

परविद्याऽऽराधितस्य मुक्तिहेतुत्वेनैव देवतापारमार्थ्यम्

७४५

श्रुतप्रकाशिका

एवं सङ्क्षेपेणोक्तस्य वक्ष्यमाणमहाविस्तरस्यार्थस्येषद्विस्तररूपेण श्लोकैर्नमस्कारः क्रियतइति नमस्कारश्लोकसङ्गतिः। स्वेनैव रूपेणावस्थितं नतु प्रकृत्यादिविशिष्टमित्यर्थः । परब्रह्मणोहि हेयसम्बन्धाभावः नतु विष्णोरिति शङ्कायां ‘विष्णु

नामा स वेदेषु ’ ’ समस्तहेयरहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् ।’ इत्यादिवचनात् ब्रहह्मण एव विष्णुशब्दवाच्यत्वा गूढार्थसंग्रहः

रुद्रश्च शक्रश्च चलमित्प्रभुः । प्रलयं न विजानन्ति आत्मनः परनिर्मितम् ॥’ (भा.मो.घ.३४९.१०) ‘ब्रह्माणमिन्द्रं प्रसह्य हरते यस्मात् तस्माद्धरिरिहोच्यते ॥’ इति निर्वचनानुसारेण हरिशब्दस्य ब्रहारुद्रादि

।

रुद्रं च यमं वरुणमेव च

संहर्ता इत्यर्थः । वासुदेवस्यैव समष्टिसृष्टिसंहारकर्तृत्वं ब्रहारुद्रयोस्तु ब्रह्माण्डान्तर्गतपदार्थसृष्टिसंहारकर्तृत्वमेव ’ इति संहि तोक्तार्थः अत्र विवक्षितः । ’ सृष्टिस्थित्यन्तकरणात् ब्रह्मविष्णुशिवात्मिकाम् । स संज्ञां याति भगवानेक एव जनार्दनः '

(वि.पु.१.२.६७) ‘ ब्रह्मा दक्षादयःकाल ’ इत्याद्यनन्तरम्, ‘एवमेको जगत्स्रष्टा जगत्पाता तथा जगत् (पुनः) जगद्भ क्षयिता देवः समस्तस्य जनार्दनः ।’ (१.२२.४०) इत्यायुक्तिः त्रिमूर्तीनां वासुदेव गौणमुख्यप्रादुर्भावतया उप पद्यत इति भावः ॥

अत्र उभयत्रापि जनार्दन शब्दप्रयोगः समष्टिसंहारकर्तृवासुदेवतात्पर्यकः । एतत्तात्पर्येणैव रुद्रः कालान्तकाद्याश्च समस्ताश्चैव जन्तवः चतुर्धा प्रलयायैते जनार्दनविभूतयः ॥ ’ (१.२२.२३) इत्यत्र विष्णुशब्दं विहाय जनार्दन शब्द

प्रयोगः। ‘नमो हिरण्यगर्भाय’ इत्यादिश्लोकाः ‘ज्ञानस्वरूपमित्यत: पूर्वे नमस्कार श्लोकाः । एतेन देवतापारमार्थ्य सम्य

क्प्रकाशितम्। अत्र ‘विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ इत्युक्तस्यार्थस्य ‘परयात्वक्षरप्राप्तिः ’ विज्ञानं प्रापकम् ’ ‘यद्विमुक्तिप्रदो 6

योगः ’ ‘ क्लेशानां च क्षयकरं योगादन्यन्न विद्यते ।’ इत्युत्तरत्र योगस्यापि मुक्तिहेतुत्वप्रतिपादनेऽपि • विष्णुर्मुक्तिफल प्रदः। यैः स्वधर्मपरैर्नाथ’ इत्यत्र धर्माराधितस्य विष्णोः मुक्तिफलप्रदत्वकथनेन परविद्यासामान्यस्यापि भगवत्प्रीतिद्वारा मुक्तिहेतुत्वं भगवत: अव्यवधानेन मुक्तिहेतुत्वंचाभिधाय स्थिरीकरणात्, ‘क्षेत्रज्ञःकरणी ज्ञानं करणम्’ इत्यत्र ज्ञानस्य 6

करणत्वं व्यापाद्वारेति स्पष्टमुक्तं भवति । एतेन ’ अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इति श्रुतौ तृतीयया करणत्वं व्यापार वत्कारणत्वमेवेत्युक्तं भवति ॥

एवं च पराभिध्यानात्तु तिरोहितं ततोह्यस्य बन्धविपर्ययौ’ इत्युपक्रमानुसारेण ‘फलमत उपपत्तेः ’ इत्यत्र मोक्ष रूपं फलं विवक्षितमिति सिद्धयति । ‘संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः ’ (श्वे) इत्यत्र मोक्षतदितरफलसाधनत्वं ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म

रातिर्दातुःपरायणं तिष्ठमानस्य तद्विद: ’ (बृ) इत्यत्र एकेन परायणशब्देन कर्मविद्याफलसाघनत्वं च प्रतिपादितं सर्वफलेषु ऐकरूप्य एव स्वरसतः सङ्गच्छते । कर्मफलं भगवत्प्रीतिद्वारकं, मुक्तिफलं च न तथेति, ये वदन्ति तन्मते एतदस्खा

रस्यं स्फुटम् । अतएव ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम्’ इति श्रुतिः प्राक् निर्णीतदिशा सङ्गच्छते । एवं च ’ देवतापारमार्थ्य " इत्युपक्रम्य अत्र हरये शङ्कराय च ’ इत्यत्र हरिशब्दप्रयोगस्य ‘विष्णवे मुक्तिहेतवे’ इत्याद्युक्तेः ‘गृहस्थो 6

ब्रह्मचारी च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः । य इच्छेत्सिद्धिमास्थातुं देवतां कां यजेत सः ॥ ’ इत्युपक्रम्य ‘तं देवा ऋषयश्चैव

नानातनुसमाश्रितम्। भक्त्या संपूजयन्त्यद्य गतिंचैषां ददाति सः ॥ येतु तद्भाविता लोके ह्यकान्तित्वं समास्थिताः । एतदभ्यधिकं तेषां यत्ते तं प्रविशन्त्युत ॥’ इत्युक्तेः ‘अयंहि दुरनुष्ठेथो मोक्षधर्मस्सनातनः । यं हित्वा देवतास्सर्वाः हृव्यकव्यभुजोऽभवन् ॥ किंच ब्रह्मा च रुद्रश्च शक्रश्च बलमित्प्रभुः । प्रळयं न विजानन्ति आत्मनः परनिर्मितम् ॥

इत्यायुक्तेश्च मोक्षधर्मनारायणाख्यानस्थायाः ऐकरस्यं सिद्धम् ॥ 94

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिकायां ‘नमो हिरण्यगर्भाय ’ इति श्लोकार्थः

७४६

श्रुतप्रकाशिका

।

द्विष्णोरेव भगवच्छन्दवाच्यत्वाच्च विष्णोर्हेय सम्बन्धोऽनुपपन्नइत्यभिप्रायेण परब्रह्मभूतमित्यादिविशेषणमुक्तम् अविकाराय विकारशब्दो धर्मिंपरो धर्मपरश्च ’ षोडशकश्च विकारः’ इत्यादिप्रयोगात् स्वयं कस्यचिद्विकारभूतः कार्यभूतो न भवती त्यविकारः अनेन कार्याचिद्व्यावृत्तिः ॥

यद्वा विकार:-अवस्था महत्वाहङ्कारत्वादिः । नित्यं तत्सम्बन्धविरहादविकारः अतो विकारवती प्रकृतिरविकारप

देन व्यावर्त्यते । एवं (च) तत्पुरुषबहुव्रीहिभ्यामविकारायेति पदेन कार्यकारणरूपोभयावस्थाऽचिद्व्यावृत्तिः । शुद्धायेति

बद्धव्यावृत्तिः । नित्याय - शुद्धत्वेन नित्याय अन्यथा अविकारायेत्यनेन पुनरुक्तिस्यात् । नित्यपदं नित्यशुद्धिं विशिंषदेव झुद्धिमद्वस्तुविशेषणं यथा-महोदार इत्यत्र महच्छन्द औदार्य विशिंषन्नेव दातुर्विशेषणं तद्वत् । अतो मुक्तव्यावृत्तिः | पर

मात्मन इति नित्यमुक्तव्यावृत्तिः । तेहि परवन्तः नतु परमाः प्रधानपुरुषव्यक्तकालानां परमम्’ इति वक्ष्यमाण ८

त्वात् । अविकारायेत्यादिना पदचतुष्टयेन प्रधान पुरुषव्यक्तकालव्यावृत्तिरिति केचित् । निमेषाद्यवस्थकालस्य व्यक्तस्याप्यवि कारपदव्यावर्तितत्वात् पुरुषत्रैविध्यस्य प्रामाणिकत्वात् विशेषणानां तद्व्यावर्तनसमर्थवाच्च, यथोक्तानामेवार्थानां व्याव ।

र्तितत्वमुचितम् विलक्षणविग्रहवत्तयाऽपि समस्तवैलक्षण्यमाह - सदैकरूपरूपायेति । प्रथमो रूपशब्दः स्वभाववाची

एकस्वभाव(मि)इ)त्यर्थ: । परव्यूहविभवादिसर्वावस्थासु सकल्हेयप्रत्यनीकत्वमङ्गळास्पदत्वध्येयत्वादिस्वभावोऽप्रच्युत इत्यर्थः समानस्वभावम्

।

यद्वा एकरूप दिव्यात्मस्वरूपेण

तेनापि हेयप्रत्यनीकत्वादिसिद्धिः । एभिः पदैरीक्षत्यानन्दमया

धिकरणान्तरादित्यविद्यार्था विवक्षिताः । पूर्वोक्तमात्मत्वं न मृदात्मको घट इतिवद्भवतीति तद्वैशद्यमवयवशक्त्या क्रियते, विष्णुशब्देन सर्वजिष्णवइति पदेन च, पदद्वयेन * नृपनभो व्यावृत्तिः अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वंहि शरीरित्वम् अतएव

मात्मत्वं विवृतं भवति । विष्णुशब्दस्य रूढत्वाद्देवताविशेषनिर्णयश्च सिद्धः । ॐ यद्वा विष्णुशब्देनैव नियमनपर्यन्तव्याप्ति ।

रुक्ता व्याप्तिकृततद्गतदोषस्पर्शशङ्कां व्युदस्यति । सर्वजिष्णवइति

• कथं विष्णोः कारणत्वम् ?

हिरण्यगर्भादीनां हि

सृष्ट्यादिकारणत्वमबगम्यत इत्यत्राह - नमइति । तत्तच्छरीरको विष्णुरेव सृष्ट्यादिकं करोतीत्यर्थ: ‘रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुत्वमुपजग्मिवान्।’ इत्युक्त * विष्ण्याख्यावतारावग्रहद्वारा भगवत्पर्यन्तो हरिशब्दः; हिरण्यगर्भशङ्करशब्दो जीव द्वारा भगवत्पर्यन्ताविति

ब्रह्माद्यास्सकला देवाः मनुष्याः पशवस्तथा । विष्णुमायामहावर्तमोहान्धतमसाऽऽवृताः ॥ इति ’ हिरण्यगर्भादिषु च ब्रह्मकर्मात्मिका द्विधा । ’ इति ‘हिरण्यगर्भो भगवान्’ इत्यारभ्य मूर्तमेतद्धरे रूपं भावनात्रितयात्मकम् । अशुद्धास्ते समस्तास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः ॥

इत्यायेतत्प्रबन्ध(वचनशता) स्थश्लोकतात्पर्यानुरोधात् । एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ प्रसादक्रोधजौ स्मृतौ । तदादर्शितपन्थानौ सृष्टिसंहारकारकौ ॥

तवान्तरात्मा मम च येचान्ये देहिसंज्ञिताः । सर्वेषां साक्षिभूतोऽसौ न ग्राह्यः केनचित्कचित् ॥

।

इति भारतादिवचनैकार्थ्याच्च निश्चीयते । हिरण्यगर्भादिसामानाधिकरण्यं व्याप्तिकृतमिति सूचयति

वासुदेवायेति ।

ब्रह्मशिवमध्यस्थोऽप्यच्युतस्वभाव इत्याह तारायति । यद्वा तेंषु त्रिष्बप्ययमेव मोक्षप्रद इत्यर्थः ‘अथ कस्मादुच्यते

तारं यस्मादुच्चार्यमाण एव गर्भजन्मजरामरणसंसारमहाभयात्तारयति तस्मादुच्यते तारम्’ इति श्रुतेः ‘ब्रह्म विष्णुशिवा ब्रह्मन् प्रधाना ब्रह्मशक्तयः’ इत्यादिभिः विष्णोः परं तत्त्वम्, विष्णोश्चतुर्मुखादिसाम्यं च नाशङ्कनीयम् ।

( ज्ञानस्वरूप ’ मित्यत्र क्षेत्रशव्यष्टयात्मनाऽवस्थितस्य परमात्मनएव विषयत्वम्

७४७

श्रीभाष्यम्

तत्र ज्ञानस्वरूपमित्ययं श्लोकः क्षेत्रशव्यष्ट्यात्मनाऽवस्थितस्य परमात्मनस्स्वभावमाह तस्मान्नात्र निर्विशेषवस्तुप्रतीतिः ।

श्रुतप्रकाशिका शक्तिरपृथक्सिद्धविशेषणम् तत्र धर्मिण्यसमान विभक्तिनिर्दिष्टे धर्मिपर्यन्तस्यापि शब्दस्य धर्ममात्रपरत्वं दृष्टं पटस्य शुक्ल इत्यादिषु । तथा विष्णुशब्दो विशेषणभूतविग्रहमात्रपरः । असमानविभक्तिना ब्रह्मशब्देन धर्मिणः पृथनिर्दिष्टत्वात् । ब्रह्मणश्शक्तयोहि ब्रह्मशक्तय: अतोऽसमानविभक्तिनिर्दिष्टत्वमिति । यद्वा भगवतो * देवमनुष्यादिशब्दव्यपदेशवत् शक्ति

विभूत्यादिशब्दव्यपदेशोऽपि विभूतिसाजात्यात् । यथाऽऽहुश्श्रीवत्साङ्कमिश्राः-‘सजातीयस्तेषामितितु विभवाख्या मपि भजन्’ इति । अतो यथोक्तएवार्थः ॥ अथ केल्लप्रकृतिकारणव्यावृत्त्यर्थं प्रकृतिविशिष्टं परमात्मानं नमस्करोति एकानेकेति ।

कारणावस्थायामेकः

कार्यावस्थायामनेकः अथ धीस्थां कार्यावस्थामाह-स्थूलेति । तथा बुद्धिस्थां कारणावस्थामाह-अव्यक्तेति । तत्राप्यप्र च्युतस्वस्वभावत्वमाह - मुक्ति हेतवइति । अथ कालविशिष्ट माह- सर्गेति । कालस्य वक्ष्यमाणविशेषणोपपत्तेः, प्रकरणस्य

विशिष्टपरत्वात् विशेषणान्तरविशिष्टतायाः प्रतिपादितत्वेन कालविशिष्टताकथनं पारिशेष्यात् । तदप्रतिपादने अपेक्षित

विध्यभावप्रसङ्गात्, केवलं ब्रह्मस्वरूापकारणपरत्वे * अण्डान्तर्गतसर्गादेरुक्तत्वा * दण्डबहिर्भूत तत्त्वसर्गादे र्वक्ष्यमाणत्वाच्च, पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्। विस्तरे च ’ प्रधानपुरुषव्यक्तकालानाम्’ ‘व्यक्तं विष्णुस्तथाऽव्यक्तं पुरुषः काल एव च । ' ’ तथा पुरुषरूपेण कालरूपेण च स्थितम् ।’ ‘ब्रह्मा दक्षादयःकालः ’ इत्यादिभिर्व्यक्ताव्यक्तादिभिस्सह वक्ष्यमाण

।

त्वादयं श्लोकः कालपर एव अचिद्विशिष्टवाचि श्लोकानन्तर्यादस्य श्लोकस्य कालपरत्वमुचितम् । * उत्तरश्लोकस्समष्टिजीव

परः व्यष्टिजीवपरश्लोक साहचर्यात् । कालस्य सर्गस्थितिविनाशमूलभूतत्वं ‘ब्रह्मा दक्षादयःकालः ’ ‘विष्णुर्मन्वादयः रुद्रःकालोऽन्तकश्च’ इत्यादिषु सिद्धम् । जगन्मयः अवच्छेदकतयाऽवच्छेद्यतया च जगत्प्रचुरः अथ क्षेत्रज्ञ कालः

समष्टयात्मनावऽस्थितं नमस्यति आधारभूतमिति । अचेतनस्य चेतनः स्वरूपेणाधारभूतः ‘एवमेवैताभूतमात्राः

प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः ’ ‘ जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् । ’ इति वचनात् अणीयस्त्वं प्रकृतेरपि व्यापनयो ग्यसूक्ष्मत्वम् ॥

यद्वा ‘विकासाणुस्वरूपैश्च’ इत्युक्तप्रकारेण सर्गदशायामिव ज्ञानविकासाभावादणीयस्त्वमेवेत्यर्थः । सर्वभूतस्थ

• भवतीति भूतं पृथिव्यन्तेषु सर्वतत्त्वेष्ववस्थितम् | अनन्तरं * क्षेत्रज्ञव्यष्टिविशिष्टं नमस्करोति ज्ञानेति ‘हिरण्यगर्भे’

त्यादिभाष्ये निर्दिष्टेष्यर्थेष्वयं श्लोकः किं विशिष्टपरमात्मपर इति शङ्कायां सामासान्तर्गतं प्रस्तुतश्लोकार्थं विविच्य दर्श

यति । तत्रेति । परमात्मनस्सद्वारक एव भ्रमान्वय इत्यर्थः । ततः किमित्यत्राह-तस्मादिति । निर्विशेषज्ञानपरत्वे प्रश्नो त्तरवरलाभकथनानुपपत्तिमुखेनोपक्रमविरोध उक्तः ॥

गूढार्थसंग्रहः

अत्र कारणवाक्यानां मुक्तिवाक्यानांच सामरस्येन जगत्सृष्टेः मुक्तिपर्यन्तफलदानतात्पर्यकत्वस्य उपनिषदि विवक्षि ततायाः पराशरेण निर्धारणेन ज्ञानस्वरूपम्’ इत्यत्रापि परसम्मतनिर्विशेषस्य न तात्पर्यविषयत्वमित्याह – तत्र ज्ञान

।

स्वरूपमित्ययं लोकइत्यादिना ॥ क्षेत्रज्ञव्यष्टयात्मनाऽवस्थितस्येति

अत्र विष्णुचित्ताचार्य:- वस्तुवृत्त्या परि

[ जिज्ञासा-१-१-१

सिद्धान्ते निर्गुणस्य कथं सर्गादिकर्तृत्वमिति शङ्कितुराशयः

७४८

श्रीभाष्यम्

यदि निर्विशेषज्ञानरूपब्रह्माधिष्ठान भ्रमप्रतिपादनपरं शास्त्रं तर्हि ‘निर्गुणस्याप्रमेयस्य शुद्ध

स्याप्यमलात्मनः । कथं सर्गादिकर्तृत्वं ब्रह्मणोऽभ्युपगम्यते ॥ इति चोद्यं ‘शक्तयस्सर्व "

भावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः । यतोऽतो ब्रह्मणस्तास्तु सर्गाद्या भावशक्तयः ॥ भवन्ति

तपतां श्रेष्ठ पावकस्य यथोष्णता ।’ इति परिहारश्च न घटते । श्रुतप्रकाशिका

अथोपरितनाव्यायगतचोद्यपरिहाराननुगुणत्वमुच्यते । यदीति | # यद्वा शास्त्रारम्भोपयोगिप्रश्नोत्तरानुपपत्तिरुक्ता ।

।

इदानीमेतत्प्रश्नोत्तरविशेषानुपपत्तिरुच्यते यदीति पूर्वाध्याये ‘जुपन् रजोगुणम्’ इत्यादिना गुणान्वये कथितेऽपि निर्गुणस्येति चोदयतोऽयमभिप्रायः गुणान्वयस्य सद्वारकत्वात्स्वयं निर्गुण इति । निर्विशेषपक्षे अप्रमेयस्येत्यादिपदवैयर्थ्य निर्गुणस्येति पदेनैव निर्विशेषत्वसिद्धेः परिपूर्णत्वादिगुणानभ्युपगमाञ्च | अप्रमेयादिपदान्तरसममिव्याहारएव निर्गुणपदो

पस्थापितनिषेधस्य सङ्कुचित विषयत्वसाधकः । न घटत इति । सर्गाद्या भावशक्तय इति सर्वशक्तियोगेन चोद्यस्य परि हारान्निर्विशेषपक्षाननुगुणत्वमिति भावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

च्छिन्नानुकूलज्ञानैकस्वरूपं सर्वथा मलरूपशानदुःखादिरहितं तमेव भ्रान्तिदर्शनतः अनात्मन्यात्मविज्ञानात् अर्थस्वरूपेण स्थितं, यद्वा देवमनुष्यादितत्तदाकारविशिष्टपिण्डमात्रतया प्रतिभासमानम्’ इति व्याचक्रुः । अत्र भ्रान्तिः विशेषणगता ।

विशेष्यपरमात्मनः नमस्कार्यत्वं भ्रान्तिदर्शनाश्रयत्वं ज्ञानस्वरूपस्यैव विशेषणद्वारा उपपादितं भवति

साक्षात्परमात्मपर

त्वाङ्गीकारेऽपि नात्र निर्विशेषं विवक्षितम् अपितु सविशेषमेवेति प्रागेव (७३१.पु) निरूपितम् ॥ द्वितीयाध्यायोपक्रमे नमस्कार श्लोकानुरोधेन ज्ञानस्वरूप ’ मित्यनन्तर श्लोकानुसारेण प्रथमाध्यायवचनानुसारेण ८

च ‘ज्ञानस्वरूप ’ मित्यस्य न परसम्मतार्थइत्युपपादितम् । अथ ‘विष्णोस्सकाशादुद्भुतम्’ इति उपनिषदनुरोधेन जग सृष्ट्यादिकारणे तात्पर्ये यदुक्तं तत् सृष्टयादिकर्तृत्वानुपपत्तिशङ्कापरिहाराभ्यां तृतीये दीक्रियते । परमतरीत्या निर्विशेष परत्वे तृतीये ‘ निर्गुणस्य ’ इत्यादिना आक्षेपपरिहारौ न घटेते इत्याह - यदि निर्विशेषज्ञानरूपमित्यादिना ॥ निर्गुणस्येत्यादि ।

6

जुषन् रजोगुणं तत्र स्वयं विश्वेश्वरो हरिः । ब्रह्मा भूत्वाऽस्य जगतो विसृष्टौ सं

॥”

इत्युपक्रम्य ‘ सत्त्वभृद्भगवान्विष्णुः, तमोद्रेकाच्च कल्पान्ते रुद्ररूपी जनार्दनः । सृष्टिस्थित्यन्तकरणादेक एव जनार्दनः ' इति द्वितीयाध्यायान्ते नमस्कार श्लोकेषु ’ वासुदेवाय ताराय सर्गस्थित्यन्तकारिण । ’ इति पूर्वाध्यायोपसंहारेचोक्तम् ॥ तत्र विष्णुजनार्दन वासुदेवशब्दानां एक व्यक्तिपरत्वमपि पूर्वमभिप्रेतमिति निरूपितम्। गुणत्रयमूलकमेव सृष्ट्यादिक

मिति पूर्वमुपपादितम्। तत्र वासुदेवः गुणत्रयाधिष्ठानशून्यत्वेन निर्गुणः इति सिद्धान्तमभिप्रेत्यात्र शङ्का वासुदेवस्य निर्गु

णत्वे विष्णेराप निर्गुणत्वं स्यात्, विष्णोस्सत्त्वगुणसम्बम्धानङ्गीकारे स्थितिकर्तृत्वानुपपत्तिः । तदङ्गीकारे च बासुदेवस्य

निर्गुणत्वं न सम्भवति ‘साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च’ इतिहि श्रुतिः, तदनन्तरश्रुतिषु तस्यकारणत्वमपि स्पष्टमुक्तम् । एवं च निर्गुणस्य वासुदेवजनार्दनादिशब्दैः प्रागुक्तस्य नादार्थस्य सर्गादिकर्तृत्वं न घटत इति शङ्कितुराशयः ॥

शक्तयस्सर्वभावानामित्यादि-‘ ज्ञानशक्ति–विनायैर्गुणादिभिः’ इति निर्गुणश्रुत्यर्थ उक्तः । अत्र ’ पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ’ (श्वे) इति श्रुतिः ब्रह्मणश्शक्तिसत्वे मानम् । विविधा इत्येतदर्थः

विविधशक्तयुक्त्या षड्गुणवासुदेवस्य विष्ण्वादिद्वारा सृष्टयाद्युपपत्तिः

७४९

श्रीभाष्यम्

तथाहिसति निर्गुणस्य ब्रह्मणः कथं सर्गादि कर्तृत्वं ? न ब्रह्मणः पारमार्थिकः सर्गः अपितु भ्रान्तिपरिकल्पित इति चोधपरिहारौ स्याताम् । उत्पत्त्यादिकार्य सरवादिगुणयुक्ता परि

पूर्णकर्मवश्येषु दृष्टमिति सत्त्वादिगुणरहितस्य परिपूर्णस्याकर्मवश्यस्य कर्मसम्बन्धानर्हस्य

कथं सर्गादिकर्तृत्वमभ्युपगम्यत इति चोधम् दृष्टसकलविसजातीयस्य ब्रह्मणो यथोदितस्व श्रुतप्रकाशिका तर्हि कथं चोद्यपरिहारो स्यातामित्यत्राह — तथाहिसतीति । निर्गुणस्य ब्रह्मण इत्यनेन पदान्तरवैयर्थ्यमभिप्रेत म्

निर्विशेषस्य कर्तृत्वानुपपत्तिवेद्य कृते कर्तृत्वस्य पारमार्थ्यसतिहि तदनुपपत्तिः अपरमार्थत्वाहुर्घटत्वमेव (दू ) भू ) षणमिति परिहारो वक्तव्य इत्यर्थः ।

किमर्थाविमौ चोद्यपरिहारौ यद्ययमर्थो न प्रतिपाद्यत इति शङ्कायां स्वयमेव तच्चोद्यपरिहार

शरीरमाह–उत्पत्त्यादीति । निर्गुणस्येत्यादि विशेषणानां विपरीताकारैः कर्तृत्वस्य व्याप्तिं कथमित्यनेनाभिप्रेतां दर्श यति । सत्त्वाांदिगुणयुक्तेत्यादिना ।

सत्त्वादिगुणयुक्तापरिपूर्णकर्मवश्यत्वानि निर्गुणत्वादीनां यथाक्रमं विपरीताकाराः

अमलात्मन इत्यस्य विपरीताकारोऽपि कर्मवश्येत्यनेनार्थसिद्ध: । अमलात्मत्वं अमलस्वभावत्वं कर्मसम्बःधान र्हत्वम् । तद्वि

परीताकारः कर्मसम्बन्धार्हत्वम् । तच कर्मवश्यशब्देनार्थसिद्धम् कर्मसम्बन्धार्हत्वकार्येहि कर्मवश्यत्वम्। निर्गुणस्येत्यादि ।

पदानां यथाक्रममर्थमाह - सत्त्वादिगुणरहितस्येत्यादिपदैः कर्मसम्बन्धानर्हस्येत्यनेनामलात्मन इति पदं व्याख्यातं भवति * अकर्मवश्यत्वं मुक्तस्यापि विद्यते । स पूर्वावस्थायां कर्मसम्बन्धित्वात्तदर्हः । अतस्तद्व्यावर्तकं कर्मसम्बन्धानर्हत्व

।

ममलात्मत्वम् । अकर्मवश्यत्वं कर्मकृतसुखदुःखभाक्तवाभावः

कर्मवश्यविसजातीयत्वं कर्मसम्बन्धानर्हन्वम् । सर्गादिक

तृत्वे गुणत्रयवश्यत्वसापेक्षत्व कर्माधीन फलभात्तवकर्मसम्बन्धार्हत्वप्रसङ्ग इति विशेषविरोधप्रसञ्जनेन चोद्यम् । अग्नेर्द्रव्यत्वे ऽनुष्णत्व प्रसङ्ग इतिवदयं त धर्मिग्राहकप्रमाणबाधितः । अतो विसजातीयधर्मिणो विसजातीय धर्मवत्त्वं युक्तम् । अग्नित्वेसत्यपि वैद्युताग्नेर्जलनिर्वाप्यत्वाभाववत् । अतस्सर्वविसजातीयस्य ब्रह्मणस्सर्वशक्तियोग उपपद्यत इति परिहार इत्यर्थः। ‘ शक्तयस्सर्वभावानाम्’ इत्यस्य ग्रन्थस्यायमक्षरार्थ: अचिन्त्यज्ञानगोचराः अतर्क्यप्रमितिसिद्धाः । सर्गाद्याः

सर्गादिगोचराः भावशक्तयः ( ब्रह्म) वस्तुशक्तयः ब्रह्मणो वस्तुशक्तय इति निर्देशो * ब्रह्म तादात्म्यमितिवत् । यद्वा ब्रह्मणो भावशक्तयः वस्तुशक्तयः ब्रह्मणो वस्तुत्वप्रयुक्तास्सत्ताप्रयुक्तानि रुपाधिकाश्शक्तय इत्यर्थः । यद्वा भावशब्दः स्वभावपरः स्वाभाविक्यश्शक्तयइत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

’ सर्गाद्या भावशक्तय ’ इति बहुवचननिर्देशेन प्रतिपादित: ‘ भावशक्तय’ इत्यत्र भावपदेन ’ स्वाभाविकी ’ इत्यस्यार्थःप्रद

र्शितः। एतच्छ्रतिविवक्षितं ज्ञानादिगुणषट्कं देवशब्दार्थवासुदेवस्यैव । सङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धानांतु षट्सुं प्रत्येकं गुणद्वयमेव सङ्कर्षणादिद्वारभूताः ब्रह्मविष्णुरुद्राः’ इति संहितासु महाभारते च व्यक्तम् । अयमर्थ: हयशिरोरत्नभूषण तद्दीधित्योर्निरूपितः एवं च वासुदेवस्य गुणत्रयाधिष्ठानशून्यत्वेऽपि द्वारभूतानां गुणत्रयाधिष्ठानसत्वेन सङ्कर्षणादीनामिव विष्णोरपि

वासुदेवैक्यमात्रेण न सृष्ट्यादिकर्तृत्वानुपपत्तिः । श्रुतौ ‘देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निरूढाम्’ इत्युपक्रमे ‘स्वगुणैर्निरूढा ‘मि त्यनेन सत्त्वादिगुणवत्वप्रतिपादनेन प्रकृतिर्विवक्षितेति स्फुटं प्रतीयते । — पराऽस्य शक्ति: ’ इत्यत्रतु ज्ञानबलादिसहभावेन

समुच्चयेन ब्रह्मसम्बन्धस्य शक्तौ प्रतिपादनेन विविधत्वस्वाभाविकत्वकथनेन च शक्ति: न प्रकृतिः ज्ञान शक्ति बलैश्वर्यवीर्य

[ जिज्ञासा १-१-१

‘ परमार्थस्त्वमेवैकः’ इत्येतत्पूर्व श्लोकानामप्यर्थः

७५०

श्रीभाष्यम्

भावस्यैव जलादिविसजातीय स्याग्नद्यादेरौप्ण्यादिशक्तियोगवत्सर्वशक्तियोगो न विरुध्यत इति परिहारः । ‘परमार्थस्त्वमेवैकः’ इत्याद्यपि न कृत्स्नस्यापारमार्थ्य वदति अपितु कृत्स्नस्य

तदात्मतया तद्व्यतिरेकेणावस्थितस्यापारमार्थ्यम् । तदेवोपपादयति ‘तवैष महिमा येन 6

व्याप्तमेतच्चराचरम्’ इति येन त्वयेदं चराचरं व्याप्तं अतस्त्वदात्मकमेवेदं सर्वमिति त्वद न्यःकोऽपि नास्ति । अतस्सर्वात्मतया त्वमेवैकः परमार्थः । अतइदमुच्यते तवैष महिमा अन्यथा तवैषा भ्रान्तिरिति वक्तव्यम्

।

।

या सर्वव्याप्तिरिति

जगतःपते त्वमित्यादीनां

श्रुतप्रकाशिका

अथ चतुश्श्लोकीं व्याचष्टे | परमार्थइति । कृत्स्नस्य ब्रह्मपर्यन्तत्वेन तच्छरीरत्वात्कृस्त्रशरीरं ब्रह्मैव परमार्थः अत त्पर्यन्तो मिथ्येत्यर्थः । जगत:पते इत्याकाशव्यावृत्तिः, येन व्याप्तमिति नृपव्यावृत्तिः । अनेन जगतश्शरीरलक्षणं दर्शितं भवति नियाम्यत्व धार्यत्व शेषत्वेष्वन्यतमं * व्याप्यत्वसहचरहिं * शरीरलक्षणद्योतकम् । जगच्छरीरक त्वदन्यो मिथ्येत्युक्ते

• अतःपर्यन्तस्वतन्त्रवस्त्वन्तरस्यैव मिथ्यात्वं स्यात् नतु जगतस्तच्छरीरभूतस्य यथा हे भूपते त्वदन्यो नास्तीत्युक्तेन भू

मिथ्या भवति तत्तुल्यराजान्तरस्यैवतु मिथ्यात्वं तद्वत्

यद्वा एकशब्दः प्राधान्यपरः एकादाकिनिच्चासहाय’

।

(

।

इत्यत्रा*सहायपदव्यवच्छेद्येहि प्राधान्यम् । ब्रह्मणश्च प्राधान्यं जगत्प्रतिविशेष्यत्वरूपम्

तदानीं नान्योऽस्तीति प्रधान

भूतोऽन्यो निषिध्यते नत्वप्रधानमर्थान्तरम् उक्तार्थस्योपपादकं व्याप्यत्वप्रतिपादकमुत्तरार्धमित्याह -तदेवेति । तत्र पलि

तमर्थमाह—येनेति । येन यस्मादित्यर्थः, * त्वदन्यः अत्वदात्मकः त्वयाऽत्मतया व्याप्तत्वात् सर्वे त्वंदात्मकं त्वच्छ रीरमिति त्वदन्यः अत्वदात्मको नास्ति । तस्मात्सर्वशरीरस्त्वमेव परमार्थ इत्यर्थः ॥ ।

’ तवैष महिमा’ इति श्लोकार्थेकदेशश्चोक्तार्थेपपादक इत्याह – अतइति ।

व्याप्तिरित्युक्तं नतु व्याप्तौ तात्पर्यात् व्याप्तेर्महिमत्व एव तात्पर्यम्

• महिम्नो व्याप्तिरूपत्वात् या सर्व

यद्वा व्याप्तेरुक्तार्थोपपादकत्वं महिमसमभिव्याहा

रादित्याह–अतइदमुच्यतइति । तस्य परप्रातिकूल्यं दर्शयति । अन्यथेति । व्याप्यव्याप्तयादेर्मिथ्यात्वे सर्वव्याप्तिस्तव ।

महिमेति न वाच्यम् । अपितु भ्रान्तिरिति वक्तव्यमित्यर्थ: । कृत्स्नापारमार्थ्यपरत्वे दूषणान्तरद्वयमाह-जगतःपतइति । गूढार्थसंग्रह:

तेजोरूपवक्ष्यमाण (६.अं) षड्गुणान्तर्गतशक्तेरेव पराशरसम्मतत्वेन षड्गुणस्य निर्गुणस्य गुणवद्वारा सृष्ट्यादिरिति न निर्विशेषप्रतीतिः ॥ परमार्थस्त्वमेवैकः इति । (१.४.३८) एतदादिवचनचतुष्टयं मुनिकृतमहावराहस्तुतिमकरणस्थम् ।

तत्पूर्वं भूदेवीकृतस्तुतौ ‘ भवतो यत्परं रूपं तन्न जानाति कश्चन । अवतारेषु यद्रूपं तदर्चन्ति दिवौकसः ॥ (वि.पु.१.४. १७) त्वामाराव्य परं ब्रह्म याता मुक्तिं मुमुक्षवः । वासुदेवमनाराव्य को मोक्षं समवाप्नुयात् ॥’ इत्युक्तम् । अत्र त्वामाराध्य

त्यस्य ‘ यैः स्वधर्मपरैर्नाथ नरैराराधितो भवान् | ते तरन्त्यख़िलामेतां मायामात्मविमुक्तये ॥ ’ (वि.पु. ५.३०. १६) इति ।

वक्ष्यमाणादितिकृतकृष्णस्तुतिवचनसमानार्थत्वं स्पष्टम्

अत्र मायाशब्दः न परसम्मताविद्यापरः । ‘मायातवेयमज्ञातप

रमार्थाऽतिमोहिनी। अनात्मन्यात्मविज्ञानं यया मूढो विमुह्यति ॥ (१४) अस्त्रे स्वमिति भावोऽत्र यत्पुंसामुपजायते '

(१५) इति पूर्वं तत्रैवोक्तेः । ’ श्रूयतांचाप्यविद्यायास्वरूपं कुलनन्दन । अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या अस्खे स्वमिति या मतिः’ इति षष्ठे वक्ष्यते । अत्र

6

माया तवेयम् ’ इत्यत्र अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध: ’ इति 6

पूर्वोत्तर श्लोकानुसारेण ‘परमार्थ’ इति श्लोकार्थः ‘यदेतदि’ ति श्लोकार्थश्च

७५१

श्रीभाष्यम् पदानां लक्षणा च स्यात् । लीलया महीमुद्धरतो भगवतो महावराहस्य स्तुतिप्रकरणविरो

धश्च, यतः कृत्स्नं जगत् ज्ञानात्मना त्वयाऽत्मतया व्याप्तत्वेन तव मूर्त तस्मात्त्वदात्मकत्वा

नुभवसाधनयोगविरहिण एतत् केवलदेवमनुष्यादिरूपमिति भ्रान्तिज्ञानेन पश्यन्तीत्याह श्रुतप्रकाशिका

लक्षणा अधिष्ठानलक्षणा अब्रह्मात्मकत्वेन स्वतन्त्रतायाः प्रत्यक्षसिद्धत्वात्तद्विरुद्धं ब्रह्मपर्यन्तत्वं न शास्त्रं प्रतिपादयति ‘आदित्यो यूप:’ इतिवदिति शङ्कायां अन्यथासिद्धाया अपरोक्षरूपायाअपि स्वातन्त्र्यप्रतिपत्तेः परोक्षरूपाऽप्यनन्यथा सिद्धापारतन्त्र्यप्रतिपत्तिर्बलीयसीत्यभिप्रायेण द्वितीय श्लोकमवतारयति । यतइति । पारतन्त्र्यप्रतिपत्तिः परमात्मप्रतिपत्ति

सापेक्षा तदभावात्तत्प्रतिपत्त्यभाव इत्यन्यथासिद्धा स्वातन्त्र्यप्रतिपत्तिरित्यर्थः । केवलदेवमनुष्यादिरूपमिति । परमात्म

शरीरत्वरहित जगद्रूपमात्रमित्यर्थः । अयमर्थः यथा देहात्मभ्रमोऽपरोक्षोऽपि परोक्षशास्त्रज्ञानेन बाध्यते, तथा स्वातन्त्र्यभ्रमोऽ गूढार्थसंग्रहः

श्रुत्यर्थः प्रदर्शितः । ‘तस्यिश्चान्य’ इत्यत्र उपाध्यनिर्देशन अनुपाधिकब्रह्मभेदवान् जीवः विवक्षितः । मायापदार्थः ’ मायांतु प्रकृतिं विद्यात्’ इति श्रुत्युक्ता प्रकृति: ‘आत्मविमुक्तये मायां तरन्ति’ इत्युक्त्या अतिक्रमणयोग्यैव माया नतु ज्ञानवाच्या इति प्रतीयते । ‘दैवीह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ ’ इति

।

गीतायामपि मायातरणमेवोक्तम् ।

द्धान्तःप्रदर्शितो भयति

एवं च परविद्या भगवदाराधनरूपा आराधितो भगवान् मुक्तिप्रदः इत्येव श्रौतसि

त्वामाराव्य परं ब्रह्म ’ इत्यत्र परब्रह्मणः वासुदेवस्यैवाराधनं मुक्तिहेतुरिति प्रतिपादनेन पञ्चम

प्रथमांशवचनयोरेक एवार्थ इति प्रतीयते । एतेन ‘परमार्थ’ इत्यत्र वासुदेवस्यैव ‘नित्यंहि नास्ति’ इत्युक्तदिशाऽ

विनाशित्वं विवक्षितमित्यपि ज्ञायते ॥

प्रह्लादकृतविष्णुस्तुतौ च–‘ओं नमो वासुदेवाय तस्मै भगवते सदा । व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति व्यतिरिक्तोऽखि लस्य यः ’ इति वक्ष्यते तत्र ’ व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति’ परमार्थ’ इति श्लोके ‘नान्योऽस्ति ’ इत्युभयोरेकार्थत्वं ।

(

स्फुटम् । तत्र ‘तथेयं व्याप्तिरैश्वर्यगुणसंसूचिका प्रभो ।’ इति तत्रत्यवचनस्योपादानपूर्वकमर्थ: प्राकू (७१५. पु) निरू पितः । एवं च तत्प्रघट्टकवचनसमानार्थके ‘परमार्थस्त्वमेवैकः’ इत्यत्र सर्वव्यापकः एकएवेत्यर्थो विवक्षित इति स्फुट

मित्यभिप्रेत्य अतस्सर्वात्मतया त्वमेवैकः परमार्थ इत्यर्थः प्रदर्शितः। ‘व्याप्तमेतच्चराचरम्’ इत्युत्तरार्धानुसारेण ’ नान्योऽस्ति’ इत्यत्र व्याप्तिशून्यवस्तुन एव निषेधः । इत्थमेवार्थ इति ‘व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति व्यतिरिक्तोऽखिलस्य यः ।’ इति प्रह्लादकृतविष्णुस्तुतौ ’ व्यतिरिक्तोऽखिलस्य य: ’ इत्यनेन निर्णीयते इतिभावः ॥

आत्मतया व्याप्तत्वेन तव मूर्तमिति । ‘तवैष महिमा येन व्याप्तमेतच्चराचरम्’ इति पूर्वश्लोके व्याप्तेः प्रति

पादनेन व्यापकस्यैव युष्मच्छब्दार्थत्वम् ।व्याप्तिश्च, ’ व्याप्तिरैश्वर्य गुणसंसूचिका ’ इति वक्ष्यमाणानुसारेण नियमनार्था, तेन

मूर्तस्य भगवच्छरिरत्वमत्र विवक्षितम् । एतदंशान्ते ‘द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य मूर्तचामूर्तमेव च । ’ इत्युपक्रम्य ’ यानि मूर्ता न्यमूर्तानि –तानि सर्वाणि तद्वपुः ’ इत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वाच्च । ‘येतु ज्ञानविदः शुद्धचेतसः ’ इत्युत्तरत्र शुद्धचेतस

इति वक्ष्यते तदनुसारेण ‘ भ्रान्तिज्ञानेन पश्यान्त’ इत्यत्र अशुद्धचेतस एव विवक्षिता इत्यभिप्रेत्य त्वदात्मकत्वानुभ बसाधनयोगविरहिणः इत्युक्तम् । जगद्रपमित्यत्र पूर्व श्लोकोक्तव्याप्सिरहितजगद्वपमेव विवक्षितं तेनैव भ्रान्ति ज्ञानेनेति सङ्ग च्छते, नस्वन्यथा इत्यभिप्रेत्य केवलदेवमनुष्यादीत्युक्तम् ॥

७५२

‘ज्ञानस्वरूपम्’ ‘ यदेतद्दृश्यते’ इत्यत्र भ्रमद्वयेन नपौनरुक्त्यं, येतु इत्यत्र तद्विरोधिज्ञानद्वयम् [ जिज्ञासा १-१-१ C

श्रीभाष्यम्

यदेतदश्यतइति न केवलं वस्तुतस्त्वदात्मकं जगदेवमनुष्याद्यात्मकमिति दर्शनमेव भ्रमः ज्ञानाकाराणामात्मनां देवमनुष्याद्यर्थाकारत्वदर्शनमपि भ्रमइत्याह ‘ज्ञानस्वरूपमखिलम्’

इति ये पुनर्बुद्धिमन्तो ज्ञानस्वरूपात्मविदस्सर्वस्य भगवदात्मकत्वानुभवसाधनयोगयोग्यप रिशुद्धमनसश्च ते देवमनुष्यादिप्रकृतिपरिणामविशेषशरीररूपमिदमखिलं जगच्छरीराति रिक्तज्ञानस्वरूपात्मकं त्वच्छरीरं च पश्यन्तीत्याह ‘ये तु ज्ञानविद ’ इति । अन्यथा श्लोकानां श्रुतप्रकाशिका

|

पीति

देहातिरिक्तं स्वात्मानमप्यजानतः परमात्मपारतन्त्र्याप्रतिपत्तिः किं पुनर्न्यायसिद्धेति च दर्शयितुं तृतीय श्लोका

रम्भः। तं व्याचष्टे न केवलमिति |

चिदचिदात्मके जगति वेतनरूपं जगद्विवक्षितं,

ज्ञानस्वरूपमखिलं जगदिति

जगच्छब्देन यथा

।

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिस्सर्वामिदं जगत् मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ इति अत्र ज्ञानस्वरूपस्य जडरूपार्थस्वरूपत्वबुद्धिर्भ्रम इत्युक्ते अर्थस्वरूपस्यार्थस्वरूपत्वबुद्धि भ्रमस्स्यादिति च सिद्धम् ।

• देहात्मभ्रमस्संसर्गकृतः ‘जलमुष्ण ’ मितिवत् आत्मासाधारणधर्मज्ञानस्फुरणेऽपि तस्यासाधारणत्वाज्ञानामोपपत्तिः ।

|

चतुर्थं व्याचष्टे ये पुनरिति । विज्ञानंचाविज्ञानंचेति विज्ञानशब्दस्यात्मवाचित्वात् ज्ञानस्वरूपात्मविद इत्युक्तम् अबु द्धय इति पूर्वंश्लोकोक्तार्थप्रतियोगित्वेन ज्ञानविद इत्युक्तमिति स्मारयति । बुद्धिमन्तइति । अयोगिन इत्यस्य प्रतियो गित्वेन शुद्धचेतसइत्युक्तभिति सूचयति । योगयोग्यपरिशुद्धमनसइति । योगयोग्यत्वे हेतुः परिशुद्धत्वं मनसातु विशु

द्धेनहि भगवत्साक्षात्काररूपोपासननिष्पत्तिश्श्रूयते । मनोविशुद्धिश्च कर्मयोगेन * योगेन योग्यतापरिशुद्धिरिति वाऽर्थः । पूर्वश्लोके अखिलजगच्छब्देन चेतनरूपं जगद्विवक्षितम् । अस्मिन् श्लोके * अखिलजगच्छन्देनाचिद्रूपं जगद्विवक्षितम् ।

कृत्स्नापारमार्थ्यं विवक्षितमिति पक्षे प्रथम श्लोकसङ्क्षिप्तदूषणमनुक्त दूषणेन सहविस्तरेण सर्व श्लोक साधारणमाह - अन्य थेति । स्वातन्त्र्यभ्रमो देहात्मभ्रमश्चेति विभागाभावे पौनरुक्त्यमित्यर्थः । लक्षणा- परमेश्वर जगतः पते तव महिमा त्वं इत्या दिशब्दानां लक्षणा । त्वंशब्दोहि स्वाभिमुखाहमर्थान्तरवाची अतस्तस्य लाक्षणिकत्वम् । अर्थविरोधः प्रत्यक्षादिभिरबा ध्यत्वेन सिध्यतोऽसत्यत्वे प्रमाणविरोधः । तिरोधानानुपपत्यादिस्तर्कविरोधः उभयलिङ्गकत्वविरोधश्च प्रकरणविरोधः स्तुति विरोधः ।

‘रोमान्तस्था मुनयस्तुवन्ती’ इतिहि प्रकृतम् । स्तोतॄणामद्वैतज्ञानवत्त्वे स्तुत्यनुपपत्तिः तदभावे च नितरां गूढार्थसंग्रहः

ज्ञानस्वरूपमखिलं जगदित्यत्र चिदन्चित्सामान्यस्य ज्ञानस्वरूपत्वासम्भवात् चेतनमात्रमेव विवक्षितमित्यभिप्रे त्याह - ज्ञानाकाराणामात्मनामिति । ‘ पुमान्न देवो न नरः ’ इति वक्ष्यमाणानुसारेण ’ अर्थस्वरूपं पश्यन्तः 7 इत्यत्र

देवमनुष्याद्याकारार्थदर्शनमेव विवचितमित्यभिप्रेत्य देवमनुष्याद्यर्थाकारत्वदर्शनमपीत्युक्तम् । एतेन श्लोकद्वये भ्रम द्वैविध्यं विवक्षितमिति न पौनरुत्यमिति बोधितम् ॥ 6

येतु ज्ञानविदश्शुद्धचेतसः’ इत्यत्र पूर्वश्लोकद्वयोक्ता शुद्धन्त्रेतो वैलक्षण्यं दर्शितम् । तेन तद्भूमविरोधिशानद्वयमेव

एतछलोके विवक्षितम् । अतश्र ’ ज्ञानात्मकं प्रपश्यन्ति त्वद्रूपं परमेश्वर’ इत्यत्र चकाराभावेऽपि ज्ञानात्मकत्व त्वच्छ रीरत्वरूप त्वद्रूपत्वप्रकारद्वयात्रगाहिज्ञानद्वैविध्यमेव विवक्षितमित्यभिप्रेत्याह- ज्ञानस्वरूपात्मकं त्वच्छरारं च पश्यन्तीति

उपात्तवचनानां उक्तार्थस्थापनाय ‘तस्यात्म ’ (२. अं) इत्यादिवचनोपक्रमः श्रीभाष्यम्

पौनरुक्त्यं, पदानां लक्षणा, अर्थविरोधः, प्रकरणविरोधश्शास्त्रतात्पर्यविरोधश्च । ‘तस्यात्म

परदेहेषु सतोऽप्येकमयम्’ इत्यत्र सर्वेध्वात्मसु ज्ञानैकाकारतया समानेषु सत्सु देवम नुष्यादिप्रकृतिपरिणामविशेष रूपपिण्डसंसर्गकृतमात्मसु देवाद्याकारेण द्वैतदर्शनमतथ्यमि त्युच्यते । पिण्डगतमात्मगतमपि द्वैत नप्रतिषिध्यते । देवमनुष्यादिविविधविचित्र पिण्डेषु श्रुतप्रकाशिका शास्त्रतात्पर्यविरोधः— उपक्रमोपसंहारा वान्तरप्रकरणोपक्रमोपसंहारादिविरोधः । अथादिभरतचतुश्लोकीं परस्परव्यवहितां व्याचष्टे । तस्येत्यादिना । ब्रह्माद्वैतं जीवाद्वैतंचेत्यद्वैतंद्विविधं शास्त्रप्रतिपाद्यम् । तत्र ब्रह्माद्वैतं प्रकार्यद्वैतं, जीवाद्वैतं प्रकाराद्वैतम्

कोऽत्र नियामक इतिचेदुच्यते ब्रह्मप्रकरणेषु सामानाधिकरण्येन ब्रह्माद्वैतप्रतिपादनात्, सामानाधिकरण्यस्य च प्रकारभेद

विशिष्टप्रकार्येकत्वपरत्वात् नानाऽस्ति ' ’ एकस्सन् इत्यादिभेदनिषेधस्य बहुधा विचार: ’ नेह इति प्रकारबहुत्वस्य विहितैक्यविरोधिभेदविषयत्वात् । कण्ठोक्तत्वात् सामान्यनिषेधस्य च । ऐक्यविधिशेषस्य ’ विहतव्यिरक्तविषयत्वेन . प्रकारिबहुत्वनिषेधपरत्वात् ‘न तत्समञ्चाभ्यधिकञ्च दृश्यते’ इति ब्रह्मतुल्यप्रकार्यन्तरनिषेधकण्ठोक्त्या च प्रकार्यद्वैत मेत्र ब्रह्माद्वैतम् जीवात्मबहुत्वस्य श्रुतिसिद्धत्वादन्यथा बद्धमुक्तव्यबस्थाऽनुपपत्तेः उपदेशानुपपत्तेः, सुखादिव्यवस्थाऽनुपपत्तेः (

पुमान्न देवो न नरो न पशुर्न च पादपः ।’ ‘चतुर्विधोऽपि भेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धनः ।

देवादिभेदेऽपध्वस्त’ इत्यादिभिर्भेदविशेषनिषेधस्य कण्ठोक्तत्वान्मुक्तानां साम्यवचनात् ‘अहं त्वं च तथाऽन्ये च C

तत्रत्वमहमप्यत्र तन्मनस्समता लम्बी’ इत्यादिप्राकणिकवचनानुरोधादेको ब्रीहिारीतवदेकशब्दस्य एकजातीय ,

८

परत्वोपपत्तेर्वक्ष्यमाणश्लोकस्य शब्दस्वभावाच्च जीवाद्वैतं * प्रकाराद्वैतमेव ’ नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विद्धाति कामान्’ इत्यस्य वाक्यस्य कामविधानपरत्वान्न नित्यत्वबहुत्वयोस्तात्पर्यमस्ति अस्तिचेद्वाक्यभेदप्रसङ्गादि |

तिचेत् न ’ यदाम्मेयोऽष्टाकपाल ’ ‘इत्यत्राष्टाकपालत्वविशिष्टामेय पुरोडाशविधिवद्विशिष्टविधिपरत्वाद्वाक्यस्य नि

बहुचेतनविशिष्टकामप्रदानविधिपरंहीदं प्रतीयते । अनित्यानामरूपानां कामप्रदानामपि नित्यानां बहूनां कामप्रदाने गूढार्थसङ्ग्रहः

शास्त्रतात्पर्यविरोधश्चेति । जगत्सृष्टिमुक्तिहेतुत्वयोः शास्त्रोपक्रमोपसंहारयोरभिधानेन निर्विशेषविवक्षाऽङ्गीकारे तद्विरोधेन सविशेषस्यैव शास्त्रतात्पर्यविषयतया तदनुसारेण प्रागुक्तार्थाङ्गीकारे एव शास्त्रतात्पर्य सङ्गच्छते, नत्वन्यथेति

भावः। एवं प्रथमांशे नमस्कारस्तुतिश्लोकानां तात्पर्यमुक्तम् । अत्र ’ एवं प्रकारममलं विष्ण्वाख्यं परमं पदम्’ इति

प्राक् (७१०.पु) उदाहृतश्लोकार्थस्थापनार्थ द्वितीयांशगतानां श्लोकानामर्थो निर्णीयते । ’ एवं प्रकारम्’ इत्यत: प्राक् विज्ञानमद्वैतमयम् ’ इत्युक्तम् । एवमेव द्वितीयांशे रहूगणंप्रति भरतोक्तौ अद्वैतान्तर्गतां कथां ‘ उपदेशेन तेनाद्वैतपरो ऽभवत् ’ इत्युक्त्यनन्तरं ‘ सोऽहं सचत्वं सच सर्वमेतत् आत्मस्वरूपं त्यज भेदमोहम्’ इत्युपसंहार :, तदनुसारेण ’ विज्ञान परमोऽर्थोऽसौ ’ इत्यत्र निर्विशेषमेव विवक्षितमित्येतदनुसारेण यद्यन्योऽस्ति परः कोऽपि ’ ’ वेणुरन्ध्रविभेदेन ’ इत्यत्रापि एकात्मैव विवक्षितः। अतश्च ’ एवम्प्रकारम्’ इत्यतः पूर्व श्लोकेऽपि ‘विज्ञानमद्वैतमयम्’ इत्यत्र स एवार्थो ग्राह्य इति ‘एवम्प्रकारम् ’ इति श्लोकस्य प्रागुक्तार्थोऽसङ्गतः । एवं ’ ज्ञान स्वरूपम्’ इति श्लोकस्यानुपदमुक्तार्थोऽपि इति शङ्कानि '

6

6

राकरणाय द्वितीयांशगतानां श्लोकानामर्थं निर्णेमुपक्रमते तस्यात्मपरदेहोष्वित्यादिना ॥ 95

७५४

तस्त्रात्म

,

[ जिज्ञासा ११- १

इत्यत्र विज्ञानात्मसाम्यमेव विवक्षितमिति साधनम् श्रीभाष्यम्

वर्तमानं सर्वमात्मवस्तुसममित्यर्थः । श्रुतप्रकाशिका

कथितेहि कामप्रदानस्यातिशयो भवति । जीवबहुत्वस्य लोकसिद्धत्वान्न तत्र शास्त्रस्य तात्पर्य अप्राप्तहि शान्त्रमर्थवदिति

चेन्न ; संसृष्टस्यहि बहुत्बप्रतीतिर्लोकसिद्धा परिशुद्धात्मस्वरूपचहुत्वस्य लोकसिद्धत्वाभावात्तत्रहि शास्त्रतात्पर्य सम्भवति। आँपा धिकाकारस्यानित्यत्वान्निंष्कृष्टस्वरूपस्य नित्यत्वान्नित्यत्वसमानाधिकरणबहुत्वेऽभिहिते परिशुद्धात्मस्वरूपत्रहुत्वं ह्युक्तं भवति ।

उपदेशोऽपि न सम्भवति गुरुभ्रीन्तश्चन्नोपदेशः अभ्रान्तश्चेद्द्वैतप्रतीत्यभावान्नितराम् । द्वैतप्रतीतावपि दर्पणस्थं स्वात्मनः प्रतिबिम्बंप्रति विवक्षितस्य नोपदेशस्सम्भवतीति सुखदुःखादिव्यवस्थयाचात्मभेदसिद्धिः ॥

ननु सुखदुःखव्यवस्थानाम किं सुखदुःखव्यक्तिबहुत्वं उत तदाश्रयबहुत्वम् ? । एकस्यैवानेकसुखदुःखव्यक्तिदर्श

नात्सुखादिस्वरूपबहुत्वं नात्मैक्यविरोधीति न व्यवस्था । आश्रयभेदश्चेत्साव्याविशिष्टो हेतुरितिचेन्न ; त्वदुक्तोभयप्रकारविलक्षण त्वाद्ध्यवस्थायाः संप्रतिपन्नैकाश्रयेषु सुखदुःखादिषु प्रतिसंधानं दृष्टम् । * प्रतिबन्धकाभावे सत्येकाश्रयत्वेन सुखदुःखप्र तिसंघानाभावोऽयवस्थेति परिहारः । * एकमयमित्यत्र मयट् स्वार्थिकः, * यद्वा एकशब्दो भावप्रधानः ऐक्यं तत्प्रचुरमे

कमयं शुद्धावस्थस्यात्मनोधैक्यप्राचुर्य नतु संसृष्टस्य तस्य बुद्धिसुखदुःखाद्यान्तरमेदेन देवत्वादिबाह्यभेदेन चैक्यप्राचुर्याभा वात् एकशब्दस्स मानवाची ‘एको व्रीहिस्सुनिष्पन्नस्सुपुष्टाः कुरुते प्रजाः’ इत्यादिषु तथा प्रयोगदर्शनात् ।` देवम नुष्यादिप्रकृतिपरिणामविशेषरूपेत्यनेन ‘दुःखाज्ञानमला धर्माः प्रकृतेस्ते नचात्मनः । '

पुमान्न देवो न नरो न पशुर्न च पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्मयोनयः ॥ इति वचनयो रैकार्थ्य दर्शितम् ’ पिण्डः पृथग्यतः पुंसाईशरः पाण्यादिलक्षणः’ इति प्राकरणिकवचनं स्मारयति ८

पिण्डशब्द: एकमयमित्यात्मन्येकत्वं विधाय निषिध्यमाने आत्मस्वरूपभेद एव निषेध्यस्यादिति चेत् - स्यादेवं यदि विधी

यमानमेकत्वं व्यक्त्यैक्यं स्यात् तत्तु प्रकारैक्यम् । अतो भेदनिषेधो वैजात्यनिषेध एवेति भावः । द्वैतिनोऽतथ्यद् र्शिनः’ इति सामान्येनोक्तेः कथं देवादिद्वैतनिषेधइत्युच्यत इतिचेत् कथं सामान्येन द्वैतनिषेधे प्रतीते आत्मद्वैतनिषेध 6

गूढार्थसंग्रहः

।

सर्वमात्मवस्तुसममित्यर्थइति

‘अनाशी परमार्थश्च प्राज्ञैरभ्युपगम्यते ।’ इत्यनन्तरं ‘परमार्थस्तु भूपाल

सङ्क्षेपाच्छूयतां मम । एको व्यापी समश्शुद्धः निर्गुणःप्रकृतेः परः । जन्मवृद्धयादिरहितः आत्मा सर्वगतोऽव्ययः । परज्ञान मयोऽसद्भिः नाम जात्यादिर्विभुः । न योगवान्नयुक्तोऽभूत् नैव पार्थिव योक्ष्यते ॥ ’ (वि.पु.२.१४.३०) इति ‘ तस्या त्मपरदेहेषु’ इत्येतत्पूर्वग्रन्थः । ततोऽपि पूर्व ’ यत्तु कालान्तरेणापि नान्यसंज्ञामुपैतिवै। परिणामादिसंभूतां तद्वस्तु नृपतञ्च किम् ।

,

इति प्रश्नः (२.१३.९६) अत्र परिणाम: ‘पुमान् स्त्री गौरियं वाजी कुञ्जरों विहगस्तरुः | देहेषु लोकसंज्ञेयं

विज्ञेया कर्मयोनिषु ।’ (२.१३.९४) ‘पुमान्न देवो ननरो न पशुर्न च पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूषैते कर्मयो 2

नयः इत्युक्त्या अत्र परिणामादिनिबन्धनसंज्ञा शरीराकृतिभेदसंबन्धनिबन्धनसंज्ञैवेति स्पष्टम् । वस्तुपरमार्थशब्दावेकार्थ

काविति सर्वसम्मतम् । एवं च ‘ अनाशी परमार्थ: ’ इत्यत्र नाशः सङ्कोचविकासात्मक परिणामभेद एव, सच शरीर • गतः विवक्षित इति स्फुटं प्रतीयते । एवं च ’ अनाशी परमार्थ ’ इत्यत्र परमार्थशब्दविवरणमेव अनाशी’ इति ॥

वस्तुपरमार्थशब्दयोरेकोऽर्थः देवमनुष्यादिभेद एव द्वैतमवस्तु (गु.चं) अनुवादश्च

७५५

गूढार्थसङ्ग्रहः

‘यत्तु कालान्तरेणापि-तद्वस्तु’ इति पूर्वाध्यायोक्त्यनुसारात्

।

(

अत्रापि ’ भूप पृच्छसि किं श्रेयः परमार्थं नु

पृच्छसि । श्रेयांस्यपरमार्थानि अशेषाण्येव भूपते ॥ श्रेयांस्येवमनेकानि शतशोऽथ सहस्रशः । सन्त्यत्र परमार्थस्तु

तत्परः श्रूयतांच मे। धर्माय त्यजते किंतु परमार्थो धनं यदि । व्ययश्च क्रियते यस्मात् कामप्राप्त्युपलक्षणः ॥ पुत्रश्चेत्परमार्थः स्यात् सोऽप्यन्यस्य नरेश्वर | परमार्थभूतः सोऽन्यस्य परमार्थोहि तत्पिता । एवं न परमार्थोऽस्ति जगत्यत्र नराधिप । परमार्थोहि कार्याणि कारणानामशेषत: | राज्यादिप्राप्तिरत्रोक्ता परमार्थतया यदि | परमार्था भवन्त्यत्र न भवन्ति च वै

ऋग्यजुस्सामनिष्पाद्यं यज्ञकर्ममतं तव

।

ततः।

परमार्थभूतं तत्रापि श्रूयतां गदतो मम । यत्तु निष्पाद्यते कार्य मृदा

कारणभूतया । तत्कारणानुगमनात् ज्ञायते नृप मृण्मयम् । एवं विनाशिभिर्द्रव्यैः समिदाज्यकुशादिभिः । निष्पाद्यते क्रिया यातु सा भवित्री विनाशिनी । अनाशी परमार्थश्च प्राज्ञैरभ्युपगम्यते । तत्तु नाशि न सन्देहो नाशिद्रव्योपपादितम् ।

।

तदेवाफलदं कर्म परमार्थो मतस्तवे । मुक्तिसाधनभूतत्वात् परमार्थोन साधनम् ध्यानंचैवात्मनो भूप परमार्थार्थशब्दि तम्। भेदकारि परेभ्यस्तत् परमार्थो न भेदवान् । परमात्माऽत्मनोर्योगः परमार्थ इतीप्यते । मिथ्यैतदन्यहृव्यंहि नैति

तद्दृव्यतां यतः । तस्माच्छ्रेयांस्यशेषाणि नृपैतानि न संशयः । परमार्थस्तु भूपाल सङ्क्षेपाच्छ्रयतां मम । एको व्यापी ' ।

इत्याद्युक्तम् ‘ एको व्यापी समश्शुद्धः ’ इति श्लोके समशब्द उपात्तः । एवं च देवादिदेहपरिणामभेदेऽपि विज्ञान रूपवस्तुनस्समत्वेन परिणामभेदाभावादकत्वेन एरिणामभेदनिबन्धनसंज्ञाभेदः तन्निबन्धननाशविरहश्च वर्तत इति तस्य पर

मार्थत्वं ’ विज्ञानं परमार्थ : ’ इत्यत्र पराशराभिप्रेतमिति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम् ॥ ‘द्वैतिनोऽत (त्त्व) थ्यदर्शिनः’ इत्यत्रापि शरीरपरिणामभेदनिबन्धन द्वैतदर्शनवन्तएव विवक्षिता इति पूर्वश्लोकपराम र्शेन स्फुटम् । एतदुत्तरं " देवादिभेदेऽपध्वस्ते नास्त्येवावरणोहि सः । ’ (वि.पु.२.१६.३३) इत्युक्त्यनुसाराच्च जडभरतो 6

पाख्यानात्पूर्वी ‘ वस्त्वस्ति किं कुत्रचिदादिमध्यपर्यन्तहीनं सततैकरूपम् । यच्चान्यथात्वं द्विज याति भूयो न तत्तथा’ ‘ महीघटत्वं घटतः कपालिका’ इत्यत्र ‘स्वरूपसङ्कोचविकासात्मक परिणामवतः अवस्तुत्वं तच्छून्यस्यैव वस्तुत्वं प्रतिपादि तमित्यत्रापि वस्तुशब्दस्य परमार्थशब्दस्य च यथोक्त एवार्थः ॥

यद्यपि गुरुचन्द्रिकायां ‘तद्वस्तु इत्यत्र तदेववस्तु इत्यर्थात् वस्तुत्वस्य अपरिणामित्वव्याप्यतालाभेन व्यापकाप "

रिणामित्वाभावेन अवस्तुत्वस्य लाभेऽपि वस्तुत्वस्या परिणामित्वस्वरूपस्यालाभात् । ‘परमार्थेनु पृच्छसि, परमार्थो न भेद

वान्, परमार्थोऽविनाशी’ इत्यादि ’ विज्ञानं परमार्थोऽसौ द्वैतिनोऽतथ्यदर्शिनः’ इत्यन्तेन अद्वैतचिन्मात्ररूपपरमार्थ निरूपणस्यैव प्रकृतत्वेन प्राधान्येनापरिणाम्युक्तेरनुपयोगात् । ‘ ज्योतींषि विष्णुर्भुवनानि विष्णुः’ इत्यादिना ब्रह्मणः सार्वात्म्यमुक्त्वा ‘ ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसावशेषमूर्तिः नतु वस्तुभूतः’ इत्यत्र ज्ञानरूपत्वेन तदन्यरूपस्यावस्तुत्वोक्तेः नहि परिणामिस्वरूपावस्तुत्वे उक्तहेतुसम्भवः, तस्मान्न विज्ञानमृतेऽस्ति किंचित्’ इत्युपसंहाराच्च । ‘परमार्थोऽविनाशी ' ८

इत्यत्रापि परमार्थमुद्दिश्य अनाशित्वविधिः नत्वनाश्युद्देशेन परमार्थसंज्ञाविधिः । ‘परमार्थस्तु भूपाल’ इत्यादिना पश्चा देव परमार्थप्रतिपादनप्रतिज्ञानेन पूर्वे नाशित्वाद्यभावप्रतिपादनमात्रस्य परमार्थे कृतत्वात् ‘परमार्थसारभूतं यत्तदद्वैतम शेषतः, ‘ तत्त्याजभेदं परमार्थदृष्टिः’ इत्युपसंहारे परमार्थस्याद्वैतत्वेनोक्तेः, परमार्थसारेत्यस्य कर्मधारयत्वात् अन्यपरमार्थ शङ्काविरहात्’ इत्युक्तम् ॥

तथाऽपि व्यापकापरिणामित्वाभावेन अवस्तुत्वमात्र प्रतिपादनाङ्गीकारमात्रेण अवस्तुशब्दस्य भवत्संमतज्ञान बाध्य. स्वरूपमिथ्यार्थंकत्वं पराशरस्याभिप्रेतमिति कथं सिद्धयति । अहमर्थस्यात्मत्वं पूर्व प्रतिज्ञाय अहमर्थस्य वस्तुत्वप्रतिपाद

[ जिज्ञासा १-१-१

गुरुचन्द्रिकापर्यालोचनपूर्वकं (वि.पु) वचनार्थनिष्कर्षः

७५६

श्रुतप्रकाशिका

इत्युच्यते न पिण्डात्मनोर्भेदनिषेधः । पिण्डात्मनोर्भेदस्य प्रामाणिकत्वादितिचेत् आत्मभेदस्यापि प्रामाणिकत्वान्नतद्भेद निषेधः अपितु देवादिभेदनिषेध इति भावः । आत्मगतद्वैतमप्रतिषिद्धंचेत् ‘आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शान्तः यज्ञं तनुते’ * इत्येकवचनं नोपपद्यते जाताबेकवचनंचेद्देहशब्देऽप्येकवचनं स्यादिति शङ्का च देवमनुष्यादिपदेन परि (

विज्ञानं

हृता । देवादिष्यवान्तरभेदविवक्षया विविधशब्दः तत्राप्यनेकविधत्वविवक्षया विचित्रशब्दः । आत्मसु जात्येकत्वादेक गूढार्थसङ्ग्रहः

।

नार्थमयं ग्रन्थ: उपक्रान्तः । स्त्रीत्व पुंस्त्व देवत्वमनुष्यत्वादि शरीरगतपरिणामभेद निबन्धनसंज्ञाभेदः जीवस्य काममस्तु तावता देवत्व स्त्रीत्व पुंस्त्वादेः अवस्तुत्वं सिद्धयति, नत्वहमर्थात्मनोऽवस्तुत्वम् | अहमर्थात्मन एव विज्ञानस्वरूपत्वम् । इति न काप्यनुपपत्तिः। अत्र ‘आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शान्तः निर्गुण:प्रकृतेः परः प्रवृद्धयुपचयौ नस्तः एकस्याखिलज न्तुषु ॥ (वि.पु.२.१३.६७) यदा नोपचयस्तस्य नचैवापचयो नृप । तदा पीवानसीबीदं कया युक्त्या त्वयोदितम् ।

इति ‘ त्वं पीवासि निरीक्ष्यस ’ इति रहूगणप्रश्नस्य भरतप्रतिवचनप्रक्रमः | अनन्तरं ‘आत्मन्येष न दोषाय शब्दोऽहम्’ इति ‘शब्दोहमिति दोषाय नात्मन्येष तथैव तत् ।’ इत्यादिकमुक्तम् एतत्पर्यालोचनायां शरीरगतोपचयाचययोः अह पुमान् स्त्री ७’ ’ यत्तु मर्थजीवेऽभावेन अहमर्थस्यैवात्मत्वं ’ आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शान्तः ’ इत्युपत्रमे विवक्षितमितिं स्फुटम् । कालान्तरेणापि ’ इत्यादेरुत्तरं ’ निशम्य तस्येति वचः परमार्थसमन्वितम् । प्रश्नयावनतो भूत्वा तमाह नृपतिर्द्विजम् ॥ राजोवाच–-भगवन् यत्वया प्रोक्तं परमार्थमयं वचः । श्रुते तस्मिन् भ्रमन्तीव भ्रमतो(१४.११) मम वृत्तयःइति। रहूगणप्रश्नः (१४.२) (

"

तन्मह्यं प्रणताय त्वं यच्छ्रेयः परमं द्विज । तद्वदाखिलविज्ञानजलबीच्युदधिर्भवान् ॥ अत्र प्रश्ने देहभिन्नाहमर्थात्मैव परमार्थशब्दार्थ इति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम् ॥ अत्र परमश्रेयसप्रश्नः तदनन्तरं भूप पृच्छसि किं श्रेयः परमार्थं नु पृच्छसि ।’ इति प्रतिवचनारम्भः अत्र आत्मन: आत्मव्यतिरिक्तश्रेयसश्च विकल्पः धनादियोगान्तं श्रेयस्सतकं दर्शयित्वा तस्याहमर्थात्मभिन्नस्य विनाशित्वमुप पाद्य अनाशिन एव परमार्थत्वं नाशिनो न परमार्थत्वमित्यभिधाय ’ परमार्थस्तु भूपाल संक्षेपाछ्रयतां मम । एको व्यापी (

समशुद्धः ,6 जन्मवृद्धयादिरहितः १ इत्युक्त्या आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शान्त: ’ इत्युपक्रमे उपचयापचयरहितः योऽयमह ८

मर्थआत्मा उक्तः स एवोपसंहारेऽप्यभिधीयते । अतः परमार्थत्वं ज्ञानाबाध्यत्वं तदेव वस्तुत्वं ज्ञानबाध्यमपरमार्थमवस्तु ’ इति गुरुचन्द्रिकाकल्पना उपक्रमोपसंहारविरुद्धा पराशरस्यानभिमतैव, अहमर्थस्य यथा वा सर्वजीवेषु सतः अहंन्वरूपप्रत्यक्त्तवेन साम्यं तथा ज्ञानस्वरूपत्वेनापि साम्यं वर्तत इति ‘ तस्यात्मपरदेहेषु’ इत्यत्र ’ विज्ञानं परमार्थ ’ इति निर्देश इत्येव युक्तमिति निर्मत्सरैर्विभावनीयम् ।

अत्र परमार्थशब्दः परमप्रयोजनपरः अनाशित्वमेव परमत्वं परमश्रेयसः रहूगणेन

पृष्टतया श्रेयस्सामान्यं विवक्षितम् आहोस्वित् परमश्रेयः परमप्रयोजनम् इति ’ किं श्रेयः परमार्थे नु पृच्छसि ’ इति भर ,

।

तस्याशय इति प्रतीयते

अतएव ध्यानस्य न परमार्थत्वं साधनस्य न परमार्थत्वं तरतमभावापन्नावस्थाभेदवतोऽपि न

।

परमार्थत्वं इत्याद्युक्तिस्सङ्गच्छते । अतः जडभरतोपाख्याने अहमर्थात्मत्वसाधनपरे सनत्सुजातीयभाष्योदाहृतवचनानां परसम्मतार्थः न पराशराभिप्रेत इत्यत्र निरूपितम् ‘ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसौ ’ इत्यादिवचनानि सनत्सुजातीय

भाष्ये एतद्वचनसहभावेनोदाहृतान्यपि महापूर्वपक्षे पृथक्कृत्य उदाहृतानीति महासिद्धान्तेऽपि विवरणोक्तभावरूपाज्ञानसाध

नप्रकारपर्यालोचनदशायां (सप्तविधानुपपत्तिघट्टे) पर्यालोचयिष्यते । एतन रामानुजभाष्यभञ्जन्युक्तिपि (त. चं) निरवकाशा ॥

‘यद्यन्योऽस्ति’ इत्यत्रात्मैक्य विवक्षाविरहसाधनम्

७५७

श्रीभाष्यम्

यथोक्तं भगवता ‘शुनिचैव श्वपाके च पण्डितास्समदर्शिनः ‘निर्दोषहि समं ब्रह्म "

इत्यादिषु ‘तस्यात्मपरदेहेषु सतोऽपि ’ इति देहातिरिके वस्तुनि स्वपरविभागस्योक्त त्वात् ’ यद्यन्योऽस्ति परः कोऽपि ’ इत्यत्रापि नात्मैक्यं प्रतीयते, यदि मत्तः परः कोऽप्यन्यः इत्येकस्मिन्नर्थे परशब्दान्यशब्दयोः प्रयोगायोगात्, तत्र परशब्दःस्वव्यतिरिक्तात्मवचनः अन्यशब्दस्तस्यापि ज्ञानैकाकारत्वादन्याकारत्वप्रतिषेधार्थः । एतदुक्तं भवति यदि मध्यति

रिक्तः कोऽण्यात्मा सदाकारभूतज्ञानाकारादन्याकारोऽस्ति । तदाऽहमेवमाकारः अयंचा.

न्याहशाकार इति शक्यते व्यपदेष्टुम् । नचैवमस्ति श्रुतप्रकाशिका

वन्चनं पिण्डे वत्रान्तरजातिबहुत्वाद्बहुवचन मित्यभिप्रायः । साम्ये प्रमाणमाह – यथोक्तमिति बहुत्वस्य विहितत्वात्साम्य |

।

प्रतिपादनाच्चात्मव्यक्तिभेदनिषेधोऽनुपपन्न इत्यर्थः । हेवन्तरचाह - तस्येति अन्यथार्थश्चेदेतच्छलोकस्थपदानां व्याघा

तस्स्यादित्यर्थः ॥ उक्तत्वादिति ॥ सममित्यर्थ इत्यन्त्रयः, एकवचनोत्तौहि जातावेकवचनमिति निर्वाहः अन्यनिषेधप रस्य वचनस्यान्यथा निर्वाहायोगात् आग्नैकत्वसिद्धिरिति शङ्कायां यद्यन्योऽस्तीत्यादेः श्लोकस्यार्थमाह - यदीति । एक स्मिन्नर्थे द्वौ द्वौ शब्दौ प्रयुक्तौ # स्थानत्रये तेनान्यतरशब्दस्याकारपरत्वान्नात्मनिषेध इति परिहियते । तत्र द्वयोश्शब्दयोः कोऽर्थ इत्यत्राह ह-तत्रेति । परशब्देन धर्मिणमन्य तस्य शब्दान्तरोपस्थापिताकारान्तरान्वयो निषिध्यत इत्यर्थः एषोऽ

हृमयंचान्य इति वक्तुमशक्यत्वं कथं ? प्रत्यक्त्वपराक्त्वे भेदकधर्मौहि विद्येते इतिचैन्नैवं, प्रत्यक्त्वपराक्तवयोः स्वपरापेक्षया सर्वा त्मना साधारणतया व्यावर्तकत्वाभावात् । पूर्वे देवादिष्वन्यतमोऽयमित्यभिप्रायेण तद्विशेषबुभुत्सयाहि सौवीरराजेनादिभ रतःपृष्टः । अतो देवाद्याकारनिषेधपरा इमे (श्लोका) शब्दा इति भावः ॥ एवं पदार्थेसति श्लोकेन किमुक्तं भवतीति शङ्कायां वाक्यार्थी योजयति । एतदुक्तमिति । एष इति शब्दस्यार्थ

माह-एवमाकारइति । अन्यशब्दार्थमाह- अन्यादृशाकारइति । अकारैक्यंनामाऽऽकाराणां सौसादृश्यमित्यभिप्रायेण

एवमाकारो#ऽन्यादृशाऽऽकार इत्युक्तम् । अन्यथा स्वरूपमात्र प्रतिपत्तिरेकेनैव पदेन सिद्धेति पदान्तरवैयर्थ्यप्रसङ्गात् ।

पदान्तरमा कारपरमित्यर्थः । अस्यार्थस्य विपर्यये पर्यवसानमुत्तरश्लोकोक्तम् । सोऽनुदाहृतः तदर्थमाह-नचैवमिति । अयंहि स श्लोकः

।

यदा समस्तभूतेषु पुमानेको व्यवस्थितः तदा हि को भवान् सोऽहमित्येतद्विफलं वचः ॥ इति । अत्रैकशब्द आकारैक्यपरः स्वयंप्रकाशत्व नित्यत्वाणुत्वादिस्सर्वात्मसाधारण: । व्यावर्तकदेवाद्याकारस्तु नात्मन्यस्ति । गूढार्थब्रह:

न आत्मैक्यं प्रतीयते इति । ’ यद्यन्योऽस्ति’ इत्यतः पूर्व ‘आत्मन्येष न दोषाय शब्दोऽहमिति यो द्विज । शब्दोऽहमिति दोषाय नात्मन्येष तथैत्र तत् ॥’ (वि.पु.२.१६.१८) ’ अनात्मन्यात्मविज्ञानं शब्दो वा भ्रान्तिलक्षणः '

(८२) ’ पिण्ड:पृथग्यतः पुंसशिर: राण्यादिलक्षणः । ततोऽहमिति कुत्रैतां संज्ञां राजन् करोम्यहम् ॥’ (८५) इत्यु क्तम् । अत्र परिणामभेदनिबन्धनसंज्ञाभेदवत्सु अहमिति ज्ञानं भ्रमः अतादृशे आत्मनि अहमिति न भ्रम इति स्पष्टभु

क्तम् । ‘ यद्यन्याोस्त ’ इत्यनन्तरं ’ यदा समस्तदेहेषु पुमानेको व्यवस्थितः । तदाहि को भवान् सोऽहमित्येतद्विपलं वचः ,

"

[ जिज्ञासा १-१-१

वेणुरन्ध्रविभेदेनेति श्लोकार्थः

७५८

श्रीभाष्यम्

।

सर्वेषां ज्ञानेकाकारत्वेन समानत्वादेवेति । ‘वेणुरन्धविभेदेन ’ इत्यत्राप्याकारवैषम्यमात्मनां न स्वरूपकृतम् अपितु देवादिपिण्डप्रवेशकृतमित्युपदिश्यते । नात्मैक्यम् । दृष्टान्तेचानेक रन्ध्रवर्तिनां वाय्वंशानां न स्वरूपैक्यम् अपित्वाकारसाम्यमेव । तेषां वायुत्वेनैकाकाराणां वैज रन्ध्रमेद निष्क्रमणकृतो हि षड्जादिसंज्ञाभेदः एचमात्मनां देवादिसंज्ञाभेदः । यथा साव्यपार्थिवद्रव्यांशभूतानां पदार्थानां तत्तव्यत्वेनैक्यमेव न स्वरूपैक्यम् तथा वाय श्रुतप्रकाशिका

व्यावर्तकाभावात् तद्वाचिशब्देन निर्देशोऽनुपपन्नः । प्रत्यत्तवपराक्तत्वपरोक्षत्वापरोक्षत्वादीनि न व्यावर्तकानीति को भवा निति प्रश्नस्तदतिरिक्ताकाराभिप्रायः ॥

नहि भवानिति प्रश्नः भवच्छब्दो धर्मिमात्रपरः । किंशब्दो व्यावर्तकदेवाद्याकारपरः । तस्मात्तदतिरिक्ताका राभावेन न तद्वाचिशब्देन निर्देश उपपद्यत इत्यर्थः । ज्ञानैकाकारत्वेन समानत्वादेवेति । पूर्वोक्तादेवेति भावः। ;

उक्तनिर्वाहागोचरं दृष्टान्तमुखेनाद्वैतपरत्वेन परोक्तस्य श्लोकस्यार्थमाह - वेणुरेति । स्वतएकाकाराणामुपाधिबशादवान्तर

भेदसद्भावमात्रे दृष्टान्तोपन्यासः । अन्यथा * सर्वथा साधर्म्याभ्युपगमेऽहि आत्मनोऽचिच्च्वाकाशकार्यत्वादिकमपि स्यात् ।

तद्धि प्रमाणान्तरविरोधात्त्यज्यते तथा दृष्टान्तगतमाकारान्तरमपीति भावः । तथाऽसौ परमात्मन इत्युक्ते षड्जादिसंज्ञा

भेदो माऽभूदित्यभिप्रायेणाह-एवमात्मनां देवादिसंज्ञाभेद इति । भेदण्यड्जादिसंशितइति पाठेसत्यपि पड्जादिसंशा

भेद इति व्याख्यातम् । दुरबगमषडूजादिरूपभेदप्रतिपत्तिसौकर्यस्य संज्ञाभेदाधीनत्वादिति भावः । * दार्ष्टान्तिकेऽपि तथैव दृष्टान्ते व्यक्तिबहुत्वं किमस्तीति शङ्कायां वाय्वंशानामनेकत्वं तर्केण साधयति । तैजसेति । स्पर्शवहृव्यत्वादिति भावः । * यत्रत्वाकाशदृष्टान्त उक्तः तत्राप्येकस्यात्मनो दृष्टान्तत्वेनाकाशमुक्त्वा आत्मान्तरे तथात्वमिति मन्तव्यम् । सितनीलादिभेदेन यथैकं दृश्यते नभः । भ्रान्तदृष्टिभिरात्माऽपि तथैकस्सन् पृथक्पृथक् ॥

इति नभसः सितनीलादिभेदश्शरत्प्रावृट् सन्ध्यासमयेषु मेघोपश्लिष्टस्य तस्य यथाक्रमभावी । तथैकस्यात्मनोऽपि देहादि भेदः क्रमभावीति । यद्वा तत्रापि प्रदेशभेदाङ्गीकारेण सर्वात्मदृष्टान्तस्स्यात् आकाशस्य प्रदेशभेदानभ्युपगमे घटादेर्विभु त्वमाकाशस्याल्पत्वं वा प्रसजेत् । किं घटादेः कृत्स्नाकाशेन सम्बन्धः उत प्रदेशभेदेन पूर्वस्मिन् पक्षे घटादेर्विभुत्वमाका शस्याल्पपरिमाणत्वं वा । द्वितीये प्रदेशभेदाङ्गीकारइति । वेदान्तिनिर्निभसो निरवयवत्ववादोऽपसिद्धान्तः वेदान्तेषु तस्यांश ।

भेदेन पञ्चीकरणोपदेशादेकांशेन वायुन्चेन परिणामवादादुत्पत्तिलय दर्शनाच्चेति

अतएव

गूढार्थसंग्रहः

(८७) इति वक्ष्यते । अत्र ’ पुमानेको व्यवस्थितः’ इत्यत्र ’ पुमान्न देवो न नर’ इति वक्ष्यमाणानुसारेण पुंस्त्वविशि

ष्टस्य नैक्यं विवक्षितम्। किंतु प्रत्यक्त्वेन ज्ञानत्वेन वा । पूर्वोत्तरग्रन्थानुसारात् । एवं च ’ यद्यन्योऽस्ति परःकोऽपि ' इत्यत्रापि परिणामभेदनिबन्धन भेदएव आत्मसु नास्तीत्युच्यते । पूर्वे परत्र च परिणामभेदनिबन्धनभेदस्यैव प्रतिपाद नात् । अतश्च परिणामभेदानेबन्धनभेदशून्येष्वात्मसु अहमिति शब्दवत् विज्ञानशब्दोऽपि युक्त इत्यत्र वचनतात्पर्य वि

श्रम इति भावः ॥ वेणुरन्ध्नविभेदेनेत्यत्रापीति । ‘तस्यात्मपरदेहेषु’ इति श्लोकानन्तरश्लोकोऽयम् । अतः ज्ञानाका रेण साम्यमेवात्र विवक्षितमिति भावः ॥

’ सोऽहं सचत्वम् ’ इति श्लोकार्थः

७५९

श्रीभाष्यम्

वीयानामंशानामपि स्वरूपभेदोऽवर्जनीयः । ‘सोऽहं सचत्वम्’ इति सर्वात्मनां पूर्वोकं

ज्ञानाकारत्वं तच्छब्देन परामृश्य तत्सामानाधिकरण्येनाहं त्वमित्यादीनामर्थानां ज्ञान

मेवाकारइत्युपसंहरन् देवाद्याकार भेदेनात्मसु भेदमोहं परित्यजेत्याह । अन्यथा देहाति रिक्तात्मोपदेश्यस्वरूपे अहं त्वं सर्वमेतदात्मस्वरूपमिति भेदनिर्देशो नघटते । अहंत्यमादि

शब्दानामुपलक्ष्येण सर्वमेतदात्मस्वरूमित्यनेन सामानाधिकरण्यादुपलक्षणत्वमपि न श्रुतप्रकाशिका

।

घटध्वंसे घटाकाशो न भिन्नो नभसा यथा ब्रह्मणा हेयविध्वंसे विष्ण्वाख्येन तथा पुमान् ॥ इति शौनकवचनमपि * नभस्त्रंशभेदाभिप्रायेण जीवस्य परस्मादात्मन औपाधिकवैषम्यविरंह दृष्टान्तसमर्पणपरं वेदित ‘ यथाऽग्निरम्नौ सङ्क्षिप्तस्समानत्वमनुव्रजेत्’ इति * तत्रैव साम्यदृष्टान्ताभिधानात् । अथादिभरतनिगमन व्यम् ।

श्लोकमाह-सोऽहमिति । पूर्वोक्तं * अध्यायचतुष्टयोक्तम् । स इति पदस्य ज्ञानाकारविशिष्टवस्तुवाचित्वेऽपि विशेषणांश

तात्पर्ये दर्शयितुं सर्वात्मनां ज्ञानाकारत्वमिति विशेषणांशस्य निष्कृष्य निर्देशः । अन्यथा तत्कामानाधिकरण्येने त्यनन्तरो क्तिविरोधात्। ज्ञानमेवाकारइत्युपसंहरन्निति । सोऽहमित्यादिश्लोकानन्तरपूर्वश्लोके ‘एकस्समस्तं यदिहास्ति किंचित् तदुच्युतो नास्ति परं ततोऽन्यत्’ इत्यर्धेन सर्वात्मनां भगवच्छरीरत्वस्योक्तत्वात् सोऽहमित्यादि श्लोकस्य भगवदात्मक व ।

निगमनपरत्वशङ्का स्यात्

तच्चायुक्तम् प्रकरणस्य शरीरात्मविवेकपरत्वात् तन्निगमनस्य चापेक्षितत्वात्तनिगमनपरश्लो

कान्तराभावादपेक्षितविधेरनपेक्षितविधानायोगाच्च, आत्मनां देहव्यावर्त (कज्ञानै)के )का कारत्वनिगमनपरोऽयं श्लोक इत्य

मिप्रायः। त्यज भेदमोहमित्यंशस्यार्थमाह — देवाद्याकारभेदेनात्मसु भेदमोहं परित्यजेति । देवादिशब्दो भेदशब्द —

विवरणरूपः। देहगतदेवत्वाद्याकारभेद आमनिभेदमोहहेतुः तं भेदमोहं परित्यजेत्यर्थः ॥ **

कृत्स्नभेदनिषेधपरत्वेऽनिष्टमाह- अन्यथेति नचाहत्वमादिशब्दा देहपराः नहि तच्छब्देनात्मानं परामृश्य तेना ।

त्मना देहानामैक्यमुपदिश्यते नाप्यन्तःकरणपराः नह्यन्तःकरणानां परमात्मनैक्यं परस्परैक्यं वोपदिश्यते । नापि देहवि शिष्टान्तःकरणपराः, नहि देहविशिष्टानामन्तःकरणानामैक्यमुपदिश्यते । अतोऽहंत्वमादिशब्दा देहातिरिक्तात्मपरा इत्यभि-,

प्रायेण देहातिरिक्तेत्युक्तम्। अहंत्वमित्यादिपदानामुपलक्षणत्वादुपये वस्तुनि न भेद इत्याशङ्कय परिहरति अहमिति। अहं त्वमादीत्यादिशब्देन सर्वशब्दो विवक्षितः । उपलक्ष्येणेत्यौपचारिक निर्देशः उपलक्ष्यवाचिपदेनेत्यर्थः । सर्वमेतदा ।

त्मस्वरूपमित्यनेनेति

• अहं त्वं सर्वमिति त्रयाणामपि पदानां अत्मस्वरूपशब्देन सामानाधिकरण्यं फलितं तेष्वन्य गूढार्थसंग्रहः

सोऽहं सच त्वमित्यादि । एतत्पूर्व ’ तथात्वमपि धर्मज्ञ तुल्यात्मरिपुबान्धवः । भव सर्वगतं जानन्नात्मानम

वनीपते ॥ ’ (वि.पु.२.१६.२१) इत्युक्तम् । अत्र ‘तुल्यात्मरिपुबान्धव’ इत्युक्त्या ज्ञानाकारसाम्यमेव स्फुटीकृतं तेनैव सर्वगतत्वम् । एवं च ‘सोऽहं सम्वत्वम्’ इत्यत्र तच्छब्दस्यापि ’ विज्ञानं परमार्थोहि’ इत्यत्रोक्तविज्ञानाकारएवार्थः । ‘ सर्वमेत ’ दिति उक्तान्यजीवपरमिति सिद्धान्तसिद्धाञ्जनेऽप्युक्तम् । नत्वेवाहं जातु नासं नत्वं नेमे जनाधिपाः ।

नचैव न भविष्यामः सर्वे वयमतःपरम् ॥’ इति गीतायां ‘नेमे जनाधिपा’ इति अहं त्वं इत्युक्तात्मभिन्नात्मनिर्देशवत् । सर्वमेतत् ’ इति गीतायां ‘ सर्वे वयम्’ इति निर्देशेन सर्वेषामप्यहमर्थत्वं नित्यत्वं च प्रदर्शितम् । अत्रतु ज्ञानाका

[ जिज्ञासा १-१-१

जडभरतोपाख्यन।पसंहारबचनार्थसमापनम् ७६० श्रीभाष्यम्

सङ्गच्छते । सोऽपि यथोपदेशमकरोदित्याह तत्त्याजभेदं परमार्थदृष्टिरिति । कुतश्चैष निर्णय इतिचेत् देहात्मविवेक विषयत्वादुपदेशस्य । तच्च ‘पिण्डः पृथग्यतः पुंसशिरःपा ण्यादिलक्षण इति प्रक्रमात् । ‘विभेदजनकेऽज्ञान’ इति च श्रुतप्रकाशिका

तमेनाहंत्वमर्थसजाती|र्थवाचिना सर्वमेतदिति पदेनात्मस्वरूपशब्दस्य सामानाधिकरण्यनिर्देशादिति ज्ञापनार्थं सर्वमेतदा त्मस्वरूपमित्युपादानं कृतं भाष्ये श्लोके सर्वमेतदात्मस्वरूपमिति प्रदर्शनार्थमुक्तम् । अतोहंत्वमादिशब्दानामुपलक्ष्यवाच

काभिमतात्मस्वरूपशब्देन सामानाधिकरण्यादहंत्वमादिशब्दवाच्यानामर्थानामुपलक्षणत्वमसङ्गतम् । नहि चन्द्रश्शाखा, लक्षणैव

सारस:केदारः, इत्युपलक्षणोपलक्ष्यवाचिशब्दानां सामानाधिकरण्यं मुख्यतया दृष्टमित्यर्थः । लक्षणयास्त्वितिचेत् लक्ष् दोषइति भावः ॥

• यद्वा अनेनेति पदमुपलक्ष्य विशेषणम् । सर्वमेतदात्मस्वरूपमित्यात्मशब्दनिर्दिष्टेनाने नोपलक्ष्येणाहंत्वमादिश ब्दानां सामानाधिकरण्यादुपलक्षणत्वमसङ्गतमित्यर्थः । अस्यां योजनायामहंत्वमादिसजातीयार्थवाचि सर्वपदसामानाधि करण्यनिर्देशस्य हेतुत्वमर्थसिद्धम् । * यद्यहंत्वमादिशब्दा उपलक्ष्यपर्यन्तवृत्तयस्तदानीमेवमर्थतयोपलक्ष्यवाचिनामस्वरूप मिति पदेन स इति पृथक्सामानाधिकरण्यदर्शना दुपलक्षणवाचकाहंत्यमादि सामानाधिकरण्यवैयर्थ्यमिति । * अहंशब्द स्यापेक्षिकप्रत्यक्त्वं प्रवृत्तिनिमित्तं, त्वंशब्दस्य च चेतनत्वे सत्यभिमुखन्वं, आत्मशब्दस्य च व्यापनक्षमत्वं, स इति पदस्य
• प्रकृतज्ञानाकारः । ननु सच सर्वमेतदात्मस्वरूपमित्यत्र कथमात्मस्वरूपविशेषणस्य तच्छन्दस्य पुल्लिङ्गत्वमुच्यते-

आत्मा शुद्धोऽक्षरश्शरश्शान्त: ’ इत्यादिषु परज्ञानमयत्वेन * प्रकृत आत्माहि तच्छन्देन परामृश्यते अतो न विरोध इति अचित्संसृष्टं देवादिरूपेण प्रतीयमानं सर्वमेतदात्मस्वरूपं ज्ञानैकाकारस्स आत्मेत्यर्थः चतुर्थपादं व्याचष्टे सोऽपीति न जीवब्रह्माद्वैतपमिदं प्रकरणणं नचात्मस्वरूपबहुत्वनिषेधपरं (आ) प्र) का रैक्यपरमिति कथं ज्ञायत इत्यभि प्रायेणाह-कुतश्चेति । परिद्रति देहात्मेति । तदपि कुतइत्याह-तञ्चेति । देहात्मविवेकपरत्वोपपादनेन जीवपरैक्यपरत्व १

।

।

6

मात्मत्रहुत्वनिषेधपरत्वं च दत्तोत्तरमेव ॥

अथ शास्त्रोपसंहारगतस्य ‘विभेदजनक ’ इत्यादिश्लोकस्यार्थं वक्ष्यन् अर्थान्तरपरत्वं व्युदस्यति । विभेदेत्या

दिना। * प्रथमं किमात्मस्वरूपैक्यपरं उत जीवपरैक्यपरमिति विकल्प्य दूष्यते । अत्र चशब्दाभावादात्मब्रह्मशब्दयोः गूढार्थसंग्रहः

रत्वमहंत्वमाद्यर्थानां आत्मस्वरूपत्वं च बुबोधयिषितम् । ‘ भेदमोहम्’ इत्युक्तभेद: ’ देहादिभेदे ’ इति पूर्वोक्तभेद एव

विवक्षितः नत्वन्यः। ‘ तत्त्याजभेदं परमार्थदृष्टिः’ इत्यत्र ’ विज्ञानं परमार्थोहि’ इति प्रागुक्तज्ञानात्मदृष्टिः देवादिभेदमोहं तत्त्याजेत्यर्थः । इत्युपसंहारश्लोकस्यास्य प्रागुक्तानुसारेणार्थ एव पराशरस्याभिप्रेत इति भावः ॥

तच्च पिण्डःपृथग्यतः पुंसरिशरः पाण्यादिलक्षण इति प्रक्रमादिति । एतत्प्रार्थ: (भावप्रकाशे द्वितीयस *पुटे. ११) विस्तरेण निरूपितस्तत्रैवानुसन्धेयः ॥ विभेदजनकेऽज्ञाने इत्यादि | पञ्चपादिकाय ‘अनादिसिद्धाविद्यावच्छिन्नानन्त जीवनिर्भासारपदं एकरसं ब्रह्मेति श्रुतिस्मृतिन्यायकोबिदैरभ्युपगन्तव्यम्’ इत्युक्तिविवरणे ’ विभेदजनकेऽज्ञाने ’ इत्यादिस्मृतिरि युक्तम् । अत्र ‘विभेदजनके

विष्णुपुराणे आत्मस्वरूपैक्यविवक्षाविरहसाधनम्

७६१

श्रीभाष्यम्

नात्मस्वरूपंक्यपरम् नापि जीवपरयोः । आत्मस्वरूपैक्यमुक्तरीत्या निषिद्धम् । जीवपरयो. रपि स्वरूपैक्यं देहात्मनोरिव नसम्भवति । तथा च श्रुतिः श्रुतप्रकाशिका

सामानाधिकरण्यं सम्भावितम् । तथासति ब्रह्मशब्दः शुद्धावस्थपरस्स्यात् । एवं शुद्धावस्थाजीवस्त्र भेदो नास्तीति जीव स्वरूपैक्यं स्यात् अतश्शङ्काऽस्पदीभूतमात्मैक्यपरत्वं दूषयति । आत्मेति । उत्तरीत्या श्रुतिस्मृत्यर्थापत्तिलौकिकार्थापत्त्या दिभिरित्यर्थः। द्वितीयं पक्षं दूषयति । जीबेति देहात्मनोरिवेति । विरुद्धधर्मत्वादित्यर्थः । प्रत्यत्तवपराक्त्वजडत्वा

।

जडत्वनित्यत्त्रपरिणामादिभिर्विरुद्धधर्मैर्यथा देहात्मनोर्भेदः, तथा जीवपरयोराप हेयार्हत्वोभयलिङ्गत्वनियाम्यत्वनियन्तृवादि विरुद्धधर्भैरैक्यंहि नोपपद्यते । विरुद्धधर्मत्वे प्रमाणमाह -तथाचेति । तथा विरुद्धधर्मत्वइत्यर्थः चोह्यर्थः हेतुवाची । वक्ष्य गूढार्थसंग्रहः

ऽज्ञाने ’ इति श्लोके आत्मखरूपभेद: जीवपरभेदश्च भावरूपाज्ञाननिबन्धनः, त ्त्वतो भेदाभावात् इत्यथऽभिमतःपरा

शरस्येति पराभिप्रायमाशङ्कयाह नात्मस्वरूपैयपरमित्यादि ॥ 6

श्रूयतां चाप्यविद्यायाः स्वरूपं कुलनन्दन । ’ (वि.पु.६.७.१०) इत्यादौ देहेऽहमिति भ्रमः गृहक्षेत्रादौ ममेति

भ्रमश्च पूर्वमुक्तः ‘ विभेदजनके’ इत्येतदुत्तरं ‘ अहं ममेत्यविद्येयं व्यवहारस्तथाऽनया ।’ इति वक्ष्यते, अत्रापि ‘श्रूय

तांचाप्यविद्यायाः’ इत्यत्रोक्तभ्रमद्वयमेव विवक्षितमिति स्फुटमिति ‘ विभेदजनकेऽज्ञाने

7

इत्यत्र पूर्व परत्रचोक्तभ्रम

पज्ञानविवक्षैबाङ्कीकार्या नतु भावरूपाज्ञानविवक्षा तदङ्गीकारेच नपराभीष्टसिद्धिः। ‘अहं ह्यविद्यया मृत्युं तर्तुकामःकरोमि वैवक्ष्यमाणकर्मैव । राज्यं यागांश्चविवक्षितमिति विविधान्’ स्फुटम् (४.७.९)। तद्विवक्षायामेव इत्यत्र ‘अविद्याएतछँलोकसङ्गतिः कर्मसंज्ञाऽन्या तृतीया शक्तिरिष्यते ।’ (६.७.६१) इति । ‘देहादिभेदेऽपच्चस्ते ’ ’ "

पुमान्न देवो

भूवैते कर्मयोनय:’ इत्यत्र देवादिभेदस्य कर्ममूलकत्वं स्पष्टं विष्णुपुराणएवोक्तमिति देवादिभेदहेतुत्वं कर्म

न नरः ' शब्दिताज्ञानस्य पराशराभिप्रेतमेव, तदेवात्र विवक्षितमित्युत्तरत्र निर्णेष्यते ॥

आत्मस्वरूपैख्यमुक्तरीत्या निषिद्धमिति | विष्णुपुराणे प्रागुक्तरीत्येत्यर्थः, ‘सोऽहं सच्चत्वं सच्च सर्वमेतदात्म

स्वरूपम्’ इत्यत्र अस्मयुष्मच्छन्दार्थस्य परिशुद्धस्यैवात्मस्वरूपत्वकथनात् । ‘आत्मन्येष न दोषाय शब्दोऽहम्’ इति ।

उक्तार्थस्य स्थापनात् ‘यैः स्वधर्मपरैर्नाथ नरैराराधितो भवान् । ते तरन्त्यखिलामेतां मायामात्मविमुक्तये ॥’ इत्यत्र बहूनां जीवानां परविद्याऽऽराघनेन आत्मविमुक्तयर्थ मायातरणस्य प्रतिपादनेन धर्मभूतज्ञान घटितव्यापकताश्रयजीवानां धर्म

भूतज्ञानसङ्कोचविमुक्त्यर्थं मायातरणमेव श्रुतौ विषतिन परमतरीत्या अधिष्ठान त ्त्वज्ञानेन मिथ्याभूतभावरूपाज्ञान

निवृत्तिरिति स्फुटं प्रतिपादनेन विष्णोर्मुक्तिहेतुत्वस्य — विष्णवे मुक्तिहेतवे ’ ’ विष्णुर्मुक्ति फलप्रदः’ इत्युपक्रमोपसंहारो क्तस्य स्थापनाच्च आत्मस्वरूपैक्यं न सम्भवतीति भावः ॥ देहात्मनोरिति । देहात्मनोरबिभागेन यथा ऐक्यभ्रमः तथा जीवपरयोरपि अविभागनैक्यभ्रमः। देवादि

शब्दानां शरीरवाघिनां शरीरसंयुक्तजवे व्युत्पत्तिमतां यथा नैक्यप्रतीतिः तथा जीववान्त्रिशब्दानां परमात्मनि बेदान्त

व्युत्पत्तिमतां नैक्यभ्रमः उभयत्राविभागएवार्थैक्ये मूलमिति ‘अर्थंक्यमविभागात्’ इति जैमिनिनैव स्थापितमिति भावः 96

८

७६६

[ जिज्ञासा १-१-१

द्वा सुपर्णा’ इति श्वेताश्वतरश्रुत्यर्थः श्रीभाष्यम्

6

द्वासुपर्णा सयुजा सखाया समाने वृक्षं परिषस्वजाते । तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्न

नन्यो अभिचाकशीति’

श्रुतप्रकाशिका

माणहेतूनां पञ्चनी प्रयुक्ता तत्स्थानीयोऽयं चशब्दः समानं वृक्षं शरीरं पिप्पलं कर्मफलं अभिचाकशीति स्वयमनश्न च्वादशयितृत्वाच्च भृशं भातीत्यर्थः ॥

ननु कथमस्य मन्त्रस्य जीवपरमात्मभेदपरत्वम् ? अन्तःकरणजीवपरोह्ययं मन्त्रः पैङ्गिरहस्यब्राह्मणेनास्य मन्त्रस्य

तथाव्याख्यातत्वात् । यथा ‘तयोरन्यःपिप्पलं स्वाद्वत्ति’ इति सच्चम्, अनन्नन्नन्यो अभिचाकशीति इतिज्ञः, ता

वेतौसत्वक्षेत्रज्ञाविति । स्वाद्वत्तीत्यन्तेन सच्चमुक्तम् अभिचाकशीत्यन्तेन वाक्येनानश्नन्नन्यो ज्ञइतिसत्वक्षेत्रज्ञशब्दयोरन्तःक क्षेत्रज्ञोऽभिपश्यतीत्युक्त मितिव्याख्यातत्वमवगम्यते । नच सच्चशब्दो जीवपरः, क्षेत्रज्ञशब्दः परमात्मपरइति वाच्यम् ; गूढार्थसंग्रहः

।

उक्तार्थ एव विवक्षित इत्यभिप्रेत्य श्रुतिद्वयमुदाहरति - द्वासुपर्णा सयुजा सखाया इत्यादि इदं च

श्रुतिद्वयं परैरपि ‘ इयदामननात् ’ इति सूत्रे विभिन्नजीवेश्वरपरतयैव व्याख्यातम् । एवमुपनिषद्भाष्येऽपि (श) अत्रच श्रुतिद्वये शरीरान्तर्वर्तित्वं जीवेशयोः स्फुटम् । तेनचोभयोरविभागस्सिद्धः, तेन च भ्रमनिमित्तमपि सूचितम् । एवं शरीरवाचित्वेन लोके प्रसिद्ध शब्दानां शरीरिपर्यन्ततया अभेदनिर्देशे सूलमप्यत्रैव विवक्षितम् । अत्र श्रुतिद्वये ‘द्वासु

पर्णा’ इत्यस्य श्वेताश्वतरमुण्डकोपनिषद्भतत्वेन ऋगर्थवेवेदद्वयसंहितागतत्वेन श्वेताश्वतरोपनिषदि सिद्धान्तिसम्मतार्थस्य

पूर्वश्रुतिबलादपि निष्कर्षसम्भवाभिप्रायेण च प्रथमतः उपादानम् । इयं च श्रुतिः चतुर्थे (६) पठिता, तत्र च ’ य ८

एकोऽवर्णो बहुधा शक्तियोगात् वर्णाननेकान्विहितार्थो दधाति । विचैति चान्ते विश्वमादौ स देवः ’ इति उपक्रमे श्रूयते । अत्र ‘तद्वोभयंवै प्रणवेन देहे ’ (१.१३) इति प्रणवघटकाकारार्थत्वेन ‘क्षरात्मानावीशते देवएकः’ इति प्रथ मेऽभिहित: जीवस्येश्वरभूतः परमात्मा विवक्षितः । अनन्तरं ‘तदेवाग्निस्तद्वायुः ’ इत्याद्यभेदनिर्देश: प्रथमाभिहित पर मात्मतदितरसम्बन्धविशेषनिबन्धनः प्रतिपत्तव्यः । ‘अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां बह्वीः प्रजास्सृजमानां सरूपाः । अजो

ह्येको जुत्रमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः’ (४.५) इत्येतत्पूर्वश्रुतिः । ‘ अनीश्शश्चामा बध्यते भोक्तृभावात् ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशः ’ ’ ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ अजाका भाक्तभोगार्थयुक्ता अनन्तश्चात्मा विश्व 6

रूपोह्यकर्ता त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ इति (१.९) श्रुतिद्वयप्रतीतार्थ: चतुर्थश्रुतिद्वये विवक्षित’अजोछेको इतिप्रतीयतेजुषमाणोऽनु. । ‘अनी शश्वात्मा बध्यते भोक्तभावात् ’ अजाह्येका भोक्तृभोगार्थयुक्ता’ तयोरन्य:पिप्पल स्वाद्वत्ति

शेते’ इति श्रुतिभागद्वयमेकार्थकमिति स्फुटम् " ज्ञाज्ञा द्वावजावीशनी शौ द्वासुपर्णा सयुजा सखाया’ इत्यनयो रव्येकार्थत्वम् । ’ ज्ञाशौ ’ इत्यत्रोक्तमज्ञत्वं जीवस्य ’ द्वासुपर्णा’ इत्यनन्तरं ‘समाने वृक्षे पुरुषो निमनोऽनीशया (

।

शोचति मुह्यमानः’ इत्यत्र स्फुटम् ॥

‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः’ इति तदुत्तरार्धे : पृथगात्मानं प्रेरितारं च मा जुष्टस्ततस्तनामृतच्वमेति ’ ’ ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाः, त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममंतत् ’ इति प्रथम श्रुत्यर्थानुगुणार्थकम् ८

‘द्वासुपर्णा’ इत्यत्र ‘सुपर्णा’ विति द्विवन्ननेनैव द्विसामे द्विशब्दप्रयोगेण जीवपस्सेदसापकं द्विश्वं सार्वदिक मिति

श्रुतप्रकाशिका रणजीवपरतया प्रसिद्धत्वात् ’ तदेतत्सत्त्वं येन स्वप्नं पश्यति । अथ योऽयं शारीर उपद्रष्टा स क्षेत्रज्ञः । तावेतौ सत्त्वक्षेत्रज्ञौ ’ इति सत्त्वक्षेत्रज्ञशब्दयोरन्त:करणजीवपरत्वेन तत्रैव व्याख्यातत्वाच्च, यन पश्यतीति

करणत्वप्रतीतेः

सत्त्वंह्यन्तःकरणं स्वप्नद्रष्टृत्वादितर: क्षेत्रज्ञेोहि जीवः । अतो द्वासुपर्णा इति मन्त्रोऽयमन्तःकरणजीवपरः नतु जीवपरमात्म उच्यते-न तावजीवपरमात्मपरत्वमस्य मन्त्रस्यापवदितुं शक्यते, अनेन मन्त्रेण तुल्यार्थतया प्रत्यभिज्ञायमाने

।

परइति

‘समाने वृक्षे पुरुषो निमन’ इत्यनन्तरमन्त्रे जीवपरमात्मनोः प्रतिपन्नत्वादस्य मन्त्रस्य तदैकार्थ्याच ‘समानं वृक्षं www

परिषस्वजाते’ ‘समाने वृक्षे पुरुषो निमग्न’ इति तयोरैकार्थ्यहि प्रतीयते, ‘समाने वृक्ष’ इति मन्त्रे च पुरुषो जीवः अन्त:करणस्य पुरुषशब्दवाच्यत्वाभावात् ‘शोचति मुह्यमानः ’ ’ पश्यति वीतशोकः’ इति पदानामस्वारस्य गूढार्थसंग्रहः

बोधितम् । जीवस्याज्ञवं ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वमभिधाय देवज्ञानानन्तरमज्ञत्व निवृत्तिकथनेन देवस्य क्षराक्षरनियामकस्य

प्रथमे एकत्वकथनेन च जीवस्य बद्धमुक्त भेदेन द्वैविध्यं परमात्मनो न कदाऽपि बन्ध इत्यादिकं सिद्धयति । " अनी शया शोचति मुह्यमानः’ इत्यत्र ‘मोहप्रयुक्तनानीशया ईशत्वस्य विरोधिना ईशभेदेन शोचति संसरति’ इत्यज्ञानश्रु त्युपपत्तौ श्रुयर्थमभिधाय तदुपष्टम्भकतया ’ विभेदजनकेऽज्ञाने’ इत्यस्य चन्द्रिकाद्वये उपादानं, ‘समाने वृक्षे

इत्युपनिषद्भाध्ये ‘ पुरुषः भोक्ता जीव: अनीशया न कस्यचित्समर्थोऽहं पुत्रो मम विनष्टः, मृता मे भार्या किं मे जीवि

तेनेत्येवं दीनभावः अनीशा तया शोचति’ इत्युक्तेः, ‘न कस्यचित्समर्थोऽहं दीन इति सम्भावना अनीशा’ इत्यत्र

धिकरणभामतीकल्पतरूक्तेश्च विरुद्धत्वात्, ‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः ’ इत्येतत्पूर्व ‘ज्ञाज्ञौ

द्वावजावीशनीशौ अजाह्येका’ इत्यत्र अनीशवेन प्रतिपन्नप्रकृतेः जीवबन्धकत्वोक्त्या तत्समानार्थकायामस्यां श्रुतौ .

तस्यैवार्थस्य युक्तःत्वेन श्रुत्यक्षरस्वारस्येन च अनुपादेयम् । अतश्च ‘ज्ञाज्ञौ द्वौ’ इत्यत्रोक्ताशत्वमेव जीवस्य ‘अनीशया ८

शोचति मुह्यमानः’ इत्यत्र विवृतं भवति ॥

एतेन ’ द्वासुपर्णा’ (ऋ. १.१६४.२० ) इति श्रुतिविवरणसायणीये ‘समाने वृक्षे ’ इत्यस्यायमर्थः । एक एव शरीरे पूर्ण: परमात्मा निमनः निगूहस्सन् ईश्वरोऽप्पनीशत्वबुद्धया मुह्यमानो मूहस्सन् शोचति । यदातु जुष्टं नित्यतृप्तान्यं

संसारशोकातीतं ईशं परमेश्वरं पश्यति स्वानन्यतया साक्षात्करोति । तदा वीतशोकः देहाद्यतिरिक्तः स्वस्वरूपसाक्षात्कारेण गततापत्रयस्सन्, अस्य महिमानमिति |। निरस्तसमस्तोपाधिकस्य परमेश्वरस्य महिमानं सार्वात्म्य सर्वज्ञत्वादिमहिमानं इति

एति प्राप्नोति नच तद्भावनाऽऽसौ तन्महिमा प्राप्यते अतस्तद्रूपो भवतीत्यर्थ: ’ इति विवरणमभिनिवेशमूलकमेव ।

‘ ज्ञाज्ञौ द्वौ ’ इत्येतत्समानार्थकतया श्वेताश्वतरोपनिषद्वाक्यस्य तत्र जीवत्वस्याज्ञत्वस्य ’ अनीशया शोचति मुह्यमान’ इति विवरणेन पुरुषपदार्थो जीव एवेति निर्धारणात् । अनी अत्र पुरुषशब्दस्य जीवार्थकत्वस्यैव शङ्करभाष्ये उक्तेः ।

C

"

शया

इत्यस्य ‘ अनीशत्वबुद्धये ’ अर्थवर्णनमपि स्वात्प्रेक्षानिबन्धनमेव । ‘ अजाह्येका भोक्तृभोगार्थयुक्ता’ इत्यादिश्रुत्य

नुसारेण अजायाःप्रकृतेरेव अनीशशब्दार्थत्वस्य स्फुट प्रतीः ॥ एतदुत्तरं (श्व) ‘अस्मान्मायीसृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध: ’ इत्यत्र प्रकृतेरेव मोहहेतुत्वप्रतिपादनाच्च । अत्र ‘अन्य’ इत्यत्रोपाध्यनिर्देशन ईशजीवभेदस्ता त्त्विकएवेति प्रतीत्या जीवपरभेदः काल्पनिकइत्युक्तिरयुक्तेति सूचितम् । एवं च सायणीयायुक्तोऽर्थो न घटते ॥

जुष्टं यदा पश्यति’ इत्यत्र मुह्यमानस्यैव दर्शनकर्तृत्वेन मुह्यमानान्यत्वमेव ईशे विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीत्या ’ पश्यति ’ इत्यत्र स्वानन्यतया साक्षात्करोतीत्यर्थस्य स्वोत्प्रेक्षामात्रनिबन्धनत्वात् । ‘अस्य ’ इत्यत्र ईशएव विवक्षितः । ८

[ जिज्ञासा-१-१-१

ऋग्वेदे अस्यवामस्य सूक्ते द्वा सुपर्णा इत्यादिश्रुतित्रयार्थः

७६४

श्रुतप्रकाशिका

प्रसङ्गाच्च । अन्यश्च परमात्मा ईशशब्दवाच्यत्वात् स्वविषयज्ञानेन वीतशोकत्वहेतुत्वाच्च । न केवलमुत्तरमन्त्रैकार्थ्याद्वा सुपर्णेति मन्त्रस्य जीवपरमात्मपरत्वं किंतु तस्मिन्नेव स्वाद्वत्ति अनश्नन्नन्य इति भोक्तृत्वाभोक्तृत्वश्रवणाच्च, तदवसीयते—

जीवस्य च वृक्षशब्दोक्त

।

चक्षुश्श्रोत्रादीनां द्रष्टत्वश्रोतृत्वादिवत् अन्त:करणस्यापि करणत्वादेव भोक्तृत्वं न सम्भवति देहपरिष्वङ्गदाशायामेवानश्नत्त्वमपि नोपपद्यते तर्हि पौङ्गरहस्यब्राहह्मणस्य कोऽर्थः ।

उच्यते सत्त्वं बद्धजीवः ‘द्रव्यासु

व्यवसायेषु सत्त्वमस्त्रीतु जन्तुषु ।’ इति नैघण्टुकपाठात् जन्तुपरत्वावगते: जन्तु: चेतनः ‘प्राणीतु चेतनो जन्मी ८

जन्तुजन्यशरीरिणः । ’ इति पाठात्

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिस्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ गूढार्थसंग्रहः

नतु परमतसिद्धनिरस्तसमस्तविशेषोपाधिकः निर्विशेषरूपः ॥ तद्बोधकशब्दस्य पूर्वमभावात् । महिमन्शब्दस्य देवस्यैष C

महिमातु लोके येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम् ’ इति षष्ठे वक्ष्यमाणार्थस्यैच युक्तत्वेन सार्वात्म्यरूपार्थस्य तदवलम्बनेन तद्रूपो भवतात्यथस्यन्चात्र प्रतीतरसम्भवात् । ‘महिमानं विभूतिम्’ इति (शं) भाप्ये उत्तेश्च । अत्र प्राप्तिरनुभवरूपेति मुक्तस्य विभूत्यनुभव एवात्र विवक्षितः ॥

एवं च कर्ममूलबन्धस्य मोक्षस्य च भागित्वं जीवस्य इति स्वभिन्नेशज्ञानं मुक्ति हेतुरिति च प्रतिपादनेन जीवेश

|

।

भेदस्ताविक इति सिद्ध्यति । जीवब्रह्माभेदबोधकपदस्य कस्यचिदन्यत्राभावेन अभेदज्ञानविवक्षाया असम्भवात् । ऋवसं हितायां ’ द्वासुपर्णा’ इति श्रुत्यनन्तरं ’ यत्रासुपर्णाऽमृतस्य भागमनिमेषं विदथाभिस्स्वरान्त । इनो विश्वस्य भुवनस्य गोपा: समाधीर: पाकमत्राविवेश यस्मिन् वृक्षे मध्यदस्सुपर्णा निविशन्ते मुवतेचाधिविश्व तस्येदाहुःपिप्पलं स्वाद्वग्रे

तन्नोन्नशद्यः पितरं न वेद ’ (म.१.सू.१६४.म.२१, २२) इति श्रुतिद्वयं श्रूयते । एतच्छृतित्रयं C अस्य वामस्य १ इति सूक्तघटकम् | अस्य वामस्य सूक्तंतु जपेच्चान्यत्र वा जले । ब्रह्महत्यादिकं दग्ध्वा विष्णुलोकं च गच्छति ।’ इति ऋग्विधाने शौनकेनास्य सूक्तस्य विनियोग उक्तः वृद्धहारीतेनतु स्मृतौ कृष्णार्चने इति भिदा | सूक्ते ’ कृष्णं नियानं ' 6

(४७) ‘ विष्णोस्तिष्ठन्ति ’ (३६) इति श्रुतिद्वये कृष्णविष्णुशब्दद्वयमत्र मूलम्

।

,

अत्र एतत्सूक्ते ’ एकं सद्विप्रा बहुधा

वदन्ति ’ (४६) इत्यत्र एकः विष्णुरित्येतेन सिध्यति । एतत्सूक्तान्ते ’ यज्ञेन यज्ञमयजन्त’ इत्यादिश्रुतेर्विवरणे ‘यज्ञेन ज्ञानादियज्ञेन, यज्ञं विष्णुमयजन्त । ते नाकं विष्णुलोकं महानुभावाः सचन्ते सङ्गच्छन्ते । यत्र पूर्व साध्यादयः देवाः सन्तिं तत् स्थानम् ’ इति सायणीये उक्तम् । एतेन परमात्मपरत्वमस्य सूक्तस्य निश्रीयते ॥

।

एवं च ’ द्वासुपर्णा’ इत्यादौ विष्ण्वाराधनभूतमुक्तिहेतुज्ञानं प्रतिपिपादयिषितमिति स्फुटम् उपनिषदि ‘द्वा सु पर्णा ’ इत्यनन्तरं ‘समाने वृक्षे ’ इति श्रुताविवात्रापि ‘यत्रासुपर्णा ’ ’ यस्मिन् वृक्षे ’ इति श्रुतिद्वये जीवस्य मोक्षे

बन्धश्च प्रतिपिपादयिषित: । अत्र ‘सुपर्णा’ इति बहुवचनेन पूर्वश्रुत्युक्तसुपर्णपदार्थजीवा एव विवक्षिताः । इत्यत्र परमात्मा यत्तच्छब्दार्थः अमृतस्य भागम्’ इत्यत्र भागशब्देन पुत्राणां लोके दायभागवत् जगत: पितुः परमा 6

यत्र सः

,

।

८

त्मन: पुत्राणां’ जीवानां. मोक्षो भागः इति सूचितम् । विदथा वेदनेन अभिस्वरन्ति, अभिप्रयन्ति’ इति सायणीय ८

उक्तोऽर्थ एव ग्राह्यः ‘ अनिमेषम्’ इत्यनेन ज्ञानस्य व्यानरूपत्वं बाधितम् । सः - परमात्मा विश्वस्य इनः स्वामी भुवनस्य गोपा; जगत: गोपायिता रक्षकः । घिया- रमत इति धीरः सर्वज्ञः | पाकं - ’ पोत;पाकोऽर्भको डिम्भः’ इति कोशात् पाके

जिशासा १-१-१] अनन्तर (ऋगथर्व) श्रुतिद्ववे राजकुमारनयप्रदर्शनेन द्वा– इत्यत्र जीवब्रह्ममेदस्तात्किएव ७६५ .

श्रीभाष्यम्

ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परायें। छायाऽऽतपौ ब्रह्मविदो वदन्ति श्रुतप्रकाशिका

इति प्रयोगात् ‘वन्यान्विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान्’ इत्यर्वाचीन प्रयोगाच्च । क्षेत्रशशब्दश्चात्र परमात्मपरः अर्थान्तरप्र सिद्धाकाशप्राणादिशब्दवदर्थानुपपत्त्या परमात्मपरत्वोपपत्तः । ‘ विष्णोर्नामसहस्रं मे’ इत्युपत्रभ्य ‘क्षेत्रज्ञोऽक्षरएव च’ इति प्रयोगात् । क्षेत्रं जानातीत्यवयवार्थस्य तरिमन्नेव पुष्कलव्वाच्च । मोक्षधर्मे-

ततस्त्रैगुण्यहीनास्ते परमात्मानमञ्जसा । प्रविशन्ति द्विजश्रेष्ठ क्षेत्रज्ञं निर्गुणात्मकम् ॥ सर्वावासं वासुदेवं क्षेत्रज्ञं विद्धि तत्त्वतः ।

विश्वमूर्धा विश्वभुजो विश्वपादाक्षिनासिकः | एकश्चरति क्षेत्रेषु स्वैरचारी यथासुखम् ॥ क्षेत्राणि च शरीराणि बीजानि च शुभाशुभे । तानि वेत्ति स योगात्मा ततः क्षेत्रज्ञ उच्यते ॥ ।

इति प्रयोगात्

योऽस्याऽत्मनः कारयिता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते । यःकरोति च कर्माणि स भूतात्मेति चोच्यते ॥ इति प्रयोगाच्च । येन स्वप्नं पश्यतीत्यत्र येनेतीत्थं भावे तृतीया येन विशिष्टः परमात्मा स्वप्नं पश्यतीत्युच्यते, ततश्च— गूढार्थसङ्ग्रहः

।

पुत्रं, मा माम् अत्र मुक्तिप्राप्तिदेशे आसमन्ताद्विवेश प्राप । अत्र पुत्रस्य पितृप्राप्तिदशायां परमात्मनोऽपि पुत्रप्राप्तिः त्रिवक्षिता । एतेन राजकुमारनयस्सू चितः राज्ञः पुत्रप्राप्तीच्छा पुत्रस्य राजप्राप्तीच्छा च यथा तथा जीवस्य परमात्मप्रा सच्छिा परमात्मनोजीवप्राप्तीच्छा च वर्तत इति उभयोस्सङ्गतिः । समन्वयाधिकरणभाष्येचायमर्थो वक्ष्यते । ‘ तावुभौ तत्र सङ्गच्छेते ’ इति व्याघगृहस्थराजपुत्रस्य राज्ञः पुत्रोऽहमिति गुरुमुखात् ज्ञानाद्यनन्तरमिव जगत्पितृपरमात्मज्ञानानन्तरं तत्पुत्रजीवस्य परमात्मप्राप्तिरत्र प्रतिपादिता

॥

यश्चैतादृशज्ञानशून्यः तस्य बन्धं दर्शयति ’ यस्मिन् वृक्ष ’ इति । य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्ति

कात् ’ इति कंठश्रुतिभाये (शं) ’ मध्वदं कर्मफलभुजं जीवम्’ इतिविवरणेत्रापि मध्वदः कर्मफलभुजः सुपर्णाः जीवा विवक्षिताः । • निविशन्ते प्रविशन्ति सुवते च उद्यन्ते स्वस्वविषयान् लभन्ते’ इति सायणीयानुसारेण आत्मव्यतिरिक्तं विषयान् प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । ‘ तस्येदाहुः पिप्पलं स्वाद्वग्रे’ इत्यत्र तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति’ इति श्रुत्यर्थ एवोक्तः । तस्य पूर्वश्रुत्युक्तपितृप्राप्तयभावे हेतुमाह- ’ तन्नोऽन्नशद्यः पितरं न वेद ‘इति ‘न उत् नशत् इति छेदः । नॅशतिर्गति कर्म

तत्फलं न प्राप्नोति ’ इति सायणीयानुसारेण पितृज्ञानाभावएव तत्प्राप्तयभावे हेतुरित्यर्थः । एतेन राजकुमारन्यायस्य द्रमि डाचार्योक्तस्य ’ औपनिषद परमपुरुष ’ इति सूक्तिविवरणावसरे प्रदर्शितस्य अंत्र सम्याग्ववक्षितत्वस्य स्फुटतया जीव ब्रह्माभेदे तदयोगेन जीवब्रह्मभेद एव ’ द्वासुपर्णा ’ इति मन्त्रे तांत्त्विकः विवक्षित इति सिद्धम् । अथर्वसंहितायां ‘यस्मि न् वृक्षे ’ इति प्रथमं, अनन्तरं ’ यत्रासुपर्णा ’ इति पाठक्रम: ’ अमृतस्य भक्षं तस्य यदाहुः’ इत्येव पाठविशेषः अन्य सर्व सममिति तत्राप्युक्तार्थ एच विवक्षित इति बोध्यम् ॥ ऋतंपिबन्ताविति । ‘गुहां प्रविष्टावात्मानौहि ’ इत्यधिक 6

।

।

रणे श्रुतिद्वयं परैरप्युदाहृतम् सूत्रे ‘गुहांप्रविष्टौ ’ इतिनिर्देशेनास्य विषयवाक्यत्वं स्फुटं प्रतीयते ‘ आत्मानौ ’ इत्युः

ऋा तो ’ इत्यस्य (वे.सू.मु)

८

उतार्थपरिशीलनं ’ अन्तःप्रविष्ट ’ इत्यस्य उ.स. अर्थाीलोननंच [ जिज्ञासा १.१-१ श्रीभाष्यम्

पञ्चायो ये च त्रिण चिकेताः ॥’ ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानागँसर्वात्मा’ श्रुतप्रकाशिका ८

काठिन्यवान्यो बिभर्ति’ इति पृथिवीद्वारा काठिन्यवत् स्वप्नद्रष्टृत्वं जीवात्मद्वारा परमात्मविशेषणं भवतीति नविरोधः

शारीरशब्दश्च ‘तस्यैष एव शारीरआत्मा’ इतिवत् स्वव्यतिरिक्त समस्त चिदचिद्वस्तुशरीरके परमात्मन्युपपद्यते । उपद्रष्टेतिं

निरुपाधिकद्रष्टृत्वं च सर्वज्ञस्य तस्यैवोपपद्यते । अतो ‘द्वासुपर्णा’ इति मन्त्रो जीवपरमात्मपरः । ‘ऋतं पिबन्तौ ’ इति

पानक्रियायां जीवपरयोः प्रयोज्यप्रयोजकभावेनान्वयः | पिचन्ताविति शतृप्रत्ययः कर्मकर्तृमात्रपर: नतु कर्तृविशेषपरः तेन प्रयोज्यप्रयोजकौ द्वावपि कर्तृविशेषाविति तावविशेषेण क्रोडीकृतौ भवतः । अन्यथा अनश्नन्नित्यादिविरोधस्स्यात् ॥ यद्वा ‘ छत्रिणो गच्छन्ती’ तिबद जहलक्षणा । सुकृतस्य ऋतं फलं । यद्वा सुकृतस्य लोक इत्यन्वयः । तदा ऋतं सुकृतं तत्फलमुच्यते लक्षणया । ‘एवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्वन्धो वाति’ इत्यत्र “एवमनृतादात्मानं जुगुफ्सेत्’ इति पुण्यप्रतियोगित्वेनानृतशब्दप्रयोगात् गुहां, हृदयगुहाम् | परमे परार्ध्य इति लोकविशेषणम् जीवपरविशेषणं वा । छान्दसच्चालिङ्गव्यत्ययः । छायाऽऽतपौ अज्ञसर्वज्ञौ ‘ज्ञाज़ौ द्वावजावीशनीशौ’ इत्यनेनैकार्थ्यात् । ब्रह्मविद अध्या

।

८

त्मविदः पञ्चाग्नयस्त्रिणांचिकेताश्च कर्मविशेषनिष्ठाः ते वदन्ति । यथा

येच वेदविदो विप्राः ये चाध्यात्मविदो जनाः । ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्म सनातनम् ॥ इति ‘ऋतं पिबन्तौ ’ इत्येतद्वैशायाह - अन्तःप्रविष्टइति । इत्याचा श्रुतिरित्यन्वयः । न केवलं श्रुतिस्वारस्यात्गूढार्थसङ्ग्रहः

त्या एतस्यां श्रुतौ जीवपरमत्मानावेवविवक्षिाताविति सूत्रकृता स्पष्टीकृतम् । ‘तत्रापि परमाकाशे परार्ध्वे -पराध सङ्ख्या

या उत्तरावधिः तदर्हतीति पराव्यम्’ उत्कृष्ट इत्यर्थः तादृशे हार्दाकाशे वर्तमानौ छायाऽऽतपशब्दाभ्यां ज्ञाज्ञौ लक्ष्यते ' ज्ञात (शां) उपनिषद्भाष्यविवरणम् । अयमर्थस्सूत्रकृतो विवक्षित इति श्रुत्यन्तरैककण्ठ्यादपि प्रतीयते । ‘परमे परायें

सर्वोत्कृष्टाद्वितीय पूर्णानन्दरूपे अभिन्नतया प्रविष्टौ’ (वे.सू.मु) इति ब्रह्मानन्दविवरणंतु अभिनिवेश मूलकमेव । अभेदबोधक पदस्य कस्याग्यभावात् । ‘ज्ञाज्ञौद्वावजौ’ इति श्रुत्यन्तरोक्तार्थस्यात्र विवक्षितत्वेन अभेदप्रतीतेस्तद्विरुद्ध वाच्च ॥ ।

’ तत्त्वमसि’ इत्यादिसमानाधिकरणश्रुतिविरोधेन नेदं श्रुतिद्वयं जीवब्रह्मणोस्ताविक भ्दपरम

किंतु व्यावहा

रिकभेदपरमिति शङ्कायां श्रुत्यन्तरमुपादत्ते - अन्तःप्रविष्ट इत्यादि । शङ्कराचार्यैः उपदेशसाहस्त्रयां गद्यग्रन्थे ‘ सर्वाणि

रूपाणि विचित्यधीरः नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्ते’ इति । अस्मिन्नर्थे श्रुतयस्सहस्रशः । ` तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्रावि ८

शत् अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानाम् स एप इह प्रविष्ट: ’ (वृ) ‘एषत आत्मा ‘स एतमेव सीमानं विदार्यै ·

"

C

,

C

तयां द्वारा प्रापद्यत’ (ऐत) ‘एष सर्वेषु भूतेषु मूढोऽत्मा ’ ’ सेयं देवतैक्षत ’ ’ हन्ताहमिमस्तिस्रो देवताः’ इति एकत्र (२३.वाक्ये) ‘न परस्मादात्मनो विलक्षणस्त्वमिति प्रत्यक्षादिविरोधाभावांत् युक्तं परएवात्मेति प्रतिपत्तुम् । " तदात्मा नमेवावेदहंब्रह्मास्मीति । ‘ एकधैवानुद्रष्टव्यम्’ ‘ अहमेवाघस्तादात्मैवाधस्तात् ’ ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ‘एको देवस्सर्वभूतेषु गूढस्सर्वव्यापी ’ ’ समआत्मेति विद्यात् ’ ’ अहं मनुरभवं सूर्यश्च ' ८

८

अन्तः प्रविष्टश्शास्ताजनानाम्

तदेव सोम्य ’ ‘ तत्सत्यं स आत्मा’ इत्यादिश्रुतिभ्यः ’ इत्यन्यत्र च (३७.वाक्ये) उक्तम् ॥

उपदेशसाहस्रयुक्तश्रुतिभिः जीवब्रह्मभेदसाधनम्

७६७

श्रीभाष्यम्

।

इत्याद्या । अस्मिन्नपि शास्त्रे ‘ससर्वभूतप्रकृतिं विकारान् गुणादिदोषांश्च मुने व्यतीतः अती

तसर्वावरणोऽखिलात्मा तेनास्तृतं यद्भवनान्तराळे । समस्तकल्याणगुणात्मकोऽसौ ’ ‘परः पराणां सकला न यत्र क्लेशादयः सन्ति परावरेशे ।’ अविद्या कर्मसंज्ञान्या तृतीयाश

क्तिरिष्यते । यया क्षेत्रज्ञशकिस्सा वेष्टिता नृप सर्वगा ॥’ इति भेदव्यपदेशात् । ‘उभये ऽपि हि भेदेनैनमधीयते’

श्रुतप्रकाशिका

अस्मिन्नपि प्रबन्धे दृश्यत इत्याह-अस्मिन्नपीति । ससर्वभूतेत्यादिना हेयप्रत्यनीकत्व कल्याणगुाकरत्वे कथिते जीवस्य हेयास्पदत्वमविद्येत्यादिनोक्तम् । सर्वगेति भेदव्यपदेशादिति पूर्वेण सम्बन्धः नतु सूत्रोपादानम् उपर्यस्य ‘सूत्रस्य विषयवा गूढार्थसंग्रहः

इत्याद्याइति । आद्यपदेन उदाहृतश्रुतयो विवक्षिताः । तत्र ’ सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीर: ’ इति श्रुति ‘ अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः’ इति सूत्रे परैरप्युदाहृता। तत्र ‘अभि’ इत्यस्य स्वाभिमुखमित्यर्थः । तेन स्वपर्यन्तःवं नाम रूपस्य स्वपर्यन्तत्वमन्तर्यामित्वेन ॥ तद्धि प्रवेशबोधकश्श्रुतिभिर्निर्णीयते

।

रूपयोस्सिद्धम्

स्वपर्यन्तःवं तच्छब्दबोध्य

त्वेन । ‘ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ इति श्रुतिः ‘परिणामात्’ इति सूत्रे परैरप्युदाहृता । तत्र ‘सच्चत्यच्चाभवत् विज्ञा नचाविज्ञानं च

इति वक्ष्यमाणाभेदनिबन्धनत्वं प्रवेशस्य स्पष्टम् । ’ स एष इह प्रविष्ट : ’ इति प्रवेशोत्तयनन्तरं

‘ तदात्मानमेवावेदहंब्रह्मास्मि’ इति श्रुतिसचेन तत्रात्मन्शब्दस्य वैयर्थ्यानुपपत्त्या ’ अन्तःप्रविष्टदशास्ता’ इति श्रुत्य नुसारेणचात्मन्शब्दः अन्तःप्रविश्य नियन्तृपरः ‘एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति द्वाविंशतिवारमभ्यस्ता श्रुतिः इय मपि आत्मन्शब्दस्य अन्तर्यामिपरत्वमभिप्रैति । सम आत्मेति विद्यात् ’ (कौ) इति श्रुतिः ‘ न वक्तुरात्मोपदेशात् ' इत्यत्र इन्द्रप्राणाधिकरणे विषयवाक्यत्वेन परेषामपिसम्मता । तथा श्रुत्या ‘मामेव विजानीहि ’ इत्युपक्रमोक्तसामानाधिक २०यमन्तर्यामित्वनिबन्धनभेव विवक्षितम् । सर्वत्र प्रसिद्धयाधिकरणे — शब्दविशेषात्’ इति सूत्रे ‘ एष म आमाऽत र्हृदये ’ इति त्रिवारमभ्यस्ता सगुणविद्यात्वेन परसम्मतशाण्डिल्यविद्याघटकजीवब्रह्मभेदबोधिका इति परेषामपि सम्मतम् । C

८

एवं च

८

एत्र त आत्मा’ इति श्रुतिरपि द्वाविंशतिवारमभ्यस्ता जीवान्तर्यामिपरैव । अयमर्थः

औपनिषदपरमपुरुप

इति भाष्यश्रीसूक्तिविवरणावसेर सम्यगुपपादितः । ‘ हन्ताहमिमास्तिस्रो देवताः’ इत्यादौ हन्त इत्यनेन सृष्ट्यनुप्रवे शयोः स्वपरप्रयोजनद्वयाभिधानेन स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणस्यैव विवक्षा प्रागेव प्रदर्शिता। अतश्च ‘ ऐतदात्म्यमिदंसर्वम् ' इत्यस्यापि नवकृत्व: अभ्यासेन सर्वशब्दार्थासङ्कोचेन अचिज्जीवयोरुभयोरपि तत्र विवक्षितत्वेन अन्तर्यामित्वनिबन्धन मेव ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्र सामानाधिकरण्यमिति ‘तत्त्वमसि’ इति श्रुतिरुपपद्यत इति ’ द्वासुपर्णा ’ विति श्रुतिद्वयं न 6

जीवपरयोः व्यावहारिक भेदपरमिति भावः ॥

‘ एको देवस्सर्वभूतेषु गूढः’ इत्यत्र निर्गुणत्वं पराशरेणैव हेयगुणराहित्यपरत्वेन व्यवस्थापितम् । आबिद्यका गुणाः

न परब्रह्मणः निरवद्यश्रुतिविरोधात् । कर्मरूपाविद्यायाः जीव एव दोषसम्पादकत्वात् इति पराशरोक्तावेव स्पष्टमित्यभिप्रेत्य

तान्येव वचनान्युदाहरति — ससर्वभूतप्रकृतिमित्यादिना । सूत्रेष्वपि परसम्मतजीवब्रह्माभेदः न कुत्राप्यभिहितः । किंतु जीवब्रहाभेद एवेति सूत्राण्युपाद ते-उभयेऽपिहि भेदेनैनमधीयत इत्यादि । अत्र सूत्रे ‘य आत्मनि तिष्ठन्’ ‘यो

[ जिज्ञासा १-१-१

‘प्राज्ञेनात्मना–’ इति श्रुत्यर्थः

७६८

श्रीभाष्यम्

‘भेदव्यपदेशाच्चान्यः ’ ’ अधिकं तु भेइनिर्देशात्’ इत्यादिस्त्रेषु च ‘य आत्मनि तिष्ठन्ना प्राज्ञेनात्मना

त्मनोऽन्तरोयमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरोयमयति

2

b

श्रुतप्रकाशिका

क्यानुपादानात् । उदाहृतपुराणवचनानां हेतुत्वकथनसापेक्षत्वाच्च, श्रुतिवाक्यस्य हेतु वंहि चशव्देनोत्तम् उभयेऽपी अधिकंतु ’’ इत्यादिसूत्रस्य विषयवाक्यं प्राज्ञेनेति सूत्रेप्वाभिः त्याद्युपात्तसूत्रद्वयस्य विषयवाक्यम् | यआत्मनीति ।

(

श्रुतिभिरेवमर्थानेर्णयादित्यर्थः एवमुपनिषत्पुराणवचन सूत्रैजीवपरयोर्विरुद्धधर्मस्वमुपपादितम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

विज्ञाने तिष्ठन् ’ इति वाक्यद्वयमुदाहृत्य जीवब्रह्मभेदस्सूत्रार्थतया परैरपि (शं. भा) वर्णितः । एतेन ’ स त आत्माऽन्त र्याम्यमृतः

एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति तद्वाक्यान्तवाक्यद्वयेऽपि द्वाविंशतिवारमभ्यस्ते जीवब्रह्मभेद एव विव

क्षित इति निश्चीयते । अनन्तरं तत्सूत्र भाष्ये (शं) ‘एकस्मिन्शरीरे द्वावात्मानौ न घंटेते नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ इति श्रुति विरोधात् ’ इत्युक्ति: ‘ भिन्नमेनमधीयत’ इत्यनुत्तवा ’ भेदेनैनमधीयत’ इत्युक्त्या भेदस्योपलक्षणत्वं बोध्यत इत्युक्तिश्च प्रागेव (२४६. पुढे) पर्यालोचिता ॥

अत्र ‘द्वासुपणी सयुजा’ इति श्रुतिद्वयमुदाहृत्य एकमिछरीरे द्वयोरा मनोः स्थितिः ‘गुहां प्रविष्ठावात्मानौहि तद्दर्शनात्’ इति सूत्रे सूत्रऋद्विवक्षितेति साधयित्वा ‘उभयेऽपिहि’ इत्यादिसूत्रोपादानेन एकस्मिंश्छरोर द्वयोरात्मनोः स्थितिः दृढीकृता भवति । एतदर्थमेवेतःसूत्रस्य प्रथमत उपन्यास: । भेदव्यपदेशाच्चान्य इति । अत्र ‘य आदित्ये तिष्ठन् ’ इति (वॄ) श्रुतिमुदाहृत्य जीवब्रह्मभेद: परैरपि साधितः । एवमेव न्यायरक्षामणौ सूत्रार्थवर्णनेन ‘ भेदव्यपदे शाच्च ? इति सूत्रे शङ्कराचार्यैः शब्दस्वरससिद्धार्थस्योक्तावपि वृत्तिकारमते सूत्राणां स्वारस्यं वर्तत इति प्रतीतिमिया ‘भेद विरोधी अपदेशः भेदव्यपदेशः’ इत्यादिन्यायरक्षामणिविवरणं न सूत्रकृदभिमतं किंत्वभिनिवेशमूलकमेव ॥

अधिकंतु भेदनिर्देशादिति । अत्रापि जीवब्रह्मभेदः परेषामपि सम्मतः । इत्यादिसूत्रेष्विति अत्रादिपदेन ‘सुषु.

प्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन’ इति सूत्रपरिग्रहः । सूत्रेषु जीवब्रह्मभेदसाधकत्वेन परैरुपन्यस्तश्रुतिभिरेव जीवब्रहह्मणोर्मेंदा सद्भयतीति ।

ताः श्रुतीरुदाहरतिय आत्मनि तिष्ठन्नित्यादि ’ सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेने ’ ति सूत्रे परैरपि जीवब्रह्मभेदसाधकत्वेनोपन्यस्त श्रुतिद्वयमुदाहरति-प्राज्ञेनात्मनेत्यादि । ’ प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढः ’ इति श्रुति: ‘अधिकंतु भेदनिर्देशात् ’ इति सूत्रेऽपि परैरुदाहृता । अत्र ‘ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः’ इति श्रुति: ’ सलिल एको द्रष्टा अद्वैतो भवति ’ इत्यत: पूवम् ‘प्राशे. नात्मनाऽन्वारूढः ,

इत्यतः परं च श्रूयते । श्रुतिद्वयोपादानेन ‘सलिल एको द्रष्टा अद्वैतो भवति’ इति श्रुतिरपि न

जीवब्रह्मभेदं विघटयति, किंतु तदविरुद्धार्थकैवेति बोधितम् ॥

’ सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन ’ इति सूत्रे जीवपरयोर्भेदस्य सूत्रकृता व्यवस्थापनेन परैरपि तथा अर्थवर्णनेन उपनिष

द्भ्राप्ये ‘प्रालेन परमार्थेन स्वाभाविकेन स्वनात्मना परेण ज्योतिषा संपरिष्वक्तः एकीभूतः’ इति प्राक् (४८१.५) उप

न्यस्तः परोक्तश्रुत्यर्थः न श्रुतितात्पर्यविषय इति सूत्रकृतैव निर्धारितं भवति । तत्प्रकारश्च तत्रैव (४८१. पु) द्रष्टव्यः ।

अत्र ‘ द्वासुपर्णा’ इति श्रुतिद्वयमुपन्यस्य सूत्रोपादानानन्तरं एतच्छृतिद्वयोदाहरणेन द्वयोरात्मनोः दारीरे स्थिते: समये

७६९

गूढार्थसंग्रहः जनत्वमपि सूचितम् ।

‘औपनिषदपरमपुरुष’ इति भाष्यसूक्तिविवरणावसरे सृष्टेर्दयासूलकत्वं प्रलयानन्तरसृष्टे:

सुषुप्तथनन्तरप्रत्रोधसादृश्यं सुषुप्तौ जीवस्य ज्ञानसङ्कोचेन परमात्मनि संबन्धवत् प्रलयेऽपि तथा संबन्धश्चेत्यादिकं सभ्यगुप 6

पादितम् । एप म आत्माऽन्तर्हृदये '

इति त्रिवारमभ्यस्तशाण्डिल्यविद्यावाक्येऽपि जीवज्ञानसम्पादनार्थमेव दयया

हृदये स्थिति: इत्याद्यर्थाः सम्यनिरूपिताः । अत्रापि संपरिष्वक्तशब्देन पुरीत द्देशावच्छेदेन परमात्मना नीरन्ध्रसंश्लेषः

जीवस्याभिहितः ।

‘तीर्णोहि शोकान् हृदयस्य भवति ’ इति हृदयसम्बन्धोहि दयासूचकः सुषुतेः विश्रान्तिकालरूपत्वेन

इन्द्रियब्यापारोपरतेरावश्यकत्वेन बाह्यान्तरज्ञान विरहस्योक्तावपि उत्तरप्रबोधकालिकज्ञान विकासस्य सृष्टिकालिक प्रवेशद्वारक

दयामूलकज्ञानविकासतुल्यतायाः एतत्प्रघट्टके सिद्धतया दयामूलकत्वं सिद्धम् । अयमर्थः ‘परात्तु तच्छ्रुतेः’ इत्यादौ सूत्र

कृतोऽपि विवक्षितः एवमुत्क्रान्तिः ‘हार्दानुगृहीतः शताधिकया’ इतिसूत्रे दयामूलकेति तेनैव स्पष्टमुक्तम्। अयमर्थः ‘ दहरकुहरे देवस्तिष्ठन्निषद्वरदीर्घिका निपतितनिजापत्यादित्साऽवतीर्णपितुक्रमात् । धर्मनि मिहन स्तस्मिन् काले स एव शताधिकां अकृतकपुरप्रस्थानार्थं प्रवेशयति प्रभुः । इति आचार्यपादैः सम्यक्प्रदर्शितः (र.त्र*सा) ॥

एतेन राजकुमारन्याय: एतछूतौ द्रमिडाचार्यसम्मतस्सूचितो भवति । एवं पूर्वोत्तरश्श्रुतिद्वयोपादानेन ‘सलिल

एकोद्रष्टाऽद्वैतो भवति’ (बृ. ६.३.३२) इति मध्यस्थश्रुतेः परसम्मतार्थः पूर्वोत्तरश्रुतिविरुद्ध इति सूचितम् । अत्र पर भाष्यं (शं)

6

यत्र पुनः सा अविद्या सुषुप्ते वस्त्वन्तरप्रत्युपस्थापिका शान्ता तेन अविद्यात्वाविभक्तस्य वस्तुनोऽभावात् '

।

इत्युपक्रभ्य सलिलवत् स्वच्छीभूतः सलिल इव सलिल: एको द्वितीयस्याभावात् अविद्ययाहि द्वितीयः प्रविभज्यते सा च शान्ताऽत्र अत एकः द्रष्टा दृष्टेरविपरिलतत्वात् आत्मज्योतिस्स्वभावायाः अद्वैतः द्रष्टव्यस्य द्वितीयस्याभावात्’ इत्यादिकम्

‘ नकापत्थादिवत्तत्त्वं स्वतोऽनेकस्वभावकम् । उक्त्वा सलिलवत्तस्मात् एक इत्यब्रवीच्छ्रुतिः ॥ सजातीयनिषेधो

वा ह्येकशब्देन भण्यते। सलिलोक्त्या विजातीय सम्बन्धोहि निवारितः । अद्वितीयार्थतैवातो द्वितीयार्थनिषेधतः । स

देवेत्यादिना चास्य तथा सत्यविरुद्धता ॥ द्विघेतं द्वीतमित्याहुः तद्भावो द्वैतमुच्यते । तन्निषेधेनचाद्वैतं प्रत्यग्वस्त्वभिधी

यते ।’ इत्यादिवार्तिकं च । अत्र ’ यद्वै तन्नपश्यति’ इत्यादिपूर्ववाक्यसन्दर्भे ‘नतु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्वि भक्तं यत्पश्येत्’ इत्यत्र द्वितीयसामान्याभावो न विवक्षितः, तदित्यस्य वैयर्थ्यात् किंतु तत् बाह्येन्द्रियसम्बद्धं द्वितीयं

नास्तीत्युक्तौ बाह्येन्द्रियसम्बन्धविशिष्टद्वितीयाभावः द्वितीयनिष्ठबाह्येन्द्रिय सम्बन्धाभावनिबन्धन एवात्र विवक्षित इति पूर्व मेव निरूपितम् ।

6

प्राज्ञेनात्मना-नान्तरम्’ इत्यत्र पूर्व सुषुतौ इन्द्रियाणां विषयसम्बन्धविनिवर्तनस्याभिधानेन संप

रिष्वक्त इत्यत्र पुरीतद्देशावच्छेदेन जीवस्य संबन्धाभिधानेन च बाह्यान्तरवस्तुशानाभावस्य प्रतिपादनात् पदार्थनाश स्यात्र प्रसक्तेरेवाभावात् । अविद्यापरिणामसामान्यनाशे उच्छवासनिश्वासरूपप्राणवायुसंचारदर्शन विरोधाच्च । अतः द्वितीय

सामान्याभाव: ‘ सलिल एको द्रष्टा’ इत्यत्र न विवक्षितः । अत्र आत्मैक्यमपि अविद्यया प्रतीयत इति पूर्वमेव ‘अवि द्यया मन्यते अथ यत्र देव इव राजेव अहमेवेदं सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोक : ’ इत्यत्र स्पष्टमुक्तमिति अत्र ऐक्यं विवक्षितमित्युक्तिरपि न घटते ॥

यत्र हि द्वैतमिव भवति’ इत्यत्र द्वैतशब्दस्य भिन्नमित्यर्थ: ’ (शं. उ. भा) द्वैतभिन्नशब्दयोः पर्यायत्वाभावेन न घटते । ‘द्विघेतम्’ इत्याद्युक्तदिशा प्रकारद्वयसत्ता यत्र न विद्यते तद्द्वैतमित्यर्थप्रतीतावपि एकप्रकारविशिष्टवस्तुन एव अद्वैतशब्देनात्र बोधनं स्यात् नतु निर्विशेषप्रत्यग्वस्तुनः ‘ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पश्येत्’ इत्यत्र विभक्तशब्द प्रयोगेण 6

97

१-१-१

जिज्ञासा

[

’ प्राज्ञेन ’ इति सुषुतिवाक्यादौ परमात्मदयासिद्धिः

७७.

श्रीभाष्यम्

संपरिष्वक्तः ’ (बृ.६.३.२१) ‘प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढः ’ (बृ.६,३.३५) इत्यादिसिरुभयोरन्योन्य प्रत्यनीकाकारेण स्वरूपनिर्णयात् । नापि साधनानुष्ठानेन निर्मुक्ताविद्यस्य परेण स्वरूपैक्य ,

सम्भवः अविद्याश्रयत्वयोग्यस्य तदनर्हत्वासम्भवात् । यथोक्तम् श्रुतप्रकाशिका

अथ ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यादिवाक्यानि हृदि निधायास्यान्यथासिद्धिं शङ्कते । नापीति । तदूषयति

अविद्याश्रयत्वेति । अविद्याश्रयत्वयोग्यत्वं अविद्याबशब्दस्समस्तहेयप्रदर्शनार्थ: । आश्रयत्वशब्दस्सम्बन्धपर: हेयसम्ब न्धात्यन्ताभावानधिकरणत्वं तद्योग्यत्वम् | हेयसम्बन्धात्यन्ताभावाधिकरणत्वम् ‘अनश्नन्नन्य’ इति श्रुत्या परमात्मनस्त दनर्हत्वं सिद्धम् । देशकालसन्निकर्षेसत्यपि तदस्पर्शेहि स्वभावसन्निकर्षाभावात् स्वभावसन्निकर्षाभाव एव ह्ययोग्यत्वम् यथा नभसः क्लेदनदहनाद्यनर्हत्वम् अतो हेयार्हतदनर्हयोय़ापगमेऽपि न स्वरूपैक्यं सम्भवति निग्राह्यस्य पश्चादनु गृहीतस्याहं निग्राह्यःबापगमेऽपि निग्रहानुग्रहकर्त्रा पुरुषेण नैकत्वसम्भव इत्यर्थ: । कारागृहविनिर्मुक्तस्य नियन्त्रा नरप तिना स्वरूपैक्यं न सम्भवतीत्यर्थः । अस्मिन्नर्थे पुराणवचनमाह – यथोक्तमिति | योगशब्द ऐक्यपर: अन्यथा अन्य द्रव्यंहि तहृव्यतां नैतीति प्रतिक्षेपानुपहतेः ॥ ननु मिथ्यैतदित्युत्तरत्रान्वयः परमात्मात्मनोर्योगः परमार्थः अन्यहृव्यं तद्दृव्यतां नैतीत्येतन्मथ्येत्यर्थ इतिचॆत्—

नैवम् अन्यस्यान्यद्रव्यतानापत्तेस्सत्यत्वात् । इतरथा जडाजडयोस्तादात्म्यप्रसङ्गः ‘ऋग्यजुस्सामनिष्पाद्यं यज्ञकर्म

मतं (त(न)व ’ इतिवत् इष्यत इत्यनेन पूर्वार्धोक्तार्थस्य परमतत्वद्योतनात् अन्यथा इष्यत इति पदवैयर्थ्यात् । किंच

परमार्थस्तु भूपाल सङ्क्षेपाछ्रयताम् इति वक्ष्यमाणपक्षव्यतिरिक्तपक्षाणां निराकरणपरत्वाच्च प्रकरणस्य एतछलोकपूर्वार्धो

क्तैक्यसमर्थनपरत्वमुत्तरार्धस्य नोपपद्यते ‘धर्माय त्यजते’ इत्यादिग्रन्थैस्तत्तदर्थानां परमार्थत्वंहि निरस्यते स्वतःप्रकृतार्थे स्वरसस्यैत च्छन्दस्य प्रकृतार्थेसत्यपि वक्ष्यमाणपरत्वाश्रयणमध्ययुक्तम् ॥

किं च अन्यहृव्यं तद्दृव्यतां नैतीति यत् एतन्मिथ्येतिहि तदानीमर्थः, तथासति यतश्शब्दस्वारस्यभङ्गः यतश्श ब्दस्यहि हेतुपरत्वं स्वरससिद्धम्, नतु यच्छन्दवत् प्रकृतार्थशरीरमात्रपरामर्शित्वम् । अन्यहृव्यं तद्दृव्यतां नैतीत्येतन्मि थ्येति यतः तत ऐक्यं परमार्थ इत्यन्वये इति शब्दद्वयाध्याहारप्रसङ्गः | सचानध्याहारेण निर्वाहेसति नोपपद्यते यद्यु च्येत पूर्व पृथग्भूतयोःपरमात्मनोरैक्यं परमार्थइतीप्यत इतिचेन्मिध्यैतत् अन्यहृव्यंहि तद्दृव्यतां नैतीति यतः तस्मात्पूर्व गूढार्थसंग्रहः ’ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त: '

इत्यत्र

6

सम्’ इत्युपसर्गनिर्देशन ‘सलिल एको द्रष्टा 6

,

इत्यत्र द्रष्टेति धर्मवत्वाभिधानेन

नीरन्ध्रसंश्लेषदशायां प्रकारद्वयसत्तायाः स्फुटं सर्वेषामप्रतीत्या च ’ सलिल एकोद्रष्टाऽद्वैतो भवति’ इत्यत्र जीवस्य परमा त्माविभाग एवं विवक्षितः ॥

एतेन सुषुप्तौ पुरीतद्देशावच्छेदेन परमात्मनि शयनोक्त्यैकरस्य च सङ्गच्छते । इन्द्रियाणां व्यापारविनिवर्तनेन विश्रमकाले जीवस्य दुःखाभावस्य पूर्व प्रतिपादनेन अत्र ज्ञानाभावोत्क्त्या दुःखाभावस्य सिद्धया च सर्वेषामविशेषेण सुषुप्तौ

पुरीतद्देशावच्छेदेन परमात्मनि सम्बन्ध एव तत्र मूलमिति इदमप्यविषमफलं सर्वेषां जीवानां पुत्राणां पितुः परमात्मनः अनुग्रहमूलमिति ज्ञापनेन राजकुमारनयोऽप्येतेन दृढीकृतो भवति ॥

७७१

श्रीभाष्यम

’ परमात्मात्पनोयोगः परमार्थइतीप्यते । मिथ्यैतदन्यद्दव्यं हि नैति तद्दव्यतां यतः ॥ ’ (वि. पु.२.१४.२७) इति । मुक्तस्यतु तद्धर्मताऽपत्तिरेवेति भगवद्गीतासूक्तम् । श्रुतप्रकाशिका

मपि परमात्मनोर्गेदो नास्तीति । नैवम् पूर्व भ्रान्त्या पृथग्भूतयोरित्यस्याश्रुतत्वेन अध्याहारप्रसङ्गात् सचानध्याहारेण निर्चाहे सम्भवति नोपपद्यते । किं च तस्मात्पूर्वमपि भेदो नास्तीति अश्रुतवाक्यान्तराध्याहारेण वाक्यस्य पूरणीयत्वं स्यात् तच्च तनिरपेक्षनिर्वाहे सम्भवति नोपपद्यते तस्मात्प्रागपि भेदो नास्तीति वाक्यं नाध्याहर्तव्यम् । पूर्व भिन्नयोः परमात्मनोः

पश्चादभेद इति पञ्चनिराकरणमात्र परत्वाद्ब्रन्थस्येतिचेत् -किं तेन प्रयोजनं ? पूर्वमप्यैक्यसिद्धिरिति चेत् न पूर्व पृथग्भूतयोः ।

पश्चादैक्यायोगेऽभिहितेसति पश्चादपि भेदसिद्धेः

अतरस्वरससिद्ध एवार्थ: स्वीकार्यः ॥

अथ ’ इत्यादि वाक्यनिर्वाहं बहुश्रुत्यन्तराविरोधेन वक्ष्यन्मुक्तस्य साम्यापत्तिमाह मुक्तस्येति । तत्रैक्यश्रुतेः प्रतिकूत्यर्था साम्यश्रुतिर्दर्शयिष्यत इति मत्या व्याख्येयतया प्रकृतस्योपबृंहणवचनस्य सजातीयं (

गूढार्थसंग्रह:

‘ प्राज्ञेनात्मना-न बाह्यं किंचन वेद ’ इति वेदनसानान्यत्रिरहोत्या ज्ञानपरिणामविशेषरूपदु:खाभाव: ‘ तीर्णोहि

तदा सर्वान् शोकान्’ इत्यत्रोक्तः अर्थसिद्धः । सुषुप्तौ प्रासादखट्वा पर्यङ्कनयेन नाडी पुरीतत्परमात्मसम्बन्धस्य जीवे प्रतिपादनेन देशविशेषावच्छेदेन परमात्मसम्बन्धेन दुःखाद्यभावः सर्वेषां जीवानां पितृस्थानीयपरमात्मप्रसांदमूलकः सुषुप्तौ परमात्मज्ञानाभावस्य

’ सति सम्पद्य न विदुः’ इत्यादावुक्त्या उक्तदुःखाभावस्य उत्तरावधिरहितस्य न लाभ: । परमात्म

ज्ञानपूर्वक मुक्त्युपायानुष्ठानपूर्तिसमन्तरं दुःखाद्यभावस्य सार्वदिकस्य निरतिशयसुखस्य च लाभः भवति । एतत्पूर्वका

लिकपरमात्मविश्वाससंपादिकाऽवस्था सुषुप्तौ प्रदर्शिता भवति । अतः परमात्मानुग्रह एवानेन प्रदर्शितः । उत्तरावस्था च ● प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढ उत्सर्जन् याति’ इति श्रुतौ प्रनान्ता । अत्र परमात्मानुग्रहो मूलमिति’ – हार्दानुगृहीतश्शता धिकया’ इति सूत्रकृतैव वक्ष्यते ॥

अत्र भाष्ये ‘अधिकंतु भेदनिर्देशात्’ इति सूत्रमुदाहृत्य तत्सूत्रोदाहृतश्रुतीनामुदाहरणेन जीवब्रह्मभेदस्यौपाधि कत्वशङ्काऽपि परिहृता भवति । अधिकंतु मेदनिर्देशात्’ इत्यतःपूर्व सूत्रे जीवब्रह्मभेदस्य प्रतिपादनपूर्वकं ‘ अवस्थि '

तेरिति काशकृत्स्नः’ इत्यत्र समानाधिकरणनिर्देशस्योपपादनेऽपि ‘तदनन्यत्वम्’–इत्यत्र प्रकृत्यधिकरणे दृष्टान्तानुसारि परिणामवादस्य ब्रह्मणि प्रकान्तस्य सम्यग्व्यवस्थापनानन्तरं दृष्टान्तानुगुणपरिणाम एव जीवभावेन ब्रह्मण: अङ्गीकरणीय इति तयोरनुपाधिकभेदो न सिध्यतीत्याक्षेपः ’ अधिकंतु भेदनिर्देशात् ’ इत्यत्र परिहियते । सूत्रे अधिकशब्दोपादानेन (श्वे) स कारणं करणाधिपाधिपः ’ ’ न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ’ ‘ प्रधानक्षेत्रशपतिर्गुणेश: ’ ‘संसारमोक्षस्थितिबन्ध ८

इति निर्गुणश्रुतेः पूर्वापरश्रुतीनामभिप्रेतत्वेन निर्विशेषस्यैवाप्रामाणिकतया तत्रैव ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चतना नामेको बहूनां यो विदधाति कामान् ’ ‘तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतम् ’ ’ संसारमोक्षस्थितिबन्ध इत्यत्र परमात्मनो मोक्षहेतुत्वस्य ’ पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति’ इति प्रथमे मुक्तेर्भग वदनुग्रहमूलकत्वस्य च प्रतिपादनेन एतादृशं परब्रह्मणोऽधिकत्वं जीवब्रहा भेदस्यौपाधिकत्वे न घटते किंतु स्वाभाविकत्व

हेतु:

हेतु:

,

एवेति सिद्धान्तः ’ अधिकंतु भेदनिर्देशात् ’ इत्यत्र सूत्रकृता स्थापित इति बोधितम् ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

’ अधिकंतु ’ इत्यत्र तद्विषयवाक्यश्रुतिषु गीतायां च जीवब्रहाभेदसाधनम्

७७२

श्रीभाष्यम् ‘इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपिनोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ ’ (गी

१४.२) इति । इहाणि ‘आत्मभावं नयत्येनं तद्ब्रह्म ध्यायिनं मुने । विकार्यमात्मनश्शक्त्या श्रुतप्रकाशिका

अत्रापि मुक्तस्य भेदप्रतिपत्तिरस्तीत्याह–इहापीति ।

मुक्तपरत्ववैशद्यायोपादानं सर्गेपीति

।

।

पराभिमतार्थप्रतिकूलार्थं स्मृतिवचनं दर्शयति । इदमिति

न केवलं शास्त्रान्तरे

इह योगप्रकरणे सङ्क्षेपकथनारम्भ इत्यर्थ: ‘सङ्क्षेपविस्तराभ्यां

तु किमन्यत्क्रियतां तव ’ इति युक्तम् । आत्मनः शक्त्या विकार्य अवस्थान्तरं नेयं, ध्यायिनमेनं तद्ब्रहा अत्मभावं नयति

गूढार्थसंग्रहः तदनन्तरं ‘ अश्मादिवञ्च तदनुपपत्ति: ’ इति सूत्रे अश्मशब्दोपादानेन ’ प्रजापतिर्वा एकोऽग्रेऽतिष्ठत्-बह्वीःप्रजा

असृजत ता अश्मेवाप्रबुद्धाः अप्राणा: स्थाणुरिव तिष्ठमाना अपश्यत् स नारमत सोऽमन्यत एतासां प्रतिबोधनायाभ्यन्तर विविशानि’ इति मैत्रायणीय (१.१) श्रुतेर्विवक्षितत्वेन तत्र अनुप्रवेशस्य दयामूलकत्वस्याभिप्रेतत्वेन ‘आमस्थं प्रभुं 3

कारयितारं नापश्यत् गुणौघैरूह्यमानः- अहंसो ममेदमित्येवं मन्यमानः निचम्नात्यात्मनात्मानम् ’ (मै. ३.प्र) इत्यत्र सवि शेषनिर्विशेषजीवब्रह्माद्वैतज्ञानस्य परिणामविवर्ताद्वैतिनोस्सम्मतस्य बन्धकत्वोक्त्या एतदर्थस्य तत्सूत्रेऽभिप्रेतत्वेन जीवब्रह्मा

भेदः उभयोस्सम्मतः न घटत इति सिद्धान्तः सम्यक्प्रतिष्ठापितः । एवं च ‘द्वासुपर्णा’ इत्यादिश्रुतिद्वये शरीरे जीवप रयोरवस्थानस्य सप्रयोजनत्वं सूचितं भवति ॥

इदं ज्ञानमुपाश्रित्येति । ’ साधर्म्यम्’ इत्यत्र समानो धर्मः यस्य सः सधर्मा सधर्मणो भावस्साधर्म्यमिति विग्रहः एतेन ’ निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ’ इति श्रुतौ साम्यशब्दार्थः विवृतो भवति ।

’ साधर्म्यापमाभेदे ’ इति काव्यप्रकाश

वाक्ये ‘ नह्यभेदे सादृश्यात्मकं साधर्म्यम्, तथाप्यारोपितसाधर्म्यनिबन्धनानन्वयव्यवच्छेदाय भेदे’ इति प्रदीपे विवरणेन

सादृश्यमुभयोर्भेद एव नाभेदे इति सिद्धान्तितं भवति ‘नह्यभेद ’ इति तद्भिन्नत्वेसति तद्गतभूयो धर्मवत्वस्यैव सादृश्य त्वात् इत्युद्योते नागेशेनाप्युक्तम् । ’ तेन तुल्यं क्रियाचेद्वति : ’ इति सूत्रे कैयटे (५. १. ११५) ‘नाप्येकजातीयानाम् शयितव्येन तुल्यं शयितव्यमिति । यथा गौरिव गौरिति, येनैव हेतुना उक्तो गौः तेनैवापरोपीति क उपमानोपमेयभावः इत्युक्तम् । अत्र उद्योत:- येनैव हेतुनेति गोत्वादिनेत्यर्थः । एवं च तेन रूपेणाभेद एवन केनापि भेदइति नोपमानोप मेयभाव इति ’ इति ॥

तद्व्यपदेशाधिकरणवार्तिके ‘रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव । इत्यत्र काल्पनिकावस्थाभेदमाश्रित्य सादृश्यं भट्टपादैरुपपादितम् दहराधिकरणे ’ अगतिकाचेयं गतिः यत्काल्पनिकभेदाश्रयणम्’ इति (शं) भाष्यविवरणे ‘तेन ।

3

।

तस्योपमानत्वं रामरावणयुद्धवत् । अगत्या भेदमारोप्य गतौ सत्यां न युज्यते’ इति भामत्यामप्युक्तम्

लघुचन्द्रिकाया

मपि प्रत्यक्षस्यागमबाध्यत्वविचारे ’ तत्सिद्विजातिसारूप्य ’ इति सूत्रे मीमांसकसम्मतस्सिद्धिसारूप्यवैलक्षण्यं दूषयित्वा साह श्यस्यातिरिक्तपदार्थत्वं मीमांसकमते तदेव सारूप्यम् । सादृश्यस्य तत्तदसाधारणरूपत्वेऽपि आदित्यादिभेद विशिष्टस्य तेज

स्वित्वादेरेव सादृश्यसारूप्यपदार्थत्वात्’ इत्युक्तम् । अलङ्कारकौस्तुभे भेदगर्भसादृश्यमेव रूपकशरीरत्वेन सर्वसम्मतमिति’ विश्वेश्वरपण्डितेनाप्युक्तम् । एतत्पर्यालोचनायां सादृश्यमुभयोर्भेद एव स्वरसमिति सिद्धयति । ‘ तत्स्वाभाव्यापत्तिः’१ (३

१.) इति मूत्रे तत्स्वाभाव्यपदेन तत्सादृश्यं बोधयन् व्यासोऽपि सादृश्यं साधर्म्यमित्येव सिद्धान्तयति । साभाव्यापत्तिरिति

’ मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच’ इति सूत्रेण जीवब्रह्मभेदसाधनम्

७७३

श्रीभाष्यम्

लोहमाकपको यथा ॥’ (वि.पु. ६. ७.३०) इति । आत्मभावं आत्मनस्स्वभावम् । नह्याकर्ष कस्वरूपापत्तिराकृष्यमाणस्य | वक्ष्यति च ‘जगव्यापारवर्ज प्रकरणादसन्निहितत्वाञ्च’ C

(ब्र.सू.४.४.१७) ‘भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च’ (४.४.२१) ‘मुक्कोपसृप्य व्यपदेशाच्च’ इति । श्रुतप्रकाशिका

।

आत्मनश्शक्त्या विकार्य लोहमाकर्षको यथा इत्यन्वयः

आकर्षको वह्निः दोषमाकर्षतीति व्युत्पत्त्या

यथाऽग्निरुद्वतशिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा चित्तस्थितो विष्णुर्योगिनां सर्वकिल्बिषम् ॥ इति युत्तरत्र वक्ष्यते । विष्णुधर्मेच ‘यथाऽग्निसङ्गात्कनकमपदोषं प्रजायते । ’ इति सोऽग्निः आत्मभावं, आत्मनः स्वभावं निर्दोषत्वं लोहं नयति तथेत्यर्थः, अयं सम्यगर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

पाठेऽपि साभाव्यं सादृश्यमिति विवरणेन उक्तएवार्थः । एवं च साधर्म्यमिति पदोपादानेन जीवब्रहह्मणोर्भेद एव गीताचार्येण

सिद्धान्तितो भवति । अतः ‘साधर्म्यं मद्रूपतां अत्यन्ताभेदेनागताः प्राप्ताः’ इति मधुसूदन सरस्वतीकृतगीताविवरणमपि ८

मदैक्यादिशब्दं विहाय साधर्म्यपदोपादानस्य निरर्थकत्वापत्त्या अनुपादेयम् ॥

6 मम साधर्म्यमागताः’ इत्युपक्रमानुसारेण ‘गुणेभ्यश्च परंवेति, मद्भावं सोधिगच्छति ’ ’ सगुणान् समती त्यै ।

,

तान् ब्रह्मभूयाय कल्पते’ इत्युपसंहारे ब्रह्मनिष्ठधर्मः जीवगत एव विवक्षितः । परमते निर्विशेषचिति धर्मानङ्गीकारेण

‘ मन्द्भावं सोऽधिगच्छति ’ ’ ब्रह्म भूयाय कल्पते ’ इत्यस्योपपत्तिरेव न सम्भवति । ‘ब्रह्मैव भवति’ इत्यादिनिर्देशस्योपसं

हारेऽपि विरहेण परसम्मतार्थ: गीतायां न विवक्षित इति निश्चीयते ॥ जगद्व्यापारवर्जमित्यादि । एतसूत्रद्वयस्य सगुण

विद्यानिष्ठपुरुषविषयकत्वेन परैर्विवरणेन मुक्तौ जीवब्रह्मभेद एव तत्सूत्रे विवक्षित इति भावः। निर्गुणविद्यानिष्ठस्य ब्रह्माभेद एव परेन्सिद्धान्तित इत्याशयेन सूत्रान्तरमुपादत्ते - मुक्तोपसृष्यव्यपदेशाच्चेति इदं च युभ्वायधिकरणगुणसूत्रम् । तत्र ।

‘ यस्मिन्द्यौः’ इत्यादि उपनिषद्वाक्यप्रतिपाद्य निर्गुणविद्याविवक्षितेति परेषां मतम् । अत्र सूत्रे ’ तथा विद्वान्नामरूपाद्वि

|

मुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ।’ इति श्रुतिरेव साक्षाद्विषयवाक्यम् श्रुतौ च उपपूर्वक: ‘ इण्गतौ ’ इति धातुःप्र युक्तः । सूत्रे उपपूर्वकः ‘ सप्लगतौ ’ इति धातुः ‘सृप्लगता ’ विति धातो: ’ ऋगुपधाच्चाक्लपिच्युतेः ’ (३.१.११०) इति सूत्रेण ‘क्यप्’ उपपूर्वकोऽयं धातुः समीपगमनवचनः तेन जीवब्रह्मणोर्भेद एव प्रतीयते । एतेन एतदनन्तरं ‘सयो

।

हवै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र भूधातुः प्राप्त्यर्थक इति निश्चीयते ।

(१.२.४) इत्यत्र जीवब्रह्मणोर्भेदः स्पष्टमुक्तः

एतदुत्तरं ‘भेदव्यपदेशात् '

एवमदृश्यत्वादिगुणकाधिकरणे पूर्वे ’ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां च नेतरौ’

इत्यत्र भेदव्यपदेशेनापि जीवभेद: अक्षरपदार्थस्य साधितः । द्युम्वाद्यधिकरणे ‘मेदव्यपदेशात् ’ इत्यनन्तरं स्थित्यद नाभ्यां न्त्र ’ इति सूत्रे ‘गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि तद्दर्शनात्’ इत्यत्त्रधिकरणे पूर्व योऽयमर्थं उक्तः ससम्यक्प्रतिष्ठापितः

एतेन जीवपरयोरपि ,

।

स्वरूपैक्यं देहात्मनोरिव न सम्भवति

८

तथा च श्रुतिः ’ द्वासुपर्णा ’ ‘ऋतंपिबन्तौ ’ इति

पूर्व (७६१) श्रीभाष्यसूक्त्यर्थः द्यभ्वाचधिकरणसूत्रत्र्येण श्रुतितात्पर्यविषय इति सिद्धम् । अतः ‘स्थित्यदनाभ्यां च ' इति सूत्रे जीबानुवादेनाज्ञाते तदीयब्रहास्वरूपे तात्पर्यमिति भाव: ’ (वे.सू.सु) इत्युक्तिर्निरवकाशा । भेदव्यपदेशस्य सर्वत्र

सूत्रेषु ऐकरूप्येणैव सूत्रकृता जीवब्रहा भेदसाधकत्वेनोक्त्या परसम्मतार्थस्य सूत्रकृत्तात्पर्यविषयत्वासग्भवात् । एवं च

‘ जगद्व्यापारवर्जम्’ इत्यत्र विद्यासामान्यनिष्टएत्र विवक्षित इति वृत्तिवाक्यतात्पर्यम् [ जिज्ञासा १-१-१

७७४

श्रीभाष्यम्

(१.३.२) वृत्तिरणि ‘जगद्यापारवर्ज समानो ज्योतिषेति’ (बो. वृ) द्रमिडभाष्यकारश्च श्रुतप्रकाशिका यद्वा आत्मशब्द:

स्ववाचीसन्नन्ययोगव्यतिरेकपरः

यथाऽग्निर्लाहमात्मभावं

स्वभावं

स्वतस्सिद्धरूपं नयति

तद्वदित्यर्थः, यद्वा आकर्षक: अयस्कान्तः लोहमात्मभावं नयति स्वव्यापारं लोहं कारयति स्वमनुकारयति ‘स्थितस्स्थि तामुच्चलितःप्रयाताम्’ इतिवदयस्कान्तस्तिष्ठतिचेद्रोहस्तिप्रति धावतिचेत्तमनुधावति एवं ‘कामान्नी कामरूप्यनुसं

चरन् ’ ’ सर्वेषु लोकेषु कासचारो भवति’ इत्यादिश्रुत्यनुगुणं परमात्मा उपासकं स्वचेष्टामनुकारयति समानचेष्टितं करोतीत्यर्थः। यद्वा आत्मशब्दरस्ववाची निष्कृष्टस्वरूपपरः । उपासकं परमात्मा आत्मभावं नयति प्रकृतिसम्बन्धराहि त्येन शुद्धां नयति । केवलतां नयति यथा अयस्कान्तो दारुनिमग्नं लोहं तस्माद्दारुण उद्धृत्य केवलतां नयति तद्वदित्यर्थः

यद्वा ‘भूप्राप्तावात्मनेपदि’ इति वचनात् भावशब्द: प्राप्तिवचनः । आत्मप्राप्ति नयति यथा लोहमय ।

स्कान्त: स्वप्राप्तिं नयतीत्यर्थः

प्राप्तिं नयतीति निर्देश ओदनपाकं पचतीतिवत् जीवस्य परमात्मशक्त्या विकार्यत्वं "

।

युक्तं जीवस्य बन्धमोक्षयोः ज्ञानसङ्को ऋविकासरूपविकारार्हत्वात् अत्र श्लोके तादात्म्यप्रतिपत्त्यभावं दर्शयति । नहीति । आकर्षक स्वरूपापत्तिराकृष्यमाणस्येति निर्देश: उक्तसर्वार्थसाधारण: अग्निसुवर्णदृष्टान्त विवक्षायामाकृष्यमाणशब्दो विकार्य

परः । समानो ज्योतिषेति । ज्योतिः परंब्रा ‘परंज्योतिरुपसम्पद्य अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते’ ,

(

गूढार्थसंग्रहः

मुण्डकगतविद्याविषयनिरूपणपराधिकरणद्वयेन जीवपरयोर्भेदसाधनपूर्वकं मुक्तप्राप्यत्व मदृश्यत्वादिगुणक परब्रह्मणरिरुद्धान्तित मिति सिद्धम् । अतः परसम्मतनिर्गुणविद्यायामपि जीवब्रह्मणोरभेदः न सूत्रकाराभिमत इति भावः ॥

जगद्व्यापारवर्जमित्यादावपि परमतरीत्या सगुणविद्यामात्रं न विषयः । किंतु मुक्त्युपायविद्यासामान्यम्, इति

।

वृत्तिकारसिद्धान्तं स्थापयितुं वृत्तिवाक्यमुपादत्ते-जगद्व्यापारवर्ज समानो ज्योतिपेति अत्र ज्योतिश्शब्दोपादानेन ’ संपद्याविर्भावस्स्वेन शब्दात्’ इति तत्पादप्रथमसूत्रे यद्विद्याफलमुक्तं तद्विद्यानिष्टस्यैव पलं जगद्व्यापारवर्जमिति तत्पादा न्तिमाधिकरणप्रथमसूत्रेऽपि विवक्षितमिति सूचितम् । अयमाशयः ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योरुतिपसंपद्य स्वेन रूपे णाभिनिष्पद्यते’ इति वाक्यं ’ संपद्याविर्भाव ’ इति सूत्रे विवक्षितमिति परेषामपि सम्मतम् । इदं च वाक्यं दहरवि

द्यायां प्रजापतिविद्यायां च वर्तते । तत्र च दहरविद्यासगुणोपासनमपरब्रह्मविषयकमप्रमात्मकं अचिरादिद्वाराऽपरमुक्तिफ

।

लकम् । प्रजापतिविद्यानिर्गुणविद्यापरब्रह्मविषयिणी प्रमात्मकज्ञानरूपा परमुक्तिफ्लाचेति परेषां मतम् अस्माच्छरीरात्समु स्थाय इत्यत्रासनादुत्थानवत् नात्रोत्थानं विवक्षितम् किंन्त्वात्मनश्शरीराद्विवेकज्ञानमेवेति च अयमर्थ: न सूत्रकृत्स ।

,

म्मतः । ‘ भोगेनत्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पद्यते ’ इति चतुर्थप्रथपादान्तिमसूत्रे तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये अथ "

संपत्ये ’ इति श्रुत्युक्तं निर्गुणविद्यात्वेन परसम्मतायास्सद्विद्यायाः फलं प्रदर्शितम् | अनन्तरमुत्क्रान्तिपादे छान्दोग्यषष्ठ गतसद्विद्यायामेवोत्क्रान्तिनिरूपणेन अथशब्दार्थानन्तर्य व्यवधानसहमिति निरूप्य तत्रैव अष्टमप्रपाठके दहरीवद्यायां ‘य

एप संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य’ इत्यत्रोक्रान्त्यादिकं संग्रहेणाभिधाय अथ यत्रैतदस्माच्छरी रादुत्क्रामति अथैतैरेव राश्मभिरूमाक्रमते स ओमिति वाहोद्वामीयते स यावत्क्षिप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छति एतद्वै 6

सगुणनिर्गुणविद्याविभागो न घटत इति श्रुतिभिस्साधन म्

७७५

श्रीभाष्यम्

‘देवतासायुज्यादशरीरस्यापि देवतावत्सर्वार्थसिद्धिस्स्या’ दिव्याह । श्रुतयश्च ‘य इहात्मा नमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान् कामांस्तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति’ (छा.८.१.६) श्रुतप्रकाशिका

।

इति श्रुतेः द्रमिडेति । अशरीर: मुक्तः कर्मकृतशरीराभावात्। सिद्धिः अनुभवः मुक्तौ जीवपरयोर्भेदश्रुतीर्दर्शयति श्रुत यश्चेति।

आप्नोति परमनुभवतीत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

खलु लोकद्वारं विदुषां प्रपदनं निरोधोऽविदुषाम्’ (छा.८.६.५) इत्यत्र ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय’ इत्यत्रो क्रान्ति रेव विवक्षितेति विशदीकृत्य प्राक् छान्दोग्ये उपकोसलविद्योक्तार्चिरादिगतिः ब्रह्मप्राप्तिफलिका संग्रहेण प्रदर्शिता ॥

एतेन प्रजापतिविद्यायां ‘अस्माच्छरीरात्समुत्थाय’ इत्यत्र उत्क्रान्तिगत्यादिकं दहरविद्यावाक्यानुसारेणापि विव चितमिति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम् । ‘सम्पद्याविर्भावरस्वेन शब्दात् ’ इति प्रथमाधिकरणविवक्षितविद्यानिष्टस्य ‘जग

द्व्यापारवर्जम्’ इत्यन्तिमाधिकरणप्रथमसूत्रे विवक्षितत्वादेव ‘अनावृत्तिश्शब्दात् ’ इति तदन्त्यसूत्रे उक्तविद्यानिष्ठस्य ‘ अप्र तीकालम्बनान्नयतीति बाद्रायणः उभयथा च दोषात्तक्रतुश्च’ इति चतुर्थतृतीयान्तिमाधिकरणसूत्रोक्त अर्चिरादिगतिद्वारक ब्रह्मप्राप्तयनन्तरमनावृत्तेश्श्रुत्युक्तायाः सिद्धान्तकरणं सङ्गच्छते । एवं च दहरविद्याफलमेव गत्यंनन्तरकालिकस्वरूपाविर्भा वरूपं सूत्रे

" सम्पद्याविर्भावस्स्वेन शब्दात् ’ इत्यत्रोक्तम् इति वृत्तिकृता निर्धारितं भवति ।

भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च ’ इति

‘ परंज्योतिरुपसंपद्य ’ इति श्रुतौ ज्योतिश्शब्दार्थेन साम्यमेव विवक्षितमिति तात्पर्येण ‘समानो ज्योतिषा’ इत्युक्तम्।

श्रुतिभिः परसम्मतविद्याविभागो न घटत इति साधयति श्रुतयश्चेति ॥

।

य इहात्मानमनुविद्य इत्यादि एतत्पूर्व ‘एष आत्माऽपतपाप्मा–सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः ’ यदाश्ह्येवेह प्रजा

अन्वाविशन्ति यथाऽनुशासानं यं यमन्तमभिकामा भवन्ति - तं तमेवोपजीवन्ति’ इति वाक्यम् । ‘ य इहात्मानमनु विद्य व्रजन्ति ’ इति (शं) उपनिषद्भाष्ये ‘सत्यसङ्कल्पत्वकार्योश्च स्वात्मस्थान् ‘‘ तेषां सर्वेषु कामचारो भवति ‘‘राज्ञ इव

सार्वभौमस्य’ इत्यायुक्तम् । अत्र पूर्ववाक्ये यथाऽनुशासनमित्युक्त्या राज्ञ इव राजशासनानुवर्तिनां सत्यसङ्कल्पकार्य सर्वलोककामचारः प्रतिपिपादयिषित इति प्रतीयते । दहरविद्यायामिव प्रजापतिविद्यायामपि सत्यकामरसत्यसङ्कल्प इत्या

।

दिकं श्रूयते प्रजापतिविद्या जीवविद्येति प्रागेव (४८५.पु) निरूपितम् । अतः अपहतपाप्मत्वादिकं जीवधर्म एव ‘य आत्मा अपहतपाप्मा इत्यत्र विवक्षितः। प्रजापतिविद्याया: दहरविद्याऽङ्गतया अङ्गिनः प्रागुक्तं फलमेवाङ्गस्येति ,

बोधयितुं ’ परंज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इत्युक्तम् । परजीवयोरुभयोरपहतपाप्मत्वादिधर्मप्रतिपादनपू र्वकं स्वरूपाविर्भावकथनेन अपहतपाप्मत्वादिना जीवस्य परसाभ्यं, स्वरूपाविर्भावोऽपि भोगसाम्यमिति प्रतीयते ॥

अत्र अथ यो वेदेदं जिघ्राणीति स आत्मा’ इति जीवधर्मभूतज्ञानस्यापि कथनेन धर्मभूतज्ञानाविर्भावोऽपि स्वरूपाविभव इति निश्चीयते । एतदेवाभिप्रेत्य ’ आत्मप्रकरणात्’ (४.१.३) इति सूत्रे अपहतपाप्मत्वादेः ज्ञानादेश्चा विर्भावः भाष्ये स्थापयिष्यते । ’ मुक्तःप्रतिज्ञानात् ’ इत्यनन्तरं ‘आत्मा प्रकरणात्’ इत्यत्र स्वरूपाविर्भावकथनेन 6

6

मुक्तोपसृभ्य व्यपदेशाच्च ’ इत्यत्र मुक्तस्य ब्रह्मप्राप्तिः मुक्तस्वरूपाविर्भावश्चैकपदार्थ एव पर्यवस्यतीति प्रतीयते । प्रजाप

तिविद्याऽन्ते ‘ सर्वांश्च लोकानाप्नोति सर्वांश्च कामान् यस्तमात्मानमनुविद्य विजानाति’ इत्युपसंहारेण सर्वलोक काम चार

‘ ब्रह्मविदाप्नोतिपरम् ’ इत्यादौ सगुणाविद्यैव अभिप्रेतेति साधनम्

७७६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् 6

‘ब्रह्मविदानोति परम्’ ‘सोऽनुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ ‘एतमानन्दम

यमात्मानमुपसङ्कस्य इमान् लोकान् कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् ' श्रुतप्रकाशिका

एतद्विवरणरूपं वाक्यं दर्शयति । सोऽश्रुतइति । अनुसंचरन्नित्यनेन भेदो दर्शितः,

गूढार्थसंग्रहः |

स्सगुणविद्याफलमेव नतु निर्गुणविद्याफलमिति परसम्मतार्थो न घटत इति बोधितम्

ब्रह्मप्राप्तिसाम्यादीनां सर्वलोकका

मचारसाहित्यं सगुणविद्याफलत्वं च स्थापयितुं ब्रह्मप्रातयादि प्रतिपादिकाः श्रुतीरुदाहरति ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यादिना

।

सोऽनुते सर्वान्कामात्सह ब्रह्मणाविपश्चिता इत्यन्तेन । प्राक् (६७२.पु) एतच्छुत्यर्थः स्पष्टमभिहितः ॥ अत्र ‘ब्रह्मविद्याप्नोति परम्’ इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्या निर्गुणविद्येति परेषां मतम् पूर्वमेवैतद्वाक्यस्य सगुणपरत्व साघनेन सगुणविद्यानिष्ठ एव तत्र विवक्षितः । आनन्दमयस्य न ब्रह्मत्वं ’ ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा ’ इत्यत्रैव ब्रह्मत्वं विव क्षितम् । तच्चानन्दरूपमेवेति निर्विशेषमेव ॥ तदपि शब्दवाच्यं न, किंतु लक्ष्यमेवेति ‘यतो वाचो निवर्तन्ते’ इत्यादिमिरे

तदर्थसिद्धिरिति परे वदन्ति । नायमर्थः श्रुतौ विवक्षितः । ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्, न बिभेति कुतश्चन, कदाचन '

इति वाक्यद्वये ब्रह्मनिष्ठानन्दस्यैव भयनिवृत्तिहेतुत्वप्रतिपादनेन सगुणस्यैव तत्र विवक्षितत्वस्य पूर्वमेवोक्तेः । आनन्दा नन्दमयशब्दयोरेकार्थत्वस्य आनन्दमयस्यैव ब्रह्मत्वस्य च वृत्तिकारसम्मतस्य श्रुतिसूत्रतात्पर्यविषयत्वस्यानन्दमयाधिकरणे स्थापयिष्यमाणत्वाच्चेत्याशयेन एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इति वाक्योपादानेन प्राप्तिसर्वलोकसंचारयोस्साहित्यप्रति

पादकं वाक्यमुपादत्ते एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्कम्येत्यादिना – कामरूप्यनुसंचरन् इत्यन्तेन । अत्र ‘प्राप्तेऽस्मिन्

प्राप्तिरूपा परविद उपसङ्क्रान्तिरानन्दसिन्धौ ’ (अ.सा) इत्याचार्यपादोत दिशा उपसङ्क्रान्ति: ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्युप क्रमोक्तब्रह्मप्राप्तिरेवेति प्रतीयते । ‘सोऽञ्जते सर्वान्कामान् सहब्रह्मणाविपश्चिता’ इत्यत्रोपक्रमे सर्वकामाशनं यदुक्तं तस्यैव

‘ कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन् ’ इत्यत्र ’ कामान्नी’ इत्यनेन प्रतिपादनेन वाक्यद्वयस्यैकपुरुषविषयेत्वस्य स्फुटं प्रतीतः ॥ 6

परैराप ‘ब्रह्मणा सहेति । ब्रह्मभूतो विद्वान् ब्रह्मस्वरूपेणैव सर्वान् कामान् समनुते ’ नित्यब्रह्मात्मस्वरूपेण धर्मा दिनिमित्तानपेक्षान् चक्षुरादिकरणानपेक्षांश्च सर्वान्कामान् सहा ते इत्युपक्रमे, उपसंहारे च ’ सोऽश्रुते सर्वान्कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ इति फलवचनस्यार्थविस्तारो नोक्तः । के ते किं विषया वा सर्वे कामाः कथं वा ब्रह्मणा सहसम

।

श्रुते इत्येतद्व्यक्तव्यमितीदानीमारभ्यते’ इत्युपक्रम्य ‘एकत्वे पुनः कामकामित्वानुपपत्तिः भेदजातस्य सर्वस्यात्मभूतत्वात् तत्र कथं युगपद्ब्रह्मस्वरूपेण सर्वान्कामानेववित्समञ्जत इति । उच्यते सर्वात्मत्वापत्तेः ’ इति (शं. उ) भाध्ये उक्तम् अत्रा अविद्यालेशवशेन द्वैतावभासमनुभवन् विद्वान् सर्वस्यात्माऽहमिति मन्यमानः अणिमाद्यैश्वर्यभुजां

नन्दगिरिविवरणम् |

योगिनां यत्कामान्नत्वं कामरूपत्वं च ममैवेति पश्यन् युगपत्सर्वान् विषयानन्दानश्भुत इत्युपन्चर्यत इत्याह - सर्वात्मत्वापत्ते रिति ’ इति । अत्र ‘ सोऽते सर्वान्कामान्’ इति वाक्यस्य अर्थस्वारस्यं परित्यक्तमिति स्फुटं विदुषाम्

।

6

सहशब्दस्य

प्रसिद्धार्थपरित्यागः प्रागेवोक्तः । एवं विपश्चिच्छन्दस्यापि | उपक्रमे ‘सोऽश्रुते सर्वान्कामान्’ इत्युक्तोऽर्थः उपसंहारे

’ सय एवंवित् अस्माल्लोकास्प्रेत्य, एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य इत्यादिना उत्क्रान्त्याद्यनन्तरमेवेति निर्धारणेन

6

2

‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यत्रोक्ता विद्या सगुणविद्यैव नतु निर्गुणविद्येति स्थापितम् ॥

‘ रसोवै सः , तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त: ’ इति श्रुतिद्वयस्य सगुणपरत्वसाधनम् ८

श्रीभाष्यम्

स तत्र पर्येति’ (छां. ८.१२.३) ‘रसो वै सः रसगँवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति’ (ते. (आन. ७.१,१२) ‘यथा नद्यस्स्यन्दमानास्समुद्रे अस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय तथा विद्वा श्रुतप्रकाशिका

रसो वै स’ इत्यनेन साम्यमानन्दित्वाकारेणेत्युक्तं भवति । परसाम्योपयोगिनीं वैधर्म्यनिवृत्तिं दर्शयति । यथानद्य गूढार्थसङ्ग्रहः

।

प्रजापतिविद्यायामपि स्वरूपाविर्भावानन्तरं मुक्तस्य संचारप्रतिपादिकां श्रुतिभुपादत्ते- स तत्र पर्येतीति ब्रह्म

।

प्राप्तचनन्तरं संचरणादेः प्रतिपादनात् ब्रह्मप्राप्तिः स्वरूपाविर्भावश्च निर्विशेषब्रह्मवादिमते न घटते

अथ आनन्दानन्द

।

मयशब्दयोः आनन्दवल्ल्यादौ भिन्नार्थकत्वकथनं परेषामनुपादेयम् तत्रैवानन्दस्य धर्मवत्त्वप्रतिपादनात् । ‘ ब्रह्मविदा

नोति परम्’ इत्युपक्रमोक्त ब्रह्मप्राप्तयनन्तरं ब्रह्मप्राप्तस्यानन्दवत्त्वप्रतिपादनात् ब्रह्मवल्या: निर्विशेषविषयत्वस्यैवासम्भ वात् इत्यभिप्रेत्य श्रुतिवाक्यमुपादत्ते - रसोवै सः रसगँह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवतीति ॥

अत्र परेषां भाष्यम् ‘ ये निरीषणा ब्राह्मणाः बाह्यरसलाभादिव सानन्दा दृश्यन्ते विद्वागूँसः नूनं ब्रह्मैव रसस्तेषाम्’

इत्यादि । वार्तिक्रमपि ‘ रसस्सारोऽमृतं ब्रह्मानन्दोऽह्लादउच्यते । अपविद्वैषणास्त द्वद्वाह्योपादान वर्जिताः। निस्संबोधं परानन्दं प्राप्तास्सन्यासिनोऽमलाः’ इति (२२,२७) ’ कोह्येवान्यात्कःप्राण्यात् यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् एषह्येवानन्दयाति ’ इत्येतदुत्तरवाक्यम् । अत्रानन्दशब्दोऽपि आकाशशब्दसमानाधिकरणः प्रागुक्तरसपदार्थब्रह्मणएव वाचकः। अनेन

वाक्येन ‘ रसगूँह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति’ इति पूर्वबाक्योक्तमुक्तानन्दः परमात्मसङ्कल्पाधीन इत्युक्तं भवति । अत्र ‘ एषह्येवानन्दयाति ’ इत्यनेन ‘ क:प्राण्यात्’ इत्यत्र प्रकर्षेण अननं मुक्तिदशायामानन्दत्वेन विवक्षितमिति प्रतीयते । एतेन ब्रह्मशब्दार्थभूतबृंहणत्वं विशदीकृतमिति भावः ॥ ८

ब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ इत्यादे: निर्विशेषविषयत्वं न सम्भवति, किंतु सविशेषविषयत्वमेवेति उपक्रमादिवाक्यैः

र्निर्णयेन परेषां निर्विशेषविषयत्वेन सम्मतश्रुत्यन्तरस्यापि सविशेषविषयकत्वमेवेत्याशयेन तां श्रुतिमुपादत्ते–यथा नद्य

स्स्यन्दमानाः इत्यादिना। एतच्छ्रुत्यर्थश्च शङ्करभाष्ये एवमुपवर्णितः । यथा लोके नद्यस्वाश्रयमेव नामरूपं विहाय ८

समुद्रमुपयान्ति, एवं जीवोऽपि स्वाश्रयमेव नामरूपं विहाय परं पुरुषमुपैति ’ इतिहि तत्रार्थ: प्रतीयते ‘दृष्टान्तदा

न्तिकयोस्तुल्यतायै ’ इति (ब्र.सू. १.४.२१) स एव युक्तः नतु ब्रह्मवेदनसाध्यः नामरूपसामान्यविनिर्मोकोऽत्र विवक्षितः। ● सयथेमाः नद्यस्यन्दमानाः – भिद्येते तासां नामरूपे समुद्रः इत्येवं प्रोच्यते’ (प्र.उ.६.४) इति दृष्टान्ते, ‘एवमेवास्य

परिद्रष्टुः–भिद्येते तासां नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते’ इति दान्तिके च नामसंबन्धप्रतिपादनेन तद्विरोधात् । नामसंबन्ध प्रतिपादनेन रूपसम्बन्धोऽपि वर्तत इति प्रतीयते । पूर्वरूपसम्बन्धविगमेऽपि रूपान्तरसम्बन्ध सम्भवात् । एवं बन्धद

ज्ञायां कालसम्बन्धनिबन्धनरूपस्य देवमनुष्यादिनाम्नश्च संबन्धस्य मुक्तिदशायां विगमेऽपि नामान्तरस्याविरोधवत् रूपान्त रस्यापि विरोधो नास्तीति प्रतीयते । नामरूपसम्बन्धप्रयोजकीभूतं कर्मैव । ‘नैव स्त्री न पुमानेष नचैवायं नपुंसकः । यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यते’ इति (श्वे. ५.१०) ’ कर्मानुगान्यनुक्रमेण देही स्थानेषु रूपाण्यभिसंपद्यते ’ इत्या

द्युक्तेः। एवं च कर्मसम्बन्धानेबन्धन नामरूपप्रहाणमेवात्र विवक्षितमित्येतच्छ्रुत्यर्थानर्णयार्थ ’ परात्परं पुरुषमुपैतिदिव्यम् ? 98

(श्रु. प्र) परसाम्यविचारः

७७८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

नारूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (मु.३.२.८) ’ तदा विद्वान् पुण्यपापे विध्य श्रुतप्रकाशिका

। नदीनां नदीत्वाकारप्रहाणेन समुद्रसंसर्गाद्वैधर्म्यप्रहाणेन संसर्गो दृष्टान्ते उपजीव्यः हि प्राकृतनामरूपप्रहाणपूर्विका इति

परमात्मप्राप्तिः नच ताबता मेदनिवृत्तिः, ‘पुरुषमुपैति’ इति कर्मकर्तृभावावगमात् । साम्यापतिं दर्शयति । तथेति ॥

ननु परमं साम्यमुपैंतीत्यैक्यापत्तिरुच्यते समशब्दस्य समानशब्द पर्यायत्वात्समानशब्दवदैक्ये प्रयोगाच्च । सम शब्दस्यैक्ये प्रयोगो दृश्यते समकालवर्तीत्यादिषु तथा समशब्दपर्यायतयाऽवगत * समानशब्दोऽप्यैक्ये प्रयुज्यते ‘ समानं वृक्षं पारषस्वजाते ’ इति ‘एकस्मिन्नर्थे वृत्तिस्सामानाधिकरण्यम्’ इति च । एैकाधिकरण्यहि सामानाधिकरण्यम्। एकस्मिन्नर्थ इत्युक्तेः। तत्पर्यायश्च समशब्दः । यद्यपि सादृश्यस्यापि समशब्दो वाचकः तथाऽपि मुक्तिवाक्यस्थसाभ्यशब्द

ऐक्यपर: ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यादिश्रुत्यन्तरैकार्थ्यात् लयसायुज्यशब्दश्रवणात् नदीसमुद्रघटाकाशमहाकाशादि दृष्टान्तश्रवणाच्च। ‘साधर्म्यमागताः’ इति स्मृतिस्तु सगुणप्राप्तिविषया अन्यथा प्रत्यक्षश्रुतिविरोधे स्वरूपैक्यविषयबहु स्मृतिविरोधे च तद्दौर्बल्यात् । अतऐक्यापत्तिरेवानेन वाक्येन प्रतिपादिता ऐक्यस्य च पारम्यंनाम पुनर्भेदभ्रमप्ररोह विरहितत्वमिति । अत्रोच्यते अत्र साम्यशब्दः सादृश्यमेवाभिधत्ते नत्वैक्यं ऐक्यस्य *मुख्यार्थत्वेऽभ्युपगतेऽपि स्वारस्या भावात् । सादृश्य एव हि समशब्दस्य प्रसिद्धिप्राचुर्यम् तस्यचापवादाभावे सत्यस्वरसार्थस्त्रीकारोऽनुपपन्नः अपवादहेत वश्च त्वदुक्ता अनन्तरमेव परिहियन्ते नच समादिशब्दानामैक्यं मुख्यार्थः एकत्वविवक्षायामेको घट इत्यादौ समो घट इत्यादि प्रयोगाभावात् । मुख्यत्वेत्येक शब्दस्येव प्रतियोगिनिरपेक्षप्रयोगः प्राप्नोति । यस्तु सामानाधिकरण्यं समकालवतीं इत्यादिषु समादिशब्दप्रयोगः सतु साधारण्यार्थः नत्वैक्यार्थः साधारण्येऽपि प्रयोगो न मुख्यः, प्रयोगेऽन्यथासिद्धे शक्ति कल्पनानुपपत्तेः ॥

• तथाहि अनेकप्रतियोगिकैकरूपसंबन्धवच्वं साधारण्यम् । यथा धनं देवदत्तयज्ञदत्तौ प्रति शेषत्वेन सम्बन्धि, तथा साधारणं तयोश्च धनं प्रतिशेषितया स्ते सादृश्यं * ताभ्यां सम्बन्धि धनम् । * तथा नीलत्वोत्पलत्वे अपेक्ष्याधार.

तथा सम्बन्धिद्रव्यं साधारणं तयोश्च द्रव्यंप्रत्याधेयतयास्ते सादृश्यं ताभ्यां सम्बन्धिद्रव्यम् । तथा * द्वाभ्यां संयोगित्वे नावच्छेद्यावच्छेदकभावेन वा संबन्धी कालस्तयोस्साधारण: तत्कालसंबन्धित्वाकारेण तयोरपि सादृश्यमस्ति ताभ्यां संबन्धी कालः । अतो मिथस्सदृशपदार्थसंबन्धितया * द्रव्यकालादिषु समसमानादिशब्दा लक्षणया वर्तन्त इति न मुख्याः, अत

ऐक्ये प्रयोगाभावात् समशब्दस्यैक्यं न मुख्यार्थः । मुख्यार्थे सम्भवति लाक्षणिकार्थस्वीकारो नोपपद्यते अतरसाभ्यशब्द सादृश्यमेवाभिधत्ते मुक्ता(बा)त्मगोचरसामानाधिकरण्योपपत्तिश्चानन्तरमेव भाष्ये वक्ष्यते । यदुक्तम् सायुज्यशब्देन मुक्ता

बभेद इति तदयुक्तम्, सायुज्यशब्दस्य समानगुणयोगवाचिस्वात् । #युज्यत इति छन्दो गुणपर: धर्मिणिहि गुणस्सं गूढार्थसङ्ग्रहः

इत्यत्रोक्तपुरुषप्राप्तेः स्वरूपाविर्भावरूपत्वेन अनुभवरूपत्वब्यक्तीकरणार्थं च श्रुत्यन्तरमुपादत्त - तदा विद्वान् पुण्यपापे

विधूयेति ॥ निरञ्जनः’ प्रकृतिसंबन्धकर्मवासनाशून्यः पुण्यपापविधून नमुपासकस्य चरमशरीरवियोगकाले प्रकृति (

संबन्धवासनाविरह्श्च गतिमध्ये इति तृतीयचतुर्थयोः व्यक्तीभविष्यति ।

मुण्डकश्रुतौ परमसाम्यपुरुषप्राप्तयोः सविशेषपरत्वएवोपपत्तिः

७७९

श्रुतप्रकाशिका

बध्यते । समानगुणकस्सयुक् तस्य भावस्सायुज्यमितिहि व्युत्पत्तिः । प्रयोगविरोधाच्च नैक्यं सायुज्यम् ’ एतासामेव

।

देवतानागूँसायुज्यं सार्ष्टितागूसमानलोकतामाप्नोति’ इति वह्नीभिर्देवताभिरेकस्य सायुज्यापत्तिश्श्रूयते

नह्येकस्य

निरवयवस्याच्छेद्यस्यात्मनो बह्वीभिर्देवताभिरैक्यं सम्भवति ॥ क्रमभावित्वादविरोध इति चेत् -

तर्ह्यग्निनैकीभूतस्य वरुणसायुज्यापत्तौ अग्नित्वोपाधेः प्रहाणादग्नेर्देवताया अभावस्स्थात् अग्नित्वोपाधौ स्थिते वरुणै

क्यापत्तिरनुपपत्ति: । औपाधिकभेद प्रहाणं क्यापत्तिः नतु पूर्वमविद्यमान मैक्यमुत्पद्यते अग्नौ स्थित एव ततः पृथग्भूतस्य

वरुणसायुज्यमितिचेदेकीभूतस्य पृथग्भावोह्यपाधितस्स्यात् उपाधिश्च देहान्तःकरणादिः तत्संबन्धस्याहेतुकत्वे ऽतिप्रसङ्गाद्धे तुर्वाच्यः ; कर्मैव हेतुरितिचेत् अग्निसायुज्यापत्तिदशायां तत्कर्म नष्टं नवा नष्टंचे पुनरुपाध्यनुदयेनाग्नितः पृथग्भावा गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र पूर्वार्ध ’ यदा पश्य: ’ इत्यत्र उपात्तपश्यशब्देनै वोत्तरार्धार्थापपत्तौ ‘विद्वान् ’ इत्यस्य वैयर्थ्यपरिहाराय ज्ञान निबन्धनमेव साभ्यं विवक्षितम् । परमशब्दश्च कस्मिंश्चिदपि विषये न्यूनता नास्तीति बोधनाय । एवं च सर्वविषयक -

ज्ञानववेन सास्यमेवास्यां श्रुतौ विवक्षितम् । ‘ एषहि द्रष्टा’ इति प्राक् (४८९.पु) उदाहृतश्रुत्युक्तजीवस्य ’ संपरे अक्षरे आत्मनि संप्रतिष्ठ’ (प्र.४.९) स योहवै तदृच्छायमशरीरमलोहितं शुभ्रमक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः सर्वो भवति (४.१०) तदक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञत्सर्वमेवाविवेश ’ (४.११) इत्यत्र जीवस्य ब्रह्मज्ञानेन सर्व (

ज्ञत्वस्य स्पष्टमुक्तेः।स्वरूपाविर्भावस्य धर्मभूतज्ञानाविर्भावरूपतया धर्मभूतज्ञानपूर्णविकासरूपसर्वज्ञत्व एव पर्यवस्थति। ‘ ब्रह्म विदाप्नोतिपरम्’ इति श्रुत्युक्तब्रह्मप्राप्तेः ’ सोऽश्रुते सर्वान्कामान्’ इत्युत्तरवाक्येन सर्वानुभवरूपता बोध्यते । ‘ब्रह्मवि

दाप्नोतिपरम्’ इत्यत्रापि ब्रह्मवित्तदाप्नोतीत्यनभिधाय परमाप्नोती युक्त्या उत्कर्षविशिष्टब्रह्मप्राप्सितः अनुभवरूपा बोधिता स्वेतर सर्वावधिकोत्कर्षविशिष्टानुभवः स्त्रेतरसर्वानुभवमन्तरा न घटत इति सर्वविशिष्टब्रह्मानुभव एवात्र विवक्षितः ॥ अत्र ‘परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यत्र नामरूपविमुक्तात् परत्वविशिष्टपुरुषानुभव एव विवक्षित इति मुक्त

जीवावधिकोत्कर्षावशिष्टब्रह्मानुभवः अत्र प्रतिपाद्यत इति विशेषः । ’ परयात्वक्षरप्राप्तिः ’ (वि.पु) इत्यादिवचनोपबृंहि तायां

6

अथ परा यया ’ इत्युपक्रमस्थश्रुतौ उक्ता ब्रह्मप्राप्ति: ‘परात्परम्’ इत्यनेन विशदीकृता भवति ॥ अत्र पुरुषशब्दस्य ‘औपनिषदपरमपुरुष’ इति महासिद्धान्तारम्भभाष्यसूक्तिविवरणावसरे उपपादितबृहदार

रण्यकनिर्वचनत्रयानुरोधेन जगत्कारणत्व ब्रह्मप्राप्तिप्रतिवन्धकपापनि वर्तकत्व अन्तर्यामित्वरूपार्थत्रयबोधनेनात्र सृष्टेः अन्तर्या मित्वस्य मुक्तेश्च दयामूलकत्वेन मुक्ति पर्यन्त फलदानेच्छया सृष्टिरित्यर्थसिद्धया राजकुमारनयेन पुत्रस्य स्वप्राप्तये दयया

पितुः प्रवृत्तिवत् प्रळयकालेऽचिरकल्पानां जीवानां स्वस्वसंपादनार्थमेव सृष्ट्यादि कमित्यर्थस्य सिद्धया सृष्टिवाक्यानां

मुक्तिवाक्यानां च सामरस्यं बोधितम् । अत्र पुरुषप्राप्तेः परसाग्यप्राप्तेश्च प्रतिपादनेन ब्रह्मणः अन्तर्यामित्वरूपेण परिणा मस्य जीवधर्मभूतज्ञानविकासपरम्परासम्पादकत्वेन उपादानत्वेन ब्रह्मणः पितृत्वं जीवस्य पुत्रत्वं च सूचयित्वा ब्रह्मणो जीवस्य च परिणामयोस्सम्यक् प्रयोजनं दर्शितं भवति । एतेन ‘नहि परिणामिज्ञानस्य किंचित्प्रयोजनं अपितु फलवत्स

न्निधौ अफलं तदङ्गम्’ इति आत्मैक्यप्रतिपत्त्यर्थत्वं सृष्टिवाक्यानामिति प्राक् (१२८.पु) परप्रदर्शितार्थ: न श्रुतितात्पर्य विषय इति सिद्धम् ॥

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ’ ’ परात्परं पुरुषमुपैति ’ इत्युपक्रमोपसंहाराभ्यां ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति इत्यत्रापि भूधातो: प्राप्तयर्थकत्वनिर्णयेन सद्विद्यायामुत्क्रान्ति निरूपणानन्तरं ’ तस्य तावदेव चिरं यावन्नबिमध्ये अथ एवं

निर्गुणविद्याविरुद्धफलस्य उत्कर्षस्तुतिभ्यां नोपपत्तिरिति साधनम्

[ जिज्ञासा १·१-१

श्रीभाष्यम्

निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ (मु. ३.१.३) इत्याद्याः । श्रुतप्रकाशिका

योगा #दग्नित्वोपाधेश्चाप्रहाणात् पूर्वोपाधिप्रहाणरूपवरुणसायुज्यापत्तिः क्रमेणापि नोपपद्यते । अनष्ट॑चत्तत्कृतोपाघेरनष्ट त्वान्नाग्निनै क्यापत्तिसम्भवः औपाधिकभेदस्य तत्प्रहाणरूपैक्यापत्तिविरोधित्वात् । अष्टमपि तत्कर्माग्निसायुज्यापत्तिदशायां

ततो मेदकमुपाधिं न जनयति कर्मणां कार्य (कर)कारि)त्वस्य कालविशेषनियतत्वादितिम्चेत् तथाऽपि व्यवस्थितकर्मविशेष परिष्वक्तस्य जीवस्य तत्कर्मापरिष्वक्तादग्नितस्तदेव कर्म भेदकमिति नाग्निनैक्यापत्तिरुपपन्ना ॥

किंच पृथिव्यैकीभूतपृथग्भूतघटस्येव अग्निनैकीभूतपृथग्भूत जीवस्या जत्वनित्यत्वानुपपत्तिश्च । अतो भेदे स्थितए वाग्मयादिसायुज्यम् समानलोकतासाहचर्याच्च नैक्यं सायुज्यम् । नह्येकस्य स्वेन समानलोकत्वसम्भवः, अतस्समानलो कवद्भेदे सिद्ध एव सायुज्यं भवति समानलोकताप्राप्तचनन्तरं सायुज्यापत्तिः नतु युगपदेव अतस्तयोरविरोध इतिचेत् -

न ‘सायुज्यङ्ग् सार्ष्टितागूँसमानलोकताम्’ इति सायुज्यं पूर्वश्रुतत्वात् । अर्थक्रमेण पाठक्रमबाघ इतिचेत् न अव यवशक्त्युपस्थापितार्थस्य पाठक्रमानुगुणत्वादर्थान्तरकल्पनस्याहेतुकत्वाच्च । यदि पाठक्रमबाघार्थ सायुज्यशब्दऐक्यापत्ति

लक्षणार्थविषया खार्टशक्तिः कल्प्यते तदाऽन्योन्याश्रयस्यात् सायुज्यस्यैक्यापत्तिलक्षणत्वनिश्चये पाठक्रमबाधः पाठक्रमबाधे

।

सति सायुज्यस्यैक्यापत्तिलक्षणत्यनिश्चय इति

‘तेषामेव सलोकतागूँसायुज्यमझते’ इति वाक्यात्पूर्वीदाहृतवाक्यस्थ वाक्यापूर्वी दाहृतवाक्यस्थ

क्रमबाघ इतिचेत् न विरुद्धार्थविषयाया रूढिशक्तेरक्लसतया विरोधास्फुरणात् ॥

किंच ‘अग्नेर्वा एतानि नामधेया, अग्नेरेव सायुज्यग्सलोतामाप्नोति, वायोरेवेन्द्रस्यैव बृहस्पतेरेव प्रजा पतरेवे ब्रह्मण एव सायुज्यगूँसलोकतामाप्नोति’ इति भूयसां वाक्यानां बलीयस्त्याच्वदुक्त क्रम एव बाध्यः । किंच ‘एतेषामेव सलोकतागूँसायुज्यमनुते’ ‘अग्नेरेव सायुज्यन्सलोकतामाप्नोति’ इत्यादिवक्यानि कर्मविधिशेषार्थ वादरूपाणि । कर्मफलत्वाच्चानयादित्यादिदेवतासायुज्यमनित्यम् । अतः कर्मफलावसानेऽग्नयादिभ्यस्तत्सायुज्यं प्राप्तानां गूढार्थसंग्रहः संपत्स्ये’ इत्यत्रोक्तसत्संपत्तेरपि ब्रह्मप्राप्तिरूपतया श्रुतिद्वयैकार्थ्येन सर्वत्रोपनिषत्सु ब्रह्मप्राप्तिरूपपलमुपत्रमादिष दषड्विधतात्पर्य-

।

लिङ्गेषु अन्यतमं प्रधानं श्रुतीनां निर्विशेषपरत्वं विघटयन् सविशेषपरत्वं स्थापयति

निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्वं परमत

रीत्या ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यादौ अपूर्वत्वाभावश्चेत्यादिकं प्रागेव निरूपितम् ॥ परमं साम्यमुपैति इत्याद्याः इत्यत्राचप देन ‘ तादृगेव भवति ’ (कठ.४.१५) इत्यादीनां सङ्ग्रहः । एतच्छुत्यर्थः भावप्रकाशे द्वितीयसम्पुटे (४३०.पु) परेषां प्रतिकूल इति निरूपितम् ॥

एतावता निर्गुणविद्यात्वेन परसंमतविद्यास्वेव निर्गुणविद्याविरुद्धफलं प्रतिपादितमिति तस्या निर्गुणविद्यात्वं न

।

।

सम्भवति, अपितु सगुणवद्यात्वमेवेति निरूपितम् । निर्गुणस्य प्रामाणिकत्वे निर्गुणविद्यात्वेन परसंमतायां विरुद्धफलस्य यत्रक्व वा प्रतीतिविरहे सर्वसंप्रतिपन्ने वा निर्गुणविद्यासिद्धिः सम्भावनामर्हति अद्वैत सिद्धयुक्तरीत्या विरुद्धफलस्योत्कर्षेण वा स्तुत्या वा अविरोधसम्भावनाऽपि स्यात् नचैवं निर्गुणस्य प्रामाणिकत्वं, निर्गुणविद्यात्वेन परसम्मतायां विरुद्ध फलावरहश्च वर्तते । अत: (अ) सिद्धयुपपादन प्रक्रिया न घटते । श्रुत्यादिभिः लघुचन्द्रिकायां निर्गुणविद्यासाधनप्रकार: न घटत इति भावप्रकाशे तृतीयसंपुटे उपपादितम् ॥ ।

परविद्यासु सगुणस्यैवोपास्यत्वोपसंहारः

७८१

श्रीभाष्यम्

परविद्यासु सर्वासु सगुणमेव ब्रह्मोपास्यम्, श्रुतप्रकाशिका

पृथग्मावस्यावर्जनीयत्वादामोक्षाजीवभेद स्थितेर्भवतामपीष्टत्वाद मयादिसायुज्यदशायामपि मेदस्थितिरवर्जनीया, अमयादि सायुज्यगतानां तत: पृथग्भावः पुनरप्युपाधित इतिचेत् दत्तमुत्तरम् |

नन्चाग्मयादिसायुज्योक्तिरर्थवादत्वादनादरणीयेति

वाच्यम् ; वेदान्तिभिरर्थवादानां प्रतीयमानार्थे प्रामाण्याभ्युपगमात् । अतो न सायुज्यमैक्यम् अपितु समान गुणयोग एव

॥

।

लयोऽपि न स्वरूपैक्यं लयशब्दस्य तदर्थत्वाभावात् प्रयोगानुगुणं शब्दार्थव्यवस्थापनं कार्यमिति नित्यनैमित्तिकमहा प्रळयेष्वपि लयशब्दःप्रयुज्यते न तत्र स्वरूपैक्यापत्तिः न तावन्नित्यप्रळये, स्वर्गनरकादिगमनागमनशास्त्रात् । नापि नैमि

त्तिके, पूर्वकल्पप्रलीनानां नारदादीनां प्राग्जन्मप्रत्यभिज्ञानवतामेव पुनरुत्पत्त्यवगमात् नारदेन पूर्वकल्पे स्वजन्मवृत्तादिक

मिहकल्वेऽभिहितमिति पुराणेष्ववगम्यते । नापि महाप्रळये ; वैषम्यनैघृण्यपरिहाराय जीवनित्यत्व बहुत्वकर्मवासनानां तदानीं विद्यमानताया अभ्युपगन्तव्यत्वात् । तथा प्रकृतिर्या मयाऽऽख्याता व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणी । पुरुषञ्चाप्युभावेतौ लीयेते परमात्मनि ॥

इति वदता भगवता पराशरेणैव

हिंस्राहिसे मृदु धर्माधर्मावृतानृते । तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते ॥ प्रधानकारणीभूता यतो वै सृज्यशक्तयः ।

तेषां ये यानि कर्माणि प्राक् सृष्ट्याः प्रतिपेदिरे ।

…

इत्यादिभिस्तदानीं सवासनकर्भान्वितजीबबहुत्वं च दर्शितम् । अत एव भेदप्रहाणं च न लयशब्दार्थः । नत्र तत्र प्राकृ तप्रतिसंचरमोक्षविषय प्रळयशब्दयोरर्थवैरूप्यं वक्तुमुचितम् ; शक्तिभेदकल्पना मुख्यत्व योग्यतस्प्ररूङ्गात् ॥

नच तत्रापि महाप्रळयादिषु लयशब्दस्य अमुख्यत्वं वाच्यम् ; बहुष्वर्येण्वमुख्यत्वाश्रयणादपि मुक्तिमात्रविषयप्र ळयशब्दस्यैवामुख्यत्वाश्रयणोपपत्तेः । अतस्सर्वप्रयोगानुगुणोऽर्थः स्वीकार्यः, अतो विसदृशावस्थाप्रहाणेन कारणत्वधर्मिणा

द्रव्येण विभागस्यापादानभूतेन संश्लेषो लयः तस्मादैक्यं न लयशब्दार्थः । घटाकाशादिदृष्टान्तोपन्यासश्चौपाधि कवैषग्या भावनिबन्धनः आकाशादितत्त्वानामपि सांशत्वात्तेषां पञ्चीकरणवचनेन प्रदेशभेदवत्ताहि वेदान्तिभिरग्युपेला अतो मोक्ष विषयासु श्रुतिषु स्वरूपैक्यं क्वचिदपि हि नावगम्यते, निर्गुणप्राप्तिविषया श्रुतिः काचिदपि नास्तीत्ययमर्थः अनन्तरमेवोपपा

।

द्यते । अतः साधर्म्यस्मरणस्य सगुणप्राप्तिविषयत्वान्नपरममोक्षविषयत्वम् अन्यथा निर्गुणप्रातिविषयश्रुतिविरोध स्मृते ईल्यप्रसङ्गादपि दुरुक्तम् । तस्मात् ’ यदा पश्यः’ इति वाक्ये साम्यशब्दस्सादृश्यपरः । येनाकारेण साग्यं तस्याकारस्य निरवधित्वं परमशब्दाभिप्रेतम्, अत इदं वाक्यं परब्रह्मप्राप्तिरूपं परममोक्षं तत्साम्यापत्तिलक्षणमेव प्रतिपादयति ॥

अथ सगुणोपासकस्य सगुणब्रह्मप्राप्तिं वदन्त्येताश्श्रुतयः नतु परब्रह्मविदः ब्रह्मप्राप्तिमिति शङ्कायामाह – परवि द्यास्विति । ब्रह्मविद्यास्वित्यर्थः । सर्वासु परेण सगुणविषयत्वेन निर्गुणविषयत्वेनचोक्तासु दहरविद्या सद्विद्याऽक्षरविद्यादि गूढार्थसङ्ग्रहः

एवं च परविद्यासामान्यं सगुणविषयकमुपासनरूपं तरतमभावानापन्नफलसाधनमित्येव श्रौत सिद्धान्त इत्याह-पर विद्यासु सर्वासु इत्यादिना । ’ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः’ इति सूत्रे आदिपदेन भूतयोनि वादिभावधर्माणामपि

७८.२

८

आनन्दादयःप्रधानस्य ’ इति सूत्रे सगुणस्यत्रै विवक्षितत्वम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

फलंचैकरूपमेव अतोविद्याविकल्प इतिसूत्रकारेणैव ‘आनन्दादयःप्रधानस्य

१

गूढार्थसंग्रहः

संग्रहेण ’ धर्मोक्तेिः’ इत्यत्र धर्मशब्द निर्देशेन च अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते यद्भुत योनिं परिपश्यन्ति धीराः ' 6

(मु.१.१.५) इत्यादिश्रुतितात्पर्यस्य व्यासेन निर्धारणात् सगुणमेव ब्रह्मोपास्यमिति भावः ।

‘ओमित्येवात्मानं ध्यायथ '

(मु.२.२.६) इति श्रुत्यनुसारेण परविद्यासामान्यं समाधिपर्यवसितव्यानरूपमेव विवक्षितमिति तात्पर्येण उपास्यमित्युक्तम् ॥

फलंचैकरूपमेवेति । प्रागुदाहृतश्रुतिषु ब्रह्मप्रातिः फलमिति स्फुटम् । शाण्डिल्यविद्यायां सगुणविद्यात्वेन परस म्मतायामपि ‘यथाक्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति तथेतःप्रेत्य भवति’ इत्याद्युत्तरं ‘एतमितःप्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि’ ।

इति फलवाक्ये ब्रह्मप्राप्तिरूपफलमेव प्रतिपादितम्

तत्र ‘अभि ’ इत्युपसर्गेण उपासनविषयातिरिक्तगुणानां विभूत्या

दीनां च प्राप्यत्वप्रतिपादनेन राजकुमारनयेन पुत्राणां दायभागवत् ब्रह्मप्राप्तिरूपफले वैषम्यकल्पनायोगेन च पर नवीन सम्मतरीत्या उपासनस्य तरतमभावापन्नफलसाधनलं न घटत इति भावः ॥

।

आनन्दादयःप्रधानस्येति

अत्र परभाष्यम् ’ आनन्दादयः प्रधानस्य ब्रह्मणो धर्मा: सर्वे सर्वत्र प्रतिपत्तव्याः ।

कस्मात् सर्वाभेदादेव सर्वत्रहि तदैवैकं प्रधानं ब्रह्म न भिद्यते । तस्मात्सार्वत्रिकत्वं ब्रह्मधर्माणां तेनैव पूर्बाधिकरणोदितेन

देवदत्तशौर्यादिनिदर्शनेन ’ इति । ‘नहि देवदत्त: शौर्यादिगुणवत्वेन स्वदेशे प्रसिद्धः देशान्तरं गतः तद्देश्यैरविभा वितशौर्यादिगुणोऽप्यतद्गुणो भवति’ इति निदर्शनं पूर्वमुक्तम् । अत्रोपक्रमे ‘ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनपरासु श्रुतिषु आन न्दरूपत्वं विज्ञानघनत्वं सर्वगतत्वं सर्वात्मत्वमिति एवंजातीयका ब्रह्मणो धर्माः क्वचित्केचिच्छ्रयन्ते ’ इति भाष्ये उक्तम् । मामत्यां——‘ एवमानन्दविज्ञानत्वादयः विभुत्व नित्यत्वादिभिर्गुणैः प्रदेशान्तरोत्तै: ’ इत्याद्युक्तम् । अत्र ‘नित्यं विभुं

सर्वगतं सुसूक्ष्मम्’ इति परविद्यावाक्यमेव विषय इति स्फुटं प्रतीयते । परविद्यायाः ब्रह्मस्वरूपविषयकत्वमिति परेषां सिद्धान्तः । एवं च निर्गुणविद्यात्वेन परसम्मतायां विद्यायां श्रुतिषु प्रतिपादिताः आनन्दत्वादयः गुणा इत्येव सूत्रे विव क्षितमिति परव्याख्यायां स्फुटं प्रतीयते । ‘आनन्दादयः प्रधानस्य ’ इति सूत्रं परविद्याविषयनिरूपणपरमिति तत्सम्मतम् ।

सूत्रे ‘ आनन्दादयः’ इत्यनेन ब्रह्मगुणा एव निर्दिष्टा इति परविद्यासामान्यविषयनिरूपणपरसूत्रे गुणानामेव विचक्षायाः परसम्मतत्वसिद्ध्या परविद्यासामान्यस्यापि सगुणब्रह्मविषयकत्वमिति सूत्रकृत्तात्पर्यमिति परैरप्यकामेनापि स्वीकार्यम् । सूत्रे आनन्दादीनां ब्रह्माभिन्नत्वबोधकश्शब्दः न कोऽपि वर्तते ! प्रधानस्य विशेष्यस्येत्युक्त्या (शं. भा) ब्रह्मण: आनन्दादीनां च विशेष्यविशेषणभाव एव स्फुटं प्रतीयते । अतः एतत्सूत्रं परेषां सिद्धान्तं सूत्रकारासम्मतमिति स्थापयति ॥ एवं प्राचीनव्याख्याने स्वसिद्धान्त प्रातिकूल्यं मन्वानैर्ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः ‘ अनानन्दत्वजडत्व मिथ्यात्वभ्रम

निवृत्तये अनानन्दादिव्यात्रुस्युपलक्षितब्रह्मलक्षणया तात्पर्यविषयीभूत शुद्धब्रहाबोधः आनन्दज्ञान सत्यपदैर्जन्य तादृशस्य च बोधस्य अनानन्दत्वादिभ्रमनिवर्तकत्वमानुभाविकम् । यथा

C

प्रकृष्टप्रकाशश्चन्द्रः '

इत्यादिस्थलीयशुद्धचन्द्रादिव्य.

क्तिबोधस्याप्रकृतप्रकाशत्वादिभ्रमनिवर्तकत्वम् । तस्मात्प्रधानस्य महावाक्यार्थबोधस्य उक्तरीत्योपकारका इति अन्यत्राप्या

।

नन्दत्वादयो गुणा उपसंहर्तव्या एव’ इति (वे.सू.) व्याख्यातम् अत्र प्रधानस्येत्यस्य महावाक्यार्थबोधस्येत्यर्थे विनि गमकं दुर्लभम्। ‘ आनन्दादयः’ इत्यत्र गुणानामेव विवक्षितत्वस्यैतद्व्याख्यातृसम्मततया गुणवाचिपदसमभिव्याहृतप्रधान

‘विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात् ’ इत्यत्र यथाक्रेतुनयेनापि फलस्यैकरूप्यम्

७८३

श्रीभाष्यम्

(ब्र.सू. ३.३-११) ’ विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्’ (ब्र.सू.३.३.१५) इत्यादिषूक्तम् । गूढार्थसंग्रहः

शब्दस्य विशेष्यगुणिपरत्वस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् (वे. सू) इत्युक्तार्थस्यौप्रेक्षिकत्वात् । सत्यज्ञानादिवावयस्योपलक्षितपर

त्यादिकं परसम्मतं सर्वे न घटत इति प्रागेव निरूपितम् । एवंचानेन सूत्रेण परविद्यासामान्यस्य सगुणविषयकत्वं सूत्र कारामिप्रेतमित्ययमर्थः: अप्रकम्प्य इति भावः ॥

फलंचैकरूपमित्युक्तार्थपरं सूत्रभुपादत्ते — विकव्पोऽविशिष्टफलत्वादिति । अत्र परैः ‘अविशिष्टफलत्वत्’ अवि शिष्टं ह्यासां फलमुपास्यविषयसाक्षात्करणम् । साक्षात्करणसाध्यं च विद्याफलं दर्शयन्ति श्रुतयः । ’ यस्यस्यादवानविचिकि

त्साऽस्ति ’ इति सूत्रभाष्ये व्याख्यातम् । ‘एतमितःप्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि’ इति एतत्पूर्ववाक्यम् उपनिषद्भाध्ये च (शं) ‘ अस्माच्छरीरात्प्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि ’ इत्युक्तम् । यथाक्रतुरूपस्यात्मनः प्रतिपत्ताऽस्मीति यस्यैवं विदरस्यात् । भवे

।

दद्धा—सत्यम् एवं स्यामहंप्रेत्य एवं न स्यामिति नच विचिकित्साऽस्तीत्येतस्मिन्नर्थे ऋतुप.लसम्बन्धे ’ इत्युक्तम् अत्रानन्द

।

गिरिविवरणम् ‘अध्यवसायानुरूपस्य सगुणस्य परमात्मनः अहं प्रतिपत्ताऽस्मीत्येवंविदः यस्यस्यादद्धा निश्चयः’ इत्यादि । अत्रोपनिषद्वाक्ये साक्षात्काररूपं फलं न श्रुतम् ‘तत्त्वेत्वद्धाऽञ्जसाद्वयम्’ इति कोशेऽपि ‘अद्धा’ शब्दस्य तत्त्वार्थ कत्वमेवोक्तम् ॥

एतेन अद्धा साक्षात्कृतं यथोपास्यं स्यात् ’ (वे. सू. मु) इति विवरणमनुपादेयम् । अद्धा ’ शब्दस्य कोशे (

८

सत्यार्थकत्वानुरोधेन (यं) उपनिषद्भाष्येऽपि तथैबोक्तेः। उपनिषदि प्रतीयमानं फलंच ब्रह्मप्रातिरूपमेव । इदमेव‘अविशि

शृफळवात्’ इत्यत्र सूत्रे सूत्रकृतो विवक्षितम् ।’ एवं मुक्तिफलानियमस्तद वस्थाऽवघृतेस्तदवस्थाऽवधृतेः ’ (३.४.) ’ आवृ त्तिरसकृदुपदेशात् ’ (४.१.१६) इति सूत्रद्वयपर्यालोचनायां मुक्तिफलकमेवोपासनं तत्र विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीयते ।

तत्सूत्रानुसारेणात्रापि सूत्रे ब्रह्मप्राप्तिरूपमेव फलं विवक्षितमिति निश्चीयते । उपनिषदि ‘यथाक्रतुरस्मिन्लोके पुरुषो भवति

तथेतःप्रेत्य भवति’ इत्युक्रमस्य ‘ एतमितःप्रेत्याभिसम्भविताऽस्मि’ इत्याद्युपसंहारस्यचैकरूप्यं ब्रह्मप्राप्तेरुपासनफलःव एंव स्वरसतस्सम्भवति ।

अत्रोपनिषद्वाक्ये उपासनसामान्यस्य ब्रह्मप्राप्तिफलमेकरूपमेव विवक्षितमित्येव तात्पर्यमिति

भावप्रका॒शे तृतीयसंपुटे निरूपितम् । एवं च उपनिषदुक्तं सूत्रे विवक्षितं च ब्रह्मप्रतिरूपं फलमेकमेवेति सूत्रकृत्सि द्धान्त इति भावः ॥

सगुणोपासनमदृष्टद्वारा मुक्तिहेतुरिति वृत्तिकारमतम्। अयमर्थो न वाक्यकारसम्मतः, तदुक्तं सङ्क्षेपशारीरके ‘ अन्त

र्गुणा भगवती परदेततेति प्रत्यग्गुणेति भगवानपि भांष्यकार: । आह स्म यत्तदिह निर्गुणवस्तुवादे सङ्गच्छते नतु पुन हंसगुणप्रवादे । ’ (सं.शा.२२१) इत्यत्र मधुसूदन विवरणम्। ‘अन्तर्गुणे ’ ति ‘सेयं देवतैक्षते ‘ति श्रुतिमनुसृत्य परदेवतेति ब्रह्मैवोच्यते । अन्तर्गुणेत्युक्तं विशदयति प्रत्यग्गुणेति । गुणशब्द: स्वरूपपरः अन्या देवताः पराग्रूपाः, परदेवतातु प्रत्यगाभ. रूपा अपरोक्षचिदेकरसेत्यर्थः६ः । निर्गुणवस्तुवादे विकारादिसमस्त विशेषरहितं परमार्थतः आत्मवस्तु इति मते ’ इति ॥ प्रतछलोकात्पूर्व

6

आत्रेयवाक्यमपि संव्यवहारमात्रं कार्य समस्तमिति नः कथयत्रभूव ।

सत्कार्यवादविषयो नहि दोषराशि: मायामये भवितुमुत्सहते विरोधात् ॥ २१७ ॥ काणाददर्शनसमाश्रयदोषराशि: दूरान्निरस्त इह संव्यवहारमात्रे ।

(सं.शा) उक्त छां वाक्यकृतः विवर्ताद्वैतित्वानुवादादि

७८४

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

वाक्यकारेण च सगुणस्यैवोपास्यत्वं विद्याविकल्पश्चोक्तः ‘युक्तं तद्गुणकोपासनात्’ इति ।

(छां. वाक्यम्) भाष्यकृता व्याख्यातं च ‘यद्यपि सञ्चित्त’ इत्यादिना (द्र मिडभाय श्रुतप्रकाशिका

वित्यर्थ: ‘अदृश्यत्वादिगुणक’ इति परविद्यावाक्यविषयसूत्रस्वारस्यात्तस्यास्सगुणविषयत्वं प्रतीयते । ‘आनन्दादयः प्रधानस्य ’ इतिसूत्रमुपास्यस्य सगुणत्वायोदाहृतम् । विकल्पोऽविशिष्टफलत्वादिति सूत्रं प्राप्यस्य सगुणत्वायोपात्तं

अयमर्थः परेण निर्गुणविषयत्वेनाभिमतानां ‘सत्यं ज्ञानम् आनन्दो ब्रह्म’ इत्यादिवाक्यानामानन्दादिगुणविशिष्ट ,

।

विषयत्वं तेषां च गुणानां सर्वविद्यानुयायित्वं चोक्त्वा तास्खेकैव विद्यापलायालमिति विद्याविकल्पश्चोक्तः अतः परेण निर्गुणसगुणविषयत्वेनाभिमतासु सद्विद्यादहरविद्यादिपूपास्य फलं च सगुणमिति सगुणप्राप्तयतिरेकेण निर्गुणप्रातिः प्रमाण शून्या । अतो मुक्तौ भेदपराणां श्रुतीनामन्यथा सिद्धिर्नोपपद्यते प्राप्यवैषम्याभावादिति । सूत्रकाराभिप्रायविदामुक्तिं दर्श यति बाक्येति । युक्तं तद्गुणकोपासनादिति । युक्तं गुणयुक्तमेव प्राप्यम्, कुतः तद्गुणोपासनादित्यर्थः । * विद्यावि गूढार्थसंग्रहः

वेदान्तभूमिकुशलो मुनिरत्रिवंश्यः, तेनाह कार्यमिह संव्यवहारमात्रम् ॥ २१८ ॥ ।

पष्टप्रपाठकनिबद्धमुदीरितं यत्, तत्सत्यमेव खलु सत्यसमाश्रयत्वात्

।

तत्रैव यत्पुनरुवाच समुद्रफेनदृष्टान्तपूर्वकमदो व्यवहादृष्ट्या ॥ २१९ ॥ पूर्वं विकारमुपवर्ण्य शनैश्शनैस्तदृष्टिं विसृज्य निकटं परिगृह्य तस्मात् सर्व विकारमथ संव्यवहारमात्रमद्वैतमेव परिरक्षति वाक्यकार: ॥

।

।

इत्युक्तम् एवं च उपासनस्य मोक्षसाधनत्वं वाक्यकासम्मतमिति लघुसिद्धान्ते साधनमनुचितमिति शङ्कायामाह-वाक्य कारणचेत्यादि यद्यपि सञ्चित्त इत्यादिनेत्यादि । वेदार्थसंग्रहे ’ यद्यपि सच्चित्तोन निर्भुग्नंदैवतं गुणगणं मनसाऽनुघा वेत् तथाऽप्यन्तर्गुणामेव देवतां भजते ’ इति तत्रापि सगुणैव देवता प्राप्यते इति’ इत्यन्तभाष्यग्रन्थ उदाहृतः। सच्चित्तः सद्विद्यानिष्ठः । ‘न निर्मुग्मदैवतं गुणगणं मनसाऽनुधावेत् ’ - अपहतपाप्मत्वादिकल्याणगुणगणं दैवताद्विभक्तम्, यद्यपि ‘दहरविद्यानिष्ठ एव सच्चित्तो न स्मरेत् । तथाऽप्यन्तर्गुणामेव देवतां भजते देवतास्वरूपानुबन्धित्वात् सकलकल्याणगु देवतावस्तुतस्स्वरूपानुबन्धिसर्व

गुणेनोपास्यमानाऽपि

निखिलजगत्कारणत्वादिना

परदेवतासाधारणेन

केनचित्

गगणस्य

कल्याणगुणगणविशिष्ठैवोपास्यते । अत: सगुणमेव ब्रह्म तत्रापि प्राप्यमिति सिद्धया दहरविद्ययोर्विकल्पः’ इति विवरण मपि कृतम् । अयमाशय: । भोकापत्यधिकरणे व्यवहारदृष्ट्या परिणामवादः इत्यर्थः वाक्यकृतो ब्रह्मनन्दिनो न सम्मतः 6

परिणामस्तु स्यादध्यादिवत् ’ इति भास्करभाष्योदाहृतवाक्यविरोधात् । अत्र दध्यादिवदिति ‘उपसंहारदर्शनान्नेतिचे

‘नक्षीरवद्धि’ इति आरम्भणाधिकरणोत्तरसूत्रे ’ क्षीरवद्धि ’ इत्येतत्तात्पर्य प्रकाशनार्थमुपात्तम् ॥ एतेन आरम्भणाधिकरणे विवर्तवादः तत्पूर्वाधिकरणे व्यवहारदृष्ट्या परिणामवादस्सम्मत इति कल्पनमनुचितम् ।

तदुत्तरं ‘क्षीरवाद्ध’ इत्यनेन परिणामवादस्यैव सिद्धान्तकरणात् । कृत्स्नप्रसक्त्यधिकरणे परिणामवाद एवं पूर्वपक्षमु द्भाव्य समाधानकरणाच्च । बौद्धमतरीत्या व्यवहारपरमार्थविभागः विवर्तवादिसम्मतः न वाक्यकाराभिप्रेतः । एतत्ताप येंत्र ‘न संव्यवहारमात्रत्वात्’ इति वाक्ये व्यवहारमात्रत्वादित्यन भिधाय संव्यवहारमात्रत्वादिस्युक्तम् । ‘इन्द्रियैरपलब्धं

७८५

गूढार्थसंग्रहः यत्तत्तत्वेन प्रदर्श्यते । जातास्तत्वविदो बालाः तत्त्वज्ञानस्य किं फलम् (नागार्जुन कारिका) इति वदतः बौद्धस्य व्याव हारिकस्यातात्त्विकत्वोक्तिः अनुचितेति तात्पर्येण (जैन)परीक्षामुखसूत्रेषु मुख्य सांव्यवहारिकंचेति प्रत्यक्षविभागः प्रदर्शितः । ‘संव्यवहारः अबाधितो व्यवहार : ’ इति प्रभाचन्द्रेण प्रमेयकमलमार्ताण्डे निरूपितम् । अयमेवार्थ: ’ संव्यवहारमात्रत्वात् ' इत्यत्र ब्रह्मनन्दिनोऽपि विवक्षित: | जगदुपादानकारणत्वं ब्रहालक्षणं ’ जन्माद्यस्य यत’ इत्यत्राभिधाय प्रकृत्यधिकरण मारभ्य कृत्स्नप्रसत्यधिकरणपर्यन्तं प्रतिष्ठापयतस्सूत्रकृतः परिणामवादमेव तत्र तत्र प्रदर्शयतोऽप्ययमे॒वा॑र्थोऽभिप्रेतः ।

‘ यतो वा इमानि भूतानि ’ इति श्रुतौ ‘इमानी ’ त्यस्यार्थमभिसंधाय ’ जन्माग्रस्य यत ’ इत्यत्र ‘अस्य ’ इति पदमुपात्तम् । प्रत्यक्षविषयबाधः नोक्तः । अबाधितार्थविषयमेव प्रत्यक्षमिति व्याससिद्धान्त: । भोक्रापत्यधिकरणंतु न परमताभिप्रायेण प्रवृत्तं

किंन्त्वन्यार्थतात्पर्येण प्रवृत्तमित्यर्थ: तदधिकरणे द्रमिडभाष्यवाक्योपन्यासेन निरूपयिष्यते । ‘अन्तर्गुणामेव देवतां भजते '

।

इत्यत्र गुणशब्दस्य स्वरूपार्थकत्वमनुचितं तदर्थे क्वापि प्रयोगविरहात् द्रमिडभाष्यवाक्यमनुदाहृत्य अन्तर्गुणा देवतेति शब्दद्वयमात्रावलम्बनेन स्वोत्प्रेक्षामात्रेण भाष्यार्थवर्णनं ‘सगुणैव देवता प्राप्यते’ इति द्रमिडभाष्यविरोधेन ‘नतु पुन

इति प्रतिज्ञाकरणंचाभिनित्रेशमूलकमेव

।

'

स्सगुणप्रवादे

अतः वाक्यकारस्य सविशेषात्मबादः सविशेषशेषासनम् दृष्टद्वारा

परममुक्तिसाधनं मुक्तिरूपैकफलसाघनत्वेन परविद्यासामान्यस्य विकल्प इत्येव सिद्धान्त इति द्रमिष्टभाष्यकृता स्थापितं भव तीति सिद्धम् । न संव्यवहारमात्रत्वात् ’ इति सिद्धान्तवाक्यस्य पूर्वपक्षवाक्यद्वयार्थवर्णन पूर्वकमर्थः भावप्रकाशे द्विती ८

यसम्पुटे (३४८.पु) सभ्यनिरूपितः ॥ (

ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र भूधातोः प्राप्तयर्थकत्वं न युक्तम, तदर्थे प्रसिद्धिविरहात् अपशूद्राधिकरण

न्यायरक्षामणौ ‘यत्र योगार्थस्य पूर्वे बुद्धिस्थता तत्र रूढ्यपेक्षया योगार्थस्य न दौर्बल्यम्, विलम्बोपस्थितिकत्वाभावात् ‘।

इत्युक्तरीत्या प्राप्ते: प्रथममेव बुद्धिस्थत्वेन विलल्बोपस्थितिकत्वं यद्यपि नास्ति । तथाऽपि भूधातोः प्राप्तयर्थव्वाङ्गीकारे ’ सयोह वै तत्परमं ब्रह्म वेद तदेव भवति’ इत्युपपत्तौ ब्रह्मशब्दवैयर्थ्यात् । ब्रह्मशब्द निर्देशोहि — ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति ' इति वाक्यान्तरार्थपरिग्रहार्थः तत्र प्राप्तेः ब्रह्माभेदस्य च पृथगुक्त्या अत्रापि पृथनिर्देशेन ‘ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्रापि ‘ ब्रह्मैव सन्’ इति वाक्यान्तरोक्तार्थ एव परिग्राह्यः । यद्यपि नवीनैः परमं ब्रह्मेत्यत्र परमशब्द निर्देशेनात्र परमशब्दं 6

विहाय ब्रह्मैत्र भवतीत्युक्त्या ब्रह्मशब्दस्य वृहजातिजीवादिषु रूटे: विवरणायुक्तायाः अङ्गीकारेण जीवार्थकत्वमेव । ब्रह्मैव भवति जीव एव भवति इति वाक्यार्थः, एवकारेण ब्रह्माभेदव्यवच्छेदइत्युक्तम् । ब्रह्मशब्दस्य जीवार्थकत्वाङ्गीकारे जीवशब्दं विहाय ब्रह्मशब्दनिर्देशः व्यर्थ एव स्यात् । अतः ब्रह्मैव सन्निति श्रुत्यन्तरोक्तार्थ एवात्र परिग्राह्यः तत्र ‘ब्रह्मैव 6

सन्ब्रह्माण्येति’ इयंत्र परमशब्दाभावात् ब्रह्मशब्दद्वये एकस्य परब्रह्मार्थकत्वं अपरस्य जीवार्थकत्वं चायुक्तम् । अतः उभयोः परब्रह्मार्थकत्ववत् ब्रह्मैव भवति इत्यत्रापि ब्रह्मशब्दः परब्रह्मार्थक एव युक्तः ॥

सङ्क्षेपशारीरके न्त्र प्रथमाध्याये ।

ब्रह्मैव सन्निति वचः प्रथम श्रुतत्वादप्येतिशब्दमुपसंहरणस्थमुचैः

प्रच्यावयत्स्वविषयादुचिताद्बलीयो ब्रह्मात्मनोरनतिरेकमसाध्यमाह ॥ ३०७ ॥ आग्नेय इत्याद्यपि तद्धितान्तमष्टाकपालादिसमन्वितं सत् ।

आख्यातशब्दस्य धुरं बिभर्ति भव्यार्थसंवित्तिनिबन्धनत्वात् ॥ आख्यातमेव सदिदं भवतीति नाम भव्येतरार्थमपि जन्मनिबन्धनत्वात् ।

अभ्येति शब्दमपि तद्वदिमं प्रतीमो भव्येतरार्थगतबुद्धिनिबन्धनत्वात् ॥ ३०९ ॥ 99

[ जिज्ञासा १-१-१

सं.शा उक्तदिशा अवतरणोक्तार्थस्य पर्यालोचनम्

७८६

श्रीभाष्यम्

कारीयम्) ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्रापि (मु. ३.२.९) ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ (मु.८) ‘निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति’ (मु.३.१.३) ‘परं ज्योतिरुपस

स्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ (छा.८.१२.२) इत्यादिभिरैकार्थ्यात् प्राकृतनामरूपाभ्यां श्रुतप्रकाशिका

कलश्च तत्रैव द्रष्टव्यः, सच्चित्तः सद्विद्यानिष्ठः तर्हि मुक्तात्रभेदश्रुतेः कोऽर्थ इत्यत आह - ब्रह्मेति । स यो हवै तत्परं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इति प्रकृतस्य वेदितुः ब्रह्मपर्यन्तस्वरूपाविर्भावपरमिदं वाक्यमिति यथा सेत्स्यति तथा वक्ष्यते 6

।

इहत्वर्थान्तरमुच्यते प्राकृतंनामरूपप्रहाणज्ञापनाय ‘नामरूपाद्विमुक्त’ इति श्रुतिरुदाहृता ॥। साम्यप्रतिपत्त्यर्थे ‘ निरञ्जन’ इति वाक्यमुपात्तम् । तस्यैव साम्यस्य स्वाभाविकत्वज्ञापकम् ’ परंज्योतिः’ इति वाक्यम् ॥ गूढार्थसंग्रहः ब्रह्मैव सन्निति गिरंप्रतिशेषितायै नाप्येतिगीरियमलं कथितोपपत्तेः । आख्यातमेव खलु नामपदस्य शेष नाख्यातमेतदनृतत्वनिवेदकत्वात् ॥ ३९० ॥

ब्रह्मैव सन्निति ततः प्रथमश्रुतं तदप्येति शब्दमपसारयति स्ववाच्यात् । अस्याङ्गभावविरहादमुनासहातो ब्रह्मात्मनोरनतिरेकमुशन्ति धीराः ॥ ३९१

3

॥

भव्याय भूतमिति किंच विधिप्रधाने काण्डे नयोऽयमिह तद्विपरीतमाहुः । भूताय भव्यमिति भूतपरहि सर्वे वेदावसानमिति सूत्रकृदाचचक्षे ॥ ३९२ ॥ ब्रह्मैव सन्निति ततोऽपि बलिष्ठमेतदप्येति शब्दमवसानगतं व्यपेक्ष्य |

तस्मादमुष्य परंपीडकमेतदेव ब्रह्मैव सन्निति पदं गुणकल्पनायै ॥ ३९३ ॥ निश्श्रेयसं न खलु साध्यमतः क्रियाभि: ज्ञानेन वा द्वयसमुच्चयवर्त्मना वा । उत्पत्तिराप्तिविकृती नच संस्कृतिश्च यस्मान्नसम्भवति वर्णितवर्त्मनेह ॥ ३९४ ॥

इत्यत्र सर्वज्ञात्ममुनिना ‘ ब्रह्मैच सन्ब्रह्माप्येति ’ इति श्रुत्य निर्धारित इति शङ्कायामाह - ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतीत्य त्रापीति । इत्यादिभिरैकार्थ्यादिति आदिपदेन ‘ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति’ इति श्रुतिपरिग्रहः । अयमाशय: अथ ।

(

परा यया तदक्षरमधिगम्यते’ इत्यत्र परविद्यासामान्यस्य अक्षरप्राप्तिरूपं यत्फलमुक्तं तदेव ’ परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ' इति उपसंहारेऽप्युक्तम् ।

इदं च वाक्यं ‘ब्रह्म वेद’ इत्यादिवाक्यतःपूर्वमिति सपशारीरकोक्तदिशा उपक्रमस्थत्वेन

अथ परा यया तदक्षरम्’ इति वाक्यपर्यालोचनायां उपक्रमोपसंहारैकरूप्येन च प्रबलमिति ‘ब्रह्म वेद ’ इत्यतः आपा

ततः प्रतीयमानार्थं प्रच्याव्यान्यार्थे तात्पर्य व्यवस्थापयति । एवमुपक्रमस्थसाम्यश्रुतिविरोधेनापि ब्रह्मवेदेत्यादेर्नयथाश्रुता ।

र्थकत्वम् ‘सम्पद्याविर्भावः

"

इति सूत्रवाक्ये ’ परंज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ’ इत्यत्र स्वस्वरूपाविर्भावः

ब्रह्मविद्याफलमिति सूत्रकृता व्यवस्थापितम् । तत्र रूपेणेत्यस्य वैयर्थ्यान्यथाऽनुपपच्या धार्मिमात्राविर्भावः न विवक्षितः, अपितु ज्ञानानन्दापहतपाप्मत्वादीनामाविर्भावो विवक्षित इत्युत्तरत्र साधयिष्यते ॥

एतेन साम्यश्श्रुतिरपि एतद्धर्मवत्वेन साम्यपरा ब्रह्मप्राप्तिराप ‘सोऽश्रुते सर्वान्कामान् सह ब्रह्मणा इत्यत्रोक्त स्यास्य ’ परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यत्र परात्परशब्दसमभिन्याहारेणात्रापि विवक्षिता इत्यनुभवरूपैव ब्रह्म 2

७८७

श्रीभाष्यम्

।

विनिर्मुक्तस्य निरस्ततत्कृतभेदस्य ज्ञानैकाकारतया ब्रह्मप्रकारतोच्यते । प्रकारैक्ये च तत्त्व व्यवहारो मुख्य एव यथा सेयं गौरिति अत्रापि श्रुतप्रकाशिका तर्ह्यमुख्यत्वं स्यादित्यत्राह-प्रकारक्येचेति । * सोऽयं ब्रीहिरित्यादे रुपलक्षणमिदमुदाहरणम् ।

यथर्तुष्वृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानितान्येव तथा भावा युगादिषु ॥ इत्यादिप्रयोगा भारतादिषु द्रष्टव्या: । दृष्टान्ते प्रकारैक्येऽपि तत्ताव्यवहारो मुख्योऽप्यस्वरसः पूर्वदृष्टे गवि व्यक्तयं(न्तर )

श) प्रहाणादस्वारस्यम्, जात्यंशस्य सौसादृश्यलक्षणैक्यान्मुख्यत्वम् । दान्तिकेतु ‘गङ्गायां घोषः’ इति गङ्गापदवत् कार्त्स्न्येन प्रवृत्तिनिमित्तप्रहाणाभावात्परमात्मनीव प्रवृत्तिनिमित्तपौष्कल्याभावा, च्च प्रवृत्तिनिमित्तैकदेशान्वयिनि मुक्ता

त्मनि मुख्यकोटिरित्यभिप्रायेण मुख्यएवेत्युक्तम् । लाक्षणिकगङ्गापदवन्नात्यन्तःमुख्य इत्यर्थः । * नहि मुक्तस्यापरिच्छिन्न ज्ञानानन्द(मय)त्वेऽपि जगत्कारणत्वानुगुणगुणबृहत्वं स्वरूपबृहत्वं वाऽस्ति; आकारैक्येऽपि तत्ताव्यबहारस्यान्तामुख्यःवा भावे सेयं गौरिति दृष्टान्तः । न केवलं योगसंग्रहारम्भे विस्तरेऽप्यव्यवहितेषु पूर्वश्लोकेषु भेदप्रतिपत्ति रस्ती त्याह – अत्रा पीति। न केवलं मुक्तविषयप्रकरणान्तरेषु अस्मिन् प्रकरणेऽपीति वाऽर्थः । * अस्मिन् श्लोके तथैवेति ब्रह्मसाधर्म्याप गूढार्थसंग्रह:

नाप्तिः, अतः श्रुतित्रयोक्तार्थ : एक एव संपन्नः । एवंचाविर्भावस्य भव्यतया ‘भूतं भव्याय कल्पते’ इति न्यायेन ‘ ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्रोक्तस्य एतच्छेषत्वमेव ‘सयो हवै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इति श्रुतौ परमशब्दं तदेव

भवतीति क्रमं, च विहाय in’ परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इति निर्देशन अत्र ब्रह्मशब्द: परब्रह्मासाधारणधर्मविशि वाचकतया न विवक्षित इति निर्णीयते । एतेनैव श्रुतौ जीवब्रह्माभेदो न विवक्षित इत्यपि सिद्धयति । एवं निर्देशेन ब्रह्म वेद ब्रह्मैवं भवति ’ इति वाक्ये ब्रह्मशब्दः बृहत्वावशिष्टपरः बृहत्वविशिष्टो भवतीति शब्दार्थ: ‘बुद्धेर्गुणेनात्मगु 6

णेनचैव’ इत्युत्तरं ‘सचानन्त्याय कल्पते’ इति श्रुतौ धर्मभूतज्ञानतः आनन्त्यमेव विवक्षितमित्यन्यत्र साधितम् ।

बृंहणत्वमपि ब्रह्मशब्दार्थः तच्चाचेतनगतस्थूलावस्था चेतनधर्मभूत ज्ञान विकासावस्था, चेत्येतदुभयानुगुणसङ्कल्पबच्वमिति व्यासार्यैर्निर्धारितम् । ‘सयो हवै तत्परमं ब्रह्म वेद ’ इत्यत्र ब्रह्मशब्दे बृंहणत्वमपि विवक्षितम् । एवं च ‘ब्रह्मैव भवति '

इत्यत्र ब्रह्मशब्दार्थभूतं वृहत्वं धर्मभूतज्ञानपूर्णविकासरूपम् । ‘यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इत्यत्र परमात्मधर्मत्वेन पूर्वमुत्तम,

● तदा विद्वान् – परमं साम्यमुपैति ’ इति सर्वज्ञत्वेन साम्यमाप प्रतिपादितम् । ‘नामरूपाद्विमुक्तः’ इति श्रुतौ पुण्यपा c

पप्रयोज्यनामरूपसम्बन्धंविगमोऽप्यभिहितः । ’ ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र पुण्यपापप्रयोज्यधर्मभूतज्ञानसङ्कोचस्य मुक्तौ निवृत्या ‘असङ्कचितधर्मभूतज्ञानाश्रयत्वं प्रतिपादितम् । एवमर्थांङ्गीकार एव पूर्वश्रुत्यैकरस्यमिति भावः ॥

ननु समानाधिकरणनिर्देशे धम्र्यैक्यमेव प्रतीयत इति तद्वाघाङ्गीकारेण अमुख्यत्वशङ्कायामाह– सेयं गौरिति । सेयं गौरिति प्रत्यक्षं द्विविघम्, पूर्वापरदेशकालसम्बन्ध्यवगाहि एकं, पूर्वमेकव्यक्तौ दृष्टजाते: व्यक्त्यन्तरे सम्बन्धावगाहि चान्यत् । ‘ सोऽयम् द्विज इति वाक्यं’ ’ तद्वत् तत्त्वमसीति ’ प्राक् (१२७.पु) उदाहृत (स्वात्मनिरूपणं ३.६) श्लोक द्वयानुसारेण ‘ सोऽयम्’ इत्यादिवाक्यस्थपदानामिव ‘तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यस्थपदानां समन्वयः समन्वयाधिकरणे पञ्चपा

प्रत्यभिशावत्तच्चमसीति (स्वात्मनि) (पं.पा.वि) उक्त दिशा वहौवभवतीत्यत्र सिद्धान्तस्थापनम् [ जिज्ञासा १-१-१

७८८

श्रीभाष्यम्

’ विज्ञानं प्रापकं प्राप्ये परे ब्रह्मणि पार्थिव । प्रापणीयस्तथैवात्मा प्रक्षीणाशेषभावनः ॥ '

(वि.पु.६.७.९३) इति परब्रह्मध्यानादात्मा परब्रह्मवत् प्रक्षीणाशेषभावनः कर्मभावना ब्रह्म

भवनोभयभावनेति भावनात्रयरहितः प्रापणीय इत्यभिधाय’क्षेत्रज्ञः करणी ज्ञानं श्रुतप्रकाशिका

।

देश उपयुज्यते तथैवेत्येतद्व्याख्यानं परब्रह्मवादित्यादि प्रक्षीणाशेषभावनशब्दं व्याचष्टे कर्मभावनेति । परब्रह्मवत्प्रक्षी णाशेषकर्मभावन इति पाठे कर्मशब्दो यागादिक्रियोपासनसाधारणानुष्ठेयमात्रपरः । तदा कर्मशब्देन ’ त्रिविधा भाव

भावना’ इत्यत्र भावशब्दो व्याख्यातो भवति । अत्रायमर्थः प्राप्यपरब्रह्मविषयज्ञानस्य प्रापकत्वात् शुद्धस्वस्वरूपमपि

प्राप्यमिति तदनुसन्धेयमिति, अयं च ’ व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वात् ’ इत्यधिकरणार्थः । तत्र बद्धस्वरूपं चिन्त्यमिति पूर्व पक्षीकृत्य मुक्तस्वरूपं चिन्त्यमितिहि सिद्धान्तितम् । अस्य श्लोकस्यैकप्रकरणत्वज्ञापनायानन्तरश्लोकोऽपि व्याख्यायते । क्षेत्रज्ञइति। यावत्क्षेत्रज्ञावस्थस्तावत्करणी उपासकः । तस्य करणं ज्ञानं करणभूतं ज्ञानं मुक्तिकार्ये निष्पाद्य निवर्तयेत् गूढार्थसंग्रहः

दिकायामभिहितः। तत्र विवरणे प्रत्यभिज्ञायामधिगत मेकत्वं परस्मै प्रतिपादयति इति क्षणिकत्वपरिहाराय प्रत्यभिशाप्रा माण्यं वक्तव्यमित्यादिचोक्तम् । क्षणिकवादिभिः लूनपुनर्जातकेशाङ्कुरादावपि प्रत्यभिज्ञासत्वेन तत्र प्रत्यभिज्ञायाः भ्रमत्वे ।

सर्वत्रापि प्रत्यभिज्ञा भ्रमएवेत्याक्षेपः क्रियते क्वचिद्व्यक्तिः प्रत्यभिज्ञायां क्वचिच्च जातिरिति, सर्वत्र प्रत्यभिज्ञाया एकविषयत्वं

सम्भवत्येव । यत्रतु व्यक्तेर्बाधः तत्रोभयानुगतजातिविषयकत्वेन प्रत्यभिज्ञायाः प्रमात्वं साधयान्त स्थैर्यवादिनः सर्वेऽपि दार्शनिकाः ॥

प्राक् निर्विकल्पकसविकल्पकनिरूपणावसरे (२७८.पु) निर्विकल्पके गृहीतजातेः अनुवृत्त्यवगाहिज्ञानं सविकल्पक

मिति मीमांसकसिद्धान्तस्य प्रतिपादनेन एकव्यक्तौ गृहीतजातेः भिन्न व्यक्तिसम्बन्धावगाहिज्ञानं प्रत्यभिज्ञा सविकल्पकमि त्युपपादनेन ‘ सेयं गौ: ’ इतिवत् ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इति वाक्यमिति युक्तम् । परैः ‘सोऽयं देवदत्तः’ इति एकविधप्रत्यभिज्ञासमशीलत्वं ’ तत्त्वमसी ’ त्यादेरुपपादितम् । तत्र च दृष्टान्तदाष्टीन्तिकयोरुपलक्षितविषयकत्वं उपलक्षणधर्मस्य ८

।

तद्वाक्यजन्यचोघे अप्रकारत्वं च तत्सम्मतम् उपलक्षणस्याप्रकारत्वं न नैयायिकादिसम्मतं, नापि तत्र युक्तिः। उपलक्षण लक्षणमपि अप्रकारत्वघटितं न युक्तमित्यादि च प्रागेव तत्र तत्र निरूपितम् परैः एकविधप्रत्यभिज्ञावाक्यसाजात्यं ‘तत्त्व मसि ’ इति वाक्यस्य यदुपपादितं तत्प्रकारो न घटत इत्युत्तरत्र श्रीभाष्ये निरूपयिष्यते । सच प्रकार: ब्रह्म वेद ब्रह्मैव ८

भवति’ इत्यत्रापि न घटत इति अन्यविधसविकल्पक मीमांसकादिसम्मतप्रत्यक्षतौल्येन ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति

अत्र भवतीत्यपि परेषां प्रतिकूलमेव, शुद्धस्य निर्धर्मतया कर्तरि लकारस्यानु अस्ति ब्रह्मेतिचेद्वेद ’ इत्यत्र लकारः साधुत्वार्थ इति मधुसूदनादिकल्पनं न घटत इति पूर्वमेव निरूपितम् । अतश्च उक्तरीतिरेव साघीयसी, ‘सोऽयं देवदत्त इत्यत्र ऐक्यव्यवहारस्य तात्पर्यविषयत्वेन मुख्यत्वं अद्वैत

इत्यत्र अभेदनिर्देशोपपादनमेव युक्तम् । पपत्तेः 1:1 {

सिद्धयादौ यदुक्तं तद्रीत्या अत्र पूर्वश्रुत्यनुसारेण परसम्मतरीत्ययोगेन च प्रकारैक्ये तत्त्वव्यवहारस्यैव तात्पर्यविषयत्वेन मुख्यत्वमिति भावः ॥

‘ करणं तस्य तेन तत् ’ ‘निष्पाद्य मुक्तिकार्य वै कृतकृत्यं निवर्तते’ इति (वि.पु.मु. को)पाठः। अत्र विष्णुचित्तविवरणम्। ‘क्षेत्रज्ञः, अनादिकालक्षेत्ररूपगुणमायातिरोहितस्वस्वरूपः करणी करणवान् समाधि क्षेत्रज्ञःकरणी इत्यादि ।

८

निष्पाद्य मुक्तिकार्येहि’ इत्यादि विष्णुपुराणार्थनिष्कर्षः

७८९

श्रीभाष्यम्

करणं तस्य वै द्विज । निष्पाद्य मुक्तिकार्य हि कृतकृत्यं निवर्तयेत् ॥ (९४) इति करणस्य पर ब्रह्मध्यानरूपस्य प्रक्षीणाशेषभावनात्मस्वरूपप्राप्तया कृतकृत्यत्वेन निवृत्तिवचनाद्यावत्सि

इयनुष्ठेयमित्युक्त्वा ‘तद्भावभावमापन्नस्तदाऽसौ परमात्मना । भवत्यभेदी भेदश्च तस्या

ज्ञानकृतो भवेत् ॥’ (वि.पु.६.७.९५) इति मुक्तस्य स्वरूपमाह । तद्भावः ब्रह्मणो भावः

स्वभावः नतु स्वरूपैक्यम् | ‘तद्भावभावमापन्नः’ इति द्वितीयभावशब्दानन्वयात् पूर्वी तार्थविरोधाञ्च । यद्ब्रह्मणः प्रक्षीणाशेषभावनत्वं तदापत्तिस्तद्भावभावापत्तिः । यदैव

मापन्नस्तदाऽसौ परमात्मना अभेदी भवति भेदरहितो भवति । ज्ञानैकाकारतया श्रुतप्रकाशिका

नतु मुक्तेः पूर्वमेव निवर्तयेदित्यर्थः । नहि मुक्तस्योपासननिवृत्तिर्विधया अतो यावन्मोक्षमनुष्ठेयत्वमुक्तमिति भावः । तद्भावभावशब्देन ब्रह्मसाभ्यापत्तिज्ञानार्थ ‘विभेदजनकेऽज्ञाने’ इत्यत्र ज्ञाने इति पदच्छेदशङ्काव्युदासार्थं च तद्भाव

मिति श्लोको व्याख्यायते । तद्भावेति श्लोके तद्भाव इत्युपमानबहुव्रीहिः तद्भाव इति पदान्तर्गतौ तच्छब्दभावशब्दौ व्याख्यातुमाह–तद्भावइति । भाष्यस्थतद्भावशब्दो न बहुव्रीहिः किंतु तत्पुरुषः * समासे व्याचिख्यासिते सतिहि बहु

ब्रोहिविशिष्टरूपेण पदोपादानं तच्छब्दभावशब्दमात्रस्य व्याचिख्यासितत्वात् बहुव्रीहिविशिष्टरूपेण पदस्यानुपादानं तच्छ ब्देन ब्रह्मोच्यते, प्रथमभावशब्देन स्वभावउच्यत इत्यर्थः ।

कम

भावो लीलाक्रिया चेष्टा भूत्यभिप्रायजन्तुषु । पदार्थमात्रे सत्तायामात्मयोनिस्वभावयोः ।! इति नैघण्टुकाः । * यद्वा भाष्यस्थस्तद्भावशब्दोऽपि बहुव्रीहिविशिष्टः । तद्भावो ब्रह्मणो भावस्स्वभावइति । तद्भाव

इति पदे तच्छब्दवाच्यब्रह्मसम्बन्धितया प्रतिपन्नो भावः स्वभाव इत्यर्थः । अथवा श्लोकेऽपि तद्भावशब्दस्तत्पुरुषः ।

• द्वितीयभावशब्दस्सत्तावाची व्यावर्त्यमाह - नत्विति । कुतइत्यत्राह-तद्भावेति । हेत्वन्तरमाह — पूर्वोक्तार्थविरोधा चेति । हेयप्रत्यनीकत्वहेयार्हत्वादिविरोधोऽर्थविरोधः, एवं शब्द पर्यालोचनया अर्थपर्यालोचनया च भावशब्दस्य स्वभाव

वाचित्वमुपपादितम् । स्वभावशब्दवाच्यं च पूर्वश्लोकोक्तं प्रक्षीणाशेषभावनत्वमित्याह –यदिति । तच्छन्दसामर्थ्यात् 1

यद्वृत्तमाक्षिप्य व्याचष्टे यदैवमिति । अभेदीत्यत्र भेदशब्दव्याख्यानार्थं भेदशब्दं नञ्प्रत्ययाभ्यां विभज्य निर्दिशति । भेदराहतो भवतीति ॥

• यद्वा भेदरहितो भवति न तादात्म्यवानिति भावः । अन्यथा ‘भेदश्च तस्याज्ञानकृत: ’ इत्यनन्तरनिर्देशो

न घटते । * देवादिभेदाभावः कथमिति शङ्कायां भेदश्च तस्येत्यादि व्याचष्टे । ज्ञानैकाकारतयेति ।

८

परमात्मना

गूढार्थसंग्रह:

रूपं ज्ञानं करणं, तत् ज्ञानं, तेन करणत्वेन, तस्य क्षेत्रज्ञस्य, मुक्तिकार्य निष्पाद्य कृतकृत्यं निवर्तते मुक्तिं कृत्वा निवर्तते इत्यर्थः’ इति । अत्र करणत्वेन निवृत्युक्त्या समाधिरूपज्ञानस्य भक्तिरूपस्य स्वरूपतो मुक्तौ न निवृत्तिरिति प्रतीयते ।

प्रत्यक्षावगमं धर्म्य सुसुखं कर्तुमव्ययम् ।’ इति गीताविवरणे भाष्ये ‘अव्ययं मत्प्राप्ति साधयित्वाऽपि स्वयं न क्षीयते ' इति भक्तिस्वरूपस्य अक्षयत्वप्रतिपादनं विष्णुचित्तविवरणानुसारेण विष्णुपुराणस्याप्यनुगुणमिति प्रतीयते । यावत्सिद्धथ

नुष्ठयम् इति भाष्योक्तिस्तु करणत्वविशिष्टभानेन न भक्तिमात्रभावेन इति बोध्यम् । करणस्य परब्रह्मध्यानरूपस्य प्रक्षीणाशेष

तद्भावभावम् ’ ’ विभेदजनके ’ इत्यादि श्लोकार्थनिष्कर्षः

[ जिज्ञासा १-१-१

'

७९०

श्रीभाष्यम्

परमात्मनैक(स्वभाव) प्रकार ) स्यास्य तस्मात् भेदो देवादिरूपः, तदन्वयोऽस्य कर्मरूपाशा

नमूलः न स्वरूपकृतः । सतु देवादिभेदः परब्रह्मध्यानेन मूलभूताज्ञानरूपे कर्मणि विनष्टे

हेत्वभावान्निवर्तत इत्यभेदी भवति । यथोक्तम् ‘एकस्वरूपभेदस्तु बाह्यकर्मवृतिप्रजः । देवा ।

दिभेदेऽपश्चस्ते नास्त्येवावरणो हि सः ॥’ (वि.पु.२.१४.३३) इति

एतदेव विवृणोति

‘विमेदजनकेऽज्ञाने नाशमात्यन्तिकं गते । आत्मनो ब्रह्म भेदमसन्तं कः करिष्यति ॥ ( वि पु.६.७.९६) इति । विभेदः, विविधो भेदः देवतिर्यनुष्यस्थावरात्मकः । यथोक्तं शौनकेनापि

चतुर्विधोऽपि मेदोऽयं मिथ्याज्ञाननिबन्धनः ।’ (विष्णुधर्म. १००.१२) इति श्रुतप्रकाशिका

भवत्यभेदी ’ इति परमात्मनः प्रस्तुत्वादात्मनो ब्रह्मण इत्यत्रापि पञ्चमीविवक्ष्या च तस्माद्भेद इत्युत्तम । ब्रह्मणो मुत्ता मनश्चाकारान्तरेण भेदस्य प्रमाणसिद्धत्वान्निरसनीयभेदविशेषस्य वचनान्तरसिद्धत्वाच्च दो देवादिरूप इत्युत्तम । कर्म.

रूपशब्देनाज्ञानशब्दो व्याख्यातः ज्ञानविरोधीति व्युत्पत्तिरित्यर्थः, ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा’ इतिहि श्रुतिः अत्रापि अविद्या कर्मसंज्ञाऽन्या’ इति हि पठ्यते । ततः किं भेदराहित्यस्येति शङ्कायां भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेदित्यनेनार्थ सिद्धमभिप्रेतं कारणाभावं विशदयन् कार्याभावमुपपादयति । सत्विति ।

भेदस्य देवादिरूपत्वे अज्ञानशब्दस्य च कर्म

परत्वे प्रमाणमाह-यथोक्तमिति । आदिभरतचरितेऽयं श्लोकः, तत्र पूर्वं देहेन्द्रियादि (बाह्य) भेदरहितत्वमाग्मन उत्तम् । ८

सितनीलादि ’ इत्यादिना अस्मिन् श्लोके बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्यान्तरभेदोऽपि नास्तीत्युच्यते, एकस्वरूपेति । कर्मैव वृतिः

कर्मवृतिः, बाह्यमान्तरं च कर्म द्विविधम् आन्तरमात्मप्रावण्यहेतुः कर्म बाह्य बहिर्विषयप्रावण्यहेतुः कर्म । यद्वा बाह्यस्वा भाविकं कर्म तदेव वृति: तया प्रकर्षेण जातः एकस्वरूपभेद: बाह्यकर्मशरीरद्वारकं एकस्वरूपस्यात्मन आन्तरं भेदं करो तीत्यर्थः । द्वारभूतदेवादिशरीरभेदे नष्टे सति आन्तरो भेदो नास्ति । कथं वा देवादिभेदे नष्टे कर्मवृतिहेतुकान्तरभेदनाश इत्यत्राह-अनावरणोहि स इति स: निवृत्तदेवादिभेद आत्मा कर्मावरणरहितोहीत्यर्थः ॥ 1901

यद्वा कर्मवृतिः कर्मजन्या वृतिः देवादिशरीरं तत्सम्बन्धजः आन्तरभेदः ‘देवादिभेदेऽपध्वस्ते ’ स नास्ति कथं कर्मजन्यवृतिहेतुकान्तरभेदो देवादिभेदापध्वंसे नास्तीत्यत्राह-आवरणोहि स इति । कर्मजन्यवृतिर्देवादि शरी। रभेदरूपे

त्यर्थ: । एतदेव ‘भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेत्’ इत्युक्तमेवार्थं विष्वृणोतीत्यर्थ: । ‘विभेदजनक’ इत्यादि श्लोकेन ‘अनावृत्तिश्शब्दात्’ इत्यधिकरणार्थ उच्यते । परस्माद्ब्रह्मण आत्मनो देवादिभेदस्य प्रणष्टस्य पुनरावृत्तिं कः करि

ष्यतीत्युच्यते । विभेदशब्दं व्याचष्टे । विभेदो विविधो भेदइति । भेदस्य देवादिरूपत्वे प्रमाणान्तरमाह- यथोक्तमिति मिथ्याज्ञाननिबन्धन: मिथ्याज्ञानं आत्मविषयभ्रान्तिज्ञानं तत्कर्मद्वारा उत्तरोत्तरदेवादिभेदहेतुरित्यर्थः । अस्योत्तरार्ध

देवतिर्यङ्मनुष्याख्यस्तथैव नृपनारकः ॥ गूढार्थसंग्रहः

भावनात्मस्वरूप प्राप्तया कृतकृयत्वेन निवृत्तिवचनात् ’ इति भाष्यसूक्तौ करणस्येत्यस्य करणत्वविशिष्टस्येत्यर्थकतया करणत्व विशिष्टस्यैव निवृत्तेर्विवक्षितत्वात् । अतएव ‘ भक्तिश्चानन्तकालीना परमे ब्रह्मणि स्फुटा । आविमुक्तर्विधिर्नित्यं स्वतएव ततःपरम् ॥ ’ इति आनन्दतीर्थैः उदाहृतवचनं सङ्गच्छते ॥

तद्भावभावम्’ इत्यादौ सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तार्थानुवादः

७९१

श्रीभाष्यम्

आत्मनि ज्ञानरूपे देवादिरूपविविधभेदहेतुभूत कर्माख्याज्ञाने परब्रह्मध्यानेनात्यन्तिकनाशं गतेसति हेत्वभावादसन्तं परस्मात् ब्रह्मण आत्मनो देवादिरूपभेदं कः करिष्यतीत्यर्थः श्रुतप्रकाशिका

इति व्याख्येयश्लोकस्य वाक्यार्थमह – आत्मनीति । ब्रह्मण इति पदस्य पञ्चम्यन्तत्वसूचनाय परस्मादित्युक्तम् । उभ

योरपि पदयोर्वैयधिकरण्येन षठ्यन्तत्वमयुक्तं चशब्दाभावात् अनन्तरपूर्वश्लोके ‘परमात्मना भवत्यभेदी’ इति परमा त्मनः प्रतियोगितया निर्देशाच्च, अतएव समानाधिकरणषठ्यन्तत्वमप्ययुक्तं पूर्वप्रपञ्चितादर्थंविरोधाच्च । पञ्चभ्यन्तत्वं षठ्य

स्तत्वं च विपर्ययेण स्यादितिचेन्न (तदा) परब्रह्मणोऽपि # हेयार्हत्वापत्तेस्स्वाभाविकत्वप्रसङ्गात् । अतः परस्माद्ब्रह्मण इत्यु गूढार्थसङ्ग्रहः

आत्मनो देवादिरूपभेदमित्यादि । अत्र यद्यपि सिद्धान्तसिद्धाञ्जने : ‘तद्भावेत्यादिनैकात्म्योपसंराहाच्च । नच

प्रक्षीणाशेषभावनस्य मुक्तस्य प्राप्ये ब्रह्मणि प्रापणीयतयाऽभिधानात् जीवपर इति वाच्यम्; अविद्याविल्यस्य ब्रह्मभाव

मात्रत्वोपगमात् प्राप्यप्रातृभावनिर्देशस्य चावस्थामेदापेक्षत्वात् । परस्यापि शुद्धात्मविशिष्टब्रह्मणः प्राप्यत्वोपगमेन तथैव वाच्यत्वात् नच तथाशब्दः साम्यपरः, तदनुपपत्तेरुक्तत्वात् ’ भवत्यभेदी’ इति च समानाकारत्वे गौणत्वकल्पनागौर

वात् । नचैवं द्वितीय॒भाववैयर्थ्य तत्पदस्य ध्येयसविशेषरूपपरतया तस्य भावः वास्तवं निर्विशेषसत्तेकरसस्वरूपं तद्भूयं

गत इत्यर्थविशेषोपपत्तेः। एतेन ‘आत्मभावं नयत्येनं’ इति व्याख्यातम् | ध्येयंहि सगुणं ब्रह्म परमेश्वरशब्दितम् । ध्यायिनामाकर्षको लोहमिव दारुसम्बन्धात् प्रकृतितादात्म्यान्निष्कृष्य त्रिभावभावनातीतस्वात्मकैवल्यं नयति । उपासना

परिपाके स्वात्मतत्वसाक्षात्कारोपपत्तेः, नचाकर्षकादिवत् निष्कृष्टलोहस्य निर्मुक्तस्यापि ब्रह्मणो भेदस्सम्भावनीयः । दृष्टान्त स्वारस्यमात्रेण शास्त्रार्थतादात्म्यभङ्गायोगात् ॥ एवं च ‘भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेत्’ ‘विभेदजनकेऽज्ञाने’ इति च भिन्नानामेव ज्ञानैकाकाराणां कर्मनि मित्तो देवाद्याकारभेद इत्येवंपरं न व्याख्येयम् भेदसामान्यशब्दस्य विशेषवृत्तिकल्पनागौरवात् । नच ‘एक्स्य रूपभे दोऽयं बाह्यकर्मावृतिप्रजः’ इत्युक्तमिति वाच्यम् नत्रैकस्येति एकाकारत्वमुच्यते शब्दवृत्तिथ्यवधानात् नापि पर्या येणानेकशरीरानुयाय्येको जीवः, ‘समस्तभूतेषु पुमानेको व्यवस्थितः’ इत्यभिधानात् किंत्वद्वितीयात्मैव । त्स्य यद्यपि रूपभेदःकर्मणैव । तथाऽपि कर्मसंबन्धार्हरूपभेदएवानाद्यनिर्वचनीय स्वरूपाज्ञानाधीन इति तत्राक्षेपलभ्यमज्ञानमिह स्वश ब्देनोच्यते । नचाकर्मण्यज्ञानशब्दाव्युत्पत्तिः । श्रूयतांचाष्यविद्यायाः स्वरूप कुलनन्दन । अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या ' 6

इत्यादिना कर्मान्याविद्यारूपांभिधानात् । यद्यप्यत्र भ्रान्तिरविद्येत्युक्तं न सैद्धान्तिकमनाद्यज्ञानं, तथाऽपि मोहतमोष्टतः अहं ममेति मतिं कुरुते इत्यनन्तरोक्तेः भ्रान्तिहेतुतयाऽवारकमोहतमश्शाब्दितमज्ञानमुपेयते। ‘माया तवेयमज्ञातपरमार्थाति

मोहिनी । अनात्मन्यात्मविज्ञानं यया मूढोऽधिरोहति ॥ अस्खे स्वमिति भावोऽत्र यत्पुंसामुपजायते । संसारमातुर्मायावाः तबैत्॰ साथ चेष्टितम्विभेदजन ॥’ इत्यादिदर्शनाच्च । तन्निबन्धनो॥ ब्रह्मान्यभावः जीवस्य नानात्वमचिदभेदश्चेत्युच्यते ‘ भेदश्च तस्याः केऽज्ञाने’ इतिचेत्युक्तम् ज्ञानकृतः तथाऽपि नायमर्थः पराशराभिमतः । तथाहि ‘तद्भावभावम्’ इति श्लोकात् पूर्व ‘विज्ञान प्रापकं प्राप्ये परे ब्रह्मणि पार्थिव प्रापणीयस्तथैवात्मा प्रक्षीणाशेषभावनंः ॥” इति श्लोकः। अयं चअर्थSTED परा यया तदक्षरमधिगम्यते ' ।

(

[ जिज्ञासा १-१-१

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्ता थपेयालोचनम्

७९२

गूढार्थसङ्ग्रहः

इति श्रुत्यर्थस्य

"

परयात्वक्षरप्राप्ति: ’ इत्युपक्रमे उक्तया ‘नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति’ इति श्रुत्यर्थविशदीकर

णरूपः । अत्र परब्रह्मणः प्राप्यत्वं ’ परात्परं पुरुषमुपैति’ इत्यत्र विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीयते ।

८

तथैवात्मा प्रक्षीणा

शेषभावन: ’ इति तु दहरविद्याङ्गत्वस्य प्रजापतिविद्यायाः छान्दोग्ये ㅋㅋ पुण्यपापे विधूयव्यक्ततया निरञ्जनः तदर्थविशदीकरणरूपः परमं साम्यमुपैति ’ ।इतितत्रन्चापहृतपाप्म मुण्डकश्रुतिः त्वादिकं परब्रह्मणि शुद्धात्मनि च श्रूयते TRE

।

अपहृतपाप्मत्वादिनाऽपि साम्यपरा | साम्यं च स्वरूपसत्तामात्रेण प्रतिपाद्यतया न विवक्षितम् किंतुत्यत्र अनुभाव्यतयाऽपि तथैवेति निर्देशेन "

।

तेनापहतपाप्मत्वादिविशिष्टस्वस्वरूपानुभवोऽपि मुक्तौ सिद्धयति Www अत्रैव श्लोके ‘तथैवात्मे ’ प्रक्षीणाशेषभावन इत्यनेन पुण्यपापविधूननस्य अपहतपाप्मत्वादेश्च प्रतिपादनेन यथा अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टं प्राप्यं तथा तद्गुणावीरीष्टशुद्धजीवस्वरूपमपीति मुण्डकश्रुतेरपि तात्पर्ये व्यक्तीकृतम् ॥

परब्रह्म एतेन पूर्वार्धे परब्रह्मप्राप्तिः उत्तरार्धे परब्रह्मसदृशमुक्त रूपप्रातिश्चात्र प्रतिपादितेति स्फुटं निर्मत्सराणां विदुषाम्।

उभयोःप्राप्यत्वस्य स्पष्टमुक्तेः जीवब्रह्मभेद: स्फुटं प्रतीयते । अत्र प्रक्षीणाशेषभावनस्य प्राप्यत्वमुक्तम्, नतु परसम्मतावि

द्याविलयस्य | अनन्तरं ‘क्षेत्रज्ञ:करणीज्ञानं करणं तस्य वै द्विज ।’ इति श्लोकेऽपि जीवब्रह्मभेदः स्पष्टमुक्तः ॥। परब्रह्म च

तद्भावभावमापन्नः ’ इत्यत्र तच्छन्दः ‘विज्ञानं प्रापकं प्राप्ये परे ब्रह्मणि ’ इति पूर्वप्रस्तुतपरब्रह्मपरःभावशब्दार्थना ●अपहतपाप्मत्वादिगुणावशिष्टमेव परमते निर्विशेषस्यैव परब्रह्मतया तस्यैव तच्छब्देन परामर्शस्य वक्तव्यतया परमात्मना भवत्यभेदी ’ इत्यनेन ‘ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इति श्रुत्यर्थ: प्रतिपादितः ’ विज्ञानं प्रापकं ' तथैवात्मा प्रापणीय: " परमात्मना भवत्यभेदी ’ इत्यत्र ‘ अत्रपरात्परं’ प्रापणीयस्तथैवात्मा पुरुषमुपैति दिव्यम्’ ’ ’ ‘तद्भावभावम् निरञ्जनः परमं’ इत्यनेन साभ्यमुपैति’मम’ ,

6

धादिः स्फुट:

"

८

ब्रह्म वेद ब्रह्मैत्र भवति’ इति श्रुतित्रयार्थः प्रदर्शितःअत्र ’ तथैवात्मा प्रक्षीणाशेषभावनः’ इत्यत्र अपहृतपाप्मत्वादिना

८

साधर्म्यमागताः’ इत्यादि गीतैकार्थ्यमपि सूच्यते । तदा विद्वान् –परमं साम्यमुपैति’ इति श्रुतौ साम्यं स्फुटम् । ‘ सयो हवै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र www ‘ भेदश्च तस्या ८

प्रतीयमानं धर्मभूतज्ञानवचेन साम्यं विवक्षितमितितात्पर्येण ज्ञानैकाकारतया इत्यादिभाप्यविवरणम् ।

ज्ञानकृतो भवेत् ’ इति ‘ पुण्यपापे विधूय’ ‘नामरूपाद्विमुक्तः’ इति श्रुतिखण्डद्वयतात्पर्यप्रदर्शनम् ‘ एकख ‘“एकस्वरूपभेदस्तु ’ इत्येव। एवमेव पाट: परसम्मता ,

रूपभेदस्तु बाह्यकर्मवृतिप्रजः’ इत्येतदपि एतदर्थविशदीकरणरूपमेव अत्र

ज्ञानं च विष्णुपुराणे कापि न प्रदर्शितम् । श्रूयतांचाप्यविद्यास्वरूपमित्यत्र देहात्मादिभ्रमएवोक्तः । ‘अविद्यामायातवेयम्’ कर्मसंज्ञान्या 6

अहं ह्यविद्यया मृत्युं तर्तुकाम: (वि.पु.६.७.९) तर्तुमृत्युमविद्यया ’ (६.६.१२) इत्यत्र कर्मोक्तम् ।

6

हृत्यादौ ‘ यैः स्वधर्मपरैर्नाथ नरैराराधितो भवान् ते तरन्त्यखिलामेतां मायामात्मविमुक्तये ’ (वि.पु.५.३०.१६) इत्युत्तरव चनानुसारेण परसम्मतभावरूपाज्ञान भिन्नातिक्रमणयोग्यप्रक्कृतिर्विवक्षिता । प्रकृत्यतिक्रमणानन्तरमेव जीवानां विमुक्तिरि त्युक्त्या गतिद्वारकमेव फलं तत्र दर्शितम् । ‘परमात्मात्मनोर्योगः’ इति पूर्वोदाहृतवचने जीवब्रह्माभेदः न पराशरसम्मत

इति स्पष्ठम् । अत: ‘ पुण्यपापे विधूय, नामरूपाद्विमुक्तः’ इति श्रुतिपर्यालोजनायां पुण्यपापनिबन्धने एव जीवानां अतश्च भेदश्च तस्याज्ञानकृतो भवेत् ' भ

नामरूपे इत्येव युक्तम् । नतु परसम्मताज्ञाननिबन्धने इति । यथोक्त एवार्थों युक्तः । एवं च कर्मैव इत्यर्थ एव पराशरसम्मतः ॥

C

इत्यत्र

‘ विभेदजनकेऽज्ञाने’ इत्यत्रापि प्राक् विष्णुपुराणोक्तः देवादिभेद एव । अज्ञानं च

श्रीभाष्यम्

‘अविद्या कर्मसंज्ञाऽन्या’ (वि.पु.६.७.६१) इतिह्यत्रैवोक्तम् । ‘क्षेत्रसंचापि विद्धि’ (गी. १३.२) इत्यादिनाऽन्तर्यामिरूपेण सर्वस्यात्मतयैक्याभिधानम् अन्यथा मांक्षरस्सर्वाणि 1

भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते । उत्तमःपुरुषस्त्वन्यः’ ग.१५,१६ इत्यादिभिर्विरोधः ।

अन्तर्यामिरूपेण तत्रैव भगवताऽभिहितम् । ‘ईश्वरस्सर्वभूतानां र्जुन तिष्ठति ।’ सर्वेषामात्मत्वं १८.६१ ‘सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्टः’ १५.अ.१५ इति च हृद्देशेऽ श्रुतप्रकाशिका

क्तम् । असन्तं, सच्छब्दः परमार्थपर्यायः ‘अनाशी परमार्थश्च’ इत्यत्रैव ह्युक्तम् अनित्यमित्यर्थः तेन स्वाभाविकनि

त्यभेदव्यावृत्तिः। अनित्यत्वं (क्का) कादा)चित्कत्वम् । अनित्यत्वाद्धेत्वपेक्षो देवादिभेदः । तं कः करिष्यति न कश्चिदपि। हेत्वभावात् कर्मरूपहेत्वभावादित्यर्थः । न केवलमेकार्थंविषये ‘ बाह्यकर्मवृतिप्रजः '

‘अज्ञानकृतो भवेत्’ इत्यज्ञान कर्मशब्दयो: प्रयोगादज्ञानशब्दस्य कर्मार्थत्वं अस्मिन्प्रकरणे च कण्ठोक्तमित्याह–अविद्याकर्म संज्ञान्येतिह्यत्रैवोक्तमिति आत्मन औपाधिकभेद * उपाध्यपगमे नश्यतीति श्लोकार्थ: * उपाध्यभावादविद्यमानं भेदं क उत्पादयेदिति वाऽर्थः। अयं श्लोक: मृषावादिनामत्यन्तास्वरसः । तथाहि ’ विभेदजनक’ इत्यत्र जनकशब्द उत्पाद के स्वरसः नत्वथ्यासहेतौ अज्ञानशब्दस्यानिर्वचनीयपरत्वं लोकतश्शास्त्रतश्च न व्युत्पन्नं कर्मवाचित्व ्युत्पत्तिरस्मिन् प्रबन्ध एव दर्शिता । नाशश

ब्दस्य बाधबाचित्वममुख्यम् असन्तमिति पदं च * व्यवच्छेद्याभावादफलं सतो भेदस्यानभ्युपगमात्, तदभ्युपगमेहि तत्साफल्यम्। करिष्यतीति पदमप्यस्वरसं अध्यासवाचित्वाभावात् ॥ अथाद्वैतपरत्वेन परोक्तं

गीतावचनं व्याचष्टे । क्षेत्रज्ञंचापीति । पराभिमतार्थस्य पूर्वापरविरोधं दर्शयति ।

अन्यथेति। न केवलंकण्ठोक्तमपीत्याह–अन्तर्यामीति ‘ उत्तमःपुरुषस्त्वन्यः’ इति भेदप्रतिपादनात्तद्विरोधेन स्वरूपैक्यपरत्वाभावः सामानाधिकरण्यो पपादकमन्तर्यामित्वं ॥ ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।

इत्यत्र भूतशब्दस्यात्मपर्यन्तदेहपरत्वम् ’ भ्रामयन् सर्वभूतानि ’ इत्यस्योत्तरार्धेनावगम्यते ‘न हिंस्यात्सर्वभूतानि ' इत्यादिप्रयोगाच्च। ‘सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्टः’ इत्यत्रापि सर्वशब्दस्यात्मपर्यन्तत्वं ‘मत्तस्स्मृतिज्ञीनमपोहनं च’ गूढार्थसङ्ग्रहः

‘ ध्येयस्य सगुणब्रह्मत्वं, शेयस्य

निर्गुणब्रह्मत्वं, ध्यानमप्रमा, ज्ञानं प्रमा, सगुणोपासना क्रममुक्तये उपयुज्यते '

इत्यादिपरसम्मतार्थः न श्रुत्यादितात्पर्यविषय इति लघुसिद्धान्तायुक्तार्थ: भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटेः प्रतिष्ठापितः। अतः ’ आत्मभावं नयत्येनम्’ इत्यादिश्लोकस्यापि प्रागुक्त एवार्थो युक्तः । एवं च विष्णुपुराणवचनानां श्रीभाष्योक्तार्थ एव सुस्थः अन्तर्यामिरूपेणेत्यादि । ’ सर्वे समाप्नोषि ततोऽसि सर्व: ’ ’ अमात्मा गुडाकेश’ इत्यादिना प्रागेव निरूपणा दिति भावः । क्षरस्सर्वाणि भूतानि इत्यादि अत्र परसम्मतार्थो न विवक्षित इति प्रागेव निरूपितम् । ईश्वरस्स र्धभूतानामित्यादि । सर्वत्रप्रसिद्धयधिकरणे जीवब्रह्मभेदपरतयेदं वचनं परभाध्येऽप्युदाहृतम् । एवं च सर्वस्यचाहं इति एतत्पूर्वश्लोकस्य तदैकार्थ्येन क्षरस्सर्वाणि भूतानि इत्यत्रापि ईश्वरस्सर्वभूतानामित्यत्रोक्तार्थ एव विवक्षित इत्यभि प्रायेण उपादत्ते- सर्वस्यचाहं हृदि सन्निविष्ट इति । ।

न

100

(शं) अत्रिद्यासिद्धान्तदूषणस्य (श्लो. वा) तदूषणस्य (ब्र.सि) च अनुवादः

७९४

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम् 6

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।’ (गी.१०.२०) इति च तदेवोच्यते । भूतश

ब्दोह्यात्मपर्यन्तदेहवचनः यतस्सर्वेषामयमात्मा तत एव सर्वेषां तच्छरीरतया पृथगवस्थानं

प्रतिषिध्यते ‘नतदस्ति बिना यत्स्यात्’ (गी.१०.३९) इति । भगवद्विभूत्युपसंहारश्चायमिति

तथैवाभ्युपगन्तव्यम् । तत इदमुच्यते ‘यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा तत्तदे वावगच्छत्वं मम तेजोंऽशसंभवम् ॥ विटभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ।’ (गी १०-४१-४२) इति । अतश्शास्त्रेषु न निर्विशेषवस्तुप्रतिपादनमस्ति । श्रुतप्रकाशिका

इत्यनेनावगम्यते । हृदेशे - हृद्देशस्थ आत्मनीत्यर्थः ‘सर्वस्यचाहं हृदि’ इत्यपि तथा । तथा ‘अमात्मा गुडाकेश’

इत्यत्राप्यन्तर्यामित्यपरतामाह - अहमिति । कुतइत्यत्राह - भूतशब्दोहीति । पूर्वदर्शितसर्वशब्देकार्थ्याचेति भावः अन्वय रूपेणोक्तस्य सर्वेषां भगवदात्मकत्वस्य शेषभूतोऽयं ‘न तदस्ति’ इति व्यतिरेक निर्देशस्तदनुगुणएवेत्यभिप्रायेणाह-यत स्सर्वेषामिति । अविनाभावशब्दस्य सम्बन्धनियमवाचित्वादिति भावः । हेत्वन्तरंचाह - भगवदिति । ‘एतां विभूतिं योगं च ’ इति प्रक्रमाद्विभूतिपरत्वमवगम्यते, अत उपक्रमानुगुण एवोपसंहार इत्यर्थः ॥

नाहे विभूतित्वं विधाय तदेव निषेधुं शक्यमि भावः । प्रकरणस्य विभूतिपरत्वं दर्शयति । यद्यदिति । विभूतिमत् नियाम्यवत्, श्रीमत् भोग्यसमृद्धिमत्, ऊर्जितं बलवत् कल्याणगुणारम्भेषूद्युक्तम् । तेजः पराभिभवनसा

मर्थ्य प्रशासनम् तेजोंऽशतम्भवं नियमनशक्तिमदाज्ञालबाधीनमित्यर्थः । शास्त्रस्य परोक्तार्थपरत्वाभावमुपसंहरति । अत इति । अतः श्रुतियोजनाप्रभृतिप्रतिपादितैर्व्यायैरित्यर्थः भ्रान्तत्वं भ्रान्तिसिद्धत्वम् । * जगद्ब्रह्मणोरेकद्रव्यत्वपक्षे ब्रह्मणस्स गूढार्थसंग्रहः

।

महापूर्वपक्षारम्भे निर्विशेषं पर ब्रह्मैव परमार्थ:

ईशेशितव्यादि ब्रह्मभिन्नं सर्व अनाद्यविद्यारूपदोषपरिकल्पि

तत्वेन मिथ्याभूतमिति प्रतिज्ञातार्थद्वयं निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्वं श्रुत्यादीनां सर्वथा तत्र प्रमाणत्वासम्भवः ईशेशितव्यादेः

अकल्पित्वं इत्याद्यर्थस्थापनेन न घटत इत्येतावता उपपादितम् । अतः श्रुत्यादिषु परसम्मतार्थो न विवक्षित इति प्रागु क्तमर्थं निगमयति–अतश्शास्त्रेषु इत्यादिना ॥

अविद्यावादः

एतावता महापूर्वपक्षारम्भोक्तार्थद्वयपर्यालोचनं यत्कृतं तत् ईशेशितव्यादिभेदकल्पकाविद्यादोषपर्यालोम्वनमन्तरा न सुस्थं भवतीति अविद्यामेव पर्यालोचयति – यदप्युच्यतइत्यादिना । सूत्रभाष्यादिषु द्विरूपं ब्रह्म, अविद्याकृतनाम

रूपोवाधिकमपरं सगुणं ब्रह्म । तच्छून्यं निर्विशेष परं ब्रह्म, अपरब्रह्मोपासनाविषया गति: तत्फलं च तरतमभवापन्नम् परब्रह्मज्ञानमेव प्रमा परमुक्तिहेतुरित्याद्यर्थ शङ्कराचार्या: बहुत्र सिद्धान्तयन्ति । श्लोकवार्तिके ‘स्वयं च शुद्धरूपत्वात् असत्वाच्चान्यवस्तुनः। स्वप्नादिवदविद्यायाः प्रवृत्तिस्तस्य किंकृता ॥ ’ (सं. आ. परि.८४) अन्येनोपप्लवेऽभीष्टे द्वैतवादः

प्रलज्यते। स्वाभाविकीमविद्यां तु नोच्छेत्तुं कश्चिदर्हति ॥ विलक्षणोपपातेहि नश्येत्स्वाभाविकी क्वचित् । नत्वेकात्मा ऽभ्युपायानां हेतुरास्त विलक्षणः ॥’ इति भट्टपादैरविद्यावादो दूषितः ॥

अत्र न्यायरत्नाकर: ‘ निरस्तश्रायं पक्षो निरालम्चनवादेन’ इति । मण्डनमिश्रेण ब्रहासिद्धौ भट्टपादग्रन्थो दूषितः ।

अनादौ विभ्रमे हेत्वन्वेषणमसांप्रतमिव । तथा च ‘स्वप्नादिवविद्यायाः प्रदत्तिस्तस्य किंकृता । ’ इति प्रत्युक्तम्। ननु

७९५

श्रीभाष्यम्

नाप्यर्थजातस्य भ्रान्तत्वप्रतिपादनम् । नापि चिदचिदीश्वराणां स्वरूपभेदनिषेधः । श्रुतप्रकाशिका

विशेषत्वं जगत्सत्यत्त्रंचोपपन्नमिति शङ्कायां तयुदासार्थमाह –नापीति। चेतनेष्वचिद्धर्मबुद्धिः परतन्त्रेषु स्वतन्त्रबुद्धिश्च ।

भ्रमः नतु स्वरूपभेदधीरित्यभिप्रायेण न स्वरूपभेद निषेध इत्युक्तम् अथवा * मृषावादिन मेवोद्दिश्य जीवपरयोः स्वरू

पभेदनिषेधाभावमाह- नापीति । अचिदुपादानं दृष्टान्ततया ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

स्वाभाविक्यनादिरविद्या निर्हेतुः सा कथमुच्छिद्येत सर्वशास्त्राण्येव तावत् नैसर्गिक्या अविद्याया उच्छेदाय प्रस्थितानि । अपि च पार्थिवानामणूनां श्यामताडनादिः पाकजेन वर्णेन निवत्यंते । ननु स्वाभाविकमपि किंचिद्विलक्षणप्रत्ययोपनिपातान्नि वर्तताम् । ऐकात्म्यवादिनस्तु अनागन्तुकार्थस्य तदभावात् कुतो निवृत्ति: न खल्वात्मस्वभाव एव विद्या अविद्यानिवर्तिका

अविद्यायास्तया मह वृत्तेरविरोधात्, विरोधे वा नित्यनिवृत्तेः नित्यमुक्तं जगत्स्यात् । नच विद्यान्तरमागन्तुकं विरोधि निवर्तकं ऐकात्म्यवादे व्यतिरिक्तस्य तस्यायोगात् । आगन्तुकस्य ब्रह्मस्वभावत्वानुपपत्तेश्च । तदुक्तम्-‘ स्वाभाविकीम ।

विद्यांतु नाच्छेत्तुं कश्चिदर्हति । विलक्षणोपपातेहि नश्येत्स्वाभाविकं क्वांचत् ॥ नत्वैकात्म्याभ्युपायानां हेतुरस्ति विलक्षणः अत्रोच्यते । उक्तमेतत्–जीवानामविद्याकलुषितत्वं, न ब्रह्मणः ताद्ध सदा विशुद्धनित्यप्रकाशमनागन्तुककार्यम् ।

अन्यथा ब्रह्मभूयंगतस्यापि नाविद्या निवर्तेत, तत्रानिर्मोक्षः । अथ ब्रह्मैव संसरति ब्रह्मैव मुच्यते, एकमुक्तौ सर्वमुक्ति

प्रसङ्गः । यतो भेददर्शनेन ब्रह्मैव संसरति अभेददर्शनेन च मुच्यते । तत्र सर्वे विभागप्रत्यस्तमये युगपत् सर्वमोक्षप्र

सङ्गः । तस्मादविद्यया जीवा: संसारिण: विद्यया मुच्यन्ते तेषां च निसर्गजाविद्याकलुषाणां विलक्षणप्रत्ययविद्योदयेन उपपद्यतेऽविद्यानिवृत्तिः । नहि जीवेषु निसर्गजाऽविद्यास्ति, अविद्यैवीह नैसर्गिकी तस्या आगन्तक्या अविद्याप्रलयः’ इति ॥

‘ ब्रह्मैव संसरति मुच्यते’ इति बृहदारण्यकभाष्ये शङ्कराचार्यसिद्धान्तोऽपि मण्डनमिश्रण प्रत्युक्तः । एत हूषणमसहमानाः विमुक्तात्मयतयः इष्टसिद्धौ एतन्मतमन्द्य दूषयन्ति । (६.अ) ‘अविद्याश्रयः पुमान् ।’ (१.अ.१३८ अत्र

श्लो) इत्युक्तम् । तस्य निर्भेदत्वं ब्रह्मत्वंचासकृदुक्तम् । तच्चायुक्तम् । यतः–‘ब्रह्मैवाविद्ययैकंचद्वध्यते मुच्यते धिया । एक

मुक्तौ जगन्मुक्तेः न मुक्तान्यव्यवस्थितिः ॥ (१) अतोऽविद्याऽस्तु जीवानां कल्पितास्तेऽप्यविद्यया । नान्योन्याश्रयता

दिश्च दोषोऽस्यां सहि वस्तुनि | (२) तेषां भेदाच्च मूढोऽन्यबद्धमुक्तव्यवस्थितिः । गुरुशिष्यौ च तेन स्तां नज्ञौ नाज्ञौ

च तौ यतः | अत्रोच्यते-जाड्यान्न कल्पितस्येष्टा विद्या प्रागुक्तहेतुभिः । नाजडं कल्प्यते सिद्धेः नात एव जडाजडे ॥

इतश्च–न स्याद्ब्रह्मण्यविद्या सा नेष्टाचेद्ब्रह्मणस्तदा । न ब्रह्म धीर्न सा मुक्तिः तन्मोहान्नहि संसृतिः ॥ 3 ८ स्वप्नविद्येव ते

।

विद्या नाविद्यां हन्ति सा यतः अतोऽविद्याक्षतिं वाञ्छन् धियाऽज्ञं परमिच्छतु ॥ ’ (१८) इत्यादिना विस्तरेण मण्डन मतनिरसनपूर्वकं ‘अतोऽविद्याकृतं बन्धं विद्यया हन्तुमिच्छता । एष्टव्या ब्रह्मणोऽविद्या न तया कल्पितस्य सा ॥ ' (२७) इति सिद्धान्तं न्यरूपयन् ॥

सङ्क्षेपशारीके–‘ कृपणमध्यमपक्वधियां नृणां मतिविलासविधा त्रितयंक्रमात् । परिणतिर्बहुजीवतमस्विता परमपुंसितमः परिकल्पना ॥ ’ (३-२४०) इत्यादौ मण्डनविमुक्तात्मसम्मतपक्षद्वयं विभिन्न पुरुषविषयकमिति सर्वज्ञात्ममुनयो व्यवस्थापयतने

७९६

मण्डनस्येव वाचस्पतेरपि जीवाज्ञानवादः ब्रह्माज्ञानवादस्तु बहुजन सम्मतः

[ जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यम् अविद्यावाद:

यदप्युच्यते निर्विशेषे स्वयम्प्रकाशे वस्तुनि दोपपरिकल्पितमी शेशितव्यानन्तविकल्पं सर्व जगत् । दोषश्च स्वरूपतिरोधानविविधविचित्रविक्षेपकरी सद्सद निर्वचनीयाऽना-

द्यविद्या | साचावश्याभ्युपगमनीया ‘अनृतेनहि प्रत्यूढा’ (छा.८.३.२) इत्यादिभिश्थु तिभिः ब्रह्मणस्तत्त्वमस्यादिवाक्यसामानाधिकरण्यावगतजीवैक्यानुपपत्या च सा तु न सती भ्रान्तिवाधयोरयोगात् । नाप्यसती ख्यातिबाधयोञ्चायोगात् अतः कोटिइयविनि मुक्तेयमविद्येति तत्त्वविद इति । तदयुक्तम् श्रुतप्रकाशिका अविद्यावादः

अथाविद्यां दूषयितुं तद्विषये परोक्तमर्थमनुवदति । यदपीति । निर्विशेषस्य * कथं भ्रमसम्भव इत्यत्राह-दोषेति । ब्रह्मव्यतिरिक्तदोषोऽस्तिचेद द्वैतहानि रित्यत्राह-दोपश्चेति । अस्मिन्नर्थे परोक्ताः श्रुतिस्मृत्यर्थापत्तीदर्शयति । अनृतेनेति ।

सदसद्विलक्षणत्वमुपपादयति । सात्विति । भ्रान्तिबाधयोरयोगात् * भ्रान्तिविषयत्वबाघविषयत्वयोरयोगात् * प्रमिति भ्रान्तिबाधान्यथाऽनुपपत्त्या सदसदनिर्वचनीयत्वमित्यर्थः । * ‘सद्भाव एवं भवतो मयोक्तः’ इतिवन्नपरमतमिति ।

दर्शयितुं तत्त्वविद इत्युक्तम् । दूषयति तदयुक्तमिति ।

गूढार्थसंग्रहः

वाचस्पतिस्तु प्रायो मण्डनमिश्रमतावलम्बी भामत्यां जीवाविद्यापक्ष मेवाङ्गीचकार । शङ्कराचार्यशिष्यौ पद्मपाद

सुरेश्वराचार्यौ ब्रह्माविद्यापक्ष मेवास्थापयताम् । तत्र बहुजनसम्मतत्वेन ब्रह्माविद्यापक्ष एवात्र प्राधान्येन पर्यालोचयिष्यते ।

आरम्भणाधिकरणे मण्डनविमुक्तात्ममतद्वयं पर्यालोचयिष्यते । तत्र सर्वपक्षसाधारण्येन परमतमनुवदति-निर्विशेषइत्या

दिना । ईशेशितव्याद्यनन्तविकल्पमिति । एतेन महापूर्वपक्षारम्भे ‘तदतिरेकिनानाविधज्ञातृज्ञेयतत्कृज्ञान मेदादि '

इत्यत्र आदिपदार्थ: प्रदर्शितः । एवमुक्त्या ब्रह्मशब्दार्थनिरूपणावसरे ‘सच सर्वेश्वर एवे ’ त्युक्तिः न युक्तेति सूचितम्

जीवैक्यानुपपत्त्येति । सगुणात्मवादे जीवब्रह्मणोः परस्परविरुद्धधर्मवत्त्वेन ऐक्यस्य बाधः, जीवब्रह्मभेदस्यौपाधिकत्व निर्विशेषचितः ‘ तत्त्वमसि’ इति वाक्यजन्यबोधविषयत्वे अखण्डार्थसामानाधिकरण्यं निर्वहतीति भावः ॥ तावन्मात्रमेव सदसद्विलक्ष भ्रान्तिबाधयोरयोगादिति ।

‘ सच्चैन्न बाध्येत, असच्चन्न प्रतीयेत’ इति परैरुत्त्या ८

णत्वोपपादकं, तथाऽपि भ्रान्त्ययोगोऽपि तदुपपादकइत्यभिप्रेत्य एवमुक्तम् । विनाऽसम्भवः उत्तरत्र निरूपयिष्यते ।

इदं रजतमि ’ ति भ्रमस्य अनिर्वचनीय

तत्र रजतं रजतज्ञानं च एकाविद्यापरिणाम एवेति एषितव्यमित्युत्तरत्र व्यक्ती

।

भविष्यति । अतश्चाविद्यानङ्गीकारे भ्रान्त्यसम्भवोऽपि सिद्धः

इष्टसिद्धावप्युक्तम् ।

’ सच्चेद्भाति कथं बाधो भातित्

तदसत्कथम्। सदसद्भयामतोऽवाच्यं शुक्तौ रूप्यमिति स्थितम् ॥ (१.१७) अतोऽविद्यां विना भ्रान्तेरयोगादभ्युपेयताम् मायामात्रंतु शुक्त्यादौ रजवादीति वादिभिः ॥ ’ इति ॥

। असच्चेन्न प्रतीयेत’ इति असख्याते: परैर्निराकरणेन ख्यात्ययोगमात्रेणासद्वै लक्षण्यसिद्धावप्यसतोऽपि बाधासम्भवॆन अविद्याबाधस्य श्रुत्यादिसिद्धस्यान्यथाऽनुपपत्याऽपि असद्वैल्क्षण्यं सिद्धयतीत्य ’ अस्तीत्येवोपलब्यः तत्त्वभावन ख्यातिबाधयोश्चायोगादिति ।

८

भिप्रेत्येत्थमुक्तम्। कोटिद्वयविनिर्मुक्तेति । सदसद्विलक्षणेत्यर्थः । तत्त्वविद् इति ।

चोभयोः ’ इति श्रुतौ उभयोरिति निर्धारणेन षष्ठी । तेन ब्रह्मण एकस्यैव तत्त्वभावः तच्छ्रुतौ विवक्षित इति भावः ॥

जीवाज्ञानवादस्य (ब्र.सि) ब्रह्माज्ञानवादस्य (अ.सि,गु.चं) च पर्यालोचनम् श्रीभाष्यम्

साहि किमाश्रित्य भ्रमं जनयति । न तावज्जीवमाश्रित्य, अविद्यापरिकल्पितत्वाजीवभा वस्य | नापि ब्रह्माश्रित्य तस्य स्व(यं) प्रकाशज्ञानस्वरूपत्वेनाविद्याविरोधित्वात् । साहि श्रुतप्रकाशिका

श्रश्रयानुपपत्तितिरोधानानुपपत्तिस्वरूपानुपपत्यनिर्वचनीयत्वानुपपत्ति प्रमाणानुपपत्तिनिवर्तकानुपपत्तिनिवृत्यनुपपत्ति यिष्यन् प्रथममाश्रयानुपपत्तिमाह-साहीति । किमाश्रित्य न किंचिदपीत्यर्थः, किं जीवमाश्रित्य उत ब्रह्मेति विकल्याभि प्रायेणाह-न तावदिति । जीवे सिद्धे अविद्यासिद्धिः अविद्यासिद्धौ जीवसिद्धिरित्यन्योन्याश्रय इत्यर्थः। जीवाज्ञानवाद ।

निरासः उत्तरत्र विस्तरेण वक्ष्यत इत्यत्र सङ्क्षेपः अथ * ब्रह्माश्रयत्वपक्षं दूषयति । नापीति । विरोधित्वं कथमित्य त्राह – साहीति । ब्रह्मविज्ञानस्य तत्प्रकाशबाध्यत्वाद्विरोधः ॥ गूढार्थसंग्रह:

अविद्यापरिकल्पितत्वाज्जीवभावस्येति । यद्यपि नापि जीवानां कल्पनायाः प्राक् तदभावात् इतरेतराश्रश्रप्र

सङ्गात् कल्पनाधीनो जीवविभाग: जीवाश्रया कल्पनेति । अत्र केचिदाहुः, नहि मायायां काचिदनुपपत्तिः, अनुपपद्य मानार्थं एवहि माया अन्येतु उभयो विद्याजीक्योरनादित्वात् बीजाङ्कुरसन्तानयोरिव नेतरेतराश्रयत्वप्रवलृतिमावह् ।

तीति बर्णयन्ति’ इति ब्रह्मसिद्धाबुकम् । तथाऽपि कल्पनाधीनत्वे जीवभावस्य विद्य ा अविद्यायाः दाहे जीवस्यापि

दाहस्स्यात् बद्धमुक्तव्यवस्थासिद्ध्यर्थहि जीवाज्ञानवादारम्भः । एवमपि यस्य बन्धः तस्य मुक्त ्वं नोपपादितं भवति इत्या दिदूषणमारम्भणाधिकरणे व्यक्तीभविष्यति । ‘ आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विभागचितिरेव केवला । पूर्वसिद्धतमसो

पश्चिमोनाश्रयो भवति नापि गोचरः ॥ १ (सं.शा.१.३१९) इति ब्रह्माज्ञानवादसिद्धान्तोऽपि न घटत इत्याह— नापि ब्रह्माश्रित्येति ॥

तस्य स्वप्रकाशज्ञानस्वरूपत्वेन अविद्याविरोधित्वादिति । यद्यपि ’ अज्ञानविरोधिज्ञानंहि न चैतन्यमात्रं किंतु वृत्तिप्रतिबिम्बितं, तच्च नाविद्याश्रयः यश्च अविद्याश्रयः तच्च नाज्ञानविरोधि, नच तर्हि शुद्धचितोऽज्ञानविरोधिन्वाभावै घटादिवदप्रकाशत्वापत्तिः। वृत्त्यवच्छेदेन तस्या एवं अज्ञानविरोधित्वात् स्वतस्तृणतूलादिभासक्स्य सौरालोवस्य सूर्य कान्तावच्छेदेन इत्यद्वैतसिद्धौ स्वभास्यतृणतूलादिदाहकत्ववत् स्वतोऽविद्यातत्कार्यभासकस्य चैतन्यस्य वृत्त्यवच्छेदेन तद्दाहकत्वात् ' ‘ अज्ञानंप्रति ज्ञाने विरोधित्वं नाशकत्वं तच्च न चिन्मात्रे तथा अननुभवात् । किंतु प्रमाणवृत्तिप्रतिबि म्बितन्त्रितीति नोक्तदोष इत्याह-नाज्ञानेति । ’ इति गुरुचन्द्रिकायांचोक्तम् । तथाऽपि वृत्त्यवच्छेदेन शुद्धचित: अज्ञान बिरोधित्त्रोपपादनेऽपि वृत्त्यनबच्छेदे तस्याप्रकाशत्वमेवायास्यति । नहि शुद्धचित: किंचिदवच्छेदेन प्रकाशमानत्वं किंचि दबच्छेदेन नेति युक्तम्। तथासति वृत्त्यधीन प्रकाशत्वेन स्वयंप्रकाशत्वस्यैव मङ्गप्रसङ्गात् । ब्रह्मणः स्वयंप्रकाशत्वस्या

तादृशत्वात् एतदेबाभिप्रेत्योक्तं ’ तस्य स्वकाशज्ञानस्वरूपत्वेनेति सौरालोकदृष्टान्तोऽपि अविद्यानाशकत्वेनोपयुज्यते सौरालो कस्य तृणादिनाशकत्वेऽपि पाषाणादिनाशकत्वादर्शनात् भास्यसामान्यनाशकत्वं दृष्टान्ते नास्ति । अत्र शुद्धचित: ज्ञान

विरोधित्वं नाशकत्वं, अज्ञानतत्कार्यभासकत्वेन ज्ञानत्वंचाभ्युपेयते । एतच्च न सम्भवति, वृत्त्यवच्छेदेन मारूसामान्य नाशकत्वे भवदुक्तदृष्टान्तासम्भवात् । अत: अगत्या वृत्तावेव अज्ञाननाशकत्वाभ्युपगमो युक्तः, नतु शुद्धचितः । अतो ब्रह्मणः अज्ञानावरोधिज्ञानरूपत्वेन अज्ञानाश्रयत्वं न सम्भवतीति सुस्थम् ॥

ज्ञानरूपम् ’ इत्यादिनाथमुनिश्लोकत्रये प्रथमश्लोकार्थः

[ जिज्ञासा १ १ १

७९८

श्रीभाष्यम्

ज्ञानवाध्याभिमता ‘ज्ञानरूपं परं ब्रह्म तन्निवर्त्य सृवात्मकम् । अज्ञानचेत्तिरस्कुर्यात्कः

प्रभुस्तन्निवर्त (ने) कः ॥ ज्ञानं ब्रह्मेतिचेत् ज्ञानमज्ञानस्य निवर्तकम् | ब्रह्मवत्तत्प्रकाशत्वा त्तदपियनिवर्तकम् ॥ ज्ञानं ब्रह्मेति विज्ञानमस्ति चेत्स्यात्प्रमेयता । ब्रह्मणोऽननुभूतित्वं त्वदुत्यैव प्रसज्यते ॥’ (नाथमुनिभिरक्ता इमे लोका:) शानस्वरूपं ब्रह्मेति शानं तस्या

अविद्याया बाधकं न स्वरूपभूतं ज्ञानमितिचेत्-न ; उभयोरपि ब्रह्मस्वरूपप्रकाशत्वे सत्यन्य तरस्याविद्याविरोधित्वमन्यतरस्य नेति विशेषानवगमात् । एतदुक्तं भवति श्रुतप्रकाशिका

अत्र नाथमुनिभिरुक्तान् श्लोकानाह – ज्ञानरूपमिति । * स्वप्रकाशत्वं विवक्षितम् | ज्ञाननिवर्त्यत्वे हेतुमाह— मृषात्मकमिति । नहि स्वरूपज्ञानमज्ञानविरोधि, प्रमाणज्ञानमेवेति पक्षमनूद्य दूपयति । ज्ञानमिति ब्रह्मवत् प्रकाश ।

——

त्वात् स्वरूपानतिरिक्तप्रकाशत्वादित्यर्थः । नहि भास्वरद्रव्ये गृहीते आप्तवाक्यादिभिः शुक्लृभाखरं द्रव्यमित्येतावति शतशः

प्रतिपन्नेऽपि भ्रमनिवृत्तिः । दूषणान्तरंचाह - ज्ञानमिति । ततःकिंमित्यत्राह- ब्रह्मणइति । एषु श्लोकेषु प्रथमश्लोक स्यार्थः पूर्वं ज्ञानबाध्याभिमतेत्यन्तेन भाष्येणोक्तः । द्वितीयश्लोकं व्याचष्टे । ज्ञानस्वरूपमिति । ब्रह्मस्वरूपप्रकाशत्वे

सति * स्वरूपविविषयज्ञानत्वेसतीत्यर्थः विशेषानवगमात् विषयवैषम्याभावादित्यर्थः । कथं विशेषानवगमः | प्रमाण

जन्यत्वं विशेषोऽस्तीतिचेकिं तेन, विषयवैषम्यहि न विद्यते ? किं स्वरूपभूतज्ञानान्निवर्तकज्ञानस्व विषयवैषम्यमस्ति वा न वा ? अस्तिचेत्सविशेषत्वं नोचेत्स्वरूपमेव निवर्तकं स्यात् । प्रमाणजन्यज्ञानमनिवर्तकं वा स्यात् पुरोऽवस्थितभास्वरवस्तु

विषयज्ञानवत् प्रमाणजन्यज्ञानत्वं न निवर्तकत्वे प्रयोजकम् । इदं शुक्लभास्वरद्रव्यमिति वावयजन्यस्य ज्ञानस्य निवर्त

कत्वाभावात् तस्माद्भ्रमसहाकारादतिरिक्ताकारविषयत्वं निवर्तकत्वे प्रयोजकम् ॥ ननु विषयवैषम्याभावेऽपि कस्यचिज्ज्ञानस्य भ्रमाविरोधित्वं कस्यचिद्भ्रमविरोधिग्वं च दृष्टमभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोः ।

• अयमेको देवदत्त इत्यभिज्ञाया ऐक्यविषयत्वेऽपि पूर्वदृष्टादयमन्य इति पुरुषद्वित्वभ्रमो दृष्टः । प्रत्यभिज्ञायान्तु सोऽ यमेको देवदत्त इति देवदत्तैक्यविषयत्वेऽपि द्वित्वविरोधित्वं दृष्टमिति विषयवैषम्याभावेऽपि प्रमाणज्ञानस्य भ्रमनिवर्तकत्वं

युक्तमिति शङ्कायामाह—एतदुक्तमिति । सत्यत्वज्ञानत्वस्वभावोऽस्तीतिच्चॆत् सच स्वरूपानतिरिक्त इति दर्शयितुं स्वभा वशब्दः। अनेनाभिज्ञाप्रत्यभिज्ञयोरपि विषयवैषम्यमुक्तं भवति अभिज्ञायामेक्स्य धर्मिण एकदेशकालसम्बन्धित्वं प्रतिपन्नं गूढार्थसङ्ग्रहः

नाथमुनिभिरेवायमर्थ: स्पष्टमुक्त इति तछलोकत्रयमुपादत्ते – ज्ञानरूपं परं ब्रह्मेति । अयमाशयः परमते परं ब्रह्म

निर्विशेषं तदेव ज्ञानपदमुख्यार्थः वृत्तौ ज्ञानशब्दः औपचारिकः ज्ञानस्यैवाज्ञाननिवर्तकत्वं सर्वसम्मतम्

अतः परैरपि

।

निर्विशेषचित एवाज्ञाननिवर्तकत्वं वाच्यम् ; आलोकस्य तमोनिवर्तकत्ववत् ज्ञानस्याज्ञाननिवर्तकत्वम् । लोकं निवर्त्य निवर्तकयोस्समानसत्ताकत्वम्, अत्रतु निवर्त्य मृत्रात्मकं अज्ञानं च परब्रह्मावारकम् । अनादिना मृषात्मकेनाज्ञानेनावृतं ज्ञानं निर्विशेषचिद्रूपमज्ञानं नैव निर्यमलम् । आलोकस्य तमोनिवर्तकत्वशक्तिः स्वाभाविकी, नवितरसापेक्षा निर्वि शेषस्य शक्तिशून्यत्वेन निवर्तकत्वमपि न सम्भवति तदनुगुणो दृष्टान्तश्च दुर्लभः । वृत्त्यपेक्षाऽङ्गीकारे स्वतोऽनिवर्तकत्वेन वृत्तावेव निवर्तकत्वपर्यवसानं स्यात् | ज्ञानं ब्रह्मेति । वृत्तिरूपज्ञानस्यैत्राज्ञाननिवर्तकत्वं, नतु स्वप्रकाशनिर्विशेषचितः

अनन्तरश्लोकद्वयार्थः

७९९

श्रीभाष्यम्

।

ज्ञानस्वरूपं ब्रह्मेत्यनेन ज्ञानेन ब्रह्मणि यःस्वभावोऽवगम्यते । सः ब्रह्मणः स्वयंप्रकाशत्वेन स्वयमेव प्रकाशत इत्यविद्याविरोधित्वे न कश्चिद्विशेषस्स्वरूपतद्विषयज्ञानयोरिति किं च अनुभवस्वरूपस्य ब्रह्मणोऽनुभवान्तराननुभाव्यत्वेन भवतो न तद्विपयं ज्ञानमस्ति । अतो

ज्ञानमज्ञानविरोधिचेत् स्वयमेवविरोधि भवतीति नास्या ब्रह्माश्रयत्वसम्भवः । शुक्त्याद

यस्तु स्वयाथात्म्यप्रकाशे स्वयमसमर्थास्स्वाज्ञानाविरोधिनस्तन्निवर्तने च ज्ञानान्तरमपेक्षते

ब्रह्म तु स्वानुभवसिद्धस्वयाथात्म्यमिति स्वाज्ञानविरोध्येव । तत एव निवर्तकान्तरं च नापे श्रुतप्रकाशिका

नतु * कालद्वयदेशद्वयसम्बन्धित्वं तत्तु प्रत्यभिज्ञायां प्रतिपन्नम्। एकदेशकालसम्बन्धित्वप्रतीतिर्न द्विश्वविरोधिनी । एकस्य

धार्मणः कालद्वयदेशद्वयसम्बन्धित्वंश्यैक्यं तत्तु द्वित्वविरोधीति तत्प्रतिपत्तिद्वित्वभ्रमं निवर्तयति । अतस्तत्रापि विषयवैष म्यमस्तीति फलितम् ॥

अथ तृतीय श्लोकार्थस्य विपर्यये पर्यवसानमाह-किंचेति । प्रमाणज्ञानत्वं निवर्तकत्वव्यापकम् । अतोऽधिष्ठान ।

भूतब्रह्मस्वरूपस्य प्रमाणज्ञानत्वाभावात् न भ्रमनिवर्तकत्वं * अधिष्ठानत्वाच्छुत्तयादिवत् ब्रह.स्वरूपं न भ्रमविरोधीति प्र

।

माणान्तरज्ञानमपेक्षत इति शङ्कायामाह- शुक्यादयस्त्विति अधिष्ठानत्वस्य ज्ञानान्तरविषयत्वं व्यापकम् । अतो

व्यापकनिवृत्त्याऽ#धिष्ठानत्वनिवृत्तिरिति ; अधिष्ठानत्वादेव ब्रह्मस्वरूपस्फुरणेऽपि प्रामाणान्तरमपेक्षेत । नँवम् | जडत्वा गूढार्थसंग्रहः

इत्यङ्गीकारे जडस्यैवाज्ञाननिवर्तकत्वं स्यात् तत्र मुख्यज्ञानत्वाङ्गीकारे स्वसंप्रदायविरोधः । स्वप्रकाशज्ञानस्य न निवर्तक

त्वम्, वृत्तेर्निवर्तकत्वमित्यत्र विनिगमकं दुर्लभं वृत्तिप्रतिविम्बितचितएव निवर्तकत्वमित्यङ्गीकारेऽपि प्रतिबिंबितत्वविशि

ष्टचितो निवर्तकत्वं तदुपलक्षितचतो निर्वर्तकत्वं वा विशिष्टचितो मिथ्यात्वेन जडत्वमेव । उपलक्षितचित्तु प्रतिबिंबिंबवि

गमानन्तरमेव सम्भवतीति शुद्धचिद विशेषेण तस्य निवर्तकात्वासम्भवः ॥

किंच ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म तत्त्वमसि’ इत्यादिवाक्यजन्यज्ञानविषयत्वस्य ब्रह्मण्यङ्गीकारे ब्रह्मणः प्रमावि

घयत्वेनानुभूतेरनुभाव्यत्वेऽननुभूतित्वप्रसङ्ग इति यो दोषं उक्तः स एव दोषः । ज्ञानविषयत्वं ज्ञानतादात्म्यरूपं चित्तादात्म्यपर्यवसितम्। अत्यन्ताभेदे तादग्यानङ्गीकारेण चितः चित्तादात्म्यरूप विषयत्वं नास्तीति तदेवाननुभूतिग्व प्रयोजकं वृत्तेरावरणभङ्गार्थत्वेन निर्विशेषचितः वृत्तिविषयत्वमेवाङ्गीक्रियते अतो नानुपपत्तिः इत्यपि न वेदान्तेषु ‘ ब्रह्म

वित्, ब्रह्म वेद ’ इत्यादौ विदिधातोः वृत्यर्थकत्वमेत्यत्र स्वेण्छामन्तरा न किंचिद्विनिगमकं पश्यामः । घटादौ ब्रह्मणि

सर्वत्र वृत्तिपयत्वेन वृत्तौ मुख्यज्ञानत्वाङ्गीकारेण सर्वसामञ्जस्ये ‘घटमहं जानामि’ इत्यादौ चितः ज्ञाधात्वर्थघटकां अहमर्थघटकत्वं चाभ्युपगभ्य द्वेधा भानस्यानुभवविरुद्धस्य का अनुपादेय इत्येतत्सर्वे भावप्रकाशे द्वितीयसंपुढे घ्व

निरूपितम्। निर्विशेषचिद्गतमज्ञानं निर्विशेषचिद्विषयकम् तस्यैव विशेषः प्रपञ्चः । निर्विशेषचिद्विषयकमज्ञानं सविशे प्रचितः ज्ञानमेव । चिति विशेषाभावज्ञानं सविशेषचितः ज्ञानरूपाज्ञाननाशकम् । इदं च सप्रकारकत्वेन नाशकमिति सबैँ व्यङ्गीकरणीयम् । एवं च निर्विशेषचिति परब्रह्मण्यज्ञानं सम्भवत्येव महातात्पर्येतु निर्विशेषचित्येव वेदान्तवाक्यानाम् |

प्रकारान्तरेण ब्रह्मानुबादशङ्का तत्समाधानं च

८००

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रीभाष्यम्

क्षते। अथोच्येत-ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य मिथ्यात्वज्ञानमज्ञानविरोधीति । न । इदं ब्रह्मव्यतिरिक्त

मिथ्यात्वज्ञानं किं ब्रह्मयाथात्म्याज्ञानविरोधि उत प्रपञ्चसत्यत्वरूपाज्ञानविरोधीति विवेच

नीयम् । न तावत् ब्रह्म याथात्म्याज्ञानविरोधि अतद्विषयत्वात् ज्ञानाज्ञानयोरेकविषयत्वेन

हि विरोधः | प्रपञ्चमिथ्यात्वज्ञानं तत्सत्यत्वरूपाज्ञानेन विरुध्यते तेन प्रपञ्चसत्यत्वरू

पाज्ञानमेव बाधितमिति ब्रह्मस्वरूपाशानं तिष्ठत्येव । ब्रह्मस्वरूपाज्ञानं नाम तस्य सद्वितीय त्वमेव तत्तु तद्व्यतिरिक्तस्य मियाथ्त्वज्ञानेन निवृत्तं स्वरूपं तु स्वानुभवसिद्धमितिचेत् । न। ब्रह्मणोऽद्वितीयत्वं स्वरूपं स्वानुभवसिद्धमिति तद्विरोधि सद्वितीयत्वरूपाशानं तद्वा धश्च न स्याताम्

श्रुतप्रकाशिका

देवहि शुक्त्यादे: स्वरूपस्फुरणेऽपि प्रमाणान्तरापेक्षा नाधिष्ठानत्वात् । अतोऽधिष्ठानत्वं सोपाधिकम् । अत्रत्वजडत्वात्स्व रूपस्फुरणे प्रमाणान्तरापेक्षा नास्तीतिचेत् तर्हि जडत्वादेव भ्रमनिवृत्तौ शुक्त्यादेर्शनान्तरापेक्षा नाघिष्ठानत्वात् अतस्त

त्सोपाधिकम् तस्मादजडेतु प्रमाणान्तरापेक्षा भ्रमनिवृत्तौ च न स्यादित्यभिप्राय: । शुक्त्यादयस्त्वित्यत्र तुशब्दो ब्रह्मणः

शुक्त्यादिव्यावृत्तिपर: । द्वयीह्यद्वैतिनां गतिः ब्रह्मविषयप्रमाणज्ञानं भ्रमनिवर्तकं प्रपञ्चमिथ्यात्वविषयकज्ञानं भ्रमनिवर्तक मिति च तत्र * प्रथमपक्षो दूषितः । अथ द्वितीयपक्षं दूषयितुं शङ्कते । अथोच्येतेति । दूषयति नेत्यादिना । इदमिति ननु कथं प्रपञ्चसत्यत्वमज्ञानमित्युच्यते ? * अज्ञानंहि ज्ञानप्रतिबन्धकं नहि प्रपञ्चसत्यत्वं कस्यचिज्ज्ञानं प्रतित्र घ्नाति । सत्यम् आच्छादकाज्ञानमेवभूतम् प्रपञ्चसत्यत्वं तत्प्रतिभासश्च विक्षेपरूपाज्ञानमिति * पराभ्युपगमादेवमुक्तम् ।

।

प्रथमं शिरो दूषयति । अतदिति । कथमतद्विषयत्वाद्ब्रह्मस्वरूपाज्ञानाविरोधित्वमित्यत्राह — ज्ञानाज्ञानयोरिति विरोधेहि निवृत्तिरित्यर्थः। द्वितीयं शिरो दूषयति प्रपञ्चेति । प्रपञ्चमिथ्यात्वज्ञानेन ब्रह्मस्वरूपाज्ञाननिवृत्तेः फलितत्वमाशङ्कते । ब्रह्म ।

।

स्वरूपेति सद्वितीयत्वं सद्वितीयत्वज्ञानमित्यर्थः * नहि सत्तया सद्वितीयत्वं ब्रह्मस्वरूपाज्ञानं भवति अपारमार्थ्यात्

• सद्वितीयत्वावेशिष्टब्रह्मगोचरज्ञाने निवृत्ते विशेष्यांशगोचरमपि ज्ञानं निवृत्तमिति स्वरूपसिद्धिः कथमित्यत्राह-स्वरू

पंत्विति । दूषयति नेति । अद्वितीयत्वं किं स्वरूपं उत धर्म इति विकल्पाभिप्रायेण प्रथमं स्वरूपपक्षं दूषयति । नेति । गूढार्थसंग्रहः

एकमेवाद्वितीयम्’ इति श्रुतेः द्वितीयाभावोपलक्षितचिति महातात्पर्ये, द्वितीयाभावे अवान्तरतात्पर्यम् । तेन आत्माऽन्यस्य मिथ्यात्वं ब्रह्मणस्सद्वितीयत्व रूपाज्ञाननिवृत्तिश्चेत्यादिकं सिद्धयति । अयमर्थः मिथ्यात्वसिद्ध्युपपत्तौ अद्वैत सिद्धौ स्फुटः इत्यभिप्रेत्य शङ्कते-अथोच्येतेत्यादि । आशयानभिव्यक्त्या दूषणं इदं ब्रह्मव्यतिरिक्तेत्यादिना शङ्कि

।

तुरभिप्रायंप्रकाशयति ब्रह्मस्वरूपाज्ञानमित्यादिना । अद्वितीयत्वं द्वितीयाभावः सच ब्रह्मरूप एव। तदतिरिक्तत्वेऽपि द्विती यस्येव द्वितीयाभावस्यापि द्वितीयत्वेन श्रुत्या निषेध इति पक्षद्वयं पूर्वमुपन्यस्तम् । तत्र प्रथमपक्षाभिप्रायेणाह- अद्वि तीयत्वं स्वरूपमिति । द्वितीयपक्षामिप्रायेण शकते अद्वितीयत्वं धर्म इतिचेदिति ॥

द्वितीयत्वादेव निषेध इतिवदतां अनुभाव्य धर्मविरहस्येति । अद्वितीयत्वश्रुत्या द्वितीयाभावस्य ब्रह्मभिन्नत्वेऽपि द्विती मते द्वितीयाभावस्यापि ब्रह्मण्यभावज्ञानावश्यकतया तद्ज्ञानदशायां तस्य सद्वितीयत्वज्ञानबाधकत्वं न सम्भवति । याभावज्ञान नैव द्वितीय भ्रमस्य निवृत्तिः प्रथपक्षाभ्युपगमे उक्त एव दोष इति भावः ॥

पञ्चपादिकाविवरणोक्तरीत्या अविद्यया आवरणानुवाद

८०१

श्रीभाष्यम्

अद्वितीयत्वं धर्म इतिचेत् । न । अनुभवस्वरूपस्य ब्रह्मणोऽनुभाव्यधर्मविरहस्य भवतैव प्रतिपादितत्वात् । अतो ज्ञानरूपस्य ब्रह्मणो विरोधादेव नाज्ञानाश्रयत्वम् । किंच अविद्यया प्रकाशकस्वरूपं ब्रह्म तिरोहितमिति वदता स्वरूपनाश एवोक्तस्स्यात् । प्रकाशतिरोधानं

नाम प्रकाशोत्पत्तिप्रतिबन्धो विद्यमानस्य विनाशो वा प्रकाशस्यानुत्पाद्यत्वाभ्युपमेन प्रका शतिरोधानं प्रकाशनाश एव ॥ श्रुतप्रकाशिका

धर्मरक्षे अवसिद्धान्तमाह - अद्वेतीयत्वमिति । आश्रयानुपपत्तिं निगमयति । अतइति । विरोधादेव-पूर्वोक्तादेवे त्यर्थः । एवमाश्रयानुपपत्तिरुता । अथ तिरोधानानुपपत्तिमाह - किंचेति ॥

ननु भवत्पक्षेऽपि क्षेत्रज्ञानां नित्यं स्फुरणमस्ति । तथाऽपि तेषां स्वरूपतिरोधानेन विना न देहात्मभ्रम इति तुल्याऽनुपपत्तिः । सत्यम् । स्वरूपस्फुरणमस्त्येव न तस्य तिरोधानमभ्युपगम्यते । नच स्वरूपस्फुरणं भ्रमविरोधि किंतु नित्यत्वाणुत्वनिरवयत्वादीन्येव भ्रमविरोधीनि तान्यागमगम्यानि । तेषां तिरोधिः तद्विषयज्ञानप्रसराभावरूपस्सङ्कोचः ।

अतस्वरूपातिरिक्ताकारान्तरतिरोधानाभ्युपगमान्नात्मनो नाशप्रसङ्गः । ज्ञानस्यात्मासाघारणाकारस्य स्फुरणाङ्क्रमानुपपत्ति गूढार्थसंग्रहः तिरोहितमितीति । प्रत्यगात्मनितु चितिस्वभावत्वात् स्वयंप्रकाशमाने ब्रह्मस्वरूपानवभासस्यानन्यनिमित्तत्वात् (

तद्गतनिसर्गसिद्धाविद्याशक्तिप्रतिबन्धादेव तस्यानवभासः । अतस्सा प्रत्यक् चिति ब्रह्मस्वरूपावभासं प्रतिबध्नाति अहङ्कारा

द्यतद्रूपप्रतिभासनिमित्तं च भवति’ इति पञ्चपादिका । अत्र (पं.पा) विवरणम् ‘नग्वेवमप्यात्मन्यप्यज्ञाननिमित्तमा

वरणकृत्यं नास्ति, कथं ? नतावदावरणं प्रकाशविलोपः स्वरूपस्यानपायात् । नापि सत एव प्रकाशस्य कार्यप्रतिबन्धः । ज्ञानस्य विषयावभासात्मनोदितस्य स्वकार्ये प्रतिबन्धप्रतीक्षयोरभावात् । तस्मात् नैवात्मन्यपि भावरूपमज्ञानमनुपयोगादिति

तत्राह ‘प्रत्यगात्मनितु चितिस्वभावत्वात् स्वयंप्रकाशमाने’ इत्यादिना ‘तस्यानवभासः’ इत्यन्तेनं ग्रन्थेन । अयमर्थ:

’ अस्ति, प्रकाशते’ इत्याद्यभिज्ञादिव्यवहारं प्रतिपुष्कलकारणेसति

८

नास्ति न प्रकाशते च ’ इति योऽयमात्मालम्बनो

व्यवहारः स भावरूपेण केनचिदात्मन्यावरणमन्तरेण नोपपद्यते । सति पुष्कलकारणे असतिचाबरणे सन्निहिते घटे ‘ प्रका शते’ इत्यादिव्यवहारदर्शनात् अतो ‘नारित ब्रह्म न प्रकाशते च’ इति व्यवहारोऽन्यथाऽनुपपत्त्या भावरूपमज्ञानं

गमयतीत्यर्थापत्तिः अनुमानं वा समुदायार्थः । तत्सिद्धयर्थं ‘आत्मनि प्रकाशते’ इत्यादिव्यवहारं प्रतिपुष्कलकारणतां

दर्शयति ’ चितिस्वभावत्वा’ दिति । किं तर्ह्यावरणामिति । तत्राह - ब्रह्मस्वरूपानवभासस्येति ‘ नास्ति न प्रकाशते ’ इति व्यवहारालम्बनयोग्यत्वस्य व्यवहारकार्यदर्शनादेव कल्प्यमानस्येत्यर्थः । नचाधिष्ठान प्रतिबन्धमन्तरेण तत्र विपर्यय

कार्यमुपपद्यते अविद्यासम्बन्धत्वादेवावरणस्यानिरूपिताकारता च युक्तेति भावः । ननु प्रमाणवैकल्यादेवात्राप्यग्रहणमिति नेत्याह—अनन्यनिमित्तत्वादिति । अतोऽनवमासात्पुष्कलकारणेसति परिशेषादिदमायातमित्याह-तद्गतनिसर्गसिद्धाऽवि द्याशक्तिप्रतिबन्धादेव तस्यानवभास इति मूर्तद्रव्यान्तरस्यासम्भवादिति भावः । अतः कार्यदर्शनोन्नेयमावरणकृत्यं विप र्ययंचात्मनि कुर्वाणमज्ञानं भावरूपमेवान्यथाऽनुपपत्या कल्प्यते इत्याह—अतस्सा प्रत्यकूचितीति । अत्र पञ्चपादिका

विवरणोक्तार्थोऽभिप्रेतः। स्वरूपनाशएवोक्तस्स्यादित्यादि- प्रकाशतिरोधानं प्रकाशनाशएवेत्यन्तम् ॥ 101

[ जिज्ञासा १-१-१

परोक्तावरणासम्भवोपपादनम्

८०२

श्रीभाष्यम्

अपि च निर्विषया निराश्रया स्वप्रकाशेयमनुभूतिस्स्वाश्रयदोपवशादनन्ताश्रयमन न्तविषयमात्मानभनुभवतीत्यत्र श्रुतप्रकाशिका

रितिचेन्न * तस्यासाधारणत्वास्फुरणात् । असाधारणतया स्फुरतोहि धर्मस्य भ्रमविरोधित्वं दृष्टम् । यथा शुक्तित्वादे:

।

शुक्तित्वंहि शुक्त्यसाधारणतया पूर्व ज्ञातं पश्चाद्धमं निवर्तयति न तावज्ज्ञानं देहातिरिक्तात्मासाधारणधर्मत्वेन क्वचिदृष्ट चरम् अतो भ्रमस्सम्भवति । आत्मासाधारणधर्मत्वादर्शनादध्यासः अभ्यासादसाधारणधर्मत्वाग्रहणमित्यन्योन्याश्रयोऽनादि तया परिहृत:। धर्मभूतज्ञानस्य नित्यत्वं तिरोधानं च भवद्भिरभ्युपगम्यते तदा ज्ञाननाशप्रसङ्ग इतिचेन्न ज्ञानंहि द्रव्यं

।

।

।

।

तस्य स्वरूपातिरेकेण सङ्कोचविकासात्मकमवस्थाद्वयमभ्युपेतव्यम् । अतस्तत्तिरोधानं कर्मणा तत्सङ्कोचः तन्निवृत्तिस्तु प्रसर: स एव प्रकाश: सन्चानित्यः तस्यानित्यत्वेऽपि नित्यस्य ज्ञानद्रव्यस्य प्रकाशत्ववादः स्वप्रकाशन रूप प्रसरणार्हत्वनिबन्धनः अतोऽवस्थाद्वयस्यागमापायित्वाद्र्व्यं नित्यमेव * अस्मदवस्थास्थानीयोहि भवतः प्रकाशः स एव स्वरूपम् तस्मात्ति रोधानं तन्निवृत्तिरेव इतीममर्थमभिप्रेत्य प्रकाशैकस्वरूपं ब्रहोत्युक्तम् अत: स्वरूपातिरे किप्रकाशतिरोधान।ख्यावस्थाद्व यानभ्युपगमात् * स्वरूपनाश एव तिरोधानं स्यादित्यर्थः ॥

अथ स्वरूपानुपपत्तिमाह– अपिचेति । * ज्ञातृत्वादीनामपरमार्थतयाहि दोषान्तरापेक्षा तद्वदिहापीति दृष्टान्ततया वक्ष्यमाणानवस्थोपयोगित्वेन निर्विषयेत्यादिपरिपाटीप्रकटनं कृतम् । यद्वा विषयाश्रय भेदाना * मसत्त्वप्रतिभासयोरुक्तिों गूढार्थसंग्रह:

प्राक् उदाहृते (१९८.पु) स्वप्रकाशनुमाने (पं.पा.वि) प्रदीपदृष्टान्त उक्तः तदालोक एव पर्यस्यति । अद्वैत

सिद्धौ–‘ ज्ञानप्रभाऽनुगतप्रकाशत्वं आवरणाभिभावकत्वम्’ इत्यादि (२०४. पु) उदाहृतग्रन्थे आवरणत्वस्यार्थव्यवहार

प्रतिबन्धकत्वमनुगतमङ्गीकृतम् । अतः लोके प्रकाशतिरोधानानुसारेणैवार्थनिर्णयः । एवं च प्रदीपस्थले तमसः आवरण

।

दंशायां यथा प्रकाशनाशः तद्वदत्रापि प्रकाशनाशाङ्गीकार एव दृष्टान्तानुसारेणावरणं युक्तं नत्वन्यथा किंच ’ सुख महमस्खाप्सम्’ इति व्यवहारस्य सुषुतः अविद्यामुखसाक्ष्याकाराविद्यावृत्तिमङ्गीकृत्य तज्जन्यसंस्कारादुपपत्तिर्विवरणे प्रति

पादिता । सुषुप्तयन्यकाल एव व्यवहारस्सर्वसंमतः । एवं स्मृतिमूलोऽपि व्यवहारः विषयज्ञानदशायामेव व्यवहारः, तदावे

तु प्रमाणजन्यज्ञानं स्मृतिश्च वर्तत एव । वृत्तिमन्तरा व्यवहारः न सर्वसम्मतः । एवंस्थिते वृत्त्यपेक्षामन्तरा ’ अस्ति प्रकाशते ' 6

।

इति व्यवहारस्यैवासम्भवे अन्यनिरपेक्षत्वेन व्यवहारविरहः प्रतिबन्धकनिबन्धन इति कथं निर्णीयते

अपि च सदंशे

चिदंशे आनन्दांशे नावरणं अपितु पूर्णानन्दांशएवेति विवरणसिद्धान्तः । एवं न्च अस्ति - प्रकाशत इति व्यवहार : प्रति बन्धकनिबन्धनइत्युपपादनमेव न घटते ॥

किंच नास्ति न प्रकाशत इति व्यवहारः अहङ्काराद्यतद्रूपार्थप्रतिभासश्चैककालिक एव । एवंस्थिते अस्ति प्रका शत इति व्यवहारस्य चिद्व्यतिरिक्तार्थानपेक्षत्वं अहङ्काराद्यतद्रूपार्थप्रतिभासस्य चिद्व्यतिरिक्तसापेक्षत्वकल्पनमिति कल्पन मपि न घटते । अतो दृष्टान्तानुसारेण प्रभानाशवत् दान्ति के स्वरूपातिरिक्त प्रकाशानङ्गीकारेण स्वरूपनाश एब

स्यादिति । ‘ अहङ्काराद्यतद्रूपप्रतिभासनिमित्तं च भवति’ इति पञ्चपादिकोक्तार्थं पर्यालोचयति-अपिचेत्यादिना ॥ 6

अविद्यायाः अपारमार्थ्येऽनवस्था, अवस्तुत्वेन तत्परिहारे स्वप्रकाशासिद्धिः

८०३

श्रीभाष्यम्

किमयं स्वाश्रयदोषः परमार्थभूतः उतापरमार्थभूत इति विवेचनीयम्, न तावत्परमार्थः

अनभ्युपगमात् । नाप्यपरमार्थः, तथासति हि द्रष्टत्वेन वा दृश्यत्वेन वा दृशित्वेनवाs भ्युपगमनीयः न तावद्दशि: दृशिस्वरूपभेदानभ्युपगमात् भ्रमाधिष्ठानभूतायास्तु साक्षा

दुशेर्माध्यमिकपक्ष (संभवे) प्रसङ्गेनापारमार्थ्यानभ्युपगमाच्च

द्रष्टृदृश्ययोस्तदवच्छिन्नाया

दृशेश्च काल्पनिकत्वेन मूलदोषान्तरापेक्षयाऽनवस्था स्यात् । अथैतत्परिजिहीर्षया परमार्थ श्रुतप्रकाशिका

अनभ्युपगमादिति

।

।

षकल्पनाकारणत्वेन कृता

परमार्थत्वेह्यद्वैतहानिप्रसङ्ग इति भावः । अपरमार्थपक्षं दूषयितुं

कोटित्रयमेव सम्भावितमित्याह तथा सतीति । अपरमार्थत्वान्मूलदोषान्तरापेक्षयाऽनवस्थति दूषणं कोटित्रयस्यापि साधा रणम् । दृशित्वपक्षेऽधिकं दूषणमस्तीति दर्शयति । न तावदिति । किमनवच्छिन्ना दृशिः उतावच्छिन्ना दृशेरनवच्छिन्नत्वे

।

किं स्वरूपातिरिक्ता उत स्वरूपमेवेति विकल्पमभिप्रेत्यानवच्छिन्नपक्षे स्वरूपव्यतिरिक्तपक्षं दूषयति ।

नभ्युपगमादिति

दृशिस्वरूपभेदान

• अनवच्छिन्नदृशिद्वयानभ्युपगमादित्यर्थः । अनवच्छिन्नपक्षे स्वरूपदृशिपक्ष दूषयति । भ्रमेति ।

अवच्छिन्नदृशिदूषणत्वेन वक्ष्यमाणानवस्था अनवच्छिन्नपक्षेऽपि समाना अत्राधिकदूषणद्वयसद्भावात्सा नोक्ता । अवच्छि

न्नदृशित्वेन द्रष्टृत्वेन दृश्यत्वेन चा॒भ्युपगमं दूषयति । द्रष्टृदृश्ययोरिति । काल्पनिकत्वेन * अपरमार्थत्वेनेत्यर्थः । दोषा ।

।

न्तरापेक्षाहेतुरिदं काल्पनिकत्वम्

अवच्छिन्नदृशिपक्षेऽपि स्वरूपतद्व्यतिरिक्तविकल्पे स्वरूपपक्षेऽपि तुल्यम् अनभ्युपगम

रूपदूषणं ब्रह्मस्वरूपस्यावच्छिन्नत्वापारमार्थ्यानभ्युपगमात् । अतोऽ(न) वच्छिन्नपक्षे न विकल्पितं स्वरूपातिरिक्तपक्षेऽनव ।

स्थोक्ता । अथैतदिति

अपरमार्थत्वेऽनवस्था परमार्थत्वेऽद्वैतहानिरित्येतद्दोषपरिजिहीर्षयेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

किमयं स्वाश्रयदोषः परमार्थ इत्यादि । लोके स्वसमानसत्ताकदोषेणैवेत्थमनुभवः दार्शनिकसम्मत इत्यभिप्रे

त्यैवं विकल्पो युक्तः। नाप्यपरमार्थइति । परमार्थेऽपरमार्थदोषो न सम्भवति स्वसमानसत्ताकत्वाभावादित्यप्यत्र विव क्षितम् । द्रष्टृत्वेनवेत्यादि । सकर्मकधात्वर्थस्थले कर्तृकर्मक्रियाभेदस्य दार्शनिकसम्मतत्वेन परमते आत्माऽनुभूत्योरेकत्वेना नुपहितानुभवस्यात्मत्वस्य पञ्चपादिकादावुक्तरीत्या पूर्वपक्षे उपपादनेऽपि प्रमेयभेदेनोपघीयमानस्यैवानुभवत्वेन व्यवहारस्य पञ्चपादिकादावप्यङ्गीकारेण सोपाधिकस्यापरमार्थत्वेन द्रष्टृत्वेन वा दृश्यत्वेन वा दृशित्वेनवेति रूपत्रयाभिधानम् ॥

मूलदोषान्तरापेक्षयाऽनवस्था स्यादिति । अविद्यायाः अवस्तुत्वेनानवस्थादिः न दोष इति ब्रह्मसिद्धयाद्यु: न घटते । एवमङ्गीकारे स्वप्रकाशानभ्युपगमेऽपि प्रकाशान्तरापेक्षायामपि अनवस्थाऽदिदोषस्य विरहः अव स्तुत्वेनैव माध्यमिकैस्सूपपाद इति माध्यमिकमतनिरसनासम्भवेन स्वप्रकाशनित्यचिद्गताविद्यादोषकल्पनमेव न स्यादिति भावः । अविद्यया आवरणमङ्गीकृत्य विक्षेपकल्पनाऽपेक्षया ब्रह्मणस्स्वभावादेव विक्षेपः उपपद्यते । अविद्याङ्गीकारेऽपि अवि द्यासम्बन्धः ब्रह्मणि कल्पितोऽङ्गीकरणीयः । तदनङ्गीकारेऽपि प्रपञ्चसम्बन्धस्यैव कल्पितस्याङ्गीकारस्सम्भवति इति मनसि

निधाय अथेत्यादि - किं प्रपञ्चतुल्याविद्यान्तरकल्पनेनेत्यन्तग्रन्थः । यावद्ब्रह्मव्यतिरिक्तपारमार्थिकदोषान भ्युपगम

इत्यादि। अधिष्ठानमात्रपारमार्थ्येन भ्रान्त्युपपादनं न घटते । लोके दोषादेरपारमार्थ्येऽपि भ्रमस्यानुभवविरहात् । एवंस्थिते अधिष्ठानांशे लोकानुसार: दोषांशे तदननुसारश्च अनुचित इति भावः ॥

८०४

दोषस्यापारमार्थ्ये भ्रान्त्युपपादनासम्भवः

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

किं

सत्यनुभूतिरेव ब्रह्मरूपा दोषइतिचेत् । ब्रह्मैवचेद्दोषः प्रपञ्चदर्शनस्यैव तन्मूलं स्यात् प्रपञ्चतुल्याविद्यान्तरपरिकल्पनेन । ब्रह्मणो दोषत्वे सति तस्य नित्यत्वेनानिमंक्षिश्च स्यात्

अतो यावद्ब्रह्मव्यतिरिक्तपारमार्थिकदोपानभ्युगमः न तावद्भ्रान्तिरुपपादिता भवति । श्रुतप्रकाशिका

।

• अनुभूतेरेव दोषत्वान्नाद्वैतहानिः तस्याःपारमार्थ्यान्नानवस्थेति च भावः । एतद्पयति । ब्रह्मैवेति अपारमा र्थ्याद्दोषान्तरसापेक्षत्वसाम्यमभिप्रेत्य प्रपञ्चतुल्यशब्द उक्तः । अतः प्रतिशिरोमिहितैदूषणैरित्यर्थः । अनिर्मोक्षप्रसङ्गपरि हाराय ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वमनवस्थापरिहाराय पारमार्थिकत्वम् । परैरनवस्था त्रिधा परिहता; जीवाज्ञानवादिना बीजाङ्कुर न्यायात्प्रवाहानादित्वेन परिहृता, अविद्यया जीवः जीवादविद्येतिहि तन्मतम् । ब्रह्माज्ञानवादिना स्वरूपानादिवेन परिहृता, उभाभ्यां च दुर्घटन्वेन परिहृता । दुर्घटत्वमविद्याया भूषणं नतु दूषणमिति । परमार्थस्य ह्युपपत्यपेक्षा प्रासादनि गरणादिष्वल्पास्येन विपुलप्रासादनिगरणमनुपपन्नमिति युक्तिर्नप्रवर्तते । अत उपपत्तिनिरपेक्षत्वं अपारमार्थ्यसाधकम्

।

।

• दोषस्य स्वपरनिर्वाहकत्वेन दोषान्तरनैरपेक्ष्याच्च नानवस्थेति । अत्रोच्यते - प्रवाहानादित्वं ब्रह्माज्ञानवादिनैव दत्तोत्तरं जीवनित्यत्वश्रुतिभिरकृताभ्यागमकृतविप्रणाशादिरूपश्रुत्यर्थापत्या च आमोक्षाजीवस्य स्थायित्वमिष्टं हीयेतेति । अपार मार्थ्ये स्वरूपानादित्वमपि नानवस्थापरिहारः तथासति माध्यमिकपक्षविजयप्रसङ्गात् तत्राधिष्ठानस्य भ्रान्तिसिद्धत्वे तस्याः भ्रान्तेरधिष्ठानान्तरापेक्षा स्यात् तस्यापि भ्रान्तिसिद्धत्वेऽनवस्था स्यादित्यनवस्थयाह्यधिष्ठानपारमार्थ्य साधितम् माध्यमिकेन अपरमार्थाधिष्ठानस्य स्वरूपानादित्वे स्वीकृतेऽनवस्थापरिहृतेत्यधिष्ठानापरमार्थ्यमेव स्यात् ॥

किंच स्वरूपानादित्वेऽपि मूलदोषापेक्षाऽस्त्येव जीस्यानादित्वेऽप्यविद्यापरिकल्पितत्वस्य भवद्भिरङ्गीकृतत्वात् ।

दुर्घटत्वंचानुपपन्नं दुर्घटत्वंनामोपपत्तिनिरपेक्षत्वम् । तदपारमार्थ्यसाधकंम्चेदपरमार्थस्य प्रपञ्चस्य दुर्घटनोपपत्तिनिरपेक्षत्वा न्मूलदोषापेक्षा च न स्यात् । निवर्तकज्ञानेसत्यपि साऽवतिष्ठेत । विरोधान्न तिष्ठतीति चेत् तर्ह्यपपत्त्यनुवर्तिन्यविद्यास्या दिति । परमार्थत्वप्रयुक्तोपपत्तिरपमार्थत्वप्रयुक्तोपपत्तिरिति द्विविधोपपत्तिः तत्र दुर्घटत्वं नाम * परमार्थत्वप्रयुक्तोपपत्तिनि

रपेक्षत्वं * अपरमार्थत्वप्रयुक्तोपपत्तिर्हि दोषापेक्षा अतः प्रपञ्चस्य मूलदोषपरिकल्पनं युक्तमितिचेत् तर्ह्यपरमार्थत्वप्रयुक्तो पपत्तिरूपदोषापेक्षा अपरमार्थभूतदोषस्यापि स्यात् ततोऽनवस्था तदवस्थैव दुर्घटत्वमनवस्थापरिहारश्चेत् अधिष्ठानापार मार्थ्येऽनवस्था परिहृता स्यात् । तत्रापारमार्ग्यप्रयुक्तोपपत्तिरवर्जनीयेत्यधिष्ठानापेक्षा स्यादेवेत्यनवस्थितिरिति वक्तव्यम् ।

तदत्र दोषेऽपि तुल्यमित्यनवस्था दुष्परिहरा प्रवाहानादित्वपक्षेऽप्यधिष्ठानापारमार्थ्येऽप्यनवस्था सुपार्रहरा पितृपुत्रादिपर म्परावदधिष्ठानपरम्परानादित्वाभ्युपगमात् । जीवाज्ञानवादिनप्रति ब्रह्माज्ञानवादिना यहुर्घटत्वे दूषणमुक्तं तद्ब्रहा।ज्ञानवा देऽपि तुल्यम् । यथा अविद्याया दुर्घत्वंचेन्मुक्तान् परब्रह्मचाश्रयेदविद्या | शुद्धस्वरूपं ह्मव्र अशुद्धस्वरूपाऽविद्याविरोधा न्नाश्रयतीतिचेत्तह्युपपत्तिमत्यविद्या तस्मादुक्तान्योन्याश्रयणादिदूषणान्यापतेयुरितियुक्तम् । तत्तवापि तुल्यम् मोक्षेऽपि ब्रह्मा

श्रवेदविद्या नहि बाधकज्ञाने सत्यपरमार्थंभूता अविद्या तिष्ठतीतिचेत् बाघकसन्निधौ न बाध्यसिद्धिरियेवरूपोपपत्तिमत्येवा विद्येत्यस्मदुक्तान्यनबस्थादिदूषणान्यापतेयुरितिहि वक्तुं शक्यते । दोषस्य स्वपरनिर्वाहकत्वे अधिष्ठानमपि तथा स्यात् । परंप्रत्यधिष्ठानत्वे सिद्धेहि स्वनिर्वाहकत्वमितिचेत् परंप्रति दोषत्वेसिद्धे हि स्वनिर्वाहकत्वं तदेव नास्तीति तुल्यं स्यात् । अधिष्ठानारोप्ययोर्भेदो दृष्टः तत्राधिष्ठानस्य स्वपरनिर्वाहकत्वेऽधिष्ठानाध्यस्तयोरैक्यप्रसङ्ग इतिचेत् । दोषतत्कार्ययोरपि

पञ्चपादिकोक्तसद सद्वित्वक्षणत्वपर्यालोचनम्

८०५

श्रीभाष्यम्

अनिर्वचनीयत्वं च किमभिप्रेत सदसद्विलक्षणत्वमितिचेत् तथाविधस्य वस्तुनः प्रमाण

शून्यत्वेनानिर्वचनीयतैव स्यात् । मतदुक्तं भवति सर्वेहि वस्तुजातं प्रतीतिव्यवस्थाप्यम् । सर्वा च प्रतीतिस्सदसदाकारा सदसदाकारायास्तु प्रतीतेस्सदसद्विलक्षणं विषयः श्रुतप्रकाशिका

तिमिरं चन्द्रद्विन्वयोर्मेंदो दृष्ट: दोषस्य स्वपरनिर्वाहकत्वे दोषाध्यस्तयोरैक्यप्रसङ्गइति तुल्यमिति । एतदा प्रायेण याव ह्राव्यतिरिपारमार्थिकदोपानभ्युपगमो न तावद्धान्तिरुपपादिता भवतीत्युक्तम् | यथोक्तमाचार्यपादैः

स्वरूपानादित्वस्वपरघटने दुर्घट( तया)नता)प्रवाहानादित्वं पुनारति चतस्रोहि गतयः । असत्याविद्यायागदितुमनवस्थापरिहृतौ मतात्स्वेतास्तुल्या स्फुटमसद्धिष्ठानसरणौ ॥ इति अथानिर्वचनीयत्वानुपपत्तिमाह - अनिर्वचनीयत्वंचेति । अनिर्वचनीयता विद्वत्सन्निधौ दुरुपपादत्वम् । कथं प्रमाणशून्यत्वामित्यत्राह -एतदुक्तमिति । गूढार्थसङ्ग्रहः ‘ मिथ्याऽज्ञाननिमित्तः’ इत्यध्यासभाष्यपञ्चपादिकायां मिथ्याशब्दो द्व्यर्थः, अपह्नववचनः अनिर्वचनीयतावचनश्च’ इत्याद्यनन्तरं ’ मिथ्या च तत् अज्ञानं च मिथ्याऽज्ञानं मिथ्येति अनिर्वचनीयतोच्यते अज्ञानमिति च जडात्मिका शक्तिः

इति, इत्युक्तम् इममर्थं मनसि निधायाह- अनिर्वचनीयत्वंचेति । जन्माग्रधिकरणविवरणे ’ नासदासीन्नोसदासीत् ’ इति

श्रुतेः उदाहरणपूर्वकं सदसद्विलक्षणानिर्वचनीयप्रकृतित्वस्य प्रतिपादनेन अनिर्वचनीय वं सदसद्विलक्षणत्वमिति सिद्धयति । इष्टसिद्धौ ‘ सच्चेद्भाति कथं बाघो भाति चेत्तदसत्कथम् । सदसद्भयामतोऽवाच्यम्’ इत्यत्राप्ययमर्थः स्फुट इत्यभिप्रेत्याह ८

सदसद्विलक्षणत्वमिति ॥

तथाविधस्य वस्तुनःप्रसाणशून्यत्वेनेति । इत्युक्तार्थः सर्वा च प्रतीतिस्सदसदाकारा सदसदाकारायास्तु ।

प्रतीतेस्सद्सद्विलक्षणं विषयः इत्यादिना विशदीकृतः

यद्याप सिद्धान्तसिद्धाञ्जने–‘ बाधायोग्यस्वरूपत्वं सत्त्वम् असत्वं

च निस्स्वरूत्वम् । तद्वैलक्षण्यं चानिर्वचनीयत्वमस्ति नास्तिबोधौ न विरुन्धः । ब्रह्मणश्च बाधायोग्यत्वलक्षणं सत्त्वं ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म

,

अस्तीत्येवोपलब्धव्यः ‘सत्तामात्रमगोचरम्’ इत्यादिना गम्यते । ८

,

निस्स्वरूपत्वरूपंचासत्वं खपु

ष्पादेः निरुपाख्यत्वात् ’ इत्युक्तम् । तथाऽपि बाघायोग्यस्वरूपत्वं ब्रह्मणएवेति निर्णयः कथम् ? घटोऽस्तीति प्रतीतौ

बाधाभावो न विषयः ‘ अस्ति ब्रह्मेति’ प्रतीतौ बाधाभावो विषय इत्यत्र नियामकाभावात् । सङ्क्षेपशारीरके-मान

सम्बन्धतद्योग्यस्वरूपास्तित्वं वैयाकरणप्राभाकरसम्मतमित्युक्त्या अस्तित्वस्य प्रमाविषयत्वरूपत्वेन उभयोस्त सम्भवात् । ,

।

कठोपनिदि–एतत्पूर्वी ’ अव्याक्तात्तु परःपुरुषो व्यापकोऽङ्गि एव च यज्ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ॥

इत्यत्र व्यापकपुरुषज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वप्रतिपादनेन ‘अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्वभावेन चोभयोः ।’ इत्यत्र व्याप्यव्याप

कयोरुभयोरेकविधतत्वभावेन ’ अस्तीत्येवोपलब्धव्य’ इत्यर्थस्य स्फुटतया ब्रह्मण एव बाधायोग्यस्वरूपत्वं नतु तदन्यस्येति कल्पनायाः औत्प्रेक्षिकतायाः तत एव सिद्धेः ॥ एतेन

(

सत्त्वात्यन्ताभावासत्वात्यन्ताभावरूपधर्मद्वयविवक्षायां दोषाभावात् । तथा च त्रिकालाबाध्यविलक्षणत्वे

सति कचिदप्युपाधौ सत्वेन प्रतीयमानत्वरूपं सदसद्विलक्षणत्वं पर्यावसितम्’ इत्यद्वैतसिद्धयुक्तिरपि निश्वकाशा । सदस

श्रुतप्रकाशिकायां सदसद्विलणक्षत्वपर्यालोचनम्

८०६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

इत्यभ्युपगम्यमाने सर्व सर्वप्रतीते र्विषयस्स्यादिति । श्रुतप्रकाशिका

सदसद्विलक्षणमिति या प्रतीतिस्तत्रापि सदसदैव विषयरस्यादित्यर्थः

।

।

सर्वं सर्वप्रतीतेर्विषयस्स्यादिति

प्रतीत्यनुगुणं

हि नीलपीतादि व्यवस्थाप्यते तस्मात्सदसदाकारायाः प्रतीतेस्सदसदाकार एव विषयः, न सदसद्विलक्षणः । यथा ख्याति

विवेके ‘नह्यन्यदवभास्यमन्यो विषयः, अवभासनव्यवस्थाप्यत्वाद्विषयस्य ’ इति एकस्य विषयस्य सदसदाकारत्व मनुपपन्नं व्याप्तिविरोधादितिचेत् सदसद्विलक्षणत्वं च व्यातिविरोधादनुपपन्नं, सतोऽसद्विलक्षणत्वमसतस्सद्विलक्षणत्वं च हि द्रष्टं नत्वेकस्य उभयवैलक्षव्यं दृष्टमिति व्याप्तिविरोधः । अयं विशेष: सदसद्विलक्षणत्वं क्वचिदपि न दृष्टं, * सदसदा त्मकत्वं दृष्टमिति, यथा संवित्सिद्धौ नासत्प्रतीतेर्वाधाच्च न सदित्यपि यन्न तत् । प्रतीतेरेव सत्किं न बाधान्नासत्कुतो जगत् ॥

इति । अर्थस्थितौ सत्त्वमसच्वं वा स्यान्नतद्विलक्षणत्वं सतो घटादेस्ससद्विलक्षणत्वं दृष्टमिति चेन्न तथासति ब्रह्मणोऽपि सदसद्विलक्षणत्वप्रसङ्गात् । अन्यतरत्वसहं सदसद्विलक्षणत्वमिष्टमेवेति चेत्तुल्यम् । ईदृशं सदसद्वैलक्षण्यं वदता शब्दान्त रेण सत्वमेवाङ्गीकृतं भवति ।

अतस्त्वदभिमतं सदसद्विलक्षणत्वं विरोधादपास्तम् । अस्तीति प्रतिपन्नत्वं सत्त्वं नास्तीति

वीविषयत्वं बाधितत्वमित्येकस्यैव सच्चासत्त्वविरोधस्सदसद्विलक्षणत्वकल्पकश्चेत् सर्वत्र पूर्वपक्षसिद्धान्त प्रतीत्योः परस्परवि

।

रुद्धाकारविषयत्वादुमयाकारबिलक्षण एवार्थस्साध्य इति सिद्धान्तसमर्थन वैययै स्यात् ततश्च भेदस्मुनिरूप इति पूर्वपक्षी कृत्य दुर्निरूप इति त्वया सिद्धान्तिते प्रतीतिद्वयविरोधात्सुनिरूपदुर्निरूपविलक्षणस्यात् ॥ एवं संवित्सत्यत्वमिथ्यात्व जडत्वाजडत्वनित्यत्वानित्यत्वादिवादेषु पूर्वपक्षितसिद्धान्तिताकारविलक्षणत्वं संविदःस्यात् तच्चानभिमतम् । अतः परस्परविरुद्धाकारप्रतीत्योः प्रतिपन्नाकारवैलक्षण्यकल्पकत्वं व्याप्तिविरुद्धमिति न सदसद्वैलक्षण्यसिद्धिः

तर्हि ख्यातिबाधान्यथाऽनुपपत्तेः, क:परिहार उक्त इतिचेदन्यथैवोपपत्तिरुक्ता भवति सच्चेसत्य न्यथाख्यानादिभिस्तत्त द्वाद्यभिमतैरेव ख्यातिबाधोपपत्तेः सतः कथं बाधः, अन्यत्र ख्यातत्वात् ॥

नन्वन्यत्र सच्चैन्नबाधः न सच्चेदसत् ख्यातिप्रसङ्ग इतिचेन्न, अन्यत्र सत्त्वात् अन्यत्र सतोऽन्यत्र ख्यातत्त्वं ह्यन्यथा ख्यातत्त्वम् अन्यत्र सतोऽन्यत्र ख्यातिर्दोषवशात् । दोषस्यान्यत्र ख्यातिहेतुत्वं न दृष्टमितिश्चेत् दोषस्यानिर्वचनी (यता)

ता)वभासहेतुत्वं च न क्वचिद्विमतिपदादन्यत्र दृष्टमिति तुल्यम् । मिथोविरुद्धप्रतिपन्नाकारद्वयवैलक्षण्यमेकस्याविरुद्धमित्ये तत्तवाधिकम् | अख्यातिपक्षे सत्त्वेसति * भेदाग्रहेण ख्यातिबाधोपपत्तिः । सतएवागृहीतभेदतया ख्यातिः भेदग्रहश्च *

बाधः बाध्यत्वं च प्रवृत्तेः । यथार्थख्यातिपक्षेतु शुक्तिरजतस्वाप्नार्थादौ सत्त्वात् प्राचुर्याभावास्थिरत्वतदेकानुभाव्य(त्व)त्वा) ग्रहाच्च ख्यातिबाघोपपत्तिः पुरोवर्तिनि सत एव रजतस्य ख्यातिः शुक्तिप्राचुर्यग्रहो बाधः तेन प्रवृत्तिर्वाध्या, तद्बाधश्च

प्रवृत्त्यनुत्पत्ति: । अलातचऋादौत्वख्यातिपक्ष इव तदुपपत्तिः । अतोऽन्यथैवोपपत्तिस्सिद्धेत्यनिर्वचनीयत्व कल्पनमयुक्तम् ॥

एवमाश्रयतिरोघानस्वरूपानिर्वचनीयत्वानुपपत्तय उक्ताः ॥ गूढार्थसंग्रह: ।

द्विलक्षणशब्दस्य पारिभाषिकार्थामीकारेऽपि ब्रह्मान्यस्य त्रिकालाबाध्यविलक्षणत्वस्य निर्णयासम्भवात्

(३२५. पु) तत्र तत्र निरूपितम् ॥

अन्यत्सर्वे प्रागेव

‫فاه‬

प्रत्यक्षानुमानार्थापत्तिभिरविद्यासाधकपञ्चपादिकाविवरणानुवादः श्रीभाष्यम्

अथ स्यात्-वस्तुस्वरूपतिरोधानकरमान्तरबाह्यरूपविविधाध्यासोपादानं सदसदनिर्वचनी श्रुतप्रकाशिका अथ नहि दृष्टेऽनुपपन्नं नामेतिन्यायात् प्रमाणसिद्धार्थस्य तर्केण बाधो न युक्त इत्यभिप्रायवता परेण प्रमाणप्रतिज्ञा

शङ्कयते । अथ स्यादिति । पूर्वदूषिताकारान् साधयितुमाह-वस्तुस्वरूपेति । अनेन तिरोधानमुक्तम् । आन्तरत्राह्मेति गूढार्थसंग्रहः

अध्यासभाष्यविवरणे ’ ननु क्लृप्तं विषयेन्द्रियादिदोष: कारणमिति ? सत्यं निमित्तंतु तत् । उपादानापेक्षायाम

ज्ञानमनुप्रविशति । सर्वं च कार्य सोपादानं कार्यत्वात् घटादिकार्यवत् इत्यनुमानात् ।’ इत्यादिप्रथ्ममुक्तम् । अनन्तरं

‘ कथं पुनर्नैमित्तिकव्यवहारस्य नैसर्गिकत्वम् ? अत्रोच्यते – अवश्यमेषाऽविद्याशक्ति : बाह्याध्यात्मिकेषु वस्तुषु तःस्वरूप सत्तामात्रानुचन्धिन्यभ्युपगन्तव्या । साच ‘न जडेषु वस्तुषु तत्स्वरूपावभासं प्रतिबध्नाति प्रमाणवैकल्यादेव तदग्रहणसिद्धेः’ इत्यादिपञ्चपादिकव्याख्यानावसरे ’ अवश्यमिति ’ ‘ एषे’ ति च प्रमाणद्वयवत्तामाह - प्रत्यक्षं तावत् ‘अहमज्ञः ’ '

माम

न्यंच न जानामि ’ इत्यपरोक्षावभासदर्शनात् । ननु ज्ञानाभावविषयोऽयमवभासः, न; अपरोक्षावभासत्वादहंमुखीतिवत् ;

अभावस्य च षष्ठप्रमाणगोचरत्वात् प्रत्यक्षाभाववादिनोऽपि नात्मनि विज्ञानाभावावगमस्सम्भवति

मयि ज्ञानं नास्तीति

प्रतिपत्तौ आत्मनि धर्मिणि प्रतियोगिनि चार्थेऽवगते तत्र ज्ञानसद्भावात् ज्ञानाभावप्रतिपत्त्ययोगात्, अनवगतेऽपि धर्म्यादौ सुतरामभावानवगमात् षष्ठप्रमाणगोचरे फललिङ्गाभावानुमेयेऽपि ज्ञानाभावे आत्मादाववगतेऽनवगतेऽप्यात्मनि ज्ञानाभाव

।

प्रतिपच्ययोगात्

इह च ‘त्वदुक्तमर्थं संख्यां वा शास्त्रार्थ वा न जानामि’ इति विषयव्यावृत्तमज्ञानमनुभूय तच्छ्र

वणादौ प्रवर्तते । भावरूपाज्ञान प्रत्यक्षवादेतु सत्याश्रयप्रतियोगिज्ञाने ज्ञानाभावस्येव भावान्तरस्यापि नानुपपत्तिर्नियतुं शक्यते । नचाश्रयप्रतियोगिज्ञानभूतमपि साक्षिचैतन्यं भावान्तरस्याज्ञानस्य निवर्तकम् ; तस्याज्ञानविषयप्रतिभासत्वात् । नहि स्वज्ञानेनैव स्वयं निवर्तते । ननु अज्ञानस्य व्यावर्तको विषयः कथं साक्षिचैतन्येनावभास्यते ? प्रमाणायत्तत्वाद्वेिषय सिद्धेरिति, उच्यते ; सर्वेवस्तु ज्ञाततया वाऽज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषय एव । तत्र ज्ञाततया विषयः प्रमाणव्य

वधानमपेक्षते, अन्यस्तु सामान्याकारेण विशेषाकारेण वाऽज्ञानव्यावर्तकतया सदा भासत इत्युपपत्तिसहितमज्ञानप्रत्यक्षं भावरूपमेवात्मन्यज्ञानं गमयतीति सिद्धम् ॥

अनुमानमपि त्रिवादगोचरापन्नं प्रमाणज्ञानं स्वप्रागभावव्यतिरिक्त स्वविषयावरण स्वनिवर्त्यस्वदेशगतवस्त्वन्तरपूर्वकं

भवितुमर्हति, अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वात् अन्धकारे प्रथमोत्पन्नप्रदीपप्रभावदिति । ततश्च ज्ञानेन समानाश्रयविषयं नाव ।

रूपमज्ञानं सिद्धम् शक्तिरित्यात्मपरतन्त्रतयाऽऽत्मनः सर्वकार्योपादानत्वस्य निर्वोदृत्वमाह-तत्स्वरूपमात्मतच्वं तत्सत्तामा त्रानुबन्धिनीत्यर्थः किंचार्थापत्तिरपि भावरूपाज्ञान सद्भावे प्रमाणमित्याह- अन्यथा मिथ्यार्थावभासानुपपत्तेरिति । विशुद्ध ब्रह्मात्मनि शुक्तिकायांचाहङ्काररजताथ्यासस्यार्थज्ञानात्मकस्य मिथ्याभूतस्य मिथ्याभूतमेव किंचिदुपादानमन्वेषणीयम् । सत्योपादानत्वे कार्यस्य कारणस्वभावतयाऽध्यासस्यापि सत्यत्वप्रसङ्गात् । तस्यापि मिथ्योपादानस्य सादित्वे तथाविधो ।

पादानान्तरकल्पनाप्रसङ्गाद्यनाद्येव तन्मिथ्योपादानमिति कल्पनीयम् यच्चानादि स्वयंमिथ्या मिथ्योपादानमात्मसम्बन्धि

च तदज्ञानमिति मिथ्याध्यास एव तथाऽविधाज्ञानोपादानं कारणमन्तरेणानुपपद्यमानस्तत्कल्पयतीत्युक्तम् ।’ इति इममर्थ मनुवदति- अथ स्यादित्यादिना ॥

श्रीभाध्ये पञ्चपादिकाविवरणोक्तार्थानुवादः

८०८

[ जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

यमविद्याऽज्ञानादिपदवाच्यं वस्तुयथात्म्यज्ञाननिवर्त्य ज्ञानप्रागभावातिरेकेण भावरूपमेव किंचिद्वस्तु प्रत्यक्षानुमानाभ्यां प्रतीयते । तदुपहितब्रह्मोपादानश्चाविकारे स्वप्रकाशचिन्मात्र

वपुषि तेनैव तिरोहितस्वरूपे प्रत्यगात्मन्यहङ्कारज्ञाननयविभाग रूपोऽध्यासः तस्यैवावस्था

विशेषेणाध्यासरूपे जगति ज्ञानवाध्यसर्परजतादिवस्तुतत्तज्ज्ञान रूपाध्यासोऽपि जायते । कृत्स्नस्य मिथ्यारूपस्य तदुपादानत्वं च मिथ्याभूतस्यार्थस्य मिथ्याभूतमेव कारणं भवितु

मर्हतीति हेतुवलादवगम्यते । कारणाज्ञानविषयं प्रत्यक्षं तावदहमज्ञो सामन्यं च न जाना मीत्यपरोक्षावभासः । अयं तु न ज्ञानप्रागभावविषयः; सहि पष्टप्रमाणगोचरः अयं तु

अहं सुखीतिवदपरोक्षः । अभावस्य प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमेऽप्ययमनुभवो श्रुतप्रकाशिका

स्वरूपमुक्तम् ; अध्यासोपादानत्वेन हि मिथ्यात्वं फालतम् । सदसदित्यनिर्वचनीयत्वमुत्तम् शास्त्रे वेतत्प्रतिपाद कशब्दप्रत्य भिज्ञानार्थं अविद्याज्ञानादिपदवाच्यमित्युक्तम् । सिद्धान्तिना दूषयिष्यमाणमाकारान्तरमपि साध्यत्वेनाह-वस्तुयाथात्म्य

ज्ञानेति । तदुपहितेत्याश्रयश्च आन्तराध्यासः कः बाह्यः कः कथंचाविद्योपादानत्वे ब्रहाण उपादानत्वमित्यत्राह—तदुप |

हितेति निष्कृष्टब्रह्मण उपादानत्वानुपपत्तिं सूचयति । अविकारेस्वप्रकाशेत्यादिना । अविकारत्वात् स्वप्रकाशत्वात्,

प्रत्यक्त्व।च्च विकारास्पदजडपराग्रूपपरिणामो नोपपद्यत इत्यर्थः । स्वप्रकाशस्य कथमथ्याससम्भवइत्यत्राह-तिरोहितस्वरू पइति । तिरोधायकं किमित्यत्राह- तेनैवेति तेनैव अभ्यासहेतुनैवेत्यर्थः अहङ्कारो ज्ञानंचान्तराध्यासः अव्यासरूपे ।

।

।

अध्यस्तरूपे कर्मणि घञ् तस्यैव दोषस्यैव अवस्थाविशेषेण कादाचित्कावस्थाविशेषेण रज्जुसर्पाद्यथ्यासः ॥

एवं निष्कृष्टब्रह्मणउपादानत्वानुपपत्तिरुक्ता, दोपस्योपादानवे (उ)नु) पपत्तिमाह-कृत्स्त्रस्येति । सुवर्णजातीयस्य भूषणस्य स्वर्णमेच ह्युपादानं दृष्टं तद्वदिति भावः । हेतुबलात् कार्यकारणयोस्सजातीयत्वदर्शनलक्षणात् । अथ प्रत्यक्षमाह कारणेति । अहमज्ञ इत्यस्य विवरणं मामन्यं च न जानामीति । अहमज्ञ इत्यज्ञानस्वरूपकीर्तनं तस्य मामन्यं च नजा

नामीति आच्छादनरूपकार्यकथनं कारणाज्ञानशब्देन * कार्यरूपाज्ञानव्यावृत्तिः । तस्मा सौषुप्तिकमज्ञानं विवक्षितम् ।

• जागरिताद्यवस्थायां घटाचवच्छिन्नमज्ञानं प्रतीयते सविकल्पकप्रत्यक्षेण सुषुप्तोत्वनवच्छिन्नकारणाज्ञानप्रतीतिरिति तत्त्व शुद्धिकारादिभिरुक्तम् । * जागरिताद्यवस्थायामेव

अज्ञानानुभवोऽयमिति संप्रदायः अन्यं च न जानामीत्युक्तेः नहि

।

स्वापेऽन्यपरामर्शः, न जानामीत्याच्छादकतया प्रतीयमानस्याज्ञानस्य कारणत्वात् कारणाज्ञानविषयमित्युक्तम् । अपरोक्षाव भास इति परोक्षरूपानुमानादिप्रमाणव्यावृत्यर्थमुक्तम् ज्ञानप्रागभाववियत्वमाशङ्कय परिहरति । अयंत्विति । भवत्व यमपि षष्ठप्रमाणविषयत्वमाशङ्कयाह अयंस्विति । परोक्षप्रमाणानि प्रत्यक्षव्यतिरिक्तानि तस्मात् परोक्षप्रमाणविषयः प्राग भावो नापरोक्षप्रमाणविषयभूतमज्ञानं भवितुमर्हतीत्यर्थः । भावग्राहिप्रमाणेन अभावस्य वेद्यत्वेऽपि दूषणमाह-अभाव

स्थेति । हेतुमाह अनुभवेति । अभावस्यानुभववेळायां ज्ञानं विद्यते नवा विद्यतेचेत् ग्राह्याभावान्नावप्रतीतिः नचेत् गूढार्थसंग्रह:

तस्यैवावस्थाविशेषेणेति । इदमेवावस्थाज्ञानं आधुनिकैः मूलाज्ञानं पल्लवाशानमिति च व्यवह्रियते । मूलाज्ञान कार्यत्वे झुक्तिरजतादेः ज्ञानेन तन्निन्नृत्य सम्भवाद्बाधो न सम्भवतीति अवस्थाज्ञान कार्यत्वमाक्षिप्तम् । अयमर्थ: प्राक् (१४४ पु) उदाहृतविवरण एवं स्फुटः ॥

अहमज्ञ इत्यादेर्शानाभावविषयकत्वं न सम्भवतीति विवरणोक्तार्थानुवादः

८०९

श्रीभाष्यम्

नात्मज्ञानविषयः अनुभववेलायामपि ज्ञानस्य विद्यमानत्वात्, अविद्यमानत्वे ज्ञानाभाव

प्रतीत्यनुपपत्तेश्च । एतदुक्तं भवति अहमशइत्यस्मिन्ननुभवे अहमित्यात्मनोऽभावधर्मितया ज्ञानस्य च प्रतियोगितयाऽवगतिरस्ति वा न वा ? अस्तिचेद्विरोधादेव न ज्ञानाभावानुभवस.

म्भवः, नोचेद्धर्मिप्रतियोगिज्ञानसव्यपेक्षो ज्ञानाभावानुभवस्सुतरां न सम्भवति । ज्ञाना भावस्यानुमेयत्वे अभावाख्यप्रमाणविषयत्वे चेयमनुपपत्तिस्समाना । अस्याज्ञानस्य भाव

रूपत्वे धर्मिप्रतियोगिज्ञानसद्भावेऽपि विरोधाभावादयमनुभवो भावरूपाज्ञान विषय एवा

भ्युपगन्तव्य इति । ननु च भावरूपमप्यज्ञानं वस्तुयाथात्म्यावभासरूपेण साक्षिचैतन्येन विरुध्यते । मैवम् । साक्षिचैतन्यं न वस्तुयाथात्म्यविषयम् अपितु अज्ञानविषयम् अन्यथा श्रुतप्रकाशिका ग्राहकाभावान्न तदभावप्रतीतिरित्यर्थः

भावाभावयोरेकविषयत्वेहि विरोधः ।

अत्र विरोधो नास्ति अभावविषयकज्ञानस्य

विद्यमानस्य ग्राहकत्वात् । इतरविषयज्ञानस्याभावप्रतियोगित्वेनाविद्यमानत्वादिति शङ्कां परिहरन् अनुभववेलायां ज्ञानस्य

विद्यमानत्वं

अविद्यमानत्वे ज्ञानाभावप्रतीत्यनुपपत्तिम् भावरूपत्वे विरोधाभावं च विवृणोति । एतदुक्तं भवतीति ।

ज्ञानप्रागभावस्य ग्राह्यत्वे अनिच्छयाऽपि भावाभावयोरेकविषयत्वमापतितमित्यभिप्रायेगाह-अहमिति । ज्ञानस्यचेति ज्ञानशब्द आत्मविषयघटादिविषयज्ञानसाधारण: इह भूतले घटो नास्तीत्यादिषु अभावग्रहणे प्रतियोगिधर्मिणोर्ज्ञानापेक्षा दृष्टा । तस्मादत्राप्य*भावधर्मितया आत्मनो ज्ञानमस्तीति वक्तव्यम् अभावव्यतिरिक्तोह्यात्मा अतस्तद्विषयज्ञाने सत्यपि अभावव्यतिरिक्तविषयज्ञानमभावप्रतियोगीति वचनं व्याहतं स्यात् । अमावधर्मिप्रतियोगिरूपत्रितयव्यतिरिक्तविषयज्ञान मभावप्रतियोगीतिचेत् तदानीमभावप्रतियोगितया ज्ञानस्यापि प्रतीतिरस्तीति वक्तव्यं प्रतीयमानं ज्ञानं स्वविषयावच्छिन्नं

प्रतीयत इति विषयाणामपि प्रतीतिरस्ति एवमभावप्रतियोगिज्ञानावच्छेदकतया विषयेषु ज्ञायमानेषु तद्विषयज्ञानाभावोऽनु पपन्नइति भावः ॥

अभावस्य प्रमाणान्तरविषयत्वेऽप्युक्तदूषणमतिदिशति । ज्ञानाभावस्येति । प्रमाणान्तराणां विद्यमानविषयत्वनिय माभावेऽपि विद्यमानतया दर्शयितुमशक्यमिति भावः, अहमज्ञ इति वर्तमानतयाह्यज्ञानं प्रतीयते । * अस्मि॑िन्पक्षे अधिकं

दूषणान्तर पूर्वमुक्तम् । अपरोक्षस्य परोक्षरूपप्रमाणविषयत्वानुपपत्तिरूपमर्थसिद्धम् । भावरूपले उक्तदूषणं नास्तीत्याह

अस्येति । धर्मिप्रतियोगिविषयज्ञानं धर्मिप्रतियोगिज्ञानम्, न तेन भावरूपाज्ञानस्य विरोधः । * घटाच्छादकमज्ञानं

घटज्ञानेनहि विरुध्यते नतु घटज्ञानविषयज्ञानेन धर्मिज्ञानेनचेत्यर्थः । * वस्तुयाथात्म्यज्ञाननिवर्त्यमज्ञानं वस्तुयथात्म्या

वभासरूपेण साक्षिचैतन्येन विरुध्यत इति चोदयति । ननुचेति । परिहरति । मैवमिति । याथात्म्यशब्देन निष्कृष्टम द्वितीयत्वलक्षणं स्वरूपं विवक्षितम् ॥

प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धवत्कारेण हेतुमाह – अन्यथेति । अन्यथा स्वसाक्षिस्वरूप प्रकाशमात्रस्यैव वस्तुयाथात्म्यविष यत्व इत्यर्थः * अज्ञानविषयत्वमस्तु ततः किमित्यत्राह W

गूढार्थसङ्ग्रहः रजतादिवस्तुतद्ज्ञानरूपेति । शुक्तिरजतस्य तद्ज्ञानस्यच्चोभयोरेकावस्थाज्ञान परिणामत्वमित्यर्थः । साक्षिचैतन्येन

विरुभ्यतइति । अविद्यावृत्तिप्रतिबिंबितचित् ईश्वरसाक्षी, अन्त:करणप्रतिबिंबित चित् जीवसाक्षी, इत्यादिमतभेदेन विभाग; 102

८१०

’ सबै वस्तुज्ञाततयाऽज्ञाततया वा’ इत्याद्युदाहृत(८०७.पु) (बि)वाक्याशयः (ल.चं, गु.चं [ जिज्ञासा १-१-१ मिश्रीभाष्यम्

मिथ्यार्थावभासानुपपत्तेः । नह्यज्ञानविषयेण ज्ञानेनाज्ञानं निवर्त्यत इति विरोधः । ननुचेदं भावरूपमप्यज्ञानं विषयविशेषव्यावृत्तमेव साक्षिचैतन्यस्य विषयो भवति स विषयः प्रमा

णानधीनसिद्धिरिति कथमिव साक्षिचैतन्येनास्मदर्थव्यावृत्तमज्ञानं विषयीक्रियते । नैषदोषः सर्वमेव वस्तुजातं ज्ञाततयाऽज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषयभूतं श्रुतप्रकाशिका 712

।

नहीति | * नहि रजतविषयज्ञानेन रजतं निवर्त्यमित्यर्थः दृश्यविशेषणस्य रूपादेरपि दृश्यत्वं दृष्टं दृश्याज्ञानावच्छेदक स्यास्मदर्थस्य दृश्यत्वानभ्युपगमात् अस्मदर्थावच्छिन्नमज्ञानं न विषयीक्रियत इत्यभिप्रायेण पुनश्चोदयति ननुचेदमिति । नैषदोपइति

।

।

विषयविशेषः अवच्छेदकविशेष: स इति स एव परामृश्यते । परिहरति

अस्मदर्थोऽपि सर्वशब्दवा

च्यान्तर्भूतः ज्ञाततया अज्ञाततया वा ज्ञानान्तरसापेक्षं तन्निरपेक्षं वा साक्षिचैतन्यस्य विषयभूतं साक्षिचैतन्येन प्रतिभाती

त्यर्थ: । अस्मदर्थस्य साक्षिचैतन्यविषयत्वमौपचारिकं स्वयंप्रकाशस्य स्वस्य विषयत्वायोगात् । जजडस्य स्वयंप्रकाशत्वायो गात् प्रमाणाधीनसिद्धिसत् दृश्यविशेषणं भवति अस्मदर्थस्तु स्वयंप्रकाशतया स्वयमेव सिध्यन् अज्ञानावच्छेदक इत्यर्थः

गूढार्थसङ्ग्रहः

विषयविशेषव्यावृत्तमेवेति । घटमहंहं जानामि मामन्यं न्च न जानामि, ब्रह्म न जानामि इत्येव प्रतीतिः नतु न जाना मत्येतावन्मात्रमिति भावः ॥

अज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषयभूतमिति । एतावत्पर्यन्तं विवरणोक्तादविशिष्टमेव । अनन्तरं सिद्धान्ते 6

जडस्य ज्ञांततया सिध्यत: प्रमाणव्यवधानापेक्षा अजडस्यतु नेति ’ विशेषः भाष्ये प्रदर्शितः । विवरणेतु ‘अज्ञातत्वेन

सामान्याकारेण अज्ञातव्यक्तिविशेषत्वेन विशेषाकारेण वा जडाजडविभागमन्तरा अज्ञातत्वेन सिद्धिः प्रमाणानपेक्षा इत्ये

वोक्तम् । अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकयोरयमेवार्थ: सिद्धान्तितः । अत्र च लघुचन्द्रिकायाम्- ननु प्रमाणवृत्त्यभोवऽपि घटादे 6

रज्ञाततया भानस्वीकारे तदा तत्र भातीति व्यवहारस्स्यादिदितिचेत् ? अज्ञाततया भातीति स्यादेव ; घटादेरनुमित्यादि

काले अनुमितत्वादिना घटो भातीतिवत्, घटो भातीति व्यवहारस्यतु नापत्तिः ; अज्ञातत्वज्ञातत्वाभ्यामुपहितस्यैव घटादेः तदनावृतसाक्षितादात्म्यस्वीकारात् । अत एवोक्तं विवरणे ‘अज्ञाततया ज्ञाततया ज्ञात च सर्व साक्षि भास्यमितीति भावः '

(अनुकूलतर्कनिरूपणे) इत्युक्तम् ॥ गुरुचन्द्रिकायां च ‘यदपि घटादेरज्ञाततया साक्षिमास्यत्वे सदा सर्वस्य सर्वे भायात् । किंचाज्ञातताकालेऽपि

घटादिकं योगिना प्रमीयत इति न तदा तस्य भानासिद्धत्वेनासच्चमिति साक्षिज्ञानं व्यर्थमिति तदपि न ं अज्ञाततया

सर्वस्याज्ञातभानस्येष्टत्वात् । उक्तंहि विवरणे ’ ज्ञाततया अज्ञाततया च सर्वे साक्षिभास्यमिति । नचैवं घटो भाति अज्ञात घटो भातीत्यादिव्यवहारस्स्यादिति वाच्यम् । यथाह्यज्ञातऽपि घटादावनुमितित्वादिना भातीति व्यवहारस्तथा अज्ञात

त्वेन भातीति व्यवहार इष्ट एव । अथानुमितित्वादिना भातीत्यपलप्यते अपलप्यतां तर्हि सः । तथापि यथा तार्कि कादिमते मानसज्ञानस्य ज्ञानादौ लौकिकविषयत्वस्य तद्विषये घटादौ तदन्यविषयत्वस्य च स्वीकारः ; तथा मन्मतेऽ.

प्यज्ञानज्ञानयोरनावृतस्य अज्ञातपरोक्षज्ञानविषययोरावृतस्य साक्षितादात्म्यस्य स्वीकारः तन्मते

इव मन्मते

तादृशतादात्म्यस्य कार्यकारणभावादिग्रहप्रयोजकत्वस्य सम्भवः । घटो भातीति व्यवहारस्यतु नापत्तिः शुद्धघटस्य तादृश

८११

श्रीभाष्यम्

तत्र जडत्वेन ज्ञाततया सिध्यत एव प्रमाणव्यवधानापेक्षा अजडस्य तु प्रत्यग्वस्तुनस्स्वयं सिध्यतो न प्रमाणव्यवधानापेक्षेति सदैवाज्ञानस्य व्यावर्तकत्वेनावभासो युज्यते । तस्मा न्नयायोपबृंहितेन प्रत्यक्षेण भावरूपमेवाज्ञानं प्रतीयते । तदिदं भावरूपमज्ञानमनुमानेनापि सिध्यति । विवादाध्यासितं pat

FROEP

BER

श्रुतप्रकाशिका दृश्यावच्छेदकत्वाद्दृश्यामितिचोद्यं तज्जडत्वप्रयुक्तमिति सोपाधिकमिति परिहारः तस्मात् अभावरूपत्वपक्षे उक्तविरोधाद्भाव रूपत्वपक्षे तदभावाच्चेत्यर्थः । न्यायोपबृंहितेनेति । पक्षद्वयेऽपि विरोधतदभावरूपन्यायानुगृही॒तेनेत्यर्थः ॥

एवं प्रत्यक्षेण न्यायानुगृहीतेन अज्ञानस्य भावरूपत्वं न जानामीत्यनेनात्माऽश्रयत्वं च सिद्धं, शास्त्रे वज्ञान शब्द

वाच्यतया पराभिमतकर्मव्यावृत्ति: प्रत्यक्षतया सिद्धा, अस्य च शास्त्रेष्वज्ञानादिशब्दवाच्यत्वं ज्ञान विरोधित्वादहमज्ञ इति प्रतिपन्नतया च सिद्धम् ॥

अथ स्वविषयावरणत्वस्वनिवर्त्यत्वाभ्यां * सहोपपादिताकारविशिष्टंचाज्ञानमनुमानेनापि साध्यते । विवादाध्या सितमित्यादिना । ज्ञानमित्युक्ते ब्रह्मस्वरूपस्य वस्त्वन्तरपूर्वकत्वासम्भवात्तव्यावृत्त्यर्थं प्रमाणज्ञानमित्युक्तम् । तथाऽपि

गूढार्थसङ्ग्रहः

paytm

तादात्म्यानङ्गीकारात्, घटं न जानामीत्यनुभवकालोत्तरं तार्किकादिभिरपि घटज्ञानकार्यमङ्गीक्रियत एव, अभावः परं तत्र विषय उच्यते । नच त्वन्मते घटाज्ञानकालसामान्ये तथाऽनुभवसत्वात् घटज्ञानकार्य स्यात्, तन्मते तु न तत्सामान्ये स इति न तदापत्तिरिति वाच्यम् ; मन्मतेऽपि सर्वमज्ञानं सर्वदा नावृणोतीति स्वीकारेणाज्ञानसम्बन्धस्य तन्निवर्तकप्रमि

त्यव्यवहितपूर्वमेव स्वीकारात् । योगिनां कारणत्वग्रहादाबुपयुज्यत इत्ययोगिनं प्रत्यसत्त्वं ते न दुर्वारम् । किंच योगिनाम ज्ञातकारणत्वादिग्रहेऽज्ञाताभिव्यक्त्यर्थं प्रवृत्तौ वा साक्ष्येव शरणमिति दिक् ’ इत्युक्तम् । एवं च जडाजडविषयविभाग

कल्पनं न परसम्मतमितिचेत् अत्रायमाशयो भगवतः । ‘ माच न जडेषु वस्तुषु तत्स्वरूपावभासं प्रतिबध्नाति प्रमाणवैकल्यादेव तदग्रहणसिद्धेः

।

इत्युदाहृतपञ्चपादिकाविवरणे ‘नच स्वयमेव प्रकाशहीनस्य जडस्यावरणार्थोऽपि सम्भवति तस्मादतिशयाभावान्नाज्ञान विषयः अनात्मेति । तत्राह साच न जडेषु वस्तुषु तत्स्वरूपावभासं प्रतिबध्नाती’ ति इत्युक्त्या अनात्मन्यज्ञानविषयत्व 6

रूपमज्ञातत्वं न सम्भवतीति परेषामपि सम्मतम् । एवं ज्ञात इति व्यवहारे ज्ञान विषयत्ववत् अज्ञात इति व्यवहारोऽपि

अज्ञानविषयत्वेनैव वक्तव्यः । अज्ञानविषयत्वंतु आत्मन्येव नत्वात्मव्यतिरिक्ते । घटादावज्ञातचित्तादात्म्यमेव अज्ञातो घट

इति व्यवहारे विषयः’ इत्यादि प्रागुक्त (३३५. पु) रीतिः ज्ञातो घट इति व्यवहारवैलक्षण्येनानुपादेया उभयोर्व्यवहारयो

रेकरूपत्वाभावात् । अतः ज्ञात इति व्यवहारसमलित्वमज्ञात इति व्यवहारस्य अज्ञानविषयत्वेनैवोपपादनीयम् तच्चात्मन्थे वेति अज्ञातत्वं अजडे प्रत्यग्वस्तुन्युपपादितम् ॥

विवादाध्यासितमिति । अत्र विवरणतत्त्वदीपनम् – अवश्यपदसूचितमनुमानमाह–अनुमानमपीति | साध्य.

विशेषोपादानेन सिद्धस्य धर्मिविशेषस्य स्पष्टीकरणार्थं प्रमाण ज्ञानमित्युक्तं द्रष्टव्यम् । वस्तुपूर्वकमित्युक्तो आत्मवस्तुपूर्वक तयाऽर्थान्तरत्वम्, तदर्थं वस्त्वन्तरेति । चक्षुरादिव्यावृत्त्यर्थं स्वदेशगतेति । अदृष्टादिकं व्यावर्तयति, स्वनिवर्सेति ।

(वि) भावरूपाज्ञानानुमानविचारग्रन्थयोः (त. दी, अ.सि) अनुवाद:

८१२

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः उत्तरज्ञाननिवर्त्य पूर्वज्ञाननिवृत्त्यर्थं स्वविषयावरणेति । प्रागभावव्यावृत्त्यर्थं स्वप्रागभावेति ।

स्वप्रागभावव्यतिरिक्तपूर्वक

मित्युक्तौ विषयेणार्थान्तरता तदर्थं स्वविषयावरणेति स्वविषयावरणान्धकारव्यावृत्यर्थे स्वनिवर्सेति । विषयगताज्ञातता व्यावृत्यर्थं स्वदेशगतेति । मिथ्याज्ञानं व्यावर्तयति वस्त्वन्तरेति । काशितेति ।

धारावाहिकद्वितीयादिज्ञाने व्यभिचारव्यावृत्त्यर्थं अप्र

अर्थपदंतु स्पष्टीकरणार्थम् | मध्यवर्तिप्रदीपप्रभायां साध्यसाधनवैधुर्यपरिहाराय प्रथमेति विशेषणम् । सवितृ

किरणव्यातप्रदेशस्थप्रदीपप्रभाव्यावृत्त्यर्थं अन्धकारेति । किमनात्मज्ञानं धर्मिं उतात्मज्ञानं धर्मि नाद्यः अनात्मावारक स्वाज्ञानस्यानङ्गीकारात् तत्साधने बाघापातात् । न द्वितीयः अनात्मज्ञाने व्यभिचारात् । अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वं च

किमप्रकाशितार्थप्रकाशकर्तृत्वं ? उत करणत्वम् नाद्यः असिद्धेः साधनवैकल्यप्रसङ्गात् न द्वितीयः अतएव । ततो यत्किंचिदेत दिति केचित् । प्रतिपन्नस्यात्मज्ञानस्यानात्मज्ञानस्य च न धर्मित्वमिति ब्रूमः । नच बाधापत्तिः घटाद्यवाच्छिन्नचैतन्यं प्रत्यक्षादिविषयत्वेनोपेयते। तच्चानावृतमिति कथं बाधः । नच हेतोर्दुर्निरूपत्वम् । प्रकाशशब्देन तजन्यो व्यवहारो लक्ष्यते ततश्चाप्रकाशितव्यवहारहेतुत्वं हेत्वर्थः | तस्यचोभयत्रानुगतत्वान्नासिद्ध्यादिरिति अनुमान निगमनार्थ इतिशब्दः’ इति । ऋजुविवरणे प्रतिलोमानुलोमव्यावृत्तिपूर्वकं विशेषणप्रयोजनान्युपवर्णितानि ॥

।

अद्वैतसिद्धौतु ‘ अत्र प्रमाणपदं प्रमाणवृत्तेरेव पक्षत्वे सुखादिप्रमायां साक्षिचैतन्यरूपायामज्ञानानिवर्तकायां बाधवा वारणाय धर्म्येश प्रमाणवृत्तेरिदमित्याकारायाः अज्ञानानिवर्तिकायाः पक्षबहिर्भावाय विवादपदमिति विशेषणम् । विशे

।

षाकारप्रमाणवृत्तिरिति फलितोऽर्थः परोक्षप्रमायाअप्यसत्त्वावरणरूपप्रमातृगताज्ञान नि वर्तकत्वान्नतदंशेऽपि बाघः

धारा

वाहिकबुद्धीनां च तत्तत्कालावच्छिन्नार्थविषयकत्वेनाज्ञातज्ञापकत्वमस्त्येव । कालस्य सर्वप्रमाणवेद्यत्वाभ्युपगमात् । अना

साध्येचाद्यं विशेषणं प्रतियो

।

त्माकारप्रमाणवृत्तीनां च तत्तदवच्छिन्नचैतन्यीवषयत्वेन स्वविषयावरणनिवर्तकत्वमस्त्येव

ग्यतिरिक्ता प्रागभावनिवृत्तिरिति मते प्रागभावेनार्थान्तरवारणाय । तदुदीच्यध्वंसादिकमादाय नार्थान्तरप्रसक्ति: । किंतु

पूर्ववृच्यभावमादायेति वस्तुगतिमनुरुध्य प्राक्पदम् । नन्त्र स्वविषयावरणपदेनैव तादासः । अस्ति प्रकाशत इति व्यव हारविरोधित्वरूपस्य आवरणस्य भावाभावसाधारणत्वात् । वृत्तिजनकादृष्टेनार्थान्तरवारणायतु विशेषणमिदम् । नचा

वरणपदेनैव तद्व्यदासे स्वविषयेति व्यर्थम् । यददृष्टं स्वविवयज्ञानजनकं विषयान्तरज्ञान प्रतिबन्धकतया तदावारकं ताह शादृष्टपूर्वकत्वेनार्थान्तरवारकत्वात् । स्वनिवर्सेति च विशेषणं वृत्तिप्रतिबन्धकादृष्टेनार्थान्तरवारणाय अन्धकारेणार्थान्तर

वारणार्थमिदमिति केचित् तन्न । स्वदेशगतेत्यनेनैव तद्व्युदासात् । यथा च वृत्तिप्रतिबिंतचैतन्यस्य स्वविषयावच्छिन्नचै तन्येन सहैकलोलीभावादज्ञाननिवर्तकत्वं तथोक्तं प्राक् । स्वदेशगतेति च विशेषणं विषयगताज्ञातत्वेनार्थान्तरवारणाय ।

।

यद्यप्यविद्याविषयस्वरूपमज्ञातत्त्वमसिद्धं, ज्ञातत्वाभावरूपंतु प्रथमविशेषणेनैव परास्तम्

तथाऽपि प्रथमेन प्रागभावव्यु

दासात् अत्यन्ताभावव्युदासाय चतुर्थमिति द्रष्टव्यम् ॥

एवं च भावाभावसाधारणमावरणमिति मतेन साध्यमुपपादितम् ।

स्वप्रागभावव्यतिरिक्तस्वनिवर्त्यस्वदेशगत वस्त्वन्तरपूर्वकमित्येकम् ।

अभावो नावारकइति सिद्धान्तेतु साध्यद्वये

स्वविषयावरणस्वनिवर्त्यस्वदेशगत वस्त्वन्तरपूर्वमित्यपर

मिति न किंचिदसमञ्जसम् । हेतौ च प्रकाशकत्वं प्रकाशपदवाच्यत्वम् अप्रकाशविरोधित्वं वा ।

यद्यपि प्रकाशपदवाच्यत्वं नामकरणवशात्कास्मिंश्चित्पुरुषेऽप्यस्ति

।

ह्रियमाणत्वं तद्विवक्षितम्

ज्ञानालेोकयोस्साधारणम् ।

तथाऽपि प्रकाशशब्देन शास्त्रे सर्वदेशकालयोः वा व्यव

अथवा अस्तु साधारणं अप्रकाशितार्थगोचरेति विशेषणाद्व्यभिचारव्युदासः । अप्रकाशि ।

तत्वं च न प्रकाशत इति व्यवहारगोचरत्वम्

तच्च स्वप्रकाशचैतन्येऽप्यस्तीत्युपपादितम् ॥

अनुमानविचार, (अ.सि. गु) चन्द्रिकाऽनुवादः

८१३

गूढार्थसंग्रहः एवं निरुक्ताप्रकाशविरोधित्वमपि ज्ञानालोकयोः प्रत्यक्षसिद्धम् । उक्तं च विवरणे-‘ज्ञानप्रकाश्यत्वादज्ञान विरो कर्षादौ व्यभिचारः

।

घित्वादन्यदेव आलोकप्रकाश्यत्वं तमोविरोधित्वंनामेति, अत उभयोरैव साक्षादप्रकाशविरोधित्वसंग्भवात् नेन्द्रियसन्नि एवंचाप्रकाशितार्थगोचरत्वेसति प्रकाशपदवाच्यत्वात् अप्रकाशविरोधिप्रकाशत्वादिति वा हेतुः

पर्यवसितः । विपर्ययविषयस्तु नाज्ञातः । विपर्ययान्यकालासत्त्वेन तस्यानिर्वचनीयस्य मानगोचरत्वाभावेन प्रकाशप्राक्काल

।

सत्वघटिताप्रकाशत्वासम्भवात्, अतएव स नाप्रकाशविरोधी ; स्वविषये अप्रकाशाभावात्

अधिष्ठान प्रकाशस्तु तस्य

जानामीति प्रतीत्यन्यथाऽनुपपत्त्यादिरूपः जनकएव । स्मरणे च व्यभिचाराभावस्पष्टः । अनुकुलतर्कश्च त्वदुक्तमर्थं स्त्वदुक्तमर्थं नन जानामीति प्रतत्यिन्यथ प्रायुक्त एव ॥

एतेन गोशब्दवाच्यत्वेन पृथिव्या अपि शृत्विानुमानापातोऽपास्तः । तत्रानुकूलतर्काभावात् । अज्ञानस्य स्वरूपे णाज्ञानाविषयत्वेऽपि तद्भावत्वादिकमज्ञान विषयो भवत्येव । तस्याज्ञान ग्राहकसाक्ष्यग्राह्यत्वात् अन्यथा तत्र विवादो नस्यात् एवं प्रमायाः स्वविषयावरणभावपूर्वकत्वमपि न प्रमास्वरूपग्राहकसाक्षिग्राह्यम् । तथा च तद्ब्राहिकाया एतस्या अनुमितेः

साध्यसाधनोभयाधिकरणत्वान्नकोऽपि दोषः ॥ दृष्टान्तेचान्धकाराव्यवहितोत्पत्तिकत्वं विशेषणम् ; तेन न प्रथमपदवैयर्थ्य, नवा द्वितीयादिप्रमायां साध्यसाधनवैकल्यम्’ इत्युक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका—’ विशेषाकारप्रमाणेनेति । इदंत्वान्य प्रमेत्यर्थः । प्रमात्वं चेन्द्रियादिजन्यवृत्तिनिष्ठा जातिः ।

कालावाच्छन्नेति, कालविशिष्टेत्यर्थः । नच तत्तत्क्षणानामतीन्द्रियत्वात् स्थूलकालस्य च प्रथमज्ञानेन गृहीतत्वेन द्वितीया दिज्ञानानां तद्विषयकाज्ञाननिवर्तकत्वासम्भव इति वाच्यम् ; स्वोत्पत्तिकालोत्पन्नस्थूलकात्य्स्यैव तत्तज्ज्ञानग्राह्य वात् । क्षणानामतीन्द्रियत्वे मानाभावाच्च । नच परोक्षापरोक्षयोः घटादिज्ञानयोस्तुल्यविषयकत्वानुभवात् अपरोक्षे कालो न विषय इति वाच्यम् ; परोक्षस्यापि तद्विषयकत्वस्य परिच्छिन्नत्वहेतूपपादनेऽस्माभिरुपपादितत्वात् । धारास्थले वृत्यैक्यस्वीकारे

।

तु नोक्तशङ्काऽपि, अवैयर्थ्यमिति सम्भवप्राचुर्येणेदम्

साध्ये व्यर्थविशेषणत्वस्यादोषत्वात् । दोषत्वेऽपि प्रागभावस्या

खण्डोपाधेः प्रकृते निवेशनाभावत्वानिवेशात् । शरीराजन्यत्वादाविव वैयर्थ्यशङ्काविरहादिति ध्येयम् ॥

तय॒दासादिति । स्वदेशगतत्वं स्वाश्रयताऽवच्छेदकान्यदेशान वच्छिन्नाश्रयताकत्वं वाच्यम् । अन्यथा स्वाश्रयग तत्वमात्रेण विषयगताज्ञातत्ववारणस्य वक्ष्यमाणस्यासम्भवात् । स्वाश्रयत्वगतत्वेहि तादात्म्यसम्बन्धेन निवेश्ये तादात्म्येनै

वालोकतमसोर्वृत्त्यज्ञानयोश्चैक चितिसत्वात् । तथा च विषयगतो ज्ञातत्वाभावोऽपि वृत्तितादात्म्ये च विषयचिति तादात्म्ये नैव संबद्धः।

एवं च तमसो वृत्तितादात्म्यापन्नचित्तादात्म्येऽपि वृत्त्याश्रयताऽनवच्छेद कदेशावच्छिन्नत्वेन व्युदासः ।

नहि तमोवृत्त्यवच्छेदकदेशेन वावच्छिद्यते, मानाभावात् । अज्ञानंतु वृत्तिनाश्यत्वानुरोधात्तथाभूतस्यैव वृत्तिनाश्यत्वात् । नच तथाभूतोऽवयवः सम्भवतीति वाच्यम् ;

तमसः सावयवत्वे मानाभावात् । स्वल्पदेशस्थालोकेन च बहुदेशस्थ

तमसो नावयवनाशः। किंतु तस्यैव नाशेसति आलोकासंयुक्तदेशे तमोऽन्तरोत्पत्ति: । दृष्टान्तस्तु स्वम्यून वृत्तितमोनाश कालोक इति न साध्यवैकल्यम् । विषयगतोऽज्ञातत्वाभावस्तु वृत्त्यवच्छेदकदेशेनाप्यवच्छिद्यत इति तद्वारणमिति भावः ॥

।

तथोक्तमिति। तथा च विषयचिद्गताज्ञानमपि प्रमाऽश्रयचिदाश्रितमिति भावः

अपरमिति | साध्यद्वयेऽपि

वस्त्वन्तरपदं प्रमामात्रस्य भ्रमपूर्वकत्वसिद्धिमादायार्थान्तरस्य वारणाय स्वनिवर्त्यजन्यभ्रमान्याथर्कम् । यद्यपि द्वितीयसाध्ये स्वदेशगतत्वं न विषयगताज्ञातवारणाय प्रागभावस्त्रेवात्यन्ताभावस्यापि ज्ञानीयस्य स्वविषयावरणपदेनैव वारणात् । तथाऽपि जीवेशविभागपूर्वकत्वेन ब्रह्मप्रमायां सिद्धसाधनवारणाय तत् । पक्षताऽवच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धेरुद्देश्यत्वेऽपि प्रमामा

[ जिज्ञासा १ १ १

गुरुचन्द्रिकाऽनुवाद: ८१४

गूढार्थसंग्रहः

त्रमेवैकैकं जीवेशविभागं निवर्तयति, तस्यैव क्लप्तजातीयस्य स्वविषयावरणत्वमप्यास्ताम् । नास्तांचावारकस्य तस्याभा वत्वेन सौषुप्तनिर्विकल्पकविषयत्वं नावेदिषमित्यस्यानुभवत्वसम्भवादित्यर्थान्तरात् ॥ H

नचैवं विषयगताज्ञातत्वस्य सिद्धान्ते आवरणत्वानङ्गीकारेऽपि वलृप्तस्य तस्यैवोत्तस्वविषयावरणत्वमास्तामिति परेण वक्तुं शक्यत्वात्तदादायार्थान्तरसम्भवादेकमेव साध्यं कुतो न कृतमिति वाच्यम्; परमतेहि ज्ञानमात्रमस्तित्वं प्रत्यक्षं च

भानं वाच्यम् ; तथा च कारणाभावतयोक्तव्यवहारस्यानुत्पादे विषयगताज्ञातत्वस्योक्तप्रयोजकत्वेऽपि कारणगतशक्तिवि घटनद्वारोक्त प्रयोजकत्वरूपप्रतिबन्धकत्वस्य निवेशेऽर्थान्तरासम्भवः । जीवेशभेदादेस्तु मन्मतरीत्योक्त प्रतिबन्धकमादाया ।

र्थान्तरं परेण वक्तुं शक्यते

एकसाध्यवादिनां प्राचांतु उक्तद्वारनिवेशस्य विषयाज्ञातत्ववारणमेव प्रयोजनम् | तच्च स्व

देशगत्वप्रागभावान्यत्वाभ्यामेव सिध्यतीति स व्यर्थ इत्याशय इति ध्येयम् ॥

सर्वदेशकालयोरिति । सर्वदेशेषु व्यवह्रियमाणत्वं व्यवहारयोग्यत्वम् । प्रकाशपदस्यानादिसङ्केतवत्वमिति यावत् ।

विशेषणादिति । अप्रकाशितार्थंगोचरत्वं अप्रकाशितार्थे प्रकाशते इति व्यवहारस्य प्रयोजकत्वम् । तच्चाज्ञाननाशद्वारा ज्ञाने ।

तमोनाशाधीन चाक्षुषद्वारा आलोके च बोध्यम्

।

चैतन्येपीति

तेनालोकस्य विषयरूपगोचराप्रसिद्धया न साधनवैकल्यम् ॥

न प्रकाशत इति व्यवहारः प्रकाशविरोध्याश्रयविषयकः तादृशाश्रयत्वं च यद्यपि तमोऽज्ञानयुक्त

तयाऽऽलोकज्ञानयोः तथाऽपि तदवच्छेदकत्वाद्धटादावपिन प्रकाशत इति व्यवहारइति भावः ।

निरुक्तेति । न प्रकाशत

इति व्यवहारगोचररूपेत्यर्थः । तादृशोऽप्रकाशस्तद्विरोधित्वमित्यर्थः । ज्ञानप्रकाश्यत्वात् ज्ञानप्रयुक्तनाशवच्चात् । अज्ञान ।

विरोधित्वात् अज्ञानस्य नाश्यत्वरूपविरोधित्वघटिताज्ञानप्रयुक्ताज्ञाननाशवत्वपर्यवसितादिति यावत्

तमोविरोधित्वं—

तमसो नाशत्वेन घटितमालोकप्रयुक्ततमोनाशवच्चपर्यवसितमिति यावत् । वाच्यत्वात् - अनादिसङ्केतविषयत्वात् । उक्त गोचरत्वस्याधुनिकप्रकाशपद सङ्केतविषयत्वस्य सन्निकर्षादौ च व्यभिचारित्वेनोक्तवाच्यत्वमेवोपसंहृतम् । प्रकाशत्वादिति । यद्यपि विरोधित्वान्त एव हेतुः तथाऽपि विरोधित्वं नाशकताऽवच्छेदकरूपम् ; तच्च प्रमात्वमालोकत्वंचोक्तावच्छेदकत्वे ।

नानुगतं हेतुः

ज्ञानत्वमालोकत्वं च प्रकाशपदवाच्यताऽवच्छेदकत्वेनाद्यहेतौ प्रविष्टमिति ज्ञापयितुं प्रकाशत्वादित्युक्तम् ।

तावता व पक्षीभूतप्रमादृष्टान्तीभूतालोकयोरन्यतरत्वं वा हेतुरित्यपि सूचितम् | सत्यन्तव्यावर्त्यमाह-विपर्ययेत्यादि । नाज्ञातः नोक्तप्रकाशित: । घटितेति व्याप्तेत्यर्थः । अतएवेत्यादि । तथा च सत्यन्तं द्वितीयहेतौ न देयमिति भावः । जनकएवेति

प्रागभवस्यालोकनिवर्तय्वादिसत् वात्। अतएव द्वितीयहेतुराप

।

न नाश्य इति शेषः । स्पष्टः द्वितीयहेतौ स्पष्टः प्रमात्वस्य विरोधिताऽवच्छेदकस्य स्मरणावृत्तित्वात्प्रथमहेतावपि प्रत्यक्षा दिगृहीतार्थकशब्दादिवृत्तौ व्यभिचारवारणाय न प्रकाशत इति व्यवहारगोचरस्य नाशं द्वारीकृत्य प्रकाशत इति व्यवहार

प्रयोजकत्वस्य सत्यन्तेन वाच्यत्वाव्यभिचारः । विशेष्यदळंतु सन्निकर्षादिवारणायेति बोध्यम्। नचासिद्धिः ; न प्रका

शतइति व्यबहारगोचरत्वेन पराभ्युपगतस्य प्रकाशप्रागभावस्य प्रकाशनिवर्त्यत्वेन प्रकाशत इति व्यवहारप्रयोजके तन्नाशे

प्रयोजकत्वस्य सत्यन्तपर्यवसितार्थस्य पक्षे सत्वात् । नचोक्तनाशो नोक्तव्यवहारप्रंयोजकः, किंतु प्रकाशएवेति वाच्यम् ; कालादिविधयोक्तनाशे व्यधिकरणप्रकाशस्यापि प्रयोजकत्वेनासाधारणस्य नाशप्रयोजकत्वस्य लाभायैवाद्य प्रयोजकान्तस्यो क्तत्वेन हेतावनिवेशात् । अन्यथा वैयर्थ्यात् । अतएव तमसो द्रव्यत्वानङ्गीकारमते न साध्यसाधन वैकल्यम् । आलोक नासिद्ध इति ध्येयम् ॥

तद्ब्राहिकायाः–अज्ञाने भावत्वादिप्रमायामुक्तपूर्वकत्वं च गृह्णन्त्याः | साध्येति । भावत्वाद्यज्ञान नाशकत्वेत्यादिः । दोषः प्रसिद्धिचाधौ। अन्धकारेत्यादि । स्वसमानाधिकरणतमःकालवृत्तित्वमित्यर्थः । तेनोत्पत्त्यादेर्व्यर्थत्वेऽपि न क्षतिः।

गुरुचन्द्रिकायां विवरणानुवादस्याश्रमस्वामिपरिष्करणम्

८१५

श्रीभाष्यम्

प्रमाणज्ञानं स्वप्रागभावव्यतिरिक्तस्वविषयावरणस्वनिवर्त्य स्वदेशगतवस्त्वन्तरपूर्वकं अप्र काशितार्थप्रकाशकत्वात् अन्धकारे श्रुतप्रकाशिका

‘धारावाहिज्ञाने उत्तरोत्तरविज्ञानानां सिषाधयिषित वस्त्वन्तरपूर्वकत्वाभावात्तव्यावृत्त्यर्थं विवादाध्यासितमित्युक्तम्, तज्ज्ञानं ।

किमित्यपेक्षायां व्यक्त्यर्थं प्रमाणज्ञानमित्युक्तम् अयं धर्मी दर्शितः ॥ अथ साध्यधर्ममाह - स्वप्रागभावेति । वसवन्तरपूर्वकमित्युक्ते घटादिस्वविषयपूर्वकत्वेन सिद्धसाधनं स्यादिति

तद्ध्यावृत्त्यर्थमाह-स्वदेशगतेति । स्वाश्रयगतेत्युक्ते दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यं स्यात्, * नहि तमो दीपगतं अतः स्वदेशग तेत्युक्तिः। ‘धर्माधर्मव्यावृत्त्यर्थमाह - स्वनिवर्सेति ननु कथं स्वनिवर्त्यशब्देन धर्माधर्मव्यावृत्तिः ज्ञानोत्पत्तिहेतुभूत ।

।

मदृष्टं ज्ञानोत्पत्याहि नश्यति । नैवम् । सर्वेषां धर्माधर्माणां ज्ञानफलकत्वाभावात् । ज्ञानोत्पादकव्यतिरिक्तधर्मादीनां पूर्वक्षणे स्वदेशे विद्यमानत्वाच्च यद्वा स्वनिवर्त्यपदेन संस्कारव्यावृत्तिः नहि संस्कारो ज्ञानेन निवर्त्यः | भयादिव्यावृत्त्यर्थमाह

।

स्वविषयावरणेति प्रागभावस्यैवंविधत्वात्तद्व्यावृत्त्यर्थमाह—स्वप्रागभावव्यतिरिक्तेति । इयं प्रतिलोमव्यावृत्ति: वस्त्व न्तरपूर्वक मित्युक्ते अभावस्थापि पदार्थत्वेन वस्तुवाच्यत्वात्तद्ध्यावृत्त्यर्थमाह-स्वप्रागभावव्यतिरिक्तेति । घटादिस्वविषय व्यावृत्त्यर्थमाह–स्वविषयावरणेति । कुड्यादिव्यावृत्त्यर्थमाह - स्वनिवर्सेति । * वेद्यगतवित्त्याभिव्यक्तिप्रागभावव्यावृ च्यर्थमाह—स्वदेशगतोत । प्रमाणज्ञाननाज्ञाने निरस्ते वेद्यगतचैतन्यमभिव्यक्तं भवतीतिहि तत्परिपाटी । अभिव्यक्तिप्राग भावस्य विषयावरणत्वं प्रकाशविरोधित्वं नतु तत्प्रतिबन्धकत्वम् इत्यनुलोमव्यावृत्तिः । हेतुमाह–अप्रकाशितति ।

साक्षाद्वा परम्परया वा अबाध्यव्यवहारानुगुण्यहेतुत्वं प्रकाशकत्वमिह विवक्षितम् । साक्षाद्वा परम्परयावेत्युक्तेहि दपिप्रभायां

ज्ञाने च हेत्वनुगमसिद्धिः । इदं रजतमिति ज्ञानेऽतिव्याप्तिपरिहाराय अबाध्यव्यवहारानुगुण्यहेतुत्वमित्युक्तम् ॥ प्रकाशकत्वादित्युक्ते धारावाहिकज्ञाने उत्तरोत्तरज्ञानानां प्रकाशकत्वेऽपि सिषाधयिषितधर्माभावाद्धेतोरनैकान्तिकत्वं

स्यादिति तद्व्यावृत्त्यर्थमाह - अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वादिति । इन्द्रियेष्वनै कान्तिकत्वव्यावृत्त्यर्थं भासमानत्वेसतीति हेतु विशेष्यत इति मन्तव्यम् । दृष्टान्तमाह- अन्धकारइति । प्रदीपप्रभावदित्युक्ते उत्तरोत्तरप्रभाणामप्रकाशितार्थप्रकाशक

गूढार्थसंग्रहः

वैयर्थ्य-अर्थशून्यत्वम् । अन्धकारेत्यादिकमेव प्रथमपदार्थ इति भावः । उक्तविशेषणव्यावर्त्यमाह-नवेति । वैकल्यमिति ।

• साध्यवैकल्यं नेत्यपि बोध्यम् | साध्यसाधनयोरप्रकाशनाशोपघानं प्रविष्टम् । अन्यथोक्तपक्षताऽवच्छेदकावच्छेदेन तद सिद्धयाऽर्थान्तरापत्तेः । तथाचोक्तविशेषणाभावे दोष इति भावः ॥

आश्रमस्वामिनस्तु-जन्यसविकल्पकाजन्या घटन्चाक्षुषप्रमा स्वविषयावरणस्वनिवर्त्यवस्त्वन्तरपूर्विकत्येकम् । स्ववि षयावरणत्वं स्वजननायोग्यत्वम् । स्वनिवर्त्यत्वं स्वजन्यनाशप्रतियोगित्वम् । वस्त्वन्तरं स्वभिन्नम् । तच्च स्वकालपूर्वकाल वृत्तिस्वमादायार्थान्तरादुक्तम् । इच्छाप्रागभावादिनाऽर्थान्तरात्स्वनिवर्येति । प्रतियोग्यन्या प्रागभावस्य निवृत्तिरिति मते इच्छाप्रागभावो न ज्ञाननिवर्त्यः, किंत्विच्छानिवर्त्यः । खप्रागभावमादायार्थान्तरात्स्वविषयावरणेति । स्वप्रागभावान्य स्वनिवर्त्यस्वदेशगतवस्त्वन्तरपूर्वक मित्यपरं साध्यम् । स्वसमानाधिकरणप्रागभावान्यार्थकमाद्यामिच्छाभ्रान्तिप्रागभावादिना

● इथन्तरस्य वारणाय । अत्मत्वादिनाऽर्थान्तराद्वितीयम् । स्वजनकादृष्टादिनाऽर्थान्तरात्तृतीय स्वसमानाधिकरणयोग्यार्थ 31

गुरुचन्द्रिकायामाश्रमस्वाम्याश्रयविवरणम्

८२६

श्रीभाष्यम्

[ जिज्ञासा १०१-१

तमो न(इ)व्यं)

प्रथमोत्पन्नप्रदीपप्रभावदिति । आलोकाभावमात्रं वा रूपदर्शनाभावमात्रं वा व्यान्तरं तत्कथं भावरूपाज्ञानसाधने निदर्शनतयोपन्यस्यत इतिचेत् । उच्यते-बहुळत्व विरळत्वाद्यवस्थायोगेन रूपवत्तयाचोपलव्धेद्रव्यान्तरमेव तम श्रुतप्रकाशिका

तयुदासार्थं प्रथमोत्पन्न

त्वाभावात्साधनविकलत। स्यात् । स्वनिवर्त्य वस्त्वन्तरपूर्वकस्वाभावात्साध्यविकलता च स्यादिति प्रदीप ्रभावदित्युक्तम् । तथाऽपि दिवा दीपप्रभायाः तथाविधत्वादर्शनात् तद्व्यावृत्यर्थमन्धकार इत्युक्तम् । दृष्टान्तस्य साव्यविकलतामाशङ्कय परिहरति । आलोकेत्यादिना । आलोकेसत्युलकादीनामन्धकारसम्भवादनुयायिनमाकारमाह— रूपदर्शनाभावमात्रंत्रोत ॥

यद्वा निमीलिताक्षस्य तमःप्रतिपत्तिनिर्वाहार्थमाह-रूपदर्शनेति । अत्र नैयायिकादिभिरुक्तं दूषणमनुसन्धीयते

तत्र

उत्पादकज्ञापकानुपपत्च्या द ् र व ् य ा न ् त र त ् व ं दूषितम् । रूपवत्त्वेऽपि परमाणूनामेव अ न ु त ् प ा द ् य त ् व ं तमसस्तु र ू प व त ् त ् व ा त ् ब ृ ह त ् त ् व ा च ् च ो त्पाद्यत्वं स्यात्, त ्र रूपवत्त्वात्तद्रहितानि वाय्वाकाशादीनि नोत्पादकानि भवन्ति स्पर्शरसगन्धविरहान्नान्यान्यपि द्रव्याणि कारणगुणप्रक्रमेणहि कार्ये वैशेषिकगुणारम्भः। * इयमुत्पत्त्यनुपपत्तिः । आलोकानुगृहीतत्वाच्चक्षुर्नग्राहकं आलोकसन्निधा

वनवस्थानान्नास्य ग्राह्यत्वं रूपवच्चप्रतीतिस्तु भ्रान्तिरेव । * निमीलने नीलप्रतिभासवदिति ज्ञप्तयनुपपत्तिः । अत्र परि हारो वार्तिककारैरुक्त:

भेत्तुमर्हति ॥

तमःखलु चलं नीलं परापरविभागवत् । प्रसिद्ध (द्रव्य) धर्म) वैधर्म्यान्नवभ्यो इति, स एवात्रोच्यते, उच्यतइत्यादिना त ् र परापरशब्दार्थो बहुळत्वावरळत्वशब्देनोक्तः । आदिशब्देन चलत्वम् रूपवत्तयेति नीलशब्दार्थ उक्तः द्रव्यान्तरशब्देन दशमद्रव्यत्वमुक्तम् । न द्रव्यस्वीकारोहि तेषां पृथिव्यादीनां द्रव्याणामन्योन्यवैधर्म्यात्स्वी क्रियते अन्यथा पृथिव्येव द ् र व ् य ं नान्यत् गन्धबत्वाभावादिति व क ् त ु ं शक्यते एवं द ् व े द ् र व ् य े इत्यादि । तच्चानभिमतं द ् र व ् य ा ण ा ं परस्परंवैधर्म्यात्। एवं नबद्रव्यवैधर्म्याद्दशममङ्गीकार्यमिति बार्तिकार्य: निमीलने * नीलप्रतिभानं बाधितविषयं इदं

गूढार्थसंग्रहः

कम् | अथवा एकमेव साध्यम् स्वदेशगतत्वं —स्वाश्रये वर्तमानत्वम् ; तेनोपादान प्रत्यक्षावधया संयोगादेः पक्षीकृतप्र माजन्यत्वेन संयोगादिप्रागभावस्य स्वनिवर्त्यवाद र्थान्तरस्य वारणमित्याहुः ॥

तत्र यद्यपि यथाश्श्रुते घटचाक्षुषोत्तरघटचाक्षुषप्रमायां सिद्धसाधनम् ; भिन्नविषय कानुमित्यादिसामग्रीकालीनघटचा क्षुषेच्छाजन्यत्वे तस्याःपटविषयकत्वेन पटसविकल्पाजन्यत्वेन पक्षत्वसम्भवात्, तथाऽपि योग्यात्मगुणाव्यवहितोत्तरान्यस्य सविकल्पकाजन्यपदेनोक्तत्बान्नदोषः । परमते निर्विकल्पकाव्यवहितोत्तरत्वस्य पक्षे सत्वाद्योग्येति । सविकल्पकधीसुखादेर्यो ग्यगुणत्वान्नतेन सिद्धसाधनम्। अतएव स्वप्रागभावपदं स्वप्रागभावार्थकं, स्वविषये संशयादिजनकं स्वविषयावरणं स्वस

‘ताक्षणनियतध्वंसप्रतियोग्येव स्वनिवर्यम् । तथा च प्रागभावोऽपि परमते विशेषादर्शनतया संशयादि जनकः । तथा

श्च स्वप्रागभावस्वजनकादृष्टमनस्संयोगतमसां वारणाय क्रमेण स्वप्रागभावेत्यादिचतुष्टयमिति आश्रमोक्तव्याख्यानान्तरपक्षेऽपि घटसंशयपूर्वकत्वमादाय न सिद्धसाधनम् ; धर्मिंज्ञानविधया घटसंशयस्य घटसंशयान्तरजनकत्वेन विषयावरणत्वेऽपि तत्पूर्व कच्चाक्षुषत्वस्यापक्षत्वात् । नच मूलोक्तेः आश्रमोक्ते च साध्ये तमोनाशकत्वमुपाधिरिति वाच्यम् ; आश्रमोक्तसाध्यस्य

प्रत्यक्षस्य भावरूपाज्ञानविषयत्वे उपपत्तिविचारः

८१७

श्रीभाष्यम्

इति निरवद्यमिति । अत्रोच्यते-‘अहमशो मामन्यं च न जानामि ’ इत्यत्रोपपत्ति सहितेन श्रुतप्रकाशिका त्वबाधितत्वान्न तथा

भवितुमर्हति । तथाऽपि रूपोपलब्धिवेळायां अनुपलब्धोर्नमीलनवदपि सम्भवतीति शङ्कितं प्रत्य

क्षमितिचेत् (न) उलूकादीनामस्मदादिरूपोपलब्धिवेळायां रूपानुलब्धौ तद्रूपोपलब्धेपि शङ्कापातात् उलूकादिरूपो

पलब्धिवेळायां अस्मदादे: रूपानुपलब्ध्या अस्मदादिरूपोपलब्धेरपि शङ्कितत्वप्रसङ्गात्, आगम स्वारस्याच्च शङ्कायाः निर

स्तत्वात् तमसो दशमद्रव्यत्वमवसीयते । ‘तमस्ससर्ज भगवान्’ ‘नाहो न रात्रिर्न नभो न भूमिर्नासीत्तमो 36

ज्योतिरभूर्नचान्यत् । यस्य तेजश्शरीरम् । यस्य तमश्शरीरम् ’ इति सृज्यत्व संहार्यत्वशरीरत्वादीनिहि श्रूयन्ते । आलोकनैरपेक्ष्यं यथा ज्ञातृविशेषप्रयुक्तं दृश्यते, तथा ज्ञेयविशेषप्रयुक्तमपि उपपद्यते । यथा लोकेहि कार्य प्रतीतं तथा कारणकल्पनायां प्रमाणं न पुनः स्फुटावधारितं कार्य, कारणनिरूपणायापह्नवमर्हतीति न्यायात् अबाधितप्रतीतिसिद्धस्य

तमस उत्पादकं कल्प्यमिति नोत्पादकानुपपत्तिः ज्ञापकानुपपत्तिर्वा । यथा -

तमो नाम द्रव्यं बहुळविरळं मेचक (रुचि)चलं प्रती(मः(तं)केनापि कचिदपि न बाधश्च ददृशे । अतः कल्प्यो हेतुः प्रमितिरपि शाब्दी विजयते निरालोकं चक्षुःप्रथयतिहि तदर्शनवशात् ॥ । तमोद्रव्यमित्येव भाष्यकारमतं सिद्धान्ते तस्यादूषितत्वात् सृज्यत्व संहार्यत्व शरीरत्वश्रवणाच्च * स्वच्छद्रव्यत्वादाकाशका

।

तमः रूपवत्वं पञ्चीकरणादुपपद्यते

यद्वा तेजःकार्य तमः रूपवत्त्वात् स्पर्शानुपलम्भः * स्वच्छद्रव्यत्वादिति । इतिनिर

वद्यमिति । प्रमाणसिद्धत्वेन तर्कबाधानुपपत्त्या निरवद्यमित्यर्थः ॥

अथ सिद्धान्तं वक्तुमुपक्रमते । अत्रोच्यतइति । केवलेन च प्रत्यक्षेणेति दृष्टान्ततयोक्तं उपपत्तिदूषणे कृते केवल

प्रत्यक्षं न साधकमित्यर्थः । उपपत्तिर्हि ज्ञानप्रागभावविषयत्वे विरोधः स भावरूपत्वेऽपि तुल्य इत्याह गूढार्थसङ्ग्रहः

।

सविकल्पकाद्युत्तरचाक्षुषे उक्तसंशयोत्तरचाक्षुषे च सत्वेन साध्याव्यापकत्वात्

मूलोक्तसाध्यस्यापि सौषुप्तसुखाकारावि

द्यावृत्यादौ तत्सुखावारकस्वाप्तबुद्धयादि निवर्तके सत्वेन तदव्यापकत्वात् । नचोक्तवृत्त्यादस्ति भातीति व्यवहाराप्रयोज

कत्वेन स्वविषये स्वप्रयुक्तोक्तव्यवहारप्रतिबन्धकत्वरूपस्वविषयावरणत्वस्य स्वनिवर्त्यजन्यभ्रमान्यत्वरूपवस्त्वन्तरत्वस्य च

स्वाप्नघुद्धयादावभाव इति वाच्यम् ; सुखमखासमिति स्मृतिद्वारा सौषुप्तसुखमस्तीत्यादिव्यवहारे उक्तवृत्त्यादे: प्रयोज कत्वात् स्वाप्नसुखादिबुद्धेभ्रमान्यत्वेनोक्तवस्त्वन्तरत्वात् अविद्यावृत्तित्वेन तस्या: स्वावच्छेदकान्यदेशावच्छिन्नत्वरूपं स्वदेश

गतत्वमप्युन्नेयम् । अनुकूलतर्केण साध्यव्याप्यतया गृहीतहेतोरव्यापकत्वेनोक्तोपाधेः साध्यव्यापकत्वग्रहाच्च ’ इत्युक्तम् ॥

इष्टसिद्धिविवरणयोः भावरूपाज्ञानाङ्गीकारेऽपि ब्रह्मसिद्धौ मण्डनमिश्रेण भामत्यां मण्डनानुयायिना वाचस्पतिना

च भावरूपाशानं नाभ्युपगम्यते । अतो विवरणोक्त प्रक्रिया न घटत इत्यभिप्रेत्याह – अन्रोच्यतइति । उपपत्तिसहिते नेति । अहमज्ञ इत्यत्राहमर्थ एवाज्ञानं भासते । शुद्धचिति अज्ञानवादिनां परेषां मते अहमज्ञ इति प्रत्यक्षस्य नाज्ञान साधकत्वम् । घटो नास्ति अघटं भूतलं मयि ज्ञानं नास्त्यहमज्ञ इति प्रतीत्योर्द्वयोरविशेषेण अहमज्ञ इत्यस्य ज्ञानाभाव

विषयकस्वमेवेत्युक्तम् । इति शङ्कायां ’ अशानाश्रयीभूत चैतन्ये अन्तःकरणतादात्म्याध्यासेनै काश्रयत्वसंबन्धेनोपपत्तेः ’ इति, घर्मिप्रतियोगिज्ञानाज्ञानाभ्यां ज्ञानसामान्याभावस्य व्याहतत्वेन मयि ज्ञानं नास्तीत्यस्यापि भावरूपाज्ञानविषयत्वेन विषय 103

अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकोक्ताज्ञान प्रत्यक्षोपपत्तिपर्यालोचनम्

८१८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

केवलेन च प्रत्यक्षेण न भावरूपमज्ञानं प्रतीयते । यस्तु ज्ञानप्रागभावविषयत्वे विरोध उक्तः सहि भावरूपाज्ञानेऽपि तुल्यः | विषयत्वेनाश्रयत्वेनचाज्ञानस्य व्यावर्तकतया प्रत्यगर्थः प्रति

पन्नो वाऽप्रतिपन्नो वा । प्रतिपन्नश्चेत्तत्स्वरूपज्ञाननिवर्त्य तदज्ञानं तस्मिन् प्रतिपन्ने कथमिव श्रुतप्रकाशिका

|

यस्त्विति । तुल्यत्वमुपपादयति विषयत्वेनेति । प्रतिपन्नशब्देन भासनमुच्यते । तत्स्वरूपज्ञाननिवर्त्यमिति | स्वरूप ज्ञानं स्वरूपावभासः खतो वा प्रमाणान्तरेण वा स्वरूपावभासनिवर्त्यमित्यर्थः । इदं रजतमित्यत्र इदं शुक्लभास्वरमित्येवं रूपप्रमाणज्ञानशते जातेऽपि भ्रमानिवृत्तिदर्शनात् प्रमाणज्ञानत्वमप्रयोजकमिति सिद्धवत्कारेण तत्स्वरूपज्ञाननिवर्त्यमित्यु क्तम् । व्यावर्तकाश्रयविषयज्ञानशून्यम् | आश्रयतया विषयतया च व्यावर्तकः प्रत्यगर्थः तदवभासशून्यम् | विषयत्वेने गूढार्थसंग्रहः

भेदाप्रतीतेर्युक्तत्वात् ।’ इत्युपक्रम्य तथा च ’ क्लृप्ताभावप्रतीतिवैलक्षण्येऽवश्यकल्प्ये लाघवाद्विषयस्यैवाभाववैलक्षण्यं कल्प यितुमुचितम् ; विषयावैलक्षण्ये प्रतीतिर्वैलक्षण्यायोगात् ’ इति च अद्वैतसिद्धावुक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका - उपपत्तेरिति । शुद्धचितोऽज्ञानाश्रयत्वविषयक प्रत्ययान्तराभावादयं प्रत्ययोऽहमर्थेऽज्ञानवत्वाप्र

कारकत्वेन न निर्णेतुं शक्यत इति न युक्तम् । ‘पूर्वसिद्धतमसोहि पश्चिमो नाश्रय ’ इत्यादियुक्तेरज्ञानाश्रयकोटौ चिदन्यनि वेशे गौरवाच्च तथा निर्णयात् सौषुतस्य तादृशप्रत्ययान्तरस्य सत्त्वाच’ इति, ‘लाघवादिति । अहमर्थान्यांशे ज्ञाना भात्रवत्ताबुद्धित्वेन ज्ञानवत्ता वीप्रतिबध्यत्वं त्वयाऽवश्यं वाच्यम् ; अन्यथा घटो ज्ञानाभाववानिति बुद्धेरापे घटो ज्ञान ;

वानिति धीविरोधित्वं न स्यात् तथा च लाघवाद्धर्मिताऽवच्छेदकत्वसम्बन्धेन ज्ञानतदभाववत्ताबुद्धयोः प्रतिबध्यप्रति बन्धकभावकल्पनात् जानामीति धीकालीनायां न जानामीति बुद्धेः भ्रमत्वस्य दोषजन्यत्वस्य च कल्पनागौरवाच्च तस्यां ज्ञानाभाववच्वं न प्रकार: । किंत्वहमर्थसमानाधिकरणाज्ञानांशे ज्ञानविरोधित्वमिति स्वीकृत्याभावाविषयकत्वं कल्प्यताम् ।

नच घटो जानाति न जानामीति प्रतीत्योर्वैरूप्यं दोष इति वाच्यम् ; इदमसुरं बलिरसुर इति अत्र बुद्धयोरिव तस्यादोषत्वा प्रदर्शिताः । एता दिति भावः । ’ इति च, अत्र विवरणोक्तार्थसाधकोपपत्तिः प्रदर्शिता एवमन्या अप्युपपत्तयः अत्र प्रदर्शित

स्सर्वा अप्युपपत्तयः ‘उपपत्तिसहितेन ’ इति माध्ये उपपत्तिशब्देन विवक्षिताः ॥

न भावरूमज्ञानं प्रतीयतइति । ‘अहं न गच्छामि, अहमसुखः, अहमदुःखः इत्यादि प्रतीतितुल्यायामस्यां

मतीतौ अहमर्थेऽज्ञान।नङ्गीकारेण अज्ञानविषयकत्वं न सम्भवति शुद्धचितः अज्ञानाश्रयत्वाविषयकप्रत्ययान्तराभावेन एत

स्प्रत्ययेनैव तदुपपादनं नैव सम्भवति भावरूपाज्ञानस्य विवादविषयस्य प्रत्यक्षेण साघनदशायां चैतन्येऽन्तःकरणतादा

त्म्याथ्यासेनैकाश्रयत्वोपपादनस्यासम्भवात् ’ पूर्वसिद्धतमसोहि पश्चिमो नाश्रय ’ इति युक्तिस्तु न सम्भवति । साच युक्ति: अमर्थस्यानात्मतावादिब्रह्मसिद्धिकारादिमते साधकत्वेन सम्भावनामर्हति नतु सिद्धान्ते, अहमर्थस्यैवात्मत्वाङ्गीकारणा विद्यापरिणामत्वस्यैवाभावात् । शुद्धचितोऽज्ञानाश्रयत्वे साधकाभावे प्रत्यक्षेणैवाहमर्थस्याज्ञानाश्रयत्वं सिद्धयति । सौषुप्तस्य 6

a

तादृशप्रत्ययान्तरस्य यथाऽहमर्थविषयकत्वं तथा भाष्य एव पूर्वमुपपादितम् । भावप्रकाशेऽपि (२.सं) सोऽर्थस्सम्यक्साधितः अत्रास्याज्ञानमिति प्रतीतौ आश्रयविषययोः भेदसिद्धौ अज्ञानाश्रयत्वं विषयत्वं चैकस्यैवेति कल्पनाऽपि नसम्भवतीतिबोध्यम् चैतन्येऽन्तःकरणतादात्म्याध्यासाङ्गीकारेऽपि भावरूपाज्ञानप्रत्यक्षमुपपादयितुं न शक्यत इत्याह-विषयत्वेनाश्रय त्वेनचेत्यादिना – अज्ञानं कथमनुभूयतइत्यन्तेन ॥

जिशासा- १- १- १ ]

विशदाविशदावभासाभ्यां विरोधपरिहारस्यो भयोस्समता

८१९

श्रीभाष्यम् तिष्ठति । अप्रतिपन्नश्चेद्यावर्तकाश्रयविषयज्ञानशून्यमज्ञानं कथमनुभूयेत ? अथ विशद

स्वरूपावभासोऽज्ञानविरोधी, अविशदस्वरूपं’तु तु प्रतीयत इत्याश्रयविषयज्ञाने सत्यपि नाज्ञा नानुभवविरोध इति । हन्त तर्हि ज्ञानप्रागभावोऽपि विशदस्वरूपविषयः । आश्रयप्रतियोगि ज्ञानं त्वविशदस्वरूपविषयमिति न कश्चिद्विशेषोऽन्यत्राभिनिवेशात् ।

श्रुतप्रकाशिका त्यादिना भाष्येण स्वात्मविषयाज्ञानप्रतिपत्तौ विरोधतुल्यत्वं दर्शितम् । घटादिविषयाज्ञानप्रतीतावपि अज्ञानस्य विषयत्वेन

व्यावर्तकतया घट: प्रतिपन्नो न वा प्रतिपन्नश्चेद्धटस्वरूपज्ञाननिवर्त्य घटाज्ञानं तस्मिन् घटे प्रतिपन्ने कथमिव तिष्ठति घटोऽप्र तिपन्नश्चेत् व्यावर्तकविषयज्ञानशून्यमज्ञानं कथमनुभूयेतेत्यर्थसिद्धो विरोधो द्रष्टव्यः । एवं परेण भावाभावयोर्विरोघे दर्शिते तत्प्रतिबन्दीत्वेन निवर्त्यनिवर्तकविरोध उक्तः ॥

अथ विशदाविशद विभागादविरोधं शङ्कते ॥ अथेति । प्रत्यगर्थस्य प्रमाणज्ञानेनावभासो विशदावभासः । स स्व

पक्षेऽपि तुल्य इत्याह-हन्ततीति । विशदस्वरूपमवच्छेदकं यस्य सवेिशदस्वरूपविषयः विशदस्वरूपस्य प्रागभावावच्छे दकत्वं स्वविषयज्ञानद्वारा स्वविषयप्रागभावोऽपि विशदस्वरूपज्ञानावच्छिन्न इत्यर्थः । ज्ञानस्य चाभावावच्छेदकत्वं प्रतियो

गितया विशदस्वरूपज्ञानं प्रागभावप्रतियोगीति यावत् । अविरोधसिद्धये विद्यमानज्ञानस्य ततोऽर्थान्तरत्वमाह—आश्र येति । आश्रयप्रतियोगिनोर्ज्ञानमाश्रयप्रतियोगिज्ञानम् । अविशदस्वरूपविषयमिति । आश्रयज्ञानस्याविशदस्वरूपविषयत्वं अविशदप्रत्यगर्थविषयत्वम् । प्रतियोगिज्ञानस्याविशदस्वरूपविषयत्वम् अभावप्रतियोगिभूताविशदज्ञानविषयत्वम् ।

सविषयं निवर्तकज्ञानं अभावप्रतियोगित्वेनेदानीं ज्ञानमवलम्बते तत्र निवर्तकज्ञानविषयस्य प्रत्यगर्थस्येदानीमविशदत्वा न्निवर्तकज्ञानस्येदानीमविद्यमानत्वाञ्च, प्रतियोगिनोज्ञानस्याविशदत्वम् । विद्यमानंहि साश्रयं ज्ञानमपरोक्षावभासरूपं अत स्तस्याविशदत्वमविद्यमानतया भवति ॥

एवमाश्रयतया भासमानं स्वरूपमविशदं प्रतियोगितया स्मर्यमाणं ज्ञानमिदानीमविशदविषयत्वादविद्यमानत्वाच्चा

विशद मिति तदुभयविषयं ज्ञानं अविशदस्वरूपविषयं तच्च विद्यते विशदज्ञानं त्वविद्यमानं अभावप्रतियोगीति न विरोध इत्यर्थः । अयमर्थः अज्ञान निवर्तकाभिनतप्रमाणज्ञानाभावस्तावत्त्वयाऽभ्युपगन्तव्यः । अन्यथा प्रमाणज्ञान निवर्त्याज्ञानानु गूढार्थसंग्रह: प्रमाणवृत्तिनिवर्त्यस्यापि भावरूपाज्ञानस्य साक्षिवेद्यस्य अज्ञानव्यावर्तकविषयग्राहकेण साक्षिणा तत्साधकेन तदना

शात् व्याहत्यनुपपत्तेः अज्ञानग्रहे विषयगोचरप्रमाऽपेक्षायां व्याहतिरस्यादेव । तदुक्तं विवरणे –’ सर्व वस्तुज्ञाततयाऽज्ञा ततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषयएवेति’ इति अद्वैतसिद्ध युक्तमेवार्थं शङ्कते- अथ विशदस्वरूपावभास इत्यादिना

विशदस्वरूपावभासः—प्रमाणवृत्तिरूपः । अविशदस्वरूपंतु प्रतीयतइति । साक्षिणेति भावः । ज्ञानप्रागभावोऽपि विशदस्वरूपविषयइति । प्रत्यक्षप्रमाप्रागभवाविषय इत्यर्थः । अभावस्य भावातिरिक्तत्वानङ्गीकारेण प्रतियोगिज्ञानदशायां

नास्तीति विलक्षणप्रतीतेरुपपत्त्याऽनुपलब्धेः प्रमाणान्तरस्यैवाभावादिति भावः ॥

आश्रयप्रतियोगिज्ञानंत्वविशदस्वरूपविषयमिति । प्रतियोगिज्ञानं स्मृतिरूपं, आश्रयज्ञानं स्वप्रकाशप्रत्यक्षरूप मिति प्रमाणवृत्तिविषयत्वं न कस्यापीति सिद्धान्ते नानुपपत्तिः । परमते ज्ञानाभावविषयकत्वाङ्गीकारेऽपि विषयादिज्ञानं

[ जिज्ञासा १-१-१

अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकापर्यालोचनम्

८२०

श्रुतप्रकाशिका

भवासम्भवात् । ततश्च त्वदभ्युपगतः प्रमाणज्ञानाभाव एव अहमज्ञ इति प्रतिपत्तेविषयो भवितुमर्हतीति नाभावग्रहणा ।

पूर्वपक्षोक्तविरोधः कथं परिहृतो भवतीतिचेत् इत्थम् ; तत्र हि यदर्थावच्छिन्नं

।

नुपपत्त्या भावरूपत्वं कल्प्यमिति

ज्ञानमभावप्रतियोगितयोच्यते अभावप्रतियोगिज्ञानावच्छेदकतदर्थप्रतिपत्तौ सत्यां तज्ज्ञानाभावोऽनुपपन्न इति हि विरोधः

तत्रायं परिहारः । अभावप्रतियोगिज्ञानं स्मृत्यारूढं प्रतिषिच्यते यथा घटसाक्षात्कारो नास्तीति निषेधे घटसाक्षात्कार: स्मर्यते

स्मर्यमाणस्य स्मृतिसमकालवर्तित्वानियमाभावान्निषेधवेळायां स्मर्यमाणस्य नाभावप्रतियोगित्वविरोध: त्वया च स्मृत्या

रूढस्य निवर्तकज्ञानस्य स्मृतिसमकालवर्तित्वाभावादज्ञानावच्छेदकया प्रतिपत्तावपि स्मृत्यारूढनिवर्तकज्ञानं नाज्ञानविरो घीति वक्तव्यम् । तस्मादात्मविषयं घटादिविषयकं च प्रमाणज्ञानं स्वविषयेणात्मना घटादिभिश्च सह स्मृत्यारूढमविशद गूढार्थसंग्रहः

साक्षिरूपम्। न जानामीति घीस्तु प्रमाणवृत्त्यभावविषयेति वक्तुं शक्यते । भावरूपाज्ञानस्य साक्षात्साक्षिवेद्यत्वेन तदवच्छे दकविषयादेः: तद्द्वारा साक्षिवेद्यत्वस्य सम्भवेऽपि अभावस्यानुपलब्धिगम्यत्वेन साक्षात्साक्षिवेद्यत्वाभावात् न तद्द्वारा तद् ८

वच्छेदकविषयादेस्साक्षिवेद्यत्वमिति वैषम्यात् । यद्यपि ज्ञानं साक्षिवेद्यं, तद्द्वारा तदवच्छेदको विषयश्च साक्षिवेद्यः तथा

।

।

ऽपि, ज्ञानाभावो न साक्षिवेद्यः ; तस्यानुपलब्धत्वात् उत्पन्नं च ज्ञानं साक्षात्साक्षिवेद्यम् । तस्मिंश्चोत्पन्ने तद्विषयोऽपि स्फुरतीति कुतो ज्ञानाभावोऽपि ? अज्ञानविशेषणतया त्वनुत्पन्नमपि ज्ञानं साक्षिवेद्यमिति न दोषसाम्यम् ।’ इत्यद्वैतसिद्धयु क्तिस्तु नादर्तव्या। नैयायिकैः अनुपलब्धः प्रमाणान्तरत्वानङ्गीकारेण येनेन्द्रियेण याव्यक्तिर्गृह्यते तेनेन्द्रियेणैव तदभाव स्यापि ग्रहणाङ्गीकारेण तन्न्यायेन प्रमाया: साक्षिवेद्यत्वे प्रमाभावस्यापि साक्षिवेद्यत्वस्यैव युक्तत्वात् ।

प्रमाऽभावसत्त्वे

प्रमाया असत्त्वेन प्रमारूपप्रतियोगिनः स्मृतिसम्भवेन प्रमाऽभावप्रत्यक्षस्य नैयायिकादिमते उपपत्तिसम्भवात् ॥

वायौ रूपं नास्ति मयि ज्ञानं नास्ति इत्यादिप्रतीतीनां विषयावैलक्षण्यस्य प्रामाणिकत्वेन मयि ज्ञानं नास्तीति प्रतीतौ भावरूपाज्ञानस्य विषयत्वकल्पनं कथं घटते ? अत्यन्ताभावस्य असत्प्रतियोगिकत्वनिराकरणावसरे ’ संविदेवहि शरणं वस्तू

पगमे ’ (३७५.पु) इति वदद्भिः मयि ज्ञानं नास्तीति प्रतीतौ ज्ञान प्रतियोगिकत्वेनाभावस्य प्रतीतेरपलापपूर्वकं भावरूपा

ज्ञानप्रत्यक्षोपपादनस्यासम्भवात् ।

८

न जानामि, मयि ज्ञानं नास्ति’

इत्यभिलापकशब्दः

भावरूपाज्ञानप्रत्यक्षवादे न

घटते । वाक्यजन्यबोधे भावरूपाज्ञानस्य विषयत्वं न सम्भवति । नञः अत्यन्ताभावबोधकत्वेन ज्ञानाभावस्यैव विषय

तायाः सर्वैरप्यङ्गीकरणीयत्वात् । अधर्मादिशब्दैः पापाभिलापवत् अयमभिलाप इति चन्द्रिकोक्तिरनुपादेया। पापादि

शब्दैः भावरूपत्वेन प्रतीतस्य बोधतात्पर्येण क्वचिदधर्मशब्दप्रयोगेऽपि न धर्म इत्यादौ पापप्रतीतेः कस्याप्यसम्मतत्वात् ।

परैः नञ्घटितव्यत्यस्तवाक्याभिलापस्थल एव भावरूपाज्ञान प्रत्यक्षसाधनं नघटते । पुण्यपापशब्दयोः प्रतिद्वन्द्वितया लोकं प्रयो गानुरोधेन पापस्य भावरूपस्य सिद्धया अधर्मशब्देन तथा व्यवहारेऽपि ज्ञानाज्ञानयोरेव प्रतिद्वन्द्वितया लोके व्यवहारेण ज्ञान ।

सामानाश्रयत्वमज्ञानस्य ये नामकुर्वन्ति तन्मते भावरूपाज्ञानसाधनासम्भवात्

घटो न जानातीत्यादौ परैरपि ज्ञाना

भावस्यैव प्रतीतेरवश्यं वाच्यतयातत्तुल्यतया अहं न जानामीत्यत्रापि ज्ञानाभावप्रतीत्यङ्गीकारस्यैव युक्तत्वात् । इदमसुरं

बलिरसुर इत्यादौ इदं नगरं सुरशून्यमिति ’ इदमसुर ’ मित्यत्र प्रतीतिः, ’ बलिरसुर’ इत्यत्र राक्षसप्रतीतिः, यथा तथेव

घटो न जानातीत्यत्राप्यविरोधः’ इति चन्द्रिकोक्तिरप्यनुपादेया। राक्षसजातेरन्यतस्सिद्धया नञघटितशब्दैर्बहुभिः राक्षस व्यवहारस्य दर्शनेन ‘बलिरसुर ’ इत्यत्र राक्षसप्रतीतिसम्भवेऽपि बलिर्नसुर इति व्यस्तवाक्ये राक्षसप्रतीतेः कस्याप्यभा वेन च ’ अहं न जानामि ’ इत्यत्रापि भावरूपाज्ञानविषयकप्रतीत्यसम्भवाच्च ॥

( पं.पा. वि) अज्ञानमिति द्वयसापेक्षज्ञानपर्युदासेनाभिधाननिरूपणम्

८२१

श्रीभाष्यम्

भावरूपस्याज्ञानस्यापि ह्यज्ञानमिति सिध्यतः प्रागभावसिद्धाविव सापेक्षत्वमस्त्येव । तथा

।

हि अज्ञानमिति ज्ञानाभावस्तदन्यस्तद्विरोधी वा त्रयाणामपि तत्स्वरूपज्ञानापेक्षाऽवश्या श्रयणीया यद्यपि तमस्स्वरूपप्रतिपत्तौ प्रकाशापेक्षा न विद्यते । तथाऽपि प्रकाशविरो धीत्यनेनाकारेण प्रतिपत्तौ प्रकाशप्रतिपत्त्यपेक्षाऽस्त्येव ; भवदभिमताज्ञानं न कदाचि

।

त्स्वरूपेण सिध्यति अपित्वज्ञानमित्येव

तथासति ज्ञानाभाववत्तद्पेक्षत्वं समानम्

श्रुतप्रकाशिका तया प्रतिपन्नमभावप्रतियोगि

भवतीत्युपपन्नतरमिति | अनुभूतस्यहि स्मरणसम्भवः, प्रमाणज्ञानं केनानुभूतमितिचॆत्

भवतो वा निवर्तकज्ञानं केनानुभूतं, आगमादितिचेत् अस्माकमप्यात्मसाक्षात्कारः तद्विधायकवाक्यावगतः घटादिसाक्षा·का

रस्तु प्रत्यक्षादिषु येन केनाप्यनुभूतः । * मेरुसाक्षात्कारः कथं निषिध्यते सहि न केनापि मानेन पूर्वमनुभूतः । उच्यते

• इह अदृष्टचरद्विरदेन पुरुषेण कथमिह चत्वरे गजो नास्तीत्युच्यते, संसर्गाननुभवेऽपि संसर्गिणोरनुभवमात्रेणान्यत्रान्यतर निषेध उपपद्यत इतिचेत् । एवं तर्हि सुमेरुसाक्षात्कारसंसर्गाननुभवेऽपि मेरुसाक्षात्कारयोः केनाप्यवगमात्तत्संसर्गनिषेध उपप द्यते । प्रमाणज्ञानानामभावप्रतियोगित्वादभावस्य तदानीं ग्राहकं नास्तीति यदुक्तं तत्सर्वप्रमाणज्ञानाभावानां युगपदनुभवा सम्भवात् । कतिपयमानज्ञानाभावस्य मानान्तरेण ग्रहणोपपत्तेश्च परिहृतम् । एवं भावरूपपक्षे विरोधपरिहारसाम्यं दर्शितम्

ननु विरोधसाम्यं वक्तुमशक्यं अज्ञानस्य नञर्थप्रतियोग्यवच्छिन्नतयैवावगन्तव्यत्वे सतिहि नञर्थप्रतियोगिन स्तस्य

ज्ञानस्य स्वविषयाश्रयभूतप्रत्यगर्थावच्छिन्नत्वेन भातत्वात् विषयाश्रयभूतप्रत्यगर्थज्ञाने सति तन्निवर्त्याज्ञान स्थितिविरोधः नहि भावरूपस्याज्ञानस्य ज्ञानप्रतिपत्त्यपेक्षा स्वरूपेणैव प्रतिपत्तिसम्भवात् । नहि भावरूपस्य घटस्य आश्रयप्रतियोगि

ज्ञानसापेक्षत्वं दृष्टमित्यत्राह — भावरूपस्येति । कथं सापेक्षत्वमित्यत्राह-तथाहीति । * अभावस्य नञर्थत्वसम्भवात्त दुक्तिः प्रमाणज्ञानादन्यत् प्रमाणज्ञानविरोधीति वा ? तत्प्रतिपत्तिः तदा तस्य ज्ञानस्य स्वविषयावच्छिन्नत्वेन प्रतिपन्नत्वात् प्रत्यगर्थस्य घटादेव ज्ञानेसति तन्निवर्त्यमज्ञानं न गृह्येतत्यर्थः ॥ यथा प्रकाशविरोधित्वेऽपि तमसः तत्प्रतिपत्तौ न प्रकाशापेक्षा तद्वदिहापीत्यत्राह - यद्यपीति । भावरूपमज्ञानमपि

स्वरूपेण सिद्धयतीत्यत्राह - भवदभिमतेति । मुग्धोडास्म मूढोऽस्मीति स्वरूपेण सिद्धिरितिचेत् न कस्यचित्पुरुषस्य कस्मि

श्चिद्विषयेहि मोहः ‘स विमलमतिरेति नात्ममोहम्’ ‘दिमोहालातचक्रादि भ्रान्तयश्च कथं पुनः’ इत्यादिषु वियाश्रयावच्छिन्नत्वेनहि मोह उपलभ्यते । मुग्धोऽस्मीत्यनेन आश्रयावच्छिन्नत्वं प्रतीयते विषयोऽप्यर्थवशात्सिद्धः । इदं

दूषणं संवित्सिद्ध्यति वा नवेत्यत्र उक्त्या दिशा फलितम् । ततश्च स्वात्मविषयमज्ञानं विषयाश्रयभूतप्रत्यगर्थप्रतिपत्तिस ।

द्भावहतं घटाद्यज्ञानंतु विषयभूतघटाद्यवगमविरुद्धम्

मायाशब्दादिभिः अज्ञानप्रतिपत्तौ विषयाश्रयापेक्षा नेतिचेन्न ।

मायादिशब्दानामपि व्युत्पत्तिनैरपेक्ष्येण बोधकत्वासम्भवात् । अज्ञानादिपदपर्यायत्वेन च व्युत्पन्नत्वात् स्वरूपेण सिद्धि र्दुर्वचत्यभिप्रायेण न कदाचित्स्वरूपेण सिद्धयतीत्युक्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

ज्ञानाभाववत्तदपेक्षत्वं समानमिति । उक्तंचाद्वैतसिद्धौ पूर्वपक्षे ’ उक्तं च विवरणे अज्ञानमिति द्वयसापेक्षज्ञा

नपर्युदासेनाभिधानादिति ’ अन्यथाज्ञान स्त्राज्ञानविरोधित्वमप्रामाणिकं स्यात्। तथाच विरोधनिरूपकज्ञानस्य ज्ञानाज्ञानाभ्यां तवापि कथं न व्याघात’ इति ॥ (अज्ञानप्रत्यक्षोपपत्तौ )

गुरुचन्द्रिकोक्तविवरणार्थादिपर्यालोचनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

८२२

श्रीभाष्यम्

ज्ञानप्रागभावस्तु भवताऽप्यभ्युपगम्यते श्रुतप्रकाशिका

ननु स्वरूपावच्छिन्नाज्ञानप्रतीतौ नञर्थप्रतियोगिज्ञानावच्छिन्नतया सिद्धावपि न निवर्त्यनिवर्तकविरोधः * स्वरूप

भूतज्ञानादन्यतया तत्सिद्धेः स्वरूपज्ञानंहि नाविद्यानिवर्तकं किंतु प्रमाणज्ञानमेव अतो न विरोध इति । नैवम् | मामन्यं

च न जानामीति विषयाश्रयसम्बधिज्ञानावच्छिन्नतया प्रतीते: * नहि स्वरूपभूतज्ञानं साश्रयं सविषयं च तव मतम् ।

• स्वरूपं किमाश्रयतयैवाज्ञानस्यावच्छेदकं उत विपर्यतयाऽपि आद्ये न त्वदभिमतसिद्धिः तदानीं प्रत्यगर्थस्य * स्वस्मा दन्थेन केनापि विशिष्टत्वमेवहि सिद्धयति, विषयतयाऽवच्छेदकत्वे प्रत्यगर्थस्याज्ञानमावरणं स्यात् आवरणत्वं च तद्वि प्रयकज्ञानप्रतिबन्धकत्वं अतस्तद्विषयप्रमाणज्ञान प्रतीत्यवश्यंभावादुक्तविरोघोऽनतिवृत्तः । अतः स्वरूपभूतज्ञानावच्छिन्न प्रतीत्यभ्युपगमोऽनुपपन्नः । उभयत्र साधनदूषणयोस्तुल्यत्वात् भावरूपमज्ञानं परिगृह्यतामित्याशङ्कय लाघवन्यायेन परिहरति ज्ञानप्रागभावस्त्विति। अभ्युपगम्यते अहमज्ञ इति प्रतिपन्नस्य अभावरूपवेहि विप्रतिपत्तिः नत्वभावानभ्युपगमः अन्य थ गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र गुरुचन्द्रिका—‘ द्वयेत्यादि । आश्रयविषयरूपद्वयसापेक्षं यज्ज्ञानं तत्पर्युदासेनाज्ञानमित्यभिधानादित्यर्थः । ।

तथापीति । प्रमाणवृत्त्यभावकाले न जानामीति वीर्वाच्या ; अन्यथाऽविद्यावृत्यादिकाले सा न स्यात् तथा च प्रमाण

वृत्तिसामान्यविरोधित्वेनोक्ताज्ञान विषयकधीकालेऽज्ञानाकारायाः प्रमाणवृत्तेरावश्यकत्वात् तादृशस्मृतेस्सर्वत्रासम्भवात् संभवेऽपि तस्याविशेषणधीविधया हेतुत्वेऽपि ज्ञानविरोधित्वप्रकारकप्रमाणवृत्तेरवश्यं वाच्यत्वात्, अन्यथा अज्ञानमात्रस्यां साक्षिभास्यत्वेन ज्ञानविरोधित्वेन भानासम्भवाद्व्याघात इति भावः । ननु - ज्ञानविशोधत्वेनाग्यज्ञानं साक्षिणा भास्यत

तत्राह—अन्यथा ज्ञानस्येति । अज्ञाने ज्ञानविरोधित्वप्रकारकवृत्तिं विना तत्र तदसिद्धेः साऽवश्यं वाच्या,

तस्याः सत्वे

तद्घाटतज्ञानसामान्यावरोधित्वं न सम्भवतीति भावः ’ इति । यद्यपि गुरुचन्द्रिकायां -’ अज्ञानत्वमखण्डधर्म एव विषयः

इति ज्ञानविरोधित्वाभावेऽपि न क्षतिः । विवरणोक्तिस्तु सम्भवप्राचुर्येण ज्ञानाकारप्रमाणवृत्तिसचे अत्रास्याज्ञानं स्थितमिति बुद्धिमादाय बोध्या । अत्रास्याज्ञानमित्यत्रतु अस्येति निरूपितत्वं षठ्या निर्दिश्यते । तत्पुरुषीयज्ञाननिवर्त्यत्वनियामकस्य तत्पुरुषनिरूपितत्वस्याज्ञानेऽवश्यं वाच्यत्वात् तथा च न ज्ञानविरोधित्वं न जानामीति धीविषय: ’ इत्युक्तम् ॥

तथाऽपि अत्रास्त्रज्ञानं नास्ति अत्रास्याज्ञानमिति वाक्ययोः एकार्थप्रतीतेरनुभवसिद्धतया अत्रास्यज्ञानं नास्तीत्यत्र

नञा ज्ञानाभावस्य वा ज्ञानविरोधित्वस्य वा प्रतीतेस्सर्वैः वाच्यतया तत्रैवमुक्तेरयोगेन अत्रास्याज्ञानमित्यत्र चन्द्रिकाकल्प नाया असम्भवात्। ज्ञानाभावस्याद्वैतसिद्धौ सिद्धान्ते साक्षिवेद्यता न सम्भवति इत्युक्तावपि ज्ञानविरोधित्वस्यापि साक्षि

भास्यत्वासम्भवेन ज्ञानविरोधित्वेनाज्ञानप्रत्यक्षोपपादनासम्भवात् । तदङ्गीकारे ज्ञानाभावसाक्षिवेद्यत्वस्यापि युक्तत्वात् अन्यथा

सर्वप्रतीत्यस्वारस्यस्य दुर्वारत्वात् मामप्यहन ज्ञातवान् इत्यादौ प्राक् भाष्योपपादितरीत्या मामप्यहं न ज्ञातवान् नकिंचि ।

दहमवेदिषम् इत्यादिप्रतीतीनामुपपत्तिः । मामप्यहं न ज्ञातवान् इत्यत्र अहमर्थस्य स्वप्रकाशात्मकप्रत्यक्षेण सर्वदा भानेन प्रत्यक्षादिप्रमाणवृत्यभावविषयकत्वस्य पूर्वमुपपादिततया तन्नथायेन न जानामीत्यादावाप प्रतियोगिस्मृत्याश्रयस्वप्रकाशा त्मकप्रत्यक्षस्य सत्वेऽपि प्रमाणवृत्त्यभावस्य प्रतीतेरविरोधेन गुरुचन्द्रिकोपदर्शितलाघवस्यापि नावसरतत्रानुपलब्धेः इति दिक् ॥प्रमाणान्तर. ज्ञानप्रागभावस्तु भवताऽप्यभ्युपगम्यतइति । भट्टपादैः अभावचातुर्विद्धयमङ्गीकृत्य त्वामकारेण व्यवहारे भट्टनय इति परैरपि अनुपलब्धेः प्रमाणत्वाङ्गीकारेण प्रागभावोऽपि तत्सम्मत एव । अभावस्यानुप

(अ.सि.चं) प्रत्यक्षस्य ज्ञानप्रागभावविषयकत्वानुपपत्यादिपर्यालोचनम्

८२३

गूढार्थसंग्रहः

लब्ध्या प्रतीति: भट्टतदनुयायिमते । नैयायिकादिमतेतु प्रत्यक्षमित्येव भिदा। प्रतीतिः परं सर्वसम्मता । प्रमोत्पत्तेःपूर्व प्रमा प्रागभावसत्वे तत्प्रतीतिर्नास्तीति वक्तुं न शक्यते । एवं च इहेदानीं घटो नास्तीति घटेोपादानगततत्प्रागभावविषयाप्रती तिरिव मयि ज्ञानं नास्तीति प्रतीतिरपि प्रमातृगततत्प्रागभावविषयेत्यभ्युपगन्तुं शक्यत एव ।

अत्यन्ताभावविषयकप्रतीतेः

विलक्षणवै प्रागभावविषयिणी प्रतीतिः । यद्यप्यद्वैतसिद्धौ ‘घटो भविष्यती ’ ति प्रतीतेः धात्वर्थभविष्यत्ताविषयत्वेन प्रागभावाविषयत्वात् । अन्यथा दिनान्तरोत्पत्स्यमानघटे एतद्दिनवृत्तिप्रागभावप्रतियोगित्वेन अद्य घटो भविष्यतीति’ धीप्र

सङ्गः। भविष्यत्वं च प्रतियोगितद्वंसानाधारकालसम्बन्धित्वम् । अतःप्रागभावमङ्गीकुर्वतोऽपि तत्प्रत्यक्षत्वं दुर्लभं तमनङ्गी ।

कुँर्वतस्तु न काऽपि हानिः

इहेदानीं घटो नास्तीति प्रतीतिस्तु सामान्यधर्मावच्छिन्नप्रयोगिताक तत्कालावच्छिन्नयावद्विशे

षाभावविषया समयविशेषस्यापि अभावावच्छेदकत्वात् अन्यथा आग्रक्षणे घटो नीरूप : इत्यादिप्रतीतिर्न स्यादित्युक्तम् ॥

तथाऽपि अनुपलब्धिप्रमाणवादिभिः भट्टपादैः अस्तीति प्रतीतौ नास्तीति प्रतीतिवैलक्षण्येन प्रमाणवैलक्षण्यमङ्गी करणीयमिति वदद्भिः ‘क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावः स उच्यते’ इत्युक्त्या इहेदानीं घटो नास्तीत्यादिप्रतीतिरपि प्रागभावविषयिण्येवेति तत्सम्मतम् । एवं च प्रमाणवृत्ते: पूर्वक्षण एव अज्ञानप्रत्यक्षमिति गुरुचन्द्रिकायामुक्त्या मयि ज्ञानं

नास्तीत्यादिप्रतीरपि प्रागभावविषयिण्येवेति युक्तम् । ‘आद्यक्षणे घटो नीरूप ’ इत्यत्र रूपप्रागभावस्य विषयत्वे रूपवत्यपि

भाविरूपप्रागभावमादाय नीरूप इति प्रतीत्यापत्तिः चन्द्रिकोक्ताऽनुपादेया । रूपवति रूपान्तरस्यानुत्पत्या रूपनाशानन्त रमेव तत्सम्भवः रूपनाशदशायां च तत्प्रतीतिरिष्ठैव ।

यदा प्रागभावप्रतीतिः प्रामाणिकी तदा तत्कालस्य सहकारित्वेन

वा तत्कालमवगाह्यैव वा प्रागभावप्रतीतिरिति न काप्यनुपपत्तिः । एतेन दिनान्तरोत्पत्स्यमानघंटे एतद्दिनवृत्तिप्रागभाव

प्रतियोगित्वेन अद्य घटो भविष्यतीति प्रतीतेरापादनमपि न सम्भवति । तत्कालस्य सहकारित्वादेः अकल्पनात् प्रागभा ।

वाङ्गीकारे भविष्यत्वं प्रागभावप्रतियोगित्वमेव लाघवात्

उत्तरक्षणे घटोत्पत्तिप्रतीतेः अनुभवसिद्धत्वाच्च । अतएवाद्वै

तपरिभाषायां घटो भविष्यतीति प्रतीतेः प्रागभावविषयत्वमेवाङ्गीकृतम् । प्रागभावस्य मतभेदेनानुपलब्धिप्रत्यक्षविषयत्व वैलक्षण्येऽपि सम्बन्धाक्षेपपरिहारे अविद्यावादं निराकुर्वतां नास्तीति विलक्षणप्रतीत्या भावातिरिक्तमभावं तत्प्रतीतिसाधन भूतमनुपलब्धिप्रमाणं च अभ्युपगच्छतां भट्टपादानां मते नास्तीति प्रतीतिविषयत्वं भावस्य नास्तीति व्यस्तनञ्पद घटित वाक्याभिलप्यप्रतीतेः भावरूपाज्ञानविषयकत्वं अनुभवविरुद्धत्वादनुपादेयमित्येव पर्यवस्यति । अभाव भावातिरिक्तमभ्यु पगच्छद्भिः अभावप्रभेदेन प्रागभावेनैव मयि ज्ञानं नास्तीत्यादि नास्तीतिपदघटितवाक्याभिलप्यप्रतीतेरुपपत्तौ नास्तीति

शब्दाभिलप्यबहुप्रतीतिषु कस्याप्यसम्मतस्य अनुभवविरुद्धस्य भावरूपाज्ञानविषयकत्वोक्तिः अभिनिवेशमूलेत्येव पर्यवस्यति

एवं अज्ञातंघटो भातीति प्रतीतिः परसम्मता कस्यापि दार्शनिकस्य न सम्मता । भातीति प्रतीतिः प्रत्यक्षविषय एवेति परेषां सिद्धान्त:, परोक्षविषये अस्तीत्येव प्रतीतिः नतु भातीति । एवंस्थिते अनुमितत्वेन भातीति व्यवहार: न नैयायिकसम्मतः। अज्ञातघो भातीति व्यवहारस्तु घटस्येन्द्रियजन्यप्रत्यक्षदशायां तत्पूर्वे घटस्येन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयत्वे तत्तात्पर्येण सर्वैरण्यभ्युपगम्यते घटं न जानामीति प्रतीतिस्तु घटज्ञानोत्पत्तेः पूर्व प्रागभावविषयत्वेनोपपद्यते ’ घटं नजा• नामि, ब्रह्म न जानामि ’ इति प्रतीत्योरविशेषे उभयत्र ज्ञानप्रागभावविषयकत्वेन प्रतीतिसामञ्जस्ये भावरूपाज्ञानं किंचित् कल्पायेत्वा जडे आवरणकृत्याभावात् नावरणं ब्रह्मणितु आवरणकृत्यसद्भावात् आवरणमित्यादिकल्पना अप्रामाणिक्येव ।

उभयत्र ज्ञानसामग्रथभावादेव अनवभासस्य सर्वानुभवसिद्धत्वात् ब्रह्मणि अज्ञानविषयतामङ्गीकृत्य घटादौ तदवच्छेदकत्वं

[ जिज्ञासा १·१-१

ज्ञानप्रागभावप्रत्यक्षनिंगमनं, विराधानाद्यनुपपत्तिश्च

८२४

श्रीभाष्यम्

प्रतीयते चेत्युभयाभ्युपेतो ज्ञानप्रागभाव एव, अहमज्ञो मामन्यं च न जानामीत्यनुभूयत इत्य

म्युपगन्तव्यम् । नित्यमुक्तस्वप्रकाशचैतन्यैकरूपस्य

श्रुतप्रकाशिका

प्रमाणज्ञानस्य प्रागभावाभावादनादित्वेन तन्निरसनीयभावरूपाज्ञानानुदयप्रसङ्गात् अतो ज्ञान प्रागभावस्त्वयाऽभ्युपगतइत्यर्थः। प्रतीयते च लोके तत्तज्ज्ञानाभावविवक्षया ज्ञानं नास्तीति व्यवहारदर्शनात् अप्रतिपन्ने च विवक्षाऽनुपपत्तेः ज्ञानाभाव

प्रतीतिरस्त्येवेत्यर्थः । अतः संप्रतिपन्नेन ज्ञानाभावेनैवाहमज्ञ इति प्रतीन्युपपत्तेरिति कल्पने हेत्वभावाल्लाघवेन स एव अह मज्ञ इति प्रतीतेर्विषयतयाऽभ्युपगन्तव्य इत्यर्थः ॥

ननूभयाभ्युपगतोऽभावो नाम कश्चिन्नास्ति भावान्तरमभावः स्वमते, परमतेतु भावातिरिक्तः तत्कथमुभयाभ्युप. गतेनाहमज्ञ इति प्रतीत्युपपत्ति: । उच्यते-नह्युभयाभ्युपगतइत्युक्तं किंतु भवताऽभ्युपगभ्यत इत्युक्तम्, अभावशब्दवा च्यत्वेन कश्चिदर्थं उभयाभ्युपगतः। सच भावरूपस्तदतिरिक्त इतीयदेव विमतम् अत्र भावत्वेन यः स्वाभिमतः, यश्च तद

तिरिक्तत्वेन अभावशब्दवाच्यतया पराभिमतः तयोरन्यतरेणाहमज्ञ इति प्रती युपपत्तेस्तदुभयातिरिक्तार्थकल्पनमनुपपन्नमि ।

त्युक्तं भवतीति न विरोधः ननु भावान्तरमभावमिच्छता त्वया ज्ञानप्रागभावशब्देन भावरूपाज्ञानमङ्गीकृतं स्यात् । नैवम् सिद्धान्तद्वयानभिज्ञानक्कृतंहीदं चोद्यम् । स्वयंप्रकाशस्यैव ज्ञानस्य सङ्कोचरूपमवस्थान्तरं प्रागभावशब्दवाच्यतयाऽ. स्मदभिमतं स्वप्रकाशज्ञानव्यतिरेकेण भावरूपमज्ञानं पराभिमतम् अतस्तयोःकथमैवयं ? तर्हि ज्ञानसङ्कोचरूपावस्था परि त्यज्याज्ञानशब्दवाच्यत्वेन परोक्तं भावरूपमज्ञानं स्वीक्रियतां भावरूपत्वाविशेषादितिचेत् ; प्रामाणिकं परित्यज्याप्रामाणिकं स्वीक्रियतामितीदमनुपपन्नम् ‘न विज्ञातुर्विपरिलोपो विद्यते’ ‘सर्वह पश्यः पश्यति ' तया तिरोहितत्वाच्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसंज्ञिता । सर्वभूतेषु भूपाल तारतम्येन वर्तते ॥ ;

‘अप्राणिमत्सु स्वल्पासे ’ त्यारम्य ‘हिरण्यगर्भोऽतितरां पुंसइशक्त्युपलक्षितः । ’ इति श्रुतिस्मृतिसिद्धत्वात् ज्ञान

नित्यत्वं तत्सङ्कोचादिकं च प्रामाणिकं कथं त्यज्येत, भावरूपाज्ञानंतु कल्प्यं कल्पकंचान्यथासिद्धमिति तदप्रामाणिकं कथं स्वीक्रियते । कल्पनायांहि लाघवन्यायश्च प्रवर्तते, नतु प्रमाणप्रतिपन्नेऽर्थे । अतोऽहमज्ञ इति ज्ञानप्रागभाव एव प्रती यते एवमहमज्ञ इति प्रत्यक्षस्य भावरूपाज्ञानविषयत्वे भावरूपपक्षोपपत्त्यभावरूपपक्षानुपपत्तिरूपानुकूलतर्काभाव उक्त: ॥ अथ प्रतिकूलतर्कपराहतिरुच्यते नित्येति । नित्यमुक्तस्वप्रकाशचैतन्यैकस्वरूपस्येति पदं हेतुगर्भं नित्यमुक्तत्वं परमार्थतो दोषासंस्पृष्टत्वं, अतः परमार्थदोषो न सम्भवति स्वानुभवस्वरूपत्वादपरमार्थपरानुभवो न सम्भवतीत्यर्थः

।

।

।

।

गूढार्थसंग्रहः

।

चाभ्युपेत्य भावरूपाज्ञानं सिद्धवत्कृत्य ब्रह्म न जानामि, घटं न जानामीत्यादौ द्वितीयार्थभेदकल्पनमपि अभिनिवेशभूल. कमेव । घंटे अज्ञानविषयत्वानङ्गीकारे लाघवमिति ब्रह्मानन्दसरस्वत्युक्ति: न घटत इति पूर्वमेव (३३५. पु) निरूपितम् ॥ परसम्मताज्ञानप्रत्यक्षस्य ज्ञानप्रागभावविषयकत्वसाधनेन अविद्याऽनुमाने अनुकूलतर्कोऽपि न सम्भवतीत्युक्तं भवति अज्ञानस्य साक्षिणा भानं न सम्भवति निर्विशेषे शुद्धएवाज्ञानाङ्गीकारेण स्वप्रकाशस्य तस्याज्ञानसम्बन्धस्यैवासम्भवात् अविद्यावृत्तिप्रतिबिंबितत्वस्य चिति असम्भवेन तेन भानस्यायोगात् । अज्ञाने किं प्रमाणम् ? इति प्रश्न अज्ञ,नवृत्तिप्रबिंबित

चिदेव प्रमाणमित्युक्तेः विद्वद्भिरङ्गीकारायोगात् इत्यभिप्रेत्य स्वप्रकाशत्वतिरोधानाज्ञानभानादिकं न सम्भवतीति विस्तरेण निरूपयति नित्यमुक्तेत्यादिना ॥

स्वप्रकाशनिर्विशेषचितः अज्ञानानुभवासम्भवः

८२५

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवश्च न सम्भवति स्वानुभवस्वरूपत्वात् । स्वानुभवस्वरूपमपि तिरोहित स्वस्वरूपमशान मनुभवतीति चेत् । किमिदं तिरोहितस्वरूपत्वम् ? अप्रकाशित स्वरूपत्वमिति

चेत् - स्वानुभवस्वरूपस्य कथमप्रकाशितस्वरूपत्वं स्वानुभवस्वरूपस्याप्यन्यतोऽप्रकाशितस्व रूपत्व (म (मुप) पद्यत इतिचेत् । एवं तर्हि प्रकाशाख्यधर्मानभ्युपगमेन प्रकाशस्यैव स्वरूप त्वादन्यतस्स्वरूपनाश एव स्यादिति पूर्वमेवोक्तम् । किंच ब्रह्मस्वरूपतिरोधानहेतुभूतमेतद ज्ञानं स्वयमनुभूतं सद्ब्रह्म तिरस्करोति ब्रह्म तिरस्कृत्य स्वयं तदनुभवविषयो भवतीत्यन्यो

न्याश्रयणम् । अनुभूतमेव तिरस्करोतीति चेत् । यद्यतिरोहितस्वरूपमेव ब्रह्माज्ञानमनुभ वति तदा तिरोधानकल्पना निष्प्रयोजना स्यात् अज्ञानस्वरूपकल्पनाच | ब्रह्मणोऽज्ञान

दर्शनवत् अज्ञानकार्यतयाऽभिमतप्रपञ्चदर्शन स्थापि सम्भवात् । किंच ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवः

किं स्वतोऽन्यतो वा ? स्वतश्चेदज्ञानानुभवस्य स्वरूपप्रयुक्तत्वेनानिर्मोक्षस्स्यात् अनुभूतिस्व रूपस्य ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवस्वरूपत्वेन मिथ्यारजतबाधकज्ञानेन रजतानुभवस्यापि निवृत्ति

वन्निवर्तकज्ञानेनाज्ञानानुभूतिरूपब्रह्मस्वरूपनिवृत्तिर्वा । श्रुतप्रकाशिका अन्यानुभवरूपप्रदेशभेदाभावाच्चेत्येकशब्दाभिप्राय: । एकशब्देन ज्ञेयत्वाभावश्च विवक्षितः ; अभिप्रेतं हेतुगर्भत्वं विष्ट णोति ।

स्वानुभवस्वरूपत्वादिति ।

अविद्यानिवृत्तिदशायां अनुवर्तमानमविद्यावभासप्रत्यनीकं स्वानुभवैकस्वभावत्वं

हेतुतया विवक्षितम् * नतु भ्रमवेळायामपि विद्यमानं स्वयम्प्रकाशत्वमात्रम् । अतः स्वानुभवैकस्वभात्वस्य प्रागपि विद्य

मानत्वादित्यर्थः। स्वानुभवस्वरूपस्यापि तिरोधानादज्ञानानुभवस्सम्भवतीति शङ्कते । स्वानुभवेति । अभिप्रेतं विवरीतुं तिरोधानशब्दस्याथीन्तर नास्तीति ज्ञापनार्थ प्रश्नपूर्वकं तिरोधानशब्दार्थमाह - किमिदं तिरोहितस्वरूपत्वं अप्रकाशि ।

तस्वरूपत्वमितिचेदिति

स्वानुभवस्वरूपस्य अप्रकाशितत्वं व्याहतमिति बुद्धया दूषयति । स्वानुभवेति । अन्यत इति

परिहारं शकते । स्वानुभवेति । अन्यतोऽप्रकाशितस्वरूत्वे पूर्वोतदूषणमतिदिशति । एवंतीति । दूषणान्तरमाह किंचेति । अपरमार्थत्वान्नसत्तया तिरस्कारकम् । अपितु प्रतीयमानतया तिरस्कारकमित्यनुभवपूर्वकस्तिरस्कारः तिरस्कार पूर्वकोऽनुभवः अंतिरस्कृतस्य स्वानुभवस्वरूपस्य ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवासम्भवादित्यन्योन्याश्रयणमित्यर्थः । एतत्परिजिही

र्षयाऽनुभवपूर्वक तिरस्कारं शङ्कते। अनुभूतमेवेति । तत्र दूषणमाह - यदीति । अतिरोहितस्याप्यज्ञानानुभवसम्भवा त्तदर्थतिरोधानकल्पना तदर्थमाच्छादकाविद्याकल्पना च निष्फलेत्यर्थः । तदुपपादयति । ब्रह्मणइति । यथाऽतिरोहितस्व रूपस्याप्यपरमार्थंभूताज्ञानानुभवसम्भवः तथा अपरमार्थभूतप्रपञ्चानुभवोऽप्यतिरोहितस्य सम्भवतीति तदर्था तिरोधान कल्पना तदर्थाऽऽच्छादकाविद्याकल्पना च निष्फलेत्यर्थः ॥

अनुभवपूर्वकतिरस्कारपक्ष एव विकल्पमुखेन दूषणमाह - किंचेति । स्वतःपक्षे दूषणद्वयं अनिर्मोक्षो ब्रह्मस्वरूपनि वृत्तिश्च । रजतानुभवस्यापीत्यपिशब्देन रजतस्य च निवृत्तिस्सूचिता । अन्यतःपक्षेऽनवस्था, तिरस्कारपूर्वकानुभवपक्षं शङ्कते ब्रह्मेति । तिरस्कृत्यानुभवविषयइत्युक्ते सत्तया तिरस्कारकमित्युक्तं स्यात् नतु प्रतीयमानतया तदानीं काम्चादि गूढार्थसङ्ग्रहः किंच ब्रह्मणोऽज्ञानानुभवइति । श्रोत्यत्र निर्विशेषचित् स्वप्रकाश शुद्धं विवक्षितम् । 104

पञ्चपादिकायां शङ्कितार्थानां समाधानं नोक्तमिति निरूपणम्

८२६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अन्यतश्चेत् किं तदन्यत् ? अज्ञानान्तरमितिचेत् अनवस्था स्यात् । ब्रह्म तिरस्कृत्यैव स्वय मनुभवविषयो भवतीति चेत् । तथासतीदमज्ञानं काचादिवत् स्वसत्तया ब्रह्म तिरस्करो तीति ज्ञानवाध्यत्वमज्ञानस्य न स्यात् । अथेदमज्ञानं स्वयमनादि ब्रह्मणस्स्वसाक्षित्वं ब्रह्म 3

स्वरूपतिरस्कृतिं च युगपदेव करोति अतो नानवस्थादयो दोषा इति । नैतत् । स्वानुभवस्वरू

पस्य ब्रह्मणस्स्वरूपतिरस्कृतिमन्तरेण साक्षित्वापादनायोगात् । हेत्वन्तरेण तिरस्कृतमिति चेत् तर्ह्यस्यानादित्वमपास्तम् । अनवस्थाच पूर्वोक्ता । अतिस्कृतस्वरूपस्यैव साक्षित्वापादने

ब्रह्मणः स्वानुभवैकतानता च न स्यात् । अपि च अविद्यया ब्रह्मणि तिरोहिते तद्ब्रह्म न किंचि दपि प्रकाशते उत किंचित्प्रकाशते । पूर्वस्मिन्कल्पे प्रकाशमात्रस्वरूपस्य ब्रह्मणोऽप्रकाशे

तुच्छताऽऽपत्तिरसकढुक्ता | उत्तरस्मिन् कल्पे सच्चिदानन्दैकरसे ब्रह्मणि श्रुतप्रकाशिका

वत्परमार्थत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वं न सिध्यतीत्यर्थः ; अथ तिरस्कारानुभवयोर्योगपद्यं शङ्कते-अथेदमिति । * नैतदित्या दिना दूषयति । स्वानुभवस्वरूपस्येति हेतुगर्भावशेषणम् | स्वानुभवस्वरूपत्वं स्वाभाविकमिति परानुभवो हेतुना विना नोपपद्यत इत्यर्थः ॥

हेत्वन्तरेण तिरस्कृतिमाशङ्कय दूषयति । हेविति । * यौगपद्यपक्षे पूर्वोक्तपक्षद्वयदूषणमप्यापततीत्यभिप्रायेणाह

अनवस्था च पूर्वोक्तेति । * ज्ञानानिवर्त्यत्वदूषणस्त्राप्युपलक्षणमियमनवस्था अनन्तरपूर्वोक्तेः । स्वरूपतिरस्कृतिमन्तरेण साक्षित्वापादनेऽनिष्टमाह–अतिरस्कृतेति । पूर्व विशदाविशदावभासमभ्युपगम्य दूषणमुक्तम् । इदानींतु तमेव दूष

यितुमुपक्रमते । अपिचेति । विकल्पयति । अविद्ययेति । पूर्वोक्तं दूषणमतिदिशति । पूर्वस्मिन्निति । उत्तरास्मन्निति ।

किंशब्द: क्षेपे अनुपपन्नमित्यर्थः । सच्चिदानन्दादिशब्दानामपि स्वरूपमात्रपरत्वेनाभ्युपगमात्तिरस्कृतातिरस्कृतविभागो गूढार्थसंग्रहः

राहुवदविद्या स्वात्रृतप्रकाशप्रकाश्या इति परसम्मतार्थमभिप्रेत्य शङ्कते—– अथेदद्मज्ञानमित्यादिना । सूर्यस्य राहोश्च साव यवत्वेन समानसत्ताकत्वेन सादित्वेन उमयोः पृथक्प्रमाणतः सिद्धया च तत्र राहो: स्वावृतप्रकाशप्रकाश्यत्वं युक्तम् ।

अत्रतु अज्ञानसद्भावे प्रमाणविचारावसरे साक्षिप्रत्यक्षमेव प्रमाणमित्युच्यते । साक्षिणः सिद्धिस्तु अज्ञानसिद्धयनन्तरमेव अज्ञानशुद्धयोरनादित्वमेव। शुद्धं निरवयवम् एवंस्थिते राहुदृष्टान्तो न घटत इत्यभिप्रेत्याह — नैतत् स्वानुभवस्वरूपस्ये

त्यादिना ॥ पञ्चपादिकायां ’ ननु बहिरर्थे कारणदोषोऽर्थगतः सादृश्यादिः इन्द्रियगतश्च तिमिरादिरुपलभ्यते । तन्निमि

त्तश्चार्थस्य सांशत्वात् अंशान्तरावग्रहेऽप्यंशान्तरप्रतिबन्धो युज्येत । नत्विह कारणान्तरायत्तासिद्धिः, येन तद्दोषादनव भासोऽपि स्यात्, निरंशस्य चैतन्यस्य स्वयंज्योतिषस्तदयोगात् । ननु ब्रह्मस्वरूपमनभासमानमस्त्येव । न तदनवभासना जीवेऽनवभासविपर्यासौ भवतः । नहि शुक्रग्रहणात् स्थाणावग्रहणं विपर्यासो वा । ननु न ब्रह्मणोऽन्यो जीव: ‘अनेन जीबेनात्मना’ इति श्रुतेः । अतः तदग्रहणमात्मनएव तत्, एवं तर्हि सुतरामविद्यायास्तत्रासम्भवः, तस्य विद्यात्मकत्वात् ‘तस्प्रभासा सर्वमिदं विभाति’ इति तच्चैतन्येनैव सर्वस्य भासमानत्वात्, उच्यते । विद्यतएवात्राप्यग्रहणाविद्यात्मको दोषः

४

।

प्रकाशस्याच्छादकः । कथं गभ्यते ? श्रुतेस्तदर्थापत्तेश्च’ इत्युक्तम् अत्र समाधाने आच्छादकत्वमात्रोत्तया पूर्वपक्षस्य समाधानमेव नोक्तं भवतीत्याह- अविद्यया ब्रह्मणि तिरोहिते इत्यादिना ॥

स्वप्रकाशस्याविद्यया तिरोधानासम्भवोपपादनम्

८२७

श्रीभाष्यम्

कोऽयमंशस्तिरस्क्रियते को वा प्रकाशते ? निरंशे निर्विशेषे प्रकाशमात्रे वस्तुन्याकारद्वया सम्भवेन तिरस्कारः प्रकाशश्च युगपन्नसङ्गच्छेते । अथ सच्चिदानन्दैकरसं ब्रह्माविद्यया तिरोहितस्वरूपमविशदमिव लक्ष्यत इति । प्रकाशमात्रस्वरूपस्य विशदताऽविशदता वा किं रूपा । एतदुक्तं भवति यस्सांशस्सविशेषः प्रकाशविषयः तस्य सकलावभासो विशदा वभासः कतिपयविशेषरहितावभासश्चाविशदावभासः । तत्र य आकारोऽप्रतिपन्नस्तस्मि

।

नंशे प्रकाशाभावादेव प्रकाशवैशद्यं न विद्यते यश्चांशः प्रतिपन्नस्तस्मिन्नंशे तद्विषय: काशो विशद एव अतस्सर्वत्र प्रकाशांशे अवैशद्यं न सम्भवति | विषयेऽपि स्वरूपे प्रतीय माने तद्गतकतिपय विशेषाप्रतीतिरेवावैशद्यम् । तस्मादविषये निर्विशेषे प्रकाशमात्रे

श्रुतप्रकाशिका ऽनुपपन्न इति भावः । कोऽयमंशस्तिरस्क्रियते को वा प्रकाशतइति । को वा विशेषस्तिरस्क्रियते को वा प्रकाशतइत्य

निरंशे निर्विशेष इत्यनन्तरोक्तेः कोऽयमंशइति । अंशभेदो वक्तुमशक्य इत्यभिप्रायः । तदु ।

।

स्याप्युपलक्षणार्थमिदम्

।

पपादयति निरंशइति प्रकाचमात्रे मात्रचा, अविषयत्वं विवक्षितम् अविषयभूत इत्यर्थः । युगपन्नसङ्गच्छेते इति । नहि त्वया कालभेदेन प्रकाशतिरस्कारावुच्येते । अपितु तदानीमंशभेदाःमावादाकारभेदाभावाच्च तौ न न सङ्गच्छेते इति भावः ॥

एवं प्रकाशतिरस्कारयोः यौगपद्यानुपपत्तौ सत्यामप्यविशदशब्देन प्रत्यवतिष्ठते । अथेति। अथशब्दो*ऽनुमति प्रदाने (मतप्रदर्शने) वर्तते । दूषयति प्रकाशेति । किं रूपा अनुपपन्नेत्यर्थः कथमनुपपत्तिरिति शङ्कायां वैशद्यावैशद्य ;

स्वरूपं शिक्षयितुं अत्र तदनुपपत्तिं च दर्शयितुमाह - एतदुक्तमिति । वैशद्यावैशद्यस्वरूपं शिक्षयति । यस्सांश इत्या दिना । ज्ञाने तदनुपपत्तिमाह -तत्रेति । प्रकाशाभावादेव प्रकाशावैशद्यं न विद्यतइति । घर्म्यभावाद्धर्माभावइत्यर्थः ज्ञेयेऽपि ज्ञातांशस्य विशदत्वादज्ञातांशस्याज्ञातत्वाच्च क्वचिदप्यवैशद्यं न सम्भवतीत्याह-विषयेऽपीति । एकस्मिन्वस्तुनि

कतिपयांशस्य कतिपयाकारस्य वाऽनवभासस्समुदितरूपस्यावैशद्यं नतु तत्रापि प्रकाशमानांशस्येत्यर्थः ॥ तस्मादिति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

निर्विशेषे प्रकाशमात्रे इत्यादि । एतेन पूर्णानन्दांश एवावरणमिति प्राक् (३२६.पु) चन्द्रिकाद्युक्तरीति रपि न घटत इति बोधितम् । सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे राहुवत् ’ स्वावृतप्रकाशप्रकाश्या’ इत्याद्यद्वैतसिद्धयायुक्तपक्षे अविद्या

।

मात्रभानोपपत्तावपि दृष्टान्ते आवाराकातिरिक्तप्रकाशादर्शनेन अहङ्कारतद्धर्मादीनां साक्षिभास्यत्वं नोपपादयितुं शक्यमिति साक्षिन्त्रैतन्यं विहायैव चैतन्यमावृणोतीति पक्षान्तरं यदुक्तं तदपि न सम्भवतीति एतेन बोधितम् । कल्पितभेदेन तिरो घानप्रकाशयोरुपपत्तिः अविद्यासिद्ध्यनन्तरमेव वाच्या स्वप्रकाशे अविद्या न सम्भवतीत्याक्षेपदशायां अविद्याकल्पित भेदेन प्रकाशतिरोधानादेरुपपत्तेरयोगात् । विवरणे ’ भासत एव परमप्रेमास्पदत्वलक्षणं सुखम् । परंतु महावातमध्यगतदीपवत्

न सभ्यक्प्रकाश: ’ इत्युक्तमाशङ्कते-अथ सच्चिदानन्दैकरसमित्यादिना ॥ अयमेव पक्षः पूर्णानन्दांशे आवरणं पूर्णानन्दो न भाति इति व्यवहार इत्यद्वैतसिद्धिचन्द्रिकयोरुपन्यस्तः । अनवच्छिन्नानन्दः, अवच्छिन्नानन्दइत्यानन्दभेदो नास्ति ।

अतः एतत्पक्षेऽपि पूर्ववदेव दोष इत्यभिप्रेत्याह – एतदुक्तं भवतीत्यादिना । साक्षिचैतन्यस्य अनावृतत्वाङ्गीकारेण अहङ्कारादिप्रकाश इति पक्षान्तरेऽपि कल्पितभेदाभावे तदसम्भवेन अविद्यायां विवाददशायामित्थमुक्तेरसम्भवात् ॥

८

८२८.

यस्य च दुष्टं करणम्’ इति शत्ररोक्तेः पञ्चपादिकोक्तार्थाविवक्षा

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मणि स्वरूपे प्रकाशमाने तद्गतकतिपयविशेषाप्रतीतिरूपावैशद्यं नामाज्ञानकार्य न सम्भ

।

वति अपिच इदमविद्याकार्यमवैशयं तत्त्वज्ञानोदयान्निवर्तते नवा | अनिवृत्तावपवर्गाभावः

निवृत्तीच वस्तु किंरूपमिति विवेचनीयम् । विशदस्वरूपमिति चेत् तद्विशदस्वरूपं प्रागस्ति न वा ? अस्तिचेदविद्याकार्यमवैशद्यं तन्निवृत्तिश्च न स्याताम् | नोचेन्मोक्षस्य कार्यतया अनि त्यता स्यात् । अस्याज्ञानस्याश्रयानिरूपणादेवासम्भवः पूर्वमेवोक्तः । अपि च अपरमार्थदोष मूलभ्रमवादिना श्रुतप्रकाशिका

स्वरूपे प्रकाशमान इत्यस्य न ब्रह्मणीति पूर्वत्रान्वयः अपितूत्तरत्र स्वरूपे प्रकाशमाने कतिपय विशेषाप्रतिपत्तिरूपमवैशद्यं

ब्रह्मणि न स सम्भवतीत्यर्थ: । कतिपयविशेषाप्रतिपत्तिशब्द: कतिपयांशाप्रतिपत्तेरुपलक्षणार्थः । मुखान्तरेण दूषणमाह ।

अपिचेति । अविद्याकार्य तन्निवृत्तिश्च न स्यातामिति

विशदस्वरूपस्याविद्याविरोधित्वादिति भावः ॥

मोक्षस्य कार्यतयेति । मोक्षस्य * मुक्तस्वरूपस्य भावरूपत्वेसति कार्यह्यनित्यं, वैशद्यं च भावरूपम् अतः पर प्रागसतः पश्चादुत्पन्नस्य वैशद्यस्यानित्यत्वप्रसङ्गः कालात्ययापदिष्टः शास्त्रेण तस्य

।

मते त्वयोक्तदूषणं तवैवापततीत्यर्थ:

नित्यतया प्रतिपादितत्वादितिचेत् तदा ब्रह्मणस्सविशेषत्वं स्यादित्यभिप्रायः । पूर्वोक्तामाश्रयानुपपत्तिं परोक्तप्रत्यक्षप्रमाणस्य प्रतिकूलतर्कत्वेनाह–अस्येति । स्वरूपानादित्वादिमुखेन परिहाराणां प्रतिनन्दीत्वं हृदि निधाय दूषणान्तरमाह-अपिचेति ।

गूढार्थसंग्रहः ।

अविद्याकार्यमवैशद्यमित्यादि

निवृत्त्यनुपपत्तिनिरूपणावसरे एतदर्थ : विशदीभविष्यति । अस्याज्ञानस्या

श्रयानिरूपणादित्यादि । ’ स्वयं च शुद्धरूपत्वादसच्वाच्चान्यवस्तुनः । स्वप्नादिवदविद्यायाः प्रवृत्तिस्तस्य किंकृता ॥

अन्येनोपप्लवेऽभीष्टे द्वैतवादः प्रसज्यते । ’ इति सम्बन्धाक्षेपपरिहारे (८४. श्लो) भट्टपादोक्तदूषणमप्यत्र विवक्षितं भवति । निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् ।’ (श्वे. ६.१९) इत्यत्र निरवद्यपदेन शुद्धस्य अविद्यारूपावद्यसम्बन्धस्यापि ८

प्रतिषेधात् न तस्याज्ञानाश्रयत्वमिति भावः ॥

अपरमार्थदोषमूलभ्रमवादिनेति । अपरमार्थेत्यनेन ’ यस्यच दुष्टं करणं, यत्रच मिथ्येति प्रत्ययः स एवासमीची ८

नप्रत्ययः नान्यः इति ’ इति शाबरभाष्यं अनैसर्गिकदोषाभिप्रायकमिति प्राक् (२१२. पु) उदाहृतपञ्चपादिकायां कल्पन ।

मपि न सम्भवति इति बोधितम्

शाबरभाष्ये परमार्थदोषस्यैव विवक्षितत्वात् ’ प्रयत्नेनान्विच्छन्तः नन्चेद्दोषमवगच्छे

महि प्रमाणाभावाददुष्टमिति मन्येमहि ’ इति तत्रोक्तार्थस्य ’ नचाहंप्रत्ययो व्यामोह इति शक्यते वक्तुं बाधकप्रत्ययाभा वात्’ इत्युत्तरत्रापि (आत्मवादे ) विवक्षितत्वात् अहंप्रत्ययस्य अभिन्नदरूपताया: शबरसम्मतत्वस्य प्राक् (१५५.पु) उपपादनेनाहमर्थस्य आविद्यकत्वेन ’ अहमिति तावत्प्रथमोऽध्यासः ’ इति पञ्चपादिकोक्तार्थस्य शबराद्यसम्मतत्वस्य स्फुट.

त्वात् । लोके परमार्थदोषमूलकत्वेन मिथ्यात्वस्य प्रतीतेरहंप्रत्ययस्य तदयोगात् । अविद्याया: अविद्यान्तरमूलकत्वाभावाद्दो

षमूलकत्वाभावेन भ्रमस्याविद्यावृत्तिरूपत्वासम्भवाच्च । दोषस्य निमित्तकारणत्व एव भ्रमस्य सर्वसम्प्रतिपन्नतया परैरविद्यायाः

उपादनत्वाङ्गीकोरऽपि निमित्तत्वानङ्गीकारेण अविद्यावृत्तेः भ्रमरूपत्वासम्भवाच्च । प्राक् (२१२. पु) पञ्चपादिकोक्तदृष्टा न्तेऽपि दोषस्य समानसत्ताकत्वेन परमार्थत्वमेव इति अपरमार्थदोषे न तद्दृष्टान्तसम्भवः । तत्र क्षुत्पिपासोपजनितस.

अधिष्ठानपारमार्थ्य एव भ्रम इत्यर्थस्यासम्भवः

८२९

श्रीभाष्यम्

निरधिष्ठान भ्रमासम्भवोऽपि दुरुपपादः भ्रमहेतुभूतदोषदोषाश्रयत्ववद्धिष्टानापारमा येऽपि भ्रमोपपत्तेः । ततश्च श्रुतप्रकाशिका यथा दोषदोषाश्रयत्वादेरपारमार्थ्येऽपि भ्रमसम्भवः तद्वदधिष्ठानापारमार्थ्येऽपि भ्रमस्संभवति । अधिष्ठानापारमार्थ्ये तस्यापि प्रपञ्चवदपारमार्थ्येन अधिष्ठानान्तरापेक्षयाऽनवस्था

।

नवस्था स्यात्

स्यादितिचॆत् तर्हि दोषस्यापि प्रपञ्चवदपारमार्थ्येन दोषान्तरापेक्षयाऽ

दोषस्यापारमार्थ्येऽपि स्वरूपानादित्वान्नानवस्थोतचॆत् तर्हि अधिष्ठानापारमार्थ्येऽपि स्वरूपानादित्वान्ना

।

नवस्थेति प्रवाहानादित्वन दुर्घटत्वेन च परिहारोऽपि तुल्य: । दोषः प्रपञ्चदर्शनस्य स्वदर्शनस्य च स्वयमेव निर्वाहक इति न दोषान्तरापेक्षायाऽनवस्थेति चेन्न, अपरमार्थस्यास्य स्वपरनिर्वाहकत्वासम्भवात् नहि स्वप्ने द्विचन्द्रज्ञानहेतुभूतोऽङ्गु

ल्यवष्टम्भ: स्वकल्पने दोषनिरपेक्षः । अपरमार्थस्य स्वपरनिर्वाहकत्वं संभवतु, तथासत्यधिष्ठानापारमार्थ्येऽपि स्वपरनिर्वा

हकत्वादनवस्था न स्यात् । अपरमार्थस्यपरंप्रत्यधिष्ठायत्वे सिद्धे हि स्वनिर्वाहकत्व सिद्धिरितिश्चेत् अपरमार्थस्य परंप्रति दोषत्वेसिद्धेहि स्वनिर्वाहकत्वमिति तुल्यम् । मिथ्याभूतजगदवभासाद्दोषत्वं सिद्धमितिचेत् तर्हि ततएवाधिष्ठानत्यमपि सिद्ध ।

मिति स्वपरनिर्वाहकत्वमधिष्ठानस्य सिद्धयति

अधिष्ठानापारमार्थ्ये भ्रमो न दृष्ट इतिचेत् दोषदोषाश्रयत्वापारमार्थ्येऽपि

भ्रमो न दृष्ट इति तुल्यचर्च इत्यभिप्रायः । ततः किमित्यत्राह- ततश्चेति ॥ एवमहमज्ञो मामन्यं च न जानामीति प्रत्यक्षस्य प्रतिकूलतर्कपराहतिरुक्ता । अत्र केचिदाहु:- सुप्तोत्थितस्य न किंचिदवेदिषमिति परामर्शान्यथाऽनुपपत्तिः भावरूपाज्ञाने प्रमाणम् । कथमन्यथाऽनुपपत्तिः ? इत्थम् । न किंचिदवेदिष

मिति परामर्शो न ज्ञानाभावविषयः स्वापे ज्ञानाभावस्याननुभूतत्वात् ज्ञानाभावानुभवेहि प्रतियोगिभूत ज्ञानस्त्र विषया वच्छिन्नस्यावभासोऽभ्युपगन्तव्यः तदभ्युपगमे सुषुप्तिव्याघात: । नचास्मरणलिङ्गजन्यं ज्ञानाभावविषयम्नुमितिरूपज्ञान मिति वाच्यम् ;

अस्मरणस्याननुभवव्याप्यत्वाभावात् पथि गच्छता स्पृष्टंहि तृणादिकं न स्मर्यते । अतस्सुषुप्तावनुभूतं

भावरूपमज्ञानं स्मर्यते न किंचिदवेदिषमिति । अतस्तदन्यथाऽनुपपत्त्या भावरूपाज्ञान सिद्धिरिति, नैतदुपपद्यते भावरूपत्वे ।

ऽप्यज्ञानस्य प्रतियोग्यपेक्षत्वोपपादनात् प्रतियोगिनश्च सुषुप्तावनवभासात्

अज्ञानानुभवाभावेन तःस्मरणानुपपत्तेः

।

प्रतियोग्यवभासे सुषुप्तिव्याघातस्त्वयैवोक्तः । नच तदन्यवाचिनञर्थप्रतियोगिस्वरूपभूतं ज्ञानं तदानीमवभातमिति वाच्यम्

गूढार्थसंग्रह:

तापादौ देहसम्बन्धनिबन्धनत्वेन देहस्य कर्ममूलत्वेन तत्र दोषबुद्धिरेव नोदेति । मुमुक्षोस्तु कर्मनिवृत्तीच्छोः तत्र दोषत्व

बुद्धेिः वर्तत एव इति तत्र कस्यापि दोषताबुद्धिः नास्तीति नैव वक्तुं शक्यते । अविद्याया : दोषत्वेन तन्मूलकांहङ्का रादिसर्वसृष्टिवादिनां मते दोषस्यापरमार्थत्वेन शुद्धरूपे वस्तुनि दोषासम्भवस्य भट्टपादैः स्पष्टमुत्त्या अविद्यायाः नैसर्गि कत्वे ‘ स्वाभाविकीमविद्यांच नोच्छेत्तुं कश्चिदर्हति ’ (सम्बन्धाक्षेपपरिहार:.८५) इति भट्टपादोक्तदूषणोद्धारासम्भवेन च ’ यस्य च दुष्टं करणम्’ इति शाबरभाष्यं परेषां प्रतिकूलमेव भवति । इति अपरमार्थेत्यनेन बोधितम् ॥

निरधिष्ठानभ्रमासम्भवोऽपि दुरुपपादइति । दोषापारमार्थ्यवादिना माध्यमिकेन अधिष्ठानापारमार्थ्येऽपि भ्रमः ।

अङ्गीकृत एव

येचाधिष्ठानापारमार्थ्ये भ्रमं नेच्छन्ति प्रत्यक्षादितात्विकप्रमाण्यवादिनः ते दोषस्य मिथ्यात्वेऽपि भ्रमं

नाभ्युपगच्छन्ति । अतः दोषस्यापारमार्थेऽपि अधिष्ठानस्य पारमार्थ्ये एव भ्रमः इत्युक्तिस्तु अभिनिवेशमूलैव । अधिष्ठान स्वप्रकाशानभ्युगमेऽपि जगदान्ध्यादिदोषाः न सम्भवन्तीति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

सुषुप्तावहमर्थलयस्य माध्यमिकवत्परैरप्यङ्गीकारेण सर्वशून्यत्वमेव स्यात्

८३०

श्रीभाष्यम्

सर्वशून्यत्वमेव स्यात् । श्रुतप्रकाशिका

न किंचिदवेदिषं मामन्यं च न जानामि इति विषयावच्छिन्नज्ञानस्य प्रतियोगित्वावगमात् अतस्तदनवभासे अज्ञाना नुभवायोगात् तत्स्मरणानुपपत्तिः ॥

किंच सुषुप्तौ निर्विकल्पकेन वा सविकल्पकेन मनोव्यापारेण वा भावरूपाज्ञानानुभवः । प्रथमे स्वाभिमतनिर्वि

कल्पकस्य साक्षिचैतन्यावभासरूपस्य संस्काराघायकत्वानभ्युपगमात् प्रतिसंधानमनुपपन्नम् । न द्वितीयः सुषुप्तिविरोधेन

तदा मनोव्यापारासम्भवात् । अतो न किंचिदवेदिपमिति ज्ञानं न स्मरणं किंन्त्वस्मरणलिङ्गक ज्ञानाभावविषयमनुमिति

रूपम् । नच पथि गच्छता स्पृष्टतृणाद्यस्मरणेन व्यभिचारः अन्यव्यासङ्गादिसंस्कारविरोध्यभावविशेषितस्यास्मरणस्य व्यभिचाराभावात् ।

तदन्यधीरतात्पर्य पटुत्वविरहो धियः । दुःखादितीव्र मुन्मादोऽनभ्यासो दीर्घकालता ॥ ।

एतैश्यादृष्ट्वैगुण्यं कल्प्यं संस्काररोधिषु एतेष्वसत्स्वस्मरणात् ज्ञानाभावोऽनुमीयते ॥

।

पथि गच्छता स्पृष्टतृणादिकं पटुतरसंस्कारोदयाविरोधिसद्भावान्न स्मर्यते पथि गच्छन् हि गन्तब्यदेशकार्यचिन्तादिव्यासक्तो भवति तृणादावादरश्च नास्ति प्रयोजनाभावात् । तदभावेऽपि गजादिदर्शनस्येव न पटुतरत्वं तृणादिज्ञानस्य विषय वैपुल्यवैचित्रयाद्यभावात् । जन्मान्तरानुभवजसंस्कारस्तु प्रायणनरकप्रसूतिजन्यतीब्रदुःखाभिभवादनुहद्ध उन्मादश्च संस्का

रोद्बोधविरोधी, अनभ्यासश्च तथा तस्य विस्मरणहेतुत्वदर्शनात् । कालदैर्घ्यमपि तत्प्रमोपकं दृष्टम् बाल्येऽनुभूतानां वृद्धा वस्थायामस्मरणात् । नचैते हेतवस्सुषुप्तौ सन्ति । नच किमप्यदृष्टं संस्कारोद्बोधविरोधि कल्प्यम् । कल्पकाभावेन सौषुप्ति कज्ञानस्य तद्विषयार्थस्मरणविरोध्यदृष्टस्य च कल्पनायोगात् । यदि किंचित्कल्पकतयोत्प्रेक्ष्येत तदाप्यवलप्तथा निर्वाहे सम्भवति न कल्पनमुपपद्यते एवमन्यपरत्वादिसंस्कारनिरोधक हेतुविरहविशेषितास्मरणलिङ्गे ज्ञनाभावानुमितिरूपमिदं न किंचिदवेदिषमिति ज्ञानं, त्वयाऽपि ज्ञानाभावस्सुषुप्तावभ्युपगतः सन्चोक्तलिङ्गानुमेयएवेत्यभ्युपगन्तव्यम् । तदस्माकमपि

तुल्यम्। अत: स्मृतित्वानुपपत्तेरनुमितिरूपत्वोपपादनाच्च न किंचिदवेदिषमिति ज्ञानमन्यथैवोपपन्नमिति न ततो भाव ।

रूपाज्ञानसिद्धिरिति

ईदृशदुर्वादानामनुपपन्नत्वं भावरूपाज्ञानविषयप्रत्यक्षप्रतिक्षेपतस्सिद्धम् ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

सर्वशून्यत्वमेव स्यादिति

अयमाशयः अविद्यायां भावरूपायां ‘अहमज्ञो मामन्यं च न जानामि एतावन्तं

कालं न किंचिदहमवेदिषम्, सुखमहमस्खाप्सम् त्वदुक्तमर्थं न जानामि ’ इत्यादि प्रत्यक्ष प्रमाणं यत् परैरुपन्यस्तं तत्सर्व महमर्थविषयकमेव । सुषुप्तौ ’ सच समुखातानिखिलपरिणामायमविद्यायां कुतस्त्यः’ (पं. पा) इति अहमर्थस्य अविद्या परिणामन्वं सिद्धवत्कृत्य सुषुप्तौ माध्यमिकव्यतिरिक्तस्य कस्यापि दार्शनिकस्य असम्मतमहमर्थस्य लयं कल्पयित्वा ‘पूर्व सिद्धतमसोहि पश्चिमो नाश्रयो भवति ’ (सं.शा) इति युक्त्या शुद्धचिदैक्याध्यासेनाहमर्थविषयकत्वं सम्भवतीत्युपपादन

।

मेव निर्मूलम्। अहमर्थस्य सुषुप्तौ लयस्य माध्यमिकव्यतिरिक्तंन कनापि दार्शनिकेन अनङ्गीकारात् अहमर्थस्य सुषुप्तौ लये ‘ पूर्वस्मिन्न्दनॆ योऽहमिमं घटादिकमपश्यं, सोऽहमिदानीं पश्यामि’ इत्यहमर्थैक्यावगाहि प्रत्यभिज्ञा लूनपुनजीत केशाङ्कुरादिप्रत्यभिज्ञावत् अमुख्यायँव स्यात् घटादिविषयैक्यवत् अहमर्थैक्यं सर्वानुभवसिद्धम् । अतः माध्यमिक एव

परमते सर्वशून्यत्वमेव स्यादित्यर्थस्योपपादनम् श्रीभाष्यम्

यदुक्तमनुमानेनापि भावरूपमज्ञानं सिद्ध्यतीति, तदयुक्तम् ; अनुमानासम्भवात् । ननूक्त मनुमानम् सत्यमुक्तं दुरुक्तं तु तत्। अज्ञानेऽप्यन भिमताज्ञानान्तरसाधनेन

श्रुतप्रकाशिका

।

।

।

अथानुमानं दूषयति यदुक्तमित्यादिना अनुमानासम्भवादिति त्वदुक्तमनुमानमामास इति भावः ! कथं दुरुक्तत्वमित्यत्राह – अज्ञानेऽपीति कथमज्ञानान्तरसाधनमवश्यंभावि तस्य कृथमनभिमतत्वमित्याशङ्कायां तदवश्यं गूढार्थसंग्रहः

सुषुप्तावहमर्थनाशमभ्युपैतीति स एव सखा परेषाम्। खण्डनोपक्रमे ‘सर्वथा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते ।.’ इति भट्ट

पादमतं दूषयितुमुपक्रम्य कार्यकारणभावस्यातात्त्विकत्वं माध्यामिकसम्मतं स्थापयित्वा माध्यमिक एव सुहृत्त्वेन खण्डनकृता अभ्युपगतः। माध्यमिकैरपि ‘द्वे सत्ये समुपाश्रित्य बुद्धानां धर्मचोदना । लोकसंवृतिसत्यं च सत्यं च परमार्थतः ॥’ (माध्य मिकवृत्तिः) ‘ संवृतिःपरमार्थश्च सत्यद्वयमिदं स्मृतम् । (बो. अ) संवृति:, अविद्या, मोहः, विपर्यास: ’ इति पर्यायाः । अवि

द्याहि असत्यपदार्थस्वरूपारोपिका स्वभावदर्शनावरणात्मिका च सती संवृतिरुपपद्यते । परमार्थतोऽवाच्यमपि परमार्थतत्वं दृष्टा

न्तद्वारेण संवृतिमुपादाय कथञ्चित्कथितम् । तस्मात् व्यवहारेऽसत्य एव स्थित्वा परमार्थोदेश्यते ।’ इत्यादिकं बोधिचर्या

वतारपञ्चिकादावुक्तम्। तद्रीतिमनुसृत्यैव परैरपि उपनिषदर्थं निर्णयः क्रियते । ‘नैतद्बुद्धेन भाषितम् ’ इति गौडपादोक्तमेव स्वप्रकाशचिन्मात्रवैलक्षण्यं परमते स्वप्रकाशस्य प्रागुक्तयुक्त्या अनभ्युपगमेऽप्युपपत्तौ सर्वशून्यत्व एव पर्यवसानं स्यात् ॥

।

किंच सुषुप्तौ अविद्यापरिणामसामान्यविगमे उछ्वासादिदर्शनानुपपत्तिमाशङ्कय दृष्टिसृष्टिपक्षावलम्बनेन अविद्याप रिणामसामान्यशून्यत्वं विवरणे साधितम् दृष्टिसृष्टिपक्षे एव एकजीववादः स एव मुख्यवेदान्तपक्षः, अन्यस्तु मन्दा धिकारिविषय इति सिद्धान्तबिन्दौ (अ.सि) दृष्टिसृष्टयुपपत्तौ च मधुसूदनसरस्वतीभिरुक्तम् । एतत्पक्षे स्वर्गाद्यर्थं वैदिक कर्मसु प्रवृत्तिः स्वप्ने पुरुषप्रवृत्तिवत् इति तत्रैवोक्तम् । दृष्टिसृष्टिपक्षे पदार्थसामान्यस्यापि प्रातीतिकत्वेन व्यावहारिकप

दार्थाभावेन प्रत्यक्षादीनां व्यावहारिकप्रामाण्येनाप्युपपत्तिर्न सम्भवतीति स्वप्रकाशतयैव निर्विशेषस्य सिद्धिर्वक्तव्या । स्व प्रकाशवस्तुनः अभावेऽप्युपपत्तौ वेदान्तवाक्यव्यवहारस्य स्वाप्निकव्यवहारतुल्यत्वेऽपि महावाक्यस्य विषयाबाधेन वैलक्षण्य

।

मपि न वक्तुं शक्यते, एवं दोषामूलकत्वेनापि । अविद्यारूपदोषमूलकत्वस्य सर्वत्राविशिष्टत्वात् । एवं च पूर्वकाण्डोक्त

कर्मसु पुरुषप्रवृत्तिवत् वेदान्तवाक्यविचारादौ प्रवृत्तिरपि स्वप्नप्रवृत्तितुल्यशीलैव। ‘अहमेवेदं सर्वोऽस्मि ’ (बृ.६.३.२०) इति स्वप्नप्रकरणस्थश्रुत्युक्तदिशा ’ तत्त्वमसि ’ ’ अहं ब्रह्मास्मि’ इति श्रुत्युक्तप्रकारोऽपि पर्यवस्यति । अतश्चशब्दाप्रामाण्य वादिमाध्यमिकमते इव परमतेऽपि ’ तंत्वौपनिदं पुरुषम्’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म, रातिर्दातुःपरायणम्, तिष्ठमानस्य तद्विदः, तमेतं वेदानुबचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दाभेन’ इत्यादयस्सर्वा अपि श्रुतयः पीडिताः स्युः । एवं च ’ तत्त्वमसी’ त्याद्यैक्योपदेशवैयर्थ्यपरिहाराय जीवस्य ब्रह्मस्वरूपानवभासमूलत्वेन आवरणाद्यर्थ अविद्यासाधन प्रयासः पञ्च '

C

पादिकाकृतां विफलएवेति ॥

अनुमानासम्भवादिति। अज्ञानप्रत्यक्षस्य भावरूपाज्ञानाङ्गीकारे उपपत्त्यसम्भवएवानुकूलतर्कः, इति परोक्ते रयोगस्य पूर्वमुपपादनेन उत्तरत्र प्रतिकूलतर्ककथनात् प्रतिपक्षानुमानैः सत्प्रतिपक्षतायाः उपपादयिष्यमाणत्वाच्चेति भावः ॥

अनुमानेन साधनीयाज्ञाने अज्ञानान्तरेणावरणतदभावयोर्दोषः

८३२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम

विरुद्धत्वाद्धेतोः । तत्राज्ञानान्तरासाधनेन * हेतोरनैकान्त्यम् । सांधने च तदज्ञानमज्ञान ।

साक्षित्वं निवारयति

ततश्चाज्ञानकल्पना निष्फला स्यात्, श्रुतप्रकाशिका

।

।

भावमुपपादयति । तत्रेति । अज्ञानस्यानभिमतत्वमुपपादयति साधनेचेति । ततःकिमित्यत्राह — ततश्चेति । अस्य प्रमाणज्ञानस्याप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वात् स्वविषयावरणाज्ञानान्तरसाधकत्वेसति तदज्ञानं ब्रह्मस्वरूपाच्छादकं सिषाधयिषि तमज्ञानमावृणोति तेनानृतत्वात्तदज्ञानं ब्रह्मणा न साक्षात्क्रयते अपरमार्थस्याप्रतीयमानस्य कार्यकरत्वायोगात् अज्ञान कल्पना निष्फला तिरोधान रूपकार्यार्थीहि तत्कल्पना । यद्यसाक्षात्कृतमेव कार्यकरं तदा सत्तया कार्यकरमिति काचादिवत्स त्यत्वात् ज्ञाननिवर्त्य न स्यात् एवमज्ञानस्य ज्ञानानिवर्त्यत्व, निष्फलत्वे, कारणतयाऽन भिमताज्ञानान्तरसाधकत्वम् । तद साधनेचैवानैकान्त्यमुक्तम् ॥

ननूक्तहेतुजन्यज्ञानं सम्यनिश्चयरूपंचेत् * तद्विरोधादेव न हेतोरनैकान्त्यम् । यदि न सम्यक् तथाऽपि न हेत्व नैकान्त्यं अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वहेतो*स्तत्र वृत्त्यभावात् । उच्यते -हेत्वनैकान्त्यपरिहारस्साध्यविषयज्ञानस्य प्रमितिरूपत्वं *

।

प्रतिक्षिपति, ज्ञानसम्यक्त्वंतु हेत्वनैकान्त्यपरिहारं प्रतिक्षिपति

अतो ज्ञानस्य सम्यक्त्वे तस्योक्तहेतुजन्यत्वं व्याहतम्,

हेतोरनैकान्त्यात्, नहि सम्यज्ज्ञानं दुष्टहेतुजन्यम् | उक्तहेतोरनै कान्त्यं नचेत् तस्यासभ्यनिश्चयरूपज्ञानजनकत्वं व्याहतम्, अदुष्टृहेतोरसम्यज्ज्ञानजनकत्वायोगात् । एवं हेत्वनैकान्त्यपरिहारज्ञान सौष्ठवयोः परस्परविरोधेन तयोरिह समुच्चित्यासिद्धे ,

*रन्यतराभावेऽपि साथ्यसिद्ध्यभावादनुमानमसमञ्जसमित्यभिप्राय इति ॥ गूढार्थसंग्रहः

विरुद्धत्वाद्धेतोरिति । स्वानभीप्सितार्थसाधकत्वादित्यर्थः । यद्यपि प्रमाया: स्वविषयावरणभावपूर्वकत्वं गृह्णन्त्याः

एतस्या अनुमितेः भावत्वाद्यज्ञाननाशकत्वेन साध्यसाधनोभयाधिकरणत्वमद्वैतसिद्धिचन्द्रिकोरुक्तम् । तथाऽपि एतदनु मितिनाश्यभावत्वाद्यज्ञानं एतदनुमानेन साधनीयाज्ञानापेक्षया अतिरिक्तमेव वाच्यम् ; अन्यथा स्वविषयावरणाद्ययोगात् ॥

प्राक् उदाहृतपञ्चपादिकाविवरणपर्यांलोचनायां मूलाविद्यासाधकत्वमेवास्यानुमानस्य वाच्यम्; मूलाविद्याऽऽवा

।

रकमज्ञानान्तरं नास्त्येव

स्वरूपतः अज्ञानस्य साक्षिभास्यत्वेऽपि तद्गतभावत्वादेः एतदनुमितिगतस्वविषयावरणपूर्वक

त्वादेश्च साक्षिभास्यत्वाभावेन तदावारकाज्ञानान्तरकल्पने न दोष इतिचेत् -एवमपि उभयोरज्ञानयोः केन भानम् ? साक्षि

णैवेतिचेत् अज्ञानपरम्पराकल्पनया अनवस्था स्यात् । अनैकान्त्यमिति । इदं बाघस्याप्युपलक्षणम् | साधने च तद्. ।

ज्ञानमज्ञानसाक्षित्वं निवारयतीति

अविद्यावृत्तिप्रतिबिंबितचिता अविद्यायाः भानं, अविद्याविषयकाज्ञानान्तरसत्ता.

दशायां तु न भानम् इति अज्ञाने साक्षिप्रत्यक्षासम्भव इत्यर्थः ॥ यद्वा अज्ञानान्तरसाधनेन बाधस्यानैकान्त्यस्य परिहा. रेऽपि भावत्वविशिष्टाज्ञानस्य एतदनुमानेनैव सिद्धेः अज्ञानस्य साक्षिप्रत्यक्षेण सिद्धिरित्युक्तिरपि न घटते । अनुमितिम न्तरा साक्षिप्रत्यक्षेण भावरूपाज्ञानसिद्धिसम्भव एव साक्षिप्रत्यक्षस्य तत्र प्रमाणता सम्भवति नत्वन्यथेत्यर्थः ॥

ततश्चाज्ञानकल्पना निष्फला स्यादिति । अज्ञानविषयकाज्ञानान्तरसच्चे मूलाविद्यया ब्रह्मण: आवरणासम्भवेन जीवस्य ब्रह्मस्वरूपताऽनवभासाथै ब्रह्मस्वरूपावरणोपपत्तये अज्ञान कल्पना निष्फलेत्यर्थः ॥

अर्थप्रकाशो ज्ञप्तिः (पं.पा.बि) इत्युक्त्या प्रभाया अप्रकाशकत्वेन दृष्टान्तत्वासम्भवः

८३३

श्रीभाष्यम्

दृष्टान्तश्च साधनविकल: दीपप्रभाया अप्रकाशितार्थ प्रकाशकत्वाभावात् । सर्वत्र ज्ञान स्यैवहि प्रकाशकत्वं * सत्यपि दीपे ज्ञानेन विना विषयप्रकाशाभावात् । * इन्द्रियाणामपि

ज्ञनोत्पत्तिहेतुत्वमेव न प्रकाशकत्वम् । प्रदीपप्रभायास्तु चक्षुरिन्द्रियस्य ज्ञानमुत्पादयतो विरोधितमोनिरसनद्वारेणोपकारकत्वमात्रमेव । प्रकाशकज्ञानोत्पत्तौ व्याप्रियमाणचक्षुरि

न्द्रियोपकारकहेतुत्वमपेक्ष्य दीपस्य प्रकाशकत्वव्यवहारः । नास्माभिर्ज्ञानतुल्यप्रकाशक त्वाभ्युपगमेन दीपप्रभा निदर्शिता । अपितु ज्ञानस्यैव स्वविषयावरणनिरसन पूर्वकप्रकाश कत्वमङ्गीकृत्येति चेत् न । नहि विरोधिनिरसनमात्रं प्रकाशकत्वं अपित्वर्थपरिच्छेदः व्यव

हारयोग्यतापादनमिति यावत् तत्तु ज्ञानस्यैव । यद्युपकारकाणामप्यप्रकाशितार्थप्रकाशक श्रुतप्रकाशिका

ननु न हेत्वनैकान्त्यं साध्यविषयज्ञाने हेतोरवृत्तेः नह्यप्रकाशितमज्ञानमनेन प्रकाश्यते किं तर्हि साक्षिचैतन्यसिद्ध स्यैवाज्ञानस्या*भावाद्विवेचनमात्रं क्रियते, नैवम्। * अहमर्थधर्मभूतप्रकाशोत्तीर्णेन स्वरूपचैतन्येन अज्ञानसिद्धावनु

मानप्रामाण्यं तत्प्रामाण्येन * भावरूपाज्ञानसिद्धिः तत्सिद्धौ * ज्ञातुरपि तत्कल्पितत्वात्तदुत्तीर्णसाक्षिचैतन्येन अज्ञाना

नुभवसिद्धिरिति चक्रकापत्तेर्दुस्तरत्वात् । दूषणान्तरमाह- दृष्टान्तश्चेत्यादिना । तत्र किं साक्षात्प्रकाशकत्वं ? उत पर म्परया उत साक्षाद्वा परम्परया वा प्रकाशकत्वमात्रं उत स्वविषयावरणनिरासकत्वं प्रकाशकत्वमिति चत्वारः कल्पाः । तत्र

प्रथमे कल्पे दृष्टान्तस्साधन विकल: । द्वितीयेतु पक्षे आसिद्धिः । तृतीये त्विन्द्रियेष्वनैकान्त्यम् । तेषां स्वनिवर्त्यवस्त्वन्तर

।

पूर्वकत्त्राभावात्

साक्षाद्वा परम्परया वा प्रकाशकयोरन्यतरत्वात्तेषामिन्द्रियाण्याप पक्षीकृत्य तेषामपि तथाविधवस्त्वन्तर

पूर्वकस्वकल्पनमयुक्तम् ।

आहङ्कारिकाणामिन्द्रियाणामुत्पत्तेः स्वविषयावरणस्वदेशगतवस्त्वन्तरपूर्वकत्वाभावात् । आलोक

।

एवहि तादृशः । चतुर्थपक्षेतु साध्याविशिष्टतेत्यभिप्रेत्य प्रथमे कल्पे दूषणमाह - दृष्टान्तश्च साधनविकलइति

कथं

।

ज्ञानस्यैव साक्षात्प्रकाशकत्वमिति शङ्कायां तदुपपादयति सत्यपीति । ज्ञानस्यैव प्रकाशकत्वमित्यनेन द्वितीयकल्पे हेतोः पक्षे * असिद्धिः फलिता । * इन्द्रियाणामित्यनेन तृतीयपक्षे इन्द्रियेष्वनैकान्त्यं विवक्षितम् । दीपप्रभायाः परम्परयाऽपि

प्रकाशकत्वं दूरत इत्याह - प्रदीपेति । प्रकाशकत्वव्यवहारः कथमित्यत्राह – प्रकाशकेति । चतुर्थपक्षं शङ्कते नास्माभि

रिति । निरसनपूर्वकेति । निरसनद्वारकेत्यर्थः । साध्याविशिष्टत्वमाह - नहीति | ज्ञानस्य विषयावरणनिरसनपूर्वकं प्रका शकत्वं नह्यस्ति, ताद्ध साध्यं न संप्रतिपन्नमित्यर्थः । * मात्रचाऽर्थपरिच्छेदव्युदास: । हिशब्देन विषयावरणनिरासक

त्वस्य साध्यत्वं फलितम् । तत्र संप्रतिपन्न प्रकाशकत्वमाह – अपित्विति । परिच्छेदशब्दस्य परिमितिपरत्वशङ्काव्यावृत्यर्थ माह - व्यवहारेति । व्यवहारयोग्यता व्यवहारप्रतिसंबन्धित्वम्, गूढार्थसंग्रहः

अपित्वर्थपरिच्छेद इति । ‘अर्थप्रकाशो ज्ञप्तिस्संवेदनम्’ इति विवरणोक्तेः । (असि. ज्ञानवायुपपत्ती) अर्थप्रकाशत्वं ।

ज्ञानत्वमित्येवाभिधानात् । अप्रकाशितत्वं च न प्रकाशत इति व्यवहारगोचरत्वम्

तच्च स्वप्रकाशचैतन्येऽप्यस्तीति

इत्यद्वैतसिद्धिविवरणे ‘न प्रकाशत इति व्यवहार: प्रकाशविरोध्याश्रयविषयकः तादृशाश्रयत्वं च यद्यपि तमोऽज्ञानयुक्त तयाऽऽलोकज्ञानयोः तथाऽपि तदवच्छेदकत्वाद्धादावपि न प्रकाशतइति वहार इति भावः । ’ इत्यत्र अप्रकाशितत्वं 105

[ जिज्ञासा १-१-१

अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकोक्तरीत्या प्रभायां: दृष्टान्तत्वानुकूलतयोरसम्भवः ८३४

श्रीभाष्यम्

,तथा

।

त्वमङ्गीकृतम्। सति तेषां तहींन्द्रियाणामुपकारकतमत्वेनापरकशि्थाकतवमङगीरणय्स्वनिवर्त्यबस्त्वन्तरपूर्वकत्वाभावाद्धेतोरनैकान्त्यमित्यलमनेन प्रतिप्रयोगाश्च श्रुतप्रकाशिका

।

ननु न साध्याविशिष्टत्वं हेतोः स्वप्रागभावनिरासकत्वं स्वविषयावरणनिरसनशब्देन विवक्षितम् तेन भावरूप निरसनीयपूर्वकत्वं साध्यमिति, न स्वप्रागभावनिरासकत्वस्य हेतोरिन्द्रियसंयोगे अनैकान्तिकत्वात् । भासमानत्वेसति अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वादिति हेतौ विशेषितेऽपि पूर्ववद्विकल्पस्स्यात् । तत्र साक्षात्पक्षे दृष्टान्तस्साधनविकलः प्रणाड्येति पक्षे हेत्वसिद्धिः, तृतीये लिङ्गादौ व्यभिचारः, चतुर्थे साध्याविशिष्टता भासमानत्वावशेषितस्य

• तर्कस्यापिविषयावरणनिरासकत्वस्या व्याप्तिमूलत्वात् प्रयोगा संप्रतिपत्तेः। अथास्यानुमानस्य प्रतिकूलतर्कपराहतिमाह–प्रतिप्रयोगाश्चेति । गूढार्थसङ्ग्रहः

।

।

घटादेः न मुख्यमिति स्पष्टम् ‘अप्रकाशितार्थगोचरेति विशेषणात् व्यभिचारव्युदास: ’ (अ.सि) इत्येतद्विवरणे ‘अप्र काशितार्थगोचरत्वं अप्रकाशितार्थे प्रकाशत इति व्यवहारस्य प्रयोजकत्वम् तच्चाज्ञाननाशद्वारा ज्ञाने तमोनाशाधीन चाक्षुषद्वाराऽऽलोके च बोध्यम् । तेनालोकस्य विषयरूपगोचराप्रसिध्या न साधनवैकल्यम्’ इत्यत्र (गु.चं) दृष्टान्ते चाक्षु ,

षस्यैव प्रकाशकत्वं दाष्टीन्तिके ज्ञानस्यैवति निर्णयेन परम्परयोपयोगित्वेनैवालोकस्य प्रकाशकत्वमुक्तम् ॥

एतेन दृष्टान्ते दार्ष्टान्तिके च ज्ञानस्यैव प्रकाशकत्वं परैरप्यङ्गीकृतं भवति । एवं ’ अथोभयोरेच साक्षादप्रकाश विरोधित्वसम्भवात् नेन्द्रिय सन्निकर्षादौ व्यभिचारः’ इत्यद्वैतसिद्धौ साक्षाद प्रकाशविरोधित्वमुभयोरुक्तवा, एवंचाप्रकाशि तार्थंगोचरत्वेसति प्रकाशशब्दवाच्यत्वात्, अप्रकाशविरोधिस्वादिति वा हेतुः पर्यवसितः । इत्युक्तिविवरणे ‘वाच्य

त्वात्-अनादिसङ्केतविषयत्वात् उक्तगोचरत्वस्याधुनिक प्रकाशपदसङ्केत विषयत्वस्य च सन्निकर्षादौ व्यभिचारित्वेनोक्तवाच्य

स्वमेवोपसंहृतम् ॥ प्रकाशत्वादिति यद्यपि विरोधित्वान्त एव हेतुः, तथाऽपि विरोधित्वं नाशकताऽवच्छेदकरूपम् तच्च प्रमात्वमालोकत्वं चोक्तावच्छेदकत्वेनानुगतं हेतुः । ज्ञानत्वमालोकत्वं च प्रकाशपदवाच्यताऽवच्छेदकत्वेनाद्य हेतौ प्रविष्टमिति ज्ञापयितुं प्रकाशत्वादित्युक्तम् । तावता च पक्षीभूतप्रमादृष्टान्तीभूतालोकयोरन्यतरत्वं वा हेतुरित्यापि सूचि ।

;

।

तम्’ इत्यत्रापि प्रकाशत्वं ज्ञानसमशीलं नालोके उपपादितम् ; अपितु गौणमेव अतः तम आलोकयोः भावाभावरू पत्वेनैव विरोधवत् ज्ञानाज्ञानयोः भावाभावरूपत्वेनैव विरोधः इति नैयायिकमते तमसः द्रव्यत्वपक्षेऽपि तम आलोकयो रेव विरोधः। तत्तुल्यतैव ज्ञानाज्ञानयोः प्रकाशकत्वंतु ज्ञानस्यैवेति इति अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वरूपहेतुना उक्तसाध्य साधनं न सम्भवति । प्रमाऽऽलोकान्यतरत्वस्य हेतुत्वे अप्रयोजकत्वमेव । न प्रकाशते इति व्यवहारस्य ब्रह्मतदितरघटा

दिसाधारण्ये ब्रह्मण्येव भावरूपमज्ञानं तदवच्छेदकत्वमेव विषयादेः । नास्ति न प्रकाशत इति व्यवहारस्य ब्रह्मतदितरसा धारण्येऽपि जडे आवरणकृत्यं नास्ति ब्रह्मण्येवावरणकृत्यमित्यादिकल्पना अज्ञानसिद्धयनन्तरकाल एव । अनुमानेन।ज्ञान

साधनदशायां प्रागुक्तमर्थे सिद्धवत्कृत्य साधनं कथम् ? प्रागुक्तसाक्षिप्रत्यक्षस्य ज्ञानप्रागभावविषयकत्वे अनुपपत्तिरेवात्र

अनुकूलतर्कः इत्युक्तिरपि न घटते । व्यस्तञ्पदास्मच्छन्दोभयघटितशब्दाभिलप्यत्वात् अस्मच्छब्देनाहमर्थस्यैबाश्रयत्वं नजाचाभावस्यैव विषयत्वं स्फुटं प्रतीयते । तत्र प्रागभावस्थले एव विशेषपरिकल्पनेनोपपत्तौ भावरूपाज्ञान कल्पनस्य

कोऽवसरः। तम आलोकादिदृष्टान्तेऽपि तमसो द्रव्यत्ववादिभिरपि आल्लोको नास्ति ’ इहेदानीमालोको भविष्यति’ इत्यादि

अज्ञानस्य ज्ञात्राश्रयत्वज्ञान विषयावरणत्वयोस्साधनम्

८३५

श्रीभाष्यम्

विवादाध्यासितमज्ञानं न ज्ञानमात्रब्रह्माश्रयम् अज्ञानत्वात् शुक्तिकाद्यज्ञानवत् ज्ञात्राश्रयं हि तत् । विवादाध्यासितमज्ञानं न ज्ञानमात्रब्रह्मावरणं अज्ञानत्वात् शुक्तिकाद्यज्ञानवत्, विषयावरणं हि तत् विवादाध्यासितमज्ञानं न ज्ञाननिवर्त्य ज्ञानविषयानावरणत्वात् यत्

,

,

श्रुतप्रकाशिका इत्युक्तम्, स्वदेशगत्व स्वविषयावरणत्व स्वनिवर्त्यत्वानां प्रतिकूलं * यथाक्रममनुमानत्रयं अज्ञानं पक्षीकृत्योच्यते । विवा

दाध्यासितं ब्रह्माश्रयमतदाश्रयमिति विवादाध्यासितमित्यर्थः । ततश्च शुक्त्याद्यज्ञानव्यावृत्तिः, तार्द्ध जीवाश्रयम् । अप्रा

।

माणिकमपि भावरूपमज्ञानं ज्ञानमात्रं ब्रह्मचाभ्युपगम्य प्रतिकूलतकी उच्यन्ते

शुक्त्याद्यज्ञानस्य ज्ञानाश्रयत्वं कथमित्य

।

।

त्राह–ज्ञानाश्रयमिति एवं व्याप्तिर्दर्शिता अज्ञानत्वे ज्ञानाश्रयत्वप्रसङ्ग इत्युक्तं भवति । प्रतिकूलतर्कान्तरमाह विवादेति । व्याप्तिं दर्शयति विषयावरणमिति । अज्ञानतवे ज्ञानानावरणत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । तृतीयेऽपि प्रयोगे ज्ञेयानावरणत्वे ज्ञानानिवर्त्यत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रह: प्रतीतौ आलोकाभाव एव विषय इत्यङ्गीक्रियते, परैरपि तत्र न विवादः कर्तुं शक्यते । एवं स्थिते दृष्टान्तसमशीलतया

दान्तिकप्रयोगेषु कस्याप्यसम्मतस्य साधकान्तररहितस्य भावरूपाज्ञानस्य कल्पना, तस्य ब्रह्मणि स्थितिः आवरणंचेत्या दिकल्पनया ‘ तत्त्वमसि’ इत्यादौ अप्रामाणिकनिर्विशेषाचिद्बोधार्थ इदानीं जीवब्रह्मैक्यानवभासः इत्यादिकल्पना सर्वाऽपि न प्रमाणपदवीमनुसरतीति भावः ॥

ज्ञात्राश्रयंहि तदिति । अहमर्थाश्रितमित्यर्थः । ‘एतावन्तं कालं न किंचिदहमजानन् इदानीं घटादिकं

जानामि ’ इत्यादिप्रतीतिषु अहमर्थे एव अज्ञानं, अहमर्थे एव ज्ञानं च भासत इति स्फुटम् । तत्र परमते अजानन्नित्यत्रा ,

।

ज्ञानं शुद्धचैतन्यैक्याच्यासेनाहमर्थे भासते

जानामि ’ इत्यत्र ज्ञानंतु ’ अध्यासपरिनिष्पन्नान्तःकरण संपिण्डित स्यात्मनः ८

ज्ञानाकारपरिणामात् ’ इति विवरणोत्क्त्या अन्तःकरणसंपिण्डितात्मगतमिति ‘अहं जानामि’ इत्यत्र वैलक्षण्यम् । अज्ञानं

तु शुद्धचिद्गतमेव उपहिते ऐक्याव्यासेन भासते इति प्रतीतिस्वारस्यं नास्तीति व्यक्तम् । शुक्तिकाद्यज्ञानं अवस्था (तूला)-

ज्ञानमेव मूलाविद्यारूपत्वे बाधस्यासम्भवात् बाघमन्तरा शुक्तिरजतनिवृत्तिमात्राङ्गीकारे एतद्दृष्टान्तेन प्रपञ्चस्य बाघितत्व

।

कल्पनायोगात्

अवस्थाज्ञानं च शुक्त्यवच्छिन्नचैतन्यगतं, नतु शुद्धचैतन्यगतम् । अतः शुक्त्यज्ञानवत् विवादाध्यासि

ताज्ञानमपि न निर्विशेषचिद्रतमिति भावः ॥

विषयावरणंहि तदिति । विवरणोक्ताज्ञानसाधकानुमाने प्रभादृष्टान्ते तमसः ज्ञानविषयावरणत्वमेव, शुक्तिकाद्य

।

ज्ञानमपि शुक्त्यावरणमित्येवोक्तदृष्टान्तानुसारेणाङ्गीकर्तव्यम् । एवं च स्वप्रकाशनिर्विशेषचितः वृत्तिविषयत्वेऽपि ज्ञानाविषय त्वेन तदःवरणत्वमज्ञानस्य न सम्भवतीति भावः । एतेन जडे आवरणकृत्याभावात् नावरणं प्रकाशकसामग्रयभावादे वाप्रकाशोपपत्तेः स्वप्रकाशेतु सर्वदा प्रकाशमानत्वेन अप्रकाशानुपपत्त्या आवरणं कल्पनीयमित्युक्तिः न घटते सच्चि दानन्दरूपब्रह्मणः स्वप्रकाशत्वे निरवयवत्वेन निर्धर्मकत्वात् अवयवधर्मभेदेन प्रकाशाप्रकाशयोरुपपत्त्ययोगेन आवरण

स्यैवासम्भवात् । पूर्णानन्दो न प्रकाशत इत्यादिप्रतीत्या आवरणं सम्भवतीत्यपि न घटते, पूर्णत्वरूपधर्मस्य शुद्धचित्य

भावात् । अनवच्छिन्नत्वरूपत्वाङ्गीकारेऽपि अभावरूपस्यापि शुद्धचित्यनङ्गीकारेण आवरणायोगात् । नास्ति, न प्रकाशत

पक्षभूतप्रमायाः शक्तिविशेषविरहेण वस्तुनाशकत्वाभावस्य साधनम्

८३६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ज्ञाननिवर्त्यमज्ञानं तत् ज्ञानविषयावरणं यथा शुक्तिकाद्यज्ञानम् । ब्रह्म नाज्ञानास्पदं ज्ञातृत्व.

विरहात् घटादिवत् | ब्रह्म नाज्ञानावरण ज्ञानाविषयत्वात् यदज्ञानावरणं तज्ज्ञानविषयभूतं

यथा शुक्तिकादि । ब्रह्म न ज्ञाननिवर्त्याज्ञानं ज्ञानाविषयत्वात् यज्ज्ञान निवर्त्याज्ञानं तज्ज्ञान विषयभूतं यथा शुक्तिकादि । विवादाध्यासितं प्रमाणज्ञानं स्वप्रागभावातिरिक्ताज्ञानपूर्वकं न भवति प्रमाणज्ञानत्वात् भवमिमताज्ञानसाधनप्रमाणज्ञानवत् | ज्ञानं न वस्तुनो विना शकं शक्तिविशेषोपवृंहणविरहे सति ज्ञानत्वात् यद्वस्तुनो विनाशकं तच्छक्तिविशेषोपवृं हितं ज्ञान,मज्ञानं च दृष्टम् | यथेश्वरयोगिप्रभृतिज्ञानं यथा च मुद्द्ररादि । भावरूपमज्ञानं श्रुतप्रकाशिका

अथ ब्रह्म पक्षीकृत्य प्रतिकूलतर्कत्रयमुच्यते । ब्रह्मेत्यादिना | अज्ञानाश्रयत्वे ब्रहह्मणो ज्ञातृत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । द्विती येऽपि प्रयोगे ब्रह्मणोऽज्ञानावरणत्वे ज्ञेयत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः । तृतीयेऽपि ब्रह्मणो ज्ञाननिवर्त्याज्ञानत्वे ज्ञेयत्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥ ।

अथ प्रमाणज्ञानं पक्षीकृत्य प्रागभावव्यतिरिक्तत्वस्य प्रतितर्कमाह – विवादाध्यासितमिति | प्रमाणज्ञानत्वे प्रागभावा

तिरिक्ताज्ञानपूर्वकत्वाभावप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥

।

। ।

यद्वा अनुमानमेवेदं धारावाहिकज्ञानेषु प्रथमस्य पक्षत्व#मुत्तरोत्तरज्ञानानां सपक्षत्वमपिह्युपपद्यते ज्ञानं न वस्तुनो विनाशकमित्यादिना व्यतिरेक्यनुमानमुक्तम् । * व्यतिरेकव्यातिं द्विधा दर्शयति । यद्वस्तुन इति शक्तिविशेषोपबृं हणविरहे सति ज्ञानत्वादिति विशिष्टोहि हेतुः । तत्र शक्तिविशेषानुपबृंहितज्ञानव्यतिरिक्तत्वाविशेषात् शक्तिविशेषोपबृंहितं ज्ञानं शक्तिविशेषानुपबृंहितमज्ञानं च द्वयमपि व्यतिरेकव्याप्तिभूमिरित्युभयत्र व्याप्तिर्दर्शिता । भावरूपमज्ञानं पक्षीकृत्याह भावरूपमिति। भावरूपत्वे ज्ञानमात्रनिवर्त्यत्वं न स्यादित्यर्थः भावरूपत्वज्ञान निवर्त्यत्वयोर्न व्याप्तिः भयादेर्भावरूपस्य गूढार्थसंग्रहः

व्यवहारस्य जडेऽपि सर्वसम्मतत्वेन जडेऽप्यावरणं सम्भवति । ‘ ब्रह्मवित् ’ इत्यादिश्रुतिषु विद्यादिधातोः गौणार्थकल्पने ‘बीजाभावेन स्वप्रकाशस्यापि ज्ञानविषयत्वेन प्रकाशकसामग्रयभावस्योभयत्र विशेषेण ज्ञानविषय एव सर्वत्रावरणमितिसिद्धम्

भवदभिमताज्ञानसाधनप्रमाणज्ञानवदिति । अस्य स्वप्रागभावातिरिक्त ज्ञानपूर्वकत्वे दोषः पूर्वमेवाभिहितः । शक्तिविशेषोपबृंहणविरहेसतिज्ञानत्वादिति । अत्र विशेषणाभावविशेष्याभावनिबन्धनः शक्तिविशेषोपबृंहणविरहविशिष्ट ज्ञानत्वाभावः इत्यभिप्रेत्य शक्तिविशेषोपबृंहितं ज्ञानं इत्यादि दृष्टान्तत्रयं व्यतिरेकव्याप्तौ प्रदर्शितम् । ईश्वरे योगिप्रभृतिज्ञाने च विशेषणाभावनिबन्धनः, अज्ञाने मुद्गरादौ विशेष्याभावनिबन्धनः, इति विभागः । योगिप्रभृतिज्ञानस्य वस्तुविनाशकत्वं पुराणषु प्रसिद्धम् । ईश्वरसङ्कल्पेन संहारः श्रुत्यादावेव प्रसिद्धः । एतेन ’ तत्त्वमसि ’ इत्यादिवाक्यजन्यज्ञानेन प्रपञ्चस्य मूलावियारूपोपादानसहितस्य नाशो बाघः इत्युक्तिरप्यनुपादेया। ईश्वरसङ्कल्पेनैव लयप्रतिपादकशास्त्रानुसारेण तद्व्यति रिक्तज्ञानस्य प्रपञ्चबाघकत्वासम्भवात् जीवेशभेदादिर्नाविद्यकः, इति ‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः, ’ (श्वे.१.१०) ’ य ईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्योहेतुर्विद्यत ईशनाय ’ (श्वे. ६.१७) इत्यादिश्रुतिभिः तथाऽ वगमादित्युत्तरत्र निरूपयिष्यते ईश्वरज्ञानस्य सर्वविषयकत्वेन - प्रमाणाधीनपदार्थसामान्यविगमकालेऽपि साक्षिणा अशा ।

,

तत्वेन घटभानानङ्गीकारे पदार्थसत्तैव न स्यादिति साक्षिसाधन प्रयासोऽप्यनुपादेय इति सिद्धम् ॥

अज्ञानस्य भावरूपत्वेन पक्षभूतज्ञानविनाश्यत्वाभावः

८३७

श्रीभाष्यम

न ज्ञानविनाश्यं भावरूपत्वात् घटादिवदिति । अथोच्येत-बाधकज्ञानेन पूर्वज्ञानोत्पन्नानां भयादीनां विनाशो दृश्यत इति । नैवम् । नहि ज्ञानेन तेषां विनाशः क्षणिकत्वेन तेषां स्वय

मेव विनाशात् । कारणनिवृत्त्या च पश्चादनुत्पत्तेः । क्षणिकत्वं च तेषां ज्ञानवदुत्पत्तिका

रणसन्निधान एवोपलब्धेः अन्यथाऽनुपलब्धेश्यावगम्यते । अक्षणिकत्वे च भयादीनां भया दिहेतुभूतज्ञानसन्ततावविशेषेण सर्वेषां ज्ञानानां भयाद्युत्पत्तिहेतुत्वेनाने कभयोपलब्धिप्र श्रुतप्रकाशिका

ज्ञाननिवर्त्यत्वदर्शनादिति व्याप्तिभङ्गमाशङ्कते । अथोच्येतेति । पूर्वज्ञानोत्पन्नानां * पूर्वभ्रान्तिज्ञानोत्पन्नानामित्यर्थः । बाघकज्ञानोदयात्प्राग्भ्यानुवृत्तेस्तदुत्पत्तेः पश्चाद्भयादिनिवृत्तेश्चेति भावः । परिहरति । नैवमिति | पलविनाश्यानिहि

स्वाश्रयविनाशाधीननश्वरव्यतिरिक्तक्षणिकानि, * उक्तविशेषणेन ज्वालाव्यावृत्तिः * तथा भयाद्याप कम्पादिकार्य जन

यित्वा स्वयं नश्यतीत्यर्थ: । न भयादेः क्षणिकत्वं, चिरोपलव्धेरितिचैन्न कारणभूत भ्रान्तिज्ञानाद्यनुवृत्त्या भयादिसन्तत्यु त्पत्तेर्हि चिरोपलब्धिः ॥

तर्हि सदा भयसन्ततिरुपलभ्येततिचेत् अत्राह– कारणनिवृत्त्या च पश्चादनुत्पत्तेरिति । कारणभूत भ्रान्तिशा नादिनिवृत्या कार्यभूतभयादिसन्तत्यनुत्पत्तेः न सदोपलब्धिरित्यर्थः । पञ्चादनुत्पत्तेरिति पञ्चम्याः क्षणिवत्वेनेति पूर्व त्रान्वयः ।

कारणनिवृत्त्या च पश्चादनुत्पत्तेः सिद्धेन क्षणिकत्वेन स्वयमेव विनाशादित्यर्थः । यद्वा न क्षणिकत्वमिति

शङ्कायां उपपन्नं क्षणिकत्वमित्यर्थवशादाकृष्टेन वाक्येनान्वयः । एवं क्षणिकत्वानुबन्धिचोद्यपरिहारः कृतः

यद्वा नैवमिति दूषणप्रतिज्ञामुपपादयितुं यावद्वाधं भयस्वरूपानुवृत्तेरसिद्धिमाह - क्षणिकत्वेनेति । बाधवज्ञाना

• नन्तरनिवृत्तेरन्यथासिद्धिमाह- कारणनिवृत्त्याचेति । तत्क्षणिकत्वं कुतस्सिद्धमिति शङ्कायां तदुपपादयति । क्षणि कत्वंचेति । स्थायिनो घटादयो दण्डचक्रादिकारणनिवृत्तावप्युपलभ्यन्ते, न तथा ज्ञानदीपज्वालादिः, तथा भयादेरपि कारणसन्निधानतन्निवृत्यनुविधायिसद्भावासद्भावतया क्षणिकत्वं निश्चितमित्यर्थः । विपक्षे बाघमाह-अक्षणिकत्वेचेति । स्थायिनोहि घटादयः प्रतिक्षणमुत्पाद्यमाना बहवो युगपदुपलभ्यन्ते तथाऽत्रापि प्रसजेदिति भावः । अतो न भयादिकं

ज्ञाननिवर्त्य स्वयमेव क्षणिकतया नश्यति । भयसन्तत्युच्छेदो भ्रान्तिज्ञानपरम्परारूपकारणनिवृत्त्या तन्निवृत्तिश्च दोषनि वृत्त्या * नायं सर्पों रज्जुरेषेति ज्ञानं स्वविषयव्यवहारहेतुः नतु साक्षाद्भयादिनिवृत्तिहेतुः । रजवंहि सर्पव्यावृत्तिः, अतस्सर्प

व्यावृत्तिरूपरजुत्वज्ञानाभावेन सर्पबुद्धयनुवृच्या पाश्चात्यभयानुवृत्तिः, सर्पव्यावृत्तिरूपरज्जत्वज्ञानेन सर्पपारमार्थ्याभिमान निवृत्या भयनिवृत्तिरिति सर्वाभ्युपगतप्रकारेण दूषणमुक्तम् । स्वपक्षेतु ज्ञानावशेष एव भयादिः क्षणिकतया स्वयं गूढार्थसङ्ग्रहः ८

भावरूपत्वादिति । अभावविलक्षणत्वादित्यर्थः । एतेन अनादिभावत्वस्य निवर्त्यावृत्तित्वेऽपि अविद्यायाः

भावविलक्षणायाः निवर्त्यत्वोपपत्तेः’ इत्यद्वैतसिद्धयुक्तिरनुपादेया । अभावविलक्षणत्वस्य विवरण एव साधनेन तस्यैव अद्वैतसिद्धावपि व्यवस्थापनेन ज्ञानप्रागभावस्य ज्ञानविनाश्यत्वेऽपि तद्व्यतिरिक्तस्य ज्ञानाविनाश्यत्वात् ॥

क्षणिकत्वेन तेषां स्वत एव विनाशादिति । आगामिदुःखहेतुदर्शनजदुःखस्यैव भयरूपत्वेन तस्य अवस्थान्त रापन्नघर्मभूतज्ञानरूपत्वात् ज्ञानातिरिक्तवस्तुत्वमेव भयस्य वस्तुतो नास्ति इत्यप्यत्र विवक्षितम् ॥

[ जिज्ञासा १-१-१

अज्ञाने अनुमानान्तराणां दृष्टार्थापत्तेश्चासम्भवः

८३८

श्रीभाष्यम्

सङ्गाच्च । स्वप्रागभावव्यतिरिक्तवस्त्वन्तर पूर्वकमिति व्यर्थविशेषणोपादानेन प्रयोगकुश लताचाविष्कृता । अतोऽनुमानेनापि न भावरूपाज्ञानसिद्धिः । श्रुतितदर्थापत्तिभ्यामशाना

सिद्धिरनन्तरमेव वक्ष्यते । मिथ्यार्थस्य हि मिथ्यैवोपादानं भवितुमर्हतीत्येतदपि न बिल क्षणत्वादित्यधिकरणन्यायेन परिहियते ।

श्रुतप्रकाशिका

नश्यति भयादिरूपज्ञानानुवृत्तिस्तु दोषात् सर्पादिभ्रमानुवृत्तिमूला तन्निवृत्त्या च तत्सन्ततिनिवृत्तिरिति परिहारः एवमर्थ अथ प्रयोगदूषणमाह-स्वप्रागभावेति । स्वशब्दः प्राक्छन्दोऽभावव्यतिरिक्त शब्दोऽन्तरशब्दश्च निरर्थकाः वस्तु दूषणमुक्तम् ॥

।

शब्दोहि भाववाची। अनुमानेन भावरूपाज्ञानासिद्धिं निगमयति अतइति । श्रुत्यर्थापत्तिभ्यां तत्सिद्धिमाशङ्कयाह गूढार्थसंग्रहः

अतोऽनुमानेनापि न भावरूपाज्ञान सिद्धिरिति । स्वप्रागभावव्यतिरिक्तवस्त्वन्तरपूर्वकत्व विशेषणसार्थक्याय (अ.सि) अनुमानद्वयवात्पर्यनिरूपणेऽपि तत्र अनुकूलतर्का भावात् प्रागभावविषयकत्वेनोपपत्तिनिरूपणात् प्रतिपक्षानु

मानैश्च न भावरूपाज्ञानं सेत्स्यीत । ‘देवदत्तप्रमा तत्स्थप्रमाभावातिरोर्कणः । अनादेः ध्वंसिनी मात्वात् यज्ञदत्तप्रमा यथा’ इति तत्त्वप्रदीपे चित्सुखोक्तमनुमानमपि अनुकूलतर्काभावात् प्रतिपक्षानुमानैश्च न घटते । एवं नव्यास्तु इत्यादिना अ. ।

सिद्धयुक्तानुमानान्यपि एतेनैव न सम्भवन्ति । न जानामीत्यनुभवो न ज्ञानाभावविषयक इत्युक्तम् रूप्यादेश्च शुक्त्या

दिनिष्ठतया प्रतीयमानस्य शुक्त्यादिनिष्ठमेव परिणामि वाच्यम् ; तच्च लाघवात् अनादि ज्ञानेन अज्ञानं नष्टमिति अनु भवादुपादाननाशंविना उपादेयनाशासम्भवाव शाननिवर्त्यमित्यस्मदुक्तानुमानमेव सतर्कम्’ इति चन्द्रिकोक्तिरप्यनुपा देया | न जानामीति प्रतीतेः परेषां प्रतिकूलता प्रागेव दर्शिता । रूप्यादेः शुक्त्यादिनिष्ठतया प्रतीतिरपि नास्ति । शुत्ति रेव रजततया प्रतीयते । अज्ञानं च शुक्त्यवच्छिन्नचिन्निष्टमेव परमते, शुक्त्यवच्छिन्नचिति रूप्यस्य प्रतीतिरपि नास्ति । ज्ञानेनाज्ञानं नष्टमित्यनुभवस्तु प्रागाभावविषयकत्वेनाप्युपपद्यते । ईश्वरज्ञानइव प्रमायामपि वस्तुनाशकशक्ति स्वीकारण ज्ञानं न वस्तुनो विनाशकमित्याद्यनुमानं न बाधकमितितु नाशङ्कनयम् | ईश्वरयोगिप्रभृतिज्ञानव्यतिरिक्त यत्र कुत्र वा

ज्ञानस्य वस्तुनाशकत्वं प्रामाणिकत्वेन सर्वसंप्रतिपन्नं यदि स्यात् तदा प्रमायामपि तादृशशक्तिकल्पना सम्भावना । सर्वसंप्रतिपन्नदृष्टान्तश्च नास्त्येवेति भावः । दृष्टार्थापत्तिपर्यालोचनानन्तरं विस्तरेण श्रुतिश्रुतार्थपर्यालोचनं करिष्यन्नाह श्रुतितदर्थापत्तिभ्यामित्यादि । वक्ष्यते इति । विस्तरेणेति शेषः । अतएव अन्ते श्रुतितदर्थापत्तिपर्यालोचनम् ॥

मिथ्यार्थस्य मिथ्यैवोपादानं भवितुमर्हतीत्यादि । ‘अन्यथा मिथ्यार्थावभासानुपपत्तेः’ इति पञ्चपादिका ८

विवरणे ‘किंचार्थापत्तिरपि भावरूपाज्ञानसद्भावे प्रमाणमित्याह - अन्यथा मिथ्यार्थावभासानुपपत्तेः ’ इति विशुद्धब्रह्मा

त्मनि शुक्तिकायां चाहङ्काररजताध्यासस्य अर्थज्ञानात्मकस्य मिथ्याभूतस्य मिथ्याभूतमेव किंचिदन्वेषर्णायम् ।’ इत्यत्र (८०७.पु) उक्तएवायमर्थः । इयं च दृष्टार्थापत्तिः ॥

न विलक्षणत्वादित्यधिकरणन्यायेन पारहियते इति । तत्र चाधिकरणे ’ दृश्यतेतु’ इति सूत्रे गोमयवृश्चिक ।

पुरुषकेशनखादिदृष्टान्तः परैरप्युपन्यस्तः । तत्र चेतनस्याचेतनं प्रतिसालक्षण्याभावादुपादानत्वं न सम्भवति

अपि

प्रतीतिभ्रान्तिबाधान्यथाऽनुपपत्त्या अज्ञानसाधनासम्भवः

८३९

श्रीभाष्यम्

अतोऽनिर्वचनीयाज्ञानविषया न काचिदपि प्रतीतिरस्ति । प्रतीतिभ्रान्तिबाधैरपि न तथा ऽभ्युपगमनीयम् | प्रतीयमानमेव हि प्रतीतिभ्रान्तिवाधविषयः । आभिःप्रतीतिभिः प्रती

त्यन्तरेणचाप्युपलब्धमासां विषय इति न युज्यते कल्पयितुम् | युक्त्यादिषु रजतादि प्रतीतेः, प्रतीतिकालेऽपि तन्नास्तीति बाधेन चान्यस्यान्यथाभानायोगाच्च श्रुतप्रकाशिका

श्रुतीति। अनिर्वचनीयत्वे परोक्तहेतुं विस्तरेण दूषयति । प्रतीतीति । प्रतीतिः भ्रान्त्यभ्रान्तिसाधारणरूपा, भ्रान्ति:

विद्यमानभेदाग्रहणपूर्वकसाधारणाकारग्रहणजन्या #स्वविषयान्यथात्वविशेषिता प्रवृत्त्यादिहेतुभूता । बाधः आरोपितविरुद्धा

घिष्ठानाकारावगार्हिनी बुद्धिः । न तथाऽभ्युपगमनीयं नानिर्वचनीयत्वेनाभ्युपगमनीयमित्यर्थः । प्रतीति भ्रान्तिबाघानां

• स्वविषयोल्लेखमात्रेण वा अन्यथाऽनुपपत्त्या वाऽनिर्वचनीयसिद्धिरिति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं दूषयति । प्रतीयमान

मिति। प्रतीयमानं * प्रतीत्युल्लिख्यमानम्। नहि नीलोल्लेखः पीतोल्लेखतयाऽङ्गीकार्यः । तथासति सर्वोपप्लवप्रसङ्गा

दिति भावः । द्वितीयं दूषयति । आभिरिति । आभि: प्रतीतिभ्रान्तिनाधशब्दोपात्ताभिः प्रत्यक्षप्रतीतिभिः प्रतीत्यन्तरेण ।

प्रमाणान्तरजन्येन । यद्वा आभि: लौकिक प्रतीतिभिः प्रतीत्यन्तरेण आगमजन्येन यद्वा आभिः प्रतीतिभिः एकाधिष्ठाने

सर्पभूदळनाम्बुधारादिचहुत्वाभिप्रायं बहुवचनं प्रतीत्यन्तरेण बाघ(क)ज्ञानेन सङ्क्षितस्य दूषणस्य *विस्तरार्थं परमतमनु ।

वदति । शुक्त्यादिष्विति

अन्यस्यान्यथाभानायोगाच्चेति ॥

ननु कथमन्यथामानायोगः । उच्यते-न तावद्धर्मधर्मिणोर्मिंथस्तादात्म्यभानं अन्यथाख्यानं पुरोऽवस्थितशुक्लभा

स्वरशकलं न रजतत्वजातितया प्रतीयते रजतत्वं चन भास्वरशकलतया प्रतीयते, शकलं च शकलत्वेन जातिश्च जातित्वेन प्रतीयते तस्मान्नानयोरन्यतरस्य तदितरत्वभानमिति । नापि धर्म्यन्तरस्य धर्म्यन्तरतादात्म्यं अन्यथात्वम्। तत्किं विषयगतं

उत ज्ञानगतम् | विषये तदन्यथात्व*मस्तिचेत् यथार्थैव प्रतीतिः, नास्तिचेद सत्ख्यातिप्रसङ्गः | यदि ज्ञानगतं * विष योऽन्यः ज्ञानमप्यन्यदेवेति नोपपद्यते । नहि घटज्ञानस्य पटज्ञानत्वसम्भवः । आत्मख्यातिप्रसङ्गश्च ज्ञानाकारत्वाद्रजतादेः

स्वस्मिन्नसता आकारेण ख्यानमन्यथाख्यानमितिचेन्न असत्ख्यातिप्रसङ्गात् । अन्यत्र सतोऽन्यत्र ख्यानं ख्यानस्यान्यथा त्वमितिचेन्न, खण्डे दृष्टस्य गोत्वस्य मुण्डे दर्शनस्यापि भ्रमत्वापातात् । अन्यत्रैव सतोऽन्यत्र ख्यानमन्यथात्वमितिचॆत् गूढार्थसंग्रहः

जडस्यैवेति शङ्कायामेतद्दृष्टान्तबलात् चेतनस्याचेतनं प्रत्युपादानत्वं समर्थितम् । तत्र ब्रह्मणः उपादानत्वषिचारः ब्रह्म न परिणाभ्युपादानं, किंतु विवर्तोपादानमेव अविद्यापरिणाम्युपादनमिति नात्र तन्न्यायप्रवृत्तिः इतिचेत्-‘दृश्यतेतु’ इति सूत्रोक्तदृष्टान्ते विवर्तोपादानस्यासम्भवात् । प्रकृत्यधिकरणारम्भणाधिकरणयोरपि मृत्तत्कार्यदृष्टान्ता एबोपन्यस्ताः इति तत्रापि परिणाम्युपादानत्वमेव | विवर्तीपादाने दार्शनिकसम्मतदृष्टान्त एव नास्तीत्यादिकमुत्तरत्र निरूपयिष्यत इतिभावः ॥ ।

प्रागुदाहृतपञ्चपादिकोक्त।ज्ञानसाधकासम्भवं निगमयति – अतोऽनिर्वचनीयेति शुक्तिरूप्यप्रतीतेः अनिर्वचनी यमन्तराऽनुपपत्त्या अविद्यासिद्धिरिति इष्टसिद्धयादावप्युक्तम् । तत्र ख्यातिबाघान्यथाऽनुपपत्त्या दृष्टार्थापत्तिरूपया अवि

द्यासिद्धिरपि न सम्भवतीत्याह—प्रतीतिभ्रान्तिबाधैरपीति । प्रतीयमानमेवहीति । परसम्मतभावरूपाज्ञानविषयक प्रतीतेरेवाभावात् प्रतीतिभ्रान्तिबाधैः न भावरूपाशानस्यानिवैचनीयत्वं सिद्धयतीति भावः ॥

(पं.पा.वि) प्रातीतिकशुक्तिरूभ्यसाधनानुवादः

८४०

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

सदसदनिर्वचनीयमपूर्वमेवेदं रजतं दोषवशात् प्रतीयत इति कल्पनीयमितिचेत् न श्रुतप्रकाशिका

अन्यत्रैव सत्त्वं कथं निश्चीयते । इह बाधादितिचेन्न भ्रान्तिज्ञानवाधितस्य सत्यरजतस्याप्यत्रासच्वनिश्चयप्रसङ्गात् । प्रवृ

त्तिबाधादन्यत्रैव सत्त्वनिश्चय इतिचेन्न मन्त्रौषधादिप्रतिबद्धस्य अग्नरपि स्फोटजननादिप्रवृत्तिबाधेन मिथ्यात्वनिश्चयप्रस

ङ्गात् ; दुष्टकारणजन्यज्ञान विषयत्वादिह बाध्यत इतिचेत् कथं दुष्टकारणजन्यत्वनिश्चयः बाघकज्ञानोदयादितिश्चेत् पूर्व

ज्ञानमेव बाधकं स्यात् परत्वस्याकिंचित्करत्वंहि दर्शितम् । पूर्वज्ञानस्य दुष्टकारणजन्यत्वे निश्चित पाश्चात्यज्ञानस्य बाधक

त्वनिश्चयः तस्य बाधकत्वे निश्चिते पूर्वस्य दुष्टकारणजन्यत्वनिश्चय इत्यन्योन्याश्रयश्च स्यात् ॥ किंच यत्तावद्रजतं पुरोवर्तिनि भातं तस्यैवान्यत्र सत्त्वे किं प्रमाणम् ? न तावत्पूर्वज्ञानं अत्र सत्त्वेनहि तदवगम यति । न बाधकज्ञानं च तद्धि पुरोवर्तिन्यसच्चमवगमयति, नापि रजतग्राहकप्रमाणं तत्खल्वापणे रजतसत्तामवगमयति नतु तस्य पुरतः ख्यातस्यचैक्यम् | क्वचिदप्यसत: ख्यानायोगात् अन्यत्र सत एव ख्यातत्वं निश्चीयत इतिचैन्न असत: ख्यानायोगस्य सम्बन्धे परित्यक्तत्वात् * नहि पुरोवर्तिनि रजतधर्मिसम्बन्धो रजतत्वजातिसम्बन्धो वाऽन्यत्र विद्यते । ।

• नन्वन्यत्र संबन्धमात्रमस्ति तदिह प्रकाशत इत्यन्यत्र सुत एवान्यत्र ख्यानमितिचन्न * संबन्धद्वयानवभासात् अन्यत्र

सतस्सम्बन्धस्यान्यत्र ख्याने संबन्धिन इव संबन्घान्तरमपेक्षितम् संबन्धान्तरावभासे च अन्यत्र सतः ख्यानं न स्यात् ।

द्वितीयसम्बन्धस्य क्वाचदप्यसत्त्वात् । # सम्बन्धस्य सम्बन्धान्तरानपेक्षत्वात् सम्बन्धान्तराभावेऽपि पुरोवर्तिनि भानं युक्त मितिचेत् एवं तर्हि सम्बन्ध्यन्तरसम्बन्धः पुरोवर्तिनि च * निरन्तरं भातमिति यथार्थख्यातिरेवोक्ता स्यात् । ख्यातांशस्य सत्त्वात् असतः कस्यचित्ख्यातत्वाभावाच्च ॥

किंच शुक्तिशकलस्यैव रजतज्ञानविषयत्वं रजतोपायान्यन्वेसति रजतार्थिप्रवृत्तिविषयत्वादिति साधयितुमप्ययुक्तम्। तथाहि इदमर्थस्य रजतत्व जातिविशिष्टताज्ञानविषयत्वंहि साध्यं तदबाधितप्रवृत्तिविषयत्वप्रयुक्त मिति हेतोस्सोपाधिकत्वम्। शुक्तिर्न रजततया भाति शुक्तित्वात्सम्प्रतिपन्नवदिति बाघ: ; एवमादिदूषणाभिप्रायेणान्यस्यान्यथाभानायोगाश्चेत्युक्तम् ॥ दूषयति । नेति । अन्यत्रैव सता आकारेण पुरोवर्तिनो विशिष्टताज्ञानं अन्यथाभानम् । प्रतिपन्नाकारस्य पुरो

वर्तिन्यभावनिश्चयश्च प्रवृत्तिबाधसचिवान्नास्तीति प्रत्ययात् । * प्रतिबद्धाग्नेरग्नित्वं नास्तीति प्रत्यय इति प्रसिद्धम् । कथं गूढार्थसंग्रहः

शुक्तिरूपभ्रमान्यथाऽनुपपत्त्या अज्ञानं सिद्धयतीति तस्य अनिर्वचनीयत्वमित्यभिप्रेत्य शुक्तिरूप्यसाधनप्रकारमाह—

।

शुक्त्यादिष्वित्यादिना ! अपूर्वमेवेदं रजतं दोषवशात्प्रतीयत इति शुक्तिरूप्यस्य अपूर्वस्य साधनप्रकार: विवरणे इत्थ |

मुक्तः । ‘ इदमासंप्रयोगात् अन्त:करणपरिणामज्ञानमेकमुत्पद्यते न तद्रजतं तत्संसर्ग वा विषयीकर्तुमीष्टे

मिथ्यावस्तुनि

देशान्तरादिगते वा संप्रयोगानुपपत्तेः चक्षुरुन्मीलनान्वयव्यतिरेकयोरधिष्ठानज्ञानोपक्षयादन्यथासिद्धेः । नापि संस्काराद्र जतांशावगमः स्मृत्यनभ्युपगमात् नापि दोषः स्वयमेव कस्यचिज्ज्ञानस्य हेतुर्दृष्टः, ज्ञानकारणानामेव कार्यविशेषनिमित्त

त्वात् । अतो न रजततत्संभिन्नशुक्तिविषयमेकं ज्ञानं सम्भवति, किंतु अविद्यत्र बाह्यदोपनिमित्तकारणोपेक्षया रजताकारेण साक्षिचैतन्यस्य रजतावच्छेदज्ञानाभासाकारेण च परिणाममाना स्वकार्येणसह साक्षिन्चैतन्यस्य विषयभावं प्रतिपद्यत इति आपणस्थरजतभाने प्रत्यक्षप्रयोजकसर्वसंमतसन्निकर्षाभावेन अन्यथाख्यातिर्न सम्भवतीति भावः ॥

अन्यथाख्यात्यनङ्गीकारे प्रतीतिप्रवृत्तिबाधाद्यनुपपत्तिः

८४१

श्रीभाष्यम्

तत्कल्पनायामप्यन्यस्यान्यथाभानस्यावर्जनीयत्वात्, अन्यथाभानाभ्युपगमादेव ख्याति

प्रवृत्तिवाधभ्रमत्वानामुपपत्तेरत्यन्तापरिदृष्टाकारणकवस्तुकल्पनायोगात्, कल्प्यमानंहीदम निर्वचनीयं न तावदनिर्वचनीयमिति प्रतीयते अपितु परमार्थरजतमित्येव । अनिर्वचनी ।

यमित्येव प्रतीतंचेत्, भ्रान्तिबाधयोः प्रवृत्तेरप्यसम्भवः प्रतीतिप्रवृत्तिबाधभ्रमत्वानामनुपपत्तेः

अतोऽन्यस्यान्यथाभानविरहे

श्रुतप्रकाशिका

तत्कल्पनायामप्यन्यथाभानस्यावर्जनीयत्वमित्यपेक्षायामाह – कल्प्यमानंहीति । अनिर्वचनीयमित्येव प्रतीत्यभ्युपगमे प्रती तेर्भ्रमरूपत्वं बाधः प्रवृत्तिश्च न स्युः, अनिर्वचनीयं निर्वचनीयत्वेन प्रतीतंचेदन्यस्यान्यथाऽवभासोऽवर्जनीयस्स्यादित्यर्थः ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

अन्यस्यान्यथाभानविरहे प्रतीतिप्रवृत्तिबाधभ्रमत्वानामनुपपत्तेरिति । परमार्थरजतप्रतीत्यभावे प्रवृत्यनुप ।

पत्तिः परमार्थरजतमिति ज्ञात्वा रजताहरणार्थे प्रवर्तते, प्रातीतिकरजतज्ञाने तदसम्भवः

एवं प्रातीतिकरजतस्य प्रती

तिकाले तत्र सच्वाङ्गीकारेण तत्काले प्रातीतिकरजताभावप्रमाया असम्भवः बाधितार्थविषयकत्वेनैव भ्रमत्वं वाच्यम् । परमार्थरजतस्य तत्राभाने बाधितार्थविषयकत्वं भ्रमस्य न सम्भवति प्रातीतिकस्याबाधात् यद्यपि लौकिकपरमार्थस्यैव तत्र त्रैकालिकनिषेधः, नचान्यथाख्यातिभिया तस्याप्रसक्तौ कथं तन्निषेधः ? अपरोक्षत्वाभावेऽपि स्मृतिरूपतत्प्रसक्तैस्सम्भवात् '

इति (अ.सि,.आविद्यकरजतोत्पत्तौ) उक्तम् । तथाऽपि शुक्तिरजतभ्रमः यदा तत्काले अपरोक्षविषयभूतं रजतं नास्तीति

बाघप्रतीतेः प्रामाणिकत्वेन अपरोक्षविषयरजतस्य परमते प्रातीतिकत्वेन तस्य बाघानुपपत्तिर्दुर्वारैव । तत्काले अपरोक्ष

रजतनिषेघप्रतीतौ तत्कालावच्छिन्नापरोक्षविषयरजतत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभाव एव विषयः एतत्प्रतीतेःपूर्वं प्रतियोगि ताऽवच्छेदकतापर्याप्तयधिकरणप्रतीतिरप्यावश्यकी ॥ इयं च प्रतीति: आपणस्थरजतस्यापरोक्षत्वानङ्गीकारे न घटते । तत्काले रजतसामान्यनिषेधप्रतीतिवत् अपरोक्षविषयरजतसामान्यनिषेधप्रतीतिर इदं रजतमिति प्रतीतिबाधिकेति सर्वसम्मतम् । तत्कालावच्छिन्नापरोक्षविषयरजतत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावप्रतियोगिताऽवच्छेदकता पर्याप्तयधिकरण धर्मावच्छिन्नाधिकरणतया विरुध्यते । नतु प्रतियोगिताऽवच्छेदकाश्रयाधिकरणतया महानसीयवह्नयभावस्य वह्नित्वाव च्छिन्नाधिकरणतया विरोधाभावात् । प्रतियोगिताऽवच्छेदकतापर्याप्तयधिकरणधर्मावच्छिन्नाधिकरणतया विरोधाङ्गीकारे

तत्काले अपरोक्षविषयरजतादिकं नास्तीति प्रतीतौ प्रातीतिकप्रतियोगिकाभाव एव विषयः नतु आपणस्थरजतप्रतियोगिकः,

वाह्नेलेन महानसीयवह्निनीस्तीति प्रतीतिविषयाभावे पर्वतीय वह्निप्रतियोगिकत्वाभावस्य सर्वसम्मतत्वेनात्रापि आपणस्थ

रजतप्रतियोगिकत्वाभावस्य सर्वसंप्रतिपत्तेः । लौकिकपरमार्थरजतस्यैव तत्र त्रैकालिकनिषेधः’ इति अ.सिद्धयुक्तरीतिरत्र न सम्भवति । किंच प्रातीतिकव्यावहारिकोभयसाधारणरजतत्वमङ्गीकृत्य तादृशरजतत्वेन लौकिकपरमार्थरजतस्यैव निषेध

इति अ.सिद्धयुक्तिपि न घटते । रजतं नास्तीति प्रतीतौ रजतत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताका भाव एव विषयः, सच प्रतियो गिताऽवच्छेदकाश्रयैकव्यक्त्यधिकरणे न सम्भवति । व्यावहारिकरजतमात्रनिषेधे रजतं नास्तीति प्रतीतिसिद्धे तथैव सर्वस

म्मतेः । अद्वैतसिद्धिरीत्यङ्गीकारस्य सर्वदार्शनिकासम्प्रतिपन्नत्वात् ॥ शुक्ति रूप्यबाधकरजतनिषेधस्थले अतिरिक्तसामग्री 106

८४२

[ जिज्ञासा १-१ १

फलैक्येन इदं रंजतमिति ज्ञानस्यैकज्ञानत्वासम्भवः गूढार्थसङ्ग्रहः

कल्पने गौरवम् । शुक्तिरूभ्यसाधनदशायां सामग्रथन्तरकल्पनमपि न घटते । शुक्तिरूप्यं नास्तीति निषेधबुद्धौ उभ यसाधारणरूप्यत्वप्रकारकज्ञानाङ्गीकारण आपणस्थरजत निषेधाभ्युपगमे एतदृष्टान्तेन ब्रह्मणि प्रपञ्चनिषेधप्रतीतिर्न सम्भवति। दृष्टान्ते प्रतियोग्यधिकमत्ताक प्रातयोग्येतदुभयवृत्तिधर्माभावे निषेधप्रतीत्यनुपपत्तिः यथा, तथा प्रपञ्चरूपप्रतियोगि,तद घिकसत्ताकपदार्थैतदुभयवृत्तिधर्माभावे निर्विशेषचिति प्रपञ्चनिषेधस्याप्यसम्भवः । प्रपञ्चस्य व्यावहारिकत्वेन तदपेक्षया अधिकसत्ताकपदार्थस्य परमतेऽनङ्गीकारात् अतः अपरोक्षविषयत्वं यस्य तस्यैव बाघोऽभ्युपेयः । सन्चान्यथाख्यात्यन ।

भ्युपगमे न घटते । अन्यथाख्यातिवादे ज्ञानलक्षणाप्रत्यासत्या आपणस्थरजतस्यैव प्रतीत्यङ्गीकारेण बाधउपपद्यते ॥ एतेन सन्निकर्षाभावेन तत्प्रतीत्यनुपपत्तिरिति शङ्काया अपि नावकाशः । अनुभवानुरोधेन ज्ञानलक्षणाप्रत्यासत्तेः

अलौकिकसन्निकर्षस्य कल्पनं युक्तम् । नतु भावरूपं अज्ञानमकारणकं कल्पयित्वा तत्परिणामभूतप्रातीतिकवस्त्वन्तरस्य कल्पनं तद्ध्वंसस्य च । एवं भ्रमस्थले अनन्तपदार्थकल्पना तदङ्गीकारेऽपि आपणस्थसत्यरजतादेरेव निषेधः अवश्यमभ्युपेयः विषयश्च सत्य ।

शुक्तिरजतज्ञानस्य एकज्ञानत्वप्रतीत्यनुपपत्तिश्च

’ विषयावच्छिन्नंहि फलमवभासते न ज्ञानावच्छिन्नं,

मिथ्यावस्तुनोरन्योन्यात्मकतया एकतामापन्नः तेनैकविषयावच्छिन्नफलैकत्वोपाधौ सत्यमिथ्याज्ञानद्वयमपि एकमित्युपचर्यते । इति (पं.पा.) विवरणे एकत्वममुख्यमेवोपपादितम् ॥

अद्वैतसिद्धौ ‘वृत्तिभेदेऽपि इदंरूप्ययोः इदमंशावच्छिन्नचैतन्यप्रकाश्यत्वेन फ्लैक्याद्ज्ञानैक्यधी: ’ इति, गुरुच. न्द्रिकायां च ‘ फलैक्यादिति | आवरणनाशरूपफलविशिष्टत्वेन इदमंशावच्छिन्नचिदेव फलं नतु रूप्यावच्छिन्नाअविद्यावृ. | तथा चोक्तफलस्यैक्यात् तदवच्छिन्नयोः वृत्तिज्ञानयोः ऐक्यव्यवहार इति भावः ।’ इत्युक्तिश्चानुपादेया । उत्तरत्र त्तिस्तावन्नाज्ञाननाशिका । किन्त्वन्तःकरणवृत्तिरिदमाकारा तथा च तदभिव्यक्तचैतन्यमेव रूप्यमभिव्यक्तीति फलै क्यसम्भवात्। नह्यवच्छेदक भेदन फलभेदः, किंतु व्यञ्जकभेदेन ।’ इत्यद्वैतसिद्धौ वक्ष्यते तदनुसारेणात्र गुरुचन्द्रि, कायां फलैक्यमुक्तम् । इयं च प्रक्रिया न घटते । इदं रजतमिति ज्ञानवत् इदमित्येकं ज्ञानं अन्यच्च रजतमिति इति ज्ञानद्वयमपि नैव वर्तत इति शपथः कर्तुं न शक्यते । तदृशज्ञानद्वयसत्त्वे एकं ज्ञानमिति न व्यवहारः । इदं रजत मिति

।

।

6

।

ज्ञानसत्त्वेतु एकं ज्ञानमिति व्यवहारस्संप्रतिपन्नः । ज्ञानद्वयस्थलेऽपि उक्तरीतिसम्भवेनैकज्ञानत्वव्यवहारापत्तिः ज्ञानद्वय

स्थल इव इदंरूप्यमिति ज्ञानकालेऽपि इदमंशेऽन्तःकरणवृत्तेर्नाज्ञाननाशकत्वमित्यन्यवृत्तिमादायैवाज्ञाननाशकत्वं वाच्य

मित्युभयत्र साम्यमेवेति अविद्यावृत्तिसम्ञद्धाचेत एव रूग्यप्रकाशत्वाद्यङ्गीकरणीयम् । तदङ्गीकारे च फलभेदस्तदवस्थ

एव, फलंचावरणनाश एव । आवरणनाशस्तु नेदानीम् । इदानीमावरणनाशविशिष्टचितोऽभावात् आवरणनाशविरह

का ेऽपि चितः फलत्वमङ्गीकरणीयम् । इदं रून्यमिति प्रतीतिदशायां या इदमंशेऽन्तःकरणवृत्तिः सा नाज्ञानाशिका अज्ञाननाशकं ज्ञानमिति प्रागेवाद्वैतसिद्धाबुक्तमिति अन्तःकरणवृत्तिभेदेनोक्तप्रक्रियया रूप्यस्य इदमंशावच्छिन्नचित्प्रका इयत्वोपपादनमपि न स्वरसम् । इदमर्थविषयकं रूप्यविषयकं च ज्ञानमेकमिति व्यवहारस्य अयं घट इति ज्ञानमेकमिति

।

व्यवहारसमशीलस्य अन्यथाख्यातिमनङ्गीकृत्य इदंरूप्याकरावृत्तिद्वयाङ्गीकर्तृ परमते स्वरसतः उपपादनं न सम्भवति ॥ किंच शुक्तिरज्ज्वोः चक्षुस्सन्निकर्षदशायां इदं रजतं अयं च सर्प इति समूहालम्बनमेकं ज्ञानं इमौ रजतसर्पाविति

वा ज्ञानमुदितं तत्र उक्त प्रक्रिया एकज्ञानत्वं नैवोपपादयितुं शक्यम् । तत्र इदमर्थयोर्द्वयोन्नित्वात् शुक्तयज्ञान, रज्ज्व ।

ज्ञानयोरपि भेदेन इदमंशावच्छिन्नचितोपि भेदात् फलैक्यासम्भवात् अन्यथाख्यात्यभ्युपगमेऽप्येकज्ञानं निर्वहृति ॥

अन्यथाख्यातेरपरिहार्यत्वम्

८४३

श्रीभाष्यम्

तस्यापरिहार्यत्वाच्च शुक्त्यादिरेव रजताद्याकारणावभासत इति भवताऽभ्युपगन्तव्यम् । ,

ख्यात्यन्तरवादिनां च सुदूरमपि गत्वाऽन्यथाऽवभासोऽवश्याश्रयणीयः । असत्ख्यातिपक्षे श्रुतप्रकाशिका तस्यापरिहार्यत्वाच्चेति ।

तस्य अन्यथाभानस्य । अयमभिप्राय: नान्यस्यान्यथाभानं विद्यमानस्यैव प्रतीतः, अलौकिकं

सल्लौकिकं सन्चेति द्विविधंसत् अनिर्वचनीयेचालौकिकं सत्त्वमस्ति, अत्र तदलौकिकं सद्रजतं प्रतीयत इतिचेत् किमलौकिकं

सदलौकिकसत्त्वेन प्रतीयते ? उत लौकिकसत्त्वेन, प्रथमे भ्रमत्वबाघप्रवृत्त्यसम्भवः । अलौकिकं लौकिकं सदिति प्रतीतं चेत् अन्यस्यान्यथा(भा (ख्या) नं स्यात् ; अलौकिकसतो लौकिकसता भेदाग्रहात् प्रवृत्त्यादिसम्भव इतिचॆत् तर्ति तत्रानि र्वचनीयं वस्तु कल्पयित्वा तत्र भेदाग्रहेण प्रवृत्तिबाघभ्रमत्वोपपादनादपि प्रथमत एव संप्रतिपन्नरजताच्छुक्तित्वरूपभेदाग्र

हेण प्रवृत्तिबाघभ्रमत्वोपपादने कल्पनालाघवादनिर्वचनीयं वस्तु अनुपपन्नामित्यादिपदक (बाधक) परम्परामभिप्रेत्य तस्याप रिहार्यत्वाचेत्युक्तम् ॥

यथार्थख्यातिव्यतिरिक्तपक्षेषु अन्यथाख्यातिपक्षः प्रबल इत्यभिप्रायेणाह – ख्यात्यन्तरेति । सुदूरमपि गत्वा पदक

।

परम्परामुक्त्वापीत्यर्थः तदुपपादयति । असदिति । अयं माध्यमिकपक्षः किमसदित्येव प्रतीयते उत सदिति असदिति

न्चेत् भ्रमत्वबाधप्रवृच्यसम्भवः, सदितीतिचेत् अन्यस्यान्यथाभानं स्यादित्यर्थः । आत्मेति । अयं योगाचारपक्षः आत्म शब्दो ज्ञानपरः । किं ज्ञान इत्येव प्रतीतम् ? उतार्थइति । प्रथमे प्रवृत्तिबाध भ्रमत्वासम्भवः । द्वितीयेऽन्यस्यान्यथाभान अख्यातिपक्ष इति

।

।

मित्यर्थः

इदं रजतमिति किमेकज्ञानं उत ज्ञानद्वयमिति विकल्पमभिप्रेत्य एकज्ञानमिति पक्षेज्ञेयेऽ गूढार्थसंग्रहः

एवं परोक्षभ्रमेऽपि अपरोक्षैकरसचैतन्यरूपफ्लैक्याभावात् फ्लैक्यम प्युपचर्य ज्ञानै क्योपचार इति ’ इत्यद्वैतसिद्धा (

।

बुक्त्या तत्राप्येकज्ञानत्वानुभवस्य स्वरसतः उपपादनंन सम्भवतीत्येवोक्तं भवति अतः अन्यथाख्यात्यङ्गीकारः अपरिहार्य इत्यभिप्रेत्याह—तस्यापरिहार्यत्वाच्चेति ॥

।

शुक्त्यादिरेव रजताद्याकारणावभासतइति

आपणस्थरजताकारेणावभासत इत्यर्थः । आपणस्थरजतप्रत्यक्षा ।

नन्तरं यथा रजताहरणादौ प्रवृत्तिः, तथा भ्रमस्थलेऽपीति निर्विवादम्

एवंस्थिते भ्रमात्मकप्रत्यक्षप्रतीतौ प्रातीतिकमेव

विषय: बाधबुद्धौतु आपणस्थरजतप्रतियोगिकाभाव एव विषय इति कल्पना न सम्भवति । सामान्यधर्मावच्छिन्नप्रतियो गिताकाभावस्य प्रतियोगिताऽवच्छेदकाश्रयैकव्यक्त्यधिकरणेऽप्यसम्भवात् प्रातीतिकाङ्गीकारे तदयोगात् । समानसत्ताक

।

प्रतियोग्यःनावयोरेव तथा नियम इत्यपि न सम्भवति

प्रातीतिकरजतोत्पत्तिसमर्थनावसरे एवं कल्पनाया एवासम्भवात्

।

तथाङ्गीकारे प्रातीतिकरजतोत्पत्तितद्ध्वंसकल्पनवत् एतत्कल्पनेनापि गौरवमेव

एवंबाधबुद्धौ रजतत्वेनापणस्थरजतप्र

तियोगिकाभावस्य विषयत्वे व्यावहारिकस्थले निषेधप्रतीतौ प्रतिबध्यज्ञानविषयप्रतियोगिकाभावस्य विषयतायाः सर्वानु भवसिद्धायाः प्रातीतिकस्थले क्वाप्यनङ्गीकारेऽनुभवविरोधः अवर्जनीय एव इत्यादिकमिह भाव्यम् ॥

इष्टसिद्धिविवरणादौ ख्यात्यन्तराणि दूषयित्वा अनिर्वचनीयख्यातिस्साधिता इत्यभिप्रेत्य ख्यात्यन्तरवादिपक्षेऽप्यन्य थाख्यातिरवर्जनीयेत्याह— ख्यात्यन्तरवादनांचेति । असत्ख्यातिपक्षइति । नवीना अपि असदेवेदमिति प्रतीत्या अस त्ख्यातिरिति वदन्ति ॥

ख्यात्यन्तरपश्लेष्वन्यथाख्यातेरावश्यकत्वोपपादनम्

८४४

[ जिज्ञासा १·१-१

श्रीभाष्यम्

सदात्मना आत्मख्यातिपक्षेऽर्थात्मना अख्यातिपक्षेऽप्यन्यविशेषणमन्यविशेषणत्वेन, ज्ञान

द्वयमेकत्वेन च विषयासद्भावपक्षेऽपि विद्यमानत्वेन । किंच अनिर्वचनीयमपूर्वरजत.

मत्र जातमिति बढ़ता तस्य जन्मकारणं वक्तव्यम् । नतावत्प्रतीतिः तस्यास्तद्विषयत्वेन

।

तदुत्पत्तेः प्रागात्मलाभा(गतकार्य )योगात् निर्विषया जाता तदुत्पाद्य तदेव विषयीकरोतीति महतामिदमुपपादनम् अथेन्द्रियादिगतो दोषः तन्न | तस्य पुरुषाश्रयत्वेनार्थगतकार्यस्यो त्पादकत्वायोगात् । नापीन्द्रियाणि, तेषां ज्ञानकारणत्वात् । नापि दुष्टानीन्द्रियाणि, तेषा मपि स्वकार्यभूते ज्ञान एव हि विशेषकरत्वम् । अनादिमिथ्याज्ञानोपादानत्वं तु पूर्वमेव श्रुतप्रकाशिका

न्यथाख्यातिं प्रसञ्जयति । अन्यविशेषणमन्यविशेषणत्वेनेति । इदं रजतमित्येकत्वेन संप्रतिपन्नसम्यग्रजतवदा रोप्यलि

ङ्गानुविधायिप्रयोगानुगुणसामानाधिकरण्येन प्रतीतत्वादन्यविशेषणमन्याविशेषणत्वेन प्रतीयत इत्यापादितम् । नतु तत्पक्ष उपन्यस्तः, ज्ञानद्वयमिति पक्षे ज्ञानेऽन्यथाख्यातिं प्रसञ्जयति । ज्ञानेति । ज्ञानद्वयं किं ज्ञानद्वयमित्येव प्रतीतं उतैकमि

तीति विकल्पे पूर्ववद्दूषणं विषयासद्भावेति । किमविद्यमानत्वेन प्रतीयते, उत विद्यमानत्वेन प्रतीयते ? प्रथमे प्रवृत्त्याद्य सम्भवः द्वितीयेऽन्यस्यान्यथाभानमित्यर्थः ॥

अथ अकारणत्वमुपपादयति । किंचेति । तस्याः प्रत्यक्षप्रतीते: तद्विषयत्वेन (विद्यमानविषयत्वेन) विद्यमानविषय कारणकत्वेन कारणंहि नियतपूर्वभावीति भावः । महतामिदमुपपादनमिति । तस्य वृत्तिज्ञानस्य विषयरहितावस्थास्वी कारेण कारणत्वाभ्युपगमे अपसिद्धान्तापातात् । निर्विषयख्यातिवादिनामिव तत्प्रभावन प्रवृत्त्यादि सिद्धावनिर्वचनीयवलति

वैयर्थ्यात् । विषयरूपकारणेन विनोत्पत्तिवचना, द्विरम्यव्यापारवचनाच्च अत्यन्तमनुपपन्नमित्यर्थः । अथेन्द्रियादीति । ।

आदिशब्देन विषयगतदोषः पुरुषस्यानवधानं वा गृह्यते

तस्य पुरुषाश्रयत्वेनेति ।

दूरत्वादिदोषस्य विषयगतत्वेऽपि

*पुरुषगतत्वस्यापि सम्भवा दुभयत्र कार्यमुत्पाद्यं न विषयमात्रे नियामकाभावात् अतः पुरुष इव विषयेऽपि न सम्भ वतीत्यभिप्रायः । ननु चक्षुषः पुरुषाश्रयत्वेऽपि चाक्षुषरश्मेः प्रसृतस्य विषयसम्बद्धस्य तत्र कार्यकरत्वं दृष्टम् । न तत्का र्यस्य ज्ञानस्य पुरुषाश्रितत्वात् दोषांशस्याकार्यकरत्वात् । ननु विषयमात्रगतास्सादृश्यादयो दोषास्सन्ति तेषां तत्रैव कार्य

करत्वमुपपद्यते, मैवम्। सादृश्यादेर्यावह्व्यभाविनस्सदोत्पादकत्वप्रसङ्गात् । आगन्तोरन्यस्य तत्रादृष्टेः, इन्द्रियसंयो ,

गस्य पुरुषगतज्ञानातिरिक्तहेतुत्वासिद्धेः । * दृष्टिविषादिन्यायस्यात्रासम्भवात्, सम्भवेऽपि सर्वैरुपलंभप्रसङ्गाच्च ॥

नन्विन्द्रियाणि यथापुरुषविशेषसम्बन्धात्तत्रैव कार्यविशेषमुत्पादयन्ति एवं विषयविशेषसम्बन्धात्तत्रैव किंचिजनयन्तु तत्राह-नापीन्द्रियाणीति । पुरुषगतज्ञानाख्यकार्यकरत्वमन्वयव्यतिरेकावसितम् |। विषयेत्विन्द्रियजन्यं कायतरं न

दृष्टं तत्क्लप्तिरन्यथैवोपपत्या निरस्तेति भावः । तथाऽपि दुष्टपुरुषसन्निधानाद्यथा देशादिषु दोषा: प्रादुष्प्युः, तथा दुष्टे न्द्रियसन्निधानाद्विषये कार्यविशेषस्स्यादित्यत्राह – नापिदुष्टानीति । अन्वयव्यतिरेकादिकमतिल्ङ्घय दृष्टान्तमात्रेण न किमत्र हेत्वन्तरगवेषणया अनादिभावरूपाज्ञानमेव विश्वोपादानभूतं शुक्तिरजता ग्रीप विचित्रकार्य जनयेदित्यत्राह - अनादीति । तस्य स्वरूपानादित्वात्तत्कार्यमपि प्रागेव स्यात्, सहकारित्वेन शङ्क नीयामन्द्रियादिकं तु निरस्तम्, मिथ्याभूतस्य चार्थक्रियाकारित्वमयुक्तम् आश्रयानुपपत्यादयश्च पूर्वमेवोक्ता इति भावः ॥ ।

किंचित्साधयितुं शक्यमिति भावः

अपरमार्थे परमार्थबुद्धिशब्दानुपपत्तिः

८४५

श्रीभाष्यम् निरस्तम् ॥ किंच अपूर्वमनिर्वचनीयमिदं वस्तुजातं रजादिबुद्धिशब्दाभ्यां कथमिव विषयी

क्रियते न घटादिवुद्धिशब्दाभ्याम् ? रजतादिसादृश्यादिति चेत् तर्हि तत्सदृशमित्येव प्रती निशब्दौ स्याताम् रजतादिजातियोगादितिचेत् । सा किं परमार्थभूता अपरमार्थभूता

वा ? न तावत्परमार्थभूता तस्या अपरमार्थान्वयायोगात् । नाप्यपरमार्थभूता परमार्थान्चया योगात् । अपरमार्थ परमार्थबुद्धिशब्दयोर्निर्वाहकत्वायोगाञ्चेत्यलम् प्रकाशिका

।

एवमनिर्वचनीयस्य रजतादेरुत्पादकानुपपत्तिमुक्त्वा तदुत्पत्तावपि रजतादिबुद्धिशब्दान्वयनियमानुपपत्तिमाह किंचेति तद्व्यवस्थापकं शङ्कते । रजतादीति । प्रातिभासिकस्य रजतादे: अर्थक्रियाकारिव्यावहारिकरजतादिसादृश्यादि त्यर्थः । उक्तस्य व्यवस्थापकत्वाभावमभिप्रेत्य सादृश्यस्य यथादर्शनं साध्यान्तरमाह — तहति । यदि तत्सदृशे तद्बुद्धिः तदा गवये गोबुद्धिवदन्यथाख्यातिस्स्यादित्येवकाराभिप्राय: । सादृश्यस्यानिर्वाहकत्वेऽपि तजातियोगस्य तहुद्धिनिर्वाहकत्वं

दृष्टमिति शङ्कते। रजतादीति | सा रजतादिजाति: अपरमार्थान्वयायोगात् अपरमार्थव्यक्त्यन्वयायोगादित्यर्थः ।

• व्यक्तिबाधेऽपि जातेरबाधितत्वप्रसङ्ग इति भावः ।

जातिरपिहि बाध्यते नहि व्यक्तिर्नास्ति जातिस्त्वस्तीति प्रतीतिः

जातिरपि नास्तीत्येवहि प्रतिपत्तिः ॥

;

नच प्राक्प्रतिपन्नाया अपि जातेः पश्चादप्रतीतिरभिव्यञ्जकव्यक्त्यभावात् नतु जात्यभावादिति वाच्यम्

अभिव्य

ञ्जकवति पूर्वकाले प्रतिपन्नाया अपि जाते: तत्कालसंचन्धितयैव नास्तितागोचरत्वाद्बाधकप्रत्ययस्य प्रतिपन्नोपाधौ न स्तीति

।

प्रत्ययोहि बाधः । अपरमार्थपक्षं दूषयति । नापीति

परमार्थान्वयायोगात् * आपणस्थरजतव्यक्त्यन्वयायोगादि

त्यर्थः । व्यक्त्यवस्थानेऽपि जाते : * कदाचिद्बाधितत्वप्रसङ्ग इति भावः । नहि कदाचिदप्यापणस्थरजते रजतत्वं बाध्यते ।

परमार्थव्यक्त्यनन्वये बाधकमाह – अपरमार्थइति । परमार्थबुद्धिशब्दयोः परमार्थविषयबुद्धिशब्दयोः । परमार्थव्यक्तौ

जातिरनन्विताचेत् तस्याः * क्वचिदपि परमार्थबुद्धिशब्द हेतुत्वादर्शनात् भ्रान्तिस्थलेऽपि परमार्थबुद्धि शब्द निर्वाह करवं

।

न स्यादित्यर्थः यद्वा जात्यपारमार्थ्य एव दूषणान्तरं बुद्धिशब्दान्वयानुपपत्तिमाह - अपरमार्थइति । तदानीं परमार्थ बुद्धिशब्दयोः परमार्थभूतबुद्धिशब्दयोरित्यर्थः । असत्यात्सत्योत्पत्तिनिरासमुपजीव्य इदं दूषणमुच्यते । व्यक्तेस्तन्निवीह कत्वायोगं दर्शयितुं अपरमार्थ इत्युक्ति: । अपरमार्थ(भूत) जाते: परमार्थभूतबुद्धिशब्द निर्वाहकत्वायोगाजात्यपारमार्थ्यमयुक्त मित्यर्थः । बुद्धिशब्दयोश्च पारमार्थ्य तद्वाघकादर्शनादेव सिद्धम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

अपरमार्थे परमार्थबुद्धिशब्दयोर्निर्वाहकत्वायोगाञ्चेति । रजतत्वं प्रातीतिकव्यावहारिंकोभयवृत्तीति परैरङ्गी ।

।

क्रियते

तस्य च शुक्तिरूपये प्रतीतिके आपणस्थरूम्यगत सामान्यस्याभावे तदर्थिप्रवृत्त्यनुपपत्त्या तदुभयसामान्यस्यै

कस्यावश्यकत्वात्’ इति युक्ति: अद्वैतसिद्धौ प्रदर्शिता । आविद्यकप्रातीति करजतस्य अङ्गीकारो न सम्भवति, प्रवृत्त्यनुपपत्तेः इत्याक्षेपदशायां आक्षेपकर्तारंप्रति नेयं युक्तिस्सम्भवति । अपरमार्थे परमार्थजात्यङ्गीकारस्यासम्भवेन तदर्थिप्रवृत्तिर्न

सम्भवतीति तदाशयेन क्वापि परमार्थधर्मस्य अपरमार्थे संबन्धस्येतरासंमतस्य कल्पनेन प्रवृत्त्युपपत्तिकथनस्यानुचितत्वात् । तथासति प्रातीतिकपदार्थोत्पत्तितद्ध्वंसकल्पनवत् तत्र व्यावहारिकरजतम्बादिजातिसंबन्धकल्पनयाऽपि गौरवमेवेति प्राती

[ जिज्ञासा १-१-१

यथार्थख्यातिसिद्धान्तोपक्रमः

८४६

श्रीभाष्यम्

।

अपरिणतकुतर्कनिरसनेन । अथवा यथार्थ सर्वविज्ञानमिति वेदविदांमतम् श्रुतिस्मृतिभ्य ।

सर्वस्य सर्वात्मत्वप्रतीतितः ॥ ‘बहुस्यामिति सङ्कल्प पूर्वसृष्ट्यायुपक्रमे

तासां त्रिवृत

श्रुतप्रकाशिका

अथ वक्ष्यमाणाया यथार्थख्यातेः स्वसिद्धान्तत्वं दर्शयति । अथवेति । तस्यास्साम्प्रदायिकत्वं दर्शयन् तां प्रति ।

जानीते । यथार्थमिति

वेदविदां भगवद्बोधायननाथमुनिमिश्रादीनामित्यर्थः । कुतइत्यत्राह – श्रुतिस्मृतिभ्यति ।

श्रुतिं दर्शयति । बहुस्यामिति । आदिशब्देन नामरूपव्याकरणमुच्यते, यद्वा सन्मूला इत्यादिवाक्योक्तं स्थितिप्रळया दिकं गृह्यते । सृष्ट्यादिरुपक्रमो यस्य प्रकरणस्य तस्मिन् सृष्ट्याद्युपक्रमे । इदं श्लोकार्धे किमर्थमितिचेत्, उच्यते-*पाठ क्रमेणाण्डसृप्रेः पश्चात्त्रिवृत्करणमिति ज्ञायते ।

अण्डसृष्टे: प्रागपि त्रिवृत्करणमस्ति अण्डसृष्टयर्थत्वात्त्रिवृत्करणस्य त्रिवृ

त्करणमुपायः अण्डसृष्टिःफलम् | उत्पत्तौ पश्चात्फलं भवति * सङ्कल्पेतु पूर्वभावि, उपायस्तूत्पत्तौ पूर्वभावी सङ्कल्पे पश्चा

द्भावीति लोकसिद्धं, * कि केन कथमित्यादौ । अतो ‘नामरूपे व्याकरवाणि तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां कर ‘नामरूपे व्याकरोत्तासां

।

वाणि’ इत्यस्मिन् व्यष्टिसृष्टिसङ्कल्पवाक्ये पश्चान्निर्दिष्टमण्डसृष्ट्युपायभूतं त्रिकरणम्

त्रिवृतं त्रिवृतमेकैका मकरोत्’ इति उत्पत्तिवाक्ये पूर्वनिर्दिष्टस्यापि नामव्याकरणस्य फलभूतत्वात्; त्रिवृत्करणस्य फल रूपसृष्टेः पूर्वभावो निश्चीयते, अर्थक्रमेण पाठक्रमबाघस्य न्याय्यत्वात् ‘अग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचति’ इतिवत् अस्मिन्नर्थे निदर्शनं उपक्रमे ‘बहुस्यां प्रजायेय’ इति वाक्यम् । अत्र बहुस्यामिति फलसङ्कल्पः प्रजायेयेति तदुपायस ङ्कल्प: । अनेन न केवलं

किं केन कथमित्यादिलोकप्रसिद्धया अत्र त्रिवृत्करणस्य फलभूतसृष्टे: पूर्वभावित्वनिश्चयः उप

क्रमभूतसङ्कल्पवाक्यानुगुण्याच्चेति ज्ञापितम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

।

तिकरजतोत्पत्तिसाधनस्यैव भङ्गात्

अन्यथाख्यात्यङ्गीकारे ज्ञानलक्षणायाः प्रत्यासत्तित्वमात्र कल्पनमिति लाघवम् । नेदं

रजतमिति ज्ञानस्य इदं रजतमिति ज्ञानविषयापणस्थरजत प्रतियोगिकाभावविषयकत्वेन व्यावहारिकस्थले प्रतिबध्यज्ञानवि षयप्रतियोगिकाभावविषयकत्वं बाधज्ञाने यथा तथैव नेदं रजतमिति ज्ञानेऽपि सम्भवतीति प्रामाणिकानुभवस्य अन्यथा ख्यातिवादे उपपत्ति:, आविद्यकरजतोत्पत्तिवादे तदसम्भवः । बहुपदार्थकल्पनया व्युत्पत्त्यन्तरकल्पनया च गौरवमिति

भावः । अपरिणतकुतर्केति । वेद प्रामाण्यवादिबौद्धमतकटाक्षेणेदमुक्तम् । अन्यथाख्यातिश्च वेदप्रामाण्यवादिभाट्टसंम

तेत्याशयः ॥

एतावता अन्यथाख्यातौ स्वारस्येन तत्पक्षएव युक्त इत्युक्तम् । एतत्पक्षे प्रत्यासत्यन्तरकल्पनं रजतस्मृतिसमन न्तरं इदं रजनमिति ज्ञानोत्पत्त्यङ्गीकारेण क्षणविलम्बोऽपीत्यभिप्रेत्य प्रभाकरसम्मताख्यातिवाद एव लाघवात् ज्यायान् तत्र

च इदं रजतमिति ज्ञानदशायां रजतं साक्षात्करोमीति प्रतीत्यनुपपत्तिरिति पर्याालोच्य अचिद्विषये पूर्वोत्तरकाण्डगतवेदवा क्यविचारपर्यालोचनया प्रभाकरसम्मतयथार्थख्यातिपक्षमेव परिष्कृत्य सिद्धान्तयति — अथवेति । प्रकरणपञ्चिकायां नय

वीथौं ‘ यथार्थं सर्वमेवेह विज्ञानमिति सिद्धये । प्रभाकरगुरोर्भावः समीचीनःप्रकाश्यते ॥ 6

विषयाव्यभिचारित्वं साधयितुं सर्वसंविदामेषा

|

पक्षं व्यवस्थाप्य

(

"

इत्यादिभिः श्लोकैरख्याति

निरमीयत नीतिविदा शालिकनाथेन नयवीथी ॥

"

(७६) इत्युपसंहृतम्, इति श्लोकैरेव ज्ञानयाथार्थ्यं साधयति- यथार्थं सर्वविज्ञानमिति वेदविदां मतमित्यादिना।

वेदविदामित्यत्र पूर्वोत्तरवेदभागयोः एकविधप्रामाण्यवेदिनः वृत्तिकाराः तदनुयायि नाथ यामुनादयश्च विवक्षिताः ॥

यथार्थख्यातिपक्षस्य साम्प्रदायिकत्वम्

८४७

श्रीभाष्यम्

मेकैकामिति श्रुत्यैव (दर्शि)चोदि )तम् ॥ त्रिवृत्करणमेवं हि प्रत्यक्षेणोपलभ्यते । यदसे रोहितं रूपं तेजसस्तदपामपि ॥ शुक्लं कृष्णं पृथिव्याश्चेत्यग्नावेव त्रिरूपता ॥ श्रुत्यैव दर्शिता

तस्मात्सर्वे सर्वत्र सङ्गताः । पुराणेचैवमेवोक्तं वैष्णवे सृष्ट्युपक्रमे । ‘नानावीर्याः पृथग्भूता स्ततस्ते संहतिं विना | नाशक्नुवन् प्रजास्त्रष्टुमसमागम्य कृत्स्नशः ॥ * समेत्यान्योन्य ।

संयोगं परस्परसमाश्रयाः

महदाद्या विशेषान्ता ह्यण्डमित्यादिना ततः ॥ सूत्रकारोऽपि

भूतानां त्रिरूपत्वं तथाऽवदत् ।’ (वि. पु. १.२.५२-५३-५४) ‘त्रयात्मकत्वात्तु भूयस्त्वा दिति तेनाभिधाभिदा । सोमाभावे च पूतीकग्रहणं श्रुति (दर्शि) चोदि )तम् । श्रुतप्रकाशिका

एवं त्रिवृत्करणस्याण्डसृष्टेः प्राक् सद्भावं ज्ञापयितुं उपक्रमगतसङ्कल्पवाक्यस्य तदनुगुणज्ञापनाय बहुस्यामित्याद्यर्ध मुपात्तम् । अण्डान्तर्वर्त्यग्नथादिषु त्रिवृत्करणस्य प्रदर्शनात् अण्डसृष्टेः पश्चात्त्रवृत्करणमिति शङ्कायां श्रुतेरर्थमाह – एवंहि

।

प्रत्यक्षेणोपलभ्यतइति

अग्नयादिषु कतिपयव्यक्तिषु त्रिरूपत्वप्रदर्शनं नेयत्ताबुद्धया, अपित्वण्डान्तर्भूतस्यैव प्रत्यक्ष

यितुं योग्यत्वात् पूर्वोक्तत्रिवृत्करणसम्भावनाप्रदर्शनार्थमिति भावः । अण्डसृष्टेः प्रागेव त्रिवृत्करणमस्तीति स्पष्टं ज्ञापयति ।

पुराणेचेति। * अस्यामुपनिषदि भूतत्रयसृष्टेरुक्तत्वात्सृष्टतयोक्तानां मिश्रणमुक्तं इदं तत्त्वान्तरसृष्टिप्रतिपादन प्रकरणेषु तेषामपि मिश्रणस्य प्रदर्शनार्थमिति ज्ञापनाय पुराणवचनोदाहरणम् । वैष्णव इत्यनेन सात्त्विकत्वात्प्रामाण्यं सूचितम् । सात्त्विकेषु च सर्वेषु विष्णोर्माहात्म्यमिष्यते ।

इति वचनात् संहतत्वं समागतत्वंचेति * अवस्थाद्वयमस्ति संहतत्वं नाम पुथस्थित्यर्हसंयोगमात्रं समागतत्वं पृथकस्थि त्यनर्हसंश्लेषविशेषः । एतद्द्वयाभावात्स्रष्टुं नाशक्नुवन्नित्याह – नानावीर्याइति । एतदुभप्राप्तयाऽसृजन्नित्याह- समेत्येति एकैकस्मिन् भूते सर्वभूतानि सन्तिचेत् सर्वे शब्दाः सर्वत्र प्रयुज्येरन्नित्यत्राह – परस्परसमाश्रयाइति । अन्येषां भूतानां समाश्रितानां एकं भूतं समाश्रयः आश्रिताश्रयभावश्च न्यूनाधिकभावनिबन्धनः तत्कृता शब्दव्यवस्थेति भावः । * उपा

त्तवचनानन्तरं ‘संप्राप्त्यैक्यमशेषत ’ इति कृत्स्नशः समागतत्वमुक्तम् । महदादय इतिपाठे सत्यपि वृत्तभङ्गपरिहा राय स्वसन्दर्भे महदाद्या इत्युक्तं भाष्यकारैः । अयमेव श्रुत्यभिप्राय इति स्थापयितुं सूत्रकारोक्तिं दर्शयति । सूत्रेति । ततस्सूत्रकारोऽप्यवददित्यन्वयः । ततः अस्यार्थस्य श्रुतिस्मृतिसिद्धत्वादित्यर्थः ॥

एवं प्रथमं भूते भूतान्तरसद्भाव उक्तः वक्ष्यमाणस्यसदृशे सदृशान्तरसद्भावस्योपयोगित्वात् तेनाभिधाभिदा भूय

स्त्वेनाभिधानव्यवस्थेत्यर्थः। सदृशे सदृशान्तरसद्भावमाह — सोमेति । न्यायविद : -परीक्षका: ’ सोमाभावे पूतीका गूढार्थसंग्रहः

एतेन एतत्पक्षस्य सांप्रदायिकत्वं दर्शितम् । एतच्च श्रुतप्रकाशिकार्या ’ नाथैरुक्ता यथार्था विमतमतिराप न्याय तत्त्वे तदेतत् भाष्येऽनूक्तं तदत्र व्यवहृतिरुभयी बाधिताबाधिताख्या ।’ इति तत्त्वमुक्ताकालापविवरणसर्वार्थसिद्धौ ‘सा

न्यायतत्वे भ्रान्त्यधिकरणसिद्धान्ते षष्ठीन्चेयं ख्यातिः यथार्थख्यातिः’ इत्यादिना निरधार्यत इत्यत्र च स्पष्टम् ’ श्रुति

।

स्मृतिभ्यः’ इत्यादिना रजतसन्निकर्ष उपपादितो भवति सोमाभावे च पूतीकग्रहणमिति । यदि सोमं नळार्वन्दत् पुतीकानभिषुणुयात् ’ इति श्रुतिः ‘ क्वचिद्विधानाच्च’ (६.३.१४) इति सूत्रशाचरभाध्ये उदाहृता । ‘नियमार्थःक्वचि•

सोमपूतीकावयवयोरैक्यबत् शुक्तिरजतात्रयवयोरैक्यमिति साधनम्

८४८

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

सोमावयवसद्भावादिति

गूढार्थसंग्रहः

द्विधिः ’ (१६) इति सूत्रे ’ अथ यदुक्तं क्वचिद्विधानादिति, उच्यते नियमार्थ: क्वचिद्विधिः सोमाभावे बहुषु सदृशेषु प्राप्तेषु

नियम: क्रियते पूतीका एवाभिषोतव्या इति । तस्मात्प्रतिनिधिमुपादाय प्रयोगः कर्तव्य इति ’ इति, ‘तन्नित्यं तच्चिकीर्षा हि ’ (१७) इति तदनन्तरसूत्रे ‘कथं पुनरिदमवगम्यते नियमार्थमेव तद्वन्चन मिति ? उच्यते-यतःप्राप्ताः पूतीकाः कथं च ते प्राप्ता: ? तच्चिकीर्षांहि तत् सादृश्यं चिकीर्घेत्येतद्वक्ष्यामः । तच्चिकीर्षया च प्राप्ताः पूतीकाः तस्मात्तन्नित्यम् | वचनमेत ।

न्नियमाय नित्यमिति गम्यते ’ इति च शाबरभाध्ये उक्तम् ॥

सोमावयवसद्भावादिति । ‘ सामांन्यं तच्चिकीर्षाहि (६.३.२७) इति सूत्रे सामान्यं यत्र गृह्यते तदुपादा "

।

तव्यम् । सदृशमिति

यस्मिंश्च सदृशे गृह्यमाणे तेषां विशेषाणां केचित्संगृहीता भवन्ति स तत्र लाभो लभ्यत इति तत्स

दृशं द्रव्यमुपादातव्यं भवति, तस्माद्ब्रीहीणामपचारे नीवाराः प्रतिनिधेया: ’ इति शाबरभाष्ये उक्तम् ॥

।

शास्त्रदीपिकायाम् –‘अवयवा एव ह्येकद्रव्यतामापन्ना: अवयविशब्दाभिधेयाः जात्या परिच्छिद्यन्ते नात्यन्तमर्था न्तरम् । अतस्तैरवयवैर्जात्याश्रयभूतैः कर्म साधनीयम् । तत्र यदि सदृशमुपादीयते ततस्तेषामवयवानां कतिपया लभ्यन्ते जातिमात्रमवयवान्तरमात्रं च परित्यक्तं भवति विसदृशोपादाने पुनः समस्तपरित्यागस्यात् अतो त्रीहिशास्त्रमपि यथा सम्भवमुपपादयितुं सदृशोपादानम् । एवं च सुसदृशलाभे मन्दसदृशं नोपादेयं, किंतु सुसदृशमेव, तत्र बह्ववयवानु

ग्रहात् ’ इति, भाट्टदीपिकायां च -’ व्रीहिशास्त्रेण व्रीहित्वजातेस्साधनत्वे प्रमिते अमूर्तायास्तस्यास्साघनत्वासम्भवात् अर्था

त्तत्परिच्छिन्नस्यावयविनः साधनत्वमवगम्यते । तस्यापिचावयवोपादानव्यतिरेकेण साधनत्वासम्भवात् तदवयवानामपि

साघनत्वमर्थादेवावगम्यते । तजातीयावयवानामेव च कतिपयानां विजातीयावयवान्तरोपेतानां नीवारारम्भकत्वमिति यथाशक्तिप्रयोगे जातेरवयविनों अवयवान्तराणां च साधनत्वासम्भवेऽपि कतिपयावयवानामेव तत्सम्पत्यर्थमवर्जनीयतया नीवारविजातीयतदवयवोपादानमिति सदृशप्रतिनिधिनियमसिद्धिः । अतएव सादृश्यं समान जातीयाऽव्यवारब्धत्वेनैव

नियामकम्, नतु समानजातीयधर्मान्तरेण तस्य व्रीहिशास्त्राविषयत्वात् । एवं च ब्रीह्याद्यभावे सुसदृशं तदभावे मन्दसद्द शमित्यादिक्रमेण बोध्यम्’ इति पार्थसारथि खण्डदेवाभ्यामुक्तम् ॥

एवं च अन्यथाख्यातिवादिभट्टपादानामपि प्रतिनिधिस्थले अवयवैक्यस्य सम्मतत्वेन इदं रजतमिति भ्रमस्थले ऽपि तन्नयायेनावयवैक्येन शुक्ति चक्षुस्सन्निकर्ष एव रजतसन्निकर्षोऽपि भवतीति अन्यथाख्यात्यनङ्गीकारेऽपि इदं रजत

मिति प्रत्यक्षमुपपद्यते आरम्भवादिभिर्नैयायिकैः अतिरिक्तावयव्यङ्गीकारेऽपि परिणामवादिसिद्धान्ते अतिरिक्तावयव्य ।

नङ्गीकारेण अवयवेन्द्रियसन्निकर्षस्यैव सर्वत्र प्रत्यक्षनियामकत्वात् । इन्द्रिय सन्निकर्षसमनन्तरं उत्पन्नव्यवसायेन विशेषण बुद्धिरूपेण प्रत्यक्षविषयकमानससाक्षात्कारः अनुव्यवसाय: उत्पद्यत इति नैयायिकाः । सन्निकर्षजन्यज्ञानानन्तरं ज्ञातता. लिङ्गेन ज्ञानानुमितिः, विषयज्ञानयोर्नेकदा भानम् आत्मातु मानसप्रत्यक्षविषय इति भट्टपादानुयायिनः प्राभाकरास्तु

मितिमातृमेयविषयकमेकमेव प्रत्यक्षं, अर्थवित्तिवेद्यत्वमेवात्मनः इति वदन्ति । सिद्धान्ते अहमर्थात्मनः स्वप्रकाशप्रत्यक्ष विषयत्वेन विषयज्ञानदशायां तद्भाने बाधकाभावेन ज्ञानस्यापि स्वप्रकाशतया मितिमातृमेयानामेकदैव भानमिति निर्णी

यते । एवंचास्मिन्विषये प्रभाकरमतसमशीलतैव सिद्धान्तेऽपि । तत्र ’ अहमिदं जानामि ’ इति प्रतीतौ ज्ञानात्मनो;

यथार्थख्यातौ बाध्यबाधक भावाद्युपपादनम्

८४९

श्रीभाष्यम्

न्यायविदो विदुः ॥ श्रीह्यभावे च नीवारग्रहणं व्रीहिभावतः । तदेव सदृशं तस्य य(द्य (त्त )

दव्यैकदेशभाक् ॥ शुत्यादौ रजतादेश्च भावश्श्रुत्यैवबोधितः । रूपयशुक्त्यादिनिर्दे (श्यः)

0

श) भेदो भूयस्त्वहेतुकः ॥ रूप्यादिसदृशश्चायं शुक्त्यादिरुपलभ्यते । अतस्तस्यात्र सद्भावः

प्रतीतेरपि निश्चितः ॥ कदाचिञ्चक्षुरादेस्तु दोषाच्छुक्त यंशवर्जितः । रजतांशो गृहीतोऽतो रजतार्थी प्रवर्तते ॥ दोषहानौ तु शुत्त्यंशे गृहीते तन्निवर्तते ॥ अतो यथार्थ रूप्यादिविज्ञानं

शुक्तिकादिषु ॥ बाध्यबाधक भावोऽपि भूयस्त्वेनोपपद्यते । शुक्तिभूयस्त्ववैकल्य साकल्य ग्रहरूपतः ॥ नातो मिथ्यार्थसत्यार्थ विषयत्वनिबन्धनः । एवं श्रुतप्रकाशिका

नभिषुणुयात्’ *इत्ययंविधिर्नियमार्थः सोमाभावे तत्सदृशद्रव्यान्तरेषु स्वतःप्रवृत्तेः। एतत्तुल्यन्यायसिद्धार्थमाह-व्रीहीति व्रीहिभावतः-व्रीह्यवयवसद्भावतः । ततः कथं सदृशे सदृशान्तरसद्भाव इत्यत्राह—तदेवेति । अनेन शुक्त्यादौ रजता

द्यवयवसद्भावः फालतइत्याह - शुक्तयादाविति । श्रुत्यैव बोधितः * प्रतिनिधि श्रुत्यैवाभिमतत्वेन फलितः । * यद्वा त्रिवृ

त्करणश्रुत्यैव बोधितत्वं फलितं तेजःप्रचुररूप्यांशशुक्तौ त्रिवृत्करणात्सिद्धयतीत्यर्थः । कथं शब्दव्यवस्थेत्यत्राह-रूप्येति । शुक्तिरूप्ययोस्सादृश्येसतिर्हि झुक्तौ रूप्यसद्भावसिद्धिः । शब्दव्यवस्थाया भूयस्त्वहेतुकत्वसिद्धि, श्चेत्यत्राह— रूप्यादीति ॥ यद्वा शुक्तौ रजतैकदेशसद्भावे प्रमाणान्तरमाह– रूप्यादीति । ततः किमित्यत्राह- अतइति । प्रतीतेः, रूप्यस

हशतया प्रतीतेः शुक्त्यादौ रजताद्यवयवसद्भावश्चेत्सदा गृह्येत । प्रवृत्तिश्च सदा स्यात्, बाधश्च नोपपद्येत, इत्यत्राह- कदा चिदिति । दोष: झुक्त्यंशाग्रहहेतुः प्रचुरग्रहणाभिभूतत्वाभावात् अदृष्टवशाच्च रजतग्रहणम् । अदृष्टवशाच्च अम्बुनो ग्रहणा दितिहि बक्ष्यते उदारणान्तरेष्वप्युपजीव्यत्वायहि तत्र तदुक्तिः । भूयस्त्वेन बाध्यबाधकभावइति । शुक्तिभूयस्वेन तज्ज्ञानस्य बाधकत्वम् । ततएव रजताल्पत्वं सिद्धं तेन रजतज्ञानस्य बाध्यत्वमित्यर्थः भूयस्त्वेनेत्युक्ते भ्रान्तिज्ञानस्य रजत

भूयस्त्वात्तेन शुक्तिज्ञानस्य बाध्यत्वशङ्काव्यावृत्त्यर्थं भूयस्त्वेन बाध्यबाधकत्वमुपपादयति । शुक्तीति ॥ ननु साकल्ये सत्यपि वैकल्यं गृहीतंचेत् अन्यथाख्यातिरिति; नैवम् नहि वैकल्यस्य ग्रहो वैकल्यग्रहः किंतु शुक्ति

भूयस्त्ववैकल्येन ग्रहः तद्विरहेण ग्रहः तदग्रह इति फलितम् भूयस्त्वसाकल्येन ग्रहः तत्सहिततया ग्रहः । तयोर्ग्रहयोः रूपात्

स्वभावात् तथाविधग्रहणात्मकत्वादित्यर्थ: बहुव्रीहिर्वा भावप्रधानो निर्देश: * पूर्वोत्तरज्ञानयोस्त थारूपत्वात् बाध्यबाधक भाव इत्यर्थः । ज्ञानस्य बाध्यत्वं न स्वरूपतः, नच विषयतः किंतु बाध्यप्रवृत्तिकत्वम् उत्तरज्ञानस्य च बाधकत्वं पूर्वज्ञान जन्यप्रवृत्तिनिवारकत्वं अन्यथाख्यातिवादेऽपि ज्ञानस्य स्वरूपेण बाध्यत्वमनभिमतम् । किंतु विषयबाध्यत्वमेवाभिमतम् । अस्माकंतु ज्ञानफलभूतप्रवृत्तेः बाध्यत्वमिति भिदा । प्रवृत्तेश्च बाघितत्वं प्रतिबद्धोत्पत्तिकत्वं विफलत्वं वा । नातइति । मिथ्यार्थसत्यार्थशब्दाभ्यां पराभिमत मिथ्यात्वसत्यत्वे विवक्षिते । एवमिति । सर्वस्य सर्वत्वेऽपि व्यवहारव्यवस्थितिः हानो ।

पादाननियमः । एवं भूयत्वसाकल्यवैकल्याभ्यामित्यर्थः । साधारणाकारग्रहणभेदाग्रहदोषादृष्टानि सर्ववादिभिरभ्युपेत व्यानि

तावता प्रवृत्त्यादिसम्भवेऽप्यधिककल्पनायामन्येषां गौरवं स्यात् । तत्रेष्टरूपरूपिनिरन्तरभानात्प्रवृत्तिः, द्विष्टरूपरूपिनि

रन्तरमानान्निवृत्तिः । रूपरूपिणोर्धर्म्यन्तरनिष्ठःवविरोधिधर्मान्तराश्रितत्वभानविरहेण भानं निरन्तरभानम् । अतएव

भेद।महात्प्रवृत्तिश्चेद्रज्जुसर्पभेदामहे निवृत्तिर्नस्यादित्यादीनि चोयानि नावकाशं लभन्ते ॥ 107

यथार्थख्यातिपक्षे एकज्ञानत्वव्यवहारोपपादनम्

८५०

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

यःपरमते ख्यात्यन्त रहेतुरभ्युपेतः स एवास्माकं प्रवृत्यादिहेतुः । प्राभाकरैर्मन्त्रार्थवादार्थतात्पर्यानभ्युपगमात्केवल

भेदाग्रहेणैव निर्वाहःकृतः । * अत्रतु मन्त्रार्थवादयोः प्रतीयमानार्थे प्रामाण्याभ्युपगमादुपनिषद्भागावगतं त्रिवृत्करणं,

तत्प्रदर्शितं पञ्चीकरणं, ईश्वरकर्तृकं सर्गविशेषं तथा प्रतिनिधिन्यायं भेदाग्रह, मप्युपजीव्य निर्वाहः कृत इति वैषभ्यम् ॥ तत्र भूते भूतान्तरभ्रमस्य त्रिवृत्करणेन निर्वाहः स्फुटनरः । सदृशे सदृशान्तरभ्रमस्यतु प्रतिनिधिन्यायेनैव निर्वाहः नतु त्रिवृ

त्करणेनोपयोग इति केचिदाचार्याः । त्रिवृत्करणमपि विजातीयभूतारब्धे सदृशे विजातीय भूतारव्धसदृशान्तरभ्रमनिर्वाहौ पयिकमिति च संप्रदाय:, श्रुतिस्मृतिभ्यस्सर्वस्येत्यादिग्रन्थानां स्वारस्यात्तथाऽवगम्यते । अतस्त्रिवृत्करणश्रवणपञ्चीकरण स्मरणाभ्यां प्रतिनिधिन्यायाच्च सदृशे सदृशान्तरबुद्धियाथार्थ्य निरूप्यते ॥

ननु कथं सदृशे सदृशान्तरभ्रमस्य त्रिवृत्करणेनोपयोगः

नहि त्रिवृत्करणात्पूर्व रजताद्यवयवात्सान्त, तथासतिहि

त्रिवृत्करणनिबन्धनं शुक्तौ रजतादिसंमिश्रणं स्यात् नच तदस्ति त्रिवृत्करणस्याण्डसृष्टेः पूर्वभात्रित्वात् । उच्यते #पाञ्च

भौतिकेष्वपि पदार्थेषु किंचित्कार्ये केनचित् प्रचुरेण भूतेन परिणामविशेषवता आरब्धं तत्र यादृश परिणामयुक्तयद्भूतप्रचुरं यत्कार्यं तस्य तादृशपरिणामवतो भूतस्य कार्यान्तरेष्वपि विद्यमानत्वात्तेषु तथाविधतद्भुतप्रचुरतत्कार्यविषयबुद्धिरुपपद्यते ॥ ।

यद्यप्यवान्तराकारविशेषः त्रिवृत्करणदशायां नास्ति न्तरावयवसमानपरिणामसम्भवात् ।

तथाऽपि त्रिवृत्करणेन कार्यानुप्रविष्टस्य तस्य भूतस्य कार्या

भौतिकान्तरे भौतिकान्तरबुद्धेर्याथार्थ्य घटते, तथा त्रिवृत्करणेन शुक्ताबन्तर्गतस्य

तेजोंशस्य शुक्लभास्वररूपेण परिणामवतो रजतसौसादृश्याद्रजतावयवत्वमुपपन्नम् तादृशाकारयुक्ततद्भूतविशेषवन्त एव हि "

सम्यग्रजतादयो निरीक्ष्यन्ते, अतश्शुत्त्यादौ रजताद्यवयवसद्भाव उपपद्यते ॥

ननु कथं शुत्त्यादिषु प्रतीयमानानामवयवानां रजताद्यवयवत्वं नहि ते रजतादिभ्य आनीय निवेशिताः । उच्यते

संप्रतिपन्नरजताद्यवयवसुसदृशाकारत्वमेव तेषां रजताद्यवयवत्वं नतु रजतादिभ्य आनीय निवेशितत्वं, यथा संप्रतिपन्नरज

ताद्यवयवानां नह्यापणस्थरजताद्यवयवाः कुतश्चिद्रजतान्तरादेरानीय निवेशिताः एवमेव पूतीकादिषु प्रतीयमानानां सोम लताद्यवयवानामपि सोमाद्यवयवत्वं नाम संप्रतिपन्न सोमलताद्यवयवसुसदृशत्वमेव । तच्च स्फुटतरप्रतीतिसिद्धमबाधितं च

नहि शुक्तिशकलपूतीकादिषु रजतसोमलतादिसादृश्यं नास्तीति बाधकप्रत्यय उदेति । तेषामवयवानां विजातीयावयवप्रा चुर्याद कार्यकरत्वं प्रचुरक्षीरनिविष्टाल्पसलिलस्येव प्रचुरकनकसंसृष्टाल्परजतस्येव च सम्भवति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

स्वप्रकाशतया भानं विषयस्य सन्निकर्षेण । अत्र नैयायिकमते मितिमातृमेयविषयकं एकं ज्ञानमिति व्यवहारस्स्वरसत उपप

ग्रते। सिद्धान्ते मातृविषयकं ज्ञानं भिन्नं तद्धर्मभूतज्ञानं मेयविषयकंचान्यत् । अथाप्येकज्ञानत्वेन व्यवहारः ज्ञानद्वयविषयतयोः निरूप्य निरूपकभावाङ्गीकारेण उपपादनीय इति अन्यथाख्यात्यनङ्गीकारेऽपि भ्रमस्थले यस्मिन् विषये एकज्ञानासम्भवः

तत्रापि ज्ञानद्वयविषयतयोर्निरूप्य निरूपकभावाङ्गीकारेण एकज्ञानव्यवहार उपपादनीय इति प्राभाकरमते ज्ञानद्वयवि षयतयोर्निरूप्यनिपकभावाङ्गीकारेण रजतत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपित शुक्तित्वावच्छिन्नविशेष्यताशालिज्ञानत्वेन प्रवृत्त्यादि

।

।

हेतुत्वाङ्गीकारेण उपपत्ति: प्रामाण्यवादे गदाधरेण प्रदर्शिता प्रत्यभिज्ञाया एकज्ञानत्वेन व्यवहारोऽपीत्थमेवोपपादनीयः एकांशस्य संस्कारेण अपरांशस्य सन्निकर्षेण भानेन तत्रापि ज्ञानद्वयस्यैवाङ्गीकार्यत्वात् । एवं सुरभि : चन्दनखण्ड इत्या दावपि बोध्यम् । अतएवेदं रजत जानामीति ज्ञानस्यैक्य निर्वहति सिद्धान्ते इदं रजतमिति ज्ञानानन्तरं इदं रजतं

वैदे क्वापि नारोप इति भट्टसिद्धान्तः दृष्टिविधावपि सिद्धान्ते अख्यातिपक्षएव

८५१

श्रीभाष्यम्

सर्वस्य सर्वत्वे व्यवहारव्यवस्थितिः ॥ ’ ( इमे भाष्यकारीयाश्श्लोकाः) श्रुतप्रकाशिका

नन्वेवं शुक्तितयाऽभिमतपुञ्जस्य शुक्तित्वमपुष्कलं स्यात् विजातीयावयवसंसर्गात् पुरुषमृगे पुरुषत्ववत् पुरुषमृ गत्वं नाम पुरुषत्वमृगत्वावलक्षणं जात्यन्तरं नतु विकलं पुरुषत्वं मृगत्वंचेतिचेत् । तर्हि शुक्तितयाऽभिमतपुञ्जस्यापि शुक्ति

।

त्वरजतत्वविलक्षणजात्यन्तरवच्चं स्यात्

ततश्च पुरुषमृगे पुरुषव्यवहारवत् शुक्ति व्यवहारो न मुख्यस्स्यात् विजातीयसं गूढार्थसंग्रहः

जानामीति नैयायिकसंमतप्रक्रिया नाभ्युपगम्यत एव । नैयायिकमत इव ज्ञानस्य मानसप्रत्यक्षविषयत्वाभावेन स्वप्रकाश ।

तयैव भानात्

एवं च इदं रजतं जानामीति ज्ञानमेव प्रथमं तस्य ज्ञानात्मोभयावषयकत्वमेकत्वं च उक्तदिशैव ॥

अन्यथाख्यातिबादिभिर्भट्टपादैरपि ’ यद्यध्यासेन वक्तृणां गौणी वृत्तिः प्रकल्प्यते। वेदे सान कथंचिस्यात् अध्या रोपयितुर्बिना’ इति निर्णयपूर्वकं ’ सिंहो देवदत्त ’ इत्यत्रापि आरोपो निराकृत: । एतच्च वेदप्रामाण्यरक्षणार्थमिति सोमना

थेन तत्सिद्धिपेटिकायां अप्पय्यदीक्षितैः ‘ व्याप्तेश्च समञ्जसम् ’ इति सूत्रपरिमलेचोक्तम् । ‘गुणवादस्तु ’ इति सूत्रप्रणेतुः जैमिनेरप्याशयः अयमेव, तत्र सर्वत्र सदृशाभेद एव विवक्षित इति निर्णयात् । ‘अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रप चयते’ इति स्वसिद्धान्त स्थापनाभिनिवेशेन अप्पयदीक्षितैः परिमले सोमनाथेन तत्सिद्धिपेटिकायां खण्डदेवेन भाट्टकौ

स्तुभे च निरारोपसारोपगौणीविभागेन वेदे क्वचिदारोपः क्वचिन्नारोप इतिविभागकथनपूर्वकं ’ येषा वा गौतमाग्निः’ इत्यत्र www

आरोपस्वीकरणमनुचितम् तत्रापि सदृशाभेदस्यैव भट्टपादसम्मतत्वात् गुणवादस्तु’ इति सूत्रे जैमिनिना " यजमान: इत्यादौ सदृशाभेदवर्णनमप्यनुचितं, तत्राप्यारोपस्यैव युक्तत्वादिति परिमले दीक्षितोक्तिस्सर्वाऽपि न घटते । प्रस्तरः ८

"

।

तदुदाहृतार्थवादवाक्येषु सदृशाभेदस्यैव प्रतीतिसंभवात् । अयमर्थः सभ्यनिरूपित: भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटे ॥ वेदवाक्येषु दृष्टिविधिस्थलेषु सिद्धान्ते अख्यातिपक्ष एवादर्तव्यः तदुक्तमाचार्यपादैः– ’ अन्यस्मिन्नन्यदृष्टेविंधि

रिह घटतामन्यथाख्यातिपक्षे, याथार्थ्य सर्वबोधांनुगतमिति मते युज्यते नान्यदृष्टिः । तन्नात्रायेहि न स्यात् विमतिरवि मता भ्रान्तिनीतिःपरस्मिन् तादृग्भेदाग्रहोपफ्लतमतियुगलस्थापनायां नियोगात् ॥ (अ.सा. ४५२) इति ’ ज्ञानद्वयाङ्गीका

रेऽपि ज्ञानद्वयविषयतयोः निरूप्यनिरूपकभावाङ्गीरेण प्रवृत्त्याद्युपपत्तिः प्रागुक्तैव । इदं रजतमित्यत्र एकज्ञानत्वेन व्यव हारः स्वरसत एव भाष्य उपपादितः । यत्रतु त्रिवृत्करणप्रतिनिधिन्याययोरसंभवः तत्रापि प्रत्यभिज्ञादिवत् उपपत्तिरिति प्रागेवोक्तम्। अन्यविशेषणमन्यविशेषणत्वेनेति प्रागुक्त दूषणस्य परिहारः सर्वार्थसिद्धौ आचार्यपादैः सम्यक्प्रदर्शितः । ननुचाख्यातिपक्षेऽप्यन्यविशेषणमन्यविशेषणत्वेन’

इति भाष्ये कथं चोदितं किमिति वा तच्चाप्रदिष्टोत्तरम् १ ८त्यं

तदुच्यते - सर्पभूदलनाम्बुधारादिभ्रमेषु, अयं सर्पः, इदं भूदळनं, इयमम्बुधारेति सर्पादि विशेष्यलिङ्गभाजि विशेषणानि भवन्ति इदं च समानाधिकरणत्वाभिमानात्, अतोऽन्यथाख्यातिरवर्जनीयेति चोद्याभिप्राय: । परिहारानुक्तिस्तु तद्भेदा ग्रहनिबन्धनवाचकव्यवहारविशेषमात्रमिति स्वयमूहक्षमशिष्यशिक्षार्थेति ’ इति ॥ ,

व्यवहारव्यवस्थिरिति । अवयवभूयस्त्वे सफलप्रवृत्तिः, अवयवन्यूनत्वे विफलप्रवृत्तिरित्यर्थः । एतेन सफल

प्रवृत्तिजनकं ज्ञानं प्रमा। विफलप्रवृत्तिजनकं ज्ञानं भ्रमः इति भ्रमप्रमाविभागस्सूचितः । क्वचित्प्रवृत्तेरभावेऽपि सफल

स्वाप्नपदार्थविचारः

८५२

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

स्वप्ने च प्राणिनां पुण्यपापानुगुणं भगवतैव तत्तत्पुरुषमात्रानुभाव्याः श्रुतप्रकाशिका

सृष्टाया: भ्रमाधिष्ठानभूतायाश्शुक्तेः पुरुषेण पुरुषमृगस्येव शुक्त्यन्तरेण सौसादृश्यस्याभावात् सौसादृश्येसतिहि तत्ताव्यवहा रस्य मुख्यत्वं तदभाबाद्धि ’ सिंहो देवदत्त’ इत्यस्यामुख्यत्वं शुत्तयवयवप्राचुर्याच्छुक्तित्वं पुष्कलं तत एव तद्व्यवहारश्च

मुख्य इतिचेत् । तर्हि रजतांशस्याप्रचुरत्वादेव रजतत्वं नास्तीति रजतबुद्धेर्याथार्थ्य न स्यात् । उच्यते -पुरुषत्ववत् शुक्ति

।

त्वस्यावयवसंघातविशेषवृत्तित्वाभावात् अणुमात्रेऽपि शुक्तित्वं पुष्कलम् ।

कल्यात्तदपौष्कल्यं जात्यन्तरं वा तत्र स्यात्

पुरुषत्वस्यतु सङ्गातविशेषवृत्तितया सङ्घातवै

शुक्तित्वंतु न तथेत्युक्तम् अतः शुक्तयवयवेषु शुक्तित्वतद्ध्यवहारावुपपन्नौ तत्र

विरुद्धजात्यन्बयाभावात् । शुक्तितयाऽभिमतसङ्घातेतु शुक्त्यवयवप्राचुर्यादर्थक्रियाव्यवस्था शब्दव्यवस्था चोपपद्यते प्रचुर शुक्त्यभिभूतत्वेन रजतांशस्या गृहतित्वात् गृहीतशुक्तिविवक्षया तद्विषयत्वेन प्रयुक्तशब्दो मुख्य इत्युपपन्नम् ॥

नच भ्रमाधिष्ठान भूतायाश्युक्तेर्विजातीयावयवयोगितया शुक्त्यन्तरसौसादृश्यहानि: । शुक्तवन्तरस्याप्यल्परजतांशमि

श्रुत्वाद्रजतांशाभिभवेन शुक्त्यन्तरसौसादृश्यप्रतीतिरुपपद्यते । शुक्त्यवयवानांतु परस्परसौसादृश्यमुपपन्नतरं, उक्तरीत्या रज |

तांशस्य च रजतत्वं मुख्यं, तस्मिन्नंशे विरुद्धजात्यन्वयाभावात् रजतान्तरावयवसौसादृश्यं च

भ्रमदशायां गृह्यमाणस्य तस्य

प्रचुरशुक्तिग्रहणाभिभूतत्वाभावाद्रजतान्तरावयवसौसादृश्यप्रतीतिरुपपद्यते अतएव रजतव्यवहारश्च मुख्यः । अतश्शुक्त्यादौ रजतादिबुद्धेर्याथार्थ्यमुपपन्नम्, अल्पस्य रजतस्य प्रचुरतया ग्रहणे अन्यथाख्यातिप्रसङ्ग इतिचेन्न प्राचुर्यग्रहणाभावात् अल्प

त्वाग्रहणमेवहि तत्र विद्यते प्राचुर्यस्य प्रतियोग्यपेक्षत्वात्प्रतियोगिभूतशुक्त्यग्रहणात्तद्ग्रहणे प्रवृच्यसम्भवाच्च शुक्त्यपेक्षया रज तांशस्य प्राचुर्ये न गृहीतमिति नान्यथाख्यातिः ॥

नन्वल्पत्वाग्रहणं नाम प्रचुरत्वग्रहणं स्यात्, भवन्मतहि भावान्तरमभावः अतोऽन्यथाख्यातत्वमितिचेन्न अल्पत्वा

ग्रहणं नामन प्राचुर्यग्रहणं अपित्वल्पत्वविषयज्ञानसङ्कोच इत्यन्यथाग्रहाभावात् । नेदं रजतमित्यत्र नञर्थ: क इतिश्चेत्

शुक्तित्वमेवेति ब्रूमः यदाकारग्रहणेन पूर्वज्ञानोत्पन्नाया: प्रवृत्तर्निवृत्तवी निवारणं स एवाकारो नञर्थः, सन्चाकारः प्रतियो गिसापेक्षैः नेदं. रजतमित्यादिशब्दैः तदनपेक्षैश्शुत्यादिशब्दैश्च व्यवह्नियते । एवंभूते भूतान्तरसद्भावात्सदृशे सदृशान्तर सद्भावाच शक्त्यादिरूप्यादिबुद्धेर्याथार्थ्यमुपपादितम् ॥

नहि स्वप्नार्थानां सदृशे सदृशान्तरसद्भावो भूते भूतान्तरसद्भावो वा वक्तुं शक्यत इत्यत्राह – स्वप्नेचेति । कथं

केचित्सुखरूपाः केचिद्दुःखरूपा इत्यत्राह- पुण्यपापानुगुणमिति । भगवतैव जगत्सष्ठैव, तर्ह्यन्यैरप्युपलभ्येत, सदाचोप गूढार्थसंग्रहः

प्रवृत्तिजननयोग्यत्वतदभावाभ्यां वैषम्यम् । योग्यत्वं च भूयोवयवविषयकत्वेनैवेति न विवरणोक्तानुपपत्तिः। शुक्तिरूप्य वत् प्रपञ्चस्य आविद्यकत्वं मिथ्यात्वंचेति परोक्तिः प्रातीतिकशुक्तिरूप्यानङ्गीकारेऽपि भ्रमोपपच्या निरवकाशेति एतावता उक्तं भवति ॥

अथ स्वप्नसृष्टिवत् प्रपञ्चसृष्टि: उपनिषद्वाक्यान्यपि तथैव योजनीयानीति परसिद्धान्तं पर्यालोचयति स्वप्ने च

प्राणिनामित्यादिना । ‘न तत्र रथाः’ इत्यादिश्रुतौ ’ अथ रथान् रथयोगान् पथस्सृजते ’ इत्यत्र सृष्टिकर्मत्वेनोक्तानां

श्रुत्या स्वाप्निकपदार्थानां न मिथ्यात्वं, किंतु भगवत्सृष्टत्वं सत्यत्वं च

८५३

श्रीभाष्यम्

तत्तत्कालावसानाः तथा भूताञ्चार्थास्सृज्यन्ते । तथाहि श्रुतिस्स्वप्नविषया ‘न तत्र रथा न

रथयोगान पन्थानो भवन्ति । अथ स्थान् रथयोगान्पथस्सृजते । न तत्रानन्दामुदः प्रमुदो भवन्ति । अथानन्दान्मुदःप्रमुदः सृजते । न तत्र वे(श) शा)न्ताः पुष्करिण्यस्त्रवन्त्यो भवन्ति । अथ वे(श) शा)न्तान् पुष्करिण्यस्त्र वन्त्यस्सृजते । सहि कर्ता’ (बृ. ६.३.१०) इति ।

यद्यपि सकलेतरपुरुषमात्रानुभाव्यतया तदानीं न भवन्ति, तथाऽपि तत्तत्पुरुषानुभाव्यतया तथाविधानर्थानीश्वरस्सृजति सहि कर्ता तस्य सत्य सङ्कल्पस्याश्चर्यशक्तेस्तथाविधं श्रुतप्रकाशिका

लभ्येतेत्यत्राह-तत्तदिति । कथं दृष्टविसजातीया इत्यत्राह- तथाभूताइति । श्रुतिं दर्शयति । तथाहीति | स्वप्नविषय 1

।

।

त्वमस्य वाक्यस्य कथमिति शङ्कायां स्वप्नं पश्यतीति पूर्ववाक्यं स्मारयति । स्वप्नविषयेति रथयोगाः अश्वादयः न भवन्ति दृष्टसजातीया न भवन्तीत्यर्थः आनन्दामुदःप्रमुदइति । साधारणभोग्यदर्शनजा प्रीतिर्मुत्, असाधारणभोग्यत्व ज्ञानजा प्रीतिः प्रमुत् विनियोगजा प्रीतिरानन्दः । यद्वा विलक्षणविषयदर्शनजा प्रीतिर्मुत् तस्य स्वविनियोगार्ह वज्ञानजन्या

प्रीतिः प्रमुत् विनियोगजा प्रीतिरानन्द इति । एतैश्शब्दै विषया लक्ष्यन्ते #मुख्यार्थत्वे दृष्टविसजातीयत्वायोगात् वेशान्ताः गृहाः, यद्वा वेशान्ताः पल्वलानीत्यर्थः । कथमुपपद्यत इत्यत्राह- सहिकर्तेति ॥ सर्वशक्तिर्हि कर्ता किमनुपपन्नमितिभावः । तच्छन्दो न प्रकृतजीवपरः, अपितु प्रसिद्धपरमात्मपरः ॥

A

• व्याघातपौनरुक्तयशङ्कापरिहारार्थमस्याश्श्रुतेरर्थमाह – यद्यपि सकलेति । सृजत इति पदविरोधपरिहाराय न भवन्तीति निषेधस्य सङ्कोचोत्सर्गापवादन्यायेन कृतः । अतः कालान्तरस्थायित्व पुरुषान्तरानुभाव्यत्वाकारविषयो निषेधः । नतु तत्कालतत्पुरुषमात्रानुभाव्यतया स्वरूपनिषेधः । अतो जाग्रदवस्थाऽनुभूतवस्तुसजातीया अनेक पुरुषानुभाव्याः काला

न्तरस्थायिनश्च न भवन्तीत्यर्थः । सहिकर्तेत्येतत्खण्डमुक्तार्थेपपादकत्वेन व्याचष्टे | तस्येति । स्वाप्नार्थसृष्टेरीश्वरकर्तृकत्वस्फुटी गूढार्थसंग्रहः स्थादीनां न निषेधो विवक्षितः । तथासति इत्थं श्रुतिविन्यासः निर्बीजस्स्यात् । निषेधानन्तरं सृष्टिवाक्यं विरुद्धम्। निषे

धानन्तरं सृष्टिप्रतिपादनेन सृष्टपदार्थानामभावप्रतीतेः सुतरामसम्भवात् । अतः सृष्टे: पूर्व पदार्था नावर्तन्त इत्येतद्वाक्य सृष्टेःपूर्व सत्त्वे सकलेतरपुरुषानुभाव्यत्वं स्यात्

।

।

तात्पर्ये प्रतीयते

तदभावेन सकलेतरपुरुषानुभाव्यपदार्थानामभावप्रति

पादने पर्यवसानम् । सृष्टपदार्थानां स्वप्नद्रष्टुपुरुषमात्रानुभाव्यत्वस्यानुभवसिद्धतया स्वप्नद्रष्टुपुरुषमात्रानुभाव्यपदार्थसृष्टा ।

वेव तात्पर्यं पर्यवसन्नम्। इनमेवार्थमभिप्रेत्याह- यद्यपि सकलेतरपुरुषानुभाव्यतयेत्यादि । सृष्टेः पूर्व सत्त्वे जागरित पदार्थवत् सकलेतरपुरुषानुभाव्यत्वं स्यात् सृष्टेः पूर्वमभावेन सकलेतरपुरुषानुभाव्यत्वविरहात् प्राक् (६९८. पु) उक्तं जागरिताऽत्रस्थानुभूतवैधर्म्य एतेन स्पष्टीकृतम् । एतेन आश्चर्यरूपत्वमपि विवृतं भवति ॥

।

तत्तत्पुरुषमात्रानुभाव्यतया तथाविधानर्थानीश्वरस्सृजतीति । तथाविधाश्चार्थाः स्वदेहेनैव देशान्तरगमनंराज्या भिषेकशिरश्छेदादयः अनुपदमेव वक्ष्यन्ते । एतेनाप्याश्चर्यरूपत्वं स्पष्टीकृतम् आश्चर्यरूपत्वेनैव परमपुरुषकर्तृकत्वं स्वप्न

सृष्टे: ‘ सहि कर्ता’ इत्यत्र विवक्षितम् । “स’ इत्यत्र तच्छन्दः प्रसिद्धार्थकः एतादृशपदार्थसृष्टिप्रयोजकज्ञान शक्तयादि 6

मत्परः इत्यभिप्रेत्याह – तस्य सत्यसङ्कल्पस्याश्चर्यशक्तेरित्यादि । स्वानार्थसष्टुः ब्रह्मत्वं श्रुत्यन्तरे उक्तमिति एतप्रसिद्धि रपि ’ सहि कर्ता’ इत्यत्र विवक्षितेत्यभिप्रेत्य य एष सुप्तेषु जागर्ति इति श्रुत्युदाहरणम् ॥

८५४

[ जिज्ञासा १-११

सन्ध्याधिकरणसूत्रयोः परमतेऽस्वारस्यं सिद्धान्ते स्वारस्यं च

श्रीभाष्यम्

कर्तृत्वं सम्भवतीत्यर्थ· । ‘ य पषु सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः । तदेव शुक्रं

।

तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते

तस्मिन् लोकाश्रितास्सर्वे तदु नात्येति कञ्चन ।’ (कठ.२.५.८)

इति च । सूत्रकारोऽपि ‘सन्ध्ये सृष्टिराह हि’ (शारी. ३.२.१) ’ निर्मातारंचैके पुत्रादयश्च’

(२) इति सूत्रद्वयेन स्वाप्रेष्वर्थेषु जीवस्य स्रष्टृत्वमाशङ्कय ‘मायामात्रं तु कात्स्ये॑नानभि व्यक्तस्वरूपत्वात् ’ (३) इत्यादिना न जीवस्य सङ्कल्पमात्रेण स्रष्टृत्वमुपपद्यते जीवस्य

स्वाभाविक सत्यसङ्कल्पत्वादेः कृत्स्त्रस्य संसारदशायामनभिव्यक्तस्वरूपत्वात् ईश्वरस्यैव

तत्तत्पुरुषमात्रानुभाव्यतया आश्चर्यभूता सृष्टिरियं ‘तस्मिन् लोकाश्तिास्सर्वे तदु नात्येति ।

कञ्चन’ (कठ) इति परमात्मैव तत्र स्रष्टेत्यवगम्यत इति परिहरति अपवरकादिषु शया नस्य स्वप्नदृशस्स्व देहेनैव देशान्तरगमनराज्याभिषेक शिरश्छेदादयश्च श्रुतप्रकाशिका

।

करणार्थं श्रुत्यन्तरमाह—यएषु सुप्तेष्विति । स्वानार्थानां पारमार्थ्ये पूर्वपक्षीकृत्यापारमार्थ्य सूत्रकारेण सिद्धान्तितमिति व्याख्यातृमत भेदेनास्याश्नुतेर्नायमर्थ इति शङ्काव्युदासार्थमुक्तार्थस्य सूत्रकाराभिमतत्वमाह - सूत्रेति सूत्रार्थमाह्-स्वाप्ने

ष्विति। जीवस्यापि स्वप्नदशायां सत्यसङ्कल्पत्याच्याविर्भावः, कल्प्यत इत्याह – तस्मिल्लोका इति । अनन्यथासिद्ध

स्यैबहि कल्पकत्वं परमात्मलिङ्गश्रवणेन स्वाप्नार्थसृष्टेः परमात्मनैवोपपन्नत्वान्नजीवस्य स्वरूपाविर्भावः कल्प्य इत्यर्थः ॥ कथमपवरके शयानस्य देशान्तरगमनादेः पारमार्थ्यमुपपद्यत इत्यत्राह – अपवरकादिष्विति ।

स्वयमेव स्वदुःखा

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

।

सन्ध्ये सृष्टिराहँहि इत्यादि । एतत्सूत्रद्वयार्थ: प्राक् (६९९.पु) निरूपितः । परैः किं प्रन्रोधइव स्वप्नेऽपि पार मार्थिकी सृष्टिः ; आहोस्विन्मायामयीति १’ इत्यादिभाष्ये सूत्रद्वयेन परमात्मकर्तृकत्वं पूर्वपक्षयित्वा अनन्तरसूत्रैः जीवक र्तृकत्वं अपारमार्थिकत्वं च स्वाप्नार्थानां सिद्धान्तितम् प्रबोधकालिकानामप्यर्थानां मायारूपत्वस्य परैरेव बहुषु स्थलेषु स्थापनेन परेषां मायाशब्दः प्रतिकूलएव व्यावहारिकत्वं निराकृत्य प्रातीतिकत्वं स्वाप्नानामर्थानामत्र स्थाप्यत इत्येव परमतनिष्कर्षो वाच्यः ; अयमर्थ: मायाशब्दस्य प्रातीतिकमात्रबोधकत्वे सङ्गच्छते । नच तथा परैरप्यभ्युपगम्यते । पर

।

मात्मकर्तृकत्वं न मायात्वं, जीवकर्तृत्वे मायात्वमिति न सिद्धान्तयितुं शक्यते, जीवेशभेदस्य मायामयत्वात् सिद्धान्ते तु -जीवप्रकरणेन जीवकर्तृकत्वपूर्वपक्षः । श्रुत्यन्तरे प्राज्ञप्रकरणे परमात्मकर्तृकत्वस्य स्पष्टमुक्त्या ‘ सहि कर्ता’ इत्यत्र तच्छ ब्दस्य प्रसिद्धार्थकतया परमात्मकर्तृकत्वम् । न तत्र रथा: ’ इति श्रुतिः, तत्र पदार्थानामभावेऽपि पदार्थानां सृष्टि 6

प्रतिपादनेन सृष्टपदार्थानां न प्रतिषेधपरा, किंतु आश्चर्यरूपत्वेन जागरितपदार्थवैलक्षण्यपरा ते च पदार्थाः आश्चर्यभूताः

इति ‘ मायामात्रम्’ इति सूत्रभाष्ये (शं) अत्र च प्रदर्शिताः । प्रबोधकाले क्वापि संभावनानर्हाः स्वप्नद्रष्टृपुरुषानु

भाव्या: जागरितपदार्थापेक्षयाऽत्याश्चर्यभूताः इति तत्र विचित्रशक्तिमत्वादिना प्रसिद्धस्य परमात्मन एव कर्तृत्वं सम्भवति नतु जीवस्येति सिद्धान्तः । प्रबोधकालिकानां मायारूपत्वस्य सिद्धान्तिसम्मतत्वेऽपि ततोऽप्याश्चर्यरूपत्वात् स्वाप्नानाम

प्यर्थानां परमात्मकर्तृत्वमेव । एवं च सूत्रे न कस्यचिदंशस्य विरोधः, श्रुतिरपीममेवार्थमभिप्रैति इति । विस्तरस्तु सन्ध्या ।

धिकरण एव भविष्यति । शिरश्छेदादयइति आदिपदेन शङ्करभाष्योक्तदृष्टान्तपरिग्रहः ॥

८५५

सरूपदेहान्तरसृष्ट्या(शं) भाष्योपात्तोदाहरणानामुपपत्तिः श्रीभाष्यम्

पुण्यपापफलभूताः शयानदेहसरूपसंस्थानदेहान्तरसृष्टयोपपद्यन्ते । पीतशङ्खादौ तु नयन वर्तिपित्तद्रव्यसंभिन्ना नायनरश्मयश्शङ्खादिभिसंयुज्यन्ते । तत्र पित्तगत पीतिमाभिभू तश्शङ्खगतशुक्किमा न गृह्यते अतस्सुवर्णानुलिप्तशङ्खवत् पीतरशङ्ख इति प्रतीयते पित्तद्रव्यं तद्गत पीतिमाचातिसौक्ष्म्यात्पार्श्वस्थैर्न गृह्यते पित्तोपहतेन तु स्वनयन निष्क्रान्ततयाऽति सामीप्यात् सूक्ष्ममपि गृह्यते तद्ग्रहणजनितसंस्कार सचिवनायनरश्मिभिर्दूरस्थमपि गृह्यते । जपाकुसुमसमीपवर्तिस्फटिकमणिरपि

श्रुतप्रकाशिका

वहवस्तुसृष्ट्यनुपपत्तेश्च न तदा जीवस्य स्वरूपाविर्भावः कल्प्य इतिचार्थसिद्धम् * शिरश्छेदादय इत्युक्त वात् सरूपे देहा न्तरे शयानदेहव्यबहारो भेदाग्रहकृतः, नत्वन्यथाख्यातिकृतः ॥

पुरुषानुभाव्यत्व तत्तत्कालावसायित्व रूपभेद ग्रहात्प्रवृत्त्यादिर्भवति पीतशङ्खादावीश्वसु एवं स्वप्नार्थेषु तत्तदेक

ष्टत्वश्श्रुतिर्दर्शयितुं न शक्यत इत्यत्राह – पीतेति । पीतिमवछलौक्यमपि प्रतीयेतेत्यत्राह-तत्रेति तर्हि पार्श्वस्थैरपि पित्त ।

द्रव्यं ग्राह्यमित्यत्राह–पित्तेति । तर्हि सूक्ष्मत्वात्तेनापि न पित्तं ग्राह्यमित्यत्राह – पित्तोपहतेनत्विति । दूरस्थशङ्खस्या तिसामीप्याभावात्कथं तत्रस्थं पित्तद्रव्यं गृह्णतइत्यत्राह – तद्ग्रहणेति । यथा अतिदूरमुत्पतितः पतगो न द्रष्टुं शक्यते तथा

ऽपि सन्निकर्षोत्पतनकालादारभ्य निरन्तरमवेक्ष्यमाणस्तजनित संस्कारवद्भयां चक्षुर्भ्यो दूरेऽपि गृह्यते तद्वदित्यर्थः। प्राभा गूढार्थसंग्रहः

शयानदेहसरूपसंस्थानदेहान्तरसृष्टयोपपद्यन्तइति । नहि सुप्तस्य जन्तोः क्षणमात्रेण योजनशतान्तरितं

देशं पर्येतुं विपर्येतुं च त ्र सामर्थ्य संभाव्यते। क्वचिच्च प्रत्यागमनवर्जितं स्वप्नं श्रावयति कुरुष्वहमद्य शयानो निद्र याऽभिप्लुतः स्वप्ने पाञ्चालानभिगतश्चास्मिन् प्रतिबुद्धश्चेति । देहाच्चेदपेयात्पञ्चालेषु प्रतिबुद्धचेत तानसावभिगतइति कुरुष्वेवेति तु प्रतिबुध्यते । येनचायं देहेन देशान्तरमभवानो मन्यते तमन्येकालविसंवादोऽपि पार्श्वस्थाः शयनदेशच स्वप्नेएव भवति पश्यन्तिरजन्यांयथाभूतानिचार्य सुप्तो वासरं देशान्तराणि स्वप्ने पश्यति न तानि तथाभूतान्येव भवन्ति ।

(

भारते वर्षे मन्यते । तथा मुहूर्तमात्रवर्तिनि स्वप्ने कदाचिद्वहुवर्षपूगानतिवायति । निमित्तान्यपि च स्वप्ने न बुद्धये कर्म णयोचितानि विद्यन्ते । करणोपसंहाराद्धि नास्य रथादिग्रहणाय चक्षुरादीनि सन्ति । स्थादिनिर्वर्तनेऽपि कुतोऽस्य निमे षमात्रेण सामर्थ्य दारुणि वा ’ इति शङ्करभाष्योपात्तोदाहरेणेषु शयानदेहसरूपसंस्थानदेहान्तरादिसृष्टया सामञ्जस्यं एत • सूक्त्या दर्शितं भवति उभयोर्देहयोर्भेदाग्रहस्य अख्यातिवादिसंमतस्यात्राङ्गीकारेण अख्यातिसंवलितयथार्थख्यातिरेव वेद •

वित्सिद्धान्त इति एतेन दर्शितं भवति ॥

पञ्चपादिकायां

प्रकरणपञ्चिकायां पीतशङ्खोदाहरणस्य उपात्ततया त ्रोप त्तिं दर्शयति पीतशङ्खादावित्यादिना | ‘मिथ्येवाहर्तृत्वमात्मनः स्फटिकमणेरिवोपधाननिमित्तो लोहितिमा’ इत्यारभ्य ‘ननु अभिजातस्येव पद्मरागादिमणः • जपाकुसुमादेरपि प्रभा विद्यते तया व्याप्त ्वात् स्फटिकोऽपि लोहित इवाभासते’ इत्यख्यातिवादिनो मतमुपक्षिप्य ‘तथा

• Sपि स्वयमलोहितो मिथ्येव लोहित इत्यापद्येत’ इत्युक्तम् । तद्दूषणपरिहारार्थं तदुदाहरणमुपादत्ते-जपाकुसुमसमीप पर्तिस्फटिकमणिरपीति ॥

पंञ्चपादिकोक्तजपाकुसुमप्रभाविषयदूषणपरिहारः

८५६

[जिशासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तत्प्रभाभिभूततया रक्त इति गृह्यते जपाकुसुमप्रभावितताऽपि स्वच्छद्रव्यसंयुक्ततया स्फुट

तरमुपलभ्यत इत्युपलब्धिव्यवस्थाप्यमिदम् । मरीचिकाजलज्ञानेऽपि तेजः पृथिव्योरप्य

बुनो विद्यमानत्वादिन्द्रियदोषेण तेजः पृथिव्योरग्रहणाददृष्टवशाच्याम्वुनो ग्रहणायथार्थत्वम्

अलातचक्रेऽप्यलातस्य द्रुततरगमनेन सर्वदेशसंयोगादन्तराळाग्रहणात्तथा श्रुतप्रकाशिका

।

।

करैः पित्तपीतिमा शङ्खद्रव्यं निरन्तरं गृह्यते इत्युक्तम् अत्रतु रूपवद्रव्ये चक्षुप्रस्सामर्थ्यात्पित्तद्रव्यं गृह्यत इत्युक्तमिति विशेषः सुवर्णानुलिप्तशङ्खवदिति # दृष्टान्तेचायंभावः ॥ ननु यदि पित्तद्रव्यशङ्खयोर्भेदाग्रहात्पीतशङ्खव्यवहारः तर्हि पटे पीतव्यवहारः कथं न स्यात् । अन्यथाख्यातौ

वा कथं पट्टे पीतव्यवहाराभाव: ? भ्रमेसति तन्मूलनिरूपणा कार्या नतु सर्वत्र भ्रमेण भवितव्यमितिचेत् तुल्यम् । जपा

कुसुमस्फटिकादौ * चाक्षुषदोषसंसर्गो दुर्वचइत्यत्राह – जपेति । जपाकुसुमस्फटिक, मरीचिकाजल, अलातचक्र दिङ्मो हेषु द्रव्यान्तरेण संबन्धाद्यथार्था प्रतीतिरिति निर्वाहः | जपाकुसुमप्रभासंबन्धाद्रक्तप्रतीतिश्चेत्तत्सम्बन्धात्पाषाणादिष्वपि तथा Hom

स्यादित्यत्राह–स्वच्छेति । मरीचिकेति । * अदृष्टस्य नियामकत्वं सर्वैरपि ख्यात्यन्तरवादिभिरभ्युपेतव्यम् । अन्यथा

सर्वेषां सर्वदा सर्वत्र सर्वविषयभ्रमप्रसङ्गात् ; कदाचिदपि भ्रमाभावप्रसङ्गाच्च । अलातेति । अन्तराळाग्रहणात् पूर्वो गूढार्थसङ्ग्रहः

तत्प्रभाभिभूतया रक्तइति गृह्यत इति । एतेन शुक्लरूपाग्रहणे बीजं दर्शितम् । सुवर्णानुलिसशवदिति पूर्व मनुपदमेवोक्त्या तत्रेवात्रापि अभिभवस्योपपत्तिः। ‘स्वयमलेोहितोऽपि मिथ्यैव लोहितइत्यापद्येत ’ इति दूषणस्यापि नावसरः। sama

।

सुवर्णानुलिप्तशङ्खे सुवर्णस्य यथा अनिर्वचनीयत्वं नास्ति तद्वत् जपाकुसुमप्रभालौहित्यस्यानिर्वचनीयत्वविरहेण तदाश्र यसंयोगवत्त्वेनात्र मिथ्यात्वापादनासम्भवात् । अभ्युपगम्य प्रभामिदमुक्तम्, यथा पद्मरागादिप्रभा निराश्रयाऽप्युन्मुखो पलभ्यते न तथा जपाकुसुमादेः’ इति पञ्चपादिकोक्तदूषणपरिहारमभिप्रेत्याह- जपाकुसुमप्रभाविततापीत्यादिना । प्रभायाः मध्यदेशे सस्त्रेऽपि स्वच्छद्रव्यसंयोगस्य तदुपलब्धिसहकारिकारणत्वामीकारेण मध्यदेशे लोहितप्रतीत्यापत्तेर्नावसरः उपलब्धिव्यवस्थाप्यमिदमिति । पद्मरागप्रभावत् स्फटिकमणिसंयोगदशायां जपाकुसुमप्रभायाः उपलब्ध्या जपा कुसुमप्रभाऽप्यङ्गीकरणीयैव । अन्यथा जपाकुसुमादिबिरहदशायामपि लोहित इति प्रतीतेः परिहारासंभवात्’ इति । एतेन ‘ स्फटिकोदाहरणेनैव अनात्मन्यात्माध्यासास्सिद्धः’ इति विवरणे अहमित्यत्र अध्यास इत्युक्तिर्निरवकाशेति सिद्धम् । पञ्चपादिकायां ‘ यत् पुनः दर्पणजलादिषु मुखचन्द्रादिप्रतित्रिंत्रोदाहरणं तदहरनिमंश: बिदिव प्रतिबिश्वं न ब्रह्मणो

बस्त्वन्तरं, किंतु तदेव तत् पृथगवभासविपर्ययस्वरूपतामात्रं मिथ्येति दर्शयितुम् । कथं पुनस्तदेव तत् ? एकस्वलक्षणत्वाव गमात् ’ इत्युपक्रम्य ‘ अत्राह - भवतु न वस्त्वन्तरं तदेव तदितितु न क्षम्यते शुक्तिकारजतस्य मिथ्यारूपस्यापि सत्य ।

रजतैकरूपावभासित्वदर्शनात् इति प्रतिबिंत्रस्य स्वरूपतोऽसत्यत्वादितिसुरेश्वरमतमुपन्यस्यमैवं तत्रहि बाघदर्शनात् मिथ्या

भावः, नेह स बाधो दृश्यते । यत्पुनर्पणावगमे तदवगमो न स बाधः, दर्पणेऽपि तत्प्रसङ्गात् ’ इत्यादिना तम्मतं

दूषयित्वा यस्तु मन्यते

6

न पराक्प्रवणप्रवृत्तनायनराश्मभिः त्रिंत्रमेव भिन्न देशस्थ गृह्यते किंतु दर्पणप्रतिस्फातितैः प्रत्य

ङ्मुखैः स्त्रदेशस्थमेव बिंबं गृह्यते’ इति तमनुभवएव निराकरोति इति न पराक्रम्यते इति मीमांसकमतमपि दूषितम् ॥

स्वदेशस्थबिम्बग्रणमेव प्रतिबिम्बग्रहणमिति भट्ट, प्रभाकरसिद्धान्तः

८५७

श्रीभाष्यम्

प्रतीतिरुपपद्यते। चक्रप्रतीतावप्यन्तराळा ग्रहणपूर्वकतत्तद्देशसंयुक्ततत्तद्वस्तुग्रहणमेव । क्वचि

दन्तराळाभावादन्तराळाग्रहणं क्वचिच्छेप्रयादग्रहणमिति विशेषः । अतस्तदपि यथार्थम्

दर्पणादिषु निजमुखादिप्रतीतिरपि यथार्था । दर्पणादिप्रतिहतगतयो हि नायनरश्मयो दर्प णादिदेशग्रहणपूर्वकं निजमुखादि गृह्णन्ति तत्राप्यतिशैघ्रयादन्तराळाग्रहणात्तथा प्रतीतिः । श्रुतप्रकाशिका

त्तरकालभाविनोस्तत्तन्प्रदेशविशेषालात संयोगयोरन्तराळाग्रहणात् क्रमाग्रहणादित्यर्थः । आन्तराळाग्रह सति कथं याथार्थ्य मित्यत्राह–चक्रेति । चक्रप्रतीतिः सम्यक्चक्रप्रतीतिः। कोविशेषइत्यत्राह-क्वचिदिति । दर्पणादिष्विति । सव्यदक्षिण गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र विवरणम्। ‘अख्यातिवादीन त्रिंत्रादन्यत्वेन प्रतिबिम्बं नाम दर्पणगतमवभासते । किंतु बिंबमेव दर्पणादवि

विक्तं प्रकाशत इति वदति, तदनुवदति ’ यस्तु मन्यते ’ | इति स्पष्टप्रत्यङ्मुखावभासं दर्पणान्तरानुप्रविष्टमिव स्वमात्मानं

पुरुषान्तरवनिरीक्ष्यमाणामिवेदं यादृक्दृश्यमानं मुखंतथा नावभासत इति वदन् कथमाप्तस्स्यादित्याह-तमनुभवएवेति ’ इति । एवं दूषितामपि मीमांसकमतप्रक्रियां साधयति-दर्पणादिषु निजमुखादिप्रतीतिरपि यथार्थेति । स्वदेशस्थस्य बिंबस्य ग्रहणमेव प्रतिबिंबग्रहणमिति.पक्षः श्लोकवार्तिके शब्दनित्यत्वाधिकरणे—’ अत्र ब्रूमो यदा ताबजले सौरेण तेजसा ।

• स्फुरता चाक्षुषं तेजः प्रतिस्रोतःप्रवर्तितम् ॥ (१८०) स्वदेश एवं गृह्णाति सवितारमनेकधा | भिन्नमूर्ति यदा पात्रं तदाs.

यन्त्यत्र प्रतिबिंबोदयैषिणः ॥ स एव चेत्प्रतीयेत कस्मान्नो परिदृश्यते । कूपादिषु कुतोऽघस्तात् प्रतिबिंबेक्षणं भवेत् ॥

।

प्राङ्मुखो दर्पणं पश्यन् स्याच्च प्रत्यङ्मुखः कथम् । तत्रैव बोधयेदर्थं बहिर्यातं यदिन्द्रियम् ॥ तत एतद्भवेदेवं शरीरे तत्त बोधकम् अप्सूर्यदर्शिनां नित्यं चक्षुद्वेधा प्रवर्तते ॥ एकमूर्ध्वमधस्ताञ्च तत्रोवंशप्रकाशितम्। अधिष्ठानानृजुस्थत्वात् नात्मा सूर्य प्रपद्यते ॥ पारंपर्यापितं सन्तमवाग्वृत्त्यातु बुध्यते । ऊर्ध्ववृत्तेस्तदेकत्वात् अवागिव च मन्यते ॥ अधस्तादेव’ तेनार्क: सान्तरालःप्रतीयते । एवं प्राग्भूतया वृत्त्या प्रत्यग्वृत्तिसमर्पितम् | बुध्यमानो मुखं भ्रान्त्या प्रत्यगित्यवगच्छति ॥ ' इत्यत्र स्थापितः । भट्टपादमते अन्यथाख्याति:, प्राभाकरमते अख्यातिरित्येतावानेव भेदः । अनुभवस्यापि नानुपपत्तिः ।

तत्र दर्पणदेशमुखयोः नायनरश्मिसम्बन्धः शीघ्रं भवतीति शैघ्रयेणान्तराळाज्ञानात् दर्पणस्थत्वेन मुखज्ञानं दर्पण वस्तुनः प्रत्यक्षदशायां दर्पणतद्वस्तुनोरुभयोः नायनरश्मिसम्बन्धेन दर्पणस्थत्वेन वस्तुज्ञानवत् अत्रापि शैघ्रयेण अन्तराळा ज्ञानात् नायनराईमसम्बन्धस्य एककालिकत्वेन दर्पणस्थत्वेनानुभवस्य न विरोधः । पञ्चपादिकाकारमते बिंबप्रतिबिंबयो.

रेक्यकल्पनमपि न युक्तम् विच्छिन्नदेशद्वये भानविरोधात्।’ न वयं विच्छेदावभासं पारमार्थिकं ब्रूमः, किंत्वेकत्वं विच्छे.

दस्तु मायाविजंभितः, नहि मायायामसम्भावनीयं नाम असम्भावनीयावभासप्रचुराहि सा’ इत्युक्तिरपि नादर्तव्या ॥ एकस्य विच्छेदावभासस्य मायाविजृम्भितत्वे ऐक्यस्यापि मायाविजृम्भितत्वसम्भवात् मिथ्या- / न घटते ॥ शुक्तिकारजतस्य यत्पुरुषमुखस्य प्रतिबिंब

रूपस्यापि सत्यरजतैकत्वावभासित्वदर्शनात् तत्रहि बाघदर्शनादित्यादिसमाधानंतु

स एव पुरुषः यदा साक्षात्करोति तदा नेदं मुखमिति स्वरूपेण तत्पुरुषस्य न बाध: । पार्श्वस्थेन नेदं मुखमपितु प्रति • मुखमिति ज्ञायत एवेति नेदं मुखमिति बाधो नास्तीति विवरणोक्तिर्न घटते ॥ 3

108

८५८

त्रिंम्त्रप्रातविम्वॅक्यासम्भवः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

दियोहेऽपि दिगन्तरस्यास्यां दिशि विद्यमानत्वादहटवशेनैतद्दिगंशवियुक्तो दिगन्तरांशो

गृह्यते अतो दिगन्तरप्रतीतिर्यथार्थैव । द्विचन्द्रज्ञानादावपि अङ्गुल्यवष्टम्भ तिमिरादिभि नयनतेजोगतिभेदेन सामग्रीभेदात्सामग्रीद्वय मन्योन्यनिरपेक्ष चन्द्रग्रहणद्वयहेतुर्भवति ।

तत्रैका सामग्री स्वदेशविशिष्टं चन्द्रं गृह्णाति, द्वितीया तु किंचिद्वक्रगतिश्चन्द्रसमीपदेश -

हणपूर्वकं चन्द्रं स्वदेशवियुक्तं गृह्णाति अतर रामग्रीद्वयेन युगपद्देशद्वयविशिष्टचन्द्रग्रहणे ग्रहणभेदेन ग्राह्याकारभेदादेकत्वग्रहणाभावा द्वौ चन्द्राविति भवति प्रतीतिविशेषः । 3

देशान्तरस्य तद्विशेषणत्वं देशान्तरस्य अगृहीतस्वदेशचन्द्रस्य च निरन्तरग्रहणेन भवति । तत्र सामग्रीद्वित्वं पारमार्थिकं तेन देशद्वयविशिष्टचन्द्रग्रहणद्वयं च पारमार्थिकं ग्रहण

द्वित्वेन चन्द्रस्यैव ग्राह्यकारद्वित्वं च पारमार्थिकम् । तत्र विशेषणद्वयविशिष्टचन्द्रग्रहण श्रुतप्रकाशिका

विपर्यासः कथमितिचेदुच्यते आपेक्षिकोहि सव्यदक्षिणभावः । तत्र स्वाभिमुखतया विपर्यस्तसव्यदक्षिणभावस्य दर्पणस्य मुखस्यचान्तराळाग्रहणमेत्र विपर्यासो दर्पणदेशगतः तेनागृहीतान्तराळं मुखमिति अभिमुखस्य दर्पणस्य मुखस्यचान्तराळा *

ग्रहणादाभिमुख्यप्रतीतेर्याथार्थ्यम् । एवं मलिनत्वाल्पत्यादिश्च । दिङ्मोहेऽपीति । सर्वदिक्सद्भावेऽपि प्राच्यादिव्यवहारः प्रतियोग्यपेक्षया । तत्र दिगन्तरप्रतियोगिनो दिगन्तरस्य च निरन्तरभानम् अतो यथार्थवषयःवमिति । दिशां बहुत्वं ‘पद्भ्यां भूमिर्दिशश्श्रोत्रात्’ इत्यत्रगम्यते । द्विचन्द्रेति । ततःकिमित्यत्राह–तत्रैकेति । स्वतः ऋजुप्रसारिणोऽपि pne

चाक्षुषतेजसो वक्रत्वं सम्भवति दर्पणादिना तद्दर्शनात् । इहाप्यङ्गुल्यवष्टम्भादृष्टादिना तदुपपत्ति: ॥ ।

ततःकिमित्यत्राह—अतइति । चन्द्रदेशौ द्वाविति प्रतीत्यभावहेतुश्चन्द्रैकत्वाग्रहणम् देशान्तरगतस्य ताद्वशे षणकत्वं कथमित्यत्राह—देशेति । ततःकिं प्रतीतेर्याथार्थ्यस्येत्यत्राह-तत्र सामग्रीति । तेन देशद्वयविशिष्टचन्द्रग्रह

णद्वयं च पारमार्थिकमिति । ग्रहणद्वयमतिशैघ्रयाद गृहीतक्रमम् । अतएवागृहीतपरस्परभेदश्चेति भावः। विशेषणद्वय विशिष्टविषयग्रहणद्वयेऽपि विशेष्यैक्यं कथं न प्रतीयत इत्यत्राह-तत्रेति । नहि केवलं चक्षुरैक्यप्रतिपत्तिसमर्थं दृष्टं देव गूढार्थसंग्रहः

किंच विच्छेदावभासेन ग्रीवास्थमुखस्य त्वाचप्रत्यक्षदशायां प्रतिबिंबोपाधेः समीपे सत्वे देहावयवपादादीनां चाक्षु

षदशायां च बिंबप्रतिबिंबभेदः स्फुटं निश्चीयते । नयनगोलकादेः स्वचाक्षुषविरहमात्रेण हस्तपादादिप्रतिबिंत्रस्य मुखप्र

तिबिंबस्य च बैलक्षण्यकल्पनस्यानुचितत्वात् । अद्वैतविद्याकृद्भिः बिवरणकारसम्मतबिम्बप्रतिबिंबैक्यं दूषयित्वा सुरेश्वरस न्व

म्मतप्रतिबिंबासत्यत्वमेव सिद्धान्तितम् । अयमर्थः सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे व्यक्तः

प्रतिबिंचैक्यपक्षेऽपि दर्पणप्रतिहतनयनर

श्मीनां परावृत्या चिंबभूतवमुखसमीपगम ‘दर्पणाभिहता दृष्टिः परावृत्या स्वमाननम्। व्याप्नुवत्याभिमुख्येन व्यत्यस्तं दर्शयेन्मुखम् ॥’ इति सुरेश्वरोक्तमङ्गीकृतमेव । तत्र च मूले उदाहृतश्श्लोकवार्तिकग्रन्थः । अतश्च अख्यातिबादे (ज्ञान याथार्थ्यवादे)ऽपि उदाहृतस्थले उपपत्तिस्संभवतीति भावः । अन्यत् भावप्रकाशे (२. संपुंटे) द्रष्टव्यम् |

द्विचन्द्रज्ञानादावपीति । अत्र शुक्तिरजतोदाहरणमुपक्रम्य द्विचन्द्रोदाहरणोपसंहारेण अध्यासभाष्ये (शं) ‘शक्ति’

काहि रजतवदवभासते एकश्चन्द्रः स द्वितीयवत्’ इति वाक्यं पर्यालोचितं भवति ॥

801

सुधाकारोक्तय थार्थख्यातिदूषणानुवाद:

८५९

श्रीभाष्यम

द्वयस्यैक एव चन्द्रो ग्राह्य इति ग्रहणे प्रत्यभिज्ञानवत् केवलचक्षुषस्सामर्थ्याभावाच्चाक्षुष ज्ञानं तथैवावतिष्ठते । द्वयोश्चक्षुषोरेकसामग्रयन्तर्भावेऽपि तिमिरादिदोषभिन्नं चाक्षुषं तेज

स्सामग्रीद्वयं भवतीति कार्यकल्प्यम् । अपगते तु दोषे स्वदेशविशिष्टस्य चन्द्रस्यैकग्रहण

वेद्यत्वादेकश्चन्द्र इति भवति प्रत्ययः दोषकृतं तु सामग्रीद्वित्वं तत्कृतं ग्रहणद्वित्वं तत्कृतं कारद्वत्वंचेति निरवद्यम् । जीवन

श्रुतप्रकाशिका

दत्तादिषु, अपितु संस्कारसंस्कृतमेव समर्थ दृष्टम् संस्कारस्य विलम्चितनावित्वान्न तदानीमैक्यप्रतिपत्तिरित्यर्थः। चाक्षु पज्ञानं तथैवावतिष्ठतइति । अगृहीतैकत्व चन्द्रमात्रविषयमवतिष्ठत इत्यर्थः । तस्यैवेति पाठे चन्द्रमात्रस्यैव ग्राहकतथा

तिष्ठतीत्यर्थः । एकसामग्रीभूतयोश्चक्षुषोः कथं द्विसामग्रील्यामित्यत्राह-द्वयोश्चक्षुषोरिति । स्वतो निर्दोषस्थेन्द्रियस्य सदो षत्वंहि कार्यकल्व्यम् तथा सामग्रीद्वित्वमपीति भावः ॥

तर्हि सदैवं चन्द्रांद्वत्वं गृह्येतॆत्यत्राह–अपगतेत्विति । कथं दोषापगमे ऐक्यप्रतिपत्तिरिति शङ्कायां द्वित्वप्रतिपत्ते रौपाधिकत्वमाह- दोषकृतमिति । नाह्याकारद्वित्वमिति । स्वदेशविशिष्टत्वमेक आकार: अगृहीतान्तरले प्रदेशान्तर

• मेक आकार: तस्याकारत्वं विशेषणत्वम् । नचानाकारस्याकारत्वेनान्यथाख्यानम् । अगृहीतान्तरळत्वेसत्यप्रधानतया भात

•स्यैव विशेषणत्वात् नेत्रवृत्तिर्वित्तिगत द्वित्वं चन्द्रंचागृहीतभेदं गृह्णातीति प्राभाकराः यथा संवित्सिद्धौ प्राभाकरमतोपन्यासे गूढार्थसंग्रहः

विद्यामिति । एतेन शुक्तिकोदाहरणेन संप्रयुक्तस्य अनात्मा रजतमिति दार्रीतम् । निरञ्जनचैतन्यस्य अस्म

दर्थे अनिदमंशस्यानात्मा तदवभास्यत्वेन युष्मदर्थलक्षणापन्नः अभ्यस्त इति प्रदर्शनार्थ द्विचन्द्रोदाहरणेन जीवेश्वरयोज •वानां च अनात्मरूपो भेदावभास इति दर्शितम् । इति पञ्चपादिकोक्तप्रक्रिया अनुपादेयेति सूचितम् ॥

अत्र सुधाकाराः ‘ यानि तावत् शुक्तिकारजतादिषु रजतादिसद्भावे श्रुतिपुराणसूत्राणि पठितानि, तानि तेजोऽत्र ।

नादीनां मिश्रतामभिदधति, न पुनः रजतादीनां शुक्तिकादों सद्भावम्, नहि कारणसद्भावे कार्यसद्भावो नियतः । येन उपपत्त्यापीममर्थ प्रतीमः । तथात्वे शुक्तो रजतवत् सर्वस्यापि प्रतीति: प्रसज्येत अदृष्टवशानैवमितिचेन्न कार्यनिश्चयो उत अल्पीयांस: ? आद्ये सोम एवासौ कथं तदनुकल्पस्स्यात् ? न द्वितीयः उभयदर्शनप्रसङ्गात् । तृतीयेतु कथं सोम

कार्य कुर्यात्? अन्यथा शुक्तिकाऽपि कुतो रजतार्थक्रियां न कुर्यात् ? श्रुतिप्रामाण्यात् तदर्थक्रियाकारिता अवगम्यतइति सामान्यं वा धर्मान्तरं वा नान्योन्यावयवसंयोग इति वक्ष्यामः । किंच घृततैलयोः अन्योन्यसदृशयोः अन्योन्यावयव

संयोगात् अन्योन्यार्थक्रियया भाव्यम् न भाव्यं च विसदृशयोः द्रव्ययोः ! किंच मातृ मातङ्गमदिरादिसादृश्यं भार्यादि ण्यादिति वदतो दत्तमुत्तरम् । अपरावयवसंयोग एव सादृश्यचेत्, कथं ककारखकारयोः सादृश्यमिति चिन्त्यम् । रज तार्थिन: शुक्तिकायां भूयसां शुक्त्यवयवानामदर्शनं उताल्पीयसां रजतावयवानां दर्शनं उतोभयं वा ? प्रवर्तकंकिं च "

८६०

[ जिज्ञासा १.१ १

सुघोक्तदूषणपरिहारः

गूढार्थसंग्रहः

नाद्यः सुतस्यापि प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । द्वितीयेऽपि किं तेषामल्पीयस्त्वज्ञानं उत भूयस्त्वज्ञानं अथवा ज्ञानमात्रं, अत्र आद्ये तस्यारजतत्वमेव विदितमिति कथं ततःप्रवृत्तिः ? द्वितीये अन्यथाख्यातिप्रसङ्गः, तृतीये सदृशमात्रे प्रवृत्तिप्रसत्तिः, न तृतीयः किमपि तत्रास्ति इति ज्ञानादपि प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । कथंचास्य ज्ञानस्य भ्रान्तित्वम् ? अल्पांशग्रहणादितिचेत् नूनं ब्रह्मज्ञानमपि महाभ्रान्तिरापन्ना । अतएव न बाधस्य बाघकत्वमपि पित्तगतपीतिमाऽनुलिप्तश्चेत् शङ्खः कथं तर्हि न तथा पार्श्वस्थेन गृह्यते ? सूक्ष्मत्वादितिचेत् किमिदं सूक्ष्मत्वं १ अतीन्द्रियत्वंचत् न तर्हि भ्रान्तेनापि दृश्येत। अन्यच्चत् किमनेन।

पित्तोपहृतॆनतु सामीप्यात् दृश्यत इतिचेत् किमिदं सामीप्यं नाम ? इन्द्रिय सन्निकर्षश्चेत् स तीभयोस्समानः । सामीप्यं चैत्तदनुपयुक्तम्। अन्यथा परशरीरसमीपस्थानां दण्डकुण्डलादीनामदर्शनप्रसङ्गात् । पीतश्शङ्खः प्रतीयत इति कोऽर्थः किं

पीतरूपवत्तयेति, उत पीतरूपद्रव्यसंयुक्ततयेति ? नाद्य: अन्यथाख्यातिप्रसङ्गात् द्वितीये अनुभवविरोधः । एवमुदाहणा न्तराणि विप्रतिपन्नानि निरसनीयानीत्यलमपहसनीयप्रक्रियानिराक्रियाविस्तरेण ’ इति प्राहुः ॥

अत्र परिमलः—भार्यादिष्विति। भार्यायां मातृसादृश्यं पितृगुरुप्रभृतिषु मातङ्गशब्दित चण्डालसादृश्यं घृतक्षी रादौ मदिरशब्दितमद्यसादृश्यमस्तीति प्रसङ्गः । एवमिति | स्वप्नफटकलौहित्यादि प्रागुक्तोदाहरणान्तराणीत्यर्थः । तथाहि ‘अथ रथान्’ इत्यादिश्रुतेः स्वाप्नार्थानामपि ईश्वरसृष्टत्वात् तद्धी: सर्वा यथार्थेत्ययुक्तम्। स्वप्नएवायं न जाग्रत् इति

बाघबिरोघात् स्फटिके रक्तकुसुमप्रभोपलम्भात् तल्लौहित्यधीर्यथार्थेत्यपि न । रक्तकुसुमसमीपवस्त्वन्तरेऽपि तथोपलब्धिप्रस ङ्गात् मरीचिकासु जळावयवसत्त्वात् तद्धीरेव तत्रेतितु शुक्तिरूण्यप्रक्रियानिरासेन निरस्तम् । अलातचक्रेतु अलातस्य सर्व देशसंयोग एव न भ्रान्तिरिति, तन्न । फल्गुपामराणां चक्रताबुद्धेः भ्रान्तिवानिवारणात् । नायनरश्मयो दर्पणप्रतिहृताः

ग्रीवास्थमुखमेव गृह्णन्तीति तद्धीरपि यथार्थेत्यपि न ‘अतएव चोपमा’ इत्यत्र निरसिष्यमाणत्वात् दिगन्तरे दिगन्तरावयव सत्त्वात् शुक्तौ रूप्यधीरिव तद्धीरपि यथार्थत्यपि शुक्तिरूप्यप्रक्रियानिरासेन निरस्तम् । यातु द्विचन्द्रप्रक्रिया नयनस्याङ्गु 2

ल्यवष्टम्भेहि नायनरश्मयो द्वेधा बहिर्गच्छत्ति, ऋजुतया वक्रतया च । तत्र ये ऋजवः ते स्वदेशस्थ समीपस्यं गृह्णन्ति । येतु वक्रा: तेतु दूरदेशं व्याप्य तमेव चन्द्रं विप्रकृष्टदेशस्यं गृह्णन्तीति द्वित्वधीर्यथार्थेति । सातु घीमात्रयाथार्थ्यसिद्धयुत्तर.

कालीनैषाऽत्यन्ताप्रामाणिक कल्पना, सैव न सिद्धेत्यादिरूपेण निरसनीयेत्यर्थः’ इति । एतत्सर्वं भाष्यसूक्तयैव समाहितम् ॥

एवं ’ सर्वस्य सर्वत्वे व्यवहारव्यवस्थितिः’ इत्यतःपूर्व ‘कदाचिच्चक्षुरादेस्तु दोषात् शुक्त्यंशवर्जितः । रजतांश

गृहीतोऽतो रजतार्थी प्रवर्तते ॥’ इति सूक्त्या रजतवत् सर्वेस्यापि प्रतीतिः प्रसज्येत इत्यस्यापि नावकाशः । पूतीकादो

सोमावयवसद्भावविषये ‘न्यायविदो विदुः’ इत्युक्त्या ‘सामान्यं तच्चिकीर्षाहि ’ इति सूत्रे सदृशवस्तूनामेव प्रतिनिधि

तया ग्रहणस्य मीमांसकैः स्पष्टमुक्तिपूर्वकं सदृशप्रतिनिधिग्रहणस्यैव तैस्सिद्धान्तितत्वेन तत्सम्मतेयं प्रक्रिया इति भगवतैव एत

दर्थनिर्धारणेन प्रतिनिधिस्थले सुधोक्तिः निरवकाशा सर्वस्य सर्वत्वे दोषदशायामेव भूयोऽवयवानामग्रहणमल्पावयवानां ग्रहणमित्युक्त्या भार्यादिष्वपीत्युक्तिर्निरवकाशा। इति । ’ पीतशङ्खादौतु नयनवर्तिपित्तद्रव्यसंभिन्नाः नायनरश्मयः शङ्खा

दिभिस्संयुज्यन्ते’ इति भगवदुक्त्या पार्श्वस्थपुरुषाणां पीतिम्नः अग्रहणे निदानं दर्शितम् । यत्पुरुषनयनगतपित्तद्रव्य

संभिन्ना नायनरश्मयः तत्पुरुषस्यैव नायनरश्मयः पीतिमानं गृह्णन्ति नत्वन्यपुरुषस्य । एतेन पित्तगतपीतिमानुलिप्तश्चेत् शङ्खःकथं तर्हि न तथा पार्श्वस्थेन गृह्यते’ इत्यादिदूषणस्य नावकाशः ॥

स्वप्न एवन जाग्रत् ‘स्यकथंचिदपि विरोधः, स्वप्नजाप्रत्पदार्थयोर्मंदात्, स्वप्ने दृष्टाः पदार्था:

इदानीं न सान्त इति जाग्रत्काले प्रतीति; स्वप्नदृष्टानामल्पकालिकत्वेन अनया प्रतीत्या अत्यन्तासत्वं नैव सिद्धयति ।

नवीनोक्ताभिनवान्यथाख्यातिपर्यालोचनम्

८६१

गूढार्थसंग्रहः

अनया प्रतीत्या स्वप्नेऽपि नासन्निति नैव निश्चयस्सम्भवति, अत्यल्पकालिकाः ये केचित् पदार्था: एकेन पुरुषेण यदा

दृष्टाः तदन्यकाले अन्येन पुरुषेण तत्र गमनदशायां मयाऽत्र केचन पदार्थाः दृष्टाः इदानीं न सन्तीत्यन्यपुरुषंप्रत्युक्तौ

अन्यपुरुषेण ते पदार्था: नैवासन् इति असत्त्वेन यथा निश्चेतुं न शक्यते तद्वत्। स्फटिकस्य स्वच्छद्रव्यतया तत्संयोग एव

जपाकुसुमप्रभायाः प्रत्यक्षमिति पूर्वमेवोपपादनेन अन्यत्रापि त ्प्रत्यक्षं स्यादित्यापादनं निरवकाशम्। अलातचक्रेतु अन्तराला

ग्रहणात् सर्वदेशसंयुक्ततया चक्रताग्रहणमिति न विरोधः । नेत्रवृत्तिद्वैविद्धयस्यान्यत्र भट्टपादैरुक्त्या सर्वेषामनुभवसिद्ध वेन च

नेत्रवृत्तिभेदेनैव द्विचन्द्रप्रतीतिरप्युपपद्यत इति न कश्चिद्दोषः ॥

नवीनास्तु—‘ असद्विलक्षणज्ञप्त्यै ज्ञातव्यमसदेवहि । तस्मादसत्प्रतीतिश्च कथं तेन निवार्यते | अन्यथात्वमस त्तस्मात् भ्रान्तावेव प्रतीयते । सत्त्वस्यासत एवंहि स्वीकार्यैव प्रतीतता ॥’ (अनुव्याख्यान. १.१.१) असतः सत्त्वप्र

तीतिः सतोऽसत्त्वप्रतीतिरित्यन्यथाप्रतीतेरेव भ्रान्तित्वात् । असदेव रजतं प्रत्यभात् इत्युत्तरकालीनानुभवात् शुक्तिरॆवात्य

न्तासद्रजतात्मना प्रतिभौतीत्याचार्या:’ (प्रमाणपद्धतिः) इति इदं रजतमित्यत्र अभिनवान्यथाख्यातिं सिद्धान्तयन्ति। ‘ अस देवं रजतं प्रत्यभात् ’ इति प्रतीत्या इदं रजतमित्यत्र अत्यन्वासद्रजतमेव प्रतीयते इति कथं निश्चीयते। देशविशेषं काल विशेषं वा अन्तर्भाव्य बाधनिश्चयानन्तरं अत्र तदा असदेवेदं प्रत्यभात् इति प्रतीतिः अनुभवसिद्धा नापलपितुं शक्या । तत्र च देशान्तरे कालान्तरे च प्रतीतस्य वस्तुनः सत्त्वं सर्वसम्मतम् । एवं च तद्वदत्रापि अन्यत्र सतएव प्रतीतिविषयत्व सिद्धौ नानया प ् र त ी त ् य ा अत्यन्तासतः ख्यातिविषयत्वं सिद्धयति । असति इ न ् द ् र ि य स न ् न ि क र ् ष ा भ ा व ा च ् च , पुरोवर्तिनि स न ् न ि क र ् ष एव दोषसहकृतः अत्यन्तासतोऽपि प्रतीत ्वं साधयतीतितु न सम्भवति । प्रत्यक्षे यस्य सन्निकर्षः तस्यैव भानमित्यन्यत्र

योऽयं नियमः त द ् भ ङ ् ग े न पुरोवर्तिसन्निकर्षस्य असद्विषयकत्वसाधकत्वासम्भवात् । विवादविषयव्यतिरिनस्थले य त ् र क्व वा तद्वस्तुसन्निकर्षाभावेऽपि तद्वस्तु साक्षात्करोमीति प्रतीतिः यद्यनुभवसिद्धा तदैवैवं कल्पना समञ्जसा स्यात् । दाषाऽाप सन्नि

कर्षा भावेऽपि साक्षात्कारं जनयितुं नैव शक्नोति । अतएवान्यथाख्यातिवादिभिः नैयायिकैरलौकिकसन्निकर्षेण रजतस्य भानम ङ्गीक्रियते । सिद्धान्तेतु सन्निकर्ष उपपादित एव !!

इत्यादिकं मेदाग्रहण असंस

अख्यातिवादेऽपि असत् सत्त्वेन साक्षात्करोमि, शुक्तिकामेव रजतत्वेन प्रतिपन्नोऽस्मि गग्रहेण च उपपद्यते । असदित्यस्याः प्रतीतेः देशकालान्तरासद्विषयकत्वे असद्विलक्षणमिति प्रतीतिरुपपद्यते । भट्टपादैः ’ सर्वत्रालम्बनं बाह्यं देशकालान्यथात्मकम् / जन्मन्येकत्र मिन्ने वा तथा कालान्तरेऽपि वा । तद्देशे वाऽन्यदेशे वा स्वप्नज्ञा नस्य गोचरः । अलातचक्रेऽलातं स्यात् शीघ्रभ्रमणसंस्कृतम् । गन्धर्वन गरेऽभ्राणि पूर्वदृष्टं गृहादि च । पूर्वानुभूततोयं च रश्मितसोडवरं तथा । मृगतोयस्य विज्ञाने कारणत्वेन कल्प्यते ॥ ’ (नि.वा) इत्यादौ भ्रमप्रत्यक्षस्य सद्विषयकत्वमेवो तम् । विस्तरस्तु सर्वार्थसिद्ध्यादौ द्रष्टव्यः ॥

दर्शयति

(सि.सि.अ) ’ सोमाभावे पूतीकानभिषुणुयात् ’ इति प्रतिनिधिनियमशास्त्रमेव सदृशे सदृशान्तरासमावेशं । अन्यथा पूतीकेष्वेव सोमसत्त्वे सोमाभाव इति न सम्बध्येत । रजतावयवो रजतमिव सोमावयवोऽपिहि सोम एव स्यात् सदृशान्तरावयवसुसदृशा एव हि सदृशान्तरे तदवयवा उपगम्यन्ते परेण । अन्यथा अरजते रजतबुद्धिरन्य थख्यातिस्या दिति । नच सोमाभाव इति विशेषे लाक्षणिकं युक्तं, सामान्यविषयत्वसम्भवात् । कथं तर्हि व्रीह्यभावे नीवारा एव प्रति निधीयेरन्,

न श्यामाकादयः । कथं वा नीवारेषु व्रीहित्वावच्छेद्या ब्रीय एवं प्रतिनिधीयेरन् । प्रक्रान्ते च प्रयोगे र

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तं शबरादिसम्मतस्य प्रतिनिधाववयवसत्त्वस्य दूषणम्

८६२

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

।

वान्तरा व्रीहिलाभे त्यजेरन् । अतदवयवसाङ्कर्यस्येतरत्रेतरत्र चाविशेषात् कथं तर्हि सादृश्यात् प्रतिनिधीयन्ते । शास्त्रा

देव, नतु तदवयवसच्चन्यायात्

कथं तर्हि शिष्टाभावे सादृश्यात् प्रतिनिधिः । ’ सामान्य तच्चिकीर्षाहि ’ (जै. ६.३.२७) इति षष्टाधिकरणे हि

श्रुतद्रव्यापचारे प्रतिनिधायावश्यकर्तव्ये यागे यत्किंचिदेव द्रव्यमयुदस्तं प्रतिनिधेयमविशेषादिति प्राप्ते यत्र सामान्यं तत् ।

।

प्रतिनिधेयं कुतः, श्रुतचिकीर्षाहि वर्तते । सदृशप्रतिनिधाने च तदेव कृतं भवति । कथं ’ त्रीहिभिर्यजेत’ इति उच्यते नच तदभिधेया ब्रीह्याकृतिरेव यागक्रियायां साक्षादङ्गं भवति । नच तदवच्छेद्या व्यक्तिरपि पेषणादिविधानात् किंत्व ।

वयवाः

न चाव्याप्रियमाणेष्ववयवेषु सतोऽपि खदिरादेवयविनो व्यापारः सम्भवति । अतो त्रीह्याकृतिव्यक्त्यवयवा

व्रीहिशब्दोपात्ता इति तदाकृतिव्यक्त्यभावेऽपि नीवारेषु प्रतिनिधीयमानेषु त एव कतिपयेऽपि त्रीह्यवयवास्सङ्ग्रहीता भव न्तीत्यतः सदृशा एव प्रतिनिधेया इति स्थितमिति ॥

अत्रोच्यते–न सादृश्यात् प्रतिनिधिः किंन्तु शास्त्रादेव । न खलु व्रीहिशास्त्रमनुष्ठातुं प्रतिनिधिरिष्यते । किं तर्हि

प्रधानशास्त्रमेव | ‘यावजीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत’ इत्यादिनोदनायां हि यागक्रियाऽवश्यकार्या वाक्यार्थः । प्रधानं

काम्यचौदनायामप्यारब्धमवश्य समापनीयमिति शिष्टाचारानुमितश्रुत्यनुग्रहेणावश्यकार्यत्वावगमात् । तत्र चोदनाऽवश्यका •र्यतांशेनार्थतो यत्किंचिद्रव्यमविशेषेण क्रियासाधनमुपादापयन्ती श्रीहिभिरिति साधनद्रव्याविशेषसमर्पकेणैकवाक्यताङ्गता तत एवोपपादितार्थतया द्रव्यान्तराक्षेपा निवर्तते । प्राक्तु तदेकवाक्यतायाः साधनद्रव्यतया व्रीहिरपि सम्भवत्प्राप्ति पुनः ।

श्रुतिरूपं त्रीहिशास्त्रं द्रव्यान्तराक्षेपनिरोधितयाऽर्थतो नियमविधिरुच्यते

श्रुताभावे पुनरार्थिकतन्नियमत्यागेन स एव

यत्किञ्चिहृव्यविशेषःक्षेपोऽवतिष्ठत इति यत्किंचिदेव द्रव्यमपर्युदस्तं प्रतिनिधेयमिष्यते । अयं पक्ष: ‘आगमो वा चोद

नार्थाविशेषात् ’ (जै.६.३.१५) इति सूत्रविवरणे टुष्टीकायां दर्शितः । या प्रधान चोदना यत्किंचिहृव्यमर्थादाकात, सा ब्रीहिभिर्विद्यमानैरेकवाक्यतां प्रतिपद्यमानार्थप्राप्ति द्रव्यान्तराणां बाधते । श्रुतद्रव्याभावेतु या द्रव्यान्तराणामर्थप्राप्तिः सा केन वार्यते । तस्माद्ब्रव्यान्तरागमः कर्तव्य इति । आख्यातं वा यागक्रियांशेनाकाङ्क्षितं साधनद्रव्यमविशेषेणोपादाप

यद्ब्रीहिभिरिति तृतीयया साधनद्रव्यसमर्पिकयैकवाक्यतां गतं प्रशान्ताकाङ्क्षचोदनाऽन्वेति । तत्र केवलविभक्तेरप्रयोज्य तया कस्मिंश्चिदवश्यप्रयोज्ये प्रातिपदिके व्रीहित्वमतन्त्रमित्यतो नियमेन सर्वमेव साधनद्रव्यं शाब्दमेव ॥

यद्येवं कथं तर्हि ‘ ब्रीहिभिर्यजेत ’ ’ यवैर्यजेत’ इतिशास्त्रद्वयमर्थवत् स्यात् । विभक्तयैवाकाङ्क्षितसमर्पणेन प्राति पदिकमवर्जनीयायतिकमनर्थकीकृतम् । कथं च प्रतिनिधिः, सर्वमेवहि साधनद्रव्यं शाब्दमिति वैकल्पिकमेव स्यात् उच्यते—सत्यम्, न प्रतीतितोऽर्थवदनाकाङ्क्षतत्वात् । किंतु प्रवर्तिकाहि चोदना क्रिया प्रवृत्तौ विशेषमपेक्षमाणाऽन्यार्थो

पस्थितमपि विशेषणमुपादाय चरितार्था भवतीति प्रवृत्तितो नियमनेन विकल्पेन च शास्त्रद्वयमर्थवत् स्यात् । अतएव च श्रुतप्रवृत्तिसौकर्यापेक्षयैव श्रुताभावे द्रव्यान्तरमुपायमानं प्रतिनिधिरुच्यते । यजिप्रकृतिर्वा देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मक

यागांशेन द्रव्यमुपाददाना निर्विशेषसामान्यायोगेन विशेषमुपपादयन्ती ब्रीहिपदेन विशेषसमर्पकेणैकवाक्यतां गता विशेषा न्तराक्षेपान्निवर्तते । तत्र शब्दोपात्तद्रव्यत्वस्य नीवारादौ श्रुतव्रीहिभिरेकार्थसमवायित्वासम्भवादार्थिको विशेषान्तरानेयम इति तदभावे तन्नियमत्यागेन तदेव सामान्यद्वारं विशेषान्तरमुगादीयमानं प्रतिनिधिरुच्यते । सर्व एते पक्षा वाक्यपदी यादौ परिश्रमशालिनां सुगमाः । तदेवं सर्वथाऽपि साहयमनपेक्ष्य शास्त्रादेव प्रतिनिधिरिति |

अवयवाभावेऽपि प्रतिनिधेस्सामानविध्योपपत्तिः

८६३

गूढार्थसंग्रहः

उक्तं तावत् सदृशेषु नेतरत्रेतरावयवाः सम्भवन्ति, इतरेतरावयवान्तरितानन्तरित।दिविकल्पदोषग्रस्तत्वात्।‘ सोमा

भावे पूतीकानि ’ ति पूतीकेषु सोमाभावदर्शनालिङ्गाच्चेति । ततो न त्रीहय इत्येव नीवारा: प्रतिनिधेयाः । नचान्तरेण शास्त्र मिच्छ्या नीवाररान् प्रतिनिधाय शास्त्रार्थकारी भवति । तस्मादबश्यं प्रतिनिधौ शास्त्रमन्वेषणीयम् । तच्च क्रियाचोदनै वेत्युक्तम्। नच श्रुताभावे शास्त्रं प्रतिनिधिमुपादापयांते येनानित्यः सइत्यसमानविधानता स्यात् । किंतु क्रियाचोदनयार्थ

सामर्थ्यप्रस्ताव उत्सृष्टो बाधकाभावे तथैवावतिष्ठत इति ह्युपपादितम् । तदेवं शास्त्रादविशेषेण प्रतिनिधिप्राप्तौ सदृशप्र

तिनिधयः शिष्टाचारात्, सदृशोपस्थितिप्राशुभावाद् लोके विरहविनोदाय रुदृशप्रतिनिधिदर्शनाच्चे युपपन्नम् । तथा च सामान्यं तच्चिकीर्षाहि ’ (जै.३.२७) इति सूत्रं यत्र सामान्यं तत् प्रतिनिधेयं, मुख्याभावे तत्समानचिकीर्षाहि शिष्टा ८

चारे दृष्टा लोके वा विरहिविनोदादाविति व्याख्येयम् । अथवा ’ सोमाभावे पूतीकानभिषुणुयात् ’ इति शास्त्रमेव सोमे सदृशविशेषणं नियच्छदर्थतो विहितद्रव्याभावे सर्वत्र सदृश प्रतिनिधानं विधत्त इति गभ्यते । कथं पूतीकशास्त्रे सदृश

।

विशेषनियमोऽवगम्यते । प्राप्तेषुहि सदृशेषु तन्नियमो भवति तन्नियमाच्च सदृशविधिमुन्नयतः प्राप्तमितरेतराश्रयत्वम् । न । अभावे विधौ गौरवं नियमे लाघवमिति तर्किते नियमे तदुपपादकतया तत एव सामर्थ्यात् सामान्यतः सदृशप्रति

निधौ सम्भाविते तर्कितविधिलाघवसामर्थ्यादेव युगपदुभयनिर्धारणोपपत्तेः । अतएव न श्रुतेन प्रतिनिधेर्विकल्पः प्रत्यक्षा

नुमान योरतुल्यचलत्वात् । अथाभावे विधौ पूतीकानामभिषवादावसमान विधानत्वमाशङ्कष समाहितं सूत्रकृता ’ नियमार्था

पुनश्श्रुति: ’ (जै.सू.३.६.४०) इति । तत्र शास्त्रलक्षणश्चेत् प्रतिनिधिः श्रुताभावे विहितःस्यात् ‘ यस्य सर्वाणि हवींषि सामान नश्येयुर्दुष्येयुरपहरेयुर्वा आज्येन ता देवताः परिसङ्ख्याय यजेरन् ’ इत्यादिवत् । ततश्च फलन्चमसवन्नैमित्तिकवाद

विध्यं स्यात् । अव मानविधानत्वे शास्त्रलक्षणत्वं बाधकमभिप्रेत्य ’ अशास्त्रलक्षणत्वाच्च’ (जै. ३.६.३९) इति सूत्रितम् । भाष्यकारश्चं ‘ अर्थाद्धि प्रतिनिधिःक्रियते । नचार्थेनैतदवगन्तुं शक्यते व्रीहित्वस्य स्थाने नीवारत्वं भवति’ इति । एवं वदन् सदृशन्यायसिद्धावेव प्रतिनिधेः सामानविध्यं स्यादित्यभिप्रैति । तस्माच्छास्त्रलक्षणत्वे प्रतिनिधेर्धमेषु समानविधानत्वानुपपत्तिरितिचेत् । उच्यते । इध्यते तावद्द्ब्रीहियवयोः शास्त्रलक्षणयोरेव धर्मेषु समानविधानत्वम् । एवं प्रतिनिधावपि भविष्यति । नच श्रुताभावे निमित्ते प्रतिनिधिः । किंतु श्रुतद्रव्याभावेन प्रधानोत्सर्गे प्राप्ते तदावश्यक -

चचोदनया तस्यामेव द्रव्यसामान्यप्राप्तौ स्थितायां पूतीकविधिं पर्यालोचयतोऽर्थतः सदृशप्रतिनिधिनियमविधिमात्रप्रति mi

भानात् । यद्यपि पूतीकविधौ सादृश्यं नोपात्तं, तथाऽपि सोसादृश्यं पूतीके प्रतिसन्दधतः प्रतिपत्तिप्राशुभावाद सदृश प्रतिनिधिनियमउन्नीयताम् । नारिकाहि विरहिविनोदाय प्रतिनिधीयते । तस्य च यागसाधनतानिवेवेशन फलच

( अशास्त्र

वैलक्षण्याद्यववत् प्रोक्षणादिधर्मेषु समानविधानत्वं ‘व्रीहीणां मेघे’ इत्याद्यनूहश्च सिद्धो भवति तथा च ’ (जै.६ सामान्यं। तच्चिकीर्षाहि लक्षणत्वात् - ’ (जै. ३.६.३९) इति सूत्रमभावे तद्विधिलक्षणत्वाभावादिति व्याख्येयम् । (३.२७) इति च शास्त्रादापि सहशमेव प्रतिनिधेयम् । तदभावे तत्समानचिकीर्षाहि लोके दृष्टा विरहिविनोदनादावित्य ८

‘ अ र ् थ ा द ् ध ि प्रतिनिधीयते’ इति भ ा ष ् य ं च सदृश प ् र त ि न ि ध ि श ा स ् त ् र स ् य ै व ो द ि त न ् य ा य ा न ु स न ् ध ा न स ा प े क ् ष त ा ं द र ् श य त ि , नतु नीवारेषु श्रीहिलक्ष्य त्रीव्यक्तिसत्त्वसामर्थ्यात् प्रतिनिधानमिति न्याय्यम् । अन्यथा यदि ब्रीहिशास्त्रमेवानुष्ठातुं नीवारेषु भिप्रायम् ।

श्रीहिव्यक्त एवं साधनतयोपदीयेरन्, तर्हि नीबारेषु चतुर्मुष्टिपरिमितेषु निरुतेषु ब्रीहिव्यक्तीना मल्पत्वेन प्रधाननिवृत्य क्षमत्वशङ्ख्या प्रतिनिध्यनुपादानप्रसङ्गः । तथा च सूत्रम्-’ अर्थद्रव्यविरोघेऽर्थो द्रव्याभावे तदुत्पत्तिद्रव्याणामर्थशेष ‘वात्’ (जै.६.३.३९) इति । द्रव्यमुपादीयमानं स्वार्थ निर्वर्तयितुमक्षममित्यर्थद्रव्यविरोधे अर्थ एवादर्तव्यः । अ

(सि.सि.अं) दूषणोपसंहारः तत्पर्यालोचनारम्भश्च

८६४

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः ।

द्रव्याभावे तदुत्पत्तिः प्रनिध्युत्पत्तिः । कुतः, द्रव्याणामथैशेषत्वादित्यर्थः

नच नीवारैरपि तदर्थनिर्वृत्तिः । अशब्दहि

कृतं स्यात् । अपिचैवं मुष्टिमात्रनीहिलाभे शेषं नीबारैरभिपूर्येत । नतु तत्त्यागः स्यात् । ’ खादिरं वीर्यकामस्य ’ इत्यादि गुणकामाश्च कदरप्रतिनिधावपि प्रसज्येरन् । तत्रापि खदिरलक्ष्यखदिरव्यक्तीनामेव यागसाधनत्वोपगमात् । अतएव च

मौद्गश्यामाकादिचरौ मुद्गाद्यपचारे तत्सदृशमाषा वरकाः कोद्रवाश्च प्रतिनिधेया इति प्राप्ते ‘अयज्ञिया वै माषा वरकाः कोद्रवाः’ इति प्रतिषिद्धाः प्रतिनिधीयमाना यज्ञाङ्गतामापादितास्स्युः । तस्मान्न प्रतिनिधेया इत्युक्तं ’ प्रतिषिद्धंचावि

शेषेणहि तच्छ्रुति: ’ (जै.६.३.२०) इति । ‘न देवतानिशब्दक्रियमभ्यार्थसंयोगात् ’ (जै.६.३.१८) इति पूर्वसूत्रान्ने त्यनुवर्तते । प्रतिषिद्धं न प्रतिनिधेयम्, अविशेषेणहि निषेधश्रुतिरित्यर्थः । तत्र यदि मुद्गावयवाः श्यामाकावयवाश्च मुद्गादिरूपावच्छेद्या उपादीयेरन् तदा माषाद्यवयवानां मुद्गादिष्विवावर्जनीयायतिकानामप्यङ्ग(त्या?त्वा)प्राप्तेः प्रतिषिद्धं न प्रतिनिधेयमित्यनारभ्यमेव स्यात् । शास्त्रादेवतु सदृशप्रतिनिधिप्राप्तौ प्रतिषिद्धं न प्रतिनिधेयमित्यारम्भः स्यादर्थवान् । ।

तस्मात्प्रतिनिधिमात्रं सदृशप्रतिनिधिनियमो वा शास्त्रादेव

अतएवैतन्निरस्तं शास्त्रादेवचेत् प्रतिनिधिः त्रीह्यपचारे यवाः

कस्मान्न प्रतिनिधीयन्त इति सदृशे बुद्धिप्राशुभावाल्लोकदर्शनात् सदृशनियमाद्वेति दर्शितम् ॥

किं पुनः सादृश्यं, क्वचिदवयवसान्निवेशविशेषः । क्वचिद्गुणभेदः | क्वचिदन्यदित्यनियमः | विहितक्रियान्वयाभ्य

हिंततया तु सन्निवेशसदृशाः प्रतिनिधीयन्ते नीवारादयः । एवमपि प्रकृतापूर्वसाधननिवेशेन यथाविहितधर्माणामतिदेशा नपेक्षया सामानविथ्योपपत्ते: । फलचमसेतु नेमित्तिके स्यादसामानविष्यमभिषवादेः । ऋतौ नित्योपकारस्य नित्यद्वारस

।

म्ञन्धानपवादेन।नित्यद्वारसम्बन्धविधानासम्भवात्

एवं ‘त्रीहीणां मेघे’ इति मन्त्रानूहश्च स्यात् । तत्स्थानतया नीवा

राणां सादृश्यात् ताच्छब्द्योपपत्तेः । एवं च यत् प्रत्यक्षं झुक्तौ रूप्यसारूप्यं तच्चाक्चक्यं गुणभेद एवं, नतु रूप्यावयवः ॥’

इति सिद्धान्तसिद्धाञ्जने शत्ररादिसिद्धान्तो दूषितः । सूत्राणामन्यथार्थश्च कल्पित: ॥

एतत्सर्वे प्रतिनिधिस्थले मुख्यद्रव्यावयवाङ्गीकारे झुक्तिरजतस्थलेऽपि सादृश्येन शुक्त्यवयवसद्भावसिद्ध्या सन्निकर्ष संभवेन प्रत्यक्षोपपत्त्या इदं रजतमित्यत्राध्यासासिद्धौ अहमित्यत्र स्वसिद्धान्तसिद्धाध्यासभङ्गाभिप्रायेण यत्कृतं तत्सर्वे अह मित्यत्राथ्यासं सर्वथा असहमानस्य जैमिनेरसम्मतमिति शबरायुक्तरीत्यैव प्रतिनिधिस्थले सूत्राणामर्थवर्णनं युक्तम् । अध्या साङ्गीकारे वेदपूर्बभागबाक्यानां व्यावहारिकप्रामाण्यमेव स्यात् । वेदवाक्यानामेकविधप्रामाण्यं च विवर्तवादिव्यतिरि क्तानां सर्वेषां सम्मतम् । अतः इदं रजतमित्यत्राध्यासस्थापनाय प्रतिनिधिस्थले मुख्यावयवानां निरसनं न युक्तम्

तथाहि ‘ यदि सोमं न विन्देत पूतीकानभिषुणुयात् ’ इति श्रुति: शाबरभाष्यादावुदाहृता । सिद्धान्तसिद्धाञ्जनेतु ‘ सोमा भावे पूतीकानभिषुणुयात्’

इति श्रुतिरुदाहृता ।

इयं च आ, श्रौतसूत्रोदाहृता श्रुतिः

’ सोमाभावे '

इति

बचने पूतकेषु सोमसत्त्वे सोमाभावे इति न संबध्येत इत्युक्तिः ‘मुख्याधिगमे मुख्यमागमोहि तदभावात्’ इति सूत्रेणैव

अधिकावयवघटितस्य मुख्यत्वं व्यवस्थापयतीति ’ यदि सोमं न विन्देत’ इति वचने मुख्यस्यैव सोमपदार्थतयाऽयुक्ता॥

एवं ‘ यदि श्रीहिशास्त्रमेवानुष्ठातुं नीवारेषु श्रीहिव्यक्तय एव साधनतया उपादीयेरन् तर्हि नीवारेषु चतुर्मुष्टिपरि मितेषु निरुतेषु श्रीहिव्यक्तीनामल्पत्वेन प्रधाननिष्टत्यक्षमत्वशङ्कया प्रतिनिध्यमुपादानप्रसङ्गः’ इत्युक्तिरप्यनुपादेया |

ब्रीह्मवयसत्वेन नीबाराणां प्रतिनिधित्वेन प्राप्तौ ’ चतुरो मुष्टीन्निवर्तयति’ इति वाक्यानुरोधेन चतुस्सङ्ख्याक मुष्टिपरिमित

द्रव्यस्येव यज्ञाङ्गत्वेन प्राप्तेः चतुस्सङ्ख्याकमुष्टिपरिमितद्रव्यत्वं नीवारे चाप घर्तत इति न काप्यनुपपत्तिः । ‘ ब्रीहिभिर्यजेत ' इति वाक्येन अवयवद्वारा ब्रीहीणां यागसाघनत्वावगमेन बहूनामल्पानां वा ब्रीह्मवयवानां यागसाधनत्वं शास्त्रादेव लब्ध

जिशासा १-१-१ ] प्रतिनिधौ मुख्यावयवदूषणपरिहारः, ‘सोमाभाव’ इति न प्रतिनिधिप्रापकमिति च

८६५

गूढार्थसंग्रह: बह्ववयबसत्त्वे तस्यैव मुख्यत्वेन तेषामेव चतुर्मुष्टिपरिमितानां निर्वापः, तदभावे न्यूनावयवानामेवान्यावयवसहितानां

चतुर्मुष्टिपरिमितानां निर्बापः अन्यावयवसहितत्वादेवामुख्यत्वं, तत एव च प्रतिनिधित्वं इतिनसंकटं किंचित् । अत्र ‘अर्थ ८

।

द्रव्यविरोधे ’ इति सूत्रं ’ मुख्याधिगम ’ इति सूत्रघटिताधिकरणोत्तराधिकरणस्थम्, तत्र द्रव्यपदं मुख्यद्रव्यपरम् अत्र

प्रयोजनोपयोगिमुख्यद्रव्याभावे प्रतिनिध्युत्पत्तिरेव सूत्रार्थः । ततः अत्र नीवारैः प्रतिनिधिभूतैः चतुर्मुष्टिपरिमितैः कार्यस्य सम्भवे न कोऽपैि विरोधः। अतः ‘अर्थद्रव्यविरोधे ’ इति सूत्रमुपादाय अपिचैवं मुष्टिमात्रनीहिलाभे शेषं नीवारैरभिपूर्येत '

इति दूषणोक्तिः परिहसनीया, ‘ अर्थद्रव्यविरोधे’ इति सूत्रे मुख्यानां प्रयोजनाक्षमत्वे त्यागस्यैव सिद्धान्तितत्वात् ॥

कदरेऽपि खादिरगुणकामानां प्रवृत्तिः स्यादिति दूषणमप्यलग्नकम् | यथा प्रधानस्य प्रतिनिधिस्वीकारेणानुष्ठाने न

फलजनकत्वं तद्वत् गुणकामेष्वपि सम्भवात्

उक्तं च वार्तिके यथातु काम्यानां प्रतिनिधिभिः प्रक्रमो नास्ति तथा 6

।

गुणकामैः न प्रवर्तितव्यम् ।’ इति । नित्यस्थलेतु यथाशक्तिन्यायेन अनुष्ठानेन शास्त्रार्थपूर्तिः भवत्येव । ‘प्रतिषिद्धं

चाविशेषेणाहे तच्छति: ’ इत्यधिकरणमनारम्भणीयमितियदूषणोक्तिरपेि ’ अविशेषेणहि तच्छ्रुतिः’ इति सूत्रखण्डापर्यालोचन

मूलैब ‘ अयज्ञियावँ माषा:’ इत्यत्र माषेषु यशसम्बन्धसामान्यनिषेधः क्रियते । माषेषु यया कयाचनविधया यशसम्बन्ध

प्राप्तावपि निषेधार्थमेव तद्वचनम् । तत्र माषेषु मुद्गावयवसत्वेन प्राप्तिः स्यान्नाम माषावयवत्वेनैव प्राप्तावेव ‘अयज्ञिया

वै

माषा: ’ इति निषेध इति नियन्तुं न शक्यते । मुद्गावयवसत्त्वेऽपि माषव्यपदेशाक्षतेः, मुद्गावयवसत्त्वेन माषाणां

प्राप्तावपि माषत्वेन व्यपदेशस्यात्राधात् प्रतिषेधशास्त्रमारभ्यमेव । अत्र प्रतिनिधौ मुख्यद्रव्यावयवसद्भावः शबरादिभिः य: सिद्धान्तितः, सः वेदान्तेषु त्रिवृत्करणश्रुत्युपष्टम्भनेन भगवता समर्थितः । तत्र शुक्तावपि तेजोऽशरूद्भावस्य श्रुति

सिद्धूतया तदवयवास्तत्र वर्तन्त एव । समुदितानामवयवानां परिणामेऽप्युभयत्र समुदितस्य प्रत्येकानतिरिक्ततया प्रत्येकप रिणामोऽपि नैव निरसितुं शक्यते । एवंच शुक्तौ तेजोऽवयवानां रजते तेजोऽवयवानांचैक्यं यत् शबरादिभिः सिद्धान्तितं

तत्सङ्गतमेव । अतः ‘त्रयात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात् ’ ’ वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः’ इति सूत्रोक्तनयेन सोमशब्दप्रयोग सम्भवेन ‘सोमाभावे’ इति वाक्यप्रवृत्तेर्न विरोध इति प्रतिनिधी मुख्यावयवसद्भावे एतद्वाक्यं बाधकमित्युक्तिर्न संभवति इति न बक्तुं

‘सोमाभावे पूतीकानभिषुणुयात्’ इति सामान्यतः मुख्यद्रव्याभावे सदृश प्रतिनिधिद्रव्यनियमपर

शक्यते । सोमपूतीकशब्दयोः लक्षणाकल्पने प्रमाणाभावात् । ‘सोमाभावे पूतीकानभिषुणुयात् इति वाजसेनयवाक्य

मिति श्रौतसूत्रे स्फुटम् । तदुत्तरं ‘पूतीकाभावे आदारान् फाल्गुनानि च यानि श्वेतमूलानि स्युः । तदभावे याः काश्चिदौ षधी: क्षीरिणी: अरुणदूर्वाः कुशान् वा हरितानिति वाजसनेयकम् ।’ (आ. श्री. सू. १४.२४.१२) ‘अप्यन्ततो व्रीहि पवान्’

त ा द ् र ू प ् य े ण त ् त द ् द ृ व ् य ा भ ा व इ त ् य े व ा र ् थ ो वाच्यः । एवं च प ् र थ म व ा क ् य े अन्यथाऽर्थकल्पनं प्रतिनिधाववयवा. नङ्गीकारे सदृशप्रतिनिधिव्यवस्थायाः असम्भवमूलकमेव, तत्र अर्थतः सिद्धघङ्गीकारे वाच्यार्थस्तथैवाङ्गीक्रियते वा सदृश न घटते । अतः

नेतरपदार्थस्य प्रापकं किम् १ प्रकारान्तरेण सर्वथाऽर्थवर्णनासम्भवे खलु सा रीतिरास्थेया। विरहिविनोदननारिकाकस्पने अकामुकानां पूर्वकाण्डोक्त कर्मानुष्ठातृणां कथं सम्भवति । अतः भवदीयकल्पना विदुषां विनोदायैव स्यात् । शबरादि सिद्धान्तु मुख्यद्रव्यविधायकशास्त्रमेव प्रतिनिधिप्रापकम्।‘आगमो वा चोदनाथांविशेषात्’ इति सर्वेषां द्रव्याणां प्राप्तिः •कामं स्यान्नाम, तत्र मुख्यद्रव्यशास्त्रेण इतरद्रव्यबाधपूर्वकं मुख्यद्रव्यस्य लाभः, प्रतिनिधिस्थळेतु मुख्यद्रव्यशास्त्रमेव प्रापकम्

तत्रमुख्यद्रव्यवाचकपद प्रवृत्तिनिमित्तं(जाति :) तदाश्रयावयवी, तदवयवाः इत्येतेषां त्रयाणां साधनत्वेऽवगते त ्र द्वयोर 109

मुख्यद्रव्यविधिरेव प्रतिनिधिप्रापकः अन्यथाऽशास्त्रलक्षणत्वादिति न घटत इति [ जिज्ञासा १-१-१

८६६

श्रुतप्रकाशिका

नेत्रवृत्तिर्द्विधा भूता द्वेतु वित्ती वितन्वती ।| द्वित्वं चन्द्रं च युगपन्निर्भासयति तत्र नः ॥

इति । देशगतद्वित्वं चन्द्रं च।गृहीतभेदं गृह्णातीति ततोऽत्र वैषम्यम् । चाक्षुपते जोगतिभेदरूपसामग्रीद्वयजन्यमतिशैम्रया ‘

द्गृहीतक्रनमगृह्णीतभेदं च ज्ञानद्वयमगृहीतैकत्वं चन्द्रमगृहीतान्तरालं देशान्तरं च निरन्तरं गृह्णाति, ततो द्विचन्द्रव्यवहार इत्यर्थः -। इति निरवद्यं यथार्थख्यातिसमर्थनमित्यर्थः ॥

गूढार्थ सङ्ग्रहः

।

भावेऽपि अवयवानां प्रतिनिधौ सद्भावात् सदृशप्रतिनिधेः प्राप्तिः अवयवसद्भावेनैव सदृशेत्युच्यते

नतु सादृश्यज्ञाने

नावयवाः कल्प्यन्ते, अवयवाङ्गीकारस्तु उपनिषदुक्तत्रिवृत्करणानुसारी भवति । अतः सामान्यतः अवयवातिरिक्त धर्म एवं च ‘ब्रीहिभिर्यजेत’ इत्यादी नीवाराणां प्रतिनिधित्वं त्रीहिविधायकशास्त्रेणैव प्राप्तम्

अवयवाङ्गीकारे एव

अशास्त्रलक्षणत्वाच्च’ इति सूत्रं सङ्गतं भवति | नीवारत्वेन नीवाराणां शास्त्रप्राप्तत्वामाचादित्यर्थः

दूषकमतेतु अभावे

।

6

।

पुरस्कारेण प्रतिनिधिकल्पना स्वसिद्धान्तस्थापनाभिनिवेशमूलैव ॥

विधायकशास्त्रप्राप्तत्वाभावादित्यर्थः । सच जैमिन्याशयविरुद्धः प्रमाणाभावे अविशेषणीह तच्छ्रुतिः’ इति न्यायबाधा

ङ्गीकारस्यानुचितत्वाच्च । ‘ गुणाद्वाऽव्यभिधानं स्यात् सम्बन्धस्याशास्त्र हेतुत्वात् ’ (३.२.४) ‘न प्रकृतेश्शास्त्रनिष्पत्तेः ' (३.३.२३) इत्यादाविव शास्त्रपदस्य सामान्यपरत्वस्यैव युक्त वात् ॥

‘सामान्यं तच्चिकीर्षाहि ’ इति सूत्रस्य प्राक् (८४८. पु) उदाहृतभाष्ये ‘यस्मिंश्च सदृशे गृह्णमाणे तेषां विशेषाणां

केचित्संगृहीता भवन्ति ’ इति वाक्येन तच्चिकीर्षेत्यत्र तत्पदार्थः मुख्यद्रव्यावयवपरः इति स्फुटं निर्म सराणाम् । तदनुरो

धेन सोमनाथीये ‘ यस्मात् त्रीह्यादि मुख्यशास्त्रार्थचिकीर्षति तच्चिकीर्षेत्यस्य अर्थो वर्णितः । एवं च अत्र सूत्रे ‘तदभावे तत्समानचिकर्षाहि लोके दृष्टा विरहिविनोदनादावित्यभिप्राय ’ मिति दूषकविवरणमौत्प्रेक्षिकमेव । अत्र लोकदृष्टान्तस्य

सूत्रकदभिप्रेतत्वनिर्धारणासम्भवात् । वेदान्तप्रतिपाद्यत्त्रिवृत्करणन्यायावलम्बनेन मुख्यद्रव्यावयवसद्भावस्य जैमिःयभिप्रेत

त्वात् । एतेन प्रतिनिधीनां मुख्यद्रव्यविधायकशास्त्रेणैव प्राप्तिः । अतः प्रधानचोदनयैव प्रतिनिधिद्रव्याणां प्राप्तिरित्युति रापे न सूत्रकृत्सम्मतेति सिद्धम्। अतएव च ’ नियमार्था गुणश्रुतिः’ इति सूत्रे ‘अन्यस्मिन् प्रतिनिधातव्ये अन्यत्प्रतिनिधी

यते श्रुतस्य स्थाने, न यागद्रव्यत्वेन ’ इति भाग्यम् । ‘ सोमनाशेहि प्रतिनिध्यपेक्षायां सत्यां पूतीकाः विधीयन्ते न

यागसाधनापेक्षायाम् ’ इति तन्त्रवार्तिकं च सङ्गच्छते । एतद्भाष्यवार्तिकाभ्यां द्रव्यविधायकशास्त्रमेव प्रतिनिधिप्रापक मिति सिद्धम् । एवमङ्गीकार एवं प्रतिनिधितया स्वीकृतानां नीवाराणां प्रयोगे ‘ब्रीहीणां मेघ’ इति मन्त्रस्य अलोपस्स म्भवति, तत्स्थानापन्नत्वेन अलोप इति दूषकोक्तिस्तु अनुपादेया । तत्स्थानापन्नत्वेन मन्त्रप्राप्तेः क्वाप्यनुक्तेः, श्रीहिवदे

धर्मान्तरेण ब्रीहिसदृशनीवारलक्षणायां प्रमाणाभावात् एवमङ्गीकारे सर्वत्रापि ऊहस्थल येन केनचिद्धर्मेण सादृश्येन प्रकृतिदृष्टपदस्यैव प्रयोगस्य सम्भवेन ऊहस्यैव उच्छेदापत्तेः ॥

‘ आगमो वा चोदनार्थाविशेषात् ’ इति सूत्रमाध्ये ‘यजति चोदना चोदितोह्यर्थः न विशिष्यते ब्रीहिभिनी वारैर्वा क्रियमाणः’ इत्यत्र द्रव्यविधायकशास्त्रमेव प्रतिनिधिप्रापकमिति स्फुटं प्रतीयते । अतश्च शाचरभाष्यादिनिता

विरुद्धतया जैमिनिसूत्राणां दूपकपरिकल्पितार्थस्सर्वोऽपि स्वसिद्धान्ताभिनिवेशमूलक इति सिद्धम्। अधिकमन्यत्र विवे चयिष्यते ॥

जिशासा १-१-१]

भ्रमस्थले भगवत्सृष्टयङ्गीकारे न निर्भरः, किंतूकज्ञानयाथार्थ्य एवं

८६७

श्रीभाष्यम्

।

अतस्सर्व विज्ञानजातं यथार्थमिति सिद्धम् ख्यात्यन्तराणां दूषणानि तैस्तैर्वादिभिरेव प्रपञ्चितानीति न तत्र यतः क्रियते । अथवा किमनेन बहुनोपपादनप्रकारेण । प्रत्यक्षानुमा

नागमाख्यं प्रमाणजातमागमगम्यं च निरस्त निखिलदोषगन्ध मनवधिकातिशयासंख्येय कल्याणगुणगणं सर्वज्ञं सत्यसङ्कल्पं परं ब्रह्माभ्युपगच्छतां किं न सेत्स्यति किं नोपपद्यते, भगवता हि परेण ब्रह्मणा क्षेत्रज्ञपुण्यपापानुगुणतद्भोग्यत्वायाखिलं जगत्सृजता सुखदु:

खोपेक्षा फलानुभवानुभाव्याः पदार्थास्सर्वसाधारणानुभवविषयाः, केचन तत्तत्पुरुषमा त्रानुभव विषयास्तत्तत्कालावसानास्त थातथाऽनुभाव्या, स्सृज्यन्ते । तत्र बाध्यबाधकभाव स्सर्वानुभवविषयतया तद्रहिततयाचोपपद्यत इति सर्व समञ्जसम् । यत्पुनस्सदसदनिर्धच नीयमज्ञानं श्रुतिसिद्धमिति तदसत् ‘अनृतेनहि प्रत्यूढाः 6

श्रुतप्रकाशिका

ख्यात्यन्तरदूषणानामन्योन्यमुक्तानां स्वाभिमतत्वात्तत्र यत्नाभावादाह - ख्यातीति । अथवा किमनेनेत्यादिबहुषु कोशेषु

दृश्यते। व्याख्यातृभिर्व्याख्यातश्च, तत्र परागर्थविषयापरोक्षभ्रमेष्वेकेनैवोत्तरेण परिहारःकृतो भवति । किं न सेत्स्यतीस्यनन प्रमाणेऽस्तित्वमुक्तम् किं नोपपद्यत इत्यनेनोपपत्तिरुक्ता ? । किं प्रमाणं कथमुपपत्तिरित्यत्राह–भगवताहीति | अखिलं जग सृजतेत्यनेनास्यार्थस्य श्रुतिमूलत्वं सूचितं कृत्स्नकार्यकारणत्वाद्ब्रह्मणः ‘इदं सर्वमसृजत ’ इतिहि श्रुतिः प्रतीयमानत्वा विशेषादिदमपि तत्सृष्टमित्यर्थः । तर्हि बाध्यबाघकभावव्यवस्था कथमित्यत्राह-तत्रेति । तत्तदेकपुरुषानुभाव्यानां तत्तत्का ।

• लावसायिनां च सुखादीनां मिथ्यात्वमिति भावः ॥ गूढार्थसंग्रहः

एकज्ञान, ज्ञानद्वयोभयसाधारण्येन ‘यथार्थ सर्वविज्ञानम्’ इत्युपक्रमे प्रतबाघिज्ञातमइतिर्थं उपसंहरति — अतस्सर्व वि भावः ॥

ज्ञानजातं यथार्थमितीति । असतिप्रतिबन्धके प्रवृत्तस्य पुंसः प्रवृत्तिवैफल्यमेव

न तत्र यत्नःक्रियत इति । न्यायकुलिशे सर्वार्थसिद्धौ च ख्यत्यन्तरदूषणप्रपञ्चोऽवसेयः । भ्रमविषयपदार्थों

त्पत्तिरवश्यमङ्गीकरणीयेत्याग्रहेऽपि अनिर्वचनीयपदार्थाः न सिद्धयन्ति । स्वाप्निकपदार्थानां भगवता सृष्टे: प्रतिपादि कायाः श्रुतेः भ्रमविषयपदार्थसामान्य सृष्टय़पलक्षणतया तेषामपि भगवतैव सृष्टेरुपपत्तेः इत्यभिप्रेत्य पक्षान्तरं दर्शयति

अथवेति दृश्यत इति श्रुतप्रकाशिकायां न्यायपरिशुद्धौ च व्यक्तम् ॥ । अथवेत्यादिपाठोऽपि बहुषु कोशेषु

स र ् व ं समञ्जसमिति । स ् व प ् न प द ा र ् थ स ृ ष ् ट ि प ् र त ि प ा द क श ् र ु त ि स द ् भ ा ब े न त े ष ा ं भ ग व ः स ृ ष ् ट त ् व ा ङ ् ग ी क ा र स ् य य ु क ् त ् व े ऽ प ि अ न ् य त ् र •तथा श्रुतिविरहात् नैतस्मिन्पक्षे भगवतो भाष्यकृतो नैर्भर्यम् । किंतु ‘यथार्थ सर्वविज्ञानमिति वेदविदां मतम्’ इत्य

• त्रैवेति संप्रदायः अयमर्थस्सर्वार्थसिद्धयादौ व्यक्तः ॥ उक्तंचाचार्यपादैः

।अख्यातिस्त्वन्यथाधीर्विषयरहितधीश्चानधिष्ठानबुद्धिः बाह्यार्थाकारयोगस्सदसदितरर्धाश्शूिन्यधीरात्मधीश्च

।

● भ्रान्तौ सर्वत्र तत्तत्परमतकथर्केराहताः पक्षभेदा: प्रायो बुद्धिर्यथार्था श्रुतिविदभिमता क्वापि भेदाग्रहादि | २०१॥ इति। अत्र प्राक्(८५१.पु) उदाहृतश्लोके ‘ताहरभेदाग्रहोपप्लुतमतियुगळस्थापानायां नियोगात् ।’ इत्युक्त्यनुसारेणादिश ब्दस्य मतियुगलमेवार्थ इति बोध्यम् |

अनृतशब्दस्यानिर्वचनीयाज्ञानपरत्वमित्यद्वैतसिद्धिगुरुचन्द्रिकाऽनुवादः

८६८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

(छा.८.३.२) इत्यादिश्वनृतशब्दस्यानिर्वचनीयानभिधायित्वात् ऋतेतरविषयोह्यनृतशब्द:

ऋतमिति कर्मचाचि ‘ऋतं पिवन्तौ ’ (कठ.१.३.१) इति वचनात् । ऋतं कर्म फलाभिस न्धिरहितं परमपुरुषाराधनवेषं तत्प्राप्तिफलम् । श्रुतप्रकाशिका

।

अथ श्रुतिस्मृत्यर्थापत्तिभ्यामनिर्वचनीयसिद्धि दूषयितुं प्रथमं श्रुतिवाक्यानि योजयति । यत्पुनरिति । अनृ तेनेत्यादिश्रुतिं व्याचष्टे । अनृतेनेति । पूर्वनिरस्तप्रकारेणानिर्वचनीयस्याप्रामाणिकत्वात्तत्र व्युत्पत्तिर्नास्तीति भावः । अनृतशब्दं व्याचष्टे ऋतेतरविषयोह्यनृतशब्द इति । हिशब्देन ऋतेतरविषयत्वसंप्रतिपत्तिस्सूचिता * ऋताभावस्य ऋतविरोघिनश्च ऋतभूतब्रह्माश्रयत्वानुपपत्त्या तदन्य एव नञर्थस्त्वयाऽपि वक्तव्य इति भावः । अनृतशब्दार्थं निष्क्रष्टुं

ऋतशब्दार्थमाह-ऋतमितीति कर्मवाचि पुण्यकर्मवाचीत्यर्थः, नतु सत्यवाचीति भावः । कुतइत्यत्राह — ऋतंपिब ।

न्ताविति । अस्मिन्वाक्ये सुकृतस्य लोके इति ह्युक्तमिति भावः । एवंविधवाक्यान्तरेषु प्रसिद्धिश्चाभिप्रेता, ‘यथा वृक्षस्य ।

संपुष्पितस्य दूराद्गन्धोवात्येवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद्न्धोवाति’ इत्युक्त्वा ’ एवमनृतादात्मानं जुगुप्सेत्’ इति पुण्यप्रतियोगिन्यनृतशब्दः{: प्रयुक्तः, तस्मादृतशब्द: पुण्यवाची । पुण्यमपिहि मोक्षविरोधि तत्कथमनृतशब्दोक्तपापमात्र

ऋतंकर्मेति मुमुक्षोस्सुकृतं दुष्कृतमुभयहि विरोधीत्यतस्त ।

।

प्रत्यूढत्वमिति शङ्कायां मोक्षप्रकरणोक्तं पुण्यं विविनक्ति

वयं पापम् । अतो नञ्समासान्तर्गतऋतशब्दोऽनभिसंहितफलकर्मपर इत्यर्थ: । परमपुरुषाराघनवेषं तत्प्राप्तिफलमित्यनेन स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः । गूढार्थसङ्ग्रहः

।

अनृतशब्दस्यानिर्वचनीयानभिधायित्वादिति यद्यप्यद्वैतसिद्धौ–’ य आत्मा अपहतपाप्मा’ इत्यादिना आत्म

नोऽपहृतपाप्मत्वप्रतिपादनेन दुष्कर्मप्रत्यूढत्वविरोधात् । सुषुप्तौ कर्ममात्रनाशे दुष्कर्मणोऽप्यभावात् कारणात्मनावस्थानचा ज्ञानस्यावश्यकत्वात् कर्मआवरकत्वापत्तेश्च । ब्रह्मवेदनप्रतिबन्धकतयाहि अनादिब्रह्मावरकं ज्ञाननिवर्त्य वाच्यम् ;

अथापि

।

कर्मैव प्रधानमपि नानृतपदामिधेयम् ’ तयोर्ज्ञानानिवर्त्यत्वात् ’ इत्युक्तम् ॥

अत्र गुरुचन्द्रिका–‘ अपहतपाप्मस्वेति । पापशून्यस्वभावत्वेत्यर्थः । कदाचित्कपापसच्चे तच्छ्रन्यस्वभावत्वमा त्मनोऽनुपपन्नम्। नच मिथ्याभूतं पापं प्रतिबन्धकमास्तामिति वाच्यम्; अविद्यां विना तत्परिणामरूपस्य तस्यासम्भ

वादिति भावः। कारणात्मना कारणगतसंस्काररूपेण । अनादीति । नच पापानां प्रवाहरूपेणानादित्वात्पापत्वेन प्रति बन्धकत्वं सम्भवतीति वाच्यम् ; पापस्य पुण्यस्य मिथ्याज्ञानजन्यसंस्कारस्य वा ‘अस्ति, भाति ’ इति व्यवहारे प्रति ।

बन्धकत्वमित्यत्र विनिगमकाभावात् अनादिपापादिभिन्न प्रतिबन्धकत्वेन कल्प्यत इत्यस्यैवोचितत्वात्

नचानृतशब्दस्य

पापे मुख्यवृत्तिसम्भव एव विनिगमक इति वाच्यम्; ऋतशब्दस्य सत्यवाचकस्य सत्यब्रह्मप्रापकत्वेन पुण्यंहि गौणार्थ:

न मुख्यार्थः । तथा च सत्यब्रह्मविरोधित्वेन पुण्यवासनयोरप्यनृतशब्दगौणार्थता सम्भवत्येव । नचास्तु तथा श्रुत्यैव

तेषां प्रतिबन्धकत्वोक्त्या नानादेरशानस्य प्रतिबन्धकताया युक्त्या कल्पनमिति वाच्यम् ; पापादीनां श्रुत्यैव मिथ्यात्वोक्ति स्तन्निर्वाहार्थमनाद्यज्ञानस्यावश्यकचादिति भावः । नचानादिप्रधानमस्तु प्रतिबन्धकम् ; पापादिकंतु नैकं प्रतिबन्धकं सम्भवतीति विनिगमकाभावः’ इति ॥

20

८६९

श्रीभाष्यम्

अत्र तयतिरिक्तं सांसारिकफलं कर्म अनृतं ब्रह्मप्राप्तिविरोधि ‘एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति

अनृतेन हि प्रत्यूढाः’ (छा. ८. ३.२) इति वचनात् ‘नासदासीन्नोसदासीत्’ (यजु.अ.२.प्र. ८. अनु.९) इत्यत्रापि सदसच्छन्दौ चिदचियष्टिविषयो उत्पत्तिवेलायां सत्यच्छन्दाभि हितयोश्चिदचिद्यप्रिभूतयोर्वस्तुनोरप्ययकाले अचित्समष्ट्रिभूते तमश्शब्दाभिधेये वस्तुनि श्रुतप्रकाशिका

।

इत्येतत्सूचितम् अनृतशब्दस्य ब्रह्मप्राप्तिविरोधिपरत्वे सति ऋतशब्दस्य बन्धकेतर कर्मवाचित्वसिद्धिरिति तदर्थं तापूर्व वाक्येनोपपादयति । एवमिति ऋतानृतशब्दयो: ’ एवमनृतादात्मानं मुगुप्सेत्’ इत्यादिषु श्रुतिषु पुण्यप|पपरत्वेन ।

प्रसिद्धत्वात् ‘ न सुकृतं न दुष्कृतं सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते’ ‘क्षीयन्ते चास्य कर्माणि’ इत्यादिषु सुकृतदुः

‘कृतयोरुभयोरपि मोक्षविरोधित्वश्रवणान्मोक्षप्रकरणेषु मुमुक्षोस्संसाराख्यानिष्टफलप्रदत्वेनोभयोरप पापशब्दाभिधेयत्वा,द स्यानृतशब्दस्यास्मिन् वाक्य एव ब्रह्मप्राप्तिविरोधित्वश्रवणात् ‘तस्यान्तरायो मैत्रेयः’ इत्यादिषु पुण्यपापकर्मणो: मोक्ष

विरोधिफलत्वश्रवणा,दनृतशब्दस्यानिर्वचनीयवान्चित्वेन व्युत्पत्त्यभावा,च्चानृतशब्दस्तदन्यव्युत्पत्त्या मोक्षविरोधि कर्मपरइ

त्यर्थः । नासदासीत्यादि । अत्र ‘अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते । ’ इति ब्रह्मशब्दवाच्यशुद्धात्मस्वरूप विषयस्सदसच्छदप्रयोगः प्रतिबन्दीत्वेनानुसन्धेयः ॥ गूढार्थसंग्रहः

तथाऽपि अत्र ’ एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति

,

6

अनृतेनहि प्रत्यूढाः’ इति श्रुतिः इयं दहरविद्यास्था । इयं च

सगुणविद्यैव । अतः दहराकाशस्य सविशेषब्रह्मत्वमेव इति ‘अहरहर्गच्छन्त्यः’ इत्यत्र सविशेषब्रह्मगमनमेव विवक्षितम्। ‘क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मि॑िन् दृष्टे परावरे ।’ इत्यादिश्रुतिषु ज्ञानात् कर्मक्षयस्यैवोक्तेः, कर्मक्षयानन्तरमेव ब्रह्मप्राप्तेः बहुश्श्रुतिसिद्धत्वात् । कर्मणश्च परसम्मतानाद्यविद्यामूलकत्वेन किंचित्प्रमाणं पश्यामः । जीवस्य शरीरसम्बन्धस्य ‘ प्राणा धिपस्संचरति स्वकर्मभिः’ ‘ साधुकारी साधुर्भवति, पापकारी पापो भवति ’ इत्यादिश्रुतिभिः कर्ममूलकत्वं स्फुटं प्रतिपा

अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युः’ इति श्रुतिः प्रजापतिविद्यास्था प्रजापतिविद्या परिशुद्धजीवस्वरूपपरा बन्ध

शसिद्ध्यति ायां; कर्म। समस्ुबषुनप््धतौं नैवन कर्मसामान्यविरहः, निरोधुमीष्ठे । ज्तथासति ञानमुत्पद्यप्रबोधानन्तरं ते पुंसां क्षयजीवस्य ापापस्य कर्मण’ इ त ् य ा द ि भ ि र ् ज ् ञ ा न प ् र त ि ब न ् ध क त ् व ं क र ् म ण ा ं शरीरान्तरसम्बन्ध एव स्यात् । किंतु बाह्यप द्यते ।

6

(

दार्थानुभवसुखप्रतिबन्धककर्ममात्रविरहः । सुषुप्तौ ‘अनन्वागतं पापेने ’ त्यादावपि तदेव कर्म विवक्षितम् । एवं च ब्रह्मप्राप्ति

प्रतिबन्धकत्वेन श्रुत्या प्रमितस्य कर्मणः अनृतेनहि प्रत्यूढाः इत्यत्र विवक्षा युक्तेत्यभिप्रेत्याह– सांसारिकफलं कर्मा नृतमित्यादि ॥ बहूनां जीवानामुक्त्या बहवः जीवास्ता. इतिवचनादिति । अत्र श्रुतौ अनृतेनहि प ् र त ् य ू ढ ा इ त ् य त ् र बहुवचनेन विका: इति प्रतीयते । ‘न कर्माविभागादितिचन्नानादित्वात्’ इति सूत्रे सृष्टेःकर्ममूलकत्वस्यैव सूत्रकृत्तात्पर्यविषयत्वेन जीवानां शरीरसम्बन्ध: कर्ममूलक एव, न परसम्मताविद्यालक इति स्फुटं प्रतीयते श्रौतसिद्धान्तः ॥

नासदासीदित्यादि-सदसतोःकालविशेषे असद्भावमात्रवचनात् इ त ् य न ् त म ् । अ स ् य ा म े व श ् र ु त ौ ‘कस्य श र ् म न ् ’ इत्येतद्विवरणावसरे ’ जीवानां उपभोगार्थाहि सृष्टि: ’ इति सायणीयेऽप्युक्त्या

व्यष्टिसृष्टावेव जीवानां सुखस्य सम्भवन

‘नासदासीत् ’ इत्यत्र उत्तरसायणीयमनूक्तयनुसारेण चिद चिद्व्यष्टिनिषेध एव [ जिज्ञासा ११-१

८७०

श्रीभाष्यम्

प्रलयप्रतिपादनपरत्वादस्य वाक्यस्य | नात्र कस्यचित्सद्सदनिर्वचनीयतोच्यते सद सतोः कालविशेषे असद्भावमात्रवचनात् । WA श्रुतप्रकाशिका

।

।

सदसच्छन्द योश्चिद चिव्यष्टिविषयत्वमुपपादयति उत्पत्तीति

उत्पन्नस्यहि प्रळयः उत्पत्तिश्च चिदचिद्व्यष्टयोः कार्या

श्रुतिसिद्धा । अतस्तयोरत्र प्रळय उच्यत इत्यर्थः । सच्चच्छब्दाभ्यां ‘सच्चत्यच्चाभवत्’ इति वाक्यं स्मारितं, वस्थचेतनस्य सच्छब्दोक्तत्वादिह सच्छब्देन, तदन्यवाचकासच्छब्देन च, कार्यावस्थचेतनाचैतननिषेधः कृतः वाक्यान्त

रैकार्थ्यादित्यर्थः । तम आसीत्तमसा गूढम्’ इति तदनन्तरवाक्याभिप्रायेणाचित्समष्टिभूते तमश्शब्दाभिधेये वस्तु नीत्युक्तम् । हेल्वन्तरंचाह्– सदसतोरिति । नहि कालविशेषे अनिर्वचनीयमभ्युपगम्यते अचित्समष्टेस्तमश्शब्दवा

।

८

गूढार्थसंग्रहः

प्रळये तादृशसुखनिषेधानुगुण्येन सदसच्छन्दयोपि चिदचिव्यष्टिपरत्वमभ्युपगम्य नासदासीन्नोसदासीत् इति तन्नि षेधस्य विवक्षायाः स्वरसतः प्रतीते: । एतेन भोग्यप्रपञ्चद्भोक्तृप्रपञ्चोऽपि तदानीं नासीदित्युक्तं भवति इति — कस्य

शर्मन् ’ इत्यत्र भोक्तृप्रपञ्चनिषेधविवक्षाऽपेक्षयाऽत्रैव तद्विवक्षा उचिता ’ रेतोघा आसन् महिमानआसन्’ इत्यत्र सायणीये मोक्तभोग्यसृष्टेः सहभावेनैव वक्ष्यमाणतयाऽत्रापि सहभावेनैव प्रलयाभिधानस्योन्चितत्वात् । ‘सतो बन्धुमसतिनिरवि ,

न्दन्’ इत्युत्तरत्र असच्छब्दस्याव्याकृतार्थकतया ‘सतो बन्धु ’ मित्यत्र बन्धुशब्दस्य बन्धककर्मार्थकतायाः वक्ष्यममाण तयाऽत्र सच्छब्दस्य जीवार्थकत्वाङ्गीकार एव कर्मणो बन्धकत्वं सङ्गच्छत इति सच्छब्दस्य जीवपरत्वमकामेनापि स्वीका

र्यम्। ‘ सलिलमा इदम् ’ इति व्यष्टिसृष्टिमुपक्रम्य ’ सतो बन्धुमसति ’ इत्यायुक्त्या तत्र सदसच्छन्दयोः चिदचिद्व्यष्टिपरत्व निश्चयेन तदनुरोधेनात्रापि सदमच्छन्दयोः चेतनाचेतनव्यष्टितात्पर्याङ्गीकारस्यैव युक्तत्वात् ॥

नोसदासीदित्यत्र परमार्थसतो निषेधमाशङ्कय ’ आनीदवातम्’ इति तस्य सत्त्वमग्रे वक्ष्यत इति परिशेषात्

मायाया एवात्र सत्त्वं निषिध्यत इति सायणीये परिहार उक्तः । तदुत्तरश्रुतौ ‘तम आसीत् ’ इति तमश्शब्दवाच्यमा याया अपि सत्त्वं वक्ष्यत इति तस्याः सत्त्वनिषेधः कथं घटते ? ‘नोसदासी ‘दित्यत्र असत्पदस्य शशविषाणादितुच्छार्थ कत्वमभिप्रेत्य तद्वैलक्षण्यस्यात्र तमसि त्रिवाक्षितत्वाङ्गीकारे ‘तमसा गूढम् ’ इति तुच्छविलक्षण तम आच्छादितत्वस्य बोधक मित्यास्प्रेयम् । एवमर्थविबक्षाङ्गीकारे ’ तुच्छेनाम्वपिहितम्’ इत्युत्तरार्धे तुच्छाच्छादितःवोक्तिर्विरुध्येत । तत्र तुच्छे

नेत्यस्य ऋग्वेदभाष्ये सदसद्विलक्षणेन भावरूपाज्ञानेनेत्यर्थोऽपि न श्रुतितात्पर्यविषयः । तुच्छशब्द स्यैवमर्थकतायाः अप्रा माणिकत्वात् । असच्छब्दतुच्छशब्दयो: लोके एकार्थकताया एव प्रसिद्धः ॥ किंच ‘ आसीदिदं तमोभूतम्’ इति मनुस्मृतेर्वचनस्य उपबृंहणतया सायणीय उपादानेन तद्वचनोत्तरं यत्त 6

कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्।’ इत्यव्यक्तस्य सदसदात्मकत्वकथनेन तद्विरोधेनात्र तमश्शब्दार्थस्य सदसद्विलक्षणत्व

• तात्पर्यकल्पनं न घटते । मनुस्मृतौ च तमोऽव्यक्तशब्दयोः प्रयोगेण ’ अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं तमसि लीयते ' इति सुबालोपनिषदर्थविवक्षायाः व्यासार्यैः स्मृत्यधिकरणटीकायां स्थापनेन ‘प्रकृतियों मयाऽऽख्याता व्यक्ताव्यक्तस्वरू

पिणी पुरुषश्चाप्युभावेतौ लीयते परमात्मनि ॥” इति विष्णुपुराणानुगुण्येन सुत्राले जीवानामप्यक्षरशब्दार्थान्तर्मा ।

वस्यावश्यकतया मनुस्मृतावक्षरशब्दार्थः जीव एव । तत्र ब्रह्माण्डे चतुर्मुखसृष्टिममिधाय सदसदात्मकत्वोक्त्या श्रुतौ सदसच्छब्दौ चिदचिद्ध्यष्टिविषयावेव ॥

अत्र लघुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम्

८७१

श्रीभाष्यम्

अत्र तमश्शब्दाभिहितस्याचित्समष्टित्वं श्रुत्यन्तराद्वगम्यते ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं

तमसि लीयते’ (सुबा. २) इति । सत्यम् | तमश्शब्देनाचित्समष्टिरूपायाः प्रकृतेस्सूक्ष्मा

वस्थोच्यते तस्यास्तु ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात्’ (श्वे. ४. अ. १०.९) इति मायाशब्देनाभि धानादनिर्वचनीयत्वमितिचेत् नैतदेवम् मायाशब्दस्यानिर्वचनीयवाचित्वं न दृष्टमिति । मायाशब्दस्य मिथ्यापर्यायत्वेनानिर्वचनीयवाचित्वमितिचेत् तदपि नास्ति नहिं सर्वत्र मायाशब्दो मिथ्याविषयः आसुर राक्षसास्त्रादिषु सत्येष्वेव मायाशब्दप्रयोगात्; यथो

क्तम् तेन मायासहस्रं तच्छम्बरस्यानुगामिना बालस्य रक्षता देहमैकैकश्येनसुदितम् ॥ (वि.पु. १.१९.२०) इति । अतो मायाशब्दो विचित्रार्थसर्गकराभिधायी प्रकृतेश्च श्रुतप्रकाशिका च्यत्वमुपपादयति । अत्रेति ।

6

तम आसीत् ’ ’ मायांतु प्रकृतिम्’ इत्यनयोर्वाक्ययो: पूर्व * क्रमेणोपादानवि

।

वक्षां चौद्यरूपेण दर्शयति । सत्यमिति । प्रकृतिशब्दवाच्या मायेत्यभिप्रायः । परिहरति नैतदेवमिति । कुतइत्यत्राह मायेति इतिर्हेतौ मायाशब्दवाच्या प्रकृतिरित्यभिप्रायः, ऐन्द्रजालिकादिषु मायावित्वप्रयोगदर्शनात् मायामिथ्याश ब्दयो: पर्यायत्वादनिर्वाच्यत्वस्य च मिथ्यात्वाच्च मायाशब्दवाच्यत्वमित्यभिप्रायेण शङ्कत । मायेति । परिहरति तदपि नास्तीति । मायाशब्दस्य मिथ्यापर्यायत्वमेव नास्ति तथाऽभ्युपगमेऽप्यन्यथाख्यातिभेदाग्रहयोरन्यतरेणैवोपपन्न वान्न तद्वि

•षयत्वं युक्तमित्यनिर्वचनीयत्राचित्वं नास्तीति भावः । तदुपपादयति । नहीति । मायाशब्दप्रयोगविषयेषु सर्वेषु मिथ्या वाननुवृत्तेरित्यर्थः । सत्येषु मायाशब्दप्रयोगं दर्शयति । यथोक्तमिति । नहि ज्ञानबाध्याना मेकैकश: शस्त्रच्छेद्यत्व मस्ति तस्मादेकैकशो मायानां छेद्यत्ववचनान्मायाशब्दस्य सत्यपरत्वमिति । अनुयायिन एव प्रवृत्तिनिमित्तत्वान्मायाशब्द

प्रयोगविषयेषु सर्वेष्वनुगतमाश्चर्यत्वमेव मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमित्याह - अतइति । आश्चर्यत्वं विस्मयनीयत्वं तच विचित्रार्थ करत्वात् । विचित्रशब्दो नानाविधवाची नानाविध कार्यकरत्वात्प्रकृतेविस्मयनीयत्वम् । मायाशब्दोह्याश्चर्य.

वाचीति वक्ष्यते तस्मादाश्चर्यत्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तम् । असत्येषु सत्येष्वपि मायाशब्दप्रयोगविषयेष्वाश्चर्यत्वं विद्यते प्रकृतेरा

वर्यत्वमेव मायाशब्दाभिधेयत्वांन बन्धनमित्याह - प्रकृतरिति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

एतेन ‘ सत्यालीकयोस्तु श ा स ् त ् र ी य ा लौकिकी च प ् र स ि द ् ध ि ः , अ त स ् त य ो र ् ब ल व त ् त ् व म ् अतएव माघवीयभाध्ये व ् य ा ख ् य ा त म ् ' इति लघुचन्द्रिकायां सदसच्छब्दयोः सत्यालीकपरत्वेन प्रलये तन्निषेधेन तमसः सदसद्विलक्षणत्वतात्पर्यवर्णनमपि निरव

सन् सुधीःनैयायिकादिमते कोविदो बुधः’ तत्प्रसिद्धिन इत्यादिको काशम् असच्छब्दस्य शशविषाणाद्यलीकाजीकर्तृमतेतत्र प्रसिद्धेस्सम्भवेऽपि अनङ्गीकर्तृ ,

6

।

वक्तुं शक्यते सच्छब्दस्यापि ’ सत्ये साधौ विद्यमाने प्रशस्तेऽभ्यर्हिते च सत् धर्मान्तरेण- ’ इति सूत्रे सदसच्च्छन्द असभ्यपदेशान्नेतिचेन्न शेष्वन्यार्थेऽपि प्रसिद्धिर्वर्तते । लोकेऽपि तथा प्रयोगः ।

6

योरन्यार्थकताया: परमतेऽपि सम्मतत्वात् । अतश्शास्त्रलोकप्रसिद्धिद्वयं श्रुतौ न परसम्मतसदसद्विलक्षणावतात्पर्यग्राहकं भवतीति मनोराशयः । एवंचोपवृंहणानुरोधेनापि तत्र सच्छब्दः सङ्कोच विकासात्मक स्वरूपपरिणामशून्य वेन ज्ञानानन्दैक स्वरूपजीवपरः । असच्छब्दः सङ्कोचविकासात्मक ्येव न्यायभोग्या ्यम्॥ आसन्’ अत्रैवोत्तइतिस्त्र विवरणकरणपूर्वकं ‘रेतोधा आसन् ‘कर्तारो भोक्तारश्चपरिणामाश्रयाचित्पर जीवा: महान्तोइतवेदादयो महिमान आसन्’ (ॠ) इत्यत्र

नासदासीदित्यत्र प्रतिषेध एव नतु लघुचन्द्रिकोक्तपर्युदास इति स्थापनम्

८७२

[ जिज्ञासा १.१ १

गूढार्थसंग्रहः

अयमेवार्थस्तैत्तरीयके ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ इत्यारभ्य प्रतिपाद्यत इति सायणीयोक्त्या भोक्तभोग्यविभागस्तैत्तरी यकेऽपि विवक्षित इति प्रतीयते ॥ तत्र यद्यपि ’ विज्ञानं चाविज्ञानं च '

इत्यत्र चेतनाचेतनयोर्विवक्षायाः शङ्करभाष्यादौ सर्वत्रोक्तावपि

सञ्च

।

त्यच्चाभवत्’ इत्यत्र चेतनाचेतनविवक्षा नोक्ता । तथाऽपि सच्छब्दस्य सत्यार्थकत्वेन ‘यद्रूपेण यन्निश्चितं तद्रूपं न व्यभि चरति तत्सत्यम्। यद्रूपेण यन्निश्चितं तद्रूपं व्यभिचरत् तदनृतमित्युच्यते अतो विकारोऽनृत’ मिति ‘सत्यं ज्ञानम्’ इति श्रुतौ (शं) सत्यशब्दार्थविवरणेन सच्छब्देनाविकारि असच्छन्देन विकारो बोध्यत इतिहि तेषामपि सम्मतमिति

।

प्रतीयते | त्यच्छन्दश्च प्राक्तनरूपत्यागिपरः । एवं च सङ्कोचविकासात्मकविकारशून्यं सच्छदार्थः । सच जीव एव । त्यच्छ ब्दार्थोऽपि विकार्य चेतन मेवेति युक्तम् अतएव छान्दोग्ये ‘तानि हवा एतानि त्रीण्यक्षराणि सत् ति यमिति, तद्यत्स त्तदमृतं तेनोभौ यच्छति’ (८.३.५) इत्यादिसत्यनामनिर्वचने सच्छब्दार्थश्चेतन एवेति उक्तिरपि सङ्गच्छते । विकार

स्यानृतत्वं वेदार्थसङ्ग्रहादौ परिशीलितम् । अतस्सदसच्छब्दौ श्रीभाष्योक्तार्थकावेव ॥ सदसद्विलक्षणत्वस्य तमसि परमते सार्वदिकत्वेन तदानीमिति कालविशेषनिर्देशो न घटत इत्यभिप्रेत्य भगवता

C

सदसतोःकालविशेषेऽसद्भावमात्रवचनात् '

इत्यभिहितम् । ‘तदानीमिति कालवाचिशब्द उपचारात्’ इति सायणीयोक्तिरपि न श्रुतितात्पर्यानुगुणा ।

6

प्रत्यावस्था

निरूप्यते’ इत्युपक्रमे सायणीयोक्त्या प्रलेय काललयस्य काऽप्यनुक्तेः । ‘आनीदयातगूँस्वधया तदेकम् ’ इत्युत्तरत्र कर्तृ

वेनेदानींतनेनोपलक्षित यन्निरुपाधिकं परंत्रह्म तस्यैव भूतकालिकसत्ताभिधीयते इति स्वोक्ति विरोधाच्च । एवं ‘तमआ सीत् ’ इत्यत्र भूतकालवाचिप्रत्ययविरोधोऽपि ॥

एतेन ‘नासीद्रजो नो व्योम’ इत्यत्र रजोनिषेधादावेव तदानीमित्यस्यान्वय इति अद्वैतसिद्धयुक्तिरप्यार णीया । पूर्वपादे तदानीमित्यस्य सत्वेन तत्रैवान्वयमङ्गीकृत्य सङ्गतार्थकथनसम्भवे द्वितीयपादे तदन्वयस्य विवामहि

अयुक्तत्वात् ॥ श्रीभाष्ये चिचिव्यष्टिविषयौ इत्युक्त्या तदानीमित्यस्य प्रळयकालपरतयोत्तरत्र ‘रेतोघा आसन्

मान आसन्’ इत्यादौ चिदचिद्व्यष्टयोर्वक्ष्यमाणतया वक्ष्यमाणरूपविशिष्टयोरेव सदसतोरत्र निषेध: । नतु तदतिरिक्त, रूपविशिष्ठयोः । ‘तम आसीत्’ इत्युक्तिविरोधात् । एतेन नञः पर्युदासार्थकत्वास्वीकारेतु ‘सन्नासीत् ’ इत्यत्र बाध:

सत आत्मनस्सदासत्त्वात् इति दोषमभिधाय वस्तुतो ‘नसदासीन्नोसदासीत् ’ इत्यस्य सदसद्भिन्नमासीदित्यर्थः । ’ तम आसीत्’ इत्यनेनैकवाक्यतया सदसद्भिन्नं तम आसीदित्यर्थपर्यवसानसम्भवात्तदेकवाक्यतार्थमेव तस्य

च

वाक्यस्य

‘नासदासीदित्यादौ’ तदानीमित्यन्वय आवश्यक : ’ इति लघुचन्द्रिकायां पर्युदासस्थापनमपि निरवकाशम् ॥

.’ नासदासीन्नो सदासीत्तदानीम् ’ ‘कुहकस्य शर्मन् ’ ‘तम आसीत्’ इति वाक्यपर्यालोचनायां सच्छब्दार्थ जीवानां प्रळयकाले करणकलेबरादिविरहेण परमात्मशान वैधुर्येण सुखविरहस्य स्फुटतया व्यष्टिसृष्टौ ‘सतो बन्धुमसतिि रविन्दन्’ इत्युत्तरत्र प्रकृतिमण्डल एव जीवानां ज्ञानस्य तन्मूलसुखस्य च स्फुटतयोत्तरसदसच्छब्दार्थानुगुण्येनोपक्रम

सदसच्छब्दार्थनिर्णये प्रामाणिकानां हृदयङ्गमेऽपि पर्युदासेनान्यार्थकल्पनस्यानादरणीयत्वात् । सर्वत्र समासाघटक क्रियासमभिव्याहृतस्य (असमस्त ) नञः प्रसज्य प्रतिषेधार्थकतावास्स्फुटतया सर्वानुभवसिद्धत्वेन उपक्रमेऽपि तदर्थस्य स्फुटप्रतीतावपि अन्यार्थंकल्पन स्याभिनिवेशमूलकत्वात् । तदानीमित्यस्याधिकरणपरतया नञ अत्यन्ताभावबोधे व्युत्पत्ति

हसुगमा । अनुयोगिवाचकपदविरहेणान्योन्याभावबोधकत्वे व्युत्पत्तिः प्रकारान्तरेणोपस्थितिसंपादनेनक्लेशेनोपपादनीया| एतत्तात्पर्येणैव प्रतिषेधे दोघेसत्त्व एव पर्युदासो जैमिनीयैरङ्गीकृतः । सायणीये पर्युदासाङ्गीकारो न युज्यत इत्यभिप्रेत्यैव

८७३

’ मायांतु प्रकृतिविद्यात् ’ इति श्रुत्या विचित्रकार्यैकार्येव मायाशब्दार्थः श्रीभाष्यम्

मायाशब्दाभिधानं विचित्रार्थ सर्गकरत्वादेव गूढार्थसंग्रह:

प्रसज्यप्रतिषेध एवादृतः। सच्छन्दस्य परमार्थार्थकत्वेनात्मनस्सार्वदिकत्वेन प्रतिषेधो न घटत इति लघुचन्द्रिकोक्तदूषणं तूत्तरवाक्यपर्यालोचनेन सायणीये परिहृतम्। अतः कस्यशर्मन् ‘सलिलमा इदगँसर्वे तुच्छेनाभ्वपिहितम् ’ ‘ सतो बन्धुमसति निरविन्दन् ’ ’ कामस्तदग्रे समवर्तताधि ’ इत्यादिवाक्यपर्यालोचनया उपबृंहणानुगुण्येन च सदसच्छब्दयोः प्रागुक्तार्थ एव ।

युक्त इत्यप्रकम्प्यमेव

अधिकं सूत्रविवरणे द्रष्टव्यम् ॥

विचित्रार्थसर्गकरत्वादेवेति । विचित्रकार्यकारिंगि मायाशब्दस्य रूढ्यैव सर्वप्रयोगोपपत्तौ मृषात्वविशिष्टं

मायाप

दशक्यं दुर्घटकारिणि निरूढलक्षणेति (चं) अङ्गीकारे मानाभावः ‘ मायां तु प्रकृतिम्’ इत्यत्रापि न मायाशब्दो मिथ्या र्थकः, मिथ्यार्थी कोश|दिविरहात् श्रुत्यादिनिर्वचनविरहात् । विवरणोपन्यस्तजरदद्वैतिभिः (श्री.भा. १४७) मन्त्रौषधादि सत्यवस्त्वेव नानिर्वचनीया’ इत्युक्तेश्च ‘मायांतु प्रकृतिम्’ इति श्रुतौ मायाशब्दस्य प्राथम्येन उद्देश्यसमर्पकत्वमेव । ● अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः ’ इति पूर्ववाक्यम् । तत्र मायीति धनीतिवत् मायावा म्यर्थकं, नतु परमतरीत्या मायाऽऽच्छादित इति । इनिप्रत्ययेन आच्छादनरूपार्थालाभात् । ध्यनुक्त्या अन्यत्वमनौपाधिकमेव विवक्षितम् । मायास्वामिभिन्न इत्यर्थः, मायास्वामिभिन्नस्य जीवस्य मायया निरोधप्र

‘तस्मिंश्चान्य ’ इत्यत्रोपा

कार:शब्दनिर्देश मायापदार्थविवरणमुखेनोच्यते ‘म ा य ा ं त ु प ् र क ृ त ि ं व ि द ् य ा त ् ' इत्यादिना । अत्र ‘क ् ष र ं प ् र ध ा न म ् ' इत्यादिवत् प्रधान विहाय प्रकृतिशब्दनिर्देशेन प्रकृतिशब्दयोगार्थोऽपि विवक्षित इति प्रतीयते । प्रकरोतीतिहि प्रकृतिः प्रश ब्दार्थोत्कर्षश्च वैचित्र्यम् । एवं च विचित्रार्थकारित्वं मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमित्यपि विवक्षितम् । प्रकृतिशब्दरूढ्या

विचित्रार्थकारि प्रधानमित्यर्थद्वयमप्यत्र विवक्षितम् । ‘तस्यावयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्वमिदं जगत् ।’ इत्युत्तरार्धे विचित्र कार्यकारित्वं विशदीकृतम् । एवं च देहेन्द्रियादिविचित्रार्थकारिण्या मायया स्वकार्यमुखेन निरोध: पूर्वत्र विवक्षितः । ‘मायिनंतु महेश्वरम्’ इति नियामकस्य स्वामिन एव मायिशब्दार्थत्वकथनेन परमतरीत्या मायाऽऽच्छादितत्वं नात्र ‘ क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मा

•विवक्षितमिति स्फुटं प्रतीयते इदं च मायास्वामित्वं परमात्मनः प्रागप्युक्तम् । ।

• नावीशते देवएक: ’ (श्वे. १) इति । तदुत्तराधे च जीवस्य मायानिरोधस्य निवृत्तिक्रमोऽपि प्रतिपादितः। तस्याभिध्यानाद्योज ●नात्तत्वभावात् भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्ति: ’ इति । अत्र च तच्छब्दः प्रधानजीवेशपर इति स्फुटं प्रतीयते अभि ।

•

ध्यानशब्दोऽपि प्रधानजीवसम्बन्धपुरस्कारेणैवभावगदेन तस्य ध्यानमभिधत्ते अभीत्युपप्रकृतिदेशादतिक्रमणमेव सर्गातइत्यर्थोऽपि ् । अन्ते स्फुटतया इति प्रधानांवसाने इ त ् य र ् थ ः प्रधानजीवेशानुग्रहमूलक प्रतीयते ॥ विवक्षितम् । कंचि सन्निवृत्तिश्च तत्त्वभावादित्यत्राभिप्रायवाचकेन

’ मायामेतां तरन्ति ते’ इत्युपबृंहणानुसारेण अत्रार्चिरादिगतिद्वारा

गस्रएवाम तिसकृ्षर्मट्ियसमग्रामान्तरगमनदशायां अ त ि क ् र ा न ् त ग ् र ा म े न ि व ृ त ् त ि व ् य व ह ा र द र ् श न ा त ् । एवं च प ् र ध ा न ज ी व स ् व ा म ी यः स ् र ष ् ट ा न ् त र ं बन्धमनुभवतो जीवस्य स ् व ध ् य ा न ज न ् य ा न ु ग ् र ह े ण प ् र क ृ त ि द े श ा त ि क ् र म ण ा न ् त र ं स ् व प ् र ा प ् त ि र ू प ा ं म ु क ् त ि ददा प्रघट्टकद्वयतापर्य निर्मत्सराणां विदुषां स्फुटम् । अतएव ‘संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः ' (श्व.६) इत्यादिवक्ष्यमाणश्रुतयोऽपि सङ्गच्छन्ते, एवं ’ यैस्स्वधर्मपरैर्नाथ नरैराराधितो भवान् । ते तरन्त्यखिलामेता मायामात्मविमुक्तये ॥ ’ (वि. पु.५.६) इति वचनमपि एवं च प्रसाद ्वारकमायानिवृत्तरत्र विवक्षित ्वेन अद्वैतसि 6

।

उपायुक्तदिशा मायाया अनिर्वचनीयत्वं नात्रविवक्षितम् ॥ 110

अमृतस्य परं सेतुम् '

6

८७४

तस्याभिथ्यानात् ’ इत्यत्र नृसिंहोत्तरतापनीयश्रुतिषु च परसम्मतार्थो न विवक्षितः [ जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः

एतेन सङ्क्षेपचारीरकविवरणे ’ तस्य हरकशब्दोदितब्रह्मणः आभिमुख्येन अहं ब्रह्मास्मि’ इत्येवंरूपात् ध्यानात् दीर्घ

कालचिन्तनात् ध्यानपरिपाकसाश्चात्कारात् । योजनात् तत्वभावात् अनावृतपूर्णनात्मकन्यस्वभावात्’ इत्यादि (८.८. ,

६) अद्वैतसिद्धिकारवाक्यं न श्रुतितात्पर्यानुगुणम् । ‘यदात्मतच्चेनतु ब्रह्मतत्वं दीपोपमेनेह युक्तः प्रपश्येत् । अजं ध्रुव

• सर्वतवैर्विशुद्धं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपारौं: ’ इत्युत्तरश्रुतिविरोधात् अत्र सर्वतत्त्वैर्विशुद्धमित्यनेन राज्ञो विभूतिवियोग ।

ययाऽशुद्धिः तद्वत् ब्रह्मतत्त्वस्यापि सर्ववस्तु अशुद्धिरित बोधनपूर्वकं सर्वतत्त्वसंबद्ध ब्रह्मतत्त्वज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुल्य प्रतिपादनात् । पूर्वं जीवब्रह्मणोरभेदस्य काव्यप्रतिपादनेन एवमर्थवर्णनस्यौत्प्रेक्षिकत्वनिश्चयाच्च । अतः ‘मायांतु प्रकृ

तिविद्यात्’ इति श्रुतिः विचित्रार्थकरणमुखेन जीवस्य मायानिरोधप्रकारं बोधयन्ती मायाशब्दो विचित्रार्थकारित्वपरो न मिथ्यात्वपर इति बोधयतीत्येव चुक्तम् । गीताबामपि ‘भूमिरापोऽनलो वायुः’ इत्यादिना जीवस्य चतुर्विंशतितत्त्वात्म

कप्रकृतेरुत्कर्ष अचिजीवधारकत्वकारणत्वादिमिः ततोऽपि परमात्मन उत्कर्ष प्रतिपाद्य ’ त्रिभिर्गुणमयैर्भावैः एभिस्सर्वमिदं जगत् । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥’ इति मायानिरोधप्रकार: ’ मायामेतां तरन्ति ते’ इत्यन्तेन मायातरणप्रकारश्चाभिहितः ॥

नृसिंहोत्तरतापनीये च

-’ अथैषो अकार आप्ततमार्थः आत्मन्येव नृसिले ब्रह्मणि वर्तते । एषह्येवासतमः एषहि साक्षी एष ईश्वर: अतस्सर्वगतः नहीदं सर्व एषहि घ्याप्ततमः इदं सर्व यदयमात्मा मायामात्रं एष एवाने एहि व्याप्त

तमः ’ (५) इत्युक्तम् । अत्र आत्मन्शब्दस्य ’ यच्चाप्नोति ’ इति स्मार्तनिर्वनसिद्धार्थस्य अकारार्थत्वभभिधाय नियन्तृ

पर्यालोचनया सर्वाभेदो नियन्तृत्वविशिष्टव्यापकत्वेनोपपादित इति स्फुटं प्रतीयते । अत्र मायाशब्दस्यानिर्वाच्यबोधकत्व शव नावतरति । उत्तरत्र ‘सर्वह्ययमामात्मा अयहि सर्वान्तिरः नहीदं सर्व निरात्मकमात्मैवेदं सर्वम् ’ इति पूर्वोक्कार्थ एवं विशीकृतः। तदुत्तस्त्रापि ‘अस्मिन्ह सर्व अर्थहि सर्वात्मा अयंहि सर्व नैव अतोऽद्वयः’ इत्युक्तम् । अत्र’यदा दत्ते ’ इतिनात्मव्यतिरिक्तवस्तुशून्यत्वेनेत्यर्थः स्मृत्यनुसारेण धारणार्थमादत्त इत्यात्मन्शब्दव्युत्पत्त्या धारकधार्ययोरभेदाभिप्रायेण सर्वाभेदः सर्वाधारकत्वेन अद्वयत्वं स्फुटः ॥

नात्र काचन मिदाऽस्ति अ त ् र भ ि द ा म ि त ् र मन्यमानस्यतथा सहस्रधा म ि न ् न ः म ृ त ् य ो र ् म ृ त ् य ु म ा प ् न ो त ि तदेतत्व द्वयम्’ इत्यत्र परसम्मतभेद निषेधो न विवक्षितः । सर्वव्यापकत्वधारकत्वाभ्यां प्राक् सर्वाभेदस्योपपादितत्वेन तदविरोधे एतेन

नात्रापि भेदनिषेधस्य विवक्षितत्वावश्यंभावादिति सिद्धयति ॥ SING

एतेन नवमोपक्रमे -’ सर्वत्र नह्यस्ति द्वैतसिद्धिः आत्मैव सिद्धोऽद्वितीयो माययाह्यन्यदिव सवा एष पर एव एष

हि सर्वम्’ इत्यत्र मायाभिन्नस्य अचेतनस्य प्रागुक्तप्रकारेणव्यापकधारकस्यैवात्मन्शब्दार्थतया तदविरोधेनैवाद्वितीयत्वं

अव्याग्यवस्तुशून्यत्वमिति विवक्षितम् । अयं च आत्मा परमात्मैव न जीव इति च । द्वैतद्वितीयशब्दतात्पर्यविषयःप्राज्ञवि ‘मायया ह्यन्यदिव’ इत्यत्रापि तदेव विवक्षितम् । अनन्तरं ‘तथाहि प्राज्ञे सैषाविद्या’ इत्यत्र ! अन्या

व्यवस्वेव ।

।

षयकविद्याविरोधित्वं मायाया अभिधाय ‘जगत्सर्वमात्मा परमात्मैव’ इत्यनेन पूर्ववद्ध्यापकत्वादि नाऽभेद मभिधाय’स्व प्रकाशोऽध्यविषयज्ञानत्वाजानन्नेवह्यत्र ’ न विजानाति अनुभूतेर्माया च तमोरूपानुभूतेः तदेतज्जडं मोहात्मकमनन्तंतुच्छ मिदंअनुभूतेर्धर्मभूतानान्चैव रूपम्’ इत्यत्र जीवस्यसम्भवतिस्वप्रकाशस्यापि धर्मभूतज्ञानसत्वेऽपि सुषुप्तयादी विषयज्ञानस्यैवाभावेनमोहा प्राज्ञविषयकज्ञानं ज्ञानविरोधिनीच ‘मायां च तमोरूपानुभूतेः’ इत्यत्र मायति ’ तदेतजडं 03

गूढार्थसंग्रहः

रमकमनन्तं तुच्छमिदं रूपम्’ इत्यत्र मोहात्मकमित्यनेन ज्ञानविरोधिवम् ‘तुच्छम्’ इत्यनेन धर्मभूतज्ञानपरिणामसुख

विरोधिचोकम् | ‘तुच्छन्त्वमुखशून्ययोः’ (वैज. ताना. ३६) इति कोशेन तुच्छपदस्य सुखविरोधीत्येवार्थः ॥ (

यदचरस्तन्वा वावृधानो बलानीन्द्र प्रब्रुवाणो जनेषु | मायेत् सा ते यानि युद्धान्याहुः नाद्यशत्रुं ननु पुरा विवित्से '

(मण्ड.१०. सू. ५४, म. २) इत्यत्र मायाशब्दस्य मिथ्याथकत्वं नैव विवक्षितम् । अत्र सायणीये ‘अन्चर इति यत्संचार कृतवानिति यदस्ति, सा गतिः मायेत् मायैव ’ इति योजना परं संग्मता । मृषेत्यर्थस्तु पूर्वापरविरोधनानुपादेयः ।

इति पूर्वश्रुतिः । तत्र महत्वेन अवगतां कीर्ति सुष्ठु कीर्तयामीति शेषः । इति सायणीये विवरणपूर्वकं देवरक्षणासुरह • ननादे: ततो द्यावापृथिव्योः भीतिपरिहारस्य च कीर्ते: कीर्तनस्य तच्छतौ सायणीय एवं प्रतिपादनात् ॥ "

क उनु ते महिमानस्समस्यास्मत्पूर्व ऋषयोऽन्तमापुः । यन्मातरं पितरं च साकमजनयथाः तन्वस्स्वायाः’ इति तदुत्तरश्रुतिः अत्र अस्मत्पूर्वं ऋषयः इन्द्रमहिम्नः पारं नापुः । यत् द्यावापृथिव्यौ इन्द्रस्सह इवाजनयत् अतो नापुः (

।

इति सायणीय एव विवरणेन इन्द्रमहिम्नएवोत्कर्षः प्रतिपादितः । एवं पूर्वोत्तरश्रुतिद्वये महिमप्रतिपादनपरेसति मध्यम श्रुतौ

मायाशब्दस्य मृषार्थकत्वं नैव सम्मतमिति स्फुटम् । विचित्रकार्यकारिणि मायाशब्दरूदौ विचित्रकार्येऽपि माया

शब्दप्रयोगो युक्तः । पूर्व शत्रुलाभेऽपि इदानीं शत्रुलाभो नास्तीति ‘नाद्य‘ ऋतेऽर्थे शत्रु ननुयत्प्रतीयेत’ पुरा विवित्सइति’ इतवचनं ्यत्रोक्तन्या मायाश विचित्र कार्यस्य सर्वदाऽसम्भवेन कार्यस्य वैचित्र्यमेव प्रतिपादितं भवति ।

दस्य म ि थ ् य ा त ् व त ा त ् प र ् य क म ् । अ त ् र े त ् थ ं वचनक्रमः । ‘यावानहं यथाभावो यद्रूपगुणकर्मकः । तथैव त ् त ् व ि ज ् ञ ा न म स ् त ु त े मदनुग्रहात् ॥ (३१) अहमेवासमेवाग्रे नान्यद्यत् सदसत्परम् । पश्चादहं यदेतच्च योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम् ॥ (३२)

ॠतेऽथ यत्तीयेत न प्रतीयेत चात्मनि । तद्विद्यादात्मनो मायां यथाभासो यथा तमः ॥ ३३ ॥ यथा महान्ति • भूतानि प्रविष्टान्यप्रविष्टानि तथा तेषु नतेष्वहम् ॥ ३४ ’ (श्रीमद्भागवतं.२.देहारम्भोऽस्य स्कन्ध. ९.अ)घातुभिः इति ॥ भूतेष्वुच्चावचेष्वनु ।

अत्र पूर्व अष्टमोपक्षिप्तप्रश्नानां नवमे प्रतिवचनानि वक्ष्यन्ते । त ्र ’ यदधातुमतो ब्रह्मन्

यदृच्छया हेतुना वा भवन्तो जानते यथा ॥ (८.६) आसीद्यदुदरात्पद्मं लोकसंस्थानरक्षणम् ।’ इति प्रश्नोपक्रमः अत्र पकः्रश्पने्षरुश्’नः ।सचापितस्यचोत्तरं यत्र पुरुषोनवमेविश्"वसत्सथ्िमतै्यस्वलोक ुद्भवाप्यभगवान् ः। मुक्तसभाजित: ्वात्म ायां मायेश: श े त े सर्वगुहाशय: । ' (८.अ. ९. श ् ल ो ) इत्ये सन्दर्शयामास परं न यत्परम् । व्यपेत संक्लेशविमोह माया किमुतापरे हरेरनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः ॥ (९.१०) इत्यादिना अभिधीयते । अत्र मायाशब्दः न मिथ्यार्थकः

किंतुरजस्तमोमयविचित्रार्थकारिप्रकृतिपर इति स्पष्टम् ॥

अत्र नवमोपक्रमे-‘आत्ममायामृते राजन् परस्यानुभवात्मनः । नघटेतार्थसंबन्धःस्वप्नद्रष्टुरिवाजसा ॥ बहुरूप

इवाभाति मायया बहुरूपया / रममाणो ग ु ण े ष ् व स ् य ा ममाहमिति म न ् य त े ॥ य ह ि ं वाव म ह ि म ् न स ् व े प र स ् म ि न ् कालमाययोः रमेत गतसम्मोहस्त्यत्त्वोदास्ते तदोभयम् ॥’ इति प्रतिवचनारम्भः । प्रश्नत्रयस्योत्तरं अत्र ‘अथधातुभिनवमाध्यायनोच्यते र्देहारंभो भगवतः ।कथम्तस्य त्रिपा ? तेन परिच्छिन्नस्स्यात् । मुक्त्वाऽऽत्ममायां य त ् र शेते तं च देशं कथयस्वेति द्विभूतिविशिष्टराष्टस्य भगवतः कालमायावश्यत्वाभावं वक्त संसारिश्चेतनानां कालमायावश्यत्वमाह – आत्मेति । परस्य देहा दिभ्यः

परस्य । यद्वापरस्यानुभवात्मनः ‘सोऽञ्जतेसर्वान् कामान्

’’ अहमन्नादः, रसगँह्येवायं लब्ध्वा’

इत्यादि प्रका

८

८७६

ऋतेऽर्थम्’ इत्यत्र शुकपक्षीयोक्तार्थस्य पौर्वापर्यपर्यालोचनेन युक्तत्वस्थापनम् [ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

रेण भगवदनुभवप्रकारस्य जीवस्यार्थसंबन्धः शब्दादिभोग्यविषयेषु भोक्तृतया सम्बन्धः । आत्ममायां भगवन्मायामृते न घटते । यथा स्वप्नद्रष्टुः ‘न तत्र रथा रथयोगा न पन्थानो भवन्ति अथ स्थान् रथयोगान् पथस्सृजते '

6

कागं कामं

पुरुषो निर्मिमाण: ’ इति श्रुत्युक्त स्थादिपदार्थसंबन्धस्तु तदर्थभगवन्मायामृते नोपपद्यते तद्वदित्यर्थ: । प्रकृतितिरोहित स्वरूपत्वात् प्राकृतेषु भोग्येषु बुद्धिरित्युक्तं भवति । उक्तं विवृणोति बहिति । बहुरूपया विचित्रपरिणामिन्या मायया

सहितः ज्ञानानन्दस्वरूपो जीवः मनुष्याद्याकारमात्मन्यारोप्य बहुरूप इवभूत्वा भातीत्यर्थः । गुणेषु-शब्दादिषु मगाह

मिति अहङ्कारममकारवानित्यर्थः । स्वरूपसाक्षात्कारेसति शब्दादिप्रावण्याने वृत्तिरित्याह –यहींति । यहि॑ि यदा स्वे स्वा विके महिम्नि अपहृतपाप्मत्वादिसत्यसङ्कल्पत्वपर्यन्तगुणाष्टकलक्षणे । गतसम्मोहः गताहङ्कारममकारः उभयं त्यक्त्वा प्रकृ तिकालवश्यत्वं हित्वा । उदास्ते शब्दादिभोग्यसिद्धयर्थे प्रवृत्तिशून्यो भवतीत्यर्थः’ इति शुकपक्षीये व्यासार्यैरनुगृहीतम्॥ एवं ‘ यावानहम्’ इति चतुश्श्लोकीशुकपक्षीये ’ यावान् यादृक्परिमाणोऽहम्-अपरिच्छिन्न इत्यर्थः । यथा भावः

यादृक्स्वभावः। ‘ स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रियाच’ इत्युक्त सार्वज्ञ्यादिगुणकः । यद्पगुणकर्मकः रूपं चिदच्चिद्वस्तुनी तयोर्गुणः ।

सच सद्वारको भगवद्गुणः । ‘काठिन्यवान् यो बिभर्ति’ इतिवत् कर्म जगद्व्यापारः, प्रधानतया ज्ञातव्यं परशब्दोक्तं भग वत्स्वरूपमाह- अहमिति सदसत्परं चेतनाचेतनविलक्षणं यद्वस्तु तदहमेवास नान्यत् । अन्यत्सर्व चिदचिदन्तर्गतम् |

अहमेव तद्विलक्षण इत्यर्थः । अग्रेसृष्टे: प्राकू, पश्चात्सृष्टिकाल जातस्त्वम् । एतत्कार्यजातं चाहं, मद्रूपं कार्यचिदचिपश्चाह मित्यर्थः । पुनस्संहारकाले योऽवशिष्येत न संहियेत सच्चाहमित्यर्थः । एवं चिदचिद्विलक्षणस्वरूपमुक्तम् । अथावरश ।

ब्दोक्तमङ्गतया ज्ञातव्यं चिदचिद्रूपमाह —ऋतेऽर्थमिति अर्थ: निरतिशयपुरुषार्थभूतं चित्तत्वं विना यद्वस्तु प्रतीयते ।

प्रकृत्यनुसन्धानवेलायामात्मस्वरूपं न यथावत्प्रकाशत इत्यर्थः न प्रतीयेत चात्मनि चेतनस्वरूपे प्रतीयमाने ‘सानिशा

पश्यतो मुनेः ’ इति न्यायेन यदचेतनं न प्रतीयेत तां मायां विद्यादित्यर्थः । अन्यतरस्य प्रकाशनेनान्यतरस्य प्रकाश

विरुद्धाकारत्वादित्यभिप्रेत्य दृष्टान्तमाह- ‘ यथाभासो यथा तम’ इति । भासो भासनं भारशब्दो बहुवचनान्तो

वा

नहि तेजसि तमो भाति । न तमसि तेजो भाति तद्वदित्यर्थः । स्थूलत्व सूक्ष्मत्व नित्यत्वानित्यत्व जडत्वाजडत्वादिविरुद्धा

कारोऽभिप्रेतः ’ एवं चिदचिरस्वरूपमुक्तम् तयोः स्वस्यानुप्रवेशमाह - यथेति महान्त भूतानि आकाशवायुतेजांसि घटा ।

दिषु प्रविष्टान्यप्रविष्टानि च वटादिगतछेदन भेदनाद्यस्पृष्टत्वात् तथाऽहमपि तेषु प्रविष्टः तद्गतदोषस्पृष्ट इत्यर्थः । यथा अप्रविष्टानि बहिरपि सन्ति तथा ’ अन्तर्बहिश्च तत्सर्व व्याप्य’ इति प्रकारेण तेषु प्रविष्टोऽहं नतेष्वेव - बहिरपि व् इत्यर्थः’ इत्युक्तम् ॥ अत्र ‘यावनहं यथाभावः ८

3

इत्यत्र स्वरूपगुणादीनां परमार्थभूतअतःानां विज्ञानमेव प्रथमतः अभिहितमिति तब्बती प्रतीतिविषयसामान्यशून्यत्वस्य विवक्षितत्वे

कार्थाविरोधेनैव ‘ऋतेऽर्थ यत्प्रतीयेत ’ इति श्लोकार्थो वाच्यः

;

पूर्वोक्तिविरोध: । किंच अष्टमोक्तप्रश्नप्रतिवचनरूपे नवमे मायायाः अभावेऽपि भगवतो दिव्यमङ्गळविग्रहभूषणादीनां प्रतिपादनेन तद्विरोधेनात्र परसम्मतार्थो न विवक्षित: । अत अर्थशब्द: ज्ञानानन्दस्वरूपजीवपरः, जीवस्यान

पुरुषार्थत्वादर्थशब्देन निर्देश: । मायया जडस्य देहस्यैव भोग्यत्वेन प्रतीत्या जीवे भोग्यताबुद्धिर्नोदेति । देहस्य भोग्यत्वं

यदिमेव पुरुषार्थो तात्त्विकं सवास्तवः ्यात् तदा| देहभोगदशायांतु आनन्दरूपजीवप्रतीतावपि तत्प्रतीतिरस्यात् । देहप्रतीतिमन्तरा ज्ञानानन्दजीवप्रतीतिदशाया प्रकृतिनिबन्धनः औपाधिकः इत्येवार्थोऽत्रपूर्वसन्दर्भपयलोचनायो युक्त इति

‘मायास्यात् ’ इत्यादौ गौतम(न्याय) सूत्रेषुन गुरुचन्द्रिकोक्कार्थोऽनभिप्रेतः

८७७

श्रीभाष्यम्

अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध: ( श्वे. ४– ९) इति माया शब्दवाच्यायाः प्रकृतेर्विचित्रार्थसर्गकरत्वं दर्शयति । परमपुरुषस्य च तद्वत्तामात्रेण माथि स्वमुच्यते नाशत्वेन । जीवस्यैव हि मायया निरोधश्यते ‘तस्मिंश्चान्यो मायया सन्नि रुद्धः ’ (श्वे.४.९) इति । ‘अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते’ (माण्डूक्यकारिका 6

२.ख.२१) इति च ।’ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते’ (बृ.४.अ.५.ब्रा.१९) इत्यत्रापि विचित्रा शशक्तयोऽभिधीयन्ते । अत एव हि श्रुतप्रकाशिका

।

तदुपपादयति । अस्मादिति । विचित्रकार्यकरत्वाव्यकृते राश्चर्यरूपत्वमिति न मायामात्रसूत्रविषयमाप्यविरोधः एवं मायाशब्दार्थ उक्तः ॥

भगवतोपदोक्तोमायासम्बन्धश्रवणात् श्यत्वशङ्काव्युअपितुदासाय मायीति मत्वर्थीयतत्तिरोधेयत्वं प्रत्य ार्थमाह-तस्यैवपरमपुरुष स्थचेति अथ। मायीति मायासम्बन्धो नतद्वतत्तिरोभाव्यत्वं तच्छेषित्वंपदगतजीवस्यैवतु तथा व

श्रवणादित्यर्थ: । मायाभिभवो जीवस्यैवत्यस्मिन्नर्थे परोक्त मेव वचनमाह – अनादीति | ‘इन्द्रो मायाभिः’ इत्यत्र गूढार्थसंग्रहः

व्यासार्योक्तार्थ एवात्र भागवते विवक्षितः । अतः मायाशब्दस्य मिथ्यात्वं प्रवृत्तिनिमित्तमित्यर्थः ‘ऋतेऽथम्’ इत्यत्र नैव सिद्धयति ॥

गुरुचन्द्रिकोतवि

6

एवं च ’ ऋतेऽर्थ यत्प्रतीयेत ’ इति वचनस्य

इति श्रुत्यर्थविचारावसरे एकमेवाद्वितीयम् १’ malk

वरणमनुपादेयम्’आत्मायामृते । त ्पूर्वश्लोक–े ‘अहमेवासमेवाग्रे नान्यद्यत्सदसत्परम् ।’ इति स ृ ष ् ट े ः प ू र ् व म े व कार्यजातनिषेधोत्ति रत एव न घटेतार्थसम्बन्धः’ इति नवमारम्भे उत्तया अत्र सृष्टिपूर्वकाले निषेधस्यानुचितत्वात् । सङ्गच्छते । पदार्थानां परसम्मतमायामयत्वस्यात्र विवक्षित ्वे सर्वदाऽपि तन्निषेधस्यावश्यवक्तव्यत्वेन सृष्टे:पूर्व तन्निषेधोक्तेरसाङ्गत्यमेव स्यात् । ‘बहुरूप इवाभाति मायया बहुरूपया ।’ इति नवमोपक्रमे उ क ् त ् य ा अ त ् र ा प ि कार्यजातनिषेध एव विवक्षित इति ‘मयश्च शंबरश्चैव महामायाघरावुभौ । पर्जन्यवारुणीमाये व्यधत्ताम्’ इति हरिवंशवचने मन्त्रविशेषविशि

टशापंरच्र्जयना्यवविादर्णयाायसा्ंत्रसत्यायामेव योः सत्यभूतयोरेव मायाशब्दप्रयोगः ‘म ा य ा स ् य ा च ् छ ा ं ब र ी ब ु ध ् य ो : माय: प ी त ा ं ब र े ऽ स ु र े ' इति म े द ि न ् य ा ं मायाशब्दप्रयोगश्च स ङ ् ग च ् छ त े । मायायाः अ स ् त ् र न ा श ् य त ् व क थ न े न ज ् ञ ा न ि व र ् त ् य त ् व र ू प म ि थ ् य ा वाभावस्य सिद्धेश्च । ‘मायाह्येषा मया सृष्टा ’ इत्यादिनारायणाख्यानवचनं न परसम्मतार्थबोधकमिति हयशिरोरत्नभूषण दीधितौ व्यक्तम् । गौतमसूत्रादिकं न गुरुचन्द्रिकोक्तार्थमित्यत्रैवप्राक् (४११.पु) निरूपितम् । अतएव ‘बुद्धया विवि च्यमानानाम्’ इत्यादिलङ्कावतारवचनस्य प ् र ा क ् ( ३ १९. प ु ) खण्डने उ द ा ह ृ त ् व ो क ् त ् य ा ‘ब ु द ् ध य ा व ि व े च न ा त ् त भावानाम् ' (नप्रकृतिं ्या.सू.४.२.२६) इविचित्रार्थकारित्वमेव त्यादिप्राक् (४१०.पु) उदामहायृातशनब््यदापय्सरूवतृ्तर्सत्ियनपिूमर्िमायया’ वतप्कत्मषसभूितप््रतर्ैवत(ऋ.म.४.सू. पी्तरखि्सयिादपन्ंधसमङ््ग|च३०.्छते मन्त्र.अतः२१)‘मायइत्यत्र विद्यात्’ इति श्रुतिः 6

।

स्फुटम् ।

सायणीये’मायया स्वकीयया शक्तया इति विवृतम् । "

दासानामिन्द्रो

' ।

इत्यादि

विचित्राश्शक्तयोऽभिधीयन्त

•

अस्त नान्मायया द्यामवस्रसः ’ (ऋ.२.म.१७.सू,५.मन्त्र)

[ जिज्ञासा १.१ १

‘इन्द्रो मायामि: ’ इत्यादौ परसम्मतार्थस्याविवक्षितत्वम्

८७८

श्रीभाष्यम्

‘भूरित्वप्रेव राजति’ इत्युच्यते नहि मिथ्याभिभूतःकश्चिद्विराजते। ‘मम माया दुरत्यया’ (गी. ७.१३) इत्यत्रापि गुणमयीति वचनात्सव त्रिगुणात्मिका प्रकृतिथ्यत इति न श्रुति भिस्सद्सदनिर्वचनीयाज्ञानप्रतिपादनम् । श्रुतप्रकाशिका

अनेकविचित्रशक्तयमिघायित्वं * बहुवचनादवगम्यते । ममेति । स्पष्टम्, निगमयति । इतीति । मायाशब्दस्य मिथ्या भूतविषयेषु प्रयोगो दृश्यतेचेत्तत्र लाक्षणिकस्स्यात् अर्थस्य सत्यत्वाभावेन तस्याश्चर्यत्वाभावात् * प्रतिभासस्तु द्वित्वादि विषयत्वादाश्चर्यरूपः मन्त्रौषधादिश्चाश्चर्यरूप इति तत्सम्बन्धाल्लाक्षणिकत्वम् ॥ अ

गूढार्थसंग्रहः

इत्यत्र मायया-प्रज्ञया उपायेन ’ इति, ‘इन्द्रो मायाभि: ’ (ऋ.६.४७.१८) ‘मायाभिः-ज्ञानै: ’ इति च सायणीये ८

विवरणम् । ‘ इन्द्रो मायाभि: ’ (ब) इत्येतच्छङ्करभाध्ये ‘मायाभिः – प्रज्ञाभिः’ इति प्रथमं विवरणं कृतम् । मायाश

ब्दस्य विचित्रक।र्यकारित्वरूपप्रवृत्ति निमित्तेन शक्तिपरत्वमित्यभिप्रेत्य ’ विचित्राः’ इत्युक्तम् । ’ इन्द्र:परमेश्वरः ’ इति(शं) भाष्ये विवरणेन ‘ इदि परमैश्वर्ये ’ इति धातुना निष्पन्नः इन्द्रशब्दः । एतेन ’ सवा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिस्स र्वेषां राजा ’ (४.५.१५) इति पूर्वश्रुत्युक्तराजत्वं दर्शितं भवति । ‘इन्द्रो राजा जगतो य ईशे ’’ एक इद्राजा जगतो बभूव ’ इति तै.आरण्यके हिरण्यगर्भसूक्ते च उक्तेः । बहुरूपाणां विचित्रशक्तिःमूलकत्वेन मिथ्यात्वाभावेनैव ‘ तदेतद्ब्रह्म— सर्वानुभूः’ इति श्रुतौ वक्ष्यमाणं फलं सङ्गच्छते ’ इति प्रागेव (२३३, २३४.पु) निरूपितम् । इमेवार्थमभिप्रेत्य

नहि मिथ्याभितभूतः कचिद्विराजते इत्युक्तम् ॥ न श्रुतिभिस्सद्सदनिर्वचनीयाज्ञानप्रतिपादनमिति । ‘ अनृतेनहि प्रत्यूढाः मानः

F

,

’ अनीशया शोचति मुह्य DE

इत्येत्रमाद्या’ इति पञ्चपादिकायां अविद्यायां ’ अनृतेनहि प्रत्यूहाः’ इति श्रुतिः प्रथममुपात्ता इति सा श्रुतिः ,

आद्यपदेन ब्रह्मसिद्धयाद्युपात्ता

(

इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते

,

‘मायांतु प्रकृतिं विद्यात्’ इति श्रुतिश्च न ‘परमतसा

धिक्रेत्युपपादितम् । ‘ अनीशया शोचति मुह्यमान: ’ इति श्रुती ’ स्वभावसिद्धेश्वरस्य अनीश्वरत्वं तद्भावाप्रतिपत्तिरेव ,

वस्तुनोऽनपायात् । ततश्च ईश्वरभावाप्रतिपत्तेशोकस्य च निमित्त मोहं दर्शयति’ इति विवरणोक्तार्थस्तु अत्र सर्वथा

न घटत इति एतच्छ्रुतिरुपेक्षिता । अयमर्थः एतच्छ्रुतौ न विवक्षित इति प्राक् (७६३.पु) चन्द्रिकायुक्तार्थपर्यालोचना वसरे निरूपितम् । एवं—आदिशब्दात् ‘न तं विदाथ यइमा जजानान्ययुष्माकमन्तरं बभूव । नीहारेण प्रावृता जल्प्या चासुतृप उक्थशासश्चरन्ति ’ इति । नीहारं तमोऽज्ञानमित्यनर्थान्तरम् । तेन प्रावृतत्वमेव जीवानां ब्रह्मापरिज्ञाने जल्प्य

त्वाद्यध्यासे च निमित्तं दर्शयति । तथा ’ अविद्यायामन्तर वर्तमानाः नान्यच्छेयो वेदयन्ते’ इति श्रयारूपब्रह्मापरिज्ञाने क्रियाकारकाद्यध्यासे च निमित्तभूतामविद्यां दर्शयन्तीत्याद्या: ‘अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः इत्याद्यास्मृ 7

तयोऽपि द्रष्टव्याः’ इति विवरणोक्तिः ॥ ,

6

एवं ‘स आशिषा द्रविणमिच्छमान: परमच्छदो वर आविवेश’ इति कामेन भूतभौतिकप्रपञ्च सिसृक्षतो ब्रह्मणः जाग

परममाच्छादक श्रयमाणमावरणविक्षेपशक्तिमदस्मद भिमताज्ञानमेव युक्तम् । त्वदभिमतप्रकृतेः परमात्मानं प्रत्यावरकत्वा

।

नुपगमात् जीवंप्रति न्च कर्मण एव तथात्वोपगमात् सृष्टिप्रवेशानुपयोगिनः प्रकृतेऽनभिधेयत्वाच्च । तव जीवंप्रत्यना वृतस्य तत्साक्षात्कृतस्यापि ब्रह्मणः स्रष्ट्रादित्वापगमात् ’ इति (सि.सि. अं) उक्तिश्चानुपादेया ॥

८७९

श्रीभाष्यम्

नाप्यै क्योपदेशानुपपत्त्या, नहि ’ तत्त्वमसि’ (छा. ६.८.७) इति जीवपरयोरैक्योपदेशे सति सर्वशे सत्यसङ्कल्पे सकलजगत्सर्गस्थितिविनाशहेतुभूते तच्छन्दावगते प्रकृते ब्रह्मणि

विरुद्धाज्ञानपरिकल्पनाहेतुभूता काचिदप्यनुपपत्तिर्दृश्यते । ऐक्योपदेशस्तु त्वंशब्देनापि जीवशरीरकस्य ब्रह्मण एवाभिधानादुपपन्नतरः

श्रुतप्रकाशिका

अथ श्रुत्यर्थापया अनिर्वचनीयांसद्धिं दूषयति । नापीति । प्रतिज्ञातमुपपादयति । नहीति । अज्ञानापरिक पने अनुपपत्तिर्नास्ति तत्कल्पन एवानुपपत्तिः विरुद्ध धर्मश्रवणादित्यभिप्रायेण तच्छन्दविगत विशेषणान्युक्तानि समान

विभक्तिश्रुतिसिद्धतयाह्यैक्यापरित्यागः तथाश्रुतहानस्थान्याय्यत्वात्तच्छन्दावगतविशेषास्स्वीकार्य इति भावः । ऐक्योप देशानुपपत्तिरितिचेत्तत्राह–ऐक्येति । जीवपरयोर्हेयसम्बन्धतदनर्हत्वाभ्यां ह्यैक्यविरोधः जीवशरीरकस्य परमात्मन ऐक्या गूढार्थसग्रह:

नीहारेण प्रावृता’ इत्यत्र ‘नीहारं तमोऽज्ञानम् इत्यनर्थान्तरम्’ इति विवरणोक्तिरतु नीहारशब्दस्याज्ञान वा चकत्वे कोशादिविरहेण ‘ नीहारसदृशेनाज्ञानेन ’ इति सायणीयोत्तया नीहारशब्दस्य तमसि शक्तिविरहाच्चानादरणीया । (

एतच्छ्रुतेः ‘तमिद्गर्भे प्रथमं दन आपः’ इति ऋगनेन्तरत्वेन एतत्प्रघट्टकोपबृंहणभूत पाद्म, मात्स्य पुराणवचनेषु ‘तस्यै

वैकार्णवजले नीहारेण वृतान्तरे’ (५.३६.१०६) (२६६.३२) इत्यायुक्त्या नीहारशब्दस्याज्ञानार्थकत्वविरहस्य

स्फुटत्वाच्च । नीहारशब्दस्य विवरणोक्तार्थः न प्रामाणिकसम्मत इति महापूर्वपक्षेऽपि इयं श्रुतिः नोपात्ता। विस्तरेण एतच्छ्रुत्यर्थः सूक्तविवरणे द्रष्टव्यः ।

‘ अविद्यायामन्तरे वर्तमाना’ इत्यत्र अविद्याशब्दस्य कर्मार्थकत्वस्य पूर्वमेव भाष्ये

● उपपादनेन

भगवतैवोक्तप्रायम् ॥

इयं श्रुतिपरसम्मतार्थबोधनक्षमेति

न ४

स आशिषा द्रविणमिच्छमानः परमच्छदो वर आविवेश ’ इत्यत्र परममज्ञानम् इति विवरणं परमशब्दस्य तदर्थे

शक्त्यभावादनुपादेयम् । ‘परमच्छद: ’ इति तैत्तर्ययपाठ: ’ प्रथमच्छदवराँ आविवेश ’ इति ऋग्वेदस्वकीय शुक्लयजुवेंदयोः पाठः परमच्छदः-परमं रूपमेवाद्वितीयं तत्र प्रथमशब्दस्याज्ञानार्थकत्वासम्भवादपि सि.सि.अं. व्याख्यानमनुचितम् । परमार्थरूपमावृण्वन्’ (तै) ‘प्रथमच्छत् -प्रथमं मुख्यं निष्प्रपञ्च पारमार्थिक रूपमावृण्वन्’ (ऋ. सायणीयम्) इति विव वरणमप्यनुपादेयम् । अज्ञानस्यैव परमते आवरणकर्तृत्वेन आवेशकर्तृत्वस्य तत्रासम्भवेनासङ्गते: । अतः ‘स हिताशंसया आशिषा ' ’ अवराणां जीवानां इत्यत्र ’ स्त्रीत्वाशीर्हिताशंसाऽहिदंष्ट्रयोः’ इति कोशेन आशीरशब्दः हिताशंसार्थकः । जीवानां धनस्थानापन्नं ज्ञानमिच्छमानः परादिरूपेषु प्रथमं वासुदेरूपमावृण्वन् अप्रकाशयन् सअवरान् अन्तर्यामि एवासांजीवान् प्रतिबोधनायाभ्य 6

6

तथा आविवेशेति अन्तर्यामिरूपं प्रदर्शितं भवति । जीवानां ज्ञानसंपादना

अन्तरं विविशानि ’ इति मैत्रायणीयोपनिषदि व्यक्तम् । अधिकं सूक्त विवरणे द्रष्टव्यम् । अतः परोक्तिस्सर्वाऽप्यभिनिवे शमूलैव इत्यत्राप्यज्ञानशब्दस्य कर्मार्थकत्वमन्यत्र द्रष्टव्यम् ॥ । ‘अज्ञानेनावृतं ज्ञानम्’ पञ्चपादिकायां

‘तदर्थापत्तिरापे’ इत्युपक्रम्य ‘अन्यथा परमार्थतस्त ्स्वरूपत्वे तदवबोधोऽपि नित्यसिद्धरस्यात्,

तदा तादात्म्योपदेशो व्यर्थस्स्यादिति जीवे ब्रहाखरूपप्रकाशाच्छादिकाऽविद्या कल्प्यते’ इत्युक्तमर्थ पर्यालोचयात नाप्यै क्योपदेशानुपपत्त्या इत्यादिना ॥

८८०

‘अनेन जीवेनात्मना’ इत्यादौ परसम्मतैक्यस्याविवक्षितत्वेन अर्थापच्या अज्ञानासिद्धि: [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि (छा.६.प्र.३.ख. २) इति सर्वस्य वस्तुनः परमात्मपर्यन्तस्यैव हि नामरूपभाक्तवमुक्तम् । अतो न ब्रह्माज्ञानपरिकल्पनम् । 3

इतिहासपुराणयोरपि न ब्रह्माज्ञानवादः क्वचिदपि दृश्यते ॥ श्रुतप्रकाशिका

भिघाने हेयसम्बन्धस्य जीबद्वारकतया विरोध: परिहृत इत्यर्थः । उपपन्नतर: मुख्यतयोपपन्न इति भावः । जीववाचि शब्देन तच्छरीकपरब्रह्माभिधानममुख्यमिति चेत्तत्राह–अनेनेति श्रुत्यर्थापत्यसिद्धिं निगमयति । अतइति । इति ।

201

गूढार्थसंग्रहः

अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्येत्यादि । इयं च श्रुतिः जीवब्रह्माभेदबोधकतया सर्वैरापे परैरुदाहृता। उपक्रमस्यै

तच्छ्रुत्यनुसारेण ‘ तत्त्वमसि ’ इति नवॠत्वः अभ्यस्तवाक्ये उपसंहारस्थे जीवब्रह्माभेदो विवक्षित इति परे वदन्ति नाय मर्थः श्रुतौ विवक्षितः। अनुप्रवेशनामरूपव्याकरणोत्तयननुगुणत्वात् । तैत्तरीयके ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्, तदनु

प्रविश्य, सच्चत्यच्चाभवत् ’ इति वाक्यं ’ परिणामात् ’ इति सूत्रभाष्ये (शं) उदाहरिष्यते। ’ वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं

इति श्रुत्यर्थ: नामरूपव्याकरणवाक्येन विशदीकरिष्यते । अत्र दृष्टान्ते मृदो घटशरावाद्यवस्थाः रूपव्याकरणम् । नामव्या

।

करणम्, मृत्तिकाधर्मिंणः घटशरावादिपदबोध्यत्वम् । ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ इत्यत्र सच्छन्दार्थस्य विवक्षितत्वेन ‘सेयं देवतेत्यत्रापि स एव सूक्ष्मावस्थस्य स्थूलावस्थापरिणामेन रूपव्याकरणम् | स्थूलसूक्ष्मावस्थ द्वयं विशेषणगतम् तदेवानु अत्र प्रवेशहेतुकत्वं नामरूपव्याकरणस्य प्रतिपाद्यते । नित्यविभोः परस्य ब्रह्मणः सृष्टिसमकालमेव प्रवेशः

6

तत्सृष्ट्वा

प्राविशत्’ इत्यत्रापि पौर्वापर्ये न विवक्षितम् । नित्यविभोः परस्य ब्रह्मणः प्रवेशः तत्तत्पदार्थविलक्षणसंयोग एव वैल क्षण्यं च संयोगे ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्व व्याप्य ’ इत्यादिश्रुत्युक्तम् । उत तमादेशमप्राक्ष्य ’ इत्यत्र प्रशासितुर्विवक्षितत्वेन ८

तस्यैवोत्तरत्र सदादिशब्देष्वप्यभिप्रेतत्वेन प्रशासिता अत्रोपस्थाप्यते । तेन अन्तः प्रविश्य शासितृत्वमेवात्र प्रवेशःपर्यव

सित: । पूर्व ‘बहुस्याम्’ इत्युक्त्या ’ सर्वाणि ’ इत्यादी ‘अभवदन्’ इत्यत्र स्वाभिमुख्येनोक्तेरभिप्रेतत्वेन च अत्र स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् | स्थूलावस्थचिदचितोरन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वेन रूपव्याकरणं परस्य | स्थूलावस्थ

चिदचित्पदवाच्यत्वेन नामव्याकरणम् । एवं च प्रवेशः अन्तर्भहिस्संसृज्य शासितृत्वरूप इति तद्धेतुक एव ‘जीवेनात्मने ' त्यभेदनिर्देशः उभयोरेकदोक्तावपि तैत्तरीयकवदेवार्थः ॥

‘तिस्रो देवताः’ इति अन्चिदन्तःप्रवेशस्यात्र कथनेऽपि श्रुत्यन्तरे ’ सोऽकामयत’ इत्यादावुभयान्तर्यामित्वस्य

*फुटतया चिदन्तर्यामित्वमपि सिद्धयतीति जीवान्तर्यामित्वेनैव ’ अनेन जीवेनात्मना’ इति निर्देशः । अयमर्थः अत्र

विवक्षित इति आत्मन्शब्दानेदँशेन सिद्धयति । ‘ अन्त:प्रविष्टश्शास्ता जनानागूँ सर्वात्मा ’ इति श्रुत्यन्तरे सर्वस्यात्मत्वमन्तःप्र विश्य शासितृत्वनिबन्धनं प्रतिपादितमिति अत्रापि सर्वव्यापकशासितृचेतनस्यैवात्मन्शब्दार्थतया जीवस्यान्त:प्रविश्य शासितुः ।

जीवाभेदासम्भवेन जीवस्यान्तःप्रविश्य शासितैव जीवशब्दार्थ इति सिद्धयति एवं च नामरूपव्याकरणं दृढं भवति । अतश्च ‘अनेन जीवनात्मना’ इति निर्देशस्यान्याभिप्रायकत्वेन उपसंहारे ’ तत्त्वमसि, श्वेतकेतो’ इत्यत्र श्वेतकेतुशब्द स्र्यापि नवकृत्व: अभ्यासन श्वेतकेतुशब्दस्य तच्छरीरान्तर्यामिजीवबोधकत्वं श्वेतकेतोः पूर्वमेव वर्तत इति सूचनेन उपक्रमे इत्थमुपदेशेन व श्वेतकेतोः उक्तार्थनिर्णयस्सम्भवत्येव । अतश्च परसम्मतैक्यस्य सद्विद्यायामविवक्षितत्वन ऐक्योपदेशानुप पच्या ब्रह्माज्ञान कल्पना न सम्भवतीति भावः ॥

जिशासा १-१-१]

८८३

विष्णुपुराणवचनैरविद्यासिद्धिशङ्का (शं. सनत्सुजातीयम् ) श्रीभाष्यम्

ननु ’ ज्योतींषि विष्णुः (वि.पु.२.१२.३८) इति ब्रह्मैकमेव तत्वमिति प्रतिज्ञाय ‘ज्ञान स्वरूपो भगवान् यतोऽसौ ’ (३९) इति शैलाब्धिधरादिभेदभिन्नस्य जगतो ज्ञानैक स्वरूप 9

ह्माज्ञानविजृम्भितत्वमभिधाय ‘यदातु शुद्धं निजरूपि’ (४०) इति ज्ञानस्वरूपस्यैव ब्रह्मणः स्वस्वरूपावस्थितिवेळायां वस्तुभेदाभावदर्शनेनाज्ञानविजृम्भितत्वमेव स्थिरीकृत्य ‘वस्त्व स्ति किंम् ’ ’ महीघटत्वम्’ (४१, ४२) इति श्लोकद्वयेन जगदुपलब्धिप्रकारेणापि वस्तु भेदानामसत्यत्वमुपपाद्य ‘तस्मान्न विज्ञानमृते’ (वि.पु.२.१२.४३) इति प्रतिज्ञातं ब्रह्मव्य तिरिक्त स्यासत्यत्वमुपसंहृत्य ‘विज्ञानमेकम्’ (४४) इति ज्ञानस्वरूपे ब्रह्मणि भेददर्शन निमित्ताज्ञानमूलं निजकर्मैवेति स्फुटीकृत्य ‘ज्ञानं विशुद्धम् ’ (४५) इति ज्ञानस्वरूपस्य ८

श्रुतप्रकाशिका

हासपुराणयोर्ब्रह्म।ज्ञानपरत्वाभावं प्रतिजानीते । इतिहासेति नन्वित्यादि ब्रह्मैकमेव तत्त्वमिति प्रतिज्ञायेति । ।

।

जडाजडयो: स्वरूपैक्यायोगेन सामानाधिकरण्यस्य बाधार्थत्वात् । उत्तर श्लोकेषु तद्व्यतिरिक्तस्य मिथ्यात्वकथनाच्चेत्यभि प्रायः । विज्ञानविजृम्भितानि * विविधं ज्ञायते येन-विपरीतं ज्ञायते येनेति वा करणे व्युत्पत्तिः। विज्ञानमविद्या

• ’ यदातु शुद्धम्’ इत्यादिना * तस्यहि व्यतिरेको वक्ष्यते । * विज्ञानेन विजृंभितानीति योजनात्वयुक्ता अस्वार

स्यात् । विजृभितानीति नपुंसकान्तपदस्य * पुल्लिङ्गभेदशब्दविशेषणत्वायोगेन विजृंभितशब्दस्य भावार्थप्रत्ययान्तत्वस्य यशुुदक्ध्ंत-्वेअविद्यारहितं, न षष्ठीसमासस्यनिजरूपि-तत्कृत युक्त ्वाच्च, ब्रह्मव्यतिरिक्तस्याविद्यापरिकल्पितत्वं व्यतिरेकमुखेन स्थिरीकरोतीत्याह—यदात्विति । भेददर्शनरहितम् अपास्तदोषं रागादिदोषरहितं सङ्कल्पतरोः—समन्तात्कल्प्यतेने नेति सङ्कल्पः, दोषः वस्तुषु वस्तुभेदा इत्यत्र वस्तुष्विति #बहुवचने न तात्पर्य * जडोपलक्षित वस्तुनि जडगतभेदान सम्भवन्तीत्यर्थः ॥

? ’ ’ महीघटत्वम् '

।

• यद्वा एको वस्तुशब्द आकारपरः, जडगताकारभेदान भवन्तीत्यर्थः ‘वस्त्वस्ति किम् इति श्लोकद्वये प्रथमेनार्थस्वभाव उक्तः, द्वितीयेनोदाहरणं दर्शितमिति भिदा । तत्र कुतोहि त ्त्वं एवंसति कुतः पर मार्थ इत्यर्थः। कृत्स्नमपरमार्थत्वेनोपलब्धं चेत्कथं त ्र प्रामाण्य मिति शङ्कायामुच्यते स्वकर्मस्तिमितात्मनिश्चयैरिति त ्त्वार्थ C

शास्त्राप्रमाणेन लौकिकजडग्राहिप्रमाणेनापि तस्य मिथ्यात्वं सिद्धयतीत्युक्तं भवति ।

तस्मान्न विज्ञानमृते’ इति श्लोका

घमनात्मभूतविजातीय भेदनिषेधमुपसंहरतीत्याह- तस्मादिति । विज्ञानमेकमित्यर्षे सजातीयरूपात्मभेदनिषेधपरम् । भेददर्शननिमित्ताज्ञानमूलं निजकमवतीति । मेददर्शनं सजातीयभेददर्शनम् । तदुत्तरोत्तरभावि कार्याज्ञानहेतुः

• तस्यापि पूर्वकर्मैवेत्यर्थः । यो देवादिशरीरभेद हेतुः, सएवेत्येवकाराभिप्रायः ॥ गूढार्थसंग्रह:

• सनत्सुजातीयभाष्ये शङ्कराचार्ये: ’ भगवान् परमगुरु: पराशर

आत्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्य मिथ्यात्वं दर्शयति’ इति

प्रतिज्ञाय’ज्ञानस्वरूपो भगवान्’ इत्यादिश्लोकानां कतिपयानामुपादानमात्रं कृतम् । नतूपपादनप्रकारः । अथापि तद भिप्रेतमेव एतैश्श्लोकैः मिथ्यात्वसाधनप्रकारं विशदीकृत्य दर्शयति ननु ज्योतींषि विष्णुः इत्यादिना ॥ 111

८८२

[ जिज्ञासा १-१-१

उक्तशङ्कासमाधानारम्भः

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मणस्स्वरूप विशोध्य ‘सद्भाव एवं भवतो मयोक्तः’ इति ज्ञानस्वरूपस्य ब्रह्मण एव

सत्यत्वम्, नान्यस्य अन्यस्यचासत्यत्वमेव तस्य भुवनादेस्सत्यत्वं व्यावहारिक मिति तत्त्वं

तवोपदिष्ट मिति ह्यपदेशो दृश्यते । नैतदेवम् । अत्र भुवनकोशस्य विस्तीर्ण स्वरूपमुक्तवा श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा देवादिशरीरभेदप्रतीतिहेतुकाज्ञानमात्मनि देव याद्याकारारोपणरूपं तस्य हेतुःकर्मैवेत्यर्थः । अनात्मन्या त्मबुद्धेरप्यज्ञानशब्दवाच्यत्वं युक्तं तस्या अपि मूलाज्ञान कार्यत्वात् ।

श्रूयतांचाप्यविद्यायायास्स्वरूपं कुलनन्दन । अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या

इति तस्या अज्ञानपर्यायाविद्य।शब्दवाच्यत्वाच्च । ‘ज्ञानं विशुद्धम’ इति स्वगतभेदनिषेधः विशुद्धं विमलमिति अवि द्यातत्कृतभेददर्शनरहितमित्यर्थः । तस्कृतशोकादिरहितमित्याह — विशोकमिति । एकं सदैकमिति सजातीयविजातीयभेद विरानुबादः। यद्वा एकमिति सजातीयभेद निषेधानुबादः सदैकमित्युक्तप्रकारेण स्वगतभेदराहित्यमुच्यते, परमपरे

शादिशब्दवाच्यं चिन्मात्रमॆबेत्याह- परमइति । नेदं परमतं तत्त्वमेवोक्तमित्याह—सद्भावइति । संव्यवहारभूतं समन्ता व्यवहाराह भेदं भुवनाथितं भुवनेनाधिष्ठानतयाऽऽश्रितमेवैतद्वर्तते । तत्रापि हेतुरज्ञानमेवोक्तमित्यर्थः । यद्वा भुवना 3

श्रितं भुवनमाश्रितं संव्यवहारभूतं व्यावहारिकं एतत् लोकसिद्धं सत्यत्वं यत् तत्रापि कारणमविद्येत्युक्तमिक्तर्यः । एतद भिप्रायेणहि तस्य भुवनादेस्सत्यत्वं व्यावहारिक मितीत्युक्तम् ॥

इतिह्युपदेशो दृश्यतइति । तस्मादितिहासपुराणयोर्ब्रह्माज्ञानवादो न दृश्यत इति वक्तुं न शक्यमित्यर्थः। एत स्प्रतिक्षिपति । नैतदेवमित्यादिना । नैतत् चिन्मात्रब्रह्मणोऽविद्या सम्बन्धित्वं अविद्याकल्पितत्वेन प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं च यदुक्तं नतत्प्रामाणिकमित्यर्थः । तथासत्यर्थाविरोधान्प्रकरणविरोधाच्छास्त्रता पर्यावरोधादशेषमूर्तिभंगवानित्यादिपदानां यक्ष

णिकत्वात् । प्रपञ्चधर्मिग्राहकप्रमाणविरोधाच्छ्रुतेस्सविशेषवस्तुपरत्वोपपादनेन स्मृतेस्तद्विरुद्धार्थपरस्त्यापातापूर्वोक्ततर्कविरो । ।

।

घाच्च तदभावः । अत्रार्थबिरोधो नाम सर्वज्ञत्वादिगुणकस्याज्ञानादिप्रसक्तिविरोधः अविद्याया आश्रयतिरोधानाद्यनु पपत्तिश्च प्रपञ्चस्य विस्तरेण प्रतिपादनवैयथ्यं प्रकरणविरोध: अन्यत्तु स्पष्टम् । दशश्लोक्यामस्ति नास्ति सत्यासत्य ज्ञानाज्ञानादिशब्दा आत्मानात्मविषया इति * नात्र विगानम् तत्र नास्त्यसत्यशब्दयोः किं ज्ञानबाध्यत्वं प्रवृत्तिनिमित्तम् ? स्विमिति विचारे परिणामित्वपक्ष स्वारस्यमस्ति ‘महीघटत्वम्’ इत्युपपादनात् अज्ञानशब्दस्यचन र्वचनीयपरत्वं * अपितु कर्मपरत्वमेव ‘यज्ञ:पशु: ’ इत्यादिस्वारस्यात् । अन्यत्र ‘शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्म योनयः ।’ ‘अविद्या कर्मसंज्ञान्या ’ ’ बाह्यकर्मवृतिप्रजः’ इत्यादिवचनाच्च । चिदचिद्विवेकोऽत्र क्रियत इत्य 6

भिप्रेत्य तदनुगुणसङ्गतिमाह–अत्रेति । अत्र द्वितीयांशे, विस्तीर्णमिति स्वरूपविशेषणम् । विस्तीर्णशब्देन स्थौल्यं विव क्षितम् 1। संसृष्टस्थूलरूपमुक्तत्रा * वियुक्तं सूक्ष्मरूपमुच्यत इति भावः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र भुवनकोशस्य विस्तीर्ण स्वरूपमुक्तवेत्यादि ।

वि.

पु .२.२.१ ) इति मैत्रेयप्रश्नस्य ' मैत्रेय ( श्रूयतामेतत्सङ्क्षिपादतो ’ मम श्रोतुमिच्छाम्यहं । नास्य त्वत्तस्सकलं वर्षशतेनापि वक्तुं मण्डलं शक्नोमि भुवः । ’ विस्तरम

॥²

(४) इत्यादिना विस्तीर्ण स्वरूपं संक्षेपेणैवोक्तम् । अतोऽत्र ‘तेषां स्वरूपमाख्यातं संक्षेपश्रूयतां पुनः । ’ (२,१२,३६) इत्यादिना अनुक्तरूपसंक्षेप इति भावः ॥

८८३

अस्ति नास्ति शब्दार्थः श्रीभाष्यम्

।

पूर्वमनुक्कं रूपान्तरं संक्षेपतः श्रूयतामित्यारभ्याभिधीयते चिदचिन्मिश्रे जगति चिदंशो

वाडानसागोचरस्वसंवेद्यस्वरूप मेदो ज्ञानैकाकारतया अस्पृष्टप्राकृतभेदोऽविनाशित्वेनास्ति

शब्दवाच्यः अचिदंशस्तु चिदंशकर्मनिमित्तपरिणामभेदो विनाशीति नास्तिशब्दाभिधेयः

उभयं तु परब्रह्मभूतवासुदेवशरीरतया तदात्मकमित्येतद्रपं संक्षेपेण त्राभिहितम् । तथा हि ‘यदम्बु वैष्णवःकायः ततो विप्र वसुन्धरा । पद्माकारा समुद्भुता पर्वताब्ध्यादिसंयुता’ (वि.पु.२.१२.३७) इत्यम्बुनो विष्णोश्शरीरत्वेनाम्बुपरिणामभूतं ब्रह्माण्डमपि विष्णोः कायः श्रुतप्रकाशिका

यद्वा विस्तीर्णमिति क्रियाविशेषणम्, उत्तरत्र मिथ्यात्वं विवक्षितंन्चत्पूर्व विस्तरेण कथनमनुपपन्नं नहि पूर्वमेव भ्रान्तस्य भ्रमान्तरापादनं कार्य तस्मात्पूर्वे विस्तरेण भुवनकाशस्य कथितत्वान्न मिथ्यात्वं वक्ष्यत इति भावः,

वक्ष्यमाण

*मादिभरतचरितं हृत्स्थं विस्तररूपं तत्संक्षेपश्चायम्, वक्ष्यमाणसंक्षेप उक्तसंक्षेपश्च दृश्यते अतः उक्तसंक्षेपशङ्काव्यावृत्यर्थ

माह–अनुक्तमिति। अनुक्तं संसृष्टरूपान्तरं कथ्यत इति शङ्काव्यावृत्त्यर्थमाह– रूपान्तरमिति। वियुक्तमित्यर्थः।

मिथ्यात्वव्यतिरेकेण वक्तव्यं सकलमुक्तं तस्मादनुक्तं वक्तव्यं रूपान्तरं नाम मिथ्यात्वम् नान्यदिति शङ्कायां मिथ्यात्वं

विनाऽनुक्तं रूपान्तरमाह -चिचिन्मिश्रइति । चिदचिन्मिश्रे जगतीत्यनेन ‘सङ्क्षेपश्श्रूयतां पुनः’ इत्यत्र पुनश्शब्दो व्याख्यातो भवति चिदचिदात्मके जगति स्थूलरूपमुक्तम् तत्रैव जगति इदमपि रूपान्तरं पुनरुच्यत इति तस्यार्थः ।

‘सत्तामात्रमगोचरम् । वचसामात्मसंवेद्यम्’ इत्यादिवाक्योक्तं विशेषणमाह-चिदंशो वाङ्मनसेति । यदि॥ चिदंशस्य ‘द्वैतिनोऽतथ्यदर्शिनः’ इत्यादिवाक्यानां भेद निषेधपराणामर्थे हृदि निधायाह - अस्पृष्टेति

• ज्ञानैकाकारत्वमचिदंशस्य परिणामास्पदत्वं च विवक्षितम् । र्ह्यस्ति नास्ति सत्यासत्यादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वेन किमर्थ

मुच्यत इतिचेत् उच्यते शाखाविशेषेषु ‘सच्चत्यच्चाभवत्, विज्ञानंचाविज्ञानं च सत्यंचानृतं च सत्यमभवत् '

इत्यादिवाक्येष्वस्ति नास्ति सत्यासत्यादिशब्दानां श्रयमाणानामनधीतशाखागतानां च किं ज्ञानबाध्यत्वाबाध्यत्वे प्रवृत्ति

उत परिणामित्वापरिणामित्वे ? इति शङ्कां निराकर्तुं परिणामित्वापरिणामित्वे एव नास्त्यस्त्यादिशब्दार्थः । नतु ज्ञानवाध्यत्वाबाध्यत्वे इत्यधी #तानधीतशाखार्थज्ञापनार्थमिति । पृथिव्यादितत्त्वानां सङ्घातविशेषावस्थायामेव जीवं प्रति शरीरत्वं दृष्टं, नव्वेकैकस्य | मनुष्यादिशरीराणामपि तादृशपिण्डावस्थायामेव शरीरत्वं दृष्टं न भस्माद्यवस्थायामिति चिद चितो: प्रत्येकमवस्थाविशेषेषु भगवच्छरीरत्वाभावशङ्काव्या वृत्यर्थमाह-उभयमिति । चिदचिद्रूपमन्योन्यसंसृष्टं निष्कृष्टं च भगवच्छरीरमित्यर्थः । निष्कृष्टस्य भगवच्छरीरत्वप्रतिपादनाद्भगवन्तं प्रति शरीरत्वस्य निरुपाधिकतया स्वरूपप्रयुक्त वं निमित्तभूते

फलितमिति मुक्तावस्थायामपि जीवस्य भगवच्छरीरत्वसिद्धिः । एतद्रूपम्, अयमाकार इत्यर्थ: । एतदुपपादयति तथाहत्या

दिना। दशश्लोक्यांन भगवदात्मकत्वमसाधारणं प्रतिपाद्यम् । त ्तु सर्वप्रकरणसाधारणम्। असाधारणप्रतिपाद्यंतु प्रकृतिपु रुषविवेकएव ॥

भगवदात्मकत्वमुच्यते, अत्र साधारणप्र

शास्त्रस्योपनिषदर्थोपबृंहणपरत्वात्साङ्ख्यादिमतव्यावृत्यर्थं सर्वप्रकरणेषु

तिपाद्य प्रकृतिपुरुषविवेक एवेत्यभिप्रायेणहि पूर्वमनुक्तं रूपान्तरमित्युक्तम् । भगवदात्मकत्वस्य सर्वप्रकरणसाधारणह पकमुपादत्ते ूर्वमध्येतदस। कृदुक्तमित्यऋषिणाऽभिप्रेतं ुत्तरत्र च वक्ष्यते ।फलितमर्थमाह दशश्लोकीस्थसामानाधिकरण्यं शरीरात्मभावनिबन्धनमिति ज ् ञ ा प य ि त ु ं प ू र ् व श्लो

• अम्बुनो विष्णोरिति । नहि बाल्यावस्थायां शरीरभूतस्य यदम्बिति ।

८८४

’ ज्योतींषि विष्णुः’ इत्यत्र शरीरशरीरिभावेन सामानाधिकरण्यस्थापनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तम्य च विष्णुरात्मेति सकल श्रुतिगततादात्म्योपदेशोपबृंहणरूपस्य सामानाधिकरण्यस्य ‘ज्योतींषि विष्णुः’ (३८) इत्यारभ्य वक्ष्यमाणस्य शरीरात्मभाव एव निबन्धन मित्याह अस्मिनशास्त्रे पूर्वमध्येतदसकृदुक्तम् । ‘तानि सर्वाणि तद्वपुः ’ ‘तत्सर्व वै हरेस्तनुः ’ ( वि पु.१.२२.८६-३८) ’ स एव सर्वभूतात्मा विश्वरूयो यतोऽव्ययः ( १. २.६९) इति तदिदं 9

शरीरात्मभावायत्तं तादात्म्यं सामानाधिकरण्येन व्यपदिश्यते । ‘ज्योतींषि विष्णुः इति । 9

अत्रास्त्यात्मकं नास्त्यात्मकं च जगद्न्तर्गतं वस्तु विष्णोःकायतया विष्ण्वात्मकमित्युक्तम्

इदमस्त्यात्मकं इदं नास्त्यात्मकम् अस्य च नास्त्यात्मकत्वे हेतुरयमित्याह श्रुतप्रकाशिका वस्तुनोऽवस्थान्तरे चेतनेन स्वरूपैक्यमस्ति, अपितु सर्वावस्थमपि तद्वस्तु शरीरमैवेति भावः

तस्य च विष्णुरात्मे-

तीति । अभिप्रेत्येत्यर्थः। एवं *रूपशरीरात्मभाव इतिवाऽर्थः । सफलश्रुतिगततादात्म्योपदेशोपबृंहणरूपस्येति । *अनधीतशाखास्वाप * तादात्म्योपदेशोऽस्ति तस्यायमेवार्थ इति ज्ञापनं तादात्म्योपदेशस्योपबृंहणम् । यद्वा प्रत्यक्ष श्रुति गततादात्म्योपदेशोपबृंहणं नाम अनधीतशाखासु तद्विरुद्धार्थप्रतिपादनं नास्तीति ज्ञापनम् ॥

अत्र इतिशब्दत्रयस्य अनेन श्लोकेन भगवानिममर्थमभिप्रेत्य अयमर्थ इत्याहेत्यन्वयप्रकारः । नकेवलमत्र समष्टि सृष्टिश्लोकगतव्याघकरणनिर्देशेन व्यष्टिश्लोकगतसामानाधिकरण्यं शरीरशरीरिभावनिबन्धन मिति विज्ञायते, अपितु प्रदे शान्तरेषु व्यष्टयवस्थानां भगवन्तंप्रति शरीरत्वम् सामानाधिकरण्यस्य शरीरशरीरिभावनिबन्धनत्वं चासकृत्कण्ठोक्त ।

मित्याह–अस्मिन्निति । शरीरात्मभावस्य सामानाधिकरण्यहेतुत्वं कण्ठोक्तम्, ‘विश्वरूपो यतो व्यय: ’ इति तथा

ऽन्यत्रापि — सर्वगत्वादनन्तस्य सरवाहम् ’ ’ सर्व समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः’ इत्यादि द्रष्टव्यम्। तदिदमित्या दिना ज्योतींषीत्यादिश्लोके * पादत्रयस्यार्थ उच्यते । संसृष्ठस्य भगवदात्मकत्वमुक्तमित्यर्थः । ‘प्रधानादिविशेषान्तं चेतनाचेतनात्मकम्’ इत्युक्तत्वात् ज्योतिरित्यादिशब्दाः संसृष्टजीववाजिनः ॥

।

अथ उत्तरश्नोकसङ्गत्यर्थं * विशिष्टवाक्यार्थानुवादेन चतुर्थपादाथै दर्शयति । अत्रास्त्यात्मकमिति यदाम्बि त्यादिश्लोकेन वैयधिकरण्येन समष्ट्यवस्थचिदचितोर्भगवदात्मकत्वमुक्तं व्यष्टयवस्थयोरसंसृष्टयोस्संसृष्टयोरपि तयोस्सामा

नाधिकरण्येन भगवदात्मकत्वमुच्यते ज्योतिषीत्यादिश्लोकेन । तत्र पादत्रयेण व्यष्टव्यवस्थयोस्संसृष्टयोस्तदात्मकत्वमुक्तम् ।

चतुर्थपादेनतु निष्कृष्टयोरपि तदात्मकत्वमुक्तमित्यर्थः । अनन्तर श्लोकमवतारयति । इदमिति । अचिदंशस्य नास्त्यात्म कत्वनिबन्धनमेव तात्पर्यविषयः । अचिदंशस्त्रहि मिथ्यात्वशङ्काव्युदसनीया अतस्तस्य परिणामित्वान्नाख्यात्मकत्व एवं तात्पर्यं चिदंशस्यत्वपरिणामित्वादस्त्यात्मकत्वं फलितं स्यादित्यभिप्रायेण अस्य च नात्यात्मकत्वे हेतुरयमित्याहे युक्तम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

यद्यपि ‘यत्किंचित्सृज्यते येन सत्त्वजातेन वै द्विज । तस्य सत्त्वस्य सम्भूतौ

वै वस्तुजातानि तानि सर्वाणि तद्वपुः १

( १.२२.८६) इति श्लोकः अध्यायान्तस्थ इति ‘तत्सर्ववै हरेस्तनुः इत्यस्य

।

तानि सर्वाणि तद्वैपुरित्यादि

तत्सर्वं वै हरेस्तनु: ’ इति (वि. पु. १.२२.३८) श्लोक:प्रथमः ’ यानि मूर्तीन्यमूर्तोनि यान्यत्रान्यत्र वा क्वचित् । सन्ति

प्रथमत उपादानं युक्तम् । तथाऽपि

9

अहं हरि

जिशासा १-१-१ ] ‘ज्ञानस्वरूपो भगवान् ’ ’ जानीहि विज्ञानविजृम्भितानि ’ इति श्लोकार्थः

८८५

श्रीभाष्यम्

‘ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसौ ’ (वि.पु.२.१२.३९) इति । अशेषक्षेत्रज्ञात्मनाऽवस्थितस्य भगवतो ज्ञानमेव स्वाभाविक रूपं, न देवमनुष्यादिवस्तुरूपम् । यतएवं तत एवाचिद्रपदेव

मनुष्यशैलाब्धिधरायश्च तद्विज्ञानविजृम्भिताः तस्य ज्ञानैकाकारस्य सतो देवाद्याकारेण स्वात्मवैविध्यानुसन्धानमूला: देवाद्याकारानुसन्धानमूलकर्ममूला इत्यर्थः । यतश्चाचि द्वस्तु क्षेत्रज्ञकर्मानुगुणपरिणामास्पदं ततस्तन्नास्तिशब्दाभिधेयं इतरदस्तिशब्दाभिधेय मित्यर्थादुक्तं भवति । तदेव विवृणोति ‘यदा तु शुद्धं निजरूपि’ (२.१२.४०) इति यदैतत् ज्ञानैकाकारमात्मवस्तु देवाद्याकारेण स्वात्मवैविध्यानुसन्धानमूलसर्वकर्मक्षयान्निर्दोषं परि श्रुतप्रकाशिका

व्याख्येय*प्रतीकमुपादत्त | ज्ञानस्वरूपइति अत्र ज्ञानस्वरूपो भगवानिति सामानाधिकरण्यस्य शरीरशरीरि ।

भावनिबन्धनत्वं न केवलं पूर्व श्लोके ’ यदम्बु वैष्णवःकायः’ इत्युक्तत्वादवगम्यते । अस्मिन्नपि श्लोके अशेषमूर्तिरि त्यनेनापि ज्ञायत इत्यभिप्रायेण व्याचष्टे । अशेषेति । * अशेषशब्देन अचितोऽपि विवक्षितत्वे भगवन्तंप्रति तस्य

मूर्तित्वं विहितं स्यात् अप्राप्तत्वात् ततश्च न वस्तुभूत इति देवमनुष्यशैलाब्धिघरादि*वस्तुभावनिषेधोऽनुपपन्न: अतोऽशेष ।

शब्द: क्षेत्रज्ञविषय इत्यभिप्रायेणाशेषक्षेत्रज्ञात्मनेत्युक्तम् अत्र ज्ञानस्वरूपादिशब्दानां परमविशेष्यपर्यन्ताभिधायिःवेऽपि विशेषणाविशेषणे वाक्यस्य तात्पर्ये अतो ज्ञानस्वरूपत्वं विशेषणभूतजीवस्यैव विधीयते यथा ‘लोहितोष्णीषा ऋत्वि जःप्रचरन्ति ’ इत्यत्र विशेषणगतं लौहित्यमेव विधेयं परंपरया ऋत्विक्प्रचारकर्मविशेषणम्, तद्वत् ‘काठिन्यवान् यो

।

विभर्ति’ ‘ नृसिंहमूर्तिर्भगव।ञ्छ्वेतः’ इत्यायुदाहरणं द ् र ष ् ट व ् य म ् । ज ् ञ ा न स ् व र ू प इ त ् य त ् र द ि व ् य ा त ् म स ् व र ू प स ् य ज्ञानस्वरूपस्व मुच्यत इति न शङ्कनीयम् ‘सर्वकर्मक्षये ज्ञानमपास्तदोषम्’ इति विवरणानुपपत्तेः नहि दिव्यात्मस्वरूपस्य कर्म तःकृतरागद्वेषादिहेयसम्बन्धप्रसङ्गः । नतु वस्तुभूतइत्यस्यार्थमाह-न देवमनुष्यादीति । शैलादिस्थावरोक्तिस्सर्वेशरी राणामुपलक्षणमिति ज्ञापनार्थी देवमनुष्यादिशब्दः ॥

उत्तरार्ध व्याचष्टे यतएवमिति । शैलाब्धिधरादिभेदान् विज्ञानविजृम्भितानि जानीहीत्यनेन

फलितं हेतुहेतुम

द्भावं विवृणोति । तद्विज्ञानेत्यादिना । विज्ञानशब्द व्याचष्टे तस्येति । विज्ञानं विविधज्ञानं, कथं शैलाब्धिधरादिभे दमित्यत्राह ्स्य वैविध्यानुसन्धनमूलत्वं निजकर्मभेदविभिन्नचित्तैः ‘सर्वकर्मक्षये’ इति क र ् म ू ल त ् व े न व क ् ष ् य म ा ण त ् व ा त ् क र ् म ै व ह ि मूल — देवादीति | वैविध्यानुसन्धानस्य # देवादिभेदहेतुत्वं सद्वारकं उपरितनग्रन्थैकार्थ्यात् । ‘अविद्यासंचितं

कर्म’ ’ बाह्यकर्मवृतिप्रज: ’ भूपैते कर्मयोनयः’ इत्यादिवचनान्तराञ्चेत्यर्थः । पूर्वमिदमस्त्यात्मकमित्यादिनोत्तश्लो कवाक्यार्थः कथं घटत इत्यत्राह – यतश्चेति । ज्ञानस्वरूपः, विज्ञानविजंभितानीत्यनेन फलितमित्यर्थः । तदेवेति । पूर्वपक्षयोजनायामुक्तेष्वर्थेष्वपेक्षितांशोपजीवनेन सिद्धान्तयोजना क्रियते विज्ञानविजृंभितत्वमेव व्यतिरेकमुखेन विवृ ●णोतीत्यर्थः । पूर्वश्लोके देवादिभेदानां स्वात्मवैविध्यानुसन्धानमूलत्वं सद्वारकमिति व्याख्यानमनन्तरश्लोके व्यतिरेकमुखेन

विवरणे कर्महेतुत्वश्रवणनिबन्धनमिति स्पष्टयन्नाह - देवाद्याकारेणेति । * निर्दोषमित्यादिपदानामर्थविभागो ‘ज ् ञ ा न ं गूढार्थसङ्ग्रहः सर्वमिदं जनार्दन: ’ इत्यनन्तरलांके समानाधिकरणनिर्देशन सामानाधिकरण्यस्य

शरीरशरीरिभावनिबन्धन वमन्ते

चोधितमित्यभिप्रेत्य एतद्विशेषतात्पर्येण ‘तानि सर्वाणि तद्वपुः’ इत्यध्यायान्तस्थश्लोकस्य प्रथमत उपादानमिति बोध्यम्।

‘स्वस्ति किम्’ इति श्लोकाः

८८६

[ जिज्ञासा ११ १

श्रीभाष्यम्

शुद्धं निजरूपि भवति तदा देवाद्याकरेणैकीकृत्यात्मकल्पना मूल कर्मफलमृतास्तद्भोगार्था वस्तुषु वस्तुभेदा न भवन्ति । ये देवादिषु वस्तुष्वात्मतयाऽभिमतेषु भोग्यभूता देवमनु.

प्यशैलाब्धिधरादिवस्तुभेदाः ते तन्मूलभूतकर्मसु विनषेषु न भवन्तीत्यचिद्रस्तुनः कादा

चित्कावस्थाविशेषयोगितया नास्तिशब्दामिधेयत्वम् इतरस्य सर्वदा निजसि द्वज्ञानका कार

त्वेनास्तिशब्दाभिधेयत्वमित्यर्थः । प्रतिक्षणमन्यथाभूततया कादाचित्कावस्थायोगिनोऽ चिद्रस्तुनो नास्तिशब्दाभिषेयत्वमेवेत्याह ‘वस्त्वस्ति किम्’ (२.१२.४१) इति । अस्ति

शब्दाभिधेयोह्यादिमध्यपर्यन्तहीनस्सततैकरूपः पदार्थः तस्य कदाचिदपि नास्तिबुद्धयन र्हत्वात् अचिद्वस्तु किंचित् क्वचिदपि तथाभूतं न दृष्टचरम् । ततः किमित्यत्राह-यच्चान्य धात्वमिति । यद्वस्तु प्रतिक्षणमन्यथात्वं याति तदुत्तरोत्तरावस्थाप्राप्तया श्रुतप्रकाशिका

विशुद्धम्’ इत्यादि श्लोकव्याख्याने विशदयिष्यत इति ग्रन्थलाघवार्थमंत्र न विस्तृतः । निर्दोषम् शरीरसम्बन्ध रहितं परि शुद्धम् तत्कृतरागद्वेषसुखदुःखादिरहितं निजरूपि आविर्भूतस्वरूपम् | सङ्कल्पशब्दं व्याचष्टे । एकीकृत्यात्म कल्पनाश ब्देन | समित्येकीकार इतिहि शाब्दाः । पूर्ववत्सद्वारकमिति व्याचष्टे । *आत्मकल्पनामूलकर्मफलभूताइति । देहात्मनोरेकीकृत्यानुसन्धानफलं देवाद्याकारण स्वात्मवैविध्यानुसन्धानं तयोरेकैकं विज्ञानशब्दे * सङ्कल्पशब्देऽप्यर्थसिद्धम् ।

सुखदुःखेहि कर्मफलं तत्कथं वस्तुभेदस्य कर्मफलत्वमिति शङ्कायां तद्भोगार्थी इत्युक्तम् । मुखादिभोगद्वारभूतत्वाद्देवादि भेदाः कर्मफलमित्यर्थः भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा ’ इत्यादिषु * भोग्यशब्दार्थः स्पष्टीकृतो भवति, तद्भो ।

6

गार्था इत्यनेन भोगस्थानभोगोपकरणानां * मोगसिद्धिप्रयोजकत्वमेव भोग्यत्वमित्यर्थः सप्तभ्यन्तवस्तुशब्दो जीवपर्यन्तेदह पर: द्वितीयबस्तुशब्दो देवादिशरीरमात्रपरः । वस्तुभेदाः देवादिशरीरभेदाः अत्र वस्तुभेदशब्देन भेदस्य वस्तुरूपत्वापा रमार्थ्यमपि फलितम् ॥

येदेवादिष्विति । देवादिषु वस्तुष्वात्मतयाऽभितेषु ।

अत्रान्वितेषुप्रथमवस्तुशब्दो पदेषु # ब्याख्येयपदव्याख्यानार्थमाह जीवपर्यन्तदेहषरएत्रेत्यभिप्रायःसंसृष्टाकारेह्यात्माभिमानः । तद्भोगार्था इति पूर्वोत्तस्य पदस्य * व्याख्येयं पदमुदाहरति । भोग्यभूताइति । भोग्यभूताइत्यनेन वस्तुभेदा इति पदस्याचिदंशमात्रपरन्वमुक्तम् ॥

ननु वस्तुभूतइत्युक्तत्वात् पूर्वश्लोकोक्तभेदा एवात्र विवक्षिता इत्याह - देवमनुष्येति। कारणाभावात्कार्या

भःबोहि व्यतिरेकः । तं स्पष्टयति तन्मूलभूतेति । परमप्रकृतार्थस्य फलितत्वमाह-इत्यचिद्वस्तुनइति । पूर्वश्लोकफलि

इतरस्येति जगदुपलब्धिप्रकारे । तार्थंकथने आत्मनोऽस्तिशब्दवाच्यत्वे * हेतुरनुक्तः अत्रतु तस्यापिफलता णापि वस्तुभेदानां परिणामित्वमुपपाद्यते श्लोकद्वयेन, तत्र प्रथमस्य वाक्यार्थमाह- प्रतिक्षणमिति । श्लोकस्य नास्ति

।

शब्दाभिधेयतापरत्वं ‘ यदस्ति यन्नास्ति’ इत्युपक्रमावगतम् । अस्मिन् श्लोके प्रयोजकशिक्षा वस्त्वस्ति किमित्यर्थयो जनौपयिकतया*त्राभिधेयं यदस्ति यन्नास्तीत्युपक्रमवशात्सिद्धमर्थमाह – अस्तिशब्देति । सततैकरूपतयाऽस्तिशब्दवा च्यत्वे सतिहि पूर्वार्धोक्तस्य तदभावस्य नास्तिशब्दामियेयताहेतुत्वसिद्धिः । पूर्वाधं व्याचष्टे अचिद्वस्त्विति किमनेन नास्तिशब्दाभिधेयत्वस्येति शङ्कायामुत्तरार्धमवतारयति । ततः किमित्यत्राहेति । यातीति वर्तमाननिर्देशस्याभिप्रायमाह

प्रतिक्षणमिति । भूयो न तत्तथेत्यस्यार्थमाह - तदिति । उत्तरोत्तरात्रस्थाप्राप्त्येति भूयश्शब्दार्थः । न तत्तथेत्यस्यार्थंन

महीघटत्वम्’ इति श्लोकार्थः

८८७

श्रीभाष्यम्

पूर्वपूर्वावस्थां जहातीति तस्य पूर्वावस्थस्योत्तरावस्थायां न प्रतिसन्धानमस्ति अतस्सर्वदा तस्य नास्तिशब्दाभिधेयत्वमेव, तथाह्यपलभ्यत इत्याह - ’ महीघटत्वम्’ (२.१२.४२) इति

स्वकर्मणा देवमनुष्यादिभावेन स्तिमितात्मनिश्चयैः स्वभोग्यभूतमचिद्वस्तु प्रतिक्षणमन्य भूतमालक्ष्यते अनुभूयत इत्यर्थः । एवंसति किमप्यचिद्वस्त्वस्तिशब्दार्ह मादिमध्यपर्यन्त हीनं सततैकरूपमालक्षितमस्ति किं नास्तीत्यभिप्रायः । यस्मादेव तस्मात् ज्ञानस्वरूपात्म

व्यतिरिक्त मचिद्वस्तुकदाचित्क्वचित्केवलास्तिशब्दवाच्यं न भवतीत्याह-‘तस्मान्न विज्ञान श्रुतप्रकाशिका

माह - पूर्वपूर्वावस्थां जहातीति तत्रेत्यस्यार्थमाह - पूर्वावस्थस्योत्तररावस्थायामिति । कुतस्तत्वमित्यस्यार्थमाह - न ।

प्रतिसंधानमिति । तत्त्वं तस्य भावः, तदिदमिति प्रतिसंधानानर्हत्वं फलितमित्यर्थः ॥

ननु तत्त्वं कुतः पूर्वावस्थत्वं कुतइत्युक्तं कथं प्रतिसंधाननिषेधः ? उच्यते, कुतश्शब्द:प्रमाणप्रतिक्षेपपरः पर्वतो

ऽग्निमानित्युक्ते कुतइति प्रमाणाकाङ्क्षाहि द्योत्यते । अतः प्रतिक्षेपपरः कुतश्शब्दोऽपि प्रमाणप्रतिक्षेपपरः । कुतः प्रमाणा

दित्यर्थः । पूर्वावस्थस्य भूयस्तथात्वे प्रमाणं च प्रत्यभिज्ञा अतः प्रमाणे प्रतिक्षिप्त प्रतिसंधानं निषिद्धं भवतीति भावः |

अन्यथा न तत्तथेत्यनेन पौनरुक्त्यं स्यात्, हिशब्देन फलितमर्थमाह - अतइति । नास्ति शब्दवाच्यत्वे * प्रयोजक शिक्षा कृता । शिक्षितमर्थमुदाहरणेन दर्शयत्यनन्तर श्लोक इत्यभिप्रायेणाह- तथाहिति । ‘महीघटत्वम् ’ इति श्लोकं व्याचष्टे स्वकर्मणेत्यादिना । महीघटत्वमित्यत्र यातीति पूर्वश्लोकानुष कर्मण आत्मनिश्चयविरोधिध्वं सद्वारकमित्याह – देवम

।

नुष्यादिभावेनेति । देवादिदेहसंसर्गेणेत्यर्थः स्तिमितं प्रतिबद्धं * अस्थिरे भोग्यत्वबुद्धिः स्थिरतरमुखरूपात्मनिश्चयस्तै मित्यादिति भावः ॥

यद्वा आत्मज्ञान हितैरप्यचिद्वस्तुनोऽस्थिरत्वमालक्ष्यत इत्याह — तथाहीति | आलक्ष्यतइति * चाक्षुषज्ञाने प्रयोग

.

प्राचुर्यात्तद्ध्यावृत्यर्थमनुभूयत इत्युक्तम् । श्लोकव्याख्यानपारसमाप्तिं द्योतयति । इत्यर्थइति । ब्रूहीत्यादेरर्थमाह-एवं सतीति अनेन अत्रेति पदं व्याख्यातम् । अचिद्वस्विति पदेन श्लाकस्थवस्तुशब्दो व्याख्यातः www । अस्तिशब्दार्हमित्यादि

।

विशेषणं सामर्थ्यसिद्धतयोक्तम् । अथवा श्लोकद्वयाभिप्रायमाह-एवंसतीति । ‘नतु वस्तुभूत: ’ इति पुराणग्रन्थे किम प्याचेद्वस्तु अचिद्वस्तु किंचिदिति भाप्येचाचिद्विषयवस्तुशब्दप्रयोगात् ‘तद्वस्तु नृपतञ्च किम्’ इति ग्रन्थवस्तुशब्दतु त्यत्वं न शङ्कनीयम् । अस्ति किमित्यनेन श्लोकस्थस्यास्तिशब्दस्य भवत्यर्थत्वमुक्तम् । अतएव यदस्तीत्यस्ति शब्द वन्नात्म॰

स्वरूपपरत्वं शङ्कनीयम् । फलितमाह-नहीति । अस्ति किं नास्तीति भाष्यस्वारस्येन श्लोकद्वयोपक्रमगतस्यास्ति किमिति यद्वा अस्तिशब्दाभिषेयइत्यनेन वस्वस्ति किमित्यत्रास्ति

• वाक्यस्य प्रत्यभिज्ञातस्य भवत्यर्थतया व्याख्यातत्वं प्रतीयते ।

• शब्दो ’ ’ तस्मान्नविज्ञानमृतेऽस्ति’ इत्यादिनैकरूप्यात् ॥

एवं वस्त्वस्ति’यदस्ति किम् । महीघटत्वम्’ व्याख्यातः 1इति श्लोकद्वयस्य प्रत्येकमुक्तोवाक्यार्थ: * पूर्वपक्षयोजनायामुपजीव्यः ।

उत्तरश्लोकस्य प्रथमाघ व्याचष्टे । यस्मादिति, यस्मादेवं तस्मात् । परिणामित्वादेव नतु ज्ञानबाध्यस्वादित्यर्थः, अचिद्वस्तुशब्देन वस्तुजातशब्दार्थ उक्तः ‘जातशब्दशिरस्को वस्तुशब्दो न नित्यवाचीति भावः । केवलास्तिशब्द बाच्यमिति । एतछलोकस्थास्तिशब्दो न भवत्यर्थ: ज्ञानव्यतिरिक्तस्य ’ तदेतदक्षयं नित्यम्’ इत्यादिना नित्यत्वेनो

● कस्य निषेव्यत्वायोगात् यदस्तीत्यायुपत्रान्तस्योपसंहारौन्चित्याश्चेति भावः । प्रांगभावप्रध्वंसाभाववतोऽचिद्वस्तुनः नास्ति

‘ तस्मान्नविज्ञानमृते ’ इत्यादिश्लोकार्थः

८८८

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

मृते’ इति । आत्मातु सर्वत्र ज्ञानैकाकारतया देवादिभेदप्रत्यनीकस्वरूपोऽपि देवादिशरीर

प्रवेशहेतुभूतस्वकृतविविधकर्ममूलदेवादिभेद भिन्नात्मबुद्धिभिस्तेन तेन रूपेण बहुधाऽनुसं हित इति तद्भेदानुसन्धानं नात्मस्वरूपप्रयुक्त मित्याह विज्ञान मे कमिति । आत्मस्वरूपंतु कर्म रहितं तत एव मलरूप्रकृतिस्पर्शरहितम् । ततश्च तत्प्रयुक्तशोकमोहलोभाद्यशेष हेयगुणा सहि उपचयापचयानर्हतयैकं ततएव सदैकरूपं तच्च वासुदेवशरीर मिति तदात्मकं अत दात्मकस्य कस्यचिदण्यभावादित्याह श्रुतप्रकाशिका

शब्दाभिधेयत्व*मवच्छिन्नास्तिशब्दवाच्यत्वंचेति तद्ध्यावृत्यर्थे केवलशब्दः । एवमात्मव्यतिरिक्तवस्तुनो नास्तिशब्दाभिषे

त्वमुपसंहृतम् ॥ विज्ञानमित्यादिव्याचष्टे । आत्मात्विति | तुझुब्दोऽचिद्वैषम्यपरः । सर्वत्र सर्वशरीरेषु एकशब्दं व्याप्चष्टे ।

ज्ञानैकाकारतयेति ।

एको व्रीहिस्सुनिष्पन्नस्सुपुष्टं कुरुते प्रजाः ।

इतिवदयमेकशब्द आकारैक्यपर: सन्चाकारो विज्ञानशब्दोक्तं ज्ञानत्वमित्यभिप्रायेणोक्तं ज्ञानैकाकारतयेति । भावप्रधानो निर्देशः ज्ञानत्वैकाकारतयेत्यर्थः स्वरूपतो धर्मतश्चाविशेषेण ज्ञानत्वं सद्वारकमद्वारकंचाकारोहि भवति ज्ञानैकाकारतयेत्यत्रैक शब्देन सङ्कोचविकासदुःखरूपत्वादिव्युदासश्च देवादिभेदप्रत्यनीकस्वरूपोऽपीति | एकरूपत्वाद्भेद प्रत्यनीकत्वम् । निज कर्मादिपदं व्याचष्टे देवादीति | भेदशब्दार्थमाह — विविधेति । बुद्धिशब्देन चित्तशब्दार्थ उक्त:, बुद्धेर्भेदश्च आत्म

न्यारोप्यमाणदेवाद्याकाररूपविषयभेदात् । बहुधा देवत्वादिबहुप्रकारविशिष्टतया अभ्युपेतमित्यर्थः । बहुधाशब्देन एक शब्द*स्याकारैक्यपरत्वं स्पष्टम् । फलितमर्थमाह - नात्मस्वरूपप्रयुक्तमिति । * औपाधिकमित्यर्थः ॥

।

उपाधिविमोक्षे कीदृशं स्वरूपमित्यपेक्षायामनन्तरश्लोकं व्याचष्टे |। आत्मेति । विशुद्धपदं व्याचष्टे कर्मरहित मिति । त्रिमलपदं व्याचष्टे । ततएवेति विमलपदव्याख्यानमिति स्पष्टीकर्ते मलरूपशब्दः । मलरूपप्रकृतिस्पर्शरहि तमित्यनेन ‘सर्वकर्मक्ष्ये ज्ञानमपास्तदोषम्’ इत्यस्यार्थोऽवगतः * कर्मक्षयवाचिपदानन्तरपदस्य * शरीरसम्बन्धर हितपरत्वेन व्याख्यातत्वात् ॥

तथा च श्रुति:—‘अश्व इव रोमाणि विधूय पापं चन्द्र इव राहोर्मुखात्प्रमुच्य । धूत्वा शरीरमकृतं

कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसम्भवानि’ इति । अत्रहि पापं विधूयेत्युक्त्वा धूत्वा शरीरमियुक्तम् । उपस्तिनपदानि व्याचष्टे ततश्चेति । ततएवेत्यर्थः, हेतोर्नैरपेक्ष्यसूचकश्चशब्दः । निरस्ताशेषलोभादिसङ्गमित्यर्थः । एकमिति पदं व्याचष्टे

उपचयापचयानर्हतयैकमिति । उपचयापचयौ वृद्धिक्षयौ तदर्हत्वं सावयवत्वं, सावयवत्वाभाबादेव एकशब्दवाच्यत्वं निरवयवत्वमेकत्यमित्यर्थः । ततएव सदैकरूपमिति । निरवयवत्वात्सावयवप्रयुक्त वृद्धिक्षयरहितमित्यर्थः । सामानाधि

करण्यं ब्याचष्टे । तच्वेति । ‘ यदम्बु वैष्णवःकायः ’ ’ अशेषमूर्तिः’ इत्युक्तत्वादयमेवार्थः । न यतोऽन्यदस्तीत्येत

द्ध्याचष्ठे अतदिति। यतः यस्माद्वासुदेवात् अन्यत् स्वपर्यवसितं वस्तु नास्तीत्यर्थः । यद्वा वासुदेवादिति पदमध्याहृत्य

योजना वासुदेवादन्यन्नास्तीतितत्यर्थः । अस्य योजनायां तच्छन्दः प्रसिद्धपरमर्शी । अतोऽपि पूर्वयोजना

साघीयसी तद्वृत्तस्य यद्वृत्तप्रतिनिर्देशरूपत्वस्वारस्यात्पञ्चम्यन्ताभ्याहरानपेक्षत्वाच ‘ज्ञानस्वरूपो, यदातु’ इति श्लोको

८८९

श्रीभाष्यम्

‘ज्ञानं विशुद्धम् ’ (२.१२.४४) इति । चिदंशस्सदैकरूपतया सर्वदाऽस्तिशब्दवाच्यः अचि

दंशस्तु क्षणपरिणामित्वेन सर्वदा नाशगर्भ इति सर्वदा नास्तिशब्दाभिधेयः एवंरूपचि दचिदात्मकं जगद्वासुदेवशरीरं तदात्मकमिति जगद्याथात्म्यं सम्यगुक्तमित्याह ‘सद्भाव

एवम्’ इति । अत्र ‘सत्यमसत्यमिति’ । ‘यदस्ति यन्नास्ति’ इति प्रक्रान्तस्योपसंहारः । एतत् ज्ञानैकाकारतया सममशब्दगोचरस्वरूपभेदमेवाचिन्मिश्रं भुवनाश्रितं देवमनुष्यादि

रूपेण सम्यग्व्यवहाराईभेदं यत् वर्तते तत्र हेतुः कर्मैवेत्याह एतत्तु यदिति । तदेव विवृ

णोति ‘यज्ञःपशुः’ इति । जगद्याथात्म्यज्ञानप्रयोजनं मोक्षोपाययतनमित्याह ‘यच्चैतत् '

इति । अत्र निर्विशेषे परे ब्रह्मणि, तदाश्रये सदसदनिर्वचनीयेचाज्ञाने जगतस्तत्कल्पितत्वे वाऽनुगुणं किंचिदपि पदंन दृश्यते । अस्ति नास्ति शब्दाभिधेयं चिदचिदात्मकं कृत्स्नं जगत् श्रुतप्रकाशिका

चिदचित्साधारणौ वस्त्वस्तीत्यादिसार्घश्लोकद्वयमचिदसाधारणं विज्ञानमित्यादिसार्घश्लोकश्चिदसाधारण इति विभागः में परमतमुक्तं तत्त्वमेवोक्तमित्यभिप्रायेण सद्भाव इत्याद्यर्धमुक्तम् । तत्र यथाशब्दार्थमाह - चिदंशइति । यथा येन प्रका

रेण परिणामित्वापरिणामित्वरूपेण न ज्ञानबाध्यत्वाबाध्यत्वरूपेणेत्यर्थः । एवंरूपेति । शरीरशरीरिभावरूपेण येन प्रका

रेण भगवदात्मकत्वं नतु स्वरूपैक्येनेत्यर्थः । श्लोके यथा शब्द प्रतियोग्येवंशब्दः सत्यंज्ञानं असत्यमन्यच्च यथाऽवस्थित

मेवं सद्भाव उक्त इत्यन्वयोऽभिप्रेतः । अतस्सत्यासत्यशब्दवाच्यत्वनिर्वाहकापरिणामित्व परिणामित्वे भगवदात्मकत्वं च

यथाशब्दविवक्षितं भवति । अन्यदुपक्रान्तमन्यदुपसंहृतं भवति आस्ति नास्तिशब्देनोपक्रम्य सत्यासत्यशब्देनोपसंहारा

.दित्यत्राह- अत्रेति | उपक्रमोपसंहारयोरशब्दान्तररानिर्देशस्य अयमभिप्राय: अन्येष्वपि शब्देषु क्वचिदेवं श्रुतेषु तेषामपि प्रवृत्तिनिमित्तमिदमेवेति । उत्तरार्धस्यार्थमाह-एतदिति । ‘प्रत्यस्तमितभेदम्’ ‘अगोचरं वचसाम्’ इत्यनयो

रर्थमभिप्रेत्याह- ज्ञानैकाकारतया सममशब्दगोचरस्वरूपभेदमिति । एवकारेण विरोधस्सूचितः ॥ भोगस्थानगतमित्यर्थः । संव्य

भुवनाश्रितत्वस्य घटकं पदमाह – अचिन्मिश्रमिति | भुवनाश्रितं अण्डान्तर्गत

•

वहारशब्दं व्याचष्टे । सम्यग्व्यवहारार्ह भेदमिति । सम्यक् छन्दः स्पष्टत्वपरः, तत्कर्म* फलस्य किमित्याकाङ्क्षायामुत्तरश्लोकस्य वक्ष्यमाणत्वा *देवतायाः तद्विवरणपरत्वमाह - तदेव विवृणोतीति । स्वर्गमयश्च कामः स्वर्गविषयेच्छेत्यर्थः । फलस्य च यष्टव्यत्वेन साध्यत्वेन च कर्मान्तर्भावः । इत्यादिशब्देन दानहोमादिकं च पापंचोक्तं भवति ; भूरादिशब्दन

पापफलमप्युक्तं भवति पश्वादिपरिकरयुक्तो यज्ञ एक कर्म एवंविधयज्ञात्मकं दानहोमाद्यात्मकं च कर्म तत्र हेतुः । आश्रित गूढार्थसङ्ग्रहः

‘तानि सर्वाणि तद्वपुः इति उपसंहारानुरोधेन ‘द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य मूर्तम्चामूर्तमेव च ।’ इत्युपक्रमे रूपशब्दस्यापि शरीरार्थत्वसिद्ध्या

6

स एव सर्वभूतात्मा विश्वरूपो यतोऽव्ययः’ इत्यत्र विश्वरूपत्वं विश्वशरीरित्वमेवेति निर्णयस्थ,

म्भवति मतु पूर्वमित्यभिप्रेत्य ’ स एव विश्वरूपां यतोऽव्ययः ’ (१.२.७०) इत्यस्यानन्तरमुपादानम् । अत्र विश्वशरी

रित्वं सर्वभूतात्मकत्वे हेतुरिति यत इत्यनेन बोधितम् । ’ स एव सृज्य: सच सर्वकर्ता ‘— ब्रह्माद्यवस्थाभिरशेषमूर्तिः विष्णु: ’ इति तदनन्तर लोके उत्तयाऽपि अयमर्थः सिद्धयतीति भावः ॥ 112

[ जिज्ञासा १-१-१

‘वस्वस्ति किम्’ इत्यादेः न मिथ्यात्वपरत्वम्

८९०

श्रीभाष्यम्

परमस्य परेशस्य परस्य ब्रह्मणो विष्णोः कायत्वेन तदात्मकं ज्ञानैकाकारस्यात्मनो देवादि

विविधाकारानुभवेऽचित्परिणामे च हेतुर्वस्तुयाथात्म्यज्ञानविरोधि क्षेत्रज्ञानां कर्मैवेति प्रतिपादनात्, अस्ति नास्ति सत्यासत्यशब्दानां च सदसदनिर्वचनीयवस्त्वभिधानासाम र्थ्या,च्च | नास्त्यसत्यशब्दावस्ति सत्यशब्दविरोधिनौ अतश्च ताभ्यामसत्त्वंहि प्रतीयते नानिर्वचनीयत्वं अत्रचाचिद्वस्तुनि नास्त्यसत्यशब्दौ न तुच्छत्वमिथ्यात्वपरौ प्रयुक्तौ अपितु विनाशित्वपरौ ‘वस्त्वस्तिकिम्, महीघटत्वम्’ (२.१२.४१-४२) इत्यत्रापि विना शित्वमेवह्युपपादितम् न निष्प्रमाणकत्वं ज्ञानवाध्यत्वं वा एकेनाकारेणैकस्मिन्कालेऽनुभूतस्य

कालान्तरे परिणामविशेषेणान्यथोपलब्ध्या नास्तित्वोपपादनात् | तुच्छत्वं हि प्रमाणस

म्वन्धानर्हत्वम् । बाघोऽपि यद्देशकालादिसम्बन्धितया यदस्तीत्युपलब्धं तस्य तद्देशका दिसम्बन्धितयानास्ती युपलब्धिः । नतु कालान्तरे अनुभूतस्य कालान्तरे परिणामा

दिना नास्तीत्युपलब्धिः कालभेदेन विरोधाभावात् । श्रुतप्रकाशिका

मार्गदृष्टं तैस्तैराश्रितमागीवर्णाश्रमाः तेषु दृष्टमित्यर्थः । अनन्तर श्लोकार्धमाह- जगदिति । कर्मवश्यस्सर्वत्र व्रजतिहि यद्वा कर्मवश्योहि * सर्वत्र व्रजति तस्मादेवं कुर्यादित्यर्थः । निगळित एवहि सर्वत्र कारागृहे चरति अतस्तन्मोचनाय

यतेतेति भावः। * ध्रुवमचलं सदैकरूपं स्वरूपतो गुणतश्चैकरूपमित्यर्थः । * यद्वा स्वरूपतो गुणतो रूपतश्चैकरूपमित्यर्थः तस्मान्नैतदेवमिति पूर्वेणान्वयः ॥

एवं श्लोकानां स्वोक्तार्थानुगुण्यमुपपाद्य परोक्तार्थाननुगुणत्वमुपपादयति । अत्रेत्यादिना । किंचिदपि पदं न -

इयत इति ने बाच्यम् ; नास्त्यादिशब्दास्सामानाधिकरण्यमज्ञान वाचिपदजातं चानुगुणमितिचेत्तत्राह-अस्तीति । परम

स्येत्यादि । परमपरेशादिशब्दानां भवपक्षे मुख्यार्थासिद्धिरिति भावः; हेत्वन्तरंचाह-अस्तिनास्ति सत्यासत्येति ।

प्रथमश्चस्त्वर्थः स्वोक्त योजनायामनुगुणस्य शब्दस्य परपक्षाननुगुणत्वरूपं वैषम्यमस्तीति भावः । अस्ति सत्यशब्दो दृष्टा

• न्तार्थी यथा अस्ति सत्यशब्दौ न सद्विलक्षणपरों, तथा नास्त्यसत्यशब्दावपि * नासाद्वलक्षणपरावित्यर्थः । कथमनिर्व

चनीयवस्त्वभिघानासामर्थ्यमित्यत्राह- नास्तीति । * अर्थद्वारको विरोधः । ततःकिमित्याह–अतश्चेति । यद्वा अनि ।

र्वचनीयवस्त्वभिधानासामर्थ्यादिति व्युत्पत्यभाव उक्त: परस्परविरुद्धार्थत्वमत्र हेत्वन्तरतयोक्तम् | चस्समुच्चये ॥

तथाऽपि सत्त्वाभावात्तुच्छत्वं मिथ्यात्वं वोक्तं भवतीति चेत्तत्राह-अत्रेति । कथं विनाशित्वपरावित्यत्राह

वास्त्वति । विनाशित्वमेवहि मिथ्यात्वमिति शङ्कायां * विनाशित्वस्वरूपं शोधयति । एकेनेति । एकेनाकारण कालान्तरेऽनुभूतस्य कालान्तरे आकारान्तरेणोपलब्धिरस्तु ततःकथं ? विनाशित्वं तुच्छत्वमिथ्यात्वव्यावृत्तमिति शङ्काय •तुच्छत्वादिस्वरूपं शोधयति । तुच्छत्वंहीति । पारणामादिनेति । परिणामशब्दः परिणामसामान्यपरः ताद्वशेषपरश्च|

यथा वादशब्दस्सर्वकथासाधारणो वीतरागकथामात्रपरश्च तद्वत् अत्रायं परिणामशब्दो वर्धमानावस्थावाची ‘परिणाम 6

र्धिजन्मभिः’ इति प्रयोगात्

यत्तु कालान्तरेणापि नान्यसंज्ञामुपैति वै । परिणामादिसंभूताम्

88

4

4

4

इति वक्ष्यमाणवचनकटाक्षेणैवमुक्तम् । परिणामशब्दस्य विकारमात्रपरत्वे आदिशब्दः प्रदेशान्तरगमनपरः । कालान्तरामु

भूतस्य कालान्तरे नास्तीन्युपब्धिः कथं न बाध इत्यत्राह-कालभेदेनेति । विरोधेहि बाधः बाध्यहि मिथ्यात्वमि

जिशासा १.१-१ ] ‘परिणामादिसंभूताम्’ इत्युक्त्या ‘महपिटत्वम्’ इत्यादौ परिणामवाद एव नमिध्यात्ववादः श्रीभाष्यम

अतो न मिथ्यात्वम् । एतदुक्तं भवति ज्ञानस्वरूपमात्मवस्तु आदिमध्यपर्यन्तहीनं सततैक स्वरूपमिति स्वत एव सदाऽस्तिशब्दवाच्यम् अचेतनं तु क्षेत्रज्ञभोग्यभूतं तत्कर्मानुगुण :

परिणामि विनाशीति सर्वदा नास्त्यर्थगर्भमिति नास्त्यसत्यशब्दाभिधेयमिति । यथोक्तम् 6

यत्तु कालान्तरेणापि नान्यसंज्ञामुपैति वै । परिणामादिसम्भूतां तद्वस्तु नृप तश्च किम् ॥

अनाशी परमार्थश्च प्राज्ञैरभ्युपगम्यते । तत्तु नास्ति न संदेहो नाशिद्रव्योपपादितम् ॥ ' ।

इति

देशकालकर्मविशेषापेक्षया अस्तित्वनास्तित्वयोगिनि वस्तुनि केवलास्तिबुद्धिबोध्य

त्वमपरमार्थ इत्युक्तम् आत्मन एव केवलास्तिबुद्धिबोध्यत्वमिति स परमार्थ इत्युक्तम्

श्रोतुश्व मैत्रेयस्य ‘विष्ण्वाधारं यथाचैतन्त्रैलोक्यं समवस्थितम् । परमार्थश्च मे प्रोक्तो श्रुतप्रकाशिका

त्यभिप्रायेणाह–अतइति। परिणामित्वापारणामित्वयोरर्थयोर्नहि नास्त्यस्त्यादिशब्दाः पारिभाषिकाः तत्कथं तदभिधान ।

प्रकार: । परिणामास्पदस्यापि वस्तुनो नित्यत्वान्नास्तिशब्दाभिषेयत्वं चानुपपन्नात्यत्राह-एतदुक्तंभवतीति सततैक

रूपत्वमस्तिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं विनाशगर्भवं नास्तिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमित्यर्थः । घटावस्थायां पिण्डो नास्ति कपाळाव स्थायां घटो नास्ति चूर्ण|वस्थायां न कपालसत्तेति सदा नाशगर्भवं उत्तरावस्था प्राप्तिहिं पूर्वावस्थस्य विनाश , तदव-

स्थस्य सैवोत्पत्तिः । तस्मान्नास्तिशब्दाभिधेयत्वमचिद्वस्तुनः चिद्वस्तुनस्त्ववस्थान्तरापत्य व स्थान्तरप्रहाणाभावेनैकरूपत्वान्न सिद्धशब्द

विनाशगर्भत्वम् । अतस्तदस्तिशब्दवाच्यमेव । यत्सदाऽस्त्येव तदस्तिशब्दवाच्यं सिद्धेशब्दार्थसम्बन्ध इत्यत्र वदवधारगगर्भोऽयंशब्दः। तत्रहि सिद्धएवेति व्याख्यातं, अब्बक्षो वायुभक्ष इत्यादिदृष्टान्तीकृत्य तथाऽत्रापीत्यर्थः।

अस्ति नास्तीति शब्दानां प्रवृत्तिनिमित्तमिद मेवेत्यस्मिन्नर्थे प्रमाणमाह-यथोक्तमिति । असदसत्यसत्सत्यादिशब्दानां मिथ्यात्वामिथ्यात्वयोः प्रसिद्धिस्वारस्य मस्तीतिशङ्कायां मिथ्यागर्भत्वमपि दर्शयति । देशेति । कर्मविशेषापेक्षयेति ।

पालनरञ्जनादिसद्भावासद्भावाभ्यां राजत्वपितृत्वादिरूपेण अस्तित्वं नास्तित्वं च कर्मापेक्षम् । औपाधिकास्तित्वयोग • वस्तुनि स्वाभाविकास्तित्वयोगित्वबुद्धिविषयत्वं न परमार्थ इत्यथः । अपरमार्थत्वगर्भाऽस्त्यर्थीपतत्वादचितो नास्त्यसत्या दिशब्दवाच्चत्वामित्युक्तम् ॥

आत्मनस्स्वाभाविकास्तित्वयोगात्तत्र तद्धीविषयत्वं परमार्थ इत्याह - आत्मनएवेति । पदशो दशश्लोक्यामुक्तमर्थे

श्रोतुरनुवादप्रकारेण द्रढयति श्रोतुश्चेति । प्रधानतः द्व्येकयोरितिवद्भावप्रधानो निर्देश:, प्राधान्येनेत्यर्थः । प्राधान्यं गूढार्थसंग्रहः

अतो न मिथ्यात्वमित्यादि–आत्मन एव केवलास्तिबुद्धिबोध्यत्वमिति स परमार्थइत्यन्तम् । अत्र

‘एकमेवाद्वितीयम्’ इति श्रुत्यर्थविचारे ‘अनाशी परमार्थश्च’ इत्यादे: गुरुचन्द्रिकोत्तार्थ: न पराशराभिमत इति प्रागेव (७५६.पु) निरूपितम् । एवं च यत्तु कालान्तरेणापि इत्यादिना वस्तुशब्द परमार्थशब्दयोरर्थः पराशरण उत्त रत्र यः वक्ष्यते वस्त्वस्ति किम् इत्यादावपि स एवार्थो विवक्षितः / ‘तत्त्वम्’ इत्यत्रापि अवस्थाभेदेन तदेवेदमित 500

प्रत्यभिज्ञास्वरूपपरिणामिनि न सम्भवति । स्वरूपपरिणामशून्येतु उपपद्यते । तेनात्र परिणामवाद एव पराशरसग्मत इत्ये

तवाक्येन प्रकटीकृतं. न मिथ्यात्वमिति भावः ॥

सप्रकारकज्ञानमेव मुक्तिहेतुः न निष्प्रकारकमिति साधनम्

८९२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

यथा ज्ञानं प्रधानतः ॥ ’ (वि.पु.२.१३.२) इत्यनुभाषणाच्च । ‘ज्योतींषि विष्णु: ’ (२.१२.३८) इत्यादिसामानाधिकरण्यस्यात्मशरीरभाव एव निबन्धनं चिदचिद्वस्तुनोचास्ति नास्तिश व्दप्रयोगनिबन्धनं । ज्ञानस्या कर्मनिमित्तस्वाभाविकरूपत्वेन प्राधान्यं, अचिद्वस्तुनश्च तत्कर्म निमित्त परिणामित्वेनाप्राधान्यमिति प्रतीयते । यदुक्तं निर्विशेषब्रह्मविज्ञानादेवाविद्यानिवृत्ति वदन्ति श्रुतय इति । तदसत् ‘वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्, आदित्यवर्ण तमसः परस्तात् तमेवं विद्वानसृतइह भवति, नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय’ (तैत्तरीयारण्यके ब्रह्ममेधे पुं. सूक्तम्. २०) ‘सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतःपुरुषादद्धि । न तस्येशे कञ्चन तस्यनाममहद्यशः यएनं विदुरमृतास्ते भवन्ति’ (तै.आर.प्र. ६.अनु. १. वा. ८-९-१०) इत्याद्यनेकवाक्यविरोधात् श्रुतप्रकाशिका

उत्कर्षः अनुभाषणश्लोकपूर्वार्धफलितमर्थमाह – ज्योतींपीति । तदेकधार्यद्रव्यत्वहिं शरीरलक्षणम् अतो विष्ण्वाधारमित्य

नेनात्मशरीरभावात्सद्धः । उत्तरार्धफलितमर्थमाह-चिढचिदिति । ज्ञानप्राधान्यं कण्ठोक्तं तेनाचिद्वस्तुनोऽप्राधान्यस्यार्थ

।

सिद्धत्वादाह–अचिद्वस्तुनश्चेति प्राधान्याप्राधान्ये उत्कर्षापकर्षौं । तौचापरिणामित्वपार्रणामित्वलक्षणौ नामिथ्यात्व मिथ्यात्वलक्षणौ धर्मिणिसतिहि प्राधान्याप्राधान्ये प्रतीतिमात्रसिद्धंहि मिथ्या अतो न तत्राप्राधान्यशब्दः स्वरसइत्यभिप्रायः ॥

अथ निर्विशेषब्रह्मात्मैक्यज्ञानस्य निवर्तकत्वपरत्वेन परोक्तश्रुतीनामतदर्थत्वं वक्तुं परोक्तमनुवदति । यदुक्तमिति परिहरति तदसदिति। तत्र ज्ञानस्य निर्विशेषवस्तुविषयत्वं तेनात्मैक्यविषयत्वं च परिहरिष्यन् प्रथमं निर्विशेषवस्तुवि षयत्वं व्युदसितुमुपादत्ते । वेदाहमिति । अनेन बिग्रहादिविशिष्टविषयज्ञानमेवोपायः नान्य इत्युक्तम् । एतत्समानार्थ

त्वादाह—सर्वे निमेषाइति। तत्रहि ‘अद्भवस्सम्भूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ’ इति प्रतीकोपादानं कृतम् । अनेन विशेषणेन विद्युच्छब्दश्च व्याख्यातो भवति । विद्युतः विद्युद्वर्णादित्यर्थः । ‘आदित्यवर्णम्’ इत्यनेनैकार्थ्यात् ‘न तस्येशे क’ इत्यनेन उपायभूतं ज्ञानान्तर नास्तीति फलितम् अधिक ज्ञेयान्तराभावात् । उक्ताकार विशिष्ट पुरुषवेदन

उपायत्वं दर्शयति । यएनंविदुरिति । एषामन्येषामप्यादिशब्दगृहीतानां च बाक्यानामुपादान मनेकवाक्यविरोधप्रदर्शनाय

ननु ‘सदेवैकमेव’ इत्यादिकारणवाक्येषु निर्विशेषस्य प्रतिपन्नत्वात्तज्ज्ञानमेव साक्षान्मोक्षोपाय इति सगुणज्ञा

नस्योपायत्वं तद्व्यवघानेन स्यात्, यद्वा सगुणज्ञानोपायत्वपरवाक्येऽपि न सगुणत्वे तात्पर्ये वस्तुमात्रमेव लक्ष्यत इतिवेत्त गूढार्थसंग्रहः

" तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति ’ इत्यत्रैवकारेण ’ एकघैवानुद्रष्टव्यम्’ इति श्रुत्या ’ ततो यदुत्तरतंर तदरूपमनाम

यम्। यएतद्विदुरमृतास्ते भवान्त ’ इति श्रुत्या च निर्धर्मकैकवस्तुज्ञानस्यैव मुक्तिहेतुत्वं सिद्धयतीति परमतमनुवदति—

यदुक्तमित्यादिना। वेदाहमित्यादि । सर्ववेदपाठते पुरुषसूक्ते ‘तमेव विदित्वा’ इति स्थाने ‘तमेवं विद्वान्

इत्युक्त्या ‘ तमेव विदित्वा’ इत्यत्रापि तच्छन्देन प्रकारतयोपस्थापितानां धर्माणामेवकारेण व्यवच्छेद।सम्भवेन ‘एकघै 6

वानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र प्रकारार्थकधाल्प्रत्ययसत्त्वेन ’ ततो यदुत्तरतरम्’ इत्यादेः पराधिकरणे अर्थस्य निर्धारयिष्यमाणतया

न्च सप्रकारकज्ञानमेव मुक्तिहेतुरिति भावः ॥ इत्याद्यनेकवाक्यविरोधात विरोधस्य सम्पादनपूर्वकं निर्गुण विद्यायाः लघुचन्द्रिकाविचारितायाः श्रुतितात्पर्यविषयत्वं न सम्भवतीति भावप्रकाशे तृतीयसम्पुटे निरूपितम् ॥

जिञ्ज्ञासा १-१-१ ] ‘ तत्त्वमसि’ इत्यादावपि विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यमेवेति साधनारम्भः

८९३

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मणस्सविशेषत्वादेव सर्वाण्यपि वाक्यानि सविशेषज्ञानादेव मोक्षं वदन्ति । शोधकवा

क्यान्यपि सविशेषमेव ब्रह्म प्रतिपादयन्तीत्युक्तम् । तस्वमस्यादिवाक्येषु सामानाधिक रण्यं न निर्विशेषवस्त्वैक्यपरं, तत्त्वंपदयोस्सविशेषब्रह्माभिधायित्वात् । तत्पदं हि सर्वशं सत्यसङ्कल्प जगत्कारणं ब्रह्म परामृशति ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ (छा.६.२.३) इत्यादिषु श्रुतप्रकाशिका

बाह — ब्रह्मणइति । सद्वियादिष्वपि सगुणविषयत्वोपपादनाद्य थावस्थितस्वरूपविषयज्ञानस्यैव मोक्षोपायत्वात्तान्यपि सवि शेषज्ञानोपायत्वपराणीत्यर्थः । तर्हि शोधकवाक्यैर्विरोध इत्यत्राह- शोधकेति । एवं ज्ञानस्य निर्विशेषविषयत्वं तद्विरुद्ध वचनोदाहरणेन प्रतिक्षितम् ॥

अथ तत्त्वमस्यादिसामानाधिकरण्यान्यथाऽनुपपत्त्या निर्विशेषज्ञानमेवोपाय इति शङ्कायां तस्य जीवपरैक्यवि

षयत्वं व्युदस्यति । तत्त्वमस्यादति । शोधकवाक्येषु सामानाधिकरण्यमतव्यावृत्तिमुखेन वस्त्वैक्यपरं तत्त्वमस्या

दिषु जीवब्रह्मणोस्सामानाधिकरण्यमन्वयमुखेनोपलक्षित वसवैक्यपरम् । अचिह्मणोस्तु ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इत्या दावतात्त्विकरूपारोपणेन सामानाधिकरण्यम् । ‘ज्योतींषि विष्णुः’ इत्यादौ बाघार्थमिति चतुर्धार्हि परैस्सामानधिक

रण्यं तत्र तत्राभ्युपेतम् । तत्र तत्त्वमस्यादिवाक्येऽन्वयमुखेन वस्तुमात्रपरत्वं गत्यभावे बाघार्थत्वंचाशङ्कय निराक्रियते । तत्र प्रथमं वस्त्वैक्यपरत्वं दूषयितुमाह-न निर्विशेषवस्त्वैक्यपरामिति । कुतइत्यत्राह -तत्त्वमिति। तच्च कथमित्य ह-तत्पदंहीति । हितौ सर्वज्ञत्वादिगुणकप्रतिपादनं कथमित्यत्राह -तदैक्षतेति । तच्छन्दस्य प्रकृतसकारावशिष्ट वस्तुपरामार्रीत्वं व्युत्पत्तिसिद्धम् । यथा शुक्ला शोभनाक्षी मदीया पूर्णश्शृङ्ग।घटेोघ्नी गौस्तामानयेति ॥ गौस्तिष्ठति तामानयेत्यादौ आनयनादि क्रियानहीस्थित्यादिविशेषण विधुरवस्तुपरामर्शित्वं दृश्यते तच्च मुख्यम, नैवम् । आनयनसमकालान्वयायोग्येनापि स्थित्यादिविशेषणेन पूर्वकालवैशिष्टयस्य विवक्षितत्वात् अन्यथा धावतोऽपि ननु

गोपिण्डस्यानयनप्रसङ्गः । विशेषणं विशेष्यवस्तुनि यथाऽन्वयार्हे तथाऽन्वितस्य तस्यापरित्यागोहि विवक्षितत्वं प्रकृत गूढार्थसंग्रह: C

एतावता अहमित्यध्यासः सत्यद्वयकल्पना

असत्यात्सत्यसिद्धिः, आत्मव्यतिरिक्तस्याविद्यकत्वेनापारमार्थ्यं श्रुति

तदर्थापत्यादिभिः अविद्यासाधनंचेत्यादयः बहवः अर्थाः जैमिनि शबरकुमारिलाद्यसम्मताः’ इति संविसिद्धौ यामुनमु निभिः पूर्वोक्तार्थपर्यालोचनप्रकारमनुसृत्य कुमारिलोक्तप्रकार एव साधीयानिति निरूपितम् । अथ पूर्वमीमांसकसम्मतं विशे

प्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यं गौणं चतुर्विधसामानाधिकरण्येषु अखण्डार्थसामानाधिकरण्यमेव मुख्यमिति प्राप् (१२६, १२७.पु) परोक्तार्थ पर्यालोचयन् विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यमेकमेव सर्वत्र । तदेव मुख्यम् । परस ममताखण्डार्थसामानाधिकरण्यंतु न कस्यचिद्दार्शनिकस्य सम्मतम्, नापि त ्र युक्ति: नवा श्रुत्यादिकमिति संवि त्सिद्धौ ’ तत्वं पदद्वयं जीवपरतादात्म्यगोचरम् । तन्मुख्यवृत्तितादात्म्यमपि वस्तुद्वयाश्रयम् ॥ नीले नीलमतिर्यात उपले

नीलधीहिंसा । नीलमुत्पलमेवेदमिति साक्षाञ्चकास्ति नः ॥ तद्वत्तादात्म्यसम्बन्धे श्रुतिप्रत्यक्षमूलके । श्रुतिदण्डेन दुस्तर्क विकल्पभ्रमवारणम् ॥ निर्दोषाचापौरुषेयी च श्रुतिरत्यर्थमादरात् । असकृत्तस्त्वमित्याह तादात्म्यं ब्रह्मजीवयोः ॥ ’ इति योऽर्थ उक्त: तमेवार्थ साधयितुमुपक्रमते- तत्त्वमस्यादिवाक्योष्वित्यादिना ॥

सोऽयं देवदत्त इस्यत्रापि न निष्प्रकारकबोध इति साधनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तस्यैव प्रकृतत्वात् । तत्समानाधिकरणं त्वंपदं च अचिद्विशिष्टजीवशरीरकं ब्रह्म प्रतिपाद

यति प्रकारद्वयावस्थितैकवस्तुपरत्वात्सामानाधिकरण्यस्य प्रकारद्वयपरित्यागे प्रवृत्ति निमित्तभेदासम्भवेन सामानाधिकरण्यमेव परित्यक्तं स्यात्, द्वयोःपदयोर्लक्षणा च । सो

ऽयं देवदत्त इत्यत्रापि न लक्षणा भूतवर्तमानकाल सम्बन्धितयैक्यप्रतीत्य विरोधात् । देश भेदविरोधश्च कालभेदेन परिहृतः । ‘तदैक्षत बहुस्याम्’ (छा.६.२.३) इत्युपक्रमविरोधश्च । श्रुतप्रकाशिका

सर्वविशेषणेषु एकस्यापि परित्याग प्रकृतत्वमेव हीयेत शुङ्गा शोभनाक्षी मदीया पूर्णशृङ्गा घटोभ्नी गौस्तामानयेत्युक्ते शौक्लबेतरसमस्तविशेषणान्वितव्यक्तयानयनेऽपि प्रकृतव्यक्ते रानीतत्वाभावात् । अतस्सविशेष प्रकृते निर्विशेषस्य प्रकृतत्वं

दूरोत्सारितम् । नच प्रकृत सर्वविशेषणपरित्यागेऽपि धर्मैक्येन प्रकृतत्वसिद्धिः । सर्वाकारप्रहाणे प्रतिसंधानान र्हत्वात्। नह्य पवरके घटोऽस्ति तमानयेत्युक्ते घटत्वाविवक्षायां मृन्मात्रस्य सिद्धिः प्रकृत्वसिद्धिः । कथमेकाकारपरित्यागेऽप्यसम्भवःप्र कृतत्वं सर्वाकार परित्यागे सम्भवति । अङ्गुलीयकत्वप्रहाणेऽपि कनकं प्रतिसंघीयत इतिश्चेत् सत्यम् प्रत्यक्षण । तच्छ

ब्दस्तु प्रकृताकारप्रहाणे प्रतिसंधानमेव जनयितुं न शक्नोति । अतएवहि यदङ्गुळीयकं तदानयेत्युक्ते कनकमात्रं नानी

यते । अत: प्रकृतसर्वाकारप्रहाणे प्रतिसन्धानानर्हस्य वस्तुनः प्रकृतत्वमेव नास्तीति तच्छब्दस्य वस्तुमात्रपरत्वं लाक्षणिक स्यात् । तत्पदोपस्थापितसार्वज्ञ्यादीनां त्वम्पदोपस्थापिताज्ञत्वादीनां च विरोधान्निर्विशेषपरत्वमितिचेत् तत्राह- तत्समाना धिकरणमिति । घटस्य शुक्ल इत्यादिव्यधिकरणवाक्येषु धर्मवाचिपदस्य धर्मिपर्यन्तत्वाःनावात्तद्व्यावृत्यर्थं तत्समानाधिक रणमित्युक्तम् । अचिद्विशिष्टजीवशरीरकमिति । अज्ञत्वादिगुणानां सर्वज्ञत्वादिगुणके परमात्मनि विरोधस्सद्वारकतया परिहृत इत्यर्थः ; त्वम्पदप्रवृत्तिनिमित्तसम्बोधनीयार्थत्वरूपाभिमुख्यविशेषप्रयोजकोपलक्षणाभिप्रायेण अचिद्विशिष्टजीवेत्यु क्तम् । समानाधिकरणत्वेसति कथं त्वम्पदं जीवविशिष्टब्रह्मपरमित्यत्राह-प्रकारद्वयेति । प्रकारद्वयावस्थितं प्रकारद्वय

विशिष्टम् । प्रकृततत्त्वंपदप्रवृत्तिनिमित्तपरः प्रकारद्वयशब्दो न्यूनत्वनिवतकः नतु प्रकारत्रित्वादिव्यवच्छेदपरः । तदुष पादयति प्रकारद्वयपरित्यागइति । दूषणान्तरमाह-द्वयोरिति । अविरोधेन मुख्यतया निर्वाह सम्भवत्येकस्यापि पदस्य लक्षणा न युक्ता, विरोधेसत्यव्येक पदलक्षणयैवाविरोधस्सिद्ध्यतीति पदद्वयलक्षणाऽनुपपन्नेत्यर्थः ॥

ननु पदद्वयलक्षणा न दूषणं सोऽयं देवदत्त इत्यादिषु दृष्टत्वात् तत्रहि देशकालविशिष्टाकारे देशकालान्तरान्वय विरोधाल्लाक्षाणकमेव पदद्वयं तत्राह — सोऽयमिति । किमेकस्स देशद्वयसम्बन्धे विरोधः ? उतकालद्वयसंबन्ध इति विकल्पमभिप्रेत्याह–भूतेति । नहि विशिष्टाकारे विशेषणान्तरान्वयः अपितु विशेष्यमात्रे अतः कालद्वयसम्बन्धो नविरुद्धः यदि विरुद्धः तर्हि बौद्धोक्तं क्षणिकत्वमेवापद्येत अनेककालसाध्य (क)घ)र्मविधानं) फलप्राप्तिश्च नोपपद्येयातामिति भावः | देशभेदेति। यद्येकस्य देशद्वयसम्बन्धविरोधः तर्हि विष्णुक्रमणतीर्थस्नानादिविधिर्नोपपद्यते, प्रत्यभिज्ञाविरोधश्चेति भावः गूढार्थसंग्रहः

कालभेदेन परिहृतइति । सोऽयं देवदत्त इति दृष्टान्तस्य सिद्धान्ते सामञ्जस्यं अद्वैतसिद्धिलघुचन्द्रिकायुक्ते

र्निरवकाशस्त्रं उपलक्षणबोघेऽप्युपलक्षणस्य प्रकारतयैव मानमित्यादिकं (३२९.पु) निरूपितम् । उपक्रमविरोधश्चेति । तदैक्षतेत्यत्र प्रयुक्तएव तच्छब्दः ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्र प्रयुक्तः । बहुभवनं तद्विषयकेक्षणं च परमते मिथ्याभूतम् ।

सुरेश्वरव।क्यैः ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यत्र बाधायां सामानाधिकरण्यपक्षः

८९५

श्रीभाष्यम्

एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानं च न घटते ज्ञानस्वरूपस्य निरस्तनिखिलदोषस्य सर्व ज्ञस्य समस्तकल्याणगुणात्मकस्याज्ञानं तत्कार्यानन्तापुरुषार्थाश्रयत्वं च भवति । श्रुतप्रकाशिका

यौगपद्यं कथं सम्भवतीति चेदुच्यते देशद्वयसम्बन्धस्य कालद्वयसम्बन्धस्य वा न युगपद्भावः तत्प्रतिपत्तेरेवहि यौगपद्यं

।

प्रतिपत्तिस्तु देशद्वयकालद्वयसम्बन्धं क्रमभाविनमेव दर्शयति, अतोन विरोधः अन्यथा अतीतानागतविषयज्ञानेष्वतीता नागतविषययोर्वर्तमानत्वं ज्ञानस्यातीतानागतत्वं वा प्रसज्येतेति । दूषणान्तरमप्याह- तदैक्षतेति उपक्रमाधिकरणे ह्युपक्रमप्राबल्यमुक्तमिति भावः ॥

उपक्रमोपक्रमे ऐक्यस्य प्रतिपन्नत्वान्नोपक्रमविरोधः, एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञावाक्यहि ‘तदैक्षत बहुस्यां’

इति वाक्यात्पूर्वमित्यत्राह–एक विज्ञानेनेति । तत्र निमित्तत्वोपादान त्वतदनुगुणसार्वश्य सर्वशक्त्यादिगुणसिद्धेरित्यर्थः । विशिष्टमेव कारणं तदेव स्थूलावस्थं कार्यमिति द्रव्यान्तरत्वाभावात्कारणज्ञानेन कार्यज्ञानमुपपद्यते । मृषावादिनस्तु कार णज्ञाने कार्यस्य विषयतयाऽन्तर्भावोऽभिमतश्चेद्विरोधः । सत्यविषयज्ञाने मिथ्यार्थस्य विषयत्वायोगात् मिथ्यात्वेनेत्य 10

ध्याहारश्च स्यात् । अनन्तर्भवेत्वज्ञाते ज्ञातत्वव्यवहारो न मुख्यस्स्यात् । अतोऽस्मत्पक्ष Www एवं प्रतिज्ञावाक्यं स्वरसम् ।

श्रुत्यन्तरविरोधमाह-ज्ञानस्वरूपस्येति । ज्ञानस्वरूपस्य सर्वज्ञस्येत्यनेन धर्मिधर्मभूतज्ञाने विवक्षिते । सर्वज्ञस्याज्ञवं निर

स्तनिखिलदोषस्य समस्तकल्याणगुणात्मकस्य अनन्तापुरुषार्थाश्रयत्वमिति विरोधः । ज्ञानस्वरूपस्थेत्यनेन तिरोधानानु पपत्तिश्च सूचिता । इत्थं सामानाधिकरण्यस्य निर्विशेषवस्त्वैक्यपरत्वं दूषितम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

• सन्मूला: सोम्येमास्सर्वाः प्रजाः’ इति ’ तत्त्वमसि’ इत्येतत्पूर्ववाक्य उपक्रमोक्कार्थकथनानन्तरं ’ तत्त्वमसि’ इति

6

न

वाक्यम् सत्यार्थपरत्वं परमते, इति उपक्रमविरुद्धएवोपसंहार इति भावः ॥ । एतद्वाक्यस्य

उपक्रमोपक्रमविरोधोऽपि परमत इत्याह-एकविज्ञानेनेति । सिद्धान्ते एक विज्ञाने सर्वप्रतिज्ञादौ अवस्थाभेदेऽप्युभयोः पदयोस्सामानाधिकरण्यं यथा तद्वदेव ’ तत्त्वमसि ’ इत्यत्रेति उपक्रमोपसंहारयोरैकरस्यम् । परमतेतु विभिन्नसामानाधिक •रण्याभ्युपगमात्तन्न घटत इति भावः ॥ अहं धर्मस्त्वभिन्नश्चेदहंब्रह्मेति बाक्यतः । गौरोऽहमित्यनेकान्तो वाक्यं तद्व्यपनेतु तत् ॥’ कथं वाक्यं तद्व्यपने (

तुतादित्युच्यते । ‘योऽयं स्थाणुःपुमानेष पुंधिया स्थाणुधीरिव । ब्रह्मास्मीति धियाऽशेषामहंबुद्धिं निवर्तयेत् ॥’ (२.अ.

(२८.२९) इति नैष्कर्म्यसिद्धावुक्तम् । अत्र ज्ञानोत्तममिश्रविवरणम् । ‘अहं ब्रह्मास्मि इतितु सामानाधिकरण्यं बाधायां यदा नातत्त्वमस्यादेः ब्रह्मास्मीत्यवगच्छति । प्रथ्वस्ताहं ममो नैति न पुनस्तदेकत्वविवक्षया’ इति । एवं नैष्कर्म्यसिद्धौ

तदा गीर्मनसोस्स्मृतिम् ॥’ (अ.३.१) कस्मात्पुनःकारणात्तदर्थोऽद्वितीयलक्षणः प्रत्यगात्मनाऽपृथगर्थस्सन् ‘ संसारिताऽद्वितीयेनस्वमर्थेन पारोक्ष्यंम्वात्मनासह । प्रासङ्गिकं अविद्योत्थं सद्वितीयत्वं निहन्तीत्युच्यत, विरोधात्तदुच्यते ।

• विरुद्धत्वात्त ्वंभ्यां बाधनं तयोः ॥ (३.६९) अज्ञातपुरुषार्थत्वाच्छतत्वात्तत्त्वमर्थयोः स्वमर्थमपरित्यज्य बाघकस्तां विरुद्धयोः ॥ ’ (१०) इत्युक्तम् । ‘स्वमर्थमन्योन्यविशेष्यविशेषणभावलक्षणम् ।’ इति ज्ञानोत्तममिश्रव्याख्या | एतद् 201

’ तत्त्वमसि ’ इत्यत्र न बाधायां सामानाधिकरण्यमिति पद्मपादमतम्

८९६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

बाधार्थत्वे च सामानाधिकरण्यस्य त्वं तत्पदयोरधिष्टानलक्षणा निवृत्तिलक्षणाचेति लक्ष

णादयस्त एव दोषाः । इयांस्तु विशेषः नेदं रजतमितिवदप्रतिपन्नस्यैव बाधस्यागत्या परिकल्पनम् । तत्पदेनाधिष्ठानातिरेकि धर्मानुपस्थापनेन बाधानुपपत्तिश्च । श्रुतप्रकाशिका

अथ बाघार्थत्वं दूषयति । बाधार्थत्वेचेति । रज्जुसर्प इत्येवंरूपबाघार्थे सामानाधिकरण्यमेव नास्ति सामाना

धिकरण्यस्य एकस्मिन्विशेष्ये प्रकारद्वयोपस्थापकतया बाघार्थत्वविरोधात् अतः पदद्वयमुख्यार्थत्वेऽभिमते बाधार्थं सामा

नाधिकरण्यं न सिद्ध्येत् । सर्पशब्देन नञर्थे लक्षणयित्वा असर्पो रज्जुरिति निर्वाहं दृष्टान्तवाक्यस्याशङ्कय दान्तिकवा क्यस्य अतोऽप्यधिकं दूषणमाह-बाधार्थत्वेचेति । त्वन्तत्पदयोरित्यत्र न ऋमविवक्षा तत्पदमधिष्ठानमात्रं लक्षयति त्वम्पदं

जीवभावनिवृत्तिं लक्षयति । यद्वा त्वम्पदेनाधिष्ठानलक्षणा, तत्पदेन निवृत्तिलक्षणा आदिशब्देन सामानाधिकरण्यलक्ष हानिरुपक्रमविरोधः एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञाऽनुपपत्तिः श्रुत्यन्तरविरोधमेति दूषणानि विवक्षितानि । उक्त

दृष्टान्तादुपलक्ष्य सामानाधिकरण्याच्च दूबणभत्राधिकमित्याह-इयांस्तु विशेषइति । बाघार्थत्वे विशेषो न पूर्वोक्तदूषणहानिः ।

अपितु तैस्सह बक्ष्यमाणाधिकदूषणद्वयापातएव विशेषइत्यर्थः । अधिक दूषणमाह - नेदं रजतमितिवदप्रतिपन्न

स्यैव बाधस्यागत्या परिकल्पनमिति । झुक्तिरेव रजतमित्यत्र प्रामाणान्तरेण नेदं रजतमिति बाधस्य प्रतिपन्नत्वाद्वाध

कल्पनम् । अत्र बाघस्य अप्रतिपन्नत्वेऽप्यगत्या बाधकल्पनमित्यर्थः । तत्पदेनाधिष्ठानातिरेरोकिधर्मानुपस्थापनेन

बाधानुपपत्तिश्चेति । शुक्तिरेव रजतमित्यत्र शुक्तित्वरूपं विरुद्धधर्म शब्दएवोपस्थापयति अतस्तत्र बाधकल्पनम् । अत्र

त्वधिष्ठानमात्रं लक्षयता तत्पदेन शुक्तित्ववद्विरुद्धधर्मानुपस्थापनाद्वाघकल्पनमनुपपन्नमित्यर्थः । विरोधपरिहारार्थ लक्षणा चेदन्यतरपदलक्षणैव विरोधपरिहारायालं तदा सविशेषत्वप्रसङ्ग इति चार्थसिद्धम् । प्रमाणान्तरेण बाघस्य प्रतिपन्नत्वाच्छ•

ब्देन विरुद्धधर्मोपस्थापनाच्च बाघकल्पनं अत्रतूमयाभावात्तदनुपपन्नमित्युक्तम् । तत्र विरुद्धाकारोपस्थापनं शङ्कते अधि ष्ठानंत्विति । तदधिष्ठ|नमतिरोहितस्वरूपं यथा भवति तथोपस्थाप्यत इति क्रियाविशेषणम् । अप्रकाशितविरोधिप्रका गूढार्थसङ्ग्रहः

वलम्बनेन ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यत्र बाधायां सामानाधिकरण्यमिति ये वदन्ति तान्प्रत्याह-बाधार्थत्वे च सामानाधिकर ।

ण्यस्येति सुरेश्वरमते प्रतिचिंचस्य स्वरूपेण मिथ्यात्वेन चिंचप्रतिबिंबयोरैक्यस्यासम्भव एव बाघार्थत्वोक्तौ मूलम् । प्रति चिंत्रस्य स्वरूपतस्सत्यत्वं प्रतिबिंचत्वेनासत्यत्वं, तेन चिंचप्रतिचिंत्रयोरैक्यमिति सिद्धान्तयद्भिः पद्मपादाचार्यैः प्रतिबिंबासत्य त्ववादिसुरेश्वरमतदूषणानन्तरं ननु ’ तत्त्वममि’ इति वाक्याद्वाघो दृश्यते’ इति पञ्चपादिकायामाशङ्कितम् । अत्र विष बरणम्-‘ तत्त्वमसि’ वाक्यं त्वंपदार्थबाधनिमित्तम् । संसारिणो विनाशमन्तरेण मोक्षानुपपत्तेरिति चोदयति ननु तत्व उक्त

मसि वाक्यादिति ।’ इति । अत्र ‘ अयमेबहि नोऽनर्थो यत्संसार्यात्मदर्शनम्’ इति सुरेश्वरवाक्यं विवक्षितम् ।

च एतद्वाक्यमुपादायैव सिद्धान्तबिन्दौ ‘तेन शुद्धचैतन्यस्याभास एव बन्धः तन्निवृत्तिश्च मोक्ष इति ’ इति । अनन्तरं पञ्चपादिकायां ‘ मैवम् । तत्र तत्त्वमिति चिंचस्थानीयब्रह्मस्वरूपता प्रतिबिंचस्थानीयस्य जीवस्योपदिश्यते अन्यथा न तव

मसि इति स्यात् । किंतु ‘ न तत्त्वमसि’ इति भवेत् नरजतमस्तीतिवत्’ इत्युक्तम् । तद्रीत्यैवाह—नेदं रजतमि

तिवदित्यादि ॥

जिशासा १-१-१]

अधिष्ठानस्य निर्धर्मकत्वे भ्रान्तिबाधयोरसंभवः

८९७

श्रीभाष्यम्

अधिष्ठानंतु प्राक्तिरोहितमतिरोहितस्वरूपं तत्पदेनोपस्थाप्यत इतिचेन्न प्रागधिष्ठानाप्रकाशे तदाश्रयभ्रमवाधयोरसम्भवात् भ्रमाश्रयमधिष्ठानमतिरोहित मितिचेत् तदेवाधिष्ठान स्वरूपं भ्रमविरोधीति तत्प्रकाशे सुतरां न तदाश्रयभ्रमबाधौ । अतोऽधिष्ठानातिरेकि पारमार्थिक धर्मतत्तिरोधानानभ्युपगमे भ्रान्तिबाधौ दुरुपपादौ । श्रुतप्रकाशिका

शनंहि बाधकल्पनं नतु धर्मोपस्थापनमेव बाधकल्पनमिति नियमोऽस्ति अतस्तत्पदेन प्रागप्राकाशित विरोध्यधिष्ठानस्वरूप प्रकाशनाद्बाधकल्पनमित्यर्थः । अत्राह-नेति । किं विरोधिरूपमधिष्ठानं प्रकाशते ? उत नेति विकल्प्य अप्रकाशपक्षे दूष णमाह - अधिष्ठानेति। तदाश्रयेत्याश्रयशब्दो विषयपरः । यद्वा तदधिष्ठानकभ्रमबाधयोरित्यर्थः । प्रकाशपक्षं शङ्कते ।

भ्रमेति । भ्रमाश्रयमधिष्ठानमित्यत्र * पाठो निरीक्षणीयः । आश्रयशब्दो विषयपरः, भ्रमाश्रयमित्यत्र भ्रमस्याश्रयणं विषयीकरणं यत्रेति वैयधिकरण्येन वा, भ्रमआश्रय आश्रयणीयस्संबन्धनीयो येति सामानाधिकरण्येन वा कथंचिद्बहुव्री

हित्वमपि निर्वोढुं शक्यम् । * आरोग्याकाराधिकरणभूतमधिष्ठानमिति वाऽर्थः । भ्रमाश्रयत्वाया तिरोहितमितिचेदि त्यर्थः । दूषयति तदेवेति । किमिदमधिष्ठानं विरोधिरूपम् ? उताविरोधीति-विकल्पाभिप्रायेण विरोधीतिपक्षे दूषणमुक्तम् अविरोधित्वपक्षे बाघकल्पनानुपपत्तिः भ्रमानुच्छेदश्चेति दूषणं स्पष्टमिति न तदुक्तम् । अतइति । पारमार्थिकशब्द स्यायमभिप्रायः भ्रमविरोध्याकारस्य अपारमार्थिकत्वे अध्यस्तरूपमेव सत्यं स्यात् । यथा शुक्तित्वापारमार्थ्ये रजतत्वं सत्यं भवतीति ॥

यदिदं चोद्यं विरोध्याकारस्यापारमार्थ्येऽपि भ्रमनिवृत्तिरुपपद्यते * यथा पलाशपुष्पविषयदावभ्रमवतो भ्रमरस्य वृन्तविषयभ्रमरभ्रमेण पलाशपुष्पं श्लिष्यतः पलाशपुष्पविषयादावभ्रमो वृन्तविषयभ्रमरभ्रमश्च निवृत्तइति । यथाऽऽद्दुः– .

‘भ्रमरी भ्रमरभ्रमेण वृन्ते यददावभ्रममाश्लिषपलाशम् ।’ इति । तदयुक्तम् । तत्रापि परमार्थविरोध्याकारेणैव *

भ्रमविषयनिवृत्तेः दावत्वबिरोधिपलाशपुष्पत्याकारः परमार्थः भ्रमरत्वविरोधिवृन्तत्याकारश्च परमार्थः अपरमार्थत्वे दावत्वं भ्रमरत्वं च सत्यं स्यात् शुक्तित्वे अपरमार्थे रजतत्वमिव । वृत्तविषय भ्रमरभ्रमेण दावत्वभ्रमनिवृत्तिरिति चेत् । ततःकिम् ? दावत्वबुद्धिनिवृत्तिः भ्रमरत्वस्य सत्यत्वप्रतिपत्तिकृता । ततश्चासत्ये सत्यत्व विषयभ्रामान्तरं तिष्ठति तन्निवृत्तिरप्यसत्यवि षय सत्यत्वभ्रमान्तरेणेति भ्रमपरम्परया * निश्शेषाविद्यानिवृत्त्यनुपपत्तिः ॥

किंच दावत्वविषयधीनिवृत्तावपि दावत्वनिवृत्तिर्न भ्रमरभ्रमेण, अपितु परमार्थपुष्पन्वाकारेणैव

अन्यथा परमार्थ

रजते अपरमार्थशुक्तित्वबुद्धया रजतर्धानिवृत्या रजतस्यापि शुक्तित्वप्रसङ्गात् । भ्रमान्तरेण भ्रमान्तरनिवृत्तावनवस्था च

सभ्रमनिवृत्त्यनन्तरं ्यात् निवर्तक भ्रमनिवर्तकापारमार्थ्यज्ञानादापतद्दावभ्रमः ान्तरस्यापि निवर्तकान्तरापेक्षत्वात् । यथा#रजुविषय स र ् प भ ू द ल न ा म ् ब ु ध ा र ा भ ् र म प र म ् प र ा य ा ः । * किंच भ्रमर परमार्थपलाशपुष्वन्यग्रहणे,नैव प्रतिनिवृत्तः । अतो निश्शे विद्यानिवृत्तिलक्षणमोक्षवादिना भ्रमपरम्परापर्यवसानार्थमन्ततो गत्वा परमार्थाकारोऽभ्युपगन्तव्यः रज्जत्ववत् । चरम मिथ्यात्वादेकस्यैव निवर्त्यनिवर्तकत्वाभ्युपगमे तस्यैव मिथ्यात्वं सत्यत्वंचेति विरोधस्स्यात् ॥ विनाशस्यावस्थान्तररूपत्वादविद्यासूक्ष्म • किंच प्रपञ्चोऽपि बाधकानपेक्षस्स्वयमेव स्वात्मानं निवर्तयेत् । * स्वयंनाशे

रूपेण स्थिता स्यात् नाशकल्पकाविद्यान्तरं च स्यात् परमार्थविरुद्धधर्मतत्तिरोधानाभावे भ्रमबाधासम्भवं दृष्टान्तेनोप 113

‘नीलमुपलम्’ इत्यादिवदेव महावाक्ये बोध इति साधनारम्भः

८९८

| जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अधिष्ठाने हि पुरुषमात्राकारे प्रतीयमाने ततिरेकिणि पारमार्थिके राजत्वे तिरोहितेसत्येव व्याधत्वभ्रमः । राजत्वोपदेशेन च तन्निवृत्तिर्भवति नाधिष्टानमात्रोपदेशेन तस्य प्रकाश मानत्वेनानुपदेश्यत्वात्, भ्रमानुपमर्दित्वाच्च । जीवशरीरकजगत्कारणब्रह्मपरत्वे मुख्यवृत्तं

पदद्वयम् | प्रकारद्वयविशिष्टैकवस्तुप्रतिपादनेन सामानाधिकरण्यं च सिद्धम् । श्रुतप्रकाशिका

।

पादयति । अधिष्ठानेहीति

अत्र राजकुमारसमाधिर्भगवतो भाष्यकारस्य । एवं बाधार्थत्वं दूषितम् । अथ स्वपक्षे

इमानि दूषणानि न सन्तीत्याह – जीवशरीरकेति । मुख्यवृत्तमित्यनेन लक्षणाहाँनिरुक्ता | प्रकारद्वयेति । अनेन सामा गूढार्थसंग्रहः

अधिष्ठानेहि पुरुषमात्राकारे इत्यादि । उक्तं च सम्बन्धवार्तिके सुरेश्वराचार्यैः-:— .’ तज्ज्ञानं यस्य संजातं जात मेवास्य नान्यथा । कुक्षिस्थस्यापिहि सतो वामदेवस्य तद्यथा !| (२३२) तच्चाविद्यातिनिरास्येव व्यावभावनयाऽञ्चितः ।

राजसूनोस्मृतिप्राप्तौ व्याधभावो निवर्तते ॥ (२३३) यथैवमात्मनोऽशस्य तत्त्वमस्यादि वाक्यतः। लब्धैकात्म्यस्मृति येति सर्वाऽविद्या सकार्यका ॥ (२३४) यत एवमतो नात्र विधिःकल्प्यः कथं चन । अनर्थकः कल्पितोऽपि तस्येहा नुपयोगतः । ’ (२३५) इति । अत्र ’ व्याधभावो निवर्तते’ इत्युत्तया भ्रमनिवृत्तिदशायां भ्रमविषयनिवृत्तिवादिनां मते ऽपि व्याधभावप्रतिकोटिभूतराजत्वज्ञानेनैव तन्निवृत्तिरिति स्फुटम् ।एवं दान्तिकेऽपि वाच्यमिति भावः। एतावता विशे घ्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यमङ्गीकृत्य बाधायां सामानाधिकरण्योपपादनं न घटत इत्युपपादितम् । अथ प्राक् अन्ध

त्रेव नत्राप्यत्र वाक्यार्थो भेदलक्षणः । ’ इत्यादि ’ तादात्म्यमनयोस्तस्मान्नीलोत्पलविलक्षणम् ॥ ’ इत्यन्तोदाहृत (१२७.पु) वार्तिकोक्तरीत्या सुरेश्वराचार्याणामपि बिंबप्रतिबिम्बैक्यानङ्गीकारेऽपि अखण्डार्थसामानाधिकरण्यमेव संमतम् ॥

एवं पद्मपादसर्वज्ञात्ममुन्यादीनामणि, इत्याक्षेपस्य विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यस्य स्थापनमन्तरा परि हारो न घटते, विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यमेव वृत्तिवार्तिककारादिसंमतम् । लघुसिद्धान्त एव मोक्षसाधनज्ञा

नस्य उपासनात्मकस्य विधेयत्वस्थापनात् राजकुमारनयोऽपि विधिव्यापारमन्तरा नोपपद्यते । राजसूनोः राजसू नुत्वे नैव ज्ञानं राज्ञः स्थितिदशायां अहमेव राजा अस्मि इति निश्चयः न कथञ्चिदपि तस्य सम्भवति | राजसूनुत्वनिश्चयान न्तरं व्याधगृहवासादिदोषनिरासाय प्रायश्चित्तमपेक्षितम् । तद्वत् बद्धजीवस्य उपासनारूपप्रायश्चित्तेनैव देशविशेषे

स्थितस्य राज्ञः समीपगमनादिकं, इत्येव राजकुमारनयः उपपादनीयः । गर्भेऽनुसन्नन्वेषामवेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा ।’ इत्युपक्रय॑ ‘ गर्भं एवैतच्छ्यानो वामदेव एवमुवाच ।’ स एवंविद्वान स्माच्छरीरभेदात् ऊर्ध्व उत्क्रभ्यामुष्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान्कामानप्त्वाऽमृतरसमभवत्समभवत्’ इत्यैतरेयोपनियुक्तम् । अत्र वामदेवस्य उत्क्रान्ति सर्वकामावासिप्र तिपादनेन सगुणविद्यानिष्ठत्वमेवेति स्फुटम् । उपासनं च सगुणब्रह्मविषयकमिति परेषामपि सम्मतम् । अतः सविशेष 6

ब्रह्मविषयकान्येव महावाक्यानि । नीलमुत्पलमित्यत्रेवात्रापि विशेषणविशेष्यभाव एव सामानाधिकरण्यं तदेव मुख्यम् । अत

तथा च यत्र तादात्म्यं न सम्भवति तत्र अखण्डार्थत्वात् जीवत्वेशत्वोपहितयोः स्तादात्म्यसम्भवादखण्डार्थत्वम् । नीलो घट इत्यादौ तादात्म्यं सम्भवति, गुणक्रियाद्रव्यरूपकार्याणां सामान्यविशेषयोश्च एव चतुर्धा सामानाधिकरण्यं प्रस्तुत्य

6

अकार्ययोः तादात्म्यस्वीकारात् ’ इत्यखण्डार्थत्वोपपत्तौ (ल.चं) ब्रह्मानन्द सरस्वत्युक्ति सङ्गच्छते। अतः वृत्तिकारादिसिद्धान्त एव युक्त इत्याह– जीवशरीरकेत्यादिना ॥ —

’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इति प्राप्तार्थकत्वमेव ’ तत्वमसि’ इत्यस्य

८९९

श्रीभाष्यम्

निरस्त निखिलदोषस्य समस्तकल्याणगुणात्मकस्य ब्रह्मणो जीवान्तर्यामित्वमप्यैश्वर्यमपरं प्रति

पादितं भवति, उपक्रमानुकूलता च एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञोपपत्तिश्च, सूक्ष्मचिद चिद्वस्तुशरीरस्यैव ब्रह्मणस्स्थूलचिदचिद्वस्तुशरीरत्वेन कार्यत्वात्। ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ (श्वे.६.७) ‘ पराऽस्य शकिर्विविधैव श्रूयते’ (८) ‘अपहतपाप्मा’ (छा.८.७.३) सत्यकामस्सत्यसङ्कल्प:’ (छा. ६.८.७) इत्यादिश्रुत्यन्तराविरोधश्च । ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्रोद्देश्योपादेयविभागःकथमिति चेत् नात्र किंचिदुद्दिश्य किमपि विधीयते ‘ऐतदात्म्यमिदं ।

सर्वम् ’ (छा.६.८.७-६) इत्यनेनैव प्राप्तत्वात् अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवत् । श्रुतप्रकाशिका

नाधिकरण्यसिद्धिः । निरस्तनिखिलदोपस्येत्यादिना तत्पदोक्तगुणाविरोधः । उपक्रमानुकूलताचेति । ‘तदेव सोम्ये

दम् ’ ’ तदैक्षत’ इत्युपक्रमाविरोध उक्तः । एकाविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपत्तिः कथमित्याह – सूक्ष्मेति । विशिष्टं

कारणं तदेव कार्यमिति प्रतिज्ञोपपत्तिरित्यर्थः ; श्रुत्यन्तराविरोधमाह AMAR

-तमीश्वराणामिति ॥

वाक्यंचेदुद्देश्योपादेयविभागवत् । उद्देश्यंयवगतं उपादेयं विधेयमनवगतम् । अत्र तत्पदं नोद्देश्य समर्पणपरं

स्यादिति गुणकत्वस्य प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वात् । त्वंशब्दस्यचान्तर्यामिपरत्वे सत्युद्देश्य समर्पकत्वमनुपपन्नं अन्तर्यामिणः

प्रत्यक्षाद्यविषयत्वात् । तस्मात्त्वंशब्देन जीवमात्रमुद्दिश्य तस्य तत्पदेन ब्रह्मभावो विधीयत इत्यभ्युपगन्तव्यम् । तत्र

विरोधान्निर्विशेषवस्त्वैक्यपरं सामानाधिकरण्यं भवतीत्यभिप्रायेण चोदयति । तत्त्वमसीत्यत्रोद्देश्योपादेयविभागः

कथमितिचेदिति । परिहरति । नात्रेति । प्रमाणान्तरागोचरार्थस्य कथमविधानमित्यपेक्षायां न केवलं प्रत्यक्षा द्यवगतार्थवषयमेव वाक्यमनुवादकम् अपितु वाक्यान्तरप्रतिपन्नार्थविषयमप्यनुवाद कमित्यभिप्रायेण वाक्यान्तरप्राप्तिं दर्श यति । ऐतदात्म्यमिति । * अस्मिन्नेव प्रकरणे प्रथमप्रतिपन्न नामरूपव्याकरणश्रुत्यैव परमात्मशरीर भूतचिदचिद्व। चकश ब्दानां परमात्मपर्यन्ताभिधायित्वं च ज्ञातमिति भावः ततः किंमित्यत्राह - अप्राप्तेहीति । अप्रतिपन्नार्थविषय शास्त्रम ।

ज्ञातज्ञानरूपप्रयोजनवदित्यर्थः। अतस्तदेवो #द्देश्योपादेयविभागवत् नतु प्रकृतनिगमनरूपं वाक्यम् । अतोऽस्य निगम

नवाक्यस्य प्रतिपन्नार्थविषयत्वान्नोद्देश्योपादेयविभागवत्वमिति भावः ॥ तस्माच्छन्दोऽनित्यः तस्मादयमग्निमानिति अत्र

ननु निगमन वाक्यस्याप्युद्देश्योपादेयविभागवत्त्वं प्रतीयते । यथा

,

शब्दपर्वताशेन अनित्यत्वाग्निमत्त्वादिकंहि विधेयतया प्रतीयते । नैतद्युक्तम् । प्रतिपादितार्थविषयस्य निगमनवाक्य

स्याप्रतिपन्नार्थविषयत्वव्याघातात् । प्रतीतिस्तु विधायकवाक्यस्थोद्देश्योपादेय समर्पकपदप्रत्यभिज्ञानान्निर्देशे प्रथमचरमभ वादिसारूप्याच्चोद्देश्योपादेयायभागवत्त्वभ्रान्तिरेव ।अतएवहि ‘यद्वृत्तयोगःप्राथम्यम्’ इत्यागुद्देश्यलक्षणमितिर्हपरस्परसामानाधिक ि नीतिविदः ॥ युष्मदस्मदोः पदान्तरसामानाधिकरण्येन ननु सर्वत्रोद्देश्यानुगुणा [तिविभक्तिः

•

रण्येन च प्रयोगेषूद्देश्यानुगुणा मध्यमोत्तमपुरुषव्यवस्था दृश्यते ’ त्वं भूतानामधिपतिरसि ’ ‘अहमस्मि प्रथमजा ॠतस्य’ तथा ‘यदग्ने स्यामहं त्वं वाऽस्या अहं स्युष्टे सत्या इहाशिषः’ इत्यादिषु । अंग्न अहं त्वं यदिस्यां त्वमव देवता स्यां त्वामहं यदि स्या: अहमिवार्थी स्याः तदा ते तवाशिषस्सत्यास्युरित्यर्थः । तस्मात्तत्त्वमसीत्यत्रापि मध्यमपदप्रयो गात् त्वंपदस्योद्देश्यसमर्पकत्वं तत्पदस्यचोपादेयसमर्पकत्वमकामेनापि स्वीकार्यम् । नैवम् । पदद्वयावगतार्थस्य पूर्व ाक्यप्रा तत्वादेव । तर्हि मध्यमनिर्देश: कथमितिचेत् उच्यते तत्त्वंपदयोरुभयोराप प्रयुक्तत्वादुद्देश्योपादेयविभागाभावाच्च ।

शाण्डिल्यविद्यावत् सद्वियाऽपि सगुणविद्यैव

९००

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

इदं सर्वमिति सजीवं जगन्निर्दिश्यैतदात्म्यमिति तस्यैष आत्मेति तत्र प्रतिपादितम् । तत्र च हेतुरुक्त: ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः’ (छा. ६.८.६) ‘सर्वे

खल्विदंब्रह्म तज्ञलानिति शान्तः’ इतिचत् ।

श्रुतप्रकाशिका

प्रथमध्यमपुरुषयोरविशेषेण प्राप्तौ निगमनवाक्यस्य प्रापकवाक्यानुरोधित्वस्य न्याय्यत्वात्तत्रन्चेदं सर्वमिति निर्दिष्ट जगद न्तर्गत(चिद)चिद्विशेषविशिष्टपरमात्मवाचिनः त्वंपदस्य प्रापकवाक्यस्थोद्देश्यवान्त्रिपदवाच्यैकदेशविषयत्वात् तदनुरोधेन मध्यमनिर्देश इति ॥

ननु ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ इति अचेतने ब्रह्मानुप्रवेशमुक्त्वा ‘तत्त्वमसि’ इति जीवब्रह्मणोः स्वरूपैक्य मुच्यत इति शङ्कायामाह—इदं सर्वमिति सजीवं जगन्निर्दिश्येति । सर्वशब्दो नाचेतनमात्रपरः सङ्कोन्तकाभावेऽपि स्वारस्यभङ्गायोगात् ’ सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्सत्प्रतिष्ठाः’ इति पूर्ववाक्ये सर्वशब्देन प्रजानां विशे ।

पितत्वात् ‘इदं सर्वमसृजत’ इत्यादिवाक्यान्तर विज्ञानात्रिज्ञान शब्दवाच्यचिद चिदात्मकस्य जगतस्सर्वशब्देन निर्देशा च्चेति भावः । ऐतदात्म्यमिति पदं व्याचष्टे | तस्यैष आत्मेति । इदं सर्वमिति पदद्वयं उद्देश्यसमर्पकम् ऐतदात्म्यं एतदात्मकत्वं विधेयम् । विशिष्टस्य ब्रह्मणः कारणतया प्रकृतत्वेऽपि एतच्छन्द: चिदचिद्विलक्षणविशेष्यांशपरः अर्थवशात्

तदात्मकत्वं मृदात्मको घट इतिवत्स्वरूपैक्यकृतं स्यादित्यत्राह-तत्र च हेतुरुक्तइति । * ’ सदायतना’ इत्यनेनाधा राधेयभाव उक्तः | अनेन शरीरशरीरिभावस्सिद्धः चेतनेन यावदात्मभावितया धार्यद्रव्यंहि शरीरम् । अस्मिन्वाक्ये

हेतुत्वमप्रकटमिति तद्वैशद्यायाह-सखल्विति । अत्रापि प्राणनेन सदायतनवं फलितम् । ‘सन्मूला’ इत्यादिवाक्ये

नैकार्थ्यात् । तत्र सन्मूला इति तज्जत्वं सत्प्रतिष्ठा इति तलत्वं, सदायतना इति तदनत्वं, चोच्यते । तच्चान्त:प्रविश्य प्रशासनेन धारकतया स्थितिहेतुत्वम् ।

८

अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानाम् ’ ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि

सर्वमिदं विघृतं तिष्ठति’ इत्यादिश्रुतेः ॥ एवं निष्कृष्टब्रह्मस्वरूपस्योपादानत्वलयस्थानत्वायोगात् सर्वस्य तदनत्वोत्त्या च चिदचिच्छरीरकत्वं सिद्धम् । अत

स्सर्वशब्दः कार्यावस्थचिदचिच्छरीरकपरमात्मपरः । ब्रह्मशब्दस्यासङ्कोचेन स्वरूपरूपगुणैर्निरवधिकबृहत्ववान्चित्वान्निष्कृष्ट गूढार्थसंग्रहः

इदंसर्वमिति सजीवं जगन्निर्दिश्येत्यादि।’ सन्मूलास्सोम्यॆमास्सर्वाः प्रजाः’ इत्यत्र प्रजाशब्दस्य जीवार्थकत्वेन ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यत्र जीवस्य विवक्षितत्वं प्रागेव (२४३, २४४.पु) निरूपितम् । ’ सर्वं खल्विदं ब्रह्मतज

(

लानिति शान्त उपासीत ’ (छा.३.१४.१) इति छान्दोग्य एव पूर्व ‘तजलानि ’ ति हेतुना सर्वस्य ब्रह्माभेदः अभिहितः

जं.लं.च अन् च जलान् तस्य जलान् तज्जलान् तस्येति शेषषष्ठी । जनिलयादिसंबन्ध्यकाङ्क्षाऽनुरोधेन जन्याग्रनुगुणसंबन्धसा मान्यपरा । तदनुसारेणात्रापि ‘ सन्मूलास्सोम्य’ इति पूर्ववाक्यं ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यादि वक्ष्यमाणार्थे हेतुपरमित्य

भिप्रेत्याह–तत्र च हेतुरुक्त इत्यादिना । तत्र च ‘सर्वखल्विदं ब्रह्म ’ इत्याद्युक्तशाण्डित्यविद्या सगुणविद्या सद्विद्या निर्गुणविद्येति परेषां मतम् । उभयत्रापि सविशेषमेव प्रतिपिपादयिषित मिति सिद्धान्तः । अयं च सिद्धान्त: ‘अनेन

जीबेनात्मना ’ ‘ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यत्र आत्मन्शब्दनिर्देशेन श्रुतौ विवक्षित इति आत्मन्शब्दनिर्णयार्थं श्रुत्यन्त ८

राण्युपादत्ते–तथा च श्रुत्यन्तराणि ॥

(शं उ.दे.स) उपात्त ‘अन्तप्रविष्टः’ इत्यादिश्रुत्यर्थनिर्णयः

९०१

श्रीभाष्यम्

तथा श्रुत्यन्तराणि च ब्रह्मणस्तयतिरिक्तस्य चिदचिद्वस्तुनश्च शरीरात्मभावमेव तादात्म्यं वदन्ति ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानागूँसर्वात्मा’ (आरण्यकं. ३.११.२०) ‘यः पृथिव्यां तिन् पृथिव्या अन्तरोयं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरोयमयति सत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ (बृ. ५.७.३) श्रुतप्रकाशिका

कारणत्वानुपपत्तिरूपार्थसामर्थ्याच्च, ब्रह्मशब्द: कारणाव स्थचिदचिद्विशिष्टपरः । एवमुभयावस्थचिदचित्प्रकारिणो ब्राण एकत्वं सामानाधिकरण्यप्रतिपाद्यांमैति कार्यकारणावस्थप्रकार्येकत्वमस्य वाक्यस्यार्थः । चिदचित्प्रकारित्वं प्रातिप दिकत्रोध्यं अवस्थाद्वयविशिष्टवस्त्वेकत्वं सामानाधिकरण्यचोध्यमिति न वाक्यभेदः । अतो यथोक्त एवार्थः ॥ ब्रह्मण:

अथ ‘सर्वं खलु’ इति वाक्यप्रतिपन्नस्य तादात्म्यस्य शरीरशरीरिभावनिबन्धनत्वं नियन्तृत्वनियाम्यत्वादिना

शरीरशब्देन च विशदयितुं श्रुतियापानिदर्शयति । तथेति । ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता’ इत्येतत्सर्वात्मशब्दव्याख्यान

रूपम् अनेन शरीरात्मभावउक्तः अन्तः प्रविश्य नियाम्यत्वंहि शरीरत्वम् । तत्स्पष्टीकरणार्थमुदाहरति । यः पृथिव्या ।

मिति । ’ यः पृथिव्याम् ’ ’ य आत्मनि’ इतिपर्यायद्वयेन चेतनाचेतनयोर्भगवन्तं प्रतिशरीरत्वमुक्तम् । आत्मनि तिष्ठ गूढार्थसंग्रहः

अन्तःप्रविष्ट इत्यादिना । (शि.अ.२३.प्र) उपेदशसहस्रयां ’ त ्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ’ अन्तः प्रविष्टश्शास्ता '

(

स एप इह प्रविष्टः ’’ एषत आत्मा ‘‘ सेयं देवतैक्षत, हन्ताहमिमास्तिस्रो देवताः’ इति इत्याद्याश्श्रुतयः ‘नामरूपे व्याकु

र्वन् सृष्ट्वदं शरीरं नामरूपे इह प्रविष्टः, सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः, नामानि कृत्वाऽभिवदन् यद।स्ते’ इत्युक्तार्थे प्रमाणतया उदाहृताः । एवं तत्रैव ’ रूपादिसंस्काराद्यशुद्धिसम्बन्धाभावात् न परस्मादात्मनो विलक्षणत्वम् ’ इत्युपक्रम्य

• त ्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ’ सम आत्मेति विद्यात् ’ ’ अहं मनुरभवं सूर्यश्च ’ अन्तःप्रविष्टश्शास्ता जनानाम् ,८ तदेव

6

सोम्य त ्सत्यं, स आत्मा, तत्त्वमसि’ इत्यादिश्रुतिभ्यः । स्मृतिभ्यश्च ‘पू:प्राणिनः सर्व एव गुहाशयस्य’ इत्यादिभ्य

इतिचोक्तम् । अत्र परसम्मतार्थो न विवक्षित इत्यभिप्रेत्य तच्छ्रत्यर्थो निरूप्यते ॥ (

तत्र

(

अन्तःप्रविष्टः’ इत्यतःपूर्वे ’ समानसीन आत्मा जनानाम् ’ इति वाक्यम् । एवमुत्तरत्रापि इदं वाक्यं

वर्तते ।

जनानामात्मा’ इत्यत्रात्मन् शब्दार्थ: ’ अन्तप्रविष्टश्शास्ता ’ इत्यनेनोक्तः । अत्र जनशब्दः जीवपरः । ’ सर्वा

प्रजा यत्रैकं भवन्ति’ इत्यव्यवाहतात्तरवाक्यम् । तत्रापि प्रजाशब्द: जीवपरः प्राक् ( २३१. पु) उदाहृतप्रजाशब्द ।

घटितमैत्रायणीयौ जीवानां ज्ञानसंपादनाथ प्रवेशस्त्राभिधानेन ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता ’ इत्यत्र ‘यमात्मनोऽन्तरोयम

यति ’ इत्यन्तर्यामैिब्राह्मणोक्तार्थस्य ’ शास्ता ’ इत्यनेन स्पष्टमुक्तेश्च । अतएव एतच्छ्रुतिसायणीयभाप्ये ‘ईश्वररसर्वभू

तानाम्’ इत्यादि (१८. अ) गीतावचनमुदाहृतम् । ‘स्मृतेश्च’ इति सूत्र( शं) भाष्ये ‘ईश्वरस्सर्वभूतानाम् ’ इति गीतावनं जीवपरमात्मभेदपरत्वेनोदाहृतम् । अतो जीवान्तर्यामित्वमेवात्र विवक्षितम् । ‘यच्चाप्नोति ’ इति स्मृत्युक्तव्याप्तेः ‘अन्त बीहश्च तत्सर्व व्याप्य’ इति श्रुत्यानुगुण्येन’अन्तःप्रविष्ट ’ इत्यत्र विवक्षितत्वेन ज्ञाननियमनार्थःप्रवेशः आत्मन्शब्दे विव क्षित: । एवं च सर्वेशमन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वेन सर्वात्मत्वमेतच्छूतो प्रतिपिपादयिषितमिति सिद्धम् । अतश्च इयं श्रुतिः न जीवब्रह्माभेदपरेति स्फुटं विदुषाम् ॥

९०२

८

सत आत्या ’ इतिवत् ’ ऐतदात्म्यं, ‘‘तत्वमसि’ इत्यत्र अन्तर्यामित्वमेव विवक्षितम् [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

य आत्मनि तिटन्नात्मनोऽन्तरोयमात्मा, श्रुतप्रकाशिका

न्नित्यु के वेद्यामग्निस्तिउति तिले तैलं तिश्रुतीतिवद्वाहेरचाहेस्स्थितिसाधारण्यात् । तद्वैशद्यार्थमाह - आत्मनोऽन्तरइति ।

गूढार्थसङ्ग्रहः

य आत्मनि निष्ठन्नित्यादि । ‘यो विज्ञाने तिष्ठन्’ इत्यस्य स्थाने ‘य आत्मनि तिष्ठन् ’ इति पाठः । अन्त यमिब्राहाणेच ’ यःप्राण तिष्ठन् ’ ‘यो मनसि तिष्ठन्’ विज्ञानशब्द: ज्ञानस्वरूपजीवपरः ।

एवं ८ य आत्मनि

इति पृथग्वाक्यसत्त्वेन ’ यो विज्ञाने तिष्ठन्’ इत्यत्र

तिष्ठन् ’ इत्यत्रात्मन्शब्दोऽपि । अंशाधिकरण '

य

आत्मनि

एष त आत्माऽन्तर्याभ्य मृतः’ इति काण्वपाठवाक्यं ’ तत्त्वमसि’ इति वाक्यसहभावेन जीवब्रह्माभेदपरतयोदाहृतम् । एष त आत्माऽन्तर्याम्य ।

तिष्ठन् –यमयति ’ इत्यन्तवाक्यं जीवपरभेदपरतया परैरुदाहृतम्

उभयव्यपदेशाधिकरणतु

c

८

(

मृत: ’ इत्यन्तं जीवब्रह्मभेदपरमेव ’ अन्तःप्रविष्टश्शस्ता जनानाम्’ इति श्रुत्यनुसारात् । शाण्डिल्यविद्यायां एष म

आत्मा’ इत्यत्र पठ्याः संबन्धार्थप्रत्यायकत्वात् इति उपनिषद्भाष्ये ’ षष्ठीश्रुतिवशात्’ इति आनन्द गिरिटीकायांचोत्या 6

शब्दविशेषात् ’ इति सूत्रे षष्ठी श्रुतिवशात् जीवब्रहह्मभेद: सूत्रकृतो विवक्षित इति न्यायरक्षामणावप्युक्त्या ’ एपत आत्मा

इति द्वाविंशवारमभ्यस्तषष्ठीश्रुतेः प्रचलतया तत्राभेदस्य विवक्षोक्तेरसम्भवाच्च । ‘उभयेऽपिहि भेदेनैनमधीयते’ इति सूत्रे च षष्टीश्रुत्याऽपि जीवब्रह्मभेदो विवक्षितः । ‘न वक्तरात्मोपदेशादितिचेदध्यात्मसम्बन्धभूमायस्मिन् ’ (१.१.३०) इत्यत्र सम आत्मेति विद्यात्, इति कौषीतकीवाक्ये पठ्याः जीवब्रह्मभेद: विवक्षित इति सूत्रकारस्याप्यभिप्रेतमिति 6

प्रागेव (२४५.पु) निरूपितम् ॥

इन्द्रप्राणाधिकरणे ‘न वक्तुः’ इत्येतदुत्तरं ’ जीवमुख्य’ इत्यादिसूत्रे शङ्कराचार्यैराप अथवेत्यादिना पक्षान्तरम

सम आत्मेति विद्यात्’ इत्यत्र सत जीवब्रह्मभेदएव वृत्तिकाराणां विवक्षित इति निर्णयस्सम्भवति, अयमर्थः तत्सूत्रविवरणे स्फुटीभविष्यति । एवं च नुसृत्य विवरणं कृतम् ।

सच पक्षः वृत्तिकाराणामिति भामत्यादौ व्यक्तम् । एवं च

८

6

आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति माध्यन्दिनपाटेऽपि पठ्या जीवब्रह्मभेद एव प्रतिपिपादयिषितः । अतश्च ‘ऐतदात्म्यमिदम्’

इत्यत्र बहुव्रीहेरसर्वसम्मतत्वेनात्रापि जीवब्रह्मभेद एव विवक्षितः, रतदनुसारेणैव ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्रार्थो वाच्यः । एत त्तात्पर्येणैव ‘ऐतदात्म्य ‘मिति वाक्यपूर्वकमेव ‘तत्त्वमसि’ इत्यत्र नवकृत्वोऽभ्यासः । इत्थं च ’ सर्वे खल्विदं ब्रह तज्जलानिति ’ एष म आत्माऽन्तर्हदये ’ इति शाब्डिल्यविद्यावाक्यवदेव ‘सन्मूलाः, ऐतदात्म्यमिदम्’ C

,

‘तत्वमसि’

इत्यत्रापि जीवब्रह्मभेदापरित्यागेनैव समानाधिकरणवाक्यस्यार्थवर्णनं युक्तम् ॥

यद्यपि ब्रह्मविद्याभरणे ‘तस्मात् उपक्रमे तावदुपदेशैकगम्यं निष्प्रपञ्चमात्मतत्त्वं सोपपत्तिप्रतिपादितम् ।

मध्येऽपि

जीवब्रह्मणोरभेदः परामृश्यते ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति । यद्यपि च परमात्मनः

यस्सर्वेषु भूतेषु निष्ठन् सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽन्तरः’ इत्यन्तर्यामिणोऽनुवेशोऽस्ति । तथापि सनेह विवक्षितः । जीबे नेति विशेषणात् एवमुपसंहारोऽप्युपक्रमानुगुणएबोपलभ्यते ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम, तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि श्वेत केततॊ ’ इति । ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इतिहि ‘इदंसर्व यदयमात्मा’ इति श्रुत्यन्तरानुसारात् ‘सदेव सोम्येदमग्र

6

आसीत् ’ इत्युपक्रमानुसाराच्च । एष आत्मा यस्येति बहुमीहिं कृत्वा ततो भावप्रत्यये कृते भावप्रत्ययस्य प्रकारीभूतप्रकृ

ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्त ‘तत्त्वमसि ’ इति श्रुत्यर्थानुवादः

गूढार्थसङ्ग्रहः

त्यर्थपरत्वात् बहुव्रीह्यर्थविशेषणीभूतात्मपरामर्शकत्वेन एष आत्मा इदं सर्वमिति प्रतिपादयति । ’ एष आत्मा इदं सर्वम् ' इत्येव वक्तव्ये सामानाधिकरण्यमात्मात्मीयभावेनौपचारिक मिति शङ्का माभूदिति द्योतनाय बहुव्रीहिभावप्रत्यययोरुपादानम्। तथासति बहुव्रीहिणैव मुख्यया वृत्याऽऽत्मात्मीयभावे लब्धे पुनर्भावप्रत्ययरूपयत्नान्तरकरणं व्यर्थं स्यादिति तर्केण सा शङ्काऽ

पोदिता भविष्यतीति। तच्च सामानाधिकरण्यं मृद्धट इति परिणामाभिप्रायेण रजतं शुक्तिरित्यारोपितबाघाभिप्रायेणति द्वेधाऽपि ।

सम्भवतीति तन्निवारणार्थे ’ तत्सत्यम् ’ इति वाक्यम् । तत्रहि तच्छन्दः प्रकृतमात्मानं परामृशति

तस्यैव तात्पर्यवि

षयतया अस्मिन् सन्दर्भे प्राधान्यात् ८ स आत्मा ’ इति वाक्ये तस्यैव परामर्शेन तदैकार्थ्यानुसाराच्च । ततश्च तच्छन्दे

नात्मानं परामृश्य तस्य विशिष्य सत्यताप्रतिपादन मनात्मनोऽनृततां बोधयत् पूर्वोपक्षिप्तं सामानाधिकरण्यं बाघायामेव ।

व्यवस्थापयति ततश्च ‘ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यं स्वस्वारस्यानुसारेणोपक्रमस्वारस्यानुसारेण च यथाश्रुतमेव । नतु विभ किलोपादिना क्लेशेन व्याख्येयम् ॥ अपि च स्वस्वारस्यपरित्यागेन विभक्तिलोपाद्याश्रयणे व्यामोह एव शङ्काऽवसरप्रदर्शितवचनव्यक्तिभिः। नहीय

मेव वचनव्यक्तिरस्वीकर्तव्या, नेयमिति किंचिन्नियामकमस्ति । ननु शीरशरीरिभाबेन योजनापरित्यागे स्वारस्यापरित्या गात् सैव स्वीकर्तव्येति भेदपक्षेऽपि निर्धारणं लभ्यत इतिचेन्न- शरीरवाचकानां शब्दानां शरीरिपर्यन्तत्वस्य प्रागेव निरा

कृतत्वात् । अपि च शरीरवाचकानां शरीरिपर्यन्तत्वस्वीकारेऽपि न ’ तत्त्वमसि’ इति वाक्यं यथाश्रुतार्थ सम्भवति ।

नह्यत्र स्वंशब्दस्येश्वरशरीरभूतजीववाचकस्येश्वरे वृत्तिरभ्युपेयते । त्वंशब्दार्थस्य तच्छब्दार्थे विशेषणत्वाभावात् । किंतु तच्छब्दस्यैव प्रकृतपरमात्मपरामर्शकस्य त्वंशब्दार्थे अभेदसंबन्धेन विशेषणसमर्पकता । अन्यथा असीति मध्यमपुरुषो न

स्यात् । त्वंशब्दार्थस्येतरविशेषणत्वे आकाङ्क्षाऽभावेनाख्यातसामानाधिकरण्यायोगात् । युष्मच्छब्दस्याख्यातसामानाधि

करण्य एव ‘ युष्मद्युपपदे समानाधिकरण स्थानिन्याप मध्यमः’ इति सूत्रेण मध्यमपुरुषो विधीयते । अतस्त्वंशब्दार्थस्य

विशेष्यत्वमभ्युपेतव्यम् । तत्र च परमात्मपरस्य तच्छब्दस्य वृत्तिः शरीरवाचकानां शरीरिपर्यन्तत्वाभ्युपगमेऽपि न सम्भ बति । ईश्वरस्य जीवंप्रति शरीरत्वाभावात् । अतो मध्यमपुरुषोपपत्तये त्वंशब्दार्थविशेष्यकमेव सामानाधिकरण्यमुपेयम् ॥ एवं ’ अहंब्रह्मास्मि’ इति सामानाधिकरण्यमप्युत्तमपुरुषोपपत्तय जीवविशेष्यकमेव स्वीकर्तव्यम् । दृश्यतेहि ८

त्वमहंशब्दार्थयोर्विशेषणविशेष्यभावव्यत्यासे मध्यमोत्तमपुरुषयोर्व्यत्यासः ’ त्वं वा अहमस्मि भगवो देवते अहंवै त्वमसि’

इति व्यतिहारबाक्ये । तथाऽन्यत्रापि ’ यदग्नेस्यामहं त्वं स्या अहं स्युष्टे सत्या इहाशिष: ’ इति । ततश्च ‘असि’ इति पदानुसारेण त्वंशब्दार्थविशेष्य के सामानाधिकरण्ये स्थिते शरीरवाचकानां शब्दानां शरीरिपर्यन्तत्वमिति व्युत्पत्यभ्युपगमे ऽपि स्वारस्यहानेरवर्जनीयतया शङ्काऽवसरप्रदर्शितवचनव्यक्तिभिर्व्यामोह एव प्राप्नोतीति जीवब्रहह्मणोस्स्वरूपाभेदमुपेत्

यथाश्रुतार्थोऽभ्युपतव्यः । ननु सिद्धान्तेऽप्येकधर्मिपर्यवसिततया त्रयाणां पदानामखण्डार्थत्वाभ्युपगमेन मध्यमपुरुषस्वारस्

।

परित्यक्तमेव सर्वेषां पदानां लक्षणोपगमादितिचेत्, नश्येतावता मध्यमपुरुषप्रयोगोऽसाधुर्भवति आलम्बनीभूते चाच्यार्थी अभेदसंसर्गेण तत्पदार्थप्रकारक स्वंपदार्थविशेष्यकबोधाभ्युपगमेन मध्यमपुरुषोपपादनसम्भवात् । इत्यमेव स्तुतिपर्यवसितेष्वर्थवादेषु मध्यमादिपुरुषाणां गतिः ॥

ननु च तब कथमभेदेन वाक्यार्थवर्णनं कर्तुं शक्यम् ? विरुद्धधर्माक्रान्तयोः माहं

सर्वज्ञ इति मेदनावगतयो

अभेदबोधनासम्भवात् । यदि च विरुद्धधर्माणां भेदस्य च मिथ्यात्वेन पारमार्थिकाभेदबोधने विरोधो नास्तीत्युच्येत तदा बाच्यार्थपर्यवसानमस्तु किमखण्डवस्तुलक्षकत्वेनेतिचेत्; नहि वयं वाक्यार्थान्वयानुपपत्त्या अखण्डे वस्तुनि लक्षणां स्वीकुर्मः।

ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्त ‘तत्त्वमसि’ इति श्रुत्यर्थपर्यालोचनम्

९०४

[जिज्ञासा ११-१

गूढार्थसंग्रहः

।

किंतु ब्रह्मप्रकरणे सर्वत्र भेदप्रपञ्चनिषेधनिन्दावाक्यैरद्वितीयवस्तुमात्रे वाक्यतात्पर्यस्य पर्यवसिततया तदुपपादनाय ततश्चा लम्बनीभूतेऽर्थे पदस्वारस्यं न परित्यक्तमेव पर्यवसितस्तु वाक्यार्थस्तात्पर्यानुसार्येव ग्राह्य इति तदपरित्यागात् न कुत्रापि

स्वारस्यहानम्। महावाक्यार्थवर्णनस्य तात्पर्यानुसारेणैव स्वारसिकत्वात् । दर्शपूर्णमासमहावाक्यार्थस्य श्रुतिलिङ्गायनेक प्रमाणानुसारेण तत्तत्पदलक्षणाध्याहारादिभिः वर्ण्यमानस्यापि न स्वारसिकतापगता भवति । तत्कस्य हेतोः ? तात्पर्यानु

सारित्वात् । तथा प्रकृतेऽपि भविष्यति । ततश्चोपक्रमोपसंहारपरामर्शैर्मतिसामान्येन च सद्विद्यायाः निष्प्रपञ्चप्रत्यगभिन्न ब्रह्मपरत्वे स्थिते मध्ये यानि सृष्ट्याद्युपयोगि गुणप्रतिपादकानि वाक्यानि तानि ‘अय्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रपञ्चयते

2

इतिन्यायमनुसृत्य तदुपयोगितयैव व्याख्येयानि । ‘सन्मूला ’ इति वाक्यं च न मूलमूलिभावादिना भेदप्रतिपादनपरम् 6

अपितु ‘तेजसा सोभ्य शृङ्गेन सन्मूलमन्विच्छ’ इत्युपक्रमानुसारेण अस्ति सर्वप्रजानामुत्पत्तिस्थितिलयेष्वाधारभूतं सद्व

स्त्वित्येतावन्मात्रपरम् । तस्य च सद्वस्तुनः ‘एकमेवाद्वितीयम्’ इति प्रागे स्वरूपं निर्णीतमिति तदनुसारेणान्यपरात् वाक्यात्प्रतीयमानो भेदः व्यावहारिको भविष्यतीति न किंचिदेतत् । ‘ तत्त्वमसि’ इत्यादौ संत्रोग्यसंत्रोधकमावेनार्थात् प्रतीयमानो मेदो न शास्त्रार्थः’ इत्युक्तम् ॥ तथाऽपि नायमर्थः श्रुतौ विवक्षितः । उपक्रमे निष्प्रपञ्चात्मतत्वतात्पर्यवर्णन स्यैवासंभवात्, ‘एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यस्य प्रपञ्चसामान्यनिषेधतात्पर्यकत्वासम्भवस्य पूर्वमेव (६२० पु) उपपादनात् । तदुपक्रमे ‘ उत तमादेशमप्राक्ष्यः

येनाश्रुतं श्रुतं भवति ’ इत्यादौ अश्रुतसर्वाभेदस्य प्रतिपादनेन सर्वस्याभावे सर्वाभेदोक्तेरयोगात् । दृष्टान्ते अवस्थाभेद

"

भिन्नेषु विकारवस्तुषु मृदभेदोपपादनेन दान्तिकेऽपि तथैव कार्यवस्त्वभेदस्य विवक्षायाः स्फुटत्वात् ’ वाचाऽऽरम्भणम्

इत्यादेस्तदुपपादकतायाः पूर्वमेव वर्णनात् । ब्रह्मणः तत्तदन्तर्यामित्वपरिणामेनाभेदसम्भवात्, मृदयं घट इत्यादौ प्रवृत्ति निमित्तभेदेऽपि धर्यैक्येन मृच्छन्दवाच्यत्वस्य घटादिष्विव कारणान्तर्यामिण : कार्यवस्त्वन्तर्यामित्वेन धर्मभेदेऽपि तच्छ ब्दवाच्यत्वं संभवत्येव । ‘ विकारो नामधेयम् ’ इत्यत्र पूर्वप्रस्तुतनामविकारयोः ’ नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यत्र विष

क्षायाः सर्वसम्मतत्वात् । मृदः रूपचहुन्वेन नामबहुत्ववत् आदेशशब्दार्थस्यापि रूपबहुत्वेन; नामबहुत्वस्यात्र विवक्षित आदेशशब्दस्य प्रशासित्रर्थकतया प्रशासितुरेव ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य ’ इत्यत्र प्रवेशो विवक्षितः ।

।

त्वात्

प्रवेशश्च जीवज्ञानसंपादनार्थं इति मैत्रायणीयश्रुतौ ’ सर्वस्यचाहं हृदिसन्निविष्ट: ’ ’ ईश्वरस्सर्वभूतानाम्’ इति स्मृतौ च विवक्षित इति प्रागेवोपपादनात्

।

एवं चान्तर्यामिब्राह्मणे नियमनार्थाऽन्तस्थितिरेव विवक्षितेति निश्चीयते । अतश्च जीवज्ञाननियमनार्थान्तःप्रवेशः नामरूपव्याकरणनिमित्तमिति निश्चितं भवति तेन प्रागुक्तप्रकारेण नामबहुत्वं सिद्धयति । ‘ सेयं देवतैक्षत ’ इत्यत्र

तच्छब्देन प्रागादेशशब्दे।क्तशासितुरेव विवक्षिततया आत्मशब्दस्यात्र सत्वेन प्रवेशोत्या च आत्मन्शब्देन असङ्कोचेन सर्वमन्तःप्रविश्य शासितुरेवोपस्थापनेन जीवशब्दस्यापि तच्छब्दसामानाधिकरण्यमुपपद्यत एव ॥ 6

आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः 6 उभयमादिष्टं भवति अध्यात्मं चाधिदैवं च 7 2

6

अथात आदेशः गुह्याएवादेशा

मधुकृत: ’ इत्यादौ उपदेशेऽषि प्रचुरतरः प्रयोगो वर्तत इत्युक्तिरपि नादर्तव्या । आपूर्वक दिशिधातुप्रयोग झटिति

शासनरूपार्थस्यैव प्रतीतेः अनुभवसिद्धाया अपलापासम्भषात् । उपदेशस्य शासनरूपत्वेन बोधनायैवोक्त स्थले प्वादेशश० ब्दप्रयोगस्योपपत्तिसम्भवात् । अप्राक्ष्य इत्यनेनैवोपदेश्यत्वलामेन तदुक्तेरनपेक्षितत्वात् । ’ तत्वोपनिषदं पुरुषपु

च्छामि ’ इत्यत्र पुरुषशब्दार्थप्रश्भवत् अयमपि प्रश्नः । पुरुषशब्दश्च ‘पुरः पुरुष आविशत् ’ ’ सवा अयं सर्वासु पूर्ण

N

सिद्धान्तिसम्मतश्रुत्यर्थसाधनम्

९०५

श्रीभाष्यम्

न वेद यस्थात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरी यमयति स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ (बृ. ५.७. श्रुतप्रकाशिका

अन्तरो यमयतीत्यनेन शरीरलक्षणमुक्तम् । तस्मात्तन्नियाम्यं तच्छरीरमित्यर्थः । नच शिलापुत्रकस्य शरीरमितिवदयं गूढार्थसंग्रहः

।

पुरिशयः ’ (बृ.४.) इत्यत्र सर्वप्रवेशेन सर्वशरीरिबोधकः अत्राप्यादेशशब्दार्थस्यैव उत्तरत्र प्रवेशस्य वक्ष्यमाणतया

प्रवेशस्य ज्ञाननियमनार्थतायाः प्रागेवोपपादनेन आदेशशब्देऽपि शासनं विवक्षितमिति निर्धारणसम्भवाच्च । एवं च

प्रकृत्यर्थस्वारस्येन श्रुत्यन्तरैकरस्येन च ’ विवक्षातः कारकाणि भवन्ति ’ इति वैयाकरणोक्त दिशा कर्तुः करणत्वविवक्षया

घञ्प्रत्ययस्योपपत्तिः प्राचीनैरेवोक्ता युक्ता । अतश्च ‘उत तमादेशमप्राक्ष्यः ’ ‘ अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य ’ इत्यादेर्यथोक्त

एवार्थ: । उपक्रमे सृष्टिकाल एव प्रवेशनामरूपव्याकरणयोरभिधानेन मृत्तत्कार्यदृष्टान्तानुसारेण अवस्थाभेदेऽपि उपादा नोपादेययोः अभेदस्य विवक्षिततया उपसंहारेऽपि तदनुगुणएवार्थो वर्णनीयः । तदर्थमेव ’ सम्मूलारसोग्येमास्सर्वाः

प्रजा: ’ इति सृष्टिकथनानन्तरं ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यादिना नवकृत्वः अभ्यासेन दान्तिके स एवार्थो निर्धा

र्यंते । ‘ऐतदात्म्यमिदम्’ इत्यत्र बहुव्रीह्यनन्तरं भावप्रत्ययः अङ्गीक्रियताम् । अथापि बहुव्रीह्यनन्तरभावप्रत्ययेन एत दात्मा इत्यर्थः न सिद्धयति । एतत् आत्मा यस्य तदिति बहुव्रीहौ यस्य सर्वस्य संबन्धी एष आत्मा इति विग्रहवाक्यार्थे एतदात्मसंबद्धस्यैव बहुव्रीहिणा बोधो वाच्यः । तदुत्तरभावप्रत्ययेन एतदात्मसम्बन्धस्यैवोपस्थितिः । नत्वेतदात्मन इति वैयाकरणैर्निर्धारितम् । युक्तंचेदमिति एतदात्मनः बहुबहात्तरभावप्रत्ययेन विवक्षा नैव सम्भवति । वा स तत्सत्यम् ’ इत्यत्र सर्वस्यैव सत्यत्वं विवक्षितं, परमात्मनः सत्यत्वं नात्र विवक्षितम् । ‘ससत्य आत्मा इति 6

आत्मा सत्य इतिवा उक्त्यैव आत्मनः सत्यत्वलाभे नपुंसकपुंलिङ्गतच्छब्दद्वयोपादान वैयर्थ्यात् । अतः नपुंसकतच्छब्देनाव्यवहि

तपूर्वसर्वशब्दार्थस्यैव परामर्शः। तथाऽप्यात्मनोऽर्थतः प्राधान्यं कदाऽपि नापैति, ‘ऐतदात्म्यमिदम्’इत्यत्रार्थतः प्राधान्यस्य

प्रागेव बोधनात् । मृद्विकारसामाः यस्य ' म ृ त ् त ि क े त ् य े व सत्यम्’ इ त ् य त ् र सत्यशब्देन निर्देशवत् सदुपादेयसामान्यस्य सत्य शब्देन निर्देशो युक्तः । मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्यत्र इतिशब्दस्य वैयर्थ्येन मृद्विकारस्यासत्यत्वं नैव विवक्षितम् । तत्सत्यम्’ इत्यनेन सदुपादेयत्वेन सत्परतन्त्रतयैव स त ् य त ् व ं नान्यथा इति ‘ऐतदात्म्यमिदं सबै त ् स त ् य म ् ' इत्यनेन सर्वस्यापि परमात्मपारतन्त्र्यं स्थापितम् । स आत्मा इतितु आदरातिशयात् द्विरुक्तिरिति प्राचीनैरवोक्तम् । स-अन्तःप्र (

6

-विश्य न ि य न ् त े त ् य र ् थ ः । ए त े न ा भ ् य ा स र ू प त ा त ् प र ् य ल ि ङ ् ग ं द र ् श ि त ं भवति । एवं स र ् व स ् य प र म ा त ् म प ा र त न ् थ ् य म भ ि ध ा य स र ् व ा न ् त र ् ग त श ् च े त क े त ा वपि पारतन्त्र्यबोधनाथ उक्तार्थस्य ’ त ्त्वमसि, श्वेतकेतो’ इति वाक्यविशेषे उपसंहारः । एवम्भूतब्रह्मात्मकस्त्वमसीति

प्रत्यत्त्वप्रति श ् र ु त ि ष ट ् ट ो प क ् र म े उत्तया जीवविशेष्यकबोधः दर्शितो भवतीति मध्यम पुरुषस्य नानुपपत्तिः । सच पक्ष: उपनिषद्भाष्यकारादिभिस्सिद्धान्तितः । जीवशरीक परमात्मनः विशेष्यतया मानाङ्गी

गुरुसामानाधिकरण्यवादे अनन्तर्यैर्निरूपितम् । एवं च पक्षद्वयेऽपि अवस्थाभेदे पि धम्क्येन दृष्टान्तवत् दान्तिकेऽपि समानाधिकरण निर्देश: । दृष्टान्ते कारणपरतन्त्रत्वस्य त ्कायें लाभवत् दि •न्तिकेऽपि ज्ञानविकासनियमनादिमुखन परमत्मकार्यभूते जीवे परमात्मपारतन्त्र्यप्रतिपत्तिस्संभवति । एवमङ्गीकार एव कारेऽपि न मध्यमपुरुषाद्यनुपपत्तिरिति

सृष्टिवाक्येषु राजकुमारनयः द्रमिडाचार्यैः यः प्रदर्शितः सः रक्षितो भवतीति बोध्यम् ॥ 114

ब्रह्मणः प्रपञ्चशरीरित्वान्तः प्रवेशबोधक श्रुत्युपादानम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

२२) ‘यःपृथिवीमन्तरे संचरन् ( सुवा. ७. ख) इत्यारभ्य ‘यस्य मृत्युइशरीरम् यं मृत्युनं वेद एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः (आनन्दवल्ली. ६.२) १

‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् तदनुप्रविश्य सञ्चत्यच्चाभवत्’ इत्यादीनि । अत्रापि ‘अनेन

जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ (छा६.३.२) इति ब्रह्मात्मकजी वानुप्रवेशे नैच सर्वेषां वस्तुत्वं शब्दवाच्यत्वं च प्रतिपादितम् । ‘तदनुप्रविश्य सञ्चत्यच्चाभवत्’ इत्यने नैकार्थ्याजीवस्यापि ब्रह्मात्मकत्वं ब्रह्मानुप्रवेशादेवेत्यवगम्यते । श्रुतप्रकाशिका

निर्देशः अपबादकाभावे व्यतिरेकानर्देशस्वारस्यभङ्गायोगात् ’ यस्य पृथिवी शरीरम्’ इति व्यतिरेकनिर्देशस्वारस्यभ ङ्गाभावस्य प्रकरणसिद्धत्वात्तदपवा (दका)दा)भावे तत्राप्यौपचारिकत्वाश्रयणायोगात्, * अधिकरणाधिकर्तव्यभाव व्याप्य

।

व्यापकभावाशप्राज्ञभाव नियाम्यनियन्तृभावरूपविरुद्धधर्मैः स्वारस्य भङ्गस्यात्य श्रमपोदितत्वाच्च । यं पृथिवी न वेदेति दृष्टान्तार्थम् यथा अचेतनं न वेत्ति तथा चेतनोऽपीति भावः । य आत्मनीति पर्यायेण परिशुद्धात्मनो भगवच्छरी

रत्वमुच्यते नक्षत्रचन्द्रादित्यादीनामचित्संसृष्टवेतन विशेषाणां परमात्मशरीरत्वस्त्र पृथगुक्तत्वात् ‘यस्सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्’ इत्यनुक्तानामपि संसृष्टजीवानां परमात्मशरीरत्वस्य पृथगुक्तत्वाच्च ॥

नच भूतशब्दः पृथिव्याद्यचिन्मात्रपरः ‘ यस्य पृथिवी शरीरम्’ ‘ यस्यापश्शरीरम्’ इत्यादिना * पृथ व्यादीनां भूतानां पृथगुक्तत्वात् । यमात्मा न वेदेति इयत्तया वेदननिषेधः भगवत्प्रसादेनविना तज्ज्ञानस्य शक्यत्व

निषेधो वा क्रियते * कारणावस्थमपि भगवतश्शरीरं शरीरी च नारायणाख्यो देवताविशेष इति ज्ञापयितुमाह——यः

पृथिवीमन्तरे संचरन्निति । मृत्युः तमशब्दवाच्या प्रकृतिः तत्रैव तमश्शब्दस्थाने मृत्युशब्दपाठात् । शरीरशरीरि ।

भावस्तत्तन्नामभाक्त्वनिर्वाहक इत्याह - तत्सति न केवलं श्रुत्यन्तरानुरोधादैतदात्म्यशब्दार्थो निश्चीयते स्वप्रकरण वा क्यादपीत्याह—अत्रापीति । अनेन जीबवाचिशब्दस्य परमात्मपर्यन्तत्वमपि श्वेतकेतुनाऽवगतमिति सिद्धम् । जीवेना मना जीवशरीरकेण मया ‘व्याघ्रेण भूत्वा बहवो मयाऽत्ता’ इतिवत् । नामरूपे इति पदं व्याचष्टे-वस्तुत्वं शब्द वाच्यत्वंचेति। तत्तद्देवादिवस्तुत्वं देवादिशब्दवाच्यत्वंचेत्यर्थ: । अचिद्रहह्मणोः तादात्म्यमनुप्रवेशकृतमस्तु जीवब्रह्म णोस्तु स्वरूपैक्यकृतमेव स्यात् जीवेन मयेति श्रवणादित्यत्राह - # तदनुप्रविश्येति ॥ ननु जीयमनुप्रविष्टस्यापि ब्रह्मणो नामवाच्यत्वं न व्याकरणात्सिद्धयति नामरूपव्याकरणश्रुतेमवाच्यत्वप्रतिपा दनपरत्वाभावात् । यथा रूपव्याकरणं रूपनिष्पादनमात्रं नतु स्वस्य तद्बोध्यत्वापादनम् । एवं नामव्याकरणमपि शब्द

सृष्टिरेव नतु तद्बोध्यत्वापादनमिति, नैवम् । ‘तद्धेदं तह्येव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ इति समान वाक्ये इदं शब्दवाच्यजगदात्मब्रह्मणः प्रळयदशायामुपसंहृतनामरूपस्य सृष्टिदशायां नामरूपाभ्यां व्याकृतस्त्वश्रवणात् ।

• नामरूपाभ्यामितीत्यंभावे तृतीया, नामरूपाभ्यां विशिष्टमक्रियतेत्यर्थः । नच नामकर्तृत्वमेव नामविशिष्टत्वं नतु नाम ।

वाच्यत्वमिति वक्तुं युक्तम्

• संज्ञासंज्ञिसम्बन्धव्युत्पादके नामोच्चारयितरि च पुरुषे घटादिनामविशिष्टत्वाप्रसिद्धेः ।

नामवाच्यस्यैवहि नामविशिष्टत्वप्रसिद्धिः । उच्चारयितुश्शब्दोपादानत्वाभावान्नामवशिष्टत्वाप्रसिद्धिः कृ·स्त्रोपादानस्य ब्रह्म गइशब्दोपादनत्ययोगाद्रूपावशिष्टत्ववन्नामविशिष्टत्वोपपत्तिरितचन्न नभसि घटादिनामविशिष्टत्वामाईद्धेः। नछि घटादि

102

कृत्स्नस्य ब्रहाशरीरत्वेनैव वस्तुत्वात् तद्बोधकशब्दानां परमात्मवाचकत्वम् श्रीभाष्यम्

।

अतश्चिदचिदात्मकस्य सर्वस्य वस्तुजातस्य ब्रह्मतादात्म्यमात्मशरीरभावादेवेत्यवगम्यते । तस्मात् ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य कृत्स्य तच्छरीरत्वेनैव वस्तुत्वात्तस्य प्रतिपादकोऽपि शब्दस्त त्पर्यन्तमेव स्वार्थमभिदधाति अतस्सर्वशब्दानां लोकव्युत्पत्यवगततत्तत्पदार्थ विशिष्ट श्रुतप्रकाशिका

नामविशिष्टत्वे कथिते नभसो नामित्वं स्वरसतः प्रतीयते वाच्यत्वेन शब्दसंबन्धिन्येवहि नामित्व प्रतीति स्वारस्यम् । नच

लक्षणादिवृत्त्याऽपि तत्तन्नामबोध्यत्वं ब्रहह्मणस्सम्भवतीति वाच्यम्; लक्षणागौणवृत्तिगोचरयोः कुलमाणवकययोर्गङ्गापदा ग्रिपदापेक्षया नामित्वाप्रसिद्धेः ॥

ननु श्येनशब्दस्य यागविशेषं प्रति गौणनामत्वं निर्णीतम् | सत्यम् । तदगत्याऽऽश्रितं प्राणहारित्वगुणसाभ्यात्प्रयो

गान्यथासिद्धेः, ‘यथा वै श्येनो निपत्यादत्ते’ इतिहि श्रुतिः । मुख्यस्यैर्वाह शब्दस्य नामत्वप्रतीतिरस्वतः प्राप्ता

अत्रतु स्वतःप्राप्तस्य मुख्यत्वस्यापवा(दका)दा)भावान्नतत्प्रहाणं युक्तम् । अतोऽनेनं वाक्येन नामवाच्यत्वं शब्दस्वारस्या दवगम्यते । एतदैकार्थ्यात् ‘ नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यत्रापि ब्रह्मपर्यन्तं नामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् ।

किंच न तावद्वर्णसृष्टिप्रतिपादनशङ्काऽपि भवितुमर्हति नामशब्दस्य वर्णमात्रपर्यायत्वाभावात् । ब्रह्मव्यतिरिक्त

स

मस्ततत्पदार्थस्वरूपनिष्पादनस्य रूपव्याकरणोक्तिसिद्धत्वेन गगनासाधारण रूपशब्द निष्पादन स्यापि रूपव्याकरणोक्त्यैव सिद्ध त्वात्तत्प्रतिपादनवैयर्थ्यं च स्यात् । नच रूपशब्दस्य गोचलीवर्दन्यायेन सङ्कोचः; सङ्कोचकस्य नामरूपव्याकरणनिर्देश स्यान्यथासिद्धत्वात् अतो # निष्पाद्यमान तत्तद्रूपवाचकशब्दव्युत्पादनमेव नामव्याकरणं स्यात् । त ्र ‘ बहुस्याम्’ इत्य

नेनमाणरूपस्य सक्ष्यमाणब्रह्मविशेषणत्वमवगम्यते हुत्वस्य ब्रह्माविशेषणत।्वाअतोवगमात्ब्रह्मविशेषणरूपसमभिव्याहारान्नाम्नोऽपि । अस्मिन्वाक्येऽपि व्याकरणस्यानुवेशपूब्रह्मविशेषणत्वमवगम्यते र्वकत्वप्रतिपादनाच्च व्यानाम्नो क्रिय वविशेषणत्वं िशेषणत्वं वाचकतयैवेत्यवगम्यते वाचकतयैवेभ्युपपादितम्। ।स्रक्ष्यमाणबहुत्वाविषयस्य कृत्स्नस्य रूपस्य ब्रह्मविशेषणत्वावगमात् त ् त द ् र ू प ् र व ृ त ् त ि न ि म ि त ् त क त ् व ा च ् च न ा म ् न ा ं ब ् र ह ् म बहुशब्दस्योपक्रमे ब्रह्मपर्यन्त ्वेन प्रयोगदर्शनादुपक्रमोक्तब P

• हुत्वावान्तरभिदा रूपतत्तद्रूपवाचिनां च नाम्नां ब्रह्मवाचकतया तद्विशेषणत्वमवगम्यते । ‘तत्तेज ऐक्षत’ ‘ता आप ऐक्षन्त’ इति प्रकरणे तेजःप्रभृतिशब्दानां परमात्मविषयतया प्रयोगदर्शनाच्चनतास्स्मनाम्नसर्ववचंसां ां ब्रह्मविशेषणत्वंप्रतिष्ठातद्वाचकतयेत्यवग यत्र शाश्वती म्यते ' वचसां वाच्यमुत्तमम् ' ‘हरिरखिलाभिरुदीर्यते तथैक: ’’ इत्यादिस्मृतिस्वारस्याच्च नामवाच्यत्वमवगम्यते । ततश्च’नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति श्रुतिः चिदचिद्विशिष्टस्य ब्रह्म

•णस्तन्नामवाच्यत्वमेव प्रतिपादयतीति सिद्धम् | ऐतदात्म्य शब्दार्थव्याख्यानं निगमयति । अतइति । शरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्तत्वं निगमयति । तस्मादिति । तस्मात् उदाहृतवाक्यैश्शरीरशरीरिभावप्रतिपादनात्तस्य तत्तन्नामभात्तवनि र्वाहकत्वाञ्चेत्यर्थः ॥

। ब्रह्मणएक

ननु न त ् प र ् य न ् त ा भ ि ध ा न म ु प द ् य त े लोके त ् त द ् व स ् त ु म ा त ् र प र ् य न ् त ् व े न व ् य ु त ् प न ् न त य ा व ् य ु त ् प त ् त ि भ ङ ् ग प ् र स ङ ् ग ा त ् तसाथ्वेन परित्यागात् द्वित्वबहुत्वानुबप्रतह््तमेशण्ोचेतलौकिक ्यत्राह-प्रमाणागोचरतया अतस्सर्वशब्दानामिति । लोकव्युत्पत्तिशब्दस्यायंभावः न ा त ् र व ् य ु त ् प त ् त ि व ि र ो ध ः व ् य ु त ् प त ्पर्यन्तव्युत्पत्त्यभावः । नत्ववाचकतयेति सोऽन्यथासिद्धः । यथा लिङादरपूर्ववचित्वंवेदव्युत्पत्त्याऽवगम्य *लोकतो व्युत्पभावपरिहार: कार्यवाक्यार्थवादिभिरुच्यते तद्वत् । तत्तपदार्थ विशिष्टशब्देन ब्रह्मणोऽपि द्वित्वबहुत्वादिकं सद्वारकमुपपन्नमित्युक्तं भवति ॥

’ परमतेऽपि ‘तत्त्वमसि ’ इत्यस्य अपूर्वार्थबोधकत्वस्यासम्भवः

९०८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

ब्रह्माभिधायित्वं सिद्धम् ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इति प्रतिज्ञातार्थस्य ‘तत्त्वमसि’ इति सामानाधिकरण्येन विशेषे उपसंहारः ।

श्रुतप्रकाशिका

तत्त्वमसीत्यस्योपसंहारवाक्यतामाह - इत्यैतदात्म्यमिति । सामानाधिकरण्येन विशेषे उपसंहारइति । वैयधिकरण्येन प्रतिज्ञातस्य सामानाधिकरण्येनोपसंहार: सामान्येन प्रतिज्ञातस्य विशेष उपसंहार इत्यर्थ: ’ तदैक्षत’ इत्या

दिना तच्छब्दार्थ: प्रतिपन्नः, ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्यादिना जीवस्य ब्रह्मात्मकत्वं प्रतिपन्नम् । ‘अनेन जीवेन ’ इत्या दिना जीववाचिशब्दानां ब्रह्मपर्यन्तत्वं च प्रतिपन्न मिति नात्रोद्देश्योपादेयविभागः । अयंह्यप्राप्तार्थप्रतिपादकवाक्यानां

• नतु निगमनवाक्यानां तेषां प्राप्तविषयत्वात्, निगमनंचोक्तार्थप्रतिष्ठार्थत्वादपेक्षितं दृश्यते । तस्मान्निगमनवाक्येऽ स्मिन्नुद्देश्योपादेयविभागमुखेन चोद्यस्य नावकाश इति परिहार उक्तो भवति । यत्रत्व प्राप्तार्थपरवाक्ये जगह्मणोस्सामाना ।

घिकरण्यं तत्र ब्रह्मणस्तद्रूपनामभाक्तत्वं विधेयं ज्ञातव्यम् ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

।

तत्त्वमसीति सामानाधिकरण्येन विशेषे उपसंहारइति

निष्प्रकारकभेदभ्रमायोगेन अपूर्वार्थबोधकत्वं न

सम्भवतीति प्रागेव (३३१.पु) उपपादितम् । सत्यादिवाक्यात् तत्पदाच्च ज्ञातार्थज्ञापकत्वेऽपि ’ तत्त्वमसि’ इत्यस्य ’ सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इति न्यायेन प्रामाण्यस्य (पं. पा) विवरणे उत्तया परैरपि ज्ञातार्थज्ञापकत्वमङ्गीकृतमेव । ’ सिद्धंतु निव र्तकत्वात् ’ इति न्यायः अद्वैतसिद्धिचन्द्रिकयोरुक्तः यः प्राक् (३४१.पु ) उपपादित: स न घटत इति पूर्वमेव (३४३. पु) उपपादितम् । तेन परमते प्राक् ( ३३०. पु) उत्तानुवादत्वमप्रकम्प्यम् ॥

श्वेतकेतुसुवर्चलोपाख्यानेsपि (२०२.अ.शा.प) (२२४.अ.शा.प) ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तार्थः न विवक्षितः । इदं ।

चोपाख्यानं आन्ध्रदेवनागरमुद्रितकोशेषु लिखितेषुच बहुषु नोपलभ्यते, नीलकण्ठेनापि न व्याख्यातम् मुद्रितकोशद्वये उपल

।

भ्यते । सुवर्चला सुकृतवशात् कांश्चिदर्थान् विज्ञाय अन्धायानन्धाय च देहीति पितरं देवलं पप्रच्छ । स देवल: मुनिपुत्रान् बहून् आनाय्य सुवर्चलां पृच्छेत्युवाच । ततस्सुवर्चला ’ यद्यस्ति समितौ विप्रो हान्धोऽनन्धरसमे बरः । ’ इत्यपृच्छत् । मुनि पुत्राः उत्तरं दातुमशक्ताः यथाऽऽगतं ययुः । एतद्द्वृत्तान्तं श्रुत्वा समागतश्श्वेतकेतुः ’ अन्धोऽहमत्र तत्त्वंहि तथा मन्ये च सर्वदा । विशालनयनं विद्धि तथा मां हीनसंशयम् ।’ इत्युपक्रम्य विषयसंबद्धचक्षुराद्यभावात् अन्धत्वमुपपाद्य ’ लोकदृष्ट्या करोमीह नित्यनैमित्तिकादिकम् आत्मदृष्टया च तत्सर्वं विलिप्यामि च नित्यशः ॥ अविद्यया तरन्मृत्युं विद्यया तं तथाऽमृतम् ॥ ’ इत्यभिधाय ततो विवाहानन्तरं ’ यानि चोक्तानि वेदेषु तत्सर्वं कुरुशोभने । मया सह यथा न्यायं सह धर्मचरी मम॥ अहमित्येव भावेन स्थितोऽहं त्वं तथैव च । तस्मात्कर्माणि कुर्वीथाः कुर्यान्ते च ततःपरम् ॥ न ममेति च ,

6

।

भावेन ज्ञानाग्निनिलयेन च । अनन्तरं तथा कुर्यात्तानि कर्माणि भस्मसात् ॥ इत्यवादीत् अत्र नममेति च भावेन

'

इत्यनेन ‘आत्मदृष्टया च भावेन विलिप्यामि च नित्यशः’ इति प्रागुक्तार्थो विशदीकृतः । तेन अविद्ययातरन्मृत्युम् '

इति पूर्वमुक्तौ मूलभूतायां ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा’ इति श्रुतौ अविद्याशब्दार्थ: गीतोक्तफलसङ्गत्यागपूर्वक कर्मैवेति निर्धा ।

रितं भवति । उपसंहारे न ‘परमात्मनि गोविन्दे वासुदेवे महात्मनि

समाधाय च कर्माणि तन्मयत्वेन भावितः ॥

कालेन महता राजन् प्राप्नोति परमां गतिम् । एतत्ते कथितं राजन् यस्मात्वं परिपृच्छसि ॥ गार्हस्थ्यं च समास्थाय गतौ

जायाफ्ती परम् ।’ इत्यत्र ‘तत्कुरुष्व भदर्पणम्’ इति गीतोक्तार्थो वक्ष्यते ॥

९०९

गूढार्थसङ्ग्रहः

’ ततःकदाचिन्द्वतीरं श्वेतकेतुं सुवर्चला। पप्रच्छ कोभवानत्र ब्रूहिमे तद्विजोत्तम ॥ द्विजोत्तमेति मामुक्त्वा पुनः कमनुपुच्छसि । ’ भीष्मः -’ सातमाह महात्मानं पृच्छामे हृदिशायिनम् । तच्छ्रुत्वा प्रत्युवाचैनां सन वक्ष्यति भामिनि नामगोत्रसमायुक्तमात्मानं मन्यसे यदि | तन्मिथ्यागोत्रसद्भावे वर्तते देहबन्धनम् ॥ अहमित्येव भावोऽत्र त्वयिचापि

समाहितः । त्वमप्यहमहं सर्वमहमित्येव वर्तते ॥ नात्र तत्परमार्थं वै किमर्थमनुपृच्छसि ।’ इत्युक्तम् । अत्र द्विजोत्तम शब्द: नामगोत्रसमायुक्तपर: । सन्चात्मनि देहसम्बन्धनिबन्धनः अहमित्येवात्मभावः त्वमप्यहमहमप्यहं सर्वमहमेव अहं

शब्दार्थस्य परिशुद्धात्मस्वरूपस्य नामगोत्रसम्बन्धस्य कर्ममूलतया सार्वदिकत्वाभावेन अपरिणामित्वरूपं पारमार्थ्य न सम्भ वतीति विवक्षितम् ॥

अत्र ‘मनसैव समायुक्तमात्मानं मन्यसे यदि ।’ इति परसम्मृतपाठ एव नास्ति । अतः ‘अहंशब्दो मनश्शब

लितात्मस्वरूपे प्रवर्तते । मनश्शवलितामस्वरूपं च मिथ्या ब्राह्मणकुलोत्पन्ने देहोपाधिके आत्मनि ब्राह्मण्यमिव ’ इति द्विजो

।

त्तमशब्दार्थं दृष्टान्तीकृत्य परोक्तार्थ: न घटते । द्विजोत्तमशब्दार्थस्यैवेदानीं निर्णयत्वात्

एतेन चिदचिद्रन्थिरहङ्कार

इति परसम्मतार्थी नात्र विवक्षितः ॥

।

एवं नामरूपसमायुक्तस्याहंशब्दार्थत्वाभावे ज्ञान नाशरस्यादिति सुवर्चलाप्रश्ने ‘कर्माकरणे वर्णसङ्करो भवति

श्रेष्ठ

जनानुसारित्वाल्लोकस्य’ इत्युपक्रम्य ’ तदनिष्टं हरेभंद्रे घातुरस्य महात्मनः । परमेश्वरसङ्कीडा लोकसृष्टिरियं शुभे ॥ याव त्पांसव उद्दिष्टाः तावत्योऽस्य विभूतयः । तावत्यश्चैव मायास्तु तावत्योऽस्याश्च शक्तयः ॥ एवं सुगह्वरे युक्तो यत्र मे तद्भ वाभवम् । छित्वा ज्ञानासिना गच्छेत् स विद्वान् सन्च मे प्रियः ॥ सोऽहमेव न सन्देहः प्रतिज्ञा इति तस्यवै । येमूढास्ते

दुरात्मानो धर्मसङ्करकारकाः । मर्यादाभेदका नीचा नरके यान्ति जन्तवः ॥’ इति श्वेतकेतुना प्रतिवचनमुक्तम् । अत्र

सृष्टेः क्रीडार्थत्ववर्णनेन ’ क्रीडार्थ सृष्टिरित्यन्ये भोगार्थमितिचापरे । देवस्यैष स्वभावोऽयमाप्तकामस्य का स्पृहा ॥ ’ इति

वचनं गौडपादकारिकारूपमेव न माण्डूक्यश्रुतिरूपमिति निर्णीयते । क्रीडा च क्रियाकालिकानन्दः ’ लोकवत्त लीलाकै वल्यम्’ इति सूत्रं लीलात्व क्रीडात्वग्राहकानि बहूनि महर्षिवचनानि च अतएव सङ्गच्छन्ते । लीलात्वग्र हकप्रमाणानां बहूनां सत्त्वेन स्वभावत्वग्राहक महर्षिवचनानामभावेन ‘स्वभावमेके कवयो वदन्ति कालं तथाऽन्ये परिमुह्यमानाः । देवस्यैष महिमातु लोके येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम् ॥’ इति सृष्टेस्स्वभावत्वप्रतिक्षेपपरसर्वसम्मत श्वेताश्वतरश्श्रुतिसद्भावेन च इत्थमेवार्थनिर्णयः ॥

एतेन सृष्टिरविद्यामूळेति पक्षः नात्र संमतइति सिद्धम् । अतएव न कर्माविभागादितिचेन्नानादित्वादुपपद्यतेचा (

प्युपलभ्यते च’ इति सूत्रमपि सङ्गतम् | सृष्टे: कर्ममूलकत्वेन परसंमताविद्यामूलकत्वाभावात् । अत्र ’ तावत्योऽस्य

विभूतयः’ इत्यनेन ‘देवस्यैष महिमा’ इति श्रुतौ महिमशब्दार्थ उक्तः । एतेन स्रष्टुः राजत्वं दर्शितं भवति । अत्र शक्तय ’ इत्यनेन ‘ इन्द्रो मायाभिः’ इति श्रुतौ मायाशब्दार्थोऽप्यभिहितो भवति ,

।

<

हरिशब्दप्रयोगेण हरिशब्दघटित

तत्प्रकरणविवरणरूपत्वं सूचितम् । अत्र ‘गार्हस्थ्यं च समास्थाय गतौ जायापती परम् ।’ इत्यत्र गृहस्थस्यैव मोक्षक थनेन निर्विशेषविद्याधिकारभूतसन्यासाभावेन परसंमतनिर्विशेषं सद्विद्यायां न विवक्षितमिति निर्धारण सम्भवत्येव ॥ अनन्तरं शब्दार्थसम्बन्धप्रश्ने शब्दार्थयोर्वाच्यवाचकभाव एव संबन्ध इत्यभिधाय अहंशब्दस्य द्विजोत्तमशब्दार्थ नामगोत्रसमायुक्तवाचकत्वं नास्ति । आकाशजगतोस्संयोगसत्त्वेऽपि यथा न वाच्यवाचकभावः तद्वत् शरीरसम्बन्धस्य जीवे सत्वेऽपि परिशुद्धजीवस्य द्विजोत्तमादिशब्दवाच्यत्वं न सम्भवतीत्युत्तरमभिहितम् | अनन्तरं सदाऽहङ्कारशब्दोऽयं

श्वेतकेतुसुवर्चलोपाख्याने (ब्र.वि.आ) उतार्थस्याविवानिगमनम्

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

अतो निर्विशेषचस्त्वैक्यवादिनो भेदाभेदवादिनः केवलमेवादिनश्च वैयधिकरण्येन सामा

नाधिकरण्येन च ब्रह्मात्मभावोपदेशास्सर्वे परित्यक्तास्स्युः | श्रुतप्रकाशिका

एवं भेदश्रुतिघटकश्रुत्यविरोधार्थं तत्त्वमसीति सामानाधिकरण्यं शरीरशरीरिभावेनोपपादितम् । शरीरवाचिश ब्दानां शरीरिपर्यन्ताभिधानं जातिगुणपदयोर्व्यक्तिगुणिपर्यन्ताभिधानवरसम्भवतीत्याकृत्यधिकरणन्यायेनोपापपादयिषुः शरीरवा

चिशब्दानामाकृत्यधिकरणन्यायविषयतानिरूपणरूपस्त्र ‘ अंशो नानाव्यपदेशात् ’ इत्यधिकरणस्य पूर्वपक्षभूतेष्वर्थेषु दूष णमाह–अतइति । अतः जगणोश्श्रुतिभिश्शरीरशरीरिभावप्रतिपादनात्तस्य च तत्तन्नामभाक्तत्वनिर्वाहकत्वाच्चेत्यर्थः । भेदाभेदवादिशब्देनौपाधिकस्वाभाविकमेदाभेद वादिनोर्द्वयोरपि * तन्त्रेणोक्तिः । केवलभेदशब्देन स्वपर्यवसित भेदो विवक्षित: । तद्वादिनश्च वैशेषिकादयः । वैयधिकरण्यंचास्यैष आत्मेत्येवंरूपात्यादुपदेशस्य ब्रह्मात्मभावोपदेशपरित्यागः गूढार्थसङ्ग्रहः

।

व्यक्तमात्मनि संश्रितः । न वाचस्तत्र वर्तन्त इति मिथ्या भविष्यति ॥ अहंशब्दोह्यहंभावो नात्मभावे शुभवते । नव र्तन्ते परेऽचिन्त्ये वाचस्सगुणलक्षणाः ॥ अहं गात्रैकतश्श्यामा भवानपि तथैव तन्मे ब्रूहि यथान्यायमेवं चेन्मुनि

सत्तम ॥ मृण्मयेहि घंटे भावः तादृग्भाव इहेष्यते । अयंभावः परेऽचिन्त्ये ह्यात्मभावो यथा च तत् ॥ अहंत्वयेतदि त्येव परे सङ्कल्पना मया। तस्माद्वाचो न वर्तन्त इति नैव विरुद्धयते ॥ यथाऽऽकाशगतं विश्वं संसक्तमिव लक्ष्यते ।

।

संसर्गेसतिसम्बन्धात्तद्विकारं भविष्यति ॥ आकाशस्याप्यथाकाशं सद्रूपमिति निश्चितम् तदर्थं कल्पिताह्यते तत्सत्यो वि ।

ष्णुरेव च। एतत्प्रपञ्चमखिलं तस्मिन्सव प्रतिष्ठितम् ॥ नच स्त्री न पुमांश्चैव तथैव न नपुंसकः केवलज्ञानमात्रं तत् तस्मिन्सर्वै प्रतिष्ठितम् | ’ इत्याद्युक्तम् । अत्र ‘अहं गात्रैकतश्श्यामा ’ ’ नच स्त्री न पुमांश्चैव ’ इत्युत्तरवाक्यानुसारेण

द्विजोत्तमादिशब्दसमानाधिकरणाहमितिशब्दस्यैव विचार इति स्फुटम् । नामरूपविनिर्मुक्तस्यापि ‘भिद्येते तासां नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते ’ (प्र.उ.६.५) इत्यादिश्रुत्यनुसारेण शब्दवाच्यत्वं नैव वर्तत इति न नियन्तुं शक्यम् ॥

एवं च ‘ प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यादौ ‘ब्रह्मसंज्ञितम्’ इतिशब्दोऽपि सङ्गच्छते । अतः परिशुद्धजीवस्य द्विजो

त्तमादिशब्दवाच्यत्वं नैव वर्तते इत्येव तात्पर्यम् ‘ अहंशब्दोह्यहंभावे’ इत्यत्र शरीरसंयुक्त जीवे ‘द्विजोत्तमोऽहम् ' इत्यादिप्रतीत्या विशेषणसम्बन्धेन प्रयुज्यते नतु परिशुद्धजीवतात्पर्येण इत्येव पूर्वापरानुसारेणार्थ: । मृन्मयेहि घंटे भाव ।

१

,

।

इत्येव पाठः मृद्विकारे घंटे विकारभेदेऽपि धर्म्यभेदेन यथा शब्द: तद्वत् तत्तच्छरीरसंयोगादिभेदेऽपि धभ्यँक्येन शब्दः नामरूपविनिर्मुक्तस्यतु नैवं शब्दः प्रवर्तते । आकाशे स्थितस्यापि जगतः आकाशविकारत्वं नास्ति आकाशमात्रे प्रपञ्चस्य

न स्थिति: आकाशस्याघारभूते परमात्मन्येव । अतः आकाशमात्रे स्थितिः कल्पितैवेत्युत्तरग्रन्थार्थः । विष्णुरेवाधारभूत

सत्यः आकाशस्यापि साक्षात्सत्तासम्पादकत्व नास्ति परमात्मन एव साक्षात्सत्तासम्पादकत्वमित्येवोत्तरग्रन्थार्थः न प्रपञ्चस्य

मिथ्या।वम् । घटाभास इति पाठस्यैवाभावात् । ‘नच स्त्रीन पुमांश्चैव ’ इत्यत्र ’ नैव स्त्री न पुमानेष नचैवायं नपुंसकः। ५

यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यते ॥ ’ (श्वे.४) इति श्रुतिः प्रत्यभिज्ञापिता । (प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिः ’ इति तत्पू

र्वश्रुत्या कर्ममूल एव देहसम्बन्धः कर्मफलभोगार्थः नतु परसंमताविद्यामूलक इति स्फुटम् । अतः अनेकलिखितमुद्रितको

शानुपलब्धकतिपयकोशमात्रोपलब्धश्वेतकेतु सुवचैलोपाख्यान पर्यालोचनायामपि न ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तार्थः श्रुतौ विवक्षित न

इति सिद्धम् ॥

‘ तत्वमसि’ इत्यत्र सप्रकारक एव बोध: नतु निष्प्रकारक इति साधनम्

९११

श्रीभाष्यम्

एकस्मिन्वस्तुनि कस्य तादात्म्यमुपदिश्यते तस्यैवेतिचेत् तत्स्ववाक्येनैवावगतमिति न

तादात्म्योपदेशाव सेयमस्ति किंचित् । कल्पितभेदनिरसन मितिचेत् तत्तु न सामानाधिक

ण्यतादात्म्योपदेशाव सेयमित्युक्तम् । सामानाधिकरण्य तु ब्रह्मणि प्रकारद्वयप्रतिपादनेन

विरोधमेवावहेत् । भेदाभेदवादे तु ब्रह्मण्येवोपाघिसंसर्गात्तत्प्रयुक्ता जीवगतदोषा ब्रह्मण्येव प्रादुःप्युरिति निरस्तनिखिलदोषकल्याणगुणात्मकब्रह्मात्मभावोपदेशा हि विरोधादेव परि श्रुतप्रकाशिका

कथमितिशङ्कायां मृषावादिपक्षे तदनुपपत्तिं वक्तुमाह –एक स्मिन्निति । शङ्कते। तस्यैवेति । प्रतिवक्ति । तदिति । *

स्ववाक्येन ‘ सत्यंज्ञानम् ’ इत्यादिना स्ववाक्येन स्वरूपपरवाक्येन प्रतिपन्नादधिकार्थप्रतिपत्तिरस्ति नवा प्रथमे सविशे षत्वं द्वितीये तादात्म्योपदेशवैयर्थ्यमिति भावः । पुनश्शङ्कते । कल्पितेति । दूषयति तदिति । प्रकारद्वयोपस्थापकत्वा दिति भावः ॥ विरुद्ध सामानाधिकरण्यतादात्म्येति । सामानाधिकरण्येन तादात्म्योपदेशावसेयमित्यर्थः । न केवलमसाधकत्वं मपीत्याह – सामानाधिकरण्यंत्विति । औपाधिक भेदाभेदवादे तदनुपपत्तिमाह - भेदाभेदेति । क्लेशकर्माद्यस्पृष्टस्सा

वैज्ञ्यादिगुणकोहीश्वरः अतः ईश्वरस्य निर्दोषस्य तदनर्हानीश्वरतादात्म्यव्याघातादीश्वरतादात्म्योपदेशो विरुद्धइत्यर्थः ।

परित्यक्तास्स्युः * परित्यागः फलित इत्यर्थः । स्वाभाविकभेदाभेदपक्षे तदनुपपत्तिमाह -स्वाभाविकेति । गुणवद्दोषाश्च स्वाभाविका भवेयुरिति ब्रह्मण ईश्वरांशेन सार्वज्ञ्यादिगुणाअव्युच्छिन्नास्ततस्त्वेते इव जीवांशेन दोषाश्च स्वाभाविका भवेयुः - ॥ सर्गस्थित्यन्तसंयमाः ।

अनादिर्भगवान कालो नान्तोऽस्य द्विज विद्यते

• यद्वा। तत्तद्दोषसंबन्धार्हत्वं स्वाभाविकं स्यादित्यर्थः । ततःकिमि

इति संसारप्रवाहानन्त्येन दोषा नित्यास्स्युरित्यर्थः ॥

त्यत्राह —इतिनिर्दोषेति । * सद्ब्रह्मात्मादिशब्दानां नारायण(शब्द)पर्यवसायित्वेनेश्वरातिरिक्तवस्तुनिषेधादिमिरीश्वरव बहात्वं सिद्धं कृत्वा ’ निरवद्यं निरञ्जनम्’ इत्यादिश्रुत्युक्तं ब्रह्मणो निर्दोषत्वंचाभिप्रेत्य निर्दोषब्रह्मतादात्म्योपदेशविरोध उक्तः । *निर्दोषश्रुतिविरोधःफलितः। तर्हिनिर्दोषश्रुतिविरोध इति वक्तव्ये किमयैनिर्दोषब्रह्मतादात्म्योपदेशो विरुद्ध इन्यु CON

गूढार्थसंग्रहः

अपृथक्सिद्धप्रकारवाचकत्वेन लोके संमतानां प ् र क ा र ि प र ् य न ् त ् व ं ब ् र ा ह ् म ण ा द ि श ब ् द ा न ा म प ि त ा द ृ श त ् व ं च अनुपदमेव निरूपयिष्यते । तत्स्ववाक्येनैवावगतमिति | सत्यादिवाक्येन त ्पदेनचेत्यर्थः । विवरणोक्त प्रयोजनं शङ्कते- कल्पित

नसामानाधिकरण्यतादात्म्योपदेशाबसेयमित्यादि । विवरणोनार्थस्य अद्वैतसिद्धयादौ साधनप्रकारः

भेदेनेति तत्तु प्रागेव (३४३.पु) निरूपितम् ॥ प्राक् (३४१. पु) उपन्यस्तः न घटत इति ।

विरोधमेवावदिति । सोऽयं देवदत्त इत्यत्रापि धर्मप्रकारकबोध एव नतु धर्माप्रकारकबोध इति प्रागेव (३३०.पु) निरूपितम् । अतश्च निष्प्रकारकबोधस्यसमानाधिकरणवाक्येषु कापि साधनासम्भवेन जडे आवरणकृत्याभा वात् निर्विशेषे स्वयंप्रकाश रवावरणमिति अज्ञातनिर्विशेषयोधकत्वेनैव प्रामाण्यमेभवेद्वाचकः षितव्यम्, इतिवेदश्वाय ‘उप ’ सर्वत्रैववेदस्योपनिषदश्च महागिरामुपनिषच्छब्दो निषदिति वेद इत्यपीदं समभिवदन्ति महावचो महान्तः ।’ मतोऽन्यदस्य निकटं तेनात्र वेदादिगीः’ (सं.शा) इति उद्घोषो निरवकाश इति भावः ॥

आकृत्यधिकरणनयेन मनुष्यादिशब्दार्थसाधनोपक्रमः

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

व्यक्तास्स्युः । स्वाभाविकभेदाभेद्वादेऽपि ब्रह्मणस्स्वत एव जीवभावाभ्युपगमात् गुणव

दोषाश्च स्वाभाविका भवेयुरिति निर्दोषब्रह्मतादात्म्योपदेशो विरुद्ध एव केवलभेवादिनांचा त्यन्तभिन्नयोः केनापि प्रकारेणैक्यासंभवादेव ब्रह्मात्मभावोपदेशा न सम्भवन्तीति सर्व

वेदान्त परित्यागस्यात् । निखिलोपनिषत्प्रसिद्धं कृत्स्त्रस्य ब्रह्मशरीरभावमातिष्टमानैः कृत्स्त्रस्य ब्रह्मात्मभावोपदेशास्सर्वे सभ्यगुपपादिता भवन्ति । जातिगुणयोरिव द्रव्याणामपि शरी रभावेन विशेषणत्वेन गौरथ्वो मनुष्यो देवोजातः पुरुषः कर्मभिरिति सामानाधिकरण्यं लोकवेदयोर्मुख्यमेव दृष्टचरम् । श्रुतप्रकाशिका

क्तम् । उच्यते–हेयानर्हतादात्म्यहि पुरुषार्थः स्वरूपैक्ये च ब्रह्मणो हेयार्हत्वाद्धेयार्हब्रह्मतादात्म्यधीर्न हेयापहा । तत्तादा ।

त्म्यानुभवोऽप्यपुरुषार्थश्चेत्युपायत्वप्राप्यत्वविरोधात्तादात्म्योपदेशपरवाक्यस्य प्रयोजन पर्यवसानं न स्यात् नासिना च्छि द्यमानस्य कालाग्निना दह्यमानस्य च पुरुषस्योपासनं उपासकानर्थं परिहरति नच तत्तादात्म्यधीः कस्यचित्पुरुषार्थः तद्व

।

दिति ज्ञापनाय तादात्म्योपदेशो विरुद्ध इत्युक्तम् । स्वनिष्ठभेदपक्षं दूषयति

केवलेति । अत्यन्तभिन्नयोः प्रकारप्रकारि

भावरहितयोरित्यर्थः । केनापि प्रकारेण विशेष्यांशतोऽन्यैक्यासिद्धिरित्यर्थः ॥

एवं पूर्वपक्षचतुष्टयेऽप्यनुपपत्तिमुत्तवा स्वपक्षे वैषम्यमाह-निखिलेति

।

185713

।

मुख्यत्वमित्यत्राह– जातिगुणयोरिति

सम्यक्छब्देन मुख्यत्वं विवक्षितम् | कथं

• दण्डादिव्यावृत्त्यर्थमाह - शरीरभावेन विशेषणत्वेनेति । कथं मुख्यमेव

दृष्टचरमित्युच्यते अमुख्यत्वेऽपिहि प्रयोगस्सम्भवति अमुख्यत्वं च शरीरस्य द्रव्यत्वात् नहि दण्डकुण्डलादिशब्दानां गूढार्थसंग्रहः

स्वरूपरिणामबादिमतं पर्यालेोचयति — स्वाभाविकभेदाभेद वादेऽपीति । लोकवेदयोर्मुख्यमेव दृष्टचरमिति अत्र ’ गौरश्वो मनुष्यो देवो जात: इत्युपक्रम्य ‘ मनुष्यःपुरुषपण्डो योषिदात्मा जातः इति सामानाधिकरण्यम्’ इति 2

उत्तरबाक्ये ‘पुरुषपण्डो योषित्’ इति शब्दत्रयप्रयोगेण ’ प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिः ’ ’ नैव स्त्री नपुमानेष नचै वायं नपुंसकः । यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन स युज्यते ॥ ’ इति वाक्यमत्र विवक्षितमिति प्रतीयते ।

6

पुमान्न देवो न

नरो न पशुर्नच पादपः । शरीराकृतिभेदास्तु भूपैते कर्मयोनयः ॥ ’ इत्यादि (वि.पु) वचनानि अनावसेयानि । ‘तद्य

इह रमणीयचरणाः रमणीयां योऽनिमापचेरन् ’ ’ कृतात्ययेऽनुशयवान्’ इति श्रुतिसूत्रादिकमिह भाव्यम् । अत्र जीवस्य शरीरसंबन्धः कर्ममूलक इति निरूपणेन मनुष्यादिशब्दाः अध्यासनिबन्धनाः इत्यर्थो न प्रमाणानुगुण इति सिद्धयति ॥

अत्र ‘शरीराकृति मेदास्तु’ इत्यत्र आकृतिशब्दप्रयोगेण ’ पुमान् देवः’ इत्यादिशब्दाः आकृत्यधिकरणनयेन जीवपरा इति सूच्यते एतत्तात्पर्येण जातिगुणयोरिव द्रव्याणामपि शरीरभावेन विशेषणत्वेन इत्युक्तिः । तत्र जाति, गुणयोः तदाश्रययोश्च भेदाभेद एव कुमारिलादिसम्मतः । जातावेव गवादिपदानां शक्तिरिति सिद्धान्तः पूर्वमीमांस

कानां सर्वेषां संमतः । जातिमात्रे शक्तावपि व्यक्तेर्जात्यभेदसत्त्वेन भेदाभेदस्य, कुमारिलसम्मतत्वेन अभेदमादाय ‘अयं गौ: '

‘ अयं शुक्लः’ इत्यादिप्रयोगः लक्षणां विनैव मुख्यवृत्या न्यायसुधायामुपपादितः । एतत्पक्षे दोषकथन पूर्व के

भाद्रुकौस्तुभे खण्डदेवेन लक्षणयैव व्यक्तिबोध उपपादितः । प्राक् (१५४.५) उदाहृतवार्तिक एव दशरीरशरीरिणोः उभ

जिशासा १-१-१]

शरीरात्मनोः नियमेनसहप्रतीतिविरहेण मनुष्यादिशब्देषु लक्षणेति शङ्का श्रीभाष्यम्

जातिगुणयोरपि द्रव्यप्रकारत्वमेव खण्डो गौःशुक्लःपट इति सामानाधिकरण्यनिबन्ध नम् । मनुष्यत्वादिविशिष्टपिण्डानामप्यात्मनः प्रकारतयैव पदार्थत्वात् मनुष्यः पुरुषप्पण्डो योषिदात्मा जात इति सामानाधिकरण्यं सर्वत्रानुगतमिति प्रकारत्वमेव सामानाधिकर ण्यनिवन्धनं न परस्पव्यावृत्ता जात्यादयः । स्वनिष्ठानामेवहि द्रव्याणां कादाचित् क्वचि द्रव्यविशेषणत्वे मत्वर्थीयप्रत्ययो दृष्टः दण्डी कुण्डलीतिवत् । नपृथक्प्रतिपत्तिस्थित्यन

।

हदेवःपुरुषो र्हाणां द्रव्याणाम् तेषां विशेषणत्वं सामानाधिकरण्यावसेयमेव । यदि गौरश्वो मनुष्यो योषित् षण्डआत्मा कर्मभिर्जात इत्यत्र खडो मुण्डो गौः, शुक्लः पटः कृष्णः पट इति जातिगुणवदात्मप्रकारत्वं मनुष्यादिशरीराणामिप्यते तर्हि जातिव्यक्तयोरिवप्रकारप्र कारिणोश्शरीरात्मनोरपि नियमेन सहप्रतिपत्तिस्स्यात् । नचैवं दृश्यते। नहिनियमेन गोत्वा दिवदात्माश्रयतयैवात्मनासह मनुष्यादिशरीरं पश्यन्ति । अतो मनुष्य आत्मेति सामाना धिकरण्यं लाक्षणिकमेव । नैतदेवम्

श्रुतप्रकाशिका

विशेष्यपर्यन्ताभिधानं दृष्टम् । तस्मादद्रव्यत्वेसति विशेषणत्वं जातिगुणयोरन्यतरत्वेसति विशेषणत्वं वा मत्वर्थीयप्रत्यय निरपेक्षसामानाधिकरण्ये प्रयोजकमिति शरीरवाचिशब्दस्य विशेष्यपर्यन्ताभिधानममुख्यमित्यत्राह — जातिगुणयोरपीति । एवकारेण जातिगुणयोरन्यतरत्वादेः प्रयोजकत्वव्युदासः । ततःकिमित्यत्राह—मनुष्यत्वादीति । अत्र प्रकारशब्दो विशे षणमात्रपरः । एवकारेण दण्डकुण्डलादिव्यावृत्तिरभिप्रेता । सामानाधिकरण्यमनुगतमितीति । सामानाधिकरण्यस्यानु परस्परब्यावृत्ताः परस्पराननुयायिनः जात्या

• गतत्वादनुगतमेव तत्प्रयोजकं वाच्यमित्यर्थः ॥

ज’तित्वगुणत्वादेः प्रयोजकत्वं किं न स्यादित्यत आह-न परस्परेति । दयः जातित्वादयः । अयमभिप्राय: गङ्गायां घोष इत्यादिषु प्रवाहकूलयोगङ्गापदप्रवृत्तिनिमित्तभूतस्यानुयायिनः आकार • स्यादर्शनात्तत्र लाक्षणिकत्वं युक्तम् । अत्रतु यत्र यत्र विशेष्यपर्यन्ताभिधायित्वेन प्रयोगो दृष्टचरः * त ्र तत्र प्रयोगे

ध्वनुवृत्ताकारदर्शनादनुगताकारप्रयोजकत्वाश्रयणेन कचिल्लाकजातित्वं ्षणिकत्वंगुणत्वंवक्तुमवायुक्प्रयोजकमस्तु तम् । अन्यथाअन्यल्लाक्षणिकं अद्रव्यत्वेस्यात्सति विशेष । नच त्वं विशेष्यपर्यन्ताभिधाने प्रयोजकमित्यपि तथादानामपि भवदभिमतम्; जातिगुणवाचिनामुभयेषामपिहि श ब ् द ा न ा ं विशेष्यपर्यवसायित्वेन प्रयोगदर्शनात् तस्माच्छरीरवाचिश विशेष्यपर्यन्ताभिधायित्वेन पअयुक्तत्वादिदमपि ्रयोगदर्शनात्प्रयोगेषसामानाधिकरण्यं ु सर्वेष्वनुवृत्तैकजातिगुणवाचिशब्दानामिव ाकारदर्शनाच्चान नुवृत्ताकारान्तमुख्यमेवेति रस्य प्रयोजकत्व ॥ वक्तव्यम् ;

2

कल्पनेनान्यतरस्य अमुख्यत्वकल्पनाया

•

ननु प ् र क ा र भ ू त द ् र व ् य व ा च ि प द ा न ा ं म त ् व र ् थ ी य प ् र त ् य न ि र प े क ् ष व ि श े ष ् य प र ् य न ् त ा म ि ध ा य ि त ् व ं द ण ् ड ा द ि श ब ् द ा न ा ं तथात्वादर्श नादनुपपन्नमिति शङ्कायां प्रकारतयैवेति पूर्वमभितं विवृणोति। यत्र।यत्रस्वनिष्ठानामेबहीति ृथक्सिद्धप्रकारवाचदिृषत््टःवमेव। नियतप्रकारत्वं त ्र ।तत्रअपसहोपलम्भनियमो मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यप्रयोजकमित्यर्थः शरीरेतु स ह ो प ल म ् भ न ि य म ा भ ा ब ा द प ृ थ क ् स ि द ् ध व ि श े ष ण त ् व म ु न ु प न ् न म ् । त स ् म ा त ् स ा म ा न ा ध ि क र ण ् य ं ल ा क ् ष ण ि क म ि त ् य भ ि प ् र ा य े ण चोद यति यदि गौरश्वइति । पक्षे व्यापकविपर्य ं दर्शयति । नचैवमिति । तद्विवृणोति । नहीति । ततःकिमित्याह अतइति । परिहरति नैतदेवमिति । सहोपलम्भनियमस्यनियतप्रकारत्वप्रयोजकत्वे दूषणं वक्ष्यन् प्रथमं शरीरस्याय 115

९१४

तदैकाश्रयत्व तदैकप्रयोजनत्व तत्प्रकारत्यैर्न लक्षणा

[जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यम

मनुष्यादिशरीराणामध्यात्मैकाश्रयत्वं तटेकप्रयोजनत्वं तत्प्रकारत्वं च जात्यादितुल्यम् ।

आत्मैकाश्रयत्वमात्मविश्लेषे शरीरविनाशादवगम्यते । आत्मैक प्रयोजनत्वं च तत्कर्मफल

भोगार्थतयैव सद्भावात् । तत्प्रकारत्वमपि देवो मनुष्य इत्यात्मविशेषणतयैव प्रतीतेः । एत

देव हि गवादिशब्दानां व्यक्तिपर्यन्तत्वे हेतुः एतत्स्वभावविरहादेव दण्डकुण्डलादीनां

विशेषणत्वे दण्डी कुण्डलीति मत्वर्थीयप्रत्ययः । देवमनुष्यादिपिण्डानामात्मैकाश्रयत्वतदे

कप्रयोजनत्वतत्प्रकारत्वस्वभावाद्देवो मनुष्यआत्मेति लोकबेदयोस्सामानाधिकरण्येन व्यव हारः । जातिव्यक्त्योर्नियमेन सहप्रतीतिरुभयोश्चाक्षुषत्वात् आत्मनस्त्वचाक्षुषत्वाञ्चक्षुषा शरीरग्रहणवेळायामात्मा न गृह्यते पृथग्ग्रहणयोग्यस्य प्रकार तैकस्वरूपत्वं दुर्घटमिति मावोचः * जात्यादिवत्तदेकाश्रयत्वतदेक प्रयोजनत्वतद्विशेषणत्वैश्शरीरस्यापि तत्प्रकारते कस्वभावत्वावग मात्

श्रुतप्रकाशिका

ग्विशेषणत्वं संप्रतिपन्नमिति दर्शयति । मनुष्यादीति । आत्मैकाश्रयत्वतदेकार्थत्वयोरन्यतरान्वितं प्रकारत्वमपृथक्सिद्ध

विशेषणत्वमित्यर्थः ॥

• यद्वा प्रकारत्वशब्देन प्रकारतयैव प्रतीतिर्विवक्षिता, उत्तरत्र प्रकारत्वविवरणे आत्मविशेषणतयैव प्रतीतेरिति

वक्ष्यमाणत्वात् तेन विशेष्यप्रतिपत्तिसम्भवे दण्डकुण्डलादिवत्पृथगवस्थितत्वेन प्रतिपन्नत्वाभावः फलितः। तदेकाश्रश्रत्वं

।

तदेकप्रयोजनत्वं विशेष्यप्रतीतिसम्भवे पृथक्स्थितत्वेनाप्रतीतत्वं चापृथक्सिद्धविशेषणत्वे प्रयोजकमित्यर्थः तेषु त्रिष्वा

त्मैकाश्रयत्वं पक्षे दर्शयति । आत्मैकाश्रयत्वमिति । तदेकप्रयोजनत्वं दर्शयति । आत्मैकेति। नत्र दुःखैकफलना ।

रकशरीरेष्त्रव्याप्तिः दुःखस्याप्रयोजनत्वेऽपि तेषां पापक्षयरूपप्रयोजनहेतुत्वात् । नच पत्यादिप्रीतिहेतुषु #भृत्यादिदेहेषु

तदेकप्रयोजनत्वादतिव्याप्तिश्शङ्कनीया तत्प्रयोजनसाधनत्वेन विना स्थित्यभावस्य विवक्षितत्वात् क्रयविक्रयाद्यर्हस्य तदेक प्रयोजनत्वंहि न सिद्धयति तत्कर्मफलभोगार्थतयैव सद्भावादितिह्युक्तम् । अतस्तदेव प्रयोजनशब्दस्याप्ययमेवार्थः ॥ अथ तत्प्रकारत्वं दर्शयति । तत्प्रकारत्वमपीति विशेष्यप्रतीतिसिद्धी तत्पृथक्सिद्धत्वेन प्रतीत्यभावस्त प्रकारत्व ।

|

शब्देन विवक्षित इत्यर्थः। * पञ्चमीनिर्देश औपचारिकः यद्वा तत एव तत्प्रकारत्वेनोक्तमित्यर्थः । अथवा पृथार्नस्थत

स्वप्रतीत्यभावे प्रतीतिविशेषो हेतुतयोदाहियते । एतत्तदेकाश्रयत्वादित्रितयं सपक्षेऽपि दर्शयति । एतदेवहीति । विपक्ष व्यावृत्तत्वं दर्शयति । एतत्स्वभावेति । ईदृशकायमंव पक्षे मत्वर्थीय प्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्यहेतुरित्याह-देवमनु

घ्यादीति । सहापलम्भनियमस्य अन्यथासिद्धिमाह –जातिव्यक्त्योरिति । सहोपलम्भनियमत्स्वेकसामग्रीवेद्यत्वप्रयुक्तः नत्वपृथक्सिद्धविशेषणत्वप्रयुक्त इत्यर्थ: चाक्षुषत्वं प्रदर्शनाथ उपाधेरपक्षत्वं दर्शयति । आत्मनस्त्विति । एकसामग्रीवेद्य

स्वमपृथक्सिद्भविशेषणत्वे प्रयोजकमिति तदभावान्नापृथक्सिद्भविशेषणत्वमित्याश-पृथति स्वरूपं धर्मः प्रकारत्वमेव धर्मो यस्य तत्प्रकारतैकस्वरूपम् | एकशब्देन कदाचिदप्रारत्वस्य व्युदासः ततश्च दण्डकुण्डलादिवैषभ्यम् । किमवृथाक्सद्भविशेषंणत्वे # प्रयोजकान्तराभावादेकसामग्रीचेद्यत्वं प्रयोजकमुच्यते उतास्यानुयायित्यादिदमपि प्रयोजक भु

च्यत इति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं शिरःप्रतिवदति । जात्यादीति | प्रकारतकस्वभावत्वावगमादित्यत्र स्वभावशब्देनैव

पणत्वे

जातिगुणयोरिव शरीरस्याप्यात्माविभागेन सामानाधिकरण्यम् श्रीभाष्यम्

• सहोपलम्भनियमस्त्वेकसामग्रीवेद्यत्वनिबन्धन इत्युक्तम् । यथा चक्षुषा पृथिव्यादेर्ग

न्धरसादिसम्बन्धित्वं स्वाभाविकमपि न गृह्यते एवं चक्षुषा गृह्यमाणं शरीरमात्मप्रकार तकस्वभावमपि नतथा गृहातेआत्मग्रहणे चक्षुषस्सामर्थ्याभावात् । नैतावता शरीरस्य तत्प्रकारत्वस्वभावविरहः । तत्प्रकारतैकस्वभावत्वमेव सामानाधिकरण्यनिवन्धनम् । श्रुतप्रकाशिका

प्रयोजकः कथं तर्हि जात्यादौ सहोपलम्भनियम इत्यत्राह-सहोपलम्भेति । अनेन पूर्व चाक्षुषत्वोक्तिरेक सामग्री

प्रत्ययनिरपेक्षसामा

प्रदर्शनार्थेति स्पष्टम् ॥

अथ प ू र ् व ो क ् त श ्

व िकल्ये द्वितीयाशेरसिचापृथग्विशेषणत्वप्रयोजकतयोच्यमान मिदं क ि ं मत्वर्थीय नाधिकरण्यप्रयोगविषयेषु सर्वेष्वनुयायि उत भवदभिमतजातिगुणेष्वेवानुयायीति विकल्पांऽभिप्रेतः । त ्र न प्रथमः देहा मनोरेकसामग्रीवेद्यत्वाभावात् । ततश्चानुगतप्रयोजकसद्भावादपृथग्विशेषणत्वस्याप्यनुगतत्वेन सामानाधिकरण्यप्रयोगाणां सर्वेषां मुख्यत्वे सम्भवत्यप्यननुगतमाकारं प्रयोजकत्वेनाङ्गीकृत्य अपृथग्विशेषणत्वमपि सङ्कुचितं कृत्वा तद्द्वारा सामाना

करण्यप्रयोगाणाममुख्यत्वाश्रयणमनुपपन्नमित्यर्थसिद्धम् । प्रकारतकस्वभावत्वावगमादित्यत्रैक शब्देन एकसामग्रीवेद्यता

स्वभावत्वस्य व्युदस्तत्वात् ॥

दूषणं वदन्नेकसामग्रीवेद्यत्वस्यापृथग्वि

अथ परामिमतस्थलानुयायित्वरूपे

द्वितीयशिरसि गन्धादौ व्यभिचारेण शेषणत्वाव्यापकत्वमाह- यथेति । नचाक्षुषस्यापि गन्धस्य पृथिवीनियतप्रकारत्वहानि: । एवंशब्दो यथाशब्दप्रतिनि

। क स ् म ा द ग ् र ह ण म ि त ् य त ् र ा ह — आत्मग्रहणइति । व्यापकत्वाभावफलमाह न ै त ा व त े त ि । एतावता च क ् ष ु ष ा ग ् र ह ण ा भावमात्रात् न तत्प्रकारत्वस्वभावहानिः एकसामग्रीवेद्यत्वस्य अपृथग्विशेषणताव्यापकत्वाभावात्तदेकाश्रयत्वादिप्रयोज

र्देशरूपः

• कान्तरसद्भावाच्चेति भावः । ततःकिमित्यत्रव्ह- त ्प्रगूढार्थसङ्ग्रहः कारतेति । एकशब्दएकसामग्रीवेद्यतास्वभावत्वव्युदासपरः । एव. योरप आकृत्यधिकरणनयेन बोधोपपादनं स ् प ष ् ट म ् । त ् र ल क ् ष ण ा प क ् ष एव स ् प ष ् ट म ु क ् त ः । प ् र ा ग े व भ े द ा भ े द य ो र ् न ि र स न प ू र ् व क गुणिनोर्भेदस्य व्यास िद्धान्त ्वस्थापनेन आकृत्यधिकरणेऽपि गुणगुणिना भेदाभेदौ न विवक्षितौ । आकृत्यधिकरणं जाति

गुणोभयशक्तिनिरूपणपरमिति प ू र ् व म ी म ा ं स क ा न ा म प ि सम्मतम् । आकृत्यधिकरणं व्यक्तिशक्तिनिरूपणमेवेत अनु जैमिनेराशयः निरूपयिष्यते । एवं च ज ा त ि ग ु ण य ो र प ृ थ ा क ् स द ् ध प ् र क ा र त ् व े न ै व त स ् म ि न ् न ध ि क र ण व ि व क ् ष े त ि ‘अर्थैकत्वमविभा गसा्तथ्ा’पयिइषत््ययमत्ारणतअविभागपदेन स ू च ् य त े । मनुष्यादिशरीराणामपि ज ी व ा प ृ थ क ् स ि द ् ध त ् व म े व ; ज ी व ि श ् ल े ष े श र ी र न ा श स ् य ो त ् त र त ् र ्वात् । अतश्च मनुष्यादिशब्दानामपि जातिगुणशब्दन्यायेन प्रकारिजीवबोधकत्वमिति । अयमेवार्थः अन

अन्तरग्रन्थेन साधयिष्यते । तत्प्रकारतकस्वभावत्वमेव

सामानाधिकरण्यनिबन्धनमिति ॥

आकृत्यधिकरणारुणाधिकरणसूत्रद्वयपर्यालोचन

‘अर्यैकत्वमविभागात् ' ' अ र ् थ ै क त ् व े द ् र व ् य ग ु ण य ो र ै क र ् म ् य ा त ् ' इति अपृथक्सिद्धप्रकारवाचिशुक्लादिगुणशब्दानां सामानाधिकरण्यं शक्त्यैव न लक्षणया इति प्रतीयते अयमर्थः वादनक्षत्र

।

• मालायां अप्पय्यदीक्षितैस्साधितः‘गौरोऽहम्’ । एवंत ्रइति’ एवंप्रगतीुतणिेः गु’इदंणिनि रजतम्’ च क्रमाच्इतिछक्तिपप््ररतसीातधिनवमत्् ।इतिजीवपाकन््षतर्निरस्ययामिपर्यनशरीवा ्तं तेषां शक्ति प्रसिद्धये ॥” इत्युपक्रम्य

ब्राहाणादिशब्दानां न भ्रमसिद्धार्थानुवादित्वम्

[ जिज्ञासा १.१-१

श्रीभाष्यम्

आत्मप्रकारतया प्रतिपादनसमर्थस्तु शब्दस्सहैव प्रकारतया प्रतिपादयति ॥ ननु च शाब्देऽपि व्यवहारे शरीरशब्देन शरीरमात्रं गृह्यत इति नात्मपर्यन्तता शरी

रशब्दस्य | नैवम् ।

श्रुतप्रकाशिका

।

कारस्सहोपलम्भनियमव्युदासार्थ: । अपृथग्विशेषणत्वेसति शरीरस्य केनापि प्रमाणस्य तत्तथोपलभ्येतेत्यत्राह-आत्मेति

शब्दोऽपि न शरीरिपर्यन्ताभिधायीति चोदयति । ननुचेति । परिहरति । नैवमिति । इमौ चोद्यपरिहाराबाकृत्यधिकरणेऽपि गूढार्थसंग्रह:

।

चिनां गुणवचनब्राह्मणादिशब्दानां अन्तर्यामिपर्यन्तत्वं साधितम् तत्र च गुणगुण्ये कशक्तिपक्षज्यायस्त्वादिसिद्धान्तं सभ्य ।

क्पर्यालोच्य जैमिनितात्पर्य अरुणाधिकरणसरणिविवरिण्यां प्रकाशितं तत्त्वमार्ताण्डकारैः श्रीनिवासाचार्यैः ॥ आकृत्यधिकरणे न्यायसुधायां गुणगुणिनोर्मंदा भेदसंबन्धेन अभेदांशमादाय शुकृपट इति प्रयोगोपपादनेऽपि तदव लंबनेन रूपं नीलिमा इत्यादिशब्दानां तथा प्रयोगः नैवापादनमर्हति लोके प्रामाणिकप्रयोगोपपच्यर्थंखलु उपपादनप्र

क्रियास्सर्वाःप्रवृत्ताः। एवंस्थिते रूपवानित्येव सर्वत्र प्रामाणिकप्रयोगसत्वे रूपशब्दस्यापि द्रव्यशब्दसामानाधिकरण्येन प्रयोगः नैवापादयितुं योग्यः । नीलिमेत्यत्र नीलशब्दएवाकृत्यधिकरणनयेन व्यक्तिपर्यन्तत्वे लब्धे पुनः भावार्थेमनिच्प्र

त्ययेनानन्तरं तन्न्यायस्याप्रवृत्तिः । किंच गुणे गुणिनि च पृथक्शक्तिकल्पन सिद्धान्ते क्वचिद्भुणे शक्तिः क्वचिद्गुणिनीति

न काऽप्यनुपपत्ति: प्रामाणिक प्रयोगानुसारेण व्यवस्था । एतेन उक्तस्थले ब्रह्मविद्याऽऽभरणे दोषापादनमल्नकम् ॥

अभ्यासभाष्ये ‘ शास्त्रीयेतु व्यवहारे यद्यपि बुद्धिपूर्वकारी नाविदित्वाऽऽत्मनः परलोकसम्बन्धमधिक्रियते’ इत्यत्र

‘ब्राह्मणो यजेत ’ इत्यादिवाक्येषु ब्राह्मणादिशब्दाः आत्मवाचिन इति विवक्षितमिति प्रतीयते । यद्यपि यागादिकर्तॄणां

अशनायाद्यतीतात्मस्वरूपप्रतिपत्तिरनपेक्षिता प्रत्युत बाधिका च । तावता ब्राह्मणादिशब्दाः शरीरात्मतादात्म्याध्यासनिः न्धना इति नैव वक्तुं शक्यम् | ‘मनुष्योऽहम् ’ ‘ब्राह्मणोऽहम्’ इति प्रतीति : परलोकार्थकर्मकर्तृतदितरपुरुष द्विविधा परलोकार्थंकर्मकर्तॄणां शरीरविविक्तात्मविषयिणी तदितरेषांतु शरीरविषयिणी । तत्र देहे अहंमतेः भ्रमत्वेऽपि तदि

तरेषां प्रत्ययस्य भ्रमत्वं नैव साधयितुमलम् | अहमर्थस्य चिदचिद्रन्थिरूपतादेरयोगस्यप्रागेवोपपादनात् । अशनायादे

कर्ममूलकत्वेन कर्मसम्बन्धनिवृत्तिदशायांअपहृतपाम्पत्वाद्याविर्भावस्यसूत्रकृतैवसाधयिष्यमाणतया इदानीं यागादिकर्तॄणां

त ्स्वरूप ्रतिपत्तेरनपेक्षित ्वेऽपि ब्राह्मणादिशब्दानामध्यासनिबन्धनत्वस्य स्थापनासंभवात् । जीवस्य शरीरसंबन्धःकर्म

• मूलक इति श्रुतिस्मृतिसूत्रेषु व्यक्तमेवेति पूर्वमेवोक्तम् । स्वमाहात्म्यानुगुणलीलाप्रवृत्तेन भगवता स्वेच्छाऽऽनुगुण्येन कर्मादिव्यवस्था विरचितेति द्रमिडभाष्यकारसिद्धान्त इति रचनानुपपत्याधिकरणभाष्यादौ वक्ष्यते । आत्मनो निर्विशेषत्व

अविद्यायाश्च प्रागेवासंभवस्य साधनात् । वेदपूर्वभागवाक्यानां उपनिषदि सगुणवाक्यानां आविद्यार्थनिरूपणपरत्वे सर्व

• स्यापि वेदस्य तथैव प्रसङ्गात् । व्यावहारिकपारमार्थिकविभागः बौद्धरेवाहतः, न तदितरैर्दार्शनिकैः । तत्परिग्रहे निर्वि शेषचितोऽपि नैव सिद्धिरिति पूर्वमेवोपपादितम् । एवं च व्यावहारिकतात्त्विक प्रामाण्यभेदकल्पनाऽपि निरवकाशा | अ

‘ ब्राह्मणो यजेत’ इत्यादीनां न भ्रमसिद्धार्थानुवादित्वं ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तं युक्तम्। ननु च शाब्देपीति ॥

शरीरशब्दस्यात्मविवेकबोधनाथ शरीरमात्रशक्त्यैव प्रयोगः

९१७

श्रीभाष्यम्

आत्मप्रकारभूतस्यैव शरीरस्य पदार्थविवेकप्रदर्शनाय निरूपणान्निष्कर्षकशब्दोऽयम् । यथा गोत्वं शुक्लत्वमाकृतिर्गुण इत्यादिशब्दाः । अतो गवादिशब्दवद्देवमनुष्यादिशब्दा श्रुतप्रकाशिका

समानावित्यभिप्रायेणाह—-यथागोत्वमिति । निष्कर्षकशब्दानां विशेष्यपर्यन्ताभिधायित्वाभावे चेतनाचेतनवाचिनश्शब्दा ।

न ब्रह्मपर्यन्ताभिधायिनो भवन्ति ’ यस्यात्मा शरीरम् ’ ’ यस्य पृथिवी शरीरम्’ इत्यादिष्वात्मादिशब्दानां निष्कर्ष कशब्दत्वावगमादितिचेत् उच्यते- निष्कर्षकशब्दो द्विविधः * वैवक्षिकनिष्कर्षको नियतनिष्कर्षकश्चेति । तत्र शरीरादि शब्दा नियतनिष्कर्षका: आत्मादिशब्दा वैवक्षिकनिष्कर्षका: गोत्वादिशब्दवच्छुक्लादिशब्दवच्च प्रयोगस्य व्यवस्थापक त्वात् । निष्कर्षकानिष्कर्षकविभागोऽपिहि प्रयोगाधीन: तद्वदयमपि विभागस्तन्मूलः ॥

’ इति स्मर

णात् । ननु श मैवम् ु | क ् ल ा * द ि श ब ् द ा नियत न ि ष ् क र ् ष क ा एव ग ु लुग्वक्तव्यः ण ि प र ् य न ् त व ा त ु ‘गुणवचनेभ्यो मतुपो ज ा त ि व च श ब ् द प ृ थ क । स ि ध व श े ष ण ा च त ् ि छ ु क ल ा द श ब ् न ं प ् र त ् य स ् त ु द ् व ि श ब ् द स ् थ द ् व ि व च नवत्प्रकृत्यनतिरिक्तार्थः * त्रिलिङ्गतया शब्दसाधुत्वाय स्वरविशेषाय च भवति । तत एवह ‘गुणे शुक्लादयःपुंसि गुणि लिङ्गास्तु तद्वति ’ इति नैघण्टुकाः । यतस्स्वतो गुणिपर्यन्तानामेव गुणवाचिपदानां *लिङ्गस्वरार्थं मतुब्लेोपस्म रणं नतु गुण्यभिधानशक्तिविरहिणां गुण्यनिधानार्थ, * अत एवह रागपदस्य रक्तपदतुल्यतया प्रयोगाभाव: ‘रसोऽह ; अतश्शु क्लादिशब्दा वैवक्षिकनिष्कर्षकाः नियतनिष्कर्षकाणामपि तथात्वं प्रतियोगिविशेषसापेक्षं नतु सार्वत्रिकम् । मप्सु कौन्तेय प्रभाऽस्मि शशिसूर्ययो: ' ' पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च ' इति गन्धादिशब्दानामपि परमात्मपर्यंन्ततया पृथिव्याद्यपेक्षयैव गन्धादिशब्दानां नियतनिष्कर्षकत्वं, शरीरवाचिशब्दानां शरीरिपर्यन्ततां निगम

यति । अतो गवादीति । आत्मपर्यन्ताः आत्मपर्यन्तशक्तयः । शरीरवाचिशब्दैरात्मबोधनं शक्तिनिबन्धनतया मुख्य ।

प्रयोगात् अतः * मित्यर्थः ॥

ननु यद्यपि शरीवाचिशब्दा आकृतिनयगोचराः तथाऽपि तैश्शरीरिबोधनं

लाक्षणिकं गवादिशब्दैरपि व्यक्तिबो

।

घनस्य लाक्षणिकत्वात् । संबन्धानुपपत्तिभ्यांहि लक्षणा जातिमात्रस्थानयनाद्यनर्हत्वाद्व्यक्तिसंबन्धाच्च गवादिशब्दैर्व्यत्तिल क्षणया बोध्यते प्रयोगेऽन्यथासिद्धे शक्तिकल्पनानुपपत्तेः । नैवम् अयुतसिद्धविशेषणवाचिशब्दत्वस्य विशेष्यलक्षणाप्र • तिबन्धकत्वात् अन्यथा * जात्यादिशब्दानामपि संबन्धानुपपत्याविशेषेण क ् व च ि द ् व ् य क ् त ि प र ् य न ् त प्रयोगप्रसङ्गः । * आकृति गूढार्थसंग्रहः

नामरूपव्याकरणश्रुतेः स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणपरत्वेन जीववाचिशब्दानां परमात्मबोधकत्वं न युक्तम् । शरीर

प ृ थ ि व ी शरीरम्’ इ त ् य ा द ि श ् र ु त ि प ठ ि त स ् य श र ी र ि प र ् य न ् त ् व ा द र ् श न ा द ि त ् य ा श य : । आत्मप्रकारभूतस्यैव शरी रस्येत्यादि । शरीरविषय रूपव्याकरणमभ्युपगतमेव । ‘तद्वाचिदेवादिशब्देषु स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणं वर्तत एव । शरी

शब्दस्य ‘यस्य

रशब्देतु लोकव्युत्पत्यवगतशक्तिमात्रेणैव व्यवहारः विवेकप्रदर्शनार्थ इति परमात्मपर्यन्त ्वाभावेऽपि नानुपपत्तिरिति भावः अधिकमुत्तरत्र निरूपयिष्यते ॥

। अरुणाधिकरणसरणिविवारण्यां जातिमात्रशक्तिवादे

दूषणकथनपूर्वकं व्यक्तिशक्तौ

खण्डदेवायुक्त दूषणान्यपि न घटन्त इतिनिरूप्प जातिविशिष्टशक्तिवादे लाघवमपि प्रदर्शितम् । तत्राकृत्यधिकरणसूत्राणा अतोगवादिशब्दवदिति

जातिमात्रं गत्रादिशब्दानां न मुख्यार्थः किंतु व्यक्तिरपीति ( श्रु.प्र) साधनम् [ जिज्ञासा १-१-१ श्रुतप्रकाशिका

रेव शब्दशक्तिविषयः व्यक्तिबोधस्त्वर्थसामर्थ्यात् प्रत्यभिज्ञायां संस्कारसचिवेन्द्रियवदर्थसामर्थ्यसचिवा शब्दशक्तिर्विशि प्रबोधसामग्रीत्यपि न युक्तम् । जात्यादिशब्दश्रवणेऽपि विशिष्टबोधप्रसङ्गादेव नहि सत्यां सामग्रथां कार्यानुदय उपपद्यते ॥

।

ननु गवादिशब्दाः जातेर्व्यक्तिपरतन्त्रतारूपमभिदधति अतस्तैर्व्यक्तिपर्यन्तबोधः

जात्यादिशब्दास्तु जातिस्वरूप

मात्रम् अतस्तैर्थ्यक्तिर्यन्तबोधाभावः । नैवम् । जात्यादिशब्दैर्द्रव्यपारतन्त्र्याप्रतिपत्तौ द्रव्यविलक्षणतया जातिप्रतीत्यनुपपत्तेः

ननु न जातेर्द्रव्यप्रकारतैकस्वभावत्वरूप*पारतन्त्र्याबोधनं विवक्षितम्, किंतु विशेषणान्तरान्वयकारकभावानर्हरूपत्व पारतत्र्याचोधनमिति । उच्यते—गवादिशब्दैस्तादृत्तबोधन मेकपदेन विशेष्याभिधाननिबन्धनम् । नहि कुण्डलीत्युक्ते ।

कुण्डलस्य रुचिरत्वादिविशेषणान्वयः, कुण्डलेन भूषितइतिवत्कारकभावश्च भवति

एवं च सति पारतःच्याबोधन।द्व्य

क्त्यबोधनेऽभ्युपगम्यमाने अन्योन्याश्रयस्स्यात् पारतन्त्र्याबोधनाद्विशेष्याबोधनं तदबोधनात्पारतन्त्र्याबोधनमिति ॥ किंच गवादिशब्दानां विशेष्यबोधनशक्तिविरहे जात्यादिशब्दानामिव पारतन्त्र्यबोधनासामर्थ्यप्ररुङ्गः ।

धर्मि

बोधनासामर्थ्यव्यापकतया जात्यादिशब्देषु दृष्टं पारतन्त्र्यबोधनासामर्थ्य गवादिशब्देभ्यो निवर्तमानं स्वव्याप्यं धर्मिंबोधना सामर्थ्यं कथं न निवर्तयेत् । द्रव्यांश शक्तिर्माभूत् जातेर्व्यक्तिपारतन्त्र्यमपि गवादिशब्दा बोधयेयुरिति न वाच्यम् ;

द्रव्यांशे शक्तिविरहितैर्जात्यादिशब्दैरपि द्रव्यपारतन्त्र्यबोधनप्रसङ्गात् । अतश्शब्दशक्तिनिबन्धनैव गवादिशब्दैर्द्रव्यप्रतीतिः किंच यदि जातिमात्रमेव मुख्यार्थः तर्हामुख्यभूतद्रव्यपर्यन्त प्रयोगादपि जातिमात्रे गवादिशब्दानां प्रचुरप्रयोग प्र सङ्गः * मुख्यार्थगुणसम्बन्धिविषयप्रयोगादपि मुख्यार्थे प्रचुरप्रयोगदर्शनात् । गङ्गाऽग्निसिंहादिशब्दानां कुलमाणबव

गौः

बिषयप्रयोगादपि मुख्यार्थे प्रचुरप्रयोगो दृष्टः नतु व्यक्तिनिष्ठा व्यक्तिनिष्ठो महिष इति प्रयोगः जातिरेव मुख्यार्थश्चे द्भवादिशब्दानां जातिमात्रविषयप्रयोगे त्वतलादिनैरपेक्ष्यं च स्यात् नहि गङ्गादिशब्दा: प्रवाहादिविषयप्रयोगे भावप्र

।

त्ययान्ताःप्रयुज्यन्ते प्रचुरप्रयोगाभावो भावप्रत्ययापेक्षत्वं च गवादिशब्दानां व्यक्तौ निरूटलक्षणायोगादितिचेन्न प्रचुर प्रयोगानुगतिर्हि लक्षणाया निरूढिः । ततश्च प्रचुरप्रयोगाभावात्प्रचुरप्रयोगाभाव इति परिहारो न घटते प्रसङ्ग स्त्र प्रसञ्ज

नीयाभावपरिहार्यत्वाभावात् । नह्यग्निमत्वप्रसङ्गोऽयभावात्परिहियते ॥ भावप्रत्ययानपेक्षत्वप्रसङ्गश्च दुष्परिहर : शुक्ला दिशब्दानां गुणिबोधने निरूढलक्षणाभ्युपगमेऽपि पटस्य शुक्ल इति

गुणमात्रपरप्रयोगे * भावप्रत्ययानपेक्षत्वदर्शनात् * शुक्लादिशब्दनांहि लुप्तमतुबर्थलक्षणा परैरभ्युपगता, यथा समासेषु प्रातिपदिकेनाप्रयुक्तबिभक्त्यर्थलक्षणेष्यते । लक्षणाया # निरूटिर्नाम सर्वप्रयोगानुगतिरितिचेन्न गोशब्दे तदभावप्रसङ्गात् ।

• अनुवृत्तो गोव्यवहार इति गोत्वमात्रेऽपिहि गोशब्द: क्वापि प्रयुज्यते । किंच सर्वप्रयोगानुगता वृत्तिर्लक्षणैव न स्यात्

आकृतिविषयवृत्तिवत् । नन्वनन्यथासिद्धा वृत्तिर्मुख्या | सत्यम् | अनन्यथासिद्धिश्च दर्शिता अयुतसिद्धविशेषणवाचिश ब्दानां विशेष्यलक्षणासामर्थ्याभावस्योपपादितत्वात् ॥

ननु त्वत्पक्षे धर्मिवाचिपदानां भावप्रधाननिर्देशेषु मुख्यैकदेशे लक्षणाऽभिमता, अस्माकंतु गवादिशब्दानां व्यक्तो

लक्षणा तत्र शक्तेर्विशेषणविशेष्यगोत्ररत्वकल्पने # भवतां गौरवं स्यात् ।स्यादेव सतु नात्र दोषः लाघवेन निर्वाहायो ग्यस्थले गौरबस्य दोषत्वाभावात् । लक्षणाऽऽश्रयणानुपपत्तिर्हि दर्शिता । किंच गामानयेत्यादिषु व्यक्तिप्रतीतिरर्थसामर्थ्या द्भवतिचेत् तर्हि विवक्षिताया जातेः प्रतिसंबन्धिभूतं द्रव्यमुपसर्जनतया प्रतीयेत । ततश्च * पुत्रः पितेतिषत् खण्डो गौरयमिति सामानाधिकरण्यं न स्यात् । पुत्रमानयत्यत्र ममेत्यनुक्केऽपि अर्थवश ऋद्विवक्षित पुत्रप्रतिसंबन्धिपितृत्वॆन प्रती

(आ.अ.१) सूत्रस्य वार्तिकार्थानुसारेण सिद्धान्तसूत्रता

९१९

श्रुतप्रकाशिका

यमानो देवदत्तः पुत्रंप्रति गुणतया प्रतीयते नतु विशेष्यत्वेन * प्रधानतया * तदवच्छेदार्थत्वात्तस्य। गवादिशब्देषुतु

द्रव्यमेव प्रधानतया प्रतीयते । गङ्गायां घोष इत्यत्र प्रवाहस्याविवक्षितत्वा कूलस्य तदुपसर्जनतया प्रतीत्यभावः । छत्रिणो गच्छन्तीत्यत्रतु अच्छत्रिणां छन्त्रिप्रतिसंचन्धितया प्रतीयमानत्वाभावाच्छत्रिगुणभावेन प्रतीत्यभावः । अतो विवक्षितार्थप्रति संचन्धितया प्रतीयमानत्वेऽपि प्रधानतया प्रतीयमानं द्रव्यं शब्दशक्त्यैव प्रतीयते, अयं पुत्रीत्यत्र पुत्रिशब्देन प्रतीयमान पुत्रवत् । किंच विशेष्यांशे शक्तिमता रूपिशब्देन रूपप्रतिपत्तिदर्शनात् तद्रहितेन रूपशब्देन विशेष्यप्रतिपत्तिदर्शना भावाच्च, * शब्दविशेषोपश्लिष्टविशेष्यप्रतीतिरन्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दशक्तिनिबन्धनेत्यभ्यवसीयते

ऊतो गवादिर

ब्दानां विशेष्यत्रोधकत्वं शक्तिनिबन्धनम् । ननु व्यक्तीनामानन्त्यात्ताभिस्संबन्धग्रहोऽनुपपन्नः। रकस्यां व्यक्तौ शब्द

।

वाच्यताव्युत्पत्तिश्चेद्व्यक्तयन्तरस्य गोशब्दवाच्यत्वंन स्यात् नैवम् । यत्र जातिस्त ्रायं शब्दइत्येवं रूपत्वाद्व्युत्पत्तेः । अतो ब ा च ् य त ा न ि म ि त ् त स ् य ै क त ् व ा त ् प ् र त ् य े क व ् य ु त ् प त ् स ् य न प े क ् ष ा , य ु ग प त ् स र ् व ् य क ् त ी न ा ं व ा च ् य त ा व ् य ु त ् प त ् त ि र े क ै क व ् य क ् त ौ वाग्यतानिमित्तस्य पुष्कलत्वादेकैकव्यक्तेर्वाच्यत्वसिद्धिश्च घटते । कथमनन्तानां व्यक्तनां बुद्धावारोपणं शक्यमितिचॆत् व्यक्तीनां शब्दवा च्यत्वं प्रतिषेघता त्वया व्यक्तय:प्रतिपन्नाः नवा ? नचेत् तासु शब्दवाच्यत्वनिषेधोऽनुपपन्नः ’ लब्धरूपे क्वचित्किचि त्तादृगेव निषिध्यते ।’ प्रतिपन्नाश्चेत् किं कतिपयव्यक्तयः प्रतिपन्नाः उत सर्वाः १ प्रथमे सर्व ्यक्तीनां शब्दवाच्यत्व निषेधायोगः, द्वितीये त्वमिव सर्वे सर्वा व्यक्ती: प्रतिपद्येरन् व्युत्पद्येरंश्च । अतो गवादिशब्दाः स्वशक्त्यैव व्यक्तिबोधकाः तद्वच्छरीवाचिशब्दानामपि स्वशक्त्यैव शरीरिपर्यन्तबोधकत्वं सिद्धम् | गूढार्थसङ्ग्रहः

मर्थावर्णनेन तत्सूत्राणामर्थ उच्यते । त ्र भाष्यवार्तिकयोः जातिविशिष्टव्यक्तिशक्तिपक्षोऽपि पूर्वपक्षे उपक्षिप्तः । जाति मात्रशक्तिक्षश्च सिद्धान्ते । वस्तुतस्तु आकृत्यधिकरणे पूर्वपक्षे जातिमात्रशक्ति: । सिद्धान्ते जातिविशिष्टव्यक्तावित्येव युक्तं

सूत्रस्वारस्यात् । तथाहि ’ प्रयोगचोदनाभावादकत्वमविभागात्’ १.३.३० इति लोकवेदाधिकरणेसिद्धान्त सूत्रम् । आकृत्य

•धजातौिकरण’ वशबरादिमते प ू र ् व प क ् ष स ू त ् र म ् । व स ् त ु त स ् त ु आकृत्यधिकरणऽपीदसिद्धान्तसूत्रम् | प्रयोगचोदानाभावात् ज ा त ि म ा त ् र श क ् त ी ्रीहीन्प्रोक्षति’इत्यादिप्रोक्षणाद्यनुष्ठानविधेरसम्भवात् इत्यर्थः पूर्वमीमांसकानां शबरादीनामपि संमतः । व्यक्तौ शक्ति पमिहितासती क्षे कथंतर्हि आशकक्ृनतोित्पय्ेरवताीकृततििरंिगमयितुम्’ त्येतदाह-अविभागादिति । व ा र ् त ि क े ‘य त स ् त ु न ि त ् य म े व व ् य क ् त ् य ा क ृ त ् य ो र व ि भ ा ग ा ः त स ् म ा त ् व ् य क ् त ि र इति । भ ा ष ् य क ा र स ् त ु ‘कथं सामान्यावगातीरी य ु प न ् य स ् य आ क ृ त ि श ् च ि ह ् न भ ू त ा भविष्य तीत्युत्तरं ददाति’ इत्युपक्रम्य ‘यद्वा कथं सामान्यावगतिरित्युपन्यस्ते पूर्वपक्षवादी सामान्यावगतिमपोतुमशक्नुवन् आकृतिविशिष्टव्वक्त्यभिधानपक्षं प र ि ग ृ ह ् ण ा त ् य ा क ृ त ि श ् च ि ह ् न भ ू त ा विशेषणभूताऽभिधेया भविष्यति । अतश्च त ् प ् र त ी त ि र च ो द ् य ा । तेन केवला विशिष्टा वा व्यक्तिरशब्दार्थ’ इतिचोक्तम् । अत्र वार्तिकवाक्यद्वयपर्यालोचनायां जातिविशिष्टव्यक्तावपि

शतयोरुभयोरशक्तिकल्पने क्ति: ’ अर्थैकत्वमविभागात्’गौरवरूपदोषो इत्यत्रविवनका्सष्िततीेततिि वपि्रवतकी्यषतिेत।म्अत्।र चअतविशेषणतया ज ा त े ः अ भ ि ध े य त ् व स ् य व ि व क ् ष ण े न जातिव्य ्राविभाविशिष्टवस्तुनः गशब्देन उभयोर्नियमेन स ह प ् र त ी त ि ः श क ् त ो एकत्वमित्यर्थः । एकशक्तिग्रह मूलमिति सूच्यते ॥ ‘अविभागात् ' जातिव्यक्तयोर्विभज्य स्थित्यनहसंबन्धात् अ र ् थ क ः व ं •विषयत्वेन विशिष्ठे नावसरः एकैव शक।्तवििशरििषत्िटशकयावत््तिपक्।षेएतेनगौरवस’व्यिशियथाष्टवाचनावसरः ित्वपक्षेतथाअर्थेअरुणाधिकरणसरणिविवारण्यां कत्वमित्येकपदमनर्थकमेव स्यात्न’िरइतिूपितभावम् ॥ कौस्तुभ उभोक्तदूषणस्य

महाभाष्यादितोऽपि जातिविशिष्टव्यक्तौ शक्तिः (आ.अ.२.२.४) सूत्राणामर्थश्च [ जिशासा १-११

९२०

गूढार्थसंग्रहः

उक्तं च ‘जात्याख्यायां एकस्मिन् बहुवचनमन्यतरस्याम् ’ (१.२.५८ पासू) इति सूत्रमहाभाष्ये ‘अशिष्यो वा 6

'

बहुवद्भावः इत्यु·क्रम्य जातिशब्देनहि द्रव्यमप्यभिधीयते जातिरपि । कथं पुनर्ज्ञायते जातिशब्देन द्रव्यमभिधीयत इति ?

।

एवंहि कश्चिन्महति गोमण्डले गोपालकमासीनं पृच्छति अस्त्यत्र कांचिद्रां पश्यसीति स पश्यति पश्यतिचायं गाः । पृच्छति च कांचिद्द्वां पश्यसीति । नूनमस्य द्रव्यं विवक्षितमिति । तद्यदा द्रव्याभिधानं तदा बहुवचनं भविष्यति । यदा सामान्याभिधानं तदा एकवचनं भविष्यतीति’ । अत्र ‘जातिप्रकारकव्यक्तिविशेष्यक एव शक्तिग्रहः गौर्गोपदशक्या इति जातिव्यत्त्युभयविषयकबोधे कारणम्’ इत्यादिः उद्योतः ॥

मञ्जूषायां - ‘जात्यवच्छिन्नविषयकशक्तिमान् जातिशब्द: गुणाद्यवच्छिन्नशक्तिमान् गुणशब्दादिरिति व्यवस्था । अत्र विशेष्यविशेषणयोरुभयोरपि शक्तिः । शक्यताऽवच्छेदकत्वं च शक्यैकदेशे प्रकारत्वं’ इत्याद्युक्तम् । कुत्सिते (५.३.७४) इति सूत्रे ‘ अथवा -स्वार्थमभिधाय शब्दो निरपेक्षं द्रव्यमाह समवेतम् | समवेतस्य च वचने -लिङ्गं वन्त्रनं 6

विभक्तिं च ’ इत्यादि महाभाष्यम् ।

(

"

अत्रत्त्वोऽनुपपत्तिः। नहि प्रातिपदिकमात्रात् प्रक्रियादशायामपि प्रवृत्तिनिमित्त

तदाश्रययोः क्रमेण बोवो भवति । तस्मात् स्वार्थ जात्यादिकं शब्द: तद्विषयकाभिधाविषयो भूत्वा निरपेक्षः तच्छक्ति ग्रहेतरानपेक्षः संबद्धं द्रव्यमाहेत्यर्थः । तस्यैव शक्ति ग्रहविषयकत्वेन तत्रैव स्वार्थव्यवहार इति’ इति उद्योतः ॥ यद्यपि ‘ द्रव्याभिधानं व्याडि: ’ इतिपक्षे जातिरुपलक्षणमिति जातौ शक्तिः नैवाभ्युपगम्यते । एवं दीधितिका रेण शक्यताऽबच्छेदके शक्त्यनङ्गीकारेऽपि शक्तिग्रहविशेष्यताऽवच्छेदकतया भानं सम्भवतीति साधितम् । तथापि शक्तिज्ञानाधुनिकसङ्केतज्ञानयोः एकरूपेण हेतुत्वाद्यसम्भवात् दीधितिकारमतं न युक्तमिति प्रवृत्तिनिमित्तस्यापि वाच्यत्वम् अतएव जात्याकृतिव्यक्तयस्तु पदार्थ: ’ इति सूत्रंचोपपद्यत इति शक्तिवादे गदाधरभट्टाचार्येरुक्तम् विस्तरस्तु अन्य त्रावसेयः । अत: ‘ प्रयोगचोदनाभावादर्थैकत्वमविभागात् ’ इति सूत्रस्य जातिविशिष्टव्यक्तिपरत्वमेव | इदमेव सिद्धान्त ।

(

सूत्रमिति सिद्धम् ॥ ‘ अद्रव्यशब्दत्वात् ’ (मी.सू १.३.९.३१) जातिमात्रे शक्तयङ्गीकारे द्रव्ये शक्त्यनङ्गीकारेण गोत्वादि

शब्दवत् गवादिशब्दानां जातिशब्दत्वमेव स्यात् । नतु द्रव्यशब्दत्वम् । जातिविशिष्टद्रव्ये शक्तयङ्गीकारेतु द्रव्यशब्दत्वं सम्भवति द्रव्यशब्दत्वाभावात् । नह्याकृति: पडादिभिस्संख्याभिर्युज्यते अतश्च षड्देया द्वादशदेयाश्चतुर्विंशतिर्देया इति ,

प्रयोगानुपपत्तिः । सामानाधिकरण्यानुपपत्तिश्च ॥

अन्यदर्शनाच्च ’ (३२) ‘ यदि पशुरुषाकृतःपाळयेत अन्यं तद्वर्ण तद्वयसमालभेत इति । यद्याकृतिवचनश्शब्दो भवेदन्यस्यालम्भो नोपपद्येत । अन्यस्यापि पशुद्रव्यस्य सैवाकृतिः | तस्माद्विशिष्टवचनः इति । ‘आकृतिस्तु क्रियार्थ स्वात् ’ (मी.सू.१.३.९.३३) तर्हि व्यक्तिमात्रे शक्तयङ्गीकारेण सूत्रद्वयोक्तानुपपत्तिपरिहारे आकृतं शब्दार्थत्वं मास्त्विति शङ्कायामिदंसूत्रं तुशब्दश्शङ्का निवृत्त्यर्थः व्यत्तयाकृत्योरविभागेन अर्थैकत्वेना कृतिश्शब्दार्थ इतितु क्रियार्थत्वात् ’ इयेनचितं चिन्वीत ’ (तै.सं.५.४.११.१) इत्यत्र श्येनचिच्छब्दस्य क्रियार्थत्वात् ॥ 6

2

८

‘ कर्मण्यग्न्याख्यायां ’ (पा.सू.३.२.९२) इत्यत्र ‘ कर्मणि हन: ’ (३.२.७६पा.स्) इति एतत्सूत्रगतकर्मोपपद 6

नुवृत्तौ क्विप् प्रत्ययविधानेन श्येनचिच्छन्दस्य कर्मवाचके श्येनपदरूपे उपपदेसति अग्न्याख्यस्थण्डिलसंज्ञायां कर्तव्यायां

चिनोतेर्धातोः चितमिति कर्मणि वाच्चे किप्प्रत्यय इत्यर्थावगमेन सादृश्यलक्षणया श्येनसदृशं चीयमानं चयनेन संपादन येदित्येवं चोदनार्थस्संपद्येत । व्यक्तिमात्रवचनत्वे व्यक्त्या सादृश्यं नोपपद्यते । तद्वि एकव्यक्तिसादृश्यं वा स्यात् सर्व ब्यक्तिसादृश्यं वा । आधे अनिर्धारितरूपव्यस्थन्तरविलक्षणैकव्यक्तिसादृश्यस्य इष्टकाभिः अशक्यं संपादनम्। सकल

९२१

गूढार्थसङ्ग्रहः

व्यक्तिसादृश्यंतु तासां परस्परवैलक्षण्यात् अतीतानागतानांचाग्रहणेन तत्सादृश्यस्य ग्रहणं न सम्भवति । अतः आकृत्यैव

सादृश्यं संपादयेदित्यर्थाबगमात् अवश्यमाकृतिरपि श्येनपदात् प्रतीयत इत्यभ्युपगन्तव्यम्। व्यक्तिप्रतीत्यर्थं च व्यक्तिः अतः आकृतिविशिष्टव्यक्तौ शक्तिरिति नानुपपत्तिः ॥

अत्र जातिपदं विहाय आकृतिपदोपादानं नित्यैका जातिर्न सर्वसम्मतेत्यभिप्रायेण । एवं ’ सरूप ’ सूत्रे (पा.सू.१.

२.६४) महाभाष्ये द्रव्याभिधानं व्याडिरितिपक्षप्रतिकोटितया उपन्यस्ते ’ आकृत्यभिधानाद्वा एकंविभक्तौ वाजप्यायनः’

इत्यत्रापि आकृतिशब्दः उक्ताभिप्रायेणैव प्रयुक्तः। आकृतिशब्दः न नित्यैकजातिमात्रे प्रयुज्यते । ‘ जातेरस्त्रीविषयादयो पघात्’ (४.१.६४) इति सूत्रमहाभाष्ये ‘जातेरित्युच्यते का जातिर्नाम ? आकृतिग्रहणा जातिर्लिंङ्गानां च न सर्वभाक् ।

सकृदाख्यातनिर्ग्राह्या गोत्रं च चरणैस्सह | ‘इत्युक्तम् । अत्र प्रदीपः-आकृतिग्रहणाअयवसन्निवेशविशेषव्यङ्गथेत्यर्थः

‘अइउण् ' स ू त ् र े ' र ू प स ा म ा न ् य ा द ् व ा स ि द ् ध म ् ' इति महाभाष्य अतिरिक्त ज ा त ि र ् न विवक्षिता स ा द ृ श ् य े न ै व स र ् व ो प त ् त े ः इति प्रदीपे उद्योते च स्फुटमिति प्रागेव (३५१.पु) उपपादितम् ॥ इति ॥

’ इति सूत्रे आकृतेश्शब्दार्थत्व

6

वर्णनेन ‘नक्रियास्यादितिचेदर्थान्तप्रागुक्तदोषद्वयशङ्कापरमिदं रविधानसूत्रम् ं। आकृतिस्तु न’ द्रव्यमितिचेतप्रोक्षणादिरूपा ् ’ (१.३.३४) जातौ क्रिय’ानस्यादितिचेत् यदि पशुरुपाकृतस्स्यादित्यर्थान्तरे

उपाकरणविधिर्न स्यात् । ‘एका देया’ इत्यादौ लिङ्गसङ्ख्याऽन्वययोग्यं द्रव्यं च न स्यात्’ इति सूत्रार्थ: । ‘तदर्थत्वा प्रयोगस्याविभाग: ’ (१.३.३५) ’ प्रयोगस्य ब्रीहीन् प्रोक्षति इत्यादिप्रयोगस्य आकृतिविशिष्टद्रव्यरूप शक्यैकदेशद्रव्या

त्वात् ’ जातिविशिष्टव्यक्तौ शक्तयङ्गीकारेण ‘श्येनचितं चिन्वीत ’ ‘वीहीन्प्रोक्षति’ इत्यादिसर्ववाक्यार्थोपपत्तेः शक्या र्थयोरविभागस्सिद्धः ॥

इत्युपक्रमोपसंहारसूत्रद्वयपर्यालो

अत्र प्रयोगचोदनाभावादर्थंकत्वमविभागात्’ ‘तदर्थत्वात्प्रयोगस्याविभागः’ चनायां जातिविशिष्टव्यक्तावेव शक्तिरिति जैमिन्याशयः प्रतीयते । उपक्रमे जातिमात्रशक्तौ दोष एव सर्वसंमतः । उप क्रमोक्तप्रयोगोपपत्तिरेवोपसंहारे । साच द्रव्यप्रतीत्यैव निर्वाह्या । त ्र जातौ शक्ति: व्यक्तौ लक्षणेत्येतदर्थसूचकं न किंचि 6

य त ् र त ु नियमेन य ु ग प द र ् थ द ् व य ो प स ् थ ि त ि ः त ् र श क ् त ि द ् व य ा ङ ् ग ी क ा र े न दोष इति’ यववराहाधिकरणे खण्ड देवेनोक्तम् । पुष्पवन्तादिशब्देष्वपि एकैव शक्तिः गदाधरभट्टाचार्यैरुक्ता । गवादिशब्देषु युगपदर्थद्वयस्यैव प्रतीतिः सर्वा स्पदं पश्यामः ।

(

नुभवसिद्धा उभयोरविभागोऽपि विशेषः । समभिव्याहृतपदार्थान्तरान्वयप्रतीतिः व ् य क ् त ा व े व े त ि सर्वसंमतम् । ए व ं स ् थ ि त े जातिविशिष्टव्यक्तौ शक्ति गौरवेण परित्यज्य जातिमात्रे शक्तिरेवाकृत्यधिकरणसिद्धान्त इति खण्डदेवादीनामुक्ति: अनुभव

विरोधात् सूत्रस्वारस्याविरोधाच्चानुपादेयेति बोध्यम् ॥

देवमनुष्यादिशब्दा: शरीरशरीरिणोरुभयोरविभागसत्वेन श्रुतिस्मृत्यनुसारेण

आकृत्यधिकरणनयेन शरीरसंयुक्तजीव 2

पराः। अयमर्थः ‘अनुज्ञापरिहारौ देहसंबन्धाज्ज्योतिरादिवत् ‘(२.३.४८)‘देहयोगाद्वासोऽपि (३.२.६) इत्यादौ सूत्र व्यासस्य विवक्षितः ॥ अत्र व ि ध ि न ि ष े ध श ा स ् त ् र य ो र न ु ज ् ञ ा प र ि ह ा र ौ द े ह स म ् ब न ् ध न ि ब न ् ध न ा व ि त ् य ु क ् त म ् । द े ह स म ् ब न ् ध : कर्ममूलक इति कृतात्ययाधिकरणे ’ तद्यइह रमणीयचरणा:’ इत्यादिश्रुत्या व्यवस्थाप्यते । त ्र सुकृतमूलकः ब्राह्मणक्षत्रियवैश्य देह कृतो

• सम्बन्ध इति निर्धारणेन परसम्मताविद्यामूलकत्वंनास्तीति सिद्धम्। पञ्चाभिविद्यायां(छा.५.१०)दशमखण्डोपक्रमे ‘तद्य 6

मित्युपासते ते धूमममिसंभवन्ति’ इत्यादिना धूमादिमार्ग प्रस्तुत्य ‘तस्मिन्याव संपातमुषित्वा अथैतमेवाध्वानं पुनर्निव 116

९२२

श्रुतिसूत्रतः ब्राह्मण्यादि कर्ममूलमेव, संज्ञामूर्तिशब्दाभ्यां नामरूपे ब्रह्मनामशरीरे इति साधनम् [ जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसङ्ग्रहः

वर्तन्ते’ इत्याद्यनन्तरं ‘ तद्यइह रमणीयचरणाः’ इत्यादिवाक्यम् । ‘तद्देवानामन्नं तं देवा भक्षयन्ति ’ इति ’ तस्मिन् यावत्संपातमुषित्वा’ इत्यतःपूर्ववाक्यम् । ‘तद्य इत्थं विदुःइत्युक्तविद्यानिष्ठयोः ' अर्चिदिगतिप्रतिपादनेन धूमादि ,

मार्गविचारदशायां ‘ तद्देवान।मन्नं तं देवा भक्षयन्ति ’ (छा.१५.१०.३) इति वाक्यघटकपदार्थनिर्धारणपरे ‘भाक्तंवा ऽऽनात्मवित्त्वात्तथाहि दर्शयति’ इति सूत्रे ‘तद्य इत्थंविदुः’ इत्युक्तब्रह्मविद्यानिष्ठयोः अनात्मवित्वं नास्तीत्येवेषितव्यम्, पञ्चाग्निविदः तदितरोपासकसामान्यस्य सगुणविद्यानिष्ठस्यच अर्चरादिगतिद्वारा ब्रह्मप्राप्तेश्श्रुतत्वेन तेषामनात्मवित्त्वं परव्या ख्यानरीत्याऽपि न सूत्रकाराभिमतमिति सिद्धयति ॥

‘ आत्मेत्येवोपासीत ’ इत्यत्रोक्तोपासकस्यापि ’ तद्यइत्थंविदुः’ इत्युक्तोपासकान्तर्भूतत्वेन ’ अथ योन्यां देवतामु

पास्ते—यथा पशुरेवं सदेवानाम् ’ इति शङ्करभाष्योदाहृतवाक्येऽपि ’ तद्यइत्थंविदुः’ इत्युक्तोपासकः नैव विवक्षितइति निर्णीयते । अयमर्थः अनुपदमेव स्फुटीभविष्यति । उपासकसामान्यस्यापि कर्मानुष्ठानं परेषामपि संमतम् । एते सर्वे च

परमते न सभ्यग्दाशँनः, अविद्यावन्त एव । इत्थं च कर्मानुष्ठानस्याविद्यामूलकत्वे एतत्सर्वे विरुद्धयते । अतश्च जीवानां सुकृतमूलकब्राह्मणादिशरीरसंबन्धस्य श्रुतौ सुस्पष्टं प्रतिपादनेन ’ तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः तमेतं वेदानु

बचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति’ इत्यादौ ब्राह्मणादिशब्दा अपि कर्ममूलक ब्राह्मणादिदेहसम्बन्धवद्वान्चका एव नतु पररीत्या देहात्माभिमानबद्वाचकाः’ इति सूत्रकारतात्पर्य सिद्धम् । एतेनैव ’ देहयोगाद्वा सोऽपि ’ इत्यत्र देहसम्बन्घोऽपि कर्ममूलक एव विवक्षित इति निश्चीयते । अतएव वेदवाक्यसामान्यस्यैकविधं प्रामाण्यं निर्वहति ॥ एतेन ‘ अनुज्ञापरिहारौ देहसम्बन्धाज्ज्योतिरादिवत्’ इति सूत्रभाष्ये (शं) शरीरव्यतिरेकदर्शिन एव नियोज्यत्वः मितिचेत्-न ; तत्संहतत्वाभिमानात् ’ इत्यायुक्ति: ’ भाक्तंवाऽनात्मवित्त्वात् ’ इति सूत्रे अर्धिरादिगतिप्रापकविद्यानिष्ठानां आत्मवित्त्वस्यैव प्रतिपादनेन ‘ तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति’ इत्युक्ताधिकारिणामात्मवित्वेन संहतत्वाभि मानायोगेन विद्यानिष्ठसामान्येऽपि कर्ममूलकदेहसम्बन्ध निबन्धनानुज्ञापरिहारयोः प्रत्याख्यानासम्भवात् ॥ ८

एतेन ‘ अनुज्ञापरिहारौ ’ इति सूत्रे ‘सम्यग्दर्शिनो द्विविधाः देहातिरिक्तात्मदर्शिनः केचित् । तेषां कर्मस्वधि कारो न वार्यते । अन्येतु असङ्गब्रह्मात्मतादर्शिनः । तेतु सम्यग्दर्शिना नाधिक्रियन्त’ इति, अभ्यासभाष्यविवरणे च ‘ द्विविधाहि विवेकिनः केचिद्देहातिरिक्तात्म मात्रपर्यवसित विवेकाः केचिदशनायाद्यतीतात्ममात्रपर्यसितविवेकाः तत्राद्यो १ विवेकः कर्तृत्वादिभ्रमविरोधी न भवत्येव । ततश्च न तस्य ज्योतिष्टोमादिप्रवृत्तिविरोधित्वम् । तेन च शरीरतादात्म्या 6

ध्यासस्यानपोदितत्वात्’ इति ब्रह्मविद्याऽऽभरणे उक्तिः सूत्रकाराशयविरुद्धत्वादनुपादेयेति सिद्धम् । एवं च गवादिश ब्दवत् आकृत्यधिकरणनयेन देवमनुष्यादिशब्दाः आत्मपर्यन्ता एव इति अप्रकम्प्यमेवीत ॥ ED

‘ संज्ञ।मूर्तिक्लप्तिस्तु त्रिबृःकुर्वत उपदेशात् ’ (२.४.१७)इति सूत्रे ‘सेयं देवतैक्षत हन्ताऽहमिमास्तिस्रो देवताः अनेन

जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति श्रुतौ नामरूपपदार्थयोः संज्ञामूर्तिशब्दाभ्यां निर्देशः कृतः ॥ अत्र रूप मूर्ति: नाम संज्ञा इति पदद्वयेन तदर्थबोधनेचेदमेव बीजम् देवादिशब्दोक्तदिशा सर्वरूपवाचकशब्दानां परमात्म

परत्यतात्पर्यसूचनमुखेन सर्वश्रुत्यविरोधबोधनमेव । संशाच परमात्मनाम योगेन यथार्थज्ञानजनकश्शब्दः इत्यर्थद्वयं प्रति

पाद्यते । एतेन स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणं तस्यां श्रुतौ विवक्षितमिति निर्णीतं भवति । एवं ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य

श्वीरः नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्ते’ इति श्रुतौ अभिवदन्नित्यत्र अभीत्युपसर्गेण स्वाभिमुख्येनैषोक्तिर्विवक्षितेति

अत्रापि स्वपर्यन्तनामोक्तिः विवक्षिता इत्यपि सूचितम् । तृतीयाध्यायोपक्रमसूत्रे ‘तदन्तरप्रतिपत्ती इत्यत्र तच्छन्देन

गूढार्थसंग्रहः

एत ्सूत्रोक्तमूर्तेरेव परामर्शेन देहान्तरप्रतिपत्तौ इत्यर्थो विवक्षित इति सर्वैरप्रणयम् । चामिविद्यायां द्देहा त्वचाक्तदेहाधूमा प्राप्तिः धूमादिमागतृणां दिमार्गगन्तुरनात्मवित्वात् इति ‘भाक्तंवाऽनात्मवित्त्वात् ’ इति सूत्रे विवक्षितमिति परेषामपि संमतम् ॥ (

एतेन ‘तदात्मानमेवावेदहंब्रह्मास्मिForma ’ ‘तद्यइत्थं विदुर्येचेमेऽरण्ये श्रद्धातपइत्यु

पासते ‘’इत्युक्ताधिकारिणाम दत्तामत्युपासते ते धूममभिसंभवन्ति’ इत्युक्ताधिकारि ;: नत ‘अथस एष इहप्रविष्टः’ इत्यादितत्पूर्ववाक्यपर्यालोचनया ‘अन्तःप्र 6

णामिति सूत्रेण निर्धारितं भवति ।

शब्द

विष्टश्शास्ता जनानासर्वात्मा’ इति श्रुत्यनुसारेण अन्तःप्रविश्य शासितृपरः अन्तःप्रविश्य शासितृत्वमेव शरीरित्वम् ।

•

अयमेवार्थ: ‘अनेन ज ी व े न ा त ् म न ा ऽ न ु प ् र व ि श ् य ' इ त ् य त ् र व ि व क ् ष ि त इति प ू र ् व म े व ो क ् त म ् । अतश्च परमात्मनः जगच्छरीरित्व ज्ञानवन्तएवात्मविदः’ इति संज्ञामूर्तिक्लप्तिः’भाक्तंवाऽनात्मवित्त्वात् ’ इति सूत्रद्वयेन सूत्रकृता निश्चितं भवति । समा

नाधिकरणनिर्देशेन र्जीवाभिन्नब्रह्मज्ञानमेवात्मज्ञानमितितु नात्र विवक्षितम् । तत्रैव धूमादिमार्गे पुनरावृत्त्यवरोहनिरूप " णावसरे -(तत्स्वा) ‘साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः’ इत्यत्र ‘वायुर्भूत्वा धूमो भवति’ इति निर्देशस्य सादृश्यनिबन्धनत्वस्यैव स्थापनात् । समानाधिकरणनिर्देशस्यान्यथैवोपपत्त्या ब्रह्मणि जीवाभेदस्यासिद्धेः । कृतात्ययाधिकरणे कर्ममूलकब्राह्मण

दिशरीरसम्बन्धवद्वाचका एव ब्राह्माणादिशब्दा इति विवक्षितमिति प ू र ् व म े व ो प ा द ि त म ् । स र ् व स ् य ा र ् थ स ् य पर्यालोचने ब ् र ा ह ् म ण ा द ि • शब्दानां ब्राह्मणादिशरीरसम्बन्धिबोधकत्ववत् ‘नामरूपे व्याकरवाणि’ इति श्रुतौ नामसामान्यस्य तत्तदवस्थशरीरसम्ब परमात्मवाचकत्वमिति सूत्रकारसिद्धान्तः सिद्धो भवति ॥

एवं ’ अविभागेन दृष्टत्वात् ’ (४.४.४) इति सूत्रे मुक्तब्रह्मणोरविभागः विवक्षित इति परेषामपि संमतम् ।

“अत्र ऐक्यामेदादिशब्द विहाय अविभागशब्दं प्रयोक्तस्सूकृतः जीवब्रह्मणोक्यं, किंतु विभज्य स्थित्यनर्हसंबन्धःविव

। अयमेव स ं ब न ् ध ः स म ा न ा ध ि क र ण न ि र ् द े श े म ू ल म ् । ए त ् स म ् ब न ् ध न ि ब न ् ध न ए व ै क ् य व ् य व ह ा र ः । ‘ प्रयोगचोदना भावादर्थंकत्वमविभागात् ’ इत्याकृत्यधिकरणे जातिगुणयोर्व्यक्तिगुणिनोश्च अविभागेन अर्थैकत्वप्रतिपादनेन तद्वजीवब्रह्मणोर क्षित इति स्फुटम्।

•

“• वसुिभागना थ ै ं क ् य म ि त ि सूत्रकाराशय: । ‘सलिल एको द ् र ष ् ट ा ऽ द ् व ै त ो भवति १ (६.३.३२) इति स ु ष ु प ् त ौ ज ी व ब ् र ह ् म ा द ् व ै त ं प ् र त ि प ा द ि त म ् । ष’ पश्यति’ ुप्तौ च इअविद्यायाः अन्तःकरण स ं स ् क ा र स ् य च सवेन ज ी व ब ् र ह ् म ण ो र द ् व ै त ं परमतेऽपि न सम्भवति । त ् प ् र क र ण े ' य द ् व ै त न ् न त ् य ा द ौ ' नतु तद्वितीयमस्ति त ो ऽ न ् य द ् व ि भ क ् त ं य त ् प श ् य े त ् ' इति श ् र ू य त े । अ त ् र द ् व ि त ी य स ा म ा न ् य स ् य न निषेधः त द ि त ् य स ् वैअयतरश््थच्ायता्तर् दत्दविैततम्ियथस्य्ायत्वइंन्अदद््रिवयैसतमस्िबदद््धधमििकता्रयारद्थिःस।ंमतइंनन्द्सिद्धयतीति रियसम्बन्धविशपि्षरा्गटेववसो्कत्ुतमन्ोऽ।भाव’तः इतनो्ऽदन््रयिदय्सविमभ्कब्नतं्धयरतू्पपशव्ियशेते्ष’णाभइता्वयतन्िरबविभन्धनः न सम्भवतीत्युक्तम् ; नतु अन्यवस्तुसामान्यदर्शन न सम्भवतीति । अत्रविभक्त शब्दप्रयोगेण परमात्मनो

ऽन्यत् त ोऽविभक्तमित्यर्थस्सूच्यते सुषुसौपरब्रह्मणो,ऽन"्यसआत्मनि

्य जीवस्यतिष्ठन्’

परमात्माइवति्यभता्गरसतब्दत््धवमेुकम्ुतकयो्ःतापरशरीरत्वस्योक्तेः।

वप्यविभागइत्याशयेनएतेसूत्रे

क्तवस्तुदर्शनमेव

प्रयुक्तःजीववाचिशब्दानां । ’ यस्सर्वेषु भूतेषुपरमतिष्ठन् नाकृत्यधिकरणनयेन ात्मपरत्वमित्यर्थसामानाधिकरण्यम्, ः सूत्रकृतो विवक्षित इतितद्वदेवनिर्’तत्त्वमसि णीयते ॥ ’ इत्यादौ सामा विशेष्यविशेषणभावे नाधिकरण्यम् एकविधेनैव सामानाधिकरण्येन स र ् व त ् र ो प त ् त ि स म ् भ व ा त ् इति न ि र ् ध ा र ि त ं • चिनश्शब्दाः प्रकारिबोधका इत्युक्तम्। तेन विशेष्यविशेषणभाव एवं सामानाधिकरण्यमिति बोधितं भवति । येषामट

•

अविभागशब्दः

अतश्च ’ नीलमुत्पलम्

“’ इत्यादौ

भवति । एतदर्थसूचनायैव प्रकारवा

अन्तर्यामिब्राह्मणे नियमनार्थव्याप्तथा जगतो ब्रह्मशरीरत्वप्रतिपादनम्

९२४

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

थक्सिद्धप्रकारवाचिनां मत्वर्थीयप्रत्ययनिरपेक्षसामानाधिकरण्येनैव प्रयोगः तेषामेव प्रकारिपर्यन्तता नान्येषाम्, तेषां निष्कर्षशब्दत्वात् ’ इति भाध्ये प्रागेव स्फुटमुक्तम् । एतेन (ब्रह्मविद्याऽऽभरणसिद्धान्तसिद्धाञ्जनयोः) परोक्तदोषाः नैव

लगन्तीति सिद्धम् । ‘ य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तर: ’ इत्यत्र व्याप्तिः नियमनहेतुभूतैव विवक्षिता ‘स एतासां प्रतिबोध ,

नायाभ्यन्तरं विविशानि ’ इति मैत्रायणीयश्रुत्यनुसारात् । एतेन पृथिव्याद्यवेदनवत् ’ यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरः

इत्युक्तार्थोऽपि न नियमने हेतुः’ इति (सि.सि.अं) उक्तिर्निरवकाशा । यद्यपि एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने ’ इति श्रुतौ

प्रशासनेन धारकत्वमुक्तं न प्रवेश उक्तः तथाऽपि ‘परमकारुण्येनास्मदुजिजीविषया अस्मद्धृदये सन्निहित ’ मिति 209

सौलभ्यानुसन्धानं प्रवेशोक्त्यैव सिद्धयतीति सर्वत्रप्रमिद्ध्यधिकरणभाग्य एव स्फुटम् ॥

एतेन नियमनार्थव्याप्तथा शरीरत्वमन्तर्यामिब्राह्मणे स्थापितं भवति । ‘नैव स्त्री न पुमान्’ इत्यादौ शरीरसम्ञ

न्धेनैव स्रथादिशब्दाः जीवे वर्तन्ते । शरीरसम्बन्धश्च ‘प्राणाधिपस्सञ्चरति स्वकर्मभिः’ इति प्रागुक्तश्रुत्या कर्मसंबन्ध निबन्धनः

6 तद्य इह रमणीयचरणा: ’ इति

श्रुत्याचेति प्रागेवोपपादितम् । परमात्मनः सशरीरत्वेऽपि ’ द्वासुपर्णा सयु

जासखाया’ इत्यादिश्रुतिषु परमात्मनः कर्मसंबन्धविरहप्रतिपादनेन स्वेच्छामूलक एव शरीरसंबन्ध इति नाशरीरकवाक्य विरोधः । ‘द्वासुपर्णा’ इति श्रुत्यर्थ: प्रागेव (७६२.पु) निरूपितः ॥ ‘ अन्तर्यामिब्राह्मणोक्तदिशा अत्र प्रवेशस्य नियमनार्थतान सम्भवति, ‘अनेन जीवेनात्मना’ इति विरोधात्’ इति (ब्र.वि.आ) उक्तिरनुपादेया । तत्र ‘जीवेनात्मना ’ इत्येतावन्मात्रोक्त्यैवोपपत्तौ ’ अनेन ’ इत्यस्य सत्त्वेन परसम्मता

र्थस्यासिद्धेः । अत्र (छा) भाष्यम् -’ अनेन जीवेनेति । स्वबुद्धिस्थं पूर्वसृष्टयनुभूतं प्राणधारिणमात्मानमेव स्मरन्त्याह अनेन जीवेनात्मनेति । प्राणघारणकर्त्रा आत्मनेति वचनात् स्वात्मनो व्यतिरिक्तेन चैतन्यस्वरूपतयाऽविशिष्टेनेत्येतद्दर्श यति ।’ इति ‘ जीवोहिनाम देवताया आभासमात्रं बुद्धयादिभूतमात्रासंसर्गजनित: आदर्श इव प्रविष्टः पुरुषप्रतिबिम्ब:

जलादिष्विव सूर्यादीनाम्’ इति च ॥

10

अत्र ‘ चैतन्यस्वरूपतयाऽविशिष्टेन’ इत्यर्थविवक्षागमकं न किंचिद्वर्तते । सूर्यस्य विप्रकृष्टत्वेन सावयवत्वेन च प्रतिबिंबसम्भवेऽपि चैतन्यस्य निरवयवत्वेन सन्निकृष्टत्वेन च प्रतिबिंबो न सम्भवत्येव । ‘तेषां खल्वेषां भूतानां त्रीण्येव बीजानि भवन्ति आण्डजं जीवजमुद्भिज्जम् ’ इति एतत्पूर्वश्रुतिवाक्यम् । तत्र जीवशब्दस्य योऽर्थः सएवार्थोऽत्रापि स्वर

सतःप्रतीयते । अत्र ‘तेषां जीवाविष्टानां खल्वेषां पक्ष्यादीनां भूतानाम्’ इति माण्यम् (शं) । अत्र आनन्दगिरिः ८

महाभूतानामचेतनानां ब्रह्मकार्यतोक्का । सम्प्रति जीवाविष्टानां भौतिकानामपि परम्परया ब्रह्मकार्यतैबेति वक्तुं तान्य

नुत्रदति तेषामिति । पूर्वाध्याये येषां गत्यागती दर्शिते तृतीयं च स्थानमुक्तं तानि तज्छब्देन परामृश्यन्ते, तेषां प्रसि

द्धत्वद्योतनार्थं खल्वित्युक्तम् ।’ इति, ‘जीवानां भूतानां सत्कार्यत्वं प्रकरणप्रामाण्यादुक्तम् इदानीं जीवानां विशिष्टरू

पत्वेन ब्रह्मकार्यत्वेऽपि न स्वरूपेण तत्कार्यत्वम् । ब्रह्मैवोपाधिप्रविष्टं जीवव्यवहारास्पदमित्यङ्गीकारात् । तथा च ब्रह्मणि विव विज्ञाते जीवविज्ञानं सेत्स्यति । ’ इति च । एतत्पर्यालोचनायां पञ्चानिविद्यायां गत्यागती ययोः उक्ता तयोरेवात्र

क्षेति स्फुटं प्रतीयते । ‘तृतीयशब्दावरोधस्संशोकजस्य ’ (३.१.२१) इति (शं) सूत्रभाष्ये इयं श्रुतिरुपात्ता तेनोक्तोऽर्थः

परेषामपि संमत इति सिद्धम् । सद्विद्यायामपि उत्तरत्र उत्क्रान्तिः वक्ष्यते । अतः विद्याद्वयमपि एकविषयमेवेत्यङ्गीकरणी

यम् । परमते सद्विद्या निर्गुणविद्या, पञ्चाग्निविद्यातु नेति वैलक्षण्यम् । अनेन श्रुतिवाक्येन तद्वैलक्षण्यं निरवकाशमिति PICT

बोध्यम् । ‘तेषां खल्वेषां भूतानाम्’ इति वाक्ये तच्छन्दोपादानेन प्रथमाध्याये धूमादिमार्गे पुनर्निवृत्तिकाले जीवानां

अनेन जीवेनेत्यादिश्रुतावाप नियमनार्थप्रवेशेन जीवस्य ब्रह्मशरीरत्वम्

९२५

गूढार्थसङ्ग्रहः

यादृश्यवस्था तादृशावस्था त्रतामेवात्र ग्रहणमिति बोधितं भवति । भूतसूक्ष्मसंपरिष्वक्तस्य जीवस्य पुरुषस्त्रीदेहावयवद्वारा

शरीरसंबन्धस्तत्र प्रतिपा दित: । ‘पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवन्चसो भवन्ति’ इत्यत्र पुरुषशब्देन शरीरसंयुक्त वाचिनाऽ

यमर्थो बोधितः। एवं च शरीरप्रवेशप्राक्कालिकावस्थापन्नस्य पूर्ववाक्ये जीवशब्देन बोधनेन अस्यैव शरीरसंयोगदशायां मनुष्यादिशब्दवाच्यत्वस्य प्रतिपत्तिस्सम्पन्ना ॥

जीवेनात्मना प्रविश्येत्यनभिधाय ‘अनु’ शब्दप्रयोगेण जीवात्मप्रवेशकाल एव जीवात्मानमनुसृत्य परमात्मप्र

वेशः। प्रवेशस्य नियमनार्थतायाः अन्यत्र श्रुतावुक्त्या ‘सेयम्’ इत्यत्र तच्छन्दस्य आदेशशब्दार्थप्रशासितृपरामर्शकत्वेन C

च अत्रापि नियमनार्थप्रवेश एव विवक्षितः । नामरूपव्याकरणमपि श्रुत्यन्तरानुसारेण मनुष्यादिनामरूपव्याकरणमेव, तच्च स्वपर्यन्तमेव । परमात्मशरीरत्वसिद्धया शरी 6

बहुस्यां प्रजायय’ इति पूर्वमुक्तेः । जीवात्मनःपरमात्मशरीरत्व प्रतिपादक

रान्त:प्रवेशनिबन्धन मनुष्यादिशब्द बोध्यत्ववत् जीवशब्दोऽपि जीवशरीरकवाची इत्यर्थः ज्ञातुं शक्यते । सिंहेन भूत्वा

बहवो मयाऽत्ता: व्याघ्रेण भूत्वा बहवो मयाऽत्ताः इति वाक्यसमशीलत्वादस्यवाक्यस्य । जीवशरीरकस्यानुप्रवेशकथनेन मनुष्यादिशब्दानां मनुष्यादिशरीरसंयुक्तजीव शरीरिपरमात्मबोधकत्वं निर्णीतं भवति । नामरूपव्याकरणं च व्यष्टिसृष्टौ । समष्टिसृष्टौ च त्रिवृत्करणादेरभावेन जीवस्य शरीरसंबन्धस्यैवासम्भवात् । चतुर्मुखशरीरकस्यैव यष्टसृष्टिः । अतः भूत सृष्टयनन्तरं नामरूपव्याकरणोक्तिर्युक्ता । ‘तत्तेज ऐक्षत ’ इत्यादौ तेजआदिशब्दानां तेजश्शरीरकपरमात्मपर्यन्तत्वं‘ यस्य तेजश्शरीरम्’ इत्यन्तर्यामिब्राह्मणादित एव सिद्धयति । अन्तर्यामिब्राह्मणे ‘यं पृथिवी न वेद ’ इत्युक्तिमात्रेण पृथिव्या दिशब्दानामभिमानिदेवतापरत्वं न सिंद्धयति तथासति पृथिव्यादिभूतान्तर्यामित्वप्रतिपत्तिर्न स्यात् ॥ भूतानि योऽन्तरो यमयति ’ इति प्रश्नवाक्ये सर्वान्तर्यामिण एव प्रश्नस्य ‘ य इमं च लोकं परं च लोकं सर्वाणि च

प्रतीत्या देवतान्तर्यामित्वमात्रेण प्रतिवचनपूर्त्यसम्भवात् । ‘य आदित्ये तिष्ठन् ’ ’ यस्सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन् ’ ‘ यआत्मनि प्च

तदृष्टान्तार्थः िष्ठन्’ इत्यादौ। ‘तेषांदेवतानखल्वेषां ्तर्यामितभूतानाम्’ ्वस्यापि लाभस्सम्भवति । ‘ य ं पृथिवी न वेद ' इतितु ' न ा न ् त र ि क ् ष े न दिवि ' इतिवत् इति वाक्येनापि पूर्व भूतसृष्टिरेव प्रतिपादितेति प्रतीयते । अतः ’ तत्तेज

ऐक्षत’ इ त ् य ा द ौ तेजआदिशब्दानां त े ज आ द ि भ ू त श र ी र क प र म ा त ् म प र त ् व म न ् त र ् य ा म ि ब ् र ा ह ् म ण े न ै व स ि द ् ध य त ि । ' अ नेन जीवेना मना’ इ त ् य ा द ौ म न ु ष ् य ा द ि श ब ् द ा न ा ं स ् व प र ् य न ् त न ा म र ू प व ् य ा क र ण े न म न ु ष ् य ा द ि श र ी र स ं य ु क ् त ज ी व श र ी र क प र म ा त ् म प र ् य न ् त ा प ् र त ि प त ् त ौ ‘त• पूर्तव्मतेव्वमशस्विेशतक्ेवतुेःतकजानाति ेतो’ इति। नामरूपव्याकरणश्रुत्यर्थज्ञानानन्तरं वाक्यार्थः सम्यनितो भवतित्वंशब्दस्य। अश्वेश्वेतकेतुशरीरकजीवपरत्वं श्वेतकेतुशरीरकपरमात्मपर्यन्तत्वज्ञानं सुलभम् । एवंचिनोऽपिनामरूपव्इयता्कयरेणवशं्प्ररुतति्पयतर््तथिजस््ञसांनभेवतयथाि । एवंमनुष्यादिशब्दाः मनुष्यशरीरसंयुक्तजीववाचिनः तथैव तजीवशरीरकपरमात्मवा ‘तत्त्वमसि श ् व े त क े त ो ' इति वाक्यार्थनिर्णयोऽपि । परमते ! । सिद्धान्तेतु साफल्यम् ॥

श्वेतकेतुशब्दस्य

नवकृत्वोऽभ्यासो विफल एव स्यात्

‘अनेन जीवेन’ इति वाक्यप्रवृत्तस्साफल्यम् परमते एतदपि न

एवं। एवं‘तेषांच खल्वेषाम् ’ जीवेनात्मना’ इति वाक्यानन्तरंइत्यत्र अनेनेत्यनेन पूर्व ाक्यप्रतिपन्नार्थस्य जीवशब्दार्थे बोधनेनात्रापि सम्भवति ' अनेन प्रवेशस्य नियमनार्थत्वं सिद्धयतीति न “अनेन जीवेन ‘इत्युक्ते: बाघकत्वोक्ति(त्र.वि आ)संभवः ॥ ए व ं ‘अनेन’ इत्यनेन उ क ् त ा र ् थ ब ो ध न े न जीवेन इ त ् य स ् य न व ् य स म ् म त ा न ि र ु द ् ध ा र ् थ क त ् व म प ि न ा त ् र व ि व क ् ष ि त म ि त ि सि दवति । खल्वेषाम्’ इति वाक्ये पूर्वाध्याये धूमादिमार्गात्पुनर्निवृत्तिकालिकावस्थाबोधनेन जीवस्य शरीरस ्त्र ‘तेषां

[ जिज्ञासा १-१-१

जोवस्य ब्रह्मशरीरत्वे (छा.भा) चन्द्रिकोक्तदूषणपरिहारवचनम्

९२६

गूढार्थसंग्रहः

न्धस्य कर्मकृतत्वप्रतीत्याच ‘अनेन जीवेन ’ इत्यत्रोभयोश्शरीरसंबन्धज्ञाने ’ द्वासुपर्णा सयुजा सखाया’ इत्यादिश्रुत्यन्तरोक्त दिशा परमात्मनः कर्मसम्बन्धविरहज्ञानेन अशरीरत्वप्रतिपादक श्रुतिवाक्यानि कर्ममूलकशरीरसम्बन्धनिषेधपगणीति प्रती ।

तिस्सम्भवति । अथवा आण्डजं जीवजमुद्भिजंचेति पूर्वविभक्त शरीरसम्बद्ध सर्वजीवानामपि जीवशब्देन ग्रहणम् ॥ जीवशब्देन संसारिविवक्षायां ‘तत्तेज ऐक्षत’ इत्यादिना तेषामेव चेतनत्वावगतेः जीवान्तरानुप्रवेशोऽनपे क्षितः इति दोषः नवीनैः (छान्दोग्यभाष्ये) यद्यप्युक्तः तथाऽपि ’ तत्तेज ऐक्षत’ इत्यादौ तेजआदिशब्दानां तेज इशरीरकपरमात्मपरत्वेन तदतिरिक्त चेतनपरत्वाभावात् । ‘अहमिमास्तिस्रो देवता’ इत्यत्र देवताशब्दस्यापि तेजआद्य

भिमानिदेवतापरत्वेन तस्या अपि देवतायाः परमात्मत्वेन परमात्माभिमन्यमानतेजोऽबन्नानामेव तत्र विवक्षा | त्रिवृत्क ।

रणंतु भूतानामेव, नतु भूतातिरिक्तचेतनानां भूतेषु त्रिवृत्करणेनाण्डोत्पत्तेः प्रमाणसिद्धत्वात् । ‘तत्तेजोऽसृजत ’ इत्यादौ अण्डोत्पत्तेःपूर्वकाले तेज आदिसृष्टिः प्रतिपाद्यते । नामरूपव्याकरणं च अण्डोत्पयनन्तरकालिकम् । ’ तेषां खल्वेषां भूतानाम् ’ इति वाक्ये सृष्टपदार्थानां मूलमूलिभावप्रदर्शनेन समष्टिव्यष्टयोः पूर्वोत्तरकालिकत्वं बोधितम्। अतः ‘अनेन जीवेनात्मना’ इत्यत्र ‘तेषां खल्वेषां भूतानाम्’ इतिवाक्यप्रस्तुत जीवपरत्वमेव युक्तम् । इदमस्तु सन्निकृष्टम्’ इति 6

महाभाष्यानुसारेण शीघ्रोपस्थितिकतया च तत्परामर्शस्यैव युक्तत्वात् । जीवस्य परमात्मशरीरत्वप्रतिपादकान्तर्यामिब्राह्मणा

दिना आत्मन्शब्दसमभिव्याहारेण च जीवशब्दस्य जीवशरीरकपरत्वनिश्चयसम्भवात् । अतश्च न पूर्ववाक्यविरोधः ।

‘ पुमान्नदेवः – शरीराकृतिभेदास्तु’ इति पराशरवचने देवादिशब्दे आकृत्यधिकरणनयसूचनेन शरीरवाचिनां शब्दानां शरीरिणि परमात्मन्यपि शक्तिस्समर्थिता आकृत्यधिकरणजमिनितात्पर्य प्रागेव निरूपितम् । अतो भट्टादिमतवत् व्यक्ता ।

विव ब्रह्मणि लक्षणेति विवक्षायामुक्तश्रुत्यादिविरोधः चन्द्रिकोक्तः न घटते । सर्वशब्दानां परमात्मबोधकत्वं योगपौप्क ल्येन शरीरिणि वृत्या वा साध्यते । तत्र च विषयव्यवस्था श्रुतप्रकाशिका (वै.घटत अ) न्यायसिद्धाञ्जनयोः स्फुटा ॥ इति एतेन

आकाशशब्दे योगेन ब्रह्मप्रतीत्यङ्गीकारेण शरीरिणि व्युत्पत्तिर्न

●

चन्द्रिकोक्तिः निरवकाशा

|

श्श्रुतिषु ब्रह्मणि कार्यत्वनिषेधेन कारणत्वोक्तिः वियदादिवत् सङ्कोचविकासरूपोत्पत्यभावाभिप्राया। नतु घटाद्यन्तर्यामित्वेन कार्यत्वं न सम्भवतीत्येतत्परा । मृत् घटस्य कारणमित्यत्र वेदान्तव्युत्पत्तिमतां मृदन्तर्यामी घटान्तर्यामिणः कारणमितिधीः ।

एतद्ध्यन्पत्तिशून्यानांतु यथाश्रुतार्थ धीः इति लोकव्यवहारस्य नानुपपत्तिः । नवीनैराप मृद्धशब्दयोः तत्तदन्तर्यामिविषय कत्वमभ्युपगम्यत एव । सर्वत्र शब्दानां शरीरिपरतायाः अनभिधानेन ‘अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र अहमित्यस्य शरीरिबोध 27

कत्वावरहेण (चं) अनुपपत्तिः निरवकाशा । अन्यत्सर्व प्राचीन ग्रन्थेष्वेव समाहितम् । अत: ‘ अनेन जीवेन ’ इत्यत्र ।

। अनेन इत्यनेन परसम्मतार्थः नव्यसम्मतार्थश्च न विवक्षित इति सिद्धम् ॥ देवादिशब्दे अज्ञानां शरीरमात्रे प्रयोगसत्त्वेऽपि शरीरव्यतिरिक्तात्मशाननां शरीरे प्रयोगो मस्तु शुक्लादि

शब्दानां गुणे गुणिनि च विभिन्नशक्त्या प्रयोगवत् तेजआदिशब्दानामुभयत्र प्रयोगोपपत्तौ शरीरवाचिनांपरममुख्यत्वमन्यत्र शब्दानां शरी रिणि प्रयोगाङ्गीकारे नकिंचिद्वाधकम् | नवीनैरपि विद्वद्रटिमहायोगाभ्यां सर्वशब्दानां परमात्मनि मुख्यत्वं च व्यवस्थाप्यते । ‘चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात्तद्व्यपदेशोऽभाक्तः तद्भावभावित्वात् ’ इत्यत्र भाष्यादावुभयत्र प्रयो गोपपत्तिरुपपादिता । निष्कर्षकानिष्कर्षक भेदेन प्रयोगव्यवस्था अत्रैवोक्ता ॥

एवं च तेजआदिशब्दानां शरीरे शरीरिणि च प्रयोगेण देवादिशब्दवैषम्येन शरीरिणि शक्तिनं सिद्धयतीि चन्द्रिकोक्तिर्निरवकाशा सर्वेषां शब्दानां तत्तदन्तर्यामिणि परममुख्यता नवीनैरपि नवीनैरपि स्वीक्रियते स्वीक्रियते । तदन्तर्यामी तच्छरी

येवेति उभयोरविशेष एव पर्यवसानम् । ‘तंत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इति श्रुतिस्वारस्यं च सिद्धान्ते

देवादिशब्दानामचिच्छरीरकजीवशरीरकपरमात्मपर्यन्तत्वोपसंहारः

९२७

श्रीभाष्यम्

आत्मपर्यन्ताः । एवं देवमनुष्यादिपिण्डविशिष्टानां जीवानां परमात्मशरीरतया तत्प्रका रत्वाज्जीवात्मवाचिनऋशब्दाः परमात्मपर्यन्ताः अतः परस्य ब्रह्मणः प्रकारतयैव चिदचि द्वस्तुनः पदार्थत्वमिति तत्सामानाधिकरण्येन प्रयोगः ॥ अयमर्थः वेदार्थसंग्रहे समर्थितः 10 इदमेव शरीरात्मभावलक्षणं तादात्म्यम् ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति ग्राहयन्तिच’ (४.१.३)

इति वक्ष्यति ‘आत्मेत्येवतु गृह्णीयात्’ (वाक्यं) इति च वाक्यकारः । श्रुतप्रकाशिका

एवं शरीरवाचिशब्दाः शरीरिपर्यन्तास्स्युः ततः किं परमात्मचिदचिद्वाचिशब्दानां सामानाधिकरण्यस्ये त्यत्राह

।

एवमिति प्रयोजकाकारं वदन्निगमयति । अतइति । एवं ’ तत्त्वमसी ’ ति वाक्यन चिदचिच्छरीरकस्य कारणाव स्थस्य कार्यावस्थस्य च ब्रह्मण एकत्वं प्रतिपादितम् । नच * प्रकार्यैक्यं कार्यकारणैक्यं चेत्यर्थमेदाद्वाक्यमेदश्शङ्कनीयः प्रकारित्वस्य पदावगम्यत्वात् । तत्पदंहि प्रकृतवाचकं प्रकृतंहि सार्वज्ञ्यादिगुणकं जगच्छरीकं कारणम् तदैक्षत एक मेव ‘बहुस्याम् ’ “तत्तेजोऽसृजत ‘अनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि “सदायतनास्सत्प्रतिष्ठा : ‘:इत्यादि

भिरीक्षितृत्वैकत्वानुप्रवेशपूर्वकनामरूपव्याकरणधारणश्रवणात् । अतस्तत्पदं सार्वज्ञ्यादिगुणक जगच्छरीर कब्रह्मपरम् । त्वंपदं कार्याचित्संसृष्टजीवविशेष विशिष्टब्रह्मपरम्

।

प्च

अत उभयावस्थस्य ब्रह्मणः चिदचित्प्रकारवत्वं पदावगतम् । पदद्वयस्थ

समानविभक्त्या कारणावस्थस्य कार्यावस्थस्य च ब्रह्मण एकत्वमवगम्यते । अतो न वाक्यभेदः । अतः कार्यकारणावस्थ प्रकार्येकत्वं ’ तत्त्वमसि’ इति वाक्येन प्रतिपादितम् ॥

परमात्मानंप्रति जगतश्शरीरत्वं कथम् ? अस्मिन्सद्धे शरीरत्वप्रयुक्ता दोषास्स्युः उक्तस्यानुग्राहकस्य न्यायस्य कि मनुत्राचं प्रमाणं कथं व्युत्पत्तिविरोधपरिहार इत्यादिशङ्कायामाह - अयमर्थइति । परेण स्वरूपैक्यपरत्वेनोदाहृतं सूत्रं वाक्यकारवचनं च व्याचष्टे | इदमेवेत्यादिना ॥

अत्रायमर्थस्संकलय्यानुसंधेयः मृषावादिभिस्सामानाधिकरण्यनिर्वाहा बहुधा कृताः । तत्र सामानाधिकरण्यस्या० तद्व्यावृत्तिमुखेन वस्तुमात्रपरत्वं सत्यादिवाक्यनिरूपणेन निरस्तम् । व्यावृत्तीनामुपलक्षणतापक्षे पंदान्तरवैयर्थ्यात् । *

विशेषणत्वाभ्युपगमे मुख्ये संभवति लाक्षणिक ार्थस्वीकारायोगाच्च, ’ तत्त्वमसि ’ इति बाक्ये चान्वयमुखेन स्वरूपमात्रपरत्वे

तत्पदस्य प्रकृतपरामार्शस्वभङ्गः। पदद्वयलक्षणा, प्रवृत्तिनिमित्तभेदाभावात्सामानाधिकरण्यलक्षणहानि रुपलक्षणरूपप्रवृत्ति

निमित्ताश्रयणे पदान्तरवैयर्थ्य ’ तदैक्षत’ इत्याद्युपक्रमविरोधः, उपक्रमेोपक्रमविरोधः, श्रुत्यन्तरविरोधः, तिरोधानाद्यनु पपत्तिरूपतर्कविरोधश्चेति दूषणान्युक्तानि ॥ बाधार्थत्वे च स्वरूपलक्षणा नञर्थलक्षणादयो दोषाः । प्रत्यक्षण बाधादर्शनाद्वाघपरस्वानुपपत्तिः पदान्तरेण विरो

धिधर्मानुपस्थानेन षिरोधाभावात् बाघकल्पनानुपपत्तिरित्यधिकं दूषणद्वयंचोक्तम् । तथा ’ सर्व खल्विदं ब्रह्म’ इत्यत्र गूढार्थसङ्ग्रहः

एतत्सर्वमभिप्रेत्याह– एवं देवमनुष्यादिपिण्डविशिष्टानामित्यादि । अत्मेितितूपगच्छन्ति प्राहयन्तिचेतिं

बक्ष्यतीति ।

6

तदात्मानमेवावेदहंब्रह्मास्मि’ (बु) इत्यत्र ‘आत्मन् ’ शब्दं मनसि निषाय ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति '

श्रु. प्र अहमर्थस्थानाध्यासिकत्वं शुद्धब्रह्मरूपत्वंचेति साधनम्

९२८

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रुतप्रकाशिका

सामानाधिकरण्यस्यचातदाकारारोपणनिबन्धनत्वमयुक्तम् । सर्वत्वब्रह्मत्वयोरेकाश्रयत्वाभावेन सामानाधिकरण्यलक्षणाभावा

त्परमार्थतऐकाधिकरण्ये सम्भवति अपरमार्थैक्यविषयत्वाश्रयणानुपपत्तेश्च । ऐक्यापारमार्थ्येहि सामानाधिकरण्यवाक्यप्रामाण्यं हीयते प्रतिपिपादयिषितस्यैक्यस्य मिथ्यात्वात् । एवमचिद्रह्मणोस्सामानाधिकरण्यं सत्यानृतयोरैक्याभावादयुक्तम् । अन्तः करणचिन्मात्रयोरैक्याभावात्, ‘ब्रह्माहमस्मि’ इति सामानाधिकरण्यं न घटते । अहंशब्दस्यान्तःकरणोपहितज्ञप्तिवा चित्वात्तदुपपत्तिरितिचेन्न अहंशब्दस्यान्तःकरणोपहितज्ञप्तिवाचित्वाभावात् ।

• यथा

C

अहमिच्छामि द्वेष्मि ’ इतीच्छा

देरहमर्थविशेषणतया व्यवहारात् अहंशब्दस्य नान्तःकरणोपहितेच्छादिवाचित्वम् ॥

।

।

एवमहंजानामीति प्रयोगात्तदुपहितज्ञप्तिवाचित्वमप्यहंशब्दस्यानुपपन्नम् * नहि ज्ञप्तिरेव ज्ञप्तया विशेष्यते

ज्ञातृज्ञेयतदवच्छिन्नज्ञान।तिरिक्तस्य कस्यचिज्ज्ञानस्य शशविषाणायमानस्य लौकिकबुद्धयगोचरत्वान्नतद्विवक्षयाऽहंशब्दप्रयो गोपपत्तिः । अतोऽहंब्रह्मास्मीति सामानाधिकरण्यमयुक्तम् । अन्तःकरणद्वयैक्याभावादहमादिशब्दानां पूर्वोक्तन्यायेन तदु पहितज्ञप्तिवाचित्वाभावाच्च, ‘अहंमनुरभवम्’ इत्यादिसामानाधिकरण्यंचानुपपन्नं प्राणाद्यचेतनजीवयोरैक्याभावात् ‘प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा’ ‘अहमेवेदं सर्वम्’ ‘मत्तस्सर्वमहं सर्वम्’ इत्यादिचायुक्तम् । ‘अहं हरिस्सर्वमिदं जनार्दनः’ इति जीवेश्वरवाचिनोरचिदीश्वरवाचिनोश्च शब्दयोस्सामानाधिकरण्यमयुक्तम् । जीवेश्वरयोःपृथिव्यादीनां च चिन्मात्रे कल्पितत्वात् । नहि रज्जुकल्पितसर्पभूदळनाम्बुधारावाचिनां शब्दानां मिथस्सामानाधिकरण्यम् | अहं हरिस्स र्बमित्यादिशब्दानां अध्यस्त वाचिनामधिष्ठानभूत परब्रह्मपरत्वादे कार्यवृत्तित्वमितिचेन्न आकृतिवाचिनां व्यक्तिपर्यन्ततयेव अध्यस्त वाचिनां शब्दानामधिष्ठानवाचित्वेन व्युत्पत्यभावात् । नहि रजतशब्दस्य शक्तित्वाश्रयद्रव्यवाचित्वेन व्युत्पत्तिः ।

तदभावश्च शुक्तिशकलादौ रजतादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तभूतरजतत्वादेरभावात् ॥

ननु अध्यस्त वाचिनश्शब्दा अधिष्ठाने मुख्यवृत्ता: इदं रजतमिति वृद्धव्यवहारमूलव्युत्पत्तिसद्भावादितिचेत् ।

उच्यते–* यदर्थविवक्षया शब्दप्रयोगोऽनन्यथासिद्धः तस्य तद्वाचित्वनिश्चयः । तत्रेदं वक्तव्यम् । अभ्यस्त वाचिनश्शब्द स्याधिष्ठानपर्यन्तत्वे किं भ्रान्तप्रयोगो मूलम् ? उत प्रबुद्धप्रयोगः । न प्रथमः रजतपुरोवर्तिनोरनध्यस्तत्वानधिष्ठानत्वबु

द्धयैव तत्र रजतशब्दप्रयोग इति तस्याध्यस्तवाचिनोऽधिष्ठानपर्यन्तत्वासाघकत्वात् । नह्यदेवदत्तत्वाज्ञानाद्देवदत्तशब्द

प्रयोगो देवदत्तशब्दस्य * यज्ञदत्तवाचित्वे मूलं भवति । द्वितीये च रजस्सर्पइति प्रयोग* सर्पशब्दस्य प्रागनारोपितबुद्धि मूलप्रयोगानुवादरूपत्वा दारोपितविषयशक्तिकल्पेन मूलं न स्यात् ॥

नन्वष्टृथक्सिद्धविशेषणवाचिशब्दानां विशेष्यपर्यन्तत्वमिष्टं अभ्यस्तंचाधिष्ठानस्यापृथग्विशेषणं तस्मिन् सत्यवभासा त्तेनविना तदनवभासाच्चेति चेन्न, अन्यत्र सतोविशेषणस्य पुरोऽवस्थितं प्रत्यपृथाक्सद्धयभावात् । अख्यातिपक्षेच्चाध्यस्तत्वा• धिष्ठानत्वयोरेवाभावान्मृषावांदिपक्षे मृद्विवर्तस्य घटादेः कनकंप्रतीवाविद्याख्यदोषविवर्तस्य रजतस्य पुरोऽवस्थितं प्रत्यपृथ ग्विशेषणत्वायोगाचेति, अतो जीवेश्वरसामानाधिकरण्यमयुक्तम् ॥

किंच तत्वमस्यादिवाक्येषु ब्रह्मवाचकपदसमभिव्याहृतं त्वमादिजीववाचिपदं किं मुख्यार्थाप्रहाणेन समानाधिकरणं

उत तत्प्रहाणेन ? प्रथमे वस्तुनस्सविशेषत्वं दोषार्हतद नर्हयोरैक्यानुपपत्तिश्च, * द्वितीये जीवब्रह्मणोरैक्यं न सिद्धजीवभा

वस्य मिथ्यात्वेनाधिष्ठानमात्रपारमार्थ्य च न सिद्ध्येत् प्रकृत्यंशविवक्षितार्थैकत्वपरायास्समानविभक्तेस्तदविवक्षितार्थंकत्वम तिपादनासामर्थ्यात्तदविवक्षितविशेषणमिथ्यात्वप्रतिपादनासामर्थ्याच्च । * नहि प्रहृष्ठोजनपद: अनिर्माणवक इत्यत्र जन पदग्रहर्षवतोरग्निमाणवकयोश्चैकत्वं, जनपदत्वामित्वयोर्मिथ्यात्वेन तदविष्ठानमात्रपारमार्थ्य च सिद्धयति । जनपदंशब्देन

जिज्ञांसा १.१ १ ]

(श्रु.प्र) औपाधिकब्रह्मभेदवादे सामानाधिकरण्यपर्यालोचनम्

९२९

श्रुतप्रकाशिका

वाच्यबहिर्भूतो लक्ष्यते त्वंशब्देनतु वाच्यैकदेशो लक्ष्यत इति * तस्य तत्ताविधानेऽधिष्ठानैक्यं विरोधाजीवभावमिथ्यात्वं च सिद्धयतीतिचेन्न त्वमादिशब्दानां ज्ञातृपदसमानाधिकरणानां ज्ञप्तिवैयधिकरण्येन ज्ञतिवाचित्वासिद्ध्या वाच्यैकदेशल क्षणाया दुर्वचत्वात् तत्सिद्धावपि नाधिष्ठानैक्यमितराकारमिथ्यात्वं च सिध्येत्, नहि दूरस्थस्य पर्वतस्य अग्रे ज्वलन्तमनिं

दृष्ट्वा पर्वतो ज्वलित इत्युक्ते पर्वताग्नघोरेकत्वं, सान्वादिप्रदेशान्तरमिथ्यात्वेनाधिष्ठानमात्रपारमार्थ्यं च सिद्धयति। अतो वित्राक्षतैकत्वजीवभावमिथ्यात्वासिद्धिः । अतस्सर्वे सामानाधिकरण्यं मृषावादिनां विरुद्धम् ॥

औपाधिकभेदाभेदपक्षेऽपि मुख्यया वृत्त्या सामानाधिकरण्यमनुपपन्नम् । तथाहि ईश्वरएवहि ब्रह्म तन्मते जीवेश्व रयोराचीश्वरयोश्च क्लेशकर्माद्यर्हत्व तदनर्हत्व परिणामित्वापारणामित्वलक्षणविरुद्धस्वभावयोगात्तद्वाचिशब्दानां

घटपटादि

शब्दानामिव न सामानाधिकरण्यम् । मेदवदभेदस्यापि विद्यमानत्वात्तदुपपत्तिरितिचेन्न; सत्यपि *केनाप्याकारेणैनये प्रवृत्ति

निमित्तभावाभावलक्षणे विशेष्यांशभेदे प्रतीयमाने समानविभक्तेरेकत्व प्रतिपादनासामर्थ्यात् । यतः प्रथमपदप्रतिपन्नविं शेष्यात् पदान्तरविशेष्यस्यांशतोऽपि भेदासहमभिन्नत्वमेव सामानाधिकरण्यावबोध्यम् ततएवहि खण्डमुण्डयोर्व्यक्तिजात्या त्मना घटशरावयोः * कार्यकारणरूपेण गोपुच्छयोरेक देशैकदेशिभावेन * भिन्नत्ववद भिन्नत्वेऽभ्युपगम्यमानेऽपि खण्डो मुण्डो घटश्शरावो गौःपुच्छमिति सामानाधिकरण्याभावः ॥

ननु चिदचितोः ब्रहौकदेशत्वाच्छुक्लः कृष्णो रक्तश्चायं पटइतिवत् ‘व्यक्तं विष्णुस्तथाऽव्यक्तं पुरुषःकाल एव

च ।’ इत्यादिसामानाधिकरण्यमुपपद्यते । नैवम् । एकदेशैकदेशिभावसत्यपि अङ्गुलिः पुरुष इति सामानाधिकरण्यादर्श नात् । ननु शुक्लादिशब्दतुल्यत्वं किं न स्यात् ? उच्यते– *पटस्यांशभेदे शुक्लादिशब्दानां पटशब्दश्रवणात्प्राक् मिथस्सा मानाधिकरण्याभावे च सत्यपि शौक्लयार्दानामपृथक्सिद्धविशेषणतया शुक्लादिशब्दैर्विशेष्यपर्यन्तैस्संहृत्य चित्रशब्देनेवाभि हिताद्विशेष्याऋत्पटशब्दाभिहित विशेष्यस्यांशतोऽप्यनतिरेकात्सामानाधिकरण्यम् । हस्तादीनामेकदेशानां छेदनाद्यर्हाणां एक दोशनंप्रत्यपृथक्सिद्धविशेषणत्वं नास्ति # छेदनादावपीन्द्रियाणामविनाशित्वात्तत्तद्गोळकस्याप्रच्युतस्वरूपत्वाच्च ॥ एवं च सति छिन्नहस्तादिवन्मृतशरीरस्यापि अप्रच्युतस्वरूपोपलम्भादात्मानंप्रति तस्य नानुथक्सिद्धिस्स्यादिति चेन्न

शरीराख्य सङ्घातशैथिल्यानन्तरमेव आत्मोत्क्रमणात् पश्चाच्छरीरबुद्धेर्दग्धपटे पटबुद्धि न्यायेन भ्रान्तिरूपत्वात् हस्तादीनां तु छेदनदशायां अशिथिलखांशानां पश्चाच्छैथिल्यमिति विशेषः अतस्तद्वाचिशब्दानां हस्तादिमात्रवान्चित्वाद्धस्ताद्यव 3

।

यवसङ्घातात्मकस्यैकदेशिनो हस्तादि मात्रातिरेकादनतिरेक लक्षणमेकत्वं प्रमाणविरुद्धतया समानविभक्तिर्न प्रतिपादयितुं शक्नोति । ननु हस्तत्वादयो धर्माश्शौक्लयादिवदपृथक्सिद्धाः घटस्येव शरीरादेरेकदेशे वर्तन्ते । अतश्शुक्लःकृष्णः पट इति वद्धस्तः पादो मनुष्य इति युक्तं वक्तुम् युक्तयनभिज्ञत्वाल्लोको नप्रयुङ्क्ते उच्यते- युक्तयनभिज्ञो विज्ञोऽपि लोकश्शुक्लादि

शब्दान्विशेष्यपर्यन्तान् प्रयुक्त, नतु हस्तादिशब्दाने कदे शिपर्यन्तान् अतोऽभिज्ञान भिशप्रयोगानुगुणव्यवस्थापकं वक्तव्यम् । तद्ब्रूमः ॥

केचिदपृथक्सिद्धधर्माः कस्यचिदेकदेश एवं नियमेन वर्तन्ते, एकदेशे वाऽन्यत्र वा केचिदनियमेन वर्तन्ते। तत्र

नियतैकदेशवृत्तिधर्मवाचिनश्शब्दाः तत्तदेकदेशभूतद्रव्यमात्रे वर्तन्ते एकदेशत्वप्रती युत्पादन नियमात् । एकदेशतयैव हि हस्तादय:प्रतीयन्ते एकदेशवृत्तिनियमरहितधर्मवाचिनश्शब्दा एक देशत्वप्रतीतिनियममपहाय विशेष्ये वर्तन्ते अतश्शु क्लादिशब्दैरेकदेशत्वं हित्वा तदाश्रयमात्रोपस्थापनात्त दुपस्थापिताश्रयात्पटत्वाश्रयस्यानतिरेकात्पटशब्दस्य सामानाधिकरण्यं 117

९३०

श्रुतिसूत्रान्तरांनुसारेण ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति’ इति श्रुतिसूत्रार्थ:

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रुतप्रकाशिका

युक्तम् । एकदेशमात्रोपस्थापकैर्हस्तादिशब्दैरेकदेशिनोऽनुपस्थापितत्वेन हस्तादिप्रातिपदि व प्रतिपन्नविशेष्यातिरेकान्सामांना धिकरण्यमयुक्तम् । यदि क्वचित्सामानाधिकरण्यं विद्यते । तत्र हस्तादिशब्दस्य तद्वति लक्षणया वा मनुष्यादिशब्दस्य तदे कदेशलक्षणया वा प्राधान्याद्यभिप्रायेणोपचारेण वा स्यात् । छिद्रमाकाश इत्यत्रत्वाकाशत्वस्य समुदायवृत्तित्वाभावेन छिद्रे

।

पुष्कलतया नैकदेशलक्षणा | जीवत्वाचित्वादिधर्माश्च त्वन्मते ब्रह्मणो नियतैकदेशवृत्तय इति न तद्वाचिशब्दै रीश्वरवाचि शब्दानां मुख्यया वृच्या सामानाधिकरण्यम् ननु शिरमाणिरुदरं पादश्च शरीरमिति दृश्यते प्रयोगः | सत्यम् प्रभूत कृत्स्नावयवोपादानेऽवयविनस्तदनतिरेकात्सामानाधिकरण्यसंभवः प्रत्येकं सामानाधिकरण्यंत्वेकदेशलक्षणाप्रसङ्गादमुख्यमेव ।

एवं चिदन्त्रिद्विशेषवाचिशब्देष्वैकैकस्येश्वरवाचिपदसामानाधिकरण्यमयुक्तं स्यात् ।

एकदेशवाचिशब्दानां एकदेशिनि

शक्त्यभावात् ‘व्यक्तं विष्णुस्तथाऽव्यक्तम्’ ‘ज्योतींषि विष्णुर्भुवनानि विष्णुः ’ ‘भूतानि विष्णुर्भुवनानि विष्णुः’ इतिहि प्रत्येकं सामानाधिकरण्यम् ‘अहं सर्वम्’ इत्यचिज्जीववाचिपदयोपि तद्वदेव सामानाधिकरण्यमयुक्तम् सर्वत्रामुख्यया वृत्त्या ब्रह्मोपस्थापनेन सामानाधिकरण्ये स एव दोषः मुख्यसामानाधिकरण्ये संभवत्यमुख्यवृत्त्याश्रयणस्या न्याय्यत्वात् ॥

।

स्वाभाविकभेदाभेदपक्षेऽपि भोक्तभोग्यनियन्तॄणां त्रयाणामपि ब्रह्मांशत्वाभ्युपगमादचि जीवयोरचिदीश्वरयोर्जीवेश्वरयोश्च

• सामानाधिकरण्यं घटश्शराव इतिवदनुपपन्नमित्येतदवस्थितम् अंशतोऽपि विशेष्यभेदासहस्यैवाभेदस्य सामानाधिकर ण्यबोध्यत्वात्तेषां ब्रह्मसामानाधिकरण्यमपि चिन्त्यम् | ब्रह्मवाचिपदानां सत्त्वद्रव्यत्वादिः साधारणाकार : प्रवृत्तिनिमित्तं चेत् ‘तत्त्वमसि’ इत्युक्ते सदसि द्रव्यमसीत्युक्तं स्यात् तदानीमुपदेशवैयर्थ्यम् । नहि कश्चिदहमसदहमद्रव्यमिति ।

मन्यते । सदन्तरैकत्वमुपदेष्टव्यमितिचेन्न तस्य सामानाधिकरण्यबोध्यत्वाभावात् । सामानाधिकरप्यहि पूर्वनिर्दिष्टस्य विशे घ्यस्य पदान्तरोपस्थापितविशेषणान्वयमवगमयति नतु ताद्वशेषणान्वितवस्त्वन्तरैक्यम् | नहि ब्राह्मणस्त्वमसीत्युक्ते त्वंशब्द निर्दिष्टस्य ब्राह्मणान्तरैक्यं प्रतिपादितं भवति । किंतु तस्य ब्राह्मणत्वाविशेषणवैशिष्टयमेव । अतो ऋविवक्षितैकत्वासिद्धे रुपदे ।

शवैयर्थ्यमेव * यद्येशविशेष साधारणाकारः प्रवृत्तिनिमित्तम् । तदा ब्रह्मादिशब्दानां * तदितरांशत्रान्चिपदसामानाधि गूढार्थसंग्रहः

इत्युक्तम्। तत्रात्मन्शब्दोऽन्तर्यामिपरः अन्यथा तच्छन्दवैयर्थ्यात् ।’ न वक्तुरात्मोपदेशादितिचेदध्यात्मसम्बन्धभूम’ ह्यस्मिन् ' (१.१ ३०) इतिसूत्रे ‘सम आत्मेतिविद्यात्’ (कौषीतकी) इत्यत्र जीवब्रह्माभेदो न विवक्षितः । संबन्धबहुत्वस्य

सिद्धान्तेऽभिधानात् । एतेन ‘शास्त्रदृष्टयातूपदेशो वामदेववत् ’ इत्युत्तरसूत्रेऽपि तथैव विवक्षा निश्चीयते इति प्रागेव (२४५. पु) निरूपितम् । प्राणधर्मेण प्रज्ञाधर्मेण स्वधर्मेण न्च त्रिविधमुपासनं ’ जीवमुख्यप्राण- ’ इति सूत्रे’ ’ उपासात्रै विध्यात् ’ इत्यत्र विवक्षितमिति वृत्तिकारमतं परैरपि तत्सूत्रे उपन्यस्तम् एतदनुसारेण ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति ग्राह ।

6

यन्ति च ’ इत्यत्रापि जीवब्रह्माभेदो न विवक्षितइति वृत्तिकारसिद्धान्तः । ’ भाक्तंवाऽनात्मवित्त्वात्तथाहि दर्शयति’ इति

सूत्रे ‘तद्य इत्थंविदुर्येचेमेऽरण्ये श्रद्धातपइत्युपासते’ इत्युक्ताधिकारिसाधारणमेवात्मवित्त्वं विवक्षितमिति पूर्वमेवोपपादि ।

तम् । अत्रोक्ताधिकारिणां निर्विशेषविद्यानिष्ठत्वं परे नाभ्युपगच्छन्ति अतश्च सविशेषविद्यानिष्ठ एव आत्मवित् इतितत्सूत्रे विवक्षितमिति निर्णीयते । एतदनुसारेणैव ‘आत्मेतितूपगच्छन्ति’ इत्यत्रापि सूत्रकारसिद्धान्तो वाच्यः । अयमेवार्थः तत्सूत्रभाष्ये स्थापयिष्यत इति भावः ॥

अत्रेदं तत्त्वमिति भाष्यावतरणं ‘अस्मान्मायी’ इति श्रुत्यर्थश्च श्रीभाष्यम्

अत्रेदं तत्त्वम् । अन्चिद्वस्तुनः चिद्वस्तुनः परस्य ब्रह्मणो भोग्यत्वेन भोक्तृत्वेन चेशितृत्वेन स्वरूपविवेकमाहुः काश्चन श्रुतयः ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया श्रुतप्रकाशिका करण्ये विरोधस्स्यात् ।

यदा निरतिशयबृहत्वं प्रवृत्तिनिमित्तं तदा ‘तत्त्वमसि’ इत्युक्ते निरतिशयबृहद सी युक्तं स्यात्

ततश्चाणोर्जीवस्य निरतिशयबृहत्त्वविरोधः । त्वं निरतिशयबृहद्वस्तुनौंऽश इत्यर्थश्वेदेकदेशलक्षणा नहि ब्रह्मशब्दस्य बृह

।

देकदेशी मुख्यार्थः। एवमसाधारणाकारान्तरस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वेऽप्यनुपपत्तिद्रष्टव्या ॥ अतः कुदृष्टित्रयप्रत्यनीकं सामानाधिकरण्यं भाष्यकारपक्ष एव मुख्यम् व्याख्यान्तरोक्त

निर्वाहात् भव

दुक्तनिर्वाहस्य किं वैषम्यम्? किंचात्मभेदे सिद्धेहि शरीरशरीरिभावः ? सएव नास्ति कालविशेषऐक्यप्रतिपादनात् ‘पुरुष

श्चाप्युभावेतौ लीयेते परमात्मनि ’ सकाशादात्मनस्तद्वदात्मनःप्रभवन्तिहि’ इत्यादिभिश्चिदचितोरुत्पत्तिप्रळय (

प्रतिपादनात् ।

कार्यकारणयारेकद्रव्यत्वाच्च, नोकमेव वस्तु शरीरं शरीरि च भवति तस्मा स्वरूपपरिणामपक्षेणैव निर्वा

होबरमिति शङ्कापरिहाराथै सकलश्रुतीनां मुख्यार्थत्वज्ञापनार्थं तेषु तेषु प्रदेशेषु विप्रकीर्णमुक्तानामर्थानां सङ्कलय्य प्रदर्श अत्रेदं तत्त्वमिति । भोग्यत्वेन भोक्तृत्वेनचेति च शब्दईशितव्यत्वेन तयोरेकको

।

नेन सुग्रहत्वापादनार्थंचारभते

।

टिनिवेशात् ‘अस्मान्मायी’ इत्यत्र मायाशब्दार्थ निष्क्रष्टुमुपादत्ते गूढार्थसंग्रह:

।

एवं जीवेश्वरभेदपक्षेण वृत्तिकारमतानुसारेण सूत्रकाराशयवर्णनमनुचितम्

उपनिषत्सु कूटस्थनिर्धर्मक पुरुषस्यैव

वेदान्ततात्पर्यविषयत्वनिर्धारणेन तद्विरोधेन सूत्रकाराशयवर्णन स्यानुचितत्वात् । तदुक्तं शङ्कराचार्यैः–‘ यथाचायमर्थस्स र्वेषां वेदान्तानां तथा वयमस्यां शारीरकमीमांसायां प्रदर्शयिष्यामः’ इति अध्यासभाष्ये ’ तदेवमविद्यात्मकोपाधिपरिच्छे

दापेक्षमेचेश्वरस्येश्वरत्वं सर्वशत्वं सर्वशक्तित्वं च न परमार्थतो विद्ययाऽपास्त सर्वोपाधिस्वरूप आत्मनीशित्रीशितव्य सर्वश त्वादिव्यवहार उपपद्यते’ इत्युपक्रम्य परमार्थावस्थायां ईशित्रीशितव्यादिव्यवहाराभावः प्रदर्श्यते । व्यवहारावस्थायां तूक्तः श्रुनावपीश्वरादिव्यवहारः एष सर्वेश्वरः एष भूताधिपतिरेषभूतपाल एष सेतुर्विधरण: एषां लोकानामसम्भेदाय ' ८

इति आरम्भणाधिकरणेचेति उपक्रमे प्रथमसूत्रे ब्रह्मशब्दार्थ प्रस्तुत्य (सच सर्वेश्वर एव ’ इत्यभिधाय तदनुसारेण कर्मणां ध्यानोपकारकत्वेन कर्मविचारस्य पूर्ववृत्तित्वसाधनमनुचितम् । ईशेशितव्यभावस्यैवाविद्यानिबन्धनत्वेन उपनिषत्सु वृत्ति

कार सिद्धान्तो न विवक्षित इति शङ्कायां वृत्तिकारसिद्धान्तस्योपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं साधयितुमुपक्रमते- अत्रेदं तत्त्वमि ।

त्यादिना

अचिद्वस्तुनः चिद्वस्तुन इत्यत्र चिद्वस्तु ईशितव्यं विवक्षितम् ॥

।

‘भोग्यत्वेन भोक्तृत्वेन ईशितृत्वेन ’ इति सूक्तौ भोक्तृभोग्ययोरीशितव्यत्वप्रतीतिरस्फुटा तेन पदार्थो द्विविधः ईशः ईशितब्यश्चति विभागस्सूच्यते एतेन परस्य ब्रह्मणोऽपि चित्त्वेन एवं विभागोऽनुचित इति शङ्काया नावकाशः । ईशेशितव्यभावस्य अविद्यानिबन्धनत्वमुपनिषत्सु न विवक्षितमिति प्रथमतः साधयन् उक्तविभागस्य श्रुतितात्पर्यविषयत्वं साधयति – काश्चन श्रुतयइति ॥

।

अस्मान्मायी इत्यादि

मायी मायास्वामी इत्यर्थः । एतेन ’ अस्मान्’ इत्यत्र प्रतिपाद्यमायायाः परब्रह्मा

धीनत्वं बोधितम् । ‘एतद्विश्वं सृजते’ इत्यत्र विश्वपदस्य अचिजीवसामान्यमर्थ: । ‘छन्दांसि यज्ञाः’ इत्याद्येतत्पूर्वार्धम्

।

पूर्व ‘अजामेकाम्’ इत्यादिश्रुतित्रये जीवःप्रस्तुतः । ’ द्वासुपर्णा’ इति पूर्वमुपात्ता श्रुतिद्वयं च उदाहरिष्यते ।

‘मायांतु प्रकृतिं विद्यात् ’ ’ क्षरंप्रधानम्’ इति श्रुतिद्वयार्थः

९३२

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

सन्निरुद्ध: ’ (श्वे. ४.९) ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’ (१०) ‘क्षरं प्रधान समृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः’ (श्वे. १.१०) ‘अमृताक्षरं हर,’ इति भोक्ता निर्दिश्यते प्रधानमात्मनो भोग्यत्वेन हरतीति हरः श्रुतप्रकाशिका मायांतु प्रकृतिमिति । अन्यशब्दवाच्यआत्मेति स्पष्टयितुमाह - क्षरं प्रधानमिति । अर्थान्तरभ्रमहेतुत्वात् हरशब्दं

। प्रधानमिति। अत्र ‘व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशः’ इति पूर्ववाक्ये श्रवणाद्धार्यत्व धारकत्वलक्षणभेदो

व्याचष्टे

गूढार्थसंग्रहः

अत्र पूर्वार्धोक्तयज्ञादीनां परमात्मनियाम्यत्वोत्या यज्ञानां मायास्वामि मायेश्वरज्ञानोपकारकत्वमनि सूच्यते ।

‘ तस्मिंश्चान्यो

मायया सन्निरुद्ध: ’ इत्यत्र ‘ सन्निरुद्ध ’ इत्यत्रैव माययेत्यस्यान्वयेन अन्यपदार्थः अनौपाधिक एव निर्दिष्टः | सच जीव एव । सन्निरोधप्रकार:

’ तयोरन्यःपिप्पलं स्वाद्वत्ति ’ ‘ अनीशया शोचति मुह्यमानः ८

,

‘ अजोह्येको जुषमाणोऽनुशेते

5

इति पूर्वश्रुतित्रये अभिहितः । मायास्वाम्येव मायाया ईशिता मायाशब्दो न मिथ्यार्थकः इत्यर्थद्वयं तदुत्तरश्रुत्यैव साध

यितुमुत्तरश्श्रुतिमुदाहरति – मायांतु प्रकृतिं विद्यादिति ॥ मायिनंतु महेश्वरम् इत्यत्र महच्छब्देन मायाया अपीश्वर इत्यर्थः बोधितः । तेनाचि सामान्यस्य परब्रह्मेशितव्यत्वं सिद्धम् | अवशिष्ट : श्रुत्यर्थः पूर्वमेव (८७३–८७७.पु) निरू ।

पितः। तेनोक्तार्थद्वयमत्र निर्धारितं भवति

शब्दत एव मायाया जीवस्य च ईशितृत्वं प्रतिपादयन्तीं प्रथमाध्यायस्थां

श्रुतिमुदाहरति-क्षरं प्रधानमिति ॥

'

एतदुत्तरार्धे ‘तस्याभिध्यानात् – विश्वमायानिवृत्ति : इत्यत्रं मायाशब्दः प्रकृत्यर्थकः ।

इत्यत्र मायाशब्दः पठितः । ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात् '

प्रकृतिप्रधानशब्दयोरेकार्थकत्वं लोके प्रसिद्धम् । मायायाः जीववस्यचाविशेषणानया

श्रुत्या परस्य ब्रह्मण: ईशितृत्वप्रतिपादने नोभयोरीशेशितव्यभावः न मायिक :, अपितु तात्विक इति सिद्धयति । एतेन • उपक्रमे देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्नि (रू) गू) ढाम्’ इत्यत्र उक्तायाः सच्चादिगुणत्रयाश्रयशक्तिशब्दवाच्यप्रकृतेः ईशितृत्वस्य

देवशब्दार्थे प्रतिपादनेन ‘देवात्मशक्तिम्’ इत्यत्रापि देवेशितव्याप्रकृतिरेव विवक्षितेति निर्धारितं भवति ।

’ प्रधानक्षे

त्रज्ञपतिर्गुणेशः’ इति निर्गुणश्रुत्युत्तरषष्ठश्रुतिः उत्तरत्रोदाहरिष्यते । ‘स्वामीवीश्वरः पतिरीशिता ’ इति कोशेन पतिशब्द: ।

ईश्वरपर्यायः । उभयोरीशत्वस्य परस्मिन् तात्त्विकत्वादेव संसारमोक्षस्थतिबन्धहेतुत्वमुपपद्यते नान्यथा

एतत्तापर्येणैव

पूर्वापरभावेनार्थद्वयस्य श्रुतौ निर्देशः । य ईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय ’ (६.१७) इत्ये 6

तदनन्तरश्रुतौ ईशनस्याविद्यादिमूलकत्वं नास्तीति स्पष्टमुक्तम् अत: ‘क्षरात्मानावशिते देव एकः ’ इत्यत्रोक्तार्थ: अप्र

कम्प्यः । एतेन ‘देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम्’ इत्यत्राध्यासिकंदेवतादात्म्यापन्न प्रकृतिर्विवक्षिता ‘किं कारणं ब्रह्म

2

इत्यत्र कारणत्वं कल्पितम् इति परसम्मतार्थः निरवकाशः ॥

अत्र पूर्वश्रुतिषु एकैकपादान्ते वाक्यार्थपरिसमाप्तेः तद्वत् अत्रापि ‘अमृताक्षरं हर: ’ इत्यत्रार्थोन्याय्यः । एत

त्पूर्वश्रुतौ ‘अजाह्यका भोक्तृभोगार्थयुक्ता’ इत्यत्र भोक्तृभोगार्थत्वमुक्तं बुद्धिस्थम् । अतो हरशब्दो यौगिकः न रूढः ४

‘ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ’ इत्येतत्पूर्वश्रुतौ ईशशब्दः प्रयुक्तः । ईशशब्दयोगार्थ: ‘क्षरात्मानावीशते देवएकः ' इत्यत्र व्यक्तः पूर्वश्रुत्युक्तेशशब्दार्थप्रदर्शनवत् प्रधानस्य भोक्तृभोगार्थयुक्तत्वप्रदर्शनमप्यावश्यकम् । अतः भोवतृभो 6

गार्थयुक्तत्वं हरशब्दे विवक्षितम् । पूर्वश्रुतावीशशब्दवत् अत्रापि हरशब्दो न रूढः इत्यभिप्रेत्याह- प्रधानमात्मनो

श्रीभाष्यम् 6

सकारणं करणाधिपाधिपो नचास्य कश्चिजनिता नचाधिपः’ (श्वे. ६.९) ‘प्रधानक्षेत्रज्ञ

पतिर्गुणेशः’ (६.१६) ‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वर शाश्वतर्गौशिवमच्युतम्’ (तै.ना.११. अनु) श्रुतप्रकाशिका

ऽपि सिद्धः। ईश्वरेशितव्यतारूपभेदं दर्शयति सकारणमिति । करणाधिपाघिपशब्द व्याख्यानार्थमाह-प्रधानेति । गुणेश:

सत्त्वरजस्तमसां नियन्ता | अनन्येश्वरत्वं दर्शयति । पतिमिति । अनेन शेषशेषित्वलक्षणभेदोऽपि सिद्धः ॥ गूढार्थसङ्ग्रह:

भोग्यत्वेनेति । अधिकं तात्पर्यचन्द्रिकायां वेदान्तकौस्तुभादौ च द्रष्टव्यम् । अयमर्थः षष्ठे निर्गुणश्रुतेः पूर्वं परत्रचोक्त इति निर्गुणश्रुतेः पूर्वोत्तर श्रुतिद्वयमुदाहरति – सकारणमित्यादि ।

अत्र षष्ठोपक्रमे ‘ देवस्यैष महिमातु लोके येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम् ’ (६.१) ’ तं विश्वरूपं भवभूतमीड्यं देवं स्वचित्त

स्थमुपास्यपूर्वम् ’ (६.५. ) इत्युक्तम् । अत्र देवस्य माहात्म्यं प्रस्तुत्य तस्य विश्वरूपत्वमप्युक्तम् अनन्तरं तर्माश्व ।

८

राणां परमं –विदाम देवं भुवनेशमीड्यम्’ इत्यत्र सर्वदेवापेक्षया उत्कृष्टदैवतत्वं प्रसिद्धेश्वरनियामकत्वेनोत्कृष्टेश्वरत्वं चोक्तम् । अनन्तरं ‘न तस्य कार्य करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभा विकी ज्ञानचलक्रिया च ’ इत्यादि श्रूयते । अत्र समनिषेधेनैवाधिकनिषेधस्यार्थसिद्धत्वे अधिकनिषेधेन निर्विशेषमपि निषिद्धं

भवति । ‘ पराऽस्य शक्ति: ’ इति श्रुत्यर्थ: प्राक् (६४५.७४८.पु) हयशिरोरत्नभूषणदीघितौ (११७-११८) चस्फुटः अनन्तरं

C

न तस्य कश्चित्पतिरस्ति लोके नचेशिता नैवच तस्य लिङ्गम् ’ इति ‘सकारणम्’ इत्येतत्पूर्वार्धम् । अत्र ईश्वरस्य ईशितुः पत्युश्च निषेधेन अधिकनिषेधः दृढीकृतो भवति । सकारणं करणाधिपाधिपः इत्यत्र जीवशितृत्वं ।

’ नचास्य कश्चिजनिता नचाधिप: ’ इत्यत्र ईश्वरस्यापि कारणस्य ईशितु: अन्यस्य निषेधश्च क्रियते

निर्गुणश्रुत्युत्तरं

प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः इत्येतत्पूर्व ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति ’ इति श्रूयते । ‘सविश्वकृद्विश्वविदात्मयोनिः शःकाल कालो गुणी सर्वविद्यः’ इति एतत्पूर्वार्धम् । अत्र ‘गुणी ’ इत्यत्रेनिप्रत्ययार्थप्राशस्त्यमेव ’ पराऽस्य शक्तिः’ इति श्रुतौ

परत्वस्वाभाविकत्वविविधत्वरूपं प्रतिपादितम् । एतेन सामान्यतो विशेषतश्च गुणवत्त्वप्रतिपादक श्रुतिमध्यपतितनिर्गुणश्रुतेः

अपरत्वाविविधत्वास्वाभाविकत्वरूपाप्राशस्त्य विशिष्टगुणानां ‘स्वगुणैर्निगूढम्’ ’ गुणेश: ’ इति श्रुत्युक्तसत्त्वादीनां च निषे धपरत्वमेवेति सिद्धम् ॥ ।

‘ निष्कलं निष्क्रियं–निरञ्जनम् ’ इति श्रुतौ ‘निरवद्यम्’ इत्यत्रासङ्कोचेनाविद्यासम्बन्धस्यापि व्युदासेन गुणा नामाविद्यकत्वात्प्रेक्षणस्यासम्भवात् ‘निरवद्यम्’ इत्यत्र मधुसूदनेाक्तार्थ: न घटत इति प्रागेव (६४८.पु) निरूपि तम् । एतेन “पराऽस्य शक्ति: ’ इति श्रुतौ शक्तिपदस्याविद्यापरत्वं परसम्मतं न विवक्षितमिति सिद्धयति । अतश्च ‘ज्ञ: कालकालो गुणी सर्वविद्यः’ इति पूर्व परत्र च विद्यमानश्रुतिः निर्गुणश्रुतेरुक्तविषयव्यवस्थां करोतीति सिद्धम्। पूर्धे इत्थं निर्गुणश्रुतिव्यवस्थाकरणपूर्वकं ‘प्रधानक्षेत्रशपतिर्गुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इत्यत्र प्रधान जीवनियामवस्य (

6

संसारमोक्षादिहेतुत्वं प्रतिपादितम् । एतेन प्रधान जीवेशितृत्वं नाविद्यकमपितु तात्त्विकमेवेति निर्धारितं भवति ॥ अत्र श्वेताश्वतरश्श्रुतौ सर्वेश्वरस्येशित्रन्तरनिषेधेन तैत्तरीयश्रुतावपि स एवार्थो विवक्षित इत्यभिप्रेत्य तां श्रुतिमुदा

हरति-पतिं विश्वस्येति । पतिं विश्वस्येत्यत्र श्वेताश्वतरोपनिषदि बहुधाऽभ्यस्त एवार्थ उक्तः । ‘नचेशिता इत्यत्रोक्तार्थ एव ‘आत्मेश्वर ’ मित्यत्र विवक्षितः । आत्मैव ईश्वरी यस्य तेन स्वान्यः स्वस्येश्वरो नास्तीत्यर्थः । आमनामीश्वर इल

‘ज्ञाज्ञौ द्वौ ’ ‘ त्र्यं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ इतिश्रुत्यर्थः

९३४

[जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

‘शाक्षौ द्वावजावीशनीशौ ’ (श्वे.१.९) श्रुतप्रकाशिका

नच पा रक्षण’ इति धातोर्निष्पन्नत्वात्पतिशब्दो रक्षकवाची नतु शेषिवाचीति वाच्यम् ; शेषिणि रूढत्वात् 6

अन्यथा ’ गमेर्डो’ इति डोप्रत्ययान्तगामधातोर्निष्पन्नत्वादोशब्दस्य मनुष्यादिवाचकत्वप्रसङ्गः । गतिमन्सु सर्वेषु प्रयोगाभा वात् तिष्ठत्यपि गवि प्रयोगात् तत्र रूढिशक्त्याश्रय इतिचेत्, एवं

|

वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या सुतारशशुः

अव्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्या मनुरब्रवीत् ॥

इति न्यायेन पितृसंरक्षके पुत्रे पित्राद्यपेक्षया पतिशब्दाप्रयोगात् गृहाद्यरक्षकेऽपि स्वामिनि * पतिशब्दप्रयोगाच्च शेषिणि

पतिशब्दो रूट्टः । तथा—‘दासभूतास्स्वतस्सर्वे ह्यात्मानःपरमात्मनः ।’ तथा नन्तव्यः परमश्शेषी शेषानन्तार ईरिताः । नन्तृनन्तव्यभावोऽयं न प्रयोजनपूर्वकः ॥ इति दासशेषशेषिशब्दप्रयोगो भगवच्छास्त्रेषु दृश्यते ।

पत्यादिशब्दाभावेऽपि ‘ब्रीहीन्प्रोक्षति’ इत्यादौ * द्वितीया

श्रुत्या प्रोक्षणादेर्त्रह्यादिशेषत्ववत्, यस्यात्मा शरीरम् इत्यादिना जगतः परमात्म शरीरस्वागत् । शरीरपारार्थ्यस्य च

• ’ सङ्घातःपारार्थत्वात् ’ इत्यादिभि:प्रसिद्धत्वाच्च जगह्मणोश्शेषशेषिभावरिसद्धः । अतो यथोक्त एवार्थः ॥ मुखा न्तरेणापि भेदसिद्धिं दर्शयति । ज्ञाज्ञाविति ।

गूढार्थसंग्रहः र्थस्तु नात्र विवक्षितः । पतिं विश्वस्य इत्यनेनैव तत्सिद्धेः । ’ शाश्वतं शिवमच्युतम्’ इत्यनेन श्वेताश्वतरश्श्रुतिघटक शिव

शब्द: कोशानुसारेण शुभत्वप्रवृत्तिनिमित्तेन नारायणपर इति बोधितम् ॥

ज्ञाज्ञौ द्वौ (श्वे. १.६) इत्यत्र व्यावहारिकभेद एव विषयः वस्तुतो मेदवाचिपटं नास्त्येव द्वावित्येव वर्तते ।

इति परोक्तार्थ: (अ.सि) न युक्त इत्यभिप्रेत्य तां श्रुतिमुदाहरति - ज्ञाज्ञौ द्वाविति । एतत्पूर्वे ’ संयुक्तमेतत् क्षरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशः अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावात् ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशै: ’ (श्वे. १.८) इति श्रूयते । चतुर्थे ’ अनीशया शोचति मुह्यमानः ’ इत्यपि ‘ज्ञाज्ञी द्वौ ’ इत्येतदनन्तरं ‘क्षरात्मानावीशते देव एकः ’ इति । अत्र ‘क्षरात्मानौ ’ इत्यत्र जीवप्रधानयोः देवेशितव्यत्वाभिधानेन अनीशत्वं स्पष्टम् । एवं च ’ अनीशया शोचति मुह्य

मानः’ इत्यत्रापि अनीशशब्दार्थ: अविद्येति परसम्मतार्थ : न विवक्षित: । एवम् ‘अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावात् ' इत्यत्रापि देवेन ईशितव्यः जीवः तादृश्या प्रकृत्या भोक्तृभावेन बध्यते इत्येवार्थः । तेन ‘ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ अंजाह्येका भोक्तृभोगार्थयुक्ता । ’ इत्यत्र स्वभावतः देवेनेशितव्यत्वेन ईशभिन्न: जीव: तादृश्या प्रकृत्या अज्ञानाश्रयः वित्रक्षित इत्यर्थः निर्मत्सराणां स्फुटः । एवंस्थिते परसम्मताविद्यामूलकत्वस्य जविश्वरभेदे अस्यां श्रुतौ तात्पर्यवर्णन स्यैवा सम्भवेन व्यावहारिकभेदोत्प्रक्षणमपि सर्वथा न सम्भवतीति भावः । अधिकं प्रागेव ( ६४३. पु) निरूपितत् ॥

अत्र अनीशश्चात्मा बथ्यते भोक्तृभावात् ’ इत्यत्र जीवस्य बन्ध उक्तः पञ्चमे ‘प्राणाधिपस्संञ्चरति स्वक र्मभिः’ इत्यत्र कर्ममूलकशरीरसंबन्धः प्रतिपादितः । षष्ठे ‘प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः’ इति निर्गु ।

(

।

णश्रुत्युत्तरश्रुतौ प्रकृतिजीवेशितृत्वकथनपूर्वकं संसारादिहेतुत्वं परब्रह्मण उक्तम् । प्रकृतिनिबन्धनबन्धस्य तन्मोक्षस्य च

श्रीभाष्यम् 6

6

नित्यो चेतनश्चेतनानामेकोबहूनां भोक्ता नित्यानां भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा ’ (श्वे. १.१२)यो विदधाति कामान्’ (श्वे. ६.१३)क.२.५.१३) श्रुतप्रकाशिका

उत्पत्तिप्रळयाभाव प्रतिपादनं दर्शयति । नित्यो नित्यानामिति । आकारान्तरेणापि भेदमाह — भोक्तेति । गूढार्थसङ्ग्रहः

प्रकृतेरीश्वर एव हेतुः नान्यः इत्येतेनाभिहितं भवति । तेन ‘अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावात् ’ इति श्रुत्यनन्तरं ज्ञाज्ञौ इति श्रुतेरुत्तरार्धावसाने ’ त्र्यं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ इत्यत्र ईशजीवप्रकृतित्रयं यदा अस्ति तदा एतद्ब्रह्म विन्दते इति प्रागुक्तार्थस्सङ्गतो भवति अन्यथा प्रकृतिजीवेशितृत्वकथनपूर्वकं परस्मिन् बन्धमोक्षहेतुत्वप्रतिपादनमस ङ्गतमेव स्यात् । अतः तत्त्वत्र्यसत्त्व एव ब्रह्मप्राप्तिः घटते नत्वन्यथा इति ‘ज्ञाज्ञौ ’ इति श्रुत्युत्तरार्धावसाने ’ त्रय यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ इति श्रुतेर निष्कर्षसिद्धः । एतेन जीवेश्वरभेदकल्पनास्तु पुरुषबुद्धिप्रभवाः शास्त्रेणानूद्यन्ते’ इति मधुसूदनसरस्वत्युक्तिरभिनिवेशमूलेति सिद्धम् ॥ निर्गुणश्रुतिसमनन्तरश्रुत्यापि जीवेशभेदस्याविद्यकत्वं न घटत इति तामुपादत्ते - नित्यो नित्यानामिति । अस्यां C

।

'

6

श्वेताश्वतरश्श्रुतौ परसम्मतार्थो न विवक्षित इति भावप्रकाशे (द्वितीयसं.३१५ – ३१६.पु) प्राक् (६४२.पु) अत्रापि ‘एको वशी निष्क्रियाणां बहूनामेकं बीजं बहुधा यःकरोति । तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ’ इति (श्वेताश्वतरोपनिषदि) ‘एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यःकरोति । तमात्मस्थं येऽनु पश्यन्तिधीराः तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ’ इति (कठोपनिषदिच) पाठक्रमः । अत्र ‘वशी ’ इत्यनेन उभयोरीशिता प्रेरितैव विवक्षितः ‘आत्मस्थम्’ इत्यत्र व्याप्य नागयणस्स्थितः’ इत्युक्तरीत्या जीवे स्थितिर्विवक्षिता | अतश्च जीवेशितृदर्शन वतामेव शाश्वतसुखं मोक्षरूपम् । तद्दर्शनशून्यानांतु नेति अत्र प्रतिपादितम् । एतेन प्रागुक्तरीत्या परब्रह्मणः मोक्षहेतुत्वप्र निरूपितम् ।

तिपादक त्यैकरस्य ‘तेषां सुखम् ’ इति बहुवचनेनापि जीवब्रह्माभेदः श्रुतिषु न विवक्षित इति सिद्धयति |

एतेन जीवेश्वरभेदस्य तात्त्विकत्वमीश्वरस्यैव मोक्षहेतुत्वं चेत्यर्थनिष्कर्षणेन तत्त्वत्त्रयाङ्गीकार एव ब्रह्मप्राप्त्युपपत्तिः

नान्यथा इत्यर्थस्य उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वं साधितम् । एतेन ’ अपिचैवमेके’ (३.२.१३) इति सूत्रे भोक्ता भोग्यं

प्रेरितारं च मत्वा सर्व प्रोक्तं विविधं ब्रह्ममेतत् ’ (श्वे.१.१२) इति समस्तस्य भोग्यभोक्तृनियन्तृलक्षणस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मकत्वस्वभावतामधीयते’ इति शङ्करभाष्योक्तिर्न घटत इत्यभिप्रेत्य तां श्रुतिमुदाहरति - भोक्ता भोग्यमित्यादिना ॥ ‘ एतज्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं नातःपरं वेदितव्यंहि किंचित् ’ इत्येतच्छृतिपूर्वार्धम् । इयंच श्रुतिः ‘क्षरं प्रधानम्’ इति श्रुत्युत्तरं पठिता । वेदार्थसंग्रहे — भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा’ इति भोग्यभूतस्य वस्तुनः अचेतनत्वमपरमा र्थत्वं सततविकारास्पदत्वम् इत्यादयस्स्वभावाः भोक्तुः जीवात्मनश्च अमलापरिच्छिन्नज्ञानानन्दस्वभावस्यैव अनादिकर्म रूपाविद्याकृतनानाविधज्ञानसङ्कोचविकासौ भोग्यभूताचिद्वस्तुसंसर्गश्च परमात्मोपासनान्मोक्षश्च इत्यादयस्स्वभावाः एवंभूत भोक्तृभोग्ययोरन्तर्यामिस्वरूपेणावस्थानम् स्वरूपेणचापरिमितगुणाद्याश्रयत्नावस्थानमिति परस्य ब्रह्मणः त्रिविधावस्थानं ज्ञातव्यमित्यर्थः’ इत्युक्तम् ॥ अत्र तात्पर्यदीपिका

(

सद्वारकमद्वारकमाकारत्रयमस्तीति त्रिविधं ब्रह्मेत्यस्यास्श्रुतेर विवक्षुः द्वारभूतयोश्चिद

चितोः स्वभावं दर्शयन् अचित्स्वभावं दर्शयति-भोग्येति । जीवस्वभावमाह-भोक्तुरिति । सद्वारकमाकारद्वयं अद्वारकएक

परमतपर्यालोचनेन उक्तश्रुतौ वेदार्थसंग्रहोक्तार्थस्थापनम्

९३६

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

आकारश्चेति ब्रह्म त्रिविधं जीवान्तर्यामितयाऽवस्थानम् अचिदन्तर्यामितयाऽवस्थानं स्वरूपेणचावस्थानमिति त्रिविधं ब्रहो त्यर्थः’ इति ॥

अत्र ‘ ज्ञातव्यमित्यर्थः’ इति सूक्त्या ’ एतज्ज्ञेयम्’ इति शेयशब्दस्यात्राप्यनुषङ्ग इति प्रतीयते । एतत् पूर्व ।

श्रुत्युक्ताचित्तवं जीवतत्त्वं च ’ आत्मसंस्थम् ’ इत्यत्रात्मन्शब्दः ‘ देवात्मशक्तिम् ’ इत्युपक्रमे देवरूप आत्मैव सएव

‘क्षरात्मानावीशते देव एक: ’ इत्यत्रापि विवक्षितः । तस्मिन् सभ्यक्तिष्ठतीति संस्थम् | ईशितव्यतया स्थितमित्यर्थः ।

‘नित्यम्’ इत्यनेन ईशेशितव्यभावस्याविद्यामूलकत्वं व्युदस्तम् । य ईशोऽस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ८

८

ईशनाय ’ इति षष्ठेऽपि वक्ष्यमाणत्वात् । इयं च व्यवहारदशा परमार्थदशायां वेदितव्यमन्यदस्तीति शङ्कां व्युदस्यति— अतश्च ब्रह्मप्राधान्येन सिद्धमर्थं दर्शयति- भोक्तेत्यादिना । भोक्तेति द्वितीयार्थे प्रथमा भोक्तारं भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा वेदान्तज्ञानिभिः प्रोक्तं ब्रह्म त्रिविधं ज्ञेयमित्यर्थः अत्र ईशशब्दप्रयोगेण ’ नित्यमेवात्मसंस्थम् ’ इत्युक्त्त्या ।

नातः परमित्यादि ।

च अचिजीवयोः ब्रह्माभेदो न विवक्षितः । तत्तदन्तर्यामितयाऽवस्थान मिति ‘नित्यमेवात्मसंस्थम्’ इत्यात्मशब्दपर्यालोच नयोक्तम् । एतेन ‘ त्र्यं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ इति श्रुत्यर्थो विशदीकृतः ॥ ८

पूर्व ’ ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशावजाह्येका भोक्तृभोगार्थयुक्ता | अनन्तश्चात्मा विश्वरूपोह्यकर्तात्रयं यदा विन्दते ब्रह्म

शब्देनापि उक्तार्थलाभः । अत्र मोक्तृभोग्यशब्दतात्पर्यानुसारेण अभिज्जीवगता धर्माः मेतत् ’ इति श्रुतौ विश्वरूपशब्देनात्मन्

प्रतिपादिताः । भोग्यभूतवस्तुनस्स्वभावः लोकतश्च ज्ञायते ‘परमार्थत्वम्’ इत्युक्ति: ’ वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयम् इति श्रुतौ मिथ्यात्वं न विवक्षितमित्यभिप्रायेण ‘आरम्भणम्’ इत्यत्र परैः आलम्बन मित्यर्थाङ्गीकारेण आरभ्यत इत्या 6

।

दिना सिद्धान्ते अर्थवर्णनेन भकारसच्चेन परसम्मतार्थः श्रुतौ न विवक्षितः । वस्तुतस्तु आरम्भणमिति भावे ल्युट् । उत्पत्तिरित्यर्थः, विकारएवोत्पत्तिः इति सर्वेषामक्षराणां स्वारस्यं प्रांगेव वर्णितम् अतश्च मिथ्यात्वशङ्कायाएव नावकाशः एतेन ’ वाचाऽऽरम्भणम्’ इत्यस्य मिथ्येत्यर्थवर्णनं निरवकाशम् । ’ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः’ इत्यत्र आरम्भणश ब्दस्यैव प्राधान्येन निर्देशन उत्पत्तिरवस्थेति सूचनमुखेन श्रुतौ मिथ्यात्वं न विवक्षितमिति द्योतितम् । जीवस्वभावश्च

‘ तेषां खल्वेषांभूतानां त्रीण्येव बीजानि भवन्ति ’ ’ अनेन जीवेनात्मना’ इति श्रुत्यर्थस्य प्रानिर्धारणदिशा ज्ञायते। एवं श्वेताश्वतरोपनिषदि–‘ अमरवितुल्यरूप’ इत्यत्र रवितुल्यरूपशब्देन सूर्यप्रभासंदृशधर्मभूतज्ञानववं प्रभाया इव धर्मभूतज्ञानस्य सङ्कोचश्च उक्तः ॥

‘ आराग्रमात्रोह्यवरोऽपि दृष्ट: ’ ’ बुद्धेर्गुणेनात्मगुणेनचैव ’ ’ वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च भागो जीवस्स 26

विज्ञेयस्सचानन्त्याय कल्पते’ इत्यत्र मुक्ति काले धर्मभूतज्ञानानन्त्यसत्त्वेन बन्धकाले तदभावेऽपि आनन्त्यार्हत्वं वर्तत इति

प्रतिपादनेन जीवस्वभावो निरूपितः । अत्र पदार्थत्रयगतावस्थानां निरूपणेन दृष्टान्तेऽवस्थाभेदेऽपि धम्र्यैक्येन अनन्यत्वं

।

यथा तथा दान्तिके अन्तर्यामिस्वरूपावस्थावत एव परमात्मनः तदनन्यत्वं प्राक् श्रुत्यर्थोपपादनदिशा सूत्रे विवक्षित मिति निर्णीतं भवति । एतेन भोक्तृभोग्यप्रेरितविभागः ‘भोक्तापत्तेरावभागश्चेत्स्याल्लोकवत् ’ इति सूत्रे विवक्षितः । 6 तद नन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः’ इत्यत्र एतदनुगुणार्थस्यैव सूत्रकृदभिप्रेतत्वात् तेन सूत्रद्वयमेकार्थतात्पर्यकमेव, नतु विरु द्धार्थतात्पर्यकमिति बोधितम् ॥

एतेन ‘ अभ्युपगम्यचेमं व्यावहारिकं भोक्तृभोग्यलक्षणं विभागं स्याल्लोकवदिति परिहारोऽभिहितः। नत्वयंविभागः

परमार्थतोऽस्ति यस्मात्तयोः कार्यकारणयोरनन्यत्वमवगम्यते इत्यारम्भणाधिकरणावतारिकाभाष्ये परोक्ति र्निरवकाशेति

श्रीभाष्यम्

‘तयोरन्यः पिप्पलंस्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ (मु.३.१.१) ‘पृथगात्मानं प्रेरितारं

च मत्वा जुप्रस्ततस्तेनामृतत्वमेति’ (श्वे.१.६) ‘अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां वह्नीं प्रजां जनयन्तीगूँसरूपाम् । अजोको जुपमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः’ (तै.४.

प्रश्न.ना. १०.५) समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नो अनीशया शोचति मुह्यमानः

।

6

जुष्टं यदा

श्रुतप्रकाशिका

।

भगवतोऽस्पृष्टदोषत्वं दर्शयति

तयोरिति । भेदज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वमाह-पृथगिति। #मुक्तौ भेदमाह-अजामिति ।

जीवेश्वरयोः स्वतो भेदं सविशेषत्वं च स्पष्टयितुमाह - समानइति । पृथक्त्वज्ञशनस्य मोक्षोपायत्वपरस्य वाक्यद्वयस्य मध्ये गूढार्थसंग्रहः

वेदार्थसंग्रहसूक्त्या प्रदर्शितं भवति । एवं विभागस्य तात्विकत्वादेव ‘जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेतिचेन्नोपासात्रैविध्यात् ' (१.१.३२) इति सूत्रे ’ अथवा ’ इत्यादिना ’ त्रिविधमिह ब्रह्मोपासनं विवक्षितं प्राणधर्मेण प्रशाधर्मेण स्वधर्मेण च

इति (शं) भाग्योक्तवृत्तिकारसम्मतार्थ एव श्रुतिसूत्रतात्पर्यविषय इति निर्णीयते ॥

तत्पूर्व ’ न वक्तुरात्मोपदे शादितिचेदध्यात्मसम्बन्धभूमाह्यस्मिन् (२९) इति सूत्रे अध्यात्मसम्बन्ध भूमेत्यनेन ‘ असङ्गोह्ययं पुरुष इत्यसङ्गश्रुति : न परसम्मतार्थिका किंतु प्राक् (२४१. पु) उक्तार्थिका इत्यपि बोधितम् । सूत्रार्थश्च औपनिषदपरमपुरुष ’ पदविवरणदशायां निरूपितः ॥

6

एवं प्रथमाध्यायघटकश्रुत्यर्थ: चतुर्थे ’ द्वासुपणी ’ इति श्रुतौ तयोरन्यःपिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभि चाकशीति इति जीवपरस्वभावनिरूपणेन दृढीकृतः । ’ द्वासुपर्णा ’ इति श्रुतेः ’ ’ समाने वृक्षे ’ इति श्रुतेश्च परसम्मतार्थो

।

न विवक्षित इति प्रांगेव (७६३.पु) निरूपितम् अत्र प्रेरितृशब्देन पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा इति श्रुतिज्ञा पनेन तत्र मोक्षस्य परानुग्रह मूलकत्वप्रतिपादनेन क्षरं प्रधानम् इत्येतदुत्तरार्धे ‘तस्याभिध्यानात् ’ इत्यादौ मोक्षस्योपासन

साध्यत्वोक्त्या च वेदार्थसंग्रहोत्तौ ‘परमात्मोपासनान्मोक्षश्च’ इत्यर्थः ‘अपरिमितगुणैौघाश्रयत्वेनावस्थानम् ’ इत्यत्र

।

मोक्षहेत्वनुग्रहरूपगुणस्य च प्रतिपत्तिर्भवतीति सूचयन्नाह – पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वेति । अस्यां श्रुतौ परसम्म तार्थो न विवक्षितः किंतु वेदार्थसंग्रहोक्तार्थ एव इति भावप्रकाशे द्वितीयसम्पुटे (३१८. पु) निरूपितम् उक्तार्थः चतुर्थ श्रुतिद्वयेन दृढीक्रियत इत्यभिप्रेत्य श्रुतिद्वयमुदाहरति– अजामेकामिति । चमसाधिकरण इमां श्रुतिं प्रस्तुत्य ज्योतिरुपक्रमातु तथाह्यधीयत एके ’ इति सूत्रे ’ ज्योतिरुपक्रमा ब्रह्मकारणिकेत्यर्थः ’ इति विवरणपूर्वकं प्रकृतेः ब्रह्म -कार्यत्वं स्थापयिष्यते । अत्र प्रथमोपक्रमे ’ किं कारणं ब्रह्म कुतस्मजाताः जीवाम केन क्वच संप्रतिष्ठा: ’ इति प्रश्नप्रति बचने ’ ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निरूढाम्’ इति श्रूयते । अत्र ब्रह्मणः स्वरूपपरिणामशून्य त्वेन कारणत्वं न सम्भवति । ‘कुतस्म जाता ’ इति जीवानां स्वरूपेण जनेर्निषिद्धतया ‘सवा अयं जायमानश्शरीरमभिस पद्यमानः” इत्यादिश्रुतिभिः शरीरादिसम्बन्धमूलैब जनिर्वाच्या । ब्रह्मणस्स्वरूपपरिणामशून्यत्वेन शरीराकारेण परिणामो ऽपि न सम्भवति । अतः तत्र शरीरस्य प्राकृततया प्रकृतिपरिणामरूपत्वेन तदर्थं द्वारभूता प्रकृतिरपेक्षिता, एत्रमचि सृष्टयर्थ (

6

मपि इति प्रश्नस्य प्रतिवचने ‘देवात्मशक्तिम्’ इत्यत्र प्रकृतिर्विवक्षिता स्वगुणैर्निगूढामित्युक्तेश्च । सत्त्वरजस्तमोगुणैरित्यर्थ.. 6

118

स्मृत्यधिकरण (श) माध्योपात्तव्यासवचनैः (श्व उपनिषदि) वासुदेवादेव प्रकृतेरुत्पत्तिय [ जिज्ञासा १-११

९३८

श्रीभाष्यम्

पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः (श्वे.४.७) इत्याद्याः ॥ 2

श्रुतप्रकाशिका

‘अजामेकाम्’ इत्यादिवाक्यमुपात्तम् ’ समाने वृक्षे ’ ‘अजामेकाम्’ इति * प्रधाननसङ्गोपेतत्वसाम्यात् जुष्टं गूढार्थसंग्रहः सच्चादीनां समत्वे प्रळयः, विषमत्वे सृष्टिरिति विभाग: । देवशब्द: वासुदेवपर: देवशब्दानां वासुशव्दार्थस्य च

अस्यामुपनिषदि बहुत्राभ्यासात् ’ सर्वभूताधिवासं च यद्भुतेषुवसत्यपि । सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्म्यहं वासुदेदवस्तदस्म्यहं ।

वासुदत्र: ’ इति ब्रह्मबिन्दूगनेषदुक्तार्थस्यात्र प्रतीतेः

उद्गीतमेतत्परमंतु ब्रह्म तस्मिंस्त्रयम्’ इत्यत्र सङ्कर्षणादिरूपत्रयं (

वित्रक्षितम् । तस्यामुपनिषदि ’ न निराधा नचोत्पत्तिः’ इत्यादिश्रुतिरपि तत्परा एतेऽर्था: औपनिषद मणिहारे श्वेताश्वतरसरे, भावप्रकाशे (२. सं), हयशिरोरत्नभूषणदीधितौ च निरूपिताः ॥

स्मृत्यधिकरण(शं) भाष्ये ‘यत्तत्सूक्ष्ममविज्ञेयम् ’ (मोक्षधर्मे नारायणाख्याने ३४२.३० ) इति परंब्रह्म प्रकृत्य ‘सह्य न्तरात्मा भूतानां क्षेत्रज्ञश्चात कथ्यते’ (३१) इतिचोक्तवा ’ तस्माद व्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम’ (३२) इत्याह । तथा ऽन्यत्रापि ’ अव्यक्तं पुरुष ब्रह्मन्निष्क्रिये संप्रलीयते’ इत्याह, (२४७.३२) इत्युक्तम् । 6

‘अव्यक्तम्’ इत्यतः पूर्व

।

‘द्विर्द्वादशेभ्यस्तत्वेभ्यः ख्यातो यः पञ्चविंशकः ’ (२४) ’ स वासुदवो विज्ञेयः परमात्मा सनातनः ।’ इत्युपक्क्रम्य प्रलयो निरूपितः तदनन्तर ’ नित्यंहि नास्ति जगति भूतं स्थावरजङ्गमम् । ऋते तमेकं पुरुषं वासुदेवं सनातनम् ॥ सर्व भूतात्मभूतोहि वासुदेवो महाबलः । (३२) इत्यादिना सृष्टिनिरूपणावसेर ‘यो वासुदेवो भगवान् क्षेत्रज्ञो निर्गुणा उत्तरत्र ’ सर्वावास वासुदेवं क्षेत्रज्ञं विद्धि तत्त्वतः

त्मकः । ज्ञेयस्स एव राजेन्द्र जीवस्सङ्कर्षण:प्रभुः ।’ इत्याद्युक्तम् ।

"

(३५४.१८) इतिचोक्तम् । अतश्च सह्यन्तरात्मा भूतानां क्षेत्रज्ञश्चेति कथ्यते । इत्यत्र वासुदेव एव त्रिगुणजनको विवक्षित: । अव्यक्तं पुरुष ब्रह्मन्निप्रिलीयते’ इत्यत्र त्रिगुणलयकारणं वासुदेव एवेति स्पष्टम् । एवं च प्रकृत्यु 3

6

त्पत्तिलयकारणं वासुदेव एवंति स्मृत्यधिकरणपरोदाहृवचनैरेव सिद्धम् ॥

प्रकृते: अविभक्तविभक्ततमोऽवस्थाद्वयम् अक्षरावस्था अव्यक्तावस्थाचेति अवस्थाचतुष्टयं ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं तमसि लीयते तमःपरे देव एकीभवति’ इति सुचालोपनिष प्रसिद्धम् । अतः अव्यक्तोत्पत्तिप्रळयौ श्रुतिसिद्धावेव

भीष्मपर्वणि—— सर्वगुह्यमयश्शिवः । वासुदेव इतिज्ञेयः’ इति वचनेन श्वेताश्वतरोपनिषदि शिवशब्दाः वासुदेव ।

पराः इति च निर्णीतमिति हयशिरोरत्नभूषगदीधितौ निरूपितम्

एवं नादार्थो वासुदेव इत्यपि । देवश्चासा

वात्मा च देवात्मा तस्य शक्तिरिति विग्रहः ‘ज्ञान्वा देवं मुच्यंत सर्वपाशैः ’ अनन्तश्चात्मा विश्वरूपोह्यकती ’ ६ क्षरा 6

मानावीशते देव एकः १ 6 एतज्ज्ञेय नित्यमेवात्मसंस्थम्’

इत्यादावुत्तरत्र शब्दद्वयप्रयोगात् । कार्योपयोग्यपृथक्सिद्ध

।

विशेषणंहि शक्ति: । एतत्तात्पर्येणैव प्रकृतौ शक्तिशब्दः प्रयुक्तः । एतेन पारतन्त्र्यं बोधितम् प्रकृते: ईशिव्यत्वाद्युक्त्या प्रागुदाहृतश्रुभिः पारतन्त्र्यं दृढीकरिष्यते । स्वगुणैर्निगृहाम्’ इत्यनेन प्रळयसृष्टिकालिकास्थ द्वयं प्रकृतेरसूचितम् । इदंचावस्थाद्वय चतुर्थे ‘अजामेकाम्’ इति श्रु युत्तर ‘अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् ’ ’ तस्यावयवस्तु व्याप्त सर्व 6

मिदं जगत्’ इत्यत्र स्फुटं वक्ष्यते । शाह द्वावजावीशनी शावजायेका भोक्तभोगार्थयुक्ता’ इत्यत्र अजाशब्देन प्रक 6

ईशेशितव्यभावाकल्पितत्वस्य (श्वे) श्रुत्युक्तस्य गीतातात्पर्यविषयत्वम् श्रीभाष्यम्

स्मृतावपि ‘अहङ्कारइतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्धा । अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ॥ जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् । ’ (गी. ७.अ.४-५) सर्वभूतानि ।

कौन्तेय प्रकृति यान्ति मामिकाम्

कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ प्रकृति

स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनःपुनः । भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥’ (गी.९अ.७– ८) ‘मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिस्सूयते सचराचरम् | हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगद्धि परिवर्तते ॥ (गी. ९.१०) ‘प्रकृति पुरुपंचव विजयनादी उभावपि ।’ (१३.१९) ‘मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन् गर्भ दधाम्यहम् । सम्भवस्सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ’ (गी.१४.अ.३श्लो)

इति । जगद्योनिभूतं महत् ब्रह्म मदीयं प्रकृत्याख्यं भूतसूक्ष्ममचिद्वस्तु यत् तश्चेितनाख्यं गर्भ यतस्संयोजयामि ततो मत्कृताच्चिदचिसंसर्गाहेवादि स्थावरान्तानाम चिन्मिश्राणां श्रुतप्रकाशिका

।

प्रियमाणम् | स्मृतावपीति

अष्टधा भिन्ना प्रकृतिर्ममेत्यनेन कारणावस्थायामपि भेदसिद्धिः । मामिकां प्रकृतिं कल्प

क्षये यान्तीत्यत्रापि तथा प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि इत्यत्रापि तत्सिद्धिः ॥

मयाध्यक्षेणेत्यत्रतु * स्वभावासङ्करः कारणावस्थायां भेदश्च सिध्यतः प्रकृतिमित्यत्रानादित्वकण्ठोक्तिः । ममेत्य

त्रापि कारणावस्थायां भेदसिद्धिः । उदाहृतस्सृतिवचनेषु व्याख्येयांश व्याचष्टे |। जगद्योनीति ।| जगद्योनिशब्देन त्रिगुणं

तज्जगद्योनिः इतिवचनं स्मार्यते । कार्यावस्थव्यावृत्त्यर्थं भूतसूक्ष्ममित्युक्तम् । एवं चिदचिदीश्वरभेदेसति कथमेकत्वाव गूढार्थसङ्ग्रहः

तिर्निर्दिष्टा । प्रथमोक्तार्थ एव चतुर्थे ’ द्वासुपर्णा’ इत्यत्र दृढकृित इति प्रागेव निरूपितम् | चतुर्थे ’ अजामेकां लोहित

कृष्णरूपाम्’ इति पदद्वयेन कारणाबस्था कार्यावस्था च प्रदर्शिता अधिकं चमसाधिकरणे विवेचयिष्यते ॥ उक्तश्रुयर्थ एव गीतायां विवक्षित इति दर्शयति-स्मृतावपीत्यादि । अत्र ‘प्रकृतिं विद्धि मे परां जीवभूताम्’ इत्यत्र जीवस्य परमात्मस्वामिकत्वमुक्तम् । एतदनन्तरं ‘एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ’ इत्यत्र भूतशब्द प्रयोगण ‘कृष्ण एवहि लोकानामुत्यात्तरपिचाव्ययः । कृष्णस्यहि कृतेभूतमिदं विश्वं चराचरम् ॥ ’ (४१.अ.२३) इति वचने जीवस्यापि

कृष्णार्थत्वं विवक्षितमिति सिद्धयति । गीताविस्तरपञ्चरात्रसंहिताऽध्ययनतदुक्तपाञ्चकीलकाचैननिष्ठस्य व्यासमातामहस्य उपरि ।

चरवसोरनुसन्धानम्

6

आत्मा राज्यं धनंन्चैव कलत्रं वाहनानि च । एतद्भगवते सर्वमिति तत्प्रेक्षितं सदा ॥ ?

इत्युक्त..

दिशा पूर्वोक्तरीत्यैवेति व्यक्तम् । अत्र प्रकृतिपुरुषयोः भगव-स्वामिकत्व भगवदर्थत्वप्रतिपादनेन श्रुयुक्तः ईशेशितव्य ।

भवः अभिहितो भवति । प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् मस्वामिकामित्यर्थः

एवं ‘प्रकृतिं स्वाम्’ इत्यत्रापि ।

प्रकृतिं पुरुषंचैव विद्धयनादी उभावपि इति उभयास्तुल्पतयाऽनादित्वाभिधानेन प्रकृत्युपाधिनिबन्धनो जीवभावः’ इति पक्षः व्यत्रच्छिद्यते । एतेन प्रकृतिजीचयास्तुल्यतया ईशितव्यत्वाभिधानेनाविद्यकजीवभावपक्षव्यवच्छेद एवात्र प्रकारा ।

।

न्तरेणोक्तो भवति एतेन ‘देवात्मशक्तिम्’ इत्यत्राध्यासेन देवतादात्म्यापन्नेत्यर्थः (ब्र.वि.आ) श्रुत्यादिविरुद्धइसिद्धम् ॥ एतावता जीवब्रह्मभेदस्याविद्यकत्व परसम्मतं न प्रामाणिकमिति निरूपितम् अतश्च स्वाभाविक एव प्रकृतिजी

वयोःपरब्रह्मणश्चेशेशितव्यभाव इति सिद्धम् । एतेनैव शरीरशरीरिभावोझप प्रामाणिकरस्वाभाविक एवेति सिद्धघतीति

शरीरशरीरिभावस्य श्रुतिभिस्साधनम्

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यम्

सर्वभूतानां सम्भवो भवतीत्यर्थः । एवं भोक्तभोग्य रूपेणावस्थितयोस्सर्वावस्थाऽवस्थित

योश्चिदचितोः परमपुरुषशरीरतया तन्नियास्यत्वेन तदपृथस्थितिं परमपुरुषस्यचात्मत्व

माहुः काञ्चत श्रुतयः ‘यः पृथिव्यांतिष्ठन् पृथिव्या अन्तरोयं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो यमयति’ (वृ.५.७.३) इत्यारभ्य ‘य आत्मनि तिष्ठनात्मनोऽन्तरोय मात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरी यमयति स त

आत्माऽन्तर्यास्मृतः

(बृ.५.७.२२) इति तथा ‘यः पृथिवीमन्तरे संचरन्यस्य पृथिवी शरीरं यं पृथिवी न वेद’

(सुवा. ७. ख) इत्यारथ्य ‘योक्षरमन्तरे सञ्चरन्यस्याक्षरं शरीरं यमक्षरं न वेद यो मृत्युम

न्तरे सञ्चरन्यस्य मृत्युश्शरीरं यं मृत्युर्न वेद एप सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः

"

(सुवा-७) अत्र मृत्युशध्देन तमश्शब्दवाच्यं सूक्ष्मावस्थमचिद्धस्त्वभि

धीयते अव्यामेवोपनिषदि ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं तमसि लीयते’ ( सुवा. २) इति

वचनात् ’ अन्तःप्रविष्टःश्शास्ताजनाना सर्वात्मा’ (आरण्यकं.३.११.२१) इति । एवं सर्वावस्थावस्थितचिदचिद्रस्तुशरीरतया तत्प्रकार:परमपुरुष एव

श्रुतप्रकाशिका

।

‘वारणमुपपद्यत इतिशङ्कायां घटकश्रुतीरवतारयति । एवमिति

’ यः पृथिवीमन्तरे संचरन’ इति सुचालोपनिषदि

श्रूयते । मरणयमादिव्यावृत्त्यर्थं मृत्युशब्दं व्याचष्टे । अत्रेति । लीयत इति वचनात् क्रमप्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः ’ यस्या

व्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य मृत्युश्शरीरम्’ इति क्रमोहि ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते अभ्रं तमसि लीयते ' ADFAST

इति क्रमेण सङ्गच्छते। * तमस एकीभावमात्रं श्रुतं न लयः तमस्त्वप्रहाणाभावात् ।

• कार्यानुपयुक्ततमश्शरीरके देवे

कार्योपयुक्तस्य तस्यैकीभावः मृत्युसंज्ञस्य तमसश्शरीरत्वश्रवणात् विशेषणभूततमसा तमस एकीभावो युक्तः । सर्वात्मत्व

विवरणायाह–अन्तःप्रविष्ट इति । अनेनापि शरीरात्मभावः फलितः अन्त:प्रविश्य नियाम्यत्वंहि शरीरत्वम् । अन्तः प्रवेशशास्तिभ्यां नृपगगनव्यावृत्तिरित एतदपि शरीरलक्षणं भाष्यकाराभिप्रेतम् ॥ गूढार्थसंग्रहः

साधयति एवं भोक्तृभोग्यरूपेणेत्यादिना । एवं मोक्तापत्यधिकरणविवक्षितमर्थमभिधाय आरम्भणाधिकरणेऽपि तद नुगुणएवार्थः नतु परमतरीत्या ताद्वेरुद्धइत्यभिप्रेत्य आरम्भणाधिकरणाभिप्रतमवाथै दर्शयति — एवं सर्वावस्थाऽवस्थित चिदचिद्वस्तुशरीरतयेत्यादि । शरीरलक्षणे ‘न विलक्षणत्वात् ’ इत्यधिकरणे परोक्कसर्वाक्षेपाः पर्वालोचयिष्यन्ते । ।

अन्तर्बहिर्व्याप्तिमात्रेण न शरीरशरीरिभावः किंतु ईशेशितव्यभावयोगेन

तस्य स्वाभाविकत्वेन आत्मनशब्दस्य व्यापक

चेतनार्थकत्वेन ’ व्याप्नोति’ इति व्युत्पच्या नियमनार्थव्याप्तेस्सिद्धया शरीरत्वसिद्धिः । अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वमेवात्मत्वम् । अन्तर्यामिब्राह्मणेऽपि एषत आत्मा अन्तर्याम्यमृतः ’ सत आत्मा अन्तर्याभ्यमृत: ’ इति वाक्येऽप्ययमर्थो विव यदादत• क्षितः । ‘ यद्यच्छरीरमादत्ते’ इति श्वेताश्वतरश्श्रुतिपर्यालोचनायां ' इति निर्वचनेऽपि शरीरादानकर्ता आत्मे 6

त्यर्थस्सिद्धः । अतश्चेशेशितव्यभावस्य तात्त्विकत्वेन

प्रकृतिजीवयोः शरीरशरीरिभावोऽपि प्रामाणिकस्ताविक इति

सिद्धयति । एवं च ‘पूर्व सच्छन्दवाच्यस्य जगदुपादानत्व’ इति सूक्तिविवरणावसरे मृद्दृष्टान्ते कार्यकारणावस्थाभेदेऽपि

श्रीभाष्यम्

कार्यावस्थकारणावस्थजगद्रूपेणावस्थित इतीममर्थ ज्ञापयितुं काश्चन श्रुतयः कार्यावस्थे

कारणावस्थं च जगत् स एवेत्याहुः’सदेवसोम्येदमग्रआसीदे कमेवाद्वितीयम्। तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति तत्तेजोसृजत ’ (छा.६.२.१) ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजाः सदायतना स्सत्प्रतिष्ठाः | ऐतदात्म्यमिदं सर्व तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो’ (छा.६.८.६)

इति । तथा ‘सोऽकामयत बहुस्यां प्रजायेयेति । सतपोऽतप्यत, सतपस्तप्त्वा इदग्सर्वमस् जत, इत्यारभ्य ‘सत्यंचानृतं च सत्यमभवत्’ (तै आन. ६अनु) इत्याद्याः । अत्रापि श्रुत्यन्तर

· सिद्धश्चिदचितोः परमपुरुषस्य च स्वरूपविवेकस्स्मारितः । ‘हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन ।

जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ (छा. ६.३.२) इति ‘तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्रा |

विशत् । तद्नुप्रविश्य सञ्चत्यञ्चाभवत् । विज्ञानंचाविज्ञानं च । सत्यंचानृतंच सत्यमभवत् ' इति च ’ अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य’ (छा. ६.३.२) इति जीवस्य ब्रह्मात्मकत्वं

6

तद्

नुप्रविश्य सञ्चत्यच्चाभवत् विज्ञानंचाविज्ञानं च’ इत्यनेनैकार्थ्यात् आत्मशरीरभावनिव

न्धनमिति विज्ञायते । एवंभूतमेव नामरूपव्याकरणं ‘तद्धेदं तर्हाव्याकृतमासीत्तन्नामरू

पाभ्यां व्याक्रियत’ (बृ. ३.४.०) इत्यत्राप्युक्तम् । श्रुतप्रकाशिका

भेदश्रुतिघटकश्रुत्यविरोधेनैक्यवाक्यानामर्थमाह — एवमिति । घटकतयोपात्तं सन्मूला इति । अत्रापीति । छान्दोग्यप्रकरणे तैत्तिरीय प्रकरणेचत्यर्थ: । हन्ताहमित्यादिछान्दोग्ये । तत्सृत्यदितैत्तिरीये | जीवनाम नेत्यस्य व्याख्या

।

नार्थमाह – अनेनेति

अनुप्रवेशश्रवणाभावेऽपि सामान्येनोक्तं नामरूपव्याकरणमनुप्रवेशपूर्वनाम रूपव्याकरणे पर्यव

स्यति सामान्यविशेषन्यायादित्याह-एवंभूतमेवेति ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः धम्पैक्येन सामानाधिकरण्यं यथा, तथा ब्रह्मणि विकारानङ्गीकारेऽपि ‘विकारो नामधेयम्’ इत्युक्तविकारशब्दं विहाय

‘ नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यत्रान्तर्यामित्वसंग्रहार्थे रूपशब्दनिर्देशेन सूक्ष्मान्तर्यामिरूपकारणावस्थः स्थूलान्तर्यामित्वरूप कार्यावस्थश्च एकएवेति श्रुत्यर्थसिद्धयतीति भावः ॥

ऐतदात्म्यमिदं सर्वमित्यादि । एतदर्थः पूर्वमेवोपपादितः । (२४४,९०५) चेतनाचेतनयोः परब्रह्मणश्चानुप्रवेश निबन्धनः अभेदव्यपदेशः स्फुटइत्यभिप्रेत्य तैत्तरीय श्रुतिमुपादत्ते – सोऽकामयतेत्यादिना । अनुप्रवेशप्रतिपादक्छा

न्द्रोग्य तैत्तरीय श्रुत्यारैकार्थ्येन छान्दोग्येऽप्यनुप्रवेश नि बन्धनोऽभेदस्सिद्ध यती त्यभिप्रेत्याह – अत्रापीत्यादि । प्रवेशस्य बृह

दारण्यकेऽप्यभिधानेन स्वपर्यन्त नामरूपव्याकरणं तत्रापि विवक्षितमित्यभिप्रेत्य ह-एवंभूतनामरूपव्याकरणामित्यादि । तद्वेदंतीति । ‘समाकर्षात् ’ (१.४.१५) इति सूत्र (शं) भाष्ये ‘तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतं ’ इत्यत्रापि न निरध्यक्षस्य जगतो व्याक रणं कथ्यते स एप इहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इत्यध्यक्षस्य व्याकृत कार्यानुप्रवेशित्वेन समाकर्षात् । निरध्यक्षे व्याकरणा

भ्युपगमेह्यनन्तरेण कृतावलम्चिना स इत्यनेन सर्वनाम्ना कःकार्यानुप्रवेशित्वेन समाकृष्येत । चेतनस्य चायमात्मनः शरीरेऽनुप्रवेशः १ यते । प्रविष्टस्य चेतनत्वश्रवणात् ‘पश्यंश्चक्षुः शृण्वञ्छ्रोत्रं मन्वानो मनः’ इति । अपि च यादृर मिदमद्यध्ये नामरूपाभ्यां व्याक्रियमाणं जगत्साध्यक्षं व्याक्रियत एवमादिसर्गेपीति गंभ्यते । दृष्टविपरीतकल्पनानुपपत्तेः ।

‘तद्वेदं तर्हि ’ इत्यत्र परोक्तार्थ: सिद्धान्ते स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणसाघनं च

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः श्रुत्यन्तरमपि ‘अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि '

इति साध्यक्षामेव जगतो व्याक्रियां दर्शयति ।

व्याक्रियत इति कर्मकर्तरि लकारः सत्येव परमेश्वरे व्याकर्तरि सौकर्यमपेक्ष्यद्रष्टव्यः ।

यथा लूयते केदारः स्वयमेवेति

सत्येव पूर्णके लवितरि । यद्वा कर्मण्येवैष लकारोऽर्थाक्षिप्तं कर्तारमपेक्ष्य द्रष्टव्यः । यथा गम्यते ग्रामइति ’ इत्युत्तम् ॥

भगवतातु ’ अव्याकृतशब्देनाव्याकृतशरीरं ब्रह्मैवाभिधीयते ’ स एष इह प्रविष्टआनखाग्रेभ्यः पश्यंश्चक्षुशृण्वन् श्रोत्रं मन्वानो मनं आत्मेत्येवोपासीत ’ इत्यत्र ‘सएप ’ इति तच्छन्दे अव्याकृत शब्द निर्दिष्टस्य अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वे

नानुकर्षात् । ‘तःसृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ‘ अनेन जीबेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ’ इति स्रष्टुसवैज्ञस्य परस्य ब्रह्मणः कार्यानुप्रवेशनामरूपव्याकरणयोः प्रसिद्धेश्च ’ अन्तःप्रविष्टश्शास्ताजनानागूँसर्वात्मा’ इति नियमनार्थत्वा ।

7

दनुप्रत्रेशस्य प्रधानस्याचेतन स्यैवंरूपानुप्रवेशो न सम्भवति । अतः अव्याकृतं अव्याकृतशरीरं ब्रह्म तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियतेति तदेवाविभक्तनामरूपं ब्रह्म सर्वज्ञं सत्यसङ्कल्पं स्वेनैव विभक्तनामरूपं स्वयमेव व्याक्रियतेत्युच्यते ।

एवं च सतीक्षणादयो

मुख्या एव भवन्ति ब्रह्मात्मशब्दावपि निरतिशयबृहत्त्वनियमनार्थव्यापित्वाभावेन प्रधाने न कथंचिदुपपद्यते । अतो ब्रौ ककारणकं जगदिति स्थितम्’ इत्युक्तम् ॥

अत्र चतुर्थोपक्रमे ‘आत्मैवेदमग्रआसीत्पुरुषविधः ’ इति वाक्ये ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ’ इति वाक्यसच्छा यतया परिदृश्यमाने परमात्मैव विवक्षित इति सर्वव्याख्यानाधिकरणे व्यासायाँक्तार्थ: औपनिषदपरमपुरुष इत्यत्र निरू

पितः । एवमेव तद्धेदं तर्हि इत्यादिवाक्येऽपि । अत्र तर्हीत्यस्य प्रळयार्थकत्वं सर्वसम्मतम् । तदिदंशब्दयोः जगत्परत्वं परे मन्यन्ते । द्वितीयपक्षे ‘तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियते’ इत्यत्र कर्तुरध्याहारं पर वदन्ति । वस्तुतस्तु तदित्यस्य प्रसि

।

द्धार्थकतया ब्रह्मपरत्वम् । इदमित्यस्य प्रपञ्चपरत्वम् ’ सदेव सोम्य’ इत्यादिवत्

अव्याकृतमित्यस्य अव्याकृतशरी

रकमित्यर्थवर्णनं अव्याकृतशब्दस्य प्रधाने प्रसिद्धया स्वतन्त्रप्रधानपरत्वमिति पूर्वपक्षसंमतार्थमनुसृत्य | वस्तुतस्तु ‘तन्नाः

मरूपाभ्यां व्याक्रियते’ इत्यत्र व्याकृतशब्दयोगार्थस्यैव प्रतीत्या अव्याकृतशब्दो यौगिकः । परं ब्रह्म प्रलये नामरूपव्या करणशून्यमासीदविभक्तनामरूपमासीदिति ’ सदेव - एकमेव ’ इत्यत्र एकशब्दार्थः स्फुटीकृतः । ब्रह्मकर्तृकमेव नामरूपाभ्यां व्याकरणं ’ तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ इत्यत्राभिधीयते । इदमित्यत्र प्रपञ्चस्य निर्दिष्टतया प्रपञ्चशरीरकपरमात्मनः नाम

रूपव्याकरणोक्तौ प्रपञ्चस्य नामरूपव्यकरणमप्यत्र सिद्धयति । एतेन ‘अनेन – व्याकरवाणि ’ इत्यत्र स्वपर्यन्तनामरूप व्याकरणं स्थापितं भवतीत्युभयोश्श्रुत्योरैकरस्यं सम्भवति ॥

अत्र सएष इह्प्रविष्टः ’ इत्यत्र नियमनार्थप्रवेश एव विवक्षितः श्रुत्यन्तरैकरस्यात् तेनात्मन्शब्दार्थोऽभिहितो भवति । एतेन ’ तदात्मानमेवावेद हब्रह्मास्मि’ इत्युत्तरवाक्यार्थोऽपि निर्णीतो भवति । तत्र आत्मन्शब्दावैयर्थ्याय 6

आत्मन्शब्दार्थान्तर्याम्येव ‘अहं ब्रह्मास्मीत्यवेत्’ इत्यत्र विवक्षितः । अन्तर्यामिण: ब्रह्मणश्चैक्येन वेदनस्योपपत्तिः । ।

‘ तस्मात्तत्सर्वमभवत् तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत् तद्वैतत्पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहंमनु रभवं सूर्यश्च’ इत्यत्र सर्वमन्वादिशब्दाः तत्तदन्तर्यामिपराः इति निर्धारणं संभवति स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणेन इत्थ मर्थनिश्चयः। अयमेवार्थः ‘शास्त्रदृष्टयातूपदेशो वामदेववत् ’ इत्यत्र विवक्षितः । पूर्वसूत्रे ’ अध्यात्मसम्बन्ध भूमाह्य स्मिन् ’ इत्यत्र संबन्धबहुत्वाभिघानेन प्रतर्दनविद्यावाक्ये परसम्मतनिर्विशेषव्यवच्छेदेनोत्तरसूत्रेऽपि तदनुगुणार्थविवक्षायाः युक्तत्वनिश्चयसम्भवात् ॥

एवं ‘ अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः ’ (१.४.२२) इति सूत्र (शं) भाष्ये ’ सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीर: ’ इत्यादिश्रुतिरु

दाहृता तत्र ‘अभिवदन्’ इत्यत्र ’ स्वाभिमुख्येन वदन् ’ इत्यर्थे स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् । एवं व तत्सूत्रेऽपि

श्रीभाष्यम्

अतः कार्यावस्थः कारणावस्थश्च स्थूलसूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरः परपुरुषएवेति कारणात्का श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन क्वचिदनुक्तस्यान्यतोग्राह्यत्वात्क्वचिज्ज्ञातोऽनुप्रवेशः कार्योपयोगितयाऽपेक्षितत्वाद

न्यत्रापि स्वीकार्य इत्याह - एवमिति । एवंभूतशब्दोनुप्रवेशपूर्वकत्वपरः । अनेन नामरूपव्याकरणश्रु युपादानेन जीवाना. मुत्पत्तिप्रळयौ नामरूपव्याकरणतदभावौ नतु स्वरूपनिष्पत्तिविनाशावित्युक्तं भवति । अनेन पूर्वोक्तशङ्का च परिहता कालविशेषोक्तमैक्यं नामरूपव्याकरणाभावमात्रं नतु स्वरूपैक्यमित्यवगमात् ॥

अथ सर्वश्रुतीनामस्मिन्नथें मुख्यत्वं दर्शयन् प्रथममेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं परमतेऽनुपपन्नमिति प्रागुक्तं स्वमत उपपन्नामत्याह—अतइति । कार्यकारणयोरैक्यप्रतिपादनादेकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञाना सामानाधिकरण्याच्चेति त्रिधा ह्यद्वैतप्रतीतिः अत्र पूर्वोक्तद्वयमस्मदुक्त प्रकारेणोत्पन्नमिति अतइत्यादिभाष्येणोक्तं भवति । विशिष्टं कारणं तदेव कार्य

मिति कारणात्कार्यस्यानन्यत्वम् । अतः कार्यकारणयोरैक्यपराणां श्रुतीनां तयोरेषद्रव्यत्वमेव प्रतिपाद्यं नतु विशिष्टत्वनि षेधः तस्य विहितत्वात् ॥

गूढार्थसंग्रह:

अनया श्रुत्या जीववाचिशब्दानां जीवान्तर्यामिपरमात्मपरत्वेन समानाधिकरणवाक्यानामर्थनिर्णय एव सूत्रकृदभिप्रेत इति सिद्ध्यति । अत्र श्रीमाध्ये ईशेशितव्यभावस्य तात्त्विकत्वस्थापनपूर्वकं ’ तत्त्वमसि’ इति समानाधिकरणनिर्देशस्य नाम रूपव्याकरणश्रुत्या स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणेन जीववाचितया लोके प्रसिद्धानां शब्दानां जीवान्तर्यामिपरमात्मपरावस्था..

नेन अंशाधिकरणे ’ अंशो नानाव्यपदेशादन्यथाचापि दाशकितवादित्वमधयित एके’ (२.३.४३) इति सूत्र (शं) भाष्ये ‘ स्वामिभृत्यप्रकारेष्वेवेशित्रीशितव्यभावस्य प्रसिद्धत्वात्तद्विध एव संबन्ध ’ इति पूर्वपक्ष एव श्रौत सिद्धान्त इतिसाधितंभवति अयं च भामत्यां- प्रमेयापूर्वत्वलक्षणतात्पर्यलिङ्गाभावात् उपक्रमोपसंहाराभ्यासादीनामभावाच्य एतद्भेदानुवादेन अमेदप्रतिपादने वाक्यतात्पर्यनिश्चयेन ईशेशितव्यप्रतिपादकवाक्यान्यनुवादरूपाणि ’ इत्युक्तम् ।

6 एतस्य वा अक्षरस्य

प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः ’ (बृ. गार्गि. ब्रा) इत्येतद्भाष्य (शं) वार्निकयोः नियन्तृनियाम्यभावस्य अनु मानगम्यत्वमप्युक्तम् । एवमेव सङ्क्षेपशारीरकादावपि । तथाऽपि ’ नानाव्यपदेशात् ’ इत्यत्र ’ य आत्मनि तिष्ठन्नात्म 6

नोऽन्तरः—यमयति ’ इत्यन्तर्यामिब्राह्मणवाक्यमुदाहृतम् । अत्र प्रतिपाद्यमानं नियमनमन्तर्बहिश्च स्थितिपूर्वकनियमन मेव । नेदमनुमानगम्यम् । ‘अन्यथाचापि ’ इतिसूत्रखण्डविषयतया (शं) ’ सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः’ इति वाक्यमु

पात्तम् । इदंचाभेदनिर्देशौपयिकनामरूव्याकरणं प्रकाशयतीति पूर्वमेवोक्तम् । तेनचाभेदनिर्देशः उपपन्नः । जीववाचि तया प्रसिद्धानां शब्दानां जीवशरीरकपरमामपरत्वे जीवस्य पदार्थैकदेशतयांशत्वमपि भवति इति मेदाभेदव्यप

देशाभ्यामेवांशत्वं स्थापितं भवतीति सूत्रतात्पर्य स्फुटम् । ‘अंशो नानाव्यपदेशादन्यथाचापि ’ इत्येव सूत्रानुपूर्वी । अष १

6 अन्यथा च इत्यत्र अनंश इत्यर्थः आधुनिको प्रेक्षित: (अ.कृ) न सूत्रे विवक्षितः । ’ अशोऽन्यथा च ’ इति सूत्रानुपूर्वीसवे

तादृशार्थप्रतीतिसम्भवः । ‘अंशो नानाव्यपदेशात् ’ इति सूत्रानुपूर्व्यात नानाव्यपदेशप्रतिकोटिभूतार्थः नानीव्यपदेशस्यै

बान्यत्वप्रतिकोटितयोपस्थित्या व्युत्पत्तिसिद्धतया प्रामाणिकः । नतु अंशत्वप्रतिकोटिभूतानंशस्वरूपार्थः; एतादृशवाक्येषु तथा व्युत्पत्तिविरहान् एतत्तापर्येव शङ्कराचार्यादिभिः प्राचीनैवमत्प्रेक्षणं न कृतम् ॥

चिचितोःकार्यकारणावस्थयोः परस्यान्तयामित्वेन कार्यत्वं कारणत्वं च [ जिज्ञासा १-१-१

९४४

श्रीभाष्यम्

र्यस्यानन्यत्वेन कारणविज्ञानेन कार्यस्य ज्ञातत्यैक विज्ञानेन सर्वविज्ञानं च समीहितमुपपन्न

तरम् । ‘अहमिमास्तिस्त्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि ' (छा.६.२३) इति ‘तिस्रो देवता’ इति सर्वमचिद्वस्तु निर्दिश्य तत्र स्वात्मक जीवानुप्रवेशेन नामरूपव्याकरणवचनात् सर्वे वाचकाइशब्दा अचि(ज्जी) द्विशिएजी)व विशिष्टपरमात्मन

एव वाचका इति कारणावस्थपरमात्मवाचिना शब्देन कार्यवाचिनइशब्दस्य सामानाधि

करण्यं मुख्यवृत्तम् । अतस्स्थूलसूक्ष्मचिदचित्प्रकारं ब्रह्मैव कारणं कार्यचेति ब्रह्मोपादानं जगत् । सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरकं ब्रह्मैव कारणमिति ब्रह्मोपादानत्वेऽपि सङ्घातस्योपा

दानत्वेन चिचितोर्ब्रह्मणश्च स्वभावासङ्करोऽप्युपपन्नतरः । यथा शुक्लकृष्णरक्ततन्तुस हातोपादानत्वेऽपि चित्रपटस्य तत्तत्तन्तु प्रदेश एव शौक्लयादिसम्बन्ध इति कार्यावस्थाया मपि न सर्वत्र वर्णसङ्करः । तथा चिचिदीश्वरसङ्घातोपादानत्वेऽपि जगतः कार्यावस्था यामपि भोक्तृत्वभोग्यत्वनियन्तृत्वाद्यसङ्करः । तन्तूनां पृथक्स्थितियोग्यानामेव पुरुष

च्छया कदाचित्संहतानां कारणत्वं कार्यत्वं च । इहतु चिदचितोस्सर्वावस्थयोः परमपुरुष शरीरत्वेन तत्प्रकारतयैव पदार्थत्वात्तत्प्रकार:

परमपुरुषस्सर्वदा सर्वशब्दवाच्य इति

विशेषः । स्वभावभेदस्तदसङ्करश्च तत्रचात्र च तुल्यः । एवं च सति परस्य ब्रह्मणः कार्या

नुप्रवेशेऽपि स्वरूपान्यथाभावाभावाविकृतत्वमुपपन्नतरम् ।| स्थूलावस्थस्य नामरूपवि.

भागविभक्तस्य चिदचिद्वस्तुन आत्मतयाऽवस्थानात्कार्यत्वमप्युपपन्नतरम् । अवस्थान्तरा श्रुतप्रकाशिका

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमध्येवमेव, यथा मृत्पिण्डेन तत्कार्यज्ञानेऽपि पिण्डगतरूपादिनिषेधो न कृतस्स्यात् तद्वत्

।

उपपन्नतरमिति तर प्रत्ययेन मुख्यत्वं सर्वत्रापि विवक्षितम् । एवं सद्विद्येोपक्रमगतस्यैक विज्ञानेन सर्वविज्ञानस्य मुख्यत्वमु क्तम् अथ तदुपसंहारस्य तत्त्वमसीति सामानाधिकरण्यस्य मुख्यत्वमाह - अहमिमाइति । उपादानत्वस्वभावासङ्करौ

कथमुपपद्येते इत्यत्राह- अतस्स्थूलेति । भाव्यवस्थाविशेषवतः प्रागबस्थायोगोयपादानत्वं अतोऽवस्थाविशेषौ स्थूलसूक्ष्म ।

शब्दाभ्यां दर्शितौ अनेन कालविशेषावच्छिन्नैकत्वावधारणं नामरूपविभागाभावाभिप्रायमिति फलितम्

उपादान त्वेऽपि

।

।

स्वभावासङ्करमाह-—सूक्ष्मेति दृष्टान्तेनेममर्थमुपपादयति यथेति ॥ ननु शुक्लकृष्णादितन्तवः कारणावस्थायामपि भिन्नाः नच तेष्वन्यतमं प्रत्यन्यतमस्य कारणत्वं अतस्तत्र स्वभावा

सङ्करः । अत्रतु विश्वस्य सङ्ख्ातोपादान त्वेऽपि कारणावस्थायां परमात्मैक एव स्वशब्देन श्रूयते नतु चेतनाचेतनौ, किंच

परमात्मन: प्रागेकत्वं तस्मादितरयोर्द्वयोरुत्पत्त्यादिकं च श्रूयते अतो न स्वभावासङ्करइत्यत्राह-तन्तूनामिति । नहि तन्तु ध्वन्योन्य गुणप्रधान भावोऽस्तीति न तत्रान्यतमवाचिशब्देन समुदाय उच्यते, अऋतु सर्वप्रकारस्य भगवतः सर्वशब्दवाच्य स्वमुपपन्नमिति अन्यतमवाचिशब्देनापि विशिष्टमेवोच्यत इति विशिष्टस्यैव कारणत्वात् प्रागपि भेदोऽस्तीति स्वभावासङ्कर उपपन्नइत्यर्थः । केनाकारेण साधर्म्यमित्यत्राह स्वभावेति । रुमागतेतरपदार्थानां लवणत्यापत्तिवत् ब्रह्मणोऽन्यथा सावमाशङ्कयाह एवंचेति । तर्ह्यपादानत्वमेवानुपपन्नमित्यत्राह- स्थूलावस्थस्येति ॥ आत्मतयाऽवस्थानात्कथं कार्यत्वमित्यत्राह – अवस्थेति । अविकारश्रुतीनां प्रकृतिगतस्वरूपान्यथाभावरूपकारो

ब्रह्मणि नास्तीत्यर्थः । कार्यावस्थचिद् चित्रियमनरूपावस्थान्तरापत्तिर्ब्रहाण: कार्यत्वमिति कार्यत्ववादिनीनां श्रुतीनामर्थी

९४६

श्रीभाष्यम्

पत्तिरेवहि कार्यता । निर्गुणवादाश्च परस्य ब्रह्मणो हेयगुणासम्बन्धादुपपद्यन्ते ‘अपहत पप्मा विजरो विमृत्युर्विशोको विजिघित्सोऽपिपासः ’ (छा.८.७.१) इति हेयगुणान्प्रतिषिध्य

‘सत्यकामस्सत्य सङ्कल्पः (छा.८.७.१) इति कल्याणगुणान्विदधतीय श्रुतिरेवान्यत्र सामा न्येनावगतं गुणनिषेधं हेयगुणविषयं व्यवस्थापयति । श्रुतप्रकाशिका

नहि कारणावस्थनियमनं कार्यावस्थनियमनं भवति, तत्तदवस्थचिदचिन्नियमन रूपविशेषा एव ब्रह्मणोऽद्वारकावस्थाः स्वरूपान्यथाभावज्ञानसङ्कोचादिरूपाविकारास्तु सद्वारकावस्था इत्यर्थः । * यथा ग्राहकग्रहणेन सन्निधिसमाम्नातेषु वस्तुषु

परमापूर्वशेषतयाऽवगतेषु यागत्रीह्यादेरद्वारकशेषत्वं प्रोक्षणादेस्सद्वारकशेषत्वं च मुख्यमेवावगम्यते । तथा * बहुस्यामिति ग्राहकग्रहणेन सर्वावस्थासु परमात्मीयतयाऽवगतासु स्वरूपान्यथाभावज्ञान सङ्कोचादिरूपसद्वारकावस्थायाः तत्तन्नियमनरू

।

पाद्वारकावस्थायाश्च परमात्मीयत्वं मुख्यमेवेति भावः । निर्गुणेति अपहतपाप्मेत्यादि चात्र किंचिद्विवृतम् । श्रुतिरेवेति मतान्तरोक्तनिर्वाहेषु श्रुतहानिरश्रुतकल्पनंचास्ति अऋतु निर्वाहश्श्रौत एव श्रुतानुगुणश्चेति वैषम्यमिति भावः ॥

गूढार्थसंग्रह:

एवं ‘उभयव्यपदेशात्त्वहिकुण्डलवत् ’ इति सूत्रभाष्यादौ (शं) ’ तत्त्वमसि इति वाक्यसहभावेन ‘सत आत्मा ऽन्तर्याम्यमृतः एषत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति वाक्यमुपात्तम् । एवं ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानाम्’ इति श्रुतिः उपदेशसहस्त्रयां ‘ तत्त्वमसि’ इति श्रुतिसहभावेनोपात्ता । तत्र ‘सत आत्मा’ इत्यादौ द्वाविंशतिवारमभ्यस्ता ,

c

षष्ठी । सर्वत्र प्रसिद्धयधिकरणे " एष म आत्माऽन्तर्हृदये’ इति त्रिवारमभ्यस्तषठ्या (शं) उपनिषद्भाष्यटीकासम्मतया ।

भेद एव प्रतीयते

एवं ’ अन्तः प्रविष्टश्शास्ताजनानाम् ’ इत्यत्रापि ।

(

अन्त:- जनानाम् ’ ‘सत-अमृतः इत्युभ ,

त्रान्तःप्रविश्य नियन्तृत्वेनात्मत्वोपपादने नाभेद निर्देशस्योपपत्तिः प्रागेव निरूपिता । ब्रह्म दाशा ब्रह्म दासा’ इति 6

श्रुतेरप्युपपत्तिः । एवं च स्वाभाविकतात्त्विकेशेशितव्यभावस्याङ्गीकारेऽपि प्रमेयापूर्वत्वं सम्यग्रक्षितं भवति। सर्वत्र पर ।

ब्रह्मलक्ष्यामिति सिद्धान्ते उपक्रमादौ लक्ष्यार्थविवक्षासाघकाभोवन उपक्रमाद्यैकरूप्यमपि न सम्भवति । एवं ब्रह्मप्राप्तिरपि कण्ठगतचामीकरन्यायेन।ज्ञान निमित्तकाप्राप्तप्राप्तिपरिहारेण प्राप्तप्राप्तिरेवोपपाद्यते परैः सिद्धान्ते मुख्यमिदं प्रयोजनं

भवति । सर्वत्र शक्यार्थप्रतीत्यङ्गीकारेण उपक्रमाद्यैकरूप्यमपि । ‘तंत्वौपनिषदम्’ इति श्रुतिः न परेषामनुक्लेति प्रागेव निरूपितम्। अतश्च नामरूपव्याकरणश्रुत्या स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणप्रतिपादनेन ‘तत्त्वमसि’ इति नवकृत्वः अभ्या सस्था श्रुतिरुपपद्यते । तत्र ’ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यस्यापि नवकृत्वोऽभ्यासः वर्तते । तत्र 2

मृतः

८

सत आत्माऽन्तर्याम्य एषत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इति द्वाविंशतिवारमभ्यस्त वाक्यैकार्थेन शरीरशरीरिभावसूचनेन ’ तत्त्वमसि ? 6

तन्निबन्धनमेव इत्यत्र सामानाधिकरण्यमिति बोधितं भवति । ‘ऐतदात्म्यमिदम्’ इत्यत्र ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तार्थः न सम्मत इति प्रागेव (९०४,९०५) निरूपितम् ॥

’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यत्र तत्पदार्थस्वरूपशानं तदविरोधेन ‘तत्वमसि’ इति वाक्यार्थनिर्णयः । ज्ञान

स्वरूपत्वेन ब्रह्मणः स्वप्रकाशत्वेन ‘स्वयंज्योतिष्ठसिद्धिश्च- ’ इत्यादिवार्तिके स्वप्रकाशस्य कामाद्याश्रयत्वं न सम्भवतीति

स्थापनेन तत्र निर्विशेषस्वरूपस्यैव विवक्षिततया ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्येऽपि स एव सिद्धान्तोऽभिप्रेत इति शङ्काया 119

सर्वश्रुत्यैकरस्येन स्वयंप्रकात्वशांतृत्वाभ्यां ज्ञानस्वरूपत्वं, निषेधः अब्रह्मात्मकनिषेध एव [ जिज्ञासा १-१-१ श्रीभाष्यम्

ज्ञानस्वरूपं ब्रह्मेति वादश्च सर्वशस्य सर्वशक्तर्निखिहेय प्रत्यनीककल्याणगुणाकरस्य ब्रह्मण स्स्वरूपं ज्ञानैकनिरूपणीय स्वयंप्रकाशतया ज्ञानस्वरूपंचेत्यभ्युपगमा दुपपन्नतरः । ‘यस्स

र्वशस्सर्ववित्’ (मु.१.१.९) ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रियाच ' (श्वे. ६.८) ‘विज्ञातारमरे केन विजानीयात्’ (वृ.६.५.१५) इत्यादिकाः ज्ञातृत्वमावेदयन्ति

‘सत्यं ज्ञानम्’ (तै.आन. १. अ) इत्यादिकाश्च ज्ञानैकनिरूपणीयतया स्वप्रकाशतया च ज्ञान स्वरूपताम् । ‘सोऽकामयत वहुस्याम्’ (तै आनन्दवल्लि. ६. अ) ’ तदैक्षत बहुस्याम् ’ (छा. ६; २.३) ‘तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ (वृ. ३.४.७) इति ब्रह्मैव स्वसङ्कल्पाद्विचित्रस्थिरत्र सरूपतया नानाप्रकारमवस्थितमिति तत्प्रत्यनी काब्रह्मात्मकवस्तुनानात्वमतत्त्वमिति तत्प्र

तिषिध्यते । ‘मृत्योस्स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति’ (कठ, ४.१०) ‘नेह नानाऽस्ति ।

किंचन ’ (बृ.४.४.१४) ‘यत्रहि द्वैतमिव भवति तदिर इतरं पश्यति

यत्रत्वस्य सर्वमात्मै

कीवाभूत्तत्केनकं पश्येत् तत्क्रेन कं विजानीयात् ‘(बृ.४.४.१)इत्यादिना। न पुनः ‘बहुस्यां

प्रजायेय ’ इत्यादिश्रुतिसिद्धं स्वसङ्कल्पकृतं ब्रह्मणो नानानामरूपभाक्त्वेन नानाप्रकारत्व मपि निषिध्यते । यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ (वृ. ४.४.१४) इत्यादि निषेधवाक्यादौ च 6

तत्स्थापितम्। ‘सर्व परादाद्योन्यत्रात्मनस्सर्व वेद (वृ.४.४.६) "

श्रुतप्रकाशिका

अथार्थगुणनिषेधपरत्वेन पराभिमतानां श्रुतीनामर्थमाह – ज्ञानस्वरूपमिति । सर्वज्ञस्येत्यादिपदानि मङ्गळगुण

विशेषविधायिवाक्यस्मरणार्थानि । तद्गुणसारत्वात् " इत्यादिसूत्रसिद्धमेवात्र निर्वाहद्वयमुत्तम् | ईश्वरस्य ज्ञातृत्वात् '

6

ज्ञानैकनिरूपणीयत्वमुक्तम् । ज्ञातुर्हि ज्ञानं निरूपकं तरपो मुख्यत्वमर्थः ॥ ज्ञानस्वरूपत्वज्ञानगुणकत्वपराः श्रुतीदर्शयति ।

यस्सर्वज्ञइति । ज्ञानस्वरूपतां # उभयथाऽपि ज्ञानव्यपदेशयोग्यताम् । ज्ञान गुणकत्वस्य ज्ञानस्वरूपत्वस्य च विहितत्वा

*दुभयमप्युपपन्नमित्यर्थः ज्ञानस्य ज्ञानश्रयत्वानुपपत्तिचोद्यपरिहारः पूर्वमेव कृतः । भेदनिषेधश्रुतीनामर्थमाह-सोऽकामय तेति । विचित्र स्थिरत्रसरूपतया विचित्र अस्थिरत्रसशरीरतया । अब्रह्मात्मकेति ब्रह्मान्तर्यामिकत्वरहितत्वमुक्तम् । विहित व्यतिरिक्तस्वनिष्ठवस्तुनानात्वमित्यर्थः ॥

• यद्वा स्थिरत्रसरूपतया स्थिरत्रसात्मकत्वात् । अब्रह्मात्मकेति । अब्रह्मभूतमित्यर्थः । तथासति कार्यकारण ।

भेदनिषेधःकृतस्स्यात्

ऐक्यश्रुतीनां प्रकार्येक्यपरत्वादै क्यश्रुतिशेषभूतभेदनिषेधोऽपि तदनुरोधेन प्रकारिभेदनिषेध एव

भवितुमर्हतीत्यर्थः । निषेधसामान्यहि विशेषविधाने दृष्टे तद्व्यतिरिक्तविषयं दृष्टं ‘न हिंस्यात् ’ इत्यादिषु । विशेषविधानं 6

।

सामान्यनिषेधो बाधतेचेत् वैधहिंसाया अधर्मत्व प्रसङ्ग इत्यभिप्रायेणाह-नपुनरिति

उक्तमर्थमुपक्रमेणैवोपपादयति । यत्र

त्वस्येति । योऽन्यत्रात्मनइति । अन्यत्रेत्यव्ययं विनाशब्दपर्यायम् | ब्रह्मणः पृथग्भूतं तदविनाभावरहितं नास्तीत्यर्थः भेदविशेषनिषेधदर्शनात् सामान्येन भेद निषेधोऽपि तत्रैव पर्यवस्यति ‘छागो वा मन्त्रवर्णात्’ इति न्यायादितिभावः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

सर्वज्ञस्य सर्वशक्तोरिति

तथा पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च ४

।

।

माह – ज्ञानस्वरूपं ब्रह्मेति वादश्चेति

यथा परंब्रह्म ज्ञानस्वरूपमिति श्रुत्या प्रतिपन्नं

यस्सर्वज्ञस्सर्ववित्’ इत्यादिश्रुतिभिः परंब्रह्म ज्ञान

उक्तापपादनं शरीरशरीरिभावोपपादनं च श्रीभाष्यम्

6

तस्यहवा एतस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः’ (सुवा. २. ख) इत्यादिना ॥ एवं चिदचिदीश्वराणां स्वरूपभेदं स्वभावभेदं च वदन्तीनां, कार्यकारणभावं कार्य कारणयोरनन्यत्वं च वदन्तीनां सर्वासां श्रुतीनामविरोधः चिदचितोः परमात्मनश्च सर्वदा शरीरात्मभावं, शरीरभूतयोः कारणदशायां नामरूपविभागानर्हसूक्ष्मदशापत्ति कार्यद

शायां च तदर्हस्थूलदशापत्ति, वदन्तीभिश्श्रुतिभिरेव ज्ञायत इति ब्रह्माज्ञानवादस्यौपाधि

कब्रह्मभेदवादस्यान्यस्याप्यपन्यायमूलस्य सकलश्रुतिविरुद्धस्य नकथंचिदप्यवकाशो दृश्यते । चिदचिदीश्वराणां पृथक्स्वभावतया तत्तद्भूति सिद्धानां शरीरात्मभावेन प्रकारप्रकारितया श्रुतिभिरेव प्रतिपन्नानां श्रुत्यन्तरेण कार्यकारणभावप्रतिपादनं कार्यकारणयोरैक्यप्रतिपादनं

च ह्यविरुद्धम् । यथा आग्नेयादीन् षड्यागानुत्पत्तिवाक्यैः पृथगुत्पन्नान् समुदायानुवादिवा क्यद्वयेन समुदायद्वयत्वमापन्नान् दर्शपूर्णमासाभ्याम्’ (कात्यायन.श्रौ.सू.४.३.४७) इत्य 6

धिकारवाक्यं कामिनः कर्तव्यतया विदधाति । तथा चिचिदीश्वरान्विविक्तस्वरूपस्वभावान्

‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः (श्वे. १.१०) ‘पतिं विश्वस्यात्मे श्वरम् आत्मा नारायणः परः ’ (तै.ना.अनु. ११) इत्यादिवाक्यैः पृथक्प्रतिपाद्य यस्य 6

पृथिवी शरीरम्’ (बृ. ५.७.३) ’ यस्यात्मा शरीरम्’ (५.७.२२) ‘यस्याव्यक्तं शरीरं यस्या

क्षरं शरीरम् । एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः’ (सुबा.७ ख )

इत्यादिभिर्वाक्यैश्चिद चितोस्सर्वावस्थाऽवस्थितयोः परमात्मशरीरतां परमात्मनस्तदा त्मतां च, प्रतिपाद्य शरीरिभूतपरमात्माभिधायिभिस्सद्ब्रह्मात्मादिशब्दैः कारणावस्थःका श्रुतप्रकाशिका

इतरव्याख्यातृभिर्भवद्भिरपि निर्वाहप्रकाराःकृताः तत्र कोविशेषइत्यत्राह – एवमिति । अस्मदुक्तनिर्वाह: श्रुतिमि रेवोक्त: श्रुत्यनुगुणश्च तत्कृतनिर्वाहः श्रुतिविरुद्धः अश्रुतस्तर्कामासमूलश्चेत्यर्थः । अपन्यायमूलस्य कलश्रुतिविरुद्धस्येति

अन्यस्येति स्वाभाविकभेदाभेदं स्वनिष्ठभेद चाह -इममर्थ वैदिकदृष्टान्तेनोपपादयति

।

।

सर्वत्रान्वेति

चिदचिदीश्वराणा

मिति | आग्नेय: अग्नीषोमीयोपांशुयाजौ ऐन्द्रौ द्वौ # ऐन्द्रामश्चेति षड्यागाः । * उत्पत्तिवाक्यमिति प्रथमप्रतिपत्तिजनकं

।

वाक्यम् पृथगुत्पन्नान् पृथक्प्रतिपादितान् उत्पत्तिवाक्यैः ‘यदाग्नेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायां च पौर्णमास्यांचाच्यु

तोभवति’ इत्येवमादिभिः । समुदायानुवादिवाक्यद्वयेन ‘य एवं विद्वान्पौर्णमासी यजते ’ ’ य एवं विद्वानमा

वास्यां यजते’ इत्येताभ्यां ’ दर्शपूर्णमासाभ्याम्’ * इति स्वर्गसाधना कारेणैकीकृत्य तत्कर्तव्यतया विदधातीत्यर्थः ॥

।

तथात्रार्थप्रतिपादनं दर्शयति । तथेति । शरीरिभूतेति

• कारणावस्थः कार्यावस्थश्च परमात्मैक एवेति वच

नभङ्गयापृथक्प्रतिपन्नं वस्तुत्र्यं प्रतिपादयतीत्यर्थ: । आग्नयादिसमुदाये ऽन्यतमवाचि शब्दरसमुदायाभिधानं न दृष्टम् अत्र गूढार्थसंग्रह:

।

शक्त्यादिगुणवदित्यपि बोध्यते । ‘ सत्यं ज्ञानम् ’ इत्यत्र ज्ञानशब्दे अन्तोदात्तस्वरः ’ उणादयो बहुलम्’ इति बहुलग्र हणादेवोपपादनीयः । एवम् ‘ अर्श आदिभ्योऽच्’ ‘ चितोन्त उदात्त: ’ इति वा तत्र विनिगमकाभावादुभावप्यर्था बुपादेयौ। —’ अर्श आद्यचा ’ ’ चितोऽन्त उदात्त: ’ इति अन्तोदात्तस्वरोपपत्तिः यामुनमुनिभिरुक्ता । आचार्यपादैः ‘ज्ञानत्वं

ब्रह्मात्मैकत्वज्ञान स्याविद्यानिवर्तकत्वपर्यालोचनम्

९४८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

र्यावस्थश्च परमात्मैक एवेति पृथक्प्रतिपन्न वस्तुत्रितयम् ‘सदेवस्येदमग्र आसीत्’ (छा ६.२.१) ‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ (छा.६.८.६) ‘सर्व खल्विदं ब्रह्म ’ (छा.३.१४.१) इत्यादि वाक्यं प्रतिपादयति चिदचिद्वस्तुशरीरिणः परमात्मनः परमात्मशब्देनाभिधाने हि नास्ति

विरोधः यथा

मनुष्यपिण्डशरीरकस्यात्मविशेषस्यायमात्मा

सुखीत्यात्मशब्देनाभिधाने

इत्यलमतिविस्तरेण । यत्पुनरिदम के ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानेनैवाविद्यानिवृत्तिर्युक्तेति तद्युक्तम वन्धस्य पारमार्थिकत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावात् । पुण्यापुण्यरूपकर्मनिमित्तदेवादि शरीरप्र

वेश तत्प्रयुक्तसुखदुःखानुभवरूपस्य बन्धस्य मिथ्यात्वं कथमिव शक्यते वक्तुम् । एवं रूपवन्ध निवृत्तिर्भक्तिरूपापन्नोपासनप्रीतपरमपुरुषप्रसादलभ्येति पूर्वमेवोक्तम् । भवदभि

मतस्यैक्यज्ञानस्य

यथाऽवस्थितवस्तुविपरीतविषयस्य मिथ्यारूपत्वेन बन्धविवृद्धिरेव श्रुतप्रकाशिका

तु परमात्मवाचिशब्देन समुदायाभिधानं कथमित्यत्राह -चिदचिद्वस्त्विति । दृष्टान्तमाह - यथेति । तत्रान्योन्यं प्रकार

प्रकारिभावाभावादन्यतमवाचिशब्देन न समुदायाभिधानम् अत्रतु तथाभावादुपपन्नम् । कथं उच्यते- अर्थसामर्थ्यात् शब्द. सामर्थ्याच्च चिदचितोरपृथक्सिद्धप्रकारत्वान्निष्कृष्टब्रह्मणः कारणत्वानुपपत्त्या च प्रकारिवाचिशब्देन विशिष्टोपस्थापन सिद्धिः

• सद्ब्रह्मशब्दौ विशिष्टस्य सत्त्वबृहत्त्वयोगाद्विशिष्टोपस्थापनसमर्थौ आत्मशब्दश्च व्याप्तिरूपप्रवृत्तिनिमित्तस्य व्याप्यसापे क्षत्वाद्विशिष्टोपस्थापक इति । यद्वा ‘अक्षरात्सम्भवतीह विश्वम् ' यस्सर्वज्ञस्सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च जायते ॥

आत्मन आकाशस्सम्भूतः’ इत्यादिषु परमात्मवाचिशब्दैः कारणमुच्यते तेषां विशेषणभूतचिदचिदभिधाने शक्ति र्नास्ति लक्षणायां सएव दोषः । अतस्सर्वत्र स्वरूपपरिणाम एव स्वरसप्राप्त इत्यत्राह -चिचिदिति । श्रुत्यन्तरवलेन ८

स्वरूपविकारासम्भवात्कार्योपयुक्तमनुक्तमपि

।

तदेव लोकप्रयोगेणापि द्रढयति

विशेषणं * पृषदाज्यनयादर्थस्वभावेन सन्निघापितमनुसन्धेयमिति भावः ॥

यथेति । अयमात्मा सुखीत्यात्मविशेषस्य सुखित्वविधाने शरीररहितस्यात्मनो

वैषयिकसुखासम्भवात्तादृशसुखोपयुक्त मनुष्यादिपिण्डविशिष्टत्वमर्थतस्सिध्याति तद्वदिति भावः । निवृत्त्यनुपपत्तिं वक्तुम

नुवदति । यत्पुनारति । दूषयति । तदयुक्तमित्यादिना । प्रपञ्चस्य ज्ञानबाध्यत्वं ज्ञानस्यैक्यविषयत्वं उभयमपि परा भिमतम् तत्र प्रथमं ज्ञानबाध्यत्वानुपपत्तिमाह - बन्धस्येति । सर्वप्रमाणानुगुणं पारमार्थ्यमुपपादयति । पुण्यापुण्येति । प्रतीतिमात्रसिद्धस्य हेतुहेतुमद्भावनियमोऽनुपपन्नः परमार्थस्यैवार्थक्रियाकारित्वात् उत्पत्तिमत्त्वाच्च । असत्यस्य हेतुत्वास

म्भवमुत्पत्त्यसम्भवं च प्रागुपपादितमुपजीव्योक्तम् । नहि प्रतीतिमात्रसिद्धमन्यत्र विद्यमानं वहि किमप्युत्पादयति नापि स्वयमिदानीमुत्पाद्यते ॥ किंच अपरमार्थस्य भ्रान्तिज्ञानसामग्रीव्यतिरिक्तहेतुसापेक्षत्वं च न दृष्टम् । * नचाङ्कुरादिसामग्रयेव भ्रमसामग्री

गिरिशिखरगतमृत्सलिलबीजसम्बन्धेन अपवरकगतस्याङ्कुरभ्रमप्रसङ्गात् । नच पदार्थानामर्थक्रयाकारित्वं उत्पत्तित्वं च मिथ्येति वाच्यं ज्ञानबाध्यत्वाभावात् । किंच मिथ्यात्वे पापकरणेऽपि न प्रायश्चित्तापेक्षा ामध्येति बुद्धिरेवालमिति भावः । भवताऽपि ज्ञाननिवर्त्यत्वमविद्यायाः वक्तव्यं तच्च सत्यत्वे कथमुपपद्यत इत्यत्राह एवंरूपेति । परमार्थस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वं दृष्टद्वारा नोपपद्यते अपित्वदृष्टद्वारा । यथा सत्यसर्पदष्टाविषस्योपासन प्रीतगरुडप्रसादान्निवृत्तिः नतु मिथ्येति ज्ञानात् तथेत्यर्थः

परसम्मत ज्ञानस्याविद्यानिवर्तकत्वानुमपत्तिः श्रीभाष्यम्

फलं भवति । ’ मिथ्यैतदन्यद्रव्यंहि नैति तद्रव्यतां यतः । ’ (वि.पु.२.१४.२७) इति शास्त्रात्

‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ (गी.१५.१७) ‘पृथगात्मानं प्रेरितारंच मत्वा ’ (श्वे.१.६) इति जीवा

स्मविसजातीयस्य तदन्तर्यामिणो ब्रह्मणोशानं परमपुरुषार्थलक्षणमोक्षसाधन मित्युपदेशाच्च अपि च भवदभिमतस्यापि निवर्तकज्ञानस्य मिथ्यारूपत्वात्तस्य निवर्तकान्तर तर मृग्यम्

निवर्तकज्ञानमिदं स्वविरोधि सर्व भेदजातं निवर्त्य क्षणिकत्वात् स्वयमेव नश्यत ति चेत् न तत्स्वरूपतदुत्पत्तिविनाशानां काल्पनिकत्वेन विनाशतत्कल्पनाकल्पकरूपाविद्याया श्रुतप्रकाशिका

प्रपञ्चस्य ज्ञानानिवर्त्यत्वमुक्तम् । ऐक्यज्ञानस्योपायत्वानुपपत्तिमाह - भवदभिमतस्येति ॥ तत्त्वज्ञानंहि मोक्षोपायः

• भिन्नविषयस्याभेदज्ञानस्यातत्त्वज्ञानरूपत्वात् विपरीतफलत्वमित्यर्थः । अद्वैतस्यातथ्यचे प्रमाणमाह-मिथ्यैतदिति ।

ऐक्यस्यातात्त्विकत्वकण्ठोक्तिर्दर्शिता । ऐक्यस्यासत्यत्वं यथा फलति तथा भेदज्ञानस्यैव मोक्षहेतृत्वमाह - उत्तमइति । * स्मृतिवचसोस्सङ्गत्यर्थं श्रुतेः पश्चादुपादानम् ॥

ऐक्यज्ञानस्य निवर्तकत्वे प्रमाणविरोध उक्तः । अथ तर्कविरोधमाह - अपिचेति । * दावानलविनाशक विष दृष्टान्ताभिप्रायेण शङ्कते। निवर्तकज्ञानमिति । * निवर्तकशानं तद्विनाशश्च किंम् ? ब्रह्मव्यतिरिक्तं उत स्वरूपमिति

विकल्पमाभप्रेत्याह–नेति। ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वाद्धटादेवि विनाशस्य काल्पनिकत्वं यथा स्वप्नपदार्थस्वरूपत दुःपत्तिस्थितीनां काल्पनिकत्वान्नाशश्च काल्पनिकस्तथेति भावः । विनाशतत्कल्पना कल्पकरूपाविद्याया इति । विनाश:कल्प्यः तद्वि प्रयभ्रमबुद्धिः कल्पना कल्पको भ्रमाश्रयादिः, * एवंरूपाविद्याया इत्यर्थः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

ज्ञातृभावात्स्वरबहुळतया स्वप्रकाशत्वतश्च’ (३३५.श्लो) इत्यर्थद्वयमधिकरणसारावल्यामुपपादितम् । व्यासार्यास्तु ब्रह्मत्व

विशिष्टे ज्ञानाभेदतात्पर्येण विशेषणविशेष्ययोरुभयोः ज्ञानाभेदसिद्धावर्थद्वयं सिद्धयति ’ इति जन्माद्यधिकरणे निरूपयन्ति । तेन ‘स्वानाविकी ज्ञानबलक्रिया च ’ इति श्रुतिरप्युपपादिता भवतीत्याशयः । चरमवृत्तिरेवाविद्यानिवर्तिकेति परेषांसिद्धान्तः

तस्या अण्याविद्यकत्वेन तन्निवर्तकानुपपत्तिरित्याह–अपिचेत्यादिना ॥

निवर्तकज्ञानमित्यादि । निवर्तकज्ञानं स्वेतरसमस्तभेदं निवर्त्य क्षणिकरत्वादेव स्वयमेव नश्यति, दावानल

विषनाशनविषान्तरवत् इतिचेत्, न; निवर्तकशानस्य ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वेन तत्स्वरूपतदु-पत्ति विनाशानां मिथ्यारूपत्वात् तद्विनाशरूपाऽविद्या तिष्ठत्येवेति तद्विनाशदर्शनस्य निवर्तकं वक्तव्यमेव दावामयादीनामपि पूर्वावस्थाविरोधि परिणामपर म्परा अबर्जनीयैव ’ इति वेदार्थसङ्ग्रहे दृष्टान्तार्थः पर्यालोचितः ॥ एवं तत्रैव ‘निवृत्तिश्च अनिर्वचनीय प्रत्यनीकाकारा ।

इतिचेत् अनिर्वचनीयप्रत्यनीकं, निर्वचनीयम् तच्च सद्वा असद्वा ? कोट्यन्तरं न विद्यते ’ इत्युक्तम् । अविद्यानि वृत्तेः पञ्चमप्रकारत्वं न्यायमकरन्दकाराः वदन्ति तत्पक्षोऽयम् ॥

यथोक्तं न्यायमकरन्दे–‘न सन्नासन्नसदसन्नानिर्वाच्योऽपि तत्क्षयः । यक्षानुरूपोहि बलिरित्याचार्या व्यचीचरन् अस्ति तावदविद्याव्यावृत्तिलकप्रसिद्धा । न तस्या विकल्पपांशुभिः स्वरूपमेवावकरितुं युक्तम् । तथा च नचेत्प्रागुक्तप्रकारस

म्भवः परिशेषत: प्रकारान्तरमेवास्तु। यथा खलु शुक्तिशकला(रजता)दे: स्वरूपे प्रसिद्धे प्रकारान्तरानिरूपणाच्च परिशेषतोऽनि

न्यायमकरन्दोक्तार्थोपपत्तिप्रकारः, वेदान्तकल्पलातकोक्तिपर्यालोचनं न

९५०

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह: र्वाच्यता तथाऽविद्यानिवृत्तिरपि प्रसिद्धिपरिशेषाभ्यां प्रकारान्तरशालिनीति युक्तम् | नचैवं सदद्वैतव्याहतिरनिर्मोक्षो वा ।

तस्याः सद्रूपताऽनङ्गीकारात् अनिर्वाच्यताऽभावाच्चानविद्योपादानत्वात् । अथ कथमनिर्वाच्यताऽभावः सदसद्वैलक्षण्यादे S

वानिर्वाच्यत्वम् तल्लक्षणादेवानिर्वाच्यतायाः । अतोऽनिर्वाच्या वाऽविद्याव्यावृत्तिः ।

अतिव्यापकंचानिर्वाच्यलक्षणमिति

अत्र केचित्परिहारालोचनकातरान्तःकरणाः परमात्मैवाविद्यानिवृत्तिरित्याहुः । उदाहरन्तिचाचार्यवचनम् — आत्मैवाज्ञान

।

हानिर्वेति न तेषां प्रागुक्तदोषान्निर्मोक्ष:

नन्चात्मैवाज्ञानहानिर्देति वैदिकं वचनं येन तन्मात्रादर्थसिद्धिः । अनास्थावाद

स्त्वयम् आचार्यस्यापि स्खलितमेव वा को दोष: ’ इति ॥

एवं तत्रैव पक्षान्तरमुप्रन्यस्तम् –‘अपरे पुनराहुः - अस्तुनामानिर्वाच्यता अविद्यानिवृत्तेः कानो हानिः । अथैषैव हानिरनिर्वाच्यतायामविद्यातद्विलासयोरन्यतरभावापत्तेः । उभयथाऽप्यविद्यावस्थानाद निर्मोक्ष इति । मैवम् - निवृत्ति

मंदुपाघित्वेनापि तदुपपत्तेरनिर्वाच्यतायाः स्वाभाविक प्रतिबन्धानिपरूणात् निवृत्तेस्तु निवृत्त्यन्तरानङ्गीकारात्, अपरथाइन ।

।

वस्थापातात् अपुनरावृत्तिश्रुतिव्याकोपाच्च । कथमनिर्वाच्यस्यानिर्वाच्या व्यावृत्तिरितिचेदित्थमेव यथोपपादितम् । अथापि स्यात् अन्तरण वैलक्षण्यं कथं निवृत्तिस्तद्वन्द्भाव इति तत् किमिदानीं मात्रयाऽपि सालक्षण्येन न भाव्यम् माभूत्

घटतद्ध्वंसयोरपि तद्भावः । शेयत्वाभिघयत्वादिसालक्षण्योपलम्भात् अनिर्वाच्यत्वादेवत्वविद्याव्यावृत्तितां प्रसाधयतः प्रागु क्तएवोपाधिः । नचानिर्वाच्यायां निवृत्तौ अनिवृत्तिरेव तात्त्विकी स्यात् आत्मवत् इति सांप्रतम् । आत्मनोऽप्यनि

वृत्तेस्सत्त्वोपाधिकत्वात् अतएवोक्तं ’ मिथ्याभावेन भूतं किं मिथ्यानाशान्न नङ्ख्यती’ ति । तदेवं सदसद्वैलक्षण्येऽप्यनिर्वाच्य लक्षणेऽपि न काचनानुपपत्तिः । यदातु बाध्यतैवानिर्वाच्यलक्षणमिति स्थितिः तदाऽनिर्वाच्यविलक्षणैव । अविद्यानिवृत्ते रत्राव्यत्वात् नचैवमनिर्वाच्यलक्षणमप्यतिव्यापकमिति सकलमनाविलम्’ इत्युक्तम् ॥ अत्र द्वितीय पक्षः इष्टसिद्धौ अष्टमे ।

ऽध्याये ‘ उच्यते यादृगज्ञानभावोऽभावोऽपि तादृशः

मिथ्याभावेन भूतं किं मिथ्यानाशान्न नयति | ’ इत्यादिना

निरूपितः ॥

वेदान्तकल्पलतिकायामपि मधुसूदनसरस्वतीभिः प्रथमपक्ष उक्तः । यत्तु अविद्यानिवृत्तेर्दुर्निरूपत्वमुक्तं, तन्न । (

पञ्चमप्रकारत्वाभ्युपमात् । यथाहि सत्त्वमसत्त्वं सदसत्वं वाऽविद्यात कार्ययोर्न सम्भवतीति चतुर्थी कोटिरनिर्वाच्यःवमेवा

श्रिता, तथाऽनिर्वाच्यस्याविद्यातादात्म्यनियमान्निवृत्तितत्प्रतियोगिनोश्च तादात्म्यायोगादनिर्वचनीयविलक्षणत्वमपि अवि द्यानिवृत्तेस्सिद्धयति । अन्यथाऽनुपपत्तेः सर्वतो बलवत्त्वात् । अद्वैतश्रुतेश्च सदद्वैतमात्रविषयत्वान्नविरोधः । एवंसति

अस्थूलादिवाक्यमप्यनुगृहीतं भवति । स्थूलत्वाद्यभावानामात्मनि प्रमेयत्वात्, अद्वितीयशब्देन द्वितीयाभावबोधनाच्च । ।

अन्यथा केवलात्मबोधेन सजातीयविजातीय भेदाभावाप्रतीतौ किमद्वैतश्रुत्या विरुध्येत

तस्मादभावाभ्युपगमोऽद्वितीयत्व

साधक एवेति न काप्यनुपपत्तिरिति इष्टसिद्धिकारादयः ’ इति । अत्र इष्टसिद्धिकारादय इतिपाठ: प्रामादिकः ।

इष्टसिद्धावेतत्पंक्षस्यानुक्तेः । अविद्यानिवृत्तेः अनिर्वाच्यत्व आत्मस्वरूपत्व तद्ज्ञप्तिरूपत्वपक्षा एव तत्रोपन्यस्ताः । गज्ञानभाव: ’ इति श्लोकोऽपि पक्षद्वयानुरोधेन व्याख्यातः । अतो न्यायमकरन्दकारादयः इत्येव पाठः । अयमर्थः न्याय मकरन्दव्याख्याकारचित्सुखाचार्यकृततत्त्वप्रदीपिकावाक्यपरिशीलनेनापि स्फुटीभविष्यति वेदार्थसङ्ग्रहे ‘तच्च सद्वाऽसद्वा द्विरूपं वा कोट्यन्तरं न विद्यते’ इत्युक्तम् अत्र सदसद्विलक्षणकोटेवाप्रामाणिकत्वे काकथा पञ्चमप्रकारप्रीत भावः । तत्त्व प्रदीपिकायामेव ‘नेह नानाऽस्ति किंचन ’ इति प्रतिपन्नोपाधौ निषेधात्मबाधः अज्ञाननिवृत्तरपि तुल्यः’ इत्यनिर्वा याह

।

।

८

।

च्यतापक्षो दूषितः

अद्वैतसिद्धौ —‘येतु पञ्चमप्रकारपक्षादिः तेऽपि मन्दबुद्धिव्युत्पादनार्थाइति न तत्समर्थनमर्थयामः '

इति वेदान्तकल्पलतिका कौर: मधुसूदन सरस्वतीभिरेव अविद्यानिवृत्तिनिरूपणे उक्तम् ॥

अविद्यानिवृत्तेः (बृ) वार्तिकोक्तवृत्तिरूपत्वस्य वेदान्तकल्पलातेकायां साधनम्

९५६

श्रीभाष्यम्

निवर्तकान्तरमन्वेषणीयम् । तद्विनाशो ब्रह्मस्वरूपमेवेति चेत् । तथाहिसति निवर्तकक्षा

नोत्पत्तिरेव न स्यात् तद्विनाशे तिष्ठति तदुत्पत्त्यसम्भवात् ॥ श्रुतप्रकाशिका

तथासतीति

।

।

स्वरूपपक्षं दूषयति

पूर्वस्मिन्पक्षे दूषणं प्रकारान्तरेणाप्युक्तं वेदार्थसङ्ग्रहे भावरूपस्य नाशोहि

उत्तरावस्थाप्राप्तिः साचात्रानुपपन्ना । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्यावस्थावतोऽन्यस्य स्थित्यभ्युपगमे अद्वैतहानिप्रसङ्गादिति । भावान्तरं

ह्यभावः घटस्य प्रागभावः पिण्डत्वादिपूर्वावस्या | प्रध्वंसः कपालत्वाद्युत्तरावस्था । इतरेतराभावोऽप्यश्वस्य गोत्वाभावः

।

अश्वत्वं गोरप्यश्वत्वाभाव : गोत्वम्

संसर्गाभावे कथं भावरूपत्वं यदि महीमात्रमेव तर्हि घटसंसर्गेसत्यपि संसर्गाभाव

स्स्यात् । यद्यतिरिक्तस्तर्ह्यभावोऽङ्गीकृत इति । उच्यते- भवत्पक्षे अभावाश्रयस्य यद्वैलक्षण्यं तदेव संसर्गाभावः । यदि

महीमात्रमेव अभावाश्रयः तर्हि भावाश्रयभूतलेऽप्यभावाश्रयत्वप्रसङ्गः । तत्रापि महीमात्रसद्भावात् । यदि केनचिद्विशेषेण विशिष्टं भूतलमभावाश्रयः स एव विशेषस्संसर्गाभाव इति । कालावशेषविशिष्टत्वेसति देशविशेषत्वमेव सच विशेषः । गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र लघुचन्द्रिका–‘ मन्दबुद्धिव्युत्पादनार्था इति । आत्मान्यत्वे दृश्यत्वस्यावश्यकत्वेन दृग्दृश्यसम्बन्धानुपपत्त्यादि युक्तिभिः मिथ्यात्वावश्यकत्वेन न पञ्चमप्रकारत्वम् । सत्यध्वंसरूपत्वे अद्वैतश्रुतिविरोधः । नहि तस्याः भावाद्वैतं मुख्यार्थः मिथ्याभूतात्मान्याविनाशिध्वंसरूपत्वेऽप्यतोऽन्यदार्तम्’ इत्यादिश्रुतिविरोधः । विनाशिध्वंसानां धांरात्वे तु गौरवं व्यर्थ ताच ; अन्त्यमनोवृत्तेर्मुक्तित्वसम्भवात् ’ इति ॥

वेदान्तकल्पलतिकायामपि—— वस्तुतस्तु अभावस्य चैतन्यात्मकत्वात् स्वप्रकाशचैतन्यसम्बन्धेनैव भानमभ्युपेयम्,

कूटस्थासङ्गस्वभावस्य वास्तवसम्बन्घायोगात् काल्पनिकत्वेऽवश्यं वाच्ये सर्वस्या अपि कल्पनायाः अविद्यामूलत्वादभावक ल्पनाऽप्यविद्यामूलेति नानिर्वचनीयवैलक्षण्यम् । तदुक्तं वार्तिककद्भिः-‘ नान्यदानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्यात्मनो यथा ।

निवृत्तिस्ताबदेवास्य नावगत्यात्मनोपरा ॥ ’ इति अस्थूलादिवाक्यानां च स्थूलादिविलक्षणात्मस्वरूपमात्रचोधकत्वम्, न

।

तदभावबोधकत्वम् कल्पितपदार्थभावाभावयोः अधिष्ठानस्वरूपमात्रत्वात् यथाऽज्ञातं शुक्तिद्रव्यमेव रजतभावात्मकं तदेव ज्ञातं रजताभावात्मकं तदसाधारणस्वरूपस्यैव रजताभावात्मकत्वात् । एवमत्राप्यशातआत्मा सर्वेद्वैतभावात्मकः, ज्ञातश्च तदभावात्मकः तदसाधारणस्वरूपस्यैव द्वैताभावरूपत्वात् । तदुक्तं ‘ स्थूलापह्नुतिरत्र स्यात् वस्तु यत्पारमार्थिकम्’ इत्याद्युक्तम् अतःपञ्चमप्रकारपक्षस्य अद्वैतिनामेव बहूनामसम्मतत्वेन असमर्थनेन च तत्पक्षमनुपन्यस्य अविद्यानिवृत्तिराःमस्वरूपैवेति इष्टसिद्धयाद।बुक्तःपक्षः ब्रह्मैव चेन्निवृत्तिरित्यादिना वेदार्थसङ्ग्रहे प्रदर्शितः । तमेवपक्षमाह -तद्विनाशो ब्रह्मस्वरूपमे बेतिचेदिति । उक्तंचेष्टसिद्धौ– ’ भावाभावविभागस्याविद्याऽऽश्रयत्वात् तन्नाशोऽतद्रूपोन्याय्यः । सन्चात्मैव तदुक्तम् ‘स्वयमेवत्ववस्तुत्वात् अविद्यायाः परात्मधीः । मृतमारणाद्विलञ्जन्ती साभावमपि निर्दहेत् ॥ भाषाभावविभाग सा नेति नेत्या

O

स्मबाह्नना । प्क्रुष्ट्वाऽपास्त तमस्तजविकल्पात्माऽनलंविशेत्’ इति बार्तिककारैः । उक्तं श्रीवेदव्यासभट्टारकेणापि — अव्यक्तं 6

पुरुषे ब्रह्मन्निष्क्रिये संप्रलीयते ’ इति । अतोऽज्ञानस्यानुरूपो नाशः सत्य आत्मैव ; नठु मिथ्या अनात्मा, यस्य तदात्म स्वात् । नातोऽद्वैतहानिरज्ञानानाशश्च ’ इति ॥

इष्टसिद्धयुक्तार्थस्य (बे.क) तत्त्वप्रदीपिकायुक्तार्थस्य पर्याालोचनम्

९५३

[ जिज्ञासा १ १ १

गूढार्थसंग्रहः अत्र ‘अव्यक्तं पुरुषे ब्रह्मन्निष्क्रिये संपलीयते’ इति वचनं स्मृत्यधिकरणशङ्करभाष्योदाहृतं (९३८.पु) ‘पृथि व्यप्सु प्रलीयते’ इत्यारम्य चतुर्विंशतितच्चानां सृष्टिप्रतिकोटिभूतसंहारनिरूपणप्रकरणे उपन्यस्तं वेदव्यासन |। अनन्तरं च

सृष्टिः, अत्र पुरुषशब्दः वासुदेवपरः । तंत्वौपनिषदं पुरुषम् इति श्रुत्या सर्वशरीरिपर: । अनेन वचनेन परसंमतावि द्यादाहः आत्मस्वरूपइति न कथञ्चन सिद्धयति । अत्र वेदार्थसंग्रहे - ’ ब्रह्मैवचेन्निवृत्तिः तत्प्रागप्य विशिष्ट मिति वेदान्त

।

ज्ञानात्पूर्वमेव निवृत्तिस्स्यात् रेक्यज्ञानं निवर्तकं तदभावात्स संसार : ’ इति भवदुक्तं विहन्यते इत्युक्तम् । यद्यप्येत न्मतं ’ निवृत्तिरात्मा मोहस्य ज्ञातत्वेनोपलक्षित: । उपलक्षणनाशेऽपि स्यान्मुक्ति: पाचकादिवत् ॥’ इत्यादिना परिष्कृतं न्यायमकरन्दविवरणकारैः चित्सुखाचार्यैः तत्त्वप्रदीपिकायाम् । तत्र अविद्यानिवृत्तेः न्यायमकरन्दकारसम्मतपञ्चमप्रकारत्व

।

पक्षमुपपाद्य तत्र दोषमुद्भाव्य ’ ज्ञातोऽर्थस्तद्ज्ञप्तिर्वा अज्ञानहानिरिति इष्टसिद्धिकारैरभिधानात्

‘विद्यैवचाद्वया शान्ता

तदस्तमय उच्यते ।’ इति ब्रह्मसिद्धिकारैरप्युक्तत्वात् ’ । इत्यादिना अविद्यानिवृत्तेः ब्रह्मज्ञानरूपत्वपक्षस्य सांप्रदायि ।

कत्वाभिधानपूर्वकं ‘निवृत्तिरात्ममोहस्य ’ इति श्लांकेन एतत्पक्षपरिष्कारकरणेन ‘आचार्यस्य न्खलितमेव वा ’ इति न्याय मकरन्दे इष्टसिद्धिकृतः विमुक्तकाचार्यस्य स्खालित्यवचनस्यालग्नकत्वमपि सभ्यनिरूपितम् ॥

।

अयं च पक्षः अद्वैतसिद्धावण्युपन्यस्तः । तत्र ’ उपलक्षणत्वं तन्नाशानन्तरमेव नतु ततःपूर्वम्’ इत्यम्युक्तम् वेदा

न्तज्ञानात्पूर्वमेव निवृत्तिरेतत्पक्षे नापादयितुं शक्यते । ’ निवर्तकज्ञानोत्पत्तिरेव नस्यात् तद्विनाशे तिष्ठति तदुत्पत्यसम्भवात् '

इति अत्र उक्तदोषोऽपि परिहृत इति प्रतिभाति । तथाऽपि ’ ऐक्यज्ञानं निवर्तकम्’ इत्युक्तार्थस्य अत्र निवर्तक ज्ञानशब्दा भिप्रेतत्वेन एतद्दोषपरिहारो न सम्भवति । उपलक्षणं चरमवृत्तिरेव सैवाविद्यानिवृत्तिहेतुभूता इति सिद्धान्तः । चरम वृत्तेरेव ऐक्यज्ञानरूपतया तस्याः अविद्यानिवृत्तिहेतुत्वासम्भवेन ‘तच्वमसि’ इत्यादि महावाक्यजन्यचरमवृत्तेरविद्यानि 6

वर्तकत्वं बहुषु ग्रन्थेषु परैरुक्तं न घटते ॥

एतेन वेदान्तकल्पळतिकायां – ’ ज्ञातत्वोपलक्षित आत्मा अज्ञाननिवृत्तिरिति पक्षं निरूप्य ’ कीदृशं पुनर्ज्ञानमज्ञा ननिवर्तकमभ्युपेयते’ इत्यादिना पूर्वपक्षमुपन्यस्य अन्ते अविद्यानिवर्तकज्ञानानिरूपणात् अविद्यानिवृत्युपलक्षित आत्मेति न क्षोदक्षमं पश्यामः । इत्यनुपासितगुरवः मन्दबुद्धयः स्वयं संदिहाना एवं पूर्वपक्षयन्ति । ते व्युत्पत्तिप्रकारप्रदर्शनेना नुकम्पनीयाः कारुणिकैः’ इत्यभिधाय ‘चैतन्येऽद्वयेप्रमाणजन्यापरोक्षान्तःकरणवृत्तेरेवाज्ञाननाशकत्वाङ्गीकारेऽपि न दोष ' इति ‘ ब्रह्माज्ञाननिवृत्तित्वेन ब्रह्मप्रमात्वेनैव कार्यकारणभावोपपत्तौन ब्रह्मप्रकारकेति विशेषणमुपादेयम्, गौरवादनुपयोगात्

विरोधाश्च ’ इति ‘काश्चिच्छ्रतीरुदाहृत्य ज्ञानादज्ञाननिवृत्तिं गमयतीति’ इति तस्मादविद्यायाअपि रज्जुभुजङ्गवदात्मन्यारो पितत्वात् आत्मस्वरूपज्ञानेन तन्निवृत्तिरुपपद्यते ’ इति ‘वेदान्तवाक्येन जनिता अखण्डवाक्यार्थविषया या वृत्तिः सर्व दोषरहितत्वादप्रतिबद्धा स्वतःप्रामाण्यादेव कृत्स्नमज्ञानतत्कार्य निवर्तयति ततःपरं न शङ्का नचोत्तरम्’ इति, ’ तत्सिद्ध मात्मैवाविद्यानिवृत्त्युपलक्षितो मोक्षः तत्साधनं च वेदान्तवाक्यकारणकः अन्यानुपरक्तब्रह्मात्मैक्यसाक्षात्कार एव श्रवणाद्य पनीतप्रतिबन्धस्सन्निति सर्व समञ्जसम्’ इति च ग्रन्थान्त उपसंहृतम् ॥ च

6

वृत्युपारूढचितो वा वृत्तेर्वा निवर्तकत्वात् ।

इति निवर्तकनिरूपणे ’ प्राप्तप्राप्तिरूपतया फल

स्वात् अनिन्दप्रकाशस्य स्वरूपतोऽसाध्यत्वेऽपि तत्तिरोधायकाज्ञाननिवर्तक वृत्तेस्साध्यत्वमात्रेण साध्यत्वोपपत्तेः। कण्डगत चामीकरादौ तथा दर्शनात् । तस्मादज्ञानहानिरात्मस्वरूपम्’ इत्युक्तम् । अत्र लघुचन्द्रिका –’ प्राप्तप्राप्तीति । आन

न्दप्रकाशस्य फलत्वं न जन्यत्वम् किंतु व्यङ्गघत्वम्, तच्च जन्यस्यावरणन| शस्याश्रयत्वम् । तत्र नाशो यचुक्ताम्मरूपः

वृत्तेरविद्यानिवर्तकत्वासम्भवः, लघुचन्द्रिकार्थानुवादश्चं

९५३

गूढार्थसङ्ग्रहः

तदोपलक्षणस्य जन्यत्वाजन्यत्वम् ’ इति । अत्र अज्ञाननिवर्तकवृत्तिः केति विचारणीयम् । अज्ञाननिवृत्त्युपलक्षित आत्मा फलं, तत्र फलत्वं व्यङ्ग्यत्वरूपमेवास्ताम् । जन्यस्य आवरणनाशस्याश्रयत्वमित्यप्यास्ताम् । अथापि ज्ञानमज्ञाननिवर्तकं तच्च

ज्ञानं चरमवृत्तिरूपं तदेवोपलक्षणम् । तस्य वजन्यत्वमेवाभ्युपेयं भवतीति चरमवृत्तेः ब्रह्मात्मैक्यज्ञानरूपस्य अविद्यानि

वर्तकत्वं कथं रक्षितं भवति ? स्वस्य स्वजन्यत्वासम्भवात् इति ज्ञात आत्मेति इष्टसिद्धयुक्तपक्षस्य तत्त्वप्रदीपिकायां परिष्कारेऽपि न स्वसिद्धान्त उपपन्नः । एवं ब्रह्मसिद्धौ नियोगकाण्डे ‘अस्य ज्ञानस्य मोक्षसाघनत्वाद्विधानम्, विद्या साध्योहि मोक्षश्श्रूयते।’ इति पूर्वपक्षे ‘नच मोक्षः फलं तस्य साथ्यो मोक्षस्तथाऽपरः । अविद्याऽस्तमयो मोक्षस्सासं सार उदाहृता ॥ १०४ ॥ विद्यैवचाद्वया शान्ता तदस्तमय उच्यते ।’ अविद्यासंसारः विद्यैवचाविद्यानिवृत्तिः । यतो भाव एवाभावव्यावृत्तिः । अथ विपर्यासः तथाऽपि विरोधित्वज्ञानोदय एव तन्निवृत्तिः । नहि शुक्तिकाज्ञानोत्पादादन्या रजतज्ञाननिवृत्तिः । नन्वेकत्वे तुल्यकालताऽप्यनुपपन्ना न ; एकस्यापि वस्तुनः भावाभावरूपेण व्यपदेशात् । यदा घटः नश्यति तदा कपालानि जायन्त ’ इति सिद्धान्त उक्तः ॥

एवं वार्तिकेऽपि ‘नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्यात्मनो यथा । निवृत्तिस्तद्वदेवास्य नावगत्यात्मनोऽपरा ॥ "

इति एतदनुसारेणैव तद्शतिर्वा इति पक्षः इष्टसिद्धावुक्तः । अद्वैतसिद्धावपि- ‘अविद्यानिवृत्तेर्वृत्तिरूपतया न निवर्तक खण्डनावकाशः । वृत्तिनिवृत्तेरात्मरूपतया न तज्जनकखण्डनावकाशोऽपि ’ इत्युक्तम् । एतत्पक्षेऽपि ऐक्यज्ञानं निवर्तक

मिति सिद्धान्तः कथं रक्षितः ? ऐक्यज्ञानं निवृत्तिरूपमेव जातम् । तद्धेतुभूतमैक्यज्ञानं नास्त्येव । वृत्तिनिवृत्तरात्मरू पत्वमस्तु ।

वृत्तेर्मिथ्यात्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वं कथमिति प्रश्नस्य नोत्तरम् ॥

अत्र लघुचन्द्रिका–‘ स्वेतरसर्वद्वैतविरोधिनी वृत्तिरन्त्या’ । ‘अत्रेदं बोध्यम् । चरमवृत्तेस्सर्वद्वैतविरोधित्वं न सर्व 6

द्वैतनाशजनकत्वम् ; तज्जन्यनाशानभ्युपगमात्, अन्यथा उक्तनाशस्यापि नाश्यत्वे नाशान्तराणामपि स्वीकार्यत्वेनानवस्था

ऽऽपत्तेः, अनाश्यत्वे सत्यत्वापत्तेः अद्वैत श्रुतिविरोधापत्तेः । नापि द्वैताधिकरणकालपूर्वत्वानाधिकरणक्षणवृत्तित्वम्, तस्या स्तद्वत्वे नियामकाभावेन मानाभावात् । एवं च तत्त्वज्ञानस्य वैयर्थ्यापत्तिः । एतावत्कालमनुवृत्तद्वैतं तत्वविज्ञानोत्तरं क्व

गतमिति पर्यनुयोगश्च स्यात् ॥ अत्रोच्यत-एवंसति कपालादिदेशावच्छेदेन दण्डादिकारणकूटवान् यः क्षणः तदव्यवहितो त्तरक्षणस्य घटादिकार्यवत्वेऽपि नियामकाभावात् दण्डादेर्घटादिहेतुत्वस्वीकारोऽपि व्यर्थस्स्यात् । एतावत्कालमसतो घटादेः

कथमुत्तरक्षणे सत्वमिति पर्यनुयोगश्च । अथ स न व्यर्थः, उत्तरक्षणे घटादिसत्वव्याप्यत्वस्य प्रामाणिकत्वात्तस्यैव तद्व्या प्यतारूपतन्नियामकताबच्वात् पूर्वमसतोऽपि घटादेरुक्तक्षणे सत्वसम्भवइति नोक्तपर्यनुयोग इति ब्रूषे, तर्हि या यद्विषयक

प्रमा सा स्वसमानविषयकाज्ञान तत्प्रयुक्ताधिकरणकालपूर्वत्वान धिकरणक्षणवृत्तिरिति व्याप्तेः । शुक्त्यादिप्रमास्थले दृष्टत्वादा त्मप्रमाऽपि तथेति प्रमात्वस्यैवोक्तव्याप्यतारूपनियामकतावत्त्वात् तत्त्वज्ञानस्योक्तविरोधित्वसिद्धया नोक्तपर्यनुयोगः ॥ अथ एवमपि मुमुक्षुप्रवृत्त्यनुपपत्ति: ; फलाभावात् । तथाहि न तावन्मुक्ति:फलम् ; तस्या नित्यात्मरूपत्वात् । नापि

वेदान्तवाक्यजन्यवृत्तिज्ञानम्; तस्य असुखरूपत्वेन स्वतःपुरुषार्थत्वाभावात् । नापि वृत्तिविषयत्वोपहित आत्मा । तस्य लोके

पुरुषार्थत्वेनावक्लप्तत्वात् वृत्तेरस्थरत्वेन तद्विषयत्वोपहितात्मनोऽप्यस्थिरत्वादितिचेत् न स्वाज्ञान विरोध्युपहितस्यात्मरूपस्य

सुखस्यैव फलत्वात् । लोकेऽपिहि मुखमात्मैव, चन्दनादियोगजमनोष्टत्तेस्तत्र व्यञ्जकमात्रत्वात्, ‘मानभूवं भूयासम् ?

इत्याकारिकायाः अन्येच्छाऽनधीनेच्छायाः एष परमानन्द ’ इत्यादिश्रुतेश्चान्यथाऽनुपपत्तेश्च । स्वाज्ञानविरोधित्वं च ८

120

[ जिज्ञासा १-१-१

लघुचान्द्रकापयालांचनम्

गूढार्थसंग्रहः ।

स्वाज्ञानाधिकरणकालपूर्वत्वशून्यक्षणवृत्तित्वम्

एतावांस्तु विशेषः यच्चन्दनादियोगजमनोवृत्तेः यत्किंचिदज्ञानविरोधित्वम्

तन्नाशोत्तरमज्ञानान्तरेणात्मसुखस्यावरणात् । वेदान्तजन्यवृत्तेस्त्वज्ञान सामान्यविरोधित्वम् तन्नाशोत्तरमज्ञानान्तरेणावरणात् । स्वा व्यवहितपूर्वक्षणे सुखावारक यत्किचिदज्ञानविरोधित्वंतु द्वयोरपि तुल्यम् ॥ नच एकदैकमेवाज्ञानमावृणातीति सिद्धान्तात् स्वाव्यवहित पूर्वक्षणे सुखावरकाज्ञान सामान्याविरोधित्वमपि द्वयोस्तुल्यमिति

यत्किंचित्पदं व्यर्थमिति वाच्यम् ; चन्दनादियोगजवृत्ते: पूर्णानन्दावरकमूलाज्ञानाविरोधित्वात् पल्लवाज्ञानं साक्ष्यानन्दा वारकंप्रत्येव तस्याः विरोधित्वात् । नच वृत्तेरेव सुखत्वसम्भवेन नात्मा सुखरूप इति वाच्यम्; सुषुप्तौ निष्कामत्व

।

काले जागरे च भासमानसुखस्य वृत्तित्वासम्भवात् तदाऽनन्तवृत्तिकल्पने गौरवात् एकरूपेऽपि साक्ष्यानन्देऽनुभूय माने तारतम्यस्य व्यञ्जकवृत्तितारतम्यगतत्वात् नानुपपत्तिः, तथा च यत्किंचिदज्ञानविरोध्युपहितात्मनः स्वतःपुरुषार्थत्व मात्रसत्वेऽन्यज्ञानसामान्यविरोध्युपहितात्मनः परमपुरुषार्थव्वादस्थिरत्वमकिंचित्करम् । तदुत्तरं सुखानवरणादितिसूक्ष्मधी वेद्यमेतत् ’ इति । एवं कर्तृत्वाव्यासोपपत्तौ च- ‘वस्तुतस्तु मोक्षो न शास्त्रफलं, यत्फलसाधनत्वं शास्त्रतात्पर्य तदेव हितम् ज्ञाने मोक्षसाधनत्वंतु लोकसिद्धमित्यादि बोध्यम्’ इति च ॥

अत्र द्रव्यविषये नैयायिकद सत्कार्यवादानभ्युपगमेऽपि अवस्थाविषये अनुभवानुरोधेन तदभ्युपगमेन परिणामवाद

।

स्स्थाप्यते । अवस्थांप्रति दण्डादीनां कारणत्वेन दृष्टान्तसङ्गतिः । तात्विककार्यकारणभावाङ्गीकारेण सर्वमुपपद्यते । परमते कार्यकारणभावासम्भवेनानुपपत्तिदुर्वाव एवं ’ निरस्ताखिलदु: खोऽहम्’ इत्यादिसंदर्भे प्रवृत्यनुपपत्तिः प्रागेव (४४८

।

पु) भगवता उक्ता

ताद्वैवरणावसरे पञ्चपादिका लघुचन्द्रिकायुक्तिः पर्यालोचिता । ब्रह्मज्ञानस्य ब्रह्मप्राप्तिरूपफलसा

घनत्वं शास्त्रत एव सिद्धम्, नतु लोकसिद्धम् ।

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ’ इति श्रुतिः ’ परयात्वक्षरप्राप्ति: ' C

’ क्षेत्रज्ञःकरणी ज्ञानं करणम्’ इत्युपक्रमोपसंहाराभ्यां पराशरेणोपबृंहिता । तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त: परात्परं पुरुष मुपैति दिव्यम्’ इति श्रुत्युक्त प्राप्तयर्थकत्वमेव ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति’ इत्यत्र भूधातुना प्राप्तयर्थकेन स्पष्टीकृतम् । 6

‘ तरति शोकं तरति पाप्मानं गुहाग्रन्थिभ्यो विमुक्तोऽमृतो भवति’ इति तदनन्तरवाक्ये गुहाग्रान्थभ्य इति बहुवचनेन ’ भिद्यते हृदयग्रन्थिः’ इत्यत्र परसंमताविद्या नैव विवक्षिता, अपितु रागद्वेषादय एवेति विवक्षित मिति बोधितम् । तेन ‘क्षीयन्तेचास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्ट परावरे । ’ इत्यत्र विद्यायाः प्रायश्चित्तरूपत्वं दर्शितं भवति । तेन विद्यायाः मोक्षसा ।

घनत्वेन प्रायश्चित्तरूपत्वं संभवत्येव

’ एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वान् तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधाम ’ (३.२.४) इति

मुण्डकश्रुतितात्पर्य ‘ तदस्य त्रिविधस्यापि दुःखजातस्य पण्डितैः । गर्भजन्मजराद्येषु स्थानेषु प्रभविष्यतः ॥ (वि.पु.६.५

५८) निरस्तातिशयाह्लादसुखभावैकलक्षणा । मेषजं भगवत्प्राप्तिः–तस्मात्तत्प्राप्तये यत्नः कर्तव्यः पण्डितैनैरैः ॥ ’ (५९) ।

इत्यनन्तरं ‘द्वेविद्ये वेदितव्ये इतिचाथर्वणी श्रुतिः । परयात्वक्षरप्राप्तिः ’ इति पराशरेणोक्तम् । एतत्पर्यालोचनया ब्रह्म प्राप्तिरूपमोक्षकरण ब्रह्मविद्यासाधनार्थं चेतनानां प्रवृत्तिरिति स्फुटं प्रतीयते ब्रह्मानन्दपरिष्कृतलघुचन्द्रिकोत्तरीतौ एतन्न

घटत इति स्फुटम् ॥ अविद्यातत्कार्योच्छेदस्य ब्रह्मरूपत्वेन तस्य फलत्वं न सम्भवतीति प्रागुक्तदोषानतिष्वृत्तिः। विरो ध्युपहितात्मनः फलत्वे तस्यानित्यत्वेनास्थिरत्वात् नित्यफलेच्छया पूर्वकाण्डोक्तं कर्मविहाय ब्रह्मज्ञाने प्रवृत्तिरेव न स्यात् । ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति प्रथमसूत्रभाण्याद्यसङ्गतिश्च । ब्रह्मज्ञानस्याविद्यानाशकत्वानङ्गीकारः अद्वैतश्श्रुतिविरोधा

दिना न सम्भवतीति यदुक्तं अनेनैव हेतुना निर्विशेषज्ञानादविद्यानिवृत्तिरिति भवत्सिद्धान्तः नघटत इत्येव पर्यवसितम्

तात्विकज्ञानाश्रयाभावे ब्रह्मविद्याऽर्थप्रवृत्त्यनुपपत्तिः

९५५

श्रीभाष्यम्

अपि च चिन्मात्रब्रह्मव्यतिरिक्तकृत्स्ननिषेधविषयज्ञानस्य कोऽयं ज्ञाता अध्यासरूप इतिचेत् । न तस्य निषेध्यतया निवर्तकज्ञानकर्मत्वात् तत्कर्तृत्वानुपपत्तेः । ब्रह्मस्वरूपमिति

चेत्, ब्रह्मणो निवर्तकशानंप्रति ज्ञातृत्वं किं स्वरूपम् उताभ्यस्तम् ? अध्यस्तंचेदयमध्या

सस्तन्मूलाविद्यान्तरं च निवर्तकशानाविषयतया तिष्ठत्येव । निवर्तकज्ञानान्तराभ्युपगमे

तस्यापि त्रिरूपत्वात् ज्ञात्रपेक्षयाऽनवस्था स्यात् ब्रह्मस्वरूपस्यैव ज्ञातृत्वेऽस्मदीय एव पक्षः परिगृहीतस्स्यात् ।

श्रुतप्रकाशिका

तदानीमेव घटसहित प्रदेशान्तरव्यावृत्यर्थे देशविशेषत्वामित्युक्तम् । तत्येव देशस्य कालान्तरे घटसहितस्य व्यावृत्यर्थे कालविशेषविशिष्टत्वे सतीत्युक्तम् । यथाऽहु:

संसर्गाभावमेवं विदुरिह सुधियो भावमेवत्वभावं मन्वाना: कुम्भवतलतइतरभूभागभेदस्त्वभावः ।

यस्तत्तत्कालभेदव्यतिकरितगृहप्राङ्गणादिप्रदेशः कुम्भाभावाश्रयोन्यैरगणिस इहनः काधिकस्योपलम्भः इति, नाशस्यावस्थान्तरत्वात्कर्मनाशं वदतस्तवापि चोद्यं तुल्यमितिचेन्न कर्मह्यस्मत्पक्षे भगवत्प्रीत्यप्रीतिरूपम् । तत्र यस्सं सारफलानुगुणस्सङ्कल्पः तानाशं कर्म यस्तु मोक्षानुगुणस्सङ्कल्पस्सएव पूर्वस्य नाश इति उपपन्नमेव • धातुःप्रसादान्म हिमानमीशम्’ इत्यादिभिः ॥

अथ निवर्तकज्ञानस्य ज्ञात्रनुपपत्तिमाह –अपिचेति । नहि स्वरूपभूतज्ञानस्य ज्ञात्रन्तरापेक्षा अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थं कृत्स्रनिषेधविषयज्ञानस्येत्युक्तम् । प्रमाणजन्यज्ञानंहि साश्रयमेव दृष्टम् । ज्ञाता किं ब्रह्मव्यतिक्त: ? उतनातिरिक्त इति *

विकल्पाभिप्रायेणाह–चिन्मात्रेति । प्रथमं धार्मप्रश्नः कोऽयमिति । ब्रह्मव्वतिरिक्तत्वपक्षे दूषणमाह- नेति । कर्म कर्तृत्वविरोधादिति भावः । निवर्त्यत्वेसतिहि कर्मकर्तृविरोधः । अतस्तत्परिहारार्थं स्वरूपपक्षं शङ्कते ब्रह्मेति । ज्ञातृत्वधर्म विकल्पोऽयं किं स्वरूपमिति स्वरूपं * स्वाभाविकमित्यर्थः । पाश्चात्यत्वेन बुद्धिस्थतया अध्यस्तपक्षं दूषयति । अध्यस्तं

चेति । निवर्तकज्ञानाविषयतया तिष्ठत्येवेति । ज्ञातृत्वाध्यासस्य तन्मूलाविद्यान्तरस्य च निवृत्तौ निवर्तकान्तरसापेक्ष त्यान्निवर्तकान्तरस्य च भवद्भिरनभ्युपगमात्तदुभयं तिष्ठत्येवेति निश्शेषाविद्यानिवृत्तिर्न स्यादित्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रह:

एवं च निवर्तकानुत्पत्तौ निवृत्यनुपपत्तिप्रदर्शनेन तत्तद्ज्ञानस्य निवर्तकत्वानुरोधेन निष्वृत्युपपत्तावेव घटते नत्वन्यथा | उभयोरुपपत्तिस्तु परमते न संभवतीति बोधनार्थमेव ॥

किंच मायातरणमेव ‘मायामेतां तरन्ति ते ’ इति गीताद्युपबृंहणे प्रतिपाद्यते । ‘यैः स्वधर्मपरैर्नाथ नरैराराधितो

भवान् । ते तरन्त्याखेलामेतां मायामात्मविमुक्तये ॥ ’ (वि.पु.५.३०.१६) इति पराशरवचनेन मायानिवृत्ति: मायातरणरूपा साच न विमुक्तिः, विमुक्तिरन्येति स्फुटं प्रतिपादितम्। एवंस्थिते अविद्यातत्कार्योच्छेद एव मुक्तिरिति सिद्धान्त एव नप्रमाण

मूल इति प्रतीयते ॥ मोक्षकरणभूतब्रह्मविद्यायां मोक्षार्थिनःप्रवृत्तिः जीवस्य तात्त्विकमोक्षसाधनज्ञानाश्रयत्व एव संभवति नत्वन्यथा । परमते ज्ञातुर्ज्ञेयस्य च मिथ्यात्वेन तदसम्भवादित्यभिप्रेत्याह-अपि च चिन्मात्रब्रह्मव्यतिरिक्तेति ॥

ज्ञानस्य आत्मान्यसामान्यानिवर्तकत्वम् अविद्याकल्पनवैयर्थ्य च

[ जिज्ञासा १ १ १

श्रीभाष्यम्

निवर्तकज्ञानस्वरूपं स्वस्य ज्ञाता च ब्रह्मव्यतिरिक्तत्वेन स्वनिवर्त्यान्तर्गत मिति वचनं भूतल

व्यतिरिक्तं कृत्स्रं देवदत्तेन छिन्नमित्यस्यामेव छेदनक्रियायामस्य छेत्तुरस्याञ्छेदनक्रिया .

।

याश्च छेद्यानुप्रवेशवचनवदुपहास्यम्

अध्यस्तो ज्ञाता स्वनाशहेतुभूत निवर्तकज्ञाने स्वयं

कर्ता च न भवति स्वनाशस्यापुरुषार्थत्वात् । * तन्नाशस्य ब्रह्मस्वरूपत्वाभ्युपगमे भेदद र्शनतन्मूलाविद्यादीनां कल्पनमेव न स्यादित्यलमनेन दिष्टहतमुद्गराभिघातेन | तस्मात् श्रुतप्रकाशिका

निवर्तकज्ञानान्तराभ्युपगमे तस्यापि कस्यचित्कञ्चित्प्रतिसिद्धिरूपतया ज्ञात्रपेक्षयाऽनवस्था स्यादित्याह-निवर्तकेति ।

आद्यं शिरो दूषयति । ब्रह्मस्वरूपस्येति । निरुपाधिकस्यैव ब्रह्मस्वरूपस्याभ्युपगम्यमानं ज्ञातृत्वं स्वाभाविक मिति भवता ।

मपि सिद्धान्तस्स्यादित्यर्थः

ब्रह्मव्यतिक्तस्य ज्ञातुर्निवर्तकज्ञानस्य च ब्रह्मव्यतिरिक्तत्त्ररूपोपाधिक्रोडीकारचलेन प्रपञ्चतन्मू

।

लाविद्यानिवर्तकज्ञानेनैव निवृत्तिर्भविष्यतीत्याशङ्कय व्याघातेन दूषयति । निवर्तकज्ञानस्वरूपमिति

ज्ञातुरपि निव

र्तकज्ञाननिवर्त्यत्वे निवर्तकज्ञानार्थं श्रवणादौ प्रवृत्तिश्च न स्यादित्याह-अध्यस्तो ज्ञातेति । ज्ञातृनाशस्य परमपुरुषार्थरूप

।

ब्रह्मस्वरूपत्वान्नापुरुषार्थतेत्याशङ्कयाह – तन्नाशस्येति । पूर्वपक्षनिराकरणमुपसंहरति इतीति एवं ब्रह्मव्यतिरिक्तकृत्स्न मिथ्यात्वनिराकरणेन बन्धस्य सत्यत्वसिद्धेस्तन्निवृत्तिः कर्मसापेक्षोपासनात्मकज्ञानादेवेति कर्मविचारपूर्ववृत्तत्वं युक्तमित्याह

।

तस्मादिति

• तस्मात् साधनचतुष्टयस्य ब्रह्मविचारंप्रति पूर्ववृत्तत्वे वस्तुसामर्थ्य नाम हेतुरुक्त:, तच्च निर्विशेषब्रह्मा

ध्यस्तप्रपञ्चस्य कर्मनिरपेक्षज्ञाननिवर्त्यत्वं तच्चानुपपन्नमित्युपपादनेन वस्तुसामर्थ्यासिद्धेरित्यर्थः ।

स्वरूपानादित्वव्यावृत्त्यर्थं

प्रवाहशब्दः, अनिर्वचनीयव्यावृत्यर्थः कर्मशब्दः ॥

गूढार्थसङ्ग्रहः

।

उपहास्यमिति अत्र वृत्युपहितात्मत्वेनात्मनो नाशकत्वम् । वृत्युपलक्षितात्मनः अविद्यानाशस्वरूपत्वेऽपि कारणताऽवच्छेद कीभूतवृत्तेः कार्याव्यवहितप्राक्कालवृत्तित्वावश्यकत्वेन वृत्युपहितत्वेनैव नाशकत्वं पर्यवस्यति’ इत्युपलक्षि तस्य अविद्यानिवृत्तिरूपत्वे उपपत्तिः । वृत्तिरूपत्व अविद्यानिवृत्तेः वृत्तिरूपतया न निवर्तकखण्डनावकाशः । वृत्तिनिवृ त्तेरात्मरूपतया न तज्जनकखण्डनावकाशोऽपि ’ इति सर्वमवदातम्, इत्येतद्विवरणे ’ स्वेतरसर्वद्वैतविरोधिनी वृत्तिरन्त्या’ तदुत्तरं न किंचिज्जायते तस्याश्चाग्रकालस्यैवाभावेन सुतरां न तत्र तदनुवृत्त्यापादनम् ।

नाशोत्पादेऽपि तत्संभवात् विवेचितशेदं पूर्वम्

।

|

गतेत्यादिप्रश्नावकाशः

नच तस्या नाशानुत्पादे सा क

तथा च तस्याः नाशोऽग्रे न जायते अग्रकाल

।

स्यैवालीकत्वात् नचैवमात्मैव तन्नाशइत्यङ्गीकारो व्यर्थ इति वाच्यम्; अन्त्यवृत्ति: क्षणमात्रं स्थित्वा नश्यतीति संसार दशायामात्मनि नाशत्वकल्पनया तथाऽङ्गीकारात्’ इत्यादिलघुचन्द्रिकावचनमप्युपहास्यमेवेति भावः । अद्वैतश्रुतस्स्वा

भिप्रेतार्थकत्वकल्पने प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेन अधिष्ठान ज्ञानेनाध्यस्तनिवृत्तिवत् निर्विशेषे अध्यस्तस्य प्रपञ्चस्य उपादानेन साकं मुक्तौ निवृत्तिः इत्यर्थः निर्मत्सराणां विदुषामग्रे नैवोपपादयितुमर्हः इत्येव पर्यसानात् ॥

तन्मूलाविद्यादीनां कल्पनमेव न स्यादिति । अयमर्थः अनुपदमेव भाष्ये उपपादितः । भ्रम तत्संस्कारादि व्यतिरिक्तभावरूपाज्ञानं मूलभूतं मण्डनमिश्रस्य ब्रह्मसिद्धिकृतोऽसंमतमेव । ब्रह्मसिद्धिखण्डकेन विमुक्तात्मना इष्टसिद्धौ

तत्साधनोपक्रमः । विस्तरस्तु (पं. पा) विवरणे । वाचस्पतिनाऽपि मण्डनमतमेवाद्दतम् । कल्पतरुकारादयस्तु स्वसंस्कारा

नुरोधेन भामतीग्रन्थमन्यथयान्ते । मञ्जूषायां नागेशोऽपि शङ्कराचार्याणामपि भावरूपाज्ञानं (विवरणसंमतं) अनभिमत

वृत्तिकारसम्मताथातश्शब्दार्थयुक्तत्वोपसंहारः

९५७

श्रीभाष्यम्

।

अनादिकर्मप्रवाह रूपाज्ञानमूलत्वाद्वन्धस्य तन्निबर्हणमुक्तलक्षणज्ञानादेव

तदुत्पत्तिश्चाह

रहरनुष्ठीयमान परमपुरुषाराधनवेषात्मयाथात्म्यवुद्धिविशेषसंस्कृत वर्णाश्रमोचित कर्मलभ्या तत्र

केवलकर्मणामल्पास्थिरफलत्वं, अनभिसंहितफलपरमपुरुषाराधनवेषाणां कर्मणा

मुपासनात्मकज्ञानोत्पत्तिद्वारेण ब्रह्मयाथात्म्यानुभवरूपानन्तस्थिरफलत्वं च कर्मस्वरूपज्ञा नाइते न ज्ञायते । केवलाकार परित्यागपूर्वक यथोक्त स्वरूपकर्मोपादानं च न सम्भवतीति

कर्मविचारानन्तरं तत एव हेतोः ब्रह्मविचारःकर्तव्य इत्यथातइत्युक्तम् । श्रुतप्रकाशिका

उक्तलक्षणज्ञानादेव उपासनात्मकादेव । तदुत्पत्तिर्वर्णाश्रमोचित कर्मलभ्याऽस्तु ततःकिमुपासनादिस्वरूपज्ञानं प्रति वस्तुत: कर्मविचारपूर्ववृत्तत्वस्येत्यत्राह – तत्रेति । कर्मविचारादेव तस्याल्पास्थिरफलत्वज्ञानं फलितमितिभावः । अनभि संहितफलेति । ‘यज्ञेन दानेन’ इत्यादिकर्मविनियोजकवाक्यार्थज्ञानस्य पदार्थज्ञानपूर्वकत्वात् पदार्थभूतकर्मस्वरूपा ख्यविशेष्यज्ञानादृते उपासनद्वाराऽनन्तस्थिरफलत्वरूपं विशेषणं च न ज्ञायत इतिभावः । ततः किमित्यत्राह-केवलेति । केवलाकारः

आत्मयाथात्म्यबुद्धिसंस्कारशून्याकारः | हानार्थमुपादानार्थं चहि कस्यचिज्ज्ञानं तत्र फलद्वारा कर्म त्याज्यं

स्वरूपेणोपादेयं उभ्यार्थी ज्ञानं कमींवैचारादृते न सिद्धयति । तस्मात्तत्कर्मविचारनिवृत्तौ तज्ज्ञानफलं हानमुपादानं च

इतिकर्मविचारानन्तरमिति । ब्रह्मविचारः कर्तव्य इत्यनेन ब्रह्म |

।

न सम्भवतीत्यर्थः ॥ अथातश्शब्दार्थ निगमयति

जिज्ञासाशब्दार्थ उक्तः । विचारस्य कर्तव्यतायां नातीव विवाद: शाब्द आर्थ इत्येतावदेवहि वैषम्यम् । अथातश्शब्दार्थ

एवह्यतीव विवाद: अतोऽथात इत्येतावदुपात्तम् । एवं सूत्रस्याक्षरयोजना कृता ॥ गूढार्थसंग्रह:

मिति कथयति । एतत्सर्वमारम्भणाधिकरणे ब्रह्मसिद्धीष्टसिद्धयादिग्रन्थार्थपर्यालोचनदशायां विवेचयिष्यते । निर्विशेषस्यो

पनिषत्तात्पर्यविषयत्वं ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इति श्रुत्यादिविरुद्धं कल्पयित्वा तस्याप्रामाणिकाविद्यायाऽऽवरणतन्नाशा दिकल्पनमप्रामाणिकमेव उपपादनासम्भवात् । माध्यमिकेनेव व्यावहारिकपारमार्थिकविभागेन श्रुतिप्रामाण्यकल्पनादिक

।

मप्रामाणिकमेव एवं विभागाङ्गीकारे स्वप्रकाशानङ्गीकारेऽप्युपपत्तिसम्भवेन आत्माङ्गीकारो व्यर्थः वेदाप्रामाण्यं च स्यात्

अतः एवं विभागमनङ्गीकृत्य प्रमाणानां तात्त्विकप्रामाण्याभ्युपगन्तॄणां प्रामाणिक्या: अनवस्थायाः अदोषत्वेनानवस्थायाः अप्रामाणिकपदार्थकल्पनाधाराविश्रान्तिराहित्य रूपतायाः प्रागेवोपपादनेन वेदवाक्यानां सर्वेषां सविशेषे तात्त्विकप्रामाण्या पपादनप्रकार एव ’ तंग्वौपनिषदं पुरुषम्’ इत्यादिश्रुतितात्पर्यविषयः वृत्तिकारसंमतः समञ्जस इति सिद्धम् । तदेवाह

अनादि कर्मप्रवाहेत्यादिना– अथात इत्युक्तमित्यन्तेन ॥ लघुसिद्धान्तमहासिद्धान्ताभ्यां वृत्तिकारसंमत 6 अथ अतः ' इति पदद्वयार्थे परैरुक्तानामाक्षेपाणां सर्वेषां परिहाराद थातश्शब्दयोः वृत्तिकारसंमतार्थः अप्रकम्प्य इति सिद्धम् ॥ अत्र

केवलकर्मणामित्यनेन प्रतिबन्धकनिवृत्त्यर्थं कर्मविचारस्य उपयोग: प्रदर्शितः । अनभिसंहितफलेत्यादिना धर्मविचारो पक्रमे साङ्गब्रह्मज्ञानविशेष्येकानन्तस्थिरफलसाधनत्वप्रकारकापातप्रतीतिः या जाता सा संगृहीता । एवं चातश्शब्दे कर्मवि शेष्यकाल्नास्थिरफलसाधनत्वप्रकारकनिर्णयपूर्वकसाङ्गब्रह्मज्ञानविशेष्यकानन्तस्थिरफलसाघनत्वप्रकारकसंभावितप्रामाण्यापात प्रतीतिः विवक्षितेति सिद्धम् ॥

आदौ सूचितस्य प्रभाकरस्य एतदधिकरणपूर्वपक्षित्वस्य विशदीकरणम्

९५८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

तत्र पूर्वपक्षवादी मन्यते श्रुतप्रकाशिका अथ तात्पर्यार्थ उच्यते तत्रेत्यादिना | अक्षरयोजनायां परेणान्यथोक्तोऽक्षरार्थश्च निरस्तः | परेणान्यथोक्तस्तात्पर्यार्थोऽपि निरस्तः ।

तन्निरसनसमय एव

परेणहि प्रपञ्चस्य सत्यत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावाज्ज्ञानाय ब्रह्मविचारोऽनारम्भणीय

इति पूर्वपक्षं कृत्वा प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वात् ज्ञानाय स आरम्भणीय इति सिद्धान्तितं, तच्च पूर्व निरस्तम् ॥

अथ सूत्रकाराभिप्रेत निरसनीयशङ्कामुपन्यस्य तदभिप्रेतं तत्परिहारं च वक्तुमारभते तत्रेत्यादिना । कर्मविन्चा रानन्तरं ततएवहेतोः ब्रह्मविचारःकर्तव्य इत्युक्त्वा सिद्धवस्तुनि शब्दव्युत्पत्तिसम्भवात् । ब्रह्मविचारः कर्तव्य इति वचनं

व्याहतमिति परिचोदनं पूर्वमीमांसानभिज्ञत्वकृतम् | * ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र अध्ययनानन्तरं ततएव हेतो धर्मविचारः कर्तव्य इत्युक्त्वा * प्राभाकरैरध्ययनस्याचार्यकाधिकारकत्वान्न धर्मविचारः कर्तव्य इति पूर्वपक्षं कृत्वा अर्थ बोधाधिकारत्वात्तत्कर्तव्य इति सिद्धान्तितम् ॥ भाट्टैस्त्वध्ययनस्य स्वर्गार्थत्वान्न धर्मविचारः कर्तव्य इति पूर्वपक्ष कृत्वा अर्थज्ञानार्थत्वात्स कर्तव्य इति सिद्धान्तितं

तच्च व्याहतं भवत्पश्चे। तत्रहि सूत्राक्षराणि योजयित्वा तात्पर्यार्थ उक्तः । अत्राप्यक्षरार्थमुत्तवा तात्पर्यार्थ उच्यत इत्युप पन्नम् । * अक्षरयोजनायां ब्रह्मविचारारम्भे विशिष्टो हेतुरुक्तः कर्मणोऽल्पास्थिरफलत्वनिर्णयविशिष्टानन्तस्थिरफ्लापातप्र तीति अनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिर्नास्तिचेत् अल्पास्थिरफल एव तृप्तस्स्यात् । अल्पास्थिरफलत्वनिर्णयो नास्ति चेन्न निर्वेद स्स्यादिति विशिष्टो हेतुः ।

अत्रापातप्रतीतिस्संभावितप्रामाण्या विवक्षिता तादृशीहि सा प्रवृत्तिहेतु: । तत्र ब्रह्मज्ञानस्यान

न्तस्थिरफलापातप्रतीते: * प्रामाण्यसम्भावनांऽनुपपन्ना, सिद्धवस्तुनि शब्दस्य बोधकत्वनिश्चयाभावादिति विशिष्ट हेतौ विशे घ्यांशासिद्धिमाशङ्कय सिद्धवस्तुनि व्युत्पत्तिसम्भवात् अनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिरस्तीति परिहियते ॥ अत्र पूर्वपक्षवादी प्राभाकर:- –सूत्रकारैर्भविष्यद्दर्शनवेदित्वात्कैश्चिदनुक्त त्वेऽपि संभाव्यमानानां प्रतिकूलपक्षाणामा

शङ्कय निरसनीयत्वाच्चैवं पूर्वपक्षीकरणं युक्तम् । यद्वा जैमिनिमतंहीदं * चोदनालक्षणार्थ एव वेदप्रतिपाद्य इति चोद ।

नाच क्रियायां प्रवर्तकं वचनं तमाशङ्कय सिद्धवस्त्वाप वेदप्रतिपाद्यमिति सूत्रकारैस्साधयितुं युज्यते

ब्रह्मविचारःकर्तव्य इत्युक्तत्वात् ब्रह्मविचारारम्भो न युक्त इति पूर्वपक्षसमाप्तायुक्तत्वात्

।

,

• अक्षरयोजनायां

ब्रह्मविचारारभ्भो युक्त इति

स्थितमिति सिद्धान्तस्योपसंहृतत्वाच्च ॥

दीपे कण्ठोक्तौ विषयस्संशयश्चहार्थसिद्धौ ब्रह्मविचारइत्युक्तत्वात् ब्रह्ममीमांसाविषय इति सिद्धम् । आरम्भो न

।

युक्तः, युक्त इतिचोक्तत्वात्संशयसिद्धिः । ब्रह्ममीमांसा किमारम्भणीया उतानारम्भणीयेति

तदर्थं चिन्त्यते किं वेदान्ता

ब्रह्मणि प्रमाणं उत नेति तदर्थं परीक्ष्यते, शब्दस्य सिद्धवस्तुबोधनसामर्थ्यावधारणं सम्भवति, नेति तदर्थं विचार्यते किं गूढार्थसङ्ग्रहः

अत्र ‘ तद्विजिज्ञासस्व’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यत्रापि ब्रह्मण इच्छाविषयत्वं विव 6

क्षितम्, तन्निबन्धनमेव विचारात्मकज्ञानस्यच्छाविषयत्वीमीत ‘इच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वात् ’ इति सूक्तौ ब्रह्मणः प्रधा नत्वं ’ कृतिसाध्यं प्रधानं यत्तत्कार्यमभिधीयते’ इति प्रभाकरमतप्रतिकोटिभूतं विवक्षितमिति प्रागेव (२०.पु) उक्तम् | तेन उपनिषदां विचारः कर्मविचारानन्तरं ब्रह्मविचाररूपः कर्तव्य इत्यर्थः सिद्धयति । तत्र कार्यरूपएव वेदार्थ: वेदो

षरा वेदान्ताः ततश्च कर्मविचारानन्तरं ब्रह्मविचारो न कर्तव्य इति पूर्वपक्षोऽपि सूचितो भवति । तमेव पूर्वपक्षं दर्शयति -तत्र पूर्वपक्षवादीमन्यते इत्यादि ।

प्रकरणपञ्चिकायां पूर्वपक्षिसम्मतार्थानुवादः

९५९

श्रीभाष्यम्

वृद्धव्यवहारादन्यत्र शब्दस्य बोधकत्वशक्त्यवधारणासम्भवात्, व्यवहारस्य च कार्यबु द्धिपूर्वकत्वेन कार्यार्थ एव शब्दस्य प्रामाण्यमिति कार्यरूप एव वेदार्थः । श्रुतप्रकाशिका

वृद्धव्यवहारादन्यत्र शब्दार्थसंबन्धावधारणं संभवति, नेति वृद्धव्यवहारे च शब्दस्य सिद्धवस्तुबोधकत्वावधारणं संभवति

नेति च न सम्भवतीति पूर्व:पक्षः संभवतीति सिद्धान्तः । यदा व्यवहारादन्यत्र न व्युत्पत्तिः, व्यवहारे च शब्दस्य सिद्ध रूपार्थबोधकत्वावधारणं न संभवति तदा शब्दस्य सिद्धवस्तुबोधनसामर्थ्याद्वेदान्तानामपि ब्रह्मणि परिनिष्पन्नरूपे प्रामाण्या भावनिश्चयवत: पुरुषस्थानन्तस्थिरफलापातप्रतीतेः प्रामाण्यसम्भावनाया असिद्धेर्विशिष्टहेत्वभावादनारम्भणीयेति पूर्वपक्षे फलफलिभावः । राद्धान्तेतु यदा व्यवहारादन्यत्र व्युत्पत्तिः व्यवहारे सिद्धवस्तुपरत्वावधारणं च संभवति तदा शब्दस्य

सिद्धरूपार्थे सामर्थ्याद्वेदान्तानामपि ब्रह्मणि परिनिष्पन्नरूपे प्रामाण्यात् प्रामाण्याभावनिश्चयरहितपुरुषस्यानन्तस्थिरफलरूप ब्रह्मविषयापातप्रतीतिप्रामाण्यसम्भावनासिद्धेः विशिष्टहेतुसिद्धया ब्रह्ममीमांसाऽऽरम्भणीयेति विचाराणां फलफलिभावः॥

पूर्वपक्षमुपक्षिपति तत्रेति । पूर्वे मृषावाद्युक्तं सूत्रतात्पर्ये व्युदस्तम् । तद्व्यावृत्तिं सूचयति तत्रशब्देन । तत्र प्रप वसत्यत्वे # स्थिते सतीत्यर्थः, पूर्वपक्षमुपपादयति । वृद्धव्यवहारादिति । वृद्ध व्युत्पन्नः प्रयोज्य: प्रयोजकच, तयो र्व्यवहारः वाचिकः कायिकश्च, व्यवहारादन्यत्र शक्तयवधारणं माभूत् ततः किमित्यत्राह - व्यवहारस्यचेति कार्य ।

.”

।

बुद्धिपूर्वकत्वफलमाह — कार्यार्थ एवेति ततःफालतमाह — कार्यरूपइति । वेदस्य शब्दात्मकत्वाच्छब्दस्य च व्युत्पत्त्य गूढार्थसंग्रह:

शब्दस्य बोधकत्वशक्तयवधारणासम्भवादिति । एतेन शाब्दबुद्धौ पदस्यैव करणत्वं प्रभाकरसम्मतमिति

सूचितम् भट्टमतेतु पदैरभिहिताः पदार्थाःकरणम् ‘पदार्थानांतु मूलत्वं युक्तं तद्भावभावतः इति वार्तिकोक्तेः ॥ ।

।

कार्यार्थ एव शब्दस्य प्रामाण्यमिति । व्यवहारेणैव व्युत्पिन्सूनां शक्तिग्रहः, तत्र च लिङादिघटित तव व्यव हारः लिङादीनां च कार्यमेवार्थ: । इत्थं न्च कार्याविषयकचोध प्रमात्मकः तत्करणत्वमेव पदानामिति कार्यरूप एव वेदार्थ इति । कार्याविषयकसिद्धविषयकशाब्दबोधस्य क्वाप्यनुदयेन सिद्धस्य न वेदार्थता अपितु कार्यस्यैवेति उनं च प्रकरणपञ्चिकायां ‘ तच्च कृतेः प्रधानं यदधिकृत्य कृतिः प्रवर्तते’ इत्यादि ’ तथाचासाधनस्यापि सुखस्यैवास्ति कार्यता सुखीह

सर्वःकार्यतयाऽवैति न तस्य फलसाधनतामपेक्षते । तेन साधनतोत्तीर्णकार्यताऽवगमेन मे प्रवृत्तिरिति निश्चित्य व्युत्पित्समानः

चैत्रं प्रवर्तमानं दृष्ट्वा अनुमिनोति चैत्रोऽपि कार्यबोधात् प्रवर्तते इति । चैत्रस्य प्रवृत्तिर्धर्मिणी कार्यबोधपूर्विकेति साध्यो

धर्म: बुद्धिपूर्वकत्वेसति प्रवृत्तित्वात् मदीय प्रवृत्तिवदिति । लिङादयश्च प्रवृत्तिहेतुभूतार्थाभिधायिनः कार्यमेवा भेद घते, तस्यैवावगमस्य प्रवृत्त्यनन्तकारणत्वात् ’ इत्यन्तम् । कृतिसाध्यं प्रधानं यत् तत्कार्यमवसीयते । तच्च मानान्तरेणापि वेद्य मोदनपाकवत् । कृतौ सत्यां च भावादसत्यां चाभावात् अनुमानतःकृतिसाध्यताचावगम्यते, यदधिकृत्य कृतिःप्रवर्तते

तत्कृतिप्रधानं प्रयत्नश्च कृतिः सच मानसप्रत्यक्षवेद्य इति विशिष्टे प्रयोजनताऽपि प्रयत्नस्य प्रत्यक्षवेद्यैव । तेन प्रत्यक्षानु

मानाभ्यामवगम्यते । यथा च ओदनःपाकस्येति न किंचिदनुपपन्नमिति ॥

ननु यागादिक्रियादेवताराधनोपायभूतासती सैव कार्यतया उच्यतां, नैतदेवं यागादीनां देवताराधनहेतुत्वे प्रमा

णाभावात् । ननु देवतापूजार्थ एवहि याजि: स्मर्यते, उच्यते न स्मृतिःप्रमाणम् स्मृतित्वादेव । प्रमाणान्तरापेक्षया च

[ जिज्ञासा १-१ १

प्रकरणपञ्चिकायां पूर्वपक्षिसम्मतार्थानुवादः श्रीभाष्यम्

अतो न वेदान्ताः परिनिष्पन्ने परे ब्रह्मणि प्रमाणभावमनुभवितुमर्हन्ति । नच पुत्रजन्मादि

सिद्धवस्तुविषयवाक्येषु हर्षहेतूनां कालत्रयवर्तिनामर्थानामानन्त्यात् सुलझ (जन्म) सुख प्रवादिहर्षहेत्वर्थान्तरोपनिपातसम्भावनया च प्रियार्थप्रतिपत्तिनिमित्तमुख विकासादि लि ।

ङ्गेनार्थविशेषबुद्धिहेतुत्वनिश्चयः

श्रुतप्रकाशिका

पेक्षत्वादिति भावः । ततः किमित्यत्राह - अतइति । अतः वेदार्थस्य कार्यरूपत्वादित्यर्थः न प्रमाणाभावमनुभवितुमर्हन्ति ।

।

प्रामाण्यसम्भावना नास्ति अयोग्यत्वादित्यर्थः प्रथमव्युत्पत्तिः वृद्धव्यवहारादन्यत्र न संभवति नहि घटोऽस्तीत्युक्ते प्रवृत्त्यभावेसति सत्यबोधकत्वं ज्ञायते, गामानयेत्यादिशब्दप्रयोगानन्तरं प्रयोज्यप्रवृत्तिं दृष्ट्वा प्रवृत्तेः कार्यबुद्धिपूर्वकत्वं जान न्व्युत्पित्सुः अयं शब्दः कार्यरूपार्थबोधक इति निश्चिनोति । तत्र बहुप्रयोगेष्वनुवृत्तशब्दस्यानुवृत्तार्थेन संबन्धं व्यावृत्त

शब्दस्य व्यावृत्तार्थेन * संबन्धं गृहीत्वा आवापोद्वापमुखेन अर्थविशेषैश्शब्दविशेषसंबन्धं निश्चिनोतीति प्रथमं व्युत्पत्तिः कार्यांर्थ एव, नहि प्रथमत एवास्य शब्दस्यायमर्थ इत्युक्ते अस्य शब्दस्यायमर्थ इत्येतद्वाक्यस्थपादानामर्थप्रतीति: । एवं कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिं कृतवतः पुरुषस्य अस्य शब्दस्यायमर्थ इति पश्चात् शिक्षितऽपि, प्रथमं कार्यार्थपरतया व्युत्पन्नक

तिपयपदसमभिव्याहारदर्शनात् प्रथमव्युत्पत्त्यावरोधेन तत्तच्छब्दार्थसम्बन्धग्रहणात् सर्वे शब्दाः कार्यार्थपरा एवेति गृह्यन्ते । अतो य एव लौकिकास्त एव वैदिकाः इति न्यायाद्वेदान्तास्सिद्धवस्तुनि न बोधका भवन्तीत्यर्थःइति॥ व्युत्पाद्य वेदान्तानां संस्कृतशब्दत्याद्भाषान्तरेण प्रथमं व्युत्पन्नस्य पुरुषस्य संस्कृते शब्देऽस्य शब्दस्यायमर्थ माने प्रथममेव सिद्धवस्तुनि व्युत्पत्तिः कृता स्यादेतिचेन्न, कार्यार्थपरत्वन प्रथमं व्युत्पन्नभाषान्तरशब्दानां पर्यायत्वेन

व्युत्पाद्यमानत्त्रात् संस्कृतशब्दाअपि कार्यार्थपरत्वेनैवहि व्युत्पन्नास्स्युः । सिद्धवस्तुनि व्युत्पत्तेः भाद्वैरुक्तमुदाहरणं व्युद स्यति । नचेति । कालत्रयवर्तिनामिति * पञ्चिकायामुक्तं तदत्राभिप्रेतम् । देशकालयोग्यतादिभिः पुत्रजन्म जानातीत्य त्राह-सुलग्नेति। सुलग्नसुखप्रवादिनाऽन्यथासिद्धिर्नयविवेकोक्ता ; आदिशब्देन पित्राद्यारिष्ट्राभावो भाविसमृद्धयादिकं च विवक्षितम् । * व्युत्पत्तिर्नाम शब्दस्यार्थविशेषैस्सह संत्रन्थग्रहणं नत्वर्थमात्रेणेत्येवं दूषणमुक्तम् । गूढार्थसंग्रहः

स्मृतीनामर्थवर्णनम् तदनुवर्तित्वात्तासां देवताधिकरणे च प्रपञ्चेनायमर्थो निरस्तइति नातव यतितव्यम् इति ॥ 6

तस्मान्मानान्तरावेद्यं कार्यमर्थान्तरान्वितम् । वेदवाक्यं ब्रवीतीति संक्षेपोऽयमुदाहृतः ॥ ’ इति वाक्यार्थमतृकायां,

एवंचापूर्वफलयोरेकैव भावना एकत्वात्पुरुषप्रयत्नस्य एकमेव कारणं, तद्भावनाव्याप्यत्वात् एकैव भाव्यतेति । अत एव साव्यविवृद्धेिरिति प्राभाकरा: ’ इति विषयकरणीय प्रकरणे)

अतो न वेदान्ता इत्यादि । परब्रह्मणः आनन्दरूपत्वेऽपि कृतिसाव्यत्वेन प्राधान्याभावात् तत्र वेदान्तानां

प्रामाव्यं न सम्भवतीति भावः । प्रकरणपञ्चिकोक्तदिशा प्रकारान्तरेण सिद्धे व्युत्पत्तिस्सम्भवतीति वदतां मतान्याशङ्कय

।

दूषयितुं तत्रैकप्रकारेण सिद्धार्थे व्युत्पत्तिसमर्थन न सम्भवतीत्याह-नच पुत्रजन्मादि इत्यादिना अत्र प्रकरणपञ्चिका ।

–ननु सिद्धोऽपि ब्रह्मात्मको वेदान्तानामर्थःप्रतीयते उच्यते-व्युत्पत्त्यपेक्षः शब्दोऽर्थमवबोधयति । व्युत्पत्तिश्च वृद्ध व्यवहारे व्यवहारश्च कार्यप्रतीतिनिबन्धनः कार्यप्रतिपादकतयैव शब्दव्युत्पत्तिः तत्रापि कश्चिच्छन्दः साक्षादेव कार्यप्रति

९६१

गूढार्थसंग्रहः

।

पादकतया व्युत्पद्यते कश्चिच कार्यान्वितस्वार्थपरतया ॥ ननु विनापि व्यवहारं सिद्धार्थप्रतिपत्तिपरादपि लौकिकवचनात्स म्भवत्येव व्युत्पत्ति: । यथा पुत्रस्ते जात इति अत्रहिमुखप्रसादादिभिर्लिङ्गैर्लोकैः श्रोतुर्हर्षोत्पत्तिरनुमीयते । हर्षोत्पत्तिश्च

र्हषेहतुमन्तरेण न सम्भवति प्रियार्थप्रतीतिश्च हर्षहेतुरिति स्वात्मनि प्रतीतम् तेन पुत्रस्ते जात इति वाक्येन प्रियोऽर्थो बोधित

इति कल्प्यते । पुत्रजन्मवास्य प्रियमुत्पन्नमिति प्रमाणान्तरावगतमिति तदभिधायकत्वमेव कल्प्यते । प्रतिपदमावापोद्धा ।

।

राभ्यां व्यवहार इव स्वार्थविशेषसंबन्धाध्यवसायः तदा व्युत्पन्नेतरपदविभक्त्यर्थाः काष्ठैः पचतीति वर्तमानोपदेशेऽपि यत्पाके कारणं तत्काष्ठशब्देन प्रतिपाद्यत इत्यवगम्य प्रत्यक्षेण काष्ठानां करणभावमवगच्छन्तः काष्ठशब्दे व्युत्पद्यन्ते । किंचास्य शब्दस्यायमर्थ इत्यपि व्युत्पत्तिदृश्यते । न तत्रशक्यते वक्तुं कार्यान्वय्येव शब्दस्यार्थ इति अपि च येन नामाकार्याभिधायित्वं तावता च कार्यान्विताभिधानस्याप्युपपत्तेर्नशक्यते विशेषान्विताभिधानशक्तिः कल्पयितुम् । लोके च सिद्धार्थान्येव प्रायशो वाक्यानि प्रश्नोत्तराणि दृश्यन्ते । कुशलं ते कुशलं ममेत्यादीनि ॥

।

अत्रोच्यते सर्वपुरुषाणां तावद्वृद्धव्यवहारएव प्रथमं व्युत्पत्तिरङ्गीकरणीया न खलु व्यवहारमन्तरेण सिद्धान्वा

ख्याने व्युत्पत्तिरवकल्पते । यद्यनि मुखप्रसादादिभिर्हपत्पत्तिरमीयते, हर्षोत्पत्या च हर्षहेत्ववगमस्तन्निमित्तताच शब्दस्य तथाऽपि पुत्रस्ते जात इति वाक्यस्य पुत्रजन्माख्यहर्षहेतुप्रतिपादकता हर्षहेतूनामानन्त्यात् दुरनुमाना । नच पारिशेष्येण तत्प्रतिपादकत्वाध्यवसाय:, भूतभविष्यद्वर्तमानानां सन्निहितव्यवहितानां पारिशेष्यावधारणाया अत्यन्तदुष्करत्वात् । व्यव

हारः पुनः प्रत्यक्षविशिष्टार्थविषय उपलभ्यमानस्तद्बुद्धयनुसारेण तद्गतामेव शब्दस्य वाचकतामनायासनापादयन् व्युत्पत्ता ।

बुपायतां गन्तुमलम् व्यवहारश्चेद्ध्यत्पत्युपायः कः कार्यान्विताभिधानं शब्दानामपहरेत् नहि कार्यावगमंविना व्यवहारो ऽवकल्पत इत्युक्तं वाक्यार्थमातृकायाम् ॥

एवं लोके य: सिद्धार्थपरतया पदानां प्रयोगः स लाक्षणिको भविष्यति । कार्यान्वयोहि परस्परपदार्थान्वयव्यभि

चारीत्यविवक्षित्वाकार्यान्वयं परस्परपदार्थान्वयविवक्षयाऽपि लोकाः शब्दं प्रयुञ्जते । विवक्षाबलेन च लक्षणया तत्परताऽपि ।

तत्र निर्वहति वेदेतु लक्षणानिबन्धनं किंचिन्नास्तीति स्वाभाविककार्यपरत्वं नापहर्तुं शक्यते

एवं सिद्धपरेऽपि वाक्ये या

व्युत्पत्ति: साऽपि कार्यपरतां न विहन्ति । सर्वपदानामेवहि स्वाभाविकी वृद्धव्यवहारसिद्धा कार्यपरता। लाक्षणिकी च सिद्ध परतेति । सर्वव्यवहारेषु कार्यान्वयाव्यभिचारात् तदन्विताभिधायिता न शक्यते हातुमिति न सामान्येनार्थान्तरमात्रान्विता मिधानं शक्याश्रयणम् । अतश्च वेदान्तानामप्यात्मा ज्ञातव्य इत्यपुनरावृत्तये समाम्नातेन विधिनैकवाक्यतामाश्रित्य कार्य

परत्वमेव वर्णनीयम्। अथ सिद्धार्थप्रतिपत्तिपरत्वेन व्युत्पत्तेरभाव द्वृद्धव्यवहारावगतायाः पदानामन्विताभिधायिताया एवा कार्यपरत्वे व्युत्पेत्तः,

च प्रमाणान्तरावगतात्मस्वरूपानुवादेनैव वर्णनं कर्तव्यम् । अपि च सिद्धार्थपरत्वेऽपि शब्दस्य न वेदा

।

न्तानां परमानन्दादिरूपत्वे ब्रह्मणः प्रामाण्यमवकल्पते । तत्रहि ब्रह्मस्वरूपानुवादेनानन्दादिरूपींवैिधिरास्थेयः । ब्रह्मस्वरूपं च प्रमाणान्तरसिद्धमेवाश्रयणीयम् । ब्रह्मशब्दस्य च लोके प्रमाणान्तरसिद्धात्मवाचित्वेन सिद्धेर्वेदेऽपि स एवार्थः। तथाचसति नित्यप्रकाशपरमानन्दरूपविधिः सकलप्रतिपत्तिविरुद्धः सर्वप्रतिपत्तिषुहि प्रमाणस्मृतिभूतास्वात्मा प्रकाशते नच तत्र परमानन्दः संवेद्यते । नच सांसारिकदुःखाभिभूतत्वात्तस्याप्रकाशः, अभिभवानुपपत्तेः । अवच्छिन्नंहि दुःखमनवच्छिन्न

श्रानन्द इति नाल्पीयसा महतोऽभिभवः सम्भवति । स्वप्रकाशस्यचाभिभवावरणानभिव्यक्तीनामसंभव एव । अभिन्नात्म तत्वप्रतिपादनमपि प्रमाणान्तरांवरुद्धमेवेत्युक्तं तत्त्वालोके । सकलविकारशून्यताऽपि विज्ञानादिविकारोत्पत्तेः प्रमाणान्तरविरु द्वैवेति परस्परान्वयायोग्यतया नानन्दादिपरत्वम् | अजरामरत्वयोस्तु प्रमाणान्तरप्रसिद्धेरेवानुवादत्वादप्रामाण्यमिति ’ इति ॥ 121

प्रकरणपञ्चिकायां न्यायरत्नमाला ब्रह्मसिद्धयुक्तार्थपर्यालोचनम्

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रीभाष्यम्

नापि व्युत्पन्नेतरविभक्त्यर्थस्य पदान्तरार्थनिश्चयेन प्रकृत्यर्थनिश्चयेन वा शब्दस्य सिद्ध वस्तुन्यभिधानशक्तिनिश्चयः ज्ञातकार्याभिधायिपदसमुदायस्य तदंशविशेषनिश्चय श्रुतप्रकाशिका

नापीति

।

।

नैयायिकादिभिरुक्तमुदाहरणं व्युदस्यति

• व्युत्पन्नेतरपदस्यपदान्तरार्थनिश्चयोदाहरणमिदम् । कः

कूजतीति प्रश्नस्य पिकः कूजतीति केनचिदुक्तेव्युत्पन्नकूजतिशब्देन व्युत्पित्सुना पिकशब्दार्थो ज्ञायते व्युग्पन्नेतरपद विभ क्त्यर्थस्य प्रकृत्यर्थनिश्चयोदाहरणमिदं काष्ठैः स्थायामोदनं पचतीत्युक्ते व्युत्पन्नविभक्ति पचतिशब्दार्थेन व्युपिन्सुनाकाष्ठादि प्रकृत्यर्थो ज्ञायत इति । ज्ञातेति । तदानीं श्रुतेऽस्मिन्न्वाक्ये पूर्व कार्यपरतया व्युत्पन्नवाक्यस्थकतिपयपददर्शनादय

मपि पदसमुदायः कार्याभिधायीति ज्ञायत इत्यभिप्रायेण ज्ञातकार्याभिधायिपदसमुदायस्यैत्युक्तम् । तदंशविशेषः कार्याशवि तस्य पदान्तरार्थनिश्चयस्य प्रकृत्यर्थनिश्चय

।

शेषः कार्यह्यनेककारकविशिष्टं तस्य कार्यस्य विशेषणांशनिश्चयरूपत्वात्

स्यचेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

बृहत्यां प्रभाकरसिद्धान्तितार्थः ऋजुविमलायां बृहतीव्याख्यायां शालिकानाथेन यः स्थापितः सः प्रकरणपञ्चिकायां पूर्वपक्ष निरसनमुखेन सम्यक्प्रतिष्ठापित इति, अयमेवार्थ: अधिकरणपूर्वपक्षे भगवता अनूदितः । ‘हर्षहेतुरर्थः पुत्रजन्मैव प्रतीतः तेन हर्षः इति निश्चेतुं न शक्यते । हर्षहेतूनामर्थानां कालत्रयवर्तिनामानन्त्यात् । पुत्रादिशब्दानामर्थएव केनचिन्नज्ञायते, तस्यापि पुत्रस्ते जात इति वाक्यश्रवणानन्तरं हर्षहेत्वन्तरोपनिपातेसति हर्षो जायत इत्यनुभव: न प्रत्याख्यातुं शक्यते ।

व्यु।पत्तिर्नाम शब्दस्यार्थविशेषैस्साकं संबन्धग्रहणम्, नत्वर्थमात्रेणेति नयविवेकाशयः व्यासार्यैरेव विवृतः । अन्यप्रकारे णापि सिद्धे व्युत्पत्तिसमर्थनं न सम्भवतीत्याह – नापि व्युत्पन्नेतरेत्यादिना ॥

।

अत्रोक्तं न्यायरत्नमालायां -’ सर्वेषामेव पदानां कार्ये तदन्वितंवाऽभिधेयम् लिङादीनां कार्यमन्येषांतु तदन्वितम् यस्तु लोके कुतूहलप्रश्नप्रतिवचनरूपः सिद्धार्थविषयः शब्दप्रयोगः कार्यशून्यो दृश्यते, यथा कोऽयं गच्छति भूमिपो गच्छ तीत्यादिः कवीनांवाऽर्थविशेषवर्णन रूपः यथा—’ नीलोत्पलवनेष्वद्य चरन्तश्चारुसंरवाः । रामाः कौशेयसंवीताः कादम्बा

इव शोभनाः ॥’ इत्यादिः स लाक्षणिक इति भवतां समयः, तत्रापिचान्वितसंविदस्त्येव, नचासौ पदैरुदेतुमर्हति तेषा

मतदभिधायकत्वात् । नहि भूमिपशब्दस्य कार्यान्वितस्वार्थानभिधायित्वात् आकाङ्क्षादित्रयशालिनाऽपि गच्छत्यर्थेनान्वितः स्वार्थोऽभिधेयः। तथा गच्छतेरपि तदन्वितोऽनभिधेयएवेति न पदनिमित्तान्वयप्रतीतिर्भवेत् । तेनावश्यं पदस्मारितनि मित्तभूतार्थस्वरूपाभ्यामेवाकाङ्कायोग्यत्वैकवाक्यत्वसनाथाभ्यामियमन्वितसंविदुदयमासादयतीत्यकामेनाप्यनुज्ञातव्यम् । ततश्च सर्वत्रैव तथाऽस्तु किमन्विताभिधानकल्पनया इत्यादि । न्यायरत्नमालायामुदाहरणमप्यत्र विवक्षितम् । तत्रापि ज्ञान कार्याभिधायिपदसमुदायस्य तदंशविशेषनिश्चय एव प्रभाकरसंमतः |

ब्रह्मसिद्धौ नियोगकाण्डे–‘ज्ञानस्य पुरुषार्थत्वसिद्धये विधिरिष्यते । सर्वत्र पुरुषार्थत्वविधेरित्यप्यपेशलम् ॥ १

विध्यधीनः पुरुषार्थसाधनताऽवबोधः तच्छन्दतो लब्धजन्मनोऽप्यात्मतत्वावबोधस्य पुरुषार्थसाधनत्वावगेमा विधेरित्येतदीप न शोभनम्’ इत्युक्तार्थः प्रकरणपञ्चिकायां यद्यपि दूषितः ; तथाऽपि ’ ननु वस्तुमात्रकथनेऽपि रजुरियं नायं सर्पः ' 6

. जिज्ञासा १.१ १ ]

प्रकरणपञ्चिकायां शं-भाष्योक्ताक्षेपानुक्त्या तत्प्रदर्शनम्

९६३

श्रीभाष्यम्

रूपत्वात्तस्य । नच सर्पाङ्गीतस्य नायं सर्पो रज़रेषेति शब्दश्रवणसमनन्तरं भयनिवृत्ति दर्शनेन सर्पाभावबुद्धिहेतुत्वनिश्चयः अत्रापि निश्चेष्टं निर्विषमचेतनमिदं श्रुतप्रकाशिका

• यद्वा तदंशविशेषः कार्याभिधायिपदसमुदायांशविशेषः मृषावादिभिरुक्तमुदाहरणं दूषयति । नचेति । वाचस्प तिनोक्तमर्थमाशङ्कय परिहरति । कार्येति तेन खल्वेवं सिद्धवस्तुनि प्रामाण्यमुपपादितम् । सर्वशब्दानामर्थोऽनुयायी ।

।

गूढार्थसंग्रहः

इत्यादौ भ्रान्तिजनितभीतिनिवर्तनेनार्थवत्त्वं दृष्टम् तथेहाव्यसंसार्यात्मवस्तुकथनेन संसारित्वभ्रान्तिनिवर्तनेनार्थवत्वं

स्यात् ।’ इति समन्वयाधिकरण (शं) भाष्योक्तरीत्या सिद्धपरवस्तुप्रामाण्यं संभवतीत्याशङ्कते-नच सर्पाद्भीतस्येत्यादिना ॥ (शं) भाष्ये ‘स्यादेतदेवम् ; यदि रजस्वरूपश्रवण इव सर्पभ्रान्तिः संसारित्वभ्रान्तिर्ब्रह्मस्वरूपश्रवणमात्रेण निवर्तेत नतु निवर्तते श्रुतब्रह्मणोऽपि यथापूर्वी सुखदुःखादिसंसारिधर्मदर्शनात् ’ श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ इति च श्रवणोत्तरकालयोर्मनननिदिध्यासनयोर्विधिदर्शनात् । तत्सम्प्रतिपत्तिविषयतयैव शास्त्राप्रमाणकं ब्रह्माभ्युपगन्तव्यमिति ’ इति

परिहारस्य पूर्वपक्षे उक्तावपि प्रकरणपञ्चिकोक्त परिहाररीतिरेवात्रापि संभवतीत्यभिप्रेत्याह-अत्रापि निश्चेष्टं निर्विषमित्या दिना । अत्र पूर्वपक्ष्याशयं प्रकाश्य सिद्धान्ते एतद्दूषणावसरे कर्मब्रह्मविद्याफलवैलक्षण्यमुपक्रम्य ‘ब्रह्मात्मभावस्यैव

फलत्वं मोक्षप्रतिबन्धनिवृत्तिमात्रमेवात्मज्ञानस्य फलम्’ इति समन्वयाधिकरणे द्वितीयवर्ण के वृत्तिकारमतदूषणावसरे परैरु क्तम् । एवं प्रथमवर्णके-‘नच परिनिष्ठित वस्तुस्वरूपत्वेऽपि प्रत्यक्षादिविषयत्वं ब्रह्मणः, ’ तत्त्वमसि’ इति ब्रह्मात्मभा वस्य शास्त्रमन्तरेणानवगम्यमानत्वात् यत्तु हेयोपादेयरहितत्वादुपदेशानर्थक्यमिति, नैषदोषः । हेयोपादेयशून्यब्रह्मात्म ।

।

ताऽवगमादेव सर्वक्लेशप्रहाणात्पुरुषार्थसिद्धेः ’ इति । एवमनारब्धकार्याधिकरणेऽपि ‘अकर्त्रात्मबोधोऽपिहि मिथ्याज्ञानबा घनेन कर्माण्युच्छिनत्ति । बाधितमपितु मिथ्याज्ञानं द्विचन्द्रज्ञान वत्संस्कारवशात्किचित्कालमनुवर्तत एव अपि च नैवात्र

वित्रादेतव्यं ब्रह्मविदा किंचित्कालं शरीरं प्रियते नवा म्रियते इति कथं कस्य स्वहृदयप्रत्ययं ब्रह्मवेदनं देहधारणंचाप रेण प्रतिक्षेप्तुं शक्येत ? श्रुतिस्मृतिषु च स्थितप्रज्ञलक्षणनिर्देशेन चैतदेव निरुच्यते’ इति च (शं) भाष्ये उक्तम् ॥

अत्र भामती–‘ यत्तु आत्मेत्येवोपासीत ’ ‘आत्मानमेव लोकमुपासीत’ इत्युपासनवाक्यगतदेवतादिप्रतिपाद

नेनोपासनपरत्वं वेदान्तानामुक्तम् तद्दूषयति । देवतादिप्रतिपादनस्यतु आत्मेत्येतावन्मात्रस्य स्ववाक्यगतोपासनार्थत्वेऽपि न कश्चिद्विरोधः । यदि न विरोधः सन्तु तर्हि वेदान्ता देवताप्रतिपादनद्वारेणोपासना विधिपरा एवेति अत आह-नतु तथा ब्रह्मण इति । उपास्योपासकोपासनाभेदसिद्धयधीनोपासना न निरस्तसमस्तभेदप्रपञ्च वेदान्तवेद्ये ब्रह्मणि संभवति, इति नोपासनाविधिविशेषत्वम् ; वेदान्तानां तद्विरोधित्वादित्यर्थः ॥

स्यादेतत् यदि विधिविरहेऽपि वेदान्तानां प्रमाण्यम्, हन्ततर्हि ‘सोरोदीत् ’ इत्यादीनामप्यस्तु स्वतन्त्राणामेवोपे

क्षणीयार्थानां प्रामाण्यम् । नहि हानोपादानबुद्धी एव प्रमाणस्य फले उपेक्षाबुद्धेरपि तत्फलत्वेन प्रामाणिकैरभ्युपगमात्,

।

इति कृतं ‘ बर्हिषि रजतं न देयम्’ इत्यादिनिषेधविधिपरत्वेनैतेषामिति अत आह- यद्यपीति । स्वाध्यायविध्यधीनप्र हाणतयाहि सर्वो वेदराशि: पुरुषार्थतन्त्रइत्यवगतम् तत्रचैकेनापि वर्णेन नापुरुषार्थेन भवितुं युक्तम्, किंपुनरियता सोरोदीत् ’ इत्यादिना पदप्रबन्धेन । नच वेदान्तेभ्य इव तदर्थावगममात्रादेव काश्चत्पुरुषार्थ उपलभ्यते। तेनैषपदस ८

[ जिज्ञासा १-१-१

शं. भाष्यव्याख्याभामतीपञ्चपादिकाऽऽद्यनुवादः

९६४

गूढार्थसंग्रहः

न्दर्भः साकांक्ष एवास्ते पुरुषार्थमुदीक्षमाणः ‘बर्हिषि रजतं न देयम्’ इत्ययमपि निषेधविधिः स्वनिषेधस्य निन्दामपेक्षते ।

तेनह्यन्यथा ततश्चेतनः शक्यो न निवारयितुम् तद्यदि दूरतोऽपि न निन्दामवाप्स्यत् ततो निषेधविधिरेव रजतनिषेधे च निन्दायां च दर्विहोमवत् सामर्थ्यद्वयमकल्पयिष्यत् । तदेवमुत्तप्तयोः ‘सोरोदीत् ’ इति च ’ बर्हिषि रजतं न देयम् '

इति च पदसन्दर्भयोर्लक्ष्यमाणनिन्दाद्वारेण नष्टाश्वदग्धरथवत् परस्परं समन्वयः नत्वेवं वेदान्तेषु पुरुषार्थापेक्षा तदर्थाव गमादेवानपेक्षत्वात् परमपुरुषार्थलाभादित्युक्तम् ॥ ननु विध्यसंस्पर्शिनो वेदस्यान्यस्य प्रामाण्यं न दृष्टम् इति कथं वेदान्तानां तदस्पृशां तद्भविष्यतीति-अतआह |

नचानुमानगम्यमिति

अबाधितानधिगतासन्दिग्धबोधजनकत्वंहि प्रमाणत्वं प्रमाणानां, तच्च स्वत इत्युपपादितम् । यद्यपि

चैषामीदृग्बोधजनकत्वं कार्यार्थापत्तिसमधिगम्यम् ; तथाऽपि तद्बोधोपजनने मानान्तरं नापेक्षन्ते नापीमामेवार्थीपत्तिम् ;

।

परस्पराश्रयप्रसङ्गादिति स्वत इत्युक्तम्

ईदृग्बोधजनकत्वं च कार्ये इव विधीनां वेदान्तानां ब्रह्मण्यस्तीति दृष्टान्तानपेक्ष

तेषां ब्रह्मणि प्रामाण्यं सिद्धं भवति । अन्यथा नेन्द्रियान्तराणां रूपप्रकाशन दृष्टम्, इति चक्षुरपि न रूपं प्रकाशयेदिति प्रकृतमुपसंहरति-तस्मादिति ’ इति ॥

अत्र पञ्चपादिका - आह युक्तं प्रत्यक्षादीनां तावत् प्रामाण्यं ; अपेक्षान्तराभावात् आम्नायस्य स्वध्ययनविधि (

नोपादापितस्य न पुनः पुरुषार्थमप्राप्य पर्यवसानं लभ्यते ; विधानानर्थक्यप्रसङ्गात् । तस्मादैकात्म्यवाक्यानां स्वार्थमात्र ।

निष्ठता न युक्ता उच्यते पुरुषोह्येतावदपेक्षते इष्ट॑मे स्यात् अनिष्टमे माभूदिति नत्वियमन्यथावेति । नचास्य स्वयमीष्टे । द्विविधं चेष्टं प्रेप्स्यति किंचित्प्राप्यं, यथा ग्रामादि । किंचित्प्राप्तमपि ; यथा भ्रान्त्या हस्तगतमेव विस्मृतसुवर्णादि । अनिष्टमपि

द्विविधं परिजिहीर्षति किंचित्परिहृतमपि यथा भ्रान्त्या रज्ज्वादिसर्पादिबुद्धिगृहीतम् । तत्र प्राप्यपरिहार्ययोः साधनज्ञाना यत्तत्वात्पुरुषार्थस्य विधिप्रतिषेधावर्थवन्तौ । इतरयोस्तावद्धान्तिमात्रव्यवहितत्वान्नतदपनयनादन्यत् पुरुषार्थमनुमन्यत

एव पुरुषः सुतरांचाभिनन्दति | साधनायत्तोह्यायासाल्लभ्येत ज्ञानायत्वायासोऽपि परिहियते । तेनानेकानर्थकलुषितमि

वात्मानं मन्यमानस्य भ्रान्तस्य सर्वानर्थशून्यात्मतत्वप्रतिपादनादेव पुरुषार्थसिद्धेरैकात्म्यवाक्यानां स्वार्थमात्रनिष्ठत्वेऽपि न ।

विध्यानर्थक्यप्रसङ्गः

तस्मात् सिद्धं ब्रह्मणश्शास्त्र प्रमाणत्वम्’ इति ॥

अत्र न्यायरक्षामणि:- यत्तु कण्ठगतचामीकरोपदेशस्य न प्राप्तचामीकरप्राप्तिः फलम्, किंतु तत्प्राप्तिज्ञान जन्य 6

सुखस्य वस्तुनः प्रागप्रातस्य प्राप्तिः प्राप्तचामीकराप्राप्तिभ्रमजन्यस्य दुःखस्य वस्तुतः प्रागनुवृत्तस्य निवृत्तिर्वा । नचेह

।

तथा प्रागप्राप्तं सुखदु:खप्राप्तिनिवृत्योरन्यतरत्प्राप्यमस्तीति दृष्टान्तवैषम्योद्घाटनम् तत्तुच्छं, सिद्धवस्तुबोधनस्य पुरुषार्थ ।

।

पर्यवसायित्वमात्रेहि स दृष्टान्तो नतु बोध्यमानस्यैव स्वतः पुरुषार्थत्वे तत्र प्रागनभिव्यक्तं चामीकरमुपदेशेनाभिव्यक्तमपि न स्वत: पुरुषार्थ इति पुरुषार्थान्तरपर्यवसानान्वेषणम् इहतु ’ तत्त्वमसि’ इत्युपदेशेन ‘राजसूनोस्स्मृतिप्राप्तौ व्याध. भावो निवर्तते । यथैवमात्मनोऽज्ञस्य तत्त्वमस्यादिवाक्यतः ॥ ’ इति वार्तिकोक्तन्यायेनाध्यस्तसवीन थैमूलहृदय ग्रन्थिनिवृ त्तिपूर्वकनिरतिशयानन्दरूपब्रह्मात्मभावाभिव्यक्तौ तावतैव कृतार्थतेति न पुरुषार्थान्तरपर्यवसानान्वेषणमिति विशेष: अयं तु विशेषः परंपरया पुरुषार्थपर्यवसायिनोऽपि सप्रयोजन त्वे साक्षादेव पुरुषार्थपर्यवसायिनः सप्रयोजनत्वं किमु वक्तव्य मिति कैमुत्यन्यायहेतुतयाऽलंकार एव न बाधकः’ इति ॥ अत्र ’ तत्वालोके अत्यन्तमसन्तं प्रपञ्च कथमिवाविद्याप्रकाशयितुमलम् । न खल्वसत्ख्यातिरविद्या, किंव्वग्रहण

।

रूपैवेति नयवीथ्यांच साधितम् ‘अतो नाविद्याऽस्तमयो मोक्ष ’ इत्यनेन सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादिब्रहासिद्धिकारमते प्रपञ्च

(प्र.पं) आशयवर्णनेन न्या.म., न्या.र. उक्तार्थस्यानवसरत्वम्

९६५

श्रीभाष्यम्

वस्त्वित्याद्यर्थबोधेषु बहुषु भयनिवृत्तिहेतुषु सत्सु विशेषनिश्चयायोगात् । कार्यबुद्धिप्रवृत्ति व्याप्तिबलेन

श्रुतप्रकाशिका

वक्तव्यः किं कार्यरूपार्थाभिधायित्वमनुयायि । उत कार्यान्वितस्वार्थाभिधायित्वं, उत कारकान्वितस्वार्थाभिधायित्वम् । ।

प्रथमे कारकपदेषु व्यभिचारः तेषां कार्याभिधायित्वाभावात्

द्वितीये लिङादिषु व्यभिचारः तेषां कार्यान्वितस्वार्थाभिधा

यि॒त्वाभावात् । * तृतीयेतु कारकपदेषु व्यभिचारः तेषां कारकान्वितस्वार्थाभिधायित्वाभावात् । तस्मादन्यान्वितस्वार्थाभिधा

यित्वंपदानामनुयायीति वक्तव्यमन्विताभिधायित्ववादिना | अन्यान्वितत्वं सिद्धवस्तुनोऽपि स्यादिति कार्यरूपार्थ एव व्युत्प

त्तिरिति निर्बन्धोऽनुपपन्न इति इमां शङ्कामभिप्रेत्य परिहरति । कार्यबुद्धीति । कार्यबुद्धिप्रवृत्तिव्याप्तिबलेनेति । उत्त रत्र सर्वपदानां कार्यपरत्वेनेत्यनेनान्वयः । शब्दप्रयोगानन्तरं प्रवृत्तिदर्शनाच्छन्दस्य प्रवर्तकार्थावबोधकत्वात् कार्यबुद्धेः गूढार्थसङ्ग्रहः

स्यासत्वमेवायातमित्यभिप्रेत्य मोक्षस्वरूपं दूषितम् । न्यायमकरन्दे न खल्वत्यन्तमसन्तं प्रपञ्चमविद्यादर्शयतीति ब्रूमः । येना यमुपालम्भः किम्वनिर्वाच्या कारप्रपञ्चमवभासयत्यविद्येति असकृदभिहितम्’ इत्येतद्ग्रन्थदूषणंतु तत्त्वालोकतात्पर्यान वधारण मूलकम् । सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे प्रमाणत: प्रपञ्चस्य सत्वस्यासिद्धितात्पर्येण शुक्तिरजतस्वाप्निक पदार्थतुल्यत्वमेवायातमिति

स्वप्नोपभोगतुल्यत्वमेव वेदपूर्वकाण्डोक्त कर्मफलानुभवस्यापि स्यात् । ‘तस्माद्यन्नास्ति नास्त्येव- न सत्यद्वयकल्पना’ इति भट्ट पादोक्तार्थस्य ब्रह्मसिद्धावपर्यालोचनेन ’ निर्विशेषं न सामान्यं भवेच्छशविषाणवत्’ इति भट्टपादोक्तौ प्रमाणाधीनः पर स्परसंसृष्टार्थविषयकएव बोध: नत्वसंसृष्टार्थविषयकबोधः क्वापीत्यभिप्रायेण वाक्यात्संसृष्टार्थविषयकबोधस्य मण्डनेनाङ्गीकारेपि

तत्सम्मतनिर्विशेषवस्तुनः प्रमाणतोऽसिद्धया पारमार्थिकत्वकल्पनाऽसम्भवेन अविद्याकल्पनादेरसंभवेन च ‘ स्वाभाविकीम विद्यां च कस्समुच्छेत्तुमर्हति’ इत्यनिवर्तकानुपपत्तिपरिहारोऽपि न संभवति इत्यभिप्रायकत्वात्तत्वालोकग्रन्थस्य । व्यावहा रिकसत्यत्ववादिमताभिप्रायेण तत्त्वालोकग्रन्थस्याप्रवृत्तेः ॥

किंच तदधिगमाधिकरणप्रभृतिकर्मक्षयस्यैव सूत्रकृतोक्त्या कर्मविलक्षणाविद्याऽस्तमयः न सूत्रकृत्सम्मतः । द्विचन्द्र

ज्ञानवैषम्यंतु प्रागेव भगत्रता निरूपितम् । प्राप्तप्राप्तयङ्गीकारेऽपि न्यायरक्षामण्युक्ताक्षेपपरिहारोऽपि न संभवति । अनन्तरं सुखदुःखनिवृत्त्योस्सत्त्वेन तदर्थमेव प्रवृत्तिर्दृष्टान्त इति तयोरेव प्रयोजनत्वं दान्तिकेतु न तथा । किंच भोगेनत्वितरे क्षत्रयित्वा अथ संपत्स्यते ’ इति ’ संपद्याविभवः’ इति चतुर्थे प्रथमान्त्यतुरीयाद्यधिकरणयोः संपूर्वकपदधातुप्रयोगेण मध्ये उत्क्रान्ति गतिपादद्वयविन्यासेन हार्दानुगृहीतश्शताधिकया इत्युक्त्या पूर्व कर्मक्षयस्यफलत्वप्रतिपादनेन च ब्रह्मविद्यायाः प्रायश्चित्तरूपायाः न दृष्टद्वारकं फलमपित्वदृष्टद्वारकमेवेति सुत्रकारसिद्धान्तः स्पष्टः निर्मत्सराणाम् । अतश्च परमते सिद्धे प्रामाण्योपपादनं न घटत इति सिद्धम् ॥

प्रभाकरमते कार्यस्य क्रियाव्यतिरिक्ततया गामानयेत्यादौ कार्याविषयकबोधस्यानुभवसिद्धतया कार्यान्यितस्वार्थे पदानां शक्तयङ्गीकारे तदुपपत्तिर्न सम्भवतीति तत्साधारण्येनान्यान्वितस्वार्थे पदशक्तिरित्येव वक्तव्यम् । नतु कार्यान्वित

।

स्वार्थे इति शङ्कायामाह- कार्यबुद्धिप्रवृत्तिव्याप्तिबलेनेत्यादिना अयमर्थ: ‘अपूर्वकार्य एव लिङादेर्मुख्यवृत्तत्वात् '

अन्तरेणापि पदोच्चारणमित्यादिशावरभाष्यव्याख्या, बृहतीतद्व्याख्याद्यनुवादः

९६६

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

।

इत्यादि, ‘ क्रियाकार्यप्रतिपादनं लाक्षणिकमेव ’ इत्यन्त पूर्व(१८३.पु) भाष्यसूक्तौ स्फुट: ॥ अत्र मूलभूतप्रकरणपञ्चिका (वाक्यार्थमातृका) श्लोकेषु प्रागुदाहृतेष्वपि अयमर्थः व्यक्तः अत्रापि प्रागुदाहृतप्रकरणपञ्चिकायां ‘लोके यस्सिद्धार्थ परतया पदानां प्रयोगः स लाक्षणिको भविष्यति’

इत्यादौ सर्वव्यवहारेषु कार्यान्वयाव्यभिचारात् तदन्विताभिधायिता

न शक्यते हातुमिति न सामान्येनार्थान्तरमात्रान्विताभिधानं शक्याश्रयणम्’ इत्यन्ते (प्र.पा) ग्रन्थे अयमर्थो व्यक्तः । एवमुक्त्या अन्याऽपि शङ्का परिहृता भवति ॥

।

वाक्याधिकरणशाबरभाष्ये –’ अपिंचान्तरेणापि पदोच्चारणं यश्शौक्लयमवगच्छति, अवगच्छत्येवासौ शुक्लगुणकं द्रव्यम् ’ इत्युक्तम् अत्र वार्तिकम् - ’ पश्यतश्श्वेतमारूपं हेषाशब्दंच शृण्वतः । खुरविक्षेपशब्दं च श्वेतोऽश्वो धावतीति धीः ॥ दृष्टात्राक्यविनिर्मुक्ता न पदार्थैर्विना क्वचित् ॥ ’ इत्यादि । एतदनुसारेण पदाभावेऽपि बोधस्य दर्शनेन न पदस्य

करणत्वमपितु पदार्थानामेवेति शङ्कास्वरूपम् । एतद्भाष्यमुपादाय बृहत्यां प्रभाकरणेत्थमुक्तं - ’ एवंतर्हि पदार्थेभ्यो वाक्यार्थ प्रत्ययः इति कथमयं व्यतिरेकः एवमयं व्यतिरंकः अन्वितेभ्योऽन्वयप्रत्यय इति ।

अपिचान्तरेणापि पदोच्चारणं यश्शौ -

क्लयमवगच्छति अवगच्छत्येवासा शुक्लगुणकं द्रव्यम्’ इति । किमन्वयव्यतिरेकभाष्यशेषमेवैतत् ? ओमित्युच्यते । तत्र च

|

पदार्थस्य व्यतिरेकदर्शनं, इहचान्वयस्य सत्यमेवम् नत्वेतावन्मात्रमेव, किमतिरिच्यते इदम तिरिच्यते यदिहि व्युत्पत्तौ पदानां पदार्थमात्रएव व्युत्पत्तिः तदा अनन्वितपदार्थदर्शने तत्स्मरणानुपपत्तिः स्मर्यते च । अतः सिद्धमन्विताभिधानम् ’ इति

अत्र ऋजुविमला –’ राद्धान्तैकदेशी वदति ओमित्युच्यते स एवाह - तत्रहि भाष्ये पदार्थव्यतिरेकदर्शनं पदार्थस्य व्यतिरेके वाक्यार्थस्य व्यतिरेक इत्युक्तम् । इह पदार्थान्वयस्य दर्शनं पदार्थेसति वाक्यार्थो भवतीति राद्धान्ती ब्रूते सत्यमेवम्’ नत्वेतावन्मात्रमेव न पदार्थान्वयमात्रमेवात्र दर्शितम् । एकदेशी पृच्छति -किमतिरिच्यते राद्धान्ती कथयति इदमतिरिच्यते ।

यदिहि व्युत्पत्तौ पदानां पदार्थमात्र एव व्युत्पत्तिः, तदाऽनन्वितपदार्थदर्शने तत्स्मरणानुपपत्तिः स्मर्यते च अतास्सद्धम न्विताभिधानम्। अस्यार्थः यदिहि व्युत्पत्तौ व्युत्पत्तिसमये पदानामनन्वित एव पदार्थमात्रे व्युत्पत्तिस्स्यात् तदा अन न्वितस्य पदार्थस्य प्रत्यक्षादिभिर्दर्शने तस्यान्वितस्य पदार्थस्य पदानुविद्धं स्मरणं न स्यात्, स्मर्यते च । अन्वितोऽर्थः

पदाभिधेयतया शुक्लो गुणो गुण्यन्वितः शुक्लृपदाभिधेयोऽयम् इतिस्मर्यते । अतस्सिद्धमन्विताभिधानम्’ इति ॥

एवंपूर्व वृहत्यां-’ पदार्थास्तावन्नाब्यतिषक्ताः क्वचिदुपलभ्यन्ते अन्ततोऽस्त्यर्थेन । ततः किन्नू ? इदं ततः । तत्प्र तिपत्तयेहि शब्दार्थव्यवहारः । व्यवहारे च यथाव्यतिषङ्गमेवाऽऽवापोद्धारौ | तस्मान्नव्यतिषङ्गाभिधानम् व्यतिषक्ततोऽव

गतेर्व्यतिषङ्गस्य । किमेवं भविष्यति ? नानन्विताभिधायी शब्द उक्तो भविष्यति । ततश्च कार्याभिधायिता लोके नियो गस्यावगता ।

आचार्यचोदितः करोमीतिर्हि दर्शितम्’ इत्युक्तम् ॥

तत्रापि ऋजुविमला—‘ व्यतिषङ्गोऽन्योन्यसंबन्धः, तद्वन्तोऽन्योन्यसंबद्धाः सर्वावस्थासु पदार्था उपलभ्यन्ते । यत्रा प्यर्थान्तरं नास्ति, तत्राप्यन्ततोऽस्त्यर्थेन व्यतिषक्त: । यदि वस्तुस्वभावतः पदार्थान्तरव्यतिषक्ताः, ततः किम् ? नहि

तावता शब्देन व्यतिषक्ता एवाभिघातव्या इतिभावः । उत्तरम् इदं ततः व्यतिषक्ता एवाभिधेया इति । कुत: ? तत्प्रति पत्तयेहि शब्दार्थव्यवहारः । यतः तथाऽवस्थितमेव वस्तुशब्देन वाच्यम् ; न पुनरन्यथाभूतं, अतोऽन्विता एवाभिधेयाः स्वभावतोऽन्वितत्वात् ॥

ननु च न वस्तुस्वभावोऽन्विताभिधानं, किं तर्हि ? व्यवहारे आवापोद्धाराभ्यां । तौ च स्वरूपमात्रएव संभवतः न पुनर्व्यतिषक्ते व्यतिषक्तान्तरव्यभिचारेण तद्ध्यतिषङ्गव्यभिचारात् । अपि च व्यतिषक्ताभिधानेऽङ्गीक्रियमाणे शक्तिकल्प

बृह॒त्याद्युक्तान्विताभिधानविचार:

९६७

गूढार्थसंग्रहः

नागौरवम् । किंच किं सामान्येन व्यतिषक्तमभिधीयते विशेषेण वा ? आद्ये कल्पे वृथाऽभिधानमिदम् ; अर्थसामर्थ्येनापि तत्सिद्धेः । द्वितीयेतु विशेषाणामानन्त्येन संबन्धग्रहणाशक्ति: । अगृहीतसंबन्धस्य वाचकत्वे प्रथमश्रवणेऽपि यत्किंचिदर्थ प्रतीतिप्रसङ्गः ॥

किञ्च किमभिहितेन विशेषेण तद्व्यतिषक्तमभिधीयते, अनभिहितेन वा ? अभिहितपक्षे इतरेतराश्रयम्, द्वितीयमपि

।

पदमभिहितार्थान्तरव्यतिषक्ताभिधायकतया इतरपदाभिधानमाश्रयतीति प्रसक्तं दुरुत्तरमितरेतराश्रयम् । अनभिहितपक्षे पदा न्तरप्रयोगवैयर्थ्यम् अतएव केचिदभिहितानां पदार्थानामेवान्योन्यान्वयबोधकतामभ्युपगच्छन्ति । तेहि मन्यन्ते आवापो ।

द्धाराभ्यां वृद्धव्यवहारे पदानि स्वरूपमात्रेणार्थानभिदधते; तेऽर्था: परस्परमपेक्षासन्निधियोग्यताभिरुपसंस्कृता अदृष्टमेवा न्योन्यान्वयमवगमयन्ति नच तत्र संबन्धग्रहणाशक्तिपर्यनुयोगः, गृहीतसंबन्धपद प्रतिपादितानामगृहीतसम्बन्धानामेव पदार्थानामन्वयायबोधकत्वदर्शनात् अभिनवकविरचितेषु, वैदिकेषुच वाक्येषु प्रतीतिप्रति विवादाभावादिति ॥ तत्राह —व्यवहारे च यथाव्यतिषङ्गमेवावापोद्धारौ । अस्यार्थः वृद्धव्यवहारे च यथाव्यतिषङ्गं व्यतिषङ्गमनति क्रम्य आवापोद्धारौ । तथाहि ’ गामानय ’ इत्यानयत्यन्वितस्यैव गोरावापः ‘ महिषमानय ’ इति च तदन्वितस्यैवोद्धारः ; तेनान्वित एव शब्दस्य सामर्थ्यभवसीयते । तच्च द्विधा संभवति -साक्षाद्वाऽभिधानेन, पदार्थप्रतिपत्त्यवान्तरव्यवधानेन वेति संप्रधारणीयम् । न तत्र साक्षात्सम्भवे प्रणाडीसमाश्रयणमुचितमित्यन्विताभिधानमेव निर्णीयते । नच संबन्धग्रहणा शक्तिः, उपाधिविशेषाश्रयणेन सुकरत्वात् ; आकाङ्क्षासन्निधानोपस्थापितान्वययोग्यार्थान्तरान्वितस्वार्थाभिधायीनि पदानीति

व्युत्पत्तिपरिग्रहे न किंचिदनुपपन्नम् । योऽपिचाभिहितान्वयवादी, सोऽपि पदार्थेषु न विधिमिममतिवर्तते । नच शक्ति कल्पनागौरवम्, पदार्थेष्वप्यपरीहार्यत्वाच्छक्तिकल्पनायाः ॥ ननु च दृष्टेयं पदार्थानां शक्तिः । तथाहि अव्यक्तगुणावेशेषं श्वेतिमानं चक्षुषा परिच्छिन्दन् हेषया चाश्वत्वमनु मिमानः खुरविक्षेपशब्देन च गन्तारं परिकल्पयन् ‘श्वेतोऽश्वो गच्छति’ इति प्रतिपद्यते । तत्र ‘ श्वेतिमा ’ ‘ ’ गन्ता ’ इति पदार्थत्रयमन्योन्यान्वयमवगमयतीति ॥ अश्वः

,

तदनुपपन्नम् ; अनुमानतोहि हेषयाऽश्वत्वमनुमीयमानं हेषमाणपुरोवर्तिद्रव्यगतमेवानुमीयते, न स्वतन्त्रम् । यत्रै

बहि लिङ्गं तत्रैव लिङ्गिनमनुमापयति । यस्य पुनरपादानदेशविभ्रमो हेषायाः असावश्वत्वं प्रतिपद्यमानोऽपि न विशेषम वधारति । योऽपि पारिशेष्याद्विशेषमवगच्छति, सोऽप्यर्थापत्तेर्विशेषमवगच्छतीति न पदार्थमात्रस्य क्वचिदन्वयबोधकत्वम्

अपि च यदि श्वेतिमादयः प्रमाणान्तरपरिच्छिन्नाः; परस्परान्वयबोधिनः तदा प्रमाणान्तरापातः, तस्याशाब्दत्वात् ; शब्द प्रतिपादितपदार्थंपूर्वकं वाक्यार्थशानं शाब्द, नाशब्दपूर्वकमपीति । अपि च प्रथमोपनिपातिनि शब्द एव शक्तिः कल्प्य ताम्, किमिति तं परित्यज्य पदार्थ यावत् गम्यते १

किञ्च पदस्याभिधानशक्तिस्तावदविवादैव; तत्रैवातिरेकः कल्पयितुं युक्तः ; न पुनःपदार्थेषु शक्ति कल्पना, धर्मि

कल्पनातो धर्मकल्पनाया लाघवात् । यच्चेदमिह इतरेतराश्रयत्वं चोदितं तदप्येवं निरसनीयम् । न पदमात्रात् केवला

देवार्थावगमः, किंतु यावन्ति पदानि वाक्ये तावन्ति श्रुत्वा न्यायानुसारेण वचनव्यक्तिविशेषमवसायार्थोऽवगम्यते। तत्र पदेषु प्रथमश्नुतेषु पदार्थाः अन्विता एव स्मर्यन्ते यथा पदार्थदर्शने पदम् । अन्वितेऽपि ह्यभिधीयमाने स्वरूपं नापैत्येव ;

तेन शक्नोति तथा प्रत्यासत्च्या तत्स्वरूपमात्रं पदं स्मारयितुम् । तत्र स्मृतिसन्निहितपदार्थान्वितस्वार्थं पदमभिधत्तइति नेतरे

तराश्रयत्वम् । स्मरणेहि निरपेक्षत्वात् पदार्था अपि स्मृता एवान्योन्यान्वयमवगमयन्ति । तदाहुः –‘तेऽपि नैवास्मृता

उक्तान्विताभिधाननिगमनम् अन्विताभिधानस्य नवीनसंमतत्वं च

९६८

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रह: ।

यस्माद्वाक्यार्थं गमयन्ति नः तस्मात्तत्स्स्मरणेष्वेव संहतेषु प्रमाणता ’ इति । तदिदं सर्वमुक्तभस्माभिर्वाक्यार्थमातृ कायामेव । यतो यथाव्यतिषङ्गमेवावापोद्धारौ, तस्माद्व्यतिपक्ताभिधानमेवेदं पदम् ॥

नन्वेवं व्यतिपङ्गमपि किमिति नाभिधत्ते तत्राह- -न व्यतिषङ्गाभिधानं व्यतिषक्ततोऽवगतेर्व्यतिषङ्गस्य । व्यति षक्तोहि व्यतिषङ्गमप्रतिपद्यमानेन न शक्यते प्रतिपत्तुम् यथा व्यक्तिमाकृतिरिति व्यतिषक्ततो व्यतिषङ्गावगतेर्न व्यति षङ्गाभिधानं पदम् । 3

ननु यदि व्यतिषक्ताभिधानं पदम्, किमेवं भविष्यति ? नानन्विताभिधायी शब्द उक्तो भवति । न भवत्वन ।

न्विताभिधायी तथाऽपि किमित्याह इ-ततश्च कार्याभिधायिता लोके नियोगस्यावगता अस्त्रार्थ : आचार्यादि वाक्येषु ’ देवदत्त समिधमाहर’ इत्यादिषु प्रवर्तमाने देवदत्ते पार्श्वस्थ एवमधारयति बुद्धिपूर्वियमस्य प्रवृत्तिः ; यच्चाहं बुद्ध्वा प्रवृत्त: तदयमपि मदविशेषात् ; अहं च न क्रियामात्राचगमात्, प्रवृत्तः नापि फलमात्रावगमात् नापि फलसाघनत्वावगमात्,

किंतु कार्यावगमात् ; स्तनपानादिकाऽपि क्रिया यावन्मया कार्यंतया नावगता तावदहं न प्रवृत्तः ; नच या श्रेयस्साधनता

सैव कार्यता ; श्रेयःप्रति साधनत्वमन्यत्, अन्यच्चकृतिं पुरुषप्रयत्नंप्रति प्राधान्यं साध्यत्वलक्षणं कार्यत्वम् ; क्लेशात्मनस्तु

कर्मणः फलसाधनत्वानुविधायिनी कार्यतेति मन्दा न भेदं प्रतिपन्नवन्तः, तथा सुखस्य फलसाधनतांविना कार्यताऽवग तिरस्ति ; अतः फलसाधनतातिरिक्त कार्यवाधात्प्रवृत्तिर्ममेति’ देवदत्तोऽपि तदवगमादेव प्रवर्तते इति कल्पयति ’ इति । ’ ननुन लोके कार्याभिधायिता लिङदेरस्तीत्याह - आचार्य चोदितः करोमीतिहि दर्शितम् | चोदितः प्रवर्तितः कार्यमवत्रो 6

धित इत्युच्यते । नान्यथा चेतनः प्रवर्तयितुं शक्यते यतः ’ इति च ॥

पश्यतश्श्वेतमारूपम्’ इत्यत्र न्यायरत्नाकरेऽपि ‘श्वेतं कञ्चित्पदार्थमव्यक्तं गवाश्वादिरूपं दूरादुपलभमान स्तस्मिन्नेव प्रदेशे हेषया खुरशब्देन चाश्वजातिं गतिंचानुमिमानोऽनुपलब्ध्या च तस्मिन्प्रदेशे वस्त्वन्तराणामभावमवगच्छन् गुणजा तिक्रियाणामर्थान्तरान्वयमपेक्षमाणानां योग्यानामर्थापत्या परस्परं संसर्ग बुध्यते श्वेतोऽश्वो घावतीति, तदिह क्लृप्तं तावत्पदा 6

र्थानामाकाङ्क्षासन्निधियोग्यतावशेन सामान्यतोऽन्वयबोधनं, ताद्वशेषनियमत्वर्थापत्या ‘गामानय ’ इत्यादौ त्वेकवाक्य `तयैत्र तन्नियम इत्येतावत्कल्प्यं, वाक्यंत्वत्यन्ताऽक्लप्तमेव सर्वे कल्प्यमिति वाक्याग्रहणं नोत्तरमिति’ इत्यत्र शाब्दबोधो

नैवाभ्युपगतः । तद्द्दृष्टान्तेन वाक्यश्रवणसमन्तरं शाब्दबोघेऽपि पदार्थानमा कायाऽऽदिवशेन सामान्यतोऽन्वयबोधनमेवाङ्गी कृतम् । एतन्मूलभूतशाबरभाष्ये अन्विताभिधानसिद्ध्या कार्यान्विताभिधानं सिद्धयतीति बृहत्यामुक्तम् । अत्राभिहितान्वय वादो युक्त: अन्विताभिधानं युक्तं वा इति विचारेणार्थनिष्कर्षःकार्यः ॥

नवीनानामपि—— शक्तिश्चैवान्विते स्वार्थे शब्दानामनुभूयते । अतोऽन्विताभिधायित्वं गौरवं कल्प्यतेऽन्यथा ॥ इत्यनुव्याख्यानोक्त्या अन्विताभिताभिधानपक्ष एव संमतः । अत्र च अन्विते प्राथमिकी व्युत्पत्ति: अन्वयस्यानभिधाने ,

तस्य शाब्दत्वानुपपत्तिः, अन्वयांशे शक्त्यभावे अन्वयस्य शक्तेनसह प्रत्यासच्यनुपपत्तिः व्यक्तिप्रतिबन्दी अन्वयसामान्ये शक्त्यभावे विशेषे जिज्ञासानुपपत्तिः अन्यत्रान्विते शक्तेः क्लवम्’ इति युक्तिषट्केन अन्विताभिधानं तर्कताण्डवे सा धितम् । अत्र वृद्धव्यंवहारमूलकप्राथमिक व्युत्पत्तिरेवान्विते शक्तिसाधिकेति स्फुटम् ॥ यद्यपि ‘ यत्र तावदेकं पदमेकश्च पदार्थः तत्रान्विताभिधानपक्ष पदस्य द्वे शक्ती कल्प्ये अभिहितान्वयपक्षेऽपि पद स्यैका पदार्थस्यचैकेति द्वे एवेति तुल्यम् । यत्राप्येकशब्दस्योनकऽर्था वाच्याः यथाऽक्षशब्दस्य विदेवनादित्रयं तत्राप्य

न्विताभिधायित्वम् । प्रत्यर्थै शब्दस्य शक्तिद्वयकल्पनात् षट्शक्तयः अभिहितान्वयेऽपि शब्दस्य प्रत्यर्थमेकैकशक्तिकल्पनात्तिस्रः

जिशासा १-१-१ ] पदस्य न करणत्वमपितु पदार्थानामेवेति न्यायरत्नमालोक्तभाट्टमतानुवादः

९६९

गूढार्थसंग्रह:

पदार्थानां च त्रयाणां तिस्र इति षडेवेति तुल्यमेव । यत्रतु बहवश्शब्दा एकस्यार्थस्य वाचका यथा पाणिकरहस्तशब्दा स्तत्रान्विताभिधानपक्षे प्रतिशब्दं शक्तिद्वयकल्पनात् षट्शक्तयः स्युः अभिहितान्वयपक्षेतु त्रयाणां शब्दानामर्थस्य चैकैक शक्तिकल्पनाच्चतत्र इति लाघवम् । एवं चतुःपंचषडादिषु शक्त्युपचयो दर्शयितव्यः । चतुर्षु त्रयाधिक्यं पञ्चसु चतुष्का धिक्यं षट्सु पञ्चकाधिक्यमित्यूहनीयम् । शक्तिकल्पनातुल्यत्वेऽपि चानन्तर्यात्पदार्थानामेव वावयार्थनिमित्तत्वं युक्तं न पदानामित्युक्तम् । तस्मादभिहितान्वय एव ज्यायान् । तथा च सूत्रकारः अर्थस्य तन्निमित्तत्वादिति व्यक्तमेव पदार्थनिने मित्तकत्वं वाक्यार्थस्य दर्शयति । भाष्यकारोऽपिहि अमूनि पदानि स्वं स्वमर्थमभिधाय निवृत्तव्यापाराणि अथेदानीं पदा र्थाअभिहितास्सन्तः वाक्यार्थमवबोधयन्तीत्याह – यत्त्वस्य व्याख्यानं क्रियते व्यतिषक्ताभिधायिपदं न व्यतिषङ्गाभिधायि व्यतिषक्ततोऽवगतेर्व्यतिषङ्गस्येति । तस्य तावदयमर्थः यथैवाकृत्या शब्देनाभिधीयमानयासह प्रतीयमाना व्यक्तिः शब्द

जप्रतीतिगोचराऽप्याकृतिगम्येत्युच्यते, तत्र आकृतिप्रत्ययोहि व्यक्तिप्रत्ययस्य निमित्तमिति नहि आकृतिमात्रं शब्देनावग म्यते तथा व्यक्तिरपीति युक्तम् । केवलाया जातेः प्रत्येतुमशक्यत्वात् । स्वमात्रः खल्बसावाक्क्रुतेर्यदसौ नान्तरेण व्यक्तिं

प्रतीतिमारोढुं क्षमते रूपंहि सा व्यक्तेः नच रूपिशून्या रूप बुद्धिरास्त, यदि स्यात् रूपितैव न स्यात् । तस्मात्सहव्यक्त्यैव जाति: प्रतीयते अथचाकृतिप्रत्ययो व्यक्तिप्रत्ययस्य निमित्तमित्युच्यते तत्कस्य हेतोः शब्दोहि स्वशक्त्या जातिमेवाभिधत्ते तस्यास्तु व्यक्तिमन्तरेण प्रत्याययितुमशक्यत्वाद्व्यक्तिमपि प्रत्याययति । तेन स्वाभाविकं शब्दस्याकृतिप्रत्यायकत्वं तन्निमित्तंतु

व्यक्तिप्रत्यायकत्वमिति आकृतिप्रत्ययो व्यक्तिप्रत्ययस्य निमित्तमित्युच्यते नतु शब्देन प्रथममवगत ऽऽकृतिः पश्चाद्व्यक्तिम वत्रोधयतीति । तथाऽन्विताभिधायिना शब्देनान्वयमन्तरेणान्वितस्य बोधयितुमशक्यत्वात् अन्वयोऽवबोध्यमानः पदार्थ निमित्तक

इत्युच्यते ।

भाष्ये च पदार्थशब्देनान्त्रित इत्युच्यते वाक्यार्थशब्देनान्वयः पदार्था वाक्यार्थमवबोधयन्ति

अन्विता अन्वयमवबोधयन्तीत्यर्थः । अन्वितप्रतिपादकत्वनिमित्तमन्वय प्रतिपादकत्वमिति यावदिति । ‘ सेयं क्लिष्टेन मार्गेण ग्रन्थव्याख्या न शोभते ॥ पदार्थानांहि वाक्यार्थे स्पष्टोक्ताऽत्र निमित्तता ॥ यद्यन्विताभिधायित्वं पदानां युक्ति भिर्दृढम् । क्लिष्टेनापि प्रकारेण ग्रन्थव्याख्या ततो भवेत् ॥ पदैरभिहितास्स्वार्था वाक्यार्थस्यावबोधकाः । प्रसाधिता यदा

युक्त्या तदा नैषोपपद्यते ॥

अन्वितप्रतिपत्तेश्च निमित्तं पूर्वपक्षिणा ॥ आक्षिप्तं तेन तन्मूलं भाष्येणानेन कथ्यते ॥ अभ्यु

पेत्यान्विते मूलं यदि स्यात्पूर्वपक्षिणा । आक्षिप्तमन्वये मूलं समाधीयेत तत्त्वतः ॥ `नत्वेतदस्ति तेनेदं व्यख्यानं नोपप द्यते । यत्तु व्यक्तिवदित्युक्तं तदयुक्तं न शब्दतः ॥ व्यक्तिप्रतीतिरस्माकं जातिरेवतु शब्दतः । प्रथमावगता पश्चाद्व्यक्तिं

यां काञ्चिदाक्षिपेत् ॥’ इति । ’ ननु यथा जातिर्न कचिदपि व्यक्तिविकलाऽवगता तथा पदार्था अपि न व्यतिषङ्गवि कलाः क्वचिदप्युपलभ्यन्ते अन्ततोऽस्त्यर्थेनापि सर्वत्र सर्वपदार्थानामन्वितत्वम् । तस्याप्यपर्यवसानादेव सिद्धेर्नाभिधेयत्व मिति। संत्यम्; अन्वयमात्रमर्पयवसानाद्गम्येत तद्विशेषस्तु नान्तरेणाभिधानं शाब्दी प्रतीतिमारोहति तस्मादन्विताभिधायित्वे शब्दस्य शक्तिकल्पनागौरवात्स्वरूपमात्रमभिधेयम् । कथं तर्हि भाष्यकारेण प्रातिपदिकादुच्चरन्ती द्वितीयाविभक्तिः प्राति पदिकार्थो विशेषक इत्याहेति प्रत्ययस्यान्विताभिधायित्वमुच्यते । भवन्मते वा कथं सर्वशब्दानामन्विताभिधायित्वेसति विशेषेण तत्प्रत्ययस्य कथ्यते तेन ग्रन्थानुगुण्याच्छब्दान्तराणां स्वरूपमात्राभिधायित्वं प्रत्ययस्य त्वन्विताभिधायित्वमिति

व्यवस्थाप्यम् ।’ इति च न्यायरत्नमालायामुक्तम् ॥ तथाऽपि ' इत्यादिसूत्रभाष्यतात्पर्य श्लोकवार्तिके तद्भतानाम्’ ’ अवाचकत्वं वाक्यस्य तद्भूतानामितीरितम् ।

हेतुस्यात्तन्निमित्तत्वं मूलं वाऽर्थस्य कल्प्यते । पदार्थमूलकोद्वेष न भ्रान्तिरिति गम्यताम् ॥ (अधि.७.श्लो.३४१) साक्षा 122

९७०

पदानां पदार्थप्रतिपत्तिद्वारा कारणत्वमितितद्भूताधिकरण लो. वा. अनुवादः

[जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसंग्रहः

द्यद्याप कुर्वन्ति पदार्थप्रतिपादनम् । वर्णास्तिथाऽपि नैतस्मिन्पर्यवस्यन्ति निष्फले ॥ (३४२) वाक्यार्थमितये तेषां प्रवृत्तौ नान्तरीयकम् | पाके ज्वालेव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम् ॥ (३४३) प्रयोजनतयाचैषामर्थमिच्छन्ति भावनाम् । क्रिया

र्थेनेति तेनाह समाम्नायप्रयोजनम् ॥’ इत्युक्तम् ॥

स

अत्र न्यायरत्नाकरः –‘सूत्रमिदानी व्याचष्टे अवाचकत्वमिति । येहि वाक्यमेव सभागं निर्भागं वा वाक्यार्थस्य ।

वाचकमिति मन्यन्ते, येच निर्मूलमेव वाक्यार्थज्ञानं, तेषामुभयेषामपीदंसूत्रेण निराकरणम्

तत्र प्रथमं तावद्वाक्यस्य वाच

कत्वनिराकरणं व्याचष्टे, लोकसिद्धेषु पदार्थेषु वर्तमानानां पदानामेव वाक्यार्थज्ञानोपायत्वान्न वाक्यस्य वाचकत्वमिति । अर्थस्य तन्निमित्तत्वादिति च तत्रैव हेतुरित्याह-हेतुरिति ।

पदार्थानामैव निमित्तत्वोपपत्तेः निष्प्रमाणं वाक्यवाचकत्व

मिति । व्याख्यानान्तरमाह -मूलमिति । एतदेव विवृणोति पदार्थेति । ननु यदि पदार्थेषु पदानि वर्तन्ते पदार्थाश्च वाक्या ।

र्थस्य क्रियाया विशिष्टभावनाया निमित्तं, ततः कथं पदानां क्रियार्थेन समाम्नाय: अतआह–साक्षादितिद्वयेन पदार्थ रूपस्य प्रमाणान्तरप्रतिपन्नत्वात् तन्मात्रप्रतिपादनं निष्फलम् । अतः पदार्थावसिताभिधाव्यपाराणामपि पदानां तत्रान २

वासततात्पर्याणां वाक्यार्थावगतावेव तात्पर्यमिति युक्तं तेषां क्रियार्थेन समाम्नाय इति ।’ नन्वेवमप्यनभिधेया भावना

कथं वाक्यार्थ इत्युच्यते अतआह - प्रयोजनतयेति’ इति ॥ ।

एवं ‘न विमुञ्चन्ति सामर्थ्य वाक्यार्थेषु पदानिनः

तन्मात्रावसितेष्वेषु पदार्थेभ्यस्स गग्यते ॥ २२९ ॥ अशा

ब्देचापि वाक्यार्थे न पदार्थेष्वशाब्दता | वाक्यार्थस्येव नैतेषां निमित्तान्तरसम्भवः ॥ ’ (२३०) इति श्लोकवार्तिक व्याख्यायां न्यायरत्नाकरे च ’ माभून्निर्भागमेव वाक्यं सभागमेवतु भागप्रतिपादितपदार्थसंवित्सहायं तदन्वयरूपस्य वाक्या

र्थस्य बाचकमस्त्वितिचेत्तत्राह - न विमुञ्चन्तीति । पदानामेव वाक्यार्थे सामर्थ्यान्न वाक्यस्य सामर्थ्य कल्प्यमिति । कथ मित्यत्राह—तन्मात्रेति । नास्ति पदानामेव सामर्थ्यमिति '

’ नन्वेवमवसितव्यापारेषु पदेषु पश्चात्पदार्थेभ्यो गम्यमानो

वाक्यार्थोऽशाब्दः स्यादत आह - अशाब्देइति । कथमित्याह - वाक्यार्थस्येति । सतितेषां शाब्दत्वेन द्वारेणास्ति वाक्यार्थ ।

स्यापि शब्दप्रतिपाद्यत्वम्

तथा च तत्परत्वाच्च शब्दानां शाब्दत्वं सिद्धयति, वाक्यार्थेहि पदानां तात्पर्ये न पदार्थेषु

तेषां प्रमाणान्तरसिद्धत्वात् । अतो यद्यप्यभिधाव्यापारः पदार्थेष्वेव पर्यवसितः, तथाऽपि तात्पर्यव्यावृतेरपर्यवसितायाः

वाक्यार्थपर्यन्तत्वात्तात्पर्ये शब्दस्य प्रामाण्यात् सिद्धयति शब्दे प्रमेयतया वाक्यार्थस्य शाब्दत्वमिति’ इत्युक्तम् । अत्र

पदानां पदार्थोपस्थितिद्वारा कारणत्वं, अस्य तद्भूतानाम्’ इति सूत्रतात्पर्यविषयत्वं च स्पष्टम् । अयमर्थः बृहत्यामौल्प त्तिकसूत्रे तद्व्याख्यायां ऋजुविमलायां च स्पष्टः । तद्भूताधिकरणभाष्ये ‘सिद्धवदुपदेशात् यदि संबन्धुरभावात् नियोगतो (

नार्थाउपलभ्येरन् ततोऽर्थापत्यां संबन्धारमवगच्छामः । अस्तित्वन्यः प्रकारः वृद्धानां स्वार्थेन संव्यवहारमाणानां उपशृं ण्वन्तो बालाः प्रत्यक्षमर्थे प्रतिपद्यमाना दृश्यन्ते । तेऽपि वृद्धा यदा बाला आसन् तदा अन्येभ्यो वृद्धेभ्यस्तेऽप्यन्येभ्य इति

नास्त्यादिरित्येवं वा भवेत् । अथवा न कश्चिदेकोऽपि शब्दस्यार्थेन संबन्ध आसीत् अथ केनचित्सम्बन्धाःप्रवर्तिता इति ।

अंत्र वृद्धव्यवहारेसति नार्थादापद्यते संबन्धस्य कर्ता, अपिच व्यवहारवादिनः प्रत्यक्षमुपदिशन्ति कल्पयन्ति इतरे संबन्धारं नच प्रत्यक्ष प्रत्यर्थिनि कल्पना साध्वी तस्मात्संबन्धुरभावः इत्युक्तम् ॥ अत्र वार्तिके- पदार्थप्रतिपत्तिद्वारा पदानां वाक्यार्थबोधजनकत्वं तद्भूताधिकरणे विवक्षित मिति स्फुटम् । औत्पत्ति

कसूत्रे बृहत्यां तथाऽयं ग्रन्थो वर्णनीयः । सतु तद्भूताधिकरणे स्वयमेव भाष्यकारैः वर्ण्यत इत्युपरम्यते’ इत्युक्तम्। अत्र ऋजुविमला—‘ संबन्धस्य औत्पत्तिकतासाधनं वृद्धव्यवहारस्यानादिता, सतु तद्भुताधिकरणे स्वयमेव भाष्यकारैर्वर्णितः पदा

श्रीभाष्यम्

शब्दस्य प्रवर्तकार्थावबोधित्वमवगतमिति सर्वपदानां कार्यपरत्वेन सर्वैः पदैः कार्यस्यैव विशिष्टस्य प्रतिपादनान्नान्यान्वितस्वार्थमात्रे पदशकनिश्चयः । इष्टसाधनताबुद्धिस्तु श्रुतप्रकाशिका

प्रवृत्तेश्च व्याप्तिचलेन प्रवर्तकस्य च कार्यरूपत्वात्सर्वैः पदैः कार्यमेव विशिष्टं प्रतिपाद्यते । तस्मान्नान्यान्वितस्वार्थमात्रे पद

शक्तिनिश्चयः अपितु विशिष्ट कार्याशविशेषे पदशक्तिनिश्चय इत्यर्थः ॥ ननु कार्यमेव प्रवर्तकंचेत् प्रवर्तकस्य शब्दार्थ

त्वात्सर्वशब्दानां कार्यपरत्वं स्यात् । तन्न; इष्टसाधनताबुद्धेः प्रवर्तकत्वादिति भाट्टोक्तमथमाशङ्कयाह – इष्टसाधनतेति । गूढार्थसंग्रह:

र्थप्रतिपादनद्वारेणैव पदानां वाक्यार्थप्रतिपत्तिहेतुत्वमिति वदता’ इति । अस्मिन्नर्थे भट्टप्रभाकरयोरेकएवाभिप्रायः । ‘ तद्भ तानां क्रियार्थेन समाम्नाय: अर्थस्य तन्निमित्तत्वात् ’ इति सूत्रम् । अत्र वार्तिके ‘प्रयोजनतयाचैषामर्थमिच्छन्ति भाव नाम् । क्रियार्थेनेति तेनाह समाम्नायप्रयोजनम् ॥ ’ इति भावनाप्रयोजनमित्युक्तम् । बृहत्यांतु ‘व्यवहारक्रियैवैयं क्रियेति

मत्वा शाम्यतु भवान् अतस्सिद्धमर्थस्य तन्निमित्तत्वात् इति वैदिकानां सनिमित्तत्वम्’ इति तेष्वेव पदार्थेष्विति अन्विते

विस्ता

ष्वित्यर्थ: अंर्थस्य तन्निमित्तत्वादिति अन्विताभिधानेन कथितोऽस्यार्थः अर्थापत्तिर्नास्तीति । अत्र ऋजुविमला—’ अर्थस्य

तन्निमित्तत्वात् पदार्थस्यान्वितस्यान्वयनिमित्तत्त्वात् इत्यभिधानेन वर्णितोऽस्य ग्रन्थस्यार्थः अर्थापत्तिर्नास्तीत्येवंरूपः’ इति

एवमर्थवर्णने औत्पत्तिकसूत्रे वृद्धव्यवहारेण संबन्धनिरूपणपरशाचरभाष्यमेव मूलम् । प्राथमिकव्युत्पत्तिर्यदा व्यवहारेण |

तदा अन्वित एव व्युत्पत्तिः । तेन ‘शक्तिग्रहं व्याकरणोपमानकोशाप्तवाक्याद्व्यवहारतश्च वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति सान्निध्यतस्सिद्धपदस्य वृद्धाः’ इत्युक्तप्रकारेण शक्तिग्रहोऽपि प्राथमिकव्युत्पत्त्यनुसारेणान्वित एवेति तर्कताण्डवे व्यासतीर्थै रव्यङ्गीकृतम् । एतेन अन्विते शक्तिकल्पने मूलमिदमेवेति सिद्धम् । भावनया सप्रयोजनत्वोक्तिपि न संभवति भाव नायाः फलत्वानङ्गीकारात्, किंतु व्यवहारेणान्विते शक्त्या कार्यान्वितशक्तौ पर्यवसानेन कार्यस्य सुखरूपतया फलत्वं सं

।

भवतीति प्रभाकरस्याशयः ।

श्र्वय इत्युक्तम्

कार्यस्य सुखरूपत्वेन फलत्वं संभवतीत्याशयेनैवात्र नान्यान्वितस्वार्थमात्रे पदशक्तिनि

अत्र मात्रशब्देनोक्ताभिप्रायस्सू चितः ॥

(प्र.पं) वाक्यार्थमातृकायां ’ पुंसां नेष्टाभ्युपायत्वात्क्रियास्वन्यःप्रवर्तकः । प्रवृत्तिहेतुं धर्मे च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् ॥

कर्तुरिष्टाभ्युपायेहि कर्तव्यमिति लोकधी: । विपरीत(विषयरीते)त्वकर्तव्यं इतितद्विषये ततः । इति इष्टसाघनत्वस्य

विध्यर्थत्ववादिमण्डनमिश्रकारिकाद्वयं विधिविवेकस्थमुदाहृत्य तत्र तावदिदमेव वक्तव्यम् । अतीतस्य वर्तमानस्यचेष्टसा धनताऽस्ति । नच तत्कार्यतयाऽवसीयते तेनान्या कार्यता अन्याचेष्टसाधनतेति । तथा च प्रवृत्तिरपि तन्मात्रावगमायत्ता न

भवतीति । उपेक्ष्यैव तावत्तं फलसाधनताकार्यतयोर्भेदं विनिर्दिशति । फलसाघनता नाम यासा नैवच कार्यता '

इत्युपक्रम्य

अतः कर्मसु कार्यत्वावगमः फलसाधनताऽवगमनिबन्धन इति ज्ञापककोटिनिविष्टां फलसाधनतां कार्यताऽनु

रुध्यते नत्वसौ तदात्मैव । तथाचासाधनस्यापि सुखस्यैवास्ति कार्यता । सुखहि सर्वःकार्यतयाऽवैति । न तस्य फलसाधन तामपेक्षते । तेन सांधनतोत्तीर्णकार्यताऽवगमेन मे प्रवृत्तिरिति निश्चित्य व्युत्पत्समानश्चैत्रं प्रवर्तमानं दृष्ट्वाऽनुमिनोति,

|

चैत्रोऽपि कार्यबोधात्प्रवर्तत ’ इत्युक्तम् | तमिममर्थमभिप्रेत्याह-इष्टसाधनताबुद्धिस्त्वित्यादिना मण्डनमतं पर्यालोच यिष्यते ॥

प्रकरणपञ्चिकोक्तदिशा प्राभाकरपूर्वपक्षोपसंहारः

९७२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

कार्यबुद्धिद्वारेण प्रवृत्तिहेतुः, न स्वरूपेण; अतीतानागतवर्तमानेष्टोपायबुद्धिषु प्रवृत्त्यनु पलब्धेः । इष्टोपायोहि मत्प्रयत्नादृते न सिद्ध्यति, अतो मत्कृतिसाध्य इति बुद्धिर्यावन

।

जायते तावन्नप्रवर्तते

अतः कार्यबुद्धिरेव प्रवृत्तिहेतुरिति प्रवर्तकस्यैव शब्दवाच्यतया

कार्यस्यैव वेदवेद्यत्वात् परिनिष्पन्नरूपब्रह्मप्राप्तिलक्षणानन्त स्थिर फलाप्रतिपत्तेः ‘अक्षय्य

गृहवै चातुर्मास्ययाजिनस्सुकृतं भवति’ (आ.श्री.सू.८.अ) इत्यादिभिः कर्मणामेव स्थिरफ लप्रतिपादनाच्च कर्मफलाल्पास्थिरत्वब्रह्मज्ञानफलानन्तस्थिरत्वज्ञानहेतुको ब्रह्मविचारारम्भो न युक्त इति । श्रुतप्रकाशिका

स्वप्रयोजनोपायः परेण साध्यतेचेत्तत्रापि न प्रवृत्तिरिति वर्तमानाया अपीष्टोपायताबुद्धेरप्रवर्तकत्व दृष्टम्, अतः कार्य बुद्धिः प्रवृत्तिव्याप्येत्यर्थः । ननु कार्यबुद्धिरपि प्रवृत्तिं व्यभिचरति निर्धनस्य द्विजस्य यागकर्तव्यताबुद्धिसत्वेऽपि प्रवृत्त्य ,

भावात् । नैवम् ।| मयैवाद्य साधयितुं शक्यमिति बुद्धिर्हि कार्यबुद्धिः न तस्याः प्रवृत्तिव्यभिचारः । निर्धनस्यीह नैवंविधा प्रवृत्तिः किंतु यागः कदाचित्कर्तव्यः अर्थादिलाभादनुष्ठानेसति फलप्राप्तिरस्तीति, अतो न दोषः ॥

।

ततः किमित्यपेक्षायामुपपादितहेतुशरीरं वदन् शङ्काऽन्तरं च परिहरन् पूर्वपक्षं निगमयति । अतइत्यादिना । ब्रह्म विचारारम्भे विशिष्टो हेतुरुक्तः तत्र विशेष्यांशस्यानन्तस्थिरफलापात प्रतीतिरूपस्यासिद्धिरुक्ता, अत्र चोद्यमापादितं मन्त्रा

र्थवादेषूपासनाविधिशेषभूतेषु अनन्तस्थिरफलापातप्रतीतिसिद्धेःन विशेष्यांशासिद्धिरिति विशिष्टहेतुरिति । एतदाशङ्कयाह

अक्षय्यंहवा अयमिति । अयमर्थः यदि मन्त्रार्थवादेषु अनन्तस्थिरफलप्रतीत्या ब्रह्मविचारारम्भः तर्हि पूर्वभागेऽपि – ‘अक्षय्यगृहवै चातुर्मास्ययाजिनस्सुकृतं भवति’ इत्यादिभिरनन्तस्थिरफलप्रतीत्याऽल्पास्थिरफलत्वनिर्णयरूपविशेषणांशा सिद्धेर्ब्रह्मविचारारम्भो न युक्त इति । विशिष्टहेतौ विशेषणविशेष्ययोरन्यतरांशासिद्धयभिप्रायेण कर्मफलाल्पास्थिरत्वब्रह्म ज्ञानफलानन्तस्थिरत्वज्ञानहेतुक इत्युक्तम् ॥

गुढार्थसङ्ग्रहः

आत्मा ज्ञातव्य ’ इत्यत्र विधिर्न संभवति, अविद्यानिवृत्तवृत्तिरूपतया तत्र ब्रह्मज्ञानस्य हेतुताया असम्भवेन ।

प्रायश्चित्ततयाऽपि विधानासम्भवात् इति ब्रह्मसिद्धयादावेव मण्डनमिश्रेणोक्तम् । अथापि ’ सर्वप्रत्ययवेद्येच ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते ’ इति सिद्धिकाण्डे मण्डनमिश्रोक्तं न घटते सर्वप्रत्ययेषु परमानन्दसंवेदनाभावात् ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वस्यै

वासिद्धेःः । अतः प्राथमिकव्युत्पत्त्यनुसारेण सुखात्मककार्यपरत्वमेव सर्वेषां वेदवाक्यानामङ्गीकरणीयमिति प्रकरणपञ्चिको तमेव युक्तमित्याशयः ॥

ब्रह्मविचारारभ्भो न युक्तइति । धर्माय जिज्ञासेतिवत् ब्रह्मणे जिज्ञासा इति विग्रहस्याविवक्षितत्वेऽपि प्रामुक्त दिशा ब्रह्मणः इच्छाविषयत्वेन फलत्वबोधनेन कार्यप्रतिकोटिभूतं ब्रह्मेति सिद्धया पुरुषार्थपर्यवसायित्वं संभवति, तेन

।

प्रभाकरः पूर्वपक्षीति सूचितमिति प्रागुक्तम् अत्र प्रभाकराभिप्रेतार्थौ द्वौ प्राथमिक व्युत्पत्त्यनुसारेण अन्विते शक्तिसिद्धौ कार्यान्वित एव शक्तिस्सिद्धयतीति वेदस्य कार्यपरत्वम् ; नतु सिद्धपरत्वम् । लोके सिद्धपरवाक्ये पदानां लाक्षणिकत्व

मित्येकोऽर्थः । ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वासम्भवेन विधिवाक्याधीन कार्यप्रतिपत्तेः कार्यस्य सुखरूपत्वेन पुरुषार्थत्वसिद्धिरिति अन्योऽर्थः । तत्र सिद्धे व्युत्पत्त्यभावे विषयाभावेन पुरुषार्थविचारस्यैवानवसरः । अतः व्युत्पत्तिसाधनमेव प्रथमतःकर्त

नवीन संमतपूर्वपक्षसिद्धान्तानुवादः तत्पर्यालोचनं च

९७३

गूढार्थसंग्रहः

व्यम्। व्युत्पत्तिसाधनेन वेदान्तानां सिद्धपरत्वसिद्धौ अनन्तरं पुरुषार्थपर्यवसायित्वसाधनं युक्तम् । विधिवाक्याधीन फलस्य कर्मवाक्येषु प्रतीतस्य नित्यत्वं स्फुटं प्रतिपादितमिति उपनिषदां कर्मकर्तृस्तावकत्वेन कर्मविचारान्तःपातित्वमेव

ब्रह्मविचारस्य युक्तमिति कर्मविचारानन्तरं पृथक सिद्धब्रह्मविचारो न कर्तव्य इति पूर्वपक्षः सिद्धान्तश्च प्रथमसूत्रे विवक्षित:॥ परेतु इत्थं वदन्ति । विषयप्रयोजनयोरःनावाच्छास्त्रमनारम्भणीयम् इति पूर्वपक्षः । तत्र ब्रह्मात्मैक्यमेव विषयःप्रयो

जनं च | स्थूलोऽहं कर्ता इत्यादिप्रत्यक्षसिद्धस्य जीवस्य ब्रह्मैक्यं प्रत्यक्षविरोधेन श्रुतिभिः नैव बोधयितुं शक्यमिति जीवस्य

ब्रह्मैक्यासम्भवात्। अहमित्यस्याध्यासरूपतया तत्प्रत्यक्ष श्रुतिबाधासम्भवात् भेदनिषेधक श्रुतिभिः ब्रह्मनिर्विशेषत्वसिद्धौ जीवब्रह्मैक्यं संभवत्येवेति सिद्धान्त इति । अत्र सूत्रघटकपदैः इमौ पूर्वपक्षसिद्धान्तौ नप्रतीयते । ब्रह्मशब्देन निरवग्रह

महद्वाचिना दोषशून्यगुणभूयिष्ठबोधनेन अनन्तत्वगुणघटऋवस्तुपरिच्छेद राहित्यस्य जीवब्रह्मभेदे सम्भवेन तल्लाभइति विव

।

रणायुक्तिर्नघटत इति पूर्वमेत्र निरूपितम् । अहमित्यस्याध्यासरूपता शत्ररादिभिरेव निरस्तेति प्राङ्निरूपितम् भावप्रकाशे द्वितीयसंपुटे च एतद्विस्तरोऽवगन्तव्यः । अतः अहमर्थस्य शुद्धजीवत्वेन कर्तृत्वभोक्तृत्वादेस्तात्विकत्वेन प्रत्यक्षविरोधा दिभि: जीवब्रहह्मैक्यं न सम्भवतीत्यपि पूर्वमेव निरूपितम् । एवं च कूटस्थस्य नित्यत्वं तदितरस्यानित्यत्वमिति नित्यानि

त्यवस्तुविवेकाद्यानन्तर्यपरत्वमथशब्दस्य न संभवति तथा श्रुत्यादितोऽप्रतिपत्तेः । ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम् ’ इत्यादिभिः ब्रह्म ज्ञानस्य ब्रह्मप्राप्तिफलकत्वप्रतिपादनेऽपि परसम्मतब्रह्मज्ञानस्य नित्यफलकत्वमपि न संभवति । परसम्मतफलस्य नित्यत्वासे

।

भवस्य-प्रागेवावेदनात् एवं प्राक्तनग्रन्थेनैव पूर्वपक्षसिद्धान्तौ न घटेते अत्रानुक्त्वा चतुर्थेऽधिकरण सिद्धे व्युत्पत्तिस्म र्थनांक्तिपि न मनोहरा ॥

नवीनास्तु अद्वैतिमतप्रतिकोटितया पूर्वपक्षं रचयन्ति । जीवस्य स्वप्रकाशत्वेन ब्रह्माभिन्नत्वेन सन्देहाभावेन तत्र

प्रमाणेः ब्रह्मभेदासंभवात् इत्यादि : पूर्वपक्षः। ‘बृह्मन्तो ह्यस्मिन्गुणाः’ इति गुणपूर्त्यभिधायिना ब्रह्मशब्देनाल्पगुणत्वेन प्रमिते जीवे ब्रह्माभेदासंभवेन जीवभिन्नब्रह्मरूपविषयस्सिद्धयति । अथेत्यस्य योग्यानन्तर्यमेवार्थः । तच्चाधिकारानन्तर्यम् ।

अधिकारश्च शमदमादिः, अत इत्यस्य आत् विष्णो: विष्णुप्रसादाद्वा इत्यर्थः । विचारस्य परम्परया फलभूतमोक्षस्य

ब्रह्मप्रसादाधीनत्वेन तेनापि जीवभेदस्य ब्रह्मणि सिद्धया ब्रह्मविचारः कर्तव्य इांत सिद्धान्तः । अत्र वेदोत्तरभागोपनिष निषदारम्भे एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म’ इत्यत्र वेदपूर्वोत्तरभागप्रतिपाद्यार्थयोरेव विवक्षा उचिता । ब्रह्मणः सर्ववे (

दार्थत्वं पूर्वभागप्रतिपाद्यकर्मा राध्यतयाऽपि निर्वहतीति पूर्वभागस्थवाक्यघटक सर्वपदानां ब्रह्मार्थकत्व प्रयासोऽनपेक्षितः । तेन कर्मशब्दस्य पूर्वभागभूत ‘अथातो धर्मजिज्ञासा ’ इति सूत्रविवक्षितधर्मपरत्वमेव युक्तम् । नतु नवीन विवक्षितं ब्रह्मपरत्वम् । एवं च तच्छ्रुत्यनुसारेण पूर्वोत्तरमीमांसाऽऽरम्भसूत्रयोः अप्रधान प्रधानार्थपरयोः शिष्यगुरुकर्तृकयोः तात्पर्य

पर्यालोचने ‘अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इत्यत्र अथशब्दस्य पूर्वभागप्रतिपाद्यकर्मविचारानन्तर्यपरत्वमेव युक्तम् । एवम तश्शब्दस्यापि प्रागुपपादितदिशा कस्यापि पदस्य वैयर्थ्यविरहेण प्राग्भाष्योक्तार्थ एव युक्तः । सूत्रेषु अतश्शब्दानां बहूनां सत्त्वेन तेषु विष्णुवाचकत्वस्य कुत्राप्यभावेन अंत्र विष्णुवाचकत्वमस्वरसम् । विष्णुप्रसादस्याप्येतच्छब्देन परामर्शो न स्वरस: । जन्माद्यधिकरणे मोक्षदत्वस्य विवक्षाऽङ्गीकारेऽपि तत्रान्येषामप्यर्थानां विवक्षितत्वेन मोक्षदत्वमात्रपरामर्शोऽपि

न स्वरस: । अद्वैतिमते शुद्धचित एव स्वप्रकाशत्वेन सुषुप्तौ तस्यैव भानाभ्युपगमेन जीवस्य स्वप्रकाशत्वादेरनङ्गीकारेण

जीवब्रह्मणोरभेदवादिमतेन जीवब्रह्माभेदेन जीवान्यब्रह्मसिद्धिर्न घटत इति पूर्वपक्षो न युज्यते । जीवब्रह्माभेदस्य परिणा

९७४.

व्यवहारानुसारेणैव सिद्धे प्राथमिकव्युत्पत्तिसमर्थनम्

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रीभाष्यम्

अत्राभिधीयते निखिललोकविदितशब्दार्थसम्बन्धावधारणप्रकारमपनुद्य सर्वशब्दानाम लौकिकैकार्थावबोधित्वावधारणं प्रामाणिकाः न बहुमन्वते । एवंकिल वाला शब्दार्थस म्वन्धमवधारयन्ति मातापितृप्रभृतिभिरम्बातातमातुलादीन शशिपशुनर मृगपक्षिसपदीं

श्चैनमवेहि, इमंचावधारयेत्यभिप्रायेणाङ्गुळ्यानिर्दिश्य निर्दिश्य तैस्तै३शब्देस्तेपुते वर्थेषु बहुशशिशक्षिताश्शनैश्शनैस्तैस्तैरेव शब्दै स्तेपुतेष्वर्थेषु स्वात्मनां वध्युत्पत्तिं दृष्ट्वा श्रुतप्रकाशिका

अत्राभिधीयतइति । अस्मिन्पूर्वपक्ष सूत्रकारैः परिहारोभिर्धायत इत्यर्थ: i। निखिलेति । अन्यथा वदता भव ताऽपि वक्ष्यमाणप्रकारेणैव शब्दव्युत्पत्तिः कृतेति निखिललोकशब्दस्य भावः ।

प्रामाणिकाः * प्रमाणेनार्थं स्वीकुर्वन्त

इत्यर्थः।कथं संबन्धावधारणमित्यत्राह-एवंकिलेति ॥ मातापितृप्रभृतिभिरिति । अयंभावः यद्वा स्वयमेव बालो व्युत्पत्ति क्षमो भवति तदानीमप्येनं वृद्धैरुपाध्यायादिभिः व्युत्पादयितुं श्रद्दधाना मातापित्रादयो नहि व्युत्पत्यक्षमदशायामुपेक्षन्ते,

किंतु अक्षरशिक्षाद्युपयोगिनीश्शिक्षाः प्रथमत एव स्वबुद्धिपूर्वकं कुर्वन्तीति । अम्बा तातप्रभृतिस्स प्रतियोगिक श्शब्दगणः शशि पशुप्रभृतिरप्रतियोगिकश्शब्दगण इति विभागः | असम्बन्धिशब्दव्युत्पत्तेः पूर्वमेव अम्बाऽऽदिशब्दव्युत्पत्तिर्दृश्यते सा च

त्वदभिमतशब्दार्थसम्बन्धग्रहणेतु नोपपद्यते । नहि कञ्चित्प्रति पिताऽन्यस्त्रापि पिता भवति । तस्माद्व्युत्पित्सोमातापित्रा दिषु अन्यैस्तत्तच्छब्दप्रयोगासंभवात् प्रथममम्बादिशब्दार्थव्युत्पत्तिः त्वन्मते न संभवति अतो बुद्धिपूर्विकैव प्रथमव्युत्प त्तिरिति ज्ञापनार्थं कोटिद्वयं शब्देषु दर्शितम् । यादृच्छिकवृद्धव्यवहारेणानन्तशब्दव्युत्पत्त्यनुपपत्तिश्च । सर्वलोकसंप्रति पन्नव्युत्पत्तिप्रकारापह्नवश्च । एनमवेहि इमंचावधारयेति । * एनं बोधकशब्द मिमं बोध्यमर्थं चावेहीत्यर्थः । बहुश

इति । यावदङ्गुलिनिर्देशशब्द प्रयोगसाहचर्यदर्शन जनितवासनाभूयस्त्वोदयेन स्वयमेव तत्तदर्थेषु तत्तच्छब्दान् प्रयोक्तुमर्थ गूढार्थसंग्रह:

मविवर्ताद्वैत्युभयसम्मतत्वेन परिणामाद्वैतिमते विजातीयस्वगतभेद निषेधाभावेन तद्व्यावृत्तिरपिलिष्टा । अतःadhy ‘कार्यता च न काचित्स्यादिष्टसाधनतां विना’ इत्यादिना अनुव्याख्याने विधिविवेके मण्डनोत्तरीत्यैव लिङाद्यर्थस्य निरूपणेन प्राभा करमतनिरसनेन कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिः, नतु सिद्धार्थे इति प्रथमसूत्रतात्पर्यस्य वर्णनेन तारेण अतश्शब्दस्य सुधायां

सिद्धे व्युत्पत्तिसमर्थनात्मकत्वस्याङ्गीकृतत्वेन तद्रीत्या अधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तादेव संभावनामर्हतः । कार्यपरत्वीकारे

ऽपि जीवान्यब्रह्मासिद्धिः प्रकरणपञ्चिकायामेवाक्ता । एवं पूर्वपक्षस्य ’ अतः ब्रह्म ’ इतिशब्दव्यावर्त्यत्वमपि संभवति ।

इत्थमेवाशङ्कय चन्द्रिकाप्रकाशे ’ एवंतर्हि जीव य देहादिभिन्नत्वेन बिचार्यत्वासम्भवेन शास्त्रानारम्भासिद्धेश्चोक्तत्वात् इति समाधानं कथं घटते ? जीवान्यब्रह्मविचारःखलु सूत्रे विवक्षितः, नतु जीवविचारः । तत्राप्यथशब्दस्याधिकारानन्तर्यांर्थ कत्वे अतश्शब्देन सिद्धे व्युत्पत्तिपरामर्शोऽपि न संभवति । सिद्धान्तेतूपपत्तिः पूर्वमेव निरूपिता । अतश्शब्दे ब्रह्मज्ञानवि ष्यकानन्तस्थिरफलसाधनत्वप्रकारकापातप्रतीतेः संभावितप्रामाण्यायाः विवक्षितत्वेन साङ्गाध्ययनानन्तरं ब्रह्मणस्सिद्धत्वस्य

प्रतिपन्नतवान सूत्रघटकपदद्वयेन पूर्वपक्षसिद्धान्तसूचनमेव युक्तमिति भगवदुक्तरीत्या पूर्वपक्षएवयुक्तः ॥ व्यवहारानुरोधेन प्राथमिकव्युत्पत्तिरिति प्रभाकरोक्तमङ्गीकृत्य व्यवहारानुरोधेन सिद्धे व्युत्पत्तिस्सिद्धयतीत्याह— निखिललोकविदितशब्दार्थसम्बन्धइति ॥

शब्दानां व्यवहारेणैव सिद्धार्थबोधकत्वशक्तिनिश्चयः

९७५

श्रीभाष्यम्

शब्दार्थयोस्सम्बन्धान्तरादर्शनात् संकेतयितृपुरुषाज्ञानाञ्च तेष्वर्थेषु तेषां शब्दानां प्रयोगो बोधकत्वनिबन्धन इति निश्चिन्वन्ति । पुनश्च व्युत्पन्नेतर शब्देष्यस्य शब्दस्यायमर्थ इति श्रुतप्रकाशिका

मात्रदर्शनेन शब्दं स्मर्तुं शब्दमात्रस्मरणेन अर्थ स्मर्तु च क्षमा भवान्ते तावदित्यर्थः । शिक्षिताः तैस्तैश्शब्दस्तेषु तेष्वर्थे त्पादितज्ञानाः ॥ ।

एवं तर्ह्यङ्गुळ्थानिर्दिष्टेष्वर्येषु * अमी शब्दास्सङ्केतिता इति मन्येन्नितिचेत् यद्वा लिङ्गवजन्यजनकभावादिसं

बन्धान्तराद्बोधका इति मन्येरन्निति चेत्तत्राह– सम्बन्धान्तरादर्शनात्सङ्केतयितृपुरुषाज्ञानाञ्चेति । अयमर्थः यादृच्छि

कव्युत्पत्तावपि तुल्यंत्रोद्यम् । शब्दप्रयोगानन्तरं प्रयोज्यप्रवृत्तिं दृष्टवतो व्युत्पित्सोरियं शङ्का भवति एतच्छब्दप्रयोगान न्तरमस्य प्रवृत्तिः किं जन्यजनकभावादिसंबन्धात् उत सङ्केतिकादिति ? तत्र संबन्धान्तरशङ्कात्वदर्शनादेव न जायत इति

।

चॆत् बुद्धिपूर्वकव्युत्पत्तावप्ययं परिहारस्समानः । सङ्केतबुध्युत्पत्तिश्च नोपपद्यते । किमेतेऽस्मन्मातापित्रादयस्सङ्केतयन्ति उत पूर्वमेव कश्चित्सङ्केतितवानिति । न तावत्प्रथमपक्षः अनेकैः पुरुषैस्तेष्वेवार्थेषु एकरूपशब्द प्रयोगदर्शनात् नापि द्वितीयः अनेन पूर्वे सङ्केतिताश्शब्दा इति सङ्केतयितुः पुरुषस्याज्ञानादिति परिहारस्तवाऽपि वक्तव्यः । सोऽस्माकमपि समानः। सर्वप्रमाणानां बॊधकत्वे अविशिष्टेऽपि प्रत्यक्षस्य वैषम्यं सत्तया ज्ञानजनकत्वम् । अनुमानागमौतु ज्ञाततया ज्ञापकौ तत्रा नुमानं जन्यजनकभावादिसंबन्धान्तरज्ञानेन बोध्यविषयत्रोधजनकं शब्दस्तु बोध्योधकभावरूपसम्बन्धज्ञानादेव बोध्यं बोधर्यात

एवं संबन्धान्तरशङ्का सङ्केतितत्वशङ्का च निरस्ता । सम्बन्धान्तराभावात्सङ्केतयितृपुरुषाज्ञानाच्च बोध्यबोध कभावएव संबन्ध इति बालैर्ज्ञातुं न शक्यमितिचेत् तत्तवापि तुल्यम् । किंच शब्दोच्चारणानन्तरं प्रयोज्यवृद्धस्य प्रवृत्तिं दृष्ट्वा प्रवृत्तेश्च कार्यबुद्धिपूर्वकत्वमनुमाय यदनन्तरं यद्भवति तत्तस्य कारणमिति न्यायाच्छब्दोच्चारणेन कार्यबुद्धिरस्य जाते तिशब्दस्य कार्यरूपश्शब्दार्थ इति बोद्धुं बालैरतीव न शक्यते, अशक्यत्वं दृश्यते च । नहि बाला उक्तप्रकारेण कार्यार्थपरत्वं निश्चिन्वन्ति 1 अतो बालैर्दुरवगमत्वचेाद्यं भवत्पक्ष एवातीव प्रसजति

।

परिहारोऽस्म पक्षे सुसङ्गत इति ॥

कालपरिपाकात् ज्ञायत इतिश्वेत् अयं

पुनश्चेति । अस्य शब्दस्यायमर्थ इति व्युत्पत्तिश्चेदन्विताभिधानभङ्गप्रसङ्ग इतिचेन्न * प्रातिस्विकव्युत्पत्तेस्समु.

दायज्ञानार्थत्वात् । नहि काव्यादित: वाक्यार्थज्ञानोपयोगित्वेन संपाद्यमानं पदार्थज्ञानं वाक्यार्थज्ञानविरोधि, नह्यक्षरशि क्षाच पदार्थज्ञानविरोधिनी एवं तैस्तैः पदैःपरस्परान्वितस्वार्थाभिधान व्युत्पत्तेः प्रतिपदमर्थव्युत्पत्तिर्न विरोधिनी अपितूपयु |

क्तैव । यथा भवत्पक्षे आवापोद्वापरूपेण प्रतिपदार्थव्युत्पत्तिर्वाक्यार्थज्ञानोपयोगित्वान्नविरोधिनी तद्वत् भवत्पक्षेतु प्राति स्विकव्युत्पत्तिःपश्चाद्भाविनी * अत्रतु पूर्वभाविनीति विशेषः, वाक्यार्थज्ञानोपयोगित्वं समानम् । शब्देनान्वयपर्यन्ताभि धानं ह्यन्विताभिधानम् प्रातिस्विकव्युत्पत्तावपि तत्रैव व्युत्पत्तिः क्रियत इति न विरोधः ॥

अभिहितान्वयपक्षे अर्थानां परस्परान्वयबोधनयोग्यत्वं शब्दानां स्वार्थबोधनशक्तिः शब्दैरपि परस्परान्वययोग्यत्वे

नार्थाभिधानमिति त्रयभपि कल्पनीयम् आन्विताभिधानपक्षेतु शब्दानां स्वार्थबोधनशक्तेरेवान्वयपर्यन्तत्वाभ्युपगमात्कल्पना

लाघवमस्तीति स एवात्र स्वीकृतः । अन्विताभिधानभङ्गप्रसङ्गश्च परिहृतः । अस्य शब्दस्यायमर्थ इत्यत्रापि अयमर्थइति

● बुध्यस्वेति ह्युक्तं भवति तस्मात्कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिरितिचेत् एवंतर्हि यादृच्छिकव्युत्पत्ताबापे सिद्धवस्तुन्येव व्युत्पत्ति ।

स्स्यात् प्रयोज्यवृद्धस्य कार्यबुद्धिर्जाततिहि व्युत्पत्सुर्जानाति शब्दबोध्यत्वं कार्यस्यैव न बुद्धेः बुद्धेिर्हि शब्दजन्या नतु

प्रकारान्तरेण सिद्धेव्युत्पत्तिसमर्थनम्

९७६

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम्

पूर्ववृद्धैश्शिक्षितास्सर्वशब्दानामर्थमवगम्य परप्रत्यायनाय तत्तदर्थावबोधिवाक्यजातं प्रयु

ञ्जते । प्रकारान्तरेणापि शब्दार्थसम्बन्धावधारणं सुशकम् । केनचित्पुरुषेण हस्तचेष्टा दिना पिता ते सुखमास्त इति देवदत्ताय ज्ञापयेति प्रेषितः कश्चित् तज्ज्ञापने प्रवृत्तः पिता

ते सुखमास्त इति शब्दं प्रयुते पार्श्वस्थोऽन्योब्युत्पित्सुर्मूक वच्चेष्टाविशेषज्ञस्तज्ज्ञापने प्रवृ

तमिमं

ज्ञात्वाऽनुगतस्तज्ज्ञापनाय

प्रयुक्तमिमंशब्दं श्रुत्वाऽयंशब्दस्तदर्थ बुद्धिहेतुरिति

निश्चिनोतीति कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिरिति निर्वन्धो निर्निबन्धनः | श्रुतप्रकाशिका

शब्दवाच्येतिचेदत्रापि शब्दबोध्यत्वं तत्तत्पदार्थस्यैव न बुद्धेः ।

नहि घटबुद्धि: घटशब्दवाच्या अपितु तज्जन्या वाच्यस्तु

घटएवेति तुल्यः परिहार इत्यभिप्रेत्य एनमवेहि इमंचावधारयेत्यभिप्रायेणाङ्गुल्यानिर्देश्येत्युक्तम् ॥

।

तत्तदर्थावबोधिवाक्यजातंप्रयुञ्जतइति

यादृच्छिकव्युत्पत्तौ कतिपयशब्दानां कार्यार्थपरत्वेन व्युत्पत्तिदर्श

नात् व्युत्पादकाःपुरुषा अपि कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिं कृतवन्तो गामानयेत्यादिवाक्यं प्रयुञ्जत इतिचेत् अनेकशब्दानां

सिद्ध वस्तुपरत्वेन व्युत्पत्तिदर्शनात् व्युत्पादवा: पुरुषाऊपिथैव व्युत्पत्तिं कृत्वा तत्तदर्थविवक्षया शब्दान् प्रयुञ्जते व्यु त्पत्तिदर्शनं प्रयोगदर्शनमपि ह्युभयत्राविशिष्ट मितिभावः । एवं बुद्धिपूर्वकव्युत्पच्या शब्दानां सिद्धवस्तुपरत्वमुक्तं याह.. च्छिकव्युत्पत्तावपि सिद्धार्थेऽपि व्युत्पत्तिरस्तीत्याह- - प्रकारान्तरेणापीति । शब्दनिरपेक्षं तत्तदर्थज्ञानं चेष्टादिना संभ ।

वतीति दर्शयति

मूकवदिति । परोक्तयादृच्छिकव्युत्पत्तौ व्युत्पिसुव्यतिरेकेण पुरुषद्वयापेक्षा गवाद्यपेक्षा च अस्यां तु

व्युत्पिसुव्यतिरेकेण पुरुषत्रयापेक्षेति वैषम्यम् ॥

विकासस्य अतीतागामिहर्षहेत्वन्तरश्रवणमूलत्वाशङ्काऽनुदयात्

।

नहि सन्निहितहेतुपरित्यागेन अदृष्टहेतुशङ्का घियमधिरो

।

किंच पुत्रस्ते जात इत्यादिवाक्यस्य गामानयेत्यादिवाक्यस्य च वैषम्यं दुरुपपादम् ; कालत्रयवर्तिहर्षहेतुबाहुल्य संभवनयाहि पुत्रजन्मवाक्ये व्युत्पत्तेरशक्यत्वमुक्तम् । नन्न – सन्निहितं पुत्रजन्म दृष्ट्वा तज्ज्ञापनाय प्रवृत्ते पुरुष ज्ञाते पश्चाच्च जातकर्मादौ दृष्टे तत: पूर्वमनुल्लसितमुखत्वादसम्भावितपुत्रजन्मविज्ञानस्य पुरुषस्यैतद्वाक्यश्रवणानन्तरभाविनो मुख हति । सुलग्नसुखप्रसवादिहेत्वन्तरशङ्का स्यादितिचेत्, नैवम्

सुलग्नादिमात्रस्य हर्षहेतुत्वायोगात् । न खल्वन्यदीयपुत्रः

जन्माद्यनुबन्धिसुलग्नत्वादीनां हर्षहेतुत्वम् । अतः स्वपुत्रजन्मविशेषणीभूतानां सुलझत्वादीनामेव हर्षहेतुत्वम्, स्वपुत्रज न्मन्यज्ञाते सुलग्नत्वादीनां हर्षहेतुत्वायोगादस्य वाक्यस्य स्वपुत्रजन्मज्ञापकत्वमवश्यं विदितं स्यात् ॥ प्रागेव पुत्रजन्म ज्ञानसंभवादस्य वाक्यस्य सुलग्नत्वादिपरत्वशङ्का स्यादितिचेन्नैवम् । ततः पूर्व मुखविकासविरहेण प्रागेव पुत्रजन्मज्ञान शङ्काऽनुदयात् । अतः पुत्रजन्मनस्सन्निहितत्वात्पूर्व मुखविकासाभावाच्च प्राथमिकमुखविकास हेतोरस्य वाक्यस्य पुत्रजन्म

ज्ञापकत्वं व्युत्पित्सुर्मन्यते । तत्रैवं शङ्का संभवति किं पुत्रजन्मादिमात्रज्ञापकमिदं वाक्यं उत मुलग्नत्वादिविशिष्टपुत्रजन्मा दिज्ञापकमिति ईदृशशङ्काग्रस्तत्वं गामानयेत्यादिवाक्यस्यापि तुल्यम्, किमिदं वाक्यं गवानयनप्रतिपादकं उत पुरोवर्तिनि

गूढार्थसंग्रह:

कार्यार्थ एवव्युत्पत्तिरिति निर्बंधो निर्निबन्धन इति । अत्र कार्यार्थ एवेत्येकारेण अन्विते व्युत्पत्तिमात्रं ।

युक्तमिति सूच्यते

उक्तं च आगमप्रामाण्ये-‘अन्यान्विताभिधानेऽपि व्यवहारोपपत्तितः । अवश्याश्रयणीयेयमन्वितार्था

न्यायपरिशुद्धयुक्तप्रकारेण सिद्धान्तेऽन्विताभिधानसमर्थनम्

९७७

गूढार्थसंग्रह:

।

।

।

|

भिधायिता ॥’ इत्यारभ्य ‘तस्मादाकाङ्क्षितासन्नयोग्यार्थान्तरसङ्गते । स्वार्थे पदानां व्युत्पत्तिरास्थेया सर्ववादिभिः ॥ ’ इति । तवरत्नाकरेऽपि—‘ अवश्याश्रयणीयेयमन्वितार्थाभिधायिता इत्याहुर्यामुनाचार्याः पदैरेवान्विताभिधाम् ॥’ इत्यारभ्य प्रपञ्चेनोपपाद्योपसंहृतम् – ‘षभिः प्रतीतिप्रमुखोपपत्तिभिर्निर्धूत चोद्याभिरिहान्वितामिधा । सिद्धा पदैर्नाभिहितान्वयस्थिति र्विपर्ययादित्यखिलं समञ्जसम् ॥ ’ इति प्रज्ञापरित्राणन्यायसुदर्शनयोश्च बहुश उत्तम्-‘अन्वितार्थाभिधायित्वं शब्दश क्तिनिबन्धनम्। व्युत्पत्त्यवगतं पुंधी दोषतोऽस्य विपर्ययः ॥’ इत्यादिना ’ इति न्यायपरिशुद्धावप्युक्तम् । तत्पूर्वं तत्रैव ’ एतास्सर्वा अपि वृत्तयः अन्विताभिधानवृयन्तर्भूताः । पृथक्पदानां स्मारकत्वमेव अभिहितान्वयेहि पदानां पदार्थे पदार्थानां वाक्यार्थे पदानां च तत्रेति शक्तित्रयकल्पनागौरवं स्यात्, वाक्यार्थस्याशाब्दत्वप्रसङ्गो वा । पदार्थे लक्षणस माप्तेः प्रमाणप्रसङ्गश्च नचान्विताभिधानेऽन्योन्याश्रयणम्, मिथः स्मरणमात्रोपजीवनात् । यथाऽऽहुः—’ पदजातं श्रुतं सर्वे स्मारितानन्वितार्थकम् । न्यायसंपादितव्यक्ति पश्चाद्वाक्यार्थबोधकम् ॥ ’ इति । नापि पौनरुक्त्यादिदोषः ; तत्तदंशप्रतिनि यतशक्तित्वात् । नापि वाक्यभेदः, एकप्रधानतया स्वार्थाभिधानात् । ‘पदार्थ एव वाक्यार्थः संसृष्टोह्यभिधीयते’ इत्युक्तम् । तथा ’ नानाशब्दादिभेदात्’ इत्यधिकरणे, ‘यद्यपि वेद उपासीत इत्यादयः शब्दाः प्रत्ययावृत्त्यभिधायिनः, प्रत्ययाश्च कविषयाः; तथाऽपि तत्तत्प्रकरणोदित जगदेक कारणत्वापहतपाप्मत्वादिविशेषणविशिष्ट ब्रह्मविषय प्रत्ययावृत्यवबोधिनः प्रत्ययावृत्तिरूपा विद्या भिन्दन्ति ’ इति । वेदार्थसंग्रहेऽपि -‘शोधकेष्वपि ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म, आनन्दो

दिषु सामानाधिकरण्यव्युत्पत्तिसिद्धाने कगुणविशिष्टैकार्थाभिधानमविरुद्धमिति सर्वविशिष्टं ब्रह्मैवाभिधीयते इति । अत्रैवा पूर्वभङ्गे समभिव्याहृतपदान्तवाच्यान्वययोग्यमेवेतरपदप्रतिपाद्यमित्यन्त्रिताभिधायिपद सङ्घात रूपवाक्यश्रवणसमनन्तरमेव प्रतीयते । तच्च स्वर्गसाधनत्वरूपम् । अतः क्रियावदनन्यार्थता विरोधादेव परित्यक्ता इति । एषां स्वारस्यमन्विताभिधाने नचात्र पराभ्युपगमेनोक्तमिति ज्ञापकमस्ति । वरदविष्णुमिश्रैरपि—— सत्यज्ञानादिपदानामखण्डैकरसार्थत्वे अन्विताभिघा नानुपपत्तेश्च’ इत्यादिषु बहुषु प्रदेशेषु अन्विताभिधानमेव मायावादिनंं प्रत्युक्तम् । ’ इत्युक्तम् । अत्र भट्टुमते पदानां वाक्यार्थबोधजनकत्वानङ्गीकारे वाक्यार्थस्याशाब्दत्वप्रसङ्गः’ इत्यायुक्त्या ’ अशाव्देचापि वाक्यार्थे न पदार्थेष्वशाब्दता’ इति वार्तिकं पर्यालोचितं भवति । वाक्यार्थस्य शाब्दत्वनिर्वाहाय पदानां पदार्थस्मृतिद्वारा वाक्यार्थबोधजनकत्वं तद्भू

यत्वं पदार्थसमृतेस् यान् म,ताव पि नक्षतिः ।

इत्या

ताधिकरणे प्रागुपपादितदिशा वार्तिककारमतेऽप्यङ्गीकरणीयम् । शब्दशक्त्यैव निर्वाहे तात्पर्यस्य वृत्तित्वं परिकल्प्य वृत्त्यधीन बोघोपपादनमपि न हृद्यम् । एवमङ्गीकारे भट्टसम्मतप्रमाणेषु षट्सु शब्दस्य प्रमाणात्वभङ्गः शब्दार्थस्य प्रमाणत्वस्वीकारश्च

स्स्यात् । अतः पदानां पदार्थस्मृतिद्वारा व्यापारवत्कारणत्वरूपकरणत्वं वाक्यार्थबोधे अङ्गीकरणीयम् । अव्यवहितोपा एतेन (न्या. र. मा) पार्थसारथ्युक्तलाघवस्यापि नावसरः ॥ न्यायपरिशुद्धौ अनन्तरं– ’ नन्वभिहितान्यय द्योतकान्यपि वाक्यानि विद्यन्ते । वेदार्थसङ्ग्रहे तावत् ‘एवं बोध तत्रैव पदसङ्घातानां संसर्गविशेषबोधनेन वाक्यशब्दाभिधेयानामुच्चारणक्रमो यत्र पुरुषबुद्धिपूर्वकः’ इत्याद्युक्तम् । तथा ‘प्रकृतिप्रत्ययरूपेण पदस्यैवानेकविशेषणगर्भत्वात्, अनेकपदार्थसंसर्गबोधकत्वाच्च वाक्यस्य इति । भाप्येऽपि ‘ शब्द स्यतु विशेषेण सविशेष एव वस्तुन्यभिधानसामर्थ्य पदवाक्यरूपेण प्रवृत्तेः । प्रकृतिप्रत्यययोगेनहि पदत्वम् ; प्रकृतिप्र त्ययथे।रर्थभेदेन पदस्यैव विशिष्टार्थप्रतिपादनमवर्जनीयम् । पदभेदश्चार्थभेदनिबन्धनः । पदसङ्घातरूपस्य वाक्यस्याने क पदार्थसंसर्गविशेषाभिधायित्वेन’ इत्याद्युक्तम्। एवं व्युत्पत्तिनिरूपणे वेदार्थसङ्ग्रहे ‘सिद्धवस्तुषु शब्दस्य बोधकत्वशक्तिग्रहण मत्यन्तसुकरम् इत्युपक्रम्य, अपवरके दण्डः स्थितः इति वाक्ये यादृच्छिक व्युत्पत्तिप्रकारमुपपाद्य, तथा बालः तातोऽयम्, ।

कानां

123

९७८ अभिहितान्वयपरत्वेन प्रतीयमान भाष्यादितात्पर्ये तद्भूतानां सेश्वरमी. इत्यादिसूत्रार्थनिष्कर्षश्च [ जिज्ञासा १-१-१ गूढार्थसंग्रहः अम्बैधा इत्यादिना बुद्धिपूर्वव्युत्पादनेन तत्तत्पदानां तत्तत्पदार्थेष्वेव बोधकत्वशक्तिग्रहणमुपपाद्य, पुनरपि अस्य शब्दस्या

यमर्थं इति पूर्ववृद्धैः शिक्षित इत्यादिचोक्त्वा, एवमेव सर्वपदानां स्वार्थाभिधायित्वं सङ्घातत्रिशेषाणां च यथाऽवस्थितसं सर्गविशेषवाचित्वं च जानाति’ इत्यायुक्तम् । भाष्येऽपि प्रथमसूत्रपूर्वपक्षनिराकरणे -‘एवंकिल लौकिकाः शब्दार्थसंबन्धम वधारयन्ति ; मातापितृप्रभृतिभिः अम्बातात मातुलादीन् ’ इत्यादिना पदव्युत्पत्तिः पूर्वमुपपादिता । ‘तत्रच तेषु तेष्वर्थेषु तेषां शब्दानां प्रयोगो बोधकत्वनिबन्धन इति निश्चिन्वन्ति’ इत्याद्युक्तम्। पुनश्च ‘व्युत्पन्नेतरशब्देष्वस्य शब्दस्यामर्थ इति पूर्ववृद्धै

श्शिक्षिताः’ इत्यादि। यदि नामान्त्रिताभिधानमभिमतं, तदा कथमिव पदमात्रे व्युत्पत्तिस्स्यात् ? यदि च सा स्यात् कथम

न्वितमभिधेयम् ? व्युत्पत्तिवपरीत्यप्रसङ्गात् । तस्मान्नान्विताभिधानमेव सिद्धान्त इति निर्णेतुं शक्यमिति केचित् ॥ अन्येतु ‘बोधकानाम् इत्यादिवाक्यमन्विते संसर्गविशेषसिद्धेरुपपद्यते । पदवाक्यभेदाभिधानमपि तत्तद्विशेषवै

शिष्टयप्रदर्शनमात्रार्थ, पराभ्युपगम द्योतनार्थं वा । प्रत्येक पदव्युत्पत्याभिधानमप्यन्वितार्थबोधनोपयुक्तासाधारणद्वारप्रकाशन |

मात्रम्

पदार्थ स्मारयित्वैवाहि पदानि वाक्यार्थी बोधन्तीत्युक्तम् ।

स्मृतेश्च स्वानुभूतिमूलत्वान्न शक्तयन्तरक्लप्तिः ।

व्याख्यातं च भाण्यादिकमन्वितपरया विवरणे श्रीराममिश्रैः । तथा षडर्थसंक्षेपेऽपि ‘शब्दश्च स्वतः शक्यमन्विततया

बोधयति, असम्भवेऽर्थान्तरम्’ इतिहि व्युत्पत्तिः इत्याद्युक्तम् । अतोऽन्विताभिधानं सिद्धान्त इति । एवमन्विताभिधान ।

सामर्थ्याद्विाशष्टप्रतिपत्त्यन्यथाऽनुपपत्तेश्च पदानामपि विशिष्टार्थाभिधायित्वं सिद्धम्

अतएव विशिष्टार्थाभिधायित्वेऽपि

विशेषणमात्रे शक्तिरित्यपि निरस्तम्; अभिधायित्वातिरिक्तशक्तयन्तराभावात् । अपर्यवसानवचनमपि विशिष्टबोधनशक्तस्य

विशेषगमात्रे स्थातुमशक्तत्वात् । विशिष्टानुप्रविष्टंहि विशेषणं परोपरञ्जकवेषमेवेति तादृगाकारो विशेष्यग्रहणमन्तरेण दुर्ग्रहः। तावताच तदर्थं विशेष्यग्रहणमिति व्यर्थं वचः । यथाप्रतीतिव्यवस्थापनस्यैव युक्तत्वात् ’ इत्याद्युक्तम् ॥

अत्र अन्विताभिधानमुपक्रम्य व्यक्तौ शक्तिनिगमनेन व्यक्तेः अन्वयस्य च एककारणाधीनवाक्यार्थबोधविषयत्व मेव युक्तमिति सूचितम् । तेन व्यक्तौ लक्षणा अन्वयांशे शक्तिरिति प्रभाकरपक्षः, अन्वयांश: आकाङ्क्षाऽऽदिबलाद्भासत

इति भट्टपक्षश्चानुपादेय इति बोधितम् । तत्र प्रभाकरमते जातिव्यत्तयोस्सम्बन्धः शक्त्या भासते, व्यक्तिस्तु लक्षणया प्रत्य यान्तपदद्वयार्थसंबन्धोऽपि शक्तया । भट्टमते व्यक्तिवत् जातिव्यत्तयोस्संबन्धोऽपि लक्षणया प्रकृतिप्रत्यय प्रत्ययापदद्वयार्थ-

संबन्धः आकांक्षाऽऽदिवशादिति वैषम्यम् । एवं वैषम्यमन्तरा जातिव्यक्तिसंबन्धस्य पदद्वयार्थसंबन्धस्य च शक्त्या भान पक्ष एव प्रागुपपादितदिशा आकृत्यधिकरण जैमिनिसूत्रार्थनिष्कर्षणेन ‘तद्भुतानाम्’ इति सूत्रार्थपर्यालोचनया च युक्तः

‘ तद्भूतानाम्’ इतिसूत्रभाष्ये शुक्लरूपज्ञाने शुक्लगुणकद्रव्यज्ञानस्य प्रतिपादनेन पदानामन्वितार्थबोधकत्वं प्रतिपादितंभवति अत: जातिंव्यक्तिसम्बन्धस्य तदितरसंबन्धस्य च एकविधवृत्या भानपक्ष एव युक्तः । भट्टमते व्यक्तौ तत्संबन्धे च लक्ष

णावत् सर्वत्रान्वयांशेऽपि लक्षणाङ्गीकारः । प्रभाकरमते सर्वत्रान्विताभिधानाङ्गीकारवत् व्यक्तेस्तत्संबन्धस्य च तथैव रीत्य शक्त्या भानाभ्युपगमश्च युक्तः । नच तथा उभाभ्यामङ्गीक्रियत इति पक्षद्वयेऽप्यस्वारस्यमाचार्यपादैस्सूचितं भवति । तद्भूतानाम्’ इति सूत्रस्य प्रभाकरोक्तरीत्याऽर्थः सिद्धान्तेऽपि न विरुध्यते । वस्तुतस्तु सेश्वरमीमांसायां आचार्यपादै तद्भुतानाम् ’ तस्मिन्नर्थे भूतानां सङ्केतासम्भवाद्बोधकतयैव लब्धसत्ताकानां रुक्तार्थ एव युक्तः, एवंहि तत्रत्यसूत्रार्थ: 6

6

१

क्रियार्थेन अलौकिकचतुर्वर्गरूपश्रेयस्साघनक्रियार्थेन समाम्नायः समुच्चारणं सपरिकरक्रियारूपार्थबोधनार्थमेव समुच्चारणम् ।

उच्चार्यमाणाहि वैदिकाश्शब्दाः अलौकिकचतुर्वर्गरूपश्रेयस्साधनरूपक्रियावचना उपलभ्यन्ते । अर्थस्य तन्निमित्तत्वात् -विलक्षणस्य वाक्यार्थस्य शब्दैकनिमित्तत्वात् व्यातिपरामर्शादि निरपेक्षत्वादित्यर्थः ’ इति ॥

९७९

गूढार्थसङ्ग्रहः

‘तद्भुतानां क्रियार्थेन समम्नायः’ इत्यनन्तरं ’ अर्थस्य तन्निमित्तत्वात्’ इत्यत्र अर्थशब्द: नैव पदार्थपरः । 6

क्रियार्थेन समाम्नायः इत्यत्र सर्वे वाक्यं क्रियायां पर्यवस्यति इत्युक्तदिशा वाक्यार्थ एव बुद्धिस्थः । पदानां सर्वेषां क्रियार्थेन समाम्नायोक्त्या वाक्यार्थे एव पर्यवसानमुक्तं भवति । अतः वाक्यार्थस्य शब्दैकसमधिगम्यत्वमेवाभिप्रेतम् । अतएव शाब्द बोधे शब्दस्य करणत्वेन प्रमाणत्वं सङ्कतं भवति क्रियार्थेनेत्यत्र क्रियाशब्द: धात्वर्थ एव प्रसिद्धः नतु भावनायां, तत्र

।

सप्रयोजन त्वं फलसाधनक्रियाविवक्षया सम्भवत्येव

।

पादनेन निरस्ता भवति

पदसमुदायस्य वाक्यस्य वाचकत्वशङ्काऽपि पदस्य निमित्तत्वप्रति

अन्विते शक्तिं वर्णयतः प्रभाकरस्य शाब्दबोधविषयीभूतवाक्यार्थघटकानां सर्वेषामर्थानांशक्त्या

उपस्थितैरनङ्गीकारेण सूत्रास्वारस्यमवर्जनयिम् । पर्दैः शक्त्या पदार्थानामुपस्थित्या वाक्यलक्षणया वाक्यार्थबोध इति न्याय

रत्नमालोक्तरीत्या भट्टसिद्धान्ताङ्गीकोर शाब्दबोधविषयीभूतार्थसामान्येऽपि लक्षणा अङ्गीकृतैवेत्येकवृत्त्यैव सर्वेषां भानमिति प्रागुक्तदोषस्य यद्यपि नावसरः, तथाऽपि पदानां शक्त्या पदार्थोपस्थापकत्वेन शक्तयधीनतत्तत्पदार्थोपस्थितिः लाक्षणिकवाक्यार्थ बोधे निमित्तमिति पर्यवसानेन निमित्तनैमित्तिकभावस्य न साधीयस्त्वमिति सूत्रास्वारस्यं दुर्वारमेवेत्याचार्यपादानामाशयः ॥ नन्वेवमपि भाष्योक्तः शक्तिग्रहः कथं घटते । बोधकशब्दस्य श्रवणं बोध्यार्थस्य प्रत्यक्षमिति नैकं ज्ञानं जात

मितिचॆत् अत्रोक्तमाचार्यपादैः ‘ संसारेऽनादिसिद्धे मुहुरनुभवतः संचितास्संस्क्रियास्स्युः संस्कारोद्बोधकाश्च स्वयमुपनिपतन्त्यप्रकम्प्यात्प्रवाहात् ।

तत्तज्जातीय भेद ग्रहणसमुचिता वृत्तयस्तन्निदानाः तद्वत्स्याच्छिक्षकादिव्यवहृतिषु शिशोरैदमर्थ्यादिबोधः ॥ दक्षैराधोरणाद्यैरनुमितविविधस्वप्रयासोपयोगै: शिक्षाभेदाविचित्रा गजविहगमुखान्ग्राहयद्भिः प्रयुक्ताः । तस्मात्सार्थो मनुव्यप्रभृतिषु च तथाभूतशिक्षाविशेषः कल्पो भाष्योदितोऽयं नयदि कथमसौ कल्पतेऽन्योऽपिमार्गः’

इति । अत्र अङ्गुलीनिर्देशपूर्वकाम्बाऽऽदिशब्दप्रयोगः शब्दवाच्यार्थबोधतात्पर्येणेति बाला: प्रतियन्ति । बोध्यार्थज्ञान पूर्वकं

बोधकशब्दप्रयोगः संस्कारोद्बोधकः । तेनोद्बुद्धसंस्कार: जन्मान्तरीयानुभवजन्यः अम्बाशब्दबोध्या इयं व्यक्तिरित्यवधार ।

यन्ति इति स्मृतिरूपमेव शक्तिज्ञानम्

’ एनमवेहि इमं चावधारय इत्यभिप्रायेणाङ्गुल्यानिर्दिश्य ’ इति भाष्ये बोधक

बोध्यार्थयोः द्वयोर्मध्ये बोधकशब्दस्य प्रयोगेण ज्ञानं बोध्यार्थस्याङ्गुलीनिर्देशेन ज्ञानमिति विभागः ॥

अत्र श्रुतप्रकाशिकायां-’ यावदङ्गुलिनिर्देशशब्दप्रयोगसाहचर्यजनितवासनाभूयस्त्वोदयेन स्वयमेव तत्तदर्थेषु तत्त

च्छब्दान्प्रयोक्तुमर्थमात्रदर्शनेन शब्दं स्मर्तु शब्द मात्रश्रवणेन अर्थ स्मर्तु न्च क्षमा भवन्ति तावदित्यर्थः ’ इति बहुशश्शि क्षिताः ’ इति भाष्ये ‘ बहुश’ इत्यस्य विवरणं कृतम् । अत्र वासनासंस्कारभूयस्वेन शब्दार्थयोश्शक्तिरूपसम्बन्धिनो: एक संबन्धिज्ञानमपरसंबन्धिस्मारकमिति दिशा स्मृत्युपपादनेन शक्तिज्ञानं स्मृतिरूपमेव व्यासार्याणामभिमतमिति प्रतीयते ॥

यद्यप्यनन्तार्यैः शास्त्रारम्भसमर्थने ‘शाब्दबोधोहि द्विविधः पदवृत्त्युपस्थापितपदार्थानां संसर्गावगाही प्रत्यक्षादिप्र माणान्तरोपस्थापितानामर्थानां संसर्गावगाहीचेति । तत्र प्रथमबोधस्सर्वमते प्रसिद्धः, द्वितीयस्तु भट्टमते स्वीक्रियते । उक्तं

च वाक्याधिकरणे भट्टैः’ इत्युपक्रम्य ‘पश्यतश्श्वेतमारूपम्’ इत्यादि वार्तिक, भाष्य, न्यायरत्नाकरवाक्यान्युदाहृत्य श्रीभा

ध्येऽपि शब्दार्थयोरसम्बन्धान्तरादर्शनात् इत्यनुपपत्तिज्ञानमुक्तम्। संबन्धान्तरानुपपत्तिज्ञानादित्यर्थः । तथा च श्रावणप्र त्यक्षोपस्थितांचाऽऽदिशब्द चाक्षुषप्रत्यक्षोपस्थितपुरोवर्तिपदार्थयो: संबन्धावगाहिवाक्यजन्यबोधरूप शक्तिज्ञानं प्रथमतो जायत

इति श्रीभाष्ये अनुपपत्तिज्ञानोत्त्या प्रात्यक्षिकोपस्थितिजन्यबोधरूपं शक्तिज्ञानमिति सूच्यते । श्रुतप्रकाशिकायामपि भट्टो -

दाहृतस्य पुत्रजन्मवाक्ये शक्तिग्रहस्य पूर्वपक्षिणा दूषितस्य सिद्धान्ते व्यवस्थापनात् भट्टाभिमतबोधरूपं इयमम्बेत्यादिशक्ति

शक्तिज्ञाने अनन्तार्योक्तरीतेः भट्टासम्मतत्वस्थापनम्

९८०

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम

अतो वेदान्ताः परिनिष्पन्न परं ब्रह्म तदुपासनंचापरिमितफलं बोधन्तीति तन्निर्णय फलो श्रुतप्रकाशिका

पिण्डे ये शुक्लादिविशेषा दृश्यन्ते तौर्विंशिष्टगवानयन प्रतिपादकमिति शङ्कोपपत्तेः । प्रयोगभेदेनावापोद्वापमुखेन शङ्काऽपा करणमुभयत्र तुल्यम् । पुत्रजन्मवाक्यादपि गवानयनादिवाक्यस्याने कार्थान्तरशङ्काग्रस्तत्वं सुतरां दृश्यत इति अर्थविशेषा वधारणमतीव कर्तुमशक्यम् |

गामानयेति शब्दप्रयोगानन्तरं व्यापारान्तरविधुरं गवि समानीतायामपि गां सन्दर्शय गां

पुरस्स्थापय गां देहि गां विक्रीणीहीत्याद्यनेकार्थशङ्काहेतुत्वात्प्रयोज्यवृद्धप्रवृत्तेः ॥

किंच गामानयेत्यादि शब्दप्रयोगानन्तरं समानयनात्पूर्वमेवोत्थानोपरिवासआच्छादन दण्द ग्रहणयादृच्छिक जनस म्भाषणगमन।द्यवान्तरव्यापाराश्च बहवो यस्य पुरुषस्याद्यव्युत्पत्तावुपलभ्यन्ते तस्य तेष्वन्यतमार्थवाचकत्वशङ्का गामानये त्यादिवाक्यस्य जायते । पश्चाद्वानयनमपि यादृच्छिकं कृतं स्यात् । नतु वाक्यप्रेरितत्वादिति च शङ्का संभवति । अतो

नार्थविशेषसंबन्धावधारणसम्भव इति । बहुभिः प्रयोगैरर्थविशेषनिश्चयोऽन्वयव्यतिरेकाम्यामिति चेत्, एवमेव पुत्रस्त जात इत्यादिवाक्यस्यार्थविशेषनिश्चयस्सुतरां संभवति ॥

एवं सिद्धवस्तुनि शब्दव्युत्पत्त्युपपत्त्युपपादनेन वेदान्तानां परब्रह्मपरत्वमुपपन्नमित्याह – अतो वेदान्ताइति गूढार्थसङ्ग्रहः

ज्ञानमवगम्यते ’ इत्युक्तम् ; तथाऽपि -नायमथ: पूर्वमीमांसकसंमतः । तथाहि पदार्थानामन्वयधीहेतुत्वं, नतु वाक्यस्य

इति ‘तद्भूतानाम् ’ इति सूत्रार्थनिर्णयार्थं ’ अवाचकत्वंबाक्यस्य तद्भुतानामितीरितम्।’ इत्यादिवार्तिकप्रवृत्तिरिति पूर्व

मेवोक्तम् । भाष्येऽपि अन्वयधीरित्येव उक्तम्, नतु शाब्दधीरिति । पदार्थानामन्वयधीहेतुत्वे दृष्टान्ततया ’ पश्यतश्श्वेत

।

मारूपम्’ इत्याद्युपन्यासः इति च पूर्वमेव निरूपितम्

अतो नायमर्थ : भट्टसम्मतः

।

।

श्रुतार्थापत्तिरपीत्यनुपदमेव निरूपयिष्यते

विश्वजिदादौ पदकल्पनमेव सूत्रभाष्यवार्तिककारसंमतम् । एवं श्रीभाष्ये बोधकत्वस्य शक्तित्वोपपादनाय

बोधकत्वातिरिक्तपदार्थसंबन्धाभावहेतुतया संबन्धान्तरादर्शनात्’ इत्युक्तम् । सङ्केतस्य संबन्धत्वमिति नैयायिकमत

व्युदासाय ‘ सङ्केतयितृ पुरुषाज्ञानाच्च ’ इत्युक्तिः । श्रुतप्रकाशिकायां श्रीः भाष्यक्ति प्रकारेण सिद्धे व्युत्पत्तिसाधनानन्तरं पुत्र जन्मत्र।क्यादितोऽपि सिद्धे व्युत्पत्तिहसम्भवतीति साधनमात्रेण उक्तस्थले व्यासार्याणां शाब्दबोधाभ्युपगमोऽपि नैव सिद्धयति बिन्दुटीकायां —‘ पश्यतश्श्वतमारूपम्’ इत्याद्यर्थविचारावसरे – ‘तस्माद्यस्माद्गवाश्वादिमचेन संभावितदेशे श्वेतं ।

दृश्यते । तत्रैव पदानि कल्पयित्वा तदेकवाक्यताज्ञानाच्छाब्दधीः स्वीक्रियते

तदभावेतु तत्र न भवत्येव सा’ इत्युक्त्या

पदकल्पनाभावे शाब्दबोधः नैव भट्टसम्मतः । अतश्च शक्तिज्ञानं स्मृतिरूपमिति आचार्यपादादिसिद्धान्त एव युक्तः ॥

सिद्धे व्युत्पत्तेः कृतिसाध्यरूपकार्ये व्युत्पत्तेश्च व्यवहारतः सिध्या कृतिसाध्यप्रधान रूपसर्वासंमत कार्यार्थएव व्युत्प ।

त्तिरिति निर्वन्धो निर्निबन्धन इत्युक्तम्

अतइत्यादि । सिद्धे एवं साध्ये च व्युत्पत्तस्साधनादित्यर्थः, परिनिष्पन्न

।

सिद्धमित्यर्थः कृतिसाध्येऽपि व्युत्पत्त्या ब्रह्मोपासनमित्युक्तम् कार्यपरत्वानङ्गीकारे प्रयोजनपरत्वं न सिद्धयतीति (प्र.पं) शङ्कावारणायापरिमितफलमित्युक्तम् । आत्मा ज्ञातव्यः’ इत्यादेः कार्यपरत्वमभिधाय ’ अपिच सिद्धार्थपरत्वेऽपिशब्दस्य 6

न वेदान्तानां परमानन्दादिरूपरेव ब्रह्मणः प्रामाण्यमवकल्पते ’ इति पूर्वोदाहृत ( ९६१.पु ) प्रकरणपञ्चिकाथमभिप्रेत्य वेदान्तेषूपासनविध्यङ्गीकारे प्रभाकरसम्मतकार्यस्य प्रसक्तिरेव नास्ति, किंतु आनन्दरूप ब्रह्मणएव फलत्वं संभवतीति

उपनिषदां ब्रह्मपरत्वासम्भवेन कार्यार्थत्वमेवेति (प्र. पं) उक्तिपर्यालोचनम्

९८१

श्रीभाष्यम्

ब्रह्मविचारः कर्तव्यः । कार्यार्थत्वेऽपि वेदस्य ब्रह्मविचारः कर्तव्य एव कथं ‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’ (बृ.४.४.५)’ सोऽन्वेष्टव्यस्सविजिशासितव्यः '

(छा.८.७.१) ‘विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’ (बृ. ६.४.२१) ‘दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाश स्तस्मिन्यद न्तस्तदन्वेष्ट्रव्यं तद्वाव विजिशासितव्यम्’ (छा.८.१.१) ‘तत्रापि दहं गगनं विशोकस्तस्मिन्

यदन्तस्तदुपासितव्यम्’ (तै. ना. १०.अनु) इत्यादिभिः प्रतिपन्नोपासनविषयकार्याधिकृत

फलत्वेन ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ (तै.आ. १. अनु) इत्यादिभिर्ब्रह्मप्राप्तिश्श्रूयत इति ब्रह्मस्वरूप तद्विशेषणानां दुःखास म्भिन्नदेशविशेष रूपस्वर्गादिवत् श्रुतप्रकाशिका

अथ कार्यार्थपरत्वमभ्युपगम्य ब्रह्मविचारस्य कर्तव्यतामाह-कार्यार्थत्वेऽपीति । कार्यार्थत्वाभ्युपगमेऽपि स्तावक्त्वसिद्धि

हेतुत्वेन फलसाघनत्वेन च प्रकारद्वयेन सिद्धवस्तुनि तात्पर्यमुत्तरत्रोपपादयिष्यते, अऋतु प्रकारान्तरेणोपपाद्यते अनन्त स्थिरफलापातप्रतीतेस्सिसाधयिषितत्वात् फलत्वेन तात्पर्यकथनमत्रोचितमिति फलतया सिद्धिरत्रोच्यते । अनेक वाक्योपा

।

दानमुपासने तात्पर्यातिशयज्ञापनार्थम् | उपसर्गविशेषसन्प्रत्यययोगायोगेऽप्यर्थभेदो नास्तीति ज्ञापनार्थे च । उपासन विषयकार्याधिकृतेति । * उपासनावच्छिन्न कृतिसाध्यापूर्वाधिकृतस्य विशिषन्हि विषय उच्यते ब्रह्मस्वरूपतद्विशेष णानामिति । विशेषणानि गुणा: विभूतयश्च । विधिवाक्योक्तस्य फलस्यार्थवादोक्तविशेषण तात्पर्य मस्तीतिज्ञापनार्थ दुःखासम्भित्रदेशविशेषरूपस्वर्गादिवदित्युक्तम् । ‘यस्मिन्नोष्णं न शीतं नारतिः’ इतिाह श्रुतिः स्वर्गाख्यफलं गूढार्थसंग्रह:

साधयति–कार्यार्थत्वेऽपीत्यादिना । परसंमतनिर्गुणविद्यावाक्येष्वपि उपासनविधिर्वर्तत इति मण्डनादिभिः वेदान्तेषु ज्ञान विधिदूषणप्रक्रिया न साधीयसीति बोधनाय ‘आत्मावा अरे’ ‘सोऽन्वेष्टव्य: ’ ’ विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ‘इति वाक्यत्रयोपादानम् । परसंमतनिर्गुणविद्यावत् तत्संमतसगुणविद्यायामुपासनविधि दर्शयति- दहरोऽस्मिन्नित्यादिना ॥ ब्रह्मविदाप्नोति परमित्यादिभिः इति । ’ अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ’ ’ परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्’ इत्यादि रादिशब्दार्थः–दुःखासम्भिन्नदेशविशेषस्वर्गादिवदिति ॥

प्रकरणपञ्चिकायां च अयमर्थोऽभ्युपगतः । तथाहि प्रमाणपारायणे-‘यद्याप जीवनमन्तरङ्गं नित्यं च तथाऽपि तस्मिन्नियोज्यांवशेषणे समाश्रीयमाणे विधेरपरमनुष्ठानाक्षेपकत्वं कल्पनीयम् । काम्येत्वधिकारिविशेषणे तदर्थितयैव प्रधाने प्रवृत्तेः विधेरनुष्ठानाक्षेपकत्वकल्पना नकर्तव्या यद्यपि चोपात्तदुरितक्षयोऽपि पुरुषैरिष्यते, तथाऽपि तस्योपात्त दुरितक्षय सत्तासापेक्षत्वाद्गौरवम् । तस्मात्सकलपुरुषाभिलषणीयं सकलदुःखसभेदरहितं सुखं स्वर्गपदाभिधेयं नियोज्य विशेषणं

।

।

।

कल्प्यते । कथं पुनस्तादृश सुखवाचकता स्वर्गशब्दस्यावसीयते । उच्यते -’ ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत’ इत्येवमादिस माम्नायं सकलदुःखसंभेदरहिताभिलाषोपनीत दीर्घतरसुखसाधनत्वेनार्थवादैः स्तूयमानं कर्म दृश्यते । स्वर्गशब्दोऽपि लोके

कस्मिंश्चिदर्थे श्रौत्या वृत्त्या प्रयुज्यमानां दृश्यते । योऽप्यस्य चन्दनादौ प्रयोगः सोऽपि प्रीत्यपगमे तत्रैवाप्रयोगात्प्रीति

साधनवाचकत्वकल्पनेऽपि प्रीतेरपि वाच्यत्वाश्रयणात् प्रीतिमात्रवाचकस्य तत्साधने लक्षणयाऽपि प्रयोगोपपत्तेः लाक्षार्णक

प्राभाकरसम्मतार्थाच्याहारस्य सूत्रभाष्यतद्व्याख्याकाराद्यसम्मतत्वम्

९८२

[जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यम रात्रिसप्रतिष्टावत्

गुढार्थसङ्ग्रहः

एव यदि विध्युद्देशगतस्स्वर्गशब्दः तथा सुखे वर्तते ततोऽर्थवादानां मुख्यैव वृत्तिः स्तुतावापे स्यादिति तादृशसुखवाच

।

कता स्वर्गपदस्याश्रीयते । चन्दनादिष्वपि यो लाक्षणिकः प्रयोगः सोऽपि प्रशंसाऽर्थः सुतरां ततः ताद्वेधसुखसाधनत्वा पादनेनैवोपपद्यते । तथा च यावत् तावत्सुखसाधने स्वर्गशब्दं न प्रयुञ्जते, किंतु सातिशयप्रतीतिजनके स्वर्गपदाभिधेय सुखसम्भवे च उक्तेन न्यायेनाम्नाय एव प्रमाणम् । तदन्यथाऽनुपपत्त्या च तदुपभोगयोग्यदेहदेशसद्भावोऽपि नानुपपन्न इत्युक्तम् ॥

अत्र पूर्वे ’ पिण्डपितृयज्ञादौहि नियोज्यवान्चिपदाश्रवणात् अपरिपूर्ण वाक्यम्’ इत्यारभ्य पिण्डपितृयज्ञादौ नियोज्यास

मर्पणेन अंपरिपूर्णत्वं निरूप्य तादृशस्थळे निराकाङ्क्षतया बोधजननार्थं नियोज्याध्याहारस्समाश्रितः । उक्तं च अतो लोके अपरिपूर्णबाक्यपरिपूरकतया अवधारितोऽध्याहारः वेदेऽप्याश्रीयते इति । अध्याहारस्वरूपं च निरूपितम् । कःपुनरध्याहारो नाम ? अधिकस्य बुद्धौ निवेशनम् बुद्धौ सन्निहिते श्रूयमाणश्शब्दः स्वार्थमन्वितमभिधत्ते तस्यतु विशे ।

षाबगतौ योग्यत्वं च लाघवं च कारणमिति एतेन ’ विश्वजिता यजेत ’ इत्यादावपि अश्रुतनियोज्यस्थले स्वर्गकामएव नियोज्य इति परिकल्पनीयं भवतीत्यप्यावेदितम् ॥

उक्तं च ऋजुविमलायां श्रुतार्थापत्तिनिरूपणावसरे ’ येतु शब्द एव विश्वजिदादिष्वपरिपूर्णत्वादनुपपन्न इति मन्यन्ते तेन तदुपपादकः परिपूरकश्शब्द एव कल्प्यते इति वदन्ति, तेन स्वमनीषिका कल्पनया विक्लवं भाषमाणा उपेक्षामर्हन्तोऽपि बालै

|

रादृता इति बालजनपरिबोधनाय किंचिदुच्यते- का तावदिह शब्दस्यानुपपत्तिः अर्थानुपपत्त्यतिरेकिणी ? अपार्रपूर्णताचॆत् का पुनश्शब्दस्यापरिपूर्णता १ अर्थ एवहि केनचित् अर्थभागेनविना अर्थपरिपूर्णो भवति । अर्थापरिपूर्तेदशब्दोऽप्यपरिपूर्ण इतिचेत् भवत्वेवम्। यन्निबन्धनाहि तस्यानुपपत्तिः, तस्यैत्र तर्ह्यपपत्तिरङ्गीकरणीया । अन्यथा तदवस्यैव शब्दस्यापरिपूर्णता स्यात् तस्मादपरिपूर्णत्वेऽपि शब्दस्य अर्थ एव कल्पनीयः नचार्थानुपपत्तौ शब्दस्यापरिपूर्ति ः भिन्नत्वाच्छब्दार्थयोः’ इति ॥ नह्यशब्दं प्रतीयते । (४.३. वस्तुतस्तु विश्वजितिशब्दकल्पनैव युक्ता ‘चोदनायां फलाश्श्रुतेःकर्ममात्रं विधीयेत १७) अपि वा आम्नानसामर्थ्याचोदनार्थेन गम्यते अर्थानां ह्यर्थवत्त्वेन वचनानि प्रतीयन्ते अर्थतोह्यसमर्थानामानन्तर्ये ऽप्यसंबन्धः तस्माच्छ्रत्येकदेशस्थः’ इति पूर्वपक्षसिद्धान्तसूत्रद्वयपर्यालोचनायां स्वर्गकामपदमध्याहार्यमित्येवार्थः प्रतीयते ‘ नह्मशब्दं प्रतीयते’ इत्यत्र शब्देन अबोध्यस्स्वर्ग: न प्रतीयत इति स्फुटम् । ‘तस्माच्छुत्येकदेशस्सः’ इति सिद्धान्त सूत्रैकदेशेऽपि स्वर्गकामशब्दस्य श्रुत्येकदेशत्वमेव स्फुटम् | शाब्दीयाकाशब्देनैव प्रपूर्यत इति न्यायः, अतश्चार्थाध्याहा सक्षोऽत्र न सूत्रभाष्यकारादिसंमतः । तदुक्तं भाष्ये ‘तस्माच्छ्रत्येकदेशस्स: ’ फलकामपदं दूरेऽपिसत् तस्य वाक्यस्यैक 6

देशभूतमित्यर्थः इति । ‘सस्वर्गस्स्यात् ’ इति सूत्रोक्तस्स्वर्गः निरतिशया प्रीतिः इति टुप्टीकायां ‘ योगसिद्धिर्वा’ इति सूत्रे उक्तम् । स्वर्गोऽनतिशयप्रीतिरूपो दुःखविवर्जितः इति ‘स स्वर्गस्स्यात्’ इत्यत्र शास्त्रदीपिकायामर्थानुवादःकृतः सोमनाथीये (शास्त्रदीपिकाव्याख्याने) भाडदीपिकायांच ’ यन्नदुःखेन संभिन्नम्’ इति वाक्यमेवोदाहृतम् | ’ फलमात्रेयो निर्देशा रात्रिसत्रप्रतिष्ठावदिति ।

(

क्रतौ फलार्थवादमङ्गवत्काष्र्णाजनि: ’ (जै. सू. ४.३.१७)

दश्रुतौ ह्यनुमानं स्यात् ’ (१८) इति पूर्वपक्षसिद्धान्तसूत्रद्वयम् । ‘रात्रीः प्रकृत्य श्रूयते प्रतितिष्ठन्ति हवा य एता रात्री

सूत्रभाष्याद्युक्त।त्रिसत्रप्रतिष्ठ|विचार:

जिज्ञासा १.१ १ ]

९८३

श्रीभाष्यम्

अपगोरणशतयातनासाध्यसाधनभाववच्च श्रुतप्रकाशिका विधिगतं विशेषणमन्यत्र फलस्य विधिवाक्यगतत्वाभावेऽपि अन्यपरार्थवादोक्तफ्ले विद्धयपेक्षिते तात्पर्यमस्तीति रात्रिसत्र

प्रतिष्ठावदित्युक्तम् । ‘रात्रीरुपेयात् प्रतितिष्ठान्त हवा एते य एता रात्रीरुपयन्ति ’ इतिहि श्रुति: । प्रतिष्ठाकाम उपेयादिति वचनामावेऽप्यर्थवादोक्तफले तात्पर्यमङ्गीकृतमित्यर्थः * विधेयोपकारके विरोधिफलेऽपि तात्पर्यमस्तीति ज्ञाप

नार्थ * अपगोरणशतयातनासाध्यसाधनभाववच्च इत्युक्तम् । तस्माद्ब्राह्मणाय नापगुरेत, योऽपगुरातै(गुरुते ) (

शतेनयातयात् ’ इतिहि श्रुतिः । अनेन मोक्षोपायविरोधिफलेऽपि तात्पर्य सिद्धयतीत्यभिप्रायः अनुयायिहेतुः * कार्योपयोगि

तथैव सिद्धेरित्युक्तः । उपासनविषयकार्योपयोगित्वात् फलभूतब्रह्मस्वरूपे तद्विशेषणगुणादौ विधिविरोधिनि फ्ले संसारहे यत्वादौ च विवक्षा कार्येत्यर्थः ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

रुपयन्ति, ब्रह्मवर्चस्विनोऽन्नादा भवन्ति य एता उपयन्ति’ इत्येतद्विषयवाक्यम्

अत्र रात्रिशब्देन ‘ज्योतिर्गौरायुः '

इत्यादिवाक्योत्पादितानि सौत्यानि कर्माण्युच्यन्ते ’ (शा. दी) अत्र टुप्टीका -‘रात्रीणां विधीयमानानामर्थवादोऽयम् भवि तव्यं च कर्मण:फलेन तस्मात्स्वर्गःफलमिति ’ इति कामशब्दाभावः साध्यसाधन सम्बन्धाभावः अत्र हेतुरुक्तः’ इति । अयं

।

प्रथमसूत्रार्थः । एवं द्वितीयसूत्रेऽपि टुप्टीका-‘कर्मण:फलेन भविष्यत् तत्र किं स्वर्गपदमध्याहृत्य तेन सह्रैकवाक्यता, उत प्रतिष्ठापदैकदेशं विपरिणम्य प्रतिष्ठादेः फलत्वम् । सन्निधानस्य वलप्तत्वात्प्रतिष्ठादेरेवैकवाक्यता कल्प्या ।

स्वर्गाध्याहारेहि

सन्निधानमेकवाक्यताचेत्युभयं कल्प्यं, तत्र गौरवम्’ । यत्साध्यसाधनसम्बन्धं समर्थ कर्तु तत्सहैव धातुनाऽध्याहरि ध्याम:-उपेयुरिति । अथवा रात्रीणां य उत्पत्तिप्रयोगवचनः सयथा इति कर्तव्यतासम्बन्धमपेक्षते, स एव साध्यसाधनसं 6

,

बन्धं करिष्यति ।

अथवाऽर्थवादोऽविनाभावाद्विधिं लक्षयति । स लक्षितः साध्यसाधनभावसम्बन्धं प्रतिपादयिष्यति ।

तस्मादर्थवादेभ्यो विधिः विपरिवर्तमानाश्च त एव फलतां प्रतिपत्स्यन्ते । तस्मात्स स्वर्ग: स्यात् इत्यस्यायमपवादः’ इति

अत्र शबरभण्योक्त योजनात्र्य सम्यग्विशदीकृतम् ॥ अत्र शास्त्रदीपिका-’ फलत्वसिद्धयर्थं सन्नन्ततया विपरिणाममात्रं लघीयः । तदयमर्थः ये प्रतितिष्ठासन्ति त एता रात्रीरुपेयुरिति ’ इति भाट्टदीपिकायां च ’ तिप्प्रत्ययस्य ल्युडथै कल्पयित्वा भविष्यत्कालवृत्तित्वेन साध्यत्वावगतौ प्रतिष्ठा ऽऽदिस्वाभाव्यादीप्सितत्वसिद्ध्या भाव्यत्वम्’ इत्यप्युक्तम् ॥

अपगोरणशतयातनासाध्यसाधनभाववदिति । ’ शंयौ च सर्वपरिदानात् ’ (जै.सू. ४.३.२३) इतिसूत्रेचा यमर्थः स्फुट: । अत्र ‘ देवावै शंयुं बार्हस्पत्यमब्रुवन् हव्यं नो वह ’ इति प्रकृत्य ’ किंमे प्रजायाइति । तेऽब्रुवन् यो ब्राह्मणायापगुरेत् तं शतेन यातयात् योनिहनत् तंसहस्रेण यातयात् यो लोहितं करवद्यावत:प्रस्कद्य पागूँसून्त्संगृह्णात् तावतस्सं वत्सरान्पितृलोकं न प्रजानीयात् इति तस्माद्ब्राह्मणाय नापगुरेत् न निहन्यान्नलोहितं कुर्यादिति ’ इति विषयवाक्यं भाष्ये

उपात्तम् । अत्र तन्त्रवार्तिकम्- ’ वाक्येन सर्वसंयोगात्सर्वेभ्यो वरदानतः । फलस्याकल्पितत्वाच्च नेष्ट: प्रकरणग्रहः ॥ '

।

यच्छब्दस्तावच्छ्रत्यैव पुरुषमुपादत्ते नन्त प्रकरणयुक्त पुरुषधर्मः। नोषकश्चित्संस्कारः, किंतर्हि, नरकपरिहारार्थोऽयंप्र तिषेधः, सच पुरुषगतएव । नरकपातस्संकीर्तितो नतु ऋतुगतः । यस्यच प्रत्यवायस्तस्य तत्परिहारार्थः प्रतिषेधः । शतेन

सूत्रायुक्त अपगोरणशतयातनासाव्यसाधनभावविचार: (वे.सं) द्रमिडभाष्योक्तार्थश्च [ जिज्ञाणा १-१-१

९८४

श्रीभाष्यम् कार्योपयोगितयैव सिद्धेः

गूढार्थसंग्रहः यातयात्सहस्रेण यातयात् ’ इति शतगुणं सहस्रगुणमनुभवेदित्यर्थः । अथवाऽसङ्ख्येयान्तरानुपादानादुपरि संवत्सरग्रहणा दिहापि संवत्सरशतेन यातनां निस्तरेत्सहस्रेणेत्येवं संबध्यते ’ इति ’ सोऽब्रवीकिंमे प्रजायाइति ’ प्रजामात्रानुग्रह एव

शंयुना प्रार्थितः । देवैश्च यत्कामयस इत्युक्ते शंयुना ब्राह्मणमात्रमेव तेभ्य: परित्तं परिपालनायोपक्षिप्तम् । तैश्च ब्राह्म णमात्रमेवोद्दिश्यानुग्रहः प्रत्तइति वाक्यशेषस्समर्थितो भविष्यतीति’ इति च ॥

(अत्र ’ शंयौ चशं यूपक्रमके वाक्ये योऽयमपगोरणादिप्रतिषेधः स प्रकरणादपकृष्येतेत्यनुषङ्गयः । कुतः सर्वपरि दानात् सर्वावस्थस्य दर्शपूर्णमासकर्तृत्वावस्थानपेक्षस्य पुंसः परि नरकपरिहारार्थ दानात् अपगोरणादीनां खण्डनात् ।

निषेधादिति यावत् एवं भाष्यकारः । वार्तिककारास्तु सर्वपरिदानात् सर्वेभ्यो ऋत्विग्भ्योऽनृत्विग्भ्यश्च ब्राह्मणेभ्यः परिपा

।

।

।

लनाख्यवरदानादित्येवं सूत्रं व्याख्यास्यन्ति १) । अत्रापगोरणं दण्डोद्यमनादिरूपताडनोद्योगः । अत्र भाट्टदीपिका ‘अत्रह्याशिषि लिङ | प्रवर्तनाया बाधात् । आख्यातार्थोऽपि लक्षणया भोगरूपानुभवो निस्तारो वा तमिति द्वितीयार्थो विषयत्वम् तथाँवावगोरणकर्तृविपये शतगुणं यातनानुभवः शतसंवत्सरेण वा तन्निस्तारो भवत्वित्यर्थः । वस्तुतस्तु आख्यातार्थोऽनुभावनाऽदि: लिङर्थोनुकूलव्यापार एव । तथा च तंप्रति भवान् शंयुरनुभावयेदित्यर्थः । अत्रच लिङ पादानेन पूर्ववद्वर्तमानत्वाप्रतीतेः यातनायास्साध्यत्वावगमात् निषेध्यफलं कामपदाद्यभावेऽपि वलप्तम् अतश्शुद्धपुरुष धर्मः इति ’ इत्युक्तम् ॥

वेदार्थसंग्रहे च––‘ प्रवर्तकवाक्यव्यवहारएव शब्दानामर्थबोधकत्वशत्तयवधारणं कर्तव्यमिति किंमियं राजाज्ञा ?

सिद्धवस्तुषु शब्दस्य बोधकत्वशक्तिग्रहणमत्यन्त सुकरम् ।’ इत्याद्यभिधाय कार्यार्थ एव व्युत्पत्तिप्रतिपादनावसरे ‘ब्रह्मवि दाप्नोति परम्’ इति श्रुतिमुदाहृत्य ’ परप्राप्तिकामो ब्रह्मविद्यात् ’ अत्र प्राप्यतया प्रतीयमानब्रह्मस्वरूपं तद्विशेषणं च सर्वे कार्योपयोगितयैव सिद्धंभवति । तदन्तर्गतमेव जगतस्त्वं संहतृत्वमाधारत्वमन्तरात्मत्वमित्यायुक्तमनुक्तं च सर्वमिति न

किंचिदनुपपन्नम् । एवं च सति मन्त्रार्थवादगताह्यविरुद्धाः अपूर्वाश्चार्थास्स विधिशेषतयैव सिद्धा भवन्ति । यथोक्तं

द्रमिडभाष्ये–‘ ऋणवा जायते’ इति श्रुतेः इत्युपक्रम्य यद्यप्यवदानस्तुतिपरं वाक्यं, तथाऽपि नासता स्तुतिरुपपद्यते ' इति । एतदुक्तं भवति सर्वोह्यर्थवादभागः देवताराधनभूतयागादेः साङ्गस्य आराध्यदेवतायाश्च अदृष्टरूपान्गुणान् सहस्रशो

वदन् कर्मणि प्राशस्त्यबुद्धिमुत्पादयति । तेषामसद्भावे प्राशस्त्यबुद्धिरेव न स्यात् इति कर्मणि प्राशस्त्यबुद्धयर्थं गुणसद्भा वमेव बोधयतीति । अनयैव दिशा सर्वमन्त्रार्थवादगताह्यर्थास्सिद्धाः ’ इति विशेष उक्तः अत्र ‘एकादशावदानान्य बद्यति दशवै पशोःप्राणा आत्मैकादशो यावानेव पशुस्तस्यावग्रति हृदयस्याग्रेवद्यत्यथाजह्वाया अथ वक्षसः इत्युपक्रम्य ?

‘ जायमानोवै ब्राह्मणस्त्रिभिर्ऋणवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यःप्रजया पितृभ्य एष वा अनृणो यःपुत्री यज्वा ब्रह्मचारिवासी तदवदानैरेवावदयते तदवदानानामवदानत्वम् ’ (यजु.सं.६.का.३.प्र.१०. अनु) इति श्रुतिसन्दर्भों द्रमिडवाक्येऽनुसंधेयः ॥

एतावता वेदान्तेषु उपासनविधेः कार्यपरत्वं ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वस्यासिद्ध्या पुरुषार्थपरत्वं न संभवतीति बृहती व्याख्यायां ऋजुविमलायां प्रकरणपञ्चिकायां च शालिकानाथेनोक्तं पर्यालोचितम् । अथ कार्यस्य प्रामाणिकत्वे वेदान्तेषु कार्यपरत्वं कुतो न स्यादिति प्राभाकराक्षेपस्सम्भावित इति निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्ववत् कार्यस्यापि प्रभाकरसंमतस्याप्रामा

कार्यस्य दुर्निरूपत्वसाधन म्

९८५

श्रीभाष्यम् गामानयेत्यादिष्वपि वाक्येषु न कार्यार्थ व्युत्पत्तिः भवदभिमतकार्यस्य दुर्निरूपत्वात् ।

कृतिभावभाविकृत्युद्देश्यंहि भवतः कार्यम् । कृत्युद्देश्यत्वं च कृतिकर्मत्वम् । कृतिकर्मत्वं च

कृत्या प्राप्तुमिष्टतमत्वम् । इष्टतमं च सुखं वर्तमान दुःखस्य तन्निवृत्तिर्वा । तत्रेष्टसुखा 3

दिना पुरुषेण स्वप्रयत्नादृते यदि तदसिद्धिः प्रतीता ततः प्रयत्नेच्छुः प्रवर्तते पुरुष इति न क्वचिदपीच्छाविषयस्य कृत्यधीन सिद्धित्वमन्तरेण कृत्युद्देश्यत्वंनाम किंचिदप्युपलभ्यते । श्रुतप्रकाशिका

प्रवर्तकत्राक्येऽपि नत्वदभिमतासद्धिरित्याह — गामिति । कार्यार्थे प्राधान्येन त्वदभिमते कृत्युद्देश्यलक्षणकार्यार्थे

कुतइत्यत्राह–भवद्भिमतेति । स्वेदश्रमादावापे कृतिसाध्यत्वात्तद्व्यावृत्त्यर्थे क्रियाकार्येऽप्युद्देश्यत्वमङ्गीकार्यम् त्वदुक्तो ।

द्देश्यत्वस्य दुर्निरूपतवा तल्लक्षणकार्यस्य दुर्निरूपत्वादित्यर्थः । दुर्निरूपत्वं कथमित्यत्राह- कृतीति आन्तरप्रयत्नः तत्सद्भावानन्तरभावि ।

कृतिभावभावि कृतिः

कृतिसाध्यत्वं भावार्थादिष्वप्यस्तीति तव्यावृत्त्यर्थं कृत्युद्देश्यमित्युक्तं कृत्युद्देश्यत्वं

कृतिप्रधानत्वमित्यर्थः । कार्यस्य कृतिसाध्यत्वमिष्टत्वं कृत्युद्देश्यत्वमिति त्रयमपि तन्मतेऽभ्युपगतम् । इष्टत्वकृतिसाध्यत्वे फलभावार्थसाधारणे कृतिप्रधानत्वं ह्याकारद्वयविलक्षणं फलभावार्थव्यावर्तकं वर्ण्यते । यथा टीकायामुक्तम् कार्यमर्थ

प्रतिपादयतो वेदस्य प्रामाण्यम् इति । अत्रार्थशब्देन प्राधान्यं विवक्षितम् । पञ्चिकायां कार्यमर्थं प्रधानतया प्रति

।

पादयतो वेदस्य प्रामाण्यं तत्रैव प्रामण्यशब्दव्युत्पत्तेः व्युत्पत्त्यायत्तत्वात्तस्य इति

प्रकरणशालिकायां कृति

साध्यं प्रधानं यत्तत्कार्यमभिधीयते इति ॥

तत्र तृतीयाकारतयाऽभिमतं कृत्युद्देशत्वं कृतिसाभ्यत्वेष्टत्वाकारयोरन्यतराकारे पर्यवस्यतीत्यभिप्रायेण दूषयितुमाह

कृत्युद्देश्यत्वंचेति । पाणिन्युक्तप्रकारेण कर्मत्वं विवृणोति । कृतिकर्मत्वंचेति । इष्टतमत्वं च कार्ये नास्तीत्याह-इष्टतमं चेति । * कृतिकर्मत्वंनाम प्रवर्तकत्वमित्यत्राह — तत्रेति । तदपीष्टस्य स्वप्रयत्नसाध्यत्वमेवेत्यर्थः । आदिशब्देन दुःख

।

निवृत्तिरुच्यते

स्वप्रयत्नादृते यदीत्यादेरयंभावः कृतिसाध्यत्वातिरेकि कृतिकर्मत्वं नामेष्टतमत्वे पर्यवस्यतीति । प्रयत्नेच्छुः

चिकीर्षुः प्रवर्तते, आन्तरप्रयत्नमिन्छन् सतमुत्पादयतीत्यर्थः । इष्टतमस्यैव रूपद्वयमस्त इच्छाविषयत्वं प्रेरकत्वंचेति ॥

गूढार्थसंग्रहः

।

णिकत्वेन तत्परत्वं कापि वेदवाक्ये न संभवतीत्युपपादयितुमुपक्रमते-भवदभिमतस्य कार्यस्य दुर्निरूपत्वादित्यादिना ॥ कृतिभावभावि कृत्युद्देश्यहीति । ’ किंतु स्वयं क्लेशरूपं कर्म यत् कार्यतां व्रजेत् फलसाधनता तत्र कारणं तेन

कार्यता ॥ तद्भावभाविनी नित्यं तदात्वेन प्रतीयते । इति कृतिसाध्यं प्रधानं यत्तत्कार्यमभिधीयते कृतौ सत्यां च भावा दसत्यां चाभावात्अनुमानतःकृतिसाध्यता तावदवगम्यते । यदधिकृत्य कृति:प्रवर्तते तत्कृतिप्रधानम्’ इति च प्रकरण

पञ्चिका ॥ कृत्युद्देश्यत्वंनाम किं चिदप्युपलभ्यते इति । इच्छाविषयत्वरूपेष्टत्वमेवोद्देश्यत्वम् । प्राक् (९८१.पु) उदाहृत प्रकरणपञ्चिकावाक्येषु सुखस्य स्वर्गशब्दषाच्यत्वप्रतिपादनेनेच्छाविषयत्वरूपोद्देश्यत्वं स्वर्गस्याकामेनापि स्वीकर्तव्यम्, त्य कृत्यधीनसिद्धित्वं वा स्यात् । रतद्विलक्षणं कृत्युदेश्यत्वंतु नैव संभवतीति भावः ॥

’ चोदनेति क्रियायाः प्रवर्तकं वचनमाहुः’ इति शाबरभाष्यपर्यालोचनया कार्यस्य बृहत्या प्रवर्तकत्वोत्तया प्रेरक

मपि कार्यस्योक्तं भवति । उक्तं च प्रकरणपञ्चिकायामपि ’ कार्यत्वेन नियोज्यं चस्वात्मनि प्रेरयन्नसौ । नियोग इतिं 124

[ जिज्ञासा १-१-१

प्रेरकत्वपुरुषानुकूलत्वादिना कार्यरूपासिद्धिः

९८६

श्रीभाष्यम्

इच्छाविषयस्य प्रेरकत्वं च प्रयत्नाधीनसिद्धित्वमेव तत एव प्रवृत्तेः । नच पुरुषानुकूलत्वं

कृत्युद्देश्यत्वं, यतस्सुखमेव पुरुषानुकूलम् | नच दुःखनिवृत्तः पुरुषानुकूलत्वम् । पुरुषा

नुकूलं सुखं तत्प्रतिकूलं दुःखमितिहि सुखदुःखयोस्स्वरूपविवेकः । दुःखस्य प्रतिकूलतया तन्निवृत्तिरिटा भवति नानुकूलतया । अनुकूलप्रतिकृलान्वयविरहे स्वरूपेणाव स्थितिर्हि दुःखनिवृत्तिः । अतस्सुखव्यतिरिक्तस्य क्रियादेरनुकूलत्वं न सम्भवति । न सुखार्थतया

तस्याप्यनुकूलत्वं दुःखात्मकत्वात्तस्य । सुखार्थतयाऽपि तदुपादानेच्छामात्रमेव भवति ।

नच कृतिंप्रति शेषित्वं कृत्युद्देश्यत्वं भवत्पक्षे शेवित्वस्यानिरूपणात् । नच परोद्देशप्रवृत्त

कृतिव्यतर्हत्वं शेषत्वमिति तत्प्रतिसंवन्धी शेषीत्यवगम्यते । तथासति कृते रशेषत्वेन श्रुतप्रकाशिका

• तत्र प्रेरकत्वं कृत्युद्देश्यत्वमित्यत्राह- इच्छाविषयस्येति । कुतइत्यत्राह – ततएवेति । पुरुषानुकूलत्वं कृत्यु

द्देश्यत्वमित्यत्राह – नचेति । मुखमेव पुरुषानुकूलमिति न वाच्यम्; सुखव्यतिरिक्त स्याप्यनुकूलत्वदर्शना दित्यत्राह-नच दुःखनिवृत्तेः पुरुषानुकूलत्वमिति नहि दुःखनिवृत्तिःस्सुखं भवतीत्यर्थः । एतदुपपादयति । पुरुषानुकूलमिति तर्हि दुःखनिवृत्तेरिच्छाविषयत्वं कथमित्यत्राह-दुःखस्येति । स्वतइष्टत्वमनुकूलत्वं नत्विष्टान्तरहेतुतया # अनिष्टनिष्ट ।

त्तिरूपतयावेष्टत्वम् । एवं स्वतोऽनिष्ठत्वं प्रतिकूलत्वं, नत्वनिष्टान्तरहेतुतया इष्टनिवृत्तिरूपतयावाऽनिष्टत्वम् । अतो दुःख निवृत्तेरिष्टत्वं दुखस्य प्रतिकूलत्वात् नानुकूलतयेत्यर्थः ॥

दुःखनिवृत्तेरनुकूलस्वाभावमुपपादयति । अनुकूलप्रतिकूलेति । स्वरूपेणावस्थितिः सुखनिवृत्तिरूपा दुःखनि वृत्तिरूपा च अनुकूलप्रतिकूलान्बयविरहरूपायां स्वरूपेणावस्थितौ दुःखनिवृत्त्यंशस्य सामानाधिकरण्येन व्यपदेश: दुःख

निवृत्तिरेव सुखंचेद्दःखनिवृत्तौ सुखनिवृत्तिर्नस्यात् तदा सुषुप्तावपि सुखान्वयप्रसङ्गः । अन्यतरनिवृत्तिरन्यतरसंयोगश्चेत्

स्वापेऽपि सुखदुःखान्बयः प्रसजेदिति भावः । अपूर्वस्यानुकूलत्वासम्भवे * दृष्टान्ताभिप्रायेण क्रियाद्युपादानम् । क्रियादे रित्यादिशब्देन प्रयत्नो विवक्षितः । सुखसावनत्वादनुकूलत्वमित्यत्राह - नेति । कुतइत्यत्राह-दुःखात्मकत्वादिति । तस्य क्रियादेः प्रतिकूलतया भासमानं वा तद्विषयज्ञानंवा दुःखं, न तद्व्यतिरिक्तमात्मगुणान्तमित्यभिप्रेत्य दुःखात्मकत्वादित्ययं

हेतुरुक्तः । सुखार्थतयेति । नहि दण्डचक्रादिर्घटो भवतीत्यर्थ: ; असुखार्थात्सुखार्थस्य किं वैषम्यमित्यत्राह - * सुखार्थ ।

।

।

तयापीति कृतिशेषित्वं कृत्युद्देश्यत्वमिति पक्षं दूषयति । नचेति अनिरूपणात् दुर्निरूपत्वादित्यर्थः ॥ परोद्देशप्रवृत्तकृतिव्यास थर्हत्वं शेषत्वमिति पक्षमनूय दूषयति । नच परोद्देश प्रवृत्तेत्यादिना । नच परोद्देशन वृत्त्यर्हताया इति उत्पत्तिश्च प्रवृत्तिमव्यापारः अतः प्रवृत्त्यर्हत्वमुत्पत्त्यर्हत्वम् । परोद्देशप्रवृत्त्यर्हता याश्शेषत्वरूपतये गूढार्थसंग्रहः

मीमांसानिष्णातैरभिधीयते ॥’ इति इत्युक्तमर्थमभिप्रेत्याह-इच्छाविषयस्येति । इष्टत्वकृतिसाध्यत्वाभ्यामतिरिक्तं रूपं भास्तीति भावः ॥ इष्टत्वात्कृतिसाध्यत्वाच्च भिन्नं पुरुषानुकूलत्वमुद्देश्यत्वं संभवतीत्याशङ्कय निराकरोति- यतस्सुखमेव ।

पुरुषानुकूलमित्यादि

अयमर्थः प्रकरणपञ्चिकायामपि व्यक्तः । कार्यस्य सुखत्वमुपपाद्य प्रयोजनत्वस्येष्टसाधनतावि

द्वयर्थनिराकरणावसरे उक्तेः । तच्चेष्टत्वेऽनुकूलत्वे च विश्राम्यति ॥ तथासति कृतेरशेषत्वेनेति । कृतौ शेषत्वव्यव ।

परोद्देशप्रवृत्त्यनर्हत्वरूपशेषत्वनिरूपणासम्भवः

९८७

श्रीभाष्यम्

तांप्रति तत्साध्यस्य शेषित्वाभावात् । नच परोद्देशप्रवृत्यर्हतायाइशेषत्वेन परश्शेषी: उट्टे

श्यत्वस्यैव निरूप्यमाणत्वात् । प्रधानस्यापि भृत्योद्देशेन प्रवृत्त्यर्हत्वदर्शनाच्च । प्रधानस्तु भृत्यपोषणेऽपि स्वोद्देशेन प्रवर्तत इतिचेन्न, भृत्योपिहि प्रधानपोषणे स्वोद्देशेनैव प्रवर्तते । कार्यस्वरूपस्यैवानिरूपणात् कार्यप्रतिसम्बन्धी शेषः तत्प्रतिसम्बन्धी शेषीत्यप्यसङ्गतम् । श्रुतप्रकाशिका

त्यर्थः । उद्देश्यत्वस्यैव निरूप्यमाणत्वादिति । अयमर्थः कृत्युद्देश्यत्वं कृतिशेषित्वम्, शेषित्वं शेषप्रतिसंबन्धित्वम् । शेषत्वं परोद्देशप्रवृत्त्यर्हस्वामित्युक्ते सत्युद्देश्यत्वं नामोद्देश्यत्वमित्युक्तं भवतीत्यात्माश्रयः उद्देश्यनिरूपणोपयुक्तस्य शेषत्व निरूपणस्य उद्देश्यनिरूपणसापेक्षत्वादिति । किं परोद्देशप्रवृत्त्ययोगव्यवच्छेदो विवक्षितः उतान्ययोगव्यवच्छेदइति विकल्पे

प्रथमे शिरसि राजन्यतिव्याप्तिमाह - प्रधानस्यापीति । अत्रेोद्देश्यशब्देन प्रयोजनभावाभिसन्धिर्विवक्षितः । तत्परिहारमु खेन द्वितीयं शिरश्शङ्कते -प्रधानस्त्विति । परोद्देशेन प्रवृत्त्यन्ययोगव्यवच्छेदो विवक्षितः नतु प्रधानस्य नास्ति स्वाद्दे

शेनापि तस्य प्रवृत्तेः। अतो नातिव्याप्तिरित्यर्थः । परिहरति नेति । भृत्येष्वव्याप्तिमाह-भृत्योपिहीति ॥ कार्यप्रतिसंबन्धित्वं

।

शेषत्वमिति पक्षं दूषयति । कार्यस्वरूपस्येति कार्यस्वरूप निरूप्यमाणे फलभावार्थविलक्षणाकारेण तन्निरूपणार्थ कार्यत्वं कृत्युद्देश्यत्वमित्युक्तम्। उद्देश्यत्वं शोषत्वं शेषित्वं शेषप्रतिसंबन्धित्वम्, शेषत्वं च कार्यप्रतिसंबन्धित्वमित्युक्ते सत्यात्माश्र यस्स्यात् कार्यनिरूपणोपयुक्तशेषत्वनिरूपणस्य कार्यनिरूपणसापेक्षत्वादित्यर्थः ॥ भाष्यकाराभिमतं शेषत्वलक्षणं स्वीकृत्य कृत्युद्देश्यत्वसमर्थनमपि दुश्शकम् । तथाहि ‘परगतातिशयाधानेच्छयो

पादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः । परच शेषी’ इति भगवान्भाष्यकारः वेदार्थसंग्रहे शेषिलक्षणमभाषिष्ट । ‘शेषः

परार्थत्वात्’ इति शेषशेषिभावलक्षणपरस्य जैमिनीयसूत्रस्य परैरन्यथाव्याख्यातत्वात्तद्व्यावृत्त्यर्थं तस्य सूत्रस्यार्थोऽनेन

लक्षणग्रन्थेन * यथावत्प्रदर्श्यते । *अस्यार्थ उच्यते अन्यस्य प्रयोजनमेव यस्य परमप्रयोजनं स शेषः अन्यश्शेषीतिवा क्यार्थः । अत्र परशब्दोऽन्यपर्याय: । परातिशय शब्दयोः कर्मधारयशङ्कानिवृत्यर्थो गतशब्दः । तेन स्वगतातिशयाधाय के शेषिण्यातव्याप्तिव्युदासः | अतिशयशब्दः प्रतिकूलेतराकारपरः, निकृष्टेतराकारपरोवा; तेन परगतविनाशाधायक स्वाग्नि कण्टकादीनां विनाश्यंप्रति शेषत्वव्युदासः ॥

गूढार्थसंग्रहः

हारो भाक्त इत्येव भाट्टदीपिकादावुक्तम् | उद्देश्यत्वस्यैवेति । इष्टत्वसाध्यत्वव्यतिरिक्तोद्देश्यत्वस्य प्रभाकरसम्मतत्वेन उद्देश्यत्वनिरूपणमन्तरा तदयोग इति भावः ॥

भृत्योहि प्रधानपोषणे इति । यश्चपुरुषधारेयः प्रधानः स्वप्रयोजनमन भिसंघायैव भृत्योद्देशेन प्रवर्तते तत्र दोष उक्तः तत्रापि प्रधानस्य स्वोदेशेन प्रवृत्यङ्गीकारे भृत्यस्य स्वभावत एव स्वाद्देशेनैव प्रधानपोषणे प्रवृत्त्या तत्राव्याप्तिरिति

भावः । स्वामिभृत्यभावेष्वेव ईशेशितव्यव्यवहारस्य लोके दर्शनात् तद्विघ एव संबन्धो भवितुमर्हतीति अंशाधिकरण

भाष्ये (शं) पूर्वपक्षे परैरुत्त्या स्वस्वामिभावरूपः ईशेशितव्यभावः शेषशेषिभावमन्तरा न घटते । उभयोस्सामान्यविशेषरू भत्वादिति भावः ॥

९८८

श्रुतप्रकाशिकायां शेपशेषिभावविचारः

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रुतप्रकाशिका

नच दुःखहेतुषु यातनाशरीरेष्वव्याप्तिः तेषामपि दुःखजननद्वारा पापक्षयलक्षणातिशयहेतुन्वात् ! नचानुत्पन्नेऽपूर्वे

व्रीह्यादिभिरतिशयाधानायोगात् तेवव्याप्तिः सत्तालाभस्यातिशयरूपत्वात् निकर्षात्मक धर्मेतराकारोह्यतिशयः । ननु मान संबन्धार्ह व्यवहाराहवा यत्स्वरूपं तदेव सदितिहि भवन्मतम् । सत्ताजात्यभावात् तत्कथं स्वरूप मेवाकार इत्युच्यते? न

• सत्तालाभोह्यतिशय इत्युक्तम्

।

स्वरूपस्यैव सत्तारूपत्वेऽपि तल्लाभस्याकारत्वोपपत्तेः ।

सत्तालक्षणस्वरूपस्य च लाभो

नाम प्रथमक्षणसंबन्धः । * स्वरूपस्याविद्यमानत्वेऽपि धीस्थतया परातिशयाधान व्यवहारउपपन्न: । इच्छयेतिपदेन पर

गतातिशयस्येच्छाविषयतया प्रयोजनत्वमवगम्यते । इच्छापदस्य च निरुपपदत्वात् साक्षादेवेच्छाविषयत्वमभिप्रेतम् । साक्षादिच्छाविषयश्च परमप्रयोजनम् अवान्तरप्रयोजनस्यहि तदर्थतयेष्टत्वमिति न साक्षादिच्छाविषयत्वम् । अतः

परम

प्रयोजनज्ञ।पकेनेच्छयेतिपदेन परार्थत्वादित्यर्थशब्दो व्याख्यातो भवति । अर्थ्यत इतिह्यर्थः इष्यतइति यावत् । निरुपप

दश्चार्थशब्दः स्वत:परमप्रयोजनपरः । अनेन स्वातिशयाधायके भृत्यादौ लक्षणस्याव्याप्तिशङ्काव्युदासः भृत्याहि स्वाल

ङ्कारादिकमपि स्वाम्यतिशयाय भवतीतिहि स्वबुद्धया स्वातिशयमाधत्ते, अतो भृत्येन स्वातिशयाधानस्य * परातिशयः परमप्रयोजनमिति नाव्याप्तिः । उपादेयत्व स्वीकार्यत्वं व्यबहर्तव्यत्वमिति यावत् इच्छास्वीकारौ यथायोग्यं संभवत: ।

शेषशेषिणोरुभयोरन्यतरस्मिन्वा संभवतश्चेदिच्छास्वीकारौ तद्गतौ स्तः, यथा राजभृत्यराजतद्भवनादौ, उभयमचेतनंचे

दुभयव्यतिरिक्तचेतनगताविच्छास्वीकारौ, यथा प्रभा प्रभावद्यागतदङ्गादिके । उपादेयत्वमुपादातुम् र्हन्वम् । तेनाकिंचित्कार दशांयामव्याप्तिपरिहार: । एवकारेण कदाचित्स्वार्थनिरपेक्षपरप्रयोजनसाधकेषु प्रकृष्टकृपास्नेहान्वितेष्वतिव्याप्तिव्युदासः ॥

• अथवा केनचिदाकारेणोपहितस्य शेषत्वेसति तदनुपहितस्य :शेषत्वव्यावृत्त्यर्थ एवकारः अनुपहिस्य प्रयोजना

न्तरसाधकत्वेन परातिशयैकप्रयोजनत्वाभावात् स्वरूपं - स्वं रूपं असाधारणधर्म: निरूपकधर्म इत्यर्थ: । नच निरूपबश

ब्दस्य व्युत्पादनार्थत्वाद्ध्यावर्त्यधर्मापेक्षा, परातिशय एव परमप्रयोजनं यस्य सपरं प्रति शेष इति लक्षणमुक्तं भवति । यतः ।

परातिशयस्यैव परमप्रयोजन स्याधायकत्वं लक्षणम् अतएव परगतातिशयघानायोगान्ययोगव्यवच्छेदविकल्पेन राजन्य भृत्यये।रतिव्याप्तयत्र्याप्तिप्रसञ्जनमस्मतपक्षे नावतरति परातिशयमात्राधायकत्वस्य लक्षणत्वाभावात् |

नच द्वारशेषिगतातिशयस्य परमशेषिगतातिशयंप्रति प्रयोजकत्वेसत्यपि तस्य परमप्रयोजनत्वाभावाद्वारशेषिणं प्रति

शेषभूतवस्तुनि लक्षणस्योव्याप्तिश्शङ्कनीया, शेषभूतवस्तुगतातिशयापेक्षया शेषिगतातिशयस्य पारम्यमात्रस्य विवक्षिततया परमंशेषिगतातिशयरूपपरमप्रयोजनत्वस्य व्युदसनीयत्वाभावात् । ततश्च द्वारशेषिगतातिशयस्य * शेषभूतवस्तुगतातिश यान्तराधायकत्वेन प्रयोजनत्वं परमशब्दव्युदसनीयम् ॥

ननु ’ पुरुषश्च कर्मार्थत्वात् ’ इति पुरुषस्य कर्मशेषत्वं कर्ममीमांसायां राद्धान्तितम् । पुरुषश्च स्वर्गकाम इति

तस्यं परातिशयनिष्पादनमेव परमप्रयोजनं न भवतीत्यव्याप्तिरितिचेन्न तस्य कर्तृत्वोपहितवेषेण शेषत्वादुपहिए कर्मनि घ्पादनैकप्रयोजनत्वाच्च, कर्मशेषतोपपत्तः । नन्वेतल्लक्षणमसम्भवहतम् । नखलु चेतयमानः कश्चित्परगतातिशयं स्वस्य परमप्रयोजनं मत्वा प्रवर्तते किंतु परप्रयोजनमपि स्वप्रयोजनार्थं मत्वाहि प्रवर्तते ? उच्यते । नैवमसंभवः अत्रेतनेषु पराति

शबैक्रप्रयोजनत्वदर्शन।त् । यद्यपि चेतनस्स्वारस्यन स्वप्रयोजनमेव परमप्रयोजनं मन्यते तथाऽपि न लक्षणस्य हानिः,

जन्मक्रियाद्यभिज्ञैर्मध्यस्थैः परातिशयनिष्पादनैकप्रयोजनतया प्रतिपत्तुं शक्यत्वात् । इच्छास्वीकारौ यथा संभवमितिह्यु क्तमूं । तथा प्रतिपत्तियोग्यत्वमनिष्टमध्यवर्जनीय स्वयमपि भृत्यो जानाति, अपि च परातिशयस्य परमप्रयोजन वावगति स्स्वरसतश्चेतनस्यापि संभवति प्रकृष्टकृपास्नेहान्वितेषु तद्दर्शनात्, दयाहि स्वार्थनिरपेक्षा परदुःखासहिष्णुता, अत्रानुकूले

श्रुतप्रकाशिकायां दयाऽऽदिविचारः

९८९

श्रुतप्रकाशिका

तरजन: परइति विवक्षित: । अर्थादिकामनया परदुःखं शिशमयिषोस्तदुःखानुवृत्तिरनिष्टा स्यादिति तद्व्यदासाय स्वा नपेक्षशब्दः ॥

यद्यपि कृपया परंरक्षतश्शास्त्रसिद्धमदृष्टम् तथाऽप्यदृष्टाभिसन्धिविरहितस्यैव परदुःखदर्शनानन्तरमश्रुपातादिमत्त्व दर्शनात्, तद्रक्षणदशायामप्यदृष्टाभिसन्धिराहित्यदर्शनाच्च, स्वार्थानपेक्षता युक्ता परदुःखदर्शन जनित तादात्विकस्वदुःखान

वृत्तिरूपफलात्तत्प्रवृत्तिरिति न स्वार्थानपेक्षत्वमितिचेत् ईदृशं स्वार्थत्व शेषस्याप्यस्ति तार्द्ध स्वार्थानपेक्षत्वं न विहन्ति ाकतु तदनुकूलमेव परदुःखज्ञानरूपदुःखनिवृत्ति पराभ्युदयज्ञानरूपप्रीतिमत्त्वंच विना स्वार्थानपेक्षत्वस्य विवक्षितत्वात् । तथा मित्रादिषु स्त्रहप्रकर्षाचस्वार्थानपेक्षाप्रवृत्तिः, बन्धुद्रविणयशो धर्महानिकरी प्राणव्ययकरी च दृश्यते *# संबन्धविशेषान्वि

• तेषु प्रीतिः स्नेहः यस्य विपाका: अस्थानभयशङ्कित्वं दोषानवभासो, दोषेऽपि गुणबुद्धिरित्यादयः । स्निग्धश्च स्वसत्तामनपेक्ष्य पुत्रादिदुःखनिवृत्यर्थं प्रवर्तमानो दृश्यते । तच्च तद्गतदुःखासत्वकृतम् ; यस्य दुःखातिशयदर्शनं स्वसत्तानपेक्षतामापा दयत् सच निरतिशयप्रीतिविषयः परानर्थनिमित्ताप्रीतितारतभ्यस्य तद्विद्वेषयप्रीतितारतम्यनिबन्धनत्वात् । यश्च निरतिशय

प्रियः तदभ्युदयोऽपि निरतिशयप्रियः तत्प्रीतितारतभ्यस्य तत्संबन्धिप्रीतितारतम्यहेतुत्वात् । तदभ्युदयश्च परम्प्रयोजनं

।

भवति । स्वप्रीतिहेतुभूतस्वगतार्थान्तरसाधनत्वनैरपेक्ष्येण स्वेच्छाविषयत्वात् अतः कृपया स्नेहन वा परदुःखासहि’णु त्वदर्शनात् परप्रयोजनस्य परमप्रयोजनत्वं सिद्धमिति न शेषलक्षणस्यासम्भवः ॥

नच परमप्रयोजनपरातिशयाधायकत्वस्य मित्रादिष्वपि संभवात् लक्षणस्यातिव्याप्तिश्शङ्कनीया तेषां परातिशयैक

प्रयोजनत्वनियमाभावात् तद्धि तेषामाकारविशेषोपहितरूपेण वा यावजीवं वा * पुरुषविशेषंप्रति न नियतं पुरुषभेदॆना प्यनियतं च, भृयेषुतु तनियतं शेषिविशेषनियमाभावेऽपि यंकंचित्प्रतिपारार्थ्य भृत्यादेर्यावदात्मभावीति । यदीदृक्त्वं न ।

दृश्यते तेषां न भृत्यन्वम् । यद्वा यदि गर्भदासादयस्वेषां परार्थैकप्रयोजनत्वमजानन्तश्शेषिण्यतिशयाधानमपि स्वार्थे

मन्यन्ते, तथाऽपि स्थूलोऽहमित्यात्मनो देहाद्यभिन्नत्वबुद्धिवत् सा भ्रान्तिरिति न लक्षणाव्याप्तिः स्वार्थत्वबुद्धेरात्मस्थूलत्व

घिय इव प्रमाणबाधितत्वात् । नच स्वार्थत्व भ्रान्तिमात्रेण पारार्थ्यहानिः नह्यात्मनस्थूलोऽहमिति भ्रान्त्या देहबैलक्षण्य हानिः। एवं चिदचितोरपि स्वातन्त्र्यबुद्धेश्श्श्रुतिबाधितत्वान्न लक्षणाव्याप्तिः । न खलु श्रीह्यादीनां यागीयत्वाज्ञानेऽपि यागशेष-वहानिः ॥ स्वातन्त्र्याग्निमानवतः परमप्रयोजनरूपं परगतातिशयं नियमेनाऽनादघतः कथं लक्षणवत्त्वमितिचेन्न एतद्दुद्धया तथात्वानवगमेऽपि वस्तुत: परमात्मलीलापकरणतया परमात्मनि लीलारसरूपातिशयस्य नियमेन सिद्धेः तत्त्वज्ञैरीश्वरपरि

करत्वेन नियमेन * ज्ञायमानत्वं चास्य किंचित्कारः । तेनैतत्परिकरवत्तया ज्ञायमानत्वरूपातिशयः परस्य सिध्येत, तदुक्तं

नीतिविद्भिः–‘ मनागुपकारिता सर्वस्यास्त्येव तत्परिकरत्वेन ज्ञायमानत्वात् ’ इति । शेषभूतवस्त्वाहितलीलारसाद्य तिशयभात्त्वं न परमात्मनोऽवाप्त समस्त कामत्वविरोधि इच्छायां सत्यामभिमतविनियोगानुगुणपरिकरसंपत्तिह्येवाप्तसम् स्त

कामन्वम् | यथाऽऽह भगवान्भाष्यकारो वेदान्तसारे - ’ अस्यात्मतृप्तस्यावाप्तसमस्तकामत्वंहि सदाऽभिमतसकलभो

गोपकरणसद्भावः’ इति । अतो यथोक्तशेषलक्षणमुपपन्नम् ॥ एवमस्मदुक्तं शेषलक्षणमङ्गीकृत्य कृतिप्रति शेषित्वं कृत्यु ।

द्देश्यत्वमिति परैर्वक्तुं न शक्यते विकल्पासहत्वात्

किं त्वया द्वारशेषित्वं कृत्युद्देश्यत्वमभिमतं, उत परमशेषित्वम् १

प्रथमे भावार्थस्यापि कृतिशेषित्वं स्यात् तस्य कृतिसाध्यत्वात् । द्वितीये स्वर्गस्य कृतिप्रति शाषित्वं स्यात् कृतिसाध्यापूर्व स्यापि स्वर्गसाधनत्वात् । अतः कृतिशेषित्वरूपं कृत्युद्देश्यत्वं फलभावार्थविलक्षणाकारेण न सिद्धयति ॥

नियोगस्य सुखरूपत्वाभावेन सुखसाधन तयैवेष्टत्वादि

९९०

[ जिज्ञासा १-१ १

श्रीभाष्यम्

नापि कृतिप्रयोजनत्व कृत्युद्देश्यत्वं पुरुषस्य कृत्यारम्भप्रयोजनमेवहि कृतिप्रयोजनम् सचे

च्छाविषयः । तस्मादिष्टत्वातिरेकि कृत्युद्देश्यत्वानिरूपणात् कृतिसाध्यताकृतिप्रधानत्व

रूपं कार्य दुर्निरूपमेव नियोगस्यापि साक्षादिपिविषयभूतसुखदुःखनिवृत्तिभ्यामन्यत्वा

त्तत्साधनतयैवेष्टत्वं कृतिसाध्यत्वं च । अत एवहि तस्य क्रियातिरिक्तता, अन्यथा क्रियैव

कार्य स्यात् स्वर्गकामपदसमभिव्याहारानुगुण्येन लिङादिवाच्यं कार्य स्वर्गसाधन से वेति

क्षणभङ्गिकर्मातिरेकि स्थिरं स्वर्गसाधनमपूर्वमेव कार्यमिति स्वर्ग साधन तोल्लेखेनैव ह्यपूर्व व्युत्पत्तिः । अतः श्रुतप्रकाशिका

।

अथ कृतिप्रयोजनत्वं कृत्युद्देश्यत्वमिति पक्षं दूषयति नापीति नहि कृतिर्नाम चेतयमाना काचित्प्रयोजनवती

तस्मात्कृतिप्रयोजनं नाम कृतिमन्पुरुषप्रयोजनमित्यर्थः । ततः किमित्यपेक्षायां तच्चेष्टत्वे पर्यवस्यतत्याह– सचेति । कृति साध्यताकृतिप्रधानत्वरूपं दुर्निरूपमेवेति । कृतिप्रधानन्वशब्दन स्वेदादिव्यावृत्तिः । कृतिसाध्यताशब्देनात्मव्यावृत्तिः तस्यहि कृतिशेषित्वमस्ति । विशिष्टस्य लक्षणत्वात्तत्र विशेष्ये दुर्निरूपसति विशिष्टमेवासिद्धमित्यर्थः । एवं तृतीयाकार 20

रूप प्रयोजनत्वं दूषितम् ॥

अथ स्वतइष्टत्वरूपं प्रयोजनत्वं तत्प्रयुक्तकृतिसाध्यत्वं च दूषयति नियोगस्यापीति | इषि: इच्छा अत्रेच्छाविषय भूतार्थान्तरसाघनत्वविरहेणेष्टत्वं स्वतइष्टत्वं विवक्षितम् । तत् सुखस्य दुःखनिवृत्तेश्च समानम्। स्वतइष्टत्वं स्वतइष्टत्वप्रयुक्त

|

कृतिसाध्यत्वं च तयोरेव । तस्मात्स्वतइष्टत्वतत्प्रयुक्त कृतिसाव्यत्वे तत्साधनतयेष्टस्य नियोगस्य न सिध्यत इत्यर्थः । साधन तयॆष्टत्वमुपपादयति । अतएवहीति साधनत्वेन सिद्धयनङ्गीकारे धात्वर्थ एव कार्य स्यादित्याह- अन्यथेति । तद्वि वृणोति स्वर्गकामेति । अतइति । स्वर्गकामपदान्वयात्पूर्व धात्वर्थमात्रस्यैव कार्यताप्रांतपत्तेस्तदन्वये तत्साधनतयैव प्रति गूढार्थसंग्रहः

प्रकरणपञ्चिकायां–‘ स्वर्गकामादयः कार्ये नियोज्यत्वेन सङ्गताः । स्वर्गकामादय: शब्दैर्वक्तव्या इत्यवस्थितम् ।

।

नियोज्यः सर्वकार्य यः स्वकीयत्वेन बुद्धयते स्वर्गादि: कामयोगाच्च साध्यत्वेनैव गम्यते ॥ तेन साध्यत्वपर्यन्तस्वर्गादी च्छाविशेषितः । तदेव शक्नुयात्कार्य बोद्धुं यत्काम्यसाधनम् ॥ स्वर्गादिकं कामयमानस्य तदेव कार्यतया बोद्धुमवक कल्पते । यदेव काम्यमानस्य सिद्ध्यनुगुणम् अन्यथाहि तत्कामिना सता तत्कार्यतयाऽनवबुद्धं स्यात् । अपरित्यक्ततत्काम नासंबन्धोहि तत्साधनं कार्यतयाऽवबुद्धयते ! तस्मात् यत्कामिनो यत्कार्यतयोपदिश्यते तत्तत्काम्यस्य साधकमिति नियो ज्य कार्यान्वयानुपपत्त्यैव गम्यते । एवंसति किं फलमित्याह – ‘लिङादिस्तत्र कार्यन्चेक्रियामेवावबोधयेत् । समन्वयो नियोज्येन तदानीमेव हीयते ॥ क्रियाहि क्षणिकत्वेन न कालान्तरभाविनः । स्वर्गादेस्साग्यमानस्य न शक्ता जननप्रति इष्टस्याजनिका सा च नियोज्यन फलार्थिना | कार्यत्वेन न संबन्धमर्हति क्षणभङ्गिनी ॥ तस्मान्नियोज्य संबन्धसमर्थं विधि

।

वाचिभिः । कार्यं कालान्तरस्थायि क्रियातो भिन्नमुच्यते ॥ तद्धि कालान्तरस्थानाच्छक्तं स्वर्गादिसिद्धये संबन्धोऽप्युपप द्येत नियाज्येनास्य कामिना ॥ क्रियादिभिन्नं यत्कार्य वेद्यं मानान्तरैर्न तत् । अतो मानान्तरापूर्वमपूर्वमिति गीयते ॥ कार्यत्वेन नियोज्यं च स्वात्मनि प्रेरयन्नसौ । नियोग इति मीमांसानिष्णातैरभिधीयते’ इत्युक्तं नियोगं पर्यालोचयति नियोगस्येति ॥

प्रथममनन्यार्थतया प्रतीतस्य पश्चात्साघनत्वमित्यस्याप्ययोगः

जिज्ञासा १-१-१]

९९१

श्रीभाष्यम्

प्रथममनन्यार्थतया प्रतिपन्नस्य कार्यस्यानन्यार्थत्वनिर्वहणायापूर्वमेवपश्चात्स्वर्गसाधनं भव

तीति उपहास्यम् । स्वर्गकामपदान्वितकर्याभिधायिपदेन प्रथममप्यनन्यार्थतानभिधानात् सुखदुःखनिवृत्तितत्साधनेभ्योन्यस्यानन्यार्थस्य कृतिसाध्यताप्रत त्यनुपपत्तेश्च । श्रुतप्रकाशिका

पत्तेश्चेत्यर्थः । प्रथममनन्यार्थतया प्रतिपन्नस्य कार्यस्यानन्यार्थत्वनिर्वहणायापूर्वमेव पश्चात्स्वर्गसाधनं भवतीति ॥ अयमर्थः यथा स्वप्राधान्य निर्वहणायानुजीविनामभिमतं प्रभुः प्रददाति तद्वद पूर्वमपि स्वयं प्रधानतया प्रतिपन्नं स्वप्राधान्यनिर्वहणाय स्वं साधयतः पुरुषस्य स्वर्गे ददातीति । यथा पञ्चिकायां आत्मसिद्ध्यनुकूलस्य नियोज्यस्य प्रसिद्धये । कुर्वत्स्वर्गादिकमपि प्रधानं कार्यमेव नः ॥

।

इति । उपहास्यं सनीस्थैराप हास्यम् अत इत्युक्तमर्थं विवृणोति । स्वर्गकामेति । प्राधान्येन कार्यप्रतिपत्तिः किमेक

पदश्रवणवेळायां उत स्तर्गकामपदान्वित वेळायामिति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमे कल्पे दूषणमन्यथाक्रियैव कार्ये स्यादित्यने नोक्तंभवति । तस्मिन्नेव पक्षेऽभ्युपगमेन दूषणान्तरं च * एकपदेन कार्यमनन्यार्थी प्रतिपन्नमस्तु तथाऽप्यन्विताभिधान दशायां प्रतिपन्न एवार्थस्सम्यगर्थः अतो नानन्यार्थत्वमिति द्वितीये कल्पे दूषणमुच्यते । स्वर्गकामपदान्वितेति । स्वर्गकामपदान्वितलिङादिना तत्साधन तयैवाभिधानात्प्रथममनन्यार्थतया प्रतिपन्नमिति न वक्तुं युक्तमित्यर्थः। व्युत्पत्ति ।

।

दशायामपूर्वस्य साधनतया व्युत्पत्तिः, अभिधानदशायांतु अनन्यार्थं स्थायिकार्यमित्येव प्रतीयत इति शङ्कायां अपूर्वव्यु

त्पत्तिमतोऽपि पुरुषस्य एकपदश्रवणवेळायामनन्यार्थत्व प्रतीत्यनुपपत्तिमाह-सुखेति । न निर्विशेषं सामान्यमितिन्यायात् साध्यमिति सामान्येनाभिधीयमानमपि विशेषनिष्ठतया प्रतीयते । सुखं दुःखनिवृत्तिस्त साधनं वा त्रीण्येव कृतिसाध्यानि तस्म/देषु त्रिष्वन्यतमेन साध्येन भवितव्यम् । तत्र सुखदुःखनिवृत्तित्वायोगात्तत्साघनतयैव साध्यमिति प्रतीयते ।

कृतिर्हि त्रिष्वन्यतममेव गोचरयति । तथा दर्शनात् दर्शनानुरोधेनचाभ्युपगन्तव्यम् | * कृतेः क्रियातिरिक्त गोचरत्वादर्श नेनहि कृत्यपूर्वयोर्घटकत्वेन भावार्थो निवेशितः । तस्मात्त्रिष्वन्यतमत्वाभावे साध्यमिति प्रतीतिरेव न स्यादित्यर्थः ॥

।

किंच अन्वितामिधानवादिना स्वर्गकामपदान्वित एव लिङा दिः कार्यमभिदधातीति वक्तव्यम् तदानीं तत्सन्नि

धानबलेन तत्साघनतयैव प्रतीतिस्स्यादिति नानन्यार्थतया प्रतिपत्तिरिति * सुखेत्यादेरैवंवार्थः सुखदुःखनिवृत्त्यन्यत्वात् ।

स्वतइष्टतया कृतिसाध्यत्वमयुक्तम् । तत्साधनादन्यतया परंपरयेष्टत्वेन कृतिसाध्यत्वमप्ययुक्तमिति

।

प्रयोजनत्वं निरस्तम्

पूर्व तृतीयाकाररूपं

अथ स्वतइष्टत्वरूपं प्रयोजनत्वं च सुखदुःखनिवृत्यन्यत्वान्निरस्तम् । इदानीं स्वतइष्टत्वसिद्धये गूढार्थसंग्रहः

उपहास्यामिति । ‘ नचापि फलमात्रकरम् | न क्रियाफलसम्बन्धमात्रं वा । क्रियाफलयोः साध्यसाधनवाऽवगमेऽपि

न प्रवृत्तिरुपपद्यते । तृप्तिहेतोर्भोजनेऽतीते वर्तमानेवाऽप्रवृत्तिर्भविष्यत्यपि तत्साधने सामुद्रविदाख्यातइवानुष्ठानाभावात् । पुरुषाशयाकगमस्तु प्रवृत्तिहेतुतया नाशङ्कितोऽपि स्वतन्त्रप्रवृत्तौ व्युत्पित्सोर्दूरोत्सारितत्वात् । किंतु कार्यतां बुद्ध्वा प्रवृत्तो

ममेदं कार्यमिति प्रतीत्याऽहं सर्वत्र प्रवृत्तः ।’ इत्यादिप्रकरणपञ्चिकोक्तमप्युपहास्यमेव | कार्यस्य सुखरूपस्य सिद्धेरेवा

भावदशायां तत्र स्वर्गकामस्य नियोज्यत्वान्यथाऽनुपपत्त्या स्वर्गसाधनत्वसिद्धयुक्तेरसङ्गतत्वात् । तदेवाह - स्वर्गकामप दान्वितेत्यादिना | नियोगस्य सुखरूपत्वाद्यभावेन सुखरूपत्वस्य प्रमाणतोऽसिद्धया नियोगस्य प्रयोजनत्वं न संभवतीति

[ जिज्ञासा १-१-१

नियोगस्य प्रयोजनत्वाद्यसम्भवः

९९२

श्रीभाष्यम्

अपिच किमिदं नियोगस्य प्रयोजनत्वम् ? सुखवन्नियोगस्याप्यनुकूलत्वमेवेति चेत् किं नियो

गस्सुखं सुखमेव हानुकूलम् । सुखविशेषपन्नियोगापरपर्याय विलक्षणं सुखान्तरमितिचेत् किं तत्र प्रमाणमिति वक्तव्यम् । स्वानुभवश्वेन; विषयविशेषानुभवसुखवनियोगानुभवसु खमिदमिति भवताऽपि नानुभूयते । शास्त्रेण नियोगस्य पुरुषार्थतया प्रतिपादनात् पश्चात्तु भोक्ष्यत इतिचेत् । किं तन्नियोगस्य पुरुषार्थत्ववाचिशास्त्रम् | न तावल्लौकिकं वाक्यम् तस्य दुःखात्मक क्रियाविषयत्वात् तेन सुखादिसाधनतयैव कृतिसाध्यतामात्रप्रतिपादनात् । नापि वैदिकम् | तेनापि स्वर्गादिसाधनतयैव कार्यस्य प्रतिपादनात् । नापि नित्यनैमित्तिक

शास्त्रम्, तस्यापि तदभिधायित्वं स्वर्गकामवाक्यस्थापूर्वव्युत्पत्तिपूर्व कमित्युक्तरीत्या तेनापि सुखादिसाधनकार्याभिधानमवर्जनीयम् । नियतैहिकफलस्य कर्मणोऽनुष्ठितस्य फलत्वेन तदानीमनुभूयमानान्नाद्यरोगतादिव्यतिरेकेण नियोगरूपसुखानुभवानुपलब्धेश्च नियोग

स्सुखमित्यत्र नकिंचनप्रमाणमुपलभामहे । अर्थवादादिष्वपि श्रुतप्रकाशिका

अनन्यार्थत्वद्रदिने च संभावनीय सुखरूपप्रयोजनत्वं दूषयितुमुपक्रमते अपिचेति । किमिदं नियोगस्य प्रयोजनत्व मिति । किं क्षेपे शङ्कते–सुखवदिति ॥

अनुकूलत्वं सुखेतरस्यानुपपन्नं मन्यमानः पृच्छति किमिति | अभिप्रेतं विवृणोति । सुखमेवहीति । पुनश्श

ङ्कते सुखविशेषवदिति । नियोगापरपर्यायं * पर्यायबाहुळ्यसम्भवादपरशब्दः | सुखान्तरमिति | यथा भौमसुखाद्वि

लक्षणं स्वर्गादिसुखं संभाव्यते तथा ततोऽपि विलक्षणं सुखान्तरमिदमित्यर्थः । प्रमाणाभावं वक्तुमाह-किंतत्रेति । चन्द

नादिसुखंहि स्वानुभवसिद्धम् अतस्स्वानुभवो लौकिकवाक्यं वेदे च काम्यविधिवाक्यं नित्यनैमित्तिकवाक्यमर्थवादाच |

यथाक्रमं नियोगस्य सुखरूपतांप्रति प्रमाणानि न भवन्तीत्युच्यते स्वानुभवश्चेत्यादिना

तस्य दुखात्मक क्रिया वि

।

षयत्वात्तेन सुखादिसाधनतयैव कृतिसाध्यतामात्रप्रतिपादनादिति दुःखात्मकस्य सुखादिसाधनभूधावर्थमा त्रस्य कर्तव्यताप्रतिपादनादित्यर्थः । नियतैहिकफलस्येत्यादिना योग्यानुपलब्धिरुच्येत । नियतैहिकफलस्य कर्मण: * ।

अप्रस्तुतप्रतिबन्धस्य कर्मण इत्यर्थः । अनेनान्त्येष्टिसापेक्षपरमापूर्वव्यावृत्तिः ॥ गूढार्थसङ्ग्रहः

साधयति — किमिदं नियोगस्य प्रयोजनत्वमित्यादिना ॥ स्वर्गस्य सुखरूपत्वं प्रयोजनत्वं च अर्थवादसिद्धं सर्वसंम तंचेति न तथा नियोगस्येति निगमयति – अर्थवादादिष्वपीत्यादिना यन्नदुःखेन संभिन्नम्’ इत्यादिवाक्येन ।

6

स्वर्गस्य सुखरूपत्वं सिद्धयतीति प्रकरणपञ्चिकोक्त प्रागेव (९८१ पु ) निरूपितम् ॥ स्ववेश्मनि निधिरस्तीति वाक्यश्रव णसमनन्तरं कार्यावगममन्तराऽपि प्रवृत्तिर्वर्तत इति समन्वयाधिकरणे वक्ष्यते । तेन ‘निधिमानेष भूभागः ’’ प्रतिरोधकवा. नयमध्वा’ इति विनाऽपि कार्यान्वयं प्रवृत्तिनिवृत्तिकरवाक्यमुपलभ्यत इत्याक्षेपस्याध्याहारेणात्रापि कार्यावगमनिबंध:

ऋजुविमलोक्त अनुपादेय इति सिद्धम् । तद्यथा हिरण्यनिधिं निहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि संचरन्तो न विन्देयुः एव मिमाःप्रजा अहरहर्गच्छन्त्यः एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेनहि प्रत्यूढाः ’ (छा.८.३.२) इति श्रुतौ आनन्दरूपस्य ब्रह्मणः निधिसादृश्योक्त्या निधिवाक्यस्येव सिद्धब्रह्मपरवाक्यस्यापि प्रामाण्यं सूचितम् ॥

• १]

कार्यनिरासोपसंहार:; इष्टसाधनत्वस्यापि न विध्यर्थत्वम्

९९३

श्रीभाष्यम्

स्वर्गादिसुखप्रकार कीर्तन वन्नियोग रूप सुखप्रकार कीर्तनं भवताऽ (म)पिन दृष्टचरम् । अतो विधिवाक्येष्वपि धात्वर्थस्य कर्तृव्यापारसाध्यतामात्रं शब्दानुशासन सिद्धमेव लिङादे श्रुतप्रकाशिका

अथ कृतिसाध्यत्वं दूषयति । अतो विधिवाक्येष्वपीति । किं व्युत्पत्तिसिद्धत्वाद्धात्वर्थातिरिक्तार्थःस्वीक्रियते, उत पुरुषार्थतासिद्धयर्थं, उत सुखसाधनत्वलक्षणव्यवहित पुरुषार्थत्व सिद्धयर्थमिति विकल्पं हृदि निधाय प्रथमद्वितीयकल्प

योरुत्तरमाह—अतइति । अयमर्थः उक्त प्रकारेण धात्वर्थातिरिक्ते व्युत्पत्त्यभावात् तथाविधस्य स्वतःपुरुषार्थत्वाभावा च्चेति । कर्तृव्यापार: प्रयत्नः । शब्दशास्त्रस्वारस्यमप्यस्मत्पक्षे विद्यत इत्याह – शब्दानुशासनसिद्धमेवेति । साधनत्व गूढार्थसंग्रहः

एतेन ’ अत्रापरेऽपरि पक्वविद्याऽवलेपोद्रेकतिरस्कृतविवेकाः परिचोदयन्ति, क्थं पुन:कार्यरूपो वेदार्थ: ? यावता वेदान्तानां सिद्ध एवार्थः

’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इति प्रतीयते

इत्यादिना आशङ्कय तदेतद्वालिशभाषितं-बालेष्वेवा "

दरणीयतां लभते ’ इति ऋजुविमलोक्तिः कार्यस्याप्रामाणिकत्वादनादरणीया ।| एवं च वृत्तिकारमतखण्डकविवर्ताद्वैतिस

म्मतनिर्विशेषस्येव वृत्तिकारसिद्धान्तपूर्वपक्षिप्रभाकरसंमतकार्यस्याप्यप्रामाणिकत्वमप्रकम्प्यमिति सिद्धम् ॥ कर्तृव्यापारसाध्यतामात्रमिति । अत्र मात्रपदेन ‘कृतिसाध्यं प्रधानं यत् तत्कार्यमभिधीयते’ इत्यत्रोक्तप्राधान्यस्य व्यवच्छेदः । एवं ‘ पुंसां नेष्टाभ्युपायत्वान्क्रियास्वन्यः प्रवर्तकः । प्रवृत्तिहेतुं धर्म च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् ‘॥ (विधिविवेकः) इति मण्डनोक्तेष्टसाघनत्वस्यापि व्यवच्छेदः। अयमर्थः आचार्यपादैः स्थापितः न स्यात्पुंसः प्रवृत्त्यै विदितमपि गिरा 6

स्वेष्टहेतुत्वमात्रं दुस्साधादावयोगादथ सहकुरुते साध्यतैकार्थ्ययोगः । इत्थं शक्तिर्द्वयेस्यात् गरिमहतमिदं किञ्चिदत्रार्थ तश्चेदिष्टोपायत्वमर्थादुचितमिह ततः खण्डिता मण्डनोक्तिः ॥ ’ (त.मु.क.अ.स.९३.श्लो) इति ॥ एवं न्यायपरिशुद्धावाप–’ नचेष्टसाधनत्वमात्रं लिङादिबोध्यम् ॥ तवेष्टसाधनमिदमतःकुरु ’ इति सहप्रयोगदर्शनात्

नचादरादिनिबन्धना पुनरुक्तिरियं प्रतीतेरतथात्वात्, हेतुनिर्देशायोगाच्च इति । एतेन मण्डनेन ’ कर्तुरिष्टाभ्युपायेहिं कर्त ८

व्यमिति लोकधीः । विपरीतेत्वकर्तव्यमिति तद्विषये ततः ॥’ इत्युपक्रम्य ‘तस्मात्कर्तव्यताऽपि नान्या कर्तुस्समीहितोपाय ,

तायाः यथोक्तं ‘कर्तव्यस्य सुखं फलमिति’ इति मण्डनोक्तिरपि निरवकाशा। ‘सहप्रयोगदर्शनात्’ इत्युक्त्या अर्थद्वये भेदस्य स्फुटं प्रतीतेः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थैक्यं न सिध्यति, दुस्साघे फलसाघनत्वे ज्ञातेऽपि अकर्तव्यत्वप्रतीतेरानुभाविकत्वात् । अतः

एकस्यार्थसिद्धत्वमेव वाच्यम्; इष्टसाधनप्रत्ययानन्तरमकर्तव्यत्वज्ञाने प्रवृत्त्यभावे इष्टसाधनत्वं कर्तव्यत्वप्राक्कालिक

मेवोपयुज्यते । नतु प्रवृत्यव्यवहितपूर्ववृत्तितया, अतः कृतिसाध्यत्वस्यैव वाच्यत्वमिष्टसाधनत्वस्यार्थत्वमेव न्याय्यम्। अय मर्थः पूर्वपक्षिणः प्रभाकरस्यापि संमत इति भाष्य एव व्यक्तम्, अयमेवार्थः भगवतस्संमतः । सिद्धान्ते तद्विचाराकर

णात् । भाट्टैरपीष्टसाधनत्वमानुमानिमित्येवाङ्गीक्रियते । भाट्टरहस्ये ’ तथा च प्रवृत्तिविषये यागादौ इष्टसाघनत्वादेरनु मानेनैव बोधोपपत्तेः न पुनर्वाच्यत्वकल्पनावसरः ’ इति खण्डदेवेनोक्तेः । यद्यपि कृतिसाध्यत्वमपि न लिङर्थ इतिभाट्ट

रहस्यएवोक्तम् यथा—‘ नापि कृतिसाध्यत्वम् ; तस्य भवन्मते पाकानुकूलत्वस्य कृतौ भाने समानसंवित्संवेद्यतया पाकेऽपि

कृतिसाध्यत्वस्य भानोपपत्तेरन्यलभ्यतया लिङो वाच्यत्वानुपपत्तेः । अस्मन्मतेऽपि प्रवर्तनाक्षेपादेवेष्टसाधनत्वादिवद्भानो 2

पपत्तेरन्यलभ्यत्वम्’ इति । तथाऽपि पचेदिति पदं पाकपूर्वकाल एव प्रयुज्यते, पचति इतितु पाकवर्तमानतादशायामे 125

फाधिकरणादौ अपूर्वक कर्तृत्व स्तावकत्वयोर्निरासेन एतदधिकरणसिद्धान्तपूर्ति: [ जिज्ञासा १ १ १ श्रीभाष्यम्

र्वाच्यमित्यध्यवसीयते । धात्वर्थस्य च यागादेवादिदेवताऽन्तर्यामिपरमपुरुष समारा

धनरूपता समाराधितात्परमात्फ उसिद्धिश्चेति फलमत उपपत्तेरित्यत्र प्रतिपादयि श्रुतप्रकाशिका

सिद्धयर्थं क्रिप|तिरिक्तार्थस्वीकार इत्यत्राह - धात्वर्थस्य चेति । यज देवपूजा’ इतिहि धातुरिति भावः । प्रकृत 6

amarp

ब्रह्मविचारारम्भहेतुस्सिद्ध इत्याह - अतइति । सिद्धवस्तुनि बुद्धिपूर्वकं यदृच्छयाचाद्यव्युत्पत्तिसम्भवात्, अन्यथाऽपि विधि शेषतया सिद्धेश्चेत्यर्थः ॥ गूढार्थसंग्रहः

वेति पाकजनकत्वस्य कृतौ भाने पाके कृतिजन्यत्वं भासत इति युक्तम् । कृतिसाव्यत्वं कृत्या साधयितुं योग्यत्वं एतज्ज्ञा

नानन्तरमेव पाके प्रवृत्तिः, पाकप्रवृत्तेःपूर्व यज्ज्ञातव्यं कृतिसाध्यत्वं तत् वर्तमान कालिककृतिजन्य ताविलक्षणमिति पूर्व G

काले एतदर्थज्ञानसंपादनार्थं लिडर्थत्वं युक्तमेव । उक्तं च वेदार्थसंग्रहे –’ कर्तृवाचिनां प्रत्ययानां प्रकृत्यर्थस्य कर्तृव्यापा

रसंबन्धप्रकारोहि वाच्यः । भूतवर्तमानतादिमन्ये वदन्ति, लिङदस्तु कर्तृव्यापारसाध्यतां वदन्ति’ इति । एतेन कर्तृव्यापारसाध्यत्वस्य लिङर्थत्वाकार विधिविवेके नित्यनैमित्तिकादौ फलं प्रसाध्य फलसाधनत्यप्रतीत्युपपादनक्लेशस्यापि नावसरः ॥

एतावता ‘कृतिसाध्यं प्रधानं यत् तत्कार्यमभिधीयते’ इति अपूर्वस्य भाडासम्मतं प्राधान्यं तस्यैव पुरुषार्थत्वं च प्राभाकरसंमतं पर्यालोचितम् । एतावताऽपि ब्रह्मणः प्रधानत्वस्य फलत्वस्योपनिषत्सु प्रतीतस्य प्रतिपिपादयिषया ब्रह्मविचारस्य कर्मविचारानन्तरकालकर्तव्यता नैव सिध्यति । श्लोकवार्तिकादौ सर्वज्ञनिराकरणेन व्याकरणाधिकरण संमार्गाधिकरणयोः

सर्वज्ञ|ङ्गीकारः भट्टपादानां नैव सिद्धयति । ‘कुड्यादिभ्योऽपि देशनाः’ इति बौद्धमतनिरसनाय बुद्धस्य सर्वज्ञत्वासंभ वबोधनाय सर्वज्ञनिराकरणे बौद्धयुक्तिभिः प्रमाणत्रार्तिकायुक्ताभिः औपनिषद सर्वज्ञपुरुषोऽपि न सिध्येत् । एवंसति

कर्मणामपूर्वद्वारा फलजनकत्वस्यैव वेदतात्पर्यविपपत्रे उपनिषदां कर्मकर्तृस्तावकत्वेन नैराकांव्यं यत्तन्त्रवार्तिके उक्तं तदेव सङ्गतमापद्यते। तथा च ब्रह्मविचारस्य कर्मविचारानन्तरकालकर्तव्यत्वमयुक्तमेव । एवं प्रभाकरोक्तस्य देवताप्रीतिद्वारा फलजनकत्वे -प्रमाणविरहस्य निराकरणाभावे कर्मणामपूर्वद्वारा फलजनकत्वमप्रकम्प्यमेव स्यात् इतिशङ्कायां जैमिनिसूत्रेषु शब्दत: अनिरूपणमात्रेण प्रवृत्तौ माकसिद्धान्तौ न घंटते इति फलाधिकरणे व्याससिद्धान्त एव निरूपयिष्यमाणः एत

समाधानं भवतीत्याह – धात्वर्थस्य च यागादेरित्यादिना | वेदार्थसंग्रहे च कार्यवाक्यार्थविचारदशायामेवायं सिद्धान्तः ।

सप्रमाणं निरूपितः उत्तरत्र सूत्रेष्वेव निरूपयिष्यमाणतया अत्रैवमुक्तिः । ‘फलमत’ इत्यादि ‘पुरुषार्थोऽत’ इत्यस्याप्युप 6

लक्षणम् ॥

भट्टमतेतु आख्यातस्य कृतिरर्थ: लिङ‍शब्दभावना | साच लोके वक्तुरभिप्राय:, वेदेतु वक्तुरभावात् शब्दनिष्ठा

इत्यभ्युपेयते । संमार्गाधिकरणे ’ आकाशशरीरं ब्रह्म’ इत्यादिश्रुत्युदाहरणपूर्वकं वेदेऽपि पुरुषनिष्ठेच्छैव तन्त्रवार्तिकेऽभ्यु पगता । वेदार्थसंग्रहे ‘ चोदितान्यनुतिष्ठतः ’ इत्युपक्रम्य ’ भीषास्माद्वातः पवते’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने ’ इत्या "

दिश्रुतीरुदाहृत्य तदर्थनिरूपणपरं ‘तस्याज्ञया धावति वायुः ’ इत्यादि ‘शासनानुवर्तिनं ज्ञात्वा कारुण्यात्सभगवान् वर्ध

।

येत विद्वान्कर्मदक्षः’ इत्यन्तद्रमिडभाष्यमुपात्तम्

’ स्वशासनावबोधिशास्त्रं प्रदर्श्य ’ इत्यादि श्रीभाष्य एव वक्ष्यते । ,

।

एतलर्यालोचनायां विद्ध्यर्थश्शासनमित्येव सिद्धान्तः प्रतीयते । अयमर्थोऽप्युक्तः न्यायपरिशुद्धावाचार्यपादैः

नारायणा_

जिज्ञासाऽधिकरणार्थोपसंहारः

९९५

श्रीभाष्यम् प्यते ।

अतो वेदान्ताः परिनिष्पन्न परब्रह्म बोधयन्तीति ब्रह्मोपासनफलानन्त्यं स्थिरत्वं च

सिद्धम् ।

चातुर्मास्यादिकर्मस्वपि केवलस्य कर्मणः क्षयिफलत्वोपदेशादक्षयफलश्रवणं

वायुश्चान्तरिक्षंचैतदमृतम्’ इत्यादिवदापेक्षिकं मन्तव्यम् । अतः केवलानां कर्मणामल्पा. स्थिरफलत्वात् । ब्रह्मज्ञानस्यानन्तस्थिरफलत्वात्तन्निर्णयफलो ब्रह्मविचारारस्भो युक्त इति स्थितम् ॥

इति जिज्ञासाधिकरणम्

श्रुतप्रकाशिका

अथ विशेषणांशासिद्धिं परिहरति चातुर्मास्यादीत्यादिना । कर्मणामावृत्तिविधानाच क्षविफलत्वमवगत मिति सिद्धमित्यनुसंधेयम् ‘तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते’ इत्यादिवाक्यमभिप्रेत्याह- क्षयिफलत्वोपदेशादिति । अक्ष ।

यफलश्रवणनिर्वाहमाह — वायुश्चेति

नहि चातुर्मास्यादिवाक्येषु अक्षयफलश्रवणम*र्थवादोक्तत्वात्त्यज्यते अपितु कर्म

णामावृत्तिविधानात् क्षयिफलत्वोपदेशाच्च । तस्मात्कर्मणां क्षयिफलस्वनिर्णयसिद्धिः, अतो हेतौ विशेषणांशरिसद्धः ॥

।

अधिकरणार्थमुपसंहरति अतइति

अस्याधिकरणस्य ब्रह्ममीमांसाविषयः । सा किमारम्भणीया उत नेतिसंशयः

।

सिद्धवस्तुनि शब्दव्युत्पत्तिर्नास्तीति विचार:, अस्तीति निश्चयः । आरंभः प्रयोजनमित्यधिकरणाङ्गपञ्चकम् यथाऽऽहुः विषयस्संशयश्चैव विचारो निर्णयस्तथा। प्रयोजनेन सहितमेतत्स्यादित्यङ्गपञ्चकम् ॥

इत्यादिवाक्यं प्रथमसूत्रस्थन्यायसिद्धानुबादपूर्वकं गुरूपसदनानयमविधिपरम् । ‘गुरु

इति । * परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादिवाक्यं

मेवाभिगच्छेदियुक्तबात् रागतःप्रवृत्तौ सत्यां विधेयाभावादस्य सूत्रस्य वाक्यत्वं न घटते । * उद्देश्योपादेयविभागवद्धि वाक्यं * विधेयं ह्युपायमिति न वाच्यम् अज्ञातज्ञापकत्वात् प्रागशातं वाक्यज्ञाप्यं ह्युपादेयम् । रागतो ब्रह्मविचारे प्रवृ तस्यापि सिद्धवस्तुनि * व्युत्पत्तिर्नास्तीति वाक्येन अनारम्भणीयत्वं ज्ञायते तंप्रति सिद्धवस्तुनि व्युत्पत्तिसम्भवादारम्भणी यत्वज्ञापनमज्ञातज्ञापनमेवेत्युद्देश्योपादेयविभागवत्त्वं सूत्रस्य । * अत्रहि रागतःप्रवृत्तिमतः पूर्वपक्षहेतुना निवृत्तौ प्रसक्ता यामप्रतिपन्नस्तत्परिहारो विधीयते ॥ इति जिज्ञासाधिकरणम्

गूढार्थसंग्रह:

र्यैस्त्वेवमुक्तम्–‘ आप्तस्य हितकामस्य नियोगं केचिदूधिरे । भाष्यकारोऽपि भगवानेतदेवान्वमन्यत ’ इति । अत्र भ्व

‘स्वशासनावबोधिशास्त्रं प्रदइर्य’ इति भाष्यमभिसंहितम् । इदं च विधिनिषेधानुवर्तनातिवर्तन प्रयुक्त निग्रहानुग्रहव X

शासनस्य विध्यर्थत्वम् । वेदान्तसारप्रारम्भः

९९६

[ जिज्ञासा १-१-१

गूढार्थसङ्ग्रहः

चनचलात् सिद्धम् । श्रुतिस्मृतिर्ममैवाज्ञा यस्तामुल्लङ्घय वर्तते । आज्ञाछेदी मम द्रोही मद्भक्तोऽपि न वैष्णवः’ इति 6

विधिःप्रेरणम् इति च व्याकारि वैयाकरणैः प्रेरणं च शासनमेव तच्चरत्नाकरकारैश्चैवमुक्तम्

क्रिया तच्छक्तिर्वा किमपि तदपूर्वं पितृसुरप्रसादो वा कर्तुःफलद इति रङ्गेशकुदृशः ।

त्वदर्चेष्टापूर्ते फलमपि भवत्प्रीतिजमिति त्रयीवृद्धास्तत्तद्विधिरपि भवत्प्रेरणमिति ॥

नित्यनैमित्तिकादिविधिभेदेषु च प्रशासितुरभिप्रायविशेषा व्यञ्जिताः आज्ञा ते स निमित्तनित्यविधयः स्वर्गादि काम्यद्विधिः सोऽनुज्ञा शठचित्तशास्त्रवशतोपायोऽभिचारश्रुतिः । सर्वो यस्य समस्तशासितुरहो श्रीरङ्ग सर्वस्व ते रक्षाकूतनिवेदिनी श्रुतिरसौ त्वन्नित्यशास्तिस्ततः ॥ इति ॥ अपि च वेदार्थसंग्रहेऽप्युपात्तं द्रभिडभाष्यं

‘स्वशासनानुवर्तिनं ज्ञात्वा कारुण्यात्स्वभावाच्च स भगवान् वर्धयेत

विद्वान् कर्मदक्षः ’ इत्यनन्तरंचायमेवार्थो भगवद्गीतायामपि दर्शितः । ‘ येमे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धा

वन्तोऽनुसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । सर्वज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि नष्टा नचेतसः॥’ इति स्वाज्ञानुवर्तिनःप्रशस्य विपरीतान् विनिन्दन् पुनरपि स्वाज्ञानुपालन मकुर्वतामासुरप्रकृत्यन्तर्भावमभिधाया घमागतिश्चोक्तेति ईंदृश एव विधिशब्दार्थः वेदान्तिभिः स्वीकृत इति ’ इति । अधिकं फलाधिकरणादौ विवेचयिष्यते ॥

इति जिज्ञासाधिकरणम्