१

श्रीभगवद्रामानुजमु निविचित

बेदान्तदीप वेदान्तसार संवलितम्

श्रीभाष्यम् श्री सुदर्शनसूरवर चितशुप्रकाशिकया

श्रीमद्वेदान्तदेशिकविरचित अधिकरणसारीवल्या

श्रीलक्ष्मीहयग्रीवदिव्यपादुका सेवक श्री मदासनवरङ्गनाथब्रहातन्त्र परकाल महादेशिकविरचित

गूढार्थ संग्रहव्याख्या च सहितम्

जिज्ञासाधिकरण म्

श्रीः

॥ श्रीलक्ष्महयवदन लक्ष्मीनारायणाभ्यां

नमः ॥

श्रीमते रामानुजायनमः

श्री भगवद्रा मा नु ज मुनि विरचित म्

श्रीभाष्यम् श्री सुदर्शन सू रिप्रणीत श्रुतप्रकाशिका ख्य टी क या श्री लक्ष्मीहयग्नीवदिव्यपादुकासेवक श्रीमदभिनवरङ्गनाथब्रह्मतन्त्रपरकाल संयमि (३३) प्रणीत श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहेण च सहितम् श्रीमही शूर राजधान्यां विद्योतमानश्रीब्रह्मतन्त्र स्वतन्त्रपरकालास्थान्यां(३३) मूर्धाभिषिक्तैः

श्रीलक्ष्मीहयग्रीव दिव्यपादुकासेवक श्रीमदभिनवरङ्गनाथब्रह्मतन्त्रपरकाल महादेशिकैः- शा. १८६१.शके, बहुधान्यवत्सरे परिकल्पितया श्रीमद्वेदान्तदेशिकविहारसभया

स्वीयमुद्राक्षरैर्मुद्रापितं सत् विजयतेतमाम् १९५९

वेङ्कटदीक्षितः

श्रीलक्ष्मीहयवदनलक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः ॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ॥ श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः

श्रीमद्धयास्यचरणाम्बुजयुग्ममेव सेवेसदाऽखिलमनोरथकल्पवृक्षम् । यद्धयाननिर्मलहृदो ऽखिलशास्त्रगूढ सारार्थ निर्णय विधौ प्रभवन्ति सर्वे ॥

विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तशुद्धान्ताम्बुजभास्करः । रामानुजमुनिश्श्रीमान् श्रेयसे मेऽस्तु भूयसे ॥

श्रीमुनित्रयसिद्धान्तप्रवर्तन धुरन्धरः । श्रुत्यन्तदेशिकोऽव्यान्मां गत्यन्तरकथोज्झितम् ॥

श्रीरामानुजसिद्धान्तस्थापनैकविचक्षणः | जयतान्त्तरङ्गेद्रपरकालगुरूत्तमः ॥ विदितमेवैतद्यत् श्रीमद्विशिष्टाद्वैतदर्शनमिदं पूर्वोत्तर मीमांसावृत्तिकारैराहतं, नाथोपज्ञप्रवृत्तं

यामुनेयप्रवन्धैर्बहुभिरुपचयदशां सम्प्राप्तं श्रीमद्भिः रामानुजमुनिवरैः परिष्कृतं हस्तापचेयफलदशामप्या

रूढं सत् सर्वेषामेव चेतनानां सञ्जीवनामृतरूपं वरीवर्ति, इति । श्रीमद्रामानुजमुनयश्चेमे प्रथमं यादव प्रकाशसविधे सर्वानपि तदानीन्तनान् अद्वैतग्रन्थान् सम्यगधीत्य स्वयं च बहुधा विचार्य परग्रन्थान् पर्यालोचयन्तिस्म ॥

अत्रचेदमवधेयम् –’ यत्रहि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति । यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्

तत्केन कं पश्येत् केन कं विजानीयात्’ इति वृहदारण्यकोपनिषद्वाक्य कृत्स्नमेकार्थक मिति सन्वानाः परिणामाद्वैतिनः भर्तृप्रपञ्चादयः द्वैताद्वैतवाद मातिष्ठन्ते स्म । यत्र त्वित्याद्युत्तरभागमेव प्राधान्येनावलम्ब मानाः विवर्ताद्वैतवादिनस्सर्वेऽपि सत्यताद्वयं प्रकल्प्य निर्विशेषचिन्मात्रस्य पारमार्थिकसत्यतामात स्थिरे । नवीनास्तु (आनन्दतीर्थीयाः) ‘यत्रहि’ इत्यादिपूर्व भागमेव प्रधानं मन्वानाः जगद्ब्रह्मणोः अभेद निषेधपरतां प्रकल्पयन्तः द्वैतवादमातिष्ठन्ते स्म ।

विशिष्टाद्वैतवादिनस्तु पूर्वोक्तमतत्रयमपि न श्रुतितात्पर्यविषयः किन्तु उत्तरवाक्यस्य प्राधान्यं

समुचितम् । ‘यमिन्सर्वाणि भूतानिआत्मैवाभूद्विजानतः । तत्र कोमोहःकश्शोक एकत्वमनुपश्यतः ' इति ईशावास्यवाक्ये ‘एकत्वमनुपश्यत’ इत्युक्तेः बृहदारण्यकस्यापि शुक्लयजुर्वेदान्तर्गतत्वात् ।

ऐतरेयोपनिषदुपक्रमे–‘एष पन्था एतत्कर्म एतद्ब्रह्म एतत्सत्यम् इति श्रुतिपर्यालोचनायामपि "

।

।

।

कर्मकाण्डब्रह्मकाण्डप्रतिपाद्यार्थजातस्य सर्वस्यापि एकरूपमेव सत्यत्वं विवक्षितमिति प्रतीयते सवि शेषब्रह्मपरिणामाद्वैतिनः बृहदारण्यकव्याख्यातुः प्राचीनस्य भर्तृप्रपञ्चस्यापि कृत्स्नस्य वेदस्यैकरूपमेव प्रामाण्यमभिमतमिति ज्ञायते ‘एकदेशस्यचामात्वे वेदस्याप्यप्रमाणता सर्वनाशो भवेदेवं सर्वाप्रा

माण्यहेतुतः ॥’ इति सुरेश्वराचार्यैः (बृ.] वार्तिके भर्तृप्रपञ्चसम्मतार्थस्य प्रकटीकरणात् । भास्करो याद वप्रकाशश्च कर्मब्रह्मणोरेकरूपसत्यतामभिप्रेत्य कर्मब्रह्मकाण्डयोरेकरूपं प्रामाण्यं मन्येते । एवंस्थिते ’ यत्र

त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन कं पश्येत् केन कं विजानीयात् ’ इति वाक्यखण्डे, ईशावस्ये ’ यस्मिन्स -

3

वाणि भूतानि आत्मैवामृद्विजानतः इति वाक्यापूर्व ‘ईशावास्यम् सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानुप ;

श्यति ’ उत्तरत्र च तदन्तरस्य सर्वस्य 6

6

याथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधात्’ इत्युक्तेः आत्मन् शब्दे

नान्तर्यामी विवक्षितः । वृहदारण्यके अन्तर्यामिब्राह्मणे अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वरूपस्यान्तर्यामित्वस्य

द्वाविंशति [चतुर्विंशति] कृत्व: अभ्यासेनाप्ययमर्थः प्रतिष्ठितोभवति ’ अन्तः प्रविष्टश्शास्ताजनानगँसर्वा त्मा’ इति यजुरारण्यकश्रुत्याऽप्ययमर्थो विशदीकृतः इति वर्णयन्ति ॥ एवं पूर्वोदाहृतश्रुतिवाक्ये शब्दान्तरं विहायात्मन्शब्दनिवेशेनैवाय मर्थस्स्वरसतस्सिद्ध्यति । तदिदं सर्वमभिसन्धाय देवादिशब्दानां गवादिशब्दन्यायेन चिचिद्वपस्य जगतः ब्रह्मणश्चापृथक्सिद्धिसम्बन्ध

निबन्धनपवैकत्वव्यपदेशः, तत्रतत्र समानाधिकरणव्यपदेशः, मेदनिषेधश्चेति श्रुतिस्वरससिद्धं वृत्ति कारसम्मतञ्चार्थमेवोपपादयन्तः वेदार्थसंग्रहे श्रीभाष्ये श्रीगीताभाष्येच परकीयसिद्धान्तार्थान् सम्यगेव पर्यालोचयामासुः, श्रीमद्रामानुजाचार्याः ॥

अत्रच केचिदेवमाक्षिपन्ति परकीय सिद्धान्तानभिज्ञाः उपनिषदोऽपि सर्वा अपरिशील्यैवच औत्प्रे क्षिकान् कांश्चिदर्थान उपन्यस्य तद्दूषणमात्रेण कृतार्थमन्या रामानुजाचार्या जगव्यामोहयन्ति स्म ।

यदि रामानुजाचार्याः परकीय ग्रन्थस्थानेवार्थान् पर्यालोचयिष्यन् तर्हि अर्वाचीनानामाचार्याणां तथा विशदीकरणे कुतो वाप्रवृत्तिः नाभविष्यत् ? तत्र च किंवा निदानं भवेत् ? इति ॥

सचायमाक्षेपः. श्रीरामानुजाचार्याणां दृष्टिगोचरतामापन्नाः ये ये परेषां ग्रन्थाः तत्तद्ग्रन्थानुवा ।

दपुरस्सरं श्रीभाष्यश्रीसूक्तीना माशयविशदीकरणमन्तरा नैव शाम्यति इतःप्राक्तनानाञ्चाचार्याणां तदान परकीयग्रन्थानाममुद्रणादिनिबन्धन दौर्लभ्यादिना तथा विशदीकरणे प्रवृत्तिः नैव समजा यत इति पर्यालोच्यैव इदानीं तादृशग्रन्थसौलभ्येन सर्वार्थ सिद्धिभावप्रकाशादिपु बहुशः पर्यालोचितपर मतप्रक्रिया अपि श्रीभाप्यगृढार्थसंग्रहास्यविवरणे प्रावर्तन्त श्रीमदाचार्यचरणाः । अत्र च विवरणे

परकीयग्रन्थानामानुपूर्त्यैवानुवादात् तत्तद्ग्रन्थेषु तेतेऽर्थाः नोपलभ्यन्त इति परेषां प्रवादोऽपि निरव

काशः | अन्न परग्रन्थानुवाद वाहुल्यमेवोपलभ्यते किमर्थमिदमिति शङ्कायाश्चानुत्थितिः ॥ श्रीयामुनमुनीनां श्रीभाष्यकाराणां च परकीय ग्रन्थपरिशीलने तत्पयालोचने च कीदृशी शक्तिरिति एतद्विवरणग्रन्थे मुहुः परिश्रमवतां स्फुटीभविष्यति । प्राक्तनानामवाचीनानां च परकीय ग्रन्थानामनु वादे तत्पर्यालोचनप्रकारे च श्रीमदाचार्यचरणानां कीदृशः प्रतिभाविशेष इति च निर्मत्सराणां विदुषा मतिरोहितं भवेत् । इदंच विवरणं श्रीमतो लक्ष्मीहयवदनस्य निरवग्रहेणानुग्रहेण अद्य आनन्दमयाधि

करणे प्रचलति । साम्प्रतं जिज्ञासाऽधिकरणभागमात्र मे कसम्पुटात्मना प्रकटी क्रियते । विषयानुक्रम णिकयैवात्र पर्यालोचितानां वैशद्यं भवतीति नात्र तद्विस्तर आदृतः । अनेन च कैङ्कर्येण प्रीणातु श्रील क्ष्मीहयाननः इति विज्ञापयति ॥

विदुषामनुचरः श्रीदाचार्यचरणानामन्तेवासी – श्रीदे शिकदर्शन विजयध्वजः, मैसूरु महाराजास्थान महाविद्वान् श्रीमन्महाराज संस्कृत महापाठशालायां निवृत्तविशिष्टाद्वैतवेदान्त प्रधानोपाध्यायः

आत्मकूर (दीक्षाचार्यः) ‘वेङ्कटदीक्षितः '

विषयानुक्रमणिका

श्रीलक्ष्मीहयवदनलक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः श्रीमते रामानुजाय नमः श्रीमते निगमान्तमहादेशिकाय नमः

श्री भाष्य सूक्ति गू ढा र्थ संग्रह विषयानुक्रमणिका आखिलेत्यादिमङ्गलश्लोकस्य ‘प्रकृतिपुरुष’ इत्यादि (आत्मसिद्धि) यामुनार्यसूक्तयनुसारिता ॥ 6

. ३. क

तंत्वौपनिषदं पुरुषम्’ (ब ) इतिश्रुतिस्थपुरुषशब्द : तत्र ’ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इति तदुत्तरश्रुति

घटकब्रह्मशब्दश्चात्रेति भिदा । एतेन ‘येनाक्षरं पुरुषं - तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम्’ इति श्रुतौ सूत्रेच ब्रह्मशब्दः औप निषदपुरुषपर: ।

पुरुषश्च वासुदेव एवेति सिद्धयति । यामुनसूक्तिमूलभूतायाः ’ तद्विष्णो:परमं पदं सदा

पश्यन्ति सूरयः ’ इति श्रुतेः अतो देवेति वर्गस्थतया तद्वर्गमन्त्राणां प्रत्येकं ऋग्विधाने विनियोगकथनेन तदु

दाहरणेन ‘सदा पश्यन्तिसूरयः’ इतिश्रुतौ ’ पश्यन्ति सूरयश्शुद्धम् ’ ‘यद्वैपश्यन्ति सूरय : ’ इति तदुपबृंहणव चनेच विष्वक्सेनवैनतयादयः विवक्षिता इति साधनम् ॥

३. ख

‘ तत्वॊौपनिषदं पुरुषम् ’ इत्यत्र उपनिषत्तात्पर्यविषयत्वेनोक्तस्य पुरुषस्य ’ परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते ' इत्यत्र परब्रह्मत्वेन विवक्षिततया सर्वशरीरिण एव उपनिषत्तात्पर्याविषयत्वासद्ध्या सविशेषस्यैव परब्रह्मत्वम् । तेन

निर्विशेषस्यैव परब्रह्मत्वम् सविशेषस्यापरब्रह्मत्वमित्यर्थः न श्रुतितात्पर्यविषयः । एवं ‘ परं पुरुषं ’ ‘ परात्परं पुरुषमीक्षते ’ इति ध्यानेक्षणयोः सर्वशरीरिविषयकत्वप्रतिपादनेन ध्यानस्य नातत्वविषयकत्वं किंतु तत्त्ववि षयकवमेवेति च सिद्धयति ॥

३. ग

एवं ‘ परस्मिन् पूरुषे भक्तिभूमा ’ (आ.सि) इत्यनेन ‘सवा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशयः ‘(बृ)’ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ताह्यस्य हरयश्शता दश’ इति श्रुत्यभिप्रेतेन ’ प्रकाशयन्भ्राजते यद्वनड्वान्’

(श्वे) इत्यत्र विवक्षितेन कृष्णेनोपदिष्टा गीता ’ यस्य देवे परा भक्ति: ’ (श्वे) इति श्रुत्यभिप्रेतमर्थं सभ्यग्विशद यतीति सूचितम्। ‘ भक्तिभूमा’ (गी. सं) इत्यत्र भूमशब्दप्रयोगेण भक्तिवृद्धिः ब्रह्मान्यतात्त्विकार्थविषयकज्ञा नेनैव । तात्त्विकार्थविषयकज्ञानमेव मुक्तिहेतुरित्यर्थस्य गीतायां विवक्षितत्वस्य सूचनम् ॥ 6

अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इति सूत्रे ब्रह्मशब्दप्रयोगेण ’ येनाक्षरं पुरुषं वेद-ब्रह्मविद्याम् ’ (मु) ‘ तंत्वौ

पनिषदं - विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ (वृ) इत्यादिश्रुतिषु पुरुषशब्द समानार्थकत्वेन ब्रह्मशब्दस्य प्रयोगेण च यामुन मुन्यभिप्रेतार्थस्सर्वोऽप्यत्रापि विवक्षित इत्यभिप्रेत्य ‘प्रकृतिपुरुष ’ इत्यादिवत् मालिनीवृत्तेन अखिलेत्यादिम ङ्गलश्लोकोक्तिः । आखिलेत्यादिविशेषणद्वयेन ‘लोकवत्त लीला’ ‘वैषम्यनेर्पूण्ये ’ इति सूत्रद्वयोक्तं सृष्टे:फलम् तेन सृष्टिवाक्यानां मुक्तिवाक्यानां च सामरस्यम् । राज्ञश्छत्रचामरवत् जगत्कारणत्वमुक्ति प्रदत्वरूपब्रह्मलक्षणकथ नेन जीवस्य ब्रह्मकार्यत्वप्रतिपादननच द्रमिडान्चार्यसंमतराजकुमारनयसूचनम् । तेन सृष्टिवाक्यानामात्मैकत्व

प्रतिपयर्थत्वमिति परसम्मतार्थस्य श्रुतितात्पर्याविषयत्वमित्याद्यर्थसिद्धिः । ‘ यथाऽग्नेः ’ (ट) इत्येतद्भाष्य (श)

राजकुमारनयसम्प्रदायमभिधाय सूत्रभाष्ये ‘मृल्लोह’ इत्यादिगौडपादोक्तेः प्राच्यसम्प्रदायविरुद्धत्वम् । राज्ञो नित्यत्वेन कुमाराभिनयासम्भवात् ॥

३. ध

[ जिज्ञासा १-१-१

।

जन्माद्यधिकरणविषयवाक्यत्वेन विवक्षितायां ‘यतो वा’ इत्यादिश्रुतौ जीवस्यापि कार्यत्वेन विवक्षा ’ भूमिरापो’ इत्यादिगीताससमाध्यायवचनैः सिद्धयति पंचदशाष्टादशवचनैः जीवस्य न स्वरूपपरिणामः, अपितु ज्ञानपरिणामएवेत्यपि सिद्धयति । जीवानां ज्ञान विकासस्य दयामूलकत्वेन सृष्टौ किञ्चिज्ज्ञान विकासः मुक्तौ पूर्णज्ञानविकास इति सृष्टिमुक्तिवाक्यैकरस्यस्यब्रह्मशब्दसूचितस्त्र प्रतिपादनम् ॥

३. च ३. छ

श्रुतप्रकाशिका । बिनतशब्दे न्यासोपासनात्मकाशेषविद्यानिष्ठविवक्षायाः व्यासार्योक्तायास्साधनारम्भः ।

श्रीभाष्यकृ

त्सम्मतत्वस्य प्रमाणमूलकत्वस्य च साधनोपक्रमः तत्र च वेदार्थसंग्रहोक्तेर्मूलता ॥ |

४

मुक्तिहेतुज्ञानपरत्वेन परेषामपि संमतस्य ‘दैवीद्वेषा’ इति गीतावचनस्य भक्तिपरत्वस्य गीताभाष्ये

कथनेऽपि वेदार्थसंग्रहशरणागतिगद्ययोः शरणागतिपरत्वप्रतिपादनस्य मूलता । अहिर्बुध्न्यसंहितोक्कदिशा नित्य ग्रन्थं रचयत: भगवतः नित्यग्रन्थे ‘शरणमुपगच्छेदाखिल’ इत्यादिना शरणागतिप्रकारश्च पूर्वोक्तः इत्युक्त्या ।

अहिर्बुध्न्यसंहितोक्तदिशा न्यास एवं शरणागतिरिति भगवत्सिद्धान्तनिर्णय:

(अ.सं) विवक्षिताया: ‘तस्मा

नयासनेषां तपसामतिरिक्तमाहु: ’ इति श्रुतेः ‘त्यागनेक अमृतत्वमानशुः’ इति तैत्तरीयश्रुत्यन्तरसमानार्थ कत्वम् । ‘त्यागेनैक’ इत्यत्र बहुविधार्थनिरूपणपरराज धर्मवचनेषु आत्मत्यागस्यापि त्यागशब्दार्थत्वोत्तया आत्मत्यागस्य न्यासरूपता | गीताभाष्ये फलसङ्गकर्तृत्वत्यागस्य ‘त्यागेनैके’ इत्यत्र त्यागशब्दार्थत्वोक्तिः राजधर्मे बहूनामर्थानां त्यागशब्दार्थत्वप्रतिपादनमभिप्रेत्य प्रवृत्ता नतु ‘त्यागेनैके ’ इत्यत्र प्रपत्तिविवक्षा 2

इभावाभिप्रायेणेति न विरोधः ॥

४.क

अत्मत्यागएव अहिर्बुध्न्यसंहितायामात्मन्यासत्वेनोक्त: ’ जातवेदसे सुनवाम सोमम् ’ ’ वाचस्पते विधे नाम ’ इत्यादिश्रुतिषु आत्मन्यासस्यैव विवक्षितत्वम् ॥

४. ख

गीता संग्रहः तद्विस्तरः पञ्चरात्रमिति मोक्षधर्मवचनैः निरूपणम् । चातुरात्म्यवासुदेवसमाराधन रूपत्वं

पाञ्चरात्रधर्मस्येति शङ्कराचार्याणामपि संमतम् । ’ यो नमसा स्वथ्बर: ’ इति ऋग्वेदश्रुत्यर्थः ॥

४.ग

ऋक्श्रुतिषु देवसामान्यनमस्कारस्य पापनिवर्तकत्वं देवानां स्वभूतैः परिचरणीयत्वं नमस्कारस्य देव पापसामान्यनिवर्तकत्वं च निरूपितम् । इदं च सर्वदेवश्रेष्ठे वासुदेवे नमस्कारस्यैव देवपापसामान्यनिवर्तक त्वेन तत्रैव पर्यवसानाभिप्राय एव सङ्गच्छते ॥

४. घ

शरणागतौ नमश्शब्दः महाभारते अरण्यपर्वणि श्वेताश्वतरोपनिषदि च प्रयुक्त इतिनिरूपणम् । गीतायां

तदप्रयोगे मूलंतु अरण्यपर्वणि मार्कण्डेयोपदेशानन्तरं द्रौपद्यासहितैः पञ्चभिः काम्बकवने कृष्णशरणागतिकरणन

Sams

अर्जुनस्यैतदर्थस्य ज्ञानसत्त्वमेव । ‘सनायुव’ इति श्रुतौ पतिपत्नी भावदृष्टान्तकथनेन शरणागतस्य पत्न्याः पत्याविव वृत्तिरिति निरूपणम् ॥

४. ङ

रामायण (सुन्दरकाण्ड) भागवता (११.स्कन्ध) दिपर्यालोचनयाऽपि पतिपत्नीभावसंबन्धानुगुणा शर जागतिरिति निरूपणम् । ‘नच सीता त्वयाहीना नचाहमपि ’ इति लक्ष्मणोक्तौ प्रपन्न: पत्नीतुल्य: कन्यादान

शरणागत्योरेकैव रीतिश्च सूच्यतइति निरूपणम् ॥ मुक्ति साधनभूत योगन्यासौ पूर्व यो प्रस्तुतौ तत्र योगः पूर्वममिहितः, न्यासः अभिधेय इति प्रश्नः wher

’ तेन तेनाप्यते तत्तव्यासेनैव ’ इति भक्तियोगादिना अलभ्यमपि फलंन्यासेन प्राप्यते इति न्यासस्यैव षाड्

४.च

श्री भाष्यसू क्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

w

विध्यं न्यासस्यैव शरणागतिरूपत्वम् । त्वमेवोपायभूतो मे भवेति प्रार्थना मतिरूपत्वंचाभिहितम् । अत्र प्रार्थ नःया: इच्छात्वेन ज्ञानरूत्वाभावेन शरणागतिशब्दार्थज्ञान रूपत्वासम्भवात् प्रार्थनायुतज्ञान विशेषस्यैव उप क्रोकल्पासरूनस्य शरणागतम् प्रार्थनाविषयीभूतोपायत्वमपि शरणशब्दार्थफला व्यवहितसाधनत्वमेवेति निरूगम् । एचङ्गी कारेग अनंहारे ऋग्यजुश्रुतिभ्यां न्यासस्यैवोपसंहारेण उपक्रमोपसंहारैकरस्यम् । मध्य ग्रन्थस्य तनुं च । दिसञ्चये ननश्शब्दार्थस्याङ्गित्वं आनुकूल्यसङ्कलादीनामङ्गत्वं च वक्ष्यते

।

अतः

४. छ

उभयोरैकरस्यम् ॥

‘ उगयार्थैकवाचक: ’ (अ.सं) इत्यत्र ‘सनायुव’ इति ऋयनुसारेण अर्थशब्दसार्थक्यार्थ च

फलामिन्नोपायवाचक इत्यर्थः । तेन फलामेन्नपूर्व प्रस्तुतकर्मयोगादेयुदासः, प्रार्थनामति: शरणागतिरित्यत्र प्रार्थ नाय।गतिशब्दार्थत्वासम्भवेन प्रार्थना युनामतिः शरणागतिरित्येवार्थो युक्तः । ‘उपायं वृणु लक्ष्मीशम्’ इति , एतदभिप्रायणैव ’ याच्ञान्वितमभिवदन्ति प्रपदनम्’ इत्याचार्यपादैरनुगृहीतम् |

वचनानुसारात्८अमृतस्य परं सेतुम्’ इत्यत्र परशब्दप्रयोगेण शरणत्वं पापसामान्याने वृत्त्यव्यवहितपूर्ववृत्तित्वम् । तेन शरणागतेः व्यापारवत्कारणत्वस्य न विरोधः । ‘इयं केवललक्ष्मीशोपायत्वप्रत्ययात्मिका ’ (न्या.सि) इति सूक्तौ प्रागुक्तमेवोशयत्वम्, प्रपत्तरेतादृशोपायत्वं नास्तीति तद्ग्रन्थपूर्वापरवाक्यपर्यालोचनया निष्कर्षः ॥ ‘अकिंचनः’ (अ.सं) ’ सर्वधर्मान् परित्यज्य’ ‘अकिंचनोऽनन्यगतिः’ अनन्यशरणः, एवंभूत मत्र्य प्राप्तयुपायतयाऽबक्लृप्त समस्तवस्तुविहीनोऽपि (स) नित्यकैङ्कयंप्राप्तयुपाय भक्तितदुपायसम्यग्ज्ञान इत्यादिकं ‘तत्प्राप्तये तत्पादाम्बुजद्वय प्रपत्तेरन्यन्न मे कल्पकोटिसहस्त्रेणापि साधनमस्तीति मन्वानः ’ इत्यादिकं सर्वे स्वतन्त्र

४. ज

४. झ

,

न-भक्तियोगशून्यत्वरूपं आकिंचन्यमिति स्फुटं प्रती प्रपत्यधिकारनिरूपणपरम् । गीता अ संहितयोः कर्म-ज्ञान यंत, अतः आकिंचन्यव्यतिरिक्तस्य नाधिकारत्वीमीत कथनम् ॥

।

कैङ्कर्यापेक्षया शरणागत्यभिधानेन ’ भक्त्या परमया वाऽपि प्रपत्त्यावा महामते

४. न

प्राप्योऽहं नान्यथा

प्रायः मम कैङ्कलिप्मुभिः ॥ ’ ( प.सं) इति वचनानुसारेण मुक्तिकरणत्वं शरणागतेः विवक्षितं, नत्वन्यार्थ

त्वेसति प्रसङ्गादुपकारकत्वादिरूपं व्याजत्वमिति निरूपणम् । शरणशब्दे ल्युडर्थकरणःवस्य अव्यवहितोपाय

त्वरूपस्य स्वोत्तरचतनव्यापारानपेक्षफलहेतुत्वस्वरूपस्य अन्तिमस्मृतिपर्यन्तभक्तयुपाये प्रतिपन्नस्य स्वतन्त्रप्रपत्ताव भावः ‘ त्वमेवोपायभूतो मेभव’ इत्यत्र विवक्षित इति गद्यसूक्त्याशयः ॥ प्रपत्तौ सौलभ्योपयुक्तगुणानां तत्रापि सहजक रुण्यस्य विशेषणोपयोगः | ‘तत्प्राप्तये प्रधानोऽयंपन्थाः’

४.ट

।

(अ.सं) इति वचने प्राधान्यस्य आचार्यपादोक्तस्य द्विविधस्य समर्थनम् ॥

४. ठ

सृष्टेः सहजकारुण्यमूलकत्वस्य सृष्टिवाक्यैः राजकुमारनयसूचनस्य पुत्राणां दायधनवदविशेषेण फल दानस्य च प्रमाणसिद्धस्य पर्यालोचनपूर्वकं येषां पुरुषाणामेतदध्यवसायंन ध्यानादौ प्रवृत्तिः तेषां मुक्तिरूपं फलं तरतमभावानापन्नमेवेति शाण्डिल्यविद्यार्थनिर्णयन साधनतारतभ्येन फलतारतम्यशङ्काऽनत्रकाशः । ८

अहमस्म्यपराधानाम्’ इति वचने अधिकारनिरूपणपूर्वकं सर्वापराघनिवृत्त्यवहितोपायत्वरूपकरणत्वस्य शर

णशब्दार्थस्य निरूपणेन गीताविस्तरत्वस्य पञ्चरात्रे उपपादनम् ॥ प्रपत्तेरपराधरूपत्वस्य व्यासार्यासंमतत्वम् । ’ न साध्यं साधनान्तैरैः तेन तेनाप्यते तत्तन्नयासेनैव ’ इत्यत्र ,

भक्त्यसाध्यफलहेतुत्वस्य न्यासे प्रतिपादनेन आचार्यनिष्ठायास्सिद्धिः, नमश्शब्दे मपत्तिविवक्षा । अङ्गपङ्ग्यकस

४.ड

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा १-१-१

पन्नात्मरक्षभरन्यासस्यैव प्रपत्तिरूपता इत्यादीनामर्थानां व्यासायैः शुकपक्षीये समर्थन मिति निरूपणम् ॥ गद्ये अङ्गपञ्चकसम्पन्नशरणागतिरेव विवक्षितेति व्यासार्यैर्निर्धारणम् | लक्ष्मातंत्राहिर्बुध्न्यसंहितावचना नामैकरस्यम् परमपुरुषार्थसाधनप्रीतिसाधनत्वं शरणागतरिति निरूपणेन शरणागतेरसाधनत्वव्यवच्छेदः ॥

४. ण

पन्था नान्योऽस्ति विज्ञानात् ’ (ल.तं) इत्यनेन ‘तमेव विदित्वा’ इत्यादौ वेदनवाचिशब्दस्यो

पासनप्रपदनसाधारण्यमिति (ता. दी) व्यासायक्ति: । न्यासशरणागत्योरैवयं लक्ष्मीतन्त्रे प्राकूपञ्चाशे च निरूपि तमिति न्यासभिन्नुशरणागत्यभावः ॥ लक्ष्मीतन्त्रे उपायवरणपूर्वक भरन्यासस्यैव शरणागतिशब्दार्थत्वोक्तेः अ संहितायां ’ प्रार्थनामति : ' इत्यत्र अस्यैवार्थस्य विवक्षितत्वेन गीतायामपि तस्यार्थस्य विवक्षितत्वम् ॥

४. त

४. थ

गद्यत्रयेऽपि तस्यैवार्थस्य विवक्षा । एवमहिर्बुध्न्यसंहितोक्त दिशा नित्यग्रन्थं रचयत: भगवत: न्यास रूपशरणागत्यनुष्ठानं तदुत्तरं नित्यग्रन्थोक्तरीत्या नित्यानुष्ठानं सम्मतमिति वात्स्यवरदगुरूपदेशानुसारिभिः

व्यासार्यैराचार्यपादैश्च तदनुसरणम् | अन्यैरननुसरणेऽपि क्षत्यभावः । ‘श्रुतिशिरसि विदीप्ते’ इत्यनेन आन न्दरूपस्य ब्रह्मणः मुक्तौ नैतल्लोके प्राप्तिः अपितूर्ध्वलोक एवेति आनन्दमयविद्यातात्पर्य सूचनम्

४. द

श्रुतिशिरश्शब्देन ‘रातिर्दातुः परायणं, विष्ठमानस्य तद्विदः’ इति श्रुत्यनुसारेण वेदपूर्वोत्तरभागयो ।

स्तात्विकप्रामाण्यं सूचितम्

‘विदीप्ते’ इत्यत्र ’ अथ यदतःपरो दिवो ज्योतिप्यते’ इति श्रुतेः प्रत्यभि

ज्ञापनेन तस्यांश्रुतौ प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वस्थानविशेषावरच्छेदेन प्राप्तेर्वृत्तिकाराभिमस्वंयस्पेषामपि संमतं तत्सूचितम् ‘ब्रह्मणि श्रीनिवासे ’ इत्यनेन निश्श्रीकस्य निरतिशयबृहत्वं नास्तीति ’ परस्मिन् ’ इत्यनेन श्रुति गीतासूत्रेषु परशब्दप्रयोगेण प्रापकत्वप्राप्यत्वाभ्यां परत्वमिति च सूचितम् ॥

५. क

एवं ‘परात्तु तच्छ्रुतः’ ‘ पराभिथ्यानात् ’ इत्यत्रेव’ न स्थानतोऽपि परस्य ’ इति सूत्रेऽपि परशब्दस्य सविशेष एवार्थ:, ‘परमत: ’ इत्यत्रापि परशब्द: उत्कृष्टार्थक एवेत्यपि व्यञ्जितम् ॥ 6

५. ख

पश्मत: ’ इत्यत्र परशब्दः पूर्वसूत्रानुसारेणोत्कृष्टार्थकः। ‘परात्तु तच्छृतेः’ इत्यादौ जगत्स्नष्ठुरन्तर्या

मिणः बन्धमोक्षहेतोश्च प्रतिपादनेन तदतिरिक्तस्य प्राप्यत्वेनोत्कर्षशङ्कायां तत उत्कृष्टस्य निषेधः एवैतदधिक रणे ’ तथाऽन्यप्रतिषेधात् ’ इत्यत्र तथेत्यस्य सत्वेनान्यसामान्यनिषेधो न विवक्षितः, किंतु तत उत्कृष्टनिषेध ,

एव,

’ यस्मात्परं नापरभस्ति किंचित् '

इत्यत्रान्योत्कृष्टनिषेधएव विवक्षितः अत्र परोक्तार्थ: निरवकाश एव

’ ततो यदुत्तरतरम्’ इत्यत्र पूर्वप्रस्तुतपरभूतेशज्ञानस्य मुक्तिहेतुत्वमुपसंहृयते । गुरुचन्द्रिकोक्तिरप्य साधीयसी । ’ अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्यः’

इति सूत्रे आयामशब्दस्य व्याप्तिवाचकत्वस्य परेषामपि

संमतत्वेन ’ व्याप्यव्यापकता मिथ्या ’ इत्युक्तेरयोगः ॥

५. ग

परंब्रह्म सविशेषमेवेति निगमनम्, ‘शेमुषी भक्तिरूपा ’ इत्यत्र सविशेषज्ञानस्यैव भक्तिरूपत्वकथ नेन सविशेषे प्रेमरूपा भक्तिः, निर्विशेषे ज्ञानरूपा भक्त्यनन्तरकालिकज्ञानमेव मुक्तिहेतुरिति परसम्मतार्थस्य

वेदार्थसंग्रहान्ते भक्तेर्ज्ञानरूपत्वसाधनेन निरवकाशत्वम् ॥ ‘राजविद्या ’ ’ सुमुखं कर्तुमव्ययम्’ इत्यादौ भक्तेः स्वादुतमत्वं प्रतिपन्न मिति भवात्वत्यनेन तत्सूचनम्

विष्णुपुराणे उपक्रमोपसंहारयोः वासुदेवशव्दार्थस्य भगवच्छब्दार्थस्य च निर्णयेन ‘यद्भूतेषु वसत्यपि’

सर्वानुग्राहकत्वेन ’ इति श्रुतेः ‘ज्ञानशक्ति ’ इत्यनेन ‘पराऽस्य शक्तिः केवलो निर्गुणश्च ‘इति श्रुतेः ‘तवैष

५. घ ६

महिमा येन व्याप्तम् ’ ‘ व्याप्तिरैश्वर्यगुणसंसू चिका’ इत्यनेन ‘देवस्यैष महिमातु लोके येनेदं भ्राम्यते ’ इति 6

६. क

श्श्रुतेश्चार्थानर्णयः ॥

अस्त्रभूषणादिविशिष्टविग्रहवत्वं अस्त्रभूषणादीनां चतुर्विंशतितत्वात्मकत्वानिरूपणेन विभूतिद्वयानु रूप्यं तत्वानाममिथ्यात्वं प्रकृतिमण्डलादूर्ध्वस्थानस्यैव मुक्ति स्थानत्वमुपक्रमोपसंहारयोः भगवतः मुक्तिहेतुत्वं च

निरूपितम् अस्तिब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेनम्’ इत्यादिश्रुत्यनुसारेण व्यपगतप्राणत्वं ज्ञानाभावनिबन्धनमिति ।

6

७

निरूपणम् ॥

वृत्तिकारसिद्धान्तस्य वाक्यकारादिसंमतत्वम् । परमतइव विरुद्धाभिप्रायबाहुल्यत्रिरहः, ‘निजाक्षरैः '

इत्यस्य तत्त्वीकोक्तार्थप्रदर्शनम् । निजाक्षरैरित्यत्र गायत्र्यवयवभूताक्षरसंबन्धबोधकश्रुत्युपादानम् ॥

।

उपात्तश्रुत्यर्थसंग्रहः

‘ भौमाःपिबन्त्वन्वहम् ’ इत्युक्त्या शक्तानां भाष्यार्थप्रवचनैव काल्यापनम् ।

अशक्तानामेवेतरग्रन्थप्रवचनादिनेति निरूपणम् ॥

परैः अध्यासाद्यवलम्बनेन वेदान्तार्थस्य बहुसूत्रेषु प्रकाशनप्रतिज्ञा कृता । वेदप्रामाण्याय अभ्यासा

द्यनङ्गीकर्तृवृत्तिकारमतानुसारेण सूत्रार्थप्रकाशन प्रतिज्ञेति । श्रीभाष्ये बोधायनस्योपवर्षस्य चैक्यभेदपक्षद्वयम् ॥ ८

८. क

८. ख

पूर्वाचार्या : ब्रह्मनन्द्यादयः सूत्रस्थापितार्थपैरैर्ग्रन्थैरित्याशय: ’ इति तत्त्वटीकावाक्येन वाक्यकारा -

दिभिः सूत्रभाष्यं नैव कृतम्, किंतु वृत्तिकारसम्मसूत्रार्थ एव छान्दोग्यावाक्यभाष्यादौ स्थापितः । अतः यामु नमुनिसूक्ती आचार्यटङ्केत्यत्र ब्रह्मनन्यपरनामकटङ्काचार्यस्य भर्तृप्रपञ्चवत् छान्दोवाक्यकृत्वमेव विवक्षितम् ।

श्रीवत्साङ्कवदन्यएव लघुसूत्रभाष्यकृत् अस्मत्सिद्धान्ते अवर्ततेत निश्चीयते । एतेन वृत्तिवाक्यकारादीनांसवि

शेषसिद्धान्त इति निश्चीयतइति स्थापनम् ॥

१०. क ११

अत इत्यत्रैतच्छब्दस्य कर्मपरत्वम् ॥

‘ब्राह्मणेन निष्कारणो वेदः षडङ्गो ध्येयः’ इति साङ्गाध्ययनविधिमूलक एवाध्ययने प्रवृत्तिः ॥

१२

साङ्गाध्ययनकरणेन वेदपूर्वोत्तरभागवाक्यैः यथाश्रुतार्थशानं विचारात्पूर्वमेव संपन्नम, तत्र कर्मब्रहाशा नयोः मुक्तिफलसाधनत्वस्य फलेच्छारहितकर्मणामुपासनाङ्गत्वस्य ज्ञानेसति कर्मणां हानार्थमुपानार्थे च अव श्यज्ञेयत्वनिश्चयेन कर्मनिर्मुक्तसिद्धौ ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिर्मास्तु, तदसिद्धावप्यङ्गतया कर्मणां ज्ञानमावश्यक मिति कर्मविचारे प्रवृत्ति: प्रथमम् | नतु ब्रह्मविचारे, कर्मविचारानन्तरं कर्मणां नित्यफलसाधनत्वाभावनिश्चये प्रति बन्धकविगमेन दुष्करब्रह्मविचारे प्रवृत्तिरिति प्रतिबन्धकापनोदनमुखेन ब्रह्मविचारहेतुत्वं कर्मविचारस्त्र, ब्रह्म विचारश्च ब्रह्मविषयकः ब्रह्मफलकश्चेति निरूपणम् ॥

सकर्मकधातुसमभिव्याहारे कर्माकाङ्क्षायाः नियतत्वेन कर्मणि षष्ठ्यन्तेनैव समासः, नतु चतुर्थ्यन्तेन

सन्नन्तधातुसमभिव्याहारेण महाभाष्योक्कदिशा ब्रह्मण: इच्छाविषयत्वमपि कर्मणिषष्ठीपरिग्रहे लभ्यते ।

एतेनैव शेषषष्ठ्यन्तेन समासो नात्र विवक्षितः । कार्यवर्गोपासनाफलानां ब्रह्मशब्दार्थान्तःपातित्वेन तन्नेिरूप ।

णस्यापि प्रतिज्ञाविषयत्वं संभवतीति कर्मणि षष्ठीपरिग्रहे नानुपपत्तिः ॥

१३. ख

शङ्करभाष्यानुसारेणापि कर्मणि षष्ठीपरिग्रहस्यैव युक्तत्वं, नतु शेषषपरिग्रहस्येति निरूपणम् । ‘प्रति

पदविधाना च ष ्ठी न समस्यते’ इत्यस्य अपूर्वत्वतात्पर्येण शङ्का ‘कृद्योगा च षष्ठी’ इत्यस्यापि अपूर्वत्वेन समाधानम् । उभयोरपूर्वत्वं महाभाष्यकृत्सम्मतमिति (श.शे) नागेशसिद्धान्तस्यात्रानुकूलता ॥

१४

श्री माध्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा १-१-१

ब्रह्मशब्दार्थनिरूपणपरभाष्यपञ्चपादिकाविवरणाद्यनुवादः ॥

१५

निर्गुणश्रुत्यनुसारेण ब्रह्मशब्दार्थभूतबृहत्वं विवक्षितमिति परेपामाशयपर्यालोचनाय निर्गुणश्रुतेः पूर्वो त्तरश्रुत्यनुसार्यर्थ एव तात्पर्यमिति पराशरवचनैर्निर्णेष्यमाणमर्थमभिप्रेत्य निर्गुणश्रुतेः पूर्वश्रुत्यनुसार्यर्थकथनम् ‘ तत्वोपनिषदं पुरुषं’ ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ’ इत्यादौ तत्पूर्व निरुक्तपुरुषशब्दार्थस्य तत्रोक्तकर्मविद्याफ

१५. क

लहेतुत्वस्य चानुसारेण पराशरोक्कदिशा ब्रह्मशब्दशक्यार्थस्यैव प्राधान्येनोपनिषत्तात्पर्यविषयत्वस्य प्रथमसूत्रे १६

विवक्षितत्वम् ॥

सूत्रे ब्रह्मशब्दो न रूढः, किंतु निरुक्तिलभ्यार्थकः, बृहत्वबृंहणत्वयोः पृथक्त्वापृथक्त्वपक्षद्वयम् ॥ अनवधिकातिशयबृहत्त्रं जीवब्रह्मणोरभेदे ब्रह्मणि न घटते, किंतु जीवब्रह्मभेदे सविशेषे ब्रह्मण्येव संभवति

१७.क

|

ब्रह्मणः अचिद्भेद इब जीवमेदेऽपि निरङ्कुशबृहत्वसंभवः, श्वेताश्वतर श्रुत्यानुसारात् पञ्चपादिका

नुसारेण ब्रह्मशब्दे निरुक्तार्थलेशेनैव अन्यत्र प्रयोगोपपत्तौ न रूटि:, निरुक्तलभ्यार्थः शक्यार्थ एव भवतीति १८

तस्यैव सूत्रे विवक्षितत्वम् ॥

भगवच्छन्दस्य षड्गुणवासुदेव एव मुख्यार्थ: अन्यत्रोपचारः, मुख्यार्थ एव परब्रह्म तद्ध्यानादिकमेव परविद्या इत्यादिकं पराशरेण षष्ठे निर्णीतम् वचनानि चोत्तरत्रोदाहरिष्यन्ते । स्फोटस्यानुचितत्वे शारे उपवर्ष वाक्यदृष्टान्तवत् अयं दृष्टान्तइति तत्त्वटीका । एतेन प्रथमसूत्रे ब्रह्मशब्द: तुरीयपरवासुदेवपरः ॥ ’ आध्यात्मिकादि मैत्रेय ज्ञात्वा तापत्रयं बुधः’ इत्याद्यनुसारेण ब्रह्मणो जिज्ञास्यत्वमिति निरूपणम् ॥

१८.क १९

ब्रह्मशब्दस्य सिद्धान्तसिद्धाजनोक्तार्थपर्यालोचनम् । तदुक्तार्थस्य पञ्चपादिकादिविरुद्धत्वम्, परीभाषा

शब्दस्य तदुक्त प्रयोगार्थकत्वं न कस्यचिद्दार्शनिकस्य संमतम्, किंतु रूट्यर्थकत्वमेव ॥

१९. क

भगवच्छन्दस्य मुख्यौपचारिकार्थद्वयविभागः (विष्णुपुराणमनुसृत्य) भगवच्छब्दवाच्यार्थस्यैव परवि १९. ख

द्याविषयत्वादिकम् ॥

जिज्ञासाशब्दस्य परैरपि योगप्रदर्शनेन यौगिकत्वम् । कल्पतरौ जिशासाशब्दस्य लाक्षणिकत्वाभावस् ९. ग

स्फुटमुक्त्या चन्द्रिकायां व्यासतीर्थे: लाक्षणिकपक्षस्य परसम्मतत्वोक्तिः निरवकाशा ॥ नव्यसम्मतरूढिर्न घटतइति तत्त्वमार्ताण्डोक्तार्थनिरूपणम् | जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वेऽपि अध्याहृत

कर्तव्यपदार्थाान्वयोपपत्तिः । जिज्ञासेत्यत्र ज्ञान प्रकरणाद्यनुरोधेन विचाररूपविशेषात्मकमिति निरूपणम् ॥ ।

अनारभ्यत्वबुद्धिप्रतिबन्धकारम्भणीयत्वबुद्धिसंपादनमेव विधीयत इत्यत्र विवक्षितम्

२०

मीमांसाशब्देन

प्रमाणप्रतिपन्नैकशास्त्र निर्देशः । कर्मब्रह्मशब्दाभ्यां ‘एष पन्था एतत्कर्म एतद्रहा’ इत्यैतरेयोपनिषदुपक्रम मूल

भूतश्रुतिस्सूचिता ॥

२१

विचारसाध्यं ज्ञानमवगतिरूपं इच्छाविषयत्वेन विवक्षितमिति परे । ब्रह्मण एवेच्छाविषयत्वेन प्राधान्येन

फलत्वम्, ‘एष पन्था’ इति श्रुत्यनुसारेण देवताविचारस्यापि कर्मविचारान्तःपातित्वम् । धर्मस्य कार्यरूपस्य प्राधान्येन उपनिषदां कर्मकर्तृस्तावकत्वेन वेदार्थविचारपूर्तिरिति प्रभाकरमतप्रतिकोटितया ब्रह्मणः इच्छाविष य वेन प्राधान्यमिति च निरूपणम् ॥ ’ वृत्तात्कर्माधिगमात्’ इति वाक्यसूक्त्याशयनिरूपणेन सिद्धान्ते परोक्तदोषाणामलग्नकतानिरूपणम् ॥

संहितमेतत् ’ इति वृत्तिवाक्याशयनिर्णयेन कर्मब्रह्मविचारयोः ‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्यादौ सङ्ग

२१.क २२

10

श्रीभाष्यसू क्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

तिप्रतिपादन स्थापनेन वृत्तिकृत्संमतप्रथमसूत्रार्थव्याप्रकम्प्यत्वनिरूपणम् ॥

२२.क

पूर्वमीमांसायां प्रतिपाद्यर्थभेदवत् धर्मब्रह्मविचारयोरर्थभेदः नैकशास्त्रविरोधी, विशिष्टस्य विंशतिलक्षण २५

स्यैकशास्त्रयोपसंहारः ॥

परसंमतशारीरकशब्दार्थः तत्पर्यालोचनम् । शारीरकमिति वृत्तिवाक्यस्य ’ तंत्वौपनिषदम्’ इतिश्रुत्या 6

नुगुण्यम् । एतेनैव सृष्टिवाक्यानां समानाधिकरणवाक्यानां फलवाक्यानां च सामरस्यम् ॥ सङ्गतिविशेषेण नियतक्रमं एक शास्त्रमित्यर्थस्योपसंहारः ॥

सङ्गतिविशेषेणैकशास्त्रयस्थापनपरतत्त्वमार्ताण्डग्रन्थानुवादः ॥ धर्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र धर्मपदे कर्मब्रह्मणोर्विवक्षायामपि ‘ब्रह्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र ब्रह्मण आनन्दरूप -

२६ २७

२७. क

त्वेन कार्यकप्रतिकोटिप्राधान्यविवक्षामुखेन औपनिषदविचारस्यैव ब्रह्मफलकत्वेन ‘ब्रह्मजिज्ञासा’ इति प्रति ज्ञायाः आवश्यकत्वमप्रकम्प्यम् । तन्त्रवार्तिक एवोभयसाधारणप्रतिज्ञानन्तरमसाधारणप्रतिज्ञायास्साङ्गत्यं युक्त २७. ख

मिति परिमलोक्तार्थनिरूपणम् ॥

सवा अयं महानज आत्मा’ इत्यादौ सुषुप्तौ जीवभिन्नपरमात्मन एव विवक्षायास्सूत्रकारसंमतत्वेन

८

‘तमेतं वेदानुवचनेन ’ इत्यादावपि सविशेषज्ञानस्यैव कर्माङ्गकस्यwww आनन्दरूपब्रह्मफलकस्य विवक्षितत्वेनोक्ता र्थस्य सर्वस्य सामञ्जस्यम् ॥

‘ अन्यार्थंतु जैमिनि: ’ इति सूत्रादावपि जीवभिन्नपरमात्मैव सुषुप्तौ विवक्षित इति निरूपणम् ॥ अध्ययनविधेरर्थज्ञानपर्यन्तत्वदूषणपूर्वकमक्षरराशिग्रहणस्यैव फलत्वमिति (पं. पा) अनुवादः ॥ उपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वमिति पञ्चपादिकोत्त्यनुवादः । उपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वग्राहकप्रमाणानां विव

२७.घ २७.ङ

२८

रणविवरणप्रमेय संग्रहायकानां निरूपणम् ॥

धर्मब्रह्मविचारयोः उत्तरक्रतुश्रवणविधिप्रयुक्तत्वमिति पञ्चपादिकाकारादिसिद्धान्तः ॥

स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इत्यत्र स्वाध्यायशब्दः न स्वशाखामात्रपरः अपितु वेदपर इति निरूपणम्

८

२७. ग

स्वाध्यायशब्दस्य स्वशाखामात्रप्रतिपादकतन्त्रवार्तिकादिपरिशीलनम् ॥

‘ स्वाध्यायोध्येतव्य’ इत्यत्र स्वाध्यायशब्दस्य वेदसामान्यपरत्वाङ्गीकार एवायंविधिःअध्वर्यु होतृ उद्गातृ ब्रह्मणां सर्वेषामध्ययने मूलं भवति नत्वन्यथेति निरूपणम् ॥ उपनयनस्याध्ययनाङ्गताग्राहकप्रमाणविचारः ॥

(पं.पा) विवरणशास्त्रदीपिकायुक्तरीतिः अष्टाचत्वारिंशद्वर्षब्रह्मचर्यविषये शबराद्यभिप्रायः ॥

२८. घ २२. ख २८.ग

२८.घ

२९ ३०

तत्र सिद्धान्तनिष्कर्षः । सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्ति पर्यालोचनपूर्वक मुपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वोपपादनम् ॥

३०. क

उपाकर्मणः अध्ययनाङ्गत्वेनोपनयनस्याध्ययनाङ्गत्वम् ॥

३१.क ३२

उपनयनस्याध्येतृसंस्कारत्वम् ॥ अध्ययनस्य स्वाध्यायसंस्कारत्वम् ॥

३३

अध्ययनस्याक्षरराशिग्रहणप्रभृत्यर्थज्ञानादिकं सर्वे प्रयोजनमिति न्यायरत्नमालास्थपार्थसारथिमतानुवादः तत्पर्यालोचनेनाध्ययनस्याक्षरराशिग्रहणमात्रफकस्बोपपादनम् ॥ कर्मविधिस्वरूप ’ इति भाष्ये आवृत्तानावृत्त 6

वेदष्षडङ्गोऽध्येयो ज्ञेयश्च ’ इति वाक्यविचारः ।

विधिवाक्यविवक्षा |

३३. क ३४

6

३८

[ जिशाला १-१-१

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

आवृत्तानावृत्तकर्मविधिवाक्यविचारः जैमिनिसूत्रप्रदर्शित : ’ फलस्य कर्मनिष्पत्तेः ’ इति नयेनापि आवृ तकर्मणः फलविशेषः ॥

३८.क

अतिरात्रषोडशिग्रहणतन्निषेधनयेनापि फल (विशेष)तारतम्यमिति निरूपणम् ॥ ’ तद्यथेह’ इत्यादिश्रुत: उपासनस्थानित्यफलसाधकत्वस्य पञ्चपादिकोक्तस्यायोगः ॥

।

शङ्कराचार्याणामस्यां श्रुतौ ज्ञानविधुरकर्मणएव विवक्षितत्वम्

३८. ख

अस्याश्रुतेः निर्विशेषविद्याप्रकरणा

पठितत्वेन च पञ्चपादिकोक्तार्थायोगः ॥

३९. क

’ अन्तवदेवास्य तद्भवति ’ ‘नवैः’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥

४०

’ परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादिश्रुतिसन्दर्भबिचारः ॥

४०. क

ज्ञानार्थकधात्वन्तरपरित्यागेन परीक्ष्येत्युक्त्या मीमांसान्यायैर्निर्णयएव परीक्षा, ’ परीक्ष्य लोकान् इत्या दिलक्षणं मोक्षकांक्षिभिः । ’ (स.वे. सि.सा.सं ) इत्युक्त्या विचारात्पूर्व तदावश्यकत्वं प्रतीयते । ‘ब्रहह्मविदाप्नोति ,

परम्’ इत्यस्य सिद्धान्तानुकूलत्वम् ॥

४१

श्रुतिघटक मृत्युशब्दार्थयि चार : ’ न पश्यो मृत्युं पश्यति’ इत्यनन्तरं सह पश्य पश्यति’ इत्युक्त्या

सर्वदर्शन प्रतिबन्धकस्यैव मृत्युशब्दार्थत्वम् ॥ पृथगात्मानम्’ इति श्रुत्यर्थ:

।

6

४१. क

‘ब्रह्मविदाप्नोति’ इति श्रुत्युक्तवेदनं समाधिरूपमेव मुक्तिहेतुः तत्र

च कर्मणामुपयोग इति सनत्सुजातीयादिभिस्साधनम् ॥

૪૨

योगसूत्रः तत्साधनम् ॥

४२. क

धर्मविचारमन्तराऽपि कर्मफलाल्पास्थिरत्वब्रह्मज्ञानानन्तस्थिरफलत्वसम्भवशङ्का (सि.सि. अं) ) ॥

४२. ख

तत्समाधानारम्भः ॥

४२. ग

विचारमन्तरा कर्मफलाल्पास्थिरत्वनिर्णयो न सम्भवतीति हानार्थं धर्मविचारापेक्षा साङ्गाध्ययनानन्तर ४२.घ

मुपादानार्थमपि वर्मविचारापेक्षा ॥

अन्यत्रादृष्टप्रक्रियया लघु, महापूर्वपक्षादिवहुग्रन्थानन्तरं जिज्ञासाऽधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तकथने बीजम् ४२. ङ

एतावता सूत्रभाष्यत्वाक्षति: लघु: भाविग्रन्थविषयश्च ॥

सन्न्यासिन एव श्रवणेऽधिकारः श्रुतौ पाणिनिसूत्रेचोक्तः धर्मविचारमन्तराऽपि वैराग्येण सन्न्यासस्स म्भवति । ‘ तमेतम् ’ इति श्रुतौ जीवाभिन्नब्रह्मज्ञानं विवक्षितं नोपासनम्, तत्र च धर्मविचारस्य नोपयोगः, अतः

’ अद्वैतमेव परिरक्षति वाक्यकार: ’ इति वाक्यकारसिद्धान्त एव युक्त: नतु वृत्तिकारसिद्धान्त इति

लघुपूर्वपक्षारम्भः ॥ |

अत्र भास्करभाष्योक्तस्य दूषणपरिहारस्य शङ्का । तत्र विवरणोक्तं समाधानम्

परिशिष्टे भर्तृप्रपञ्चमतं

(बृ.शं.भा. वार्तिकोत्तं) परिशिष्टे भास्करभाष्योक्तार्थः ॥

४५ ४७

।

भर्तृप्रपञ्च,भास्कर,सिद्धान्तिमतत्रयसाधारण्येन शङ्का ॥ विवरणपक्षमवलम्ब्य समाधानम् परिशिष्टे ४, ५, ६, ७, विवरणपक्षमवलम्ब्य समाधानम् ॥

४३– ४४

वार्तिकविवरण, भामतीवाक्यानुसारेण विद्यायाः कर्माङ्गकत्वविरहः ॥

पूर्वजन्मानुष्ठितकर्मभिरेव विद्यासिद्धेः शङ्करादिसर्वसम्मतत्वम् ॥

४८,४९, ५० ५०

१ ]

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

९

’ तत्त्वमसि ’ इति वाक्यजन्यज्ञानादविद्यानिवृत्तिरिति विवरणकारसम्मतार्थः |। मण्डनवाचस्पतिसंमत

मानसापरोक्षज्ञानपक्षपरित्यागश्च । प्रथमं परोक्षं पश्चादपरोक्षं, प्रथममेवापक्षिमिति विवरणे पक्षद्वयगुणदोषावचारः ॥ ५१ शङ्कर, पद्मपादाचार्योक्त दिशा श्रवणादिस्वरूपनिरूपणम् ॥

५२

विचारस्य श्रवणविधिमूलकत्वेन श्रवणापेक्षितनित्यानित्यवस्तुविवेकादेरेव पूर्ववृत्तत्वम्, नतु कर्मणः वाचस्पतिसंमत नित्यानित्यवस्तुविवेकः ॥

५३

नित्यानित्यवस्तुविवेकादेः श्रवणापेक्षित्वप्रतिपादकश्रुतीनां पं.पा. विवरणोक्तानामुपन्यासः ॥

५३-५४

मतत्रयसाधारण्येन (४५ पु) प्रागुक्तशङ्कायां मतद्वयसम्मतार्थस्य पं. पा. वि. उक्त समाधानं (४७.पु) दुष्टसंभावितमाप विचारासहमित्यभिप्रायेण लघुसिद्धान्तारम्भः ॥

वेदान्तेषु मोक्षोपायज्ञानविधिसत्त्वेन परसम्मतनिर्गुणविद्यावाक्येषु अविहितमुत्तयुपायविवक्षाया अस म्भवेन सुत्त्युपायभूतं न निर्विशेषज्ञानमपितु सविशेषज्ञान मेवेति साधनोपक्रमः ॥

५६

वाक्यजन्यज्ञानात् प्रथममेवाविद्यानिवर्तत इति पं.पा.वि. सिद्धान्तः विवरणोपन्य स्त पक्षान्तरेऽनग्युपर मेन

सर्वासंमतः । ‘ बाधितस्यापि संस्कारवशादनुवृत्तिः द्विचन्द्रज्ञानादिवदनुवृत्ति: ’ इति (शं) हस्तामलकभाष्यो त्यनुरोधेन शङ्का ॥

५७

अविद्यायाः आवरणविक्षपशक्तिद्वयेन सर्वोपपत्तिः (स.वे. सि.सा.सं.सि.ले.सं) ॥

५८

प्रथममनुवृत्तायाः अविद्याशक्तेः आत्मान्यभूतायाः उत्तरकाले निवृत्तौ प्रमाणविरहः ॥

५९

द्विचन्द्रज्ञानाद्युदाहरणे तिमिरादिदोषस्य ज्ञानबाध्यत्वं नास्ति, विक्षेपशक्तेस्तु आत्मन्यध्यस्तायाः प्रथ मज्ञानबाध्यत्वमेव संभवति, ‘भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः’ इति श्रुतिः ‘क्षरात्मानावीशते देव एकः तस्याभिध्यानाद्योजनात्तत्वभावात् ’ इति पूर्ववाक्यार्थविरोधेनन परसंमतविक्षेपशक्तिनिवृत्तौ प्रमाणं भवि

6

तुमर्हति । (भावप्रकाशे. २,३,. संपुटयो:) ब्रह्मापरोक्षज्ञानदेहधारणयोः स्वहृदयसाक्षिकत्वं परोक्तं (शां.सू.भा,, ल. चं.विचारदशायां नोपन्यासार्हम् ॥

६०

वाक्यस्यापरोक्षज्ञान जनकत्वे प्रमाणविरहेण तस्यन मुक्ति हेतुत्वं, किंतु ध्यानस्यैवेति साधनम् । उपासनस्य

ज्ञानत्वं श्रुतिसिद्धमिति ब्रह्मानन्दगुरुनारायणसरस्वती वार्तिकोत्त्यनुवादः ॥

६१

स्मृतेर्ज्ञानत्वं सूत्रभाष्ये शङ्कराचार्यैः उपनिषद्भाष्ये स्मृतेर्ज्ञानत्वं भर्तृप्रपञ्चेन च’ विज्ञाय प्रज्ञांकुर्वीत इत्यत्र प्रज्ञास्मृतिरितिचोक्तम् । ध्यानस्य तत्त्वविषयकत्वे मण्डनादिसंमतिश्च । ’ विज्ञाय प्रज्ञांकुर्वीत’ इत्यत्र

प्रज्ञास्मृतिसन्ततिरिति परैः (शं) विवरणेन ध्यानविधिस्संभवति ॥

६९

’ अनुविद्य विजानाति’ इत्यत्र ’ तं वा एतं देवा आत्मानमुपासते ’ इति वाक्यानुसारेण विज्ञानं

ध्यानम् । ‘ ओमित्येवात्मानं ध्यायथ ’ ’ तमेवैकं जानथात्मानम्’ इति पूर्ववाक्योक्तात्मन् शब्दप्रयोगेणध्यानं ज्ञानमेव । ‘आनन्दरूपममृतम्’ (बृ) ’ तस्मिन्दृष्टे परावरे’ इति समाधिर्वक्ष्यते । ‘निचाय्यतम्’ इत्यत्र

(क) ‘विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम् ’ (क) इति वाक्यानुसारेण समाधिर्विवक्षितः । ‘आत्मेत्येवो

पासीत ’ इति वाक्यं परित्यज्य ’ आत्मानमेव लोकमुपासीत ’ इति वाक्योपादानेन लोकशब्दे इच्छाविषयप लत्वस्यात्मनि प्रतिपादनेन उपासनफलस्यात्मनः अनित्यत्वं न कथञ्चिदपि सम्भवतीति सूचनम् ॥ अत्र एवकारघटितत्वेन विधिः न सम्भवतीति ब्रह्मासिद्धिपञ्चपादिकायुक्तिर्न घटते । खण्डदेवेन ‘अत्र

६३

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा १-१-१

ह्येवापतान्त ’ इत्यत्र विधेरभ्युपगमादिति निरूपणम् ॥ अनुविद्य 36 विज्ञाय '

६४

इत्यत्र ‘श्रोतव्य ’ इत्याद्यनुसारेण श्रवणं विवक्षितम् 6

।

6

आगमेनानुमानेन

!

इति श्रोतव्य इति श्रुत्युपबृंगयोगमाष्योदाहृतवचनेन ध्यानस्य समाधिरूपयोगसाधनत्वमेव नतु विवरणोक्तश्र वणाङ्गत्वम् | अस्यार्थस्य याज्ञवल्क्यश्श्रुति श्वेताश्वतरमुण्डकादिसिद्धत्वम् ॥

मुण्डकश्रुतौ ततस्तु तंपश्यति’ इत्यत्र

(

६५

तत इत्यस्य श्रवणादित्यर्थकल्पनस्य (अ.सि. चं) अयुक्त "

त्वनिरूपणम्। ध्यानस्यैवापरोक्षज्ञानजनकत्व मण्डनानुयायिवाचस्पतेः योगसून्नव्याख्यातॄणां मन्वादेश्च संम तत्वम् । शङ्कराचार्याणां ध्यानस्यैव निर्विकल्पकसमाधिजनकत्वं, ततएव मुक्तिरिति (स.वे.सि.सा.सं) सिद्धान्तः

अतो न ध्यानस्य श्रवणाङ्गत्वम् । पूर्वभागे विचारस्योत्तरक्रतुविधिप्रयुक्तत्ववत् वेदान्तेषु विचारस्य ध्यानवि धिमूलकत्वसम्भवेन श्रवणविधिमूलकत्वं च विवरणोत्तनिरवकाशम् ॥

६६

मूलप्रमाणदार्व्येण ध्यानस्य प्रमात्वम्। श्रवणविध्यभावपक्षः सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे तद्व्याख्यानेच साधित: एतेन (पं.पा. वृ.वा) पद्मपादसुरेश्वरयोः श्रवणविधिसाधन प्रयासोऽपि विफलः कठश्वेताश्वतरयोः योगोक्त्या ध्यानानन्तरकालिकसमाधिरेव सर्वत्र विवक्षितः । ‘तत्कारणं साङ्ख्ययोगाधिगम्यम्’ इत्यत्राधिकारिद्वैविध्यं

भारतीतीर्थसंमतं नघटत इति निरूपितम् । एतद्विस्तरस्तु भावप्रकाशे तृतीयसम्पुढे द्रष्टव्यः | ॥ अध्ययनविधिवत् श्रवणविष्यभावेऽपि नानुपपत्तिः, श्रुतिसूत्रयोः सनः प्रयोगः विचारस्य रागप्राप्तत्व बोधनार्थः। विचारस्य रागप्रातत्वविधेयत्वपक्षद्वये बालकृष्णानन्द सरस्वतीभिः ब्रह्मसूत्रभाष्यवार्तिके रागप्राप्तत्वप क्षस्यैव युक्ततेति निरूपणम् ॥ ध्यानस्यैव विधेयत्वनिरूपणम् ॥

६७

६८ ६९

ध्यानस्यादृष्टद्वारा मुक्तिहेतुत्वम् । शं. आवृत्यधिकरण विध्युपास्योर्व्यतिकरणोपक्रमोपवंहाराभ्यां मुक्तयु ७०

पायोपासनरूपवेदन विधेस्सूत्रकृदभिमतत्वम् ॥

व्यतिकरेणोपक्रमोपसंहारवाक्यविचार: । ‘नसवेद ’ इत्यस्य परैरनुपादानेऽपि भर्तृप्रपञ्चेन तदुपादाना ७१

दत्रोपादानम् ॥ 6

न सवेद ’ ‘ आत्मानमेवावेत् ’ (बृ) इत्यत्र विदिधातुः ‘आत्मेत्येवोपासीत ’ इत्युक्तोपासनपरः । एवं

‘ मामेव विजानीहि ’ (वृ) ’ सम आत्मेति विद्यात् ’ (कौ) इत्यत्र ‘तं मामायुस्मृतमित्युपास्व ’ इत्युपासनमेव ७२

वित्रक्षितम् । उसनस्य मन्दाधिकारिविषयत्वे नकिमपि प्रमाणम् ॥ 6

स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां बिप्रमोक्ष: ’ (यो) इत्यनेन ‘भिद्यते हृदयग्रन्थिः’ इत्यत्र ‘ओमित्येवा

त्मानं ध्यायथ ’ इति पूर्वोक्तध्यानसाव्यस्यैव ग्रन्थिमोक्षस्य विवक्षितत्वम् ॥

श्रुतिषु दृश्यादिधातुप्रयोगः भावनाप्रचयेन स्मृतौ दर्शनसमानाकारत्वपरः । उक्तार्थप्य योगसूत्रैस्सा

धनम् । एवमङ्गीकारे समाधिरपि संगृहीतो भवति ॥

७४

’ तत्कारणं साङ्ख्ययोगाधिगम्यम्’ इत्यत्र सगुणयोग एव विवक्षितः । पूर्वोत्तरश्रुत्यनुसारात्, नतु ७५

निर्गुणोपासनम् ॥

|

सर्वत्रोपनिषत्सु समाधिपर्यवसितध्यानस्यैव विवक्षितत्वम्

योगस्य परमहंसानामप्यावश्यकतायाश्च

तिसिद्धूतया गीताबिवरणे मधुसूदनसरस्वतीभिः योगानादरोक्तिरनादरणीया ॥

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

उपनिषत्सु सामान्यवाची विद्यादिधातुः वेदनविशेषएव पर्यवस्यति । ‘ब्रह्मवित् ’ ’ ब्रह्मवेद ’ इत्या

दाबुपासनतात्पर्यकशब्दसत्वेन उपासनरूपवेदन एव पर्यवसानम्। ‘आचार्यवान्पुरुषो वेद’ इत्यत्राप्येवमेव । 6

तस्य तावदेव चिरं यावन्नविमोक्ष्ये ’ इत्यत्र विद्याया: प्रारब्धकर्मभोगकालिकत्व प्रतिपादनेन तावत्पर्यन्त स्थि

तिसिद्धया ध्यानरूपता सिद्धयति ॥

७८

सद्विद्यायामेवोत्क्रान्तिप्रतिपादनेन ’ अथ संपत्स्ये’ इत्यत्र संपत्तिरुक्क्रान्त्यनन्तरकालिकमेव । एवं च

सद्विद्या सगुणविद्यैव । उपासनं स्यात् ‘ध्रुवाऽनुस्मृति : ’ (वाक्यकारवाक्यं) इति वाक्ये ‘सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृति: ’ इति छान्दोग्यवाक्यस्यैव अभिप्रेतत्वेन तत्रानुशब्दे ’ स्मृतिलंभ ’ इत्यत्र लंभपदार्थस्याभिधानेन

समाधिपर्यवसितथ्यानानन्तरमेव सर्वग्रन्थिविप्रमोक्षः सर्वासूपनिषत्सु विवक्षित इत्यर्थस्य बोधनेन परसंतमत महावाक्यस्थलेऽपि इत्थमेवार्थ : वाक्वकृदभिप्रेत: ॥ ‘ यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात् ’ इत्यत्र वक्ष्यमाणैकाग्रतापरिणामस्य समाधिपरिणामसहभावेन योगसूत्रेषु निरूपणेन समाधंरसूत्रवृ.दभिप्रेतत्वेन ‘आवृत्तिरसकृदुपदे ।

शात् ’ इत्यत्रासम्प्रज्ञातसमाधिपर्यन्ता वृत्तिः सूत्रकृतो विवक्षितेति प्रतीयते समाधितात्पर्येणैव मुक्त्युपायज्ञानसामान्य सिद्धयत: ॥

अतरसाक्षात्काररूपत्वभक्ति रूपत्व ७९

‘ ध्यानर्चनप्रणामादिः’ इत्यादि — अनुध्यान रूभक्तयेकलभ्यः’ इत्यन्तसूक्तिविवरणे समाधिविवक्षा

व्यासार्यैः स्पष्टमुक्ता | शरणागतिदीपिकायां शतदूषण्यां, टीकायां न्यायपरिशुद्धौ च आचार्यपदैरसमाधिः स्फुटं निरूपितः । अतः समाधिविवक्षा संप्रदायसिद्धैव ॥ ’ अपवर्गसाधनभूताम् ’ इत्यनेन विवक्षिताप्रतीक लंचनपञ्चाग्निविद्याया: कैवल्यानुभवानन्तरमेव गीतोक्तादिशा निरातशयभक्तिरूपःवम् ॥

८०

’ नायमात्मा ’ इति श्रुतौ भक्तिरूपतानापन्न केवलश्रवणमननादेरेवोपायवानिषेधः वेदार्थसंग्रहानुसारात् ॥ वेदार्थसंग्रहोक्तार्थस्यैव मुण्डकश्रुतिपूर्ववाक्यपर्यालोचनया युक्तत्वस्थापनम् ॥

८२

परज्ञानपरमभक्त्यादिसम्पादनमेव वरणम् ॥

८३

’ ददामि बुद्धियोगं तम् ’ इत्यत्र ’ एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः’ इति पूर्ववाक्या नुसारेण सविशेष योगः समाधिरूपः विवक्षितः ॥ एतेन ’ यमेवेष वृणुते तेन लभ्य: ’ इत्यत्र यच्छब्दे समा

घिमतो विवक्षितत्वे समाध्यनन्तरप्राप्तिपूर्वकालाक्षितयावदवस्थासंपादनमेव वरणम् अत्र भट्टार्याणामपि संमतिः ॥ "

८४

कठोपनिषदि ’ तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुःप्रसादात् ’ इत्युक्त्या ध्यानानन्तरकालिकं दर्शनं परा नुग्रहमूलकमेवेति सिद्ध्या वरणश्रुत्यैकरस्यम् । एतेन ’ ततस्तुतं पश्यति निष्कलं ध्यायमानः इति मुण्डक ,

श्रुतावपि स एवार्थ:, नतु विवरणसम्मतं वाक्यजन्यापरोक्षज्ञानम् ’ तंत्वौपनिषदं पुरुषम् ’ इत्यत्र औपनि षदमिति ताद्धेतप्रत्ययस्य अपरोक्षज्ञानवाचकत्वस्य वाचस्पत्यादेरसंमतत्वाच्च । ध्यानस्य स्मृतित्वेऽपि न भ्रम स्वमिति धर्मकीर्त्या देस्संमत एवार्थ: मण्डनवाचस्पत्यादिभिस्सिद्धान्तः ।

८५

’ तंबौपनिषदं पुरुषम्’ इत्युक्तौ पनिषदपुरुस्य ‘रातितुःपरायणं तिष्ठमानतद्विदः ’ इत्यत्र विद्या

फलप्रदत्वोक्त्या वाक्यजन्यसाक्षात्कारस्य दृष्टद्वारा मुक्तिहेतुत्वमिति विवरणसिद्धान्तः श्रुतिविरोधात् वाक्यस्या

परोक्षज्ञानजनकत्वे प्रमाणविरहात् दार्शनिकासंप्रतिपत्तेश्चानुपादेयः ॥ उपासन भक्त्योरेकव्यतिक्तत्वम् । ‘तमेव विदित्वा ’ इत्यत्रापि (श्वे) योगस्य विवक्षितत्वम् |

‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति ’’ इति श्रुत्यर्थः । षष्ठेऽपि ’ तमेव विदित्वा’ इत्यत्र भक्तिरूपज्ञानस्य

८६ ८७

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

१२

[ जिज्ञासा १-१-१

विवक्षितत्वम् ॥

‘तमेतं वेदानुवचनेन’ इत्यत्र ( शं) उपनिषद्भाप्योक्तार्थः ॥ तैत्तरीय .शं. भाष्येऽपि कर्मणां विद्यार्थत्वं एतजन्मन्यनुष्ठितानां जन्मान्तरानुष्ठितानामपि कर्मणां वि

८८

८९

ग्राहेतुत्वम् । ‘ यज्ञेन दानेन ’ इत्यत्र तृतीयायाः करणार्थकत्वम् । (तत्त्वप्रदीपिका) यज्ञादीनां विद्यार्थत्वं च

‘तमेतं वेदानुवचनेन ’ इति श्रुतेः ब्रह्मानन्द सरस्वत्युक्तार्थ: (वे. मु) ॥ आप्रयाणात्तत्रापिहि दृष्टम् ’ इति सूत्रस्य परसम्मतार्थपर्यालोचनपूर्वकं ‘आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ' इति सूत्रोक्तविद्यासामान्यविषयकत्वस्थापनम् ॥ ८

९१

कर्मणां शमदमादीनां च विद्योत्पत्तिहेतुत्वे वाक्यकारसम्मतिः ॥

९२

विवेकादिसाधनसप्तकपरवाक्य, द्रमिडभाष्याद्यनुवादः ॥

९३

’ क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ: ’ इतिश्रुत्यर्थः । अत्र क्रियापदेन ज्ञानातिरिक्त सर्वाश्रमिसाधारणत्रि याऽपि विवक्षिता । भूमविद्यावाक्यस्य मुण्डकवाक्यस्यन्चैकार्थ्यम् ॥ 6

6

क्रियावानेष ’ इति द्रमिडभाष्योक्तनिर्वचनस्य युक्तत्वम् ॥

९४

९५

नायमात्मा बलहीनेन ’ इति निर्वचनवाक्येन एतदुत्तरार्धे ’ एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वान्’ इत्यत्रो

दाहरिष्यमाणपराशरवचनोपबृंहणानामपि सूचनेन ‘यमेवैष’ इतिपूर्वार्धे ब्रह्मव्यतिरिक्तोपायानां निषेधस्या घटनम् । ‘ नास्त्यकृतःकृतेन ’ ‘नह्यध्रुवैः’ इति श्रुत्यो: उपासनस्य मुक्तिहेतुत्वव्यवच्छेदस्यानभिप्रेतत्वम् ॥

’ परीक्ष्यलोकान्’ ’ मन्त्रेषु कर्माणि ’ इति मुण्डकश्रुतिप्रघट्टके ज्ञानपूर्वक कर्मविवक्षया वाक्यार्थोऽव सेय इति निरूपणम् । अतिवादित्वविशुद्धसत्वत्वात्मक्रीडत्वादिप्रतिपादकभूमविद्यावाक्यमुण्डक वाक्यैकार्थ्येन ब्रह्मप्राप्तिहेतुज्ञानस्य सर्वाश्रमकर्मापेक्षत्वम् ॥

‘विद्यांचाविद्यांच’ इतिश्रुतेः ब्रह्मसिद्धौ भामतीविवरणे (बृ) वार्तिकेन्चोक्तार्थानुवादः, तत्पर्यालोचनंच

९७ ५८

(स.वे.सि.सा.सं,.ई.भा.शं. तै. उ.भा. शं) शङ्कराचार्योक्तार्थानुवादः । तै. भाप्ये विद्वद्विषयत्वेनोक्कार्थः प्रमाणमालायामानन्दबोधयतिभिरुक्तः, सर्वापेक्षाऽधिकरण रत्नप्रभायामपि । अपरोक्षज्ञानपर्यन्तं परमते कर्मणा मुपयोगः, नतु चरमशरीरपातावधि चरमशरीरपातपर्यन्तं सिद्धान्ते ध्यानावश्यकत्वेन तावत्पर्यन्तं कर्मणामुप

योगः चरमशरीरपातपर्यन्तं प्रारब्धकर्मनाशाभावेन मुक्ति हेतुज्ञानस्यावश्यकतया तावत्पर्यन्तं कर्मोपयोगः उदा हृतश्रुतिषु विवक्षितः । विद्यायाः कर्मक्षयहेतुत्वं कर्मजन्यनिग्रहक्षयहेतुत्वमेव, तेन परानुग्रहमूलैव ब्रह्मप्राप्तिरि त्यर्थोऽपि सिद्धयति ॥

९९

‘ विद्यां च ’ इति श्रुतेः संहितान्तिमाव्यायस्थत्वेन प्रागुक्ताग्निहोत्रादिकर्मणां विद्याङ्गत्वमत्र विवक्षित

मिति स्फुटम् । विद्याप्रतिबन्धकक्षयार्थं कर्मणामुपयोग: परैरप्युक्त: । (सू. भा) ‘तमेतं वेदानुवचनेन ’ इत्या

दिश्रुतौ सर्वाश्रमविहितकर्मणां विवक्षायाः याज्ञवल्क्यस्मृतौ प्रतिपादनेन ‘शान्तोदान्त उपरत ’ इत्यत्रोपरत शब्दस्य बाह्यबृत्युपरतिकर्मोपरतिद्वयमपि प्रवृत्तिनिमित्तमभिधाय सन्न्यासिन एव विद्याऽधिकारइति (स.वे.

सि.सा.सं) परसिद्धान्तस्यायोगः ’ तपसा कल्मषं हन्ति ’ इति मनुवचनेनापि सर्वाश्रमिणां विद्याऽधिकारः ॥ ‘ विद्यां च ’ इति श्रुतौ अविद्याशब्दस्य ’ कुर्वन्नेवेह’ इति पूर्वश्रुत्युक्त सर्वकर्मपरत्वम् । अत्राद्वैत

परिभाषातव्याख्ययोः उपरत शब्दस्य शङ्कराचार्योक्तार्थ: दूषित: ’ तदेवं जन्मान्तरशतानुष्ठित ’ इत्यादि पूर्वपक्षे

१००

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

१३

जन्मनैव विरक्तानां सन्न्यासिनां धर्मविचारमन्तरा ब्रह्मविचारः क्षत्त्रियवैश्ययोः सन्न्यासाभावेऽपि ब्रह्मवि १०१

चारवदुपपादनीयः ॥

सिद्धान्तलेशसङ्ग्रहे मुख्यामुख्याधिकारद्वैविध्य कल्पनपर्यालोचनम् । जनकादीनां सन्न्यासाभावेऽपि ब्रह्म विचार: प्रसिद्धः । पूर्वजन्मनि सन्न्यासकल्पनवत् (सि.ले.सं) जन्मनैव विरक्तानां पूर्वजन्मनि कर्मभिरेव वि चारारम्भः कल्प्यते ॥

१०२

’ एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति ’ इत्यत्र विद्वत्सन्नयास एव पराशरमाधवीये उक्तः, सन्नयासस्य श्रवणा ङ्गत्वेन किंचित्प्रमाणम् । अपशूद्राधिकरणभाष्ये विदुरादीनां प्राग्जन्मनि विचारारम्भोक्त्या तद्वदेवात्रापि भवतीति

भगवताऽत्र स्फुटमनुक्तिः। उपनयनात्पूर्व (सि.सि. अ) उक्त: सन्नयासः ब्रह्मसूत्रवार्तिके बालकृष्णानन्दसर स्वतीभिः अप्रामाणिक इति स्थापनम् ॥

१०३

(सि.सि.अ) उक्तवाक्यार्थोऽपि (ब्र. वा) दूषितः .सि.सि. अ. उदाहृतवाक्यानां शङ्कराचार्याद्यनुदाह तत्वेन भगवतउपेक्षा ॥ ‘पाराशर्यशिलालिभ्याम्’ इति सूत्रेण ब्रह्मसूत्राणां भिक्ष्वधिकारिकत्वं न सिद्धयति ॥

।

शब्देन्दुशेखरेचोक्तार्थस्य स्फुटत्वम्

‘अहंह्यविद्यया मृत्युं ततुकामः’ (वि.पु) इति वचनानुसारेण

‘अविद्यया मृत्युम्’ इति श्रुतेरर्थः ॥ 6

१०५

इयाजसोऽपि ’ इति वचनस्य योगोत्पत्तिप्रतिबन्धकपापशमनार्थे कर्मावश्यकत्वपरत्वं विष्णुपुराणव १०६

चनर्निर्णीतम् ॥

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तार्थस्य न विष्णुपुराणवचनतात्पर्यानुसारित्वम् ॥ 6

१०४

१०७

विशुद्धसत्त्वः, ततस्तु तं पश्यति निष्कळं ध्यायमानः, ’ ’ सत्त्वशुद्धौ ध्रुवास्मृतिः’ इत्युभयत्र सत्त्व

शुद्धेरुक्त्या स्मृतेरबाधितार्थविषयकत्वं बोधितम् ॥

१०८

’ एष एवासाधुकर्म कारयति ’ इति श्रुतेः गीतानुसारेणार्थ: । ‘एष एव साधुकर्म कारयती’ ति वाक्य 6

स्यापि गीतानुसार्यर्थः वेदार्थसंग्रहादौ श्रीभाष्यकृताऽभिहित: ॥ कर्मभिः पापक्षयेण ज्ञानोत्पत्तेः प्रमाणसिद्धतया ‘न चक्षुषा गृह्यते - तपसा कर्मणा वा’ इति श्रुतिः कर्मणः ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वं न निषेधति । किंतु सत्त्वशुद्धिमद्वारीकृत्य ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वम् । अतएव कर्मभिः ज्ञानोत्पत्तिप्रतिपादकगीतावचनोपपत्तिः । ‘ब्रह्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र जिज्ञासाशब्दस्य यौगिकत्वम् कर्मणि ठ्या ब्रह्मणः प्राप्यत्वेन फलत्वं प्राच्यनैयायिकरीत्या । वस्तुतस्तु सन्नन्तधातुस्थले उभयकर्मत्वस्य महाभाष्योत्तया ब्रह्मणः

१०९

११०

।

प्राधान्येन फलत्वं, तन्निबन्धनं च ज्ञानस्य फलत्वं ब्रह्मण: फलत्वं विचारमूलकोपासनद्वारकम् ॥ ‘ आत्मानमेव लोकमुपासीत’ इत्यादौ आत्मन: उपासनाफलत्वं स्फुटम् तेन ‘तद्यथेह कर्मचितो

लोक: क्षीयते ’ इत्यादावुपासनस्य विवक्षा नैवेति स्फुटम् । ‘यज्ञेन दानेन ’ मन्त्रेषु कर्माणि – तान्या चरथ परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान्.’ इत्यादौ कर्मणामुभयविधप्रकारोऽपि विवक्षितः ज्ञानविधुरकर्मणां हानं ज्ञान –

८

i

पूर्वककर्मणांचोपादानमिति विवेकः । अतः प्रागुक्तसूत्रार्थ एव युक्तः ॥

१११

जन्मनैव विरक्तानां प्रागुक्तादेशैव पूर्वजन्मनि विचारारम्भः ’ परीक्ष्य लोकान्’ इत्यत्र परीक्षाशब्दस्य

विचारे प्रयोगस्य दार्शनिकसंमतत्वेन मीमांसान्यायैर्निरूपणमेव विवक्षितम् । परीक्ष्येत्यत्र कर्मफलानित्यत्वं विवक्षितमिति सर्वसम्मतम् ॥

११२

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाग्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

१४

‘ परीक्ष्य लोकान् ’ इत्यादौ गुरुमतानुसारेण श्रौतक्रम: अर्थक्रमोऽपि । (तमा) अनुसारेण मुख्यक्रमः

पाठक्रमश्च पूर्वमेवोपपादितः । परीक्ष्य लोकान्’ इत्यादिप्रघट्टकस्य सिद्धान्तिसम्मतार्थपरत्वमेव, नतु परस म्मतार्थपरत्वम् ॥

११३

नित्यानित्यत्रस्तुविवेकादिपरपरग्रन्था(स.वे.सि.सा.सं,.पं.पा)नुवादः ॥

११४-११५

भामतीग्रन्थानुवादः ॥

११६

उक्तार्थपर्यालोचनम् | परमतेऽपि ब्रह्मज्ञानफलस्य वृत्तिरूपस्य तदन्यस्यचानित्यत्वमेव ॥

११७

‘शतंचैका च ’ इति श्रुतेः उपनिषद्वयेऽपि सत्त्वेन एकत्र (कटे) निर्गुणविद्या अन्यत्र (छां) दहर विद्या सगुणविद्येति विभागोक्तेरयोगेन गतिद्वारकब्रह्मविद्यापलस्यापि नित्यत्वमेवेषितव्यम् । कूटस्थव्यतिरिक्त स्य

न नित्यत्वमिति परसंमतार्थोऽपि तदुदाहृत श्रुतिभिर्न सिद्धयति ॥ (

११८

शान्तीदान्त ’ इत्यत्र समाधे: पूर्व शमदमादेरपेक्षितत्वेन श्रवणे तदपेक्षोत्तिर्न घटते । तादृशसमाधे

रत्रापेक्षायां प्रमाणाभावात् । ‘सन्नयासयोगात् ’ ’ त्यागेनैके ’ इत्यादौ सन्न्यासाश्रमो न विवक्षितः, एवमा ११९

पस्तम्बधर्मसूत्रादिष्वपि । सन्न्यासस्य श्रवणाङ्गता कापि न प्रमाणसिद्धा ॥

परोदाहृतप्रमाणैः सन्न्यासस्य श्रवणाङ्गता न कापि सिद्धयतीति निरूपणम् ॥ याज्ञवल्क्यस्मृतौ सर्वेषां १२०

श्रवणाधिकारः स्पष्टमुक्तः । सद्विद्यायां गृहस्थात् पितुःश्वेतकेतो: विद्याग्रहणं व्यक्तम् ॥

’ वरुण पितरमुपससार ’ इत्यादौ विचारविधेः विवरणे प्रतिपादनेन सन्न्यासस्य श्रवणाङ्गत्वं न संभ

वति, संक्षेपशारीरकेऽप्येतदर्थस्योत्या सन्न्यासिना गुरुणोपदिष्टस्यैव (तत्रैव) मुक्ति हेतुत्वाक्तिः अनुपादेया | अतः ब्रह्मप्राप्तिसाधनज्ञानस्य सर्वाश्रमकर्मापेक्षत्वोक्तिः युक्तैव । ज्ञानवैधुर्येण कर्मानुतिष्ठतां धूमादिमार्गेण पुनरावृत्तिः

ज्ञानपूर्वकं कर्माचरतामुपासकानां अर्चिरादिद्वारा गच्छतामपुनरावृत्तिः इति प्रतिपादयन् सूत्रकारोऽपि ‘ तद्यथेह’ इति श्रुतेः सिद्धान्तिसम्मतार्थ एव युक्तइति सूचयति । परसम्मतस्येहामुत्र फलभोगविरागादेः उत्तरमीमांसा

श्रवणानन्तरमेव संपत्ति: नत्वन्यथा ॥ ।

पञ्चपादिकोक्त अथशब्दार्थपयालोचनम्

१२१

देवानामुपनयनाध्ययनयारभावेऽपि ब्रह्मविचारे प्रवृत्तिः

सन्न्यासाध्ययनयोरभावेन परमतेऽपि नोपपादयितुं शक्यते ॥

१२२

सगुणब्रह्मविद्यया देवभावं गतानां सन्न्साभावेऽपि दीक्षितोक्तः ब्रह्मविचारः गीताविवरणे देवानां श्रव

णाद्यभावेऽपि स्वयमाविर्भूतेन वेदान्तवाक्येन तत्त्वज्ञानादेः मधुसूदनसरस्वत्युक्त्या अनुपादेयः । अस्यार्थस्यैव शङ्करभाष्याद्युक्त्या सांप्रदायिकत्वात् ॥

१२३

उद्गीथाद्युपासनविषये विवरणोक्तस्य भास्करभाष्योक्तार्थदूषणस्य परिहारः ॥

१२४

सविशेषब्रह्मज्ञानस्य मुक्ति हेतुत्वं वृत्तिकारसम्मतमेव वाक्यकारसम्मतं युक्तमिति निगमनम् ॥

१२५

महापूर्वपक्षावतरणम् । निरवयवस्य विकारानित्यगुणादेस्संभवात् परब्रह्मणः कूटस्थत्वं न संभवति । बृत्तिकारमते परिणामिनित्यमेव परंब्रह्म स्यात्, अत: ’ अद्वैतमेव परिरक्षति वावयकार: इत्येव सिद्धान्तः

।

"

पूर्वमीमांसकसम्मतं विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यं गौणम् इति मुख्यसामानाधिकरण्यमेव ‘ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ’ इत्यत्र विवक्षितम् ॥

शङ्कराचार्याद्युपदर्शितमुख्यगौणसामानाधिकरण्यनिरूपणम्, परंब्रह्म निर्विशेष परविद्या तद्विषयिणी

१२६

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

१५

तत्फलं तरतमभावानापन्नं, वृत्तिकारसग्मतं ध्यानम् अपरब्रह्मविषयिणी अपरविद्या तरतमभावापन्न पलसाघनीभूताच १२७ 6

कुमारिलदूषितं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहि त्वादिमण्डनेन साधितम् ’ (ब्र.सि) अनुवृत्तव्यवहारस्यातात्त्वि

कत्वं व्यावृत्तव्यवहारस्यैव ताच्चिकत्वं बौद्धा वदन्ति, तत्प्रतिकोटिभूतार्थ : उपनिषत्संमतइति मण्डनः | सुरे.

श्वरसर्चज्ञात्ममुन्यादयोपीत्थमेव वदन्ति, भेदनिषेधश्रुत्युपोद्वलिता षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेताः अभेदश्रुतयश्च प्रत्रलाः, अतः अभेदस्ताच्चिकः, भेदः व्यावहारिकः, सृष्ट्यादिश्रुतयः आत्मैक्यप्रतिपयर्थाः ॥

कार्यकारणभावः माध्यमिकमतवत् सांवृत एव । जगदुत्पत्तिस्थितिलया: कल्पिताएव । ब्रह्मविवर्तोपा १२८

दानम्। ‘एष पन्था’ इत्यत्र ब्रह्मणएव सत्यत्वम् ’ नान्यत्किञ्चनमिषत् ’ ’ एकमेवाद्वितीयम्’ इत्यादौ भेद

सामान्यनिषेधः कर्मब्रह्मज्ञानयोः फलजिज्ञास्यभेदः, सगुणे अवान्तरतात्पर्यमेव निर्गुणएव परमतात्पर्यम् ॥ विवर्तवादिमते बहूनां पक्षाणां सत्वेऽपि पुरुषबुद्धयनुसारेण तेषां प्रवृत्त्या नाद्वैतविरोधः । अतः उपाय परवाक्यमात्रपर्याालोचनया लघुसिद्धान्तोऽसङ्गतः स्वरूपपरवाक्यानां बहूनां विरोधात् । प्राधान्येन तात्पर्यविषयी भूतेन ब्रह्मज्ञानेन सङ्गत्यभावात् प्राग्विवरणोक्तदोषस्यापरिहार एवेति महापूर्वपक्षे शङ्का ॥

निर्विशेषस्यैव पारमार्थ्य विशेषाणां मिथ्यात्वमित्यर्थस्य ‘सदेव’ इत्यादिश्रुतिभिस्साधनम् । तेन ‘पड् भिर्लिङ्गैस्सदद्वये’ इति सिद्धान्तसाधनम् ॥

6

(

सदेव ’ इति श्रुतेः अद्वैत सिद्धिचन्द्रिकोक्तार्थानुवादः । अथ परा यया ’ इति श्रुत्यर्थ: (शं.उ.भा) ॥ (

१२९

१३०

१३१ १३२

’ सत्यंज्ञानम् ’ इति पदार्थनिष्ठसामानाधिकरण्यवाक्यम् । निष्कळं निष्क्रियम्’ इति निर्गुणश्रुत्यर्थ

प्रतिष्ठापिका श्रुतिः । ‘यस्यामतम्’ इत्यादि ब्रह्मण: ज्ञानाविषयत्वं प्रतिपादयति । ब्रह्मणः वेदान्तजन्यवृत्त्यवि १३३

षयत्वमेवेति वाचस्पतिसिद्धान्तः । भामत्यनुवादः ॥

तद्व्याख्याकल्पतर्वनुवाद: । ‘अविज्ञातं विजानताम्’ ’ तत्वौपनिषदम्’ ’ मनसैवानुद्रष्टव्यम्’ इत्या दोवषयभेदेन अविरोधपरविवरणाद्यनुवादः । ‘न दृष्टेष्टारम्’ इत्यादेः कल्पतर्वायुक्तार्थानुवादः ‘चिन्मात्रं ब्रह्म इत्यत्र ‘आनन्दो ब्रह्म ’ इति श्रुतिः ॥

१३४

,

तदतिरेकिणो मिथ्यात्वं ’ इदंसर्व यदयमात्मा’ ‘नेह नानाऽस्ति’ इति वाक्यद्वयेन सिद्धयति ।

‘ इदंसर्वम्’ इत्यस्य भाष्यलघुचन्द्रिकायुक्तार्थ: ‘नेह नानाऽस्ति ’ इत्यादेः मिथ्यात्वसाधकत्वमिष्टसिद्धिब्रह्म १३५

सिद्धयादावप्युक्तम् ॥

‘नेह नाना’ इत्यादे: (शां. उप ) भाष्योकार्थः । निषेधस्य निषेधे प्रतियोगिसत्त्वापत्तिः अनिषेधे तस्य पारमार्थ्यापत्तिः इत्याक्षेपस्याद्वैतसिद्धितद्व्याख्योक्तपरिहारानुवादः ॥

१३६

यत्र हि द्वैतमिव भवति ’ इत्यस्य भाष्यगुरुचन्द्रिकोक्तार्थानुवाद:

।

6

एवं ’ वाचाऽऽरम्भणम्’

इत्यस्याप्यर्थः ॥

१३७

वाचाऽऽरम्भणम्’ इत्यस्य गुरुचन्द्रिकोक्तार्थः ॥ ‘ यदाह्येवैष ’ इति श्रुते: भाध्यायुक्तार्थ: । (अ.सि.ल.चं) ‘न स्थानतोऽपि ’ इति सूत्रस्य भाष्यादि 6

१३८

१३९

वे.सू.मु) उक्तार्थश्च ॥

(‘मायामात्रंतु’ इति सूत्रस्य माध्यवेदान्तसूत्रमुक्तावळ्युक्तार्थः । सनत्सुजातीय भाष्ये मिथ्यात्वसाधक पराशरवचनानां परैरुदाहरणेन ’ प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यादिभिः मिथ्यात्वसाधनोपक्रमः ॥ 6

१४०

[जिज्ञासा १.१ १

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

२६

१४१

पराशरवचनानां ‘अहमात्मा’ इति गीतावचनस्यचोपादानम् ॥ ८

अहमात्मा ’ इत्यस्य वेङ्कटनाथोक्तार्थः । (त्र.गिरि) ‘अशेषविशेषप्रत्यनीकम् ’ इत्यत्र विवक्षितवि ,

१४२

वरणोक्तानुमानानुवादः ॥

’ मिथ्यात्वं नाम प्रतीयमानत्वपूर्वक इत्यादिवाक्यस्य न तादृष्येण मिथ्यात्वलक्षणपरत्वम, किंतु "

ख्यातिबाघान्यथाऽनुपपत्त्या मिथ्यात्वमिति बोधनमुखेन पञ्चपादिकाविवरणाद्यक्त सर्वमिथ्यान्व संग्राहकत्वम् । तत्र सदसद्विलक्षणत्वं पञ्चपादिकोक्तम्, प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वं विवरणोक्तं ज्ञाननिवर्त्यत्वमपि ॥ स्वात्यन्ताभाववति प्रतीयमानत्वमपि मिथ्यात्वम् । तेन ‘मिथ्याशब्दो द्व्यर्थः अपह्नवचवनोऽनिर्वचनी यतावचनश्च’ इति पञ्चपादिकोक्तदिशा अपह्नवघटितं त्रयमनिर्वचनीयत्वंचात्राभिप्रेतम् ॥

रज्ज्वायधिष्ठानसर्पादेः मूलाज्ञान कार्यत्वमवस्थाज्ञान कार्यत्वमिति विवरणोक्त पक्षद्वयम् ॥

१४३

१४४

१४५

मण्डनमिश्रवाचस्पत्योः जीवाज्ञानस्य संमतत्वेऽपि ब्रह्माज्ञानवादस्यैव बहूनामद्वैतिनां संमतत्वात् ‘एवं

चिन्मात्रवपुषि’ इत्यादिना ब्रह्माज्ञानवादोक्तिः । आरम्भणाधिकरणे जीवाज्ञानवादविचार: दृष्टि सृष्टिपक्षोऽपि एक: वेदार्थसंग्रहे अन्यः आरम्भणाधिकरणे । अत्र सृष्टिदृष्टिपक्ष एव । विवरणोक्तः बाघपदार्थः ॥

१४५

अविद्यायां पं. पा. उदाहृत ‘अनृतेनहि प्रत्यूढाः’ इति श्रुत्यायुपादानम् | श्रुतेः भाग्य अद्वैतसिद्धि १४६

लघुचन्द्रिकोक्तार्थः ॥

’ नासदासीत् ’ इति श्रुतेरद्वैतसिद्ध्याद्युक्तार्थ: । ’ मायांतु ’ इत्यस्याविवरणोक्तार्थः ॥

१४७

‘मायांतु ’ इत्यस्य (अ.सि.ल. चं) उक्तार्थः ॥

१४८

१४९

इन्द्रो मायाभिः’ इत्यस्य भाष्यवार्तिकगुरुचन्द्रिकोक्तार्थः ॥

C

‘अनादिमाययासुतः ’ इति गौडपादकारिकाऽनुवादः ।

८

ज्ञानस्वरूप ’ इत्यादीनां श्लोकानां (वि.पु ) १५०

अविद्यासाघकत्वेन उपन्यासः ॥

१५१

’ यदाह्येवैष एतस्मिन्’ इत्यादे: (शं. उ) भाष्यानुवादः ॥

‘ भिद्यते हृदयग्रन्थि: ’ इत्यस्य (शाङ्करोपनिषद्भाष्य, ब्रहासिद्धि, सम्बन्धवार्तिक) परोक्तार्थानुवादः । ,

८

प्रमादंवैमृत्युम्’ इत्यस्य (शं) भाष्यानुवादः ॥

सत्यंज्ञानम्’ इत्यस्य पदार्थनिष्ठसामानाधिकरण्यवाक्यस्य शोधकवाक्यत्वम् अथ योऽन्याम् ' इत्यादेः क्रमं विहायोपादाने बीजम् । ’ तत्त्वमसि’ इति तात्पर्यलिङ्गोपेता श्रुति: नवकृत्व: अभ्यस्ता ॥

१५२

।

6

’ आत्मेतितूपगच्छन्ति ’ इति सूत्र ( शं) भाष्यम् बन्धस्य मिथ्यात्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वात् मोक्षोपपत्तिः जगत: सत्यत्वे अनिर्मोक्षप्रसङ्गश्च, ‘ननुच सकलभेदनिवृत्ति: ’ इति भाष्यावतरणम् ॥ विवर्त औत्मकत्ववादिनां सगु णात्मवादिपूर्वमीमांसकविरोध इति शङ्का ॥ शास्त्रस्य प्रत्यक्षाविरुद्धार्थप्रतिपादनम् ॥

१५३

१५४

अहमर्थस्यासम्भिन्नेदंप्रत्ययत्वम् अविद्यावादस्य सत्यद्वयस्य असत्यात्सत्यसिद्धेश्च वार्तिकोक्तनिरसनप्रकारः ।

वार्तिकोक्तैकात्म्यव्यवहारोपपत्तिः | बुद्धस्य सर्वज्ञत्वनिराकरणं कुर्वता तत्र तत्र वैदिकसर्वज्ञनिराकरणे न तात्पर्यम्

।

संमार्गाधिकरणे सर्वज्ञस्य सिद्धान्तितत्वात् आकृतिव्यक्त्योरिव शरीरशरीरिणोः शब्दाद्बोधः ॥

आकृत्यधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तसूत्रयोरपि आकृतिव्यक्त्योरविभागकथनेन तस्यैव संमार्गाधिकरणे सामाना धिकरण्यप्रयोजकत्वोत्त्या विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यमेव मुख्यमितिसिद्धया एवं सामानाधिकरण्यस्य

१५५

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

गौणत्वेन ’ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ इति मुख्यसामानाधिकरण्यार्थे सूत्रमिति (पं. पा) उक्तेः भट्टासम्मतत्वम् आत्मवादे आत्मनः परसम्मतकौटस्थ्यं नास्तीति, प्रत्यक्षसूत्रे मुक्तानां सर्ववस्तुविषयकप्रत्यक्षांमति च साधनम् ॥

१५६

ज्ञानमात्रात्मवादिनां मोक्षार्थप्रवृत्ति: वेदप्रामाण्यं च न घटते ॥ मुक्तौ परमात्मप्राप्तयवस्थानङ्गीकारेण

मुक्तिरपि न घटते । उपनिषदां कर्मकर्तृप्रतिपादनेन नैराकाङ्क्षये नैव तात्पर्य भट्टपादानां, व्याकरणाधिकरणा दिविरोधात् । एवं च पूर्वमीमांसकानामविद्या ऐकात्म्यवादिप्रतिपक्षितया ‘ननुच सकलभेदनिवृत्ति: ’ इत्या दिना पूर्वमीमांसकशङ्कैव ॥

१५७

‘पूर्वोत्तरयोर्दुष्टकारणजन्यत्व ’ इत्यादौ शाबरभाष्यमेव मूलम् ॥

१५८

प्रमाणमालायामानन्दबोधयत्युक्तप्रकारेणैव विरोधे विषयव्यवस्था | तत्र ब्रह्मसिद्धिरपि मूलम् ॥

१६९

ब्रह्मसिद्धिग्रन्थानुवादः । न्यायमकरन्दे ’ मणिप्रदीपप्रभयोः’ इति धर्मकीर्तिवचन मनुसृत्य तात्त्विका

तात्त्विकप्रामाण्योपपादन पूर्वक (प्रकरणपञ्चिका) शालिकानाथोक्तेः व्यामूहभाषितत्वकथनपरग्रन्थानुवादः ॥

१६०

बाघकताप्रयोजकानवकाशत्वे षडविधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वं प्रयोजकं गुणवादसूत्राविरोधः भामत्यामुक्त: । १६२

प्रत्यक्षस्यातात्त्विकं प्रामाण्यमिति गुरुचन्द्रिका ॥

अपच्छेदन्यायः ‘ विद्वान्नमरूपाद्विमुक्त: तरति शोकम्’ इत्यादेरनवकाशत्वम् एतान्निश्चयेन प्रत्य 7

.

क्षादीनां भ्रमत्वम् ॥

पूर्वकाण्डवाक्यबदुपनिषद्यपि सगुणब्रह्मोपासनावाक्यानां बाध्यत्वमेव निर्गुणश्रुत्या अपच्छेदःयायनैव बाधः १६४

पराऽस्य शक्ति: ’ इति श्रुतेः अविद्यापरत्वम् । ‘अपहतपाप्मा- सत्यकामस्सत्यसङ्कल्पः’ इति श्रुतेः (सि.ले.सं.अ.सि.ल.चं.सं. शा) परोक्तार्थानुवादः ॥ 6

१६५

जर्तिलयवाग्वधिकरणविचारः । ‘ अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात् ’ इति सूत्रोदाहृत (शं. भा) श्रुतिषु

आद्यायाः ‘अस्थूलम्’ इति श्रुतेरुपादानम् ॥

अस्थूलमिति वाक्यस्यार्थः (शं. उ, अ.र.र.ब्र.सि) ‘सत्यंशानं’ ‘निर्गुणः, निरञ्जनम्’ इति श्रुत्यर्थः

१६७

’ निर्गुणः निरञ्जनम्’ इत्युपक्रमोपसंहाराभ्यां निर्गुणत्वम् | ‘सत्यंज्ञानम्’ इत्यादेः सगुणपरत्वशङ्का ॥ सामानाधिकरण्यासम्भवान्निर्गुणपरत्वम् । ‘अविरुद्धविशेषण ’ इत्यादिश्लोकस्य मधुसूदन सरस्वतीवि

१६८

6

वरणस्यानुवादः ॥ 6

१७१

तत्त्वमसि ’ इत्यत्र ‘सत्यंज्ञानम्’ इत्यत्रच एकएव न्याय: सक्षेपशारीरकोक्तः, अतः ‘सत्यंज्ञानम् '

इति श्रुतिविचारेणैव तत्त्वमसीति वाक्यं विचारितमिति ‘सत्यंज्ञानम् ’ इत्यत्रैव भाष्ये अधिकविचारः । सामाना धिकरण्यपरसंक्षेपशारीरक श्लोकत व्याख्याऽनुवादः ॥

१७२

‘प्रातिपदिक ’ इत्यादि सूत्रानुसारेण (सं.शा.,न्या. दी.ल.घं.प्र.मा., अ.सि) अखण्डार्थत्वोपपादनम् ॥

१७३

ल. चन्द्रिकोक्तसामानाधिकरण्यानुवादः अखण्डार्थत्वपरिष्करणं च । तस्य श्रीभाष्यवावयैरसूच्नम् ॥

१७४

सत्यादिपदानामितरव्यवच्छेदेन सार्थक्यं न्यायमकरन्दोक्तम् । इतरव्यावृत्तेरशाब्दस्वं वार्तिककल्पतरूक्तम् युक्तार्थानुवादः ॥

अद्वैत सिद्धसिद्धान्तबिन्दुन्यायरत्नावस्युक्तार्थानुबादः । स्वरूपलक्षणे फस्तो व्युदासस्य (अ.स) व्याख्यारीत्यो

पपाढ्नम् । ‘ सत्यंज्ञानम् ’ इत्यत्रोपनिषद्भाष्य. शं. तद्विवरणानुवाद: ॥ 3

१७५

१७६

१८

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा ११ - १

सामानाधिकरण्यमंत्रेति संक्षेपशारीरकोक्तार्थः न्यायरत्नावल्युक्तः, जगत्कारणवसः तटस्थलक्षण एैवोप लक्षणत्वम् ॥

‘ सत्यंज्ञानम् ’ इत्यस्य उपनिषद्भायो(शं) कार्थः | सृष्ट्यादिवाक्यानां ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्र वाच्यार्थ समर्पकत्वं सिद्धान्तबिन्दुट्टीकोक्तम् । (ल.) उक्त: अद्वितीयमिति श्रुत्यर्थः ॥ गुरुचन्द्रिकोक्तः अद्वितीयपदार्थः; अनन्तशब्दार्थोऽपि | पदार्थवाक्यार्थनिष्ठभेदेन सामानाधिकरण्यद्वैविध्यम् १८० १७९

तात्पर्यवृत्तेबलीयस्व मणिकारसम्मतिः ॥

१८१

लाक्षणिकस्य नानुभाविकत्वमिति जरन्नैयायिक मतस्य मणिकारेण परित्यागः । सर्वत्र वाक्यार्थस्य लक्ष्य व मिति भट्टपादसिद्धान्तस्य न्यायरत्नावल्युक्तस्यानुवादः ॥

१८२

प्रभकरमतेऽपि सर्वपदलक्षणा वर्तत इति प्रकरणपञ्चिकोत्तयनुवादः ॥

१८३

लक्ष्यार्थस्य मुख्यत्वम् ।

१८४

’ अभिहितघटना यथा ’ इत्यादि संक्षेपशारीरकार्थः । अभिहितान्वयेत्यस्य अन्विताभिधानमित्यस्य च न्यायरत्नाचल्युक्तार्थानुवादः ॥ 6

अभिहितघटना’ इत्यस्य ‘वस्तुतस्तु’ इत्यायुक्त न्यायरत्नावल्यनुवादः | सन्मात्रग्राहि प्रत्यक्षवादस्य

कुमारिलदूषितस्य ब्रह्मसिद्धौ तर्ककाण्डे स्थापनेन तस्यैव वार्तिकसंक्षेपशागिरकादि सम्मतत्वेन तन्मतानुबादः ॥ ।

सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे शब्दब्रह्मविवर्तवादि भर्तृहरिरेव मूलमिति वाक्यपदीयोत्तयनुवादः

१८६

ब्रह्मासिद्धि

विवरणसंक्षेपशारीरकादिवाक्यानुवादः ॥

१८७

।

’ अस्तित्वं तद्भेदश्च’ इत्यत्र संक्षेपशारीरक, वार्तिक, पं. पा. विवरणोक्तार्थविवक्षा ॥ प्रत्यक्ष ब्रह्मसिद्धयुक्तकल्पत्रयम् । प्रत्यक्षशान स्यचैकक्षणवर्तित्वं ब्रह्मसिद्धायुक्तमप्यत्रोक्तम्

१८८

अत्रश्लो

कबार्तिग्रन्थएव मूलमिति न्यायमकरन्दवाक्यादिभिर्निरूपणम् ॥

१८९ १९०

लघुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

१९१

|

श्लोकवार्तिकस्योक्ता मूलत्वोपपादनम् अद्वैतसिद्धयुक्तसन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षसाचनप्रकार: ॥ |

मेदव्यवहारस्य भ्रान्तिमूलत्वं तच्वसिद्धिकारोक्तंम्

घटादेरज्ञातत्वाभावेन प्रमाविषयत्वं न संभवतीति

वार्तिकपक्षः ॥

घटादिभेदनिबन्धन एवानुभवभेदः । अनुभवस्यानुवृत्तत्वेनैक्यम् ॥

१९२

१९३

सत्तानुभूतिघटिताएव इत्यत्र ब्रह्मसिद्धयुक्तानुमानं विवक्षितम् । सन्मात्रातिरेक सर्वमपरमार्थः इत्या

दिना पं.पा.विवरणोक्तार्थ: । ’ इदंरजत ’ मित्यत्र परस्पराध्यासानरूपणम् ॥ (सं. शा.न्यायरत्नावली)

१९४

गुरुचन्द्रिकाद्युक्तदिशा अनुवृत्तत्वव्यावृत्तत्वादि पदार्थनिरूपणम् ॥

१९५

सदनुभूत्यारैक्यम् अद्वैत ’ याऽनुभूतिरजा सिद्धिलघुचन्द्रिको क्तदिशा ’ इति इष्टसिद्धिकारिकानुसारेण ९ अनुभूतिस्वादिपरिष्करणम् ॥ अनुभूते स्वतास्सिद्धत्वादयो वक्ष्यन्ते ॥ १ पञ्चपादिकविवरणोक्तार्थ: । अद्वैतसिद्धिलघुचन्द्रिकोक्तदिशा स्वतत्सिद्धत्वपरिष्करणम् ॥

६ ७

१९८

अनुभूतिविषयत्वेन सतः, अनुभवाविषययोरेकदा भानाभावेन ऐक्यं न संभवतीति । पञ्चपा

दिकाविवरणोक्तस्वप्रकाशमत नुवादः ॥

१९९

श्रीभाष्यसूक्तिगूटार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

ते प्रमितिरपरोक्षेति (पं.पा. वि) वाक्याविचारः ॥ न्यायरत्नाकरायुक्तदिशा भट्टमतम् ॥

२००

२०१

भट्टमते अर्थगतातिशयालॆङ्गेन ज्ञानानुमानम् | नैयायिकस्याप्यस्वप्रकाशवादितया तदुक्तदिशा अनुभ ।

वस्त्र ज्ञानान्तरवेद्यत्वम् ॥

२०२

प्रकाशानुमेयतानिरास: यथाभवति तथा परिष्कृत्य विवरणोक्तदिशा अनुभवस्वप्रकाशत्वस्य अनु मानेन साधनम् ॥

२०३

(अ.सि) ज्ञानप्रभाऽनुगतं प्रकाशत्वम् ॥

२०४

प्रमाणमालोक्तस्वप्रकाशत्वानुमानम् ॥

२०५

अनुमाने कालान्तोपादानस्य लघुचन्द्रिकोक्तं प्रयोजनम् । इष्टसिद्धाहुक्तदिशा अजत्वेन नित्यत्वसाधनम्

२०६

(

याऽनुभूतिरजा’ इतीष्टसिद्धिकारिकार्थानुवादः ॥

२०७

संचिन्नानात्वाभावः इष्टसिद्धयुक्तदिशा अजवेन साध्यते अनुभवत्वेनानुभाव्यधर्मशून्यत्वमपि । नानात्वाभावानुमानमन्यत् प्रमाणमालायामव्युक्तम् ॥ 6

ज्ञानस्य विषयभेदेनेव आश्रय भेदेनापि भेदविरहः, अहमर्थस्तु इदमनिदरूपवस्तुगर्भ : ’ इति पञ्च

पादिकाविवरणाद्यनुवादः ॥ 6

२०९

युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयोः ’ इति (शं) भाष्यार्थ: ’ सत्यानृते मिथुनीकृत्य लोकव्यवहारः ’ इति भाष्य

भामतीपञ्चगादकाद्यनुवादः | स्फटिकमणिदृष्टान्तेन मिथ्यैवात्मनोऽहङ्कर्तृत्वम् ॥ देहेन्द्रियादिषु अहं ममाद्यभिमान रहित स्येत्यादिभाष्यपञ्चपादिकाविवरणभामत्याद्यनुवादः ॥ ८

२०८

२१०

२११

यस्य च दुष्टं करणम्’ इति शाबर भाष्यस्या नैसर्गिक दोषपरत्वं पं.पा. तद्विवरणे च निरूपितम्

सिद्धान्तबिन्दूक्तमान मेयव्यवस्था न ॥

२१२

अद्वैतसिद्ध व्यक्त प्रतिकर्मव्यवस्थोपपत्तिः, सर्वस्यचाध्यासमूलत्वेऽपि भ्रमप्रमाऽऽदिविषयव्यवस्था सिद्धा न्तबिन्दूक्ता ॥ सिद्धान्त चिन्दुविवरणन्यायरत्नावल्यनुवादः ॥

जगतस्सत्यत्वे तदनिवृत्तेरीन मोक्षप्रसङ्गश्चेत्यादिसिद्धान्तबिन्दुः न्यायरत्नावळी च ॥

२१३ २१४ २१५

अद्वैतसिद्धयुक्त असङ्गश्रुत्यर्थः । अहंकर्तृत्वस्य भ्रान्तिसिद्धत्वे ‘शुक्तिकाहि रजतवदवभासते ’ इति.शं भाग्योक्तदृष्टान्त एव ‘रजततेव शुक्तिशकलस्य ’ इत्यत्रोक्तः ॥

पञ्चपादिका – विवरणस्य

२१६

‘इदंरजतम्’ इत्यत्रान्तःकरणाविद्यावृत्ति मेदेऽपि फलेक्यात् ज्ञानैक्यमि

त्याचद्वैतसिद्धेश्चानुवादः ॥

२१७

सिद्धान्तबिन्दौ न्यायरत्नावल्यां (शं) भाण्यादौचोक्ता : अध्यासभेदाः ॥

२१८

अहमर्थसाक्षित्वमेव चितः तेन नात्मन: ज्ञातृत्वम् ॥

२१९

सुषुप्तिमूर्छादावहं प्रत्ययाभावेऽपि आत्मानुभवेना प्रत्ययस्य नात्मत्वमिति पञ्चपादिकायुक्तादेशा शङ्क राचार्यसिद्धान्तस्य युक्तत्व स्थापनम् ॥

विवरणतत्त्वदीपनोक्तदिशा अहमर्थ स्यानात्मत्वम् सुषुता बहमर्थस्य लयाजीकारे प्राणन क्रियादर्शनविरोधः। ॥

२२०

२०

[ जिज्ञासा १-१-१

दृष्टिसृष्टि, सृष्टिदृष्टिपक्षद्वयेन पं. पा.वि. उपपादितः । (सि.चिं., अ.रि.ल.च., सि. ले. सं) दृष्टि सृष्टिपक्षनिरूपणम् ॥ कूटस्थसाक्षिसाधनम् ॥

२२२

तद्भाष्यव्याख्या भामती । (सि. चि) एककूटस्थसाक्षिसाधनम्। न्यायरत्नावल्यनुवादः ॥

२२३

“ परागर्थ ’ इत्यादिवार्तिकोत्तार्थश्च ॥ 6

२२४-२२५-२२६

अस्यानर्थहेतोःप्रहाणाय आत्मैकत्वप्रतिपत्तये सर्वे वेदान्ता आरभ्यन्ते’ इति (शं) भाष्यार्थ एव

तन्मूलभूताविद्यानिवर्हणाय सर्वे वेदान्ता आरम्यन्ते’ इत्यादिभाष्यसूक्त्या प्रतिपादितः ॥

२२७

।

महासिद्धान्तारम्भः । ’ औपनिषदपरमपुरुष’ इत्यादिशब्दतात्पर्यम् अत्र ‘तत्वौपनिषदं पुरुषम् ' इतिश्रुति: ‘एतच्छारीरकम् ’ इति वृत्तिश्च मूलम् । ( अक्षरात्पतः परः इत्यत्राक्षरशब्दस्य वेदान्तसारोक्तजी वपरत्वस्य विवक्षितत्वस्थापनम् ॥

कूटस्थोऽक्षरउच्यते

6

२२८

अक्षराद पिचोत्तमः १ ‘ कूटस्थमचलंध्रुवम्’ इति गीतापर्यालोचनया कूटस्थत्वं

न निर्धमंकत्वं, किंतु स्वरूपतः ज्ञानधर्मतश्च सङ्कोचविकासरूपपरिणाम शून्यत्वमेवेति निर्धारणम् । ‘तत्वौपनि पदं पुरुषम् ’ इत्यत्रापि अस्यैवोपनिषत्तात्पर्यविषयत्वम् ॥

२२९

बृहदारण्यके निर्वचनद्वयन ब्रह्मणः जगत्कारणत्व मोक्ष प्रदत्वरूपछत्रचामरतुल्यलक्षणद्वयकथनेन राज त्वम् । तेन सृष्टिवाक्यानां राजकुमारन्यायज्ञानसम्पादनमपि फलं सिद्धयति ॥ 6

२३०

।

सवा अयमात्मा सर्वेषां भूतानां राजा’ इत्यादिना राजत्वमपि प्रतिपादितम्

एतत्तापर्येणैव ‘स

यथाऽग्नेः’ इति पूर्ववाक्यविवरणे द्रमिडाचार्यसंमतः राजकुमारन्यायः परैः प्रदर्शितः । सर्वान्तर्यामित्वं जीव

ज्ञानविकासार्थम् । अत्र मैत्रायणीयब्रह्मचिन्दु गीताभाष्यादिप्रमाणोपन्यासः । तेन सृष्टेर्दयामूलकत्वम् ॥

हन्ताहमिमाः’ इत्यत्रापि अन्तर्यामित्वस्य दयामूलकत्वम्

।

C

२३१

तेन सृष्टिवाक्यानामात्मैक व प्रतिपत्ति o

परत्वाभावः । सुषुप्तौ भूतानां स्वकारणेषुन लयः किंतु परमात्मन्येव । एवंच दृष्टिसृष्टिपक्षमङ्गीकृत्य सुषुप्ता २३२

प्राणक्रियोपपत्तिर्निरवकाशा ॥

सर्वस्यचाहम् ’ ‘ वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः’ इति ज्ञानप्रद स्यैवान्तर्यामिणः सर्ववेदवेद्यत्वम् ‘ इन्द्रो मायाभिःपुरुरूपः ’ इत्यत्र बहुरूपत्वं ’ ब्रह्म सर्वानुभूः’ इत्युत्तरवाक्ये सर्वानुभवार्थमित्युक्त्या न मिथ्या रूपम् (

।

6

अपितु तात्विकमेव । निरवयवस्य सन्निकृष्टस्य च प्रतिबिम्बासम्भवः ॥

२३ m

‘ पिता पुत्रेण पितृमान्’ इत्यादौ ‘सर्वानुभूः’ इत्यनेन रामकृष्णाद्यवतारस्यपि सर्वानभ्वार्थत्वमेव न मिथ्यात्वम् । ‘ योमामेवमसम्मूढः ’ ’ असम्मूहस्समर्त्येषु ’ इत्यत्र जीवब्रह्माभेदमोहविरह एव विवक्षितः ॥ 6

तस्मादेकाकी चिमेति ’ इत्यत्रासहायत्वस्यैव भयहेतुत्वेनोत्तया ’ द्वितीया भयं भवति’ इत्यत्रास ।

हायस्यैव भयं विवक्षितम् 6

२३४

‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ इत्यत्र ब्रह्मभिन्नगुणज्ञानस्यैव भयनिवृत्तिहेतुत्वोत्तेः ।

सहायमीक्षाञ्चके’ इत्यत्र हयशिराएव सहायो विवक्षितः ॥

२३५

शिशुब्राह्मणेऽपि हयशिरसो विवक्षा | सुषुप्तौ न सर्वलयः, किंतु इन्द्रियव्यापारलय: । प्रबोध इन्द्रिय

व्यापारः प्रळयानन्तरसृष्टावपि तथैव ॥ ८

२३६

नतु तद्वितीयमस्ति ’ इति तच्छन्देन द्वितीयसामान्यविरहो न विवक्षित:, किंतु इन्द्रियसम्बन्धिवि

प्रयविरहः इन्द्रियसम्बन्धिविरहपर्यवसितो विवक्षितः । ’ सुषुप्तिकाले सकले विलीने ’ इत्याद्यपि न परसंमतार्थ बोधकम् ॥

२३७

जिज्ञासा १-१-१]

’ सलिल एको द्रष्टोऽद्वैतो भवति ’ इत्यत्र 6

’ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः ’ ’ ततोऽन्यद्विभक्तम्’ इति

यत्र वा अन्यदिव स्यात् ’ इत्यादिश्रुत्यर्थः ॥ 6

।

।

श्रुत्यावरुद्धार्थः विवक्षित: नतु परसंमतार्थ:

२१

२३८

अत्र पिता अपिता भवति’ इत्यादेः पितृत्वेन ज्ञानाभावपरत्वम्, अन्यथाऽनुभवविरोध: । सुषुप्तय

नन्तरप्रबोधस्य प्रळयानन्तरसृष्टिसाम्यतात्पर्येण सुषुप्तयनन्तरं ‘यथाऽग्नेः क्षुद्राविष्फुलिङ्गाः’ इति सृष्टयुक्तिः । सुषुप्तौ शोकज्ञानमात्रविरहप्रतिपादनात् ॥

२३९

स यथा कुमारो वा ’ इति श्रुतौ दुःखाभाव एव विवक्षित: । सुषुप्तौ ज्ञान पूर्णविकासविरहः, सुषु सयनन्तरप्रबोधे प्रलयानन्तरसृष्टौ च ऐकरूप्यस्य च पूर्वमुक्त्या ज्ञानविकासस्य हयशिरोऽनुग्रहमूलकतया शिशु ब्राह्मणे तद्रूपमभिधाय ‘ सवा अयमात्मा ’ इत्यादौ स्रष्टुः राजत्वं स्फुटम्’ आत्मैवेदमग्र आसीत् ’ इत्यादाबुपक्रमो 6

क्तात्मन्शब्दप्रयोगः उपसंहारस्योपक्रमैकरूप्यबोधनार्थः ॥ ८

२४०

स वा अयं सर्वासु पूर्षु पुरिशय: ’ इति वक्ष्यमाणार्थएव उपक्रमे आत्मन्शब्दे ’ स एष इहप्रविष्टः

इत्यत्रचोक्तः असङ्गश्रुतिः प्रधान पुरुषतत्संयोगाः इत्यादिवदद्भिस्सांङ्ख्यैः निर्गुणात्मनि संयोग न निषेधतीति

संयोगस्य परिणामत्वं नाभ्युपगतम्, किंतु जाग्रत्स्वप्नकालिक पदार्थसम्बन्धाभावम् । ‘संन्धानुपपत्तेश्च ’ इति

सूत्र(शं) भाष्ये आगमबलेन संबन्धस्याङ्गीकारोक्त्या अन्तर्यामित्वधर्माङ्गीकारे परब्रह्मणि न बाधकम् । स्वपर निर्वाहकत्वेन अनवस्थापरिहार: ॥

२४१

(न्या.वा.टी) वाचस्पत्युक्तसंबन्धोपपत्त्यनुवादः अन्तर्यामित्वस्य श्रुत्यादिभिः ज्ञान विकासार्थत्व सिद्ध था

’ मच्चैतन्यावभास्यत्वात् ’ इति उक्त पुरुषशब्दार्थंयोगः ‘नेतिनेति’ इतिश्रुत्यनन्तरं ‘तत्वौपनिषदम्’ इति

श्रुतिप्रवृत्याक्षेपः तत्परिहारश्च ॥ 6

२४२

तस्योपनिषत् —अथ नामधेयम्’ इति ‘नेति नेति’ इति वाक्यानन्तरवाक्ये शक्त्या प्रतिपाद्यस्य ।

पूर्व प्रस्तुत जगत्कारणस्य सर्वान्तर्यामित्यबोधन एव राजकुमारनयोऽपि सम्यक्प्रकाशितो भवति । एवं च ‘स एष इहप्रविष्ट ’ इत्यत्र पुरुषशब्दार्थशरीरित्वस्यैव विवक्षितत्वेनात्मन् शब्देऽपि सएवार्थोऽभिप्रेत इति राज.

कुमारन्यायसम्प्रदायसू चितपारतन्त्र्यप्रतिपत्तिफलकान्तर्याम्यभेदज्ञानमेव विवक्षितम् ॥

२४३

‘ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् ’ इत्यत्र ’ सर्वाः प्रजा: ’ इति पूर्ववाक्य प्रस्तुतजीवानामपि विवक्षितत्वेन श्वेत ।

केतुशब्दाभ्यासेन च ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्रान्तर्याम्यभेद एव विवक्षितः

एषम आत्माऽन्तर्हृदये ’ ‘ऐत 6

दात्म्यम्’ इति वाक्यद्वयस्य प्राप्तिप्रतिपादकवाक्ययोश्च ऐकरस्येन ‘अकौस्त्वात् ’ इति सूत्रोक्तदिशा

।

राजकुमारनयेन प्रागुक्तप्रतिपत्तेः फलत्वनिर्धारणम्

’ शब्दविशेषात् ’ इत्यत्र ‘एषम आत्मा’ इति श्रुतौ

जीवब्रह्मविवक्षाबोधनेनोक्तार्थदाम् ॥ 6 न वक्तुरात्मोपदेशात् ’ इति सूत्रे ’ सम आत्मा

२४४ "

इत्यत्र इन्द्रान्तययित्र विवक्षितः मामेव 6

विजानीहि ’ इत्यत्र ‘ शास्त्रदृष्ट्यातूपदेश : ’ इत्यनेन अन्तर्याम्येव विवक्षित इति निर्धारणम् । ‘ उभयेऽपिहि

भेदेन ’ इति सूत्रे ‘ एषत आत्मा’ (२२. काण्वपाठ) ‘सत आत्मा ’ (२४. मा.पाठ) इत्यभ्यस्तवाक्ये जीव ब्रह्मभेदनिर्धारणेनापि प्रागुतार्थ: स्थापितः ॥ ‘ भिन्नमेनम् ’ इत्यंनभिधाय ‘ भेदेनैनम्’ इत्यभिधाने बीजम् । ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा ’ इत्यत्रापि

न परसम्मतार्थः, अपितु वृत्तिकारसम्तार्थ एव युक्तः । ’ वकुण्ठःपुरुष: ’ इति सहस्रनाम(शं) भाध्ये प्रागुदा

२४५

[ जिज्ञासा १ १ १

हृतबृहदारण्यकश्रुत्युक्त निर्वचनत्रयस्य सिद्धान्ते स्वारस्यम् ॥ (

२४६

अव्ययःपुरुष: ’ इत्यस्य (शं) भाष्ये ’ पुरूणि फलानि सनोति ददाति ’ इति पुरुषशब्दार्थ: ‘विज्ञा

शब्दार्थबृंहणानुगुणः सिद्धान्त एव सङ्गतः नमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुःपरायणम्’ इत्यत्र प्रतिपादितः ब्रह्मश 6

।

सत्रा अयमात्मा ’ ’ तदेतद्ब्रहा सर्वानुभूः’ इति वाक्यद्वयस्य सिद्धान्त एव स्वारस्यम् ॥

२४७

कठ,छान्दोग्य, बृहदारण्यक, तलवकार, श्वेताश्वतरवाक्यानां प्रागुत्तैकार्थेन सिद्धान्त एव स्वारस्यम् ॥ एवं केवल्यमुण्डकोपनिषद्वाक्यानामपि ‘सवा अयं सर्वासुपूर्षु’ इति निर्वचनेन रातिदीतुः परायणम्’ इत्युक्त्या वेदपूर्वोत्तरभागयोः तात्त्विकप्रामाण्यवीजप्रदर्शनेन ’ एप पन्थाः एतत्कर्म एता एतरस्त्यम् '

२४८

इत्यत्र कर्मब्रह्मणोः तात्त्विक प्रमाविषयत्वमेव विवक्षितम् ॥ नायमात्मा प्रत्रचनेन लभ्यः’ इति कठश्रुतेः परोक्तार्थः, तत्पर्यालोचनं सिद्धान्तार्थश्च ॥

२४९

।

C

२५०

नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः’ इति मुण्डकश्रुतेः परोक्तार्थ: तत्पयले चनं सिद्धान्तार्थश्च । अनया श्रुत्या परप्राप्तिहेतुत्वरूपं ब्रह्मशब्दार्थबृंहणत्वं दर्शितं भवति । एवं ’ एषपन्था एतत्कर्म एतद्रहा’ इत्यैतरयो ८

पनिषदुपक्रमोक्तं ब्रह्मणः पुरुषार्थहेतुत्वं ‘सएतेन प्राज्ञेनात्मना अस्माल्लोका दुष्क्रम्य ’ इत्यादिद्वितीयारण्यकान्त ।

वाक्य मोक्षहेतुत्वेनोपसंहृतम्

एतेन कार्यकारणभावस्य सांवृतत्वं परित्राज एव ब्रह्मविद्यायामधिकार इत्या २५१

देरनवकाशः ॥ 6

एतत्सत्यम् ’ इत्यत्र कर्मब्रह्मणोरुभयोः तात्त्विक प्रमाविषयत्वं विवक्षितम् । व्यावहारिकसत्याभ्युपगन्तृ

परमते व्यवहारातीतदशैव परमार्थदशा सुपुतयवस्था च सा सुषुप्तावविद्यायाः मानेन मुक्तिवैलक्षण्यं उप १

पादनीयं भवति प्रागुपनिषदुक्तब्रह्मप्राप्तिदशा व्यवहारातीतदशा नैव भततीति सत्यद्वयकल्पना श्रुतिविरुद्धैव ।

अत: उपासनद्वारैव विचारस्य मुक्तिसाधनत्वम् । अयमर्थः ‘जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेतिन्त्रेनोपासात्रैविभ्यात् ' इत्यत्र ‘त्रैविध्यप्रसङ्गादिति’ व्याख्याने दोषं मनसि निधाय उपासनात्रैविध्यपरतया परैरपि व्याख्यान करणेन ।

तयैत्र वृत्तिकारसम्मतत्वेन शाण्डिल्यविद्येव प्रतर्दनविद्याऽपि सगुणविद्यैव

शाण्डिल्यविद्यायां च उपासने

तरतमभावानापन्नफलस्य लाभ इत्यर्थः निर्धारयिष्यते ॥

२५२

परमात्मप्राप्तयवस्थव मुत्तयवस्था । ‘तत्वौपनिषदं पुरुषम् ’’ रातिर्दातुःपरायणम्’ इत्यत्रापि सैवप्रति

पादिता । ’ सर्वेह पश्य:पश्यति ’ इति भूमविद्यावाक्यानुसारेण ’ यस्य देवे पराभक्तिः– तस्यैते कथिताह्यर्थाः प्रकाशन्ते’ इति श्वेताश्वतरोपनिषदन्ते भक्तेः पर्वभेदेन मुक्ति हेतुत्वमपि विवक्षितम् | ,

२५३

श्रुतिषु जीवब्रह्माभेदविवक्षायाः असम्भवेन ‘तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एक भक्ति: ’ इत्युक्ता भक्तिः परमते

नघटो | ‘तमेव विदित्वाऽति मृत्युमेति’ इत्यत्र सविशेषविद्यैव विवक्षिता ॥ उपलक्षणधर्मस्यापि उपलक्षितबोधे प्रकारतया भानस्य सर्वसंगतत्वेन परोक्ताखण्डार्थत्वायोगः ॥

२५४

२६५

जडे आवरणकृत्याभावात् सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादः अनुभवविरोधादनुपादेयः । बौद्धोक्तधर्म धर्मिभावाप

लापादिः शब्दप्रामाण्यवादिभिः नाभ्युपेयः। बाह्यार्थापह्नत्रवत् स्वप्रकाशापह्नवस्यापि संभवात्। निर्विशेषस्यैवा ।

सिद्धिदशायां पूर्वमीमांसान्यायोऽपि न संभवति पूर्वमीमांसायां बाधस्थले प्रामाण्यस्य न हानि: व्यावहारिक

पारमार्थिकविभागाभावात् परमतेतु बौद्धोक्तयुक्तिभिः प्रपञ्चनिषेधे स्वप्रकाशस्यापि ततएव निरास बौद्धान. ।

A

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

२२

भिमतपूर्वमीमांसान्यायाः परेषां न समीचीनाः ॥

२५६

२३ Aw.

• प्रत्यक्षादिप्रमाणानां ज्ञानबाध्यार्थविषयकत्वेन व्यावहारिकप्रामाण्यं नतु तात्त्विकप्रामाण्य मिति क्रमः वेदाप्रामाण्यवादिबौद्धसंमतः एते सर्वे न प्रत्यक्षादिप्रमाणवृत्तयाथात्म्यविदः । बौद्धवत् सत्यद्वयवादिनांन न्याया नुग्रहः । ‘निर्विशेषवस्तुवादिभिः’ इति वाक्यावतरार्थं महापूर्वपक्षोक्तार्थस्य संग्रहेणानुवादः ॥

षविधतात्पर्यलिङ्गोपेतश्रुतेः प्राबल्यात् षड्विधतात्पर्यलिङ्गस्वरूपानरूपणम् । (अ.सि.गु.च.ल.चं) ॥ 6

२५७

२५८

तत्त्वमसि, अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र वेदान्तसूत्रमुक्तावल्युक्त षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपन्यासः । ‘व्योमार

विन्दसदृशिदृशि वेदान्ततात्पर्यवर्णनं वेदान्तायैव स्यात् ’ इत्यात्मसिद्धौ निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्वोत्त्या तंत्र तात्पर्यनिर्णायकोपक्रमाव्यक्तिः विफलेत्यभिप्रेत्य निर्विशेषस्याप्रामाणिकत्वसाधनोपक्रमः ॥ आत्मसाक्षात्कारस्य स्वानुभवसिद्धत्वपर्यालोचनम् ॥

२५९

२६०

सुषुप्तिभिन्नकाले अन्तःकरणवृत्तिसत्वेन अहमर्थस्यापि सत्त्वात् स्वानुभवस्याहमर्थाविषयकत्वसाधनं न

संभवति । असंप्रज्ञातसमाधौ निर्विशेषत्वं न संभवति । सिद्धान्ताबन्दुटीकाऽऽ देपर्याोचनं च । असंप्रज्ञा तसमाधेः योगसूत्रस्वारस्यानुरोधेन धर्मविशिष्ट विषकवृत्तिरूप बसाधनम् ॥

२६१

योगसूत्रेषु निर्धर्मकवस्तु प्रतिबिम्बादि व्याख्यातृसम्मतं नैव विवक्षितम्। महावाक्यार्थबोधे प्रमितिप्रमात्रोः नैव भानमित्यस्य वृत्तिविना चिदस्तीति व्यवहारस्य च शपथमात्रत्वमेव ॥ ज्ञानत्वादेः ब्रह्मातिरिक्तत्वम् ॥

२६२ २६३

ज्ञानत्वादेः विशिष्टचिन्निष्ठन्वेन ज्ञानत्वोपलक्षितस्य नित्यत्वे अविद्योपलक्षितस्यापि नित्यत्वसम्भवेन श्रु तिष्वस्य नित्यत्वानुक्तौ बीजाभावः । एवं च अनुभूतिर्निर्विशेषाइत्यनुमितेः निर्विशेषत्वे भ्रमत्वमेव स्यात् ॥

२६४

नित्यत्वस्य (अ.सि) ब्रह्मस्वरूपत्वे क्षणिकत्वस्यापि शान्तरक्षितेन (त.सं) वस्तुस्वरूपत्वोक्त्या बौद्धवैल २६५

प्रकृतेः प्रत्ययस्य उभयोश्च विभिन्नानेकार्थत्रोधकत्वोक्त्या प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमेत्यत्र प्रवृत्तिनिमित्त तदाश्रययोः विभिन्नयोः प्रातिपदिकार्थत्वं सूचितम् । एतेन एतत्सूत्रे धर्मिमात्रबोधजनकत्वं पाणिनेस्सम्मत मिति (पं.पा.सं. शा) उक्तेरनवकाश: ॥ सं.शा. विवरण अ.सि. मधुसूदनरस्वतीभिः लचं. ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिश्च ‘प्रातिपदिक’ इतिसूत्रस्य स्वमतोपपादकत्वेनोक्तस्य सर्वस्यानुवादः तत्पर्यालोचनं च । मञ्जषायां नागेशेन बहूनां पक्षाणामभिधानेऽपि

२६६

।

क्षण्यं दुर्वचम् अतः धर्माङ्गीकारमन्तरा बौद्धमतनिरासो न संभवति ॥

एकस्मिन्नपि पक्षे परसंमताभिन्नार्थत्वं नैवाभिहितम् ॥

’ अस्तिब्रह्मेति ’ इत्यत्र ‘चैत्रो जानाति’ इत्यत्र मणिकारोक्तरीत्या प्रत्ययस्साधुत्वमात्रार्थः, एकोद्वा वित्यत्रापि साधुत्वमात्रार्थः इति ल.चं. उक्तिः एको द्वावित्यत्र संभेदे नान्यतरवैयर्थ्यम् इत्यखण्डोर्थोपप ,

युक्त्या विरुद्धयते । व्युत्पत्तिवादे एको द्वावित्यत्र संभेदे नान्यतरवैयर्थ्यमिति पक्षस्याभ्युपगमेऽपि नाखण्डार्थत्व

मभ्युपगतम् । प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामर्थस्य द्वेघोपस्थितिः गदाघरखण्डदेवयोरसम्मता। शब्दमण्युक्तदिशा विशेषण विभक्तेरभेदार्थकत्वस्य (अ.सि) अङ्गीकारेऽपि नाखण्डार्थत्वं सिद्धयति । भेदाभावविशेष्यकबोधः बिग्दुटीकोक्तः

न कस्यचित्संमतः अभेदप्रकारकबोधस्यैव सर्वसंमतत्वात् गदाधरसम्मतत्वाच्च । (व्यु.वा) मणिकृता आख्या

तार्थमुख्यत्वासम्भवे लाक्षणिकतदर्थसंसर्गकबोधः अभ्युपगतः । एवं वर्तमानकालबोधोऽपि ‘तत्वमसि’ इत्यत्र संसर्गवर्तमानकाल्योरुभयोर्बोधः परैः परित्यज्यते, अतः मणिकारोक्तरीत्यनुसरणं विफलम् | असधात्वर्थसत्तायाः

२६७

[ जिज्ञासा १-१-१

प्रमाविषयत्वरूपाया: ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्रापि बोधस्सम्भवतीति तत्परित्यागोऽनुचितः ॥ ’ तत्त्वमसि, अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र असि अस्मि इत्यनयोः परसम्मतार्थाङ्गीकारे पाणिनिमतविरोधः ।

२६८

धर्माप्रकारकबोधः । अ.सि. उक्तधर्माप्रकारकचौधरीत्यनुवादः ॥ ’ कश्चन्द्र ’ इत्यादौ न ,

२६९

उक्तग्रन्थार्थपर्यालोचनम् । न्यायरत्नावल्यां ’ प्रत्ययप्रकृतितो बहिः ( सं . शा) इति श्लोकमुदाहृत्य

अभिहितान्त्रयपक्षे पदेनार्थानुभवः प्रथमं जायते तद्भूताधिकरणबार्तिकोक्त पक्षेषु चरमस्यैव प्रामाणिकत्वात् ' २७०

इत्याद्यनुवादः ॥

लघुचन्द्रिकाऽनुवादः । उक्तार्थपर्यालोचनम् | तन्त्रवार्तिकपर्यालोचनायामपि न्या. र. उक्तार्थतापय नघटते २७१ भावार्थाधिकरणपर्यालोचनायामपि भावनाया: प्रत्ययार्थत्वपक्ष एव युक्तः नतु समुदायार्थत्वपक्षः ।

‘ तदागमेहि तद्द्दृश्यते ’ इति न्यायोऽपि भावनायाः प्रत्ययार्थत्वेऽनुकूल: आकृत्यधिकरणवार्तिकेऽपि भाव. नायाःप्रत्ययार्थत्वमेवाक्तम् | अयमेव सिद्धान्तः न्यायसुधायामपि निरूपितः । पार्थसारथिखण्डदेवयोरप्ययमेव २७२

पक्षस्संभतः ॥

पदश्रवणसमनन्तरं पदार्थस्मृति: शक्ति ज्ञान विरहदशायां कस्यापि शाब्दबोधो नोदेति शक्ति ज्ञानव्यव धानेनैव शाब्दबोश्रांबाच्यः । शक्तिज्ञानसत्वे स्मृतिर्नैव प्रत्याख्यातुं शक्यते ’ भावनासमुदायार्थ : ’ इत्यपि

समुदायजन्यशाब्दबोधमुख्याविशेष्यतया उपपद्यते इति प्रकृतिप्रत्ययसंसर्गस्यापि अभिहितत्वोक्तिः न भट्टसं "

मता वाक्याधिकरणे आकांक्षादिवशादेव तत्संसर्गभानस्य स्पष्टमुक्तेः ॥ लघुचन्द्रिकोक्तस्वसिद्धान्तोपपत्त्यनुवादः ॥

उक्तार्थपर्यालोचनम् पार्थसारथिमतोक्तदोषस्य स्वमते वारणासंभवः प्रत्यय प्रकृतिसंसर्गस्य अभिहि

२७३ २७४

।

।

तान्वयवादेऽप्यङ्गीकारे अन्विताभिधानवादादाविशेषः ॥

२७५

संक्षेपशारीरके अन्विताभिधानपक्षस्यैव स्वसिद्धान्तत्ववोधनेन अभिहितान्यपक्षस्य युक्तबोक्ति तद्वि

रुद्धा पदार्थानां करणतावादिभमते पदस्य करणत्वाभावेन ’ तत्वमसि’ इति शाब्दापरोक्ष विवरणसंमते (अ.सि.३.प) शब्दस्य करणत्वोक्तेरसम्भवात् अन्विताभिधान एव लाघवम् । वार्तिककारोक्तिविरुद्ध वार्ति ककारसिद्धान्तत्वकल्पनं ’ प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रमथा ’ इति पाणिनिसूत्रस्य धर्माप्रकारकबोधपरत्वकल्पनं चाप्रामणिकम् २७६ ८

अभिहितान्वयवादे अन्विताभिधानवादे च संसर्गाविषयकशाब्दबोध: न कस्यचित्सम्मतः । मण्डन

मिश्रेण ब्रह्मसिद्धौ ‘तत्त्वमसि’ इत्यादौ संसर्गविषयक एव शाब्दबोधोङ्गीकृतः, निर्विकल्पकशाब्दबोधरय

२७७

कस्याप्यसम्मतत्वम् ॥

निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्यापि न परसंमताखण्डार्थत्वम् । अयमर्थः वार्तिकव्याख्याने न्यायरत्नाकरे काशि २७८

कायां च व्यक्तः ॥

धर्मिणीव धर्मेऽपि सन्निकर्षसद्भावेन धर्माविषयकत्वं नैव संभवति अयमर्थ : मट्टप्रभाकरोभयसंमतः ।

अनुवृत्तिर्न भासत इत्येव तन्मतम् । नैयायिकैरपि निर्विकल्पकस्य विशिष्टबुद्धित्वमेव नाङ्गीक्रियते । प्रकारसं सर्गावगाहित्वंतु अङ्गीक्रियत एव ॥ निर्विकल्पकस्य सप्रकारकत्वसाधनम् ॥

पदानामर्थस्मृतिद्वारा शब्दबोधहेतुत्वं मट्टस्यापि संमतम् ॥

२७९ १८०

२८१

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

२५

प्रणाल्यां प्रमाणाभावात् शब्दाच्छाब्दबोध एव जायते स्मृत्यद्वारक इति न्यायरत्नमालोक्ति: शक्तिज्ञान २८२

मन्तरा बोधासंभवेनानुपादेया ॥

२८३

योगसूत्रेऽपि प्रत्यक्षस्य सप्रकारकत्वं संमतमेव ॥ 6

अस्तिह्यालोचनं नाम ’ इति कारिकोदाहरणेन भट्टमतवत् निर्विकल्पकस्य सप्रकारकत्वमेव | सामा

न्यविशेषभावः परं न भासते, वैभाषिकव्यातीरक्तस्य कस्यापि दार्शनिकस्य निर्विकल्पकस्य च निष्प्रकारकत्वं २८४

नैव सम्मतम् ॥

भट्टपादोक्तदिशा निर्विकल्पकसविकल्पकविभागे तदुक्तदिशा जातिव्यक्तिगुणगुण्यादीनां भेदाभेद एव

युक्तः साङ्ख्य पातञ्जल परिणामाद्वैतिबहुजनसम्मतत्वात् । ‘गुणादिकं गुण्यादिना भिन्नाभिन्नम्’ इत्यादि २८५

न्यायामृतानुमानाच ॥

अद्वैतसिद्धयुपात्तोक्तानुमान परिष्करणप्रकारः गुरुचन्द्रिकोत्तः ॥

२८६-२८८

न्यायामृतोक्तविशेषसाधनप्रक्रिया ॥ लघुचन्द्रिको क्त भेदाभेदसाधनप्रकारः ॥

२८९

२९०–२९३

शुक्लादिशब्दानां सामानाधिकरण्यस्यान्यथैव निर्वाहस्य वक्ष्यमाणतया तद्बलेन भेदाभेदसिद्धिः इत्यादि प्रागुक्तार्थपर्यालोचनम् । भामत्युक्त पुराणवचनाद्यविरोधश्च ॥

१९४

व्यतिरेको गन्धवत्तथाहि दर्शयति ’ इति सूत्रयन्व्यास: गुणगुणिनोर्भेदमेव साधयति घटश्शुक्ल ? ।

6

इत्यत्र रूपमेव भासते (न्यायामृत) ‘घटो रूपमित्यादिकं लोकैरनुभूयते’ (गु.चं) इत्यायुक्तिरनुभवविरुद्धा । ‘तस्य भावस्त्वतलौ ’ ’ तदस्यास्त्यस्मिन् इति मतुप्’ इति सूत्रमहाभाष्ये गुणगुणिनार्भेदस्यैव स्पष्टभुक्त्या 6

व्याससिद्धान्त एव दृढीकृतो भवति । ‘अव्यतिरेकात्सिद्धम् ’ इति क्वचिन्महाभाष्योक्तिः बहुत्र भेदस्य साध नेन आकृत्यधिकरणोक्काविभागाभिप्राया ॥ "

२९९

इदमित्थम्’ इत्यत्र थमुप्रत्ययार्थप्रकारस्य धर्मिभिन्नत्वप्रतिपादनेन ‘एक धैवानुद्रष्टव्यम्’ इत्यत्र

धर्मिणो भिन्नप्रकारेणैव दर्शनं विवक्षितमिति बोधितम् ॥ ‘ एकधेत्यत्र नियमेन प्रकारो विवक्ष्यते ’ इति कैयटे स्पष्टम् | एकशब्दस्य संख्यावाचकत्व एव’धा’

२९६

प्रत्ययः। अतः परमते एतच्छ्रुतिर्विरुद्धयते । एकधा बहुधाचैव दृश्यते’ इत्यादाविव विषयसंबद्धप्रकारएवात्र (

विवक्षितः । विषयितारूपैकप्रकारयुक्तदर्शन विवक्षणे ‘मनसैवान्द्रष्टव्यम्, नेह नानाऽस्ति ’ इत्यत्रापि दर्शन

एवं उक्तप्रकारनिषेधेन परमते मिथ्यात्वं न सिद्धयेत् । अतः गुरुचन्द्रिकोक्तप्रक्रिया निरवकाशा ॥ ‘नेह नानाऽस्ति किञ्चन ’ इत्यत्र ’ विनभ्यां नानाञौ नसह ’ इति सूत्रे ‘असहवाचिभ्याम्’ इति

९७

महाभाष्ये च नानाशब्दस्यासहभूतार्थबोधकत्वेन तस्यैव निषेधः, नत्वविनाभूतस्येति साधनम् ॥

९८

गुणगुण्य भेद साधक भामती कल्पतरु परिमलानुवादः । ’ सर्वत्र विशेषणविशेष्यभावप्रतिपत्तौ ’ इतिभाष्य सूक्तयाशयवर्णने नोक्तार्थाशयोपपादनम् | कल्पतरुपरिमलपर्यालोचनम् । ‘गोत्वादेस्तु नियमेन तदनर्हत्वात्’ इत्यनेनापृथक्सिद्धत्वं परिष्कृतम्

‘अर्यैकत्वमविभागात्’ इत्यविभागशब्दं विहाय अपृथक्सिद्ध शब्दप्रयोगे बीजम् ॥ ’ एवं धर्मान्पुथक्पश्यन्’ इति ‘नेह नानाऽस्ति’ इति श्रुत्यनन्तरभुतौ ब्रहाप्रपञ्चयोः पृथग्दर्शन

२९९

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

२६

स्थैव निषेधेन ‘नेह् नानाऽस्ति ’ इत्यत्रापि विनाभूतार्थस्यैव निषेधः । अयमर्थः न्यायामृतेऽप्युक्तः, ‘यथो

दकं दुर्गे वृष्टम् ’ इति दृष्टान्तानुगुणश्च | तेन गुणगुणिनोरभेद: नाना श्रुत्या सिद्धयति, नापि आत्मभिन्न

३०१

।

सामान्यमिथ्यात्वन् । अत्र गुरुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम् | परमते नानाशब्दस्यैव वैयर्थ्यम् आकाशस्य शब्दाश्रयत्वोपपत्तिः ’ सत्तासती’ इत्यादिव्यवहारस्य

विशेषानङ्गीकारे अनुपपत्तेः अद्वैतसिद्धिलबुचन्द्रिकोक्तएवपरिहारः पृथस्थितियोग्यत्यतदभावाभ्यां दण्डकुण्डलादे: जातिगुणादेश्च वैलक्षण्ये वस्तुगतशक्तीनामेव मूलत्वस्याभिप्रेतत्वेन शक्तिभिन्ननव्यसम्मतविशेषाङ्कीरेनकिञ्चित्प्रमाणम् ३०२ विशेषभेदतात्पर्येण ‘जलं द्रव्यं न ’ हरिशब्दार्थविशेषे हरिनेंति प्रयोगविरहवत् ’ पटश्शुक्लो न ’ इति

प्रयोगोऽपि न संभवति । रूपस्थले धर्मधर्मिणोरेकेन्द्रियग्राह्यतया अभेदसंभावना, गन्धादिस्थळेतु न तथेति

‘‘व्यतिरेको गन्धवत् ’ इति व्यासोक्तिः । गुरुचन्द्रिकोक्तिपयलोचनम्। ‘रूपलावण्य ’ इत्यादियोगसूत्रं रूपस्य

द्रव्यभेदसाघकम्। विशिष्टकेवलयोर्भेद: ‘अनतिरेकेतु’ इति दीधितिविवरणे गदाघरेणैव दूषितः । अयमर्थः

३०३

शिरोमण्यादिग्रन्थनिष्णातानां सुबोधः ॥

12 गुरुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम् | विठ्ठलभक्तोक्तभेदा मेदानुमानपरिष्करणमपि न बटते । नञभिलप्यतदन

भिलप्याभाववैलक्षण्यमपि न युक्तम् । वस्तुतः प्रतियोगिसमानाधिकरणाभावनिश्रयस्याव्याप्यवृत्तित्वज्ञानाभावद शायां प्रतिबन्धकत्वनिश्चयेन निरवच्छिन्नविशेषणतासम्बन्धेन अभावानवगाहिज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकत्वं बाघ ग्रन्थे व्यवस्थापितमिति प्रतियोगिव्यधिकरणाभावबुद्धेरेव विरोधित्वमिति चन्द्रिकाक्तनियमः निरवकाशः ॥ गुणादिकं गुण्यादिना मिन्नाभिन्नम्’ इत्यनुमानपरिष्करणस्य गुरुचन्द्रिकोत्तस्य पर्यालोचनम्। भामती "

कारस्य एकावच्छेदेन भेदाभेदौ नैव समतौ, कस्याप्यसम्मतत्वात् । एकावच्छेदेन भेदाभेदयोस्साधकासम्भवः | ३०५ कार्यात्मनातु नानात्वम् ’ इति कारिका भास्करभाष्यस्था, एतत्कारिकोपादानपूर्वकं भेदाभेदौ भामत्यां

।

प्रतिपादितौ भास्करमते भर्तृप्रपञ्चमते कुमारिलमते च अवच्छेदकभेदेन भेदाभेदाभ्युपगमेनैव मिथ्यात्वंदूषितम् ३०६ भामतीग्रन्थस्य एकावच्छेदेन भेदाभेदपरत्वं चन्द्रिकाकारैः खबुद्धि परिस्थितमेव विशेषसाधनेनैव ।

३०७

मेदाभेद इति सिद्धान्तस्य अनुव्याख्यान सुधायुक्तस्यानुवादः ॥

इत्थमित्यत्र इदमर्थस्य इतरव्यावर्तक प्रकारवाचि थमुप्रत्ययान्ताभिलापकशब्देन निर्देशः प्रकारप्रका रिणोः भेदावगाहित्वमेव साधयति । स्वाप्नभावाभावयोर्न समानसत्ताकत्वं एकतरस्य बाधादर्शनात् ॥ उत्पादविनाशव्यवहारस्यावस्थाविषयकत्वेनोपादानोपादेययोरभेदः ; नतु गुणगुणिनोः । घटश्शुक्ल

३०८

2

इत्यत्र मतुलोपेनोपपत्तौ विशेषस्य न विषयत्वम् । विशेषाङ्ककारेऽप्यनवस्था वर्तत एव । पृथस्थितिप्रति पत्तियोग्यत्वतदभावाभ्यां वैलक्षण्येन सर्वोपपत्तिः । ब्राह्मणादिपदार्थविचारः । औत्पत्तिऋब्राह्मण्यस्य यावदा 205 www.

त्मभावित्वम् ॥

३०९

सदसद्विलक्षणत्वरूपमिथ्यात्वविचारे अद्वैतसिद्धौ भेदाभेदप्रसक्तिः । तन्निषेधेन सदसद्विलक्षणत्वमपि

निषिद्धम् । सदसच्वस्यैकत्र विरोधे विधिवनिषेधस्याप्यनुपपत्ति: ’ इत्युदयनेक्तेिः (आ.त.वि) । विरोधपरि

हारपरपरोक्तिपयासोचनम् । उदयनवाक्यस्य नाद्वैतमतनिराकरणपरत्वं अद्वैतमतस्य सर्वमत श्रेष्ठताया:है। ‘न ग्राह्यभे दमवधूय

● इत्यादी तेनैवोक्तः इति गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

उक्तोदयनवाक्यस्य स्वमत प्रातिकूल्यं नास्तीति गुरुचन्द्रिकाऽनुवाद । ‘न ग्राह्यभेदमवधूय’ इति

३१०

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

२७

श्लोके ‘वेदनये’ इत्यत्र बौद्धमतापेक्षया वैलक्षण्यमेव विवक्षितम् । गुरुचन्द्रिको कार्थाजकारे तत्रलोकपूर्वा ३११

परग्रन्थावरोधादिति साधनम् ॥

उदयनग्रन्थविरोधोपपादनेन अद्वैतमतस्य बौद्धमतापेक्षया श्रेष्ठत्वस्य संमतत्वेऽपि दूष्यत्वमेवोदयनस म्मतमिति प्रागुक्तदिशोदयनोक्तिविरोधेन सदसद्विलक्षणत्वमपि नैव संभवति । सन्ध्याधिकरण ( श) भाष्योक्त दिशा स्वाप्नगजाभावस्य व्यावहारिकत्वमेव । अवयवावयविस्थलेऽभेदः गुणगुण्यादिस्थले भेदएवति साधनेन भेदःप्रातीतिकः अगेदो व्यावहारिकः इति परोक्तकल्पना नैव घटते ॥

इष्टसिद्धिदूषणपरयामनार्यस्तयन्तरार्थावेशदकिरणम् । ‘सत्यासत्वधर्मद्रयशून्यत्वेन निर्धर्मकत्वात् ब्रह्मणि मिथ्यात्वलक्षणस्यातिव्याप्तिः’ इति (अ.सि) एतद्विवरणे (ल. चं) वाचस्पतिमते ब्रह्मणस्स्वप्रकाशत्वेन वृत्तिविषयत्वविरह्ह्वत् विवरणकारमते शुद्धे धर्माप्रत्ययात् धर्मः न स्वीक्रियते इत्यादिग्रन्थानुवादः ॥

३१३

उपहितब्रह्मण: शुद्धब्रह्मणश्च तादात्म्येऽपि प्रपञ्च सदधिष्ठानतादात्म्यसम्बन्धवत् अत्र संबन्धः नाङ्गी

क्रियते, किंतु विशिष्टकेवलभावेन | ब्रह्मणस्सर्वधर्माभावरूपत्वं स्वाधिष्ठानक सर्वधर्माभावविशिष्टतादात्म्योपलक्षित स्वरूपत्वेन ’ इति चन्द्रिका | (अ.सि) इष्टसिद्धिपरिष्करणवाक्यानुवादः ॥

३१४

(अ.सि) विवरणलघुचन्द्रिकाऽनुवादः । विशेषाभावादे उपहिते अङ्गीकारे शुद्धस्य तदुपलक्षितत्वमेव तत्र विशेषोपलक्षिततदभावोपलक्षितत्वयोर्न किञ्चिद्वैषम्यमिति उभयलिङ्गाधिकरणसिद्धान्तविरोधः ॥ शुद्धे ब्रह्मणि उपहिततादात्म्यमेव न अभावरूपधर्मः इत्यत्रापि नकिंचिन्मानम् । ब्रह्मणस्सर्वधर्माभाव

३१५

:

रूपतया ’ इति सिद्धिवाक्यस्य तत्पूर्व प्रभाकरमतत्वस्य स्फुटतया ज्ञानत्वायुपपत्तावपत्थमेवोक्त्या भट्टमताभि प्रायत्वकल्पनमप्यनुपादेयम् । ताश्विकधर्मानभ्युपगमे निर्विशेषस्य प्रामाणिकत्वमेव न सिद्धयति । भामत्यां

(१.१.४) भेदाभेदसंबन्धविकल्पेन बौद्धोक्तदिशा परिणामिनित्यदूषणं न्यायवार्तिकतात्पर्यटकायां वाच स्पतिनैव परिहृतम् ॥

770

३१६

बौद्धाधिकारेऽपि उदयनेन तत्परिहार उक्त: । ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इति श्रुतिविरोधोऽपि पर

मते, ‘राहोईिशरः’ इत्यादावपि औपाधिक भेदविवक्षयैव षष्टीति सिद्धान्त: भाष्योयोतमझषादिषु स्फुटः । कल्पितानन्दाधारत्वविवक्षणे भयनिवृत्तिहेत्वोक्तिरसङ्गता । अभेदेऽपि विशेषवलेन भेदव्यवहार इति नव्य मते व्यवहारस्य भ्रममूलकत्वेन श्रुतेः प्रामाण्यं कथम् ? अतः ब्रह्मणि विशेषसामान्य शून्यत्वं स्वगतविशेष न्यत्वं च नोपनिषत्स्वभिप्रेतम् । षड्विधतात्पर्यलिङ्गोपेतत्वेन श्रुतेः प्राबल्यात् प्रत्यक्षविरोधपरिहार: निर्विशेष स्याप्रामाणिकत्वनिरूपणेन परिहृतः । प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वेन विरोधस्यैवारुम्भव इति वाद: पर्यालोच्यते ॥

३१७

संवेदनवत् परव्यवहारहेतोः स्वव्यवहारहेतुत्वं युष्माभिरभ्युपतमित्युक्त्या स्वप्रकाशत्वमित्थमेव परै

रुपपादनीयमिति सूचितम् । ‘वस्तुगतस्वभावविशेषैः’ इति वाक्ये निर्विशेषत्वस्य स्वप्रकाशस्वमपि न घटते

अससृष्टत्वेन सर्वसाक्षित्वेन खण्डनोक्तयुक्तिभिर्न Cho बाधः इति चन्द्रिकोक्तिरपि न घटते । सर्वभासकत्वोक्त्या

संसृत्वात् विवरणकारमते वृत्तिविषयत्वाच्च ॥

प्रकाशकान्तराभ्युपगमे अनवस्थादोषः बिन्दुटीकोक्तः माध्यामिकमते अद्वैतिमतवत् सांवृतत्वेन न विरु ध्यते । माध्यामिकमते सर्वस्य सांवृतत्वेन बाघकज्ञानस्य प्रमात्वविरहेण बाघो न संभवतीति त्रिन्दुटीकोक्तिपि

निरवकाशा । परमते स्वाप्नगजतभावज्ञानयोरिव शून्यवादिमतेऽपि बाध्यबाधक भावसम्भवात्, दृष्टिसृष्टपक्षे ‘तत्त्व मसि ’ इति वाक्यार्थज्ञानस्यापि प्रमात्वोपपादनं न संभवति । खण्डने शून्यवादिनः सुहृच्चेनाङ्गकारात् शून्य

३१८

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीमाध्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

२८

वादानिर्वचनीयवादयोरेव निराबाधत्वस्य खण्डन एवोक्त्या च खण्डनोक्तदिशा शून्यवादएव पर्यवसानम् ॥ हेतुत्वीकारेणैव स्वयंप्रकाशलमुपपादनीयम् । कार्यकारणभावस्य शून्यवादिमतइव सांवृतत्वेन स्वप्रकाश

स्यापि सांवृतत्वमेवस्यात् । स्वपरनिर्वाहकसमाधिना संबन्धानुपपत्तेरपि परिहारः । ब्रह्मसिद्धिखण्डनयोः बौद्धयुक्त्या भेदापह्नत्रे तन्मतसिद्धव्यावहारिकपामार्थिकविभागाभ्युपगमेन ’ न सत्यद्वयकल्पना’ इत्यादिवदता कुमारिलेन सत्यद्वयवादिमते वेदप्रामाण्यं न संभवतीति यदुक्तं तदवर्जनीयम् ॥

३१९

३२०

अद्वैति

न सत्यद्वयकल्पना, इत्याद्युक्तिः बौद्धमत एव दोषपरा ’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम् । संमतानां बहूनामर्थानां भाषणात् ब्रह्मसिद्धौ भट्टपादोक्तदूषणपरिहारोक्तेः खण्डनेऽपि भट्टपादोत्तिदूषण सद्भावाच्च गुरुचन्द्रिकोक्तभट्टपादाशयस्यायोगात् । ’ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इतिश्रुत्या परमते न सत्य द्वयसिद्धिः । प्राणेषु सत्यत्ववत् शुद्धचिति सत्यत्वविरहेण उपाहेत एत्र सत्यत्वसच्चेन उपहितस्त्र प्राणवन्मि ८

थ्यात्वेन सत्यत्वोपलक्षितस्य ’ तेषामेष सत्यम् ’ इत्यत्र विवक्षणे वाक्यस्वारस्यविरोधात् उपहिते सत्यत्वस्येव मिथ्यात्वस्यापि सध्वेन मिथ्यात्वसत्यत्वोपलक्षितयोर्विशेषाभावाच्च । सत्यत्वोपहित ब्रह्मतादात्म्यं प्रपञ्चे वर्तते तत् ८

अधिष्ठानभावनिबन्धनं उपहितकेवल भावेन तादात्म्यं शुद्धचितीति [वैषम्यकल्पनमप्रयोजकमेव । ‘प्राणा वै सत्यम् ’ इत्यंत्र जीवविवक्षायाः सुरेश्वरवार्तिके उत्तया जीवापेक्षयाऽतिशयित सत्यत्वमेतच्छ्रत्यर्थ इत्युत्तरत्र स्थाप ३२१ यिष्यते । अध्यासे सामानाधिकरण्यं न भट्टपादसम्मतम् । बौद्धसंमतनिर्विशेषवत्परसंमत निर्विशेषमप्यप्रामाणिकम् | अनुवृत्तमेव प्रत्यक्षविषय इति

साघयता मण्डनेन चौद्धसंमतव्यावृत्तस्य प्रत्यक्षविषयत्वाने करणार्थ

क्षणिकत्वस्योक्तावपि तन्नसर्वसंमतमित्यभिप्रेत्य एकक्षणवर्तित्वेऽपीत्यपिशब्दः ॥

नहि तत्क्षणमप्यास्ते ’ इति कुमारिलग्रन्थे मण्डनसंमतार्थो विवक्षित इति ब्रह्मसिद्धिव्याख्या,

८

३२२

न्याय

३२३

मकरन्दाद्युक्तिर्न घटते । श्लोकवार्तिके तद्व्याख्यानेचास्यार्थस्यानुक्तेः ॥

‘धर्मकीर्तिशान्तरक्षिताभ्यां धर्मिग्रहानन्तरमेव व्यावृत्तत्वग्रहोत्तया ’ क्रमस्सङ्गच्छते युक्त्या नैकविज्ञान

कर्मणोः ’ इति मण्डनोक्तदूषणस्य नावसरः । सिद्धान्ते निर्विकल्पस्य भेदत्वेन भेदविषयकत्वाभावेन प्रतियोग्य

पेक्षा नास्त्येव । वैभाषिकमात्रसम्मतप्रत्यक्षस्य ब्रह्मसिद्धौ निरूपणपूर्वकं यहूषणं तद्वैभाषिकव्यतिरिक्तमते नघटते |

३२४

अत: संवित्सिद्धौ ‘भेदोन प्रत्यक्ष ’ इति मण्डनकारिकामनूद्य योभ्रमः इत्युक्तिः सङ्गता | ‘ घटोऽस्ति’ ’ अस्ति ब्रह्म ’ इत्यादिवाक्ये कर्तरि लकारप्रयोगेण ‘अस्तिब्रह्म ’ इत्यादौ सद्ब्रह्माभेद एव विवक्षितः । एव 6

मेव घटोऽस्तीत्यत्रापि । ब्रह्मणा एकेनैव निर्वाहे अनन्तपदार्थकल्पनाया अनुचितत्वात्’ इत्यपि न ; ब्रह्मणः

अनङ्गीकारेऽतीव लाघवेन शून्यवादिविजयापातात् । निषेध्यनिषेधाधिकरणयोरपारमार्थ्येऽपि भूल घटानि षेधवान्नषेधसंभवत्येवेति अधिष्ठानपारमार्थ्यमनपेक्षितम् । ‘ अस्तीत्येवोपलब्धव्यः ’ इति श्रुतेरिसद्धान्त

एव

३२५

स्वारस्यम् ॥

अङ्गुष्ठमात्रःपुरुषोऽन्तरात्मा’ इत्यत्र गीताऽनुसारेण जीवब्रह्मभेद एव विवक्षितः । प्रमाणानामज्ञान ज्ञापकत्वेन जडे आवरणकृत्याभावात् घटादौ प्रत्यक्षं न प्रमाणम् अपितु सति ब्रह्मण्येवेति परिकल्पनाऽपि न साघीयसी । सदंशे चिदंशे च एकाज्ञानपक्षे आवरणाभावेन परोक्तसन्मात्रग्राहित्वस्यासम्भवात् । लघुचन्द्रि 6

।

कोक्तोपपत्तेरपि पर्यालोचनम् ॥ विषयांशे अविशे ‘घटं पश्यामि ’’ ब्रह्म जानामि ’ ’ घटं न जानामि, ब्रह्म नजानामि ’ इति प्रतीतिद्वयस्य

३२६

२९

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

पस्य सर्वानुभवसिद्धतया घटविषयकाज्ञानं नास्तत्युिक्तिः कथं घटते ? ब्रह्म जानातीत्यत्र ज्ञाधात्वर्थः वृत्तिः घटं जानामीत्यत्र वृत्त्यवच्छिन्न चैतन्यमिति कल्पनेवेयमपि कल्पनाऽप्रामाणिकी । ‘इदंरूप्यं, सन्घट: ’ इति घटाबोधकत्वस्यैव युक्त

प्रतीतिद्वये इदंशब्दस्य पुरोवर्तिबोधकत्वस्य सर्वसंमतत्ववत् सन्घट इत्यत्र सच्छन्दस्य घटाने

३२७

तथा प्रत्यक्षस्य घटावच्छिन्नचिद्विषयकत्वं न संभवति ॥

सन्घट इति प्रत्यक्षदशायां शुद्धचिद्विषयकाज्ञानतद्विशेषानिवृत्च्युपपादनपराद्वैत सिद्धिगुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥ ३२८

उक्तार्थपर्यालोचनम्। ‘ सोऽयमित्यस्याज्ञातार्थज्ञापकत्वं न संभवति । ’ दण्डी कुण्डली ’ इत्यादौ उपल क्षणस्य प्रकारत्वेनोपलक्षितान्वयबोध एवं सोऽयमित्यत्रापि तथैव, न विशिष्टान्वयबोधः । तत्तेदंतयोपि प्रका

रत्वम् । तत्तायास्संस्कारेण इदंतायास्संनिकर्षेण प्रकारतया भानम् | सप्रकारकज्ञान एवं सोऽयमित्युल्लेखः नतु

सिद्धिकारादिसंमतनिष्प्रकारकज्ञाने वेदान्तपरिभाषायां रामकृष्णदीक्षितः सोऽयमिति प्रत्यक्षस्य सप्रकारकावमे ३२९

वाङ्गीकृतम् ॥

कदाचिदविद्यमान स्यै वो पलक्षणत्वमिति न नियमः । विद्यमानस्याप्युपलक्षणावं लघुचन्द्रिकायमप्यङ्गी

कृतम् । ‘काकवत् ’ इत्यत्र काकस्याप्रकारत्वेऽपि उत्तणत्वस्य प्रकारत्वं वर्तते । धनिकमानयेत्यत्र धनस्यापि प्रकारत्वम् । स्वविशेष्यान्विते यंत्र सदन्वेति तदंशे तद्विशेषणम् । एतत्प्रतिकोटिभूतोपलक्षणत्वमपि स्वविशेष्या

न्वितेऽनन्वितत्वेसति स्वविशेष्यन्त्रितत्वम् ; नतु स्वाविषयकं स्वाश्रय

यत् ज्ञानं येन जन्यते तस्मिन् स्वाश्रयस्य

ज्ञाने तस्योपलक्षणत्वमिति, चन्द्रिकोक्तम् कस्यापि दार्शनिकस्यासंप्रतिपत्तेः । अयं वासस्वी देवदत्तपद वाच्यः इत्यत्र वाससः उपलक्षणत्वं प्रकारत्वेनैवोपपादितं शब्दमणिव्याख्यानालोकादौ ’ यद्ध्यावर्तकं विशेष्या न्वयिनाऽन्वीयते तद्विशेषणं तदन्यदुपलक्षणम् इत्येव तत्रोक्तम् ॥

३३०

प्रत्यक्षमणौ प्रत्यभिज्ञायास्सविकल्पकत्वमेवोत्तम् । नायं सः इत्यत्र तत्तायाः अप्रकारत्वेनोपलक्षणन्वमिति

गु.चं. उक्तिरनि निश्वकाशा । अद्वैतरत्नरक्षणविरोधाच्च । उपहित एव सत्तायाः पूर्वमुक्त्या ‘सन्घट’ इत्यत्र तस्यैत्र मानमिति तस्य मिथ्यात्वनाधिष्ठानत्वमपि न संभवति ॥

उपाहते सत्वस्य सत्वेऽपि उहितशुद्धयोस्तादात्म्येन शुद्धोपरागेण शुद्धस्य भानम् । ‘आकाशादौ ' इत्यादिना सङ्क्षेपशारीरके सत्ताद्वैविध्यमेवोक्तम्, इत्यादि (अ.सि.ल.चं) अनुवादः । एवंकल्पनायां गमकं नास्ति ३३२ "

उपहितशुद्धयोस्संबन्धेन शुद्धस्यापि बोधविषयत्वाङ्गीकारे सत्यादिशब्दवाच्यस्यैव तत्सम्भवतीति लक्ष

णाङ्गीकारोऽपि विफलः इत्याक्षेपस्त्र निष्प्रकारकबोधार्थी लक्षणति समाधानमपि न घटते । तद्ज्ञानस्यैवासंप्रति पत्तेः । उपहिते त्रिकालबध्यत्वभिनयुक्तिरापि प्रपञ्चमिथ्यात्वविशेषेण न घटते । शुद्धज्ञानात्परं उपहितप्रपञ्चयोरु

भयोरव्यसत्त्रेन उपहितकेवलभावेन तादात्म्यमेकत्र अधिष्ठानाधिष्टेयभावेन तादात्म्यमन्यत्रेति वैषम्यमप्रयोजक मेव । एवं ज्ञाननिवर्यत्वाभावेऽपि उपह्तस्य मिथ्यात्वं कथम् ? ’ प्राणावै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति श्रुतौ

प्रथमसत्यपदस्य विशिष्टपरत्वं द्वितीय सत्यपदस्य उपलक्षिपरत्वमिति कल्पनमप्यौत्प्रेक्षिकमेव । विशिष्टोपलक्षिता

न्वयबोधद्वयमेव नतूपहितान्वयबाधः उपलक्षणस्यापि सर्वत्र प्रकारत्वमेवेति दार्शनिकसंमतम् ॥ वे.सू.मुक्ताव ’ घटोऽस्ति पटोऽस्ति ’ इत्यत्र सदर्थस्य विशेष्यत्वमेव विवरणे संक्षेपशारीरिकेचोक्तम् ।

ल्यामपि | सद्रूपस्य घटादिविशेषणतयैव व्यवहार इत्युक्तिरनुचिता । (गु. चं) मूलाज्ञानावरणेन आवरणानावर णपक्षयोर्विरोधात् । ‘ इदं रजम्’ ’ सन्घट’ इति प्रतीत्यो लक्षण्यमपि ॥

॥

३३३

३३४

श्रीमाध्यसूक्तिगृढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा १ १ १

विन्दुटीकायां घटादावज्ञानविषयत्यकल्पने लाघवशङ्का तत्समाधानं च | घटादावज्ञानविषयत्वकल्पने

ऽपि लाघवमेव वर्तत इति साधनम् ॥ वृत्तौ शक्तिकल्पनेनैवोपपत्तौ चिति शक्तिकल्पनमनुचितम् । प्रमाणानामज्ञातज्ञापकत्वं मीमांसकसम्म

तम्, नतु भावरूपाज्ञान विषयज्ञापकत्वं भावरूपाज्ञानस्यैव कस्याप्यसंमतस्य साधनासम्भवात् ॥ ।

ज्ञातार्थविषयकज्ञानस्यापि अबाधितार्थविषयकत्वं सर्वसंमतम्

३३५

३३६

तत्र प्रवृत्तिबाघोऽपि नदृश्यते, अज्ञा

तार्थांविषयकज्ञानस्य प्रमात्वमितितु स्मृतौ प्रमात्वव्यवहारविरहेण स्मृतिव्यावृत्युपपादनाथम् । एतावदेव सर्व दार्शनिकसंमतम् । ’ उष्णं जलम् ’ इति ज्ञानं देहात्मैक्यज्ञानं घटादिज्ञानं न आब्रह्मज्ञानमनुवर्तत ’ इति अ. सि) उत्तिरनुपादेया; घटादिज्ञानवैषम्यस्यैव ज्ञानयोर्दयोस्सवसमतत्वात् ॥

भट्टपादग्रन्थोदाहरणपूर्वकं ‘नेह नानाऽस्ति किचन’ इति श्रुतो आत्मभिन्नसामान्यनिषेधः भट्टपादा

देर्न विवक्षित इति साधनम् ॥ स्वाप्नगजाभावस्य जाग्रद्गजाभावस्य च साक्षिभास्यत्वेन्द्रियादि भास्यत्ववैलक्षण्येन भेदोत्तिरपि (१३६)

३३८

नघटते । ‘अतीतेऽनागते " इत्यादिश्लोकवार्तिके योगिनां मुक्तात्मनां च ज्ञानस्य सामग्रीभेदेऽपि विषयाभेद वदत्राप्यमेदोपपत्तेः । नहि स्वाझिकत्वमात्रं बाय्यताप्रयोजकम् । किंतु जाग्रत्काले बाधः’ इति भट्टपाद ग्रन्थे सन्ध्याधिकरणे शङ्करभाष्यादौ च व्यक्तम् । ’ इदंप्यम्’ इत्यत्र रूप्योत्पच्याद्यनुरोधेनावस्थाऽज्ञान कल्पनम् । "

घटस्सन् इत्यादौ तथोत्पत्तेरभावन अवस्थाऽज्ञानकल्पनमपि नियुक्तिकम् ॥ सन्मात्रग्राहिप्रत्यक्षवादे आगमस्यानुवादकत्वमेव स्यात् ॥ C

३३९

३४०

सिद्धंतु निवर्तकत्वात् ’ इत्युक्तदिशाऽनुवादकत्व परिहारस्य विवरणाद्वैत सिद्धयाद्युत्त स्यानुवादः । अस्य

वाक्यस्य श्लोकवार्तिक शास्त्रदीपिकाऽद्यनुसारेण भावप्रकाशे (२.सं) अर्थउक्तः । इदंच वाक्यं द्रमिडान्चार्यवाक्य नित्यानन्दगिरिः । कात्यायनवाक्यमित्यद्वैतसिद्धिकार ॥ २५

३४२

।

‘सिद्धंतूपासनशब्दात् ’ इति वाक्यानुगुण्येन द्रमिडाचार्योक्त राजकुमारन यानुगुण्येन चार्थद्वयनिरूपणम् ॥ अद्वैतसिद्धि चन्द्रिकाद्युक्तप्रक्रिया न महाभाष्याद्यनुगुणा ब्रह्मप्राप्तिप्रयोजनसम्भवेन गुरुचन्द्रिकोक्ता नुमानायोगः | ब्रह्मणस्सर्वप्रत्ययवेद्यत्वेऽपि प्रपञ्चमविलयः शब्दन प्रतिपाद्यत इति ब्रह्मसिद्धयनुवादः ॥ सप्रपञ्चब्रह्मण: प्रत्यक्षादिविषयत्वं निष्प्रपञ्चब्रह्मणस्तु श्रौतस्त्वमिति मण्डनमतेश्रुतेरनुवादत्वं नसंभवती तिशङ्का । सुरेश्वरादिमतेऽनुवादत्वमपरिहार्यम् । एतन्मतेऽपि ’ विशिष्टविषयाप्रतीतिर्विरुध्यत’ इति दूषणं वर्तत

३४१

एत्र । अस्थूलमित्यादिवाक्यार्थोऽपि न न घटते ॥

३४३

३४४

शब्दात्संसर्गविषयकबोधस्यैव मण्डनेनाङ्गीकारेण तद्ज्ञानेन शुद्धब्रहाविषयकमानसापरोक्षज्ञानं न युज्यत इति सुरेश्वराचार्यैरेव एतन्मतं दूषितम् । रातितुःपरायणम्’ इत्यादौ ब्रह्मणः कर्मविद्याफलहेतुत्वं यदुक्तं तत् सर्वाद्वैतमतेऽपि प्रतिकूलम् ॥

३४५

मण्डनवत् मानससाक्षात्कारवादिवाचस्पतिमतानुादः ॥

‘ सर्वप्रत्ययवेद्ये’ इति मण्डनकारिकायाः तन्मतविरोधेन वाचस्पतिमते (अ.सि) अर्थवर्णन नघटते । वाचस्पतिमते स्वप्रकाशत्वं न कयाऽपि श्रुत्या सिद्धयति ॥

उपहितस्य प्रपञ्चापेक्षयाऽधिकसत्ताकत्वाभावेन तद्ज्ञानस्य निवर्तकावं वाचस्पतिमते न संभवति

३४६

३४७

A

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

अविनश्यदवस्थसन्निकर्षादात्मसाक्षात्कार इति चन्द्रिकाऽऽदिपर्यालोचनम् ॥ 6

३४८

तंत्वौपनिषदम्’ इतिश्रुतिविरोध: महावाक्यानामनुवादकत्वं च पद्मपाद, सुरेश्वराचार्य, सर्वज्ञात्ममुनि,

वाचस्पति,बिमुक्तकाचार्यमतेषु न परिहर्तुं शक्यते । विवरणमते सन्मात्रब्रह्मणः प्रमेयभावश्च ॥

३४९

ब्रह्मसिद्धिविवरणग्रन्थानुवादपूर्वकं प्रत्यक्षस्य सन्मात्रग्राहित्वं सतः जातिस्थानापन्नस्यैकस्यैव परमार्थत्वं युक्तम् अत: यामुनमुन्युक्तदिशा उक्तार्थदूषणं न घटत इति शङ्का ॥

३५०

जातेस्संस्थानरूपत्वं पतञ्जल्यभिमतमिति (तत्वटीका) उक्तार्थस्य महाभाष्यवाक्यानुवादेन विशदीकरणम् ॥ ३५१ 6

रूपसामान्याद्वा’ इति महाभाष्यविवक्षिसादृश्यस्यातिरिक्त त्वाभावेऽपि उपपत्त्या धर्मरूपत्वम् ॥

३५२

सन्मात्रस्य जातिरूपत्वे परमते न लाघवम् । ‘मेदरस्वरूपं वा धर्मोवा’ इत्यादिना प्रागुक्तदूषणस्य

संस्थानस्य स्वपरनिर्वाहकत्वेन परिहार: | स्वपरनिर्वाहकत्वं च अद्वैतसिद्भावङ्गीकृतम् ॥ एवमात्मतत्वविवेकेऽपि | खण्डनोक्तार्थानुवादः | स्वप्रकाशत्त्रे विषयविषयिभावविचारः ॥ ।

३५३

३५५

।

।

अत्र विवरणोक्तप्रदीपदृष्टान्तोत्तया विवरणोक्तं स्वपरनिर्वाहकत्वमङ्गीकृतमित्येव वक्तव्यम् यत्र बाध स्तत्रैव भ्रमत्वम् बाधाभावेऽपि खण्डने भ्रमत्वोक्तिरनादरणीया | प्रामाणिकी अनवस्था नदोषायेति बौद्धा

धिकारेशिरोमणिः। उदयनाचार्यैराप चौद्धाधिकारे विचारासहत्वमात्रेण मिथ्यात्वं नैव सिद्धयतीत्युक्तम्। भ्रृस्य बौद्धसिद्धान्तयोगिनोः प्रत्यक्षमेदस्योक्त्या ततोऽपि नेष्टासद्धिः ॥

अद्वैतसिद्धितद्व्याख्पोक्तभेदनिषेधसिद्धान्तानुवादः ॥

३५७

व्यावहारिकत।च्चिकविषयभेदेन विरोधपरिहार: मीमांसकैः कापि नोक्तः । श्रुतेस्तात्त्विकं प्रामाण्यं प्रत्य

क्षस्य व्यावहारिकप्रामाण्यमित्यत्र विनिगमकमपि नास्ति निर्विशेषस्यैवाप्रामाणिकत्वात् । नात्र काचन भिदा ऽस्ति ’ इति श्रुतेःपरमतेऽप्यनुपपत्तिः । सिद्धान्ते पूर्वापरवाक्यपर्यालोचनयाऽर्थसङ्गतिः ॥

३५८

20६ भेदस्य मूलाविद्याकार्यस्य खण्डनयुक्त्यवतरणक्षणानन्तरमुच्छेदोक्तिर्न घटते । स्वाप्निकज्ञानस्य सत्यत्वं

विषयाणामेव मिथ्यात्वं परमतेऽपि मायाशब्दश्च जरदद्वैतिभिः सत्यार्थ एव प्रयुज्यत इत्यङ्गीक्रियते । व्यवहा

राभावदशैव परमार्थदशेत्युक्तिपि नघटते ॥

भेदप्रतीतेराविद्यकत्त्रं आत्मतत्त्वविवेके तद्व्याख्याने च उदयनाचार्य,रघुनाथशिरोमणिभ्यां प्रतिक्षिप्तम् ।

३५९

केषांचिद्वाक्यानां लघुचन्द्रिकायामुदाहरणेन एतत्पक्षस्योदयनाचार्य दूषितत्वज्ञानेऽपि ’ नग्राह्यभेदम्’ इत्याधु

दयनश्लाके अद्वैतमतस्य सर्वमतमूर्धन्यत्वमित्युक्तिः विदुषां विस्ममाबहा ॥ नञ|दिनाऽभावे बोधनीये प्रतियोगिबोधकशब्दाधीन प्रतियोगिज्ञानापेक्षाया उक्तिमांत्रण नाद्वैतसिद्ध्या

द्युक्तदूषणाबकाशः । अद्वितीयादिशब्दे परमतेऽपि अनुपपत्तेस्समत्वात् ॥

भेदाभेदयोर्भाने अभेदस्य तात्त्विकत्वं भेदस्य मिथ्यात्वमिति सिद्धिविवरणलघु चन्द्रिकानुवादः ॥ घटो द्रव्यं घट:पटो न इत्यत्र प्रथमायाः अमेदार्थकत्वं नास्त्येव ॥

३६२

।

घट:पटो नेत्यत्र सामानाधिकरण्यं नास्त्येव अन्योन्याभावबोधार्थमेव समानविभक्तिकप्रतियोग्यनु

योगिवान्चकपदप्रयोग इति सर्वसंमतम् ॥

३६५

घटी घटाद्भिन्न इति प्रतीतर्वजलेपत्वम् इति (अ.सि) उक्तमनादरणीयम् ॥

घटत्वे घटमेदस्य स्वरूपात्मकत्वेन प्राधान्येनोपस्थितिविरहेण तदापादनं न संभवति । ‘ मिदिरविदारणे’ 6

३६६

श्रीभाग्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा ११- १

इत्यंत्र बुद्धिविदारणमपि विवक्षितमिति वस्तुविदारणस्य नापत्तिः । क्षणिकत्वनिराकरणं देशकालभेदेनैव श्लोक ।

३६७

वार्तिके प्रतिपादितम् । सेव रीतिः परसम्मतबाध्यत्वनिराकरणेऽपि ॥

३६८

‘ बाधितस्यैवहि व्यावृत्तिः’ इति सूक्तौ विवरणोक्तानुमानानि विवक्षितानि ॥

लघुचन्द्रिकोक्तप्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वपरिष्कार: | विवरणोक्तहेतोः एत ३६९

दुक्तरीत्योपपादनासंभवः ॥

उक्तमिथ्यात्वसमर्थनार्थं संबन्धभेदनाभावभेदो नास्तीति अ.सिद्धि गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

३७०– ३७२ ३७३

चन्द्रिकोक्तं द्वितीयमिथ्यात्वपरिष्करणम् ॥

प्रतियोगितदभावयोरुभयोरपि बाघ इति लघुचन्द्रिकोत्तयनुवादः ॥

३७४

अत्यन्ताभावस्य सत्प्रतियोगिकत्वनिराकरणपराद्वैतसिद्धयाद्यनुवादः | प्रतीत्यनुरोधेन संबन्धंभेदनाभाव मेंदसाधनम् । परमते अभावस्यासत्प्रतियोगिकत्वनिरसनपरग्रन्थवरोधः ॥

चन्द्रिकाद्युक्तगौरबस्यादोषत्वम् । प्रतियोग्यभावयोर्विरोधनिष्कर्षः । (३११) पुटोक्तोद यनसिद्धान्तस्यैव

३७६

युक्तत्वम् ॥

’ विरोधाद्वळवतो बाधकत्वम्’ इति श्रीभाष्यसूक्ती बलवच्चाभावेन समसत्ताकयोः स्वाप्निकगजतद

भावयोः द्वितीयद्वितीयाभावयोश्च न परसंमतरीत्या बाध्यबाधकमाव इति सूचितम् ॥

समानसत्ताकविषयसत्त।कत्वयोः बाध्यबाधकभावस्य च अद्वैतसिद्धायुक्त परिष्करणानुवादः । स्वप्नज्ञा नजातिविशेषस्य जाग्रत्काले कस्यापि ज्ञानविरहस्थलेऽपि न दोषः । स्वप्नदृष्टवस्तुप्रतियोगिकत्वन युक्त्याऽभा

३७८

।

वस्य व्यावहार्रित्वनिश्चयसम्भवात् योगिनां ताइयेणापि ज्ञानसम्भवाच्च ॥

३७७

।

जाग्रत्काल एव स्वप्ने रजतरजतभेदयोर्ज्ञानेऽपि न रजतस्य बाधः श्रुतिबलादुभयबाघकत्वशङ्का ‘नेह नानाऽस्ति किंचन ’ इत्यस्य चन्द्रिकोक्तार्थसाधनासम्भवः । परसंमतायें श्रुतेः तात्पर्यकल्पनासम्भवः ॥ दृश्यत्वस्यात्मभिन्नत्वस्य निषेभ्यताऽवच्छेदकत्वस्य ’ नेह नानाऽस्ति किंचन’ इत्यत्र विवक्षा नैव घटते । ‘तदात्मानमेवावेत् ’ इत्यत्र आत्मनशब्दस्य व्यापकार्यकत्वेन व्याप्यव्यापकतायाः अमिथ्यात्वम् ॥

३७९

३८०

यस्मिन् पञ्चपञ्चजनाः’ इत्यत्राभावप्रतीतिरेव नास्ति । इहेत्यस्य दृश्यविशिष्टोपस्थापकत्वम् । ‘नाना, किंचन’ इत्यनयो: दृश्यत्वात्मभिन्नत्वरूपनिषेध्यताऽवच्छेदकपरत्वम् नञः अस्तीत्यस्य च प्रतियोग्यवच्छे दक्रदेशाद्यवच्छेदेनाभावपरत्वं च औत्प्रेक्षिकमेव । एवमर्थवर्णनेऽनन्यथासिद्धप्रमाणमपि नास्ति । ‘सदेव’ अद्वितीयम्’ इत्यत्र ‘आत्मावा ’ नान्यत्किचन मिश्रत्’ इति श्रुत्यनुसारेणैवार्थः । एकमेवासीदित्येव योजना | उपादानकारणेन स्पर्धमानं निमित्तान्तरमेव अद्वितीयमित्यत्र निषिध्यते ॥ ‘बाधितस्यैव व्यावृत्तिः’ इत्यादिसूक्त बाधाभावेन न मिथ्यात्वसिद्धिरिति विवक्षितम् । शुक्तिरूप्यस्य S

"

·

6

मूलाज्ञान कार्यत्वपक्षे मिथ्यात्वासम्भवं पर्यालोच्यैवावस्थाऽज्ञान कार्यत्वं विवरणेऽङ्गीकृतम्। बाघाभावेऽपि मिथ्या स्वनिश्चयाङ्गीकारः नंघटते ॥

स्वानाभावस्य प्रातिभासिकत्वं न संभवति । स्वानाभावज्ञानस्येव स्वानाभावस्याप्यबाधः | देहात्माभेद

स्येव भेदस्यापि मिथ्यात्वमित्युक्ति: एतेन निरवकाशा। द्वितीयाभावस्य ब्रह्मरूपत्वेऽपि द्वितीयाभावविशिष्ट

विषयकज्ञानस्यैव बाघकत्वेन विशिष्टस्य मिथ्यात्वात् द्वितीयाभावज्ञानस्य न बाधकत्वम् । प्रतिपन्नोपाधौ प्रति

३८२

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

जिज्ञासा १-१.१ ]

३३ass

षिव्यमानत्वात् इति विवरणोक्तहेतु: देशकालावच्छेदकैक्यमन्तरा न मिथ्यात्वं साधयति । अवच्छेदकैक्यं च ३८३

न प्रमाणतस्सिद्धयति ॥

देहात्मभेदविषये अद्वैतसिद्धिग्रन्थद्वयविरोधः । बाघफलभूतायाएव विषयनिवृत्तेः व्यावृत्तिपदार्थवेन व्यावर्तमानत्वमात्रस्य मिथ्यात्वासाधकत्वं यदुक्तं अस्यार्थस्य बहुपरग्रन्थपर्यालोचनपूर्वकं साधनम् । इदं रजत मिति ज्ञानस्य भ्रमत्वमेव सर्वदार्शनिकसंमतम् नहि बाधकज्ञानेन शुक्तिरूप्य य बाधः ॥ ।

३८४

संबन्धानुपपत्तिस्तु उदयनवाचस्पतिभ्यामेव परिहृता । बाघमन्तरा नैव मिथ्यात्वं, बलवत्त्वाभावे बाध

कत्वमपि नैव संभवति । अतः मिथ्यात्वस्य सत्यत्वमिथ्यात्वविकल्पेन यामुनमुन्युक्तदूषणस्य नैव परिहारसं भवः । प्रतिपन्नोपाधौ त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वरूपमिथ्यात्वं पर्यालोचितम् । सदसद्विलक्षणत्वम विद्यावादे ३८५

पर्यालोचयिष्यते ॥

लाघवपुरस्कारे स्वप्रकाशानभ्युपगमे लाघवं वर्तत एव । सत्यद्वयकल्पनं शब्दप्रामाण्यवादिनां नैव

।

संमतम् | विरोध एव बाध्यबाधकमावाङ्गीकारे ‘बाधगदाधर’ विरोधशङ्का तत्समाधानं च अवच्छिन्नत्वरू पाव्यावृत्तित्वज्ञानस्यैव उत्तेजकत्वमिति चन्द्रिकोक्तिः ‘ व्याप्यवृत्तेरवच्छेदकत्वाभ्युपगमस्य’ गदाधरेणोक्त्या नघटते ३८६ ’ सन्घटोऽनुभूयते’ इति प्रतीत्या सतोऽप्यनुभूतिविषयत्वं वर्ततएवेत्यनुभूतिरेव सतीति न युज्यते ॥ ३८७ यामुनमुन्युदाहृतयोः वार्तिकष्टइसिद्धि पञ्चपोदकाऽदौ सोपाधिकस्य प्रत्यक्षविषयत्वोत्क्त्या तत्रैव स्वप्रकाशत्वं ३८८

विवरणोक्तानुमानतः सिद्धयतीति साधनम् ॥

● इष्टसिद्धौ संविदः संविद्विषयत्वे असंवित्वमेव स्यात्’ इत्यायुक्ते: आत्मसिद्धौ पर्यालोचनमनुसृत्यै

6

३८९

वात्रापि पर्यालोचनम् ॥

कालभेदेन विषयविषयिभावाभ्युपगमे स्थायित्वप्रसङ्गः धर्मभूतस्य परिणामिनित्यत्वेनेष्टापत्या परिहृतः ॥

३९०

स्वतस्सिद्वत्वेन प्रागभावाभावस्थेष्टसिद्धयुक्तस्यानुवादः । एतदर्थसाधकसिद्धान्तबिन्दुतडीकाऽनुवादः ॥

९१

अ

बिन्दुटीकानुवादः ॥

३९२

नतूपहितम् ॥ ३९३

ज्ञान वानन्दत्वादेरुपहितवृत्तित्वाङ्गीकारे शुद्धचितः अप्रामाणिकत्वेनासिद्धया तस्य प्रागभावाभावसाधनं

।

न संभवति एतावता ‘ प्रमेय भेदेनोपधीयमानस्यानुभवाभिधानीयत्वम् ’ (पं. पा) इत्युक्तिमनुसृत्य ‘तस्यैव स्व प्रकाशत्वम्’ इति विवरणोक्तिः पर्यालोचिता । अथ ‘प्रमेयभेदविनिर्मुक्तमेव संवेदनम् ’ इति विवरणवाक्या

न्तर,एतदनुगुणवार्तिकादिभिः निर्विषयसंवित्सिद्धिः (४०१. पु) शङ्किष्यते ’ इति तत्साधकाद्वैतसिद्धेरनुवादः ॥ गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

७

लघुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

९९,-४००

6

नाभाव उपलब्धेः ’ इति (शं) भामत्यनुवाद: । उक्तार्थपर्यालोचनोपक्रमः | उक्तार्थसाधकाद्वैतसिद्धि

लघुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥ गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

४०२

दीपदृष्टान्तेन प्रकाशस्य साक्षात्स्वसंसृष्ट प्रकाशकत्वामित्युक्तिः (अ. सि. अनुकूलतर्कनिरूपणे) दीपस्य प्रभा 6

द्वारा प्रकाशकत्वेनानुपपन्नाः । 5

प्रमाता प्रमया प्रमेयं व्याप्नोति’ इतिभामत्यां प्रमाद्वारैव प्रमातुः व्याप्तिः प्रति

[ जिज्ञासा १ १ १

पादिता । प्रतिकर्मव्यबस्थायामद्वैतसिद्धिगुरुचन्द्रिकयोः स्वयंभासमानस्यैव परभासकत्वमुक्तम् ॥

४०३

वृत्तिदशायामेव चितोऽभिव्यक्त्या विषयप्रकाशकत्वमेषितव्यमिति वृत्तिविरहदशायामज्ञातघंटो भातीति

न संभवति । वृत्तिद्वारकसम्बन्धवतश्चैतन्यस्य प्रकाशकत्वे वृत्तेरेव प्रकाशकत्वे पर्यवसानम् । घटविषयकवृत्ति सत्वे पूर्वकालिकज्ञानाभावतात्पर्येण अज्ञातो घटइति व्यवहारः, अतः एतद्व्यवहारोपपादनाथ परसंमतचित् न

।

सिद्धयति

व्यवहारशब्दस्यासत्त्वापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजक विशिष्टचिदर्थ इतितु न कस्यचित्सम्मतम् ।

विशिष्टन्चितः शुद्धचित्सापेक्षत्वं घटादेरिव मिथ्यात्वं च ॥

४०४

विशिष्टकेवलयोस्तादात्म्येन मेदस्यापि सत्वेन स्वप्रकाशत्वपरिष्करणं न संभवति । विशिष्ट विशेषणस म्वन्ध एव प्रयोजकः नतु विशेषणसम्बन्धे विशिष्टचित् । अतः शुद्धचिद्गताज्ञानविषयत्वे विशिष्टचितः प्रयो |

जंकत्वोक्तिः निरवकाशा

सूक्ष्मवस्त्राच्छादितदीपवत् आवृतचितः अज्ञातत्वेन व्यवहारप्रयोजकत्वम्, नतुज्ञा

तत्वेन ’ इति गुरुचन्द्रिकोक्तिपर्यालोचनम् ॥

।

दीपस्याभिव्यक्तस्यैव प्रकाशकत्वम् वृत्तिविरहदशायामनभिव्यक्तस्य प्रकाशवत्वं न संभवति अज्ञात ऽपि घाटादावनुमितत्वादिना मातीति व्यवहार : न कस्यचित्संमतः । एवमेव वृत्तिविरहदशा यामज्ञात घटो

मातीत्यपि आदित्यप्रदीपदृष्टान्तस्सिद्धान्तेऽनुगुणः, परमतेतु न तथा । दृष्टिसृष्टिपक्षे अज्ञातसत्तैव नाङ्गीक्रियते ॥

४०६

‘त्रैकाल्याप्रतिषेधश्च ’ इति न्यायसूत्रमाध्यायुक्तरीतिः परमते प्रतिकूलेयुपपादनम् ॥

|

‘स्वतोऽसिद्धेप्रमेयेतु’ इति शुद्धचित्साघकवार्तिकलघुचन्द्रिकाऽद्यनुवादः

चितः विप्रतिपत्तिदशायां

अज्ञातो घटइति व्यवहारेण अज्ञानस्य ज्ञानाभावेऽज्ञाननाशार्थी प्रवृत्त्यनुपपत्तिः इति परोक्तिर्न घटते । अज्ञानस्य ४०८

परसंमतस्य केनाप्यनङ्गीकारात् ॥

ज्ञानप्रागभावस्य ज्ञानं संभवत्येव । ‘निर्विशेषं न सामान्यम्’ इति भट्टपादोक्तदूषणस्य ‘विशेषै रेवास्य निर्विशेषैर्व्याभिचार : ’ इति मण्डनोक्तपरिहार: विशेषाणामविशेषत्वस्य प्राचीनैरेव साधनान्निरवकाशः । ‘प्रत्यक्षादीनामश्रामाण्यम्’ इत्यादिना माध्यमिकमतमनूच ‘त्रैकाल्याप्रतिषेधश्च’ इत्यादिसूत्रैः प्रमाणप्रमेय व्यवहारस्यासांवृतत्वं साधयता गौतमेन ’ प्रमाणतश्चार्थप्रतिपत्ति: ’ इति चतुर्थेऽपि सिद्धान्तकरणेन ‘स्वप्न 6

विषयामिमानवत्’ इत्यादिसूत्राणां माध्यमिकमतेन पूर्वपक्षसूत्रत्वं व्यक्तीकृतम् ॥ एतेन ‘स्वप्नविषय ’ इत्यादिसूत्राणां सिद्धान्तसूत्रत्वं स्वमतस्थापकत्वं च गुरुचन्द्रिकोक्तं निरवकाशम् ।

४०९

८

तत्सूत्रभाष्याद्युदाहरणेन पूर्वपक्षसिद्धान्तसूत्रत्वादिविभागः ॥

सिद्धान्तसूत्रभाष्यादौआरम्भवाद एवसमर्थितः । ‘परिणामात् ’ इत्यत्र व्यासेन परिणामवादः समर्थितः । ५११

‘ यदग्ने रोहितं रूनम् ’ इतिश्रुतौ परसंमतार्थो न विवक्षित इति साधनम् ॥ मैत्रायणीय श्रुतिवाक्येषु गुरुचन्द्रिकोत्तोऽर्थो न विवक्षितः ॥

।

न्यायसूत्रेषु गुरुचन्द्रिकोत्तार्थस्य तत्सूत्रभाष्यादाबेवासम्भवः व्यक्तः

अ. सिद्धि सिद्धान्तबिन्द्रायुक्त

प्रत्यक्षत्वज्ञानत्वादेः शुद्धचिति असंभवः । ज्ञानं ज्ञानमित्यनुगतप्रतीत्याऽपि ज्ञानस्य नैकत्वम् ॥

ज्ञान त्वैकत्वाद्युपलक्षितचित् मुक्तावबाघितेत्युक्तिर्न घटते । तद्व्यक्तिसाधकाभावात् जडे आवरणकृत्याभा वात् प्रमाणसामान्यमज्ञातार्थज्ञापकत्वेन निर्विशेषविषयकम् | अज्ञातो घट इति प्रतीत्यन्यथाऽनुपपत्त्याऽपि निर्वि नच निर्विषया’ इति सूत्तया निर्णीतम् ।

५१३

जिज्ञासा १.१.१ ]

३५

वृत्तिं विना चिदस्तीति व्यवहारेण तत्सिद्धिरिति चन्द्रिकोत्तरीतिः कस्याप्यसम्प्रतिपच्याऽनुपादेया। घटं जाना मीत्येतद्वैलक्षण्येन घटःप्रकाशत इति व्यवहारे अकर्मकः प्रकाशघात्वर्थः शुद्धचिदेव ’ इति (अ.सि) उक्तार्थानु वादः । त्रिष्वपि प्रकाशते इति व्यवहारः इत्यात्मशुद्धयनुसारिण्या ‘प्रकाशश्च ’ इति भाष्यसूक्तया अयमर्थ: पर्यालोचित: । परमते घटकर्तृकत्वस्य शुद्धचित्यभावात् ‘अस्तिब्रह्मेति ’ वाक्यवदस्याप्यस्वारस्यम् ॥

४१४

वृत्ते: भागत्र्येण ज्ञातृज्ञेयव्यवहारः इत्युक्तिरपि न युक्ता । दीर्घदण्डस्थले भागत्रयेण तथा व्यवहारा

भवात् । आदित्यप्रभयोस्तंजस्ववत् आत्मधर्मभूतज्ञान योर्ज्ञानत्वं स्वप्रकाशत्वंचोपपद्यत इति सिद्धान्ते नानुपपत्तिः

‘ब्रह्मवित्’ इत्यादौ वृत्तिः ‘घटंजानामे’ इत्यादौ वृयवाच्छन्नचैतन्यं घटादेः फलव्याप्यत्वमेव ’ इत्यादि 6

४१५

(अ.सि.चं) अनुवादः ॥

लघुचन्द्रिकाऽनुवादः । वृत्तिव्याप्यत्वेनेकनैवोपपत्तौ स्वकल्पितचिद्घटनया फलव्याप्यत्वपरिष्करणम प्यौत्प्रेक्षिकमेव । ज्ञाधान्वादिप्रयोगे सर्वत्र वृत्तिरूपैकार्थेनेव निर्वाहसम्भवात् ॥

४९६

वृत्तिमन्तरा व्यवहारस्यैवाभावेन ततएव निर्वाहे शुद्धचिद्धटनेन फलव्याप्यत्वादिपरिष्करणस्यानुपादेयत्वम् ४१७ स्वप्रकाशसाधकपरग्रन्था (गु. चं) अनुवादेन शङ्का ॥

४१८

(गु.चं) ’ तमेव भान्तम्’ इति श्रुत्युपपत्त्याद्यसम्भवः ’ यत्साक्षादपरोक्षात्’ इत्यादिश्रुत्यर्थपर्यालोचनं च

४१९

शुद्धचिति स्वप्रकाशत्वादिधर्माणामनभ्युपगमेन स्वप्रकाशत्वोपलक्षितस्यैव शुद्धचित्वं वाच्यम्; एवमङ्गी कारे स्वप्रकाशज्ञान प्रतिपादक श्रुतीनां परमतेऽस्वारस्यम् ॥ ज्ञानाभावस्यानुमानेन साधनं नसंभवतीति विवरणोक्तदूषणपरिहारः । सुषुप्तिविषये विवरणवार्तिकाद्यनुवादः ४२१ न किंचिदहमवेदिषम्’ इति प्रत्यवमर्शः अनुभवसत्वेऽपि विषयावच्छेदविगमेनोपपद्यतइति शङ्का। ४२२ सुषुप्तौ सविशेषानुभवस्य स्थापयिष्यमाणत्वम् ॥ ४२०

6

।

अहं जानामीत्यादेरेकार्थविषयकत्वं परैरभ्युपगम्यते । ‘योऽहमद्राक्षं सोऽहं जानामि ’ इत्यादिप्रतीते रप्येकार्थविषयत्वं परेषामपि संमतम् सुषुप्तावहमर्थाभावे सुषुप्तयनन्तरकालिकप्रप्रत्यभिज्ञाया: अयोग: असं. प्रज्ञ।तसमाधिः संस्काररूपएवेति योगव्याख्यातारः । मधुसूदनसरस्वतेश्च तथैवाशयः । वृत्तिरूपएवेति शङ्करा चार्यादयः । एतत्समाधेः सविशेषविषयकत्वं भावप्रकाशे तृतीयसंपुंट निरूपितम् ॥ प्रभायाइव धर्मभूतज्ञानस्य तात्त्विक विषयसंबन्धनैव उत्पत्त्यादिव्यवहारः । परमतेतु दृष्टान्तानुसारो न

४२६

घटते । ‘नह्यजं विभाग्यस्ति ’ इति इष्टसिद्धिवाक्यपर्यालोचनम् ॥ इष्टसिद्धौ दृग्दृश्ययो: भेददूषणमुखेन भेदस्वरूपसमर्थनासम्भवेन च दृशि विभागाभावस्साधितः ।

४२४

’ अबाधितप्रतिपत्तिसिद्ध ’ इत्यादिना तत्पर्य लोचनम्, छेदनवत् ज्ञानं सकर्मक धात्वर्थः कर्मलेदेन छेदनभेद

॥ वत् ज्ञानभेदोऽप्येषितव्यः त प्रमाणप्रमितीनां लघुचन्द्रिकोक्तवैषम्यासम्भवेन साम्योपपादनम् ॥

४२५

४२६

क्तिन्प्रकृत्यर्थस्य नात्मत्वमित्युत्तरत्र स्फुटीभविष्यति, तेन इष्टसिद्धिवार्तिकोक्त रीतिर्निरवकाशा । निर्ध

र्मकत्वसाधनानन्तरं दृशो विभागाभावः इष्टसिद्धावुक्तः । तत्क्रमव्यत्यासेनात्रोक्तौ बीजम् | चितः तस्याः निष्प्र

कारकवृत्तिविषयत्वस्य च साधनानन्तरमेव परोक्तदृश्यत्वादिपरिष्करणसम्भवः । उक्तसाधनमेव न संभवतीति पूर्वमेव निरूपितम् ॥

४२७

[ जिज्ञासा १-१-१

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

संबन्धस्वव्यापकदेशकालविप्रकर्षांभावस्यातीतादावभावात् आभ्यासिक एव संबन्ध : दृग्दृश्ययोः इत्यद्वैत

सिद्धयक्तिरनुपादेया । वृत्या आवरणभङ्गेनैव व्यवहारस्य परसंमतत्वेन वृत्तिविषयतात्त्विकसंबन्धेनैवोपपत्तेः

घर्मिग्राहकमानेनैव तात्त्विक सम्बन्धसिद्धि सम्भवात् । योगाचारोक्तसंबन्धानुपपत्तितुल्यत्वमेव परसंमतसंबन्धानुपपत्तरपि४२८ परैः कार्यकारणभावस्याप्यनीकारेण ताविकाताच्चकविभागाभ्युपगमेनच स्वप्रकाशानभ्युपगमेऽप्युपपत्तेः

प्रागुपपादनेन माध्यमिकमत एव पर्यवसानम् । ‘नास्यामेयो धर्मोऽस्ति ’ (इष्टसिद्धि) इत्यत्र अप्रयोजकत्व

शङ्का संबन्धानुपपत्यादिना अद्वैतसिद्धौ या परिता सा वाचस्पतिनैव न्या. वा.ता. टीकायां परिहृतेति पूर्वमु ९

तम् । ‘जन्माद्यस्य यत’ इत्यत्र सूत्रकृतैय कार्यकारणभावस्य तात्त्विकत्वं साधयिष्यते ॥

ज्ञानत्वस्वयंप्रकाशत्वादिनिरूपणम् ॥ शुद्धे धर्मानभ्युपगमे धर्माणां ब्रह्मरूपत्वाङ्गीकारे वा संबन्धस्यासम्भवेन तद्बोधक श्रुत्यनुपपत्तिः ॥

४३०

’ सर्वतीर्थदृशां सिद्धिः’ इति बृ. वार्तिक पर्यालोचनपरायाः ‘सिद्धिश्चदभ्युपेयेत’ इत्यादियामुनसूक्तेः विवरणमुखेन वार्तिकपर्यालोचनम् । वृत्तेः आकाराख्यविषयत्वस्य द्वेधा परिष्करणेऽपि (अ.सि..गु.चं) कल्पि ४३२

तत्वेन शुद्धसिद्धिर्नैव संभवति ॥ 6

घटस्य स्फुरणम् ’ ’ चितस्स्फुरणम् ’ ’ घट:प्रकाशते भाति, चित्प्रकाशते भाति’ इति व्यवहाराणां ४३३

ऐकरूप्यं न संभवति । निर्विशेषचितः शशशृङ्गतुल्यत्वमेव ॥

४३४

संविदः आत्मत्वायोगः ॥

अहमर्थस्यास्थिरत्वं सुषुप्तौ लयस्संविदः आत्मत्वं च प्रत्यक्षविरुद्धम् । अनुस्मृतेश्च ‘सएवतु कर्मानु स्मृतिशब्दविधिभ्यः’ इति सूत्रद्वये प्रत्यभिज्ञया अहमर्थस्य स्थिरत्वं परभाध्येऽप्युक्तम् । सुषुप्तावहमर्थनाशे ८

लून पुन जीत केशाङ्कुरादौ व्यक्तिमेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेन तत्र प्रत्यभिज्ञातुल्यत्वमेव स्यात् । ज्ञानोत्पत्तिनाशाद ४३५

यश्च प्रत्यक्षसिद्धाः ॥ अहमर्थस्य स्थिरत्वम्। संविदः उत्पत्त्यादि प्रागुक्तमेव ॥ उभयाभ्युपेतसंविदः आत्मत्वाभावः ॥

४३६ ४३७

चितः दण्डायमानवृत्तिभेदेन उपलब्धेरुपपत्तिर्न संभवति । दण्डमूलभागावाच्छन्न।काशस्याग्रभागाव

च्छिन्नाकाशाश्रयत्वप्रतीतिव्यवहारायोगवत् परमते एतद्व्यवहारायोग एव । अहमर्थस्येदमनिदंरूपत्वं ( ४४०५ ) आशष्यते इति तत्साधनपर अध्यासमाष्य पञ्चपादिकाऽद्यनुवादः ॥

४३८

४३९

विवरणानुवादः ॥

‘ ननुचाहंजानामि ’ इत्यादिभाष्यस्य पञ्चपादिकाघटकपदप्रत्यभिशामुखेन पञ्चपादिकाऽनुवादरूपत्वम् । ,

भामत्युक्तार्थानुवादश्च ॥

४४०

४४३पु’ अहं जानामि ’ इत्यादिसिद्धान्तभाष्यस्यावतरणम् । विवरणोक्तानां साधकानां सर्वेषामसाधकत्वोपादनम् ४४१ अहमर्थेन प्राणमनसोः (प्रश्नोपनिषदि) सृष्टिप्रतिपादनात् । अहमर्थस्य प्राणोपाधिकत्वं मनउपाधि

।

कत्वं च परसंमतं न घटते ‘तमुत्क्रान्तं प्राणोनूत्कामति ’ इति श्रुतौ, ‘वाङ्मनसि दर्शनात् ’ ’ तन्मनः प्राण उत्तरात् ’ इति सूत्रद्वये च प्राणमनउपाधिकत्वं जीवस्य न संभवतीति स्फुटम् । अहन्त्वमन्तःकरणमिति तु प्रमाणाभावादनुपादेयम् । पञ्चपादिकोक्तदृष्टान्तासम्भवश्च ॥

४४२

जिज्ञासा १.१ १ ]

३७

‘अहं जानामि ’ इत्यत्राहमर्थे जानात्यर्थे च चित: घटनं परसंमतम् । चितः द्वेधा भानं न कस्य

चिदपि अनुभवसिद्धम् । ‘न तावदयमेकान्तेनाविषय: ’ ’ अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् ’ इति भाष्यमामत्यनुवादः ॥ ४४३

कल्पतरु, परिमल,पञ्चपादिका, विवरणानुवादः ॥ आत्मसिद्धौ परोक्तप्रक्रियापर्यालोचनपूर्वकं अहमर्थात्मत्वसाघकयामुनमुन्युक्तार्थं श्लोकरूपेण प्रकाशयति ‘अहमर्थो नच्चेदात्मा’ इत्यादिना परकीयभाष्यवार्तिक (नारायणकृत) अनुवादश्च ॥

४४४

४४५

अहमर्थस्य प्रत्यक्त्वमिदमर्थस्य पराक्तवमेव युक्तम् । ‘प्रतीपमञ्चति जानाति ’ (४४३.पु) भामत्युक्तार्थ:

नयुक्तः । किंतु — प्रतीपमञ्चतीव निर्भासते’ इत्याद्यात्मसिद्धयुक्तार्थएव युक्तः । श्रुतिसूत्रभाष्यादिभिः अहं मनुष्य ’ इत्यादिज्ञानद्वैविध्यसाधनम् ॥

।

उक्तार्थोपपादनम्

४४६

प्रत्यक्षादिप्रमाणानामविद्यावद्विषयत्वमेवव इत्याग्रहमर्थाध्याससाधन पराध्यासभाष्य ४४७

पञ्चपादिकाऽनुवादः ॥

पञ्चपादिकायां ’ निरतिशयसुखावाप्तये ’ इत्येव वक्तव्यम् । ‘नत्वनर्थहेतोः प्रहाणाय’ इति पूर्वपक्षी ८

क्तार्थसाधनमुखेन अध्यासासम्भव एव ‘निरस्ताखिलदुःखोऽहम्’ इत्यादिना भगवता प्रतिपाद्यते ‘सोऽहं भगवश्शोचामि तंमा भगवान् शोकस्य पारं तारयतु तमस:पार दर्शयति ’ इति भूमविद्योपक्रमोपसंहारार्थ

‘निरस्तातिशयाह्लाद ’ इत्यादिविष्णुपुराणोक्तार्थश्चात्र विवक्षितः ॥ परःशरोक्तदिशा मोक्षार्थिनः श्रवणादौ प्रवृत्तेः परमते असंभवः । ’ येनाहं नामृतास्यां किमहं तेन

४४८

कुर्याम् ’ ’ आत्मा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यः’ इति श्रुतिश्चाहमर्थस्य मोक्षान्वयित्व एव श्रवणादौ प्रवृत्तिमुप

पादयन्ती परमते बाधिका । ’ अहमर्थविनाशश्चेत्’ इत्यनेन बृहदारण्यकवार्तिकमतमात्रेऽनुपपत्तिः, प्रागुक्ता• नुपपत्तिस्तु सर्वपरमतेष्वपि ॥

४४९

दे:पुमर्थत्वसाधनपराद्वैतसिद्धिचन्द्रिकानुवादः ॥

४५०

बिन्दुटीकोक्तोपपत्तिप्रकार: ‘ मद्विनाशात्फलं न स्यात्’ इति भट्टपादैरेव श्लोकवार्तिके निरस्तः। सुखा 6

अनन्तादन्दभाक् ’ इति सूक्त्यैवोक्तार्थायोगोपपादनम् ।

सुखस्यास्मदर्थसंचान्धत्वेनेष्टताऽवच्छेद करू

पेण च ज्ञानाभावे प्रवृत्तिनैव संभवति ॥ योगसूत्रभाष्ये ‘मानभूवं भूयासमिति इच्छाया अप्यहंत्वविशिष्टविषयकत्वेन परमते तार्दच्छया प्रवृ

४५१

त्तिर्न घटते । ’ स्वसंबन्धितया’ इत्यादिना ‘नाभाव उपलब्धेः ’ इति सूत्रभाष्यभामतीपर्यालोचनम् ॥

४५२

‘ अहमर्थसाक्षिणैव निर्वाह ’ इति भामत्यादिपर्यालोचनम् ॥

४५३

।

सिद्धान्ते भामत्युक्तानवस्था नास्ति । प्रमात्रादिशब्दानामर्थोऽपि सङ्गता भवति आत्मनश्च प्रत्या

ख्यातुमशक्यत्वात् ’ इत्याद्भिामतीबाक्यमपि पूर्वभाष्यवाक्यैरेव पर्याोचितम् | ‘तमेव भान्तम् ’ इत्क्टि श्रुतेः तत्पूर्वश्रुतिविरोधेन निर्विशेपरत्वमपि न संभवति | ‘ यत्रहि द्वैतमिव’ इत्याद्यनन्तरं ’ विज्ञातारमरे’ इतिश्रुतौ विज्ञानमेव भूतपूर्वगत्या विज्ञातारमिति

निर्दिष्टम् । इति (शां) भाष्ये ‘यत्रहि द्वैतामिव ’ इत्यत्र परमार्थतः अद्वैते भिन्नमिव इत्याद्युपनिषद्भाष्ये च

विज्ञातृशब्दस्य द्वैतशब्दस्यचार्थो न घटते । द्वैतशब्दस्य ’ द्विघेतम् ’ इत्यादिवार्तिकादौ प्रकारद्वयस तैवार्थ इत्युक्तेः ‘ यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्’ इत्यत्र बाघायां सामानाधिकरव्यम् इत्यादिगुरुचन्द्रिकोक्तेरपि

४५४

श्री भाध्य सूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

३८

[ जिज्ञासा १-१-१

४५५

पर्यालोचनम् ॥

अथ योवेदेदम्’ इति श्रुतौ प्रकाशयतीत्यादाविव वेदनस्वरूपएव आत्माप्रत्ययार्थस्य मिथ्यात्वम् ' इति परपक्षपर्यांलोचनम् | उक्तश्रुतौ ‘ज्ञोतएव ’ इति सूत्रे च कर्त्रर्थकशब्दप्रयोगेण वेदनाश्रय एव आत्मा ॥ उक्तश्रुतौ ज्ञातृत्वं तटस्थलक्षणम् इत्यादिब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तेः दहराधिकरणे ‘अपरेतु वादिनः पारमा थिंकमेव जैवरूपम् ’ इति (शं) भाष्योपन्यस्त अपराशयवर्णनेन पर्यालोचनम् ॥ आत्मन्शब्दार्थविवरणमुखेन सिद्धान्ते श्रुत्यर्थनिरूपणम् । ‘जोतएव ’ इयत्र (सि.सि.अं) ‘घअर्थ (

४५६

४५७

४५८

कविधानम् ’ इत्युक्तिः तत्सूत्रमाप्यादिविरोधेन न घटते ॥

अस्मत्प्रत्ययविषये युष्मदर्थलक्षणत्वस्य पञ्चपादिकोत्तस्य पर्यालोचनम् ॥

४५९

‘चैतन्यस्वभावताहि स्वयंप्रकाशता ’ इत्यस्य यामुनसूक्तिविवरणरूपत्वम् ।

४६०

दीपस्य प्रभाद्वारा प्रकाशकत्वकथनेन ’ नहि प्रदीप: परम्परासम्बन्धेन प्रकाशयति ’ इति (अ.सि) वाक्यं पर्यालोचितम् ॥

४६१

रत्नस्य च प्रकाशस्य च भेदो नास्तीत्यानन्दतीर्थोक्त्या प्रभायात्सङ्कोचविकासयोरङ्गीकारे जैनमत इव आत्मनोऽपि सङ्कोचविकासप्रसङ्गः । एवं तन्त्रवार्तिकोत्तदोषा अपिस्यु: ’ इति शङ्कावारणाय ( ४६३. पु) ४६२

एतदुक्तं भवति’ इत्यादिभाष्यम् ॥

शङ्करभाष्ये प्रभायाः द्रव्यत्वमभ्युपगतम् | तत्त्वप्रकाशिकोत्तगुणत्वंतु रूपवत्वादिना वारणीयम् ॥ ‘अप्रधानसाम्येन वा गुणत्वोक्तिः’ इति तत्त्वप्रकाशिकोक्तिर्युक्ता | प्रभाया: नित्यतदाश्रयत्वादिना गुणत्वादिव्यवहारः | तन्त्रवार्तिकविवरणेन तन्त्रवार्तिकविरोघपरिहारः ॥ राजवार्तिक (जैन) वाक्यपर्यालोचनम् |

तन्त्रवार्तिके अणुजीववाद खण्डनतात्पर्यवर्णनेन आर्हतमतदूषणस्यैव तत्राभिप्रेतत्वम्, नतु प्रभायास्स वोचविकासखण्डने ॥

४६४

४६५

४६८

‘ उपलब्धिव्यवस्थाप्यम्’ इतिभाष्यतात्पर्यम् । सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोत्तदूषणपयालोचनम् ॥

।

सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तधर्मभूतज्ञान खण्डन पर्यालोचनम्

सिद्धान्ते ‘गुणाद्वाऽऽलोकवत् ’ ‘तद्गुणसार

त्वात्’ इत्यादिसूत्रस्वारस्यम् ॥ 6

८

४७१

तद्गुणसारख्वात्’ इत्यादि सूत्रार्थस्त्र परोक्तस्त्र पर्यालोचनम् ॥ प्रज्ञानघन एव विज्ञानघन एव’ इत्यत्र परसंमतार्थ: सिद्धान्तिसंमतार्थश्च ॥ स यथा सैन्धवघनः’ इतिश्रुतेः व्यासार्योक्तदिशा धर्मधर्मिणोरुभयो: स्वप्रकाशत्वपरत्वम् । अलं

४७२

6

6

बाऽरे विज्ञानाय ’ इतिश्रुतौ ‘वि’ इत्यस्यार्थ: ‘अनुच्छित्तिधर्मा ’ इति श्रुत्यर्थः । तत्र (रा-ती) खण्डार्थ

गुरुचन्द्रिकोक्तार्थपर्यालोचनम् ॥ ‘अत्रायं पुरुषस्स्वयंज्योतिर्भवति’ इतिश्रुतेः पूर्वप्रश्नप्रतिवचन वाक्यानुगुण्येनार्थनिष्कर्षः ॥ ’ किंज्योतिरयं पुरुषः ८

४७३ ४७४

सवा अयं पुरुषो जायमानः ’ ’ अत्रायंपुरुष: ’ इति श्रुतित्रये पुरुषशब्दः

जीवपरएवेति साधनेन ब्रह्मपरत्वेन नव्यसम्मतस्व प्रप्रकरणवाक्यपर्यालोचनम् ॥ " स्वेन भासा ’ ’ स्वेन ज्योतिषा’ इत्यत्र धर्मधर्मिणोस्स्वयम्प्रकाशत्वं, अत्रत्यश्रुतिवाक्यानां शं भाष्य

४७५

३९

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

४७६

वार्तिकादिसंमतार्थ: तत्पर्यालोचनं च ॥

सिद्धान्तबिन्द्वादिवाक्यपर्यालोचनम् । ’ अकर्मत्वाच्चात्मनः स्वप्रकाशत्वम्’ इति चित्सुखाचार्योक्ति ४७७

पर्यालोचनम् ॥

‘अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योतिर्भवति’ इति श्रुतेः अद्वैतसिद्धिलघुचन्द्रिकाऽयक्तार्थपर्यालोचनम्॥ ‘अस ४७८

ङ्गोह्ययम्’ इति श्रुत्यर्थच ॥

स्वयंज्योतिष्ट्वश्रुत्या विषयप्रकाशक चैतन्यस्य परमते न सिद्धिः । ‘स्वेन भासा तमेव भान्तम् ‘इति श्रुत्योः (सि.सि.अं) उक्तार्थो न घटते । ’ तमेव भान्तम्’ इति श्रुतिवत् ’ न दृष्टेष्टारम्’ इति श्रुतेरपि पर ४७९

मते कूटस्थासाधकत्वम् ॥

’ नहि द्रष्टुईष्टेः’ इत्यत्र शङ्करोपनिषद्भाष्यवार्तिकानुवादः ॥

४८०

उक्तार्थपर्यालोचनम् ॥

४८१

गुरुचन्द्रिकोक्त एतच्छ्रतिपूर्वापरवाक्यपर्यालोचनम् ॥

४८२

‘ नहि द्रष्टुः, अथ योवेद ’ इत्यत्र ब्रह्मैव विवक्षितमिति नवीनमतानुबादः ॥

४८३

स्वप्नप्रकरणवत् ‘ नहि द्रष्टुः’ इत्यादिसुषुप्तिप्रकरणस्य नव्यमतपर्यालोचनपूर्वकं जीवपरत्वसाधनम् ॥

४८४

प्रजापतिविद्यायां ’ य आत्माऽपहतपाम्पा’ इत्यादिजाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिवाक्यानां जीवपरत्वसाधनम् ॥

४८५

य आत्मा ’ इत्यत्र ‘स्वेन रूपेणाभितिष्पद्यते’ इति दहरविद्याप्रस्तुतजीव एव विवक्षितइतिसाधनम् ॥ ४८६

"

प्रजापतिविद्यायां ‘ स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इत्येतदुत्तरं ’ सतत्र पर्येति ’ ’ स यथा प्रयोग्यः’ इत्यादेर्न व्यसम्मतार्थपर्यालोचनपूर्वकं कठोपनिदैकार्थ्येन जीवपरत्वसाधनम् ॥ अथ योवेदेदम्’ इति श्रुतेः (आ.ती. भा, रा.ती.खं) नवीनोक्तार्थपर्यालोचनम् ॥ ‘ एषहि द्रष्टा’ इति श्रुतेः जीवपरत्वेनोपन्यासः ॥ 6

स्वप्नसुषुप्तिवाक्ययोः जीवविषयकत्वमभ्युपेत्य ‘एहि द्रष्टा’ इतिश्रुतेः परमात्मपरत्वमिति नवीनसंम तार्थः तत्पर्यालोचनं तत्र ‘विज्ञानात्मा’ इत्यस्य परसंमतार्थपर्यालोचनं च ॥

४८७

४८८

४८९

४९०

कर्ता विज्ञानात्मा’ इत्यस्य अनुवादरूपत्वमिति (शं. भा) उक्तिर्न घटते । परस्मिन्नात्मनि संप्रतिष्ठा

(

कर्तृत्वसर्वज्ञत्वादेः तत्रैव कथनात् । ’ विज्ञातारमरे’ इति श्रुतेः परसंमतार्थपर्यालोचनं च ॥

‘ प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त: ’ इत्युक्त्या सुषुप्तौ न जीव ब्रह्मैक्यम् | वाक्यान्वयाधिकरणे परमात्मपरत्वेन ‘इति वक्ष्यमाणायाः ’ विज्ञातारमरे’ इतिश्रुतेरत्र जीवपरत्वोत्तर्न विरोध इत्युपपादनम् । ‘ नोपजनं स्मरन् ” श्रुरुपादाने तात्पर्यम् ॥ स्मरन् ’ इत्यस्य तत्त्वटीकोक्तार्थः, ’ नामरूपाद्विमुक्त: इत्यत्र सामान्याभावो न विवक्षित इति ,

९२

6

स्थापनाय ’ एवमेवास्य’ इति श्रुत्युपादानम् । समुद्र इत्येवं प्रोच्यते’ ‘पुरुष इत्येवं प्रोच्यते’ इति नाम संबन्धकथनेन उक्तश्रुतौ सामान्याभावविवक्षा नैव संभवति ॥ ज्ञोत एव’ इत्यत्र सोपाधिकएव विवक्षित इति सिद्धान्तासिद्धाञ्जनार्थः तत्पर्यालोचनं च । ‘ हृदिहि’

४९३

6

इति सूत्रभाष्योदाहृतश्रुतेः उपनिषद्भाष्ये हृदयाकारमांसपिंडार्थत्वमेवोक्तम् ॥ 6

तथा प्राणाः

४९४

पानव्यापच्च तद्वत् ’ (मीमांसासूत्रं ) इत्यत्र व्यवहितान्वयविचारः । ‘तद्गुणसारत्वात्’ 6

[ जिज्ञासा १-१ १

इत्यस्याव्यासपरत्ववर्णनं (पं. पा) साधकामावान्निरवकाशम् ॥

४९५

अज्ञानतामोविरोधित्वं प्रकाशत्वमित्यर्थस्य (अ.सि) अङ्गीकारेण (सि.सि. अं) ’ तस्यातल्लक्षणत्वात् ' इत्युक्तिरनुचिता ॥

४९६

दीपस्य प्रकाश:, दीपस्य प्रभा, दीप:प्रभावान् शर्तवत् चिद्विषये व्यवहारो नास्ति । सिद्धान्ते आत्म.

धर्मभूतज्ञानयोर्वर्तते । अनुभव अनुभूत्यादिशब्दानां ससंबन्धिबोधकत्वस्य (पं.पा.वि) परैरुत्त्या संवेदनस्य नित्यसिद्धत्वेनापरिणामित्वोक्तिर्न घटते ॥ विवरणवाक्यान्तरोक्तार्थस्य सिद्धान्तेऽङ्गीकारेण ज्ञानस्यात्माश्रयद्रव्यत्वनिराकरणं तत्रैव न घटते ॥

४९७

४९८

वृत्तेर्जडत्वेन स्वयंप्रकाशसंविदएवात्मत्वमिति परमत विवरणोक्तस्तयंप्रकाशत्वसाधन प्रकारपर्यालोचनम् ।

(४९६.पु) प्रागुक्त प्रकाशाश्रयत्वस्यासम्भवश्च | धर्मानभ्युपगमेऽप्युपलक्षितस्य मुक्तौ सत्वे अज्ञं वृत्तिविषयी भूतं नित्यमित्यपि व्यबहारस्स्यात् ॥ पञ्चपादिकावाक्यपर्यालोचनायां अहंत्वमेव प्रत्यक्त्वमिति पर्यवस्पति ॥

४९९ ५००

प्राकू उदाहृताभ्यासभाष्यपञ्चपादिकाऽऽदिसिद्धान्तशङ्का निरधिष्ठानभ्रमानुपपत्त्या अनिदमर्थ इदमर्थाध्यासः ५०१ प्रदीपप्रभाऽवकुण्ठनमन्तरेण न प्रकाशी भवति इति विवरणोक्त्या आत्मधर्मभूत ज्ञानाबकुण्ठनेनैवेद मर्थस्य प्रकाशः । इदं रजनमितिवत् अहमित्यत्र पदद्वयं नास्त्येवेति अहमित्यत्र नाव्यासः । विच्छेदाभासाच्च लोहितः स्फटिकइति परोक्तदृष्टान्तोऽपि नानुकूलः | अहमर्थस्य चिदचिद्रन्धिरूपत्वस्याप्रामाणिकत्वात् ॥

५०२

दण्डमात्रे दण्डी पुरुष इति प्रत्ययस्य उत्तया दण्डायमानवृत्तौ एकलोलीभावेनोपपत्ति: अद्वैतसि ट्र्युक्ता पर्यालोचिता ॥

५०३

चरमवृत्तेरेव सर्वद्वैतविरोधित्वेन तत्काले अन्तःकणरसत्वेन अहमर्थो वर्तत एवेति इति तस्याः अहमर्था विषयकत्वं न संभवतीत्यहमर्थस्य मिथ्यात्वाभावे ज्ञातृत्वस्यापि नमिथ्यात्वम् ॥

५०४

(५०६.पु) — यदप्युक्तमविक्रियस्य ’ इति शङ्काऽवतरणार्थं निर्गुणसाधक ’ द्रष्टा दृशिमात्रः’ इति

योगसूत्रतद्भाष्यतत्च्ववैशारदी, साङ्ख्यसूत्र वार्तिक. शां. उपनिषद्भाष्यभामती नैष्कर्म्यसिद्ध्यनुवादः ॥ द्रष्टा’ ‘द्रष्टुः’ इति योगसूत्रेषु सगुणएव आत्मा विवक्षितः । द्रष्टृदृश्यसंयोगस्य तत्रैवोक्तेः, प्रकृतिपु 6

रुषसंयोगस्य साङ्ख्यैरङ्गीकाराञ्च ॥

’ अप्राप्तयोस्तु या प्राप्ति : ’ इति नैयायिकपरिभाषाऽनादरणीया ॥

५०६ ५०७

‘संयोगः त्रसरेणौप्रत्यक्षसिद्ध इति’ निरंशस्य च न संसर्गइति नमाध्यमिकोक्तदूषणम् । ‘संबन्धानुपपत्तेश्च’

इतिसूत्रे(शं) आगमबलेन संबन्ध: परैरप्यादृतः । नित्यस्यानित्यगुणाश्रयत्वायोगः परोक्त: निरवयवस्य सन्निकृष्टस्य

प्रतिबिम्बकल्पनस्य परोक्तस्यासम्भवात् आगमबलेनाङ्गीकारे न विरुध्यते ॥

५०९

‘धर्मधर्मिणोर्मेदेन धर्मस्यागमापायित्वे धर्मिणो नित्यत्वे न विरोध: । भट्टपादोक्तदिशा निरन्त्रयविना शासम्भवाच ॥

५१०

(५१२.पु) ’ केयं चिच्छायाऽऽपत्तिः’ इति भाष्यावतरणाय ’ चितेरप्रतिसंक्रमाया: ’ इति (योग)

सूत्र तत्त्ववैशारदी ‘वृत्तिसारूण्यमितरत्र ’ इति सूत्रवार्तिकाऽग्रनुवादः ॥ 6

चितेरप्रतिसंक्रमाया: ’ इति सूत्रस्य विज्ञानभिक्षुवार्तिकाऽनुवादः । सन्निधानसंपर्कयोर्भेदः ॥

५११ ५१२

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

प्रतिबिंबवादासंभवः ॥

४१

५१३

यो.सू वार्तिकोदाहृतवचनोपपत्ति: । ’ चितेरप्रतिसंक्रमायाः ’’ वृत्तिसारूप्यामतरत्र ’ इति सूत्रद्वयेन प्रति चिंबासिद्धिः । योगभाष्योदाहृतवन्चने ‘बुद्धिवृत्तिमविशिष्ठाम्’ इत्यत्र वाचस्पत्युक्तार्थपर्यालोचनम् ॥ बुद्धिवृत्तिमविशिष्टाम् ’ इत्यस्य सिद्धान्ते द्वेधा अर्थवर्णनम् । ‘अहमुपलभे’ इत्यत्र अहमर्थस्थविव 6

रणोक्तद्वै रूप्य पर्यालोचनम् ॥

५१५

दुःखिप्रेमास्पदन्वेन परिणामतदागमापायद्रष्टत्वेन अनुवृत्तव्यावृत्तरूपेण विवरणोक्तं द्वैरूप्यं न घटते । शुद्धचित: वृत्तिसंबन्धेन प्रमातृत्वविषयसंचन्धादिपरपञ्चपादि काविवरणानुवादः ॥

५१६

विवरणानुवादः ॥

५१७

वृत्तेः चिदुपरागार्थत्वम्, विषयचैतन्याभेदाभिव्यत्तयर्थत्वम्। आवरणाभिभवार्थत्वंचेति पक्षत्रयस्थ सिद्धा न्तलेशसङ्ग्रह गुरुचन्द्रिकोक्तस्यानुवादः ।

तत्राभिव्यक्तिपक्षमवलम्ब्य प्रमाणफलव्यवहारस्य पं.पा.विवरणोक्तस्य

भाष्ये पर्यालोचनम् ॥ 6

५१८

चतुष्कोणावस्थायःपिण्डस्य कृशानौ तदवस्थाभिव्यक्तिवत् मितिप्रमात्राकाराभिव्यञ्जकत्वं वृत्तेः ’ इति

विवरणोक्तौ दृष्टान्ते अय:पिण्डकृशान्वोः पृथक्पृथगवभासोऽपि वर्तते ॥ तत्र परस्परापेक्षाऽपि नास्ति समानस ।

त्ताक एव संबन्धः

वृत्तिचितोस्तु नैवमिति दृष्टान्तदान्तिकभावो नैव घटते । कृशानोस्तु सर्वगतत्वमपि

नास्ति, चितस्तु सर्वगतत्वमपि वर्तते, इत्यतोऽपि वैषम्यम् । गोत्वदृष्टान्तेनैतदुपपत्तिर्न घटते | गोत्वस्य स्वस मानसत्ताकसम्बन्धभेदेन सर्वत्र वृत्तिः, चैतन्यस्यतु आध्यासिकसंबन्ध इति नैकरूप्यम् ॥

५१९

प्रभाया अपि न सर्ववस्तुप्रकाशकत्वम् । किंतु चक्षुरिन्द्रिययोग्यप्रकाशकत्वमेव । असङ्गिनः सर्ववस्तु

प्रकाशकस्य च संबन्धे नकोऽपि दृष्टान्तः । स्वप्रकाश भ्युपगमेऽपि वृत्तिमन्तरा जगदान्ध्यप्रसङ्गपरिहाराभावे वृत्त्यैव निर्वाहे स्वप्रकाशवैफल्यमेव । माध्ये मुखचन्द्रादि प्रतिबिंबोदाहरणं ब्रह्मजीवयोरभेदोपपादनायेति सिद्धा न्तस्थापनपरपञ्चपादिकाऽनुवादः । स्वदेशस्थबिंबग्रहणमेव प्रतिबिंबग्रहणमिति श्लो. वा. भट्ठपादसिद्धान्तेन उक्तार्था योगः । बाधनिश्चयेन तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञा नघटते ॥

५२०

मण्डनमिश्रेग प्रतिबिंबस्यासत्यत्वमभ्युपगतम् । एवं सुरेश्वराचार्यैरपि । पञ्चपादिकायां एतन्मतदूषणं च नघटते । चैत्रस्य बहिरन्तश्च स्थितिः कालभेदेन दृश्येते । त्रित्रप्रतिबिंबयोः बिम्बस्य मुखस्य स्पार्शनदशायामेव प्रतिबिंबस्य चाक्षुषम् पार्श्वस्थानांतु उभयोरेकदैव चाक्षुषमित्यमेदोपपादनं नघटते असङ्गस्यापि जीवस्य प्रति बिंबितत्वरूपस्सङ्गः श्रुत्यादिप्रमाणसिद्ध इति गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

५२१

गुरुचन्द्रिकोक्तश्रुत्याद्यर्थपर्यालोचनेन तदुक्तार्थसिद्धि प्रतिपादनम् ॥

५२२

रविकरनिकराणां करतलाभिव्यङ्गयत्वाभावोपपादनम् ॥

५२३

भाष्ये अभिव्यक्तिपदार्थविकल्पः ॥

५२४

आवरणाभिभवार्था वृत्तिरिति पक्षशङ्का ॥

५२५

अन्तःकरणवृत्तौ ज्ञानत्वोपचारस्य विवरणे उत्तया ज्ञानत्वाभावे अज्ञाननाशकत्वाभावः ॥

५२६

वृत्तिविषयत्वाङ्गीकारेऽपि ज्ञानविषयत्वानङ्गीकारेण अज्ञाननिवर्तकत्वायोगः ॥

५२७

व्यक्तेः जातिव्यञ्जकत्ववत् वृत्तेः चिव्यञ्जकत्वमिति विवरणोक्तिः व्यक्तेर्जातिव्यञ्जकत्वाभावान्न घटते ।

अत: अस्मन्मतेतु कथंचित्संभवं प्रदर्शयिष्यामि इति विवरणोतिर्न घटते । व्यवहारसामान्यस्याध्यासिकत्वम् ॥ 6

५२८

.

[ जिज्ञासा ११ - १

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिक।

४२

• सुपुते अहमर्थानुभवामाबपरपञ्चपादिका विवरणानुवादः ॥

५२९

नैष्कर्म्यसिद्धयनुवादः ॥

५३०

(वृ)वार्तिकानुवाद:

५३१

वार्तिकव्याख्या आनन्दगिििववरणकारसम्मताविद्यावृत्तिनिरूपणपरवसिद्धान्तविन्दुतद्व्याख्यान्यायरला ५३२

वल्यनुवादः ॥

न्यायरत्नावली, अद्वैतसिद्धथनुवादः । वार्तिकपञ्चपादिकाकारमतयोः

अशानाकाराविद्यावृत्तिः सुषुप्तौ

नाङ्गीक्रियते इति विवरणकारैरविद्यावृच्यङ्गीकारोऽपि नबटते ॥

५३३

।

विवरणोक्तश्रुत्युपपत्तिः, योगसूत्रमाप्ये सुपुतौ अन्तःकरणवृत्तिवाङ्गीकृता

‘सुख दुःख मूह: अखा

‘सम्’ इति योगभाष्योक्तप्रतीतित्रयस्य अन्तःकरणवृत्त्यैवोपपादनेन सुषुप्तावविद्यावृत्तिर्नाङ्गीकरणीया । तस्यां वृत्तौ निर्विकल्पकत्वाङ्गीकारोऽप्यनुचितः । अहं जानामीत्यादि प्रतीत्यविशेषोऽपि परमत न संभवति ॥

आत्मसिद्धौ सुपुतौ वृत्तिविरहवृत्तिसद्भावरूपपञ्चद्वयानुवादः ॥

५३५

।

सुपुतौ वृत्तिविरहपक्षस्यैव यामुनमुन्यभिप्रेतत्वं सिद्धान्तसिद्धत्वं च निद्रायाः अवृत्तित्वेऽपि मुखं दुःखं ।

मूढः अस्वाप्समिति प्रतीति: आनुमानिकी

अथवा इन्द्रियोपरमतारतम्यमूलक प्रतीतिरिति पक्षद्वयमात्मसिद्धा

बुक्तम् । तत्र प्रथमपक्षस्य भाष्ये दूषणेण द्वितीयपक्ष एव यामुनमुनेरभिप्रेतः । निद्रायाः अवृत्तित्वे संस्कारा संभवेन उक्तप्रतीतेस्स्मरणरूपता आनुमानिकप्रतीतिमूलक संस्कारेण उपपादनीयेत्येकःपक्षः । स्वापांशएव स्मृति रुपपादनीया सुखांशेऽपि स्मरणमनुभवसिद्धं नैव प्रत्याख्येयमिति पक्षान्तरम् ॥

५३६

सुखांशे स्मृतिरित्येव सिद्धान्त इति न्यायकुलिशोत्तया निर्णयः । तत्रानुमीयमानस्वापविशिष्टतया स्वरू

पस्मरणमित्येकःपक्षः । स्वापस्याभावतया धर्मिरूपत्वेन तदशेऽपि स्मृतिरित्यन्य:पक्षः । अत्र प्रथमपक्ष: व्यासा र्याणां संमतः । क्रियाविशेषणस्थले कर्मत्वमभेदान्वयश्चेति काशिकापदमञ्जरी कौमुदी शेखरादिवाक्यैरुपपादनम्

५३७

खण्डदेवोक्तादशा ‘सुखम्’ इत्यस्य सुखजनकइत्येवार्थ: । एतत्पक्षेऽपि ततोऽन्यत्रापि दृश्यते इत्यनेन ।

‘द्वितीया’ इति खण्डदेवोक्तिर्नादरणीया। क्रियाविशेषणत्वेनैव कर्मत्वसम्भवात् सुषुप्तौ वृत्तिविरहेऽपि संस्कारसं

भवेन स्मृत्युपपादनम् | वार्तिककारमतेऽपि वृत्तिर्नाङ्गीकरणीया ॥

५३८

अमंशे प्रत्यक्षरूपा साक्ष्यंशे स्मृतिरूपाचैकैबाविद्यावृत्तिः इत्यद्वैतसिद्धिचन्द्रिकोक्तिरनुपादेया प्रतीति

स्वारस्यविरोधात् । प्रत्यक्त्वैकत्वानुकुलत्वधर्मपुरस्कारेण अहमर्थस्य सुषुतौ भानाङ्गीकारेण सुषुप्ता वहमर्थातिर तात्मनो भानमिति अद्वैतसिद्धयादिप्रयासः विफलः ॥ 6

५३९

परामृश्यमानात्मैक्यारोपेण परामर्शत्वारोपः’ इत्यद्वैतसिद्धिपर्यालोचनम्। ‘जाग्रत्कालिकानुभवमूलक

प्रत्ययसमशीलत्वं सुखमहमस्वा समिति प्रतीते: ’ इति सिद्धान्ते उनपत्तिस्संभवति परमतेतु न ॥

५४०

पञ्चपादिकाद्युक्तदिशा अहमर्थस्य सुषुप्तौ नाशेन स्मृतेरहमर्थविषयकत्वं न संभवतीति शङ्का । एत त्साधकाद्वैतसिद्धिगुरुचन्द्रिकाऽनुवादः । ‘सएवतु कर्मानुस्मृतिशब्द विधिभ्यः’ इति सूत्रयता व्यासेन सुषु सामर्थन| शो निरस्तः ॥

५४१

एतत्सूत्र शां. माध्योक्तरीतिः न प्रतीतिस्वारस्यानुगुणा | मन:प्राणयोरात्मोपाधित्वेन एकोपाधिनाशेऽपि

अहमर्थस्य स्थितिरिति प्रक्रियाऽपि न घटते ॥ एवनङ्गीकारे अन्त:करणएव बन्धमोक्षपर्यवसानम् । ‘पराभिध्यानात् ’ इति सूत्रयतो व्यासस्याप्यय

५४२

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

मर्थस्सम्मतः ॥

४३

५४३

‘नाह खल्वयमेवं संप्रति ’ इत्यादिछान्दोग्यश्रुतिमूला ‘मामप्यहं नज्ञातवान् ’ इति प्रतीतिरिति शङ्का ॥ ५४४

6

श्रुतौ ‘अयं’ ‘अस्मि’ इति पदद्वयेन परसम्मतार्थायोगः । सर्वा:प्रजा: अहरहर्गच्छन्त्यः’ ‘नतु 6

तद्वितीयमस्ति इति श्रुतिद्वयार्थविचारः ॥

५४५

'

6

नतु तद्वितीयमस्ति ’ इति श्रुतेः सिद्धान्तसम्मतार्थ एव सूत्रकारसंमतः ॥

५४६

’ सादृश्यात्साक्षिशब्द: ’ इति साक्षित्वस्य चिन्दुकायमस्वारस्येन नयनमनुचितम् । (अ.सि.ल.चं) ग्रन्थोक्तसाक्षिस्वरूपनिरूपणानुवादः ॥

५४७

बिन्दुटीकानुबादः ॥

‘साक्षाद्द्रष्टरि संज्ञायाम् ’ आत्मा बुद्धया समेत्यार्थान् मनो युङ्क्ते विवक्षया’ इति सूत्रशिक्षापर्या

6

6

लोचनायां विषयसंबद्धज्ञानाश्रयत्वमेव साक्षित्वं पाणिनेस्संमतमिति प्रतीयते ॥

५४९

मान्त, दान्तत्वेनाहंशब्दस्य अनिर्धारणेन अहङ्कारएव प्रयोगेण सर्वेषामेक एवार्थः इति (अ.सि. चं) अनुवादः ५५० 6

अहं शुभमोर्युस्’ इति सूत्रकाशिकापदमञ्जर्या दान्तास्मच्छन्दस्य योऽर्थः तद्भिन्नार्थकत्वं मान्ताव्ययस्य

निर्धारितम् । तेनैकार्थकत्वोक्तिर्न घटते ॥ 6

५५१ (

तदात्मानमेवावेदहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र स एष इहप्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः’ इति पूर्वोक्तान्तर्यामिर

एवात्मशब्दः । ‘अहंमनुरभवम्’ इत्यादावपि अन्तर्यामिवेदनभेव विवक्षितम् ॥ (अ.सि.ल.चं) पर्यालोचनम् । ‘ अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र भूतपूर्वगत्याश्रयणमनुचितम् । ब्रह्मनिर्विकल्प कस्य ’ सदेव सोम्य ’ इत्यत्र विवक्षितत्वे अज्ञानसामान्यविरोधित्वं नास्तीत्युक्तिर्न घटते ॥ आत्मा वा इदमेक एव ’ ’ सदेव सोम्येदमग्र ’ इत्यनयोरेकार्थकत्वम् । 6 यस्मात्क्षरमतीतोऽहम् '

५५२

५५३

6

।

इत्यादिगीतायां ‘ तंत्वौपनिषदं पुरुषम्’ इत्युक्तस्यैवाहमर्थत्वं स्फुटम् ’ वेदैश्च सर्वैरहमेव वैद्यः’ इत्यस्य ‘वेदैरनेकैरहमेव वेद्यः’ इति कैवल्यश्रुतिरेव मूलम् । एतेनाहमर्थपुरुषस्य सर्ववेदतात्पर्यविषयत्वं सिद्धम् ॥

५५४

76

6 अथात अहङ्कारादेशः अथात आत्मादेश: ’ इत्यनेन ‘अहमर्थस्यानाकत्वमिति’ पञ्चपादिका

विवरण,अद्वैतसिद्धयनुवादः ॥

५५५

विबरणादिपर्यालोचनम्। शङ्करोपनिषद्भाष्यानुसारेण विवरणोत्तरीतिर्न घटते । अहङ्कारात्मशब्दयोः अविशेषेण शक्यार्थस्य लक्ष्यार्थस्य वा विवक्षायां परेष्टं न सिद्धयति ॥

५५६

सिद्धान्ते अहङ्कारात्मशब्दौ परमात्मपरौ सच्चिदानन्दशब्दानां प्रवृत्तिनिमित्तभेदेऽपि यथा अर्थैक्यं तद्वत्परमते सिद्धान्तेचैक्यं संभवत्येव ॥ 6

५५७

अव्यक्तपरिणामभेदस्याहङ्कारस्य’ इत्यनेन ‘महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।’ इतिगीतायां

बुद्धथहङ्कारभूतानां अव्यक्तकार्यभूतानां पृथक्परिगणनेन " इतरेषांचानुपलब्धेः’ इति सूत्र शं.भाध्ये अहङ्का रादितवानां अवैदिकत्वोक्तिः निरवकाशेति सूचितम् ॥ अहंबुद्धिद्वैविध्येन भ्रमप्रमाविभागः ॥

अहमित्यस्मच्छब्दार्थस्य आत्मत्वं तत्प्रतीतेः अभ्रमत्वम् देहे अहमिति प्रतीतेरेव भ्रमत्वंच पराशरेण वि. पु.निर्धारितम् । एवं शबरादिभिराप, अत: अहमित्यस्य आध्यासिकत्वं परोक्तं निरवकाशम् | शास्त्रस्य न प्रत्यक्षविरुद्धार्थकत्वमिति मीमांसकशङ्कायां दोषमूलकत्वेन प्रत्यक्षस्य शास्त्रबाध्यत्वमिति

५५८ ५५९

५६०

४४

[ जिज्ञासा १-१-१

परोक्तसमाधानानुवादः ॥

५६१

शास्त्रस्य निर्विशेषबोधकत्वं न संभवति प्रत्यक्षविरोधात् इति शङ्कायां प्रत्यक्षस्य दोषमूलकत्वं शास्त्रस्य निर्विशेषबोधकत्वसाधनानन्तरकालिकमिति मीमांसकाक्षेपस्य नेदं समाधानम् ॥

५६२

शब्दप्रत्यक्षयोरविशेषेणाविद्यादोषमूमकत्वे शब्दस्य ताच्चिकं प्रामाण्यं प्रत्यक्षस्यतु व्यावहारिकमिति नैव निर्णयसंभवः । शब्दस्य दोषमूलत्वनिश्चयानन्तरं अपच्छेदनयेन परत्वं न बाधकत्वप्रयोजकम् । अयमर्थ: न भट्टपादसम्मतः ॥

‘दुष्टज्ञानग्रहीत’ इति भट्टपाद श्लोकस्य स्वमतानुकूल्येनान्यथाऽर्थकल्पनस्य (गु.) असाङ्गलम् | दिङ्नागोक्तद्रूपणस्य नैष्कर्म्यसिद्धयुक्त परिहारोऽनुपादेय: । भट्टपादोक्तपरिहारएवोपादेयः ॥

५६४

प्रमाणमालायां ‘सत्यंज्ञानम्’ इत्यस्य त्रिकालाबाध्यचिद्विषयकत्वं यदुक्तं तन्नसाधयितुं शक्यम् । न्याय मकरन्दे प्रत्यक्षादेः भ्रमत्वेऽपि ’ मणिप्रदीपप्रभयो: ’ इति धर्मकीयुंक्तदिशा व्यावहारिकप्रामाण्यमुक्तम । सामा न्यावगाह्यनुमानस्य भ्रमत्वेऽप्यर्थक्रियासामध्ये स्वलक्षणमात्रपारमार्थ्यवादिना धर्मकीर्तिनोत्तम् । मणौ प्रभायां

च मणिबुद्धिः तन्मते सन्ततेरवस्तुत्वमेव भ्रमः | परमते मणौ मणिबुद्धे : भ्रमत्वमेव नोपपादयितुं शक्यम् ॥

५६५

अनुमितेस्सामान्यावगाहित्वं भ्रमत्वमवर्जनीयमेवेति धर्मकीर्तितेऽयुपपत्तिर्न घटते । बाघमन्तरा जाग्र द्ज्ञानस्य व्यावहारिकत्वकल्पनं न संभवतीति भट्टपादोक्तार्थ: ॥

५६६

दशाविशेषे उपयोगार्थं श्रुतौ स्वप्नप्रतिपादनवत् व्यावहारिक सत्यप्रतिपादन मिति बौद्धमतवत् सत्यद्वय

मवलम्ब्य व्यावहारिकार्थवादिनां (५६८. पु) शङ्कायाः अवतरणे अद्वैतसिद्धिगुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

५६७

भट्टपादैः निरालम्बनवादे बौद्धमतानिरसन प्रक्रियेव परमतप्रक्रियाऽपि न घटत इति समाधानारम्भः |

धर्मोपभोगादेः स्वप्नभोगादितुल्यत्वमेव स्यात् । व्यवहाराभावदशायां अनुभवितुरेवाभावेन गुरुचन्द्रिकोक्ति रपि न घटते ॥

५६८

निर्विशेषस्य कालत्रयाबाध्यत्वं सविशेषस्यतु कालत्रयवाव्यत्वमिति विभागो न संभवतीत्यभिप्रेत्य ‘न

९ सत्यद्वयकल्पना शब्दस्य ’ इति भट्टपादोक्ति: । ’ प्राणावै सत्यम्’धर्मसंसर्गाविषयबोधजनकत्वासम्भवेन इति श्रुति: ५६ न परेषामनुकूलेति पूर्वमेव अद्वैतसिद्धयुक्तभाविबाघशङ्काऽपि ३२१. पुटे व्यत्त.म् नघटते ॥

न्यायमकरन्दे ‘ बाधवैधुर्येण मायामयत्वेऽपि अद्वैतश्रुतेः तात्त्विकप्रामाण्यम्’ इत्युक्तार्थपर्यालोचनम् । दोषजन्यज्ञानमविशिष्टम् अविशेषे विषयमिथ्यात्वं नैव वारयितुं शक्यम् ॥

तस्मादसत्यहेतोर्या ’ इति भट्टपादोक्तदिशा असत्यात्सत्यसिद्धिनिरसनम्

|

८

५७१

मण्डन (ब्र.सि) शङ्करा

चार्य (आरम्भणाधिकरण ) ग्रन्थानुवादः ॥

५७२

तरोक्तदृष्टान्तपर्यालोचनारंभ: । स्वाप्नदर्शनस्य सत्यतायाः परैरङ्गीकारेणासत्यासत्यसिद्धिने घटते ॥

।

मायाप्रतेिर्भयस्य च निमित्तमिति मण्डनोक्तार्थ : नघटते तत्रापि ज्ञानस्यैव हेतुत्वात्

५७३

अत्र विषयवि

शिष्टज्ञानस्यैवासत्यस्य हेतुतानिरूपणपरभामती परिमल, अद्वैत सिद्धयाद्यनुबादः ॥

५७४

’ खण्डनवाक्योदाहरणेन ज्ञानस्याप्यसत्यत्वं जनकत्वे सत्यत्वासत्यत्वयोरप्रयोजकत्वम् ।’ इत्यद्वैतसि द्ध्यनुवादः ॥

विशेषणत्वासम्भवे धर्मान्तरोपस्थित्यभावे च उपाधित्वमेव विषयस्य सर्वत्र विषयएव व्यावर्तक इति

५७५

श्री भाग्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

४५

अद्वैत सिद्धयनुवादः । लघुचन्द्रिकोक्तखण्डनव्याख्यानुवादः ॥

५७६

प्रातीतिकेन कार्यापत्तिवारणाय व्यावहारिकत्वेनैव कारणत्वं वाच्यम; नतु दण्डत्वादिना इति हेतुतत्व बहिर्भूतं ‘सल्यम्’ इत्यसाङ्गत्यनिराकरणपरचन्द्रिकाऽनुवादः ॥ उपाधित्वं भट्टप्राभाकरतार्किकसंमतमिति मूलविवरणपरलघुचन्द्रिकाऽनुवाद: । व्यावहारिकसः एैव साध कत्वे तन्त्रता नतु परमार्थसत्यस्य ’ इत्यद्वैतसिद्ध्यनुवादः ॥

५७७

५७८

सत्यद्वयनिराकरणपरभट्टपादवचनानामन्यार्थकल्पनपरगुरुचन्द्रिकाऽनुवादः । भट्टपाद संमतान् विवर्त वादविरुद्धान् बहूनर्थान् स्थापयित्वा भट्टपादोक्तदिशा भगवता असल्यात्सत्यसिद्धिनिरसनेन परोक्तार्थस्सवोऽपि भट्टपादेन दूषितप्रायइति तात्पर्यसमाधानारम्भः ॥

५७९

सत्यद्वयनिराकरणन ’ सत्यत्वं नच सामान्यम् इत्युक्त्या च उभयसाधारणव्यावहारिकसत्वस्य साध "

कताप्रयोजकत्वं न संभवति असत: असाधारणं साधारणं च स्वरूपमेव नास्ति अतीतादेरप्यनुभवसंस्कार

द्वारा श्रुयादौ संबन्ध: संभवत्येवेति खण्डनोक्तदूषणस्य नावसरः । ’ पूर्वसंबन्धनियमे ’ इति खण्डन कारिकाः सर्वार्थसिद्धौ पर्यालोचिताः ॥

५८०

खण्डनसंमतस्वकाशस्यैवासिद्धया तदवलम्बनेन बाधकल्पनमपि न संभवतीति खण्डनोत्ति पर्यालोचनम् ॥ ५८१ प्रमाणमूलकानवस्था नदोष इति खण्डनोक्तरीतेः बौद्धाधिकारे शिरोमणिसंमतायाः प्रागेवाभिधानात् ।

(शं)भाप्ये ‘ अवगतः सत्यत्त्रोक्तिलौंकिकामिप्रायेण ’ इांत भामत्युक्तिपर्यालोचनम्। धूलीपटले धूमभ्रमेन वह्नय नुमिति: (अ.सि) नैव प्रमा । ज्ञानस्य स्वरूपतोऽवाधे विषयतोऽपि न बाध: ५

3

इति अ. सि. उक्ति: ज्ञान

विषयजनक सामग्रीभेदेन अनुचिता । परमते लोकानुभवलोक मर्यादातिक्रमौ ॥

५८२

स्वाप्नज्ञानस्य विषयोपलक्षितस्यैव प्रीतिभयसाधकत्वं, विशेषणत्वे बाधकसद्भावात् । विशेषणत्वाभावेनो पलक्षणत्वं किंतूपाधित्वमेवेति शब्दमणाप्युपलक्षणभिन्नोपाधिनैव संमतः । मणौ पद्मत्वस्य रूढ्यैवोपस्थितिः ।

अहमित्यादावुच्चारयितृत्वस्य नोपस्थितिः | गोत्वस्य शक्त्यैवोपस्थितिरिति च व्यक्तम् ॥

५८३

उपलक्षणरूपप्रयोगोपाधिवपरिष्करणम्। प्राभाकरमतानुवाद परशब्द मणितात्पर्यम् । एतेन चन्द्रिकोक्तेरयोगः सर्वनामस्थले गुरुचन्द्रिकोक्तप्रक्रिया ॥

५८४

तत्पर्यालोचनम् । शक्तिवादोत्तयनुसारेण गुरुचन्द्रिकोत्तययोगः | महाभाष्य उद्यो तच्छब्दस्य नानार्थत्वायोगः, बुद्धिस्थत्वस्य बोघे अप्रकारत्वं च ॥

५८५

सर्वनाम्नां पर्यायत्वं नानार्थत्वं च नास्तीति मझत्रादौ व्यक्तत्वेन इष्टापत्तिरिति गुरुचन्द्रिकोक्तिरनुपा पादेया | पद्मत्वस्य प्रयोगोपाधित्वं नास्तीति पक्षधरमिश्रोक्तमेव युक्तम् । मणौ प्राभाकरमते शङ्काग्रन्थस्य तात्प र्यम | पङ्कजशब्दबदुद्भिच्छन्दस्यापि योगरूढत्वमेवेति तन्त्ररत्नन्यायसुधयोर्व्यक्तम् । उद्भिच्छन्दस्य यौगित्वं खण्डदेवसंमतम् ॥

५८६

अद्वैतसिद्धयुक्तं प्रयोगोपाधित्वं न कस्यचित्सम्मतम् । शब्दमणौ शब्दाश्रयत्वविषये बहवः पक्षाउक्ताः तत्र मिश्रविवरणे शक्तिवादे च प्रयोगोपाधित्वं नैवोक्तम् । निर्विकल्पकत्वमपि यत्किंचिद्धर्माप्रकारकस्यैवोपपा

दितम् । एवंचाद्वैतसिद्धयुक्तदृष्टान्तः कोऽपि न घटते । स्वाप्नार्थज्ञान स्वार्थोप लक्षितस्यैव सत्यस्य सत्य सिद्धि तुत्वम् । तेन नासत्यात्सत्यप्रतिपत्तिः ॥

५८७

[ जिज्ञासा १-१-१

प्रतिबिम्बदृष्टान्तोऽपि न घटत इत्युपपादनाय प्रतिबिंबनिरूपणपरलोकवार्तिकतद्विवरणन्यायरत्नाकरयोर नुवादः । स्वदेशस्थचिम्बग्रहणस्यैव प्रतिबिंबग्रहणतया नासत्यात्सत्यसिद्धिः । एतेन प्रतिबिंत्रस्य सत्यत्वं चिंच प्रतिबिंबयरैक्यं, प्रतिबिंबस्यासत्यत्वमेवेति पञ्चपादिका बार्तिककारयोर्मतं निरवकाशम् ॥

५८८

नेत्रवृत्तिद्वैविध्यन दोषत्रशात्प्रत्यङ्मुखत्वादिभानम् । लोहितः स्फटिकइति दृष्टान्तः यथार्थख्यातिनि रूपणावसरे भाष्य एवं पर्यात्येचयिष्यते । तेन पञ्चपादिकाकारप्रयासो विफल: ॥

५८९

वाचस्पतिमतस्यापि पर्यालोचनम् ॥

५९०

येऽपि रेखादयः इति भट्टपादोक्तदृष्टान्तस्य सम्यक्परिशोधनम् ॥

५९१

ब्रह्मसिद्धि अद्वैतसिद्धयादिपर्यालोचनम् ॥

५९२

भर्तृहरिसिद्धान्तितस्फोट: ब्रह्मसिद्धिकृतो मण्डनस्यापि संमतः ॥ स्फोटस्य महामाध्यकृत्सम्मतत्वम् ॥

५९४

श्लोकवार्तिकाक्तदूषणपरिहारपूर्वकं स्फोटसाधनम् ॥

५९५

५९६-५९७

श्लोकवार्तिकोत्तदूपणपरिहारः । श्लोकवार्तिकोत्तस्फोटदूषणसाधनोपक्रमः ॥

स्फोटस्य महाभाष्यकारासम्मतत्वस्थापनम् । ’ गौरित्यत्र कदशब्दः ’ इति महाभाष्ये वर्णानां विवक्षास्फुटा ५९८

‘बुद्धौ कृत्वा’ इति महाभाष्ये बुद्धिशब्दः धर्मभूतज्ञानपर: ‘तपर सूत्रे स्फोटेश्शब्द इति महाभाष्योक्त्या 6

५९९

स्फोटसिद्धिशङ्का ॥

६००

वर्णनित्यताविचारपरभाष्येण न स्फोटस्सिद्धयति ॥

बुद्धौ कृत्वा ’ इत्यादिभाष्येणैव स्फोटनिरासः | मन्चूषायां भाष्यविवरणस्याभिनिवेशमूलकत्वं ’ प्रती त्यप्रतीतिभ्याम्’ इति सांख्यसूत्रमुपवपक्तिश्च असङ्गतैवेति नागेशोक्तिः अभिनिवेशमूव | स्फोटसिद्धौ मण्डन (

।

६०२

मेश्रेणोपवर्षबाक्यदूषणमप्यनुपादेयम् ॥

महाभाष्ये स्फोटो विवक्षित इति मण्डनमिश्रारोप एव नतु तत्वम् | उत त्वःपश्यन्’ इति ऋग्वे 6

दश्रुतौ वर्णातिरिक्तः स्फोटः नैवोक्त इति प्रदीपोद्योतसायणीयभाष्येषु स्फुटम् । एवं वस्तुतत्वे स्थिते भरतामि श्रेण स्फोटसिद्धावनया श्रुत्या स्फोटस्सिद्धयति । महाभाष्योक्तार्थोऽप्यसङ्गत इत्युक्ति रभिनिवेशमूलैब ॥ ’ सिद्धिर्ना परमार्थेन ’ इति भट्टोक्तासत्यात्सत्यसिद्धिनिरसन प्रकारः परसंमतदृष्टान्त पर्यालोचनेन स्थापित:

६०३

६०४

भट्टपादोक्तदूषणं शशशृङ्गवदसत्येन सत्यसिद्धयङ्गीकारे आरम्भणाधिकरणे परैः प्राक् ब्रह्मज्ञानात् सत्य ६०५

त्वाभ्युपगमेन न दोष इति परमते शङ्का ॥

स्वप्नप्रकाशानङ्गीकारेऽपि माध्यमिकोक्तदिशा उपपादनसम्भवेन शून्यमेव तत्वमित्यनेनैव स्वप्रकाशस्व *६०६ भावब्रह्मणोऽपि बाधः बौद्धसंमतबाह्यार्थापह्नवयुक्त्यादरे स्वप्रकाशस्त्राप्यसिद्धिरेव स्यात् ॥ ६०७

यदुक्तं वेदान्तवाक्यानि ’ इत्यादिभाष्यस्यावतरणम् ॥

वेदान्तवाक्यानां सविशेषपरस्वसाधनोपक्रमः। ‘सदेव सोग्येदम्’ इत्यत्र आत्मा वाइदम्’ इति (

श्रुत्यनुसारेण ‘सदेवेदमग्रे एकमेवासीत्’ इत्येवोद्देश्यविधेयभावः । ‘यथासौम्येकन ’ इति श्रुतेरारम्भणाधिक रणे परोक्तार्थानुवादः ॥

वेदान्तसूत्रमुक्तावल्युक्तार्थानुवादः ॥

६०८ ६०९

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रह विषयानुक्रमणिका

परोक्तार्थपर्यालोचनम् । (वे.मु) ॥

६११

‘ परिणामात् ’ इति सूत्र(शं) भाष्योक्तदिशा ‘सच्चत्यच्चाभवत् ’ इति सामानाधिकरण्यं ’ तदनुप्रविश्य '

इत्युक्तानुप्रवेशनिबन्धनम् । गीताऽसारेण अस्यां श्रुतौ हेतुहेतुमद्भाव एव विवक्षितः । झुक्तिरजतरजुसर्पादि दृष्टान्तानां अधिष्ठानज्ञानात्सर्वाज्ञान निवृत्तेश्च सद्विद्यायामकथनेन प्रकृत्यारम्भणाधिकरणयोः भामत्यां वेदान्त सूत्रमुक्तावल्यांचोक्तोर्थोऽनुपादेय: ॥ C

तस्य भासा सर्वमिदंविभाति ’ इति श्रुतिबलेन तादात्म्योपपादनमपि (वे. सू. मु) श्रुत्युक्त मृत्तत्कार्यह

ष्टान्त साधारण्याभावेन श्रुतेस्तदुक्तार्थायोगेन चानुपादेयम् । (गु.चं) ‘येनाश्रुतं श्रुतं भवति’ इत्यादिवाक्यानां अर्थवर्णनमपि मृत्तत्कार्यदृष्टान्ते संप्रतिपत्तिविरहेण नादर्तव्यम् ॥

उक्तवाक्ये बाधायां सामानाधिकरण्यं मृत्तत्कार्यदृष्टान्तस्थले कस्याप्यसम्मतम् । एवं शुक्तिरूप्यादावपि ।

श्वेतकेतुरपीममर्थं नैव जानाति । अद्वैतोपक्रमः परिणाभ्युपादानस्यैव साधकः । आनन्दतीर्थोक्तपरिणाम्युपादा नत्वासम्भवप्रकारानुवादः ॥

६.९४

अनन्तर(बृ) भाष्यानुवादः | अनुव्याख्यानविवरणसुधाऽनुवादश्च । सुधायां ‘वाचाऽऽरम्ञणम्’ इति श्रुत्यर्थानुवादः ॥

‘सदेव सोम्बेदम्’ इत्यादिश्रुत्यर्थानुवाद: । एक,पिण्ड, मणिशव्दानां वैयर्थ्यासंभवः सुधायां शङ्कितः । तस्यैव सिद्धान्तत्वस्थापनम् । उपादानत्वएव सर्वदृष्टान्तसामरस्योपपादनम् ॥

एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान प्रतिज्ञायाः नव्यमते अमुख्यार्थकत्वमेव । ‘सदेव’ इतिश्रुतौ ’ आत्मा वा ’ इति श्रुत्यनुसारेणैवोद्देश्यार्वधेयभावः, ‘एकं’ ‘बहु’ इतिपदयोः परस्परप्रतिबन्दि अर्थद्वयत्रोधकत्वं निर्मत्सराणांस्फुटम् ।

तच्च नव्यमते परित्यक्तम् । श्रुतौ — विकारो नामधेयंनामरूपे ’ इत्यत्र विकार रूप शब्दद्वयप्रयोगेन दृष्टान्त दान्तिकगत अवस्थाद्वयसूचनं वाचाऽऽरंभणशब्दस्य सङ्केतपर्यायत्वं न कोशादित: सिद्धयति । चन्द्रिको

तदोषपर्यालोचनपूर्वकं भाष्योक्तार्थस्थापनम् । (उपपादनत्वोपपादकात्यार्थ संभवोपपादनम् । बायाऽऽरम्भणमित्यत्र) ६१७ ’ नवेतिविभाषा’ इति सूत्रमहाभाष्यतात्पर्यवर्णनेन सिद्धान्ते इतिशब्दार्थसाङ्गत्योपपादनम्। नव्यमते

इदंशब्दस्य सार्थक्यं न संभवति । अग्रशब्दस्यापि न स्वरसार्थकत्वसंभवः ॥

६१९

ब्रह्मानन्दोक्तिपय लोचनपूर्वकं अद्वितीयशब्दार्थनिष्कर्षणम् ॥

६२०

‘ सदेव सोम्येदमग्रे ’ इत्यत्र प्राचीन परमते अग्रशब्दस्य वैयर्थ्यम् । ब्रह्मानन्दोक्तार्थे इदमित्यस्य वैय र्थ्यम् । अद्वैतसिद्धयुक्तार्थपर्यालोचनं च ॥ ‘हन्ताहम्’ इत्यत्र ‘हन्त’ इत्यनेन सृष्टेः फलप्रतिपादनेन फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गम् ’ इति परो

क्तदोषस्यानवकाशेन सदादिशब्दानां सविशेषपरत्वमेव ॥

६२१

६२२

‘ऐतदात्म्यम्’ इत्यस्यापि नवकृत्वः अभ्यासेन ’ सत आत्माऽन्तर्यामी’ इत्यभ्यस्त वाक्यसमानार्थ

कत्वेन ’ ऐतदात्म्यम्’ इत्युक्तार्थस्यैव तत्त्वमसि ’ इत्यत्रोपसंहारः । जीवस्य सदात्मकत्वप्रतिपादनेन पर 6

मात्मपारतन्त्र्यप्रतीतिस्सिद्धयति ॥

६२४

परविद्यायास्सविशेषविषयत्वसाधनोपक्रमः । ’ यत्तदद्रेश्यम्’ इत्यादौ प्रथमं निषेधकथनानन्तरं गुण

कथनेन प्राकृतगुणनिषेधः कल्याणगुणयोगश्च विवक्षित इति प्रतीयते ॥

६२५

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

४८

‘ सत्यंज्ञानम् ’ इति सामानाधिकरण्यं ’ तत्पुरुषस्समानाधिकरण: ’ इति सूत्रमहाभाष्यप्रदीपोद्योतानु·

सारेण मिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकैकार्थपरम् ॥

६२६

।

।

सामानाधिकरण्यस्य प्रवृत्तिनिमित्तभेदेनैकार्थपरत्व शङ्कराचार्यसंमति: ‘समानाधिकरणे ’ इत्यत्रा विकरणशब्दप्रयोगेण प्रवृत्तिनिमित्तभेदसूचनम् ‘नामन्त्रिते समानाधिकरण ’ इति महाभाध्ये प्रवृत्तिनिमि तभेदः न विवक्षित इति ध्वनितमित्युद्योतानुवादः ॥

६२९

मञ्जूषानुवादः, तत्पर्यालोचनम् | अखण्डार्थसामानाधिकरण्यसाधनार्थमियं प्रवृत्तिः । मञ्जूषायां विष्णु पदाथामिन्नः कृष्णइति बोधः पर्यायशब्देषूक्तः । एवमेव शं. भाग्योक्तोदाहरणेऽपि संभवेन प्रवृत्ति निमित्तभेद स्संभवत्येव । आग्नयेदेवि ’ इत्यत्र योगार्थविवक्षणेनापि प्रवृत्तिनिमित्तभेदस्सिद्धयति । ‘पट्वी मृज्यौ (

इत्यत्र प्रदीप एव प्रवृत्तिनिमित्तभेदोग्पादनेन ’ चार्थे द्वन्द्व ’ इति सूत्रमहाभाष्यमपि न विरुध्यते ॥

।

(अ.सि) परमते लक्ष्यार्थस्य निर्विशेषस्य तात्पर्यविषयत्वेन मुख्यत्वम्

सिद्धान्तेतु निर्विशेषस्याप्रामा

णिकतया शक्यार्थस्यैव मुख्यत्वं तात्पर्यविषयत्वं च | विवरणन्यायरत्नावल्युक्तदिशा पदान्तरप्रयोगसार्थक्यशङ्का ॥ ६३१

उक्तार्थपर्यालोचनम्। (ल. चं) विशेष्यविशेषणभाव सामानाधिकरण्यासम्भव एवाखण्डार्थवामित्युक्त्या

|

विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यस्यैव मुख्यत्वं सिद्धम् । विशिष्टान्ययत्रोधः उपलक्षितान्वयबोध इति बोधो द्विविधः | उपलक्षणस्य प्रकारत्वमेव उपहितान्वयत्रोधो नास्त्येवेति सर्वसम्मतम् । एवं च ’ सत्यंज्ञानम् ' इत्यत्रोपलक्षितान्वयबोध यैव परैरङ्गीकारेण उपलक्षणस्याप्रकारत्वासम्भवात् । निष्प्रकारकज्ञानमभ्युपेत्य पदा ६३२

न्तरप्रयोगसार्थक्यं नोपपादयितुं शक्यते ॥

‘छत्री कुण्डली’ इत्यादौ धर्माणां भानेन प्रतिबन्ध्यप्रतिबन्धकभावस्संभवति, परमंत न तद्द्दृष्टान्तसं. ६३३

अतः पदान्तरप्रयोगसार्थक्योपपादनं न संभवति ॥

भवः

प्राक् (७१ – ७२.पु) उदाहृत ‘अविरुद्धविशेषण ’ इति सं. शा. मधुसूदन सरस्वतीविवरणपर्यालोचनम् ६३४ भिन्नाभिन्नरवौ ’ ‘ भेदोभिन्नश्च ’ इति सं. शा. उक्तदोषस्य सिद्धान्ते न प्रसर इत्युपपादनम्

|

6

स्रष्टुः

राज्ञः नित्यत्वेन राजकुमारनयस्य परमते असंभवेन सिद्धान्तएव तस्य सङ्गतिरिति तत्सम्प्रदायविरोधात्कापि न परसंमताखण्डार्थत्वम् । विशेष्यविशेषणभाव एव सामानाधिकरण्यं मुख्यमिति भगवद्यामुनमुनिसिद्धान्तः ॥ 6

६३५

एकमेवाद्वितीयम्’ इति परमतशङ्का ॥

अस्यां श्रुतौ परोक्तार्थः न विवक्षित इति प्रागेवोपपादनेन ‘आत्मा वा’ इति श्रुत्यन्तरानुसारेण परि

णाभ्युपादानत्वं निमित्तत्वं च विवक्षितम् ॥ स्वरूप ज्ञानेन सर्वज्ञत्वासम्भवः ॥

६३८

‘ सत्यंज्ञानम् ’ इत्यत्र स्वरानुपपच्या ज्ञानशब्दस्य ज्ञान वदित्यर्थकत्वमिति यामुनसूक्त्यनुवादः । तेन सधर्मकमेव तत्र विवक्षितं नतु निर्धर्मकम् । ‘यतो वा ’ इति श्रुतौ जगत्कारणे एकत्वस्य विवक्षितत्वेन

स्वान्यसामान्यत्वमेव विवक्षितमिति निर्गुणश्रुत्यैकरस्यशङ्का ॥

निर्गुणश्रुतेः पूर्व परत्र च ’ ज्ञ’ इति सामान्यतः विशेषतश्च गुणानां प्रतिपादनेन तत्र श्रुतिषु राजकु मारनयसूचनेन सर्वेषां पुत्राणां एकपितृप्राप्तेः विवक्षया सृष्टिवाक्यानां मुक्तिवाक्यानां च सामरस्थेन निर्गुण

श्रुतिपूर्वापर श्रुतिपर्यालोचना निर्गुणश्रुतेः हेयगुणनिषेधपरतया सङ्कोच एव युक्तः ॥

६४०

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

४९

ज्ञानस्वरूपस्यैव ज्ञानाश्रयत्वोपपादनम् ॥ 6

६४१

तदैक्षत ’ इत्यत्रेक्षणं मायावृत्तिरिति परमते कामादीनामन्तःकरणपरिणाम श्रुतिवत् अस्मिन्नर्थे श्रुतेर

भावेन सविशेषस्यैव कारणत्वम् । ‘नित्यो नित्यानाम्’ इति निर्गुणश्रुतिसमनन्तश्रुतौ (सि.सि. अं) ‘सत्यस्य सत्यत्वम्’ इतिवत् निरवधिकनित्यत्वं विवक्षितमित्यादि परोक्तिपर्यालोचनम् ॥

३४२

ज्ञाज्ञौ द्वौ ’ इति ईशभिन्नस्याज्ञत्वं ईशस्य ज्ञत्वं च प्रतिपादितम् । ‘य ईशोऽस्य जगतो नित्यमेव’

इत्यत्र ईशत्वस्य नित्यत्वोक्त्या अज्ञानकार्ययोगित्वेन अज्ञत्वव्यपदेश इति (सि.सि) उक्तेरनवकाशः ॥ ‘ मायिनंतु महेश्वरम्’ इत्यत्र मायास्वामित्वं · तस्मिंश्चान्य ’ इत्यत्र जीवे स्वाभाविकब्रहाभेदः श्रुतौ प्रतीयते ॥ ‘तमीश्वराणाम् ’ ’ न तस्य कार्यम् पराऽस्य शक्ति: ’ इति श्रुतित्रयोपादानतात्पर्य ॥

६४३

६४४

समनिषेधेनैवोपपत्तो अधिकनिषेधेन निर्विशेषस्य निषेधः । पराऽस्य शक्ति: ’ इत्यत्र परसंमताविद्या शक्तिविवक्षाऽसंभवः । (अ.सि) उक्तस्वाभाविकत्वायोगः अत्र विशेषणत्रयेण निर्गुणश्रुतिविरोधःपरिहृतः ॥ अपहतपाप्मा ’ इति श्रुतेः (अ.सि) उक्ततात्पर्यासंभवः ॥ दहराधिकरण स्वाभाविकजीवब्रह्मभेदवा

६४५

दिनां अपहतपाप्मत्वादिकं पारमार्थिकंजैवं रूपंसंमतमिति परोक्त (श. भा) एवार्थ: अत्र विवक्षितः ॥

६४६

व्याकरणाधिकरणे मट्टोक्तार्थानुवादः । भट्टपादानां सगुणात्मवादितया अपुनरावृत्त्यात्मकपरमात्मप्राप्तयवस्था प्रतिपादनेन जीवस्य परमात्मप्राप्तिरेव मोक्ष : सगुणात्मपरत्वसाधकः श्रुतिषु भट्टपाद विवक्षितइति साधनम्

६४७

।

6

(

प्रत्यक्षसूत्रापूर्वाधिकरण संमार्गाधिकरणभट्टपादोक्तिभिः पूर्वोक्तार्थसाधनम् ॥ आत्मवादे कूटस्थनिराकरणेन सगुणात्मवादस्यैव सिद्धान्तितस्य ‘दृढत्वमेतद्विषयःप्रबोधःप्रयाति वेदान्त निषेवणेन ’ इत्युक्त्या निर्गुणस्य कापि भट्टपादैरप्रतिपादनेन न्यायसुधायां सगुणनिर्गुणोभयपरतया व्याख्यानस्य प्रेक्षिकत्वम् ॥ 6

६४८

६४९

प्रकृतैतावत्त्वम्’ इति सूत्रस्य सिद्धान्तिसम्मताथ एव स्वारस्यम् | नतु परसंमतार्थे ॥

शं.सूत्रभाष्य,भामती,कल्पतरु,वे.सू. मुक्तावल्यनुवादः ॥

६५०

६५१

सिद्धान्त एव प्रकृतशब्दस्य एतावच्छब्दस्य च सार्थक्यम् । ‘श्रुतौ ’ द्वे’ इत्यनेन इयत्ताप्रसक्तिः ।

(वे.सू.मु) उक्तार्थस्याप्यनौचित्यम् । तत्येिव श्रुत्यर्थः उत्कृष्टस्यैव निषेधः ॥ ।

६५२

श्रुत्यन्तरे गीतायां च ब्रह्मण: उत्कृष्टस्यैव निषेधात् आदेशादुत्कृष्टादेशनिषेधोऽपि न घटते । तत्व मसि’ इत्युत्कृष्टादेशसद्भावात् भामत्युक्तार्थस्यापि न घटनम् ॥ 6

६५३

सत्यस्य सत्यम्’ इत्यत्र शं. उपनिषद्भाष्य गुरुचन्द्रिकोक्तार्थपर्यालोचनम्। ‘अन्यार्थतु ’ ’ अतःप्रबोधः’

इति सूत्रद्वयोक्तार्थः परमते ॥

६५४

सिद्धान्ते ‘सत्यस्य सत्यम्’ इति श्रुत्यर्थसाङ्गत्यम् ॥ 6

6

एष संप्रसादः’ ‘ एवमस्मिन्शरीरे प्राणोयुक्तः’ इत्यत्र प्राणशब्दस्य जीवपरत्वं परेषामपि संमतम् ।

तस्य हवा एतस्य ब्रह्मणो नामसत्यम्’ इति छान्दोग्यवाक्यस्य न्यायरक्षामण्युक्तार्थस्य सिद्धान्ते ऐकरस्यम् ॥

भूमा संप्रसादात्’ इति सूत्रे प्राणशब्दार्थजीवादेवाधिक्यं विवक्षितम् सत्यस्य सत्यम्’ इति 6

।

6

सिद्धान्ते सङ्गतम् ॥

जर्तिलयवाग्वधिकरणविचारः । संक्षेपशारीरकतद्व्याख्या (मधुसूदनीय)नुवाद: । निषेधानन्तरवाक्यस्य 7

६५७.

जिज्ञान १-१-१

पूर्वप्रकृतार्थानुकूल्यस्थले जर्तिलयवाग्बधिकरणन्यायस्य न प्रवृत्तिः ॥

६५८

जर्तिलयवाग्बधिकरणे पूर्वमीमांसकैः संक्षेपशारीरकतव्याख्योत्तरीतिबाद्दता । (सि.सि.ओ) अत्राधि ।

करणे अपवादाय अध्यारोप इत्युक्ति: औत्प्रेक्षिक्येव

सि.सि. अं. उक्त गवामयने दीक्षाधिकरणविरोधपर्यालो

चनम् । (सि.सि.अं) उक्तार्थस्य सूत्रेध्वविवक्षोपपादनम् ॥ (

६५९

गुणवादस्तु’माध्योदाहृतश्रुतिभिः इति सूत्रानुसारेणपरसंमतार्थसिद्धिः ॥ वेदे न काप्यरोपः ( ‘अरूपवदेवहि तत्प्रधानत्वात् ’ इति सूत्रे शं)

६६०

’ जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशम्’ इत्यस्य परोक्तार्थपर्यालोचनम् । ‘अशब्दं, अस्पर्श, आकाशो हवै ' C

इत्यादिश्रुत्यर्थविचारः ॥ नामरूपव्याकरणश्श्रुतिविचार: । ‘आकाशो हवै

६६९

८

ते यदन्तरा’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥

’ दिव्यह्यमूर्तःपुरुष: ’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥

६६३

तदेतद्ब्रह्मापूर्वम्’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥ ’ प्रकृतैतावत्वहिं ’ इति न्यायेन निषेधानन्तरं विधिस्थले जर्तिलयवाग्बधिकरणस्याप्रवृत्तिः ॥

६६४

'

सगुणवाक्यानां व्यावहारिकप्रामाण्येन व्यवस्था न वैदिकसंमता । पूर्वमीमांसकैः कापि एवं विषय विभागस्यानुक्तेः ॥

(अ.सि, ल. चं) उक्तिपर्याोचनम् ॥

.६६७

।

’ निरवद्यं, निरणिष्ठ: ’ इत्यविद्यायाः ब्रह्मणि निषेधेन गुणानामाविद्यकत्वं न संभवति

सगुणवा

क्यानामध्यासनिबन्धनत्वे पादोक्तदिशा वेदप्रामाण्यस्यैव भङ्गः ॥ 6

६६८

मीषाऽस्मात्’ अथ तस्य भयं भवति’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥ 6

६६९

उक्तश्रुत्यर्थस्य सिद्धान्त एव स्वारस्यम् 6

६७०

सर्वान्कामान्सह ’ इत्यत्र सहशब्दार्थपरवार्तिकाद्यनुवादः ॥

पराशरवचनरीत्या अनन्तशब्दार्थः तस्यैव ब्रह्मशब्दार्थानुगुण्यम् ।

६७२ 6

ब्रह्मणा ’ इत्यत्र तृतीयाया अपि

।

परमते अस्वारस्यम् सिद्धान्ते ‘आप्नोतिपरं’, ‘सोऽञ्जते सर्वान्कामान् ’ इति वाक्यद्वयस्वारस्य मुख्यार्थश्च ॥ ‘ब्रह्मविदाप्नोतिपरम्’ इत्येतद्विशदीकरणरूपत्वं ‘तदेषाभ्युक्ता ’ इत्यादेः सिद्धान्तेएव सुघटितम् ॥

६७३ ६७४

दहरविद्यायामुपासनरूपायां गुणप्राधान्यं प्राप्तेः फलवंच प्रतिपादितमिति ’ ब्रह्मविदाप्नोतिपरम् ’ इत्यादा बपि तदुभयोक्त्या दहरविद्यायामुपासनप्राप्तयोः सप्रकारकत्वोपपादनेनात्रापि सप्रकारकोपासनं सप्नकारकप्राप्तिश्चे त्येव विवक्षितमिति साधनम् ॥

६७५

’ विपश्चिद्व्यतिरेकेण ज्ञेयत्वाद्यपनुत्तये’ इति वार्तिकोक्तशेयत्वनिषेधपरश्रुतौ परसंमतार्थो न विवक्षित इति साधनाय तदुपादान ॥ 6

यस्यामतम् ’ इत्यनन्तरं ब्रह्मणः वेद्यत्वप्रतिपादनेन श्रुतेः न परसम्मतोऽर्थस्संभवति ॥

६७६ ६७७

विवरणे ’ अविज्ञात विजानताम्’ इति श्रुतिसहभावेन ‘यतो वाचो निवर्तन्ते’ इति श्रुत्युपादानेन

विषयव्यवस्थाकरणं नघटा इत्यभिप्रेत्य तच्छ्रुत्यर्थवर्णनं गुणानन्त्यकथनेन च तस्य विवक्षिततया परसंमतार्थो नात्र विवक्षितः ॥

६७७

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

अपरिच्छिन्नगुणकब्रहाज्ञानं न संभवतीति ’ यस्यामप्तम्’ इति श्रुत्यर्थः तत्पूर्वोत्तरवाक्यानुगुणः ॥

६७८

‘ न दृष्टेर्दृष्टारं पश्ये: ’ इति दृगमेयत्वपरमिति वार्तिकोक्तार्थः श्रुतौन विवक्षित इति साधनम् । द्रष्टृशब्दे प्रत्ययार्थपरित्यागः परमते, नैयायिकमत निरसन परत्वमेवास्याश्रुतेः ॥

६७९

’ न दृष्टेष्टारं पश्ये: ’ इत्यत्रोणसनाविधिरिति पक्षान्तरसाधनम् ॥

३८०

द्वैतनिषेधानन्तरं ‘विज्ञातारमरे ’ इति वाक्ये सर्वशत्वं प्रतिपाद्यतया विवक्षितम् ॥

६८१

6

आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् ’ इत्यत्र व्यतिरेकनिर्देशाहहह्मण : आनन्दवचम् | भेदनिषेधस्य बहुधा दर्श

नात् ततएव गुणनिषेधेन ज्ञानानन्दादिगुणवत्त्वासम्भवशङ्का ॥ C

यत्रत्वस्य सर्वमात्मैव '

५८२

इत्यत्र ‘आप्नोतीत्यात्मा’ इति निर्वचनेन श्रुतिगीतानुसारेण च सामाना 6

धिकरण्यप्रयोजकं व्यापकत्वं नियन्तृत्वसंवलितं विवक्षितम् ॥ 6

६८४

सम आत्मेति विद्यात् ’ एषत आमाऽन्तर्हदये ’ सत आत्मा, एषत आत्मा’ इत्यत्रान्तर्या ८

6

मिणः जीवस्य च भेद एव प्रतिपादितः । भेदनिषेधः न तदात्मकनानात्वनिषेधपरइति प्राग्विस्तरेण निरूपि

तम्।‘ यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूत् ’ इत्येतत्समानार्थिका ‘यत्रत्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् ’ इति श्रुतिः । तेन ‘यत्रहि द्वैतमित्र इति सिद्धान्तइति नवीनोक्तिरनकाशा ॥ '

६८६

‘ यत्रहि द्वैतमिव ’ इत्यादे: नव्यसम्मतार्थपर्यालोचनम् ॥

६८७

लघुगुरुचन्द्रिकोक्तार्थ: ‘यस्तु सर्वाणि ’ इति पूर्वश्रुत्यननुगुणः । ’ तदैक्षत बहुस्याम् ’ इति बहुभवनस्य परमात्मसङ्कल्पाधीनत्वप्रतिपादनेन तस्य प्रत्यक्षाविषयतया तात्पर्याविषयत्वेन प्रतिषेधासंभवः ॥

६८८

नानात्वस्याबाध्यत्वे ‘ याथातथ्यतोऽर्थान्व्यदधात् ’ इति श्रुतेरपि मूलता ॥

चन्द्रिकोक्तार्थपर्यालोचनम् ॥

६८९

६९०-६९१

’ सबैखल्विदं ब्रह्म ’ इति श्रुतेः शं. भाष्य (सि.वि.अ.व. वि. आ.रखप्रमा) उक्तार्थानुवाद: ॥ तत्र परमते भाष्योक्तार्थस्यैव युक्तत्वम् सूत्रे सर्वमिति श्रौतक्रमं विहाय सवैत्रेति निर्देशन सामानाधि

करण्यहेतुस्सूचित इति सर्वत्र ब्रह्मान्तर्यामिकत्वज्ञानेन शान्तिरेव श्रुतौ विवक्षिता ॥

६९२

७९३

मनोमयपर्याये ‘ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ इत्युक्त्या वेदनं मानसध्यानरूपमिति सूचित एवार्थ: ८

यदाह्येवैष’ इति श्रुनौ प्रतिपाद्यते । ‘यदाह्येवैष’ इति श्रुतेः सिद्धान्तिसंमतार्थ: ॥ 6

पर नवीन संमतार्थपर्यालोचनम् ॥ 6

६९४ ६९५

न स्थानतोऽपि परस्य ’ इति सूत्रे परशब्द: ‘परात्तु पराभिध्यानात्तु ’ इत्यत्रोक्त परशब्दसमानार्थकः ६९६ '

उभयत्र परशब्दस्य परमते सविशेषपरत्वमेव

पराभिध्यानात्तु ’ इति सूत्रस्य परोक्तार्थपर्याोचनम् ॥

६९७

सूत्रद्वये ब्रह्मशब्दार्थबृंहणनिरूपणन निर्दोषत्वगुणभूयिष्ठत्वाभ्यां निरवग्रहस्य महत्वस्य सिद्धिरिति निर्दो

षत्वानरूपणपरमेवेदं (न स्थानतः) सूत्रम् ॥

६९८

‘ मायामात्रंतु ’ इति सूत्रार्थः, स्मृतिपुराणार्थः, तत्र गीतार्थ: । ‘नच मत्स्थानि भूतानि ’ इत्यत्र

‘भूतभृत् ’ इत्युत्तरवाक्यानुसार्येवार्थः सङ्गतः नतु परसम्मतार्थः ॥

६९९

तथाङ्गीकारे ‘यथा आकाशस्थितः’ ‘मत्स्थानि’ इति विरोधश्च । मत्तः परतरं नान्यदि’ ति गीतार्थ: ॥ ८

गीतायां ‘क्षेत्रज्ञंचापि ’ इति सामानाधिकरण्यं न जीवब्रह्माभेद निबन्धन मिति स्थापनाय ‘योलोकत्र

७००

[ जिज्ञासा १-१-१

यमामिश्य ’ इति गीतोपादानम् ॥

पुरुषोत्तमशब्दार्थविचारः विष्णुपुराणवचनार्थोपक्रमश्च ॥

७०२

ज्ञानादिगुणपट्कवत एव वासुदेवस्य परत्वम् ॥ 6

पराऽस्य शक्तिरिति श्रुतिरत्र मूलम् ॥

७०४

भगवच्छब्दवाच्यस्यैव परब्रहात्वं नतु लक्ष्यस्येत्याद्यमिप्रायेण ‘शुद्धे महाविभूत्याख्ये’ इत्यायुपादानम् भगवच्छब्दघटकवर्णानामर्थः ॥

७०५

भकारार्थः ॥

७०६

शब्दार्थ: भगवच्छदच्वाच्यार्थज्ञानस्यैव परज्ञानत्वम् ॥ भगवच्छब्द घटकभगश

७०७

भगवच्छब्दस्य परवासुदेव एव वाच्यो मुख्योऽर्थः । लोके भगवच्छन्द: औपचारिकार्थतात्पर्येण प्रयुज्यते

७०८

भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहपरविष्णुपुराणवचनानामुपादानम्। चतुर्विंशतितत्त्वाभिमान्यस्त्र भूषणादिसंबन्धस्य प्रथमे उपपादनेन षष्ठेऽपि तद्विवक्षा ॥

७०९

जगदुपकारार्थे दिव्यमङ्गलविग्रहसंबन्धः | सच श्रुतिसिद्धः ॥

७१०

प्रायः श्रीधरीयस्य श्रीविष्णुचित्तीयविवरणानुसास्स्विम् ॥

७११

क्वचित् श्रीधरीये सिद्धान्तसिद्धाचने च उक्तार्थानुवाद: ॥

७१२

(सि.सि.अ) अनुवादः । तत्पर्यालोचनं च ॥

७१३

नमस्कारश्लोके तुरीयवासुदेवस्यैव मुक्तिहेतुत्वं स्पष्टमुक्तम् | सालम्बन निरालम्बनयोगविचारः ॥

७१४

सामानाधिकरण्यादिनिभित्तव्याप्तयादिविचार: ‘निर्व्यापारमनाख्येयम्’ इत्यादिवचनार्थः ॥

७१५

उपक्रमोपसंहाराभ्यां वासुदेवस्य परब्रह्मत्वनिश्चयः ॥

८१६

‘अस्तीलेवोपलव्धन्यः ’ इति श्रुत्यर्थविचारः ॥

७१७

‘ सर्वत्रासौ समस्तं च ’ इति वासुदेवशव्दार्थः उपक्रमोक्तः ब्राबिन्दूपनिषदनुगुणः ॥ विष्णोत्सर्ववेदवेद्यत्वं शङ्करसहस्त्रनामभाष्योक्तम् ॥

७१८ ७२९

‘सोऽध्वनःपारम्’ ‘यआत्मनितिष्ठन्’ इत्युपानेषन्द्भाष्य, वार्तिक, गीता, मधुसूदनविवरणेषु वेदान्तवेद्यत्वं ८

नारायणस्यैवोक्तम् । ‘विष्णुनामा’ इत्यत्र वक्ष्यमाणार्थानुगुण्येन ‘विष्णोस्सकाशात् ’ इत्यस्यार्थः ॥

७२०

८ अक्षरंतत्परं ब्रह्म ’ इत्यत्र ’ कूटस्थोऽक्षरउच्यते ’ इति गीताऽनुसारेण मुक्तात्मा विवक्षितः ॥

७२१

मूर्तामूर्तरूपविचारः ॥

७२२

बद्धमुक्तस्वरूपनिरूपणेन आत्मैक्यं न संभवति ॥

७२३

उपक्रमोपसंहारयोः वासुदेवस्यैव सृष्टिमुक्तिहेतुत्वादिकथनेन सामानाधिकरण्यादिहेतुभूतव्याप्त्यादिमहिम

प्रतिपादनेन विष्णुपुराणे सर्विशेषमेव विवक्षितम् ॥

७२४

ब्रह्मादीनां सर्वेषां विष्णुविभूतित्वकथनेन ‘एतां विभूतिम्’ इति गीतानुसारेणच ब्रह्मविभूतित्वाजगतः ज्ञानाबाध्यत्वम् ॥

७२५

द्वितीयांशे कर्मसंबन्धनबन्धन शरीरसंबन्धमूलकदेवादिभेदानां (श्वे) श्रुतिसिद्धानामभिधानेन तदानु

गुण्येन ’ प्रत्यस्तमितभेदम्’ इत्यस्यार्थः ॥

७२६

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

५३

योगस्वरूपनिरूपणावसरे बद्धवन्मुक्तस्वरूपस्यापि योगालंचनत्वं न संभवतीत्युपपादनाय ’ प्रत्यस्तमित भेदम् ’ इति मुक्तनिरूपणश्लोकः ॥

७२७

प्रथमवत्भगवत : षष्ठेऽपि बद्धमुक्तरूपद्वयाभिघानेन दिव्यमङ्गलविग्रहस्य तदाश्रयदिव्यमङ्गलविग्रहस्यैव प्रकृतेरुपरिस्थानस्य ७२ तदनुभवितॄणां च योगालंबनत्वम्श्रुत्यादिभिस्सिद्धिः । । नतु मुक्तस्य

९

6 नागरूपा

द्विमुक्त: ’ इत्यत्र कर्ममूलकनामरूपविमोकश्रुतौ विवक्षितः ॥ (

ज्ञानस्वरूपम् ’ इति श्लोकार्थः ॥

७२०

७३१

ज्ञानस्वरूपमित्यनन्तरं परब्रहाणः जगत्कारणत्वनमस्कार्यत्वायुक्तिः ॥

‘स्मृत्यवकाशदोषप्रसङ्ग ’ इति सूत्रे उपबृंहणावश्यकत्वं व्यक्तम् ॥ महर्षीणामितिहासपुराणकर्तॄणां वेदसर्वशाखाज्ञानं वर्तते नास्मदादीनामित्युपबृंहणावश्यकता ॥

७३२

(

७३४ ७३८

श्रुतौ जगत्कारणत्वेन ब्रह्मशब्दार्थनिर्णयात् तदनुसारेण विष्णुपुराणे प्रश्नप्रतिवन्तने ॥

वासुदेवस्योपक्रमोपसंहाराभ्यां निरूपणेन द्वादशाक्षरमन्त्रकथनेन तन्निष्ठानां प्राप्यस्थान नित्य ७३९ सूर्यादीनां कथनेन ‘ वासुदेवश्च सात्वतैः’ इत्युक्त्या च श्रुतिपञ्चरात्रयोरैकरस्यं पराशरेण निणाँतम् ॥ यन्मयम् ’ इत्यत्र प्राचुर्ये मयट् तत्प्रकृतवचने मयडिति मयटू ॥ पदमञ्जर्यनुवादः । नागेशोक्तविशेषः ॥

७४०

(

।

अखण्डार्थसामानाधिकरण्यं न कस्यापि संमतम्

७४१ ७४२

आत्मशरीरभावरूपाविशेष्यविशेषणभावेन सामानाधि

करण्यं वृत्तिकारपूर्वमीमांसकसम्मतम् ॥ ‘नमो हिरण्यगर्भाय ’ इति श्लोकार्थः । ’ हिरण्यगर्भस्वावतारशङ्कर ’ इति भाग्यश्रीसूक्तया स्पष्टीकृतः

७४३ ७४४

हिरण्यगर्भादिसंहर्तृत्वं वासुदेवस्यैव तस्यैव मुक्तिहेतुत्वं विष्णुपुराणे विवक्षितम् । तेन नारायणाख्या नैकरस्यम् ॥

७४५

कारणवाक्यमुक्तिवाक्यसामरस्यस्य विष्णुपुराणे प्रतिपादनेन ज्ञानस्वरूपमित्यादावपि निर्विशेषस्य न

तात्पर्यविषयत्वम् ॥

७४६

’ निर्गुणस्याप्रमेयस्य ’ इत्यस्य ‘जुषनूरजोगुणम्’ इत्यादिना रज आदिगुणै: ब्रह्मविष्णुरुद्रादिरूपेण सृष्ट्यादिकर्तृत्वप्रतिपादनात् विष्णुवासुदेवयोरभेदेन सृष्टिकर्तृत्वमनुपपन्नमिति शङ्कितुराशयः ॥

७४८

निरुद्धानां त्रिमूर्तिद्वारा लयादिकर्तृत्वेन तेषां त्रयाणां गुणत्रयाधिष्ठातृत्वेऽपि वासुदेवस्य शक्त्यादिगुणषट्कवतः गुणत्रयानधिष्ठातृत्वेन निर्गुणत्वम् ॥

’ परमार्थस्त्वम्’ इत्येतत्पूर्ववचनानां पञ्चमांशवचनै ककण्ठ्यनिरूपणम् ॥

प्रह्लादकृतविष्णुस्तुतिबचनसमानार्थके ‘परमार्थत्वम् ’ इत्यत्र तद्वचनैकार्थेन व्याप्तेरुत्तरार्धे प्रतिपा दनेनचार्थनिर्णयः ॥

ज्ञानस्वरूपमखिलम्’’ ’ येतु ज्ञानविदश्शुद्ध ’ इति श्लोकद्वयतात्पर्यम् ॥ भाष्योक्तशास्त्रतात्पर्यविरोधावेशीकरणम् ॥ ’ सर्वमात्मवस्तु समम्’ इति भाष्यतात्पर्यम् ॥ 6

’ परमार्थ ’ इत्यत्र परमार्थशब्दविवरणं ‘अनाशी परमार्थश्च’ इत्यादौ तत्प्रघट्टकवचनतात्पर्यम् ।

७४९ ७५०

७५१ ७५२ ७५३ ७५४

यत्तु कालान्तरेणापि तद्वस्तु इत्यत्र गुरुचन्द्रिकोक्तार्थानुवाद: ॥ '

८

[ जिज्ञासा १-११

तत्पर्यालोचनम् । ‘ज्ञानस्वरूपो भगवान् यतोऽसौ ’ इत्यादीनां (शं.स.ह.भा) इत्यादाबुदाहृतानामवि द्यापर्यालोचनावसरे पर्यालोचनम् ॥ ‘यद्यन्योऽस्ति ’ इति श्लोकार्थः ॥

वेणुरन्ध्रविमेदेन ’ इति श्लोकार्थः ॥ ८

७५८

सोऽहं सचत्वम् ’ इति श्लोकार्थः ॥

७५९

(पं. पा) विवरणोदाहृतस्य ‘विभेदजनकेऽज्ञान’ इति श्लोकार्थस्य पर्यालोचनम् ॥ ’ सोऽहं सन्चत्वम्

७६०

‘सर्वमेतदात्मस्वरूपम्’ इत्यत्रारमच्छन्दयुष्मच्छब्दानामात्मस्वरूपैक्यबोधकत्वं

न सम्भवति ॥

७६१

‘द्वासुपर्णा’ इत्यादिश्रुतिभिः जीवपरयो : स्वरुपैयासम्भवोपपादनम् । ‘इदामननात्यात्’ इतिसूच माध्ये उपनिषद्भाष्यचेयं श्रुतिः जीवेशोभयपरति परेश्रामपितम्। तातरप्रथम चतुर्थ श्रुत्यैकार्थ्यम् ॥

७६२

‘अनीशया- ईश वविरोधिन्या ईशमेदेन ’ इत्यादि चन्द्रिकाद्वयोक्तार्थ: भाष्यभामतीकल्पतरूक्तिविरुद्धः। ऋग्वेदसायणीयोक्तस्य ‘ समाने वृक्षे ’ इति श्रुत्यर्थस्य पर्यालोचनम् ॥

७६३

ऋग्वेदे ‘ द्वासुपर्णा ’ इति श्रुत्युत्तरश्रुतिषु उक्तार्थानुरोधेन ‘द्वासुपर्णा’ इतिश्रुतेः सिद्धान्तिसम्मतार्थ ७६४

एव स्वारस्यम् ॥ 6

द्वासुपर्णा ’ इत्यनन्तरं ’ यस्मिन्वृक्ष’ इति श्रुत्यर्थः ॥

८

ऋतंषिवन्तौ ’ इति श्रुतेः शाङ्करोपनिषद्भाष्योक्तार्थ: । ’ अन्त:प्रविष्ट ’ इत्यादि उ.स: उदाहृतश्रुतेः

७६५

सिद्धान्ते आनुकूल्यम् ॥

७६६

’ इत्याद्या’ इत्यत्र आद्यपदेन ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य ’ इत्यादिकं विवक्षितम्

।

(

तत्र सर्वान्तर्या

मिपुरुष एव प्रतिपाद्य: । ‘ससर्वभूतप्रकृतिम् ’ इत्यादिविष्णुपुराणे जीवब्रह्मभेदः ॥

७६७

द्वासुपर्णा ’ इत्यादिश्रुत्युक्त एव जीवब्रह्मभेद: सूत्रेषु विवक्षितः ॥

७६८

,

(

सुषुप्तयुत्क्रान्त्योर्भेदेन ’ इति सूत्रे विवक्षितश्रुतिद्वये मेदस्य विवक्षितत्वेन तन्मथ्यपतितायां ‘ सलिल

एकोद्रष्टाऽद्वैतो भवति’ इत्यस्यां श्रुतौ बृहदारण्यकवार्तिकोक्तार्थो न विवक्षितः । तत्पूर्व ’ अहमेवेदं सर्वमस्मि’ इति मन्यते इतिस्वप्नप्रकरणश्रुतौ ऐक्यस्याविद्यकत्वस्य प्रतिपादनेन ● सलिल एक

"

इत्यत्र ऐक्यविवक्षाया

असम्भवात् ॥

सुषुप्तौ दुःखाभावस्य पुरीतद्देशावच्छेदेन परमात्मसम्बन्धनिबन्धनत्वेन निर्हेतुककृपामूलकत्वम् ॥

७६९ ७७०

परमात्मज्ञानानन्तरं निरतिशय सुखसम्पादनार्थगमने ‘ प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढः’ इत्यत्र ‘हार्दानुगृहीतः इत्युक्तदिशा परमात्माऽनुग्रहस्य मूलत्वमवसेयम् । ‘प्राज्ञेन – न बाह्य किंचन वेद नान्तरम्’ इत्यत्र दु:खाभा वस्यापि विवक्षितत्वेन तावन्मात्रस्यानुग्रहमूलकत्वम् ; परमात्मज्ञानाभावेन निरतिशय सुखासंभवात् । ’ अधिक तु भेद निर्देशात् ’ इत्यंत्र स्वाभाविकजीवपरभेद विवक्षोपपादनम् ॥

‘ अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः’ इतिसूत्रे ‘ता अश्मेवाप्रबुद्धाः’ इति श्रुतेर्विवक्षितत्वन प्रलये अश्मव दप्रबुद्धजीवस्य परमात्मैक्यं न संभवतीति विवक्षितम् । ’ द्वासुपर्णा ’ इत्यत्र उक्तार्थहटकिरणम् । ‘ इदंज्ञान

७७१

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

मुपाश्रित्य मम साधर्म्यम्’ इत्यत्र जीवस्य ब्रह्मसाधर्म्यमेव नत्वैक्यम् | सादृश्यं जीवपरभेद एव | 6

वर्ज '

७७२

भद्भावं सोऽधिगच्छति’ इत्याद्युपसंहारे उपक्रमानुसारेण साधर्म्यमेव विवक्षितम् । ( जगद्व्यापार

मुक्तोपसृप्य व्यपदेशाच्च’ इत्यादौ जीवपरमेदस्थैव विवक्षितत्वसाधनम् ॥ 6

6

७७३

जगद्व्यापारवर्जे समानो ज्योतिषा’ इति वृत्तिवाक्ये ‘परंज्योतिरुपसंपद्य’ इति श्रुतिर्विवक्षिता य इहात्मानमनुविद्य ’ इत्यादौ दहरविद्यायां राजशासनानुरोधेन फलप्रतिपादनेनापहतपाप्मत्वादि

समानधर्मवत्त्वामिधानेन राजकुमारन याविशदीकरणम्

७७४

७७५

‘ब्रहाविदाप्नोति ’ ’ एतमानन्दमयमात्मानम्’ इत्यायुपक्रमोपसंहारवाक्ययोः सिद्धान्ते अर्थस्वारस्यनि

रूपणमुखेन परमते औपचारिकार्थवर्णनं निरवकाशम् । सिद्धान्तिसम्मतार्थस्यैव श्रुतितात्पर्यविषयत्वेन आनन्द मयविद्या सगुणविद्यैव, नतु निर्गुण विद्येति साधनम् ॥

७७६

निर्गुणविद्यात्वेन परसंमतप्रजापतिविद्याया अपि मुक्तस्य संचारप्रतिपादनेन सगुणविद्यान्वम् । आनन्द मयविद्यानिष्ठस्य मुक्तावानन्दवत्त्वप्रतिपादनेन आनन्दवद्ब्रह्मविषयकत्वेन सविशेषविषयकत्वम् ।

यथा

नद्य

"

इति मुण्डकश्रुतौ ’ नामरूपाद्विमुक्तः’ इत्यत्र ‘भिद्येते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवंप्रोच्यते’ ’ पुरुष इत्येवंप्रो च्यते’ इति प्रश्नवाक्यैकरस्येन जीवस्य बन्धकालिकनामरूपविमोक एव शं. भाष्योक्त: विवक्षितः । नतुनाम रूपसामान्यविमोकः । तेन प्रपञ्चस्य ज्ञान निवर्त्यत्वरूपमिथ्यात्वं नानया श्रुत्या सिद्धयति ॥

७७७

अतः अस्यां श्रुतौ ’ परात्परं पुरुषमुपैति ’ इत्यत्र ब्रह्मप्राप्तिरेव विवक्षिता ॥

७७८

C

तदा विद्वान्–निरञ्जनःपरमं साम्यमुपैति’ इत्यत्र विद्वानित्यस्य वैयर्थ्यपरिहाराय ज्ञानसाम्यमेव विव

क्षितम् । परमशब्देन कस्मिन्नपि विषये न्यूनता नास्तीति बोध्यते । प्रश्नोपनिषदि ’ ससर्वज्ञः ससर्वज्ञः ’ इति

प्रतिपादनेन सुक्तौ सर्वज्ञत्वप्रतिपादनम् । ‘ पुरुषमुपैति ’ इत्यत्र पुरुषशब्दप्रयोगेण अन्तर्यामित्वस्य कृपामूल कतया ज्ञानपूर्णविकासरूपैव प्राप्तिः मुक्ति: इत्यपि सूच्यते । एतेन नहि परिणामिज्ञानस्य किंचित्प्रयोजनमिति परोक्तेरनवकाशः ॥

७७९

‘ इत्याद्या ’ इत्यत्र ‘ तादृगेव भवति’ इत्यादिश्रुतयो विवक्षिताः । एतावता परसंमतकतिपयविद्यानां न निर्गुणविद्यात्वमपितु सगुणविद्यात्वमिति साधितम् ॥ परविद्या निर्गुणविषायणी ज्ञानरूपा नतूपासनरूपा इति परसंमतार्थपयलोचनम् ।

6

७८०

अदृश्यत्वादिगु

णक ’ इत्युक्त्या परविद्यायां सगुणस्यैव विषयत्वं सूत्रकृता स्पष्टीकृतम् ॥

७८१

‘यथाक्रतुः ’ ’ अभिसंभविताऽस्मि’ इत्यत्रोपासनस्य तरतमभावानापन्नमेव फलं विवक्षितमिति साध

नम् | ‘ आनन्दादय:प्रधानस्य’ इत्येतत्सूत्रभाष्यभामत्यादिषु आनन्दत्वादिगुणप्रतिपादनेन सूत्रकृत: सगुण ।

स्यैव विवक्षितत्वं सिद्ध्यति अत्र (वे. सू. मु) ब्रह्मानन्दोक्तिपर्यालोचनम् ॥

७८२

‘ विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात् ’ इति सूत्रे उपासनफलविशेषः परेषामपि संमतः । तत्र ‘ एतमित:प्रेत्य

अमिसंविताऽस्मि’ इति श्रुताबुपासनफलं प्राप्तिरित्येव स्पष्टम् । एतदनुरोधेन ’ एवं मुक्तिफलानियमः’ इति

सूत्रानुरोधेन च ‘विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात्’ इत्यत्रापि ब्रह्मप्राप्तिफलमेव विवक्षितम् । नतु (शं.सू.भा) परसंमतसाक्षात्काररूपफलम् ॥

उपासनं मुक्तिसाधनमिति वृत्तिकारसिद्धान्तः, वाक्यकारस्तु जगदसत्यत्ववादी इति नतत्सिद्धान्तः ।

७८३

[ जिज्ञासा १-१-१

अयमथ: ’ अन्तर्गुणा भगवती ’ इति संक्षेपशारीरकादौ व्यक्त इति परेषामाक्षेपपरिहारायोपासनरूपैव सद्विद्या मुक्तिफलति वाक्यकारसिद्धान्तस्थापनम् ।

‘परिणामस्तु स्याद्दद्धयदिवत्’ इति वदतः वार्तिककृत: परिणाम

6

वाद एव संमतः न विवर्तवादः ॥ 6

७८४

न संव्यवहारमात्रत्वात् ’ इति परोदाहृतवाक्यकारवाक्ये समित्यनेन अबाधितत्वबोधनेन परिणाम

वाददृढीकरणम् । ‘ यद्यपि सच्चित्तः - अन्तर्गुणामेव देवतां भजते ’ इति द्रभिडभाष्यस्य वेदार्थसंग्रहे सभ्यग्वि

।

वरणकरणेन ‘नतु पुनस्सगुणात्मवादे ’ इति संक्षेपशारीरकवाक्यमपि पर्यालोचितम् ‘ब्रह्मैव सन्हह्माप्येति ' ।

इति श्रुत्यन्तरानुरोधेन ‘ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति ’ इत्यत्राप्यभेद एव विवक्षितः

नवीनोक्तरीतिरूवनुपादेया

इति संक्षेपशारीरक ग्रन्थानुवादेन शङ्का ॥

।

संक्षेपशारीरकानुवादः

७८५

श्रुत्यन्तरैकार्थेन ‘ब्रह्मवेद’ इत्यत्रान्यार्थ एव विवक्षितः नतु परसंमतार्थं ७८६

इति साधनम् ॥

अत्र परमशब्दप्रयोगेण ’ तदेव ’ इत्यनभिधाय ‘ब्रह्मैव ’ इत्यभिधानेन ‘ब्रह्मवेद ’ इत्यत्र बृंहणत्वा र्थानुगुण्येन च ’ ब्रह्मैव ’ इत्यत्र ब्रहह्मशब्द: धर्मभूतज्ञान पूर्णविकासरूपवृहत्वावैशिष्टपर इति साधनम् ॥

७८७

सेयं गौरिति सविकल्पकामिलापकशब्दवत् ’ ब्रह्मैव भवति’ इत्युक्तिः | सविकल्पकनिरूपणोत्तरीति ७८८

रत्रानुसंध्या ॥

७८९

‘क्षेत्रज्ञःकरणी ’ इत्यत्र विष्णुचित्तविवरणम् ॥ भाष्येऽपि करणत्वेन निवृत्तिरेवात्र विवक्षिता ॥

७९१

6 तद्भावभावमापन्न: ’ इत्यादेः सिद्धान्तसिद्धाञ्जनोक्तार्थानुवादः ॥

’ परात्परं पुरुषमुपति दिव्यम्’ ’ निरञ्जनःपरमंसाम्यमुपैति

6

एष आत्माऽपहतपाप्मा

य

आत्मा

अपहृतपाप्मा’ इत्यादिश्रुत्यर्थः तद्भावनावमापन्न: इति श्लोके विवक्षितः | नतु (सि.सि. अं) परोक्तार्थ ,

७९२

इति साधनम् ॥

७९३

‘ क्षेत्रज्ञंचापि माम् ’ इत्यत्रान्तर्याम्यैक्यमेव विवक्षितमिति गीतावाक्यैरेव साधनम् ॥

।

महापूर्वपश्चोपक्रमोक्तार्थद्वये प्रधानभूतनिर्विशेषस्य शास्त्रंतात्पर्यविषयत्वं न संभवतीत्युपसंहारः अय मर्थः भट्टसम्मतः ॥

७९४

सन्म।त्रग्राहिप्रत्यक्षदूषणपरभट्टपाद वाक्यानि दूषयता मण्डन मिश्रण अविद्यावाददूषणमपि परिहृतम् । ब्रह्माज्ञानवादस्य एकजीववादस्य शङ्कराचार्यसंमतस्यानुपादेयत्वमपि सिद्धान्तितम् । शङ्कराचार्यपक्षं साधयन्तः

विमुक्तात्मयतयः ब्रह्मसिद्धिकारपक्षं दूषयन्ति संक्षेपशशिरकादावपीत्थमेवेत्युपपादनम् ॥

७९५

वाचस्पतिः मण्डनमिश्रमनुसृत्यैव जीवाज्ञानवादं साधयति । पद्मपाद सुरेश्वरादिबहुजनसम्मततया ब्रह्मा

ज्ञानवादपक्षस्यैव निरूपणमुचितमित्यत्र ब्रह्माज्ञानवादपक्षस्यैव विचार:क्रियते ॥

७९६

पक्षद्वयविकल्पः । ब्रह्माज्ञानवादे स्वप्रकाशज्ञान स्वरूपत्वेनाविद्याविरोधित्वादिति मूलेोक्तदूषणस्याद्वैतसि

द्वितळ्याख्ययोः परिहारस्यानुवादः । तत्पर्यालोचनेन मूलोकार्थस्थापनम् ॥ ‘ ज्ञानरूपं परंब्रहा ’ इति नाथमुन्युक्ति विवरणमुखेन ब्रह्माज्ञानवादपर्यालोचनम् ॥

‘ब्रह्मावत् ’ ’ ब्रह्मवेद ’ इत्यादौ वृत्तिरेव विदिधात्वर्ध: । ज्ञानविषयत्वं ज्ञानतादात्म्यम् तदेव प्रमे

७९७

७९८

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

यत्वं तच्च ब्रह्मणि नाङ्गीक्रियत इति नविरोधः इत्यादि (अ.सि. चं) परोक्तदूषणप्रक्रियापरिशीलनम् ॥

७९९ ८००

अद्वितीयत्वविचारः ॥

अविद्यावरणरूपतिरोधानविचार: । अविद्या ब्रह्मस्वरूपमावृत्य विक्षिपतीति ब्रह्मस्वरूपाप्रकाशेनावि ८०१

रोघरपञ्चपादिकविवरणानुवादः ॥

प्रदीपदृष्टान्तेन विवरणे स्वप्रकाशत्वसाधनेन दृष्टान्ते यादृशमावरणं तादृशमेव दान्तिकइति स्वरूपनाश ।

पर्यवसानम्

वृत्त्यभावेन पुष्कलकारणाभावात् प्रतिबन्धकत्वासम्भवश्च ॥

८०२

द्रष्टृदृश्यदृशिव्यतिरिक्तपदार्थ एव नास्ति द्रष्टृदृश्यरूपत्वेऽविद्यायाः द्रष्टृदृश्यभावस्य कल्पितत्वेन दोषा ८०३

न्तरापेक्षयाऽनवस्था स्यात् । एवंचाविद्यास्वरूपमेवाप्रामाणिकम् ॥

पञ्चपादिकादावन्यत्र (सि. सि. अं) चोक्तस्य सदसद्विलक्षणत्वस्य पयालोचनम् ॥

८०५

ब्रह्मान्यस्य त्रिकालाबाध्यविलक्षत्वमप्रामाणिकमेव ॥

८०६

6

अथ स्यात् ’ इत्यादिभाष्ये आवेद्यासाधनपरपञ्चपादिकाविवरणोक्तार्थानुवादः ॥

८०७

अवस्थाज्ञानकार्यत्वीकारे युक्तिः ॥ शुक्तिरजततज्ज्ञानयोरुभयोरवस्थाज्ञानपरिणामत्वम् । अज्ञानस्य साक्षिचैतन्यविरोधशङ्का ॥

८०८

८०९

एतावत्पर्यन्तं विवरणार्थमुपवर्ण्य अज्ञाततया साक्षिचैतन्यस्य विषयत्वे व्यत्यासेन अर्थनिरूपणमितिशङ्का ॥ ८१०

भगवदाशयवर्णनेन तत्समाधानम् ॥ विवरणोक्तानुमाने विशेषणादिप्रयोजनपरिष्करणपर तत्त्वदीपन अद्वैतसिद्धिप्रमुखग्रन्थानुवादः ॥ गुरुचन्द्रिकाऽनुवादः ॥

८११ ८१२

८१३ – ८१४

तत्रैव आश्रमस्वामिमतानुवादः ॥

८१५

आश्रमस्वामिमतपरिष्करणम् ॥

८१६

इष्टसिद्धि, पञ्चपादिका,विवरणायुक्ति पर्यालोचनारम्भः | मण्डनवाचस्पत्योः भावरूपाज्ञान स्यासम्मतत्वेन भावरूपाज्ञानं न सर्वाद्वैतिसंमतम् ॥

८१७

अज्ञानस्य प्रत्यक्षाविषयत्वसाधनावसरे इतरप्रतीतिवैलक्षण्येन साधनं न संभवति । प्रतीत्यन्तरतौल्येन प्रत्यक्षस्यान्यविषयकतया न शुद्धचिन्निष्ठभावरूपाज्ञानसाधकत्वम् ॥ "

अथ विशदस्वरूप ’ इत्यादौ अद्वैतसिद्धयुक्तार्थ एव आशङ्कित: ॥

८१८

८१९

तत्पर्यालोचनम् । मयि ज्ञानं नास्तीत्यस्य गुरुचन्द्रिकोत्तरीत्यापि भावरूपाज्ञानविषयकत्वासम्भवः ॥

८२०

ज्ञानाभावपक्षे यो दोषः स भावरूपाज्ञानपक्षेऽपि तुल्यइति विवरणाद्वैतसिद्ध्यादावुक्तार्थस्यैव स्थापनम् ॥

८२१

गुरुचन्द्रिकोक्तार्थपर्यालोचनम् ॥

८२२

ज्ञानं नास्तीति प्रतीतेः ज्ञानप्रागभावविषयकत्व साधनं तत्राद्वैतसिद्ध्याद्युक्ति पर्यालोचनम् ॥ स्वप्रकाशत्वतिरोधाना ज्ञानभानाद्यनुपपत्तिः ॥

८२३

राहोः स्वावृतप्रकाशप्रकाश्यत्ववत् अविद्यायाः साक्षिभास्यत्वमपि दृष्टान्तदान्तिकवैषम्यान्न घटते ।

पञ्चपादिकायां स्वोक्ताक्षेपस्य यावदंशे समाधानं नोक्तमिति प्रदर्शनम् ॥

अविद्यासाधनदशायामविद्याकल्पितभेदमादाय अंशभेदेन स्वप्रकाशत्वावरणादेरुपपत्तिर्न संभवति ॥ 8

८२४

८२६ ८२७

[ जिज्ञासा १ १ १

।

अविद्याया: प्रवृत्त्ययोगः भट्टपादैरप्युक्त: ’ यस्यच दुष्टं करणम्’ इति शावर भाष्ये पारमार्थिकदोष एव विवक्षितः नत्वत्र पारमार्थिकः । अहंप्रत्यये दोपमूलत्वमपि न शबरसम्मतम् ॥ शाबरभाष्ये अनैसर्गिकदोषो विवक्षितः न नैसर्गिकइति पञ्चपादिकाकल्पनं न घटते । क्षुत्पिपासादेह

८२८

संतापादौ भुभुक्षोः दोपबुद्धिर्नास्ति मुमुक्षोस्तु वर्तते । अविद्योच्छेदो न संभवतीति भट्टपादैरप्युक्तम् । दोषा

परमार्थ्याङ्गीकारे अधिष्ठानापारमार्थ्यमपि न घटते ॥ परमते सर्वशून्यत्वपर्यवसानमेवावर्जनीय प्रसज्यते ॥

८२९ ८३०

दृष्टिसृष्टिपक्षस्यैव मुख्यवेदान्तपक्षतया ‘अहमेवेदं सर्वोऽस्मि ’ इति स्वप्नप्रकरणवाक्यतौल्यं तत्त्वमस्या

दिवाक्यानाम् ॥

८३१

विरुद्धत्वादिति हेतोः तात्पर्यवर्णनम् ॥

दृष्टान्ते अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वायोगः | अस्य हेतोः (अ.सि.चं) परिष्करणं पर्यावचनं च | 6

८३२

८३३–८३४

ज्ञात्राश्रयहि तत् ’ ’ विषयाश्रयहि तत्’ इति भाष्यंतात्पर्यम् ॥

८३५

‘ शक्तिविशेषोपबृंहणविरहेसति ज्ञानत्वात् ’ इत्यत्र विशेषणाभाव विशेष्याभावादि मुखेन दृष्टान्तत्रयो

पादानम् | ईश्वरसङ्कल्पस्यैव सर्वनाशकत्वम् ॥

भावरूपस्य ज्ञान विनाश्यत्वाभावः ॥

अनुकूलतर्काभावात्प्रतिकूलतर्कसत्वाच्च, अनुमानेन भावरूपाज्ञानसाधनासम्भवोपसंहारः ॥ न विलक्षणत्वात् ’ इत्यधिकरणन्यायेन अर्थापत्तेरसंभवः । ख्यातिबाधान्यथाऽनुपपत्तिरूपदृष्टार्थाप

८३६ ८३७ ८३८

C

च्याऽपि भावरूपाज्ञानसाधनासंभवः ॥

शुक्तिरूण्यभ्रमान्यथाऽनुपपच्या विवरणोक्तदिशा अज्ञानसिद्धिशङ्का ॥

अन्यथामानानङ्गीकारे बाधासंभवः | परमार्थरजतस्यैव बाधः नतु प्रातीतिकस्य । उभयसाधारणधर्म पुरस्कारेण लौकिकपरमार्थरजतस्य वाघोपपत्ते: अद्वैतसिद्धयुक्ताया आप अघटनम् ॥ अद्वैतसिद्धयुक्तरीत्यङ्गाकोरे ब्रह्मज्ञानेन प्रपञ्चमाधासम्भवः । अनुभवानुरोधेन नैयायिकसंमतालौकिक सन्निकर्षः संभवति परमते अनन्तपदार्थंकल्पनाङ्गीकारे गौरवात् । ज्ञानैकत्वस्यानुभवसिद्धस्य मुख्यत्वासंभवाच्च ‘इदं रजतम् ’ ’ अयं सर्पः’ इत्यत्राद्वैतसिद्धयुक्तोपपादितदिशाऽपि ज्ञानैक्यमुपपादयितुं न शक्यते ॥ अन्यथाख्यात्यनङ्गीकारे परोक्षभ्रमे फलैक्यस्यौपचारिकत्वस्यअद्वैत सिद्धयुक्त्या सर्वप्रतीतिस्वारस्येन अन्यथा

‘ख्यातिवाद एव युक्तः ॥

ख्यात्यन्तरवादिनामप्यन्यथाख्यात्यावश्यकत्वम् ॥

८३९ ८४०

८४१

८४२

७४३ ८४४

आविद्यकप्रातीतिकरजतकल्पनं नसंभवति प्रवृत्त्यनुपपत्ते इत्याक्षपस्यापरमार्थे परमार्थवृत्तिधर्मकल्पनेन

परिहारोऽनुचितः अपरमार्थस्यैवासिद्धेः ॥

अन्यथाख्यातेः वेदप्रामाण्यवादिभाट्टसम्मतत्वेन ज्ञानैक्यानुभवस्वारस्येनच अन्यथा ख्यातिपक्षमवलम्ब्य पर मतपर्यालोचनं कृतम् । एतत्पक्षे प्रत्यासयन्तरकल्पनं पुरोवर्तिप्रत्यक्षरजतस्मृतिसमनन्तरं क्षणविलंबकल्पनं चेति प्रभाकरेण अख्यातिवाद आदृतः । तच्छिष्येण नयवीथौ श्लोकरूपायामयं पक्ष:साधितः । तत्र रजतं साक्षा स्करोमीति प्रतीत्युपपत्तिर्न संभवतीति तदुपपत्तिपूर्वक तमेव पक्षं परिष्कृत्य श्लोकैरेव साधनम् ॥

८४५

८४६

५९

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

अस्य पक्षस्य सांप्रदायिकत्वम् | त्रिवृत्करणप्रतिनिधिन्यायाभ्यामेतत्पक्षे सन्निकर्षोपपादनम् ॥ प्रतिनिधिस्थले सूत्रभाष्यशास्त्रदीपिकाऽदिवाक्यैः अवयवैक्यसाधनम् ॥

८४७

भ्रमस्थले प्रत्यभिज्ञाऽऽदिवत् ज्ञानैकत्वोपपादनम् ॥

८५०

८

८४८

गुणवादस्तु’ इति सूत्रप्रणेतुर्जेमिने: वेदे क्वापि नारोपः, आरोपाङ्गीकारे वेदप्रामाण्यभङ्गात् इति

सिद्धान्तः अत्र पार्रमलादौ अप्पय्यदीक्षितायुक्तिरभिनिवेशमूलैव । वेदे दृष्टिविधिस्थले अख्यातिपक्षेणोपपत्तिः आचार्यपादैरुक्ता । अन्यथाख्यातिपक्षे भट्टपादोक्तदिशा सदृशाभेदबोधाङ्गीकारे वेदप्रामाण्यस्याप्युपपत्तिः ॥

स्वप्नसृष्टिवत् प्रपञ्चसृष्टिः, उपनिषद्वाक्यानि च एतदर्थान्येवेति परपक्षपर्यालोचनम् ॥

८५१

८५२

‘न तत्र स्था:, - अथ स्थान्’ इति श्रुतौ अथेत्यनेन अभावसृष्टयोरेककालिकत्वं नास्तीति बोधनेन

सृष्टिकालेऽभावो नास्तीति स्फुटम् । पूर्वोत्तरकालसत्वे सकलपुरुषानुभाव्यत्वं स्यात् इति स्वप्नद्रष्टमात्रानुभाव्य तया स्वाप्निकार्थानां न चिरकालस्थायित्वं, किंतु अल्पकालास्थितिरेवेति निष्पन्नम् ॥

८५३

’ मायामात्रंतु ’ इतिसूत्रे मायाशब्दस्य प्रातीतिकमात्रबोधकत्व एव परमतसाधकत्वं, नच तथा परैर प्यभ्युपगम्यते इति मायाशब्दः परेषां प्रतिकूल एव |

८५४

सन्ध्याधिकरणे परोक्तोदाहरणे शयान देहसरूपसंस्थानदेहान्तरसृष्टयोपपत्त्युपपादनम् | प्रकरणपञ्चकोपात्त ८५५

पीतशङ्खोदाहरणोपपत्ति: ॥

पं.पा. ’ मिथ्यैवाहंकर्तृत्वमात्मनः ’ इत्यत्र लोहितस्फटिकदृष्टान्त : अख्यातिवादपरिशलिनेन कृतः ।

पद्मरागप्रभावत् जपाकुसुमप्रभायाः मध्यदेशेऽप्रतीतिः स्फटिकसंयोगरूपकारणाभावनिबन्धना । अतोऽख्याति

पक्षो युक्तः । द्विचन्द्रोदाहरणं चिंत्रप्रतिबिंबयोरैक्येन जीवब्रह्मणोरभेद सिद्ध्यर्थमिति पञ्चपादिकोक्तपक्षानुवादः ॥

८५६

स्वदेशस्थबिंबग्रहणमेवेति अख्यातिवादपक्षस्य पं. पा. दूषणं स्वदेशस्थबिंबग्रहणपक्षः भट्टपादसंमत इति

श्लोकवार्तिकग्रन्थानुवादः । विच्छेदावभासय मायाविजृम्भितत्वमैक्यस्य न तथेत्यत्र विनिगमकाभावः शुक्ति रजतवत् चि॑ित्रप्रतिबिंबस्थले बाघो नेत्याप न अत्रापि बाधसंभवात् ॥ सुरेश्वरसंमतं प्रतिबिंबासत्यत्वमद्वैत विद्याकृद्भिरापे साधितम् । द्विचन्द्रोदाहरणविचारः ॥

८५७ ८५८

शुक्तिकारजतादिषु अत्रोक्तप्रक्रियायाः न्यायसुधायां जयतीर्थोक्तदूषणग्रन्थानुवादः ॥

८५९

सुधापरिमलानुवादः । भाष्यसूक्तितात्पर्यवर्णनेन तद्दूषणपरिहार: ॥

८६०

अनुव्याख्यानोक्तसत्ख्यातिसाधनप्रकारानुवादः । तत्पर्यालोचनं च ॥

८६१

सिद्धान्तसिद्धाञ्जने प्रतिनिधिस्थले मीमांसकसंमतावयवैक्यपक्षदूषणप्रकारस्यानुवादः ॥

८६२–८६३

तत्पर्यालोचनारम्भः ॥

(सि.सि.अं) उक्तदूषणालग्नकत्वापपादनम् । जैमिनिसूत्राणां प्रनिधिस्थले मुख्यद्रव्यावयवैक्यपरत्वं मुख्य विधायकशास्त्रस्यैव प्रतिनिधिप्रापकत्त्रं च ॥

८६४

८६५

(सि.सि.अं) मते ऊहासम्भवः शचरादिमत एव तत्संभवः । अतः जैमिनिसूत्राणां शबरायुक्तार्थएवयुक्तः ८६६ 6

अथवा ’ इत्यादिना भ्रमस्थले स्वप्नसृष्टिवत् पदार्थसृष्टिपक्षे न निर्भरः किंतु ‘यथार्थं सर्वविज्ञानम् '

इति प्रागुक्तपक्षएवति संप्रदायानरूपणम्

(अ.सि,.गु.चं) उक्तदिशा अनृतशब्दस्याज्ञानपरत्वस्य निरूपणम् ॥

● अनृतेनहि प्रत्यूदाः’ इतिश्रुतेः दहरविद्यास्थतया दहरविद्याया: सगुणविद्यात्वेन तत्र भावरूपाशा ८

८६७ ८६८

[ जिज्ञासा १-१-१

नेन प्रत्यूढत्वोपपादनं न संभवति । सुषुप्तौ कर्मसामान्यस्य नलयः, अपितु कर्मविशेषस्यैव कर्ममूलक एवज्ञानाभावः ८६९

‘नासदासीत् ’ इति श्रुतौ ‘कुहकस्य शर्मन् ’ ’ रेतोघा आसन्महिमान आसन्’ सतो बन्धुमसति निरविन्दन्’ इत्युत्तरवाक्यानुसारेण सदसच्छन्दयोः भाष्योक्तचिदचिव्यष्टिपरत्वस्यैव युक्तत्वम् । ‘आसीदिदं ८

तमो भूतम् ’ इति मनुवचनमप्यस्मिन्पक्षेऽनुकूलम् ॥

७७०

सदसच्छब्दयोः लघुचन्द्रिकोत्तसत्यालकिपरत्वस्यायोगः ॥

८७१

‘नासदासीन्नोसदासीत्तदानीम् ’ इत्यत्र तदानीमित्यस्य सिद्धान्तसिद्धार्थे एवं सामञ्जस्यं नतु परमते | मायांतु प्रकृतिं विद्यात्’ इति श्रुतिरेव मायाशब्दस्य विचित्रकार्यकारित्वं प्रवृत्तिनिमित्तमिति

८७२

८

स्थापयति । ‘ अस्मान्मायी’ इत्यत्र मायास्वामित्वमेव विवक्षितम् । गीताविष्णुपुराणाद्यपबृंहणानुरोधेन माया

तरणस्यैव विवक्षितत्वम् ॥

८७३

‘ तस्याभिध्यानात् – विश्वमायानिवृत्तिः’ इति श्रुतौ पूर्वार्धविरोधेन ‘अहंब्रह्मास्मि’ इत्येवंरूपात् ध्यानादिति सं.शा.विवरणे मधुसूदन सरस्वत्युक्तिरनुपादेया । नृसिंहतापनीयवाक्यस्य परोक्तार्थपर्यालोचनम् ॥

6

यदचरस्तन्वा वावृधान: ’ इति ऋग्वेदश्रुत्या मायाशब्दस्य मिथ्यार्थकत्वमिति चन्द्रिकोत्तं नघटते ।

तस्यांश्रुतौ तदुक्तार्थस्याविवक्षितत्वत् ’ ऋतेऽर्थं यत्प्रतीयेत ’ इति भागवतवचनम् अष्टमोक्तप्रश्नप्रतिवचनपर्यालो चनया न चन्द्रिकोक्तदिशा मायाशब्दस्य मिथ्यार्थत्वं साधयितुमलम् ॥

८७५

F

C

यावनहम्’ इत्यादिचतुश्लोक्या अपि शुकपक्षीयोक्तार्थ एव युक्त इति ‘ऋतेऽर्थम्’ इत्यस्यापि शुक पक्षीयोक्तार्थस्यैव युक्तत्वम् ॥ मायायाः अस्त्रनाश्यत्वकथनेन ज्ञाननाश्यत्वरूपमिथ्यात्वासिद्धिः ।

८

८७६

दासानामिन्द्रो मायया , इत्यत्र माया.

शब्दस्य शक्तिपरत्वं सायणीयेऽप्युक्तम् ॥

८७७

वृ.शं.भाष्ये ऋग्वेदसायणीये च मायाशब्दस्य प्रज्ञार्थकत्वात्त्या न मिथ्यार्थकत्वम् । परसंमताविद्यासाधक श्रुत्यन्तरविचार ॥

८७८

८

नीहारेण प्रावृता ’ इति श्रुतौ नीहारशब्दस्य विवरणोक्ताज्ञानार्थकत्वं न विवक्षितम् । ‘सआशिषा ' इत्यत्र (सि.सि.अं) उक्तदिशाऽज्ञानं न विवक्षितम्, किंतु वासुदेवस्यान्तर्यामित्वमेव । पं.पा. उक्त दिशा ऐक्यो पदेशान्यथाऽनुपपच्या अज्ञानकल्पनं न संभवति । ऐक्योपदेशस्यान्यार्थत्वात् ॥

७७९

अनुप्रवेशनामरूपव्याकरणश्रुत्यनुसारेण ’ अनेन जीवेन ’ इतिश्रुतौ परोक्तार्थ: नविवक्षित: । ‘सर्वाणि

रूपाणि ’ इत्यत्र अभि इत्यनेन स्वाभिमुख्यबोधनेन भगवत्पर्यन्तत्वस्य नामरूपयोःसिद्धया छान्दोग्यनामरूप व्याकरणमपि स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् ॥

८८०

शङ्कराचार्यैः प्रस्थानत्रये विष्णुपुराणवचनानुदाहरणेऽपि सनत्सुजातीयभाष्य पराशरस्य आत्मव्यतिरिक्त

मिथ्यात्वमेवाभिप्रेतमिति विष्णुपुराणवचनैःसाधनेन परसंमतार्थविशदीकरणपूर्वकं विष्णुपुराणवचनेषु ॥

विष्णुपुराणस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वे न तात्पर्य, किंतु भुवनकोशस्वरूपादिनिरूपण एव | ‘ तत्सर्वैवै हरेस्तनुः’ इत्यस्य प्रथमत्वेऽपि ’ तानि सर्वाणि तद्वपुः ’ इत्यस्योपादानं भगवच्छरीरत्वस्य

सामानाधिकरण्यप्रयोजकतायाः अन्ते निरूपणाभिप्रायेण ॥

‘ तानि सर्वाणि ’ इत्यनन्तरं ‘सएव सर्वभूतात्मा इत्यस्योपादाने बीजनिरूपणम् ॥

८८१ ८८२

८८४–८७५

,

८८९

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

सङ्कोचविकासात्मकपरिणामशून्यस्यैव वस्तुत्वं तच्च आत्मनएव नत्वचेतनस्येत्येव पराशरवचनेष्वभिप्रे ८९१

तम् नत्वात्मव्यतिरिक्त मिथ्यात्वम् ॥

मुक्तिहेतुज्ञानस्य न निर्विशेषविषयकत्वं श्रुतिविरोधात् किंतु सविशेषविषयकत्वम् ॥

९२

अहमर्थाध्यासादीन्चहून र्थान् शबरायुक्तदिशा पर्यालोच्य शत्ररादिसंमतं विशेष्यविशेषणभाव सामाना धिकरण्यं मुख्यं तदेवेति च साधयितुं विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यस्य गौणत्वमखण्डार्थसामानाधिक रण्यस्यैव मुख्यत्वमिति परोक्तमर्थं पर्यालोच्य ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्र ’ नीलमुत्पलम्’ इत्यत्रेव सामानाधिकरण्य ९३

मिति यामुनमुन्युक्तरीत्या साधयितुभुपक्रमः ॥

’ सोऽयं देवदत्त ’ इत्यत्रापि न लक्षणा इति भाष्योक्तार्थस्य प्रतिकोटिभूतः अ.सि., गु.चं. इत्यादिषु परोक्तार्थ: (३२९. पु) पर्यालोचितः ॥ ‘ तत्त्वमसि ’ इत्यत्र उपक्रमोक्तसामानाधिकरण्यप्रकारेणैव सामानाधिकरण्यम् । ‘अहंब्रह्मास्मि’ इत्यत्र

९४

बाघायां सामानाधिकरण्यमिति नैष्कर्म्यसिद्धिग्रन्थानुवादः । तत्र मूलं विशेष्यविशेषणभावापरित्यागइति ज्ञानो ९५

त्तममिश्रविवरणमेव ॥

।

सुरेश्वरमते प्रतिबिंबासत्यत्वेन चिंत्रप्रतित्रिंक्यनयेन अखण्डार्थत्वासम्भव एव मूलम् नञः अभावा द्वाघार्थत्वं सामानाधिकरण्यस्य न संभवतीति पञ्चपादिकोक्तार्थ एव भाष्येऽभिहितः ॥ संबन्धवार्तिकोक्तदिशा राजत्वज्ञानेनैव व्याधत्वभ्रमनिवृत्ति: व्याधभावस्यापीति दृष्टान्तवैषम्यं तत्त्वमसि इति दान्तिके । बाधकज्ञानस्य सप्रकारकत्वाभावात् । विशेष्यविशेषणभावे सामानाधिकरण्यस्यैव मुख्यस्य

८९६ :

८९८

साधनोपक्रमः ॥

सद्विद्याया: निर्गुणविद्यात्वं शाण्डिल्यविद्यायाः सगुणविद्यात्वमिति परोक्तार्थः श्रुतौ न विवश्चितः उभ

यत्राप्युपादानोपादेयभावनिबन्धनैक्यस्यैव विवक्षितत्वादित्यर्थस्य साधनाय विद्याद्वयवाक्योपादानम् ॥

९००

उपदेशसाहस्रथ।मुदाहृताया: ‘अन्त:प्रविष्टश्शास्ता ’ इति श्रुतेः परसंमतार्थो न विवाक्षतइत्यभिप्रेत्य

तच्छ्रुत्यर्थानर्धारणाय तस्याश्श्रुतैरुपादानम् ॥ शाण्डिल्य विद्यायां-’ एषम आत्मा

"

इत्यत्र योऽयमर्थो विवक्षितः एव

९०१ "

१

सत

आत्मा

(

एषत

।

‘आत्मा’ इत्यन्तर्यामिब्राह्मणेऽपि विवक्षितइति ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्यत्रापि तस्यैवार्थस्य विवक्षा अतश्च शाण्डि ल्यविद्यायामभेदवाक्यवत् सद्विद्यायामभेदवाक्यमिति सिद्धान्तः ॥

९०२

सद्विद्यायां जीवब्रह्माभेद एव विवक्षित इति ब्रह्मविद्याऽऽभरणग्रन्थानुवादः ॥

९०३

तत्पर्यालोचनारंभः सद्विद्योपक्रमे नियमनार्थप्रवेशस्यैव विवक्षितत्वम् ॥

९०४

‘एैतदात्म्यमिदं सर्वम्’ इत्यत्र बहुब्रह्मिनन्तरभावप्रत्ययः संबन्धबोधक एव ’ तत्सत्यम्’ इत्यत्र सर्व

सत्यत्वं विवक्षितम् ‘मृत्तिकेत्येव सत्यम्’ इत्युपक्रमे दृष्टान्तेऽभिहितोऽर्थः उपसंहारे दाष्र्ष्टान्तिकेऽभिहितः ॥ ’ तत्त्वमसि’ इत्यत्र परमते अज्ञातार्थज्ञापकत्व| भावस्य विवरणे उत्त्या ‘ऐतदात्म्यम्’ इत्युपक्रमो

क्तार्थस्यैव ‘तत्त्वमसि ’ इत्यत्र उपसंहार इत्येव युक्तम् । विशिष्टस्यैवाभ्यासात् ब्रह्मविद्याऽऽभरणोपात्तमहाभा रतकोशद्वयमात्रोपलब्धश्वतकेतुमुवर्चलोपाख्यान परसंमतार्थपयालोचनम् ॥ तत्पर्यालोचननिगमनम् ॥

९०५

१७ १०

श्री भाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

[ जिज्ञासा १-१.१

तत्स्वाक्येनैवावगतम्’ इत्यादिभाष्यसूक्तेरर्थ: (३४३. पु) निरूपितः । सामानाधिकरण्यं प्रकारद्व

यापरित्यागेवैत्यर्थः (३३०.पु) निरूतितः ॥ 6

९११

शरीराकृति ’ इति (वि.पु) वचने आकृतिशब्द प्रयोगेण जातिगुणयोरिव शरीरस्याप्याकृतित्वेनाकृ

त्यधिकरणनयेन पुमान् देवः इत्यादिशब्दानां जीवपरत्वं पराशरेण सूचितम् । अत्र गवादिशब्दैः लक्षणांविना अभेदेन व्यक्तिबोधइति भट्टसोमेश्वरः, लक्षणैवेति खण्डदेवः ॥ शरीरशरीरिणोरुभयोरपि शब्दयोग्यत्वं भट्टसंमतम् । आकृत्यधिकरण जातिशक्तिनिरूपणपरं व्यक्ति बोधो लक्षणयेति तत्पक्षः आकृत्यधिकरणमेव व्यक्तिपर्यन्तशक्तिनिरूपणपरमिति सिद्धान्तः । आकृत्यधिकरणारुणा

धिकरणयोः शक्त्यैव व्यक्तिबोधइति वादनक्षत्रमालायामप्युक्तम् ॥

९१२

९१५

ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तस्य ब्राह्मणादिशब्दानां भ्रमसिद्धार्थानुवादित्वमेवेत्यर्थस्य पर्यालोचनम् ॥ शरीरशब्दस्य शरीरिविवेकप्रदर्शनार्थं प्रयुक्तस्य तत्प्रयोजननिर्वहणार्थं लोकव्युत्पत्तिमात्रमेवाङ्गीक्रियते ।

९९६

अरुणाधिकरणसरणिविवरण्यां खण्डदेवाप्पयदीक्षिताद्यक्ति पर्यालोचन पूर्वक माकृत्यधिकरणारुणाधिकरणसिद्धान्तो निरूपितः ॥

९१७

अरुणाधिकरणसरणिविवरण्यां आकृत्यधिकरणसूत्रार्थीकथनेन तत्सूत्रकथनोपक्रमः | शत्ररादिमते जाति

विशिष्टव्यक्तिशक्तिपक्षोऽपि पूर्वपक्षेऽभिहितः । जातिमात्रशक्तिश्व सिद्धान्ते जैमिनितात्पर्य पर्यालोचनेतु जाति 1

शक्तिपक्षः पूर्वपश्ने विशिष्टशक्तिः सिद्धान्ते ’ प्रयोगचोदनाभात् ’ इत्येव सिद्धान्तसूत्रम् | कौस्तुभोक्तदूषण

पर्यालोचनपूर्वक तत्सूत्रार्थवर्णनम् ॥

९१९

आकृतिव्यक्तिरूपोभयपदार्थेऽपि शक्तौ महाभाष्यादिसंवादप्रदर्शनम् । ‘अन्यदर्शनाच’ ’ आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात्’ इति सूत्रद्वयार्थः ॥

९२०

‘आकृतिस्तु क्रियार्थत्वात्’ इति सूत्रे आकृतिशब्दोपादानेन ‘आकृत्यभिधानाद्वा एकंबिभक्तौ बाज

प्यायन: ’ इति (सरूपसूत्रे ) महाभाष्योक्तदिशा वाजण्यायनसिद्धान्त एव जैमिनिसिद्धान्त इति निर्णयः । वाज

प्यायनमतेऽपि ‘नह्याकृतिपदार्थस्य द्रव्यं नपदार्थ’ इत्यादिना द्रव्यस्यापि पदार्थत्वं महाभाष्य एवोक्तम् । ‘न क्रियार्थबात् ’ इत्यादिसूत्रद्वयार्थः ॥

९२१

’ अनुज्ञापरिहारौ ’ इत्यादिसूत्रै: ब्राह्मणादिशब्दानां तच्छरीरसंयुक्त जीवपरत्वम् । ‘तथ इह रमणीय

चरणा: ’ इत्यादिश्रुतयोऽत्र मूलम् | ब्रह्मविद्याऽऽभरणोक्तिपर्यालोचनम् ॥ संज्ञामूर्तिक्लप्तिः भाक्तंवानात्मवित्वात् ’ इति सूत्रद्वयेन परमात्मन: जगच्छरीरकत्वज्ञानवन्त 6

2

९२२

6

एवात्मविदः इति बोधितम् । ‘तत्स्वाभाव्यापत्तिरुपपत्तेः ’ ’ अविभागेन दृष्टत्वात् ’ इति सूत्रद्वयेन समानाधि

करणवाक्यतात्पर्यमपि सूचितम् ॥

९२३

प्रवेशस्य नियमनार्थत्वे ’ अनेन जीवेनात्मनेति विरुध्यत ’ इति ब्रह्मविद्याऽऽमरणोक्तिपर्यालोचनम्।

एतच्छ्रतिशङ्करभाष्यानन्दागरिटीको कार्थानुसारेऽपि सिद्धान्तिसंमतार्थस्यैव युक्तत्वम् ॥ 6

९२४

अनुप्रविश्य ’ इत्यत्र अन्वित्यस्य तात्पर्यम् । ‘अनेन जीवेन ’ इत्यत्र अनेन इत्यनेन नव्यसंमता

थनिरुद्धोऽपि नविवक्षितः ॥

नवीनोक्तदूषणपरिहारः ॥

९२५

९२६

(

6

Lar

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

९२७

आत्मेतितूपगच्छन्ति ’ इत्यत्र ‘तदात्मानमेवावेत् ’ इति श्रुतिरेव मूलम् ॥

अध्यात्मसम्बन्धभूमाह्यस्मिन्’ इत्यत्र संबन्धबहुत्वकथनेन ‘सम आत्मेतिविद्यात्’ इत्यत्र संबन्धएव

विवक्षितः शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशः ’ ’ आत्मेतितूपगच्छन्ति इत्यत्रापीतरसंबन्ध्येव आत्मा विवक्षितः ॥

९३०

6

जीवेश्वरभेदस्याविद्यकत्वमिति शङ्करभाष्योक्तिर्न घटतइति स्थापनाय जीवेश्वरभेदस्योपनिषत्तात्पर्यविष यत्वसाधनार्थम्

९३१

‘अत्रेदं तत्त्वम्’ इति ग्रन्थारम्भः ॥

‘ अस्मान्मायी ’ ‘क्षरं प्रधानम्’ इत्यादिश्रुत्यर्थः ॥ 6

6

९३२

सकारणं ’ ‘ प्रधानक्षेत्रज्ञपतिः’ इति निर्गुणश्रुतिपूर्वोत्तर श्रुत्यर्थः ॥

९३३

ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशौ’ इत्यादिश्रुत्यर्थः ॥

९३४

‘नित्यो नित्यानाम् ’ ‘ भोक्ता भोग्यम्’ इति श्रुतिद्वयार्थः ॥

९३५

‘ त्र्यं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत् ’ ’ एतद्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं - - सर्वे प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्मभेतत् ’ इति

श्रुतिद्वयस्य सिद्धान्तएव स्वारस्यं न परमते । ‘भोक्रापत्तेः’ इति सूत्रमेतत्तात्पर्यकम् ॥ ८

प्रथमाध्यायचतुर्थाध्यायश्श्रुत्यैकरस्यम् ॥ श्वेताश्वतरोपनिषदि देव: वासुदेव एव विवक्षितः ॥

९३७– ९३८

गीतायां प्रकृतिपुरुषयोः परमात्मस्खामिकत्वं विवक्षितम् ॥

९३९

ईशेशितव्यभावस्य तात्त्विकत्वेन प्रकृतिजीवयोः भगवच्छरीरकत्वमपि तात्त्विकमेव ॥

९४०

‘ विकारो नामधेयम्’ इत्यत्र दृष्टान्तासाधारण्येन विकारशब्दः ‘नामरूपे व्याकरवाणि ’ इत्यत्र दृष्टा

न्तदान्तिको भयसाधारण्येन रूपशब्दप्रयोगः । ‘समाकर्षात्’ इति सूत्र( शं) भाप्योक्तस्य ’ तद्वेदं तर्ह्यव्याकृ तमासीत् ’ इति श्रुत्यर्थस्यानुवादः ॥

९४१

तच्छ्रुतेः सिद्धान्तिसंमतार्थं एव स्वारस्यम् । नामरूपव्याकरणं स्वपर्यन्तनामरूपव्याकरणमेव विवक्षितम् ॥ ९४२ 6

‘ अवस्थितेः ’ इतिसूत्रे परोदाहृतायां ’ सर्वाणि रूपाणि’ इतिश्रुतौ अभिवदन् इत्यत्र स्वाभिमुख्येन

उक्तर्विवक्षितत्वेन नामरूपयोर्भगवत्पर्यन्तत्वम् ॥ 6 सत आत्मा

१८

एषत आत्मा ’

९४३

‘ अन्तःप्रविष्टः’ इत्येतेषु ‘‘तत्त्वमसि ’ इत्येतत्सहभावेन परोदाहृतासु जीवब्रह्म

भेदस्य शरीरशरीरिभावस्यैव विवक्षितत्वेन ‘तत्वमसि’ इत्यत्रापि सएवार्थो विवक्षितः ॥ ज्ञानस्वरूपत्वं सगुणस्यैवेति निरूपणम् ॥ ‘सत्यंज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञानत्वस्य द्वैविध्यम् ॥

९४५

९४६–९४७

निवर्तकज्ञानविषयवेदार्थसंग्रहानुवादः इष्टसिद्धिकृतो विमुक्तकाचार्यस्य । अविद्यानिवृत्तेः९ पञ्चमप्रकारत्वमिति अविद्यानिवृत्तरात्मरूपत्वोक्तिः स्खलितमेव न्यायमकरन्दानुवादः ॥ इत्येत्परन्यामकरन्दानु वादः । वेदान्तकल्पलतिकापर्यालोचनं च ॥

एतत्पक्षस्याद्वैत सिद्धिलघु चन्द्रिकोक्तं मन्दाधिकारिकत्वम् । वेदान्तकल्पलतिकादाविष्टसिद्धयायुक्ताज्ञान 200

हान्यात्मस्वरूपत्वपरग्रन्थानुवादः ॥

इष्टसिद्धयुक्तार्थपर्यालोचनम् । तत्त्वप्रदीपिकोक्तेष्टसिद्धिकृत्सिद्धान्तपरिष्करणम् । तदनुसारिमधुसूदन ग्रन्थस्य अविद्यानिवृत्तश्चरमवृत्तिरूपतानिरूपणपरग्रन्थानुवाद: ॥

ब्रह्मासिद्धि, वार्तिकादौ अविद्यानिवृत्तेः चरमवृत्तिरूपत्वमुक्तम् ॥

लघुचन्द्रिकोक्तं तत्परिष्करणम्, मुमुक्षुप्रवृत्युपपत्तिश्च । लघुचन्द्रिकायां मोक्षस्य शास्त्रफलस्वं नास्तीति

४९

५०

९५१

९५२

९५३

[ जिज्ञासा १-११

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

६४

।

निरूपणम्

पूर्वोक्तार्थस्य पर्यालोचनम् ॥

९५४

मायातरणविमुक्त्योः पृथगुक्त्या मुक्ति : न परसंमताविद्यानिवृत्तिरूपा ॥

अविद्यानिवृत्तेः वृत्तिरूपत्वे अधिष्ठानज्ञानस्याव्यस्तनिवर्तकत्वरूपसिद्धान्तहानिः । प्रपञ्चस्य ज्ञानचाध्य त्वरूपसिद्धान्तासम्भवश्च | मण्डनमिश्रादीनां भावरूपाज्ञानं नैवसमतम् | इष्टसिद्धिविवरणकारादीनामेव तत्संमतम् ९५६

उक्तपक्षद्वयपर्यालोचनमारम्भणाधिकरणे भविष्यति । ’ तत्वोपनिषदं पुरुषम्’ इति श्रुत्युक्तदिशा सर्विशेषएव वेदान्तानां तात्पर्य, नतु निर्विशेषइति वृत्तिकारसिद्धान्तः । एतावता ‘अथात :’ शब्दयोः वृत्ति कारसंमतार्थे परोक्तदोषाः न लगन्तीत्युपपादनेन शब्दद्वयस्य वृत्तिकारसंमतार्थस्साधितः ॥

इच्छाया इष्यमाणप्रधानत्वात् ’ इत्युपक्रमे कार्यस्य 6

।

अधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तनिरूपणोपक्रमः

प्रधानतावादिप्रभाकरमतप्रतिकोटितया ब्रह्मणः इच्छाविषयतया प्रधानत्वं यत्सूत्रतात्पर्यविषयत्वेनोनं तदनुसा

रेण प्रभाकर एवं पूर्वपक्षी अस्मिन्नधिकरणे व्यासाभिप्रेत: ॥

९५८

प्रकरणपञ्चिकाऽनुवादः ॥ प्रकरणपञ्चिकोक्तार्थानुवादेन पूर्वपक्षनिगमनम् ॥

९५९-९६०

आक्षेपपरिहारपूर्वकं प्रकरणपञ्चिकायां कार्यव्युत्पत्तिसमर्थन परग्रन्थानुवादः ॥

९६१

बृहतीव्याख्या ऋजुविमलोक्तार्थ एव प्रकरणपञ्चिकायामुक्तः । न्यायरत्नमालेाक्त प्रकरणपञ्चिकार्यदूषणा नुवादश्च ॥

ब्रह्मसिद्धौ प्रकरणपञ्चिकोक्तार्यदूषणेऽपि समन्वयाधिकरणशङ्करभाष्योक्तरीत्या सिद्धपरवस्तुप्रामाण्यं संभ वतीति शङ्का ॥

४६३

समन्वयाधिकरणभामत्याद्यनुवादः । पञ्चपादिकान्यायरक्षामण्यनुवादः ॥

९६४

न्यायमकरन्दे (प्र.पं) तत्त्वालेत्कोक्तार्यदूषण तदाशयानवधान निबन्धनम् । परसंमतार्थस्य भट्टपादानां व्यासस्यचासम्मतत्वनिरूपणम् ॥

९६५

शाबरभाष्यस्य भट्टपादादिसंमतार्थविलक्षणस्य वृहतीऋजुविमलोक्तार्थस्यानुवादः ॥

९६६

पदार्थानां न करणत्वं किंतु पदस्यैवेत्यर्थस्थापन रऋजुबिमलाऽनुवादः ॥ ९६७ अन्विताभिधान सिद्धान्तेन कार्यान्विताभिधानसाधनम् | अन्विताभिधानपक्षएव नवीनानामपि संमतः ॥ ९६८ बृहतीऋजुविमलायुक्तभाष्यव्याख्यान दूषणपरन्यायरत्नमालाऽनुवादः ॥

९६९

श्लोकवार्तिन्यायरत्नाकरयो: पदानां पदाथोपस्थितिद्वारा करणत्वम् । अस्य ‘तद्भुतानाम्’ इति सूत्रता स्पर्यविषयत्वं च स्पष्टम् ॥ अस्मिन्नर्थे भट्टप्रभाकरयोरेक एवाभिप्रायः । ‘तद्भूतानां क्रियार्थेन समाम्नायः इत्यत्र क्रियार्थेनेत्यत्र

९७०

,

भावना विवक्षितेति भट्टोक्तावपि औत्पत्तिकसूत्र शाबरानुसारेण बृहत्युक्तरीत्या व्यवहारक्रियैव युक्ता | इष्टसाध नत्वस्य विध्यर्थत्वं विधिविवेकोक्तं न युक्तमिति साधनपर (प्र.पं.) वाक्यार्थमातृकाऽनुवादः ॥ प्रभाकरसंमतार्थद्वयं प्राथमिकव्युत्पच्यनुसारेण अन्विते शक्तिसिद्धौ कार्यान्वितएव शक्तेनिर्णन सिद्ध "

९७१

परवाक्ये प्रामाण्यं न संभवतीत्येक: । ब्रह्मण: आनन्दरूपत्वसाधनासंभवेन पुरुषार्थत्वं न संभवतीत्यपरः ।

• अतः कार्यस्यैव पुरुषार्थत्वं, तत्र प्राथमिकार्थस्य पूर्वपक्षे उपसंहारः ॥ अत्र सूत्रे परनवीनसंमतपूर्वपक्षसिद्धान्तयोःपर्यालोचनम् ॥

९७२ ९७३

श्रीभाष्यस्क्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका

६५

भगवदुक्तपूर्वपक्षसिद्धान्तयोरेव युक्तत्वानरूपणम् ॥ प्राथमिकव्युत्पत्त्यनुसारेण अन्विते व्युत्पत्तिसिद्धावपि कार्यान्विते व्युत्पत्तिर्न सिद्धयति ॥

९७६

अन्विते शक्तिरिति यामुनमुनिसिद्धान्तः । स एवाचार्यपादैः न्यायपरिशुद्धौ स्थापितः ॥

९७७

न्यायपरिशुद्धौ सिद्धान्त एव केषांचिदभिहितान्वयवादपक्षमुपन्यस्य ’ अन्येतु ’ इत्यादिना अन्विताभि

धानसिद्धान्तएवोक्तः । ‘तद्भूतानाम्’ इति सूत्रे सेश्वरमीमांसोक्तार्थएव युक्तः । प्रभाकरमतद्वयेऽपि सूत्र स्वारस्य न संभवति ॥

९७८

अधिकरणसारावली प्रकाशिकोक्कदिशा शक्तिज्ञानस्य स्मृतिरूपत्वम् । शास्त्रारम्भसमर्थन वादे अन न्तार्यपक्षानुवादः ॥

९७९

अनन्तार्योक्तस्य ‘पश्यतःश्वेतमारूपम्’ इति भट्टपाद श्लोकानुसारेण शाब्दबोधस्य न भट्टपादसम्मतत्वम् पदकल्पन।मन्तरा बाधस्यैव भट्टपादैरनभ्युपगमात् । अतश्शक्तिज्ञानं स्मृतिरूपमिति प्रागुक्त सिद्धान्तएव युक्तः ॥

९८०

‘वेदान्ते विध्यङ्गीकारे स्वसमतकार्यपरत्वेनैव सप्रयोजनत्वं वाच्यम्; नतु ब्रह्मण: आनन्दरूपत्वेन

तदर्थस्यैवासिद्धेः ’ इति प्रकरणपञ्चिकार्थपर्यालोचनं कार्यार्थित्वेऽपीत्यादिना । दुःखासंभिन्नदेशविशेषरूपस्वर्गस्य फलत्वं प्रकरणपञ्चिकायामेत्रोक्तं तन्नथायेन ब्रह्मण: आनन्दरूपत्वेन फलत्वम् ॥

९८१

विश्वजिदादौ स्वर्गकामस्य नियोज्यस्य कल्पनमिति प्राभाकराः । नशब्दं प्रतीयते’ इांत सूत्रानु 6

सारेण स्वर्गकामपदकल्पनमेवेति शबरादयः । ‘सस्वर्गस्स्यात्’ इतिसूत्रे स्वर्गस्यैव फलत्वं साधितम् ॥ ‘सस्वर्गस्यात्’ इत्यस्यापत्रादत्वेन ‘फलमात्रेयो निर्देशात् ’ इतिसूत्रे ’ प्रतितिष्ठन्ति हवा यएता रात्री

९८२

रुपयन्ति ’ इत्यत्र रात्रिसत्रे प्रतिष्ठायाः फलत्वं साधितम् । शबरभट्टपादोक्तदिशा शास्त्रदीपिकायां सन्नन्ततया

त्रिपरिणामेन प्रतितिष्ठासन्ति इति । भट्टीपकायां च तिप्प्रत्ययस्य ल्युडर्थकल्पनादिना च प्रतिष्ठायाःफलत्व मुपपादितम् । शत्रौ च सर्वरिंदानात् ’ इति सूत्रे अपगोरणशतयातनासाध्य साधन भावस्समर्थितः ॥ ८

९८३

अत्र भाष्यवार्तिकोक्तार्थमेदेन साव्यसाधनभावप्रकार: । अत्र वेदार्थसंग्रहोक्तार्थविशेषप्रतिपादनम् ।

एतेन ब्रह्मणः आनन्दरूपत्वसिद्धया उपासनांवधेस्सफलत्वसम्पच्या परसंमत कार्यपरत्वाभावः ॥ प्रभाकरसंमतकार्यत्वस्य दुर्निरूपत्वम् कृत्युद्देश्यत्वरूपकार्यत्वं स्वर्गस्यैवति साधनम् ॥

९८४ ९८५

प्रेरकत्वानुकूलत्वयोः इष्टत्वकृतिसाध्यत्वरूपत्वमेव ॥

शेषित्वपर्यालोचनम् ॥ प्रकरणपञ्चिकोक्तनियोगपर्यालोचनम् ॥

९८६ ९८७-९९०

स्वर्गकामपदसमभिव्याहारेण लिङर्थस्यानन्यार्थत्वप्रतिपत्तिर्न संभवति ॥

अर्थवादे ’ यन्नदुःखेन संभिन्नम्’ इत्यादौ स्वर्गस्य सुखरूपत्वं, ‘निधिमानेष भूभागः’ इत्यत्र कार्ब परवाक्यत्वाक्षेपः ऋजुविमलोक्तः असङ्गतः । तदभावऽपि सफलत्वस्य लोकेऽनुभवात् । श्रुतौ हिरण्यनिधिसा दृश्यस्य ब्रह्मणि प्रतिपादनेन ब्रह्मगः आनन्दरूपत्वेन सप्रयोजनम् ॥

९९२

मण्डनोक्तेष्टसाधनत्वस्य आचार्यपादकृतपर्यालोचनानुवादः ॥ कर्मणामपूर्वद्वारा फळजनकत्वस्य उत्तरत्र सूत्रेषु निरसिष्यमाणतया ब्रह्मणः इच्छाविषयत्वेन प्राधान्यं सिध्यत्येव ९९४ कृतिसाध्यत्वस्य विध्यर्थत्वम् । शासनस्य विध्यर्थत्वम् ॥

श्रीभाष्यसूक्तिगूढार्थसंग्रहविषयानुक्रमणिका समाप्ता

९९५ - ९९६