विश्वास-प्रस्तुतिः
अथ शक्तिः ।
सर्व-कारणानां कारणत्व-निर्वाहकः
कश्चिद् अद्रव्य-विशेषः शक्तिः ।
तर्कागमाभ्यां तत्-सिद्धिः ।
अण्णङ्गराचार्यः
**‘अथ शक्ति’**रिति । अग्नौ दाहकशक्तिः, जलेक्लेदनशक्तिरित्यादि ।
**‘तर्के’**ति ।
शक्तय सर्वभावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः ।
XXX पावकस्य यथोष्णता (वि० पु०)
इत्याद्यागमसिद्धा शक्तिः तत्तद्द्रव्ये प्रतिनियता । भगवति चाचिन्त्या नानाविधाश्शक्तयस्सन्ति । ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते’ इति श्रुतेः ।
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद - अब शक्ति का निरूपण किया जाता है ।
सभी कारणों के कारणत्व का निर्वाहक कोई अद्रव्य- विशेष ही शक्ति है ।
शक्ति की सिद्धि तक और आगम से होती है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
शक्ति का निरूपण
भा० प्र० - इस अवतार के प्रारम्भ में उद्दिष्ट दश अद्रव्यों में से नव अद्रव्यों का निरूपण करने के पश्चात्
अन्तिम अद्रव्य शक्ति का निरूपण किया जा रहा है ।
शक्ति का निरूपण करते हुए
यतीन्द्रमतदीपिकाकार कहते हैं कि
शक्ति वह अद्रव्य है,
जो सभी कारणों के कारणत्व की निर्वाहिका है ।
कार्य को उत्पन्न करने में समर्थ होने से
कारण बनता है
और शक्ति उसके कारणत्व का निर्वाह करती है ।
मूलम्
अथ शक्तिः ।
सर्वकारणानां कारणत्वनिर्वाहकः कश्चिदद्रव्यविशेषः शक्तिः ।
तर्कागमाभ्यां तत्सिद्धिः ।
वासुदेवः
तर्कागमाभ्यामिति । तत्र तर्कमाह — प्रतिबन्धकेति । आगमस् तु -
शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्या अपृथक्स्थिताः ।
(अहि. सं.) इत्यादिर् द्रष्टव्यः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
+++(तर्कतः सिद्धिर् यथा -)+++
प्रतिबन्धक-मणि-मन्त्रादि-सन्निधौ
स्वरूप-सहकारि+++(कारण-रूप-)+++-वैकल्याभावे ऽपि
यद्-उपरोधाद् दहनो न दहति
सा ह्य् अतीन्द्रिया शक्तिः ।
अयस्-कान्तादिषु तत्-प्रसिद्धिः ।
अण्णङ्गराचार्यः
शक्तिसाधकं तर्कमाह **‘प्रतिबन्धके’**ति । यदुपघातात् — शक्तिप्रतिबन्धात् । चन्द्रकान्तमण्यादेर्दाहप्रतिबन्धकत्वं प्रसिद्धम् । प्रतिबन्धकत्वं नाम कारणनिष्ठकार्यानुकूलधर्मविघटकत्वम् । स च धर्मः शक्तिरेवेति शक्तिसाधिका युक्तिः । विघटकत्वं कार्योत्पत्तिप्रतिरोधनम् ।
**‘अयस्कान्ते’**ति । लोहाकर्षणशक्तिस्तस्मिन् प्रसिद्धेत्यर्थः । सर्वत्रापि - सर्वद्रव्येऽपि ।
शिवप्रसादः (हिं)
प्रतिबन्धक मणि आदि के सन्निकट में
स्वरूप एवं सहकारी कारणों का अभाव नहीं रहने पर भी,
जिससे बाधित होकर
अग्नि जलाने का काम नहीं करती है,
वही अतीन्द्रिय शक्ति है ।
अयस्कान्त आदि मणियों में उसकी प्रसिद्धि है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
[[२७८]] उस शक्ति की सिद्धि तर्क एवं शास्त्र से होती है ।
शक्ति की सिद्धि में यह तर्क है कि
स्वरूप एवं सहकारी कारणों के रहने पर भी
अग्निप्रतिबन्धक चन्द्रकान्तमणि के रहने पर
जलाने का कार्य नहीं करती है ।
उसका कारण यह है कि
अग्नि के जलाने की शक्ति
उस मणि के द्वारा अवरुद्ध हो जाती है
और उस मणि के हटा देने के बाद अग्नि जलाने का कार्य करने लगती है ।
जिसके उपरुद्ध होने के कारण अग्नि नहीं जलाती है
तथा जिसके द्वारा अग्नि जलाने का कार्य करती है,
वह शक्ति नामक अद्रव्य है ।
यह शक्ति अतीन्द्रिय है,
उसका साक्षात्कार नहीं किया जा सकता है ।
किन्तु अग्नि में जलाने की शक्ति
तथा जल में आर्द्र करने की शक्ति
आदि का अनुमान किया जा सकता है।
महर्षि पराशर भी कहते हैं -
’ शक्तयः सर्वभावानाम्
अचिन्त्य-ज्ञान-गोचराः ।
यतोऽतो ब्रह्मण एतास् तु
सर्गाद्याभावशक्तयः ।
भवन्ति तापसां श्रेष्ठ
पावकस्य यथोष्णता ।’
अर्थात्
हे तपस्वियों में श्रेष्ठ मैत्रेयजी !
सभी वस्तुओं में रहने वाली शक्तियाँ,
जो अचिन्त्य ज्ञान का विषय बनती हैं,
अतएव वे उसी ज्ञान से सिद्ध होती हैं ।
अतएव परब्रह्म में भी ऐसी स्वाभाविक शक्तियाँ विद्यमान हैं,
जो सृष्टि इत्यादि के अनुकूल हैं ।
जिस प्रकार अग्नि की उष्णता प्रमाणसिद्ध है,
उसी प्रकार परब्रह्म की शक्तियां भी प्रमाणसिद्ध हैं ।
पदार्थों के प्रमाणसिद्ध स्वभाव का
किसी भी प्रकार अपलाप नहीं किया जा सकता है।
अहिर्बुध्न्यसंहिता में भी कहा गया है कि-
‘शक्तयः सर्वभावानाम् अचिन्त्या अपृथक् स्थिताः ।’
अर्थात्
“सभी पदार्थों में शक्तियाँ विद्यमान रहती हैं, वे अचिन्त्य तथा अपृथसिद्ध हैं ।”
अयस्कान्तमणि की भी शक्ति प्रसिद्ध है कि
वह लोहे का आकर्षण करने का कार्य करती है ।
अतएव अयस्कान्त आदि में शक्ति की विशद रूप से प्रतीति होती है ।
मूलम्
प्रतिबन्धक मणिमन्त्रादिसन्निधौ स्वरूप-सहकारिवैकल्याभावेऽपि
यदुपरोधाद्दहनो न दहति
सा ह्यतीन्द्रिया शक्तिः ।
अयस्कान्तादिषु तत्प्रसिद्धिः ।
वासुदेवः
अयस्कान्तादिष्व् इति । आदिना दुंदुभिस्वनादयः । ननु शक्तिः शक्तिविशिष्टा न वा । ना ऽऽद्यः । तस्या अपि शक्तेः शक्तिविशिष्टत्वेनानवस्थापातात् । नान्त्यः । तथा सति तस्याः कारणत्वं न स्यात् । अशक्तत्वात् । अन्यथा सिकताभ्यो ऽपि तैलमुत्पद्येतेति चेन् मैवम् । शक्त्यन्तराभावे ऽपि कारणानां कार्यानुगुण्यरूपतया तस्याः सिद्धत्वात् । अन्यथोष्णत्वम् उष्णं न वा । आद्ये ऽनवस्था । अन्त्ये कार्यं न जनयेच्-छीतवद्-इत्यादिप्रसङ्गात् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
सा शक्तिः षड्-द्रव्य-वर्तिनी ।
भगवन्-निष्ठत्वं पुराण-रत्न+++(=विष्णु-पुराण)++++आदिषु प्रसिद्धम् ।
एवं सर्वत्रापि शक्ति-नामक-धर्म-विशेष-सिद्धिः ।
शिवप्रसादः (हिं)
वह शक्ति छह द्रव्य में रहती है ।
पुराणादि में शक्ति की भगवन्निष्ठता प्रसिद्ध है ।
इस प्रकार सर्वत्र शक्ति नामक धर्म की सिद्धि होती है ।
शिवप्रसादः (हिं)
शक्ति छहों द्रव्यों में रहती है । ऐसा कोई भी द्रव्य नहीं है, जिसमें शक्ति न हो । विष्णुपुराण के ‘शक्तयः सर्व- भावानाम्’ इत्यादि वाक्य के द्वारा बतलाया गया है कि श्रीभगवान् में जगत् की सृष्टि आदि करने की शक्ति विद्यमान है तथा वह प्रमाणसिद्ध है । ‘पराऽस्य शक्ति- विविधैव श्रूयते श्रुति कहती है कि श्रीभगवान् में अनेक प्रकार की पराशक्तियाँ सुनी जाती हैं । यह श्रुति भी परमात्मा की शक्ति का वर्णन करती है । इस प्रकार स्पष्ट है कि सभी वस्तुओं में शक्ति नामक धर्म रहता है ।
मूलम्
सा शक्तिः षड्द्रव्यवर्तिनी ।
भगवन्निष्ठत्वं पुराणरत्नादिषु प्रसिद्धम् ।
एवं सर्वत्रापि शक्तिनामकधर्मविशेषसिद्धिः ।
वासुदेवः
षड्द्रव्य-वृत्तिर् इति । तद् उक्तम् आत्मसिद्धौ (पृ० ११) सर्वद्रव्येषु तत्-कार्य-समधिगम्यस् तत्-प्रतियोगि-शक्त्याख्यो गुणः साधारण इति । न चाद्रव्येषु रूपरसादिषु शक्त्यभावेन कथं तेषां कारणत्वम् इति वाच्यम् । रूपरसाद्यधिकरणीभूत-द्रव्यनिष्ठ्यैव शक्त्या रूपादिसमानाधिकरणया तेषां शक्तत्वात् । केचित् तु रूपादिष्व् अपि शक्तिमिच्छन्ति । पुराण-रत्नादिष्व् इति । तद् उक्तं विष्णुपुराणे (१।३।२) -
शक्तयः सर्वभावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः । यतो ऽतो ब्रह्मणस् तास् तु सर्गाद्या भावशक्तयः ॥ भवन्ति तपतां श्रेष्ठ पावकस्य यथोष्णता ।।
इति ।