विश्वास-प्रस्तुतिः
४. स चाणु-परिमाणः ।
उत्क्रान्त्य्-आदेः श्रवणात् प्रमाणानुसाराच् च ।
अणुत्वे युगपद् अनेक-विषयानुभवः कथम्
इति न शङ्कनीयम् ।
धर्म-भूत-ज्ञान-व्याप्त्या उपपत्तेः।
एतेनैव सौभरि-प्रभृतीनाम् मुक्तानां च
युगपद्-अनेक-शरीर-परिग्रहोऽपि सम्भवति ।+++(4)+++
अण्णङ्गराचार्यः
स चाणुपरिमाण इति । उत्क्रान्तिगत्यागतीनामिति ( ब्रह्ममींमासा) सूत्रे शरीरादुत्क्रमणस्वर्गलोकगमनपुनरागमनादीनां जीवात्मनि श्रुत्या प्रतिपादितत्वाद्विभुत्वे तेषामनुपपत्तेर्मध्यमपरिमाणत्वे चानित्यत्वप्रसङ्गादणुर्जीव इति स्थापितम् ।
**‘प्रमाणानुसाराच्चे’**ति । ‘एषोऽणुरात्मा’
वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च ।
भागो जीवः
‘आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः’ ‘स्वरूपमणुमात्रं स्यात् ज्ञानानन्दैकलक्षणम्’ ‘त्रसरेणुप्रमाणास्ते रश्मिकोटिविभूषिताः’ इत्यादिश्रुतिस्मृतितः जीवात्मनामणुत्वसिद्धिरिति भावः ।
‘अणुत्वे’ इति । अणोर्जीवस्य देहैकदेशस्थस्य पादे मे वेदना शिरसि मे सुखमिति युगपदनेकावयवावच्छिन्नमुखदुःखानुभवो धर्मभूतज्ञानव्याप्त्येत्यर्थः । एतेनैव धर्मभूतज्ञानव्याप्त्यैव ।
प्रतिसन्धानात् - य पुराऽद्राक्षतमेवेदानीं पश्यामि, स्पृशामीत्यनुसन्धानात् । अनेन द्रष्टुरात्मनश्च स्थिरत्वं सिद्धम् । ‘न जायते म्रियते वा’ ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनाम्’ इत्युत्पत्तिविनाशयोर्निषेधान्नित्यत्वश्रुतेश्चात्मना नित्यत्वसिद्धिरिति भावः ।
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद- उस आत्मा का अणु परिमाण है, क्योंकि आत्मा के उत्क्रान्ति आदि सुने जाते हैं तथा श्रुतियाँ उसके अणुपरिमाणकत्व का समर्थन करती हैं । यहाँ पर यह शंका नहीं की जा सकती है कि यदि आत्मा अणु है तो समकाल में ही वह अनेक विषयों का अनुभव कैसे करता है ? क्योंकि जीवों का धर्मभूतज्ञान व्यापक है । इसी- लिए सौभरी आदि का तथा मुक्तजीवों का समकाल में ही अनेक शरीरों का ग्रहण भी सम्भव है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
आत्मा के अणुत्व का प्रतिपादन
भा० - आत्मा के परिमाण के विषय में भी दार्शनिकों का मतभेद है। विशिष्टाद्वैती मानते हैं कि यह आत्मा अणुपरिमाण वाला है ।
‘एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो
यस्मिन् प्राणः पञ्चधा संविवेश’ (मु० उ० ३।१।९ )
श्रुति बत लाती है कि यह आत्मा अणुपरिमाण वाला
तथा परिशुद्ध मन के द्वारा जानने योग्य है,
जिसमें प्राण पाँच प्रकार से संबद्ध है ।
इस श्रुति में
आत्मा को साक्षात् अणु शब्द से अभिहित करके
उसके परिमाण को बतलाया गया हैं ।
‘स्वशब्दोन्मानाभ्याञ्च’ ( ब्र० सू० २।३।२३ )
सूत्र में महर्षि बादरायण कहते हैं कि
श्रुति साक्षात् मण माण से आत्मा को अभिहित करती है ।
[[१७३]]
किञ्च अनुमान के द्वारा भी आत्मा अणुपरिमाण वाला सिद्ध होता है । जहाँ पर किसी ( अणुपरिमाण वाले ) वस्तु का दृष्टान्त देकर किसी वस्तु को उसी के सदृश बतलाया जाये तो उसे उन्मान कहते हैं। श्रुति भी अणु- परिमाण वाली वस्तु का दृष्टान्त देकर जीव को भी अणुपरिमाण वाला बतलाती है । जैसे ‘बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स विज्ञेयः’ ( इवे० ५१९) । अर्थात् बाल के अग्रभाग को सौ खण्डों में विभक्त करने पर उसका एक खण्ड जो हो उसके सौवें भाग के सदृश सूक्ष्म परिमाण जीव का परिमाण हो सकता है । ‘आराग्रमात्रोऽह्य वरोऽपि दृष्टः’ ( इंवे० ५।८ ) श्रुति बतलाती है कि अवर अर्थात् जीवात्मा का भी आरा ( चमड़े को सीनेवाली अत्यन्त छोटी और तीक्ष्ण सूई ) के अग्रभाग के सदृश ही समाधिकाल में साक्षात्कार किया जाता है ।
आत्मा के अणुत्व का प्रतिपादन करते हुए महर्षि बादरायण ‘उत्क्रान्तिगत्यागती- नाम्’ ( ब्र० सू० २।३।२० ) सूत्र में कहते हैं कि श्रुतियाँ बतलाती हैं कि यह आत्मा शरीर-त्याग काल में इस शरीर से उत्क्रमण करता है तथा वह धूमयान अथवा देव- यान आदि मार्गों से तत्तत् लोकों में गमन करता है । वहाँ वह अपने पूर्वकृत कर्म के अनुसार सुकृत एवं दुष्कृतरूपी फलों का भोग करके पश्चाग्नि आदि के माध्यम से पुनः इस लोक में आता है । आत्मा के इस शरीर से उत्क्रमण का प्रतिपादन करती हुई श्रुति कहती है- ‘तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूर्नो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः’ ( बृ० उ० ६।४।२ ) । अर्थात् हृदय में होनेवाले प्रकाश के द्वारा नाड़ी को जान कर नाड़ी के द्वारा यह जीवात्मा शरीर का त्याग करते समय नेत्रों से या शिरोभाग से या शरीर के किसी अन्य देश से निकलता है । जीव के लोकान्तर गमन का प्रतिपादन करती हुई श्रुति कहती है – ‘ये वैके चास्माल्लोकात् प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति’ ( कौषी० उ० ११२ ) । अर्थात् जो भी जीव शरीर का त्याग करके इस लोक से प्रयाण करते हैं वे सभी चन्द्रलोक में ही जाते हैं । जीव के इस लोक में आगमन का वर्णन करती हुई श्रुति कहती है कि - ‘तस्माल्लोकात् पुनरेत्यास्मै लोकाय कर्मणे’ ( वृ० उ० ६।४।६ ) । अर्थात् स्वर्गलोक से पुनः वह जीव इस लोक में कर्मों को करने तथा कर्मों का फल भोगने के लिए लौट आता है । यदि जीव को वैशेषिकों के समान विभु माना जाये तो जीव की उत्क्रान्ति, गति एवं आगति का प्रतिपादन करने वाली श्रुतियों से विरोध होगा; अतएव आत्मा को अणुपरिमाण वाला ही मानना चाहिए ।
यहाँ पर प्रश्न उठता है कि यदि आत्मा अणुपरिमाण वाला है तो फिर वह सम-
काल में ही अनेक विषयों का अनुभव कैसे कर सकता है, क्योंकि सुख-दुःख इत्यादि
का अनुभव तो आत्मा को ही होता है । वह यदि अणुपरिमाण वाला है तो वह शरीर
के जिस अंश में रहेगा, उसी अंश में होनेवाले वेदनादि का अनुभव कर पायेगा । उसे यह अनुभव नहीं हो सकता कि मेरे हाथ में तो सौख्य है, किन्तु मेरे शिर में वेदना है ? इस शंका का समाधान महर्षि बादरायण ने अनेक प्रकार से किया है । ‘अवि- रोधश्चन्दनवत्’ ( ब्र० सु० ४।३।२४ ) सूत्र में वे कहते हैं कि जिस प्रकार हरिचन्दन
१४ य०
[[१७४]]
का एक बिन्दु देह के किसी एक अंग में लगाये जाने पर सम्पूर्ण शरीर में वह आह्लाद उत्पन्न कर देता है, उसी प्रकार शरीर के एकदेश में भी रहकर अणुपरिमाणक आत्मा सम्पूर्ण शरीर में व्यापक वेदना आदि का अनुभव करती है । इसमें कोई विरोध नहीं है ।
किन्तु यह समाधान बादरायण को स्वाभिमत नहीं है । वे स्वसिद्धान्तानुसार उपर्युक्त शंका का समाधान करते हैं— ‘गुणाद् वाऽलोकवत् ’ ( ब्र० सू० २।३।२६ ) । अर्थात् शरीर के हृदय - प्रदेश में रहकर भी आत्मा अपने धर्मभूत ज्ञान के द्वारा सम्पूर्ण शरीर में व्यापक सुख-दुःख आदि का अनुभव उसी प्रकार से करता है, जिस प्रकार आकाशादि एकदेश में रहकर भी सूर्य, मणि एवं प्रदीप आदि दूर-दूर तक की वस्तुओं को अपने प्रकाश के द्वारा प्रकाशित करते हैं। सूत्र का ‘वा’ शब्द मतान्तर का व्यावर्तक है । शरीर के एकदेश में भी रहनेवाली आत्मा अपने धर्मभूत ज्ञान के द्वारा सम्पूर्ण शरीर को अपना व्याप्य बनाकर रहती है । यतीन्द्रमतदीपिकाकार को भी यही समा- धान अभिमत है । धर्मभूत ज्ञान के व्यापक होने के ही कारण सौभरि महर्षि ने पचास शरीरों को धारण करके तत् तत् शरीरों से तत् तत् विषयों का अनुभव किया । इसी प्रकार मुक्तानीव भी मुक्तावस्था में अनेक शरीरों को धारण करके अपने व्यापक धर्म- भूत ज्ञान के द्वारा तत्तत् विषयों का अनुभव करते हैं ।
मूलम्
४. स चाणुपरिमाणः । उत्क्रान्त्यादेः श्रवणात् प्रमाणानुसाराच्च । अणुत्वे युगपदनेकविषयानुभवः कथमिति न शङ्कनीयम् । धर्मभूतज्ञानव्याप्त्या उपपत्तेः। एतेनैव सौभरिप्रभृतीनाम् मुक्तानां च युगपदनेकशरीरपरिग्रहोऽपि सम्भवति ।
वासुदेवः
ननु जीवात्मा विभुः । शरीरव्यापि-सुखाद्युपलब्धेः । देशान्तरे ऽपि तद्भोग्य-वस्तूत्पलत्तेश् च । तत्र हि जीवादृष्टं कारणम् इति तस्य तत्र संनिधानम् अपेक्ष्यते । कार्य-कारणयोः सामानाधिकरण्यनियमात् । तच् चादृष्टम् आश्रयम् अन्तरेण न संभवतीतित्यगत्या जीवात्मनो विभुत्वम् अङ्गीकार्यम् इति चेत् तत्रा ऽह - स चेति । उत्क्रान्त्यादेर् इति । तथा च ‘उत्क्रान्ति-गत्यागतीनाम्’ (ब्र. सू. २।३।२०) इति सूत्रे भाष्यम् - उत्क्रान्तिस् तावच् छ्रूयते । ‘तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूर्ध्नो वा अन्येभ्यो वा शरीर-देशेभ्यः’ (बृ. ४।४।२) इति । गतिर् अपि ‘ये वै के चास्माल् लोकात् प्रयन्ति चन्द्रमसम् एव ते सर्वे गच्छन्ति’ (कौ. १।२) इति । आगतिर् अपि ‘तस्माल् लोकात् पुनर् एत्यास्मै लोकाय कर्मणे’ (बृ. ४।४।६) इति । विभुत्वे ह्य् एता उत्क्रान्त्यादयो नोपपद्येरन्निति । तथा —
बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स विज्ञेयः स चा ऽऽनन्त्याय कल्पते ( श्वे. ५।९ ) ।
आराग्रमात्रो ह्य् अवरो ऽपि दृष्टः (श्वे.१।८) ।
स्वरूपम् अणुमात्रं स्याज् ज्ञानानन्दैकलक्षणम् । त्रसरेणुप्रमाणास् ते रश्मि-कोटि-विभूषिताः ॥
इत्यादि-श्रुति-स्मृतयो ऽप्य् अत्र प्रमाणतया ऽनुसंधेयाः । प्रमाणेति । हृत्प्रदेशावच्छिन्नोपलम्भस्वारस्येन तादृश-प्रमाणानुसारद् इत्य् अर्थः । युगपद् इति । उशीरादि-वासित-स्वादु-शीत-जल-पानादौ युगपद् गन्ध-रस-स्पर्शोपलम्भेन युगपद् अनेकेन्द्रिय-संविधानम् आत्मनो ऽवश्यं वाच्यम् । तच् च विभुत्वम् अन्तरेण न संभवतीति शङ्काशयः । धर्मेति । यद्यपि जीवात्मनो न सर्वशरीर-व्याप्तिस् तथा ऽपि तद्धर्मस्य ज्ञानस्य सर्वशरीर-व्याप्त्या युगपद् अनेक-विषयानुभवः सेत्स्यति । तथा च श्रुतिः - ‘प्रज्ञया घ्राणं समारुह्य घ्राणेन सर्वान् गन्धान् आप्नोति । प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि रूपाणि पश्यति’ (कौ.३।६) इत्यादिः । सूत्रकारैर् अपि ‘गुणाद् वा लोकवत्’ (ब्र.सू.२।३।२६ ) इति सूत्र एवम् एवोक्तम् । सर्वशरीरव्यापि-सुखाद्युपलब्धिर् अपि ज्ञानद्वारैव बोध्या । ‘स चा ऽऽनन्त्याय कल्पते’ (श्वे० ५।९) इत्यत्रोक्तम् आनन्त्यम् अपि धर्मभूत-ज्ञानद्वारैव बोध्यम् । ‘नित्यः सर्गगतः स्थाणुः’ (गी.२।२४) इत्यत्रोक्तं सर्वगतत्वम् अप्य् एवम् एव । धर्मभूत-ज्ञानद्वारा जीवात्मनः सूक्ष्मानुप्रवेशक्षमत्वात् ।
देहेन्द्रियमनः-प्राणधीभ्यो ऽन्यो ऽनन्य-साधनः । नित्यो व्यापी प्रतिक्षेत्रम् आत्मा भिन्नः स्वतः सुखी ॥ (आ.सि.पृ.६)
इत्युक्तं व्यापित्वम् अपि तथैव । यत् तु विष्णुपुराणे ‘तस्या ऽत्म-पर-देहेषु सतो ऽपि’ (२।१४।३१) इत्यत्र जीवात्मनो ऽनेक-देहेषु सद्भाव-प्रतिपादनेन विभुत्वं सूच्यत इति । तन् न । जातिद्वारा तथा प्रतिपादनात् । एकस्य जीवात्मनो ऽन्यस्मिन् देहे ऽसत्त्वे ऽपि तज्जातीयस्यान्यस्य सत्त्वात् । देशान्तरे भोग्य-वस्तूत्पत्तिस् तु जीवात्मनो ऽणुत्वे ऽपि न विरुद्धा । जीवात्मकृत-कर्म-निमित्तेश्वर-प्रीतिकोपात्मक-बुद्धेर् एवादृष्ट-शब्दार्थत्वात् । ईश्वरस्य च विभुत्वेन तद्बुद्धेः सर्वकार्य-सामानाधिकरण्यम् अव्याहतम् एव । एतच् च मूले एवानुपदं स्फुटी भविष्यति । न चा ऽऽत्मनो ऽणुत्वे पृथिव्याद्यणुवत् तस्य प्रत्यक्षत्वं न स्यादे इति वाच्यम् । विभुत्वे ऽपि तवा ऽऽकाशादिविभ्वन्तरवद् अप्रत्यक्षत्व-प्रसङ्गात् । ‘यथानुभवं स्वीकार्यम् एव’ इति चेन् ममापि तुल्यम् । पृथिव्यादि-परमाणूनाम् अप्रत्यक्षत्वस्यास्माभिर् अनङ्गीकाराच् च । एतेनैवेति । योगिनां नाना-देहाधिष्ठानम् अपि ज्ञानद्वारैवेत्य् आशयः । मुक्तानां चेति । एतच् च ‘प्रदीपवद् आवेशस् तथा हि दर्शयति’ । (ब्र.सू.४।४।१५) इति सूत्रे भाष्ये स्पष्टम् । एतेन “संसार-दशायां स्वरूप-ज्ञानयोः संकोचाद् अणु-परिमाणम् आत्म-स्वरूपम् । मोक्ष-दशायां तु सर्वगतं सर्वव्यापि स्वरूपं ज्ञानं च विस्तीर्णतया प्रकाशते । एतच् च ‘स चा ऽनन्त्याय कल्पते ’ (श्वे०५।९) इति श्रुत्या ऽवगम्यते । पराशरेणापि -
विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता क्षेत्रज्ञाख्या तथा परा (वि० पु० ६।७।६१) इत्यादिना संकोच-विकास-योगित्वम् उक्तम् ।
इति वरद-विष्णु-मिश्रोक्तम् अपास्तम् । धर्मभूत-ज्ञानद्वारा तदुपपत्तेर् उक्तत्वात् ।