(भगवतो दिव्यमङ्गलविग्रहस्य सर्वाश्रयत्वप्रतिपादनम्)
विश्वास-प्रस्तुतिः
१०. भगवतोऽप्राकृत-दिव्य-मङ्गल-विग्रहस् तु
अस्त्र-भूषणाध्यायोक्त-सर्वोपाश्रयः ।
तद् यथा - पुरुषस्य कौस्तुभाकारत्वम्,
प्रकृतेः श्री-वत्स-रूपत्वम्,
महतो गदा-रूपत्वम्,
सात्त्विकाहङ्कारस्य शङ्ख-रूपत्वम्,
तामसाहङ्कारस्य शार्ङ्ग-रूपत्वम्,
ज्ञानस्य खड्ग-रूपत्वम्,
अज्ञानस्य तदावरक-रूपत्वम्+++(5)+++,
मनसश् चक्र-रूपत्वम्,
कर्म-ज्ञानेन्द्रियाणां शर-रूपत्वम्,
सूक्ष्म-स्थूल-भूतानां वन-मालाकारत्वम् ।
“चेतश् चक्रति, चेतना+++(=ज्ञानम्)+++ ऽसिर्; अमतिस् तत्+++(=खड्गस्य)+++-संवृतिर्, मालिका
भूतानि स्व-गुणैर्, +++(सात्त्विक-तामस+)+++अहं-कृति-युगं शङ्खेन +++(←इन्द्रिय-कारणम्)+++ शार्ङ्गायते +++(←भूत-कारणम्)+++ । बाणाः खानि+++(=ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि)+++ दशापि, कौस्तुभमणिर् जीवः, प्रधानं पुनः
श्रीवत्सं, कमला-पते, तव गदाम् आहुर् महान्तं बुधाः ॥””
इति सङ्गृह्योक्तम् पद्यम् अनुसन्धेयम् ।
अण्णङ्गराचार्यः
पूर्वाचार्याणां सङ्ग्रहश्लोकमत्र विषये समुद्धरति ‘चेत’ इति । चक्रति - चक्रवदाचरति । मनश्चक्ररूपेण वर्तते भगवतीत्यर्थः । चेतना - ज्ञानम् । अमतिः - अज्ञानम्, तत्संवृति - असिकोशः । मालिका – स्वगुणैः शब्दादितन्मात्रैः सहितानि भूतानि वनमाला । शार्ङ्गायते - शार्ङ्गवदाचरति । तामसाहङ्काराभिमानि भगवतः श्रीशार्ङ्गं धनुरित्यर्थः । स्वानि - इन्द्रियाणि । महान्त - महत्त्वम् । शिष्टं स्पष्टम् । अयं श्लोकः श्रीमद्वेदान्ताचार्यकुमाराणां श्रीवरदार्याणाम् ।
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद - अस्त्रभूपणाध्याय में श्रीभगवान् के दिव्यमङ्गलविग्रह को निम्न प्रकार से सबों का आश्रय बतलाया गया है । तथाहि —जीव श्रीभगवान् का कौस्तुभमणि है । प्रकृति ही उनका श्रीवत्सचिह्न है । महत्तत्त्व गदारूप है । सात्त्विकाहङ्कार शंख- स्वरूप है । तामसाहङ्कार शार्ङ्गस्वरूप है । ज्ञान कृपाणस्वरूप है । अज्ञान उस तल- वार का आवरक ( कोष ) है । मन चक्रस्वरूप है । ज्ञानेन्द्रियाँ एवं कर्मेन्द्रियाँ बाग- स्वरूप हैं । सूक्ष्मभूत ( तन्मात्राएँ ) एवं स्थूलभूत वनमालास्वरूप हैं । इन सभी अर्थों के संग्राहक निम्न श्लोक का यहाँ अनुसंधान करना चाहिए। वह श्लोक है-
अर्थात् - हे श्रीपते ! श्रीपराशर महर्षि आदि महापुरुषों ने कहा है कि मन ही आपका चक्र है । ज्ञान कृपाण है, अज्ञान उसका म्यान है । अपने गुणों के साथ पञ्च- महाभूत ही आपकी वनमाला है । सात्त्विकाहङ्कार शंख तथा तामसाहङ्कार शां है, दश इन्द्रियाँ बाण हैं, जीव कौस्तुभमणि है, प्रकृति श्रीवत्सचिह्न है तथा महान् ही गदा है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
भा० प्र० – विष्णुपुराण के प्रथम अंश के बाइसवें अध्याय में श्रीभगवान् इस सम्पूर्ण जगत् को अस्त्र एवं भूषण रूप से किस प्रकार धारण करते हैं, इस बात को बतलाते हुए महर्षि पराशर कहते हैं-
‘आत्मानमस्य जगतो
निर्लेपम् अगुणामलम् ।
बिभर्ति कौस्तुभ-मणि-
स्वरूपं भगवान् हरिः ॥श्रीवत्स संस्थान-धरम्
अनन्तेन समाश्रितम् ।
प्रधानं बुद्धिर् अप्य् आस्ते
गदारूपेण माधवे ॥भूतादिम् इन्द्रियादिञ्च
द्विधाऽहङ्कारमीश्वरः ।
बिभर्ति शङ्खरूपेण
शार्ङ्गरूपेण स्थितम् ॥चलत् स्वरूपम् अत्यन्तं
जवेनान्तरितानिलम् ।
चक्रस्वरूपं च मनो
धत्ते विष्णुकरे स्थितम् ॥पञ्चरूपा तु या माला
वैजयन्ती गदाभृतः ।
सा भूतहेतु-सङ्घाता
भूतमाला च वै द्विज ॥यानीन्द्रियाण्य् अशेषाणि
बुद्धिकर्मात्मकानि वै ।
शररूपाण्य् अशेषाणि
तानि धत्ते जनार्दनः ॥बिभर्ति यच् चासिरत्नम्
अच्युतोऽत्यन्तनिर्मलम् ।
विद्यामयं तु तज्ज्ञानम्
अविद्याकोशसंस्थितम् ॥इत्थं पुमान् प्रधानं च
बुद्ध्य्-अहङ्कारम् एव च ।
भूतानि च हृषीकेशे
मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।विद्याविद्ये च मैत्रेय !
सर्वम् एतत् समाश्रितम् ।
अस्त्रभूषण-संस्थान-
स्वरूपं रूपवर्जितः ॥बिभर्ति मायारूपोऽसौ
श्रेयसे प्राणिनां हरिः ।
सविकारं प्रधानं च
पुमांसम् अखिलं जगत् ।
बिभर्ति पुण्डरीकाक्षः
तदेवं परमेश्वरः ॥
[[११३]] ( विष्णुपुराण १।२२।६८-७६ )
अर्थात्
इस जगत् के निर्लेप, प्राकृतिक गुणों से रहित
तथा निर्दोष आत्मा
अर्थात् शुद्ध दिव्यगुणाष्टक-सम्पन्न आत्मा को
भगवान् श्रीहरि मणिरूप से धारण करते हैं ।
अर्थात् श्रीभगवान् का कौस्तुभमणि जीवतत्त्वाभिमानी है ।
अनन्त प्रभु ने प्रकृति को
श्रीवत्स रूप से स्थान दिया है।
श्रीभगवान् में बुद्धि गदा रूप से स्थित है ।
भूतों के कारण तामस अहङ्कार,
तथा इन्द्रियों के कारण सात्त्विक अहङ्कार,
इन दोनों को श्रीभगवान्
क्रमशः शार्ङ्ग रूप से तथा शंख रूप से धारण करते हैं ।
अपने वेग से वायु को भी पराजित करने वाले
अत्यन्त चञ्चल मन को
श्रीविष्णु अपने हाथ में चक्र रूप से धारण करते हैं ।
श्रीभगवान् की पाँच रूपों वाली वनमाला है,
वह पञ्चभूतों तथा पञ्चतन्मात्राओं के संघातस्वरूपा है ।
भगवान् जनार्दन पाँचों कर्मेन्द्रियों तथा पाँचों ज्ञानेन्द्रियों को
अपने बाण रूप से धारण करते हैं।
श्रीभगवान् जिस रत्नमय अत्यन्त निर्मल नन्दक नामक कृपाण को धारण करते हैं,
वहं ज्ञानमय है
तथा वह अज्ञान रूपी कोश में स्थित है ।
हे मैत्रेय ! इस प्रकार पुरुष, प्रधान, बुद्धि, अहङ्कार, सभी भूत, मन, सभी इन्द्रियां, ज्ञान तथा अज्ञान
श्रीभगवान् हृषीकेश में अवस्थित हैं ।
प्राकृतिक रूप ( शरीर ) से रहित
श्रीभगवान् विचित्र रूप प्राणियों का कल्याण करने के लिए
धारण करते हैं ।
विष्णुपुराण के इसी अर्थं का अनुवाद आचार्यों ने ‘चेतश्चक्रति’ इत्यादि श्लोक में किया है ।
मूलम्
१०. भगवतोऽप्राकृतदिव्यमङ्गलविग्रहस्तु अस्त्रभूषणाध्यायोक्तसर्वोपाश्रयः । तद्यथा -पुरुषस्य कौस्तुभाकारत्वम्, प्रकृतेः श्रीवत्सरूपत्वम्, महतो गदारूपत्वम्,सात्त्विका – हङ्कारस्य शङ्खरूपत्वम्, तामसाहङ्कारस्य शार्ङ्गरूपत्वम्, ज्ञानस्य खड्गरूपत्वम्, अज्ञानस्य तदावरकरूपत्वम्, मनसश्चक्ररूपत्वम्, कर्मज्ञानेन्द्रियाणां शररूपत्वम्, सूक्ष्मस्थूलभूतानां वनमालाकारत्वम् ।
“चेतश्चक्रति चेतनासिरमतिस्तत्संवृतिर्मालिका
भूतानि स्वगुणरहङ्कृतियुगं शङ्खेन शार्ङ्गायते ।
बाणाः खानि दशापि कौस्तुभमणिर्जीवः प्रधानम् पुनः
श्रीवत्सः कमलापते तव गदामाहुर्महान्तम् बुधाः ॥”
इति सङ्गृह्योक्तम् पद्यमनुसन्धेयम् ।
वासुदेवः
अस्त्र-भूषणाध्यायेति । तत्र ह्येतद् उक्तम्-
आत्मानम् अस्य जगतो निर्लेपम् अगुणम् अमलम् । बिभर्ति कौस्तुभ-मणि-स्वरूपं भगवान् हरिः ॥ श्रीवत्स-संस्थान-धरम् अनन्ते च समाश्रितम् । प्रधानं बुद्धिर् अप्यास्ते गदा-रूपेण माधवे ॥ भूतादिम् इन्द्रियादिं च द्विधा ऽहंकारम् ईश्वरः । बिभर्ति शङ्खरूपेण शार्ङ्गरूपेण संस्थितम् ॥ चल-स्वरूपम् अत्यन्त-जवेन अन्तरितानिलम् । चक्र-स्वरूपं च मनो धत्ते विष्णुः करे स्थितम् ॥ पञ्च-रूपा तु या माला वैजयन्ती गदाभृतः । सा भूत-हेतु-संघातो भूत-माला च वै द्विज ।। यानीन्द्रियाण्य् अशेषानि बुद्धि-कर्मात्मकानि वै । शर-रूपाण्य् अशेषानि तानि धत्ते जनार्दनः ॥ बिभर्ति यच् चासिरत्नम् अच्युतो ऽत्यन्त-निर्मलम् । विद्यामयं तु तज्-ज्ञानम् अविद्या चर्म-संस्थितम् ॥
इत्यादि ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
११. सा विभूतिर् आमोद-प्रमोद-सम्मोद-वैकुण्ठाख्य-रूपेण चतुर्-विधा
पुनर् अनन्ता,
त्रिपाद्-विभूति–परम-पद–परम-व्योम–परमाकाश-
+अमृत-नाक–+अप्राकृत-लोक–+आनन्द-लोक-वैकुण्ठायोध्यादि-शब्द-वाच्या च ।
एतस्यां विभूतौ
द्वादशावरणोपेतम् अनेक-गोपुर-प्राकारैर् आवृतं
वैकुण्ठं नाम नगरम् ।
तत्र आनन्द-नामको दिव्यालयः ।
तदन्तो रत्नमयानेक-स्तम्भ–सहस्रैर् विरचिता महा-मणि-मण्डपाख्या सभा ।
तस्यां सहस्र-फणा-मणि-तेजो-विराजितो ऽनन्तः ।
तस्मिन् धर्मादिमय-दिव्य-सिंहासनम्।
तद्-उपरि चामर-हस्ताभिर् विमलादिभिः सेवितम् अष्ट-दलात्मकं पद्मम् ।
तद्-उपरि प्रकृष्ट-विज्ञान-धामा शेषः ।
तद्-उपरि वाचः परम् (महद्) अद्भूतम् ।
एवं नित्य-विभूतिः (सङ्ग्रहेण) निरूपिता ।
अण्णङ्गराचार्यः
**‘से’**ति । आमोदप्रमोदसम्मोदाख्यानि सङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धानां दिव्यं भवनानि । पुनरनन्ता-असङ्ख्यानभोग्यभोगोपकरणभोगस्थानसमृद्धा ।
एतद्विभूतिसमृद्धेर्लीलाविभूतिनमृद्धितस्त्रिगुणितत्वं श्रुतं ‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि’ (पृ० सू०) इति श्रीमति वैकुण्ठे परात्परस्य भगवतो वासुदेवस्यावस्थानं वर्णयति **‘तस्या’**मिति । वाचः परमद्भुतम् — परमपुरुषस्वरूपं सर्वदाऽनुभवेऽप्यपूर्ववदाश्चर्यावहमिदमित्थमित्यनिर्देश्यमपरिच्छिन्नमाहात्म्यं नित्यमुक्तैरनुभाव्यं सेव्यं च विराजत इत्यर्थः । अत्र ‘कूर्मादीन् सव्यपादम्’ इति श्लोकद्वयमनुसन्धेयम् । तद्यथा -
कूर्मादीन् दिव्यलोकान् तदनु मणिमयं मण्डपं तत्र शेषम्,
तस्मिन् धर्मादिपीठं तदुपरि कमलं चामरं ग्राहिणीश्च ।
विष्णुं देवीर्विभूषायुधगणमुरगपादुके वैनतेयम्,
सेनेशं द्वारपालान् कुमुदमुखगणान् विष्णुभक्तान् प्रपद्ये ॥
सव्यं पादं प्रसार्य श्रितदुरितहरं दक्षिणं कुञ्चयित्वा
जानुन्यादाय सव्येतरमितरभृजं नागभोगे निधाय ।
पश्चाद्बाहुद्वयेन प्रतिभटशमने धारयन् शङ्खचक्रं
देवीभूषादिजुष्टो जनयतु जगतां शर्म वैकुण्ठनाथ ॥
(नित्यग्रन्थे) इति ॥
॥ इति षष्ठावतारव्याख्या ॥
शिवप्रसादः (हिं)
नित्यविभूति के चार भेद हैं- आमोद, प्रमोद, सम्मोद एवं वैकुण्ठ । पुनः उसके अनन्त प्रभेद हैं । नित्यविभूति के कई नाम हैं, जैसे- त्रिपाद्विभूति, परमपद, परमव्योम, परमाकाश, अमृतलोक, नाकलोक, आनन्दलोक, वैकुण्ठलोक तथा अयोध्या आदि । नित्यविभूति में बारह आवरणों से युक्त अनेक गोपुर तथा प्राकारों से घिरा हुआ वैकुण्ठ नामक नगर है। उस वैकुण्ठ नगर में आनन्द नामक दिव्य भवन है । उसके भीतर कई सहस्र रत्न के स्तम्भों से निर्मित महामणि- मण्डप नाम की सभा है । उस मण्डप में हजार फणाओं के रत्नों के तेज से सुशोभित अनन्त हैं । उनके ऊपर धर्मादि-युक्त दिव्य सिहासन है । उसके ऊपर चामरधारिणी विमला आदि के द्वारा सुसेवित आठ दलों वाला कमल है । उसके ऊपर प्रकृष्टविज्ञानाश्रय शेष हैं । उसके ऊपर वाणी के द्वारा कात्स्न्र्त्स्न्येन अवर्णनीय श्रीभगवान् हैं । इस प्रकार संक्षेपतः नित्यविभूति का निरूपण किया गया ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
[[११२]]
नित्यविभूति के जो आमोद आदि चार भेद बतलाए गये हैं,
वे क्रमशः संकर्षण, प्रद्युम्न, अनिरुद्ध तथा वासुदेव के दिव्य भवन रूप हैं ।
अर्थात् [[११४]] आमोद संकर्षण के, प्रमोद प्रद्युम्न के, सम्मोद अनिरुद्ध के तथा वैकुण्ठ श्रीवासुदेव के भवन रूप हैं ।
ये संकर्षण आदि चारों श्रीभगवान् के व्यूह रूप हैं ।
इसके पश्चात् नित्यविभूति के भोग्य, भोगोपकरण तथा भोगस्थान रूप से
अनन्त प्रभेद हैं ।
नित्य- विभूति के कई नाम हैं।
जैसे— त्रिपाद्विभूति श्रीभगवान् की दो विभूतियाँ है- लीलाविभूति तथा त्रिपाद्विभूति ।
लीलाविभूति में सम्पूर्ण जगत् है और त्रिपाद्- विभूति वैकुण्ठ को कहते हैं ।
लीलाविभूति की अपेक्षा यह तीन गुना बड़ी है, अतएव इसे त्रिपादविभूति कहते हैं।
श्रुति भी इसका वर्णन करते हुए कहती है-
’ पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि ।’
अर्थात् श्रीभगवान् के ऐश्वर्य के एक पाद में सम्पूर्ण जगत् है तथा इसका दिव्य तीन हिस्सा वैकुण्ठलोक में है ।
इसे परमपद इस- लिए कहा जाता है कि यह जीवों के लिए परम प्राण्यस्थान है ।
अथवा परमपुरुष का धाम होने से भी यह परमपद कहा जाता है ।
नित्यविभूति को परमव्योम तथा परमाकाश इसलिए कहा जाता है कि यह सभी लोकों से ऊपर तथा परमप्रकाशस्व- रूपा है ।
वह सूर्य, चन्द्रमा इत्यादि का कोई भी प्रकाश नहीं होता ।
गीता में श्रीभगवान् कहते हैं -
‘न तद् भासयते सूर्यो
न शशाङ्को न पावकः ।’
अर्थात्
उस विभूति को सूर्य, चन्द्रमा तथा अग्नि आदि प्रकाशित नहीं करते हैं ।
नित्यविभूति नित्य परमात्मा का लोक होने से
अमृतलोक,
दिव्यगुणसम्पन्न नित्य-मुक्त जीवों का लोक होने के कारण नाकलोक,
दिव्य गुणों तथा दिव्य पञ्चभूतों से सम्पन्न होने के कारण अप्राकृतलोक,
आनन्दमय होने के कारण आनन्दलोक तथा जीवों के आविर्भूत गुणाष्टक सम्पन्न होने
तथा जीवों की सभी कुण्ठाओं के समाप्त हो जाने के कारण वैकुण्ठलोक
तथा अपराजेय होने के कारण अयोध्या शब्द से अभिहित की जाती है ।
वैकुण्ठ उस नित्य- विभूति का एक नगर है ।
वह नगर द्वादश आवरणों से युक्त है । उसमें अनेक गोपुर तथा प्राकार हैं । दिव्य वैकुण्ठ नामक नगर में महामणिमण्डप नाम की एक दिव्य सभा है, जो रत्नों से निर्मित हजारों स्तम्भों से समलंकृत है ।
उसके भीतर अनन्त विरा- जित हैं, जिनकी हजारो फणाओं की मणियां सदा चमकती रहती हैं ।
उसके ऊपर एक दिव्य सिंहासन है, जिसके धर्म आदि चार पाद हैं ।
उस सिंहासन के ऊपर एक अष्टदल कमल है, जिसके ऊपर विमला आदि चमरग्राहिणियाँ चमर किया करती हैं ।
उस कमल के ऊपर शेष विराजित हैं । श्रीशेष ज्ञानके आश्रयस्वरूप हैं ।
उसी के ऊपर श्रीभगवान् विराजित हैं ।
श्रीभगवान् का अनुभव सदा नवीन नवीन-सा ही रहता है ।
अपूर्वरूप से ही उनकी अनुभूति होती है।
उनका कात्स्र्त्स्न्येन वर्णन सर्वथा असंभव है ।
श्रीभगवान् के दिव्यरूप का वर्णन करते हुए कहा गया है-
‘सव्यं पादं प्रसार्याश्रितदुरितहरं दक्षिणं कुञ्चयित्वा
जानून्य् आधाय सव्येतरम् इतरभुजं नागभोगे निधाय ।
पश्चाद् बाहुद्वयेन प्रतिभटशमने धारयन् शङ्खचक्रे,
देवी भूषादिजुष्टो वितरतु जगतां शर्म वैकुण्ठनाथः ॥’
[[११५]]
अर्थात्
आश्रित जीवों के सभी पापों के प्रणाशक बाएँ पैर को फैलाकर तथा दाहिने पैर को मोड़कर श्रीभगवान् अपने घुटने पर रखे हुए हैं। अपनी दाहिनी तथा बाई भुजा को शेषनाग के आभोग पर रखकर श्रीभगवान् अपने पीछे की दोनों भुजाओं में शत्रुओं के विनाशक शंख एवं चक्र को धारण किये हुए हैं। इस प्रकार श्रीदेवी एवं भूदेवी तथा अलङ्कारों से अलङ्कृत वैकुण्ठनाथ श्रीभगवान् संसारियों को कल्याण प्रदान करें ।
मूलम्
११. सा विभूतिर् आमोदप्रमोदसम्मोदवैकुण्ठाख्यरूपेण चतुर्विधा पुनरनन्ता त्रिपा-द्विभूतिपरमपदपरमव्योमपरमाकाशामृतनाकाप्राकृतलोकानन्दलोकवैकुण्ठायोध्यादि-शब्दवाच्या च । एतस्यां विभूतौ द्वादशावरणोपेतम् अनेकगोपुरप्राकारैरावृतं वैकुण्ठं नाम नगरम् । तत्र आनन्दनामको दिव्यालयः । तदन्तो रत्नमयानेक-स्तम्भसहस्रैर्विरचिता महामणिमण्डपाख्या सभा । तस्यां सहस्रफणामणितेजो- विराजितोऽनन्तः । तस्मिन् धर्मादिमयदिव्यसिंहासनम्। तदुपरि चामरहस्ताभि- र्विमलादिभिः सेवितम् अष्टदलात्मकं पद्मम् । तदुपरि प्रकृष्टविज्ञानधामा शेषः । तदुपरि वाचः परमद्भूतम् । एवं नित्यविभूतिः निरूपिता ।
वासुदेवः
विमलादिभिर् इति । विमलादयश् च नित्यपारिषद्या इत्य् आहुः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीमन्महाचार्यस्य प्रथमदासेन श्रीनिवासदासेन
विरचितायां यतीन्द्रमतदीपिकायां नित्यविभूतिनिरूपणम्
शिवप्रसादः (हिं)
इस प्रकार श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीमन्महाचार्य के प्रधान शिष्य श्रीनिवासाचार्य द्वारा प्रणीत यतीन्द्रमतदीपिका नामक शारीरक - परिभाषा का नित्य-विभूति नामक छठा अवतार समाप्त हुआ ।
मूलम्
इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीमन्महाचार्यस्य प्रथमदासेन श्रीनिवासदासेन
विरचितायां यतीन्द्रमतदीपिकायां नित्यविभूतिनिरूपणम्
वासुदेवः
इति श्री-यतीन्द्र-मत-दीपिका-प्रकाशे षष्ठो ऽवतारः ॥