विश्वास-प्रस्तुतिः
९. केचित् तु तत्र कालो नास्तीति वदन्ति ।
अन्ये तु तामसो महान् काल इति ।
उभयेषाम् आगम-बाधः प्रत्यक्ष-बाधश् च ।
षडिन्द्रियवेद्यः काल इत्य् आचार्याः ।
तेन अनुमेय-वाद-निरासः ।
इति कालो निरूपितः ।
अण्णङ्गराचार्यः
केचिदित्यादि । केचित् कालतत्त्वमेव नास्तीत्याहुः । केचिद्भगवानेव काल इति । केचित्तच्चेष्टैव काल इनि । तन्न युक्तम् । प्रकृतिपुरुषपवत् कालस्यापि रूपान्तरत्वस्य भावद्विभूतित्वस्य च ‘रूपान्तरं तद्द्विजकालसंज्ञम्’ ‘ब्रह्मा दक्षादयः कालः XXX जनार्दनविभूतयः’ (वि० पु०) इति स्पष्टं प्रतिपादितत्वात् । सृष्ट्यादिकालेऽपि वर्तमानस्य कालस्य ‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इति श्रुतस्य तामसमहत्त्वं चानुपपन्नमेवेति बोध्यम् ।
**‘षडिन्द्रिये’**ति । शब्दादि सुखादि षडिन्द्रियग्राह्यगुणविशेषणतया इदानीमिति कालस्यापि प्रत्यक्षेण गृह्यमाणत्वादित्यर्थः ।
‘तेन’ - प्रत्यक्षसिद्धत्वसमर्थनेन । कालोपाधिभिरेवान्यथा सिद्धेर्नानुमानेन कालसिद्धिसम्भवः, तस्मात् प्रत्यक्षतः शास्त्रतश्चैव कालसिद्धिरिति मतं साधीयः ॥
॥ इति पञ्चमावतारव्याख्या ॥
शिवप्रसादः (हिं)
कुछ लोग कहते हैं कि काल नामक पदार्थ रहता ही नहीं है । कुछ विचारकों का कहना है कि तामस - महान् ही काल कहलाता है । किन्तु इन दोनों प्रकार के विचारों का आगम तथा प्रत्यक्ष प्रमाण से बाध होता है ।
आचार्यों का कहना है कि काल की प्रतीति छः ज्ञानेन्द्रियों से होती है । अतएव काल का प्रत्यक्ष होता है । आचार्यों के इस प्रतिपादन से काल को अनुमेय मानने वालों के मत का खण्डन हो गया। इस प्रकार काल का निरूपण किया गया ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
काल की सत्ता के विषय में
विचारकों के विरोधी विचार हैं ।
कुछ लोगों का कहना है कि
काल नाम का कोई तत्त्व है ही नहीं ।
कुछ लोग तामस-महान् को ही काल कहते हैं,
किन्तु इन दोनों प्रकार के विचारकों के मत अनुचित हैं ।
काल का प्रतिपादन शास्त्र करते हैं—
विष्णुपुराण में काल को भी भगवान् की विभूति बतलाया गया है ।
तथाहि - ‘ब्रह्मा दक्षादयः कालः जनार्दनविभूतयः ।’
काल के अवबोध के विषय में
आचार्यों का कहना है कि रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, शब्द एवं सुख इत्यादि के बोध में ज्ञान विशेषण रूप से प्रतीत होता है ।
इन सबों का प्रत्यक्ष वर्तमान काल में ही होता है ।+++(4)+++
अतएव शब्द-सुखादि के प्रत्यक्ष के साथ- साथ काल का भी प्रत्यक्ष होता है ।
अतएव काल को प्रत्यक्षग्राह्य ही मानना चाहिए ।
न्यायसिद्धाञ्जन नामक ग्रन्थ में
श्रीनाथमुनि-प्रणीत न्यायतत्त्व नामक ग्रन्थ के वाक्यों को उद्धृत करते हुए बतलाया गया है कि
न्यायतत्त्व के अनुसार - सभी ज्ञान काल का ग्रहण करते हुए ही अनुभूत होते हैं ।
‘यह घट है’ इत्यादि ज्ञानों में काल का विशेषण रूप से प्रत्यक्ष होता है ।
‘वह घट था’ इस प्रकार का जो स्मरण होता है कि घट अतीत देश एवं काल में था ।
इस प्रतीति से स्मृति के विषयभूत घट के समय में भी
काल की सत्ता सिद्ध होती है ।
इस तरह सभी प्रकार के ज्ञानों में विशेषण रूप से गृहीत होने वाले
काल के प्रत्यक्ष का अपलाप
नहीं किया जा सकता है ।
वैशेषिक विद्वान् काल को अनुमेय मानते हैं ।
किन्तु उनका यह कथन ठीक नहीं है,
क्योंकि जब काल का प्रत्यक्ष के द्वारा ही ग्रहण हो जाता है
तो उसे अनुमेय मानने की कोई भी आवश्यकता नहीं है ।
मूलम्
९. केचित्तु तत्र कालो नास्तीति वदन्ति । अन्ये तु तामसो महान् काल इति । उभयेषाम् आगमबाधः प्रत्यक्षबाधश्च । षडिन्द्रियवेद्यः काल इत्याचार्याः । तेन अनुमेयवादनिरासः । इति कालो निरूपितः ।
वासुदेवः
कार्यः । निमेषादि-रूपः । क्रीडा-परिकर इति । निखिल-जगद्-उत्पत्ति-स्थिति-लय-लीलस्य सर्वेश्वरस्यायं कालो लीलोपकरणम् इत्य् अर्थः । सहकारित्वेन चास्य लीलोपकरणत्वम् । ईश्वरेण सृष्ट्य्-आदि-निर्वाह-समये सत्य-संकल्पेन स्वेन कृतस्य काल-नियमस्यानुसारेण तत्-तत्-कालागमनं प्रतीक्ष्य निर्वहणात् । अयं च निमेष-काष्ठादि-रूपेण परिणामात् सृष्टि-विषयो ऽपि भवतीति बोध्यम् । लीला-विभूताविति । वैकुण्ठातिरिक्त-सृष्टिर् लीला-विभूतिः । वैकुण्ठ-सृष्टिर् नित्य-विभूतिः । न स्वातन्त्र्यम् इति । कालः संपच्यते तत्र न कालस् तत्र वै प्रभुर् इत्य् उक्तत्वात् । षड्-इन्द्रियेति । क्षणम् अयं तिष्ठतीत्यादि-प्रकारेण तत्-तत्-अर्थ-विशेषणतया प्रतीतेः । नीरूपस्यापि रूपादेर् इव प्रत्यक्ष-विषयत्वम् इष्टम् एव । अनुमीयमानस् तु न विशेषणम् । न हि वह्निम् अनुमाय वह्निमान् पर्वत इति प्रत्यक्षं भवति । किंच प्रत्यक्ष-प्रतीतौ विशेषणतया दृश्यमानस्य कालस्यानुमेयत्वे प्रत्यक्ष-ज्ञान-विषयीभूतानां घटादि-पदार्थानाम् अप्य् आनुमानिकत्वं प्रसज्येतेति सौत्रान्तिक-वाद-प्रसङ्ग इति बोध्यम् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीमन्महाचार्यस्य प्रथमदासेन श्रीनिवासदासेन
विरचितायां यतीन्द्रमतदीपिकायां कालनिरूपणम् नाम पञ्चमोऽवतारः॥
शिवप्रसादः (हिं)
इस प्रकार श्रीवाधूलकुलतिलक श्रीमन्महाचार्य के प्रधान शिष्य श्रीनिवासा- चार्य द्वारा प्रणीत यतीन्द्रमतदीपिका नामक शारीरक परिभाषा का काल-निरूपण नामक पाँचवाँ अवतार पूर्ण हुआ ।
मूलम्
इति श्रीवाधूलकुलतिलकश्रीमन्महाचार्यस्य प्रथमदासेन श्रीनिवासदासेन
विरचितायां यतीन्द्रमतदीपिकायां कालनिरूपणम् नाम पञ्चमोऽवतारः॥
वासुदेवः
इति श्री-यतीन्द्र-मत-दीपिका-प्रकाशे पञ्चमो ऽवतारः ॥