[[1]]
विश्वास-प्रस्तुतिः
४९. भूतेषु सर्वत्र पञ्चीकरण-प्रक्रियया शब्दादीनां गुणानाम् उपलम्भः ।
अण्णङ्गराचार्यः
भूतेष्विति । एकः भूतगुणस्य ततोभिन्ने भूतान्तर उपलम्भः पञ्चीकरणात् । अत्र गुणपदं भूतान्तरांशानामप्युपलक्षणम् । आतपे जलांशप्रतीतेः । अग्निज्वालाया जलगतश्वेतरूपस्य पृथिवीगतकृष्णरूपस्याप्युपलब्धेश्च । आकाशे नीलोपलब्धिश्च तत एव । शब्दस्य सिद्धान्ते पञ्चभूतगुणत्वम् । आकाशस्यैव गुणः शब्द इति मतान्तरम् । तदनुसारेणात्र शब्दादीनामित्युक्तम् । एलादिसंस्कृते उष्णे च जले गन्धोष्णस्पर्शप्रतीतिस्तु द्रव्यान्तरसंसर्गप्रयुक्ता । अत्र न पञ्चीकरणस्योपयोगः । पञ्चीकरणेनाकाशस्य रूपिद्रव्यसहतत्वाच्चाक्षुषोपपत्तिः । पञ्चीकरणं नाम पञ्चभूतेषु एकैकस्यापि भूतस्य भूतान्तरांशैः सम्मिश्रीकरणम् । तत्र तत्र भूते स्वांशोऽर्धभागः । अन्यभूतचतुष्टयाष्टमांशचतुष्टयण् च सम्मिलितं सदपरमर्धं सम्पद्यते । विष्णुपुराणादौ पञ्चीकरणं वर्णितमस्ति । यथा –
एवं जातेषु भूतेषु प्रत्येकं स्युर्द्विधा ततः ।
चतुर्धाभिन्नमेकैकमर्धमर्धं तथा स्थितम् ॥
व्योम्नोऽर्धभागाश्चत्वारो वायुतेजः पयोभुवाम् ।
अर्धानि यानि वायोस्तु व्योमतेजः पयोभुवाम् ॥
इत्यादिना । छान्दोग्योक्तं त्रिवृत्करणं पञ्जीकरणस्योपलक्षणम् ।
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद - पञ्चीकरण - प्रक्रिया के द्वारा सभी भूतों में शब्दादि सभी गुणों की उपलब्धि होती है ।
मूलम्
४९. भूतेषु सर्वत्र पञ्चीकरणप्रक्रियया शब्दादीनां गुणानामुपलम्भः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
५०. पञ्चीकरणप्रक्रिया तु –
भगवान् भूतानि सृष्ट्वा
एकैकम् एव भूतं द्विधा-कृत्य
द्वयोर् भागयोः स्व-भागम् एकं निधाय
भागान्तरं चतुर्धा-कृत्य
ताँश् चतुर्-भागान् भूतान्तरेषु चतुर्षु योजयति ।
एवं सर्वेषु भूतेषु क्रियमाणेषु
एकैकस्य भूतस्य अर्द्धं स्वभागः,
अर्द्धान्तरं चतुर्णाम् भूतानाम् भाग-समुच्चय इति भवति ।
तथा च स्वभागस्य भूयस्त्वात् परभागस्याल्पीयस् त्वाच्च पृथिव्यादि-व्यपदेशः ।
शिवप्रसादः (हिं)
पञ्चीकरण प्रक्रिया यह है कि - भगवान् ने भूतों की सृष्टि करके, प्रत्येक भूत को दो भागों में विभक्त करके दो भागों में से एक भाग को उस भूत के [[८९]] लिए छोड़कर दूसरे भाग को चार भागों में बाँट कर, उन चार भागों को दूसरे चार भूतों में मिला देते हैं । निर्मित किये जाने वाले इन चारों भूतों में प्रत्येक भूत का आधा अपना भाग होता है और उसके आधे भाग में स्वेतर चार भूतों का समाहार होता है । इस प्रकार प्रत्येक भूत में अपने भाग की अधिकता तथा भूतान्तर के भागों की न्यूनता होने के कारण उन्हें पृथिवी आदि तत् तत् नामों से व्यपदिष्ट किया जाता है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
पञ्चीकरण-प्रक्रिया
मा० प्र० – पञ्चीकरण-प्रक्रिया के कारण सभी भूतों में सभी भूतों के गुण विद्य- मान रहते हैं ।
प्रश्न उठता है कि पञ्चीकरण प्रक्रिया क्या है ? इस पञ्चीकरणप्रक्रिया की कल्पना का मूल स्रोत क्या है ? तो इसका उत्तर यह है कि सृष्टि के प्रारम्भ में परमात्मा भूतों की रचना करके प्रत्येक भूत को दो भागों में विभक्त करते हैं । उनमें एक भाग को ज्यों का त्यों छोड़कर दूसरे भागों को चार भागों में बाँट कर, एक-एक भाग को स्वेतर चार भूतों में मिला देते हैं । इस प्रकार प्रत्येक भूत में अपना आधा भाग होता है तथा चार भूतान्तरों को मिलाकर आधा भाग होता है । इस तरह पाँचों भूतों में पांचों भूतों के अंश को मिलाने की क्रिया को पञ्चीकरण प्रक्रिया कहते हैं । पञ्चीकरणप्रक्रिया के अनुसार-
पृथिवी में - पृथिव्यंश १/२ + जलांश १/८+ तेजांश १/८+ वाय्वंश १/८ और आकाशांश १/८ है ।
जल में – जलांश १/२ + तेजांश है. + वाय्वंश १/८+ आकाशांश १/८+ पृथिव्यंश १/८ है ।
तेज में - तेजांश १/२+ वाय्वंश १/८+ आकाशांश १/८+ पृथिव्यंश १/८ + जलांश १/८ है ।
वायु में - वाय्वंश १/२ + आकाशांश १/८+ पृथिव्यंश १/८+ जलांश १/८ + तेजांश १/८ है ।
आकाश में – आकाशांश १/२ + पृथिव्यंश १/८+ जलांश १/८ + तेजांश १/८ + वाय्वंश १/८ है ।
प्रश्न उठता है कि यदि सभी भूतों में सभी भूत विद्यमान रहते हैं तो फिर उन्हें पृथिवी आदि पृथक्-पृथक् नामों से क्यों अभिहित किया जाता है ?
तो इसका उत्तर है कि पृथिवी आदि भूतों में अपना अंश अंधा होता है तथा आधे में स्वेतर भूतचतुष्टय होते हैं । अतएव अपने अंश के भूयस्त्व को लेकर तत् तत् भूतों का तत् तत् नामों से अभिधान होता है । पृथिवी आदि नामों का आधार भूयस्त्व-न्याय है । इस अर्थ का प्रतिपादन महर्षि वादरायण ने ‘वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः ।’ तथा ‘त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्’ इन दो सूत्रों में किया है । कुछ आचार्य पञ्चभूतों के साथ महान् एवं अहङ्कार, इन दो तत्त्वों को मिलाकर सप्तीकरण प्रक्रिया का प्रतिपादन करते हैं ।
मूलम्
५०. पञ्चीकरणप्रक्रिया तु – भगवान् भूतानि सृष्ट्वा एकैकमेव भूतं द्विधाकृत्य द्वयोर्भागयोः स्वभागमेकं निधाय भागान्तरं चतुर्द्धाकृत्य ताँश्चतुर्भागान् भूतान्तरेषु चतुर्षु योजयति । एवं सर्वेषु भूतेषु क्रियमाणेषु एकैकस्य भूतस्य अर्द्धं स्वभागः, अर्द्धान्तरं चतुर्णाम् भूतानाम् भागसमुच्चय इति भवति । तथा च स्वभागस्य भूयस्त्वात् परभागस्याल्पीयस्त्वाच्च पृथिव्यादिव्यपदेशः ।
वासुदेवः
पञ्चीकरणेति । तत्र भूतेष्व् आकाशो ऽवकाश-हेतुः । वायुर् वहनादि-हेतुः । तेजः पचनादि-हेतुः । जलं सेचन-पिण्डीकरणादि-हेतुः । पृथिवी धारणादि-हेतुर् इति तत्त्व-त्रय उक्तम् । चतुर्धा-कृत्येति । तद् उक्तं तत्त्व-मुक्ता-कलापे -
द्वेधा भूतानि भित्त्वा पुनर् अपि च भिनत्त्यर्धमेकं चतुर्धा । तैर् एकैकस्य भागैः परम् अनुकलयत्य् अर्धं चतुर्भिः ॥
इति ।
एतेन पञ्चधा विभक्तानां भागानां पञ्चस्व् अर्धन्तरेषु योजनम् इत्य् अपास्तम् । वेदे । ‘तासां त्रिवृतं त्रिवृतम् एकैकां करवाणि’ (छा० ६।३।३) इत्य् आदौ । चतुर्विंशति-संख्याकेषु । प्रकृति-महद्-अहंकारैकादशेन्द्रिय-पञ्च-तन्मात्र-पञ्च-महाभूताख्येषु ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
५१. वेदे त्रिवृत्-करणोपदेशस् तु
पञ्ची-करणस्याप्य् उपलक्षणम् ।
भूतैः साकम् महद्-अहङ्कारौ मिलित्वा सप्ती-करणम् इत्य् अप्य् आहुः ।
शिवप्रसादः (हिं)
वेद में त्रिवृत्करण प्रक्रिया का उपदेश
पञ्चीकरण प्रक्रिया का उपलक्षण है । भूतों के साथ महान् और अहङ्कार को मिलाकर सप्तीकरण होता है, यह आचार्यों ने कहा है।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
इस पञ्चीकरण का मूल हमें छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय में वर्णित त्रिवृत्- करण-प्रक्रिया के रूप में उपलब्ध होता है ।
छान्दोग्योपनिषद् में आख्यायिका आयी है कि सृष्टि के प्रारम्भ में परमात्मा ने पृथिवी, जल एवं तेज की सृष्टि करके,
उसको त्रिवृत् करने का सत्यसंकल्प किया- ‘तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणि ।’ यह त्रिवृत्-करण का सत्यसंकल्प ही पञ्चीकरण का उपलक्षण है ।
मूलम्
५१. वेदे त्रिवृत्करणोपदेशस्तु पञ्चीकरणस्याप्युपलक्षणम् । भूतैः साकम् महदहङ्कारौ मिलित्वा सप्तीकरणमित्यप्याहुः ।