०३ वेदस्य विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः

६. स च वेदः कर्म-ब्रह्म-प्रतिपादक–पूर्वोत्तर-भागाभ्यां द्विधा भिन्नः ।
आराधन-कर्म-प्रतिपादकम् पूर्व-काण्डम्
आराध्य-ब्रह्म-प्रतिपादकम् उत्तर-काण्डम्
उभयोर् मीमांसयोर् ऐकशास्त्र्यम्

शिवप्रसादः (हिं)

अनुवाद - उस वेद के दो भाग हैं – पूर्वभाग एवं उत्तरभाग । पूर्वभाग में कर्मों का प्रतिपादन किया गया है और उत्तरभाग में ब्रह्म का प्रतिपादन किया गया है । वेदों का पूर्वकाण्ड ब्रह्म की आराधना रूप कर्मों का प्रतिपादन करता है और उत्तरकाण्ड कर्मों के द्वारा आराध्य ब्रह्म का प्रतिपादन करता है । अतएव पूर्वमीमांसा एवं उत्तरमीमांसा दोनों एक ही शास्त्र के दो भाग हैं ।

शिवप्रसादः (हिं)

वेद का विभाग

भा० प्र० - वेद के दो भाग हैं – पूर्वभाग एवं उत्तरभाग । वेद के पूर्वभाग को ही मन्त्रभाग अथवा संहिताभाग कहा जाता है । इसे ही कर्मकाण्ड भी कहा जाता है, क्योंकि इसमें कर्मों का प्रतिपादन किया जाता है । वेदों के उत्तरभाग को ज्ञान- काण्ड अथवा ब्राह्मणभाग कझ जाता है । ज्ञानकाण्ड को ब्रह्मकाण्ड भी कहा जाता है, क्योंकि वेद के इस भाग में ब्रह्म के स्वरूप आदि का निरूपण किया गया है ।

ब्रह्म की आराधना के साधनभूत कर्मों का प्रतिपादन कर्मकाण्ड में किया गया है । उन कर्मों द्वारा आराध्य ब्रह्म के स्वरूप का निरूपण ब्रह्मकाण्ड में किया गया है । वेदों के पूर्वभाग के अर्थों का निर्णय करने के लिए महर्षि जैमिनि ने पूर्वमीमांसा का प्रणयन किया । वेदों के उत्तरभाग के अर्थों के निर्णयार्थ उत्तरमीमांसा प्रवृत्त है । चूंकि ये दोनों मीमांसाएँ एक ही वेदार्थ के निर्णयार्थ प्रवृत्त हैं, अतएव सिद्ध होता है कि ये दोनों मीमांसाएँ एक ही शास्त्र के दो भाग हैं ।

मूलम्

६. स च वेदः कर्मब्रह्मप्रतिपादकपूर्वोत्तरभागाभ्यां द्विधा भिन्नः । आराधनकर्म-प्रतिपादकम् पूर्वकाण्डम् । आराध्यब्रह्मप्रतिपादकमुत्तरकाण्डम् । उभयोर्मीमांसयोरैकशास्त्र्यम् ।

वासुदेवः

स वेद इति । वेद-सामान्य-लक्षणं त्व् अलौकिकोपाय-बोधकत्वम् । इष्ट-प्राप्त्य्-अनिष्ट-परिहारयोर् अलौकिकम् उपायं यो ग्रन्थो वेदयति स वेद इति तदर्थात् । पूर्वोत्तरेति । पूर्व-भागः ‘अग्निमीळे’ ‘इषे त्वोर्जे त्वा’ इत्यादिः । उत्तर-भाग उपनिषद्-रूपः । ऐक-शारूयम् इति । उभयत्रापि धर्मस्यैव प्रतिपाद्यमानत्वात् । अलौकिकं श्रेयः-साधनं हि धर्मः । स च साध्यरूपः क्रियादिः पूर्व-भागेन प्रतिपाद्यते । सिद्धस् तु ब्रह्मरूपो धर्म उत्तर-भागेन प्रतिपाद्यते । सिद्धरूपे वस्तुनि धर्म-शब्द-प्रयोगो महाभारते दृश्यते । यथा -

ये च वेद-विदो विप्रा ये चाध्यात्म-विदो जनाः । ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्मं सनातनम् ॥

इति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

७. भाग-द्वयात्मको वेद
ऋग्-यजुः-सामाथर्वण-रूपेण चतुर्धा ऽवस्थितः ।
पुनर् अनन्त-प्रकारश् च +++(शाखोपशाखाभेदैः)+++।

अण्णङ्गराचार्यः

अनन्तप्रकार इति । ऋगादिभेदेन तत्तच्छाखाभेदेन चानन्तविधः । श्रूयते च ‘अनन्ता वै वेदा’ इति वेदानन्त्यमित्यर्थः ।

शिवप्रसादः (हिं)

इन दो भागों से विशिष्ट वेद चार भागों में विभक्त होता है— ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेद । पुनः इस वेद के अनन्त भेद होते हैं ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

एक ही वेद के चार भेद किये गए हैं - ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेद । इसके अतिरिक्त शाखाभेद के कारण वेदों के अनन्त भेद हैं । महर्षि पतञ्जलि ने इन वेदों की शाखाओं की चर्चा करते हुए कहा - ‘सहस्रवर्त्मा सामवेदः, एकविंशतिधा बह्वचः । एकशतमध्वर्युशाखाः । नवधा अथर्वाणः ।’ अर्थात् सामवेद की एक हजार शाखाएँ हैं । ऋग्वेद की इक्कीस शाखाएँ हैं । अथर्ववेद की नव शाखाएँ हैं तथा यजुर्वेद की एक सौ एक शाखाएँ हैं ।

मूलम्

७. भागद्वयात्मको वेद ऋग्यजुःसामाथर्वणरूपेण चतुर्धावस्थितः । पुनरनन्तप्रकारश्च।

वासुदेवः

ऋग्-यजुर् इति । पादेनार्थेन चोपेता वृत्त-बद्धा मन्त्रा ऋचः । वृत्त-गीति-वर्जितत्वेन प्रश्लिष्ट-पठिता मन्त्रा यजूंषि । गीतिरूपा मन्त्राः सामानि । एतन्-मिश्रितो ऽथर्व-वेदः । एवं चातुर्विध्ये ऽप्य् अथर्व-वेदस्य त्रिष्व् अन्तर्भूतत्वेन वस्तुतस् त्रैविध्यम् एवेति त्रयी-शब्देनापि तस्य प्रसिद्धिरिति बोध्यम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

८. ऋगादि-बहु-प्रकारवान् वेदो
मन्त्रार्थवाद-विधि-रूपेण त्रि-विधः

शिवप्रसादः (हिं)

ऋक् आदि अनेक प्रकार वाले वेद को मन्त्र, अर्थवाद और विधि, इन तीन रूपों में विभक्त किया जाता है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

वेदों के प्रकारान्तर से भी तीन भेद किये जाते हैं - मन्त्र, अर्थवाद और विधि ।

मूलम्

८. ऋगादिबहुप्रकारवान् वेदो मन्त्रार्थवादविधिरूपेण त्रिविधः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

९. अनुष्ठेयार्थ-प्रकाशको मन्त्रः

शिवप्रसादः (हिं)

मन्त्रभाग अनुष्ठान करने के योग विषयों का प्रतिपादन करता है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

वेदों के मन्त्रभाग में अनुष्ठान करने योग्य अर्थों का प्रकाशन किया गया है।

मूलम्

९. अनुष्ठेयार्थप्रकाशको मन्त्रः ।

वासुदेवः

मन्त्रेति । प्रयोग-समवेतार्थ-स्मारको मन्त्रः । यथा ‘अग्निमीळे’ इत्यादिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१०. विध्यधीन-प्रवृत्त्य्-उत्तम्भक-वाक्य-विशेषो ऽर्थवादः

शिवप्रसादः (हिं)

विधि के अधीन होने वाली प्रवृत्ति के उपष्टम्भक वाक्य- विशेष को अर्थवाद कहते हैं ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

विधि- वाक्य के द्वारा विहित याग आदि अर्थों का प्रतिपादक है तथा किसी विषय की स्तुति अथवा निन्दा करने वाला वेद का भाग अर्थवाद कहलाता है । इससे अधिकारी का अनुष्ठान में प्रवृत्त होने में उत्साह बढ़ता है ।

मूलम्

१०. विध्यधीनप्रवृत्त्युत्तम्भकवाक्यविशेषोऽर्थवादः ।

वासुदेवः

विध्य्-अधीन-प्रवृत्तीति। प्रवृत्ति-पदं निवृत्तेर् अप्य् उपलक्षणम् । उत्तम्भकः साधकः । अयं च विधि-निषेधान्यतर-शेष-भूतः । प्राशस्त्य-निन्दान्यतर-परं वाक्यम् अर्थवाद इति यावत् । यथा - ‘वायुर् वै क्षेपिष्ठा देवता’ ( तै० सं० २।१।१ ) इत्यादि । ‘सो ऽरोदीत्’ ( तै० सं० १।५।१ ) इत्यादि च । आद्ये ‘वायव्य ँ श्वेतम् आलभेत भूति-कामः’ इति विहित-श्वेत-पश्व्-आलम्भनस्य प्रशंसा । अन्त्ये ‘ऋत्विग्भ्यो रजतं न देयम्’ इति निषिद्धस्य रजत-दक्षिणादानस्य निन्दा । प्रकारान्तरेण पुनस् त्रिविधः — गुणवादो ऽनुवादो भूतार्थवादश् चेति । तद् उक्तम् -

विरोधे गुणवादः स्याद् अनुवादो ऽवधारिते । भूतार्थवादस् तद्-धानाद् अर्थवादस् त्रिधा मतः ॥

इति ।

आदित्यो यूप इति गुणवादः । अग्निर् हिमस्य भेषजम् इत्य् अनुवादः । वज्र-हस्तः पुरंदर इति भूतार्थवादः । परकृति-पुराकल्पाव् अप्य् अर्थवाद-विशेषाव् एव । अन्य-कर्तृकस्य व्याहतस्य विधेर् वादः परकृतिः । ऐतिह्य-समाचरितो विधिः पुराकल्पः । पुराकल्पे ह्येवमासीद् इत्यादिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

११. हितानुशासन-वाक्यम् इह विधिः
स च त्रि-विधः-
अपूर्व-परिसङ्ख्या-नियम-भेदात् ।
ते पुनर् नित्य-नैमित्तिक-काम्यादिभेदात् बहु-विधाः ।

अण्णङ्गराचार्यः

हितेति । इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारसाधनालौकिकार्थविधायकवाक्यं विधिरित्यर्थः । ते अपूर्वविधयः । आदिपदेन प्रायश्चित्तविधिसङ्ग्रहणम् ।
अपूर्वेति । प्रमाणान्तराप्राप्तार्थप्रापकोऽपूर्वविधिः । यागादिविधिरपूर्वविधिः । प्रोक्षणादिविधिश्च । न हि विधानमन्तरेण यागीयेषु व्रीहिषु प्रोक्षणादिप्राप्तिः । द्वयोः समुच्चित्य प्राप्तावितरनिवृत्तिफलकः परिसङ्ख्याविधिः । यथा

इमामगृभ्णन् रशनामृतस्येत्यश्वाभिधानीमादत्ते

इति । ऋतस्य – यागस्य । अश्वाभिधानी – अश्वरशना । सह नीत्वाऽश्वं गर्दभं च मृदानेयेति चयनप्रकरणे पठ्यते । तत्राश्वरशनाग्रहणे इमामित्यादिमन्त्रोऽङ्गत्वेन विनियुज्यते ‘इत्यश्वाभिधानीमादत्त’ इति विधिना । तेन गर्दभरशनाया मन्त्रेण ग्रहणं निवृत्तम् । सा तु तूष्णीमेव ग्राह्येति सिद्धान्तितं पूर्वमीमांसायाम् । “पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या” इत्यादयोऽपि परिसंख्याविधय उदाहर्तव्या अत्र ।

शिवप्रसादः (हिं)

वेद के उस वाक्य को विधिवाक्य कहते हैं, जो इष्ट की प्राप्ति तथा अनिष्ट के परिहार के साधनभूत अलौकिक अर्थों का विधान करते हैं ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

जीवों के कल्याणकारी उपदेशों को करने वाले वाक्य को विधिवाक्य कहते हैं। विधि तीन प्रकार की होती हैं- अपूर्वविधि, परिसंख्या- विधि एवं नियमविधि । ये तीनों प्रकार के विधिवाक्य नित्य नैमित्तिक एवं काम्य आदि के भेद से कई प्रकार के होते हैं ।

वेद के विधिवाक्यों के तीन भेद होते हैं—अपूर्वविधि, परिसंख्याविधि तथा नियमविधि ।

पुनः विधिवाक्यों के अनेक भेद किये जाते हैं । जैसे – नित्यविधि, नैमित्तिक- विधि, काम्यविधि एवं प्रायश्चित्तविधि ।

मूलम्

११. हितानुशासनवाक्यमिह विधिः । स च त्रिविधः- अपूर्वपरिसङ्ख्यानियमभेदात् । ते पुनर्नित्यनैमित्तिककाम्यादिभेदात् बहुविधाः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१२. “व्रीहीन् प्रोक्षति” (तै. ब्रा.) इति +अपूर्वविधिः ।

शिवप्रसादः (हिं)

‘व्रीहीन् प्रोक्षति’ यह अपूर्वविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

[[५०]]

( क ) अपूर्वविधि – जो अर्थ प्रमाणान्तर से ज्ञात नहीं है, उस अर्थ का प्रति- पादन करने वाला विधिवाक्य अपूर्वविधि है । जैसे— ‘व्रीहीन् प्रोक्षति’ यह वाक्य अपूर्वविधिवाक्य है । क्योंकि विधान के बिना याग में व्रीहि का प्रोक्षण नहीं प्राप्त है । अतएव यह अपूर्वविधि हैं ।

मूलम्

१२. “व्रीहीन् प्रोक्षति” (तै. ब्रा.) इति +अपूर्वविधिः ।

वासुदेवः

अपूर्वेति । काल-त्रये ऽपि कथमप्य् अप्राप्तस्य प्राप्ति-फलको विधिर् अपूर्व-विधिः । कथमपीत्यस्य दृष्टार्थत्वेनादृष्टार्थत्वेन वेत्य् अर्थः । यथा व्रीहीन् प्रोक्षतीति । नात्र व्रीहीणां प्रोक्षणस्य संस्कार-कर्मणो विनियोगं विना मानान्तरेण कथमपि प्राप्तिर् अस्ति । विशिष्ट-विधिरप्य् अपूर्व-विधिर् एव । क्वचिद् विशिष्ट-विधौ सामान्य-रूपेण प्राप्ताव् अपि विशेष-रूपेण कथमप्य् अप्राप्तिर् एव ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१३. मनोमयत्वाद्य्-उपासन-विधिर् विशिष्ट-विधिः

शिवप्रसादः (हिं)

मनो- मयत्व इत्यादि रूप से ब्रह्म की उपासना की विधि विशिष्ट विधि है ।

मूलम्

१३. मनोमयत्वाद्युपासनविधिर्विशिष्टविधिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१४. “इमाम् अगृभ्णन्” इति अश्व-रशना-विधिः परिसङ्ख्या-विधिः

शिवप्रसादः (हिं)

‘इमामगृभ्णन्’ इत्यादि अश्व की जीभ काटने का विधान करने वाला वाक्य परिसंख्याविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

(ख) परिसंख्याविधि - जहाँ पर दो की एक की निवृत्तिपूर्वक दूसरे के विधान करने को याग में रशना को काटने का विधान है । समान रूप से प्राप्ति हो वहाँ पर परिसंख्याविधि कहते हैं । जैसे प्रश्न उठता है कि किसकी रशना याग में [[५९]] काटी जाय ? अश्व की या गर्दभ की ? इस शंका का समाधान करने के लिए मीमांसा का एक वाक्य प्रवृत्त होता है। वह ‘इमामगृभ्णन् रशनामृतस्येत्यश्वाभिधानीमादत्ते ।’ अर्थात् यजमान याग में ‘इमामगृभ्णन् रशनामृतस्य’ इत्यादि मंत्र को पढकर अश्वा- मिधानी अर्थात् अश्व की जीभ को काटता है । इससे स्पष्ट हो जाता है कि याग में अश्व की रशना को काटने का विधान किया गया, गर्दभ की रशना को काटने का नहीं । अतएव यह वाक्य परिसंख्याविधि वाक्य है ।

मूलम्

१४. “इमामगृभ्णन्” इति अश्वरशनाविधिः परिसङ्ख्याविधिः ।

वासुदेवः

परिसंख्येति । सर्वत्र प्राप्तस्य क्वचिद् विधिर् इतर-निवृत्ति-फलकः परिसंख्या-विधिः । इमाम् अगृभ्णन्न् इति मन्त्रो रशना-ग्रहण-प्रकाशन-रूपाल् लिङ्गाद् एव प्राप्नोतीति ‘अश्वाभिधानीम् आदत्ते ’ इति न तत्-प्राप्त्यर्थो विधिः । किंतु गर्दभ-रशना-ग्रहणे ऽपि मन्त्रः प्राप्नुयाद् इति तन्-निवृत्त्य्-अर्थः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१५. गुर्व्-अभिगमनादि-विधिर् नियम-विधिः

अण्णङ्गराचार्यः

गुर्वभिगमनादीति । तद्विज्ञानार्थं

स गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिं श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्

इति नियमविधिः । गुरूपदेशतः प्राप्ता विद्यैव सकला, नान्यथा (स्वयं पुस्तकनिरीक्षणादिना) प्राप्तेति नियम्यते । श्रूयते च ‘आचार्याद्वै[[??]]व विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापत्’ (छा०) इति । व्रीहीनवहन्तीत्यादिरपि नियमविधिः ।

विधिरत्यन्तमप्राप्ते नियमः पाक्षिके सति ।
तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसङ्ख्येति कथ्यते ॥

इत्युक्तं मीमासकैः ।

शिवप्रसादः (हिं)

आचार्य के सन्निकट में अभिगमन करने का विधान करने वाला वाक्य नियमविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

(ग) नियमविधि - किसी कार्य को करने के लिए कोई नियम करनेवाला वाक्य नियमविधिवाक्य कहलाता है । जैसे—‘तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ।’ अर्थात् उस परा विद्या को जानने के लिए मुमुक्षु अधिकारी को चाहिए कि वह हाथ में समिधा आदि उपहारों को लेकर वेदज्ञ तथा ब्रह्मनिष्ठ आचार्य का प्रयत्न करे। यह वाक्य विद्याप्राप्ति हेतु आचार्याभिगमन का नियम करता है । क्योंकि नियम है कि आचार्य के ही द्वारा प्राप्त विद्या सफल होती है । ‘आचार्यादेव प्राप्ता विद्या साधिष्ठं प्राप्त । अतएव पुस्तकादि के निरीक्षण से प्राप्त विद्या सफल नहीं होती है । यह नियमविधिवाक्य है ।

मूलम्

१५. गुर्वभिगमनादिविधिर्नियमविधिः ।

वासुदेवः

नियम-विधिरिति । पक्ष-प्राप्तस्या ऽप्राप्तांश-परिपूरण-फलको वेधिर् नियम-विधिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१६. सन्ध्योपासनादिर् नित्य-विधिः

अण्णङ्गराचार्यः

सन्ध्येत्यादि । यावज्जीवनाधिकारो नित्यविधिः । निमित्तोपनिपाते कर्तव्यस्य विधिर्नैमित्तिकविधिः । आभ्यां दुरितक्षयः । “नित्यनैमित्तिकैरेव कुर्वाणो दुरितक्षयम्” इति वचनात् । अकरणे चानयोः प्रत्यवायः श्रुतः । सत्यां फलेच्छायां कर्तव्यः कर्मविधिः काम्यविधिः । इति विवेकः ।

शिवप्रसादः (हिं)

सन्ध्योपासनादि का विधान करने वाला वाक्य नित्यविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

नित्य - जिनका अनुष्ठान करना आवश्यक है, उन अर्थों का विधान करनेवाला वाक्य नित्यविधिवाक्य है । जैसे— ‘अहरहः सन्ध्यामुपासीत् ।’ अर्थात् प्रतिदिन सन्ध्या करनी चाहिए, यह नित्यविधि है ।

मूलम्

१६. सन्ध्योपासनादिर्नित्यविधिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१७. जातेष्ट्य्-आदि-विधिर् नैमित्तिक-विधिः

शिवप्रसादः (हिं)

जातेष्टि आदि का विधान करने वाला विधिवाक्य नैमित्तिकविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

किसी अवसर - विशेष पर अनुष्ठेय अर्थ का विधान करने वाला वाक्य नैमित्तिकविधिवाक्य है । जैसे— पुत्रोत्पत्ति होने पर जातकर्म करने का विधान करने वाला विधिवाक्य । नित्यविधि का अनुष्ठान आजीवन करना होता है । नित्यकर्मों के करने से कोई पुण्य विशेष नहीं होता, किन्तु उन कर्मों को न करने से पाप होता है ।

नैमित्तिक कर्मों के करने से पुण्य - विशेष होता है और नहीं करने से पाप भी होता है । नित्य एवं नैमित्तिक विधि- प्रोक्त अर्थों के अनुष्ठान से पाप का विनाश होता है ।

मूलम्

१७. जातेष्ट्यादिविधिर्नैमित्तिकविधिः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

१८. ज्योतिष्टोमादि-विधिः काम्य-विधिः

शिवप्रसादः (हिं)

ज्योतिष्टोमादि का विधान करने वाला वाक्य काम्यविधि है ।

शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी

काम्यविधि वह है, जिसके करने से पुण्य - विशेष की उत्पत्ति होती है और न करने से कोई पाप नहीं होता है। जैसे— ‘स्वर्गकामोऽश्वमेधेन यजेत ।’ यह वाक्य काम्यविधिवाक्य है । क्योंकि यह काम्य स्वर्ग पदार्थ की प्राप्ति के साधक रूप से अश्वमेध याग के अनुष्ठान को उपाय द्वारा विधान करता है ।

किये गये पापों के विनाशार्थं तत् तत् उपायों का विधान करने वाले वाक्य प्रायश्चित्तविधिवाक्य है । जैसे- चान्द्रायण व्रतादि का विधान करने वाले वाक्य ।

मूलम्

१८. ज्योतिष्टोमादिविधिः काम्यविधिः ।