विश्वास-प्रस्तुतिः
३. ननु वेदवाक्यानाम् मीमांसकैः कार्य+++(=साध्य)+++-परतयैव प्रामाण्य-स्वीकारात्
सिद्ध-ब्रह्म-पर-वाक्यानां व्युत्पत्त्य्-असम्भवाच् च कथम् प्रमाण्यम्?
इति चेत्, न -
+++(साध्य-फलापेक्षया)+++ सिद्ध-ब्रह्म-पर-वाक्यानाम् अपि उपासनान्वय-स्वीकारात्।+++(4)+++
“पिता ते सुखम् आस्ते” इति
लौकिक-सिद्ध-पर-वाक्यस्यापि बोधकत्व-दर्शनात्,
बालानां लोके माता-पितृ-प्रभृतिभिः अम्बा-तात-मातुल-चन्द्रादीन् अङ्गुल्या निर्दिश्य
तद्-अभिधायक-शब्दान् प्रयुञ्जानैः
क्रमेण भूयः शिक्षितानां तत्-तद्-अर्थ-बुद्ध्य्-उत्पत्ति-दर्शनात्,
वेदेऽपि परिनिष्पन्ने ऽप्य् अर्थे
शब्दस्य बोधकत्वं सम्भवतीति
न +अप्रामाण्य-शङ्कावकाशः ।
अण्णङ्गराचार्यः
प्रभाकरैः कार्येऽर्थ एव वेदानां तात्पर्यात् तत्रैवाथ पदानां शक्तिग्रहाच्च सिद्धे ब्रह्मणि न प्रामाण्यमित्युच्यते । तन्मतमनुवदति ननु इति । व्युत्पत्त्यसम्भवात् - सिद्धेऽर्थे ब्रह्मणि पदशक्तिग्रहासम्भवात् । व्यवहाराद्धिपदानां शक्तिः (आनुभाविको शक्तिः) गृह्यते । स च शक्तिग्रहः कार्यान्वित एवार्थे । यथा गामानयेति उत्तमवृद्धोक्तं वचनं श्रुत्वा मध्यमवृद्धेन गौरानीयते । व्यवहारमेनं दृष्टवतो व्युत्पित्सोर्बालस्य कार्यान्विते गवि शक्तिग्रहो भवति । अतः कार्यानन्विते सिद्धे ब्रह्मणि न व्युत्पत्तिः, सम्भवति, इति भावः । सिद्धपरवाक्यानां प्रामाण्यं कथमित्यन्वयः । सिद्धपरत्वमत्र सिद्धार्थपरत्वेन पराभिमतत्वं बोध्यम् ।
तन्मतं निरस्यति न इति । कार्यान्वित एव पदानां शक्तिरिति स्वीकारेपि ब्रह्मणि पदशक्तिः सम्भवत्येव । ‘ब्रह्मोपासीते’त्युपासनरूपकार्यान्वितत्वात्तस्येत्यर्थः । अन्वारुह्य (अभ्युपगम्य)वादोयम् ।
वस्तुतः सिद्धेऽप्यर्थे तात्पर्यं वाक्यस्य, पदशक्तिग्रहश्च सम्भवतीत्याशयेनाह पिता ते इति । यस्यार्थस्य बोधनेन वाक्यं प्रयोजनपर्यवसायि भवति । तत्र वाक्यस्य तात्पर्यमत एव प्रामाण्यं चाश्रयणीयमेव । यथोदाहृतवाक्यस्य पितुः सकुशलस्थितिरूपे सिद्धेऽर्थे । एतच्छ्रवणेन पितृवृत्तानभिज्ञानेन चिन्तातुरस्य पुत्रस्य चिन्तानिवृत्त्यानन्दप्राप्तिलक्षणप्रयोजनस्य सिद्धेः । एवमेव ब्रह्मप्रतिपादकस्य ‘रसो वै सः’ ‘रस ह्येवायं लब्ध्वानन्दीभवती’ति श्रुत्यन्तवाक्यस्य तव गृहे निधिरस्तीतिवाक्यवत् श्रवणत एव श्रोतुरानन्दप्राप्तिसिद्धेः प्रयोजनपर्यवसायिनो ब्रह्मणि तात्पर्यमत एव प्रामाण्यं च सिद्ध्यत्येवेत्यर्थः ।
सिद्धेऽप्यर्थे पदानां शक्तिग्रहणप्रकारमुपपादयति बालानामिति । व्यवहाराद्व्युत्पत्तिर्यादृच्छिकी । प्राथमिकी व्युत्पत्तिस्तु सिद्ध एवार्थे मातापित्रादिभिः बालानां सम्पाद्यत इति भावः ।
तत्तदर्थबुद्धीति । तत्तच्छब्देनेत्यादिः ।
दर्शनादिति । सिद्धेऽप्यर्थे पदानां शक्तिग्रहः सम्भवत्येवेति शेषः ।
वेदेऽपीति । वैदिकानां स्वर्गब्रह्मादिशब्दानामपि ‘यन्न दुःखेन सम्भिन्नम्’ ‘ब्रह्म परिवृढं सर्वत’ “बृहत्त्वाद्बृंहणत्वाच्च ब्रह्मेति परिपठ्यते’ इत्याद्यर्थवादनिरुक्तिनिर्वचनादिभिस्तत्तदर्थे शक्तिग्रहः सम्भवत्येवेति वेदान्तानां ब्रह्मणि प्रामाण्यमनपायमिति भावः ।
शिवप्रसादः (हिं)
[[५५]]
अनुवाद - यहाँ पर प्रश्न उठता है कि प्राभाकर-मीमांसकों के अनुसार वेदवाक्यों का प्रामाण्य कार्यों के ही प्रतिपादन में है, क्योंकि सभी वाक्यों का तात्पर्यं कार्यार्थ के ही प्रतिपादन में होता है । अतः सिद्ध ब्रह्म का प्रतिपादन करने वाले वाक्यों की व्युत्पत्ति असंभव होने के कारण उनका प्रामाण्य कैसे स्वीकारा जा सकता है ? तो यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि सिद्ध ब्रह्म का प्रतिपादन करने वाले वाक्यों का भी हम उपासन रूप कार्य में अन्वय ( संबन्ध ) स्वीकार करते हैं । किञ्च – ‘तुंहारे. पिता सुखी हैं।’ यह सिद्ध पिता विषयक लौकिक वाक्य की भी व्युत्पत्ति देखी जाती है । लोक में माता-पिता आदि, ये तुंहारी माँ हैं, ये तुंहारे पिता हैं, ये तुंहारे मामा हैं, इत्यादि कहकर तथा ऊँगली से दिखा-दिखाकर, उन वाक्यों के वक्ता तत्- तत् सिद्ध वस्तु विषयक शब्दों का प्रयोग करते हैं और उन शब्दों को सुनकर बालकों को उन सिद्ध वस्तुओं का ज्ञान होता है, यह देखा जाता है। इसी तरह वेद में भी सिद्ध वस्तु ब्रह्म-विषयक शब्दों के द्वारा सिद्ध ब्रह्म का ज्ञान होता है, अतएव उन वाक्यों के अप्रामाण्य की शङ्का नहीं की जा सकती है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
सम्पूर्ण वेद की प्रामाणिकता
भा० प्र० - विशिष्टाद्वैत दर्शन में सम्पूर्ण वेद की प्रामाणिकता स्वीकार की जाती है । यह माना जाता है कि वेद का कोई भी अंश अप्रामाणिक नहीं है, क्योंकि उसके द्वारा यथार्थ का प्रतिपादन किया जाता है । यहाँ पर प्राभाकर - मीमांसकों का कहना कि वेद के उन्हीं वाक्यों का प्रामाण्य स्वीकार किया जा सकता है, जो वाक्य किसी कार्य का प्रतिपादन करते हों । वेदों के उपनिषद् भाग के वाक्य ब्रह्म का प्रतिपादन करते हैं । ब्रह्म सिद्ध पदार्थ है, अतएव सिद्ध ब्रह्म के प्रतिपादक वाक्यों का प्रामाण्य नहीं स्वीकारा जा सकता है । इस तरह सिद्ध ब्रह्म के प्रतिपादक वेदान्त वाक्यों का अप्रामाण्य सिद्ध होता है ।
प्राभाकर-मीमांसकों का कहना है कि लोक में अर्थ दो प्रकार के पाए जाते हैं- सिद्ध और कार्यं । जो घटादि पदार्थ पहले से बने रहते हैं, जिन्हें बनाना नहीं पड़ता है, वे सिद्ध पदार्थ हैं । जो कार्य प्रयत्न से साध्य हैं, वे कार्य हैं । गमनादि क्रिया प्रयत्न- साध्य हैं, अतएव कार्य कहलाती हैं। लौकिक एवं वैदिक सभी शब्दों का तात्यर्य कार्य अर्थ के ही प्रतिपादन में हैं । उनका तात्पर्य सिद्ध अर्थ के प्रतिपादन में नहीं है । ‘यत्परः शब्दः सः शब्दार्थः यह सर्वसम्मत न्याय है । इस न्याय का अर्थ यह है कि [[५६]] शब्द जिस अर्थ को बतलाने में तात्पर्य रखता है, वही उस शब्द का अर्थ होता है । सभी शब्द कार्य रूपी अर्थ को बतलाने में तात्पर्य रखते हैं, उनका तात्पर्य सिद्ध वस्तु को बतलाने में नहीं होता है, अतएव कार्य को ही शब्दार्थ मानना चाहिए, सिद्ध पदार्थ शब्द का अर्थ नहीं बन सकता है । ब्रह्म तो नित्य सिद्ध पदार्थ है, अतएव उसके प्रतिपादन में उपनिषद्-वाक्यों का तात्पर्य नहीं हो सकता है । अतएव ब्रह्म को उपनिषद् का प्रतिपाद्य मानकर ब्रह्म का विचार करने वाले वेदान्तियों का प्रयास व्यर्थ हैं ।
मीमांसकों की इस शंका का समाधान करते हुए सिद्धान्ती का कहना है कि दुर्जन- तुष्यतु न्याय में सभी शब्दों को कार्यार्थ के प्रतिपादन में भी मान लिया जाय, तब भी कोई आपत्ति नहीं है, क्योंकि हम मानते हैं कि ब्रह्म के प्रतिपादक औपनिषद् - वाक्यों का तात्पर्यं ब्रह्म की उपासना रूप कार्य के प्रतिपादन में हैं । उपासना कार्य अर्थ है, अतएव उससे ब्रह्मप्रतिपादक - वाक्यों का संबंध स्वीकार करने में मीमांसकों को कोई भी आपत्ति नहीं होनी चाहिए। अतएव ब्रह्म- विचार का वैयर्थ्य प्रतिपादित नहीं किया जा सकता है । यह उत्तर तो अन्वारुह्यवाद अथवा अभ्युपगमवाद के अनुसार है । वास्तविकता यह है कि यह कोई नियम नहीं है कि शब्द की शक्ति कार्यार्थ के ही प्रतिपादन में हो, सिद्धार्थ के प्रतिपादन में नहीं; क्योंकि ‘अयं ते पिता’, ‘इयं ते माता’, ‘अयं चन्द्रः’ इत्यादि वाक्यों का उच्चारण करके तर्जन्या निर्देश के द्वारा व्युत्पित्सु बालक को सिद्ध माता, पिता, चन्द्र इत्यादि का ज्ञान कराया जाता है और बालक को उन सिद्ध पदार्थों का ज्ञान होता है, यह लोक में देखा भी जाता है । अत- एव यह नहीं कहा जा सकता है कि सभी शब्द कार्यार्थ के ही बोधक होते हैं । जिस तरह लौकिक शब्द सिद्धार्थ के बोधक होते हैं, उसी तरह वैदिक शब्द भी सिद्धार्थ के बोधक होते हैं । अतएव सिद्ध ब्रह्म के बोधक औपनिषद् - वाक्यों के आलोक में किये जाने वाले ब्रह्म-विचार को व्यर्थ नहीं कहा जा सकता है ।
मूलम्
३. ननु वेदवाक्यानाम् मीमांसकैः कार्यपरतयैव प्रामाण्यस्वीकारात् सिद्धब्रह्म-परवाक्यानां व्युत्पत्त्यसम्भवाच्च कथम् प्रमाण्यम्? इति चेत्, न। सिद्धब्रह्मपरवाक्या- नामपि उपासनान्वयस्वीकारात् । “पिता ते सुखमास्ते” इति लौकिकसिद्धपरवाक्य-स्यापि बोधकत्वदर्शनात् बालानां लोके मातापितृप्रभृतिभिःअम्बातातमातुलचन्द्रादीन् अङ्गुल्या निर्दिश्य तदभिधायकशब्दान् प्रयुञ्जानैः क्रमेण भूयः शिक्षितानां तत्तदर्थ-बुद्ध्युत्पत्तिदर्शनात् वेदेऽपि परिनिष्पन्नेऽप्यर्थे शब्दस्य बोधकत्वं सम्भवतीति न अप्रामाण्यशङ्कावकाशः ।
वासुदेवः
न द्वितीयः । तथा सति वेद-प्रामाण्यं गले पतितम् एव स्यात् । न तृतीयः । तस्यावेद-मूलकत्वेन तदबाधकत्वात् । नापि चतुर्थः । तस्यालौकिक-विषये प्रवृत्त्य्-अभावात् । तथा च वेद-प्रामाण्यं सिद्धम् । न च संदिग्धार्थ-बोधकत्वरूपं ज्ञानानुत्पादकत्वरूपं वा ऽप्रामाण्यं शङ्कनीयम् । सूक्ष्म-दृशां तथा ऽनुपलब्धेः । न च वेदेष्य् अद्भुतोक्तीनाम् अप्रामाण्यम् एवेति वाच्यम् । न हि वेद एवाद्भुत-दृष्टिः । किंतु लोके ऽपि । यथोलूकादीनाम् अन्धकारे ऽपि रूप-दर्शनम् । मान्थालादीनाम् आहार-निर्हार-करणयोर् एक-स्थानवर्तित्वम् । व्यालानां चक्षुः-श्रवस्त्वम् । पक्षिषु च केषुचिद् अङ्गाराहारवत्त्वम् । मत्स्य-कूर्म-विहङ्गानाम् ईक्षण-ध्यान-संस्पर्शैः पुत्र-पोषणम् । नालिकेर-द्वीप-वासिनाम् अपक्वान्नेनैव देह-धारणम् इत्यादि । कार्य-परतयैवेति । वृद्धयोर् व्यवहरतोर् एकतर-वृद्ध-प्रयुक्त-शब्द-श्रवण-समनन्तर-जनितान्यतर-वृद्ध-समवेत-चेष्टां दृष्ट्वा ऽन्यथा ऽनुपपत्त्य्-उन्नीयमाना शब्द-शक्तिस् तद्-उपपादक-कार्य-पर्यवसायिन्य् एवा ऽवसीयते । तद् उक्तम् -
कार्ये मानान्तरापूर्वे समस्तं वैदिकं वचः । प्रमाणम् इति हि प्राज्ञा मन्यन्ते मान्य-बुद्धयः ॥ पदानां तत्परत्वेन व्युत्पत्तेर् अवधारणात् । न खल्व् अन्यपरे शब्दे व्युत्पत्तेर् अस्ति संभवः ॥
इति ।
उपासनान्वयेति । यद्यपि ब्रह्म सिद्धरूपं तथा ऽप्य् उपासनायाः कार्यत्वेन तस्याश् चा ऽऽत्मा वा ऽर इत्यादि वेदान्त-वाक्येषु प्रतिपादितत्वेन तेषां प्रामाण्यम् अक्षतम् एवेति भावः । अधिकं समासोक्तौ प्रथम-सूत्र-शेषे ऽनुसंधेयम् । पितेति । केनचित् पुरुषेण हस्त-चेष्टादिना ‘पिता ते सुखम् आस्ते’ इति देवदत्ताय ज्ञापयति प्रेषितो यज्ञदत्तस् तज्-ज्ञापने प्रवृत्तः ‘पिता ते सुखम् आस्ते’ इति शब्दं प्रयुङ्क्ते । पार्श्वस्थो ऽन्यो व्युत्पित्सुर् मूकवच्-चेष्टा-विशेषज्ञस्-तज्-ज्ञापने प्रवृत्तं यज्ञदत्तम् अनुगतस् तज्-ज्ञापनाय प्रयुक्ताम् इमं शब्दं श्रुत्वा ऽयं शब्दस् तदर्थ-बुद्धि-हेतुर् इति निश्चिनोतीति कार्यार्थ एव शक्तिर् इत्याग्रहो निर्मूल इति बोध्यम् । इदं यादृच्छिक-व्युत्पत्तौ शब्दस्य सिद्ध-वस्तु-परत्वं दर्शितम् । अथ बुद्धि-पूर्वक-व्युत्पत्तौ तद् दर्शयति - बालानाम् इति । मात्रादिर् हि पुरोवर्तिनं पशुं निर्दिश्य ‘अयं गौः ’ इति वाक्यं प्रयुङ्क्ते । एव बहुशः शिक्षितो व्युत्पत्सुर् बालो यदा गो-शब्दं शृणोति तदा स गो-शब्द एव स्व-स्वरूपेण श्रोतुस् तस्य तादृश-पशु-बुद्धिम् उत्पादयति । ततो ऽस्य पशोर् गो-शब्दस्य च कश्चन संबन्धो ऽस्तीति सो ऽवधारयति । तत्र च जन्य-जनक-भावादीनाम् इतर-संबन्धानाम् असंभवात् स्वाभाविको बोध्य-बोधक-भाव एव संबन्ध इति शब्दार्थ-संबन्ध-ग्रहण-प्रकारो लोके प्रसिद्ध एव ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
४. तर्हि अभिचारादि-प्रतिपादक-वेदांशस्य कथम् प्रामाण्यम्
इति न शङ्कनीयम् ।
तस्य दृष्ट-फल-दर्शनेन
अ-दृष्ट-स्वर्गादि-फल-साधनादौ प्रवृत्ति-प्रयोजकत्वात् ।
अण्णङ्गराचार्यः
कथं प्रामाण्यमिति । यद्यपि श्येनेनाभिचरन् यजेतेति वाक्यस्य श्येनयागनिष्ठशत्रुवधजनकत्वबोधकस्य प्रमाजन्यत्वात्प्रामाण्यकथन्ताशङ्काया[[??]] अनवकाशः । अथापि शत्रुवधस्य श्येनफलस्य हिंसात्वेन पापसाधनत्वात् फलद्वारा बलवदनिष्टानुबन्धिश्येनवधे बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनबोधकत्वरूपविधेरौत्सर्गिकं प्रामाण्यं कथमित्याशयः शङ्कितुः ।
शङ्कामेनां परिहरति तस्येति । शास्त्रविश्वासोत्पादनद्वारेति शेषः । श्येनादिविधेरपि वेदशास्त्रे नास्तिकानां नास्तिक्यबुद्धिमुत्पाद्य हिंसादितस्तान् विनिवर्त्य तेषां वैदिककर्मोन्मुख्यसम्पादन एव तात्पर्यम् । तत् तात्पर्यार्थे प्रामाण्यं सुस्थिरमिति भावः । भगवत्तद्भक्तबलवद्विद्रोहिजनपरिभवनार्थं क्वचिदनुमन्यते कर्माभिचारिकम् । न तु सर्वत्रेति चावधेयम् ।
शिवप्रसादः (हिं)
पुनः प्रश्न उठता है कि अभिचार इत्यादि कर्मों के प्रतिपादक वाक्यों का प्रामाण्य कैसे स्वीकार किया जाता है ? तो यह भी शङ्का उचित नहीं है, अभिचारादि कर्मों के प्रतिपादक वेदांश का दृष्ट शत्रु मारणादि फलों को दिखलाकर अदृष्ट स्वर्गादि फलों के साधन में उन पुरुषों को प्रवृत्त करते हैं, यही अंश का लक्ष्य है ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
वेदों के विषय में एक दूसरी शङ्का यह उठायी जाती है कि वेद की प्रामाणिकता इसलिए स्वीकार की जाती है कि वे भूतार्थ के बोधक हैं । वे मिथ्या अर्थ का प्रति- पादक नहीं हैं । किञ्च वेद को अखिलजगद्धितानुशासन माना जाता है, क्योंकि सम्पूर्ण जगत् का कल्याण करना ही उसका प्रयोजन है । किन्तु सकलजगद्धितानु- शासन वेद का भी एक अंश है, जो अभिचार कर्मों का उपदेश करता है । अभिचार कर्मों का अनुष्ठान नरकगामी बना देता है। इस प्रकार के अर्थों का प्रतिपादन करने वाले वेदों को कैसे प्रामाणिक माना जाय ? इसका उत्तर यह है कि वेदों की दृष्टि में – सम्पूर्ण जगत् का कल्याण लक्ष्य है । अभिचार कर्म का प्रतिपादन करने वाले वाक्य अधम कोटि के अधिकारियों को अपनी ओर आकृष्ट करते हैं । अभिचार कर्मों का अनुष्ठान करके शत्रु मारणादि फलों को प्राप्त कर वे अधिकारी वैदिकार्थों की प्रामाणिकता में विश्वास करने लगते हैं । पुनः वे स्वर्गादि प्राप्ति जैसे महनीय फलों के प्राप्त्योपयिक कर्मों का अनुष्ठान करके आस्तिकता के मार्ग पर प्रवृत्त हो जाते हैं । [[५७]]
अतएव वेद के उन अंशों की प्रामाणिकता स्वीकार करने में कोई भी आपत्ति नहीं है । इस प्रकार स्पष्ट है कि सम्पूर्ण वेद प्रामाणिक अर्थों का प्रतिपादन करते हैं ।
मूलम्
४. तर्हि अभिचारादिप्रतिपादकवेदांशस्य कथम् प्रामाण्यम् इति न शङ्कनीयम् । तस्य दृष्टफलदर्शनेन अदृष्टस्वर्गादिफलसाधनादौ प्रवृत्तिप्रयोजकत्वात् ।
वासुदेवः
अभिचारादीति । अभिचारो मारणम् । शत्रु-वध इत्य् अर्थः । तत्-प्रदिपादको वेदश् च ‘श्येनेनाभिचरन् यजेत’ इत्यादिः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
५. यूपादित्य-वाक्यं तु +आदित्यवद् यूप-प्रकाशन-परम् ।
अतः कृत्स्नस्य वेदस्य प्रामाण्यम् ।
अण्णङ्गराचार्यः
यूपेति । आदित्यो यूप इत्यर्थवादवाक्ययूपाञ्जनविधिशेषतयाऽञ्जनसंस्कृतयूपप्रशस्तिपरम् ।
आदित्यवदुज्ज्वल इति । गौणोऽयं प्रयोगः । तात्पर्यार्थे प्रमाणमेवेदमिति भावः । द्विधा भिन्नः - भागद्वयविशिष्टः ।
अत इति । कर्मब्रह्मभागद्वयात्मकस्य व्याख्येयस्य वेदस्यैकशास्त्रत्वात्तव्द्याख्यारूपयोः कर्म ब्रह्ममीमांसयोरकशास्त्र्यवृत्तिकारैर्भगवद्बोधायनमहर्षिभिः ‘संहितमेतच्छारीरकं जैमिनीयेन षोडशलक्षणेनेति शास्त्रैक्यसिद्धि’रिति ।
शिवप्रसादः (हिं)
‘आदित्यो यूपः’ इत्यादि वाक्यों का तात्पर्य आदित्य के समान यूप प्रकाशित हो रहा है, इस अर्थ के प्रतिपादन में है । इस तरह सम्पूर्ण वेद की प्रामाणिकता सिद्ध होती है ।
मूलम्
५. यूपादित्य-वाक्यं तु +आदित्यवद् यूप-प्रकाशन-परम् । अतः कृत्स्नस्य वेदस्य प्रामाण्यम् ।