अण्णङ्गराचार्यः
जयति पुमान् पर एकः श्रुतिशतपरिगीतवैभव श्रीमान् ।
जयति च यतिराट् श्रीमान् तन्मतपद्मप्रबोधकृद्भानु ॥ १ ॥
श्रीनागपुर्यभिजन श्रीमन्कृष्णार्यसत्सुत ।
श्रीमद्रामानुजाचार्यकृपालब्धाखिलोदयः ॥ २ ॥
जगद्गुरुवरानन्तरङ्गदेशिकयोगिनोः ।
प्रभावज्ञश्च तत्पादभक्तः कृत्यनहड् कृतिः ॥ ३ ॥
वादिभीकृद्गुरोर्वंश्यो नानाशास्त्रकृतश्रमः ॥
अण्णङ्गरार्यदासोऽहं करोमि लघुवर्तिकाम् ॥ ४ ॥
यतीन्द्रमतदीपस्य व्याख्यारूपा मनोरमाम् ।
यद्योगात् प्रोज्ज्वलः सोऽयगूढार्थान् स प्रदर्शयेत् ॥ ५ ॥
वासुदेवः
यतीन्द्र-मत-दीपिका-प्रकाशः ।
प्रणम्य परमात्मानं विश्वेशं सर्वसाक्षिणम् ।
संयुनज्मि प्रकाशेन यतीन्द्र-मत-दीपिकाम् ॥ १ ॥
दीपिका ऽपि विषयान् न बोधयेन् मन्द-बुद्धि-तिमिरावगुण्ठितान् ।
तद्रुजापसरणाय कृतो ऽयं यत्न एष तिमिरं विनाशयेत् ॥ २ ॥
न तीक्ष्णधिषणो न च प्रथित-गूढ-शास्त्रार्थवित्-
तथा ऽपि मुहुर् उत्सुको गुरुकृपावलम्बी परम् ।
अशेष-जगदाश्रयं परमपूरुषं चिन्तयन्-
यतीन्द्र-मत-दीपिकां विवृणुयाम् इति प्रार्थये ॥ ३ ॥
मत्कृतिर् इयम् इति नार्हति संग्रहम् एवेति पण्डितैर्मान्यैः ।
न स्वान्ते करणीयं नात्रापूर्वं विलिख्यते किञ्चित् ॥ ४ ॥
श्रीभाष्यादि-निबन्धान् दृष्ट्वा प्रायस् तदीय-सिद्धान्तान् ।
तत् तत् प्रसङ्गवशतो विशदीकर्तुं यथामति प्रयते ॥ ५ ॥
तत्रापि यदि भवेयुर् दोषाश् चेतोवधानवैधुर्यात् ।
आलम्ब्यौदासीन्यं स्वीकुर्वन्तु प्रकाशम् अमुम् आर्याः ॥ ६ ॥
ग्रन्थारम्भे कृतं मङ्गलं शिष्य-शिक्षार्थं निबध्नाति — श्री-वेङ्कटेशम् इति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
श्रीवेङ्कटेशं, +++(काञ्ची-)+++करि-शैल-नाथम्
श्रीदेवराजं, +++(चोल-सिंह-पुर-)+++घटिकाद्रि-सिंहम् ।
कृष्णेन साकं यतिराजम् ईडे
स्वप्ने च दृष्टान् मम देशिकेन्द्रान् ॥ १ ॥
अण्णङ्गराचार्यः
अथ खलु तत्रभवान् विद्वद्वर्यः श्रीमन्महाचार्यमुख्यान्तेवासी श्रीनिवासाचार्ययतीन्द्रमतदीपिकानाम्नीं शारीरकपरिभाषामारभमाणः इष्टदेवदेशिकस्तवनलक्षणं मङ्गलमातनोति ‘श्रीवेङ्कटेशम्’ इति । श्रीवेङ्कटाचलनायकं भगवन्तं श्रीनिवासं, श्रीकञ्चीहस्तिगिरीश वरद देवाधिराज, चोलसिंहपुरे घटिकाचले विराजमान श्रीमन्नृसिंह, गीताचार्येण श्रीकृष्णेन सह गीताभाष्यादिभिर्विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तप्रतिष्ठापकं श्रीभगवद्रामानुजमुनिं, स्वप्न एतदहर्मुखे दृष्टान् एतत्प्रकरणनिर्माणार्थमादेशं कुर्वाणान् स्वाचार्यांश्च श्रीनिवासदासोऽहं नौमीत्यर्थः ॥ १ ॥
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद - श्रीवेङ्कटेश भगवान्, श्रीवरदराज भगवान्, घटिकाचल पर विराजमान श्रीनृसिंह भगवान्, श्रीसम्पत् कुमार भगवान् के साथ श्रीरामानुजाचार्यं तथा स्वप्न में साक्षात्कृत अपने आचार्यवर्यों की में वन्दना करता हूँ ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
भावप्रकाशिका
सीतामुखाब्जमवलोकनजीवितः श्रीरामः प्रभुविशतमे हृदये दयालुः । श्री श्रीनिवाससुगुरोर्मधुरा यतोऽद्य, स्युर्व्याकृताः फणितयः प्रथिता जगत्याम् ॥ १११ तस्मै रामानुजार्याय नमः परमयोगिने ।
यः श्रुतिस्मृतिसूत्राणमन्तर्ज्वरमशीशमत् ॥ २ ॥
आविश्चकार यतिराजमतार्थदीपिकाम्, दशावतारः प्रथिताम् मनोहराम् ।
यः श्रीमहाचार्यप्रधानशिष्यः
तं श्रीनिवासार्यमहं प्रणौमि ॥ ३ ॥
यत्पादपद्यरजसां मधुरैः प्रभावः चेतांसि यान्ति रहितानि रजस्तमोभिः ।
सो विष्वगाययतिशेखर अद्य स्यान्मे संरक्षकः स्वकृपया स्ववशीकृतात्मा ॥ ४ ॥
जयताद् देवराहाश्री योगिवर्यो महीतले ।
यः स्वकारुण्यभूम्नंव सञ्जीवयति मामपि ॥ ५ ॥ यतीन्द्र मतदीपिकायाः करोति मनोहराम् ।
भावप्रकाशिकां व्याख्यां श्रीधरोऽयं सतां मुदे ॥ ६ ॥
ग्रन्थ के आरम्भ में मङ्गलाचरण की परम्परा शिष्टाचार - प्राप्त है । प्राचीन दार्शनिकों के अनुसार विघ्नविनाशपूर्वक प्रारिप्सित कर्म की परिसमाप्ति ही मङ्गला-
२
चरण का प्रयोजन है । नवीन दार्शनिक मानते हैं कि मङ्गल का प्रयोजन विद्यमान विघ्न का यथाशक्य विनाश है, ग्रन्थ की निर्विघ्न परिसमाप्ति तो ग्रन्थकार की शक्ति और प्रतिभा पर निर्भर करती है ।
इन
शास्त्रों में श्रीभगवान् के पर, व्यूह, विभव, अन्तर्यामी और अर्थावतार, पाँच रूपों के वर्णन उपलब्ध होते हैं । यतीन्द्रमतदीपिका के प्रकृत मङ्गलाचरण का प्रारम्भ श्रीनिवासाचार्य श्रीभगवान् के अर्थावताररूपों में प्रख्याततम श्रीवेङ्कटेश भगवान् की स्तुति से करते हैं। वेङ्कटगिरि पर विद्यमान श्रीवेङ्कटेश भगवान् के विषय में कहा है – ’ कलौ वेङ्कटनायकः ।’ अर्थात् कलियुग के कल्याणकामियों को चाहिये कि वे आत्मोज्जीवनार्थ श्रीवेङ्कटेश भगवान् की आराधना करें। नव दिव्य- सूरियों ने अपने दिव्य प्रबन्धों में श्रीवेङ्कटेश भगवान् का मङ्गलानुशासन किया है ।
के पश्चात् यतीन्द्रमतदीपिकाकार ने अपने मङ्गलाचरण में श्रीवेङ्कटेश भगवान् काञ्चीपुरम् के श्रीवरदराज भगवान् की वन्दना की है । काञ्चीपुरम् का दूसरा नाम करिशैल है । संभवतः यह नगरी करिशैल के ऊपर अवस्थित है । यहाँ पर ब्रह्माजी ने कभी अश्वमेध याग किया था और उस अश्वमेध याग की यज्ञवेदी से ही वरदराज भगवान् आविर्भूत हुए थे । यादवप्रकाशाचार्य की सन्निधि में अध्ययनकाल में भगवान् रामानुजाचार्य ने श्रीमद्यामुनाचार्य के स्निग्ध शिष्य श्रीकाश्वीपूर्ण स्वामी के आदेश से भगवान् वरदराज की बहुत दिनों तक जल सेवा की थी । स्वयम् भगवान् श्रीवरदराज ने रामानुजाचार्य की रक्षा यादवप्रकाशाचार्य के षड्यंत्र से की थी । श्रीवरदराज भगवान् का एक नाम देवराज भी है ।
तदनन्तर श्रीनिवासाचार्य ने अपने मङ्गलाचरण में भगवान् के अर्थावताररूप श्रीनृसिंह भगवान् की स्तुति की है। श्रीनृसिंह भगवान् घटिकाचल पर विराज- मान हैं ।
इस मङ्गलाचरण में आपने भगवान् के चौथे अर्थावतार रूप श्रीसम्पत्कुमार भगवान् के साथ भगवत्पाद रामानुजाचार्य को स्मरण किया है । श्रीसम्पत्कुमार भगवान् यादवाद्रि पर विद्यमान हैं । भगवत्पाद रामानुजाचार्य ने श्रीसम्पत्कुमार भगवान् को अपने पुत्र रूप में अपनाया था और वे सर्वदा अपने साथ सम्पत्कुमार भगवान् के विग्रह को अर्चामूर्ति के रूप में रखते थे । उन्हीं को ग्रन्थकार ने कृष्ण शब्द से अभिहित किया है ।
यह प्रसिद्धि है कि पूर्वाचार्यों ने स्वप्न में श्रीनिवासाचार्यजी को दर्शन देकर इस यतीन्द्रमतदीपिका नामक ग्रन्थ का प्रणयन करने के लिए प्रेरित किया था । उन्हीं की प्रेरणा से श्रीनिवासाचार्यजी ने इस ग्रन्थ का प्रणयन करके सरलतम तथा सुबोध भाषा में कम से कम शब्दों में गम्भीर से गंभीर भावों को अभिव्यक्त करने का पूर्ण सफल प्रयास किया है । दश अवतारों में निबद्ध यह ग्रन्थ विशिष्टाद्वैत दर्शन के जिज्ञासुओं के लिए इस दर्शन में प्रवेश प्राप्त करने का मुख्य द्वार है । इस अकेले
३
ग्रन्थ के माध्यम से विशिष्टाद्वैत दर्शन के मान्य सिद्धान्तों को बड़ी आसानी से जाना जा सकता है ।
आदिदेवानन्दः (En)
I glorify Śrī Venkatesa, Śrī Devaraja the Lord of Kariśaila, Nrsimha (the Lord of) Ghatikadri, 3 and Yatirāja together with Kṛṣṇa;3 and my supreme teachers who were seen by me in a vision. (1)
मूलम्
श्रीवेङ्कटेशं करिशैलनाथं श्रीदेवराजं घटिकाद्रिसिंहम् ।
कृष्णेन साकं यतिराजमीडे स्वप्ने च दृष्टान् मम देशिकेन्द्रान् ॥ १ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यतीश्वरं प्रणम्याहम्
वेदान्तार्यं महागुरुम् ।
करोमि बाल-बोधार्थं
यतीन्द्रमतदीपिकाम् ॥२॥
शिवप्रसादः (हिं)
अनुवाद - यतिराज श्रीरामानुजाचार्य तथा अपने परमगुरु श्रीवेदान्तदेशिक तथा श्री महाचार्य को प्रणाम करके वेदान्तशास्त्र में प्रविविक्षु जिज्ञासुओं के ज्ञान के लिए यतीन्द्रमत-दीपिका नामक प्रकरण-ग्रन्थ का प्रणयन कर रहा हूँ ।
शिवप्रसादः (हिं) - टिप्पनी
भा० प्र० – ‘यथा देवे तथा गुरौ’ इस श्रुति के अनुसार इस श्लोक में ग्रन्थकार अपने आचार्यों की स्तुति करते हैं । रामानुजाचार्य विशिष्टाद्वैतदर्शन के भाष्यकार के रूप में प्रख्यात हैं। श्रीनिवासाचार्य श्रीमन्महाचार्य के प्रथम तथा प्रधान शिष्य है । आपने श्रीवेदान्तदेशिक के न्यायपरिशुद्धि नामक ग्रन्थ की विस्तृत व्याख्या की है । श्रीमन्महाचार्य ने वेदान्तदेशिक के प्रख्यात ग्रन्थ ‘शतदूषणी’ की चण्डमारुत नाम की व्याख्या की है । श्रीमन्महाचार्य श्रीवेदान्ताचार्य के साक्षात् शिष्य थे; अत एव आप श्रीनिवासाचार्य के परमगुरु थे ।
आदिदेवानन्दः (En)
I bow to Yatīśvara, Vedantarya7 and Mahāguru; and I begin to compose Yatindramatadipika for the instruction of beginners. (2)
अण्णङ्गराचार्यः
‘यतीश्वर’मिति । त्रिविधप्रबन्धमुखेन विशिष्टाद्वैतसिद्धान्तप्रतिष्ठापकानाचार्यचरणान् श्रीमद्भाष्यकारश्रुत्यन्तदेशिकमहाचार्यान् प्रणम्याहमेतत्तत्वानभिज्ञाना तत्त्वजिज्ञासूनां कृते यतीन्द्रमतदीपिकां करोमीत्यर्थः । एतेनैतत्सिद्धान्तसिद्धमानमेयरूपो विषयः, तज्जिज्ञासुरधिकारी, एतन्मततत्वाबोधलक्षणं साक्षात् फलं च स्वप्रबन्धस्य निरदिश्यन्त । परम्परया निश्रेयसानुबन्धित्वं चास्य विद्यत इति हार्द्दम् ॥ २ ॥
मूलम्
यतीश्वरं प्रणम्याहं वेदान्तार्यं महागुरुम् ।
करोमि बालबोधार्थं यतीन्द्रमतदीपिकाम् ॥२॥
[[२]]