०६-२१ श्रीमन्-नारायण-चरणौ - प्रह्वीभावः

एवमुपकारकान् प्रणम्य
साक्षात् परम्परया च सर्वोपकारकस्य भगवतः
सत्-संप्रदाय-प्रदान-महोपकार-कृत-ज्ञतया
आचार्य-प्रिय-चिकीर्षया च प्रेरितस्
तत्-प्रसाद-सन्धुक्षित+++(→दीप्तौ)+++–
तत्-प्रबन्धानुसन्धान-जनित–ज्ञान-भक्ति-परिवाह-रूपे स्तोत्रे
प्राप्य-प्रापक-रूप-प्रतिपाद्य-संग्रह-पूर्वकं प्रवर्तते –

यन् मूर्ध्नि मे, श्रुति-शिरस्सु च भाति, यस्मिन्न्
अस्मन्-मनो-रथ–पथस् सकलस् समेति ।
स्तोष्यामि नः कुल-धनं कुल-दैवतं तत्-
पादारविन्दम् अरविन्द-विलोचनस्य ॥ ६॥

I shall now sing the glory of the lotus feet of the Lord, whose eyes possess the glow of the red lotus. The feet of the Lord will adorn my head and will be the crest of the Vedas, the feet whereunto my surging love converges in its entirety and which constitutes my treasure inherited through successive generations, the feet which are the tutelary deity and ultimate destination of our whole clan.

11 Having paid obeisance to the great ones, Nathamuni, Parasara and Nammalvar in the previous slokas, Sri Yamuna pledges himself to sing the glory of the feet of the Lord. These feet are described as the perennial bliss of the author and his entire clan.

What does Sri Yamuna mean by referring to the feet, which are adorning one’s head? When one prays to the Lord, one looks at the feet of the Lord and prays. The feet of the Lord would then rest on the head of the supplicant and would continue to shine. In the same manner, the feet of the Lord adorn the crest of the Vedas, referring to the glory of the Upanishads. Sri Yamuna calls the feet both the ‘kuladhanam’ and ‘kuladaivatam’ the treasure which has been inherited through successive generations and the tutelary for families of forefathers.

In this context, we may refer to two stanzas, in two other great works. Sri Vedanta Desika writes in Sloka (2) of Sri Bhagavad Dhyana Sopanam:……the lotus like feet of Sri Ranganatha, which bear the unbounded fragrance of the Vedas, which are saluted by the Brahmas, with their heads bent down, which manifested on the golden banks of the Cauvery, filled with swans and which are lovingly fondled by the lotus like hands of Lakshmi and Bhudevi, are reflected in the well of my thoughts…" While Sri Yamuna says that the feet are the crest of the Vedas, Sri Desika says that they bear the unbounded fragrance of the Vedas.

Sri Narayana Bhattathiri in his ‘Narayaneeyam’ says in Dasaka 100: “O Lord, Thou ocean of mercy, O Krishna, O Lord of Guruvayur! May Thy feet which are the most charming of your limbs to the lordly sages, and to Thy devotees, the feet which are the tender sprouts of the celestial tree which showers on them their desired objects grant me, seated as they always are in my heart, the prosperity of complete bliss supreme, dispelling all my distress”. Sri Yamuna calls the Lord “aravinda vilochana”. He says that the eyes have the glow of the red lotus. In the ‘Narayaneeyam’, Bhattathiri describes the eyes as follows: “May Thy pair of eyes, O Lord, be cast on me, who am helpless - those eyes charming with great lustre and of the shape of the wide petals of a red lotus, of very lovely pupils and cooling the world with their charming glances of mercy…..” In the Sundara Kanda, Sita is bemoaning her fate. She suffers pangs of agony that she is not able to see Lord Ramachandra while others are able to see Him and have the good fortune to feast their eyes on His eyes, which are like “blossoming petals”.

यन्मूर्ध्नि मे श्रुतिशिरस्सु च भाति यस्मिन्नस्मन्मनोरथपथस्सकलस्समेति ।
स्तोष्यामि नः कुलधनं कुलदैवतं तत्पादारविन्दमरविन्दविलोचनस्य ॥ ६ ॥

यन्मूर्ध्नीति ॥ यच्छब्देन सर्वशास्त्रप्रसिद्धं सर्वोत्तरत्वं सूच्यते । मूर्ध्नि मे भातीत्याश्चर्यगर्भम् । अत्यन्तनिकृष्टस्य मे मूर्ध्नि पङ्गोरुपरि गङ्गानिपातवदयत्नोपस्थितमनुभवयोग्यं भवतीत्याश्रयणसौकर्यानुगुणसौलभ्यसौशील्यवात्सल्यादिसूचकं च । श्रुतिशिरस्सु च भातीति सर्वाधिकत्वसर्वरक्षकत्वहेयप्रतिभटत्वसमस्तमङ्गलगुणास्पदत्वपरमप्राप्यत्वादिविशिष्टतया सर्वेषु वेदान्तेषु प्रकाशत इति भावः । प्राप्तेराश्रयणपूर्वकतया तदुपयुक्तसौलभ्यप्राधान्यविवक्षया स्वमूर्ध्नि भानस्य प्रथमोपादानम् । नीचोत्तमस्थानवृत्तिभ्यां भाविकस्य तदौज्ज्वल्यस्य न हान्युपचयौ, न च मे तत्र तदभिव्यक्तितारतम्यमित्यभिप्रायवान् चकारः । श्रूयते नित्यमित्यपौरुपेयत्वं दर्शयता श्रुतिशब्देन स्तुत्यविषयस्य प्रमाणस्य नित्यनिर्दोषत्वं सूच्यते । शिरश्शब्देनाव्यवहितप्रवृत्तानन्यपरभागोक्तिः । बहुवचनेन समन्वयाध्यायस्थापितं सर्वोपनिषदैककण्ठ्यमभिप्रेतम् । विप्रकीर्णेषु बहुषु वेदान्तेषु क्रमादनेकविधपूर्वपक्षगर्तनिस्तारेण कथंचिद्द्रष्टव्यम् । ममेदानीं सदाचार्यप्रसादादेकत्र झटित्ययत्नदृश्यमासीदिति कार्तार्थ्यं च व्यज्यते । भातीति वर्तमानव्यपदेशेनाविरोधलक्षणोक्तं नित्यनिर्बाधत्वमपि प्रकाश्यते । यस्मिन् – स्वप्राप्त्युपायतया स्वीकृते । अस्मदित्यादिना सर्वप्रकारनिरवधिकभोग्यत्वोक्तिः । अस्मच्छब्दः इहानुबन्धिसहितस्वात्मपरः । परावरपुरुषार्थविवेचकस्ववंशस्वभावोऽयमिति भावः । मनोरथपथः – इच्छामार्गः । आफलप्राप्तेरनुस्यूतोऽभिलाष इत्यर्थः । सकलः – ऐहिकामुष्मिकप्राप्यप्रापकस्वरूपसर्वविषयः । समेति – सम्यक् संभूय वा गच्छति, न तु विषयभेदात् बहुशिरस्क इति भावः । “या प्रीतिरविवेकानाम्” (वि. पु. १.२०.१९) इत्यादिवत् । “त्वमेव माता च” (गान्धारीवाक्यम्) इत्यारभ्य “त्वमेव सर्वं मम देवदेव” इति ह्यनुसन्धीयते । “पिता त्वं माता त्वम्” (श्लो. ६०) इत्यादि च वक्ष्यति ।

“स्वाध्यायेनार्चयन्त्येके भवन्तं संयमेन च”, “इति वाग्भिः प्रशस्ताभिरयोनिर्विष्णुरीडितः”, “वाग्यज्ञेनार्चितो देवः प्रीयतां मे जनार्दनः”, “आरिराधयिषुः कृष्णं वाचं जिगदिषामि याम् । तया व्याससमासिन्या प्रीयतां पुरुषोत्तमः”, “एष मे सर्वधर्माणां धर्मोऽधिकतमो मतः । यद्भक्त्या पुण्डरीकाक्षं स्तवैरर्चेन्नरस्सदा” (भार. आनु. १५१.८), “आदरेण यथा स्तौति धनवन्तं धनेच्छया । एवं चेद्विश्वकर्तारं को न मुच्येत बन्धनात्”, “सा जिह्वा या हरि स्तौति” (विष्णुधर्मे – १) इत्यादिषु प्रसिद्धां स्वशक्यां वाचिकीं परिचर्यां करिष्यामीत्याह – स्तोष्यामीति । परमार्थगुणवर्णनेन सेविष्य इति भावः । तथा च द्रमिडभाष्यं “नासता स्तुतिरुपपद्यते”, इति । आहुश्च वरदाचार्याः “कथमसता गुणेन कथितेन नुतिर्भवति” (तत्त्वसारे ३२) इति । मुख्यवृत्त्योपचारवृत्त्या वा कस्यचिद्गुणस्यानभिधाने स्तुतित्वं न स्यादिति भावः । गुण्यवच्छिन्नगुणाभिधानं हि स्तोत्रमाहुर्नीतिविदः । “सर्वेश्वरेश्वरः कृष्णः प्रोच्यते यदि पण्डितैः । तथाऽपि स्वल्पमेवोक्तं भूतार्थे कतमा स्तुतिः ॥” (महाभारते) इत्यादिकं तु गुणारोपणेन वचनं स्तुतिरिति लोकदृष्टप्रकारेणोच्यते । स्तोष्यामीत्यत्र प्रधानभूतस्तुतिफलं सर्वशेषिभूतस्तुत्यगामीति हृदयम् । नः – पूर्वोक्तविद्यासन्तानजातानाम् । यद्वा, सर्वदेशकालवर्तिनां सात्त्विकानाम् । कुलधनम् – आपदर्थं संग्राह्यमयत्नलब्धमनुकूलोपायमित्यर्थः । कुलदैवतम् – अनतिलङ्घनीयमाराध्यमुपायनिर्वर्तकं फलप्रदं फलं च । तत् – उक्तप्रकारपरत्वसौलभ्यपरमावधिभूतम् । पादस्यारविन्दत्वरूपणेन लक्ष्मीकरग्रहणयोग्यत्वकान्तिसौरभ्यसौकुमार्यादिकं व्यज्यते । “पुरुषे पुष्करेक्षणे”, “जितं ते पुण्डरीकाक्ष” (भार. मोक्ष. ३४४.४९), “यश्च देवो मया दृष्टः पुरा पद्मायतेक्षणः” (भार. अर. १९२.५१), “मत्स्यः कमललोचनः”, “महावराहस्स्फुटपद्मलोचनः” (वि. पु. १.४.२६), “रामो राजीवलोचनः” (रामा. बाल. २०.२) इत्यादिषु प्रसिद्धमनुग्रहशीलत्वपूर्णत्वव्यञ्जकमाह – अरविन्दविलोचनस्येति । अरविन्दवत् सौम्यं विलोचनं यस्य स तथोक्तः । मम योगिनां महति कुले जन्म, सदाचार्यस्वीकरणमुपकारकेषु प्रावण्यं, तदभिमतचिकीर्षया वीचीतरङ्गवृत्तिक्रमेण प्रारिप्सितपरमात्मस्तुतौ सङ्कल्पश्च भगवत्कटाक्षविशेषस्य फलमिति भावः । उक्तं च मोक्षधर्मे (३५८-७३) “जायमानं हि पुरुषं यं पश्येन्मधुसूदनः । सात्त्विकस्स तु विज्ञेयः स वै मोक्षार्थचिन्तकः” इति । तदन्यदृष्टिगोचरत्वे च दोष उक्तः “पश्यत्येनं जायमानं ब्रह्मा रुद्रोऽथवा पुनः । रजसा तमसा चास्य मानसं समभिप्लुतम्” (भार. मोक्ष. ३५८.७७) इति । किञ्च स्वप्रेरिते मयि तुष्टूषमाणे तज्जनितप्रीत्यतिशयेन शेषपूरणं कर्तुमरविन्दवच्छैत्यविकासशोभादिमता लोचनेन भूयोऽपि मां कटाक्षयत इति धन्यतामात्वनोऽनुसन्धत्ते । उक्तं हि श्रीविष्णुधर्मोत्तरे रुद्रगीतायां “नाधन्यः केशवं स्तौति नाधन्योऽर्चयति प्रभुम् । नमत्यधन्यो न हरिं नाधन्यो वेत्ति माधवम्”, इति ॥६॥

अथ स्तोत्राभ्युपगम-प्रीतेन तच्-छ्रवण-कौतुकिना भगवता
स्तुति-साद्गुण्याय स्तोतव्यस्य स्वस्य
स्व-रूप–रूप-गुण-विभूतिषु कार्त्स्न्येन प्रकाशितासु
सर्वैर् अपि विषयानुरूप-स्तुतेर् अशक्यतां बुद्ध्वा
निवृत्तोद्योगः तत्-प्रवृत्तम् आत्मानम् उपालभते –

तत्त्वेन यस्य महिमार्णव-शीकराणुश्
शक्यो न मातुम् अपि शर्व-पितामहाद्यैः ।
कर्तुं तदीय-महिम-स्तुतिम् उद्यताय
मह्यं नमोऽस्तु कवये निरपत्रपाय ॥ ७॥+++(5)+++

The greatness of the Lord is like an ocean. Even the greatness of a shower particle of a shower of such an ocean cannot be described by Siva, Brahma and sages like Sanandana. Shamelessly, I am venturing to describe in a stotra, the greatness of Sriman Narayana.

In the previous sloka, Sri Yamuna had stated that he is going to hymn the feet of the lotus eyed Lord. He now has a serious doubt. When people like Siva and Brahma as also renowned sages are not able to adequately extol the Lord, would it not be foolhardiness on his part that he is attempting to describe the greatness of the Lord? He says that he is aware of his lack of capability, but that he would still like to do it, because he wants to get a name as a poet. He, therefore, sarcastically states, that he has to salute himself (“nirapatrapaya kavaye mahyama namaha astu”).

What does Yamuna mean by saying that even Brahma and Siva cannot adequaely describe even a shower-particle of the greatness of the Lord which is like an ocean? One may refer to the13 Srimad Bhagavad Gita. Arjuna asks Lord Krishna as to who he is? The Lord, after replying that He is the Universe, says (Chapter 7) “veiled by my Maya, I am not manifest to all. This deluded world does not recognise Me as the unborn and immutable”. Lord Krishna explains that His powers are greater than those of Vayu and Indra, that His lustre is more brilliant than that of Aditya and Agni and that He is the cause of all and the Lord of all. A doubt may still linger - He may be greater than Agni, Vayu, Aditya and Indra, but how is it that even Siva and Brahma cannot even describe His greatness? A reference to the Gita is again necessary. Arjuna tells the Lord that he agrees that Krishna is great, but will he show him the Universal Form? The Lord shows the Vishvaroopa. Arjuna says (Chapter XI)"…….I behold, O Lord, in Your body, all the gods, and all the diverse hosts of beings, Brahma, Siva, who is in the seers, the lustrous snakes. With manifold arms, stomachs, mouths and eyes, I behold Your infinite Form on all sides. I see no end, no middle or the beginning too of You, O Lord of the Universe, O You of Universal Form…." The Supreme Lord therefore encompassed both Brahma, Siva and the learned sages. Obviously, they are in no position to describe even a shower particle of the greatness of the Lord.

In Skandha II, Chapter 1 of the Srimad Bhagavatham Sri Suka gives a sermon in reply to a question by Parikshit. He advises Parikshit, who is facing imminent death, to meditate on the cosmic Form of the Lord and goes on to describe the Form. In the description, he explains how the Lord encompasses all gods, Brahma, Siva, Vayu, Indra and others. He concludes, “…..He, is the one and only Lord. He enjoys all objects of the world, through the mental modification of all beings. Worship that Lord, who is Truth and Bliss. Do not cultivate attachment for any other….” Hence, no one can really describe the greatness of this ocean that is the Lord. In Sloka 19 of the Mukunda Mala, Kulasekhara Alwar, expresses much the same view. Says he, “…. Once the Lord has been seen, this planet becomes a speck of dust, all the waters of the oceans become mere droplets, fire a petty spark of little consequence, the winds become just a faint sigh, all space but a minute hole, gods like Brahma and Rudra insignificant manifestaitons and the denizens of the heavens become small insects. Indeed, the magnificence of the Lord transcends all limitations…..” These are the reasons why Sri Yamuna says that when Brahma and Siva cannot adequately describe the glory of the Lord, it is foolhardy on his part to venture to do so.

तत्त्वेन यस्य महिमार्णवशीकराणुश्शक्यो न मातुमपि शर्वपितामहाद्यैः ।
कर्तुं तदीयमहिमस्तुतिमुद्यताय मह्यं नमोऽस्तु कवये निरपत्रपाय ॥ ७ ॥

तत्त्वेनेति ॥ यथावत् स्थिताकारेणेत्यर्थः, कार्त्स्न्येनेति वाऽभिप्रायः । यस्य – त्रिविधपरिच्छेदरहिततया निरवधिकगुणविभूतित्वेन श्रुत्यादिप्रसिद्धस्य । महिमा – अत्र निरुपाधिकसार्वज्ञ्यसर्वनियमनशक्त्यादिरूपः । तस्य दुरवगाहत्वादिना अर्णवत्वोक्तिः । तादृशस्य महिम्नोऽतिक्षुद्रविषयाधिष्ठानांशः शीकराणुत्वेन कल्प्यते । अनन्तेषु गुणेष्वेकैकमात्रं वा । शक्यो न मातुम् – वाचा मनसा च परिच्छेत्तुमशक्य इत्यर्थः । श्रूयते हि – “यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह” (तै. आ. ९), “यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः । अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्” (केनोपनिषत् २), “त्वमेव त्वां वेत्थ योऽसि सोऽसि”, “यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद” (तै. ब्रा. २.८.९.६) इति । एवं विभूतिद्वयैकदेशोऽपि मातुं न शक्य इत्यवगन्तव्यम् । ननु “ईशानस्सर्वविद्यानाम्” (भारते), “ईश्वराज्ज्ञानमन्विच्छेत्” (मात्स्ये ६७.४१) इत्यादिप्रसिद्धवैभेवस्सर्वज्ञनामा च शर्वः, तस्याप्युपदेष्टा सर्ववेदप्रवर्तनाधिकृतश्च पितामहः, सनन्दनादयोऽपि ब्रह्मभावनान्विता इत्युच्यन्ते; वेदाश्च स्वयं सर्वोपदेष्टारः; तत् कथमेतैर्मातुमशक्यत्वमित्यत्राह – अपि शर्वपितामहाद्यैरिति । लोकोत्तरज्ञानैरपीत्यपिशब्दाभिप्रायः । अत्र कालत्रयवर्तिभिरपीति भाव्यम्; तथा चामनन्ति बह्वृचाः – “न ते विष्णो! जायमानो न जातो देव! महिम्नः परमन्तमाप” (ऋक् ७.९९.२) इति । उक्तं चोत्तररामायणे ब्रह्मणा – (रामा. उत्त. ९ सर्गे) “त्वं हि लोकगतिर्देव! न त्वां केचन जानते । ऋते मायां विशालाक्षीं तव पूर्वपरिग्रहाम्” इति । मोक्षधर्मे च भृगुभरद्वाजसंवादे – (भार. मोक्ष.) “प्रजापतिं च रुद्रं चाप्यहमेव सृजामि वै । तौ च मां न विजानीतो मम मायाप्रमोहितौ” इति । ब्रह्मरुद्रसंवादे च – (भार. मोक्ष. ३६१.७) “न स शक्यस्त्वया द्रष्टुं मयाऽन्यैर्वाऽपि सत्तम! । सगुणो निर्गुणो विश्वो ज्ञानदृश्यो ह्यसौ स्मृतः ॥ तवान्तरात्मा मम च ये चान्ये देहिसंज्ञिताः । सर्वेषां साक्षिभूतोऽसौ न ग्राह्यः केनचित्क्वचित्” इति । श्रीविष्णुधर्मे “न यस्य रूपं न बलप्रभावौ न च स्वभावः परमस्य पुंसः । विज्ञायते शर्वपितामहाद्यैस्तं वासुदेवं प्रणमाम्यचिन्त्यम्” इति । वैष्णवे च पुराणे (१.९.५९) – “यन्नायं भगवान् ब्रह्मा जानाति परमं पदम् । तन्नताः स्म जगद्धाम तव सर्वगताच्युत! ॥ यं न देवा न मुनयो न चाहं न च शङ्करः । जानन्ति परमेशस्य तद्विष्णोः परमं पदम् ॥” इति । श्रीवाराहे स्वयं चाह – “यदेतत् परमं ब्रह्म वेदवादेषु पठ्यते । स देवः पुण्डरीकाक्षः स्वयं नारायणः परः ॥ अद्यापि मां न जानन्ति रुद्रेन्द्राः सपितामहाः” इति । भगवद्गीतासु (७.२५) च “नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः । मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्” इति । “मां तु वेद न कश्चन” (गीता ७.२६) इति च । अत्र महिमार्णवशीकराणुर्मातुं न शक्य इत्युक्त्वा महिमस्तुतिमिति वचनात् स्वस्य चापलभूम्ना कार्त्स्न्येन महिमस्तुतावुद्योगः सूच्यते । तदीयमहिमस्तुतिं – तदसाधारणस्य महिम्नः प्रकर्षकथनमित्यर्थः । तदीयस्य – स्तोतव्यतया प्रस्तुतस्य पादारविन्दस्य माहात्म्यवर्णनमिति वा । उद्यताय – उद्युक्ताय । मह्यं – महायोगिभिस्सर्वैरप्यशक्ये प्रवृत्ताय स्वस्मै । नम इति पूजालिङ्गमेवात्र च्छेकोक्त्या निन्दार्थम् । साहसिकाः प्रायो नन्तव्या इति चोपालम्भः । नमोऽस्त्विति सामान्योक्त्या सर्वैः क्रियमाणं नमो मह्यमेवास्तु किमन्येन “नन्तव्यः परमश्शेषी” (अहिर्बुध्न्यसंहिता ५२.७) इत्युक्तेन सर्वेश्वरेणेति व्यज्यते । कवये – क्रान्तदर्शिने, अपरिच्छेद्येऽपि परिच्छेदं पश्यते, अंशतोऽपि स्तोतुमशक्ये सर्वप्रकारवर्णनकौतुकिने सर्वेषां विडम्बनरसावहायेति भावः । अनन्ते भगवति स्ववाचा परिमितत्वावद्यमुद्घाटयन्नहं सर्वैरात्मनः परिहसनीयतां न जानामीत्यभिप्रायेणाह – निरपत्रपायेति ॥ ७ ॥

अथ पार्थ-नयाद् भूयः
प्रभुणा प्रतिबोधितः ।
प्रारिप्सित-परित्यागान्
निवृत्तः स्तोतुम् ईहते ॥ २८ ॥

अत्र हि भगवता गुणोत्तरेषु गुरुष्व् एव
विश्रमे कथंचिन् निवारिते ऽपि
विषयानुरूप-स्तोत्राशक्ति-जनितं वैमुख्यं परिहर्तुं
वेद-प्रभृतीनाम् अपि वृत्तान्तम्
आत्मनश् च दीनानुकम्पित्वादि-गुण-गणं प्रकाश्य
प्रतिसमाहितः
स्तोत्रे “यावानर्थः” (गीता २.४६) इति न्यायात्
स्वस्योचित-प्रवृत्तितया स्वोपालम्भ-निवृत्तिं सिद्धान्तयति –

यद् वा श्रमावधि, यथा-मति वा ऽप्य् अशक्तस्
स्तौम्य्, एवम् एव खलु ते ऽपि सदा स्तुवन्तः ।
वेदाश् चतुर्-मुख-मुखाश् च, महार्णवान्तः
को मज्जतोर् अणु-कुलाचलयोर् विशेषः ॥ ८॥+++(5)+++

Yet, in spite of my incapability, I am justified in praising Him to the limit of my capacity and to the best of my knowledge. For, even the Vedas and the fourfaced Brahma who are always engaged in singing His glory, all praise Him in the same manner. What difference is there between an atom and a huge mountain, when both are submerged in a great ocean?

In the previous sloka, Sri Yamuna had deprecatingly referred to his limitations in describing the glory of the Lord. In this sloka, he justifies his attempt to do so, inspite of his limitation. He says that he is aware of his incapability to adequately and fully describe the greatness and glory, but would still do so, to the limit of his capability and to the best of his knowledge (‘srama avadhi’ and “yatha mati”). Why does he do so? Because, even Brahma and the Vedas do not fully know the greatness of the Lord and are yet extolling Him. Their capability may be much greater, but it does not make a great difference, because Maha arnava antah - in a big ocean majjatah - while sinking Anukulachalayoh - between an atom and a big mountain Ko viseshah - what is the difference.

15 In the Gita, the Lord explains to Arjuna how He is present in every thing in the Universe. When Arjuna requests that he would like to see the Form, the Lord says (Chapter 11) “…Behold My forms, O Arjuna, hundreds upon thousands, manifold, divine, varied in hue and shape. Behold the Adityas, the Vasus, the Rudras, the two Asvins and the Maruts. Behold Arjuna, many marvels not seen before. Behold here, O Arjuna, the whole Universe with its mobile and immobile things centered in My body and whatever else you desire to see….” What does Arjuna see? He saw the Lord “………with innumerable mouths and eyes, many marvellous aspects, many divine ornaments and many divine weapons. Wearing celestial garlands and raiments, anointed with divine perfumes, full of all wonders, resplendent, boundless and facing all directions. If a thousand suns were to rise at once in the sky, the resplendent splendour may perhaps be like that one”. “Arjuna behold the whole Universe with its manifold divisions gathered together in one spot, within the body of the God of gods…..” It is no wonder that Alavandar feels that he cannot adequately describe that glory. But would even Brahma not be able to do so? In Skanda VIII chapter 6 of the Srimad Bhagavatham, at the combined instance of the devas who had been worsted by the asuras, Brahma hymns the Supreme Lord. Says he “….May Thou be pleased to fulfil the object with which we, with all the protective deities of the quarters have sought shelter at Thy lotus feet. Where is the need to represent that object further to Thee, who dwellest both within and without all beings and therefore knows the innermost thoughts of all? We, including Siva, the devas and myself are maintaining a separate existence from Thee, as sparks from fire. What power of understanding have we, limited beings before the Lord”. How can he adequately describe the glory of the Lord? Obviously, if Brahma cannot adequately describe, the Vedas cannot do so either. There is a verse in the Mukundamala (Sloka 25) wherein Kulasekhara Alwar, refers contemptuously to the inability of the Vedas to help a devotee, in contradistinction to the devotion to the feet of the Lord. Says the Alwar, “All glories to Lord Narayana. Without remembrance of His Lotus feet, recita3 tion of scriptures is a cry in wilderness, regular observance of the vows in the Vedas is only a way to lose weight, the discharge of prescribed pious duties amounts to mere pouring of oblations onto the ashes and bathing at holy places is no better than an elephant’s bath….” Such is the power of the devotion to the feet of the Lord. Alavandar speaks about the futility of describing such greatness.

यद्वा श्रमावधि यथामति वाऽप्यशक्तस्स्तौम्येवमेव खलु तेऽपि सदा स्तुवन्तः ।
वेदाश्चतुर्मुखमुखाश्च महार्णवान्तः को मज्जतोरणुकुलाचलयोर्विशेषः ॥ ८ ॥

यद्वेति ॥ अशक्तोऽपि स्तौमीत्यन्वयः । अज्ञत्वमप्यत्रान्तर्नीतम् । यथावद्वक्तुं ज्ञातुं चाशक्त इति चोपस्कार्यम्, श्रमावधि यथामतीत्युभयोपादानात् । श्रमोक्तिरसामर्थ्यसूचनार्था, तेन चानुकम्पनीयोऽहमिति व्यज्यते । यथाऽऽह कालियः – “सोऽहं ते देवदेवेश! नार्चनादौ स्तुतौ न च । सामर्थ्यवान् कृपामात्रमनोवृत्तिः प्रसीद मे ॥” (वि. पु. ५.७.७०) इति । यथामतीति मतिक्षयसूचनाय । यथोच्यते – “इषुक्षयान्निवर्तन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात् । मतिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगुणक्षयात्” इति । यथामतिवचनं च महाभारते प्रोक्तम् – “यथाज्ञानं तु वक्ष्यामि पुरुषं तं सनातनम् । तस्यैकस्य महत्त्वं हि स चैकः पुरुषस्स्मृतः ॥ महापुरुषशब्दं स बिभर्त्येकः सनातनः” इति । वाशब्दः प्रतिपन्ने स्तुतिशक्तिक्षयात्, स्तुतिशक्तावपि स्तोतव्यविषयज्ञानमान्द्याद्वा निवृत्तिसंभवं व्यनक्ति । अत्र स्तौमीति वर्तमाननिर्देशः स्तुतेर्वर्तमानसामीप्यपरः । अस्यापि वाक्यस्य स्तुत्यात्मकत्वं वा सूचयति । एवमेव – श्रमावधीत्याद्युक्तप्रकारेणेत्यर्थः । एवकारेण निश्शेषस्तुतेरसंभवः स्थिरीक्रियते । अन्यथा परमात्मनः स्तुतिरेव न स्यात्, ततस्तद्विधानम्, “स्तव्यः स्तवप्रियः स्तोत्रं स्तुतिः (सहस्रनामाध्याये) इति तन्नामानि च निरर्थकानि भवेयुरिति भावः । खलुशब्दः श्रुत्यादिप्रसिद्धिं द्योतयति । तेऽपि – लोकोत्तरज्ञानशक्तिमन्तोऽपीत्यर्थः । सदा स्तुवन्तः – स्वरूपनित्यतया वेदानां सदा स्तोतृत्वं युक्तम्, तथा “तद्विप्रासो विपन्यवः” (ऋग्वेदे १.२२.२१) इत्याद्याम्नातानां नित्यसूरीणां च स्यात्, चतुर्मुखादीनां तु प्रवाहनित्यतया यावदधिकारं यथाकालमविच्छिन्नं स्तोतृत्वम् । एवं सर्वेषु कल्पेष्वति विवक्षितम् । वेदशब्देनास्मदाद्यतीन्द्रियपुरुषार्थतदुपायवेदकत्वं व्यज्यते । चतुर्मुखमुखाः – चतुर्मुखप्रधाना विबुधश्रेष्ठाः । स्वमुखैः वेदचतुष्टयप्रवर्तकत्वख्यापनाय चतुर्मुखशब्दः । सर्वैरपि यथावत् स्तोतुमशक्यत्वं च भारतोक्तं – (कर्णपर्वणि ९१.१७) “वर्षायुतैर्यस्य गुणा न शक्या वक्तुं समेतैरपि सर्वदेवैः । महात्मनश्शङ्खचक्रासिपाणेर्जिष्णोर्विष्णोर्वसुदेवात्मजस्य ॥” इति । श्रीविष्णुधर्मे च “सत्त्वादयो न सन्तीशे यत्र च प्राकृता गुणाः । न हि तस्य गुणास्सर्वे सर्वैर्मुनिगणैरपि ॥ वक्तुं शक्या वियुक्तस्य सत्त्वाद्यैरखिलैर्गुणैः ॥” इति । श्रीवैष्ववे च पुराणे (५.७.४९) कालियदाराः “न समर्थाः सुराः स्तोतुं यमनन्तमजं विभुम् । स्वरूपवर्णनं तस्य कथं योषित् करिष्यति ॥ स्त्रियोऽनुकम्प्याः साधूनां मूढा दीनाश्च जन्तवः । यतस्ततोऽस्य दीनस्य क्षम्यतां वदतां वर ॥” इति । वाराहे (७३.३५) च रुद्रगीतासु सप्तमाध्याये “चतुर्मुखायुर्यदि कोटिवक्रो भवेन्नरः क्वापि विशुद्धचेताः । स ते गुणानानयुतैकमंशं वदेन्न वा देववर! प्रसीद ॥” इति । नन्वस्य विषयस्य यथावद्वक्तुमशक्यत्वेऽपि चतुर्मुखादीनां च तव च तारतम्यमस्तीत्यत्र स्वाभिप्रेतमर्थमर्थान्तरन्यासेन द्रढयति महार्णवान्तरिति । अत्यगाधेऽस्मिन् कुलाचलस्याप्यमग्नांशो न स्यादिति भावः । अणुकुलाचलयोश्च मिथः परिमाणगुरुत्ववैषम्येऽपि मज्जनेनादृश्यत्वमविशिष्टमित्यभिप्रायेण को मज्जतोर्विशेष इत्युक्तम् ॥ ८ ॥

न केवलम् अविशेषः स्तोतृषु,
दैन्यातिशयेन शीघ्रं त्वद्-अनुकम्पा-फल-लाभान् ममैवाधिकारः प्रकृष्यत
इत्य् अभिप्रायेणाह –

किञ् चैष +++(नित्य-सूर्य्-आद्य्-अपेक्षया भाव-प्रकटन-)+++शक्त्य्-अतिशयेन न ते ऽनुकम्प्यस् +++(तद्-अभावात्)+++
स्तोता, ऽपि तु स्तुति-कृतेन परिश्रमेण ।
तत्र श्रमस् तु सुलभो मम मन्द-बुद्धेर्
इत्य् उद्यमो ऽयम् उचितो मम चाब्ज-नेत्र ॥ ९॥

O Lord, who confers grace, I deserve Your Grace, not because of the excellence of my poetic efforts, but because of the strain undergone by me in extolling You. Since I am dull, it is but natural that I should undergo a strain in hymning You. To receive Your Grace is therefore appropriate.

A person earns Grace either because of his innate merit or because his condition warrants qualities of pity (mercy). In the previous sloka, Alavandar had said that neither Brahma and others, nor he were in a position to describe the glory and greatness of the Lord, as both were not capable of doing justice to such an effort (except that one may be a mountain and the other an atom). In this sloka, Alavandar highlights another aspect. He says that it may come naturally to Brahma and others to extol the Lord, but he is dull and therefore cannot extol the Lord in a natural, easy flowing manner. He has to do it with strain. He says that his condition is pitiable and therefore there is justification for the Lord to confer grace on him. Alavandar says that it is because of the kindness of the Lord that he is emboldened to write the hymn. How does Alavandar infer that the Lord is kind? He refers to the Lord as “abja netra” or the Lord whose eyes are like the red lotus. The red lotus is a gentle (tender) flower. The eyes of the Lord are also therefore soft, tender and kind. The glance he directs towards Alavandar has to be necessarily gentle and kind. We must contrast the use of ‘abja netra" with the word used in sloka 6 “aravinda vilochanasya”.

किं चैष शक्त्यतिशयेन न तेऽनुकम्प्यः स्तोताऽपि तु स्तुतिकृतेन परिश्रमेण ।
तत्र श्रमस्तु सुलभो मम मन्दबुद्धेरित्युद्यमोऽयमुचितो मम चाब्जनेत्र ॥ ९ ॥

किं चेति ॥ अत्राधिकारसद्भावेन सह तत्प्रकर्षः समुच्चीयते ।
एष स्तोतेति भगवतः स्तुति-वैमुख्य-निवृत्ति-साम्यात् प्रभूताल्प-शक्त्योर् एक-राशित्वेनोपादानम् ।
स्तोतुः सामर्थ्यातिशयः प्रायः त्वत्-कृपामान्द्य-कारणम् इति सूचयन्नाह – शक्त्यतिशयेन न तेऽनुकम्प्य इति ।
ते सर्वविद्भिर् वेदैः सूरिभिश् च नित्यं स्तूयमानतया
स्तुत्यन्तर-निरपेक्षस्य दीनानुकम्पन-स्वभावस्य यथाधिकारं रक्षणोपयुक्त-यत्-किंचिद्-व्याज-मात्रापेक्षिणश् चेति भावः ।
केन तर्ह्य् अनुकम्पनीय इति शङ्कायां शक्त्य्-अतिशय-वैपरीत्यस्यैवानुकम्पातिशय-हेतुत्व-रूपं विशेषं सूचयति – अपि त्व् इति ।
परिश्रमेण – परितः श्रमेण, अशक्त्या भक्त्या च स्तोतुं हातुं चानर्हतया सर्वप्रकार-व्याकुलत्वेनेति भावः ।
तत्र – तथा सतीत्यर्थः; स्तुताव् इति वा ।
मम तु श्रमस् सुलभ इत्यन्वयः ।

श्रमस्तु सुलभः न तु शक्त्य्-अतिशय-प्रसङ्गः इति वाऽभिप्रेतम् । मन्दबुद्धेः – अल्पज्ञत्वादित्यर्थः । इतिशब्दो हेत्वर्थः, उद्यमप्रकारपरो वा । अयमुद्यमः “स्तोष्यामि”, “स्तौमि” इति श्लोकद्वयोक्तस्तोत्रोपक्रमः । मम च – ममैवेत्यर्थः । अविरुद्धोऽप्यत्र समुच्चयार्थो मन्दः । ममेति कथितपदावृत्तिर्न; हिरण्यगर्भादेरित्यतिशयितविधेयतात्पर्यादलङ्कार एव । त्वत्कटाक्षात्खल्वहं तुष्टूषुदशां तत्राधिकारातिशयं च प्राप्तः, एवमनुग्रहातिशयव्यञ्जकेनावलोकनदानेन भूयोऽपि मां पालय; येन स्तुतिरियमविघ्ना निष्पद्येतेत्यभिप्रायेणाह – अब्जनेत्रेति ॥ ९ ॥

अथैवं यथा-मनो-रथं
तव सर्व-समीहित-सिद्धिर् भवत्व्

इति कटाक्षयन्तं भगवन्तं प्रति
प्राचीन-प्रभूतोपकार-प्रख्यापनेनाद्यतनानुग्रहस्यानाश्चर्यतामाह –

नावेक्षसे यदि ततो भुवनान्य् अमूनि
नालं प्रभो भवितुम् एव, कुतः प्रवृत्तिः +++(कृति-रचने - अनवेक्षितत्वान् नश्वरे)+++ ।
एवं +++(अनाश्रितेष्व् अपि)+++ निसर्ग-सुहृदि त्वयि सर्व-जन्तोस्
स्वामिन् विचित्रम् इदम् आश्रित-वत्सलत्वम् ॥ १०॥+++(5)+++

O Lord, if you do not cast your looks at these worlds, they cannot even survive, much less can they develop. O Master, as one naturally interested in the welfare of Your subjects, irrespective of whether they invoke Your Grace or not, it is not strange that you should exhibit special love for those who seek the refuge of Your feet.

In the previous sloka, Alavandar had justified his attempt to hymn the Lord. He had addressed the Lord as “abja netra”. He is now sure of the compassion of the Lord. He now goes on to say that it is no strange (“na chitram”) that He would cherish those who seek Him.

It is due to the Grace of the Lord that creation takes place. He shows His Grace further on those who deserve to be created. If His Grace were not to be there, these worlds would not be there (“tatah amooni bhuvanaani bhavitum eva na alam”). It is because of his Grace, that these worlds have evolved. Alavandar develops the theme further. He says that as one who is naturally interested in the welfare of His subjects irrespective of whether they involve His Grace or not, it is not strange that the Lord should have special love for those who seek the refuge of His feet. Alavandar is thereby stating that just as the Lord had shown His Grace even on the other creations, there was nothing surprising in His showering compassion on him, because of which Alavandar is now readying himself to write the Stotra.

नावेक्षस इति ॥ अथवा अल्पशक्तेः स्वस्य स्तुत्यौचित्यातिशयवचनेन
व्यञ्जितं भगवत आश्रितवात्सल्यं
केनचित् कैमुत्येन स्थापयन्न् एव
सर्वशरण्यत्वोपयोगितया प्रपञ्चयिष्यमाणं सर्वस्मात् परत्वं कारणलक्षणेनोपक्षिपन्
तद्वत् काष्ठाप्राप्तं सौलभ्यं चाह ।
अयमेव शारीरकशास्त्रारम्भ-घटितस्तोत्रारम्भः ॥

कारणत्वं नियन्तृत्वं
सुहृत्त्वं स्वामिता हरेः ।
वात्सल्यमिति पञ्चैते
कण्ठोक्ता इह सद्गुणाः ॥ २५ ॥

अवेक्षणमिह “तदैक्षत” (छा. उ. ६.२.३) “सोऽकामयत” (तै. उ. १.६.२) इत्यादिषूक्तः, “ईक्षतेर्नाशब्दम्” (ब्र. सू. १.१.५), “गौणश्चेन्नाऽऽत्मशब्दात्” (ब्र. सू. १.१.६) इत्यादिसूत्रस्थापितः सानुग्रहः सङ्कल्पः । ततः – त्वदवेक्षणरूपहेत्वभावादित्यर्थः । भुवनानीति कृत्स्नकार्यपरम् । अमूनीति तत्तत्प्रमाणसिद्धभोक्तृभोग्यरूपकार्यजातानाम् अन्याशक्यकरणवैचित्र्याभिप्रायम्; “यतो वा इमानि भूतानि” (तै. भृ. १), “जन्माद्यस्य यतः” (ब्र. सू. १.१.२) इति श्रुतिसूत्रयोरिदंशब्दवत् । नालं – न समर्थानि, कारणाभावे कथं कार्यं स्यादिति भावः । प्रभो – स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतनस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिभेद! । भवितुम् – उत्पत्तुं सत्तायोगितया स्थातुं च । एवकारो भवनस्य परसङ्कल्पनैरपेक्ष्यशङ्कां वारयन् प्रवृत्त्यनर्हत्वे कैमुत्यमुद्धाटयति । एवमलब्धसत्ताकानां सत्तापूर्विका प्रवृत्तिश्च त्वदीक्षणमन्तरेण न स्यादित्याह – कुतः प्रवृत्तिरिति । श्रूयते हि, “को ह्येवान्यात् कः प्राण्यात् । यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्” (तै. ३.१.२७) इति । अन्तर्यामिब्राह्मणादिकं सर्वमिहानुसन्धेयम् । उक्तं च स्वयमेव मोक्षधर्मे (३५९.५६) “यत्किंचिद्वर्तते लोके सर्वं तन्मद्विचेष्टितम् । अन्यो ह्यन्यच्चिन्तयति स्वच्छन्दं विदधाम्यहम्” इति । अत्र च परमकारणविषये विकल्पसमुच्चयान्यतरबाधाद्यसंभवात् गतिसामान्यन्यायेन कारणवाक्यानि सर्वाणि त्वय्येककण्ठानीति व्यतिरेकोक्त्या सूच्यते । कारणत्वोक्त्यैव “यो ब्रह्माणम्” (श्वे. उ. ६.१८) इत्यादिश्वेताश्वतरमन्त्रोक्तं शरण्यत्वमप्याकृष्टम् । एवम् – भोगमोक्षार्थप्रवृत्त्यौपयिककरणकलेबरदानादिप्रकारेणेत्यर्थः । “स एकाकी न रमेत” (महोपनिषत् १) इत्यनेनाभिप्रेतं विश्वसृष्ट्युपयुक्तं दयमानमनस्त्वं सूचयति – निसर्गसुहृदीति । सर्वसामान्यतः पूर्वोपकारप्रत्पुपकारनिरपेक्षहितैषिणीत्यर्थः । सुहृत्त्वस्य नैसर्गिकत्वं “स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” (श्वे. उ. ६.८) इत्यत्र रक्षणक्रियाया अपि स्वाभाविकत्वोक्त्याऽर्थसिद्धम् । अत्र प्रभुशब्देन सुहृच्छब्देन च “सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं सुहृत्” (श्वे. उ. ३.१७) इति श्वेताश्वतरवाक्यं सूचितम् । त्वयि – न हि त्वदन्यः कश्चिदेवं प्रमाणसिद्ध इति भावः । सर्वजन्तोरित्येतत् काकाक्षिन्यायात् परत्राप्यन्वेति । “पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्” (तै. उ. २.११.३), “स कारणं करणाधिपाधिपः (श्वे. उ. ६.९), “प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः” (श्वे. उ. ६.१६), “पतिं पतीनां परमं परस्तात्” (श्वे. उ. ६.७), “एष भूतपतिरेष भूतपालः” (कौषीतकी ३.९) इत्यादिषु प्रसिद्धं हि सर्वस्वामित्वम् । एतच्च सर्वेषां स्वार्थोपकारकत्वे सर्वस्य च तदिष्टविनियोगार्हत्वे च हेतुः । न चित्रं – नाद्भुतम् । इदम् – स्तुतिवैगुण्यानादरेण स्तोतरि मयि प्रीतिरूपमित्यर्थः । स एष वात्सल्याख्यो गुणः सर्वाविशेषेण कठवल्ल्यामुक्तः – “अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । ईशानो भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते (२.४.१२) इति । उपबृंहितं च “रिपूणामपि वत्सलः” (रामा. यु. ५०.५६) इति । इदमाश्रितवत्सलत्वं न चित्रम् – संप्रतीह स्तोत्रे प्रेरयतस्तव मन्मुखोदितस्तुतिश्रवणेन जगद्व्यापारविहारः सफलः संपद्यत इति भावः । अत्र स्तुतिवैमुख्यनिवर्तनादिलब्धविजयसन्तोषभगवदुक्तिप्रत्युक्तिरूपताऽप्याचार्योक्ता । तथा हि वेत्थ – यथा मम त्वयि वात्सल्यं, यथा च मुग्धभाषिते पित्रोरिव मे भवन्मुखागतस्तुतिवचनश्रवणकौतूहलमिति वदन्तं प्रत्याह – नावेक्षस इति ॥ १० ॥

ननु “हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे” (हिरण्यगर्भसूक्तम्),
“न सन्न चासच्छिव एव केवलः” (श्वे. उ. ४.१८),
“इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते (बृह. उ. ४.५.१९)
इति ब्रह्मादीनाम्,

मुक्तस्य च

“यं कामं कामयते
सोऽस्य सङ्कल्पादेव समुत्तिष्ठति”

इति सर्वजगत्कारणत्वं प्रतीयते ।
तदेतत् कथं परब्रह्मलक्षणम्?
कथं च तद्योगात् परमपुरुषस्य सर्वस्वामित्वादि? तत्राह –

स्वाभाविकानवधिकातिशयेशितृत्वं
नारायण! त्वयि न +++(वि)+++मृष्यति वैदिकः कः ।
ब्रह्मा शिवश् शत-मखः परम-स्वराड् इत्य्
एतेऽपि यस्य महिमार्णव-विप्रुषस् +++(तत्-तद्-अधिकार-दानेन)+++ ते+++(=तव)+++ ॥ ११॥

O Narayana, who is there among the learned adherents of the Vedas, that does not acknowledge Your intrinsic supreme godhood, endowed as You are with unsurpassable excellences? Brahma, Siva, Indra and other Muktas (liberated souls who are not bound by karma) are only a drop in the ocean of Your greatness.

The Vedas proclaim that first was the Parama Purusha (Narayana). He created Brahma and asked Brahma to create the Universe. That is the reason why in this sloka, Alavandar refers to the adherents of Vedas (“Vaidikah”) acknowledging His intrinsic supreme Godhood.

“Satamakhah” or the one who performed one hundred yajnas is Indra. Alavandar says that Brahma, Siva and Indra are just drops (“viprushah”) in the ocean of the greatness of the Lord. In this connection, the earlier comments in respect of Sloka 8 may please be seen. In the presence of the Lord, Brahma, Siva, Indra and others are mere specks. We may also recall the episode of Ajamila, recounted in the Srimad Bhagavatham. Ajamila had led a licentious life. When he was about to die, out of fear, he called the name of his youngest son, Narayana. The attendants of Yama came there to take him to the abode of Yama. At the same time, the attendants of Lord Narayana came there and after thwarting the attempts of Lord Yama, they took him away (as Ajamila, just before dying had called the name of the Supreme Lord, albeit accidentally). The attendants of Yama were puzzled and went back to their master as to why the directions of Yama could not be implemented. Lord Yama replied"….Different from me, there is an overlord for this world, with its moving and unmoving beings. In Him, all this world is spread, as a piece of cloth is spread on the warp and woof. From a particle of Him are born Brahma and Maheshvara who create, and dissolve the universe. The whole is held by Him as an ox by its nose-string…… The devotees of the Lord are protected from all fears, including that from myself, the God of Death…" Alavandar therefore says that Brahma, Siva and other muktas are but a drop in the ocean of His greatness.

स्वाभाविकानवधिकातिशयेशितृत्वं नारायण! त्वयि न मृष्यति वैदिकः कः ।
ब्रह्मा शिवः शतमखः परमस्वराडित्येतेऽपि यस्य महिमार्णवविप्रुषस्ते ॥ ११ ॥

स्वाभाविकेति ॥
स्वाभाविकत्वम् इहानन्याधीनत्वम्,
तेन कर्मोपाधिक-दुःख-मिश्रानित्य–चतुर्-मुखाद्यैश्वर्य-व्यावृत्तिः । अनवधिकातिशयत्वमुत्कृष्टावधिरहितोत्कर्षवत्त्वम्, “पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” (श्वे. उ. ६.८) इत्यत्र परत्वस्वाभाविकत्वे शक्त्यादिषु सर्वेष्वन्विते, इति भावः । एताभ्यामेव परिमितं पराधीनं च मुक्तनित्यैश्वर्यमपि व्यवच्छिद्यते । ईदृशमीशितृत्वं हि तवैव । विश्वपतित्वात्मेश्वरत्वादिश्रुतेः, “प्रशासितारं सर्वेषाम्” (मनु. १२.१२२) “शास्ता विष्णुरशेषस्य” (वि. पु. १.१७.२०) इत्यादिस्मृतिशतैश्च । स्वयं च गीतं (७.७) “मत्तः परतरं नान्यत्” इति । “एष धाता विधाता च सर्वेषां प्राणिनां प्रभुः । परं हि पुण्डरीकाक्षान्न भूतं न भविष्यति ॥” (भार. भीष्म. ६७.१७) इत्यादि च द्रष्टव्यम् ।

अत्र नारायणेत्यनेन कारणवाक्येष्वन्यार्थशङ्कागोचराणां सदसदव्याकृतब्रह्मात्महिरण्यगर्भशिवाकाश-प्राणादिशव्दानां कयाचिद्वृत्या अनन्यपराबाधितार्थसात्त्विकोपबृंहणानुगुणमहोपनिषन्मैत्रायणीय-सुबालोपनिषदादिपठितनारायण शब्दोदितमहापुरुषविषयत्वं केवलतत्त्वनिर्णयप्रवृत्तनारायणानुवाकतात्पर्येण भगवत एव सर्वपरविद्यावेद्यत्वं तत्रत्यतत्तच्छब्दवाच्यत्वं च प्रकाश्यते । अस्य च नाम्नो निरुक्तिभेदैः शारीरकाध्यायचतुष्टयविवक्षित-कारणत्वनिर्बाधत्वोपायत्वप्राप्यत्वानि भाव्यानि । एवमाप्ततमानेकस्मृतिवचनानि चानेन प्रत्यभिज्ञाप्यन्ते । तत्र तावन्मनुः (१.५) “आसीदिदं तमोभूतम्” इत्यारभ्य, “आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥ यत्तत्कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् । तद्विसृष्टस्स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्त्यते ॥” (मनु. १.१०) इति । बृहस्पतिः – “नारायणः परोऽव्यक्तादण्डमव्यक्तसंभवम् । अण्डाद्ब्रह्मा समभवत्तेन सृष्टमिदं जगत्” इति । दक्षः – “ध्यायेन्नारायणं देवं स्नानादिषु च कर्मसु । ब्रह्मलोकमवाप्नोति न चेहाऽजायते पुनः ॥” इति । व्यासः – (भार. आनु. १८.११) “आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनःपुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणस्सदा ॥” इति । “नमो भगवते तस्मै व्यासायामिततेजसे । यस्य प्रसादाद्वक्ष्यामि नारायणकथामिमाम् ॥” (भार. आदि. १.२७) इति च वैशम्पायनवाक्यम् । ईदृशानि वचनशतानि विस्तरभयान्न लिख्यन्ते ।

त्वयि – “सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति” (कठोपनिषत् १.२.१५), “सर्वे वेदा यत्रैकं भवन्ति” (तै. आ. ३.११.२०), “नताः स्म सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती” (अहि. सं), “वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः” (गीता १५.१५), “वेदे रामायणे चैव भारते भरतर्षभ! । आदौ मध्ये तथा चान्ते विष्णुस्सर्वत्र गीयते ॥” (हरिवंशान्ते), “नारायणपरा वेदाः” (भार. मोक्ष. ३५७.७९) इत्यादिभिः सर्ववेदवेद्यतया प्रसिद्धे पूर्वोक्तसर्वकारणत्वसर्वस्वामित्वादिलक्षणे । न मृष्यति – न सहते । वैदिकः – वेदप्रमाणक इत्यर्थः । “वेदैः पश्यन्ति ब्राह्मणाः”, “पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुः सनातनम्”, “श्रुतिस्मृती तु विप्राणां चक्षुषी द्वे विनिर्मिते” इति हि स्मर्यते । वैदिकशब्देन – “सर्वे वेदाः सपितरो ब्रह्माद्याश्चाण्डमध्यगाः । विष्णोः सकाशादुत्पन्ना इतीयं वैदिकी श्रुतिः ॥” इति वाराहवचनम्, “वेदवेद्यो हि भगवान् वासुदेवः सनातनः । गीयते स परो वेदैर्यो वेदैनं स वेदवित् ॥” (कू. पु.) इति कौर्मवचनं च सूच्यते ।

अत्र चोत्तरेषु वाक्येषु च किंशब्दः क्षेपार्थः । वैदिकः को न मृष्यतीत्यनेन भगवत्पारम्यमसहमानस्य वेदबाह्यतया पापिष्ठत्वं व्यज्यते । यथोक्तं प्राजापत्यस्मृतौ – “नारायणं परित्यज्य हृदिस्थं प्रभुमीश्वरम् । योऽन्यमर्चयते देवं परबुद्ध्या, स पापभाक्” इति । महाभारते (शान्ति. ३३६.३६) तीर्थरक्षकपिशाचवाक्यम् – “ये द्विषन्ति महात्मानं न स्मरन्ति च केशवम् । न तेषां पुण्यतीर्थेषु गतिः संसर्गिणामपि ॥” इति । सप्तर्षिसंवादे (इतिहाससमुच्चये १०.५८) “विष्णुं ब्रह्मण्यदेवेशं देवदेवं जनार्दनम् । त्रैलोक्यस्थितिसंहारसृष्टिहेतुं निरञ्जनम् (निरीश्वरम्) ॥ आधातारं विधातारं सन्धातारं जगद्गुरुम् । विहाय स भजत्वन्यं बिसस्तैन्यं करोति यः ॥” इति । भगवद्गीतासु अपि (१६.१८) आसुरान् प्रक्रम्य “अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ तानहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु नराधमान् । क्षिपम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥” इति । ब्रह्माण्डकौर्मयोश्च “येऽन्यं देवं परत्वेन वदन्त्यज्ञानमोहिताः । नारायणाज्जगन्नाथात्ते वै पाषण्डिनः स्मृताः ॥” इति । श्रीभागवते भगवन्तं प्रस्तुत्य “अस्मादन्यं परत्वेन चेतयानो ह्यचेतनः । स पाषण्डीति विज्ञेयः सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥” इति, “यस्तु नारायणं देवं समत्वेनाभिमन्यते । स तु तेनावमानेन नरकान्नातिवर्तते ॥” इति च । “ये तु सामान्यभावेन मन्यन्ते पुरुषोत्तमम् । ते वै पाषण्डिनो ज्ञेया नरकार्हा नराधमाः ॥” (भारते), “यः पुत्रः पितरं द्वेष्टि तं विन्द्यादन्यरेतसम् । यो विष्णुं सन्ततं (सततं) द्वेष्टि तं विन्द्यादन्त्यरेतसम् ॥”, “विष्णुभक्तिविहीनो यः सर्वशास्त्रार्थवेद्यपि । ब्राह्मण्यं तस्य न भवेत् तस्योत्पत्तिर्निरूप्यताम् ॥” (ब्रह्माण्डपुराणे), “चतुर्वेद्यपि यो विप्रो वासुदेवं न विन्दति । वेदभारभराक्रान्तस्स वै ब्राह्मणगर्दभः ॥” (बृहन्नारदीये) इत्यादीनि द्रष्टव्यानि ।

अस्मिन् नारायणानुवाके “विश्वमेवेदं पुरुषः” (तै. ना.) इति पूर्वोक्तसमानन्यायतया “स ब्रह्मा स शिवस्सेन्द्रः” (तै. ना. ११) इत्यादिसामानाधिकरण्येन ब्रह्मादीनां विभूतित्वश्रवणात् त्रिमूर्त्यैक्यसाम्योत्तीर्णव्यक्त्यन्तरपक्षाणां प्रतिक्षेपस्सिद्ध इत्यभिप्रायेणाह – ब्रह्मा शिव इति । अनीश्वरतया सर्वसम्प्रतिपन्नेन्द्रादिसमभिव्याहारादबाधाच्च ब्रह्मशिवयोरनीश्वरत्वं सूच्यते । शतमखशब्दः कर्मवश्यत्वप्रसिद्धिख्यापनार्थः । अत्र चानुवाके तत्तत्कारणोपासनपरवाक्यपठिताः शिवशम्भ्वादिशब्दाः नारायणविषया इति ज्ञापयितुं “नारायण परं ब्रह्म” (तै. ना) इत्यादिभिस्तत्तदनुवादेन नारायणत्वविधानभूयत्स्वं सूचितम् । सूत्रितं च (ब्र. सू. ३.३.४३) “लिङ्गभूयस्त्वात् तद्धि बलीयस्तदपि” इति । “हिरण्यगर्भस्समवर्तताग्रे” (हिरण्यगर्भसूक्तम्) इति वाक्यं तु “अद्भ्यः संभूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ” इति श्रुत्यैवानुवाकान्तरसंयोजनात् पुरुषसूक्तैकार्थोत्तरानुवाकप्रतिपाद्यमहापुरुषविषयम् । अत एव ऐन्द्रीन्यायात् (पू. मी. ३.२.३) अत्र हिरण्यगर्भशब्दः कयाचिदवयवशक्त्या भगवति वर्तते । “शिव एव केवलः” (श्वे. उ. ४.१८) इत्यत्र शिवशब्दोऽपि “यदा तमस्तन्न दिवा न रात्रिः” (श्वे. उ. ४.१८) इत्यनुवादान्वयात् सुबालोपनिषदुपदिष्टतमोमृत्युशब्दवाच्यप्रकृत्यधिष्ठातृभूतनारायणविषयः, शुद्धिमाङ्गल्यादावपि रूढश्चासौ, प्रयुक्तश्च भगवति “शाश्वतं शिवमच्युतम्” (तै. ना.) इति । “एक एव रुद्रः” (श्वे. उ. ३.२) इत्यादेस्तु प्राकरणिकहविरुद्देश्यत्वाकारपरतया न पारम्योपपादकत्वम् । “इन्द्रो मायाभिः” (बृ. उ. ४.५.१९) इत्यत्रेन्द्रशब्दश्च “तमिन्द्रं सन्तम् इन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण” (कौ. ब्रा.) इति ब्राह्मणोक्त्या सर्वदर्शिपरमात्मविषयः । प्रसिद्धेन्द्रपरत्वेऽपि नात्र सर्वकारणत्वकण्ठोक्तिः; न च तत्कॢप्तिः, पुरुरूपत्वादेरन्यथाऽप्युपपत्तेः । “नकिरिन्द्र! त्वदुत्तरो न ज्यायाँ अस्ति वृत्रहन्” (ऋग्वेदे ४.३०.१) इत्यत्र तु प्राकरणिककर्मविशेषौपयिकप्रशंसापरत्वाद्वस्वादिषु त्वदुत्तरो नास्तीति विवक्षितम् । स्वराट्छब्द इह “स स्वराड्भवति” (छा. ७.२५.२) इत्याम्नातमुक्तविषयः; स च स्वातन्त्र्यवाचकोऽप्यत्र अकर्मवश्यत्वपरः, ईश्वरशरीरभूतानामात्मनां तत्पारतन्त्र्यस्य यावत्स्वरूपभावित्वात्, परतन्त्रस्यापि सत्यसङ्कल्पत्वमिच्छाविफलत्वाभावादुपपद्यते । तेन “सङ्कल्पादेव तच्छ्रुतेः” (ब्र. सू. ४.४.८), “अत एव चानन्याधिपतिः” (ब्र. सू. ४.४.९) इति सूत्रद्वयमप्यविरुद्धम् । मुक्तस्यैश्वर्यं “जगद्व्यापारवर्जम्” (ब्र. सू. ४.४.१७) इति शारीरकान्ते स्थापितम् । परमत्वमिह ब्रह्माद्यपेक्षया; तच्चाकर्मवश्यस्य ज्ञानसङ्कोचादिरूपक्षरणविरहादित्यक्षरशब्देन दर्शितम् । “ब्रह्य वेद ब्रहैव भवति” (मुण्डके ३.२.९) इत्यादिकमपि “परमं साम्यमुपैति” (मुण्डके ३.१.३७), “मम साधर्म्यमागताः” (गीता. १४.२) इत्यादिश्रुतिस्मृत्यनुसारात् “वैष्णवं वामनमालभेत स्पर्धमानो विष्णुरेव भूत्वेमाल्ँलोकानभिजयति” (तै. ब्रा. १.७.५) इत्यादिवत् तत्साम्याभिप्रायमेव । तस्य च सङ्कल्पात्स्वाभिमतसृष्टिः परेच्छानुगुण्येन परिमितविषया । सर्वलोकानुसञ्चरणश्रुतिश्च न जगद्व्यापारार्था ।

इतिशब्द इह “स ब्रह्मा स शिवः” (तै. ना. ११) इत्यादिवाक्योपात्तप्रकारसूचनार्थः । एते – प्रजापतिपशुपतिसुरपतिप्रसिद्धिमन्तः, ततोऽप्यधिको मुक्तश्च । अपिशब्दस्तेषां तत्तत्प्रमणसिद्धमहत्त्वे सत्यपीति द्योतयन् ततोऽर्वाचीनेषु कैमुत्यं व्यनक्ति । यस्य ते – “तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टम्” (कठ. १.२.१२), “यत्तदद्रेश्यमग्राह्यम्” (मुण्डके १.१.६) इत्यादिष्वदृश्यत्वादिगुणकतया प्रसिद्धमपि स्वात्मानं धनञ्जयधृतराष्ट्रादेरिव कृपया मे प्रकाशयत इति भावः। महिम्नोऽर्णवत्वरूपणमक्षयत्वापारत्वादिसूचनार्थम् । महिमार्णवविप्रुषः – अर्णवस्थानीयत्वन्महिमापेक्षया पृषतस्थानीयमहिमानः इत्यर्थः; यद्वा अनन्तविभूतेस्तव विभूतिरूपमहिमसमुद्रबिन्दव इति । तदेतदुक्तमद्वितीयश्रुतिव्याख्यानमुखेन संवित्सिद्धौ – “यथा चोलनृपः सम्राडद्वितीयोऽस्ति भूतले । इति तत्तुल्यनृपतिनिवारणपरं वचः ॥ न तु तद्भृत्यतत्पुत्रकलत्रादिनिवारणम् । तथा सुरासुरनरब्रह्माण्डायुतकोटयः ॥ क्लेशकर्मविपाकाद्यैरस्पृष्टस्याखिलेशितुः । ज्ञानादिषाड्गुयनिधेरचिन्त्यविभवस्य ताः । विष्णोर्विभूतिमहिमसमुद्रद्रप्सविप्रुषः ॥” इति । ब्रह्मादीनां च सृष्ट्याद्युपयुक्तविभूतित्वं वक्ष्यति । तदिह “स ब्रह्मा” (तै. ना. ११) इत्यादिसामानाधिकरण्यमपि न स्वरूपैक्यादिप्रयुक्तम्, किंतु शरीरशरीरिभावनिबन्धनमिति सूचितं भवति । किं च – “अग्निर्वै देवानामवमो विष्णुः परमः” (ऐतरेयब्राह्मणे १.१) इति होतारोऽधीयते । “अग्निरवमो देवतानां विष्णुः परमः” (तै. सं. ५.५.१.४) इत्यध्वर्यवः । तथा “तद्ब्रह्म स आत्मा । अङ्गान्यन्या देवताः” (तै. उ. शी. ५) इति च । एतच्चोपबृंहितं “श्रूयतां परमं दैवं दुर्विज्ञेयं मयाऽपि च । नारायणस्तु पुरुषो विश्वरूपो महाद्युतिः ॥ नारायणस्य चाङ्गानि सर्वदैवानि चाभवन् । अन्यानि सर्वदैवानि तस्याङ्गानि महात्मनः” (भार. ४.३.१६) इति । अतश्च ब्रह्मादीनां भगवद्विभूतिसागरशीकरत्वं सिद्धमिति ॥ ११ ॥

अथ स्यात् – “हिरण्यगर्भः समवर्तत” इत्यादेः
“अद्भ्यः संभूतः” इत्यादिनैकार्थ्येऽपि
तत्रैव चतुर्मुखासाधारण-प्रजापति-शब्द-दर्शनात्
पुरुष-शब्दस्य तु साधारण्येन चतुर्-मुखेऽपि संभवात्
“अम्भस्य पारे” (तै. ना.) इत्य्-अत्रापि
“प्रजापतिश्चरति गर्भे अन्तः”,
“स नो बन्धुर्जनिता स विधाता”,
“सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्”
इति प्रजापत्यादिशब्ददर्शनात् त्रितयमप्य् एतच् चतुर्मुखविषयमिति ।

अत्र तावत् “न ब्रह्मा नेशानः” (महोपनिषत् १) इत्य्-आदि-व्यक्त्य्-अन्तर-निषेध-सहित-विशेष-श्रुत्या बाध-प्रदर्शनान्
न वक्तव्य-शेषम् अस्ति;
अथापि ब्रूमः – “अम्भस्य पारे” इत्यत्र तावत्
“यमन्तः समुद्रे कवयो वयन्ति” इति समुद्रशायित्वं,

“यद् एकम् अव्यक्तम् अनन्तरूपं
विश्वं पुराणं तमसः परस्तात्”

इति तमसः पारवर्तित्वं,

“सर्वे निमेषा जज्ञिरे
विद्युतः पुरुषादधि”

इति विद्युद्वर्णपुरुषत्वम्,

“स आपः प्रदुघे उभे इमे” (तै. ना. ९)

इत्यादिभिर्विचित्रजगत्कारणत्वं, “य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति (तै. ना. ११) इति मोक्षप्राप्तिहेतुत्वं, “विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखः” (तै. ना. १४) इत्यादिना सहस्रशीर्षत्वादिकं च प्रत्यभिज्ञायमानमस्यानुवाकस्य पुरुषसूक्तोदितमहापुरुषगोचरतां गमयति । प्रसिद्धप्रजापतेः परमपुरुषकार्यत्वतन्नियाम्यत्वकर्मवश्यत्वादिकं च प्रसिद्धम् । अतोऽत्र प्रजापत्यादिशब्दाः परमकारणभूतं नारायणमेव प्रतिपादयन्ति ।

एवम् “अद्भ्यः संभूतः” इत्यनुवाकस्यापि पुरुषसूक्तप्रकरणाविच्छेदात् “वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्” इत्यादिवाक्यार्थप्रत्यभिज्ञानाच्च महापुरुषविषयत्वं सुगमम् ।

तम् इमम् अर्थम् अनन्यथा-सिद्धेन लक्ष्मीपतित्वलिङ्गेन द्रढयति –

कश् श्रीश् श्रियः+++(5)+++, परम-सत्त्व-समाश्रयः कः,
कः पुण्डरीक-नयनः, पुरुषोत्तमः कः ।
कस्यायुतायुत-शतैक-कलांशकांशे
विश्वं विचित्र-चिद्-अचित्-प्रविभाग-वृत्तम् ॥ १२॥+++(5)+++

“Who else but you is the source of “prosperity” even for the goddess Sri? Who else is the repository of the quality of Sattva? Who else has eyes which are like the white lotuses? Who is superior to You? This universe, which consists of both the sentient and insentient, is but one part of the crores of parts, the whole of which is you.

The Lord is the resting place for Sri. The episode is well known. As a result of the curse of Durvasa, Indra and the gods are vanquished by the asuras. Extolled by Brahma, the Lord indicates that the devas and the asuras should together churn the ocean for amrita. The ocean is churned and the poison which emerges is swallowed by Rudra. After a few other items emerge, Sri emerged, illumining the three worlds by Her brilliance. She was given various gifts by the devas and others. The Devi, with a floral garland in her hand, looked around for a suitable person, around whose neck she could place the garland. Says the Bhagavatam (Skanda VIII, Chapter 8) “….Rama chose as partner Mahavishnu, who alone was according to her heart. She then put round the neck of Mahavishnu, the most attractive garland, made of choice fresh lotuses surrounded by humming honey beetles, and stood looking at Him, with her eyes blooming, with a bashful smile, as if asking the Lord for His chest as Her residence. The worshipful Lord, the father of the worlds, assigned His chest, the most sublime of regions, as the residence for Sri, the mother of the Universe and the source of all power, glory and prosperity…” Kulasekhara Alwar refers to the Lord (in Sloka 21 of Mukunda Mala) as “Sindhukanyapate”. In Sloka 11 of Mukunda Mala, he says “O dull mind, abandon your fear about the torments of Yama. How can your enemies, the sins that you have accumulated even touch you? Your master is Lord Sridhara, the husband of Goddess Sri…” It is to this Sri, Yamunacharya is making a reference—he calls the Lord as Lakshmi for Lakshmi, much as Parasara Bhattar did, when he wrote “Shriyah Shrih ShriRangesa….

After referring to the Lord as the resting place for Lakshmi, Alavandar now turns to the “gunas”. The Lord is the repository of “sattva guna”. Brahma who is involved in the process of creation of the universe embodies Rajasa qualities, Siva who is quiescent till the dissolution of the Universe symbolises Tamoguna while the Lord who sustains the universe symbolizes the Sattva guna. That is why Alavandar describes Him as “parama sattva samasrayah” the repository of sattva qualities.

Because the Lord is the repository of “sattva” qualities, he has a benign eye on all the supplicants. That is the reason why, Alavandar now describes the eyes as resembling white lotuses.

He is the Supreme Lord. He is unsurpassed. He is not like Indra, Brahma or Siva but a Purushottama. The epithet Purushottama is quite significant. He is superior to all Purushas - the Kshara and the Akshara. The Gita - Chapter 15 (vv 16-18) may be compared with advantage.

While commenting on Sloka 7, we had referred to the Srimad Bhagavad Gita. The Lord encompasses all - the universe and all the gods. Alavandar now puts the idea in a different manner. He says that the universe which consists of cit and acit is but one infinitesimal part of the Lord’s infinitely vast splendour.

कश्श्रीः श्रियः? परमसत्त्वसमाश्रयः कः? कः पुण्डरीकनयनः? पुरुषोत्तमः कः? ।
कस्यायुतायुतशतैककलांशकांशे विश्वं विचित्रचिदचित्प्रविभागवृत्तम् ॥ १२ ॥

कश्श्रीः श्रिय इति ॥ अत्र “त्वदन्यः” (श्लो. १४) इति वक्ष्यमाणमनुसन्धेयम् । “श्रियः श्रीश्च भवेदग्र्या कीर्त्याः कीर्तिः क्षमाक्षमा” इत्युक्तमिहाभिप्रेतम् । श्रीरेव ह्यन्येषामतिशयं विधत्ते, तस्या अपि “भर्ता नाम परं नार्या भूषणं भूषणादपि” इति न्यायेनातिशयहेतुरयमिति भावः । नारायणमुनिभिस्त्वेवमिह व्याख्यातम् – “स्वेतरसमस्तैः स्वरूपस्थितिप्रवृत्त्यर्थं या श्रीयते सा श्रीः, तस्या अपि तथा श्रयणीयः, इति । श्रीशब्दनिरुक्तयश्च – (अहि. सं. ५१.६२) “शृणाति निखिलान् दोषान् श्रीणाति च गुणैर्जगत् । श्रीयते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदम् ॥ श्रयन्तीं श्रीयमाणां च शृण्वतीं शृणतीमपि ।” (अहि. सं. २१.८) इत्यादिषु द्रष्टव्याः ।

श्रिय इत्यनेन “हीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” (तै. आ. ३.१३.२) इत्याम्नातलक्ष्मीशब्दपर्यायोपादानम् । अत्र ह्रीरिति भूमिर्विवक्षिता; “श्रीभूमिसहितं हरिम्” इत्यादिप्रसिद्धेः । वाजसनेयके ह्रीशब्दस्थाने श्रीशब्दपठनेऽपि यथोचितमर्थो ग्राह्यः । तदिह पुरुषसूक्तप्रकरणोदितश्रियःपतित्वलिङ्गसहकृत- महापुरुषप्रत्यभिज्ञानबाधितरूढिः प्रजापतिशब्दः “पतिं विश्वस्य” इत्युक्तपुष्कलावयवार्थं नारायणमेवाभिधत्त इति भावः । प्रयुक्तश्चासौ तद्विषयतया महाभारते (आश्व. ४३.१३) “राजाधिराजस्सर्वेषां विष्णुर्ब्रह्ममयो महान् । ईश्वरं तं विजानीमः स पिता स प्रजापतिः” इति । “सप्तदश प्राजापत्यान् पशून्” (तै. ब्रा. १.३.४.३) इत्यादौ च । “श्यामा एकरूपा भवन्ति एवमिव हि प्रजापतिः”, इति प्रजापतेः श्यामत्वैकरूपत्वोक्त्या प्रजापतिशब्दस्य विष्णुविषयत्वं गम्यते । “आश्रावयेति चतुरक्षरम्” इत्यारभ्य “एष वै सप्तदशः प्रजापतिः” इत्येतस्य च विष्णुविषयत्वं, “चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च । हूयते च पुनर्द्वाभ्यां स नो विष्णुः प्रसीदतु” इति महाभारतवचनेन व्यञ्जितम् ।

ननु पुरुषसूक्तस्य कथं भगवत्परत्वम्? पुरुषशब्दो हि “स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः” (तै. उ), “प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि” (गीता. १३.१९) इत्यादिषु तदतिरिक्तेऽपि प्रयुज्यते । सत्यम्, निखिलजगत्कारणविषयस्त्वयं पुरुषशब्दः परमपुरुषमेवाह । “पुरुषस्य हरेः सूक्तं स्वर्ग्यं धन्यं यशस्करम्” (ऋग्विधाने) इति च स्मर्यते । मोक्षधर्मे (३६०.५) च परमपुरुषविषयतयैव पुरुषसूक्तं योजितम् – “इदं पुरुषसूक्तं हि सर्ववेदेषु पठ्यते । ऋतं सत्यं च विख्यातमृषिसिंहेन चिन्तितम्” इत्यादिना । व्यासस्मृतौ चेदं भगवदर्चने विनियुक्तम् – “न विष्ण्वाराधनात्पुण्यं विद्यते कर्म वैदिकम् । तस्मादनादिमध्यान्तं नित्यमाराधयेद्धरिम् ॥ तद्विष्णोरिति मन्त्रेण सूक्तेन पुरुषेण तु । नैवाभ्यां सदृशो मन्त्रो वेदेषूक्तश्चतुर्ष्वपि ॥ निवेदयीत स्वात्मानं विष्णावमलतेजसि । तदात्मा तन्मनाः शान्तः तद्विष्णोरिति मन्त्रतः ॥” (कूर्मपुराणे) इति । शौनकीये कल्पे च “शौनकोऽहं प्रवक्ष्यामि नित्यं विष्वर्चनं परम् । प्र वः पातन्तमन्धसो (ऋ. १.१५१.१)

धीत्यर्धर्चस्य विधानतः ॥” (ऋग्विधाने) इति प्रक्रम्य “आद्ययाऽऽवाहयेद्देवमृचा तु पुरुषोत्तमम्” इत्यादिना प्रत्यृचमुपचारभेदेषु विनियोगः कृतः । एवं भगवच्छास्त्रादिष्वपि द्रष्टव्यम् । किंच, आथर्वणे अष्टादशमहाशान्ति(प्रकरणे तत्तद्देवताविषयमहाशान्ति)षु “वैष्णव्यां पुरुषसूक्तम्” इति विनियोगो दृष्टः । एवं – “सहस्रशीर्षा पुरुषः इत्युपहितां पुरुषेण नारायणेन यजमान उपतिष्ठते” (आप. श्रौत), “सहस्रशीर्षा पुरुषः इति पुरुषेण नारायणेन पराञ्चोऽनुशंसन्ति” इति कल्पसूत्रकारवाक्याच्च नारायणविषयत्वमस्य सिद्धम् । तत्रतत्र परमपुरुषसन्निधानबुद्ध्या तेन तत्तदुपस्थानं युज्यते । अत्र नारायणस्य ऋषित्वेन पुरुषस्य च देवतात्वेन संबन्धस्तावत्सर्वसंमतः । तत्र नारायणपुरुषशब्दयोरेकविषयत्वं “सहस्रशीर्षं देवम्” इत्यारभ्य “विश्वमेवेदं पुरुषः” इति नारायणानुवाकोक्त्या सिद्धम् । तथा सुबालोपनिषदि (६ खण्डे) – “चक्षुश्च द्रष्टव्यं च नारायणः” इत्यादिभिर्नारायणस्य सर्वात्मकत्वं प्रतिपाद्य “पुरुष एवेदं सर्वम्” (सुबा. ६. ख.) इति पुरुषसूक्तवाक्येन निगमनान्नारायण एव पुरुषसूक्तप्रतिपाद्य इति निश्चीयते । तदिह पुरुषशब्दः पुरुषोत्तमविषयः । तथा च पौराणिकं वचः – “भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुष इत्यपि । निरुपाधी च वर्तेते वासुदेवे सनातने ॥” (पाद्मोत्तरखण्डे ६.२५४.६६) इति । एवं “ब्रह्मा कमलगर्भाभो रुद्रः कालाग्निसन्निभः । पुरुषः पुण्डरीकाभो रूपं तत्परमात्मनः ॥” इति त्रयाणां रूपभेदवचनेन प्रत्येकनामोक्तौ ब्रह्मरुद्रव्यावृत्ते परमात्मशब्दोदिते भगवति पुरुषशब्दः समाख्यारूपेण प्रयुक्तः । “पुरुषः पुण्डरीकाक्षः”, इति पाठेऽपि न प्रस्तुतविरोधः । अधीयते च तैत्तिरीयाः प्रजापतिजनककूर्मविषये (तै. आरुणकेतुके) “पूर्वमेवाहमिहाऽसमिति तत्पुरुषस्य पुरुषत्वम्” इति । अनन्तरं “सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षस्सहस्रपाद् भूत्वोदतिष्ठत्” इति पुरुषसूक्तारम्भस्तत्र प्रत्यभिज्ञायते ।

अस्त्वेवम्; तथाऽपि महेश्वरशिवादिशब्दलिङ्गशालिन्यां श्वेताश्वतरोपनिषदि (३.८) “वेदाहमेतम्” इत्यादिवाक्यदर्शनाद्रुद्रेऽपि पुरुषशब्दाम्नानाच्च पुरुषसूक्तस्यापि तद्विषयत्वं स्यादित्यत्राऽऽह – परमसत्त्वसमाश्रयः क इति ॥ परमस्य – मोक्षोपयुक्तप्रकर्षवतः सत्त्वस्य – प्रकाशसुखहेतुभूतगुणविशेषस्य समाश्रयः – सम्यक् प्रवर्तकः त्वदन्यः क इत्यर्थः । एतेन सांसारिकज्ञानसुखहेतुभूत-परिमितसत्त्वव्यवच्छेदः । अयं भावः – पुरुषसूक्तं तावत् परमपुरुषविषयतया स्थापितम् । तत्रत्यवाक्यप्रत्यभिज्ञानादेव श्वेताश्वतरोपनिषदि शिवमहेश्वरादिशब्दानामपि महापुरुषपरत्वमेव युक्तम् । अनन्यथासिद्धं च लिङ्गं तत्र दृश्यते । “महान्प्रभुर्वै पुरुषस्सत्त्वस्यैष प्रवर्तकः” (श्वे. उ. ३.३.१२) इति नारायणस्यैव सत्त्वप्रवर्तकत्वं, ब्रह्मरुद्रयोश्च रजस्तमःप्रवर्तकत्वं श्रुत्यादिप्रसिद्धम् । यथा मैत्रायणीयोपनिषदि (५.२) “अथ यो ह खलु वा अस्य राजसोंऽशस्सोऽसौ ब्रह्मचारिणो योऽयं ब्रह्मा, अथ यो ह खलु वा अस्य सात्त्विकोंऽशस्सोऽसौ ब्रह्मचारिणो योऽयं विष्णुः, अथ यो ह खलु वा अस्य तामसोंऽशस्सोऽसौ ब्रह्मचारिणो योऽयं रुद्रः” इति ।

पुराणे च वाराहे (७०.१९) अगस्त्यरुद्रसंवादे रुद्रः – “यत्सत्त्वं स हरिर्देवो यो हरिस्तत्परं पदम् । सत्त्वं रजस्तमश्चेति त्रितयं चैतदुच्यते ॥ सत्त्वेन मुच्यते जन्तुस्सत्त्वं नारायणात्मकम् । रजसा सत्त्वयुक्तेन भवेच्छ्रीमान् यशोधिकः ॥ तच्च पैतामहं वृत्तं सर्वशास्त्रेषु पठ्यते । यद्वेदबाह्यं कर्म स्यात् मामुद्दिश्योपसेव्यते ॥ तद्रौद्रमिति विख्यातं कनिष्ठगतिदं नृणाम् । यद्धीनतपसा युक्तं केवलं तामसं तु यत् ॥ तद्दुर्गतिप्रदं नॄणामिह लोके परत्र च ॥” इति । लैङ्गे चतुर्दशाध्याये – “हिरण्यगर्भो रजसा तमसा शङ्करः स्वयम् । सत्त्वेन सर्वगो विष्णुस्सर्वात्मा सदसन्मयः ॥” इति । तत्रैव चतुर्विंशे क्षुपास्यतपसि – “त्वत्कोपसंभवो रुद्रस्तमसा च समावृतः । त्वत्प्रसादाज्जगद्धाता रजसा च पितामहः ॥ त्वत्स्वरूपात्स्वयं विष्णुस्सत्त्वेन पुरुषोत्तमः ॥” इति । तदनन्तरे चाध्याये नन्दिकेश्वरवचनम् – “परमात्मानमीशानं तमसा रुद्ररूपिणम् । रजसा सर्वलोकानां सर्गलीलाप्रवर्तकम् ॥ सत्त्वेन सर्वभूतानां स्थापकं परमेश्वरम् । सर्वात्मानं महात्मानं परमात्मानमीश्वरम् ॥ ते दृष्ट्वा प्राह वै ब्रह्मा भगवन्तं जनार्दनम्” इति । एवं पुराणान्तरेषु ।

भगवच्छास्त्रादिष्वपि “सात्त्विकैस्सेव्यते विष्णुस्तामसैरेव शङ्करः । राजसैस्सेव्यते ब्रह्मा सङ्कीर्णैस्तु सरस्वती” इत्यादीनि द्रष्टव्यानि ॥

साधारणे च शिल्पशास्त्रे विमानत्रयलक्षणे पठ्यते – “स्यान्नागरद्राविडवेसरं च क्रमेण वै सत्त्वरजस्तमांसि । महीसुरोर्वीपतिवैश्यकास्ते हरिर्विधाता हर आदिदेवः ॥” इति ।

अथवाऽत्र परमसत्त्वमिति “स्वसत्ताभासकं सत्त्वं गुणसत्त्वाद्विलक्षणम्” (पौष्करसंहिता २५.४२) इत्युक्तं शुद्धसत्त्वमयमप्राकृतं द्रव्यं विवक्षितम् । तेन ब्रह्मरुद्राद्यगोचररहस्याम्नायभगवच्छास्त्रादिप्रसिद्ध कल्याणतमविग्रहादियोगात् तेभ्यः परत्वं सूच्यते । नित्येऽप्युक्तं “परमसत्त्वं पञ्चशक्तिमयविग्रहम्” इति । उभयधाऽपि सत्त्वप्रवर्तकत्वोक्तिः श्वेताश्वतरोपनिषदः पुरुषसूक्तोदितपरमपुरुषविषयत्वमवगमयति । वक्तव्यान्तरं चात्र वेदार्थसंग्रहादिषु द्रष्टव्यम् ।

ननु च पुरुषसूक्तोदितमादित्यवर्णं पुरुषमेवादित्यमण्डले तादृशवर्णयुक्ततया छन्दोगा अधीयते (१.६.६) “य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते” इत्यादिना । स च स्थानविशेषसन्निधिसामर्थ्यादादित्य एव । स एव च रुक्मवर्णः पुरुषो मनुना स्मर्यते (१२.१२२) – “प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणीयसाम् । रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं विद्यात्तु पुरुषं परम् ॥” इति । “असावादित्यो ब्रह्म” इति चाध्वर्यवः (बृ. उ. ४.४.६) । अस्ति च तत्परं पुराणम् । अतः पुरुषसूक्तमादित्यपरम् । स एव च ब्रह्मेत्यत्रानन्यपरकारणश्रुतिभिः श्रियःपतित्वलिङ्गेन पुरुषशब्दादिभिरुपबृंहणैश्च दत्तोत्तरत्वेऽपि युक्तिभूयस्त्वख्यापनायानूक्तं छान्दोग्यस्थं सुप्रसिद्धं लिङ्गमाह – कः पुण्डरीकनयन इति । अयमभिप्रायः – “तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी” (छा. उ. १.१.६) इति तत्रैव पुण्डरीकनयनत्वोक्तेः पुरुषोत्तमस्यैव च तत्प्रसिद्धेर्न तत्रादित्यो वाऽन्यो वा तादृशश्शङ्कनीयः । यद्यपि द्रमिडभाष्ये “तस्य यथा कप्यासम्” इत्यादेः षडर्थाः प्रोक्ताः; तथाऽप्यौचित्यात् त्रय एव स्वीकर्तव्याः । तथा चोक्तं वेदार्थसंग्रहे – “गम्भीराम्भस्समुद्भूतसुमृष्टनालरविकरविकसितपुण्डरीकदलामलायतेक्षणः” इति । एतेन परिपूर्णत्वमनुग्रहशीलत्वं चास्य व्यज्यते । उपरिचराख्याने च (भार. शा. ३४४.२५) “अरोषणो ह्यसौ देवः” इत्युक्तम् । अन्येषां तु चतुर्मुखादित्यरुद्रादीनामपूर्णतया साधकावस्थत्वात् कामक्रोधाक्रान्तत्वाच्चाक्षीणि विरूपाणि भवन्ति । सन्निधिविशेषश्चादित्यमण्डले भगवतः सावित्रीकल्पेषु पुराणादिषु च प्रसिद्धः । आदित्यस्य च, “चक्षोः सूर्यो अजायत (परुषसूक्तम्), “सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत् (तै. ना. २.९), “अग्निर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ”, (मुण्ड. २.१.४) “यस्यादित्यो भामुपयुज्य भाति”, “येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः” (काठ. ३-९), “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम्” (मु. २.२.११), “यस्यादित्यः शरीरम्” (बृ. ५.७.१३) इत्यादिभिरनीश्वरत्वं सिद्धम् । तद्वैभवप्रतिपादनपरं तु पुराणम् असात्त्विकत्वात् विरुद्धांशे त्याज्यम् । क्वचिद्ब्रह्मदृष्ट्या तत्पर्यन्ततत्त्वविवक्षया वा निर्वाहः ।

एवं परमकारणविषयश्रुतिविशेषैः श्रियःपतित्वादिलिङ्गैश्च नारायण एव स्वतस्सिद्धैश्वर्यः सर्वस्मात्पर इति निश्चितेऽपि केचिदनधिगतपदवाक्यप्रमाणवृत्तान्ताः पुरुषसमाख्यामीश्वरसमाख्यां च निर्विशेषणां महत्परमविशेषणविशिष्टां च परामृश्य ब्रह्मणः पितुः, ब्रह्मणः पुत्रस्य च निकर्षोत्कर्षौ मन्यन्ते, तानुपालभते – पुरुषोत्तमः क इति । इह च “द्वाविमौ पुरुषौ लोके” (गीता. १५.१६) इत्यादयः श्लोकाः प्रतिसन्धेयाः । तेषु “परमात्मेऽत्युदाहृतः” (गीता. १५.१७) इत्यनेन “तस्याश्शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः” (तै. ना. १३) इति श्रुतिः स्मार्यते । “यो लोकत्रयमाविश्य” इत्यनेन “यच्च किंचित्” (तै. ना. ५) इत्यादिकं व्याख्यातम् । “बिभर्ति” इत्याधारत्वोक्त्या “यत्र विश्वं भवत्येकनील(ड)म्” (तै. ना.), “तत्सवितुर्वरेण्यम्”, “ध्रुवमचलममृतं विष्णुसंज्ञं सर्वाधारं धाम” (मैत्रायणीयोपनिषत्), “एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेदाय” (बृ. उ. ४.४.४२) इत्यादेरर्थ उक्तः । “अव्यय”शब्दोक्त्या “शाश्वतँ शिवमच्युतम्” (तै. ना.) इत्याद्युक्तसंग्रहः । “ईश्वर”शब्द इह “व्याप्य नारायणः स्थितः” (तै. ना.) इत्युक्तव्याप्तेः “अन्तः प्रविष्टश्शास्ता” (तैत्तरीयारण्यके सुवर्णघर्मानुवाके) इत्याद्यनुसारात् समस्तनियमनविशिष्टत्वम् “आत्मेश्वरम्” इत्युक्तानन्यनियाम्यत्वं चाभिप्रैति । “न चापि वेदेषु समाननाम” इत्यल्पश्रुतोक्तिः “लोके वेदे च प्रथितः” (गीता. १५.१८) इति व्यासोपात्तभगवदुक्त्या परिहसनीया । अत्र च भगवद्गीताभाष्यम् – “वेदार्थावलोकनात् लोक इति स्मृतिरिहोच्यते; श्रुतौ स्मृतौ चेत्यर्थः । श्रुतौ तावत् “परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते”, “स उत्तमः पुरुषः” (छा. ८.१२.२) इत्यादौ; स्मृतावपि “अंशावतारं पुरुषोत्तमस्य ह्यनादिमध्यान्तमजस्य विष्णोः” (वि. पु. ५.१७.३३) इत्यादौ” इति । “स उत्तमः पुरुषः” (छा. ८.१२.२) इति श्रुतौ पुरुषोत्तमत्वं फलितमिति भावः । तदयमिह त्वदन्यः कः पुरुषोत्तम इति वदतोऽभिप्रायः – यदि वयं पुरुषोत्तमसमाख्यामात्रेण भगवत ईश्वरत्वं साधयामः, तदा ईश्वरादिसमाख्याबलेन प्रत्यवस्थातव्यम्; अस्माभिस्तु प्रबलैः श्रुतिलिङ्गादिभिरेव ह्ययमर्थः साधितः; तथा सति जीवलक्षणपुरुषराशिबहिर्भूत एवायं महापुरुषः सर्वत्र प्रसिद्धः; ततः प्रबलप्रमाणबाधितेयमीश्वरादिसमाख्या रुद्रस्य सर्वेश्वरत्वं साधयितुं न शक्नोति; अन्यथा इन्द्रसमाख्यैव निर्विशेषणा शतमखस्य परमेश्वरत्वं साधयेत्, “इदि परमैश्वर्ये” इति धात्वर्थपाठात् । महत्त्वविशेषिता तु किं पुनः? ततश्च –

महावृक्षसमाख्येव बलवन्मानबाधिता । महेश्वरमहेन्द्रादिसमाख्याऽप्यत्र निष्फला ॥ २६ ॥

पुरुषोत्तमसमाख्या त्वनधिगतशब्दानुशासनादिवृत्तान्तैः कैश्चित् केवलरूढेत्युक्तम् – “रूढ्या तु कामं पुरुषोत्तमोऽस्तु” इति । तत्र यद्यपि कर्मधारयवृत्तौ “सन्महत्परमोत्तमोकृष्टाः पूज्यमानैः” (अष्टाध्यायी २.१.६१) इत्युत्तमशब्दस्य पूर्वनिपातः; न च निर्धारणे षष्ट्यास्समासः; तथाऽपि “सप्तमी शौण्डैः” (अष्टाध्यायी २.१.४०) इत्यत्र योगविभगग्रहणादत्र निर्धारणेऽपि सप्तमीसमासः स्यात्; शैषिकषष्ठी वा नीचोत्तमभावसंबन्धावलम्बिनी द्विपदविग्रहवत् स्वपदविग्रहदर्शितार्था समस्येत । नागोत्तमादिशब्दाश्च शब्दविद्भिरेवं निरूढाः । “यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः” (गीता. १५.१८) इति गीतानुसारे तु पञ्चमीसमासः प्रस्पष्टः । अत्र पञ्चमीषष्ठीसमासयोः पुरुषशब्दो बद्धमुक्तावस्थजीवमात्रपरः । “द्वाविमौ पुरुषौ लोके” (गीता १५.१६) इत्यादिभिश्चैतत्सुगमम् ।

अतः श्रुतिलिङ्गाद्यबाधितया तदनुगृहीतया गीतानिरुक्तया पुरुषोत्तमसमाख्ययाऽपि पुरुषसूक्तोदितसर्वकारणपुरुषस्य परमात्मत्वसर्वव्यापनभरणनियमनस्वाम्यादिकं तदन्येषामधमत्वं च सिध्यति । इदं च “क इति ब्रह्मणो नाम ईशोऽहं सर्वदेहिनाम् । आवां तवाङ्गे संभूतौ तस्मात् केशवनामवान्” (हरिवंशे विष्णुपर्व. १३१.४८), “सर्वत्रासौ समस्तं च वसत्यत्रेति वै यतः । ततस्स वासुदेवेति विद्वद्भिः परिपठ्यते” (वि. पु. १.२.१०), “नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति ततो विदुः । तान्येव चायनं तस्य तेन नारायणस्स्मृतः ॥” (भार. आनु. १७८.७) इत्यादिभिर्निरुक्तानां समाख्यान्तराणां प्रदर्शनम् । “अजः सर्वेश्वरः सिद्धः” (भार. आनु. १४९.११) इति व्यासपठिता सर्वेश्वरसमाख्या च महेश्वरादिसमाख्यामधःकरोति ।

ननु तिष्ठतु समाख्या; लिङ्गं तु पुरुषसूक्तप्रतिपाद्यस्य चतुष्पात्त्वरूपं परिच्छिन्नत्वमपरिच्छिन्नतयाऽऽम्नातात् परतत्त्वादवरतां गमयेदिति व्योमातीतवादिन आहुः । तन्निरासाय ब्रह्मरुद्रादीनामन्येषां च सर्वव्यापकपरमपुरुषैकदेशवर्तित्वं ख्यापयति – कस्यायुतेति । त्वदन्यस्य कस्येति योज्यम्; “यस्यायुतायुतांशांशे विश्वशक्तिरियं स्थिता ।” (वि. पु. १.९.५३), “मेरोरिवाणुर्यस्यैतद् ब्रह्माण्डमखिलं मुने”, “मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ।” (गीता. ७.७), “इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्” (गीता. ११.७), “पश्यामि देवांस्तव देव! देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् । ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थम्” (गीता. ११.९) इत्यादिभिर्भगवत्स्वरूपैकदेशे विग्रहैकदेशे च विश्वस्थितिरुच्यते । अतो विष्णोरेव सर्वव्यापित्वं रुद्रादेश्च तदेकदेशवर्तित्वं सिद्धम् ॥

तपसा तोषितेनैव विश्वरूपेण विष्णुना । स्वपार्श्वे दक्षिणे शम्भोः निवासः परिकल्पितः ॥ २७ ॥

एवं स्वविग्रहांशेषु तदस्या अपि देवताः । निरङ्कुशस्वतन्त्रेण श्रीधरेण निवेशिताः ॥ २८ ॥

पुरुषसूक्तेऽपि “पुरुष एवेदं सर्वम्” इत्यादिभिरपरिच्छिन्नत्वं सिद्धम् । तत्रतत्र परिच्छिन्नत्वोक्तीनां तु “अर्भकौकस्त्वात् तद्व्यपदेशाच्च नेति चेन्न, निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च” (ब्र. सू. १.२.७), “अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्यः” (ब्र. सू. १.२.३०), “अल्पश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम्” (ब्र. सू. १.३.२०), “हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात्” (ब्र. सू. १.३.२४), “बुद्ध्यर्थः पादवत्” (ब्र. सू. ३.२.३२), “अनेन सर्वगतत्वम् आयामशब्दादिभ्यः” (ब्र. सू. १.२.७) इत्यादिभिः सूत्रैस्तदुपाध्यवच्छेदनिबन्धनत्वं महापुरुषस्यैव सर्वव्यापित्वं च स्थापितम् । अत्र अयुतायुतेत्याद्यंशकॢप्तिरसंख्यातब्रह्माण्डतदावरणादिमहत्तरविभूत्याश्रयप्रदेशातिरिक्तविभूत्यन्तराश्रयापरिमितस्वरूपवैभवसूचनार्था । एतेन प्रतिब्रह्माण्डं ब्रह्मरुद्रादीनामितरेतरानभिज्ञत्वादिकमपि सूच्यते । कस्येत्यादिना महिमैकदेशाधिष्ठेयत्वं वा विवक्षितम् । “विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्” (गीता. १०.४२) इत्यत्राभाष्यत – “मम महिम्नोऽयुतायुतांशेन विष्टभ्याहमवस्थितः” इति । तत्रैव “यस्यायुतायुतांशांशे” (वि. पु. १.९.५३) इत्यादिकमुदाहृतम् । विश्वं – कृत्स्नं कार्यजातम् । चिदचित्प्रविभागः चेतनाचेतनयोः प्रकृष्टं वैषम्यम् । तस्य विचित्रत्वमाश्चर्यत्वमवान्तरविशेषो वा । देवमनुष्यादिरूपभेदेन तत्तदनुगुणज्ञानसुखादिभेदैश्च चेतनप्रविभागः । अचेतनप्रविभागस्तु भूतेन्द्रियादिरूपेण, भोग्यभोगोपकरणादिरूपेण च । स च निर्बाधैः प्रत्यक्षानुमानागमैर्यथासंभवं प्रत्येतव्यः । एवं प्रविभागेन वृत्तं – व्यवस्थितस्वरूपस्थितिव्यापारवत्तया निष्पन्नमित्यर्थः ॥ १२ ॥

अथ स्यात् –
यद्य् अपि प्रत्यक्ष-स्तुतिभिः तत्रत्य-लिङ्गैर् अ-बाधितसमाख्याविशेषैश् च भगवत्परत्वं प्रतीयते,
तथाऽपि “इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्” (भार. आदि. १.२९३) इति स्मरणात्
विरोधाधिकरणस्य (पू. मी. १.३.३) च स्पष्टार्थ-श्रुति-विषयत्वात्
प्रजा-पति–पशु-पति–पारम्य–तत्-पर-बहूपबृंहण-दर्शनाच् च
पुरुषोत्तम एव पर इति निश्चेतुं न शक्यम्

इत्य्-अत्र प्रबलतमोपबृंहण-प्रसिद्धैः परावर-विवेक-लिङ्गभूतैर् उदन्तैर् उत्तरम् आह –

वेदापहार–+++(ब्रह्म-शिरश्छेद←)+++गुरु-पातक–दैत्य-पीडाद्य्-
आपद्-विमोचन-महिष्ठ-फल-प्रदानैः ।
कोऽन्यः प्रजा–पशु–पती परिपाति, कस्य
पादोदकेन स शिवस् स्व-शिरो-धृतेन ॥ १३॥+++(5)+++

Who is greater than you? Who had killed the asura who stole the Vedas? Who rid the sin of Siva who severed the head of Brahma? And who saved the people from the evil deeds of Rakshasas? Who is protecting Brahma and Siva? Siva became holy because he bears on his head the waters which had flowed after washing Your feet.

Alavandar first refers to the Lord killing the asura who stole the Vedas. This incident is referred to in different Puranas, with variations. Lord Narayana created Brahma, and taught the Vedas to Brahma. Since the Lord had asked Brahma to create, Brahma was busy with creation. One of the Puranic stories says that Madhu and Kaitabha, two asuras stole the Vedas and hid themselves at the bottom of the ocean. Since Brahma could not retrieve the Vedas, Lord Narayana assumed the form of Lord Hayagriva, dived to the bottom of the ocean, killed Madhu and Kaitabha, and retrieved the Vedas. There are some variations of this story in some Puranas. In one of the kalpas, Brahma was resting. An asura called Somaka, stole the Vedas and hid them in the ocean. The Lord assumed the form of a Fish, entered the ocean, killed the asura and retrieved the Vedas. Another variation is that the Vedas were stolen by an Asura called Hayagriva and the Lord killed him (The Vishnu Purana refers to Hayagriva as the brother of the Asura Mura, both of whom were killed by Lord Vishnu when He went to Pragjyotish to kill the asura Naraka). The commonality in the Puranic stories about the Vedas being lost (and retrieved) is that they were stolen from the custody of Brahma by an asura and the Lord rescued the Vedas by slaying the asura. It is to this incident Alavandar makes a reference.

Alavandar next refers to the Lord saving Siva from the sin of severing the head of Brahma. There are many Puranic stories(with variations) of the head of Brahma being severed by Siva. The Vamana Purana tells us that after the night of Brahma, the Lord created Brahma and asked him to create the universe. The Lord created Rudra. Not finding any one, Brahma meditates for a hundred years. Then he sees Rudra. Neither knows the other and they are unable to recognise each other. They speak to each other in a taunting manner. In a rage, Rudra removes one of the four heads of Brahma. The skull, however, gets attached to his palm. He is advised that if he takes a dip in a holy lake, he would be able to get rid of the sin of killing Brahma (“Brahmahatyadosha”). Siva does so but the skull still remained attached to his palm. Siva went round with the “kapala” in his hand and resorted to seeking alms to get rid of the sin. He went to Badari and prayed to Lord Narayana. The Lord advised him to go to Gaya and take a bath in a specific lake there, when the skull would fall. Siva did this and was relieved of the skull. The lake was henceforth known as Kapala Vimocanam. It is to this incident Alavandar makes a reference in this sloka by using the words “gurupataka”.

Alavandar next refers to “daityapida” - the difficulties created by the daityas or the asuras. The puranas are full of stories of the asuras troubling the devas, the devas approaching Brahma and Brahma hymning the Lord to seek his intercession. We propose to refer here only to two mythological stories which refer to Siva being tormented by two asuras, Andhaka and Varika. Lord Narayana saves him on both the occasions. The Vamana purana tells us about a fight between Siva and an asura called Andhaka. Every time, Siva wounded Andhaka, when some drops of blood fell on the ground, some more asuras used to arise from these drops. They would join Andhaka and reinforce him in the battle. Siva was perplexed and approached Lord Narayana for help. The Lord created a “Sakthi” (a force) called Kushakareti. She drank the blood, as the drops fell and the asura was killed. In another mythological story, we are told how Bhasmasura was pursuing Siva, after obtaining a boon from Siva himself. Lord Narayana intervened and saved Siva. It is to these a reference is made by Alavandar when he speaks of “daityapidadi apadvimochana”. In the next line, Alavandar asks parenthetically as to who is saving Brahma and Siva (“praja pasupathi paripathi”).

In the last line of the Sloka, Alavandar says that Siva was. rendered holy by carrying on his head, water issued from the Lord’s feet (sva sirodhritena kasya padodakena sa sivah”). The reference is to the river Ganga. The Vishnu Purana tells us (Part II Section IX) that Ganga issues from the toenail of the big toe of Vishnu’s left foot. She removes all sins. Ganga then surrounds the moon, who is increased in lustre by her contact. She then falls on the Mount Sumeru and then flows in different directions as Alakananada, Sita, Chakshu and Bhadra. Alakananda, which flows southwards, is borne on the head by Mahadeva, for more than a hundred years. She then issues from the braided locks of Sambhu. It is to this, Sri Yamuna makes a reference to explain the supremacy of the Lord.

वेदापहारगुरुपातकदैत्यपीडाद्यापद्विमोचनमहिष्ठफलप्रदानैः ।
कोऽन्यः प्रजापशुपती परिपाति कस्य पादोदकेन स शिवस्स्वशिरोधृतेन ॥ १३ ॥

वेदापहारेति ॥ अयं भावः – सुपरिगृहीताविरुद्धार्थसात्त्विकपुराणाद्युपबृंहिताभिः प्रत्यक्षश्रुतिभिः अर्थनिर्णये सिद्धे विरुद्धार्थानां राजसतामसपुराणादीनां शारीरकस्मृत्यधिकरण(ब्र. सू. २.१.१) निश्चलीकृतविरोधाधिकरणनयेन विधूननं युक्तम् । तद्विपरीतवृत्तान्तास्तु तामसादिपुराणोक्तत्वाद्भ्रमविप्रलम्भसंभवा मन्तव्याः । मन्वादिस्मृतिषु भगवत्पारम्यं सुव्यक्तम् । “यद्वै किंच मनुरवदत्तद्भेषजम्” (यजुः २.३.३.२) इति च श्रूयते । “मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिस्सा न शस्यते” इति स्मर्यते च । अतः सात्त्विकेतिहासपुराणादिप्रोक्ता वेदापहारादिवृत्तान्ताः परावरविवेके सम्यड्लिङ्गानि भवन्ति । तदिह निखिलजगदेकहेतुभूतः स भगवान् “आनीदवातँ स्वधया तदेकम्” (तै. ब्रा. २.८.९), “तस्माद्धान्यं न परः किञ्चनास” (नासदीयसूक्ते) इत्यादिप्रसिद्धायां पूर्वापरहिरण्यगर्भादिप्रलयप्रागभावदशायां महदादिसृष्टिक्रमेण ब्रह्माणं पूर्वं विधाय, प्रलयतिरोहितान् वेदांश्च पूर्वानुपूर्वीविशिष्टानाविष्कृत्य ब्रह्मणे प्राहिणोत् । अत्र (श्वे. उ. ३.६.१८) “विदधाति”, “प्रहिणोति” इति च वर्तमाननिर्देशः प्रतिकल्पमेवमेवेति ज्ञापनार्थः । ततश्च वेदचक्षुःप्रदर्शितां विश्वसृष्टिं कर्तुकामे ब्रह्मणि प्राचीनदुष्कृतफलदानाय परमपुरुषेणैव सृष्टौ मूर्तरजस्तस्त्वेन भगवच्छास्त्रप्रतिपादितौ महाबलौ मधुकैटभौ – “ददृशातेऽरविन्दस्य ब्रह्माणममितप्रभम् । सृजन्तं प्रथमं वेदांश्चतुरश्चारुविक्रमौ ॥ ततो विग्रहिणस्तांस्तु दृष्ट्वा तावसुरोत्तमौ । वेदाञ्जगृहतू राजन्! ब्रह्मणः पश्यतस्तदा ॥ अथ तौ दानवश्रेष्ठौ गृहीत्वा तान् सनातनान् । रसां विविशतुस्तूर्णमुदपूर्णे महोदधौ ॥ ततो हृतेषु वेदेषु ब्रह्मा कश्मलमाविशत् । ततो वचनमीशानं प्राह वेदैर्विनाकृतः ॥ ब्रह्मा – वेदा मे परमं चक्षुः वेदा मे परमं धनम् । वेदा मे परमं धाम वेदा मे ब्रह्म चोत्तमम् ॥ मम वेदा हृताः सर्वे दानवाभ्यां बलादितः । अन्धकारा इमे लोका जाता वेदैर्विवर्जिताः ॥ वेदे हृतेऽहं कि कुर्यां लोकान्वै स्रष्टुमुद्यतः । अहो बत महद्दुःखं वेदनाशनजं मम ॥ प्राप्तं दुनोति हृदयं तीव्रशोकामयस्त्वयम् । को हि शोकार्णवे मग्नं मामिहाद्य समुद्धरेत् । इत्येवं भाषमाणस्य ब्रह्मणो नृपसत्तम! । हरिस्तोत्रार्थमुद्भूता बुद्धिर्बुद्धिमतां वर! ॥ ततो जगौ परं जप्यं प्राञ्जलिः प्रग्रहं प्रभुः ।” (भार. मोक्ष. ३५७.२५-३०) इत्यादि । “एतस्मिन्नन्तरे राजन्! देवो हयशिरोधरः । जग्राह वेदानखिलान् रसातलगतान् हरिः ॥ प्रादाच्च ब्रह्मणे राजन्! ततः स्वां प्रकृतिं ययौ । ततस्तयोर्वधेनाशु वेदोपहरणेन च ॥ शोकापनयनं चक्रे ब्रह्मणः पुरुषोत्तमः ॥” (भार. मोक्ष. ३५.७.३७) इति ।

पशुपतेरेव गुरुपातकाद्विमोचनम् । गुरुविषयं पातकं गुरुपातकम् । गुरुत्वेन पातकं वा विशेष्यते । न हि ब्राह्मणोत्तमपितृभूतब्रह्मशिरश्छेदादधिकं पातकं संभाव्यते? “विदुषोऽतिक्रमे दण्डभूयस्त्वम्” (गौ. धर्म. २.१२.६) च स्मर्यते । न च सर्वज्ञनामाऽसौ न जानाति तदिदं स्वपातकम् । रुद्रेण स्वयमेवोक्तं मात्स्ये (१८२ अ.) – “ततः क्रोधपरीतेन संरक्तनयनेन च । वामाङ्गुष्ठनखाग्रेण छिन्नं तस्य शिरो मया ॥ ब्रह्मा – यस्मादनपराधस्य शिरश्छिन्नं त्वया मम । तस्माच्छापसमायुक्तः कपाली त्वं भविष्यसि ॥ रुद्रः – ब्रह्महाऽऽकुलितो भूत्वा चरंस्तीर्थानि भूतले । ततोऽहं गतवान् देवि! हिमवन्तं शिलोच्चयम् ॥ तत्र नारायणः श्रीमान् मया भिक्षां प्रयाचितः । ततस्तेन स्वकं पार्श्वं नखाग्रेण विदारितम् ॥ महती स्रवती धारा तस्य रक्तस्य निस्सृता । विष्णुप्रसादात्सुश्रोणि! कपालं तत्सहस्रधा ॥ स्फुटितं बहुधा यातं स्वप्नलब्धं धनं यथा ।” इति । एवं स्वेदजलपूरणेन कपालमोचनं चान्यत्र (वराहपुराणे) उक्तं – कल्पभेदेन रुद्रसृष्ट्यन्तरे योज्यम् । अप्राकृते भगवद्विग्रहे युद्धादिष्वत्र च रुधिरस्वेदादिकं मायासृष्टं मन्तव्यम् ।

रुद्रस्य दैत्यपीडाद्यापद्विमोचनमन्धकासुरसंग्रामे प्रसिद्धम् । तदुक्तं मात्स्ये महेश्वरप्रयुक्तशस्त्रक्षतप्रथमान्धकरुधिरबिन्दुभिरन्धकयूथे सञ्जाते – “ततस्स शङ्करो देवस्त्वन्धकैराकुलीकृतः । जगाम शरणं देवो वासुदेवमजं विभुम् ॥ ततः स भगवान् विष्णुः सृष्टवाञ्छुष्करेवतीम् । सा पपौ सकलं तेषामन्धकानामसृक् क्षणात् ॥” इति । एवं रुद्रस्य स्वदत्तवरसामर्थ्यपरीक्षोद्यतवृकासुरदौरात्म्यजनितभयविमोचनं (भागवते १०.८८ अध्याये) च द्रष्टव्यम् ।

अत्रेन्द्रादीनामपि हिरण्यरावणदुर्वासःप्रभृतिजनितापद्विमोचनमुपलक्ष्यम् । सभापर्वणि चैतत्सामान्यत उक्तम् – “एवमेषोऽसुराणां च सुराणामपि सर्वशः । भयाभयकरः कृष्णः सर्वलोकेश्वरेश्वरः ॥” इति ।

आदिशब्देन दुर्जयत्रिपुरविजिगीषाद्यापत्संग्रहः । उक्तं हि महाभारते (कर्णपर्वणि) – “विष्णुरात्मा भगवतो भवस्यामिततेजसः । तस्माद्धनुर्ज्यासंस्पर्शं स विषेहे महेश्वरः ॥” इति । श्रीविष्णुधर्मे च – “त्रिपुरं जघ्नुषः पूर्वं ब्रह्मणा विष्णुपञ्जरम् । शङ्करस्य कुरुश्रेष्ठ रक्षणाय निरूपितम् ॥ वागीशेन तु शक्रस्य बलं हन्तुं प्रयास्यतः ॥” इति । नामत्रयविधाने च तेनैव रुद्रस्य कालकूटापन्निस्तारणं च दर्शितम् – “अच्युतानन्तगोविन्दमन्त्रमानुष्टुभं परम् । ओन्नमस्सम्पुटीकृत्य जपन् विषधरो हरः ॥” (पाद्मोत्तरखण्डे) इति । बाणयुद्धे भगवता वासुदेवेन योद्धुं प्रवृत्तस्यापि रुद्रस्य प्रशमनास्त्रेण युद्धापन्निस्तारणं कृतम् । यथोक्तं वैष्णवपुराणे – “जृम्भणास्त्रेण गोविन्दो जृम्भयामास शङ्करम् । ततः प्रणेदुर्दैतेयाः प्रमथाश्च समन्ततः ॥ जृम्भाभिभूतस्तु हरो रथोपस्थ उपाविशत् । न शशाक तदा योद्धुं कृष्णेनाक्लिष्टकर्मणा ॥” इति । श्रीमद्रामायणे (बाल. ७५.२०.२१) च श्रीपरशुराम आह – “हुङ्कारेण महाबाहुः स्तम्भितोऽथ त्रिलोचनः । जृम्भितं तद्धनुर्दृष्ट्वा शैवं विष्णुपराक्रमैः ॥ अधिकं मेनिरे विष्णुं देवास्सर्षिगणास्तदा ।” इति ॥

श्रीबदरिकाश्रमे च युद्धप्रवृत्तस्तापसवेषेण धर्मसूनुना नरसखेन नारायणेन सञ्जिहीर्षितो रुद्रः, पितुः पुत्रस्य च मध्यं प्रविष्टेन चतुर्मुखेन प्रवोधितः शरणमुपागतः सर्वलोकशरण्येन संरक्षित इति महाभारते (शान्ति. ३५२.६४) प्रोक्तम् – “प्रसादयामास भवो देवं नारायणं प्रभुम् । शरणं च जगामाद्यं वरेण्यं वरदं हरिम् ॥” इत्यादिना ।

तयोर्महिष्ठफलप्रदानं च तत्रैवोक्तम् । तथा हि; कुण्डधरोपाख्याने (इतिहाससमु. १.३.८) “युगकोटिसहस्राणि विष्णुमाराध्य पद्मभूः । पुनस्त्रैलोक्यधातृवं प्राप्तवानिति शुश्रुम” इति । उपाख्यानान्तरे च (महा. मो. ३४७.६२) – “मया सृष्टः पुरा ब्रह्मा मद्यज्ञमयजत् स्वयम् । ततस्तस्मै वरान्प्रीतो ददाम्यहमनुत्तमान् ॥ मत्पुत्रत्वं च कल्पादौ लोकाध्यक्षत्वमेव च” इति । युधिष्ठिरशोकापनोदे च (महा. शा. ३.३७) – “विश्वरूपो महादेवः सर्वमेधे महाक्रतौ । जुहाव सर्वभूतानि स्वयमात्मानमात्मना” इति । तथा “महादेवस्सर्वमेधे महात्मा हुत्वाऽऽत्मानं देवदेवो बभूव । विश्वान् लोकान् व्याप्य विष्टभ्य कीर्त्या विराजते द्युतिमान् कृत्तिवासाः” इति ॥ आमनन्ति चैतदेव बह्वृचाः (ऋक्. ७.४०.५) “अस्य देवस्य मीढुषो वया(यो) विष्णोरेष प्रवृ(भृ)धे हविर्भिः । विदे(धे)हि रुद्रो रुद्रियं महत्त्वम्” इति । पशुपतित्वं च रुद्रस्य वरापेक्षापूर्वकमाम्नातम् – “सोऽब्रवीद्वरं वृणा अहमेव पशूनामधिपतिरसानीति, तस्माद्रुद्रः पशूनामधिपतिः” इति ।

श्रीनारायणीये च सर्वदेवानां भगवदाराधकत्वं तदधीनगतित्वं चोक्तम् – “तं देवा ऋषयश्चैव नानातनुसमाश्रिताः । भक्त्या संपूजयन्त्येनं गतिं चैषां ददाति सः ॥ (भार. मोक्ष. ३४२.४४) इति । यज्ञाग्रहराध्याये (भार. शान्ति. ३४९) च भगवत एव सर्वकर्मसमाराध्यत्वम्, ब्रह्मादीनां सर्वेषां तत्प्रसादलब्धयज्ञभागत्वं च प्रतिपादितं – “ततस्ते विबुधाः सर्वे ब्रह्मा ते च महर्षयः । वेददृष्टेन विधिना वैष्णवं क्रतुमारभन् ॥ तस्मिन् सत्रे तदा ब्रह्मा स्वयं भागमकल्पयत् । देवा महर्षयश्चैव सर्वे भागानकल्पयन् ॥ ते कार्तयुगधर्माणो भागाः प्रथमसत्कृताः । प्रापुरादित्यवर्णं तं पुरुषं तमसः परम् ॥” इति । ततश्चैवं भगवद्वचः (भार. मोक्ष. ३४९.५८) – “येन यः कल्पितो भागः स तथा समुपागतः । प्रीतोऽहं प्रदिशाम्यद्य फलमावृत्तिलक्षणम् ॥” इति । तथा – “यज्ञैर्ये चापि यक्ष्यन्ते सर्वलोकेषु वै सुराः । कल्पयिष्यन्ति वो भागांस्ते नरा वेदकल्पितान् ॥ यो मे यथा कल्पितवान् भागमस्मिन् महाक्रतौ । स तथा यज्ञभागार्हो वेदसूत्रे मया कृतः ॥” (महा. मोक्ष. ३४९.६१) इति । कर्मकाण्डे च प्रथमाध्याये – “नित्यमर्चयसे देव कं देवमधिकं तव । यस्मान्मानसमव्यग्रं कृत्वा त्रिभुवनेश्वर ॥ जपहोमनमस्कारैस्तं वदस्व तथा मया ।” इत्युमया पृष्टो महेश्वर उवाच – “शृणुष्व त्वं महाभागे यथा नित्यं नमाम्यहम् । ब्रह्माद्या मुनयश्चैव तपौधैर्यसमाधिभिः ॥ अर्चयन्ति सदा यं वै सदा पश्यन्ति सूरयः । तं वै यथातथं वक्ष्ये तस्मिन् धर्मस्य निर्णयम् ॥ अज्ञानार्णवमग्नानां सर्वेषामात्मनामयम् । विष्णुर्धर्मोडुपः श्रीमानुत्तारार्थ उदाहृतः ॥” (भारते) इति । श्रीनारसिंहपुराणे चैतत्संग्रहेणोक्तम् – “ब्रह्मादयस्सुरास्सर्वे विष्णुमाराध्य ते पुरा । स्वंस्वं पदमनुप्राप्ताः केशवस्य प्रसादतः ॥” इति ।

अथ रुद्रस्यानीश्वरत्वे हेत्वन्तरमाह – कस्य पादोदकेन स शिव इति । अत्र द्वन्द्वसमासस्थस्यापि पशुपतिमात्रस्य गङ्गाधारणसामर्थ्यात् बुद्ध्या निष्कृष्य स इति परामर्शः । यद्वा, स इति शिवसमाख्याप्रसिद्धिपरम् । तथा चोक्तं श्रीभागवते – “सञ्चिन्तयेद्भगवतश्चरणारविन्दम्” इति प्रक्रम्य, “यच्छौचनिस्सृतसरित्प्रवरोदकेन तीर्थेन मूर्ध्नि विधृतेन शिवश्शिवोऽभूत्” इति । उद्योगपर्वणि चैतदभिप्रायेण प्रोक्तम् – “अत्र गङ्गां महादेवः पतन्तीं गगनाच्च्युताम् । प्रगृह्य प्रददौ लोके मानुषे ब्रह्मवित्तमः ॥” इति । स्पष्टं चैतदीश्वरसंहितायामाराधकेन ब्रह्मणैवोक्तं – “द्रवीभूतस्तदा धर्मो हरिभक्त्या महामुने । गृहीत्वा धर्मपानीयं पदं नाथस्य तुष्टये ॥ क्षालितं परया भक्त्या पाद्यार्घ्यादिभिरर्चितम् । तदम्बु परया भक्त्या दधार शिरसा हरः ॥ पावनार्थं जटामध्ये योग्योऽस्मीत्यवधारणात् । वर्षायुतान्यथ बहून्न मुमोच तथा हरः ॥” इति । यद्येवं गङ्गा पशुपतेरपि पावनी, तर्हि “भवाङ्गपतितं तोयं पवित्रमिति पस्पृशुः ।” (रामा. बाल. ४३.२७) इत्येतत्कथम्? इत्यम्; अत्र हि स्वतः पवित्रत्वस्य स्प्रष्टव्यताहेतुत्वमुच्यते, अश्रुतमनाकाङ्क्षितं चान्यसंसर्गस्य तत्पवित्रताहेतुत्वं कल्पयितुमयुक्तम्; कल्प्यमानेऽपि ज्ञापकहेतुत्वमात्रं कामं कल्प्यताम् । भवेन शिरसा धृतत्वात्पवित्रमिति ज्ञात्वा पस्पृशुरित्यर्थः । सामान्योक्त्या च भवस्यान्येषां च पवित्रत्वमभिप्रेतम् । अत एव “हरस्य गात्रसंसर्शात् पवित्रत्वमुपागता ।” (रामा.) इत्यत्रापि हरस्य शुद्धिप्रदत्वमुपागतेति बोद्धव्यम् ॥ १३ ॥

एवं तत्-तद्-भक्तैः परत्वेन कल्पितयोः प्रजापति–पशुपत्योर्
वृत्तान्तैस् तयोर् अनीश्वरत्व-कर्म-वश्यत्वादिकं,
भगवत एव सर्वेश्वरत्वं च दृढीकृतम् ।
अथ तयोस् तद्-अन्येषां चानीश्वरतया संमतानाम् अविशेषेण पारतन्त्र्य-सृज्यत्व-संहार्यत्वादि-प्रदर्शकैस् तामसादि-पुराणेष्व् अपि
प्रसिद्धतया सर्व-लौकिक-परीक्षक-संमतैर् अशक्यापह्नवैर् आश्चर्य-चेष्टितैः परावर-तत्त्व-विवेकं प्रतिष्ठापयति –

कस्योदरे हर-विरिञ्चि-मुखः प्रपञ्चः,
को रक्षतीमम्, अजनिष्ट च कस्य नाभेः ।
क्रान्त्वा निगीर्य पुनर् उद्गिरति त्वद् अन्यः
कः, केन वैष परवान् इति शक्य-शङ्कः ॥ १४॥

Brahma, Siva and the entire universe are within You. You are the protector of the universe. It is from the lotus in Your navel that the universe has originated. At the time of the pralaya, it is into your stomach the entire universe has been resumed and projected again. All these can be done by You and none else. And who, striding, over all even conjecturally, be said to exist as Your superior?

We have explained in several earlier slokas about Brahma originating from the lotus in the navel of the Lord, the Lord directing him to undertake creation, Brahma meditating on the Lord for a hundred years and then commencing creation. Rudra and several other devas and the rest of creation followed thereafter. We. had made a reference to Arjuna’s request to Lord Krishna to be permitted to see His Form and Arjuna seeing in the body of Lord Krishna several Brahmas, Sivas, Devas et al. This is what Alavandar refers to when he says that Brahma, Siva and the entire universe are within Him and that it was from the lotus in his navel that the universe had originated (“kasya nabhan ajanishta”).

Alavandar then goes on to ask, parenthetically, who is there in this world who at the time of the deluge hides the universe in his belly and then projects it again (“krantva nigirya punah udgirati tvadanyah kah?) At the time of the pralaya, the Lord resumes the entire universe. Reference may be made to the episode of Markandeya, which appears in Skandha XII Chapter 10 of the Srimad Bhagavatam. Markandeya had hymned Lord Narayana. The Lord was pleased and asked him to choose a boon. Markandeya desires to see the Yogamaya by whose power all the worlds and protective divinities perceive duality in the non-dual being (of the Lord). Shortly thereafter, one evening when Markandeya was meditating, a storm set in, the oceans overran the earth, the world was submerged in water, the deluge drowned 5 25 the interstitial spaces also and the sage was also sucked into this deluge. He wandered for what he thought was thousands of years, caught as he was in the Maya of Maha Vishnu. The sage saw a banyan tree and lying on a banyan leaf was an Infant of brilliant lustre. The sage was drawn into the Infant, as if he were a mosquito and the sage saw inside the Infant the entire universe, exactly as it was before the deluge. As suddenly as he was sucked in, he was thrown out, the Infant disappeared and Markandeya was back in his ashrama. While all people sought the boon of being rid of the worldly Maya, Markandeya had sought and been granted, in the infinite mercy of the Lord, the boon of witnessing the play of the Lord. It is to this episode of the resumption and projection of the universe that Alavandar makes a reference in this sloka.

In the third line of this sloka appears the word “krantva”. We have translated it as” striding over the world”. The reference is obviously to the Trivikrama avatara, when the Lord as Vamana covered the earth in one stride, the heaven in another stride and having nothing else to offer, Bali offered his head as the resting Dace for the third stride (See Sloka 31, coming later). There is an interpretation that this world refers not merely to the Vamana Avatara, but to the omnipresence of the Lord, abiding in all beings, both within and without, so as to keep one pulsating with life. It is said that this is what is referred to when the striding of the Lord is referred to by Alavandar.

Alavandar concludes that one can have no doubt (“sakyasankah”) that any one else has the Supreme Lordship (“paravan”) or Rulership of this world.

कस्योदरे हरविरिञ्चमुखः प्रपञ्चः को रक्षतीममजनिष्ट च कस्य नाभेः ।
क्रान्त्वा निगीर्य पुनरुद्गिरति त्वदन्यः कः? केन वैष परवानिति शक्यशङ्कः ॥ १४ ॥

कस्योदर इति ॥ प्राकृतप्रलयदशायां हरविरिञ्चादिरूपेण स्रक्ष्यमाणश्चिदचिदात्मकः प्रपञ्चः कस्योदरे त्वदन्यस्य कस्यान्तः सूक्ष्मतयाऽवस्थित इत्यर्थः । “यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उभे भवत ओदनः । मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः ॥” (कठ. १.२.२) इत्यत्रौदनोपसेचनशब्दवत्, “ग्रसेत्संहारसमये जगत् स्थावरजङ्गमम् । लीलया यस्तु भगवान् तं गच्छ शरणं हरिम्” इत्यत्र ग्रसनशब्दवच्चात्रोदरशब्द औपचारिकः । उक्तं च विश्वप्रलयवेलायां भगवत एवावस्थानं सुबालोपनिषदि (१.१) – “किं तदासीत्, नैवेह किंचनाग्र आसीदमूलमनाधारमिमाः प्रजाः प्रजायन्ते, दिव्यो देव एको नारायणः” इत्यादिभिः । महाभारते (शान्ति. २१०.२४) “ब्रह्मादिषु प्रलीनेषु नष्टे लोके चराचरे । आभूतसंप्लवे प्राप्ते प्रलीने प्रकृतौ महान् ॥ एकस्तिष्ठति विश्वात्मा स तु नारायणः प्रभुः ।” इति । “कृष्ण एव हि लोकानामुत्पत्तिरपि चाप्ययः” (भार. सभा. ४१.२३) इति च । श्रीवैष्णवे च पुराणे (६.४.३९) “प्रकृतिर्या मयाऽऽख्याता व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणी । पुरुषश्चाप्युभावेतौ लीयेते परमात्मनि ॥ परमात्मा च सर्वेषामाधारः परमेश्वरः । विष्णुनामा स वेदेषु वेदान्तेषु च गीयते ॥” इति । श्रीविष्णुधर्मोत्तरे च “ब्रह्मा शंभुस्तथैवार्कः चन्द्रमाश्च शतक्रतुः । एतदाद्यास्तथैवान्ये युक्ता वैष्णवतेजसा ॥ जगत्कार्यावसानेषु वियुज्यन्ते च तेजसा । वितेजसश्च ते सर्वे पञ्चत्वमुपयान्ति च ॥” इति । अत्र “नारायणे प्रलीयन्ते (नारायणोपनिषत्) इति श्रुत्यादिप्रसिद्धेऽर्थे तात्पर्यम् । यद्वा महाप्रलयानन्तरं महदादिषूपसृष्टेषु स्रक्ष्यमाणहरविरिञ्चादीन् भगवता स्वविग्रहविशेषेऽन्तर्निधाय रक्षित्वा ततस्तेषां सृष्टिरत्रोच्यते ।

सृष्टेः पुरुषार्थशेषतया धर्मादिपुरुषार्थस्य च स्थितिकालभावित्वात् तत्प्राधान्यविवक्षया क्रममुल्लङ्घ्याह – को रक्षतीममिति । उक्तमिदं वैष्णवपुराणे (१.२२.२१) – “न हि पालनसामर्थ्यमृते सर्वेश्वरं हरिम् । स्थितौ स्थितं महाप्राज्ञ! भवत्यन्यस्य कस्यचित् ॥ सृजत्येष जगत्सृष्टौ स्थितौ पाति सनातनः । हन्ति चैवान्तकत्वे च रजस्सत्त्वादिसंश्रयः ॥” इति । उतरश्रीरामायणे (१०४.९) च ब्रह्मणोक्तं – “ततस्त्वमपि दुर्धर्षस्तस्माद्भावात्सनातनात् । रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुत्वमुपजग्मिवान्” इति । “सोऽहं संन्यस्तभारो हि त्वामुपासे जगत्पतिम् । रक्षां विधत्स्व भूतेषु मम तेजस्करो भवान्” ॥” (रामा. उत्त. १०४.८) इति च । एवं “न संपदां समाहारे विपदां विनिवर्तते । समर्थो दृश्यते कश्चित्तं विना पुरुषोत्तमम्” (परमसंहिता ३.३४) इत्यादीनि च द्रष्टव्यानि ।

अथ “बहु स्यां प्रजायेय” (तै. आ. ६) इत्युक्तक्रमेण जनिहेतुत्वमाह – अजनिष्ट च कस्य नाभेरिति । श्रूयते हि महोपनिषदि – “सर्वस्यायतनं हरिम्”, इत्यारभ्य “यन्नाभिपद्मादभवन्महात्मा प्रजापतिर्विश्वसृड्विश्वरूपः । तमेवं विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय” इति । आथर्वणे च “ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्” इत्युपक्रम्य “ब्रह्म वै ब्रह्माणं पुष्करेऽसृजत्” इति । एवम् “अजस्य नाभावध्वेकमर्पितं यस्मिन्निदं विश्वं भुवनमधिश्रितम् । विश्वकर्मा ह्यजनिष्ट देवः” (विष्णुसूक्ते ४.६.२), “स प्रजापतिरेकः पुष्करपर्णे समभवत्” (महोपनिषत्) इत्यादिष्वपि भगवन्नाभेरेव प्रजापतिसंभवोऽभिप्रेतः । उपबृंहणसिद्धं चैतत् – “अजस्य नाभावध्येकं यस्मिन् विश्वं प्रतिष्ठितम् । पुष्करं पुष्कराक्षस्य तस्मै पद्मात्मने नमः ॥” (भार. शा. ४६.६२) इति । भृगुभरद्वाजसंवादे (भार. शा. १८०.१७) च – “ततस्तेजोमयं दिव्यं पद्मं सृष्टं स्वयम्भुवा । तस्मात्पद्मात्समभवद्ब्रह्मा वेदमयो विधिः ॥” इति । स्थलान्तरे च – “नारायणो महायोगी शुभाशुभविवर्जितः । ससर्ज नाभिजं पुत्रं ब्रह्माणममितप्रभम् ॥ ततस्स प्रादुरभवदथैनं वाक्यमब्रवीत् । मम त्वं नाभितो जातः प्रजासर्गकरः प्रभुः ॥ सृज प्रजास्त्वं विविधा ब्रह्मन्! सजडपण्डिताः ।” इति । सभापर्वणि च (४३.९) – “अव्यक्तो व्यक्तलिङ्गस्थो य एष भगवान् प्रभुः । पुरा नारायणो देवस्स्वयम्भूः प्रपितामहः ॥” इत्यारभ्य, “ततस्स भगवांस्तोये ब्रह्माणमसृजत्स्वयम्” इति । अत्रापि प्रलयार्णवमध्ये नाभेर्ब्रह्माणमसृजदिति मन्तव्यम् । सुपर्णवैकुण्ठसंवादे च (भार. आनु. ४३.३५) “यत्तत्पद्ममभूत्पूर्वं तत्र ब्रह्मा व्यजायत । ब्रह्मणश्चापि सम्भूतः शिव इत्यवधार्यताम् ॥ शिवात्स्कन्दस्समभवदेतत्सृष्टिचतुष्टयम् ।” इति । मार्कण्डेयश्च – “स्वपतस्तस्य वै पद्मं कोटिसूर्यसमप्रभम् । नाभेर्विनिस्सृतं तस्य तत्रोत्पन्नः पितामहः ॥” (परमसंहिता) इति । उत्तरश्रीरामायणे च (१०४.४) – “सङ्क्षिप्य च पुरा लोकान् मायया स्वयमेव हि । महार्णवे शयानोऽप्सु मां त्वं पूर्वमजीजनः ॥ पद्मे दिव्येऽर्कसङ्काशे नाभ्यामुत्पाद्य मामपि । प्राजापत्यं त्वया कर्म सर्वं मयि निवेशितम् ॥” इति । श्रीवैष्णवे च पुराणे – “रक्षतु त्वामशेषाणां भूतानां प्रभवो हरिः । यस्य नाभिसमुद्भूतपङ्कजादभवज्जगत् ॥” इति । श्रीवाराहे (७०.१४) चागस्त्यं प्रति रुद्रः – “नारायणः परो देवः सत्त्वरूपी जनार्दनः । त्रिधाऽऽत्मानं स भगवान् ससर्ज परमेश्वरः ॥ रजस्तमोभ्यां युक्तोऽभूत् रजस्सत्त्वादिकं विभुम् । ससर्ज नाभीकमले ब्रह्माणं कमलासनम् ॥ रजसा तमसा युक्तं सोऽपि मामसृजत्प्रभुः ।” इति । अत्र “त्रिधाऽऽत्मानम्” इत्येतत् स्वेन रूपेण, क्षेत्रज्ञद्वयविशिष्टवेषेण चेति बहुप्रमाणानुसारेण मन्तव्यम् । रजस्तमोयोगश्च तद्गुणकद्रव्याधिष्ठातृत्वेन भवति । श्रीनारसिंहपुराणे “तत्र सुप्तस्य देवस्य नाभौ पद्ममभून्महत् । तस्मिन् पद्मे महाभाग! वेदवेदाङ्गपारगः ॥ ब्रह्मोत्पन्नस्स तेनोक्तः प्रजाः सृज महामते! । एवमुक्त्वा तिरोभावं गतो नारायणः प्रभुः ॥ तथेत्युक्त्वा स तं देवं विष्णुं ब्रह्माऽथ चिन्तयन् । आस्ते किञ्चिज्जगद्धेतोर्नाध्यगच्छत किंचन ॥ तावत्तस्य महारोषो ब्रह्मणोऽभून्महात्मनः । ततो बालस्समुत्पन्नस्तस्याङ्के रोषसंभवः ॥ स रुदन्वारितस्तेन ब्रह्मणा व्यक्तमूर्तिना । नाम दे(धे)हीति चेत्युक्तस्तस्य रुद्रेत्यसौ ददौ ॥” इति । एवं (वाराहे २.१२) “सृष्ट्वा नारं तोयमन्तस्स्थितोऽहं येन स्यान्मे नाम नारायणेति । कल्पेकल्पे तत्र शयामि भूयः सुप्तस्य मे नाभिजं स्याद्यथाऽब्जम् ॥”, “तत्र सुप्तस्य मे देवि! नाभौ पद्ममजायत ।” इत्यादीनि वचनानि द्रष्टव्यानि । नाभे(भि)रित्येतदुपलक्षणम्, मनःप्रभृतिभ्यो हि ब्रह्मणो जन्मषट्कं पूर्वं प्रोच्यते । यथा हयशिरउपाख्याने (भारते मोक्ष. ३५७.४०) “अहं प्रसादजस्तुष्यन् लोकधाम्ने स्वयम्भुवे । त्वत्तो मे मानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितम् ॥ चाक्षुषं मे द्वितीयं वै आसीज्जन्म पुरातनम् । त्वत्प्रसादाच्च मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत् ॥ त्वत्तो मे श्रावणं चापि चतुर्थं जन्म वै विभो! । नासिक्यं चैव मे जन्म त्वत्तः पञ्चममुच्यते ॥ अण्डजं चापि मे जन्म त्वत्तष्पष्ठं विनिर्मितम् । इदं च सप्तमं जन्म पद्मजं मेऽमितप्रभ! ॥ सर्गेसर्गेऽप्यहं पुत्रस्तव त्रिगुणवर्जित! ।” इति ।

अत्रैवमण्डजसृष्टिः महोपनिषदि श्रूयते “एको ह वै नारायण आसीत्, न ब्रह्मा नेशानो नेमे द्यावापृथिवी न नक्षत्राणि नापो नाग्निर्न सोमो न सूर्यः, स एकाकी न रमेत, तस्य ध्यानान्तस्स्थस्यैका कन्या दशेन्द्रियाणि”, इत्यारभ्य “अथ पुनरेव नारायणस्सोऽन्यं कामं मनसाऽध्यायत, तस्य ध्यानान्तस्स्थस्य ललाटात् स्वेदोऽपतत्, ता इमा आपस्तद्धिरण्मयमण्डमभवत्, तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत ।” इति । अनन्तरं रुद्रोत्पत्तिश्चैवमभिधीयते – “अथ पुनरेव नारायणः सोऽन्यं कामं मनसाऽध्यायत, तस्य ध्यानान्तस्स्थस्य ललाटात् स्वेदोऽपतत् स्वेदाद्बुद्बुदमभवत्, बद्बुदात् त्र्यक्षः शूलपाणिः पुरुषोऽजायत ।” इति । मोक्षधर्मे (३४९.७६) चोक्तम् “एष लोकगुरुर्ब्रह्मा जगदादिकरः प्रभुः । एष माता पिता चैव युष्माकं च पितामह. ॥ मयाऽनुशिष्टो भविता सर्वभूतवरप्रदः । अस्य चैवानुजो रुद्रो ललाटाद्यस्समुत्थितः ॥ ब्रह्मानुशिष्टो भविता सोऽपि सर्ववरप्रदः ।” इति, “अथ तत्र सतस्तस्य चतुर्वक्त्रस्य धीमतः । ललाटप्रभवः पुत्रः शिव आगाद्यदृच्छया ॥” इति । छन्दोगास्त्वामनन्ति – “विरूपाक्षाय (दन्ताञ्जये) दत्ताञ्जलये तुत्थाय विश्ववेदसे सहस्राक्षाय ब्रह्मणः पुत्राय ज्येष्ठाय श्रेष्ठाय नमो घण्टाय कर्माधिपतये नमः” इति । शतपथे चाष्टमूर्तिब्राह्मणे प्रथमांशे – “संवत्सरे कुमारोऽजायत, सोऽरोदीत्, तं प्रजापतिरब्रवीत् कुमार! किं रोदिषि यच्च मम तपसोऽधिजातोऽसीति, सोऽब्रवीत् – अनपहतपाप्मा वा अहमस्मि, हन्त नामानि मे दे(धे)हीति, तस्मात्पुत्रस्य जातस्य नाम कुर्यात्, पाप्मानमेवास्य तदपहन्ति, अपि द्वितीयम्, अपि तृतीयम्, अपि पूर्वमेवास्य तत्पाप्मानमपहन्ति तमब्रवीत् रुद्रोऽसीति तस्य तन्नामाकरोत् अग्निस्तद्रूपमभवत् अग्निर्वै रुद्रः, यदरोदीत्तस्माद्रुद्रः” इत्यादि । सेयं श्रुतिर्भगवता पराशरेणोपबृंहिता – “कथितस्तामसस्सर्गो ब्रह्मणस्ते महामुने! । रुद्रसर्गं प्रवक्ष्यामि तं मे निगदतः शृणु ॥ कल्पादावात्मनस्तुल्यं सुतं प्रध्यायतस्ततः । प्रादुरासीत्प्रभोरङ्के कुमारो नीललोहितः ॥ रुरोद सुस्वरं सोऽथ द्रवंश्च मुनिसत्तम! । किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं प्रत्युवाच ह ॥ नाम दे(धे)हीति तं सोऽथ प्रत्युवाच प्रजापतिः । रुद्रस्त्वं देवनाम्नाऽसि मा रोदीस्स्थैर्यमावह ॥ एवमुक्तः पुनस्सोऽथ प्रत्युवाच महातपाः । ततोऽन्यानि ददौ तस्मै सप्त नामानि स प्रभुः ॥ स्थानानि चैषामष्टानां पत्नीः पुत्रांश्च वै विभुः ।” (वि. पु. १.८.१८) इत्यादिना । मोक्षधर्मे च ब्रह्मरुद्रसंवादे – “अहं ब्रह्मा चाद्य ईशः प्रजानां तस्माज्जातस्त्वं च मत्तः प्रसूतः । मत्तो जगज्जङ्गमस्थावरं च सर्वे वेदास्सरहस्याश्च पुत्र ॥” इति । निष्ठानिर्णयाध्याये (भार. मोक्ष. ३५९ अ.) च – “उमापतिः पशुपतिः श्रीकण्ठो ब्रह्मणः सुतः” इति । श्रीवाराहे (९०-३) च “नारायणः परो देवस्तस्माज्जातश्चतुर्मुखः । तस्माद्रुद्रोऽभवद्देवि! स च सर्वज्ञतां गतः ॥” इति । एवं रुद्रस्य ब्रह्मानुजत्वब्रह्मपुत्रत्वे अपि कल्पभेदादुपपद्येते ॥

आप्तवाचोर्विरोधे स्यात्सृष्टिभेदादियं गतिः । अनिश्चिताप्तभावानां निश्चितैः स्यादनादरः ॥ २९ ॥

अथैवमेव परावरत्वविभाजकत्रिविक्रमव्यापारमाह – क्रान्त्वेति । अनेन (विष्णुसूक्ते १) “यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेषु । अधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा ।” इत्यादिप्रतिपादितं विग्रहमहत्त्वादिकं चतुर्मुखस्य तत्पदाराधकत्वं च सूच्यते । तदा ब्रह्मादिसर्वदेवतानां मनुष्यादिवत् स्तोतृत्वं चोक्तं – “सङ्घैः सुराणां दिवि भूतलस्थैः” (विष्णुधर्मे माङ्गल्यस्तवे) इत्यादिना । अथवा क्रान्त्वेत्यनेन सर्वेषामन्तर्बहिश्चावस्थाय यथार्हं तत्तत्कार्यार्थमाक्रमणं विवक्षितम् । अन्तर्यामिब्राह्मणे हि (बृ. उ. ५.७) – “यः पृथिवीमन्तरो यमयति”, “य आत्मानमन्तरो यमयति” (बृ. उ. ५.७.२६) इत्यादिभिः सर्वतत्त्वाधिष्ठातृत्वमुक्तम् । सुबालोपनिषदि (७.१) च – “यः पृथिवीमन्तरे सञ्चरन्” इत्यादिभिस्स एवार्थ उक्तः; अन्ते च विशेषितम् “एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः” इति । अन्यमपि निगरणादिकर्मीमूतब्रह्मरुद्राद्यशक्यमाश्चर्यव्यापारमाह – निगीर्य पुनरुद्गिरति त्वदन्यः क इति । यथोक्तं श्रीसात्त्वते – “त्यजन्तमाहरन्तं च श्वासोच्छ्वासद्वयेन च । आब्रह्मभवनं सर्वं कर्मप्राधानिकं हि यत् ॥” इति । उद्गिरतीति वर्तमाननिर्देशः क्वचित्क्वचित्कल्पे तथा प्रवृत्तिप्रवाहज्ञापनार्थः । तस्य यथापूर्वत्वद्योतनाय पुनश्शब्दः । एवं संहार्यत्वसंहर्तृत्वरक्ष्यत्वरक्षकत्वजन्यत्वजनकत्वाधिष्ठेयत्वाधिष्ठातृत्वादिवैधर्म्यवर्गैरुक्तैश्च पुरुषनिर्णयादिषु प्रपञ्चितैर्हैतुभिः त्वदन्येषु क्वचिदपि स्वातन्त्र्यशङ्का च न स्यादिति निगमनाभिप्रायेणाह – केन वेति । त्वदन्येनेति विशेषणीयम् । वाशब्दश्चकारार्थः; अन्यस्य सर्वस्मात् परस्यात्यन्तासंभावितत्वद्योतनार्थो वा । मुक्तेषु नित्येषु च शक्तिभूयस्त्वेऽपि सर्वशरीरत्वादिलक्षणं स्वातन्त्र्यं नास्ति । किमुत क्षेत्रज्ञेषु हरविरिञ्चादिष्वित्यभिप्रायेण निर्दिशति – एष इति । अत्र सर्वेषामाधारतया नियन्तृतया शेषितया चाधिकः परः । तद्वान् परवान् । प्रामाणिकानां दृढतरबहुप्रमाणसिद्धेऽर्थे तद्विपरीतशङ्काऽपि नोत्पद्यत इत्यभिप्रायेणात्र शङ्काप्रतिक्षेपः । अथवा, मन्दमतीनां श्रुत्यन्तरेपु परान्तरसद्भावशङ्कासंभवेऽपि पूर्वोक्तैरेव न्यायैस्तन्निरासमभिप्रेत्य केनेत्यादिकमुच्यते । उपबृंहणैश्चैतत्सिद्धम्; यथाऽऽश्वमेधिके श्रीवैष्णवधर्मशास्त्रे (११८.३७) – “अनाश्रित्योच्छ्रयो नास्ति मुख्यमाश्रयमाश्रयेत् । रुद्रं समाश्रिता देवा रुद्रो ब्रह्माणमाश्रितः ॥ ब्रह्मा मामाश्रितो राजन्! नाहं कञ्चिदुपाश्रितः । ममाश्रयो न कश्चित्तु सर्वेषामाश्रयो ह्यहम् ॥ इदं रहस्यं कौन्तेय! प्रोक्तवानहमव्ययम् ।” इति । श्रीहरिवंशे (३.८९.२) च देवान् प्रति रुद्रः – “एतदेव परं वस्तु नैतस्मात्परमस्ति वः । एवमेव विजानीध्वमेतद्वः परमं तपः ॥” इति, (हरि. ३.८९.९) “ओमित्येवं सदा विप्राः! पठध्वं ध्यात केशवम्” इति, (हरिवंशे विष्णुपर्व. १३३.१४) “उपास्योऽयं सदा विप्रा! उपायोऽमि हरेस्स्मृतौ” इति च । श्रीवाराहे (७६ अ.) “रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च । सर्वे भवन्तं शरणं गताः स्मः कुरुष्व पूज्यानिह विश्वमूर्ते ॥” इति । तत्रैव – “नारायणात्परो देवो न भूतो न भविष्यति । एतद्रहस्यं वेदानां पुराणानां च सत्तमम् ॥” (वरा. ७६.४८) इति । ब्राह्मे – “सर्वे विष्णुमया देवाः सर्वे विष्णुमया गणाः । न हि विष्णुसमा काचिद्गतिरन्या विधीयते ॥ इत्येवं सततं वेदा गायन्ते नात्र संशयः ।” इति । आदित्यपुराणे ब्रह्मा – “अहं विष्णोस्तु संभूतः स च सर्वमयो हरिः । न तस्य परतो भूतं विद्यते यत्तदुत्तमम् ॥ पुराणेषु द्विजश्रेष्ठाः! दशस्वष्टासु नान्यथा ।” इति । तत्रवै कालनेमिवधे रुद्रः – “योऽसौ साक्षाद्वेदमूर्तिर्यत्र वेदाः प्रतिष्ठिताः । तं याम शरणं विष्णुं सर्वे सेन्द्रा दिवौकसः ॥” (आदित्यपुराणे) इति ॥ १४ ॥

एवं चतुर्भिः पञ्चभिर्वा श्लोकैः प्रदर्शितं भगवत्परत्वं यदि प्रामाणिकम्,
तर्हि श्रुतशास्त्राः सर्वेऽपि किं तथा नाध्यवस्यन्ति?
कथं च लोके निरीश्वर-वादस् त्रिमूर्तिसाम्यैक्यादिपक्षाश् च प्रादुःष्युः?

इत्यत्र परेषां भगवत्प्रतिपत्त्यभावे हेतुमाह –

त्वां शील-रूप-चरितैः, परम-प्रकृष्ट-
सत्त्वेन सात्विकतया प्रबलैश् च शास्त्रैः ।
प्रख्यात-दैव-परमार्थ-विदां मतैश् च
नैवासुर-प्रकृतयः प्रभवन्ति बोद्धुम् ॥ १५॥

You are greater than the greatest. This is known to all, except those of a demoniac nature by i) Your benevolent disposition, ii) by the loveliness of Your Form, iii) by your divine deeds, (iv) by Your exalted Sattva nature, (v) by the accounts in the scriptures which are authoritative because they are Sattva in tenor and (vi) by the precepts of the famous knowers of the supreme truth.

The Lord is the greatest. How is this to be known? The sloka enumerates six reasons, as to how this is to be known. Is this known to all? The sloka says that the Lord can be attained by all except those of an asuric nature. The asuras do not recognise this, because of their arrogance. The examples of Ravana and Hiranyakasipu would suffice. Hanuman had crossed the ocean, conferred with Maithili, had allowed himself to be taken as a captive and had devastated Sri Lanka. Ravana has a meeting with all his counsellors. Vibhishana gives wholesome advice to Ravana that he should sue for peace and return Maithili as Ramachandra is an exalted person. The advice is spurned and he is humiliated. Later on, Malyavan gives similar advice and this is rejected. When Ravana lies dead on the battle field, Mandodari recalls the advice she had given to Ravana, the previous night that Sri Ramachandra should be made an ally and how Ravana had contemptuously rejected it, with the result Ravana lay dead on the battlefield, on the hard ground though he was accustomed to sleep on the softest of silken couches.

In the same manner, Prahlada repeatedly tells Hiranyakasipu that Sri Hari is the most supreme Lord. Hiranyakasipu tortures Prahlada and finally challenges him to prove the presence of the Lord. The Lord appears in a man-lion form and kills him. Thus, the greatness of the Lord (Alavandar calls it greater than the greatest) is known to all except those of an asuric nature (“asuraprakritayah”.) Those of u.. who are not of an asuric nature can ascertain the true nature of the Lord by following one of the enumerated methods. The sloka first enumerates “sheela roopacharitaih” (ie) the supremacy of the Lord can be known through His benevolent disposition, an accessible disposition. The Lord is accessible to all, without any discrimination based on birth or riches or community. The instances of Guha, Sabari, Gopikas and Kuchela may be recalled. Guha is a Nishada or a tribal. Sri Ramachandra befriends him. Guha ferries him across a river. The Lord becomes fond of him and meets him on the return journey from Lanka. In the Aranya Kanda of the Ramayana, Sri Ramachandra and Lakshmana come across Sabari, an austere woman and an ascetic, who had been waiting to meet the Lord. The Lord makes enquiries of her and she replies"…..my asceticism has become fruitful today and the highest heaven will fall to my lot, now that You, the foremost of the gods, have been worshipped by me, O Rama, the flower of humanity. Hallowed by Your gracious look, O gentle one, bestowing honour on others, I shall by Your grace ascend to realms knowing no decay." Such is the accessibility of the Lord. In the Krishna Avatara, he was easily accessible to all the gopis. They are aware that they are mere cowherdesses and yet the Lord showers His grace on all of them, without distinction, so much so each Gopika felt that the Lord was with her only. It is not related to wealth. The episodes of Kubja and Kuchela highlight this.

The second point made is about the loveliness of Form. In the Sundara Kanda, Hanuman approaches Sita with all humility. She initially welcomes him and then has a doubt whether he is Ravana in another disguise. She asks Hanuman to describe Lord Rama. Hanuman, in an elaborate description begins “…Rama has eyes resembling lotus petals. His countenance resembles the full moon. He is richly endowed with charm from his birth. He vies with the Sun in effulgence, with the earth in forbearance,…..” Sri Vedanta Desika in the Varadaraja Panchasat says that the glory of the Lord on the Hastagiri Hill is so indescribable that he has no desire to go even to Vaikuntham. In the same manner, Sri Parasara Bhatta who is so taken in by the beauty of the reclining Lord at Srirangam, says that he would return to Srirangam if he does not find the Lord in that Form in Vaikuntham.

That the Lord is greater than the greatest is known also from his divine deeds. Krishna, as an infant, had sucked out the life of Putana. When Indra, in his arrogance, had hurled torrential rain, Krishna had lifted the Govadhana mountain and protected the residents for seven days. Hiranyakasi had received a boon that he would be killed by no man or no animal. The Lord assumed the form of a man-lion so as to destroy the Asura. The Puranas are full of such incidents which speak about the divine deeds of the Lord. This is what Alavandar refers to when he uses the word “charita”.

He is greater than the greatest because he has an exalted “satva” nature (“parama prakrishta sattva”). The Lord had created Brahma to create the universe. The Lord had created Siva for the dissolution of the univere while He as Vishnu was responsible for the sustenance of the Universe. Thus, Brahma represents the Rajasic qualities, while Siva represents the Tamasic qualities. It may be mentioned that the 18 Maha Puranas are also divided into Satva, Rajasic and Tamasic Puranas. The Puranas which extol Sri Maha Vishnu are all regarded as Satva Puranas.

One can know the greatness of the Lord by reading the scriptures, which are authoritative because they are Satva in tenor. The greatness can be known also from the precepts of the knowers of the Truth (“prakhyata daiva paramartha vidam mataischa). Vyasa, Parasara, Valmiki, Yajnavalkya and Sanaka, are all knowers of the Truth. One’s attention is invited to sloka 17 of Mukunda Mala. Kulasekhara Alwar says “…..Hear my fellowmen, to this remedy for the illness of birth and death, given out by ascetics like Yajnavalkya, who are adepts in Yoga. Within You, there is a Supreme Light, the immortal and immeasurable Krishna. That is the supreme medicine. Take it always. That will confer on you absolute bliss”. It is to this Alavandar makes a references (“daiva vidam”).

त्वां शीलरूपचरितैः परमप्रकृष्टसत्त्वेन सात्त्विकतया प्रबलैश्च शास्त्रैः ।
प्रख्यातदैवपरमार्थविदां मतैश्च नैवासुरप्रकृतयः प्रभवन्ति बोद्धुम् ॥ १५ ॥

त्वां शीलेति ॥ एतेन मूढान् प्रति शोचति, तन्मध्ये स्वस्य भगवदनुभवलाभात् प्रीयते च । त्वां – महद्भ्योऽपि महीयस्त्वेन पूर्वोक्तम् । शीलमिह महत्तरस्यापि मन्दतरैः सह नीरन्ध्रसंश्लेषः, रामकृष्णाद्यवतारेषु शबरीगोपालादिवृत्तान्तैस्तत्प्रसिद्धिः । तैरेव तत्रतत्र महत्त्वमपि सूच्यते । रूपम् “आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्” (पुरुषसूक्ते), “तस्य ह्येतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं वासः” (बृ. उ. ४.३.६) इत्यादिषु, अस्त्रभूषणाध्यायादिषु (वि. पु. १.२१ अ.) चाप्राकृतत्वेनाकर्महेतुत्वेन विश्वाधारतया शुभाश्रयत्वेन च प्रसिद्धम् । अत्र केषांचिद्भगवत्स्वरूपमेव वा तद्गुणभूतज्ञानबलादि वा परव्यूहादिरूपतया प्रकाशत इति पक्षस्तु तत्रतत्र पृथड्निर्देशस्य बाधकाभावात् निर्विकारत्वनिरवयवत्वादिश्रुतिविरोधात् “पञ्चोपनिषन्मन्त्रविग्रहम्” (रहस्याम्नायब्राह्मणे) “षाड्गुण्यविग्रहं देवम्” (सात्त्वतसंहिता) इत्यादेरन्वयानर्हपदसमभिव्याहारस्य परस्परविरुद्धस्यान्यथैवोपपत्तेश्च निरस्तः । चरितानि – “क्रान्त्वेत्यादिना पूर्वोक्तान्यनुक्तानि च महार्णवनिमग्नवसुन्धरोद्धरणामृतमथन-प्रमुखान्यतिमानुषदैवतानि चेष्टितशतानि । परमप्रकृष्टसत्त्वेन – अधिकोत्कृष्टसत्त्वगुणेनेत्यर्थः ।

ननु ब्रह्मादिष्वेव सत्त्वरजस्तमसा प्रत्येकमुत्तममध्यमाधमभेदेन नवधा गतिर्मनुनोक्ता । भगवतस्तु – “सत्त्वादयो न सन्तीशे यत्र हि प्राकृता गुणाः” (विष्णुधर्मे) इति सत्त्वगुणोऽपि प्रतिषिद्ध्यते । तत्कथमिह तदुक्तिः? इत्थम्; क्षेत्रज्ञानां हि प्रकृष्टसत्त्वगुणसम्पत्तिः भगवत्कटाक्षाधीनेति प्रागेव प्रतिपादितम् । तदिह स्वप्रवर्त्येन मोक्षोपयुक्तसत्त्वेनेत्यर्थः । अप्राकृतशुद्धसत्त्वसमाश्रयत्वं वा विवक्षितम् । तामसपुराणादीनां तत्त्ववोधकत्वं नास्तीत्यभिप्रायेणाह – सात्त्विकतयेति । पौरुषेयशास्त्राणां स्वमूलभूतपुरुषगुणभेदेन सात्त्विकत्वादिव्यपदेशः ।

सत्त्वादीनां कार्यभेदश्च भगवतैव गीतः – (१४.१७) “सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥” इति । सात्त्विकराजसतामसबुद्धिभेदश्च (गी. १८.३०-३२) – “प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिस्सा पार्थ सात्त्विकी ॥ यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिस्सा पार्थ राजसी ॥ अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसा वृता । सर्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिस्सा पार्थ तामसी ॥” इति श्लोकत्रयेणोक्तः । मनुश्च – “या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः । सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः” इति । पुराणेषु च सात्त्विकादिविभागो मात्स्ये (२९०.१६) प्रोक्तः – “सङ्कीर्णास्तामसाश्चैव राजसास्सात्त्विकास्तथा । कल्पाश्चतुर्विधाः प्रोक्ता ब्रह्मणो दिवसात्यये ॥ यस्मिन्कल्पे तु यत्प्रोक्तं पुराणं ब्रह्मणा पुरा । तस्य तस्य तु माहात्म्यं तत्स्वरूपेण वर्ण्यते ॥ अग्नेश्शिवस्य माहात्म्यं तामसेषु प्रकीर्त्यते । राजसेषु च माहात्म्यमधिकं ब्रह्मणो विदुः ॥ सङ्कीर्णेषु सरस्वत्याः पितॄणां च निगद्यते । सात्त्विकेष्वथ कल्पेषु माहात्म्यमधिकं हरेः ॥ तेष्वेव योगसंसिद्धा गमिष्यन्ति परां गतिम् ।” इति । तस्मिन्नेव प्रदेशान्तरेऽपि – “सङ्कर्णास्तामसाश्चैव राजसाः सात्त्विकास्तथा । कल्पाश्चतुर्विधाः प्रोक्ताः”, (मत्स्यपु.) “रजस्तमोमयास्तद्वत् त्रयस्त्रय उदाहृताः । सङ्कीर्णेषु सरस्वत्याः पितॄणां पुष्टिरुच्यते ॥ अग्नेश्शिवस्य माहात्म्यं तामसेषु दिवाकृतः । राजसेषु च माहात्म्यमधिकं ब्रह्मणः स्मृतम् ॥ सात्त्विकेष्वधिकं तद्वद्विष्णोर्माहात्म्यमुच्यते । तेष्वेव योगसंसिद्धा गमिष्यन्ति परां गतिम्” ॥ (मत्स्यपु.) इति । कौर्मे च – “असङ्ख्यातास्तथा कल्पा ब्रह्मविष्णुशिवात्मकाः । कथिता हि पुराणेषु मुनिभिः कालचिन्तकैः ॥ सात्त्विकेषु च कल्पेषु माहात्म्यमधिकं हरेः । तामसेषु शिवस्योक्तं राजसेषु प्रजापतेः ॥” इति । तदिह सात्त्विकानि पुराणानि सत्त्वैकमूलतया कार्त्स्त्वेनाविप्लुतज्ञानानीति तेषां प्राबल्यम् । वेदविरुद्धैस्तामसतन्त्रैः परत्वापह्नवः परावरतत्त्वविपर्यासादिकल्पनं च तर्कपादे (ब्र. सू. २.१) निरस्तम् ।

यच्चेदं सात्त्विकपुराणादिविभागप्रकरणम् – तत्सात्त्विकमेव मन्तव्यम्; बाधकाभावात् गुणस्वभाववैचित्र्यात् परस्परविरुद्धार्थपुराणबलाबलविवेकापेक्षायां तद्व्यवस्थापकतयैव प्रवृत्तत्वाच्च । एवं तामसेतिहासेऽपि तामसपुराणन्यायः सञ्चारणीय इति । अत्र प्रबलैश्च शास्त्रैरिति प्राबल्योक्त्या बहुवचनेन चानन्यपरश्रुतिस्मृतीनां भारतरामायणादीतिहासानां च तदनुगुणानां पाद्मवैष्णवभागवतनारदीयमार्कण्डेयवाराहवामनमात्स्यगारुडब्रह्माण्डनारसिंहादिपुराणानाम् अन्योन्यसामरस्यमपि व्यज्यते । “अष्टाभिः कथ्यते विष्णुः दशभिः कथ्यते शिवः” इति वचनं त्वनाप्तम्, दृश्यमानविरोधात्, हिरण्यगर्भादिप्रतिपादकपुराणविभागवचनैर्बाधाच्च ।

आस्तामेतत्सर्वं; – “महाजनो येन गतस्स पन्याः” (भार. आर. २६८.१२१) इत्युक्तमयत्ननिश्चयसाधनम् । तद्भगवत्पारम्यपक्षे सिद्धमित्याह – प्रख्यातेति । प्रबलैश्च शास्त्रैरित्यनेनैव गतार्थत्वेऽपि तदन्तर्गतसाभिसन्धिककतिपयवाक्यविशेषमात्रेणापि परतत्त्वनिर्णयस्सुलभ इत्यभिप्रायेण महर्षिमतानां पृथगुपादानम् । प्रख्याताश्च ते दैवपरमार्थविदश्चेति कर्मधारयः । प्रख्यातशब्देन वेदवैदिकपरिग्रहप्रकर्षादाप्ततमत्वं सूच्यते । दैवशब्द इह देवतार्थः, “न दैवं केशवात्परम्” (नार. पुरा. १८-३३) इतिवत् । परमार्थशब्दोऽत्र याथार्थ्यपरः, “देवतापारमार्थ्यं च” (वि. पु. १.१.२७) इत्यादिप्रमाणसूचनार्थत्वात् । वक्तॄणां, तन्मतानां च भूयस्त्वव्यञ्जनार्थमुभयत्र बहुवचनम् । तत्र तावत् पृथिवीश्रोत्रजन्मा पितामहदत्तवरो भगवान् वाल्मीकिराह – “स हि देवैरुदीर्णस्य रावणस्य वधार्थिभिः । अर्थितो मानुषे लोके जज्ञे विष्णुस्सनातनः ॥” (रामा अ. १.७), “अधिकं मेनिरे विष्णुम्” (रामा. बाल. ७५.२०), “व्यक्तमेष महायोगी परमात्मा सनातनः” (रामा. यु. १११.२१) इत्यादि । “येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्यविद्याम्” (मु. १.२.२१) इत्यादिषूक्तं परं ब्रह्म त्वमेवेति रामावस्थं भगवन्तं प्रत्युच्यते । “अक्षरं ब्रह्म सत्यं च” (रामा. यु. १२०.१४) इत्यादि । ब्रह्मलक्षणं चाभिप्रेत्योक्तं – “त्वं त्रयाणां हि लोकानामादिकर्ता स्वयंप्रभुः” (रमा. यु. ११७.१८) इति । “जगत्सर्वं शरीरं ते” (रामा. यु. १२०.२६) इत्यनेन घटकश्रुतीनामर्थो दर्शितः । (रामा. यु. १२०.२६) “अहं ते हृदयं राम” इति ब्रह्मणो वाक्यं “पुत्रो हि हृदयम्” (तै. ब्रा. २.२.७) इति श्रुतिप्रसिद्ध्या तस्य भगवत्पुत्रत्वं व्यनक्ति । उत्तरश्रीमद्रामायणे च भगवतः परमकारणत्वं पितामहोत्पादकत्वं च प्रागेवोदाहृतम् ।

“कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम् । को ह्यन्यो भुवि मैत्रेय! महाभारतकृद्भवेत् ॥” (पाद्मपुराणे. ५.१.४३) इति स्वपित्रा पराशरेणापि स्तुतः पञ्चमवेदप्रणेता शारीरकसूत्रकारोऽप्याह – “कालस्य च हि मृत्योश्च जङ्गमस्थावरस्य च । ईशते भगवानेकस्सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ॥” (भार. उद्यो. ६७.१३), “कृष्ण एव हि लोकानामुत्पत्तिरपि चाप्ययः । कृष्णस्य हि कृते भूतभिदं विश्वं चराचरम् ॥” (भार. सभा. ४१.२३), “ज्योतींषि शुक्लानि च यानि लोके त्रयो लोका लोकपालास्त्रयी च । त्रयोऽग्नयश्चाहुतयश्च पञ्च सर्वे देवा देवकीपुत्र एव ॥” (महाभारते), “तत्त्वं जिज्ञासमानानां हेतुभिस्सर्वतोभुखैः । तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणः परः ॥” (भार. मो. ३५७.८९), “सत्यं सत्यं पुनस्सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते । वेदाच्छास्त्रं परं नास्ति न दैवं केशवात्परम् ॥” (नार. पु. १८.३३), “आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनःपुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणस्सदा ॥” (भार. अनु. १७८.११) इति । भगवद्गीतानुगीतादिभिर्मोक्षधर्भे च तैस्तैः संवादैरैदम्पर्येण भगवत एव परत्वं प्रपञ्चितम् ।

आश्वलायनेन सूत्रकृता “नमश्शौनकाय” इत्याचार्यत्वेनाभिवन्दितः श्रीशौनकोऽपि श्रीविष्णुधर्मे (१०४.२३,२४,२५,२६) सर्वत्र भगवत्पारम्यं प्राचिख्यपत् । मोक्षोपायविधाने चैवं त्याज्यमुपादेयं च व्यभजत् – “आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ता जगदन्तर्व्यवस्थिताः । प्राणिनः कर्मजनितसंसारवशवर्तिनः ॥ यतस्ततो न ते ध्याने ध्यानिनामुपकारकाः । अविद्यान्तर्गतास्सर्वे ते हि संसारगोचराः ॥ पश्चादुद्भूतबोधाश्च ध्यानेनैवोपकारकाः । नैसर्गिको न वै बोधस्तेषामप्यन्यतो यतः ॥ तस्मात्तदमलं ब्रह्म निसर्गादेव बोधवत् । ध्येयं ध्यानविदां सम्यक् तद्विष्णोः परमं पदम् ॥” इति । तथा (विष्णुधर्मे) “श्रूयतां तु नरव्याघ्र! वेदवेदान्तनिश्चयः । यज्ञेशो यज्ञपुरुषः पुण्डरीकाक्षसंज्ञितः ॥ स विष्णुः परमं ब्रह्म यतो नावर्तते पुनः।” इति । भगवदर्चावतारमाहात्म्येऽप्येवमाह – “यादृशे तु मनःस्थैर्यं रूपे बध्नाति चक्रिणः । नृसिंहवामनादीनां तादृशं कारयेद्बुधः ॥ सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रसन्नवदनेक्षणाम् । कृत्वाऽऽत्मनः प्रीतिकरीं सुवर्णरजतादिभिः ॥ तस्यां ब्रह्म समारोप्य मनसा तन्मयो भवेत् । तामर्चयेत् तां प्रणमेत् तां यजेत् तां विचिन्तयेत् ॥ विशत्यपास्तदोषस्तु तामेव ब्रह्मरूपिणीम् ।” (विष्णुधर्मे. १०३.१६) इति । अत्र प्रतिष्ठादिवशान्मुख्यावताररूपत्वं विवक्षितम् । उक्तं हि भगवच्छास्त्रे – “सर्वातिशायिषाड्गुण्यं संस्थितं मन्त्रबिम्बयोः । तेनार्च्यो भगवान् साक्षात् नोपचारधिया क्वचित्” (विष्वक्सेनसंहिता) इति । जितन्तेस्तोत्रे च भगवत एव जगत्कारणत्वमोक्षप्रदत्वादिकं प्रादर्शयत् ।

“देवतापरमार्थ्यं च यथावद्वेत्स्यते भवान्” (वि. पु. १.१.२६) इति । श्रीवैष्णवपुराणे पुलस्त्यवसिष्ठाभ्यां, लैङ्गे च ब्रह्मणा दत्तवर इति प्रसिद्धः पराशरश्च – “विष्णोः सकाशादुद्भूतं जगत्तत्रैव च स्थितम् । स्थितिसंयमकर्ताऽसौ जगतोऽस्य जगच्च सः ॥” (वि. पु. १.१.३१) इति प्रधानप्रतिपाद्यं संगृह्य, तदेव बहुधा स्थापयामास ।

“यद्वै किं च मनुरवदत्” (यजु. २.३.३२) इत्यादिप्रख्यातमनुबृहस्पतिदक्षादिवाक्यानि च पूर्वमेवोपात्तानि ।

एतेषु मतेष्वेकैकमेव तत्त्वनिर्णयाय पर्याप्तम्; किं पुनः पूर्वोक्तैः शीलरूपादिभिः परस्परं च समुच्चितमित्यभिप्रायेण मतैश्चैत्युक्तम् । आसुरी – तामसी प्रकृतिर्येषां ते आसुरप्रकृतयः, तामसप्रकृतित्वाद्बोद्धुं न शक्नुवन्तीत्यर्थः । आसुरपदोपादानं “राक्षसीमासुरीं च” (गी. ९.१२) इति सहोक्तोपलक्षणम् । दर्शितश्च दैवासुरसर्गविभागो भगवता – (गी. १६.६) “द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च” इत्यादिना । उक्तं च शौनकेन – “द्विविधो भूतसर्गोऽयं दैव आसुर एव च । विष्णुभक्तिपरो दैवो विपरीतस्तथाऽऽसुरः ॥” (वि. ध. १०९.७४) इति । आदित्यपुराणे च – “देवानां च परो धर्मस्सदा यज्ञरताः क्रियाः । स्वाध्यायस्तत्त्ववेदित्वं विष्णुपूजारतिस्तथा ॥ दैत्यानां बहुमानित्वं मात्सर्यं सत्स्वसत्क्रिया । निन्दनं वेदशास्त्राणां हरभक्तिरनुत्तमा ॥” इति । तथा “तस्मिन्नपि हरौ विप्र! स्वबुद्ध्या ये न मोहिताः । कीर्तयिष्यन्ति ते देवा मन्तव्यास्त्वितरेऽसुराः ॥” इति । बोद्धुमित्यत्र सर्वपरिबृढत्वेनेत्युपस्कार्यम् । न प्रभवन्तीत्यनेन तामसप्रकृतिपरवशत्वं व्यज्यते । अवधारणेन कालान्तरेऽप्येतद् दृढीक्रियते । उक्तं हि मनुना (१.२८) “यं तु कर्मणि यस्मिन् स न्ययुङ्क्त प्रथमं विभुः । तदेव स पुनर्भेजे सृज्यमानः पुनःपुनः ॥” इति । महाभारते (सभा. ४२.२१) च “न गाथा गाथिनं शास्ति बहु चेदपि गायति । प्रकृतिं यान्ति भूतानि कुलिङ्गशकुनिर्यथा ॥” इति । “जन्मान्तरसहस्रेषु या बुद्धिर्भाविता पुरा । तामेव भजते जन्तुरुपदेशो निरर्थकः ॥” (इति. समु. २.३२) इति । न हि शास्त्रे सद्भिर्बहुल उपदिष्टे पठितेऽपि सत्त्वोत्कर्षनिमित्तभगवद्भक्तिरहितानां रावणदुर्योधनप्रभृतीनां तत्त्वाध्यवसायः सम्पद्यते । यथाऽऽह सञ्जयः (भार. उद्यो. ६८.२) “विद्या राजन् न ते विद्या मम विद्या न हीयते । विद्याहीनस्तमोध्वस्तो नाभिजानासि केशवम् ॥ मायां न सेवे भद्रं ते न वृथा धर्ममाचरे । शुद्धभावं गतो भक्त्या शास्त्राद्वेद्मि जनार्दनम् ॥” इति । न च जगत्यबोद्धारः सन्तीत्येतावता प्रमाणसिद्धार्थो न स्यात्, अन्यथा वा स्यादिति भावः ॥ १५ ॥

अथ सर्वप्रतिपत्त्रभावनिबन्धनं चोद्यं तत्सद्भावेन परिहरन् परसमृद्धिप्रयोजनतया सत्त्वस्थानां भगवदनुभवलाभेन सन्तुष्यति –

उल्लङ्घित–त्रि-विध+++(→देश-काल-विषय)+++-सीम–समातिशायि-
सम्भावनं तव परिव्रढिम+++(=प्रभुत्व)+++-स्व-भावम् ।
माया-बलेन भवताऽपि निगूह्यमानं
पश्यन्ति केचिद् अनिशं त्वद्-अनन्य-भावाः ॥ १६॥

Your sovereign nature transcends the threefold consideration of time, space and causation. It is not possible to even think of one who is Your equal or superior. Through Your Maya, You may conceal your Lordship, but great ones who have concentrated their mind on you, always offer their salutations to You and are experiencing You.

Sloka 15 had informed us that except those of an asuric nature, others will be able to realize the greatness of the Lord, because of various means. On the other hand, Sloka 16 states that though the Lord may conceal His Lordship, which transcends time, space and causation, the great ones who have concentrated their mind on Him are always able to experience Him.

What is meant by stating that the sovereign nature of the Lord transcends the three-fold consideration of space, time and causation? Simply stated, there are no limitations on the supreme glory of the Lord. It is not limited by time. It is not as if the Lord is approachable at some time and is not available at other times. The story of Gajendra amplifies this. Gajendra had been caught in the jaws of an alligator. The tussle between them went on for a thousand years. When Gajendra was becoming exhausted, he prayed to the Lord. The Lord immediately summoned Garuda and proceeded to the spot to relieve the elephant in distress. The glory of the Lord is not limited by space. The story of Prahlada exemplifies this. When Hiranyakasipu challenges Prahlada to tell him where Lord Hari is to be found, Prahlada says that the Lord is omnipresent. It is not limited by causation. That is why Sri Alavandar calls this as “trividha seema”-“seema” standing for boundary or limitation.

Because of His Maya, the Lord is not perceived by all, except by those who have concentrated their mind on Him. In the Srimad Bhagavad Gita, the Lord has said in Chapter VIII - “….know that all those states of Sattva, Rajas and Tamas are from Me alone. But I am not in them; they are in Me. The entire universe is deluded by these three states originating from the gunas (of Prakrithi) and fails to recognize Me, who am beyond them and immutable. For, this divine Maya of Mine consisting of the three Gunas (assumed for purposes for sport) is hard to overcome. But those who take refuge in Me (Prapadyante) alone shall pass beyond the Maya..” One can recall here the hymn of the Vedas which appears in the Srimad Bhagavatham (Skanda X, Chapter 87). “Hail, Hail unto the Supreme Master. Withdraw Thy Maya, constituted of the three gunas, from conquering the knowledge of all Jivas, moving and unmoving, with the pall of ignorance. But in Thee, the controller of Maya, Maya is not the veil of ignorance, as in the Jiva, but thy divine majesty…..” The hymn goes on to conclude “…..to practise devotion to Thee and win Thy grace is the way of salvation for man”. Alavandar says that this is what the great ones are doing - they are offering their exclusive devotion to the Lord and enjoying the bliss of the glory of the Lord.

उल्लङ्घितत्रिविधसीमसमातिशायिसंभावनं तव परिब्रढिमस्वभावम् ।
मायाबलेन भवताऽपि निगुह्यमानं पश्यन्ति केचिदनिशं त्वदनन्यभावाः ॥ १६ ॥

उल्लङ्घितेति ॥ यद्वा “त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिस्सर्वमिदं जगत् । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥” (गीता. ७-१३) इति सर्वैरवेद्यतया स्वेनैवोक्तं भगवन्तं कथं केचिज्जानीयुरिति शङ्कायां तत्प्रबोधहेतुरिहोच्यते । पूर्वश्लोके परिजिहीर्षार्थं भगवत्तत्त्वानवगमहेतुरुक्तः । अत्र तूपादित्सार्थं तज्ज्ञानकारणोक्तिः । सीमा – परिच्छित्तिः । सा चात्र देशतः कालतो विषयतश्च त्रिविधा । समश्चातिशायी च समातिशायिनौ । त्रिविधसीम्नः समातिशायिनोश्च संभावनोल्लङ्घिता येन तथोक्तः । अन्येषां हि प्रभुत्वं देशादिभिः परिच्छिन्नम् ।

अत एव समाधिकसंभावनायुक्तम् । तव – “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ।” (तै. आ. १) “न समोऽनेन कश्चन”, “न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते” (श्वे. ६-८) “न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यः” (गीता ११-४३), “नास्ति नारायणसमः” (भार. आ. १-३४) इत्यादिप्रसिद्धस्य ।

परिव्रढिमस्वभावं प्रभुत्वरूपं यावत्स्वरूपभाविनं धर्मम् । “प्रभौ परिवृढः” (पा. सू. ७-२-२१) इति निपात्यते । मायाबलेन गुणमयप्रकृतिसामर्थ्येन । श्रूयते हि “अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः ।” (श्वे.४-९), “मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्” (श्वे. ४-१०) इति । स्वयं चाह – “दैवी ह्येषा गुणमयी मम मया दुरत्यया ।” (गीता. ७-१४) इति । जितंतेस्तोत्रेऽप्युक्तम् “अध्यक्षश्चानुमन्ता च गुणमायासमावृतः ।” (१-३) इति । उक्तं च चतुःश्लोक्याम् (१. श्लो) “यवनिका माया जगन्मोहिनी” इति । यद्वाऽत्र मायाबलशब्देन स्वासाधारणाप्राकृतविग्रहे कर्मवश्यमत्स्यकूर्मादिसाजात्यभ्रमजनकशक्तिप्रकर्ष उच्यते । यथोक्तम् “अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥” (गीता.९-११), “ईशन्नपि महायोगी सर्वस्य जगतः प्रभुः । कर्माण्यारभते कर्तुं कीनाश इव दुर्बलः ॥ तेन वञ्चयते लोकान् मायायोगेन केशवः ॥” (भार. उद्यो. ६७-१३) इति । भवताऽपि “आत्मानं मानुषं मन्ये रामं दशरथात्मजम् ।” (रामा. यु. १२०-१०), “अहं वो बान्धवो जातः” (वि. पु. ५-१३-११) इति स्ववाक्येनापि मोहयता सर्वज्ञेन सर्वशक्तिनाऽपीति भावः ।

भवताऽपि बलेनेति त्वद्बलमेव स्वबलमुपादाय त्वत्सेवायां प्रवृत्ताः त्वामपि स्ववशीकृत्य त्वत्तोऽपि बलीयांसो भवन्तीति भक्तानां प्रभावातिशयव्यञ्जनार्थोऽपिशब्दः । निगुह्यमानं नितरां प्रच्छाद्यमानम् । पश्यन्ति शास्त्रतः प्रथमं विशदमवगच्छन्ति, पश्चाद्योगबलेन साक्षात्कुर्वन्ति च; यथाऽऽह सनत्सुजातः – “योगिनस्तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्” इति । केचिदिति दुर्लभत्वसूचनार्थम् । गीयते (७-१९) हि “स महात्मा सुदुर्लभः” इति । श्रीपौष्करे च “दुर्लभा भगवद्योगभाविनो भुवि मानवाः । तद्दर्शनात् तदालापात् सुलभं शाश्वतं पदम् ॥” इति । अनिशं सर्वजनमोहने कलियुगेऽपीति भावः । उक्तं हि भगवता शौनकेन “कलौ कृतयुगं तस्य, कलिस्तस्य कृते युगे । यस्य चेतसि गोविन्दो हृदये यस्य नाच्युतः ॥” (विष्णुधर्मे. १०९-५७) इति । त्वदनन्यभावाः त्वदेकविषयचित्तवृत्तयः, प्रयोजनान्तरशरण्यान्तरत्यागिन इति भावः । श्रूयते हि “यत्तदद्रेश्यमग्राह्यम्” (मु. १.६.६) इत्यारभ्य “यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः”, “ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमानः” (मु. ३.१.८), “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः” इत्यारभ्य “तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्” (कठ. १.२.२३), “तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम् । अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ॥” (कठ. १.२.१२) इति । “एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते । दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः ॥” (कठ. १.३.१२), “स्वाध्यायश्चक्षुरुत एकमस्य योगो द्वितीयमभिवीक्षणाय । अध्ययनमनननयनोऽस्य द्रष्टा न मांसचक्षुरभिवीक्षते तम् ॥” इति । स्मर्यते च – “ये तमेव प्रपद्यन्ते न ते मुह्यन्ति मानवाः ।”, “भक्त्या त्वनन्यया शक्यः अहमेवंविधोऽर्जुन! । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥” (गीता. ११.५४) इति ॥ १६ ॥

उक्तप्रकारं परिबृढत्वमनितरसाधारणविभूतिमहिम्ना स्थिरीकरोति –

यद्-अण्डम् अण्डान्तर-गोचरं च यद्
दशोत्तराण्य् +++(अण्ड-)+++आवरणानि यानि च ।
गुणाः, प्रधानं, पुरुषः, परम् पदं,
परात् परं ब्रह्म+++(=शुभाश्रयनित्यविग्रहः)+++ च ते विभूतयः ॥ १७॥

The cosmic egg (sphere) consisting of the cosmic worlds, with all their inner contents and the external multiplicity of layers, each of which is ten times bigger than the immediately preceding one, the three gunas, the primordial matter, the individual self, the supreme abode, the Brahman are all the manifestations of Your splendour.

The process of creation has to be understood, for one to get a clear understanding of this. In Skanda II of chapter 5 of the Srimad Bhagavatham, there is a detailed exposition of creation. After the dissolution, the Supreme Person Vasudeva alone remains. He being desirous of manifesting as the many, takes up Kala (Time), Karma (efficiencies of work) and Svabhava (nature) that approached Him, without any effort on His part. Associated with Him, Time became capable of disturbing the equilibrium of the gunas, Nature of evolving into categories and efficiencies of work enabled the emergence of Mahat-tattva. From the Mahat-tattva came egoity (ahankara) which transformed into the three gunas, Rajas, Tamas and Sattva. From these were evolved space, sound, wind, prana, fire, water, earth, mind etc. The categories required for creation were evolved, but remained separate. The Lord activized them and made them into the macrocosmic and microcosmic types. The combination of these categories produced the cosmic shell in the causal waters. The Lord entered into the shell as the Jiva. Breaking the shell from inside, He came out as the Universal Form. Parts of His body below the waist became the seven inferior worlds and parts of His body above the waist became the seven superior worlds. The 14 worlds therefore came out of the Universal Form. The various parts of the Form became wind, smell, Sun, Moon etc. Thus the Universal Form (Virat) comprises all the elements with the Supreme Lord transcending all the manifestations. Brahma emerged from the navel of the Lord and directed by the Lord, created the worlds. The Lord manifests as the universe of a million forms by assuming the Gunas, though the Lord Himself is not subject to the gunas. The primary descent (or manifestation) of the Lord is the Viratpurusha and all things distinguishable from Him are His vibhutis, divine powers and attributes.

The above detailed explanation has been summarized by Alavandar in Sloka 17. It may be recalled that we had explained how the Virat encompasses earth, water etc. The Vishnu Purana, while dealing with Sarga (creation) {Section II} says “in that cosmic egg sprang mountains and islands, oceans, light, deities, asuras and human beings. And, that egg was environed ten times successively with water, fire, air, ether and bhutadi…..” This is what Alavandar is referring to as “dasottarani avaranani”.

यदण्डमण्डान्तरगोचरं च यद्दशोत्तराण्यावरणानि यानि च ।
गुणाः प्रधानं पुरुषः परं पदं परात्परं ब्रह्म च ते विभूतयः ॥ १७ ॥

यदण्डमिति ॥ यत् पितामहोत्पत्तिस्थानतया प्रसिद्धं चतुर्दशभुवनावरणहेमकटाहरूपमण्डम् । एकवचनमिह समुदायाभिप्रायम्, “अण्डानां तु सहस्राणां सहस्राण्ययुतानि च । ईदृशानां तथा तत्र कोटिकोट्ययुतानि च ॥” इति (वि. पु. २७.२७) पुराणोक्तेः । अण्डान्तरमेव गोचरो यस्य तदण्डान्तरगोचरम् उदुम्बरमशकवत् अदृष्टबाह्यप्रदेशम् । अण्डाधिपतिप्रभृति चतुर्विधजन्तुजातं तद्भोग्यभोगोपकरणभोगस्थानादिकं च । दशोत्तराण्यावरणानि तोयप्रभृतीनि । उक्तं हि “दशोत्तरेण पयसा मैत्रेयाण्डं च तद्वृतम् । सर्वोऽम्बुपरिधानोऽसौ वह्निना वेष्टितो बहिः ॥ वह्निश्च वायुना, वायुर्मैत्रेय नभसा वृतः । भूतादिना नभस्सोऽपि महता परिवेष्टितः ॥ दशोत्तराण्यशेषाणि मैत्रेयैतानि सप्त वै । महान्तं हि समावृत्य प्रधानं समुपस्थितम् ॥ अनन्तस्य न तस्यान्तस्सङ्ख्यानं चा(वा)पि विद्यते । तदनन्तमसङ्ख्यातप्रमाणं चेति वै यतः ॥ हेतुभूतमशेषस्य प्रकृतिस्सा परा मुने ॥” (वि. पु) इति । यच्छब्दानामिह प्रतिनिर्देशो यथार्हमध्याहर्तव्यः । गुणाः बन्धकारणत्वेन चतुर्दशाध्याये गीताः सत्त्वादयः प्रकृतिधर्माः । अत्र गुणानां पृथगुक्त्या “साम्यावस्थं गुणत्रयमेव प्रकृतिः” इति साङ्ख्यमतं निरस्तम् । प्रधानं महदादिविकाररहितस्त्रिगुणद्रव्यभागः । अण्डान्तरगोचरमिति क्षेत्रज्ञव्यष्टीनामप्युक्ततया पुरुषशब्द इह “दारुण्यग्निर्यथा तैलं तिले तद्वत्पुमानपि । प्रधानेऽवस्थितो व्यापी” इत्यादिभिः प्रकृतिव्याप्तत्वेन प्रतिपादितं क्षेत्रज्ञसमुदायमाह ।

परं पदं – पद्यत इति पदं प्राप्यं स्थानान्तरेभ्यः परं पुनरावृत्तिरहितमप्राकृतं मुक्तिस्थानमित्यर्थः । श्रूयते हि – “यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन्” (तै. ब्रा. २८.२.६), “हिरण्मये परे लोके विरजं ब्रह्म निष्कलम्” (मुण्डके २.२.१०), “पादोऽस्य विश्वा भूतानि । त्रिपादस्यामृतं दिवि” (पुरुषसूक्ते), “ते ह नाकं महिमानस्सचन्ते । यत्र पूर्वे साध्यास्सन्ति देवाः” (पुरुषसूक्ते), “यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुच्यते एवमिहैव स पाप्मना विनिर्मुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम्”, “विज्ञानसारथिर्यस्तु मनःप्रग्रहवान्नरः । सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥” (कठोपनिषत् १.३.९), “स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते” (छान्दोग्यान्ते) इत्यादि । महाभारते (शान्ति. १९६.६) च – “रम्याणि कामचारी(रा)णि विमानानि सभास्तथा । आक्रीडा विविधा राजन् पद्मिन्यश्चामलोदकाः ॥ एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मनः ।” इति । अपुनरावृत्तिस्थानत्वं चोक्तं – “ज्ञानविज्ञानिनः केचित् परं पारं तितीर्षवः । अतीव तत्सदः पुण्यं पुण्याभिजनसेवितम् ॥ तत्र गत्वा न शोचन्ति न च्यवन्ति व्यथन्ति च ॥” इति । ते तु तद्ब्रह्मणः स्थानं प्राप्नुवन्तीह सात्त्विकाः । नैव ते स्वर्गमिच्छन्ति न यजन्ति यशोधनाः ॥ सतां वर्त्मानुवर्तन्ते यथाबलमहिंसया ॥” इति च । भगवन्तं प्रति च देवा ऊचुः – “दिव्यं स्थानमजरं चाप्रमेयं दुर्विज्ञेयं चागमैर्गम्यमाद्यम् । गच्छ प्रभो रक्ष चास्मान् प्रपन्नान् कल्पेकल्पे जायमानः स्वमूर्त्या ॥” इति । आरण्यपर्वणि (१३६.७८.२३) च धर्मसुतं प्रति आर्ष्टिषेण आह – “यमाहुस्सर्वभूतानां प्रकृतेः प्रकृतिं ध्रुवाम् । अनादिनिधनं देवं प्रभुं नारायणं हरिम् ॥ ब्रह्मणस्सदनात्तस्य परस्थानं प्रकाश(श्य)ते । देवा हि यन्न पश्यन्ति दिव्यं तेजोमयं पदम् ॥ अत्यर्कानलदीप्तं तत् स्थानं विष्णोर्महात्मनः । स्वयैव प्रभया राजन् दुष्प्रेक्षं देवदानवैः ॥ यतयस्तत्र गच्छन्ति देवं नारायणं हरिम् । परेण तपसा युक्ता भाविताः कर्मभिश्शुभैः ॥ योगसिद्धा महात्मानः तमोमोहविवर्जिताः ॥ तत्र गत्वा पुनर्नेमं लोकमायान्ति भारत ॥ स्थानमेतन्महाराज ध्रुवमक्षरमव्ययम् । ईश्वरस्य सदा ह्येतत्प्राणमात्रं युधिष्ठिर ॥” इति । एतत् कार्यभगवल्लोकविषयमिति केचित् । अपुनरावृत्तिस्थानत्वाक्षय्यत्वादिव्यपदेशात् परमेव पदमित्यन्ये । युधिष्ठिरादिभ्यस्तत्प्रकाशनं तु “व्यासप्रसादाच्छ्रुतवान्” (गीता. १८.७५) इतिवदृषिप्रभावादुपपद्यते । शेषमप्यविरुद्धं नेयम् । याज्ञवल्क्यस्मृतौ चोक्तम् – “ओङ्काररथमारुह्य मनः कृत्वा तु सारथिम् । ब्रह्मलोकपदान्वेषी याति विष्णोः परं पदम् ॥” इति । अत्र स्थानवाचिनां शब्दानां परमात्मस्वरूपपरत्वप्रतिक्षेपायोक्तं षडर्थसङ्क्षेपे “व्यतिरेकाधिकरणनिवासशब्दैः” इति । अस्य च स्थानस्याप्राकृतत्वं “क्षयन्तमस्य रजसः पराके” (यजुषि २.२.१२), “आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्” (पुरुषसूक्ते) इति रजस्तमोमयप्रकृतिसीमातिक्रान्तत्वश्रुत्या भगवच्छास्त्रैश्च सिद्धम् । प्रकृतेरेवाक्षराख्यः परिणतिविशेषः ईश्वरस्य मुक्तानां नित्यानां च भोगस्थानमिति केचिद्वदन्ति । तन्निरासार्थमिह प्रधानपुरुषाभ्यां पश्चात् परमपदस्य पृथगुपादानम् । अयं च पक्षः “कालं स पचते तत्र न कालस्तत्र वै प्रभुः” (भार. शा. १९६.९) इत्यादिभिश्च निरस्तः ।

यच्चान्ये भगवत्स्वरूपमेव वा, तस्य षाङ्गुण्यं वा विचित्रशक्तिवशाद्दिव्यलोकत्वेनावस्थितमित्याहुः, तदपि श्रुत्यादिषु पृथगुक्तेर्बाधकाभावत्, अन्यथा निर्विकारत्वश्रुतिविरोधप्रसङ्गाच्च निरस्तमित्यभिप्रायेण ते विभूतय इति प्रधानादिसाधारण्येन व्यतिरेकनिर्देशः । क्वचिद्विरुद्धनिर्देशास्तु यथार्हमुपचारेण नेतव्या इति । परात्परमित्यत्र पञ्चम्यन्तः परशब्दः प्रधानात्परतः क्षेत्रज्ञवर्गात्परभूतं मुक्तमाह । प्रथमान्तस्त्वनादिमुक्तजीवजातम् । यद्वा, प्रकृतेः परात् क्षेत्रज्ञात् परमिति बद्धमुक्तनित्यजीवजातस्य सामान्येनोपादानम् । अत्र ब्रह्मशब्देन शुभाश्रयनित्यविग्रह उपचर्यते; स्वरूपपरत्वोक्तेरनौचित्यात् । इह तु “सालम्बनो महायोगः सबीजो यत्र संस्थिते । मनस्यव्याहते सम्यग्युञ्जतां जायते मुने ॥ स परस्सर्वशक्तीनां ब्रह्मणस्समनन्तरम् । मूर्तं ब्रह्म महाभाग सर्वब्रह्ममयो हरिः ॥” इति वैष्णवपुराणे (१.२२.६३) प्रोक्तम् । चतुःश्लोक्यां (४) च – “मूर्तं ब्रह्म ततोऽपि तत्प्रियतरं रूपं यदत्यद्भुतम्” इति । अत्र ब्रह्मशब्दोपचारनिमित्तं लोकोत्तरबृहत्त्वबृंहणत्वे । चकारेण दिव्यभूषणायुधादेरपि संग्रहः । ते सर्वान्तरात्मत्वेन विश्वपतित्वेन च श्रुतस्य । विभूतयः नियन्तव्याश्शेषभूताश्च । एतेषु द्रव्याणां “न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्” (गीता. १०.३९) इत्युक्तापृथक्सिद्धिमत्तया शरीरत्वेन विभूतित्वम्, अद्रव्याणां तु व्यवहितप्रकारतया । हिरण्यगर्भादीनां तु विशेषतः । सृष्ट्यादित्रयोपयुक्तविभूतित्वं विभज्योक्तं वैष्णवपुराणे (१.२२.३१,३२,३३) – “ब्रह्मा दक्षादयः कालस्तथैवाखिलजन्तवः । विभूतयो हरेरेता जगतस्सृष्टिहेतवः ॥ विष्णुर्मत्वादयः कालः सर्वभूतानि च द्विज । स्थितेर्निमित्तभूतस्य विष्णोरेता विभूतयः ॥ रुद्रः कालान्तकाद्याश्च समस्ताश्चैव जन्तवः । चतुर्धा प्रलयायैता जनार्दनविभूतयः ॥” इति । अत्र विष्णोरेव विष्णुविभूतित्वोक्तिर्विभूति-सजातीयस्वावताराभिप्राया । ते विभूतय इत्यनेन त्वद्विभूतित्वं स्वाभाविकं त्वदितरविभूतित्वं त्वदिच्छायत्तम्; तथा तद्द्वाराऽपि त्वद्विभूतित्वं सिद्धमेवेति व्यज्यते ॥ १७ ॥

एवं भगवतः परत्वं प्रपञ्चितम्;
अनन्तरम् आभिगामिक-गुण-मुखेन सौलभ्यम् उच्यते –

वशी वदान्यो गुणवान् ऋजुश् शुचिर्
मृदुर् दयालुर् मधुरः स्थिरः समः ।
कृती कृत-ज्ञस् त्वम् असि स्व-भावतः
समस्त-कल्याण-गुणामृतोदधिः ॥ १८ ॥

You are, by your own nature, submissive to the will of those that take refuge in you, are large hearted, noble, pure, tender, compassionate, blissful, firm, evenhanded, ever mindful of the services of the devotees and a nectar of ocean of all auspicious attributes.

The Lord is full of auspicious attributes. In this sloka, Alavandar lists out just 12 of them.

The Lord is submissive to those that have taken refuge in Him. We may refer to the Lord acting as the charioteer of the Pandavas, in the war between them and the Kauravas. Prior to that, He acted as their mediator (ambassador). As the charioteer and friend, he permitted great familiarity to Arjuna, who called Him in very casual terms. After Arjuna sees the Form of the Lord, he is frightened and then says contritely (in the Srimad Bhagavad Gita Chapter XI Verses 41-42): “The way in which I have importunately called out, either through intimacy or even through want of thought, “Hey Krishna, Hey Yadava, Hey com-33 rade and so on, suspecting not this greatness of Yours, and thinking You only to be a friend, and the way You have been slighted by me in jest….” The Lord had not minded it, because He is submissive (“Vasi”) to those that had taken refuge in Him.

The Lord is large-hearted (“vadanyah”). He confers His Grace in abundance and quite often, unasked. He rushes to their help. This is exemplified by Sudama’s (Kuchela) episode.Kuchela’s wife persuades him to visit his childhood friend, Lord Krishna and request for help, as they are in abject penury. Sudama agrees and carries a small quantity of parched grain with him. Lord Krishna sees him from a distance, when Sudama reaches Dvaraka. He rushes out to embrace Sudama and to receive him warmly. They exchange notes about their gurukula days. Sudama is bashful and does not ask for any thing. Lord Krishna, who is aware of the innermost thoughts of all, understood Sudama’s thoughts (Srimad Bhagavatam, Skandha X Chapter 81): “He never worshipped me for wealth. My friend is now coming to meet at the instance of his loyal wife. I shall grant him wealth beyond his dreams”. Sudama goes home and finds that the Lord had made him wealthy, beyond what even his wife had desired! Sudama himself was more than happy with the way the Lord had received him. “I have witnessed the Lord’s love of holy men, how he regards them as adorable beings. Me, the poorest of the poor, He was pleased to hug to His chest, which is the residence of Sri, where am I, the poorest of the poor and a sinner to boot. And, where is Krishna, the abode of Sri……. The service of the Lord’s feet is the source of man’s welfare in all respects…..“This is what Alavandar calls as “vadanyah”.

He is noble (gunavan). He never bothers about His greatness. He mixes freely with people of humble origin. Why human beings alone - He mixed freely with monkeys and bears in His avatara as Lord Ramachandra.

He is pure. There are two types of purity - physical and mental. One who does good to others, without expecting any return is one who has mental purity. Obviously, when the Lord showers His Grace on those who seek Him, He is not expecting any thing in return. He is tender - a tenderness in body (“komalangah” is how He is addressed) and tenderness in mind and heart. He cannot bear the difficulties of His devotees. A related quality is the quality of being merciful. He is full of bliss. He makes His devotees happy. He is firm - meaning thereby that He firmly holds on to a devotee and does not let go of him. He does not abandon a devotee, because the devotee has some (or many) deficiencies (Later in the stotra we will be seeing how Sri Yamuna pleads that he has all the possible deficiencies and only the Lord can save him). He is even-handed. He does not distinguish people based on accident of birth or based on other considerations. He is selfless, as he does not do any thing for Himself.

Having listed out the above qualities, Alavandar concludes by stating that the Lord is a nectar ocean of all auspicious attributes (“samasta kalyanaguna amritodadhi”).

वशी वदान्यो गुणवानृजुश्शुचिर्मृदुर्दयालुर्मधुरः स्थिरः समः ।
कृती कृतज्ञस्त्वमसि स्वभावतः समस्तकल्याणगुणामृतोदधिः ॥ १८ ॥

वशीति ॥ यद्वा, विभूत्यानन्त्यमुक्तम् । अथात्र गुणानन्त्योक्तिः । वशः प्रभुत्वमायत्तत्वं वा, तद्वान् वशी; तथा च नैघण्टुकाः “वशो जनस्पृहायत्नेष्वायत्तत्वप्रभुत्वयोः” इति । तत्र प्रभुत्वार्थः “सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः” (बृह. ६-४-२२) “जगद्वशे वर्ततेदं कृष्णस्य सचराचरम् ॥” (सहस्रनामाध्याये) इत्यादिषु प्रसिद्धः । तथा पूर्वश्लोके प्रोक्तं परिबृढत्वं गुणान्तरविधानार्थमनूद्यते । तस्मिन् सति हि वक्ष्यमाणगुणा भृशं शोभन्ते । आयत्तत्वार्थे तु संश्रिताधीनतया सौलभ्यातिशयः कथ्यते । यथाऽऽह स्वयमेव “ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ।” इति, “इमौ स्म मुनिशार्दूल! किङ्करौ समुपस्थितौ” (रामा. बाल. ३१-४) इति च । पाण्डवदूतत्वपार्थसारथित्वादिवृत्तान्ताः प्रसिद्धाः ।

वदान्यः “प्रियवाग्दानशीलश्च वदान्यः परिकीर्तितः ।”, “अर्थिषु प्रियवादित्वम्”, “उदाराः सर्व एवैते” (गीता ७-१८) “स सर्वानर्थिनो दृष्ट्वा समेत्य प्रतिनन्द्य च” (रामा. अर. १६-२७) इत्यादिषु दृष्टम् । स्वात्मपर्यन्तसर्वस्वदानशीलत्वं च “य आत्मदा वलदाः” (यजुषि काठके ७-५-३६), “एको बहूनां यो विदधाति कामान्” (कठ. २-५-१३), “एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत्” (कठोपनिषत्) इत्यादिषूक्तम् । नारदश्च पुण्डरीकं प्रत्याह – “तस्मात्त्वमपि विप्रेन्द्र! नारायणपरो भव । तदन्यः को महोदारः प्रार्थितं दातुमीश्वरः ॥” (इतिहाससमु. ३१-११४) । उक्तं च श्रीविष्णुधर्मे – “सकलफलप्रदो हि विष्णुः” इति, “रत्नपर्वतमारुह्य यथा रत्नं नरो मुने! । सत्त्वानुरूपमादत्ते तथा कृष्णान्मनोरथान् ॥” इति च । इतिहासोत्तमे च “यथा कल्पद्रुमात्सर्वं प्राप्यते मानसेप्सितम् । तथा संप्राप्यते विष्णोरपि स्याद्दुर्लभं द्विज ॥” इति । स्वयमप्याह – “अश्वमेधसहस्राणां सहस्रं यः समाचरेत् । नासौ पदमवाप्नोति मद्भक्तैर्यदवाप्यते” ॥ इति ।

गुणवान् – गुणशब्दोऽत्र न गुणसामन्यपरः, गुणविशेषमध्यपठितत्वात्; समस्तकल्याणगुणामृतोदधिरिति निगमनेन चरितार्थत्वाच्च । अप्रधानविषयत्वं पारिभाषिकगुणपरत्वं सत्त्वादिगुणविशेषार्थत्वं चात्रासङ्गतमयुक्तं च । अत उचितः कश्चिद्गुणविशेषोऽत्र विवक्षितः । गुण्यत इति गुणः अभ्यसनीयः, अनुकूलतमत्वेन शीलनीय इत्यर्थः । ईदृशत्वं च सौशील्यस्य गुणान्तरेभ्यः समधिकम् । इदं च “महतो मन्दैस्सह नीरन्ध्रसंश्लेषस्वभावत्वम्” । तदेतद्गुहशबरीगोपालादिवृत्तान्तेषु प्रसिद्धम् ।

ऋजुः – आश्रितेषु मनोवाक्कायवृत्तीनामेकरूपतया कौटिल्यरहितः । एतेन विश्वसनीयत्वं व्यज्यते । यथा चाह – “अप्यहं जीवितं जह्यां त्वां वा सीते सलक्ष्मणाम् । न तु प्रतिज्ञां संश्रित्य ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः ॥” (रामा. आर. १०-१९), “द्यौः पतेत् पृथिवी शीर्येत् हिमवान् शकलीभवेत् । शुष्येत्तोयनिधिः कृष्णे! न मे मोघं वचो भवेत् ॥” इति । आश्रितच्छन्दानुगुणावस्थानत्वं वा ऋजुत्वम् ।

शुचिः – अपहतपाप्मत्वादिगुणकः । भावशुद्धिर्वा विवक्षिता । सा चाश्रितरक्षणे प्रत्युपकारादिनिरपेक्षता द्रव्यतारतम्यानादरेण भक्तिमात्रप्रसाद्यत्वं वा । यथोच्यते – “भक्तैरण्वप्युपानीतं प्रेम्णा भूर्येव मे भवेत् । भूर्यप्यभक्तोपहृतं न मे तोषाय कल्पते ॥” (भगवते १०-८१-३) ॥ “पृथिवीं रत्नसंपूर्णां यः कृष्णाय प्रयच्छति । तस्याप्यन्यमनस्कस्य सुलभो न जनार्दनः ॥”, “अन्यद् पूर्णादपां कुम्भादन्यत् पादावनेजनात् । अन्यत् कुशलसंप्रश्नान्न चेच्छति जनार्दनः ॥” इति । पावनत्वं वा शुचित्वम् । यथा “पावनः सर्वभूतानां त्वमेव रघुनन्दन! ।”, (रामा. उत. ८२-९) “पवित्राणां हि गोविन्दः पवित्रं परमुच्यते ।”, “पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गलानां च मङ्गलम् ।” (सहस्रनामाध्याये) “शुचिर्भवति संस्मृत्य स्नातो भवति दर्शनात् । प्रणिपातेन पूतात्मा त्रयः कृष्णे महागुणाः ॥”, ” स्नातो वा यदि वाऽस्नातः शुचिर्वा यदिवाऽशुचिः । यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरश्शुचिः ॥” इति । “अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा । यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥” इति च ।

मृदुः – सापराधैरपि सहसाऽऽश्रयितुं शक्यः । यथोक्तं – “विदितः स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सलः । तेन मैत्री भवतु ते यदि जीवितुमिच्छसि ॥” (रामा. सु. २१-२०), “अराक्षसमिमं लोकं कर्तास्मि निशितैः शरैः । न चेच्छरणमभ्येषि मामुपादाय मैथिलीम् ॥” (रामा. युद्ध.) इति । आश्रितविश्लेषासहत्वं वा मृदुत्वम् । तच्च वक्ष्यति (श्लो. ५६) – “क्षणेऽपि ते यद्विरहोऽतिदुस्सहः” इति । शासनप्रवृत्तस्यापि “सामोपहितया वाचा” इति क्रमेण सामप्रधानत्वं वा ।

दयालुः – स्वप्रयोजनान्तरमनपेक्ष्य परदुःखनिराकरणेच्छावान् । तदप्युच्यते “आनृशंस्यमनुक्रोशः श्रुतं शीलं दमश्शमः । राघवं शोभयन्त्येते षड्गुणाः पुरुषोत्तमम् ॥” (रामा. अ. ३३-१२) इत्यादिभिः । न चातिदुःखमयविषमसृष्ट्या नैर्घृण्यादिदोषः – “वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् तथा हि दर्शयति” (ब्र. सू.) इति सूत्रकारैस्तत्प्रतिक्षेपात् । अत एव मोक्षोऽपि कस्यचित् कदाचिदुपपद्यते ।

मधुरः – “रसो वै सः ।” (तै. आन. ७), “आनन्दो ब्रह्म” (तै. आन.), “कं ब्रह्म खं ब्रह्म” (छान्दोग्ये) इत्यादिप्रसिद्धनिरतिशयानन्दस्वरूपः । अत एवोपायदशायामपि माधुर्यमुच्यते – “प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥” (गीता. ७.७१), “कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥” (गीता. १०.९), “क्व नाकपृष्ठगमनं पुनरावृत्तिलक्षणम् । क्व जपो वासुदेवेति मुक्तिबीजमनुत्तमम् ॥” (वि. पु) इति । वाचिकं कायिकं च वा माधुर्यम्, “प्रियवादी च भूतानां सत्यवादी च राघवः ।” (रामा.), “सोमवत्प्रियदर्शनः” (रामा. बाल. १-१८), “रूपौदार्यगुणैः पुंसां दृष्टिचित्तापहारिणम् ।” (रामा. अयो. ३-२८), “साक्षान्मन्मथमन्मथः” (भागवते. १०-३२-२) इत्यादिषु प्रसिद्धम् । अत एव जिघांसावस्थायामपि हृद्यत्वं रक्तरुष्टयोर्भीष्मचैद्ययोः प्रसिद्धम् ।

स्थिरः – आश्रितापराधैस्तत्प्रदर्शकैरप्यक्षोभ्यः । यथाऽऽह सुग्रीवादीन् प्रति “मित्रभावेन संप्राप्तं न त्यजेयं कथंचन । दोषो यद्यपि तस्य स्यात् सतामेतदगर्हितम् ॥” (रामा. यु. १८-३) इति ।

समः – जातिगुणवृत्तादिवैषम्यवतामपि शरण्यत्वे विशेषरहितः । श्रूयते हि “सर्वस्य शरणं सुहृत्” (श्वे. उ. ३-१७) इति । स्मर्यते च “सर्वलोकशरण्याय” (रामा. यु. १७-७), “सुहृदं सर्वभूतानाम्” (गीता. ५-२९), “समोऽहं सर्वभूतेषु” (गीता. ९-२९) इति ।

कृती – स्वार्थकर्तव्यविशेषरहितः । तदाह – “न मे पार्थास्ति कर्तव्यम्” (गीता. ३-२२) इति । यद्वा, आश्रितरक्षणेन कृतकृत्यः । तदप्युक्तम् – (रामा. बा. १-८५) “अभिषिच्य”, इत्यारभ्य “कृतकृत्यस्तदा” इति । अथवा कृतमुपकारः, “कृतज्ञः” इत्यत्र तथा दृष्टेः; तद्वान् कृती । धर्मप्रवर्तनार्थानुष्ठानवान् वा । द्वेधाऽपि विशेषोपकारकव्यापारवानित्यर्थः । आश्रितेषु विशेषतश्च गीयते “योगक्षेमं वहाम्यहम्” (गीता. ९-२२), “ददामि बुद्धियोगं तम्” (गीता. १०-१०) इत्यादि ।

परैरुपकृतं जानातीति कृतज्ञः । उपकारलेशमपि बहुमन्यत इति तात्पर्यम् । तदुच्यते – (रामा. अयो. १-११) “न स्मरत्यपकाराणां शतमप्यात्मवत्तया । कथंचिदुपकारेण कृतेनैकेन तुष्यति ॥” इति । स्वयं चाह – “गोविन्देति यदाक्रन्दत् कृष्णा मां दूरवासिनम् । ऋणं प्रवृद्धमिव मे हृदयान्नापसर्पति ॥” (भार. उद्यो. ४७-२२) इति । यद्वा कदाचित् स्वकृतमाश्रितप्रार्थनाभङ्गं प्राप्तावसरे तदपेक्षितपूरणाय सानुशयो जानातीति कृतज्ञः । तदाह – “शिरसा याचतस्तस्य न कृतं वचनं मया ।” (रामा. यु. १२४-१९) इति ।

अत्र असीति मध्यमपुरुषेणार्थसिद्धावप्यधिकेन त्वंशब्देन हेमारविन्दपरिमलन्यायात् गुणानां गुण्यधीनोत्कर्षः सूच्यते । तदुक्तमभियुक्तैः (वरदराजस्तवे. ११) “गुणायत्तम्” इत्यारभ्य “गुणाः सत्यज्ञानप्रभृतय उत त्वद्गततया शुभीभूयं याता इति हि निरणैष्म श्रुतिवशात् ॥” इति । असीति वर्तमानव्यपदेशः कालभेदेन स्वभावभेदशङ्कानिरासार्थः । स्वभावतः न तु पुण्य(वि)शेषविवर्तपरिणामैरित्याशयः । नित्यानां मुक्तानां च गुणास्त्वदधीनाः, तव तु न पराधीना इति भावः । श्रूयते हि “स्वभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” (श्वे. उ. ६-८) इति । त्वय्यविद्यमानः कश्चित्कल्याणगुणो नास्तीत्यभिप्रायेण सामान्यतः संगृह्योपसंहरति – समस्तकल्याणगुणामृतोदधिरिति । “समस्तकल्याणगुणात्मकोऽसौ” (वि. पु. ६-५-८४) “तेजोबलैश्वर्यमहावबोध” (वि. पु. ६.५.८५) इत्यादिकमिहानुसन्धेयम् ।

अत्र कल्याणगुणशब्देन निर्गुणश्रुतीनामुूत्सर्गापवादनीत्या हेयगुणविषयत्वसूचनात् कल्याणगुणकार्त्स्न्यवचनाच्च निर्गुणवादः परिमितगुणवादश्च निरस्तः । “यथा रत्नानि जलधेरसंख्येयानि पुत्रक! । तथा गुणा ह्यनन्तस्याप्यसंख्येया महात्मनः ॥” (वराहपुराणे. ७४-४०) इत्यादिकं सूचयता गुणामृतोदधिरित्यनेन गुणानामपरिच्छेद्यत्वं कार्त्स्न्येन भोग्यत्वं च व्यज्यते । ब्रह्मस्वरूपवत्तद्गुणानामपि भोग्यत्वं श्रूयते – “सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह । ब्रह्मणा विपश्चितेति ।” (तै. आन. १.२), “य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्यान् कामान्” (छा. उ) इति दहरविद्योक्तन्यायात्कामशब्द इह कल्याणगुणपरः ॥ १८ ॥

उक्तानाम् असंख्यातानां गुणानां
प्रत्येकम् अनवधिकातिशयत्वम् अभिप्रेत्याह –

उपर्य् उपर्य् अब्ज-भुवोऽपि पूरुषान्
प्रकल्प्य ते ये शतम् इत्य् अनुक्रमात् ।
+++(“ते ये शतम्” इत्यादि-वैदिक-)+++गिरस् त्वद् +++(आनन्दः→)+++ एकैक-गुणावधीप्सया
सदा स्थिता नोद्यमतो ऽतिशेरते ॥ १९ ॥

The Vedic texts attempt to find the limit of Your attributes, by describing in ascending order the bliss of beings higher than the lotus-born Brahma, by using words “one hundred units of such bliss”. Inspite of constant endeavour, they fail to do so and do not go beyond the first Ananda, because that is itself Infinite.

In the previous sloka, it has been said that the auspicious qualities (attributes) of the Lord are innumerable. In this sloka, it is being stated that it is not possible to indicate the limits of these attributes. In order to find out the limits, the Vedas created a being with incomparable attributes of bliss and thereafter went on describing beings whose attributes of bliss were hundred times of the previously stated bliss. After going on like this, they found that 35 the bliss computed at the end did not go beyond the first Ananda of the Lord because that itself was infinite. The Ananda of the Lord is therefore inestimable.

The Taitiriya Upanishad consists of three chapters - the Siksavalli, the Anandavalli and the Briguvalli. The chapters are divided into Aranyakas (lessons). Lesson 8 of Anandavalli says as follows “….This is an assessment of Bliss. Let it be supposed that there is a youth, in the prime of youth and that to him belongs the entire earth laden with all riches. We have in him one measure of human joy. One hundred such units of human joy, a sage full of revelation and free from all cravings will possess. One hundred units of such joy will make the joy of the highest gods. One hundred units of such joy is the joy of Indra, and one hundred units of joy of Indra is the joy of Brihaspati. One hundred units of such joy is the joy of Prajapati while one hundred units of such joy is the joy of Brahma. Thus, the bliss of the best man, Gandharvas, Pitrus, Ajanadevas, Karmadevas, Devas, Indra, Brihaspati, Prajapati and Brahma goes on increasing, with the joy of Brahma being billion million times of the joy of the best man. The Brihadaranyaka Upanishad also has a description of a similar hierarchy of bliss, leading to the bliss that is Brahman. Alavandar says that the Vedas, inspite of such hierarchical calculations are unable to find the limits of the Ananda of the Lord. Sri Yamuna states that when the Upanishads could not calculate in respect of even one attribute (Ananda) of the Lord, how can the Vedas compute the attributes in entirety (“tvad ekaika guna avadhipsaya)?

उपर्युपर्यब्जभुवोऽपि पूरुषान्प्रकल्प्य ते ये शतमित्यनुक्रमात् ।
गिरस्त्वदेकैकगुणावधीप्सया सदा स्थिता नोद्यमतोऽतिशेरते ॥ १९ ॥

उपर्युपरीति ॥ “उपर्यध्यधसः सामीप्ये” (अष्टा. ८.१.७), “उभसर्वतसोः कार्या धिगुपर्यादिषु त्रिषु । द्वितीयाऽऽम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते” (श्लोकवार्तिकम् २.३.२) इत्यनुशासनात् अत्राब्जभुव इति द्वितीया । पञ्चमी तु अतसर्थप्रत्ययान्तोपरिशब्दयोगादत्रायुक्ता । षष्ठी चाम्रेडितोपरिशब्दयुक्ते विशेषतो द्वितीयाविधानादिह न ग्राह्या । अब्जभुवः पूरुषानिति प्रकॢप्तिकर्मत्वेन सामानाधिकरण्यं वा । अब्जभूशब्देन “पृष्टः प्रोवाच भगवानब्जयोनिः पितामहः” (वि. पु. १.२) इत्यादिप्रसिद्धमौत्पत्तिकवैभवं सूच्यते । एतेनानन्दवल्ल्यां प्रजापतिशब्दविवक्षितं व्याख्यातम् । अपिशब्दोऽसंभावितकॢप्तिद्योतकः । हिरण्यगर्भं सार्वभौममनुष्यस्थाने निवेश्य तत्प्रभृतींश्चतुर्मुखपर्यन्तानविद्यमानानपि पुरुषान् पूर्वपूर्वापेक्षया प्रकर्षेण कल्पयित्वेत्यर्थः । ते ये शतमित्यनुक्रमात् प्रत्यक्षश्रुतिपठितानुक्रमेणाविद्यमानासंख्यातपाठपर्यायाभ्यूहं कृत्वेति भावः । गिर इत्यनेन यथावदर्थाभिधानसामर्थ्यं सूच्यते । “ते ये शतम्” (तै. आन. ८) इत्यादिसमभिव्याहाराद्वेदगिर इति विशेषः सिध्यति । यद्यप्यानन्दवल्ल्यां “सैषाऽऽनन्दस्य मीमांसा” इत्यारभ्यानन्दाख्य एक एव गुणः परिच्छेत्तुमशक्य इत्युक्तम्; तथाऽपि “युवा स्यात्” (तै. आन. ८) इत्यादिना गुणविभूतिप्रकर्षनिबन्धनस्यानन्दप्रकर्षस्योपक्रान्ततया परस्मिन्नपि ब्रह्मणि अनन्तगुणविभूतिनिबन्धनस्य तस्य विवक्षितत्वात्, तन्नान्तरीयकतया सर्वगुणानां निरवधिकत्वं सिध्यतीत्यभिप्रायेणाह – त्वदेकैकगुणावधीप्सयेति । अत्र गुणगुणिभेदव्यपदेशात् भगवत्स्वरूपेण भगवद्गुणानामभेदं वदन्तः प्रत्युक्ताः । सामानाधिकरण्यं तु धर्मधर्मिभावादेवोपपद्यते । अन्यथा तन्मतेऽपि स्वयं निराचिकीर्षितनिर्गुणवादपरिशेषस्स्यात् । अपिशब्दस्सदा स्थिता इत्यत्र वाऽन्वेति । सर्वदोद्युक्ता अपीत्यर्थः । यद्वा सदा स्थिता गिर इति नित्यतया वक्तृदोषोज्झितत्वं व्यज्यते । तदा प्रकल्प्यापि नोद्यमतोऽतिशेरत इत्यन्वयः । पुनःपुनरुपक्रमावस्थैव परिशिष्यत इति भावः । अत्र “तस्येयं पृथिवी सर्वा वित्तस्य पूर्णा स्यात्” (तै. आन. ८) इत्यसंभावितकल्पनयैवोपक्रमः । अतस्समानन्यायतया तादृशकल्पनाप्रवाहेऽपि श्रुतेस्तात्पर्यमुन्नीतम् । पूर्वं (श्लो. ११) नारायणशब्देन संबोधित एवानन्द-वल्ली-स्थ–ब्रह्म-शब्दार्थतयाऽत्र त्वच्छब्देन निर्दिश्यते । “स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः ।” (तै. आन.) इति पुरुषवर्तिनः सर्वान्तर्यामिणः सवितृमण्डलमध्यवर्तिपुण्डरीकाक्षपुरुषेणैक्योपदेशश्चात्र विज्ञानमयादप्यर्थान्तरमानन्दमयं विश्वात्मानं नारायणमेव व्यनक्ति ॥ १९ ॥

नन्व् एवं-विध-निरतिशयानन्दस्य भगवतो
न तावत् स्वार्थे जगद्-व्यापारः, अपूर्णत्व-प्रसङ्गात् ।
नापि परार्थः; संसारस्य दुःखमयत्वाद् +++(5)+++

इत्यत्र केनचिदाकारेणोभयार्थत्वं विश्वोपकार-व्यापारानन्त्यं च वदन्
पूर्वोक्त-गुण-प्रकर्षम् एव स्थिरीकरोति –

त्वद् आश्रितानां जगद्-उद्भव-स्थिति-
प्रणाश–संसार-विमोचनादयः ।
भवन्ति लीला, विधयश् च वैदिकास्
त्वदीय-गम्भीर-मनोऽनुसारिणः +++(←“श्रुतिः समृतिर्ममैवाज्ञा”)+++ ॥ २० ॥

The creation, sustenance and dissolution of the Universe as also the granting of liberation constitute Your play, for the benefit of those who seek refuge in You. And the vedic mandates are in conformity with Your otherwise unfathomable will.

The underlying idea is that the Lord indulges in the repetitive process of creation, sustenance and dissolution of the Universe, not because of any personal desire. He is above any wants of a personal nature. But, He wants to give opportunities to the jivas to turn to Him and to attain liberation.

In the previous sloka it has been stated that the divine attributes of the Lord are inestimable. It would then be pointless to say that while his attributes are numerous, there is no one to attain them. Alavandar therefore hastens to say in this sloka that there are many devotees who are available to take advantage of the immense wealth of the Lord.

An alternate interpretation has also been given to this sloka. Creation, sustenance and dissolution of the universe and attainment of liberation are all a play for the mukta purushas, Brahma and others. The Vedic injunctions fall in line with the inclination of Your devotees. What this means is that Brahma and others have been entrusted the assignment of creation of the universe and other activities. It is because of the grace of the Lord they are able to discharge their duties with ease. They are making the sentient beings as devotees of the Lord. They are showing the path to liberation. All these have become a play for Brahma and others. If so, need one say separately about the capabilities of the Lord?

त्वदाश्रितानां जगदुद्भवस्थितिप्रणाशसंसारविमोचनादयः ।
भवन्ति लीलाविधयश्च वैदिकास्त्वदीयगम्भीरमनोनुसारिणः ॥ २० ॥

त्वदाश्रितानामिति ॥ त्वामाश्रितानां कृते तदभीष्टसिद्ध्यर्थं तद्भोग्यत्वार्थं चेति भावः । एतेन पूर्वोक्तापरिमितगुणविभूतिवैभवस्य भोक्तॄणामभावात् अरण्यचन्द्रिकात्वप्रसङ्गोऽपि निरस्तः । जगत्सष्टेः भगवद्भक्तार्थत्वं च “सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति” (तै. शिक्षावल्ली), “सर्वं ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्वशः” (छा. ७.२६.२) इत्यादिश्रुतिभिरभिव्यज्यते । जगदुद्भवस्थितिप्रणाशशब्दाः णिजर्थमन्तर्भाव्य प्रयोजकव्यापारपराः । विश्वोपादानभूतस्य सर्वान्तर्यामिणो जगच्छरीरकत्वाकारेणोत्पत्त्यादिकमेव वा विवक्षितम् । अत एव गात्रविक्षेपरूपनृत्तवल्लीलात्वमपि घटते । तेन स्वार्थत्वमपि सिद्धम्। आदिशब्देनानुप्रवेशनियमनादिकमवतरणादिकं च गृह्यते ।
भवन्तीत्यनेन तादृशलीलाया उपपन्नत्वं प्रतिकल्पानुवृत्तत्वं च व्यञ्जितम् ।
अत्र तवेत्यध्याहर्तव्यम् ।
त्वद् इति पदच्छेदेन त्वत्तो निमित्तोपादानभूताद्भवन्तीति वा योज्यम् ।
वैदिकाः विधयः वेदसंबन्धिनो विधिभागाः ।

त्वदीयगम्भीरमनोनुसारिणः – तवैव स्वेतरदुरवगाहाक्षोभ्यसङ्कल्पानुविधायिन इत्यर्थः । यथाऽऽह – “श्रुतिः समृतिर्ममैवाज्ञा” (विष्णुधर्मे ६.३१) इति । एते च त्वदाश्रितार्थाः । एवं वा योजना; त्वदाश्रितानां चतुर्मुखमुखाश्च (श्लो. ८) इति पूर्वोक्तानां ब्रह्मरुद्रादीनामित्यर्थः । जगच्छब्द इह यथार्हमण्डान्तर्वर्तितत्तत्कार्यविशेषविषयः । एषां संसारविमोचकत्वं “शङ्करस्य तु यो भक्तः सप्तजन्मान्तरं नरः । तस्यैव तु प्रसादेन विष्णुभक्तः प्रजायते ॥”, “त्रिभिः प्रजापतेर्भक्तः सप्तभिः शङ्करस्य तु । विंशत्याऽग्नीन्द्रसूर्यादेः विष्णुभक्तः प्रजायते ॥” इत्यादिन्यायादनुग्रहोपदेशधर्मप्रवर्तनादिद्वारा स्यात् । लीलात्वोक्तिरिह तेषां भगवदनुग्रहेण सृष्ट्यादेः प्रियत्वसुकरत्वसूचनार्था । त्वदाश्रितानामप्येवम्, तव तु किं पुनरिति चाभिप्रेतम् । वैदिकविधीनां भगवदाश्रितमनोनुसारित्वं च “अथ यदि ते कर्मविचिकित्सा वा वृत्तविचिकित्सा वा स्यात् । ये तत्र ब्राह्मणाः सम्मर्शिनः । युक्ता आयुक्ताः । अलूक्षा धर्मकामास्स्युः । यथा ते तत्र वर्तेरन्, तथा तत्र वर्तेथाः । अथाभ्याख्यातेषु । ये तत्र ब्राह्मणास्सम्मर्शिनः । युक्ता आयुक्ताः । अलूक्षा धर्मकामास्स्युः । यथा ते तेषु वर्तेरन् । तथा तेषु वर्तेथाः । एष आदेशः । एष उपदेशः ।” (तै. शीक्षा.) इत्यादिश्रुतिसिद्धम् । स्मर्यते च “श्रुतिस्स्मृतिस्सदाचारः”, “वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम्” (मनुः) इति । विधिशब्द इह वैदिकानुष्ठानपरो वा । पूर्वयोजनायां च भगवता धर्मसंस्थापनार्थं क्रियमाणानि वैदिकधर्मानुष्ठानानि ग्राह्याणि ।

नन्विह भगवता परमसाम्यमापन्नानां मुक्तानां जगद्व्यापारादेरुक्तिः किं न गृह्यते? उक्तं हि परमसंहितायां “केन रूपेण भिद्यन्ते मुक्ताः तव शरीरिणः । एतदाचक्ष्व मे देव ! गुह्याद्गुह्यतरं परम् ॥” इति ब्रह्मणा पृष्टे प्रत्युक्तम् – “अहमेव भवन्त्येते न भेदः तत्र कश्चन । यथाऽहं विहराम्येवं तथा मुक्ताश्च देहिनः ॥” इति । अतो मुक्तस्य भगवदैक्यात् जगद्व्यापारादि स्यादिति चेत् – मैवम्; तत्रापि “तव शरीरिणः” (परमसंहिता) इत्यनूदितसर्वशरीरित्वानुगुणमैक्यव्यपदेशस्य श्रुतिस्मृतिसिद्धपरमसाम्यविवक्षया नेतव्यत्वात् । “रामसुग्रीवयोरैक्यम्” (रामा. सुन्दर. ३५.५१) इत्यादिन्यायाच्च । अन्यथा “यथाऽहं विहरामि” (परमसंहिता) इत्यादिना दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावेन भेदव्यपदेशो न घटते । तदिह मुक्तानां विहारसाम्यवचनं “जक्षत् क्रीडन् रममाणः” (छान्द्योग्ये) “सङ्कल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति” (छान्द्योग्ये) इत्युपनिषदुक्तपरिच्छिन्नव्यापारविषयम् । तदेव हि तत्रान्तिमे पटले दर्शितं – “सायुज्यं प्रतिपन्ना ये तीव्रभक्तास्तपस्विनः । किङ्करा मम ते नित्यं भवन्ति निरुपद्रवाः” (परमसंहिता ३०.९४) इति । एवं “मुक्तानां जगद्व्यापारे शक्तिरस्ति, तत्प्राप्तिर्नास्तीति पक्षोऽपि न विचारार्हः । न हि मुक्तानां सर्वशरीरित्वम्, अश्रुतत्वादनुपपतेश्च; तदभावे कथं “बहु स्याम्” (तै. भृगु) इति सङ्कल्पशक्तिः?; तथाविधशक्तिशालिनः तदप्राप्तिश्चात्र दुर्वचा । तथैव नित्यानामपि । उक्तं हि भाष्येऽनन्तपदव्याख्याने “सातिशयस्वरूपगुणा नित्या व्यावृत्ताः” (जन्माद्यधिकरणे) इति । अतो यथोक्त एवार्थः ॥ २० ॥

एवं प्रतिपादित-प्रकारेण निरुपाधिक-स्वामिनि
निरपेक्ष-स्वतन्त्रे निरवधिक-सौलभ्ये भगवति
स्वात्मनस् स्व-रूप-निबन्धनं गुण-कृतं च दासत्वम् अनुभवंस्
तद्-उचितां वृत्तिम् अप्य् आचरति –

नमो नमो वाङ्-मनसातिभूमये
नमो नमो वाङ्-मनसैक-भूमये ।
नमो नमोऽनन्त–महा-विभूतये
नमो नमोऽनन्त-दयैक-सिन्धवे ॥ २१ ॥

337 Obeisance again and again to you, who are beyond the reach of speech and mind, to You who are the sole object of speech and mind, to You of infinite great powers, to You of infinite mercy.

In this sloka, Sri Yamuna offers obeisance to the Lord, after referring to the greatness of the Lord. The Lord is beyond the reach of speech and mind. The Lord is smaller than the smallest and bigger tha he biggest. The Lord Himself has said in the Gita (Chapter X) “……There is no limit to My divine manifestations…Every such ing as is glorious, brilliant and powerful, know that to be a partial manifestation of My glory.” The Lord is therefore beyond the reach of speech and mind.

It may appear, as a first reaction, that there is a contradiction between the first senten of the sloka which says that the Lord is beyond the reach of the speech and mind and the second sentence which says that the Lord the sole object of the mind and speech. There is really no contradiction, because in the second sentence what is referred is the “object” (ie) what is sought to be achieved. The glory of the Lord may be beyond description but if the bject is the attainment of the Lord it is possible because the Lord can do anything (He is infinitely powerful) including making us attain Him and He is: finitely merciful (“ananta maha vibhutaye, ananta dayaika sindhave”). The Lord himself has said in the Gita (Chapter IX) “Fix your mind on me, be devoted to Me, worship me and make obeisance to Me; thus linking yourself with me and entirely depending on me, you shall come to me…” Again in Chapter X it is said “…..!n order to shower My grace on them, I, dwelling in their heart, dispel the darkness born of ignorance, by the shining light of wisdom…..On those ever united through meditation with Me and worshipping Me with love, I confer that Yoga of wisdom, through which they come to Me…” In this connection, one may peruse sloka 19 of Mukunda Mala which also speaks about the immeasurable transcendence of the Lord. Says Kulasekhara Alwar “Once the Lord has been seen, this planet becomes a speck of dust, all the waters of the ocean become just a faint sigh, all space but a minute hole, gods like Brahma and Rudra insignificant manifestations and the denizens of the heavens become like small insects. Indeed, the magnificence of the Lord transcends all limitations….” In this sloka, Alavandar uses the words “Namo namo” in every line. This is to emphasise the depth of devotion he has for the Lord.

नमो नमो वाङ्मनसातिभूमये नमो नमो वाङ्मनसैकभूमये ।
नमो नमोऽनन्तमहाविभूतये नमो नमोऽनन्तदयैकसिन्धवे ॥ २१ ॥

नमोनम इति ॥ नमस्कारप्रकरणे च नमश्शब्द एवं निरुच्यते – “याः काश्चन कृतयो मम भगवति । न मम ममताऽस्ति तासु । भगवत एव ताः । अममोऽहं भगवति । अहमपि न मम । भगवत एवाहमस्मीत्येवमममतां योजयतीत्यतो नमः ।” (रहस्याम्नायब्राह्मणे) इति । इममेवार्थमभिप्रेत्योक्तं महाभारते (शान्ति. १३.४) “द्व्यक्षरस्तु भवेन्मृत्युस्त्र्यक्षरं ब्रह्मणः पदम् । ममेति द्व्यक्षरो मृत्युः न ममेति च शाश्वतम् ॥” इति । नमस्कारप्रभावश्च श्रीविष्णुधर्मादिषु (१.१७,१८) प्रसिद्धः । यथा – “प्रणम्य कृष्णं सहसा पांसुक्लिष्टे महीतले । निष्कल्मषो भवेत्सद्यो ललाटे पांसुमण्डनात् ॥ दुर्गसंसारकान्तारमपारमभिधावताम् । एकः कृष्णनमस्कारो मुक्तितीरस्य देशिकः ॥”, “एकोऽपि कृष्णे सुकृतः प्रणामो दशाश्वमेधावभृथेन तुल्यः । दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय ॥” (भार. शान्ति. ४६.११९), “अतसीगुच्छ(पुष्प)सङ्काशं पीतवाससमच्युतम् । ये नमस्यन्ति गोविन्दं न तेषां विद्यते भयम् ॥” (भार. शान्ति. ४६.११८), “नमस्कारः कृ(स्मृ)तो यज्ञः सर्वयज्ञोत्तमो मतः । नमस्कृत्य महायज्ञमश्वमेधफलं लभेत् ॥”, “प्रणम्य दण्डवद्भूमौ नमस्कारेण योऽर्चयेत् । स यां गतिमवाप्नोति न तां क्रतुशतैरपि ॥”, “नम इत्येव यो ब्रूयान्मद्भक्तः श्रद्धयाऽन्वितः । तस्याक्षयो भवेल्लोकः श्वपाकस्यापि नारद ॥”, “हरिममरगणार्चिताङ्घ्रिपद्मं प्रणमति यः परमार्थतो मनुष्यः । तमपगतसमस्तपापबन्धं व्रज परिहृत्य यथाऽग्निमाज्यसिक्तम् ॥” (वि. पु. ३.७), “एको बहूनि दुरितानि सुदुस्तराणि भक्त्या प्रयुक्त इव चक्रधरे प्रणामः” इत्यादिभिः । अत्र नमश्शब्दस्य वीप्सा पुनःपुनरावृत्तिश्च “नित्याञ्जलिपुटा हृष्टा नम इत्येव वादिनः” (भार. शान्ति. ३४४.४५) इतिवत् परत्वसौलभ्यानुबन्धिविभूतिगुणानन्त्यानुभवजनितभक्तिप्रकर्षं व्यनक्ति । श्रुत्यादिषु चैवं वीप्सादिकं दृश्यते । आहुश्च “प्रशंसायां प्रतिज्ञायां प्रलापे तर्जनेऽपि च । भये च विजये (विस्मये) चैव पौनःपुन्यमलंकृतिः ॥” इति । वाङ्मनसातिभूमय इत्यादिषु चतुर्ष्वपि पूर्वापरसंबुद्ध्यादिसामर्थ्यात् तुभ्यमिति लभ्यते । अतिभूमये अतिक्रान्तभूमय इत्यर्थः । “यतो वाचो निवर्तन्ते । अप्राप्य मनसा सह” (तै. आन) “यद्वाचाऽनभ्युदितम्” इत्यादिष्वभिप्रेतं परमयोगिनामपि वाङ्मनसाभ्यामपरिच्छेद्यत्वमिह विवक्षितम् । कुदृष्टिसंमतात्यन्तागोचरत्वविवक्षायां श्रुत्यन्तरस्ववचनादिविरोधमभिप्रेत्याह – वाङ्मनसैकभूमय इति । श्रूयते हि “सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति” (कठोपनिषत्. १.२.१५), “सर्वे वेदा यत्रैकं भवन्ति” (तै. आर. ३.११.२०) इति । स्मर्यते च “वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः” (गीता. १५.१५) इति, “नताः स्म सर्ववचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती (अहि. सं) इति च । यद्वा, स्वप्रसादभाजां गोपगोपिकादीनामपि वाङ्मनसयोरेकविषयभूतायेत्यर्थः । विषयान्तरवैमुख्यव्यञ्जनार्थमेकपदम् । उक्तं वाङ्मनसातिभूमित्वं स्थापयति – अनन्तमहाविभूतय इति । अनन्ता अनवधिका अत एव ब्रह्मादिविभूतिभ्योऽपि महती विभूतिर्यस्य स तथोक्तः । “नेति नेति” (बृह. ३.४.३.६) इत्यादिनिषेधस्तु “प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति” (ब्र. सू. ३.२.२१) इति सूत्रितम् । विभूतिप्रकर्षवचनं पूर्वोक्तगुणप्रकर्षस्योपलक्षणम् । अनन्तदयैकसिन्धवे इत्यनेन वा सर्वगुणप्रकर्षोपलक्षणम् । दयानन्त्यमाश्रितानां वाङ्मनसैकभूमित्वे हेतुः । अक्षोभ्यत्वादिविवक्षया सिन्धुशब्दः । स्वभावतस्तावत् दयाया एवासावाश्रयः । एतस्य दैत्यादिनिग्रहीतृत्वमप्याश्रितेषु दयातिशयात् तद्रक्षणविश्रान्तमिति भावः । तदेवमत्र चतुर्थ्यन्तैः प्रागुक्तपरत्वसौलभ्यनिगमनं प्राप्यत्वशरण्यत्वसंग्रहश्च । अत्र नमश्शब्देन वक्ष्यमाणानन्यप्रयोजनप्रपत्त्यधिकारिणः (प्राप्य)प्राप्तुः परशेषतैकरसस्य तदधीनस्वरूपादिशोधनमपि सिध्यति ॥

अधिकारे प्रपित्सूनामुपायोत्तरकृत्ययोः । फले च पारतन्त्र्यादि बोध्यमत्र नमोऽष्टके ॥ ३० ॥

किंच, सर्वत्र निवृत्तिधर्मसाधारणापेक्षितं तत्त्वज्ञानं निर्ममत्वं च चतुर्थ्यन्तैर्नमोभिश्च स्थिरीक्रियते । अनुकूलाभिसन्धिः प्रतिकूलनिवृत्तिश्चात्र दृश्यत इति तन्मुखेन तदङ्गिका शरणागतिरप्युपक्षिप्ता भवति ।

अथवा, भरन्यासरूपा प्रपत्तिरेवात्र नम इति संग्रहेण प्रस्तूयते । आवृत्तिरिह “सत्यं सत्यं पुनः सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते” (भार. आनु. १७८.११) इत्यादिवदुक्तस्थिरीकरणार्था । नमश्शब्दस्य शरणागतिविषयत्वं दमयन्तीवृत्तान्ते (महाभीरते आर. ४८.१६) व्यक्तम् – “शरणं प्रति देवानां प्राप्तकालममन्यत” इत्युक्तेऽर्थे “वाचा च मनसा चैव नमस्कारं प्रयुज्य सा” (भार. आर. ४८.१६) इत्यभिधानात् । तथा “सर्वेषामेव लोकानां पिता माता च माधवः । गच्छध्वमेनं शरणं शरण्यं पुरुषर्षभाः! ॥” (भार. आर. १६१.५६) इति मार्कण्डेयोक्तशरणागतिविषयश्च नमश्शव्दः प्रयुज्यते – “एवमुक्तास्त्रयः पार्था यमौ च भरतर्षभाः । द्रौपद्या सहिताः सर्वे नमश्चक्रुर्जनार्दनम् ॥” (भार. आर. १६१.५६) इति । एतत्प्राशस्त्यं च बह्वृचा आमनन्ति “यस्समिधो य आहुतयो वेदेन ददाश मर्त्यो अग्नये । यो नमसा (स) स्वध्वरः ॥” (ऋ. सं. ८.१९.५) इति । उपबृंहितं चैतदहिर्बुध्न्येन “समित्साधनकादीनां यज्ञानां न्यासमात्मनः । नमसा योऽकरोद्देवे स स्वध्वर इतीरितः ॥” (आहि. सं. ३७.३७) इति । यद्वा स्वाधीनस्वार्थकर्तृत्वभोक्तृत्वभ्रमरहिततया प्रार्थयिष्यमाणपरमफलोपक्षेपार्थोऽयं नमश्शब्दः । अत्र भवत्वित्यध्याहार्यम् । उपायप्रयोगात् पूर्वमेव हि फलार्थित्वम् । एतदुपजीवनेनानन्तरश्लोके फलं न कण्ठोक्तम् । अत्र त्वावृत्तिस्तीव्रभक्त्या त्वरातिशयं नित्यानुवृत्तिं च व्यनक्ति ॥ २१ ॥