१४ पुण्ड्रधारणम्

ततः अस्त्र-मन्त्रेण वाम-पाणि-तलं संशोध्य,
प्रणवेन मृदं निधाय जलमादाय,

गन्धद्वारां दुराधर्षां
नित्यपुष्टां करीषिणीम् ।
ईश्वरीँ सर्वभूतानां
ताम् +++(त्वाम्)+++ इहोपह्वये श्रियम् ॥

इति श्वेत-मृत्-सेचनं कृत्वा,
अस्त्र-मन्त्रेण दश-दिक्षु रक्षां कृत्वा,
प्रणवेन संमिश्रं कृत्वा,
मूल-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य
यथासम्प्रदायं नृसिंहबीजं विलिख्य,

भगवान् पवित्रं,
वासुदेवः पवित्रं,
शतधारं सहस्रधारम् अपरिमित-धारम्
अरिष्टम् अच्छिद्रम् अच्युतम् अनन्तम् अक्षयम् अव्ययं
परमं पवित्रं,
भगवान् वासुदेवः पुनातु

इति जलं निस्-स्राव्य
भगवत्-पाद-युगलं स्मृत्वा
तर्जन्या मृदञ् जलं चैकीकृत्य,

इति मन्त्रेण पञ्चोपनिषन्-मन्त्रैर् मूलमन्त्रेण चाभिमन्त्र्य
द्वादशाक्षरेणेष्टं प्रार्थ्य,

इति मन्त्रेण पञ्चोपनिषन्मन्त्रैर्मूलमन्त्रेण चाभिमन्त्र्य द्वादशाक्षरेणेष्टं प्रार्थ्य,

इति सप्तभिर् वैष्णवैर् मन्त्रैश् चाभिमन्त्र्य,
तर्जन्या प्रणवेन मूर्ध्नि किञ्चिन् न्यस्य,

इति सप्तभिर्वैष्णवैर्मन्त्रैश्चाभिमन्त्र्य, तर्जन्या प्रणवेन मूर्ध्नि किञ्चिन्न्यस्य,

अथ ऊर्ध्वपुण्ड्रधारणम् आह अस्त्रमन्त्रेणेत्यादिना ।
ऊर्ध्व-पुण्ड्र-धारण-तद्-अधिकारि– मृद्-वर्णाकृत्य्-आदिकं सप्रमाणं
श्री-सच्-चरित्र-रक्षायां स्पष्टम् अनुगृहीतम् ।

यत् तु आह्निक-काण्डे +++(वैद्यनाथदीक्षितीये)+++ ब्राह्मणादीनां
त्रिपुण्ड्र-धारण-प्रतिपादकानि चन्द्रिका-माधवीयाद्य्-अनुदाहृतानि वचनानि
ब्राह्मणस्य त्रिपुण्ड्र-निषेध-पराणि सम्प्रतिपन्न-वचनानि
चोदाहृत्योक्तम्

एवम्-आदि-त्रि-पुण्ड्र-निषेध-वचनानि
पाशुपतादि-तन्त्र-दीक्षा-प्रविष्ट-ब्राह्मण-निन्दा-पराणि ।
अत एव वाराहे गौतमः +++(पाठोऽयं न लब्धः।)+++ -

शशाप तान् जटा-भस्म-
दीक्षा-व्रत-धरांस् तथा ।
त्रि-पुण्ड्र-धारिणो नित्यं
भस्मोद्धूलन-तत्-पराः ॥
भविष्यथ त्रयी-बाह्या
मिथ्या-ज्ञान-प्रलापिनः ।
बौद्धे चाप्य् आर्हते चैव
तथा पाशुपतेऽपि च ॥
शाम्भवे दीक्षिता यूयं
भवत ब्राह्मणाधमाः ।

इत्युक्तम् ।

[[68]]

तद् अयुक्तम् -
“ब्राह्मणस् त्रिपुण्ड्रं न धारयेद्”
इत्य्-आदीनां स्वोदाहृतानां आचार्यपादोदाहृतानां पठ्यमान-स्मृति-पुराण-वचनानां
शैव-पाशुपतादि-दीक्षा-प्रविष्ट-ब्राह्मण-निन्दा-परत्वस्यायुक्तत्वात् ।

न तावच् छ्रुति-लिङ्गादिभिर् अयम् अर्थो ऽवगम्यते -
भवद्-उदाहृत-वचनेन त्रि-पुण्ड्र-धारण-भस्मोद्धूलन-मिथ्या-ज्ञान-प्रलापानां
शाप-ग्रस्त-विषयत्वावगमेन
त्रि-पुण्ड्रादेस् तद्-धार्यत्वे
तद्-व्यतिरिक्ताधार्यत्व-परत्वेन च लिङ्ग-दर्शनात् ।

अपच्छेदाधिकरण-न्यायेन निषेधस्य बलीयस्त्व-वादिनः अद्वैतिनः ।

प्रायश्चित्त-काण्डे श्राद्ध-शिष्ट-भोजन-विधि-सत्त्वेऽपि
निषेधस्य बलीयस्त्वात्
तद्-अभोज्यत्वं वदतः वैद्यनाथस्य
ब्राह्मण-त्रि-पुण्ड्र-निषेध-बलीयस्त्वस्यावश्याङ्गीकार्यत्वात् -
निषेध-वचनानां शैव-दीक्षा-प्रविष्ट-ब्राह्मण-निन्दा-परत्व-वर्णनं
स्व-मत-स्थैकदेशि-दुराचार-स्थापनाभिनिवेश-मूलकम् इति
सद्भिर् विभावनीयम् इति ।

तद् उक्तम् -

आदौ तु लक्षणोपेतां
सुगन्धां सात्त्विकीं शुभाम् ।
वामे ऽस्त्र-शोधिते हस्ते
वाग्यतः प्रणवेन तु ॥
निधाय जलम् आदाय
गन्धद्वारेति सेचयेत् ।
अस्त्र-मन्त्रेण रक्षां च
कृत्वा दशसु दिक्ष्व् अपि ॥
तार-मन्त्रेण सम्मिश्रं
मूल-मन्त्रेण मन्त्रयेत् ।
नृसिंह-बीजञ् च लिखेत्
रक्षार्थं दोष-शान्तये ॥
शत-धारेति मन्त्रेण
तीर्थ-तोयञ् च निक्षिपेत् ।
ताम् एकीकृत्य तर्जन्या
स्मृत्वा मम पद-द्वयम् ॥
विष्णोर्नुकेन मन्त्रेण
मन्त्रयित्वा यथाक्रमम् ।
पञ्चोपनिषदैर् मन्त्रैर्
मूल-मन्त्रेण मन्त्रयेत् ॥
द्वादशाक्षरम् उच्चार्य
प्रार्थयेद् इष्ट-सिद्धये ।
सप्तभिर् वैष्णवैर् मन्त्रैर्
मन्त्रयेन् मोक्ष-सिद्धये ॥
मृदं प्राक् तार-मन्त्रेण
तर्जन्या मूर्ध्नि विन्यसेत् ॥

इति ।
“इष्टसिद्धये" इत्यत्र “सत्-समृद्धिञ् च युक्ताम्" इत्य्
अनुगृहीत-भगवद्-भागवत-समृद्धिर् विवक्षिता,
प्रपन्नानां “त्रैवर्गिकांस् त्यजेद् धर्मान्” इति काम्यान्तर-निषेधात् ।

“मोक्ष-सिद्धये” इत्यत्र अनन्य-प्रयोजन-कैङ्कर्य-सिद्धिर् विवक्षिता,
प्रपन्नानां मोक्षार्थं कर्तव्यान्तराभावात् ।+++(5)+++

गृहस्थस्यानामिकया, ब्राह्मणस्यानामिकया,

इत्य्-आद्य्-उक्ताश्रम-वर्ण-विशेष-चोदिताङ्गुल्या

गृहस्थस्यानामिकया, ब्राह्मणस्यानामिकया,

इत्याद्युक्ताश्रमवर्णविशेषचोदिताङ्गुल्या

अथ पुण्ड्र-धारण-साधनम् आह -
गृहस्थस्यानामिकयेत्य्-आदिना । तद् उक्तं

ब्राह्मणस्य विशेषेण
कल्पिता ऽऽनामिका स्मृता ।
अङ्गुष्ठम् एव राज्ञश् च
तर्जनी विश एव च ॥
शूद्रस्य मध्यमा प्रोक्ता
सर्वेषां वाप्य् अनामिका ।
तर्जनी भिक्षुकस्यैव
वनस्थस्य तु मध्यमा ॥
अनामिका गृहस्थस्याङ्गुष्ठाग्रमथापि वा ।
अङ्गुष्ठेन ब्रह्मचारी सर्वेषां स्याद् अनामिका ॥

इति ।

यद् अपरोक्तं स्कान्दे मार्गशीर्ष-माहात्म्ये
ब्रह्म-चारि–यत्य्-आदीन् अधिकृत्य दर्पणविधेः
तेषान् तु दर्पण-निषेधो ऽन्यविषयः ।
तत्रैव रात्रौ दर्पण-विधेः
तत्र दर्पण-निषेधो ऽन्यविषयः -
तत्रैव दर्पणाभावे जलावलोकन-विधानात् ।

जले प्रतिबिम्बावलोकन-निषेधोऽपि तथा +इति - तदसङ्गतम् -
निबन्धनेषु तद्-वचनान् उदाहरणेनाचार-विरहाच् च ।

यतीनां सर्वदा इतरेषां रात्रौ
दर्पणावलोकनस्य जलावलोकन-पूर्व-पुण्ड्र-धारणस्य
चाननुष्ठान-पराहतत्वात् । यद् अप्य् अपरोक्तं

अङ्गुष्ठं पुष्टिदं प्रोक्तं
मध्यमा ऽऽयुष्करी तथा ।
अनामिका ऽन्नदा नित्यं
मुक्तिदा च प्रदेशिनी ।
एतैर् अङ्गुलिभेदैस् तु
कारयेन्, न नखैर् लिखेत् ॥

इति श्री-सच्-चरित्र-रक्षोक्त–तत्-तद्-अङ्गुलि-फल–निरपेक्षाणां
तत्-तत्-कर्माङ्गत्वादि-मात्रेणोर्ध्व-पुण्ड्र-करण-दशायाम्

अनामिका ब्राह्मणस्य
गृहस्थस्यानामिका

इत्य्-आदिवर्णाश्रम-विषय-व्यवस्था-वचनानीति
देशिक-चरणैः कण्ठतो व्यवस्थापितत्वात्,
मोक्षापेक्षावद्भिः भगवत्-प्रीत्य्-अर्थम् ऊर्ध्व-पुण्ड्र-करणे
प्रदेशिन्य्+++(=तर्जनी)+++ एव देशिक-सम्मता ।

[[70]]

तया ऽऽर्जवादि-गुणासम्भवे
तद्-अनुगुणया यया कयाचिद् अङ्गुल्या धार्याणि ।+++(4)+++

यथाकामन् तु सर्वाभिः
न नखैरिति केचन

इत्य्-उक्तत्वात् ।
स्मृति-चन्द्रिकायां -

स्वयं-धौतेन कर्तव्यं
कारु-धौतं विवर्जयेत्

इत्यत्र स्वयं-धौतेनेत्य् एव सिद्धे
कारु-धौत-निषेधेन
कारु-धौत-व्यतिरिक्त-धौतम् अभ्यनुज्ञातम्।

इत्य् उक्त-रीत्या
“न नखैर् लिखेद्” इति निषेधेन
नख-व्यतिरिक्तं पुण्ड्र-धारणे
ऽभ्यनुज्ञातं भवति -

येनोर्ध्वपुण्ड्रं सौम्यं स्याद्
आर्जवं च कृतं भवेत् ।
तेन कुर्यात् प्रकारेण
तादृशं फलदं भवेत् ॥

इति नारदीय-वचने येन तेनेति सामान्योक्तेश् च । एवञ्चाङ्गुल्यैव धारणीयानीति निर्बन्धो न कर्तव्य इति । तदत्यन्तमसङ्गतम् । आचार्यपादश्रीसूक्तिन्यायविरुद्धत्वात् ।

या चात्र वर्णाश्रम-मात्र-विषयतया
ऽङ्गुलि-व्यवस्था
सा तत्-तत्-फल-विशेष-निरपेक्षाणां
तत्-तत्-कर्माङ्गत्वादि-मात्रेणोर्ध्व-पुण्ड्र-करण-दशायाम्
इति मन्तव्यम्

इति श्रीसूक्तौ पूर्वोदाहृत-वचनावगत-मोक्ष-तद्-इतर-फल-कामना-रहितानां
तत्-तत्-कर्माङ्गत्वादिनोर्ध्व-पुण्ड्र-धारणे वर्णाश्रमाङ्गुलि-व्यवस्थेति प्रतीयते ।
कर्माङ्गत्वादीत्यादि-पदेन

यच् छरीरं मनुष्याणाम्
ऊर्ध्व-पुण्ड्रं विना भवेत् ।
द्रष्टव्यन् नैव तद्-देहं
श्मशान-सदृशं स्मृतम् ॥ +++(4)+++

इत्य्-अकरणे दोष-श्रवणेन
करणे प्रत्यवाय-परिहारस्य,

प्रातर्-मध्यन्-दिने सायम्
ऊर्ध्वपुण्ड्रेण केशवः ।
अकृतैर् वा कृतैर् वापि
तैस् तैः प्रीणाति माधवः ॥

इति भारद्वाज-वचनावगत-भगवत्-प्रीति-विशेषस्य च सङ्ग्रहः ।
मात्र-पदेन पूर्वोदाहृत-वचनावगत-फलाभिसन्धि-व्यवच्छेदः ।
एवं च तत्-तत्-कर्माङ्गत्वेन
“अ-क्रिया-वद् अनर्थाय" इति
लक्ष्मी-तन्त्र-वचन+आचार्यपाद-श्रीसूक्तावगत–
प्रत्यवाय-परिहारार्थत्वेन +उपदर्शित-भगवत्-प्रीत्य्-उद्देशेन
चोर्ध्व-पुण्ड्र-करण-दशायां वर्णाश्रमाङ्गुलि-व्यवस्थेत्य् उक्तं भवति ।

फलाश्रुतेर् वीप्सया वा
तन् नित्यम् उदितं बुधैः,
अस्य चैवम् अकामोपाधि-निबद्ध-विधि-प्राप्तत्वात्
नित्यत्वं सिद्धम्

इति प्रमाण-श्री-सच्-चरित्र-रक्षा-श्रीसूक्त्य्-अनुसारेणात्र
नित्य-विधि-परत्वस्याङ्गीकार्यत्वात् ।
अयम् अर्थः

अतस् सिद्धं कर्माङ्गत्वादिभिर् ऊर्ध्व-पुण्ड्रस्यावश्यधार्यत्वम्,
कर्मङ्गत्वादिना ऊर्ध्व-पुण्ड्र-ग्रहणम् इह भवेत्

इत्य् आचार्यपादश्रीसूक्त्य्-अभिप्रेतश्च -

[[71]]

ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत,
वृष्टिकामः कारीर्या यजेत,
श्येनेनाभिचरन् यजेत

इत्यादौ तत्-तत्-फल-कामना-रूपाधिकारवतस्
तत्-तत्-फलोद्देशेन तत्-तत्-कर्म-विधिर् इति
मीमांसक-सिद्धान्तितत्वात्,
ऊर्ध्व-पुण्ड्र-विषयक-फल-साधनाङ्गुलि-विधीनाम् अपि
तथैवार्थ-वर्णनौचित्यात् ।

“मुक्तिदा च प्रदेशिनी" इत्य्-अत्र
मुक्ति-रूप-फलोद्देशेनानुष्ठान एव प्रदेशिनी-विधानम् इति
न तद्-वाक्येन भगवत्-प्रीत्यर्थम् ऊर्ध्व-पुण्ड्रधारणं विधीयते -
फल-साधन-वाक्यस्य नित्य-विधित्वासम्भवात् ,
श्री-सच्-चरित्र-रक्षा-प्रथमाधिकारे

कामाधिकारत्वे सम्भवति
नित्यत्व-कल्पनायोगात्

इत्य्-अनुगृहीतत्वाच्च ।

यद् अपि स्मृति-चन्द्रिकोक्त-दृष्टान्तेनाङ्गुली-व्यतिरिक्तस्यापि
पुण्ड्र-धारण-साधनत्वम् उक्तम्,
तद् अपि मन्दम् -
दृष्टान्त-वैषम्यात्।

स्वयं धौतेन कर्तव्यं
कारुधौतं विवर्जयेत्

इत्य्-अत्र विशेष-निषेधेन
शेषाभ्यनुज्ञानात्
कारु-धौत-व्यतिरिक्त-धौताभ्यनुज्ञानम् इति चन्द्रिकोक्तम् ।

आचार्यपादोदाहृते तु “ऊर्ध्वपुण्ड्र-विधौ मोक्षम्" इत्य्-आदिषु भरद्वाज-वचनेषु
पञ्चाङ्गुलीन् विधाय
“न चान्येन विधीयीत” इत्य् अङ्गुलि-व्यतिरिक्त-निषेधात् ।

“न नखैरिति केचन" इति वचनस्य शेषाभ्यनुज्ञान्यायेन
शलाकाभ्यनुज्ञा-परत्वस्य
कतिपय-सम्मतत्वेन भूयसां न्यायेन
प्रत्यवाय-श्रवण-सहित-सामान्य-निषेधस्य प्रबलत्वात् शिष्टाचाराच्च,
उदाहृत-दृष्टान्त-वैषम्येणाङ्गुलीनाम् एव पुण्ड्र-धारण-करणत्वम् अङ्गीकार्यम् ।

श्रीसच्चरित्ररक्षाप्रथमाधिकारे

ब्राह्मणस्य विशेषेण
वैष्णवस्य विशेषतः ।

इत्य् अपि वचनं
न ब्राह्मणमात्रस्यावश्य-कर्तव्यत्व-प्रतिक्षेप-परम् -
अपि तु अकरणे प्रत्यवाय-लाघव-परम् ।+++(5)+++
अतः अङ्गुल्यैव पुण्ड्राणि धारणीयानीति सिद्धम् । एतेन

“येनोर्ध्व-पुण्ड्रम्” इत्य्-आदि-वचने
येन तेनेति सामान्य-निर्देशाद्
अङ्गुलिव्यतिरिक्तस्यापि पुण्ड्र-धारण-करणत्वम् अनुमतम्
इत्युक्तं परास्तम् ।
उपात्त-वचने येन तेनेति पद-द्वयस्य
विशेष्य-समर्पकं प्रकारेणेति पदं प्रयुक्तम् ।
प्रकारशब्दो ऽपृथक्-सिद्ध-विशेषण-परस् सन्
अवयव-संस्थान-रूपं प्रकारम् अभिधत्ते -
श्रीभाष्यादौ प्रकारत्वं विशेषणत्वम् इति बहुधाभिहितत्वात् ।

[[72]]

श्रीन्यायसिद्धाञ्जनोपक्रमे

अशेष-चिद्-अचित्-प्रकारं
ब्रह्मैकम् एव तत्त्वं,
तत्र प्रकार-प्रकारिणोः प्रकाराणाञ् चात्यन्त-भेदेऽपि
विशिष्टैक्यादि-विवक्षया
एकत्व-व्यपदेश

इति चिद्-अचितोः भगवत्-प्रकारत्व-प्रतिपादनात् ।
अतः समीचीनावयव-सन्निवेश-विशिष्ट-पुण्ड्रधारणम् उक्त-वचनाभिप्रेतम् इति ।

मुमुक्षुदर्पणे “न नखाद्यैश्च” आद्यशब्दात्
शलाकादिभिर् अपि न कुर्यादित्यर्थ इत्युक्तम् ।

अतः प्रकारेणेत्य् एतत्-परित्यज्य
येन तेनेत्य्-अस्याङ्गुलि-व्यतिरिक्त-साधन-परत्व-वर्णनम्
आग्रह-मूलमेव ।

अतस् सुष्ठूक्तम् “गृहस्थस्यानामिकया” इत्यादिकमिति बोध्यम् ।

ललाटे चतुर्-अङ्गुलम् ऊर्ध्वं
द्व्यङ्गुलं त्र्य्-अङ्गुलं वा विस्तृतं,

कुक्षौ नाभ्यादि-द्वादशाङ्गुलम् ऊर्ध्वं
त्र्य्-अङ्गुलं विस्तृतं,

हृदये प्रादेशमात्रम् +++(=१२-आङ्गुलम्)+++ अष्टाङ्गुलं वा ऊर्ध्वं
चतुरङ्गुलं विस्तृतं,

ललाटे चतुरङ्गुलमूर्ध्वं द्व्यङ्गुलं त्र्यङ्गुलं वा विस्तृतं, कुक्षौ नाभ्यादिद्वादशाङ्गुलमूर्ध्वं त्र्यङ्गुलं विस्तृतं, हृदये प्रादेशमात्रमष्टाङ्गुलं वा ऊर्ध्वं चतुरङ्गुलं विस्तृतं,

पार्श्वयोर् घन-विन्यासम्
ऊर्ध्वपुण्ड्रम् इहोच्यते ।
यथा चर्म न दृश्येत
तथोर्ध्वं पुण्ड्रम् आचरेत् ॥ इषुपात-स्थितैर् ग्राह्यम्
ऊर्ध्वपुण्ड्रं समाचरेत् ।

पार्श्वम् अङ्गुलि-मानं स्यान् +++(रेखामध्यवर्तिनि)+++ मध्यमे द्व्यङ्गुलं भवेत् ॥

त्रिधा सर्वत्र विस्तारश्
चतुस्-त्रि-द्व्य्-अङ्गुलं क्रमात् ।
उत्तमो मध्यमो हीनः,

पार्श्वाव् +++(रेखे)+++ आङ्गुलिकौ स्मृतौ ॥

वर्तुलं तिर्यग् अच्छिद्रं
ह्रस्वं दीर्घं ततन् तनु ।
वक्रं विरूपं बद्धाग्रं
भिन्नमूलं पद-च्युतम् ॥
अशुभ्रं रूक्षम् आसक्तं
तथानङ्गुलि-कल्पितम् ।
विगन्धम् अपसव्यञ् च
पुण्ड्रम् आहुर् अनर्थकम् ॥

आसीनो ऽङ्गुलिभिर् दद्याद्
ऊर्ध्वपुण्ड्रान् स्वयं क्रमात् ।

पार्श्वम् अङ्गुलिमात्रन् तु
मध्ये छिद्रं प्रकल्पयेत् ॥
पार्श्वम् अङ्गुलिमात्रन्तु
विन्यसेद् द्विजसत्तमः ।

सपवित्रेण हस्तेन
नोर्ध्वपुण्ड्राणि धारयेत् ॥
चन्दनालेपनञ्चैव
तद् दानञ् चैव वर्जयेत् ॥

इति श्रीसच्चरित्ररक्षोदाहृत-
वसिष्ठ-भरद्वाज-पराशर-संहिता–
वृद्ध-हारीत-वसिष्ठ-स्मृति-वचनान्य्
अनुसन्धेयानि ।

आचार्यपादानां पारमेष्ठ्य-संहिता-वचनानाम् एव
चरमोपात्तत्वेनाभिमतत्वात्
प्रायशस् तद्-अनुसारेण
पूर्वाचार्यानुष्ठितोर्ध्वपुण्ड्र-धारण-प्रकारम् आह
ललाटे चतुरङ्गुलमित्यादिना ।

चतुरङ्गुलमिति ।

ऊर्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु
कुर्वीत चतुरङ्गुलम्

इति भरद्वाजवचनमनुरुध्योक्तम् ।

भ्रुवोर् अधस्ताद् आरभ्य
रेखाद्वयसमन्वितम् ।
केशान्तं विन्यसेत् पुण्ड्रम्
ऊर्ध्वं नित्यं द्विजोत्तमः ॥

इति वासिष्ठ-संहिता-वचनम् अप्य् अत्र भाव्यम् ।

[[73]]

यत्तु

नासिकामूलम् आरभ्य
ललाटे प्रथमन् न्यसेत्

इत्याचार्यपादोदाहृत-वचनादौ नासामूले ललाट-पुण्ड्रविधिर् इति -
तन् न,
यतस् तत्र नासिका-मूलस्य मर्यादात्वम् एव,
न त्व् अभिविधित्वं,
“भ्रुवोर् अधस्ताद् आरभ्ये"त्य् उदाहृत-वासिष्ठ-वचनानुरोधात् ।

“विस्तारन् त्र्य्-अङ्गुलम्"
इत्य्-आद्य्-आचार्य-पादोदाहृत-वचनावगत-
त्र्य्-अङ्गुलादि-विस्तारस्य नासामूलेऽसम्भावितत्वेन,
नासा-मूलोपरि भ्रुवोर्-अधः ललाट-पुण्ड्र-धारणम् एव युक्तम्
इति बोध्यम् ।

विस्तारं त्र्यङ्गुलं प्रोक्तं
द्व्यङ्गुलं वा ललाटके

इति पारमेष्ठ्य-संहिता-वचन-विहित-द्व्य्-अङ्गुल-पक्षे
पूर्वोक्त-पार्श्वाङ्गुलि-मान-मध्य-छिद्रयोर् असम्भावितत्वात्,
मध्यच्छिद्रार्थं पार्श्वाङ्गुलिमान-सङ्कोचस् स्याद् इत्य् अस्वरसाद् आह - त्र्यङ्गुलं वेति ।
त्र्यङ्गुलपक्षे नोक्तानुपपत्तिर् इति बोध्यम् ।

स्तनान्तरे ऽपि च तथा
कुर्यात् प्रादेशम् आयतम्

इति पारमेष्ठ्यसंहितावगतप्रादेशपरिमाणस्य

कुक्षौ तु नाभेरूर्ध्वं स्याद्द्वादशाङ्गुलमायतम्

इत्युक्तद्वादशाङ्गुलोर्ध्वप्रदेशसम्भाव्यतया क्वचित् प्रादेशप्रमाणासम्भवमभिप्रेत्य “अष्टाङ्गुलं वे"त्युक्तम् ।

वक्षःस्थले माधवञ्च न्यसेदष्टाङ्गुलायतम् ।
हृदये माधवायेति धारयेदङ्गुलाष्टकम् ॥

इति वासिष्ठसंहिताब्रह्मरात्रादिवचनजातमिह भाव्यम् ।

कण्ठे चतुर्-अङ्गुलम् ऊर्ध्वं
द्व्यङ्गुलं विस्तृतम्,

दक्षिण-कुक्षि-पार्श्वे द्वादशाङ्गुलम् ऊर्ध्वं
त्र्यङ्गुलं विस्तृतं,

कण्ठे चतुरङ्गुलमूर्ध्वं द्व्यङ्गुलं विस्तृतम्, दक्षिणकुक्षिपार्श्वे द्वादशाङ्गुलमूर्ध्वं त्र्यङ्गुलं विस्तृतं,

कण्ठे चतुरङ्गुलमूर्ध्वं द्व्यङ्गुलं विस्तृतमिति ।

ललाटे कण्ठदेशे तु
स्कन्धयोश् च त्रिके+++(=मेरुदण्डाधोभागे)+++ तथा ।
चतुर्-अङ्गुलमानानि
पञ्च पुण्ड्राणि धारयेत् ॥

इत्य् आचार्यपादोदाहृत-ब्राह्म-रात्र-वचनाद्य्-अभिप्रायेण
कण्ठ-पुरोभागे “चतुर्-अङ्गुलम्-ऊर्ध्वम्” इत्य् उक्तम् ।

द्व्यङ्गुलं विस्तृतं रम्यं चतुरङ्गुलम् आयतम्

इत्याचार्यपाद-प्रदर्शित-वचनात् द्व्यङ्गुलं विस्तृतम् इत्य् उक्तम् ।

द्व्य्-अङ्गुलपक्षे मध्ये छिद्रार्थं पार्श्वाङ्गुलि-मान-सङ्कोचः कार्यः,
तद्-असङ्कोचेच्छायां

कण्ठ-कूपेऽपि च तथा
त्र्यङ्गुलायत-विस्तृतम्

इति पारमेष्ठ्य-संहितोक्तं ग्राह्यम् ।

आह्निके ऽप्य् एतद् अभिप्रेतम्,
इतर-पुण्ड्रेषु पारमेष्ठ्य-संहितोक्त-विस्ताराद्य्-अभिधानात् ।

दक्षिण-बाहु-मूले दशाङ्गुलम् ऊर्ध्वं
त्र्यङ्गुलं विस्तृतं,

दक्षिणबाहुमूले दशाङ्गुलमूर्ध्वं त्र्यङ्गुलं विस्तृतं,

दक्षिणबाहुमूले दशाङ्गुलम् ऊर्ध्वम् इति ।
श्रीसच्चरित्ररक्षायां प्रथमाधिकारे

बाहुमूले सुदर्शन-पाञ्चजन्य-चिह्न-धारण-विधानात् हेतुत्वात्
सद्-गृहीतेर्
इतर-परिहृतेर्
द्रावणात् किङ्करादेर्
धार्यं चक्रादि-चिह्नम्

इत्य् उक्त-हेतु-त्रयस्य
तच्-चिह्न-प्रकाशाधीनत्वात् ,

हृदये चोदरे चैव
पार्श्वयोः पृष्ठ एव च ।
बाह्वोर् मध्ये च सप्त स्युः …

दक्षिणे बाहुमध्ये तु
चिन्तयेन् मधुसूदनम् ।
तत्पार्श्वे बाहुमध्ये तु
मधुसूदन इष्यते ॥

इत्याचार्यपादोदाहृत-वचन-पारमेश्वर-वचनतः
बाहु-मध्य-देशस्य पुण्ड्र-स्थानत्वावगतेः,
बाहुमूल-शब्दस्य सुदर्शनादि-धारणाश्रय-व्यतिरिक्त-बाहु-मूल-परत्वम् आश्रयणीयम्,
श्रीवैखानस-शास्त्रे मरीचिप्रोक्ते पञ्च-सप्तति-पटले

दक्षिणबाहुमध्ये मधुसूदनाय,
वामबाहुमध्ये श्रीधराय

इति, बाहुमध्य एव पुण्ड्रधारणं विहितम् -

आचार्यार्चा-चित्र-लिखित-विग्रहेषु
सुदर्शनादि-चिह्नाद् अधः-प्रदेश एव बाहु-पुण्ड्र-दर्शनात्
तथैवास्मद्-आचार्य-प्राचार्य-तच्-छिष्य-प्रशिष्यानुष्ठान-दर्शनाच् च।

तथैव बाहुपुण्ड्रधारणं युक्तम् ।
यद् अन्योक्तं -

बाह्वोर् द्वादशाङ्गुल-पुण्ड्र-धारणं पारमेष्ठ्य-संहितोक्तम्

इति,
तन्न, बहुषु श्रीसच्चरित्ररक्षा-श्रीकोशेषु ग्रन्थ-मुद्राक्षर-तच्-छ्रीकोशेषु च

दक्षिणे तु भुजे कुर्याद्
आयतन्तु दशाङ्गुलम् ।

इति तत्-संहिता-वचन-दर्शनात्,

तत्-परिमाणस्य

दशाङ्गुल-प्रमाणन् तु
उत्तमोत्तमम् उच्यते

इत्य्-आचार्य-पादोपात्त-वचन-प्रशंसितत्वाच् च।
बहुष्व् असंकीर्णाह्निक-कोशेषु

दक्षिणबाहौ दशाङ्गुलमूर्ध्वम्

इत्येव पाठोऽस्ति ।
क्वचित् “द्वादशाङ्गुलम्” इति पाठः,
उदाहृत-प्रमाण-विरोधात् मानाभावाच् छोपेक्ष्यः ।

एवञ्च कूर्पर-प्रभृति-पञ्च-दशाङ्गुल-परिमिते बाहौ
अधः द्व्य्-अङ्गुलं परित्यज्य
उपरि दशाङ्गुल-पुण्ड्र-धारणे
त्र्य्-अङ्गुलं परित्यज्य
त्र्य्-अङ्गुल-बाहु-मूल-प्रदेशः सुदर्शन-पाञ्च-जन्य–प्रकाश-योग्यस् स्यात्,
एवं सति, सर्व-प्रमाण-श्रीसूक्त्य्-आचारानुगुण्यं भवति ।

[[75]]

एतेन कूर्परादुपरि चतुर्-अङ्गुल-त्र्य्-अङ्गुलाद् वा ऊर्ध्वं
द्वादशाङ्गुलं, दशाङ्गुलं, नवाङ्गुलं, अष्टाङ्गुलं वा, आयतं
बाहु-पुण्ड्रम् इत्य् अपरोक्तं परास्तम् -

नवाङ्गुलं मध्यमं स्याद्
अष्टाङ्गुलम् अथाधमम्

इति निन्दित-नवाङ्गुलाष्टाङ्गुल-परिमाणयोः
पूर्व-प्रशंसित-दशाङ्गुल-परिमाणेन तुल्य-विकल्प-कथनस्यानुचितत्वात्,
पञ्च-दशाङ्गुले बाहौ अधश् चतुर्-अङ्गुल-त्यागे द्वादशाङ्गुल-पुण्ड्र-धारण-स्थला-भावात्,
दशाङ्गुल-नवाङ्गुल-पुण्ड्र-धारणे सुदर्शनाद्य्-अङ्कन-छादनापत्त्या
तत्-प्रकाशाधीनस्य “हेतुत्वात् सद्गृहीतेर्” इत्यादि-हेतु-त्रयस्यासम्भव-प्रसङ्गात्,
त्र्यङ्गुलाद् ऊर्ध्वं द्वादशाङ्गुल-पुण्ड्रधारणेऽपि तद्-दोष-तादवस्थ्याच् च ।

एतेन, इतर-पराङ्गीकृतः अष्टाङ्गुल-बाहु-पुण्ड्र-पक्षः प्रत्य्-उक्तः,
“अष्टाङ्गुलम् अथाधमम्" इति तन्-निन्दनात् ।

न चैवं हृदये ऽष्टाङ्गुल-पुण्ड्राधार्यत्वं स्याद् इति वाच्यम्,
पूर्वोक्तरीत्या तत्रागत्याष्टाङ्गुल-पुण्ड्रस्यैव धार्यत्वात्,
यत्र दशाङ्गुल-विधेर् अवकाश-सम्भवश् च
तत्रैवाष्टाङ्गुल-निन्दनस्य स्वीकार्यत्वात् ।

जत्रौ दक्षिण-कण्ठ-पार्श्वे चतुरङ्गुलम् ऊर्ध्वं विस्तृतं,

वाम-कुक्षिपार्श्वे वामबाहुमूले वामजत्रौ दक्षिणवत्,
जघनोपरि पृष्ठ-भागे त्र्यङ्गुलम् आयतं विस्तृतञ्च,
ककुदे त्र्यङ्गुलमायतं विस्तृतञ् च,

जत्रौ दक्षिणकण्ठपार्श्वे चतुरङ्गुलमूर्ध्वं विस्तृतं, वामकुक्षिपार्श्वे वामबाहुमूले वामजत्रौ दक्षिणवत्, जघनोपरि पृष्ठभागे त्र्यङ्गुलमायतं विस्तृतञ्च, ककुदे त्र्यङ्गुलमायतं विस्तृतञ्च,

जत्रौ दक्षिणकण्ठपार्श्वे इति ।

जत्रौ त्र्यङ्गुलम् आयामं विस्तरञ्च तथैव च

इति पारमेष्ठ्य-संहितावचनमनुसृत्य जत्रावित्युक्तम् ।

त्रिविक्रमेति मन्त्रेण
धारयेद्दक्षिणे गले ।
हृषीकेशेति मन्त्रेण
धारयेद् वामकण्ठके ।
त्रिविक्रमं च तत्-स्कन्दे
वामपार्श्वे तु वामनम् ।
श्रीधरं बाहुके वामे
हृषीकेशन्तु स्कन्धके ॥

इत्याचार्यपादोदाहृतवचनतः

தெளிவுடைவாளுருவிக் கரங்களிலீரண்டேந்தி வலக்கழுத்தும், என்னிருடீகேசனிறைக் கீழிடக் கழுத்தென்றிவற்றில்

इति द्वादशनाम-गाथा-वाक्याच् च।

दक्षिण-वाम-कण्ठयोर् एव पुण्ड्र-स्थानत्वावगमात्
“जत्राव्" इत्यस्य जत्रुस्थानम् आरभ्येत्य् अर्थो ग्राह्यः,
एवं “वाम जत्राव्" इत्यत्रापि बोध्यम् ।

[[76]]

अतः केषाञ्चित् जत्राव् एव पुण्ड्रधारणञ् चिन्त्यम्।

इति +ऊर्ध्व-पुण्ड्र-विषय-स्थान-परिमाण-प्रमाणोपपत्ति-पर-पक्ष-प्रतिक्षेपादेः
बहुधा प्रदर्शितत्वात्
पार्श्वयोर्
अङ्गुलि-परिमाण-न्यूनाधिक-
चोदित-स्थान-च्युतातिदीर्घातिह्रस्व- मध्य-छिद्ररहित-बद्धाग्र-
शलाकादि-कल्पित-पुण्ड्राण्य्
अनर्थकानीति बोध्यम् ।

भगवत्-पादाकृतीन् पुण्ड्रान्,

भगवत्पादाकृतीन् पुण्ड्रान्,

भगवत्-पादाकृतीन् पुण्ड्रान् इति । तदुक्तम्

क्रियमाणस्य चोर्ध्वपुण्ड्रस्य
हरि-पाद-संस्थानवत्त्वं सान्तरालत्वञ्च
“हरेः पादाकृतिम्” इत्यादिकया श्रुत्या
प्राग्-उपात्तया प्रदर्शितम् ।
सन्ति च पुराणादिष्व् अपि तथात्वे वचांसि

इत्यादिना

अतः श्रुत्य्-आदि-विहित-हरि-पादसंस्थानम् एव
भागवतैर् उपादेयम् इति स्थितम्

इत्य्-अन्तेन
हरि-पाद-संस्थानस्यैव भागवतैर् उपादेयत्वम्,
अन्याकृतीनाम् एकान्ति-व्यतिरिक्त-ग्राह्यत्वम् अनुगृहीतम् ।+++(4)+++

भगवल्-ललाटे न तत्-पादाकृति-पुण्ड्रं,
मन्त्र-विशेष-करणक–
ध्यान-विशेष-युक्त-
श्वेतमृदादि-धारणस्यैव पुण्ड्रत्वाद् ।
तत्र शोभार्थम् अलङ्कार-विशेषः
पुण्ड्र-सदृशः तिलक-सदृशो वा
यथा शोभाभिमानं क्रियत

इत्य् आचार्य-पादानुगृहीतञ् च ग्राह्यम् ।

एतेन पुण्ड्र-मूल-भागे त्र्य्-अङ्गुल-द्व्य्-अङ्गुल-परिमाणम्,
ऊर्ध्व-भागे द्व्य्-अङ्गुलैकाङ्गुल-परिमाणं पुण्ड्रं कैश्चित् क्रियमाणं,
तस्य वेणु-पत्र–दीप-शिखाद्य्-आकृतित्व-कथनञ् च
पारमैकान्त्याननुगुणम् इति बोध्यम् ।

ऊर्ध्व-पुण्ड्र-धारण-दशायां तत्-तत्-पुण्ड्र-देवता-ध्यानम्
आह - चतुश्चक्रन्नमस्यामीत्यादिना

वासुदेवमुपासेहं पूर्णेन्द्वयुतसन्निभम्

इत्यन्तेन ।

वासुदेवम्-इत्यादि-त्रयोदश-पुण्ड्र-पक्षाभिप्रायेण ।

“ललाटे चतुर्-अङ्गुलम् ऊर्ध्वम्” इत्यादिना
“ककुदे त्र्यङ्गुलमायतं विस्तृतञ्” चेत्यभिधानात् चरमोपात्त-पारमेष्ठ्य-संहिता-वचनेषु
द्वादश-नाम-गाथासु च द्वादशपुण्ड्र-धारणावगमात्,

मोक्षार्थी च विशेषेण
द्वादशाक्षर-विद्यया ।
द्वादशैतानि पुण्ड्राणि
कुर्यात् द्वादशनामभिः ॥

इति इन्द्ररात्र-वचनेऽपि तथावगमाच्च
द्वादश-पुण्ड्र-पक्ष एवाचार्यपाद-सम्मतः ।

द्वादशाक्षर-विद्यया = शेष-शिरो-धारण-मन्त्र-रूपया सह,
द्वादशनामभिः एतानि =

चतुश्चक्रधरं मान्तु
स्मृत्वा जाम्बूनद-प्रभम्

इत्यादिभिः

दामोदराय मन्त्रेण
धारयेत्पश्चिमे गले

इत्यन्तैः पूर्वोदाहृतवचनैः
प्रतिपादितानि द्वादशपुण्ड्राणि मोक्षार्थी
विशेषेण कुर्याद्
इत्य् उदाहृतवचनार्थः ।

यत् त्व् अन्योक्तं “द्वादशाक्षर-मन्त्रेण शिरोधारणन्” तु

त्रयोदशम् अधो मूर्ध्नि
धारयेद् ऊर्ध्वपुण्ड्रकम्

इत्य्-उक्त-त्रयोदशपुण्ड्रपक्षे वेदितव्यम्।

द्वादशाक्षरमन्त्रेण
मूर्ध्नि दत्वा मृदन्ततः

इत्यादिप्रमाणात्,
द्वादश-पुण्ड्रपक्षे -
“तत्प्रक्षालनतोयेन वासुदेवेति मूर्धनि” इति वचन-विहितेन “वासुदेवाय नम” इति मन्त्रेण
शेष-शिरो-धारणम् +++(पूर्णपुण्ड्रस्य)+++ इति +++(केचित्)+++।
तद् असङ्गतम् – श्रीसच्चरित्ररक्षायां

त्रयोदशम् अधो मूर्ध्नि
धारयेद् ऊर्ध्वपुण्ड्रकम्

इत्येतदनन्तरं

द्वादशाक्षर-मन्त्रेण
मूर्ध्नि दत्वा+++(दद्याद् इति पाठभेदः)+++ मृदन् ततः

इति वचनसत्त्वात्,

द्वादशेति च यः पक्षः
तस्मिन् शिरसि वर्जयेत् ।
अष्टौ वेति च यः पक्षः
शिर-आदीनि वर्जयेत् ॥

तत्र मन्त्रं प्रवक्ष्यामि
ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य धारणे

इत्यादिना
द्वादशनामान्य् उक्त्वा,

द्वादशाक्षर-मन्त्रेण
मूर्ध्नि दत्वा मृदन्ततः

इत्याचार्यपादश्रीसूक्त्या
द्वादशपुण्ड्र-पक्ष एव
द्वादशाक्षर-मन्त्र-करणक-देश-शिरो-धारणावगमात्,
मोक्षार्थी चेति पूर्वोदाहृत-वचनेनाप्य् अस्यार्थस्य सिद्धत्वाच् च,

द्वादश-पुण्ड्र-प्रकरणे “तत्-प्रक्षालन-तोयेन” इत्यादिवचनस्यासत्त्वेन
तत्-पक्षे “वासुदेवाय नम” इति मन्त्रेण शिरःपुण्ड्रधारणस्य वक्तव्यत्वासम्भवात्,

ब्रह्माण्डे “ललाटे केशवं ध्यायेद्” इत्यारभ्य
“तत्-प्रक्षालन-तोयेन वासुदेवेति मूर्धनि" इत्यन्तस्य वचनजातस्योदाहृतत्वात्,
परिशेषात् त्रयोदशपुण्ड्रपक्ष एव
“वासुदेवाय नम” इति शिरःपुण्ड्रधारणस्य स्वीकार्यत्वात् ।

एतेन +++(द्वादशपक्षे)+++ तत्-प्रक्षालन-तोयेन द्वादशाक्षरेण मूर्ध्नि
चतुर्-अङ्गुलं पुण्ड्रं धार्यम् इत्य् अपरोक्तं निरस्तम् ।

इत्यादि-ध्यान-पुरस्सरम्
“ओं केशवाय नम” इत्यादि-मन्त्रैर् ललाटादिस्थानेषु क्रमेण धृत्वा
शेषं द्वादशाक्षरेण मूर्ध्नि धारयेत् ।

इत्यादिध्यानपुरस्सरम् ओं केशवाय नम इत्यादिमन्त्रैर्ललाटादिस्थानेषु क्रमेण धृत्वा शेषं द्वादशाक्षरेण मूर्ध्नि धारयेत् ।

इत्यादि ध्यानपुरस्सरमित्यादि ।

चतुश्चक्रधरं मां तु
स्मृत्वा जाम्बूनदप्रभम् ।
ललाटे केशवायेति
धारयेद् ऊर्ध्वपुण्ड्रकम् ॥

इत्यादीनि

द्वादशाक्षरम् उच्चार्य
शेषं मूर्धनि विन्यसेत्

इत्यन्तानि ध्यानविधायकानि ।
तत्-तद्-ध्यानस्यावश्यम्भावित्वम् उक्तम् ।

ध्यानं तत् संप्रवक्ष्यामि
ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य धारणे ।
येन नाम्ना च यत्कुर्यात्
तन्नामार्थं विचिन्तयेत् ॥
विना कृतन्तु ध्यानेन
ऊर्ध्वपुण्ड्रन्तु निष्फलम् ।

इति देशिकचरणोदाहृतवचनान्यत्र भाव्यानि ।

विष्णु-गात्र-परा-मृष्ट-हरिद्रा-चूर्णं
श्री-मन्त्रैस् सर्व-पुण्ड्रमध्ये धृत्वा,

विष्णुगात्रपरामृष्टहरिद्राचूर्णं श्रीमन्त्रैस्सर्वपुण्ड्रमध्ये धृत्वा,

अथ श्रीचूर्णधारणमाह विष्णुगात्रपरामृष्टमित्यादिना ।
तद् उक्तम् यथेश्वर-संहितायामेव

कुङ्कुमञ् चन्दनञ् चैव
कर्पूरञ् चानुलेपनम् ।
विष्णुगात्र-परामृष्टं
तद्वै पावनपावनम् ॥

तथा पाद्मोद्भवे

विष्णुदेहपरामृष्टं
यः चूर्णं शिरसा वहेत् ।
सोऽश्वमेधफलं प्राप्य
विष्णुलोके महीयते ॥

इत्यादि । तथान्यत्र

विष्णुगात्रच्युतं चूर्णं
ललाटे धारयेत् द्विजः ।
अपोह्य पातकान्याशु
मोदते दिवि देववत् ॥

इति । ललाट इत्युपलक्षणम् ।

तत्तन्मन्त्रेण तन्मूर्तिं
ध्यात्वा पुण्ड्राणि धारयेत् ।

अन्तराले तु सर्वेषां
हरिद्रान्धारयेच्छ्रियम् ॥
कुङ्कुमं वापि हारिद्रं
चूर्णं विष्ण्व्-अभिषेचितम् ।
ऊर्ध्व-पुण्ड्रस्य मध्ये तु
धारयेद् दीपवत् द्विजः ॥

श्रीचूर्ण-रहितं पुण्ड्रं
कदाचिन्नैव धारयेत् ।
धारयेद् यदि मोहेन
तत् पुण्ड्रं स्यादनर्थकम् ॥

ब्रह्मचारिगृहस्थानां
यतीनां वनिनामपि ।
सुवासिनीनां कन्यानां
विधवानामपि द्विजाः ॥
श्रीचूर्णं सततं धार्यम्
ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्यतः ।
धात्री+++(=अमलक)+++पत्रसमं धार्यं
श्रीचूर्णं ब्रह्मवादिनाम् ॥
अन्येषां क्षत्रियादीनां
तिन्त्रिणी+++(=tamarind)+++-दल-सम्मितम् ।
कूश्माण्ड-बीजवत् स्त्रीणाम्
इतरेषां यथारुचि ॥

द्रव्यान्तर-विहीनन्तु
ललाटे धारयेद् द्विजः ।
तावद् भवति चण्डालो
यावन् न स्नाति दुर्मतिः +++(तथा ऽकुर्वन्)+++ ॥

इत्यादीनि प्रमाणान्यत्र द्रष्टव्यानि । द्रव्यान्तरं = शालितण्डुलादिचूर्णम्।

श्रीदेवी प्रथमं नाम
द्वितीयम् अमृतोद्भवा ।
तृतीयं कमला प्रोक्ता
चतुर्थं चन्द्रशोभिनी ॥
पञ्चमं विष्णुपत्नी स्यात्
वैष्णवी षष्ठमेव च ।
सप्तमं तु वरारोहा
अष्टमं हरिवल्लभा ॥
नवमं शार्ङ्गिणी प्रोक्ता
दशमं देवदेविका ।
एकादशं महालक्ष्मीः
द्वादशं सुरसुन्दरी ॥

इति प्रमाणानुसारेण श्रियै नमः इत्यादिभिः मन्त्रैर्धार्यम् ॥

“ओं केशवाय नम” इत्यादिक्रमेण पुण्ड्रान् अङ्गुलीभिः स्पृष्ट्वा,
अञ्जलिं च कुर्यात् ।

ओं केशवाय नम इत्यादिक्रमेण पुण्ड्रानङ्गुलीभिः स्पृष्ट्वा, अञ्जलिं च कुर्यात् ।

अथ पुण्ड्रस्पर्शनादिकमाह — ओं केशवाय नम इत्यादिना । तदुक्तम्

धृतोर्ध्वपुण्ड्रो विधिवन्
न्यस्य नामानि द्वादश ।
नमोऽन्तान्यञ्जलिं कुर्यान्
नामान्युक्त्वा यथाक्रमम् ॥

इति । पुण्ड्रश्रीचूर्णधारणानन्तरं
साञ्जलिस्सन्
“चतुश्चक्रं नमस्यामी"त्यादिक्रमेण ध्यायेद्
इति परोक्तं तु पूर्वोदाहृतप्रमाणाचार्यपादश्रीसूक्तिविरुद्धम्
इत्य् उपेक्ष्यम् ।

एकपुण्ड्रपक्षे पूर्ववत्सकलं कृत्वा,

उद्धृतासि वराहेण
कृष्णेन शतबाहुना ।
भूमिर् धेनुर् धरणी
लोकधारिणी ।
मृत्तिके हन मे पापं
यन् मया दुष्कृतं कृतम् ।
त्वया हतेन पापेन
जीवामि शरदश्शतम् ॥
मृत्तिके देहि मे पुष्टिं
त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् ।

इति मन्त्रेण प्रणवेन वा

दामोदरं केशवं च
पुण्ड्रेषु न परित्यजेत्

इत्युक्तरीत्या ललाटे ककुदे च पुण्ड्रं धृत्वा,
श्रीचूर्णम् अपि धृत्वा
केशव-दामोदर-मन्त्राभ्यां केशवदामोदरौ ध्यायेत् ।

एकपुण्ड्रपक्षे पूर्ववत्सकलं कृत्वा,

उद्धृतासि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना ।
भूमिर्धेनुर्धरणी लोकधारिणी ।
मृत्तिके हन मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतम् ।
त्वया हतेन पापेन जीवामि शरदश्शतम् ॥
मृत्तिके देहि मे पुष्टिं त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् ।

इति मन्त्रेण प्रणवेन वा

दामोदरं केशवं च पुण्ड्रेषु न परित्यजेत्

इत्युक्तरीत्या ललाटे ककुदे च पुण्ड्रं धृत्वा, श्रीचूर्णमपि धृत्वा केशवदामोदरमन्त्राभ्यां केशवदामोदरौ ध्यायेत् ।

एक-पुण्ड्र-धारण-क्रम् अमाह -
एकपुण्ड्रपक्ष इति । तद् उक्तम् -

अत्र च पुण्ड्र-सङ्ख्यानुरूप-मन्त्र-विशेष-निर्देश-दर्शनात् ।
ब्रह्मरात्रोक्तं प्रणवेन ललाटे धारणं,
ब्रह्माण्डोक्तं “उद्धृतासी"ति मन्त्रेण धारणं
चैक-सङ्ख्या-विषयं मन्तव्यम्

इति ।

“दामोदरं केशवं” चेत्यादि वासिष्ठ-संहिता-वचनस्योत्तरार्द्धं

यदि त्यजेत् तु मोहेन
तन् मुखं नावलोकयेत्

इति । एतेन

द्विपुण्ड्रधारणे चिन्त्यं
वचनं द्विजसत्तमैः

इतीतरोक्तम् अपास्तम् ।

[[80]]

द्वादशैक-चतुः-पुण्ड्रैः
भूषितास् स्युः सदा द्विजाः

इति पारमेश्वर-वचनस्याचार्यपादोक्तत्वात्

अष्टौ षट् चतुरः पुण्ड्रान्
अनाचारान् न धारयेत्

इतीतरोक्त-चतुः-पुण्ड्र-निराकरणम् अपास्तम् -
अष्ट-षट्-पुण्ड्राणां काम्यत्वाभिधानात्
परमैकान्त्य्-अधार्यत्वे ऽपि
चतुःपुण्ड्रेषु फलाश्रुतेः नित्यत्वेन निष्कामधार्यत्वात्।

गुरु-लघु-विकल्पस्य एकस्मिन्न् असम्भवात्,
गुरोर् एव मुख्यत्वं सिद्धम् ।
यत्र तु कर्म-विशेषाङ्गतया वा
फल-विशेषम् उद्दिश्य वा
न्यूनसंङ्ख्या-विधानं
तत्र विशेषवचन-बलात् न्यूनतयैव तत्-परिग्रहः ।
अन्यत्र त्व् अधिक-परिग्रह एव मुख्यः ।
द्रव्यालाभासामर्थ्यादि-दशासु
गत्य्-अभावान् न्यून-परिग्रहः,
अत्यन्ताकरणाद् यथा-शक्ति-करणस्य नित्येषु शास्त्रीयत्वात् +++(5)+++

इत्य्-आचार्यपाद-श्रीसूक्त्या
त्रयोदश-पुण्ड्रस्य मुख्यत्वावगमे ऽपि
द्वादश-पुण्ड्र-पक्ष एव मुमुक्षु-ग्राह्यः इत्य्-आचार्यपादोदाहृत-प्रमाण-सिद्ध इति
पूर्वम् एव प्रतिपादितम् ।
अतस्स एव पक्षश् शिष्टाचार-सिद्धः ग्राह्यः ।

अर्ध-चन्द्रा-कृतिः स्त्रीणाम्

ऊर्ध्वपुण्ड्रं तथा स्त्रीणाम्
अर्धचन्द्राकृतिर् भवेत् ।

इति वासिष्ठ-पराशर-संहिता-वचन-सत्त्वात्,
भगवत्-पादाकृत्येव ऊर्ध्व-पुण्ड्रं स्त्रीणां,
अन्यथा धारणे वचनं नास्तीतीतरोक्तम् अपास्तम् ।

नारिकेल-फलार्धं द्विनेत्र-युक्तं पुण्ड्र-धारण-जल-पात्रं,
बिल्व-फल-करण्डे श्रीचूर्ण-निक्षेपादिकं
तत्र तत्रोक्तम् अनुसन्धेयम् इत्यन्यत्र विस्तरः ।