११ वस्त्रधरणादि

वस्त्र-खण्ड-द्वयेन प्रत्येकं शिरोऽङ्गं च संमृज्य
व्याहृतिभिः

वस्त्र-खण्ड-द्वयेन प्रत्येकं शिरोऽङ्गं च संमृज्य
व्याहृतिभिः

इति मन्त्रेण शुष्कं वासः प्रोक्ष्य,

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे᳚+++(=अनुज्ञायां)+++, ऽश्विनो᳚र् बा॒हुभ्या᳚म्, पू॒ष्णो हस्ता᳚भ्या॒म् आद॑दे

इत्यादाय,

उदु॒ त्यं जा॒तवे॑दसं
दे॒वं व॑हन्ति के॒तवः॑+++(→रश्मयः)+++ ।
दृ॒शे विश्वा॑य॒ सूर्य॑म् ॥

इत्यादित्याय दर्शयित्वा,

अव॑धूतँ॒ रख्षोऽव॑धूता॒ अरा॑त॒यः ।

इत्यवधूय,

इति मन्त्रेण शुष्कं वासः प्रोक्ष्य,

देवस्य त्वा सवितुः व्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यामादद

इत्यादाय,

उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः दृशे विश्वाय सूर्यम्

इत्यादित्याय दर्शयित्वा,

अवधूतँरक्षोऽवधूता अरातयः

इत्यवधूय,

इत्य् उच्चार्य,
उपवीतं निवीतं कर्णे निधाय
कौपीनं धृत्वा,
जङ्घे मृज्-जलाभ्यां संशोध्य,
हस्तौ प्रक्षाल्य
वस्त्रम् उत्तरीयञ् च धृत्वा,
मन्त्रस्नानं कुर्यात् ।
स्नानवस्त्रम् अनिष्पीड्य, स्वपार्श्वे निक्षिपेत्, न पुरतः ।

इत्युच्चार्य, उपवीतं निवीतं कर्णे निधाय कौपीनं धृत्वा, जङ्घे मृज्जलाभ्यां संशोध्य, हस्तौ प्रक्षाल्य वस्त्रमुत्तरीयञ्च धृत्वा, मन्त्रस्नानं कुर्यात् । स्नानवस्त्रमनिष्पीड्य, स्वपार्श्वे निक्षिपेत्, न पुरतः ।

स्नानानन्तरं शिरस्-सम्मार्जन-वस्त्र-ग्रहणादिकम् आह - वस्त्रखण्डद्वयेनेत्यादिना । शाण्डिल्यः

चतुर्निमज्ज्य विधिवद्
आचम्यादाय वाससः ।
खण्डद्वयं शिरोऽङ्गं च
प्रत्येकं परिमार्जयेत् ॥
अन्तर् आच्छाद्य कौपीनं
वाससी परिधाय च ।
उत्तरीयं सदा दध्यात्
तद्विना नाचरेत् क्रियाः ॥
शुचीवोहव्यामरुत
इत्युक्त्वा शुद्धमम्बरम् ।
सम्प्रोक्ष्य देवस्यत्वेति
व्याहृत्या ऽऽदाय चाम्बरम् ॥
उदुत्यं जातवेदसम्
इत्युक्त्वा दर्शयेत् ततः ।
आवहन्तीत्य् उदाहृत्य
परिधाय द्विराचमेत् ॥

जाबालिः -

स्नात्वा निरस्य वस्त्रन्तु
जङ्घे शोध्ये मृदंभसा ।
अपवित्रीकृते ते तु
कौपीनास्राववारिणा ॥

योगयाज्ञवल्क्यः -

स्नात्वैवं वाससी धौते
अच्छिन्ने परिधापयेत् ।
प्रक्षाल्योरू मृद्-अद्भिश्च
हस्तौ प्रक्षालयेत्ततः ॥

“अच्छिन्ने” इति शक्तिविषयम् ।

[[55]]

अत्रापस्तम्बः -

अप्रतिकृष्टं च शक्तिविषये ।

वसिष्ठः -

स्नानशाट्यां च दातव्या
मृदस् तिस्रो विशुद्धये ।
उत्तरीयं च निष्पीड्य
तां च शेषं समाचरेत् ॥

तां - स्नानशाटीं
शेषं = सन्ध्यावन्दनादिकं कर्म, इति रत्नाकरस्थ-वचनानि, व्यासः -

नोत्तरीयम् अधः कुर्यान्
नोपर्य् आधस्त्यम् अम्बरम् ।
नान्तर्-वासो विना जातु
निवसेद् वसनं बुधः ॥

भृगुः -

न रक्तम् उल्बणं वासो
न नीलं च प्रशस्यते ।
दशाहीनं जलार्द्रं च
वर्जयेद् अम्बरं बुधः ॥

इत्य् आह्निककाण्ड-स्थ-वचन-द्वयं चात्र भाव्यानि ।

यत् तु कण्ठभूषणे -

अत ऊर्ध्वं स्नातकस्यान्तः परिधानम् एव कर्तव्यं,
न कौपीनं,
ब्रह्मचारिणो नान्तर्वासः - अस्नातकत्वात् तस्य कौपीनम् एव,

स्वोक्तं वासश् च कौपीनं धारयेत् प्रथमाश्रमी

इति भारद्वाजस्मृतेर् इति गृहि-कौपीन-निषेध उक्तः, सोऽनुपपन्नः -
गृहि-कौपीनधारणस्य धर्म-शास्त्र–भगवच्-छास्त्र-शाण्डिल्य–वृद्ध-हारीत-स्मृति-विहितत्वेनावश्य-धार्यत्वात् ।

वासिष्ठ-संहिता-प्रथम-द्वितीयाध्याययोः –

यज्ञोपवीतं कर्णे तु
दक्षिणे सन्निधाय च ।
कटिसूत्रं सकौपीनम्
उत्तरीयं यथाक्रमम् ॥
अन्तरीयं+++(=पादवेष्टनं)+++ बहिर्-वस्त्रं+++(=कम्बलादि)+++
धृत्वाचम्य द्विरन्ततः ।
कौपीनं सोत्तरीयं च
कटि-सूत्र-समन्वितम् ॥
धृत्वा वस्त्र-द्वयं शुद्धम्
आचम्य विधिवत् सुधीः ।

इति ।
वासिष्ठ-संहिता-द्वितीयाध्याये
उत्तरतो वैश्वदेव-पञ्चमहा-यज्ञ-विधानेन
गृह-स्थ-विषयत्वं सिद्धम् ।
शेष-संहितायाम् –

कौपीनं कटि-सूत्रञ् च
वस्त्र-युग्मं च धारयेत् ।

इदं प्रभाव-व्यवस्थाधिकारे सार-प्रकाशिकोदाहृतम् ।
पराशर-संहिता-प्रथमाध्याये

कौपीनं कटिसूत्रं च
सयोक्त्रं चोत्तरीयकम् ।

च शब्दः अन्तरीय-समुच्चायकः,
पूर्वोदाहृत-वचनैकार्थ्यात् ।

[[56]]

योक्तृ-पदं वस्त्रोपरि-बन्धन-सूत्र-परम् ।
अन्तर् आच्छाद्येति शाण्डिल्य-स्मृति-वचनं पूर्वम् उदाहृतम् ।
वृद्ध-हारीत-स्मृतौ -

धौत-वस्त्रं चोत्तरीयं
स-कौपीनं धरेत् सितम् ।

इति ।

न चैतद् वचन-जातं ब्रह्मचारि-विषयं,
तस्यान्तर्-वस्त्राभावस्य कण्ठ-भूषणोक्तेः,
अत्रान्तर्-वस्त्र-विधानेन गृहि-विषयत्व-ध्रौव्यात्+++(←ध्रुव)+++ ।
न च शाण्डिल्य-वचन-स्थ-कौपीन-शब्दः

नाच्छादयति कौपीनम्

इत्यत्रेव गुह्यपरः, न वस्त्र-खण्डपर इति वाच्यम्; अन्तश्शब्द वैय्यर्थ्यात्,

आच्छाद्य

इति क्त्वा-प्रत्ययेन छादन-क्रियायां
वस्त्र-द्वय-परिधान-पूर्व-कालिकत्व-प्रतीत्या
प्रच्छादन-क्रिया-करणतया
पूर्व-प्रदर्शित-वचन-विहित-वस्त्र-खण्ड-रूप-कौपीनस्यैवाभ्युपेयत्वात्,

परिधाय च

इति च-शब्दस्याच्छादन-क्रिया-समुच्चायकतया
वस्त्र-द्वय-परिधानस्य, गुह्य-प्रच्छादन-रूपत्वासम्भवात् ।

न च “कौपीनम् आच्छाद्ये"त्य् अनुपपन्नम्।
कौपीनेनान्तर् आच्छाद्येति प्रयोक्तव्याद् इति वाच्यम्;

वस आच्छादने

इति वस-धातु-समानार्थकस्य आङ्-पूर्वक-छदि-धातोस् सकर्मकत्वेन

वसानः कौपीनम्

इति भवभूति-प्रयोगवत् द्वितीयोपपत्तेः, तत्रैव

वाससी परिधाय च

इति द्वितीयाप्रयोगाच्च ।

आ-पाद-चूडं
भगवच्-छास्त्र-विहित-पाञ्चकालिक-भगवद्-धर्म-प्रतिपादक-
शाण्डिल्य-स्मृति-वचनस्य तच्-छास्त्रानुगुण-पूर्वोक्तार्थ-परत्वस्यैवोचितत्वात् ।

सार्वभौम-जयन्ती-निर्णये पाञ्चरात्र-प्राबल्यं प्रतिपाद्य

सामान्योक्तम् अविरुद्धं
सर्वैर्ग्राह्यम् इति निष्कर्ष

इत्य् उक्तम् इति पाञ्चरात्र-विहितस्य ग्राह्यत्वम् अङ्गीकृतम् ।
मुमुक्षु-दर्पण एक-पञ्चाशच्-छ्लोक-व्याख्याने

यत् तु संवर्तवचनं

अकच्छः पुच्छ-कच्छो वा
द्विकच्छः कटिवेष्टितः ।
कौपीन-धारकश् चैव
नग्नः पञ्चविधः स्मृतः ॥

इत्यत्र कौपीन-निन्दा तन्-मात्र-धारण-परा,
यतो वस्त्रद्वयेन सह तद्धारणं विधीयते ।

[[57]]

भरद्वाजसंहितायाम् –

तामसं त्व् एक-वस्त्रं तु
राजसं वसनद्वयम् ।
सकौपीनं वस्त्र-युग्मं
सात्त्विकं मुनिभिः स्मृतम् ॥

इति।

कण्ठभूषणे गृहि-कौपीन-निषेध-प्रमाणं नोदाहृतम् इति,
पूर्वोक्त-प्रमाणादर्शने ऽपि होलकाधिकरण-न्यायेन
गृहि-कौपीन-धारणस्य शिष्टाचार-मूलत्वेन त्याज्यत्वं न सम्भवति ।+++(4)+++

दशाहीनन् तु कौपीनम्
अन्तरा धारयेत् गृही

इति इतराह्निके ऽप्य् उक्तं वैकुण्ठ-दीक्षितीये । अत्र नारदः -

कटिसूत्रन्तु कौपीनं
शुद्धवस्त्रद्वयं तथा ।
कुण्डले चाङ्गुलीयादि
गृहस्थस्य विशिष्यते ॥

संग्रहे -

अन्तर्-वासस् तु कौपीनम्
उपवीतं पवित्रकम् ।
शिखा-छिद्रोर्ध्वपुण्ड्रं च
शुद्ध-वैदिक-लक्षणम् ॥
स-कौपीनं धौत-वस्त्र-
द्वयं च कटि-बन्धनम् ।
व्यतिस्यूतं विधृत्यैव
कर्म कुर्वीत वैष्णवः ॥
त्रिभिर् वा पञ्चभिर् वापि
कार्पासैर् एव तन्तुभिः ।
कटिसूत्रं व्यतिस्यूतं
धारयेद् वैष्णवोत्तमः ॥
कटिसूत्रं व्यतिस्यूतं
धारयेन् नान्यथा कृतम् ।

अन्यथा कृतम् अव्यतिस्यूतं न धारयेद् इत्य् अर्थः ।
भरद्वाज-न्यासोपदेशे -

अर्क-सूत्रैर् व्यतिस्यूतं
धारयेत् कटिबन्धनम् ।
कौपीन-वस्त्र-युग्मञ् च
यथार्हम् इतराणि च ॥

इति ।

कश्यपस्मृतौ -

उपवीतं निवीतं तु
कृत्वा कर्णावलम्बितम् ।
उत्तरीयेण वस्त्रेण
शिरस् संवेष्ट्य मौनवान् ॥
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि
वस्त्रं संधारयेद् द्विजः ।
कटिसूत्रं च कौपीनम्
अन्तरीयं क्रमेण तु ॥
उत्तरीयं बहिर्वस्त्रं
द्विर् आचामेत् ततो बुधः ।

कौपीनस्य प्रमाणं हि
वक्ष्यते मुनिसत्तमाः ॥
बाहुमात्र-प्रमाणं हि
दीर्घं कौपीनम् उच्यते ।
द्वादशाङ्गुलि-विस्तारं
शुभ्रं मलिन-वर्जितम् ॥

एकवस्त्रं तामसं स्यात्
राजसं वसनद्वयम् ।
कौपीन-सहितं तत् तु
सात्त्विकं मुनिभिः स्मृतम् ॥
कौपीन-रहितो नग्नो
नग्नो रक्तपटस् तथा ।

इति ।

[[58]]

रत्नाकरे कौपीनविधायकं

अन्तर् आच्छाद्य कौपीनम्

इति शाण्डिल्यवचनम् उदाहृतम् । कण्ठभूषणे तद्-विरुद्ध-कथनम् ।

तत्रैव

गर्भाष्टमेऽष्टमे वाब्दे

इति स्मृति-विषये

अष्टवर्षं ब्राह्मणम्

इति श्रुति-बलात्
विज्ञानेश्वरोक्त-तुल्य-विकल्पो ऽङ्गीकृतः,
शतक-व्याख्या-दशनिर्णययोः, गर्भाष्टमस्य उपनयन-मुख्य-कालत्वम् अभिहितम् ।

कण्ठभूषणे -

अत्र पत्न्याः पाद-ग्रहणस्यायुक्तत्वात्
वरस् तत्-पाणिम् अमुञ्चन्न् एव
पादम् उद्धृत्य निक्षिपेत्य् एव
वधूं प्रक्रमयतीत्युक्तं,

நாராயணன் நம்பி செம்மையுடைய திருக்கையால் தாள் பற்றி அம்மிமிதிக்கக் கனாக் கண்டேன்

इति गोदा श्रीसूक्ति-विरुद्धम् ।

पाणिं गृह्णीष्व पाणिना

इति सीता-विवाह-प्रकरण-श्लोक-व्याख्यायाम् अपि तथैवोक्तम् ।
एवं शतक-व्याख्यादौ
पूर्वोत्तर-विरोधानुक्ति-दुरुक्ति-निरर्थकोक्त्य्-आदि-दोषाः
बहुधा सन्ति ।
सार्वभौम-कृताः ग्रन्थाः अ-शोधिता एव प्रचारम् उपगताः ।+++(5)+++
ततस्तत्र तत्र दोषास् सन्तीति प्रामाणिकानां महतां प्रवादः ।

पर-कल्पित-तटाकोपजीवनवत्
न हि तटाक-स्थः पङ्को ऽप्य्
अ-पङ्किल-बुद्धिभिः तद्-अवगाहिभिर् उपजीव्यत

इति श्री-न्याय-परिशुद्धि-श्रीसूक्त्य्-अनुसारेण
प्रमाण-न्याय-शिष्टाचाराविरुद्ध-सार्वभौम-ग्रान्थार्थ एव ग्राह्यः
न त्वन्यः ।
अतः गृहस्थ-कौपीन-निषेध-कथनम् उपेक्ष्यम् एवेति ।

ततो वक्ष्यमाण-क्रमेण +ऊर्ध्व-पुण्ड्रादि कुर्यात् ।

ततो वक्ष्यमाणक्रमेण ऊर्ध्वपुण्ड्रादि कुर्यात् ।

अथ धर्माशास्त्रोक्त-स्नानानि वक्तुम्
ऊर्ध्व-पुण्ड्र-धारणानां वक्ष्यमाणत्वम् आह ततो वक्ष्यमाणेत्यादिना ।