१० स्नानम्

भगवद्-भागवताधिष्ठितं तीर्थं गत्वा,
तीरं संशोध्य,
मृद्-वारिभिस् सुप्रक्षालित-पाणिपादो
द्विर् आचम्य,
त्रिः प्राणानायम्य,
गुरुपरम्परा-स्मरण-पूर्वकं

भगवद्भागवताधिष्ठितं तीर्थं गत्वा, तीरं संशोध्य, मृद्वारिभिस्सुप्रक्षालितपाणिपादो द्विराचम्य, त्रिः प्राणानायम्य, गुरुपरम्परास्मरणपूर्वकं

ततस्तीर्थागमनस्नानादिकमाह - भगवद्भागवताधिष्ठितं तीर्थं गत्वेत्यादि । तदुक्तम् –

तत्र यत् शुद्धेः पूर्वं जलाशयगमनम् उक्तम्,
तत्र भागवतं भागवताश्रितं च तीर्थं विवक्षितम्, यथाहुः –

तीर्थं भागवतं शुद्धम् उपगच्छेन् मनोहरम्

इति ।

ततस्तीर्थं समासाद्य शुद्धं भागवताश्रितम्

इति । स्मरन्ति च

जलं शुद्धमशुद्धं वा विष्णुवास्तुसमीपतः (गं) ।
विष्णुगङ्गासमं तीर्थं महापातकनाशनम् ॥

इत्यादि

यत्र भागवताः स्नानं कुर्वन्ति विमलाशयाः ।
तत्तीर्थमधिकं विद्धि सर्वपापप्रणाशनम् ॥

इति ।

हरिः, ओं, तत्,
श्रीगोविन्द

+इत्यादि

अस्यां शुभतिथौ
श्रीभगवदाज्ञया भगवत्-प्रीत्यर्थं कर्मण्यता-सिद्ध्यर्थम्

हरिः ओं तत् श्रीगोविन्देत्यादि अस्यां शुभतिथौ श्रीभगवदाज्ञया भगवत्प्रीत्यर्थं कर्मण्यतासिद्ध्यर्थम्

अस्मिन् तीर्थे, अस्यां नद्यां वा
प्रातः स्नानं

करिष्य इति सङ्कल्प्य,

अस्मिन् तीर्थे अस्यां नद्यां वा प्रातः स्नानं करिष्य इति सङ्कल्प्य,

स्नानसङ्कल्पमाह - तीर्थे नद्यां वा प्रातः स्नानं करिष्य इति सङ्कल्प्य इति ।

आयम्यासून् करिष्ये सकलशुभकृते यज्ञसूत्रप्रतिष्ठाम्

इत्याचार्यपादश्रीसूक्त्यनुसारेणैव दीक्षितव्यतिरिक्तत्रैविद्यानामिज्याव्यतिरिक्तक्रियासङ्कल्पः कार्यः । इज्यायां तु सङ्कल्पः

कृतं च

इत्यादिरूपः, शिष्टानुष्ठानमपि तथैवेति हृदयम् । एतेन स्नानकाले अभिगमनेन भगवत्कर्मणा भगवन्तं वासुदेवमर्चयिष्यामीति सङ्कल्पं, क्रियान्तरेषु तत्तत्कर्मणा भगवन्तमर्चयिष्यामीति सङ्कल्पं च वदतामपरेषां पक्षः आचार्यपादश्रीसूक्तिशिष्टानुष्ठानविरुद्धः । पाञ्चरात्रिकाणामेव तथा सङ्कल्पोक्तेः ॥

अस्त्राभिमृष्ट-काष्ठादिना मूल-मन्त्रेण
शुद्ध-देशान् मृदम् आदाय
द्विधा विभज्य
तीरे निधायाभ्युक्ष्य,

एकेनाधिक-भागेन देहं सर्वतः प्रक्षाल्य,
त्रिर् निमज्योत्तीर्याचम्यासीनो

भगवन्तं ध्यायन्
मूलमन्त्रेण प्राणायामत्रयं कृत्वा,

अन्य-मृद्-भागम् आदाय
दक्षिण-पाणिना वाम-पाणि-तलस्यादौ मध्येऽन्ते च त्रिधा कृत्वा,
पृथक् पृथक् सम्प्रोक्ष्य,
मूल-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य,

आदिम-भागेनावाहयिष्यमाण-गङ्गायाः पीठम् अन्तर्-वारि कल्पयित्वा,
मध्यम-भागेन
साङ्गुष्ठ-तर्जन्या ऽस्त्र-मन्त्रेण सच्छोटं स्नान-विघ्नकरान् निरस्य

अन्तिम-भागेन पाणिभ्यां मूलमन्त्रेण स्वगात्रम् अनुलिप्य
जलं प्रविश्य कल्पितपीठे

उदकाञ्जलिम् आदाय
मूल-मन्त्रेण सप्त-कृत्वो ऽभिमन्त्र्य
स्व-मूर्ध्नि सिञ्चेत् ।

एवं त्रिः पञ्च-कृत्वस् सप्तकृत्वो वा ऽवसिच्य,
दक्षिणेन पाणिना जलम् आदाय
त्रिः पञ्च-कृत्वो वा मूल-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य पीत्वाचम्य,
मूल-मन्त्रेण स्वात्मानं प्रोक्ष्य परिषिच्य
तीर्थे निमग्नो भगवत्-पादारविन्दे विन्यस्त-शिरस्कः
यावच्-छक्ति मूल-मन्त्रं जप्त्वा
ऽदित्य-मण्डलान्तःस्थं हरिन् ध्यात्वा ऽभिवीक्ष्योत्तीर्य
दक्षिण-पादं जले, वाम-पादं स्थले च निधायासीनो
द्विराचम्य तीरस्थस् सन्

अस्त्राभिमृष्टकाष्ठादिना मूलमन्त्रेण शुद्धदेशान्मृदमादाय द्विधा विभज्य तीरे निधायाभ्युक्ष्य, एकेनाधिकभागेन देहं सर्वतः प्रक्षाल्य, त्रिर्निमज्योत्तीर्याचम्यासीनो भगवन्तं ध्यायन् मूलमन्त्रेण प्राणायामत्रयं कृत्वा, अन्यमृद्भागमादाय दक्षिणपाणिना वामपाणितलस्यादौ मध्येऽन्ते च त्रिधा कृत्वा, पृथक्पृथक्सम्प्रोक्ष्य, मूलमन्त्रेणाभिमन्त्र्य, आदिमभागेनावाहयिष्यमाणगङ्गायाः पीठमन्तर्वारि कल्पयित्वा, मध्यमभागेन साङ्गुष्ठतर्जन्यास्त्रमन्त्रेण सच्छोटं स्नानविघ्नकरान्निरस्य अन्तिमभागेन पाणिभ्यां मूलमन्त्रेण स्वगात्रमनुलिप्य जलं प्रविश्य कल्पितपीठे

आवाहयामि त्वां देवि स्नानार्थमिह सुन्दरि ।
एहि गङ्गे नमस्तुभ्यं सर्वतीर्थसमन्विते ॥

इत्युदकाञ्जलिना गङ्गामावाह्य, उदकाञ्जलिमादाय

विष्णुवामपदाङ्गुष्ठनखस्रोतोविनिस्सृते ।
तद्भक्तिविघ्नरूपात् त्वं गङ्गे मां मोचयैनसः ॥

इत्यर्घ्यं दत्वा, उदकाञ्जलिमादाय मूलमन्त्रेण सप्तकृत्वोऽभिमन्त्र्य स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् । एवं त्रिः पञ्चकृत्वस्सप्तकृत्वोवाऽवसिच्य, दक्षिणेन पाणिना जलमादाय त्रिः पञ्चकृत्वो वा मूलमन्त्रेणाभिमन्त्र्य पीत्वाचम्य, मूलमन्त्रेण स्वात्मानं प्रोक्ष्य परिषिच्य तीर्थे निमग्नो भगवत्पादारविन्दे विन्यस्तशिरस्कः यावच्छक्ति मूलमन्त्रं जप्त्वाऽदित्यमण्डलान्तःस्थं हरिन्ध्यात्वाभिवीक्ष्योत्तीर्य दक्षिणपादं जले वामपादं स्थले च निधायासीनो द्विराचम्य तीरस्थस्सन्

अथ भगवच्छास्त्रोक्तस्नानविशेषमाह - अस्त्रमन्त्रेति । अयं स्नानविशेषः श्रीभाष्यकारैरिज्याकालेऽभिहितः । तदुक्तिम् -

एवं गृहीतस्नानोपकरणस्तीर्थमासाद्य मुखशोधनपर्यन्तं कृत्वा वक्ष्यमाणक्रमेण तीर्थावगाहनपूर्वकं सर्वक्रियामूलभूतं स्नानमाचरेत् । प्रातःस्नानस्य नित्यत्वं प्रभावश्च तत्र तत्र द्रष्टव्यः

इति । वक्ष्यमाणक्रमेण = इत्यारम्भे वक्ष्यमाणक्रमेण । आचार्यपादकृतनित्यव्याख्याया एकदेशिभिरपहृतत्वात् आचार्यपादश्रीसूक्तौ स्नानविशेषादर्शनमिति प्रपञ्चयिष्यते । तत्र प्रमाणानि अहिर्बुध्न्यवचनानि इज्याप्रकरणे प्रर्दयिष्यन्ते ।

समाचम्य शुचौ देशे गृह्णीयात् स्नानमृत्तिकाम् ।
अस्त्राभिमृष्टैः काष्ठाद्यैः स्वमन्त्रेणैव वाग्यतः ॥
तां विभज्य द्विधा तीरे न्यस्याभ्यज्य मृदोस्तयोः ।
भागेनैकेन महता देहं प्रक्षाल्य सर्वतः ॥
ततो जलं प्रविश्य त्रिर्निमज्ज्योत्तीर्य संयतः ।
आसीनश्शोधिते तीरे समाचम्य यथाविधि ॥
अन्यं मृद्भागमादाय न्यसेद्दक्षिणपाणिना ।
वामपाणितलस्यादौ मध्येऽन्ते च समन्त्रकम् ॥
तत आदिममृद्भागमन्तर्वारिणि निक्षिपेत् ।
पीठार्थमागमिष्यन्त्या गङ्गायाः स्नातुमात्मनः ॥ मध्यमेन मृदंशेन बध्नीयात्सकला दिशः ।
साङ्गुष्ठतर्जन्यास्त्रेण स्नानविघ्नकरान् क्षिपेत् ॥
पश्चादग्रिमभागेन स्वगात्रमनुलिप्य च ।
स्वमन्त्रेणैव पाणिभ्यां प्रविशेच्च जलं ततः ॥
पाणिभ्यां जलमादाय तीर्थायार्घ्यप्रदित्सया ।
तिष्ठन्नावाहयेद्गङ्गां सर्वतीर्थसमन्विताम् ॥
आवाहयामि त्वां देवि स्नानार्थमिह सुन्दरि ।
एहि गङ्गे नमस्तुभ्यं सर्वतीर्थसमन्विते ॥
विष्णुवामपदाङ्गुष्ठनखस्रोतोविनिस्सृते ।
तद्भक्तिविघ्नरूपा त्वं गङ्गे मां मोचयैनसः ॥

[[53]]

एवमुच्चार्य दत्वार्घ्यं गङ्गायै सुरसिन्धवे ।
तोयमादाय पाणिभ्यां त्रिर्मन्त्रेणाभिमन्त्र्य तत् ॥
त्रिः पञ्चकृत्वो वा तेन सिञ्चेन्मूर्धानमात्मनः ।
ततो दक्षिणहस्तेन समादाय जलं शुचि ॥
त्रिर्वाथ पञ्चकृत्वो वा स्वमन्त्रेणाभिमन्त्र्य तत् ।
पीत्वा पुनः समाचम्य प्रोक्षयेदात्मनस्तनुम् ॥

इति वङ्गिवंशेश्वरवचनान्यत्रानुसन्धेयानि ।

स्वात्मानं सम्प्रोक्ष्य परिषिच्य

इति नित्यग्रन्थेषु बहुषु सत्त्वात् अत्र तदुक्तिः ।

गुरोर्नाम सदा जपेत्

इति प्रमाणादाचाराच्च स्नानसमये स्वाचार्यप्रभृति भगवदन्ताचार्याणां श्रीमत्पदपूर्वकाणि नमोऽन्तानि चतुर्थ्यन्तनामानि कीर्तनीयानि ।

गुरुपादोदकं सिञ्चेत् शिर आदौ तु पूर्ववत्

इति वर्णाश्रमकाण्डस्थवचनमिहानुसन्धेयम् ।

यत्तु अन्योक्तम् -

न प्रातर्मृत्तिकास्नानम्

इति स्मृतिवचनात् प्रातर्मृत्तिकास्नाननिषेधेऽपि

वक्ष्यमाणक्रमेण जलावगाहनादि

इत्यादिनाचार्यपादैः प्रातर्मृत्तिकास्नानविधानेन पञ्चरात्रप्राबल्यावगमात् धर्मशास्त्रविहितस्नानं तदनभिमतमिति । तदयुक्तम् -

प्रातः सङ्क्षेपतः स्नानं होमार्थं तु विधीयते ।
मृन्मन्त्रविधिनिष्पाद्यं मध्याह्ने तु सविस्तरम् ।
कल्पत्वाद्धोमकालस्य बहुत्वात् स्नानकर्मणः ॥

इति रत्नाकरस्थदक्षकात्यायनवचनतो बहुमन्त्रयुक्तमृत्तिकास्नाननिषेधेन तत्र

न प्रातर्मृत्तिकास्नानम्

इति सामान्यनिषेधस्य छागपशुन्यायेन पर्यवसानेन भगवच्छास्त्रविहितलघुमन्त्रकरणकसंक्षिप्तमृत्तिकास्नाननिषेधाप्रसक्त्या विरोधाभावात् । धर्मशास्त्रविहितस्नानमप्याचार्यपादाभिमतमिति सत्पथरक्षायां सम्यक् स्थापितमस्माभिः ।