०३ भगवद्-आराधन-क्रमः

आजानु पादौ, आकूर्परं पाणी प्रक्षाल्य - स्वाचान्तः, तत् तत् क्षेत्राधीशं श्री-रङ्गनाथादिकं, भगवन्तं, मनसाभ्यर्च्य - पूजा-गृहाद् बहिर् दूरतो ऽवस्थाय - “चण्डादि-द्वार-पालेभ्यो नमः" - इति प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभर्च्य - आत्म-प्रवेशनं याचित्वा - तैर् दत्तानुज्ञो द्वार-पार्श्वे ऽवस्थाय - अस्त्र-मन्त्रेणाभिमन्त्रितं, पुष्पं, दुष्ट-जन्तु-पलायनार्थं देव-गृहान्तः प्रास्य - देव-गृहं दक्षिण-पाद-विन्यास-पूर्वकं प्रविश्य -

कूर्मादीन् दिव्य-लोकस् तद्-अनु मणिमयं मण्टपस् तत्र शेषं
तस्मिन् धर्मादि-पीठं तद्-उपरि कमलं चामर-ग्राहिणीश् च।
विष्णुं देवीर् विभूषायुध-गण-मुर-गं पादुके वैनतेयं
सेनेशं द्वार-पालान् कुमुद-मुख-गणान् विष्णु-भक्तान् प्रपद्ये -॥
नमो नमो वाङ्मनसातिभूमये नमो नमो वाङ्मनसैक-भूमये।
नमो नमो ऽनन्त-महा-विभूतये नमो नमो ऽनन्त-दयैक-सिन्धवे॥
न धर्म-निष्ठो ऽस्मि न चात्म-वेदी
न भक्तिमांस् त्वच्-चरणार-विन्दे।
अकिञ्चनो ऽनन्य-गतिश् शरण्य-
त्वत्-पाद-मूलं शरणं प्रपद्ये॥
अपराध-सहस्र-भाजनं पतितं भीम-भवार्णवोदरे।
अ-गतिं शरणागतं हरे कृपया केवलम् आत्मसात् कुरु॥
अमर्यादः क्षुद्रश् चल-मतिर् असूया-प्रसव-भूः
कृत-घ्नो दुर्मानी-स्मर-परवशो वञ्चन-परः।
नृ-शंसः पापिष्ठः कथम् अहम् इतो दुःख-जल-धेर्
अपाराद् उत्तीर्णस् तव परिचरेयं चरणयोः

इत्यादिभिश् श्लोकैर् भगवन्तम् अष्टाङ्गेन प्रणम्य - प्रदक्षिणी-कृत्य - साक्षतानि पुष्पाणि प्रकीर्य - कर्पूरागरु-चन्दनैर् दूपयित्वा - ताल-त्रय-पूर्वकं, घण्टा-नादेन भगवन्तं प्रबोध्य - प्रणवेन अस्त्र-मन्त्रेण च कवाटोद्घाटनं कृत्वा - विघ्नेनाभिगमनाराधने प्रातर् अ-कृते “कौसल्या-सुप्रजा राम” इत्यादिभिस् सम्बोध्य - निश्शब्दे प्रदेशे “ॐ भूं भूम्यै नमः” इति भुवं सङ्गृह्य - मूल-मन्त्रेण दक्षिण-करेण “शोषयामि” - तेन मन्त्रेण “दाहयामि" तेनैव मन्त्रेण वाम-करेण “प्लावयामि” इति तस्य योग्यताम् आपाद्य - अस्त्र-मन्त्रेण रक्षां कृत्वा - सुरभि-मुद्रां प्रदर्श्य - दार्भं दारुमयं वा आत्मन आसनं देवस्य पुरस्ताद् दक्षिणतस् संस्तीर्य - सच्छोटेनास्त्र-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य -

आसन-मन्त्रस्य पृथिव्या मेरु-पृष्ट ऋषिः सुतलं छन्दः - श्री-कूर्मो देवता

इति न्यस्य - “आसने विनियोगः” इत्य् उक्त्वा -

[[82]]

पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता।
त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनम्

इति सामान्यतः प्राप्त-मन्त्रेण पद्मासन-स्वस्तिकासनादिष्व्-एकम् अवलम्ब्य - आसीनः, “अस्मद्-गुरुभ्यो नमः” इत्य् आदि-गुरु-परम्परया भगवन्तं शरणम् उपगम्य -

तम् एव प्राप्यत्वेन प्रापकत्वेनानिष्ट-निवर्तकत्वेन च यथावस्थित-स्व-रूप-रूप-गुण-विभूति-लीलोपकरण-विस्तारम् अनुसन्धाय करिष्यमाण-भगवद्-आराधन-पर्यन्तातिमात्र-प्रीति-जनकानुभव-जनकात्यर्थ-प्रिया-विरत-विशदतम-प्रत्यक्ष-रूपानुध्यानानुकूल-मनो-वृत्ति-सिध्य्-अर्थं, द्वयोच्चारण-पूर्वकं, “अखिल-हेय” इत्य् आदि अन्-अन्य-शरणस् त्वत्-पादारविन्द-युगलं शरणम् अहं प्रपद्ये

इत्य् अन्तं बृहद्-गद्यम् अनुसन्धाय - साङ्ग-प्रपदनम् अनुष्ठाय तद्-अशक्तौ न्यास-दशकं वानुसन्धाय - तत्-प्रकारः -

अहं मद्-रक्षण-भरो मद्-रक्षण फलं तथा।
न मम श्री-पतेर् एवेत्य् आत्मानं निक्षिपेद् बुधः॥
न्यस्याम्य् अकिञ्चनश् श्रीमन्न् अनुकूलो ऽन्य-वर्जितः।
विश्वास-प्रार्थना-पूर्वम् आत्म-रक्षाभरस् त्वयि॥
स्वामिन् स्-शेषं स्व-वशं स्व-भरत्वेन निर्भयम्।
स्व-दत्त-स्व-धिया स्वार्थं स्वस्मिन् न्यस्यसि मां स्वयम्॥
श्रीमन्न अभीष्ट-वरद त्वाम् अस्मिन् शरणं गतः।
एतद्-देहावसाने मां त्वत्-पादं प्रापय स्वयम्॥
त्वच् छेषत्वे स्थिर-धियस् त्वत्-प्रात्य्-एक-प्रयोजनम्।
निषिद्ध-काम्य-रहितं कुरु मां नित्य-किङ्करम्॥
देवी-भूषण हेत्य् आदि-जुष्टस्य भगवंस् तव।
नित्यं निरपराधेषु कैङ्कर्येषु नियुङ्क्ष्व माम्॥
मां मदीयं च निखिलं चेतनात्मकम्।
स्व-कैङ्कर्योपकरणम् वरद स्वीकुरु स्वयम्॥
त्वद्-एक-रक्ष्यस्य मम त्वम् एव करुणाकर।
न प्रवर्तय पापानि प्रवृत्तानि निवर्तय॥
अ-कृत्यानां च करणं कृत्यानां वर्जनं च मे।
क्षमस्व निखिलं देव प्रणतार्ति-हर-प्रभो॥ श्रीमन् नियत-पञ्चाङ्गं मद्-रक्षण-भरार्पणम्। अचीकरस् स्वयं स्वस्मिन्न् अतो ऽहम् इह निर्भरः॥
संसारावर्त-वेग-प्रशमन-शुभ-दृग्-देशिक-प्रेक्षितो ऽहं
सन्त्यक्तो ऽन्यैर् उपायैर् अनुचित-चरितेष्व् अद्य शन्ताभिसन्धिः।
निश्शङ्कस् तत्त्व-दृष्ट्या निरवधिक-दयं प्रार्थ्य संरक्षस् त्वां
न्यस्य त्वत्-पाद-पद्मे वरद-निज-भरन् निर्भरो निर्भयो ऽस्मि॥

इति।

[[83]]

तज्-जनित-भगवत्-प्रसादोप-बृंहित-मनो-वृत्तिस् तम् एव भगवन्तम् आत्मनस् स्वामित्वेनानुसन्धाय - अत्य् अर्थ-प्रियाविरत-विशदतम-प्रत्यक्ष-रूपानु-ध्यानेन ध्यायन्न् आसीत। ततस् तद्-अनुभव-जनिताति-मात्र-प्रीति-कारित-परिपूर्ण-कैङ्कर्य-रूप-पूजाम् आरभेत।

अष्टाविंशति-कृत्वो मनसा ऽवर्तितेन मूल-मन्त्रेण (धर्म-शास्त्रोक्तेन वा) त्रिः प्राणानायम्य -

कृतञ् च करिष्यामि भगवन् नित्येन भगवत्-प्रीत्य्-अर्थेन महा-विभूति-चतुरात्म्य-भगवद्-वासुदेव-पादारविन्दार्चनेन भगवत्-कर्मणा भगवन्तं वासुदेवम् अर्चयिष्यामि

इति सङ्कल्प्य -

भगवतो बलेन भगवतो वीर्येण भगवतस् तेजसा भगवतः कर्मणा भगवतः कर्म करिष्यामि भगवतो वासुदेवस्य

इति बल-मन्त्रम् अनुसन्धाय -

भगवान् एव स्व-नियाम्य–स्व-रूप–स्थिति-प्रवृत्ति–स्व-शेषतैक-रसेनानेनात्मना स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तः करणैस् स्वकीय-कल्याणतम-द्रव्यमयान् औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिकादि-समस्त-भोगान् अतिप्रभूतान् अतिप्रियतमान् अतिसमग्रान् अत्यन्त-भक्ति-कृतान् अखिल-परिजन-परिच्छदान्विताय स्वस्मै स्व-प्रीतये स्वयम् एव प्रतिपादयितुम् उपक्रमते

इत्य् अनुसन्धाय

[[84]]

भूत-शुद्धि-क्रमः

“ॐ लां नमः पराय सर्वात्मने नमः” इति पादयोर् न्यासं कुर्वन्

पृथिवीं गन्ध-तन्-मात्रे विलापयामि - गन्ध-तन्-मात्रम् अप्सु विलापयामि

इति चिन्तयेत्।

“ॐ वां नमः पराय निवृत्त्य्-आत्मने नमः” इति गुह्ये न्यासं कुर्वन् -

अपो रस-तन्-मात्रे विलापयामि - रस-तन्-मात्रस् तेजसि विलापयामि

इति चिन्तयेत्।

“ॐ रां नमः पराय विश्वात्मने नमः” इति हृदये न्यासं कुर्वन् -

तेजो-रूप-तन्-मात्रे विलापयामि - रूप-तन्-मात्रं वायौ विलावयामि

इति चिन्तयेत्।

“ॐ यां नमः पराय पुरुषात्मने नमः” इति नासाग्रे न्यासं कुर्वन् -

वायुं स्पर्श-तन्-मात्रे विलावयामि - स्पर्श-तन्-मात्रम् आकाशे विलापयामि

इति चिन्तयेत्,

¹“ॐ षौं नमः पराय परमेष्ठ्य्-आत्मने नमः” इति मूर्ध्नि न्यासं कुर्वन्

आकाशं शब्द-तन्-मात्रे विलापयामि - शब्द-तन्-मात्रं घ्राण-रसन-चक्षुस्-त्वक्-छ्रोत्राणि ज्ञानेन्द्रियाणि, उपस्थ-पायु-पाद-पाणि-वाग्-रूप-कर्मेन्द्रियाणि मनश् चाहङ्कारे विलापयामि - अहङ्कारं महति विलापयामि - महन्तं प्रकृतौ विलापयामि - प्रकृतिस् तमसि विलापयामि - तमः परमात्मन्य् एकी-भावयामि

इति तत्त्वानां संहारं चिन्तयेत्।

[[85]]

ततश् च प्राणायामेनैकेन मूल-मन्त्रं दक्षिणेन पाणिना नाभि-देशे न्यस्य - मन्त्रोद्भूत-चण्ड-वाय्व्-आप्यायित-नाभि-देश-स्थ-वायुना शरीरम् अन्तर् बहिश् च सर्वं तत्व-क्रमेण “शोषयामि”² इति विशोष्य - पुनर् अप्य् अष्टाविंशति-कृत्वो मनसा आवर्तितेन मूल-मन्त्रेण प्राणानायम्य - मूल-मन्त्रं दक्षिणेन पाणिना हृदये न्यस्य, मन्त्रोद्भूत-चक्राग्नि-ज्वालोप-बृंहित-जाठराग्निना तत्-तत्-समष्टि-प्रलीन-सर्व-तत्त्व-सर्व-किल्बिष-सर्वाज्ञान-तद्-वासनं स्व-देहान् तत्त्व-क्रमेण “दाहयामि”³ इति दग्ध्वा - दग्ध-तत्-तत्-समष्टि-प्रलीन-सर्व-तत्त्व-सर्व-किल्बिष-सर्वाज्ञान-तद्-वासनो भूत्वा भगवद्-दक्षिण-पादाङ्गुष्ठाद् अधस्तान् मूल-मन्त्रेण स्वात्मानं प्रवेशयेत् - अपरेण प्राणायामेन भगवत्-प्रसादेन भगवत्-किङ्करता-योग्यताम् आपाद्य - तस्माद् आदाय - तद्-वाम-पादाङ्गुष्ठाद् अधस्तान् मूल-मन्त्रेण स्वात्मानं विन्यस्य - भगवद्-वाम-पादाङ्गुष्ठ-नख-शीतांशु-मण्डल-गलद्-दिव्यामृत-धारया ऽऽत्मानम् अभिषिच्य, भगवत्-प्रसादेन तद्-अमृतमयं सर्व-कैङ्कर्य-मनो-हरं सर्व-कैङ्कर्य-योग्यं शरीरम् उत्पन्नं ध्यात्वा - तस्मिन् शरीरे पञ्चोपनिषन्-मन्त्रान् सृष्टि-क्रमेण न्यस्येत् - तत्-प्रकारः -

“ॐ षौं नमः पराय परमेष्ठ्य्-आत्मने नमः” इति मूर्ध्नि न्यासं कुर्वन्

परमात्मनः तम उत्पादयामि - तमसः प्रकृतिम् उत्पादयामि - प्रकृतेर् महान्तम् उत्पादयामि - महतोऽहङ्कारम् उत्पादयामि - अहङ्काराद् घ्राण-रसन-चक्षुस्-त्वक्-छोत्राणि ज्ञानेन्द्रयाणि, उपस्थ-पायु-पाद-पाणि-वाग्-रूप-कर्मेन्द्रियाणि मनश् शब्द-तन्-मात्रं[[??]] चोत्पादयामि - शब्द-तन्-मात्राद् आकाशम् उत्पादयामि

इति चिन्तयेत् -

[[86]]

“ॐ यां नमः पराय पुरुषात्मने नमः” इति नासाग्रे न्यासं कुर्वन्

आकाशात् स्पर्श-तन्-मात्रम् उत्पादयामि - स्पर्श-तन्-मात्राद् वायुम् उत्पादयामि

इति चिन्तयेत् -

“ॐ रां नमः पराय विश्वात्मने नमः” इति हृदये न्यासं कुर्वन्

वायो रूप-तन्-मात्रम् उत्पादयामि - रूप-तन्-मात्रात् तेज उत्पादयामि

इति चिन्तयेत् -

“ॐ वां नमः पराय निवृत्य्-आत्मने नमः” इति गुह्ये न्यासं कुर्वन्

तेजसो रस-तन्-मात्रम् उत्पादयामि - रस-तन्-मत्राद् अप उत्पादयामि

इति चिन्तयेत् -

“ॐ लां नमः पराय सर्वात्मने नमः” इति पादयोर् न्यासं कुर्वन्

अद्भ्यो गन्ध-तन्-मात्रम् उत्पादयामि - गन्ध-तन्-मत्रात् पृथिवीम् उत्पादयामि

इति चिन्तयेत् -

एवं भूतं परिशुद्ध-देहं ध्यात्वा पुनर् अपि प्राणायामेनैकेन भगवद्-वाम-पादाङ्गुष्ठ-विनिस्सृतामृत-धारया आत्मानम् अभिषिच्य - कृत-लाञ्छनो धृतोर्ध्व-पुण्ड्रः।

अस्य श्रीमद्-अष्टाक्षर-महा-मन्त्रस्य अन्तर् यामि नारायण ऋषिः (बदरिकाश्रम-वासी-श्रीमन्-नारायण ऋषिर् वा) देवी गायत्री-च्छन्दः, परमात्मा श्रीमन्-नारायणो देवता

इति न्यस्येत् - अञ्जलिं बध्वा -

अं बीजं - आय शक्तिः - मं कीलकं - ह्री कवचं - ऐम् अस्त्रं - बुद्धिस् तत्वं - शुक्लादिर् वर्णः - उदात्तादिस् स्वरः - श्री-वैकुण्ठः क्षेत्रं - जीव-परमात्मनोस् स्व-स्वामि-भावस् सम्बन्धः - श्री-भगवद्-आराधनार्थे विनियोगः

इत्य् उक्त्वा - मूल-मन्त्रेण पूर्ववत् हस्त-शुद्धिं कृत्वा व्यापक-न्यासं कराङ्गुलीषु हृदयाद्य्-अङ्गेषु चाक्षर-न्यासं च कुर्यात्, तद्-अशक्तौ तु पद-न्यासं कुर्यात्। तत्-प्रकारः -

[[87]]

“ॐ ॐ अङ्गुष्ठाभ्यां नमः” इति अङ्गुष्ठयोस् तर्जनीभ्यां न्यस्य - “ॐ नमः तर्जनीभ्यां नमः” इति तर्जन्योर् अङ्गुष्टाभ्यां न्यस्य - “ॐ नारायणाय मध्यमाभ्यां नमः” इति मध्यमयोर् अङ्गुष्ठाभ्यां न्यस्य - “ॐ ॐ अनामिकाभ्यां नमः” इति अनामिकयोर् अङ्गुष्ठाभ्यां न्यस्य - “ॐ नारायणाय कर-तल-कर-पृष्ठाभ्यां नमः” इति कर-तल-कर-पृष्ठयोः परामृश्य - इति कर-न्यासः -

“ॐ ॐ ज्ञानाय हृदयाय नमः” इति अङ्गुष्ठ-युक्त-तर्जन्या हृदये न्यस्य - “ॐ नमः ऐश्वर्याय शिरसे स्वाहा” इति अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिर् मस्तके न्यस्य - “ॐ नारायणाय शक्त्यै शिखायै वौषट्” इति अङ्गुष्ठ-नालेन अधो मुखेन मुष्टिना शिखा-मध्ये न्यस्य - “ॐ ॐ बलाय कवचाय हुम्” इति कण्ठादि-कट्य्-अन्तान्तं पाणिभ्यां वर्मवत् स्पृष्ट्वा - “ॐ नमः तेजसे नेत्राभ्यां वौषट्” इति तर्जनी-मध्यमाग्राभ्यां युगपन् नेत्र-द्वये न्यस्य - “ॐ नारायणाय वीर्यायास्त्राय फट्” इति सास्त्रच्छोटेन साङ्गुष्ट-तर्जन्य्-अग्रेण पूर्वाद्याश् चतुर्-दिशः पूर्वं पश्चाद् अग्न्यादि-विदिशश् च बध्नीयात् - इत्य् अङ्ग-न्यासः -

[[88]]

ततो यागम् आरभेत -

भगवान् एव स्व-नियाम्य–स्व-रूप–स्थिति-प्रवृत्ति–स्व-शेषतैक-रसेनानेनात्मना स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तः करणैस् स्वकीय-कल्याणतम-द्रव्यमयान् औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिकादि-समस्त-भोगान् अतिप्रभूतान् अतिप्रियतमान् अतिसमग्रान् अत्यन्त-भक्ति-कृतान् अखिल-परिजन-परिच्छदान्विताय स्वस्मै स्व-प्रीतये स्वयम् एव कारयति

इति पूर्ववद् ध्यात्वा - हृदय-कमलम् अधो मुखम् ऊर्ध्व-मुखम् उन्नमय्य - बाह्यतो वक्ष्यमाणाधार-शक्त्य्-आदि-कल्पन-क्रमेण योग-पीठान्तं कल्पयित्वा - पर्यङ्कं नाग-राजं च कल्पयित्वा - तस्य पीठस्य दक्षिण-पार्श्वतस् स्वात्मानम् आसीनं विचिन्त्य - तत्-पीठस्योपरि “सव्यं पादं” इति श्लोक-रीत्या वक्ष्यमाण-क्रमेण स-परिवारं भगवन्तं विचिन्त्य - ध्यात्वा -

सौपर्णे स्थालि-वर्ये मणि-गण-खचिते गो-घृताक्तान् सुपक्वान्
भक्षान् भोज्यांश् च लेह्यान् परमम् अपि हविश् चूष्यम् अन्नं निधाय।
नानाशाकैर् उपेतं सुदधि-मधु-घृत-क्षीर-पानीय-युक्तं
ताम्बूलं चात्म-यागे प्रतिदिवसम् अहं मानसं कल्पयामि

इति श्लोकोक्त-रीत्या मानसैर् अतिमानुषैस् सांस्पर्शिकौपपचारिकाभ्यवहारिकैर् भोगैर् अभ्यर्च्य - भगवन्तं प्रणम्य - प्रसाद्य -

भगवन् पुण्डरीकाक्ष
हृद्-यागन्तु मया कृतम् ।
आत्मसात् कुरु देवेश
बाह्यैस् त्वां सम्यगर्चये ॥
विभो सकल-लोकेश
प्रणतार्तिहराच्युत ।
त्वां भक्त्या पूजयाम्य् अद्य
भोगैर् अर्घ्यादिभिः क्रमात् ॥

इति बाह्य-यागं भगवते निवेद्य - तद्-अनुज्ञातः, चण्डादि-द्वारपालान् गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य - सम्भारान् सम्भृत्य - आत्मनो वाम-पार्श्वे जल-भाजने तोयम् उत्पूर्य - गन्ध-पुष्प-युतं कृत्वा - मूल-मन्त्रेण सप्त-कृत्वोभिमन्त्र्य - मूल-मन्त्रेण विशोष्य, दग्ध्वा - दिव्यामृतमयं तोयम् उत्पाद्य - अस्त्र-मन्त्रेण रक्षां कृत्वा - सुरभि-मुद्रां प्रदर्श्य - अन्यानि पूजा-द्रव्याण्य् आत्मनो दक्षिण-पार्श्वे निधाय - मूल-मन्त्रेण शोषण-दाहन-प्लावनैर् योग्यताम् आपाद्य - पुरतस् स्वास्त्रीर्णे पीठे देव-प्राची-क्रमेण आग्नेयादि-कोणेषु, क्रमेण अर्घ्य-पाद्य-आचमनीय-स्नानीय-पात्राणि, मध्ये शुद्धोदक-पात्रं⁴ च निधाय - मूल-मन्त्रेणास्त्र-मन्त्रेण वा प्रक्षाल्य - शोषण-दाहन-प्लावनानि कृत्वा - संस्कृत-तोयेन तानि पूरयित्वा -

[[89]]

अर्घ्य-पात्रे - सिद्धार्थं - अक्षतान् - कुशाग्रं - तिलं - यवं - गन्धं - फलं - पुष्पम् -

पाद्य-पात्रे - दूर्वां - विष्णु-पर्णींं - श्यामाकं - पद्मं - अक्षतान् - तिलं -

आचमनीय-पात्रे - एलां - लवङ्गं - तक्कोलं - जातीं - कर्पूरं - चन्दनं - लामज्जं - पुष्पाणि -

स्नानीय-पात्रे - गन्धं - सर्वौषधीः⁴ - रत्नं - फलं - बीजं - कुशं - तिलं - अक्षतान् - दधि - क्षीरं - घृतं - रजनीं - च निक्षिपेत्।

द्रव्यालाभे तुलसीं वा निक्षिपेत् - अर्घ्यादि-पात्राणि पाणिना मूल-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य - “ॐ नमो भगवते अर्घ्यं परिकल्पयामि” इत्य् अर्घ्यं परिकल्पयेत् - “ॐ नमो भगवते पाद्यं परिकल्पयामि” इति पाद्यं परिकल्पयेत् - “ॐ नमो भगवते आचमनीयं परिकल्पयामि” इति आचमनीयं परिकल्पयेत् - “ॐ नमो भगवते स्नानीयं परिकल्पयामि” इति स्नानीयं परिकल्पयेत् - “ॐ नमो भगवते शुद्धोदकं परिकल्पयामि” इति शुद्धोदकं परिकल्पयेत् - ततो ऽर्घ्य-पात्र-जलम् उद्धरिण्या ऽऽदाय - मूल-मन्त्रेणाभिमन्त्र्य याग-भूमिं सर्वाणि याग-द्रव्याण्य् आत्मानं च प्रत्येकं प्रोक्ष्य - आसनं परिकल्पयेत् - तत्-प्रकारः -

[[90]]

आधार-शक्त्य्-आदि-पीठ-कल्पनम्।

“ॐ आधार-शक्त्यै नमः” इति यथा-स्थानं उपर्य् उपरि ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ प्रकृत्यै नमः” इति यथा-स्थानं उपर्य् उपरि ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ अखिल-जगद्-आधाराय कूर्म-रूपिणे नारयणाय नमः” इति यथा-स्थानं उपर्य् उपरि ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ अन्-अन्ताय नाग-राजाय नमः” इति यथा-स्थानं उपर्य् उपरि ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ भूं भूम्यै नमः” इति यथा-स्थानं उपर्य् उपरि ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ श्री-वैकुण्ठाय दिव्य-लोकाय नमः” इति श्री-वैकुण्ठ-दिव्य-लोकं ध्यात्वा - प्रणय्य, “ॐ श्री-वैकुण्ठाय दिव्य-जन-पदाय नमः” इति दिव्य-जन-पदं ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ श्री-वैकुण्ठाय दिव्य-नगराय नमः” इति दिव्य-नगरं ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ श्री-वैकुण्ठाय दिव्य-विमानाय नमः” इति दिव्य-विमानं ध्यात्वा, प्रणम्य “ॐ आनन्दमयाय दिव्य-मण्टप-रत्नाय नमः” इति मण्टप-रत्नं ध्यात्वा प्रणम्य, “ॐ आस्तरण-रूपायानन्ताय नाग-राजाय नमः” इति आस्तरणं ध्यात्वा प्रणम्य,

“ॐ धर्माय पीठ-पादाय नमः” इत्य् आग्नेय्यां पीठ-पादान् विन्यस्य, ध्यात्वा, प्रणम्य, “ॐ ज्ञानाय पीठ-पादाय नमः” इति नैर्ऋत्यां पीठ-पादान् विन्यस्य, ध्यात्वा, प्रणम्य, “ॐ वैरग्याय पीठ-पादाय नमः” इति वायव्यां पीठ-पादान् विन्यस्य, ध्यात्वा, प्रणम्य, “ॐ ऐश्वर्याय पीठ-पादाय नमः” इत्य् ऐशान्यां पीठ-पादान् विन्यस्य, ध्यात्वा, प्रणम्य,

“ॐ अ-धर्माय पीठ-गात्राय नमः” इति प्राच्यां पीठ-गात्राणि न्यस्य - ध्यात्वा - प्रणम्य,
“ॐ अ-ज्ञानाय पीठ-गात्राय नमः” इति दक्षिणस्यां पीठ-गात्राणि न्यस्य - ध्यात्वा - प्रणम्य, “ॐ अ-वैराग्याय पीठ-गात्राय नमः” इति प्रतीच्यां पीठ-गात्राणि न्यस्य - ध्यात्वा - प्रणम्य, ॐ अन्-ऐश्वर्याय पीठ-गात्राय नमः इत्य् उत्तरस्यां पीठ-गात्राणि न्यस्य - ध्यात्वा - प्रणम्य,
“ॐ एभिः परिच्चिन्न-तनवे पीठ-भृते सदा ऽत्मने ऽन्-अन्ताय नाग-राजाय नमः” इति सदात्मकं सर्व-कार्योन्मुखं विभुम् अन्-अन्तं विन्यस्य ध्यात्वा प्रणम्य,

[[91]]

तद्-उपरि,

“ॐ अष्ट-दल-पद्माय नमः” इति अष्ट-दल-पद्मं विन्यस्य

तस्य अष्टुसु दलेषु,

“ॐ विमलायै चामर-हस्तायै नमः” - इति पूर्व-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ उत्कर्षिण्यै नमः चामर-हस्तायै नमः” - इति आग्नेय-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ ज्ञानायै चामर-हस्तायै नमः” - इति दक्षिण-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ क्रियायै चामर-हस्तायै नमः” - इति नैर्ऋत-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ योगायै चामर-हस्तायै नमः” - इति पश्चिम-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ प्रभ्व्यै चामर-हस्तायै नमः” - इति वायव्य-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ सत्यायै चामर-हस्तायै नमः” - इति उत्तर-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

“ॐ ईशानायै चामर-हस्तायै नमः” - इति ऐशान-दले विमलाद्या हरेर् मुखं वीक्षमाणाः,करेणैकेन चामराणि दधतीस् स्वलङ्कृताः, इतरैक-हस्तेन शिरो-निहितेन नमस्यन्तीर् अष्टौ ध्यात्वा - प्रणम्य - गन्धादिभिर् अभ्यर्च्य,

कर्णिका-पूर्व-भागे

“ॐ अनुग्रहायै चामर-हस्तायै नमः” इति पूर्वोक्त-रूपाम् अनुग्रहं चामर-हस्तां विन्यस्य - ध्यात्वा - प्रणम्य।

“ॐ जगत्-प्रकृतये दिव्य-योग-पीठाय नमः” इति जगत्-प्रकृति-भूतम् आधार-शक्त्य्-आद्य्-अखिल-देवतामयम् अद्भुतं योग-पीठं विन्यस्य - प्रणम्य अभ्यर्च्य,

“ॐ दिव्य-योग-पर्यङ्काय नमः” इति दिव्य-योग-पर्यङ्कं विन्यस्य,

[[92]]

“ॐ सहस्र-फणा मण्डितायाऽन्-अन्ताय नाग-राजाय नमः” इति मध्ये कुण्डली-कृत-विग्रहं रजताद्रि-निभं उन्मिषत्-पद्म-पत्रारुपेक्षणं शैत्य-सौगन्ध्य-सौकुमार्य- मार्दवादि-गुणाकरं वितानम् इव फणामणि-सहस्रं वितत्यासीनम् अन्-अन्तं नाग-राजं विन्यस्य - ध्यात्वा अभ्यर्च्य,

“ॐ पाद-पीठात्मने ऽन्-अन्ताय नाग-राजाय नमः” इति पुरतः पाद-पीठं विन्यस्य, पुरतः पार्श्वतः पश्चाद् अपि सर्वतः,

“ॐ सर्व-परिवाराणां पद्मासनेभ्यो नमः” इति पद्मासनानि विन्यस्य योग-पीठस्य पश्चात् पुरतः प्राग्-उत्तरे च क्रमेण,

“ॐ अन्-अन्त-गरुड-विष्वक्सेनानां स-पीठक-पद्मासनेभ्यो नमः” इति सपीठक-पद्मासनानि विन्यस्य - सर्वत्र पुष्पाक्षतान् विकीर्य - धूपैर् धूपयित्वा -

योग-पीठस्य पश्चिमोत्तर-दिग्-भागे समीपतः,

“ॐ अस्मद्-गुरुभ्यो नमः” इति रहस्य-त्रय-गायत्री-प्रदातॄन्, तद्-अर्थोपदेष्टॄन्, इज्या-प्रयोग-शिक्षकान्, भर-समर्पण-कर्तॄंश् च, सर्वान् गुरून्, तदीयान्, गुरूंश् च, ध्यात्वा - प्रणम्य, गन्धाद्यैर् अभ्यर्च्य - अभिवाद्य - प्रसाद्य

गुरवस् तदीय-गुरवो दिशन्तु मम साध्व् अनुग्रहम्। युष्मद्-उपजनित-शक्तिम् अतिरहं हरिम् अर्चयामि गतभीः प्रसीदत

इति प्रणम्य - अनुज्ञाप्य - भगवद्-यागम् आरभेत् -

[[93]]

“ॐ श्रीमते नारायणाय नमः” इति कल्पिते नाग-भोगे समासीनं , भगवन्तं नारायणं पुण्डरीक-दलामलायतेक्षणं, किरीट-मकुट-हार-केयूर-कटकादि-सर्व-भूषणैर् भूषितम्, आकुञ्चित-दक्षिण-पादं, प्रसारित-वाम-पादं, दक्षिण-जानु-न्यस्त-प्रसारित-दक्षिण-भुजं, नाग-भोगे विन्यस्त वाम-भुजम्, ऊर्ध्व-भुज-द्वयेन शङ्ख-चक्र-धरं, सर्वेषां सृष्टि-स्थिति-प्रलय-हेतु-भूतं, अञ्जनाभं, “विराजमान”⁵ “चकासतम्”, “उदग्र” “प्रबुद्ध” “स्फुरत्” “अपूर्व” “अचिन्त्य” परम-सत्व-पञ्च-शक्तिमय-विग्रहं, पञ्चोपनिषन् मन्त्रैः ध्यात्वा -

“भगवन् समाराधनाभिमुखो भव” इति प्रार्थ्य - मूल-मन्त्रेण दण्डवत् प्रणाम्योत्थाय -

ब्रह्मद्यास् सकला देवा यन् न स्मर्तुम् अपीश्वराः।
स एष भगवान् अद्य मम प्रत्यक्षतां गतः॥
स्वागतं भगवन् अद्य मां तारयितुम् आगत।
धन्योस्म्य् अनुगृहीतो ऽस्मि कृतार्थो ऽस्मि कृपा-निधे॥

इति स्वागतं निवेद्य -

सान्निध्यं कुरु देवेश सर्वदा सर्व-काम-द।
द्रव्य-मन्त्र-क्रिया-भक्ति-श्रद्धा-हानिं सह प्रभो॥

इति सान्निध्ययाचमनं कुर्यात् -

[[94]]

अथ दशाह्वान-सत्-क्रिया-प्रकारः⁶,

१. मुन्त्र-योगः - तिष्ठन् उद्धरिण्यार्घ्य-जलम् आदाय - तत्र पुष्प-द्वयं निक्षिप्य - उद-स्थं कृत्वा[[?]] ⁷ धारण-विधारणे कृत्वा मूल-मन्त्र-चतुर्-आवृत्ति-पूर्वकम् आवाह्य भगवद्-विग्रह-चिन्तनम्।

२. समाह्वानम् -

ॐ परम-धामावस्थित, मद्-अनुग्रहाभि योगोद्यतावतार, एह्य् एह्य् अभिमत-सिद्धि-द, मन्त्र-शरीर ॐ नमो नमः -

ॐ षौं नमः पराय परमेष्ठ्य्-आत्मने वासुदेवाय नमः

इति स्वाभिमत-दिव्य-देशाद् भगवद्-उद्योग-ध्यानम् -

ॐ यां नमः पराय पुरुषात्मने सङ्कर्षणाय नमः

इति कर-स्थ-पात्र-जले भगवतः प्रवेश-ध्यानं च।

३. कर-पुष्पोप-दर्शनम् -

ॐ रां नमः पराय विश्वात्मने प्रद्युम्नाय नमः

इति पात्रं भगवन्-मुखे दर्शयित्वा - पुरतो निधाय - एकं पुष्पं स-जलं स-तेजो हस्तेनादाय - देवस्य मुखे दर्शनम्।

४. बिम्बोपवेशनम् -

आवाहयामि लक्ष्मीशं परमात्मानम् अ-व्ययम्।
आतिष्ठताम् इमां मूर्तिं मद्-अनुग्रह-काम्यया।
श्रिया सार्धं जगन्-नाथो देवो नारायणः प्रभुः॥

इति ध्यात्वा -

ॐ वां नमः पराय निवृत्य्-आत्मने अनिरुद्धाय नमः

इति मन्त्रेण⁸ शिरः प्रभृति पादान्तं पुष्प-जलाभ्याम् भगवन्तम् अभिषिच्य - बिम्बे प्रवेश-ध्यानम् -

[[95]]

५. योग-विग्रह-चिन्तनम् - अन्यत् पुष्पम् आदाय “ॐ लां नमः पराय सर्वात्मने नारायणाय नमः” इति ब्रह्म-रन्ध्रं पिधाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - मूल-मन्त्रेण भगवद्-विग्रह-ध्यानम् - भगवतः शिरः प्रभृति पादान्तं पञ्चोपनिषन्-मन्त्राणां सृष्टि-क्रमेण न्यासः - तत्-प्रकारः -

⁹“ॐ षौं नमः पराय परमेष्ठ्य्-आत्मने नमः” इति भगवन्-मूर्ध्नि, “ॐ यां नमः पराय पुरुषात्मने नमः” इति नासाग्रे, “ॐ रां नमः पराय विश्वात्मने नमः” इति हृदये, “ॐ वां नमः पराय निवृत्त्य्-आत्मने नमः” इति गुह्ये, “ॐ लां नमः पराय सर्वात्मने नमः” इति पादयोः, न्यासः

मूल-मन्त्रस्य भगवच्-छिरः प्रभृति पादान्तम् अवकुण्ठन-रूपो व्यापक-न्यासः - मूल-मन्त्राक्षराणां सृष्टि-न्यासः - तत्-प्रकारः —

“ॐ ॐ” इति मध्यमाङ्गुल्या भगवन्-मूर्ध्नि, “ॐ नम्” इति तर्जन्या मध्यमाङ्गुल्या च नेत्रयोः, “ॐ मोम्” इति साङ्गुष्ठानामिकया मुख-मध्ये घ्राणस्य पुरतः, “ॐ नाम्” इति साङ्गुष्ठ-तर्जन्य्-अग्रेण हृदये, “ॐ राम्” इति दक्षिणाङ्गुष्ठेन कनिष्ठिकया च नाभौ, “ॐ यम्” इत्य् अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिर् गुह्ये, “ॐ णाम्” इत्य् अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलिभिर् जान्वोः, “ॐ यम्” इति साङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिः पादयोः - न्यस्य -

[[96]]

ततः, नाभ्य्-आदि-हृदय-पर्यन्तं स्थिति-न्यासश् च - तत्-प्रकारः -

“ॐ ॐ” इति दक्षिणाङ्गुष्ठेन कनिष्ठिकया च नाभौ, “ॐ¹⁰ नम्” इत्य् अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिर् गुह्ये, “ॐ मोम्” इत्य् अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिर् जान्वोः, “ॐ नाम्” इति साङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिः पादयोः, “ॐ राम्” इति मध्यमाङ्गुल्या शिरसि, “ॐ यम्” इति तर्जन्या मध्यमाङ्गुल्या च नेत्रयोः, “ॐ णाम्” इति साङ्गुष्ठानामिकया मुख-मध्ये घ्राणस्य पुरतः, “ॐ यम्” इति साङ्गुष्ठ-तर्जन्य्-अग्रेण हृदये, न्यस्येत्

६. प्रणामः - “मूल-मन्त्रेण” प्रणामः।

७.समुत्थानम् - मूल-मन्त्रेण उत्थानम्।

८.स्वागतम् -

ब्रह्माद्यास् सकला देवा यन् न स्मर्तुम् अपीश्वराः।
स एष भगवान् अद्य मम प्रत्यक्षतां गतः॥
स्वागतं भगवन् अद्य मां तारयितुम् आगतः। धन्योस्म्य् अनुगृहीतो ऽस्मि, कृतार्थो ऽस्मि कृपा-निधे॥

इति मन्त्रेण भगवत्-स्वागत-प्रश्नः।

९. पुष्पम् - मूल-मन्त्रेण भगवत्-पादारविन्दयोः पुष्प-समर्पणम्।

१०. सान्निध्ययाचमनम् - उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय - तत्र पुष्पं निक्षिप्य - “ॐ ॐ ज्ञानाय हृदयाय नमः भगवन् सन्निधत्स्वेह विग्रहे” इति भगवन्-मूर्ध्नि पुष्पेण जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - पुनर् उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय - अन्यत् पुष्पं निक्षिप्य - “ॐ नां बलाय कवचाय हुम् भगवन् सन्निधत्स्वेह विग्रहे” इति भगवन्-मूर्ध्नि पुष्पेण जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - पुनर् उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय - तत्र पुष्पं निक्षिप्य -

[[97]]

ॐ यं तेजसे नेत्राभ्यां वौषट् भगवन् यावद् आराधन-परिसमप्तिसन्निधत्स्वेह विग्रहे

इति भगवन्-मूर्ध्नि पुष्पेण अर्घ्य-जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य -

सान्निध्यं कुरु देवेश सर्वदा सर्व-काम-द।
द्रव्य-मन्त्र-क्रिया-भक्ति-श्रद्धा-हानिं सह प्रभो॥

इति पूर्वोक्तार्घ्य-त्रय-पुरस्-सरं सान्निध्यस्य याचनम्,

इति दशाह्वान-सत्-क्रिया-प्रकारः,

अथ पूर्वोत्ताधार-शक्त्य्-आदि-पीठ-परिकल्पन-शेषः -

भगवद्-दक्षिणतः।

“ॐ श्रीं श्रियै नमः” इति गो-रोचन-वर्णां, भगवन्-नारायणेत्यादि-गद्योक्त-गुण-सम्पन्नां, श्रियम् आवाह्य - प्रणम्य

“ॐ भूं भूम्यै नमः” इति श्यामां, भूमिम्, आचम्य - प्रणम्य

तत्रैव।

“ॐ नीं नीलायै नमः” इति हरित-वर्णां, नीला, आचम्य - प्रणम्य

“ॐ सर्वाभ्यो भगवद्-दिव्य-महिषीभ्यो नमः” इति सर्वा भगवद्-दिव्य-महिषीस् समन्ततः प्रणमेत्

अथ भगवद्-वक्षसि दक्षिण-भागम् आरभ्य क्रमेण तत्-तन्-मन्त्रेण श्री-भूमि-नीलानां न्यासः - दक्षिण-तद्-इतर-हस्तेषु पद्म-चक्र-गादा-शङ्खानां प्रणवादिनम् ओं तन्-न्यासः, एवं किरीट-श्री-वत्स-कौस्तुभ-वन-मालानां शिरो-वक्षो-दक्षिण-भाग-मध्योभय-पार्श्वेषु न्यासः - तेषां चतुर्-उपचारैर् अर्चनम्। चक्र-मुद्रा मूल-मुद्रा च

श्री भूम्य्-आदि-बिम्बे विद्यमाने दशाह्वान-सत्क्रियां कुर्यात् - तत्-प्रकारः -

१. मन्त्र-योगः - उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय तत्र पुष्प-द्वयं निक्षिप्य उर-स्थं कृत्वा धारण-विधारणे कृत्वा “ॐ श्रीं श्रियै नमः”

इति श्री-मन्त्र-चतुर्-आवृत्ति-पूर्वकम् आवाह्य श्री-विग्रह-चिन्तनम्।

[[98]]

२. समाह्वानम् -

“ॐ परम-धामावस्थिते, मद्-अनुग्रहाभियोगोद्यतावतारे, एह्य् एह्य् अभिमत-सिद्धि-दे, मन्त्र-शरीरे, ॐ नमो नमः - ॐ षौं नमः”

इति श्रिय उद्योग-ध्यानम् - “ॐ यां नमः” इति कर-स्थ-पात्र-जले श्रियः प्रवेश-ध्यानं च।

३. कर-पुष्पोपदर्शनम् - “ॐ रां नमः” इति पात्रं श्री-मुखे दर्शयित्वा - पुरतो निधाय - एकं पुष्पं स-जलं स-तेजो हस्तेनादाय - श्रियो मुखे दर्शनम्।

४. बिम्बोपवेशनम् - “ॐ वां नमः” इति मन्त्रेण श्री-मन्त्रेण च शिरः प्रभृति पादान्तं पुष्प-जलाभ्याम् अभिषिच्य - बिम्बे प्रवेश-ध्यानम् -

५. योग-विग्रह-चिन्तनम् - अन्यत् पुष्पम् आदाय “ॐ लां नमः इति ब्रह्म-रन्ध्रं पिधाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - श्री-मन्त्रेण विग्रह-ध्यानम्। ततः शिरः प्रभृति पादान्तं पञ्चोपनिषदां सृष्टि-न्यासं कुर्यात् -

तत्-प्रकारः

“ॐ षौं नमः” इति मूर्ध्नि, “ॐ यां नमः” इति नासाग्रे, “ॐ रां नमः” इति हृदये, “ॐ वां नमः” इति गुह्ये, “ॐ लां नमः” इति पादयोः - न्यस्येत्।

“ॐ श्रीं श्रियै नमः” इति श्री-मन्त्रेण व्यापक-न्यासं कृत्वा - “ॐ श्रां ज्ञानाय हृदयाय नमः” इत्य् अङ्गुष्ठ-युक्त-तर्जन्या हृदये,

[[99]]

“ॐ श्रीम् ऐश्वर्याय शिरसे स्वाहा” इत्य् अन्-अङ्गुष्ठाभिर् अङ्गुलीभिर् मस्तके, “ॐ श्रूं शक्त्यै शिखायै वौषट्” इत्य् अङ्गुष्ठ-नालेन मुष्टिना अधो मुखेन, शिखा-मध्ये, “ॐ श्रैं बलाय कवचाय हुम्” इति कण्ठादि-कट्य्-अन्तां तनुं पाणिभ्यां वर्मवत् स्पृष्ट्वा - “ॐ श्रौं तेजसे नेत्राभ्यां वौषट्” इति तर्जन्या मध्यमाङ्गुल्या च युगपन् नेत्र-द्वये, न्यस्य - “ॐ श्रः वीर्यायास्त्राय फट्” इति सास्त्रच्छोटेन साङ्गुष्ठ-तर्जन्य्-अग्रेण पूर्वाद्याश् चतुर्-दिशः पूर्वं पश्चाद् अग्न्याद्या विदिशश् च बध्नीयात् -

इति षड्-अङ्ग-न्यासं कुर्यात्।

६. प्रणामः - “श्री-मन्त्रेण” प्रणामः। ७. समुत्थानम् - “श्री-मन्त्रेण” उत्थानम्। ८. स्वागतम् - “श्री-मन्त्रेण” स्वागत-प्रश्नः। ९. पुष्पम् - “श्री-मन्त्रेण” पुष्प-प्रदानम्। १०. सान्निध्य-याचनम् - उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय - तत्र पुष्पं निक्षिप्य -

ॐ ॐ ज्ञानाय हृदयाय नमः भगवति श्रीस् सन्निधत्स्वेह विग्रहे

इति श्री-मूर्ध्नि पुष्पेण जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - पुनर् उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय - अन्यत् पुष्पं निक्षिप्य -

ॐ नां बलाय कवचाय हुम्, भगवति श्रीस् सन्निधत्स्वेह विग्रहे

इति श्री-मूर्ध्नि पुष्पेण जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - पुनर् उद्धरिण्या ऽर्घ्य-जलम् आदाय तत्र पुष्पं निक्षिप्य

ॐ यं तेजसे नेत्राभ्यां वौषट् भगवति श्रीः, यावद् आराधन-परिसमाप्ति-सन्निधत्स्वेह विग्रहे

इति श्री-मूर्ध्नि पुष्पेण जलं प्रदाय - शेषं प्रतिग्रह-पात्रे निरस्य - एवम् अर्घ्य-त्रय-पुरस्-सरं सान्निध्यस्य याचमनम्

[[100]]

एवं भूमि-नीलयोर् अपि मन्त्र-प्रयोगादि-सान्निध्य-याचन-पर्यन्तं तत्-तन्-मन्त्रेण कुर्यात् -

साल-ग्राम-शिलायां तु, आवाहनं विना,¹¹ सान्निध्य-याचन-मात्रं कुर्यात् -

अथ पूर्वोक्ताधार-शक्त्य्-आदि-पीठ-कल्पन-शेषः -

ॐ किरीटाय मकुटाधि-पतये नमः

इति, भगवतः पश्चिम-पार्श्वे, चतुर्-बाहुं, चतुर्-वक्त्रं , कृताञ्जलि-पुटं, मूर्ध्नि भगवत्-किरीटं धारयन्तं, किरीटाख्यं, दिव्य-पुरुषं प्रणम्य।

ॐ किरीट-मालायै, आपीडत्मने नमः

इति स्व-मौलिना देवापीडं बिभ्रतं, आपीडात्मानं, दिव्य-पुरुषं, भगवतः पुरतो ध्यात्वा - प्रणम्य,

ॐ दक्षिण-कुण्डलाय मकरात्मने नमः

इति भगवतो दक्षिण-वाम-पार्श्वयोः यथा-क्रमं स्व-मौलिना भगवच्-छ्रवण-भूषणं दधतं मकर-कुण्डलाख्यं सूरि-द्वयं प्रणम्य।

ॐ वाम-कुण्डलाय मकरात्मने नमः

ॐ वैं वैजयन्त्यै वन-मालायै नमः

इति पञ्च-वर्णां, मृदु-तनुं, पञ्च-भूत-धार-भूतां भूत-मालाख्यां,मूर्ति-मतीं श्रियम् इव स्थितां भगवतः पुरतः प्रणम्य।

[[101]]

ॐ श्रीमत्-तुलस्यै नमः

इति पुरतो वैजयन्ती-पार्श्वे

श्यामां कमल-सत्राक्षीं गोविन्द-चरण-प्रियां प्रियाम्।
प्रियां श्रियम् इवानन्यां हरेर् नित्य-विभूषणं

प्रणम्य।

ॐ श्री-वत्साय श्री-निवासाय नमः

इति पुरतः,प्रधान-तत्त्वाधार-भूतं, हेम-प्रभं, श्री-वत्सं प्रणम्य।

ॐ हराय सर्पाभरणाधिपतये नमः

इति हारात्मानं पुरतः प्रणम्य

ॐ कौस्तुभाय सर्व-रत्नाधिपतये नमः

इति पुरतो जीव-तत्वाधार-भूतं, भास्वर-ववुषं, कौस्तुभात्मानं प्रणम्य,

ॐ काञ्ची-गुणोज्वलाय दिव्य-पीताम्बराय नमः

इति पुरतः पीताम्बरं प्रणम्य।

ॐ सर्वेभ्यो भगवद्-दिव्य-भूषणेभ्यो नमः

इति

तत्-तद्-अङ्ग-समुत्थानि तेजांसीव परात्मनः।
सुसारणि सुगन्धीनि सुकुमाराकृतीनि च।
मनो-नयन-हारीणि देवस्यापि निजैर् गुणैः।
स्वैर् एव धार्यमाणानि रूपैर् बहु-विधैश् शुभैः।
यथा-रूपं यथा-स्थानं यथा-वर्णं यथा-क्रमम्।
प्रणम्य चिन्तयेद् भक्त्या स्वैर् मन्त्रैः पुरतो हरेः।

इत्य् आदि-क्रमेण भगवतः पुरत एव नूपुरादीनि सर्वाणि भूषणानि ध्यात्वा - प्रणम्य।

[[102]]

ॐ सुदर्शनाय हेति-राजाय नमः

इति सुदर्शनात्मानं, रक्त-वर्णं, रक्त-नेत्रं, द्वि-भुजं, कृताञ्जलि-पुटं, भगवन्तम् आलोकयन्तं, तद्-दर्शनानन्द-बृंहित-मुखं, मूर्ध्नि भगवच्-चक्रं धारयन्तं मनस् तत्वाधि-दैवतं प्रणम्य।

ॐ नन्दकाय खड्गाधिपतये नमः

इति तत्रैव, ज्ञान-तत्वाधि-दैवतं, मूर्ध्नि भगवत्-खड्गं धारयन्तं, दिव्य-पुरुषं प्रणम्य।

ॐ पद्माय नमः

इति तत्रैव, शिरसि पद्मं धारयन्तं, शैत्य-सौगन्ध्य-सौन्दर्य-मार्दवादि-गुणं, लीला-पद्मं, ध्यात्वा - प्रणम्य।

ॐ पाञ्चजन्याय शङ्खाधिपतये नमः

इति, वामतः, शङ्खात्मानं, सित-वर्णं, रक्त-नेत्रं, द्वि-भुजं, कृताञ्जलि-पुटं, शङ्ख-नाद-बृंहित-मुखं, मूर्ध्नि भगवच्-छङ्खं धारयन्तं, प्रणम्य।

ॐ कौमोदक्यै गदाधिपत्न्यै नमः

इति तत्रैव गदां, देवीं , महत्-तत्वाधि-दैवतं, भगवद्-गदां शिरसा दधतीं प्रणम्य।

ॐ शार्ङ्गाय चापधिपतये नमः

इति तत्रैव त्रि-णतं, शिरसा भगवद्-धनुर् धारयन्तं,तत्-तत्-आकृति-शर-तूणीर-द्वय-समेतं, शार्ङ्गात्मानं, प्रणम्य।

ॐ सर्वेभ्यो भगवद्-दिव्यायुधेभ्यो नमः

इति सर्वाणि भगवद्-आयुधानि, स्व-शिरो-धृत-स्व-स्व-रूपायुधानि, प्रणम्य।

ॐ सर्वाभ्यो भगवत्-पादारविन्द-संवाहिनेभ्यो नमः

इति भगवत्-पादारविन्दं वाहिनीस् समन्ततः प्रणम्य।

[[103]]

ॐ अन्-अन्ताय नाग-राजाय नमः

इति पृष्ठतः, अन्-अन्तं नाग-राजं, चतुर्-बाहुं, हल-मुसल-धरं, कृताञ्जलि-पुटं, फणामणि-सहस्र-मण्डितोत्तमाङ्गं वारुणी-कान्तिभ्यां पत्नीभ्यां समेतं भगवन्तम् आलोकयन्तं, तद्-दर्शनानन्द-बृंहित-सर्वाङ्गं, ध्यात्वा प्रणम्य।

ॐ सर्वेभ्यो भगवत्-परिजनेभ्यो नमः

इति अन्-उक्तान् अ-सङ्ख्येयान् , भगवत्-परिजनान्, सर्वतः प्रणम्य।

ॐ भगवत्-पादुकाभ्यां नमः

इति पुरतः,पादुके प्रणम्य।

ॐ सर्वेभ्यो भगवत्-परिच्छदेभ्यो नमः

इति सर्वान्, परिच्छदान् सर्वतः प्रणम्य।

ॐ वैं वैनतेयाय नमः

इति अग्रतः, वैनतेयं, समासीनं, द्वि-भुजं, कृताञ्जलि-पुटं, भगवन्तम् आलोकयन्तं, रुद्रा-सुकीर्तिभ्यां समेतं, ध्यात्वा, प्रणम्य।

ॐ भगवते विष्वक्सेनाय नमः

इति भगवतः प्राग्-उत्तरे दक्षिणा-मुखं, चतुर्-भुजं, कृताञ्जलि-पुटं,शङ्ख-चक्र-धरं, नील-मेघ-निभं, सूत्रवत्या पत्न्या समेतं, ध्यात्वा - प्रणम्य।

ॐ गं गजाननाय नमः