सर्व-प्रस्तुतिः

क्रियाचोदनम् एतावद् भावर्द्रम् अन्यस्य कस्यचनाचार्यस्य प्रसिद्धस्य वर्तते वा? न हि दृष्टम् एतावत् (गौडीयानां तु स्यात्)। यथा -

• “मधुपर्कम् अवनतशिराः हर्षोत्फुल्लनयनः हृष्टमनाः भूत्वा प्रदाय”
• देव-वाम-पादाङ्गुष्ठ-नख-शीतांशु-मण्डलाद् गलद्-दिव्यामृत-रसैर् आत्मानम् अभिषिञ्चेत् ।

क्रियाविवरणान्य् अपि नितराम् भावभरितानि। न कस्माच्चन नाटकाज् जातुचिद् +हीनं तया दृष्ट्या।

I. The Purpose of the Nityam: The Daily Practice of the Person Who Has Already Taken Refuge

अथ परमैकान्तिनो+++(=विष्णु-पूजैक-चित्तस्य)+++ भगवद्-आराधन-प्रयोगं वक्ष्ये ।

I will now set forth (the performance of) the adoration of the Lord by the person single-mindedly focused on the Highest¹.

१. अथ परमैकान्तिनो भगवदाराधनं वक्ष्ये ॥ १ ॥

तत्र प्रथमम् अधिकारि-विशेषे वृत्त-वर्त्तिष्यमाणयोः सङ्गतिं दर्शयन्,

कर्मारम्भेण मन्त्रेण
प्राप्तं कालम् अनुस्मरेत् ।
इज्याम् एवाऽभिसन्दध्यात्
सा योनिः सर्वकर्मणाम्॥

इति प्रशंसितं चिकीर्षित-ग्रन्थ-विषयी-भूतम्
अहो-रात्र-कृत्ये प्रधानांशे दर्शयति- “अथ परमैकान्तिनो भगवदाराधनं वक्ष्ये”।

परमैकान्ती -

प्रीत्य्-अर्थं वासुदेवस्य
कर्म-ज्ञानादिकं नरः ।
स विप्रः परमैकान्ती
महाभागवतः स्मृतः ॥
प्र.ध. स - परि. प्रकरणे - १०

इति ।

अथ-शब्दस्य प्रसिद्धि-प्रकर्ष-सिद्धे आनन्तर्ये सम्भवति,
अर्थान्तर-परिग्रहः अनुपपन्नः इति,
भाष्यादिषु स्थापितम् ।
अथ गद्यैः यथावत् प्रपत्ति-प्रतिपादनानन्तरं
तत एव तन्-निष्ठाधिकारि-विशेष-सिद्धि-समनन्तरं (वा)
यथावस्थित-स्वरूप-रूप-गुण-विभूति-लीलोपकरण-विस्तारम् अनुसन्धाय,
तम् एव शरणम् उपगच्छेत्,
अखिलेत्यादिना इति वक्ष्यमाणानुसाराच् च,
अत्र तथाविध-शरणागति-विषय-गद्य-ग्रन्थस्य पूर्व-वृत्तत्वं विवक्षितम् इति ज्ञायते ।

न च तत्र अखिलजगदाधार इत्यादि-मन्त्र-पङ्क्तिर् विवक्षिता;
तस्याः प्रपत्ति-करणत्वादर्शनात् ।
यथावस्थित-स्वरूप-रूप-गुण-विभूतीनां च गद्य एव प्रपञ्चनात् ।
अनन्य-शरणस् त्वत्-पादारविन्द-युगलं शरणम् अहं प्रपद्ये
इति च तत्र कण्ठोक्तेः ।
तस्मात् यथोक्त एवाऽत्र अथ शब्दार्थः ।

‘परमश्चाऽसौ एकान्तश्चेति परमैकान्तः ।
सः अस्याऽस्तीति परमैकान्ती’ ।

एकत्र अन्तः - निश्चयः प्राप्यतया प्रापकतया च ।
तद् उभयं सम्भूय परमैकान्तः ।
‘परमश् चाऽसौ एकान्ती च’ इति वा समासः ।
तत्राऽपि अनन्योपायत्वानन्यप्रयोजनत्वयोः समुच्चयात् पारम्यम् ।
अनन्योपायत्वं च अनन्य-देवताकत्व-पर्यन्तम् ।

यथोक्तम् -

चतुर्विधा मम जनाः
भक्ता एव हि ते श्रुताः ।
तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठाः
ते चैवाऽनन्यदेवताः । ।
इति । (म.भा.शां.प. ३२८-३०)

अनन्यप्रयोजनत्वं च - आत्मानन्दानुभव-नैरपेक्ष्य-पर्यन्तम् । तदप्य् उक्तम् -

ये तु शिष्टास् त्रयो भक्ताः
फलकामा हि ते मताः ।
सर्वे च्यवन-धर्माणः
प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ॥

इति ।

अथ परमैकान्तिनो भगवदाराधनप्रयोगं वक्ष्ये ।

Part One: Routine Preparations, Recollection of the Act of Taking Refuge, and Interior Preparations
II. Routine Preparations

भगवत्कैङ्कर्यैकरतिः,
परमैकान्ती भूत्वा

After he has become a person whose sole pleasure lies in service of the Lord and who is single-mindedly focused on the Highest,

भगवत्कैङ्कर्यैकरतिः,
परमैकान्ती भूत्वा

भगवानेव स्वशेषभूतेन मया
स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तःकरणैः,
स्वकीयैर् एव कल्याणतमैर् औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिकैः भोगैः,
अखिल-परिजन-परिच्छदान्वितं स्वात्मानं प्रीतं कारयितुम्
उपक्रमते

इत्य् अनुसन्धाय,

then he meditates,

“The Lord alone now begins,
by means of me who belongs entirely to Him,9
to please His own self along with His whole retinue and insignia,
by means of His own most auspicious enjoyments
that are honorific, tangible, and pertaining to food, etc.”

śvaśeṣabhūta: literally, “his remnant” or, in the sense operative in the Mīmāṃsāsūtras, “belonging entirely to him”; see Mīmāṃsāsūtras 3.3.1–7.

• aupacārika, honors such as guest-water (ārghya), etc.;
• sāṃsparśika, items that appeal to the senses, dhūpa, etc.; and
• ābhyavahārika, food.

Rastelli:

“The Lakṣmītantra, which differentiates four categories of bhogas, defines sāmsparśika as follows:

‘Objects of enjoyment, which are gentle, pleasing, and soft to the touch, such as water used for washing the feet, arghya, and the throne, (all these) that satisfy the Unborn with touch are sāṃsparśikas’.”

Rastelli adds,

“Auspicious objects of enjoyment that continually satisfy (God) with (their) taste such as prāpaṇa (i.e., various food articles…), water for the (ritual) sipping, etc., are ābhyavahārikas” (2005: 123n28).

Esnoul:

“des honneurs, des onctions et de la nourriture” (1972: 57).

The same terminology recurs in Rāmānuja’s Gītābhāṣya, for example, at 9.34 where Rāmānuja explains,

“‘Sacrificing’ is the behavior of the one who is completely accessory [to the Lord]. For sacrifice has the form of the presentation of all enjoyments, such as the honorific, tangible, and that which pertains to food (yajanaṃ nāma paripūrṇa-śeṣa-vṛttiḥ. aupacārika-sāṃsparśika-abhyavahārikādi-sakala-bhoga-pradānarūpo hi yāgaḥ).”

“भगवानेव स्वशेषभूतेन मया
स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तःकरणैः,
स्वकीयैर् एव कल्याणतमैर् औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिकैः भोगैः,
अखिल-परिजन-परिच्छदान्वितं स्वात्मानं प्रीतं कारयितुम्
उपक्रमते”

इत्य् अनुसन्धाय,

तीर्थे गत्वा,
शुचौ देशे, पादौ प्रक्षाल्य,
आचम्य,

Then he goes to a holy stream, washes his feet at a clean spot and sips water.

तीर्थे गत्वा,
शुचौ देशे, पादौ प्रक्षाल्य,
आचम्य,

तीरं संशोध्य,
शुचौ देशे मूलमन्त्रेण मृदम् आदाय,
द्विधा कृत्वा,
शोधित-तीरे निधाय,

He purifies the bank. He places some mud on a clean spot with the root mantra,⁴ after dividing it in two and placing it on the purified bank.

तीरं संशोध्य,
शुचौ देशे मूलमन्त्रेण मृदम् आदाय,
द्विधा कृत्वा,
शोधित-तीरे निधाय,

एकेन +अधिकभागेन देह-मल-प्रक्षालनं कृत्वा,
निमज्य,

With one additional [or: larger] portion, he washes away the impurities of his body. He bathes

एकेन +अधिकभागेन देह-मल-प्रक्षालनं कृत्वा,
निमज्य,

आचम्य,
प्राणायामत्रयम् आसीनो भगवन्तं ध्यायन् कृत्वा,
अन्यं मृद्-भागम् आदाय,
वाम-पाणि-तले त्रिधा कृत्वा,
पृथक् पृथक् संप्रोक्ष्य,
अभिमन्त्र्य,

and sips water.
He sits and makes his meditation on the Lord for the length of three breath-controls.
Then he takes the other portion of mud and divides it into three parts in his left hand.
He sprinkles and blesses each with a mantra.

आचम्य,
प्राणायामत्रयम् आसीनो भगवन्तं ध्यायन् कृत्वा,
अन्यं मृद्-भागम् आदाय,
वाम-पाणि-तले त्रिधा कृत्वा,
पृथक् पृथक् संप्रोक्ष्य,
अभिमन्त्र्य,

एकेन दिग्बन्धनम् अस्त्रमन्त्रेण कुर्यात्,
अन्येन तीर्थस्य पीठम्,
इतरेण गात्रलेपनम् ॥

With the first, let him bind the directions with the protection mantra⁵;
with the second, let him smear his body;
with the third, let him make his seat at the holy stream.

१४. एकेन दिग्बन्धनम् अस्त्रमन्त्रेण कुर्यात् ॥ २ ॥

१४. ‘वीर्याय अस्त्राय फट्’।

एकेन दिग्बन्धनम् अस्त्रमन्त्रेण कुर्यात्,
अन्येन तीर्थस्य पीठम्,
इतरेण गात्रलेपनम् ॥

ततः पाणी प्रक्षाल्य,
उदकाञ्जलिम् आदाय
तीर्थस्य +अर्घ्यार्थम् उत्क्षिप्य,
भगवद्-वाम-पादांगुष्ठ-विनिस्सृत-गङ्गाजलं
तीर्थे सङ्कल्पितपीठे आवाह्य,
(अर्घ्यं दत्त्वा)
मूलमन्त्रेण अभिमन्त्र्य,

After washing his hands,
he takes a handful of water
and scatters guest-water taken from a holy stream.
He invokes onto the prepared seat some Gaṇgā-water sprung from the Lord’s left big toe.
After giving guest-water and blessing it with the root mantra,

१८. उदकाञ्जलिमादाय,
१९. तीर्थस्य अर्घ्यमुत्क्षिप्य,
२०. भगवद्वामपादाङ्गुष्ठविनिस्सृतगङ्गाजलं सङ्कल्पितपीठे आवाह्य,
२१. अर्घ्यं दत्वा,
२२. मूलमन्त्रेणोदकमभिमन्त्र्य, उदकाञ्जलिमादाय,

१८. उदकाञ्जलिः - उदकपूरितोऽञ्जलिः, तौ युतौ अञ्जलिः ।
१९. तीर्थमुद्दिश्य अञ्जलिगतं तीर्थम् ऊर्ध्वं उत्क्षेपणतः समर्प्य ।
२०. आवाह्य गङ्गे आयाहि ! इति ।
२१. अर्ध्यार्थमुदकं दत्वा ।
२२. नारायणाष्टाक्षरेण पुरतः स्थितं जलम् ।

ततः पाणी प्रक्षाल्य,
उदकाञ्जलिम् आदाय तीर्थस्य,
अर्घ्यार्थम् उत्क्षिप्य,
भगवद्-वाम-पादांगुष्ठ-विनिस्सृत-गङ्गाजलं
तीर्थे सङ्कल्पितपीठे आवाह्य,
(अर्घ्यं दत्त्वा)
मूलमन्त्रेण अभिमन्त्र्य,

उदकाञ्जलिम् आदाय,
सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य,
स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् ।
एवं त्रिः, पञ्चकृत्वः, सप्तकृत्वो वा ।

he takes a handful of water, sprinkles it on his head. He recites the mantra seven times; or, he may do this three or five or seven times.

२३. सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य, स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् ॥ ५ ॥
२४. एवं त्रिः, पञ्चकृत्वः, सप्तकृत्वो वा ॥ ६ ॥

२३. अञ्जलिस्थं जलं सप्तवारम् अष्टाक्षरेण अभिमन्त्र्य स्वमूर्ध्नि ।
२४. उदकाञ्जलेः स्वमूर्ध्नि क्षेपः त्रिवारं पञ्चवारं, सप्तवारं वा ।

उदकाञ्जलिम् आदाय,
सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य,
स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् ।
एवं त्रिः, पञ्चकृत्वः, सप्तकृत्वो वा ।

दक्षिणेन पाणिना जलम् आदाय, अभिमन्त्र्य, पीत्वा,
आचम्य,
स्वात्मानं संप्रोक्ष्य,

Then he takes water in his right hand, blesses it with the mantra, and drinks it, sipping.
Then he sprinkles himself (scattering it around).

२५. दक्षिणेन पाणिना जलमादाय, अभिमन्त्र्य, पीत्वाऽऽचम्य,
२६. स्वात्मानं प्रोक्ष्य, परिषिच्य,

२५. पीत्वेति - बाह्यक्रिया, आचम्येति ।
२६. पुनरुद्धृतेन तीर्थेन स्वदेहं प्रोक्ष्य, शास्तीयता+++(=??)+++ तस्याः परितः सिक्तं कृत्वा ।

दक्षिणेन पाणिना जलम् आदाय, अभिमन्त्र्य, पीत्वा,
आचम्य,
स्वात्मानं संप्रोक्ष्य,

तीर्थे निमग्नः - भगवत् पादारविन्द-विन्यस्त-शिरस्कः यावच्-छक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा उत्तीर्य,

He plunges into the holy stream, and while there, with his head placed at the lotus feet of the Lord, he recites the root mantra as many times as he can.

२७. तीर्थे निमग्नः भगवत्पादारविन्दविन्यस्तशिरस्कः,
२८. यावच्छक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा,
२९. उत्तीर्य,

२७. मानसं चिन्तनमिदम् ।
२८. मग्न एव सन् श्वासधारणशक्तिमनुसृत्य अष्टाक्षरं जपेत् । मूलमन्त्रम् - ओं नमो नारायणाय इति । शक्त्यनुगुणसंख्यामवलम्ब्य । २९. जलात् उच्चतः भूमिं प्राप्य ।

तीर्थे निमग्नः - भगवत् पादारविन्द-विन्यस्त-शिरस्कः यावच्-छक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा उत्तीर्य,

शुक्ल-वस्त्र-धरः धृतोत्तरीयश् च,
आचम्य,
ऊर्ध्व-पुण्ड्रान् तत्-तन्-मन्त्रेण धारयित्वा,

Then he gets out and puts on a white lower garment and an upper garment.
He sips water again and applies the vertical forehead marks with their respective mantras.

(शुक्लवस्त्रधरः, धृतोत्तरीयः, आचम्य,)

नीलरक्तादिवस्त्रमधारयन् ।

ब्राह्मणस्य सितं वस्त्रं
नृपते रक्तम् उल्बणम् ।
पीतं वैश्यस्य शूद्रस्य
नीलम् मलवद् इष्यते ॥

इति । (प्र.ध. स. अभि. प्र. ८२)

धृतोत्तरीयः -

नोत्तरीयमधः कुर्यात्
नोपर्याधःस्थम् अम्बरम् । नान्तर् वासो विना जातु
निवसेद् वसनं बुधः ॥

(प्र.ध. स. अभि. प्र. ८२)

(३०. ऊर्ध्वपुण्ड्रान् तत्तन्मन्त्रेण धारयित्वा,)

३०. (केशवाद्यैः वासुदेवान्तैः त्रयोदशनामभिः) प्रणवादिभिः नमोन्तैः पुण्ड्रान् धारयेत् । अन्ते वासुदेवद्वादशाक्षरेण मूर्ध्नि विन्यसेत् ।

योगो दानं तपो होमः
स्वाध्यायः पितृतर्पणम् । भस्मीभवति तत्सर्वम्
ऊर्ध्वपुण्ड्रं विनाकृतम् ॥
(प्र.ध. स. अभि. प्र. ८६)

ललाटे केशवं ध्यायेत्
नारायणमथोदरे । वक्षःस्थले माधवं तु
गोविन्दं कण्ठकूवरे+++(=सन्धौ)+++ ॥
विष्णुं च दक्षिणे कुक्षौ
बाहुके मधुसूदनम् ।
त्रिविक्रमं स्कन्धदेशे
वामनं वामपार्श्वके ॥
श्रीधरं बाहुमध्ये तु
हृषीकेशं तु तद्-भुजे ।
पृष्ठे तु पद्मनाभं च
त्रिके दामोदरं न्यसेत् ॥
तत्-प्रक्षालन-तोयेन
वासुदेवं च मूर्धनि ।
(प्र.ध. स. अभि. प्र. ८८)

शक्तयः केशवादीनां
संप्रोक्ताः परमे पदे ॥
श्रीदेवी प्रथमं नाम
द्वितीयम् अमृतोद्भवा ।
तृतीयं कमला प्रोक्ता
चतुर्थं चन्द्र-(शान्त)-शोभिनी ॥
पञ्चमं विष्णुपत्नी च
षष्ठं स्याद् वैष्णवी तथा ।
सप्तमं तु वरारोहा
अष्टमं हरिवल्लभा ॥
नवमं शार्ङ्गिणी प्रोक्तं
दशमं देवदेवकी ।
एकादशं महालक्ष्मीः
द्वादशं सुरसुन्दरी ॥

इति । (प्र.ध.स. अभि. प्र. ८९)

शुक्ल-वस्त्र-धरः धृतोत्तरीयश् च,
आचम्य,
ऊर्ध्व-पुण्ड्रान् तत्-तन्-मन्त्रेण धारयित्वा,

भगवन्तम् अनुस्मृत्य +++(=चतुश्चक्रं नमस्यामीत्यादिभिः)+++ तत्-तन्-मन्त्रेण भगवत्-पर्यन्ताभिधायिना,

He recollects the Lord by the specific mantras with respective names of the Lord in those forms,

३१. भगवन्तम् अनुस्मृत्य,

३१. चतुश्चक्रं नमस्यामीत्यादिभिः ध्यात्वा ।

भगवन्तम् अनुस्मृत्य तत्-तन्-मन्त्रेण भगवत्-पर्यन्ताभिधायिना+++(=??)+++,

मूलमन्त्रेण जलं पीत्वा, आचम्य, प्रोक्ष्य, परिषिच्य,
उदकाञ्जलिम् आदाय, भगवत्-पादारविन्दयोः निक्षिप्य,

and with the root mantra he drinks water.
He sips water,
sprinkles the water on his head.
After scattering the water,
he pours a handful of water on the Lord’s feet.

३२. तत्तन्मन्त्रेण, भगवत्पर्यन्ताभिधायिना, मूलमन्त्रेण च जलं पीत्वा,
३३. आचम्य, प्रोक्ष्य, परिषिच्य, उदकाञ्जलिं भगवत्पादयोर्निक्षिप्य,

३२. अच्युतानन्तगोविन्द - इति मन्त्रैः नारायणाष्टाक्षरेण च पीत्वा, आचम्य ।
३३. पुनरुदकाञ्जलिमादाय, ध्यानयोर्भगवत्पादयोः तीर्थे एव निक्षिप्य ।

मूलमन्त्रेण जलं पीत्वा, आचम्य, प्रोक्ष्य, परिषिच्य,
उदकाञ्जलिम् आदाय, भगवत्-पादारविन्दयोः निक्षिप्य,

प्राणानायम्य, भगवन्तं ध्यात्वा,
अष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रम् आवर्त्य,
परिक्रम्य, नमस्कृत्य,

He controls his breaths, meditates on the Lord, and recites the root mantra one hundred eight times.
He turns himself around, offers obeisance,

३४. प्राणान् आयम्य, भगवन्तं ध्यात्वा,
३५. अष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रमावर्त्य,
३६. परिक्रम्य, नमस्कृत्य, आधारशक्त्यादिपृथिव्यन्तं तर्पयित्वा,

३४. प्राणायामतः ध्यात्वा । “प्राणायामेन पुरुषं ध्यायमाना जनार्दनम् ।” (श्री. रा. अ.का. ४-३३)
३५. अष्टसंख्योत्तरशतवारं अष्टाक्षरमावर्त्य ।
३६. प्रदक्षिणीकृत्य, तत्रैव अञ्जलिबद्धेन । (अन्यत्र लिखितमास्ते)

प्राणानायम्य, भगवन्तं ध्यात्वा,
अष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रम् आवर्त्य,
परिक्रम्य, नमस्कृत्य,

आधार-शक्त्य्-आदि पृथिव्यन्तं तर्पयित्वा,
श्रीवैकुण्ठादि-पार्षदान्तं तर्पयित्वा,

and makes offerings of water, beginning with the foundation power and ending with the earth.⁶
He propitiates with water, beginning (above) with the Śrīvaikuṇṭha Heaven and ending (here below) with the assembly.

आधारशक्त्यादि पृथिव्यन्तं तर्पयित्वा,
श्रीवैकुण्ठादिपार्षदान्तं तर्पयित्वा,

देवान् ऋषीन् पितॄन् भगवद्-आत्मकान् ध्यात्वा, सन्तर्प्य,

He meditates on and propitiates with water the gods, seers, and ancestors, all of whom have the Lord as their self.

३८. देवान् ऋषीन् पितॄन् भगवदात्मकान् ध्यात्वा, सन्तर्प्य,

३८. भगवदात्मकान् - भगवान् आत्मा व्यापको नियन्ता येषां तान् ।

ब्रह्मादयो ये देवाः, तान् देवान् भगवदात्मकान् तर्पयामि

इत्यादि ।

देवान् ऋषीन् पितॄन् भगवद्-आत्मकान् ध्यात्वा, सन्तर्प्य,

शुचौ देशे वस्रं संपीड्य, आचम्य,
आवाहित-तीर्थम् आत्मनि मूलमन्त्रेण समाहृत्य,
याग-भूमिं गच्छेत् ॥

After wringing out his cloth on a clean spot, he sips water.
With the root mantra, he draws into his own self the water already invoked from the holy stream. Then let him go to the place of sacrifice.⁷

३९. शुचौ देशे वस्त्रं सम्पीड्य, आचम्य,
४०. आवाहिततीर्थं मूलमन्त्रेण आत्मनि समाहृत्य,
४१. यागभूमिं गच्छेत् ॥ ७ ॥

३९. वस्त्रं - स्नानकाले धृतं वस्त्रं सम्पीड्य ।
४०. आवाहिततीर्थं - गङ्गादि पुण्यतीर्थम् प्रक्षेपतः समाहृत्य ।
४१. यागभूमिम् - देवाराधनं भूमिं प्राप्नुयात् ।

शुचौ देशे वस्रं संपीड्य, आचम्य,
आवाहित-तीर्थम् आत्मनि मूलमन्त्रेण समाहृत्य,
याग-भूमिं गच्छेत् ॥

III. Preparation of the Place of Worship

सुप्रक्षालित-पाणिपादः स्वाचान्तः
शुचौ देशे अतिमनोहरे निश्-शब्दे भुवं संगृह्य,
तां शोषणादिभिः+++(=शोषण-दहन-(जल-)प्लवनैः मुद्राभिः)+++ विशोध्य,

His hands and feet have been washed well, and he has sipped water suitably.
Next then, he chooses ground in a pure and most enchanting place free of noise.
He thoroughly purifies it by acts of drying,⁸ etc.

४२. सुप्रक्षालितपाणिपादः, स्वाचान्तः,
४३. शुचौ देशे अतिमनोहरे निश्शब्दे भुवं सङ्गृह्य, तां शोषणादिभिर्विशोध्य,

४२. पाणी पादौ च बहिरागत्य प्रक्षाल्य, द्विराचम्य ।
४३. सङ्गृह्य - मनसा निश्चित्य ।

सुप्रक्षालित-पाणिपादः स्वाचान्तः
शुचौ देशे अतिमनोहरे निश्-शब्दे भुवं संगृह्य,
तां शोषणादिभिः विशोध्य,

IV. Recollection of Taking Refuge, with the Recitation of the Prayer of Refuge from the Śaraṇāgatigadyam ⁹

गुरु-परम्परया परम-गुरुं भगवन्तम् उपगम्य,
तम् एव प्राप्यत्वेन, प्रापकत्वेन, अनिष्ट-निवारकत्वेन
यथाऽवस्थित-स्वरूप-रूप-गुण-विभूति-लीलोपकरण-विस्तारम् अनुसन्धाय,

Through the succession of gurus ¹⁰, he approaches the Lord, the supreme guru,
and meditates on Him as the goal and the means to the goal, and as the remover of the undesirable and acquirer of the desirable.
He meditates on the expanse of the Lord’s proper form, forms, qualities, powers, and instruments of sport, all these as specified.¹¹

४४. गुरुपरम्परया परमगुरुं भगवन्तमुपगम्य,
४५. तमेव प्राप्यत्वेन, प्रापकत्वेन, अनिष्टनिवारकत्वेन, इष्टप्रापकत्वेन च यथावस्थितस्वरूपरूपगुणविभूतिलीलोपकरणविस्तारम् अनुसन्धाय,

४४. स्वाचार्यप्रभृति श्रियः पतिपर्यन्तं अनुसन्धाय ।
४५. अनुसन्धाय - गम्यत्वेन गमकत्वेन भगवत्-प्राप्ति-विरोधि-निरसनं तद्-अनुकूल-घटनं च तस्यैव कार्यम् इति तद्-वैभव-चिन्तनतः विचिन्त्य ।

गुरु-परम्परया परम-गुरुं भगवन्तम् उपगम्य,
तम् एव प्राप्यत्वेन, प्रापकत्वेन, अनिष्ट-निवारकत्वेन
यथाऽवस्थित-स्वरूप-रूप-गुण-विभूति-लीलोपकरण-विस्तारम् अनुसन्धाय,

तम् एव शरणम् उपगच्छेत् “अखिल-हेये"त्यादिना ॥

Then let him approach the Lord alone as refuge, with the words, “All that is to be avoided.…”¹²

“You are Nārāyaṇa with Śrī, You are the refuge of those without refuge—and I, who have no other refuge, surrender at Your lotus feet (śrīman-nārāyaṇa +aśaraṇya śaraṇya ananya-śaraṇaḥ tvat-pādāravinda-yugaḷam śaraṇam aham prapadye).”

See this entire passage at the end of this translation in the Appendix.

४६. तमेव शरणमुपगच्छेत् ‘अखिले’त्यादिना ॥ ८ ॥

४६. शरणमुपगच्छेत् - गद्यारम्भोक्तवचनेन शरणमुपगच्छेत् ।

तम् एव शरणम् उपगच्छेत् “अखिल-हेये"त्यादिना ॥

V. Interior Preparation for Personal Worship (Pūjā)

एवं शरणम् उपगम्य, तत्-प्रसादोपबृंहित-मनोवृत्तिः,
तम् एव भगवन्तं सर्वेश्वरेश्वरम् आत्मनः स्वामित्वेन +अनुसन्धाय,
अत्य्-अर्थ-प्रियाविरत-विशदतम-प्रत्यक्ष-रूपानुध्यानेन ध्यायन् आसीत ॥+++(5)+++

After he has thus come near for refuge,
with the movements of his mind enhanced by the Lord’s grace,
he meditates on that Lord alone, the Lord of all lords, as the Lord of his own self.
Let him sit meditating with a meditation like in form to perception, most clear, uninterrupted, and exceedingly pleasing.

४८. तमेव भगवन्तं सर्वेश्वरेश्वरम्, आत्मनः स्वामित्वेनाऽनुसन्धाय,
४९. अत्यर्थप्रिय-अविरत-विशदतम–प्रत्यक्ष-रूप+अनुध्यानेन ध्यायन्नासीत ॥ ९ ॥

४८. भावस्य भगवतः प्रसन्न-भावेन
समृद्ध-शरण-भावेनोपगतं षड्-गुणैश्वर्य-प्रभुं परमात्मानं
स्वात्मानं प्रति स्वामीति महाहितातिशय-भागीति चिन्तयित्वा ।
४९. तदनन्तरं प्राप्त-शरण-चित्त-वृत्तिः आराधकः
पूर्णं देवतानाम् अपि दैवतम्,
प्रियत्वपराकाष्ठारोही निरन्तरात्यन्तस्पष्टः
प्रत्यक्ष-पर्यवसायिना धारापन्न-ध्यानेन
विषयीकुर्वन् अवतिष्ठेत ।

एवं शरणम् उपगम्य, तत्-प्रसादोपबृंहित-मनोवृत्तिः,
तम् एव भगवन्तं सर्वेश्वरेश्वरम् आत्मनः स्वामित्वेन +अनुसन्धाय,
अत्य्-अर्थ-प्रियाविरत-विशदतम-प्रत्यक्ष-रूपानुध्यानेन ध्यायन् आसीत ॥

ततस् तद्-अनुभव-जनितातिमात्र-प्रीति–कारित–परिपूर्ण-कैङ्कर्य-रूप-पूजाम् आरभेत ॥

Then let him undertake the worship¹³ that has the form of utterly complete service accomplished with immeasurable pleasure born of experiencing Him.

५०. ततः तदनुभवजनितातिमात्रप्रीतिकारितपरिपूर्णकैङ्कर्यरूप-पूजाम् आरभेत ॥ १० ॥

५०. तदनन्तरं तादृश-परमात्मानुभव-सम्पन्नात्यन्त-प्रीति-वैभवोत्पादितां
परिपूर्ण-कैङ्कर्यादि-बाह्य-पूजाम् आरभेत ।

ततस् तदनुभवजनितातिमात्रप्रीतिकारितपरिपूर्णकैङ्कर्यरूपपूजाम् आरभेत ॥

भगवान् एव
स्व–नियाम्य–स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्ति–स्व-शेषतैकरसेन
+++(स्वीयैर् नियाम्यैः स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्तिभिः स्वशेषता = स्वपरार्थता, सैव +एकरसो यस्य सः [आत्मा])+++ +अनेनात्मना
स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तःकरणैः
स्वकीय-कल्याणतम-द्रव्यमयान्
औपचारिक+++(→अर्घ्यादि)+++-सासंपर्शिक+++(→गन्धादि)++++अभ्यवहारिकादि+++(→अन्नादि)+++-समस्त-भोगान्
अतिप्रभूतान् अतिप्रियतमान् अतिसमग्रान् अत्यन्त-भक्ति-कृतान्
अखिल-परिजन-परिच्छदान्विताय
स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयम् एव प्रतिपादयितुम् उपक्रमते

इत्यनुसन्धाय,

He meditates¹⁴:

“The Lord alone—
by this self whose single delight lies in belonging entirely to Him,
by its proper form, continuation, and activity controlled by Him,
and by the body, senses, and mind—
now begins to bring about all enjoyments, such as are honorific, tangible, and pertaining to food, etc.,
such as are made of His innate and most auspicious substances,
such as are achieved with extreme devotion,
and such as are utterly resplendent, utterly complete, and most pleasing.
All these are for His own pleasure, for Himself along with all His retinue and insignia.”

५१. करिष्यमाणं पूजाकर्म अलिप्तं यथा भगवति समर्पितं स्यात्,
तद्-अर्थं सात्त्विक-त्यागाख्यं आदौ करोति- भगवान् एव प्रतिपादयितुम् उपक्रमते इत्यन्वयः ।
जीवं पूजकं जीवीयानीन्द्रियाणि, पूजोपकरणानि सर्वाणि, विशिनष्टि ।
अयं पूजकः आत्मा
स्वस्वरूपे स्वस्थितौ स्वप्रवृत्तौ स्वशेषतायां च
भगवन्-नियाम्यता-भरेण तद्-एक-रसता-पूर्णः,
अस्य देहः, अन्तर्-बाह्याणीन्द्रियाणीमानि,
तन्-नियामकम् अन्तःकरणं च
करिष्यमाणायां पूजायां
करणताम् आप्नुवानानि वर्तन्ते ।
बाह्यानि च पूजोपकरणानि
भगवद्-अर्थता-नैर्भर्यात्
तदीयानि कल्याण-तम-द्रव्य-पूर्णानि सन्ति ।

औपचारिकाः भोगाः - अर्घ्य-पाद्याचमनीयादीनि छत्र-चामरादीनि च ।
सांस्पर्शिकाः भोगाः - वस्त्र-भूषणादयः चन्दन-कुसुमादयश् च ।
आभ्यवहारिकाः भोगाः - मृष्टान्न, गुडान्न, दध्यन्नादयः ।
सर्वान् एतान्, समृद्धतया अकार्पण्येन सम्पादितान् उपहृतान्, अन्यूनतया आनीय समर्पितान्,
भक्त-प्रीति-पारवश्येन+++(5)+++ भगवतो ऽप्य् अत्यन्त-प्रियान्,
भगवद्-व्यतिरिक्त-सर्वावस्थ-चिन्तनेन भगवद्-एक-विश्रान्त-सर्वतया ऽत्यन्त-भक्तिकृतान्,
अनन्त-गरुडादि दिव्य-परिजन–दिव्यास्तरण–दिव्य-परिधानोपबर्हण,

दिव्य-पर्यङ्कादि-परिच्छदैः भोगोपकरणैः समेताय स्वस्मै
सर्व-शेषिणे स्व-गत-प्रीत्य्-आख्य-धर्म-विकसितावस्था-सम्पत्तये,
सर्व-कर्तृ-भूतः स्वयम् एव,
प्रतिपादयितुम् निर्वर्तयितुम् उपक्रमते - प्रारभते इति प्राथमिक-सात्विक-त्यागानुसन्धानम् ।

भगवान् एव
स्व-नियाम्यस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिस्वशेषतैकरसेनानेनात्मना
स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तःकरणैः
स्वकीय-कल्याणतम-द्रव्यमयान् औपचारिक-सासंपर्शिकाभ्यवहारिकादि समस्तभोगान् अतिप्रभूतान् अतिप्रियतमान् अतिसमग्रान् अत्यन्तभक्तिकृतान् अखिलपरिजनपरिच्छदान्विताय स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयमेव प्रतिपादयितुमुपक्रमते

इत्यनुसन्धाय,

VI. Preparation of the Worshiper’s Body by the Dissolution of the Old Body and the Creation of the New Body

स्वदेहे पञ्चोपनिषन्-मन्त्रान् संहार-क्रमेण न्यस्य,

( ओँ लां नमः पराय, सर्वात्मने नमः, इति पादयोः, ओं वां नमः पराय, निवृत्त्यात्मने नमः, इति गुह्ये,
ओं रां नमः पराय, विश्वात्मने नमः, इति हृदये,
ओं यां नमः पराय, पुरुषात्मने नमः, इति नासिकाग्रे,
ओं षौं नमः पराय, परमेष्ठ्यात्मने नमः, इति मूर्ध्नि स्पृशेत्,
)

He places on his body the five Upaniṣad mantras¹⁵ according to the order of dissolution.

५२. स्वदेहे - आराधकस्य देहे,
संहारक्रमेण - सृष्टिक्रमवैपरीत्येन, ‘लां नमः, वां नमः, रां नमः, यां नमः, षौं नमः’ इति पञ्चोपनिषन्मन्त्राणां संहारक्रमतो न्यासः । स्वदेहे इति।

(अयं सृष्टिक्रमः)

ओं षौं नमः परायेति
परमेष्ठ्यात्मने नमः ।
ओं यां नमः परायेति
नमोन्तः पुरुषात्मने ।
ओं रां नमः परायेति
ततो विश्वात्मने नमः ।
ओं वां नमः परायेति
स्यान्निवृत्त्यात्मने नमः ।
ओं लां नमः परायेति
ततः सर्वात्मने नमः । पञ्चोपनिषदां न्यासात्
जायते शक्तिमान् नरः । शिरोनासाग्रहृदय-
गुह्यपादेषु विन्यसेत् ॥
(प.भ. क्रियादीपे - P - ५३)

( उत्तरत्र अयमेवोच्यते वचनैः)

स्वदेहे पञ्चोपनिषन्-मन्त्रान् संहार-क्रमेण न्यस्य,

प्राणायामेनैकेन दक्षिणपाणिना नाभिदेशे मूलमन्त्रं न्यस्य,

Then, with his right hand, he places the root mantra in the area of his navel for the length of a single breath-control.¹⁶

५३. प्राणायामो विवृतः । नाभिदेशः स्पष्टः ।
मूलमन्त्रः - ओं नमो नारायणाय इति ।
न्यस्य - दक्षिणं हस्तं स्पर्शयित्वा मन्त्रम् उच्चरन्।

प्राणायामेनैकेन दक्षिणपाणिना नाभिदेशे मूलमन्त्रं न्यस्य,

मन्त्रोद्भूत चण्ड-वाय्व्-आप्यायित-नाभि-देशस्थ–वायुना +++(“यं”-बीजसहितेन)+++
शरीरम् अन्तर् बहिश् च सर्व-तत्त्व-मयं
तत्त्व-क्रमेण+++(→भूतशुद्धि-क्रमेण)+++ विशोष्य,

According to the order of the elements, he thoroughly dries inside and outside his body that is made of all the elements.
He does this by means of the wind that resides in the area of the navel, intensified because of the hot wind arising from the mantra.

५४. मन्त्रेति । शरीरस्य समग्रस्य शोषण-दाहन-प्लावनानि कार्याणीत्य् आह । अत्र वङ्गीशकारिका

ततो दक्षिण-पाण्य्-अन्तर्
न्यस्य मन्त्रं धियाऽऽत्मनः ।
तं निदध्यात् स्वनाभ्य्-अन्तः
पाणिना प्राणसंयमः ।
तन्मन्त्रतस् समुद्भूतैः (यं)
शोषणैश् चण्डमारुतैः।
संशोषयेत् स्वकं देहं
प्राचीनैः कर्मभिस् सह॥
(वं. का. १११ - ११२ )

तत्त्व-क्रमेण विशोध्येति भूत-शुद्धि-क्रमः । वायुबीजमन्त्रः +++(यम्)+++ ।

मन्त्रोद्भूत चण्डवाय्वाप्यायित नाभिदेशस्थ वायुना
शरीरम् अन्तर्बहिश्च सर्वतत्त्वमयं तत्त्वक्रमेण विशोष्य,

पुनः प्राणायामेनैकेन हृद्-देशे मूल-मन्त्रं न्यस्य,
मन्त्रोद्भूत-+++(सुदर्शन-)+++चक्राग्नि-ज्वालोपबृंहित-जाठराग्निना +++(“रम्”-बीजेन)+++ दग्ध्वा,
तत्-तत्-समष्टि-प्रलीन–
सर्व-तत्त्व—सर्व-किल्बिष–सर्वाज्ञान–+++(प्रलीन-)+++तद्+++(←किल्बिषाज्ञानादि)+++-वासनो भूत्वा

Next, he places the root mantra in the area of his heart for the length of a single breath-control.
In this way, he becomes a person in whom all the base elements, all faults, all ignorances, and their residues are dissolved into their respective aggregates, burned up by the stomach fire heated by the flame of the fire of the cakras arising due to the mantra.

५५. हृद्धेशे - नाभिदेशाद् उपरितने द्वादशाङ्गुलप्रदेशे, मूलमन्त्रम् - नारायणाष्टाक्षरम् विन्यस्य, प्राणायामेनैकेन प्राणायामम् एकं कृत्वा,

५६. मन्त्रोद्भूतेति । रं - इति अग्निबीजमन्त्रः । उपबृंहितः - वर्धितः ।

चक्राग्निज्वाला सुदर्शन-चक्राग्नि-ज्वाला ।

अथ विन्यस्य हृदये
पूर्ववत् पाणिना मनुम् । तत उद्भूतचक्राग्नि-
ज्वालया दाहयेत्तनुम् ॥ (वं. का. ११३)

५६. समष्टौ प्रलीनानि सर्वतत्वानि, सर्वकिल्बिषाणि, सर्वाज्ञानानि सर्वा वासनाश् च दग्धानि कृत्वेति चिन्तनम् ।

पुनः प्राणायामेनैकेन हृद्देशे मूलमन्त्रं न्यस्य,
मन्त्रोद्भूतचक्राग्निज्वालोपबृंहितजाठराग्निना दग्ध्वा, तत्तत् समष्टिप्रलीन सर्वतत्व सर्वकिल्बिष सर्वाज्ञानतद्वासनो भूत्वा

भगवद्-दक्षिण-पादाङ्गुष्ठे +++(मूल-)+++मन्त्रेण स्वात्मानं प्रवेशयेत् ॥

Then, with the root mantra, let him make his own self enter beneath the big toe of the Lord’s right foot.

५७. स्वात्मानम् - जीवम् प्रविष्टमनुचिन्तयेत् ।

भगवद्दक्षिणपादाङ्गुष्ठे मन्त्रेण स्वात्मानं प्रवेशयेत् ॥

अपरेण प्राणायामेन, भगवत्-प्रसादेन,
भगवत्–किङ्-करता–योग्यताम् आपाद्य,

By another breath-control, by the Lord’s grace, he achieves fitness for service of the Lord.

५८. प्राणायामे कैङ्कर्ययोग्यतापादकत्वम् अनुसन्धाय ।

अपरेण प्राणायामेन भगवत्प्रसादेन भगवत्किङ्करतायोग्यतामापाद्य,

तस्माद् आदाय तद्-वाम-पादाङ्गुष्ठात् अधस्तात् मन्त्रेण +आत्मानं विन्यस्य,

On that basis, by the root mantra he sets his self under the Lord’s left big toe.

५९. विन्यस्तम् - विचिन्त्य ।

Krishna Ayyangar Swami (2010: 26) notes that by way of the saṃhārakrama and sṛṣṭikrama sequence, he discards his prākṛta body and takes on an aprākṛta body suited to the ensuing worship.

Rastelli (2005: 121) notes that the purification of the elements (bhūtaśuddhi), which according to the Ahirbudhnyasaṃhita consists of three parts, namely, the action of drying, the action of burning, and the action of recreating the body (see Ahirbudhnyasaṃhita 28.21c–26). Included in the last part is the placement of one’s ātman under the big toe of Viṣṇu’s right foot through which the suitability for being a servant of God (bhagavatkiṃkaratvayogyatā) is attained by His grace.

तस्मादादाय तद्वामपादाङ्गुष्ठात् अधस्तात् मन्त्रेण आत्मानं विन्यस्य,

देव-वाम-पादाङ्गुष्ठ-नख-शीतांशु-मण्डलाद्
गलद्-दिव्यामृत-रसैर् आत्मानम् अभिषिञ्चेत् ।+++(5)+++

Let him sprinkle his self with the essence of the divine amṛta flowing from the white moon-maṇḍala (half-moon) of the nail of the big toe of that left foot.

६०. अभिषिक्तम् - विचिन्त्य ।

देववामपादाङ्गुष्ठनखशीतांशुमण्डलात् गलद्दिव्यामृतरसैरात्मानमभिषिञ्चेत् ।

एवम् आत्मानम् अभिषिच्य,
भगवत्-प्रासादेन तद्-अमृतमयं सर्वं
कैङ्कर्यैक-मनोहरं सर्व-कैङ्कर्यैक-योग्यं शरीरं लब्ध्वा,
तस्मिन् शरीरे पञ्चोपनिषन्-मन्त्रान् सृष्टिक्रमेण विन्यसेत् ॥

Having thus sprinkled himself, by the Lord’s grace he gains a body made of that ambrosia.
It is captivating in all service and fit for all service.
Let him then set on that body the five Upaniṣad mantras according to the order of creation:

६१.

तज्जलं दिव्यममृतं
प्रसादात् परमात्मनः ।
अनघं घनतां गत्वा
वपुर् अस्योपजायते ॥ (वं. का. १२५ )

६२. आत्मन आकाशः, आकाशाद्वायुः, वायोरग्निः, अग्रेरापः, अद्भ्यः पृथिवी ।

एवम् आत्मानमभिषिच्य, भगवत्प्रासादेन तदमृतमयं सर्वं कैङ्कर्यैकमनोहरं सर्वकैङ्कर्यैकयोग्यं शरीरं लब्ध्वा, तस्मिन् शरीरे पञ्चोपनिषन्मन्त्रान् सृष्टिक्रमेण विन्यसेत् ॥

ओं षौं नमः पराय, परमेष्ठ्यात्मने नमः, इति मूर्ध्नि स्पृशेत्,
ओं यां नमः पराय, पुरुषात्मने नमः, इति नासिकाग्रे,
ओं रां नमः पराय, विश्वात्मने नमः, इति हृदये,
ओं वां नमः पराय, निवृत्त्यात्मने नमः, इति गुह्ये,
ओँ लां नमः पराय, सर्वात्मने नमः, इति पादयोः,

Let him place on his head,
“Oṁ ṣāṃ, obeisance, obeisance to the supreme superior self”;
On his nose,
“Oṁ yāṃ, obeisance, obeisance to the self of the supreme person”;
On his heart,
“Oṁ rāṃ, obeisance, obeisance to the supreme self of all”;
On his private parts,
“Oṁ vāṃ, obeisance, obeisance for the supreme self of cessation”;
On his feet,
“Oṁ lāṃ, obeisance, obeisance to the supreme self of everything.”

This is the sṛṣṭikrama of the five Upaniṣadic mantras: Mannargudi Swamigal reported to me in oral communication that they are Upaniṣadic in the sense that they are secret or sacred, rahasya.

ओं षौं नमः पराय परमेष्ठ्यात्मने नमः, इति मूर्ध्नि स्पृशेत्,
ओं यां नमः पराय पुरुषात्मने नमः, इति नासिकाग्रे,
ओं रां नमः पराय विश्वात्मने नमः, इति हृदये,
ओं वां नमः पराय निवृत्त्यात्मने नमः, इति गुह्ये,
ओँ लां नमः पराय सर्वात्मने नमः, इति पादयोः,

६३-६७.

व्योम नासा-शिरो-मध्यम्
वायुर् नासा-हृदन्तरम् ।
हृत्-कट्योर् अन्तरं तेजः
जानु-कट्यन्तरं जलम् ।
पद-जान्व्-अन्तरं भूमिः
एवं देहे व्यवस्थितिः ॥

एवं न्यासं कुर्यात् ।
+++(परमेष्ठि-शक्तिः (=चिच्छक्तिः), पुरुष-शक्तिः, विश्व-शक्तिः, निवृत्ति-शक्तिः, सर्वशक्तिः इति)+++
तत्-तच्-छक्तिमयम् उद्भूतं देहं ध्यायेत् ।

Doing these placements in this way, let him meditate on the body made of those several powers, now manifested.

६८. तच्छक्तिमयम् - पञ्चशक्तिमयम् । उद्भूतम् - प्रासरूपम् ।

एवं न्यासं कुर्यात् ।
तत्तच्छक्तिमयमुद्भूतं देहं ध्यायेत् ।

पुनर् अपि प्राणायामेनैकेन
देव-वाम-पादाङ्गुष्ठ-विनिस्सृतामृत-धारया ऽऽत्मानम् अभिषिच्य,
कृत-लाञ्छनो धृतोर्ध्वपुण्ड्रः
भगवद्-यागम् आरभेत ॥

Then, for the length of one breath-control,
he sprinkles his self with the flow of ambrosia streaming from the big toe of the left foot of the Lord.
His marks thus complete, and wearing the upward forehead mark,
let him now undertake the Lord’s sacrifice.

६९. एकेन - एकं प्राणायामं कृत्वा । अभिषिक्तं विचिन्त्य ।

७०. पुण्ड्र-धारण-स्थानाङ्कनं कृत्वा, पुण्ड्रधारणं च कृत्वा, भगवत्-पूजोपक्रमं कुर्यात् ।

भगवद्-यागम् आरभेत -

घण्टां निनाद्य देवानाम्
आगमार्थं च, रक्षसाम् ।
उत्सारणार्थं, भक्तानां
सान्निध्याय विशेषतः ॥

( एम्बार स्वामिनां नित्यग्रन्थे - ११)

पुनरपि प्राणायामेनैकेन देववामपादाङ्गुष्ठविनिस्सृतामृतधारया आत्मानमभिषिच्य,
कृतलाञ्छनः धृतोर्ध्वपुण्ड्रः भगवद्यागमारभेत ॥

VII. Preparations for Personal Worship

भगवान् एव सर्वान् कारयतीति पूर्ववत् ध्यात्वा,
+++(स्वशरीरे शुद्धे देवभावनया)+++ हृद्-यागं कृत्वा,
+++(देवस्य +आत्मानो दिदृक्षां तर्पयितुम् बाह्ययागे ऽनुवर्तेत)+++

He meditates as before,¹⁷ “The Lord alone makes it all be done,” performing the sacrifice in his heart.

७१. “भगवान् एव स्व नियाम्येत्यादि” । मानसपूजां कृत्वा ।

भगवानेव सर्वान् कारयतीति पूर्ववत् ध्यात्वा,
हृद्यागं कृत्वा,

संभारान् संभृत्य,
आत्मनो वाम-पार्श्वे जल-भाजने तोयम् उत्पूर्य,
गन्ध-पुष्प-युतं कृत्वा,
सप्त-कृत्वः अभिमन्त्र्य,
+++(“यं वायवे नमः - शोषयामि”)+++ विशोष्य,
+++(“रम् अग्नये नमः - दाहयामि”)+++ दग्ध्वा,
+++(“वीं विरजाम् आवाहयामि”)+++ दिव्यामृतमयं तोयम् उत्पाद्य,
+++(“अस्त्राय फट्”)+++ अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा,
सुरभि-+++(चतुस्तन-)+++मुद्रां +++(तीर्थे)+++ प्रदर्श्य,

He collects his equipment¹⁸ and
fills with water the water pot at his left side.
He adds to this incense and flowers.
After reciting mantras seven times,
he dries thoroughly and burns
and makes arise the divine ambrosia.
He protects it with the protection mantra¹⁹
and presents the cow-mudrā.²⁰

७२. पूजोपकरणानि योजयित्वा । कुम्भं तीर्थ-पूरितं कृत्वा ।
७३. निघृष्टं चन्दनं तीर्थे निक्षिप्य,
पुष्पाणि च यथोचितं प्रक्षिप्य,
अष्टाक्षरेण मन्त्रेणाऽभिमन्त्र्य,
यं इति वायु-बीजेन मन्त्रेण विशोष्य,
रं इति अग्नि-बीजेन दग्ध्वा ।
७४. “वीं विरजाम् आवाहयामि” इति विरजा-नद्य्-आवाहनतः दिव्यामृत-तोयम् उत्पाद्य, “अस्त्राय फट्” इति तीर्थरक्षां कृत्वा, वाम-दक्षिणाङ्गुल्योः सक्रमं योजनतः सुरभेः धेनोः चतुस्तनमुद्रां तीर्थे प्रदर्श्य ।

संभारान् संभृत्य,
आत्मनो वामपार्श्वे जलभाजने तोयम् उत्पूर्य,
गन्धपुष्पयुतं कृत्वा,
सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य,
विशोष्य, दग्ध्वा,
दिव्यामृतमयं तोयम् उत्पाद्य,
अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा,
सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य,

अन्यानि पूजा द्रव्याणि दक्षिण पार्श्वे निधाय,
आत्मनः पुरस्तात् स्वास्तीर्णे पीठे
क्रमेण आग्नेयादिषु कोणेषु अर्घ्य-पाद्य-आचमनीय-स्नानीय-पात्राणि निधाय,
+++(“अस्त्राय फट्”)+++ अस्त्रमन्त्रेण प्रक्षाल्य,
+++(“यं … शोषयामि”, “रं … दाहयामि”, “वं … प्लावयामि”)+++ शोषणादिना पात्राणि विशोध्य,

He places on his right side the other worship materials. On a well-spread seat in front of him, at the southeast corner, etc., he places the bowls of guest-water, foot-washing-water, water for sipping, and bathing-water.
He washes them with the protection mantra,
and then thoroughly purifies the bowls with acts of drying, etc.

७५. तुलसी पुष्पादीनि आराधकस्य स्वस्य दक्षिणे पार्श्वे स्थापयित्वा ।
७६. स्वस्य पुरतः त्रिपदे चतुष्पदे वा सम्यक् स्थापिते पीठे,
आग्नेय-नैर्ऋत-वायव्य-ऐशान-कोणेषु
अर्घ्यं, पाद्यं, आचमनीयं, स्नानीयं च पात्र-चतुष्टयं निधाय ।
७७. अस्त्राय फट् - इति ।
यं वायवे नमः - शोषणं, रं- अग्नये नमः - दाहनं, वं अमृताय नमः - प्लावनम् ।
अपूरितानि पात्राणि यं रं वं इति दक्षिणहस्ते, वामहस्ते, दक्षिणहस्ते च ।

अन्यानि पूजा द्रव्याणि दक्षिण पार्श्वे निधाय,
आत्मनः पुरस्तात् स्वास्तीर्णे पीठे
क्रमेण आग्नेयादिषु कोणेषु अर्घ्य-पाद्य-आचमनीय-स्नानीय-पात्राणि निधाय,
अस्त्रमन्त्रेण प्रक्षाल्य,
शोषणादिना पात्राणि विशोध्य,

+++(विरजावाहनतः)+++ संस्कृत-तोयेन तानि पूरयित्वा,

He fills them with the prepared water.

७८. संस्कृतेन तोयेन - विरजावाहनतः । कोणगतानि पात्राणि पूरयित्वा ।

संस्कृत-तोयेन तानि पूरयित्वा,

अर्घ्यपात्रे – सिद्धार्थक-गन्ध-पुष्प-कुशाग्राक्षतादीनि निक्षिपेत्,
पाद्यपात्रे – दूर्वां विष्णुपर्णीं श्यामाकं पद्मकम्,
आचमनीये – एला-लवङ्ग-तक्कोल-लामज्जक-जाती-पुष्पाणि,
स्नानीये – द्वे हरिद्रे मुराशैलेय-तक्कोल-जटामांसी-मलयज-गन्ध-चम्पक-पुष्पाणि
(निक्षिपेत्)

Then let him place in the guest-water bowl the incense, flowers, pointed kuśa grass, unhusked rice, etc.
Then he places dūrva grass, viṣṇu-parṇa leaves, millet, and lotus in the bowl for foot-washing;
he places grains of cardamom, clove, aromatic roots, and jasmine flowers in the bowl for sipping.
He places in the bowl for washing the white mustard, etc., including two pieces of turmeric, fragrant murā, lichen on stone, myrtle leaf, spikenard, sandal leaf, scent, camphor, and flowers.²¹

७९. कुशाग्रम् दर्भाग्रम् । अक्षताः - तण्डुलाः ।

अर्घ्यपात्रे – सिद्धार्थक-गन्ध-पुष्प-कुशाग्राक्षतादीनि निक्षिपेत्,
पाद्यपात्रे – दूर्वां विष्णुपर्णीं श्यामाकं पद्मकम्,
आचमनीये – एला-लवङ्ग-तक्कोल-लामज्जक-जाती-पुष्पाणि,
स्नानीये – द्वे हरिद्रे मुराशैलेय-तक्कोल-जटामांसी-मलयज-गन्ध-चम्पक-पुष्पाणि
(निक्षिपेत्)

अन्यस्मिन् पात्रे +++(→सर्वार्थतोयपात्रे)+++ सर्वार्थ-तोयं परिकल्प्य,
ततः अर्घ्य-पात्रं पाणिना स्पृष्ट्वा,
मूल-मन्त्रेण अभिमन्त्र्य,

In another bowl he prepares the all-purpose water.
He then touches the guest-water bowl with his hand
and blesses it with the root mantra.

८३. “अन्यस्मिन् पात्रे” - सर्वार्थतोयपात्रं - शुद्धोदकपात्रं नान्यत् ।

अन्यस्मिन् पात्रे सर्वार्थ-तोयं परिकल्प्य,
ततः अर्घ्य-पात्रं पाणिना स्पृष्ट्वा,
मूलमन्त्रेण अभिमन्त्र्य,

“ओं नमो भगवते अर्घ्यं परिकल्पयामि” +इति अर्घ्यं परिकल्पयेत्,
एवमेव “पाद्यं परिकल्पयामी"ति पाद्यं,
“आचमनीयं परिकल्पयामी"ति आचमनीयं,
“स्नानीयं परिकल्पयामी"ति स्नानीयं,
“शुद्धोदकं परिकल्पयामी"ति शुद्धोदकम्,

Saying “Oṁ, obeisance to the Lord, I prepare guest-water,” he prepares the guest water.
In the same way,
The water for the feet,
“I prepare water for the feet”;
The water for sipping,
“I prepare water for sipping”;
The water for bathing,
“I prepare water for bathing”;
The purified water,
“I prepare purified water.”

ओं नमो भगवते अर्घ्यं परिकल्पयामीति अर्घ्यं परिकल्पयेत्,
एवमेव पाद्यं परिकल्पयामीति पाद्यं,
आचमनीयं परिकल्पयामीति आचमनीयं,
स्नानीयं परिकल्पयामीति स्नानीयं,
शुद्धोदकं परिकल्पयामीति शुद्धोदकम्,

ततो ऽर्घ्यजलात् जलम् अन्येन पात्रेण आदाय,
याग-भूमिं सर्वाणि च यागद्रव्याणि आत्मानं च प्रत्येकं सम्प्रोक्ष्य,

Then he takes some water from the guest-water bowl with another bowl, and he sprinkles the place of sacrifice, all the sacrificial implements, and himself one by one.

९०. अन्येन पात्रेण - उद्धरण्यादिना । मन्त्रासनं समर्पयामि इति तुलसीपुष्पादि समर्पयेत् ।

ततो ऽर्घ्यजलात् जलम् अन्येन पात्रेण आदाय,
यागभूमिं सर्वाणि च यागद्रव्याणि आत्मानं च प्रत्येकं सम्प्रोक्ष्य,

Part Two: Contemplative Ascent to the Lord’s Heaven, and Return
VIII. First Invocation of the Lord and His Retinue: Ascending From the Foundations²²

आसनं परिकल्पयेत्,

Let him thus prepare the seat.

आसनं परिकल्पयेत्,

ओम् आधारशक्त्यै नमः 1,
ओं मूलप्रकृत्यै नमः 2,
ओम् अखिलजगदाधाराय कूर्मरूपिणे नारायणाय नमः 3,
ओं भगवते ऽनन्ताय नागराजाय नमः 4,
ओं [भूं] भूम्यै नमः 5,

इति यथास्थानम् उपर्युपरि ध्यात्वा प्रणम्य,

He meditates on each in its place, moving upward, and offers obeisance, saying,
“Oṁ, obeisance to the root power,” “Oṁ, obeisance to the fundamental nature,” “Oṁ, obeisance to the foundation of the whole world, Nārāyaṇa in the form of a tortoise,” “Oṁ, obeisance to lord Ananta, king of snakes,” “Oṁ [bhūṃ], obeisance to the earth,”

९१. आसनपरिकल्पनप्रकार एवायम् ।

ओम् आधारशक्त्यै नमः 1,
ओं मूलप्रकृत्यै नमः 2,
ओम् अखिलजगदाधाराय कूर्मरूपिणे नारायणाय नमः 3,
ओं भगवते ऽनन्ताय नागराजाय नमः 4,
ओं [भूं] भूम्यै नमः 5,
इति यथास्थानमुपर्युपरि ध्यात्वा प्रणम्य,

“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यलोकाय नमः 6” इति श्रीवैकुण्ठदिव्यलोकं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यजनपदाय नमः 7” इति दिव्यजनपदं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यनगराय नमः 8” इति दिव्यनगरं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यविमानाय नमः 9” इति दिव्यविमानं प्रणम्य,
“ओम् आनन्दमयाय दिव्यमण्टपरत्नाय नमः 10” इति मण्टपरत्नं प्रणम्य,
तस्मिन् - “ओम् अनन्ताय नागराजाय नमः 11” इति, आस्तरणं प्रणम्य,

He offers obeisance to the divine world,
“Oṁ, obeisance to Śrīvaikuṇṭha, the divine world,”
He offers obeisance to the home of the divine populace,
“Oṁ, obeisance to Śrīvaikuṇṭha, home of the divine populace,”
He offers obeisance to the divine city, Śrīvaikuṇṭha, “Oṁ, obeisance to Śrīvaikuṇṭha, the divine city,” He offers obeisance to the divine palace,
“Oṁ, obeisance to Śrīvaikuṇṭha, the divine palace,” He offers obeisance to the jeweled pavilion,
“Oṁ, obeisance to the jeweled pavilion made of bliss,” And in that place he offers obeisance to the cushion of herbs, “Oṁ, obeisance to Ananta [, king of snakes].”

“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यलोकाय नमः 6” इति श्रीवैकुण्ठदिव्यलोकं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यजनपदाय नमः 7” इति दिव्यजनपदं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यनगराय नमः 8” इति दिव्यनगरं प्रणम्य,
“ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यविमानाय नमः 9” इति दिव्यविमानं प्रणम्य,
“ओम् आनन्दमयाय दिव्यमण्टपरत्नाय नमः 10” इति मण्टपरत्नं प्रणम्य,
तस्मिन् - “अनन्ताय नागराजाय नमः 11” इति, आस्तरणं प्रणम्य,

तद्-उपरि - “ओं धर्माय नमः 12” इति आग्नेय्यां पादं विन्यस्य,
“ओं ज्ञानाय नमः 13” इति नैर्ऋत्याम्,
“ओं वैराग्याय नमः 14” इति वायव्याम्,
“ओम् ऐश्वर्याय नमः 15” इति ऐशान्याम्,
“ओम् अधर्माय नमः 16” इति प्राच्यां पीठगात्रं विन्यस्य,
“ओम् अज्ञानाय नमः 17” इति दक्षिणस्यां,
“ओम् अवैराग्याय नमः 18” इति पश्चिमायां,
“ओम् अनैश्वर्याय नमः 19” इति उत्तरस्याम्,
एभिः परिच्छिन्न-तनुं पीठ-भूतं सद्-आत्मकम् अनन्तं विन्यसेत्,
पश्चात् सर्वकार्योन्मुखं विभुम् अनन्तम् +++(4)+++
“ओम् अनन्ताय नमः 20” इति,

Still higher,
He sets the southeast (āgneya) quarter,
“Oṁ, obeisance to dharma.”
He sets the southwest (nairṛtya) quarter, “Oṁ, obeisance to knowledge.”
He sets the northwest (vāyavya) quarter, “Oṁ, obeisance to dispassion.”
He sets the northeast (aiśānya) quarter,
“Oṁ, obeisance to lordly power.”

He sets the seat in the east, “Oṁ, obeisance to non-dharma.” He sets it in the south, “Oṁ, obeisance to non-knowledge.” He sets it in the west, “Oṁ, obeisance to non-dispassion.” He sets it in the north, “Oṁ, obeisance to non-lordly power.”

He sets there Ananta whose body is defined by the preceding and who has become a seat, made of being.
He sets it behind Ananta who anticipates all that must be done and is pervasive, “Oṁ, obeisance to Ananta,”

१०१. अनन्तम् - शेषम् ।

तदुपरि - “ओं धर्माय नमः 12” इति आग्नेय्यां पादं विन्यस्य,
“ओं ज्ञानाय नमः 13” इति नैर्ऋत्याम्,
“ओं वैराग्याय नमः 14” इति वायव्याम्,
“ओम् ऐश्वर्याय नमः 15” इति ऐशान्याम्,
“ओम् अधर्माय नमः 16” इति प्राच्यां पीठगात्रं विन्यस्य,
“ओम् अज्ञानाय नमः 17” इति दक्षिणस्यां,
“ओम् अवैराग्याय नमः 18” इति पश्चिमायां,
“ओम् अनैश्वर्याय नमः 19” इति उत्तरस्याम्,
एभिः परिच्छिन्नतनुं पीठभूतं सदात्मकम् अनन्तं विन्यसेत्,
पश्चात् सर्वकार्योन्मुखं विभुमनन्तम्
“ओम् अनन्ताय नमः 20” इति,

तस्मिन्नुपरि -
“ओं पद्माय नमः 21”
इति पद्मं विन्यस्य,
पूर्वपत्रे - “ओं विमलायै चामरहस्तायै नमः 22” इति विमलां चामरहस्तां विन्यस्य,
ततः आरभ्य प्रादक्षिण्येन ऐशानान्तं पत्रेषु -
“ओम् उत्कर्षिण्यै चामरहस्तायै नमः 23”,
“ओं ज्ञानायै चामरहस्तायै नमः 24”,
“ओं क्रियायै चामरहस्तायै नमः 25”,
“ओं योगायै चामरहस्तायै नमः 26”,
“ओं प्र(भ्व्यै)ह्व्यै चामरहस्तायै नमः 27”,
“ओं सत्यायै चामरहस्तायै नमः 28”,
“ओम् ईशानायै चामरहस्तायै नमः 29”, इति अष्टशक्तयश् सप्त शक्तीश् चामरहस्ता विन्यस्तव्याः विन्यस्य,
“ओम् अनुग्रहायै चामरहस्तायै नमः 30”, इति कर्णिकापूर्वपार्श्वे अनुग्रहां चामरहस्तां विन्यसेत्,

He sets the lotus above that²³,
“Oṁ, obeisance to Padma,”
He sets Vimalā (with the fan in her hand) on its eastern petal, “Oṁ, obeisance to Vimalā.”
Having begun that way, turning about, he sets the seven powers²⁴ with fans in their hands on the petals ending with the Sovereign: “Oṁ, obeisance to the Excellent with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to Knowledge with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to Action with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to Unity with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to Modesty with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to Truth with the fan in her hand,” “Oṁ, obeisance to the Sovereign with the fan in her hand,”

He sets Favor with the fan in her hand in the eastern part of the lotus’s pericarp, “Oṁ, obeisance to Favor with the fan in her hand,”

१०४. विमलाद्याः - चामरहस्तानां नामानि ।

तस्मिन्नुपरि -
“ओं पद्माय नमः 21”
इति पद्मं विन्यस्य,
पूर्वपत्रे - “ओं विमलायै चामरहस्तायै नमः 22” इति विमलां चामरहस्तां विन्यस्य,
ततः आरभ्य प्रादक्षिण्येन ऐशानान्तं पत्रेषु -
“ओम् उत्कर्षिण्यै चामरहस्तायै नमः 23”,
“ओं ज्ञानायै चामरहस्तायै नमः 24”,
“ओं क्रियायै चामरहस्तायै नमः 25”,
“ओं योगायै चामरहस्तायै नमः 26”,
“ओं प्र(भ्व्यै)ह्व्यै चामरहस्तायै नमः 27”,
“ओं सत्यायै चामरहस्तायै नमः 28”,
“ओम् ईशानायै चामरहस्तायै नमः 29”, इति अष्टशक्तयश् चामरहस्ता विन्यस्तव्याः,
“ओम् अनुग्रहायै चामरहस्तायै नमः 30”, इति कर्णिकापूर्वपार्श्वे अनुग्रहां चामरहस्तां विन्यसेत्,

“ओं जगत्प्रकृतये योगपीठाय नमः 31” इति योगपीठं सङ्कल्प्य,
“ओं दिव्याय योग[पीठ]पर्यङ्काय नमः 32” इति दिव्य-योग[पीठ]पर्यङ्कं विन्यस्य,

He sets the yoga-seat, “Oṁ, obeisance to the yoga-seat, material source of the world,” He sets the divine yoga-seat, “Oṁ, obeisance the divine yoga-couch-seat,”

“ओं जगत्प्रकृतये योगपीठाय नमः 31” इति योगपीठं सङ्कल्प्य,
“ओं दिव्याय योग[पीठ]पर्यङ्काय नमः 32” इति दिव्य-योग[पीठ]पर्यङ्कं विन्यस्य,

तस्मिन्न् अनन्तं नागराजं सहस्रफणाशोभितं,
“ओम् अनन्ताय नागराजाय नमः 33” इति विन्यस्य,
“ओम् अनन्ताय नमः”, इति पुरस्तात् पादपीठं विन्यस्य,

He sets Ananta, king of snakes, resplendent with a thousand hoods, “Oṁ, obeisance to Ananta, king of snakes,”
He sets the foot-seat in front,
“Oṁ, obeisance to Ananta,”

तस्मिन्न् अनन्तं नागराजं सहस्रफणाशोभितं,
“ओम् अनन्ताय नागराजाय नमः 33” इति विन्यस्य,
“ओम् अनन्ताय नमः”, इति पुरस्तात् पादपीठं विन्यस्य,

सर्वाणि आधारशक्त्यादीनि पीठान्तानि तत्त्वानि
प्रत्येकं गन्धपुष्पधूपदीपैः संपूज्य
सर्वपरिवाराणां तत्तत्स्थानेषु पद्मासनानि संकल्प्य,
अनन्तगरुडविष्वक्सेनानां सपीठकं पद्मं विन्यस्य,
सर्वतः पुष्पाक्षतान् विकीर्य,

He reverences all the elements, beginning with the Foundation Power and ending with the Seats.
He does this for each with scents, flowers, incense, and flame.

He prepares the lotus-seats in their respective places, for the whole entourage,
and sets the lotus with its seat for Ananta, Garuḍa, and Viṣvaksena.²⁵
He strews flowers and unhusked rice everywhere,

सर्वाणि आधारशक्त्यादीनि पीठान्तानि तत्त्वानि
प्रत्येकं गन्धपुष्पधूपदीपैः संपूज्य,

सर्वपरिवाराणां तत्तत्स्थानेषु पद्मासनानि संकल्प्य,
अनन्तगरुडविष्वक्सेनानां सपीठकं पद्मं विन्यस्य,
सर्वतः पुष्पाक्षतान् विकीर्य,

योगपीठस्य पश्चिमोत्तरदिग्भागे
“ओम् अस्मद्गुरुभ्यो नमः” इति गुरून् गन्धपुष्पधूपदीपैः अभ्यर्च्य,
प्रणम्य, +अनुज्ञाप्य,
भगवद्यागमारभेत ।

and on the northwest side of the yoga-seat he worships the gurus with scents, flowers, incense, and flame, saying, “Oṁ, obeisance to my gurus,”
He prostrates himself. With their permission, let him undertake the Lord’s sacrifice.

११६. गुरवस् तदीयगुरवो
दिशन्तु मम साध्व् अनुग्रहम् ।
युष्मद्-उपजनित-शक्ति-मतिर्
हरिम् अर्चयामि गतभीः प्रसीदत ॥ (प्र.ध.स.इ.प्र. २१२ )

योगपीठस्य पश्चिमोत्तरदिग्भागे
“ओम् अस्मद्गुरुभ्यो नमः” इति गुरून् गन्धपुष्पधूपदीपैः अभ्यर्च्य,
प्रणम्य, +अनुज्ञाप्य,
भगवद्यागमारभेत ।

IX. Mental Representation of the Lord, and the Prayer that He be Present up to the End of the Worship

कल्पिते नागभोगे समासीनं
भगवन्तं नारायणं पुणडरीकदलामलायतेक्षणं
किरीट-मकुट-केयूर-हार-कटकादि-सर्वभूषणैर्भूषितं

He meditates on the Lord Nārāyaṇa who is seated on the coils of the visualized serpent;
his eyes as elongated and pure as petals of the lotus;
as adorned with all His adornments, the crowns, necklaces, armlets and bracelets, etc.,

कल्पिते नागभोगे समासीनं
भगवन्तं नारायणं पुणडरीकदलामलायतेक्षणं
किरीट-मकुट-केयूर-हार-कटकादि-सर्वभूषणैर्भूषितं

आकुञ्चित-दक्षिणपादं
प्रसारितवामपादं

जानुन्यस्तप्रसारित-दक्षिणभुजं,
नागभोगे विन्यस्तवामभुजं
ऊर्ध्वभुजद्वयेन शङ्खचक्रधरं

His right leg bent, His left leg forward,
His right arm forward and placed on His knee,
His left arm placed on the coils of the serpent;
as holding the conch and wheel with His two upper hands;

आकुञ्चित-दक्षिणपादं
प्रसारितवामपादं

जानुन्यस्तप्रसारित-दक्षिणभुजं,
नागभोगे विन्यस्तवामभुजं
ऊर्ध्वभुजद्वयेन शङ्खचक्रधरं

सर्वेषां सृष्टिस्थितिप्रलयहेतुभूतम्,
अञ्जनाभं, कौस्तुभेन विराजमानं चकासतं
उदग्र-प्रबुद्ध-स्फुरद्-अपूर्वाचिन्त्य–परम-सत्त्व–
+++(परमेष्ठ्यादि-)+++पञ्च-शक्ति-मयविग्रहं
पञ्चोपनिषदैः +++(“ओं क्ष्रौं पराय …” इत्यादिभिः)+++ ध्यात्वा

as the cause for the creation, preservation, and destruction of all;
dark in appearance and shines with the kaustubha gem;
as the supreme pure being, unprecedented and inconceivable, shining, awake, tall, manifest, His body comprised of the five powers. He does all this with the five Upaniṣad mantras.

सर्वेषां सृष्टिस्थितिप्रलयहेतुभूतम्,
अञ्जनाभं, कौस्तुभेन विराजमानं चकासतं
उदग्र-प्रबुद्ध-स्फुरदपूर्वाचिन्त्य-परमसत्त्व-पञ्चशक्तिमयविग्रहं
पञ्चोपनिषदैः ध्यात्वा

आराधनाभिमुखो भवेति मूलमन्त्रेण प्रार्थ्य,
मूलमन्त्रेण दण्डवत् प्रणम्य,
उत्थाय स्वागतं निवेद्य,
यावद्-आराधन-समाप्ति सान्निध्ययाचनं कुर्यात्,

After praying, with the root mantra
“Look favorably on my worship,”
with the root mantra he falls prostrate like a stick.
After rising and offering welcome,
let him ask Him to be present up to the completion of the worship.

११९. स्वागतम् -

स्वागतं भगवन्न् अद्य
मां तारयितुम् आगतः । धन्यो ऽस्म्य् अनुगृहीतोऽस्मि
कृतार्थोऽस्मि कृपा-निधे ॥

१२०. विग्रहाराधनम् - यावदाराधनपरिसमाप्ति सन्निधत्स्व ! इह विग्रहे

इति अत्र स्थाने इति वा ।

आराधनाभिमुखो भवेति मूलमन्त्रेण प्रार्थ्य,
मूलमन्त्रेण दण्डवत् प्रणम्य,
उत्थाय स्वागतं निवेद्य,
यावदाराधनसमाप्ति सान्निध्ययाचनं कुर्यात्,

X. An Option Regarding Place

अन्यत्र स्वाभिमते देशे पूजा चेत् एवमावाहनम् -

मन्त्रयोगः समाह्वानं करपुष्पोपदर्शनम् ।
बिम्बोपवेशनं चैव योग-विग्रह-चिन्तनम् ॥
प्रणामं च समुत्थानं स्वागतं पुष्पमेव च ।
सान्निध्ययाचनं चेति तत्राह्वानस्य सत्क्रियाः ॥

इति ।

If the worship is to be elsewhere, in one’s own preferred place²⁶, similarly the invocation,

the practice [employment] of mantras; the invocation;
the showing of the flower in the hand;
the entering (of the divine energy) into the image;
reflection on [visualization of] the yogic form;
obeisance and rising; the welcome and just the flower;
the prayer that He be present there.
Such is the right practice of invocation.

अन्यत्र स्वाभिमते देशे पूजा चेत् एवमावाहनम् -

मन्त्रयोगः समाह्वानं करपुष्पोपदर्शनम् ।
बिम्बोपवेशनं चैव योगविग्रहचिन्तनम् ॥
प्रणामं च समुत्थानं स्वागतं पुष्पमेव च ।
सान्निध्ययाचनं चेति तत्राह्वानस्य सत्क्रियाः ॥

इति ।

XI. Second Invocation of the Lord and His Retinue: Contemplative Descent from the Celestial Realm to the Earthly Place of Worship

ततो भगवन्तं प्रणम्य
दक्षिणतः “ओं श्रीं श्रियै नमः” इति श्रियमावाह्य, प्रणम्य,
वामे “ओं भूं भूम्यै नमः” इति मन्त्रेण भुवमावाह्य,
तत्रैव “नीं नीलायै नमः” इति नीलामावाह्य,

Then he makes an obeisance before the Lord on the right +++(sic)+++.
Invoking Śrī, he makes an obeisance on the left +++(sic)+++,
“Oṁ śrīṃ, obeisance to Śrī.” He invokes Bhū right there too,
“Oṁ bhūṃ, obeisance to Bhū.”
There too he invokes Nīlā,
“Oṁ nīṃ, obeisance to Nīlā.”

ततो भगवन्तं प्रणम्य
दक्षिणतः “ओं श्रीं श्रियै नमः” इति श्रियमावाह्य, प्रणम्य,
वामे “ओं भूं भूम्यै नमः” इति मन्त्रेण भुवमावाह्य,
तत्रैव “नीं नीलायै नमः” इति नीलामावाह्य,

Esnoul observes regarding this and the following sections:

“The officiant first evokes the three spouses of the deity [Śrī, Bhū, and Nīlā];
he continues with reference to a series of common objects now personified.
The kirīṭa is an incarnation of the divine crown;
the text attributes to it four faces, such as are ordinarily a characteristic of Brahmā.
The kirīṭamālya is a garland for the head, made of flowers threaded together.
The earrings are in the form of a makara, a kind of crocodile.
The vaijayantī is the garland (vanamālā) that hangs lower, often containing tulasī flowers (basilic) dedicated to Viṣṇu.
The śrīvatsa is a curl of hair on the chest of Viṣṇu—and of Kr̥ṣṇa—in a cruciform design.
The sudarśana, the discus, is a magical weapon of Viṣṇu which many texts proclaim to be formidable.
The nanda is taken particularly as the sword of Kr̥ṣṇa,
while the pañcajanya is the conch which myth takes to be the demon Pāñcajana who lives in the depths of the ocean in the form of a shell which Kr̥ṣṇa seized.
The kaumodakī is the mace which Agni gave to Kr̥ṣṇa before his battle with Indra.
The śārṅga, whose name is derived from sṛṅga (horn), is usually presented as the bow of Kr̥ṣṇa.
We thus notice that these elements in the Kr̥ṣṇa-related legend predominate in this reprise of things— ornaments or arms—belonging to Viṣṇu”
(1972: 69n56; my translation).

“किरीटाय मकुटाधिपतये नमः” इति उपरि भगवतः पश्चिमपार्श्वे
चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं कृताञ्जलिपुटं मूर्ध्नि भगवतः किरीटधरं किरीटाख्यदिव्यभूषणं प्रणम्य,
एवमेव “ओं किरीटमालायै आपीडात्मने नमः” इति +आपीडकं तत्रैव पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं दक्षिणकुण्डलाय मकरात्मने नमः” इति दक्षिणकुण्डलं दक्षिणतः प्रणम्य,
“ओं वामकुण्डलाय मकरात्मने नमः” इति वामकुण्डलं, वामतः प्रणम्य,
“ओं वैम् वैजयन्त्यै वनमालायै नमः” इति वैजयन्तीं पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं श्रीमत्तुलस्यै नमः” इति तुलसीं देवीं पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं हाराय सर्वाभरणाधिपतये नमः” इति हारं पुरतः प्रणम्य,
“ओं श्रीवत्साय श्रीनिवासाय नमः” इति श्रीवत्सं पुरतः प्रणम्य,
“ओं श्री-कौस्तुभाय सर्वरत्नाधिपतये नमः” इति कौस्तुभं सर्वरत्नाधिपतिं पुरतः प्रणम्य,
“ओं काञ्चीगुणोज्जवलाय दिव्यपीताम्बराय नमः” इति पीताम्बरं पुरतः प्रणम्य,
“सर्वेभ्यो दिव्यभूषणेभ्यो नमः” इति सर्वभूषणानि पुरतः प्रणम्य,

Up above, he makes an obeisance to the divine person named “Crown” who places the Lord’s crown on His head, who is four-mouthed and four-armed, with his hands joined in salutation, and who is above the Lord on His western side, “Oṁ, obeisance to Crown, ruler of diadems.”

In the same way, he offers obeisance to ā pīdaka, in front,²⁷
“Oṁ, obeisance to the one who is the self of ā pīdaka, adorned with a crown.”
He offers obeisance to Dakṣiṇakuṇḍala on the right,
“Oṁ, obeisance to Dakṣiṇakuṇḍala, the self of the sea monster+++(sic)+++.”
He offers obeisance to Vāmakuṇḍala on the left,
“Oṁ, obeisance to Vāmakuṇḍala, the self of the sea monster+++(sic)+++.”

He offers obeisance in front of Vaijayantī,
“Oṁ, obeisance to Vaijayantī, the forest garland.”
He offers obeisance in front of the divine Tulasī,
“Oṁ, obeisance to Śrī Tulasī.”
He offers obeisance in front of Śrīvatsa mark in front,
“Oṁ, obeisance to Śrīvatsa, where Śrī abides on His chest.”
He offers obeisance in front of Hāra,
“Oṁ, obeisance to Hāra, ruler of all ornaments.”
He offers obeisance in front of the Kaustubha gem,
“Oṁ, obeisance to Śrī Kaustubha, ruler of all gems.”
He offers obeisance in front of the yellow garment,
“Oṁ, obeisance to Kāñcīguṇojjvala+++(sic)+++, the yellow garment.”
He offers obeisance before all the adornments on all sides,
“Oṁ, obeisance to all the ornaments of the Lord.”

“किरीटाय मकुटाधिपतये नमः” इति उपरि भगवतः पश्चिमपार्श्वे
चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं कृताञ्जलिपुटं मूर्ध्नि भगवतः किरीटधरं किरीटाख्यदिव्यभूषणं प्रणम्य,
एवमेव “ओं किरीटमालायै आपीडात्मने नमः” इति +आपीडकं तत्रैव पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं दक्षिणकुण्डलाय मकरात्मने नमः” इति दक्षिणकुण्डलं दक्षिणतः प्रणम्य,
“ओं वामकुण्डलाय मकरात्मने नमः” इति वामकुण्डलं, वामतः प्रणम्य,
“ओं वैम् वैजयन्त्यै वनमालायै नमः” इति वैजयन्तीं पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं श्रीमत्तुलस्यै नमः” इति तुलसीं देवीं पुरस्तात् प्रणम्य,
“ओं हाराय सर्वाभरणाधिपतये नमः” इति हारं पुरतः प्रणम्य,
“ओं श्रीवत्साय श्रीनिवासाय नमः” इति श्रीवत्सं पुरतः प्रणम्य,
“ओं श्री-कौस्तुभाय सर्वरत्नाधिपतये नमः” इति कौस्तुभं सर्वरत्नाधिपतिं पुरतः प्रणम्य,
“ओं काञ्चीगुणोज्जवलाय दिव्यपीताम्बराय नमः” इति पीताम्बरं पुरतः प्रणम्य,
“सर्वेभ्यो दिव्यभूषणेभ्यो नमः” इति सर्वभूषणानि पुरतः प्रणम्य,

“ॐ श्रीसुदर्शनाय हेतिराजाय नमः”
इति सुदर्शनात्मानं रक्तवर्णं रक्तनेत्रं द्विभुजं कृताञ्जलि-पुटं
भगवन्तम् आलोकयन्तम् तद्-दर्शनानन्दोपबृंहित-मुखं
भगवच्चक्रं मूर्ध्नि धारयन्तं
दक्षिणतः प्रणम्य,

He offers obeisance on the right side before Sudarśana,
who is red in color, with red eyes, four (two) arms,
whose hands are joined in salutation,
who looks upon the Lord, who holds the wheel of the Lord on his head,
his face bright with the bliss of seeing²⁸ Him, “Oṁ, obeisance to Sudarśana, the Lord of weapons.”

“ॐ श्रीसुदर्शनाय हेतिराजाय नमः” इति सुदर्शनात्मानं रक्तवर्णं रक्तनेत्रं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं भगवन्तमालोकयन्तम् तद्दर्शनानन्दोपबृंहितमुखं भगवच्चक्रं मूर्ध्नि धारयन्तं दक्षिणतः प्रणम्य,

तत्रैव “ओं नन्दकाय खड्गाधिपतये नमः” इति नन्दकात्मानं शिरसि खड्गं धारयन्तं प्रणम्य,
तत्रैव ओं पद्माय नमः इति पद्मात्मानं शिरसि पद्मं धारयन्तं प्रणम्य

There, too, he offers obeisance to the one who is the self of Nandaka, carrying the Lord’s club+++(sic)+++ on its head,
“Oṁ, obeisance to Nandaka, ruler of the club,”

He offers obeisance to the one who is the self of Padma, carrying the lotus on his head, “Oṁ, obeisance to the Padma.”

तत्रैव “ओं नन्दकाय खड्गाधिपतये नमः” इति नन्दकात्मानं शिरसि खड्गं धारयन्तं प्रणम्य,
तत्रैव ओं पद्माय नमः इति पद्मात्मानं शिरसि पद्मं धारयन्तं प्रणम्य

“ओं पाञ्चजन्याय शङ्खाधिपतये नमः” इति
शङ्खात्मानं श्वेतवर्णं रक्तनेत्रं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं शिरसि शङ्खं धारयन्तं वामतः प्रणम्य,

He offers obeisance on the left side to the one carrying the conch of the Lord on his head, the one who is the self of the conch, white in color, with red eyes, his two hands joined in salutation, “Oṁ, obeisance to Pāñcajanya, ruler of the conch.”

“ओं पाञ्चजन्याय शङ्खाधिपतये नमः” इति
शङ्खात्मानं श्वेतवर्णं रक्तनेत्रं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं शिरसि शङ्खं धारयन्तं वामतः प्रणम्य,

तत्रैव “ओं कौमोदक्यै गदाधिपतये+++(पत्न्यै)+++ नमः” इति गदां देवीं प्रणम्य,
तत्रैव “ओं शार्ङ्गाय चापाधिपतये नमः” इति शार्ङ्गात्मानं प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवद्दिव्यायुधेभ्यो नमः” इति, सर्वाणि भगवदायुधानि परितः प्रणम्य,

There, too, he offers obeisance there to the divine club,
“Oṁ, obeisance to Kaumodakī, the ruler of the club.”
There, too, he offers obeisance to the one who is the self of the bow, “Oṁ, obeisance to the ruler of the bow.”
He offers obeisance on all sides to all the weapons of the Lord, “Oṁ, obeisance to all divine weapons of the Lord.”

तत्रैव “ओं कौमोदक्यै गदाधिपतये+++(पत्न्यै)+++ नमः” इति गदां देवीं प्रणम्य,
तत्रैव “ओं शार्ङ्गाय चापाधिपतये नमः” इति शार्ङ्गात्मानं प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवद्दिव्यायुधेभ्यो नमः” इति, सर्वाणि भगवदायुधानि परितः प्रणम्य,

“ओं सर्वाभ्यो भगवत्पादारविन्द संवाहिनीभ्यो नमः” इति दिव्यपादारविन्दसंवाहिनीः समन्ततः प्रणम्य,

He offers obeisance on all sides to those massaging the divine lotus feet, “Oṁ, obeisance to all massaging the lotus feet of the Lord.”

“ओं सर्वाभ्यो भगवत्पादारविन्द संवाहिनीभ्यो नमः” इति दिव्यपादारविन्दसंवाहिनीः समन्ततः प्रणम्य,

(“ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिचारकेभ्यो नमः” इति भगवत्परिचारकान् प्रणम्य,
“ओं सर्वाभ्यो भगवत्परिचारिकाभ्यो नमः” इति भगवत्परिचारिकाः प्रणम्य,)

(“ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिचारकेभ्यो नमः” इति भगवत्परिचारकान् प्रणम्य,
“ओं सर्वाभ्यो भगवत्परिचारिकाभ्यो नमः” इति भगवत्परिचारिकाः प्रणम्य,)

“ओं अनन्ताय नागराजाय नमः” इति पृष्ठतः
अनन्तं भगवन्तं चतुर्भुजं हलमुसलधरं कृताञ्जलिपुटं फणा-मणि-सहस्र-मण्डितोत्तमाङ्गं
भगवद्-दर्शनानन्दोपबृह्मित-सर्वाङ्गं ध्यात्वा प्रणम्य,

Next he meditates in the back, on the king of snakes Ananta who is four-armed, who carries the plow and pestle, whose hands are joined in salutation, whose utmost limb is adorned with a thousand gems on his hood, who looks on the Lord, and whose every limb swells with the bliss of the touch of the Lord. He then offers obeisance, “Oṁ, (obeisance) to Ananta, the king of snakes.”

“ओं अनन्ताय नागराजाय नमः” इति पृष्ठतः
अनन्तं भगवन्तं चतुर्भुजं हलमुसलधरं कृताञ्जलिपुटं फणामणिसहस्रमण्डितोत्तमाङ्गं
भगवद्दर्शनानन्दोपबृह्मितसर्वाङ्गं ध्यात्वा प्रणम्य,

“ओं सर्वेभ्यो भगवत्-परिजनेभ्यो नमः” इति +अनुक्तासङ्ख्येय-परिजनान् समन्ततः प्रणम्य,

He offers obeisance for the unnamed endless entourage altogether, “Oṁ, obeisance to all the entourage of the Lord.”

“ओं सर्वेभ्यो भगवत्-परिजनेभ्यो नमः” इति +अनुक्तासङ्ख्येय-परिजनान् समन्ततः प्रणम्य,

“ओं भगवत्पादुकाभ्यां नमः” इति पादुके पुरतः प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिच्छदेभ्यो नमः” इति, परिच्छदान् समन्ततः प्रणम्य,

He offers obeisance for the Lord’s sandals in front, “Oṁ, obeisance to the sandals of the Lord.” He offers obeisance for the insignia altogether,
“Oṁ, obeisance to all the insignia of the Lord.”

“ओं भगवत्पादुकाभ्यां नमः” इति पादुके पुरतः प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिच्छदेभ्यो नमः” इति, परिच्छदान् समन्ततः प्रणम्य,

“ओं वैं वैनतैयाय नमः” इति, अग्रतो भगवतो
भगवन्तं वैनतेयम् आसीनं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं
ध्यात्वा प्रणम्य,

Having meditated on lord Vainateya in front of the Lord, seated, with two arms, hands joined in salutation, having offered obeisance,
“Oṁ, obeisance to Vainateya,”

“ओं वैं वैनतैयाय नमः” इति, अग्रतो भगवतः भगवन्तं वैनतेयम् आसीनं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं ध्यात्वा प्रणम्य,

“ओं श्रीमते विष्वक्सेनाय नमः” इति भगवतः प्रागुत्तरे पार्श्वे दक्षिणाभिमुखं भगवन्तं विष्वक्सेनं आसीनं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरं नीलमेघनिभं ध्यात्वा, प्रणम्य,

Next he meditates on lord Viṣvaksena, before the Lord on the north side and facing south, seated, with four arms, holding the conch and discus, (hands joined in salutation), like a blue cloud, and offers obeisance to him,
“Oṁ, obeisance to lord Viṣvaksena”

“ओं श्रीमते विष्वक्सेनाय नमः” इति भगवतः प्रागुत्तरे पार्श्वे दक्षिणाभिमुखं भगवन्तं विष्वक्सेनं आसीनं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरं नीलमेघनिभं ध्यात्वा, प्रणम्य,

“ओं गं गजाननाय नमः,
ओं जं जयत्सेनाय नमः,
ओं हं हरिवक्त्राय नमः,
ओं कं कालप्रकृतिसंज्ञाय नमः,
ओं सर्वेभ्यो विश्वक्सेन-परिजनेभ्यो नमः”
इति श्रीविष्वक्सेन-परिजनान् प्रणम्य,

Next he offers obeisance to the retinue of Viṣvaksena,
“Oṁ gaṃ, obeisance to the Gajānana,”
“Oṁ jaṃ, obeisance to Jayatsena,”
“Oṁ haṃ, obeisance to Harivaktra,”
“Oṁ kaṃ, obeisance to Kālaprakr̥tisamjña,”
“Oṁ, obeisance to all the retinue of lord Viṣvaksena.”

“ओं गं गजाननाय नमः,
ओं जं जयत्सेनाय नमः,
ओं हं हरिवक्त्राय नमः,
ओं कं कालप्रकृतिसंज्ञाय नमः,
ओं सर्वेभ्यः विश्वक्सेनपरिजनेभ्यो नमः”
इति श्रीविष्वक्सेनपरिजनान् प्रणम्य,

Esnoul: “The devotee has imagined the divine pavilion, and now, as if entering it, encounters the guardians in the four directions” (2005: 71n60; my translation), two in each direction.

“ओं चण्डाय द्वारपालाय नमः,
ओं प्रचण्डाय द्वारपालाय नमः”
इति पूर्वद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं भद्राय द्वारपालाय नमः,
ओं सुभद्राय द्वारपालाय नमः”
इति दक्षिणद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं जयाय द्वारपालाय नमः,
ओं विजयाय द्वारपालाय नमः”
इति पश्चिमद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं धात्रे द्वारपालाय नमः,
ओं विधात्रे द्वारपालाय नमः”
इति उत्तरद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

एते द्वारपालाः सर्वे शङ्खचक्रगदाधराः आज्ञामुद्राधराः ध्यातव्याः ।

“ओं सर्वेभ्यो भगवद्द्वारपालेभ्यो नमः” इति सर्वद्वारेषु सर्वद्वारपालान् प्रणम्य,

He offers obeisance to the two guardians at the eastern door,
“Oṁ, obeisance to Violent, the door-guardian,” and
“Oṁ, obeisance to Very Violent, the door-guardian.”

He offers obeisance to the two guardians of the southern door,
“Oṁ, obeisance to Auspicious, the door-guardian,” and
“Oṁ, obeisance to Very Auspicious, the door-guardian.”

He offers obeisance to the two guardians of the western door,
“Oṁ, obeisance to Victory, the door-guardian,”
“Oṁ, obeisance to Great Victory, the door-guardian.”

He offers obeisance to the two guardians of the northern door,
“Oṁ, obeisance to Arranger, the door-guardian,”
“Oṁ, obeisance to Re-arranger, the door-guardian.”

All these door-guardians are to be meditated on as bearing the conch, discus, and club, and as equipped with the ājñā-mudrā.²⁹

Next he does obeisance to all door-guardians at all the doors,
“Oṁ, obeisance to all the door-guardians of the Lord.”

“ओं चण्डाय द्वारपालाय नमः,
ओं प्रचण्डाय द्वारपालाय नमः”
इति पूर्वद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं भद्राय द्वारपालाय नमः,
ओं सुभद्राय द्वारपालाय नमः”
इति दक्षिणद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं जयाय द्वारपालाय नमः,
ओं विजयाय द्वारपालाय नमः”
इति पश्चिमद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

“ओं धात्रे द्वारपालाय नमः,
ओं विधात्रे द्वारपालाय नमः”
इति उत्तरद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,

एते द्वारपालाः सर्वे शङ्खचक्रगदाधराः आज्ञामुद्राधराः ध्यातव्याः ।

ओं सर्वेभ्यो भगवद्द्वारपालेभ्यो नमः इति सर्वद्वारेषु सर्वद्वारपालान् प्रणम्य,

“ओं कुमुदाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः”
इति पूर्वस्यां दिशि पार्षदेश्वरं कुमुदं प्रणम्य,
“ओं कुमुदाक्षाये"त्यादिना आग्नेय्यां कुमुदाक्षं,
“ओं पुण्डरीकाये"त्यादिना दक्षिणस्यां पुण्डरीकं,
“ओं वामनाये"त्यादिना निर्ऋत्यां वामनं,
“ओं शङ्कुकर्णाये"त्यादिना पश्चिमायां शङ्कुकर्णं,
“ओं सर्व+++(र्प)+++नेत्राये"त्यादिना वायव्यां सर्वनेत्रं,
“ओं सुमुखाये"त्यादिना उत्तरस्यां सुमुखं,
“ओं सुप्रतिष्ठिताये"त्यादिना ऐशान्यां सुप्रतिष्ठितं प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवत्पारिषदेभ्यो नमः” इति, सर्वस्माद् बहिः प्रणम्य,

Then he does obeisance to Kumuda, the courtier to the east,
“Oṁ, obeisance to Kumuda, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Kumudākṣa to the southeast,
“Oṁ, obeisance to Kumudākṣa, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Puṇḍarīka to the south,
“Oṁ, obeisance to Puṇḍarīka, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Vāmana to the southwest,
“Oṁ, obeisance to Vāmana, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Śaṇkukarṇa to the west,
“Oṁ, obeisance to Śaṇkukarṇa, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Sarpanetra to the northwest,
“Oṁ, obeisance to Sarpanetra, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Sumukha to the north,
“Oṁ, obeisance to Sumukha, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts.”

He does obeisance to Supraṣṭhita to the northeast,
“Oṁ, obeisance to Supraṣṭhita, ruler of the host, with vehicle, followers, gifts,”

Let him then offer obeisance to them all on all sides,
“Oṁ, obeisance to all the courtiers of the Lord.”³⁰

“ओं कुमुदाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः”
इति पूर्वस्यां दिशि पार्षदेश्वरं कुमुदं प्रणम्य,
“ओं कुमुदाक्षाये"त्यादिना आग्नेय्यां कुमुदाक्षं,
“ओं पुण्डरीकाये"त्यादिना दक्षिणस्यां पुण्डरीकं,
“ओं वामनाये"त्यादिना निर्ऋत्यां वामनं,
“ओं शङ्कुकर्णाये"त्यादिना पश्चिमायां शङ्कुकर्णं,
“ओं सर्वनेत्राये"त्यादिना वायव्यां सर्वनेत्रं,
“ओं सुमुखाये"त्यादिना उत्तरस्यां सुमुखं,
“ओं सुप्रतिष्ठिताये"त्यादिना ऐशान्यां सुप्रतिष्ठितं प्रणम्य,
“ओं सर्वेभ्यो भगवत्पारिषदेभ्यो नमः” इति, सर्वस्माद् बहिः प्रणम्य,

XII. Another Option Regarding Place

१६६, सर्वस्माद् बहिः - भगवत्पूजास्थानात् बहिः ।

अन्यत्रावाह्य-पूजायाम् आवाहन-स्थानानि
परम-व्योम–क्षीरार्णवादित्य-मण्डल-हृदयानि
मधुरा-द्वारकायोध्यादीनि दिव्यावतार-स्थानानि च,
अन्यानि पौराणिकानि श्रीरङ्गादिनि च, यथारुचि ।

Or, he may invoke other sites for worship— the highest place; the ether +++(sic)+++,
the milk ocean,
the realm of the sun, and the heart;
Mathurā, Dvārakā, Gokula, ayodhyā, etc., and the sites of other divine descents;
places mentioned in the Purāṇas,
and Śrīraṇgam or others,³¹ as desired³².

अन्यत्र बाह्यपूजायाम् +++(अन्यत्रावाह्य पूजायाम् इति पाठान्तरम्)+++ आवाहनस्थानानि परमव्योमक्षीरार्णवादित्यमण्डलहृदयानि मधुराद्वारकायोध्यादीनि दिव्यावतारस्थानानि च, अन्यानि पौराणिकानि श्रीरङ्गादिनि च, यथारुचि ।

Part Three: Intimate Worship of the Lord XIII. The Beginning of the Intimate Worship (Pūjā) of the Lord

एवं भगवन्तं नारायणं देवी-भूषणायुध-परिजन-परिच्छदैः द्वार-पाल–पारिषदैः सेव्यमानं,
स्वाधीन–त्रि-विध–+++(बद्ध-मुक्त-नित्याः→)+++चेतनाचेतन+++(→प्रकृति-काल-नित्यविभूतयः)-स्वरूप–स्थिति-प्रवृत्ति-भेदं,
क्लेश-कर्माद्य्-अशेष-दोषासंस्पृष्टं, स्वाभाविकानवधिकातिशय-ज्ञान-बलैश्वर्य-वीर्य-शक्ति-तेजः-प्रभृत्य्-असङ्ख्येय-कल्याण-गुण-गणौघ-महार्णवं ध्यात्वा

He meditates,

“The Lord Nārāyaṇa is served by the assembly, door-protectors, with insignia, relatives, ornaments and weapons, and goddesses.
In Him is the differentiation of the stability, movement, and proper form of the threefold conscious and non-conscious beings that depend on Him.
He is entirely untouched by faults, affliction, karma, etc.
He is a great ocean, a flood of the host of innumerable auspicious qualities, beginning with knowledge, strength, lordly power, manliness, energy, brightness, etc., such as are innate, flawless, and abundant.”

एवं भगवन्तं नारायणं देवीभूषणायुधपरिजनपरिच्छदैः द्वारपालपारिषदैः सेव्यमानं, स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतनस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिभेदं, क्लेशकर्माद्यशेषदोषासंस्पृष्टं, स्वाभाविकानवधिकातिशयज्ञानबलैश्वर्यवीर्यशक्तितेजःप्रभृत्यसङ्ख्येयकल्याणगुणगणौघमहार्णवं ध्यात्वा

प्रणम्य,
मूलमन्त्रेण स्वात्मानं देवाय निवेद्य,
प्रणम्यानुज्ञाप्य,
भगवत्-पूजाम् आरभेत ।

Then he offers obeisance and offers his own self to the deity with the root mantra.
After offering obeisance and asking permission,
let him undertake the Lord’s worship.

१६८. मूलमन्त्रेण नारायणाष्टाक्षरेण ।

प्रणम्य, मूलमन्त्रेण स्वात्मानं देवाय निवेद्य, प्रणम्यानुज्ञाप्य, भगवत्पूजामारभेत ।

XIV. The Lord’s Bath

पात्रेण (उद्धरिण्या) पूर्व-स्थिताद् अर्घ्य-पात्राद् अर्घ्य-जलम् आदाय,
पाणिभ्यां घ्राण-समम् उद्धृत्य,
“भगवन्न् इदं प्रतिगृह्णीष्व” +इति चिन्तयन्
भगवन्मुखे दर्शयित्वा
भगवद्-दक्षिण-हस्ते किञ्चित् प्रदाय,
अर्घ्यं पतद्-ग्रह-पात्रे प्रक्षिपेत् ।

Then in a bowl he takes guest-water from the bowl of guest-water previously set there. With his two hands he holds it up before His mouth for smelling. Thinking, “Lord, accept this,” he shows it before the Lord’s mouth, he puts some in the Lord’s right hand. Let him then discard that guest-water into the bowl for remainders.

१७२. प्रतिग्रहपात्रम् - पात्रमिदम् ।
षट्पात्राणि - अर्घ्य-पाद्य-आचमनीय-स्नानीय-सर्वार्थतोय-प्रतिग्रहपात्रेति षट्-पात्राणि ।

पात्रेण (उद्धरिण्या) पूर्वस्थितादर्घ्यपात्रात् अर्घ्यजलमादाय, पाणिभ्यां घ्राणसममुद्धृत्य, “भगवन्निदं प्रतिगृह्णीष्व” +इति चिन्तयन् भगवन्मुखे दर्शयित्वा भगवद्दक्षिणहस्ते किञ्चित्प्रदाय, अर्घ्यं पतद्ग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ।

+++(स्व-)+++हस्तौ प्रक्षाल्य, पादयोः पुष्पाणि समर्प्य, पाद्यपात्रात् पाद्यजलमादाय, पादयोः किञ्चित् समर्प्य, मनसा पादौ प्रक्षालयन् पाद्यं पतद्ग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ।

Then he washes His hands. He offers flowers at His feet.
He takes water for the feet from the foot-washing-bowl and puts some of it on His feet and mentally washes them.
Let him then discard that water for the feet into the bowl for remainders.

१७३. हस्तौ - स्व-हस्तौ । पादयोः - भगवच्चरणयोः ।

हस्तौ प्रक्षाल्य, पादयोः पुष्पाणि समर्प्य, पाद्यपात्रात् पाद्यजलमादाय, पादयोः किञ्चित् समर्प्य, मनसा पादौ प्रक्षालयन् पाद्यं पतद्ग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ।

हस्तौ प्रक्षाल्य,
पादौ वस्त्रेण संमृज्य,
गन्धपुष्पाणि दत्वा,
आचमनीयपात्रात् आचमनीयम् आदाय
भगवद्-दक्षिण-हस्ते किंचित् समर्प्य,
भगवद्-वदने आचमनीयं समर्पितम् इति मनसा भावयन्
शेषम् आचमनीयं पतद्-ग्रह-पात्रे प्रक्षिपेत् ।

Then he washes His hands and
he wipes His feet with a cloth.
He offers scent and flowers.
He takes water for sipping from the bowl of water for sipping and
puts some in the Lord’s right hand.
He contemplates mentally how the water for sipping is received into the Lord’s mouth.
Let him then discard the remaining water for sipping into the bowl for remainders.

१७५. वस्त्रेण - शोधकेन वस्त्रेण ।

हस्तौ प्रक्षाल्य, पादौ वस्त्रेण संमृज्य, गन्धपुष्पाणि दत्वा, आचमनीयपात्रात् आचमनीयमादाय भगवद्दक्षिणहस्ते किंचित् समर्प्य, भगवद्वदने आचमनीयं समर्पितमिति मनसा भावयन् शेषमाचमनीयं पतद्ग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ।

ततो गन्ध-पुष्प-धूप-दीपाचमन–मुख-वास–ताम्बूलादि-निवेदनं कृत्वा
प्रणम्य,
आत्मानं आत्मीयं च सर्वं
“भगवन्, नित्य-किङ्करतया स्वीकुरु”
इति भगवते निवेदयेत् ।

Then he makes offerings of scents, flowers, incense, flame, water for sipping, mouth-wash, betel nut, etc. He offers obeisance.
Then let him making the offering to the Lord,
“Lord, accept all this, my self and what is mine, as permanently in Your service.”

१७८. निवेदनम् -

मां मदीयं च निखिलं
चेतनाचेतनात्मकम् । स्व कैंकर्योपकरणं
वरद ! स्वीकुरु स्वयम् ॥
(न्यास.द. ७)

ततो गन्धपुष्पधूपदीपाचमनमुखवासताम्बूलादि निवेदनं कृत्वा प्रणम्य, आत्मानं आत्मीयं च सर्वं “भगवन्, नित्यकिङ्करतया स्वीकुरु” इति भगवते निवेदयेत् ।

ततः स्नानार्थं आसनमानीय, गन्धादिभिः अभ्यर्च्य, भगवन्तं प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय, स्नानासनोपविष्टे माल्यभूषणवस्त्राणि +अपनीय, विष्वक्सेनाय दत्वा, स्नानशाटिकां प्रदाय,

He brings forward a seat for the bath. He worships with scent, etc., and offers obeisance to the Lord. He asks permission. He offers sandals, and when He is seated there, he removes the garlands, adornments and cloths. He gives them to Viṣvaksena and offers the bathing costume.

ततः स्नानार्थं आसनमानीय, गन्धादिभिः अभ्यर्च्य, भगवन्तं प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय, स्नानासनोपविष्टे माल्यभूषणवस्त्राणि +अपनीय, विष्वक्सेनाय दत्वा, स्नानशाटिकां प्रदाय,

अर्घ्य-पाद्याचमनीय–पाद-पीठ-प्रदान–दन्त-काष्ठ–जिह्वा-निर्लेहन–गण्डूष–मुख-प्रक्षालनाचमन–आदर्श-प्रदर्शन–

(Then let him give all of the following:) guest-water, foot-washing-water, water for sipping, the offering of the footstool, toothbrush, tongue-scraper, the washing of the mouth with a handful of water, water for sipping, the showing of a mirror,

अर्घ्य-पाद्याचमनीय–पाद-पीठ-प्रदान–दन्त-काष्ठ–जिह्वा-निर्लेहन–गण्डूष–मुख-प्रक्षालनाचमन–आदर्श-प्रदर्शन–

हस्त-प्रक्षालन–मुख-वास–ताम्बूल-तैलाभ्यङ्ग–+उद्वर्तनामलकतोय–

water for washing hands, mouth-freshener, betel, massage with sesame oil, extra gooseberry water,

हस्त-प्रक्षालन–मुख-वास–ताम्बूल-तैलाभ्यङ्ग–+उद्वर्तनामलकतोय–

कङ्कत-प्लोत–देह-शोधन-शाटिका-प्रदान–
हरिद्रा-लेप–प्रक्षालन–
वस्त्रोत्तरीय–यज्ञोपवीत-प्रदान–पाद्याचमन–पवित्र-प्रदान–

comb, the giving of the cloth and saffron for cleaning the body, the applying of turmeric, washing, the giving of lower garment, upper garment and sacrificial thread, purification by foot-washing-water and water for sipping, (..??)

कङ्कत-प्लोत–देह-शोधन-शाटिका-प्रदान–हरिद्रा-लेप–प्रक्षालन–वस्त्रोत्तरीय–यज्ञोपवीत-प्रदान–पाद्याचमन–पवित्र-प्रदान–

गन्ध-पुष्प-धूप-दीपाचमन-
नृत्त-गीत-वाद्यादि–

scent, flowers, incense, flame, water for sipping,
dance, song, instrumental music, etc.,³³

गन्ध-पुष्प-धूप-दीपाचमन-
नृत्त-गीत-वाद्यादि–

सर्व-मङ्गल-संयुक्ताभिषेक–
नीराजनाचमन–देह-शोधन–प्लोत-वस्त्र–
+उत्तरीय-यज्ञोपवीत-

the anointing linked with all that is auspicious,
worship with flame, the sipping of water,
the cloth for purifying the body, the lower garment, the upper garment and sacrificial thread,

सर्व-मङ्गल-संयुक्ताभिषेक–
नीराजनाचमन–देह-शोधन–प्लोत-वस्त्र–
+उत्तरीय-यज्ञोपवीत-

+आचमन–कूर्च-प्रसारण–
सहस्र-धाराभिषेक–
नीराजनाचमन–
देह-शोधन–प्लोत-वस्त्रोत्तरीय–यज्ञोपवीताचमनानि दद्यात् ।

water for sipping, the strewing of a handful of grass,
the sprinkling by a thousand streams,
worship with flame, the water for sipping,
the cloth for purifying of the body,
the lower garment, the upper garment and sacrificial thread, and water for sipping.

+आचमन–कूर्च-प्रसारण–
सहस्र-धाराभिषेक–
नीराजनाचमन–
देह-शोधन–प्लोत-वस्त्रोत्तरीय–यज्ञोपवीताचमनानि दद्यात् ।

ततो ऽलङ्कारासनम् अभ्यर्च्य
प्रणम्य, अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,
तत्र उपविष्टे
पूर्ववत् स्नानीय-वर्जम् अर्घ्य-पाद्याचमनीय-शुद्धोदकानि मन्त्रेण कल्पयित्वा

Then he venerates the seat for adornment and offers obeisance.
He asks permission and presents the sandals.

With the mantra, he arranges for the Lord seated there the guest-water, foot-washing-water, water for sipping, pure water, all as before excepting now too the bathing-water.

ततो ऽलङ्कारासनमभ्यर्च्य प्रणम्य अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय, तत्र उपविष्टे पूर्ववत् स्नानीयवर्जम् अर्घ्यपाद्याचमनीयशुद्धोदकानि मन्त्रेण कल्पयित्वा

भगवते (अर्घ्यपाद्याचमनीयानि दत्वा)
गन्धपुष्प–पाद-संमर्दन–वस्त्रोत्तरीय-भूषणोपवीताचमनीयानि दत्वा,

सर्व-परिवाराणां स्नान-वस्त्र-भूषणान्तं दत्वा,
गन्धादीन् देवानन्तरं सर्वपरिवाराणां प्रदाय,

धूप-दीपाचमनान्तं दद्यात् ।
अथवा सर्वपरिवाराणां गन्धादीनेव दद्यात् ।

He gives to the Lord scent, flowers, foot-massage, the lower garment, upper garment, adornments, sacrificial thread, guest-water, foot-washing-water, and sipping water.
He gives to all the retinue everything from the bathing and cloths to the adornments, and then he presents the scent, etc., to each of the retinue, immediately after presenting these to the deity.

Let him give the incense, flame, and water for sipping.

Or, let him give just the scent, etc., to the whole retinue.

भगवते अर्घ्यपाद्याचमनीयानि दत्वा गन्धपुष्प पादसंमर्दन वस्त्रोत्तरीय भूषणोपवीताचमनीयानि दत्वा, सर्वपरिवाराणां, स्नानवस्त्रभूषणान्तं दत्वा, गन्धादीन् देवानन्तरं सर्वपरिवाराणां प्रदाय, धूपदीपाचमनान्तं दद्यात् ।
अथवा सर्वपरिवाराणां गन्धादीनेव दद्यात् ।

XV. Preparations for the Lord’s Meal

गन्ध-पुष्प-प्रदान–अलङ्कार–ऊर्ध्व-पुण्ड्र–अञ्जन-
आदर्श-धूप-दीप-आचमन-
ध्वज-छत्र-चामर-वाहन-शङ्ख-चिह्न-
काहल+++(=महानगारि)+++-भेर्यादि-सकल-नृत्त-गीत-वाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,

He offers veneration by the giving of
scent and flowers, adornments, collyrium, the forehead mark,
mirror, incense, flame, water for sipping,
flag, umbrella, fan, vehicle, conch,
mark, musical instruments and drums, etc., all the dance, song, instrumental music, etc.

१९२. चिह्नकाहल - भगवच्चिन्हभूतं काहलम् ।

गन्ध-पुष्प-प्रदान–अलङ्कार–ऊर्ध्व-पुण्ड्र–अञ्जन-आदर्श-धूप-दीप-आचमन-ध्वज-छत्र-चामर-वाहन-शङ्ख-चिह्न-काहल-भेर्यादि-सकल-नृत्त-गीत-वाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,

मूलमन्त्रेण पुष्पं प्रदाय
प्रत्यक्षरं पुष्पं प्रदाय
द्वादशाक्षरेण, विष्णुषडक्षरेण, विष्णुगायत्र्या, पञ्चोपनिषदैः, पुरुषसूक्त-ऋग्भिः पुष्पं प्रदाय
अन्यैश्च भगवन्मन्त्रैः शक्तश् चेत् पुष्पं प्रदाय

He presents a flower with the root mantra,
giving a flower for each syllable.
If he is able, he presents the flower with the twelve-syllable mantra,
with Viṣṇu’s six syllable mantra,
with the Viṣṇu Gāyatrī-mantra,³⁴
with the five Upaniṣad mantras,
with verses of the Puruṣa Sūkta,³⁵
and with other mantras of the Lord.

१९३. मन्त्रासनम् ।
१९४. अर्चनम् ।

मूलमन्त्रेण पुष्पं प्रदाय
प्रत्यक्षरं पुष्पं प्रदाय
द्वादशाक्षरेण, विष्णुषडक्षरेण, विष्णुगायत्र्या, पञ्चोपनिषदैः, पुरुषसूक्त-ऋग्भिः पुष्पं प्रदाय
अन्यैश्च भगवन्मन्त्रैः शक्तश् चेत् पुष्पं प्रदाय

देव्य्-आदि-(दिव्य-)पारिषदान्तं तत्-तन्-मन्त्रेण पुष्पं दत्वा
प्रणम्य

Using the mantra of each, he gives flowers beginning with the Goddess and ending with the divine assembly and offers obeisance.

देव्यादिपारिषदान्तं तत्तन्मन्त्रेण पुष्पं दत्वा
प्रणम्य

प्रति-दिशं प्रदक्षिण-प्रणाम-पूर्वकं भगवते पुष्पाञ्जलिं दत्वा
पुरतः प्रणम्य,
श्रुति-सुखैः स्तोत्रैः स्तुत्वा
स्वात्मानं नित्यकिङ्करतया निवेद्य,

In each direction, he gives a salutation to the Lord with a handful of flowers,
preceded +++(sic)+++ by the offering of obeisance and by turning about.
He offers obeisance before him and praises him with hymns of praise pleasing to hear.³
He presents his own self for the sake of perpetual service.

प्रति-दिशं प्रदक्षिण-प्रणाम-पूर्वकं भगवते पुष्पाञ्जलिं दत्वा
पुरतः प्रणम्य,
श्रुतिसुखैः स्तोत्रैः स्तुत्वा
स्वात्मानं नित्यकिङ्करतया निवेद्य

तथैव ध्यात्वा,
यथा-शक्ति मूल-मन्त्रं जपित्वा
सर्व-भोग-पूरणीं मात्रां दत्वा,
मुख-वास–ताम्बूले प्रदाय,

After meditating in just this way,
he recites the root mantra as many times as he is able
and he gives whatever measure more completes all enjoyments.
He presents mouth-freshener and betel,

१९८. ध्यात्वा -

त्वच्छेषत्वे स्थिर-धियं
त्वत्प्राप्त्येक-प्रयोजनम् ।
निषिद्ध-काम्य-रहितं
कुरु मां नित्यकिङ्करम् ॥ (न्यास. द. ५)

१९९. मूलमन्त्रम् - अष्टाक्षरमन्त्रम् ।

तथैव ध्यात्वा,
यथाशक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा
सर्वभोगपूरणीं मात्रां दत्वा,
मुखवासताम्बूले प्रदाय,

अर्घ्यं दत्वा,
भोज्यासनम् अभ्यर्च्य
प्रणम्य, अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,
तत्रोपविष्टे पाद्याचमनीय-अर्हणानि दत्वा,

offers the guest-water,
and venerates the seat of enjoyment.
After offering obeisance, he asks permission and presents the sandals.
He gives water for foot-washing, for sipping, and for honoring, before him seated there.

अर्घ्यं दत्वा,
भोज्यासनम् अभ्यर्च्य
प्रणम्य, अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,
तत्रोपविष्टे पाद्याचमनीय-अर्हणानि दत्वा,

XVI. The Lord’s Meal

गुडं माक्षीकं+++(=मधु)+++ सर्पिर् दधि क्षीरं चेति पात्रे निक्षिप्य,
विशोध्य,
अर्घ्यजलेन संप्रोक्ष्य,
मधुपर्कम् अवनतशिराः हर्षोत्फुल्लनयनः हृष्टमनाः भूत्वा +++(5)+++ प्रदाय
आचमनं दद्यात्,

Then, after placing on the plate cane sugar, honey, melted butter, curd, and milk, he thoroughly purifies them by acts of drying, etc., and sprinkles with the guest-water.
Then, with his head bowed, his eyes wide with delight, his mind delighted, he gives the honey and milk mixture. Then let him give water for sipping.

गुडं माक्षीकं सर्पिर् दधि क्षीरं चेति पात्रे निक्षिप्य, विशोध्य, अर्घ्यजलेन संप्रोक्ष्य, मधुपर्कम् अवनतशिराः हर्षोत्फुल्लनयनः हृष्टमनाः भूत्वा प्रदाय आचमनं दद्यात्,

यत् किञ्चिद् द्रव्यं भगवद्-देयं
तत् सर्वं शोषणादिभिर् विशोध्य
अर्घ्य-जलेन संप्रोक्ष्य
दद्यात्,
ततश् च गां सुवर्ण-रत्नादिकं च यथाशक्ति दद्यात्,

Regarding whatever is to be given to the Lord, let him give it after thoroughly purifying it all by acts of drying, etc., and after sprinkling it with the guest-water.³⁶

And then let him give, insofar as he is able, a cow, and also gold, jewels, etc.

यत् किञ्चित् द्रव्यं भगवद्देयं तत्सर्वं शोषणादिभिर् विशोध्य
अर्घ्यजलेन संप्रोक्ष्य
दद्यात्,
ततश्च गां सुवर्णरत्नादिकं च यथाशक्ति दद्यात्,

ततः सुसंस्कृतान्नम् आज्याढ्यं
दधि-क्षीर-मधूनि
फल-मूल-व्यञ्जनानि
मोदकांश् च अन्यानि लोके प्रियतमानि +आत्मनश्च +इष्टानि शास्त्राविरुद्धानि संभृत्य

शोषणादि कृत्वा,
अर्घ्यजलेन सम्प्रोक्ष्य,
अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा,
सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य
+अर्हणपूर्वकं हविः निवेदयेत् ।

Then he arranges the very well-prepared food rich in ghī and curd, milk and honey,
and fruits, roots, and spices,
as well as sweets, plus other things most pleasing in ordinary life, and things preferred by himself such as are not contrary to the instructive scriptures.

He thoroughly purifies them by acts of drying, etc., and
sprinkles them with the guest-water.
He secures protection with the protection mantra,
and he makes the cow-mudrā.
Let him then offer the oblation preceded by signs of respect.

ततः सुसंस्कृतान्नम् आज्याढ्यं दधिक्षीरमधूनि फलमूलव्यञ्जनानि मोदकांश्च अन्यानि लोके प्रियतमानि +आत्मनश्च +इष्टानि शास्त्राविरुद्धानि संभृत्य
शोषणादि कृत्वा,
अर्घ्यजलेन सम्प्रोक्ष्य,
अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा,
सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य
+अर्हणपूर्वकं हविः निवेदयेत् ।

“अति-प्रभूतम् अति-प्रियतमम् अतिसमग्रम् अत्यन्तभक्तिकृतम् इदं स्वीकुरु” इति प्रणाम-पूर्वकम् अत्यन्त-साध्वस-विनयावनतो भूत्वा निवेदयेत् ।

Then, head bowed, very reverential and modest, he offers an obeisance, and then makes an offering, saying, “Please accept this as very abundant, entirely complete, most pleasing, done with extreme devotion.”

“अतिप्रभूतम् अतिप्रियतमम् अतिसमग्रम् अत्यन्तभक्तिकृतम् इदं स्वीकुरु” इति प्रणामपूर्वकम् अत्यन्तसाध्वसविनयावनतः भूत्वा निवेदयेत् ।

XVII. Ensuring Lord’s Satisfaction

ततश्च अनुपान-तर्पणे प्रदाय, हस्तप्रक्षालन +आचमन हस्तसंमार्जन-चन्दन-मुखवासताम्बूलादीनि दत्वा,
प्रणम्य पुनर् मन्त्रासनं कूर्चेन मार्जयित्वा
अभ्यर्च्य अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,

He presents a final drink and refreshment and gives water for hand-washing and for sipping. He wipes the hands and gives scent, mouth-wash, betel, etc. After offering obeisance, he again wipes the mantra-seat with a handful of grass. He offers veneration, asks permission, and then places the sandals before (the Lord) seated there +++(sic)+++.

२१५. अनुपानम् - मधुर-शीतल-नारिकेलोदक-पानकादि ।
तर्पणम् - तृप्तिकरं तीर्थ-प्रदानम् (देवस्य दक्षिणे हस्ते ) ।

ततश्च अनुपानतर्पणे प्रदाय, हस्तप्रक्षालन +आचमन हस्तसंमार्जन-चन्दन-मुखवासताम्बूलादीनि दत्वा,
प्रणम्य पुनर् मन्त्रासनं कूर्चेन मार्जयित्वा
अभ्यर्च्य अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,

तत्रोपविष्टे गन्धमाल्यादिकम् अपोह्य,
विष्वक्सेनाय दत्वा,
पाद्याचमनीय-गन्ध-पुष्प-धूप-दीप+आचमनापूप-फलाचमनादीनि दत्वा,
मुख-वास–ताम्बूल–नृत्त-गीत-वाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,
प्रदक्षिणद्वयं कृत्वा दण्डवत् प्रणम्य,

He removes the garlands, etc., and gives them to Viṣvaksena.
He gives water for foot-washing, for sipping, scent, flowers, incense, flame, rinsing, cake, fruits, etc.
After venerating him with (water for sipping), mouth-wash, betel, dance, song, instrumental music, etc.,
he does a circumambulation and offers an obeisance (falling prostrate) like a stick.

२२२. प्रदक्षिणीकृत्य, दण्डवत् प्रणम्य,
२२२. प्रदक्षिणीकृत्य- प्रदक्षिणद्वयं कृत्वा ।

तत्रोपविष्टे गन्धमाल्यादिकम् अपोह्य,
विष्वक्सेनाय दत्वा,
पाद्याचमनीय-गन्ध-पुष्प-धूप-दीप+आचमनापूप-फलाचमनादीनि दत्वा,
मुख-वास–ताम्बूल–नृत्त-गीत-वाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,
प्रदक्षिणद्वयं कृत्वा दण्डवत् प्रणम्य,

पर्यङ्कासनम् अभ्यर्च्य
+अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,
तत्रोपविष्टे पाद्याचमने दत्वा,
माल्यभूषणवस्त्राणि +अपनीय,
विष्वक्सेनाय दत्वा,

Then he honors the couch, and, having requested permission, he presents sandals to Him who is seated there. He gives water for foot-washing and sipping, and then takes away the garlands, adornments, and cloths. He gives these to Viṣvaksena and

पर्यङ्कासनम् अभ्यर्च्य
+अनुज्ञाप्य,
पादुके प्रदाय,
तत्रोपविष्टे पाद्याचमने दत्वा,
माल्यभूषणवस्त्राणि +अपनीय,
विष्वक्सेनाय दत्वा,

सुखशयनोचितं सुखस्पर्शं वासः, तदुचितानि भूषणानि +उपवीतं च प्रदाय,
आचमनीयं दत्वा,
गन्ध-पुष्प-धूप-दीपाचमन–मुख-वास–ताम्बूलादिभिर् अभ्यर्च्य,
(श्रुति-सुखैः स्तोत्रैर् अभिष्टूय)

provides an abode suitable for pleasant resting, pleasant to the touch,
adornments suitable to him, and the sacrificial thread.
He gives water for sipping
and venerates with scent, flowers, incense, flame, water for sipping, mouth-washing, betel, etc.
He praises Him with songs of praise pleasing to hear.

२२९. अभिष्टूय - स्तुत्वा ।

सुखशयनोचितं सुखस्पर्शं वासः, तदुचितानि भूषणानि +उपवीतं च प्रदाय,
आचमनीयं दत्वा,
गन्ध-पुष्प-धूप-दीपाचमन–मुख-वास–ताम्बूलादिभिर् अभ्यर्च्य,
(श्रुति-सुखैः स्तोत्रैर् अभिष्टूय)

XVIII. Meditation on the Lord’s Exclusive Agency in the Worship

भगवान् एव
स्व–नियाम्य–स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्ति–स्व-शेषतैकरसेन
+++(स्वीयैर् नियाम्यैः स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्तिभिः स्वशेषता = स्वपरार्थता, सैव +एकरसो यस्य सः [आत्मा])+++ +अनेनात्मना
स्वकीयैश् च देहेन्द्रियान्तःकरणैः
स्वकीय-कल्याणतम-द्रव्यमयान्
औपचारिक+++(→अर्घ्यादि)+++-सासंपर्शिक+++(→गन्धादि)++++अभ्यवहारिकादि+++(→अन्नादि)+++-समस्त-भोगान्
अति-प्रभूतान् अति-प्रियतमान् अति-समग्रान् अत्यन्त-भक्ति-कृतान्
अखिल-परिजन-परिच्छदान्विताय स्वस्मै
स्व-प्रीतये स्वयम् एव प्रतिपादितवान्

इति +अनुसन्धाय
भगवन्तम् अनुज्ञाप्य,

Then he meditates:

“By this self whose single delight is in total dependence on Him,
by its activity, steadiness, proper form controlled by Him,
and by his own body, senses, and mind,
the Lord alone has brought about all enjoyments, such as are honorific, tangible, and pertaining to food, etc.,
and such as are made of His own innate and most auspicious substances,
such as are achieved with extreme devotion and are most pleasing, utterly complete, utterly resplendent.
All these are for His own pleasure, for Himself along with all His retinue and insignia.”³⁷

स्वनियाम्य–स्वरूप-स्थिति-प्रवृत्ति–स्वशेषतैकरसेन +अनेन आत्मना कर्त्रा
स्वकीयैश्च देहेन्द्रियान्तःकरणैः
स्वकीयकल्याणतम-द्रव्यमयान् औपचारिक-सांस्पर्शिक-आभ्यवहारिकादि-समस्तभोगान्
अतिप्रभूतान् अतिप्रियतमान् अतिसमग्रान् अत्यन्तभक्तिकृतान्
अखिलपरिजनपरिच्छदान्विताय स्वस्मै
स्वप्रीतये स्वयमेव प्रतिपादितवान्

इति +अनुसन्धाय
भगवन्तमनुज्ञाप्य,

XIX. Offerings to the Teacher and the Community

भगवन्निवेदिताद् +हविषो विष्वक्सेनाय किञ्चिद् उद्धृत्य, निधाय,
अन्यत् सर्वं स्वाचार्य-प्रमुखेभ्यः वैष्णवेभ्यः प्रदाय
भगवद्-याग-शिष्टैर् जलादिभिर् द्रव्यैर् विष्वक्सेनम् अभ्यर्च्य,
पूर्वोद्धृतं हविश्च दत्वा,
तदर्चनं परिसमाप्य,

After asking the Lord’s permission,
he offers to Viṣvaksena a bit of the oblation offered to the Lord,
and then gives all the rest to Vaiṣṇavas beginning with his ācārya.³⁸

He worships Viṣvaksena with materials, water, etc., not distinguished +++(sic)+++ as part of the sacrifice to the Lord. He gives an oblation previously offered.

भगवन्निवेदिताद् +हविषो विष्वक्सेनाय किञ्चिद् उद्धृत्य, निधाय,
अन्यत् सर्वं स्वाचार्यप्रमुखेभ्यः वैष्णवेभ्यः प्रदाय
भगवद्यागशिष्टैः जलादिभिर् द्रव्यैर् विष्वक्सेनम् अभ्यर्च्य,
पूर्वोद्धृतं हविश्च दत्वा,
तदर्चनं परिसमाप्य,

भगवन्तम् अष्टाङ्गेन प्रणम्य,
शरणम् उपगच्छेत् ॥

After finishing that worship, he offers obeisance to the Lord with an eight-limbed obeisance. Let him then take refuge.

२३६. अष्टाङ्गप्रणामः -

उरसा शिरसा चैव
वपुषा मनसा गिरः ।
पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां
प्रणामोऽष्टाङ्ग उच्यते ॥

भगवन्तम् अष्टाङ्गेन प्रणम्य,
शरणम् उपगच्छेत् ॥

मनोबुध्यभिमानेन
सह न्यस्य धरातले ।
कूर्मवच् चतुरः पादान्
शिरस्तत्रैव पञ्चमम् ॥
प्रदक्षिणसमेतेन
+एवंरूपेण सर्वदा ।
अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य
ह्युपविश्याग्रतो विभोः ॥
उरसा शिरसा चैव
वपुषा मनसा गिरा ।
पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां
प्रणामोऽष्टाङ्ग उच्यते ॥

इत्युक्तः अष्टाङ्गप्रणामः ।

With mind, understanding, and ego,
he places on the ground
like a tortoise -
his four limbs and his head as a fifth.

Always with a rotation in that form,
he pays reverence with his eight limbs.
He pays respect with his eight limbs.
He sits before the all-pervading one.

Thus the eightfold obeisance is stated.

मनोबुध्यभिमानेन
सह न्यस्य धरातले ।
कूर्मवच् चतुरः पादान्
शिरस्तत्रैव पञ्चमम् ॥
प्रदक्षिणसमेतेन
+एवंरूपेण सर्वदा ।
अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य
ह्युपविश्याग्रतो विभोः ॥
उरसा शिरसा चैव
वपुषा मनसा गिरा ।
पद्भ्यां कराभ्यां जानुभ्यां
प्रणामोऽष्टाङ्ग उच्यते ॥

इत्युक्तः अष्टाङ्गप्रणामः ।

शरणागतिप्रकारश्च पूर्वोक्तः ।

The manner of taking refuge has been previously explained.

शरणागतिप्रकारश्च पूर्वोक्तः ।

ततः अर्घ्यजलं प्रदाय
भगवन्तम् अनुज्ञाप्य पूजां समापयेत् ॥

Then, after offering guest-water, with the Lord’s permission, let him conclude the worship.

ततः अर्घ्यजलं प्रदाय
भगवन्तम् अनुज्ञाप्य पूजां समापयेत् ॥