रामभद्राचार्य-विवृतिः

Source: TW

0

भगवद्रामानुजाचार्यविरचितः
नित्यग्रन्थः

संस्कृत संशोधन संसत्

प्रधानसम्पादकः
डा. प्रो. भाष्यम् स्वामी, एम. ए. पिठेय्.डि., डि.लिट् निर्देशकः सहकार्यदर्शी च संस्कृत-संशोधन- संसत्, मेलुकोटे

Ack 1

My special thanks are due to the members of the Managing Committee for their support and the Government of Karnataka for their timely financial aid without which the Academy could not have undertaken such monumental works.

I am sure the edition will be well received by the Sanskrit Scholarly World and would be used as a useful guide in any oftheir related research activities.

1st March 2009
Dr. Bhashyam Svami
Melkote
Director & Joint Secretary

Intro

Hindu Philosophy mainly believes in Iconic worship of Almighty. Bhagawad Śrī RamanujĀcārya, the saint philosopher is the profounder of the Vi^istadvaita Philosophy, which is a way of life of the followers of Śrīvaiṣṇavism.

By the Divine grace our venerable divines, whom the follower of Vishistadvaita Philosophy, call as ĀlwārS in their sojourn of the 108 holy places of worship have beautifully sung 4000 hymns (which is popularly known as Ālwārs’ Divya Prabhandams) of VEDA in Dravidian language in the praise ofeach ofthe iconic divines in a very simplified way. This is a perfect treasure trove of pious and philosophic thoughts and of household hints on moral conduct and purity of life.

If Swamy Vivekananda could impress upon the westerners about our Indian Advaitic Philosophy, Bhagawad Śrī RamanujĀcārya, has, through his 9 great works (which are also known as 9 gems) beautifully written his commentaries on Visistadvaitic Philosophy (which is a way of life) for the benefit ofthe followers ofthe way of life.

These are :

i. Vedartha Sangraha; - a concise statement of the philosophical doctrines of the Vedas with special reference to important passages in the Upanisads;
ii. Gita Bhāṣya - a commentary on the Bhagavad Gita;
iii. Śribhāṣya - the beautiful commentary - a fairly comprehensive commentary on the Vedanta Sutras which systematically refutes all schools of thought, heterodox as well as orthodox, other than Viiisfadvaita and forms the locus classicus on this particular branch of Vedanta;
iv. Vedantadlpa - ’lamp ofVedanta’ - a longer commentary but still briefon Vedantasutras;
v. Vedantasāra - a very brief commentary on Vedanta sUtras;
vi. Śaraṇāgātigadya - a prayer in poetic prose, based on unbounded faith in the Lord’s grace and describing complete surrender to His Will;
vii. Śrirangagadya - another prayer in poetic prose describing the famous shrine at Śrīrangam and the gracious presence ofthe Lord there as an icon known as Lord Śrīranganatha in sleeping posture.
viii. Śrivaikunthagadya - yet another prose poem, describing the glories of Heven and the beatitude of salvation; AND
ix. Nityagrantha - a manual of every day worship and devotion.

While Śrī Ramanuja, elaborates his traits in the other 8 gems he has made this 9th one - Nitya Grantha as a hand book in the form of a manual of every day worship and devotion with a view to enable every devout Śrīvaiṣṇava is to prepare himself for commencing his daily rituals and routine.

As already said the main path of divine worship by a true follower of Śrīvaiṣṇivism is Iconic worship for seeking salvation. Such being the case he has to follow a chronological and systematic procedures involved in such worship.

While every performer ofworship has to get initiation from a chosen Ācārya (Guru) he also needs an authenticated manual to refer. In this direction there can be no other manual than Bhagawad Śrī RamanujĀcārya’s Nitya Grantha, which comes as a handy and authoritative manual. This manual is specific and elaborative in so for as enabling the worshiper to follow step by step right from the Suprabhatam - time of wake up till the daily divine worship Bhagawad Aradhana comes to an en; including the procedural aspects of sanctifying the place and utensils used for worship.

By following the manual there can be no doubt in the minds of a true devotee about the divine experiences towards seeking salvation and also the amount of PEACE he derives in his passage of life more than the Mokṣa one seeks after his attaining the lotus feet of Bhagawad Ācārya.

- Prof. Bhashyam Swamy
Director & Joint Secretary

ForeWord

Śrīvaiṣṇavism, one of the earliest cults found in Hindu Pantheon, has to its legacy the tradition of Ācāryas and Ālwārs. Ācāryas have written commentaries on various Sanskrit texts right from Śrutis, Upaniṣads, Bhagavadgīta, and Vedāntasūtras. Ālwārs hailing from South have composed “Divyaprabandhams” as these are their heart felt devotional outpourings for the Lord. Hence Śrīvaiṣṇavism has held its special position in terms of its long history but as well as its popularity.

Bhagavad Ramanuja who propounded the school of Viśiṣṭādvaita, develops his trait by taking cues from preceding Ācāryas and Āḷwārs. He has not only produced profound scholastic works, at the same time laid down specific daily routines for a devout Śrīvaiṣṇava. This being the topic of “Nitya Grantha” there are regimens ought to be followed by a devotee of Viṣṇu.

This work containing many dictums, begins with a dictum of appropriate time of wake up for Śrīvaiṣṇava to taking sacred ablution to cleansing of articles of worship, eventually closing on the completion of worship. In between there is a detail account of procedural ways of worship, offerings to be made at the worship and so on.

This hand-book of Ācārya Ramanuja hand-holds every devotee of Visnu in his daily worship of the Lord, that which gives every joy not only here but also here after.

The Academy is delighted in presenting this needy book to the readers.

Thanks are due to Late Vidwān Mahāmahopādhyāya N.S. Rāmabhadrāchārya for his splendid editing and offering invaluable footnotes to this work.

I wish to express my sincere thanks to Vidwan S.Nārāyana; the Research Officer, Vidwan S.N. Anandāḷwar, Junior Research Assistant, and Vidwan K.N. Rangapriya Junior Research Assistant for their rich contribution by bringing this critical edition in a record time.

I would like to thank the team of Mr. Lokesh - the Artist designer including Vid H.S. Hanumantha Rao, the Granthapala ofthe Academy for having brought out unique and effective cover page designs for this edition. Appreciations are also due to the team of DTP & in-house print division consisting of M/s Javare Gowda, Smt. D.N. Sowbhagya, K.S. Betta Swamy Gowda & G.N. Betta Gowda.

I will be failing in my duty if I don’t thank our President, Śrī G. Kumar Naik, I.A.S., the formar Secretary cum Treasurer, Śrī Chakravarthi Mohan, I.A.S., and Present Secretary cum Treasurer Śrī P. Maheswar Rao I.A.S., for their source of inspiration and support and also to my beloved colleagues - the Registrar Śrī B.S. Krishna Prasad & the Asst. Registrar Śrī S. Kumar and all the staff who have directly or indirectly contributed in this endeavor.

Thanks are also due to the Binder - Mr. Prasanna of Mysore.

प्रस्तावना

नित्यं भगवतः आराधननिरूपकोऽयं ग्रन्थः नित्यग्रन्थः ।
भगवद्-आराधन-प्रयोगापर-पर्यायो ऽयं नित्यग्रन्थः
प्रतिनित्यं श्रीवैष्णवैः भगवद्-आराधनं कथं कर्तव्यम् ? इति निरूपयति ।
‘आराधनानां सर्वेषां विष्णोर् आराधनं परम्’ इति अभियुक्तोक्तेश् च
विष्णोः आराधनं प्रतिदिनं कर्तव्यम् ।
विष्णुर् एव परं तत्वम् ।
स एव उपेयः, उपायः, इतीमे विषयाः
भगवद् रामानुजाचार्यैः श्रीभाष्यादि-ग्रन्थेषु विस्तरतया प्रतिपादिताः ।
श्रीवैष्णवैः प्रपन्नैः आराधनं कथं कर्तव्यम् ? नियमाः के?
इत्यादि विषयाः समीचिनतया अहिर्बुध्न्य-पाञ्चरात्रादि-संहिता-ग्रन्थेभ्यः प्रमाणानि आधारीकृत्य भगवद्रामानुजाचार्याः सम्यक् प्रतिपादिताः ।
+++(अहिर्बुध्न्यस्य विशिष्टगणना कुतः स्यात्? नान्तर्भवति पाञ्चरात्रे??)+++

एतदतिरिच्य भगवदाराधन-विषयकाः अनेके ग्रन्थाः अनैकैराचार्यैः विरचिताः वर्तन्ते । ते -

१) एम्बार् गोविन्दार्यैः विरचितः नित्यग्रन्थः ।
२) वङ्गीशेश्वरैः विरचिताः वङ्गीशकारिकाः ।
३) पराशरभट्टायैः विरचितः क्रियादीपः ।
४) वेदान्तदेशिकविरचितः नित्यसङ्ग्रहः ।
५) श्रीमद्वरवरमुनिभिः रचितः भगवदाराधनक्रमः ।
६) वादिभीकरायैः विरचितः नित्याराधनविधिः ।
७) श्रीमन्नारायणयतीन्द्रविरचितः नित्यग्रन्थः ।

पाञ्चरात्ररक्षाय्यां तृतीयेऽधिकारे वेदान्ताचार्यैः

‘अथेदानीं मन्त्र-सिद्धान्तोपाख्य-पररूप-विषयां भोगार्चनमयीम् इज्यां
भाष्यकार-प्रणीत-नित्य-ग्रन्थ-विवरण-मुखेन व्याख्यास्यामः’ । मन्त्रसिद्धान्ते परिवारभेदस्तु [[viii]] गुणीभूत-मूर्त्यन्तरयोः वैकल्पिकः

इति प्रस्तावितत्वात् मन्त्र-सिद्धान्तम् +++(पाञ्चरात्रान्तर्भूतम्)+++ अवलम्ब्य प्रवृत्तो नित्यग्रन्थः इति ज्ञायते ।
‘जन्तूनां नरजन्म दुर्लभं’ इति न्यायेन दुर्लभं मानुषजन्म प्राप्ते
श्रेयसे क्रमयुक्तं भगवदाराधनं कर्तव्यम् ।
तदुक्तं - पौष्करसंहितायां द्वात्रिंशेऽध्याये चतुर्मुखः भगवन्तं अस्मान् प्रति एवं प्रार्थितः

‘संसारिणां हि भक्तानां
नानाकर्मरतात्मनां ।
पुत्रदारादिभरणे
नित्यं व्याकुलचेतसां ॥ १२६ ॥

विस्तरेणार्चने तेषां
कथं सम्पद्यतेऽच्युत ।
अनर्चनात् त्वयोद्दिष्ट-
फलं वैकल्यम् उत्तमम्’ ॥ १३७ ॥

तदा भगवान् आह

‘क्रमयुक्तं हि यत्कर्म
तच् च श्रेयस्-करं नृणां ।
तस्मात् तन् न परित्याज्यं
संक्षिप्तम् अथ विस्तृतम् ॥ १३८ ॥

विहितं पत्रपुष्पाद्यैस्
सभोगैर् वाग्भिर् अर्चनम्’ ॥ १३९ ॥

भगवत्कैङ्कर्य-रतिः भूत्वा “भगवान् एव स्व-शेष-भूतेन”
+एवं आराधन-प्रयोगः क्रमेण वर्णितः -

‘अधिकारी परमैकान्ती भूत्वा
भगवान् एव स्वशेषभूतेन मया
स्वकीयैरेव कल्याणतमैः औपचारिक-सांस्पर्शिकाभ्यवहारिकैः भोगैः
अखिलपरिजनपरिच्छिदान्वितं स्वात्मानं प्रीतं कारयितुम् उपक्रमते’

इत्यनुसन्धानम् ।

‘चतुर्विधा मम जनाः
भक्ता एव हि ते श्रुताः ।
तेषाम् एकान्तिनः श्रेष्ठाः
ते चैवानन्यदेवताः ’ ॥

इति भगवद्वचनात् परमैकान्ती एव श्रेष्ठः ।
प्रथमं स्नानादि - स्नानस्य पूर्वाङ्गं उत्तराङ्गं च तदनुष्ठानं च सम्यक् प्रतिपादितम् ।

तदनु यागभूमौ -
शरणवरणं, यागम् उपक्रम्य भूतशुद्धिकरणम्, सात्विकत्याग-हृद्यागौ,
बाह्ययागार्थं अर्घ्यादिपरिकल्पनम्, प्रोक्षणम्,
आधारशक्त्यादिसत्करणम्, भगवद्ध्यानयाचने, आवाहनप्रकारः,
मन्त्रासनम्, स्नानासनम्, अलङ्कारासनम्, भोज्यासनम्, तदनु अष्टाङ्गप्रणामः
इत्यादीन् भगवदाराधनप्रयोगान् पाञ्चरात्रादिग्रन्थान् परिशील्य सम्यक् निरूपितवन्तः ।

अयं ग्रन्थः संसदा भगवद्रामानुज-ग्रन्थमाला-निगमेन प्राकांश्यमानो वर्तते ।
श्रीमद्भिः महामहोपाध्यायैः नुग्गेहळ्ळि सोमाशियाण्डान् रामभद्राचार्यैः विवृतिं विलिख्य अस्माकम् उपकृतवन्तः ।
दौर्भाग्यवशात् इदानीं अस्माकं मध्ये एते न सन्ति परमपदे नित्यकैङ्कर्यं प्राप्ताः ।
तेषामात्मनः शान्तिं प्रार्थयामहे ।
अस्य ग्रन्थस्य मुद्रणकार्यं सम्पादनकार्ये संसदः निर्देशकाः सहकार्यदर्शिनश् च श्री उ. वे. भाष्यं स्वामीजीमहोदयाः आवश्यकान् सर्वान् मार्गदर्शनान् प्रदाय अस्मान् प्रोत्साहितवन्तः । तेभ्यः हार्दं कार्तज्ञ्यमर्पयामि ।
तथा संशोधनसहायको विद्वान् एस्. एन्. आनन्दाळ्वार्, तथा विद्वान् के. एन्. रङ्गप्रियः, गणकयन्त्रकार्यकर्तारः श्री जवरेगौडः, श्रीमती डि. एन्. सौभाग्या, मुद्रणकार्यकर्तारौ श्री के.एस्. बेट्टस्वामिगौडः, श्री जि. एन्. बेट्टेगौडः, मुखपुटविन्यासकारः विद्वान् हेच्.एस्. हनुमन्तरावः, कलाकारः श्री लोकेशः, कार्यालयस्य कुलसचिवः श्री कृष्णप्रसादः, उपकुलसचिवः एस्. कुमारः, अन्येऽन्ये च आवश्यकान् सर्वान् सहकारान् प्रदाय कार्यमेतन्निर्वोढुं महान्तमानुकूल्यम् आपादितवन्तः इति तेभ्यः कार्तज्ञ्यमर्पयामि । श्रीमान् यदुशैलदीपः यदुगिरिनायिकासमेतः नारायणः प्रसीदतु ।

विद्वज्जनविधेयः
एस्. नारायणः

कर्तरि

नुग्गेहळ्ळि-सोमाशियाण्डान्-रामभद्राचार्यः। उत्तरकलार्यः, प्रायेण कीळ्-नाट्-अय्यङ्गार्यः।

एते सोमयाजी आण्डान् वांशस्थाः। मैसूरु पाठशालायां नवीनन्यायशास्त्र प्राध्यापकः आसन् । उभयन्यायविद्वान् , अलङ्कार शास्त्रविद्वान् तथा वेदान्तेऽपि विचक्षणः । यदुगिरौ संसदि श्रीभाष्यम्, गीताभाष्यम् इत्यादि नवग्रन्थानां सम्पादनं कृतवन्तः एते । सुहृदः सरालजीविः इत्याद्यानेक गुनभूयिष्ठः । वेदे पारङ्गतः।

विषयसूचनी

Foreword

प्रस्तावना

स्नानादि

४२ विषयसूचनी विषयसूचनी

यागभूमौ शरणवरणम् यागमुपक्रस्य भूतशुद्धिकरणम् सात्विकत्यागहृद्यागौ

बाह्ययागार्थं अर्ध्यादिपरिकल्पनम्

प्रोक्षणम्

आधारशक्त्यादिसत्करणम्

भगवद्ध्यानयाचने

क्वाचित्कावाहनप्रकारः

मन्त्रासनम्

स्नानासनम्

अलङ्कारासनम् भोज्यासनम्

श्रीधराय नमः श्रियै नमः

श्रीमते रामानुजाय नमः

तस्मै रामानुजार्याय नमः परमयोगिने । यः श्रुतिस्मृतिसूत्राणां अन्तर्ज्वरमशीशमत् ॥

प्रारम्भः

नित्यग्रन्थो भगवतो
रामानुजगुरोर् अयम् ।
शब्द-सन्दर्भम् आश्रित्य
संक्षिप्तां विवृतिं त्व् इह ॥
प्राप्स्यते रामभद्रेण
श्रीरङ्गपदसेविना ।
साधूनां परितोषाय
प्रसीदन्तु महाजनाः ॥

वेदान्ताचार्यैः पाञ्चरात्ररक्षायां तृतीयेऽधिकारे इज्याविधिम् आरभ्य,
एवं प्रतिज्ञातम् -

अथेदानीं मन्त्र-सिद्धान्तोपास्य-पर-रूप-विषयां भोगार्चन-मयीम् इज्यां,
भाष्य-कार-प्रणीत-नित्य-ग्रन्थ-विवरण-मुखेन व्याख्यास्यामः

इति । अतः यथायथं सः ग्रन्थभाग एव उल्लिख्यते ।
मन्त्र-सिद्धान्ते परिवार-भेदस् तु गुणीभूत-मूर्त्य्-अन्तरयोर् वैकल्पिकः ।

नित्यग्रन्थ-वाक्याङ्कानि

श्रीभगवद्रामानुजाचार्यविरचितः नित्यग्रन्थः

[भगवदाराधनप्रयोगात्मकः ]

१. अथ परमैकान्तिनो भगवदाराधनं वक्ष्ये ॥ १ ॥

२. भगवत्कैङ्कर्यैकरतिः परमैकान्ती भूत्वा,

३. भगवानेव, स्वशेषभूतेन मया, स्वकीयैरेव कल्याणतमैः औपचारिकसांस्पर्शिकाभ्यवहारिकैः भोगैः, अखिलपरिजन- परिच्छदान्वितं स्वात्मानं प्रीतं कारयितुमुपक्रमते - इत्यनुसन्धाय,

[स्त्रानादि]

४. तीर्थं गत्वा,

५. शुचौ देशे पादों प्रक्षाल्य,

६. आचम्य,

७. तीरं संशोध्य,

८. शुचौ देशे मूलमन्त्रेण मृदमादाय, द्विधाकृत्वा, शोधिततीरे निधाय, ९. एकेन अधिकमृद्भागेन देहमलप्रक्षालनं कृत्वा,

१०. निमज्य, आचम्य, प्राणायामत्रयं कृत्वा,

१९. आसीनः भगवन्तं ध्यायन्,

[[3]]

१२. अन्यमृद्भागमादाय, वामपाणितले त्रिधाकृत्वा,
१३. पृथक् पृथक् संप्रोक्ष्य, अभिमन्त्र्य,
१४. एकेन दिग्बन्धनम् अस्त्रमन्त्रेण कुर्यात् ॥ २ ॥
१५. अन्येन तीर्थस्य पीठम् ॥ ३ ॥ १६. इतरेण गात्रानुलेपनम् ॥ ४ ॥
१७. ततः पाणी प्रक्षाल्य,

[[4]]

१८. उदकाञ्जलिमादाय,
१९. तीर्थस्य अर्घ्यमुत्क्षिप्य,
२०. भगवद्वामपादाङ्गुष्ठविनिस्सृतगङ्गाजलं सङ्कल्पितपीठे आवाह्य,
२१. अर्घ्यं दत्वा,
२२. मूलमन्त्रेणोदकमभिमन्त्र्य, उदकाञ्जलिमादाय,
२३. सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य, स्वमूर्ध्नि सिञ्चेत् ॥ ५ ॥
२४. एवं त्रिः, पञ्चकृत्वः, सप्तकृत्वो वा ॥ ६ ॥
२५. दक्षिणेन पाणिना जलमादाय, अभिमन्त्र्य, पीत्वाऽऽचम्य,
२६. स्वात्मानं प्रोक्ष्य, परिषिच्य,
२७. तीर्थे निमग्नः भगवत्पादारविन्दविन्यस्तशिरस्कः,
२८. यावच्छक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा,

[[5]]

२९. उत्तीर्य, शुक्लवस्त्रधरः, धृतोत्तरीयः, आचम्य,
३०. ऊर्ध्वपुण्ड्रान् तत्तन्मन्त्रेण धारयित्वा,

[[6]]

३१. भगवन्तम् अनुस्मृत्य,
३२. तत्तन्मन्त्रेण, भगवत्पर्यन्ताभिधायिना, मूलमन्त्रेण च जलं पीत्वा,
३३. आचम्य, प्रोक्ष्य, परिषिच्य, उदकाञ्जलिं भगवत्पादयोर्निक्षिप्य,
३४. प्राणान् आयम्य, भगवन्तं ध्यात्वा,
३५. अष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रमावर्त्य,
३६. परिक्रम्य, नमस्कृत्य, आधारशक्त्यादिपृथिव्यन्तं तर्पयित्वा,
३७. श्रीवैकुण्ठादि पारिषदान्तं तर्पयित्वा,
३८. देवान् ऋषीन् पितॄन् भगवदात्मकान् ध्यात्वा, सन्तर्प्य,
३९. शुचौ देशे वस्त्रं सम्पीड्य, आचम्य,
४०. आवाहिततीर्थं मूलमन्त्रेण आत्मनि समाहृत्य,
४१. यागभूमिं गच्छेत् ॥ ७ ॥

[[7]]

[यागभूमौ शरणवरणम् ]

४२. सुप्रक्षालितपाणिपादः, स्वाचान्तः,
४३. शुचौ देशे अतिमनोहरे निश्शब्दे भुवं सङ्गृह्य, तां शोषणादिभिर्विशोध्य,
४४. गुरुपरम्परया परमगुरुं भगवन्तमुपगम्य,
४५. तमेव प्राप्यत्वेन, प्रापकत्वेन, अनिष्टनिवारकत्वेन, इष्टप्रापकत्वेन च यथावस्थितस्वरूपरूपगुणविभूतिलीलोपकरणविस्तारम् अनुसन्धाय,

४६. तमेव शरणमुपगच्छेत् ‘अखिले’त्यादिना ॥ ८ ॥
४७. एवं शरणमुपगम्य, तत्प्रसादोपबृंहितमनोवृत्तिः,
४८. तमेव भगवन्तं सर्वेश्वरेश्वरम्, आत्मनः स्वामित्वेनाऽनुसन्धाय,
४९. अत्यर्थप्रिय-अविरत-विशदतम–प्रत्यक्ष-रूप+अनुध्यानेन ध्यायन्नासीत ॥ ९ ॥

[[8]]

५०. ततः तदनुभवजनितातिमात्रप्रीतिकारितपरिपूर्णकैङ्कर्यरूप-पूजाम् आरभेत ॥ १० ॥

[यागमुपक्रम्य भूतशुद्धिकरणम् ]

५१. ‘भगवानेव स्वनियाम्यस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिस्वशेषतैकरसेन अनेनाऽऽत्मना, स्वकीयैश्च देहेन्द्रियान्तःकरणैः, स्वकीयकल्याणतमद्रव्यमयान्, औपचारिकसांस्पर्शिकाभ्यवहारिकादिसमस्त भोगान्, अतिप्रभूतान्, अतिसमग्रान्, अतिप्रियतमान्, अत्यन्तभक्तिकृतान्, अखिलपरिजन - परिच्छदान्विताय स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयमेव प्रतिपादयितुम् उपक्रमते’ इत्यनुसन्धाय ।

[[9]]

५२. स्वदेहे पञ्चोपनिषन्मन्त्रान् संहारक्रमेण न्यस्य,

५३. प्राणायामेनैकेन, दक्षिणेन पाणिना नाभिदेशे मूलमन्त्रं न्यस्य,
५४. मन्त्रोद्भूतचण्डवाय्वाप्यायितनाभिदेशस्थवायुना शरीरम् अन्तर् बहिश् च सर्व-तत्त्वमयं तत्त्व-क्रमेण विशोष्य,

[[10]]

५५. पुनः प्राणायामेनैकेन हृद्देशे मूलमन्त्रं न्यस्य,

५६. मन्त्रोद्भूतचक्राग्निज्वालो पबृंहितजाठराग्निना दग्ध्वा तत्तत्समष्टिप्रलीनसर्वतत्त्वसर्वकिल्बिषसर्वाज्ञान तद्वासनो भूत्वा,

५७. भगवद्दक्षिणपादाङ्गुडे मूलमन्त्रेण स्वात्मानं प्रवेशयेत् ॥ ११ ॥
५८. अपरेण प्राणायामेन, भगवत्प्रसादेन भगवत्किङ्करत्व-योग्यतामापाद्य,

५९. तस्मादादाय, तद्वामपादाङ्गुष्ठादधस्तात् मूलमन्त्रेणाऽऽत्मानं विन्यस्य,
६०. देववामपादाङ्गुष्ठनखशीतांशुमण्डलाद्गळद्दिव्यामृतरसैः, आत्मानम् अभिषिञ्चेत्,

[[11]]

६१. एवं आत्मानं अभिषिच्य, भगवत्प्रसादेन तत् अमृतमयं सर्वकैङ्क र्यमनोहरं सर्वकैङ्कर्ययोग्यं शरीरं लब्ध्वा,
६२. तस्मिन् शरीरे पञ्चोपनिषन्मन्त्रान्, सृष्टिक्रमेण विन्यसेत् ॥ १२ ॥
६३. ‘ओं षौं नमः, पराय परमेष्ठ्यात्मने नमः ’ - इति मूर्ध्नि स्पृशेत् ॥ १३ ॥
६४. ‘ओं यां नमः, पराय पुरुषात्मने नमः’ - इति नासिकाग्रे ॥ १४ ॥
६५. ‘ओं रां नमः, पराय विश्वात्मने नमः’ इति हृदये ॥ १५ ॥
६६. ‘ओं वां नमः, पराय निवृत्त्यात्मने नमः’ इति गुह्ये ॥ १६ ॥
६७. ‘ओं लां नमः, पराय सर्वात्मने नमः’ इति पादयोः ॥ १७ ॥
६८. एवं न्यासं कुर्वन्, तत्तच्छक्तिमयम् उद्भूतदेहं ध्यायेत् ॥ १८ ॥
६९. पुनरपि प्राणायामेनैकेन देववामपादाङ्गुष्ठविनिस्सृतामृतधारया आत्मानमभिषिच्य,
७०. कृतलाञ्छनो धृतोर्ध्वपुण्ड्रः, भगवद्यागमारभेत ॥ १९ ।

[सात्विकत्यागहृद्यागौ]

७१. ‘भगवानेव सर्वं कारयति’ इति पूर्ववत् ध्यात्वा, हृद्यागं कृत्वा,

[ बाह्ययागार्थं अर्ध्यादिपरिकल्पनम् ]

७२. सम्भारान् सम्भृत्य, आत्मनो वामपार्श्वे जलभाजेन तोयमुत्पूर्य, ७३. गन्धपुष्पयुतं कृत्वा, सप्तकृत्वः अभिमन्त्र्य, विशोष्य, दग्ध्वा, ७४. दिव्यामृतमयं तोयमुत्पाद्य, अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा, सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य, ७५. अन्यानि पूजाद्रव्याणि दक्षिणपार्श्वे निधाय,
७६. आत्मनः पुरस्तात् स्वास्तीर्णे पीठे, क्रमेण आग्नेयादिषु कोणेषु, अर्घ्यपाद्याचमनीयस्त्रानीयपात्राणि निधाय,
७७. अस्त्रमन्त्रेण प्रक्षाल्य, शोषणादिना पात्राणि विशोध्य,

७८. संस्कृततोयेन तानि च पूरयित्वा,
७९. अर्घ्यपात्रे - सिद्धार्थक गन्धपुष्पकुशाग्राक्षतादीनि निक्षिपेत् ॥ २० ।
८०. दूर्वा, विष्णुपर्णी, श्यामाकं, पद्मकम् - पाद्यपात्रे ॥ २१ ॥ ८१. एला- लवङ्ग-तक्कोल - लामज्जक - जातीपुष्पाणि - आचमनीये ॥ २२ ॥
८२. द्वे हरिद्रे, मुराशैलेय-तक्कोल - जटामांसि - मलयज-गन्ध-चम्पकपुष्पाणि-स्त्रानीये ॥ २३ ॥
८३. अन्यस्मिन् पात्रे सर्वार्थतोयं परिकल्प्य,
८४. ततः अर्घ्यपात्रं पाणिना स्पृष्ट्वा, मूलमन्त्रेणाऽभिमन्त्र्य,
८५. ‘ओं नमो भगवते अर्घ्यं परिकल्पयामि इति, अर्घ्यं परिकल्पयेत् ॥ २४ ॥
८६. एवमेव ‘पाद्यं परिकल्पयामि’ - इति, पाद्यम् ॥ २५ ॥
८७. ‘आचमनीयं परिकल्पयामि’ - इति, आचमनीयम् ॥ २६ ॥
८८. ‘स्नानीयं परिकल्पयामि’ - इति, स्नानीयम् ॥ २७ ॥
८९. ‘शुद्धोदकं परिकल्पयामि’ - इति शुद्धोदकम् ॥ २८ ॥
[प्रोक्षणम् ]
९०. ततः अर्घ्यजलम् अन्येन पात्रेणादाय, यागभूमिं सर्वाणि च यागद्रव्याणि, आत्मानं च प्रत्येकं संप्रोक्ष्य, आसनं परिकल्पयेत् ॥ २९ ॥

[आधारशक्त्यादिसत्करणम् ]

९१. १. ‘ओं. आधारशक्त्यै नमः ’
२. ‘ओं प्रकृत्यै नमः '

[[14]]

३. ‘ओं अखिलजगदाधाराय कूर्मरूपिणे नारायणाय नमः’
४. ‘ओं भगवते अनन्ताय नागराजाय नमः’
५. ‘ओं भू भूम्यै नमः’

९२. इति यथास्थानम् उपर्युपरि ध्यात्वा प्रणम्य,
९३. ६. ‘ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यलोकाय नमः’ इति दिव्यलोकं प्रणम्य,
९४. ७. ‘ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यजनपदाय नमः’ इति दिव्यजनपदं प्रणम्य,
९५. ८. ‘ओं श्रीवैकुण्ठाय दिव्यनगराय नमः ’ - इति दिव्यनगरं प्रणम्य,
९६. ९. ‘ओं. श्रीवैकुण्ठाय दिव्यविमानाय नमः’ इति दिव्यविमानं प्रणम्य,
९७. १०. ‘ओं आनन्दमयाय दिव्यमण्टपरत्नाय नमः’ मण्टपरत्नम् प्रणम्य,
९८. तस्मिन् -
१९. ‘ओं अनन्ताय नमः’ इति आस्तरणं प्रणम्य,
९९. तस्मिन्नुपरि इति
१२. ‘ओं धर्माय नमः’ इति आग्नेय्यां पादं विन्यस्य,
१३. ‘ओं ज्ञानाय नमः ’ इति नैर्ऋत्याम्,
१४. ‘ओं वैराग्याय नमः ’ इति ऐशान्याम्,
१५. ‘ओं ऐश्वर्याय नमः’ इति वायव्याम्,
१६. ‘ओं अधर्माय नमः इति प्राच्यां पीठगात्रं विन्यस्य,
१७. ‘ओं अज्ञानाय नमः इति दक्षिणस्याम्,
१८. ‘ओं अवैराग्याय नमः’ इति प्रतीच्याम्,
१९. ‘ओं अनैश्वर्याय नमः’ इति उत्तरस्याम्,
१००.

[[15]]

१०१. एभिः परिच्छिन्नतनुं, पीठभूतं सदात्मकम् अनन्तं विन्यस्य,
१०२. पश्चात् सर्वकार्योन्मुखं विभुम् अनन्तम्,
२०. ‘ओं अनन्ताय नमः’ इति विन्यस्य,

१०३. तस्मिन्नुपरि
२१. ‘ओं पद्माय नमः’ इति पद्मं विन्यस्य,
१०४. तत्पूर्वपत्रे
२२. ‘ओं विमलायै चामरहस्तायै नमः’ इति विमलां चामरहस्तां विन्यस्य,

१०५. तत आरभ्य प्रादक्षिण्येन ऐशानान्तं पत्रेषु
२३. ‘ओं उत्कर्षिण्यै चामरहस्तायै नमः ’
२४. ‘ओं ज्ञानायै चामरहस्तायै नमः’
२५. ‘ओं क्रियायै चामरहस्तायै नमः ’
२६. ‘ओं योगायै चामरहस्तायै नमः ’
२७. ‘ओं प्रभ्व्यै (ह्व्यै) चामरहस्तायै नमः ’
२८. ‘ओं सत्यायै चामरहस्तायै नमः ’
२९. ‘ओं ईशानायै चामरहस्तायै नमः ’
इति अष्टशक्तीः चामरहस्ताः विन्यस्य,

१०६. ३०. ‘ओं अनुग्रहायै चामरहस्तायै नमः ’ इति कणिकापूर्वभागे अनुग्रहां चामरहस्तां विन्यसेत् ।
१०७. ३१. ‘ओं जगत्प्रकृतये योगपीठाय नमः’ इति योगपीठं सङ्कल्प्य,
१०८. ३२. ‘ओं दिव्याय योगपर्यङ्काय नमः ’ - इति दिव्ययोगपर्यङ्कं विन्यस्य,

[[16]]

१०९ तस्मिन् अनन्तं नागराजं सहस्रफणाशोभितम्,
३३. ‘ओं अनन्ताय नागराजाय नमः ’ - इति विन्यस्य,
१९०. ३४. ‘ओं अनन्ताय नमः’ इति पुरस्तात् पादपीठं विन्यस्य,

१११. सर्वाणि आधारशक्त्यादीनि पीठान्तानि तत्त्वानि प्रत्येकं गन्ध- पुष्प-धूप-दीपैः सम्पूज्य,
११२. सर्वपरिवाराणां तत्तत्स्थानेषु पद्मासनानि सङ्कल्प्य,
११३. अनन्त - गरुड- विष्वक्सेनानां सपीठकं पद्मं विन्यस्य,
११४. सर्वतः पुष्पाक्षतादीनि विकीर्य,
११५. योगपीठस्य पश्चिमोत्तरदिग्भागे
३५. ‘ओं अस्मत् गुरुभ्यो नमः ’ - इति गुरून् गन्ध-पुष्प-धूप-दीपैः अभ्यर्च्य,
११६. प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, भगवद्यागमारभेत ॥ ३० ॥

[भगवध्यानयाचने]

११७. कल्पिते नागभोगे समासीनम्, भगवन्तं नारायणम्, पुण्डरीकदलामलायताक्षम्, किरीटहारकेयूरकटकादि- सर्वभूषणैर्भूषितम्, आकुञ्चितदक्षिणपादम्, प्रसारितवामपादं जानुन्यस्त-प्रसारितदक्षिणभुजम्, नागभोगे विन्यस्तवामभुजम्, ऊर्ध्वभुजद्वयेन शङ्खचक्रधरम्, सर्वेषां सृष्टि-स्थिति-प्रलयहेतुभूतम्, अञ्जनाभम्, कौस्तुभेन विराजमानम्, चकासतम्, उदग्रप्रबुद्धस्फुरदपूर्वाचिन्त्यपरमसत्त्वपञ्चशक्तिमयविग्रहं, पञ्चोपनिषदैः ध्यात्वां,

[[17]]

११८. ‘आराधनाभिमुखो भव’ इति मूलमन्त्रेण प्रार्थ्य,
११९. मूलमन्त्रेण दण्डवत्प्रणम्य, उत्थाय, स्वागतं निवेद्य,
१२०. यावदाराधनसमाप्तिसान्निध्ययाचनं कुर्यात् ॥ ३१ ॥

[क्वाचिक्तावाहनप्रकारः ]

१२१. अन्यत्र स्वाभिमते देशे पूजा चेत्, एवमावाहनम् ‘मन्त्रयोगः समाह्वानं करपुष्पोपदर्शनम् । बिम्बोपवेशनं चैव योगविग्रहचिन्तनम् । प्रणामञ्च समुत्थानं स्वागतं पुष्पमेव च । सान्निध्ययाचनं चेति तत्राऽऽह्नानस्य सत्क्रियाः ’ ॥ इति ॥ ३२ ॥

१२२. ततो भगवन्तं प्रणम्य,
१२३. दक्षिणतः - १. ‘ओं श्रीं श्रियै नमः’ इति श्रियमावाह्य, प्रणम्य,
१२४. वामे २. ‘ओं भूं भूम्यै नमः ’ - इति मन्त्रेण भुवमावाह्य, १२५ तत्रैव ३. ‘ओं नीं नीलायै नमः’ इति नीलामावाह्य,
१२६. ४. ‘ओं किरीटाय मकुटाधिपतये नमः’ इति उपरि भगवतः पश्चिमपार्श्वे चतुर्भुजं चतुर्वक्त्रं कृताञ्जलिपुटं, मूर्ध्नि भगवत्किरीटं धारयन्तं किरीटाख्यदिव्यभूषणं प्रणम्य,

[[18]]

१२७. एवमेव - ५.‘ओं किरीटमालायै आपीडात्मने नमः’ इति आपीडकं तत्रैव पुरस्तात् प्रणम्य,
१२८. ६. ‘ओं दक्षिणकुण्डलाय मकरात्मने नमः ’ - इति दक्षिणकुण्डलं दक्षिणतः प्रणम्य,
१२९. ७. ‘ओं वामकुण्डलाय मकरात्मने नमः’ इति वामकुण्डलं वामतः प्रणम्य,
१३०. ८. ‘ओं वैं वैजयन्त्यै वनमालायै नमः - इति वैजयन्तीं पुरतः प्रणम्य,
१३१. ९. ‘ओं श्रीमत्तुलस्यै नमः’ इति तुलसीं देवीं पुरस्तात् प्रणम्य,
१३२. १०. ‘ओं श्रीवत्साय श्रीनिवासाय नमः’ इति श्रीवत्सं पुरतः प्रणम्य,
१३३. ११. ’ ओं हाराय सर्वाभरणाधिपतये नमः - इति हारं पुरतः प्रणम्य,
१३४. १२. ‘ओं श्री कौस्तुभाय सर्वरत्नाधिपतये नमः ’ - इति श्रीकौस्तुभं सर्वरत्नाधिपतिं पुरतः प्रणम्य,
१३५. १३. ‘ओं काञ्चीगुणोज्ज्वलाय दिव्यपीताम्बराय नमः - इति पीताम्बरं पुरतः प्रणम्य,
१३६. १४. ‘ओं सर्वेभ्यो भगवद्भूषणेभ्यो नमः’ इति सर्वभूषणानि सर्वतः प्रणम्य,
१३७. १५. ‘ओं श्रीसुदर्शनाय हेतिराजाय नमः’ इति सुदर्शनात्मानं, रक्तवर्णं, रक्तनेत्रं, (द्वि) चतुर्भुजं कृताञ्जलिपुटं भगवन्तम् आलोकयन्तं तद्दर्शनानन्दोपबृंहितमुखं, मूर्ध्नि भगवञ्चक्रं धारयन्तं दक्षिणतः प्रणम्य,
१३८. १६. तत्रैव - ‘ओं नन्दकाय खड्गाधिपतये नमः ’ - इति नन्दकात्मानं शिरसि भगवत्खड्गं धारयन्तं प्रणम्य,
१३९. १७. ‘ओं पद्माय नमः’ इति पद्मात्मानं शिरसि पद्मं धारयन्तं प्रणम्य,

[[19]]

१४०. १८. ‘ओं पाञ्चजन्याय शङ्खाधिपतये नमः’ इति शङ्खात्मानं श्वेतवर्णं रक्तनेत्रं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं शिरसि शङ्खं धारयन्तं वामतः प्रणम्य तत्रैव,
१४१. १९. ‘ओं कौमोदक्यै गदाधिपतये नमः’ इति गदां देवीं प्रणम्य,
१४२. २०. तत्रैव - ‘ओं शार्ङ्गय चापाधिपतये नमः’ इति शार्ङ्गत्मानं प्रणम्य,
१४३. २१. ‘ओं सर्वेभ्यो भगवद्दिव्यायुधेभ्यो नमः - इति सर्वाणि भगवदायुधानि परितः प्रणम्य,
१४४. २२. ‘ओं सर्वाभ्यो भगवत्पादारविन्दसंवाहिनीभ्यो नमः’ इति दिव्यपादारविन्दसंवाहिनीः समन्ततः प्रणम्य,
१४५. २३. (‘ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिचारकेभ्यो नमः’ इति भगवत्परिचारकान् प्रणम्य, ‘ओं सर्वाभ्यो भगवत्परिचारिकाभ्यो नमः’ इति भगवत्परिचारिकाः प्रणम्य) ‘ओं अनन्ताय नागराजाय नमः’- इति पृष्ठतः अनन्तं नागराजं (भगवन्तं ) चतुर्भुजं हलमुसलधरं कृताञ्जलिपुटं फणामणिसहस्रमण्डितोत्तमाङ्ग, भगवद्दर्शनानन्दबृम्हितसर्वाङ्गं ध्यात्वा, प्रणम्य,

१४६. २४. ‘ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिजनेभ्यो नमः ’ - इति अनुक्त अनन्तपरिजनान् समन्ततः प्रणम्य,
१४७. २५. ‘ओं भगवत्पादुकाभ्यां नमः’ इति भगवत्पादुके पुरतः प्रणम्य,
१४८. २६. ‘ओं सर्वेभ्यो भगवत्परिच्छदेभ्यो नमः’- इति सर्वपरिच्छदान् समन्ततः प्रणम्य,
१४९. २७. ‘ओं वैं वैनतेयाय नमः’ इति अग्रतः भगवतः भगवन्तं वैनतेयमासीनं द्विभुजं कृताञ्जलिपुटं ध्यात्वा, प्रणम्य,

[[20]]

१५० २८. ‘ओं श्रीमते विष्वक्सेनाय नमः’ इति भगवतः प्रागुत्तरपार्श्वे, दक्षिणाभिमुखं भगवन्तं विष्वक्सेनमासीनं चतुर्भुजं, शङ्खचक्रधरं, नीलमेघनिभं ध्यात्वा, प्रणम्य,
१५१. २९. ‘ओं गं गजाननाय नमः’
३०. ‘ओं जं जयत्सेनाय नमः ’
३१. ‘ओं हं हरिवक्त्राय नमः ’
३२. ‘ओं कं कालप्रकृतिसंज्ञाय नमः ’
३३. ‘ओं सर्वेभ्यो श्री विष्वक्सेनपरिजनेभ्यो नमः ’ इति श्री विष्वक्सेनपरिजनान् प्रणम्य,
१५२. ३४. ‘ओं चण्डाय द्वारपालाय नमः’
३५. ‘ओं प्रचण्डाय द्वारपालाय नमः’ इति पूर्वद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,
१५३. ३६. ‘ओं भद्राय द्वारपालाय नमः’
३७. ‘ओं सुभद्राय द्वारपालाय नमः’ इति दक्षिणद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,
१५४. ३८. ‘ओं जयाय द्वारपालाय नमः’
३९. ‘ओं विजयाय द्वारपालाय नमः’ इति पश्चिमद्वारपार्श्वयोः प्रणम्य,
१५५. ४०. ‘ओं धात्रे द्वारपालाय नमः
४१. ‘ओं विधात्रे द्वारपालाय नमः’ इति उत्तरद्वारपार्श्वयोः प्रणमेत् ॥ ३४ ॥ १५६. एते द्वारपालाः सर्वे शङ्खचक्रगदाधराः आज्ञामुद्राधराः ध्यातव्याः ॥ ३५ ॥
१५७. ४२. ‘ओं सर्वेभ्यो द्वारपालेभ्यो नमः - इति सर्वद्वारेषु सर्वद्वारपालान् प्रणम्य,

[[21]]

१५८. ४३. ‘ओं कुमुदाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति, पूर्वस्यां दिशि, पार्षदेश्वरं कुमुदं प्रणम्य,
१५९. ४४. ‘ओं कुमुदाक्षाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति आग्नेय्यां कुमुदाक्षं प्रणम्य,
१६०. ४५ ‘ओं पुण्डरीकाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति, दक्षिणस्यां पुण्डरीकं प्रणम्य,
१६१. ४६. ‘ओं वामनाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति, नैर्ऋत्यां वामनं प्रणम्य,
१६२. ४७. ‘ओं शङ्कुकर्णाय गणाधिपतये सवाहनपरिवार-प्रहरणाय नमः’ इति, पश्चिमायां शङ्कुकर्णं प्रणम्य,
१६३. ४८. ‘ओं सर्पनेत्राय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति, वायव्यां सर्पनेत्रं प्रणम्य,
१६४. ४९. ‘ओं सुमुखाय गणाधिपतये सवाहनपरिवारप्रहरणाय नमः’ इति, उदीच्यां सुमुखं प्रणम्य,
१६५. ५०. ‘ओं सुप्रतिष्ठिताय गणाधिपतये सवाहनपरिवार-प्रहरणाय नमः’ इति, ऐशान्यां सुप्रतिष्ठितं प्रणम्य,
१६६. ५१. ‘ओं सर्वेभ्यो भगवत्पार्षदेभ्यो नमः’ इति, सर्वस्माष्टहिः प्रणमेत् ॥ ३६ ॥
१६७. १. अन्यत्रावाह्य पूजायाम्, आवाहनस्थानानि - परमव्योम- क्षीरार्णव-आदित्यमण्डलहृदयानि, मथुराद्वारकागोकुलायोध्यादीनि दिव्यावतारस्थानानि चान्यानि, पौराणिकानि श्रीरङ्गादीनि च यथारुचि ॥ ३७ ॥
१६७. २. एवं भगवन्तं नारायणं देवीभूषणायुध-परिजन-परिच्छद-द्वारपालपार्षदैः सेव्यमानं, स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतन-स्वरूपस्थिति प्रवृत्तिभेदं, क्लेशकर्माद्यशेष- दोषासंस्पृष्टं, स्वाभाविकानवधिकातिशय-ज्ञानबलैश्वर्य-वीर्यशक्तितेजः-प्रभृत्यसङ्ख्येय-कल्याणगुणगणौघमहार्णवं ध्यात्वा, प्रणम्य,

१६८. मूलमन्त्रेण स्वात्मानं देवाय निवेद्य,

१६९. प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, भगवत्पूजामारभेत ॥ ३८ ॥

[मन्त्रासनम् ]

१७०. पात्रेण (उद्धरिण्या) पूर्वस्थितात् अर्घ्यपात्रात् अर्घ्यजलमादाय, पाणिभ्यां घ्राण (मुख) सममुद्धृत्य,

१७१. ‘भगवन् ! इदं प्रतिगृह्णीष्व’ इति चिन्तयन् भगवन्मुखे दर्शयित्वा,
१७२. भगवद्दक्षिणहस्ते किञ्चित्प्रदाय अर्घ्यं प्रतिग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ॥ ३९ ॥
१७३. हस्तौ प्रक्षाल्य, पादयोः पुष्पाणि समर्प्य,

१७४. पाद्यपात्रात् पाद्यजलमादाय, पादयोः किञ्चित्समर्प्य, मनसा पादौ प्रक्षालयन्, पाद्यं प्रतिग्रहपात्रे निक्षिपेत् ॥ ४० ॥
१७५. हस्तौ प्रक्षाल्य, वस्त्रेण पादौ संमृज्य, गन्ध - पुष्पाणि दत्वा,
१७६. आचमनीयपात्रात् आचमनीयमादाय, भगवद्दक्षिणहस्ते किञ्चित् समर्प्य, ‘भगवद्वदने आचमनीयं समर्पितम्’ इति मनसा भावयन्, शेषम् आचमनीयं प्रतिग्रहपात्रे प्रक्षिपेत् ॥ ४९ ॥
१७७. ततः गन्ध - पुष्प- धूप-दीप- आचमन - मुखवास- ताम्बूलादि निवेदनं कृत्वा, प्रणम्य,

[[23]]

१७८. ‘आत्मानम् आत्मीयं च सर्व, भगवन्! नित्यकिङ्करत्वाय स्वीकुरु’ इति भगवते निवेदयेत् ॥ ४२ ॥

[ स्नानासनम् ]

१७९. ततः स्नानार्थमासनं आनीय, गन्धादिभिरभ्यर्च्य भगवन्तं प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय,

१८०. तत्रोपविष्टे - माल्यभूषणवस्त्राण्यपनीय, विष्वक्सेनाय दत्वा,
१८१. स्नानशाटिकां प्रदाय,
१८२. अर्घ्यपाद्याचमनीय-पादपीठप्रदान- दन्तकाष्ठ-जिह्वानिर्लेहन-गण्डूष- मुखप्रक्षालन- आचमनादर्शप्रदर्शन- हस्तप्रक्षालन- मुखवास- ताम्बूल-तैलाभ्यङ्गोद्वर्तन-आमलकतोय-कंकत- प्लोतदेहशोधन- शाटिकाप्रदान- हरिद्रालेपन-प्रक्षालन-वस्त्रोत्तरीय- यज्ञोपवीतप्रदान- पाद्याचमन- पवित्रप्रदान- गन्ध-पुष्प-धूप- दीपाचमन-नृत्तगीत वाद्यादि- सर्वमङ्गलसंयुक्त-अभिषेक- नीराजनाचमन- देहशोधन प्लोतवस्त्रोत्तरीय-यज्ञोपवीत-आचमन- कूर्यप्रसारण-सहस्रधाराभिषेक-नीराजनाचमन- देहशोधन- प्लोतवस्त्रोत्तरीय-यज्ञोपवीताचमनानि दद्यात् ॥ ४३ ॥

[अलङ्कारासनम् ]

१८३. ततः अलङ्कारासनमभ्यर्च्य, प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, १८४ पादुके प्रदाय, तत्रोपविष्टे -
१८५. पूर्ववत् स्नानीयवर्ज्यम् अर्घ्यपाद्याचमनीयशुद्धोदकानि मन्त्रेण कल्पयित्वा,
१८६. भगवते अर्घ्यपाद्याचमनीयानि दत्वा,
१८७. गन्धपुष्पपादसम्मर्दनवस्त्रोत्तरीयभूषणोपवीत- अर्घ्य पाद्य-आचमनीयानि दत्वा,
१८०. तत्रोपविष्टे- स्नानासने ।
१८१. स्नानशाटिका - स्नानार्थं वस्त्रम् ।

[[24]]

१८८. समस्तपरिवाराणां स्नानवस्त्रादिभूषणान्तं दत्वा,
१८९. गन्धादीन् देवानन्तरं सर्वपरिवाराणां प्रत्येकं प्रदाय,
१९०. धूपदीपाचमनान्तं दद्यात् ॥ ४४ ॥

१९१. अथवा सर्वपरिवाराणां गन्धादीनेव दद्यात् ॥ ४५ ॥
१९२. गन्ध - पुष्प-प्रदानालङ्कार- अञ्जनोर्ध्वपुण्ड्रादर्श-धूप-दीपाचमन- ध्वज - छत्र- चामर-वाहन-शङ्ख-चिह्नकाहल-भेर्यादि सकलनृत्तगीतवाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,

१९३. मूलमन्त्रेण पुष्पं प्रदाय, प्रत्यक्षरं पुष्पं प्रदाय,
१९४. द्वादशाक्षरेण विष्णुषडक्षरेण विष्णुगायत्र्या पञ्चोपनिषदैः पुरुषसूक्तऋग्भिः पुष्पं प्रदाय, अन्यैश्च भगवन्मन्त्रैः शक्तश्चेत् पुष्पं प्रदाय,
१९५. देव्यादि दिव्यपारिषदान्तं तत्तन्मन्त्रेण पुष्पं दत्वा, प्रणम्य,
१९६. प्रतिदिशं प्रदक्षिणप्रणामपूर्वकं भगवते पुष्पाञ्जलिं दत्वा, पुरतः प्रणम्य,

१९७. श्रुतिसुखैः स्तोत्रैः स्तुत्वा,
१९८. स्वात्मानं नित्यकिङ्करतया निवेद्य, तथैव ध्यात्वा,
१९९. यथाशक्ति मूलमन्त्रं जपित्वा,
२०० सर्वभोगप्रपूरणीं मात्रां दत्वा,
२०१. मुखवास - ताम्बूले प्रदाय, अर्घ्यं दत्वा,

[भोज्यासनम् ]

२०२. भोज्यासनमभ्यर्च्य प्रणम्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय,
२०३. तत्रोपविष्टे पाद्याचमनीयार्हणीयानि दत्वा,

२०४. गुडं, माक्षिकं, सर्पिः, दधि, क्षीरं चेति पात्रे निक्षिप्य,
२०५. शोषणादिभिर्विशोध्य, अर्घ्यजलेन सम्प्रोक्ष्य, मधुपर्कम्,
२०६. अवनतशिराः हर्षोत्फुल्लनयनः हृष्टमनाः भूत्वा प्रदाय,
२०७. आचमनीयं दद्यात् ॥ ४६ ॥ 7

२०८. यत्किञ्चिद्द्रव्यं भगवते देयम्; तत्सर्वं शोषणादिभिर्विशोध्य, अर्घ्यजलेन सम्प्रोक्ष्य दद्यात् ॥ ४७ ॥

८

२०९. ततश्च गां स्वर्णरत्नादिकं च यथाशक्ति दद्यात् ॥ ४८ ॥
२१०. ततः सुसंस्कृतान्नम् आज्याढ्यं दधिक्षीरमधूनि च फलमूलव्यञ्जनानि मोदकांश्च अन्यानि च लोके प्रियतमानि, आत्मनश्च इष्टानि, शास्त्र अविरुद्धानि सम्भृत्य,

२११. शोषणादिकृत्वा, अर्घ्यजलेन सम्प्रोक्ष्य,
२१२. अस्त्रमन्त्रेण रक्षां कृत्वा, सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य,
२१३. अर्हणपूर्वकं हविर्निवेदयेत् ॥ ४९ ॥
२१४. ‘अतिप्रभूतम् अतिसमग्रम् अतिप्रियतमम् अत्यन्तभक्तिकृतम्, इदं स्वीकुरु’ इति प्रणामपूर्वकम्, अत्यन्तसाध्वसविनयावनतो भूत्वा निवेदयेत् ॥ ५० ॥
२१५. ततश्च अनुपानतर्पणे प्रदाय,
२१६. हस्तप्रक्षालन- आचमन - हस्तसम्मार्जन- चन्दन - मुखवास-ताम्बूलादीनि दत्वा,

२१७. प्रणम्य, पुनः मन्त्रासनं कूर्चेन मार्जयित्वा,
२१८. अभ्यर्च्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय,
२१९. तत्रोपविष्टे - माल्यादिकम् अपोह्य, विष्वक्सेनाय दत्वा,
२२०. पाद्याचमन - गन्ध- पुष्प-धूप-दीपाचमन- अपूप - फलादीनि दत्वा,
२२१. मुखवास - ताम्बूल-नृत्तगीत-वाद्यादिभिः अभ्यर्च्य,
२२२. प्रदक्षिणीकृत्य, दण्डवत् प्रणम्य,

२२३. पर्यङ्कासनमभ्यर्च्य, अनुज्ञाप्य, पादुके प्रदाय,
२२४. तत्रोपविष्टे - पाद्याचमने दत्वा,

२२५. माल्यभूषणवस्त्राण्यपनीय, विष्वक्सेनाय दत्वा,
२२६. सुखशयनोचितं सुखस्पर्शञ्च वासः, तदुचितानि भूषणानि, उपवीतं च प्रदाय,

२२७. आचमनीयं दत्वा,
२२८. गन्ध - पुष्प-दीपाचमन-मुखवास-ताम्बूलादिभिरभ्यर्च्य,
२२९. श्रुतिसुखैः स्तोत्रैः अभिष्टूय,
२३०. ‘भगवानेव स्वनियाम्य-स्वरूपस्थितिप्रवृत्ति-स्वशेषतैकरसेन- अनेनात्मना, स्वकीयैश्च देहेन्द्रियान्तःकरणैः, स्वकीय- कल्याणतमद्रव्यमयान्, औपचारिक-सांस्पर्शिक- आभ्यवहारिकादिसमस्तभोगान्, अतिप्रभूतान्, अतिसमग्रान्, अतिप्रियतमान्, अत्यन्तभक्तिकृतान्, अखिलपरिजन- परिच्छदान्विताय स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयमेव प्रतिपादितवान्’- इत्यनुसन्धाय,
२३१. भगवन्तमनुज्ञाप्य,

२३२. भगवन्निवेदितहविश्शेषात् विष्वक्सेनाय किञ्चिदुद्धृत्य, निधाय,
२३३. अन्यत्सर्वं स्वाचार्यप्रमुखेभ्यो वैष्णवेभ्यो प्रदाय,
२३४. भगवद्यागावशिष्टैः जलादिभिः द्रव्यैः विष्वक्सेनमभ्यर्च्य,
२३५. पूर्वोद्धृतं हविश्च दत्वा तदर्चनं परिसमाप्य,
२३६. भगवन्तम् अष्टाङ्गेन प्रणम्य, शरणमुपगच्छेत् ॥ ३१ ॥ ‘मनोबुद्ध्यभिमानेन सह न्यस्य धरातले । कूर्मवचतुरः पादान् शिरस्तत्रैव पञ्चमम् ॥ प्रदक्षिणसमेतेन त्वेवं रूपेण सर्वदा । अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य ह्युपविश्याग्रतः विभोः ’ । इत्युक्तः अष्टाङ्गप्रणामः । शरणागतिप्रकारश्च पूर्वोक्तः ।
२३७. ततः अर्घ्यजलं प्रदाय, भगवन्तमनुज्ञाप्य, पूजां समापयेत् ॥ ३२ ॥

इति श्रीभगवद्रामानुजाचार्यविरचितः
(भगवदाराधनप्रयोगात्मकः ) समाप्तः

उपसंहारः

श्रीमद्रामानुजार्येण
नित्यग्रन्थः प्रकाशितः ।
तस्य ह्य् अध्येतृलाभाय
टिप्पण्येषा सुयोजिता ॥

क्रतुनाथार्य-वंश्येन
राम-भद्र-विपश्चिता ।
श्रीहरिः प्रीयतां तेन
विद्यारूपी जनार्दनः ॥

॥ श्रीमते रामानुजाय नमः ||UPU

अनुबन्धः

१. सङ्केताक्षरसूचनी
२. ग्रन्थसूचनी
३. मुक्तक-श्लोकाः
४. गुरुपरम्परा

सङ्केताक्षरसूचनी

श्री.रा.अ.का. श्रीरामायणम् अरण्यकाण्डम् ।
म.भा.शां.प. महाभारतशान्तिपर्व ।
प.भ.क्रि.दी. - पराशरभट्टारकीयक्रियादीपः ।
न्यास.द. न्यासदशकम् ।
वं. का. वङ्गीशकारिका ।
प्र.ध.स.अ.प्र. - प्रपन्नधर्मसारसमुच्चये अभिगमनप्रकरणम् ।
प्र.ध.स. इ.प्र. - प्रपन्नधर्मसारसमुच्चये इज्याप्रकरणम् ।
प्र.ध. स. प. प्र. - प्रपन्नधर्मसारसमुच्चये परिभाषाप्रकरणम् ।

ग्रन्थसूचनी

श्रीभगवद्रमानुजग्रन्थमाला - सम्पादनम् श्री कञ्ची प्र.भ. अण्णङ्गराचार्येण ।
प्रकाशकः - श्रीमद्वरवरमुनीन्द्रषट्छताब्दीमहोत्सवस्मारक

सदाचार्य-सूक्तिमाला - १९७१ ।

रक्षाग्रन्थाः - श्रीभगवद्रामानुजीय नित्यग्रन्थसहिता ।
ग्रन्थपरिष्करणम् - श्री उत्तमूरु वीरराघवाचार्यैः । मुद्रणम् - १९६९ ।

प्रपन्नधर्मसारसमुच्चयः
कर्ता - श्री वङ्गीशवंशेश्वरः श्रीवैकुण्ठदीक्षिताचार्यः ।
पुनःपरिष्करणम् - तूप्पल् वेङ्कटाचार्यदासः ।

नित्यग्रन्थः - (श्रीभगवद्र्-र्रामानुजविरचित , एम्बार् (गोविन्दार्य) रचित , पराशरभट्टारकीय क्रियादीपः, श्रीमद्वरवरमुनिप्रणीत भगवदाराधनक्रमः, श्रीवादिभीकरार्यरचितः नित्याराधनविधिः, तथा श्रीमन्नारायणयतीन्द्रविरचित नित्यग्रन्थसहितः) ।

मुक्तक श्लोकाः

[ भगवन्निवेदनसमये अनुसन्धेयश्लोकाः ]

या प्रीतिर्विदुरार्पिते मधुरिपो ! कुन्त्यर्पिते यादृशी
या गोवर्धनमूर्ध्नि, या च पृथुके, स्तन्ये यशोदार्पिते ।
भारद्वाज-समर्पिते शबरिका-दत्ते कुचेलार्पिते,
या प्रीतिर् मुनिपत्नि-भक्त्य्-उपहृते अत्रापि तां तां कुरु ॥

स्कन्द-मूलफलोदग्रं
काले काले चतुर्विधम् ।
सूपापूप-घृत-क्षीर- शर्करा-सहितं हविः ॥
घन-सार-शिरोदग्रं
क्रमुकाष्टदलैस् सह ।
विमलानि च ताम्बूलि-
दलानि स्वीकुरु प्रभो ! ॥

असत्यं अशुचि नीचम्
अपराधैकभाजनम् अल्पशक्तिं अचैतन्यम्
अनर्हं भृत्यकर्मणि ।
दोषाकरं दुरात्मानं
मामेव परिचिन्तयन्
मत्-समर्पितम् इत्येतत्
न त्वम् अर्हस्य् उपेक्षितुम् ॥

अतिप्रभूतम् अत्यन्त-
भक्तिस्नेहोपपादितम्
शुद्धं सर्वगुणोपेतं
सर्वदोषविवर्जितम् ।
स्वानुरूपं विशेषेण
स्वदेव्या सदृशं गुणैः
त्वम् एवेदं हविः प्रीत्या
स्वीकुरुष्व सुरेश्वर ! ॥

॥ श्री कृष्णार्पणमस्तु ।

XXX

गुरुपरम्परा

१. अस्मद्गुरुभ्यो नमः
२. अस्मत्परमगुरुभ्यो नमः
३. अस्मत्सर्वगुरुभ्यो नमः
४. श्रीमते रामानुजाय नमः -
५. श्रीपराङ्कुशदासाय नमः
६. श्रीमद्यामुनमुनये नमः
७. श्रीराममिश्राय नमः
८. श्रीपुण्डरीकाक्षाय नमः
९. श्रीमन्नाथमुनये नमः
१०. श्रीमते शठकोपाय नमः
११. श्रीमते विष्वक्सेनाय नमः
१२. श्रियै नमः
१३. श्रीधराय नमः

अस्मद्-देशिकम् अस्मदीयपरमाचार्यान् अशेषान् गुरून्
श्रीमल्-लक्ष्मण-योगि-पुङ्गव–महापूर्णौ, मुनिं यामुनम् ।
रामं पद्मविलोचनं मुनिवरं, नाथं शठद्वेषिणं
सेनेशं श्रियम् इन्दिरा-सहचरं नारायणं संश्रये ॥

ध्यानश्लोकः

“कूर्मादीन् दिव्यलोकं तदनुमणिमयं मण्डपं तत्र शेषम्
तस्मिन् धर्मादिपीठं तदुपरि कमलं चामरग्राहिणीश्च ।
विष्णुं देवीविभूषायुधगणमुरगं पादुके वैनतेयम्
सेनेशं द्वारपालान् कुमुदमुखगणान् विष्णुभक्तान् प्रपद्ये”