विभक्त-पद-मूलम्

ओं अथ श्रीविष्णुमहापुराणं विष्णुचित्त्यात्मप्रकाशाख्य-श्रीधरीय-व्याख्याद्वयोपेतं प्रारभ्यते

श्रीमते रामानुजाय नमः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयम् उदीरयेत् ॥ १,१.० ॥

श्रीसूत उवाच

ओं पराशरं मुनि-वरं कृत-पौर्वाह्निक-क्रियम् ।
मैत्रेयः परिपप्रच्छ प्रणिपत्य अभिवाद्य च ॥ १,१.१ ॥

त्वत्तो हि वेदाध्ययनम् अधीतम् अखिलं गुरो ।
धर्मशास्त्राणि सर्वाणि तथाङ्गानि यथाक्रमम् ॥ १,१.२ ॥

त्वत्-प्रसादान् मुनि-श्रेष्ठ माम् अन्ये न अकृत-श्रमम् ।
वक्ष्यन्ति सर्व-शास्त्रेषु प्रायशो येऽपि विद्विषः ॥ १,१.३ ॥

सोऽहम् इच्छामि धर्मज्ञ श्रोतुं त्वत्तो यथा जगत् ।
बभूव भूयश् च यथा महाभाग भविष्यति ॥ १,१.४ ॥

यन्मयं च जगद्-ब्रह्मन् यतश् च एतच्-चराचरम् ।
लीनम् आसीद् यथा यत्र लयम् एष्यति यत्र च ॥ १,१.५ ॥

यत्-प्रमाणानि भूतानि देवादीनां च संभवम् ।
समुद्र-पर्वतानां च संस्थानं च यथा भुवः ॥ १,१.६ ॥

सूर्यादीनां च संस्थानं प्रमाणं मुनि-सत्तम ।
देवादीनां तथा वंशान् मनून् मन्वन्तराणि च ॥ १,१.७ ॥

कल्पान् कल्प-विभागांश् च चातुर्-युग-विकल्पितान् ।
कल्पान्तस्य स्वरूपं च युग-धर्मांश् च कृत्स्नशः ॥ १,१.८ ॥

देवर्षि-पार्थिवानां च चरितं यन् महामुने ।
वेद-शाखा-प्रणयनं यथावद् व्यास-कर्तृकम् ॥ १,१.९ ॥

धर्मांश् च ब्राह्मणादीनां तथा च आश्रम-वासिनाम् ।
श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं सर्वं त्वत्तो वासिष्ठ-नन्दन ॥ १,१.१० ॥

ब्रह्मन् प्रसाद-प्रवणं कुरुष्व मयि मानसम् ।
येन अहम् एतज्-जानीयां त्वत्-प्रसादान् महामुने ॥ १,१.११ ॥

श्रीपराशर उवाच

साधु मैत्रेय धर्मज्ञ स्मारितो ऽस्मि पुरातनम् ।
पितुः पिता मे भगवान् वसिष्ठो यद् उवाच ह ॥ १,१.१२ ॥

विश्वामित्र-प्रयुक्तेन रक्षसा भक्षितः पुरा ।
श्रुतस् तातस् ततः क्रोधे मैत्रेय अभून् मम मातुलः ॥ १,१.१३ ॥

ततोऽहं रक्षसां सत्रं विनाशाय समारभम् ।
भस्मीभूताश् च शतशस् तस्मिन् सत्रे निशाचराः ॥ १,१.१४ ॥

ततः संक्षीयमाणेषु तेषु रक्षःस्व् अशेषतः ।
माम् उवाच महाभागो वसिष्ठो मत्-पितामहः ॥ १,१.१५ ॥

अलम् अत्यन्त-कोपेन तात मन्युम् इमं जहि ।
राक्षसा न अपराध्यन्ति पितुस् ते विहितं हि तत् ॥ १,१.१६ ॥

मूढानाम् एव भवति क्रोधो ज्ञानवतां कुतः ।
हन्यते तात कः केन यतः स्वकृत-भुक् पुमान् ॥ १,१.१७ ॥

सञ्चितस्य् अपि महता वत्स क्लेशेन मानवैः ।
यशसस् तपसश् चैव क्रोधो नाश-करः परः ॥ १,१.१८ ॥

स्वर्गापवर्ग-व्यासेध-कारणं परमर्षयः ।
वर्जयन्ति सदा क्रोधं तात मा तद्-वशो भव ॥ १,१.१९ ॥

अलं निशाचरैर् दग्धैर् दीनैर् अनपकारिभिः ।
सत्रं ते विरमत्व् एतत् क्षमा-सारा हि साधवः ॥ १,१.२० ॥

एवं तातेन तेन अहम् अनुनीतो महात्मना ।
उपसंहृतवान् सत्रं सद्यस् तद्-वाक्य-गौरवात् ॥ १,१.२१ ॥

ततः प्रीतः स भगवान् वसिष्ठो मुनि-सत्तमः ।
संप्राप्तश् च तदा तत्र पुलस्त्यो ब्रह्मणः सुतः ॥ १,१.२२ ॥

पितामहेन दत्तार्घ्यः कृतासन-परिग्रहः ।
माम् उवाच महाभागो मैत्रेय पुलहाग्रजः ॥ १,१.२३ ॥

पुलस्त्य उवाच

वैरे महति यद्-वाक्याद् गुरोर् अद्य आश्रिता क्षमा ।
त्वया तस्मात् समस्तानि भवाञ् शास्त्राणि वेत्स्यति ॥ १,१.२४ ॥

संततेर् न मम उच्छेदः क्रुद्धेन अपि यतः कृतः ।
त्वया तस्मान् महाभाग ददाम्य् अन्यं महावरम् ॥ १,१.२५ ॥

पुराण-संहिता-कर्ता भवान् वत्स भविष्यति ।
देवता-पारमार्थ्यं च यथावद् वेत्स्यते भवान् ॥ १,१.२६ ॥

प्रवृत्ते च निवृत्ते च कर्मण्य् अस्तमला मतिः ।
मत्-प्रसादाद् असंदिग्धा तव वत्स भविष्यति ॥ १,१.२७ ॥

ततश् च प्राह भगवान् वसिष्ठो मे पितामहः ।
पुलस्त्येन यद् उक्तं ते सर्वम् एतद् भविष्यति ॥ १,१.२८ ॥

इति पूर्वं वसिष्ठेन पुलस्त्येन च धीमता ।
यद् उक्तं तत् स्मृतिं याति त्वत्-प्रश्नाद् अखिलं मम ॥ १,१.२९ ॥

सोऽहं वदामि अशेषं ते मैत्रेय परिपृच्छते ।
पुराण-संहितां सम्यक् तां निबोध यथातथम् ॥ १,१.३० ॥

विष्णोः सकाशाद् उद्भूतं जगत् तत्रैव च स्थितम् ।
स्थिति-संयम-कर्ता असौ जगतोऽस्य जगच् च सः ॥ १,१.३१ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे प्रथमोऽध्यायः (१)

श्रीपराशर उवाच

अविकाराय शुद्धाय नित्याय परमात्मने ।
सद्-एक-रूप-रूपाय विष्णवे सर्व-जिष्णवे ॥ १,२.१ ॥

नमो हिरण्यगर्भाय हरये शङ्कराय च ।
वासुदेवाय ताराय सर्व-स्थिति-अन्त-कारिणे ॥ १,२.२ ॥

एक-अनेक-स्वरूपाय स्थूल-सूक्ष्म-आत्मने नमः ।
अव्यक्त-व्यक्त-रूपाय विष्णवे मुक्ति-हेतवे ॥ १,२.३ ॥

सर्ग-स्थिति-विनाशानां जगतो यो जगन्मयः ।
मूलभूतो नमस् तस्मै विष्णवे परमात्मने ॥ १,२.४ ॥

आधार-भूतं विश्वस्य अपि अणीयांसम् अणीयसाम् ।
प्रणम्य सर्व-भूत-स्थम् अच्युतं पुरुषोत्तमम् ॥ १,२.५ ॥

ज्ञान-स्वरूपम् अत्यन्त-निर्मलं परमार्थतः ।
तम् एव अर्थ-स्वरूपेण भ्रान्ति-दर्शनतः स्थितम् ॥ १,२.६ ॥

विष्णुं ग्रसिष्णुं विश्वस्य स्थितौ सर्गे तथा प्रभुम् ।
प्रणम्य जगताम् ईशम् अजम् अक्षयम् अव्ययम् ॥ १,२.७ ॥

कथयामि यथापूर्वं दक्षाद्यैर् मुनि-सत्तमैः ।
पृष्टः प्रोवाच भगवान् अब्ज-योनिः पितामहः ॥ १,२.८ ॥

तैश् च उक्तं पुरुकुत्साय भू-भुजे नर्मदा-तटे ।
सारस्वताय तेन अपि मह्यं सारस्वतेन च ॥ १,२.९ ॥

परः पराणां परमः परमात्मा आत्म-संस्थितः ।
रूप-वर्ण-आदि-निर्देश-विशेषण-विवर्जितः ॥ १,२.१० ॥

अपक्षय-विनाशाभ्यां परिणाम-ऋद्धि-जन्मभिः ।
वर्जितः शक्यते वक्तुं यः सदा अस्ति इति केवलम् ॥ १,२.११ ॥

सर्वत्र असौ समस्तं च वसत्य् अत्र इति वै यतः ।
ततः स वासुदेव इति विद्वद्भिः परिपठ्यते ॥ १,२.१२ ॥

तद् ब्रह्म परमं नित्यम् अजम् अक्षयम् अव्ययम् ।
एक-स्वरूपं तु सदा हेय-अभावाच् च निर्मलम् ॥ १,२.१३ ॥

तद् एव सर्वम् एव एतद् व्यक्त-अव्यक्त-स्वरूपवत् ।
तथा पुरुष-रूपेण काल-रूपेण च स्थितम् ॥ १,२.१४ ॥

परस्य ब्रह्मणो रूपं पुरुषः प्रथमं द्विज ।
व्यक्त-अव्यक्ते तथा एव अन्ये रूपे कालस् तथा अपरम् ॥ १,२.१५ ॥

प्रधान-पुरुष-व्यक्त-कालानां परमं हि यत् ।
पश्यन्ति सूरयः शुद्धं तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,२.१६ ॥

प्रधान-पुरुष-व्यक्त-कालास् तु प्रविभागशः ।
रूपाणि स्थिति-सर्ग-अन्त-व्यक्ति-सद्भाव-हेतवः ॥ १,२.१७ ॥

व्यक्तं विष्णुस् तथा अव्यक्तं पुरुषः काल एव च ।
क्रीडतो बालकस्य इव चेष्टां तस्य निशामय ॥ १,२.१८ ॥

अव्यक्तं कारणं यत् तत् प्रधानम् ऋषि-सत्तमैः ।
प्रोच्यते प्रकृतिः सूक्ष्मा नित्यं सद्-असद्-आत्मकम् ॥ १,२.१९ ॥

अक्षय्यं न अन्यद्-आधारम् अमेयम् अजरं ध्रुवम् ।
शब्द-स्पर्श-विहीनं तद् रूपादिभिर् असंहितम् ॥ १,२.२० ॥

त्रिगुणं तज्-जगद्-योनिर् अनादि-प्रभव-अप्ययम् ।
तेन अग्रे सर्वम् एव आसीद् व्याप्तं वै प्रलयाद् अनु ॥ १,२.२१ ॥

वेद-वाद-विदो विद्वन् नियता ब्रह्म-वादिनः ।
पठन्ति च एतम् एव अर्थं प्रधान-प्रतिपादकम् ॥ १,२.२२ ॥

न अहो न रात्रिर् न नभो न भूमिर् न आसीत् तमो-ज्योतिर् अभूच् च न अन्यत् ।
श्रोत्र-आदि-बुद्ध्या अनुलभ्यम् एकं प्राधानिकं ब्रह्म पुमांस् तदा आसीत् ॥ १,२.२३ ॥

विष्णोः स्वरूपात् परतो हि उदिते द्वे रूपे प्रधानं पुरुषश् च विप्र ।
तस्य एव तेऽन्येन धृते वियुक्ते रूपान्तरं तद्-द्विज काल-संज्ञम् ॥ १,२.२४ ॥

प्रकृतौ संस्थितं व्यक्तम् अतीत-प्रलये तु यत् ।
तस्मात् प्राकृत-संज्ञोऽयम् उच्यते प्रतिसंचरः ॥ १,२.२५ ॥

अनादिर् भगवान् कालो न अन्तोऽस्य द्विज विद्यते ।
अव्युच्छिन्नस् ततस् तु एते सर्ग-स्थिति-अन्त-संयमाः ॥ १,२.२६ ॥

गुण-साम्ये ततस् तस्मिन् पृथक् पुंसि व्यवस्थिते ।
काल-स्वरूपं तद् विष्णोर् मैत्रेय परिवर्तते ॥ १,२.२७ ॥

ततस् तु तत् परं ब्रह्म परमात्मा जगन्मयः ।
सर्व-गः सर्व-भूतेशः सर्वात्मा परमेश्वरः ॥ १,२.२८ ॥

प्रधान-पुरुषौ च अपि प्रविश्य आत्म-इच्छया हरिः ।
क्षोभयामास संप्राप्ते सर्ग-काले व्यय-अव्ययौ ॥ १,२.२९ ॥

यथा सन्निधि-मात्रेण गन्धः क्षोभाय जायते ।
मनसो न उपकर्तृत्वात् तथा असौ परमेश्वरः ॥ १,२.३० ॥

स एव क्षोभको ब्रह्मन् क्षोभ्यश् च पुरुषोत्तमः ।
स संकोच-विकासाभ्यां प्रधानत्वेऽपि च स्थितः ॥ १,२.३१ ॥

विकास-अणु-स्वरूपैश् च ब्रह्म-रूपादिभिस् तथा ।
व्यक्त-स्वरूपश् च तथा विष्णुः सर्व-ईश्वर-ईश्वरः ॥ १,२.३२ ॥

गुण-साम्यात् ततस् तस्मात् क्षेत्रज्ञ-अधिष्ठितान् मुने ।
गुण-व्यञ्जन-संभूतिः सर्ग-काले द्विजोत्तम ॥ १,२.३३ ॥

प्रधान-तत्त्वम् उद्भूतं महान्तं तत् समावृणोत् ।
सात्त्विको राजसश् च एव तामसश् च त्रिधा महान् ॥ १,२.३४ ॥

प्रधान-तत्त्वेन समं त्वचा बीजम् इव आवृतम् ।
वैकारिकस् तैजसश् च भूतादिश् च एव तामसः ॥ १,२.३५ ॥

त्रिविधोऽयम् अहङ्कारो महत्तत्त्वाद् अजायत ।
भूत-इन्द्रियाणां हेतुः स त्रि-गुणत्वान् महामुने ।
यथा प्रधानेन महान् महता स तथा वृतः ॥ १,२.३६ ॥

भूतादिस् तु विकुर्वाणः शब्द-तन्मात्रकं ततः ।
ससर्ज शब्द-तन्मात्राद् आकाशं शब्द-लक्षणम् ॥ १,२.३७ ॥

शब्द-मात्रं तथा आकाशं भूतादिः स समावृणोत् ।
आकाशस् तु विकुर्वाणः स्पर्श-मात्रं ससर्ज ह ॥ १,२.३८ ॥

बलवान् अभवद् वायुस् तस्य स्पर्शो गुणो मतः ।
आकाशं शब्द-मात्रं तु स्पर्श-मात्रं समावृणोत् ॥ १,२.३९ ॥

ततो वायुर् विकुर्वाणो रूप-मात्रं ससर्ज ह ।
ज्योतिर् उत्पद्यते वायोस् तद् रूप-गुणम् उच्यते ॥ १,२.४० ॥

स्पर्श-मात्रं तु वै वायु रूप-मात्रं समावृणोत् ।
ज्योतिश् च अपि विकुर्वाणं रस-मात्रं ससर्ज ह ॥ १,२.४१ ॥

संभवन्ति ततोऽम्भांसि रस-आधारामि तानि च ।
रस-मात्राणि च अम्भांसि रूप-मात्रं समावृणोत् ॥ १,२.४२ ॥

विकुर्वाणानि च अम्भांसि गन्ध-मात्रं ससृजिरे ।
संघातोजायते तस्मात् तस्य गन्धो गुणो मतः ॥ १,२.४३ ॥

तस्मिंस्-तस्मिंस् तु तन्मात्रं तेन तन्मात्रता स्मृता ॥ १,२.४४ ॥

तन्मात्राण्य् अविशेषाणि अविशेषास् ततो हि ते ॥ १,२.४५ ॥

न शान्ता न अपि घोरास् ते न मूढाश् च अविशेषिणः ।
भूत-तन्मात्र-सर्गोऽयम् अहङ्कारात् तु तामसात् ॥ १,२.४६ ॥

तैजसानि इन्द्रियाण्य् आहुर् देवा वैकारिका दश ।
एकादशं मनश् च अत्र देवा वैकारिकाः स्मृताः ॥ १,२.४७ ॥

त्वक्-चक्षुर्-नासिका-जिह्वा-श्रोत्रम् अत्र च पञ्चमम् ।
शब्दादीनाम् अवाप्त्यर्थं बुद्धि-युक्तानि वै द्विज ॥ १,२.४८ ॥

पायु-उपस्थौ करौ पादौ वाक् च मैत्रेय पञ्चमी ।
विसर्ग-शिल्प-गति-उक्ति-कर्म तेषां च कथ्यते ॥ १,२.४९ ॥

आकाश-वायु-तेजांसि सलिलं पृथिवी तथा ।
शब्दादिभिर् गुणैर् ब्रह्मन् संयुक्तानि उत्तरोत्तरैः ॥ १,२.५० ॥

शान्ता घोराश् च मूढाश् च विशेषस् तेन ते स्मृताः ॥ १,२.५१ ॥

नानावीर्याः पृथग्-भूतास् ततस् ते संहतिं विना ।
न अशक्नुवन् प्रजाः स्रष्टुम् असमागम्य कृत्स्नशः ॥ १,२.५२ ॥

समेत्य अन्योन्य-संयोगं परस्पर-समाश्रयाः ।
एक-संघात-लक्ष्याश् च संप्राप्य ऐक्यम् अशेषतः ॥ १,२.५३ ॥

पुरुष-अधिष्ठितत्वाच् च प्रधान-अनुग्रहेण च ।
महद्-आद्या विशेष-अन्ता हि अण्डम् उत्पादयन्ति ते ॥ १,२.५४ ॥

तत् क्रमेण विवृद्धं सज्-जल-बुद्बुदवत् समम् ।
भूतेभ्योऽण्डं महा-बुद्धे महत् तद् उदके शयम् ।
प्राकृतं ब्रह्म-रूपस्य विष्णोः स्थानम् अनुत्तमम् ॥ १,२.५५ ॥

तत्र अव्यक्त-स्वरूपोऽसौ व्यक्त-रूपो जगत्-पतिः ।
विष्णुर् ब्रह्म-स्वरूपेण स्वयम् एव व्यवस्थितः ॥ १,२.५६ ॥

मेरुर् उल्बम् अभूत् तस्य जरायुश् च महीधराः ।
गर्भोदकं समुद्राश् च तस्य आसन् सुमहात्मनः ॥ १,२.५७ ॥

स-अद्रि-द्वीप-समुद्राश् च स-ज्योतिर्-लोक-संग्रहः ।
तस्मिन्न् अण्डेऽभवद् विप्र स-देव-असुर-मानुषाः ॥ १,२.५८ ॥

वारि-वह्नि-अनिल-आकाशैस् ततो भूतादिना बहिः ।
वृतं दश-गुणैर् अण्डं भूतादिर् महता तथा ॥ १,२.५९ ॥

अव्यक्तेन आवृतो ब्रह्मंस् तैः सर्वैः सहितो महान् ।
एभिर् आवरणैर् अण्डं सप्तभिः प्राकृतैर् वृतम् ।
नालिकेर-फलस्य अन्तर्-बीजं बाह्य-दलैर् इव ॥ १,२.६० ॥

जुषन् रजो-गुणं तत्र स्वयं विश्व-ईश्वरो हरिः ।
ब्रह्मा भूत्वा अस्य जगतो विसृष्टौ संप्रवर्तते ॥ १,२.६१ ॥

सृष्टं च पात्य् अनुयुगं यावत् कल्प-विकल्पना ।
सत्त्व-भृद् भगवान् विष्णुर् अप्रमेय-पराक्रमः ॥ १,२.६२ ॥

तमोद्रेकी च कल्प-अन्ते रुद्र-रूपी जनार्दनः ।
मैत्रेय अखिल-भूतानि भक्षयत्य् अतिदारुणः ॥ १,२.६३ ॥

भक्षयित्वा च भूतानि जगति एक-अर्णवी-कृते ।
नाग-पर्यङ्क-शयने शेते च परमेश्वरः ॥ १,२.६४ ॥

प्रबुद्धश् च पुनः सृष्टिं करोति ब्रह्म-रूप-धृक् ॥ १,२.६५ ॥

सृष्टि-स्थिति-अन्त-करणीं ब्रह्म-विष्णु-शिव-आत्मिकाम् ।
स संज्ञां याति भगवान् एक एव जनार्दनः ॥ १,२.६६ ॥

स्रष्टा सृजति च आत्मानं विष्णुः पाल्यं च पाति च ।
उपसंह्रियते च अन्ते संहर्ता च स्वयं प्रभुः ॥ १,२.६७ ॥

पृथिव्य् आपस् तथा तेजो वायुर् आकाश एव च ।
सर्व-इन्द्रिय-अन्तःकरणं पुरुष-आख्यं हि यज्-जगत् ॥ १,२.६८ ॥

स एव सर्व-भूत-आत्मा विश्व-रूपो यतोऽव्ययः ।
सर्गादिकं तु तस्य एव भूत-स्थम् उपकारकम् ॥ १,२.६९ ॥

स एव सृज्यः स च सर्ग-कर्ता स एव पात्य् अत्ति च पाल्यते च ।
ब्रह्म-आद्य्-अवस्थाभिर् अशेष-मूर्तिर् विष्णुर् वरिष्ठो वरदो वरेण्यः ॥ १,२.७० ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे द्वितीयोऽध्यायः (२)

मैत्रेय उवाच

निर्गुणस्य अप्रमेयस्य शुद्धस्य अपि अमलात्मनः ।
कथं सर्गादि-कर्तृत्वं ब्रह्मणोऽभ्युपगम्यते ॥ १,३.१ ॥

श्रीपराशर उवाच

शक्तयः सर्व-भावानाम् अचिन्त्य-ज्ञान-गोचराः ।
यतोऽतो ब्रह्मणस् तास् तु सर्गाद्या भाव-शक्तयः ।
भवन्ति तपतां श्रेष्ठ पावकस्य यथा उष्णता ॥ १,३.२ ॥

तन् निबोध यथा सर्गे भगवान् संप्रवर्तते ।
नारायण-आख्यो भगवान् ब्रह्मा लोक-पितामहः ॥ १,३.३ ॥

उत्पन्नः प्रोच्यते विद्वन् नित्यम् एव उपचारतः ॥ १,३.४ ॥

निजेन तस्य मानेन आयुर् वर्ष-शतं स्मृतम् ।
तत् पराख्यं तद्-अर्धं च परार्धम् अभिधीयते ॥ १,३.५ ॥

काल-स्वरूपं विष्णोश् च यन् मया उक्तं तव अनघ ।
तेन तस्य निबोध त्वं परिमाण-उपपादनम् ॥ १,३.६ ॥

अन्येषां चैव जन्तूनां चराणाम् अचराश् च ये ।
भू-भूभृत्-सागरादीनाम् अशेषाणां च सत्तम ॥ १,३.७ ॥

काष्ठा पञ्चदश आख्याता निमेषा मुनि-सत्तम ।
काष्ठास् त्रिंशत् कला त्रिंशत् कला मौहूर्तिको विधिः ॥ १,३.८ ॥

तावत्-संख्यैर् अहो-रात्रं मुहूर्तैर् मानुषं स्मृतम् ।
अहो-रात्राणि तावन्ति मासः पक्ष-द्वय-आत्मकः ॥ १,३.९ ॥

तैः षड्भिर् अयनं वर्षं द्वेऽयने दक्षिण-उत्तरे ।
अयनं दक्षिणं रात्रिर् देवानाम् उत्तरं दिनम् ॥ १,३.१० ॥

दिव्यैर् वर्ष-सहस्रैस् तु कृत-त्रेतादि-संज्ञितम् ।
चतुर्-युगं द्वादशभिस् तद्-विभागं निबोध मे ॥ १,३.११ ॥

चत्वारि त्रीणि द्वे च एकं कृतादिषु यथाक्रमम् ।
दिव्याब्दानां सहस्राणि युगेषु आहुः पुराविदः ॥ १,३.१२ ॥

तत्-प्रमाणैः शतैः संध्या पूर्वा तत्र अभिधीयते ।
संध्यांशश् च एव तत्-तुल्यो युगस्य अनन्तरो हि सः ॥ १,३.१३ ॥

संध्या-संध्यांशयोर् अन्तर् यः कालो मुनि-सत्तम ।
युग-आख्यः स तु विज्ञेयः कृत-त्रेतादि-संज्ञितः ॥ १,३.१४ ॥

कृतं त्रेता द्वापरश् च कलिश् च एव चतुर्-युगम् ।
प्रोच्यते तत् सहस्रं वै ब्रह्मणो दिवसं मुने ॥ १,३.१५ ॥

ब्रह्मणो दिवसे ब्रह्मन् मनवस् तु चतुर्दश ।
भवन्ति परिणामं च तेषां काल-कृतं शृणु ॥ १,३.१६ ॥

सप्तर्षयः सुराः शक्रो मनुस् तत्-सूनवो नृपाः ।
एक-काले हि सृज्यन्ते संह्रियन्ते च पूर्ववत् ॥ १,३.१७ ॥

चतुर्-युगाणां संख्याता सा अधिका हि एक-सप्ततिः ।
मन्वन्तरं मनोः कालः सुरादीनां च सत्तम ॥ १,३.१८ ॥

अष्टौ शत-सहस्राणि दिव्यया संख्यया स्मृतम् ।
द्वि-पञ्चाशत् तथा अन्यानि सहस्राण्य् अधिकानि तु ॥ १,३.१९ ॥

त्रिंशत्-कोट्यस् तु संपूर्णाः संख्याताः संख्यया द्विज ।
सप्तषष्टिस् तथा अन्यानि नियुतानि महामुने ॥ १,३.२० ॥

विंशतिस् तु सहस्राणि कालोऽयम् अधिकं विना ।
मन्वन्तरस्य संख्येयं मानुषैर् वत्सरैर् द्विज ॥ १,३.२१ ॥

चतुर्दश-गुणो हि एष कालो ब्रह्म-अहः स्मृतम् ।
ब्राह्मो नैमित्तिको नाम तस्य अन्ते प्रतिसंचरः ॥ १,३.२२ ॥

तदा हि दह्यते सर्वं त्रैलोक्यं भूर्-भुवादि-कम् ।
जनं प्रयान्ति तापार्ता महर्-लोक-निवासिनः ॥ १,३.२३ ॥

एक-अर्णवे तु त्रैलोक्ये ब्रह्मा नारायण-आत्मकः ।
भोगि-शय्यां गतः शेते त्रैलोक्य-ग्रास-बृंहितः ॥ १,३.२४ ॥

जन-स्थैर् योगिभिर् देवश् चिन्त्यमानोऽब्ज-संभवः ।
तत्-प्रमाणां हि तां रात्रिं तद्-अन्ते सृजते पुनः ॥ १,३.२५ ॥

एवं तु ब्रह्मणो वर्षम् एवं वर्ष-शतं च यत् ।
शतं हि तस्य वर्षाणां परम-आयुर् महात्मनः ॥ १,३.२६ ॥

एकम् अस्य व्यतीतं तु परार्धं ब्रह्मणोऽनघ ।
तस्य अन्तेऽभून् महा-कल्पः पाद्म इत्य् अभिविश्रुतः ॥ १,३.२७ ॥

द्वितीयस्य परार्धस्य वर्तमानस्य वै द्विज ।
वाराह इति कल्पोऽयं प्रथमः परिकीर्तितः ॥ १,३.२८ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे तृतीयोऽध्यायः (३)

श्रीमैत्रेय उवाच

ब्रह्मन् नारायण-आख्योऽसौ कल्प-आदौ भगवान् यथा ।
ससर्ज सर्व-भूतानि तद् आचक्ष्व महामुने ॥ १,४.१ ॥

श्रीपराशर उवाच

प्रजाः ससर्ज भगवान् ब्रह्मा नारायण-आत्मकः ।
प्रजापति-पतिर् देवो यथा तन् मे निशामय ॥ १,४.२ ॥

अतीत-कल्प-अवसाने निशा-सुप्त-उत्थितः प्रभुः ।
सत्त्व-उद्रिक्तस् तथा ब्रह्मा शून्यं लोकम् अवैक्षत ॥ १,४.३ ॥

नारायणः परोऽचिन्त्यः परेषां अपि स प्रभुः ।
ब्रह्म-स्वरूपी भगवान् अनादिः सर्व-संभवः ॥ १,४.४ ॥

इमं च उदाहरन्त्य् अत्र श्लोकं नारायणं प्रति ।
ब्रह्म-स्वरूपिणं देवं जगतः प्रभव-अप्ययम् ॥ १,४.५ ॥

आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नर-सूनवः ।
अयनं तस्य ताः पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥ १,४.६ ॥

तोय-अन्तःस्थां महीं ज्ञात्वा जगति एक-अर्णवी-कृते ।
अनुमानात् तद्-उद्धारं कर्तु-कामः प्रजापतिः ॥ १,४.७ ॥

अकरोत् स्व-तनूम् अन्यां कल्प-आदिषु यथा पुरा ।
मत्स्य-कूर्मादिकां तद्वद् वाराहं वपुर् आस्थितः ॥ १,४.८ ॥

वेद-यज्ञ-मयं रूपम् अशेष-जगतः स्थितौ ।
स्थितः स्थिर-आत्मा सर्व-आत्मा परमात्मा प्रजापतिः ॥ १,४.९ ॥

जन-लोक-गतैः सिद्धैः सनकाद्यैर् अभिष्टुतः ।
प्रविवेश तदा तोयम् आत्म-आधारो धराधरः ॥ १,४.१० ॥

निरीक्ष्य तं तदा देवी पाताल-तलम् आगतम् ।
तुष्टाव प्रणता भूत्वा भक्ति-नम्रा वसुन्धरा ॥ १,४.११ ॥

श्रीपृथिव्युवाच

नमस्ते पुण्डरीकाक्ष शङ्ख-चक्र-गदाधर ।
माम् उद्धर अस्माद् अद्य त्वं त्वत्तोऽहं पूर्वम् उत्थिता ॥ १,४.१२ ॥

त्वया अहम् उद्धृता पूर्वं त्वन्मया अहं जनार्दन ।
तथा अन्यानि च भूतानि गगनादीन्य् अशेषतः ॥ १,४.१३ ॥

नमस्ते परम्-आत्म-आत्मन् पुरुष-आत्मन् नमोऽस्तु ते ।
प्रधान-व्यक्त-भूताय काल-भूताय ते नमः ॥ १,४.१४ ॥

त्वं कर्ता सर्व-भूतानां त्वं पाता त्वं विनाश-कृत् ।
सर्गादिषु प्रभो ब्रह्म-विष्णु-रुद्र-आत्म-रूप-धृक् ॥ १,४.१५ ॥

संभक्षयित्वा सकलं जगति एक-अर्णवी-कृते ।
शेषे त्वम् एव गोविन्द चिन्त्यमानो मनीषिभिः ॥ १,४.१६ ॥

भवती यत् परं तत्त्वं तन् न जानाति कश्चन ।
अवतारेषु यद् रूपं तद् अर्चन्ति दिवौकसः ॥ १,४.१७ ॥

त्वाम् आराध्य परं ब्रह्म याता मुक्तिं मुमुक्षवः ।
वासुदेवम् अनाराध्य को मोक्षं समवाप्स्यति ॥ १,४.१८ ॥

यत्-किञ्चिन् मनसा ग्राह्यं यद् ग्राह्यं चक्षुरादिभिः ।
बुद्ध्या च यत् परिच्छेद्यं तद् रूपम् अखिलं तव ॥ १,४.१९ ॥

त्वन्मया अहं त्वद्-आधार त्वत्-सृष्टा त्वत्-समाश्रया ।
माधवीम् इति लोकोऽयम् अभिधत्ते ततो हि माम् ॥ १,४.२० ॥

जय अखिल-ज्ञान-मय जय स्थूल-मय अव्यय ।
जय अनन्त जय अव्यक्त जय व्यक्त-मय प्रभो ॥ १,४.२१ ॥

पर-अपर-आत्मन् विश्व-आत्मन् जय यज्ञ-पते अनघ ।
त्वं यज्ञस् त्वं वषट्-कारस् त्वम् ओङ्कारस् त्वम् अग्नयः ॥ १,४.२२ ॥

त्वं वेदास् त्वं तद्-अङ्गानि त्वं यज्ञ-पुरुषो हरे ।
सूर्यादयो ग्रहास् तारा नक्षत्राण्य् अखिलं जगत् ॥ १,४.२३ ॥

मूर्त-अमूर्तम् अदृश्यं च दृश्यं च पुरुषोत्तम ।
यच् च उक्तं यच् च न एव उक्तं मया अत्र परमेश्वर ।
तत् सर्वं त्वं नमस् तुभ्यं भूयो-भूयो नमो-नमः ॥ १,४.२४ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं संस्तूयमानस् तु पृथिव्या धरणीधरः ।
साम-स्वर-ध्वनिः श्रीमान् जगर्ज परिघर्घरम् ॥ १,४.२५ ॥

ततः समुत्क्षिप्य धरां स्व-दंष्ट्रया महा-वराहः स्फुट-पद्म-लोचनः ।
रसातलाद् उत्पल-पत्र-सन्निभः समुत्थितो नील इव अचलो महान् ॥ १,४.२६ ॥

उत्तिष्ठता तेन मुख-अनिल-आहतं तत्-संभव-अम्भो जन-लोक-संश्रयान् ।
प्रक्षालयामास हि तान् महा-द्युतीन् सनन्दनादीन् अप-कल्मषान् मुनीन् ॥ १,४.२७ ॥

[[प्रयानिति|प्रयान्ति]] तोयानि खुर-अग्र-विक्षत-रसातलेऽधः कृत-शब्द-सन्तति ।
श्वसन-अनिल-आस्तानि परितः प्रयान्ति सिद्धा जने ये नियता वसन्ति ॥ १,४.२८ ॥

उत्तिष्ठतस् तस्य जल-आर्द्र-कुक्षेर् महा-वराहस्य महीं विगृह्य ।
विधुन्वतो वेद-मयं शरीरं रोम-अन्तर-स्था मुनयः स्तुवन्ति ॥ १,४.२९ ॥

तं तुष्टुवुस् तोष-परीत-चेतसो लोके जने ये निवसन्ति योगिनः ।
सनन्दनाद्या हि अति-नम्र-कन्धरा धराधरं धीरतर-उद्धत-ईक्षणम् ॥ १,४.३० ॥

जय ईश्वराणां परमेश केशव प्रभो गदा-शङ्ख-धर-असि-चक्र-धृक् ।
प्रसूति-नाश-स्थिति-हेतुर् ईश्वरस् त्वम् एव न अन्यत् परमं च यत् पदम् ॥ १,४.३१ ॥

पादेषु वेदास् तव यूप-दंष्ट्रा दन्तेषु यज्ञाश् चितयश् च वक्त्रे ।
हुताश-जिह्वोऽसि तनूरुहाणि दर्भाः प्रभो यज्ञ-पुमांस् त्वम् एव ॥ १,४.३२ ॥

विलोचने रात्रि-अहनी महात्मन् सर्वाश्रयं ब्रह्म परं शिरस् ते ।
सूक्तान् अशेषामि सटा-कलापो घ्राणं समस्तानि हवींषि देव ॥ १,४.३३ ॥

[[मुक्तुण्ड|श्रोत्र-तुण्ड]]-साम-स्वर-धीर-नाद-प्राग्-वंश-काय-अखिल-सत्र-सन्धे ।
पूर्त-इष्ट-धर्म-श्रवणोऽसि देव सनातन-आत्मन् भगवन् प्रसीद ॥ १,४.३४ ॥

पद-क्रम-आक्रान्त-भुवं भवन्तम् आदि-स्थितं च अक्षर-विश्व-मूर्ते ।
विश्वस्य विद्मः परमेश्वरोऽसि प्रसीद नाथोऽसि पर-अवरस् त्वम् ॥ १,४.३५ ॥

दंष्ट्र-अग्र-विन्यस्तम् अशेषम् एतद् भू-मण्डलं नाथ विभाव्यते ते ।
विगाहतः पद्म-वनं विलग्नं सरोजिनी-पत्रम् इव ऊढ-पङ्कम् ॥ १,४.३६ ॥

द्यावा-पृथिव्योर् अतुल-प्रभाव यद् अन्तरं तद् वपुषा तव एव ।
व्याप्तं जगद्-व्याप्ति-समर्थ-दीप्ते हिताय विश्वस्य विभो भव त्वम् ॥ १,४.३७ ॥

परमार्थस् त्वम् एव एको न अन्योऽस्ति जगतः पते ।
तव एष महिमा येन व्याप्तम् एतच्-चराचरम् ॥ १,४.३८ ॥

यद् एतद् दृश्यते मूर्तम् एतज्-ज्ञान-आत्मनस् तव ।
भ्रान्ति-ज्ञानेन पश्यन्ति जगद्-रूपम् अयोगिनः ॥ १,४.३९ ॥

ज्ञान-स्वरूपम् अखिलं जगद् एतद् अबुद्धयः ।
अर्थ-स्वरूपं पश्यन्तो भ्राम्यन्ते मोह-संप्लवे ॥ १,४.४० ॥

ये तु ज्ञान-विदः शुद्ध-चेतसस् तेऽखिलं जगत् ।
ज्ञान-आत्मकं प्रपश्यन्ति त्वद्-रूपं परमेश्वर ॥ १,४.४१ ॥

प्रसीद सर्व सर्वात्मन् भवाय जगताम् इमाम् ।
उद्धर उर्वीम् अमेयात्मन् शं नो देहि अब्ज-लोचन ॥ १,४.४२ ॥

सत्त्व-उद्रिक्तोऽसि भगवन् गोविन्द पृथिवीम् इमाम् ।
समुद्धर भवाय ईश शं नो देहि अब्ज-लोचन ॥ १,४.४३ ॥

सर्ग-प्रवृत्तिर् भवतो जगताम् उपकारिणी ।
भवतु एषा नमस् तेऽस्तु शं नो देहि अब्ज-लोचन ॥ १,४.४४ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं संस्तूयमानस् तु परमात्मा महीधरः ।
उज्जहार क्षितिं क्षिप्रं न्यस्तवांश् च महाम्भसि ॥ १,४.४५ ॥

तस्य उपरि जल-ओघस्य महती नौर् इव स्थिता ।
विततत्त्वात् तु देहस्य न मही याति संप्लवम् ॥ १,४.४६ ॥

ततः क्षितिं समां कृत्वा पृथिव्यां सोऽचिनोद् गिरीन् ।
यथा-विभागं भगवान् अनादिः परमेश्वरः ॥ १,४.४७ ॥

प्राक्-सर्ग-दग्धान् अखिलान् पर्वतान् पृथिवी-तले ।
अमोघेन प्रभावेण ससर्ज अमोघ-वाञ्छितः ॥ १,४.४८ ॥

भू-विभागं ततः कृत्वा सप्त-द्वीपान्य् यथातथम् ।
भूराद्यांश् चतुरो लोकान् पूर्ववत् समकल्पयत् ॥ १,४.४९ ॥

ब्रह्म-रूप-धरो देवस् ततोऽसौ रजसा वृतः ।
चकार सृष्टिं भगवान् चतुर्-वक्त्र-धरो हरिः ॥ १,४.५० ॥

निमित्त-मात्रम् एव असौ सृज्यानां सर्ग-कर्मणि ।
प्रधान-कारणी-भूता यतो वै सृज्य-शक्तयः ॥ १,४.५१ ॥

निमित्त-मात्रं मुक्त्वैवं न अन्यत् किञ्चिद् अपेक्षते ।
नीयते तपतां श्रेष्ठ स्व-शक्त्या वस्तु वस्तुताम् ॥ १,४.५२ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे पृथिव्युद्धारश् चतुर्थोऽध्यायः (४)

श्रीमैत्रेय उवाच

यथा ससर्ज देवोऽसौ देवर्षि-पितृ-दानवान् ।
मनुष्य-तिर्यग्-वृक्ष-आदीन् भू-व्योम-सलिल-ओकसः ॥ १,५.१ ॥

यद्-गुणं यत्-स्वभावं च यद्-रूपं च जगद् द्विज ।
सर्गादौ सृष्टवान् ब्रह्मा तन् मम आचक्ष्व कृत्स्नशः ॥ १,५.२ ॥

श्रीपराशर उवाच

मैत्रेय कथयामि एतच् छृणुष्व सुसमाहितः ।
यथा ससर्ज देवोऽसौ देवादीन् अखिलान् विभुः ॥ १,५.३ ॥

सृष्टिं चिन्तयतस् तस्य कल्प-आदिषु यथा पुरा ।
अबुद्धि-पूर्वकः सर्गः प्रादुर्भूतस् तमोमयः ॥ १,५.४ ॥

तमो-मोहो महा-मोहस् तामिस्त्रो हि अन्ध-संज्ञितः ।
अविद्या पञ्च-पर्वैषा प्रादुर्भूता महात्मनः ॥ १,५.५ ॥

पञ्चधा अवस्थितः सर्गो ध्यायतोऽप्रतिबोधवान् ।
बहिर्-अन्तोऽप्रकाशश् च संवृत-आत्मा नग-आत्मकः ॥ १,५.६ ॥

मुख्या नगा यतः प्रोक्ता मुख्य-सर्गस् ततस् त्व् अयम् ॥ १,५.७ ॥

तं दृष्ट्वा असाधकं सर्गम् अमन्यत अपरं पुनः ॥ १,५.८ ॥

तस्य अभिध्यायतः सर्गस् तिर्यक्-स्रोतोऽभ्यवर्तत ।
यस्मात् तिर्यक्-प्रवृत्तिः स तिर्यक्-स्रोतास् ततः स्मृतः ॥ १,५.९ ॥

पश्वादयस् ते विख्यातास् तमः-प्राया हि अवेदनः ।
उत्पथ-ग्राहिणश् च एव तेऽज्ञाने ज्ञान-मानिनः ॥ १,५.१० ॥

अहंकृता अहं-माना अष्टाविंशद्-वध-आत्मकाः ।
अन्तः-प्रकाशास् ते सर्वे आवृताश् च परस्परम् ॥ १,५.११ ॥

तम् अपि असाधकं मत्वा ध्यायतोऽन्यस् ततोऽभवत् ।
ऊर्ध्व-स्रोतास् तृतीयस् तु सात्त्विकोर्ध्वम् अवर्तत ॥ १,५.१२ ॥

ते सुख-प्रीति-बहुला बहिर्-अन्तश् च न आवृताः ।
प्रकाशा बहिर्-अन्तश् च ऊर्ध्व-स्रोत-उद्भवाः स्मृताः ॥ १,५.१३ ॥

तुष्ट-आत्मानस् तृतीयस् तु देव-सर्गस् तु स स्मृतः ।
तस्मिन् सर्गेऽभवत् प्रीतिर् निष्पन्ने ब्रह्मणस् तदा ॥ १,५.१४ ॥

ततोऽन्यं स तदा दध्यौ साधकं सर्गम् उत्तमम् ।
असाधकांस् तु तान् ज्ञात्वा मुख्य-सर्गादि-संभवान् ॥ १,५.१५ ॥

तथा अभिध्यायस् तस्य सत्य-अभिध्यायिनस् ततः ।
प्रादुर्बभूव च अव्यक्ताद् अर्वाक्-स्रोतास् तु साधकः ॥ १,५.१६ ॥

यस्माद् अर्वाग् व्यवर्तन्त ततोऽर्वाक्-स्रोतसस् तु ते ।
ते च प्रकाश-बहुलास् तमो-उद्रिक्ता रजो-अधिकाः ॥ १,५.१७ ॥

तस्मात् ते दुःख-बहुला भूयो-भूयश् च कारिणः ।
प्रकाशा बहिर्-अन्तश् च मनुष्याः साधकास् तु ते ॥ १,५.१८ ॥

इति एते कथिताः सर्गाः षड् अत्र मुनि-सत्तम ।
प्रथमो महतः सर्गो विज्ञेयो ब्रह्मणस् तु सः ॥ १,५.१९ ॥

तन्मात्राणां द्वितीयश् च भूत-सर्गो हि स स्मृतः ।
वैकारिकस् तृतीयस् तु सर्ग ऐन्द्रियकः स्मृतः ॥ १,५.२० ॥

इति एष प्राकृतः सर्गः संभूतोऽबुद्धि-पूर्वकः ।
मुख्य-सर्गश् चतुर्थस् तु मुख्या वै स्थावराः स्मृताः ॥ १,५.२१ ॥

तिर्यक्-स्रोतास् तु यः प्रोक्तस् तैर्यग्योन्यः स उच्यते ।
तद् ऊर्ध्व-स्रोतसां षष्ठो देव-सर्गस् तु संस्मृतः ॥ १,५.२२ ॥

ततोऽर्वाक्-स्रोतसां सर्गः सप्तमः स तु मानुषः ॥ १,५.२३ ॥

अष्टमोऽनुग्रहः सर्गः सात्त्विकस् तामसश् च सः ।
पञ्च एते वैकृताः सर्गाः प्राकृतास् तु त्रयः स्मृताः ॥ १,५.२४ ॥

प्राकृतो वैकृतश् च एव कौमारो नवमः स्मृतः ।
इति एते वै समाख्याता नव सर्गाः प्रजापतेः ॥ १,५.२५ ॥

प्राकृता वैकृताश् च एव जगतो मूल-हेतवः ।
सृजतो जगदीशस्य किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि ॥ १,५.२६ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच

संक्षेपात् कथितः सर्गो देवादीनां मुने त्वया ।
विस्तराच् छ्रोतुम् इच्छामि त्वत्तो मुनि-वरोत्तम ॥ १,५.२७ ॥

श्रीपराशर उवाच

कर्मभिर् भाविताः पूर्वैः कुशलाकुशलैस् तु ताः ।
ख्यात्या तया हि अनिर्मुक्ताः संहारे हि उपसंहृताः ॥ १,५.२८ ॥

स्थावर-अन्ताः सुर-आद्यास् तु प्रजा ब्रह्मंश् चतुर्विधाः ।
ब्रह्मणः कुर्वतः सृष्टिं जज्ञिरे मानसास् तु ताः ॥ १,५.२९ ॥

ततो देव-असुर-पितॄन् मनुष्यांश् च चतुष्टयम् ।
सिसृक्षुर् अम्भांसि एतानि स्वम् आत्मानम् अयूयुजत् ॥ १,५.३० ॥

युक्त-आत्मनस् तमो-मात्रा हि उद्रिक्ता अभूत् प्रजापतेः ।
सिसृक्षोर् जघनात् पूर्वम् असुरा जज्ञिरे ततः ॥ १,५.३१ ॥

उत्ससर्ज ततस् तां तु तमो-मात्रा-आत्मिकां तनुम् ।
सा तु त्यक्ता तनुस् तेन मैत्रेय अभूद् विभावरी ॥ १,५.३२ ॥

सिसृक्षुर् अन्य-देह-स्थः प्रीतिम् आप ततः सुराः ।
सत्त्व-उद्रिक्ताः समुद्भूता मुखतो ब्रह्मणो द्विज ॥ १,५.३३ ॥

त्यक्ता सा अपि तनुस् तेन सत्त्व-प्रायम् अभूद् दिनम् ।
ततो हि बलिनो रात्रौ असुरा देवता दिवा ॥ १,५.३४ ॥

सत्त्व-मात्रा-आत्मिकाम् एव ततोऽन्यां जगृहे तनुम् ।
पितृवन् मन्यमानस्य पितरस् तस्य जज्ञिरे ॥ १,५.३५ ॥

उत्ससर्ज ततस् तां तु पितॄन् सृष्ट्वा अपि स प्रभुः ।
सा च उत्सृष्टा अभवत् संध्या दिन-नक्त-अन्तर-स्थिता ॥ १,५.३६ ॥

रजो-मात्रा-आत्मिकाम् अन्यां जगृहे स तनुं ततः ।
रजो-मात्रा-उत्कटा जाता मनुष्या द्विज-सत्तम ॥ १,५.३७ ॥

ताम् अपि आशु स तत्याज तनुं सद्यः प्रजापतिः ।
ज्योत्स्ना समभवत् सा अपि प्राक्-संध्या या अभिधीयते ॥ १,५.३८ ॥

ज्योत्स्ना-आगमे तु बलिनो मनुष्याः पितरस् तथा ।
मैत्रेय संध्या-समये तस्माद् एते भवन्ति वै ॥ १,५.३९ ॥

ज्योत्स्ना रात्रिर् अहर् निशि संध्या चत्वारि एतानि वै प्रभोः ।
ब्रह्मणस् तु शरीराणि त्रि-गुण-उपाश्रयाणि तु ॥ १,५.४० ॥

रजो-मात्रा-आत्मिकाम् एव ततोऽन्यां जगृहे तनुम् ।
ततः क्षुद् ब्रह्मणो जाता जज्ञे कामस् तया ततः ॥ १,५.४१ ॥

क्षुत्-क्षामान् अन्धकारेऽथ सोऽसृजद् भगवांस् ततः ।
विरूपाः श्मश्रुला जातास् तेऽभ्यधावंस् ततः प्रभुम् ॥ १,५.४२ ॥

मा एवं भो रक्ष्यते एष यैर् उक्तं राक्षसास् तु ते ।
ऊचुः खादाम इति अन्ये ये ते यक्षास् तु जक्षणात् ॥ १,५.४३ ॥

अप्रियेण तु तान् दृष्ट्वा केशाः शीर्यन्त वेधसः ।
हीनाश् च शिरसो भूयः समारोहन्त तच्-छिरः ॥ १,५.४४ ॥

सर्पणात् तेऽभवन् सर्पा हीनत्वाद् अहयः स्मृताः ।
ततः क्रुद्धो जगत्-स्रष्टा क्रोध-आत्मानो विनिर्ममे ।
वर्णेन कपिशेन उग्र-भूतास् ते पिशित-अशनाः ॥ १,५.४५ ॥

ध्यायतोऽङ्गात् समुत्पन्ना गन्धर्वास् तस्य तत्-क्षणात् ।
पिबन्तो जज्ञिरे वाचं गन्धर्वास् तेन ते द्विज ॥ १,५.४६ ॥

एतानि सृष्ट्वा भगवान् ब्रह्मा तत्-शक्ति-चोदितः ।
ततः स्वच्छन्दतोऽन्यानि वयांसि वयसोऽसृजत् ॥ १,५.४७ ॥

अवयो वक्षसश् चक्रे मुखतोऽजाः स सृष्टवान् ।
सृष्टवान् उदराद् गाश् च पार्श्वभ्यां च प्रजापतिः ॥ १,५.४८ ॥

पद्भ्यां च अश्वान् समातङ्गान् रासभान् गवयान् मृगान् ।
उष्ट्रान् अश्वतरांश् च एव न्यङ्कून् अन्याश् च जातयः ॥ १,५.४९ ॥

ओषध्यः फल-मूलिन्यो रोमभ्यस् तस्य जज्ञिरे ।
त्रेता-युग-मुखे ब्रह्मा कल्पस्य आदौ द्विजोत्तम ।
सृष्ट्वा अपश् च ओषधीः सम्यग् युयोज स तदा अध्वरे ॥ १,५.५० ॥

गौर् अजः पुरुषो मेषश् च अश्व-अश्वतर-गर्दभाः ।
एतान् ग्राम्यान् पशून् आहुर् आरण्यांश् च निबोध मे ॥ १,५.५१ ॥

श्वापदा द्वि-खुरा हस्ती वानराः पक्षि-पञ्चमाः ।
औदकाः पशवः षष्ठाः सप्तमास् तु सरीसृपाः ॥ १,५.५२ ॥

गायत्रं च ऋचश् च एव त्रिवृत्-सोमं रथन्तरम् ।
अग्निष्टोमं च यज्ञानां निर्ममे प्रथमान् मुखात् ॥ १,५.५३ ॥

यजूंषि त्रैष्टुभं छन्दः स्तोमं पञ्चदशं तथा ।
बृहत्-साम तथा उक्थं च दक्षिणाद् असृजन् मुखात् ॥ १,५.५४ ॥

सामानि जगती-छन्दः स्तोमं सप्तदशं तथा ।
वैरूपम् अतिरात्रं च पश्चिमाद् असृजन् मुखात् ॥ १,५.५५ ॥

एकविंशम् अथर्वाणम् आप्तोर्यामाणम् एव च ।
अनुष्टुभं च वैराजम् उत्तराद् असृजन् मुखात् ॥ १,५.५६ ॥

उच्च-अवचानि भूतानि गात्रेभ्यस् तस्य जज्ञिरे ।
देव-असुर-पितॄन् सृष्ट्वा मनुष्यांश् च प्रजापतिः ॥ १,५.५७ ॥

ततः पुनः ससर्ज आदौ संकल्पस्य पितामहः ।
यक्षान् पिशाचान् गन्धर्वान् तथा एव अप्सरसां गणान् ॥ १,५.५८ ॥

नर-किन्नर-रक्षांसि वयः-पशु-मृग-उरगान् ।
अव्ययं च व्ययं च एव यद् इदं स्थाणु-जङ्गमम् ॥ १,५.५९ ॥

तत् ससर्ज तदा ब्रह्मा भगवान् आदि-कृत् प्रभुः ।
तेषां ये यानि कर्माणि प्राक्-सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे ।
तानि एव ते प्रपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः-पुनः ॥ १,५.६० ॥

हिंस्र-अहिंस्रे मृदु-क्रूरे धर्म-अधर्म-ऋत-अनृते ।
तद्-भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात् तत् तस्य रोचते ॥ १,५.६१ ॥

इन्द्रिय-अर्थेषु भूतेषु शरीरेषु च स प्रभुः ।
नानात्वं विनियोगं च धाता एवं व्यसृजत् स्वयम् ॥ १,५.६२ ॥

नाम रूपं च भूतानां कृत्यानां च प्रपञ्चनम् ।
वेद-शब्देभ्य एव आदौ देवादीनां चकार सः ॥ १,५.६३ ॥

ऋषीणां नामधेयानि यथा वेद-श्रुतानि वै ।
तथा नियोग-योग्यानि हि अन्येषाम् अपि सोऽकरोत् ॥ १,५.६४ ॥

यथा ऋतुषु ऋतु-लिङ्गानि नाना-रूपाणि पर्यये ।
दृश्यन्ते तानि तानि एव तथा भावा युगादिषु ॥ १,५.६५ ॥

करोति एवं-विधां सृष्टिं कल्प-आदौ स पुनः-पुनः ।
सिसृक्षा-शक्ति-युक्तोऽसौ सृज्य-शक्ति-प्रचोदितः ॥ १,५.६६ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे पञ्चमोऽध्यायः (५)

श्रीमैत्रेय उवाच

अर्वाक्-स्रोतास् तु कथितो भवता यस् तु मानुषः ।
ब्रह्मन् विस्तरतो ब्रूहि ब्रह्मा तम् असृजद् यथा ॥ १,६.१ ॥

यथा च वर्णान् असृजद् यद्-गुणांश् च प्रजापतिः ।
यच् च तेषां स्मृतं कर्म विप्रादीनां तद् उच्यताम् ॥ १,६.२ ॥

श्रीपराशर उवाच

सत्य-अभिध्यायिनः पूर्वं सिसृक्षेर् ब्रह्मणो जगत् ।
अजायन्त द्विज-श्रेष्ठ सत्त्व-उद्रिक्ता मुखात् प्रजाः ॥ १,६.३ ॥

वक्षसो रजो-उद्रिक्तास् तथा वै ब्रह्मणोऽभवन् ।
रजसा तमसा च एव समुद्रिक्तास् तथा ऊरुतः ॥ १,६.४ ॥

पद्भ्याम् अन्याः प्रजा ब्रह्मा ससर्ज द्विज-सत्तम ।
तमः-प्रधानास् ताः सर्वाश् चातुर्वर्ण्यम् इदं ततः ॥ १,६.५ ॥

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश् च द्विज-सत्तम ।
पाद-ऊरु-वक्षः-स्थलतो मुखतश् च समुद्गताः ॥ १,६.६ ॥

यज्ञ-निष्पत्तये सर्वम् एतद् ब्रह्मा चकार वै ।
चातुर्वर्ण्यं महाभाग यज्ञ-साधनम् उत्तमम् ॥ १,६.७ ॥

यज्ञैर् आप्यायिता देवा वृष्टि-उत्सर्गेण वै प्रजाः ।
आप्याययन्ति धर्मज्ञ यज्ञाः कल्याण-हेतवः ॥ १,६.८ ॥

निष्पाद्यन्ते नरैस् तैस् तु स्व-धर्म-अभिरतैः सदा ।
विशुद्ध-आचरण-उपेतैः सद्भिः सन्-मार्ग-गामिभिः ॥ १,६.९ ॥

स्वर्ग-अपवर्गौ मानुष्यात् प्राप्नुवन्ति नरा मुने ।
यच् च अभिरुचितं स्थानं तद् यान्ति मनुजा द्विज ॥ १,६.१० ॥

प्रजास् ता ब्रह्मणा सृष्टाश् चातुर्वर्ण्य-व्यवस्थिताः ।
सम्यक्-श्रद्धाः समाचार-प्रवणा मुनि-सत्तम ॥ १,६.११ ॥

यथा-इच्छा-वास-निरताः सर्व-बाधा-विवर्जिताः ।
शुद्ध-अन्तःकरणाः शुद्धाः कर्म-अनुष्ठान-निर्मलाः ॥ १,६.१२ ॥

शुद्धे च तासां मनसि शुद्धेऽन्तःसंस्थिते हरौ ।
शुद्ध-ज्ञानं प्रपश्यन्ति विष्ण्वाख्यं येन तत् पदम् ॥ १,६.१३ ॥

ततः काल-आत्मको योऽसौ स च अंशः कथितो हरेः ।
स पातयत्य् अघं घोरम् अल्पम् अल्प-अल्प-सारवत् ॥ १,६.१४ ॥

अधर्म-बीजम् उद्भूतं तमो-लोभ-समुद्भवम् ।
प्रजासु तासु मैत्रेय रागादिकम् असाधकम् ॥ १,६.१५ ॥

ततः सा सहजा सिद्धिस् तासां न अतीव जायते ।
रसोल्लासादयश् च अन्याः सिद्धयोऽष्टौ भवन्ति याः ॥ १,६.१६ ॥

तासु क्षीणાસु अशेषાસु वर्धमाने च पातके ।
द्वंद्व-अभिभव-दुःखार्तास् ता भवन्ति ततः प्रजाः ॥ १,६.१७ ॥

ततो दुर्गाणि ताश् चक्रुर् धान्वं पार्वतम् औदकम् ।
कृत्रिमं च तथा दुर्गं पुर-खर्वटकादिकम् ॥ १,६.१८ ॥

गृहाणि च यथा-न्यायं तेषु चक्रुः पुरादिषु ।
शीत-आतप-आदि-बाधानां प्रशमाय महामते ॥ १,६.१९ ॥

प्रतीकारम् इमं कृत्वा शीत-आदेस् ताः प्रजाः पुनः ।
वार्ता-उपायं ततश् चक्रुर् हस्त-सिद्धिं च कर्म-जाम् ॥ १,६.२० ॥

व्रीहयश् च यवाश् च एव गोधूमाश् चणवस् तिलाः ।
प्रियङ्गवो हि उदराश् च कोरदूषाः सतीनकाः ॥ १,६.२१ ॥

माषा मुद्गा मसूराश् च निष्पावाः स-कुलात्थकाः ।
आढक्यश् चणकाश् च एव शणाः सप्तदश स्मृताः ॥ १,६.२२ ॥

इति एता ओषधीनां तु ग्राम्यानां जातयो मुने ।
ओषध्यो यज्ञियाश् च एव ग्राम्य-अरण्याश् चतुर्दश ॥ १,६.२३ ॥

व्रीहयः सयवा माषा गोधूमाश् च अणवस् तिलाः ।
प्रियङ्गु-सप्तमा हि एते अष्टमास् तु कुलत्थकाः ॥ १,६.२४ ॥

श्यामाकास् तु अथ नीवारा जर्तिलाः स-गवेधुकाः ।
तथा वेणु-यवाः प्रोक्तस् तथा मर्कटका मुने ॥ १,६.२५ ॥

ग्राम्य-अरण्याः स्मृता हि एता ओषध्यस् तु चतुर्दश ।
यज्ञ-निष्पत्तये यज्ञस् तथासां हेतुर् उत्तमः ॥ १,६.२६ ॥

एताश् च सह यज्ञेन प्रजानां कारणं परम् ।
पर-अवर-विदः प्राज्ञास् ततो यज्ञान् वितन्वते ॥ १,६.२७ ॥

अहनि-अहनि अनुष्ठानं यज्ञानां मुनि-सत्तम ।
उपकार-करं पुंसां क्रियमाण-अघ-शान्तिदम् ॥ १,६.२८ ॥

येषां तु काल-सृष्टोऽसौ पाप-बन्धुर् महामुने ।
चेतःसु ववृधे चक्रुस् ते न यज्ञेषु मानसम् ॥ १,६.२९ ॥

वेद-वादांस् तथा वेदान् यज्ञ-कर्मादिकं च यत् ।
तत् सर्वं निन्दयामासुर् यज्ञ-व्यासेध-कारिणः ॥ १,६.३० ॥

प्रवृत्ति-मार्ग-व्युच्छित्ति-कारिणो वेद-निन्दकाः ।
दुर्-आत्मानो दुर्-आचारा बभूवुः कुटिल-आशयाः ॥ १,६.३१ ॥

संसिद्धायां तु वार्तायां प्रजाः सृष्ट्वा प्रजापतिः ।
मर्यादां स्थापयामास यथा-स्थानं यथा-गुणम् ॥ १,६.३२ ॥

वर्णानाम् आश्रमाणां च धर्म-धर्म-भृतां वर ।
लोकांश् च सर्व-वर्णानां सम्यग्-धर्म-अनुपालिनाम् ॥ १,६.३३ ॥

प्राजापत्यं ब्राह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रियावताम् ।
स्थानम् ऐन्द्रं क्षत्रियाणां संग्रामेष्व् अनिवर्तिनाम् ॥ १,६.३४ ॥

वैश्यानां मारुतं स्थानं स्व-धर्मम् अनुवर्तिनाम् ।
गान्धर्वं शूद्र-जातीनां परिचर्य-अनुवर्तिनाम् ॥ १,६.३५ ॥

अष्टाशीति-सहस्राणि मुनीनाम् ऊर्ध्व-रेतसाम् ।
स्मृतं तेषां तु यत् स्थानं तद् एव गुरु-वासिनाम् ॥ १,६.३६ ॥

सप्तर्षीणां तु यत् स्थानं स्मृतं तद् वै वनौकसाम् ।
प्राजापत्यं गृहस्थानां न्यासिनां ब्रह्म-संज्ञितम् ॥ १,६.३७ ॥

योगिनाम् अमृतं स्थानं स्व-आत्म-संतोष-कारिणाम् ॥ १,६.३८ ॥

एकान्तिनः सदा ब्रह्म-ध्यायिनो योगिनश् च ये ।
तेषां तु परमं स्थानं यत् तत् पश्यन्ति सूरयः ॥ १,६.३९ ॥

गत्वा-गत्वा निवर्तन्ते चन्द्र-सूर्यादयो ग्रहाः ।
अद्य अपि न निवर्तन्ते द्वादश-अक्षर-चिन्तकाः ॥ १,६.४० ॥

तामिस्रम् अन्धतामिस्रं महा-रौरव-रौरवौ ।
असि-पत्र-वनं घोरं काल-सूत्रम् अवीचिकम् ॥ १,६.४१ ॥

विनिन्दकानां वेदस्य यज्ञ-व्याघात-कारिणाम् ।
स्थानम् एतत् समाख्यातं स्व-धर्म-त्यागिनश् च ये ॥ १,६.४२ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे षष्ठोऽध्यायः (६)

श्रीपराशर उवाच

ततोऽभिध्यायस् तस्य जज्ञिरे मानसाः प्रजाः ।
तच्-छरीर-समुत्पन्नैः कार्यैस् तैः करणैः सह ।
क्षेत्रज्ञाः समवर्तन्त गात्रेभ्यस् तस्य धीमतः ॥ १,७.१ ॥

ते सर्वे समवर्तन्त ये मया प्राग् उदाहृताः ।
देव-आद्याः स्थावर-अन्ताश् च त्रैगुण्य-विषये स्थिताः ॥ १,७.२ ॥

एवं-भूतानि सृष्टानि चराणि स्थावराणि च ॥ १,७.३ ॥

यदा अस्य ताः प्रजाः सर्वा न व्यवर्धन्त धीमतः ।
अथ अन्यान् मानसान् पुत्रान् सदृशान् आत्मनोऽसृजत् ॥ १,७.४ ॥

भृगुं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् अङ्गिरसं तथा ।
मरीचिं दक्षम् अत्रिं च वसिष्ठं चैव मानसान् ॥ १,७.५ ॥

नव ब्रह्माण इत्य् एते पुराणे निश्चयं गताः ॥ १,७.६ ॥

ख्यातिं भूतिं च संभूतिं क्षमां प्रीतिं तथा एव च ।
सन्नतिं च तथा एव ऊर्जम् अनसूयां तथा एव च ॥ १,७.७ ॥

प्रसूतिं च ततः सृष्ट्वा ददौ तेषां महात्मनाम् ।
पत्न्यो भवध्वम् इति उक्त्वा तेषाम् एव तु दत्तवान् ॥ १,७.८ ॥

सनन्दनादयो ये च पूर्व-सृष्टास् तु वेधसा ।
न ते लोकेष्व् असज्जन्त निरपेक्षाः प्रजासु ते ॥ १,७.९ ॥

सर्वे तेऽभ्यागत-ज्ञाना वीत-रागा विमत्सराः ।
तेष्व् एवं निरपेक्षेषु लोक-सृष्टौ महात्मनः ॥ १,७.१० ॥

ब्रह्मणोऽभून् महान् क्रोधस् त्रैलोक्य-दहन-क्षमः ।
तस्य क्रोधात् समुद्भूत-ज्वाला-माला-अति-दीपितम् ।
ब्रह्मणोऽभूत् तदा सर्वं त्रैलोक्यम् अखिलं मुने ॥ १,७.११ ॥

भ्रुकुटी-कुटिलात् तस्य ललाटात् क्रोध-दीपितात् ।
समुत्पन्नस् तदा रुद्रो मध्याह्न-अर्क-सम-प्रभः ॥ १,७.१२ ॥

अर्ध-नारी-नर-वपुः प्रचण्डोऽति-शरीरवान् ।
विभज आत्मानम् इति उक्त्वा तं ब्रह्मा अन्तर्दधे ततः ॥ १,७.१३ ॥

तथा उक्तोऽसौ द्विधा स्त्रीत्वं पुरुषत्वं तथा अकरोत् ।
विभेद पुरुषत्वं च दशधा च एकधा पुनः ॥ १,७.१४ ॥

सौम्य-असौम्योस् तदा शान्त-अशान्तैः स्त्रीत्वं च स प्रभुः ।
विभेद बहुधा देवः स्वरूपैर् असितैः सितैः ॥ १,७.१५ ॥

ततो ब्रह्मा आत्म-संभूतं पूर्वं स्वायंभुवं प्रभुम् ।
आत्मानम् एव कृतवान् प्रजा-पाल्ये मनुं द्विज ॥ १,७.१६ ॥

शतरूपां च तां नारीं तपो-निर्धूत-कल्मषाम् ।
स्वायंभुवो मनुर् देवः पत्नीत्वे जगृहे प्रभुः ॥ १,७.१७ ॥

तस्मात् तु पुरुषाद् देवी शतरूपा व्यजायत ।
प्रियव्रत-उत्तानपादौ प्रसूति-आकूति-संज्ञितम् ॥ १,७.१८ ॥

कन्या-द्वयं च धर्मज्ञ रूप-औदार्य-गुण-अन्वितम् ।
ददौ प्रसूतिं दक्षाय आकूतिं रुचये पुरा ॥ १,७.१९ ॥

प्रजापतिः स जग्राह तयोर् जज्ञे स-दक्षिणः ।
पुत्रो यज्ञो महाभाग दम्पत्योर् मिथुनं ततः ॥ १,७.२० ॥

यज्ञस्य दक्षिणायां तु पुत्रा द्वादश जज्ञिरे ।
यामा इति समाख्याता देवाः स्वायंभुवे मनौ ॥ १,७.२१ ॥

प्रसूत्यां च तथा दक्षश् चतस्रो विंशतिस् तथा ।
ससर्ज कन्यास् तासां च सम्यङ् नामानि मे शृणु ॥ १,७.२२ ॥

श्रद्धा लक्ष्मीर् धृतिस् तुष्टिर् मेधा पुष्टिस् तथा क्रिया ।
बुद्धिर् लज्जा वपुः शान्तिः सिद्धिः कीर्तिस् त्रयोदशी ॥ १,७.२३ ॥

पत्नी-अर्थं प्रतिजग्राह धर्मो दाक्षायणीः प्रभुः ।
ताभ्यः शिष्टा यवीयस्य एकादश सुलोचनाः ॥ १,७.२४ ॥

ख्यातिः सती अथ संभूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा ।
सन्ततिश् च अनसूया च ऊर्जा स्वाहा स्वधा तथा ॥ १,७.२५ ॥

भृगुर् भवस् मरीचिश् च तथा चैव अङ्गिरा मुनिः ।
पुलस्त्यः पुलहश् च एव क्रतुश् च ऋषि-वरस् तथा ॥ १,७.२६ ॥

अत्रिर् वसिष्ठो वह्निश् च पितरश् च यथाक्रमम् ।
ख्यात्याद्या जगृहुः कन्या मुनयो मुनि-सत्तम ॥ १,७.२७ ॥

श्रद्धा कामं चला दर्पं नियमं धृतिर् आत्मजम् ।
सन्तोषं च तथा तुष्टिर् लोभं पुष्टिर् असूयत ॥ १,७.२८ ॥

मेधा श्रुतं क्रिया दण्डं नयं विनयम् एव च ॥ १,७.२९ ॥

बोधं बुद्धिस् तथा लज्जा विनयं वपुर् आत्मजम् ।
व्यवसायं प्रजज्ञे वै क्षेमं शान्तिर् असूयत ॥ १,७.३० ॥

सुखं सिद्धिर् यशः कीर्तिर् इति एते धर्म-सूनवः ।
कामाद् रतिः सुतं हर्षं धर्म-पौत्रम् असूयत ॥ १,७.३१ ॥

हिंसा भार्या तु अधर्मस्य ततो जज्ञे तथा अनृतम् ।
कन्या च निकृतिस् ताभ्यां माया जज्ञे च वेदना ॥ १,७.३२ ॥

माया च वेदना च एव मिथुनं तु इदम् एतयोः ।
तयोर् जज्ञेऽथ वै माया मृत्युं भूत-अपहारिणम् ॥ १,७.३३ ॥

वेदना स्व-सुतं च अपि दुःखं जज्ञेऽथ रौरवात् ।
मृत्योर् व्याधि-जरा-शोक-तृष्णा-क्रोधाश् च जज्ञिरे ॥ १,७.३४ ॥

दुःख-उत्तराः स्मृता हि एते सर्वे च अधर्म-लक्षणाः ।
न एषां पुत्रोऽस्ति वै भार्या ते सर्वे हि ऊर्ध्व-रेतसः ॥ १,७.३५ ॥

रौद्राणि एतानि रूपाणि विष्णोर् मुनि-वर-आत्मज ।
नित्य-प्रलय-हेतुत्वं जगतोऽस्य प्रयान्ति वै ॥ १,७.३६ ॥

दक्षो मरीचिर् अत्रिश् च भृग्वाद्याश् च प्रजेश्वराः ।
जगति अत्र महाभाग नित्य-सर्गस्य हेतवः ॥ १,७.३७ ॥

मनवो मनु-पुत्राश् च भूपा वीर्य-धराश् च ये ।
सन्-मार्ग-निरताः शूरास् ते सर्वे स्थिति-कारिणः ॥ १,७.३८ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच

येयं नित्या स्थितिर् ब्रह्मन् नित्य-सर्गस् तथा ईरितः ।
नित्य-अभावश् च तेषां वै स्वरूपं मम कथ्यताम् ॥ १,७.३९ ॥

श्रीपराशर उवाच

सर्ग-स्थिति-विनाशांश् च भगवान् मधुसूदनः ।
तैस्-तै रूपैर् अचिन्त्य-आत्मा करोत्य् अव्याहतो विभुः ॥ १,७.४० ॥

नैमित्तिकः प्राकृतिकस् तथा एव आत्यन्तिको द्विज ।
नित्यश् च सर्व-भूतानां प्रलयोऽयं चतुर्-विधः ॥ १,७.४१ ॥

ब्राह्मो नैमित्तिकस् तत्र यच् छेते जगती-पतिः ।
प्रयाति प्राकृतं च एव ब्रह्माण्डं प्रकृतौ लयम् ॥ १,७.४२ ॥

ज्ञानाद् आत्यन्तिकः प्रोक्तो योगिनः परमात्मनि ।
नित्यः सदैव भूतानां यो विनाशो दिवानिशम् ॥ १,७.४३ ॥

प्रसूतिः प्रकृतेर् या तु सा सृष्टिः प्राकृता स्मृता ।
दैनन्दिनी तथा प्रोक्ता न अन्तर-प्रलयाद् अनु ॥ १,७.४४ ॥

भूतानि अनुदिने यत्र जायन्ते मुनि-सत्तम ।
नित्य-सर्गो हि स प्रोक्तः पुराण-अर्थ-विचक्षणैः ॥ १,७.४५ ॥

एवं सर्व-शरीरेषु भगवान् भूत-भावनः ।
संस्थितः कुरुते विष्णुर् उत्पत्ति-स्थिति-संयमान् ॥ १,७.४६ ॥

सृष्टि-स्थिति-विनाशानां शक्तयः सर्व-देहिषु ।
वैष्णव्यः परिवर्तन्ते मैत्रेय अहर्-निशं समाः ॥ १,७.४७ ॥

गुण-त्रय-मयं हि एतत् ब्रह्मन् शक्ति-त्रयं महत् ।
योऽतियाति स याति एव परं न आवर्तते पुनः ॥ १,७.४८ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे सप्तमोऽध्यायः (७)

श्रीपराशर उवाच

कथितस् तामसः सर्गो ब्रह्मणस् ते महामुने ।
रुद्र-सर्गं प्रवक्ष्यामि तन् मे निगदतः शृणु ॥ १,८.१ ॥

कल्प-आदौ आत्मनस् तुल्यं सुतं प्रध्यायस् ततः ।
प्रादुरासीत् प्रभोर् अङ्के कुमारो नील-लोहितः ॥ १,८.२ ॥

रुरोद सुस्वरं सोऽथ प्राद्रवद् द्विज-सत्तम ।
किं त्वं रोदिषि तं ब्रह्मा रुदन्तं प्रत्युवाच ह ॥ १,८.३ ॥

नाम देहि इति तं सोऽथ प्रत्युवाच प्रजापतिः ।
रुद्रस् त्वं देव नाम्ना असि मा रोदीर् धैर्यम् आवह ।
एवम् उक्तः पुनः सोऽथ सप्त-कृत्वो रुरोद वै ॥ १,८.४ ॥

ततोऽन्यानि ददौ तस्मै सप्त नामानि वै प्रभुः ।
स्थानानि च एषाम् अष्टानां पत्नीः पुत्रांश् च स प्रभुः ॥ १,८.५ ॥

भवं शर्वम् अथ ईशानं तथा पशुपतिं द्विज ।
भीमम् उग्रं महादेवम् उवाच स पितामहः ॥ १,८.६ ॥

चक्रे नामानि अथ एतानि स्थानानि एषां चकार सः ।
सूर्यो जलं मही वायुर् वह्निर् आकाशम् एव च ।
दीक्षितो ब्राह्मणः सोम इत्य् एतास् तनवः क्रमात् ॥ १,८.७ ॥

सुवर्चला तथा एव उषा विकेशी च अपरा शिवा ।
स्वाहा दिशस् तथा दीक्षा रोहिणी च यथाक्रमम् ॥ १,८.८ ॥

सूर्यादीनां द्विज-श्रेष्ठ रुद्राद्यैर् नामभिः सह ।
पत्न्यः स्मृता महाभाग तद्-अपत्यानि मे शृणु ॥ १,८.९ ॥

एषां सूति-प्रसूतिभ्याम् इदम् आपूरितं जगत् ॥ १,८.१० ॥

शनैश्चरस् तथा शुक्रो लोहिताङ्गो मनो-जवः ।
स्कन्दः सर्गोऽथ सन्तानो बुधश् च अनुक्रमात् सुताः ॥ १,८.११ ॥

एवं-प्रकारो रुद्रोऽसौ सतीं भार्याम् अनिन्दिताम् ।
उपयेमे दुहितरं दक्षस्य एव प्रजापतेः ॥ १,८.१२ ॥

दक्ष-कोपाच् च तत्याज स सती स्व-कलेवरम् ।
हिमवद्-दुहिता सा अभून् मेनायां द्विज-सत्तम ॥ १,८.१३ ॥

उपयेमे पुनश् च उमाम् अननन्यां भगवान् हरः ॥ १,८.१४ ॥

देवौ धातृ-विधातारौ भृगोः ख्यातिर् असूयत ।
श्रियं च देव-देवस्य पत्नीं नारायणस्य या ॥ १,८.१५ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच

क्षीर-अब्धौ श्रीः समुत्पन्ना श्रूयतेऽमृत-मन्थने ।
भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्ना इति एतद् आह कथं भवान् ॥ १,८.१६ ॥

श्रीपराशर उवाच

नित्यैव एषा जगन्-माता विष्णोः श्रीर् अनपायिनी ।
यथा सर्व-गतो विष्णुस् तथा एव इयं द्विजोत्तम ॥ १,८.१७ ॥

अर्थो विष्णुर् इयं वाणी नीतिर् एषा नयो हरिः ।
बोधो विष्णुर् इयं बुद्धिर् धर्मोऽसौ सत्-क्रिया तु इयम् ॥ १,८.१८ ॥

स्रष्टा विष्णुर् इयं सृष्टिः श्रीर् भूमिर् भू-धरो हरिः ।
सन्तोषो भगवान् लक्ष्मीस् तुष्टिर् मैत्रेय शाश्वती ॥ १,८.१९ ॥

इच्छा श्रीर् भगवान् कामो यज्ञोऽसौ दक्षिणा तु इयम् ।
आज्य-आहुतिर् असौ देवी पुरोडाशो जनार्दनः ॥ १,८.२० ॥

पत्नी-शाला मुने लक्ष्मीः प्राग्-वंशो मधुसूदनः ।
चितिर् लक्ष्मीर् हरिर् यूप इध्मा श्रीर् भगवान् कुशः ॥ १,८.२१ ॥

साम-स्वरूपी भगवान् उद्गीतिः कमलालया ।
स्वाहा लक्ष्मीर् जगन्-नाथो वासुदेवो हुताशनः ॥ १,८.२२ ॥

शङ्करो भगवान् शौरिर् गौरी लक्ष्मीर् द्विजोत्तम ।
मैत्रेय केशवः सूर्यस् तत्-प्रभा कमलालया ॥ १,८.२३ ॥

विष्णुः पितृ-गणः पद्मा स्वधा शाश्वत-पुष्टि-दा ।
द्यौः श्रीः सर्व-आत्मको विष्णुर् अवकाशोऽति-विस्तरः ॥ १,८.२४ ॥

शशाङ्कः श्रीधरः कान्तिः श्रीस् तथा एव अनपायिनी ।
धृतिर् लक्ष्मीर् जगच्-चेष्टा वायुः सर्वत्र-गो हरिः ॥ १,८.२५ ॥

जलधिर् द्विज गोविन्दस् तद्-वेला श्रीर् महामुने ।
लक्ष्मी-स्वरूपम् इन्द्राणी देवेन्द्रो मधुसूदनः ॥ १,८.२६ ॥

यमश् चक्रधरः साक्षाद् धूमोर्णा कमलालया ।
ऋद्धिः श्रीः श्रीधरो देवः स्वयम् एव धनेश्वरः ॥ १,८.२७ ॥

गौरी लक्ष्मीर् महाभागा केशवो वरुणः स्वयम् ।
श्रीर् देवसेना विप्रेन्द्र देवसेना-पतिर् हरिः ॥ १,८.२८ ॥

अवष्टम्भो गदापाणिः शक्तिर् लक्ष्मीर् द्विजोत्तम ।
काष्ठा लक्ष्मीर् निमेषोऽसौ मुहूर्तोऽसौ कला तु इयम् ॥ १,८.२९ ॥

ज्योत्स्ना लक्ष्मीः प्रदीपोऽसौ सर्वः सर्व-ईश्वरो हरिः ।
लता-भूता जगन्-माता श्रीर् विष्णुर् द्रुम-संज्ञितः ॥ १,८.३० ॥

विभावरी श्रीर् दिवसो देव-चक्र-गदाधरः ।
वर-प्रदो वरो विष्णुर् वधूः पद्म-वन-आलया ॥ १,८.३१ ॥

नद-स्वरूपी भगवान् श्रीर् नदी-रूप-संस्थिता ।
ध्वजश् च पुण्डरीकाक्षः पताका कमलालया ॥ १,८.३२ ॥

तृष्णा लक्ष्मीर् जगन्-नाथो लोभो नारायणः परः ।
रती रागश् च मैत्रेय लक्ष्मीर् गोविन्द एव च ॥ १,८.३३ ॥

किं च अति-बहुना उक्तेन संक्षेपेण इदम् उच्यते ॥ १,८.३४ ॥

देव-तिर्यङ्-मनुष्य-आदौ पुं-नामा भगवान् हरिः ।
स्त्री-नाम्नी श्रीश् च विज्ञेया न अनयोर् विद्यते परम् ॥ १,८.३५ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे अष्टमोऽध्यायः (८)

श्रीपराशर उवाच

इदं च शृणु मैत्रेय यत् पृष्टोऽहम् इह त्वया ।
श्री-संबन्धं मया अपि एतच् छ्रुतम् आसीन् मरीचितः ॥ १,९.१ ॥

दुर्वासाः शङ्करस्य अंशश् चचार पृथिवीम् इमाम् ।
स ददर्श स्रजं दिव्याम् ऋषिर् विद्याधरी-करे ॥ १,९.२ ॥

संतानकानाम् अखिलं यस्या गन्धेन वासितम् ।
अति-सेव्यम् अभूद् ब्रह्मंस् तद् वनं वन-चारिणाम् ॥ १,९.३ ॥

उन्मत्त-व्रत-धृग् विप्रस् तां दृष्ट्वा शोभनां स्रजम् ।
तां ययाचे वर-आरोहां विद्याधर-वधूं ततः ॥ १,९.४ ॥

याचिता तेन तन्वङ्गी मालां विद्याधर-अङ्गना ।
ददौ तस्मै विशालाक्षी सादरं प्रणिपत्य तम् ॥ १,९.५ ॥

ताम् आदाय आत्मनो मूर्ध्नि स्रजम् उन्मत्त-रूप-धृक् ।
कृत्वा स विप्रो मैत्रेय परिबभ्राम मेदिनीम् ॥ १,९.६ ॥

स ददर्श तम् आयान्तम् उन्मत्तैरावते स्थितम् ।
त्रैलोक्य-अधिपतिं देवं सह देवैः शची-पतिम् ॥ १,९.७ ॥

ताम् आत्मनः स शिरसः स्रजम् उन्मत्त-षट्पदाम् ।
आदाय अमर-राजाय चिक्षेप उन्मत्तवन् मुनिः ॥ १,९.८ ॥

गृहीत्वा अमर-राजेन स्रग् ऐरावत-मूर्धनि ।
न्यस्ता रराज कैलास-शिखरे जाह्नवी यथा ॥ १,९.९ ॥

मद-अन्धकारित-अक्षोऽसौ गन्ध-आकृष्टेन वारणः ।
करेण आघ्राय चिक्षेप तां स्रजं धरणी-तले ॥ १,९.१० ॥

ततश् चुक्रोध भगवान् दुर्वासा मुनि-सत्तमः ।
मैत्रेय देव-राजानं क्रुद्धश् च एतद् उवाच ह ॥ १,९.११ ॥

दुर्वासा उवाच

ऐश्वर्य-मद-दुष्ट-आत्मन्न् अति-स्तब्धोऽसि वासव ।
श्रियो धाम स्रजं यस् त्वं मद्-दत्तां न अभिनन्दसि ॥ १,९.१२ ॥

प्रसाद इति न उक्तं ते प्रणिपात-पुरःसरम् ।
हर्ष-उत्फुल्ल-कपोलेन न च अपि शिरसा धृता ॥ १,९.१३ ॥

मया दत्ताम् इमां मालां यस्मान् न बहु मन्यसे ।
त्रैलोक्य-श्रीर् अतो मूढ विनाशम् उपयास्यति ॥ १,९.१४ ॥

मां मन्यसे त्वं मद्-दृशं नूनं शक्र तरद्-द्विजैः ।
अतोऽवमानम् अस्मासु मानिना भवता कृतम् ॥ १,९.१५ ॥

मद्-दत्ता भवता यस्मात् क्षिप्ता माला मही-तले ।
तस्मात् प्रणष्ट-लक्ष्मीकं त्रैलोक्यं ते भविष्यति ॥ १,९.१६ ॥

यस्य संजात-कोपस्य भयम् एति चराचरम् ।
तं त्वं माम् अति-गर्वेण देव-राज अवमन्यसे ॥ १,९.१७ ॥

श्रीपराशर उवाच

महेन्द्रो वारण-स्कन्धाद् अवतीर्य त्वर-अन्वितः ।
प्रसादयामास मुनिं दुर्वाससम् अकल्मषम् ॥ १,९.१८ ॥

प्रसाद्यमानः स तदा प्रणिपात-पुरःसरम् ।
इति उवाच सहस्राक्षं दुर्वासा मुनि-सत्तम ॥ १,९.१९ ॥

दुर्वासा उवाच

न अहं कृपालु-हृदयो न च मां भजते क्षमा ।
अन्ये ते मुनयः शक्र दुर्वाससम् अवेहि माम् ॥ १,९.२० ॥

गौतमादिभिर् अन्यैस् त्वं गर्वम् आरोपितो मुधा ।
अक्षान्ति-सार-सर्वस्वं दुर्वाससम् अवेहि माम् ॥ १,९.২১ ॥

वसिष्ठाद्यैर् दया-सारैः स्तोत्रं कुर्वद्भिर् उच्चकैः ।
गर्वं गतोऽसि येन एवं माम् अपि अद्य अवमन्यसे ॥ १,९.२२ ॥

ज्वलज्-जटा-कलापस्य भ्रुकुटी-कुटिलं मुखम् ।
निरीक्ष्य कस् त्रि-भुवने मम यो न गतो भयम् ॥ १,९.२३ ॥

न अहं क्षमिष्ये बहुना किम् उक्तेन शतक्रतो ।
विडंबनाम् इमां भूयः करोष्य् अनुनय-आत्मिकाम् ॥ १,९.२४ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति उक्त्वा प्रययौ विप्रो देव-राजोऽपि तं पुनः ।
आरुह्य ऐरावतं ब्रह्मन् प्रययौ अमरावतीम् ॥ १,९.२५ ॥

ततः प्रभृति निःश्रीकं स-शक्रं भुवन-त्रयम् ।
मैत्रेय आसीद् अपध्वस्तं संक्षीण-ओषधि-वीरुधम् ॥ १,९.२६ ॥

न यज्ञाः समवर्तन्ते न तपस्यन्ति तापसाः ।
न च दान-आदि-धर्मेषु मनश् चक्रे तदा जनः ॥ १,९.२७ ॥

निःसत्त्वाः सकला लोका लोभाद्य्-उपहत-इन्द्रियाः ।
स्वल्पेऽपि हि बभूवुस् ते स-अभिलाषा द्विजोत्तम ॥ १,९.२८ ॥

यतः सत्त्वं ततो लक्ष्मीः सत्त्वं भूत्य्-अनुसारि च ।
निःश्रीकाणां कुतः सत्त्वं विना तेन गुणाः कुतः ॥ १,९.२९ ॥

बल-शौर्य-आद्य्-अभावश् च पुरुषाणां गुणैर् विना ।
[[लवनायः]] समस्तस्य बल-शौर्य-विवर्जितः ॥ १,९.३० ॥

भवत्य् अपध्वस्त-मतिर् लघितः प्रथितः पुमान् ।
एवम् अत्यन्त-निःश्रीके त्रैलोक्ये सत्त्व-वर्जिते ॥ १,९.३१ ॥

देवान् प्रति बल-उद्योगं चक्रुर् दैतेय-दानवाः ॥ १,९.३२ ॥

लोभ-अभिभूता निःश्रीका दैत्याः सत्त्व-विवर्जिताः ।
श्री-अप-विहीनैर् निःसत्त्वैर् देवैश् चक्रुस् ततो रणम् ॥ १,९.३३ ॥

विजितास् त्रिदशा दैत्यैर् इन्द्राद्याः शरणं ययुः ।
पितामहं महाभागं हुताशन-पुरोगमाः ॥ १,९.३४ ॥

यथावत् कथितो देवैर् ब्रह्मा प्राह ततः सुरान् ।
पर-अवर-ईशं शरणं व्रजध्वम् असुर-अदनम् ॥ १,९.३५ ॥

उत्पत्ति-स्थिति-नाशानाम् अहेतुं हेतुम् ईश्वरम् ।
प्रजापति-पतिं विष्णुम् अनन्तम् अपराजितम् ॥ १,९.३६ ॥

प्रधान-पुंसोर् अजयोः कारणं कार्य-भूतयोः ।
प्रणत-आर्ति-हरं विष्णुं स वः श्रेयो विधास्यति ॥ १,९.३७ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवम् उक्त्वा सुरान् सर्वान् ब्रह्मा लोक-पितामहः ।
क्षीरोदस्य उत्तरं तीरं तैर् एव सहितो ययौ ॥ १,९.३८ ॥

स गत्वा त्रिदशैः सर्वैः समवेतः पितामहः ।
तुष्टाव वाग्भिर् इष्टाभिः पर-अवर-पतिं हरिम् ॥ १,९.३९ ॥

ब्रह्मोवाच

नमामि सर्वं सर्व-ईशम् अनन्तम् अजम् अव्ययम् ।
लोक-धाम धरा-धारम् अप्रकाशम् अभेदिनम् ॥ १,९.४० ॥

नारायणम् अणीयांसम् अशेषाणाम् अणीयसाम् ।
समस्तानां गरिष्ठं च भूरादीनां गरीयसाम् ॥ १,९.४१ ॥

यत्र सर्वं यतः सर्वम् उत्पन्नं मत्-पुरःसरम् ।
सर्व-भूतश् च यो देवः पराणाम् अपि यः परः ॥ १,९.४२ ॥

परः परस्मात् पुरुषात् परम-आत्म-स्वरूप-धृक् ।
योगिभिश् चिन्त्यते योऽसौ मुक्ति-हेतोर् मुमुक्षुभिः ॥ १,९.४३ ॥

सत्त्वादयो न सन्ति ईशे यत्र च प्राकृता गुणाः ।
स शुद्धः सर्व-शुद्धेभ्यः पुमान् आद्यः प्रसीदतु ॥ १,९.४४ ॥

कला-काष्ठा-मुहूर्त-आदि-काल-सूत्रस्य गोचरे ।
यस्य शक्तिर् न शुद्धस्य स नो विष्णुः प्रसीदतु ॥ १,९.४५ ॥

प्रोच्यते परमेशो हि यः शुद्धोऽपि उपचारतः ।
प्रसीदतु स नो विष्णुर् आत्मा यः सर्व-देहिनाम् ॥ १,९.४६ ॥

यः कारणं च कार्यं च कारणस्य अपि कारणम् ।
कार्यस्य अपि च यः कार्यं प्रसीदतु स नो हरिः ॥ १,९.४७ ॥

कार्य-कार्यस्य यत् कार्यं तत्-कार्यस्य अपि यः स्वयम् ।
तत्-कार्य-कार्य-भूतो यस् ततश् च प्रणताः स्म तम् ॥ १,९.४८ ॥

कारणं कारणस्य अपि तस्य कारण-कारणम् ।
तत्-कारणानां हेतुं तं प्रणताः स्म पर-ईश्वरम् ॥ १,९.४९ ॥

भोक्तारं भोग्य-भूतं च स्रष्टारं सृज्यम् एव च ।
कार्य-कर्तृ-स्वरूपं तं प्रणताः स्म परं पदम् ॥ १,९.५० ॥

विशुद्ध-बोधवन् नित्यम् अजम् अक्षयम् अव्ययम् ।
अव्यक्तम् अविकारं यत् तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,९.५१ ॥

न स्थूलं न च सूक्ष्मं यन् न विशेषण-गोचरम् ।
तत् पदं परमं विष्णोः प्रणमाम सदा अमलम् ॥ १,९.५२ ॥

यस्य अयुत-अयुत-अंश-अंशे विश्व-शक्तिर् इयं स्थिता ।
पर-ब्रह्म-स्वरूपं यत् प्रणमामस् तम् अव्ययम् ॥ १,९.५३ ॥

यद् योगिनः सदा उद्युक्ताः पुण्य-पाप-क्षये क्षयम् ।
पश्यन्ति प्रणवे चिन्त्यं तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,९.५४ ॥

यन् न देवा न मुनयो न च अहं न च शङ्करः ।
जानन्ति परमेशस्य तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,९.५५ ॥

शक्तयो यस्य देवस्य ब्रह्म-विष्णु-शिव-आत्मिकाः ।
भवन्त्य् अभूत-पूर्वस्य तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,९.५६ ॥

सर्व-ईश सर्व-भूत-आत्मन् सर्व सर्व-आश्रय अच्युत ।
प्रसीद विष्णो भक्तानां व्रज नो दृष्टि-गोचरम् ॥ १,९.५७ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति उदीरितम् आकर्ण्य ब्रह्मणस् त्रिदशास् ततः ।
प्रणम्य ऊचुः प्रसीद इति व्रज नो दृष्टि-गोचरम् ॥ १,९.५८ ॥

यन् न अयं भगवान् ब्रह्मा जानाति परमं पदम् ।
तन् नताः स्म जगद्-धाम तव सर्व-गत अच्युत ॥ १,९.५९ ॥

इति अन्ते वचसस् तेषां देवानां ब्रह्मणस् तथा ।
ऊचुर् देवर्षयः सर्वे बृहस्पति-पुरोगमाः ॥ १,९.६० ॥

अद्यो यज्ञः पुमान् ईड्यः पूर्वेषां यश् च पूर्व-जः ।
तन् नताः स्म जगत्-स्रष्टुः स्रष्टारम् अविशेषणम् ॥ १,९.६१ ॥

भगवन् भूत-भव्य-ईश यज्ञ-मूर्ति-धर अव्यय ।
प्रसीद प्रणतानां त्वं सर्वेषां देहि दर्शनम् ॥ १,९.६२ ॥

एष ब्रह्मा सह अस्माभिः सह रुद्रैस् त्रिलोचनः ।
सर्व-आदित्यैः समं पूषा पावकोऽयं सह-अग्निभिः ॥ १,९.६३ ॥

अश्विनौ वसवश् च इमे सर्वे च एते मरुद्-गणाः ।
साध्या विश्वे तथा देवा देवेन्द्रश् च अयम् ईश्वरः ॥ १,९.६४ ॥

प्रणाम-प्रवणा नाथ दैत्य-सैन्यैः पराजिताः ।
शरणं त्वाम् अनुप्राप्ताः समस्ता देवता-गणाः ॥ १,९.६५ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं संस्तूयमानस् तु भगवान् शङ्ख-चक्र-धृक् ।
जगाम दर्शनं तेषां मैत्रेय परमेश्वरः ॥ १,९.६६ ॥

तं दृष्ट्वा ते तदा देवाः शङ्ख-चक्र-गदाधरम् ।
अपूर्व-रूप-संस्थानं तेजसां राशिम् ऊर्जितम् ॥ १,९.६७ ॥

प्रणम्य प्रणताः सर्वे संक्षोभ-स्तिमित-ईक्षणाः ।
तुष्टुवुः पुण्डरीकाक्षं पितामह-पुरोगमाः ॥ १,९.६८ ॥

देवा ऊचुः

नमो-नमो विशेषस् त्वं त्वं ब्रह्मा त्वं पिनाक-धृक् ।
इन्द्रस् त्वम् अग्निः पवनो वरुणः सविता यमः ॥ १,९.६९ ॥

वसवो मरुतः साध्या विश्वेदेव-गणा भवान् ।
योऽयं तव अग्रतो देव समीपं देवता-गणः ।
स त्वम् एव जगत्-स्रष्टा यतः सर्व-गतो भवान् ॥ १,९.७० ॥

त्वं यज्ञस् त्वं वषट्कारस् त्वम् ओङ्कारः प्रजापतिः ।
विद्या-वेद्यं च सर्व-आत्मंस् त्वन्मयं च अखिलं जगत् ॥ १,९.७१ ॥

त्वाम् आर्ताः शरणं विष्णो प्रयाता दैत्य-निर्जिताः ।
वयं प्रसीद सर्व-आत्मंस् तेजसा आप्याययस्व नः ॥ १,९.७२ ॥

तावद् आर्तिस् तथा वाञ्छा तावन् मोहस् तथा सुखम् ।
यावन् न याति शरणं त्वाम् अशेष-अघ-नाशनम् ॥ १,९.७३ ॥

त्वं प्रसादं प्रसन्न-आत्मन् प्रपन्नानां कुरुष्व नः ।
तेजसां नाथ सर्वेषां स्व-शक्त्या आप्यायनं कुरु ॥ १,९.७४ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं संस्तूयमानस् तु प्रणतैर् अमरैर् हरिः ।
प्रसन्न-दृष्टिर् भगवान् इदम् आह स विश्व-कृत् ॥ १,९.७५ ॥

तेजसो भवतां देवाः करिष्यामि उपबृंहणम् ।
वदाम्य् अहं यत् क्रियतां भवद्भिस् तद् इदं सुराः ॥ १,९.७६ ॥

आनीय सहिता दैत्यैः क्षीर-अब्धौ सकल-ओषधीः ।
प्रक्षिप्य अत्र अमृत-अर्थं ताः सकला दैत्य-दानवैः ।
मन्थानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वा च वासुकिम् ॥ १,९.७७ ॥

मथ्यताम् अमृतं देवाः सहाये मयि अवस्थिते ॥ १,९.७८ ॥

साम-पूर्वं च दैतेयास् तत्र साहाय्य-कर्मणि ।
सामान्य-फल-भोक्तारो यूयं वाच्या भविष्यथ ॥ १,९.७९ ॥

मथ्यमाने च तत्र अब्धौ यत् समुत्पत्स्यतेऽमृतम् ।
तत्-पानाद् बलिनो यूयम् अमराश् च भविष्यथ ॥ १,९.८० ॥

तथा च अहं करिष्यामि ते यथा त्रिदश-द्विषः ।
न प्राप्स्यन्ति अमृतं देवाः केवलं क्लेश-भागिनः ॥ १,९.८१ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति उक्ता देव-देवेन सर्व एव तदा सुराः ।
संधानम् असुरैः कृत्वा यत्नवन्तोऽमृतेऽभवन् ॥ १,९.८२ ॥

नाना-ओषधीः समानीय देव-दैतेय-दानवाः ।
क्षिप्त्वा क्षीर-अब्धि-पयसि शरद्-अभ्र-अमल-त्विषि ॥ १,९.८३ ॥

मन्थानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वा च वासुकिम् ।
ततो मथितुम् आरब्धा मैत्रेय तरसा अमृतम् ॥ १,९.८४ ॥

विबुधाः सहिताः सर्वे यतः पुच्छं ततः कृताः ।
कृष्णेन वासुकेर् दैत्याः पूर्व-काये निवेशिताः ॥ १,९.८५ ॥

ते तस्य मुख-निश्वास-वह्नि-ताप-हत-त्विषः ।
निस्तेजसोऽसुराः सर्वे बभूवुर् अमित-ओजसः ॥ १,९.८६ ॥

तेन एव मुख-निश्वास-वायुना अस्त-बलाहकैः ।
पुच्छ-प्रदेशे वर्षद्भिस् तदा च आप्यायिताः सुराः ॥ १,९.८७ ॥

क्षीरोद-मध्ये भगवान् कूर्म-रूपी स्वयं हरिः ।
मन्थन-अद्रेर् अधिष्ठानं भ्रमतोऽभून् महामुने ॥ १,९.८८ ॥

रूपेण अन्येन देवानां मध्ये चक्र-गदाधरः ।
चकर्ष नाग-राजानं दैत्य-मध्येऽपरेण च ॥ १,९.८९ ॥

उपरि आक्रान्तवान् शैलं बृहद्-रूपेण केशवः ।
तथा अपरेण मैत्रेय यन् न दृष्टं सुर-असुरैः ॥ १,९.९० ॥

तेजसा नाग-राजानं तथा आप्यायितवान् हरिः ।
अन्येन तेजसा देवान् उपबृंहितवान् प्रभुः ॥ १,९.९१ ॥

मथ्यमाने ततस् तस्मिन् क्षीर-अब्धौ देव-दानवैः ।
हविर्-धामा अभवत् पूर्वं सुरभिः सुर-पूजिता ॥ १,९.९२ ॥

जग्मुर् मुदं ततो देवा दानवाश् च महामुने ।
व्याक्षिप्त-चेतसश् च एव बभूवुस् तिमित-ईक्षणाः ॥ १,९.९३ ॥

किम् एतद् इति सिद्धानां दिवि चिन्तयतां ततः ।
बभूव वारुणी देवी मद-आघूर्णित-लोचना ॥ १,९.९४ ॥

कृत-आवर्तात् ततस् तस्मात् क्षीरोदाद् वासयञ् जगत् ।
गन्धेन पारिजातोऽभूद् देव-स्त्री-नन्दनस् तरुः ॥ १,९.९५ ॥

रूप-औदार्य-गुण-उपेतस् तथा च अप्सरसां गणः ।
क्षीरोदधेः समुत्पन्नो मैत्रेय परम-अद्भुतः ॥ १,९.९६ ॥

ततः शीत-अंशुर् अभवज् जगृहे तं महेश्वरः ।
जगृहुश् च विषं नागाः क्षीर-अब्धि-समुत्थितम् ॥ १,९.९७ ॥

ततो धन्वन्तरिर् देवः श्वेत-अम्बर-धरः स्वयम् ।
बिभ्रत् कमण्डलुं पूर्णम् अमृतस्य समुत्थितः ॥ १,९.९८ ॥

ततः स्वस्थ-मनस्कास् ते सर्वे दैतेय-दानवाः ।
बभूवुर् मुदिताः सर्वे मैत्रेय मुनिभिः सह ॥ १,९.९९ ॥

ततः स्फुरत्-कान्तिमती विकासि-कमले स्थिता ।
श्रीर् देवी पयसस् तस्माद् उद्भूता धृत-पङ्कजा ॥ १,९.१०० ॥

तां तुष्टुवुर् मुदा युक्ताः श्री-सूक्तेन महर्षयः ॥ १,९.१०१ ॥

विश्वावसु-मुखास् तस्या गन्धर्वाः पुरतो जगुः ।
घृताची-प्रमुखास् तत्र ननृतुश् च अप्सरो-गणाः ॥ १,९.१०२ ॥

गङ्गाद्याः सरितस् तोयैः स्नान-अर्थम् उपतस्थिरे ।
दिग्-गजा हेम-पात्र-स्थम् आदाय विमलं जलम् ।
स्नापयां चक्रिरे देवीं सर्व-लोक-महेश्वरीम् ॥ १,९.१०३ ॥

क्षीरोदो रूप-धृक् तस्यै मालाम् अम्लान-पङ्कजाम् ।
ददौ विभूषणान्य् अङ्गे विश्वकर्मा चकार ह ॥ १,९.१०४ ॥

दिव्य-माल्य-अम्बर-धरा स्नाता भूषण-भूषिता ।
पश्यतां सर्व-देवानां ययौ वक्षः-स्थलं हरेः ॥ १,९.१०५ ॥

तया विलोकिता देवा हरि-वक्षः-स्थल-स्थया ।
लक्ष्म्या मैत्रेय सहसा परां निर्वृतिम् आगताः ॥ १,९.१०६ ॥

उद्वेगं परमं जग्मुर् दैत्या विष्णु-पराङ्मुखाः ।
त्यक्ता लक्ष्म्या महाभाग विप्रचित्ति-पुरोगमाः ॥ १,९.१०७ ॥

ततस् ते जगृहुर् दैत्या धन्वन्तरि-कर-स्थितम् ।
कमण्डलुं महा-वीर्या यत्र आस्तेऽमृतम् उत्तमम् ॥ १,९.१०८ ॥

मायया मोहयित्वा तान् विष्णुः स्त्री-रूप-संस्थितः ।
दानवेभ्यस् तदादाय देवेभ्यः प्रददौ प्रभुः ॥ १,९.१०९ ॥

ततः पपुः सुर-गणाः शक्र-आद्यास् तत् तदा अमृतम् ।
उद्यत-आयुध-निस्त्रिंशा दैत्यास् तांश् च समाभ्ययुः ॥ १,९.११० ॥

पीतेऽमृते च बलिभिर् देवैर् दैत्य-चमूस् तदा ।
वध्यमाना दिशो भेजे पातालं च विवेश वै ॥ १,९.१११ ॥

ततो देवा मुदा युक्ताः शङ्ख-चक्र-गदाभृतम् ।
प्रणिपत्य यथा-पूर्वं प्रशासत् तत् त्रि-विष्टपम् ॥ १,९.११२ ॥

ततः प्रसन्न-भाः सूर्यः प्रययौ स्वेन वर्त्मना ।
ज्योतींषि च यथा-मार्गं प्रययुर् मुनि-सत्तम ॥ १,९.११३ ॥

जज्वाल भगवान् उच्चैश् चारु-दीप्तिर् विभावसुः ।
धर्मे च सर्व-भूतानां तदा मतिर् अजायत ॥ १,९.११४ ॥

त्रैलोक्यं च श्रिया जुष्टं बभूव द्विज-सत्तम ।
शक्रश् च त्रिदश-श्रेष्ठः पुनः श्रीमान् अजायत ॥ १,९.११५ ॥

सिंहासन-गतः शक्रः संप्राप्य त्रिदिवं पुनः ।
देव-राज्ये स्थितो देवीं तुष्टाव अब्ज-करां ततः ॥ १,९.११६ ॥

इन्द्र उवाच

नमस्ये सर्व-लोकानां जननीम् अब्ज-संभवाम् ।
श्रियम् उन्निद्र-पद्म-अक्षीं विष्णु-वक्षः-स्थल-स्थिताम् ॥ १,९.११७ ॥

पद्म-आलयां पद्म-करां पद्म-पत्र-निभ-ईक्षणाम् ।
वन्दे पद्म-मुखीं देवीं पद्म-नाभ-प्रियाम् अहम् ॥ १,९.११८ ॥

त्वं सिद्धिस् त्वं स्वधा स्वाहा सुधा त्वं लोक-पावनी ।
संध्या रात्रिः प्रभा भूतिर् मेधा श्रद्धा सरस्वती ॥ १,९.११९ ॥

यज्ञ-विद्या महा-विद्या गुह्य-विद्या च शोभने ।
आत्म-विद्या च देवि त्वं विमुक्ति-फल-दायिनी ॥ १,९.१२० ॥

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता दण्ड-नीतिस् त्वम् एव च ।
सौम्य-असौम्यैर् जगद्-रूपैस् त्वया एतत् देवि पूरितम् ॥ १,९.१२१ ॥

का तु अन्या त्वाम् ऋते देवि सर्व-यज्ञ-मयं वपुः ।
अध्यास्ते देव-देवस्य योगि-चिन्त्यं गदाभृतः ॥ १,९.१२२ ॥

त्वया देवि परित्यक्तं सकलं भुवन-त्रयम् ।
विनष्ट-प्रायम् अभवत् त्वया इदानीं समेधितम् ॥ १,९.१२३ ॥

दाराः पुत्रास् तथा अगार-सुहृद्-धान्य-धन-आदिकम् ।
भवत्य् एतन् महाभागे नित्यं त्वद्-वीक्षणात् नृणाम् ॥ १,९.१२४ ॥

शरीर-आरोग्यम् ऐश्वर्यम् अरि-पक्ष-क्षयः सुखम् ।
देवि त्वद्-दृष्टि-दृष्टानां पुरुषाणां न दुर्लभम् ॥ १,९.१२५ ॥

त्वं माता सर्व-लोकानां देव-देवो हरिः पिता ।
त्वया एतद् विष्णुना च अम्ब जगद् व्याप्तं चराचरम् ॥ १,९.१२६ ॥

मा नः कोशं तथा गोष्ठं मा गृहं मा परिच्छदम् ।
मा शरीरं कलत्रं च त्यजेथाः सर्व-पावनि ॥ १,९.१२७ ॥

मा पुत्रान् मा सुहृद्-वर्गं मा पशून् मा विभूषणम् ।
त्यजेथा मम देवस्य विष्णोर् वक्षः-स्थल-आलये ॥ १,९.१२८ ॥

सत्त्वेन सत्य-शौचाभ्यां तथा शील-आदिभिर् गुणैः ।
त्यज्यन्ते ते नराः सद्यः संत्यक्ता ये त्वया अमले ॥ १,९.१२९ ॥

त्वया विलोकिताः सद्यः शील-आद्यैर् अखिलैर् गुणैः ।
कुल-ऐश्वर्यैश् च युज्यन्ते पुरुषा निर्गुणा अपि ॥ १,९.१३० ॥

स श्लाघ्यः स गुणी धन्यः स कुलीनः स बुद्धिमान् ।
स शूरः स च विक्रान्तो यस् त्वया देवि वीक्षितः ॥ १,९.१३१ ॥

सद्यो वैगुण्यम् आयान्ति शील-आद्याः सकला गुणाः ।
पराङ्मुखी जगद्-धात्री यस्य त्वं विष्णु-वल्लभे ॥ १,९.१३२ ॥

न ते वर्णयितुं शक्ता गुणाञ् जिह्वा अपि वेधसः ।
प्रसीद देवि पद्म-अक्षि मा अस्मांस् त्याक्षीः कदाचन ॥ १,९.१३३ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं श्रीः संस्तुता सम्यक् प्राह देवी शतक्रतुम् ।
शृण्वतां सर्व-देवानां सर्व-भूत-स्थिता द्विज ॥ १,९.१३४ ॥

श्रीरुवाच

परितुष्टा अस्मि देव-ईशे स्तोत्रेण अनेन ते हरे ।
वरं वृणीष्व यस् तु इष्टो वरदा अहं तव आगता ॥ १,९.१३५ ॥

इन्द्र उवाच

वरदा यदि मे देवि वर-अर्हे यदि वा अपि अहम् ।
त्रैलोक्यं न त्वया त्याज्यम् एष मे अस्तु वरः परः ॥ १,९.१३६ ॥

स्तोत्रेण यस् तथा एतेन त्वां स्तोष्यत्य् अब्धि-संभवे ।
स त्वया न परित्याज्यो द्वितीयोऽस्तु वरो मम ॥ १,९.१३७ ॥

श्रीरुवाच

त्रैलोक्यं त्रिदश-श्रेष्ठ न संत्यक्ष्यामि वासव ।
दत्तो वरो मया अयं ते स्तोत्र-आराधन-तुष्टया ॥ १,९.१३८ ॥

यश् च सायं तथा प्रातः स्तोत्रेण अनेन मानवः ।
मां स्तोष्यति न तस्य अहं भविष्यामि पराङ्मुखी ॥ १,९.१३९ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं ददौ वरं देवी देव-राजाय वै पुरा ।
मैत्रेय श्रीर् महाभागा स्तोत्र-आराधन-तोषिता ॥ १,९.१४० ॥

भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्ना श्रीः पूर्वम् उदधेः पुनः ।
देव-दानव-यत्नेन प्रसूता अमृत-मन्थने ॥ १,९.१४१ ॥

एवं यदा जगत्-स्वामी देव-देवो जनार्दनः ।
अवतारं करोत्य् एषा तदा श्रीस् तत्-सहायिनी ॥ १,९.१४२ ॥

पुनश् च पद्माद् उत्पन्ना आदित्योऽभूद् यदा हरिः ।
यदा तु भार्गवो रामस् तदा अभूद् धरणी तु इयम् ॥ १,९.१४३ ॥

राघवत्वेऽभवत् सीता रुक्मिणी कृष्ण-जन्मनि ।
अन्येषु च अवतारेषु विष्णोर् एषा अनपायिनी ॥ १,९.१४४ ॥

देवत्वे देव-देहा इयं मनुष्यत्वे च मानुषी ।
विष्णोर् देह-अनुरूपां वै करोत्य् एषा आत्मनस् तनुम् ॥ १,९.१४५ ॥

यश् च एतच् छृणुयाज् जन्म लक्ष्म्या यश् च पठेन् नरः ।
श्रियो न विच्युतिस् तस्य गृहे यावत् कुल-त्रयम् ॥ १,९.१४६ ॥

पठ्यते येषु च एव इयं गृहेषु श्री-स्तुतिर् मुने ।
अलक्ष्मीः कलह-आधार न तेषु आस्ते कदाचन ॥ १,९.१४७ ॥

एतत् ते कथितं ब्रह्मन् यन् मां त्वं परिपृच्छसि ।
क्षीर-अब्धौ श्रीर् यथा जाता पूर्वं भृगु-सुता सती ॥ १,९.१४८ ॥

इति सकल-विभूति-अवाप्ति-हेतुः स्तुतिर् इयम् इन्द्र-मुख-उद्गता हि लक्ष्म्याः ।
अनुदिनम् इह पठ्यते नृभिर् यैर् वसति न तेषु कदाचिद् अपि अलक्ष्मीः ॥ १,९.१४९ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे नवमोऽध्यायः (९)

श्रीपराशर उवाच

भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्ना लक्ष्मीर् विष्णु-परिग्रहः ।
तथा धातृ-विधातारौ ख्यात्यां जातौ सुतौ भृगोः ॥ १,१०.२ ॥

आयतिर् नियतिश् च एव मेरोः कन्ये महात्मनः ।
भार्ये धातृ-विधात्रोस् ते तयोर् जातौ सुतौ उभौ ॥ १,१०.३ ॥

प्राणश् च एव मृकण्डुश् च मार्कण्डेयो मृकण्डुतः ।
ततो वेदशिरा जज्ञे प्राणस्य अपि सुतं शृणु ॥ १,१०.४ ॥

प्राणस्य द्युतिमान् पुत्रो राजवांश् च ततोऽभवत् ।
ततो वंशो महाभाग विस्तरं भार्गवो गतः ॥ १,१०.५ ॥

पत्नी मरीचेः संभूतिः पौर्णमासम् असूयत ।
विरजाः पर्वतश् च एव तस्य पुत्रो महात्मनः ॥ १,१०.६ ॥

वंश-संकीर्तने पुत्रान् वदिष्ये अहं ततो द्विज ।
स्मृतिश् च अङ्गिरसः पत्नी प्रसूता कन्यकास् तथा ।
सिनीवाली कुहूश् च एव राका च अनुमतिस् तथा ॥ १,१०.७ ॥

अनसूया तथा एव अत्रेर् जज्ञे निष्कल्मषान् सुतान् ।
सोमं दुर्वाससं च एव दत्तात्रेयं च योगिनम् ॥ १,१०.८ ॥

प्रीत्यां पुलस्त्य-भार्यायां दत्तोलिस् तत्-सुतोऽभवत् ।
पूर्व-जन्मनि योऽगस्त्यः स्मृतः स्वायंभुवेऽन्तरे ॥ १,१०.९ ॥

कर्दमश् चार्वरीवांश् च सहिष्णुश् च सुतास् त्रयः ।
क्षमा तु सुषुवे भार्या पुलहस्य प्रजापतेः ॥ १,१०.१० ॥

क्रतोश् च संततिर् भार्या वालखिल्यान् असूयत ।
षष्टि-पुत्र-सहस्राणि मुनीनाम् ऊर्ध्व-रेतसाम् ।
अङ्गुष्ठ-पर्व-मात्राणां ज्वलद्-भास्कर-तेजसाम् ॥ १,१०.११ ॥

ऊर्जायां तु वसिष्ठस्य सप्त अजायन्त वै सुताः ॥ १,१०.१२ ॥

रजो गोत्रोर्ध्वबाहुश् च सवनश् च अनघस् तथा ।
सुतपाः शुक्र इत्य् एते सर्वे सप्तर्षयोऽमलाः ॥ १,१०.१३ ॥

योऽसाव् अग्नि-अभिमानी स्याद् ब्रह्मणस् तनयोऽग्रजः ।
तस्मात् स्वाहा सुताल् लेभे त्रीन् उदार-ओजसो द्विज ॥ १,१०.१४ ॥

पावकं पवमानं तु शुचिं च अपि जल-आशिनम् ॥ १,१०.१५ ॥

तेषां तु सन्ततौ अन्ये चत्वारिंशच् च पञ्च च ।
कथ्यन्ते वह्नयश् च एते पिता-पुत्र-त्रयं च यत् ॥ १,१०.१६ ॥

एवम् एकोनपञ्चाशद् वह्नयः परिकीर्तिताः ॥ १,१०.१७ ॥

पितरो ब्रह्मणा सृष्टा व्याख्याता ये मया द्विज ।
आग्निष्वात्ता बर्हिषदोऽनग्नयः साग्नयश् च ये ॥ १,१०.१८ ॥

तेभ्यः स्वधा सुते जज्ञे मेनां वै धारिणीं तथा ।
ते उभे ब्रह्म-वादिन्यौ योगिन्यौ अपि उभे द्विज ॥ १,१०.१९ ॥

उत्तम-ज्ञान-संपन्ने सर्वैः समुदितैर् गुणैः ॥ १,१०.२० ॥

इति एषा दक्ष-कन्यानां कथिता सन्ततिः ।
श्रद्धावान् संस्मरन्न् एताम् अनपत्यो न जायते ॥ १,१०.२१ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे दशमोऽध्यायः (१०)

श्रीपराशर उवाच

प्रियव्रत-उत्तानपादौ मनोः स्वायंभुवस्य तु ।
द्वौ पुत्रौ तु महा-वीर्यौ धर्मज्ञौ कथितौ तव ॥ १,११.१ ॥

तयोर् उत्तानपादस्य सुरुच्याम् उत्तमः सुतः ।
अभीष्टायाम् अभूद् ब्रह्मन् पितुर् अत्यन्त-वल्लभः ॥ १,११.२ ॥

सुनीतिर् नाम या राज्ञस् तस्य आसीन् महिषी द्विज ।
स न अति-प्रीतिमांस् तस्याम् अभूद् यस्या ध्रुवः सुतः ॥ १,११.३ ॥

राज-आसन-स्थितस्य अङ्कं पितुर् भ्रातरम् आश्रितम् ।
दृष्ट्वोत्तमं ध्रुवश् चक्रे तम् आरोढुं मनोरथम् ॥ १,११.४ ॥

प्रत्यक्षं भूपतिस् तस्याः सुरुच्या न अभ्यनन्दत ।
प्रणयेन आगतं पुत्रम् उत्सङ्ग-आरोहण-उत्सुकम् ॥ १,११.५ ॥

स-पत्नी-तनयं दृष्ट्वा तम् अङ्क-आरोहण-उत्सुकम् ।
स्व-पुत्रं च तथा आरूढं सुरुचिर् वाक्यम् अब्रवीत् ॥ १,११.६ ॥

क्रियते किं वृथा वत्स महान् एष मनोरथः ।
अन्य-स्त्री-गर्भ-जातेन हि असंभूय मम उदरे ॥ १,११.७ ॥

उत्तम-उत्तमम् अप्राप्यम् अविवेको हि वाञ्छसि ।
सत्यं सुतस् त्वम् अपि अस्य किं तु न त्वं मया धृतः ॥ १,११.८ ॥

एतद् राज-आसनं सर्वं भूभृत्-संश्रय-केतनम् ।
योग्यं मम एव पुत्रस्य किम् आत्मा क्लिश्यते त्वया ॥ १,११.९ ॥

उच्चैर् मनोरथस् तेऽयं मत्-पुत्रस्य इव किं वृथा ।
सुनीत्याम् आत्मनो जन्म किं त्वया न अवगम्यते ॥ १,११.१० ॥

श्रीपराशर उवाच

उत्सृज्य पितरं बालस् तच् छ्रुत्वा मातृ-भाषितम् ।
जगाम कुपितो मातुर् निजाया द्विज मन्दिरम् ॥ १,११.११ ॥

तं दृष्ट्वा कुपितं पुत्रम् ईषत्-प्रस्फुरित-अधरम् ।
सुनीतिर् अङ्कम् आरोप्य मैत्रेय इदम् अभाषत ॥ १,११.१२ ॥

वत्स कः कोप-हेतुस् ते कश् च त्वां न अभिनन्दति ।
कोऽवजानाति पितरं वत्स यस् तेऽपराध्यति ॥ १,११.१३ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति उक्तः सकलं मात्रे कथयामास तद् यथा ।
सुरुचिः प्राह भूपाल-प्रत्यक्षम् अतिगर्विता ॥ १,११.१४ ॥

विनिश्वस्य इति कथिते तस्मिन् पुत्रेण दुर्मनाः ।
श्वसत्-क्षाम-ईक्षणा दीना सुनीतिर् वाक्यम् अब्रवीत् ॥ १,११.१५ ॥

सुनीतिरुवाच

सुरुचिः सत्यम् आह इदं मन्द-भाग्योऽसि पुत्रक ।
न हि पुण्यवतां वत्स स-पत्नैर् एवम् उच्यते ॥ १,११.१६ ॥

न उद्वेगस् तात कर्तव्यः कृतं यद् भवता पुरा ।
तत् कोऽपहर्तुं शक्नोति दातुं कश् च अकृतं त्वया ॥ १,११.१७ ॥

तत् त्वया न अत्र कर्तव्यं दुःखं तद्-वाक्य-संभवम् ॥ १,११.१८ ॥

राज-आसनं राज-छत्रं वराश्वा वर-वारणाः ।
यस्य पुण्यानि तस्य एते मत्वा एतच् छाम्य पुत्रक ॥ १,११.१९ ॥

अन्य-जन्म-कृतैः पुण्यैः सुरुच्या सुरुचिर् नृपः ।
भार्या इति प्रोच्यते च अन्या मद्-विधा पुण्य-वर्जिता ॥ १,११.२० ॥

पुण्य-उपचय-संपन्नस् तस्याः पुत्रस् तथा उत्तमः ।
मम पुत्रस् तथा जातोऽस्वल्प-पुण्यो ध्रुवो भवान् ॥ १,११.२१ ॥

तथापि दुःखं न भवान् कर्तुम् अर्हसि पुत्रक ।
यस्य यावत् स तेन एव स्वेन तुष्यति मानवः ॥ १,११.२२ ॥

यदि ते दुःखम् अत्यर्थं सुरुच्या वचसा अभवत् ।
तत् पुण्य-उपचये यत्नं कुरु सर्व-फल-प्रदे ॥ १,११.२३ ॥

सुशीलस् भव धर्मात्मा मैत्रः प्राणि-हिते रतः ।
निम्नं यथा आपः प्रवणाः पात्रम् आयान्ति संपदः ॥ १,११.२४ ॥

ध्रुव उवाच

अम्ब यत् त्वम् इदं प्रात्थ प्रशमाय वचो मम ।
न एतद् दुर्-वाचसा भिन्ने हृदये मम तिष्ठति ॥ १,११.२५ ॥

सोऽहं तथा यतिष्यामि यथा सर्व-उत्तम-उत्तमम् ।
स्थानं प्राप्स्यामि अशेषाणां जगताम् अभि-पूजितम् ॥ १,११.२६ ॥

सुरुचिर् दयिता राज्ञस् तस्या जातोऽस्मि न उदरात् ।
प्रभावं पश्य मेऽम्ब त्वं वृद्धस्य अपि तव उदरे ॥ १,११.२७ ॥

उत्तमः स मम भ्राता यो गर्भेण धृतस् तया ।
स राज-आसनम् आप्नोतु पित्रा दत्तं तथा अस्तु तत् ॥ १,११.२८ ॥

न अन्य-दत्तम् अभीप्स्यामि स्थानम् अम्ब स्व-कर्मणा ।
इच्छामि तद् अहं स्थानं यन् न प्राप पिता मम ॥ १,११.२९ ॥

श्रीपराशर उवाच

निर्जगाम गृहान् मातुर् इति उक्त्वा मातरं ध्रुवः ।
पुराच् च निर्गम्य ततस् तद्-बाह्य-उपवनं ययौ ॥ १,११.३० ॥

स ददर्श मुनींस् तत्र सप्त पूर्व-आगतान् ध्रुवः ।
कृष्णाजिन-उत्तरीयेषु विष्टरेषु समास्थितान् ॥ १,११.३१ ॥

स राज-पुत्रस् तान् सर्वान् प्रणिपत्य अभ्यभाषत ।
प्रश्रय-अवनतः सम्यग् अभिवादन-पूर्वकम् ॥ १,११.३२ ॥

ध्रुव उवाच

उत्तानपाद-तनयं मां निबोधत सत्तमाः ।
जातं सुनीत्यां निर्वेदाद् युष्माकं प्राप्तम् अन्तिकम् ॥ १,११.३३ ॥

ऋषय ऊचुः

चतुः-पञ्च-अब्द-संभूतो बालस् त्वं नृप-नन्दन ।
निर्वेद-कारणं किञ्चित् तव न अद्य अपि वर्तते ॥ १,११.३४ ॥

न चिन्त्यं भवतः किञ्चिद् ध्रियते भूपतिः पिता ।
न च एव इष्ट-वियोगादि तव पश्याम बालक ॥ १,११.३५ ॥

शरीरे न च ते व्याधिर् अस्माभिर् उपलक्ष्यते ।
निर्वेदः किं-निमित्तस् ते कथ्यतां यदि विद्यते ॥ १,११.३६ ॥

श्रीपराशर उवाच

ततः स कथयामास सुरुच्या यद् उदाहृतम् ।
तन् निशम्य ततः प्रोचुर् मुनयस् ते परस्परम् ॥ १,११.३७ ॥

अहो क्षात्रं परं तेजो बालस्य अपि यद् अक्षमा ।
स-पत्न्या मातुर् उक्तं यद् हृदयान् न अपसर्पति ॥ १,११.३८ ॥

भो-भोः क्षत्रिय-दायाद निर्वेदाद् यत् त्वया अधुना ।
कर्तुं व्यवसितं तन् नः कथ्यतां यदि रोचते ॥ १,११.३९ ॥

यच् च कार्यं तव अस्माभिः साहाय्यम् अमित-द्युते ।
तद् उच्यतां विवक्षुस् त्वम् अस्माभिर् उपलक्ष्यसे ॥ १,११.४० ॥

ध्रुव उवाच

न अहम् अर्थम् अभीप्सामि न राज्यं द्विज-सत्तमाः ।
तत् स्थानम् एकम् इच्छामि भुक्तं न अन्येन यत् पुरा ॥ १,११.४१ ॥

एतन् मे क्रियतां सम्यक् कथ्यतां प्राप्यते यथा ।
स्थानम् अग्र्यं समस्तेभ्यः स्थानेभ्यो मुनि-सत्तमाः ॥ १,११.४२ ॥

मरीचिरुवाच

अनाराधित-गोविन्दैर् नरैः स्थानं नृप-आत्मज ।
न हि संप्राप्यते श्रेष्ठं तस्माद् आराधय अच्युतम् ॥ १,११.४३ ॥

अत्रिरुवाच

परः पराणां पुरुषो यस्य तुष्टो जनार्दनः ।
संप्राप्नोत्य् अक्षयम् स्थानम् एतत् सत्यं मया उदितम् ॥ १,११.४४ ॥

अङ्गिरा उवाच

यस्य अन्तः सर्वम् एव इदम् अच्युतस्य अव्यय-आत्मनः ।
तम् आराधय गोविन्दं स्थानम् अग्र्यं यदि इच्छसि ॥ १,११.४५ ॥

पुलस्त्य उवाच

परं ब्रह्म परं धाम योऽसौ ब्रह्म तथा परम् ।
तम् आराधय हरिं याति मुक्तिम् अपि अतिदुर्लभाम् ॥ १,११.४६ ॥

पुलह उवाच

ऐन्द्रम् इन्द्रः परं स्थानं यम् आराधय जगत्-पतिम् ।
प्राप यज्ञ-पतिं विष्णुं तम् आराधय सुव्रत ॥ १,११.४७ ॥

क्रतुरुवाच

यो यज्ञ-पुरुषो यज्ञो योग-ईशः परमः पुमान् ।
तस्मिंस् तुष्टे यद् अप्राप्यं किं तद् अस्ति जनार्दने ॥ १,११.४८ ॥

वसिष्ठ उवाच

प्राप्नोषि आराधिते विष्णौ मनसा यद् यद् इच्छति ।
त्रैलोक्य-अन्तर्गतं स्थानं किम् उ वत्स उत्तम-उत्तमम् ॥ १,११.४९ ॥

ध्रुव उवाच

आराध्यः कथितो देवो भवद्भिः प्रणतस्य मे ।
मया तत्-परितोषाय यज् जप्तव्यं तद् उच्यताम् ॥ १,११.५० ॥

यथा च आराधनं तस्य मया कार्यं महात्मनः ।
प्रसाद-सुमुखास् तन् मे कथयन्तु महर्षयः ॥ १,११.५१ ॥

ऋषय ऊचुः

राज-पुत्र यथा विष्णोर् आराधन-परैर् नरैः ।
कार्यम् आराधनं तन् नो यथावच् छ्रोतुम् अर्हसि ॥ १,११.५२ ॥

बाह्य-अर्थाद् अखिलाच् चित्तं त्याजयेत् प्रथमं नरः ।
तस्मिन्न् एव जगद्-धाम्नि ततः कुर्यान् निश्चलम् ॥ १,११.५३ ॥

एवम् एकाग्र-चित्तेन तन्मयेन धृत-आत्मना ।
जप्तव्यं यन् निबोध एतत् तन् नः पार्थिव-नन्दन ॥ १,११.५४ ॥

हिरण्यगर्भ-पुरुष-प्रधान-अव्यक्त-रूपिणे ।
ओं नमो वासुदेवाय शुद्ध-ज्ञान-स्वरूपिणे ॥ १,११.५५ ॥

एतज् जजाप भगवान् जप्यं स्वायंभुवो मनुः ।
पितामहस् तव पुरा तस्य तुष्टो जनार्दनः ॥ १,११.५६ ॥

ददौ यथा-अभिलषितां सिद्धिं त्रैलोक्य-दुर्लभाम् ।
तथा त्वम् अपि गोविन्दं तोषय एतत् सदा जपन् ॥ १,११.५७ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे एकादशोऽध्यायः (११)

श्रीपराशर उवाच

निशम्य एतद् अशेषेण मैत्रेय नृपतेः सुतः ।
निर्जगाम वनात् तस्मात् प्रणिपत्य स तान् ऋषीन् ॥ १,१२.१ ॥

कृत-कृत्यम् इव आत्मानं मन्यमानस् ततो द्विज ।
मधु-संज्ञं महा-पुण्यं जगाम यमुना-तटम् ॥ १,१२.२ ॥

पुनः च मधु-संज्ञेन दैत्येन अधिष्ठितं यतः ।
ततो मधु-वनं नाम्ना ख्यातम् अत्र मही-तले ॥ १,१२.३ ॥

हत्वा च लवणं रक्षो मधु-पुत्रं महा-बलम् ।
शत्रुघ्नो मथुरां नाम पुरीं यत्र चकार वै ॥ १,१२.४ ॥

यत्र वै देव-देवस्य सान्निध्यं हरि-मेधसः ।
सर्व-पाप-हरे तस्मिंस् तपस् तीर्थे चकार सः ॥ १,१२.५ ॥

मरीचि-मुख्यैर् मुनिभिर् यथा उद्दिष्टम् अभूत् तथा ।
आत्मनि अशेष-देव-ईशं स्थितं विष्णुम् अमन्यत ॥ १,१२.६ ॥

अनन्य-चेतसस् तस्य ध्यायतो भगवान् हरिः ।
सर्व-भूत-गतो विप्र सर्व-भाव-गतोऽभवत् ॥ १,१२.७ ॥

मनसि अवस्थिते तस्मिन् विष्णौ मैत्रेय योगिनः ।
न शशाक धरा भारम् उद्वोढुं भूत-धारिणी ॥ १,१२.८ ॥

वाम-पाद-स्थिते तस्मिन् ननाम अर्धेन मेदिनी ।
द्वितीयं च ननाम अर्धं क्षितेर् दक्षिणतः स्थिते ॥ १,१२.९ ॥

पाद-अङ्गुष्ठेन संपीड्य यथा स वसुधां स्थितः ।
तदा समस्ता वसुधा चचाल सह पर्वतैः ॥ १,१२.१० ॥

नद्यो नदाः समुद्राश् च संक्षोभं परमं ययुः ।
तत्-क्षोभाद् अमराः क्षोभं परं जग्मुर् महामुने ॥ १,१२.११ ॥

यामा नाम तदा देवा मैत्रेय परम-आकुलाः ।
इन्द्रेण सह संमन्त्र्य ध्यान-भङ्गं प्रचक्रमुः ॥ १,१२.१२ ॥

कूष्माण्डा विविधै रूपैर् महेन्द्रेण महामुने ।
समाधि-भङ्गम् अत्यन्तम् आरब्धाः कर्तुम् आतुराः ॥ १,१२.१३ ॥

सुनीतिर् नाम तन्-माता स-अस्त्रा तत्-पुरतः स्थिता ।
पुत्र इति करुणां वाचम् आह मायामयी तदा ॥ १,१२.१४ ॥

पुत्रक अस्मान् निवर्तस्व शरीर-अत्यय-दारुणात् ।
निर्बन्धतो मया लब्धो बहुभिस् त्वं मनोरथैः ॥ १,१२.१५ ॥

दीनाम् एकाम् परित्यक्तुम् अनाथां न त्वम् अर्हसि ।
स-पत्नी-वचनाद् वत्स अगतेस् त्वं गतिर् मम ॥ १,१२.१६ ॥

क्व च त्वं पञ्च-वर्षीयः क्व च एतद् दारुणं तपः ।
निवर्ततां मनः कष्टान् निर्बन्धात् फल-वर्जितात् ॥ १,१२.१७ ॥

कालः क्रीडनकानां ते तद्-अन्तेऽध्ययनस्य ते ।
ततः समस्त-भोगानां तद्-अन्ते च इष्यते तपः ॥ १,१२.१८ ॥

कालः क्रीडनकानां यस् तव बालस्य पुत्रक ।
तस्मिंस् त्वम् इच्छसि तपः किं नाशाय आत्मनो रतः ॥ १,१२.१९ ॥

मत्-प्रीतिः परमो धर्मो वयः-अवस्था-क्रिया-क्रमम् ।
अनुवर्तस्व मा मोहान् निवर्तस्व अस्माद् अधर्मतः ॥ १,१२.२० ॥

परित्यजसि वत्स अद्य यदि एतन् न भवांस् तपः ।
त्यक्ष्यामि अहम् इह प्राणांस् ततो वै पश्यतस् तव ॥ १,१२.२१ ॥

श्रीपराशर उवाच

तां प्रलापवतीम् एवं बाष्प-आकुल-विलोचनाम् ।
समाहित-मना विष्णौ पश्यन्न् अपि न दृष्टवान् ॥ १,१२.२२ ॥

वत्स-वत्स सु-घोराणि रक्षांसि एतानि भीषमे ।
वनेऽभ्युद्यत-शस्त्राणि समायान्ति अपगम्यताम् ॥ १,१२.२३ ॥

इति उक्त्वा प्रययौ सा अथ रक्षांसि आविर्बभुस् ततः ।
अभ्युद्यत-उग्र-शस्त्राणि ज्वाला-माला-आकुलैर् मुखैः ॥ १,१२.२४ ॥

ततो नादान् अतीव उग्रान् राज-पुत्रस्य ते पुरः ।
मुमुचुर् दीप्त-शस्त्राणि भ्रामयन्तो निशाचराः ॥ १,१२.२५ ॥

शिवाश् च शतशो नेदुः स-ज्वालाः कवलैर् मुखैः ।
त्रासाय तस्य बालस्य योग-युक्तस्य सर्वदा ॥ १,१२.२६ ॥

हन्यतां हन्यताम् एष छिद्यतां छिद्यताम् अयम् ।
भक्ष्यतां भक्ष्यतां च अयम् इति ऊचुस् ते निशाचराः ॥ १,१२.२७ ॥

ततो नाना-विधान् नादान् सिंह-उष्ट्र-मकर-आननाः ।
त्रासाय राज-पुत्रस्य नेदुस् ते रजनी-चराः ॥ १,१२.२८ ॥

रक्षांसि तानि ते नादाः शिवास् तानि आयुधानि च ।
गोविन्द-आसक्त-चित्तस्य ययुर् न इन्द्रिय-गोचरम् ॥ १,१२.२९ ॥

एकाग्र-चेताः सततं विष्णुम् एव आत्म-संश्रयम् ।
दृष्टवान् पृथिवी-नाथ-पुत्रो न अन्यं कथञ्चन ॥ १,१२.३० ॥

ततः सर्वಾಸु मायासु विलीनासु पुनः सुराः ।
संक्षोभं परमं जग्मुस् तत्-पराभव-शङ्किताः ॥ १,१२.३१ ॥

ते समेत्य जगद्-योनिम् अनादि-निधनं हरिम् ।
शरण्यं शरणं यातास् तपसा तस्य तापिताः ॥ १,१२.३२ ॥

देवा ऊचुः

देव-देव जगन्-नाथ परेश पुरुषोत्तम ।
ध्रुवस्य तपसा तप्तास् त्वां वयं शरणं गताः ॥ १,१२.३३ ॥

दिने दिने कला-लेशैः शशाङ्कः पूर्यते यथा ।
तथा अयं तपसा देव प्रयाति ऋद्धिम् अहर्निशम् ॥ १,१२.३४ ॥

औत्तानपादि-तपसा वयम् इत्थं जनार्दन ।
भीतास् त्वां शरणं यातास् तपसस् तं निवर्तय ॥ १,१२.३५ ॥

न विद्मः किं स शक्रत्वं सूर्यत्वं किम् अभीप्सति ।
वित्तप-अम्बुप-सोमानां स-अभिलाषः पदेषु किम् ॥ १,१२.३६ ॥

तद् अस्माकं प्रसीद ईश हृदयाच् छल्यम् उद्धर ।
उत्तानपाद-तनयं तपसः संनिवर्तय ॥ १,१२.३७ ॥

श्रीभगवानुवाच

न इन्द्रत्वं न च सूर्यत्वं न एव अम्बुप-धनेशताम् ।
प्रार्थयत्य् एष यं कामं तं करोमि अखिलं सुराः ॥ १,१२.३८ ॥

यात देवा यथा-कामं स्व-स्थानं विगत-ज्वराः ।
निवर्तयामि अहं बालं तपसि आसक्त-मानसम् ॥ १,१२.३९ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति उक्ता देव-देवेन प्रणम्य त्रिदशास् ततः ।
प्रययुः स्वानि धिष्ण्यानि शतक्रतु-पुरोगमाः ॥ १,१२.४० ॥

भगवान् अपि सर्व-आत्मा तन्मयत्वेन तोषितः ।
गत्वा ध्रुवम् उवाच इदं चतुर्भुज-वपुर् हरिः ॥ १,१२.४१ ॥

श्रीभगवानुवाच

औत्तानपादे भद्रं ते तपसा परितोषितः ।
वरदोऽहम् अनुप्राप्तो वरं वरय सुव्रत ॥ १,१२.४२ ॥

बाह्य-अर्थ-निरपेक्षं ते मयि चित्तं यदा हितम् ।
तुष्टोऽहं भवतस् तेन तद् वृणीष्व वरं परम् ॥ १,१२.४३ ॥

पराशर उवाच

श्रुत्वा इत्थं गदितं तस्य देव-देवस्य बालकः ।
उन्मीलित-अक्षो ददृशे ध्यान-दृष्टं हरिं पुरः ॥ १,१२.४४ ॥

शङ्ख-चक्र-गदा-शार्ङ्ग-वर-असि-धरम् अच्युतम् ।
किरीटिनं समालोक्य जगाम शिरसा महीम् ॥ १,१२.४५ ॥

रोमाञ्चित-अङ्गः सहसा साध्वसं परमं गतः ।
स्तवाय देव-देवस्य स चक्रे मानसं ध्रुवः ॥ १,१२.४६ ॥

किं वदामि स्तुतौ अस्य केन उक्तेन अस्य संस्तुतिः ।
इति आकुल-मतिर् देवं तम् एव शरणं ययौ ॥ १,१२.४७ ॥

ध्रुव उवाच

भगवन् यदि मे तोषं तपसा परमं गतः ।
स्तोतुं तद् अहम् इच्छामि वरम् एनं प्रयच्छ मे ॥ १,१२.४८ ॥

(ब्रह्म-आद्यैर् यस्य वेदज्ञैर् ज्ञायते यस्य नो गतिः ।
तं त्वां कथम् अहं देव स्तोतुं शक्नोमि बालकः ।
त्वद्-भक्ति-प्रवणं हि एतत् परमेश्वर मे मनः ।
स्तोतुं प्रवृत्तं त्वत्-पादौ तत्र प्रज्ञां प्रयच्छ मे)

श्रीपराशर उवाच

शङ्ख-प्रान्तेन गोविन्दस् तं पस्पर्श कृत-अञ्जलिम् ।
उत्तानपाद-तनयं द्विज-वर्य जगत्-पतिः ॥ १,१२.४९ ॥

अथ प्रसन्न-वदनः स क्षणात् नृप-नन्दनः ।
तुष्टाव प्रणतो भूत्वा भूत-धातारम् अच्युतम् ॥ १,१२.५० ॥

ध्रुव उवाच

भूमिर् आपोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिर् एव च ।
भूतादिर् आदि-प्रकृतिर् यस्य रूपं नतोऽस्मि तम् ॥ १,१२.५१ ॥

शुद्धः सूक्ष्मोऽखिल-व्यापी प्रधानात् परतः पुमान् ।
यस्य रूपं नमस् तस्मै पुरुषाय गुण-आत्मने ॥ १,१२.५२ ॥

भूतादीनां समस्तानां गन्धादीनां च शाश्वतः ।
बुद्ध्यादीनां प्रधानस्य पुरुषस्य च यः परः ॥ १,१२.५३ ॥

तं ब्रह्म-भूतम् आत्मानम् अशेष-जगतः पतिम् ।
प्रपद्ये शरणं शुद्धं त्वद्-रूपं परमेश्वर ॥ १,१२.५४ ॥

बृहत्त्वाद् बृंहणत्वाच् च यद् रूपं ब्रह्म-संज्ञितम् ।
तस्मै नमस्ते सर्व-आत्मन् योगि-चिन्त्य अविकारिणे ॥ १,१२.५५ ॥

सहस्र-शीर्षा पुरुषः सहस्र-अक्षः सहस्र-पात् ।
सर्व-व्यापी भुवः स्पर्शाद् अत्यतिष्ठद् दश-अङ्गुलम् ॥ १,१२.५६ ॥

यद् भूतं यच् च वै भव्यं पुरुषोत्तम तद् भवान् ।
त्वत्तो विराट् स्वराट् सम्राट् त्वत्तश् च अपि अधि-पूरुषः ॥ १,१२.५७ ॥

अत्यरिच्यत सोऽधश् च तिर्यग् ऊर्ध्वं च वै भुवः ।
त्वत्तो विश्वम् इदं जातं त्वत्तो भूतं भविष्यति ॥ १,१२.५८ ॥

त्वद्-रूप-धारिणश् च अन्तः सर्व-भूतम् इदं जगत् ।
त्वत्तो यज्ञः सर्व-हुतः पृषदाज्यं पशुर् द्विधा ॥ १,१२.५९ ॥

त्वत्तो ऋचोऽथ सामानि त्वत्तश् छन्दांसि जज्ञिरे ।
त्वत्तो यजूंष्य् अजायन्त त्वत्तोऽश्वाश् च एकतो-दतः ॥ १,१२.६० ॥

गावस् त्वत्तः समुद्भूतास् त्वत्तोऽजा अवयो मृगाः ।
त्वन्-मुखाद् ब्राह्मणा बाह्वोस् त्वत्तो क्षत्रम् अजायत ॥ १,१२.६१ ॥

वैश्यास् तव ऊरु-जाः शूद्रास् तव पद्भ्यां समुद्गताः ।
अक्ष्णोः सूर्योऽनिलः प्राणाच् चन्द्रमा मनसस् तव ॥ १,१२.६२ ॥

प्राणोऽन्तः-शुषिराज् जातो मुखाद् अग्निर् अजायत ।
नाभितो गगनं द्यौश् च शिरसः समवर्तत ॥ १,१२.६३ ॥

दिशः श्रोत्रात् क्षितिः पद्भ्यां त्वत्तः सर्वम् अभूद् इदम् ॥ १,१२.६४ ॥

न्यग्रोधः सुमहान् अल्पे यथा बीजे व्यवस्थितः ।
संयमे विश्वम् अखिलं बीज-भूते तथा त्वयि ॥ १,१२.६५ ॥

बीजाद् अङ्कुर-संभूतो न्यग्रोधस् तु समुत्थितः ।
विस्तारं च यथा याति त्वत्तः सृष्टौ तथा जगत् ॥ १,१२.६६ ॥

यथा हि कदली न अन्या त्वक्-पत्राद् अपि दृश्यते ।
एवं विश्वस्य न अन्यस् त्वं त्वत्-स्थायीश्वर दृश्यते ॥ १,१२.६७ ॥

ह्लादिनी संधिनी संवित् त्वयि एका सर्व-संस्थितौ ।
ह्लाद-ताप-करी मिश्रा त्वयि नो गुण-वर्जिते ॥ १,१२.६८ ॥

पृथग्-भूत-एक-भूताय भूत-भूताय ते नमः ।
प्रभूत-भूत-भूताय तुभ्यं भूत-आत्मने नमः ॥ १,१२.६९ ॥

व्यक्तं प्रधान-पुरुषौ विराट्-सम्राट्-स्वराट् तथा ।
विभाव्यतेऽन्तःकरणे पुरुषेषु अक्षयस् भवान् ॥ १,१२.७० ॥

सर्वस्मिन् सर्व-भूतस् त्वं सर्वः सर्व-स्वरूप-धृक् ।
सर्वं त्वत्तस् ततश् च त्वं नमः सर्व-आत्मनेऽस्तु ते ॥ १,१२.७१ ॥

सर्व-आत्मकोऽसि सर्व-ईश सर्व-भूत-स्थितो यतः ।
कथयामि ततः किं ते सर्वं वेत्सि हृदि स्थितम् ॥ १,१२.७२ ॥

सर्व-आत्मन् सर्व-भूत-ईश सर्व-सत्त्व-समुद्भव ।
सर्व-भूतो भवान् वेत्ति सर्व-सत्त्व-मनोरथम् ॥ १,१२.७३ ॥

यो मे मनोरथो नाथ सफलः स त्वया कृतः ।
तपश् च तप्तं सफलं यद् दृष्टोऽसि जगत्-पते ॥ १,१२.७४ ॥

श्रीभगवानुवाच

तपसस् तत् फलं यद् दृष्टोऽहं त्वया ध्रुव ।
मद्-दर्शनं हि विफलं राज-पुत्र न जायते ॥ १,१२.७५ ॥

वरं वरय तस्मात् त्वं यथा-अभिमतम् आत्मनः ।
सर्वं संपद्यते पुंसां मयि दृष्टि-पथं गते ॥ १,१२.७६ ॥

ध्रुव उवाच

भगवन् भूत-भव्य-ईश सर्वस्य आस्ते भवान् हृदि ।
किम् अज्ञातं तव ब्रह्मन् मनसा यन् मया ईक्षितम् ॥ १,१२.७७ ॥

तथापि तुभ्यं देव-ईश कथयिष्यामि यन् मया ।
प्रार्थ्यते दुर्विनीतेन हृदयेन अति-दुर्लभम् ॥ १,१२.७८ ॥

किं वा सर्व-जगत्-स्रष्टः प्रसन्ने त्वयि दुर्लभम् ।
त्वत्-प्रसाद-फलं भुङ्क्ते त्रैलोक्यं मघवान् अपि ॥ १,१२.७९ ॥

न एतद् राज-आसनं योग्यम् अजातस्य मम उदरात् ।
इति गर्ववद् अवोचन् मां स-पत्नी-मातुर् उच्चकैः ॥ १,१२.८० ॥

आधार-भूतं जगतः सर्वेषाम् उत्तम-उत्तमम् ।
प्रार्थयामि प्रभो स्थानं त्वत्-प्रसादाद् अतोऽव्ययम् ॥ १,१२.८१ ॥

श्रीभगवानुवाच

यत् त्वया प्रार्थ्यते स्थानम् एतत् प्राप्स्यति वै भवान् ।
त्वया अहं तोषितः पूर्वम् अन्य-जन्मनि बालक ॥ १,१२.८२ ॥

त्वम् आसीर् ब्राह्मणः पूर्वं मयि एकाग्र-मतिः सदा ।
माता-पित्रोश् च शुश्रूषुस् निज-धर्म-अनुपालकः ॥ १,१२.८३ ॥

कालेन गच्छता मित्रं राज-पुत्रस् तव अभवत् ।
यौवनेऽखिल-भोग-आढ्यो दर्शनीय-उज्ज्वल-आकृतिः ॥ १,१२.८४ ॥

तत्-सङ्गात् तस्य ताम् ऋद्धिम् अवलोक्य आदि-दुर्लभाम् ।
भवेयं राज-पुत्रोऽहम् इति वाञ्छा त्वया कृता ॥ १,१२.८५ ॥

ततो यथा-अभिलषिता प्राप्ता ते राज-पुत्रता ।
उत्तानपादस्य गृहे जातोऽसि ध्रुव दुर्लभे ॥ १,१२.८६ ॥

अन्येषां दुर्लभं स्थानं कुले स्वायंभुवस्य यत् ॥ १,१२.८७ ॥

तस्य एतद् अपरं बाल येन अहं परितोषितः ।
माम् आराधय नरो मुक्तिम् अवाप्नोत्य् अविलम्बिताम् ॥ १,१२.८८ ॥

मयि अर्पित-मना बाल किम् उ स्वर्ग-आदिकं पदम् ॥ १,१२.८९ ॥

त्रैलोक्याद् अधिके स्थाने सर्व-तारा-ग्रह-आश्रयः ।
भविष्यति न संदेहो मत्-प्रसादाद् भवान् ध्रुव ॥ १,१२.९० ॥

सूर्यात् सोमात् तथा भौमात् सोम-पुत्राद् बृहस्पतेः ।
सित-अर्क-तनय-आदीनां सर्व-ऋक्षाणां तथा ध्रुवः ॥ १,१२.९१ ॥

सप्तर्षीणाम् अशेषाणां ये च वैमानिकाः सुराः ।
सर्वेषाम् उपरि स्थानं तव दत्तं मया ध्रुव ॥ १,१२.९२ ॥

केचिच् चतुर्-युगं यावत् केचिन् मन्वन्तरं सुराः ।
तिष्ठन्ति भवतो दत्ता मया वै कल्प-संस्थितिः ॥ १,१२.९३ ॥

सुनीतिर् अपि ते माता त्वद्-आसन्ना अति-निर्मला ।
विमाने तारका भूत्वा तावत्-कालं निवत्स्यति ॥ १,१२.९४ ॥

ये च त्वां मानवाः प्रातः सायं च सुसमाहिताः ।
कीर्तयिष्यन्ति तेषां च महत् पुण्यं भविष्यति ॥ १,१२.९५ ॥

श्रीपराशर उवाच

एवं पूर्वं जगन्-नाथाद् देव-देवाज् जनार्दनात् ।
वरं प्राप्य ध्रुवः स्थानम् अध्यास्ते स महामते ॥ १,१२.९६ ॥

स्वयं शुश्रूषणाद् धर्म्यान् माता-पित्रोश् च वै तथा ।
द्वादश-अक्षर-माहात्म्यात् तपसश् च प्रभावतः ॥ १,१२.९७ ॥

तस्य अभिमानम् ऋद्धिं च महिमानं निरीक्ष्य हि ।
देव-असुराणाम् आचार्यः श्लोकम् अत्र उशना जगौ ॥ १,१२.९८ ॥

अहोऽस्य तपसो वीर्यम् अहोऽस्य तपसः फलम् ।
यद् एनं पुरतः कृत्वा ध्रुवं सप्तर्षयः स्थिताः ॥ १,१२.९९ ॥

ध्रुवस्य जननी च इयं सुनीतिर् नाम सूनृता ।
अस्याश् च महिमानं कः शक्तो वर्णयितुं भुवि ॥ १,१२.१०० ॥

त्रैलोक्य-आश्रयतां प्राप्तं परं स्थानं स्थिर-आयति ।
स्थानं प्राप्ता परं धृत्वा या कुक्षि-विवरे ध्रुवम् ॥ १,१२.१०१ ॥

यश् च एतत् कीर्तयेन् नित्यं ध्रुवस्य आरोहणं दिवि ।
सर्व-पाप-विनिर्मुक्तः स्वर्ग-लोके महीयते ॥ १,१२.१०२ ॥

स्थान-भ्रंशं न च आप्नोति दिवि वा यदि वा भुवि ।
सर्व-कल्याण-संयुक्तो दीर्घ-कालं स जीवति ॥ १,१२.१०३ ॥

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे द्वादशोऽध्यायः (१२)

श्रीपराशर उवाच
ध्रुवाच् छिष्टिं च भव्यं च भव्याच् शम्भुर् व्यजायत ।
शिष्टेर् आधत्त सुच्छाया पञ्चपुत्रान् अकल्मषान् ॥ १,१३.१ ॥
रिपुं रिपुञ्जयं विप्रं वृकलं वृकतेजसम् ।
रिपोर् आधत्त बृहती चाक्षुषं सर्वतेजसम् ॥ १,१३.२ ॥
अजीजनत् पुष्करिण्यां वारुण्यां चाक्षुषो मनुम् ।
प्रजापतेर् आत्मजायां वीरणस्य महात्मनः ॥ १,१३.३ ॥
मनोर् अजायन्त दश नड्वलायां महौजसः ।
कन्यायां तपतां श्रेष्ठ वैराजस्य प्रजापतेः ॥ १,१३.४ ॥
कुरुः पुरुः शतद्युम्नस् तपस्वी सत्यवाञ् छुचिः ।
अग्निष्टोमोऽतिरात्रश् च सुद्युम्नश् चेति ते नव ।
अभिमन्युश् च दशमो नड्वलायां महौजसः ॥ १,१३.५ ॥
कुरोर् अजनयत् पुत्रान् षड् आग्नेयी महाप्रभान् ।
अङ्गं सुमनसं ख्यातिं क्रतुम् अङ्गिरसं शिबिम् ॥ १,१३.६ ॥
अङ्गात् सुनीथापत्यं वै वेनम् एकम् अजायत ।
प्रजार्थम् ऋषयस् तस्य ममन्थुर् दक्षिणं करम् ॥ १,१३.७ ॥
वेनस्य पाणौ मथिते सम्बभूव महामुने ।
वैन्यो नाम महीपालो यः पृथुः परिकीर्तितः ॥ १,१३.८ ॥
येन दुग्धा मही पूर्वं प्रजानां हितकारणात् ॥ १,१३.९ ॥

मैत्रेय उवाच
किमर्थं मथितः पाणिर् वेनस्य परमर्षिभिः ।
यत्र जज्ञे महावीर्यः स पृथुर् मुनिसत्तम ॥ १,१३.१० ॥

श्रीपराशर उवाच
सुनीथा नाम या कन्या मृत्योः प्रथमतोऽभवत् ।
अङ्गस्य भार्या सा दत्ता तस्यां वेनो व्यजायत ॥ १,१३.११ ॥
स मातामह-दोषेण तेन मृत्योः सुतात्मजः ।
निसर्गाद् एष मैत्रेय दुष्ट एव व्यजायत ॥ १,१३.१२ ॥
अभिषिक्तो यदा राज्ये स वेनः परमर्षिभिः ।
घोषयामास स तदा पृथिव्यां पृथिवीपतिः ॥ १,१३.१३ ॥
न यष्टव्यं न दातव्यं न होतव्यं कथञ्चन ।
भोक्ता यज्ञस्य कस् त्व् अन्योऽहं यज्ञपतिः प्रभुः ॥ १,१३.१४ ॥
ततस् तम् ऋषयः पूर्वं सम्पूज्य पृथिवीपतिम् ।
ऊचुः साम-कलं वाक्यं मैत्रेय समुपस्थिताः ॥ १,१३.१५ ॥

ऋषय ऊचुः
भो-भो राजन् शृणुष्व त्वं यद् वदाम महीपते ।
राज्यं देहोपकाराय प्रजानां च हितं परम् ॥ १,१३.१६ ॥
दीर्घसत्रेण देवेशं सर्वयज्ञेश्वरं हरिम् ।
पूजयिष्याम भद्रं ते तस्यांशस् ते भविष्यति ॥ १,१३.१७ ॥
यज्ञेन यज्ञपुरुषो विष्णुः सम्प्रीणिते नृप ।
अस्माभिर् भवतः कामान् सर्वान् एव प्रदास्यति ॥ १,१३.१८ ॥
यज्ञैर् यज्ञेश्वरो येषां राष्ट्रे सम्पूज्यते हरिः ।
तेषां सर्वेप्सितावाप्तिं ददाति नृप भूभृताम् ॥ १,१३.१९ ॥

वेन उवाच
मत्तः कोऽभ्यधिकोऽन्योऽस्ति कश् चाराध्यो ममापरः ।
कोऽयं हरिर् इति ख्यातो यो वो यज्ञेश्वरो मतः ॥ १,१३.२० ॥
ब्रह्मा जनार्दनः शम्भुर् इन्द्रो वायुर् यमो रविः ।
हुतभुग् वरुणो धाता पूषा भूमिर् निशाकरः ॥ १,१३.२१ ॥
एते चान्ये च ये देवाः शापानुग्रह-कारिणः ।
नृपस्यैते शरीरस्थाः सर्वदेवमयो नृपः ॥ १,१३.२२ ॥
एवं ज्ञात्वा मयाज्ञप्तं यद् यथा क्रियतां तथा ।
न दातव्यं न यष्टव्यं न होतव्यं च भो द्विजाः ॥ १,१३.२३ ॥
भर्तृ-शुश्रूषणं धर्मो यथा स्त्रीणां परो मतः ।
ममाज्ञा-पालनं धर्मो भवतां च तथा द्विजाः ॥ १,१३.२४ ॥

ऋषय ऊचुः
दे ह्यनुज्ञां महाराज मा धर्मो यातु सङ्क्षयम् ।
हविषां परिणामोऽयं यद् एतद् अखिलं जगत् ॥ १,१३.२५ ॥

श्रीपराशर उवाच
इति विज्ञाप्यमानोऽपि स वेनः परमर्षिभिः ।
यदा ददाति नानुज्ञां प्रोक्तः प्रोक्तः पुनः पुनः ॥ १,१३.२६ ॥
ततस् ते मुनयः सर्वे कोपामर्ष-समन्विताः ।
हन्यतां हन्यतां पाप इत्य् ऊचुस् ते परस्परम् ॥ १,१३.२७ ॥
यो यज्ञपुरुषं विष्णुम् अनादि-निधनं प्रभुम् ।
विनिन्दत्य् अधमाचारो न स योग्यो भुवः पतिः ॥ १,१३.२८ ॥
इत्य् उक्त्वा मन्त्र-पूतैस् तैः कुशैर् मुनि-गणान् नृपम् ।
निजघ्नुर् निहतं पूर्वं भगवन्-निन्दनादिना ॥ १,१३.२९ ॥
ततश् च मुनयो रेणुं ददृशुः सर्वतो द्विज ।
किम् एतद् इति चासन्नात् पप्रच्छुस् ते जनास् तदा ॥ १,१३.३० ॥
आख्यातं च जनैस् तेषां चोरी-भूतैर् अराजके ।
राष्ट्रे तु लोकैर् आरब्धं पर-स्वादानम् आतुरैः ॥ १,१३.३१ ॥
तेषाम् उदीर्ण-वेगानां चोराणां मुनि-सत्तमाः ।
सुमहद् दृश्यते रेणुः पर-वित्तापहारिणाम् ॥ १,१३.३२ ॥
ततः संमन्त्र्य ते सर्वे मुनयस् तस्य भूभृतः ।
ममन्थुर् ऊरुं पुत्रार्थम् अनपत्यस्य यत्नतः ॥ १,१३.३३ ॥
मथ्यमानात् समुत्तस्थौ तस्योरोः पुरुषः किल ।
दग्ध-स्थूणा-प्रतीकाशः खल्वाटास्योऽतिह्रस्वकः ॥ १,१३.३४ ॥
किं करोमीति तान् सर्वान् स विप्रानाह चातुरः ।
निषीदेति तम् ऊचुस् ते निषादस् तेन सोऽभवत् ॥ १,१३.३५ ॥
ततस् तत्-सम्भवा जाता विन्ध्य-शैल-निवासिनः ।
निषादा मुनि-शार्दूल पाप-कर्मोपलक्षणाः ॥ १,१३.३६ ॥
तेन द्वारेण तत् पापं निष्क्रान्तं तस्य भूपतेः ।
निषादास् ते ततो जाता वेन-कल्मष-नाशनाः ॥ १,१३.३७ ॥
तस्यैव दक्षिणं हस्तं ममन्थुस् ते ततो द्विजाः ॥ १,१३.३८ ॥
मथ्यमाने च तत्राभूत् पृथुर् वैन्यः प्रतापवान् ।
दीप्यमानः स्ववपुषा साक्षाद् अग्निर् इव ज्वलन् ॥ १,१३.३९ ॥
आद्यम् आजगवं नाम खात् पपात ततो धनुः ।
शराश् च दिव्या नभसः कवचं च पपात ह ॥ १,१३.४० ॥
तस्मिन् जाते तु भूतानि सम्प्रहृष्टानि सर्वशः ॥ १,१३.४१ ॥
सत्-पुत्रेणैव जातेन वेनोऽपि त्रिदिवं ययौ ।
पुन्नाम्नो नरकात् त्रातः सुतेन सुमहात्मना ॥ १,१३.४२ ॥
तं समुद्राश् च नद्यश् च रत्नान्य् आदाय सर्वशः ।
तोयानि चाभिषेकार्थं सर्वाण्य् एवोपतस्थिरे ॥ १,१३.४३ ॥
पितामहश् च भगवान् देवैर् आङ्गिरसैः सह ।
स्थावराणि च भूतानि जङ्गमानि च सर्वशः ।
समागम्य तदा वैन्यम् अभ्यसिञ्चन् नराधिपम् ॥ १,१३.४४ ॥
हस्ते तु दक्षिणे चक्रं दृष्ट्वा तस्य पितामहः ।
विष्णोर् अंशं [[षृथुं|पृथुं]] मत्वा परितोषं परं ययौ ॥ १,१३.४५ ॥
विष्णु-चक्रं करे चिह्नं सर्वेषां चक्रवर्तिनाम् ।
भवत्य् अव्याहतो यस्य प्रभावस् त्रिदशैर् अपि ॥ १,१३.४६ ॥
महता राज-राज्येन पृथुर् वैन्यः प्रतापवान् ।
सोऽभिषिक्तो महातेजा विधि-वद्-धर्म-कोविदैः ॥ १,१३.४७ ॥
पित्रा परजितास् तस्य प्रजास् तेनानुरञ्जिताः ।
अनुरागात् ततस् तस्य नाम राजेत्य् अजायत ॥ १,१३.४८ ॥
आपस् तस्तम्भिरे चास्य समुद्रम् अभियास्यतः ।
पर्वताश् च ददुर् मार्गं ध्वज-भङ्गश् च नाभवत् ॥ १,१३.४९ ॥
अकृष्ट-पच्या पृथिवी सिद्ध्यन्त्य् अन्नानि चिन्तया ।
सर्व-काम-दुघा गावः पुटके पुटके मधु ॥ १,१३.५० ॥
तस्य वै जात-मात्रस्य यज्ञे पैतामहे शुभे ।
सूतः सूत्यां समुत्पन्नः सौत्येऽहनि महा-मतिः ॥ १,१३.५१ ॥
तस्मिन् एव महायज्ञे जज्ञे प्राज्ञेऽथ मागधः ।
प्रोक्तौ तदा मुनि-वरैस् ताव् उभौ सूत-मागधौ ॥ १,१३.५२ ॥
स्तूयताम् एष नृपतिः पृथुर् वैन्यः प्रतापवान् ।
कर्मैतद् अनुरूपं वां पात्रं स्तोत्रस्य चापरम् ॥ १,१३.५३ ॥
ततस् ताव् ऊचतुर् विप्रान् सर्वान् एव कृताञ्जली ।
अद्य जातस्य नो कर्म ज्ञायतेऽस्य महीपतेः ॥ १,१३.५४ ॥
गुणा न चास्य ज्ञायन्ते न चास्य प्रथितं यशः ।
स्तोत्रं किम्-आश्रयं त्व् अस्य कार्यम् अस्माभिर् उच्यताम् ॥ १,१३.५५ ॥

कृषय ऊचुः
करिष्यत्य् एष यत् कर्म चक्रवर्ती महा-बलः ।
गुणा भविष्य्या ये चास्य तैर् अयं स्तूयतां नृपः ॥ १,१३.५६ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततः स नृपतिस् तोषं तच् छ्रुत्वा परमं ययौ ।
सद्-गुणैः श्लाघ्यताम् एति तस्माच् छ्लाघ्या गुणा मम ॥ १,१३.५७ ॥
तस्माद् यद् अद्य स्तोत्रेण गुण-निर्वर्णनं त्व् इमौ ।
करिष्येते करिष्यामि तद् एवाहं समाहितः ॥ १,१३.५८ ॥
यद् इमौ वर्जनीयं च किञ्चिद् अत्र वदिष्यतः ।
तद् अहं वर्जयिष्यामीत्य् एवं चक्रे मतिं नृपः ॥ १,१३.५९ ॥
अथ तौ चक्रतुः स्तोत्रं पृथोर् वैन्यस्य धीमतः ।
भविष्यैः कर्मभिः सम्यक् सुस्वरौ सूत-मागधौ ॥ १,१३.६० ॥
सत्य-वाग्-दान-शीलोऽयं सत्य-सन्धो नरेश्वरः ।
ह्रीमान् मैत्रः क्षमा-शीलो विक्रान्तो दुष्ट-शासनः ॥ १,१३.६१ ॥
धर्मज्ञश् च कृतज्ञश् च दयावान् प्रिय-भाषकः ।
मान्यान् मानयिता यज्वा ब्रह्मण्यः साधु-संमतः ॥ १,१३.६२ ॥
समः शत्रौ च मित्रे च व्यवहार-स्थितौ नृपः ॥ १,१३.६३ ॥
सूतेनोक्तान् गुणान् इत्थं स तदा मागधेन च ।
चकार हृदि तादृक् च कर्मणा कृतवान् असौ ॥ १,१३.६४ ॥
ततस् तु पृथिवी-पालः पालयन् पृथिवीम् इमाम् ।
इयाज विविधैर् यज्ञैर् महद्भिर् भूरि-दक्षिणैः ॥ १,१३.६५ ॥
तं प्रजाः पृथिवी-नाथम् उपतस्थुः क्षुधार्दिताः ।
ओषधीषु प्रणष्टासु तस्मिन् काले ह्य् अराजके ।
तम् ऊचुस् ते नताः पृष्टास् तत्रागमन-कारणम् ॥ १,१३.६६ ॥

प्रजा ऊचुः
अराजके नृप-श्रेष्ठ धरित्र्या सकलौषधीः ।
ग्रस्तास् ततः क्षयं यान्ति प्रजाः सर्वाः प्रजेश्वर ॥ १,१३.६७ ॥
त्वं नो वृत्ति-प्रदो धात्रा प्रजा-पालो निरूपितः ।
देहि नः क्षुत्-परीतानां प्रजानां जीवनौषधीः ॥ १,१३.६८ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततस् तु नृपतिर् दिव्यम् आदायाजगवं धनुः ।
शरांश् च दिव्यान् कुपितः सोऽन्वधावद् वसुन्धराम् ॥ १,१३.६९ ॥
ततो ननाश त्वरिता गौर् भूत्वा च वसुन्धरा ।
सा लोकान् ब्रह्म-लोकादीन् सन्त्रासाद् अगमन् मही ॥ १,१३.७० ॥
यत्र यत्र ययौ देवी सा तदा भूत-धारिणी ।
तत्र तत्र तु सा वैन्यं ददृशेऽभ्युद्यतायुधम् ॥ १,१३.७१ ॥
ततस् तं प्राह वसुधा पृथुं राज-पराक्रमम् ।
प्रवेपमाना तद्-बाण-परित्राण-परायणा ॥ १,१३.७२ ॥

पृथिव्युवाच
स्त्री-वधे त्वं महा-पापं किं नरेन्द्र न पश्यसि ।
येन मां हन्तुम् अत्यर्थं प्रकरोषि नृपोद्यमम् ॥ १,१३.७३ ॥

पृथुरुवाच
एकस्मिन् यत्र निधनं प्रापिते दुष्ट-कारिणि ।
बहूनां भवति क्षेमं तस्य पुण्य-प्रदो वधः ॥ १,१३.७४ ॥

पृथिव्युवाच
प्रजानाम् उपकाराय यदि मां त्वं हनिष्यसि ।
आधारः कः प्रजानां ते नृप-श्रेष्ठ भविष्यति ॥ १,१३.७५ ॥

पृथुरुवाच
त्वां हत्वा वसुधे बाणैर् मत्-शासन-पराङ्मुखीम् ।
आत्म-योग-बलेनेमा धारयिष्याम्य् अहं प्रजाः ॥ १,१३.७६ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततः वसुधा तं भूयः प्राह पार्थिवम् ।
प्रवेपिताङ्गी परमं साध्वसं समुपागता ॥ १,१३.७७ ॥

पृथिव्युवाच
उपायतः समारब्धाः सर्वे सिद्ध्यन्त्य् उपक्रमाः ।
तस्माद् वदाम्य् उपायं ते तं कुरुष्व यदीच्छसि ॥ १,१३.७८ ॥
समस्ता या मया जीर्णा नर-नाथ महौषधीः ।
यदीच्छसि प्रदास्यामि ताः क्षीर-परिणामिनीः ॥ १,१३.७९ ॥
तस्मात् प्रजा-हितार्थाय मम धर्म-भृतां वर ।
तं तु वत्सं कुरुष्व त्वं क्षरेयं येन वत्सला ॥ १,१३.८० ॥
समां च कुरु सर्वत्र येन क्षीरं समन्ततः ।
वरौषधी-बीज-भूतं बीजं सर्वत्र भावये ॥ १,१३.८१ ॥

श्रीपराशर उवाच
तत उत्सारयामास शैलान् शत-सहस्रशः ।
धनुष्कोट्या पदा वैन्यस् तेन शैला विवर्धिताः ॥ १,१३.८२ ॥
न हि पूर्व-विसर्गे वै विषमे पृथिवी-तले ।
प्रविभागः पुराणां वा ग्रामाणां वा पुराभवत् ॥ १,१३.८३ ॥
न सस्यानि न गोरक्ष्यं न कृषिर् न वणिक्पथः ।
वैन्यात् प्रभृति मैत्रेय सर्वस्यैतस्य सम्भवः ॥ १,१३.८४ ॥
यत्र यत्र समं त्व् अस्य भूमेर् आसीद् द्विजोत्तम ।
तत्र तत्र प्रजाः सर्वा निवासं समरोचयन् ॥ १,१३.८५ ॥
आहारः फल-मूलानि प्रजानाम् अभवत् तदा ।
कृच्छ्रेण महता सोऽपि प्रणष्टास्व् ओषधीषु वै ॥ १,१३.८६ ॥
स कल्पयित्वा वत्सं तु मनुं स्वायम्भुवं प्रभुम् ।
स्वपाणौ पृथिवी-नाथो दुदोह पृथिवीं पृथुः ।
सस्य-जातानि सर्वाणि प्रजानां हित-काम्यया ॥ १,१३.८७ ॥
तेनान्नेन प्रजास् तात वर्तन्तेऽद्यापि नित्यशः ॥ १,१३.८८ ॥
प्राण-प्रदाता स पृथुर् यस्माद् भूमेर् अभूत् पिता ।
ततस् तु पृथिवी-संज्ञाम् अवापाखिल-धारिणी ॥ १,१३.८९ ॥
ततश् च देवैर् मुनिभिर् दैत्यै रक्षोभिर् अद्रिभिः ।
गन्धर्वैर् उरगैर् यक्षैः पितृभिस् तरुभिस् तथा ॥ १,१३.९० ॥
तत्-तत् पात्रम् उपादाय तत्-तद् दुग्धं मुने पयः ।
वत्स- दोग्धृ-विशेषाश् च तेषां तद्-योनयोऽभवन् ॥ १,१३.९१ ॥
सैषा धात्री विधात्री च धारिणी पोषणी तथा ।
सर्वस्य तु ततः पृथ्वी विष्णु-पाद-तलोद्भवा ॥ १,१३.९२ ॥
एवं प्रभावः स पृथुः पुत्रो वैन्यस्य वीर्यवान् ।
जज्ञे महीपतिः पूर्वो राजाभूज् जन-रञ्जनात् ॥ १,१३.९३ ॥
य इदं जन्म वैन्यस्य पृथोः सङ्कीर्तयेन् नरः ।
न तस्य दुष्कृतं किञ्चित् फल-दायि प्रजायते ॥ १,१३.९४ ॥
दुःस्वप्नोपशमं नॄणां शृण्वताम् एतद् उत्तमम् ।
पृथोर् जन्म प्रभावश् च करोति सततं नृणाम् ॥ १,१३.९५ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे त्रयोदशोऽध्यायः (१३)

श्रीपराशर उवाच
पृथोः पुत्रौ तु धर्मज्ञौ जज्ञातेऽन्तर्धि-वादिनौ ।
शिखण्डिनी हविर्धानम् अन्तर्धानाद् व्यजायत ॥ १,१४.१ ॥
हविर्धानात् षड् आग्नेयी धिषणाजनयत् सुतान् ।
प्राचीनबर्हिषं शुक्रं गयं कृष्णं वृजाजिनौ ॥ १,१४.२ ॥
प्रचीनबर्हिर् भगवान् महानासीत् प्रजापतिः ।
हविर्धानान् महाभाग येन संवर्धिताः प्रजाः ॥ १,१४.३ ॥
प्राचीनाग्राः कुशास् तस्य पृथिव्यां विश्रुता मुने ।
प्राचीनबर्हिर् अभवत् ख्यातो भुवि महाबलः ॥ १,१४.४ ॥
समुद्र-तनयायां तु कृत-दारो महीपतिः ।
महतस् तमसः पारे सवर्णायां महामते ॥ १,१४.५ ॥
सवर्णाधत्त सामुद्री दश प्राचीनबर्हिषः ।
सर्वे प्राचेतसो नाम धनुर्वेदस्य पारगाः ॥ १,१४.६ ॥
अपृथग्-धर्म-चरणास् ते तप्यन्त महत् तपः ।
दश-वर्ष-सहस्राणि समुद्र-सलिलेशयाः ॥ १,१४.७ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच
यद् अर्थं ते महात्मानस् तपस् तेपुर् महामुने ।
प्राचेतसः समुद्राम्भस्य् एतद् आख्यातुम् अर्हसि ॥ १,१४.८ ॥

श्रीपराशर उवाच
पित्रा प्रचेतसः प्रोक्ताः प्रजार्थम् अमितात्मना ।
प्रजापति-नियुक्तेन बहुमान-पुरःसरम् ॥ १,१४.९ ॥

प्राचीनबर्हिरुवाच
ब्रह्मणा देव-देवेन समादिष्टोऽस्म्य् अहं सुताः ।
प्रजाः संवर्धनीयास् ते मया चोक्तं तथेति तत् ॥ १,१४.१० ॥
तन् मम प्रीतये पुत्राः प्रजा-वृद्धिम् अतन्द्रिताः ।
कुरुध्वं माननीया वः सम्यग् आज्ञा प्रजापतेः ॥ १,१४.११ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततस् ते तत् पितुः श्रुत्वा वचनं नृप-नन्दनाः ।
तथेत्य् उक्त्वा च तं भूयः पप्रच्छुः पितरं मुने ॥ १,१४.१२ ॥

प्रचेतस ऊचुः
येन तात प्रजा-वृद्धौ समर्था कर्मणा वयम् ।
भवेम तत् समस्तं नः कर्म व्याख्यातुम् अर्हसि ॥ १,१४.१३ ॥

पितोवाच
आराध्य वरदं विष्णुम् इष्ट-प्राप्तिम् असंशयम् ।
समेति नान्यथा मर्त्यः किम् अन्यत् कथयामि वः ॥ १,१४.१४ ॥
तस्मात् प्रजा-विवृद्ध्यर्थं सर्व-भूत-प्रभुं हरिम् ।
आराधयत गोविन्दं यदि सिद्धिम् अभीप्सथ ॥ १,१४.१५ ॥
धर्मम् अर्थं च कामं च मोक्षं चान्विच्छतां सदा ।
आराधनीयो भगवान् अनादि-पुरुषोत्तमः ॥ १,१४.१६ ॥
यस्मिन्न् आराधिते सर्गं चकारादौ प्रजापतिः ।
तम् आराध्याच्युतं वृद्धिः प्रजानां वो भविष्यति ॥ १,१४.१7 ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् एवम् उक्तास् ते पित्रा पुत्राः प्राचेतसो दश ।
मग्नाः पयोधि-सलिले तपस् तेपुः समाहिताः ॥ १,१४.१८ ॥
दश-वर्ष-सहस्राणि न्यस्त-चित्ता जगत्-पतौ ।
नारायणे मुनि-श्रेष्ठ सर्व-लोक-परायणे ॥ १,१४.१९ ॥
तत्रैवावस्थिता देवम् एकाग्र-मनसो हरिम् ।
तुष्टुवुर् यः स्तुतः कामान् स्तोतुर् इष्टान् प्रयच्छति ॥ १,१४.२० ॥

श्रीमैत्रेय उवाच
स्तवं प्रचेतसो विष्णोः समुद्राम्भसि संस्थिताः ।
चक्रुस् तन् मे मुनि-श्रेष्ठ सुपुण्यं वक्तुम् अर्हसि ॥ १,१४.२१ ॥

श्रीपराशर उवाच
शृणु मैत्रेय गोविन्दं यथापूर्वं प्रचेतसः ।
तुष्टुवुस् तन्-मयी-भूताः समुद्र-सलिलेशयाः ॥ १,१४.२२ ॥

प्रचेतस ऊचुः
नताः स्म सर्व-वचसां प्रतिष्ठा यत्र शाश्वती ।
तम् आद्यन्तम् अशेषस्य जगतः परमं प्रभुम् ॥ १,१४.२३ ॥
ज्योतिर् आद्यम् अनौपम्यम् अण्व् अनन्तम् अपारवत् ।
योनि-भूतम् अशेषस्य स्थावरस्य चरस्य च ॥ १,१४.२४ ॥
यस्याहः प्रथमं रूपम् अरूपस्य तथा निशा ।
सन्ध्या च परमेशस्य तस्मै कालात्मने नमः ॥ १,१४.२५ ॥
भुज्यतेऽनुदिनं देवैः पितृभिश् च सुधात्मकः ।
बीज-भूतं समस्तस्य तस्मै सोमात्मने नमः ॥ १,१४.२६ ॥
यस् तमांस्य् अत्ति तीव्रात्मा प्रभाभिर् भासयन् नभः ।
घर्म-शीताम्भसां योनिस् तस्मै सूर्यात्मने नमः ॥ १,१४.२७ ॥
काठिन्यवान् यो बिभर्ति जगद् एतद् अशेषतः ।
शब्दादि-संश्रयो व्यापी तस्मै भूम्यात्मने नमः ॥ १,१४.२८ ॥
यद् योनि-भूतं जगतो बीजं यत् सर्व-देहिनाम् ।
तत् तोय-रूपम् ईशस्य नमामो हरि-मेधसः ॥ १,१४.२९ ॥
यो मुखं सर्व-देवानां हव्य-भुक् कव्य-भुक् तथा ।
पितॄणां च नमस् तस्मै विष्णवे पावकात्मने ॥ १,१४.३० ॥
पञ्चधावस्थितो देहे यश् चेष्टां कुरुतेऽनिशम् ।
आकाश-योनिर् भगवान् तस्मै वाय्वात्मने नमः ॥ १,१४.३१ ॥
अवकाशम् अशेषाणां भूतानां यः प्रयच्छति ।
अनन्त-मूर्तिमान् शुद्धस् तस्मै व्योमात्मने नमः ॥ १,१४.३२ ॥
समस्तेन्द्रिय-सर्गस्य यः सदा स्थानम् उत्तमम् ।
तस्मै शब्दादि-रूपाय नमः कृष्णाय वेधसे ॥ १,१४.३३ ॥
गृह्णाति विषयान् नित्यम् इन्द्रियात्माक्षराक्षरः ।
यस् तस्मै ज्ञान-मूलाय नताः स्म हरि-मेधसे ॥ १,१४.३४ ॥
गृहीतानीन्द्रियैर् अर्थान् आत्मने यः प्रयच्छति ।
अन्तःकरण-रूपाय तस्मै विश्वात्मने नमः ॥ १,१४.३५ ॥
यस्मिन्न् अनन्ते सकलं विश्वं यस्मात् तथोद्गतम् ।
लय-स्थानं च यस् तस्मै नमः प्रकृति-धर्मिणे ॥ १,१४.३६ ॥
शुद्धः संल्लक्ष्यते भ्रान्त्या गुणवान् इव योऽगुणः ।
तम् आत्म-रूपिणं देवं नताः स्म पुरुषोत्तमम् ॥ १,१४.३७ ॥
अविकारम् अजं शुद्धं निर्गुणं यन् निरञ्जनम् ।
नताः स्म तत् परं ब्रह्म विष्णोर् यत् परमं पदम् ॥ १,१४.३८ ॥
अदीर्घ-ह्रस्वम् अस्थूलम् अण्व् अनभ्रम् अलोहितम् ।
अस्नेहच्छायम् अतनुम् असक्तम् अशरीरिणम् ॥ १,१४.३९ ॥
अनाकाशम् असंस्पर्शम् अगन्धम् अरसं च यत् ।
अचक्षुः-श्रोत्रम् अचलम् अवाक्-पाणिम् अमानसम् ॥ १,१४.४० ॥
अनाम-गोत्रम् असुखम् अतेजस्कम् अहेतुकम् ।
अभयं भ्रान्ति-रहितम् अनिद्रम् अजरामरम् ॥ १,१४.४१ ॥
अरजोऽशब्दम् अमृतम् अप्लुतं यद् असंवृतम् ।
पूर्वापरेण वै यस्मिंस् तद् विष्णोः परमं पदम् ॥ १,१४.४२ ॥
परमेशत्व-गुणवत् सर्व-भूतम् असंशयम् ।
नताः स्म तत् पदं विष्णोर् जिह्वा-दृग्-गोचरं न यत् ॥ १,१४.४३ ॥

श्रीपराशर उवाच
एवं प्रचेतसो विष्णुं स्तुवन्तस् तत्-समाधयः ।
दश-वर्ष-सहस्राणि तपश् चेरुर् महार्णवे ॥ १,१४.४४ ॥
ततः प्रसन्नो भगवान् तेषाम् अन्तर् जले हरिः ।
ददौ दर्शनम् उन्निद्र-नीलोत्पल-दल-च्छविः ॥ १,१४.४५ ॥
पतत्रि-राजम् आरूढम् अवलोक्य प्रचेतसः ।
प्रणिपेतुः शिरोभिस् तं भक्ति-भारावनामितैः ॥ १,१४.४६ ॥
ततस् तान् आह भगवान् व्रियताम् ईप्सितो वरः ।
प्रसाद-सुमुखोऽहं वो वरदः समुपस्थितः ॥ १,१४.४७ ॥
ततस् तम् ऊचुर् वरदं प्रणिपत्य प्रचेतसः ।
यथा पित्रा समादिष्टं प्रजानां वृद्धि-कारणम् ॥ १,१४.४८ ॥
स चापि देवस् तं दत्त्वा यथाभिलषितं वरम् ।
अन्तर्धानं जगामाशु ते च निश्चक्रमुर् जलात् ॥ १,१४.४९ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे प्रचेतास्तवो नाम चतुर्दशोऽध्यायः (१४)

श्रीपराशर उवाच
तपश् चरत्सु पृथिवीं प्रचेतःसु महीरुहाः ।
अरक्ष्यमाणाम् आवव्रुर् बभूवाथ प्रजा-क्षयः ॥ १,१५.१ ॥
नाशकन् मरुतो वातुं वृतं खम् अभवद् द्रुमैः ।
दश-वर्ष-सहस्राणि न शेकुश् चेष्टितुं प्रजाः ॥ १,१५.२ ॥
तान् दृष्ट्वा जल-निष्क्रान्ताः सर्वे क्रुद्धाः प्रचेतसः ।
मुखेभ्यो वायुम् अग्निं च तेऽसृजन् जात-मन्यवः ॥ १,१५.३ ॥
उन्मूलान् अथ तान् वृक्षान् कृत्वा वायुर् अशोषयत् ।
तान् अग्निर् अदहद् घोरस् तत्राभूद् द्रुम-संक्षयः ॥ १,१५.४ ॥
द्रुम-क्षयम् अथो दृष्ट्वा किञ्चिच् छिष्टेषु शाखिषु ।
उपगम्याब्रवीद् एतान् राजा सोमः प्रजापतीन् ॥ १,१५.५ ॥
कोपं यच्छत राजानः शृणुध्वं च वचो मम ।
सन्धानं वः करिष्यामि सह क्षितिरुहैर् अहम् ॥ १,१५.६ ॥
रत्न-भूता च कन्येयं वार्क्षेयी वर-वर्णिनी ।
भविष्यज्-जानता पूर्वं मया गोभिर् विवर्धिता ॥ १,१५.७ ॥
मारिषा नाम नाम्नैषा वृक्षाणाम् इति निर्मिता ।
भार्या वोऽस्तु महाभागा ध्रुवं वंश-विवर्धिनी ॥ १,१५.८ ॥
युष्माकं तेजसोऽर्धेन मम चार्धेन तेजसः ।
अस्याम् उत्पत्स्यते विद्वान् दक्षो नाम प्रजापतिः ॥ १,१५.९ ॥
मम चांशेन संयुक्तो युष्मत्-तेजोमयेन वै ।
तेजसाग्नि-समो भूयः प्रजाः संवर्धयिष्यति ॥ १,१५.१० ॥
कण्डुर् नाम मुनिः पूर्वम् आसीद् वेद-विदां वरः ।
सुरम्ये गोमती-तीरे स तेपे परमं तपः ॥ १,१५.११ ॥
तत्-क्षोभाय सुरेन्द्रेण प्रम्लोचाख्या वराप्सराः ।
प्रयुक्ता क्षोभयामास तम् ऋषिं सा शुचि-स्मिता ॥ १,१५.१२ ॥
क्षोभितः स तया सार्धं वर्षाणाम् अधिकं शतम् ।
अतिष्ठन् मन्दर-द्रोण्यां विषय-आसक्त-मानसः ॥ १,१५.१३ ॥
तं सा प्राह महाभाग गन्तुम् इच्छाम्य् अहं दिवम् ।
प्रसाद-सुमुखो ब्रह्मन्न् अनुज्ञां दातुम् अर्हसि ॥ १,१५.१४ ॥
तयैवम् उक्तः स मुनिस् तस्याम् आसक्त-मानसः ।
दिनानि कतिचिद् भद्रे स्थीयताम् इत्य् अभाषत ॥ १,१५.१५ ॥
एवम् उक्ता ततस् तेन साग्रं वर्ष-शतं पुनः ।
बुभुजे विषयान् तन्वी तेन साकं महात्मना ॥ १,१५.१६ ॥
अनुज्ञां देहि भगवन् व्रजामि त्रिदशालयम् ।
उक्तस् तथेति स पुनः स्थीयताम् इत्य् अभाषत ॥ १,१५.१७ ॥
पुनर् गते वर्ष-शते साधिके सा शुभानना ।
यामीत्य् आह दिवं ब्रह्मन् प्रणय-स्मित-शोभनम् ॥ १,१५.१८ ॥
उक्तस् तयैवं स मुनिर् उपगुह्यायतेक्षणाम् ।
इहास्यतां क्षणं सुभ्रु चिर-कालं गमिष्यसि ॥ १,१५.१९ ॥
सा क्रीडमाना सुश्रोणी सह तेनर्षिणा पुनः ।
शत-द्वयं किञ्चिद् ऊनं वर्षाणाम् अन्वतिष्ठत ॥ १,१५.२० ॥
गमनाय महाभाग देव-राज-निवेशनम् ।
प्रोक्तः प्रोक्तस् तया तन्व्या स्थीयताम् इत्य् अभाषत ॥ १,१५.२१ ॥
तस्य शाप-भयाद् भीता दाक्षिण्येन च दक्षिणा ।
प्रोक्ता प्रणय-भङ्गार्ति-वेदिनी न जहौ मुनिम् ॥ १,१५.२२ ॥
तया च रमतस् तस्य परमर्षेर् अहर्निशम् ।
नवं नवम् अभूत् प्रेम मन्मथाविष्ट-चेतसः ॥ १,१५.२३ ॥
एकदा तु त्वरा-युक्तो निश्चक्रामोटजान् मुनिः ।
निष्क्रामन्तं च कुत्रेति गम्यते प्राह सा शुभा ॥ १,१५.२४ ॥
इत्य् उक्तः स तया प्राह परिवृत्तम् अहः शुभे ।
सन्ध्योपास्तिं करिष्यामि क्रिया-लोपोऽन्यथा भवेत् ॥ १,१५.२५ ॥
ततः प्रहस्य सुदती तं सा प्राह महामुनिम् ।
किम् अद्य सर्व-धर्मज्ञ परिवृत्तम् अहस् तव ॥ १,१५.२६ ॥
बहूनां विप्र वर्षाणां परिवृत्तम् अहस् तव ।
गतम् एतन् न कुरुते विस्मयं कस्य कथ्यताम् ॥ १,१५.२७ ॥

मुनिरुवाच
प्रातस् त्वम् आगता भद्रे नदी-तीरम् इदं शुभम् ।
मया दृष्टासि तन्वङ्गि प्रविष्टासि ममाश्रमम् ॥ १,१५.२८ ॥
इयं च वर्तते सन्ध्या परिणामम् अहर् गतम् ।
उपहासः किम् अर्थोऽयं सद्भावः कथ्यतां मम ॥ १,१५.२९ ॥

प्रम्लोचोवाच
प्रत्यूषस्य् आगता ब्रह्मन् सत्यम् एतन् न तन् मृषा ।
नन्व् अस्य तस्य कालस्य गतान्य् अब्द-शतानि ते ॥ १,१५.३० ॥

सोम उवाच
ततः स साध्वसो विप्रस् तां पप्रच्छायतेक्षणाम् ।
कथ्यतां भीरु कः कालस् त्वया मे रमतः सह ॥ १,१५.३१ ॥

प्रम्लोचोवाच
सप्तोत्तराण्य् अतीतानि नव-वर्ष-शतानि ते ।
मासाश् च षट् तथैवान्यत् समतीतं दिन-त्रयम् ॥ १,१५.३२ ॥

ऋषिरुवाच
सत्यं भीरु वदस्य् एतत् परिहासोऽथवा शुभे ।
दिनम् एकम् अहं मन्ये त्वया सार्धम् इहासितम् ॥ १,१५.३३ ॥

प्रम्लोचोवाच
वदिष्याम्य् अनृतं ब्रह्मन् कथम् अत्र तवान्तिके ।
विशेषेणाद्य भवता पृष्टा मार्गानुवर्तिना ॥ १,१५.३४ ॥

सोम उवाच
निशम्य तद् वचः सत्यं स मुनिर् नृप-नन्दनाः ।
धिक् धिङ् माम् इत्य् अतीवेत्थं निनिन्द् आत्मानम् आत्मना ॥ १,१५.३५ ॥

मुनिरुवाच
तपांसि मम नष्टानि हतं ब्रह्म-विदां धनम् ।
हतो विवेकः केनापि योषिन्-मोहाय निर्मिताः ॥ १,१५.३६ ॥
ऊर्मि-षट्कातिगं ब्रह्म ज्ञेयम् आत्म-जयेन मे ।
मतिर् एषा हृता येन धिक् तं कामं महा-ग्रहम् ॥ १,१५.३७ ॥
व्रतानि वेद-वेद्याप्ति-कारणान्य् अखिलानि च ।
नरक-ग्राम-मार्गेण सङ्गेनापहृतानि मे ॥ १,१५.३८ ॥
विनिन्द्येत्थं स धर्मज्ञः स्वयम् आत्मानम् आत्मना ।
ताम् अप्सरसं आसीनाम् इदं वचनम् अब्रवीत् ॥ १,१५.३९ ॥
गच्छ पापे यथा-कामं यत् कार्यं तत् कृतं त्वया ।
देव-राजस्य मत्-क्षोभं कुर्वन्त्या भाव-चेष्टितैः ॥ १,१५.४० ॥
न त्वां करोम्य् अहं भस्म क्रोध-तीव्रेण वह्निना ।
सतां सप्त-पदं मैत्रम् उषितोऽहं त्वया सह ॥ १,१५.४१ ॥
अथ वा तव को दोषः किं वा कुप्याम्य् अहं तव ।
ममैव दोषो नितरां येनाहम् अजितेन्द्रियः ॥ १,१५.४२ ॥
यया शक्र-प्रियार्थिन्या कृतो मे तपसो व्ययः ।
त्वया धिक् तां महा-मोह-मञ्जूषां सुजुगुप्सिताम् ॥ १,१५.४३ ॥

सोम उवाच
यावद् इत्थं स विप्रर्षिस् तां ब्रवीति समुद्यमाम् ।
तावद् गलत्-स्वेद-जला सा बभूवातिवेपथुः ॥ १,१५.४४ ॥
प्रवेपमानां सततं खिन्न-गात्र-लतां सतीम् ।
गच्छ गच्छेति स-क्रोधम् उवाच मुनि-सत्तमः ॥ १,१५.४५ ॥
सा तु निर्भर्त्सिता तेन विनिष्क्रम्य तदाश्रमात् ।
आकाश-गामिनी स्वेदं ममार्ज तरु-पल्लवैः ॥ १,१५.४६ ॥
निर्मार्जमाना गात्राणि गलत्-स्वेद-जलानि वै ।
वृक्षाद् वृक्षं ययौ बाला तद्-अग्र-अरुण-पल्लवैः ॥ १,१५.४७ ॥
ऋषिणा यस् तदा गर्भस् तस्या देहे समाहितः ।
निर्जगाम स रोमाञ्च-स्वेद-रूपी तदङ्गतः ॥ १,१५.४८ ॥
तं वृक्षा जगृहुर् गर्भम् एकं चक्रे तु मारुतः ।
मया चाप्यायितो गोभिः स तदा ववृधे शनैः ॥ १,१५.४९ ॥
वृक्षाग्र-गर्भ-सम्भूता मारिषाख्या वरानना ।
तां प्रदास्यन्ति वो वृक्षाः कोप एष प्रशाम्यताम् ॥ १,१५.५० ॥
कण्डोर् अपत्यम् एवं सा वृक्षेभ्यश् च समुद्गता ।
ममापत्यं तथा वायोः प्रम्लोचा-तनया च सा ॥ १,१५.५१ ॥
स चापि भगवान् कण्डुः क्षीणे तपसि सत्तमः ।
पुरुषोत्तमाख्यं मैत्रेय विष्णोर् आयतनं ययौ ॥ १,१५.५२ ॥
तत्रैकाग्र-मतिर् भूत्वा चकाराराधनं हरेः ।
ब्रह्म-पारमयं कुर्वञ् जपम् एकाग्र-मानसः ।
ऊर्ध्व-बाहुर् महा-योगी स्थित्वासौ भूप-नन्दनाः ॥ १,१५.५३ ॥

प्रचेतस ऊचुः
ब्रह्म-पारं मुने श्रोतुम् इच्छामः परमं स्तवम् ।
जपता कण्डुना देवो येनाराध्यत केशवः ॥ १,१५.५४ ॥

सोम उवाच
पारं परं विष्णुर् अपार-पारः परः परेभ्यः परमात्म-रूपी ।
स-ब्रह्म-पारः पर-पार-भूतः परः पराणाम् अपि पार-पारः ॥ १,१५.५५ ॥
स कारणं कारणतस् ततोऽपि तस्यापि हेतुः ।
कार्येषु चैवं सह कर्म-कर्तृ-रूपैर् अशेषैर् अवतीह सर्वम् ॥ १,१५.५६ ॥
ब्रह्म प्रभुर् ब्रह्म स सर्व-भूतो ब्रह्म प्रजानां पतिर् अच्युतोऽसौ ।
ब्रह्माव्ययं नित्यम् अजं स विष्णुर् अपक्षयाद्यैर् अखिलैर् असङ्गी ॥ १,१५.५७ ॥
ब्रह्माक्षरम् अजं नित्यं यथासौ पुरुषोत्तमः ।
तथा रागादयो दोषाः प्रयान्तु प्रशमं मम ॥ १,१५.५८ ॥

सोम उवाच
एतद् ब्रह्म-पराख्यं वै संस्तवं परमं जपन् ।
अवाप परमां सिद्धिं स तम् आराध्य केशवम् ॥ १,१५.५९ ॥
इमं स्तवं यः पठति शृणुयाद् वापि नित्यशः ।
स काम-दोषैर् अशिलैर् मुक्तः प्राप्नोति वाञ्छितम् ॥ १,१५.५९.१ ॥
इयं च मारीषा पूर्वम् आसीद् यत् तां ब्रवीमि वः ।
कार्य-गौरवम् एतस्याः कथने फल-दायि वः ॥ १,१५.६० ॥
अपुत्रा प्राग् इयं विष्णुं मृते भर्तरि सत्तमाः ।
[[भीपपत्नी|दीपपत्नी]] महाभागा तोषयामास भक्तितः ॥ १,१५.६१ ॥
आराधितस् तया विष्णुः प्राह प्रत्यक्षतां गतः ।
वरं वृणीष्वेति शुभे सा च प्राहात्म-वाञ्छितम् ॥ १,१५.६२ ॥
भगवन् बाल-वैधव्याद् वृथा-जन्माहम् ईदृशी ।
मन्द-भाग्या समुद्भूता विफला च जगत्-पते ॥ १,१५.६३ ॥
भवन्तु पतयः श्लाघ्या मम जन्मनि जन्मनि ।
त्वत्-प्रसादात् तथा पुत्रः प्रजापति-समोऽस्तु मे ॥ १,१५.६४ ॥
कुलं शीलं वयः सत्यं दाक्षिण्यं क्षिप्रकारिता ।
अविसंवादिता सत्त्वं वृद्ध-सेवा कृतज्ञता ॥ १,१५.६५ ॥
रूप-सम्पत्-समायुक्ता सर्वस्य प्रिय-दर्शना ।
अयोनिजा च जायेयं त्वन्-प्रसादाद् अधोक्षज ॥ १,१५.६६ ॥

सोम उवाच
तयैवम् उक्तो देवेशो हृषीकेश उवाच ताम् ।
प्रणाम-नम्राम् उत्थाप्य वरदः परमेश्वरः ॥ १,१५.६७ ॥

देव उवाच
भविष्यन्ति महा-वीर्या एकस्मिन्न् एव जन्मनि ।
प्रख्यातोदार-कर्माणाो भवत्याः पतयो दश ॥ १,१५.६८ ॥
पुत्रं च सुमहा-वीर्यं महा-बल-पराक्रमम् ।
प्रजापति-गुणैर् युक्तं त्वम् अवाप्स्यसि शोभने ॥ १,१५.६९ ॥
वंशानां तस्य कर्तृत्वं जगत्य् अस्मिन् भविष्यति ।
त्रैलोक्यम् अखिला सूतिस् तस्य चापूरयिष्यति ॥ १,१५.७० ॥
त्वं चाप्य् अयोनिजा साध्वी रूपौदार्य-गुणान्विता ।
मनः-प्रीति-करी नॄणां मत्-प्रसादाद् भविष्यसि ॥ १,१५.७१ ॥
इत्य् उक्त्वा अन्तर्दधे देवस् तां विशाल-विलोचनाम् ।
सा चेयं मारिषा जाता युष्मत्-पत्नी नृपात्मजाः ॥ १,१५.७२ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततः सोमस्य वचनाज् जगृहुस् ते प्रचेतसः ।
संहृत्य कोपं वृक्षेभ्यः पत्नी-धर्मेण मारीषाम् ॥ १,१५.७३ ॥
दशभ्यस् तु प्रचेतोभ्यो मारीषायां प्रजापतिः ।
जज्ञे दक्षो महाभागो यः पूर्वं ब्रह्मणोऽभवत् ॥ १,१५.७४ ॥
स तु दक्षो महाभागः सृष्ट्यर्थं सुमहामते ।
पुत्रान् उत्पादयामास प्रजा-सृष्ट्यर्थम् आत्मनः ॥ १,१५.७५ ॥
अवरांश् च वरांश् चैव द्विपदोऽथ चतुष्पदान् ।
आदेशं ब्रह्मणः कुर्वन् सृष्ट्यर्थं समुपस्थितः ॥ १,१५.७६ ॥
स सृष्ट्वा मनसा दक्षः पश्चाद् असृजत स्त्रियः ।
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिम् इन्दवे ॥ १,१५.७७ ॥
तासु देवास् तथा दैत्या नागा गावस् तथा खगाः ।
गन्धर्वाप्सरसश् चैव दानवाद्याश् च जज्ञिरे ॥ १,१५.७८ ॥
ततः प्रभृति मैत्रेय प्रजा मैथुन-सम्भवाः ।
सङ्कल्पाद् दर्शनात् स्पर्शात् पूर्वेषाम् अभवन् प्रजाः ।
तपो-विशेषैः सिद्धानां तदात्यन्त-तपस्विनाम् ॥ १,१५.७९ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच
अङ्गुष्ठाद् दक्षिणाद् दक्षः पूर्वं जातो मया श्रुतः ।
कथं प्राचेतसो भूयः समुत्पन्नो महामुने ॥ १,१५.८० ॥
एष मे संशयो ब्रह्मन् सुमहान् हृदि वर्तते ।
यद् दौहित्रश् च सोमस्य पुनः श्वशुरतां गतः ॥ १,१५.८१ ॥

श्रीपराशर उवाच
उत्पत्तिश् च निरोधश् च नित्यो भूतेषु सर्वदा ।
ऋषयोऽत्र न मुह्यन्ति ये चान्ये दिव्य-चक्षुषः ॥ १,१५.८२ ॥
युगे युगे भवन्त्य् एते दक्षाद्या मुनि-सत्तम ।
पुनश् चैवं निरुध्यन्ते विद्वांस् तत्र न मुह्यति ॥ १,१५.८३ ॥
कनिष्ठ्यं ज्येष्ठ्यम् अप्येषां पूर्वं नाभूद् द्विजोत्तम ।
तप एव गरीयोऽभूत् प्रभावश् चैव कारणम् ॥ १,१५.८४ ॥

मैत्रेय उवाच
देवानां दानवानां च गन्धर्वोरग-रक्षसाम् ।
उत्पत्तिं विस्तरेणेह मम ब्रह्मन् प्रकीर्तय ॥ १,१५.८५ ॥

श्रीपराशर उवाच
प्रजाः सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयम्भुवा ।
यथा ससर्ज भूतानि तथा शृणु महामुने ॥ १,१५.८६ ॥
मानसान्य् एव भूतानि पूर्वं दक्षोऽसृजत् तदा ।
देवान् ऋषीन् सगन्धर्वान् असुरान् पन्नगांस् तथा ॥ १,१५.८७ ॥
यदास्य सृजमानस्य न व्यवर्धन्त ताः प्रजाः ।
ततः सञ्चिन्त्य स पुनः सृष्टि-हेतोः प्रजापतिः ॥ १,१५.८८ ॥
मैथुनेनैव धर्मेण सिसृक्षुर् विविधाः प्रजाः ।
असिक्नीम् आवहत् कन्यां वीरणस्य प्रजापतेः ।
सुतां सुतपसा युक्तां महतीं लोक-धारिणीम् ॥ १,१५.८९ ॥
अथ पुत्र-सहस्राणि वैरुण्यां पञ्च वीर्यवान् ।
असिक्न्यां जनयामास सर्ग-हेतोः प्रजापतिः ॥ १,१५.९० ॥
तान् दृष्ट्वा नारदो विप्र संविवर्धयिषून् प्रजाः ।
सङ्गम्य प्रिय-संवादो देवर्षिर् इदम् अब्रवीत् ॥ १,१५.९१ ॥
हे हर्यश्वा महा-वीर्याः प्रजा यूयं करिष्यथ ।
ईदृशो दृश्यते यत्नो भवतां श्रूयताम् इदम् ॥ १,१५.९२ ॥
बालिशा बत यूयं वै नास्या जानीत वै भुवः ।
अन्तर् ऊर्ध्वम् अधश् चैव कथं स्रक्ष्यथ वै प्रजाः ॥ १,१५.९३ ॥
ऊर्ध्वं तिर्यग् अधश् चैव यदाप्रतिहता गतिः ।
तदा कस्माद् भुवो नान्तं सर्वे द्रक्ष्यथ बालिशाः ॥ १,१५.९४ ॥
ते तु तद्-वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्वतो दिशम् ।
अद्यापि नो निवर्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः ॥ १,१५.९५ ॥
हर्यश्वेष्व् अथ नष्टेषु दक्षः प्राचेतसः पुनः ।
वैरुण्याम् अथ पुत्राणां सहस्रम् असृजत् प्रभुः ॥ १,१५.९६ ॥
विवर्धयिषवस् ते तु शबलाश्वाः प्रजाः पुनः ।
पूर्वोक्तं वचनं ब्रह्मन् नारदेनैव नोदिताः ॥ १,१५.९७ ॥
अन्योन्यम् ऊचुस् ते सर्वे सम्यग् आह महामुनिः ।
भ्रातॄणां पदवी चैव गन्तव्या नात्र संशयः ॥ १,१५.९८ ॥
ज्ञात्वा प्रमाणं पृथ्व्याश् च प्रजाः सृज्यामहे ततः ॥ १,१५.९९ ॥
तेऽपि तेनैव मार्गेण प्रयाताः सर्वतोमुखम् ।
अद्यापि न निवर्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः ।
ततः प्रभृति वै भ्राता भ्रातुर् अन्वेषणे द्विज ।
प्रयातो नश्यति तथा तन् न कार्यं विजानता ॥ १,१५.१०० ॥
तांश् चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्रान् दक्षः प्रजापतिः ।
क्रोधं चक्रे महाभागो नारदं स शशाप च ॥ १,१५.१०१ ॥
सर्ग-कामस् ततो विद्वान् स मैत्रेय प्रजापतिः ।
षष्टिं दक्षोऽसृजत् कन्या वैरुण्याम् इति नः श्रुतम् ॥ १,१५.१०२ ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
सप्तविंशतिं सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमिने ॥ १,१५.१०३ ॥
द्वे चैव बहुपुत्राय द्वे चैवाङ्गिरसे तथा ।
द्वे कृशाश्वाय विदुषे तासां नामानि मे शृणु ॥ १,१५.१०४ ॥
अरुन्धती वसुर् जामिर् लम्बा भानुर् मरुत्वती ।
सङ्कल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वा च तादृशी ।
धर्म-पत्न्यो दश त्व् एतास् तास्व् अपत्यानि मे शृणु ।
विश्वे-देवास् तु विश्वायाः साध्या साध्यान् अजायत ।
मरुत्वत्यां मरुत्वन्तो वसोश् च वसवः स्मृताः ॥ १,१५.१०५ ॥
भानोस् तु भानवः पुत्रा मुहूर्तायां मुहूर्तजाः ॥ १,१५.१०६ ॥
लम्बायाश् चैव घोषोऽथ नाग-वीथी तु जामिता ॥ १,१५.१०७ ॥
पृथिवी-विषयं सर्वम् अरुन्धत्याम् अजायत ।
सङ्कल्पायास् तु सर्वात्मा जज्ञे सङ्कल्प एव हि ॥ १,१५.१०८ ॥
ये त्व् अनेक-वसु-प्राण-देवा ज्योतिः-पुरोगमाः ।
वसवोऽष्टौ समाख्यातास् तेषां वक्ष्यामि विस्तरम् ॥ १,१५.१०९ ॥
आपो ध्रुवश् च सोमश् च धर्मश् चैवानिलोऽनलः ।
प्रत्यूषश् च प्रभासश् च वसवो नामभिः स्मृताः ॥ १,१५.११० ॥
आपस्य पुत्रो वैतण्डः श्रमः शान्तोऽध्वनिस् तथा ।
ध्रुवस्य पुत्रो भगवान् कालो लोक-प्रकालनः ॥ १,१५.१११ ॥
सोमस्य भगवान् वर्चो वर्चस्वी येन जायते ॥ १,१५.११२ ॥
धर्मस्य पुत्रो द्रविणो हुत-हव्य-वहस् तथा ।
मनोहरायां शिशिरः प्राणोऽथ रवणस् तथा ॥ १,१५.११३ ॥
अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रो मनोजवः ।
अविज्ञात-गतिश् चैव द्वौ पुत्राव् अनिलस्य तु ॥ १,१५.११४ ॥
अग्नि-पुत्रः कुमारस् तु शर-स्तम्बे व्यजायत ।
तस्य शाखो विशाखश् च नैगमेयश् च पृष्ठजाः ॥ १,१५.११५ ॥
अपत्यं कृत्तिकानां तु कार्त्तिकेय इति स्मृतः ॥ १,१५.११६ ॥
प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रं ऋषिं नाम्नाथ देवलम् ।
द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ ॥ १,१५.११७ ॥
बृहस्पतेस् तु भगिनी वर-स्त्री ब्रह्म-चारिणी ।
योग-सिद्धा जगत् कृत्स्नम् असक्ता विचरत्य् उत ।
प्रभासस्य तु सा भार्या वसूनाम् अष्टमस्य तु ॥ १,१५.११८ ॥
विश्वकर्मा महाभागस् तस्यां जज्ञे प्रजापतिः ।
कर्ता शिल्प-सहस्राणां त्रिदशानां च वार्धकिः ॥ १,१५.११९ ॥
भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्प-वतां वरः ।
यः सर्वेषां विमानानि देवतानां चकार ह ।
मनुष्याश् चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः ॥ १,१५.१२० ॥
अजैकपाद् अहिर्बुध्न्यस् त्वष्टा रुद्रश् च वीर्यवान् ।
त्वष्टुश् चाप्यात्मजः पुत्रो विश्वरूपो महातपाः ॥ १,१५.१२१ ॥
हरश् च बहुरूपश् च त्र्यम्बकश् चापराजितः ।
वृषाकपिश् च शम्भुश् च कपर्दी रैवतः स्मृतः ॥ १,१५.१२२ ॥
मृग-व्याधश् च शर्वश् च कपाली च महामुने ।
एकादशैते कथिता रुद्रास् त्रिभुवनेश्वराः ॥ १,१५.१२३ ॥
शतं त्व् एकं समाख्यातं रुद्राणाम् अमितौजसाम् ।
काश्यपस्य तु भार्या यास् तासां नामानि मे शृणु ।
अदितिर् दितिर् दनुश् चैवारिष्टा च सुरसा खसा ॥ १,१५.१२४ ॥
सुरभिर् विनता चैव ताम्रा क्रोधवशा इरा ।
कद्रुर् मुनिश् च धर्मज्ञ तद् अपत्यानि मे शृणु ॥ १,१५.१२५ ॥
पूर्व-मन्वन्तरे श्रेष्ठा द्वादशासन् सुरोत्तमाः ।
तुषिता नाम तेऽन्योन्यम् ऊचुर् वैवस्वतेऽन्तरे ॥ १,१५.१२६ ॥
उपस्थितेऽतियशसश् चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
समवायी-कृताः सर्वे समागम्य परस्परम् ॥ १,१५.१२७ ॥
आगच्छत द्रुतं देवा अदितिं संप्रविश्य वै ।
मन्वन्तरे प्रसूयामस तन् नः श्रेयो भवेद् इति ॥ १,१-१५-१२८ ॥
एवम् उक्त्वा तु ते सर्वे चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
मारीचात् कश्यपाज् जाता अदित्या दक्ष-कन्यया ॥ १,१५.१२९ ॥
तत्र विष्णुश् च शक्रश् च जज्ञाते पुनर् एव हि ।
अर्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा तथैव च ॥ १,१५.१३० ॥
विवस्वान् सविता चैव मित्रो वरुण एव च ।
अंशुर् भगश् चातितेजा आदित्या द्वादश स्मृताः ॥ १,१५.१३१ ॥
चाक्षुषस्यान्तरे पूर्वम् आसन् ये तुषिताः सुराः ।
वैवस्वतेऽन्तरे ते वै आदित्या द्वादश स्मृताः ॥ १,१५.१३२ ॥
सप्तविंशतिर् याः प्रोक्ताः सोम-पत्न्योऽथ सुव्रताः ।
सर्वा नक्षत्र-योगिन्यस् तन्-नाम्नश् चैव ताः स्मृताः ।
तासाम् अपत्यान्य् अभवन् दीप्तान्य् अमित-तेजसाम् ॥ १,१५.१३३ ॥
अरिष्टनेमि-पत्नीनाम् अपत्यानीह षोडश ॥ १,१५.१३४ ॥
बहु-पुत्रस्य विदुषश् चतस्रो विद्युतः स्मृताः ॥ १,१५.१३५ ॥
प्रत्यङ्गिरस-जाः श्रेष्ठा ऋचो ब्रह्मर्षि-सत्कृताः ॥ १,१५.१३६ ॥
कृशाश्वस्य तु देवर्षेर् देव-प्रहरणाः स्मृताः ॥ १,१५.१३७ ॥
एते युग-सहस्रान्ते जायन्ते पुनर् एव हि ।
सर्वे देव-गणास् तात त्रयस्त्रिंशत् तु छन्दजाः ।
तेषाम् अपीह सततं निरोधोत्पत्तिर् उच्यते ॥ १,१५.१३८ ॥
यथा सूर्यस्य मैत्रेय उदयास्तमनाव् इह ।
एवं देव-निकायास् ते सम्भवन्ति युगे युगे ॥ १,१५.१३९ ॥
दित्याः पुत्र-द्वयं जज्ञे कश्यपाद् इति नः श्रुतम् ।
हिरण्यकशिपुश् चैव हिरण्याक्षश् च दुर्जयः ॥ १,१५.१४० ॥
सिंहिका चाभवत् कन्या विप्रचित्तेः परिग्रहः ॥ १,१५.१४१ ॥
हिरण्यकशिपोः पुत्राश् चत्वारः प्रथितौजसः ।
अनुह्लादश् च ह्लादश् च प्रह्लादश् चैव बुद्धिमान् ।
संह्लादश् च महा-वीर्या दैत्य-वंश-विवर्धनाः ॥ १,१५.१४२ ॥
तेषां मध्ये महाभाग सर्वत्र सम-दृग् वशी ।
प्रह्लादः परमां भक्तिं चकार जनार्दने ॥ १,१५.१४३ ॥
दैत्येन्द्र-दीपितो वह्निः सर्वाङ्गोपचितो द्विज ।
न ददाह च यं विप्र वासुदेवे हृदि स्थिते ॥ १,१५.१४४ ॥
महार्णवान्तः-सलिले स्थितस्य चलतो मही ।
चचाल चलता यस्य पाश-बद्धस्य धीमतः ॥ १,१५.१४५ ॥
न भिन्नं विविधैः शस्त्रैर् यस्य दैत्येन्द्र-पातितैः ।
शरीरम् अद्रि-कठिनं सर्वत्राच्युत-चेतसः ॥ १,१५.१४६ ॥
विषानलोज्ज्वल-मुखा यस्य दैत्य-प्रचोदिताः ।
नान्ताय सर्प-पतयो बभूवुर् उरु-तेजसः ॥ १,१५.१४७ ॥
शैलैर् आक्रान्त-देहोऽपि यः स्मरन् पुरुषोत्तमम् ।
तत्याज नात्मनः प्राणान् विष्णु-स्मरण-दंशितः ॥ १,१५.१४८ ॥
पतन्तम् उच्चाद् अवनिर् यम् उपेत्य महा-मतिम् ।
दधार दैत्य-पतिना क्षिप्तं स्वर्ग-निवासिना ॥ १,१५.१४९ ॥
यस्य संशोषको वायुर् देहे दैत्येन्द्र-योजितः ।
अवाप संक्षयं सद्यश् चित्त-स्थे मधुसूदने ॥ १,१५.१५० ॥
विषाण-भङ्गम् उन्मत्ता मद-हानिं च दिग्-गजाः ।
यस्य वक्षः-स्थले प्राप्ता दैत्येन्द्र-परिणामिताः ॥ १,१५.१५१ ॥
यस्य चोत्पादिता कृत्या दैत्य-राज-पुरोहितैः ।
बभूव नान्ताय पुरा गोविन्दासक्त-चेतसः ॥ १,१५.१५२ ॥
शम्बरस्य च मायानं सहस्रम् अतिमायिनः ।
यस्मिन् प्रयुक्तं चक्रेण कृष्णस्य वितथी-कृतम् ॥ १,१५.१५३ ॥
दैत्येन्द्र-सूदोपहृतं यस्य हालाहलं विषम् ।
जरयामास मतिमान् अविकारम् अमत्सरी ॥ १,१५.१५४ ॥
सम-चेता जगत्य् अस्मिन् यः सर्वेष्व् एव जन्तुषु ।
यथात्मनि तथान्येषां परं मैत्र-गुणान्वितः ॥ १,१५.१५५ ॥
धर्मात्मा सत्य-शौर्यादि-गुणानाम् आकरः परः ।
उपमानम् अशेषाणां साधूनां यः सदाभवत् ॥ १,१५.१५६ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे पञ्चदशोऽध्यायः (१५)

श्रीमैत्रेय उवाच
कथितो भवता वंशो मानवानां महात्मनाम् ।
कारणं चास्य जगतो विष्णुर् एव सनातनः ॥ १,१६.१ ॥
यत् त्व् एतद् भगवान् आह प्रह्लादं दैत्य-सत्तमम् ।
ददाह नाग्निर् नास्त्रैश् च क्षुण्णस् तत्याज जीवितम् ॥ १,१६.२ ॥
जगाम वसुधा क्षोभं यत्राब्धि-सलिले स्थिते ।
पाशैर् बद्धे विचलति विक्षिप्ताङ्गैः समाहता ॥ १,१६.३ ॥
शैलैर् आक्रान्त-देहोऽपि न ममार च यः पुरा ।
त्वया चातीव माहात्म्यं कथितं यस्य धीमतः ॥ १,१६.४ ॥
तस्य प्रभावम् अतुलं विष्णोर् भक्तिमतो मुने ।
श्रोतुम् इच्छामि यस्यैतच् चरितं दीप्त-तेजसः ॥ १,१६.५ ॥
किं-निमित्तम् असौ शस्त्रैर् विक्षिप्तो दितिजेर् मुने ।
किम् अर्थं चाब्धि-सलिले विक्षिप्तो धर्म-तत्परः ॥ १,१६.६ ॥
आक्रान्तः पर्वतैः कस्माद् दष्टश् चैव महोरगैः ।
क्षिप्तः किम् अद्रि-शिखरात् किं वा पावक-सञ्चये ॥ १,१६.७ ॥
दिग्-दन्तिनां दन्त-भूमिं स च कस्मान् निरूपितः ।
संशोषकोऽनिलश् चास्य प्रयुक्तः किं महासुरैः ॥ १,१६.८ ॥
कृत्यां च दैत्य-गुरवो युयुजुस् तत्र किं मुने ।
शम्बरश् चापि मायानं सहस्रं किं प्रयुक्तवान् ॥ १,१६.९ ॥
हालाहलं विषमहो दैत्य-सूदैर् महात्मनः ।
कस्माद् दत्तं विनाशाय यज् जीर्णं तेन धीमता ॥ १,१६.१० ॥
एतत् सर्वं महाभाग प्रह्लादस्य महात्मनः ।
चरितं श्रोतुम् इच्छामि महा-माहात्म्य-सूचकम् ॥ १,१६.११ ॥
न हि कौतूहलं तत्र यद् दैत्यैर् निहतो हि सः ।
अनन्य-मनसो विष्णौ कः समर्थो निपातने ॥ १,१६.१२ ॥
तस्मिन् धर्म-परे नित्यं केशवाराधनोद्यते ।
स्व-वंश-प्रभवैर् दैत्यैः कृतो द्वेषोऽतिदुष्करः ॥ १,१६.१३ ॥
धर्मात्मनि महाभागे विष्णु-भक्ते विमत्सरे ।
दैत्यैः प्रहृतं कस्मात् तन् ममाख्यातुम् अर्हसि ॥ १,१६.१४ ॥
प्रहरन्ति महात्मानो विपक्षा अपि नेदृशे ।
गुणैः समन्विते साधौ किं पुनर्यः स्व-पक्षजः ॥ १,१६.१५ ॥
तद् एतत् कथ्यतां सर्वं विस्तरान् मुनि-पुङ्गव ।
दैत्येश्वरस्य चरितं श्रोतुम् इच्छाम्य् अशेषतः ॥ १,१६.१६ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे षोडशोऽध्यायः (१६)

श्रीपराशर उवाच
मैत्रेय श्रूयतां सम्यक् चरितं तस्य धीमतः ।
प्रह्लादस्य सदोदार-चरितस्य महात्मनः ॥ १,१७.१ ॥
दितेः पुत्रो महा-वीर्यो हिरण्यकशिपुः पुरा ।
त्रैलोक्यं वशम् आनिन्ये ब्रह्मणो वर-दर्पितः ॥ १,१७.२ ॥
इन्द्रत्वम् अकरोद् दैत्यः स चासीत् सविता स्वयम् ।
वायुर् अग्नि रपां नाथः सोमश् चाभून् महासुरः ॥ १,१७.३ ॥
धनानाम् अधिपः सोऽभूत् स एवासीत् स्वयं यमः ।
यज्ञ-भागान् अशेषांस् तु स स्वयं बुभुजेऽसुरः ॥ १,१७.४ ॥
देवाः स्वर्गं परित्यज्य तत्-त्रासान् मुनि-सत्तम ।
विचेरुरवनौ सर्वे बिभ्राणा मानुषीं तनुम् ॥ १,१७.५ ॥
जित्वा त्रिभुवनं सर्वं त्रैलोक्यैश्वर्य-दर्पितः ।
उपगीयमानो गन्धर्वैर् बुभुजे विषयान् प्रियान् ॥ १,१७.६ ॥
पानासक्तं महात्मानं हिरण्यकशिपुं तदा ।
उपासाञ्चक्रिरे सर्वे सिद्ध-गन्धर्व-पन्नगाः ॥ १,१७.७ ॥
अवादयन् जगुश् चान्ये जय-शब्दं तथापरे ।
दैत्य-राजस्य पुरतश् चक्रुः सिद्धा मुदान्विताः ॥ १,१७.८ ॥
तत्र प्रनृत्ताप्सरसि स्फाटिकाभ्रमयेऽसुरः ।
पपौ पानं मुदा युक्तः प्रासादे सुमनोहरे ॥ १,१७.९ ॥
तस्य पुत्रो महाभागः प्रह्लादो नाम नामतः ।
पपाठ बाल-पाठ्यानि गुरु-गेहं गतोऽर्भकः ॥ १,१७.१० ॥
एकदा तु स धर्मात्मा जगाम गुरुणा सह ।
पानासक्तस्य पुरतः पितुर् दैत्य-पतेस् तदा ॥ १,१७.११ ॥
पाद-प्रणामावनतं तम् उत्थाप्य पिता सुतम् ।
हिरण्यकशिपुः प्राह प्रह्लादम् अमितौजसम् ॥ १,१७.१२ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
पठ्यतां भवता वत्स सार-भूतं सुभाषितम् ।
कालेन एतावता यत् ते सदोद्योक्तेन शिक्षितम् ॥ १,१७.१३ ॥

प्रह्लाद उवाच
श्रूयतां तात वक्ष्यामि सार-भूतं तवाज्ञया ।
समाहित-मना भूत्वा यन् मे चेतस्य् अवस्थितम् ॥ १,१७.१४ ॥
अनादि-मध्यान्तम् अजम् अवृद्धि-क्षयम् अच्युतम् ।
प्रणतोऽस्म्य् अन्तम् अन्तानां सर्व-कारण-कारणम् ॥ १,१७.१५ ॥

श्रीपराशर उवाच
एतन् निशम्य दैत्येन्द्रः स-कोपो रक्त-लोचनः ।
विलोक्य तद्-गुरुं प्राह स्फुरिताधर-पल्लवः ॥ १,१७.१६ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
ब्रह्म-बन्धो किम् एतत् ते विपक्ष-स्तुति-संहितम् ।
असारं ग्राहितो बालो माम् अवज्ञा य दुर्मते ॥ १,१७.१७ ॥

गुरुरुवाच
दैत्येश्वर न कोपस्य वशम् आगन्तुम् अर्हसि ।
ममोपदेश-जनितं नायं वदति ते सुतः ॥ १,१७.१८ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
अनुशिष्टोऽसि केनेदृग् वत्स प्रह्लाद कथ्यताम् ।
मयोपदिष्टं नेत्य् एष प्रब्रवीति गुरुस् तव ॥ १,१७.१९ ॥

प्रह्लाद उवाच
शास्ता विष्णुर् अशेषस्य जगतो यो हृदि स्थितः ।
तम् ऋते परमात्मानं तात कः केन शास्यते ॥ १,१७.२० ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
कोऽयं विष्णुः सुदुर्बुद्धे यं ब्रवीषि पुनः पुनः ।
जगताम् ईश्वरस्येह पुरतः प्रसभं मम ॥ १,१७.२१ ॥

प्रह्लाद उवाच
न शब्द-गोचरे यस्य योगि-ध्येयं परं पदम् ।
यतो यश् च स्वयं विश्वं स विष्णुः परमेश्वरः ॥ १,१७.२२ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
परमेश्वर-संज्ञोऽज्ञ किम् अन्यो मय्य् अवस्थिते ।
तथापि मर्तु-कामस् त्वं प्रब्रवीषि पुनः पुनः ॥ १,१७.२३ ॥

प्रह्लाद उवाच
न केवलं तात मम प्रजानां स ब्रह्म-भूतो भवतश् च विष्णुः ।
धाता विधाता परमेश्वरश् च प्रसीद कोपं कुरुषे किम् अर्थम् ॥ १,१७.२४ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
प्रविष्टः कोऽस्य हृदये दुर्बुद्धेर् अतिपाप-कृत् ।
येनेदृशान्य् असाधूनि वदत्य् आविष्ट-मानसः ॥ १,१७.२५ ॥

प्रह्लाद उवाच
न केवलं मद्-हृदयं स विष्णुर् आक्रम्य लोकान् अखिलान् अवस्थितः ।
स मां त्वद्-आदींश् च पितः समस्तान् समस्त-चेष्टासु युनक्ति सर्वगः ॥ १,१७.२६ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
निष्कास्यताम् अयं पापः शास्यतां च गुरोर् गृहे ।
योजितो दुर्मतिः केन विपक्ष-विषय-स्तुतौ ॥ १,१७.२७ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्तोऽसौ तदा दैत्यैर् नीतो गुरु-गृहं पुनः ।
जग्राह विद्यम् अनिशं गुरु-शुश्रूषणोद्यतः ॥ १,१७.२८ ॥
कालेऽतीतेति महति प्रह्लादम् असुरेश्वरः ।
समाहूयाब्रवीद् गाथा काचित् पुत्रक गीयताम् ॥ १,१७.२९ ॥

प्रह्लाद उवाच
यतः प्रधान-पुरुषौ यतश् चैतच् चराचरम् ।
कारणं सकलस्यास्य स नो विष्णुः प्रसीदतु ॥ १,१७.३० ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
दुरात्मा वध्यताम् एष नानेनार्थोऽस्ति जीवता ।
स्व-पक्ष-हानि-कर्तृत्वाद् यः कुलाङ्गारतां गतः ॥ १,१७.३१ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् आज्ञप्तास् ततस् तेन प्रगृहीत-महायुधाः ।
उद्यतास् तस्य नाशाय दैत्याः शत-सहस्रशः ॥ १,१७.३२ ॥

प्रह्लाद उवाच
विष्णुः शस्त्रेषु युष्मासु मयि चासौ व्यवस्थितः ।
दैतेयास् तेन सत्येन माक्रमन्त्व् आयुधानि मे ॥ १,१७.३३ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततस् तैः शतशो दैत्यैः शस्त्रौघैर् आहतोऽपि सन् ।
नावाप वेदनाम् अल्पाम् अभूच् चैव पुनर् नवः ॥ १,१७.३४ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
दुर्बुद्धे विनिवर्तस्व वैरि-पक्ष-स्तवाद् अतः ।
अभयं ते प्रयच्छामि मातिमूढ-मतिर् भव ॥ १,१७.३५ ॥

प्रह्लाद उवाच
भयं भयानाम् अपहारिणि स्थिते मनस्य् अनन्ते मम कुत्र तिष्ठति ।
यस्मिन् स्मृते जन्म-जरान्तकादि-भयानि सर्वाण्य् अपयान्ति तात ॥ १,१७.३६ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
भो-भोः सर्पाः दुराचारम् एनम् अत्यन्त-दुर्मतिम् ।
विष-ज्वालाकुलैर् वक्त्रैः सद्यो नयत संक्षयम् ॥ १,१७.३७ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्तास् ते ततः सर्पाः कुहकास् तक्षकादयः ।
अदशन्त समस्तेषु गात्रेष्व् अतिविषोल्बणाः ॥ १,१७.३८ ॥
स त्व् आसक्त-मतिः कृष्णे दश्यमानो महोरगैः ।
न विवेदात्मनो गात्रं तत्-स्मृत्याह्लाद-सुस्थितः ॥ १,१७.३९ ॥

सर्पा ऊचुः
दंष्ट्रा विशीर्णा मणयः स्फुटन्ति फणेषु तापो हृदयेषु कम्पः ।
नास्य त्वचः स्वल्पम् अपीह भिन्नं प्रसाधि दैत्येश्वर कार्यम् अन्यत् ॥ १,१७.४० ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
हे दिग्-गजाः सङ्कट-दन्त-मिश्रा घ्नतैनम् अस्मद्-रिपु-पक्ष-भिन्नम् ।
तज्-जा विनाशाय भवन्ति तस्य यथारणेः प्रज्वलितो हुताशः ॥ १,१७.४१ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततः स दिग्गजैर् बालो भू-भृच्-छिखर-सन्निभैः ।
पातितो धरणी-पृष्ठे विषाणैर् वावपीडितः ॥ १,१७.४२ ॥
स्मरतस् तस्य गोविन्दम् इभ-दन्ताः सहस्रशः ।
शीर्णा वक्षः-स्थलं प्राप्य स प्राह पितरं ततः ॥ १,१७.४३ ॥
दन्ता गजानां कुलिशाग्र-निष्ठुराः शीर्णा यद् एते न बलं ममैतत् ।
महा-विपत्ताप-विनाशनोऽयं जनार्दनानुस्मरणानुभावः ॥ १,१७.४४ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
ज्वाल्यताम् असुरा वह्निर् अपसर्पत दिग्-गजाः ।
वायो समेधयाग्निं त्वं दह्यताम् एष पाप-कृत् ॥ १,१७.४५ ॥

श्रीपराशर उवाच
महा-काष्ठ-चय-स्थं तम् सुरेन्द्र-सुतं ततः ।
प्रज्वाल्य दानवा वह्निं ददहुः स्वामिनोदिताः ॥ १,१७.४६ ॥

प्रह्लाद उवाच
तातैष वह्निः पवनेरितोऽपि न मां दहत्य् अत्र समन्ततोऽहम् ।
पश्यामि पद्मास्तरणास्तृतानि शीतानि सर्वाणि दिशां मुखानि ॥ १,१७.४७ ॥

श्रीपराशर उवाच
अथ दैत्येश्वरं प्रोचुर् भार्गवस्यात्मजा द्विजाः ।
पुरोहिता महात्मानः साम्ना संस्तूय वाग्मिनः ॥ १,१७.४८ ॥

पुरोहिता ऊचुः
राजन् नियम्यतां कोपो बालेऽपि तनये निजे ।
कोपो देव-निकायेषु तेषु ते सफलो यतः ॥ १,१७.४९ ॥
(ततः पुरोहितैर् उक्तो हिरण्यकशिपुः स्वकैः)
तथा तथैनं बालं ते शासितारो वयं नृप ।
यथा विपक्ष-नाशाय विनीतस् ते भविष्यति ॥ १,१७.५० ॥
बालत्वं सर्व-दोषाणां दैत्य-राजस्पदं यतः ।
ततोऽत्र कोपम् अत्यर्थं योक्तुम् अर्हसि नार्भके ॥ १,१७.५१ ॥
न त्यक्ष्यति हरेः पक्षम् अस्मत्-वचनाद् यदि ।
ततः कृत्यां वधायास्य करिष्यामोऽनिवर्तिनीम् ॥ १,१७.५२ ॥

श्रीपराशर उवाच
एवम् अभ्यर्थितस् तैस् तु दैत्य-राजः पुरोहितैः ।
दैत्यैर् निष्कासयामास पुत्रं पावक-सञ्चयात् ॥ १,१७.५३ ॥
ततो गुरु-गृहे बालः स वसन् बाल-दानवान् ।
अध्यापयामास हुर् उपदेशान्तरे गुरोः ॥ १,१७.५४ ॥

प्रह्लाद उवाच
श्रूयतां परमार्थो मे दैतेया दितिजात्मजाः ।
न चान्यथैतन् मन्तव्यं नात्र लोभादि-कारणम् ॥ १,१७.५५ ॥
जन्म बाल्यं ततः सर्वो जन्तुः प्राप्नोति यौवनम् ।
अव्याहतैव भवति ततोऽनुदिवसं जरा ॥ १,१७.५६ ॥
ततश् च मृत्युम् अभ्येति जन्तुर् दैत्येश्वरात्मजाः ।
प्रत्यक्षं दृश्यते चैतद् अस्माकं भवतां तथा ॥ १,१७.५७ ॥
मृतस्य च पुनर् जन्म भवत्य् एतच् च नान्यथा ।
आगमोऽयं तथा यच् च नोपादानं विनोद्भवः ॥ १,१७.५८ ॥
गर्भ-वासादि यावत् तु पुनर् जन्मोपपादनम् ।
सहस्रावस्थकं तावद् दुःखम् एवावगम्यताम् ॥ १,१७.५९ ॥
क्षुत्-तृष्णोपशमं तद्वच् छीताद्य्-उपशमं सुखम् ।
मन्यते बाल-बुद्धित्वाद् दुःखम् एव हि तत् पुनः ॥ १,१७.६० ॥
अत्यन्त-स्तिमिताङ्गानां व्यायामेन सुखैषिणाम् ।
भ्रान्ति-ज्ञानावृताक्षाणां दुःखम् एव सुखायते ॥ १,१७.६१ ॥
क्व शरीरम् अशेषाणां श्लेष्मादीनां महा-चयः ।
क्व कान्ति-शोभा-सौन्दर्य-रमणीयादयो गुणाः ॥ १,१७.६२ ॥
मांसासृक्-पूय-विण्-मूत्र-स्नायु-मज्जास्थि-संहतौ ।
देहे चेत् प्रीतिमान् मूढो भविता नरकेऽप्य् असौ ॥ १,१७.६३ ॥
अग्नोः शीतेन तोयस्य तृषा भक्तस्य च क्षुधा ।
क्रियते सुख-कर्तृत्वं तद्-विलोमस्य चेतरैः ॥ १,१७.६४ ॥
करोति हे दैत्य-सुता यावन्-मात्रं परिग्रहम् ।
तावन्-मात्रं स एवास्य दुःखं चेतसि यच्छति ॥ १,१७.६५ ॥
यावतः कुरुते जन्तुः सम्बन्धाम् मनसः प्रियान् ।
तावन्तोऽस्य निखन्यन्ते हृदये शोक-शङ्कवः ॥ १,१७.६६ ॥
यद् यद् गृहे तन् मनसि यत्र तत्रावतिष्ठतः ।
नाश-दाहोपकरणं तस्य तत्रैव तिष्ठति ॥ १,१७.६७ ॥
जन्मन्य् अत्र महद् दुःखं म्रियमाणस्य चापि तत् ।
यातनासु यमस्योग्रं गर्भ-सङ्क्रमणेषु च ॥ १,१७.६८ ॥
गर्भेषु सुख-लेषोऽपि भवद्भिर् अनुमीयते ।
यदि तत् कथ्यताम् एवं सर्वं दुःख-मयं जगत् ॥ १,१७.६९ ॥
तद् एवम् अति-दुःखानाम् आस्पदेऽत्र भवार्णवे ।
भवतां कथ्यते सत्यं विष्णुर् एकः परायणः ॥ १,१७.७० ॥
मा जानीत वयं बाला देही देहेषु शाश्वतः ।
जरा-यौवन-जन्माद्या धर्मा देहस्य नात्मनः ॥ १,१७.७१ ॥
बालोऽहं तावद् इच्छातो यतिष्ये श्रेयसे युवा ।
युवाहं वार्धके प्राप्ते करिष्याम्य् आत्मनो हितम् ॥ १,१७.७२ ॥
वृद्धोऽहं मम कार्याणि समस्तानि न गोचरे ।
किं करिष्यामि मन्दात्मा समर्थेन न यत् कृतम् ॥ १,१७.७३ ॥
एवं दुराशया क्षिप्त-मानसः पुरुषः सदा ।
श्रेयसोऽभिमुखं याति न कदाचित् पिपासितः ॥ १,१७.७४ ॥
बाल्ये क्रीडनकासक्ता यौवने विषयोन्मुखाः ।
अज्ञा नयन्त्य् अशक्त्या च वार्धकं समुपस्थितम् ॥ १,१७.७५ ॥
तस्माद् बाल्ये विवेकात्मा यतेत श्रेयसे सदा ।
बाल्य-यौवन-वृद्धाद्यैर् देह-भावैर् असंयुतः ॥ १,१७.७६ ॥
तद् एतद् वो मयाख्यातं यदि जानीत नानृतम् ।
तद् अस्मत्-प्रीतये विष्णुः स्मर्यतां बन्ध-मुक्तिदः ॥ १,१७.७७ ॥
प्रयासः स्मरणे कोऽस्य स्मृतो यच्छति शोभनम् ।
पाप-क्षयश् च भवति स्मरतां तम् अहर्निशम् ॥ १,१७.७८ ॥
सर्व-भूत-स्थिते तस्मिन् मतिर् मैत्री दिवानिशम् ।
भवतां जायताम् एवं सर्व-क्लेशान् प्रहास्यथ ॥ १,१७.७९ ॥
ताप-त्रयेणाभिहतं यद् एतद् अखिलं जगत् ।
तदा शोच्येषु भूतेषु द्वेषं प्राज्ञः करोति कः ॥ १,१७.८० ॥
अथ भद्राणि भूतानि हीन-शक्तिर् अहं परम् ।
मुदं तदापि कुर्वीत हानिर् द्वेष-फलं यतः ॥ १,१७.८१ ॥
बद्ध-वैराणि भूतानि द्वेषं कुर्वन्ति चेत् ततः ।
सुशोच्यान्य् अति-मोहेन व्याप्तानीति मनीषिणाम् ॥ १,१७.८२ ॥
एते भिन्न-दृशां दैत्या विकल्पाः कथिता मया ।
कृत्वाभ्युपगमं तत्र संक्षेपः श्रूयतां मम ॥ १,१७.८३ ॥
विस्तारः सर्व-भूतस्य विष्णोः सर्वम् इदं जगत् ।
द्रष्टव्यम् आत्मवत् तस्माद् अभेदेन विचक्षणैः ॥ १,१७.८४ ॥
समुत्सृज्यासुरं भावं तस्माद् यूयं यथा वयम् ।
तथा यत्नं करिष्यामो यथा प्राप्स्याम निर्वृतिम् ॥ १,१७.८५ ॥
या नाग्निना न चार्केण नेन्दुना न च वायुना ।
पर्जन्य-वरुणाभ्यां वा न सिद्धैर् न च राक्षसैः ॥ १,१७.८६ ॥
न यक्षैर् न च दैत्येन्द्रैर् नोरगैर् न च किन्नरैः ।
न मनुष्यैर् न पशुभिर् दोषैर् नैवात्म-सम्भवैः ॥ १,१७.८७ ॥
ज्वराक्षि-रोगातीसार-प्लीह-गुल्मादिकैस् तथा ।
द्वेषेर्ष्या-मत्सराद्यैर् वा राग-लोभादिभिः क्षयम् ॥ १,१७.८८ ॥
न चान्यैर् नीयते कैश्चिन् नित्या यात्यन्त-निर्मला ।
ताम् आप्नोत्य् अमले न्यस्य केशवे हृदयं नरः ॥ १,१७.८९ ॥
असार-संसार-विवर्तनेषु मा यात तोषं प्रसभं ब्रवीमि ।
सर्वत्र दैत्याः समताम् उपैत समत्वम् आराधनम् अच्युतस्य ॥ १,१७.९० ॥
तस्मिन् प्रसन्ने किम् इहास्त्य् अलभ्यं धर्मार्थ-कामैर् अलम् अल्पकास् ते ।
समाश्रिताद् ब्रह्म-तरोर् अनन्तान् निःसंशयं प्राप्स्यथ वै महत्-फलम् ॥ १,१७.९१ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे प्रह्लादानुचरितं नाम सप्तदशोऽध्यायः (१७)

श्रीपारशर उवाच
तस्यैतां दानवाश् चेष्टां दृष्ट्वा दैत्य-पतेर् भयात् ।
आचचख्युः स चोवाच सूदान् आहूय सत्वरः ॥ १,१८.१ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
हे सूदा मम पुत्रोऽसाव् अन्येषाम् अपि दुर्मतिः ।
कुमार्ग-देशिको दुष्टो हन्यताम् अविलम्बितम् ॥ १,१८.२ ॥
हालाहलं विषं तस्य सर्व-भक्षेषु दीयताम् ।
अविज्ञातम् असौ पापो हन्यतां मा विचार्यताम् ॥ १,१८.३ ॥

श्रीपराशर उवाच
ते तथैव ततश् चक्रुः प्रह्लादाय महात्मने ।
विष-दानं यथाज्ञाप्तं पित्रा तस्य महात्मनः ॥ १,१८.४ ॥
हालाहलं विषं घोरम् अनन्तोच्चारणेन सः ।
अभिमन्त्र्य सहान्नेन मैत्रेय बुभुजे तदा ॥ १,१८.५ ॥
अविकारं स तद् भुक्त्वा प्रह्लादः स्वस्थ-मानसः ।
अनन्त-ख्याति-निर्वीर्यं जरयामास तद् विषम् ॥ १,१८.६ ॥
ततः सूदा भय-त्रस्ता जीर्णं दृष्ट्वा महद् विषम् ।
दैत्येश्वरम् उपागम्य प्रणिपत्येदम् अब्रुवन् ॥ १,१८.७ ॥

सूदा ऊचुः
दैत्य-राज विषं दत्तम् अस्माभिर् अतिभीषणम् ।
जीर्णं तेन सहान्नेन प्रह्लादेन सुतेन ते ॥ १,१८.८ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
त्वर्यतां त्वर्यतां हे हे सद्यो दैत्य-पुरोहिताः ।
कृत्यां तस्य विनाशायोत्पादयत मा चिरम् ॥ १,१८.९ ॥

श्रीपराशर उवाच
सकाशम् आगम्य ततः प्रह्लादस्य पुरोहिताः ।
साम-पूर्वम् अथोचुस् ते प्रह्लादं विनयान्वितम् ॥ १,१८.१० ॥

पुरोहिता ऊचुः
जातस् त्रैलोक्य-विख्यात आयुष्मन् ब्रह्मणः कुले ।
दैत्य-राजस्य तनयो हिरण्यकशिपोर् भवान् ॥ १,१८.११ ॥
किं देवैः किम् अनन्तेन किम् अन्येन तवाश्रयः ।
पिता ते सर्व-लोकानां त्वं तथैव भविष्यसि ॥ १,१८.१२ ॥
तस्मात् परित्यजैनां त्वं विपक्ष-स्तव-संहिताम् ।
श्लाघ्यः पिता समस्तानां गुरूणां परमो गुरुः ॥ १,१८.१३ ॥

प्रह्लाद उवाच
एवम् एतन् महाभागाः श्लाघ्यम् एतन् महा-कुलम् ।
मरीचेः सकलेऽप्य् अस्मिन् त्रैलोक्ये नान्यथा वदेत् ॥ १,१८.१४ ॥
पिता च मम सर्वास्मिञ् जगत्य् उत्कृष्ट-चेष्टितः ।
एतद् अप्य् अवगच्छामि सत्यम् अत्रापि नानृतम् ॥ १,१८.१५ ॥
गुरूणाम् अपि सर्वेषां पिता परमको गुरुः ।
यद् उक्तं भ्रान्तिस् तत्रापि स्वल्पापि हि न विद्यते ॥ १,१८.१६ ॥
पिता गुरुर् न सन्देहः पूजनीयः प्रयन्नततः ।
तत्रापि नापराध्यामीत्य् एवं मनसि मे स्थितम् ॥ १,१८.१७ ॥
यत् त्व् एतत् किम् अनन्तेनेत्य् उक्तं युष्माभिर् ईदृशम् ।
को ब्रवीति यथान्याय्यं किं तु नैतद् वचोऽर्थवत् ॥ १,१८.१८ ॥
इत्य् उक्त्वा सोऽभवन् मौनी तेषां गौर-वयन्त्रितः ।
प्रहस्य च पुनः प्राह किम् अनन्तेन साध्व् इति ॥ १,१८.१९ ॥
साधु भोः किम् अनन्तेन साधु भो गुरवो मम ।
श्रूयतां यद् अनन्तेन यदि खेदं न यास्यथ ॥ १,१८.२० ॥
धर्मार्थ-काम-मोक्षाश् च पुरुषार्था उदाहृताः ।
चतुष्टयम् इदं यस्मात् तस्मात् किं किम् इदं वचः ॥ १,१८.२१ ॥
मरीचि-मिश्रैर् दक्षाद्यैस् तथैवान्यैर् अनन्ततः ।
धर्मः प्राप्तस् तथा चान्यैर् अर्थः कामस् तथापरैः ॥ १,१८.२२ ॥
तत्-तत्त्व-वेदिनो भूत्वा ज्ञान-ध्यान-समाधिभिः ।
अवापुर् मुक्तिम् अपरे पुरुषा ध्वस्त-बन्धनाः ॥ १,१८.२३ ॥
सम्पद्-ऐश्वर्य-माहात्म्य-ज्ञान-सन्तति-कर्मणाम् ।
विमुक्तेश् चैकतो लभ्यं मूलम् आराधनं हरेः ॥ १,१८.२४ ॥
यतो धर्मार्थ-कामाख्यं मुक्तिश् चापि फलं द्विजाः ।
तेनापि किं किम् इत्य् एवम् अनन्तेन किम् उच्यते ॥ १,१८.२५ ॥
किं चापि बहुनोक्तेन भवन्तो गुरवो मम ।
वदन्तु साधु वासाधु विवेकोऽस्माकम् अल्पकः ॥ १,१८.२६ ॥
बहुनात्र किम् उक्तेन स एव जगतः पतिः ।
स कर्ता च विकर्ता च संहर्ता च हृदि स्थितः ॥ १,१८.२७ ॥
स भोक्ता भोज्यम् अप्य् एवं स एव जगदीश्वरः ।
भवद्भिर् एतत् क्षन्तव्यं बाल्याद् उक्तं तु यन् मया ॥ १,१८.२८ ॥

पुरोहिता ऊचुः
दह्यमानस् त्वम् अस्माभिर् अग्निना बाल रक्षितः ।
भूयो न वक्ष्यसीत्य् एवं नैव ज्ञातोऽस्य् अबुद्धिमान् ॥ १,१८.२९ ॥
यदास्मद्-वचनान् मोह-ग्राहं न त्यक्ष्यते भवान् ।
ततः कृत्यां विनाशाय तव स्रक्ष्याम दुर्मते ॥ १,१८.३० ॥

प्रह्लाद उवाच
कः केन हन्यते जन्तुर् जन्तुः कः केन रक्ष्यते ।
हन्ति रक्षति चैवात्मा ह्य् असत्-साधु समाचरन् ॥ १,१८.३१ ॥
कर्मणा जायते सर्वं कर्मैव गति-साधनम् ।
तस्मात् सर्व-प्रयत्नेन साधु कर्म समाचरेत् ॥ १,१८.३२ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्तास् तेन ते क्रुद्धा दैत्य-राज-पुरोहिताः ।
कृत्याम् उत्पादयामासुर् ज्वाला-मालोज्ज्वलाकृतिम् ॥ १,१८.३३ ॥
अतिभीमा समागम्य पाद-न्यास-क्षत-क्षितिः ।
शूलेन साधु सङ्क्रुद्धा तं जघानाशु वक्षसि ॥ १,१८.३४ ॥
तत् तस्य हृदयं प्राप्य शूलं बालस्य दीप्तिमत् ।
जगाम खण्डितं भूमौ तत्रापि शतधा गतम् ॥ १,१८.३५ ॥
यत्रानपायी भगवान् हृद्य् आस्ते हरिर् ईश्वरः ।
भङ्गो भवति वज्रस्य तत्र शूलस्य का कथा ॥ १,१८.३६ ॥
अपापे तत्र पापैश् च पातिता दैत्य-याजकैः ।
तान् एव सा जघानाशु कृत्या नाशं जगाम च ॥ १,१८.३७ ॥
कृत्यया दह्यमानांस् तान् विलोक्य स महा-मतिः ।
त्राहि कृष्णेत्य् अनन्तेति वदन्न् अभ्यवपद्यत ॥ १,१८.३८ ॥

प्रह्लाद उवाच
सर्व-व्यापिन् जगद्-रूप जगत्-स्रष्टर् जनार्दन ।
पाहि विप्रान् इमान् अस्माद् दुःसहान् मन्त्र-पावकात् ॥ १,१८.३९ ॥
यथा सर्वेषु भूतेषु सर्व-व्यापी जगद्-गुरुः ।
विष्णुर् एव तथा सर्वे जीवन्त्व् एते पुरोहिताः ॥ १,१८.४० ॥
यथा सर्व-गतं विष्णुं मन्यमानोऽनपायिनम् ।
चिन्तयाम्य् अरि-पक्षेऽपि जीवन्त्व् एते पुरोहिताः ॥ १,१८.४१ ॥
ये हन्तुम् आगता दत्तं यैर् विषं यैर् हुताशनः ।
यैर् दिग्-गजैर् अहं क्षुण्णो दष्टः सर्पैश् च यैर् अपि ॥ १,१८.४२ ॥
तेष्व् अहं मित्र-भावेन समः पापोऽस्मि न क्वचित् ।
यथा तेनाद्य सत्येन जीवन्त्व् असुर-याजकाः ॥ १,१८.४३ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्तास् तेन ते सर्वे संस्पृष्टाश् च निरामयाः ।
समुत्तस्थुर् द्विजा भूयस् तम् ऊचुः प्रश्रयान्वितम् ॥ १,१८.४४ ॥

पुरोहिता ऊचुः
दीर्घायुर् अप्रतिहतो बल-वीर्य-समन्वितः ।
पुत्र-पौत्र-धनैश्वर्यैर् युक्तो वत्स भवोऽत्तमः ॥ १,१८.४५ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्त्वा तं ततो गत्वा यथा-वृत्तं पुरोहिताः ।
दैत्य-राजाय सकलम् आचचख्युर् महामुने ॥ १,१८.४६ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेऽंशे प्रह्लाद-चरितेऽष्टादशोऽध्यायः (१८)

श्रीपराशर उवाच
हिरण्यकशिपुः श्रुत्वा तां कृत्यां वितथी-कृताम् ।
आहूय पुत्रं पप्रच्छ प्रभावस्यास्य कारणम् ॥ १,१९.१ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
प्रह्लाद सुप्रभावोऽसि किम् एतत् ते विचेष्टितम् ।
एतन् मन्त्रादि-जनितम् उताहो सहजं तव ॥ १,१९.२ ॥

श्रीपराशर उवाच
एवं पृष्टस् तदा पित्रा प्रह्लादोऽसुर-बालकः ।
प्रणिपत्य पितुः पादाव् इदं वचनम् अब्रवीत् ॥ १,१९.३ ॥
न मन्त्रादि-कृतं तात न च नैसर्गिको मम ।
प्रभाव एष सामान्यो यस्य यस्याच्युतो हृदि ॥ १,१९.४ ॥
अन्येषां यो न पापानि चिन्तयत्य् आत्मनो यथा ।
तस्य पापागमस् तात हेत्व्-अभावान् न विद्यते ॥ १,१९.५ ॥
कर्मणा मनसा वाचा परिपीडां करोति यः ।
तद्-बीजं जन्म फलति प्रभूतं तस्य चाशुभम् ॥ १,१९.६ ॥
सोऽहं न पापम् इच्छामि न करोमि वदामि वा ।
चिन्तयन् सर्व-भूत-स्थम् आत्मन्य् अपि च केशवम् ॥ १,१९.७ ॥
शारीरं मानसं दुःखं दैवं भूत-भवं तथा ।
सर्वत्र शुभ-चित्तस्य तस्य मे जायते कुतः ॥ १,१९.८ ॥
एवं सर्वेषु भूतेषु भक्तिर् अव्यभिचारिणी ।
कर्तव्या पण्डितैर् ज्ञात्वा सर्व-भूत-मयं हरिम् ॥ १,१९.९ ॥

श्रीपराशर उवाच
इति श्रुत्वा स दैत्येन्द्रः प्रासाद-शिखरे स्थितः ।
क्रोधान्धकारित-मुखः प्राह दैतेय-किङ्करान् ॥ १,१९.१० ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
दुरात्मा क्षिप्यताम् अस्मात् प्रासादाच् छत-योजनात् ।
गिरि-पृष्ठे पतत्व् अस्मिन् शिला-भिन्नाङ्ग-संहतिः ॥ १,१९.११ ॥
ततस् तं चिक्षिपुः सर्वे बालं दैतेय-दानवाः ।
पपात सोऽप्य् अधः क्षिप्तो हृदयेनोद्वहन् हरिम् ॥ १,१९.१२ ॥
पतमानं जगद्-धात्री जगद्-धातरि केशवे ।
भक्ति-युक्तं दधारैनम् उपसङ्गम्य मेदिनी ॥ १,१९.१३ ॥
ततो विलोक्य तं स्वस्थम् अविशीर्णास्थि-पञ्जरम् ।
हिरण्यकशिपुः प्राह शम्बरं मायिनां वरम् ॥ १,१९.१४ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
नास्माभिः शक्यते हन्तुम् असौ दुर्बुद्धि-बालकः ।
मायां वेत्ति भवांस् तस्मान् माययैनं निषूदय ॥ १,१९.१५ ॥

शम्बर उवाच
सूदयाम्य् एव दैत्येन्द्र पश्य माया-बलं मम ।
सहस्रम् अत्र मायानं पश्य कोटि-शतं तथा ॥ १,१९.१६ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततः स ससृजे मायां प्रह्लादे शम्बरोऽसुरः ।
विनाशम् इच्छन् दुर्बुद्धिः सर्वत्र सम-दर्शिनि ॥ १,१९.१७ ॥
समाहित-मतिर् भूत्वा शम्बरेऽपि विमत्सरः ।
मैत्रेय सोऽपि प्रह्लादः सस्मार मधुसूदनम् ॥ १,१९.१८ ॥

श्रीपराशर उवाच
ततो भगवता तस्य रक्षार्थं चक्रम् उत्तमम् ।
आजगाम समाज्ञप्तं ज्वाला-मालि सुदर्शनम् ॥ १,१९.१९ ॥
तेन माया-सहस्रं तच् छम्बरस्याशु-गामिना ।
बालस्य रक्षता देहम् एकैकं चारि-शोधितम् ॥ १,१९.२० ॥
संशोषकं तथा वायुं दैत्येन्द्रस् त्व् इदम् अब्रवीत् ।
शीघ्रम् एष ममादेशाद् दुरात्मा नीयतां क्षयम् ॥ १,१९.२१ ॥
तथेत्य् उक्त्वा तु सोऽप्य् एनं विवेश पवनो लघु ।
शीतोऽतिरूक्षः शोषाय तद्-देहस्यातिदुःसहः ॥ १,१९.२२ ॥
तेनाविष्टम् अथात्मानं स बुद्ध्वा दैत्य-बालकः ।
हृदयेन महात्मानं दधार धरणी-धरम् ॥ १,१९.२३ ॥
हृदय-स्थस् ततस् तस्य तं वायुम् अतिभीषणम् ।
पपौ जनार्दनः क्रुद्धः स ययौ पवनः क्षयम् ॥ १,१९.२४ ॥
क्षीणासु सर्व-मायासु पवने च क्षयं गते ।
जगाम सोऽपि भवनं गुरोर् एव महा-मतिः ॥ १,१९.२५ ॥
अहन्य् अहन्य् अथाचार्यो नीतिं राज्य-फल-प्रदाम् ।
ग्राहयामास तं बालं राज्ञाम् उशनसा कृताम् ॥ १,१९.२६ ॥
गृहीत-नीति-शास्त्रं तं विनीतं च यदा गुरुः ।
मेने तदैनं तत्-पित्रे कथयामास शिक्षितम् ॥ १,१९.२७ ॥

आचार्य उवाच
गृहीत-नीति-शास्त्रस् ते पुत्रो दैत्यपते कृतः ।
प्रह्लादस् तत्त्वतो वेत्ति भार्गवेण यद् ईरितम् ॥ १,१९.२८ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
मित्रेषु वर्तेत कथम् अरि-वर्गेषु भूपतिः ।
प्रह्लाद त्रिषु लोकेषु मध्यस्थेषु कथं चरेत् ॥ १,१९.२९ ॥
कथं मन्त्रिष्व् अमात्येषु बाह्येष्व् आभ्यन्तरेषु च ।
चारेषु पौर-वर्गेषु शङ्कितेष्व् इतरेषु च ॥ १,१९.३० ॥
कृत्याकृत्य-विधानं च दुर्गाटविक-साधनम् ।
प्रह्लाद कथ्यतां सम्यक् तथा कण्टक-शोधनम् ॥ १,१९.३१ ॥
एतच् चान्यच् च सकलम् अधीतं भवता यथा ।
तथा मे कथ्यतां ज्ञातुं तवेच्छामि मनोगतम् ॥ १,१९.३२ ॥

श्रीपराशर उवाच
प्रणिपत्य पितुः पादौ तदा प्रश्रय-भूषणः ।
प्रह्लादः प्राह दैत्येन्द्रं कृताञ्जलि-पुटस् तथा ॥ १,१९.३३ ॥

प्रह्लाद उवाच
ममोपदिष्टं सकलं गुरुणा नात्र संशयः ।
गृहीतं तु मया किन्तु न सद् एतन् मतं मम ॥ १,१९.३४ ॥
साम चोपप्रदानं च भेद-दण्डौ तथापरौ ।
उपायाः कथिताः सर्वे मित्रादीनां च साधने ॥ १,१९.३५ ॥
परमात्मनि गोविन्दे मित्रादीन् तात मा क्रुधः ।
साध्याभावे महाबाहो साधनैः किं प्रयोजनम् ॥ १,१९.३६ ॥
सर्व-भूतात्मके तात जगन्-नाथे जगन्-मये ।
परमात्मनि गोविन्दे मित्रामित्र-कथा कुतः ॥ १,१९.३७ ॥
त्वय्य् अस्ति भगवान् विष्णुर् मयि चान्यत्र चास्ति सः ।
यतस् ततोऽयं मित्रं मे शत्रुश् चेति पृथक्-कुतः ॥ १,१९.३८ ॥
तद् एभिर् अलम् अत्यर्थं दुष्टारम्भोक्ति-विस्तरैः ।
अविद्यान्तर्गतैर् यत्नः कर्तव्यस् तात शोभने ॥ १,१९.३९ ॥
विद्या-बुद्धिर् अविद्यायाम् अज्ञानान् तात जायते ।
बालोऽग्निं किं न खद्योतम् असुरेश्वर मन्यते ॥ १,१९.४० ॥
तत् कर्म यन् न बन्धाय सा विद्या या विमुक्तये ।
आयासायापरं कर्म विद्यान्या शिल्प-नैपुणम् ॥ १,१९.४१ ॥
तद् एतद् अवगम्याहम् असारं सारम् उत्तमम् ।
निशामय महाभाग प्रणिपत्य ब्रवीमि ते ॥ १,१९.४२ ॥
न चिन्तयति को राज्यं को धनं नाभिवान्छति ।
तथापि भाव्यम् एवैतद् उभयं प्राप्यते नरैः ॥ १,१९.४३ ॥
सर्व एव महाभाग महत्त्वं प्रति सोद्यमाः ।
तथापि पुंसां भाग्यानि नोद्यमा भूति-हेतवः ॥ १,१९.४४ ॥
जडानाम् अविवेकानाम् अशूराणाम् अपि प्रभो ।
भाग्य-भोज्यानि राज्यानि सन्त्य् अनीतिमताम् अपि ॥ १,१९.४५ ॥
तस्माद् यतेत पुण्येषु य इच्छेन् महतीं श्रियम् ।
यतितव्यं समत्वे च निर्वाणम् अपि चेच्छता ॥ १,१९.४६ ॥
देवा मनुष्याः पशवः पक्षि-वृक्ष-सरीसृपाः ।
रूपम् एतद् अनन्तस्य विष्णोर् भिन्नम् इव स्थितम् ॥ १,१९.४७ ॥
एतद् विजानता सर्वं जगत् स्थावर-जङ्गमम् ।
द्रष्टव्यम् आत्मवद् विष्णुर् यतोऽयं विश्वरूप-धृक् ॥ १,१९.४८ ॥
एवं ज्ञाते स भगवान् अनादिः परमेश्वरः ।
प्रसीदत्य् अच्युतस् तस्मिन् प्रसन्ने क्लेश-संक्षयः ॥ १,१९.४९ ॥

श्रीपराशर उवाच
एतच् छ्रुत्वा तु कोपेन समुत्थाय वरासनात् ।
हिरण्यकशिपुः पुत्रं पदा वक्षस्य् अताडयत् ॥ १,१९.५० ॥
उवाच च स कोपेन सामर्षः प्रज्वलन्न् इव ।
निष्पिष्य पाणिना पाणिं हन्तु-कामो जगद् यथा ॥ १,१९.५१ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
हे विप्रचित्ते हे राहो हे बलैष महार्णवे ।
नाग-पाशैर् दृढैर् बद्ध्वा क्षिप्यतां मा विलम्ब्यताम् ॥ १,१९.५२ ॥
अन्यथा सकला लोकास् तथा दैतेय-दानवाः ।
अनुयास्यन्ति मूढस्य मतम् अस्य दुरात्मनः ॥ १,१९.५३ ॥
बहुशो वारितोऽस्माभिर् अयं पापस् तथाप्य् अरेः ।
स्तुतिं करोति दुष्टानां वध एवोपकारकः ॥ १,१९.५४ ॥

पराशर उवाच
ततस् ते सत्वरा दैत्या बद्ध्वा तं नाग-बन्धनैः ।
भर्तुर् आज्ञां पुरस्कृत्य चिक्षिपुः सलिलार्णवे ॥ १,१९.५५ ॥
ततश् चचाल चलता प्रह्लादेन महार्णवः ।
उद्वेलोऽभूत् परं क्षोभम् उपेत्य च समन्ततः ॥ १,१९.५६ ॥
भूर्-लोकम् अखिलं दृष्ट्वा प्लाव्यमानं महाम्भसा ।
हिरण्यकशिपुर् दैत्यान् इदम् आह महामते ॥ १,१९.५७ ॥

हिरण्यकशिपुरुवाच
दैतेयाः सकलैः शैलैर् अत्रैव वरुणालये ।
निश्छिद्रैः सर्वशः सर्वैश् चीयताम् एष दुर्मतिः ॥ १,१९.५८ ॥
नाग्निर् दहति नैवायं शस्त्रैश् छिन्नो न चोरगैः ।
क्षयं नीतो न वातेन न विषेण न कृत्यया ॥ १,१९.५९ ॥
न मायाभिर् न चैवोच्चैः पातितो न च दिग्गजैः ।
बालोऽतिदुष्ट-चित्तोऽयं नानेनार्थोऽस्ति जीवता ॥ १,१९.६० ॥
तद् एष तोय-मध्ये तु समाक्रान्तो महीधरैः ।
तिष्ठत्व् अब्द-सहस्रान्तं प्राणान् हास्यति दुर्मतिः ॥ १,१९.६१ ॥
ततो दैत्य-दानवाश् च पर्वतैस् तं महोदधौ ।
आक्रम्य चयनं चक्रुर् योजनानि सहस्रशः ॥ १,१९.६२ ॥
स चितः पर्वतैर् अन्तः समुद्रस्य महामतिः ।
तुष्टावाह्निक-वेलायाम् एकाग्र-मतिर् अच्युतम् ॥ १,१९.६३ ॥

प्रह्लाद उवाच
नमस् ते पुण्डरीकाक्ष नमस् ते पुरुषोत्तम ।
नमस् ते सर्व-लोकात्मन् नमस् ते तिग्म-चक्रिणे ॥ १,१९.६४ ॥
नमो ब्रह्मण्य-देवाय गो-ब्राह्मण-हिताय च ।
जगद्-धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ १,१९.६५ ॥
ब्रह्मत्वे सृजते विश्वं स्थितौ पालयते पुनः ।
रुद्र-रूपाय कल्पान्ते नमस् तुभ्यं त्रि-मूर्तये ॥ १,१९.६६ ॥
देवा यक्षाः सुराः सिद्धा नागा गन्धर्व-किन्नराः ।
पिशाचा राक्षसाश् चैव मनुष्याः पशवस् तथा ॥ १,१९.६७ ॥
पक्षिणस्-थावराश् चैव पिपीलिक-सरीसृपाः ।
भूम्यापोऽग्निर् नभो वायुः शब्दः स्पर्शस् तथा रसः ॥ १,१९.६८ ॥
रूपं गन्धो मनो बुद्धिर् आत्मा कालस् तथा गुणाः ।
एतेषां परमार्थश् च सर्वम् एतत् त्वम् अच्युत ॥ १,१९.६९ ॥
विद्याविद्ये भवान् सत्यम् असत्यं त्वं विषामृते ।
प्रवृत्तं च निवृत्तं च कर्म वेदोदितं भवान् ॥ १,१९.७० ॥
समस्त-कर्म-भोक्ता च कर्मोपकरणानि च ।
त्वम् एव विष्णो सर्वाणि सर्व-कर्म-फलं च यत् ॥ १,१९.७१ ॥
मय्य् अन्यत्र तथान्येषु भूतेषु भुवनेषु च ।
तवैवाव्याप्तिर् ऐश्वर्य-गुण-संसूचकी प्रभो ॥ १,१९.७२ ॥
त्वां योगिनश् चिन्तयन्ति त्वां यजन्ति च याजकाः ।
हव्य-कव्य-भुग् एकस् त्वं पितृ-देव-स्वरूप-धृक् ॥ १,१९.७३ ॥
रूपं महत् ते स्थितम् अत्र विश्वं ततश् च सूक्ष्मं जगद् एतद् ईश ।
रूपाणि सर्वाणि च भूत-भेदास् तेष्व् अन्तरात्माख्यम् अतीव सूक्ष्मम् ॥ १,१९.७४ ॥
तस्माच् च सूक्ष्मादि-विशेषणानाम् अगोचरे यत् परमात्म-रूपम् ।
किम् अप्य् अचिन्त्यं तव रूपम् अस्ति तस्मै नमस् ते पुरुषोत्तमाय ॥ १,१९.७५ ॥
सर्व-भूतेषु सर्वात्मन् या शक्तिर् अपरा तव ।
गुणाश्रया नमस् तस्यै शाश्वतायै सुरेश्वर ॥ १,१९.७६ ॥
यातीत-गोचरा वाचां मनसां चाविशेषणा ।
ज्ञानि-ज्ञान-परिच्छेद्या तां वन्दे स्वेश्वरीं पराम् ॥ १,१९.७७ ॥
ओं नमो वासुदेवाय तस्मै भगवते सदा ।
व्यतिरिक्तं न यस्यास्ति व्यतिरिक्तोऽखिलस्य यः ॥ १,१९.७८ ॥
नमस् तस्मै नमस् तस्मै नमस् तस्मै महात्मने ।
नाम रूपं न यस्यैको योऽस्तित्वेनोपलभ्यते ॥ १,१९.७९ ॥
यस्यावतार-रूपाणि समर्चन्ति दिवौकसः ।
अपश्यन्तः परं रूपं नमस् तस्मै महात्मने ॥ १,१९.८० ॥
योऽन्तस् तिष्ठन्न् अशेषास्य पश्यतीशः शुभाशुभम् ।
तं सर्व-साक्षिणं विश्वं नमस्ये परमेश्वरम् ॥ १,१९.८१ ॥
नमोऽस्तु विष्णवे तस्मै यस्याभिन्नम् इदं जगत् ।
ध्येयः स जगताम् आद्यः स प्रसीदतु मेऽव्ययः ॥ १,१९.८२ ॥
यत्रोतम् एतत् प्रोतं च विश्वम् अक्षरम् अव्ययम् ।
आधार-भूतः सर्वस्य स प्रसीदतु मे हरिः ॥ १,१९.८३ ॥
ओं नमो विष्णवे तस्मै नमस् तस्मै पुनः पुनः ।
यत्र सर्वं यतः सर्वं यः सर्वं सर्व-संश्रयः ॥ १,१९.८४ ॥
सर्व-गत्वाद् अनन्तस्य स एवाहम् अवस्थितः ।
मत्तः सर्वम् अहं सर्वं मयि सर्वं सनातने ॥ १,१९.८५ ॥
अहम् एवाक्षयो नित्यः परमात्मात्म-संश्रयः ।
ब्रह्म-संज्ञोऽहम् एवाग्रे तथान्ते च परः पुमान् ॥ १,१९.८६ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेंऽश एकोनविंशतितमोऽध्यायः (१९)

श्रीपराशर उवाच
एवं सञ्चिन्तयन् विष्णुम् अभेदेनात्मनो द्विज ।
तन्-मयत्वम् अवाप्याग्र्यं मेने चात्मानम् अच्युतम् ॥ १,२०.१ ॥
विसस्मार तथात्मानं नान्यत् किञ्चिद् अजानत ।
अहम् एवाव्ययोऽनन्तः परमात्मेत्य् अचिन्तयत् ॥ १,२०.२ ॥
तस्य तद्-भावना-योगात् क्षीण-पापस्य वै क्रमात् ।
शुद्धेऽन्तः-करणे विष्णुस् तस्थौ ज्ञानमयोऽच्युतः ॥ १,२०.३ ॥
योग-प्रभावात् प्रह्लादे जाते विष्णु-मयेऽसुरे ।
चलत्य् उरग-बन्धैस् तैर् मैत्रेय त्रुटितं क्षणात् ॥ १,२०.४ ॥
भ्रान्त-ग्राह-गणः सोर्मिर् ययौ क्षोभं महार्णवः ।
चचाल च मही सर्वा स-शैल-वन-कानना ॥ १,२०.५ ॥
स च तं शैल-सङ्घातं दैत्यैर् न्यस्तम् अथोपरि ।
उत्क्षिप्य तस्मात् सलिलान् निश्चक्राम महा-मतिः ॥ १,२०.६ ॥
दृष्ट्वा च स जगद् भूयो गगनाद्य्-उपलक्षणम् ।
प्रह्लादोऽस्मीति सस्मार पुनर् आत्मानम् आत्मनि ॥ १,२०.७ ॥
तुष्टाव च पुनर् धामाननादिं पुरुषोत्तमम् ।
एकाग्र-मतिर् अव्यग्रो यत-वाक्-काय-मानसः ॥ १,२०.८ ॥

प्रह्लाद उवाच
ओं नमः परमार्थाय स्थूल-सूक्ष्म-क्षराक्षर ।
व्यक्ताव्यक्त-कलातीत सकलेश निरञ्जन ॥ १,२०.९ ॥
गुणाञ्जन गुणाधार निर्गुणात्मन् गुण-स्थित ।
मूर्तामूर्त-महा-मूर्ते सूक्ष्म-मूर्ते स्फुटास्फुट ॥ १,२०.१० ॥
कराल-सौम्य-रूपात्मन् विद्याविद्या-मयाच्युत ।
सद्-असद्-रूप-सद्भाव सद्-असद्-भाव-भावन ॥ १,२०.११ ॥
नित्यानित्य-प्रपञ्चात्मन् निष्प्रपञ्चामलाश्रित ।
एकानेक नमस् तुभ्यं वासुदेवादिकारण ॥ १,२०.१२ ॥
यः स्थूल-सूक्ष्मः प्रकटः प्रकाशो यः सर्व-भूतो न च सर्व-भूतः ।
विश्वं यतश् चैतद् अविश्व-हेतो नमोऽस्तु तस्मै पुरुषोत्तमाय ॥ १,२०.१३ ॥

पराशर उवाच
तस्य तच्-चेतसो देवः स्तुतिम् इत्थं प्रकुर्वतः ।
आविर्बभूव भगवान् पीताम्बर-धरो हरिः ॥ १,२०.१४ ॥
स-सम्भ्रमस् तम् आलोक्य समुत्थायाकुलाक्षरम् ।
नमोऽस्तु विष्णवेत्य् एतद् व्याजहारासकृद् द्विज ॥ १,२०.१५ ॥

प्रह्लाद उवाच
देव प्रपन्नार्ति-हर प्रसादं कुरु केशव ।
अवलोकन-दानेन भूयो मां पावयाच्युत ॥ १,२०.१६ ॥

श्रीभगवानुवाच
कुर्वतस् ते प्रसन्नोऽहं भक्तिम् अव्यभिचारिणीम् ।
यथाभिलषितो मत्तः प्रह्लाद व्रीयतां वरः ॥ १,२०.१७ ॥

प्रह्लाद उवाच
नाथ योनि-सहस्रेषु येषु येषु व्रजाम्य् अहम् ।
तेषु तेष्व् अच्युता भक्तिर् अच्युतास्तु सदा त्वयि ॥ १,२०.१८ ॥
या प्रीतिर् अविवेकानां विषयेष्व् अनपायिनी ।
त्वाम् अनुस्मरतः सा मे हृदयान् मापसर्पतु ॥ १,२०.१९ ॥

श्रीभगवानुवाच
मयि भक्तिस् तवास्त्य् एव भूयोऽप्य् एवं भविष्यति ।
वरस् तु मत्तः प्रह्लाद व्रीयतां यस् तवेप्सितः ॥ १,२०.२० ॥

प्रह्लाद उवाच
मयि द्वेषानुबन्धोऽभूत् संस्तुताव् उद्यते तव ।
मत्-पितुस् तत्-कृतं पापं देव तस्य प्रणश्यतु ॥ १,२०.२१ ॥
शस्त्राणि पातितान्य् अङ्गे क्षिप्तो यच् चाग्नि-संहतौ ।
दंशितश् चोरगैर् दत्तं यद् विषं मम भोजने ॥ १,२०.२२ ॥
बद्ध्वा समुद्रे यत् क्षिप्तो यच् चितोऽस्मि शिलोच्चयैः ।
अन्यानि चाप्य् असाधूनि यानि पित्रा कृतानि मे ॥ १,२०.२३ ॥
त्वयि भक्तिमतो द्वेषाद् अघं तत्-सम्भवं च यत् ।
त्वत्-प्रसादात् प्रभो सद्यस् तेन मुच्यतु मे पिता ॥ १,२०.२४ ॥

श्रीभगवानुवाच
प्रह्लाद सर्वम् एतत् ते मत्-प्रसादाद् भविष्यति ।
अन्यच् च ते वरं दद्मि व्रीयताम् असुरात्मज ॥ १,२०.२५ ॥

प्रह्लाद उवाच
कृत-कृत्योऽस्मि भगवन् वरेणानेन यत् त्वयि ।
भवित्री त्वत्-प्रसादेन भक्तिर् अव्यभिचारिणी ॥ १,२०.२६ ॥
धर्मार्थ-कामैः किं तस्य मुक्तिस् तस्य करे स्थिता ।
समस्त-जगतां मूले यस्य भक्तिः स्थिरा त्वयि ॥ १,२०.२७ ॥

श्रीभगवानुवाच
यथा ते निश्चलं चेतो मयि भक्ति-समन्वितम् ।
तथा त्वं मत्-प्रसादेन निर्वाणं परम् आप्स्यसि ॥ १,२०.२८ ॥

श्रीपराशर उवाच
इत्य् उक्त्वान्तर्दधे विष्णुस् तस्य मैत्रेय पश्यतः ।
स चापि पुनर् आगम्य ववन्दे चरणौ पितुः ॥ १,२०.२९ ॥
तं पिता मूर्ध्न्य् उपाघ्राय परिष्वज्य च पीडितम् ।
जीवसीत्य् आह वत्सेति बाष्पार्द्र-नयनो द्विज ॥ १,२०.३० ॥
प्रीतिमांश् चाभवत् तस्मिन्न् अनुतापी महासुरः ।
गुरु-पित्रोश् चकारैवं शुश्रूषां सोऽपि धर्मतः ॥ १,२०.३१ ॥
पितर्य् उपरतिं नीते नरसिंह-स्वरूपिणा ।
विष्णुना सोऽपि दैत्यानां मैत्रेयाभूत् पतिस् ततः ॥ १,२०.३२ ॥
ततो राज्य-द्युतिं प्राप्य कर्म-शुद्धि-करीं द्विज ।
पुत्र-पौत्रांश् च सुबहून् अवाप्यैश्वर्यम् एव च ॥ १,२०.३३ ॥
क्षीणाधिकारः स यदा पुण्य-पाप-विवर्जितः ।
तदा स भगवद्-ध्यानात् परं निर्वाणम् आप्तवान् ॥ १,२०.३४ ॥
एवं प्रभावो दैत्योऽसौ मैत्रेयासीन् महा-मतिः ।
प्रह्लादो भगवद्-भक्तो यं त्वं माम् अनुपृच्छसि ॥ १,२०.३५ ॥
यस् त्व् एतच् चरितं तस्य प्रह्लादस्य महात्मनः ।
शृणोति तस्य पापानि सद्यो गच्छन्ति सङ्क्षयम् ॥ १,२०.३६ ॥
अहोरात्र-कृतं पापं प्रह्लाद-चरितं नरः ।
शृण्वन् पठंश् च मैत्रेय व्यपोहति न संशयः ॥ १,२०.३७ ॥
पौर्णमास्याम् अमावास्याम् अष्टम्याम् अथ वा पठन् ।
द्वादश्यां तदाप्नोति गो-प्रदान-फलं द्विज ॥ १,२०.३८ ॥
प्रह्लादं सकलापत्सु यथा रक्षितवान् हरिः ।
तथा रक्षति यस् तस्य शृणोति चरितं सदा ॥ १,२०.३९ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेंऽशोऽध्यायः (२०)

प्रह्लाद-पुत्र आयुष्मांश् छिबिर् बाष्कल एव च ।
विरोचनस् तु प्राह्लादिर् बलिर् जज्ञे विरोचनात् ॥ १,२१.१ ॥
बलेः पुत्र-शतं त्व् आसीद् बाण-ज्येष्ठं महामुने ।
हिरण्याक्ष-सुताश् चासन् सर्व एव महाबलाः ॥ १,२१.२ ॥
झर्झरः शकुनिश् चैव भूत-सन्तापनस् तथा ।
महानाभो महाबाहुः कालनाभस् तथापरः ॥ १,२१.३ ॥
अभवन् दनु-पुत्राश् च द्विमूर्ध-शम्बरस् तथा ।
अयोमुखः शङ्कुशिराः कपिलः शङ्करस् तथा ॥ १,२१.४ ॥
एकचक्रो महाबाहुस् तारकश् च महाबलः ।
स्वर्भानुर् वृषपर्वा च पुलोमा च महाबलः ॥ १,२१.५ ॥
एते दनोः सुताः ख्याता विप्रचित्तिश् च वीर्यवान् ॥ १,२१.६ ॥
स्वर्भानोस् तु प्रभा कन्या शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ।
उपदानी हयशिराः प्रख्याता वर-कन्यकाः ॥ १,२१.७ ॥
वैश्वानर-सुते चोभे पुलोमा कालका तथा ।
उभे सुते महाभागे मारीचेस् तु परिग्रहः ॥ १,२१.८ ॥
ताभ्यां पुत्र-सहस्राणि षष्टिर् दानव-सत्तमाः ।
पौलोमाः कालकेयाश् च मारीच-तनयाः स्मृताः ॥ १,२१.९ ॥
ततोऽपरे महावीर्या दारुणास् त्व् अतिनिर्घृणाः ।
सिंहिकायाम् अथोत्पन्ना विप्रचित्तेः सुतास् तथा ॥ १,२१.१० ॥
त्र्यंशः शल्यश् च बलवान् नभश् चैव महाबलः ।
वातापी नमुचिश् चैव इल्वलः खसृमस् तथा ॥ १,२१.११ ॥
आन्धको नरकश् चैव कालनाभस् तथैव च ।
स्वर्भानुश् च महावीर्यो वक्त्रयोधी महासुरः ॥ १,२१.१२ ॥
एते वै दानवाः श्रेष्ठा दनु-वंश-विवर्धनाः ।
एतेषां पुत्र-पौत्राश् च शतशोऽथ सहस्रशः ॥ १,२१.१३ ॥
प्रह्लादस्य तु दैत्यस्य निवात-कवचाः कुले ।
समुत्पन्नाः सुमहता तपसा भावितात्मनः ॥ १,२१.१४ ॥
षट्-सुताः सुमहासत्त्वास् ताम्रायाः परिकीर्तिताः ।
शुकी श्येनी च भासी च सुग्रीवी शुचि-गृध्रका ॥ १,२१.१५ ॥
शुकी शुकान् अजनयद् उलूक-प्रत्युलूकिकान् ।
श्येनी श्येनांस् तथा भासी भासान् गृध्र्यांश् च गृध्र्य् अपि ॥ १,२१.१६ ॥
शुच्य् औदकान् पक्षि-गणान् सुग्रीवी तु व्यजायत ।
अश्वान् उष्ट्रान् गर्दभांश् च ताम्रा-वंशः प्रकीर्तितः ॥ १,२१.१७ ॥
विनतायास् तु द्वौ पुत्रौ विख्यातौ गरुडारुणौ ।
सुपर्णः पततां श्रेष्ठो दारुणः पन्नगाशनः ॥ १,२१.१८ ॥
सुरसायां सहस्रं तु सर्पाणाम् अमितौजसाम् ।
अनेक-शिरसां ब्रह्मन् खे-चराणां महात्मनाम् ॥ १,२१.१९ ॥
कान्द्रवेयास् तु बलिनः सहस्रम् अमितौजसः ।
सुपर्ण-वशगा ब्रह्मन् जज्ञिरे नैक-मस्तकाः ॥ १,२१.२० ॥
तेषां प्रधान-भूतास् तु शेष-वासुकि-तक्षकाः ।
शङ्ख-श्वेतो महापद्मः कम्बल-अश्वतरौ तथा ॥ १,२१.२१ ॥
एलापुत्रस् तथा नागः कर्कोटक-धनञ्जयौ ।
एते चान्ये च बहवो दन्दशूका विषोल्बणाः ॥ १,२१.२२ ॥
गणं क्रोध-वशं विद्धि तस्याः सर्वे च दंष्ट्रिणः ।
स्थलजाः पक्षिणोऽब्जाश् च दारुणाः पिशिताशनाः ॥ १,२१.२३ ॥
क्रोधात् तु पिशाचांश् च जनयामास महाबलान् ।
गास् तु वै जनयामास सुराभीर् महिषीस् तथा ।
इरा वृक्ष-लता-वल्लीस् तृण-जातीश् च सर्वशः ॥ १,२१.२४ ॥
खसा तु यक्ष-रक्षांसि मुनिर् अप्सरसस् तथा ।
अरिष्टा तु महा-सत्त्वान् गन्धर्वान् समजीजनत् ॥ १,२१.२५ ॥
एते कश्यप-दायादाः कीर्तिताः स्थाणु-जङ्गमाः ।
तेषां पुत्राश् च पौत्राश् च शतशोऽथ सहस्रशः ॥ १,२१.२६ ॥
एष मन्वन्तरे सर्गो ब्रह्मन् स्वारोचिषे स्मृतः ॥ १,२१.२७ ॥
वैवस्वते च महति वारुणे वितते क्रतौ ।
जुह्वानस्य ब्रह्मणो वै प्रजा-सर्ग इहोच्यते ॥ १,२१.२८ ॥
पूर्वं यत्र तु सप्तर्षीन् उत्पन्नान् सप्त-मानसान् ।
पुत्रत्वे कल्पयामास स्वयम् एव पितामहः ।
गन्धर्व-भोगी-देवानां दानवानां च सत्तम ॥ १,२१.२९ ॥
दितिर् विनष्ट-पुत्रा वै तोषयामास काश्यपम् ।
तया चाराधितः सम्यक् काश्यपस् तपतां परः ॥ १,२१.३० ॥
वरेण च्छन्दयामास सा च वव्रे ततो वरम् ।
पुत्रम् इन्द्र-वधार्थाय समर्थम् अमितौजसम् ॥ १,२१.३१ ॥
स च तस्यै वरं प्रादाद् भार्यायै मुनि-सत्तमः ।
दत्त्वा च वरम् अत्युग्रं कश्यपस् ताम् उवाच ह ॥ १,२१.३२ ॥
शक्रं पुत्रो निहन्ता ते यदि गर्भं शरच्-छतम् ।
समाहितातिप्रयता शौचिनी धारयिष्यसि ॥ १,२१.३३ ॥
इत्य् एवम् उक्त्वा तां देवीं सङ्गतः कश्यपो मुनिः ।
दधार सा च तं गर्भं सम्यक्-छोच-समन्विता ॥ १,२१.३४ ॥
गर्भम् आत्म-वधार्थाय ज्ञात्वा तं मघवान् अपि ।
शुश्रूषुस् ताम् अथागच्छद् विनयाद् अमराधिपः ॥ १,२१.३५ ॥
तस्याश् चैवान्तर-प्रेप्सुर् अतिष्ठत् पाक-शासनः ।
ऊने वर्ष-शते चास्या ददर्शान्तरम् आत्मना ॥ १,२१.३६ ॥
अकृत्वा पादयोः शौचं दितिः शयनम् आविशत् ।
निद्रां चाहारयामास तस्याः कुक्षिं प्रविश्य सः ॥ १,२१.३७ ॥
वज्र-पाणिर् महा-गर्भं चिच्छेदाथ स सप्तधा ।
सम्पीड्यमानो वज्रेण स रुरोदातिदारुणम् ॥ १,२१.३८ ॥
मा रोदीर् इति तं शक्रः पुनः पुनर् अभाषत ।
सोऽभवत् सप्तधा गर्भस् तम् इन्द्रः कुपितः पुनः ॥ १,२१.३९ ॥
एकैकं सप्तधा चक्रे वज्रेणारि-विदारिणा ।
मरुतो नाम देवास् ते बभूवुर् अतिवेगिनः ॥ १,२१.४० ॥
यद् उक्तं वै भगवता तेनैव मरुतोऽभवन् ।
देवा एकोनपञ्चाशत् सहाया वज्र-पाणिनः ॥ १,२१.४१ ॥
इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेंऽश एकविंशोऽध्यायः (२१)

श्रीपराशर उवाच
यदाभिषिक्तः स पृथुः पूर्वं राज्ये महर्षिभिः ।
ततः क्रमेण राज्यानि ददौ लोक-पितामहः ॥ १,२२.१ ॥
नक्षत्र-ग्रह-विप्राणां वीरुधां चाप्य् अशेषतः ।
सोमं राज्ये दधद् ब्रह्मा यज्ञानां तपसाम् अपि ॥ १,२२.२ ॥
राज्ञां वैश्रवणं राज्ये जलानां वरुणं तथा ।
आदित्यानां पतिं विष्णुं वसूनाम् अथ पावकम् ॥ १,२२.३ ॥
प्रजापतीनां दक्षं तु वासवं मरुताम् अपि ।
दैत्यानां दानवानां च प्रह्लादम् अधिपं ददौ ॥ १,२२.४ ॥
पितॄणां धर्म-राजानं यमं राज्येऽभ्यषेचयत् ।
ऐरावतं गजेन्द्राणाम् अशेषाणां पतिं ददौ ॥ १,२२.५ ॥
पतत्रिणां तु गरुडं देवानाम् अपि वासवम् ।
उच्चैःश्रवसम् अश्वानां वृषभं तु गवाम् अपि ॥ १,२२.६ ॥
मृगाणां चैव सर्वेषां राज्ये सिंहं ददौ प्रभुः ।
शेषं तु दन्दशूकानाम् अकरोत् पतिम् अव्ययः ॥ १,२२.७ ॥
हिमालयं स्थावराणां मुनीनां कपिलं मुनिम् ।
नखिनां दंष्ट्रिणां चैव मृगाणां व्याघ्रम् ईश्वरम् ॥ १,२२.८ ॥
वनस्पतीनां राजानं प्लक्षम् एवाभ्यषेचयत् ।
एवम् एवान्य-जातीनां प्राधान्येनाकरोत् प्रभून् ॥ १,२२.९ ॥
एवं विभज्य राज्यानि दिशां पालान् अनन्तरम् ।
प्रजापति-पतिर् ब्रह्मा स्थापयामास सर्वतः ॥ १,२२.१० ॥
पूर्वस्यां दिशि राजानं वैराजस्य प्रजापतेः ।
दिशा-पालं सुधन्वानं सुतं वै सोऽभ्यषेचयत् ॥ १,२२.११ ॥
दक्षिणस्यां दिशि तथा कर्दमस्य प्रजापतेः ।
पुत्रं शङ्ख-पदं नाम राजानं सोऽभ्यषेचयत् ॥ १,२२.१२ ॥
पश्चिमस्यां दिशि तथा रजसः पुत्रम् अच्युतम् ।
केतुमन्तं महात्मानं राजानं सोऽभ्यषेचयत् ॥ १,२२.१३ ॥
तथा हिरण्य-रोमाणं पर्जन्यस्य प्रजापतेः ।
उदीच्यां दिशि दुर्धर्षं राजानम् अभ्यषेचयत् ॥ १,२२.१४ ॥
तैर् इयं पृथिवी सर्वा सप्त-द्वीपा स-पत्तना ।
यथा-प्रदेशम् अद्यापि धर्मतः परिपाल्यते ॥ १,२२.१५ ॥
एते सर्वे प्रवृत्तस्य स्थितौ विष्णोर् महात्मनः ।
विभूति-भूता राजानो ये चान्ये मुनि-सत्तम ॥ १,२२.१६ ॥
ये भविष्यन्ति ये भूताः सर्वे भूतेश्वरा द्विज ।
ते सर्वे सर्व-भूतस्य विष्णोर् अंशा द्विजोत्तम ॥ १,२२.१७ ॥
ये तु देवाधिपतयो ये च दैत्याधिपास् तथा ।
दानवानां च ये नाथा ये नाथाः पिशिताशिनाम् ॥ १,२२.१८ ॥
पशूनां ये च पतयः पतयो ये च पक्षिणाम् ।
मनुष्याणां च सर्पाणां नागानाम् अधिपश् च ये ॥ १,२२.१९ ॥
वृक्षाणां पर्वतानां च ग्रहाणां चापि येऽधिपाः ।
अतीता वर्तमानाश् च ये भविष्यन्ति चापरे ।
ते सर्वे सर्व-भूतस्य विष्णोर् अंश-समुद्भवाः ॥ १,२२.२० ॥
न हि पालन-सामर्थ्यम् ऋते सर्वेश्वरं हरिम् ।
स्थितं स्थितौ महा-प्राज्ञ भवत्य् अन्यस्य कस्यचित् ॥ १,२२.२१ ॥
सृजत्य् एष जगत् सृष्टौ स्थितौ पाति सनातनः ।
हन्ति चैवान्तकत्वेन रजः-सत्त्वादि-संश्रयः ॥ १,२२.२२ ॥
चतुर्-विभागः संसृष्टौ चतुर्धा संस्थितः स्थितौ ।
प्रलयं च करोत्य् अन्ते चतुर्-भेदो जनार्दनः ॥ १,२२.२३ ॥
एकेनांशेन ब्रह्मा सौ भवत्य् अव्यक्त-मूर्तिमान् ।
मरीचि-मिश्राः पतयः प्रजानां चान्य-भागशः ॥ १,२२.२४ ॥
कालस् तृतीयस् तस्यांशः सर्व-भूतानि चापरः ।
इत्थं चतुर्धा संसृष्टौ वर्ततेऽसौ रजो-गुणः ॥ १,२२.२५ ॥
एकांशेनास्थितो विष्णुः करोति प्रतिपालनम् ।
मन्वादि-रूपश् चान्येन काल-रूपोऽपरेण च ॥ १,२२.२६ ॥
सर्व-भूतेषु चान्येन संस्थितः कुरुते स्थितिम् ।
सत्त्वं गुणं समाश्रित्य जगतः पुरुषोत्तमः ॥ १,२२.२७ ॥
आश्रित्य तमसो वृत्तिम् अन्त-काले तथा पुनः ।
रुद्र-स्वरूपो भगवान् एकांशेन भवत्य् अजः ॥ १,२२.२८ ॥
अग्न्य्-अन्तकादि-रूपेण भागेनान्येन वर्तते ।
काल-स्वरूपो भागो यः सर्व-भूतानि चापरः ॥ १,२२.२९ ॥
विनाशं कुर्वतस् तस्य चतुर्धैवं महात्मनः ।
विभाग-कल्पना ब्रह्मन् कथ्यते सार्व-कालिकी ॥ १,२२.३० ॥
ब्रह्मा दक्षादयः कालस् तथैवाखिल-जन्तवः ।
विभूतयो हरेर् एता जगतः सृष्टि-हेतवः ॥ १,२२.३१ ॥
विष्णुर् मन्वादयः कालः सर्व-भूतानि च द्विज ।
स्थितेर् निमित्त-भूतस्य विष्णोर् एता विभूतयः ॥ १,२२.३२ ॥
रुद्रः कालान्तकाद्याश् च समस्ताश् चैव जन्तवः ।
चतुर्धा प्रलयायैता जनार्दन-विभूतयः ॥ १,२२.३३ ॥
जगद्-आदौ तथा मध्ये सृष्टिर् आ-प्रलयाद् द्विज ।
धात्रा मरीचि-मिश्रैश् च क्रियते जन्तुभिस् तथा ॥ १,२२.३४ ॥
ब्रह्मा सृजत्य् आदि-काले मरीचि-प्रमुखास् ततः ।
उत्पादयन्त्य् अपत्यानि जन्तवश् च प्रति-क्षणम् ॥ १,२२.३५ ॥
कालेन न विना ब्रह्मा सृष्टि-निष्पादको द्विज ।
न प्रजापतयः सर्वे न चैवाखिल-जन्तवः ॥ १,२२.३६ ॥
एवम् एव विभागोऽयं स्थिताव् अप्य् उपदिश्यते ।
चतुर्धा तस्य देवस्य मैत्रेय प्रलये तथा ॥ १,२२.३७ ॥
यत् किञ्चित् सृज्यते येन सत्त्व-जातेन वै द्विज ।
तस्य सृज्यस्य सम्भूतो तत् सर्वं वै हरेस् तनुः ॥ १,२२.३८ ॥
हन्ति यावच् च यत् किञ्चित् सत्त्वं स्थावर-जङ्गमम् ।
जनार्दनस्य तद् रौद्रं मैत्रेयान्त-करं वपुः ॥ १,२२.३९ ॥
एवम् एष जगत्-स्रष्टा जगत्-पाता तथा जगत् ।
जगद्-भक्षयिता देवः समस्तस्य जनार्दनः ॥ १,२२.४० ॥
सृष्टि-स्थित्य्-अन्त-कालेषु त्रिधैवं सम्प्रवर्तते ।
गुण-प्रवृत्त्या परमं पदं तस्यागुणं महत् ॥ १,२२.४१ ॥
तच् च ज्ञान-मयं व्यापि स्वासंवेद्यम् अनौपमम् ।
चतुष्-प्रकारं तद् अपि स्वरूपं परमात्मनः ॥ १,२२.४२ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच
चतुः-प्रकारतां तस्य ब्रह्म-भूतस्य हे मुने ।
ममाचक्ष्व यथान्यायं यद् उक्तं परमं पदम् ॥ १,२२.४३ ॥

श्रीपराशर उवाच
मैत्रेय कारणं प्रोक्तं साधनं सर्व-वस्तुषु ।
साध्यं च वस्त्व् अभिमतं यत् साधयितुम् आत्मनः ॥ १,२२.४४ ॥
योगिनो मुक्ति-कामस्य प्राणायामादि-साधनम् ।
साध्यं च परमं ब्रह्म पुनर् नावर्तते यतः ॥ १,२२.४५ ॥
साधनालम्बनं ज्ञानं मुक्तये योगिनां हि यत् ।
स भेदः प्रथमस् तस्य ब्रह्म-भूतस्य वै मुने ॥ १,२२.४६ ॥
युञ्जतः क्लेश-मुक्त्यर्थं साध्यं यद् ब्रह्म योगिनः ।
तद्-आलम्बन-विज्ञानं द्वितीयोऽंशो महामुने ॥ १,२२.४७ ॥
उभयोस् त्व् अविभागेन साध्य-साधनयोर् हि यत् ।
विज्ञानम् अद्वैत-मयं तद्-भागोऽन्यो मयोदितः ॥ १,२२.४८ ॥
ज्ञान-त्रयस्य वै तस्य विशेषो यो महामुने ।
तन्-निराकरण-द्वारा दर्शितात्म-स्वरूपवत् ॥ १,२२.४९ ॥
निर्-व्यापारम् अनाख्येयं व्याप्ति-मात्रम् अनूपमम् ।
आत्म-सम्बोध-विषयं सत्ता-मात्रम् अलक्षणम् ॥ १,२२.५० ॥
प्रशान्तम् अभयं शुद्धं दुर्विभाव्यम् असंश्रयम् ।
विष्णोर् ज्ञान-मयस्योक्तं तज्-ज्ञानं ब्रह्म-संज्ञितम् ॥ १,२२.५१ ॥
तत्र ज्ञान-निरोधेन योगिनो यान्ति ये लयम् ।
संसार-कर्षणोप्तौ ते यान्ति निर्-बीजतां द्विजा ॥ १,२२.५२ ॥
एवं-प्रकारम् अमलं नित्यं व्यापकम् अक्षयम् ।
समस्त-हेय-रहितं विष्ण्वाख्यं परमं पदम् ॥ १,२२.५३ ॥
तद् ब्रह्म परमं योगी यतो नावर्तते पुनः ।
श्रयत्य् अपुण्योपरमे क्षीण-क्लेशेऽतिनिर्मले ॥ १,२२.५४ ॥
द्वे रूपे ब्रह्मणस् तस्य मूर्तं चामूर्तम् एव च ।
क्षराक्षर-स्वरूपे ते सर्व-भूतेष्व् अवस्थिते ॥ १,२२.५५ ॥
अक्षरं तत् परं ब्रह्म क्षरं सर्वम् इदं जगत् ।
एक-देश-स्थितस्याग्नेर् ज्योत्स्ना विस्तारिणी यथा ।
परस्य ब्रह्मणः शक्तिस् तथेदम् अखिलं जगत् ॥ १,२२.५६ ॥
तत्राप्य् आसन्न-दूरत्वाद् बहुत्व-स्वल्पतामयः ।
ज्योत्स्ना-भेदोऽस्ति तच्-छक्तेस् तद्वन् मैत्रेय विद्यते ॥ १,२२.५७ ॥
ब्रह्म-विष्णु-शिवा ब्रह्मन् प्रधाना ब्रह्म-शक्तयः ।
ततश् च देवा मैत्रेय न्यूना दक्षादयस् ततः ॥ १,२२.५८ ॥
ततो मनुष्याः पशवो मृग-पक्षि-सरीसृपाः ।
न्यूना-न्यून-तराश् चैव वृक्ष-गुल्मादयस् तथा ॥ १,२२.५९ ॥
तद् एतद् अक्षरं नित्यं जगन् मुनि-वराखिलम् ।
आविर्भाव-तिरोभाव-जन्म-नाश-विकल्पवत् ॥ १,२२.६० ॥
सर्व-शक्ति-मयो विष्णुः स्वरूपं ब्रह्मणः परम् ।
मूर्तं यद् योगिभिः पूर्वं योगारम्भेषु चिन्त्यते ॥ १,२२.६१ ॥
सालम्बनो महा-योगः स-बीजो यत्र संस्थितः ।
मनस्य् अव्याहते सम्यग् युञ्जतां जायते मुने ॥ १,२२.६२ ॥
स परः पर-शक्तीनां ब्रह्मणः समनन्तरम् ।
मूर्तं ब्रह्म महाभाग सर्व-ब्रह्म-मयो हरिः ॥ १,२२.६३ ॥
यत्र सर्वम् इदं प्रोतम् ओतं चैवाखिलं जगत् ।
ततो जगज् जगत्य् अस्मिन् स जगच् चाखिलं मुने ॥ १,२२.६४ ॥
क्षराक्षर-मयो विष्णुर् बिभर्त्य् अखिलम् ईश्वरः ।
पुरुष-अव्याकृत-मयं भूषणास्त्र-स्वरूपवत् ॥ १,२२.६५ ॥

श्रीमैत्रेय उवाच
भूषणास्त्र-स्वरूप-स्थं यच् चैतद् अखिलं जगत् ।
बिभर्ति भगवन् विष्णुस् तन् ममाख्यातुम् अर्हसि ॥ १,२२.६६ ॥

श्रीपराशर उवाच
नमस्कृत्वाप्रमेयाय विष्णवे प्रभविष्णवे ।
कथयामि यथाख्यातं वसिष्ठेन ममाभवत् ॥ १,२२.६७ ॥
आत्मानम् अस्य जगतो निर्लेपम् अगुणामलम् ।
बिभर्ति कौस्तुभ-मणि-स्वरूपं भगवान् हरिः ॥ १,२२.६८ ॥
श्रीवत्स-संस्थान-धरम् अनन्तेन समाश्रितम् ।
प्रधानं बुद्धिर् अप्य् आस्ते गदा-रूपेण माधवे ॥ १,२२.६९ ॥
भूतादिम् इन्द्रियादिं च द्विधाहङ्कारम् ईश्वरः ।
बिभर्ति शङ्ख-रूपेण शार्ङ्ग-रूपेण च स्थितम् ॥ १,२२.७० ॥
चलत्-स्वरूपम् अत्यन्तं जवेनान्तरितानिलम् ।
चक्र-स्वरूपं च मनो धत्ते विष्णु-करे स्थितम् ॥ १,२२.७१ ॥
पञ्च-रूपा तु या माला वैजयन्ती गदाभृतः ।
सा भूत-हेतु-संघाता भूत-माला च वै द्विज ॥ १,२२.७२ ॥
यानीन्द्रियाण्य् अशेषाणि बुद्धि-कर्मात्मकानि वै ।
शर-रूपाण्य् अशेषाणि तानि धत्ते जनार्दनः ॥ १,२२.७३ ॥
बिभर्ति यच् चासि-रत्नम् अच्युतोऽत्यन्त-निर्मलम् ।
विद्या-मयं तु तज्-ज्ञानम् अविद्या-कोश-संस्थितम् ॥ १,२२.७४ ॥
इत्थं पुमान् प्रधानं च बुद्ध्याहङ्कारम् एव च ।
भूतानि च हृषीकेशे मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।
विद्याविद्ये च मैत्रेय सर्वम् एतत् समाश्रितम् ॥ १,२२.७५ ॥
अस्त्र-भूषण-संस्थान-स्वरूपं रूप-वर्जितः ।
बिभर्ति माया-रूपोऽसौ श्रेयसे प्राणिनां हरिः ॥ १,२२.७६ ॥
स-विकारं प्रधानं च पुमांश् चैवाखिलं जगत् ।
बिभर्ति पुण्डरीकाक्षस् तद् एवं परमेश्वरः ॥ १,२२.७७ ॥
या विद्या या तथाविद्या यत् सद् यच् चासद् अव्ययम् ।
तत् सर्वं सर्व-भूतेशे मैत्रेय मधुसूदने ॥ १,२२. ৭৮ ॥
कला-काष्ठा-निमेषादि-दिनर्त्व्-अयन-हायनैः ।
काल-स्वरूपो भगवान् अपापो हरिर् अव्ययः ॥ १,२२.७९ ॥
भूर्-लोकोऽथ भुवर्-लोकः स्वर्-लोको मुनि-सत्तम ।
महर्-जनस्-तपः-सत्यं सप्त लोका इमे विभुः ॥ १,२२.८० ॥
लोकात्म-मूर्तिः सर्वेषां पूर्वेषाम् अपि पूर्वजः ।
आधारः सर्व-विद्यानां स्वयम् एव हरिः स्थितः ॥ १,२२.८१ ॥
देव-मानुष-पश्वादि-स्वरूपैर् बहुभिः स्थितः ।
ततः सर्वेश्वरोऽनन्तो भूत-मूर्तिर् अमूर्तिमान् ॥ १,२२.८२ ॥
ऋचो यजूंषि सामानि तथैवाथर्वणानि वै ।
इतिहासोपवेदाश् च वेदान्तेषु तथोक्तयः ॥ १,२२.८३ ॥
वेदाङ्गानि समस्तानि मन्वादि-गदितानि च ।
शास्त्राण्य् अशेषाण्य् आख्यानान्य् अनुवाकाश् च ये क्वचित् ॥ १,२२.८४ ॥
काव्यालापाश् च ये केचिद् गीतकान्य् अखिलानि च ।
शब्द-मूर्ति-धरस्यैतद् वपुर् विष्णोर् महात्मनः ॥ १,२२.८५ ॥
यानि मूर्तान्य् अमूर्तानि यान्य् अत्रान्यत्र वा क्वचित् ।
सन्ति वै वस्तु-जातानि तानि सर्वाणि तद्-वपुः ॥ १,२२.८६ ॥
अहं हरिः सर्वम् इदं जनार्दनो नान्यत् ततः कारण-कार्य-जातम् ।
ईदृङ्-मनो यस्य न तस्य भूयो भवोद्भावा द्वन्द्व-गदा भवन्ति ॥ १,२२.८७ ॥
इत्य् एष तेऽंशः प्रथमः पुराणस्यास्य वै द्विज ।
यथावत् कथितो यस्मिन् धृते पापैः प्रमुच्यते ॥ १,२२.८८ ॥
कार्त्तिक्यां पुष्कर-स्नाने द्वादशाब्देन यत् फलम् ।
तद् अस्य श्रवणात् सर्वं मैत्रेयाप्नोति मानवः ॥ १,२२.८९ ॥
देवर्षि-पितृ-गन्धर्व-यक्षादीनां च सम्भवम् ।
भवन्ति शृण्वतः पुंसो देवाद्या वरदा मुने ॥ १,२२.९० ॥
इति श्रीविष्णुमहापुराणे प्रथमेऽंशे द्वाविंशोऽध्यायः
इति श्रीपराशरमुनिविरचिते श्रीविष्णुपरत्वनिर्णायके श्रीमति विष्णुमहापुराणे प्रथमांशः समाप्तः ।

   1
   2
   3
   4
   5
   6
   7
   8
   9
  10
  11
  12
  13
  14
  15
  16
  17
  18
  19
  20
  21
  22
  23
  24
  25
  26
  27
  28
  29
  30
  31
  32
  33
  34
  35
  36
  37
  38
  39
  40
  41
  42
  43
  44
  45
  46
  47
  48
  49
  50
  51
  52
  53
  54
  55
  56
  57
  58
  59
  60
  61
  62
  63
  64
  65
  66
  67
  68
  69
  70
  71
  72
  73
  74
  75
  76
  77
  78
  79
  80
  81
  82
  83
  84
  85
  86
  87
  88
  89
  90
  91
  92
  93
  94
  95
  96
  97
  98
  99
 100
 101
 102
 103
 104
 105
 106
 107
 108
 109
 110
 111
 112
 113
 114
 115
 116
 117
 118
 119
 120
 121
 122
 123
 124
 125
 126
 127
 128
 129
 130
 131
 132
 133
 134
 135
 136
 137
 138
 139
 140
 141
 142
 143
 144
 145
 146
 147
 148
 149
 150
 151
 152
 153
 154
 155
 156
 157
 158
 159
 160
 161
 162
 163
 164
 165
 166
 167
 168
 169
 170
 171
 172
 173
 174
 175
 176
 177
 178
 179
 180
 181
 182
 183
 184
 185
 186
 187
 188
 189
 190
 191
 192
 193
 194
 195
 196
 197
 198
 199
 200
 201
 202
 203
 204
 205
 206
 207
 208
 209
 210
 211
 212
 213
 214
 215
 216
 217
 218
 219
 220
 221
 222
 223
 224
 225
 226
 227
 228
 229
 230
 231
 232
 233
 234
 235
 236
 237
 238
 239
 240
 241
 242
 243
 244
 245
 246
 247
 248
 249
 250
 251
 252
 253
 254
 255
 256
 257
 258
 259
 260
 261
 262
 263
 264
 265
 266
 267
 268
 269
 270
 271
 272
 273
 274
 275
 276
 277
 278
 279
 280
 281
 282
 283
 284
 285
 286
 287
 288
 289
 290
 291
 292
 293
 294
 295
 296
 297
 298
 299
 300
 301
 302
 303
 304
 305
 306
 307
 308
 309
 310
 311
 312
 313
 314
 315
 316
 317
 318
 319
 320
 321
 322
 323
 324
 325
 326
 327
 328
 329
 330
 331
 332
 333
 334
 335
 336
 337
 338
 339
 340
 341
 342
 343
 344
 345
 346
 347
 348
 349
 350
 351
 352
 353
 354
 355
 356
 357
 358
 359
 360
 361
 362
 363
 364
 365
 366
 367
 368
 369
 370
 371
 372
 373
 374
 375
 376
 377
 378
 379
 380
 381
 382
 383
 384
 385
 386
 387
 388
 389
 390
 391
 392
 393
 394
 395
 396
 397
 398
 399
 400
 401
 402
 403
 404
 405
 406
 407
 408
 409
 410
 411
 412
 413
 414
 415
 416
 417
 418
 419
 420
 421
 422
 423
 424
 425
 426
 427
 428
 429
 430
 431
 432
 433
 434
 435
 436
 437
 438
 439
 440
 441
 442
 443
 444
 445
 446
 447
 448
 449
 450
 451
 452
 453
 454
 455
 456
 457
 458
 459
 460
 461
 462
 463
 464
 465
 466
 467
 468
 469
 470
 471
 472
 473
 474
 475
 476
 477
 478
 479
 480
 481
 482
 483
 484
 485
 486
 487
 488
 489
 490
 491
 492
 493
 494
 495
 496
 497
 498
 499
 500
 501
 502
 503
 504
 505
 506
 507
 508
 509
 510
 511
 512
 513
 514
 515
 516
 517
 518
 519
 520
 521
 522
 523
 524
 525
 526
 527
 528
 529
 530
 531
 532
 533
 534
 535
 536
 537
 538
 539
 540
 541
 542
 543
 544
 545
 546
 547
 548
 549
 550
 551
 552
 553
 554
 555
 556
 557
 558
 559
 560
 561
 562
 563
 564
 565
 566
 567
 568
 569
 570
 571
 572
 573
 574
 575
 576
 577
 578
 579
 580
 581
 582
 583
 584
 585
 586
 587
 588
 589
 590
 591
 592
 593
 594
 595
 596
 597
 598
 599
 600
 601
 602
 603
 604
 605
 606
 607
 608
 609
 610
 611
 612
 613
 614
 615
 616
 617
 618
 619
 620
 621
 622
 623
 624
 625
 626
 627
 628
 629
 630
 631
 632
 633
 634
 635
 636
 637
 638
 639
 640
 641
 642
 643
 644
 645
 646
 647
 648
 649
 650
 651
 652
 653
 654
 655
 656
 657
 658
 659
 660
 661
 662
 663
 664
 665
 666
 667
 668
 669
 670
 671
 672
 673
 674
 675
 676
 677
 678
 679
 680
 681
 682
 683
 684
 685
 686
 687
 688
 689
 690
 691
 692
 693
 694
 695
 696
 697
 698
 699
 700
 701
 702
 703
 704
 705
 706
 707
 708
 709
 710
 711
 712
 713
 714
 715
 716
 717
 718
 719
 720
 721
 722
 723
 724
 725
 726
 727
 728
 729
 730
 731
 732
 733
 734
 735
 736
 737
 738
 739
 740
 741
 742
 743
 744
 745
 746
 747
 748
 749
 750
 751
 752
 753
 754
 755
 756
 757
 758
 759
 760
 761
 762
 763
 764
 765
 766
 767
 768
 769
 770
 771
 772
 773
 774
 775
 776
 777
 778
 779
 780
 781
 782
 783
 784
 785
 786
 787
 788
 789
 790
 791
 792
 793
 794
 795
 796
 797
 798
 799
 800
 801
 802
 803
 804
 805
 806
 807
 808
 809
 810
 811
 812
 813
 814
 815
 816
 817
 818
 819
 820
 821
 822
 823
 824
 825
 826
 827
 828
 829
 830
 831
 832
 833
 834
 835
 836
 837
 838
 839
 840
 841
 842
 843
 844
 845
 846
 847
 848
 849
 850
 851
 852
 853
 854
 855
 856
 857
 858
 859
 860
 861
 862
 863
 864
 865
 866
 867
 868
 869
 870
 871
 872
 873
 874
 875
 876
 877
 878
 879
 880
 881
 882
 883
 884
 885
 886
 887
 888
 889
 890
 891
 892
 893
 894
 895
 896
 897
 898
 899
 900
 901
 902
 903
 904
 905
 906
 907
 908
 909
 910
 911
 912
 913
 914
 915
 916
 917
 918
 919
 920
 921
 922
 923
 924
 925
 926
 927
 928
 929
 930
 931
 932
 933
 934
 935
 936
 937
 938
 939
 940
 941
 942
 943
 944
 945
 946
 947
 948
 949
 950
 951
 952
 953
 954
 955
 956
 957
 958
 959
 960
 961
 962
 963
 964
 965
 966
 967
 968
 969
 970
 971
 972
 973
 974
 975
 976
 977
 978
 979
 980
 981
 982
 983
 984
 985
 986
 987
 988
 989
 990
 991
 992
 993
 994
 995
 996
 997
 998
 999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
1054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
1128
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1135
1136
1137
1138
1139
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1150
1151
1152
1153
1154
1155
1156
1157
1158
1159
1160
1161
1162
1163
1164
1165
1166
1167
1168
1169
1170
1171
1172
1173
1174
1175
1176
1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
1184
1185
1186
1187
1188
1189
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
1208
1209
1210
1211
1212
1213
1214
1215
1216
1217
1218
1219
1220
1221
1222
1223
1224
1225
1226
1227
1228
1229
1230
1231
1232
1233
1234
1235
1236
1237
1238
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
1246
1247
1248
1249
1250
1251
1252
1253
1254
1255
1256
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
1273
1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
1290
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
1298
1299
1300
1301
1302
1303
1304
1305
1306
1307
1308
1309
1310
1311
1312
1313
1314
1315
1316
1317
1318
1319
1320
1321
1322
1323
1324
1325
1326
1327
1328
1329
1330
1331
1332
1333
1334
1335
1336
1337
1338
1339
1340
1341
1342
1343
1344
1345
1346
1347
1348
1349
1350
1351
1352
1353
1354
1355
1356
1357
1358
1359
1360
1361
1362
1363
1364
1365
1366
1367
1368
1369
1370
1371
1372
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379
1380
1381
1382
1383
1384
1385
1386
1387
1388
1389
1390
1391
1392
1393
1394
1395
1396
1397
1398
1399
1400
1401
1402
1403
1404
1405
1406
1407
1408
1409
1410
1411
1412
1413
1414
1415
1416
1417
1418
1419
1420
1421
1422
1423
1424
1425
1426
1427
1428
1429
1430
1431
1432
1433
1434
1435
1436
1437
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
1446
1447
1448
1449
1450
1451
1452
1453
1454
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
1497
1498
1499
1500
1501
1502
1503
1504
1505
1506
1507
1508
1509
1510
1511
1512
1513
1514
1515
1516
1517
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
1525
1526
1527
1528
1529
1530
1531
1532
1533
1534
1535
1536
1537
1538
1539
1540
1541
1542
1543
1544
1545
1546
1547
1548
1549
1550
1551
1552
1553
1554
1555
1556
1557
1558
1559
1560
1561
1562
1563
1564
1565
1566
1567
1568
1569
1570
1571
1572
1573
1574
1575
1576
1577
1578
1579
1580
1581
1582
1583
1584
1585
1586
1587
1588
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
1597
1598
1599
1600
1601
1602
1603
1604
1605
1606
1607
1608
1609
1610
1611
1612
1613
1614
1615
1616
1617
1618
1619
1620
1621
1622
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1631
1632
1633
1634
1635
1636
1637
1638
1639
1640
1641
1642
1643
1644
1645
1646
1647
1648
1649
1650
1651
1652
1653
1654
1655
1656
1657
1658
1659
1660
1661
1662
1663
1664
1665
1666
1667
1668
1669
1670
1671
1672
1673
1674
1675
1676
1677
1678
1679
1680
1681
1682
1683
1684
1685
1686
1687
1688
1689
1690
1691
1692
1693
1694
1695
1696
1697
1698
1699
1700
1701
1702
1703
1704
1705
1706
1707
1708
1709
1710
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726
1727
1728
1729
1730
1731
1732
1733
1734
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744
1745
1746
1747
1748
1749
1750
1751
1752
1753
1754
1755
1756
1757
1758
1759
1760
1761
1762
1763
1764
1765
1766
1767
1768
1769
1770
1771
1772
1773
1774
1775
1776
1777
1778
1779
1780
1781
1782
1783
1784
1785
1786
1787
1788
1789
1790
1791
1792
1793
1794
1795
1796
1797
1798
1799
1800
1801
1802
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
1832
1833
1834
1835
1836
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
2041
2042
2043
2044
2045
2046
2047
2048
2049
2050
2051
2052
2053
2054
2055
2056
2057
2058
2059
2060
2061
2062
2063
2064
2065
2066
2067
2068
2069
2070
2071
2072
2073
2074
2075
2076
2077
2078
2079
2080
2081
2082
2083
2084
2085
2086
2087
2088
2089
2090
2091
2092
2093
2094
2095
2096
2097
2098
2099
2100
2101
2102
2103
2104
2105
2106
2107
2108
2109
2110
2111
2112
2113
2114
2115
2116
2117
2118
2119
2120
2121
2122
2123
2124
2125
2126
2127
2128
2129
2130
2131
2132
2133
2134
2135
2136
2137
2138
2139
2140
2141
2142
2143
2144
2145
2146
2147
2148
2149
2150
2151
2152
2153
2154
2155
2156
2157
2158
2159
2160
2161
2162
2163
2164
2165
2166
2167
2168
2169
2170
2171
2172
2173
2174
2175
2176
2177
2178
2179
2180
2181
2182
2183
2184
2185
2186
2187
2188
2189
2190
2191
2192
2193
2194
2195
2196
2197
2198
2199
2200
2201
2202
2203
2204
2205
2206
2207
2208
2209
2210
2211
2212
2213
2214
2215
2216
2217
2218
2219
2220
2221
2222
2223
2224
2225
2226
2227
2228
2229
2230
2231
2232
2233
2234
2235
2236
2237
2238
2239
2240
2241
2242
2243
2244
2245
2246
2247
2248
2249
2250
2251
2252
2253
2254
2255
2256
2257
2258
2259
2260
2261
2262
2263
2264
2265
2266
2267
2268
2269
2270
2271
2272
2273
2274
2275
2276
2277
2278
2279
2280
2281
2282
2283
2284
2285
2286
2287
2288
2289
2290
2291
2292
2293
2294
2295
2296
2297
2298
2299
2300
2301
2302
2303
2304
2305
2306
2307
2308
2309
2310
2311
2312
2313
2314
2315
2316
2317
2318
2319
2320
2321
2322
2323
2324
2325
2326
2327
2328
2329
2330
2331
2332
2333
2334
2335
2336
2337
2338
2339
2340
2341
2342
2343
2344
2345
2346
2347
2348
2349
2350
2351
2352
2353
2354
2355
2356
2357
2358
2359
2360
2361
2362
2363
2364
2365
2366
2367
2368
2369
2370
2371
2372
2373
2374
2375
2376
2377
2378
2379
2380
2381
2382
2383
2384
2385
2386
2387
2388
2389
2390
2391
2392
2393
2394
2395
2396
2397
2398
2399
2400
2401
2402
2403
2404
2405
2406
2407
2408
2409
2410
2411
2412
2413
2414
2415
2416
2417
2418
2419
2420
2421
2422
2423
2424
2425
2426
2427
2428
2429
2430
2431
2432
2433
2434
2435
2436
2437
2438
2439
2440
2441
2442
2443
2444
2445
2446
2447
2448
2449
2450
2451
2452
2453
2454
2455
2456
2457
2458
2459
2460
2461
2462
2463
2464
2465
2466
2467
2468
2469
2470
2471
2472
2473
2474
2475
2476
2477
2478
2479
2480
2481
2482
2483
2484
2485
2486
2487
2488
2489
2490
2491
2492
2493
2494
2495
2496
2497
2498
2499
2500
2501
2502

अथ श्रीविष्णुमहापुराणे विष्णुचित्त्यात्म-प्रकाशाख्य-श्रीधरीय-व्याख्याद्वयोपेते द्वितीयोंशः प्रारभ्यते  
श्रीमते रामानुजाय नमः  

मैत्रेय उवाच  
भगवन् सम्यग् आख्यातं ममैतद् अखिलं त्वया  ।  
जगतः सर्ग-सम्बन्धि यत् पृष्टोऽसि गुरो मया  ॥ २,१.१ ॥  
योऽयम् अंशो जगत्-सृष्टि-सम्बन्धो गदितस् त्वया  ।  
तत्राहं श्रोतुम् इच्छामि भूयोऽपि मुनि-सत्तम  ॥ २,१.२ ॥  
प्रियव्रतोत्तानपादौ सुतौ स्वायम्भुवस्य यौ  ।  
तयोर् उत्तानपादस्य ध्रुवः पुत्रस् त्वयोदितः  ॥ २,१.३ ॥  
प्रियव्रतस्य नैवोक्ता भवता द्विज सन्ततिः  ।  
ताम् अहं श्रोतुम् इच्छामि प्रसन्नो वक्तुम् अर्हसि  ॥ २,१.४ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
कर्दमस्यात्मजां कन्याम् उपयेमे प्रियव्रतः  ।  
सम्राट्-कुक्षी च तत्-कन्ये दश-पुत्रस् तथापरे  ॥ २,१.५ ॥  
महा-प्रज्ञा महा-वीर्या विनीता दयिताः पितुः  ।  
प्रियव्रत-सुताः ख्यातास् तेषां नामानि मे शृणु  ॥ २,१.६ ॥  
आग्नीध्रश् चाग्निबाहुश् च वपुष्मान् द्युतिमांस् तथा  ।  
मेधा मेधातिथिर् भव्यः सवनः पुत्र एव च  ॥ २,१.७ ॥  
ज्योतिष्मान् दशमस् तेषां सत्य-नामा सुतोऽभवत्  ।  
प्रियव्रतस्य पुत्रास् ते प्रख्याता बल-वीर्यतः  ॥ २,१.८ ॥  
मेधाग्निबाहु-पुत्रास् तु त्रयो योग-परायणाः  ।  
जाति-स्मारा महाभागा न राज्याय मनो दधुः  ॥ २,१.९ ॥  
निर्मलाः सर्व-कालन्तु समस्तार्थेषु वै मुने  ।  
चक्रुः क्रियां यथा-न्यायम् अफलाकाङ्क्षिणो हि ते  ॥ २,१.१० ॥  
प्रियव्रतो ददौ तेषां सप्तानां मुनि-सत्तम  ।  
सप्त-द्वीपानि मैत्रेय विभज्य सुमहात्मनाम्  ॥ २,१.११ ॥  
जम्बू-द्वीपे महाभाग सोऽग्नीध्राय ददौ पिता  ।  
मेधातिथेस् तथा प्रादात् प्लक्ष-द्वीपं तथापरम्  ॥ २,१.१२ ॥  
शाल्मले च वपुष्मन्तं नरेन्द्रम् अभिषिक्तवान्  ।  
ज्योतिष्मन्तं कुश-द्वीपे राजानं कृतवान् प्रभुः  ॥ २,१.१३ ॥  
द्युतिमन्तं च राजानं क्रौञ्च-द्वीपे समादिशत्  ।  
शाक-द्वीपेश्वरं चापि भव्यं चक्रे प्रियव्रतः  ॥ २,१.१४ ॥  
पुष्कराधिपतिं चक्रे सवनं चापि स प्रभुः  ।  
जम्बू-द्वीपेश्वरो यस् तु आग्नीध्रो मुनि-सत्तम  ॥ २,१.१५ ॥  
तस्य पुत्रा बभूवुस् ते प्रजापति-समा नव  ।  
नाभिः किम्पुरुषश् चैव हरि-वर्ष इलावृतः  ॥ २,१.१६ ॥  
रम्यो हिरण्वान् षष्ठश् च कुरु-भद्राश्व एव च  ।  
केतुमालस् तथैवान्यः साधु-चेष्टोऽभवन् नृपः  ॥ २,१.१७ ॥  
जम्बू-द्वीप-विभागांश् च तेषां विप्र निशामय  ।  
पित्रा दत्तं हिमाह्वं तु वर्षं नाभेस् तु दक्षिणम्  ॥ २,१.१८ ॥  
हेमकूटं तथा वर्षं ददौ किम्पुरुषाय सः  ।  
तृतीयं नैषधं वर्षं हरि-वर्षाय दत्तवान्  ॥ २,१.१९ ॥  
इलावृताय प्रददौ मेरुर् यत्र तु मध्यमः  ।  
नीलाचलाश्रितं वर्षं रम्याय प्रददौ पिता  ॥ २,१.२० ॥  
श्वेतं यद् उत्तरं तस्मात् पित्रा दत्तं हिरण्वते  ॥ २,१.२१ ॥  
यद् उत्तरं शृङ्गवतो वर्षं तत् कुरवे ददौ  ।  
मेरोः पूर्वेण यद् वर्षं भद्राश्वाय प्रदत्तवान्  ॥ २,१.२२ ॥  
गन्धमादन-वर्षं तु केतुमालाय दत्तवान्  ।  
इत्य् एतानि ददौ तेभ्यः पुत्रेभ्यः स नरेश्वरः  ॥ २,१.२३ ॥  
वर्षेष्व् एतेषु तान् पुत्रान् अभिषिच्य स भूमिपः  ।  
शालग्रामं महा-पुण्यं मैत्रेय तपसे ययौ  ॥ २,१.२४ ॥  
यानि किम्पुरुषादीनि वर्षाण्य् अष्टौ महामुने  ।  
तेषां स्वाभाविकी सिद्धिः सुख-प्राया ह्य् अयत्नतः  ॥ २,१.२५ ॥  
विपर्ययो न तेष्व् अस्ति जरा-मृत्यु-भयं न च  ।  
धर्माधर्मौ न तेष्व् आस्तां नोत्तमाधम-मध्यमाः  ॥ २,१.२६ ॥  
न तेष्व् अस्ति युगवस्था क्षेत्रेष्व् अष्टसु सर्वदा  ।  
हिमाह्वयं तु वै वर्षं नाभेर् आसीन् महात्मनः  ।  
तस्यर्षभोऽभवत् पुत्रो मेरु-देव्यां महा-द्युतिः  ॥ २,१.२७ ॥  
ऋषभाद् भरतो जज्ञे ज्येष्ठः पुत्र-शतस्य सः  ।  
कृत्वा राज्यं स्व-धर्मेण तथैष्ट्वा विविधाम् मखान्  ॥ २,१.२८ ॥  
अभिषिच्य सुतं वीरं भरतं पृथिवी-पतिः  ।  
तपसे स महाभागः पुलहस्याश्रमं ययौ  ॥ २,१.२९ ॥  
वानप्रस्थ-विधानेन तत्रापि कृत-निश्चयः  ।  
तपस् तेपे यथा-न्यायम् इयाज स महीपतिः  ॥ २,१.३० ॥  
तपसा कर्षितोऽत्यर्थं कृशो धमनि-सन्ततः  ।  
नग्नो वीटां मुखे कृत्वा वीराध्वानं ततो गतः  ॥ २,१.३१ ॥  
ततश् च भारतं वर्षम् एतल् लोकेषु गीयते  ।  
भरताय यतः पित्रा दत्तं प्रातिष्ठता वनम्  ॥ २,१.३२ ॥  
सुमतिर् भरतस्याभूत् पुत्रः परम-धार्मिकः  ।  
कृत्वा सम्यग् ददौ तस्मै राज्यम् इष्ट-मखः पिता  ॥ २,१.३३ ॥  
पुत्र-सङ्क्रामित-श्रीस् तु भरतः स महीपतिः  ।  
योगाभ्यास-रतः प्राणान् सालग्रामेऽत्यजन् मुने  ॥ २,१.३४ ॥  
अजायत च विप्रोऽसौ योगीनां प्रवरे कुले  ।  
मैत्रेय तस्य चरितं कथयिष्यामि ते पुनः  ॥ २,१.३५ ॥  
सुमतसे तेजसस् तस्माद् इन्द्रद्युम्नो व्यजायत  ।  
परमेष्ठी ततस् तस्मात् प्रतिहारस् तदन्वयः  ॥ २,१.३६ ॥  
प्रतिहर्तेति विख्यात उत्पन्नस् तस्य चात्मजः  ।  
भवस् तस्माद् अथोद्गीथः प्रस्तावस् तत्-सुतो विभुः  ॥ २,१.३७ ॥  
पृथुस् ततस् ततो नक्तो नक्तस्यापि गयः सुतः  ।  
नरो गयस्य तनयस् तत्-पुत्रोऽभूद् विराट् ततः  ॥ २,१.३८ ॥  
तस्य पुत्रो महा-वीर्यो धीमांस् तस्माद् अजायत  ।  
महान्तस् तत्-सुतश् चाभून् मनस्युस् तस्य चात्मजः  ॥ २,१.३९ ॥  
त्वष्टा त्वष्टुश् च विरजो रजस् तस्याप्य् अभूत् सुतः  ।  
शतजिद्-रजसस् तस्य जज्ञे पुत्र-शतं मुने  ॥ २,१.४० ॥  
विष्वग्-ज्योति-प्रधानास् ते यैर् इमा वर्धिताः प्रजाः  ।  
तैर् इदं भारतं वर्षं नव-भेदम् अलङ्कृतम्  ॥ २,१.४१ ॥  
तेषां वंश-प्रसूतैश् च भुक्तेयं भारती पुरा  ।  
कृत-त्रेतादि-सर्गेण युग-आख्याम् एक-सप्ततिम्  ॥ २,१.४२ ॥  
एष स्वायम्भुवः सर्गो येनेदं पूरितं जगत्  ।  
वाराहे तु मुने कल्पे पूर्व-मन्वन्तराधिपः  ॥ २,१.४३ ॥  
इति श्रीविष्णुपुराणे द्वितीयेऽंशे प्रथमोऽध्यायः (१)  

***  

श्रीमैत्रेय उवाच  
कथितो भवता ब्रह्मन् सर्गः स्वायम्भुवश् च मे  ।  
श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं त्वत्तः सकलं मण्डलं भुवः  ॥ २,२.१ ॥  
यावन्तः सागर-द्वीपास् तथा वर्षाणि पर्वताः  ।  
वनानि सरितः पुर्यो देवादीनां तथा मुने  ॥ २,२.२ ॥  
यत्-प्रमाणम् इदं सर्वं यद्-आधारं यद्-आत्मकम्  ।  
संस्थानम् अस्य च मुने यथावद् वक्तुम् अर्हसि  ॥ २,२.३ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
मैत्रेय श्रूयताम् एतत् सङ्क्षेपाद् गदतो मम  ।  
नास्य वर्ष-शतेनापि वक्तुं शक्यो हि विस्तरः  ॥ २,२.४ ॥  
जम्बू-प्लक्षाह्वयौ द्वीपौ शाल्मलिश् चापरो द्विज  ।  
कुशः क्रौञ्चस् तथा शाकः पुष्करश् चैव सप्तमः  ॥ २,२.५ ॥  
एते द्वीपाः समुद्रैस् तु सप्त सप्तभिर् आवृताः  ।  
लवणेक्षु-सुरा-सर्पिर्-दधि-दुग्ध-जलैः समम्  ॥ २,२.६ ॥  
प्रविष्टः षोडशाधस्ताद् द्वात्रिंशन् मूर्ध्नि विस्तृतः  ।  
मूले षोडश-साहस्रो विस्तारस् तस्य सर्वशः  ॥ २,२.९ ॥  
भू-पद्मस्यास्य शैलोऽसौ कर्णिकाकार-संस्थितः  ॥ २,२.१० ॥  
हिमावान् हेमकूटश् च निषधश् चास्य दक्षिणे  ।  
नीलः श्वेतश् च शृङ्गी च उत्तरे वर्ष-पर्वताः  ॥ २,२.११ ॥  
लक्ष-प्रमाणौ द्वौ मध्यौ दश-हीनास् तथापरे  ।  
सहस्र-द्वितयोच्छ्रायास् तावद् विस्तारिणश् च ते  ॥ २,२.१२ ॥  
भारतं प्रथमं वर्षं ततः किम्पुरुषं स्मृतम्  ।  
हरि-वर्षं तथैवान्यन् मेरोर् दक्षिणतो द्विज  ॥ २,२.१३ ॥  
रम्यकं चोत्तरं वर्षं तस्यैवानु हिरण्मयम्  ।  
उत्तराः कुरवश् चैव यथा वै भारतं तथा  ॥ २,२.१४ ॥  
नव-साहस्रम् एकैकम् एतेषां द्विज-सत्तम  ।  
इलावृतं च तन्-मध्ये सौवर्णो मेरुर् उच्छ्रितः  ॥ २,२.१५ ॥  
मेरोश् चतुर्दिशं तत् तु नव-साहस्र-विस्तृतम्  ।  
इलावृतं महाभाग चत्वारश् चात्र पर्वताः  ॥ २,२.१६ ॥  
विष्कम्भारचिता मेरोर् योजनायुतम् उच्छ्रिताः  ।  
नवैः सरोभिश् च समं दिक्ष्व् एते केशवाचलाः  ॥ २,२.१७ ॥  
पूर्वेण मन्दरो नाम दक्षिणे गन्धमादनः  ।  
विपुलः पश्चिमे पार्श्वे सुपार्श्वश् चोत्तरः स्मृतः  ॥ २,२.१८ ॥  
कदम्बस् तेषु जम्बूश् च पिप्पलो वट एव च  ।  
एकादश-शतायामाः पादपा गिरि-केतवः  ॥ २,२.१९ ॥  
जम्बू-द्वीपस्य सा जम्बूस् नाम-हेतुर् महामुने  ।  
महा-गज-प्रमाणानि जम्ब्वास् तस्याः फलानि वै  ।  
पतन्ति भू-भृतः पृष्ठे शीर्यमाणानि सर्वतः  ॥ २,२.२० ॥  
रसेन तेषां प्रख्याता तत्र जाम्बूनदीति वै  ।  
सरित् प्रवर्तते चापि पीयते तन्-निवासिभिः  ॥ २,२.२१ ॥  
न स्वेदो न च दौर्गन्ध्यं न जरा नेन्द्रिय-क्षयः  ।  
तत्-पानात् स्वच्छ-मनसां जनानां तत्र जायते  ॥ २,२.२२ ॥  
तीर-मृत् तद्-रसं प्राप्य सुख-वायु-विशोषिता  ।  
जाम्बूनदाख्यं भवति सुवर्णं सिद्ध-भूषणम्  ॥ २,२.२३ ॥  
भद्राश्वं पूर्वतो मेरोः केतुमालं च पश्चिमे  ।  
वर्षे द्वे तु मुनि-श्रेष्ठ तयोर् मध्यम् इलावृतम्  ॥ २,२.२४ ॥  
वनं चैत्ररथं पूर्वे दक्षिणे गन्धमादनम्  ।  
वैभ्राजं पश्चिमे तद्वद् उत्तरे नन्दनं स्मृतम्  ॥ २,२.२५ ॥  
अरुणोदं महाभद्रम् असितोदं स-मानसम्  ।  
सरां स्येतानि चत्वारि देव-भोग्यानि सर्वदा  ॥ २,२.२६ ॥  
शीताम्भश् च कुमुदश् च कुररी माल्यवांस् तथा  ।  
वैकङ्क-प्रमुखा मेरोः पूर्वतः केसराचलाः  ॥ २,२.२७ ॥  
त्रिकूटः शिशिरश् चैव पतङ्गो रुचकस् तथा  ।  
निषदाद्या दक्षिणतस् तस्य केसर-पर्वताः  ॥ २,२.२८ ॥  
शिखि-वासाः स-वैडूर्यः कपिलो गन्धमादनः  ।  
जारुधि-प्रमुखास् तद्वत् पश्चिमे केसराचलाः  ॥ २,२.२९ ॥  
मेरोर् अनन्तराङ्गेषु जठरादिष्व् अवस्थिताः  ।  
शङ्खकूटोऽथ ऋषभो हंसो नागस् तथा परः  ।  
कालञ्जनाद्याश् च तथा उत्तरे केसराचलाः  ॥ २,२.३० ॥  
चतुर्दश-सहस्राणि योजनानां महा-पुरी  ।  
मेरोर् उपरि मैत्रेय ब्रह्मणः प्रथिता दिवि  ॥ २,२.३१ ॥  
तस्याः समन्ततश् चाष्टौ दिशासु विदिशासु च  ।  
इन्द्रादि-लोक-पालानां प्रख्याताः प्रवराः पुरः  ॥ २,२.३२ ॥  
विष्णु-पाद-विनिष्क्रान्ता प्लावयित्वेन्दु-मण्डलम्  ।  
समन्ताद् ब्रह्मणः पुर्यां गङ्गा पतति वै दिवः  ॥ २,२.३३ ॥  
सा तत्र पतिता दिक्षु चतुर्धा प्रतिपद्यते  ।  
सीता चालकानन्दा च चक्षुर् भद्रा च वै क्रमात्  ॥ २,२.३४ ॥  
पूर्वेण शैलाच् छैलां तु यात्य् अन्तरीक्षगा  ।  
ततश् च पूर्व-वर्षेण भद्राश्वेनैति सार्णवम्  ॥ २,२.३५ ॥  
तथैवालकनन्दापि दक्षिणेनैत्य भारतम्  ।  
प्रयाति सागरं भूत्वा सप्त-भेदा महामुने  ॥ २,२.३६ ॥  
चक्षुश् च पश्चिम-गिरीन् अतीत्य सकलांस् ततः  ।  
पश्चिमं केतुमालाख्यं वर्षं गत्वैति सागरम्  ॥ २,२.३७ ॥  
भद्रा तथोत्तर-गिरीन् उत्तरांश् च तथा कुरून्  ।  
अतीत्योत्तरम् अम्भोधिं समभ्येति महामुने  ॥ २,२.३८ ॥  
आनील-निषधायामौ माल्यवद्-गन्धमादनौ  ।  
तयोर् मध्य-गतो मेरूः कर्णिकाकार-संस्थितः  ॥ २,२.३९ ॥  
भारताः केतुमालाश् च भद्राश्वाः कुरवस् तथा  ।  
पत्राणि लोक-पद्मस्य मर्यादा-शैल-बाह्यतः  ॥ २,२.४० ॥  
जठरो देवकूटश् च मर्यादा-पर्वताव् उभौ  ।  
तौ दक्षिणोत्तरायामाव् आनील-निषधायतौ  ॥ २,२.४१ ॥  
गन्धमादन-कैलासौ पूर्व-वच् चायताव् उभौ  ।  
आशीति-योजनायामा वर्णावान्त-व्यवस्थितौ  ॥ २,२.४२ ॥  
निषधः पारियात्रश् च मर्यादा-पर्वताव् उभौ  ।  
मेरोः पश्चिम-दिग्-भागे यथा पूर्वे तथा स्थितौ  ॥ २,२.४३ ॥  
त्रिशृङ्गो जारुधिश् चैव उत्तरौ वर्ष-पर्वतौ  ।  
पूर्व-पश्चायताव् एताव् अर्णवान्तर्-व्यवस्थितौ  ॥ २,२.४४ ॥  
इत्य् एते मुनि-वर्योक्ता मर्यादा-पर्वतास् तव  ।  
जठराद्याः स्थिता मेरोस् तेषां द्वौ द्वौ चतुर्दिशम्  ॥ २,२.४५ ॥  
मेरोश् चतुर्दिशं ये तु प्रोक्ताः केसर-पर्वताः  ।  
शीतान्ताद्या मुने तेषाम् अतीव हि मनोरमाः  ।  
शैलानाम् अन्तरे द्रोण्यः सिद्ध-चारण-सेविताः  ॥ २,२.४६ ॥  
सुरम्याणि तथा तासु काननानि पुराणि च  ।  
लक्ष्मी-विष्ण्व्-अग्नि-सूर्यादि-देवानां मुनि-सत्तम  ।  
तास्व् आयतन-वर्याणि जुष्टानि वर-किन्नरैः  ॥ २,२.४७ ॥  
गन्धर्व-यक्ष-रक्षांसि तथा दैतेय-दानवाः  ।  
क्रीडन्ति तासु रम्यासु शैल-द्रोणीष्व् अहर्निशम्  ॥ २,२.४८ ॥  
भौमा ह्य् एते स्मृताः स्वर्गा धर्मिणाम् आलया मुने  ।  
नैतेषु पाप-कर्माणो यान्ति जन्म-शतैर् अपि  ॥ २,२.४९ ॥  
भद्राश्वे भगवान् विष्णुर् आस्ते हयशिरा द्विज  ।  
वराहः केतुमाले तु भारते कूर्म-रूप-धृक्  ॥ २,२.५० ॥  
मत्स्य-रूपश् च गोविन्दः कुरुष्व् आस्ते जनार्दनः  ।  
विश्व-रूपेण सर्वत्र सर्वः सर्वत्रगो हरिः  ॥ २,२.५१ ॥  
सर्वस्याधार-भूतोऽसौ मैत्रेयास्तेऽखिलात्मकः  ॥ २,२.५२ ॥  
यानि किम्पुरुषादीनि वर्षाण्य् अष्टौ महामुने  ।  
न तेषु शोको नायासो नोद्वेगः क्षुद्-भयादिकम्  ॥ २,२.५३ ॥  
स्वस्थाः प्रजा निरातङ्काः सर्व-दुःख-विवर्जिताः  ।  
दश-द्वादश-वर्षाणां सहस्राणि स्थिरायुषः  ॥ २,२.५४ ॥  
न तेषु वर्षते देवो भौमान्य् अम्भांसि तेषु वै  ।  
कृत-त्रेतादिकं नैव तेषु स्थानेषु कल्पना  ॥ २,२.५५ ॥  
सर्वेष्व् एतेषु वर्षेषु सप्त सप्त कुलाचलाः  ।  
नद्यश् च शतशस् तेभ्यः प्रसूता या द्विजोत्तम  ॥ २,२.५६ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे द्वितीयोऽध्यायः (२)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश् चैव दक्षिणम्  ।  
वर्षं तद् भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः  ॥ २,३.१ ॥  
नव-योजन-साहस्रो विस्तारोऽस्य महामुने  ।  
कर्म-भूमिर् इयं स्वर्गम् अपवर्गं च गच्छताम्  ॥ २,३.२ ॥  
महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमान् ऋक्ष-पर्वतः  ।  
विन्ध्यश् च पारियात्रश् च सप्तात्र कुल-पर्वताः  ॥ २,३.३ ॥  
अतः सम्प्राप्यते स्वर्गो मुक्तिम् अस्मात् प्रयान्ति वै  ।  
तिर्यक्त्वं नरकं चापि यान्त्य् अतः पुरुषा मुने  ॥ २,३.४ ॥  
इतः स्वर्गश् च मोक्षश् च मध्यं चान्तश् च गम्यते  ।  
न खल्व् अन्यत्र मर्त्यानां कर्म-भूमौ विधीयते  ॥ २,३.५ ॥  
भारतस्यास्य वर्षस्य नव-भेदान् निशामय  ।  
इन्द्र-द्वीपः कसेरुश् च ताम्रपर्णो गभस्तिमान्  ॥ २,३.६ ॥  
नाग-द्वीपस् तथा सौम्यो गन्धर्वस् त्व् अथ वारुणः  ।  
अयं तु नवमस् तेषां द्वीपः सागर-संवृतः  ॥ २,३.७ ॥  
योजनानां सहस्रं तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरात्  ।  
पूर्वे किराता यस्यान्ते पश्चिमे यवनाः स्थिताः  ॥ २,३.८ ॥  
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या मध्ये शूद्राश् च भागशः  ।  
इज्या-युध-वणिज्याद्यैर् वर्तयन्तो व्यवस्थिताः  ॥ २,३.९ ॥  
शतद्रु-चन्द्रभागाद्या हिमवत्-पाद-निर्गताः  ।  
वेद-स्मृति-मुखाद्याश् च पारियात्रोद्भवा मुने  ॥ २,३.१० ॥  
नर्मदा-सुरसाद्याश् च नद्यो विन्ध्याद्रि-निर्गताः  ।  
तापी-पयोष्णी-निर्विन्ध्या-प्रमुखा ऋक्ष-सम्भवाः  ॥ २,३.११ ॥  
गोदावरी-भीमरथी-कृष्णवेण्यादिकास् तथा  ।  
सह्य-पादोद्भवा नद्यः स्मृताः पाप-भयापहाः  ॥ २,३.१२ ॥  
कृतमाला-ताम्रपर्णी-प्रमुखा मलयोद्भवाः  ।  
त्रिसामा चर्षिकुल्याद्या महेन्द्र-प्रभवाः स्मृताः  ॥ २,३.१३ ॥  
ऋषिकुल्या-कुमाराद्याः शुक्तिमत्-पाद-सम्भवाः  ।  
आसां नद्य उपनद्यः सन्त्य् अन्याश् च सहस्रशः  ॥ २,३.१४ ॥  
तास्व् इमे कुरु-पाञ्चाला मध्य-देशादयो जनाः  ।  
पूर्व-देशादिकाश् चैव काम-रूप-निवासिनः  ॥ २,३.१५ ॥  
पुण्ड्राः कलिङ्गा मगधा दक्षिणाद्याश् च सर्वशः  ।  
तथापरान्ताः सौराष्ट्राः शूराभीरास् तथार्बुदाः  ॥ २,३.१६ ॥  
कारूषा मालवाश् चैव पारियात्र-निवासिनः  ।  
सौवीराः सैन्धवा हूणाः साल्वाः कोसल-वासिनः  ॥ २,३.१७ ॥  
मद्रारामास् तथाम्बष्ठाः पारसीकादयस् तथा  ।  
आसां पिबन्ति सलिलं वसन्ति सहिताः सदा  ।  
समीपतो महाभाग हृष्ट-पुष्ट-जनाकुलाः  ॥ २,३.१८ ॥  
चत्वारि भारते वर्षे युगान्य् अत्र महामुने  ।  
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश् चान्यत्र न क्वचित्  ॥ २,३.१९ ॥  
तपस् तप्यन्ति मुनयो जुह्वते चात्र यज्वनः  ।  
दानानि चात्र दीयन्ते पर-लोकार्थम् आदरात्  ॥ २,३.२० ॥  
पुरुषैर् यज्ञ-पुरुषो जम्बू-द्वीपे सदेज्यते  ।  
यज्ञैर् यज्ञ-मयो विष्णुर् अन्य-द्वीपेषु चान्यथा  ॥ २,३.२१ ॥  
अत्रापि भारतं श्रेष्ठं जम्बू-द्वीपे महामुने  ।  
यतो हि कर्म-भूर् एषा ह्य् अतोऽन्या भोग-भूमयः  ॥ २,३.२२ ॥  
अत्र जन्म-सहस्राणां सहस्रैर् अपि सत्तम  ।  
कदाचिल् लभते जन्तुर् मानुष्यं पुण्य-सञ्चयात्  ॥ २,३.२३ ॥  
गायन्ति देवाः किल गीतकानि धन्यास् तु ते भारत-भूमि-भागे  ।  
स्वर्गापवर्गास्पद-मार्ग-भूते भवन्ति भूयः पुरुषाः सुरत्वात्  ॥ २,३.२४ ॥  
कर्माण्य् असङ्कल्पित-तत्-फलानि सन्न्यस्य विष्णौ परमात्म-भूते  ।  
अवाप्य तां कर्म-महीम् अनन्ते तस्मिन् लयं ये त्व् अमलाः प्रयान्ति  ॥ २,३.२५ ॥  
जानीम नैतत् क्व वयं विलीने स्वर्ग-प्रदे कर्मणि देह-बन्धम्  ।  
प्राप्स्याम धन्याः खलु ते मनुष्या ये भारते नेन्द्रिय-विप्रहीनाः  ॥ २,३.२६ ॥  
नव-वर्षं तु मैत्रेय जम्बू-द्वीपम् इदं मया  ।  
लक्ष-योजन-विस्तारं सङ्क्षेपात् कथितं तव  ॥ २,३.२७ ॥  
जम्बू-द्वीपं समावृत्य लक्ष-योजन-विस्तरः  ।  
मैत्रेय वलयाकारः स्थितः क्षारोदधिर् बहिः  ॥ २,३.२८ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे तृतीयोऽध्यायः (३)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
क्षारोदेन यथा द्वीपो जम्बू-संज्ञोऽभिवेष्टितः  ।  
संवेष्ट्य क्षारम् उदधिं प्लक्ष-द्वीपस् तथा स्थितः  ॥ २,४.१ ॥  
जम्बू-द्वीपस्य विस्तारः शत-साहस्र-संमितः  ।  
स एवं द्वि-गुणो ब्रह्मन् प्लक्ष-द्वीप उदाहृतः  ॥ २,४.२ ॥  
सप्त मेधातिथेः पुत्राः प्लक्ष-द्वीपेश्वरस्य वै  ।  
ज्येष्ठः शान्तहयो नाम शिशिरस् तदनन्तरः  ॥ २,४.३ ॥  
सुखोदयस् तथानन्दः शिवः क्षेमक एव च  ।  
ध्रुवश् च सप्तमस् तेषां प्लक्ष-द्वीपेश्वरा हि ते  ॥ २,४.४ ॥  
पूर्वं शान्तहयं वर्षं शिशिरं च सुखोदयम्  ।  
आनन्दं च शिवं चैव क्षेमकं ध्रुवम् एव च  ॥ २,४.५ ॥  
मर्यादाकारकास् तेषां तथान्ये वर्ष-पर्वताः  ।  
सप्तैव तेषां नामानि शृणुष्व मुनि-सत्तम  ॥ २,४.६ ॥  
गोमेदश् चैव चन्द्रश् च नारदो दुन्दुभिस् तथा  ।  
सोमकः सुमनाश् चैव वैभ्राजश् चैव सप्तमः  ॥ २,४.७ ॥  
वर्षाचलेषु रम्येषु वर्षेष्व् एतेषु चानघाः  ।  
वसन्ति देव-गन्धर्व-सहिताः सततं प्रजाः  ॥ २,४.८ ॥  
तेषु पुण्या जनपदाश् चिराच् च म्रियते जनः  ।  
नाधयो व्याधयो वापि सर्व-काल-सुखं हि तत्  ॥ २,४.९ ॥  
तेषां नद्यस् तु सप्तैव वर्षाणां च समुद्रगाः  ।  
नामतस् ताः प्रवक्ष्यामि श्रुताः पापं हरन्ति याः  ॥ २,४.१० ॥  
अनुतप्ता शिखी चैव विपाशा त्रिदिवा क्लमा  ।  
अमृता सुकृता चैव सप्तैतास् तत्र निम्नगाः  ॥ २,४.११ ॥  
एते शैलास् तथा नद्यः प्रधानाः कथितास् तव  ।  
क्षुद्र-शैलास् तथा नद्यस् तत्र सन्ति सहस्रशः  ।  
ताः पिबन्ति सदा हृष्टा नदीर् जनपदास् तु ते  ॥ २,४.१२ ॥  
अपसर्पिणी न तेषां वै न चैवोत्सर्पिणी द्विज  ।  
न त्व् एवास्ति युगवस्था तेषु स्थानेषु सप्तसु  ॥ २,४.१३ ॥  
त्रेता-युग-समः कालः सर्वदैव महामते  ।  
प्लक्ष-द्वीपादिषु ब्रह्मञ् शाक-द्वीपान्तिकेषु वै  ॥ २,४.१४ ॥  
पञ्च-वर्ष-सहस्राणि जना जीवन्त्य् अनामयाः  ।  
धर्मः पञ्चस्व् अथैतेषु वर्णाश्रम-विभागशः  ॥ २,४.१५ ॥  
वर्णाश् च तत्र चत्वारस् तान् निबोध वदामि ते  ॥ २,४.१६ ॥  
आर्यकाः कुररश् चैव विदिश्या भाविनश् च ते  ।  
विप्र-क्षत्रिय-वैश्यास् ते शूद्राश् च मुनि-सत्तम  ॥ २,४.१७ ॥  
जम्बू-वृक्ष-प्रमाणस् तु तन्-मध्ये सुमहांस् तरुः  ।  
प्लक्षस्-तन्-नाम-संज्ञोऽयं प्लक्ष-द्वीपो द्विजोत्तम  ॥ २,४.१८ ॥  
इज्यते तत्र भगवांस् तैर् वर्णैर् आर्यकादिभिः  ।  
सोम-रूपी जगत्-स्रष्टा सर्वः सर्वेश्वरो हरिः  ॥ २,४.१९ ॥  
प्लक्ष-द्वीप-प्रमाणेण प्लक्ष-द्वीपः समावृतः  ।  
तथैवेक्षुरसोदेन परि वेषानुकारिणा  ॥ २,४.२० ॥  
इत्य् एवं तव मैत्रेय प्लक्ष-द्वीप उदाहृतः  ।  
सङ्क्षेपेण मया भूयः शाल्मलं मे निशामय  ॥ २,४.२१ ॥  
शाल्मलस्येश्वरो वीरो वपुष्मांस्-तत्-सुताञ् छृणु  ।  
तेषां तु नाम-संज्ञानि सप्त-वर्षाणि तानि वै  ॥ २,४.२२ ॥  
श्वेतोऽथ हरितश् चैव जीमूतो रोहितस् तथा  ।  
वैद्युतो मानसश् चैव सुप्रभश् च महामुने  ॥ २,४.२३ ॥  
शाल्मलेन समुद्रोऽसौ द्वीपेनेक्षुरसोदकः  ।  
विस्तार-द्वि-गुणेनाथ सर्वतः संवृतः स्थितः  ॥ २,४.२४ ॥  
तत्रापि पर्वताः सप्त विज्ञेया रत्न-योनयः  ।  
वर्षाभिव्यञ्जका ये तु तथा सप्त च निम्नगाः  ॥ २,४.२५ ॥  
कुमुदश् चोन्नतश् चैव तृतीयश् च बलाहकः  ।  
द्रोणो यत्र महौषध्यः स चतुर्थो महीधरः  ॥ २,४.२६ ॥  
कङ्कस् तु पञ्चमः षष्ठो महिषः सप्तमस् तथा  ।  
ककुद्मान् पर्वत-वरः सरिन्-नामानि मे शृणु  ॥ २,४.२७ ॥  
योनि-तोया वितृष्णा च चन्द्रा मुक्ता विमोचनी  ।  
निवृत्तिः सप्तमी तासां स्मृतास् ताः पाप-शान्तिदाः  ॥ २,४.२८ ॥  
श्वेतं च हरितं चैव वैद्युतं मानसं तथा  ।  
जीमूतं रोहितं चैव सुप्रभं चापि शोभनम्  ।  
सप्तैतानि तु वर्षाणि चातुर्वर्ण्य-युतानि वै  ॥ २,४.२९ ॥  
शाल्मले ये तु वर्णाश् च वसन्त्य् एते महामुने  ।  
कपिलाश् चारुणाः पीताः कृष्णाश् चैव पृथक्-पृथक्  ॥ २,४.३० ॥  
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश् चैव यजन्ति तम्  ।  
भगवन्तं समस्तस्य विष्णुम् आत्मानम् अव्ययम्  ।  
वायु-भूतं मख-श्रेष्ठैर् यज्वनो यज्ञ-संस्थितिम्  ॥ २,४.३१ ॥  
देवानाम् अत्र सान्निध्यम् अतीव सुमनोहरे  ।  
शाल्मलिः सुमहान् वृक्षो नाम्ना निर्वृति-कारकः  ॥ २,४.३२ ॥  
एष द्वीपः समुद्रेण सुरोदेन समावृतः  ।  
विस्ताराच् छाल्मलस्यैव समेन तु समन्ततः  ॥ २,४.३३ ॥  
सुरोदकः परिवृतः कुश-द्वीपेन सर्वतः  ।  
शाल्मलस्य तु विस्ताराद् द्वि-गुणेन समन्ततः  ॥ २,४.३४ ॥  
ज्योतिष्मतः कुश-द्वीपे सप्त पुत्रान् शृणुष्व तान्  ॥ २,४.३५ ॥  
उद्भिदो वेणुमांश् चैव वैरथो लम्बनो धृतिः  ।  
प्रभाकरोऽति-कपिलस् तन्-नामा वर्ष-पद्धतिः  ॥ २,४.३६ ॥  
तस्मिन् वसन्ति मनुजाः सह दैतेय-दानवैः  ।  
तथैव देव-गन्धर्व-यक्ष-किम्पुरुषादयः  ॥ २,४.३७ ॥  
वर्णास् तत्रापि चत्वारो निजानुष्ठान-तत्पराः  ।  
दमिनः शुष्मिणः स्नेहा मन्देहाश् च महामुने  ॥ २,४.३८ ॥  
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश् चानुक्रमोदिताः  ॥ २,४.३९ ॥  
यथोक्त-कर्म-कर्तृत्वात् स्वाधिकार-क्षयाय ते  ।  
तत्रैव तं कुश-द्वीपे ब्रह्म-रूपं जनार्दनम्  ।  
यजन्तः क्षपयन्त्य् उग्रम् अधिकार-फल-प्रदम्  ॥ २,४.४० ॥  
विद्रुमो हेम-शैलश् च द्युतिमान् पुष्पवांस् तथा  ।  
कुशेशयो हरिश् चैव सप्तमो मन्दराचलः  ॥ २,४.४१ ॥  
वर्षाचलास् तु सप्तैते तत्र द्वीपे महामुने  ।  
नद्यश् च सप्त तासां तु शृणु नामान्य् अनुक्रमात्  ॥ २,४.४२ ॥  
धूत-पापा शिवा चैव पवित्रा सम्मतिस् तथा  ।  
विद्युदम्भा मही चान्या सर्व-पाप-हरास् त्व् इमाः  ॥ २,४.४३ ॥  
अन्याः सहस्रशस् तत्र क्षुद्र-नद्यस् तथाचलाः  ।  
कुश-द्वीपे कुश-स्तम्बः संज्ञया तस्य तत् स्मृतम्  ॥ २,४.४४ ॥  
तत्-प्रमाणेण स द्वीपो घृतोदेन समावृतः  ।  
घृतोदश् च समुद्रो वै क्रौञ्च-द्वीपेन संवृतः  ॥ २,४.४५ ॥  
क्रौञ्च-द्वीपो महाभाग श्रूयतां चापरो महान्  ।  
कुश-द्वीपस्य विस्ताराद् द्वि-गुणो यस्य विस्तरः  ॥ २,४.४६ ॥  
क्रौञ्च-द्वीपे द्युतिमतः पुत्रास् तस्य महात्मनः  ।  
तन्-नामानि च वर्षाणि तेषां चक्रे महीपतिः  ॥ २,४.४७ ॥  
कुशलो मल्लगश् चोष्णः पीवरोऽथान्धकारकः  ।  
मुनिश् च दुन्दुभिश् चैव सप्तैते तत्-सुता मुने  ॥ २,४.४८ ॥  
तत्रापि देव-गन्धर्व-सेविताः सुमनोहराः  ।  
वर्षाचला महा-बुद्धे तेषां नामानि मे शृणु  ॥ २,४.४९ ॥  
क्रौञ्चश् च वामनश् चैव तृतीयश् चान्धकारकः  ।  
चतुर्थो रत्न-शैलश् च स्वाहिनी हय-सन्निभः  ॥ २,४.५० ॥  
दिवा-वृत् पञ्चमश् चात्र तथान्यः पुण्डरीकवान्  ।  
दुन्दुभिश् च महा-शैलो द्वि-गुणास् ते परस्परम्  ।  
द्वीपाद् द्वीपेषु ये शैला यथा द्वीपानि ते तथा  ॥ २,४.५१ ॥  
वर्षेष्व् एतेषु रम्येषु तथा शैल-वरेषु च  ।  
निवसन्ति निरातङ्काः सह देव-गणैः प्रजाः  ॥ २,४.५२ ॥  
पुष्कराः पुष्कला धन्यास् तिति-ख्याश् च महामुने  ।  
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश् चानुक्रमोदिताः  ॥ २,४.५३ ॥  
नदीर् मैत्रेय ते तत्र याः पिबन्ति शृणुष्व ताः  ।  
सप्त-प्रधानाः शतशस् तत्रान्याः क्षुद्र-निम्नगाः  ॥ २,४.५४ ॥  
गौरी कुमुद्वती चैव सन्ध्या रात्रिर् मनोजवा  ।  
क्षान्तिश् च पुण्डरीका च सप्तैता वर्ष-निम्नगाः  ॥ २,४.५५ ॥  
तत्रापि विष्णुर् भगवान् पुष्काराद्यैर् जनार्दनः  ।  
यागै रुद्र-स्वरूपश् च इज्यते यज्ञ-सन्निधौ  ॥ २,४.५६ ॥  
क्रौञ्च-द्वीपः समुद्रेण दधि-मण्डोदकेन च  ।  
आवृतः सर्वतः क्रौञ्च-द्वीप-तुल्येन मानतः  ॥ २,४.५७ ॥  
दधि-मण्डोदकश् चापि शाक-द्वीपेन संवृतः  ।  
क्रौञ्च-द्वीपस्य विस्ताराद् द्वि-गुणेन महामुने  ॥ २,४.५८ ॥  
शाक-द्वीपेश्वरस्यापि भव्यस्य सुमहात्मनः  ।  
सप्तैव तनयास् तेषां ददौ वर्षाणि सप्त सः  ॥ २,४.५९ ॥  
जलदश् च कुमारश् च सुकुमारो मरीचकः  ।  
कुसुमोदश् च मौदाकिः सप्तमश् च महाद्रुमः  ॥ २,४.६० ॥  
तत्-संज्ञान्य् एव तत्रापि सप्त वर्षाण्य् अनुक्रमात्  ।  
तत्रापि पर्वताः सप्त वर्ष-विच्छेद-कारिणः  ॥ २,४.६१ ॥  
पूर्वस् तत्रोदय-गिरिर् जलाधारस् तथापरः  ।  
तथा रैवतकः श्यामस् तथैवास्त-गिरिर् द्विज  ।  
आम्बिकेयस् तथा रम्यः केसरी पर्वतोत्तमः  ॥ २,४.६२ ॥  
शाकस् तत्र महा-वृक्षः सिद्ध-गन्धर्व-सेवितः  ।  
यत्रत्य-वात-संस्पर्शाद् आह्लादो जायते परः  ॥ २,४.६३ ॥  
तत्र पुण्या जनपदाश् चातुर्वर्ण्य-समन्विताः  ।  
नद्यश् चात्र महा-पुण्याः सर्व-पाप-भयापहाः  ॥ २,४.६४ ॥  
सुकुमारी कुमारी च नलिनी धेनुका च या  ।  
इक्षुश् च वेणुका चैव गभस्ती सप्तमी तथा  ॥ २,४.६५ ॥  
अन्याश् च शतशस् तत्र क्षुद्र-नद्यो महामुने  ।  
महीधरास् तथा सन्ति शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ २,४.६६ ॥  
ताः पिबन्ति मुदा युक्ता जलदादिषु ये स्थिताः  ।  
वर्षेषु ते जनपदाः स्वर्गाद् अभ्येत्य मेदिनीम्  ॥ २,४.६७ ॥  
धर्म-हानिर् न तेष्व् अस्ति न सङ्घर्षः परस्परम्  ।  
मर्यादा-व्युत्क्रमो नापि तेषु देशेषु सप्तसु  ॥ २,४.६८ ॥  
वङ्गाश् च मागधाश् चैव मानसा मन्दगास् तथा  ।  
वङ्गा ब्राह्मण-भूयिष्ठा मागधाः क्षत्रियास् तथा  ।  
वैश्यास् तु मानसास् तेषां शूद्रास् तेषां तु मन्दगाः  ॥ २,४.६९ ॥  
शाक-द्वीपे तु तैर् विष्णुः सूर्य-रूप-धरो मुने  ।  
यथोक्तैर् इज्यते सम्यक् कर्मभिर् नियतात्मभिः  ॥ २,४.७० ॥  
शाक-द्वीपस् तु मैत्रेय क्षीरोदेन समावृतः  ।  
शाक-द्वीप-प्रमाणेण वलयेनेव वेष्टितः  ॥ २,४.७१ ॥  
क्षीराब्धिः सर्वतो ब्रह्मन् पुष्कराख्येण वेष्टितः  ।  
द्वीपेन शाक-द्वीपात् तु द्वि-गुणेन समन्ततः  ॥ २,४.७२ ॥  
पुष्करे सवनस्यापि महावीरोऽभवत् सुतः  ।  
धातुकिश् च तयोस् तत्र द्वे वर्षे नाम-चिह्निते  ।  
महावीरं तथैवान्यद् धातुकी-खण्ड-संज्ञितम्  ॥ २,४.७३ ॥  
एकश् चात्र महाभाग प्रख्यातो वर्ष-पर्वतः  ।  
मानसोत्तर-संज्ञो वै मध्यतो वलयाकृतिः  ॥ २,४.७४ ॥  
योजनानां सहस्राणि ऊर्ध्वं पञ्चाशद् उच्छ्रितः  ।  
तावद् एव च विस्तीर्णः सर्वतः परिमण्डलः  ॥ २,४.७५ ॥  
पुष्कर-द्वीप-वलयं मध्येन विभजन्न् इव  ।  
स्थितोऽसौ तेन विच्छिन्नं जातं तद्-वर्षक-द्वयम्  ॥ २,४.७६ ॥  
वलयाकारम् एकैकं तयोर् वर्षं तथा गिरिः  ॥ २,४.७७ ॥  
दश-वर्ष-सहस्राणि तत्र जीवन्ति मानवाः  ।  
निरामया विशोकाश् च राग-द्वेषादि-वर्जिताः  ॥ २,४.७८ ॥  
अधमोत्तमौ न तेष्व् आस्तां न वध्य-वधकौ द्विज  ।  
नेर्ष्यासूया भयं द्वेषो दोषो लोभादिको न च  ॥ २,४.७९ ॥  
महावीतं बहिर्-वर्षं धातुकी-खण्डम् अन्ततः  ।  
मानसोत्तर-शैलस्य देव-दैत्यादि-सेवितम्  ॥ २,४.८० ॥  
सत्यानृतेन तत्रास्तां द्वीपे पुष्कर-संज्ञिते  ।  
न तत्र नद्यः शैला वा द्वीपे वर्ष-द्वयान्विते  ॥ २,४.८१ ॥  
तुल्य-वेषास् तु मनुजा देवास् तत्रैकरूपिणः  ॥ २,४.८२ ॥  
वर्णाश्रमाचार-हीनं धर्माचरण-वर्जितम्  ।  
त्रयी-वार्ता-दण्ड-नीति-शुश्रूषा-रहितं च यत्  ॥ २,४.८३ ॥  
वर्ष-द्वयं तु मैत्रेय भौमः स्वर्गोऽयम् उत्तमः  ।  
सर्वर्तु-सुखदः कालो जरा-रोगादि-वर्जितः  ।  
धातकी-खण्ड-संज्ञेऽथ महावीरे च वै मुने  ॥ २,४.८४ ॥  
न्यग्रोधः पुष्कर-द्वीपे ब्रह्मणः स्थानम् उत्तमम्  ।  
तस्मिन्न् अवसति ब्रह्मा पूज्यमानः सुरासुरैः  ॥ २,४.८५ ॥  
स्वादूदकेनोदधिना पुष्करः परिवेष्टितः  ।  
समेन पुष्करस्यैव विस्तारात् मण्डलं तथा  ॥ २,४.८६ ॥  
एवं द्वीपाः समुद्रैश् च सप्त सप्तभिर् आवृताः  ।  
द्वीपश् चैव समुद्रश् च समानौ द्वि-गुणौ परौ  ॥ २,४.८७ ॥  
पयांसि सर्वदा सर्व-समुद्रेषु समानि वै  ।  
न्यूनातिरिक्तता तेषां कदाचिन् नैव जायते  ॥ २,४.८८ ॥  
स्थाली-स्थम् अग्नि-संयोगाद् उद्रेकि सलिले यथा  ।  
तथेन्दु-वृद्धौ सलिलम् अम्भोधाव् मुनि-सत्तम  ॥ २,४.८९ ॥  
अन्यूनानतिरिक्ताश् च वर्धन्त्य् आपो ह्रसन्ति च  ।  
उदयास्तमनेष्व् इन्दोः पक्षयोः शुक्ल-कृष्णयोः  ॥ २,४.९० ॥  
दशोत्तराणि पञ्चैव ह्य् अङ्गुलानां शतानि वै  ।  
अपां वृद्धि-क्षयौ दृष्टौ सामुद्रीणां महामुने  ॥ २,४.९१ ॥  
भोजनं पुष्कर-द्वीपे तत्र स्वयम् उपस्थितम्  ।  
षड्-रसं भुञ्जते विप्र प्रजाः सर्वाः सदैव हि  ॥ २,४.९२ ॥  
स्वादूदकस्य परितो दृश्यते लोक-संस्थितिः  ।  
द्वि-गुणा काञ्चनी भूमिः सर्व-जन्तु-विवर्जिता  ॥ २,४.९३ ॥  
लोकालोकस् ततः शैलो योजनायुत-विस्तृतः  ।  
उच्छ्रायेणापि तावन्ति सहस्राण्य् अचलो हि सः  ॥ २,४.९४ ॥  
ततस् तमः समावृत्य तं शैलं सर्वतः स्थितम्  ।  
तमश् चाण्ड-कटाहेन समन्तात् परिवेष्टितम्  ॥ २,४.९५ ॥  
पञ्चाशत्-कोटि-विस्तारा सेयम् उर्वी महामुने  ।  
सहैवाण्ड-कटाहेन स-द्वीपाब्धि-महीधरा  ॥ २,४.९६ ॥  
सेयं धात्री विधात्री च सर्व-भूत-गुणाधिका  ।  
आधार-भूता सर्वेषां मैत्रेय जगताम् इति  ॥ २,४.९७ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे चतुर्थोऽध्यायः (४)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
विस्तार एष कथितः पृथिव्या भवतो मया  ।  
सप्ततिस् तु सहस्राणि द्विजोच्छ्रायोऽपि कथ्यते  ॥ २,५.१ ॥  
दश-साहस्रम् एकैकं पातालम् मुनि-सत्तम  ।  
अतलं वितलं चैव नितलं च गभस्तिमत्  ।  
महाख्यं सुतलं चाग्र्यं पातालं चापि सप्तमम्  ॥ २,५.२ ॥  
शुक्ला-कृष्णारुणाः पीताः शर्कराः शैल-काञ्चनाः  ।  
भूमयो यत्र मैत्रेय पुर-प्रासाद-मण्डिताः  ॥ २,५.३ ॥  
तेषु दानव-दैतेया यक्षाश् च शतशस् तथा  ।  
निवसन्ति महा-नाग-जातयश् च महामुने  ॥ २,५.४ ॥  
स्वर्-लोकाद् अपि रम्याणि पातालानीति नारदः  ।  
प्राह स्वर्ग-सदं मध्ये पातालाद् अभ्यागतो दिवि  ॥ २,५.५ ॥  
आह्लाद-कारिणः शुभ्रा मणयो यत्र सुप्रभाः  ।  
नागाभरण-भूषासु पाताल केन तत्-समम्  ॥ २,५.६ ॥  
दैत्य-दानव-कन्याभिर् इतश् चैतश् च शोभिते  ।  
पाताले कस्य न प्रीतिर् विमुक्तस्यापि जायते  ॥ २,५.७ ॥  
दिवा अर्क-रश्मयो यत्र प्रभां तन्वन्ति नातपम्  ।  
शशि-रश्मिर् न शीताय निशि द्योताय केवलम्  ॥ २,५.८ ॥  
भक्ष्य-भोज्य-महा-पान-मुदितैर् अपि भोगिभिः  ।  
यत्र न ज्ञायते कालो गतोऽपि दनुजादिभिः  ॥ २,५.९ ॥  
वनानि नद्यो रम्याणि सरांसि कमलाकराः  ।  
पुंस्-कोकिलालापाश् च मनोज्ञान्य् अम्बराणि च  ॥ २,५.१० ॥  
भूषणान्य् अति-शुभ्राणि गन्धाढ्यं चानुलेपनम्  ।  
वीणा-वेणु-मृदङ्गानां स्वनैर् आपूरितानि च  ॥ २,५.११ ॥  
एतान्य् अन्यानि चोदार-भाग्य-भोग्यानि दानवैः  ।  
दैत्योरगैश् च भुज्यन्ते पातालान्तर-गोचरैः  ॥ २,५.१२ ॥  
पातालानाम् अधश् चास्ते विष्णोर् या तामसी तनुः  ।  
शेष-आख्या यद्-गुणान् वक्तुं न शक्ता दैत्य-दानवाः  ॥ २,५.१३ ॥  
योऽनन्तः पठ्यते सिद्धैर् देवो देवर्षि-पूजितः  ।  
स सहस्र-शिरा व्यक्त-स्वस्तिकामल-भूषणः  ॥ २,५.१४ ॥  
फणा-मणि-सहस्रेण यः स विद्योतयन् दिशः  ।  
सर्वान् करोति निर्वीर्यान् हिताय जगतोऽसुरान्  ॥ २,५.१५ ॥  
मदाघूर्णित-नेत्रोऽसौ यः सदैवैक-कुण्डलः  ।  
किरीटी स्रग्-धरो भाति साग्निः श्वेत इवाचलः  ॥ २,५.१६ ॥  
नील-वासा मदोत्सिक्तः श्वेत-हारोपशोभितः  ।  
साभ्र-गङ्गा-प्रवाहोऽसौ कैलासाद्रिर् इवापरः  ॥ २,५.१७ ॥  
लाङ्गलासक्त-हस्ताग्रो बिभ्रन् मुसलम् उत्तमम्  ।  
उपास्यते स्वयं कान्त्या यो वारुण्या च मूर्तया  ॥ २,५.१८ ॥  
कल्पान्ते यस्य वक्त्रेभ्यो विषानल-शिखोज्ज्वलः  ।  
सङ्कर्षणात्मको रुद्रो निष्क्रम्यात्ति जगत्-त्रयम्  ॥ २,५.१९ ॥  
स बिभ्रच् छिखरी-भूतम् अशेषं क्षिति-मण्डलम्  ।  
आस्ते पाताल-मूल-स्थः शेषोऽशेष-सुरार्चितः  ॥ २,५.२० ॥  
तस्य वीर्यं प्रभावश् च स्वरूपं रूपम् एव च  ।  
न हि वर्णयितुं शक्यं ज्ञातुं च त्रिदशैर् अपि  ॥ २,५.२१ ॥  
यस्यैषा सकला पृथ्वी फणा-मणि-शिखारुणा  ।  
आस्ते कुसुम-मालेव कस् तद्-वीर्यं वदिष्यति  ॥ २,५.२२ ॥  
यदा विजृम्भतेऽनन्तो मदाघूर्णित-लोचनः  ।  
तदा चलति भूरेषा साब्धि-तोया स-कानना  ॥ २,५.२३ ॥  
गन्धर्वाप्सरसः सिद्धाः किन्नरोरग-चारणाः  ।  
नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोऽयम् अव्ययः  ॥ २,५.२४ ॥  
यस्य नाग-वधू-हस्तैर् लम्बिलं हरि-चन्दनम्  ।  
मुहुः श्वासानिलापास्तं याति दिक्-क्षोद-वासताम्  ॥ २,५.२५ ॥  
यम् आराध्य पुराणर्षिर् गर्गो ज्योतींषि तत्त्वतः  ।  
ज्ञातवान् सकलं चैव निमित्त-पठितं फलम्  ॥ २,५.२६ ॥  
तेनेयं नाग-वर्येण शिरसा विधृता मही  ।  
बिभर्ति मालां लोकानां स-देवासुर-मानुषाम्  ॥ २,५.२७ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे पञ्चमोऽध्यायः (५)  

***  

पराशर उवाच  
ततश् च नरका विप्र भुवोऽधः सलिलस्य च  ।  
पापिनो येषु पात्यन्ते तान् शृणुष्व महामुने  ॥ २,६.१ ॥  
रौरवः सूकरो रोधस् तालो विशसनस् तथा  ।  
महा-ज्वालस् तप्त-कुम्भो लवणोऽथ विलोहितः  ॥ २,६.२ ॥  
रूधिराम्भो वैतरणिः कृमिशः कृमि-भोजनः  ।  
असि-पत्र-वनं कृष्णो लाला-भक्षश् च दारुणः  ॥ २,६.३ ॥  
तथा पूय-वहः पापो वह्नि-ज्वालो ह्य् अधः-शिराः  ।  
संदंशः काल-सूत्रश् च तमश् चावीचिर् एव च  ॥ २,६.४ ॥  
श्व-भोजनोऽथाप्रतिष्ठश् चावीचिश् च तथा परः  ।  
इत्य् एवम् आदयश् चान्ये नरका भृश-दारुणाः  ॥ २,६.५ ॥  
यमस्य विषये घोराः शस्त्राग्नि-भय-दायिनः  ।  
पतन्ति येषु पुरुषाः पाप-कर्म-रतास् तु ये  ॥ २,६.६ ॥  
कूट-साक्षी तथासम्यक् पक्ष-पातेन यो वदेत्  ।  
यश् चान्यद् अनृतं वक्ति स नरो याति रौरवम्  ॥ २,६.७ ॥  
भ्रूण-हा पुर-हन्ता च गो-घ्नश् च मुनि-सत्तम  ।  
यान्ति ते नरकं रोधं यश् चोच्छ्वास-निरोधकः  ॥ २,६.८ ॥  
सुरापो ब्रह्म-हा हर्ता सुवर्णस्य च सूकरे  ।  
प्रयान्ति नरके यश् च तैः संसर्गम् उपैति वै  ॥ २,६.९ ॥  
राजन्य-वैश्य-हन्ता च तथैव गुरु-तल्पगः  ।  
तप्त-कुण्डे स्वसृ-गामी हन्ति राज-भटांश् च यः  ॥ २,६.१० ॥  
साध्वी-विक्रय-कृद्-बन्ध-पालः केसरि-विक्रयी  ।  
तप्त-लोहे पतन्त्य् एते यश् च भक्तं परित्यजेत्  ॥ २,६.११ ॥  
स्नुषां सुतां चापि गत्वा महा-ज्वाले निपात्यते  ।  
अवमन्ता गुरूणां यो यश् चाक्रोष्टा नराधमः  ॥ २,६.१२ ॥  
वेद-दूषयिता यश् च वेद-विक्रय-कश् च यः  ।  
अगम्य-गामी यश् च स्यात् ते यान्ति लवणं द्विज  ॥ २,६.१३ ॥  
चोरो विलोहे पतति मर्यादा-दूषकस् तथा  ॥ २,६.१४ ॥  
देव-द्विज-पितृ-द्वेष्टा रत्न-दूषयिता च यः  ।  
स याति कृमि-भक्षे वै कृमिषे च दुरिष्ट-कृत्  ॥ २,६.१५ ॥  
पितृ-देवान् अतिथींस् त्यक्त्वा पर्येश्नाति नराधमः  ।  
लाला-भक्षे स यात्य् उग्ग्रे शर-कर्ता च वेधके  ॥ २,६.१६ ॥  
करोति कर्ण-नो यश् च यश् च खङ्गादि-कृन्-नरः  ।  
प्रयान्त्य् एते विशसने नरके भृश-दारुणे  ॥ २,६.१७ ॥  
असत्-प्रतिगृहीता तु नरके यात्य् अधो-मुखे  ।  
अयाज्य-याजकश् चैव तथा नक्षत्र-सूचकः  ॥ २,६.१८ ॥  
वेशी पूय-वहे चैको याति मष्टान्न-भुङ्-नरः  ॥ २,६.१९ ॥  
लाक्षा-मांस-रसानां च तिलानां लवणस्य च  ।  
विक्रेता ब्राह्मणो याति तम् एव नरकं द्विज  ॥ २,६.२० ॥  
मार्जार-कुक्कुट-च्छाग-श्व-वराह-विहङ्गमान्  ।  
पोषयन् नरकं याति तम् एव द्विज-सत्तम  ॥ २,६.२१ ॥  
रङ्गोपजीवी कैवर्तः कुण्डाशी गर-दस् तथा  ।  
सूची माहिषकश् चैव पर्व-कारी च यो द्विजः  ॥ २,६.२२ ॥  
अगार-दाही मित्र-घ्नः शाकुनिर् ग्राम-याजकः  ।  
रुधिरान्धे पतन्त्य् एते सोमं विक्रीणते च ये  ॥ २,६.२३ ॥  
मख-हा ग्राम-हन्ता च याति वैतरणीं नरः  ॥ २,६.२४ ॥  
रेतः-पातादि-कर्तारो मर्यादा-भेदिनो हि ये  ।  
ते कृष्णे यान्त्य् अशौचाश् च कुहकाजीविनश् च ये  ॥ २,६.२५ ॥  
असि-पत्र-वनं याति वन-च्छेदी वृथैव यः  ।  
औरभ्रिको मृग-व्याधो वह्नि-ज्वाले पतन्ति वै  ॥ २,६.२६ ॥  
यान्त्य् एते द्विज तत्रैव ये चापाकेषु वह्नि-दाः  ॥ २,६.२७ ॥  
व्रतानां लोपको यश् च स्वाश्रमाद् विच्युतश् च यः  ।  
सन्दंश-यातना-मध्ये पततस् ताव् उभाव् अपि  ॥ २,६.२८ ॥  
दिवा स्वप्ने च स्कन्दन्ते ये नरा ब्रह्म-चारिणः  ।  
पुत्रैर् अध्यापिता ये च ते पतन्ति श्व-भोजने  ॥ २,६.२९ ॥  
एते चान्ये च नरकाः शतशोऽथ सहस्रशः  ।  
येषु दुष्कृत-कर्माणः पच्यन्ते यातना-गताः  ॥ २,६.३० ॥  
यथैव पापान् एतानि तथान्यानि सहस्रशः  ।  
भुज्यन्ते तानि पुरुषैर् नरकान्तर-गोचरैः  ॥ २,६.३१ ॥  
वर्णाश्रम-विरुद्धं च कर्म कुर्वन्ति ये नराः  ।  
कर्मणा मनसा वाचा निरयेषु पतन्ति ते  ॥ २,६.३२ ॥  
अधः शिरोभिर् दृश्यन्ते नारकैर् दिवि देवताः  ।  
देवाश् चाधो-मुखान् सर्वान् अधः पश्यन्ति नारकान्  ॥ २,६.३३ ॥  
स्थावराः कृमयोऽब्जाश् च पक्षिणः पशवो नराः  ।  
धार्मिकास् त्रिदशास् तद्वन् मोक्षिणश् च यथा-क्रमम्  ॥ २,६.३४ ॥  
सहस्र-भाग-प्रथमा द्वितीयानुक्रमास् तथा  ।  
सर्वे ह्य् एते महाभागा यावन् मुक्ति-समाश्रयाः  ॥ २,६.३५ ॥  
यावन्तो जन्तवः स्वर्गे तावन्तो नरकौकसः  ।  
पाप-कृद् याति नरकं प्रायश्चित्त-पराङ्मुखः  ॥ २,६.३६ ॥  
पापानाम् अनुरूपाणि प्रायश्चित्तानि यद् यथा  ।  
तथा तथैव संस्मृत्य प्रोक्तानि परमर्षिभिः  ॥ २,६.३७ ॥  
पापे गुरुणि गुरुणि स्वल्पान्य् अल्पे च तद्-विदः  ।  
प्रायश्चित्तानि मैत्रेय जगुः स्वायम्भुवादयः  ॥ २,६.३८ ॥  
प्रायश्चित्तान्य् अशेषाणि तपः-कर्मात्मकानि वै  ।  
यानि तेषाम् अशेषाणां कृष्णानुस्मरणं परम्  ॥ २,६.३९ ॥  
कृते पापेऽनुतापो वै यस्य पुंसः प्रजायते  ।  
प्रायश्चित्तं तु तस्यैकं हरि-संस्मरणं परम्  ॥ २,६.४० ॥  
प्रातर् निशि तथा सन्ध्या-मध्याह्नादिषु संस्मरन्  ।  
नारायणम् अवाप्नोति सद्यः पाप-क्षयं नरः  ।  
विष्णु-संस्मरणात् क्षीण-समस्त-क्लेश-सञ्चयः  ।  
मुक्तिं प्रयाति स्वर्गाप्तिस् तस्य विघ्नोऽनुमीयते  ॥ २,६.४२ ॥  
वासुदेवे मनो यस्य जप-होमार्चनादिषु  ।  
तस्यान्तरायो मैत्रेय देवेन्द्रत्वादि-कं फलम्  ॥ २,६.४३ ॥  
क्व नाक-पृष्ठ-गमनं पुनर् आवृत्ति-लक्षणम्  ।  
क्व जपो वासुदेवेति मुक्ति-बीजम् अनुत्तमम्  ॥ २,६.४४ ॥  
तस्माद् अहर्निशं विष्णुं संस्मरन् पुरुषो मुने  ।  
न याति नरकं मर्त्यः संक्षीणाखिल-पातकः  ॥ २,६.४५ ॥  
मनः-प्रीति-करः स्वर्गो नरकस् तद्-विपर्ययः  ।  
नरक-स्वर्ग-संज्ञे वै पाप-पुण्ये द्विजोत्तम  ॥ २,६.४६ ॥  
वस्त्व् एकम् एव दुःखाय सुखायेर्ष्यागमाय च  ।  
कोपाय च यतस् तस्माद् वस्तु वस्त्वात्मकं कुतः  ॥ २,६.४७ ॥  
तद् एव प्रीतये भूत्वा पुनर् दुःखा य जायते  ।  
तद् एव कोपाय यतः प्रसादाय च जायते  ॥ २,६.४८ ॥  
तस्माद् दुःखात्मकं नास्ति न च किञ्चित् सुखात्मकम्  ।  
मनसः परिणामोऽयं सुख-दुःखादि-लक्षणः  ॥ २,६.४९ ॥  
ज्ञानम् एव परं ब्रह्म ज्ञानं बन्धाय चेष्यते  ।  
ज्ञानात्मकम् इदं विश्वं न ज्ञानाद् विद्यते परम्  ॥ २,६.५० ॥  
विद्याविद्येति मैत्रेय ज्ञानम् एवोपधारय  ॥ २,६.५१ ॥  
एवम् एतन् मयाख्यातं भवतो मण्डलं भुवः  ।  
पातालानि च सर्वाणि तथा वै नरका द्विज  ॥ २,६.५२ ॥  
समुद्राः पर्वताश् चैव द्वीपा वर्षाणि निम्नगाः  ।  
सङ्क्षेपात् सर्वम् आख्यातं किं भूयः श्रोतुम् इच्छसि  ॥ २,६.५३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे षष्ठोऽध्यायः (६)  

***  

मैत्रेय उवाच  
कथितं भू-तलं ब्रह्मन् ममैतद् अखिलं त्वया  ।  
भुवर्-लोकादिकान् लोकान् श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं मुने  ॥ २,७.१ ॥  
तथैव ग्रह-संस्थानं प्रमाणानि यथा तथा  ।  
समाचक्ष्व महाभाग तन् मह्यं परिपृच्छते  ॥ २,७.२ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
रवि-चन्द्रमसोर् यावन् मयूखैर् अवभास्यते  ।  
स-समुद्र-सरिच्-छैला तावती पृथिवी स्मृता  ॥ २,७.३ ॥  
यावत्-प्रमाणा पृथिवी विस्तार-परिमण्डलात्  ।  
नभस् तावत्-प्रमाणं वै व्यास-मण्डलतो द्विज  ॥ २,७.४ ॥  
भूमेर् योजन-लक्षे तु सौरं मैत्रेय मण्डलम्  ।  
लक्षाद् दिवाकरस्यापि मण्डलं शशिनः स्थितम्  ॥ २,७.५ ॥  
पूर्णे शत-सहस्रे तु योजनानां निशा-करात्  ।  
नक्षत्र-मण्डलं कृत्स्नम् उपरिष्टात् प्रकाशते  ॥ २,७.६ ॥  
द्वे लक्षे चोत्तरे ब्रह्मन् बुधो नक्षत्र-मण्डलात्  ।  
तावत्-प्रमाण-भागे तु बुधस्याप्य् उशनाः स्थितः  ॥ २,७.७ ॥  
अङ्गारकोऽपि शुक्रस्य तत्-प्रमाणे व्यवस्थितः  ।  
लक्ष-द्वये तु भौमस्य स्थितो देव-पुरोहितः  ॥ २,७.८ ॥  
सौरिर् बृहस्पतेश् चोर्ध्वं द्वि-लक्षे समवस्थितः  ।  
सप्तर्षि-मण्डलं तस्माल् लक्षम् एकं द्विजोत्तम  ॥ २,७.९ ॥  
ऋषिभ्यस् तु सहस्राणां शताद् ऊर्ध्वं व्यवस्थितः  ।  
मेढी-भूतः समस्तस्य ज्योतिश्-चक्रस्य वै ध्रुवः  ॥ २,७.१० ॥  
त्रैलोक्यम् एतत् कथितम् उत्सेधेन महामुने  ।  
इज्या-फलस्य भूर् एषा इज्या चात्र प्रतिष्ठिता  ॥ २,७.११ ॥  
ध्रुवाद् ऊर्ध्वं महर्-लोको यत्र ते कल्प-वासिनः  ।  
एक-योजन-कोटिस् तु यत्र ते कल्प-वासिनः  ॥ २,७.१२ ॥  
द्वे कोटी तु जनो लोको यत्र ते ब्रह्मणः सुताः  ।  
सनन्दनाद्याः प्रथिता मैत्रेयामल-चेतसः  ॥ २,७.१३ ॥  
चतुर्-गुणोत्तरे चोर्ध्वं जन-लोकात् तपः स्थितः  ।  
वैराजा यत्र ते देवाः स्थिता दाह-विवर्जिताः  ॥ २,७.१४ ॥  
षड्-गुणेन तपो-लोकात् सत्य-लोको विराजते  ।  
अपुनर्-मारका यत्र ब्रह्म-लोको हि संस्मृतः  ॥ २,७.१५ ॥  
पाद-गम्यन्तु यत् किञ्चिद् वस्त्व् अस्ति पृथिवी-मयम्  ।  
स भूर्-लोकः समाख्यातो विस्तरोऽस्य मयोदितः  ॥ २,७.१६ ॥  
भूमि-सूर्यान्तरं यच् च सिद्धादि-मुनि-सेवितम्  ।  
भुवर्-लोकस् तु सोऽप्य् उक्तो द्वितीयो मुनि-सत्तम  ॥ २,७.१७ ॥  
ध्रुव-सूर्यान्तरं यच् च नियुतानि चतुर्दश  ।  
स्वर्-लोकः सोऽपि गदितो लोक-संस्थान-चिन्तकैः  ॥ २,७.१८ ॥  
त्रैलोक्यम् एतत् कृतकं मैत्रेय परिपठ्यते  ।  
जनस् तपस् तथा सत्यम् इति चाकृतकं त्रयम्  ॥ २,७.१९ ॥  
कृतकाकृतयोर् मध्ये महर्-लोक इति स्मृतः  ।  
शून्यो भवति कल्पान्ते योऽत्यन्तं न विनश्यति  ॥ २,७.२० ॥  
एते सप्त मया लोका मैत्रेय कथितास् तव  ।  
पातालानि च सप्तैव ब्रह्माण्डस्यैष विस्तरः  ॥ २,७.२१ ॥  
एतद्-अण्ड-कटाहेन तिर्यक्-चोर्ध्वम्-अधस् तथा  ।  
कपित्थस्य यथा बीजं सर्वतो वै समावृतम्  ॥ २,७.२२ ॥  
दशोत् तरेण पयसा मैत्रेयाण्डं च तद् वृतम्  ।  
सर्वोऽम्बु-परिधानोऽसौ वह्निना वेष्टितो बहिः  ॥ २,७.२३ ॥  
वह्निश् च वायुना वायुर् मैत्रेय नभसा वृतः  ।  
भूतादिना नभः सोऽपि महता परिवेष्टितः  ।  
दशोत् तराण्य् अशेषाणि मैत्रेयैतानि सप्त वै  ॥ २,७.२४ ॥  
महान्तं च समावृत्य प्रधानं समवस्थितम्  ।  
अनन्तस्य न तस्यान्तः सङ्ख्यानं चापि विद्यते  ॥ २,७.२५ ॥  
तद् अनन्तम् असङ्ख्यात-प्रमाणं चापि वै यतः  ।  
हेतु-भूतम् अशेषस्य प्रकृतिः सा परा मुने  ॥ २,७.२६ ॥  
अण्डानां तु सहस्राणां सहस्राण्य् अयुतानि च  ।  
ईदृशानां तथा तत्र कोटि-कोटि-शतानि च  ॥ २,७.२७ ॥  
दारुण्य् अग्निर् यथा तैलं तिले तद्वत् पुमान् अपि  ।  
प्रधानेऽवस्थितो व्यापी चेतनात्मात्म-वेदनः  ॥ २,७.२८ ॥  
प्रधानं च पुमांश् चैव सर्व-भूतात्म-भूतया  ।  
विष्णु-शक्त्या महा-बुद्धे वृतौ संश्रय-धर्मिणौ  ॥ २,७.२९ ॥  
तयोः सैव पृथग्-भाव-कारणं संश्रयस्य च  ।  
क्षोभ-कारण-भूता च सर्ग-काले महामते  ॥ २,७.३० ॥  
यथा सक्तं जले वातो बिभर्ति कणिका-शतम्  ।  
शक्तिः सापि तथा विष्णोः प्रधान-पुरुषात्मकम्  ॥ २,७.३१ ॥  
यथा च पादपो मूल-स्कन्ध-शाखादि-संयुतः  ।  
आदि-बीजात् प्रभवति बीजान् अन्यानि वै ततः  ॥ २,७.३२ ॥  
प्रभवन्ति ततस् तेभ्यः सम्भवन्त्य् अपरे द्रुमाः  ।  
तेऽपि तल्-लक्षण-द्रव्य-कारणानुगता मुने  ॥ २,७.३३ ॥  
एवम् अव्याकृतात् पूर्वं जायन्ते महदादयः  ।  
विशेषान्तास्-ततस्-तेभ्यः सम्भवन्त्य्-असुरादयः  ।  
तेभ्यश् च पुत्रास् तेषां च पुत्राणाम् अपरे सुताः  ॥ २,७.३४ ॥  
बीजाद्-वृक्ष-प्ररोहेण यथा नापचयस् तरोः  ।  
भूतानां भूत-सर्गेण नैवास्त्य् अपचयस् तथा  ॥ २,७.३५ ॥  
सन्निधानाद् यथाकाश-कालाद्याः कारणं तरोः  ।  
तथैवापरिणामेन विश्वस्य भगवान् हरिः  ॥ २,७.३६ ॥  
व्रीहि-बीजे यथा मूलं नालं पत्राङ्कुरौ तथा  ।  
काण्ड-कोषस् तु पुष्पं च क्षीरं तद्वच् च तण्डुलाः  ॥ २,७.३७ ॥  
तुषाः कणाश् च सन्तो वै यान्त्य् आविर्भावम् आत्मनः  ।  
प्ररोह-हेतु-सामग्रीम् आसाद्य मुनि-सत्तम  ॥ २,७.३८ ॥  
तथा कर्मस्व् अनेकेषु देवाद्याः समवस्थिताः  ।  
विष्णु-शक्तिं समासाद्य प्ररोहम् उपयान्ति वै  ॥ २,७.३९ ॥  
स च विष्णुः परं ब्रह्म यतः सर्वम् इदं जगत्  ।  
जगच् च यो यत्र चेदं यस्मिंश् च लयम् एष्यति  ॥ २,७.४० ॥  
तद्-ब्रह्म तत् परं धाम सद्-असत्-परमं पदम्  ।  
यस्य सर्वम् अभेदेन यतश् चैतच् चराचरम्  ॥ २,७.४१ ॥  
स एव मूल-प्रकृतिर् व्यक्त-रूपी जगच् च सः  ।  
तस्मिन्न् एव लयं सर्वं याति तत्र च तिष्ठति  ॥ २,७.४२ ॥  
कर्ता क्रियानां स च इज्यते क्रतुः स एव तत्-कर्म-फलं च तस्य  ।  
स्रुगादि-यत्-साधनम् अप्य् अशेषं हरेर् न किञ्चिद् व्यतिरीक्तम् अस्ति  ॥ २,७.४३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे सप्तमोऽध्यायः (७)  

***  

पराशर उवाच  
व्याख्यातम् एतद् ब्रह्माण्ड-संस्थानं तव सुव्रत  ।  
ततः प्रमाण-संस्थाने सूर्यादीनां शृणुष्व मे  ॥ २,८.१ ॥  
योजनानां सहस्राणि भास्करस्य रथो नव  ।  
ईषा-दण्डस् तथैवास्य द्वि-गुणो मुनि-सत्तम  ॥ २,८.२ ॥  
सार्ध-कोटिस् तथा सप्त नियुतान्य् अधिकानि वै  ।  
योजनानां तु तस्याक्षस् तत्र चक्रं प्रतिष्ठितम्  ॥ २,८.३ ॥  
त्रि-नाभिमति पञ्चारे षड्-नेमिन्य् अक्षयात्मके  ।  
संवत्सर-मये कृत्स्नं काल-चक्रं प्रतिष्ठितम्  ॥ २,८.४ ॥  
हयाश् च सप्त च्छन्दांसि तेषां नामानि मे शृणु  ।  
गायत्री च बृहत्त्य् उष्णिग् जगती त्रिष्टुभ् एव च  ।  
अनुष्टुप्-पङ्क्तिर् इत्य् उक्ता च्छन्दांसि हरयो रवेः  ॥ २,८.५ ॥  
चत्वारिंशत्-सहस्राणि द्वितीयोऽक्षो विवस्वतः  ।  
पञ्चान्यानि तु सार्धानि स्यन्दनस्य महामते  ॥ २,८.६ ॥  
आक्ष-प्रमाणम् उभयोः प्रमाणं तद्-युगार्धयोः  ।  
ह्रस्वोऽक्षस् तद्-युगार्धेन ध्रुवाधारो रथस्य वै  ।  
द्वितीयेऽक्षे तु तच्-चक्रं संस्थितं मानसाचले  ॥ २,८.७ ॥  
मानसोत्तर-शैलस्य पूर्वतो वासवी पुरी  ।  
दक्षिणे तु यमस्यान्-या प्रतीच्यां वरुणस्य च  ।  
उत्तरेण च सोमस्य तासां नामानि मे शृणु  ॥ २,८.८ ॥  
वस्वौकसारा शक्रस्य याम्या संयमनी तथा  ।  
पुरी सुखा जलेषस्य सोमस्य च विभावरी  ॥ २,८.९ ॥  
काष्ठां गतो दक्षिणतः क्षिप्तेषुर् इव सर्पति  ।  
मैत्रेय भगवान् भानुर् ज्योतिषां चक्र-संयुतः  ॥ २,८.१० ॥  
अहोरात्र-व्यवस्थान-कारणं भगवान् रविः  ।  
देवयानः परः पन्था योगिनां क्लेश-सङ्क्षये  ॥ २,८.११ ॥  
दिवसस्य करिर् मध्ये सर्वाकालं व्यवस्थितः  ।  
सर्व-द्वीपेषु मैत्रेय निशार्धस्य च सम्मुखः  ॥ २,८.१२ ॥  
उदयास्तमने चैव सर्व-कालं तु सम्मुखे  ।  
विदिशासु त्व् अशेषासु तथा ब्रह्मन् दिशासु च  ॥ २,८.१३ ॥  
यैर् यत्र दृश्यते भास्वान् स तेषाम् उदयः स्मृतः  ।  
तिरो-भावं च यत्रैति तत्रैवास्तमनं रवेः  ॥ २,८.१४ ॥  
नैवास्तमनम् अर्कस्य नोदयः सर्वदा सतः  ।  
उदयास्तमनाख्यं हि दर्शनादर्शनं रवेः  ॥ २,८.१५ ॥  
शक्रादीनां पुरे तिष्ठन् स्पृशत्य् एष पुर-त्रयम्  ।  
विकोणौ द्वौ विकोण-स्थस् त्रीन् कोणान् द्वे पुरे तथा  ॥ २,८.१६ ॥  
उदितो वर्धमानाभिर् आ-मध्याह्नात् तपन् रविः  ।  
ततः परं ह्रसन्तीभिर् गोभिर् अस्तं नियच्छति  ॥ २,८.१७ ॥  
उदयास्तमनाभ्यां च स्मृते पूर्वापरे दिशौ  ।  
यावत् पुरस्तात् तपति तावत् पृष्ठे च पार्श्वयोः  ॥ २,८.१८ ॥  
ऋतेऽमर-गिरेर् मेरोर् उपरि ब्रह्मणः सभाम्  ।  
ये ये मरीचयोऽर्कस्य प्रयान्ति ब्रह्मणः सभाम्  ।  
ते ते निरस्तास् तद्-भासा प्रतीपम् उपयान्ति वै  ॥ २,८.१९ ॥  
तस्माद् दिश्य् उत्तरस्यां वै दिवा-रात्रिः सदैव हि  ।  
सर्वेषां द्वीप-वर्षाणां मेरुर् उत्तरतो यतः  ॥ २,८.२० ॥  
प्रभा विवस्वतो रात्राव् अस्तं गच्छति भास्करे  ।  
विशत्य् अग्निम् अतो रात्रौ वह्निर् दूरात् प्रकाशते  ॥ २,८.२१ ॥  
वह्नोः प्रभा तथा भानुर् दिनेष्व् आविशति द्विज  ।  
अतीव वह्नि-संयोगाद् अतः सूर्यः प्रकाशते  ॥ २,८.२२ ॥  
तेजसी भास्कराग्नेये प्रकाशोष्ण-स्वरूपिणी  ।  
परस्परानुप्रवेशाद् आप्याययेते दिवानिशम्  ॥ २,८.२३ ॥  
दक्षिणोत्तर-भूम्यर्धे समुत्तिष्ठति भास्करे  ।  
अहोरात्रं विशत्य् अम्भस् तमः प्राकाश्य-शीलवत्  ॥ २,८.२४ ॥  
आताम्रा हि भवन्त्य् आपो दिवानक्त-प्रवेशनात्  ।  
दिनं विशति चैवाम्भो भास्करेऽस्तम् उपेयुषि  ।  
तस्माच् छुक्ला भवन्त्य् आपो नक्तम् अह्नः प्रवेशनात्  ॥ २,८.२५ ॥  
एवं पुष्कर-मध्येन यदा याति दिवाकरः  ।  
त्रिंशद्-भागस् तु मेदिन्यास् तदा मौहूर्तिकी गतिः  ॥ २,८.२६ ॥  
कुलाल-चक्र-पर्यन्ते भ्रमन्न् एष दिवाकरः  ।  
करोत्य् अहस् तथा रात्रिं विमुञ्चन् मेदिनीं द्विजः  ॥ २,८.२७ ॥  
अयनस्योत्तरस्यादौ मकरं याति भास्करः  ।  
ततः कुम्भं च मीनं च राशे राश्य्-अन्तरं द्विज  ॥ २,८.२८ ॥  
त्रिष्व् एतेष्व् अथ भुक्तेषु ततो वैषुवतीं गतिम्  ।  
प्रयाति सविता कुर्वन्न् अहोरात्रं ततः समम्  ॥ २,८.२९ ॥  
ततो रात्रिः क्षयं याति वर्धतेऽनुदिनं दिनम्  ॥ २,८.३० ॥  
ततश् च मिथुनस्यान्ते परां काष्ठाम् उपागतः  ।  
राशिं कर्कटकं प्राप्य कुरुते दक्षिणायनम्  ॥ २,८.३१ ॥  
कुलाल-चक्र-पर्यन्तो यथा शीघ्रं प्रवर्तते  ।  
दक्षिण-प्रक्रमे सूर्यस् तथा शीघ्रं प्रवर्तते  ॥ २,८.३२ ॥  
अतिवेगितया कालं वायु-वेग-बलाच् चरन्  ।  
तस्मात् प्रकृष्टां भूमिं तु कालेनाल्पेन गच्छति  ॥ २,८.३३ ॥  
सूर्यो द्वादशभिः शैघ्र्यान् मुहूर्ते दक्षिणायने  ।  
त्रयोदशार्धम् ऋक्षाणाम् अह्ना तु चरति द्विज  ।  
मुहूर्तैस् तावद् ऋक्षाणि नक्तम् अष्टादशैश् चरन्  ॥ २,८.३४ ॥  
कुलाल-चक्र-मध्य-स्थो यथा मन्दं प्रसर्पति  ।  
तथोदगयने सूर्यः सर्पते मन्द-विक्रमः  ॥ २,८.३५ ॥  
तस्माद् दीर्घेण कालेन भूमिम् अल्पां तु गच्छति  ।  
अष्टादश-मुहूर्तं यद् उत्तरायण-पश्चिमम्  ॥ २,८.३६ ॥  
अहर् भवति तच् चापि चरते मन्द-विक्रमः  ॥ २,८.३७ ॥  
त्रयोदशार्धम् अह्ना तु ऋक्षाणां चरते रविः  ।  
मुहूर्तैस् तावद् ऋक्षाणि रात्रौ द्वादशभिश् चरन्  ॥ २,८.३८ ॥  
अतो मन्द-तरं नाभिं चक्रं भ्रमति वै यथा  ।  
मृत्-पिण्ड इव मध्य-स्थो ध्रुवो भ्रमति वै तथा  ॥ २,८.३९ ॥  
कुलाल-चक्र-नाभिस् तु यथा तत्रैव वर्तते  ।  
ध्रुवस् तथा हि मैत्रेय तत्रैव परिवर्तते  ॥ २,८.४० ॥  
उभयोः काष्ठयोर् मध्ये भ्रमतो मण्डलानि तु  ।  
दिवा नक्तं च सूर्यस्य मन्दा शीघ्रा च वै गतिः  ॥ २,८.४१ ॥  
मन्दाह्नि यस्मिन्न् अयने शीघ्रा नक्तं तदा गतिः  ।  
शीघ्रा निशि यदा चास्य तदा मन्दा दिवा गतिः  ॥ २,८.४२ ॥  
एक-प्रमाणम् एवैष मार्गं याति दिवाकरः  ।  
अहोरात्रेण यो भुङ्क्ते समस्ता राशयो द्विज  ॥ २,८.४३ ॥  
षड् एव राशीन् यो भुङ्क्ते रात्राव् अन्यांश् च षड् दिवा  ॥ २,८.४४ ॥  
राशि-प्रमाण-जनिता दीर्घ-ह्रस्वात्मता दिने  ।  
तथा निशायां राशीनां प्रमाणैर् लघु-दीर्घता  ॥ २,८.४५ ॥  
दिनादेर् दीर्घ-ह्रस्वत्वं तद्-भोगेणैव जायते  ।  
उत्तरे प्रक्रमे शीघ्रा निशि मन्दा गतिर् दिवा  ॥ २,८.४६ ॥  
दक्षिणे त्व् अयने चैव विपरीता विवस्वतः  ॥ २,८.४७ ॥  
उषा रात्रिः समाख्याताव्य् उष्टिश् चाप्य् उच्यते दिनम्  ।  
प्रोच्यते च तथा सन्ध्या उषाव्य् उष्ट्योर् यद् अन्तरम्  ॥ २,८.४८ ॥  
सन्ध्या-काले च सम्प्राप्ते रौद्रे परम-दारुणे  ।  
मन्देहा राक्षसा घोराः सूर्यम् इच्छन्ति खादितुम्  ॥ २,८.४९ ॥  
प्रजापति-कृतः शापस् तेषां मैत्रेय रक्षसाम्  ।  
अक्षयत्वं शरीराणां मरणं च दिने दिने  ॥ २,८.५० ॥  
ततः सूर्यस्य तैर् युद्धं भवत्य् अत्यन्त-दारुणम्  ।  
ततो द्विजोत्तमास् तोयं सङ्क्षिपन्ति महामुने  ॥ २,८.५१ ॥  
ओङ्कार-ब्रह्म-संयुक्तं गायत्र्या चाभिमन्त्रितम्  ।  
तेन दह्यन्ति ते पापा वज्री-भूतेन वारिणा  ॥ २,८.५२ ॥  
अग्नि-होत्रे हूयते या समन्त्रा प्रथमाहुतिः  ।  
सूर्यो-ज्योतिः सहस्रांशुः समा दीप्यति भास्करः  ॥ २,८.५३ ॥  
ओङ्कारो भगवान् विष्णुस् त्रि-धामा वचसां पतिः  ।  
तद्-उच्चारणतस् ते तु विनाशं यान्ति राक्षसाः  ॥ २,८.५४ ॥  
वैष्णवोऽशः परः सूर्यो योऽन्तर् ज्योतिर् असम्प्लवम्  ।  
अभिधायक ओङ्कारस् तस्य तत्-प्रेरकं परम्  ॥ २,८.५५ ॥  
तेन सम्प्रेरितं ज्योतिर् ओङ्कारेणाथ दीप्तिमत्  ।  
दहत्य् अशेष-रक्षांसि मन्देहाख्यान्य् अघानि वै  ॥ २,८.५६ ॥  
तस्मान् नोल्लङ्घनं कार्यं सन्ध्योपासन-कर्मणः  ।  
स हन्ति सूर्यं सन्ध्यायां नोपास्तिं कुरुते तु यः  ॥ २,८.५७ ॥  
ततः प्रयाति भगवान् ब्राह्मणैर् अभिरक्षितः  ।  
वालखिल्यादिभिश् चैव जगतः पावनोद्यतः  ॥ २,८.५८ ॥  
काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव त्रिंशच् च काष्ठा गणयेत् कलां च  ।  
त्रिंशत्-कलश् चैव भवेन् मुहूर्तस् तैस् त्रिंशता रात्र्य्-अहनी समेते  ॥ २,८.५९ ॥  
ह्रास-वृद्धी त्व् अहर्-भागोर् दिवसानां यथा-क्रमम्  ।  
सन्ध्या मुहूर्त-मात्रा वै ह्रास-वृद्धौ समा स्मृता  ॥ २,८.६० ॥  
रेखा-प्रभृत्य् अथादित्ये त्रि-मुहूर्त-गते रवौ  ।  
प्रातः स्मृतस् ततः कालो भागश् चाह्णः स पञ्चमः  ॥ २,८.६१ ॥  
तस्मात् प्रातस्तनात् कालात् त्रि-मुहूर्तस् तु सङ्गवः  ।  
मध्याह्नस् त्रि-मुहूर्तस् तु तस्मात् कालात् तु सङ्गवात्  ॥ २,८.६२ ॥  
तस्मान् माध्याह्निकात् कालाद् अपराहण इति स्मृतः  ।  
त्रय एव मुहूर्तास् तु काल-भागः स्मृतो बुधैः  ॥ २,८.६३ ॥  
अपराह्णे व्यतीते तु कालः सायाह्न एव च  ।  
दश-पञ्च-मुहूर्तं वै मुहूर्तास् त्रय एव च  ॥ २,८.६४ ॥  
दश-पञ्च-मुहूर्तं वै अहर् वैषुवतं स्मृतम्  ॥ २,८.६५ ॥  
वर्धते ह्रसते चैवाप्य् अयने दक्षिणोत्तरे  ।  
अहस् तु ग्रसते रात्रिं रात्रिर् ग्रसति वासरम्  ॥ २,८.६६ ॥  
शरद्-वसतयोर् मध्ये विषुवं तु विभाव्यते  ।  
तुला-मेष-गते भानौ सम-रात्रि-दिनं तु तत्  ॥ २,८.६७ ॥  
कर्कटावस्थिते भानौ दक्षिणायनम् उच्यते  ।  
उत्तरायणम् अप्य् उक्तं मकर-स्थे दिवाकरे  ॥ २,८.६८ ॥  
त्रिंशन्-मुहूर्तं कथितम् अहोरात्रं तु यन् मया  ।  
तानि पञ्चदश ब्रह्मन् पक्ष इत्य् अभिधीयते  ॥ २,८.६९ ॥  
मासः पक्ष-द्वयेनोक्तो द्वौ मासौ चार्क्-जाव् ऋतुः  ।  
ऋतु-त्रयं चाप्य् अयनं द्वेऽयने वर्ष-संज्ञिते  ॥ २,८.७० ॥  
संवत्सरादयः पञ्च चतुर्-मास-विकल्पिताः  ।  
निश्चयः सर्व-कालस्य युगम् इत्य् अभिधीयते  ॥ २,८.७१ ॥  
संवत्सरस् तु प्रथमो द्वितीयः परिवत्सरः  ।  
इद्वत्सरस् तृतीयस् तु चतुर्थश् चानुवत्सरः  ।  
वत्सरः पञ्चमश् चात्र कालोऽयं युग-संज्ञितः  ॥ २,८.७२ ॥  
यः श्वेतस्योत्तरः शैलः शृङ्गवान् इति विश्रुतः  ।  
त्रीणि तस्य तु शृङ्गाणि त्रैरयं शृङ्गवान् स्मृतः  ॥ २,८.७३ ॥  
दक्षिणं चोत्तरं चैव मध्यं वैषुवतं तथा  ।  
शरद्-वसन्तोर् मध्ये तद् भानुः प्रतिपद्यते  ।  
मेषादौ च तुलादौ च मैत्रेय विषुवं स्मृतम्  ॥ २,८.७४ ॥  
तदा तुल्यम् अहोरात्रं करोति तिमिरापहः  ।  
दश-पञ्च-मुहूर्तं वै तद् एतद् उभयं स्मृतम्  ॥ २,८.७५ ॥  
प्रथमे कृत्तिका-भागे यदा भास्वान् तदा शशी  ।  
विशाखानां चतुर्थेऽंशे मुने तिष्ठत्य् असंशयम्  ॥ २,८.७६ ॥  
विशाखानां यदा सूर्यश् चरत्य् अंशं तृतीयकम्  ।  
तदा चन्द्रं विजानीयात् कृत्तिका-शिरसि स्थितम्  ॥ २,८.७७ ॥  
तदैव विषुवाख्योऽयं कालः पुण्योऽभिधीयते  ।  
तदा दानादि देयानि देवेभ्यः प्रयतात्मभिः  ॥ २,८.७८ ॥  
ब्राह्मणेभ्यः पितृभ्यश् च मुखम् एतत् तु दानजम्  ।  
दत्त-दानस् तु विषुवे कृत-कृत्योऽभिजायते  ॥ २,८.७९ ॥  
अहोरात्रार्ध-मासास् तु कलाः काष्ठाः क्षणास् तथा  ।  
पौर्णमासी तथा ज्ञेया अमावास्या तथैव च  ।  
सिनीवाली कुहूश् चैव एका चानुमतिस् तथा  ॥ २,८.८० ॥  
तपस्-तपस्यौ मधु-माधवौ च शुक्रः शुचिश् चायनम् उत्तरं स्यात्  ।  
नभो-नभस्यौ च इषस् तथोर्जः सहः सहस्याव् इति दक्षिणं तत्  ॥ २,८.८१ ॥  
लोकालोकश् च यः शैलः प्राग् उक्तो भवतो मया  ।  
लोक-पालास् तु चत्वारस् तत्र तिष्ठन्ति सुव्रताः  ॥ २,८.८२ ॥  
सुधामा शङ्खपाच् चैव कर्दमस्यात्मजौ द्विज  ।  
हिरण्य-रोमा चैवान्यश् चतुर्थः केतुमान् अपि  ॥ २,८.८३ ॥  
निर्द्वन्द्वा निरभिमाना निस्तन्द्रा निष्परिग्रहाः  ।  
लोक-पालाः स्थिता ह्य् एते लोकालोके चतुर्दिशम्  ॥ २,८.८४ ॥  
उत्तरं पदम् अगस्त्यस्य अज-वीथ्याश् च दक्षिणम्  ।  
पितृ-यानः स वै पन्था वैश्वानर-पथाद् बहिः  ॥ २,८.८५ ॥  
तत्रासते महात्मान ऋषयो येऽग्नि-होत्रिणः  ।  
भूतारम्भ-कृतं ब्रह्म शंसन्तो ऋत्विग्-उद्यताः  ।  
प्रारभन्ते तु ये लोकास् तेषां पन्थाः स दक्षिणः  ॥ २,८.८६ ॥  
चलितं ते पुनर् ब्रह्म स्थापयन्ति युगे युगे  ।  
सन्तत्या तपसा चैव मर्यादाभिः श्रुतेन च  ॥ २,८.८७ ॥  
जायमानास् तु पूर्वे च पश्चिमानां गृहेषु वै  ।  
पश्चिमाश् चैव पूर्वेषां जायन्ते विधनेष्व् इह  ॥ २,८.८८ ॥  
एवम् आवर्तमानास् ते तिष्ठन्ति नियत-व्रताः  ।  
सवितुर् दक्षिणं मार्गं श्रिता ह्य् आचन्द्र-तारकम्  ॥ २,८.८९ ॥  
नाग-वीथ्य्-उत्तरं यच् च सप्तर्षिभ्यश् च दक्षिणम्  ।  
उत्तरः सवितुः पन्था देव-यानश् च स स्मृतः  ॥ २,८.९० ॥  
तत्र ते वासिनः सिद्धा विमला ब्रह्म-चारिणः  ।  
सन्ततिं ते जुगुप्सन्ति तस्मान् मृत्युर् जितश् च तैः  ॥ २,८.९१ ॥  
अष्टाशीति-सहस्राणि मुनीनाम् ऊर्ध्व-रेतसाम्  ।  
उदक्-पन्थानम् अर्यमणः स्थिता ह्याभूत-संप्लवम्  ॥ २,८.९२ ॥  
ते स-प्रयोगाल् लोभस्य मैथुनस्य च वर्जनात्  ।  
इच्छा-द्वेषाप्रवृत्त्या च भूतारम्भ-विवर्जनात्  ॥ २,८.९३ ॥  
पुनश् च कामासंयोगाच् छब्दादेर् दोष-दर्शनात्  ।  
इत्य् एभिः कारणैः शुद्धास् तेऽमृतत्वं हि भेजिरे  ॥ २,८.९४ ॥  
आभूत-संप्लवं स्थानम् अमृतत्वं विभाव्यते  ।  
त्रैलोक्य-स्थिति-कालोऽयम् अपुनर्-मार उच्यते  ॥ २,८.९५ ॥  
ब्रह्म-हत्याश्वमेधाभ्यां पाप-पुण्य-कृतो विधिः  ।  
आभूत-संप्लवान्तन्तु फलम् उक्तं तयोर् द्विज  ॥ २,८.९६ ॥  
यावन्-मात्रे प्रदेशे तु मैत्रेयावस्थितो ध्रुवः  ।  
क्षयम् आयाति तावत् तु भूमेर् आभूत-संप्लवात्  ॥ २,८.९७ ॥  
ऊर्ध्वम् उत्तरम् ऋषिभ्यस् तु ध्रुवो यत्र व्यवस्थितः  ।  
एतद् विष्णुपदं दिव्यं तृतीयं व्योम्नि भासुरम्  ॥ २,८.९८ ॥  
निर्धूत-दोष-पङ्कानां यतीनां संयतात्मनाम्  ।  
स्थानं तत् परमं विप्र पुण्य-पाप-परिक्षये  ॥ २,८.९९ ॥  
अपुण्य-पुण्योपरमे क्षीणाशेषाप्ति-हेतवः  ।  
यत्र गत्वा न शोचन्ति तद् विष्णोः परमं पदम्  ॥ २,८.१०० ॥  
धर्म-ध्रुवाद्यास् तिष्ठन्ति यत्र ते लोक-साक्षिणः  ।  
तत्-सार्ष्ट्योत्पन्न-योगर्द्धिस् तद् विष्णोः परमं पदम्  ॥ २,८.१०१ ॥  
यत्रोतम् एतत् प्रोतं च यद् भूतं स-चराचरम्  ।  
भव्यं च विश्वं मैत्रेय तद् विष्णोः परमं पदम्  ॥ २,८.१०२ ॥  
दिवीव चक्षुर् आततं योगिनां तन्-मयात्मनाम्  ।  
विवेक-ज्ञान-दृष्टं च तद् विष्णोः परमं पदम्  ॥ २,८.१०३ ॥  
यस्मिन् प्रतिष्ठितो भास्वान् मेढी-भूतः स्वयं ध्रुवः  ।  
ध्रुवे च सर्व-ज्योतींषि ज्योतिष्व् अम्भो-मुचो द्विज  ॥ २,८.१०४ ॥  
मेघेषु सङ्गता वृष्टिर् वृष्टेः सृष्टेश् च पोषणम्  ।  
आप्यायनं च सर्वेषां देवादीनां महामुने  ॥ २,८.१०५ ॥  
ततश् चाज्याहुति-द्वारा पोषितास् ते हविर्-भुजः  ।  
वृष्टेः कारणतां यान्ति भूतानां स्थितये पुनः  ॥ २,८.१०६ ॥  
एवम् एतत् पदं विष्णोस् तृतीयम् अमलात्मकम्  ।  
आधार-भूतं लोकानां त्रयाणां वृष्टि-कारणम्  ॥ २,८.१०७ ॥  
ततः प्रभवति ब्रह्मन् सर्व-पाप-हरा सरित्  ।  
गङ्गा देवाङ्गनाङ्गानाम् अनुलेपन-पिञ्जरा  ॥ २,८.१०८ ॥  
वाम-पादांबुजाङ्गुष्ठ-नख-स्रोतो-विनिर्गताम्  ।  
विष्णोर् बिभर्ति यां भक्त्या शिरसाहर्निशं ध्रुवः  ॥ २,८.१०९ ॥  
ततः सप्तर्षयो यस्याः प्राणायाम-परायणाः  ।  
तिष्ठन्ति वीचि-मालाभिर् उह्यमान-जटा-जले  ॥ २,८.११० ॥  
वार्य्-ओघैः संततैर् यस्याः प्लावितं शशि-मण्डलम्  ।  
भूयोऽधिक-तरां कान्तिं वहत्य् एतद् उह क्षये  ॥ २,८.१११ ॥  
मेरु-पृष्ठे पतत्य् उच्चैर् निष्क्रान्ता शशि-मण्डलात्  ।  
जगतः पावनार्थाय प्रयाति च चतुर्दिशम्  ॥ २,८.११२ ॥  
सीता चालकनन्दा च चक्षुर् भद्रा च संस्थिता  ।  
एकैव या चतुर्-भेदा दिग्-भेद-गति-लक्षणा  ॥ २,८.११३ ॥  
भेदं चालकनन्दाख्यं यस्याः शर्वोऽपि दक्षिणम्  ।  
दधार शिरसा प्रीत्या वर्षाणाम् अधिकं शतम्  ॥ २,८.११४ ॥  
शम्भोर् जटा-कलापाच् च विनिष्क्रान्तास्-त्रिशर्कराः  ।  
प्लावयित्वा दिवं निन्ये या पापान् सगरात्मजान्  ॥ २,८.११५ ॥  
स्नातस्य सलिले यस्याः सद्यः पापं प्रणश्यति  ।  
अपूर्व-पुण्य-प्राप्तिश् च सद्यो मैत्रेय जायते  ॥ २,८.११६ ॥  
दत्ताः पितृभ्यो यत्रापस् तनयैः श्रद्धयान्वितैः  ।  
समा-शतं प्रयच्छन्ति तृप्तिं मैत्रेय दुर्लभाम्  ॥ २,८.११७ ॥  
यस्याम् इष्ट्वा महा-यज्ञैर् यज्ञेशं पुरुषोत्तमम्  ।  
द्विज-भूपाः परां सिद्धिम् अवापुर् दिवि चेह च  ॥ २,८.११८ ॥  
स्नानाद् विधूत-पापाश् च यज्-जलैर् यतयस् तथा  ।  
केशवासक्त-मनसः प्राप्ता निर्वाणम् उत्तमम्  ॥ २,८.११९ ॥  
श्रुताभिलषिता दृष्टा स्पृष्टा पीतावगाहिता  ।  
या पावयति भूतानि कीर्तिता च दिने दिने  ॥ २,८.१२० ॥  
गङ्गा-गङ्गेति यैर् नाम योजनानां शतेष्व् अपि  ।  
स्थितैर् उच्चारितं हन्ति पापं जन्म-त्रयार्जितम्  ॥ २,८.१२१ ॥  
यतः सा पावनायालं त्रयाणां जगताम् अपि  ।  
समुद्भूता परं तत् तु तृतीयं भगवत्-पदम्  ॥ २,८.१२२ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशेऽष्टमोऽध्यायः (८)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
तारामयं भगवतः शिशुमार-आकृति प्रभोः  ।  
दिवि रूपं हरेर् यत् तु तस्य पुच्छे स्थितो ध्रुवः  ॥ २,९.१ ॥  
सैष भ्रमन् भ्रामयति चन्द्रादित्यादिकान् ग्रहान्  ।  
भ्रमन्तम् अनु तं यान्ति नक्षत्राणि च चक्रवत्  ॥ २,९.२ ॥  
सूर्या-चन्द्रमसौ तारा नक्षत्राणि ग्रहैः सह  ।  
वातानीक-मयैर् बन्धैर् ध्रुवे बद्धानि तानि वै  ॥ २,९.३ ॥  
शिशुमाराकृति प्रोक्तं यद् रूपं ज्योतिषां दिवि  ।  
नारायणोऽयनं धाम्नां तस्याधारः स्वयं हृदि  ॥ २,९.४ ॥  
उत्तानपाद-पुत्रस् तु तम् आराध्य जगत्-पतिम्  ।  
स तारा-शिशुमारस्य ध्रुवः पुच्छे व्यवस्थितः  ॥ २,९.५ ॥  
आधारः शिशुमारस्य सर्वाध्यक्षो जनार्दनः  ।  
ध्रुवस्य शिशुमारस् तु ध्रुवे भानुर् व्यवस्थितः  ॥ २,९.६ ॥  
तद्-आधारं जगच् चेदं स-देवासुर-मानुषम्  ॥ २,९.७ ॥  
येन विप्र विधानेन तन् ममैक-मनाः शृणु  ।  
विवस्वान् अष्टभिर् मासैर् आदायापो रसात्मिकाः  ।  
वर्षत्य् अम्बु-ततश् चान्नम् अन्नाद् अप्य् अखिलं जगत्  ॥ २,९.८ ॥  
विवस्वान् अंशुभिस् तीक्ष्णैर् आदाय जगतो जलम्  ।  
सोमं पुष्णात्य् अथेन्दुश् च वायु-नाडी-मयैर् दिवि  ।  
नालैर् विक्षिप्तेऽभ्रेषु धूमाग्न्य्-अनिल-मूर्तिषु  ॥ २,९.९ ॥  
न भ्रश्यन्ति यतस् तेभ्यो जलान्य् अभ्राणि तान्य् अतः  ।  
अभ्र-स्थाः प्रपतन्त्य् आपो वायुना समुदीरिताः  ।  
संस्कारं काल-जनितं मैत्रेयासाद्य निर्मलाः  ॥ २,९.१० ॥  
सरित्-समुद्र-भौमास् तु तथापः प्राणि-सम्भवाः  ।  
चतुष्-प्रकारा भगवान् आदत्ते सविता मुने  ॥ २,९.११ ॥  
आकाश-गङ्गा-सलिलं तथादाय गभस्तिमान्  ।  
अनभ्र-गतम् एवोर्व्यां सद्यः क्षिपति रश्मिभिः  ॥ २,९.१२ ॥  
तस्य संस्पर्श-निर्धूत-पाप-पङ्को द्विजोत्तम  ।  
न याति नरकं मर्त्यो दिव्यं स्नानं हि तत् स्मृतम्  ॥ २,९.१३ ॥  
दृष्ट-सूर्यं हि यद् वारि पतत्य् अभ्रैर् विना दिवः  ।  
आकाश-गङ्गा-सलिलं तद् गोभिः क्षिप्यते रवेः  ॥ २,९.१४ ॥  
कृत्तिकादिषु ऋक्षेषु विषमेषु च यद् दिवः  ।  
दृष्टार्क-पतितं ज्ञेयं तद् गाङ्गं दिग्गजोज्झितम्  ॥ २,९.१५ ॥  
युग्मर्क्षेषु च यत् तोयं पतत्य् अर्कोज्झितं दिवः  ।  
तत् सूर्य-रश्मिभिः सर्वं समादाय निरस्यते  ॥ २,९.१६ ॥  
उभयं पुण्यम् अत्यर्थं नृणां पाप-भयापहम्  ।  
आकाश-गङ्गा-सलिलं दिव्यं स्नानं महामुने  ॥ २,९.१७ ॥  
यत् तु मेघैः समुत्सृष्टं वारि तत् प्राणिनां द्विज  ।  
पुष्णात्य् औषधयः सर्वा जीवनायामृतं हि तत्  ॥ २,९.१८ ॥  
तेन वृद्धिं परां नीतः सकलश् चौषधी-गणः  ।  
साधकः फल-पाकान्तः प्रजानां द्विज जायते  ॥ २,९.१९ ॥  
तेन यज्ञान् यथाप्रोक्तान् मानवाः शास्त्र-चक्षुषः  ।  
कुर्वन्त्य् अहरहस् तैश् च देवान् आप्याययन्ति ते  ॥ २,९.२० ॥  
एवं यज्ञाश् च वेदाश् च वर्णाश् च द्विज-पूर्वकाः  ।  
सर्वे देव-निकायाश् च सर्वे भूत-गणाश् च ये  ॥ २,९.२१ ॥  
वृष्ट्या धृतम् इदं सर्वम् अन्नं निष्पाद्यते यया  ।  
सापि निष्पाद्यते वृष्टिः सवित्रा मुनि-सत्तम  ॥ २,९.२२ ॥  
आधार-भूतः सवितुर् ध्रुवो मुनि-वरोत्तम  ।  
ध्रुवस्य शिशुमारोऽसौ सोऽपि नारायणात्मकः  ॥ २,९.२३ ॥  
हृदि नारायणस् तस्य शिशुमारस्य संस्थितः  ।  
बिभर्ति सर्व-भूतानाम् आदि-भूतः सनातनः  ॥ २,९.२४ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे नवमोऽध्यायः (९)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
त्र्यशीति-मण्डल-शतं काष्ठयोर् अन्तरं द्वयोः  ।  
आरोहावरोहाभ्यां भानोर् अब्देन या गतिः  ॥ २,१०.१ ॥  
स रथोऽधिष्ठितो देवैर् आदित्यैर् ऋषिभिस् तथा  ।  
गन्धर्वैर् अप्सरोभिश् च ग्रामणी-सर्प-राक्षसैः  ॥ २,१०.२ ॥  
धाता क्रतुस्थला चैव पुलस्त्यो वासुकिस् तथा  ।  
रथ-भृद्-ग्रामणीर् हेतिस् तुम्बुरुश् चैव सप्तमः  ॥ २,१०.३ ॥  
एते वसन्ति वै चैत्रे मधु-मासे सदैव हि  ।  
मैत्रेय स्यन्दने भानोः सप्त-मासाधिकारिणः  ॥ २,१०.४ ॥  
अर्यमा पुलहश् चैव रथौजाः पुञ्जिकस्थला  ।  
प्रहेतिः कच्छ-वीरश् च नारदश् च रथे रवेः  ॥ २,१०.५ ॥  
माधवे निवसन्त्य् एते शुचि-संज्ञे निबोध मे  ॥ २,१०.६ ॥  
मित्रोऽत्रिस्-तक्षको रक्षः पौरुषेयोऽथ मेनका  ।  
हाहा रथ-स्वनश् चैव मैत्रेयैते वसन्ति वै  ॥ २,१०.७ ॥  
वरुणो वसिष्ठो रम्भा च सहजन्या हुहुर् अथ  ।  
रथ-चित्रस् तथा शुक्रे वसन्त्य् आषाढ-संज्ञके  ॥ २,१०.८ ॥  
इन्द्रो विश्वावसुः स्रोता एला-पुत्रस् तथाङ्गिराः  ।  
प्रम्लोचा च नभस्य् एते सप्तिश् चार्के वसन्ति वै  ॥ २,१०.९ ॥  
विवस्वान् उग्रसेनश् च भृगुर् आपूरणस् तथा  ।  
अनुम्लोचा शङ्खपालो व्याघ्रो भाद्रपदे तथा  ॥ २,१०.१० ॥  
पूषा च सुरुचिर् वातो गौतमोऽथ धनञ्जयः  ।  
सुषेणोऽन्यो घृताची च वसन्त्य् आश्वयुजे रवौ  ॥ २,१०.११ ॥  
विश्वावसुर् भरद्वाजः पर्जन्यैरावतौ तथा  ।  
विश्वाची सेनजिच् चापि कार्त्तिके च वसन्ति वै  ॥ २,१०.१२ ॥  
अंशः काश्यप-तार्क्ष्यास् तु महा-पद्मस् तथोर्वशी  ।  
चित्र-सेनस् तथा विद्युन् मार्गशीर्षेऽधिकारिणः  ॥ २,१०.१३ ॥  
क्रतुर् भगस् ततोर्णायुः स्फूर्जः कर्कोटकस् तथा  ।  
अरिष्ट-नेमिश् चैवान्या पूर्वाचित्तिर् वराप्सराः  ॥ २,१०.१४ ॥  
पौष-मासे वसन्त्य् एते सप्त भास्कर-मण्डले  ।  
लोक-प्रकाशनार्थाय विप्र-वर्याधिकारिणः  ॥ २,१०.१५ ॥  
त्वष्टाथ जमदग्निश् च कम्बलोऽथ तिलोत्तमा  ।  
ब्रह्मोपेतोऽथ ऋतजिद् धृतराष्ट्रोऽथ सप्तमः  ॥ २,१०.१६ ॥  
माघ-मासे वसन्त्य् एते सप्त मैत्रेय भास्करे  ।  
श्रूयतां चापरे सूर्ये फाल्गुने निवसन्ति ये  ॥ २,१०.१७ ॥  
विष्णुर् अश्वतरो रम्भा सूर्य-वर्चाश् च सत्यजित्  ।  
विश्वामित्रस् तथा रक्षो यज्ञोपेतो महामुने  ॥ २,१०.१८ ॥  
मासेष्व् एतेषु मैत्रेय वसन्त्य् एते तु सप्तकाः  ।  
सवितुर् मण्डले ब्रह्मन् विष्णु-शक्त्य्-उपबृंहिताः  ॥ २,१०.१९ ॥  
स्तुवन्ति मुनयः सूर्यं गन्धर्वैर् गीयते पुरः  ।  
नृत्यन्त्य् अप्सरसो यान्ति सूर्यस्यानु निशाचराः  ॥ २,१०.२० ॥  
वहन्ति पन्नगा यक्षैः क्रियतेऽभीषु-सङ्ग्रहः  ॥ २,१०.२१ ॥  
वालखित्यास् तथैवैनं परिवार्य समासते  ॥ २,१०.२२ ॥  
सोऽयं सप्त-गणः सूर्य-मण्डले मुनि-सत्तम  ।  
हिमोष्ण-वारि-वृष्टीनां हेतुः स्व-समयं गतः  ॥ २,१०.२३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे दशमोऽध्यायः (१०)  

***  

मैत्रेय उवाच  
यद् एतद् भगवान् आह गणः सप्त-विधो रवेः  ।  
मण्डले हिम-तापादेः कारणं तन् मया श्रुतम्  ॥ २,११.१ ॥  
व्यापारश् चापि कथितो गन्धर्वोरग-रक्षसाम्  ।  
ऋषीणां वालखिल्यानां तथैवाप्सरसां गुरो  ॥ २,११.२ ॥  
यक्षाणां च रथे भानोर् विष्णु-शक्ति-धृतात्मनाम्  ।  
किं चादित्यस्य यत् कर्म तन् नात्रोक्तं त्वया मुने  ॥ २,११.३ ॥  
यदि सप्त-गणो वारि हिमम् उष्णं च वर्षति  ।  
तत् किम् अत्र रवेर् येन वृष्टिः सूर्याद् इतीयर्ते  ॥ २,११.४ ॥  
विवस्वान् उदितो मध्ये यात्य् अस्तम् इति किं जनः  ।  
ब्रवीत्य् एतत् समं कर्म यदि सप्त-गणस्य तत्  ॥ २,११.५ ॥  

पराशर उवाच  
मैत्रेय श्रूयताम् एतद् यद् भवान् परिपृच्छति  ।  
यथा सप्त-गणोऽप्य् एकः प्राधान्येनाधिको रविः  ॥ २,११.६ ॥  
सर्व-शक्तिः परा विष्णोर् ऋग्-यजुः-साम-संज्ञिता  ।  
सैषा त्रयी तपत्य् अंहो जगतश् च हिनस्ति या  ॥ २,११.७ ॥  
सैष विष्णुः स्थितः स्थित्यां जगतः पावनोद्यतः  ।  
ऋग्-यजुः-साम-भूतोऽन्तः सवितुर् द्विज तिष्ठति  ॥ २,११.८ ॥  
मासि मासि रविर् यो यस् तत्र तत्र हि सा परा  ।  
त्रयी-मयी विष्णु-शक्तिर् अवस्थानं करोति वै  ॥ २,११.९ ॥  
ऋचस् तुवन्ति पूर्वाह्णे मध्याह्नेऽथ यजूंषि वै  ।  
बृहद्-रथन्तरादीनि सामान्य् अह्नः क्षये रविम्  ॥ २,११.१० ॥  
अङ्गम् एषा त्रयी विष्णोर् ऋग्-यजुः-साम-संज्ञिता  ।  
विष्णु-शक्तिर् अवस्थानं सदादित्ये करोति सा  ॥ २,११.११ ॥  
न केवलं रवेः शक्तिर् वैष्णवी सा त्रयी-मयी  ।  
ब्रह्माथ पुरुषो रुद्रस् त्रयम् एतत् त्रयी-मयम्  ॥ २,११.१२ ॥  
सर्गादौ ऋङ्मयो ब्रह्मा स्थितौ विष्णुर् यजुर्-मयः  ।  
रुद्रः साम-मयोऽन्ताय तस्मात् तस्याशुचिर् ध्वनिः  ॥ २,११.१३ ॥  
एवं सा सात्त्विकी शक्तिर् वैष्णवी या त्रयी-मयी  ।  
आत्म-सप्त-गण-स्थं तं भास्वन्तम् अधितिष्ठति  ॥ २,११.१४ ॥  
तया चाधिष्ठितः सोऽपि जाज्वलीति स्व-रश्मिभिः  ।  
तमः समस्त-जगतां नाशं नयति चाखिलम्  ॥ २,११.१५ ॥  
स्तुवन्ति चैनं मुनयो गन्धर्वैर् गीयते पुरः  ।  
नृत्यन्त्योऽप्सरसो यान्ति तस्य चानु निशाचराः  ॥ २,११.१६ ॥  
वहन्ति पन्नगा यक्षैः क्रियतेऽभीषु-सङ्ग्रहः  ।  
वालखिल्यास् तथैवैनं परिवार्य समासते  ॥ २,११.१७ ॥  
नोदेता नास्तमेता च कदाचिच्-छक्ति-रूप-धृक्  ।  
विष्णुर् विष्णोः पृथक् तस्य गणाः सप्त-विधोऽप्य् अयम्  ॥ २,११.१८ ॥  
स्तम्भ-स्थ-दर्पणस्येव योऽयम् आसन्नतां गतः  ।  
छाया-दर्शन-संयोगं स तं प्राप्नोत्य् अथात्मनः  ॥ २,११.१९ ॥  
एवं सा वैष्णवी शक्तिर् नैवापैति ततो द्विज  ।  
मासानुमासं भास्वन्तम् अध्यास्ते तत्र संस्थितम्  ॥ २,११.२० ॥  
पितृ-देव-मनुष्यादीन् स सदाप्याययन् प्रभुः  ।  
परिवर्तत्य् अहोरात्र-कारणं सविता द्विज  ॥ २,११.२१ ॥  
सूर्य-रश्मि-सुषुम्णायस्-तर्पितस् तेन चन्द्रमाः  ।  
कृष्ण-पक्षेऽमरैः शश्वत् पीयते वै सुधा-मयः  ॥ २,११.२२ ॥  
पीतं तं द्वि-कलं सोमं कृष्ण-पक्ष-क्षये द्विज  ।  
पिबन्ति पितरस् तेषां भास्करात् तर्पणं तथा  ॥ २,११.२३ ॥  
आदत्ते रश्मिभिर् यन्तु क्षिति-संस्थं रसं रविः  ।  
तम् उत्सृजति भूतानां पुष्ट्यर्थं सस्य-वृद्धये  ॥ २,११.२४ ॥  
तेन प्रीणात्य् अशेषाणि भूतानि भगवान् रविः  ।  
पितृ-देव-मनुष्यादीन् एवम् आप्याययत्य् असौ  ॥ २,११.२५ ॥  
पक्ष-तृप्तिं तु देवानां पितॄणां चैव मासिकीम्  ।  
शश्वत्-तृप्तिं च मर्त्यानां मैत्रेयार्कः प्रयच्छति  ॥ २,११.२६ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे एकादशोऽध्यायः (११)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
रथस्-त्रि-चक्रः सोमस्य कुन्दाभास् तस्य वाजिनः  ।  
वाम-दक्षिणतो युक्ता दश तेन चरत्य् असौ  ॥ २,१२.१ ॥  
वीथ्य्-आश्रयाणि ऋक्षाणि ध्रुवाधारेण वेगिना  ।  
ह्रास-वृद्धि-क्रमस् तस्य रश्मीनां सवितुर् यथा  ॥ २,१२.२ ॥  
अर्कस्येव हि तस्याश्वाः सकृद् युक्ता वहन्ति ते  ।  
कल्पम् एकं मुनि-श्रेष्ठ वारि-गर्भ-समुद्भवाः  ॥ २,१२.३ ॥  
क्षीणं पीतं सुरैः सोमम् आप्याययति दीप्तिमान्  ।  
मैत्रेयैक-कलं सन्तं रश्मिनैकेन भास्करः  ॥ २,१२.४ ॥  
क्रमेण येन पीतोऽसौ देवैस् तेन निशाकरम्  ।  
आप्याययत्य् अनुदिनं भास्करो वारि-तस्करः  ॥ २,१२.५ ॥  
सम्भृतं चार्ध-मासेन तत् सोम-स्थं सुधामृतम्  ।  
पिबन्ति देवा मैत्रेय सुधाहारा यतोऽमराः  ॥ २,१२.६ ॥  
त्रयस्-त्रिंशत्-सहस्राणि त्रयस्-त्रिंशच् छतानि च  ।  
त्रयस्-त्रिंशत् तथा देवाः पिबन्ति क्षणदा-करम्  ॥ २,१२.७ ॥  
कला-द्वयावशिष्टस् तु प्रविष्टः सूर्य-मण्डलम्  ।  
अमाख्या-रश्मौ वसति अमावास्या ततः स्मृता  ॥ २,१२.८ ॥  
अप्सु तस्मिन्न् अहोरात्रे पूर्वं विशति चन्द्रमाः  ।  
ततो वीरुत्सु वसति प्रयात्य् अर्कं ततः क्रमात्  ॥ २,१२.९ ॥  
छिनत्ति विरुधो यस् तु वीरुत्-संस्थे निशाकरे  ।  
पत्रं वा पातयत्य् एकं ब्रह्म-हत्यां स विन्दति  ॥ २,१२.१० ॥  
सोमं पञ्चदशे भागे किञ्चिच्-छिष्टे कलात्मके  ।  
अपराह्णे पितृ-गणा जघन्यं पर्युपासते  ॥ २,१२.११ ॥  
पिबन्ति द्वि-कलाकारं शिष्टा तस्य कला तु या  ।  
सुधा-मृत-मयी पुण्या ताम् इन्दोः पितरो मुने  ॥ २,१२.१२ ॥  
निःसृतं तद् अमावास्यां गभस्तिभ्यः सुधामृतम्  ।  
मासं तृप्तिम् अवाप्याग्र्यां पितरः सन्ति निर्वृताः  ।  
सौम्या बर्हिषदश् चैव अग्निष्वात्ताश् च ते त्रिधा  ॥ २,१२.१३ ॥  
एवं देवान् सिते पक्षे कृष्ण-पक्षे तथा पितॄन्  ।  
वीरुधश् चामृत-मयैः शीतैर् अस्परमाणुभिः  ॥ २,१२.१४ ॥  
वीरुधौषधि-निष्पत्त्या मनुष्य-पशु-कीटकान्  ।  
आप्याययति शीतांशुः प्राकाश्य-आह्लादनेन तु  ॥ २,१२.१५ ॥  
वाय्व्-अग्नि-द्रव्य-सम्भूतो रथश् चन्द्र-सुतस्य च  ।  
पिशङ्गैस् तुरगैर् युक्तः सोऽष्टाभिर् वायु-वेगिभिः  ॥ २,१२.१६ ॥  
स-वरूथः सानुकर्षो युक्तो भू-सम्भवैर् हयैः  ।  
सोपासांग-पताकस् तु शुक्रस्यापि रथो महान्  ॥ २,१२.१७ ॥  
अष्टाश्वः काञ्चनः श्रीमान् भौमस्यापि रथो महान्  ।  
पद्म-रागारुणैर् अश्वैः संयुक्तो वह्नि-सम्भवैः  ॥ २,१२.१८ ॥  
अष्टाभिः पाण्डुरैर् युक्तो वाजिभिः काञ्चनो रथः  ।  
तस्मिंस् तिष्ठति वर्षान्ते राशौ राशौ बृहस्पतिः  ॥ २,१२.१९ ॥  
आकाश-सम्भवैर् अश्वैः शबलैः स्यन्दनं युतम्  ।  
तम् आरुह्य शनैर् याति मन्द-गामी शनैश्चरः  ॥ २,१२.२० ॥  
स्वर्भानोस् तुरगा ह्य् अष्टौ भृङ्गाभा धूसरं रथम्  ।  
सकृद् युक्तास् तु मैत्रेय वहन्त्य् अविरतं सदा  ॥ २,१२.२१ ॥  
आदित्यान् निःसृतो राहुः सोमं गच्छति पर्वसु  ।  
आदित्यम् एति सोमाच् च पुनः सौरेषु पर्वसु  ॥ २,१२.२२ ॥  
तथा केतु-रथस्याश्वा अप्य् अष्टौ वात-रंहसः  ।  
पलाल-धूम-वर्णाभा लाक्षा-रस-निभारुणाः  ॥ २,१२.२३ ॥  
एते मया ग्रहाणां वै तवाख्याता रथा नव  ।  
सर्वे ध्रुवे महाभाग प्रबद्धा वायु-रश्मिभिः  ॥ २,१२.२४ ॥  
ग्रहर्क्ष-ताराधिष्ण्यानि ध्रुवे बद्धान्य् अशेषतः  ।  
भ्रमन्त्य् उचित-चारेण मैत्रेयानिल-रश्मिभिः  ॥ २,१२.२५ ॥  
यावन्त्यश् चैव तारास् ता तावन्तो वात-रश्मयः  ।  
सर्वे ध्रुवे निबद्धास् ते भ्रमन्तो भ्रामयन्ति तम्  ॥ २,१२.२६ ॥  
तैल-पीडा यथा चक्रं भ्रमन्तो भ्रामयन्ति वै  ।  
तथा भ्रमन्ति ज्योतींषि वात-विद्धानि सर्वशः  ॥ २,१२.२७ ॥  
अलात-चक्रवद् यान्ति वात-चक्रेरितानि तु  ।  
यस्मिन् ज्योतींषि वहति प्रवहस् तेन स स्मृतः  ॥ २,१२.२८ ॥  
शिशुमारस् तु यः प्रोक्तः स ध्रुवो यत्र तिष्ठति  ।  
सन्निवेशं च तस्यापि शृणुष्व मुनि-सत्तम  ॥ २,१२.२९ ॥  
यद् अह्ना कुरुते पापं तं दृष्ट्वा निशि मुच्यते  ।  
यावन्त्यश् चैव तारास् ताः शिशुमार-आश्रिता दिवि  ।  
तावन्त्य् एव तु वर्षाणि जीवत्य् अभ्यधिकानि च  ॥ २,१२.३० ॥  
उत्तानपादस् तस्याधो विज्ञेयो ह्य् उत्तरो हनुः  ।  
यज्ञोऽधरश् च विज्ञेयो धर्मो मूर्धानम् आश्रितः  ॥ २,१२.३१ ॥  
हृदि नारायणश् चास्ते अश्विनौ पूर्व-पादयोः  ।  
वरुणश् चार्यमा चैव पश्चिमे तस्य सक्थिनी  ॥ २,१२.३२ ॥  
शिश्रः संवत्सरस् तस्य मित्रोऽपानं समाश्रितः  ॥ २,१२.३३ ॥  
पुच्छेऽग्निश् च महेन्द्रश् च कश्यपोऽथ ततो ध्रुवः  ।  
तारकाः शिशुमारस्य नास्तम् एति चतुष्टयम्  ॥ २,१२.३४ ॥  
इत्य् एष सन्निवेशोऽयं पृथिव्या ज्योतिषां तथा  ।  
द्वीपानाम् उदधीनां च पर्वतानां च कीर्तितः  ॥ २,१२.३५ ॥  
वर्षाणां च नदीनां च ये च तेषु वसन्ति वै  ।  
तेषां स्वरूपम् आख्यातं सङ्क्षेपः श्रूयतां पुनः  ॥ २,१२.३६ ॥  
यद् अम्बु वैष्णवः कायस् ततो विप्र वसुन्धरा  ।  
पद्माकारा समुद्भूता पर्वताब्ध्यादि-संयुता  ॥ २,१२.३७ ॥  
ज्योतींषि विष्णुर् भुवनानि विष्णुर् वनानि विष्णुर् गिरयो दिशश् च  ।  
नद्यः समुद्राश् च स एव सर्वं यद् अस्ति यन् नास्ति च विप्र-वर्य  ॥ २,१२.३८ ॥  
ज्ञान-स्वरूपो भगवान् यतोऽसाव् अशेष-मूर्तिर् न तु वस्तु-भूतः  ।  
ततो हि शैलाब्धि-धरादि-भेदान् जानीहि विज्ञान-विजृम्भितानि  ॥ २,१२.३९ ॥  
यदा तु शुद्धं निज-रूपि सर्वं कर्म-क्षये ज्ञानम् अपास्त-दोषम्  ।  
तदा हि सङ्कल्प-तरोः फलानि भवन्ति नो वस्तुषु वस्तु-भेदाः  ॥ २,१२.४० ॥  
वस्त्व् अस्ति किं कुत्राचिद् आदि-मध्य-पर्यन्त-हीनं सततैकरूपम्  ।  
यच् चान्यथात्वं द्विज याति भूयो न तत् तथा तत्र कुतो हि तत्त्वम्  ॥ २,१२.४१ ॥  
मही घटत्वं घटतः कपालिका कपालिका चूर्ण-रजस् ततोऽणुः  ।  
जनैः स्व-कर्म-स्तिमितात्म-निश्चयैर् आलक्ष्यते ब्रूहि किम् अत्र वस्तु  ॥ २,१२.४२ ॥  
ज्ञानं विशुद्धं विमलं विशोकम् अशेष-लोभादि-निरस्त-सङ्गम्  ।  
एकं सद्-एकं परमः स वासुदेवो न यतोऽन्यद् अस्ति  ॥ २,१२.४४ ॥  
सद्-भाव एवं भवतो मयोक्तो ज्ञानं यथा सत्यम् असत्यम् अन्यत्  ।  
एतत् तु यत् संव्यवहार-भूतं तत्रापि चोक्तं भुवनाश्रितं ते  ॥ २,१२.४५ ॥  
यज्ञः पशुर् वह्निर् अशेष-ऋत्विक् सोमः सुराः स्वर्ग-मयश् च कामः  ।  
इत्य्-आदि-कर्मा श्रित-मार्ग-दृष्टं भूरादि-भोगाश् च फलानि तेषाम्  ॥ २,१२.४६ ॥  
यच् चैतद् भुवन-गतं मया तवोक्तं सर्वत्र व्रजति हि तत्र कर्म-वश्यः  ।  
ज्ञात्वैवं ध्रुवम् अचलं सद्-एक-रूपं तत् कुर्याद् विशति हि येन वासुदेवम्  ॥ २,१२.४७ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे द्वादशोऽध्यायः (१२)  

***  

मैत्रेय उवाच  
भगवन् सम्यग् आख्यातं यत् पृष्टोऽसि मया किल  ।  
भू-समुद्रादि-सरितां संस्थानं ग्रह-संस्थितिः  ॥ २,१३.१ ॥  
विष्ण्वाधारं यथा चैतत् त्रैलोक्यं समवस्थितम्  ।  
परमार्थस् तु ते प्रोक्तो यथा ज्ञानं प्रधानतः  ॥ २,१३.२ ॥  
यत् त्व् एतद् भगवान् आह भरतस्य महीपतेः  ।  
श्रोतुम् इच्छमि चरितं तन् ममाख्यातुम् अर्हसि  ॥ २,१३.३ ॥  
भरतः स महीपालः सालग्रामेऽवसत् किल  ।  
योग-युक्तः समाधाय वासुदेवे सदा मनः  ॥ २,१३.४ ॥  
पुण्ये देश-प्रभावेन ध्यायतश् च सदा हरिम्  ।  
कथं तु नाभवन् मुक्तिर् यद् अभूत् स द्विजः पुनः  ॥ २,१३.५ ॥  
विप्रत्वे च कृतं तेन यद् भूयः सुमहात्मना  ।  
भरतेन मुनि-श्रेष्ठ तत् सर्वं वक्तुम् अर्हसि  ॥ २,१३.६ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
सालग्रामे महाभागो भगवन्-न्यस्त-मानसः  ।  
स उवास चिरं कालं मैत्रेय पृथिवी-पतिः  ॥ २,१३.७ ॥  
अहिंसादिष्व् अशेषेषु गुणेषु गुणिनां वरः  ।  
अवाप परमां काष्ठां मनसश् चापि संयमे  ॥ २,१३.८ ॥  
यज्ञेशाच्युत गोविन्द माधवानन्त केशव  ।  
कृष्ण विष्णो हृषीकेश वासुदेव नमोऽस्तु ते  ॥ २,१३.९ ॥  
इति राजा अह भरतो हरेर् नामानि केवलम्  ।  
नान्यज् जगाद मैत्रेय किञ्चित् स्वप्नान्तरेऽपि च  ।  
एतत्-पदं तद्-अर्थं च विना नान्यद् अचिन्तयत्  ॥ २,१३.१० ॥  
समित्-पुष्प-कुशादानं चक्रे देव-क्रिया-कृते  ।  
नान्यानि चक्रे कर्माणि निःसङ्गो योग-तापसः  ॥ २,१३.११ ॥  
जगाम सोऽभिषेकार्थम् एकदा तु महानदीम्  ।  
सस्नौ तत्र तदा चक्रे स्नानस्यानन्तर-क्रियाः  ॥ २,१३.१२ ॥  
अथाजगाम तत्-तीरं जलं पातुं पिपासिता  ।  
आसन्न-प्रसवा ब्रह्मन्न् एकैव हरिणी वनात्  ॥ २,१३.१३ ॥  
ततः समभवत् तत्र पीत-प्राये जले तथा  ।  
सिंहस्य नादः सुमहान् सर्व-प्राणि-भयङ्करः  ॥ २,१३.१४ ॥  
ततः सा सहसा त्रासाद् आप्लुता निम्नगा-तटम्  ।  
अत्य्-उच्चारोहणेनास्या नद्यां गर्भः पपात ह  ॥ २,१३.१५ ॥  
तम् ऊह्यमानं वेगेन वीचि-माला-परिप्लुतम्  ।  
जग्राह स नृपो गर्भात् पतितं मृग-पोतकम्  ॥ २,१३.१६ ॥  
गर्भ-प्रच्युति-दोषेण प्रोत्तुङ्गाक्रमणेन च  ।  
मैत्रेय सापि हरिणी पपात च ममार च  ॥ २,१३.१७ ॥  
हरिणीं तां विलोक्याथ विपन्नां नृप-तापसः  ।  
मृग-पोतं समादाय निजम् आश्रमम् आगतः  ॥ २,१३.१८ ॥  
चकारानुदिनं चासौ मृग-पोतस्य वै नृपः  ।  
पोषणं पुष्यमाणश् च स तेन ववृधे मुने  ॥ २,१३.१९ ॥  
चचाराश्रम-पर्यन्ते तृणानि गहनेषु सः  ।  
दूरं गत्वा च शार्दूल-त्रासाद् अभ्याययौ पुनः  ॥ २,१३.२० ॥  
प्रातर् गत्वातिदूरं च सायम् आयात्य् अथाश्रमम्  ।  
पुनश् च भरतस्याभूद् आश्रमस्योटजाजिरे  ॥ २,१३.२१ ॥  
तस्य तस्मिन् मृगे दूर-समीप-परिवर्तिनि  ।  
आसीच् चेतः समासक्तं न ययावान्यतो द्विज  ॥ २,१३.२२ ॥  
विमुक्त-राज्य-तनयः प्रोज्झिताशेष-बान्धवः  ।  
ममत्वं स चकारोच्चैस् तस्मिन् हरिण-बालके  ॥ २,१३.२३ ॥  
किं वृकैर् भक्षितो व्याघ्रैः किं सिंहेन निपातितः  ।  
चिरायमाणे निष्क्रान्ते तस्यासीद् इति मानसम्  ॥ २,१३.२४ ॥  
एषा वसुमती तस्य खुराग्र-क्षत-कर्बुरा  ॥ २,१३.२५ ॥  
प्रीतये मम जातोऽसौ क्व ममैणक-बालकः  ।  
विषाणाग्रेण मद्-बाहुं कण्डूयन-परो हि सः  ।  
क्षेमेणाभ्यागतोऽरण्याद् अपि मां सुखयिष्यति  ॥ २,१३.२६ ॥  
एते लून-शिखास् तस्य दशनैर् अचिरोद्गतैः  ।  
कुशाः काशा विराजन्ते बटवः सामगा इव  ॥ २,१३.२७ ॥  
इत्थं चिर-गते तस्मिन् स चक्रे मानसं मुनिः  ।  
प्रीति-प्रसन्न-वदनः पार्श्व-स्थे चाभवन् मृगे  ॥ २,१३.२८ ॥  
समाधि-भङ्गस् तस्यासीत् तन्-मयत्वाद् धृतात्मनः  ।  
सन्त्यक्त-राज्य-भोगर्द्धि-स्वजनस्यापि भूपतेः  ॥ २,१३.२९ ॥  
चपलं चपले तस्मिन् दूर-गं दूर-गामिनि  ।  
मृग-पोतेऽभवच्-चित्तं स्थैर्यवत्-तस्य भूपतेः  ॥ २,१३.३० ॥  
कालेन गच्छता सोऽथ कालं चक्रे महीपतिः  ।  
पितेव साश्रु-पुत्रेण मृग-पोतेन वीक्षितः  ॥ २,१३.३१ ॥  
मृगम् एव तदाद्राक्षीत् त्यजन् प्राणान् असाव् अपि  ।  
तन्-मयत्वेन मैत्रेय नान्यत् किञ्चिद् अचिन्तयत्  ॥ २,१३.३२ ॥  
ततश् च तत्-काल-कृतां भावनां प्राप्य तादृशीम्  ।  
जम्बू-मार्गे महारण्ये जातो जाति-स्मरो मृगः  ॥ २,१३.३३ ॥  
जाति-स्मरत्वाद् उद्विग्नः संसारस्य द्विजोत्तम  ।  
विहाय मातरं भूयः सालग्रामम् उपाययौ  ॥ २,१३.३४ ॥  
शुष्कैस् तृणैस् तथा पर्णैः स कुर्वन्न् आत्म-पोषणम्  ।  
मृगत्व-हेतु-भूतस्य कर्मणो निष्कृतिं ययौ  ॥ २,१३.३५ ॥  
तत्र चोत्सृष्ट-देहोऽसौ जज्ञे जाति-स्मरो द्विजः  ।  
सदाचार-वतां शुद्धे योगीनां प्रवरे कुले  ॥ २,१३.३६ ॥  
सर्व-विज्ञान-सम्पन्नः सर्व-शास्त्रार्थ-तत्त्ववित्  ।  
अपश्यत् स च मैत्रेय आत्मानं प्रकृतेः परम्  ॥ २,१३.३७ ॥  
आत्मनोऽधिगत-ज्ञानो देवादीनि महामुने  ।  
सर्व-भूतान्य् अभेदेन स ददर्श तदात्मनः  ॥ २,१३.३८ ॥  
न पपाठ गुरु-प्रोक्तं कृतोपनयनः श्रुतिम्  ।  
न ददर्श च कर्माणि शास्त्राणि जगृहे न च  ॥ २,१३.३९ ॥  
उक्तोऽपि बहुशः किञ्चिज् जड-वाक्यम् अभाषत  ।  
तद् अप्य् असंस्कार-गुणं ग्राम्य-वाक्योक्ति-संश्रितम्  ॥ २,१३.४० ॥  
अपध्वस्त-वपुः सोऽपि मलिनाम्बर-धृग् द्विजः  ।  
क्लिन्न-दन्तान्तरः सर्वैः परिभूतः स नागरैः  ॥ २,१३.४१ ॥  
सम्मानना परां हानिं योगर्द्धेः कुरुते यतः  ।  
जनेनावमतो योगी योग-सिद्धिं च विन्दति  ॥ २,१३.४२ ॥  
तस्माच् चरेत वै योगी सतां धर्मम् अदृषयन्  ।  
जना यथावमन्येरन् गच्छेयुर् नैव सङ्गतिम्  ॥ २,१३.४३ ॥  
हिरण्यगर्भ-वचनं विचिन्त्येत्थं महा-मतिः  ।  
आत्मानं दर्शयामास जडोन्मत्ताकृतिं जने  ॥ २,१३.४४ ॥  
भुङ्क्ते कुल्माष-वाट्यादि-शाकं वन्यं फलं कणान्  ।  
यद् यद् आप्नोति सुबहु तद् अत्ते काल-संयमम्  ॥ २,१३.४५ ॥  
पितर्य् उपरते सोऽथ भ्रातृ-भ्रातृव्य-बान्धवैः  ।  
कारितः क्षेत्र-कर्मादि-कदन्नाहार-पोषितः  ॥ २,१३.४६ ॥  
समाक्ष-पीनावयवो जड-कारी च कर्मणि  ।  
सर्व-लोकोपकरणं बभूवाहाराचेतनः  ॥ २,१३.४७ ॥  
तं तादृशम् असंस्कारं विप्राकृति-विचेष्टितम्  ।  
क्षत्ता सौवीर-राजस्य काल्यै पशुम् अकल्पयत्  ॥ २,१३.४८ ॥  
रात्रौ तं समलङ्कृत्य वैशसस्य विधानतः  ।  
अधिष्ठितं महा-काली ज्ञात्वा योगेश्वरं तथा  ॥ २,१३.४९ ॥  
ततः खङ्गं समादाय निशितं निशि सा तथा  ।  
क्षत्तारं क्रूर-कर्माणम् अच्छिनत् कण्ठ-मूलतः  ।  
स्व-पार्षद-युता देवी पपौ रुधिरम् उल्बणम्  ॥ २,१३.५० ॥  
ततः सौवीर-राजस्य प्रयातस्य महात्मनः  ।  
विष्ट-कर्ताथ मन्येत विष्टि-योग्योऽयम् इत्य् अपि  ॥ २,१३.५१ ॥  
तं तादृशं महात्मानं भस्म-च्छन्नम् इवानलम्  ।  
क्षत्ता सौवीर-राजस्य विष्टि-योग्यम् अमन्यत  ॥ २,१३.५२ ॥  
स राजा शिबिकारूढो गन्तुं कृत-मतिर् द्विज  ।  
बभूवेक्षुमती-तीरे कपिलर्षेर् वराश्रमम्  ॥ २,१३.५३ ॥  
श्रेयः किम् अत्र संसारे दुःख-प्राये नृणाम् इति  ।  
प्रष्टुं तं मोक्ष-धर्मज्ञं कपिलाख्यं महामुनिम्  ॥ २,१३.५४ ॥  
उवाह शिबिकां तस्य क्षत्तुर्-वचन-चोदितः  ।  
नृणां विष्टि-गृहीतानाम् अन्येषां सोऽपि मध्य-गः  ॥ २,१३.५५ ॥  
गृहीतो विष्टिना विप्रः सर्व-ज्ञानैक-भाजनम्  ।  
जाति-स्मरोऽसौ पापस्य क्षय-काम उवाह ताम्  ॥ २,१३.५६ ॥  
ययौ जड-मतिः सोऽथ मृग-मात्रावलोकनम्  ।  
कुर्वन् मति-मतां श्रेष्ठस् तद्-अन्ये त्वरितं ययुः  ॥ २,१३.५७ ॥  
विलोक्य नृपतिः सोऽथ विषमां शिबिका-गतिम्  ।  
किम् एतद् इत्य् आह समं गम्यतां शिबिका-वहाः  ॥ २,१३.५८ ॥  
पुनस् तथैव शिबिकां विलोक्य विषमां हि सः  ।  
नृपः किम् एतद् इत्य् आह भवद्भिर् गम्यतेऽन्यथा  ॥ २,१३.५९ ॥  
भूपतेर् वदतस् तस्य श्रुत्वेत्थं बहुशो वचः  ।  
शिबिका-वाहकाः प्रोचुर् अयं यातीत्य् असत्वरम्  ॥ २,१३.६० ॥  

राजोवाच  
किं श्रान्तोऽस्य् अल्पम् अध्वानं त्वयोढा शिबिका मम  ।  
किम् आयास-सहो न त्वं पीवान् असि निरीक्ष्यसे  ॥ २,१३.६१ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
नाहं पीवा न चैवोढा शिबिका भवतो मया  ।  
न श्रान्तोऽस्मि न चायासो सोढव्योऽस्ति महीपते  ॥ २,१३.६२ ॥  

राजोवाच  
प्रत्यक्षं दृश्यसे पीवान् अद्यापि शिबिका त्वयि  ।  
श्रमश् च भारोद्वहने भवत्य् एव हि देहिनाम्  ॥ २,१३.६३ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
प्रत्यक्षं भवता भूप यद् दृष्टं मम तद् वद  ।  
बलवान् अबलश् चेति वाच्यं पश्चाद् विशेषणम्  ॥ २,१३.६४ ॥  
त्वयोढा शिबिका चेति त्वय्य् अद्यापि च संस्थिता  ।  
मिथ्यैतद् अत्र तु भवाञ् शृणोतु वचनं मम  ॥ २,१३.६५ ॥  
भूमौ पाद-युगं त्वास्ते जङ्घे पाद-द्वये स्थिते  ।  
ऊर्वोर् जङ्घा-द्वयावस्थौ तदाधारं तथोदरम्  ॥ २,१३.६६ ॥  
वक्षः-स्थलं तथा बाहू स्कन्धौ चोदर-संस्थितौ  ।  
स्कन्धाश्रितेयं शिबिका मम भारोऽत्र किं कृतः  ॥ २,१३.६७ ॥  
शिबिकायां स्थितं चेदं वपुस् त्वद्-उपलक्षितम्  ।  
तत्र त्वम् अहम् अप्य् अत्र प्रोज्झिते चेदम् अन्यथा  ॥ २,१३.६८ ॥  
अहं त्वं च तथान्ये च भूतैर् उह्याम पार्थिव  ।  
गुण-प्रवाह-पतितो भूत-वर्गोऽपि यात्य् अयम्  ॥ २,१३.६९ ॥  
कर्म-वश्या गुणाश् चैते सत्त्वाद्याः पृथिवीपते  ।  
अविद्या-सञ्चितं कर्म तच् चाशेषेषु जन्तुषु  ॥ २,१३.७० ॥  
आत्मा शुद्धोऽक्षरः शान्तो निर्गुणः प्रकृतेः परः  ।  
प्रवृद्ध्य्-अपचयौ नास्य एकस्याखिल-जन्तुषु  ॥ २,१३.७१ ॥  
यदा नोपचयस् तस्य न चैवापचयो नृप  ।  
तदा पीवान् असीतीत्थं कया युक्त्या त्वयेरितम्  ॥ २,१३.७२ ॥  
भू-पाद-जङ्घा-कट्य्-ऊरु-जठरादिषु संस्थिते  ।  
शिबिकेयं यथा स्कन्धे तथा भारः समस् त्वया  ॥ २,१३.७३ ॥  
तथान्यैर् जन्तुभिर् भूप शिबिकोढा न केवलम्  ।  
शैल-द्रुम-गृहोत्थोऽपि पृथिवी-सम्भवोऽपि वा  ॥ २,१३.७४ ॥  
यदा पुंसः पृथग्-भावः प्राकृतैः कारणैर् नृप  ।  
सोढव्यस् तु तदायासः कथं वा नृपते मया  ॥ २,१३.७५ ॥  
यद्-द्रव्या शिबिका चेयं तद्-द्रव्यो भूत-सङ्ग्रहः  ।  
भवतो मेऽखिलस्यास्य ममत्वेनोपबृंहितः  ॥ २,१३.७६ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
एवम् उक्त्वभवन् मौनी स वहञ् छिबिकां द्विज  ।  
सोऽपि राजावतीर्योर्व्यां तत्-पादौ जगृहे त्वरन्  ॥ २,१३.७७ ॥  

राजोवाच  
भो-भो विसृज्य शिबिकां प्रसादं कuru मे द्विजः  ।  
कथ्यतां को भवान् अत्र जाड्य-रूप-धरः स्थितः  ॥ २,१३.७८ ॥  
यो भवान् यन्-निमित्तं वा यद्-आगमन-कारणम्  ।  
तत् सर्वं कथ्यतां विद्वन् मह्यं शुश्रूषवे त्वया  ॥ २,१३.७९ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
श्रूयतां सोऽहम् इत्य् एतद् वक्तुं भूप न शक्यते  ।  
उपभोग-निमित्तं च सर्वत्रागमन-क्रिया  ॥ २,१३.८० ॥  
सुख-दुःखोपभोगौ तु तौ देहाद्य्-उपपादकौ  ।  
धर्माधर्मोद्भवौ भोक्तुं जन्तुर् देहादिम् ऋच्छति  ॥ २,१३.८१ ॥  
सर्वस्यैव हि भूपाल जन्तोः सर्वत्र कारणम्  ।  
धर्माधर्मौ यतः कस्मात् कारणं पृच्छते त्वया  ॥ २,१३.८२ ॥  

राजोवाच  
धर्माधर्मौ न सन्देहः सर्व-कार्येषु कारणम्  ।  
उपभोग-निमित्तं च देहाद् देहान्तरागमः  ॥ २,१३.८३ ॥  
यस् त्व् एतद् भवता प्रोक्तं सोऽहम् इत्य् एतद् आत्मनः  ।  
वक्तुं न शक्यते श्रोतुं तन् ममेच्छा प्रवर्तते  ॥ २,१३.८४ ॥  
योऽस्ति सोऽहम् इति ब्रह्मन् कथं वक्तुं न शक्यते  ।  
आत्मन्य् एष न दोषाय शब्दोऽहम् इति यो द्विज  ॥ २,१३.८५ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
शब्दोऽहम् इति दोषाय नात्मन्य् एष तथैव तत्  ।  
अनात्मन्य् आत्म-विज्ञानं शब्दो वा भ्रान्ति-लक्षणः  ॥ २,१३.८६ ॥  
जिह्वा ब्रवीत्य् अहम् इति दन्तोष्ठौ तालुके नृप  ।  
एते नाहं यतः सर्वे वाङ्-निष्पादन-हेतवः  ॥ २,१३.८७ ॥  
किं हेतुभिर् वदत्य् एषा वाग् एवाहम् इति स्वयम्  ।  
अतः पीवान् असीत्य् एतद् वक्तुम् इत्थं न युज्यते  ॥ २,१३.८८ ॥  
पिण्डः पृथग् यतः पुंसः शिरः-पाण्यादि-लक्षणः  ।  
ततोऽहम् इति कुत्रैतां संज्ञां राजन् करोम्य् अहम्  ॥ २,१३.८९ ॥  
यद्य् अन्योऽस्ति परः कोऽपि मत्तः पार्थिव-सत्तम  ।  
तदैषोऽहम् अयं चान्यो वक्तुम् एवम् अपीष्यते  ॥ २,१३.९० ॥  
यदा समस्त-देहेषु पुमान् एको व्यवस्थितः  ।  
तदा हि को भवान् सोऽहम् इत्य् एतद् विफलम् वचः  ॥ २,१३.९१ ॥  
त्वं राजा शिबिका चेयम् इमे वाहाः पुरः-सराः  ।  
अयं च भवतो लोको न सद् एतन् नृपोच्यते  ॥ २,१३.९२ ॥  
वृक्षाद् दारु ततश् चेयं शिबिका त्वद्-अधिष्ठिता  ।  
किं वृक्ष-संज्ञा वास्याः स्याद् दारु-संज्ञाथ वा नृप  ॥ २,१३.९३ ॥  
वृक्षारूढो महाराज नायं वदति ते जनः  ।  
न च दारुणि सर्वस् त्वां ब्रवीति शिबिका-गतम्  ॥ २,१३.९४ ॥  
शिबिका-दारु-सङ्घातो रचना-स्थिति-संस्थितः  ।  
अन्विष्यतां नृप-श्रेष्ठ तद्-भेदे शिबिका त्वया  ॥ २,१३.९५ ॥  
एवं छत्र-शलाकानां पृथग्-भावे विमृश्यताम्  ।  
क्व यातं छत्रम् इत्य् एतन् न्यायस् त्वयि तथा मयि  ॥ २,१३.९६ ॥  
पुमान् स्त्री गौर् अजो वाजी कुञ्जरओ विहगस् तरुः  ।  
देहेषु लोक-संज्ञेयं विज्ञेया कर्म-हेतुषु  ॥ २,१३.९७ ॥  
पुमान् न देवो न नरो न पशुर् न च पादपः  ।  
शरीराकृति-भेदास् तु भूपैते कर्म-योनयः  ॥ २,१३.९८ ॥  
वस्तु राजेति यल् लोके यच् च राज-भटात्मकम्  ।  
तथान्यच् च नृपेत्थं तन् न सत् सङ्कल्पनामयम्  ॥ २,१३.९९ ॥  
यत् तु कालान्तरेणापि नान्यं संज्ञां उपैति वै  ।  
परिणामादि-सम्भूतां तद्-वस्तु नृप तच् च किम्  ॥ २,१३.१०० ॥  
त्वं राजा सर्व-लोकस्य पितुः पुत्रो रिपो रिपुः  ।  
पत्न्याः पतिः पिता सूनोः किं त्वं भूप वदाम्य् अहम्  ॥ २,१३.१०१ ॥  
त्वं किम् एतच् छिरः किं नु ग्रीवा तव तथोदरम्  ।  
किम् उ पादादिकं त्वं वा तवैतत् किं महीपते  ॥ २,१३.१०२ ॥  
समस्तावयवेभ्यस् त्वं पृथग् भूय व्यवस्थितः  ।  
कोऽहम् इत्य् अत्र निपुणो भूत्वा चिन्तय पार्थिव  ॥ २,१३.१०३ ॥  
एवं व्यवस्थिते तत्त्वे मयाहम् इति भाषितुम्  ।  
पृथक्-करण-निष्पाद्यं शक्यते नृपते कथम्  ॥ २,१३.१०४ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे त्रयोदशोऽध्यायः (१३)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
निशम्य तस्येति वचः परमार्थ-समन्वितम्  ।  
प्रश्रयावनतो भूत्वा तम् आह नृपतिर् द्विजम्  ॥ २,१४.१ ॥  

राजोवाच  
भगवन् यत् त्वया प्रोक्तं परमार्थ-मयं वचः  ।  
श्रुते तस्मिन् भ्रमन्तीव मनसो मम वृत्तयः  ॥ २,१४.२ ॥  
एतद् विवेक-विज्ञानं यद् अशेषेषु जन्तुषु  ।  
भवता दर्शितं विप्र तत् परं प्रकृतेर् महत्  ॥ २,१४.३ ॥  
नाहं वहामि शिबिकां शिविका न मयि स्थिता  ।  
शरीरम् अन्यद् अस्मत्-तौ योनेयं शिबिका धृता  ॥ २,१४.४ ॥  
गुण-प्रवृत्त्या भूतानां प्रवृत्तिः कर्म-चोदिता  ।  
प्रवर्तन्ते गुणा ह्य् एते किं ममेति त्वयोदितम्  ॥ २,१४.५ ॥  
एतस्मिन् परमार्थज्ञ मम श्रोत्र-पथं गते  ।  
मनो विह्वलताम् एति परमार्थार्थितां गतम्  ॥ २,१४.६ ॥  
पूर्वम् एव महाभागं कपिलर्षिम् अहं द्विज  ।  
प्रष्टुम् अभ्युद्यतो गत्वा श्रेयः किं त्व् अत्र शंस मे  ॥ २,१४.७ ॥  
तद्-अन्तरे च भवता यद् एतद् वाक्यम् ईरितम्  ।  
तेनैव परमार्थार्थं त्वयि चेतः प्रधावति  ॥ २,१४.८ ॥  
कपिलर्षिर् भगवानः सर्व-भूतस्य वै द्विज  ।  
विष्णोर् अंशो जगन्-मोह-नाशायोर्वीम् उपागतः  ॥ २,१४.९ ॥  
स एव भगवान् नूनम् अस्माकं हित-काम्यया  ।  
प्रत्यक्षताम् अत्र गतो यथैतद् भावतोच्यते  ॥ २,१४.१० ॥  
तन् मह्यं प्रणताय त्वं यच् छ्रेयः परमं द्विजः  ।  
तद् वदाखिल-विज्ञान-जल-वीच्य्-उदधिर् भवान्  ॥ २,१४.११ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
भूप पृच्छसि किं श्रेयः परमार्थं नु पृच्छसि  ।  
श्रेयांस्य् अपरमार्थानि अशेषाणि च भूपते  ॥ २,१४.१२ ॥  
देवता-राधनं कृत्वा धन-सम्पदम् इच्छति  ।  
पुत्रान् इच्छति राज्यं च श्रेयस् तस्यैव तन् नृप  ॥ २,१४.१३ ॥  
कर्म यज्ञात्मकं श्रेयः फलं तत्-प्राप्ति-लक्षणम्  ।  
श्रेयः प्रधानं च फले तद् एवानभिसंहिते  ॥ २,१४.१४ ॥  
आत्मा ध्येयः सदा भूप योग-युक्तैस् तथा परम्  ।  
श्रेयस् तस्यैव संयोगः श्रेयो यः परमात्मनः  ॥ २,१४.१५ ॥  
श्रेयांस्य् एवम् अनेकानि शतशोऽथ सहस्रशः  ।  
सन्त्य् अत्र परमार्थस् तु न त्व् एते श्रूयतां च मे  ॥ २,१४.१६ ॥  
धर्माय त्यज्यते किन्तु परमार्थो धनं यदि  ।  
व्ययश् च क्रियते कस्मात् काम-प्राप्त्य्-उपलक्षणः  ॥ २,१४.१७ ॥  
पुत्रश् चेत् परमार्थः स्यात् सोऽप्य् अन्यस्य नरेश्वर  ।  
परमार्थ-भूतः सोऽन्यस्य परमार्थो हि तत्-पिता  ॥ २,१४.१८ ॥  
एवं न परमार्थोऽस्ति जगत्य् अस्मिञ् चराचरे  ।  
परमार्थो हि कार्याणि कारणानाम् अशेषतः  ॥ २,१४.१९ ॥  
राज्यादि-प्राप्तिर् अत्रोक्ता परमार्थतया यदि  ।  
परमार्था भवन्त्य् अत्र न भवन्ति च वै ततः  ॥ २,१४.२० ॥  
ऋग्-यजुः-साम-निष्पाद्यं यज्ञ-कर्म मतं तव  ।  
परमार्थ-भूतं तत्रापि श्रूयतां गदतो मम  ॥ २,१४.२१ ॥  
यत् तु निष्पाद्यते कार्यं मृदा कारण-भूतया  ।  
तत्-कारणानुगमनाज् ज्ञायते नृप मृण्मयम्  ॥ २,१४.२२ ॥  
एवं विनाशिभिर् द्रव्यैः समिद्-आज्य-कुशादिभिः  ।  
निष्पाद्यते क्रिया या तु सा भवित्री विनाशिनी  ॥ २,१४.२३ ॥  
अनाशो परमार्थश् च प्राज्ञैर् अभ्युपगम्यते  ।  
तत् तु नाशि न सन्देहो नाशि-द्रव्योपपादितम्  ॥ २,१४.२४ ॥  
तद् एवाफलदं कर्म परमार्थो मतस् तव  ।  
मुक्ति-साधन-भूतत्वात् परमार्थो न साधनम्  ॥ २,१४.२५ ॥  
ध्यानं चैवात्मनो भूप परमार्थार्थ-शब्दितम्  ।  
भेद-कारि परेभ्यस् तु परमार्थो न भेदवान्  ॥ २,१४.२६ ॥  
परमात्मात्मनोर् योगः परमार्थ इतीष्यते  ।  
मिथ्यैतद् अन्यद्-द्रव्यं हि नैति तद्-द्रव्यतां यतः  ॥ २,१४.२७ ॥  
तस्माच् छ्रेयांस्य् अशेषाणि नृ-वैतानि न संशयः  ।  
परमार्थस् तु भूपाल सङ्क्षेपाच् छ्रूयतां मम  ॥ २,१४.२८ ॥  
एको व्यापी समः शुद्धो निर्गुणः प्रकृतेः परः  ।  
जन्म-वृद्ध्यादि-रहित आत्मा सर्व-गतोऽव्ययः  ॥ २,१४.२९ ॥  
पर-ज्ञान-मयो सद्भिर् नाम-जात्यादिभिर् विभुः  ।  
न योगवान् न युक्तोऽभून् नैव पार्थिव योक्ष्यते  ॥ २,१४.३० ॥  
तस्यात्म-पर-देहेषु सतोऽप्य् एक-मयं हि यत्  ।  
विज्ञानं परमार्थोऽसौ द्वैतिनोऽतथ्य-दर्शिनः  ॥ २,१४.३१ ॥  
वेणु-रन्ध्र-प्रभेदेन भेदः षड्जादि-संज्ञितः  ।  
अभेद-व्यापिनो वायोस् तथास्य परमात्मनः  ॥ २,१४.३२ ॥  
एक-स्वरूप-भेदश् च ब्रह्म-कर्मावृति-प्रजः  ।  
देवादि-भेदेऽपध्वस्ते नास्त्य् एवावरणे हि सः  ॥ २,१४.३३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे चतुर्दशोऽध्यायः (१४)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
इत्य् उक्ते मौनिनं भूयश् चिन्तयानं महीपतिम्  ।  
प्रत्य् उवाचाथ विप्रोऽसाव् अद्वैतान्तर्गतां कथाम्  ॥ २,१५.१ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
श्रूयतां नृप-शार्दूल यद् गीतम् ऋभुणा पुरा  ।  
अवबोधं जनयता निदाघस्य महात्मनः  ॥ २,१५.२ ॥  
ऋभु-नामाभवत् पुत्रो ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।  
विज्ञात-तत्त्व-सद्भावो निसर्गाद् एव भूपते  ॥ २,१५.३ ॥  
तस्य शिष्यो निदाघोऽभूत् पुलस्त्य-तनयः पुरा  ।  
प्रादाद् अशेष-विज्ञानं स तस्मै परया मुदा  ॥ २,१५.४ ॥  
अवाप्त-ज्ञान-तन्त्रस्य न तस्याद्वैत-वासना  ।  
स ऋभुस् तर्कयामास निदाघस्य नरेश्वर  ॥ २,१५.५ ॥  
देविकायास् तटे वीर-नगरं नाम वै पुरम्  ।  
समृद्धम् अतिरम्यं च पुलस्त्येन निवेशितम्  ॥ २,१५.६ ॥  
रम्योपवन-पर्यन्ते स तस्मिन् पार्थिवोत्तम  ।  
निदाघो नाम योगज्ञ ऋभु-शिष्योऽवसत् पुरा  ॥ २,१५.७ ॥  
दिव्ये वर्ष-सहस्रे तु समतीतेऽस्य तत्-पुरम्  ।  
जगाम स ऋभुः शिष्यं निदाघम् अवलोककः  ॥ २,१५.८ ॥  
स तस्य वैश्वदेवान्ते द्वारालोकन-गोचरे  ।  
स्थितस् तेन गृहीतार्घ्यो निज-वेश्म प्रवेशितः  ॥ २,१५.९ ॥  
प्रक्षालिताङ्घ्रि-पाणिं च कृतासन-परिग्रहम्  ।  
उवाच स द्विज-श्रेष्ठो भुज्यताम् इति सादरम्  ॥ २,१५.१० ॥  

ऋभुरुवाच  
भो विप्र-वर्य भोक्तव्यं यद् अन्नं भवतो गृहे  ।  
तत् कथ्यतां कदन्नेषु न प्रीतिः सततं मम  ॥ २,१५.११ ॥  

निदाघ उवाच  
सक्तु-यावक-वाट्यानाम् अपूपानां च मे गृहे  ।  
यद् रोचते द्विज-श्रेष्ठ तत् त्वं भुङ्क्ष्व यथेच्छया  ॥ २,१५.१२ ॥  

ऋभुरुवाच  
कदन्नानि द्विजैतानि मृष्टम् अन्नं प्रयच्छ मे  ।  
संयाव-पायसादीनि द्रप्स-फाणितवन्ति च  ॥ २,१५.१३ ॥  

निदाघ उवाच  
हे हे शालिनि मद्-गेहे यत् किञ्चिद् अतिशोभनम्  ।  
भक्ष्योपसाधनं मृष्टं तेनास्यान्नं प्रसाधय  ॥ २,१५.१४ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
इत्य् उक्ता तेन सा पत्नी मृष्टम् अन्नं द्विजस्य यत्  ।  
प्रसादितवती तद् वै भर्तुर्-वचन-गौरवात्  ॥ २,१५.१५ ॥  
तं भुक्तवन्तम् इच्छातो मृष्टम् अन्नं महामुनिम्  ।  
निदाघः प्राह भूपाल प्रश्रयावनतः स्थितः  ॥ २,१५.१६ ॥  

निदाघ उवाच  
अपि ते परमा तृप्तिर् उत्पन्ना तुष्टिर् एव च  ।  
अपि ते मानसं स्वस्थम् आहारेण कृतं द्विज  ॥ २,१५.१७ ॥  
क्व निवासो भवान् विप्र क्व च गन्तुं समुद्यतः  ।  
आगम्यते च भवता यतस् तच् च द्विजोच्यताम्  ॥ २,१५.१८ ॥  

ऋभुरुवाच  
क्षुद् यस्य तस्य भुक्तेऽन्ने तृप्तिर् ब्राह्मण जायते  ।  
न मे क्षुन् नाभवत् तृप्तिः कस्मान् मां परिपृच्छसि  ॥ २,१५.१९ ॥  
वह्निना पार्थिवे धातौ क्षपिते क्षुत्-समुद्भवः  ।  
भवत्य् अम्भसि च क्षीणे नृणां तृड् अपि जायते  ॥ २,१५.२० ॥  
क्षुत्-तृष्णे देह-धर्माख्ये न ममैते यतो द्विज  ।  
ततः क्षुत्-सम्भवाभावात् तृप्तिर् अस्त्य् एव मे सदा  ॥ २,१५.२१ ॥  
मनसः स्वस्थता तुष्टिश् चित्त-धर्माव् इमौ द्विज  ।  
चेतसो यस्य तत् पृच्छ पुमान् एभिर् न युज्यते  ॥ २,१५.२२ ॥  
क्व निवासस् तवेत्य् उक्तं क्व गन्तासि च यत् त्वया  ।  
कुतश् चागम्यते तत्र त्रितयेऽपि निबोध मे  ॥ २,१५.२३ ॥  
पुमान् सर्व-गतो व्यापी आकाशवद् अयं यतः  ।  
कुतः कुत्र क्व गन्तासीत्य् एतद् अप्य् अर्थवत् कथम्  ॥ २,१५.२४ ॥  
सोऽहं गन्ता न चागन्ता नैक-देश-निकेतनः  ।  
त्वं चान्ये च न च त्वं च नान्ये नैवाहम् अप्य् अहम्  ॥ २,१५.२५ ॥  
मृष्टं न मृष्टम् अप्य् एषा जिज्ञासा मे कृता तव  ।  
किं वक्ष्यसीति तत्रापि श्रूयतां द्विज-सत्तम  ॥ २,१५.२६ ॥  
किम् अस्वाद् वथ वा मृष्टं भुञ्जतोऽस्ति द्विजोत्तम  ।  
मृष्टम् एव यथा मृष्टं तद् एवोद्वेग-कारकम्  ॥ २,१५.२७ ॥  
अमृष्टं जायते मृष्टं मृष्टाद् उद्विजते जनः  ।  
आदि-मध्यावसानेषु किम् अन्नं रुचि-कारकम्  ॥ २,१५.२८ ॥  
मृण्मयं हि गृहं यद्वन् मृदा लिप्तं स्थिरं भवेत्  ।  
पार्थिवोऽयं तथा देहः पार्थिवैः परमाणुभिः  ॥ २,१५.२९ ॥  
यव-गोधूम-मुद्गादि घृतं तैलं पयो दधि  ।  
गुडं फलादीनि तथा पार्थिवाः परमाणवः  ॥ २,१५.३० ॥  
तद् एतद् भवता ज्ञात्वा मृष्टामृष्ट-विचारि यत्  ।  
तन् मनः समतालम्बि कार्यं साम्यं हि मुक्तये  ॥ २,१५.३१ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
इत्य् आकर्ण्य वचस् तस्य परमार्थश्रितं नृप  ।  
प्रणिपत्य महाभागो निदाघो वाक्यम् अब्रवीत्  ॥ २,१५.३२ ॥  
प्रसीद मद्-धितार्थाय कथ्यतां यत् त्वम् आगतः  ।  
नष्टो मोहस् तवाकर्ण्य वचांस्य् एतानि मे द्विज  ॥ २,१५.३३ ॥  

ऋभुरुवाच  
ऋभुर् अस्मि तवाचार्यः प्रज्ञा-दानाय ते द्विज  ।  
इहागतोऽहं यास्यामि परमार्थस् तवोदितः  ॥ २,१५.३४ ॥  
एवम् एकम् इदं विद्धि न भेदि सकलं जगत्  ।  
वासुदेवाभिधेयस्य स्वरूपं परमात्मनः  ॥ २,१५.३५ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
तथेत्य् उक्त्वा निदाघेन प्रणिपात-पुरःसरम्  ।  
पूजितः परया भक्त्या इच्छातः प्रययाव् ऋभुः  ॥ २,१५.३६ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयेऽंशे पञ्चदशोऽध्यायः (१५)  

***  

ब्राह्मण उवाच  
ऋभुर् वर्ष-सहस्रे तु समतीते नरेश्वर  ।  
निदाघ-ज्ञान-दानाय तद् एव नगरं ययौ  ॥ २,१६.१ ॥  
नगरस्य बहिः सोऽथ निदाघं ददृशे मुनिः  ।  
महीबल-परीवारे पुरं विशति पार्थिवे  ॥ २,१६.२ ॥  
दूरे स्थितं महाभागं जन-सम्मर्द-वर्जकम्  ।  
क्षुत्-क्षाम-कण्ठम् आयान्तम् अरण्यात् स-समित्-कुशम्  ॥ २,१६.३ ॥  
दृष्ट्वा निदाघं स ऋभुर् उपगम्याभिवाद्य च  ।  
उवाच कस्माद् एकान्ते स्थीयते भवता द्विज  ॥ २,१६.४ ॥  

निदाघ उवाच  
भो विप्र जन-संमर्दो महान् एष नरेश्वरः  ।  
प्रविविक्षुः पुरं रम्यं तेनात्र स्थीयते मया  ॥ २,१६.५ ॥  

ऋभुरुवाच  
नराधिपोऽत्र कतमः कतमश् चेतरो जनः  ।  
कथ्यतां मे द्विज-श्रेष्ठ त्वम् अभिज्ञो मतो मम  ॥ २,१६.६ ॥  

निदाघ उवाच  
योऽयं गजेन्द्रम् उन्मत्तम् अद्रि-शृङ्ग-समुच्छ्रितम्  ।  
अधिरूढो नरेद्रोऽयं परिलोकस् तथेतरः  ॥ २,१६.७ ॥  

ऋभुरुवाच  
एतौ हि गज-राजानौ युग-पद् दर्शितौ मम  ।  
भवता न विशेषेण पृथक्-चिह्नोपलक्षणौ  ॥ २,१६.८ ॥  
तत् कथ्यतां महाभाग विशेषो भवतानयोः  ।  
ज्ञातुम् इच्छाम्य् अहं कोऽत्र गजः को वा नराधिपः  ॥ २,१६.९ ॥  

निदाघ उवाच  
गजो योऽयम् अथो ब्रह्मन्न् उपर्य् अस्यैष भूपतिः  ।  
वाह्य-वाहक-सम्बन्धं को न जानाति वै द्विज  ॥ २,१६.१० ॥  

ऋभुरुवाच  
जानामि अहं यथा ब्रह्मंस् तथा माम् अवबोधय  ।  
अधः-शब्द-निगद्यं हि किं चोर्ध्वम् अभिधीयते  ॥ २,१६.११ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
इत्य् उक्तः सहसारुह्य निदाघः प्राह तम् ऋभुम्  ।  
श्रूयतां कथयाम्य् एष यन् मां त्वं परिपृच्छसि  ॥ २,१६.१२ ॥  
उपर्य् अहं यथा राजा त्वम् अधः कुञ्जरो यथा  ।  
अवबोधाय ते ब्रह्मन् दृष्टान्तो दर्शितो मया  ॥ २,१६.१३ ॥  

ऋभुरुवाच  
त्वं राजेन द्विज-श्रेष्ठ स्थितोऽहं गजवद् यदि  ।  
तद् एतत् त्वं समाचक्ष्व कतमस् त्वम् अहं तथा  ॥ २,१६.१४ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
इत्य् उक्तः सत्वरं तस्य प्रगृह्य चरणाव् उभौ  ।  
निदाघस् त्व् आह भगवान् आचार्यस् त्वम् ऋभुर् ध्रुवम्  ॥ २,१६.१५ ॥  
नान्यस्याद्वैत-संस्कार-संस्कृतं मानसं तथा  ।  
यथाचार्यस्य तेन त्वां मन्ये प्राप्तम् अहं गुरुम्  ॥ २,१६.१६ ॥  

ऋभुरुवाच  
तवोपदेश-दानाय पूर्व-शुश्रूषण-आदृतः  ।  
गुरु-स्नेहाद् ऋभुर् नाम निदाघ समुपागतः  ॥ २,१६.१७ ॥  
तद् एतद् उपदिष्टं ते सङ्क्षेपेण महामते  ।  
परमार्थ-सार-भूतं यद् अद्वैतम् अशेषतः  ॥ २,१६.१८ ॥  

ब्राह्मण उवाच  
एवम् उक्त्वा ययौ विद्वान् निदाघं स ऋभुर् गुरुः  ।  
निदाघोऽप्य् उपदेशेन तेनाद्वैत-परोऽभवत्  ॥ २,१६.१९ ॥  
सर्व-भूतान्य् अभेदेन ददृशे स तदात्मनः  ।  
यथा ब्रह्म-परो मुक्तिम् अवाप परमां द्विजः  ॥ २,१६.२० ॥  
तथा त्वम् अपि धर्मज्ञ तुल्यात्म-रिपु-बान्धवः  ।  
भव स्वर्ग-गतं जानन्न् आत्मानम् अवनीपते  ॥ २,१६.२१ ॥  
सित-नीलादि-भेदेन यथैकं दृश्यते नभः  ।  
भ्रान्त-दृष्टिभिर् आत्मापि तथैकः सन् पृथक्-पृथक्  ॥ २,१६.२२ ॥  
एकः समस्तं यद् इहास्ति किञ्चित् तद् अच्युतो नास्ति परं ततोऽन्यत्  ।  
सोऽहं स च त्वं च सर्वम् एतद् आत्म-स्वरूपं त्यज भेद-मोहम्  ॥ २,१६.२३ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
इतीरितस् तेन स राज-वर्यस् तत्याज भेदं परमार्थ-दृष्टिः  ।  
स चापि जाति-स्मरणाप्त-बोधस् तत्रैव जन्मन्य् अपवर्गम् आप  ॥ २,१६.२४ ॥  
इति भरत-नरेन्द्र-सार-वृत्तं कथयति यश् च शृणोति भक्ति-युक्तः  ।  
स विमल-मतिर् एति नात्म-मोहं भवति च संसरणे नु मुक्त-योग्यः  ॥ २,१६.२५ ॥  
इति श्रीविष्णुपुराणे द्वितीयेऽंशे षोडशोऽध्यायः (१६)  

इति श्रीविष्णुमहापुराणे द्वितीयोंशः समाप्तः  

***  

अथ श्रीविष्णुमहापुराणे विष्णुचित्त्यात्म-प्रकाशाख्य-श्रीधरीय-व्याख्याद्वयोपेते तृतीयोंशः प्रारभ्यते  
श्रीमते रामानुजाय नमः  

मैत्रेय उवाच  
कथिता गुरुणा सम्यग् भू-समुद्रादि-संस्थितिः  ।  
सूर्यादीनां च संस्थानं ज्योतिषां चातिविस्तरात्  ॥ ३,१.१ ॥  
देवादीनां तथा सृष्टिर् ऋषीणां चापि वर्णिता  ।  
चातुर्वर्ण्यस्य चोत्पत्तिस् तिर्यग्-योनि-गतस्य च  ॥ ३,१.२ ॥  
ध्रुव-प्रह्लाद-चरितं विस्तराच् च त्वयोदितम्  ।  
मन्वन्तराण्य् अशेषाणि श्रोतुम् इच्छाम्य् अनुक्रमात्  ॥ ३,१.३ ॥  
मन्वन्तराधिपांश् चैव शक्र-देव-पुरोगमान्  ।  
भवता कथितान् एतान् श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं गुरो  ॥ ३,१.४ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
अतीतानागतानीह यानि मन्वन्तराणि वै  ।  
तान्य् अहं भवतः सम्यक् कथयामि यथा-क्रमम्  ॥ ३,१.५ ॥  
स्वायम्भुवो मनुः पूर्वं परः स्वारोचिषस् तथा  ।  
उत्तमस् तामसश् चैव रैवतश् चाक्षुषस् तथा  ॥ ३,१.६ ॥  
षड् एते मनवोऽतीताः साम्प्रतं तु रवेः सुतः  ।  
वैवस्वतोऽयं यस् त्व् एतत् सप्तमं वर्ततेऽन्तरम्  ॥ ३,१.७ ॥  
स्वायम्भुवं तु कथितं कल्पादाव् अन्तरं मया  ।  
देवाः सप्तर्षयश् चैव यथावत् कथिता मया  ॥ ३,१.८ ॥  
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि मनोः स्वारोचिषस्य तु  ।  
मन्वन्तराधिपान् सम्यग् देवर्षींस् तत्-सुतांस् तथा  ॥ ३,१.९ ॥  
पारावताः स-तुषिता देवाः स्वारोचिषेऽन्तरे  ।  
विपश्चिच्-छत्र-देवेन्द्रो मैत्रेयासीन् महाबलः  ॥ ३,१.१० ॥  
ऊर्ज-स्तम्भस् तथा प्राणो वातोऽथ वृषभस् तथा  ।  
निरयश् च परीवांश् च तत्र सप्तर्षयोऽभवन्  ॥ ३,१.११ ॥  
चैत्र-किम्पुरुषाद्याश् च सुताः स्वारोचिषस्य तु  ।  
द्वितीयम् एतद् व्याख्यातम् अन्तरं शृणु चोत्तमम्  ॥ ३,१.१२ ॥  
तृतीयेऽप्य् अन्तरे ब्रह्मन्न् उत्तमो नाम यो मनुः  ।  
सुशान्तिर् नाम देवेन्द्रो मैत्रेयासीत् सुताञ् छृणु  ॥ ३,१.१३ ॥  
सुधामानस् तथा सत्या जपाश् चाथ प्रतर्दनाः  ।  
वशवर्तिश् च पञ्चैते गणा द्वादशकाः स्मृताः  ॥ ३,१.१४ ॥  
वसिष्ठ-तनया ह्य् एते सप्त सप्तर्षयोऽभवन्  ।  
अजः परशुदीप्ताद्यास् तथोत्तम-मनोः सुताः  ॥ ३,१.१५ ॥  
तामसस्यान्तरे देवाः सुपागा हरयस् तथा  ।  
सत्याश् च सुधियश् चैव सप्तविंशतिका गणाः  ॥ ३,१.१६ ॥  
शिबिर् इन्द्रस् तथा चासीच् छत-यज्ञोपलक्षणः  ।  
सप्तर्षयश् च ये तेषां तेषां नामानि मे शृणु  ॥ ३,१.१७ ॥  
ज्योतिर्-धामा पृथुः काव्यश् चैत्रोऽग्निर् धनकस् तथा  ।  
पीवरश् चर्षयो ह्य् एते सप्त तत्रापि चान्तरे  ॥ ३,१.१८ ॥  
नरः ख्यातिः केतुरूपो जानु-जङ्घादयस् तथा  ।  
पुत्रास् तु तामसस्यासन् नृ-जानाः सुमहाबलाः  ॥ ३,१.१९ ॥  
पञ्चमे वापि मैत्रेय रैवतो नाम नामतः  ।  
मनुर् विभुश् च तत्रेन्द्रो देवांश् चात्रान्तरे शृणु  ॥ ३,१.२० ॥  
अमिताभा भूतरया वैकुण्ठाः सुसमेधसः  ।  
एते देव-गणास् तत्र चतुर्दश-चतुर्दश  ॥ ३,१.२१ ॥  
हिरण्य-रोमा वेदाश्रीर् ऊर्ध्व-बाहुस् तथापरः  ।  
वेद-बाहुः सुधामा च पर्जन्यश् च महामुनिः  ।  
एते सप्तर्षयो विप्र तत्रासन् रैवतेऽन्तरे  ॥ ३,१.२२ ॥  
बल-बन्धुश् च सम्भाव्यः सत्यकाद्याश् च तत्-सुताः  ।  
नरेन्द्राश् च महा-वीर्या बभूवुर् मुनि-सत्तम  ॥ ३,१.२३ ॥  
स्वारोचिषश् चौत्तमश् च तामसो रैवतस् तथा  ।  
प्रियव्रतान्वया ह्य् एते चत्वारो मनवः स्मृताः  ॥ ३,१.२४ ॥  
विष्णुम् आराध्य तपसा स राजर्षिः प्रियव्रतः  ।  
मन्वन्तराधिपान् एतान् लब्धवान् आत्म-वंश-जान्  ॥ ३,१.२५ ॥  
षष्ठे मन्वन्तरे चासीच् चाक्षुषाख्यस् तथा मनुः  ।  
मनोजवस् तथैवेन्द्रो देवान् अपि निबोध मे  ॥ ३,१.२६ ॥  
आद्याः प्रसूता भव्याश् च पृथुकाश् च दिवौकसः  ।  
महानुभावा लेखश्च पञ्चैते ह्य् अष्टका गणाः  ॥ ३,१.२७ ॥  
सुमेधा विरजाश् चैव हविष्मान् उत्तमो मधुः  ।  
अतिनामा सहिष्णुश् च सप्तासन्न् इति चर्षयः  ॥ ३,१.२८ ॥  
ऊरुः पूरुः शतद्युम्न-प्रमुखाः सुमहाबलाः  ।  
चाक्षुषस्य मनोः पुत्राः पृथिवी-पतयोऽभवन्  ॥ ३,१.२९ ॥  
विवस्वतः सुतो विप्र श्राद्धदेवो महा-द्युतिः  ।  
मनुः संवर्तते धीमान् साम्प्रतं सप्तमेऽन्तरे  ॥ ३,१.३० ॥  
आदित्य-वसु-रुद्राद्या देवाश् चात्र महामुने  ।  
पुरन्दरस् तथैवात्र मैत्रेय त्रिदशेश्वरः  ॥ ३,१.३१ ॥  
वसिष्ठः काश्यपोऽथात्रिर् जमदग्निः स-गौतमः  ।  
विश्वामित्र-भरद्वाजौ सप्त सप्तर्षयोऽभवन्  ॥ ३,१.३२ ॥  
इक्ष्वाकुश् च नृगश् चैव धृष्टः शर्यातिर् एव च  ।  
नरिष्यन्तश् च विख्यातो नाभागोऽरिष्ट एव च  ॥ ३,१.३३ ॥  
करूषश् च पृषध्रश् च सुमहान् लोक-विश्रुतः  ।  
मनोर् वैवस्वतस्यैते नव पुत्राः सुधार्मिकाः  ॥ ३,१.३४ ॥  
विष्णु-शक्तिर् अनौपम्या सत्त्वोद्रिक्ता स्थितौ स्थिता  ।  
मन्वन्तरेष्व् अशेषेषु देवत्वेनाधितिष्ठति  ॥ ३,१.३५ ॥  
अंशेन तस्या जज्ञेऽसौ यज्ञः स्वायम्भुवेऽन्तरे  ।  
आकूत्यां मानसो देव उत्पन्नः प्रथमेऽन्तरे  ॥ ३,१.३६ ॥  
ततः पुनः स वै देवः प्राप्ते स्वारोचिषेऽन्तरे  ।  
तुषितायां समुत्पन्नो ह्य् अजितस्-तुषितैः सह  ॥ ३,१.३७ ॥  
औत्तमेऽप्य् अन्तरे देवस्-तुषितस् तु पुनः स वै  ।  
सत्यायाम् अभवत् सत्यः सत्यैः सह सुरोत्तमैः  ॥ ३,१.३८ ॥  
तामसस्यान्तरे चैव सम्प्राप्तः पुनर् एव हि  ।  
हर्यायां हरिभिः सार्धं हरिर् एव बभूव ह  ॥ ३,१.३९ ॥  
रैवतेऽप्य् अन्तरे देवः सम्भूत्यां मानसो हरिः  ।  
सम्भूतो रैवतैः सार्धं देवैर् देव-वरो हरिः  ॥ ३,१.४० ॥  
चाक्षुषे चान्तरे देवो वैकुण्ठः पुरुषोत्तमः  ।  
विकुण्ठायाम् असौ जज्ञे वैकुण्ठैर् दैवतैः सह  ॥ ३,१.४१ ॥  
मन्वन्तरेऽत्र सम्प्राप्ते तथा वैवस्वते द्विज  ।  
वामनः काश्यपाद् विष्णुर् अदित्यां सम्बभूव ह  ॥ ३,१.४२ ॥  
त्रिभिः क्रमैर् इमान् लोकान् जित्वा येन महात्मना  ।  
पुरन्दराय त्रैलोक्यं दत्तं निहत-कण्टकम्  ॥ ३,१.४३ ॥  
इत्य् एतास् तनयस् तस्य सप्त-मन्वन्तरेषु वै  ।  
सप्तस्व् एवाभवन् विप्र याभिः संवर्धिताः प्रजाः  ॥ ३,१.४४ ॥  
यस्माद् विष्टम् इदं विश्वं यस्य शक्त्या महात्मनः  ।  
तस्मात् स प्रोच्यते विष्णुर् विशोर् धातोः प्रवेशनात्  ॥ ३,१.४५ ॥  
सर्वे च देवा मनवः समस्ताः सप्तर्षयो ये मनु-सूनवश् च  ।  
इन्द्रश् च योऽयं त्रिदशेश-भूतो विष्णोर् अशोषास् तु विभूतयस् ताः  ॥ ३,१.४६ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे प्रथमोऽध्यायः (१)  

***  

मैत्रेय उवाच  
प्रोक्तान्य् एतानि भवता सप्त मन्वन्तराणि वै  ।  
भविष्याण्य् अपि विप्रर्षे ममाख्यातुं त्वम् अर्हसि  ॥ ३,२.१ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
सूर्यस्य पत्नी संज्ञाभूत् तनया विश्वकर्मणः  ।  
मनुर् यमो यमी चैव तद्-अपत्यानि वै मुने  ॥ ३,२.२ ॥  
असहन्ती तु सा भर्तुस् तेजश्-छायां युयोज वै  ।  
भर्तृ-शुश्रूषणेऽरण्यं स्वयं च तपसे ययौ  ॥ ३,२.३ ॥  
संज्ञेयम् इत्य् अथार्कश् च छायायाम् आत्मज-त्रयम्  ।  
शनैश्चरं मनुं चान्यं तपतीं चाप्य् अजनयत्  ॥ ३,२.४ ॥  
छाया-संज्ञा ददौ शापं यमाय कुपिता यदा  ।  
तदान्येयम् असौ बुद्धिर् इत्यासीद् यम-सूर्ययोः  ॥ ३,२.५ ॥  
ततो विवस्वान् आख्यातां तयैवारण्य-संस्थिताम्  ।  
समाधि-दृष्ट्याददृशे ताम् अश्वां तपसि स्थिताम्  ॥ ३,२.६ ॥  
वाजि-रूप-धरः सोऽथ तस्यां देवाव् अथाश्विनौ  ।  
जनयामास रेवन्तं रेतसोऽन्ते च भास्करः  ॥ ३,२.७ ॥  
आनिन्ये च पुनः संज्ञां स्व-स्थानं भगवान् रविः  ।  
तेजसः शमनं चास्य विश्वकर्मा चकार ह  ॥ ३,२.८ ॥  
भ्रमम् आरोप्य सूर्यं तु तस्य तेजो-निशातनम्  ।  
कृतवान् अष्टमं भागं स व्यशातयद् अव्ययम्  ॥ ३,२.९ ॥  
यत् तस्माद् वैष्णवं तेजश्-शातितं विश्वकर्मणा  ।  
जाज्वल्यमानम् अपतद् भूमौ मुनि-सत्तम  ॥ ३,२.१० ॥  
त्वष्टैव तेजसा तेन विष्णोश् चक्रम् अकल्पयत्  ।  
त्रिशूलं चैव शर्वस्य शिबिकां धनदस्य च  ॥ ३,२.११ ॥  
शक्तिं गुहस्य देवानाम् अन्येषां च यद् आयुधम्  ।  
तत् सर्वं तेजसा तेन विश्वकर्मा व्यवर्धयत्  ॥ ३,२.१२ ॥  
छाया-संज्ञा-सुतो योऽसौ द्वितीयः कथितो मनुः  ।  
पूर्वजस्यासवर्णोऽसौ सावर्णिस् तेन कथ्यते  ॥ ३,२.१३ ॥  
तस्य मन्वन्तरं ह्य् एतत् सावर्णिम् अथाष्टमम्  ।  
तच् छृणुष्व महाभाग भविष्यत् कथयामि ते  ॥ ३,२.१४ ॥  
सावर्णिस् तु मनुर् योऽसौ मैत्रेय भविता ततः  ।  
सुतपाश् चामिताभाश् च मुख्याश् चापि तथा सुराः  ॥ ३,२.१५ ॥  
तेषां गणाश् च देवानाम् एकैको विंशकः स्मृतः  ।  
सप्तर्षीन् अपि वक्ष्यामि भविष्यान् मुनि-सत्तम  ॥ ३,२.१६ ॥  
दीप्तिमान् गालवो रामः कृपो द्रोणिस् तथा परः  ।  
मत्-पुत्रश् च तथा व्यास ऋष्यशृङ्गश् च सप्तमः  ॥ ३,२.१७ ॥  
विष्णु-प्रसादाद् अनघः पातालान्तर-गोचरः  ।  
विरोचन-सुतस् तेषां बलिर् इन्द्रो भविष्यति  ॥ ३,२.१८ ॥  
विरजाश् चोर्वरीवांश् च निर्मोकाद्यास् तथापरे  ।  
सावर्णेस् तु मनोः पुत्रा भविष्यन्ति नरेश्वराः  ॥ ३,२.१९ ॥  
नवमो दक्ष-सावर्णिर् भविष्यति मुने मनुः  ॥ ३,२.२० ॥  
पारा मरीचि-गर्भाश् च सुधर्माणस् तथा त्रिधा  ।  
भविष्यन्ति तथा देवा ह्य् एकैको द्वादशो गणः  ॥ ३,२.२१ ॥  
तेषाम् इन्द्रो महा-वीर्यो भविष्यत्य् अद्भुतो द्विज  ॥ ३,२.२२ ॥  
सवनो द्युतिमान् भव्यो वसुर् मेधातिथिस् तथा  ।  
ज्योतिष्मान् सप्तमः सत्यस् तत्रैते च महर्षयः  ॥ ३,२.२३ ॥  
धृत-केतुर् दीप्ति-केतुः पञ्च-हस्तो निरामयौ  ।  
पृथु-श्रवाद्याश् च तथा दक्ष-सावर्णिकात्मजाः  ॥ ३,२.२४ ॥  
दशमो ब्रह्म-सावर्णिर् भविष्यति मुने मनुः  ।  
सुधामानो विशुद्धाश् च शत-संख्यास् तथा सुराः  ॥ ३,२.२५ ॥  
तेषाम् इन्द्रश् च भविता शान्तिर् नाम महाबलः  ।  
सप्तर्षयो भविष्यन्ति ये तथा तान् शृणुष्व ह  ॥ ३,२.२६ ॥  
हविष्मान् सुकृतः सत्यस् तपो-मूर्तिस् तथापरः  ।  
नाभागोऽप्रतिमौजाश् च सत्यकेतुस् तथैव च  ॥ ३,२.२७ ॥  
सुक्षेत्रश् चोत्तमौजाश् च भूरिषेणादयो दश  ।  
ब्रह्म-सावर्णि-पुत्रास् तु रक्षिष्यन्ति वसुन्धराम्  ॥ ३,२.२८ ॥  
एकादशश् च भविता धर्म-सावर्णिको मनुः  ॥ ३,२.२९ ॥  
विहङ्गमाः कामागम निर्वाण ऋषयस् तथा  ।  
गणास् त्व् एते तदा मुख्या देवानां च भविष्यताम्  ।  
एकैकस् त्रिंशकस् तेषां गणश् चेन्द्रश् च वैशृतः  ॥ ३,२.३० ॥  
निःस्वरश् चाग्नितेजाश् च वपुष्मान् घृणिर् आरुणिः  ।  
हविष्मान् अनघश् चैव भाव्याः सप्तर्षयस् तथा  ॥ ३,२.३१ ॥  
सर्व-त्रगः सुधर्मा च देवानीकादयस् तथा  ।  
भविष्यन्ति मनोस् तस्य तनयाः पृथिवीश्वराः  ॥ ३,२.३२ ॥  
रुद्र-पुत्रस् तु सावर्णिर् भविता द्वादशो मनुः  ।  
ऋतु-धामा च तत्रेन्द्रो भविता शृणु मे सुरान्  ॥ ३,२.३३ ॥  
हरिता रोहिता देवास् तथा सुमनसो द्विज  ।  
सुकर्माणः सुरापाश् च दशकाः पञ्च वै गणाः  ॥ ३,२.३४ ॥  
तपस्वी सुतपाश् चैव तपो-मूर्तिस् तपो-रतिः  ।  
तपो-धृतिर् द्युतिश् चान्यः सप्तमस् तु तपो-धनः  ।  
सप्तर्षयस् त्व् इमे तस्य पुत्रान् अपि निबोध मे  ॥ ३,२.३५ ॥  
देववान् उपदेवश् च देव-श्रेष्ठादयस् तथा  ।  
मनोस् तस्य महा-वीर्या भविष्यन्ति महा-नृपाः  ॥ ३,२.३६ ॥  
त्रयोदशो रुचिर् नामा भविष्यति मुने मनुः  ॥ ३,२.३७ ॥  
सुत्रामानः सुकर्माणः सुधर्माणस् तथामराः  ।  
त्रयस्-त्रिंशद्-विभेदास् ते देवानां यत्र वै गणाः  ॥ ३,२.३८ ॥  
दिवस्-पतिर् महा-वीर्यस् तेषाम् इन्द्रो भविष्यति  ॥ ३,२.३९ ॥  
निर्मोहस्-तत्त्व-दर्शी च निष्प्रकम्प्यो निरुत्सुकः  ।  
धृतिमान् अव्ययश् चान्यः सप्तमः सुतपा मुनिः  ।  
सप्तर्षयस् त्व् अमी तस्य पुत्रान् अपि निबोध मे  ॥ ३,२.४० ॥  
चित्र-सेन-विचित्राद्या भविष्यन्ति महीक्षितः  ॥ ३,२.४१ ॥  
भौमश् चतुर्दशश् चात्र मैत्रेय भविता मनुः  ।  
शुचिर् इन्द्रः सुर-गणस् तत्र पञ्च शृणुष्व तान्  ॥ ३,२.४२ ॥  
चाक्षुषाश् च पवित्राश् च कनिष्ठा भ्राजिकास् तथा  ।  
वाच-वृद्धश् च वै देवाः सप्तर्षीन् अपि मे शृणु  ॥ ३,२.४३ ॥  
अग्नि-बाहुः शुचिः शुक्रो मागधोऽग्नीध्र एव च  ।  
युक्तस् तथा जितश् चान्यो मनु-पुत्रान् अतः शृणु  ॥ ३,२.४४ ॥  
ऊरु-गम्भीर-बुद्ध्याद्या मनोस् तस्य सुता नृपाः  ।  
कथिता मुनि-शार्दूल पालयिष्यन्ति ये महीम्  ॥ ३,२.४५ ॥  
चतुर्-युगान्ते वेदानां जायते किल विप्लवः  ।  
प्रवर्तयन्ति तान् एत्य भुवं सप्तर्षयो दिवः  ॥ ३,२.४६ ॥  
कृते कृते स्मृतेर् विप्र प्रणेता जायते मनुः  ।  
देवा यज्ञ-भुजस् ते तु यावन् मन्वन्तरं तु तत्  ॥ ३,२.४७ ॥  
भवन्ति ये मनोः पुत्रा यावन् मन्वन्तरं तु तैः  ।  
तद्-अन्वयोद्भवैश् चैव तावद् भूः परिपाल्यते  ॥ ३,२.४८ ॥  
मनुः सप्तर्षयो देवा भू-पालाश् च मनोः सुताः  ।  
मन्वन्तरे भवन्त्य् एते शक्रश् चैवाधिकारिणः  ॥ ३,२.४९ ॥  
चतुर्दशभिर् एतैस् तु गतैर् मन्वन्तरैर् द्विज  ।  
सहस्र-युग-पर्यन्तः कल्पो निःशेष उच्यते  ॥ ३,२.५० ॥  
तावत्-प्रमाणा च निशा ततो भवति सत्तम  ।  
ब्रह्म-रूप-धरः शेते शेषाहाव् अम्बु-संप्लवे  ॥ ३,२.५१ ॥  
त्रैलोक्यम् अखिलं ग्रस्त्वा भगवान् आदि-कृद् विभुः  ।  
स्व-माया-संस्थितो विप्र सर्व-भूतो जनार्दनः  ॥ ३,२.५२ ॥  
ततः प्रबुद्धो भगवान् यथा पूर्वं तथा पुनः  ।  
सृष्टिं करोत्य् अव्ययात्मा कल्पे कल्पे रजो-गुणः  ॥ ३,२.५३ ॥  
मनवो भू-भुजः सेन्द्रा देवाः सप्तर्षयस् तथा  ।  
सात्त्विकोऽशः स्थिति-करो जगतो द्विज-सत्तम  ॥ ३,२.५४ ॥  
चतुर्-युगोऽप्य् असौ विष्णुः स्थिति-व्यापार-लक्षणः  ।  
युग-व्यवस्थां कुरुते तथा मैत्रेय तच् छृणु  ॥ ३,२.५५ ॥  
कृते युगे परं ज्ञानं कपिलादि-स्वरूप-धृक्  ।  
ददाति सर्व-भूतात्मा सर्व-भूत-हिते रतः  ॥ ३,२.५६ ॥  
चक्रवर्ति-स्वरूपेण त्रेतायाम् अपि स प्रभुः  ।  
दुष्टानां निग्रहं कुर्वन् परिपाति जगत्-त्रयम्  ॥ ३,२.५७ ॥  
वेदम् एकं चतुर्-भेदं कृत्वा शाखा-शतैर् विभुः  ।  
करोति बहुलं भूयो वेद-व्यास-स्वरूप-धृक्  ॥ ३,२.५८ ॥  
वेदांस् तु द्वापरे व्यस्य कलेर् अन्ते पुनर् हरिः  ।  
कल्कि-स्वरूपी दुर्वृत्तान् मार्गे स्थापयति प्रभुः  ॥ ३,२.५९ ॥  
एवम् एतज् जगत् सर्वं शश्वत् पाति करोति च  ।  
हन्ति चान्तेष्व् अनन्तात्मा नास्त्य् अस्मद्-व्यतिरेकि यत्  ॥ ३,२.६० ॥  
भूतं भव्यं भविष्यं च सर्व-भूतान् महात्मनः  ।  
तद् अत्रान्यत्र वा विप्र सद्-भावः कथितस् तव  ॥ ३,२.६१ ॥  
मन्वन्तराण्य् अशेषाणि कथितानि मया तव  ।  
मन्वन्तराधिपांश् चैव किम् अन्यत् कथयामि ते  ॥ ३,२.६२ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे द्वितीयोऽध्यायः (२)  

***  

मैत्रेय उवाच  
ज्ञातम् एतन् मया त्वत्तो यथा सर्वम् इदं जगत्  ।  
विष्णुर् विष्णौ विष्णुश् च न परं विद्यते ततः  ॥ ३,३.१ ॥  
एतत् तु श्रोतुम् इच्छामि व्यस्ता वेदा महात्मना  ।  
वेद-व्यास-स्वरूपेण यथा तेन युगे युगे  ॥ ३,३.२ ॥  
यस्मिन् यस्मिन् युगे व्यासो यो य आसीन् महामुने  ।  
तं तम् आचक्ष्व भगवञ् छाशा-भेदांश् च मे वद  ॥ ३,३.३ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
वेद-द्रुमस्य मैत्रेय शाखा-भेदाः सहस्रशः  ।  
न शक्तो विस्तराद् वक्तुं सङ्क्षेपेण शृणुष्व तत्  ॥ ३,३.४ ॥  
द्वापरे द्वापरे विष्णुर् व्यास-रूपी महामुने  ।  
वेदम् एकं सुबहुधा कुरुते जगतो हितः  ॥ ३,३.५ ॥  
वीर्यं तेजो बलं चाल्पं मनुष्याणाम् अवेक्ष्य च  ।  
हिताय सर्व-भूतानां वेद-भेदान् करोति सः  ॥ ३,३.६ ॥  
ययासौ कुरुते तन्वा वेदम् एकं पृथक् प्रभुः  ।  
वेद-व्यासाभिधाना तु सा च मूर्तिर् मधु-द्विषः  ॥ ३,३.७ ॥  
यस्मिन् मन्वन्तरे व्यासा ये ये स्युस् तान् निबोध मे  ।  
यथा च भेदः शाखानां व्यासेन क्रियते मुने  ॥ ३,३.८ ॥  
अष्टाविंशति-कृत्वो वै वेदो व्यस्तो महर्षिभिः  ।  
वैवस्वतेऽन्तरे तस्मिन् द्वापरेषु पुनः पुनः  ॥ ३,३.९ ॥  
वेद-व्यासा व्यतीता ये ह्य् अष्टाविंशति सत्तम  ।  
चतुर्धा यैः कृतो वेदो द्वापरेषु पुनः पुनः  ॥ ३,३.१० ॥  
द्वापरे प्रथमे व्यस्तः स्वयं वेदः स्वयम्भुवा  ।  
द्वितीये द्वापरे चैव वेद-व्यासः प्रजापतिः  ॥ ३,३.११ ॥  
तृतीये चोशना व्यासश् चतुर्थे च बृहस्पतिः  ।  
सविता पञ्चमे व्यासः षष्ठे मृत्युः स्मृतः प्रभुः  ॥ ३,३.१२ ॥  
सप्तमे च तथैवेन्द्रो वसिष्ठश् चाष्टमे स्मृतः  ।  
सारस्वतश् च नवमे त्रिधामा दशमे स्मृतः  ॥ ३,३.१३ ॥  
एकादशे तु त्रिशिखो भरद्वाजस् ततः परः  ।  
त्रयोदशे चान्तरिक्षो वर्णी चापि चतुर्दशे  ॥ ३,३.१४ ॥  
त्रय्यारुणः पञ्चदशे षोडशे तु धनञ्जयः  ।  
क्रतुञ्जयः सप्तदशे तद् ऊर्ध्वं च जयः स्मृतः  ॥ ३,३.१५ ॥  
ततो व्यासो भरद्वाजो भरद्वाजाच् च गौतमः  ।  
गौतमाद् उत्तरो व्यासो हर्यात्मा योऽभिधीयते  ॥ ३,३.१६ ॥  
अथ हर्यात्मनोऽन्ते च स्मृतो वाजश्रवा मुनिः  ।  
सोम-शुष्मायणस् तस्मात् तृण-बिन्दुर् इति स्मृतः  ॥ ३,३.१७ ॥  
ऋक्षोऽभूद् भार्गवस् तस्माद् वाल्मीकिर् योऽभिधीयते  ।  
तस्माद् अस्मत्-पिता शक्तिर् व्यासस् तस्माद् अहं मुने  ॥ ३,३.१८ ॥  
जातुकर्णोऽभवन् मत्तः कृष्ण-द्वैपायनस् ततः  ।  
अष्ट-विंशतिर् इत्य् एते वेद-व्यासाः पुरातनाः  ॥ ३,३.१९ ॥  
एको वेदश् चतुर्धा तु तैः कृतो द्वापरादिषु  ॥ ३,३.२० ॥  
भविष्ये द्वापरे चापि द्रौणिर् व्यासो भविष्यति  ।  
व्यतीते मम पुत्रेऽस्मिन् कृष्ण-द्वैपायने मुने  ॥ ३,३.२१ ॥  
ध्रुवम् एकाक्षरं ब्रह्म ओम् इत्य् एव व्यवस्थितम्  ।  
बृहत्त्वाद् बृंहणत्वाच् च तद् ब्रह्मेत्य् अभिधीयते  ॥ ३,३.२२ ॥  
प्रणवावस्थितं नित्यं भूर्-भुवः-स्वर् इतीर्यते  ।  
ऋग्-यजुः-सामाथर्वाणो यत् तस्मै ब्रह्मणे नमः  ॥ ३,३.२३ ॥  
जगतः प्रलयोत्पत्त्योर् यत् तत्-कारण-संज्ञितम्  ।  
महतः परमं गुह्यं तस्मै सुब्रह्मणे नमः  ॥ ३,३.२४ ॥  
अगाधापारम् अक्षय्यं जगत्-सम्मोहनालयम्  ।  
स्व-प्रकाश-प्रवृत्तिभ्यां पुरुषार्थ-प्रयोजनम्  ॥ ३,३.२५ ॥  
सङ्ख्या-ज्ञान-वतां निष्ठा गतिः शम-दमात्मनाम्  ।  
यत् तद् अव्यक्तम् अमृतं प्रवृत्तिर् ब्रह्म शाश्वतम्  ॥ ३,३.२६ ॥  
प्रधानम् आत्म-योनिश् च गुहा-संस्थं च शब्द्यते  ।  
अविभागं तथा शुक्रम् अक्षयम् बहुधात्मकम्  ॥ ३,३.२७ ॥  
परम-ब्रह्मणे तस्मै नित्यम् एव नमो नमः  ।  
यद् रूपं वासुदेवस्य परमात्म-स्वरूपिणः  ॥ ३,३.२८ ॥  
एतद् ब्रह्म त्रिधा भेदम् अभेदम् अपि स प्रभुः  ।  
सर्व-भेदेष्व् अभेदोऽसौ भिद्यते भिन्न-बुद्धिभिः  ॥ ३,३.२९ ॥  
स ऋङ्मयः साम-मयः सर्वात्मा स यजुर्-मयः  ।  
ऋग्-यजुः-साम-सारात्मा स एवात्मा शरीरिणाम्  ॥ ३,३.३० ॥  
स भिद्यते वेद-मयः स्व-वेदं करोति भेदैर् बहुभिः स-शाखम्  ।  
शाखा-प्रणेता स समस्त-शाखा-ज्ञान-स्वरूपो भगवान् असङ्गः  ॥ ३,३.३१ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे तृतीयोऽध्यायः (३)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
आद्यो वेदश् चतुष्-पादः कृतः साहस्र-संमितः  ।  
ततो दश-गुणः कृत्स्नो यज्ञोऽयं सर्व-काम-धुक्  ॥ ३,४.१ ॥  
ततोऽत्र मत्-सुतो व्यासो अष्ट-विंशतिमेऽन्तरे  ।  
वेदम् एकं चतुष्-पादं चतुर्धा व्यभजत् प्रभुः  ॥ ३,४.२ ॥  
यथा च तेन वै व्यस्ता वेद-व्यासेन धीमता  ।  
वेदास् तथा समस्तैस् तैर् व्यस्तैर् व्यस्तैस् तथा मया  ॥ ३,४.३ ॥  
तद् अनेनैव वेदानां शाखा-भेदान् द्विजोत्तम  ।  
चतुर्-युगेषु पठितान् समस्तेष्व् अवधारय  ॥ ३,४.४ ॥  
कृष्ण-द्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम्  ।  
को ह्य् अन्यो भुवि मैत्रेय महा-भारत-कृद् भवेत्  ॥ ३,४.५ ॥  
तेन व्यस्ता यथा वेदा मत्-पुत्रेण महात्मना  ।  
द्वापरे ह्य् अत्र मैत्रेय तस्मिञ् शृणु यथा-तथम्  ॥ ३,४.६ ॥  
ब्रह्मणा चोदितो व्यासो वेदान् वस्तुं प्रचक्रमे  ।  
अथ शिष्यान् प्रजग्राह चतुरो वेद-पारगान्  ॥ ३,४.७ ॥  
ऋग्-वेद-पाठकं पैलं जग्राह स महामुनिः  ।  
वैशम्पायन-नामानं यजुर्-वेदस्य चाग्रहीत्  ॥ ३,४.८ ॥  
जैमिनिं साम-वेदस्य तथैवाथर्व-वेद-वित्  ।  
सुमन्तुस् तस्य शिष्योऽभूद् वेद-व्यासस्य धीमतः  ॥ ३,४.९ ॥  
रोम-हर्षण-नामानं महा-बुद्धिं महामुनिः  ।  
सूतं जग्राह शिष्यं स इतिहास-पुराणयोः  ॥ ३,४.१० ॥  
एक आसीद् यजुर्-वेदस् तं चतुर्धा व्यकल्पयत्  ।  
चातुर्-होत्रम् अभूत् तस्मिंस् तेन यज्ञम् अथाकरोत्  ॥ ३,४.११ ॥  
आध्वर्यवं यजुर्भिस् तु ऋग्भिर् होत्रं तथा मुनिः  ।  
औद्गात्रं सामभिश् चक्रे ब्रह्मत्वं चाप्य् अथर्वभिः  ॥ ३,४.१२ ॥  
ततः स ऋच उद्धृत्य ऋग्-वेदं कृतवान् मुनिः  ।  
यजूंषि च यजुर्-वेदं साम-वेदं च सामभिः  ॥ ३,४.१३ ॥  
राज्ञां चाथर्व-वेदेन सर्व-कर्माणि च प्रभुः  ।  
कारयामास मैत्रेय ब्रह्मत्वं च यथा-स्थिति  ॥ ३,४.१४ ॥  
सोऽयम् एको यथा वेदस्-तरुस्-तेन पृथक्-कृतः  ।  
चतुर्धाथ ततो जातं वेद-पादप-काननम्  ॥ ३,४.१५ ॥  
बिभेद प्रथमं विप्र पैलो ऋग्-वेद-पादपम्  ।  
इन्द्र-प्रमितये प्रादाद् बाष्कलाय च संहिते  ॥ ३,४.१६ ॥  
चतुर्धा स विभेदाथ बाष्कलोऽपि च संहिताम्  ।  
बोधादिभ्यो ददौ ताश् च शिष्येभ्यः स महामुनिः  ॥ ३,४.१७ ॥  
बोध्य-अग्नि-माढकौ तद्वद् याज्ञवल्क्य-पराशरौ  ।  
प्रति-शाखास् तु शाखायास् तस्यास् ते जगृहुर् मुने  ॥ ३,४.१८ ॥  
इन्द्र-प्रमितिं एकां तु संहितां स्व-सुतं ततः  ।  
माण्डुकेयं महात्मानं मैत्रेयाध्यापयत् तदा  ॥ ३,४.१९ ॥  
तस्य शिष्य-प्रशिष्येभ्यः पुत्र-शिष्य-क्रमाद् ययौ  ॥ ३,४.२० ॥  
वेद-मित्रस् तु शाकल्यः संहितां ताम् अधीतवान्  ।  
चकार संहिताः पञ्च शिष्येभ्यः प्रददौ च ताः  ॥ ३,४.२१ ॥  
तस्य शिष्यास् तु ये पञ्च तेषां नामानि मे शृणु  ।  
मुद्गलो गोमुखश् चैव वात्स्यः शालीय एव च  ।  
शारीरः पञ्चमश् चासीन् मैत्रेय सुमहामतिः  ॥ ३,४.२२ ॥  
संहिता-त्रितयं चक्रे शाक-पूर्णस् तथेतरः  ।  
निरुक्तम् अकरोत् तद्वच् चतुर्थं मुनि-सत्तम  ॥ ३,४.२३ ॥  
क्रौञ्चो वैतालिकस् तद्वद् बलाकश् च महामुनिः  ।  
निरुक्तश् च चतुर्थोऽभूद् वेद-वेदाङ्ग-पारगः  ॥ ३,४.२४ ॥  
इत्य् एताः प्रति-शाखाभ्यो ह्य् अनुशाखा द्विजोत्तम  ।  
बाष्कलश् चापरास् तिस्रः संहिताः कृतवान् द्विज  ।  
शिष्यः कालायनिर् गार्ग्यस् तृतीयश् च कथाजवः  ॥ ३,४.२५ ॥  
इत्य् एता बहु-ऋचाः प्रोक्ताः संहिता यैः प्रवर्तिताः  ॥ ३,४.२६ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे चतुर्थोऽध्यायः (४)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
यजुर्-वेद-तरोः शाखाः सप्त-विंशन् महामुनिः  ।  
वैशम्पायन-नामासौ व्यास-शिष्यश् चकार वै  ॥ ३,५.१ ॥  
शिष्येभ्यः प्रददौ ताश् च जगृहुस् तेऽप्य् अनुक्रमात्  ॥ ३,५.२ ॥  
याज्ञवल्क्यस् तु तत्राभूद् ब्रह्म-रात-सुतो द्विज  ।  
शिष्यः परम-धर्मज्ञो गुरु-वृत्ति-परः सदा  ॥ ३,५.३ ॥  
ऋषिर् योऽद्य महामेरोः समाजे नागमिष्यति  ।  
तस्य वै सप्त-रात्रात् तु ब्रह्म-हत्या भविष्यति  ॥ ३,५.४ ॥  
पूर्वम् एवं मुनि-गणैः समयो यः कृतो द्विज  ।  
वैशम्पायन एकस् तु तं व्यतिक्रान्तवांस् तदा  ॥ ३,५.५ ॥  
स्वस्रीयं बालकं सोऽथ पदा स्पृष्टम् अताडयत्  ॥ ३,५.६ ॥  
शिष्यान् आह स भोः शिष्या ब्रह्म-हत्यापहं व्रतम्  ।  
चरध्वं मत्-कृते सर्वे न विचार्यम् इदं तथा  ॥ ३,५.७ ॥  
अथाह याज्ञवल्क्यस् तु किम् एभिर् भगवन् द्विजैः  ।  
क्लेशितैर् अल्प-तेजोभिश् चरिष्येऽहम् इदं व्रतम्  ॥ ३,५.८ ॥  
ततः क्रुद्धो गुरुः प्राह याज्ञवल्क्यं महामुनिम्  ।  
मुच्यतां यत् त्वयाधीतं मत्तो विप्रावमानक  ॥ ३,५.९ ॥  
निस्-तेजसो वदस्य् एनान् यत् त्वं ब्राह्मण-पुङ्गवान्  ।  
तेन शिष्येण नार्थोऽस्ति ममाज्ञा-भङ्ग-कारिणा  ॥ ३,५.१० ॥  
याज्ञवल्क्यस् ततः प्राह भक्त्यैतत् ते मयोदितम्  ।  
ममाप्य् अलं त्वयाधीतं यन् मया तद् इदं द्विज  ॥ ३,५.११ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
इत्य् उक्तो रुधिराक्तानि सरूपाणि यजूंषि सः  ।  
छर्दयित्वा ददौ तस्मै ययौ स स्वेच्छया मुनिः  ॥ ३,५.१२ ॥  
यजूंष्य् अथ विसृष्टानि याज्ञवल्क्येन वै द्विज  ।  
जगृहुस् तित्तिरा भूत्वा तैत्तिरीयास् तु ते ततः  ॥ ३,५.१३ ॥  
ब्रह्म-हत्या-व्रतं चीर्णं गुरुणा चोदितैस् तु तैः  ।  
चक्रुर् आध्वर्यवं ते तु चरणान् मुनि-सत्तम  ॥ ३,५.१४ ॥  
याज्ञवल्क्योऽपि मैत्रेय प्राणायाम-परायणः  ।  
तुष्टाव प्रयतः सूर्यं यजूंष्य् अभिलषंस् ततः  ॥ ३,५.१५ ॥  

याज्ञवल्क्य उवाच  
नमः सवित्रे द्वाराय मुक्तेर् अमित-तेजसे  ।  
ऋग्-यजुः-साम-भूताय त्रयी-धाम्ने च ते नमः  ॥ ३,५.१६ ॥  
नमोऽग्नीषोम-भूताय जगतः कारणात्मने  ।  
भास्कराय परं तेजः सौषुम्ण-रुचि-बिभ्रते  ॥ ३,५.१७ ॥  
कला-काष्ठा-निमेषादि-काल-ज्ञानात्म-रूपिणे  ।  
ध्येयाय विष्णु-रूपाय परमाक्षर-रूपिणे  ॥ ३,५.१८ ॥  
बिभर्ति यः सुर-गणान् आप्यायन्न् इन्दुं स्व-रश्मिभिः  ।  
स्वधा-मृतेन च पितॄंस् तस्मै तृप्त्यात्मने नमः  ॥ ३,५.१९ ॥  
हिमांबु-घर्म-वृष्टीनां कर्ता भर्ता च यः प्रभुः  ।  
तस्मै त्रि-काल-रूपाय नमः सूर्याय वेधसे  ॥ ३,५.२० ॥  
अपहन्ति तमो यश् च जगतोऽस्य जगत्-पतिः  ।  
तस्य धाम-धरो देवो नमस् तस्मै विवस्वते  ॥ ३,५.२१ ॥  
सत्-कर्म-योग्यो न जनो नैवापः शुद्धि-कारणम्  ।  
यस्मिन्न् अनुदिते तस्मै नमो देवाय भास्वते  ॥ ३,५.२२ ॥  
स्पृष्टो यद्-अंशुभिर् लोकः क्रिया-योग्यो हि जायते  ।  
पवित्र-कारणात्माय तस्मै शुद्धात्मने नमः  ॥ ३,५.२३ ॥  
नमः सवित्रे सूर्याय भास्कराय विवस्वते  ।  
आदित्यायादि-भूताय देवादीनां नमो नमः  ॥ ३,५.२४ ॥  
हिरण्मयं रथं यस्य केतवोऽमृत-वाजिनः  ।  
वहन्ति भुवनालोक-चक्षुषं तं नमाम्य् अहम्  ॥ ३,५.२५ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
इत्य् एवम् आदिभिस् तेन स्तूयमानः स वै रविः  ।  
वाजि-रूप-धरः प्राह व्रीयताम् इति वाञ्छितम्  ॥ ३,५.२६ ॥  
याज्ञवल्क्यस् तदा प्राह प्रणिपत्य दिवाकरम्  ।  
यजूंषि तानि मे देहि यानि सन्ति न मे गुरौ  ॥ ३,५.२७ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
एवम् उक्तो ददौ तस्मै यजूंषि भगवान् रविः  ।  
अयातयाम-संज्ञानि यानि वेत्ति न तद्-गुरुः  ॥ ३,५.२८ ॥  
यजूंषि यैर् अधीतानि तानि विप्रैर् द्विजोत्तम  ।  
वाजिनस् ते समाख्याताः सूर्योऽप्य् अश्वोऽभवद् यतः  ॥ ३,५.२९ ॥  
शाखा-भेदास् तु तेषां वै दश पञ्च च वाजिनाम्  ।  
काण्वाद्याः सुमहाभागा याज्ञवल्क्याः प्रकीर्तिताः  ॥ ३,५.३० ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे पञ्चमोऽध्यायः (५)  

***  

श्रीपराशर उवाच  
साम-वेद-तरोः शाखा व्यास-शिष्यस्य जैमिनिः  ।  
क्रमेण येन मैत्रेय विभेद शृणु तन् मम  ॥ ३,६.१ ॥  
सुमन्तुस् तस्य पुत्रोऽभूत् सुन्वांश् चाभवत् सुतः  ।  
अधीतवन्तौ चैकैकां संहितां तौ महामती  ॥ ३,६.२ ॥  
सहस्र-संहिता-भेदं सुकर्मा तत्-सुतस् ततः  ।  
चकार तं च तच्-छिष्यौ जगृहाते महा-व्रतौ  ॥ ३,६.३ ॥  
हिरण्यनाभः कौसल्यः पौष्पिञ्जिश् च द्विजोत्तम  ।  
उदीच्याः सामगाः शिष्यास् तस्य पञ्च-शतं स्मृताः  ॥ ३,६.४ ॥  
हिरण्यनाभात् तावत्यः संहिता यैर् द्विजोत्तमैः  ।  
गृहीतास् तेऽपि चोच्यन्ते पण्डितैः प्राच्य-सामगाः  ॥ ३,६.५ ॥  
लोकाक्षिर् नैगमिश् चैव कक्षिवांल् लाङ्गलिस् तथा  ।  
पौष्पिञ्जि-शिष्यास् तद्-भेदैः संहिता बहुली-कृताः  ॥ ३,६.६ ॥  
हिरण्यनाभ-शिष्यस् तु चतुर्-विंशति-संहिताः  ।  
प्रोवाच कृत-नामासौ शिष्येभ्यश् च महामुनिः  ॥ ३,६.७ ॥  
तैश् चापि साम-वेदोऽसौ शाखाभिर् बहुली-कृतः  ।  
अथर्वणाम् अथो वक्ष्ये संहितानां समुच्चयम्  ।  
अथर्व-वेदं स मुनिः सुमन्तुर् अमित-द्युतिः  ॥ ३,६.८ ॥  
शिष्यम् अध्यापयामास कबन्धं सोऽपि तं द्विधा  ।  
कृत्वा तु देवदर्शाय तथा पथ्याय दत्तवान्  ॥ ३,६.९ ॥  
देवदर्शस्य शिष्यास् तु मेधो-ब्रह्मबलिस् तथा  ।  
शौल्कायनिः पिप्पलादस् तथान्यो द्विज-सत्तम  ॥ ३,६.१० ॥  
पथ्यस्यापि त्रयः शिष्याः कृता यैर् द्विज संहिताः  ।  
जाबालिः कुमुदादिश् च तृतीयः शौनको द्विज  ॥ ३,६.११ ॥  
शौनकस् तु द्विधा कृत्वा ददाव् एकां तु बभ्रवे  ।  
द्वितीयां संहितां प्रादात् सैन्धवायाय-संज्ञिने  ॥ ३,६.१२ ॥  
सैन्धवान् मुञ्जिकेशश् च द्वेधा भिन्नास् त्रिधा पुनः  ।  
नक्षत्र-कल्पो वेदानां संहितानां तथैव च  ॥ ३,६.१३ ॥  
चतुर्थः स्याद् आङ्गिरसः शान्ति-कल्पश् च पञ्चमः  ।  
श्रेष्ठास् त्व् अथर्वणाम् एते संहितानां विकल्पकाः  ॥ ३,६.१४ ॥  
आख्यानैश् चाप्य् उपाख्यानैर् गाथाभिः कल्प-शुद्धिभिः  ।  
पुराण-संहितां चक्रे पुराणार्थ-विशारदः  ॥ ३,६.१५ ॥  
प्रख्यातो व्यास-शिष्योऽभूत् सूतो वै रोम-हर्षणः  ।  
पुराण-संहितां तस्मै ददौ व्यासो महा-मतिः  ॥ ३,६.१६ ॥  
सुमतिश् चाग्नि-वर्चाश् च मित्रायुः शांशपायनः  ।  
अकृत-व्रण-सावर्णिः षट्-शिष्यास् तस्य चाभवन्  ॥ ३,६.१७ ॥  
काश्यपः संहिता-कर्ता सावर्णिः शांशपायनः  ।  
रोम-हर्षणिका चान्या तिसॄणां मूल-संहिता  ॥ ३,६.१८ ॥  
चतुष्टयेन भेदेन संहितानाम् इदं मुने  ॥ ३,६.१९ ॥  
आद्यं सर्व-पुराणानां पुराणं ब्राह्म् उच्यते  ।  
अष्टादश-पुराणानि पुराणज्ञाः प्रचक्षते  ॥ ३,६.२० ॥  
ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा  ।  
तथान्यं नारदीयं च मार्कण्डेयं च सप्तमम्  ॥ ३,६.२१ ॥  
आग्नेयम् अष्टमं चैव भविष्यन् नवमं स्मृतम्  ।  
दशमं ब्रह्म-वैवर्तं लैङ्गम् एकादशं स्मृतम्  ॥ ३,६.२२ ॥  
वाराहं द्वादशं चैव स्कान्दं चात्र त्रयोदशम्  ।  
चतुर्दशं वामनं च कौर्मं पञ्चदशं तथा  ।  
मात्स्यं च गारुडं चैव ब्रह्माण्डं च ततः परम्  ।  
महा-पुराणान्य् एतानि ह्य् अष्टादश महामुने  ॥ ३,६.२३ ॥  
तथा चोपपुराणानि मुनिभिः कथितानि च  ।  
सर्गश् च प्रतिसर्गश् च वंशो मन्वन्तराणि च  ।  
सर्वेष्व् एतेषु कथ्यन्ते वंशानुचरितं च यत्  ॥ ३,६.२४ ॥  
यद् एतत् तव मैत्रेय पुराणं कथ्यते मया  ।  
एतद् वैष्णव-संज्ञं वै पाद्मस्य समनन्तरम्  ॥ ३,६.२५ ॥  
सर्गे च प्रतिसर्गे च वंश-मन्वन्तरादिषु  ।  
कथ्यते भगवान् विष्णुर् अशेषेष्व् इव सत्तम  ॥ ३,६.२६ ॥  
अङ्गानि वेदाश् चत्वारो मीमांसा-न्याय-विस्तरः  ।  
पुराणं धर्म-शास्त्रं च विद्या ह्य् एताश् चतुर्दश  ॥ ३,६.२७ ॥  
आयुर्-वेदो धनुर्-वेदो गान्धर्वश् चैव ते त्रयः  ।  
अर्थ-शास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्य् अष्टादशैव ताः  ॥ ३,६.२८ ॥  
ज्ञेया ब्रह्मर्षयः पूर्वं तेभ्यो देवर्षयः पुनः  ।  
राजर्षयः पुनस् तेभ्य ऋषि-प्रकृतयस् त्रयः  ॥ ३,६.२९ ॥  
इति शाखाः समाख्याताः शाखा-भेदास् तथैव च  ।  
कर्तारश् चैव शाखानां भेद-हेतुस् तथोदितः  ॥ ३,६.३० ॥  
सर्व-मन्वन्तरेष्व् एवं शाखा-भेदाः समाः स्मृताः  ॥ ३,६.३१ ॥  
प्राजापत्या श्रुतिर् नित्या तद्-विकल्पास् त्व् इमे द्विज  ॥ ३,६.३२ ॥  
एतत् ते कथितं सर्वं यत् पृष्टोऽहम् इह त्वया  ।  
मैत्रेय वेद-सम्बन्धः किम् अन्यत् कथयामि ते  ॥ ३,६.३३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे षष्ठोऽध्यायः (६)  

***  

मैत्रेय उवाच  
यथावत् कथितं सर्वं यत् पृष्टोऽसि मया गुरो  ।  
श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं त्व् एकं तद् भवान् प्रब्रवीतु मे  ॥ ३,७.१ ॥  
सप्त-द्वीपानि पाताल-विधयश् च महामुने  ।  
सप्त-लोकाश् च येऽन्तस्था ब्रह्माण्डस्यास्य सर्वतः  ॥ ३,७.२ ॥  
स्थूलैः सूक्ष्मैस् तथा सूक्ष्म-सूक्ष्मा-सूक्ष्म-तरैः स्मृता  ।  
स्थूलात् स्थूल-तरैश् चैव सर्वं प्राणिभिर् आवृतम्  ॥ ३,७.३ ॥  
अङ्गुलस्याष्ट-भागोऽपि न सोऽस्ति मुनि-सत्तम  ।  
वसन्ति प्राणिनो यत्र कर्म-बन्ध-निबन्धनाः  ॥ ३,७.४ ॥  
सर्वे चैते वशं यान्ति यमस्य भगवन् किल  ।  
आयुषोऽन्ते तथा यान्ति यातनास् तत्-प्रचोदिताः  ॥ ३,७.५ ॥  
यातनाभ्यः परिभ्रष्टा देवाद्यास्व् अथ योनिषु  ।  
जन्तवः परिवर्तन्ते शास्त्राणाम् एष निर्णयः  ॥ ३,७.६ ॥  
सोऽहम् इच्छामि तच् छ्रोतुं यमस्य वश-वर्तिनः  ।  
न भवन्ति नरा येन तत् कर्म कथयस्व मे  ॥ ३,७.७ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
अयम् एव मुने प्रश्नो नकुलेन महात्मना  ।  
पृष्टः पितामहः प्राह भीष्मो यत् तच् छृणुष्व मे  ॥ ३,७.८ ॥  

भीष्म उवाच  
पुरा ममागतो वत्स सखा कालिङ्गको द्विजः  ।  
स माम् उवाच पृष्टो वै मया जाति-स्मरो मुनिः  ॥ ३,७.९ ॥  
तेनाख्यातम् इदं सर्वम् इत्थं चैतद् भविष्यति  ।  
तथा च तद् अभूद् वत्स यथोक्तं तेन धीमता  ॥ ३,७.१० ॥  
स पृष्टश् च मया भूयः श्रद्दधानेन वै द्विजः  ।  
यद् यद् आह न तद् दृष्टम् अन्यथा हि मया क्वचित्  ॥ ३,७.११ ॥  
एकदा तु मया पृष्टम् एतद् यद् भवतोदितम्  ।  
प्राह कालिङ्गको विप्रः स्मृत्वा तस्य मुनेर् वचः  ॥ ३,७.१२ ॥  
जाति-स्मरेण कथितो रहस्यः परमो मम  ।  
यम-किङ्करयोर् योऽभूत् संवादस् तं ब्रवीमि ते  ॥ ३,७.१३ ॥  

कालिङ्ग उवाच  
स्व-पुरुषम् अभिवीक्ष्य पाश-हस्तं वदति यमः किल तस्य कर्ण-मूले  ।  
परिहर मधुसूदन-प्रपन्नान् प्रभुर् अहम् अन्य-नृणाम् अवैष्णवानाम्  ॥ ३,७.१४ ॥  
अहम् अमर-वरार्चितेन धात्रा यम इति लोक-हिताहिते नियुक्तः  ।  
हरि-गुरु-वशगोऽस्मि न स्वतन्त्रः प्रभवति संयमने ममापि विष्णुः  ॥ ३,७.१५ ॥  
कण्टक-मुकुट-कर्णिकादि-भेदैः कनकम् अभेदम् अपीष्यते यथैकम्  ।  
सुर-पशु-मनुजादि-कल्पनाभिर् हरिर् अखिलाभिर् उदीर्यते तथैकः  ॥ ३,७.१६ ॥  
क्षिति-तल-परमाणवोऽनिलान्ते पुनरुयान्ति यथैकतां धरित्र्याः  ।  
सुर-पशु-मनुजादयस् तथान्ते गुण-कलुषेण सनातनेन तेन  ॥ ३,७.१७ ॥  
हरिम् अमर-वरार्चिताङ्घ्रि-पद्मं प्रणमति यः परमार्थतो हि मर्त्यः  ।  
तम् अपगत-समस्त-पाप-बन्धं व्रज परिहृत्य यथाग्निम् आज्य-सिक्तम्  ॥ ३,७.१८ ॥  
इति यम-वचनं निशम्य पाशी यम-पुरुषस् तम् उवाच धर्म-राजम्  ।  
कथय मम विभो समस्त-धातुर् भवति हरेः खलु यादृशोऽस्य भक्तः  ॥ ३,७.१९ ॥  

यम उवाच  
न चलति निज-वर्म-धर्मतो यः सम-मतिर् आत्म-सुहृद्-विपक्ष-पक्षे  ।  
न हरति न च हन्ति किञ्चिद् उच्चैः स्थित-मनसं तम् अवेहि विष्णु-भक्तम्  ॥ ३,७.२० ॥  
कलि-कलुष-मलेन यस्य नात्मा विमल-मतेर् मलिनी-कृतस् तम् एनम्  ।  
मनसि कृत-जनार्दनं मनुष्यं सततम् अवेहि हरेर् अतीव भक्तम्  ॥ ३,७.२१ ॥  
कनकम् अपि रहसि अवेक्ष्य बुद्ध्या तृणम् इव यः समवैति वै पर-स्वम्  ।  
भवति च भगवत्य् अनन्य-चेताः पुरुष-वरं तम् अवेहि विष्णु-भक्तम्  ॥ ३,७.२२ ॥  
स्फटिक-गिरि-शिलामलः क्व विष्णुर् मनसि नृणां क्व च मत्सरादि-दोषः  ।  
न हि तुहिन-मयूख-रश्मि-पुञ्जे भवति हुताशन-दीप्ति-जः प्रतापः  ॥ ३,७.२३ ॥  
विमल-मतिर् अमत्सरः प्रशान्तः शुचि-चरितोऽखिल-सत्त्व-मित्र-भूतः  ।  
प्रिय-हित-वचनोऽस्त-मान-मायो वसति सदा हृदि तस्य वासुदेवः  ॥ ३,७.२४ ॥  
वसति हृदि सनातने च तस्मिन् भवति पुमान् जगतोऽस्य सौम्य-रूपः  ।  
क्षिति-रसम् अतिरम्यम् आत्मनोऽन्तः कथयति चारुतयैव साल-पोतः  ॥ ३,७.२५ ॥  
यम-नियम-विधूत-कल्मषाणाम् अनुदिनम् अच्युत-सक्त-मानसानाम्  ।  
अपगत-मद-मान-मत्सराणां त्यज भट दूर-तरेण मानवानाम्  ॥ ३,७.२६ ॥  
हृदि यदि भगवान् अनादिर् आस्ते हरिर् अरि-शङ्ख-गदाधरोऽव्ययात्मा  ।  
तद्-अघ-विघात-कर्तृ-भिन्नं भवति कथं सति चान्धकारम् अर्के  ॥ ३,७.२७ ॥  
हरति पर-धनं निहन्ति जन्तून् वदति तथा नृतानि इष्टुराणि यश् च  ।  
अशुभ-जनित-दुर्-मदस्य पुंसः कलुष-मतेर् हृदि तस्य नास्त्य् अनन्तः  ॥ ३,७.२८ ॥  
न सहति पर-सम्पदं विनिन्दां कलुष-मतिः कुरुते सताम् असाधुः  ।  
न यजति न ददाति यश् च सन्तं मनसि न तस्य जनार्दनोऽधमस्य  ॥ ३,७.२९ ॥  
परम-सुहृदि बान्धवे कलत्रे सुत-तनया-पितृ-मातृ-भृत्य-वर्गे  ।  
शठ-मतिर् उपयाति योऽर्थ-तृष्णां तम् अधम-चेष्टम् अवेहि नास्य भक्तम्  ॥ ३,७.३० ॥  
अशुभ-मतिर् असत्-प्रवृत्ति-सक्तः सततम् अनार्य-कुशील-सङ्ग-मत्तः  ।  
अनुदिन-कृत-पाप-बन्ध-युक्तः परुष-पशुर् न हि वासुदेव-भक्तः  ॥ ३,७.३१ ॥  
सकलम् इदम् अहं च वासुदेवः परम-पुमान् परमेश्वरः स एकः  ।  
इति मतिर् अचला भवत्य् अनन्ते हृदय-गते व्रजतान् विहाय दूरात्  ॥ ३,७.३२ ॥  
कमल-नयन वासुदेव विष्णो धरणि-धराच्युत शङ्ख-चक्र-पाणे  ।  
भव-शरणम् इति ईरयन्ति ये वै त्यज भट दूर-तरेण तान् अपापान्  ॥ ३,७.३३ ॥  
वसति मनसि यस्य सोऽव्ययात्मा पुरुष-वरस्य न तस्य दृष्टि-पाते  ।  
तव गतिर् अथ वा ममास्ति चक्र-प्रतिहत-वीर्य-बलस्य सोऽन्य-लोक्यः  ॥ ३,७.३४ ॥  

कालिङ्ग उवाच  
इति निज-भट-शासनाय देवो रवि-तनयस्य किलाह धर्म-राजः  ।  
मम कथितम् इदं च तेन तुभ्यं कुरु-वर सम्यग् इदं मयापि चोक्तम्  ॥ ३,७.३५ ॥  

श्रीभीष्म उवाच  
नकुलैतन् ममाख्यातं पूर्वं तेन द्वि-जन्मना  ।  
कलिङ्ग-देशाद् एष्येत्य प्रीतेन सुमहात्मना  ॥ ३,७.३६ ॥  
मयाप्य् एतद् यथा-न्यायं सम्यग् वत्स तवोदितम्  ।  
यथा विष्णुम् ऋतेनान्यत् त्राणं संसार-सागरे  ॥ ३,७.३७ ॥  
किङ्कराः पाश-दण्डाश् च न यमो न च यातनाः  ।  
समर्थास् तस्य यस्यात्मा केशवालम्बनः सदा  ॥ ३,७.३८ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
एतन् मुने समाख्यातं गीतं वैवस्वतेन यत्  ।  
त्वत्-प्रश्नानुगतं सम्यक् किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि  ॥ ३,७.३९ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे सप्तमोऽध्यायः (७)  

***  

मैत्रेय उवाच  
भगवन् भगवान् देवः संसार-विजिगीषुभिः  ।  
समाख्याहि जगन्-नाथो विष्णुर् आराध्यते यथा  ॥ ३,८.१ ॥  
आराधिताच् च गोविन्दाद् आराधन-परैर् नरैः  ।  
यत् प्राप्यते फलं श्रोतुं तच् चेच्छामि महामुने  ॥ ३,८.२ ॥  

श्रीपराशर उवाच  
यत् पृच्छति भवान् एतत् सगरेण महात्मना  ।  
और्वः प्राह यथा पृष्टस् तन् मे निगदतः शृणु  ॥ ३,८.३ ॥  
सगरः प्रणिपत्यैनम् और्वं पप्रच्छ भार्गवम्  ।  
विष्णोर् आराधनोपाय-सम्बन्धं मुनि-सत्तम  ॥ ३,८.४ ॥  
फलं चाराधिते विष्णौ यत् पुंसाम् अभिजायते  ।  
स चाह पृष्टो यत्नेन तस्मै तन् मेऽखिलं शृणु  ॥ ३,८.५ ॥  

और्व उवाच  
भौमं मनोरथं स्वर्गं स्वर्गे रम्यं च यत् पदम्  ।  
प्राप्नोत्य् आराधिते विष्णौ निर्वाणम् अपि चोत्तमम्  ॥ ३,८.६ ॥  
यद् यद् इच्छति यावच् च फलम् आराधितेऽच्युते  ।  
तत् तद् आप्नोति राजेन्द्र भूरि स्वल्पम् अथापि वा  ॥ ३,८.७ ॥  
यत् तु पृच्छसि भूपाल कथम् आराध्यते हरिः  ।  
तद् अहं सकलं तुभ्यं कथयामि निबोध मे  ॥ ३,८.८ ॥  
वर्णाश्रमाचार-वता पुरुषेण परः पुमान्  ।  
विष्णुर् आराध्यते पन्था नान्यस् तत्-तोष-कारकः  ॥ ३,८.९ ॥  
यजन् यज्ञान् यजत्य् एनं जपन्त्य् एनं जपन् नृप  ।  
निघ्नन्न् अन्यान् हिनस्त्य् एनं सर्व-भूतो यतो हरिः  ॥ ३,८.१० ॥  
तस्मात् सदाचार-वता पुरुषेण जनार्दनः  ।  
आराध्यस् तु स्व-वर्णोक्त-धर्मानुष्ठान-कारिणा  ॥ ३,८.११ ॥  
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश् च पृथिवी-पते  ।  
स्व-धर्म-तत्-परो विष्णुम् आराधयति नान्यथा  ॥ ३,८.१२ ॥  
परापवादं पैशुन्यम् अनृतं च न भाषते  ।  
अन्योद्वेग-करं वापि तोष्यते तेन केशवः  ॥ ३,८.१३ ॥  
पर-दार-पर-द्रव्य-पर-हिंसासु यो रतिम्  ।  
न करोति पुमान् भूप तोष्यते तेन केशवः  ॥ ३,८.१४ ॥  
न ताडयति नो हन्ति प्राणिनो न च हिंसकः  ।  
यो मनुष्यो मनुष्येन्द्र तोष्यते तेन केशवः  ॥ ३,८.१५ ॥  
देव-द्विज-गुरूणां च शुश्रूषासु सदोद्यतः  ।  
तोष्यते तेन गोविन्दः पुरुषेण नरेश्वर  ॥ ३,८.१६ ॥  
यथात्मनि च पुत्रे च सर्व-भूतेषु यत् तथा  ।  
हित-कामो हरिस् तेन सर्वदा तोष्यते सुखम्  ॥ ३,८.१७ ॥  
यस्य रागादि-दोषेण न दुष्टं नृप मानसम्  ।  
विशुद्ध-चेतसा विष्णुस् तोष्यते तेन सर्वदा  ॥ ३,८.१८ ॥  
वर्णाश्रमेषु ये धर्माः शास्त्रोक्ता मुनि-सत्तम  ।  
तेषु तिष्ठन् नरो विष्णुम् आराधयति नान्यथा  ॥ ३,८.१९ ॥  

सगर उवाच  
तद् अहं श्रोतुम् इच्छमि वर्ण-धर्मान् अशेषतः  ।  
तथैवाश्रम-धर्मांश् च द्विज-वर्य ब्रवीहि तान्  ॥ ३,८.२० ॥  

और्व उवाच  
ब्राह्मण-क्षत्रिय-विशां शूद्राणां च यथा-क्रमम्  ।  
त्वम् एकाग्र-मतिर् भूत्वा शृणु धर्मान् मयोदितान्  ॥ ३,८.२१ ॥  
दानं दद्याद् यजेद् देवान् यज्ञी स्वाध्याय-तत्-परः  ।  
नित्योदकी भवेद् विप्रः कुर्याच् चाग्नि-परिग्रहम्  ॥ ३,८.२२ ॥  
वृत्त्यर्थं याजयेच् चान्यान् अन्यान् अध्यापयेत् तथा  ।  
कुर्यात् प्रतिग्रहादानं शुक्लार्थान् न्यायतो द्विजः  ॥ ३,८.२३ ॥  
सर्व-भूत-हितं कुर्यान् नाहितं कस्यचिद् द्विजः  ।  
मैत्री समस्त-भूतेषु ब्राह्मणस्योत्तमं धनम्  ॥ ३,८.२४ ॥  
ग्राव्णि रत्ने च पारक्ये सम-बुद्धिर् भवेद् द्विजः  ।  
ऋताव् अभिगमः पत्न्यां शस्तश् चास्य पार्थिव  ॥ ३,८.२५ ॥  
दानानि दद्याद् इच्छातो द्विजेभ्यः क्षत्रियोऽपि वा  ।  
यजेच् च विविधैर् यज्ञैर् अधीयित च पार्थिवः  ॥ ३,८.२६ ॥  
शस्त्राजीवो मही-रक्षा प्रवरा तस्य जीविका  ।  
तत्रापि प्रथमः कल्पः पृथिवी-परिपारनम्  ॥ ३,८.२७ ॥  
धरित्री-पालनेनैव कृत-कृत्या नराधिपाः  ।  
भवन्ति नृपतेर् अंशा यतो यज्ञादि-कर्मणाम्  ॥ ३,८.२८ ॥  
दुष्टानां शासनाद् राजा शिष्टानां परिपालनात्  ।  
प्राप्नोत्य् अभिमताल् लोकान् वर्ण-संस्थां करोति यः  ॥ ३,८.२९ ॥  
पाशु-पाल्यं च वाणिज्यं कृषिं च मनुजेश्वर  ।  
वैश्याय जीविकां ब्रह्मा ददौ लोक-पितामहः  ॥ ३,८.३० ॥  
तस्याप्य् अध्ययनं यज्ञो दानं धर्मश् च शस्यते  ।  
नित्य-नैमित्तिकादीनाम् अनुष्ठानं च कर्मणाम्  ॥ ३,८.३१ ॥  
द्वि-जाति-संश्रितं कर्म तद्-अर्थ्यं तेन पोषणम्  ।  
क्रय-विक्रय-जैर् वापि धनैः कारूद्भवेन वा  ॥ ३,८.३२ ॥  
शूद्रस्य सन्नतिः शौचं सेवा स्वामिन्य् अमायया  ।  
अमन्त्र-यज्ञो ह्य् अस्तेयं तत्-सङ्गो विप्र-रक्षणम्  ॥ ३,८.३३ ॥  
दानं च दद्याच् छूद्रोऽपि पाक-यज्ञैर् यजेत च  ।  
पित्र्यादिकं च तत् सर्वं शूद्रः कुर्वीत तेन वै  ॥ ३,८.३४ ॥  
भृत्यादि-भरणार्थाय सर्वेषां च परिग्रहः  ।  
ऋतु-कालेऽभिगमनं स्व-दारेषु महीपते  ॥ ३,८.३५ ॥  
दया समस्त-भूतेषु तितिक्षा नातिमानिता  ।  
सत्यं शौचम् अनायासो मङ्गलं प्रिय-वादिता  ॥ ३,८.३६ ॥  
मैत्र्य्-अस्पृहा तथा तद्वद् अकार्पण्यं नरेश्वर  ।  
अनुसूया च सामान्य-वर्णानां कथिता गुणाः  ॥ ३,८.३७ ॥  
आश्रमाणां च सर्वेषाम् एते सामान्य-लक्षणाः  ।  
गुणांस् तथावद्-धर्मांश् च विप्रादीनाम् इमान् शृणु  ॥ ३,८.३८ ॥  
क्षात्त्रं कर्म द्विजस्योक्तं वैश्यं कर्म तथापदि  ।  
राजन्यस्य च वैश्योक्तं शूद्र-कर्म न चैतयोः  ॥ ३,८.३९ ॥  
सामर्थ्ये सति तत् त्याज्यम् उभाभ्याम् अपि पार्थिव  ।  
तद् एवापदि कर्तव्यं न कुर्यात् कर्म-सङ्करम्  ॥ ३,८.४० ॥  
इत्य् एते कथिता राजन् वर्ण-धर्मा मया तव  ।  
धर्मानाश्रमिणां सम्यग् ब्रुवतो मे निशामय  ॥ ३,८.४१ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशेऽष्टमोऽध्यायः (८)  

***  

और्व उवाच  
बालः कृतोपनयनो वेदाहरण-तत्परः  ।  
गुरु-गेहे वसेद् भूप ब्रह्म-चारी समाहितः  ॥ ३,९.१ ॥  
शौचाचार-व्रतं तत्र कार्यं शुश्रूषणं गुरोः  ।  
व्रतानि चरता ग्राह्यो वेदश् च कृत-बुद्धिना  ॥ ३,९.२ ॥  
उभे सन्ध्ये रविं भूप तथैवाग्निं समाहितः  ।  
उपतिष्ठेत् तदा कुर्याद् गुरोर् अप्य् अभिवादनम्  ॥ ३,९.३ ॥  
स्थिते तिष्ठेद् व्रजेद् याते नीचैर् आसीत चासति  ।  
शिष्यो गुरोर् नृप-श्रेष्ठ प्रतिकूलं न सञ्चरेत्  ॥ ३,९.४ ॥  
तेनैवोक्तं पठेद् वेदं नान्य-चित्तः पुरः-स्थितः  ।  
अनुज्ञातश् च भिक्षान्नम् अश्नीयाद् गुरुणा ततः  ॥ ३,९.५ ॥  
अवगाहेद् अपः पूर्वम् आचार्येणावगाहितः  ।  
समिज्-जलादिकं चास्य काल्यं काल्यम् उपानयेत्  ॥ ३,९.६ ॥  
गृहीत-ग्राह्य-वेदश् च ततोऽनुज्ञाम् अवाप्य च  ।  
गार्हस्थ्यम् आविशेत् प्राज्ञो निष्पन्न-गुरु-निष्कृतिः  ॥ ३,९.७ ॥  
विधिनावाप्त-दारस् तु धनं प्राप्य स्व-कर्मणा  ।  
गृहस्थ-कार्यम् अखिलं कुर्याद् भूपाल शक्तितः  ॥ ३,९.८ ॥  
निवापेन पितॄन् अर्चन् यज्ञैर् देवांस् तथातिथीन्  ।  
अन्नैर् मुनींश् च स्वाध्यायैर् अपत्येन प्रजापतिम्  ॥ ३,९.९ ॥  
भूतानि बलिभिश् चैव वात्सल्येनाखिलं जगत्  ।  
प्राप्नोति लोकान् पुरुषो निज-कर्म-समार्जितान्  ॥ ३,९.१० ॥  
भिक्षा-भुजश् च ये केचित् परिव्रड्-ब्रह्म-चारिणः  ।  
तेऽप्य् अत्रैव प्रतिष्ठन्ते गार्हस्थ्यं तेन वै परम्  ॥ ३,९.११ ॥  
वेदाहरण-कार्याय तीर्थ-स्नानाय च प्रभो  ।  
अटन्ति वसुधां विप्राः पृथिवी-दर्शनाय च  ॥ ३,९.१२ ॥  
अनिकेता ह्य् अनाहारा यत्र सायङ्-गृहाश् च ये  ।  
तेषां गृहस्थः सर्वेषां प्रतिष्ठा योनिर् एव च  ॥ ३,९.१३ ॥  
तेषां स्वागत-दानादि वक्तव्यं मधुरं नृप  ।  
गृहागतानां दद्याच् च शयनासन-भोजनम्  ॥ ३,९.१४ ॥  
अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते  ।  
स दत्त्वा दुष्कृतं तस्मै पुण्यम् आदाय गच्छति  ॥ ३,९.१५ ॥  
अवज्ञानम् अहङ्कारो दम्भश् चैव गृहे सतः  ।  
परितापोपघातौ च पारुष्यं च न शस्यते  ॥ ३,९.१६ ॥  
यस् तु सम्यक् करोत्य् एवं गृहस्थः परमं विधिम्  ।  
सर्व-बन्ध-विनिर्मुक्तो लोकान् आप्नोत्य् अनुत्तमान्  ॥ ३,९.१७ ॥  
वयः-परीणतो राजन् कृत-कृत्यो गृहाश्रमी  ।  
पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य वनं गच्छेत् सहैव वा  ॥ ३,९.१८ ॥  
पर्ण-मूल-फलाहारः केश-श्मश्रु-जटा-धरः  ।  
भूमि-शायी भवेत् तत्र मुनिः सर्वातिथिर् नृप  ॥ ३,९.१९ ॥  
चर्म-काश-कुशैः कुर्यात् परिधानोत्तरीयके  ।  
तद्वत् त्रि-षवणं स्नानं शस्तम् अस्य नरेश्वर  ॥ ३,९.२० ॥  
देवताभ्यर्चनं होमः सर्वाभ्यागत-पूजनम्  ।  
भिक्षा-बलि-प्रदानं च शस्तम् अस्य नरेश्वर  ॥ ३,९.२१ ॥  
वन्य-स्नेहेन गात्राणाम् अभ्यङ्गश् चास्य शस्यते  ।  
तपश् च तस्य राजेन्द्र शीतोष्णादि-सहिष्णुता  ॥ ३,९.२२ ॥  
यस् त्व् एतां नियतश् चर्यां वानप्रस्थश् चरेन् मुनिः  ।  
स दहत्य् अग्नि-वद् दोषान् जयेल् लोकांश् च शाश्वतान्  ॥ ३,९.२३ ॥  
चतुर्थश् चाश्रमो भिक्षोः प्रोच्यते यो मनीषिभिः  ।  
तस्य स्वरूपं गदतो मम श्रोतुं नृपार्हसि  ॥ ३,९.२४ ॥  
पुत्र-द्रव्य-कलत्रेषु त्यक्त-स्नेहो नराधिप  ।  
चतुर्थम् आश्रम-स्थानं गच्छेन् निर्धूत-मत्सरः  ॥ ३,९.२५ ॥  
त्रै-वर्गिकांस् त्यजेत् सर्वान् आरम्भान् अवनीपते  ।  
मित्रादिषु समो मैत्रः समस्तेष्व् एव जन्तुषु  ॥ ३,९.२६ ॥  
जरायुजाण्डजादीनां वाङ्-मनः-काय-कर्मभिः  ।  
युक्तः कुर्वीत न द्रोहं सर्व-सङ्गांश् च वर्जयेत्  ॥ ३,९.२७ ॥  
एका-रात्रि-स्थितिर् ग्रामे पञ्च-रात्रि-स्थितिः पुरे  ।  
तथा तिष्ठेद् यथा प्रीतिर् द्वेषो वा नास्य जायते  ॥ ३,९.२८ ॥  
प्राण-यात्रा-निमित्तं च व्यङ्गारे भुक्तवज् जने  ।  
काले प्रशस्त-वर्णानां भिक्षार्थं पर्यटेद् गृहान्  ॥ ३,९.२९ ॥  
कामः क्रोधस् तथा दर्पो मोह-लोभादयश् च ये  ।  
तांस् तु सर्वान् परित्यज्य परिव्राण् निर्ममो भवेत्  ॥ ३,९.३० ॥  
अभयं सर्व-भूतेभ्यो दत्त्वा यश् चरते मुनिः  ।  
तस्यापि सर्व-भूतेभ्यो न भयं विद्यते क्वचित्  ॥ ३,९.३१ ॥  
कृत्वाग्नि-होत्रं स्व-शरीर-संस्थं शारीरम् अग्निं स्व-मुखे जुहोति  ।  
विप्रस् तु भैक्ष्योपहितैर् हविर्भिश् चिताग्निकानां व्रजति स्म लोकान्  ॥ ३,९.३२ ॥  
मोक्षाश्रमं यश् चरते यथोक्तं शुचिः सुखं कल्पित-बुद्धि-युक्तः  ।  
अनिन्धनं ज्योतिर् इव प्रशान्तः स ब्रह्म-लोकं श्रयते द्वि-जातिः  ॥ ३,९.३३ ॥  
इति श्रीविष्णुमहापुराणे तृतीयांशे नवमोऽध्यायः (९)