११

श्रीविष्णुपुराणम्

अथ पञ्चमांशे एकादशोऽध्यायः

श्रीपराशर उवाच

मखे प्रतिहते शक्रो मैत्रेयातिरुषाऽन्वितः ।
संवर्तकं नाम गणं तोयदानामथाब्रवीत् ॥ १ ॥

भोभो मेधा निशम्यैतद्वचनं गदतो मम ।
आज्ञानन्तरमेवाशु क्रियतामविचारितम् ॥ २ ॥

॥ १,२ ॥

नन्दगोपस्सुदुर्बुद्धिर्गोपैरन्यैः सहायवान् ।
कृष्णाश्रयबलाध्मातो मखभङ्गमचीकरत् ॥ ३ ॥

नन्दगोप इति ॥ आध्मातः – उपबृंहितः ॥ ३ ॥

आजीवो याः परस्तेषां गावस्तस्य च कारणम् ।
ता गावो वृष्टिपातेन पीड्यन्तां वचनान्मम ॥ ४ ॥

आजीव इति ॥ आजीवः – जीवनोपायः, गोपत्वस्य च कारणं यास्ता गावः ॥ ४ ॥

अहमप्यद्रिशृङ्गाभं तुङ्गमारुह्य वारणम् ।
साहाय्यं वः करिष्यामि वाय्वम्बूत्सर्गयोजितम् ॥ ५ ॥

श्रीपराशर उवाच

इत्याज्ञप्तास्ततस्तेन मुमुचुस्ते बलाहकाः ।
वातवर्षं महाभीममभावाय गवां द्विज ॥ ६ ॥

अहमिति ॥ वाय्बम्बुनोरुत्सर्गेण संबद्धम् ॥ ५, ६ ॥

ततः क्षणेन पृथिवी ककुभोंऽबरमेव च ।
एकं धारामहासारपूरेणनाभवन्मुने ॥ ७ ॥

तत इत्यादि । धाराणाम् वेगवद्वर्षपूरणेन धरण्यादिकमेकमभवत् ॥ ७ ॥

विद्युल्लताकशाघातत्रस्तैरिव घनैर्घनम् ।
नादापूरितदिक्चक्रैर्धारासारमपात्यत ॥ ८ ॥

विद्युल्लतेति ॥ धनं – निरंतरम् । धारासारमपात्यत । आर्षत्वालिंगव्यत्ययः ॥ ८ ॥

अन्धकारीकृते लोके वर्षद्भिरनिशं घनैः ।
अधश्चोर्ध्वं च तिर्यक्च जगदाप्यमिवाभवत् ॥ ९ ॥

अंधकारीकृत इति ॥ आप्यम् – अम्मयम् ॥ ९ ॥

गावस्तु तेन पतता वर्षवातेन वागिना ।
धूताः प्राणाञ्जहुस्सन्नत्रिकसक्थिसिरोधराः ॥ १० ॥

गावस्त्विति ॥ धूताः – कंपिताः । त्रिकं पृष्ठवंशाधरेत्रिकम् इत्यमरः । सक्थि – ऊरुः ॥ १० ॥

क्रोडेन वत्सानाक्रम्य तस्थुरन्या महामुने ।
गावो विवत्साश्च कृता वारिपूरेण चापराः ॥ ११ ॥

वत्साश्च दीनवदना वातकंपितकन्धराः ।
त्राहित्राहीत्यल्पशब्दाः कृष्णमूचुरिवातुराः ॥ १२ ॥

ततस्तद्गोकुलं सर्वं गोगोपीगोपसंकुलम् ।
अतीवार्तं हरिर्दृष्ट्वा मैत्रेयाचिन्तयत्तदा ॥ १३ ॥

एतत्कृतं महेन्द्रेण मखभङ्गविरोधिना ।
तदेतदखिलं गोष्ठं त्रातव्यमधुना मया ॥ १४ ॥

इममद्रिमहं धैर्यादुत्पाट्योरुशिलाघनम् ।
धारयिष्यामि गोष्ठस्य पृथुच्छत्रमिवोपरि ॥ १५ ॥

श्रीपराशर उवाच

इति कृत्वामतिं कृष्णो गोवर्धनमहीधरम् ।
उत्पाट्यैककरेणैव धारयामास लीलया ॥ १६ ॥

गोपांश्चह हसञ्छौरिस्मुत्पाटितभूधरः ।
विशध्वमत्र त्वरिताः कृतं वर्षनिवारणम् ॥ १७ ॥

क्रोडेनेति ॥ क्रोडः कुक्षिः ॥ १२ – १७ ॥

सुनिवातेषु देशेषु यथा जोषमिहास्यताम् ।
प्रविश्यतां न भेतव्यं गिरीपाताच्च निर्भयैः ॥ १८ ॥

इत्युक्तास्तेन ते गोपा विविशुर्गोधनैः सह ।
शकटारोपितैर्भांडैर्गोप्यश्चासारपीडिताः ॥ १९ ॥

सुनिवातेष्विति ॥ निर्मयैः प्रविश्यतां गिरिपानान्न भेतव्यमित्यन्वयः ॥ १८, १९ ॥

कृष्णोऽपि तं दधारैव शैलमत्यन्तनिश्चलम् ।
व्रजौकवासिभिर्हर्षविस्मिताक्षैर्निरिक्षितः ॥ २० ॥

गोपगोपीजनैर्हृष्टैः प्रीतिविस्तारितेक्षणैः ।
संस्तूयमानचरितः कृष्णः शैलमधारयत् ॥ २१ ॥

सप्तरात्रं महामेधा ववर्षुर्नन्दगोकुले ।
इन्द्रेण चोदिता विप्र गोपानां नाशकारिणा ॥ २२ ॥

कृष्ण इति ॥ व्रजौकेत्यदन्तत्वमार्षम् । व्रजैकवासिभिरिति वा पाठः ॥ २० – २२ ॥

ततो धृते महाशैले परित्राते च गोकुले ।
मिथ्याप्रतिज्ञो बलभिद्वारयामास तान्घनान् ॥ २३ ॥

व्यभ्रे नभसि देवेन्द्रे वितथात्मवचस्यथ ।
निष्क्रम्य गोकुलं हृष्टं स्वस्थानं पुनरागमत् ॥ २४ ॥

तत इति । मिथ्याप्रतिज्ञः – व्यर्थप्रतिज्ञः ॥ २३, २४ ॥

मुमोच कृष्णोऽपि तदा गोवर्धनमहाचलम् ।
स्वस्थाने विस्मितमुखैर्दृष्टस्तैस्तु व्रजौकसैः ॥ २५ ॥

मुमोचेति ॥ व्रजौकसैरित्यदन्तत्वमार्षम् ॥ २५ ॥

इति श्रीविष्णुमहापुराणे पञ्चमांश एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥