१३

[तेरहवाँ अध्याय]

विषय

सत्वतकी सन्ततिका वर्णन और स्यमन्तकमणिकी कथा

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

भजनभजमानदिव्यान्धकदेवावृधमहाभोजवृष्णिसंज्ञास्सत्वतस्य पुत्रा बभूवुः ॥ १ ॥

मूलम्

भजनभजमानदिव्यान्धकदेवावृधमहाभोजवृष्णिसंज्ञास्सत्वतस्य पुत्रा बभूवुः ॥ १ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—सत्वतके भजन, भजमान, दिव्य, अन्धक, देवावृध महाभोज और वृष्णि नामक पुत्र हुए ॥ १ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भजमानस्य निमिकृकणवृष्णयस्तथान्ये द्वैमात्राः शतजित्सहस्रजिदयुतजित्संज्ञास्त्रयः ॥ २ ॥

मूलम्

भजमानस्य निमिकृकणवृष्णयस्तथान्ये द्वैमात्राः शतजित्सहस्रजिदयुतजित्संज्ञास्त्रयः ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भजमानके निमि, कृकण और वृष्णि तथा इनके तीन सौतेले भाई शतजित्, सहस्रजित् और अयुतजित् —ये छः पुत्र हुए ॥ २ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

देवावृधस्यापि बभ्रुः पुत्रोऽभवत् ॥ ३ ॥

मूलम्

देवावृधस्यापि बभ्रुः पुत्रोऽभवत् ॥ ३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

देवावृधके बभ्रु नामक पुत्र हुआ ॥ ३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तयोश्चायं श्लोको गीयते ॥ ४ ॥

मूलम्

तयोश्चायं श्लोको गीयते ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इन दोनों (पिता-पुत्रों)-के विषयमें यह श्लोक प्रसिद्ध है— ॥ ४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथैव शृणुमो दूरात्सम्पश्यामस्तथान्तिकात् ।
बभ्रुःश्रेष्ठो मनुष्याणां देवैर्देवावृधस्समः ॥ ५ ॥

मूलम्

यथैव शृणुमो दूरात्सम्पश्यामस्तथान्तिकात् ।
बभ्रुःश्रेष्ठो मनुष्याणां देवैर्देवावृधस्समः ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘जैसा हमने दूरसे सुना था वैसा ही पास जाकर भी देखा; वास्तवमें बभ्रु मनुष्योंमें श्रेष्ठ है और देवावृध तो देवताओंके समान है ॥ ५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरुषाः षट् च षष्टिश्च षट् सहस्राणि चाष्टच ।
तेऽमृतत्वमनुप्राप्ता बभ्रोर्देवावृधादपि ॥ ६ ॥

मूलम्

पुरुषाः षट् च षष्टिश्च षट् सहस्राणि चाष्टच ।
तेऽमृतत्वमनुप्राप्ता बभ्रोर्देवावृधादपि ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

बभ्रु और देवावृध [-के उपदेश किये हुए मार्गका अवलम्बन करने]-से क्रमशः छः हजार चौहत्तर (६०७४) मनुष्योंने अमरपद प्राप्त किया था’ ॥ ६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

महाभोजस्त्वतिधर्मात्मा तस्यान्वये भोजा मृत्तिकावरपुरनिवासिनो मार्त्तिकावरा बभूवुः ॥ ७ ॥

मूलम्

महाभोजस्त्वतिधर्मात्मा तस्यान्वये भोजा मृत्तिकावरपुरनिवासिनो मार्त्तिकावरा बभूवुः ॥ ७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

महाभोज बड़ा धर्मात्मा था, उसकी सन्तानमें भोजवंशी तथा मृत्तिकावरपुर निवासी मार्त्तिकावर नृपतिगण हुए ॥ ७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वृष्णेः सुमित्रो युधाजिच्च पुत्रावभूताम् ॥ ८ ॥ ततश्चानमित्रस्तथानमित्रान्निघ्नः ॥ ९ ॥ निघ्नस्य प्रसेनसत्राजितौ ॥ १० ॥

मूलम्

वृष्णेः सुमित्रो युधाजिच्च पुत्रावभूताम् ॥ ८ ॥ ततश्चानमित्रस्तथानमित्रान्निघ्नः ॥ ९ ॥ निघ्नस्य प्रसेनसत्राजितौ ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वृष्णिके दो पुत्र सुमित्र और युधाजित् हुए, उनमेंसे सुमित्रके अनमित्र, अनमित्रके निघ्न तथा निघ्नसे प्रसेन और सत्राजित् का जन्म हुआ ॥ ८—१० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य च सत्राजितो भगवानादित्यः सखाभवत् ॥ ११ ॥

मूलम्

तस्य च सत्राजितो भगवानादित्यः सखाभवत् ॥ ११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस सत्राजित् के मित्र भगवान‍् आदित्य हुए ॥ ११ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकदा त्वम्भोनिधितीरसंश्रयः सूर्यं सत्राजित्तुष्टाव तन्मनस्कतया च भास्वानभिष्टूयमानोऽग्रतस्तस्थौ ॥ १२ ॥

मूलम्

एकदा त्वम्भोनिधितीरसंश्रयः सूर्यं सत्राजित्तुष्टाव तन्मनस्कतया च भास्वानभिष्टूयमानोऽग्रतस्तस्थौ ॥ १२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

एक दिन समुद्र-तटपर बैठे हुए सत्राजित् ने सूर्य भगवान‍्की स्तुति की । उसके तन्मय होकर स्तुति करनेसे भगवान‍् भास्कर उसके सम्मुख प्रकट हुए ॥ १२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्त्वस्पष्टमूर्त्तिधरं चैनमालोक्य सत्राजित्सूर्यमाह ॥ १३ ॥

मूलम्

ततस्त्वस्पष्टमूर्त्तिधरं चैनमालोक्य सत्राजित्सूर्यमाह ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय उनको अस्पष्ट मूर्ति धारण किये हुए देखकर सत्राजित् ने सूर्यसे कहा— ॥ १३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथैव व्योम्नि वह्निपिण्डोपमं त्वामहमपश्यं तथैवाद्याग्रतो गतमप्यत्र भगवता किञ्चिन्न प्रसादीकृतं विशेषमुपलक्षयामीत्येवमुक्ते भगवता सूर्येण निजकण्ठादुन्मुच्य स्यमन्तकं नाम महामणिवरमवतार्यैकान्ते न्यस्तम् ॥ १४ ॥

मूलम्

यथैव व्योम्नि वह्निपिण्डोपमं त्वामहमपश्यं तथैवाद्याग्रतो गतमप्यत्र भगवता किञ्चिन्न प्रसादीकृतं विशेषमुपलक्षयामीत्येवमुक्ते भगवता सूर्येण निजकण्ठादुन्मुच्य स्यमन्तकं नाम महामणिवरमवतार्यैकान्ते न्यस्तम् ॥ १४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘आकाशमें अग्निपिण्डके समान आपको जैसा मैंने देखा है वैसा ही सम्मुख आनेपर भी देख रहा हूँ । यहाँ आपकी प्रसादस्वरूप कुछ विशेषता मुझे नहीं दीखती ।’’ सत्राजित् के ऐसा कहनेपर भगवान‍् सूर्यने अपने गलेसे स्यमन्तक नामकी उत्तम महामणि उतारकर अलग रख दी ॥ १४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तमाताम्रोज्ज्वलं ह्रस्ववपुषमीषदापिंगलनयनमादित्यमद्राक्षीत् ॥ १५ ॥

मूलम्

ततस्तमाताम्रोज्ज्वलं ह्रस्ववपुषमीषदापिंगलनयनमादित्यमद्राक्षीत् ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब सत्राजित् ने भगवान‍् सूर्यको देखा—उनका शरीर किंचित् ताम्रवर्ण, अति उज्ज्वल और लघु था तथा उनके नेत्र कुछ पिंगलवर्ण थे ॥ १५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृतप्रणिपातस्तवादिकं च सत्राजितमाह भगवानादित्यस्सहस्रदीधितिर्वरमस्मत्तोऽभिमतं वृणीष्वेति ॥ १६ ॥

मूलम्

कृतप्रणिपातस्तवादिकं च सत्राजितमाह भगवानादित्यस्सहस्रदीधितिर्वरमस्मत्तोऽभिमतं वृणीष्वेति ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर सत्राजित् के प्रणाम तथा स्तुति आदि कर चुकनेपर सहस्रांशु भगवान‍् आदित्यने उससे कहा—‘‘तुम अपना अभीष्ट वर माँगो’’ ॥ १६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स च तदेव मणिरत्नमयाचत ॥ १७ ॥

मूलम्

स च तदेव मणिरत्नमयाचत ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सत्राजित् ने उस स्यमन्तकमणिको ही माँगा ॥ १७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स चापि तस्मै तद्दत्त्वा दीधितिपतिर्वियति स्वधिष्ण्यमारुरोह ॥ १८ ॥

मूलम्

स चापि तस्मै तद्दत्त्वा दीधितिपतिर्वियति स्वधिष्ण्यमारुरोह ॥ १८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब भगवान‍् सूर्य उसे वह मणि देकर अन्तरिक्षमें अपने स्थानको चले गये ॥ १८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्राजिदप्यमलमणिरत्नसनाथकण्ठतया सूर्य इव तेजोभिरशेषदिगन्तराण्युद्भासयन् द्वारकां विवेश ॥ १९ ॥

मूलम्

सत्राजिदप्यमलमणिरत्नसनाथकण्ठतया सूर्य इव तेजोभिरशेषदिगन्तराण्युद्भासयन् द्वारकां विवेश ॥ १९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

फिर सत्राजित् ने उस निर्मल मणिरत्नसे अपना कण्ठ सुशोभित होनेके कारण तेजसे सूर्यके समान समस्त दिशाओंको प्रकाशित करते हुए द्वारकामें प्रवेश किया ॥ १९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वारकावासी जनस्तु तमायान्तमवेक्ष्य भगवन्तमादिपुरुषं पुरुषोत्तममवनिभारावतरणायांशेन मानुषरूपधारिणं प्रणिपत्याह ॥ २० ॥

मूलम्

द्वारकावासी जनस्तु तमायान्तमवेक्ष्य भगवन्तमादिपुरुषं पुरुषोत्तममवनिभारावतरणायांशेन मानुषरूपधारिणं प्रणिपत्याह ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

द्वारकावासी लोगोंने उसे आते देख, पृथिवीका भार उतारनेके लिये अंशरूपसे अवतीर्ण हुए मनुष्यरूपधारी आदिपुरुष भगवान‍् पुरुषोत्तमसे प्रणाम करके कहा— ॥ २० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवन् भवन्तं द्रष्टुं नूनमयमादित्य आयातीत्युक्तो भगवानुवाच ॥ २१ ॥

मूलम्

भगवन् भवन्तं द्रष्टुं नूनमयमादित्य आयातीत्युक्तो भगवानुवाच ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘भगवन्! आपके दर्शनोंके लिये निश्चय ही ये भगवान‍् सूर्यदेव आ रहे हैं’’ उनके ऐसा कहनेपर भगवान‍्ने उनसे कहा— ॥ २१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवान‍्नायमादित्यः सत्राजिदयमादित्यदत्तस्यमन्तकाख्यं महामणिरत्नं बिभ्रदत्रोपयाति ॥ २२ ॥

मूलम्

भगवान‍्नायमादित्यः सत्राजिदयमादित्यदत्तस्यमन्तकाख्यं महामणिरत्नं बिभ्रदत्रोपयाति ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘ये भगवान‍् सूर्य नहीं हैं, सत्राजित् है । यह सूर्य भगवान‍्से प्राप्त हुई स्यमन्तक नामकी महामणिको धारणकर यहाँ आ रहा है ॥ २२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदेनं विश्रब्धाः पश्यतेत्युक्तास्ते तथैव ददृशुः ॥ २३ ॥

मूलम्

तदेनं विश्रब्धाः पश्यतेत्युक्तास्ते तथैव ददृशुः ॥ २३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तुमलोग अब विश्वस्त होकर इसे देखो ।’’ भगवान‍्के ऐसा कहनेपर द्वारकावासी उसे उसी प्रकार देखने लगे ॥ २३ ॥
स च तं स्यमन्तकमणिमात्मनिवेशने चक्रे ॥ २४ ॥
सत्राजित् ने वह स्यमन्तक मणि अपने घरमें रख दी ॥ २४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रतिदिनं तन्मणिरत्नमष्टौ कनकभारान‍्स्त्रवति ॥ २५ ॥

मूलम्

प्रतिदिनं तन्मणिरत्नमष्टौ कनकभारान‍्स्त्रवति ॥ २५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह मणि प्रतिदिन आठ भार सोना देती थी ॥ २५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्प्रभावाच्च सकलस्यैव राष्ट्रस्योपसर्गानावृष्टिव्यालाग्निचोरदुर्भिक्षादिभयं न भवति ॥ २६ ॥

मूलम्

तत्प्रभावाच्च सकलस्यैव राष्ट्रस्योपसर्गानावृष्टिव्यालाग्निचोरदुर्भिक्षादिभयं न भवति ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके प्रभावसे सम्पूर्ण राष्ट्रमें रोग, अनावृष्टि तथा सर्प, अग्नि, चोर या दुर्भिक्ष आदिका भय नहीं रहता था ॥ २६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अच्युतोऽपि तद्दिव्यं रत्नमुग्रसेनस्य भूपतेर्योग्यमेतदिति लिप्सां चक्रे ॥ २७ ॥

मूलम्

अच्युतोऽपि तद्दिव्यं रत्नमुग्रसेनस्य भूपतेर्योग्यमेतदिति लिप्सां चक्रे ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् अच्युतको भी ऐसी इच्छा हुई कि यह दिव्य रत्न तो राजा उग्रसेनके योग्य है ॥ २७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गोत्रभेदभयाच्छक्तोऽपि न जहार ॥ २८ ॥

मूलम्

गोत्रभेदभयाच्छक्तोऽपि न जहार ॥ २८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

किन्तु जातीय विद्रोहके भयसे समर्थ होते हुए भी उन्होंने उसे छीना नहीं ॥ २८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्राजिदप्यच्युतोमामेतद्याचयिष्यतीत्यवगम्य रत्नलोभाद‍्भ्रात्रे प्रसेनाय तद्रत्नमदात् ॥ २९ ॥

मूलम्

सत्राजिदप्यच्युतोमामेतद्याचयिष्यतीत्यवगम्य रत्नलोभाद‍्भ्रात्रे प्रसेनाय तद्रत्नमदात् ॥ २९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सत्राजित् को जब यह मालूम हुआ कि भगवान‍् मुझसे यह रत्न माँगनेवाले हैं तो उसने लोभवश उसे अपने भाई प्रसेनको दे दिया ॥ २९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तच्च शुचिना ध्रियमाणमशेषमेव सुवर्णस्रवादिकं गुणजातमुत्पादयति अन्यथा धारयन्तमेव हन्तीत्यजानन्नसावपि प्रसेनस्तेन कण्ठसक्तेन स्यमन्तकेनाश्वमारुह्याटव्यांमृगयामगच्छत् ॥ ३० ॥

मूलम्

तच्च शुचिना ध्रियमाणमशेषमेव सुवर्णस्रवादिकं गुणजातमुत्पादयति अन्यथा धारयन्तमेव हन्तीत्यजानन्नसावपि प्रसेनस्तेन कण्ठसक्तेन स्यमन्तकेनाश्वमारुह्याटव्यांमृगयामगच्छत् ॥ ३० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

किन्तु इस बातको न जानते हुए कि पवित्रतापूर्वक धारण करनेसे तो यह मणि सुवर्ण-दान आदि अनेक गुण प्रकट करती है और अशुद्धावस्थामें धारण करनेसे घातक हो जाती है, प्रसेन उसे अपने गलेमें बाँधे हुए घोड़ेपर चढ़कर मृगयाके लिये वनको चला गया ॥ ३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र च सिंहाद्वधमवाप ॥ ३१ ॥

मूलम्

तत्र च सिंहाद्वधमवाप ॥ ३१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वहाँ उसे एक सिंहने मार डाला ॥ ३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

साश्वं च तं निहत्य सिंहोऽप्यमलमणिरत्नमास्याग्रेणादाय गन्तुमभ्युद्यतः, ऋक्षाधिपतिना जाम्बवता दृष्टो घातितश्च ॥ ३२ ॥

मूलम्

साश्वं च तं निहत्य सिंहोऽप्यमलमणिरत्नमास्याग्रेणादाय गन्तुमभ्युद्यतः, ऋक्षाधिपतिना जाम्बवता दृष्टो घातितश्च ॥ ३२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

जब वह सिंह घोड़ेके सहित उसे मारकर उस निर्मल मणिको अपने मुँहमें लेकर चलनेको तैयार हुआ तो उसी समय ऋक्षराज जाम्बवान‍्ने उसे देखकर मार डाला ॥ ३२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

जाम्बवानप्यमलमणिरत्नमादाय स्वबिले प्रविवेश ॥ ३३ ॥

मूलम्

जाम्बवानप्यमलमणिरत्नमादाय स्वबिले प्रविवेश ॥ ३३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर उस निर्मल मणिरत्नको लेकर जाम्बवान‍् अपनी गुफामें आया ॥ ३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुकुमारसंज्ञाय बालकाय च क्रीडनकमकरोत् ॥ ३४ ॥

मूलम्

सुकुमारसंज्ञाय बालकाय च क्रीडनकमकरोत् ॥ ३४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और उसे सुकुमार नामक अपने बालकके लिये खिलौना बना लिया ॥ ३४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनागच्छति तस्मिन्प्रसेने कृष्णो मणिरत्नमभिलषितवान‍्स च प्राप्तवान‍्नूनमेतदस्य कर्मेत्यखिल एव यदुलोकः परस्परं कर्णाकर्ण्यकथयत् ॥ ३५ ॥

मूलम्

अनागच्छति तस्मिन्प्रसेने कृष्णो मणिरत्नमभिलषितवान‍्स च प्राप्तवान‍्नूनमेतदस्य कर्मेत्यखिल एव यदुलोकः परस्परं कर्णाकर्ण्यकथयत् ॥ ३५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रसेनके न लौटनेपर सब यादवोंमें आपसमें यह कानाफूसी होने लगी कि ‘‘कृष्ण इस मणिरत्नको लेना चाहते थे, अवश्य ही इन्हींने उसे ले लिया है—निश्चय यह इन्हींका काम है’’ ॥ ३५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विदितलोकापवादवृत्तान्तश्च भगवान‍् सर्वयदुसैन्यपरिवारपरिवृतः प्रसेनाश्वपदवीमनुससार ॥ ३६ ॥ ददर्श चाश्वसमवेतं प्रसेनं सिंहेन विनिहतम् ॥ ३७ ॥

मूलम्

विदितलोकापवादवृत्तान्तश्च भगवान‍् सर्वयदुसैन्यपरिवारपरिवृतः प्रसेनाश्वपदवीमनुससार ॥ ३६ ॥ ददर्श चाश्वसमवेतं प्रसेनं सिंहेन विनिहतम् ॥ ३७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस लोकापवादका पता लगनेपर सम्पूर्ण यादवसेनाके सहित भगवान‍्ने प्रसेनके घोड़ेके चरण-चिह्नोंका अनुसरण किया और आगे जाकर देखा कि प्रसेनको घोड़ेसहित सिंहने मार डाला है ॥ ३६-३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अखिलजनमध्ये सिंहपददर्शनकृतपरिशुद्धिः सिंहपदमनुससार ॥ ३८ ॥ ऋक्षपतिनिहतं च सिंहमप्यल्पे भूमिभागे दृष्ट्वा ततश्च तद्रत्नगौरवादृक्षस्यापि पदान्यनुययौ ॥ ३९ ॥

मूलम्

अखिलजनमध्ये सिंहपददर्शनकृतपरिशुद्धिः सिंहपदमनुससार ॥ ३८ ॥ ऋक्षपतिनिहतं च सिंहमप्यल्पे भूमिभागे दृष्ट्वा ततश्च तद्रत्नगौरवादृक्षस्यापि पदान्यनुययौ ॥ ३९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

फिर सब लोगोंके बीच सिंहके चरण-चिह्न देख लिये जानेसे अपनी सफाई हो जानेपर भी भगवान‍्ने उन चिह्नोंका अनुसरण किया और थोड़ी ही दूरीपर ऋक्षराजद्वारा मारे हुए सिंहको देखा; किन्तु उस रत्नके महत्त्वके कारण उन्होंने जाम्बवान‍्के पद-चिह्नोंका भी अनुसरण किया ॥ ३८-३९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गिरितटे च सकलमेव तद्यदुसैन्यमवस्थाप्य तत्पदानुसारी ऋक्षबिलं प्रविवेश ॥ ४० ॥

मूलम्

गिरितटे च सकलमेव तद्यदुसैन्यमवस्थाप्य तत्पदानुसारी ऋक्षबिलं प्रविवेश ॥ ४० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और सम्पूर्ण यादव-सेनाको पर्वतके तटपर छोड़कर ऋक्षराजके चरणोंका अनुसरण करते हुए स्वयं उनकी गुफामें घुस गये ॥ ४० ॥
अन्तःप्रविष्टश्च धात्र्याः सुकुमारकमुल्लालयन्त्या वाणीं शुश्राव ॥ ४१ ॥
भीतर जानेपर भगवान‍्ने सुकुमारको बहलाती हुई धात्रीकी यह वाणी सुनी— ॥ ४१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सिंहः प्रसेनमवधीत्सिंहो जाम्बवता हतः ।
सुकुमारक मा रोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥ ४२ ॥

मूलम्

सिंहः प्रसेनमवधीत्सिंहो जाम्बवता हतः ।
सुकुमारक मा रोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ॥ ४२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सिंहने प्रसेनको मारा और सिंहको जाम्बवान‍्ने; हे सुकुमार! तू रो मत यह स्यमन्तकमणि तेरी ही है ॥ ४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्याकर्ण्योपलब्धस्यमन्तकोऽन्तःप्रविष्टः कुमारक्रीडनकीकृतं च धात्र्या हस्ते तेजोभिर्जाज्वल्यमानं स्यमन्तकं ददर्श ॥ ४३ ॥

मूलम्

इत्याकर्ण्योपलब्धस्यमन्तकोऽन्तःप्रविष्टः कुमारक्रीडनकीकृतं च धात्र्या हस्ते तेजोभिर्जाज्वल्यमानं स्यमन्तकं ददर्श ॥ ४३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यह सुननेसे स्यमन्तकका पता लगनेपर भगवान‍्ने भीतर जाकर देखा कि सुकुमारके लिये खिलौना बनी हुई स्यमन्तकमणि धात्रीके हाथपर अपने तेजसे देदीप्यमान हो रही है ॥ ४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तं च स्यमन्तकाभिलषितचक्षुषमपूर्वपुरुषमागतं समवेक्ष्य धात्री त्राहि त्राहीति व्याजहार ॥ ४४ ॥

मूलम्

तं च स्यमन्तकाभिलषितचक्षुषमपूर्वपुरुषमागतं समवेक्ष्य धात्री त्राहि त्राहीति व्याजहार ॥ ४४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

स्यमन्तकमणिकी ओर अभिलाषापूर्ण दृष्टिसे देखते हुए एक विलक्षण पुरुषको वहाँ आया देख धात्री ‘त्राहि-त्राहि’ करके चिल्लाने लगी ॥ ४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदार्त्तरवश्रवणानन्तरं चामर्षपूर्णहृदयः स जाम्बवानाजगाम ॥ ४५ ॥

मूलम्

तदार्त्तरवश्रवणानन्तरं चामर्षपूर्णहृदयः स जाम्बवानाजगाम ॥ ४५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसकी आर्त्त-वाणीको सुनकर जाम्बवान‍् क्रोधपूर्ण हृदयसे वहाँ आया ॥ ४५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तयोश्च परस्परमुद्धतामर्षयोर्युद्धमेकविंशतिदिनान्यभवत् ॥ ४६ ॥

मूलम्

तयोश्च परस्परमुद्धतामर्षयोर्युद्धमेकविंशतिदिनान्यभवत् ॥ ४६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

फिर परस्पर रोष बढ़ जानेसे उन दोनोंका इक्‍कीस दिनतक घोर युद्ध हुआ ॥ ४६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते च यदुसैनिकास्तत्र सप्ताष्टदिनानि तन्निष्क्रान्तिमुदीक्षमाणास्तस्थुः ॥ ४७ ॥

मूलम्

ते च यदुसैनिकास्तत्र सप्ताष्टदिनानि तन्निष्क्रान्तिमुदीक्षमाणास्तस्थुः ॥ ४७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पर्वतके पास भगवान‍्की प्रतीक्षा करनेवाले यादव-सैनिक सात-आठ दिनतक उनके गुफासे बाहर आनेकी बाट देखते रहे ॥ ४७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनिष्क्रमणे च मधुरिपुरसाववश्यमत्र बिलेऽत्यन्तं नाशमवाप्तो भविष्यत्यन्यथा तस्य जीवतः कथमेतावन्त दिनानि शत्रुजये व्याक्षेपो भविष्यतीति कृताध्यवसाया द्वारकामागम्य हतः कृष्ण इति कथयामासुः ॥ ४८ ॥

मूलम्

अनिष्क्रमणे च मधुरिपुरसाववश्यमत्र बिलेऽत्यन्तं नाशमवाप्तो भविष्यत्यन्यथा तस्य जीवतः कथमेतावन्त दिनानि शत्रुजये व्याक्षेपो भविष्यतीति कृताध्यवसाया द्वारकामागम्य हतः कृष्ण इति कथयामासुः ॥ ४८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

किन्तु जब इतने दिनोंतक वे उसमेंसे न निकले तो उन्होंने समझा कि ‘अवश्य ही श्रीमधुसूदन इस गुफामें मारे गये, नहीं तो जीवित रहनेपर शत्रुके जीतनेमें उन्हें इतने दिन क्यों लगते ?’ ऐसा निश्चय कर वे द्वारकामें चले आये और वहाँ कह दिया कि श्रीकृष्ण मारे गये ॥ ४८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तद‍्वान्धवाश्च तत्कालोचितमखिलमुत्तरक्रियाकलापं चक्रुः ॥ ४९ ॥

मूलम्

तद‍्वान्धवाश्च तत्कालोचितमखिलमुत्तरक्रियाकलापं चक्रुः ॥ ४९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके बन्धुओंने यह सुनकर समयोचित सम्पूर्ण और्ध्वदैहिक कर्म कर दिये ॥ ४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततश्चास्य युद्ध्यमानस्यातिश्रद्धादत्तविशिष्टोपपात्रयुक्तान्नतोयादिना श्रीकृष्णस्य बलप्राणपुष्टिरभूत् ॥ ५० ॥

मूलम्

ततश्चास्य युद्ध्यमानस्यातिश्रद्धादत्तविशिष्टोपपात्रयुक्तान्नतोयादिना श्रीकृष्णस्य बलप्राणपुष्टिरभूत् ॥ ५० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इधर, अति श्रद्धापूर्वक दिये हुए विशिष्ट पात्रोंसहित इनके अन्न और जलसे युद्ध करते समय श्रीकृष्णचन्द्रके बल और प्राणकी पुष्टि हो गयी ॥ ५० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इतरस्यानुदिनमतिगुरुपुरुषभेद्यमानस्य अतिनिष्ठुरप्रहारपातपीडिताखिलावयवस्य निराहारतया बलहानिरभूत् ॥ ५१ ॥

मूलम्

इतरस्यानुदिनमतिगुरुपुरुषभेद्यमानस्य अतिनिष्ठुरप्रहारपातपीडिताखिलावयवस्य निराहारतया बलहानिरभूत् ॥ ५१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा अति महान् पुरुषके द्वारा मर्दित होते हुए उनके अत्यन्त निष्ठुर प्रहारोंके आघातसे पीडित शरीरवाले जाम्बवान‍्का बल निराहार रहनेसे क्षीण हो गया ॥ ५१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

निर्जितश्च भगवता जाम्बवान‍्प्रणिपत्य व्याजहार ॥ ५२ ॥

मूलम्

निर्जितश्च भगवता जाम्बवान‍्प्रणिपत्य व्याजहार ॥ ५२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अन्तमें भगवान‍् से पराजित होकर जाम्बवान‍्ने उन्हें प्रणाम करके कहा— ॥ ५२ ॥
सुरासुरगन्धर्वयक्षराक्षसादिभिरप्यखिलैर्भवान‍्न जेतुं शक्यः किमुतावनिगोचरैरल्पवीर्यैर्नरैर्नरावयवभूतैश्च तिर्यग्योन्यनुसृतिभिः किं पुनरस्मद्विधैरवश्यं भवताऽस्मत्स्वामिना रामेणेव नारायणस्य सकलजगत्परायणस्यांशेन भगवता भवितव्यमित्युक्तस्तस्मै भगवानखिलावनिभारावतरणार्थमवतरणमाचचक्षे ॥ ५३ ॥ प्रीत्यभिव्यञ्जितकरतलस्पर्शनेन चैनमपगतयुद्धखेदं चकार ॥ ५४ ॥
‘‘भगवन्! आपको तो देवता, असुर, गन्धर्व, यक्ष, राक्षस आदि कोई भी नहीं जीत सकते, फिर पृथिवीतलपर रहनेवाले अल्पवीर्य मनुष्य अथवा मनुष्योंके अवयवभूत हम-जैसे तिर्यक्-योनिगत जीवोंकी तो बात ही क्या है? अवश्य ही आप हमारे प्रभु श्रीरामचन्द्रजीके समान सकल लोक-प्रतिपालक भगवान‍् नारायणके ही अंशसे प्रकट हुए हैं ।’’ जाम्बवान‍्के ऐसा कहनेपर भगवान‍्ने पृथिवीका भार उतारनेके लिये अपने अवतार लेनेका सम्पूर्ण वृत्तान्त उससे कह दिया और उसे प्रीतिपूर्वक अपने हाथसे छूकर युद्धके श्रमसे रहित कर दिया ॥ ५३-५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स च प्रणिपत्य पुनरप्येनं प्रसाद्य जाम्बवतीं नाम कन्यां गृहागतायार्घ्यभूतां ग्राहयामास ॥ ५५ ॥ स्यमन्तकमणिरत्नमपि प्रणिपत्य तस्मै प्रददौ ॥ ५६ ॥

मूलम्

स च प्रणिपत्य पुनरप्येनं प्रसाद्य जाम्बवतीं नाम कन्यां गृहागतायार्घ्यभूतां ग्राहयामास ॥ ५५ ॥ स्यमन्तकमणिरत्नमपि प्रणिपत्य तस्मै प्रददौ ॥ ५६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर जाम्बवान‍्ने पुनः प्रणाम करके उन्हें प्रसन्न किया और घरपर आये हुए भगवान‍्के लिये अर्घ्यस्वरूप अपनी जाम्बवती नामकी कन्या दे दी तथा उन्हें प्रणाम करके मणिरत्न स्यमन्तक भी दे दिया ॥ ५५-५६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अच्युतोऽप्यतिप्रणतात्तस्मादग्राह्यमपि तन्मणिरत्नमात्मसंशोधनाय जग्राह ॥ ५७ ॥ सह जाम्बवत्या स द्वारकामाजगाम ॥ ५८ ॥

मूलम्

अच्युतोऽप्यतिप्रणतात्तस्मादग्राह्यमपि तन्मणिरत्नमात्मसंशोधनाय जग्राह ॥ ५७ ॥ सह जाम्बवत्या स द्वारकामाजगाम ॥ ५८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् अच्युतने भी उस अति विनीतसे लेनेयोग्य न होनेपर भी अपने कलंक-शोधनके लिये वह मणिरत्न ले लिया और जाम्बवतीके सहित द्वारकामें आये ॥ ५७-५८ ॥
भगवदागमनोद्भूतहर्षोत्कर्षस्य द्वारकावासिजनस्य कृष्णावलोकनात्तत्क्षणमेवातिपरिणतवयसोऽपि नवयौवनमिवाभवत् ॥ ५९ ॥
उस समय भगवान‍् कृष्णचन्द्रके आगमनसे जिनके हर्षका वेग अत्यन्त बढ़ गया है उन द्वारकावासियोंमेंसे बहुत ढली हुई अवस्थावालोंमें भी उनके दर्शनके प्रभावसे तत्काल ही मानो नवयौवनका संचार हो गया ॥ ५९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दिष्ट्यादिष्ट्येति सकलयादवाः स्त्रियश्च सभाजयामासुः ॥ ६० ॥

मूलम्

दिष्ट्यादिष्ट्येति सकलयादवाः स्त्रियश्च सभाजयामासुः ॥ ६० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा सम्पूर्ण यादवगण और उनकी स्त्रियाँ ‘अहोभाग्य! अहोभाग्य!!’ ऐसा कहकर उनका अभिवादन करने लगीं ॥ ६० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवानपि यथानुभूतमशेषं यादवसमाजे यथावदाचचक्षे ॥ ६१ ॥ स्यमन्तकं च सत्राजिते दत्त्वा मिथ्याभिशस्तिपरिशुद्धिमवाप ॥ ६२ ॥ जाम्बवतीं चान्तःपुरे निवेशयामास ॥ ६३ ॥

मूलम्

भगवानपि यथानुभूतमशेषं यादवसमाजे यथावदाचचक्षे ॥ ६१ ॥ स्यमन्तकं च सत्राजिते दत्त्वा मिथ्याभिशस्तिपरिशुद्धिमवाप ॥ ६२ ॥ जाम्बवतीं चान्तःपुरे निवेशयामास ॥ ६३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍्ने भी जो-जो बात जैसे-जैसे हुई थी वह ज्यों-की-त्यों यादव-समाजमें सुना दी और सत्राजित् को स्यमन्तकमणि देकर मिथ्या कलंकसे छुटकारा पा लिया । फिर जाम्बवतीको अपने अन्तःपुरमें पहुँचा दिया ॥ ६१—६३ ॥
सत्राजिदपि मयास्याभूतमलिनमारोपितमिति जातसन्त्रासात्स्वसुतां सत्यभामां भगवते भार्यार्थं ददौ ॥ ६४ ॥
सत्राजित् ने भी यह सोचकर कि मैंने ही कृष्णचन्द्रको मिथ्या कलंक लगाया था, डरते-डरते उन्हें पत्नीरूपसे अपनी कन्या सत्यभामा विवाह दी ॥ ६४ ॥
तां चाक्रूरकृतवर्मशतधन्वप्रमुखा यादवाः प्राग्वरयाम्बभूवुः ॥ ६५ ॥
उस कन्याको अक्रूर, कृतवर्मा और शतधन्वा आदि यादवोंने पहले वरण किया था ॥ ६५ ॥
ततस्तत्प्रदानादवज्ञातमेवात्मानं मन्यमानाः सत्राजिति वैरानुबन्धं चक्रुः ॥ ६६ ॥
अतः श्रीकृष्णचन्द्रके साथ उसे विवाह देनेसे उन्होंने अपना अपमान समझकर सत्राजित् से वैर बाँध लिया ॥ ६६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अक्रूरकृतवर्मप्रमुखाश्च शतधन्वानमूचुः ॥ ६७ ॥

मूलम्

अक्रूरकृतवर्मप्रमुखाश्च शतधन्वानमूचुः ॥ ६७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर अक्रूर और कृतवर्मा आदिने शतधन्वासे कहा— ॥ ६७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अयमतीव दुरात्मा सत्राजिद् योऽस्माभिर्भवता च प्रार्थितोऽप्यात्मजामस्मान् भवन्तं चाविगणय्य कृष्णाय दत्तवान‍् ॥ ६८ ॥

मूलम्

अयमतीव दुरात्मा सत्राजिद् योऽस्माभिर्भवता च प्रार्थितोऽप्यात्मजामस्मान् भवन्तं चाविगणय्य कृष्णाय दत्तवान‍् ॥ ६८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘यह सत्राजित् बड़ा ही दुष्ट है, देखो, इसने हमारे और आपके माँगनेपर भी हमलोगोंको कुछ भी न समझकर अपनी कन्या कृष्णचन्द्रको दे दी ॥ ६८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदलमनेन जीवता घातयित्वैनं तन्महारत्नं स्यमन्तकाख्यं त्वया किं न गृह्यते वयमभ्युपपत्स्यामो यद्यच्युतस्तवोपरि वैरानुबन्धं करिष्यतीत्येवमुक्तस्तथेत्यसावप्याह ॥ ६९ ॥

मूलम्

तदलमनेन जीवता घातयित्वैनं तन्महारत्नं स्यमन्तकाख्यं त्वया किं न गृह्यते वयमभ्युपपत्स्यामो यद्यच्युतस्तवोपरि वैरानुबन्धं करिष्यतीत्येवमुक्तस्तथेत्यसावप्याह ॥ ६९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः अब इसके जीवनका प्रयोजन ही क्या है; इसको मारकर आप स्यमन्तक महामणि क्यों नहीं ले लेते हैं? पीछे, यदि अच्युत आपसे किसी प्रकारका विरोध करेंगे तो हमलोग भी आपका साथ देंगे ।’’ उनके ऐसा कहनेपर शतधन्वाने कहा—‘‘बहुत अच्छा, ऐसा ही करेंगे’’ ॥ ६९ ॥
जतुगृहदग्धानां पाण्डुतनयानां विदितपरमार्थोऽपि भगवान‍् दुर्योधनप्रयत्नशैथिल्यकरणार्थं कुल्यकरणाय वारणावतं गतः ॥ ७० ॥
इसी समय पाण्डवोंके लाक्षागृहमें जलनेपर, यथार्थ बातको जानते हुए भी भगवान‍् कृष्णचन्द्र दुर्योधनके प्रयत्नको शिथिल करनेके उद्देश्यसे कुलोचित कर्म करनेके लिये वारणावत नगरको गये ॥ ७० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गते च तस्मिन् सुप्तमेव सत्राजितं शतधन्वा जघान मणिरत्नं चाददात् ॥ ७१ ॥

मूलम्

गते च तस्मिन् सुप्तमेव सत्राजितं शतधन्वा जघान मणिरत्नं चाददात् ॥ ७१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके चले जानेपर शतधन्वाने सोते हुए सत्राजित् को मारकर वह मणिरत्न ले लिया ॥ ७१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पितृवधामर्षपूर्णा च सत्यभामा शीघ्रं स्यन्दनमारूढा वारणावतं गत्वा भगवतेऽहं प्रतिपादितेत्यक्षान्तिमता शतधन्वनास्मत्पिता व्यापादितस्तच्च स्यमन्तकमणिरत्नमपहृतं यस्यावभासनेनापहृततिमिरं त्रैलोक्यं भविष्यति ॥ ७२ ॥

मूलम्

पितृवधामर्षपूर्णा च सत्यभामा शीघ्रं स्यन्दनमारूढा वारणावतं गत्वा भगवतेऽहं प्रतिपादितेत्यक्षान्तिमता शतधन्वनास्मत्पिता व्यापादितस्तच्च स्यमन्तकमणिरत्नमपहृतं यस्यावभासनेनापहृततिमिरं त्रैलोक्यं भविष्यति ॥ ७२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पिताके वधसे क्रोधित हुई सत्यभामा तुरन्त ही रथपर चढ़कर वारणावत नगरमें पहुँची और भगवान‍् कृष्णसे बोली—‘‘भगवन्! पिताजीने मुझे आपके करकमलोंमें सौंप दिया—इस बातको सहन न कर सकनेके कारण शतधन्वाने मेरे पिताजीको मार दिया है और उस स्यमन्तक नामक मणिरत्नको ले लिया है जिसके प्रकाशसे सम्पूर्ण त्रिलोकी भी अन्धकारशून्य हो जायगी ॥ ७२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदियं त्वदीयापहासना तदालोच्य यदत्र युक्तं तत्क्रियतामिति कृष्णमाह ॥ ७३ ॥

मूलम्

तदियं त्वदीयापहासना तदालोच्य यदत्र युक्तं तत्क्रियतामिति कृष्णमाह ॥ ७३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसमें आपहीकी हँसी है इसलिये सब बातोंका विचार करके जैसा उचित समझें, करें’’ ॥ ७३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तया चैवमुक्तः परितुष्टान्तःकरणोऽपि कृष्णः सत्यभामाममर्षताम्रनयनः प्राह ॥ ७४ ॥

मूलम्

तया चैवमुक्तः परितुष्टान्तःकरणोऽपि कृष्णः सत्यभामाममर्षताम्रनयनः प्राह ॥ ७४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सत्यभामाके ऐसा कहनेपर भगवान‍् श्रीकृष्णने मन-ही-मन प्रसन्न होनेपर भी उनसे क्रोधसे आँखें लाल करके कहा— ॥ ७४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्ये सत्यं ममैवैषापहासना नाहमेतां तस्य दुरात्मनस्सहिष्ये ॥ ७५ ॥ न ह्यनुल्लंघ्य वरपादपं तत्कृतनीडाश्रयिणो विहङ्गमा वध्यन्ते तदलममुनास्मत्पुरतः शोकप्रेरितवाक्यपरिकरेणेत्युक्त्वा द्वारकामभ्येत्येकान्ते बलदेवं वासुदेवः प्राह ॥ ७६ ॥

मूलम्

सत्ये सत्यं ममैवैषापहासना नाहमेतां तस्य दुरात्मनस्सहिष्ये ॥ ७५ ॥ न ह्यनुल्लंघ्य वरपादपं तत्कृतनीडाश्रयिणो विहङ्गमा वध्यन्ते तदलममुनास्मत्पुरतः शोकप्रेरितवाक्यपरिकरेणेत्युक्त्वा द्वारकामभ्येत्येकान्ते बलदेवं वासुदेवः प्राह ॥ ७६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘सत्ये! अवश्य इसमें मेरी ही हँसी है, उस दुरात्माके इस कुकर्मको मैं सहन नहीं कर सकता, क्योंकि यदि ऊँचे वृक्षका उल्लंघन न किया जा सके तो उसपर घोंसला बनाकर रहनेवाले पक्षियोंको नहीं मार दिया जाता । [अर्थात् बड़े आदमियोंसे पार न पानेपर उनके आश्रितोंको नहीं दबाना चाहिये ।] इसलिये अब तुम्हें हमारे सामने इन शोक-प्रेरित वाक्योंके कहनेकी और आवश्यकता नहीं है । [तुम शोक छोड़ दो, मैं इसका भली प्रकार बदला चुका दूँगा ।]’’ सत्यभामासे इस प्रकार कह भगवान‍् वासुदेवने द्वारकामें आकर श्रीबलदेवजीसे एकान्तमें कहा— ॥ ७५-७६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मृगयागतं प्रसेनमटव्यां मृगपतिर्जघान ॥ ७७ ॥

मूलम्

मृगयागतं प्रसेनमटव्यां मृगपतिर्जघान ॥ ७७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘वनमें आखेटके लिये गये हुए प्रसेनको तो सिंहने मार दिया था ॥ ७७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्राजिदप्यधुना शतधन्वना निधनं प्रापितः ॥ ७८ ॥

मूलम्

सत्राजिदप्यधुना शतधन्वना निधनं प्रापितः ॥ ७८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अब शतधन्वाने सत्राजित् को भी मार दिया है ॥ ७८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदुभयविनाशात्तन्मणिरत्नमावाभ्यां सामान्यं भविष्यति ॥ ७९ ॥

मूलम्

तदुभयविनाशात्तन्मणिरत्नमावाभ्यां सामान्यं भविष्यति ॥ ७९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार उन दोनोंके मारे जानेपर मणिरत्न स्यमन्तकपर हम दोनोंका समान अधिकार होगा ॥ ७९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदुत्तिष्ठारुह्यतां रथः शतधन्वनिधनायोद्यमं कुर्वित्यभिहितस्तथेति समन्वीप्सितवान‍् ॥ ८० ॥

मूलम्

तदुत्तिष्ठारुह्यतां रथः शतधन्वनिधनायोद्यमं कुर्वित्यभिहितस्तथेति समन्वीप्सितवान‍् ॥ ८० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसलिये उठिये और रथपर चढ़कर शतधन्वाके मारनेका प्रयत्न कीजिये ।’ कृष्णचन्द्रके ऐसा कहनेपर बलदेवजीने भी ‘बहुत अच्छा’ कह उसे स्वीकार किया ॥ ८० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृतोद्यमौ च तावुभावुपलभ्य शतधन्वा कृतवर्माणमुपेत्य पार्ष्णिपूरणकर्मनिमित्तमचोदयत ॥ ८१ ॥

मूलम्

कृतोद्यमौ च तावुभावुपलभ्य शतधन्वा कृतवर्माणमुपेत्य पार्ष्णिपूरणकर्मनिमित्तमचोदयत ॥ ८१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

कृष्ण और बलदेवको [अपने वधके लिये] उद्यत जान शतधन्वाने कृतवर्माके पास जाकर सहायताके लिये प्रार्थना की ॥ ८१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आह चैनं कृतवर्मा ॥ ८२ ॥

मूलम्

आह चैनं कृतवर्मा ॥ ८२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब कृतवर्माने इससे कहा— ॥ ८२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नाहं बलदेववासुदेवाभ्यां सह विरोधायालमित्युक्तश्चाक्रूरमचोदयत् ॥ ८३ ॥ असावप्याह ॥ ८४ ॥

मूलम्

नाहं बलदेववासुदेवाभ्यां सह विरोधायालमित्युक्तश्चाक्रूरमचोदयत् ॥ ८३ ॥ असावप्याह ॥ ८४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मैं बलदेव और वासुदेवसे विरोध करनेमें समर्थ नहीं हूँ ।’ उसके ऐसा कहनेपर शतधन्वाने अक्रूरसे सहायता माँगी, तो अक्रूरने भी कहा— ॥ ८३-८४ ॥
न हि कश्चिद्भगवता पादप्रहारपरिकम्पितजगत्त्रयेण सुररिपुवनितावैधव्यकारिणा प्रबलरिपुचक्राप्रतिहतचक्रेण चक्रिणा मदमुदितनयनावलोकिताखिलनिशातनेनातिगुरुवैरिवारणापकर्षणाविकृतमहिमोरुसीरेण सीरिणा च सह सकलजगद्वन्द्यानाममरवराणामपि योद्धुं समर्थः किमुताहम् ॥ ८५ ॥
‘जो अपने पाद-प्रहारसे त्रिलोकीको कम्पायमान कर देते हैं, देवशत्रु असुरगणकी स्त्रियोंको वैधव्यदान देते हैं तथा अति प्रबल शत्रु-सेनासे भी जिनका चक्र अप्रतिहत रहता है उन चक्रधारी भगवान‍् वासुदेवसे तथा जो अपने मदोन्मत्त नयनोंकी चितवनसे सबका दमन करनेवाले और भयंकर शत्रुसमूहरूप हाथियोंको खींचनेके लिये अखण्ड महिमाशाली प्रचण्ड हल धारण करनेवाले हैं उन श्रीहलधरसे युद्ध करनेमें तो निखिल-लोक-वन्दनीय देवगणमें भी कोई समर्थ नहीं है फिर मेरी तो बात ही क्या है? ॥ ८५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदन्यश्शरणमभिलष्यतामित्युक्तश्शतधनुराह ॥ ८६ ॥

मूलम्

तदन्यश्शरणमभिलष्यतामित्युक्तश्शतधनुराह ॥ ८६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसलिये तुम दूसरेकी शरण लो’ अक्रूरके ऐसा कहनेपर शतधन्वाने कहा— ॥ ८६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद्यस्मत्परित्राणासमर्थं भवानात्मानमधिगच्छति तदयमस्मत्तस्तावन्मणिः संगृह्य रक्ष्यतामिति ॥ ८७ ॥

मूलम्

यद्यस्मत्परित्राणासमर्थं भवानात्मानमधिगच्छति तदयमस्मत्तस्तावन्मणिः संगृह्य रक्ष्यतामिति ॥ ८७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अच्छा, यदि मेरी रक्षा करनेमें आप अपनेको सर्वथा असमर्थ समझते हैं तो मैं आपको यह मणि देता हूँ इसे लेकर इसीकी रक्षा कीजिये’ ॥ ८७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमुक्तः सोऽप्याह ॥ ८८ ॥

मूलम्

एवमुक्तः सोऽप्याह ॥ ८८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसपर अक्रूरने कहा— ॥ ८८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद्यन्त्यायामप्यवस्थायां न कस्मैचिद्भवान‍् कथयिष्यति तदहमेतं ग्रहीष्यामीति ॥ ८९ ॥

मूलम्

यद्यन्त्यायामप्यवस्थायां न कस्मैचिद्भवान‍् कथयिष्यति तदहमेतं ग्रहीष्यामीति ॥ ८९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मैं इसे तभी ले सकता हूँ जब कि अन्तकाल उपस्थित होनेपर भी तुम किसीसे भी यह बात न कहो ॥ ८९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथेत्युक्ते चाक्रूरस्तन्मणिरत्नं जग्राह ॥ ९० ॥

मूलम्

तथेत्युक्ते चाक्रूरस्तन्मणिरत्नं जग्राह ॥ ९० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

शतधन्वाने कहा—‘ऐसा ही होगा ।’ इसपर अक्रूरने वह मणिरत्न अपने पास रख लिया ॥ ९० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शतधनुरप्यतुलवेगां शतयोजनवाहिनीं बडवामारुह्यापक्रान्तः ॥ ९१ ॥

मूलम्

शतधनुरप्यतुलवेगां शतयोजनवाहिनीं बडवामारुह्यापक्रान्तः ॥ ९१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर शतधन्वा सौ योजनतक जानेवाली एक अत्यन्त वेगवती घोड़ीपर चढ़कर भागा ॥ ९१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शैव्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाश्वचतुष्टययुक्तरथस्थितौ बलदेववासुदेवौ तमनुप्रयातौ ॥ ९२ ॥

मूलम्

शैव्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाश्वचतुष्टययुक्तरथस्थितौ बलदेववासुदेवौ तमनुप्रयातौ ॥ ९२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और शैव्य, सुग्रीव, मेघपुष्प तथा बलाहक नामक चार घोड़ोंवाले रथपर चढ़कर बलदेव और वासुदेवने भी उसका पीछा किया ॥ ९२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा च बडवा शतयोजनप्रमाणमार्गमतीता पुनरपि वाह्यमाना मिथिलावनोद्देशे प्राणानुत्ससर्ज ॥ ९३ ॥

मूलम्

सा च बडवा शतयोजनप्रमाणमार्गमतीता पुनरपि वाह्यमाना मिथिलावनोद्देशे प्राणानुत्ससर्ज ॥ ९३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सौ योजन मार्ग पार कर जानेपर पुनः आगे ले जानेसे उस घोड़ीने मिथिला देशके वनमें प्राण छोड़ दिये ॥ ९३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शतधनुरपि तां परित्यज्य पदातिरेवाद्रवत् ॥ ९४ ॥

मूलम्

शतधनुरपि तां परित्यज्य पदातिरेवाद्रवत् ॥ ९४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब शतधन्वा उसे छोड़कर पैदल ही भागा ॥ ९४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृष्णोऽपि बलभद्रमाह ॥ ९५ ॥

मूलम्

कृष्णोऽपि बलभद्रमाह ॥ ९५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय श्रीकृष्णचन्द्रने बलभद्रजीसे कहा— ॥ ९५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तावदत्र स्यन्दने भवता स्थेयमहमेनमधमाचारं पदातिरेव पदातिमनुगम्य यावद्घातयामि अत्र हि भूभागे दृष्टदोषास्सभया अतो नैतेऽश्वा भवतेमं भूमि-भागमुल्लङ्घनीयाः ॥ ९६ ॥

मूलम्

तावदत्र स्यन्दने भवता स्थेयमहमेनमधमाचारं पदातिरेव पदातिमनुगम्य यावद्घातयामि अत्र हि भूभागे दृष्टदोषास्सभया अतो नैतेऽश्वा भवतेमं भूमि-भागमुल्लङ्घनीयाः ॥ ९६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘आप अभी रथमें ही रहिये मैं इस पैदल दौड़ते हुए दुराचारीको पैदल जाकर ही मारे डालता हूँ । यहाँ [घोड़ीके मरने आदि] दोषोंको देखनेसे घोड़े भयभीत हो रहे हैं, इसलिये आप इन्हें और आगे न बढ़ाइयेगा ॥ ९६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथेत्युक्त्वा बलदेवो रथ एव तस्थौ ॥ ९७ ॥

मूलम्

तथेत्युक्त्वा बलदेवो रथ एव तस्थौ ॥ ९७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब बलदेवजी ‘अच्छा’ ऐसा कहकर रथमें ही बैठे रहे ॥ ९७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृष्णोऽपि द्विक्रोशमात्रं भूमिभागमनुसृत्य दूरस्थितस्यैव चक्रं क्षिप्त्वा शतधनुषश्शिर-श्चिच्छेद ॥ ९८ ॥

मूलम्

कृष्णोऽपि द्विक्रोशमात्रं भूमिभागमनुसृत्य दूरस्थितस्यैव चक्रं क्षिप्त्वा शतधनुषश्शिर-श्चिच्छेद ॥ ९८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीकृष्णचन्द्रने केवल दो ही कोसतक पीछाकर अपना चक्र फेंक दूर होनेपर भी शतधन्वाका सिर काट डाला ॥ ९८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तच्छरीराम्बरादिषु च बहुप्रकारमन्विच्छन्नपि स्यमन्तकमणिं नावाप यदा तदोपगम्य बलभद्रमाह ॥ ९९ ॥

मूलम्

तच्छरीराम्बरादिषु च बहुप्रकारमन्विच्छन्नपि स्यमन्तकमणिं नावाप यदा तदोपगम्य बलभद्रमाह ॥ ९९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

किन्तु उसके शरीर और वस्त्र आदिमें बहुत कुछ ढूँढ़नेपर भी जब स्यमन्तकमणिको न पाया तो बलभद्रजीके पास जाकर उनसे कहा— ॥ ९९ ॥
वृथैवास्माभिः शतधनुर्घातितो न प्राप्तमखिलजगत्सारभूतं तन्महारत्नं स्यमन्तकाख्यमित्याकर्ण्योद्भूतकोपो बलदेवो वासुदेवमाह ॥ १०० ॥
‘‘हमने शतधन्वाको व्यर्थ ही मारा, क्योंकि उसके पास सम्पूर्ण संसारकी सारभूत स्यमन्तकमणि तो मिली ही नहीं ।’ यह सुनकर बलदेवजीने [यह समझकर कि श्रीकृष्णचन्द्र उस मणिको छिपानेके लिये ही ऐसी बातें बना रहे हैं] क्रोधपूर्वक भगवान‍् वासुदेवसे कहा— ॥ १०० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

धिक्त्वां यस्त्वमेवमर्थलिप्सुरेतच्च ते भ्रातृत्वान‍्मया क्षान्तं तदयं पन्थास्स्वेच्छया गम्यतां न मे द्वारकया न त्वया न चाशेषबन्धुभिः कार्यमलमलमेभिर्ममाग्रतोऽलीकशपथैरित्याक्षिप्य तत्कथां कथञ्चित्प्रसाद्यमानोऽपि न तस्थौ ॥ १०१ ॥ स विदेहपुरीं प्रविवेश ॥ १०२ ॥

मूलम्

धिक्त्वां यस्त्वमेवमर्थलिप्सुरेतच्च ते भ्रातृत्वान‍्मया क्षान्तं तदयं पन्थास्स्वेच्छया गम्यतां न मे द्वारकया न त्वया न चाशेषबन्धुभिः कार्यमलमलमेभिर्ममाग्रतोऽलीकशपथैरित्याक्षिप्य तत्कथां कथञ्चित्प्रसाद्यमानोऽपि न तस्थौ ॥ १०१ ॥ स विदेहपुरीं प्रविवेश ॥ १०२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘तुमको धिक्‍कार है, तुम बड़े ही अर्थलोलुप हो; भाई होनेके कारण ही मैं तुम्हें क्षमा किये देता हूँ । तुम्हारा मार्ग खुला हुआ है, तुम खुशीसे जा सकते हो । अब मुझे तो द्वारकासे, तुमसे अथवा और सब सगे-सम्बन्धियोंसे कोई काम नहीं है । बस, मेरे आगे इन थोथी शपथोंका अब कोई प्रयोजन नहीं ।’ इस प्रकार उनकी बातको काटकर बहुत कुछ मनानेपर भी वे वहाँ न रुके और विदेहनगरको चले गये ॥ १०१-१०२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

जनकराजश्चार्घ्यपूर्वकमेनं गृहं प्रवेशयामास ॥ १०३ ॥ स तत्रैव च तस्थौ ॥ १०४ ॥

मूलम्

जनकराजश्चार्घ्यपूर्वकमेनं गृहं प्रवेशयामास ॥ १०३ ॥ स तत्रैव च तस्थौ ॥ १०४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

विदेहनगरमें पहुँचनेपर राजा जनक उन्हें अर्घ्य देकर अपने घर ले आये और वे वहीं रहने लगे ॥ १०३-१०४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वासुदेवोऽपि द्वारकामाजगाम ॥ १०५ ॥

मूलम्

वासुदेवोऽपि द्वारकामाजगाम ॥ १०५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इधर भगवान‍् वासुदेव द्वारकामें चले आये ॥ १०५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यावच्च जनकराजगृहे बलभद्रोऽवतस्थे तावद्धार्त्तराष्ट्रो दुर्योधनस्तत्सकाशाद‍्गदाशिक्षामशिक्षयत् ॥ १०६ ॥

मूलम्

यावच्च जनकराजगृहे बलभद्रोऽवतस्थे तावद्धार्त्तराष्ट्रो दुर्योधनस्तत्सकाशाद‍्गदाशिक्षामशिक्षयत् ॥ १०६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

जितने दिनोंतक बलदेवजी राजा जनकके यहाँ रहे उतने दिनतक धृतराष्ट्रका पुत्र दुर्योधन उनसे गदायुद्ध सीखता रहा ॥ १०६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वर्षत्रयान्ते च बभ्रूग्रसेनप्रभृतिभिर्यादवैर्न तद्रत्नं कृष्णेनापहृतमिति कृतावगतिर्विदेहनगरीं गत्वा बलदेवस्सम्प्रत्याय्य द्वारकामानीतः ॥ १०७ ॥

मूलम्

वर्षत्रयान्ते च बभ्रूग्रसेनप्रभृतिभिर्यादवैर्न तद्रत्नं कृष्णेनापहृतमिति कृतावगतिर्विदेहनगरीं गत्वा बलदेवस्सम्प्रत्याय्य द्वारकामानीतः ॥ १०७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अनन्तर बभ्रु और उग्रसेन आदि यादवोंके, जिन्हें यह ठीक मालूम था कि ‘कृष्णने स्यमन्तकमणि नहीं ली है’, विदेहनगरमें जाकर शपथपूर्वक विश्वास दिलानेपर बलदेवजी तीन वर्ष पश्चात् द्वारकामें चले आये ॥ १०७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अक्रूरोऽप्युत्तममणिसमुद्भूतसुवर्णेन भगवद्‍ध्यानपरोऽनवरतं यज्ञानियाज ॥ १०८ ॥

मूलम्

अक्रूरोऽप्युत्तममणिसमुद्भूतसुवर्णेन भगवद्‍ध्यानपरोऽनवरतं यज्ञानियाज ॥ १०८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अक्रूरजी भी भगवद्‍ध्यान-परायण रहते हुए उस मणिरत्नसे प्राप्त सुवर्णके द्वारा निरन्तर यज्ञानुष्ठान करने लगे ॥ १०८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सवनगतौ हि क्षत्रियवैश्यौ निघ्नन‍्ब्रह्महा भवतीत्येवम्प्रकारं दीक्षाकवचं प्रविष्ट एव तस्थौ ॥ १०९ ॥

मूलम्

सवनगतौ हि क्षत्रियवैश्यौ निघ्नन‍्ब्रह्महा भवतीत्येवम्प्रकारं दीक्षाकवचं प्रविष्ट एव तस्थौ ॥ १०९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यज्ञ-दीक्षित क्षत्रिय और वैश्योंके मारनेसे ब्रह्महत्या होती है, इसलिये अक्रूरजी सदा यज्ञदीक्षारूप कवच धारण ही किये रहते थे ॥ १०९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्विषष्टिवर्षाण्येवं तन्मणिप्रभावात्तत्रोपसर्गदुर्भिक्षमारिकामरणादिकं नाभूत् ॥ ११० ॥

मूलम्

द्विषष्टिवर्षाण्येवं तन्मणिप्रभावात्तत्रोपसर्गदुर्भिक्षमारिकामरणादिकं नाभूत् ॥ ११० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस मणिके प्रभावसे बासठ वर्षतक द्वारकामें रोग, दुर्भिक्ष, महामारी या मृत्यु आदि नहीं हुए ॥ ११० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथाक्रूरपक्षीयैर्भोजैश्शत्रुघ्ने सात्वतस्य प्रपौत्रे व्यापादितेभोजैस्सहाक्रूरो द्वारकामपहायापक्रान्तः ॥ १११ ॥

मूलम्

अथाक्रूरपक्षीयैर्भोजैश्शत्रुघ्ने सात्वतस्य प्रपौत्रे व्यापादितेभोजैस्सहाक्रूरो द्वारकामपहायापक्रान्तः ॥ १११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

फिर अक्रूर-पक्षीय भोजवंशियोंद्वारा सात्वतके प्रपौत्र शत्रुघ्नके मारे जानेपर भोजोंके साथ अक्रूर भी द्वारकाको छोड़कर चले गये ॥ १११ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदपक्रान्तिदिनादारभ्य तत्रोपसर्गदुर्भिक्षव्यालानावृष्टिमारिकाद्युपद्रवा बभूवुः ॥ ११२ ॥

मूलम्

तदपक्रान्तिदिनादारभ्य तत्रोपसर्गदुर्भिक्षव्यालानावृष्टिमारिकाद्युपद्रवा बभूवुः ॥ ११२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके जाते ही, उसी दिनसे द्वारकामें रोग, दुर्भिक्ष, सर्प, अनावृष्टि और मरी आदि उपद्रव होने लगे ॥ ११२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ यादवबलभद्रोग्रसेनसमवेतो मन्त्रममन्त्रयद् भगवानुरगारिकेतनः ॥ ११३ ॥

मूलम्

अथ यादवबलभद्रोग्रसेनसमवेतो मन्त्रममन्त्रयद् भगवानुरगारिकेतनः ॥ ११३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब गरुडध्वज भगवान‍् कृष्ण बलभद्र और उग्रसेन आदि यदुवंशियोंके साथ मिलकर सलाह करने लगे ॥ ११३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

किमिदमेकदैव प्रचुरोपद्रवागमनमेतदालोच्यतामित्युक्तेऽन्धकनामा यदुवृद्धः प्राह ॥ ११४ ॥

मूलम्

किमिदमेकदैव प्रचुरोपद्रवागमनमेतदालोच्यतामित्युक्तेऽन्धकनामा यदुवृद्धः प्राह ॥ ११४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘इसका क्या कारण है जो एक साथ ही इतने उपद्रवोंका आगमन हुआ, इसपर विचार करना चाहिये ।’ उनके ऐसा कहनेपर अन्धक नामक एक वृद्ध यादवने कहा— ॥ ११४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अस्याक्रूरस्य पिता श्वफल्को यत्र यत्राभूत्तत्र तत्र दुर्भिक्षमारिकानावृष्ट्यादिकं नाभूत् ॥ ११५ ॥

मूलम्

अस्याक्रूरस्य पिता श्वफल्को यत्र यत्राभूत्तत्र तत्र दुर्भिक्षमारिकानावृष्ट्यादिकं नाभूत् ॥ ११५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अक्रूरके पिता श्वफल्क जहाँ-जहाँ रहते थे वहाँ-वहाँ दुर्भिक्ष, महामारी और अनावृष्टि आदि उपद्रव कभी नहीं होते थे ॥ ११५ ॥
काशिराजस्य विषये त्वनावृष्ट्या च श्वफल्को नीतः ततश्च तत्क्षणाद्देवो ववर्ष ॥ ११६ ॥
एक बार काशिराजके देशमें अनावृष्टि हुई थी । तब श्वफल्कको वहाँ ले जाते ही तत्काल वर्षा होने लगी ॥ ११६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

काशिराजपन्त्याश्च गर्भे कन्यारत्नंपूर्वमासीत् ॥ ११७ ॥

मूलम्

काशिराजपन्त्याश्च गर्भे कन्यारत्नंपूर्वमासीत् ॥ ११७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय काशिराजकी रानीके गर्भमें एक कन्यारत्न थी ॥ ११७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा च कन्या पूर्णेऽपि प्रसूतिकाले नैव निश्चक्राम ॥ ११८ ॥

मूलम्

सा च कन्या पूर्णेऽपि प्रसूतिकाले नैव निश्चक्राम ॥ ११८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह कन्या प्रसूतिकालके समाप्त होनेपर भी गर्भसे बाहर न आयी ॥ ११८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं च तस्य गर्भस्य द्वादशवर्षाण्यनिष्क्रामतो ययुः ॥ ११९ ॥

मूलम्

एवं च तस्य गर्भस्य द्वादशवर्षाण्यनिष्क्रामतो ययुः ॥ ११९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार उस गर्भको प्रसव हुए बिना बारह वर्ष व्यतीत हो गये ॥ ११९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

काशिराजश्च तामात्मजां गर्भस्थामाह ॥ १२० ॥

मूलम्

काशिराजश्च तामात्मजां गर्भस्थामाह ॥ १२० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब काशिराजने अपनी उस गर्भस्थिता पुत्रीसे कहा— ॥ १२० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुत्रि कस्मान्न जायसे निष्क्रम्यतामास्यं ते द्रष्टुमिच्छामि एतां च मातरं किमिति चिरं क्लेशयसीत्युक्ता गर्भस्थैव व्याजहार ॥ १२१ ॥

मूलम्

पुत्रि कस्मान्न जायसे निष्क्रम्यतामास्यं ते द्रष्टुमिच्छामि एतां च मातरं किमिति चिरं क्लेशयसीत्युक्ता गर्भस्थैव व्याजहार ॥ १२१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘बेटी! तू उत्पन्न क्यों नहीं होती? बाहर आ, मैं तेरा मुख देखना चाहता हूँ ॥ १२१ ॥ अपनी इस माताको तू इतने दिनोंसे क्यों कष्ट दे रही है?’ राजाके ऐसा कहनेपर उसने गर्भमें रहते हुए ही कहा—

विश्वास-प्रस्तुतिः

तात यद्येकैकां गां दिने दिने ब्राह्मणाय प्रयच्छसि तदाहमन्यै स्त्रिभिर्वर्षैरस्माद‍्गर्भात्तावदवश्यं निष्क्रमिष्यामीत्येतद्वचनमाकर्ण्य राजा दिने दिने ब्राह्मणाय गां प्रादात् ॥ १२२ ॥

मूलम्

तात यद्येकैकां गां दिने दिने ब्राह्मणाय प्रयच्छसि तदाहमन्यै स्त्रिभिर्वर्षैरस्माद‍्गर्भात्तावदवश्यं निष्क्रमिष्यामीत्येतद्वचनमाकर्ण्य राजा दिने दिने ब्राह्मणाय गां प्रादात् ॥ १२२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘पिताजी! यदि आप प्रतिदिन एक गौ ब्राह्मणको दान देंगे तो अगले तीन वर्ष बीतनेपर मैं अवश्य गर्भसे बाहर आ जाऊँगी ।’ इस बातको सुनकर राजा प्रतिदिन ब्राह्मणको एक गौ देने लगे ॥ १२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सापि तावता कालेन जाता ॥ १२३ ॥

मूलम्

सापि तावता कालेन जाता ॥ १२३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब उतने समय (तीन वर्ष) बीतनेपर वह उत्पन्न हुई ॥ १२३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्तस्याः पिता गान्दिनीति नाम चकार ॥ १२४ ॥

मूलम्

ततस्तस्याः पिता गान्दिनीति नाम चकार ॥ १२४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पिताने उसका नाम गान्दिनी रखा ॥ १२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तां च गान्दिनीं कन्यां श्वफल्कायोपकारिणे गृहमागतायार्घ्यभूतां प्रादात् ॥ १२५ ॥

मूलम्

तां च गान्दिनीं कन्यां श्वफल्कायोपकारिणे गृहमागतायार्घ्यभूतां प्रादात् ॥ १२५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और उसे अपने उपकारक श्वफल्कको घर आनेपर अर्घ्यरूपसे दे दिया ॥ १२५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्यामयमक्रूरः श्वफल्काज्जज्ञे ॥ १२६ ॥

मूलम्

तस्यामयमक्रूरः श्वफल्काज्जज्ञे ॥ १२६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसीसे श्वफल्कके द्वारा इन अक्रूरजीका जन्म हुआ है ॥ १२६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्यैवंगुणमिथुनादुत्पत्तिः ॥ १२७ ॥ तत्कथमस्मिन्नपक्रान्तेऽत्र दुर्भिक्षमारिकाद्युपद्रवा न भविष्यन्ति ॥ १२८ ॥

मूलम्

तस्यैवंगुणमिथुनादुत्पत्तिः ॥ १२७ ॥ तत्कथमस्मिन्नपक्रान्तेऽत्र दुर्भिक्षमारिकाद्युपद्रवा न भविष्यन्ति ॥ १२८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इनकी ऐसी गुणवान‍् माता-पितासे उत्पत्ति है तो फिर उनके चले जानेसे यहाँ दुर्भिक्ष और महामारी आदि उपद्रव क्यों न होंगे? ॥ १२७-१२८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदयमत्रानीयतामलमतिगुणवत्यपराधान्वेषणेनेति यदुवृद्धस्यान्धकस्यैतद्वचनमाकर्ण्य केशवोग्रसेनबलभद्रपुरोगमैर्यदुभिः कृतापराधतितिक्षुभिरभयं दत्त्वा श्वफल्कपुत्रः स्वपुरमानीतः ॥ १२९ ॥

मूलम्

तदयमत्रानीयतामलमतिगुणवत्यपराधान्वेषणेनेति यदुवृद्धस्यान्धकस्यैतद्वचनमाकर्ण्य केशवोग्रसेनबलभद्रपुरोगमैर्यदुभिः कृतापराधतितिक्षुभिरभयं दत्त्वा श्वफल्कपुत्रः स्वपुरमानीतः ॥ १२९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः उनको यहाँ ले आना चाहिये, अति गुणवान‍्के अपराधकी अधिक जाँच-पड़ताल करना ठीक नहीं है । यादववृद्ध अन्धकके ऐसे वचन सुनकर कृष्ण, उग्रसेन और बलभद्र आदि यादव श्वफल्कपुत्र अक्रूरके अपराधको भुलाकर उन्हें अभयदान देकर अपने नगरमें ले आये ॥ १२९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र चागतमात्र एव तस्य स्यमन्तकमणेः प्रभावादनावृष्टिमारिकादुर्भिक्षव्यालाद्युपद्रवोपशमा बभूवुः ॥ १३० ॥

मूलम्

तत्र चागतमात्र एव तस्य स्यमन्तकमणेः प्रभावादनावृष्टिमारिकादुर्भिक्षव्यालाद्युपद्रवोपशमा बभूवुः ॥ १३० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके वहाँ आते ही स्यमन्तकमणिके प्रभावसे अनावृष्टि, महामारी, दुर्भिक्ष और सर्पभय आदि सभी उपद्रव शान्त हो गये ॥ १३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृष्णश्चिन्तयामास ॥ १३१ ॥

मूलम्

कृष्णश्चिन्तयामास ॥ १३१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब श्रीकृष्णचन्द्रने विचार किया ॥ १३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्वल्पमेतत्कारणं यदयं गान्दिन्यां श्वफल्केनाक्रूरो जनितः ॥ १३२ ॥

मूलम्

स्वल्पमेतत्कारणं यदयं गान्दिन्यां श्वफल्केनाक्रूरो जनितः ॥ १३२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अक्रूरका जन्म गान्दिनीसे श्वफल्कके द्वारा हुआ है यह तो बहुत सामान्य कारण है ॥ १३२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुमहांश्चायमनावृष्टिदुर्भिक्षमारिकाद्युपद्रवप्रतिषेधकारी प्रभावः ॥ १३३ ॥

मूलम्

सुमहांश्चायमनावृष्टिदुर्भिक्षमारिकाद्युपद्रवप्रतिषेधकारी प्रभावः ॥ १३३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

किन्तु अनावृष्टि, दुर्भिक्ष, महामारी आदि उपद्रवोंको शान्त कर देनेवाला इसका प्रभाव तो अति महान् है ॥ १३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तन्नूनमस्य सकाशे स महामणिः स्यमन्तकाख्यस्तिष्ठति ॥ १३४ ॥

मूलम्

तन्नूनमस्य सकाशे स महामणिः स्यमन्तकाख्यस्तिष्ठति ॥ १३४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अवश्य ही इसके पास वह स्यमन्तक नामक महामणि है ॥ १३४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य ह्येवंविधाः प्रभावाः श्रूयन्ते ॥ १३५ ॥

मूलम्

तस्य ह्येवंविधाः प्रभावाः श्रूयन्ते ॥ १३५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसीका ऐसा प्रभाव सुना जाता है ॥ १३५ ॥
अयमपि च यज्ञादनन्तरमन्यत्क्रत्वन्तरं तस्यानन्तरमन्यद्यज्ञान्तरं चाजस्रमविच्छिन्नं यजतीति ॥ १३६ ॥
इसे भी हम देखते हैं कि एक यज्ञके पीछे दूसरा और दूसरेके पीछे तीसरा इस प्रकार निरन्तर अखण्ड यज्ञानुष्ठान करता रहता है ॥ १३६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अल्पोपादानं चास्यासंशयमत्रासौ मणिवरस्तिष्ठतीति कृताध्यवसायोऽन्यत्प्रयोजनमुद्दिश्य सकलयादवसमाजमात्मगृह एवाचीकरत् ॥ १३७ ॥

मूलम्

अल्पोपादानं चास्यासंशयमत्रासौ मणिवरस्तिष्ठतीति कृताध्यवसायोऽन्यत्प्रयोजनमुद्दिश्य सकलयादवसमाजमात्मगृह एवाचीकरत् ॥ १३७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और इसके पास यज्ञके साधन [धन आदि] भी बहुत कम हैं; इसलिये इसमें सन्देह नहीं कि इसके पास स्यमन्तकमणि अवश्य है ।’ ऐसा निश्चय कर किसी और प्रयोजनके उद्देश्यसे उन्होंने सम्पूर्ण यादवोंको अपने महलमें एकत्रित किया ॥ १३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र चोपविष्टेष्वखिलेषु यदुषु पूर्वं प्रयोजनमुपन्यस्य पर्यवसित च तस्मिन‍् प्रसंगान्तरपरिहास-कथामक्रूरेण कृत्वा जनार्दनस्तमक्रूरमाह ॥ १३८ ॥

मूलम्

तत्र चोपविष्टेष्वखिलेषु यदुषु पूर्वं प्रयोजनमुपन्यस्य पर्यवसित च तस्मिन‍् प्रसंगान्तरपरिहास-कथामक्रूरेण कृत्वा जनार्दनस्तमक्रूरमाह ॥ १३८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

समस्त यदुवंशियोंके वहाँ आकर बैठ जानेके बाद प्रथम प्रयोजन बताकर उसका उपसंहार होनेपर प्रसंगान्तरसे अक्रूरके साथ परिहास करते हुए भगवान‍् कृष्णने उनसे कहा— ॥ १३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दानपते जानीम एव वयं यथा शतधन्वना तदिदमखिलजगत्सारभूतं स्यमन्तकं रत्नं भवतः समर्पितं तदशेषराष्ट्रोपकारकं भवत्सकाशे तिष्ठति तिष्ठतु सर्व एव वयं तत्प्रभावफलभुजः किं त्वेष बलभद्रोऽस्मानाशङ्कितवांस्तदस्मत्प्रीतये दर्शयस्वेत्यभिधाय जोषं स्थिते भगवति वासुदेवे सरत्नस्सोऽचिन्तयत् ॥ १३९ ॥

मूलम्

दानपते जानीम एव वयं यथा शतधन्वना तदिदमखिलजगत्सारभूतं स्यमन्तकं रत्नं भवतः समर्पितं तदशेषराष्ट्रोपकारकं भवत्सकाशे तिष्ठति तिष्ठतु सर्व एव वयं तत्प्रभावफलभुजः किं त्वेष बलभद्रोऽस्मानाशङ्कितवांस्तदस्मत्प्रीतये दर्शयस्वेत्यभिधाय जोषं स्थिते भगवति वासुदेवे सरत्नस्सोऽचिन्तयत् ॥ १३९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘हे दानपते! जिस प्रकार शतधन्वाने तुम्हें सम्पूर्ण संसारकी सारभूत वह स्यमन्तक नामकी महामणि सौंपी थी वह हमें सब मालूम है । वह सम्पूर्ण राष्ट्रका उपकार करती हुई तुम्हारे पास है तो रहे, उसके प्रभावका फल तो हम सभी भोगते हैं, किन्तु ये बलभद्रजी हमारे ऊपर सन्देह करते थे, इसलिये हमारी प्रसन्नताके लिये आप एक बार उसे दिखला दीजिये ।’’ भगवान‍् वासुदेवके ऐसा कहकर चुप हो जानेपर रत्न साथ ही लिये रहनेके कारण अक्रूरजी सोचने लगे— ॥ १३९ ॥
किमत्रानुष्ठेयमन्यथा चेद् ब्रवीम्यहं तत्केवलाम्बरतिरोधानमन्विष्यन्तो रत्नमेते द्रक्ष्यन्ति अतिविरोधो न क्षेम इति सञ्चिन्त्य तमखिलजगत्कारणभूतं नारायणमाहाक्रूरः ॥ १४० ॥
‘‘अब मुझे क्या करना चाहिये, यदि और किसी प्रकार कहता हूँ तो केवल वस्त्रोंके ओटमें टटोलनेपर ये उसे देख ही लेंगे और इनसे अत्यन्त विरोध करनेमें हमारा कुशल नहीं है ।’’ ऐसा सोचकर निखिल संसारके कारणस्वरूप श्रीनारायणसे अक्रूरजी बोले— ॥ १४० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवन्ममैतत्स्यमन्तकरत्नं शतधनुषा समर्पितमपगते च तस्मिन्नद्य श्वः परश्वो वा भगवान‍्याचयिष्यतीति कृतमतिरतिकृच्छ्रेणैतावन्तं कालमधारयम् ॥ १४१ ॥

मूलम्

भगवन्ममैतत्स्यमन्तकरत्नं शतधनुषा समर्पितमपगते च तस्मिन्नद्य श्वः परश्वो वा भगवान‍्याचयिष्यतीति कृतमतिरतिकृच्छ्रेणैतावन्तं कालमधारयम् ॥ १४१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘भगवन्! शतधन्वाने मुझे वह मणि सौंप दी थी । उसके मर जानेपर मैंने यह सोचते हुए बड़ी ही कठिनतासे इसे इतने दिन अपने पास रखा है कि भगवान‍् आज, कल या परसों इसे माँगेंगे ॥ १४१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य च धारणक्लेशेनाहमशेषोपभोगेष्वसङ्गिमानसो न वेद्मि स्वसुखकलामपि ॥ १४२ ॥

मूलम्

तस्य च धारणक्लेशेनाहमशेषोपभोगेष्वसङ्गिमानसो न वेद्मि स्वसुखकलामपि ॥ १४२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसकी चौकसीके क्लेशसे सम्पूर्ण भोगोंमें अनासक्तचित्त होनेके कारण मुझे सुखका लेशमात्र भी नहीं मिला ॥ १४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतावन्मात्रमप्यशेषराष्ट्रोपकारि धारयितुं न शक्नोति भवान‍्मन्यत इत्यात्मना न चोदितवान‍् ॥ १४३ ॥

मूलम्

एतावन्मात्रमप्यशेषराष्ट्रोपकारि धारयितुं न शक्नोति भवान‍्मन्यत इत्यात्मना न चोदितवान‍् ॥ १४३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् ये विचार करते कि, यह सम्पूर्ण राष्ट्रके उपकारक इतने-से भारको भी नहीं उठा सकता, इसलिये स्वयं मैंने आपसे कहा नहीं ॥ १४३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदिदं स्यमन्तकरत्नं गृह्यतामिच्छया यस्याभिमतं तस्य समर्प्यताम् ॥ १४४ ॥

मूलम्

तदिदं स्यमन्तकरत्नं गृह्यतामिच्छया यस्याभिमतं तस्य समर्प्यताम् ॥ १४४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अब, लीजिये आपकी वह स्यमन्तकमणि यह रही, आपकी जिसे इच्छा हो उसे ही इसे दे दीजिये’’ ॥ १४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः स्वोदरवस्त्रनिगोपितमतिलघुकनकसमुद‍्गकगतं प्रकटीकृतवान‍् ॥ १४५ ॥ ततश्च निष्क्राम्य स्यमन्तकमणिं तस्मिन्यदुकुलसमाजे मुमोच ॥ १४६ ॥

मूलम्

ततः स्वोदरवस्त्रनिगोपितमतिलघुकनकसमुद‍्गकगतं प्रकटीकृतवान‍् ॥ १४५ ॥ ततश्च निष्क्राम्य स्यमन्तकमणिं तस्मिन्यदुकुलसमाजे मुमोच ॥ १४६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब अक्रूरजीने अपने कटि-वस्त्रमें छिपायी हुई एक छोटी-सी सोनेकी पिटारीमें स्थित वह स्यमन्तकमणि प्रकट की और उस पिटारीसे निकालकर यादवसमाजमें रख दी ॥ १४५-१४६ ॥
मुक्तमात्रे च तस्मिन्नतिकान्त्या तदखिलमास्थानमुद्योतितम् ॥ १४७ ॥
उसके रखते ही वह सम्पूर्ण स्थान उसकी तीव्र कान्तिसे देदीप्यमान होने लगा ॥ १४७ ॥
अथाहाक्रूरः स एष मणिः शतधन्वनास्माकं समर्पितः यस्यायं स एनं गृह्णातु इति ॥ १४८ ॥
तब अक्रूरजीने कहा—‘‘मुझे यह मणि शतधन्वाने दी थी, यह जिसकी हो वह ले ले ॥ १४८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमालोक्य सर्वयादवानां साधुसाध्विति विस्मितमनसां वाचोऽश्रूयन्त ॥ १४९ ॥

मूलम्

तमालोक्य सर्वयादवानां साधुसाध्विति विस्मितमनसां वाचोऽश्रूयन्त ॥ १४९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसको देखनेपर सभी यादवोंका विस्मयपूर्वक ‘साधु, साधु’ यह वचन सुना गया ॥ १४९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमालोक्यातीव बलभद्रो ममायमच्युतेनैव सामान्यस्समन्वीप्सित इति कृतस्पृहोऽभूत् ॥ १५० ॥

मूलम्

तमालोक्यातीव बलभद्रो ममायमच्युतेनैव सामान्यस्समन्वीप्सित इति कृतस्पृहोऽभूत् ॥ १५० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसे देखकर बलभद्रजीने ‘अच्युतके ही समान इसपर मेरा भी अधिकार है’ इस प्रकार अपनी अधिक स्पृहा दिखलायी ॥ १५० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ममैवायं पितृधनमित्यतीव च सत्यभामापि स्पृहयाञ्चकार ॥ १५१ ॥

मूलम्

ममैवायं पितृधनमित्यतीव च सत्यभामापि स्पृहयाञ्चकार ॥ १५१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा ‘यह मेरी ही पैतृक सम्पत्ति है’ इस तरह सत्यभामाने भी उसके लिये अपनी उत्कट अभिलाषा प्रकट की ॥ १५१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बलसत्यावलोकनात्कृष्णोऽप्यात्मानं गोचक्रान्तरावस्थितमिव मेने ॥ १५२ ॥

मूलम्

बलसत्यावलोकनात्कृष्णोऽप्यात्मानं गोचक्रान्तरावस्थितमिव मेने ॥ १५२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

बलभद्र और सत्यभामाको देखकर कृष्णचन्द्रने अपनेको बैल और पहियेके बीचमें पड़े हुए जीवके समान दोनों ओरसे संकटग्रस्त देखा ॥ १५२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सकलयादवसमक्षं चाक्रूरमाह ॥ १५३ ॥

मूलम्

सकलयादवसमक्षं चाक्रूरमाह ॥ १५३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और समस्त यादवोंके सामने वे अक्रूरजीसे बोले— ॥ १५३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतद्धि मणिरत्नमात्मसंशोधनाय एतेषां यदूनां मया दर्शितम् एतच्च मम बलभद्रस्य च सामान्यं पितृधनं चैतत्सत्यभामाया नान्यस्यैतत् ॥ १५४ ॥

मूलम्

एतद्धि मणिरत्नमात्मसंशोधनाय एतेषां यदूनां मया दर्शितम् एतच्च मम बलभद्रस्य च सामान्यं पितृधनं चैतत्सत्यभामाया नान्यस्यैतत् ॥ १५४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘इस मणिरत्नको मैंने अपनी सफाई देनेके लिये ही इन यादवोंको दिखवाया था । इस मणिपर मेरा और बलभद्रजीका तो समान अधिकार है और सत्यभामाकी यह पैतृक सम्पत्ति है; और किसीका इसपर कोई अधिकार नहीं है ॥ १५४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतच्च सर्वकालं शुचिना ब्रह्मचर्यादिगुणवता ध्रियमाणमशेषराष्ट्रस्योपकारकमशुचिना ध्रियमाणमाधारमेव हन्ति ॥ १५५ ॥

मूलम्

एतच्च सर्वकालं शुचिना ब्रह्मचर्यादिगुणवता ध्रियमाणमशेषराष्ट्रस्योपकारकमशुचिना ध्रियमाणमाधारमेव हन्ति ॥ १५५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यह मणि सदा शुद्ध और ब्रह्मचर्य आदि गुणयुक्त रहकर धारण करनेसे सम्पूर्ण राष्ट्रका हित करती है और अशुद्धावस्थामें धारण करनेसे अपने आश्रयदाताको भी मार डालती है ॥ १५५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अतोऽहमस्य षोडशस्त्रीसहस्रपरिग्रहादसमर्थो धारणे कथमेतत्सत्यभामा स्वीकरोति ॥ १५६ ॥

मूलम्

अतोऽहमस्य षोडशस्त्रीसहस्रपरिग्रहादसमर्थो धारणे कथमेतत्सत्यभामा स्वीकरोति ॥ १५६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मेरे सोलह हजार स्त्रियाँ हैं, इसलिये मैं इसके धारण करनेमें समर्थ नहीं हूँ, इसीलिये सत्यभामा भी इसको कैसे धारण कर सकती है? ॥ १५६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आर्यबलभद्रेणापि मदिरापानाद्यशेषोपभोगपरित्यागः कार्यः ॥ १५७ ॥

मूलम्

आर्यबलभद्रेणापि मदिरापानाद्यशेषोपभोगपरित्यागः कार्यः ॥ १५७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

आर्य बलभद्रको भी इसके कारणसे मदिरापान आदि सम्पूर्ण भोगोंको त्यागना पड़ेगा ॥ १५७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदलं यदुलोकोऽयं बलभद्रः अहं च सत्या च त्वां दानपते प्रार्थयामः ॥ १५८ ॥ तद्भवानेव धारयितुं समर्थः ॥ १५९ ॥

मूलम्

तदलं यदुलोकोऽयं बलभद्रः अहं च सत्या च त्वां दानपते प्रार्थयामः ॥ १५८ ॥ तद्भवानेव धारयितुं समर्थः ॥ १५९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसलिये हे दानपते! ये यादवगण, बलभद्रजी, मैं और सत्यभामा सब मिलकर आपसे प्रार्थना करते हैं कि इसे धारण करनेमें आप ही समर्थ हैं ॥ १५८-१५९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्वद्‍धृतं चास्य राष्ट्रस्योपकारकं तद्भवानशेषराष्ट्रनिमित्तमेतत्पूर्ववद्धारयत्वन्यन्न वक्तव्यमित्युक्तो दानपतिस्तथेत्याह जग्राह च तन्महारत्नम् ॥ १६० ॥ ततः प्रभृत्यक्रूरः प्रकटेनैव तेनातिजाज्वल्यमानेनात्मकण्ठावसक्तेनादित्य इवांशुमाली चचार ॥ १६१ ॥

मूलम्

त्वद्‍धृतं चास्य राष्ट्रस्योपकारकं तद्भवानशेषराष्ट्रनिमित्तमेतत्पूर्ववद्धारयत्वन्यन्न वक्तव्यमित्युक्तो दानपतिस्तथेत्याह जग्राह च तन्महारत्नम् ॥ १६० ॥ ततः प्रभृत्यक्रूरः प्रकटेनैव तेनातिजाज्वल्यमानेनात्मकण्ठावसक्तेनादित्य इवांशुमाली चचार ॥ १६१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

आपके धारण करनेसे यह सम्पूर्ण राष्ट्रका हित करेगी, इसलिये सम्पूर्ण राष्ट्रके मंगलके लिये आप ही इसे पूर्ववत् धारण कीजिये; इस विषयमें आप और कुछ भी न कहें ।’’ भगवान‍्के ऐसा कहनेपर दानपति अक्रूरने ‘जो आज्ञा’ कह वह महारत्न ले लिया । तबसे अक्रूरजी सबके सामने उस अति देदीप्यमान मणिको अपने गलेमें धारणकर सूर्यके समान किरण-जालसे युक्त होकर विचरने लगे ॥ १६०-१६१ ॥
इत्येतद्भगवतो मिथ्याभिशस्तिक्षालनं यः स्मरति न तस्य कदाचिदल्पापि मिथ्याभिशस्तिर्भवति अव्याहताखिलेन्द्रियश्चाखिलपापमोक्षमवाप्नोति ॥ १६२ ॥
भगवान‍्के मिथ्या-कलंक-शोधनरूप इस प्रसंगका जो कोई स्मरण करेगा उसे कभी थोड़ा-सा भी मिथ्या कलंक न लगेगा, उसकी समस्त इन्द्रियाँ समर्थ रहेंगी तथा वह समस्त पापोंसे मुक्त हो जायगा ॥ १६२ ॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीविष्णुपुराणे चतुर्थेंऽशे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥