[बारहवाँ अध्याय]
विषय
यदुपुत्र क्रोष्टुका वंश
मूलम् (वचनम्)
श्रीपराशर उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
क्रोष्टोस्तु यदुपुत्रस्यात्मजो ध्वजिनीवान् ॥ १ ॥
मूलम्
क्रोष्टोस्तु यदुपुत्रस्यात्मजो ध्वजिनीवान् ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
श्रीपराशरजी बोले—यदुपुत्र क्रोष्टुके ध्वजिनीवान् नामक पुत्र हुआ ॥ १ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततश्च स्वातिस्ततो रुशंकू रुशंकोश्चित्ररथः ॥ २ ॥ तत्तनयश्शशिबिन्दुश्चतुर्दशमहारत्नेशश्चक्रवर्त्यभवत् ॥ ३ ॥
मूलम्
ततश्च स्वातिस्ततो रुशंकू रुशंकोश्चित्ररथः ॥ २ ॥ तत्तनयश्शशिबिन्दुश्चतुर्दशमहारत्नेशश्चक्रवर्त्यभवत् ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उसके स्वाति, स्वातिके रुशंकु, रुशंकुके चित्ररथ और चित्ररथके शशिबिन्दु नामक पुत्र हुआ जो चौदहों महारत्नोंका* स्वामी तथा चक्रवर्ती सम्राट् था ॥ २-३ ॥
पादटिप्पनी
- धर्मसंहितामें चौदह रत्नोंका उल्लेख इस प्रकार किया है—
‘चक्रं रथो मणिः खड्गश्चर्म रत्नं च पञ्चमम् ।
केतुर्निधिश्च सप्तैव प्राणहीनानि चक्षते ॥
भार्या पुरोहितश्चैव सेनानी रथकृच्च यः ।
पत्त्यश्वकलभाश्चेति प्राणिनः सप्त कीर्तिताः ॥
चतुर्दशेति रत्नानि सर्वेषां चक्रवर्त्तिनाम् ।’
अर्थात् चक्र, रथ, मणि, खड्ग, चर्म (ढाल), ध्वजा और निधि (खजाना)-ये सात प्राणहीन तथा स्त्री, पुरोहित,सेनापति, रथी, पदाति, अश्वारोही और गजारोही—ये सात प्राणयुक्त इस प्रकार कुल चौदह रत्न सब चक्रवर्त्तियोंके यहाँ रहते हैं ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य च शतसहस्रं पत्नीनामभवत् ॥ ४ ॥ दशलक्षसंख्याश्च पुत्राः ॥ ५ ॥
मूलम्
तस्य च शतसहस्रं पत्नीनामभवत् ॥ ४ ॥ दशलक्षसंख्याश्च पुत्राः ॥ ५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
शशिबिन्दुके एक लाख स्त्रियाँ और दस लाख पुत्र थे ॥ ४-५ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तेषां च पृथुश्रवाः पृथुकर्मा पृथुकीर्तिः पृथुयशाः पृथुजयः पृथुदानः षट्पुत्राः प्रधानाः ॥ ६ ॥
मूलम्
तेषां च पृथुश्रवाः पृथुकर्मा पृथुकीर्तिः पृथुयशाः पृथुजयः पृथुदानः षट्पुत्राः प्रधानाः ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उनमें पृथुश्रवा, पृथुकर्मा, पृथुकीर्ति, पृथुयशा, पृथुजय और पृथुदान—ये छः पुत्र प्रधान थे ॥ ६ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पृथुश्रवसश्च पुत्रः पृथुतमः ॥ ७ ॥ तस्मादुशना यो वाजिमेधानां शतमाजहार ॥ ८ ॥
मूलम्
पृथुश्रवसश्च पुत्रः पृथुतमः ॥ ७ ॥ तस्मादुशना यो वाजिमेधानां शतमाजहार ॥ ८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पृथुश्रवाका पुत्र पृथुतम और उसका पुत्र उशना हुआ जिसने सौ अश्वमेध-यज्ञ किया था ॥ ७-८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य च शितपुर्नाम पुत्रोऽभवत् ॥ ९ ॥
मूलम्
तस्य च शितपुर्नाम पुत्रोऽभवत् ॥ ९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उशनाके शितपु नामक पुत्र हुआ ॥ ९ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यापि रुक्मकवचस्ततः परावृत् ॥ १० ॥ परावृतो रुक्मेषुपृथुज्यामघवलितहरितसंज्ञास्तस्य पञ्चात्मजा बभूवुः ॥ ११ ॥
मूलम्
तस्यापि रुक्मकवचस्ततः परावृत् ॥ १० ॥ परावृतो रुक्मेषुपृथुज्यामघवलितहरितसंज्ञास्तस्य पञ्चात्मजा बभूवुः ॥ ११ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
शितपुके रुक्मकवच, रुक्मकवचके परावृत् तथा परावृत् के रुक्मेषु, पृथु, ज्यामघ, वलित और हरित नामक पाँच पुत्र हुए ॥ १०-११ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यायमद्यापि ज्यामघस्य श्लोको गीयते ॥ १२ ॥
मूलम्
तस्यायमद्यापि ज्यामघस्य श्लोको गीयते ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इनमेंसे ज्यामघके विषयमें अब भी यह श्लोक गाया जाता है— ॥ १२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
भार्यावश्यास्तु ये केचिद्भविष्यन्त्यथ वा मृताः ।
तेषां तु ज्यामघः श्रेष्ठश्शैव्यापतिरभून्नृपः ॥ १३ ॥
मूलम्
भार्यावश्यास्तु ये केचिद्भविष्यन्त्यथ वा मृताः ।
तेषां तु ज्यामघः श्रेष्ठश्शैव्यापतिरभून्नृपः ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
संसारमें स्त्रीके वशीभूत जो-जो लोग होंगे और जो-जो पहले हो चुके हैं उनमें शैव्याका पति राजा ज्यामघ ही सर्वश्रेष्ठ है ॥ १३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अपुत्रा तस्य सा पत्नी शैव्या नाम तथाप्यसौ ।
अपत्यकामोऽपि भयान्नान्यां भार्यामविन्दत ॥ १४ ॥
मूलम्
अपुत्रा तस्य सा पत्नी शैव्या नाम तथाप्यसौ ।
अपत्यकामोऽपि भयान्नान्यां भार्यामविन्दत ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उसकी स्त्री शैव्या यद्यपि निःसन्तान थी तथापि सन्तानकी इच्छा रहते हुए भी उसने उसके भयसे दूसरी स्त्रीसे विवाह नहीं किया ॥ १४ ॥
स त्वेकदा प्रभूतरथतुरगगजसम्मर्दातिदारुणे महाहवे युद्ध्यमानः सकलमेवारिचक्रमजयत् ॥ १५ ॥
एक दिन बहुत-से रथ, घोड़े और हाथियोंके संघट्टसे अत्यन्त भयानक महायुद्धमें लड़ते हुए उसने अपने समस्त शत्रुओंको जीत लिया ॥ १५ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तच्चारिचक्रमपास्तपुत्रकलत्रबन्धुबलकोशंस्वमधिष्ठानं परित्यज्य दिशः प्रति विद्रुतम् ॥ १६ ॥
मूलम्
तच्चारिचक्रमपास्तपुत्रकलत्रबन्धुबलकोशंस्वमधिष्ठानं परित्यज्य दिशः प्रति विद्रुतम् ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उस समय वे समस्त शत्रुगण पुत्र, मित्र, स्त्री, सेना और कोशादिसे हीन होकर अपने-अपने स्थानोंको छोड़कर दिशा-विदिशाओंमें भाग गये ॥ १६ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्मिंश्च विद्रुतेऽतित्रासलोलायतलोचनयुगलं त्राहि त्राहि मां ताताम्ब भ्रातरित्याकुलविलापविधुरं स राजकन्यारत्नमद्राक्षीत् ॥ १७ ॥
मूलम्
तस्मिंश्च विद्रुतेऽतित्रासलोलायतलोचनयुगलं त्राहि त्राहि मां ताताम्ब भ्रातरित्याकुलविलापविधुरं स राजकन्यारत्नमद्राक्षीत् ॥ १७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उनके भाग जानेपर उसने एक राजकन्याको देखा जो अत्यन्त भयसे कातर हुई विशाल आँखोंसे [देखती हुई] ‘हे तात, हे मातः, हे भ्रातः! मेरी रक्षा करो, रक्षा करो’ इस प्रकार व्याकुलतापूर्वक विलाप कर रही थी ॥ १७ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तद्दर्शनाच्च तस्यामनुरागानुगतान्तरात्मा स नृपोऽचिन्तयत् ॥ १८ ॥
मूलम्
तद्दर्शनाच्च तस्यामनुरागानुगतान्तरात्मा स नृपोऽचिन्तयत् ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उसको देखते ही उसमें अनुरक्त-चित्त हो जानेसे राजाने विचार किया ॥ १८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
साध्विदं ममापत्यरहितस्य वन्ध्याभर्तुः साम्प्रतं विधिनापत्यकारणं कन्यारत्नमुपपादितम् ॥ १९ ॥
मूलम्
साध्विदं ममापत्यरहितस्य वन्ध्याभर्तुः साम्प्रतं विधिनापत्यकारणं कन्यारत्नमुपपादितम् ॥ १९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘यह अच्छा ही हुआ; मैं पुत्रहीन और वन्ध्याका पति हूँ; ऐसा मालूम होता है कि सन्तानकी कारणरूपा इस कन्यारत्नको विधाताने ही इस समय यहाँ भेजा है ॥ १९ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तदेतत्समुद्वहामीति ॥ २० ॥
मूलम्
तदेतत्समुद्वहामीति ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तो फिर मुझे इससे विवाह कर लेना चाहिये ॥ २० ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अथवैनां स्यन्दनमारोप्य स्वमधिष्ठानं नयामि ॥ २१ ॥ तयैव देव्या शैव्ययाहमनुज्ञातस्समुद्वहामीति ॥ २२ ॥
मूलम्
अथवैनां स्यन्दनमारोप्य स्वमधिष्ठानं नयामि ॥ २१ ॥ तयैव देव्या शैव्ययाहमनुज्ञातस्समुद्वहामीति ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अथवा इसे अपने रथपर बैठाकर अपने निवासस्थानको लिये चलता हूँ, वहाँ देवी शैव्याकी आज्ञा लेकर ही इससे विवाह कर लूँगा’ ॥ २१-२२ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अथैनां रथमारोप्य स्वनगरमगच्छत् ॥ २३ ॥
मूलम्
अथैनां रथमारोप्य स्वनगरमगच्छत् ॥ २३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर वे उसे रथपर चढ़ाकर अपने नगरको ले चले ॥ २३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
विजयिनं च राजानमशेषपौरभृत्यपरिजनामात्यसमेता शैव्या द्रष्टुमधिष्ठानद्वारमागता ॥ २४ ॥
मूलम्
विजयिनं च राजानमशेषपौरभृत्यपरिजनामात्यसमेता शैव्या द्रष्टुमधिष्ठानद्वारमागता ॥ २४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वहाँ विजयी राजाके दर्शनके लिये सम्पूर्ण पुरवासी, सेवक, कुटुम्बीजन और मन्त्रिवर्गके सहित महारानी शैव्या नगरके द्वारपर आयी हुई थी ॥ २४ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सा चावलोक्य राज्ञः सव्यपार्श्ववर्त्तिनीं कन्यामीषदुद्भूतामर्षस्फुरदधरपल्लवा राजानमवोचत् ॥ २५ ॥
मूलम्
सा चावलोक्य राज्ञः सव्यपार्श्ववर्त्तिनीं कन्यामीषदुद्भूतामर्षस्फुरदधरपल्लवा राजानमवोचत् ॥ २५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उसने राजाके वामभागमें बैठी हुई राजकन्याको देखकर क्रोधके कारण कुछ काँपते हुए होठोंसे कहा— ॥ २५ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अतिचपलचित्तात्र स्यन्दने केयमारोपितेति ॥ २६ ॥
मूलम्
अतिचपलचित्तात्र स्यन्दने केयमारोपितेति ॥ २६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘हे अति चपलचित्त! तुमने रथमें यह किसे बैठा रखा है?’’ ॥ २६ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
असावप्यनालोचितोत्तरवचनोऽतिभयात्तामाह स्नुषा ममेयमिति ॥ २७ ॥
मूलम्
असावप्यनालोचितोत्तरवचनोऽतिभयात्तामाह स्नुषा ममेयमिति ॥ २७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजाको भी जब कोई उत्तर न सूझा तो अत्यन्त डरते-डरते कहा—‘‘यह मेरी पुत्रवधू है ।’’ ॥ २७ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अथैनं शैव्योवाच ॥ २८ ॥
मूलम्
अथैनं शैव्योवाच ॥ २८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब शैव्या बोली— ॥ २८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
नाहं प्रसूता पुत्रेण नान्या पत्न्यभवत्तव ।
स्नुषासम्बन्धता ह्येषा कतमेन सुतेन ते ॥ २९ ॥
मूलम्
नाहं प्रसूता पुत्रेण नान्या पत्न्यभवत्तव ।
स्नुषासम्बन्धता ह्येषा कतमेन सुतेन ते ॥ २९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘मेरे तो कोई पुत्र हुआ नहीं है और आपके दूसरी कोई स्त्री भी नहीं है, फिर किस पुत्रके कारण आपका इससे पुत्रवधूका सम्बन्ध हुआ?’’ ॥ २९ ॥
मूलम् (वचनम्)
श्रीपराशर उवाच
अनुवाद (हिन्दी)
इत्यात्मेर्ष्याकोपकलुषितवचनमुषितविवेको भयादुरुक्तपरिहारार्थमिदमवनीपतिराह ॥ ३० ॥
श्रीपराशरजी बोले—इस प्रकार शैव्याके ईर्ष्या और क्रोध-कलुषित वचनोंसे विवेकहीन होकर भयके कारण कही हुई असंबद्ध बातके सन्देहको दूर करनेके लिये राजाने कहा— ॥ ३० ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
यस्ते जनिष्यत आत्मजस्तस्येयमनागतस्यैव भार्या निरूपितेत्याकर्ण्योद्भूतमृदुहासा तथेत्याह ॥ ३१ ॥ प्रविवेश च राज्ञा सहाधिष्ठानम् ॥ ३२ ॥
मूलम्
यस्ते जनिष्यत आत्मजस्तस्येयमनागतस्यैव भार्या निरूपितेत्याकर्ण्योद्भूतमृदुहासा तथेत्याह ॥ ३१ ॥ प्रविवेश च राज्ञा सहाधिष्ठानम् ॥ ३२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘‘तुम्हारे जो पुत्र होनेवाला है उस भावी शिशुकी मैंने यह पहलेसे ही भार्या निश्चित कर दी है ।’’ यह सुनकर रानीने मधुर मुसकानके साथ कहा—‘अच्छा, ऐसा ही हो’ और राजाके साथ नगरमें प्रवेश किया ॥ ३१-३२ ॥
अनन्तरं चातिशुद्धलग्नहोरांशकावयवोक्तकृतपुत्रजन्मलाभगुणाद्वयसः परिणाममुपगतापि शैव्या स्वल्पैरेवाहोभिर्गर्भमवाप ॥ ३३ ॥ कालेन च कुमारमजीजनत् ॥ ३४ ॥
तदनन्तर पुत्र-लाभके गुणोंसे युक्त उस अति विशुद्ध लग्न होरांशक अवयवके समय हुए पुत्रजन्मविषयक वार्तालापके प्रभावसे गर्भधारणके योग्य अवस्था न रहनेपर भी थोड़े ही दिनोंमें शैव्याके गर्भ रह गया और यथासमय एक पुत्र उत्पन्न हुआ ॥ ३३-३४ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्य च विदर्भ इति पिता नाम चक्रे ॥ ३५ ॥
मूलम्
तस्य च विदर्भ इति पिता नाम चक्रे ॥ ३५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पिताने उसका नाम विदर्भ रखा ॥ ३५ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
स च तां स्नुषामुपयेमे ॥ ३६ ॥
मूलम्
स च तां स्नुषामुपयेमे ॥ ३६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
और उसीके साथ उस पुत्रवधूका पाणिग्रहण हुआ ॥ ३६ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तस्यांचासौक्रथकैशिकसंज्ञौ पुत्रावजनयत् ॥ ३७ ॥
मूलम्
तस्यांचासौक्रथकैशिकसंज्ञौ पुत्रावजनयत् ॥ ३७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उससे विदर्भने क्रथ और कैशिक नामक दो पुत्र उत्पन्न किये ॥ ३७ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पुनश्च तृतीयं रोमपादसंज्ञं पुत्रमजीजनद्यो नारदादवाप्तज्ञानवानभवत् ॥ ३८ ॥
मूलम्
पुनश्च तृतीयं रोमपादसंज्ञं पुत्रमजीजनद्यो नारदादवाप्तज्ञानवानभवत् ॥ ३८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
फिर रोमपाद नामक एक तीसरे पुत्रको जन्म दिया जो नारदजीके उपदेशसे ज्ञान-विज्ञान सम्पन्न हो गया था ॥ ३८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
रोमपादाद्बभ्रुर्बभ्रोर्धृतिर्धृतेः कैशिकः कैशिकस्यापि चेदिः पुत्रोऽभवद् यस्य सन्ततौ चैद्या भूपालाः ॥ ३९ ॥
मूलम्
रोमपादाद्बभ्रुर्बभ्रोर्धृतिर्धृतेः कैशिकः कैशिकस्यापि चेदिः पुत्रोऽभवद् यस्य सन्ततौ चैद्या भूपालाः ॥ ३९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
रोमपादके बभ्रु, बभ्रुके धृति, धृतिके कैशिक और कैशिकके चेदि नामक पुत्र हुआ जिसकी सन्ततिमें चैद्य राजाओंने जन्म लिया ॥ ३९ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
क्रथस्य स्नुषापुत्रस्य कुन्तिरभवत् ॥ ४० ॥
मूलम्
क्रथस्य स्नुषापुत्रस्य कुन्तिरभवत् ॥ ४० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
ज्यामघकी पुत्रवधूके पुत्र क्रथके कुन्ति नामक पुत्र हुआ ॥ ४० ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कुन्तेर्धृष्टिर्धृष्टेर्निधृतिर्निधृतेर्दशार्हस्ततश्च व्योमा तस्यापि जीमूतस्ततश्च विकृतिस्ततश्च भीमरथः, तस्मान्नवरथस्तस्यापि दशरथस्ततश्च शकुनिः, तत्तनयः करम्भिः करम्भेर्देवरातोऽभवत् ॥ ४१ ॥ तस्माद्देवक्षत्रस्तस्यापि मधुर्मधोः कुमारवंशः कुमारवंशादनुरनोः पुरुमित्रः पृथिवीपतिरभवत् ॥ ४२ ॥ ततश्चांशुस्तस्माच्च सत्वतः ॥ ४३ ॥ सत्वतादेते सात्वताः ॥ ४४ ॥
मूलम्
कुन्तेर्धृष्टिर्धृष्टेर्निधृतिर्निधृतेर्दशार्हस्ततश्च व्योमा तस्यापि जीमूतस्ततश्च विकृतिस्ततश्च भीमरथः, तस्मान्नवरथस्तस्यापि दशरथस्ततश्च शकुनिः, तत्तनयः करम्भिः करम्भेर्देवरातोऽभवत् ॥ ४१ ॥ तस्माद्देवक्षत्रस्तस्यापि मधुर्मधोः कुमारवंशः कुमारवंशादनुरनोः पुरुमित्रः पृथिवीपतिरभवत् ॥ ४२ ॥ ततश्चांशुस्तस्माच्च सत्वतः ॥ ४३ ॥ सत्वतादेते सात्वताः ॥ ४४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
कुन्तिके धृष्टि, धृष्टिके निधृति, निधृतिके दशार्ह, दशार्हके व्योमा, व्योमाके जीमूत, जीमूतके विकृति, विकृतिके भीमरथ, भीमरथके नवरथ, नवरथके दशरथ, दशरथके शकुनि, शकुनिके करम्भि, करम्भिके देवरात, देवरातके देवक्षत्र, देवक्षत्रके मधु, मधुके कुमारवंश, कुमारवंशके अनु, अनुके राजा पुरुमित्र, पुरुमित्रके अंशु और अंशुके सत्वत नामक पुत्र हुआ तथा सत्वतसे सात्वतवंशका प्रादुर्भाव हुआ ॥ ४१—४४ ॥
इत्येतां ज्यामघस्य सन्ततिं सम्यक् श्रद्धासमन्वितः श्रुत्वा पुमान् मैत्रेय स्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ४५ ॥
हे मैत्रेय! इस प्रकार ज्यामघकी सन्तानका श्रद्धापूर्वक भली प्रकार श्रवण करनेसे मनुष्य अपने समस्त पापोंसे मुक्त हो जाता है ॥ ४५ ॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीविष्णुपुराणे चतुर्थेंऽशे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥