०३

[तीसरा अध्याय]

विषय

मान्धाताकी सन्तति, त्रिशंकुका स्वर्गारोहण तथा सगरकी उत्पत्ति और विजय

विश्वास-प्रस्तुतिः

अतश्च मान्धातुः पुत्रसन्ततिरभिधीयते ॥ १ ॥

मूलम्

अतश्च मान्धातुः पुत्रसन्ततिरभिधीयते ॥ १ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अब हम मान्धाताके पुत्रोंकी सन्तानका वर्णन करते हैं ॥ १ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अम्बरीषस्य मान्धातृतनयस्य युवनाश्वः पुत्रोऽभूत् ॥ २ ॥

मूलम्

अम्बरीषस्य मान्धातृतनयस्य युवनाश्वः पुत्रोऽभूत् ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मान्धाताके पुत्र अम्बरीषके युवनाश्व नामक पुत्र हुआ ॥ २ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्माद्धारीतः, यतोऽङ्गिरसो हारीताः ॥ ३ ॥

मूलम्

तस्माद्धारीतः, यतोऽङ्गिरसो हारीताः ॥ ३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उससे हारीत हुआ जिससे अंगिरा-गोत्रीय हारीतगण हुए ॥ ३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रसातले मौनेया नाम गन्धर्वा बभूवुष्षट्कोटिसंख्यातास्तैरशेषाणिनागकुलान्यपहृतप्रधानरत्नाधिपत्यान्यक्रियन्त ॥ ४ ॥

मूलम्

रसातले मौनेया नाम गन्धर्वा बभूवुष्षट्कोटिसंख्यातास्तैरशेषाणिनागकुलान्यपहृतप्रधानरत्नाधिपत्यान्यक्रियन्त ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पूर्वकालमें रसातलमें मौनेय नामक छः करोड़ गन्धर्व रहते थे । उन्होंने समस्त नागकुलोंके प्रधान-प्रधान रत्न और अधिकार छीन लिये थे ॥ ४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तैश्च गन्धर्ववीर्यावधूतैरुरगेश्वरैः स्तूयमानो भगवानशेषदेवेशः स्तवच्छ्रवणोन्मीलितोन्निद्रपुण्डरीकनयनो जलशयनो निद्रावसानात् प्रबुद्धः प्रणिपत्याभिहितः । भगवन्नस्माकमेतेभ्यो गन्धर्वेभ्यो भयमुत्पन्नं कथमुपशममेष्यतीति ॥ ५ ॥

मूलम्

तैश्च गन्धर्ववीर्यावधूतैरुरगेश्वरैः स्तूयमानो भगवानशेषदेवेशः स्तवच्छ्रवणोन्मीलितोन्निद्रपुण्डरीकनयनो जलशयनो निद्रावसानात् प्रबुद्धः प्रणिपत्याभिहितः । भगवन्नस्माकमेतेभ्यो गन्धर्वेभ्यो भयमुत्पन्नं कथमुपशममेष्यतीति ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

गन्धर्वोंके पराक्रमसे अपमानित उन नागेश्वरोंद्वारा स्तुति किये जानेपर उसके श्रवण करनेसे जिनकी विकसित कमलसदृश आँखें खुल गयी हैं निद्राके अन्तमें जगे हुए उन जलशायी भगवान‍् सर्वदेवेश्वरको प्रणाम कर उनसे नागगणने कहा—‘‘भगवन्! इन गन्धर्वोंसे उत्पन्न हुआ हमारा भय किस प्रकार शान्त होगा?’’ ॥ ५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आह च भगवाननादिनिधनपुरुषोत्तमो योऽसौ यौवनाश्वस्य मान्धातुः पुरुकुत्सनामा पुत्रस्तमहमनुप्रविश्य तानशेषान् दुष्टगन्धर्वानुपशमं नयिष्यामीति ॥ ६ ॥

मूलम्

आह च भगवाननादिनिधनपुरुषोत्तमो योऽसौ यौवनाश्वस्य मान्धातुः पुरुकुत्सनामा पुत्रस्तमहमनुप्रविश्य तानशेषान् दुष्टगन्धर्वानुपशमं नयिष्यामीति ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब आदि-अन्तरहित भगवान‍् पुरुषोत्तमने कहा—‘युवनाश्वके पुत्र मान्धाताका जो यह पुरुकुत्स नामक पुत्र है उसमें प्रविष्ट होकर मैं उन सम्पूर्ण दुष्ट गन्धर्वोंका नाश कर दूँगा’ ॥ ६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदाकर्ण्य भगवते जलशायिने कृतप्रणामाः पुनर्नागलोकमागताः पन्नगाधिपतयो नर्मदां च पुरुकुत्सानयनाय चोदयामासुः ॥ ७ ॥

मूलम्

तदाकर्ण्य भगवते जलशायिने कृतप्रणामाः पुनर्नागलोकमागताः पन्नगाधिपतयो नर्मदां च पुरुकुत्सानयनाय चोदयामासुः ॥ ७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यह सुनकर भगवान‍् जलशायीको प्रणाम कर समस्त नागाधिपतिगण नागलोकमें लौट आये और पुरुकुत्सको लानेके लिये [अपनी बहिन एवं पुरुकुत्सकी भार्या] नर्मदाको प्रेरित किया ॥ ७ ॥
सा चैनं रसातलं नीतवती ॥ ८ ॥
तदनन्तर नर्मदा पुरुकुत्सको रसातलमें ले आयी ॥ ८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रसातलगतश्चासौ भगवत्तेजसाप्यायितात्मवीर्यस्सकलगन्धर्वान‍्निजघान ॥ ९ ॥ पुनश्च स्वपुरमाजगाम ॥ १० ॥

मूलम्

रसातलगतश्चासौ भगवत्तेजसाप्यायितात्मवीर्यस्सकलगन्धर्वान‍्निजघान ॥ ९ ॥ पुनश्च स्वपुरमाजगाम ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

रसातलमें पहुँचनेपर पुरुकुत्सने भगवान‍्के तेजसे अपने शरीरका बल बढ़ जानेसे सम्पूर्ण गन्धर्वोंको मार डाला और फिर अपने नगरमें लौट आया ॥ ९-१० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सकलपन्नगाधिपतयश्च नर्मदायै वरं ददुः । यस्तेऽनुस्मरणसमवेतं नामग्रहणं करिष्यति न तस्य सर्पविषभयं भविष्यतीति ॥ ११ ॥

मूलम्

सकलपन्नगाधिपतयश्च नर्मदायै वरं ददुः । यस्तेऽनुस्मरणसमवेतं नामग्रहणं करिष्यति न तस्य सर्पविषभयं भविष्यतीति ॥ ११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय समस्त नागराजोंने नर्मदाको यह वर दिया कि जो कोई तेरा स्मरण करते हुए तेरा नाम लेगा उसको सर्प-विषसे कोई भय न होगा ॥ ११ ॥
अत्र च श्लोकः ॥ १२ ॥
इस विषयमें यह श्लोक भी है— ॥ १२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नर्मदायै नमः प्रातर्नर्मदायै नमो निशि ।
नमोऽस्तु नर्मदे तुभ्यं त्राहि मां विषसर्पतः ॥ १३ ॥

मूलम्

नर्मदायै नमः प्रातर्नर्मदायै नमो निशि ।
नमोऽस्तु नर्मदे तुभ्यं त्राहि मां विषसर्पतः ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘नर्मदाको प्रातःकाल नमस्कार है और रात्रिकालमें भी नर्मदाको नमस्कार है । हे नर्मदे! तुमको बारम्बार नमस्कार है, तुम मेरी विष और सर्पसे रक्षा करो’ ॥ १३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युच्चार्याहर्निशमन्धकारप्रवेशे वा सर्पैर्न दश्यते न चापि कृतानुस्मरणभुजो विषमपि भुक्तमुपघाताय भवति ॥ १४ ॥

मूलम्

इत्युच्चार्याहर्निशमन्धकारप्रवेशे वा सर्पैर्न दश्यते न चापि कृतानुस्मरणभुजो विषमपि भुक्तमुपघाताय भवति ॥ १४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसका उच्चारण करते हुए दिन अथवा रात्रिमें किसी समय भी अन्धकारमें जानेसे सर्प नहीं काटता तथा इसका स्मरण करके भोजन करनेवालेका खाया हुआ विष भी घातक नहीं होता ॥ १४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरुकुत्साय सन्ततिविच्छेदो न भविष्यतीत्युरगपतयो वरं ददुः ॥ १५ ॥

मूलम्

पुरुकुत्साय सन्ततिविच्छेदो न भविष्यतीत्युरगपतयो वरं ददुः ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पुरुकुत्सको नागपतियोंने यह वर दिया कि तुम्हारी सन्तानका कभी अन्त न होगा ॥ १५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरुकुत्सो नर्मदायां त्रसद्दस्युमजीजनत् ॥ १६ ॥

मूलम्

पुरुकुत्सो नर्मदायां त्रसद्दस्युमजीजनत् ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पुरुकुत्सने नर्मदासे त्रसद्दस्यु नामक पुत्र उत्पन्न किया ॥ १६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रसद्दस्युतस्सम्भूतोऽनरण्यः, यं रावणो दिग्विजये जघान ॥ १७ ॥

मूलम्

त्रसद्दस्युतस्सम्भूतोऽनरण्यः, यं रावणो दिग्विजये जघान ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

त्रसद्दस्युसे अनरण्य हुआ, जिसे दिग्विजयके समय रावणने मारा था ॥ १७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनरण्यस्य पृषदश्वः पृषदश्वस्य हर्यश्वः पुत्रोऽभवत् ॥ १८ ॥ तस्य च हस्तः पुत्रोऽभवत् ॥ १९ ॥ ततश्च सुमनास्तस्यापि त्रिधन्वा त्रिधन्वनस्त्रय्यारुणिः ॥ २० ॥ त्रय्यारुणेस्सत्यव्रतः, योऽसौ त्रिशङ्कुसंज्ञामवाप ॥ २१ ॥

मूलम्

अनरण्यस्य पृषदश्वः पृषदश्वस्य हर्यश्वः पुत्रोऽभवत् ॥ १८ ॥ तस्य च हस्तः पुत्रोऽभवत् ॥ १९ ॥ ततश्च सुमनास्तस्यापि त्रिधन्वा त्रिधन्वनस्त्रय्यारुणिः ॥ २० ॥ त्रय्यारुणेस्सत्यव्रतः, योऽसौ त्रिशङ्कुसंज्ञामवाप ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अनरण्यके पृषदश्व, पृषदश्वके हर्यश्व, हर्यश्वके हस्त, हस्तके सुमना, सुमनाके त्रिधन्वा, त्रिधन्वाके त्रय्यारुणि और त्रय्यारुणिके सत्यव्रत नामक पुत्र हुआ, जो पीछे त्रिशंकु कहलाया ॥ १८—२१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स चाण्डालतामुपगतश्च ॥ २२ ॥

मूलम्

स चाण्डालतामुपगतश्च ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह त्रिशंकु चाण्डाल हो गया था ॥ २२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां विश्वामित्रकलत्रापत्यपोषणार्थं चाण्डालप्रतिग्रहपरिहरणाय च जाह्नवीतीरन्यग्रोधे मृगमांसमनुदिनं बबन्ध ॥ २३ ॥

मूलम्

द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां विश्वामित्रकलत्रापत्यपोषणार्थं चाण्डालप्रतिग्रहपरिहरणाय च जाह्नवीतीरन्यग्रोधे मृगमांसमनुदिनं बबन्ध ॥ २३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

एक बार बारह वर्षतक अनावृष्टि रही । उस समय विश्वामित्र मुनिके स्त्री और बाल-बच्चोंके पोषणार्थ तथा अपनी चाण्डालताको छुड़ानेके लिये वह गंगाजीके तटपर एक वटके वृक्षपर प्रतिदिन मृगका मांस बाँध आता था ॥ २३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तु परितुष्टेन विश्वामित्रेण सशरीरस्स्वर्गमारोपितः ॥ २४ ॥

मूलम्

स तु परितुष्टेन विश्वामित्रेण सशरीरस्स्वर्गमारोपितः ॥ २४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इससे प्रसन्न होकर विश्वामित्रजीने उसे सदेह स्वर्ग भेज दिया ॥ २४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रिशङ्कोर्हरिश्चन्द्रस्तस्माच्च रोहिताश्वस्ततश्च हरितो हरितस्य चञ्चुश्चञ्चोर्विजयवसुदेवौ रुरुको विजयाद्रुरुकस्य वृकः ॥ २५ ॥

मूलम्

त्रिशङ्कोर्हरिश्चन्द्रस्तस्माच्च रोहिताश्वस्ततश्च हरितो हरितस्य चञ्चुश्चञ्चोर्विजयवसुदेवौ रुरुको विजयाद्रुरुकस्य वृकः ॥ २५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

त्रिशंकुसे हरिश्चन्द्र, हरिश्चन्द्रसे रोहिताश्व, रोहिताश्वसे हरित, हरितसे चंचु, चंचुसे विजय और वसुदेव, विजयसे रुरुक और रुरुकसे वृकका जन्म हुआ ॥ २५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो वृकस्य बाहुर्योऽसौ हैहयतालजङ्घादिभिः पराजितोऽन्तर्वत्न्या महिष्या सह वनं प्रविवेश ॥ २६ ॥

मूलम्

ततो वृकस्य बाहुर्योऽसौ हैहयतालजङ्घादिभिः पराजितोऽन्तर्वत्न्या महिष्या सह वनं प्रविवेश ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वृकके बाहु नामक पुत्र हुआ जो हैहय और तालजंघ आदि क्षत्रियोंसे पराजित होकर अपनी गर्भवती पटरानीके सहित वनमें चला गया था ॥ २६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्याश्च सपत्न्या गर्भस्तम्भनाय गरो दत्तः ॥ २७ ॥

मूलम्

तस्याश्च सपत्न्या गर्भस्तम्भनाय गरो दत्तः ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पटरानीकी सौतने उसका गर्भ रोकनेकी इच्छासे उसे विष खिला दिया ॥ २७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेनास्या गर्भस्सप्तवर्षाणि जठर एव तस्थौ ॥ २८ ॥

मूलम्

तेनास्या गर्भस्सप्तवर्षाणि जठर एव तस्थौ ॥ २८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके प्रभावसे उसका गर्भ सात वर्षतक गर्भाशयहीमें रहा ॥ २८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स च बाहुर्वृद्धभावादौर्वाश्रमसमीपे ममार ॥ २९ ॥

मूलम्

स च बाहुर्वृद्धभावादौर्वाश्रमसमीपे ममार ॥ २९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अन्तमें, बाहु वृद्धावस्थाके कारण और्व मुनिके आश्रमके समीप मर गया ॥ २९ ॥
सा तस्य भार्या चितां कृत्वा तमारोप्यानुमरणकृतनिश्चयाऽभूत् ॥ ३० ॥
तब उसकी पटरानीने चिता बनाकर उसपर पतिका शव स्थापित कर उसके साथ सती होनेका निश्चय किया ॥ ३० ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथैतामतीतानागतवर्त्तमानकालत्रयवेदी भगवानौर्वस्स्वाश्रमान्निर्गत्याब्रवीत् ॥ ३१ ॥

मूलम्

अथैतामतीतानागतवर्त्तमानकालत्रयवेदी भगवानौर्वस्स्वाश्रमान्निर्गत्याब्रवीत् ॥ ३१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसी समय भूत, भविष्यत् और वर्तमान तीनों कालके जाननेवाले भगवान‍् और्वने अपने आश्रमसे निकलकर उससे कहा— ॥ ३१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अलमलमनेनासद‍्ग्राहेणाखिलभूमण्डलपतिरतिवीर्यपराक्रमो नैकयज्ञकृदरातिपक्षक्षयकर्त्ता तवोदरे चक्रवर्ती तिष्ठति ॥ ३२ ॥

मूलम्

अलमलमनेनासद‍्ग्राहेणाखिलभूमण्डलपतिरतिवीर्यपराक्रमो नैकयज्ञकृदरातिपक्षक्षयकर्त्ता तवोदरे चक्रवर्ती तिष्ठति ॥ ३२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अयि साध्वि! इस व्यर्थ दुराग्रहको छोड़ । तेरे उदरमें सम्पूर्ण भूमण्डलका स्वामी, अत्यन्त बल-पराक्रमशील, अनेक यज्ञोंका अनुष्ठान करनेवाला और शत्रुओंका नाश करनेवाला चक्रवर्ती राजा है ॥ ३२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नैवमतिसाहसाध्यवसायिनी भवती भवत्वित्युक्ता सा तस्मादनुमरणनिर्बन्धाद्विरराम ॥ ३३ ॥

मूलम्

नैवमतिसाहसाध्यवसायिनी भवती भवत्वित्युक्ता सा तस्मादनुमरणनिर्बन्धाद्विरराम ॥ ३३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तू ऐसे दुस्साहसका उद्योग न कर ।’ ऐसा कहे जानेपर वह अनुमरण (सती होने)-के आग्रहसे विरत हो गयी ॥ ३३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेनैव च भगवता स्वाश्रममानीता ॥ ३४ ॥

मूलम्

तेनैव च भगवता स्वाश्रममानीता ॥ ३४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

और भगवान‍् और्व उसे अपने आश्रमपर ले आये ॥ ३४ ॥
तत्र कतिपयदिनाभ्यन्तरे च सहैव तेन गरेणाति तेजस्वी बालको जज्ञे ॥ ३५ ॥
वहाँ कुछ ही दिनोंमें, उसके उस गर (विष)-के साथ ही एक अति तेजस्वी बालकने जन्म लिया ॥ ३५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्यौर्वो जातकर्मादिक्रिया निष्पाद्य सगर इति नाम चकार ॥ ३६ ॥ कृतोपनयनं चैनमौर्वो वेदशास्त्राण्यस्त्रं चाग्नेयं भार्गवाख्यमध्यापयामास ॥ ३७ ॥

मूलम्

तस्यौर्वो जातकर्मादिक्रिया निष्पाद्य सगर इति नाम चकार ॥ ३६ ॥ कृतोपनयनं चैनमौर्वो वेदशास्त्राण्यस्त्रं चाग्नेयं भार्गवाख्यमध्यापयामास ॥ ३७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् और्वने उसके जातकर्म आदि संस्कार कर उसका नाम ‘सगर’ रखा तथा उसका उपनयनसंस्कार होनेपर और्वने ही उसेवेद, शास्त्र एवं भार्गव नामक आग्नेय शस्त्रोंकी शिक्षा दी ॥ ३६-३७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उत्पन्नबुद्धिश्च मातरमब्रवीत् ॥ ३८ ॥

मूलम्

उत्पन्नबुद्धिश्च मातरमब्रवीत् ॥ ३८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

बुद्धिका विकास होनेपर उस बालकने अपनी मातासे कहा— ॥ ३८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अम्ब कथमत्र वयं क्व वा तातोऽस्माकमित्येवमादिपृच्छन्तं माता सर्वमेवावोचत् ॥ ३९ ॥

मूलम्

अम्ब कथमत्र वयं क्व वा तातोऽस्माकमित्येवमादिपृच्छन्तं माता सर्वमेवावोचत् ॥ ३९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘माँ! यह तो बता, इस तपोवनमें हम क्यों रहते हैं और हमारे पिता कहाँ हैं?’’ इसी प्रकारके और भी प्रश्न पूछनेपर माताने उससे सम्पूर्ण वृत्तान्त कह दिया ॥ ३९ ॥
ततश्च पितृराज्यापहरणादमर्षितो हैहयतालजङ्घादिवधाय प्रतिज्ञामकरोत् ॥ ४० ॥ प्रायशश्च हैहयतालजङ्घाञ्जघान ॥ ४१ ॥
तब तो पिताके राज्यापहरणको सहन न कर सकनेके कारण उसने हैहय और तालजंघ आदि क्षत्रियोंको मार डालनेकी प्रतिज्ञा की और प्रायः सभी हैहय एवं तालजंघवंशीय राजाओंको नष्ट कर दिया ॥ ४०-४१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शकयवनकाम्बोजपारदपह्लवाः हन्यमानास्तत्कुलगुरुं वसिष्ठं शरणं जग्मुः ॥ ४२ ॥

मूलम्

शकयवनकाम्बोजपारदपह्लवाः हन्यमानास्तत्कुलगुरुं वसिष्ठं शरणं जग्मुः ॥ ४२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके पश्चात् शक, यवन, काम्बोज, पारद और पह्लवगण भी हताहत होकर सगरके कुलगुरु वसिष्ठजीकी शरणमें गये ॥ ४२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथैनान्वसिष्ठो जीवन्मृतकान् कृत्वा सगरमाह ॥ ४३ ॥ वत्सालमेभिर्जीवन्मृतकैरनुसृतैः ॥ ४४ ॥

मूलम्

अथैनान्वसिष्ठो जीवन्मृतकान् कृत्वा सगरमाह ॥ ४३ ॥ वत्सालमेभिर्जीवन्मृतकैरनुसृतैः ॥ ४४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वसिष्ठजीने उन्हें जीवन्मृत (जीते हुए ही मरेके समान) करके सगरसे कहा—‘‘बेटा! इन जीते-जी मरे हुओंका पीछा करनेसे क्या लाभ है? ॥ ४३-४४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एते च मयैव त्वत्प्रतिज्ञापरिपालनाय निजधर्मद्विजसंग परित्यागं कारिताः ॥ ४५ ॥

मूलम्

एते च मयैव त्वत्प्रतिज्ञापरिपालनाय निजधर्मद्विजसंग परित्यागं कारिताः ॥ ४५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

देख, तेरी प्रतिज्ञाको पूर्ण करनेके लिये मैंने ही इन्हें स्वधर्म और द्विजातियोंके संसर्गसे वंचित कर दिया है’’ ॥ ४५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथेति तद‍्गुरुवचनमभिनन्द्य तेषां वेषान्यत्वमकारयत् ॥ ४६ ॥

मूलम्

तथेति तद‍्गुरुवचनमभिनन्द्य तेषां वेषान्यत्वमकारयत् ॥ ४६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजाने ‘जो आज्ञा’ कहकर गुरुजीके कथनका अनुमोदन किया और उनके वेष बदलवा दिये ॥४६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यवनान्मुण्डितशिरसोऽर्द्धमुण्डिताञ्‍च्छकान् प्रलम्बकेशान् पारदान् पह्लवाञ्श्मश्रुधरान् निस्स्वाध्यायवषट्कारानेतानन्यांश्च क्षत्रियांश्चकार ॥ ४७ ॥

मूलम्

यवनान्मुण्डितशिरसोऽर्द्धमुण्डिताञ्‍च्छकान् प्रलम्बकेशान् पारदान् पह्लवाञ्श्मश्रुधरान् निस्स्वाध्यायवषट्कारानेतानन्यांश्च क्षत्रियांश्चकार ॥ ४७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसने यवनोंके सिर मुड़वा दिये, शकोंको अर्द्धमुण्डित कर दिया, पारदोंके लम्बे-लम्बे केश रखवा दिये, पह्लवोंके मूँछ-दाढ़ी रखवा दीं तथा इनको और इनके समान अन्यान्य क्षत्रियोंको भी स्वाध्याय और वषट्कारादिसे बहिष्कृत कर दिया ॥ ४७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एते चात्मधर्मपरित्यागाद‍्ब्राह्मणैः परित्यक्ता म्लेच्छतां ययुः ॥ ४८ ॥

मूलम्

एते चात्मधर्मपरित्यागाद‍्ब्राह्मणैः परित्यक्ता म्लेच्छतां ययुः ॥ ४८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अपने धर्मको छोड़ देनेके कारण ब्राह्मणोंने भी इनका परित्याग कर दिया; अतः ये म्लेच्छ हो गये ॥ ४८ ॥
सगरोऽपि स्वमधिष्ठानमागम्यास्खलितचक्रस्सप्तद्वीपवतीमिमामुर्वीं प्रशशास ॥ ४९ ॥
तदनन्तर महाराज सगर अपनी राजधानीमें आकर अप्रतिहत सैन्यसे युक्त हो इस सम्पूर्ण सप्तद्वीपवती पृथिवीका शासन करने लगे ॥ ४९ ॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीविष्णुपुराणे चतुर्थेंऽशे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥