०९

[नवाँ अध्याय]

ब्रह्मचारी

विषय

ब्रह्मचर्य आदि आश्रमोंका वर्णन

मूलम् (वचनम्)

और्व उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

बालः कृतोपनयनो
वेदाहरण-तत्-परः ।
गुरुगेहे वसेद् भूप
ब्रह्मचारी समाहितः॥ १॥

मूलम्

बालः कृतोपनयनो वेदाहरणतत्परः ।
गुरुगेहे वसेद्भूप ब्रह्मचारी समाहितः॥ १॥

अनुवाद (हिन्दी)

और्व बोले—हे भूपते! बालकको चाहिये कि उपनयन-संस्कारके अनन्तर वेदाध्ययनमें तत्पर होकर ब्रह्मचर्यका अवलम्बन कर, सावधानतापूर्वक गुरुगृहमें निवास करे॥ १॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शौचाचारव्रतं तत्र
कार्यं शुश्रूषणं गुरोः ।
व्रतानि चरता ग्राह्यो
वेदश् च कृतबुद्धिना॥ २॥

मूलम्

शौचाचारव्रतं तत्र कार्यं शुश्रूषणं गुरोः ।
व्रतानि चरता ग्राह्यो वेदश्च कृतबुद्धिना॥ २॥

अनुवाद (हिन्दी)

वहाँ रहकर उसे शौच और आचार-व्रतका पालन करते हुए गुरुकी सेवा-शुश्रूषा करनी चाहिये तथा व्रतादिका आचरण करते हुए स्थिर-बुद्धिसे वेदाध्ययन करना चाहिये॥ २॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उभे सन्ध्ये रविं भूप
तथैवाग्निं समाहितः ।
उपतिष्ठेत्, तदा कुर्याद‍्
गुरोर् अप्य् अभिवादनम्॥ ३॥

मूलम्

उभे सन्ध्ये रविं भूप तथैवाग्निं समाहितः ।
उपतिष्ठेत्तदा कुर्याद‍्गुरोरप्यभिवादनम्॥ ३॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजन्! [प्रातःकाल और सायंकाल] दोनों सन्ध्याओंमें एकाग्र होकर सूर्य और अग्निकी उपासना करे तथा गुरुका अभिवादन करे॥ ३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थिते तिष्ठेद‍् व्रजेद् याते
नीचैर् आसीत चासति ।
शिष्यो गुरोर् नृपश्रेष्ठ
प्रतिकूलं न सञ्चरेत्॥ ४॥

मूलम्

स्थिते तिष्ठेद‍्व्रजेद्याते नीचैरासीत चासति ।
शिष्यो गुरोर्नृपश्रेष्ठ प्रतिकूलं न सञ्चरेत्॥ ४॥

अनुवाद (हिन्दी)

गुरुके खड़े होनेपर खड़ा हो जाय, चलनेपर पीछे-पीछे चलने लगे तथा बैठ जानेपर नीचे बैठ जाय । हे नृपश्रेष्ठ! इस प्रकार कभी गुरुके विरुद्ध कोई आचरण न करे॥ ४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेनैवोक्तं पठेद् वेदं
नान्य-चित्तः पुरस्-स्थितः ।
अनुज्ञातश् च भिक्षान्नम्
अश्नीयाद‍् गुरुणा ततः॥ ५॥

मूलम्

तेनैवोक्तं पठेद्वेदं नान्यचित्तः पुरस्स्थितः ।
अनुज्ञातश्च भिक्षान्नमश्नीयाद‍्गुरुणा ततः॥ ५॥

अनुवाद (हिन्दी)

गुरुजीके कहनेपर ही उनके सामने बैठकर एकाग्रचित्तसे वेदाध्ययन करे और उनकी आज्ञा होनेपर ही भिक्षान्न भोजन करे॥ ५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अवगाहेद् अपः पूर्वम्
आचार्येणावगाहिताः ।
समिज्-जलादिकं चास्य
कल्यं+++(=उषसि)+++ कल्यम् उपानयेत्॥ ६॥

मूलम्

अवगाहेदपः पूर्वमाचार्येणावगाहिताः ।
समिज्जलादिकं चास्य कल्यं कल्यमुपानयेत्॥ ६॥

अनुवाद (हिन्दी)

जलमें प्रथम आचार्यके स्नान कर चुकनेपर फिर स्वयं स्नान करे तथा प्रतिदिन प्रातःकाल गुरुजीके लिये समिधा, जल, कुश और पुष्पादि लाकर जुटा दे॥ ६॥

गृहस्थः

विश्वास-प्रस्तुतिः

गृहीत-ग्राह्य-वेदश् च
ततो ऽनुज्ञाम् अवाप्य च ।
गार्हस्थ्यम् आविशेत् प्राज्ञो
निष्पन्न-गुरु-निष्कृतिः॥ ७॥

मूलम्

गृहीतग्राह्यवेदश्च ततोऽनुज्ञामवाप्य च ।
गार्हस्थ्यमाविशेत्प्राज्ञो निष्पन्नगुरुनिष्कृतिः॥ ७॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार अपना अभिमत वेदपाठ समाप्त कर चुकनेपर बुद्धिमान् शिष्य गुरुजीकी आज्ञासे उन्हें गुरु-दक्षिणा देकर गृहस्थाश्रममें प्रवेश करे॥ ७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विधिना ऽवाप्त-दारस् तु
धनं प्राप्य स्वकर्मणा ।
गृहस्थ-कार्यम् अखिलं
कुर्याद्भूपाल शक्तितः॥ ८॥

मूलम्

विधिनावाप्तदारस्तु धनं प्राप्य स्वकर्मणा ।
गृहस्थकार्यमखिलं कुर्याद्भूपाल शक्तितः॥ ८॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजन्! फिर विधिपूर्वक पाणिग्रहण कर अपनी वर्णानुकूल वृत्तिसे द्रव्योपार्जन करता हुआ सामर्थ्यानुसार समस्त गृहकार्य करता रहे॥ ८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

निवापेन पितॄन् अर्चन्
यज्ञैर् देवांस् तथा ऽतिथीन् ।
अन्नैर्, मुनींश् च स्वाध्यायैर्
अपत्येन प्रजापतिम्॥ ९॥
भूतानि बलिभिश् चैव
वात्सल्येनाखिलं जगत् ।+++(5)+++
प्राप्नोति लोकान् पुरुषो
निज-कर्म-समार्जितान्॥ १०॥

मूलम्

निवापेन पितॄनर्चन्यज्ञैर्देवांस्तथातिथीन् ।
अन्नैर्मुनींश्च स्वाध्यायैरपत्येन प्रजापतिम्॥ ९॥
भूतानि बलिभिश्चैव वात्सल्येनाखिलं जगत् ।
प्राप्नोति लोकान्पुरुषो निजकर्मसमार्जितान्॥ १०॥

अनुवाद (हिन्दी)

पिण्ड-दानादिसे पितृगणकी, यज्ञादिसे देवताओंकी, अन्नदानसे अतिथियोंकी, स्वाध्यायसे ऋषियोंकी, पुत्रोत्पत्तिसे प्रजापतिकी, बलियों (अन्नभाग)-से भूतगणकी तथा वात्सल्यभावसे सम्पूर्ण जगत‍्की पूजा करते हुए पुरुष अपने कर्मोंद्वारा मिले हुए उत्तमोत्तम लोकोंको प्राप्त कर लेता है॥ ९-१०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भिक्षाभुजश् च ये केचित्
परिव्राड्–ब्रह्म-चारिणः ।
ते ऽप्य् अत्रैव प्रतिष्ठन्ते
गार्हस्थ्यं तेन वै परम्॥ ११॥+++(4)+++

मूलम्

भिक्षाभुजश्च ये केचित्परिव्राड्ब्रह्मचारिणः ।
तेऽप्यत्रैव प्रतिष्ठन्ते गार्हस्थ्यं तेन वै परम्॥ ११॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो केवल भिक्षावृत्तिसे ही रहनेवाले परिव्राजक और ब्रह्मचारी आदि हैं उनका आश्रय भी गृहस्थाश्रम ही है, अतः यह सर्वश्रेष्ठ है॥ ११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वेदाहरण-कार्याय
तीर्थ-स्नानाय च प्रभो ।
अटन्ति वसुधां विप्राः
पृथिवी-दर्शनाय च॥ १२॥+++(4)+++

मूलम्

वेदाहरणकार्याय तीर्थस्नानाय च प्रभो ।
अटन्ति वसुधां विप्राः पृथिवीदर्शनाय च॥ १२॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजन्! विप्रगण वेदाध्ययन, तीर्थस्नान और देश-दर्शनके लिये पृथिवी-पर्यटन किया करते हैं॥ १२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनिकेता ह्य् अनाहारा
यत्र-सायं-गृहाश् च ये ।
तेषां गृहस्थः सर्वेषां
प्रतिष्ठा योनिर् एव च॥ १३॥

मूलम्

अनिकेता ह्यनाहारा यत्र सायंगृहाश्च ये ।
तेषां गृहस्थः सर्वेषां प्रतिष्ठा योनिरेव च॥ १३॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनमेंसे जिनका कोई निश्चित गृह अथवा भोजन प्रबन्ध नहीं होता और जो जहाँ सायंकाल हो जाता है वहीं ठहर जाते हैं, उन सबका आधार और मूल गृहस्थाश्रम ही है॥ १३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेषां स्वागत-दानादि
वक्तव्यं मधुरं नृप ।
गृहागतानां दद्याच् च
शयनासन-भोजनम्॥ १४॥

मूलम्

तेषां स्वागतदानादि वक्तव्यं मधुरं नृप ।
गृहागतानां दद्याच्च शयनासनभोजनम्॥ १४॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजन्! ऐसे लोग जब घर आवें तो उनका कुशल-प्रश्न और मधुर वचनोंसे स्वागत करे तथा शय्या, आसन और भोजनके द्वारा उनका यथाशक्ति सत्कार करे॥ १४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अतिथिर् यस्य भग्नाशो
गृहात् प्रतिनिवर्तते
दत्त्वा दुष्कृतं तस्मै
पुण्यम् आदाय गच्छति॥ १५॥+++(5)+++

मूलम्

अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते ।
स दत्त्वा दुष्कृतं तस्मै पुण्यमादाय गच्छति॥ १५॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिसके घरसे अतिथि निराश होकर लौट जाता है उसे अपने समस्त दुष्कर्म देकर वह (अतिथि) उसके पुण्यकर्मोंको स्वयं ले जाता है॥ १५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अवज्ञानम् अहंकारो
दम्भश् चैव गृहे सतः ।
परितापोपघातौ च
पारुष्यं च न शस्यते॥ १६॥

मूलम्

अवज्ञानमहंकारो दम्भश्चैव गृहे सतः ।
परितापोपघातौ च पारुष्यं च न शस्यते॥ १६॥

अनुवाद (हिन्दी)

गृहस्थके लिये अतिथिके प्रति अपमान, अहंकार और दम्भका आचरण करना, उसे देकर पछताना, उसपर प्रहार करना अथवा उससे कटुभाषण करना उचित नहीं है॥ १६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्तु सम्यक् ‍करोत्य् एवं
गृहस्थः परमं विधिम् ।
सर्व-बन्ध-विनिर्मुक्तो
लोकान् आप्नोत्य् अनुत्तमान्॥ १७॥

मूलम्

यस्तु सम्यक्‍करोत्येवं गृहस्थः परमं विधिम् ।
सर्वबन्धविनिर्मुक्तो लोकानाप्नोत्यनुत्तमान्॥ १७॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार जो गृहस्थ अपने परम धर्मका पूर्णतया पालन करता है वह समस्त बन्धनोंसे मुक्त होकर अत्युत्तम लोकोंको प्राप्त कर लेता है॥ १७॥

वनप्रस्थः

विश्वास-प्रस्तुतिः

वयःपरिणतो राजन‍्
कृत-कृत्यो गृहाश्रमी ।
पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य
वनं गच्छेत् सहैव वा॥ १८॥

मूलम्

वयःपरिणतो राजन‍्कृतकृत्यो गृहाश्रमी ।
पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य वनं गच्छेत्सहैव वा॥ १८॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजन्! इस प्रकार गृहस्थोचित कार्य करते-करते जिसकी अवस्था ढल गयी हो उस गृहस्थको उचित है कि स्त्रीको पुत्रोंके प्रति सौंपकर अथवा अपने साथ लेकर वनको चला जाय॥ १८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पर्ण-मूल-फलाहारः
केश-श्मश्रु-जटा-धरः ।
भूमि-शायी भवेत् तत्र
मुनिस् सर्वातिथिर् नृप॥ १९॥

मूलम्

पर्णमूलफलाहारः केशश्मश्रुजटाधरः ।
भूमिशायी भवेत्तत्र मुनिस्सर्वातिथिर्नृप॥ १९॥

अनुवाद (हिन्दी)

वहाँ पत्र, मूल, फल आदिका आहार करता हुआ, लोम, श्मश्रु (दाढ़ी-मूँछ) और जटाओंको धारण कर पृथिवीपर शयन करे और मुनिवृत्तिका अवलम्बनकर सब प्रकार अतिथिकी सेवा करे॥ १९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

चर्म-काश-कुशैः कुर्यात्
परिधानोत्तरीयके ।
तद्वत् त्रिषवणं स्नानं
शस्तम् अस्य नरेश्वर॥ २०॥

मूलम्

चर्मकाशकुशैः कुर्यात्परिधानोत्तरीयके ।
तद्वत्त्रिषवणं स्नानं शस्तमस्य नरेश्वर॥ २०॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसे चर्म, काश और कुशाओंसे अपना बिछौना तथा ओढ़नेका वस्त्र बनाना चाहिये । हे नरेश्वर! उस मुनिके लिये त्रिकाल-स्नानका विधान है॥ २०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

देवताभ्यर्चनं होमस्
सर्वाभ्यागत-पूजनम् ।
भिक्षा बलिप्रदानं च
शस्तम् अस्य नरेश्वर॥ २१॥

मूलम्

देवताभ्यर्चनं होमस्सर्वाभ्यागतपूजनम् ।
भिक्षा बलिप्रदानं च शस्तमस्य नरेश्वर॥ २१॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसी प्रकार देवपूजन, होम, सब अतिथियोंका सत्कार, भिक्षा और बलिवैश्वदेव भी उसके विहित कर्म हैं॥ २१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वन्य-स्नेहेन गात्राणाम्
अभ्यंगश् चास्य शस्यते
तपश् च तस्य राजेन्द्र
शीतोष्णादि-सहिष्णुता॥ २२॥

मूलम्

वन्यस्नेहेन गात्राणामभ्यंगश्चास्य शस्यते ।
तपश्च तस्य राजेन्द्र शीतोष्णादिसहिष्णुता॥ २२॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजेन्द्र! वन्य तैलादिको शरीरमें मलना और शीतोष्णका सहन करते हुए तपस्यामें लगे रहना उसके प्रशस्त कर्म हैं॥ २२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस् त्व् एतां नियतश् चर्यां
वानप्रस्थश् चरेन् मुनिः ।
दहत्य् अग्निवद् दोषाञ्
जयेल् लोकांश् च शाश्वतान्॥ २३॥

मूलम्

यस्त्वेतां नियतश्चर्यां वानप्रस्थश्चरेन्मुनिः ।
सदहत्यग्निवद्दोषाञ्जयेल्लोकांश्च शाश्वतान्॥ २३॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो वानप्रस्थ मुनि इन नियत कर्मोंका आचरण करता है वह अपने समस्त दोषोंको अग्निके समान भस्म कर देता है और नित्य-लोकोंको प्राप्त कर लेता है॥ २३॥

भिक्षुः

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्थश् चाश्रमो भिक्षोः
प्रोच्यते यो मनीषिभिः ।
तस्य स्वरूपं गदतो
मम श्रोतुं नृपार्हसि॥ २४॥

मूलम्

चतुर्थश्चाश्रमो भिक्षोः प्रोच्यते यो मनीषिभिः ।
तस्य स्वरूपं गदतो मम श्रोतुं नृपार्हसि॥ २४॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे नृप! पण्डितगण जिस चतुर्थ आश्रमको भिक्षु-आश्रम कहते हैं अब मैं उसके स्वरूपका वर्णन करता हूँ, सावधान होकर सुनो॥ २४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुत्र-द्रव्य-कलत्रेषु
त्यक्त-स्नेहो नराधिप ।
चतुर्थम् आश्रमस्थानं
गच्छेन् निर्धूत-मत्सरः॥ २५॥

मूलम्

पुत्रद्रव्यकलत्रेषु त्यक्तस्नेहो नराधिप ।
चतुर्थमाश्रमस्थानं गच्छेन्निर्धूतमत्सरः॥ २५॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे नरेन्द्र! तृतीय आश्रमके अनन्तर पुत्र, द्रव्य और स्त्री आदिके स्नेहको सर्वथा त्यागकर तथा मात्सर्यको छोड़कर चतुर्थ आश्रममें प्रवेश करे॥ २५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रैवर्गिकांस् त्यजेत् सर्वान्
आरम्भान् अवनी-पते ।
मित्रादिषु समो मैत्रस्
समस्तेष्व् एव जन्तुषु॥ २६॥

मूलम्

त्रैवर्गिकांस्त्यजेत्सर्वानारम्भानवनीपते ।
मित्रादिषु समो मैत्रस्समस्तेष्वेव जन्तुषु॥ २६॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे पृथिवीपते! भिक्षुको उचित है कि अर्थ, धर्म और कामरूप त्रिवर्गसम्बन्धी समस्त कर्मोंको छोड़ दे, शत्रु-मित्रादिमें समान भाव रखे और सभी जीवोंका सुहृद् हो॥ २६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

जरायुजाण्डजादीनां
वाङ्-मनः-काय-कर्मभिः ।
युक्तः कुर्वीत न द्रोहं
सर्वसङ्गांश् च वर्जयेत्॥ २७॥

मूलम्

जरायुजाण्डजादीनां वाङ्मनःकायकर्मभिः ।
युक्तः कुर्वीत न द्रोहं सर्वसङ्गांश्च वर्जयेत्॥ २७॥

अनुवाद (हिन्दी)

निरन्तर समाहित रहकर जरायुज, अण्डज और स्वेदज आदि समस्त जीवोंसे मन, वाणी अथवा कर्मद्वारा कभी द्रोह न करे तथा सब प्रकारकी आसक्तियोंको त्याग दे॥ २७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एक-रात्र-स्थितिर् ग्रामे
पञ्च-रात्र-स्थितिः पुरे ।
तथा तिष्ठेद् यथा प्रीतिर्
द्वेषो वा नास्य जायते॥ २८॥

मूलम्

एकरात्रस्थितिर्ग्रामे पञ्चरात्रस्थितिः पुरे ।
तथा तिष्ठेद्यथाप्रीतिर्द्वेषो वा नास्य जायते॥ २८॥

अनुवाद (हिन्दी)

ग्राममें एक रात और पुरमें पाँच रात्रितक रहे तथा इतने दिन भी तो इस प्रकार रहे जिससे किसीसे प्रेम अथवा द्वेष न हो॥ २८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्राण-यात्रा-निमित्तं च
व्यंगारे भुक्तवज् जने ।
काले प्रशस्त-वर्णानां
भिक्षार्थं पर्यटेद् गृहान्॥ २९॥

मूलम्

प्राणयात्रानिमित्तं च व्यंगारे भुक्तवज्जने ।
काले प्रशस्तवर्णानां भिक्षार्थं पर्यटेद् गृहान्॥ २९॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिस समय घरोंमें अग्नि शान्त हो जाय और लोग भोजन कर चुकें उस समय प्राणरक्षाके लिये उत्तम वर्णोंमें भिक्षाके लिये जाय॥ २९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कामः क्रोधस् तथा दर्प-
मोह-लोभादयश् च ये ।
तांस् तु सर्वान‍् परित्यज्य
परिव्राड् निर्ममो भवेत्॥ ३०॥

मूलम्

कामः क्रोधस्तथा दर्पमोहलोभादयश्च ये ।
तांस्तु सर्वान‍्परित्यज्य परिव्राड् निर्ममो भवेत्॥ ३०॥

अनुवाद (हिन्दी)

परिव्राजकको चाहिये कि काम, क्रोध तथा दर्प, लोभ और मोह आदि समस्त दुर्गुणोंको छोड़कर ममताशून्य होकर रहे॥ ३०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभयं सर्वभूतेभ्यो
दत्त्वा यश् चरते मुनिः ।
तस्यापि सर्वभूतेभ्यो
भयं विद्यते क्वचित्॥ ३१॥

मूलम्

अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्त्वा यश्चरते मुनिः ।
तस्यापि सर्वभूतेभ्यो न भयं विद्यते क्वचित्॥ ३१॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो मुनि समस्त प्राणियोंको अभयदान देकर विचरता है; उसको भी किसीसे कभी कोई भय नहीं होता॥ ३१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृत्वा ऽग्निहोत्रं स्व-शरीर-संस्थं
शारीरम् अग्निं स्व-मुखे जुहोति ।
विप्रस् तु भैक्ष्योपहितैर् हविर्भिश्
चिताग्निकानां व्रजति स्म लोकान्॥ ३२॥

मूलम्

कृत्वाग्निहोत्रं स्वशरीरसंस्थं
शारीरमग्निं स्वमुखे जुहोति ।
विप्रस्तु भैक्ष्योपहितैर्हविर्भि-
श्चिताग्निकानां व्रजति स्म लोकान्॥ ३२॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो ब्राह्मण चतुर्थ आश्रममें अपने शरीरमें स्थित प्राणादिसहित जठराग्निके उद्देश्यसे अपने मुखमें भिक्षान्नरूप हविसे हवन करता है, वह ऐसा अग्निहोत्र करके अग्निहोत्रियोंके लोकोंको प्राप्त हो जाता है॥ ३२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मोक्षाश्रमं यश् चरते यथोक्तं
शुचिः सुखं कल्पित-बुद्धि-युक्तः ।
अनिन्धनं ज्योतिर् इव प्रशान्तः
स ब्रह्मलोकं श्रयते द्विजातिः॥ ३३॥

मूलम्

मोक्षाश्रमं यश्चरते यथोक्तं
शुचिः सुखं कल्पितबुद्धियुक्तः ।
अनिन्धनं ज्योतिरिव प्रशान्तः
स ब्रह्मलोकं श्रयते द्विजातिः॥ ३३॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो ब्राह्मण [ब्रह्मसे भिन्न सभी मिथ्या है, सम्पूर्ण जगत् भगवान‍्का ही संकल्प है—ऐसे] बुद्धियोगसे युक्त होकर, यथाविधि आचरण करता हुआ इस मोक्षाश्रमका पवित्रता और सुखपूर्वक आचरण करता है, वह निरिन्धन अग्निके समान शान्त होता है और अन्तमें ब्रह्मलोक प्राप्त करता है॥ ३३॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीविष्णुपुराणे तृतीयेंऽशे नवमोऽध्यायः॥ ९॥