०४

[चौथा अध्याय]

विषय

ऋग्वेदकी शाखाओंका विस्तार

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

आद्यो वेदश्चतुष्पादः शतसाहस्रसम्मितः ।
ततो दशगुणः कृत्स्नो यज्ञोऽयं सर्वकामधुक्॥ १॥

मूलम्

आद्यो वेदश्चतुष्पादः शतसाहस्रसम्मितः ।
ततो दशगुणः कृत्स्नो यज्ञोऽयं सर्वकामधुक्॥ १॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—सृष्टिके आदिमें ईश्वरसे आविर्भूत वेद ऋक्-यजुः आदि चार पादोंसे युक्त और एक लक्ष मन्त्रवाला था । उसीसे समस्त कामनाओंको देनेवाले अग्निहोत्रादि दस प्रकारके यज्ञोंका प्रचार हुआ॥ १॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततोऽत्र मत्सुतो व्यासो अष्टाविंशतिमेऽन्तरे ।
वेदमेकं चतुष्पादं चतुर्धा व्यभजत्प्रभुः॥ २॥

मूलम्

ततोऽत्र मत्सुतो व्यासो अष्टाविंशतिमेऽन्तरे ।
वेदमेकं चतुष्पादं चतुर्धा व्यभजत्प्रभुः॥ २॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर अट्ठाईसवें द्वापरयुगमें मेरे पुत्र कृष्णद्वैपायनने इस चतुष्पादयुक्त एक ही वेदके चार भाग किये॥ २॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथा च तेन वै व्यस्ता वेदव्यासेन धीमता ।
वेदास्तथा समस्तैस्तैर्व्यस्ता व्यस्तैस्तथा मया॥ ३॥

मूलम्

यथा च तेन वै व्यस्ता वेदव्यासेन धीमता ।
वेदास्तथा समस्तैस्तैर्व्यस्ता व्यस्तैस्तथा मया॥ ३॥

अनुवाद (हिन्दी)

परम बुद्धिमान् वेदव्यासने उनका जिस प्रकार विभाग किया है, ठीक उसी प्रकार अन्यान्य वेदव्यासोंने तथा मैंने भी पहले किया था॥ ३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदनेनैव वेदानां शाखाभेदान्द्विजोत्तम ।
चतुर्युगेषु पठितान्समस्तेष्ववधारय॥ ४॥

मूलम्

तदनेनैव वेदानां शाखाभेदान्द्विजोत्तम ।
चतुर्युगेषु पठितान्समस्तेष्ववधारय॥ ४॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः हे द्विज! समस्त चतुर्युगोंमें इन्हीं शाखाभेदोंसे वेदका पाठ होता है—ऐसा जानो॥ ४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम् ।
को ह्यन्यो भुवि मैत्रेय महाभारतकृद्भवेत्॥ ५॥

मूलम्

कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम् ।
को ह्यन्यो भुवि मैत्रेय महाभारतकृद्भवेत्॥ ५॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् कृष्णद्वैपायनको तुम साक्षात् नारायण ही समझो, क्योंकि हे मैत्रेय! संसारमें नारायणके अतिरिक्त और कौन महाभारतका रचयिता हो सकता है?॥ ५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेन व्यस्ता यथा वेदा मत्पुत्रेण महात्मना ।
द्वापरे ह्यत्र मैत्रेय तस्मिञ्छृणु यथातथम्॥ ६॥

मूलम्

तेन व्यस्ता यथा वेदा मत्पुत्रेण महात्मना ।
द्वापरे ह्यत्र मैत्रेय तस्मिञ्छृणु यथातथम्॥ ६॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेय! द्वापरयुगमें मेरे पुत्र महात्मा कृष्णद्वैपायनने जिस प्रकार वेदोंका विभाग किया था वह यथावत् सुनो॥ ६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्मणा चोदितो व्यासो वेदान्व्यस्तुं प्रचक्रमे ।
अथ शिष्यान्प्रजग्राह चतुरो वेदपारगान्॥ ७॥

मूलम्

ब्रह्मणा चोदितो व्यासो वेदान्व्यस्तुं प्रचक्रमे ।
अथ शिष्यान्प्रजग्राह चतुरो वेदपारगान्॥ ७॥

अनुवाद (हिन्दी)

जब ब्रह्माजीकी प्रेरणासे व्यासजीने वेदोंका विभाग करनेका उपक्रम किया, तो उन्होंने वेदका अन्ततक अध्ययन करनेमें समर्थ चार ऋषियोंको शिष्य बनाया॥ ७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऋग्वेदपाठकं पैलं जग्राह स महामुनिः ।
वैशम्पायननामानं यजुर्वेदस्य चाग्रहीत्॥ ८॥
जैमिनिं सामवेदस्य तथैवाथर्ववेदवित् ।
सुमन्तुस्तस्य शिष्योऽभूद्वेदव्यासस्य धीमतः॥ ९॥

मूलम्

ऋग्वेदपाठकं पैलं जग्राह स महामुनिः ।
वैशम्पायननामानं यजुर्वेदस्य चाग्रहीत्॥ ८॥
जैमिनिं सामवेदस्य तथैवाथर्ववेदवित् ।
सुमन्तुस्तस्य शिष्योऽभूद्वेदव्यासस्य धीमतः॥ ९॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनमेंसे उन महामुनिने पैलको ऋग्वेद, वैशम्पायनको यजुर्वेद और जैमिनिको सामवेद पढ़ाया तथा उन मतिमान् व्यासजीका सुमन्तु नामक शिष्य अथर्ववेदका ज्ञाता हुआ॥ ८-९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रोमहर्षणनामानं महाबुद्धिं महामुनिः ।
सूतं जग्राह शिष्यं स इतिहासपुराणयोः॥ १०॥

मूलम्

रोमहर्षणनामानं महाबुद्धिं महामुनिः ।
सूतं जग्राह शिष्यं स इतिहासपुराणयोः॥ १०॥

अनुवाद (हिन्दी)

इनके सिवा सूतजातीय महाबुद्धिमान् रोमहर्षणको महामुनि व्यासजीने अपने इतिहास और पुराणके विद्यार्थीरूपसे ग्रहण किया॥ १०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एक आसीद्यजुर्वेदस्तं चतुर्धा व्यकल्पयत् ।
चातुर्होत्रमभूत्तस्मिंस्तेन यज्ञमथाकरोत्॥ ११॥

मूलम्

एक आसीद्यजुर्वेदस्तं चतुर्धा व्यकल्पयत् ।
चातुर्होत्रमभूत्तस्मिंस्तेन यज्ञमथाकरोत्॥ ११॥

अनुवाद (हिन्दी)

पूर्वकालमें यजुर्वेद एक ही था । उसके उन्होंने चार विभाग किये, अतः उसमें चातुर्होत्रकी प्रवृत्ति हुई और इस चातुर्होत्र-विधिसे ही उन्होंने यज्ञानुष्ठानकी व्यवस्था की॥ ११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आध्वर्यवं यजुर्भिस्तु ऋग्भिर्होत्रं तथा मुनिः ।
औद‍्गात्रं सामभिश्चक्रे ब्रह्मत्वं चाप्यथर्वभिः॥ १२॥

मूलम्

आध्वर्यवं यजुर्भिस्तु ऋग्भिर्होत्रं तथा मुनिः ।
औद‍्गात्रं सामभिश्चक्रे ब्रह्मत्वं चाप्यथर्वभिः॥ १२॥

अनुवाद (हिन्दी)

व्यासजीने यजुःसे अध्वर्युके, ऋक‍‍्से होताके, सामसे उद‍्गाताके तथा अथर्ववेदसे ब्रह्माके कर्मकी स्थापना की॥ १२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्स ऋच उद्‍धृत्य ऋग्वेदं कृतवान‍्मुनिः ।
यजूंषि च यजुर्वेदं सामवेदं च सामभिः॥ १३॥

मूलम्

ततस्स ऋच उद्‍धृत्य ऋग्वेदं कृतवान‍्मुनिः ।
यजूंषि च यजुर्वेदं सामवेदं च सामभिः॥ १३॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर उन्होंने ऋक् तथा यजुःश्रुतियोंका उद्धार करके ऋग्वेद एवं यजुर्वेदकी और सामश्रुतियोंसे सामवेदकी रचना की॥ १३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

राज्ञां चाथर्ववेदेन सर्वकर्माणि च प्रभुः ।
कारयामास मैत्रेय ब्रह्मत्वं च यथास्थिति॥ १४॥

मूलम्

राज्ञां चाथर्ववेदेन सर्वकर्माणि च प्रभुः ।
कारयामास मैत्रेय ब्रह्मत्वं च यथास्थिति॥ १४॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेय! अथर्ववेदके द्वारा भगवान‍् व्यासजीने सम्पूर्ण राज-कर्म और ब्रह्मत्वकी यथावत् व्यवस्था की॥ १४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोऽयमेको यथा वेदस्तरुस्तेन पृथक् कृतः ।
चतुर्धाथ ततो जातं वेदपादपकाननम्॥ १५॥

मूलम्

सोऽयमेको यथा वेदस्तरुस्तेन पृथक् कृतः ।
चतुर्धाथ ततो जातं वेदपादपकाननम्॥ १५॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार व्यासजीने वेदरूप एक वृक्षके चार विभाग कर दिये फिर विभक्त हुए उन चारोंसे वेदरूपी वृक्षोंका वन उत्पन्न हुआ॥ १५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बिभेदं प्रथमं विप्र पैलो ऋग्वेदपादपम् ।
इन्द्रप्रमितये प्रादाद‍्बाष्कलाय च संहिते॥ १६॥

मूलम्

बिभेदं प्रथमं विप्र पैलो ऋग्वेदपादपम् ।
इन्द्रप्रमितये प्रादाद‍्बाष्कलाय च संहिते॥ १६॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे विप्र! पहले पैलने ऋग्वेदरूप वृक्षके दो विभाग किये और उन दोनों शाखाओंको अपने शिष्य इन्द्रप्रमिति और बाष्कलको पढ़ाया॥ १६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्धा स बिभेदाथ बाष्कलोऽपि च संहिताम् ।
बोध्यादिभ्यो ददौ ताश्च शिष्येभ्यस्स महामुनिः॥ १७॥

मूलम्

चतुर्धा स बिभेदाथ बाष्कलोऽपि च संहिताम् ।
बोध्यादिभ्यो ददौ ताश्च शिष्येभ्यस्स महामुनिः॥ १७॥

अनुवाद (हिन्दी)

फिर बाष्कलने भी अपनी शाखाके चार भाग किये और उन्हें बोध्य आदि अपने शिष्योंको दिया॥ १७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बोध्याग्निमाढकौ तद्वद्याज्ञवल्क्यपराशरौ ।
प्रतिशाखास्तु शाखायास्तस्यास्ते जगृहुर्मुने॥ १८॥

मूलम्

बोध्याग्निमाढकौ तद्वद्याज्ञवल्क्यपराशरौ ।
प्रतिशाखास्तु शाखायास्तस्यास्ते जगृहुर्मुने॥ १८॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मुने! बाष्कलकी शाखाकी उन चारों प्रतिशाखाओंको उनके शिष्य बोध्य, आग्निमाढक, याज्ञवल्क्य और पराशरने ग्रहण किया॥ १८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इन्द्रप्रमितिरेकां तु संहितां स्वसुतं ततः ।
माण्डुकेयं महात्मानं मैत्रेयाध्यापयत्तदा॥ १९॥

मूलम्

इन्द्रप्रमितिरेकां तु संहितां स्वसुतं ततः ।
माण्डुकेयं महात्मानं मैत्रेयाध्यापयत्तदा॥ १९॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेयजी! इन्द्रप्रमितिने अपनी प्रतिशाखाको अपने पुत्र महात्मा माण्डुकेयको पढ़ाया॥ १९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य शिष्यप्रशिष्येभ्यः पुत्रशिष्यक्रमाद्ययौ॥ २०॥
वेदमित्रस्तु शाकल्यः संहितां तामधीतवान‍् ।
चकार संहिताः पञ्च शिष्येभ्यःप्रददौ च ताः॥ २१॥

मूलम्

तस्य शिष्यप्रशिष्येभ्यः पुत्रशिष्यक्रमाद्ययौ॥ २०॥
वेदमित्रस्तु शाकल्यः संहितां तामधीतवान‍् ।
चकार संहिताः पञ्च शिष्येभ्यःप्रददौ च ताः॥ २१॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार शिष्य-प्रशिष्य-क्रमसे उस शाखाका उनके पुत्र और शिष्योंमें प्रचार हुआ । इस शिष्य-परम्परासे ही शाकल्य वेदमित्रने उस संहिताको पढ़ा और उसको पाँच अनुशाखाओंमें विभक्त कर अपने पाँच शिष्योंको पढ़ाया॥ २०-२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य शिष्यास्तु ये पञ्च तेषां नामानि मे शृणु ।
मुद‍्गलो गोमुखश्चैव वात्स्यश्शालीय एव च ।
शरीरः पञ्चमश्चासीन्मैत्रेय सुमहामतिः॥ २२॥

मूलम्

तस्य शिष्यास्तु ये पञ्च तेषां नामानि मे शृणु ।
मुद‍्गलो गोमुखश्चैव वात्स्यश्शालीय एव च ।
शरीरः पञ्चमश्चासीन्मैत्रेय सुमहामतिः॥ २२॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके जो पाँच शिष्य थे उनके नाम सुनो । हे मैत्रेय! वे मुद‍्गल, गोमुख, वात्स्य और शालीय तथा पाँचवें महामति शरीर थे॥ २२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

संहितात्रितयं चक्रे शाकपूर्णस्तथेतरः ।
निरुक्तमकरोत्तद्वच्चतुर्थं मुनिसत्तम॥ २३॥

मूलम्

संहितात्रितयं चक्रे शाकपूर्णस्तथेतरः ।
निरुक्तमकरोत्तद्वच्चतुर्थं मुनिसत्तम॥ २३॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मुनिसत्तम! उनके एक दूसरे शिष्य शाकपूर्णने तीन वेदसंहिताओंकी तथा चौथे एक निरुक्त-ग्रन्थकी रचना की॥ २३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्रौञ्चो वैतालिकस्तद‍्वद‍्बलाकश्च महामुनिः ।
निरुक्तकृच्चतुर्थोऽभूद्वेदवेदाङ्गपारगः॥ २४॥

मूलम्

क्रौञ्चो वैतालिकस्तद‍्वद‍्बलाकश्च महामुनिः ।
निरुक्तकृच्चतुर्थोऽभूद्वेदवेदाङ्गपारगः॥ २४॥

अनुवाद (हिन्दी)

[उन संहिताओंका अध्ययन करनेवाले उनके शिष्य] महामुनि क्रौंच, वैतालिक और बलाक थे तथा [निरुक्तका अध्ययन करनेवाले] एक चौथे शिष्य वेद-वेदांगके पारगामी निरुक्तकार हुए॥ २४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्येताः प्रतिशाखाभ्यो ह्यनुशाखा द्विजोत्तम ।
बाष्कलश्चापरास्तिस्रस्संहिताः कृतवान‍्द्विज ।
शिष्यः कालायनिर्गार्ग्यस्तृतीयश्च कथाजवः॥ २५॥
इत्येते बह्वृचाः प्रोक्ताः संहिता यैः प्रवर्तिताः॥ २६॥

मूलम्

इत्येताः प्रतिशाखाभ्यो ह्यनुशाखा द्विजोत्तम ।
बाष्कलश्चापरास्तिस्रस्संहिताः कृतवान‍्द्विज ।
शिष्यः कालायनिर्गार्ग्यस्तृतीयश्च कथाजवः॥ २५॥
इत्येते बह्वृचाः प्रोक्ताः संहिता यैः प्रवर्तिताः॥ २६॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार वेदरूपवृक्षकी प्रतिशाखाओंसे अनुशाखाओंकी उत्पत्ति हुई । हे द्विजोत्तम! बाष्कलने और भी तीन संहिताओंकी रचना की । उनके [उन संहिताओंको पढ़नेवाले] शिष्य कालायनि, गार्ग्य तथा कथाजव थे । इस प्रकार जिन्होंने संहिताओंकी रचना की वे बह्वृच कहलाये॥ २५-२६॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीविष्णुपुराणे तृतीयेंऽशे चतुर्थोऽध्यायः॥ ४॥