१५

[पन्द्रहवाँ अध्याय]

विषय

प्रचेताओंका मारिषा नामक कन्याके साथ विवाह, दक्ष प्रजापतिकी उत्पत्ति एवं दक्षकी आठ कन्याओंके वंशका वर्णन

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

तपश्चरत्सु पृथिवीं प्रचेतःसु महीरुहाः ।
अरक्ष्यमाणामावव्रुर्बभूवाथ प्रजाक्षयः॥ १॥

मूलम्

तपश्चरत्सु पृथिवीं प्रचेतःसु महीरुहाः ।
अरक्ष्यमाणामावव्रुर्बभूवाथ प्रजाक्षयः॥ १॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—प्रचेताओंके तपस्यामें लगे रहनेसे [कृषि आदिद्वारा] किसी प्रकारकी रक्षा न होनेके कारण पृथिवीको वृक्षोंने ढँक लिया और प्रजा बहुत कुछ नष्ट हो गयी॥ १॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नाशकन्मरुतो वातुं वृतं खमभवद्‍द्रुमैः ।
दशवर्षसहस्राणि न शेकुश्चेष्टितुं प्रजाः॥ २॥

मूलम्

नाशकन्मरुतो वातुं वृतं खमभवद्‍द्रुमैः ।
दशवर्षसहस्राणि न शेकुश्चेष्टितुं प्रजाः॥ २॥

अनुवाद (हिन्दी)

आकाश वृक्षोंसे भर गया था । इसलिये दस हजार वर्षतक न तो वायु ही चला और न प्रजा ही किसी प्रकारकी चेष्टा कर सकी॥ २॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तान्दृष्ट्वा जलनिष्क्रान्ताः सर्वे क्रुद्धाः प्रचेतसः ।
मुखेभ्यो वायुमग्निं च तेऽसृजन् जातमन्यवः॥ ३॥

मूलम्

तान्दृष्ट्वा जलनिष्क्रान्ताः सर्वे क्रुद्धाः प्रचेतसः ।
मुखेभ्यो वायुमग्निं च तेऽसृजन् जातमन्यवः॥ ३॥

अनुवाद (हिन्दी)

जलसे निकलनेपर उन वृक्षोंको देखकर प्रचेतागण अति क्रोधित हुए और उन्होंने रोषपूर्वक अपने मुखसे वायु और अग्निको छोड़ा॥ ३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उन्मूलानथ तान‍्वृक्षान‍्कृत्वा वायुरशोषयत् ।
तानग्निरदहद्घोरस्तत्राभूद्‍द्रुमसङ्क्षयः॥ ४॥

मूलम्

उन्मूलानथ तान‍्वृक्षान‍्कृत्वा वायुरशोषयत् ।
तानग्निरदहद्घोरस्तत्राभूद्‍द्रुमसङ्क्षयः॥ ४॥

अनुवाद (हिन्दी)

वायुने वृक्षोंको उखाड़-उखाड़कर सुखा दिया और प्रचण्ड अग्निने उन्हें जला डाला । इस प्रकार उस समय वहाँ वृक्षोंका नाश होने लगा॥ ४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्रुमक्षयमथो दृष्ट्वा किञ्चिच्छिष्टेषु शाखिषु ।
उपगम्याब्रवीदेतान् राजा सोमः प्रजापतीन्॥ ५॥

मूलम्

द्रुमक्षयमथो दृष्ट्वा किञ्चिच्छिष्टेषु शाखिषु ।
उपगम्याब्रवीदेतान् राजा सोमः प्रजापतीन्॥ ५॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब वह भयंकर वृक्ष-प्रलय देखकर थोड़े-से वृक्षोंके रह जानेपर उनके राजा सोमने प्रजापति प्रचेताओंके पास जाकर कहा—॥ ५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कोपं यच्छत राजानः शृणुध्वं च वचो मम ।
सन्धानं वः करिष्यामि सह क्षितिरुहैरहम्॥ ६॥

मूलम्

कोपं यच्छत राजानः शृणुध्वं च वचो मम ।
सन्धानं वः करिष्यामि सह क्षितिरुहैरहम्॥ ६॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘हे नृपतिगण! आप क्रोध शान्त कीजिये और मैं जो कुछ कहता हूँ, सुनिये । मैं वृक्षोंके साथ आपलोगोंकी सन्धि करा दूँगा॥ ६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रत्नभूता च कन्येयं वार्क्षेयी वरवर्णिनी ।
भविष्यज्जानता पूर्वं मया गोभिर्विवर्द्धिता॥ ७॥

मूलम्

रत्नभूता च कन्येयं वार्क्षेयी वरवर्णिनी ।
भविष्यज्जानता पूर्वं मया गोभिर्विवर्द्धिता॥ ७॥

अनुवाद (हिन्दी)

वृक्षोंसे उत्पन्न हुई इस सुन्दर वर्णवाली रत्नस्वरूपा कन्याका मैंने पहलेसे ही भविष्यको जानकर अपनी [अमृतमयी] किरणोंसे पालन-पोषण किया है॥ ७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मारिषा नाम नाम्नैषा वृक्षाणामिति निर्मिता ।
भार्या वोऽस्तु महाभागा ध्रुवं वंशविवर्द्धिनी॥ ८॥

मूलम्

मारिषा नाम नाम्नैषा वृक्षाणामिति निर्मिता ।
भार्या वोऽस्तु महाभागा ध्रुवं वंशविवर्द्धिनी॥ ८॥

अनुवाद (हिन्दी)

वृक्षोंकी यह कन्या मारिषा नामसे प्रसिद्ध है, यह महाभागा इसलिये ही उत्पन्न की गयी है कि निश्चय ही तुम्हारे वंशको बढ़ानेवाली तुम्हारी भार्या हो॥ ८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

युष्माकं तेजसोऽर्द्धेन मम चार्द्धेन तेजसः ।
अस्यामुत्पत्स्यते विद्वान‍्दक्षो नाम प्रजापतिः॥ ९॥

मूलम्

युष्माकं तेजसोऽर्द्धेन मम चार्द्धेन तेजसः ।
अस्यामुत्पत्स्यते विद्वान‍्दक्षो नाम प्रजापतिः॥ ९॥

अनुवाद (हिन्दी)

मेरे और तुम लोगोंके आधे-आधे तेजसे इसके परम विद्वान‍् दक्ष नामक प्रजापति उत्पन्न होगा॥ ९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मम चांशेन संयुक्तो युष्मत्तेजोमयेन वै ।
तेजसाग्निसमो भूयः प्रजाः संवर्द्धयिष्यति॥ १०॥

मूलम्

मम चांशेन संयुक्तो युष्मत्तेजोमयेन वै ।
तेजसाग्निसमो भूयः प्रजाः संवर्द्धयिष्यति॥ १०॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह तुम लोगोंके तेजके सहित मेरे अंशसे युक्त होकर अपने तेजके कारण अग्निके समान होगा और प्रजाकी खूब वृद्धि करेगा॥ १०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कण्डुर्नाम मुनिः पूर्वमासीद्वेदविदां वरः ।
सुरम्ये गोमतीतीरे स तेपे परमं तपः॥ ११॥

मूलम्

कण्डुर्नाम मुनिः पूर्वमासीद्वेदविदां वरः ।
सुरम्ये गोमतीतीरे स तेपे परमं तपः॥ ११॥

अनुवाद (हिन्दी)

पूर्वकालमें वेदवेत्ताओंमें श्रेष्ठ एक कण्डु नामक मुनीश्वर थे । उन्होंने गोमती नदीके परम रमणीक तटपर घोर तप किया॥ ११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्क्षोभाय सुरेन्द्रेण प्रम्लोचाख्या वराप्सराः ।
प्रयुक्ता क्षोभयामास तमृषिं सा शुचिस्मिता॥ १२॥

मूलम्

तत्क्षोभाय सुरेन्द्रेण प्रम्लोचाख्या वराप्सराः ।
प्रयुक्ता क्षोभयामास तमृषिं सा शुचिस्मिता॥ १२॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब इन्द्रने उन्हें तपोभ्रष्ट करनेके लिये प्रम्लोचा नामकी उत्तम अप्सराको नियुक्त किया । उस मंजुहासिनीने उन ऋषिश्रेष्ठको विचलित कर दिया॥ १२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षोभितः स तया सार्द्धं वर्षाणामधिकं शतम् ।
अतिष्ठन्मन्दरद्रोण्यां विषयासक्तमानसः॥ १३॥

मूलम्

क्षोभितः स तया सार्द्धं वर्षाणामधिकं शतम् ।
अतिष्ठन्मन्दरद्रोण्यां विषयासक्तमानसः॥ १३॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके द्वारा क्षुब्ध होकर वे सौसे भी अधिक वर्षतक विषयासक्त-चित्तसे मन्दराचलकी कन्दारामें रहे॥ १३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तं सा प्राह महाभाग गन्तुमिच्छाम्यहं दिवम् ।
प्रसादसुमुखो ब्रह्मन्ननुज्ञां दातुमर्हसि॥ १४॥

मूलम्

तं सा प्राह महाभाग गन्तुमिच्छाम्यहं दिवम् ।
प्रसादसुमुखो ब्रह्मन्ननुज्ञां दातुमर्हसि॥ १४॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब, हे महाभाग! एक दिन उस अप्सराने कण्डु ऋषिसे कहा—‘‘हे ब्रह्मन्! अब मैं स्वर्गलोकको जाना चाहती हूँ, आप प्रसन्नतापूर्वक मुझे आज्ञा दीजिये’’॥ १४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तयैवमुक्तः स मुनिस्तस्यामासक्तमानसः ।
दिनानि कतिचिद्भद्रे स्थीयतामित्यभाषत॥ १५॥

मूलम्

तयैवमुक्तः स मुनिस्तस्यामासक्तमानसः ।
दिनानि कतिचिद्भद्रे स्थीयतामित्यभाषत॥ १५॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके ऐसा कहनेपर उसमें आसक्तचित्त हुए मुनिने कहा—‘‘भद्रे! अभी कुछ दिन और रहो’’॥ १५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमुक्ता ततस्तेन साग्रं वर्षशतं पुनः ।
बुभुजे विषयांस्तन्वी तेन साकं महात्मना॥ १६॥

मूलम्

एवमुक्ता ततस्तेन साग्रं वर्षशतं पुनः ।
बुभुजे विषयांस्तन्वी तेन साकं महात्मना॥ १६॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके ऐसा कहनेपर उस सुन्दरीने महात्मा कण्डुके साथ अगले सौ वर्षतक और रहकर नाना प्रकारके भोग भोगे॥ १६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनुज्ञां देहि भगवन् व्रजामि त्रिदशालयम् ।
उक्तस्तथेति स पुनः स्थीयतामित्यभाषत॥ १७॥

मूलम्

अनुज्ञां देहि भगवन् व्रजामि त्रिदशालयम् ।
उक्तस्तथेति स पुनः स्थीयतामित्यभाषत॥ १७॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब भी, उसके यह पूछनेपर कि ‘भगवन्! मुझे स्वर्गलोकको जानेकी आज्ञा दीजिये’ ऋषिने यही कहा कि ‘अभी और ठहरो’॥ १७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुनर्गते वर्षशते साधिके सा शुभानना ।
यामीत्याह दिवं ब्रह्मन‍्प्रणयस्मितशोभनम्॥ १८॥

मूलम्

पुनर्गते वर्षशते साधिके सा शुभानना ।
यामीत्याह दिवं ब्रह्मन‍्प्रणयस्मितशोभनम्॥ १८॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर सौ वर्षसे कुछ अधिक बीत जानेपर उस सुमुखीने प्रणययुक्त मुसकानसे सुशोभित वचनोंमें फिर कहा—‘‘ब्रह्मन्! अब मैं स्वर्गको जाती हूँ’’॥ १८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उक्तस्तयैवं स मुनिरुपगुह्यायतेक्षणाम् ।
इहास्यतां क्षणं सुभ्रु चिरकालं गमिष्यसि॥ १९॥

मूलम्

उक्तस्तयैवं स मुनिरुपगुह्यायतेक्षणाम् ।
इहास्यतां क्षणं सुभ्रु चिरकालं गमिष्यसि॥ १९॥

अनुवाद (हिन्दी)

यह सुनकर मुनिने उस विशालाक्षीको आलिंगनकर कहा—‘अयि सुभ्रु! अब तो तू बहुत दिनोंके लिये चली जायगी इसलिये क्षणभर तो और ठहर’’॥ १९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा क्रीडमाना सुश्रोणी सह तेनर्षिणा पुनः ।
शतद्वयं किञ्चिदूनं वर्षाणामन्वतिष्ठत॥ २०॥

मूलम्

सा क्रीडमाना सुश्रोणी सह तेनर्षिणा पुनः ।
शतद्वयं किञ्चिदूनं वर्षाणामन्वतिष्ठत॥ २०॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब वह सुश्रोणी (सुन्दर कमरवाली) उस ऋषिके साथ क्रीड़ा करती हुई दो सौ वर्षसे कुछ कम और रही॥ २०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गमनाय महाभाग देवराजनिवेशनम् ।
प्रोक्तः प्रोक्तस्तया तन्व्या स्थीयतामित्यभाषत॥ २१॥

मूलम्

गमनाय महाभाग देवराजनिवेशनम् ।
प्रोक्तः प्रोक्तस्तया तन्व्या स्थीयतामित्यभाषत॥ २१॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे महाभाग! इस प्रकार जब-जब वह सुन्दरी देवलोकको जानेके लिये कहती तभी-तभी कण्डु ऋषि उससे यही कहते कि ‘अभी ठहर जा’॥ २१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य शापभयाद्भीता दाक्षिण्येन च दक्षिणा ।
प्रोक्ता प्रणयभङ्गार्त्तिवेदिनी न जहौ मुनिम्॥ २२॥

मूलम्

तस्य शापभयाद्भीता दाक्षिण्येन च दक्षिणा ।
प्रोक्ता प्रणयभङ्गार्त्तिवेदिनी न जहौ मुनिम्॥ २२॥

अनुवाद (हिन्दी)

मुनिके इस प्रकार कहनेपर, प्रणयभंगकी पीड़ाको जाननेवाली उस दक्षिणाने* अपने दाक्षिण्यवश तथा मुनिके शापसे भयभीत होकर उन्हें न छोड़ा॥ २२॥

पादटिप्पनी
  • दक्षिणा नायिकाका लक्षण इस प्रकार कहा है—
    या गौरवं भयं प्रेम सद्भावं पूर्वनायके ।
    न मुञ्चत्यन्यसक्तापि सा ज्ञेया दक्षिणा बुधैः॥
    अन्य नायकमें आसक्त रहते हुए भी जो अपने पूर्व-नायकको गौरव, भय, प्रेम और सद्भावके कारण न छोड़ती हो उसे ‘दक्षिणा’ जानना चाहिये । दक्षिणाके गुणको ‘दाक्षिण्य’ कहते हैं ।
विश्वास-प्रस्तुतिः

तया च रमतस्तस्य परमर्षेरहर्निशम् ।
नवं नवमभूत्प्रेम मन्मथाविष्टचेतसः॥ २३॥

मूलम्

तया च रमतस्तस्य परमर्षेरहर्निशम् ।
नवं नवमभूत्प्रेम मन्मथाविष्टचेतसः॥ २३॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा उन महर्षि महोदयका भी कामासक्तचित्तसे उसके साथ अहर्निश रमण करते-करते, उसमें नित्य नूतन प्रेम बढ़ता गया॥ २३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकदा तु त्वरायुक्तो निश्चक्रामोटजान्मुनिः ।
निष्क्रामन्तं च कुत्रेति गम्यते प्राह सा शुभा॥ २४॥

मूलम्

एकदा तु त्वरायुक्तो निश्चक्रामोटजान्मुनिः ।
निष्क्रामन्तं च कुत्रेति गम्यते प्राह सा शुभा॥ २४॥

अनुवाद (हिन्दी)

एक दिन वे मुनिवर बड़ी शीघ्रतासे अपनी कुटीसे निकले । उनके निकलते समय वह सुन्दरी बोली—‘‘आप कहाँ जाते हैं’’॥ २४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्तः स तया प्राह परिवृत्तमहः शुभे ।
सन्ध्योपास्तिं करिष्यामि क्रियालोपोऽन्यथा भवेत्॥ २५॥

मूलम्

इत्युक्तः स तया प्राह परिवृत्तमहः शुभे ।
सन्ध्योपास्तिं करिष्यामि क्रियालोपोऽन्यथा भवेत्॥ २५॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके इस प्रकार पूछनेपर मुनिने कहा—‘‘हे शुभे! दिन अस्त हो चुका है, इसलिये मैं सन्ध्योपासना करूँगा; नहीं तो नित्य-क्रिया नष्ट हो जायगी’’॥ २५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः प्रहस्य सुदती तं सा प्राह महामुनिम् ।
किमद्य सर्वधर्मज्ञ परिवृत्तमहस्तव॥ २६॥

मूलम्

ततः प्रहस्य सुदती तं सा प्राह महामुनिम् ।
किमद्य सर्वधर्मज्ञ परिवृत्तमहस्तव॥ २६॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब उस सुन्दर दाँतोंवालीने उन मुनीश्वरसे हँसकर कहा—‘‘हे सर्वधर्मज्ञ! क्या आज ही आपका दिन अस्त हुआ है?॥ २६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बहूनां विप्र वर्षाणां परिवृत्तमहस्तव ।
गतमेतन्न कुरुते विस्मयं कस्य कथ्यताम्॥ २७॥

मूलम्

बहूनां विप्र वर्षाणां परिवृत्तमहस्तव ।
गतमेतन्न कुरुते विस्मयं कस्य कथ्यताम्॥ २७॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे विप्र! अनेकों वर्षोंके पश्चात् आज आपका दिन अस्त हुआ है; इससे कहिये, किसको आश्चर्य न होगा?’’॥ २७॥

मूलम् (वचनम्)

मुनिरुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रातस्त्वमागता भद्रे नदीतीरमिदं शुभम् ।
मया दृष्टासि तन्वङ्गि प्रविष्टासि ममाश्रमम्॥ २८॥

मूलम्

प्रातस्त्वमागता भद्रे नदीतीरमिदं शुभम् ।
मया दृष्टासि तन्वङ्गि प्रविष्टासि ममाश्रमम्॥ २८॥

अनुवाद (हिन्दी)

मुनि बोले—भद्रे! नदीके इस सुन्दर तटपर तुम आज सबेरे ही तो आयी हो । [ मुझे भली प्रकार स्मरण है ] मैंने आज ही तुमको अपने आश्रममें प्रवेश करते देखा था॥ २८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इयं च वर्तते सन्ध्या परिणाममहर्गतम् ।
उपहासः किमर्थोऽयं सद्भावः कथ्यतां मम॥ २९॥

मूलम्

इयं च वर्तते सन्ध्या परिणाममहर्गतम् ।
उपहासः किमर्थोऽयं सद्भावः कथ्यतां मम॥ २९॥

अनुवाद (हिन्दी)

अब दिनके समाप्त होनेपर यह सन्ध्याकाल हुआ है । फिर, सच तो कहो, ऐसा उपहास क्यों करती हो?॥ २९॥

मूलम् (वचनम्)

प्रम्लोचोवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रत्यूषस्यागता ब्रह्मन् सत्यमेतन्न तन्मृषा ।
नन्वस्य तस्य कालस्य गतान्यब्दशतानि ते॥ ३०॥

मूलम्

प्रत्यूषस्यागता ब्रह्मन् सत्यमेतन्न तन्मृषा ।
नन्वस्य तस्य कालस्य गतान्यब्दशतानि ते॥ ३०॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रम्लोचा बोली—ब्रह्मन्! आपका यह कथन कि ‘तुम सबेरे ही आयी हो’ ठीक ही है, इसमें झूठ नहीं; परन्तु उस समयको तो आज सैकड़ों वर्ष बीत चुके॥ ३०॥

मूलम् (वचनम्)

सोम उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्ससाध्वसो विप्रस्तां पप्रच्छायतेक्षणाम् ।
कथ्यतां भीरु कः कालस्त्वया मे रमतः सह॥ ३१॥

मूलम्

ततस्ससाध्वसो विप्रस्तां पप्रच्छायतेक्षणाम् ।
कथ्यतां भीरु कः कालस्त्वया मे रमतः सह॥ ३१॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोमने कहा—तब उन विप्रवरने उस विशालाक्षीसे कुछ घबड़ाकर पूछा—‘‘अरी भीरु! ठीक-ठीक बता,तेरे साथ रमण करते मुझे कितना समय बीत गया?’’॥ ३१॥

मूलम् (वचनम्)

प्रम्लोचोवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

सप्तोत्तराण्यतीतानि नववर्षशतानि ते ।
मासाश्च षट्तथैवान‍्यत्समतीतं दिनत्रयम्॥ ३२॥

मूलम्

सप्तोत्तराण्यतीतानि नववर्षशतानि ते ।
मासाश्च षट्तथैवान‍्यत्समतीतं दिनत्रयम्॥ ३२॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रम्लोचाने कहा—अबतक नौ सौ सात वर्ष, छः महीने तथा तीन दिन और भी बीत चुके हैं॥३२॥

मूलम् (वचनम्)

ऋषिरुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्यं भीरु वदस्येतत्परिहासोऽथ वा शुभे ।
दिनमेकमहं मन्ये त्वया सार्द्धमिहासितम्॥ ३३॥

मूलम्

सत्यं भीरु वदस्येतत्परिहासोऽथ वा शुभे ।
दिनमेकमहं मन्ये त्वया सार्द्धमिहासितम्॥ ३३॥

अनुवाद (हिन्दी)

ऋषि बोले—अयि भीरु! यह तू ठीक कहती है,या हे शुभे! मेरी हँसी करती है? मुझे तो ऐसा ही प्रतीत होता है कि मैं इस स्थानपर तेरे साथ केवल एक ही दिन रहा हूँ॥ ३३॥

मूलम् (वचनम्)

प्रम्लोचोवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

वदिष्याम्यनृतं ब्रह्मन‍्कथमत्र तवान‍‍्तिके ।
विशेषेणाद्य भवता पृष्टा मार्गानुवर्तिना॥ ३४॥

मूलम्

वदिष्याम्यनृतं ब्रह्मन‍्कथमत्र तवान‍‍्तिके ।
विशेषेणाद्य भवता पृष्टा मार्गानुवर्तिना॥ ३४॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रम्लोचा बोली—हे ब्रह्मन्! आपके निकट मैं झूठ कैसे बोल सकती हूँ? और फिर विशेषतया उस समय जब कि आज आप अपने धर्म-मार्गका अनुसरण करनेमें तत्पर होकर मुझसे पूछ रहे हैं॥ ३४॥

मूलम् (वचनम्)

सोम उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

निशम्य तद्वचः सत्यं स मुनिर्नृपनन्दनाः ।
धिग्धिङ् मामित्यतीवेत्थं निनिन्दात्मानमात्मना॥ ३५॥

मूलम्

निशम्य तद्वचः सत्यं स मुनिर्नृपनन्दनाः ।
धिग्धिङ् मामित्यतीवेत्थं निनिन्दात्मानमात्मना॥ ३५॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोमने कहा—हे राजकुमारो! उसके ये सत्यवचन सुनकर मुनिने ‘मुझे धिक्‍कार है! मुझे धिक्‍कार है!’ ऐसा कहकर स्वयं ही अपनेको बहुत कुछ भला-बुरा कहा॥ ३५॥

मूलम् (वचनम्)

मुनिरुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

तपांसि मम नष्टानि हतं ब्रह्मविदां धनम् ।
हतो विवेकः केनापि योषिन्मोहाय निर्मिता॥ ३६॥

मूलम्

तपांसि मम नष्टानि हतं ब्रह्मविदां धनम् ।
हतो विवेकः केनापि योषिन्मोहाय निर्मिता॥ ३६॥

अनुवाद (हिन्दी)

मुनि बोले—ओह! मेरा तप नष्ट हो गया, जो ब्रह्मवेत्ताओंका धन था वह लुट गया और विवेकबुद्धि मारी गयी । अहो! स्त्रीको तो किसीने मोह उपजानेके लिये ही रचा है॥ ३६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऊर्मिषट्कातिगं ब्रह्म ज्ञेयमात्मजयेन मे ।
मतिरेषा हृता येन धिक् तं कामं महाग्रहम्॥ ३७॥

मूलम्

ऊर्मिषट्कातिगं ब्रह्म ज्ञेयमात्मजयेन मे ।
मतिरेषा हृता येन धिक् तं कामं महाग्रहम्॥ ३७॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मुझे अपने मनको जीतकर छहों ऊर्मियों* से अतीत परब्रह्मको जानना चाहिये’—जिसने मेरी इस प्रकारकी बुद्धिको नष्ट कर दिया, उस कामरूपी महाग्रहको धिक्‍कार है॥ ३७॥

पादटिप्पनी
  • क्षुधा, पिपासा, लोभ, मोह, जरा और मृत्यु—ये छः ऊर्मियाँ हैं ।
विश्वास-प्रस्तुतिः

व्रतानि वेदवेद्याप्तिकारणान्यखिलानि च ।
नरकग्राममार्गेण सङ्गेनापहृतानि मे॥ ३८॥

मूलम्

व्रतानि वेदवेद्याप्तिकारणान्यखिलानि च ।
नरकग्राममार्गेण सङ्गेनापहृतानि मे॥ ३८॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरकग्रामके मार्गरूप इस स्त्रीके संगसे वेदवेद्य भगवान‍्की प्राप्तिके कारणरूप मेरे समस्त व्रत नष्ट हो गये॥ ३८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विनिन्द्येत्थं स धर्मज्ञः स्वयमात्मानमात्मना ।
तामप्सरसमासीनामिदं वचनमब्रवीत्॥ ३९॥

मूलम्

विनिन्द्येत्थं स धर्मज्ञः स्वयमात्मानमात्मना ।
तामप्सरसमासीनामिदं वचनमब्रवीत्॥ ३९॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार उन धर्मज्ञ मुनिवरने अपने-आप ही अपनी निन्दा करते हुए वहाँ बैठी हुई उस अप्सरासे कहा—॥ ३९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गच्छ पापे यथाकामं यत्कार्यं तत्कृतं त्वया ।
देवराजस्य मत्क्षोभं कुर्वन्त्या भावचेष्टितैः॥ ४०॥

मूलम्

गच्छ पापे यथाकामं यत्कार्यं तत्कृतं त्वया ।
देवराजस्य मत्क्षोभं कुर्वन्त्या भावचेष्टितैः॥ ४०॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘अरी पापिनि! अब तेरी जहाँ इच्छा हो चली जा, तूने अपनी भावभंगीसे मुझे मोहित करके इन्द्रका जो कार्य था वह पूरा कर लिया॥ ४०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न त्वां करोम्यहं भस्म क्रोधतीव्रेण वह्निना ।
सतां सप्तपदं मैत्रमुषितोऽहं त्वया सह॥ ४१॥

मूलम्

न त्वां करोम्यहं भस्म क्रोधतीव्रेण वह्निना ।
सतां सप्तपदं मैत्रमुषितोऽहं त्वया सह॥ ४१॥

अनुवाद (हिन्दी)

मैं अपने क्रोधसे प्रज्वलित हुए अग्निद्वारा तुझे भस्म नहीं करता हूँ, क्योंकि सज्जनोंकी मित्रता सात पग साथ रहनेसे हो जाती है और मैं तो [इतने दिन] तेरे साथ निवास कर चुका हूँ॥ ४१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथवा तव को दोषः किं वा कुप्याम्यहं तव ।
ममैव दोषो नितरां येनाहमजितेन्द्रियः॥ ४२॥

मूलम्

अथवा तव को दोषः किं वा कुप्याम्यहं तव ।
ममैव दोषो नितरां येनाहमजितेन्द्रियः॥ ४२॥

अनुवाद (हिन्दी)

अथवा इसमें तेरा दोष भी क्या है, जो मैं तुझपर क्रोध करूँ? दोष तो सारा मेरा ही है, क्योंकि मैं बड़ा ही अजितेन्द्रिय हूँ॥ ४२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यया शक्रप्रियार्थिन्या कृतो मे तपसो व्ययः ।
त्वया धिक्तां महामोहमञ्जूषां सुजुगुप्सिताम्॥ ४३॥

मूलम्

यया शक्रप्रियार्थिन्या कृतो मे तपसो व्ययः ।
त्वया धिक्तां महामोहमञ्जूषां सुजुगुप्सिताम्॥ ४३॥

अनुवाद (हिन्दी)

तू महामोहकी पिटारी और अत्यन्त निन्दनीया है । हाय! तूने इन्द्रके स्वार्थके लिये मेरी तपस्या नष्ट कर दी!! तुझे धिक्‍कार है!!!॥ ४३॥

मूलम् (वचनम्)

सोम उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

यावदित्थं स विप्रर्षिस्तां ब्रवीति सुमध्यमाम् ।
तावद‍्गलत्स्वेदजला सा बभूवातिवेपथुः॥ ४४॥

मूलम्

यावदित्थं स विप्रर्षिस्तां ब्रवीति सुमध्यमाम् ।
तावद‍्गलत्स्वेदजला सा बभूवातिवेपथुः॥ ४४॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोमने कहा—वे ब्रह्मर्षि उस सुन्दरीसे जबतक ऐसा कहते रहे तबतक वह [भयके कारण] पसीनेमें सराबोर होकर अत्यन्त काँपती रही॥ ४४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रवेपमानां सततं स्विन्नगात्रलतां सतीम् ।
गच्छ गच्छेति सक्रोधमुवाच मुनिसत्तमः॥ ४५॥

मूलम्

प्रवेपमानां सततं स्विन्नगात्रलतां सतीम् ।
गच्छ गच्छेति सक्रोधमुवाच मुनिसत्तमः॥ ४५॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार जिसका समस्त शरीर पसीनेमें डूबा हुआ था और जो भयसे थर-थर काँप रही थी उस प्रम्लोचासे मुनिश्रेष्ठ कण्डुने क्रोधपूर्वक कहा—‘अरी! तू चली जा! चली जा!!॥ ४५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सा तु निर्भर्त्सिता तेन विनिष्क्रम्य तदाश्रमात् ।
आकाशगामिनी स्वेदं ममार्ज तरुपल्लवैः॥ ४६॥

मूलम्

सा तु निर्भर्त्सिता तेन विनिष्क्रम्य तदाश्रमात् ।
आकाशगामिनी स्वेदं ममार्ज तरुपल्लवैः॥ ४६॥

अनुवाद (हिन्दी)

तब बारम्बार फटकारे जानेपर वह उस आश्रमसे निकली और आकाश-मार्गसे जाते हुए उसने अपना पसीना वृक्षके पत्तोंसे पोंछा॥ ४६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

निर्मार्जमाना गात्राणि गलत्स्वेदजलानि वै ।
वृक्षाद‍्वृक्षं ययौ बाला तदग्रारुणपल्लवैः॥ ४७॥

मूलम्

निर्मार्जमाना गात्राणि गलत्स्वेदजलानि वै ।
वृक्षाद‍्वृक्षं ययौ बाला तदग्रारुणपल्लवैः॥ ४७॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह बाला वृक्षोंके नवीन लाल-लाल पत्तोंसे अपने पसीनेसे तर शरीरको पोंछती हुई एक वृक्षसे दूसरे वृक्षपर चलती गयी॥ ४७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऋषिणा यस्तदा गर्भस्तस्या देहे समाहितः ।
निर्जगाम स रोमाञ्चस्वेदरूपी तदङ्गतः॥ ४८॥

मूलम्

ऋषिणा यस्तदा गर्भस्तस्या देहे समाहितः ।
निर्जगाम स रोमाञ्चस्वेदरूपी तदङ्गतः॥ ४८॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय ऋषिने उसके शरीरमें जो गर्भ स्थापित किया था; वह भी रोमांचसे निकले हुए पसीनेके रूपमें उसके शरीरसे बाहर निकल आया॥ ४८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तं वृक्षा जगृहुर्गर्भमेकं चक्रे तु मारुतः ।
मया चाप्यायितो गोभिः स तदा ववृधे शनैः॥ ४९॥

मूलम्

तं वृक्षा जगृहुर्गर्भमेकं चक्रे तु मारुतः ।
मया चाप्यायितो गोभिः स तदा ववृधे शनैः॥ ४९॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस गर्भको वृक्षोंने ग्रहण कर लिया, उसे वायुने एकत्रित कर दिया और मैं अपनी किरणोंसे उसे पोषित करने लगा । इससे वह धीरे-धीरे बढ़ गया॥ ४९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वृक्षाग्रगर्भसम्भूता मारिषाख्या वरानना ।
तां प्रदास्यन्ति वो वृक्षाः कोप एष प्रशाम्यताम्॥ ५०॥

मूलम्

वृक्षाग्रगर्भसम्भूता मारिषाख्या वरानना ।
तां प्रदास्यन्ति वो वृक्षाः कोप एष प्रशाम्यताम्॥ ५०॥

अनुवाद (हिन्दी)

वृक्षाग्रसे उत्पन्न हुई वह मारिषा नामकी सुमुखी कन्या तुम्हें वृक्षगण समर्पण करेंगे । अतः अब यह क्रोध शान्त करो॥ ५०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कण्डोरपत्यमेवं सा वृक्षेभ्यश्च समुद‍्गता ।
ममापत्यं तथा वायोः प्रम्लोचातनया च सा॥ ५१॥

मूलम्

कण्डोरपत्यमेवं सा वृक्षेभ्यश्च समुद‍्गता ।
ममापत्यं तथा वायोः प्रम्लोचातनया च सा॥ ५१॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार वृक्षोंसे उत्पन्न हुई वह कन्या प्रम्लोचाकी पुत्री है तथा कण्डु मुनिकी, मेरी और वायुकी भी सन्तान है॥ ५१॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

स चापि भगवान‍् कण्डुः क्षीणे तपसि सत्तमः ।
पुरुषोत्तमाख्यं मैत्रेय विष्णोरायतनं ययौ॥ ५२॥
तत्रैकाग्रमतिर्भूत्वा चकाराराधनं हरेः ।
ब्रह्मपारमयं कुर्वञ्जपमेकाग्रमानसः ।
ऊर्ध्वबाहुर्महायोगी स्थित्वासौ भूपनन्दनाः॥ ५३॥

मूलम्

स चापि भगवान‍् कण्डुः क्षीणे तपसि सत्तमः ।
पुरुषोत्तमाख्यं मैत्रेय विष्णोरायतनं ययौ॥ ५२॥
तत्रैकाग्रमतिर्भूत्वा चकाराराधनं हरेः ।
ब्रह्मपारमयं कुर्वञ्जपमेकाग्रमानसः ।
ऊर्ध्वबाहुर्महायोगी स्थित्वासौ भूपनन्दनाः॥ ५३॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—हे मैत्रेय! [तब यह सोचकर कि प्रचेतागण योगभ्रष्टकी कन्या होनेसे मारिषाको अग्राह्य न समझें सोमदेवने कहा—] साधुश्रेष्ठ भगवान‍् कण्डु भी तपके क्षीण हो जानेसे पुरुषोत्तमक्षेत्र नामक भगवान‍् विष्णुकी निवास-भूमिको गये और हे राजपुत्रो! वहाँ वे महायोगी एकनिष्ठ होकर एकाग्रचित्तसे ब्रह्मपार-मन्त्रका जप करते हुए ऊर्ध्वबाहु रहकर श्रीविष्णु भगवान‍्की आराधना करने लगे॥ ५२-५३॥

मूलम् (वचनम्)

प्रचेतस ऊचुः

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्मपारं मुनेः श्रोतुमिच्छामः परमं स्तवम् ।
जपता कण्डुना देवो येनाराध्यत केशवः॥ ५४॥

मूलम्

ब्रह्मपारं मुनेः श्रोतुमिच्छामः परमं स्तवम् ।
जपता कण्डुना देवो येनाराध्यत केशवः॥ ५४॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रचेतागण बोले—हम कण्डु मुनिका ब्रह्मपार नामक परमस्तोत्र सुनना चाहते हैं, जिसका जप करते हुए उन्होंने श्रीकेशवकी आराधना की थी॥ ५४॥

मूलम् (वचनम्)

सोम उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

पारं परं विष्णुरपारपारः
परः परेभ्यः परमार्थरूपी ।
स ब्रह्मपारः परपारभूतः
परः पराणामपि पारपारः॥ ५५॥

मूलम्

पारं परं विष्णुरपारपारः
परः परेभ्यः परमार्थरूपी ।
स ब्रह्मपारः परपारभूतः
परः पराणामपि पारपारः॥ ५५॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोमने कहा—[हे राजकुमारो! वह मन्त्र इस प्रकार है—] ‘श्रीविष्णुभगवान‍् संसार-मार्गकी अन्तिम अवधि हैं, उनका पार पाना कठिन है, वे पर (आकाशादि)-से भी पर अर्थात् अनन्त हैं, अतः सत्यस्वरूप हैं । तपोनिष्ठ महात्माओंको ही वे प्राप्त हो सकते हैं, क्योंकि वे पर (अनात्म-प्रपंच)-से परे हैं तथा पर (इन्द्रियों)-के अगोचर परमात्मा हैं और [भक्तोंके] पालक एवं [उनके अभीष्टको] पूर्ण करनेवाले हैं॥ ५५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स कारणं कारणतस्ततोऽपि
तस्यापि हेतुः परहेतुहेतुः ।
कार्येषु चैवं सह कर्मकर्तृ-
रूपैरशेषैरवतीह सर्वम्॥ ५६॥

मूलम्

स कारणं कारणतस्ततोऽपि
तस्यापि हेतुः परहेतुहेतुः ।
कार्येषु चैवं सह कर्मकर्तृ-
रूपैरशेषैरवतीह सर्वम्॥ ५६॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे कारण (पंचभूत)-के कारण (पंचतन्मात्रा)-के हेतु (तामस-अहंकार) और उसके भी हेतु (महत्तत्त्व)-के हेतु (प्रधान)- के भी परम हेतु हैं और इस प्रकार समस्त कर्म और कर्ता आदिके सहित कार्यरूपसे स्थित सकल प्रपंचका पालन करते हैं॥ ५६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्म प्रभुर्ब्रह्म स सर्वभूतो
ब्रह्म प्रजानां पतिरच्युतोऽसौ ।
ब्रह्माव्ययं नित्यमजं स विष्णु-
रपक्षयाद्यैरखिलैरसङ्गि॥ ५७॥

मूलम्

ब्रह्म प्रभुर्ब्रह्म स सर्वभूतो
ब्रह्म प्रजानां पतिरच्युतोऽसौ ।
ब्रह्माव्ययं नित्यमजं स विष्णु-
रपक्षयाद्यैरखिलैरसङ्गि॥ ५७॥

अनुवाद (हिन्दी)

ब्रह्म ही प्रभु है,ब्रह्म ही सर्व जीवरूप है और ब्रह्म ही सकल प्रजाका पति (रक्षक) तथा अविनाशी है । वह ब्रह्म अव्यय, नित्य और अजन्मा है तथा वही क्षय आदि समस्त विकारोंसे शून्य विष्णु है॥ ५७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्माक्षरमजं नित्यं यथाऽसौ पुरुषोत्तमः ।
तथा रागादयो दोषाः प्रयान्तु प्रशमं मम॥ ५८॥

मूलम्

ब्रह्माक्षरमजं नित्यं यथाऽसौ पुरुषोत्तमः ।
तथा रागादयो दोषाः प्रयान्तु प्रशमं मम॥ ५८॥

अनुवाद (हिन्दी)

क्योंकि वह अक्षर, अज और नित्य ब्रह्म ही पुरुषोत्तम भगवान‍् विष्णु हैं, इसलिये [उनका नित्य अनुरक्त भक्त होनेके कारण] मेरे राग आदि दोष शान्त हों’॥ ५८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतद‍्ब्रह्मपराख्यं वै संस्तवं परमं जपन् ।
अवाप परमां सिद्धिं स तमाराध्य केशवम्॥ ५९॥

मूलम्

एतद‍्ब्रह्मपराख्यं वै संस्तवं परमं जपन् ।
अवाप परमां सिद्धिं स तमाराध्य केशवम्॥ ५९॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस ब्रह्मपार नामक परम स्तोत्रका जप करते हुए श्रीकेशवकी आराधना करनेसे उन मुनीश्वरने परमसिद्धि प्राप्त की॥ ५९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

[ इमं स्तवं यः पठति शृणुयाद्वापि नित्यशः ।
स कामदोषैरखिलैर्मुक्तः प्राप्नोति वाञ्छितम्॥]
इयं च मारिषा पूर्वमासीद्या तां ब्रवीमि वः ।
कार्यगौरवमेतस्याः कथने फलदायि वः॥ ६०॥

मूलम्

[ इमं स्तवं यः पठति शृणुयाद्वापि नित्यशः ।
स कामदोषैरखिलैर्मुक्तः प्राप्नोति वाञ्छितम्॥]
इयं च मारिषा पूर्वमासीद्या तां ब्रवीमि वः ।
कार्यगौरवमेतस्याः कथने फलदायि वः॥ ६०॥

अनुवाद (हिन्दी)

[जो पुरुष इस स्तवको नित्यप्रति पढ़ता या सुनता है वह काम आदि सकल दोषोंसे मुक्त होकर अपना मनोवांछित फल प्राप्त करता है ।] अब मैं तुम्हें यह बताता हूँ कि यह मारिषा पूर्वजन्ममें कौन थी । यह बता देनेसे तुम्हारे कार्यका गौरव सफल होगा । [अर्थात् तुम प्रजा-वृद्धिरूप फल प्राप्त कर सकोगे]॥ ६०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अपुत्रा प्रागियं विष्णुं मृते भर्त्तरि सत्तमा ।
भूपपत्नी महाभागा तोषयामास भक्तितः॥ ६१॥

मूलम्

अपुत्रा प्रागियं विष्णुं मृते भर्त्तरि सत्तमा ।
भूपपत्नी महाभागा तोषयामास भक्तितः॥ ६१॥

अनुवाद (हिन्दी)

यह साध्वी अपने पूर्व जन्ममें एक महारानी थी । पुत्रहीन अवस्थामें ही पतिके मर जानेपर इस महाभागाने अपने भक्तिभावसे विष्णुभगवान‍्को सन्तुष्ट किया॥ ६१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आराधितस्तया विष्णुः प्राह प्रत्यक्षतां गतः ।
वरं वृणीष्वेति शुभे सा च प्राहात्मवाञ्छितम्॥ ६२॥

मूलम्

आराधितस्तया विष्णुः प्राह प्रत्यक्षतां गतः ।
वरं वृणीष्वेति शुभे सा च प्राहात्मवाञ्छितम्॥ ६२॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसकी आराधनासे प्रसन्न हो विष्णु भगवान‍्ने प्रकट होकर कहा—‘‘हे शुभे! वर माँग ।’’ तब इसने अपनी मनोभिलाषा इस प्रकार कह सुनायी—॥ ६२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भगवन‍्बालवैधव्याद् वृथाजन्माहमीदृशी ।
मन्दभाग्या समुद्भूता विफला च जगत्पते॥ ६३॥

मूलम्

भगवन‍्बालवैधव्याद् वृथाजन्माहमीदृशी ।
मन्दभाग्या समुद्भूता विफला च जगत्पते॥ ६३॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘भगवन्! बाल-विधवा होनेके कारण मेरा जन्म व्यर्थ ही हुआ । हे जगत्पते! मैं ऐसी अभागिनी हूँ कि फलहीन (पुत्रहीन) ही उत्पन्न हुई॥ ६३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भवन्तु पतयः श्लाघ्या मम जन्मनि जन्मनि ।
त्वत्प्रसादात्तथा पुत्रः प्रजापतिसमोऽस्तु मे॥ ६४॥

मूलम्

भवन्तु पतयः श्लाघ्या मम जन्मनि जन्मनि ।
त्वत्प्रसादात्तथा पुत्रः प्रजापतिसमोऽस्तु मे॥ ६४॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः आपकी कृपासे जन्म-जन्ममें मेरे बड़े प्रशंसनीय पति हों और प्रजापति (ब्रह्माजी)-के समान पुत्र हो॥ ६४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कुलं शीलं वयः सत्यं दाक्षिण्यं क्षिप्रकारिता ।
अविसंवादिता सत्त्वं वृद्धसेवा कृतज्ञता॥ ६५॥
रूपसम्पत्समायुक्ता सर्वस्य प्रियदर्शना ।
अयोनिजा च जायेयं त्वत्प्रसादादधोक्षज॥ ६६॥

मूलम्

कुलं शीलं वयः सत्यं दाक्षिण्यं क्षिप्रकारिता ।
अविसंवादिता सत्त्वं वृद्धसेवा कृतज्ञता॥ ६५॥
रूपसम्पत्समायुक्ता सर्वस्य प्रियदर्शना ।
अयोनिजा च जायेयं त्वत्प्रसादादधोक्षज॥ ६६॥

अनुवाद (हिन्दी)

और हे अधोक्षज! आपके प्रसादसे मैं भी कुल, शील, अवस्था, सत्य, दाक्षिण्य (कार्य-कुशलता), शीघ्रकारिता, अविसंवादिता (उलटा न कहना), सत्त्व, वृद्धसेवा और कृतज्ञता आदि गुणोंसे तथा सुन्दर रूपसम्पत्तिसे सम्पन्न और सबको प्रिय लगनेवाली अयोनिजा (माताके गर्भसे जन्म लिये बिना) ही उत्पन्न होऊँ’॥ ६५-६६॥

मूलम् (वचनम्)

सोम उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

तयैवमुक्तो देवेशो हृषीकेश उवाच ताम् ।
प्रणामनम्रामुत्थाप्य वरदः परमेश्वरः॥ ६७॥

मूलम्

तयैवमुक्तो देवेशो हृषीकेश उवाच ताम् ।
प्रणामनम्रामुत्थाप्य वरदः परमेश्वरः॥ ६७॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोम बोले—उसके ऐसा कहनेपर वरदायक परमेश्वर देवाधिदेव श्रीहृषीकेशने प्रणामके लिये झुकी हुई उस बालाको उठाकर कहा॥ ६७॥

मूलम् (वचनम्)

देव उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

भविष्यन्ति महावीर्या एकस्मिन्नेव जन्मनि ।
प्रख्यातोदारकर्माणो भवत्याः पतयो दश॥ ६८॥
पुत्रं च सुमहावीर्यं महाबलपराक्रमम् ।
प्रजापतिगुणैर्युक्तं त्वमवाप्स्यसि शोभने॥ ६९॥

मूलम्

भविष्यन्ति महावीर्या एकस्मिन्नेव जन्मनि ।
प्रख्यातोदारकर्माणो भवत्याः पतयो दश॥ ६८॥
पुत्रं च सुमहावीर्यं महाबलपराक्रमम् ।
प्रजापतिगुणैर्युक्तं त्वमवाप्स्यसि शोभने॥ ६९॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍् बोले—तेरे एक ही जन्ममें बड़े पराक्रमी और विख्यात कर्मवीर दस पति होंगे और हे शोभने! उसी समय तुझे प्रजापतिके समान एक महावीर्यवान‍् एवं अत्यन्त बल-विक्रमयुक्त पुत्र भी प्राप्त होगा॥ ६८-६९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वंशानां तस्य कर्तृत्वं जगत्यस्मिन्भविष्यति ।
त्रैलोक्यमखिला सूतिस्तस्य चापूरयिष्यति॥ ७०॥

मूलम्

वंशानां तस्य कर्तृत्वं जगत्यस्मिन्भविष्यति ।
त्रैलोक्यमखिला सूतिस्तस्य चापूरयिष्यति॥ ७०॥

अनुवाद (हिन्दी)

वह इस संसारमें कितने ही वंशोंको चलानेवाला होगा और उसकी सन्तान सम्पूर्ण त्रिलोकीमें फैल जायगी॥ ७०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्वं चाप्ययोनिजा साध्वी रूपौदार्यगुणान्विता ।
मनःप्रीतिकरी नॄणां मत्प्रसादाद्भविष्यसि॥ ७१॥

मूलम्

त्वं चाप्ययोनिजा साध्वी रूपौदार्यगुणान्विता ।
मनःप्रीतिकरी नॄणां मत्प्रसादाद्भविष्यसि॥ ७१॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा तू भी मेरी कृपासे उदाररूप-गुणसम्पन्ना, सुशीला और मनुष्योंके चित्तको प्रसन्न करनेवाली अयोनिजा ही उत्पन्न होगी॥ ७१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्त्वान‍्तर्दधे देवस्तां विशालविलोचनाम् ।
सा चेयं मारिषा जाता युष्मत्पत्नी नृपात्मजाः॥ ७२॥

मूलम्

इत्युक्त्वान‍्तर्दधे देवस्तां विशालविलोचनाम् ।
सा चेयं मारिषा जाता युष्मत्पत्नी नृपात्मजाः॥ ७२॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे राजपुत्रो! उस विशालाक्षीसे ऐसा कह भगवान‍् अन्तर्धान हो गये और वही यह मारिषाके रूपसे उत्पन्न हुई तुम्हारी पत्नी है॥ ७२॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः सोमस्य वचनाज्जगृहुस्ते प्रचेतसः ।
संहृत्य कोपं वृक्षेभ्यः पत्नीधर्मेण मारिषाम्॥ ७३॥

मूलम्

ततः सोमस्य वचनाज्जगृहुस्ते प्रचेतसः ।
संहृत्य कोपं वृक्षेभ्यः पत्नीधर्मेण मारिषाम्॥ ७३॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—तब सोमदेवके कहनेसे प्रचेताओंने अपना क्रोध शान्त किया और उस मारिषाको वृक्षोंसे पत्नीरूपमें ग्रहण किया॥ ७३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दशभ्यस्तु प्रचेतोभ्यो मारिषायां प्रजापतिः ।
जज्ञे दक्षो महाभागो यः पूर्वं ब्रह्मणोऽभवत्॥ ७४॥

मूलम्

दशभ्यस्तु प्रचेतोभ्यो मारिषायां प्रजापतिः ।
जज्ञे दक्षो महाभागो यः पूर्वं ब्रह्मणोऽभवत्॥ ७४॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन दसों प्रचेताओंसे मारिषाके महाभाग दक्ष प्रजापतिका जन्म हुआ, जो पहले ब्रह्माजीसे उत्पन्न हुए थे॥ ७४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तु दक्षो महाभागस्सृष्ट्यर्थं सुमहामते ।
पुत्रानुत्पादयामास प्रजासृष्ट्यर्थमात्मनः॥ ७५॥
अवरांश्च वरांश्चैव द्विपदोऽथ चतुष्पदान् ।
आदेशं ब्रह्मणः कुर्वन् सृष्ट्यर्थं समुपस्थितः॥ ७६॥

मूलम्

स तु दक्षो महाभागस्सृष्ट्यर्थं सुमहामते ।
पुत्रानुत्पादयामास प्रजासृष्ट्यर्थमात्मनः॥ ७५॥
अवरांश्च वरांश्चैव द्विपदोऽथ चतुष्पदान् ।
आदेशं ब्रह्मणः कुर्वन् सृष्ट्यर्थं समुपस्थितः॥ ७६॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे महामते! उन महाभाग दक्षने, ब्रह्माजीकी आज्ञा पालते हुए सर्ग-रचनाके लिये उद्यत होकर उनकी अपनी सृष्टि बढ़ाने और सन्तान उत्पन्न करनेके लिये नीच-ऊँच तथा द्विपद-चतुष्पद आदि नाना प्रकारके जीवोंको पुत्ररूपसे उत्पन्न किया॥ ७५-७६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स सृष्ट्वा मनसा दक्षः पश्चादसृजत स्त्रियः ।
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे॥ ७७॥

मूलम्

स सृष्ट्वा मनसा दक्षः पश्चादसृजत स्त्रियः ।
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे॥ ७७॥

अनुवाद (हिन्दी)

प्रजापति दक्षने पहले मनसे ही सृष्टि करके फिर स्त्रियोंकी उत्पत्ति की । उनमेंसे दस धर्मको और तेरह कश्यपको दीं तथा काल-परिवर्तनमें नियुक्त [अश्विनी आदि] सत्ताईस चन्द्रमाको विवाह दीं॥ ७७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तासु देवास्तथा दैत्या नागा गावस्तथा खगाः ।
गन्धर्वाप्सरसश्चैव दानवाद्याश्च जज्ञिरे॥ ७८॥

मूलम्

तासु देवास्तथा दैत्या नागा गावस्तथा खगाः ।
गन्धर्वाप्सरसश्चैव दानवाद्याश्च जज्ञिरे॥ ७८॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन्हींसे देवता, दैत्य, नाग, गौ, पक्षी, गन्धर्व, अप्सरा और दानव आदि उत्पन्न हुए॥ ७८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः प्रभृति मैत्रेय प्रजा मैथुनसम्भवाः ।
सङ्कल्पाद्दर्शनात्स्पर्शात्पूर्वेषामभवन् प्रजाः ।
तपोविशेषैः सिद्धानां तदात्यन्ततपस्विनाम्॥ ७९॥

मूलम्

ततः प्रभृति मैत्रेय प्रजा मैथुनसम्भवाः ।
सङ्कल्पाद्दर्शनात्स्पर्शात्पूर्वेषामभवन् प्रजाः ।
तपोविशेषैः सिद्धानां तदात्यन्ततपस्विनाम्॥ ७९॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेय! दक्षके समयसे ही प्रजाका मैथुन (स्त्री-पुरुष-सम्बन्ध) द्वारा उत्पन्न होना आरम्भ हुआ है । उससे पहले तो अत्यन्त तपस्वी प्राचीन सिद्ध पुरुषोंके तपोबलसे उनके संकल्प, दर्शन अथवा स्पर्शमात्रसे ही प्रजा उत्पन्न होती थी॥ ७९॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीमैत्रेय उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

अङ‍‍गुष्ठाद्दक्षिणाद्दक्षः पूर्वं जातो मया श्रुतः ।
कथं प्राचेतसो भूयः समुत्पन्नो महामुने॥ ८०॥

मूलम्

अङ‍‍गुष्ठाद्दक्षिणाद्दक्षः पूर्वं जातो मया श्रुतः ।
कथं प्राचेतसो भूयः समुत्पन्नो महामुने॥ ८०॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीमैत्रेयजी बोले—हे महामुने! मैंने तो सुना था कि दक्षका जन्म ब्रह्माजीके दायें अँगूठेसे हुआ था, फिर वे प्रचेताओंके पुत्र किस प्रकार हुए?॥ ८०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एष मे संशयो ब्रह्मन‍्सुमहान्हृदि वर्त्तते ।
यद्दौहित्रश्च सोमस्य पुनः श्वशुरतां गतः॥ ८१॥

मूलम्

एष मे संशयो ब्रह्मन‍्सुमहान्हृदि वर्त्तते ।
यद्दौहित्रश्च सोमस्य पुनः श्वशुरतां गतः॥ ८१॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे ब्रह्मन्! मेरे हृदयमें यह बड़ा सन्देह है कि सोमदेवके दौहित्र (धेवते) होकर भी फिर वे उनके श्वशुर हुए!॥ ८१॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

उत्पत्तिश्च निरोधश्च नित्यो भूतेषु सर्वदा ।
ऋषयोऽत्र न मुह्यन्ति ये चान्ये दिव्यचक्षुषः॥ ८२॥

मूलम्

उत्पत्तिश्च निरोधश्च नित्यो भूतेषु सर्वदा ।
ऋषयोऽत्र न मुह्यन्ति ये चान्ये दिव्यचक्षुषः॥ ८२॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—हे मैत्रेय! प्राणियोंके उत्पत्ति और नाश [प्रवाहरूपसे] निरन्तर हुआ करते हैं । इस विषयमें ऋषियों तथा अन्य दिव्यदृष्टि-पुरुषोंको कोई मोह नहीं होता॥ ८२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

युगे युगे भवन्त्येते दक्षाद्या मुनिसत्तम ।
पुनश्चैवं निरुद्ध्यन्ते विद्वांस्तत्र न मुह्यति॥ ८३॥

मूलम्

युगे युगे भवन्त्येते दक्षाद्या मुनिसत्तम ।
पुनश्चैवं निरुद्ध्यन्ते विद्वांस्तत्र न मुह्यति॥ ८३॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मुनिश्रेष्ठ! ये दक्षादि युग-युगमें होते हैं और फिर लीन हो जाते हैं; इसमें विद्वान‍्को किसी प्रकारका सन्देह नहीं होता॥ ८३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कानिष्ठ्यं ज्यैष्ठ्यमप्येषां पूर्वं नाभूद‍‍्द्विजोत्तम ।
तप एव गरीयोऽभूत्प्रभावश्चैव कारणम्॥ ८४॥

मूलम्

कानिष्ठ्यं ज्यैष्ठ्यमप्येषां पूर्वं नाभूद‍‍्द्विजोत्तम ।
तप एव गरीयोऽभूत्प्रभावश्चैव कारणम्॥ ८४॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे द्विजोत्तम! इनमें पहले किसी प्रकारकी ज्येष्ठता अथवा कनिष्ठता भी नहीं थी । उस समय तप और प्रभाव ही उनकी ज्येष्ठताका कारण होता था॥ ८४॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीमैत्रेय उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

देवानां दानवानां च गन्धर्वोरगरक्षसाम् ।
उत्पत्तिं विस्तरेणेह मम ब्रह्मन‍्प्रकीर्त्तय॥ ८५॥

मूलम्

देवानां दानवानां च गन्धर्वोरगरक्षसाम् ।
उत्पत्तिं विस्तरेणेह मम ब्रह्मन‍्प्रकीर्त्तय॥ ८५॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीमैत्रेयजी बोले—हे ब्रह्मन्! आप मुझसे देव, दानव, गन्धर्व, सर्प और राक्षसोंकी उत्पत्ति विस्तारपूर्वक कहिये॥ ८५॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीपराशर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रजाः सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयम्भुवा ।
यथा ससर्ज भूतानि तथा शृणु महामुने॥ ८६॥

मूलम्

प्रजाः सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयम्भुवा ।
यथा ससर्ज भूतानि तथा शृणु महामुने॥ ८६॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीपराशरजी बोले—हे महामुने! स्वयम्भू-भगवान‍् ब्रह्माजीकी ऐसी आज्ञा होनेपर कि ‘तुम प्रजा उत्पन्न करो’ दक्षने पूर्वकालमें जिस प्रकार प्राणियोंकी रचना की थी वह सुनो॥ ८६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मानसान्येव भूतानि पूर्वं दक्षोऽसृजत्तदा ।
देवानृषीन‍्सगन्धर्वानसुरान‍्पन्नगांस्तथा॥ ८७॥

मूलम्

मानसान्येव भूतानि पूर्वं दक्षोऽसृजत्तदा ।
देवानृषीन‍्सगन्धर्वानसुरान‍्पन्नगांस्तथा॥ ८७॥

अनुवाद (हिन्दी)

उस समय पहले तो दक्षने ऋषि, गन्धर्व, असुर और सर्प आदि मानसिक प्राणियोंको ही उत्पन्न किया॥ ८७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यदास्य सृजमानस्य न व्यवर्धन्त ताः प्रजाः ।
ततः सञ्चिन्त्य स पुनः सृष्टिहेतोः प्रजापतिः॥ ८८॥
मैथुनेनैव धर्मेण सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ।
असिक्नीमावहत्कन्यां वीरणस्य प्रजापतेः ।
सुतां सुतपसा युक्तां महतीं लोकधारिणीम्॥ ८९॥

मूलम्

यदास्य सृजमानस्य न व्यवर्धन्त ताः प्रजाः ।
ततः सञ्चिन्त्य स पुनः सृष्टिहेतोः प्रजापतिः॥ ८८॥
मैथुनेनैव धर्मेण सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ।
असिक्नीमावहत्कन्यां वीरणस्य प्रजापतेः ।
सुतां सुतपसा युक्तां महतीं लोकधारिणीम्॥ ८९॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार रचना करते हुए जब उनकी वह प्रजा और न बढ़ी तो उन प्रजापतिने सृष्टिकी वृद्धिके लिये मनमें विचारकर मैथुनधर्मसे नाना प्रकारकी प्रजा उत्पन्न करनेकी इच्छासे वीरण प्रजापतिकी अति तपस्विनी और लोकधारिणी पुत्री असिक्नीसे विवाह किया॥ ८८-८९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ पुत्रसहस्राणि वैरुण्यां पञ्च वीर्यवान‍् ।
असिक‍‍्न‍्यां जनयामास सर्गहेतोः प्रजापतिः॥ ९०॥

मूलम्

अथ पुत्रसहस्राणि वैरुण्यां पञ्च वीर्यवान‍् ।
असिक‍‍्न‍्यां जनयामास सर्गहेतोः प्रजापतिः॥ ९०॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर वीर्यवान‍् प्रजापति दक्षने सर्गकी वृद्धिके लिये वीरणसुता असिक्नीसे पाँच सहस्र पुत्र उत्पन्न किये॥ ९०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तान्दृष्ट्वा नारदो विप्र संविवर्द्धयिषून्प्रजाः ।
सङ्गम्य प्रियसंवादो देवर्षिरिदमब्रवीत्॥ ९१॥

मूलम्

तान्दृष्ट्वा नारदो विप्र संविवर्द्धयिषून्प्रजाः ।
सङ्गम्य प्रियसंवादो देवर्षिरिदमब्रवीत्॥ ९१॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन्हें प्रजा-वृद्धिके इच्छुक देख प्रियवादी देवर्षि नारदने उनके निकट जाकर इस प्रकार कहा—॥ ९१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हे हर्यश्वा महावीर्याः प्रजा यूयं करिष्यथ ।
ईदृशो दृश्यते यत्नो भवतां श्रूयतामिदम्॥ ९२॥

मूलम्

हे हर्यश्वा महावीर्याः प्रजा यूयं करिष्यथ ।
ईदृशो दृश्यते यत्नो भवतां श्रूयतामिदम्॥ ९२॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘हे महापराक्रमी हर्यश्वगण! आप लोगोंकी ऐसी चेष्टा प्रतीत होती है कि आप प्रजा उत्पन्न करेंगे, सो मेरा यह कथन सुनो॥ ९२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बालिशा बत यूयं वै नास्या जानीत वै भुवः ।
अन्तरूर्ध्वमधश्चैव कथं सृक्ष्यथ वै प्रजाः॥ ९३॥
ऊर्ध्वं तिर्यगधश्चैव यदाऽप्रतिहता गतिः ।
तदा कस्माद्भुवो नान्तं सर्वे द्रक्ष्यथ बालिशाः॥ ९४॥

मूलम्

बालिशा बत यूयं वै नास्या जानीत वै भुवः ।
अन्तरूर्ध्वमधश्चैव कथं सृक्ष्यथ वै प्रजाः॥ ९३॥
ऊर्ध्वं तिर्यगधश्चैव यदाऽप्रतिहता गतिः ।
तदा कस्माद्भुवो नान्तं सर्वे द्रक्ष्यथ बालिशाः॥ ९४॥

अनुवाद (हिन्दी)

खेदकी बात है, तुमलोग अभी निरे अनभिज्ञ हो क्योंकि तुम इस पृथिवीका मध्य, ऊर्ध्व (ऊपरी भाग) और अधः (नीचेका भाग) कुछ भी नहीं जानते, फिर प्रजाकी रचना किस प्रकार करोगे? देखो, तुम्हारी गति इस ब्रह्माण्डमें ऊपर-नीचे और इधर-उधर सब ओर अप्रतिहत (बे-रोक-टोक)है; अतः हे अज्ञानियो! तुम सब मिलकर इस पृथिवीका अन्त क्यों नहीं देखते?’’॥ ९३-९४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ते तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्वतो दिशम् ।
अद्यापि नो निवर्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः॥ ९५॥

मूलम्

ते तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्वतो दिशम् ।
अद्यापि नो निवर्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः॥ ९५॥

अनुवाद (हिन्दी)

नारदजीके ये वचन सुनकर वे सब भिन्न-भिन्न दिशाओंको चले गये और समुद्रमें जाकर जिस प्रकार नदियाँ नहीं लौटतीं उसी प्रकार वे भी आजतक नहीं लौटे॥ ९५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हर्यश्वेष्वथ नष्टेषु दक्षः प्राचेतसः पुनः ।
वैरुण्यामथ पुत्राणां सहस्रमसृजत्प्रभुः॥ ९६॥

मूलम्

हर्यश्वेष्वथ नष्टेषु दक्षः प्राचेतसः पुनः ।
वैरुण्यामथ पुत्राणां सहस्रमसृजत्प्रभुः॥ ९६॥

अनुवाद (हिन्दी)

हर्यश्वोंके इस प्रकार चले जानेपर प्रचेताओंके पुत्र दक्षने वैरुणीसे एक सहस्र पुत्र और उत्पन्न किये॥ ९६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विवर्द्धयिषवस्ते तु शबलाश्वाः प्रजाः पुनः ।
पूर्वोक्तं वचनं ब्रह्मन‍्नारदेनैव नोदिताः॥ ९७॥
अन्योऽन्यमूचुस्ते सर्वे सम्यगाह महामुनिः ।
भ्रातॄणां पदवी चैव गन्तव्या नात्र संशयः॥ ९८॥
ज्ञात्वा प्रमाणं पृथ्व्याश्च प्रजास्स्रक्ष्यामहे ततः ।
तेऽपि तेनैव मार्गेण प्रयाताः सर्वतोमुखम् ।
अद्यापि न निवर्त्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः॥ ९९॥

मूलम्

विवर्द्धयिषवस्ते तु शबलाश्वाः प्रजाः पुनः ।
पूर्वोक्तं वचनं ब्रह्मन‍्नारदेनैव नोदिताः॥ ९७॥
अन्योऽन्यमूचुस्ते सर्वे सम्यगाह महामुनिः ।
भ्रातॄणां पदवी चैव गन्तव्या नात्र संशयः॥ ९८॥
ज्ञात्वा प्रमाणं पृथ्व्याश्च प्रजास्स्रक्ष्यामहे ततः ।
तेऽपि तेनैव मार्गेण प्रयाताः सर्वतोमुखम् ।
अद्यापि न निवर्त्तन्ते समुद्रेभ्य इवापगाः॥ ९९॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे शबलाश्वगण भी प्रजा बढ़ानेके इच्छुक हुए, किन्तु हे ब्रह्मन्! उनसे नारदजीने ही फिर पूर्वोक्त बातें कह दीं ।
तब वे सब आपसमें एक-दूसरेसे कहने लगे—‘महामुनि नारदजी ठीक कहते हैं; हमको भी, इसमें सन्देह नहीं, अपने भाइयोंके मार्गका ही अवलम्बन करना चाहिये । हम भी पृथिवीका परिमाण जानकर ही सृष्टि करेंगे ।’ इस प्रकार वे भी उसी मार्गसे समस्त दिशाओंको चले गये और समुद्रगत नदियोंके समान आजतक नहीं लौटे॥ ९७—९९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः प्रभृति वै भ्राता भ्रातुरन्वेषणे द्विज ।
प्रयातो नश्यति तथा तन्न कार्यं विजानता॥ १००॥

मूलम्

ततः प्रभृति वै भ्राता भ्रातुरन्वेषणे द्विज ।
प्रयातो नश्यति तथा तन्न कार्यं विजानता॥ १००॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे द्विज! तबसे ही यदि भाईको खोजनेके लिये भाई ही जाय तो वह नष्ट हो जाता है, अतः विज्ञ पुरुषको ऐसा न करना चाहिये॥ १००॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तांश्चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्रान‍्दक्षः प्रजापतिः ।
क्रोधं चक्रे महाभागो नारदं स शशाप च॥ १०१॥

मूलम्

तांश्चापि नष्टान् विज्ञाय पुत्रान‍्दक्षः प्रजापतिः ।
क्रोधं चक्रे महाभागो नारदं स शशाप च॥ १०१॥

अनुवाद (हिन्दी)

महाभाग दक्ष प्रजापतिने उन पुत्रोंको भी गये जान नारदजीपर बड़ा क्रोध किया और उन्हें शाप दे दिया॥ १०१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्गकामस्ततो विद्वान‍्स मैत्रेय प्रजापतिः ।
षष्टिं दक्षोऽसृजत्कन्या वैरुण्यामिति नः श्रुतम्॥ १०२॥

मूलम्

सर्गकामस्ततो विद्वान‍्स मैत्रेय प्रजापतिः ।
षष्टिं दक्षोऽसृजत्कन्या वैरुण्यामिति नः श्रुतम्॥ १०२॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेय! हमने सुना है कि फिर उस विद्वान‍् प्रजापतिने सर्गवृद्धिकी इच्छासे वैरुणीसे साठ कन्याएँ उत्पन्न कीं॥ १०२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
सप्तविंशति सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमिने॥ १०३॥

मूलम्

ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश ।
सप्तविंशति सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमिने॥ १०३॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनमेंसे उन्होंने दस धर्मको, तेरह कश्यपको, सत्ताईस सोम (चन्द्रमा)-को और चार अरिष्टनेमिको दीं॥ १०३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वे चैव बहुपुत्राय द्वे चैवाङ्गिरसे तथा ।
द्वे कृशाश्वाय विदुषे तासां नामानि मे शृणु॥ १०४॥

मूलम्

द्वे चैव बहुपुत्राय द्वे चैवाङ्गिरसे तथा ।
द्वे कृशाश्वाय विदुषे तासां नामानि मे शृणु॥ १०४॥

अनुवाद (हिन्दी)

तथा दो बहुपुत्र, दो अंगिरा और दो कृशाश्वको विवाहीं । अब उनके नाम सुनो॥ १०४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अरुन्धती वसुर्यामिर्लम्बा भानुर्मरुत्वती ।
सङ्कल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वा च तादृशी ।
धर्मपत्न्यो दश त्वेतास्तास्वपत्यानि मे शृणु॥ १०५॥

मूलम्

अरुन्धती वसुर्यामिर्लम्बा भानुर्मरुत्वती ।
सङ्कल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वा च तादृशी ।
धर्मपत्न्यो दश त्वेतास्तास्वपत्यानि मे शृणु॥ १०५॥

अनुवाद (हिन्दी)

अरुन्धती, वसु, यामी, लम्बा, भानु, मरुत्वती, संकल्पा, मुहूर्ता, साध्या और विश्वा—ये दस धर्मकी पत्नियाँ थीं; अब तुम इनके पुत्रोंका विवरण सुनो॥ १०५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विश्वेदेवास्तु विश्वायाःसाध्या साध्यानजायत ।
मरुत्वत्यां मरुत्वन्तो वसोश्च वसवः स्मृताः ।
भानोस्तु भानवः पुत्रा मुहूर्तायां मुहूर्तजाः॥ १०६॥

मूलम्

विश्वेदेवास्तु विश्वायाःसाध्या साध्यानजायत ।
मरुत्वत्यां मरुत्वन्तो वसोश्च वसवः स्मृताः ।
भानोस्तु भानवः पुत्रा मुहूर्तायां मुहूर्तजाः॥ १०६॥

अनुवाद (हिन्दी)

विश्वाके पुत्र विश्वेदेवा थे, साध्यासे साध्यगण हुए, मरुत्वतीसे मरुत्वान‍् और वसुसे वसुगण हुए तथा भानुसे भानु और मुहूर्तासे मुहूर्ताभिमानी देवगण हुए॥ १०६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

लम्बायाश्चैव घोषोऽथ नागवीथी तु यामिजा॥ १०७॥
पृथिवीविषयं सर्वमरुन्धत्यामजायत ।
सङ्कल्पायास्तु सर्वात्मा जज्ञे सङ्कल्प एव हि॥ १०८॥

मूलम्

लम्बायाश्चैव घोषोऽथ नागवीथी तु यामिजा॥ १०७॥
पृथिवीविषयं सर्वमरुन्धत्यामजायत ।
सङ्कल्पायास्तु सर्वात्मा जज्ञे सङ्कल्प एव हि॥ १०८॥

अनुवाद (हिन्दी)

लम्बासे घोष, यामीसे नागवीथी और अरुन्धतीसे समस्त पृथिवी-विषयक प्राणी हुए तथा संकल्पासे सर्वात्मक संकल्पकी उत्पत्ति हुई॥ १०७-१०८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये त्वनेकवसुप्राणदेवा ज्योतिःपुरोगमाः ।
वसवोऽष्टौसमाख्यातास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम्॥ १०९॥

मूलम्

ये त्वनेकवसुप्राणदेवा ज्योतिःपुरोगमाः ।
वसवोऽष्टौसमाख्यातास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम्॥ १०९॥

अनुवाद (हिन्दी)

नाना प्रकारका वसु (तेज अथवा धन) ही जिनका प्राण है ऐसे ज्योति आदि जो आठ वसुगण विख्यात हैं, अब मैं उनके वंशका विस्तार बताता हूँ॥ १०९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आपो ध्रुवश्च सोमश्च धर्मश्चैवानिलोऽनलः ।
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवो नामभिः स्मृताः॥ ११०॥

मूलम्

आपो ध्रुवश्च सोमश्च धर्मश्चैवानिलोऽनलः ।
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवो नामभिः स्मृताः॥ ११०॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके नाम आप, ध्रुव, सोम, धर्म, अनिल (वायु), अनल (अग्नि), प्रत्यूष और प्रभास कहे जाते हैं॥ ११०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आपस्य पुत्रो वैतण्डः श्रमः शान्तो ध्वनिस्तथा ।
ध्रुवस्य पुत्रो भगवान‍्कालो लोकप्रकालनः॥ १११॥

मूलम्

आपस्य पुत्रो वैतण्डः श्रमः शान्तो ध्वनिस्तथा ।
ध्रुवस्य पुत्रो भगवान‍्कालो लोकप्रकालनः॥ १११॥

अनुवाद (हिन्दी)

आपके पुत्र वैतण्ड, श्रम, शान्त और ध्वनि हुए तथा ध्रुवके पुत्र लोक-संहारक भगवान‍् काल हुए॥ १११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोमस्य भगवान‍्वर्चा वर्चस्वी येन जायते॥ ११२॥
धर्मस्य पुत्रो द्रविणो हुतहव्यवहस्तथा ।
मनोहरायां शिशिरः प्राणोऽथ वरुणस्तथा॥ ११३॥

मूलम्

सोमस्य भगवान‍्वर्चा वर्चस्वी येन जायते॥ ११२॥
धर्मस्य पुत्रो द्रविणो हुतहव्यवहस्तथा ।
मनोहरायां शिशिरः प्राणोऽथ वरुणस्तथा॥ ११३॥

अनुवाद (हिन्दी)

भगवान‍्वर्चा सोमके पुत्र थे जिनसे पुरुष वर्चस्वी (तेजस्वी) हो जाता है और धर्मके उनकी भार्या मनोहरासे द्रविण, हुत एवं हव्यवह तथा शिशिर, प्राण और वरुण नामक पुत्र हुए॥ ११२-११३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रो मनोजवः ।
अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रावनिलस्य तु॥ ११४॥

मूलम्

अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रो मनोजवः ।
अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रावनिलस्य तु॥ ११४॥

अनुवाद (हिन्दी)

अनिलकी पत्नी शिवा थी; उससे अनिलके मनोजव और अविज्ञातगति—ये दो पुत्र हुए॥ ११४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अग्निपुत्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत ।
तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजाः॥ ११५॥

मूलम्

अग्निपुत्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत ।
तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजाः॥ ११५॥

अनुवाद (हिन्दी)
विश्वास-प्रस्तुतिः

अपत्यं कृत्तिकानां तु कार्त्तिकेय इति स्मृतः॥ ११६॥

मूलम्

अपत्यं कृत्तिकानां तु कार्त्तिकेय इति स्मृतः॥ ११६॥

अनुवाद (हिन्दी)

अग्निके पुत्र कुमार शरस्तम्ब (सरकण्डे)-से उत्पन्न हुए थे, ये कृत्तिकाओंके पुत्र होनेसे कार्तिकेय कहलाये । शाख, विशाख और नैगमेय इनके छोटे भाई थे॥ ११५-११६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रं ऋषि नाम्नाथ देवलम् ।
द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ॥ ११७॥

मूलम्

प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रं ऋषि नाम्नाथ देवलम् ।
द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ॥ ११७॥

अनुवाद (हिन्दी)

देवल नामक ऋषिको प्रत्यूषका पुत्र कहा जाता है । इन देवलके भी दो क्षमाशील और मनीषी पुत्र हुए॥ ११७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी ।
योगसिद्धा जगत्कृत्स्नमसक्ता विचरत्युत ।
प्रभासस्य तु सा भार्या वसूनामष्टमस्य तुु॥ ११८॥

मूलम्

बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी ।
योगसिद्धा जगत्कृत्स्नमसक्ता विचरत्युत ।
प्रभासस्य तु सा भार्या वसूनामष्टमस्य तुु॥ ११८॥

अनुवाद (हिन्दी)

बृहस्पतिजीकी बहिन वरस्त्री, जो ब्रह्मचारिणी और सिद्ध योगिनी थी तथा अनासक्त भावसे समस्त भूमण्डलमें विचरती थी, आठवें वसु प्रभासकी भार्या हुई॥ ११८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विश्वकर्मा महाभागस्तस्यां जज्ञे प्रजापतिः ।
कर्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानां च वर्द्धकी॥ ११९॥

मूलम्

विश्वकर्मा महाभागस्तस्यां जज्ञे प्रजापतिः ।
कर्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानां च वर्द्धकी॥ ११९॥

अनुवाद (हिन्दी)

उससे सहस्रों शिल्पों (कारीगरियों)-के कर्ता और देवताओंके शिल्पी महाभाग प्रजापति विश्वकर्माका जन्म हुआ॥ ११९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्पवतां वरः ।
यः सर्वेषां विमानानि देवतानां चकार ह ।
मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः॥ १२०॥

मूलम्

भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्पवतां वरः ।
यः सर्वेषां विमानानि देवतानां चकार ह ।
मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः॥ १२०॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो समस्त शिल्पकारोंमें श्रेष्ठ और सब प्रकारके आभूषण बनानेवाले हुए तथा जिन्होंने देवताओंके सम्पूर्ण विमानोंकी रचना की और जिन महात्माकी [आविष्कृता] शिल्पविद्याके आश्रयसे बहुत-से मनुष्य जीवन-निर्वाह करते हैं॥ १२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य पुत्रास्तु चत्वारस्तेषां नामानि मे शृणु ।
अजैकपादहिर्बुध्न्यस्त्वष्टा रुद्रश्चवीर्यवान‍् ।
त्वष्टुश्चाप्यात्मजः पुत्रो विश्वरूपो महातपाः॥ १२१॥

मूलम्

तस्य पुत्रास्तु चत्वारस्तेषां नामानि मे शृणु ।
अजैकपादहिर्बुध्न्यस्त्वष्टा रुद्रश्चवीर्यवान‍् ।
त्वष्टुश्चाप्यात्मजः पुत्रो विश्वरूपो महातपाः॥ १२१॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन विश्वकर्माके चार पुत्र थे; उनके नाम सुनो । वे अजैकपाद, अहिर्बुध्न्य, त्वष्टा और परम पुरुषार्थी रुद्र थे । उनमेंसे त्वष्टाके पुत्र महातपस्वी विश्वरूप थे॥ १२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्चापराजितः ।
वृषाकपिश्च शम्भुश्च कपर्दी रैवतः स्मृतः॥ १२२॥
मृगव्याधश्च शर्वश्च कपाली च महामुने ।
एकादशैते कथिता रुद्रास्त्रिभुवनेश्वराः ।
शतं त्वेकं समाख्यातं रुद्राणाममितौजसाम्॥ १२३॥

मूलम्

हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्चापराजितः ।
वृषाकपिश्च शम्भुश्च कपर्दी रैवतः स्मृतः॥ १२२॥
मृगव्याधश्च शर्वश्च कपाली च महामुने ।
एकादशैते कथिता रुद्रास्त्रिभुवनेश्वराः ।
शतं त्वेकं समाख्यातं रुद्राणाममितौजसाम्॥ १२३॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे महामुने! हर, बहुरूप, त्र्यम्बक, अपराजित, वृषाकपि, शम्भु, कपर्दी, रैवत, मृगव्याध, शर्व और कपाली—ये त्रिलोकीके अधीश्वर ग्यारह रुद्र कहे गये हैं । ऐसे सैकड़ों महातेजस्वी एकादश रुद्र प्रसिद्ध हैं॥ १२२-१२३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कश्यपस्य तु भार्या यास्तासां नामानि मे शृणु ।
अदितिर्दितिर्दनुश्चैवारिष्टा च सुरसा खसा॥ १२४॥
सुरभिर्विनता चैव ताम्रा क्रोधवशा इरा ।
कद्रुर्मुनिश्च धर्मज्ञ तदपत्यानि मे शृणु॥ १२५॥

मूलम्

कश्यपस्य तु भार्या यास्तासां नामानि मे शृणु ।
अदितिर्दितिर्दनुश्चैवारिष्टा च सुरसा खसा॥ १२४॥
सुरभिर्विनता चैव ताम्रा क्रोधवशा इरा ।
कद्रुर्मुनिश्च धर्मज्ञ तदपत्यानि मे शृणु॥ १२५॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो [दक्षकन्याएँ] कश्यपजीकी स्त्रियाँ हुईं उनके नाम सुनो—वे अदिति, दिति, दनु, अरिष्टा, सुरसा, खसा, सुरभि, विनता, ताम्रा, क्रोधवशा, इरा, कद्रु और मुनि थीं । हे धर्मज्ञ! अब तुम उनकी सन्तानका विवरण श्रवण करो॥ १२४-१२५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पूर्वमन्वन्तरे श्रेष्ठा द्वादशासन्सुरोत्तमाः ।
तुषिता नाम तेऽन्योऽन्यमूचुर्वैवस्वतेऽन्तरे॥ १२६॥
उपस्थितेऽतियशसश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
समवायीकृताः सर्वे समागम्य परस्परम्॥ १२७॥

मूलम्

पूर्वमन्वन्तरे श्रेष्ठा द्वादशासन्सुरोत्तमाः ।
तुषिता नाम तेऽन्योऽन्यमूचुर्वैवस्वतेऽन्तरे॥ १२६॥
उपस्थितेऽतियशसश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
समवायीकृताः सर्वे समागम्य परस्परम्॥ १२७॥

अनुवाद (हिन्दी)

पूर्व (चाक्षुष) मन्वन्तरमें तुषित नामक बारह श्रेष्ठ देवगण थे । वे यशस्वी सुरश्रेष्ठ चाक्षुष मन्वन्तरके पश्चात् वैवस्वत-मन्वन्तरके उपस्थित होनेपर एक-दूसरेके पास जाकर मिले और परस्पर कहनेलगे—॥ १२६—१२७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आगच्छत द्रुतं देवा अदितिं सम्प्रविश्य वै ।
मन्वन्तरे प्रसूयामस्तन्नः श्रेयो भवेदिति॥ १२८॥

मूलम्

आगच्छत द्रुतं देवा अदितिं सम्प्रविश्य वै ।
मन्वन्तरे प्रसूयामस्तन्नः श्रेयो भवेदिति॥ १२८॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘‘हे देवगण! आओ, हमलोग शीघ्र ही अदितिके गर्भमें प्रवेश कर इस वैवस्वत-मन्वन्तरमें जन्म लें, इसीमें हमारा हित है’’॥ १२८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमुक्त्वा तु ते सर्वे चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
मारीचात्कश्यपाज्जाता अदित्या दक्षकन्यया॥ १२९॥

मूलम्

एवमुक्त्वा तु ते सर्वे चाक्षुषस्यान्तरे मनोः ।
मारीचात्कश्यपाज्जाता अदित्या दक्षकन्यया॥ १२९॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार चाक्षुष-मन्वन्तरमें निश्चयकर उन सबने मरीचिपुत्र कश्यपजीके यहाँ दक्षकन्या अदितिके गर्भसे जन्म लिया॥ १२९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तत्र विष्णुश्च शक्रश्च जज्ञाते पुनरेव हि ।
अर्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा तथैव च॥ १३०॥

मूलम्

तत्र विष्णुश्च शक्रश्च जज्ञाते पुनरेव हि ।
अर्यमा चैव धाता च त्वष्टा पूषा तथैव च॥ १३०॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे अति तेजस्वी उससे उत्पन्न होकर विष्णु, इन्द्र, अर्यमा, धाता, त्वष्टा, पूषा, विवस्वान‍्, सविता, मैत्र, वरुण, अंशु और भग नामक द्वादश आदित्य कहलाये॥ १३०-१३१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विवस्वान‍्सविता चैव मित्रो वरुण एव च ।
अंशुर्भगश्चातितेजा आदित्या द्वादश स्मृताः॥ १३१॥
चाक्षुषस्यान्तरे पूर्वमासन्ये तुषिताः सुराः ।
वैवस्वतेऽन्तरे ते वै आदित्या द्वादश स्मृताः॥ १३२॥

मूलम्

विवस्वान‍्सविता चैव मित्रो वरुण एव च ।
अंशुर्भगश्चातितेजा आदित्या द्वादश स्मृताः॥ १३१॥
चाक्षुषस्यान्तरे पूर्वमासन्ये तुषिताः सुराः ।
वैवस्वतेऽन्तरे ते वै आदित्या द्वादश स्मृताः॥ १३२॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार पहले चाक्षुष-मन्वन्तरमें जो तुषित नामक देवगण थे वे ही वैवस्वत-मन्वन्तरमें द्वादश आदित्य हुए॥ १३२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

याः सप्तविंशतिः प्रोक्ताः सोमपत्न्योऽथ सुव्रताः ।
सर्वा नक्षत्रयोगिन्यस्तन्नाम्न्यश्चैव ताः स्मृताः॥ १३३॥

मूलम्

याः सप्तविंशतिः प्रोक्ताः सोमपत्न्योऽथ सुव्रताः ।
सर्वा नक्षत्रयोगिन्यस्तन्नाम्न्यश्चैव ताः स्मृताः॥ १३३॥

अनुवाद (हिन्दी)

सोमकी जिन सत्ताईस सुव्रता पत्नियोंके विषयमें पहले कह चुके हैं वे सब नक्षत्रयोगिनी हैं और उन नामोंसे ही विख्यात हैं॥ १३३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तासामपत्यान्यभवन्दीप्तान्यमिततेजसाम् ।
अरिष्टनेमिपत्नीनामपत्यानीह षोडश॥ १३४॥
बहुपुत्रस्य विदुषश्चतस्रो विद्युतः स्मृताः॥ १३५॥

मूलम्

तासामपत्यान्यभवन्दीप्तान्यमिततेजसाम् ।
अरिष्टनेमिपत्नीनामपत्यानीह षोडश॥ १३४॥
बहुपुत्रस्य विदुषश्चतस्रो विद्युतः स्मृताः॥ १३५॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन अति तेजस्विनियोंसे अनेक प्रतिभाशाली पुत्र उत्पन्न हुए । अरिष्टनेमिकी पत्नियोंके सोलह पुत्र हुए । बुद्धिमान् बहुपुत्रकी भार्या [ कपिला, अतिलोहिता, पीता और अशिता* नामक ] चार प्रकारकी विद्युत् कही जाती हैं॥ १३४-१३५॥

पादटिप्पनी
  • ज्योतिःशास्त्रमें कहा है—
    वाताय कपिला विद्युदातपायातिलोहिता ।
    पीता वर्षाय विज्ञेया दुर्भिक्षाय सिता भवेत्॥
    अर्थात् कपिल (भूरी) वर्णकी बिजली वायु लानेवाली, अत्यन्त लोहित धूप निकालनेवाली, पीतवर्णा वृष्टि लानेवाली और सिता (श्वेत) दुर्भिक्षकी सूचना देनेवाली होती है ।
विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रत्यङ्गरसजाःश्रेष्ठा ऋचो ब्रह्मर्षिसत्कृताः ।
कृशाश्वस्य तु देवर्षेर्देवप्रहरणाः स्मृताः॥ १३६॥

मूलम्

प्रत्यङ्गरसजाःश्रेष्ठा ऋचो ब्रह्मर्षिसत्कृताः ।
कृशाश्वस्य तु देवर्षेर्देवप्रहरणाः स्मृताः॥ १३६॥

अनुवाद (हिन्दी)

ब्रह्मर्षियोंसे सत्कृत ऋचाओंके अभिमानी देवश्रेष्ठ प्रत्यंगिरासे उत्पन्न हुए हैं तथा शास्त्रोंके अभिमानी देवप्रहरण नामक देवगण देवर्षि कृशाश्वकी सन्तान कहे जाते हैं॥ १३६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एते युगसहस्रान्ते जायन्ते पुनरेव हि ।
सर्वे देवगणास्तात त्रयस्त्रिंशत्तु छन्दजाः॥ १३७॥
तेषामपीह सततं निरोधोत्पत्तिरुच्यते॥ १३८॥

मूलम्

एते युगसहस्रान्ते जायन्ते पुनरेव हि ।
सर्वे देवगणास्तात त्रयस्त्रिंशत्तु छन्दजाः॥ १३७॥
तेषामपीह सततं निरोधोत्पत्तिरुच्यते॥ १३८॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे तात! [आठ वसु, ग्यारह रुद्र, बारह आदित्य, प्रजापति और वषट्कार] ये तैंतीस वेदोक्त देवता अपनी इच्छानुसार जन्म लेनेवाले हैं । कहते हैं, इस लोकमें इनके उत्पत्ति और निरोध निरन्तर हुआ करते हैं । ये एक हजार युगके अनन्तर पुनः-पुनः उत्पन्न होते रहते हैं॥ १३७-१३८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथा सूर्यस्य मैत्रेय उदयास्तमनाविह ।
एवं देवनिकायास्ते सम्भवन्ति युगे युगे॥ १३९॥

मूलम्

यथा सूर्यस्य मैत्रेय उदयास्तमनाविह ।
एवं देवनिकायास्ते सम्भवन्ति युगे युगे॥ १३९॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे मैत्रेय! जिस प्रकार लोकमें सूर्यके अस्त और उदय निरन्तर हुआ करते हैं उसी प्रकार ये देवगण भी युग-युगमें उत्पन्न होते रहते हैं॥ १३९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दित्या पुत्रद्वयं जज्ञे कश्यपादिति नः श्रुतम् ।
हिरण्यकशिपुश्चैव हिरण्याक्षश्च दुर्जयः॥ १४०॥
सिंहिका चाभवत्कन्या विप्रचित्तेः परिग्रहः॥ १४१॥

मूलम्

दित्या पुत्रद्वयं जज्ञे कश्यपादिति नः श्रुतम् ।
हिरण्यकशिपुश्चैव हिरण्याक्षश्च दुर्जयः॥ १४०॥
सिंहिका चाभवत्कन्या विप्रचित्तेः परिग्रहः॥ १४१॥

अनुवाद (हिन्दी)

हमने सुना है दितिके कश्यपजीके वीर्यसे परम दुर्जय हिरण्यकशिपु और हिरण्याक्ष नामक दो पुत्र तथा सिंहिका नामकी एक कन्या हुई जो विप्रचित्तिको विवाही गयी॥ १४०-१४१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हिरण्यकशिपोः पुत्राश्चत्वारः प्रथितौजसः ।
अनुह्लादश्च ह्लादश्च प्रह्लादश्चैव बुद्धिमान् ।
संह्लादश्च महावीर्या दैत्यवंशविवर्द्धनाः॥ १४२॥

मूलम्

हिरण्यकशिपोः पुत्राश्चत्वारः प्रथितौजसः ।
अनुह्लादश्च ह्लादश्च प्रह्लादश्चैव बुद्धिमान् ।
संह्लादश्च महावीर्या दैत्यवंशविवर्द्धनाः॥ १४२॥

अनुवाद (हिन्दी)

हिरण्यकशिपुके अति तेजस्वी और महापराक्रमी अनुह्लाद, ह्लाद, बुद्धिमान् प्रह्लाद और संह्लाद नामक चार पुत्र हुए जो दैत्यवंशको बढ़ानेवाले थे॥ १४२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेषां मध्ये महाभाग सर्वत्र समदृग्वशी ।
प्रह्लादः परमां भक्तिं य उवाच जनार्दने॥ १४३॥

मूलम्

तेषां मध्ये महाभाग सर्वत्र समदृग्वशी ।
प्रह्लादः परमां भक्तिं य उवाच जनार्दने॥ १४३॥

अनुवाद (हिन्दी)

हे महाभाग! उनमें प्रह्लादजी सर्वत्र समदर्शी और जितेन्द्रिय थे, जिन्होंने श्रीविष्णु भगवान‍्की परम भक्तिका वर्णन किया था॥ १४३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दैत्येन्द्रदीपितो वह्निः सर्वाङ्गोपचितो द्विज ।
न ददाह च यं विप्र वासुदेवे हृदि स्थिते॥ १४४॥

मूलम्

दैत्येन्द्रदीपितो वह्निः सर्वाङ्गोपचितो द्विज ।
न ददाह च यं विप्र वासुदेवे हृदि स्थिते॥ १४४॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिनको दैत्यराजद्वारा दीप्त किये हुए अग्निने उनके सर्वांगमें व्याप्त होकर भी, हृदयमें वासुदेव भगवान‍्के स्थित रहनेसे नहीं जला पाया॥ १४४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

महार्णवान‍्तःसलिले स्थितस्य चलतो मही ।
चचाल सकला यस्य पाशबद्धस्य धीमतः॥ १४५॥

मूलम्

महार्णवान‍्तःसलिले स्थितस्य चलतो मही ।
चचाल सकला यस्य पाशबद्धस्य धीमतः॥ १४५॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिन महाबुद्धिमान‍्के पाशबद्ध होकर समुद्रके जलमें पड़े-पड़े इधर-उधर हिलने-डुलनेसे सारी पृथिवी हिलने लगी थी॥ १४५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न भिन्नं विविधैः शस्त्रैर्यस्य दैत्येन्द्रपातितैः ।
शरीरमद्रिकठिनं सर्वत्राच्युतचेतसः॥ १४६॥

मूलम्

न भिन्नं विविधैः शस्त्रैर्यस्य दैत्येन्द्रपातितैः ।
शरीरमद्रिकठिनं सर्वत्राच्युतचेतसः॥ १४६॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिनका पर्वतके समान कठोर शरीर, सर्वत्र भगवच्चित्त रहनेके कारण दैत्यराजके चलाये हुए अस्त्र-शस्त्रोंसे भी छिन्न-भिन्न नहीं हुआ॥ १४६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विषानलोज्ज्वलमुखा यस्य दैत्यप्रचोदिताः ।
नान्ताय सर्पपतयो बभूवुरुरुतेजसः॥ १४७॥

मूलम्

विषानलोज्ज्वलमुखा यस्य दैत्यप्रचोदिताः ।
नान्ताय सर्पपतयो बभूवुरुरुतेजसः॥ १४७॥

अनुवाद (हिन्दी)

दैत्यराजद्वारा प्रेरित विषाग्निसे प्रज्वलित मुखवाले सर्प भी जिन महातेजस्वीका अन्त नहीं कर सके॥ १४७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शैलैराक्रान्तदेहोऽपि यः स्मरन्पुरुषोत्तमम् ।
तत्याज नात्मनः प्राणान‍‍्विष्णुस्मरण दंशितः॥ १४८॥

मूलम्

शैलैराक्रान्तदेहोऽपि यः स्मरन्पुरुषोत्तमम् ।
तत्याज नात्मनः प्राणान‍‍्विष्णुस्मरण दंशितः॥ १४८॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिन्होंने भगवत्स्मरणरूपी कवच धारण किये रहनेके कारण पुरुषोत्तम भगवान‍्का स्मरण करते हुए पत्थरोंकी मार पड़नेपर भी अपने प्राणोंको नहीं छोड़ा॥ १४८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पतन्तमुच्चादवनिर्यमुपेत्य महामतिम् ।
दधार दैत्यपतिना क्षिप्तं स्वर्गनिवासिना॥ १४९॥

मूलम्

पतन्तमुच्चादवनिर्यमुपेत्य महामतिम् ।
दधार दैत्यपतिना क्षिप्तं स्वर्गनिवासिना॥ १४९॥

अनुवाद (हिन्दी)

स्वर्गनिवासी दैत्यपतिद्वारा ऊपरसे गिराये जानेपर जिन महामतिको पृथिवीने पास जाकर बीचहीमें अपनी गोदमें धारण कर लिया॥ १४९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य संशोषको वायुर्देहे दैत्येन्द्रयोजितः ।
अवाप सङ्क्षयं सद्यश्चित्तस्थे मधुसूदने॥ १५०॥

मूलम्

यस्य संशोषको वायुर्देहे दैत्येन्द्रयोजितः ।
अवाप सङ्क्षयं सद्यश्चित्तस्थे मधुसूदने॥ १५०॥

अनुवाद (हिन्दी)

चित्तमें श्रीमधुसूदनभगवान‍्के स्थित रहनेसे दैत्यराजका नियुक्त किया हुआ सबका शोषण करनेवाला वायु जिनके शरीरमें लगनेसे शान्त हो गया॥ १५०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विषाणभङ्गमुन्मत्ता मदहानिं च दिग्गजाः ।
यस्य वक्षःस्थले प्राप्ता दैत्येन्द्रपरिणामिताः॥ १५१॥

मूलम्

विषाणभङ्गमुन्मत्ता मदहानिं च दिग्गजाः ।
यस्य वक्षःस्थले प्राप्ता दैत्येन्द्रपरिणामिताः॥ १५१॥

अनुवाद (हिन्दी)

दैत्येन्द्रद्वारा आक्रमणके लिये नियुक्त उन्मत्त दिग्गजोंके दाँत जिनके वक्षःस्थलमें लगनेसे टूट गये और उनका सारा मद चूर्ण हो गया॥ १५१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य चोत्पादिता कृत्या दैत्यराजपुरोहितैः ।
बभूव नान्ताय पुरा गोविन्दासक्तचेतसः॥ १५२॥

मूलम्

यस्य चोत्पादिता कृत्या दैत्यराजपुरोहितैः ।
बभूव नान्ताय पुरा गोविन्दासक्तचेतसः॥ १५२॥

अनुवाद (हिन्दी)

पूर्वकालमें दैत्यराजके पुरोहितोंकी उत्पन्न की हुई कृत्या भी जिन गोविन्दासक्तचित्त भक्तराजके अन्तका कारण नहीं हो सकी॥ १५२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शम्बरस्य च मायानां सहस्रमतिमायिनः ।
यस्मिन्प्रयुक्तं चक्रेण कृष्णस्य वितथीकृतम्॥ १५३॥

मूलम्

शम्बरस्य च मायानां सहस्रमतिमायिनः ।
यस्मिन्प्रयुक्तं चक्रेण कृष्णस्य वितथीकृतम्॥ १५३॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिनके ऊपर प्रयुक्त की हुई अति मायावी शम्बरासुरकी हजारों मायाएँ श्रीकृष्णचन्द्रके चक्रसे व्यर्थ हो गयीं॥ १५३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दैत्येन्द्रसूदोपहृतं यस्य हालाहलं विषम् ।
जरयामास मतिमानविकारममत्सरी॥ १५४॥

मूलम्

दैत्येन्द्रसूदोपहृतं यस्य हालाहलं विषम् ।
जरयामास मतिमानविकारममत्सरी॥ १५४॥

अनुवाद (हिन्दी)

जिन मतिमान् और निर्मत्सरने दैत्यराजके रसोइयोंके लाये हुए हलाहल विषको निर्विकार-भावसे पचा लिया॥ १५४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

समचेता जगत्यस्मिन‍्यः सर्वेष्वेव जन्तुषु ।
यथात्मनि तथान्येषां परं मैत्रगुणान्वितः॥ १५५॥

मूलम्

समचेता जगत्यस्मिन‍्यः सर्वेष्वेव जन्तुषु ।
यथात्मनि तथान्येषां परं मैत्रगुणान्वितः॥ १५५॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो इस संसारमें समस्त प्राणियोंके प्रति समानचित्त और अपने समान ही दूसरोंके लिये भी परम प्रेमयुक्त थे॥ १५५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

धर्मात्मा सत्यशौर्यादिगुणानामाकरः परः ।
उपमानमशेषाणां साधूनां यः सदाभवत्॥ १५६॥

मूलम्

धर्मात्मा सत्यशौर्यादिगुणानामाकरः परः ।
उपमानमशेषाणां साधूनां यः सदाभवत्॥ १५६॥

अनुवाद (हिन्दी)

और जो परम धर्मात्मा महापुरुष, सत्य एवं शौर्य आदि गुणोंकी खानि तथा समस्त साधु-पुरुषोंके लिये उपमानस्वरूप हुए थे॥ १५६॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीविष्णुपुराणे प्रथमेंऽशे पञ्चदशोऽध्यायः॥ १५॥