पुराणे विश्वासटिप्पन्यः

पुलस्त्य उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदद्भुततमं वाक्यं श्रुत्वा च रघुनन्दनः
गौरवाद्विस्मयाच्चापि भूयः प्रष्टुं प्रचक्रमे॥ १ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

राम उवाच
भगवंस्तद्वनं घोरं यत्रासौ तप्तवांस्तपः
श्वेतो वैदर्भको राजा तदद्भुतमभूत्कथं॥ २ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विषमं तद्वनं राजा शून्यं मृगविवर्जितं
प्रविष्टस्तप आस्थातुं कथं वद महामुने॥ ३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

समन्ताद्योजनशतं निर्मनुष्यमभूत्कथं
भवान्कथं प्रविष्टस्तद्येन कार्येण तद्वद॥ ४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अगस्त्य उवाच
पुरा कृतयुगे राजा मनुर्दण्डधरः प्रभुः
तस्य पुत्रोथ नाम्नासीदिक्ष्वाकुरमितद्युतिः॥ ५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तं पुत्रं पूर्वजं राज्ये निक्षिप्य भुविसम्मतम्
पृथिव्यां राजवंशानां भव राजेत्युवाच ह॥ ६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथेति च प्रतिज्ञातं पितुः पुत्रेण राघव
ततःपरमसंहृष्टः पुनस्तं प्रत्यभाषत॥ ७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रीतोस्मि परमोदार कर्मणा ते न संशयः
दण्डेन च प्रजा रक्ष न च दण्डमकारणम्॥ ८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अपराधिषु यो दण्डः पात्यते मानवैरिह
स दण्डो विधिवन्मुक्तः स्वर्गं नयति पार्थिवम्॥ ९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्माद्दण्डे महाबाहो यत्नवान्भव पुत्रक
धर्मस्ते परमो लोके कृत एवं भविष्यति॥ १० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति तं बहुसन्दिश्य मनुः पुत्रं समाधिना
जगाम त्रिदिवं हृष्टो ब्रह्मलोकमनुत्तमम्॥ ११ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

जनयिष्ये कथं पुत्रानिति चिन्तापरोऽभवत्
कर्मभिर्बहुभिस्तैस्तैस्ससुतैस्संयुतोऽभवत्॥ १२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तोषयामास पुत्रैस्स पितॄन्देवसुतोपमैः
सर्वेषामुत्तमस्तेषां कनीयान्रघुनन्दन॥ १३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शूरश्च कृतविद्यश्च गुरुश्च जनपूजया
नाम तस्याथ दण्डेति पिता चक्रे स बुद्धिमान्॥ १४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भविष्यद्दण्डपतनं शरीरे तस्य वीक्ष्य च
सम्पश्यमानस्तं दोषं घोरं पुत्रस्य राघव॥ १५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स विन्ध्यनीलयोर्मध्ये राज्यमस्य ददौ प्रभुः
स दण्डस्तत्र राजाभूद्रम्ये पर्वतमूर्द्धनि॥ १६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरं चाप्रतिमं तेन निवेशाय तथा कृतम्
नाम तस्य पुरस्याथ मधुमत्तमिति स्वयम्॥ १७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तथादेशेन सम्पन्नः शूरो वासमथाकरोत्
एवं राजा स तद्राज्यं चकार सपुरोहितः॥ १८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रहृष्ट सुप्रजाकीर्णं देवराजो यथा दिवि
ततः स दण्डः काकुत्स्थ बहुवर्षगणायुतम्॥ १९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अकारयत्तु धर्मात्मा राज्यं निहतकण्टकं
अथ काले तु कस्मिंश्चिद्राजा भार्गवमाश्रमम्॥ २० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

रमणीयमुपाक्रामच्चैत्रमासे मनोरमे
तत्र भार्गवकन्यां तु रूपेणाप्रतिमां भुवि॥ २१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विचरन्तीं वनोद्देशे दण्डोऽपश्यदनुत्तमाम्
उत्तुङ्गपीवरीं श्यामां चन्द्राभवदनां शुभाम्॥ २२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुनासां चारुसर्वाङ्गीं पीनोन्नतपयोधराम्
मध्ये क्षामां च विस्तीर्णां दृष्ट्वा तां कुरुते मुदम्॥ २३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकवस्त्रां वने चैकां प्रथमे यौवने स्थिताम्
स तां दृष्ट्वात्वधर्मेण अनङ्गशरपीडितः॥ २४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभिगम्य सुविश्रान्तां कन्यां वचनमब्रवीत्
कुतस्त्वमसि सुश्रोणि कस्य चासि सुशोभने॥ २५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पीडतोहमनङ्गेन पृच्छामि त्वां सुशोभने
त्वया मेऽपहृतं चित्तं दर्शनादेव सुन्दरि॥ २६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इदं ते वदनं रम्यं मुनीनां चित्तहारकम्
यद्यहं न लभे भोक्तुं मृतं मामवधारय॥ २७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्वया हृता मम प्राणा मां जीवय सुलोचने
दासोस्मि ते वरारोहे भक्तं मां भज शोभने॥ २८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्यैवं तु ब्रुवाणस्य मदोन्मत्तस्य कामिनः
भार्गवी प्रत्युवाचेदं वचः सविनयं नृपम्॥ २९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भार्गवस्य सुतां विद्धि शुक्रस्याक्लिष्टकर्मणः
अरजां नाम राजेन्द्र ज्येष्ठामाश्रमवासिनः॥ ३० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शुक्रः पिता मे राजेन्द्र त्वं च शिष्यो महात्मनः
धर्मतो भगिनी चाहं भवामि नृपनन्दन॥ ३१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवंविधं वचो वक्तुं न त्वमर्हसि पार्थिव
अन्येभ्योपि सुदुष्टेभ्यो रक्ष्या चाहं सदा त्वया॥ ३२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्रोधनो मे पिता रौद्रो भस्मत्वं त्वां समानयेत्
अथवा राजधर्मेणासम्बन्धं कुरुषे बलात्॥ ३३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पितरं याचयस्व त्वं धर्मदृष्टेन कर्मणा
वरयस्व नृपश्रेष्ठ पितरं मे महाद्युतिम्॥ ३४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्यथा विपुलं दुःखं तव घोरं भवेद्ध्रुवम्
क्रुद्धो हि मे पिता सर्वं त्रैलोक्यमभिनिर्दहेत्॥ ३५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततोऽशुभं महाघोरं श्रुत्वा दण्डः सुदारुणम्
प्रत्युवाच मदोन्मत्तः शिरसाभिनतः पुनः॥ ३६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रसादं कुरु सुश्रोणि कामोन्मत्तस्य कामिनि
त्वया रुद्धा मम प्राणा विशीर्यन्ति शुभानने॥ ३७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्वां प्राप्य वैरं मेऽत्रास्तु वधो वापि महत्तरः
भक्तं भजस्व मां भीरु त्वयि भक्तिर्हि मे परा॥ ३८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमुक्त्वा तु तां कन्यां बलात्सङ्गृह्य बाहुना
अन्येन राज्ञा हस्तेन विवस्त्रा सा तथा कृता॥ ३९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अङ्गमङ्गे समाश्लेष्य मुखे चैव मुखं कृतम्
विस्फुरन्तीं यथाकामं मैथुनायोपचक्रमे॥ ४० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमनर्थं महाघोरं दण्डः कृत्वा सुदारुणम्
नगरं स्वं जगामाशु मदोन्मत्त इव द्विपः॥ ४१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भार्गवी रुदती दीना आश्रमस्याविदूरतः
प्रत्यपालयदुद्विग्ना पितरं देवसम्मितम्॥ ४२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स मुहूर्तादुपस्पृश्य देवर्षिरमितद्युतिः
स्वमाश्रमं शिष्यवृतं क्षुधार्तः सन्यवर्तत॥ ४३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोपश्यदरजां दीनां रजसा समभिप्लुताम्
चन्द्रस्य घनसंयुक्तां ज्योत्स्नामिव पराजिताम्॥ ४४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य रोषः समभवत्क्षुधार्तस्य महात्मनः
निर्दहन्निव लोकांस्त्रींस्तान्शिष्यान्समुवाच ह॥ ४५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पश्यध्वं विपरीतस्य दण्डस्यादीर्घदर्शिनः
विपत्तिं घोरसङ्काशां दीप्तामग्निशिखामिव॥ ४६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यन्नाशं दुर्गतिं प्राप्तस्सानुगश्च न संशयः
यस्तु दीप्तहुताशस्य अर्चिः संस्पृष्टवानिह॥ ४७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्मात्स कृतवान्पापमीदृशं घोरसम्मितम्
तस्मात्प्राप्स्यति दुर्मेधाः पांसुवर्षमनुत्तमम्॥ ४८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कुराजा देशसंयुक्तः सभृत्यबलवाहनः
पापकर्मसमाचारो वधं प्राप्स्यति दुर्मतिः॥ ४९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

समन्ताद्योजनशतं विषयं चास्य दुर्मतेः
धुनोतु पांसुवर्षेण महता पाकशासनः1.37.॥ ५० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वसत्वानि यानीह जङ्गमस्थावराणि वै
सर्वेषां पांसुवर्षेण क्षयः क्षिप्रं भविष्यति॥ ५१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दण्डस्य विषयो यावत्तावत्सवनमाश्रमम्
पांसुवर्षमिवाकस्मात्सप्तरात्रं भविष्यति॥ ५२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्त्वा क्रोधसन्तप्तस्तमाश्रमनिवासिनम्
जनं जनपदस्यान्ते स्थीयतामित्युवाच ह॥ ५३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उक्तमात्रे उशनसा आश्रमावसथो जनः
क्षिप्रं तु विषयात्तस्मात्स्थानं चक्रे च बाह्यतः॥ ५४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तं तथोक्त्वा मुनिजनमरजामिदमब्रवीत्
आश्रमे त्वं सुदुर्मेधे वस चेह समाहिता॥ ५५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इदं योजनपर्यन्तमाश्रमं रुचिरप्रभम्
अरजे विरजास्तिष्ठ कालमत्र समाश्शतम्॥ ५६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रुत्वा नियोगं विप्रर्षेररजा भार्गवी तदा
तथेति पितरं प्राह भार्गवं भृशदुःखिता॥ ५७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्त्वा भार्गवो वासं तस्मादन्यमुपाक्रमत्
सप्ताहे भस्मसाद्भूतं यथोक्तं ब्रह्मवादिना॥ ५८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्माद्दण्डस्य विषयो विन्ध्यशैलस्य मानुष
शप्तो ह्युशनसा राम तदाभूद्धर्षणे कृते॥ ५९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततःप्रभृति काकुत्स्थ दण्डकारण्यमुच्यते
एतत्ते सर्वमाख्यातं यन्मां पृच्छसि राघव॥ ६० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सन्ध्यामुपासितुं वीर समयो ह्यतिवर्तते
एते महर्षयो राम पूर्णकुम्भाः समन्ततः॥ ६१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृतोदका नरव्याघ्र पूजयन्ति दिवाकरम्
सर्वैरॄषिभिरभ्यस्तैः स्तोत्रैर्ब्रह्मादिभिः कृतैः॥ ६२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

रविरस्तङ्गतो राम गत्वोदकमुपस्पृश
ॠषेर्वचनमादाय रामः सन्ध्यामुपासितुम्॥ ६३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उपचक्राम तत्पुण्यं ससरोरघुनन्दनः
अथ तस्मिन्वनोद्देशे रम्ये पादपशोभिते॥ ६४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नदपुण्ये गिरिवरे कोकिलाशतमण्डिते
नानापक्षिरवोद्याने नानामृगसमाकुले॥ ६५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सिंहव्याघ्रसमाकीर्णे नानाद्विजसमावृते
गृध्रोलूकौ प्रवसितौ बहून्वर्षगणानपि॥ ६६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथोलूकस्य भवनं गृध्रः पापविनिश्चयः
ममेदमिति कृत्वाऽसौ कलहं तेन चाकरोत्॥ ६७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

राजा सर्वस्य लोकस्य रामो राजीवलोचनः
तं प्रपद्यावहै शीघ्रं कस्यैतद्भवनं भवेत्॥ ६८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गृध्रोलूकौ प्रपद्येतां जातकोपावमर्षिणौ
रामं प्रपद्यतौ शीघ्रं कलिव्याकुलचेतसौ॥ ६९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तौ परस्परविद्वेषौ स्पृशतश्चरणौ तथा
अथ दृष्ट्वा राघवेन्द्रं गृध्रो वचनमब्रवीत्॥ ७० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुराणामसुराणां च त्वं प्रधानो मतो मम
बृहस्पतेश्च शुक्राच्च त्वं विशिष्टो महामतिः॥ ७१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

परावरज्ञो भूतानां मर्त्ये शक्र इवापरः
दुर्निरीक्षो यथा सूर्यो हिमवानिव गौरवे॥ ७२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सागरश्चासि गाम्भीर्ये लोकपालो यमो ह्यसि
क्षान्त्या धरण्या तुल्योसि शीघ्रत्वे ह्यनिलोपमः॥ ७३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गुरुस्त्वं सर्वसम्पन्नो विष्णुरूपोसि राघव
अमर्षी दुर्जयो जेता सर्वास्त्रविधिपारगः॥ ७४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शृणु त्वं मम देवेश विज्ञाप्यं नरपुङ्गव
ममालयं पूर्वकृतं बाहुवीर्येण वै प्रभो॥ ७५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उलूको हरते राजंस्त्वत्समीपे विशेषतः
ईदृशोयं दुराचारस्त्वदाज्ञा लङ्घको नृप॥ ७६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्राणान्तिकेन दण्डेन राम शासितुमर्हसि
एवमुक्ते तु गृध्रेण उलूको वाक्यमब्रवीत्॥ ७७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शृणु देव मम ज्ञाप्यमेकचित्तो नराधिप
सोमाच्छक्राच्च सूर्याच्च धनदाच्च यमात्तथा॥ ७८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

जायते वै नृपो राम किञ्चिद्भवति मानुषः
त्वं तु सर्वमयो देवो नारायणपरायणः॥ ७९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रोच्यते सोमता राजन्सम्यक्कार्ये विचारिते
सम्यग्रक्षसि तापेभ्यस्तमोघ्नो हि यतो भवान्॥ ८० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दोषे दण्डात्प्रजानां त्वं यतः पापभयापहः
दाता प्रहर्ता गोप्ता च तेनेन्द्र इव नो भवान्॥ ८१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अधृष्यः सर्वभूतेषु तेजसा चानलो मतः
अभीक्ष्णं तपसे पापांस्तेन त्वं राम भास्करः॥ ८२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

साक्षाद्वित्तेशतुल्यस्त्वमथवा धनदाधिकः
चित्तायत्ता तु पत्नीश्रीर्नित्यं ते राजसत्तम॥ ८३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

धनदस्य तु कोशेन धनदस्तेन वैभवान्
समः सर्वेषु भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च॥ ८४ ॥

मूलम्

धनदस्य तु कोशेन धनदस्तेन वैभवान्
समः सर्वेषु भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च॥ ८४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शत्रौ मित्रे च ते दृष्टिः समन्ताद्याति राघव
धर्मेण शासनं नित्यं व्यवहारविधिक्रमैः॥ ८५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्य रुष्यसि वै राम मृत्युस्तस्याभिधीयते
गीयसे तेन वै राजन्यम इत्यभिविश्रुतः॥ ८६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यश्चासौ मानुषो भावो भवतो नृपसत्तम
आनृशंस्यपरो राजा सर्वेषु कृपयान्वितः॥ ८७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दुर्बलस्य त्वनाथस्य राजा भवति वै बलम्
अचक्षुषो भवेच्चक्षुरमतेषु मतिर्भवेत्॥ ८८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अस्माकमपि नाथस्त्वं श्रूयतां मम धार्मिक
भवता तत्र मन्तव्यं यथैते किल पक्षिणः॥ ८९ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

योस्मन्नाथः स पक्षीन्द्रो भवतो विनियोज्यकः
अस्वाम्यं देव नास्माकं सन्निधौ भवतः प्रभो॥ ९० ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भवतैव कृतं पूर्वं भूतग्रामं चतुर्विधम्
ममालयप्रविष्टस्तु गृध्रो मां बाधते नृप॥ ९१ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भवान्देवमनुष्येषु शास्ता वै नरपुङ्गव
एतच्छ्रुत्वा तु वै रामः सचिवानाह्वयत्स्वयम्॥ ९२ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विष्टिर्जयन्तो विजयः सिद्धार्थो राष्ट्रवर्धनः
अशोको धर्मपालश्च सुमन्त्रश्च महाबलः॥ ९३ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एते रामस्य सचिवा राज्ञो दशरथस्य च
नीतियुक्ता महात्मानः सर्वशास्त्रविशारदाः॥ ९४ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सुशान्ताश्च कुलीनाश्च नये मन्त्रे च कोविदाः
तानाहूय स धर्मात्मा पुष्पकादवरुह्य च॥ ९५ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गृध्रोलूकौ विवदन्तौ पृच्छति स्म रघूत्तमः
कति वर्षाणि भो गृध्र तवेदं निलयं कृतं॥ ९६ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतन्मे कौतुकं ब्रूहि यदि जानासि तत्त्वतः
एतच्छ्रुत्वा वचो गृध्रो बभाषे राघवं स्थितं॥ ९७ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

इयं वसुमती राम मानुषैर्बहुबाहुभिः
उच्छ्रितैराचिता सर्वा तदाप्रभृति मद्गृहं॥ ९८ ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

उलूकस्त्वब्रवीद्रामं पादपैरुपशोभिता
यदैव पृथिवी राजंस्तदाप्रभृति मे गृहं॥ ९९ ॥

मूलम्

एतच्छ्रुत्वा तु रामो वै सभासद उवाचह
न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मं1.37.१००
नासौ धर्मो यत्र न चास्ति सत्यं न तत्सत्यं यच्छलमभ्युपैति
ये तु सभ्याः सभां गत्वा तूष्णीं ध्यायन्त आसते१०१
यथाप्राप्तं न ब्रुवते सर्वे तेऽनृतवादिनः
न वक्ति च श्रुतं यश्च कामात्क्रोधात्तथा भयात्१०२
सहस्रं वारुणाः पाशाः प्रतिमुञ्चन्ति तं नरं
तेषां संवत्सरे पूर्णे पाश एकः प्रमुच्यते१०३
तस्मात्सत्यं तु वक्तव्यं जानता सत्यमञ्जसा
एतच्छ्रुत्वा तु सचिवा राममेवाब्रुवंस्तदा१०४
उलूकः शोभते राजन्न तु गृध्रो महामते
त्वं प्रमाणं महाराज राजा हि परमा गतिः१०५
राजमूलाः प्रजाः सर्वा राजा धर्मः सनातनः
शास्ता राजा नृणां येषां न ते गच्छन्ति दुर्गतिम्१०६
वैवस्वतेन मुक्ताश्च भवन्ति पुरुषोत्तमाः
सचिवानां वचः श्रुत्वा रामो वचनमब्रवीत्१०७
श्रूयतामभिधास्यामि पुराणं यदुदाहृतं
द्यौः सचन्द्रार्कनक्षत्रा सपर्वतमहीद्रुमम्१०८
सलिलार्णवसम्मग्नं त्रैलोक्यं सचराचरं
एकमेव तदा ह्यासीत्सर्वमेकमिवाम्बरं१०९
पुनर्भूः सह लक्ष्म्या च विष्णोर्जठरमाविशत्
तां निगृह्य महातेजाः प्रविश्य सलिलार्णवं११०
सुष्वाप हि कृतात्मा स बहुवर्षशतान्यपि
विष्णौ सुप्ते ततो ब्रह्मा विवेश जठरं ततः१११
बहुस्रोतं च तं ज्ञात्वा महायोगी समाविशत्
नाभ्यां विष्णोः समुद्भूतं पद्मं हेमविभूषितं११२
स तु निर्गम्य वै ब्रह्मा योगी भूत्वा महाप्रभुः
सिसृक्षुः पृथिवीं वायुं पर्वतांश्च महीरुहान्११३
तदन्तराः प्रजाः सर्वा मानुषांश्च सरीसृपान्
जरायुजाण्डजान्सर्वान्ससर्ज स महातपाः११४
तस्य गात्रसमुत्पन्नः कैटभो मधुना सह
दानवौ तौ महावीर्यौ घोरौ लब्धवरौ तदा११५
दृष्ट्वा प्रजापतिं तत्र क्रोधाविष्टावुभौ नृप
वेगेन महता भोक्तुं स्वयम्भुवमधावतां११६
दृष्ट्वा सत्वानि सर्वाणि निस्सरन्ति पृथक्पृथक्
ब्रह्मणा संस्तुतो विष्णुर्हत्वा तौ मधुकैटभौ११७
पृथिवीं वर्धयामास स्थित्यर्थं मेदसा तयोः
मेदोगन्धा तु धरणी मेदिनीत्यभिधां गता११८
तस्माद्गृध्रस्त्वसत्यो वै पापकर्मापरालयम्
स्वीयं करोति पापात्मा दण्डनीयो न संशयः११९
ततोऽशरीरिणीवाणी अन्तरिक्षात्प्रभाषते
मा वधी राम गृध्रं त्वं पूर्वन्दग्धं तपोबलात्१२०
पुरा गौतम दग्धोऽयं प्रजानाथो जनेश्वर
ब्रह्मदत्तस्तु नामैष शूरः सत्यव्रतः शुचिः१२१
गृहमागत्य विप्रर्षेर्भोजनं प्रत्ययाचत
साग्रं वर्षशतं चैव भुक्तवान्नृपसत्तम१२२
ब्रह्मदत्तस्य वै तस्य पाद्यमर्घ्यं स्वयं ततः
आत्मनैवाकरोत्सम्यग्भोजनार्थं महाद्युते१२३
समाविश्य गृहं तस्य आहारे तु महात्मनः
नारीं पूर्णस्तनीं दृष्ट्वा हस्तेनाथ परामृशत्१२४
अथ क्रुद्धेन मुनिना शापो दत्तः सुदारुणः
गृध्रत्वं गच्छ वै मूढ राजा मुनिमथाब्रवीत्१२५
कृपां कुरु महाभाग शापोद्धारो भविष्यति
दयालुस्तद्वचः श्रुत्वा पुनराह नराधिप१२६
उत्पत्स्यते रघुकुले रामो नाम महायशाः
इक्ष्वाकूणां महाभागो राजा राजीवलोचनः१२७
तेन दृष्टो विपापस्त्वं भविता नरपुङ्गव
दृष्टो रामेण तच्छ्रुत्वा बभूव पृथिवीपतिः१२८
गृध्रत्वं त्यज्य वै शीघ्रं दिव्यगन्धानुलेपनः
पुरुषो दिव्यरूपोऽसौ बभाषे तं नराधिपं१२९
साधु राघव धर्मज्ञ त्वत्प्रसादादहं विभो
विमुक्तो नरकाद्घोरादपापस्तु त्वया कृतः१३०
विसर्जितं मया गार्ध्यं नररूपी महीपतिः
उलूकं प्राह धर्मज्ञ स्वगृहं विश कौशिक१३१
अहं सन्ध्यामुपासित्वा गमिष्ये यत्र वै मुनिः
अथोदकमुपस्पृश्य सन्ध्यामन्वास्य पश्चिमां१३२
आश्रमं प्राविशद्रामः कुम्भयोनेर्महात्मनः
तस्यागस्त्यो बहुगुणं फलमूलं च सादरं१३३
रसवन्ति च शाकानि भोजनार्थमुपाहरत्
सभुक्तवान्नरव्याघ्रस्तदन्नममृतोपमम्१३४
प्रीतश्च परितुष्टश्च तां रात्रिं समुपावसत्
प्रभाते काल्यमुत्थाय कृत्वाह्निकमरिन्दम१३५
ॠषिं समभिचक्राम गमनाय रघूत्तमः
अभिवाद्याब्रवीद्रामो महर्षिं कुम्भसम्भवम्१३६
आपृच्छे साधये ब्रह्मन्ननुज्ञातुं त्वमर्हसि
धन्योस्म्यनुगृहीतोस्मि दर्शनेन महामुने१३७
दिष्ट्या चाहं भविष्यामि पावनात्मा महात्मनः
एवं ब्रुवति काकुत्स्थे वाक्यमद्भुतदर्शनं१३८
उवाच परमप्रीतो बाष्पनेत्रस्तपोधनः
अत्यद्भुतमिदं वाक्यं तव राम शुभाक्षरं१३९
पावनं सर्वभूतानां त्वयोक्तं रघुनन्दन
मुहूर्तमपि राम त्वां मैत्रेणेक्षन्ति ये नराः१४०
पावितास्सर्वसूक्तैस्ते कथ्यन्ते त्रिदिवौकसः
ये च त्वां घोरचक्षुर्भिरीक्षन्ते प्राणिनो भुवि१४१
ते हता ब्रह्मदण्डेन सद्यो नरकगामिनः
ईदृशस्त्वं रघुश्रेष्ठ पावनः सर्वदेहिनां१४२
कथयन्तश्च लोकास्त्वां सिद्धिमेष्यन्ति राघव
गच्छस्वानातुरोऽविघ्नं पन्थानमकुतोभयः१४३
प्रशाधि राज्यं धर्मेण गतिस्तु जगतां भवान्
एवमुक्तस्तु मुनिना प्राञ्जलि प्रग्रहो नृपः१४४
अभिवादयितुं चक्रे सोऽगस्त्यमृषिसत्तमम्
अभिवाद्य मुनिश्रेष्ठंस्तांश्च सर्वांस्तपोधिकान्१४५
अथारोहत्तदाव्यग्रः पुष्पकं हेमभूषितम्
तं प्रयान्तं मुनिगणा आशीर्वादैस्समन्ततः१४६
अपूपुजन्नरेन्द्रं तं सहस्राक्षमिवामराः
ततोऽर्धदिवसे प्राप्ते रामः सर्वार्थकोविदः१४७
अयोध्यां प्राप्य काकुत्स्थः पद्भ्यां कक्षामवातरत्
ततो विसृज्य रुचिरं पुष्पकं कामवाहितं१४८
कक्षान्तराद्विनिष्क्रम्य द्वास्थान्राजाऽब्रवीदिदं
लक्ष्मणं भरतं चैव गच्छध्वं लघुविक्रमाः१४९
ममागमनमाख्याय समानयत मा चिरम्
श्रुत्वाथ भाषितं द्वास्था रामस्याक्लिष्टकर्मणः1.37.१५०
गत्वा कुमारावाहूय राघवाय न्यवदेयन्
द्वास्थैः कुमारावानीतौ राघवस्य निदेशतः१५१
दृष्ट्वा तु राघवः प्राप्तौ प्रियौ भरतलक्ष्मणौ
समालिङ्ग्य तु रामस्तौ वाक्यं चेदमुवाच ह१५२
कृतं मया यथातथ्यं द्विजकार्यमनुत्तमं
धर्महेतुमतो भूयः कर्तुमिच्छामि राघवौ१५३
भवद्भ्यामात्मभूताभ्यां राजसूयं क्रतूत्तमं
सहितो यष्टुमिच्छामि यत्र धर्मश्च शाश्वतः१५४
पुष्करस्थेन वै पूर्वं ब्रह्मणा लोककारिणा
शतत्रयेण यज्ञानामिष्टं षष्ट्याधिकेन च१५५
इष्ट्वा हि राजसूयेन सोमो धर्मेण धर्मवित्
प्राप्तः सर्वेषु लोकेषु कीर्तिस्थानमनुत्तमम्१५६
इष्ट्वा हि राजसूयेन मित्रः शत्रुनिबर्हणः
मुहूर्तेन सुशुद्धेन वरुणत्वमुपागतः१५७
तस्माद्भवन्तौ सञ्चिन्त्य कार्येस्मिन्वदतं हि तत्
भरत उवाच
त्वं धर्मः परमः साधो त्वयि सर्वा वसुन्धरा१५८
प्रतिष्ठिता महाबाहो यशश्चामितविक्रम
महीपालाश्च सर्वे त्वां प्रजापतिमिवामराः१५९
निरीक्षन्ते महात्मानो लोकनाथ तथा वयं
प्रजाश्च पितृवद्राजन्पश्यन्ति त्वां महामते१६०
पृथिव्यां गतिभूतोसि प्राणिनामिह राघव
सत्वमेवंविधं यज्ञं नाहर्त्तासि परन्तप१६१
पृथिव्यां सर्वभूतानां विनाशो दृश्यते यतः
श्रूयते राजशार्दूल सोमस्य मनुजेश्वर१६२
ज्योतिषां सुमहद्युद्धं सङ्ग्रामे तारकामये
तारा बृहस्पतेर्भार्या हृता सोमेनकामतः१६३
तत्र युद्धं महद्वृत्तं देवदानवनाशनम्
वरुणस्य क्रतौ घोरे सङ्ग्रामे मत्स्यकच्छपाः१६४
निवृत्ते राजशार्दूल सर्वे नष्टा जलेचराः
हरिश्चन्द्रस्य यज्ञान्ते राजसूयस्य राघव१६५
आडीबकम्महद्युद्धं सर्वलोकविनाशनम्
पृथिव्यां यानि सत्वानि तिर्यग्योनिगतानि वै१६६
दिव्यानां पार्थिवानां च राजसूये क्षयः श्रुतः
स त्वं पुरुषशार्दूल बुद्ध्या सञ्चिन्त्य पार्थिव१६७
प्राणिनां च हितं सौम्यं पूर्णधर्मं समाचर
भरतस्य वचः श्रुत्वा राघवः प्राह सादरम्१६८
प्रीतोस्मि तव धर्मज्ञ वाक्येनानेन शत्रुहन्
निवर्तिता राजसूयान्मतिर्मे धर्मवत्सल१६९
पूर्णं धर्मं करिष्यामि कान्यकुब्जे च वामनम्
स्थापयिष्याम्यहं वीर सा मे ख्यातिर्दिवं गता१७०
भविष्यति न सन्देहो यथा गङ्गा भगीरथात्१७१