००२

नमस्ये सर्वलोकानां विश्वस्य जगतः पतिम्
य इमं कुरुते भावं सृष्टिरूपं प्रधानवित्॥ १ ॥

नमस्ये सर्वलोकानां विश्वस्य जगतः पतिम्
य इमं कुरुते भावं सृष्टिरूपं प्रधानवित्॥ १ ॥

लोककृल्लोकतत्वज्ञो योगमास्थाय योगवित्
असृजत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च॥ २ ॥

लोककृल्लोकतत्वज्ञो योगमास्थाय योगवित्
असृजत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च॥ २ ॥

तमजं विश्वकर्माणं चित्पतिं लोकसाक्षिणम्
पुराणाख्यानजिज्ञासुर्व्रजामि शरणं विभुम्॥ ३ ॥

तमजं विश्वकर्माणं चित्पतिं लोकसाक्षिणम्
पुराणाख्यानजिज्ञासुर्व्रजामि शरणं विभुम्॥ ३ ॥

ब्रह्मविष्णुगिरीशेभ्यो नमस्कृत्वा समाहितः
इन्द्राय लोकपालेभ्यः सवित्रे च समाधिना॥ ४ ॥

ब्रह्मविष्णुगिरीशेभ्यो नमस्कृत्वा समाहितः
इन्द्राय लोकपालेभ्यः सवित्रे च समाधिना॥ ४ ॥

मुनीनां च वरिष्ठाय वसिष्ठाय महात्मने
तद्वक्त्रेभाततपसे जातूकर्ण्याय चाक्षुषे॥ ५ ॥

मुनीनां च वरिष्ठाय वसिष्ठाय महात्मने
तद्वक्त्रेभाततपसे जातूकर्ण्याय चाक्षुषे॥ ५ ॥

तस्मै भगवते नत्वा वेदव्यासाय वेधसे
पुरुषाय पुराणाय भृगुवाक्यानुवर्तिने॥ ६ ॥

तस्मै भगवते नत्वा वेदव्यासाय वेधसे
पुरुषाय पुराणाय भृगुवाक्यानुवर्तिने॥ ६ ॥

तस्मादहमुपाश्रौषं पुराणं ब्रह्मवादिनः
सर्वज्ञात्सर्वलोकेषु पूजिताद्दीप्ततेजसः॥ ७ ॥

तस्मादहमुपाश्रौषं पुराणं ब्रह्मवादिनः
सर्वज्ञात्सर्वलोकेषु पूजिताद्दीप्ततेजसः॥ ७ ॥

अव्यक्तं कारणं यत्तन्नित्यं सदसदात्मकम्
महदादिविशेषान्तं सृजतीति विनिश्चयः॥ ८ ॥

अव्यक्तं कारणं यत्तन्नित्यं सदसदात्मकम्
महदादिविशेषान्तं सृजतीति विनिश्चयः॥ ८ ॥

अण्डे हिरण्मये पूर्वं ब्रह्मणः सूतिरुत्तमा
अण्डस्यावरणं चाद्भिरपामपि च तेजसा॥ ९ ॥

अण्डे हिरण्मये पूर्वं ब्रह्मणः सूतिरुत्तमा
अण्डस्यावरणं चाद्भिरपामपि च तेजसा॥ ९ ॥

वायुना तस्य वायोः खात्तद्भूतादित आवृतम्
भूतादिर्महता चापि अव्यक्तेनावृतो महान्॥ १० ॥

वायुना तस्य वायोः खात्तद्भूतादित आवृतम्
भूतादिर्महता चापि अव्यक्तेनावृतो महान्॥ १० ॥

प्रादुर्भावश्च लोकानामण्ड एवोपवर्णितः
नदीनां पर्वतानां च प्रादुर्भावोनुवर्ण्यते॥ ११ ॥

प्रादुर्भावश्च लोकानामण्ड एवोपवर्णितः
नदीनां पर्वतानां च प्रादुर्भावोनुवर्ण्यते॥ ११ ॥

मन्वन्तराणां सङ्क्षेपात्कल्पानां चोपवर्णनम्
ब्रह्मवृक्षलय ब्रह्मप्रजासर्गोपवर्णनम्॥ १२ ॥

मन्वन्तराणां सङ्क्षेपात्कल्पानां चोपवर्णनम्
ब्रह्मवृक्षलय ब्रह्मप्रजासर्गोपवर्णनम्॥ १२ ॥

कल्पानां सञ्चरश्चैव जगतः स्थापनं तथा
शयनं च हरेरप्सु पृथिव्युद्धरणं पुनः॥ १३ ॥

कल्पानां सञ्चरश्चैव जगतः स्थापनं तथा
शयनं च हरेरप्सु पृथिव्युद्धरणं पुनः॥ १३ ॥

दशधा जन्मसञ्चारो भृगुशापेन केशवे
सन्निवेशो युगादीनां सर्वाश्रमविभाजनम्॥ १४ ॥

दशधा जन्मसञ्चारो भृगुशापेन केशवे
सन्निवेशो युगादीनां सर्वाश्रमविभाजनम्॥ १४ ॥

स्वर्गस्थानविभागश्च मर्त्यानां स्वर्गचारिणां
पशूनां पक्षिणां चैव सम्भवः परिकीर्त्तितः॥ १५ ॥

स्वर्गस्थानविभागश्च मर्त्यानां स्वर्गचारिणां
पशूनां पक्षिणां चैव सम्भवः परिकीर्त्तितः॥ १५ ॥

तथा निर्वचनं कल्पं स्वाध्यायस्य परिग्रहः
प्रतिसर्गाः पुनः प्रोक्ता ब्रह्मणो बुद्धिपूर्वकाः॥ १६ ॥

तथा निर्वचनं कल्पं स्वाध्यायस्य परिग्रहः
प्रतिसर्गाः पुनः प्रोक्ता ब्रह्मणो बुद्धिपूर्वकाः॥ १६ ॥

त्रयोन्येऽबुद्धिपूर्वास्ते तथा लोकानकल्पयत्
ब्रह्मणो वदनेभ्यश्च भृग्वादीनां समुद्भवः॥ १७ ॥

त्रयोन्येऽबुद्धिपूर्वास्ते तथा लोकानकल्पयत्
ब्रह्मणो वदनेभ्यश्च भृग्वादीनां समुद्भवः॥ १७ ॥

कल्पयोरन्तरं प्रोक्तं प्रतिसन्धिश्च सर्गयोः
भृग्वादीनामृषीणां च प्रजासर्गोपवर्णनम्॥ १८ ॥

कल्पयोरन्तरं प्रोक्तं प्रतिसन्धिश्च सर्गयोः
भृग्वादीनामृषीणां च प्रजासर्गोपवर्णनम्॥ १८ ॥

वसिष्ठस्य च ब्रह्मर्षेर्ब्रह्मत्त्वं परिकीर्त्तितम्
स्वायम्भुवस्य च मनोस्ततश्चाप्यनुकीर्तनम्॥ १९ ॥

वसिष्ठस्य च ब्रह्मर्षेर्ब्रह्मत्त्वं परिकीर्त्तितम्
स्वायम्भुवस्य च मनोस्ततश्चाप्यनुकीर्तनम्॥ १९ ॥

उक्तो नाभेर्विसर्गश्च रजसश्च महात्मनः
द्वीपानां च समुद्राणां पर्वतानां च कीर्तनम्॥ २० ॥

उक्तो नाभेर्विसर्गश्च रजसश्च महात्मनः
द्वीपानां च समुद्राणां पर्वतानां च कीर्तनम्॥ २० ॥

द्वीपभेदसमुद्राणामन्तर्भावश्च सप्तसु
कीर्त्यन्ते योजनाग्रेण ये च तत्र निवासिनः॥ २१ ॥

द्वीपभेदसमुद्राणामन्तर्भावश्च सप्तसु
कीर्त्यन्ते योजनाग्रेण ये च तत्र निवासिनः॥ २१ ॥

तदीयानि च वर्षाणि नदीभिः पर्वतैः सह
जम्बूद्वीपादयो द्वीपाः समुद्रैः सप्तभिर्वृताः॥ २२ ॥

तदीयानि च वर्षाणि नदीभिः पर्वतैः सह
जम्बूद्वीपादयो द्वीपाः समुद्रैः सप्तभिर्वृताः॥ २२ ॥

अण्डस्यान्तस्त्विमेलोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी
सूर्याचन्द्रमसोश्चारो ग्रहाणां ज्योतिषां तथा॥ २३ ॥

अण्डस्यान्तस्त्विमेलोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी
सूर्याचन्द्रमसोश्चारो ग्रहाणां ज्योतिषां तथा॥ २३ ॥

कीर्त्यते ध्रुवसामर्थ्यात्प्रजानां च शुभाशुभम्
ब्रह्मणा निर्मितः सौरः स्यन्दनोर्थवशात्स्वयम्॥ २४ ॥

कीर्त्यते ध्रुवसामर्थ्यात्प्रजानां च शुभाशुभम्
ब्रह्मणा निर्मितः सौरः स्यन्दनोर्थवशात्स्वयम्॥ २४ ॥

कल्पितो भगवांस्तेन प्रसर्पति दिवाकरः
सूर्यादीनां स्यन्दनानां ध्रुवादेव प्रवर्त्तनं॥ २५ ॥

कल्पितो भगवांस्तेन प्रसर्पति दिवाकरः
सूर्यादीनां स्यन्दनानां ध्रुवादेव प्रवर्त्तनं॥ २५ ॥

कल्पितः शिंशुमारश्च यस्य पुच्छे ध्रुवः स्थितः
सम्भवान्ते च संहारः संहारान्ते च सम्भवः॥ २६ ॥

कल्पितः शिंशुमारश्च यस्य पुच्छे ध्रुवः स्थितः
सम्भवान्ते च संहारः संहारान्ते च सम्भवः॥ २६ ॥

देवतानामृषीणां च मनोः पितृगणस्य च
न शक्यं विस्तराद्वक्तुमित्युक्तं च समासतः॥ २७ ॥

देवतानामृषीणां च मनोः पितृगणस्य च
न शक्यं विस्तराद्वक्तुमित्युक्तं च समासतः॥ २७ ॥

अतीतानागतानां वै समं स्वायम्भुवेन तु
मन्वन्तरेषु देवानां प्रजेशानां च कीर्तनम्॥ २८ ॥

अतीतानागतानां वै समं स्वायम्भुवेन तु
मन्वन्तरेषु देवानां प्रजेशानां च कीर्तनम्॥ २८ ॥

नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिकः स्मृतः
त्रिविधः सर्वभूतानां कल्पितः प्रतिसञ्चरः॥ २९ ॥

नैमित्तिकः प्राकृतिकस्तथैवात्यन्तिकः स्मृतः
त्रिविधः सर्वभूतानां कल्पितः प्रतिसञ्चरः॥ २९ ॥

अनावृष्टिर्भास्कराच्च घोरः संवर्त्तकानलः
मेघाश्चैकार्णवा ये तु तथा रात्रिर्महात्मनः॥ ३० ॥

अनावृष्टिर्भास्कराच्च घोरः संवर्त्तकानलः
मेघाश्चैकार्णवा ये तु तथा रात्रिर्महात्मनः॥ ३० ॥

सन्ध्यालक्षणमुद्दिष्टं तथा ब्राह्मं विशेषतः
भूतानां चापि लोकानां सप्तानामनुवर्णनम्॥ ३१ ॥

सन्ध्यालक्षणमुद्दिष्टं तथा ब्राह्मं विशेषतः
भूतानां चापि लोकानां सप्तानामनुवर्णनम्॥ ३१ ॥

सङ्कीर्त्यं ते मया चात्र पापानां रौरवादयः
सर्वेषामेव सत्वानां परिणामविनिर्णयः॥ ३२ ॥

सङ्कीर्त्यं ते मया चात्र पापानां रौरवादयः
सर्वेषामेव सत्वानां परिणामविनिर्णयः॥ ३२ ॥

ब्रह्मणः प्रतिसर्गश्च सर्वसंहारवर्णनम्
कल्पेकल्पे च भूतानां महतामपि सङ्क्षयः॥ ३३ ॥

ब्रह्मणः प्रतिसर्गश्च सर्वसंहारवर्णनम्
कल्पेकल्पे च भूतानां महतामपि सङ्क्षयः॥ ३३ ॥

सुसङ्ख्याय च बुद्ध्वा वै ब्रह्मणश्चाप्यनित्यताम्
दौरात्म्यं चैव भोगानां संसारस्य च कष्टताम्॥ ३४ ॥

सुसङ्ख्याय च बुद्ध्वा वै ब्रह्मणश्चाप्यनित्यताम्
दौरात्म्यं चैव भोगानां संसारस्य च कष्टताम्॥ ३४ ॥

दुर्ल्लभत्वं च मोक्षस्य वैराग्याद्दोषदर्शनम्
व्यक्ताव्यक्तं परित्यज्य सत्वं ब्रह्मणि संस्थितम्॥ ३५ ॥

दुर्ल्लभत्वं च मोक्षस्य वैराग्याद्दोषदर्शनम्
व्यक्ताव्यक्तं परित्यज्य सत्वं ब्रह्मणि संस्थितम्॥ ३५ ॥

नानात्व दर्शनात्सुस्थस्ततस्तदभिवर्त्तते
ततस्तापत्रयातीतो विरूपाख्यो निरञ्जनः॥ ३६ ॥

नानात्व दर्शनात्सुस्थस्ततस्तदभिवर्त्तते
ततस्तापत्रयातीतो विरूपाख्यो निरञ्जनः॥ ३६ ॥

आनन्दं ब्रह्मणः प्राप्तो न बिभेति कुतश्चन
इति कृत्य समुद्देशः प्रमाणस्योपवर्णितः॥ ३७ ॥

आनन्दं ब्रह्मणः प्राप्तो न बिभेति कुतश्चन
इति कृत्य समुद्देशः प्रमाणस्योपवर्णितः॥ ३७ ॥

कीर्त्यन्ते जगतो यत्र सर्गप्रलयविक्रियाः
प्रवृत्तिश्चापि भूतानां निवृत्तीनां फलानि च॥ ३८ ॥

कीर्त्यन्ते जगतो यत्र सर्गप्रलयविक्रियाः
प्रवृत्तिश्चापि भूतानां निवृत्तीनां फलानि च॥ ३८ ॥

प्रादुर्भावो वसिष्ठस्य शक्तेर्जन्म तथैव च
सौदासान्निग्रहस्तस्य विश्वामित्रकृतेन च॥ ३९ ॥

प्रादुर्भावो वसिष्ठस्य शक्तेर्जन्म तथैव च
सौदासान्निग्रहस्तस्य विश्वामित्रकृतेन च॥ ३९ ॥

पराशरस्य चोत्पत्तिरदृश्यन्त्यां यथा विभोः
जज्ञे पितॄणां कन्यायां व्यासश्चापि यथा मुनिः॥ ४० ॥

पराशरस्य चोत्पत्तिरदृश्यन्त्यां यथा विभोः
जज्ञे पितॄणां कन्यायां व्यासश्चापि यथा मुनिः॥ ४० ॥

शुकस्य च यथा जन्म पुत्रस्य सह धीमतः
पराशरस्य विद्वेषो विश्वामित्रकृतो यथा॥ ४१ ॥

शुकस्य च यथा जन्म पुत्रस्य सह धीमतः
पराशरस्य विद्वेषो विश्वामित्रकृतो यथा॥ ४१ ॥

वसिष्ठसम्भृतश्चाग्निर्विश्वामित्रजिघांसया
सन्धानहेतोर्विभुना जीर्णः कण्वेन धीमता॥ ४२ ॥

वसिष्ठसम्भृतश्चाग्निर्विश्वामित्रजिघांसया
सन्धानहेतोर्विभुना जीर्णः कण्वेन धीमता॥ ४२ ॥

देवेन विप्रा विप्राणां विश्वामित्रहितैषिणा
एकं वेदं चतुःपादं चतुर्धा पुनरीश्वरः॥ ४३ ॥

देवेन विप्रा विप्राणां विश्वामित्रहितैषिणा
एकं वेदं चतुःपादं चतुर्धा पुनरीश्वरः॥ ४३ ॥

यथा बिभेद भगवान् व्यासः सर्वेष्वनुग्रहात्
तस्य शिष्यप्रशिष्यैश्च शाखाभेदाः पुनः कृताः॥ ४४ ॥

यथा बिभेद भगवान् व्यासः सर्वेष्वनुग्रहात्
तस्य शिष्यप्रशिष्यैश्च शाखाभेदाः पुनः कृताः॥ ४४ ॥

प्रयागे मुनिवर्यैश्च यथा पृष्टः स्वयं प्रभुः
कृष्णेन चानुशिष्टास्ते मुनयो धर्मकाङ्क्षिणः॥ ४५ ॥

प्रयागे मुनिवर्यैश्च यथा पृष्टः स्वयं प्रभुः
कृष्णेन चानुशिष्टास्ते मुनयो धर्मकाङ्क्षिणः॥ ४५ ॥

एतत्सर्वं यथातत्वमाख्यातं द्विजसत्तमाः
मुनीनां धर्मनित्यानां लोकतन्त्रमनुत्तमम्॥ ४६ ॥

एतत्सर्वं यथातत्वमाख्यातं द्विजसत्तमाः
मुनीनां धर्मनित्यानां लोकतन्त्रमनुत्तमम्॥ ४६ ॥

ब्रह्मणा यत्पुरा प्रोक्तं पुलस्त्याय महात्मने
पुलस्त्येनाथ भीष्माय गङ्गाद्वारे प्रभाषितम्॥ ४७ ॥

ब्रह्मणा यत्पुरा प्रोक्तं पुलस्त्याय महात्मने
पुलस्त्येनाथ भीष्माय गङ्गाद्वारे प्रभाषितम्॥ ४७ ॥

धन्यं यशस्यमायुष्यं सर्वपापप्रणाशनम्
कीर्तनं श्रवणं चास्य धारणं च विशेषतः॥ ४८ ॥

धन्यं यशस्यमायुष्यं सर्वपापप्रणाशनम्
कीर्तनं श्रवणं चास्य धारणं च विशेषतः॥ ४८ ॥

सूतेनानुक्रमेणेदं पुराणं सम्प्रकाशितम्
ब्राह्मणेषु पुरा यच्च ब्रह्मणोक्तं सविस्तरम्॥ ४९ ॥

सूतेनानुक्रमेणेदं पुराणं सम्प्रकाशितम्
ब्राह्मणेषु पुरा यच्च ब्रह्मणोक्तं सविस्तरम्॥ ४९ ॥

पादमस्य विदन्सम्यग्योधीयीत जितेन्द्रियः
तेनाधीतं पुराणं स्यात्सर्वं नास्त्यत्र संशयः५० 1.2.50
यो विद्याच्चतुरो वेदान्साङ्गोपनिषदो द्विजः
पुराणं च विजानाति यः स तस्माद्विचक्षणः॥ ५१ ॥

पादमस्य विदन्सम्यग्योधीयीत जितेन्द्रियः
तेनाधीतं पुराणं स्यात्सर्वं नास्त्यत्र संशयः५० 1.2.50
यो विद्याच्चतुरो वेदान्साङ्गोपनिषदो द्विजः
पुराणं च विजानाति यः स तस्माद्विचक्षणः॥ ५१ ॥

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति॥ ५२ ॥

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति॥ ५२ ॥

अधीत्य चैकमध्यायं स्वयं प्रोक्तं स्वयम्भुवा
आपदः प्राप्य मुच्येत यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम्॥ ५३ ॥

अधीत्य चैकमध्यायं स्वयं प्रोक्तं स्वयम्भुवा
आपदः प्राप्य मुच्येत यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम्॥ ५३ ॥

पुरा परम्परां वक्ति पुराणं तेन वै स्मृतम्
निरुक्तिमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ ५४ ॥

पुरा परम्परां वक्ति पुराणं तेन वै स्मृतम्
निरुक्तिमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ ५४ ॥

ऋषयोह्यब्रुवन्सूतं कथं भीष्मेण सङ्गतः
ब्रह्मणो मानसः पुत्रः पुलस्त्यो भगवानृषिः॥ ५५ ॥

ऋषयोह्यब्रुवन्सूतं कथं भीष्मेण सङ्गतः
ब्रह्मणो मानसः पुत्रः पुलस्त्यो भगवानृषिः॥ ५५ ॥

दुर्लभं दर्शनं यस्य नरैः पापसमन्वितैः
अत्याश्चर्यमिदं सूत क्षत्रियेण कथं मुनिः॥ ५६ ॥

दुर्लभं दर्शनं यस्य नरैः पापसमन्वितैः
अत्याश्चर्यमिदं सूत क्षत्रियेण कथं मुनिः॥ ५६ ॥

आराधितो बृहद्भूतस्तन्नो वद महामते
कीदृशं वा तपस्तेन को वान्यो नियमः कृतः॥ ५७ ॥

आराधितो बृहद्भूतस्तन्नो वद महामते
कीदृशं वा तपस्तेन को वान्यो नियमः कृतः॥ ५७ ॥

येन तुष्टो मुनिर्ब्राह्मस्तथा तेन प्रभाषितः
पर्वं वाप्यथ पर्वार्धं समग्रं वा प्रभाषितम्॥ ५८ ॥

येन तुष्टो मुनिर्ब्राह्मस्तथा तेन प्रभाषितः
पर्वं वाप्यथ पर्वार्धं समग्रं वा प्रभाषितम्॥ ५८ ॥

यस्मिन्स्थाने यथादृष्टः पुलस्त्यो भगवानृषिः
तन्नो वद महाभाग कल्याः स्म श्रवणे वयम्॥ ५९ ॥

यस्मिन्स्थाने यथादृष्टः पुलस्त्यो भगवानृषिः
तन्नो वद महाभाग कल्याः स्म श्रवणे वयम्॥ ५९ ॥

सूत उवाच
यत्र गङ्गा महाभागा साधूनां हितकारिणी
विभिद्य पर्वतं वेगान्निःसृता लोकपावनी॥ ६० ॥

सूत उवाच
यत्र गङ्गा महाभागा साधूनां हितकारिणी
विभिद्य पर्वतं वेगान्निःसृता लोकपावनी॥ ६० ॥

गङ्गाद्वारे महातीर्थे भीष्मः पितृपरायणः
शुश्रूषुः सुचिरं कालं महतां नियमे स्थितः॥ ६१ ॥

गङ्गाद्वारे महातीर्थे भीष्मः पितृपरायणः
शुश्रूषुः सुचिरं कालं महतां नियमे स्थितः॥ ६१ ॥

यावद्वर्षशतं साग्रं परमेण समाधिना
ध्यायमानः परं ब्रह्म त्रिकालं स्नानमाचरत्॥ ६२ ॥

यावद्वर्षशतं साग्रं परमेण समाधिना
ध्यायमानः परं ब्रह्म त्रिकालं स्नानमाचरत्॥ ६२ ॥

पितॄन्देवांस्तर्पयतः स्वाध्यायेन महात्मनः
आत्मानं कर्षतश्चास्य तुष्टो देवः पितामहः॥ ६३ ॥

पितॄन्देवांस्तर्पयतः स्वाध्यायेन महात्मनः
आत्मानं कर्षतश्चास्य तुष्टो देवः पितामहः॥ ६३ ॥

उवाच तनयं ब्रह्मा पुलस्त्यमृषिसत्तमम्
स त्वं देवव्रतं भीष्मं वीरं कुरुकुलोद्भवम्॥ ६४ ॥

उवाच तनयं ब्रह्मा पुलस्त्यमृषिसत्तमम्
स त्वं देवव्रतं भीष्मं वीरं कुरुकुलोद्भवम्॥ ६४ ॥

तपसः सन्निवर्त्तस्व कारणं चास्य कीर्त्तय
पितॄन्भक्त्या महाभागो ध्यायमानस्समास्थितः॥ ६५ ॥

तपसः सन्निवर्त्तस्व कारणं चास्य कीर्त्तय
पितॄन्भक्त्या महाभागो ध्यायमानस्समास्थितः॥ ६५ ॥

यो ह्यस्य मनसः कामस्तं सम्पादयमाचिरम्
पितामहवचः श्रुत्वा पुलस्त्यो मुनिसत्तमः॥ ६६ ॥

यो ह्यस्य मनसः कामस्तं सम्पादयमाचिरम्
पितामहवचः श्रुत्वा पुलस्त्यो मुनिसत्तमः॥ ६६ ॥

गङ्गाद्वारमथागत्य भीष्मं वचनमब्रवीत्
वरं वरय भद्रं ते यत्ते मनसि वर्त्तते॥ ६७ ॥

गङ्गाद्वारमथागत्य भीष्मं वचनमब्रवीत्
वरं वरय भद्रं ते यत्ते मनसि वर्त्तते॥ ६७ ॥

तुष्टस्ते तपसा वीर साक्षाद्देवः पितामहः
ब्रह्मणा प्रेषितस्तेहं वरान्दास्यामि काङ्क्षितान्॥ ६८ ॥

तुष्टस्ते तपसा वीर साक्षाद्देवः पितामहः
ब्रह्मणा प्रेषितस्तेहं वरान्दास्यामि काङ्क्षितान्॥ ६८ ॥

भीष्मोपि तद्वचः श्रुत्वा मनःश्रोत्रसुखावहम्
उन्मील्य नयने दृष्ट्वा पुलस्त्यं पुरतः स्थितम्॥ ६९ ॥

भीष्मोपि तद्वचः श्रुत्वा मनःश्रोत्रसुखावहम्
उन्मील्य नयने दृष्ट्वा पुलस्त्यं पुरतः स्थितम्॥ ६९ ॥

अष्टाङ्गप्रणिपातेन नत्वा तं मुनिसत्तमम्
उवाच प्रणतो भूत्वा सर्वाङ्गालिङ्गितावनिः॥ ७० ॥

अष्टाङ्गप्रणिपातेन नत्वा तं मुनिसत्तमम्
उवाच प्रणतो भूत्वा सर्वाङ्गालिङ्गितावनिः॥ ७० ॥

अद्य मे सफलं जन्म दिनं चेदं सुशोभनम्
भवतश्चरणौ दृष्टौ जगद्वन्द्यौ मया त्विह॥ ७१ ॥

अद्य मे सफलं जन्म दिनं चेदं सुशोभनम्
भवतश्चरणौ दृष्टौ जगद्वन्द्यौ मया त्विह॥ ७१ ॥

तपसश्च फलं प्राप्तं यद्दृष्टोभगवान्मया
वरप्रदो विशेषेण सम्प्राप्तश्च नदीतटे॥ ७२ ॥

तपसश्च फलं प्राप्तं यद्दृष्टोभगवान्मया
वरप्रदो विशेषेण सम्प्राप्तश्च नदीतटे॥ ७२ ॥

इयं ब्रसी मया क्लप्ता आस्यतां सुखदा कृता
अर्घ्यपात्रे तु पालाशे दूर्वाक्षतसुमैः कुशैः॥ ७३ ॥

इयं ब्रसी मया क्लप्ता आस्यतां सुखदा कृता
अर्घ्यपात्रे तु पालाशे दूर्वाक्षतसुमैः कुशैः॥ ७३ ॥

सर्षपैश्च दधिक्षौद्रैर्यवैश्च पयसा सह
अष्टाङ्गो ह्येष निर्द्दिष्टो ह्यर्घो हि मुनिभिः पुरा॥ ७४ ॥

सर्षपैश्च दधिक्षौद्रैर्यवैश्च पयसा सह
अष्टाङ्गो ह्येष निर्द्दिष्टो ह्यर्घो हि मुनिभिः पुरा॥ ७४ ॥

श्रुत्वैतद्वचनं तस्य भीष्मस्यामिततेजसः
उपविष्टो ब्रह्मसुतः पुलस्त्यो भगवानृषिः॥ ७५ ॥

श्रुत्वैतद्वचनं तस्य भीष्मस्यामिततेजसः
उपविष्टो ब्रह्मसुतः पुलस्त्यो भगवानृषिः॥ ७५ ॥

विष्टरं सहपाद्येन अर्घपात्रं मुदान्वितः
जुजोष भगवान्प्रीतः सदाचारेण तेन तु॥ ७६ ॥

विष्टरं सहपाद्येन अर्घपात्रं मुदान्वितः
जुजोष भगवान्प्रीतः सदाचारेण तेन तु॥ ७६ ॥

पुलस्त्य उवाच
सत्यवान्दानशीलोसि सत्यसन्धिर्नरेश्वरः
ह्रीमान्मैत्रः क्षमाशीलो विक्रान्तः शत्रुशासने॥ ७७ ॥

पुलस्त्य उवाच
सत्यवान्दानशीलोसि सत्यसन्धिर्नरेश्वरः
ह्रीमान्मैत्रः क्षमाशीलो विक्रान्तः शत्रुशासने॥ ७७ ॥

धर्मज्ञस्त्वं कृतज्ञस्त्वं दयावान्प्रियभाषिता
मान्यमानयिता विज्ञो ब्रह्मण्यः साधुवत्सलः॥ ७८ ॥

धर्मज्ञस्त्वं कृतज्ञस्त्वं दयावान्प्रियभाषिता
मान्यमानयिता विज्ञो ब्रह्मण्यः साधुवत्सलः॥ ७८ ॥

तुष्टस्तेहं सदा वत्स प्रणिपातपरस्य वै
प्रब्रूहि त्वं महाभाग कथनं ते वदाम्यहम्॥ ७९ ॥

तुष्टस्तेहं सदा वत्स प्रणिपातपरस्य वै
प्रब्रूहि त्वं महाभाग कथनं ते वदाम्यहम्॥ ७९ ॥

भीष्म उवाच
भगवन्भगवान्ब्रह्मा कस्मिन्काले स्थितो विभुः
सृष्टिं चकार वै पूर्वं देवादीनां वदस्व मे॥ ८० ॥

भीष्म उवाच
भगवन्भगवान्ब्रह्मा कस्मिन्काले स्थितो विभुः
सृष्टिं चकार वै पूर्वं देवादीनां वदस्व मे॥ ८० ॥

स्थितिं वा भगवान्विष्णुः कथं रुद्रस्तु निर्मितः
कथं वा ऋषयो देवास्सृष्टास्तेन महात्मना॥ ८१ ॥

स्थितिं वा भगवान्विष्णुः कथं रुद्रस्तु निर्मितः
कथं वा ऋषयो देवास्सृष्टास्तेन महात्मना॥ ८१ ॥

कथं पृथ्वी कथं व्योम कथं चेमे तु सागराः
कथं द्वीपाः पर्वताश्च ग्रामारण्यपुराणि च॥ ८२ ॥

कथं पृथ्वी कथं व्योम कथं चेमे तु सागराः
कथं द्वीपाः पर्वताश्च ग्रामारण्यपुराणि च॥ ८२ ॥

मुनीन्प्रजापतींश्चैव सप्तर्षीन्प्रवरानपि
वर्णान्वायुं पुरास्थानं गन्धर्वान्यक्षराक्षसान्॥ ८३ ॥

मुनीन्प्रजापतींश्चैव सप्तर्षीन्प्रवरानपि
वर्णान्वायुं पुरास्थानं गन्धर्वान्यक्षराक्षसान्॥ ८३ ॥

तीर्थानि सरितो वाथ सूर्यादीन्ग्रहतारकान्
यथा ससर्ज भगवांस्तथा मे त्वं वदस्व ह॥ ८४ ॥

तीर्थानि सरितो वाथ सूर्यादीन्ग्रहतारकान्
यथा ससर्ज भगवांस्तथा मे त्वं वदस्व ह॥ ८४ ॥

पुलस्त्य उवाच
परः पराणां परमः परमात्मा पितामहः
रूपवर्णादिरहितो विशेषण विवर्जितः॥ ८५ ॥

पुलस्त्य उवाच
परः पराणां परमः परमात्मा पितामहः
रूपवर्णादिरहितो विशेषण विवर्जितः॥ ८५ ॥

अपक्षयविनाशाभ्यां परिणामर्द्धिजन्मभिः
गुणैर्विवर्जितः सर्वैः स भातीति हि केवलम्॥ ८६ ॥

अपक्षयविनाशाभ्यां परिणामर्द्धिजन्मभिः
गुणैर्विवर्जितः सर्वैः स भातीति हि केवलम्॥ ८६ ॥

सर्वत्रासौ समश्चापि वसन्ननुपमो मतः
भावयन्ब्रह्मरूपेण विद्वद्भिः परिपठ्यते॥ ८७ ॥

सर्वत्रासौ समश्चापि वसन्ननुपमो मतः
भावयन्ब्रह्मरूपेण विद्वद्भिः परिपठ्यते॥ ८७ ॥

तं गुह्यं परमं नित्यमजमक्षयमव्ययम्
तथा पुरुषरूपेण कालरूपेण संस्थितम्॥ ८८ ॥

तं गुह्यं परमं नित्यमजमक्षयमव्ययम्
तथा पुरुषरूपेण कालरूपेण संस्थितम्॥ ८८ ॥

तं नत्वाहं प्रवक्ष्यामि यथा सृष्टिं चकार ह
पूर्वं तु पद्मशयनादुत्थाय जगतःप्रभुः॥ ८९ ॥

तं नत्वाहं प्रवक्ष्यामि यथा सृष्टिं चकार ह
पूर्वं तु पद्मशयनादुत्थाय जगतःप्रभुः॥ ८९ ॥

गुणव्यञ्जनसम्भूतः सर्गकाले नराधिप
सात्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधा महान्॥ ९० ॥

गुणव्यञ्जनसम्भूतः सर्गकाले नराधिप
सात्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधा महान्॥ ९० ॥

प्रधानतत्वेन समं तथा बीजादिभिर्वृतः
वैकारिकस्तैजसश्च भूतादिश्चैव तामसः॥ ९१ ॥

प्रधानतत्वेन समं तथा बीजादिभिर्वृतः
वैकारिकस्तैजसश्च भूतादिश्चैव तामसः॥ ९१ ॥

त्रिविधोयमहङ्कारो महत्तत्त्वादजायत
भूतेन्द्रियाणां पञ्चानां तथा कर्मेन्द्रियैः सह॥ ९२ ॥

त्रिविधोयमहङ्कारो महत्तत्त्वादजायत
भूतेन्द्रियाणां पञ्चानां तथा कर्मेन्द्रियैः सह॥ ९२ ॥

पृथिव्यापस्तथातेजो वायुराकाशमेव च
एकैकशः स्वरूपेण कथयामि यथोत्तरम्॥ ९३ ॥

पृथिव्यापस्तथातेजो वायुराकाशमेव च
एकैकशः स्वरूपेण कथयामि यथोत्तरम्॥ ९३ ॥

शब्दमात्रमथाकाशं भूतादिः खं समावृणोत्
अथाकाशं विकुर्वाणं स्पर्शमात्रं ससर्ज ह॥ ९४ ॥

शब्दमात्रमथाकाशं भूतादिः खं समावृणोत्
अथाकाशं विकुर्वाणं स्पर्शमात्रं ससर्ज ह॥ ९४ ॥

बलवानेष वै वायुस्तस्य स्पर्शो गुणो मतः
आकाशं शब्दमात्रं तु स्पर्शमात्रं समावृणोत्॥ ९५ ॥

बलवानेष वै वायुस्तस्य स्पर्शो गुणो मतः
आकाशं शब्दमात्रं तु स्पर्शमात्रं समावृणोत्॥ ९५ ॥

ततो वायुर्विकुर्वाणो रूपमात्रं ससर्ज ह
ज्योतीरूपन्तु तद्वायुस्तद्रूपगुणमुच्यते॥ ९६ ॥

ततो वायुर्विकुर्वाणो रूपमात्रं ससर्ज ह
ज्योतीरूपन्तु तद्वायुस्तद्रूपगुणमुच्यते॥ ९६ ॥

स्पर्शरूपस्तु वै वायू रूपमात्रं समावृणोत्
ज्योतिश्चापि विकुर्वाणं रसमात्रं ससर्ज ह॥ ९७ ॥

स्पर्शरूपस्तु वै वायू रूपमात्रं समावृणोत्
ज्योतिश्चापि विकुर्वाणं रसमात्रं ससर्ज ह॥ ९७ ॥

सम्भवन्ति ततोम्भांसि रूपमात्रं समावृणोत्
विकुर्वाणानि चाम्भांसि गन्धमात्रं ससर्जिरे॥ ९८ ॥

सम्भवन्ति ततोम्भांसि रूपमात्रं समावृणोत्
विकुर्वाणानि चाम्भांसि गन्धमात्रं ससर्जिरे॥ ९८ ॥

सङ्घातो जायते तस्मात्तस्य गन्धो मतो गुणः
तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश॥ ९९ ॥

सङ्घातो जायते तस्मात्तस्य गन्धो मतो गुणः
तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश॥ ९९ ॥