०३

तृतीयः सर्गः

रसोद्गार-कथास्वादनो नाम

स्नातानुलिप्त-वपुषः पुपुषुः स्व-भास् तन्-
निर्माल्य-माल्य-वसनाभरणेन दास्यः ।
प्रास्य स्व-कामम् अनुवृत्ति-रतास् तयोर् याः
श्री-रूप-मञ्जरि-समान-गुणाभिधानाः ॥१॥

किङ्करीणां परिचर्यां वर्णयितुम् आदौ ता एव वर्णयति द्वाभ्यां श्लोकाभ्याम् । स्नातानुलिप्त-वपुषो दास्यः तस्या राधाया निर्माल्य-माल्य-वसनाभरणेन स्व-भासः स्व-कान्तीः पुपुषुः, स्वस्य कामं कामनं प्रास्य त्यक्त्वा तयोः राधा-कृष्णयोर् अनुवृत्तौ रताः । कथं-भूताः? यथासां श्रियो मञ्जरी, रूपस्य मञ्जरी, तथैव तत्-समाना एव गुणा अभिधानानि यासां, तथा चासां शोभा-रूपानुरूपा एव गुणाद्या इत्य् अर्थः । पक्षे, श्री-रूप-मञ्जरि-समान-गुणा अभिधानानि नामानि यासां नाम-साम्यं मञ्जरीत्वांशेन ॥१॥

ता विद्युद्-उद्द्युति-जयि-प्रपदैक-रेखा
वैदग्ध्य एव किल मूर्ति-भृतस् तथापि ।
यूथेश्वरीत्वम् अपि सम्यग् अरोचयित्वा
दास्यामृताब्धिम् अनुसस्नुर् अजस्रम् अस्याः ॥२॥
विद्युताम् उत्कृष्ट-द्युतिं जेतुं शीलं यस्यास् तथा-भूता **प्रपदस्य पादाग्रस्य एक-रेखापि **यासां, एवं-भूताः, अथ च मूर्ता वैदग्ध्य एव, ता दास्योऽपि यद्यपि यूथेश्वरीत्व एव योग्यास्, तथापि यूथेश्वरीत्वं सम्यग् रुचि-विषयम् अकृत्वा अस्या राधाया दास्यामृताब्धौ अजस्रं सस्नुः स्नानं चक्रुः ॥२॥

स्वश्रू-पुरान्तर-गतोत्तर-पार्श्व-वर्ति-
भ्राजिष्णु-धाम वर-शिल्प-कलैक-धाम ।
तातेन वत्सलतया वृषभानुनैव
निर्मापितं तद्-उपमापि तद् एव नान्यत् ॥३॥

किङ्करीर् वर्णयित्वा अधुना तासां सर्वोपयोगि-राधा-गृहादिकं वर्णयति— स्वश्रूर् जटिला, तस्या अन्तः-पुर-गतं, अथ चान्तः-पुरस्योत्तर-पार्श्व-वर्ति यत् भ्राजिष्णु-धाम, राधायाः स्वतन्त्र-वास-स्थानं, तद् वृषभानुना तातेन वत्सलतया हेतु-भूतया निर्मापितम् । कीदृशं ? श्रेष्थ-शिल्पं, वैदग्ध्यस्यैकास्पदम् ॥३॥

स्थूणा-प्रघाण-पटलाङ्गण-तोरणाली-
गोपानसी-विविध-कोष्ठ-कपाट-वेद्यः ।
राजन्ति यत्र मणि-दीप-तति-प्रदीप्त-
वैचित्र्य-निर्मित-जनेक्षण-चित्र-भावाः ॥४॥

यत्र वास-स्थाने स्थूणादयो राजन्ति । स्थूणा “थाम” इति प्रसिद्धा । प्रघाणः “परछाति” इति, “छज्जा” इति प्रसिद्धा । पटलं “च्छाति” इति प्रसिद्धम् । अङ्गणं “आङ्गिना” इति प्रसिद्धम् । तोरणाली बहिर्-द्वार-श्रेणी । गोपानसी “पङ्” इति प्रसिद्धा । कोष्ठः “कोठा” इति प्रसिद्धः । कपाटं “कबाट” इति प्रसिद्धम् । एते कथं-भूताः ? मणि-प्रदीप-समूहेन प्रदीप्तं यद् वैचित्र्यं नाना-विध-चित्रवत्त्वं, तेन निर्मितो जनानाम् ईक्षणस्य आश्चर्यं भावो यासाम् ।

श्लेषेण चित्र-भावो विचित्रात्मकता नारायणस्य भजनाद् एव सारूप्य-प्राप्तेः स्व-निष्ठ अस्य तु दर्शनाद् एव जडता-रूप चित्र-भाव-प्राप्तिर् इति भावः । अतो नारायणाद् अपि गृह-स्थित-वैचित्र्योत्कर्षः सिद्धः ॥४॥

यत्रेन्द्र-नीलमणि-भूर् वलभी घनाभा
हंसालिर् अप्य् उपरि राजति राजती सा ।
ये वीक्ष्य बन्धु-रिपु-भान-भृतो वितत्य
सङ्कोचयन्ति शिखिनः स्व-शिखण्ड-पङ्क्तीः ॥५॥
यत्र वास-स्थाने इन्द्र-नीलमणिना उत्पत्तिर् यस्या एवं-भूता कोष्ठादीनां सर्व्ओपरि-देशे राजती रजत-निर्मिता हंस-श्रेणी राजति, ये वलभी हंस-श्रेण्यौ वीक्ष्य बन्धु-रिपु-भान-भृतः शिखण्डिनो मयूराः शिखण्डस्य पुच्छस्य पङ्क्तीः आदौ मेघ-तुल्य-वलभी-रूप-बन्धु-दर्शनेन हर्षाद् वितत्य विस्तार्य, पश्चात् तदानीम् एव स्व-शत्रोर् हंसस्य दर्शनेन भयात् सङ्कोचयन्ति ॥५॥

तत्रोपवेश-शयनाशन-भूषणादि-
वेदीर् विमृज्य परिलिप्य विशोध्य तास् ताः ।
आस्तीर्य राङ्कवम् उपर्य् उपयुक्त-मुक्तम्
उल्लोचम् उन्नत-मुदो मिलिता बबन्धुः ॥६॥

तासां किङ्करीणां सेवाम् आह—तत्र गृह-मध्ये, विशोध्येति वस्त्रेण, राङ्कवं मृग-रोम-निर्मितं कोमलासनम् आस्तीर्य तस्य उपरि-देश उपयुक्ता मुक्ता यत्र, एवं-भूतम् उल्लोचं “चान्दोया” इति प्रसिद्धे चन्द्रातपं, उन्नत-मुदस् ता दास्यः मिलिताः सत्यः बबन्धुः, तद्-बन्धेनैकापेक्षया मिलिताः ॥६॥

एका ममार्ज मणि-काञ्चन-भाजनानि
काचित् पयः समय-योग्यम् उपानिनाय ।
चित्रांशुकापिहित-रत्न-चतुष्किकायाम्
अलम्बनीयम् अदधाद् अपरोप-बर्हम् ॥७॥
समय-योग्यं च पय इति ग्रीष्मे शीतलं शीते उष्णं जलम् इत्य् अर्थः । चित्र-वस्त्रेण आच्छादित-रत्न-चतुष्किकायां “तकिया” इति प्रसिद्धम् अलम्बनीयोपबर्हम् । अपरा किङ्करी अदधाद् ॥७॥

पूर्वेद्युर् अंशुक-मणीमय-भूषणानि
मृष्टानि यत्र निहितान्य् अथ सम्पुटं तत् ।
उच्चैर् झनद्-वलय-राजि समुद्घटय्य
काचिज् जघर्ष विधु-कुङ्कुम-चन्दनानि ॥८॥
काचित् पूर्व-दिवसे मृष्टानि वस्त्र-मणि-मय-भूषणानि निहितानि यत्र, एवं-भूतं तत् सम्पुटम् उद्घटय्य झनन्ती वलय-श्रेणी यत्र, एवं-भूतं यथा स्यात् तथा इति उद्घटन-क्रिया-विशेषणं कुङ्कुमादीनि जघर्ष, सर्वादौ पेटिकोद्घटनं च वस्त्रालङ्कारादि-दर्शनार्थं, तासां स्वभाव एव ॥८॥

अन्या व्यधत्त सुमनाः सुमनोभिर् एव
चित्रैः किरीट-कटकाङ्गद-हार-काञ्चीः ।
जाति-लवङ्ग-खदिरादिभिर् अज्यमानाः
काचिद् बबन्ध सुरसाः फणि-वल्ली-वीटीः ॥९॥
शोभन-मना अन्या चित्रैः सुमनोभिः पुष्पैः किरीट-वलयादीन् व्यधत्त । अङ्गदः “बाजु-बन्ध” इति प्रसिद्धः । फणि-वल्ली-वीटीः पर्ण-निर्मित-वीटिकाः ॥९॥

अत्रान्तरे प्रति-दिशं दधि-मन्थनोत्थ-
रावैर् अवारित-महीसुर-वेद-घोषैः ।
हम्बा-ध्वनि-व्यतिविधान-मिथोऽवधायि
धेन्व्-आलि-तर्णक-घटा-वलद्-अन्तरायैः ॥१०॥
वृन्दिष्ट-वन्दि-जन-वृन्द-वितायमान-
श्री-कृष्ण-कीर्ति-विरुदालि-सुधा-तरङ्गैः ।
शारी-शुक-व्रज-कलैः कलविङ्क-केकि-
कोलाहलैः क्रमत एव समेधमानैः ॥११॥
जाग्रत्सु-लोक-निचयेष्व् अथ वासरेति
कर्तव्य-भावन-परेष्व् अधिशय्यम् एव ।
कृष्णेक्षण-क्षण-सतृष्णतया पुरन्ध्री-
वृन्देषु नन्द-गृह-सन्दित-मानसेषु ॥१२॥
अत्रान्तरे प्रातः-काल-रूपावसरे प्रति-दिशं दधि-मन्थनोत्थ-रावैर् आवरितोऽनभिभूतः, अत एव तादृश-मन्थन-शब्दापेक्षया महान् यो महीसुरस्य ब्राह्मणस्य वेद-घोषस् तैर् जाग्रतत्सु लोक-निचयेषु एवं वक्ष्यमाण-विहारादिषु च सत्सु श्यामला तत्र राधिका-निकटे एत्य आस्त इति नवम-[§१८]-श्लोकेन सहान्वयः ।

वेद-घोषैः कीदृशैः ? हम्बा-ध्वनेः परस्पर-कृत-शब्दे परस्परावधानं च येषां तेषां धेनु-श्रेणी-वत्स-घटानां बलवद्-अन्तरायो यतस् तैः । धेनु-वत्सयोर् दोहन-समये परस्पर-शब्द-श्रवणम् अवान्तर-वेद-शब्दस्य प्रैबन्धाद् इत्य् अर्थः ।

लोकानां जागरणं कारणान्तराण्य् आह—वृन्दिष्टोऽतिशय-श्रेष्ठो यो वन्दि-जन-समूहस् तेन वितायमानैस् तादृश-सुधा-तरङ्गैः, कलविङ्कः “चिरिया” इति प्रसिद्धः । एतैः शब्दैः क्रमत उत्तरोत्तर-क्षणे एव समेधमानैः, तथा च सर्वेषां ब्राह्मणानाम् एकदा जागरणं न सम्भवति, अत एव जागरण-क्रमत एव शब्दानां वृद्धि-क्रमो बोध्यऊ ।

एवम् अधिशय्यम् एव दिवस-सम्बन्धीति कर्तव्यता-भावन-परेषु जनेषु सत्सु, एवं श्री-कृष्णस्य ईक्षणे क्षणेन जातं यत् सतृष्णतत्वं तेन हेतुना पुरन्ध्री-वृन्देषु नन्द-गृह-बद्ध-मानसेषु सत्सु ॥१०-१२॥

नाप्त्रि-मुखाम्बुज-विलोकन-जीवितायां
तत्रोपसृत्य सहसा मुखराभिधायाम्[^८]** ।
वात्सल्य-रत्न-पटली-भृत-पेटिकायां
राधे क्व पुत्रि भवसीति समाह्वयन्त्याम् ॥१३॥**

तत्र राधिका-मन्दिर-निकटे मुखरा विधायाम् उपसृत्य आगत्य—हे राधे ! पुत्रि त्वं कुत्र भवसीति समाह्वयन्त्यां सत्याम् ॥१३॥

एषास्मि किं कथयसीति तया प्रबुद्ध्य
सद्यः स-जृम्भण-स-घूर्ण-दृशेक्षितायाम् ।
श्री-कृष्ण-पीत-वसनं तद्-उरस्य् अवेक्ष्य
तस्यानवेक्षणम् अथाप्य् अभिनीतवत्याम् ॥१४॥

एवम् एषा राधाहम् अस्मि । त्वं किं कथयसीति तया सद्यः प्रबुद्ध्य जागरित्वा जृम्भा-घूर्णा-सहित-दृशेक्षितायां मुखरायां सत्यां तस्या राधाया वक्षः-स्थले पीत-वसनं वीक्ष्यापि राधा-लज्जिता भविष्यतीति शङ्कया तस्य अनवेक्षणम् अभिनीतवत्यां मुखरायां सत्याम् ॥१४॥

प्रातर् बभूव तद् अपि स्वपिषि त्वम् अद्य
नोद्यन्तम् अम्बर-मणिं किम् इहावधत्से ।
स्नात्वा तद् एतम् अभिपूज्य किम् अप्य् अशान
हा ते तनुं प्रति-दिनं तनुताम् उपैति ॥१५॥
उद्यन्तम् अम्बर-मणिं सूर्यं किं न अवधत्से ? तत् तस्मात् स्नात्वा एतं सूर्यम् अभिपूज्य किम् अपि वस्तु अशान भुङ्क्ष्व । हा कष्टं प्रति-दिनं व्याप्य तनुतां क्षीणताम् ॥१५॥

इत्य् अश्रु-बिन्दुभिर् इमाम् अभिषिच्य पाणि-
मृष्टाङ्गम् अङ्क-निहिताम् अभिलाल्य तस्याम् ।
गोपेन्द्र-मन्दिरम् अतित्वरया गतायां
कृष्णेक्षणोत्कलिकया कलिकान्तरायाम् ॥१६॥
एकैकशोऽथ मिलितासु सखीषु सर्वास्व्
अन्योन्य-हास-परिहास-परासु तासु ।
सुश्लिष्ट-मण्डलतयैव कृतोपवेशास्व्
अरूढ-रत्न-मणि-हेम-चतुष्किकासु ॥१७॥
अङ्क-निहिताम् एतां राधाम् अश्रु-बिन्दुभिर् अभिषिच्य, पाणिना आमृष्टम् अङ्गम् अभिलाल्य च, श्री-कृष्ण-दर्शनार्थं गोपेन्द्र-मन्दिरम् अतित्वरया गतायां तस्यां मुखरायां सत्याम् ॥१६-१७॥

श्री-राधिका-मिलनम् एव समस्त-हर्ष-
सस्यैक-वर्षम् इति यद् धृदि निश्चिकाय ।
तच् छ्यामलैत्य समया समयाभिविज्ञा
श्लिष्टा तया सुषमयेव तदास तत्र ॥१८॥
तदा प्रातः-काले समयाभिज्ञा श्यामा समया राधिका-निकटे तया राधया सुश्लिष्टा आलिङ्गिता । ननु श्यामला तावत् स्वतन्त्र-यूथेश्वरी भवतीति कथं तस्या राधा-निकटागमनं सम्भवेत् ? अतस् तत्र कारणम् आह—यद् यस्मात् राधिका-मिलनम् एव समस्त-हर्ष-रूप-सस्य एकम् असाधारणं वर्षा-स्वरूपं समस्त-सस्यानि यथा वर्षां प्राप्य प्रफुल्लीभवन्ति, तथा समस्त-हर्षा अपि राधिका-मिलनं प्राप्य प्रफुल्लीभवन्तीति हृदि निश्चिकाय, यत् तस्माद् इत्य् आदि ॥१८॥

श्यामे त्वम् एव अधुनैव विचिन्त्यमाना
मन्-नेत्र-वर्त्म गमिता विधिना यथैव ।
तद्वत् स तर्ष-विटपी फलयिष्यते चेद्
अद्यैव तर्हि गणयान्य् अपि सुप्रभातम् ॥१९॥

अधुना राधिका श्री-कृष्णेन सह रात्रि-सम्बन्धि-विलासम् अनुराग-वशाद् विस्मृत्य स्व-मनो-दुःखं श्यामलां ज्ञापयितुं कथां रचयति—हे श्यामे ! त्वम् अधुनैव विचिन्त्यमाना यथा अनुकूलेन विधिना त्वं मन्-नेत्र-वर्त्म गमिता प्रापिता । तथा वक्तुम् अनर्हस् तर्ष-विटपीस् तृष्णा-रूप-वृक्षः फलयिष्यते चेत् तर्हि अद्यैव सुप्रभातं गणयानि ॥१९॥

हन्तैष सन्ततम् अतीव-समेधमानः
शश्वत् सखीभिर् अपि सुन्दरि सिच्यमानः ।
नाद्यापि यत् फलम् अधाद् अयि कोऽत्र हेतुर्
हा तत् कदातिरभसाद् अवलोकयिष्ये ॥२०॥

हे सुन्दरि ! श्यामे ! एष तर्ष-विटपी निरन्तरम् एधमान एवं निरन्तरं सखीभिः सिच्यमानश् च, अद्यापि यद् यस्मात् फलं न अधात्, अत्र को हेतुः ? हा कष्टम् । तत् फलम् ॥२०॥

राधे स ते न फलितो यदि तत् फलिष्यत्य्
आश्चर्यम् अस्य फलम् अप्य् अलसाङ्गि बुध्ये ।
आस्वाद्यमानम् अपि सौरभ-मादितालिः
प्रत्याययत्य् अननुभूतम् इव स्वम् उच्चैः ॥२१॥

इत्थं राधिकायाः तादृश-वाक्यम् अवेत्य श्यामला भङ्ग्या श्री-कृष्णेन सह सम्भोग-व्यञ्जकं प्रत्युत्तरम् आह—हे राधे ! ते तव स तर्ष-विटपी न फलितो यदि तदा फलिष्यति, किं तु तस्य विटपिनः फलम् अपि आश्चर्यम् अहं बुध्ये । हे अलसाङ्गि ! इति रात्रि-कृतं विलासं व्यञ्जयति । आश्चर्यम् एवाह—सौरभेण मादितोऽलिर् भ्रमरः पक्षे आलिः सखी येन एवं-भूतम् आस्वाद्यमानम् अपि तत् फलं स्वम् अननुभूतम् इव प्रत्याययति । एतेन अनुराग-स्थायि-भावो ध्वनितः ॥२१॥

पक्ष्मावली बत यदीय-रसेन शोणे-
नारञ्जि कञ्ज-मुखि तन् न तद् अप्य् अपश्यः ।
यत्-स्वादन-व्यतिकराद् अधरो व्रणित्वम्
आगात् तथापि तद् अहो न कदाप्य् अभुक्थाः ॥२२॥

आश्चर्यान्तरम् आह—हे कञ्ज-मुखि ! राधे ! यत् फल-सम्बन्धि-शोणेन रसेन तव नेत्र-स्थ-पक्ष्मावलीर् आरञ्जि राग-युक्ती-कृता, तद् अपि तत् फलं त्वम् अपश्यः, एवं यत् फलस्यास्वादन-व्यतिकरात् पौनःपुन्यात् तव अधरो व्रणित्वम् आगात्, अहो आश्चर्यं, तत् फलं त्वं कदापि न अभुक्थाः, न भुक्तवती ॥२२॥

श्यामे त्वम् अप्य् अलम् अलक्षित-मन्-नितान्त-
स्वान्त-व्रणा हससि मां यद् अतो ब्रवीमि ।
विद्युद् विहन्ति तिमिरं निशि यद् दृशोस् तत्
सद्यः पुनर् द्विगुणयेद् इति भो प्रतीहि ॥२३॥

अधर-नेत्रादौ चिह्नं दृष्ट्वा श्री-कृष्णेन सहाङ्ग-सङ्गं निश्चिन्वन्ती श्यामलां प्रति स्व-मनो-दुःखं व्यञ्जयति—हे श्यामे ! अलक्षितो मदीय-निरन्तर-मनो-व्रणो यया एवं-भूता त्वं, यद् यस्मान् मां हससि, अतो अहं त्वां किञ्चिद् ब्रवीमि । निशि विद्युद् दृशोर् यत् तिमिरं हन्ति, सद्य एव तत् तिमिरं हन्ति, सद्य एव तत् तिमिरं पुनर् द्विगुणयेद् । हे श्यामे! एतत् तुल्यम् एव सहाङ्ग-सङ्गं प्रतीहि, एतद्-अपेक्षया वरम् असङ्गम् एव सम्यक् ॥२३॥

राधे कला-निधिर् अयं विधिनोपनीतस्
त्वां सन्ततामृत-मयैर् अधिनोत् कराग्रैः ।
यत् तत्-कलाः स्वयम् अहो कुचयोर् बिभर्षि
विद्युन्-निभत्व-परिवादम् अथापि दत्से ॥२४॥

अनुरागातिशयेन राधया ज्ञातं श्री-कृष्णं श्यामला तमो-नाशक-पूर्ण-चन्द्रत्वेन वर्णयति—हे राधे ! अयं न विद्युत्, किं तु समस्त-कलानां निधिः पूर्ण-चन्द्रः, पक्षे कृष्णः, विधिना उपनीतः प्रापितः सन् निरन्तरामृत-मयैः कराग्रैः, पक्षे हस्तस्याग्रैः, त्वाम् अधिनोत् सुखयामास । यत् यस्मात् तस्य कलाः स्वयम् एव कुच-द्वये बिभर्षि तथापि विद्युन्-निभत्व-रूपं परिवादं दत्से ददसे ॥२४॥

श्यामे स मे सखि ददौ न कलङ्कम् एव
सत्यं कलानिधिर् असाव् इति वः प्रतीतः ।
दत्ते कदापि मम दृष्टि-चकोरिका यैर्
ज्योत्स्ना-कणं यद् अपि तन् न पुनर् निकामम् ॥२५॥

सुहृद्-वाक्यस्य प्रामाण्यात् तस्य चन्द्रत्वम् अभ्युपगमम्य् एवाह—हे सखि ! यद् यस्मात् स मे मह्यं त्वया व्यञ्जितं कलङ्कम् एव ददौ यस्मात् स्वं निजं कलङ्कं मह्यं दत्त्वा सत्यं वो युष्माकम् असौ कलानिधिर् इति प्रतीतः । इति एवं-प्रकारेणासौ कलानिधिः प्रतीतः ख्यातः कर्तरि क्तः । किं तु कदाचित् मम उपकार-कर्तृत्वम् अपि तस्य नास्तीत्य् आह—यद्यपि ज्योत्स्ना-कणं दत्तं तथापि न निकामं यथेष्टं तथा च इन्द्रियाणां मध्ये मम नेत्रस्यापि न सम्पूर्ण-सुख-दायकत्वं तस्येति भावः ॥२५॥

राधे स्फुतं वद भवन्-मुख-पङ्कजोत्थ-
नक्ततनेहित-सुधा-द्युधुनी विधूय ।
तापं निमज्जयतु मां स्वम् अनु प्रभाते
कृत्यान्तरं मम कथं तद्-ऋते सुसिद्ध्येत् ॥२६॥

हे राधे ! अवहित्थां मा कुरु स्फुतं वद भवन्-मुख-पङ्कजोत्था या **रात्रि-**सम्बन्धि-विलास-रूपा सुधा-मय-गङ्गा सा मम तापं विधूय दूरीकृत्य मां स्वम् अनु स्वस्मिन् निमज्जयतु, अत एव तद्-ऋते तादृश-गङ्गा-मज्जनं विना प्रभाते मम कृत्यान्तरं कथं सिद्ध्येत् ? सदाचार-जनानां प्रातः-स्नानस्यावश्यापेक्षणीयत्वात् । वास्तवार्थस् तु तव विलास-वार्ता-श्रवणं विना मम कृत्यान्तरं न रोचिष्यत एवेति भावः ॥२६॥

श्यामेऽधि-कुञ्ज-निलयं नव-नील-कान्ति-
धारा यदा स्वपयितुं निशि मां प्रवृत्ता ।
तर्ह्य् एव पञ्च-शर-सञ्चय-नाट्य-रङ्ग-
भूमिं च केन च कथञ्चन यापिताऽऽसम् ॥२७॥

श्यामया प्रार्थितं विहार-श्रवणं ज्ञात्वा तं विहारं वक्तुं प्रवृत्तापि अनुराग-वशात् पर्यवसाने तस्य विदुन्-निभत्वम् एव व्यवस्थापयिष्यन्ती राधाह—हे श्यामे ! अधि-कुञ्ज-निलयं कुञ्ज-गृहे नवीन-नील-कान्ति-धारा यदा मां स्वपयितुं प्रवृत्ता, तदैव पञ्चशर-सञ्चयस्य कन्दर्प-समूहस्य नाट्य-सम्बन्धिनीं काञ्चन रङ्ग-भूमिं केन यापिता प्रापिता अहम् आसम्, अहं रङ्ग-भूमिं केनापि प्रापिता बभूवेत्य् अर्थः । केनेति पदेन औत्सुक्येनेति सूचयति । तथा च, तदानीं नख-शिख-पर्यन्तं कन्दर्प-समूहेन परिपूर्णा सती व्याकुलैवाभूतम् इति भावः ॥२७॥

तेभ्यस् ततः किम् अपि सभ्यतया नटेभ्यो
हृष्यन्त्य् अदां स्व-निखिलेन्द्रिय-वृत्ति-मुद्राः ।
किं वाहम् अप्य् अनटम् अत्र विचित्रम् एतत्
स्मर्तुं न सम्प्रति सखि प्रभवामि किञ्चित् ॥२८॥
ततस् तद्-अनन्तरं किं सभ्यतया हेतुना नृत्य-दर्शनात् तुष्यन्ती अहं तेभ्यः कन्दर्प-स्वरूप-नटेभ्यः स्वकीय-निखिलेन्द्रिय-वृत्ति-रूपाः । “रूपैया” इति प्रसिद्धा मुद्राः अदाम् । किं वा, अहम् अपि तत्र विचित्रम् अनटम्, तत् सर्वं स्मर्तुं न प्रभवामि । अनटम् इति पदेन सम्भोगेऽपि सन्देहो ध्वनितः ॥२८॥

राधे स पञ्चशर-कोटि-नटान् अपि स्वैर्
नाट्यैर् विलक्षयति कोऽपि विलास-सिन्धुः ।
तं चाप्य् अनर्तयद् अहो भवतीं स्मराजौ
तत् सूत्रधार-पदवीम् अपि भोस् तदागात् ॥२९॥

हे राधे ! कोऽपि श्री-कृष्ण-रूपो विलास-सिन्धुः स्वैर् नाट्यैः करणैः कन्दर्प-स्वरूप-कोटि-नटान् विलक्षयति विस्मापयति । अहो आश्चर्यम् । तं चापि विलास-सिन्धुं स्मराजौ कन्दर्प-युद्धे भवती अनर्तयत्, तत् तस्मात् तदा नृत्य-कारयित्री-रूपां सूत्रधार-पदवीम् अपि अगात्। कथं सभ्यतयेति ब्रूषे ? किं तु वैपरीत्याचरणम् अपि अशिक्षयद् इति भावः ॥२९॥

श्यामे ब्रवीषि यद् इदं यद् अवोचम् अन्या
याश् चानुभूति-ततयः कति वानिरुक्ताः ।
तत् सर्वम् एतद् अपि हन्त किम् इन्द्रजालं
स्वप्नो नु वा भ्रम-भरो मनसोऽथवा मे ॥३०॥

हे श्यामे ! त्वं यद् ब्रवीषि, एवम् अहम् अपि यद् अवोचम्, एवं त्वया मया वा अनिरुक्ता अन्याः कति वा अनुभूति-ततयः सन्ति । एतत् सर्वं किम् इन्द्रजालं वा मम मनसो भ्रमो वा, यथा अत्यन्त-तृष्णातुरस्य जनस्य स्वप्नादौ पाणकादि-भोजने जातेऽपि निद्रा-भङ्गे सति तस्य जनस्य पूर्ववत् तृष्णातुरत्वात् तृप्त्य्-अभावाच् च तद्-भोजनस्य मिथ्यात्वं कल्पते, तथा ममापि तादृश-विलासस्येति भावः ॥३०॥

राधे यद्-आस्य-सरसीरुह-गन्ध एवम्
अन्धीकरोति कुलजा-कुलम् आलि दूरात् ।
तन्-मध्व् अतीव-सुरसं सरसं पिबन्त्यास्
चित्त-भ्रमस् तव मदाद् इति नैव चित्रम् ॥३१॥

अधुना राधया सन्दिग्धत्वेन उत्थापितं मनसो भूम-रूपं तृतीय-पक्षं श्यामला यथार्थत्वेन निश्चिनोति—हे सखि ! राधे ! यस्य मुख-पद्म-सम्बन्धि गन्ध एवं कुलजा-कुलं दूराद् एवान्धीकरोति, तस्य मुख-पद्मस्य अतीव-सुरसं मधु सरसं यथा स्यात् तथा पिबन्त्यास् तव तादृश-मधु-पान-जन्य-मदात् चित्त-भ्रमो नैव चित्रम् ॥३१॥

अत्रान्तरे मधुरिका मिलिताथ पृष्टा
ताभिर् जगाद मधुरं शृणुतैतद् आल्यः ।
कस्यैचिद् एव कृतये व्रज-रज-वेश्म
प्राप्ताद्य कौतुकम् अहो यद् उषस्य् अपश्यम् ॥३२॥

अत्रावसारे मधुरिका-नाम्नी सखी मिलिता, ताभिः राधादिभिः पृष्टा सती मधुरं जगाद ॥३२॥

भोः कृष्ण कृष्ण नलिनेक्षण जागृहीति
गोष्ठेश्वरी स्नुत-कुचाऽत्मजम् आह्वयन्ती ।
तल्पान्तम् एत्य रभसेन विलोक्य कृष्णम्
आनन्द-बाष्प-पृषतैर् इमम् अभ्यषिञ्चत् ॥३३॥
बाष्प-पृषतैर् बाष्प-बिन्दुभिः ॥३३॥

**शय्योत्थितस्य दर-घूर्ण-दृशोऽथ तस्य
जृम्भा विसर्पद्-उरु-सौरभ-मादितालेः ।
सम्मोटनाति-भर-तिर्यग्-उदञ्चद्-आस्य-
पद्मैक-पार्श्व-चलित-स्खलितालकालेः ॥३४॥
आ-पाद-शीर्षम् अथ पाणि-तलाभिमर्षे-
णाव्याद् अजोऽङ्घ्रिम् इति मन्त्रम् उदाहरन्ती ।
संरक्ष्य तूणम् अखिलाङ्गम् अथोर्ध्व-दृष्ट्या
किञ्चित् स-काकु-भरम् अर्थयते स्म राज्ञी ॥३५॥ **

(युग्मकम्)

शय्योत्थितस्य कृष्णस्य अव्याद् अजोऽङ्घ्रिं [भा।पु। १०.६.२२] इति **मन्त्रम् उदाहरन्ती **व्रज-राज्ञी, अखिलाङ्गं संरक्ष्य ऊर्ध्व-दृष्ट्या नारायण-स्थाने किञ्चित् प्रार्थयते इति पर-श्लोकेन सहान्वयः । कथं-भूतस्य तादृश-मुख-पद्मस्य एक-पार्श्वे चलिता, अपर-पार्श्वे बन्धनात् स्खलिता अलक-श्रेणी यस्य ॥३४-३५॥

देवाधिदेव भवतैव चिरात् सुतोऽयं
दत्तः स्व-बन्धु-जन-जीवनताम् उपेतः ।
पाल्योऽपि नाथ भवतैव कृपा-भरेण
स्वेनैव काम् अपचितिं तव वेद्मि कर्तुम् ॥३६॥
अयं कृष्ण उपेतः प्राप्तः स्वेनैव कृपा-भरेण पाल्यः, तव काम् अपचितिं पूजां **कर्तुं वेद्मि **? अपि तु न काम् अपीत्य् अर्थः ॥३६॥

सा रोहिणी-भागवती-मुखरा-किलिम्बाः
कृष्णेक्षणोत्क-मनसः सहसा मिलन्तीः ।
दृष्ट्वा यथार्हम् अभिवादन-भाषनाद्यैः
सम्मान्य पुत्रम् अपि वन्दयते स्म हृष्टा ॥३७॥
सा यशोदा । मिलन्तीः रोहिण्य्-आद्या दृष्ट्वा अभिवादनाद्यैः सम्मान्य श्री-कृष्णम् अपि वन्दयते स्म नमस्कारं कारयति स्म ॥३७॥

गान्धर्विके शृणु यद् अन्यद् अभूद् विचित्रं
नीलांशुकं स्व-तनयोरसि वीक्ष्यमाणाम् ।
ताम् आह सैव भगवत्य् अयि गोष्ठ-राज्ञि
रामाम्बरेण परिवर्तितम् अस्य वासः ॥३८॥
वीक्ष्यमाणां तां यशोदां सा भगवती पौर्णमासी आह—रामस्य बलदेवस्य, गूढार्थश् च रामायाः, अम्बरेण ॥३८॥

ताटङ्कगारुण-मणि-प्रतिबिम्ब एव
गण्डे विभाति तव माधव शोण-शोचिः ।
इत्य् उक्त एव स तया निज-पाणिना तं
सद्यो जघर्ष भवद्-आधर-राग-भागम् ॥३९॥

श्री-कृष्णस्य गण्ड-स्थं ताम्बूल-रागं वीक्ष्य स-शङ्का पौर्णमासी तं कुण्डल-स्थ-रक्त-मणि-प्रतिबिम्बत्वेन वर्णयति—हे माधव ! शोण-शोचिः कान्तिर् यस्य एवं-भूतः कुण्डल-गतारुण-मणि-प्रतिबिम्ब एव तव गण्डे विभाति इति तया पौर्णमास्या उक्तः श्री-कृष्णः । हे राधे ! **भवद्-अधर-**सम्बन्धि-राग-खण्डं स्व-पाणिना जघर्ष ॥३९॥

नारोचयद् यद् अशनीयम् अधि-प्रदोषं
घूर्णा-वशाद् अमयतः क्रशिमानम् आगात् ।
तत् साम्प्रतं किम् अपि भोजय रोहिणीत्या-
दिष्टा तया तद् उपनेतुम् असौ जगाम ॥४०॥
यद् यस्माद् घूर्णा-वशाद् अधि-प्रदोषं प्रदोषे अशनीयं भोजनीयं वस्तु न अमयतः अरोचयत् । अतः क्रशिमानम् आगात् । तस्मात् हे रोहिणीति ॥४०॥

दासोपनीत-मणि-पीठ-कृतोपवेशस्
तत्-कारितस्य-सरसीरुह-धावनादिः ।
तर्ह्य् एव राम-बटु-सम्मिलनाश्रित-श्रीः
रेजे यथेन्द्-तडिद्-इद्ध-रुचिः पयोदः ॥४१॥

कृष्णः कथं-भूतः ? दासेन उपनीतं यत् रत्न-पीठं तत्-कृतोपवेशः । पुनश् च तैर् दासैः कारितो मुख-पद्म-धावनादिर् यस्य तथा-भूतः सन् । तर्हि दन्त-धावन-समये बलदेव-मधुमङ्गलाभ्यां मिलनेन आश्रिता श्रीः शोभा यस्य । तत्र दृष्टान्ताः—इन्दु-विद्युद्भ्याम् इद्धा दीप्ता रुचिर् यस्य एवं-भूतो मेघो यथा तथा इत्य् अर्थः । तत्र इन्दु-स्थानीयो बलदेवः विद्युत् स्थानीयो मधुमङ्गलः ॥४१॥

मत्स्यण्डिका-सुरसम् ऐन्दव-सौरभाढ्यं
हैयङ्गवीनम् अथ राजत-भाजन-स्थम् ।
वात्सल्यम् एव किम् उ मूर्तिम् अमी जनन्या
हृत्-पुण्डरीक-गतम् ऐक्षिषतातिहृष्टाः ॥४२॥

“मिश्रि” इति ख्याता मत्स्यण्डिका, तया सुरसम् अथ च इन्दुः कर्पूरः, तत्र ख्यातम् ऐन्दवं सौरभं, तेन चाढ्यं हैयङ्गवीनं रजत-सम्बन्धि-पात्र-स्थम् अमी कृष्णादयः **ऐक्षिषत **नवनीतम् उत्प्रेक्षन्ते जनन्या यशोदाया हृदय-पद्म-गतं वात्सल्यं किं मूर्तिमद् एव सत् बहिर्-भूतम् ॥४२॥

राज्ञ्याथ ते प्रति मुहुः परिवेशितेन
तेनैव तृप्तिम् अगमन् मधुमङ्गलस् तु ।
ऊचे ततः किम् अपि भोक्तुम् अपारयन्न् अप्य्
अस्मि क्षुधार्त इति सा तद् अदाद् अमुष्मै ॥४३॥
राज्ञ्या यशोदया प्रतिमुहुः प्रतिवारं परिवेशितेन तेन हैयङ्गवीनेन करणेन ते रामादयः तृप्तिम् अगमन् । मधुमङ्गलस् तु भोक्तुम् अपारयन्न् अपि अहं क्षुधार्तोऽस्मीति ऊचे । ततस् तद्-अनन्तरं यशोदा तत् हैयङ्गवीम् अमुष्मै मधुमङ्गलाय प्राचूर्येण पुनर् अदात् ॥४३॥

गा दोग्धुम् उद्धुर-धियोऽपि वृथोद्यमास् ते
गोपा बभूवुर् अथ तर्णक-मण्डलाश् च ।
चूषन्त एव न पयः-कण-मात्रम् आसाम्
आपीनतोऽद्य यद् अवापुर् अतो विषेदुः ॥४४॥
गावस् तवाध्वनि धृताश्रु-भृताक्षि-युग्मा
न प्रस्रवन्त्य् उपगतान् न लिहन्ति वत्सान् ।
हम्बा-ध्वनि-ध्वनित-दिग्-वलया विलम्बं
सोढुं दरापि न हि सम्प्रति शक्नुवन्ति ॥४५॥
इत्य् एव केनचिद् उपेत्य स गोदुहोक्तो
मातॄर् निजास्य-दर-हास्य-सुधाभिषेकैः ।
स्वानन्द-संसिभिर् असौ सुखयन् मुखाब्जं
ताम्बूल-रञ्जितम् अलं कलयन्न् उदस्थात् ॥४६॥

(सन्दानितकम्)

इत्थं श्री-यशोदा-कृत-लालन-समये केनापि गोपेनागत्य किम् अप्य् उक्तम् इत्य् आह त्रिभिः श्लोकैः केनचित् गोपेन उपेत्य निकटम् आगत्य स श्री-कृष्ण उक्तः कथितः । ततश् चासौ श्री-कृष्ण उदस्थात् उत्थितवान् । असौ किं-भूतः ? निजास्य-दर-हास्य-सुधाभिषेकैर् मातॄः श्री-यशोदा-प्रभृतीः निज-मुखस्य ईषद्-धास्य-रूपो यः सुधाभिषेकाः, तैः सुखयन् । किं-भूतैर् अभिषेकैः ? स्वानन्दं स्व-सुखं कथयितुं शीलं येषां तैः । पुनश् च, मुख-कमलं ताम्बूल-रञ्जितम् अलं कलयन् अलङ्कुर्वन् । (४६)

गो-दुहा उपेत्य किम् उक्तम् इत्य् अपेक्षया आह—ते प्रसिद्धा गोपा गा दोग्धुम् उद्धुर-धियोऽपि निपुण-बुद्धयोऽपि वृथोद्यमा बभूवुः । एवं यद् यस्मात् तर्णक-मण्डलाश् च वत्स-समूहाश् च चूषन्त एव स्थिताः, न त्व् आसां शिशवः आपीनतः स्तनेभ्यः **पयः-कण-मात्रम् **आपुः । अतो हेतोर् गोपाः सर्वे विषेदुः विषण्णा बभूवुर् इति ।

तव अध्वनि पथि धृतानि दिग्-वलयानि याभिर् एवं भूतास् ता गावः सम्प्रति क्षणम् अपि तव विलम्बं सोढुं न शक्नुवन्ति ॥४४-४६॥

दोहं समाप्य बलभद्र सहानुजस् त्वं
मल्लाजिरं व्रजसि चेत् कुरु मा विलम्बम् ।
निर्मञ्छनं तव भजे क्षण-मात्रम् एव
सार्धं विहृत्य सखीभिर् द्रुतम् एहि भोक्तुम् ॥४७॥

हे बलभद्र ! दोहं समाप्य सहानुजस् त्वं यदि मल्ल-क्रीडा-स्थानं व्रजसि, तदा विलम्बं मा कुरु ॥४७॥

श्रुत्वेति मातृ-गिरम् आह हरिर् न मातः
प्रत्येषि मां यद् अमुम् एव वदस्य् अथैवम् ।
शिष्टोऽग्रणीः पुनर् अमीष्व् अहम् एक एव
नो चेद् अमुष्य वशतां किम् उरीकरिष्ये ॥४८॥

बलदेवं प्रत्य् उक्तं, न तु स्वं प्रतीत्य् अवगत्य श्री-कृष्णो मातरं प्रत्य् आह—हे मातः ! मां प्रति न प्रत्येषि प्रतीतिं न करोषि, यद् यस्मात् अमुं बलदेवम् एव वदसि, अमीषु बालकेषु मध्ये अहम् एक एव शिष्टोऽग्रणीश् च अहं शिष्टो न इति वेत्सि जानासि, अमुष्य ज्येष्थस्यापि किं वशताम् उरीकरिष्ये ? ॥४८॥

शिष्टो यथा त्वम् असि वत्स निजातिबाल्यम्
आरभ्य तत् खलु विदन्त्य् अखिलाः पुरन्ध्र्यः ।
याः स्वालयापचय-वेदनयापुर् आसां
फुत्कर्तुम् आपुर् इह नो कतिधेति सोचे ॥४९॥

हे वत्स! बाल्यम् आरभ्य यथा त्वं शिष्टोऽसि, तत् खलु अखिला व्रज-पुरन्ध्र्यो विदन्ति, याः पुरन्ध्र्यः स्वालयापचयवेदनया स्व-गृह-स्थित-दध्य्-अपचय-ज्ञापनायापुर् आसां फुत्कर्तुं कति वारान् नापुः, अपि तु आपुर् इति सा यशोदा ऊचे ॥४९॥

सौदामिनी-तति-विभा-जयि-दामनी-द्युद्-
विभ्राजि-सव्य-कर-कोरकितारविन्दः ।
स ग्राहित-प्रमित-कानक-दोहनीको
मात्रा तया सखि रयाद् अधिकं विरेजे ॥५०॥

ततश् च पुत्रस्य गोदोह-विषये आनन्द-ज्ञानेन यशोदया स्वयम् एव स प्रेषित इत्य् आह—हे **सखि **! राधे ! रयात् वेगात् तया मात्रा ग्राहिता प्रमिता अल्प-प्रमाण-युक्ता कनकस्य दोहनीयम् । एवं-भूतः कृष्णः अधिकं रेजे । किम्-भूतः ? सौदामिनी-ततिर् विद्युत्-श्रेणी तस्या या विभा विशिष्टा शोभा तां जेतुं शीलं यस्या एवं-भूता या दामनी तस्या या द्युत् कान्तिस् तया विभ्राजी विभ्राजन-शीलो यः सव्य-करः वाम-पाणिः, स एव कोरकितम् अरविन्दं यस्य सः । पशु-रज्जुस् तु दामनी इत्य् अमरः ॥५०॥

स्तम्बे-रम-व्रज-विडम्बि-विलम्बि-पाद-
विन्यास-झञ्झन-झणत्-कृत-किङ्किणीकः ।
लोलालकालि-मणि-कुण्डल-कान्ति-वेणी-
वीची-भर-स्नपित-वक्त्र-सुधांशु-बिम्बः ॥५१॥

तद्-अनन्तरं तस्य तात्कालिक-गमन-शोभाम् आह श्लोक-त्रयेण । श्री-कृष्णः रम्य-पुरतो निष्क्रम्य पुरतोऽग्रेऽभिगच्छन् सन् गोपुराग्रं बहिर्-द्वाराद्य् अग्रिम-स्थानम् (५३) ।

किम्-भूतः ? स्तम्बे-रमो मत्त-हस्ती तस्य व्रजः समूहः, तं विडम्बितुं शीलं यस्य तथा-भूतो यो विलम्बी मन्दः पाद-विन्यासः पाद-विक्षेपः, तेन **झञ्झण-झणत्कारवती किङ्किणी **यस्य स । पुनश् च, लोला चञ्चला या अलक-श्रेणी, तस्याः । एवं मणि-कुण्डलयोश् च याः कान्तयस् ता एव वेणी, तस्या या वीची तरङ्गः, तस्या भरेण अतिशयेन स्नपितो वक्त्र-सुधांशु-बिम्बो यस्य सः ॥५१॥

पीतोत्तरीय-चपलेलित-केलि-नृत्य-
राजद्-घनाङ्ग-किरणोच्छलनोच्छ्रित-श्रीः ।
प्रेङ्खोल-हार-परिधि-श्रित-कौस्तुभोद्यद्-
भानुः स्वनच्-चरण-भूषण-चुम्बि-दामा ॥५२॥

पुनः कृष्णः कीदृशः ? पीतोत्तरीयम् एव चपला विद्युत्, तस्या इलितं प्रशस्तं केलि-नृत्यं, तेन राजन् मेघ-तुल्ये योऽङ्ग-किरणः, तस्य उच्छलनेन उच्छ्रिता ऊर्ध्वम् उत्थिता श्रीः शोभा यस्य । पक्षे, पीतोत्तरीयस्य यत् केलि-नृत्यं तेन राजन् घनो निविडोऽङ्ग-किरणं । नृत्यं कीदृशं ? चपलं चञ्चलं ईलितञ् च । ईलित-शस्तपणित पणायितेति विशेष्य निघ्नः ।

पुनश् च प्रेङ्खोलश् चञ्चलो यो हारः, स एव परिधिर् मण्डलं, तेन श्रित आवृतो यः कौष्तुभः, स एव उद्यद्-भानुर् यस्य सः । पुनश् च, स्वनच्-चरण-भूषणं तच्-चुम्बितुं शीलं यस्य तथा-भूतं दाम वन-माला यस्य सः । चरण-स्पर्शी माला वन-माल्योच्यते ॥५२॥

निष्क्रम्य रम्य-पुरतः पुरतोऽभिगच्छन्
यच्छन् मुदं स्वजननी-जन-लोचनेभ्यः ।
दासैः प्रधारितम् अवारित-रोचिर् अश्नं
ताम्बूल-पुलकम् अवाप स गोपुराग्रम् ॥५३॥

पुनश् च, दासैः प्रधारितं ताम्बुल-पूलकं ताम्बूल-वीटिकाम् अश्नन् । किम्भूतं ताम्बूल-पूलकम् ? अवारित-रोचिर् अवारित-कान्तिः ॥५३॥

तद्-बाह्य-कुट्टिम-तटीम् अवलम्बमानः
का कुत्र किं कुरुत इत्य् अनुसन्धधानः ।
व्यापारयन् नयनम् अट्ट-घतासु नर्म-
प्रेष्ठैर् मिलद्भिर् अभितः स रराज मित्रैः ॥५४॥

तस्य गोपुरस्य बाह्ये बहिः-प्रदेशे “चबुतरा” इति ख्यातं कुट्टिमं अवलम्बमानः, अर्थात् तत्र गतः, स श्री-कृष्णः दौत्यार्थं प्रेषितैः अथ च तत आगत्य अभितो मिलद्भिः सुबलादि-नर्म-प्रेष्ठ**-मित्रैः सह रराज** । किदृशः ? का व्रज-सुन्दरी कुत्र किं करोति इत्य् अनुसन्दधानः । पुनश् च अटारी-समूह-प्रसिद्धासु अट्ट-घटासु, तासां दर्शनार्थं नयनं व्यापारयन् ॥५४॥

तन्-निर्मितानुपद-कर्ण-कथा-रसज्ञ-
स्यास्याम्बुजे किम् अपि यत् स्मितम् उद्बभूव ।
तस्यार्थ-जातम् अपि किं विवरीतुम् ईशे
चेतोऽलिर् एव तव सख्य् अनुसन्दधातु ॥५५॥
तैर् मित्रैर् निर्मिता अनुपदं अनुक्षणं या कर्ण-कथा तस्य रसज्ञस्य श्री-कृष्णस्य आस्य-पद्मे किम् अपि यत् स्मितम् उद्बभूव तस्यार्थ-जातम् विवरीतुम् किं अहम् ईशे समर्था भवामि ? सखि ! अवश्यम् एव वक्तव्यम् इत्य् आग्रहे कृते सति एवाह—हे सखि ! राधे ! तव चेतोऽलिर् एव तस्यार्थ-जातं अनुसन्धाय जानातु, तेन तवैवाखिल-वार्तेति ध्वनितम् ॥५५॥

उष्णीष-वक्रिम-महा-मधुरिम्णि तस्य
तात्कालिके किल न कस्य मनो न्यमाङ्क्षीत् ।
तत्रैव शेखरित-कानक-सूत्र-जाल-
राजन्-मणि-द्युति-भराः किम् उ वर्णनीयाः ॥५६॥
तस्य कृष्णस्य तात्कालिके कर्ण-कथा-समयोत्पन्ने उष्णीषस्य वक्रिम-महा-मधुरिम्नि कस्य मनो न न्यमाकाङ्क्षीत् न मग्नमासीत् ? गच्छतस् तस्य ताम्बुलं चर्वयतस् तत्-तत्-कथाः एवं हर्षावेशेन ईषद्-धास्य-विशिष्टस्य हस्तेन उष्णीषस्य किञ्चित् वक्रिमाणं कुर्वतस् तस्य तदाणीन्तन-माधुरीषू मग्नानां सर्वासाम् एव मोहादिनेतरेषु विष्मृतिर् एव जातेति ध्वनिः । किञ्चित् तत्रैव उष्णिषे शेखरीकृतः कानक-सूत्रजालः “तोररा” इति ख्यातः सुवर्ण-निर्मित-सूत्र-समूहः तत्र राजन्तः विराजमाना ये मणयस् तेषां द्युतिभराः किं वर्णनीयाः ? ॥५६॥

तैः सौरभैः प्रसृमरैर् अनु नूपुरादि-
ध्वानैर् बलेन वलभीम् अधिरोहिताभिः ।
गोशाल-वर्त्मनि चलन् ललनावलीभिर्
नेत्राम्बुजैः स कतिधा नहि पूज्यते स्म ॥५७॥
तैः प्रसिद्धैः प्रसरण-शीलैः सौरभैः एवम् अनु पश्चान् नूपुरादि-ध्वानैश् च बलेन“अटारी” इति प्रसिद्धां वलभीम् अधिरोहिताभिर् ललना-श्रेणीभिर् नेत्राम्बुजैः करणैः गोशाला-वर्त्मनि चलन् स श्री-कृष्णः कतिधा न पूज्यते स्म ॥५७॥

तत्-तद्-विलास-वलिता सुषमा-रसाला
प्रेष्ठस्य सा मधुरिका परिवेश्यमाना ।
वैश्लेषिक-ज्वरम् अशीशमद् अप्य् अथास्यास्
तेने च तं शत-गुणं तृषम् एधयन्ती ॥५८॥

वयस्यैः सह तत्-तद्-विलासेन बलिता बलवत्तरा प्रेष्ठस्य सुषमा शोभा-रूपा रसाला मधुरिका परिवेष्यमाना सती अस्या राधाया वैश्लेषिक-ज्वरम् अशीशमत् शान्तं चकार । अथ तच्-छन्त्य्-अनन्तरम् असौ तृष्णां दर्शनोत्कण्ठां वर्धयन्ती शत-गुणं तं ज्वरं तेने ॥५८॥

हर्षान्वितः[^९]** स्तिमिततां श्रवसोर् व्यतानीत्
तर्षोत्थ-सञ्ज्वर-भरस् तु दृशोर् विवेश ।
आकस्मिकी निरुपमा प्रतिवेशि-सम्पत्
तापं तनोति सहवास-भृतां सदैव ॥५९॥**

तत्र तापस्य शमने वर्धने च दृष्टान्त-परिपाट्यास्वादन-कौशल्यम् आह—हार्षान्वितः राधायाः श्रवसोः स्तिमिततां व्यतानीत् । तर्षोत्थ-सञ्ज्वर-भरस् तु दृशोर् नेत्र-द्वये विवेश प्रविष्टवान् । अहो श्रवणेन्द्रियस्य स्निग्धत्वे चक्षुर्-इन्द्रिस्यापि स्निग्धत्वं कथं नाभुत् ? तत्राह—आकस्मिकी सहसोद्भूता एवं च निरुपमा प्रतिवेशिनां सम्पत् **सह-वास-भृताम् **एकत्र सन्निधावेव वसतां तापं तनोतीत्य् उप्रेक्षा बोध्या ॥५९॥

प्राहानुराग-परभागवती ततः सा
ता एव चारु-मुखि! धन्यतमा रमण्यः ।
याः खेलयन्ति सततं सुदृशस् तदीय-
लावण्य-केलि-जलधौ कलधौत-गात्र्यः ॥६०॥
अनुरागस्य परभागः परमोत्कर्षस् तद्वती राधिका **प्राह—**हे चारु-मुखि ! मधुरिके ! ता एव रमण्यो धन्यतमाः या सुदृशः तदीय-लावण्य-केलि-जलधौ कलधौतं सुवर्णं तद्वद्-गात्र्यः तेन यथा तासां रूपं तथैव भाग्यम् अपि फलितम् इत्य् अर्थः । चारु सुन्दरं तवैव मुखं येन तद्-गुणान् कथयसि । रमण्य इति ता एव रमन्ते, वयं तु सदैव दुःखिन्य इति ध्वनिः ॥६०॥

जन्मैव हन्त किम् अभून् मम गोकुलेऽस्मिंस्
तन्-माधुरीं न यद् उरी-कुरुते कदापि ।
तत् श्यामलेऽतिचपले हृदि लेश-मात्री
नो सम्भवेद् इह भवे धृतिर् इत्य् अवेहि ॥६१॥

राधिका सदैन्यम् आह—अस्मिन् गोकुले मज्-जन्मैव किं कथम् अभूत् ? यतस् तस्य कृष्णस्य माधुरी कर्त्री यज् जन्म कदापि न उरीकुरुते, तत् तस्मात् हे श्यामले! इह भवे जन्मनि अतिचपले मम हृदि लेश-मात्री धृतिर् अपि न सम्भवेद् इति त्वम् अवेहि जानीहि ॥६१॥

श्यामाह यामि! ललिते! शृणु यामि गेहं
सम्प्रत्य् अमूं प्रति ममास्तु गिरां विरामः ।
त्वं पद्मिनीं व्रज-पुरन्दर-सद्मनीमां
कृष्णेक्षणालिनि समर्पय बद्ध-तृष्णे ॥६२॥

राधाया अनुरागस्य परम-काष्ठां दृष्ट्वा श्यामला आह—हे यामि ! भगिनि ! ललिते ! त्वं शृणु, अहं सम्प्रति गृहं यामि । यामी स्वसृ-कुलस्त्रियोः इत्य् अमरः । अमूं राधां प्रति मम गिरां विरामोऽस्तु । किन्तु त्वम् इमां पद्मिनीं राधां व्रज-पुरन्दर-सद्मनि श्री-कृष्णस्य ईक्षण-रूपे अलिनि भ्रमरे समर्प्य । कथम्-भूते ? बद्धा तृष्णा येन तथा-भूते तेन एतस्या दर्शनार्थं कृष्णस्यापि तृष्णा वृद्धा इति ध्वनिः ॥६२॥

प्रिय-विरह-विहस्तां स्रस्त-धीः सा तदानीं
क्षणम् अपि युग-कल्पं कल्पयन्ती बभूव ।
यद् अखिलम् अपि कृत्यं कारिता किङ्करीभिः
समय-विहितम् एकोऽभ्यास एवात्र हेतुः ॥६३॥
सा राधिका तदानीं क्षणम् अपि युग-तुल्यं कल्पयन्ती प्रिय-विरहेन विहस्ता व्याकुला, अत एव स्रस्त-धीर् यस्याः, एवं-भूता बभूव । तर्हि किं दन्त-धावन-स्नानादि न चकार ? इति चेत्, तत्राह—तथापि किङ्करीभिः समयोचितम् अखिलम् एव कृत्यं कारिता, तत्र अभ्यास एव एको हेतुर् न तु देहानुसन्धानादिकम् ॥६३॥

अथ निखिल-सखीनां स्वालिभिः स्नापितानां
धृत-समुचित-वस्त्रालङ्कृतीनां ततिः सा ।
मथित-शरद्-उदञ्चच्-चन्द्रिका-सिन्धु-जातां
श्रियम् अपि निज-पादाम्भोज-भासा विजिग्ये ॥६४॥

इदीनां सखीनां परिचर्यां वर्णयितुं प्रथमतस् ताः सखीर् एव वर्णयति— स्नापितानां ललितादि-निखिल-सखीनां ततिः सन्धिभूय शरत्-कालीन-निर्मल-चन्द्रिकाया सिन्धुः अर्थाद् अमृत-समय-समुद्रस्यासम्भवात् तद्-उत्पन्नाया लक्ष्म्या अप्य् असम्भवात् असम्भवेति तां जिग्ये ॥६४॥

इति श्री-कृष्ण-भावनामृते महा-काव्ये

रसोद्गार-कथास्वादनो नाम

तृतीयः सर्गः

॥३॥

(४)