ItihAsa-mAlA

रविलोचनाभिप्रायः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Venkatachala itihasa mala is later day fraud- not written by anandanpillai. It claims that ramanuja installed Govindaraja in 1077 itself - which is wrong.

Tirumalai-Tirupati Devastanam Series.

SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA

श्रीवेङ्कटेश इतिहासमाला

ASK SOM

EDITED BY

Rajasevasakta

WAN BAHADUR DR. S. KRISHNASWAMI AIYANGAR, M.A., PH.D.

Published under the authority of

A. RANGANATHA MUDALIAR AVL., B.A., B.L.,

Commissioner

i-Tirupati Devasthanam Committee, Tirupati.

1937.

yright reserved.)

Price Re. 1.

तिरुमलै तिरुपदि देवस्थान ग्रन्थावलिः

श्रीः

श्रीवेंकटाचलेतिहासमाला श्रीमदनन्तार्यगुम्भिता ॥

राजसेवासक्तैः दिवान्बहदूर् डाक्टर

शाखोट्टै कृष्णस्वाम्यय्यङ्गायैः

परिशोधिता

देवस्थानसभाध्यक्षैः रङ्गनाथमुदलिवर्यैः

प्रकाशिता

१९३७ (संवत्सरे)

SRIVENKATACH ** A A ITIHASAMALA

The Garland of Historical Tales of the Hill of

Venkata (Tirupati)

INTRODUCTION

This is a work which professes to be a historical account of the various arrangements that were made from time to time for the conduct of worship in the temple on the hill at Vengadam. It is not a regular history of the temple in the sense that it gives an account of the temple from its origin down to the time of writing of this account, but is more or less a record of certain important incidents in its history. The whole account consists of seven chapters dealing with the topics connected with the contesting claims of Saivas and Vaishnavas to the temple, the settlement arrived at as a result of the discussion between the contesting claimants, the arrangements ordered in consequence thereof by the Vaishnava teacher Rāmānuja through the local ruler Yadava Raja. This is followed by the further arrangements that were called for and made subsequent to this, but all of them more or less during the life and under the commands of Rāmānuja. It may therefore be taken to be an account of what was done to the temple by Ramanuja and does not purport to give the history of the shrine either in the period previous to Rămâ- nuja regarding which some allusions could be found here and there, and naturally nothing for the subsequent period. The work therefore deals as it were with one particular period of its history, which is comprised perhaps in the century after Christ, 1050 to 1150.

2

SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA

First Stabaka

Our Lord God residing in immeasurable happiness in Vaikuntham, the Lord of the Goddess Sri and surrounded by those who had obtained eternal release, in his infinite. mercy decided to come down upon earth in order to save those struggling in the sea of life without knowing how to get out of it. He regarded it as his mission to come on to the earth in a visible form to provide the means of saving themselves for those struggling in great suffering in worldly life. He there- fore assumed the form of an image at Tirupati, and placed himself there as the saviour of mankind. His right hand is held in a position inviting all beings to come to him as the highest protector, and the left placed on the corresponding thigh in such a position as if to indicate that, to those devoted to him, the sea of life (samsara) is only knee deep. This gives indication to the people that to those who devote themselves to the worship of God manifesting Himself in Tirupati, worldly life need have none of the fears generally associated with it. That he came to the earth on this merciful mission is a fact known to all.

In the second section of the current Brahmakalpa (the age of Brahma), in the second section in the ruling period of the 7th Manu and at the commencement of the age of the 8th Mahakali, there was a large assemblage of Rishis and others in a great sacrifice that was celebrated in the forest of Naimiša. In that assembly the great Sūta well versed in all the Puranas and the Itihāsas related the holy history of the hill Vengadam and all that was likely to happen after that time.

Among these future occurrences is the story of a Tondaman Chakravarti who was going to be born after the commencement of the era of Vikrama, and before the com- mencement of the current Sälivahana era. He was, among those devoted to the God at Vengaḍam, the most prominent.

In order that the devotee of Venkatēśvara might become victorious over his enemies, the God gave him his own conch and the discus. From that time onwards the God at Tirupati remained without these two characteristic weapons, as if to exhibit his great generosity to this devotee of His.

INTRODUCTION

3

During this period the world was suffering from the evils of the Kali age, and people went about without any regard to the regulations of Varṇāśrama (the differences of groups and the progressive order of life constituting the essen- tial feature of the Hindu Dharma or rule of life). The ruling princes adopted other religious persuasions. Temples were neglected and even destroyed, and there was loss of Dharma the world over. Large numbers of people became Pashandis

(ascetics of the heretical sects).

Having seen these, God in his infinite mercy ordered Ananta Alvān (the great serpant Sesha who forms his bed generally), to go into the world and re-establish the orthodox Hindu order by destroying heretics.

Ananta in due submission to the order thus delivered, came down on earth and was born in Bhutapuri (Śrī Perum Pūdur) near Madras in the Tondamandalam division of the Tamil country as the son of a Kesava Sōmayāji of the Harita Götra in the year of Kali 4118, Salivahana Saka 938 past, the year Pingala, month Chaitra and the nakshatra Ardra.

This was Rāmānuja. He acquired expert acknowledge in all the Sastras in course of time and mastered the Veda of Sanskrit and Tamil completely, and, having defeated all the teachers of the heretical sects, he re-established the orthodox teaching of Vaishnavism and had settled down in the holiest of the holy Vaishnava temples, Srirangam.

3

In this state of affairs it happened that in Vengaḍam the Vaikhānasas (followers of the Vaikhanasa agama) who were entrusted with the conduct of the worship in the temple there, failed in their duty, and, having been punished by the local ruler, Yadavarāja of Nārāyaṇavaram, quitted the place and emigrated elsewhere.

While in this manner the more elderly Vaikhānasa Vaishnavas had left the place, and as there were not, among those that stayed behind, people sufficiently learned in the Vaikhanasa way of life (Dharma), some of the Saivas near about took the opportunity to prejudice the Yadava Rāja peainet, the Vaikhanasa Vaishnavas gradually.

INTRODUCTION

5

Therefore they urged that in this temple everything would have to be conducted according to the prescription for worship laid down in the Saiva Āgamaṣ.

Having heard this, the Yadavarāja began to ponder seriously over the matter, and, having known that for some considerable period of time the place was regarded as a Vaish- nava holy place and that worship was being conducted by the Vaishnavas according to the Vaikhanasa Agama, he thought he should not commit himself to any course of action without proper investigation, notwithstanding what the Saivas urged.

The Vaishnavas that were left in Tirupati feeling themselves not competent to discuss with the Saivas on equal terms gave a detailed report of what took place to Rāmānuja then in residence in Srirangam.

On receipt of this information Rāmānuja set forward immediately from Srirangam. Having reached Tirupati, he intimated the Yadavarāja of his arrival and offered to explain satisfactorily all the objections that the Saivas put forward against Tirupati being regarded a Vaishnava shrine, and prove to the satisfaction of the Yadavarāja, on the autho- rity of the Sastras, that Venkatachala was the hill of Vishnu, and remove his doubt in regard to the matter. He informed the Raja he undertook the journey from Srirangam specially with a view to this.

Having been thus assured, the Yadavarāja brought together a great assembly of learned men both from among the Saivas and from the Vaishnavas, and having brought them together proposed the subject for their discussion in the proper form.

The Saivas stated that Kumārasvami obtained his father’s (Siva’s permission and arrived at Venkatagiri (Tirupati) and set up to perform his penance on the bank of a holy tank, according to Vamana Purāņa. There standing, with his feet touching the ground, on the south bank of the Svāmi Pushkariņi wearing a coiffure of matted locks and keeping aside the warlike weapons as unsuitable to an ascetic, Skanda shows himself in the form of an image to enable people to offer him worship and thus fulfil their cherished

4

SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA

THE SAIVA CLAIM

They said that the God who manifested himself in the temple on the south bank of the tank of Svami Pushkariņi was no other than the worshipful Skanda. They gave as a reason for this that the name Svāmi is peculiarly applicable to him. as forming part of Kumārasvāmi which is the acknowledged name of Subrahmanya. The holy tank near the temple goes also by his name as belonging to him. There is nothing strange about it, they urged, as other names are similarly attributed in use, such as Bhimasēna being generally called Bhima and Satyabhama being generally called Bhama.

They quoted for authority the Vamana Purāņa which contains a section illustrative of the holiness of Venkatachalā. Skanda is said to have consulted his father in regard to a place peculiarly holy to Vishnu, for performing a penance and getting rid of the sin of killing the Asura Taraka. The father, Śiva, advised the son to go to Venkatachala as the holiest of the holy places of Vishnu. Skanda went to Venkatachala and per- formed his penance on the bank of a tank, according to Vāmana Purana, part ii. He there found Vayu (god of the air) also similarly performing penance, and, having paid his respects to him, he also set up there to do likewise. Therefore they urged that the God there ought to be regarded as God Kumārasvāmi. Being in the position of one performing a penance, they said, the God is there exhibited without his extra hands and characteristic weapons, For these and for many other good reasons they urged the place is really a holy place of Skanda, not Vishnu.

They pointed out further that for some time past some Vaishnavas took possession of the place and having there set up some of the Vaishnava images which did not exist in the temple before, took possession of the temple and conducted worship there as though it were a Vaishnava shrine, thus making people believe that it was a Vishnu temple; but in actual truth that was a Saiva holy place without a doubt owing to the merits of the penance that Skanda had perfor there.6

SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA

wishes. Therefore they stated that the place where Skanda performed penance in the hill Vengaḍam must be regarded as a Saiva holy place.

They further asserted that this image of God can- not be said to be Vishnu. The weapons characteristic of Vishnu, such as the conch and the discus were not seen in the image; while the matted locks and naga (serpent) orna- ments characteristic of other Gods are seen on the image. Therefore the image cannot be regarded as that of Vishnu.

Rāmānuja’s Answer: Before God Śrīnivāsa appeared on this hill, Brahma, Rudra and the other gods besides several Rishis are stated to have already begun performing penance there. If so, would it not be madness to state that one of those performing penance should be singled out as being exclusively associated with this hill and as giving it sanctity? Further than this, in the self-same Vamana Purana, in chapter 14, Venkatachalam is held up as a very holy place dedicated to Vishnu, whose temple was on the south bank of the Svāmi Pushkarni. In the same Vamana Purana, in seve- ral other contexts, the place is described as the residence of Vishnu in the form of Varaha, and in the form of Srinivasa. It is further stated to be a place fit for the residence of those devoted to Vishnu. Therefore it is clear that it was regarded as a place holy to Vishnu and not to any other.

In the same manner, the Varaha Purāņa states that Venkatachalam was the temple of Varäha-Vasudeva in the colloquy between Dharani (the earth) and Varaha in the first chapter of the Venkatachala Mahatmya section. There is an equally clear statement to this effect in the Padma Purana in chapter 24.1, and in the Garuda Purana in the colloquy between Arundati and Vasishța, in chapter 63. Simi- larly this hill is stated to be a Vishnu-kshetra in the Brah- 、mānḍapurāņa in the colloquy between Bhrigu and Närada.

So also other Purāņas make similar statements.

In addition to these clear statements, all the Purāņas state that this hill was the Krida-parvata, (sporting hill) in Vaikuntha wherefrom it was brought down by Garuda. In consequence, this hill is called the Vaikuntha-

INTRODUCTION

7

giri, Garudachalam and by other similar names. These would make it clear that the hill was sacred to Vishnu. More than this Vaidika Brahmans on occasions of the performance of ceremonies prescribed in the Śrutis and Smritis indicate this place as Varaha Kshētra. There is not much use in repeating the statement again and again. Even the Veda which is acknowledged to have no beginning, speaks of this hill as a hill holy to Vishnu in the Rig-Veda (Eighth Ashtaka, eighth chapter and section 13).

On this clear exposition by Rāmānuja that the hill Venkatachala was a hill dedicated to Vishnu, the Yadava Rāja became quite clear in his mind that there was no reason for regarding the Saiva contention as deserving of any serious consideration.

Second Stabaka

Rāmānuja: “The Saivas assert that the name Svămi Pushkariņi indicates clear association with Kumārasvāmi.” This name was given to it because Kumārasvāmi performed his penance on the bank of this tank. The statement that, for this reason, the tank belongs to Skanda is not worthy of acceptance.

The meaning of the term Svāmi Pushkariņi is that this tank is the lord of all similar tanks in the world. It is a term indicative of leadership or excellence. It is so explained in the Purāņas, and the Sanskrit compound is so explained. There- fore the term Svāmi cannot be held to apply to Kumārasvāmi as an abbreviation.

Moreover the term Svāmi can convey Śrīman Nārāyaṇa as he is the creator, protector and destroyer of all the worlds. Association with such an unparallelled leader’s name might as well be connoted by the term, if we make the first part of the compound a word in the genitive case which would not offend against Sanskrit grammar.

On the bank of that tank there are several beings engaged in the performance of penance Kumarasvami is just one of them. The tank therefore cannot be the holy tank of Kumāra. Among the authorities quoted by my rivals in support of

TIKUFAT..

10

SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA

Garuda from Vaikuntha, it follows that the tank of divine holiness was also the same God’s sporting tank. If so, it cannot follow that the name Svami Pushkariņi was given to the tank because of Skanda performing his penance on the bank of this tank. “Therefore it is clear”, he said, “that you are in no position to give an effective reply to the arguments adduced by Rāmānuja Muni to establish that there was no manner of a connection between this tank and any other God, and there- fore what Rāmānuja Muni had actually proved seemed quite adequate to establish his contention. What remains to be done therefore is only whether the God represented by the image on the south bank of the tank is Vishnu or Skanda. Even in regard to that, I shall ask Rāmānuja Muni to state what he may have to adduce as satisfactory reason.” So saying he addressed Rāmānuja with much attention and respect.

Yadava Rāja: Addressing sage Ramanuja, the Yadava Rāja said: “It was clearly demonstrated, by what the sage had already urged as evidence, that the shrine on the south bank of the Svāmi Pushkariņi was a Vaishnava holy place, and that the tank itself was a Vaishnava holy tank. He said that he was prepared to accept that position; but wanted that Rāmānuja should put it beyond a doubt by evidence that the deity on the south bank was Mahavishnu, and no other god.” Thus addressed by the Rāja, Rāmānuja put forward his argu- ments as follows-

Rāmānuja Bespeaking the Raja’s attention, Rama- nuja said “It was well recognised by all that the deity on the south bank of the tank was Vishnu and no other, and there was little in it that required to be proved by him. That the lord on the hill Venkata was only Madhusudana without an equal, and there is not the slightest reason to sus- pect that the deity there is any other god. To say that he is Skanda is to assert that the light emitted by the fire-fly is sun- light. Proceeding to evidence, the Puranas which are accepted and read as authoritative holy books, all of them declare with- out a doubt that the deity on the south bank is no other than Nārāyaṇa, the lord of Sri (goddess Lakshmi). In the first chapter of the second part of the Varäha Purana God Varaha himself is made to say that Srinivasa appeared on the south INTRODUCTION 7 giri, Garudachalam and by other similar names. These would make it clear that the hill was sacred to Vishnu. More than this Vaidika Brahmans on occasions of the performance of ceremonies prescribed in the Śrutis and Smritis indicate this place as Varaha Kshetra. There is not much use in repeating the statement again and again. Even the Veda which is acknowledged to have no beginning, speaks of this hill as a hill holy to Vishnu in the Rig-Veda (Eighth Ashtaka, eighth chapter and section 13). On this clear exposition by Ramanuja that the hill Venkatachala was a hill dedicated to Vishnu, the Yadava Raja became quite clear in his mind that there was no reason for regarding the Saiva contention as deserving of any serious consideration. Second Stabaka Ramanuja: “The Saivas assert that the name Svāmi Pushkariņi indicates clear association with Kumārasvāmi.” This name was given to it because Kumārasvāmi performed his penance on the bank of this tank. The statement that, for this reason, the tank belongs to Skanda is not worthy of_ acceptance. The meaning of the term Svāmi Pushkarini is that this tank is the lord of all similar tanks in the world. It is a term indicative of leadership or excellence. It is so explained in the Purāņas, and the Sanskrit compound is so explained. There- fore the term Svami cannot be held to apply to Kumārasvāmi as an abbreviation. Moreover the term Svami can convey Śrīman Nārāyaṇa as he is the creator, protector and destroyer of all the worlds. Association with such an unparallelled leader’s name might as well be connoted by the term, if we make the first part of the compound a word in the genitive case which would not offend against Sanskrit grammar. On the bank of that tank there are several beings engaged in the performance of penance. Kumāraşvāmi is just one of them. The tank therefore cannot be the holy tank of Kumāra. Among the authorities quoted by my rivals in support of 2 10 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Garuda from Vaikuntha, it follows that the tank of divine. holiness was also the same God’s sporting tank. If so, it cannot follow that the name Svämi Pushkariņi was given to the tank because of Skanda performing his penance on the bank of this tank. “Therefore it is clear “, he said, “that you are in no position to give an effective reply to the arguments adduced by Rāmānuja Muni to establish that there was no manner of a connection between this tank and any other God, and there- fore what Rămănuja Muni had actually proved seemed quite adequate to establish his contention. What remains to be done therefore is only whether the God represented by the image on the south bank of the tank is Vishnu or Skanda. Even in regard to that, I shall ask Rāmānuja Muni to state what he may have to adduce as satisfactory reason.” So saying he addressed Ramanuja with much attention and respect. Yadava Rāja: Addressing sage Rāmānuja, the Yadava Rāja said: “It was clearly demonstrated, by what the sage had already urged as evidence, that the shrine on the south bank of the Svāmi Pushkariņi was a Vaishnava holy place, and that the tank itself was a Vaishnava holy tank. He said that he was prepared to accept that position; but wanted that Rāmānuja should put it beyond a doubt by evidence that the deity on the south bank was Mahavishnu, and no other god.” Thus addressed by the Rāja, Rāmānuja put forward his argu- ments as follows- Rāmānuja: Bespeaking the Raja’s attention, Rama- nuja said “It was well recognised by all that the deity on the south bank of the tank was Vishnu and no other, and there was little in it that required to be proved by him. That the lord on the hill Venkata was only Madhusudana without an equal, and there is not the slightest reason to sus- pect that the deity there is any other god. To say that he is Skanda is to assert that the light emitted by the fire-fly is sun- light. Proceeding to evidence, the Puranas which are accepted and read as authoritative holy books, all of them declare with- out a doubt that the deity on the south bank is no other than Nārāyaṇa, the lord of Sri (goddess Lakshmi). In the first chapter of the second part of the Varaha Purana God Varaha himself is made to say that Srinivasa appeared on the south INTRODUCTION 11 bank of the tank to grant the boon prayed for by Vayu (god of the air) who was in penance for the purpose. He also stated that Śrīnivāsa was going to remain there to the end of the kalpa (one of the greater periods of time) and was going to be worshipped by Kumārasvami (Skanda or Subrahmanya). In the face of the statement, it cannot be argued that the Śrīnivāsa is Skanda. Further it is stated that Skanda per- formed a penance in the presence of Śrīnivāsa with a view to get rid of the evil attaching to him by his killing the Asura Taraka. How then can Skanda the worshipper be transformed into Skanda the object of worship. It is not only in this Purāņa, but in several of the Puranas describing the great merits of Venkatachala, it is clearly stated that Srinivasa and Varaha, both of them forms of Vishnu, were respectively on the south and west banks of the holy tank under reference. More than this the Bhavishyottarapurāņa recounts a colloquy which took place between Srinivasa and Varaha. When Śrīnivāsa married Padmavati, the daughter of Akāśa Rāja, it is stated in the Puranas that both Varaha and his consort Bhumi (the goddess of earth) were invited. Thus there are many stories in the Purānas which state that both Śrīni- vāsa and Varaha were separately enshrined on the south and west banks of the tank. Much more than this, as we stated already in the first stabaka, the term sirimbiḍasya used in the Rig Veda, Eighth Ashtaka, eighth chapter, 13th Varga (sec- tion) is explained as referring to Srinivasa. The deity in this shrine has a single face and four arms, while it is stated that Skanda at birth had only one head and two hands; and that when it came to a question of being nursed by the Pleides (Krittikä) he is said to have acquired six faces and twelve hands. Further than this when Skanda resolved to go to Venkatachala for performing penance, he is said, by the Saivas, to have given up all his weapons. This is obviously an error, as others who went on a similar purpose, such as Raghava (Vishņu as Rama) and the Pandavas when they went to perform penance carried their weapons with them. The Vamana Purana in chapters 22 and 23 states clearly that when Skanda went to perform penance he carried all his weapons with him. It is not stated elsewhere in the work that he laid 14 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA acceptable to god Srinivāsa. Even in the Sastras, bilra (marmelos) is included among the articles with which puja (worship) is to be performed on an equal footing with tulasi (basil). That bilva is acceptable to Lakshmi is stated clearly in the Śrīsūkta (prayer addressed to Lakshmi). The Harita- smrti mentions bilva as one of the principal objects of use for worship. Coming down to evidence, the Varaha Purana, in part i, chapter 45/13, describes the appearance of Srinivasa on Venkatachalam to Dasaratha, and it is stated there that the rishis who were living on the south bank of the Svämi Push- kariņi performing penance worshipped him on occasions with bilva. In the second part of the same Purāņa, chapter 9, it is stated that Mahalakshmi generally resides in gardens where bilva is cultivated. Thus it is clear from the statements in the Śruti, Smrti, Itihāsa and Purāņa that worship with bilra is appropriate to Vishnu. Vishnu is stated to have allowed his hair to grow into matted locks in several of his avatars. The existence of the matted locks therefore need not be held to detract from the Vaishnava character of the image. In the Sri Bhagavata, book ii, chapter 5, in the colloquy between emperor Nimi and the sage Navayōgiśvara, it is laid down clearly that on special occasions worship may be offered to Vishnu wearing a coiffure of matted locks. Similarly in the 12th chapter of the Pancha- rātra, the Satvata Samhita, one is advised to contemplate Vishnu as having a coiffure of matted locks and a beard, carry- ing in his one hand the danda (a stick of palāsa or aścaka carried by Sanyasis and Brahmacharis) and kamandala in an- other and as wearing a garland of lotus seeds. Similarly Vishnu is described to have worn matted locks in severa avataras. It cannot therefore be held that the wearing of matted locks is the characteristic of other gods only. More than this the Skanda Purana in part I, chapter 10, states that Śrīnivāsa wore the matted locks when he appeared in Ven katachala. A similar statement is made in Vämana Purāņa chapter 34/15. It is stated in Skanda, Vamana, Varäha, Padma and other Purāņas that, at the request of Brahma and of other Gods INTRODUCTION 11 bank of the tank to grant the boon prayed for by Vayu (god of the air) who was in penance for the purpose. He also stated that Śrīniväsa was going to remain there to the end of the kalpa (one of the greater periods of time) and was going to be worshipped by Kumārasvāmi (Skanda or Subrahmanya). In the face of the statement, it cannot be argued that the Śrinivasa is Skanda. Further it is stated that Skanda per- formed a penance in the presence of Srinivasa with a view to get rid of the evil attaching to him by his killing the Asura Taraka. How then can Skanda the worshipper be transformed into Skanda the object of worship. It is not only in this Purāņa, but in several of the Puranas describing the great merits of Venkaṭāchala, it is clearly stated that Srinivāsa and Varaha, both of them forms of Vishnu, were respectively on the south and west banks of the holy tank under reference. More than this the Bhavishyottarapurāņa recounts a colloquy which took place between Śrīnivāsa and Varaha. When Śrīnivāsa married Padmavati, the daughter of Akāśa Rāja, it is stated in the Puranas that both Varaha and his consort Bhumi (the goddess of earth) were invited. were invited. Thus there are many stories in the Purāņas which state that both Śrīni- vāsa and Varaha were separately enshrined on the south and west banks of the tank. Much more than this, as we stated already in the first stabaka, the term sirimbiḍasya used in the Rig Veda, Eighth Ashtaka, eighth chapter, 13th Varga (sec- tion) is explained as referring to Śrīnivāsa. The deity in this shrine has a single face and four arms, while it is stated that Skanda at birth had only one head and two hands; and that when it came to a question of being nursed by the Pleides (Krittika) he is said to have acquired six faces and twelve hands. Further than this when Skanda resolved to go to Venkatachala for performing penance, he is said, by the Saivas, to have given up all his weapons. This is obviously an error, as others who went on a similar purpose, such as Raghava (Vishnu as Rama) and the Pandavas when they went to perform penance carried their weapons with them. Vamana Purana in chapters 22 and 23 states clearly that when Skanda went to perform penance he carried all his weapons with him. It is not stated elsewhere in the work that he laid The 14 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA acceptable to god Srinivāsa. Even in the Sastras, bilva (marmelos) is included among the articles with which puja (worship) is to be performed on an equal footing with tulasi (basil). That bilva is acceptable to Lakshmi is stated clearly in the Śrīsūkta (prayer addressed to Lakshmi). The Harita- smrti mentions bilva as one of the principal objects of use for worship. Coming down to evidence, the Varaha Purāņa, in part i, chapter 45, 13, describes the appearance of Śrinivasa on Venkatachalam to Dasaratha, and it is stated there that the rishis who were living on the south bank of the Svami Push- kariņi performing penance worshipped him on occasions with bilva. In the second part of the same Purana, chapter 9, it is stated that Mahalakshmi generally resides in gardens where bilva is cultivated. Thus it is clear from the statements in the Śruti, Smrti, Itihasa and Purana that worship with bilva is appropriate to Vishnu. Vishnu is stated to have allowed his hair to grow into matted locks in several of his avatars. The existence of the matted locks therefore need not be held to detract from the Vaishnava character of the image. In the Sri Bhagavata, book ii, chapter 5, in the colloquy between emperor Nimi and the sage Navayõgiśvara, it is laid down clearly that on special occasions worship may be offered to Vishnu wearing a coiffure of matted locks. Similarly in the 12th chapter of the Pancha- rātra, the Satvata Samhita, one is advised to contemplate Vishnu as having a coiffure of matted locks and a beard, carry- ing in his one hand the danda (a stick of palasa or asvaka carried by Sanyasis and Brahmacharis) and kamandala in an- other and as wearing a garland of lotus seeds. Similarly Vishnu is described to have worn matted locks in several avataras. It cannot therefore be held that the wearing of matted locks is the characteristic of other gods only. More than this the Skanda Purana in part I, chapter 10, states that Śrīnivāsa wore the matted locks when he appeared in Vên- kaṭāchala. A similar statement is made in Vamana Purāņa, chapter 34/15. It is stated in Skanda, Vämana, Varaha, Padma and other Purāņas that, at the request of Brahma and of other Gods, INTRODUCTION 15 Vishnu suppressed his fearsome form and assumed a pleasant looking shape. In the Padma Purana, chapter 26/3, Vishnu is said to have been dressed up in cloth carrying figures of naga. In chapter 27/4 of the same work he is said to be wearing matted locks. In chapter 33/10 a fearsome form and a pleasant form are both described as forms alike of Vishnu. In the Bhavishyottara Purāṇa, chapter 11, it is stated that Akāśa Rāja presented jewels made in the form of cobras to Śrīnivāsa on the occasion of his marriage with the Raja’s daughter Padmavati. In the esoteric sections of the Bhavish- yottara Purāņa, Śrīnivāsa is said to have worn jewels in the form of Nagas, where Paramēśvara expounds Śrīnivāsa to Parvati. The Brahmanda Purana, chapter 2, states that the great Naga Adisesha serves as all kinds of dress and decorat- ive ornaments. In Padma Purāņa, chapter 34/11, Śrīnivāsa is said to reside along with Lakshmi on the hill which was an incarnation of Adiśēsha. In the Brahmanda Purāņa, in the chapter containing Venkaṭēśa Sahasranama, Vishnu is stated to have matted locks, the conch and the weapon sakti (a javelin or short double sword used as a throw weapon), and jewels in the form of cobras. It is further stated that God there appeared in both the forms. It is therefore clear that jewels in the shape of Naga were always worn by Śrīnivāsa. It cannot therefore be said that that form of jewel is peculiar only to other gods. Further, since we have now offered proof, it is wrong to regard these features, the use of bilva, the absence of the conch and discus and the wearing of the matted locks and någa jewels as necessarily peculiar to other gods. It would be equally clear that, if these are peculiar to Śiva as our opponents say, they could hardly be appropriate to Skanda. These contentions are therefore clearly baseless. The image of god that appears before us has the mark of Śrīvatsa, and carries Lakshmi on his chest. These make it clear that He is God Nārāyaṇa and nobody else. Nārāyaṇa is stated to be the only primeval being. Brahma and Śiva and other gods sprang from him. Nārāyaṇa is again stated to be the creator of the universe, its protector and ultimate des- troyer. That it is from this primeval Supreme that Brahma, Śiva and others arose is stated clearly in the Upanishads. If 316 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Nārāyaṇa is the cause of creation, protection and destruction, and, as the cause can contain features that appear in the con- sequence, the wearing of the matted locks and the naga jewel is but an indication that Brahma and Śiva emanated from him. This form of Vishnu is described with the same features in the Satvata Samhita. In the Padma Puraṇa, chapters 27/3, these powers are ascribed to Vishnu, and he is also stated to be surrounded by the various powers to carry out these func- tions. It therefore becomes clear that the features pointed out by our opponents as peculiar to other gods become as much features of Vishnu. The next point for consideration is what the quotation from the Padma Purāņa above conveys, namely, that Nārā- yana is the primary cause of all that exists. Vämana Purāṇa, chapter 24 (end of the chapter) states that the form of Śrīnivāsa is the primal form of Nārāyaṇa himself. It is in conformity with this that Pēy Alvar describes him as exhi- biting the two forms, namely, that of Vishnu and Siva. In chapter 21/2 of the same work, it is stated that Vayu made an incantation of the saving mantra Rama, and that Skanda did so also, having obtained the mantra from his father Śiva. The Brahmanda Purana, chapter 2, and Brahma Purāņa chapter 2 alike, state that it was Adiśēsha that became the sporting hill of God and thus gained the enjoyment of God’s perpetual presence on him. Both Varaha Purana, part II, chapter 3, and Padma Purana, chapter 32/10 state clearly that Srinivasa came down to the earth at the commencement of Kritayuga. Therefore the god whose image is on the southern bank of the Svami Pushkarini with all the features, such as the wearing of the matted locks, the cobra ornaments, worship with bilva, etc., is no other than Srinivasa, the con- sort of Lakshmi, the lord of Vaikuntha, who came to reside in Venkatachalam, worshipped by Skanda, Mahādēva and others. It is thus clear that He is Śrīman Nārāyaṇa and no other like Skanda or Siva. When Rāmānuja thus concluded his arguments, the Yadava Rāja told the Saivas that he felt convinced that their arguments were all satisfactorily met by Rāmānuja, and that, INTRODUCTION 17 if they had anything further to urge, they might do so the next day, and requested Rāmānuja that further arguments will continue on the following day. When again they as- sembled, the Saivas urged that the deity on the south bank of Svāmi Pushkarini is either Skanda or Mahādēva, and if not, it must be Harihara; but it never could be Vishnu. They urged in support that the emblems of Vishnu were not in- compatible with the deity being Skanda, as the Vamana Purāņa, chapter 21/2 where the origin of Skanda is recounted by Brhaspati, it is stated clearly that Skanda had a part of Vishnu in him. Since Skanda is said to have one head and two arms, or six heads and twelve arms, it may not be in- appropriate if sometimes he had one head and four arms. If, however, this is objected to, we claim the image to be that of Mahādēva on the same argument as the Vaishnavas who claim these peculiar features as not unsuitable to Vishnu, the primal cause of the universe, as we claim Mahādēva to be the primal cause. Even otherwise since the Vaishnavas claim that the god is Vishnu, because of some of the Vaish- ṇava Āgamas, so we call him Siva because of the Saiva signs in the image. Again if it is inappropriate to regard him as Mahādēva, he is certainly Harihara, since the signs of both Vishnu and Śiva are found in the image, and even Vaishnava saints have so described them. Therefore in Skanda Purāņa chapter 8, Srinivasa is described as Mahādēva, as also in several other places, where the two terms are used together. Therefore we may be certain that it is Harihara and nobody else. Similarly in the Padma Purana, chapter 27/4 des- cribing the coming down of the God, he is said to have worn face mark resting upon a base resembling that of the eighth day moon. This part moon is a characteristic of Śiva, and is generally associated with him. Therefore the image must be regarded as that of Harihara. Any other contention beyond the three seems to us unacceptable. The Yadava Rāja replied that he could not agree with the Saivas in respect of the image being regarded as either Skanda or Mahādēva, but whether it could be Harihara, he would ascertain from Rāmānuja himself. Rāmānuja replied that all that was urged by the Saivas was wrong. In chapter 18 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA 10 of the Bhagavat Gita, Krishna says everything that exists has a part of Vishnu in it, and therefore even Skanda and Mahādēva must necessarily contain a part of Vishnu. It does not require much further argument. In the Vamana Purāṇa, chapter 21/2, it is stated that Skanda is said to have had his three baths daily and worshipped Nārāyaṇa in the presence of Vayu who was also there performing his penance. Since he is said to be contemplating upon Nārāyaṇa to get rid of the sin of killing Tarakāsura, and since, in chapter 24/5 of the same work, Vayu is said to be performing penance long since to God Srinivasa in the same place, and since Skanda is said to have been worshipping Srinivasa ever since, it would be absurd to say that the worshipping Skanda and the worshipped Śrīnivāsa are one and the same. Further, another question arises. It is admitted that on the south bank of the tank, there is an image of a god en- shrined in a temple. It is stated equally clearly in the same Purānas that Skanda came there to perform penance to Vishnu to get rid of the sin of his having killed Tarakāsura in battle. These Purāņas again say that in the same place God Śrīnivāsa appeared for the benefit of Brahma and the other Devas, the Brahmarishis and Rajarishis and others who were performing penance there with the same object. The question therefore airses whether the God referred to as being on the south bank of the tank is, in the circumstances, Skanda or Śrīnivāsa. It can hardly be Subrahmanya because he is said to have come there to get rid of his sin by penance, attracted towards the place for gaining the grace of Vishnu, and therefore one among the many like Brahma and others who were similarly engaged. How can Skanda then be regarded as the object of worship to the others? More than this, the same Purāņas assert that Skanda came daily from the Kumāra Dhārikā to offer worship to Srinivasa, and there- fore it cannot be said, on their authority, that Skanda’s habi- tual residence was on the south bank of the Svami Pushkariņi. Nor is this fact of the establishment of Skanda in a shrine stated in any of our authorities. Moreover the same Pură- nas state that Sankarāja and Tondaman Chakravarti built a shrine to Vishnu who appeared in response to the penance of INTRODUCTION 19 the Devas and the Rishis. Therefore their contention has no evidence to rest on. It is thus clear that the deity there is not Skanda. . Since even the Śrutis state it clearly that Vishnu came down from Vaikuntham to show himself to Brahma, Indra and the Rishis performing penance on the south bank of the tank, therefore it is impossible that the deity there is Skanda; nor is it any more possible that it is Mahādēva, who it has already been stated was there to worship Vishnu, and since it is clearly stated that it is Nārāyaṇa who appeared there in response to the penance of these, there is no room for the inference it could be Mahādēva. As was already stated Mahādēva was already there at the foot of the hill even before Skanda appeared. It is also stated clearly in the Vamana Purāņa that, after offering worship along with others when Śrīnivāsa appeared on the hill, Mahādēva returned to Kailasa as the others returned to their own places, and that Śrīnivāsa alone was in residence on the hill. Therefore it cannot be said that Mahādēva is in residence where Srinivasa actually is. More than this, it is well-known that the prescribed image for the worship of Mahādēva is a linga. It is not usual to worship Śiva in the form of an image with all organs. That that is the accepted form of worship is stated in the Bhavishyōttara Purāṇa, chapter 2. In the Varaha Purāņa chapter 29 containing the Śrīnivāsa Ashtottara, it is stated that he was being meditated upon by Sankara residing at the foot of the hill, and in the Brahmanḍa Purāņa, Śrīnivasa is called .Kalagamya, worshipped by Kalakantha. The image on the south bank therefore can only be Nārāyaṇa and not Mahādēva. The matted locks and the nāga jewels cannot be said to be peculiar to Mahādēva since the god there is given the peculiar name of Nārāyaṇa. It is not unusual that among the avataras of this Nārāyaṇa some are exhibited as wearing matted locks, etc. It is not correct, as the Saivas contend, to say that Mahādēva is the cause of all on the analogy of the Vaishnavas claiming that Vishnu is the cause of all. Because in the Śrutis, it is only Nārā- yana that is declared to be the cause of all. It is thus clear that this God is not Mahādēva (Śiva). He cannot be des- 20 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA cribed as Harihara because the weapons peculiar to Vishnu alone, such as the conch and the discus, are worn by Śrī- nivāsa. He is further described to have come from Vai- kuntha specifically. Even the Alvārs who mention the Saiva features in the Prabandhas speak of the God as Nārāyaṇa notwithstanding these features. Further than that it is stated. that on the occasion when Srinivasa appeared, the gods in- cluding Brahma and Rudra are said to have come there and offered worship. It cannot be said that Brahma offered wor- ship to Siva, his son. Further it is stated in the Vamana Purāņa that Mahādēva himself stated it clearly in the Vamana Purana that it was not appropriate he should touch the un- created (apprākṛtam) image of Bhagavan. It is thus clear that the image cannot be described as Harihara. The fact that the image of Vishnu wears the upright face mark resting on a base like the moon grown eight digits cannot be held to mean the carrying of the crescent moon on the head of Śiva, as it is clearly stated that the mark was worn on the face. Further in regard to the various avataras of Vishnu, such as the fish, the tortoise, the boar, etc., these are determined on the evidence of the words in the Śruti, not by the marks or other signs on the face and arms. Therefore since it is clearly stated that God Nārāyaṇa came from Vaikuntham as Śrīnivāsa on the Venkatachala hill, the appearance of features like the matted locks, and the Naga jewels cannot be held to indicate the Saiva character of the god. Seeing that Rāmānuja had successfully met all the arguments urged by the Saivas in their support, the Yadava Rāja inquired whether the Saivas had anything else to urge in support of their contention. They said in reply that they had become dumbfounded by the power of incantation of Rāmānuja, and further if, as the ruler of the locality, he carried out the wishes of Ramanuja by force, they were in no position to do anything against him. We would be satis- fied however completely if Ramanuja could show us that his contention is acceptable to the god himself. The Yadava Rāja said in reply that, having once diverted his mind from the truth by false arguments, they were still attempting to persist, and warned them that if they so persisted; he would INTRODUCTION 21 be compelled to punish them, and, turning to Rāmānuja, asked him to demonstrate to the Saivas that his contention has the approval of the god himself. Rāmānuja resolved within himself to put the question beyond doubt by making the god wear the conch and the discus, as he is described in chapter 11 of the Brahmānḍa Purāṇa. Then addressing the king, he said that, if the king would be pleased to make a conch and a discus, the special symbols of Vishnu, and the rope, the goad and other weapons characteristic of other gods, and place them in the sanctum of the temple, the weapons that the god assumes would put it beyond a doubt whether he is Vishnu or any other god. This was agreed to, and each party got the weapons characteristic of Vishnu and other gods made, and proceeding with the king to Venkatachala placed these in front of the god, and locking the door kept watch all round. Rămānuja on his part approaching the God by means of his Yoga prac- tices prayed that he might assume his own weapons as before, and put the question beyond a doubt. After daybreak the Yadava Rāja took both the parties along with him and got the door opened, when to his surprise, he saw the image of Śrīnivāsa wearing the conch and the discus. Thereafter he became a devotee of Rāmānuja and punished those who set up this mischievous contest. He became thenceforward Rāmānuja’s disciple, accepting from him the Vaishnava initia- tion of the holy branding and other ceremonies, and con- tinued to be his devoted disciple. Thereafter Rāmānuja satisfied with what had been done, got the king’s judgment published and restored the old form of puja according to the practice of Vaikhanasa Agama, having duly performed the great ablution as an initial purificatory ceremony to the god “and the temple. Further he took steps to restore the damaged Vimana Anandanilaya in accordance with the pres- cription of the Vaikhanasa Agama, and put round the neck of the Bhagavan a garland of gold containing an image of Pad- mavati, and re-established the deity as before. Having thus got rid of the danger from the Saivas to the Vishnu temple, and, making Yadava Rāja who was his disciple do everything • 22 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA required to conduct the regular worship in the temple, Rāmā- nuja retired to Lower Tirupati (Govindarajapattana) and remained there for sometime. Fourth Stabaka Rāmānuja while himself residing in Tirupati (Lower Tirupati) saw that the Friday ablution (abhisheka) was performed every week as prescribed in the Ananda Samhita of the Vaikhānasa Agama. He also arranged that that for Śrīnivāsa the upright face mark should be of pacchaik- karpuram (preparation of camphor) as prescribed in the 27/41st chapter of the Padmapurāņa, and Bhavishyottara Purāņa 7/11. It was laid down by him that thenceforward this ought to be the upright face mark for three days begin- ning Friday, and for the following three days beginning Monday, this mark should be of white earth. He also prescribed the application of collyrium to the eye over and above this. On Thursdays the jewellery worn by the God should be removed completely, and the image should be dressed all over in flowers as prescribed by him. This flower dress should be removed on the following Friday, and the upright face mark should be made on the forehead of the image with the sacred earth (tiruman). The image should also be made to wear the under cloth and the upper cloth. Then the morning worship ought to be performed. Afterwards the image should be given ablution, and then decorated with all the jewels with the upright face mark of camphor as before. He further prescribed that on Fridays the Näcchiyar Tirumoli of the Prabandham sung by Godā, an incarnation of Bhudevi should be sung, as in the removal of the jewels worn by the image, the golden representation of Padmavati would also be removed to the regret of the god. He further arranged for the celebration of the festivals to the god. As there were no streets laid down for taking out the god, he made arrangements for the laying out of the streets for the purpose. He also arranged for the continu- ance of the worship in the temple by making it the duty of those descended from one Bimbădhara who was peculiarly attached to the god, was an expert in the Vaikhanasa Agama, INTRODUCTION 23 and who received the Vaishnava initiation of Panchasam- skāra from himself. Having got all these arrangements made through the Yadavarāja who had become his disciple, Rāmā- nuja set about, and arranged for the installation of the images of the Alvārs in the Govindarāja temple at Tirupati at the foot of the hill. This he did, as they themselves in their works thought it polluting the hill to go up even for worship, and therefore worshipped God on the hill from a distance, because it is stated in the Vamana Purāṇa, chapter 21/2, that great rishis like Šuka, Bhṛgu, and devotees like Prahlada, and kings like Ambarisha, all regarded the hill Venkatachala as abode of Vishnu, and therefore too sacred to be trodden upon. an Sometime before this, it happened that a Chola ruler by name Krmikantha destroyed several Vishnu temples and carried his destructive work even into the holy place of Govinda Rāja at Chitrakūta (Chidambaram). Some of the Vaishnavas of the locality carried the Utsava image (move- able festival image) from there, and removed themselves for safety to Tirupati at the foot of the hill, the larger image of the sanctum having been thrown into the sea by order of the Chola. Having heard of this calamity with great sorrow, Rāmānuja set up another image in the sanctum, and with the utsava image brought by the Vaishnavas instituted a regular system of worship in the temple of Govinda Raja in Lower Tirupati. All this Ramanuja did through the Yadava Rāja, resident at Nārāyaṇapura, who fixed a spot on the bank of a tank to the south of the town of Tirupati, and there in- stalled the images of Govinda Rāja. He then built the temple and a town round it by name Rāmānujapura, and in- stituted a course of worship as in Tirupati on the hill. Having carried all these out through the Yadava Rāja by exhibiting to him the great devotion that he himself felt for Srinivasa, Rāmānuja returned to Srirangam. He made three or four visits afterwards on occasions and instituted various services in the temple as occasion demanded. The Yadava Rāja carried out everything as arranged by Rāmānuja. of these occasions Rāmānuja instituted in the temple of Govinda Raja the shrine for the goddess Gōda, who as a 4 24 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALÁ vyuha (manifest form) of Lakshmi, was found in his garden of basil and brought up by Bhatṭanātha. Thereafter the Yadava Rāja arranged for the conduct of the worship of Govinda Rāja in the month of Ani (August-September) as also the bathing festival in the month of Margali (December- January). The Yadava Raja then constructed houses in the four streets of Ramanujapura, and granted them as a free gift to devotees of Vishnu like Tirumalai Nambi, Ananta Alvān, and others. He also built the bazaar streets to the north-west of the temple and a granery for paddy to the east of the town. Fifth Stabaka Relating to the story of the step well and the golden well. As has been related in the 2nd part of the Varaha Purana, chapter 10, Tonḍaman Chakravarti was ruling the locality at the beginning of the Kali age. He used to visit the temple of Srinivasa by the underground passage called the Nrisimha cavern. On one occasion this Chakravarti having been driven out by enemies went through the secret passage to the temple at dead of night. In consequence of this intrusion, it is said that Śrī Dēvi hid herself in the chest of Srinivasa, while Bhu- dēvi sheltered herself in the well dug by Ranga Dasa for watering the flower garden. Hearing these stories from the old people in the locality, Rāmānuja arranged to set up images of Śrīnivāsa with Bhūdēvi on the bank of the step well con- structed by Ranga Dasa, and arranged for their daily worship. He also asked that flowers, basil, etc., used in wor- ship of Śrīnivāsa may be dropped into that well for the sake of Bhūdēvi. On one occasion when Alavandar undertook a visit to Tirupati, he found that Tirumalai Nambi, who used to bring water from the Pāpanāśa tank and bathe the images in it, on that particular day, was not able to do so owing to illness. Alavandar took the occasion to address a prayer to God Srinivasa that he might accept the water from the well formerly constructed by Ranga Dasa, as the equivalent of water from Pāpanāśa, and ordained that thereafter the water from that well should be regarded as of equal holiness with 6 INTRODUCTION 25 that of either Pāpanāśa or Akāśa Ganga. It has therefore be- come the habit in consequence that the water of that well was being used for all holy purposes in the temple. Having heard of this, Rāmānuja ordained that the water of Pāpanāśa, Ākāśa Ganga, and this well called Sundarasvami well were all of equal holiness, and the water of any of these should be used for all purposes in the temple. The two wells referred to above, the step well of Ranga Dasa, and the Sundarasvāmi well were stated to have been originally constructed for the kitchen convenience of Sri Devi and Bhuūdēvi. Having fallen into neglect for sometime, it is stated that the gardener Ranga Dāsa repaired them and made them fit for use. This is stated in the 9th chapter of the Varāha Purāņa, part ii. In the Bhavishyottara Purana, chapter 13, it is stated that this was done by Tondaman Chakravarti in his previous birth. Chapter 7 of the Brahma Purāņa, however, contains a state- ment that the well was actually constructed by Bhudēvi, and that the flower garden was made by the Sudra (probably Ranga Dāsa). In the Bhavishyottara Purana, it is stated that the devotee Ranga Dasa met the Vaikhanasa temple priest Gopinatha on the way, and discovered the god at the foot of the tamarind tree. Therefore, in constructing the temple, he took care that the tree was not affected by the structure. In chapter 9 of the Varaha Purana in the section bearing on Ranga Dasa, Ranga Dasa is said to have constructed the tem- ple. In the story of Tondaman Chakravarti in chapter 10, it is stated that God commanded the Chakravarti to construct the shrine, which he attempted to do between the tamarind tree and the champaka tree without hurting either, and when the Chakravarti was actually exercised as to how to bring in a temple of the size within the narrow limits, it is also stated. that the trees of themselves moved out of their place to make room for the temple. On the basis of these stories Rāmānuja recognised that these trees were fit for being worshipped and ordained daily worship of these as well. The explanation for the Naga jewels on the image. On a previous occasion, a Gajapati king by name Vira Narasimha was on a pilgrimage to Rāmēśvaram (Sētu). He26 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA came to Venkatachala in the course of his journey, and having had his bath at the Svami Pushkarini offered worship at the temple of Śrīnivāsa. Having done so, he ordered the con- struction of a tower for the temple to complete the structure. Having gone forward on his pilgrimage taking Srirangam and other holy places on the way, he returned to Venkatachalam after his visit to Rāmēśvaram and remained there to complete the structure of the tower. During his stay he dreamt one night that a serpant came to him and addressed him as follows: “O Gajapati. I am this Venkatachala. Your con- structing this big tower on the hill gives me great pain. I had therefore to proceed to the God and twine myself round his arm in carrying my appeal to him.” Having heard this, the king consulted elderly folk in the place. They told him in reply that it was a fact on the authority of the Purāņus, that the hill undoubtedly was the great serpant, Sesha, or Ananta, and that the construction of a great tower for the temple was likely to be painful to the serpant Ananta. They advised him therefore to desist. Having heard this, the Gajapati completed the tower without carrying through the whole of his project, and, as an expitiation for the pain that he gave to Ananta; he made a golden jewel in the shape of Ananta and asked it to be put on the god as a jewel. The orthodox folk round about objected to this as the jewel was characteristic of other gods, but he was assured by the god himself, assuring them through one possessed of his spirit, that the jewel was acceptable to the God. It was thus made clear to Rāmānuja that, from the days of Vira Narasimha, this Nāga jewel was worn on one of the arms of the god. On further enquiry, Rāmānuja found, from the accounts in the Bhavishyottara Purāņa and in chapter 2 of the Brahma Purāņa, that the God was presented with this Nāga jewel for both the hands by Akāśa Raja on the occasion of the marriage of Padmavati to the God. Having ascertained this he ordained that the Naga jewel ought to be placed on both the hands of the image. Next follows the story of Nrisimha: In the Skanda Purāṇa, in the section dealing with the river Svarnamukhari, it is stated that God Sankara performed a penance for some- time on the west bank of the Svami Pushkariņi in contempla- INTRODUCTION 27 tion of God Nrisimha, and that, in this place, Nrisimha ap- peared before the penitent Śiva. It is also stated in the 61/29th chapter of the first part of the Varāha Purāņa, in the Ashtottara Sata Nāmāvaļi (a string of 108 names) some of the Saivas who lived about that time wanted to build a temple on the west bank of the tank for both Sankara and Nrisimha who appeared in response to his penance. The Vaishnavas oppos- ing it pointed out that according to the Purāņas Śiva who wished to reside there with Vishnu was asked by the latter to reside below the hill in the south-eastern direction. They also pointed out that the hill Venkatachalam is a divine hill sacred to Vishnu, and therefore any representation of Śiva should not be installed therein. So saying they succeeded in stopping the building of the temple. Afterwards when Rāmānuja was there, seeing that God Nrisimha was of a very austere form, and since a separate shrine for this God would lead to trouble with the Saivas, found authority in the Varaha Purana, first part, chapter 61/29, to regard God Srinivasa himself as Nri- simha in form, and therefore set up a separate shrine in the temple of Srinivasa with the tower called Ananda-Nilayam in front of Srinivasa himself and ordained the conduct of the worship of this form of Vishnu there. The image of Nrisimha half way up the hill. The Markandēya Purāṇa, chapter 2, states that a disciple of Agastya by name Suddha along with the Rishi Märkandeya once went up the hill of Venkatachalam. On the way, near the cavern sacred to Nrisimha, it is stated that Märkandeya had a vision of Nrisimha. On the basis of this Rāmānuja set up a Nrisimha image on the spot where God Nrisimha appeared before Markandeya, and arranged for the worship of this deity also. Application of the camphor preparation on the chin of Srinivāsa and the hanging of the shovel.on the temple tower. Rāmānuja had directed one of his disciples Anantārya, a great devotee of Vishnu, to maintain the flower garden for the service of Śrīnivāsa. Anantārya took great interest in this work and was doing all the work of the garden himself without seeking assistance of others, and when- 28 - SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA ever earth had to be dug and removed, he drew upon the assistance of his pregnant wife to carry the earth for him. On this, God Srinivasa was moved to pity for the woman, and, assuming the form of a young bachelor (vatu), took the basket of earth from the lady and was carry- ing it himself. Anantarya was wild with the young bachelor for doing what he regarded as an impertinent act. All this warning fell on deaf ears. Getting angry once, he struck the bachelor with his shovel, which struck him at the chin and left a depression there. When he went to worship Srinivasa that day, he found blood dripping from the God’s chin. Guessing that it was no other than Srinivasa himself that appeared as the offending bachelor, he collected the pollen from the flowers of Vishamacchada and pressed it on the wound to stop the blood, and begged the God to excuse him for the offence of hurting him. Pleased with his devotion Śrīnivāsa thought it but right that the wound should remain as it was, and asked him to place the shovel with which he hit him at a prominent place in the temple, so that it may be seen by all. This was carried out and ever since that time, on the occasion of the daily worship, Śrīnivāsa is anointed with the camphor mixture on the mark of the wound at the chin. The Puraṭṭāsi (September-October) Festival.

As directed by Rāmānuja, Anantarya (Ananta Alvār) had set himself up in Venkatachalam, having made a big flower garden, and a large tank to irrigate it. He was engaged in the daily service of supplying flowers to the temple from this gar- den. God Śrīnivāsa demonstrated this devotion of Antärya to the public by a miracle. He assumed the form of a prince and made Padmavati take the form of a princess. They both of them engaged themselves in the pleasant occupation of collect- ing flowers every night in Anantārya’s flower garden. Having found that somebody was depriving the garden of its best flowers so sedulously cultivated for God’s service, Anantārya kept watch for eight days, and at dead of night on the eighth day discovered the pair moving about in the garden. He tried to capture both of them, but God Srinivasa managed to dodge him and enter the temple. But Padmavati, in the form of the · INTRODUCTION 29 princess, could not run as fast, and was actually caught and tied up to the champaka tree in the garden. Padmavatī with great deference prayed to Anantārya that he might capture the husband, but might let her off, treating her as his own. daughter. In the course of this colloquy day dawned, when the temple establishment entered the temple and opened the sanctum. God Srinivasa let them know, through one of them, that what took place in the garden was his own doing and com- manded that Anantarya might be brought down together with Padmavati. On hearing this Anantārya was transported with joy. He came over with his basket of flowers, carrying Padmavati on his head, and set her down at the feet of Sri- nivāsa. Having heard of this occurrence, Rāmānuja directed that, in memory of this miracle, the God may be taken in pro- cession, on the seventh day of the Puraṭṭāśi festival, round the town, and on the eighth, the day of the car festival, Anantārya may be presented with a garland of flowers and other gifts from the God himself. The story of the God at the foot of the Tamarind Tree. Tirumalai Nambi (the maternal uncle of Ramanuja and a grandson of Alavandar) was commanded by Alavandaār to go and settle down at Tirupati and perform regularly the duty of bringing water for the ablution of the image in the temple there. He had settled down at Tirupati for this purpose, and, when Alavandar had passed away, Ramanuja went over to him to have the Ramayana expounded to him. Well pleased with this, Tirumalai Nambi expounded to Rāmānuja the Ramayana with all its esoteric explanation. Rāmānuja arranged to live in the town of Tirupati at the foot of the hill as he thought it would be desecration that he resided on the hill. Tirumalai Nambi on the contrary, engaged in the temple service, had necessarily to live there and the two had arranged to meet half way up the hill. They fixed upon a tamarind tree far down the hill as their meeting place where the Ramayana was being expounded regularly. Having gone through this course of instruction for a year, Tirumalai Nambi one evening felt some contrition that because of this Ramayana work, he had to forego the midday worship of Srinivasa. Having expressed INTRODUCTION 31 came possessed of him, to be taken over to Venkatachala. They therefore removed the image from there, and, carrying it to Tirupati, set it down in front of Tirumalai Nambi at the foot of the tamarind tree, as he was expounding to Rāmānuja Vibhishana seeking refuge of Rama. Being quite surprised at the coincidence, both Nambi and Rāmānuja took the image of Rāma from there with Janaki his consort and other attendants, and set these up according to the Vaikhānasa Agama, and ordained the daily worship of these along with the worship of Śrīnivāsa as has been stated in the Tiruchanda Viruttam of Tirumaliśai Alvār (87). The Story of Varaha. Rāmānuja also ordained that the God Varaha on the west bank of the Svami Pushkariņi should be worshipped first by those going to worship Śrīnivāsa. This was laid down in several Purāņas describing the merits of Venkatachala such as the Padmapurāṇa, as they state it clearly that Varaha was there even before Srinivasa; that he should be wor- shipped before Śrīnvasa is laid down in the 8th chapter of the Brahma Purana, and in the 5th chapter of the Bhavish- yottara Purāna. When Rāmānuja had set up the image of Govinda Raja in his shrine in Lower Tirupati and ordained that worship should be conducted as if Venkatachalam and Tirupati were one place of worship, he arranged it that when the final evening ceremony of sending God to sleep was performed, these people engaged in temple service should be presented with garland in the shrine of Visvakṣēna (an attendant god answering to the controller of the household), before locking up the temple for the night. Sixth Stabaka The account of Tirumalai Nambi’s Association with Tirupati. Tirumalai Nambi (who, by the way, was according to the Guru Paramparas a grandson of Alavandar), was one among the younger men in Srirangam, who was in the habit of attending at Alavandar’s exposition of Vaishnavaism. Āļa- vāndār whose name was Yamunacharya was among the 5 30 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA this feeling before God Srinivasa that evening, he went to bed as usual. God appeared before Tirumalai Nambi in a dream and promised to show himself to him at midday thereafter. Tirumalai Nambi went about his work as usual with the re- collection of this dream. One midday, Nambi felt the smell of civet, musk, the camphor mixture, etc., associated with the worship of God as when the temple worship was going on, and suddenly he saw before him a pair of foot impressions of the God with the leaves of basil offered in worship. Surprised at this sudden appearance both Nambi and Rāmānuja built up a shrine for the foot-mark at the foot of the tamarind tree, and, consecrating it, properly arranged for its daily worship. As several Purāņas have stated that in the age of Kali, God Venkaṭanatha was the God complete, Nambi and Rāmānuja arranged that all people without distinction of caste, including the Chandalas, might come and worship there at the foot of the tamarind tree. They were to take their bath at a tank called Chanḍāla Tirtha near about, and then come and circum- ambulate and offer worship at the foot marks of the god under the tamarind tree. As prescribed in chapter 62 of part i of Varaha Purāņa, every one that wished to worship Śrīnivāsa had to come to the spot, and, crying out the name of Govinda, should offer worship at the foot and then proceed higher up the hill to the temple. The story of the image of Śrī Rāma in the temple of Śrīnivāsa. Once upon a time, as it is stated in the Vasishta Rāmā- yaṇa, there lived on the banks of the Kritamālā (Vaigai) to the south-west of Madura of the south, there was a Rishi by name Viśvambara in the town of Kalavingam (sparrow). Having recollected the offer of protection by Rama to Vibhishana, he set himself up in penance to realise this particular act of grace. on the part of Rama. Śrī Rāma was gracious enough to give him a view of his offer of protection to Vibhishana. That Rishi made an image of what he saw and set it up there in a shrine and worshipped it daily. Some time after, there was a great disturbance in the town, and the image of Ramachandra there directed the Vaishnavas there, through one of them, who be- 32 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA teachers (Acharyas) of Vaishnavism coming really two gene- rations after, but almost as the next important successor of the first Acharya Nathamuni. One of the main functions of these teachers is to expound the cardinal texts of Vaishnavism. On one occasion he was expounding the Tiruvaymoli, the prin- cipal work of Nammālvār regarded as an exposition in Tamil of the essence of the Veda. In the course of exposition of the third ten of the third Tiruvaymoli, he expatiated upon the great religious merit of the holy place Tiruvengaḍam and pointed out that, in such a holy place, it would be very desir- able indeed for one to render service to the God by providing water for his ablution and flower for worship and decoration. He wound up by expressing his great regret that at his age, he could not undertake the important and meritorious service. Young Tirumalai Nambi immediately got up from the audi- ence and volunteered to go to Tirupati and render this service to the God by residing there. To demonstrate the great devotion of Tirumalai Nambi, the God at Vengaḍam assumed the form of a hunter as Tirumalai Nambi carrying the water pot on his head was going towards the temple from the holy water of Papanasśa. The hunter begged of him for a little of the water that he was carrying, as he was very thirsty. Naturally Tirumalai Nambi declined to desecrate the water for the holy service by using a part of it for the purpose of drink, and so walked along quietly. The hunter kept follow- ing him as he thought. As the Nambi was repeating the Pra- bandha verses of Kaliyan (Tirumangai Alvar) and moving on, the hunter made a small hole in the pot by the arrow that he was carrying in his hand and gradually drank off the whole water. Having gone some considerable distance absorbed in his recital of the Prabandha, Tirumalai Nambi felt that the burden on his head had become very light, and discovered what had happened, as the hunter was still drinking the water. To his angry question whether it was proper for him to have done what he did with the water that he was taking to the temple for God’s service, the hunter coolly answered " O, Grandfather, do not be distressed about the water. Here a little way down is a holy pool of water from which you can take water for the temple service instead “. He led the Nambi INTRODUCTION 33 some little way and pointed to the holy water of Akāśa Ganga, and said that “This is the holy Ganges water itself, and you might bring this daily for our service”. Having said this to indicate that he was no other than God himself, he dis- appeared. Struck with wonder at this exhibition of grace by God to his devotees, he became the more devoted, and was serving God with water taken from the Akāśa Ganga instead of from the distant Pāpanāśa. Since the God himself address- ed him Tata (grandfather), he was thenceforward known Śrīśaila Natha Tätacharya or in Tamil, Tirumalai Tātācharya). Tirumalai Nambi had a son by name Rāmānuja. When he died early, he had adopted a son, who was known as Kumāra Tirumalai Nambi. Tirumalai Nambi often used to call him Tāta, and he came to be known thenceforward as Tatacharya. Since he was friendly to everybody in the locality, he became popular and was designated Tolappa Tatacharya or Tātārya, the friend. Having spent some time longer in this service, Tiru- malai Nambi ultimately passed away. Rāmānuja arranged in memory of Tirumalai Nambi the annual celebration of a fes- tival in which the God is given an ablution on the day follow- ing the Adhyayana Utsava (festival of the recital of Pra- bandhas). The image of the God is to be seated in the hall Mangalagiri. A number of Sri Vaishnava Brahmans used to go to the Akāśa Ganga and bring water from there chanting all the way the Prabandha of Tirumangai Alvar, and carry- ing the water in procession through the four streets running round the temple, bring it into the temple and with the water perform the ablution of the image and satagopa (sin-destroyer; this is of the shape of the head gear made of metal covered with gold, carrying on the top of it a pair of sandals symboli- cal of the feet of God). The Account of Anantarya. Anantarya belonged to the West country and was born at Lughunütanapura on the banks of the Kaveri (Sirupudu- paṭṭanam or Siruputtur). His father was à Kesavacharya of the Bharadvaja gotra. The date of his birth is given as Kali 4154 or Saka 975 expired, the year Vijaya, the month of Chaitra and nakshatra Chittra.. Having received his early 34 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA education and attained to much competency, he went down to Śrirangam, along with a number of others including Yegñesa, to Rāmānuja, who then was teaching in Srirangam. Rāmā- nuja welcomed them among his pupils and was giving them instruction in the Vedanta. One day Rāmānuja enquired. who among the number of his disciples was willing to vol- unteer service at Venkatachala to supply flowers, etc., to God Venkaṭanatha there. Most of them shrank from it as the place was cold and otherwise uncomfortable for a permanent residence, while Anantārya bravely got up and offered his services. Rāmānuja applauded his courage and sent him there. It is this that gave him the later name Ananta-purushārya, purusha being the equivalent of a manly man. He went to Vēnkaṭāchalam and laid out a big garden and even construct- ed a tank for the purpose of watering it. He took the flowers from this garden and offered them for the daily service in the temple. Having heard that at one time Yamunacharya had a little cottage put up near the temple and from there was doing the flower service, he built up a Mantapa on the same spot, and set up an image of Yamunacharya and arranged for con- ducting the worship of Yamunacharya in that pavilion. He generally strung the flowers together into garlands in that pavilion and took them over for service to the temple at the time of worship, carrying them on his head. Anantārya went on doing this service with his son who was called Ramanuja. Seventh Stabaka The organising of some other festivals as a result of a careful investigation of Venkatachala Mahatmyam. The first point discovered was that the hill Venkatachala was Vishnu himself. This is stated in the following Purāņas; -Märkandeya Purāṇa, Part ii, Varāha Purāņa, part i, chap- ter 34/2, Vamana Purāņa, chapter 21/2, which state clearly that sages like Suka, great devotees like Prahlada and royal saints like Ambarisha all regarded the hill itself as a form of Vishnu, and therefore always remained at the foot of the hill. not to desecrate it by walking up the hill. Having known this, Rāmānuja himself followed the example by remaining 36 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA worship him daily which was not granted, and the fact that he was asked to make his abode at the foot of the hill to the south-west of it on the bank of the Kapila Tīrtha. Therefore all the distance between Svāmi Pushkariņi and Kapila Tirtha is marked out as holy for Vishnu. Therefore through a radius of one yojana (7 to 8 miles) round the Svāmi Pushkariņi is regarded holy because of the presence of God; and all that is laid down above, will apply to that whole area. Within this area no temple to any other god should or could be erected. Whatever people do in accordance with these regulations does not make them liable for any desecration. Tirumalai Nambi and Anantārya laid down these regulations of Rāmā- nuja before the God in the sanctum and prayed for his appro- val, which was expressed through one of the worshipping priests becoming possessed and giving divine assent. This was accepted by all those associated with the temple and in resi- dene on the hill. The appointment of a bachelor (Ekangi) for taking care of whatever belongs to Srinivāsa. Rāmānuja wanted someone to see that these regulations were carried out and that the worship itself was conducted according to regulations after the death of Tirumalai Nambi and Anantārya. Someone was also required to see that there was no quarrel about these matters. He was to be a man of learning, capable of instructing the local ruler, and of sufficient renunciation to have any desire for himself. So Rāmānuja arranged it that an unmarried man (Brahma- chari), such as is prescribed in the Paramēśvara Samhita be chosen and given the coloured robes of a sanyasin, and that he carry on the administration of the temple under the orders of Tirumalai Nambi and Anantārya. He also entrusted him with the image of Chakravarti Kumāra (Rama) and a seal with the mark of Hanuman for him to seal up the treasury, and a key with which to lock up the temple for the night. The Installation of a Sanyasin (Yati) called Venkaṭanātha Satagōpa Yati by Ramanuja. Rāmānuja during his first visit to Tirupati arranged to secure the gift of a village called Balamandyam irrigated byINTRODUCTION 37 a canal from the river by one Viṭṭala Dēva Raya, his disciple. He then asked a few families of Sri Vaishnavas to go and settle down in Tirupati. It was also at this time that he learnt the Rāmāyaṇa from Tirumalai Nambi. When after a year’s stay he wanted to return to Srirangam, he gave to Anantārya, who was disconsolate at parting, an image of his own likeness. He then left for Srirangam taking with him his cousin Govinda Nambi. On the second occasion’ of his visit to Tirupati, he had to settle the question whether the God there was Vishnu or any other. He established successfully and to the satisfaction of the Yadava Raja that it was Vishnu and, through the good offices of the Raja, he got the Vimäna tower, pavilion and such other structures for the temples built. It was also on this occa- sion that he took up the image of Govinda Raja from Chitra- kūta cast out by the Chola Krimikantha and got him estab- lished in a temple along with Godā Dēvi. He also got constructed through Tirumalai Nambi and Anantārya a shrine to Hanuman, and set up there the image of Chakra- varti Kumāra (Rama) given to him by Tirumalai Nambi. He ordained the bachelor who was a disciple of Anantārya and installed him there as described in the Paramēśvara Samhita, giving him the red robes and appointing him guardian of the shrine, Senapati. He also gave him the seal bearing the mark of Hanuman, a seal-ring, a pennon with the mark of the bell on it, and the key of the temple. He got the Yadava Rāja to pass an order that all those residing in Venkatachalam should act according to his commands. He then left for Srirangam. When again he visited Tirupati at the ripe old age of 102 in the year Kali 4220, Salivahana Saka 1041, he entrusted, in view to his own great age, the whole management to Anantarya who was then 66 years old to supe- rintend the management of the temple. Since the whole management could not be conducted by the one bachelor sanyasin, he also ordered he might be made a full sanyäsin, and given two or three assistants by appointing brahmacharis (bachelors) to these offices as in his own case. Seeing that a special kind of service should be instituted in the temple as described in the Tiruvaymoli of 38 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Nammālvār, the third ten, third section, he appointed a spe- cial devotee for this purpose under the name Saṭagōpa Yati. He entrusted him with the worship of the image of Rāma. Then he chose from among the disciples of Anantārya four and made them bachelor sanyasins to assist him. He then told Yadava Rāja to conduct the management of the temple with the assistance of Anantārya, on account of his old age, owing to which it was not possible for him to be visiting Tirupati often. Under the direction of Anantārya, Saṭagopa Yati and the four Brahmacharins should actually carry on the services to the temple. These four bachelors took over the work of the one bachelor before, and put themselves under the direction of Saṭagopa Yati. He commended Anantārya as the most capable among his students, and bespoke the Ya- dava Raja’s consideration for him. He also informed the Ya- dava Raja that similar arrangements were required in all the Vaishnava shrines and that he had instituted 74 sim- hasanas (throne) for his disciples, and enthroned them on the acharyapitha and made them Acharyas. What these āchāryapurushottamas should be is laid down in the Padmōttara, Chapter I. These Āchār- yapurushas as a body were to keep an eye upon the proper conduct of worship in all the temples dedicated to Vishnu. When a number of these came together, they must be treated with respect and rewarded as prescribed in the San- dilya Śruti. Having made these arrangements Rāmānuja pointed out to the Yadava Rāja that Anantārya was the senior- most among those present at the time, and that he might do everything with his advice. This person Anantārya, with some of your descendants, Saṭagopa Yati representing him, and a certain number representing Tirumalai Nambi should be ap- pointed for the future as such are not at the moment here present, and asked him to carry this out. He further instruct- ed that one belonging to the Satamarshana gōtra should be appointed for this service as Nathamuni, Kurukai Kāvalappan, Yamuna-muni and other great teachers belonged to this gotra. Having made these regulations, he got down the hill, for Govindarajapattinam wherefrom he left for Srirangam, after instructing the Yadava Rāja to see to it that the trouble created INTRODUCTION 39 by the Saivas was not repeated either in the one place or in the other. The setting up of the image of Ramanuja in Venkatachalam. Sometime after, Anantărya having heard of Ramanuja’s nirvāņa (giving up of his body) prayed to God Śrī- nivāsa, with great sorrow, and put forward a request that, in recognition of the great services of Rāmā- nuja to humanity generally, he might condescend to permit of the recital of the centum Rāmānuja Nürṛandadi composed in praise of Ramanuja by one of his disciples, Amudan of Srirangam, during the Adhyayana Utsava, and that he might permit of the setting up of an image of Rāmānuja within the precincts of the temple and the arranging for the conduct of daily worship to that image with a view to the promotion of his teaching and the perpetuation of the arrangements that he had made. The God expressed his assent through one of those present. On another occasion a certain Saṭagōpa who was appoint- ed to carry out the wishes of Srirangarāja (Śrī Rangaraja Vigñapti Karya) who instructed Rāmānuja himself in the Prabandhas of the Alvars took the opportunity, during the festival in the month of Karttika to appeal to Ranganatha for permission to go to Tirupati. Having worshipped the God Ranganatha, he proceeded to proceeded to the Ramanuja mantapa (pavilion) in Srirangam and obtained the approval of Rāmā- nuja for his proceeding to Tirupati with a view to singing the Prabandhas in the Devagana on the hill. Having received Rāmānuja’s approval, he started on his journey. Having broken his journey at Conjivaram to worship Varadarāja, he proceeded onward to Lower Tirupati at the foot of the hill. Having offered his worship at the Govinda Rāja shrine, he walked up to the foot of the hill, and, worshipping again the foot-marks under the tamarind tree, and the Nrisimha image enshrined in the forest near about, he went up the hill to where Tirumalai Nambi and Anantārya were. Having ex- changed courtesies with them, he took his bath at the Svāmi Pushkarini, and, having completed his daily services, went and offered worship at the Varaha shrine as instructed in the 6 40 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Tiruvōymoli of Parānkuśa, and then proceeded to the temple of Venkatanatha (Śrīnivāsa). There he offered his worship to the God in prescribed form, and having accepted his tīrtha (holy water) from the kaṭāha (the vessel in which the water used in ablution of the image is preserved), he also offered worship at the shrine of Visvaksēna, Nrisimha at Venkaṭā- chala, Garuda and other attendant deities in the temple. Then having got round the temple rightwise, he went into the pre- cincts of the God, and, as directed in the Periya Tirumoli, he sang the Tirumoli of the Alvar. Then, praying for the inter- cession of Lakshmi, he made his self-surrender to the God and had a complete view from head to foot of the image there. He was then commanded by God in the usual fashion to sing a few verses from the Prabandha of the first Alvārs. He did as he was commanded and pleased God immensely. Having been rewarded by God with the gift of the holy water and other things usual, in reward for his services, he went up to Tiru- malai Nambi and Anantārya. Having been requested by them to begin the Adhyayana Utsava daily by chanting the first ten of Periya Alvar’s Tirumoli. He rendered it musically first, and then the rest of the Prabandhas during the festival. He took leave and left for Srirangam and reported all that had taken place to Rāmānuja.. Well pleased with what had been done, Rāmānuja ordained that the Prabandha of the first Alvärs may be sung first, and then the other Prabandhas, all of them being alike set to music and musically chanted. In order that this may be done regularly he appointed one from among the descend- ants of Nathamuni for this particular task and gave him the designation Srisaila Vigñaptikarya, and sent him to Tirupati with a letter to Anantārya. Having reached Tirupati with the letter, this Śrīśaila Vigñaptikarya handed the letter over to Anantārya and went to the sanctum of Srinivasa along with Anantārya. Anantārya intimated to Srinivasa the wish of Rāmānuja in regard to Srisaila Vigñaptikārya, and, having received God’s approval, asked him to reside in Tirupati and keep conducting his services as directed by Ramanuja. The above resume of the work Sri Venkatachala Itihasa Mālā gives more or less a clear idea of the contents of the INTRODUCTION 41 work. A critical evaluation of the material contained in it would be necessary before it can well be used for purposes of reconstructing a history of Tirupati so far as that important epoch is concerned. The epoch is of particular importance as practically the whole organisation of worship in the temple seems based upon the arrangements that Rāmānuja is believed to have made there. The work claims to have been compiled by Anantārya. If he was the disciple of Rāmānuja deputed to carry out Rāmānuja’s directions and see to it that the affairs of the temple were managed satisfactorily thereafter is doubtful. From the details given in the work itself, he was Rāmā- nuja’s junior by about 36 years, and had been contem- porary not only with Rāmānuja but even with his uncle Tirumalai Nambi, so that Tirumalai Nambi, Rāmānuja and Anantārya between them would perhaps have covered about a century of time. The precise date given for the birth of Rāmānuja is Saka 939, equivalent to A.D. 1017, and, by all accounts, he is said to have lived for a period of 120 years, which would take him to A.D. 1137 for his last year. He must have passed away either that year or the year following. In the course of the narrative contained in this work, he is made to say to the Yadava Raja that he was too old to be able to make other visits to Tirupati as he was 102 years at the time. That would mean he had just about 18 years of life left, and that again would mean the actual date under reference is A.D. 1118 or 1119 when Anantārya is said to have been 66 years. That is the date for Rāmānuja so far as the Guru- parampara accounts and the account of the Itihāsa Māla are concerned. We have no means of checking this by any other direct sources of information, as we have none. But then this can be checked in a way by the traditional account of the life of Ramanuja which brings him into contact with rulers who lived at the time and rendered him assistance in various ways, such as for instance the Yadava Rāja who figures so largely in this narrative. There are three rulers that come into view in the account of his life, a Krimikantha Chola, a Chola sovereign who died from an abcess in the neck which was so bad and severe an attack that worms appeared in the 42 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA abcess. Hence the name. Of course if the Vaishnava accounts are to be believed in their entirety, he is supposed to have suffered from this fell disease because of the dessecration pur- posefully carried out in regard to the Vishnu temple of Govinda Rāja in Chidambaram. In regard to this particular matter we come upon what seems to be a very serious discrepancy. Assuming for the moment that the date as given for Rāmānuja in these works is correct, Rāmānuja’s life would be covered by the whole of the 11th century practically and the first 38 years of the 12th. If for our purposes we neglect the first 25 years or even 30 years of Rāmānuja’s life as uneventful and anterior to his having become anything prominent, it would bring us to the second half of the 11th century for his active life, and almost the following 40 years of the next century. During the former period, and a very considerable part of the latter, the Chola ruler happened to be the great Chola, Kulottunga Chola I, A.D. 1070 to 1118; his last year may have been a few years later. He was followed by a professed Vaishnava Vikrama Chola who ruled from A.D. 1118 to 1136. He was in turn succeeded by Kulottunga Chola II, a comparatively young man and a devout Saiva. The unsettling of the arrangements in Chidambaram, and the throwing out of the main image of Govinda Rāja into the sea were acts of desecration said to have been brought about under the orders of this ruler, and the circumstances are described to us in literature, contemporary literature, that has come down to us. The Cholas were in the habit of confirming their accession to the throne by having themselves anointed in the coronation hall on the east bank of the tank in the temple at Chidambaram. The story is that when the anointing was over and the procession was formed to start from the hall to go round the town, the elephants, the horse and the foot soldiers of the court that had been drawn up, along with the contingents brought by the subordinate rulers, found too little room to move about, and finding that there was such a crush in front of the Nataraja shrine on account of this, the prince enquired what buildings they were that obstructed the front yard of the court so badly. Being told that it was the shrine of Govinda Raja lying there, he replied smartly that the place for the lying of Vishnu was not the INTRODUCTION 43 front yard of the temple of Naṭarāja, his favourite deity, but the sea, and ordered therefore that the Vishnu image might be cast into the sea. The order was probably carried out literally. This could have been only somewhere about A.D. 1135 or 1136, the year of accession of Kulottunga II. Kulottunga I was not fanatical enough to do that for one thing; and he made actual grants and even detailed arrange- ments regulating worship in respect of Srirangam about the year A.D. 1084, even providing for the recital of the Pra- bandhas of Kulasekara Alvar and Tirumangai Alvar. It would be difficult to imagine that he was responsible for this desecra- tion; the more particularly in the face of the definite state- ment in the works of Oṭṭa Küttan, the poet who was the tutor to Kulottunga Chola II as prince. This is one difficulty which it seems almost impossible to get over. From certain incidents related in the Itihāsa Mālā, it seems to be clear that Rāmānuja had already returned from the Mysore country where he had to reside for over a quarter of a century because of the offence that his principal disciple Kurattu Alvān gave to the Chola ruler, and of Rāmānuja having to go into exile as a result thereof to save himself from being molested by the Chola ruler for the time being. It is a well known fact, borne out by dated inscriptions, that he was responsible for the adoption of Vaishnavism by the Hoysala ruler Bitți Deva, who ever afterwards adopted the style Vishnu Vardhana, although the Kannada word Bitti is an actual Kannada form of the Sanskrit Vishnu. But this Vishnu Vardhana did not come to the throne till almost the end of the first decade of the 12th century. The third ruler under reference is a Yadava Rāja whose invitation it was that brought Ramanuja to Tirupati for the second time and who afterwards rendered so much service by assisting Rāmānuja in carrying out his instructions with respect to the temple at Tirupati as a local ruler responsible for the ordering of the worship in the temple. There is so far no inscriptional evidence for the existence of a Yadava Rāja so early, the earliest Yadava Rāja figuring in inscriptions coming almost about the end of the 12th century. But that is not a very great bar and cannot constitute a vital objection as there might have been Yadava Rājas ruling in the locality 44 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA who might not have done anything which would ordinarily be recorded in the inscriptions. The local rulers were known Yadava Rājas as a family name, and we know of Yadava Rājas who played important parts later. They must have had their ancestors as local rulers without having achieved any distinc-. tion to come down to us in inscriptions. It may be that the traditional date for Rāmānuja is pitched a little too early, and a readjustment of the dates may be necessary. But that is a question that cannot be definitely settled here and now. Rāmānuja’s connection with Tirupati, however, need not be rejected on that account. The territory dependent upon Tirupati, as an important centre, had been brought under Chola rule when the second Chola Aditya of the new dynasty conquered the Tonḍamandalam and annexed it to the Chola empire. Later inscriptions record that that Chola died at 2 place called Tondaman Arṛür, a place now in ruins on the banks of the Svarṇamukhi not far from Kalahasti, called now Tondaman Nadu. There are inscriptions which name this place Tondaman Perur or Tondaman Pērāṛṛūr even. Therefore the Chola power must have extended in reality to this region pretty early on the establishment of the dynasty. This Chola Aditya’s dates would be the end of the 9th and the initial years of the 10th century, as his successor Parantaka came to the throne in A.D. 906. Aditya is said to have built 300 temples to Śiva on the banks of the Kaveri, clearly indicating his enthusiasm for Siva worship and his personal devotion to the promotion of Saivism. It would not be very difficult to imagine that since then there had been a certain amount of religious ferment, and if the Saivas made an effort to gain the upper hand to set up Saivism as perhaps the domi- nant religion, it would be nothing strange or even unnatural. The period of the great Chola rulers culminating in that of Rājarāja the Great, the builder of the temple at Tanjore, must have been a period of Saiva propaganda, that is the. whole of the 10th century with perhaps a decade or more of the previ- ous century being included in it. It is not unlikely that at some period, it must be in the latter half of the tenth century, there was a squabble over the character of the temple at Ven- kaṭāchalam, and a dispute between the Saivas and the INTRODUCTION 45 Vaishnavas might have come to a head calling for the inter- vention of the Yadava Raja of Nārāyaṇavaram. Rāmānuja’s intervention might have been sought by the Vaishnavas even with the countenance of the Yadava Rāja to settle the question. The disputation that took place between Rāmānuja and the Saivas is given in full detail, and there is nothing in it that could be cavilled at in respect of the sources quoted in au- thority. Therefore Ramanuja’s intervention in the affairs of Tirupati seems natural enough, and all the arguments that he adduced are arguments that are available for examination today. Without going into unnecessary detail in regard to this question Ramanuja’s answers must be considered con- clusive for the believing people. But for the more critical, and to some extent unbelieving audience, the authorities quoted may not be acceptable in their entirety. But the following should ordinarily suffice. Be the form of the image what it may, some peculiar features of the image are certainly noted by the early Alvars themselves, these early Alvars and their followers subsequently, none of them had the slightest doubt that the shrine was a holy shrine of Vishnu, the peculiar fea- tures notwithstanding. It is not merely the Alvārs who have held that view. The author of the Silappadhikāram, Ilangō Adigal, who was certainly not a Vaishnava, he was probably a Buddhist, has simply no doubt that it was a Vishnu god in the shrine there, and describes it in the most graphic language so as to leave absolutely no doubt in regard to the matter. Coming further down in point of time, the place was a well recognised Vishnu shrine in the days of the later Pallavas, as the Tamil Mahabharata by Perumdēvanar, a contemporary of Nandivarman of Tellāru refers, in one stanza in the part of the work that is available to us, that Vengadam was a Vishnu shrine. Therefore there is a continuous tradition from the early centuries of the Christian era down to almost the 10th century A.D. that the shrine was a Vishņu shrine notwith- standing the peculiar features. The third stabaka of the work most effectively disposes of the contention successively that the figure may be that of Subrahmanya, or Siva Mahadeva, or even Harihara. A Rig Veda verse is quoted in authority for the contention that the hill tops were sacred to Vishnu. The verse 46 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA as interpreted by Ramanuja makes it refer to Tirupati itself. But this need hardly be the case with Tirupati in particular, the vedic verse meaning it generally in respect of hill tops. That verse in the Rig Veda is reinforced by a passage in the Yajur Veda which puts it in more unmistakable terms that the governing deity of the hill region is Vishnu. It is probably this Vedic idea that was at the root of the statement conveyed in the Sutra of the Tolkäppiyam that the mountain region of land was a region sacred to Mayōn (Krishna-Vishnu). In regard to the rest of the work the details of organisa- tion are probably correct as they do continue down to the present times. A suspicion has been cast upon the work, that it may be a modern composition foisted of course upon the name of Anandālvăr, the contemporary of Ramanuja. This is quite possible; but the work itself does not make the claim. A careful reading of the work does not show any- thing in it that should make the work a modern composition foisted upon an old name. There is nothing on the face of it to cast a suspicion upon the character of the work, and it would be safer to hold the work genuine till we came upon something precise which militates against that position. We are content to leave it there for the moment and leave it to our readers to judge for themselves whether the work is genuine or spurious. EDITOR.

श्रीः श्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमते रामानुजाय नमः हैम पुण्ड्रमजन्मकुटं सुनासं मन्दस्मितं मकरकुण्डलचारुगण्डम् | बिम्बाधरं बहुल दीर्घकृपाकटाक्षं श्रीवेङ्कटेशमुखमात्मनि सन्निवत्ताम् ॥ 11 2 11 श्रीवेङ्कटादि कलिकालभवेतिहास- मालां पवित्र सुचरित्र सुगन्धिपुष्पैः । सन्दर्भयामि रुचिरा हृदये निधत्तां श्रीमान् हरिः परम भागवतावलीच ॥ ॥ २ ॥ श्रियः पतिः श्रीवैकुण्ठनिकेतनो नित्यमुक्तानुभाव्यो निरतिशयानन्दयुक्तः सर्वेश्वरः परमकारुणिको भगवान् अनाघ्रात निजनित्यकैङ्कर्यरसानुभवगन्धान् पुनः- पुनरस्मिन्नेव घोरतर अनन्तक्लेशभाजने संसारसागरे मज्जनोन्मज्जपरायणांश्च संसा- रिणो जीवान् अनन्तेनापिकालेन अविदित निस्तारोपायान् निजदिव्यचरण नलिन युगल शरणी करणेन समुद्दिधीर्षुः श्रीवैकुण्ठ लोकात् सुदृरमिह समागत्य श्रीमति काले कृतनित्यसन्निधानः परमकरुणया दक्षिणेन पाणिना सर्वभूतनिजचरण कमल समाश्रयण प्रदर्शनमुद्रां सव्येन पाणिना निजचरणकमल समाश्रित सर्वभूत संसारसागरजानुदन्नता विशदीकरण मुद्रांच दधानः सर्वभूतदृक्पथ गोचरः समिन्धे खलु ॥ वर्तमानस्य ब्रह्मणो द्वितीयस्मिन् परार्धे प्रथमे श्वेतवाराहकल्पे सप्तमे वैवस्वत मन्वन्तरं अष्टाविंशेऽस्मिन् महायुगे कलियुगादौ श्रीमति नैमिशारण्यं संप्रवृत्ते दीर्घसत्रे सङ्घशःसमेतायां महर्षिगोष्ठयां सकलेतिहासपुराणार्थकोविदो भगवद्बाद- रायणान्तेवासी रौमहर्षणिः सूतः सकलेतिहासपुराणार्थप्रतिपादनपरः श्रीवेङ्कटाचला- नुबन्धीन्यपि पवित्रणि चरित्राणि संकथयन् तदीयेषु भावि चरित्रेष्वपि भूत चरित - निदर्शन मुखेन कानिचित् विस्तरेण कानिचित् संक्षेपेणच प्रतिपादयामास | तदुत्तराणि एतत्कलियुगभवान्येव कानिचिद्विशेप चरित्राणि इहप्रति- पाद्यन्ते ॥ तत्र प्रागेव पुराणवचनप्रतिपन्न भाव्यवतारो य एप तोण्डमान चक्रवर्तीति विख्यातो भगवतः श्रीनिवासस्य भक्ताग्रेसरो भूपतिर्बभूव - विक्रमार्कादिशक पुरुपेभ्यः पश्चात् इतश्च किंचित्पुरस्तादस्मिन्नेव कलियुगे । तस्मैफिल दुर्विषहप्रत्यर्थि बलनिपूदनकांक्षिणे परमकारुणिको भगवान् श्रीवेङ्कट नाथः स्वासाधारण चिह्न भृतौ श्रीमत्सुदर्शन पाञ्चजन्यौ दत्वा तत आरभ्य तादृशनिज महौदार्यगुणप्रख्यापनेन लोक वशीकरणाय सुदर्शनपाञ्चजन्य विहीन- करकमल एव कंचित्कालं विरराज ॥ तदानींच समंततो वसुमतीमण्डले विपुलकलि महिना सकलवर्णाश्रमधर्मेषु समंततो विनष्टप्रायेषु खण्डितेषु च देवतालयेषु म्लेच्छप्रायेषु च राजसु पापण्ड प्रचुरे च लोके धर्मेच समंततो विशीर्णे भगवानपारकारुण्यमहोदधिः श्रियः पतिः धर्म विप्लवमसहमान: कदाचन निजमन्तरङ्गकिंकरं तल्पभूतं अनन्तं धरणीतले अवतीर्य सर्वानपि वर्णाश्रमधर्मान् स्थापयित्वा पापण्डिजनानुद्वय विशुद्धतमं परम वैष्णवधर्मं वर्धयित्वा यथापूर्वं भगवन्मन्दिराणि संतत प्रवर्तमान सर्वसपर्याणि पर्यवस्थाप्य सर्वमपिलोकं यथार्ह संरक्षतिन्ययुङ्क्त || सचानन्तो भगवता नियुक्तो धरणीतले वर्णाश्रमधर्म व्यवस्थापजुपि द्राविडदेशे-तुण्डीरमण्डले पयखिनीप्रान्ते श्री भूतपुर्यामष्टादशोत्तर शताधिक चतुरस- हस्त्री संख्येपु [४११८] कल्यव्देषु एकोन चत्वारिंशदधिक नवशती संख्येपु [९३९] शालिवाहन शकाब्देषु च गतेषु पिङ्गलसंवत्सरे पूषणि च मेपङ्गते 3 आर्द्रा नक्षत्रे विदित कीर्तेर्वेदिकशिखामणेः विशुद्धहरितकुलतिलकस्य केशवयज्वनः तन्यतया प्रादुर्वभूव || [प] कल्यदेषु प्रयाते वह वसुनिशानाथचन्द्राधि संख्ये- प्वायाने पिङ्गलाब्दे सवितरि गते मेष राशिंगा आर्द्रा ताराधिरूढे हरितकुलमणेः केशवाख्यद्विजाग्रथा- च्छ्रीमत्यां भृतपुर्यामधिधरणितलं शेष आविर्बभूव || [ग] स भगवाननन्त इत्थमवतीर्णः आश्रित रामानुजाभिख्यः सकलतन्त्र निष्णातः संस्कृत द्राविडप्रकृतिकान् द्विविधानपि वेदान् साङ्गोपाङ्गान् सुगाढम- वगाह्य सारतमानर्थान् संगृह्य विरचितैः वेदार्थ संग्रह श्रीभाप्यादिग्रन्थैः स्वस्वरूप- परस्वरूप पुरुषार्थस्वरूप उपायस्वरूप विरोधस्वरूपाणि सम्यग्विशदीकुर्वन् पाष- ण्डिना विनिय वेदमार्ग यथावत् प्रतिष्ठापयन् तत्र तत्र संप्रसक्त देवस्थान सपर्या . विपर्यासान् परिहरन् विशुद्धतमवैष्णव धर्म सम्यगभिवर्धयन् सकलदिव्यदेश- शिरोरत्ने प्रत्ने श्रीरङ्गदिव्यनगरे विशपतोनिवासमाततान || अत्रान्तरं तमेतं भगवन्तं श्रीवेङ्कटनाथ समाराधयन्तः श्रीवैरवानस श्री वैष्णवाः तदातदा तस्य भगवतः समुचितोपचारकरणात्प्रमत्ताः तदानींतन देशाधि - पतिना यादवराजनाम्ना बहुशः शिक्षिताः तत्रस्थातुमशक्नुवन्तो बहवो देशान्तरं भेजिरे ॥ एवं वृद्धतवर्चकेषु देशान्तरं गतेषु अन्येषु च प्रवलेपु श्रीवैष्ण- वेषु तदानीं तत्राविद्यमानेपु छिद्रान्वेषणैकपरायणाः कतिचन शैवजनाः वैखानस - कृतापचारशाणवजनेषु कदुष्णहृदयस्य तस्य देशाधिपतेर्यादवराजस्य निकटमुप- गम्य शनैरशनैः संचितताल्लभ्याः इत्थं समर्थयामासुः || शैवा:- भो महाराज श्रीकाले स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः भगवान् स्कन्द्र एव । तस्य च कुमार स्वामीत्यपि नामधेयस्य प्रसिद्धतया तत्परि- सरवर्तिनी साऽपि पुष्करिणी तदीयतयैव स्वामिपुष्करिणीति सर्वैरपि लोकैर्व्यप- दिश्यते । भीमसेनस्य भीमशब्देन सत्यभामाया भामाशब्देन च निर्देशदर्शनेन संज्ञैकदेशेनापि संज्ञिनो निर्देशसंभवात् कुमारखामिनोऽपि स्वामि पुष्करिणी शब्द घटक स्वामि शब्देनाभिधानं युज्यते । किंच. श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य परे वामन पुराणभागे द्वितीयाध्याये - [प] स्कन्दः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् । ममापि तपसो योग्यं क्षेत्रं ब्रूहि शुभान्वितम् ॥ नविन्नास्तपतो यत्र प्रभवन्ति मम प्रभो । त्वयाज्ञप्तस्तपस्तप्स्ये भवदुःखविनाशन ! ॥ इत्यारभ्य - इति दत्वावरं तस्मै देवान् सर्वान्विसृज्य च । जगाम शिखिना तस्मात् कुमारो वृपभाचलम् || तत्र रम्ये शुचौ देशे ददर्श सर उत्तमम् । स्नानार्थं देवपूजार्थं पद्मोत्पलमुशोभितम् ॥ कृतस्नानः सरस्तीरे कुमारः समुपाविशत् । दृष्ट्रा तपन्तं वायुं च तत्समीपे पडाननः ॥ त्रिसन्ध्यं देवदेवेशं नारायणमनुस्मरन् । अतिष्ठत्तप उग्रंच समाधिध्यान संयुतः ॥ ध्यायन्नारायणं देवं शंखचक्रधरं परम् । पादद्वयालंकृत भूमिभागो- भासाज्वलन् काञ्चन तुल्यतेजाः । ध्यायन् परं ब्रह्म कुमार आस्त- परात्परं यन्महतो महत्तत् ॥ इत्यन्तेन ग्रन्थेन सुब्रह्मण्यापराभिधानः कुमारखामी श्रीवेङ्कटाचले कस्यचित् सरोव- 5 रस्य तीरे तपश्चर्या कुर्वन्नास्तेति प्रतिपादनात् अयं स्वामि पुष्करिणी तीरवतीं देवः कुमार स्वाम्येव ॥ अनेन च तपश्चर्या परायणेन स्वासाधारणायुध भूतौ पाशाङ्कुशौ तात्कालिक तपोsवस्था विरोधितया परित्यक्तौ । ततस्तौ न दृश्यते । तस्मादेव - मादिभिर्हेतुभिरिदं पर्वतशिखरं शैवक्षेत्रमेव ॥ अर्वाचीन एव कस्मिंश्चित्काले कति- चनवैष्णवाः पुराणार्थमन्यथा वर्णयन्तः अयं देवो विष्णुरिति व्यामोह्य राजानंचाभि- मुखीकृत्य समाराधनोपकरणभृतांश्च कांश्चन वैष्णव विग्रहान् मन्दिरे प्रवेश्य उत्सवादीन् प्रावर्तयन्त ॥ वस्तुत इदं स्कन्द्रतपश्चर्यास्थानं शैव क्षेत्रमेव भवितुमर्हति । तस्मादिदा - नीमिह सर्व विधानं शैवागमरीत्यैव निर्वर्तयितव्यं भवता इति । इत्थं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य परस्य दर्शितवामन पुराणभागस्य तात्पर्यं स्वप्रकरण पूर्वोत्तर प्रकरण वाराहादि बहुतर पुराणान्तरस्थ समान प्रकरण तात्प- योग्यप्रकाश्य तद्विरुद्वतया स्वच्छन्दानुगुणं ब्रुवाणैः अविचारितरमणीयापात प्रतीतिमात्रेण व्यामोहनपरै रर्थकाम प्रतिष्ठालोलुपैः क्षेत्राक्रमणमात्रतत्परैः केवलाभि- निवेशिभिः कतिपय शैवजनैरव बोधितो यादवराजः इत्थं चिन्तयामास । यादवराज:- अद्य पर्यन्तं श्रीवेङ्कटाचलः श्रीविष्णुक्षेत्रतयैव प्रसिद्धः । तत्र निरन्तरं विराजमानो देवः श्रीमहाविष्णु रित्येव प्रसिद्धः । इयंच स्वामिपुष्करिणी श्री विष्णुतीर्थमिव प्रसिद्धा वर्तते । श्रीवैष्णवाएव चास्य देवस्य अद्यपर्यन्तं पूजामहोत्सवादीन्निर्वर्तयन्तोवर्तन्ते । कथमिदानीं शैवैरित्थमभिधीयते । किमत्र- वस्तु तत्त्वम् । सम्यणेतद्विवेचनीयम् | अविवेच्चैव सहसा नकिंचिदन्यथाकर्तुं युक्तमिति ॥ तस्मिन्नवसरं तत्रत्यैः कतिपयैः श्रीवैष्णवैः यथावत्पुराणार्थानुपन्यस्य राज्ञ- सदसि स्वपक्षस्थापनकर्तुं मशक्नुवद्भिः श्रीमति रङ्गनगरे श्रीविष्णुमत प्रतिष्ठाप- नाचार्यतया विलसन्तं समूढबहुल विद्वगोष्ठीकं भगवन्तं श्रीरामानुजमुनिंप्रति सकलवृत्तान्तबोधिनी काचनविज्ञापनपत्रिका सहसैव संप्रेपिता । 6 [प] श्रीमान् रामानुजमुनिरथभगवान् सोपि पत्रिकामेनाम् । वीक्ष्यसमाकुलहृदयः प्रातिष्ठत रंग नगरतस्सद्यः ॥ संप्रस्थितस्सदिवसैरल्पै रतिलङ्गय दूरमपिवत् 1 श्रीवेङ्गाद्रि निकट श्रीपदनगिरीमवाप सः सैव ॥ तदनु सदेशाधिपतेर्यादवराजस्य निकटमुपगम्य | तंचाशिषाभिनन्द्यावेदयतिस्मापि निखिल निजकृत्यम् ॥ शैवजन कुमति कल्पित सन्देहाम्भोनिधौनिमज्जन्तम् । देशाधिपति यादवराज योगी स उद्धरन्नृचे || रामानुजमुनि:- भोराजन् शैवजनैः श्रीवेङ्कटगिरौ श्रीस्वामिपुष्करिण्यां श्रीवेङ्कटेशेच विषये तव यः सन्देहः उदपादि । तमेतं संशयं समूलमुच्छिद्य यथास्थितां मति तव संजनयितुं सुदूरदेशात् वयमिहोपागताः स्मः । ये तव संशयं महान्तमी- दृशमुदपादयन् ते सर्वे संप्रति समागत्य तावकीने सदसि प्रकथयन्तु स्वकीये पक्षम् । ततो वयं तं पक्ष प्रतिक्षिप्य वास्तवमर्थं च संस्थाप्य तवसंशयं दूरीकुर्महे ॥ [प] इत्थं श्रीरामानुजमुनिना समुदीरितम्सभायांसः । यादवराजः शैवान् वादिन आवाहयत्तदा कुतुकात् ॥ तदनु समूहीभूता स्सदसि समावाहिताश्चराज्ञाते । भस्मोद्धूलित गात्रा अगूरूद्राक्ष कङ्कणाचैवः || श्वेतोर्द्धपुण्ड्र भूषं श्रीवैष्णव वृन्दमेकतस्तस्थौ । भस्मो डूलन धूम्र सदसिततोऽन्यत्र शैववृन्दच ॥ उभाभ्यां वृन्दाभ्यां निजनिजवचो युक्तिरशना- छटाभिस्संकृष्टस्सदसिसबभौ यादवनृपः । शैवा:- 17 समावूर्णन देवासुरगण समाकर्षित वपु- स्तुवासिन्धोर्मध्ये मथनसमये मन्दरइव || तत्र तावच्छैवा अवादिपुः श्रीवेङ्कटगिरी स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणतीरे विराजमानो देवः कुमारस्वामी सुब्रमण्याद्यपर नामधेयो भगवान् स्कन्दएव । तत्परिसर वर्तिनी पुष्करिणीच तदीयतयैव स्वामिपुष्करिणीतिच निर्दिश्यते । संज्ञैकदेशेन संज्ञिग्रहण न्यायेन स्वामिपुष्करिणी शब्दघटक स्वामिशब्देन कुमारस्वामिनएव विवक्षितत्वात् । श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरे वामनपुराणभागेच द्वितीयाध्याये- इत्यारभ्य [प] स्कन्द्रः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् || पादद्वयालंकृत भूमिभागो भासाज्वलन्काञ्चन तुल्यतेजाः । ध्यायन् परं ब्रह्म कुमार आस्त परात्परं यन्महतो महत्तत् ॥ इत्यन्तेन ग्रन्थेन कुमारस्वामी निजपितृवचनाच्छ्रीवेङ्कटगिरि मासाद्य कस्यचित् पुण्यतरस्तीरे तिष्ठन्नुयं तपश्चचारेति कथा विस्तरेण संकथिताहि दृश्यते । ततस्तच्छास्त्रानुसारेण तदीय तपश्चर्या स्थानभूतेस्वामिपुष्करिणीतीरे पादाभ्यां भूमिमाक्रम्य तिष्ठन् उग्रतपश्चर्यापरायणो जटिलः तपश्चर्या विरोधितया समुज्झित पाशाङ्कुशलक्षस्वासाधारणायुधः कुमारस्वामी सुब्रह्मण्याद्यपरनामधेयो भगवान् स्कन्दएव ताद्रूप्येण रूपेण प्रतिष्ठापितो मनुजैरुपास्यमानः उपासकानां अपेक्षित सर्वामाष्ट प्रदो विराजते । इत्थं स्कन्दतपश्चर्या स्थानतयाऽवगम्यमानमिदं वेङ्कटगिरिशिखरं शैव- क्षेत्रमेव भवितुमर्हति || अस्य देवस्य विष्णु रूपत्वे तदसाधारण शङ्खचक्रादि दिव्यायुधराहित्यं, देवतान्तरासाधारण जटिलत्वं नागाभरण वारीत्वं च दृश्यमानं न कथंचिदप्यु- पपद्यते । तत्त्वस्थितावेवं भूतायामपि कचित्काले राज्ञआनुकूल्येन वैष्णवैरा- क्रान्तमिदं देवस्थानं कतिपय वैष्णवविग्रहैरापूरितं वैष्णवागमानुरोधेनानुष्ठीयमान नित्यनैमित्तिक सपर्या महोत्सवादि क्रमंच वर्तते । अतएवचास्यदेवस्य वैष्णवै- राराध्यमानतादशायामपि प्राचीन संप्रदायानुसारेण देवतान्तरासाधारणैः बिल्व पत्रैरचनं क्वचिन्मासि क्रियमाणमद्याप्यनुवर्तमानं दृश्यते । अतः शैवक्षेत्रभूतेऽस्मिन् वेङ्कटगिरिशिखरे वर्तमानं देवस्थान मस्मद्वश एव स्थापनीयम् । शैवागमोक्तरीत्यैवात्र सर्वं विधानं निर्वर्तयितव्यमिति ॥ ततश्च भगवान् श्रीरामानुजमुनिरपि प्रत्यवादीत् || श्रीरामानुजमुनि:- भोराजन् इमे शैवा: उदाहृतवामनपुराण वचनजातार्थं वामनपुराण पूर्वोत्तर प्रकरण तात्पर्यं वाराहादि बहुतर पुराणान्तरस्थ समानप्रकरण तात्पर्या- णिच अजानन्तएव वा ज्ञात्वापि प्रच्छादयन्तोवा तद्विरुद्धं ब्रुवाणाः केवलार्थकाम प्रतिष्ठा लाभमात्र परायणाः एतत्क्षेत्रा क्रमणपरा: त्वां मोहयन्ति । श्रीवेङ्कट गि- रिशिखरं श्रीविष्णु क्षेत्रतयैवलोके शास्त्रेच सुप्रसिद्धतरम् । तत्रवर्तमानो देवोऽपि श्रीमन्नारायण एव । श्रीस्वामिपुष्करिण्यपि श्रीविष्णु तीर्थमेव । नात्रदेवतान्तर- प्राधान्य शङ्कालेशावकाशः । श्रीवेङ्कटगिरेः विष्णुक्षेत्रत्वंच उदाहृतवामन पुराण- एव स्पष्टतरमुपलभ्यते । तत्रहि प्रथमाध्याये नारदवाल्मीकि संवादे श्रीवेङ्कटा- चल क्षेत्रमाहात्म्य वर्णनोपोद्धाततयाप्रवृत्ते- त्रैलोक्ये वैष्णवं क्षेत्रं किं श्रेष्ठं भुवि नारद ! | आब्रह्मलोकं सर्वं त्वं विशेषं दृष्टवानसि || 9 यत्तीर्थे सर्व तीर्थानि सन्निधानं व्रजन्तिच । यत्क्षेत्र वासिनां पुण्यमनन्तमिति कीर्त्यते ॥ यत्रास्ते भगवान्विष्णुः सश्रीभूः पुरुषोत्तमः । तद्ब्रूहि ममदेवर्षे क्षेत्रं त्रैलोक्य पावनम् ||” इति नारदं प्रति वाल्मीकि कृतप्रश्नेन श्रीविष्णु क्षेत्रत्वमेवास्य वेङ्कटाचलस्य स्पष्ट मवगम्यते । एवं वाल्मीकिकृत प्रश्नसमाधानार्थं नारदेन प्रस्तुते महादेव स्कंदसंवादे तारकासुर संहरण संजात ब्रह्महत्या परिजिहीर्षु स्कन्दकृत पुण्यतीर्थप्रश्न मूलकत- याप्रवृत्ते महादेवेन स्वस्यदक्षशिरोहरणेन पाणिलग्न तच्छिरःकपालस्य ततः संजात ब्रह्महत्या दोपस्यचप्रयागाख्य विष्णु क्षेत्र प्रभावतः परिहरण वृत्तान्ते कथिते ततः स्कन्देन तारकासुर वधजनितस्वदोष परिहारार्थकृतपुण्यक्षेत्र प्रश्नेऽपि वेङ्कटाचलप्रस्तावोपोद्घात भूते तस्य विष्णुक्षेत्रत्व मेवावगम्यते । यथोक्तं दर्शित वामनपुराण द्वितीयाध्याये- " स्कन्दः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् ॥ ममापि तपसो योग्यं क्षेत्रब्रूहि शुभान्वितम् । नविन्नास्ततो यत्र प्रभवन्ति मम प्रभो ॥ त्वयाऽज्ञप्तस्तपस्तप्स्ये भवदुःखविनाशन! | योगीन्द्रवन्द्य चरण द्वन्द्वानन्दैक लक्षण | मम शंकर तद्ब्रूहि वैष्णवं क्षेत्रमुत्तमम् ॥ इति, एवं स्कन्दप्रश्नोत्तर भूते महादेवोक्त प्रतिवचन ग्रन्थेऽप्यस्य विष्णु क्षेत्र- त्वमेव स्पष्ट मवगम्यते । यथोक्तं तस्मिन्नेव द्वितीयाध्याये - सिद्धा मुनिगणास्तत्र तपः कुर्वन्ति नित्यशः । चण्डाल यवनाद्यैस्तु वेदवाद्यैश्च नास्तिकैः || 2 10 नारोहुमपि यरशक्यः पावनः पर्वतोत्तमः । 7 शुकाद्या मुनयः केचित् भृग्वद्याश्च तपोधनाः ॥ प्रह्लाद प्रमुखाः पुण्या अम्बरीषादयो नृपाः । विष्णोरेवापरंदेहं मन्वानास्तं नगोत्तमम् || पद्भ्यामाक्रमितुं भीताः पर्यन्तेष्वेव वर्तनाः । तन्निर्गत नदीप्येव कुर्वाणाः स्नानतर्पणे ॥ तपः कुर्वन्ति वाञ्छन्तः साक्षात्कर्तुं जनार्दनम् । एवं विधस्स शैलेन्द्रो नित्यमत्यन्त पावनः ॥ शिखरं यस्यदृष्ट्वैव सद्यः पापैः प्रमुच्यते । तत्रास्ते कोलरूपी महाविष्णुः सनातनः ॥ उद्धृतां धरणीं देवी मालिङ्गयाके निघायच । आराधितो मुनिगणैस्त्रिसन्ध्यं श्रद्धयान्वितैः ॥ तदाप्रभृति तत्पुण्यं वाराहं क्षेत्र मुच्येते । तस्मिन् पुण्यतमे क्षेत्रे वाराहे वेङ्कटाचले || सन्निधौ भूवराहस्य ये केचिन्नियतत्रताः । शास्त्रोक्तेन विधानेन वाराहं मन्त्रमुत्तमम् ॥ जपन्ति विजितात्मानो मासमेकं निरन्तरम् । गृहक्षेत्रादिकं तेषां सद्यः सिध्यतिवाञ्छितम् ॥ इत्यादि अत्र " विष्णोरेवापरंदेहं मन्वानास्तंनगोत्तमम्” इति प्रह्लादाम्बरीपादिभि- भगवद्भक्ताग्रेसरैः श्रीमहाविष्णोः देहरूपतयैव अभिमन्यमानतयाप्रतिपन्नस्य वेङ्कटाचलस्य सुमन्दमतिभिरपि सुज्ञात विष्णुक्षेत्र भावस्य नानुन्मत्तः कश्चि- च्छैवक्षेत्रत्वं ब्रूयात् ॥ किंच श्रीवराह भगवतः प्रलयजलधिमग्नां धरणी मुद्धृतवतः तदादि धरणीदेवीमालिङ्गय अङ्केनिधाय अस्मिन् वेङ्कटाचले विराजमानत्वेन हेतुना अस्य-11 गिरेः श्रीवराहक्षेत्ररूपतायाः स्पष्टमेवेह अभिधीयमानतया नात्र शैवक्षेत्रत्व शङ्काया अवकाशः । किंच स्वपित्रा महादेवेन दक्षशिरोहरणप्रयुक्त ब्रह्महत्यादि दोषस्य प्रया- गाख्य विष्णु क्षेत्रंप्राप्य तत्प्रभावतो निर्हरणकथां तेनैव कथितां श्रुत्वा तद्वदेव स्वयमपि तारक वध प्रयुक्त स्वयब्रह्म हत्यादिदोपं कचिद्विष्णु क्षेत्रे केनचित् वैष्णवमन्त्रेण विष्णु माराध्य ततः परिजिहीर्पता कुमारेण स्वपितुर्महादेव त् कंचन वैष्णवं मन्त्रं गृहीत्वा तेनैवोपदिष्ट परम पावन वैष्णव क्षेत्र भूतं श्रीवेङ्क- टाचलमागत्य तपश्चर्याकरणस्यैव पुराणप्रतिपन्नतया श्रीवेङ्कटाचलः श्रीविष्णु क्षेत्रमिति स्पष्टतरमेवावगम्यते “मम शंकर तद्ब्रूहि वैष्णवं क्षेत्रमुत्तम” मिति पूर्वोदाहृत वचनेन विष्णु क्षेत्रमेव स्वतपश्चर्यार्थितया कुमारेण पृष्टमिति स्पष्टम् || दर्शित वामनपुराण द्वितीयाध्यायएच - " ममापि वैष्णवमन्त्रं वैणवेवपिचोत्तमम् । मन्त्रेषु वरदं शम्भो हि तत्प्राप्ति साधनम् ॥ इति विज्ञापितः शम्भुः पुत्रेणाक्लिष्टकारिणा । विधिनाशु ततः प्रादान्मन्त्रं तस्मै सतारकम् ॥ लब्ध्वा मन्त्रं महादेवात् स्कन्दः प्रीतोऽभवत्पितुः " ॥ इति वचनैर्विष्णु मन्त्रएव स्वतपश्चर्या करणतया कुमारेण महादेवात् गृहीत इत्यपि स्पष्टम् । अपिच, कुमारस्य तपश्चर्या स्थानभूतत्वमात्रेण अयं वेङ्कटाचल स्तदीय क्षेत्रमेव यद्यभविष्यत् इतोपि पूर्वं चिरकालादत्र सुघोर तपश्चर्या कुर्वतों वायोरेव क्षेत्र अयंगिरिः कुतो नाभविष्यत् । किं बहुना श्रीवेङ्कटनाथस्य भगवतः श्रीनिवासस्य प्रकटतर दिव्याविर्भा वतः प्राक् तमुद्दिश्य अस्मिन् गिरौ प्रायशः ब्रह्मरुद्रेन्द्रप्रमुखास्सर्वएवदेवाः सर्वएव महर्षयो बहवो यक्ष रक्षोगन्धर्व किंनराः शङ्कदशरथ प्रभृतयो राजर्षयश्च 12 तपश्चर्यां चक्रुरिति स्फुटतरं पुराणप्रतिपन्नतयेत्थमनं ते वत्रतपश्चर्या कारिपु स्थि- तेषु तदन्तः पातिनः कस्यचिदेकस्येदं क्षेत्रमिति नानुन्मत्तः कश्चिदबूयात् ॥ एवं तस्मिन्नेव वामनपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्क चिह्निते चतुर्दशाध्याये अगस्त्या - दिभिरुपरिचरवसुप्रभृतिभिश्च श्रीवेङ्कटाचले परस्परं संगतैः स्वामिपुष्करिणीं गच्छद्भिः उच्यते अस्य सर्वोत्तम विष्णुक्षेत्रत्वम् ॥ यथोक्तं तत्र - गच्छन्तस्तेऽथ संहृष्टाः प्रोचुरे वं परस्परम् । नरेन्द्र मुनिशार्दूला वीक्षमाणा महीधरम् ॥ अयं किल जगद्धातुर्वासुदेवस्य शार्ङ्गिणः । भूधरोबहुवृक्षादयः सदा प्रियतमो भुवि ॥ एनं समाश्रिताः पुण्यं मुनयश्च पुरातनाः । पुरातनं सुराध्यक्षं दृष्टवन्तः किलाव्ययम् ॥ भक्ताश्चापि जगद्धातुः स्तुवन्तः पुरुषोत्तमम् । एनमारुह्य शैलेन्द्रं द्रक्ष्यन्ति पुरुषाः किल ॥ स्थानेभ्यश्च समस्तेभ्य स्तस्यैशस्य महात्मनः । अयं गिरिर्महान् दिव्यः सम्यक्प्रयतरः किल ॥ नारायणाद्रि रित्येतन्नामै व वदतिस्वयम् । नारायणस्य स्थानेषु नैतस्माद्विद्यते परम् ॥ इति एवमस्मिन्नेव वामनपुराणे बहुभिर्लिङ्गैः प्रबलतमै रनन्यथासिद्धैः श्रीवराह श्रीनिवासरूप भगवत्प्रादुर्भाव तन्नित्यवास सकल विष्णुभक्तोपजीव्य- त्वादिभिः तत्र तत्र प्रतिपन्नैः अस्य वेङ्कटाचलस्य श्रीविष्णु क्षेत्रत्वमेव दुरप सिध्यति । एवं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्यपरेषु सर्वेष्वेव पुराणभागेषु श्रीवेङ्कटगिरेः श्रीविष्णुक्षेत्रत्वमेव सम्यगवगम्यते । यथोकं श्रीवराह पुराणान्तर्गते श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य परे प्रथमे भागे त्रयस्त्रिंशोङ्क चिह्नते प्रथमेअध्याये - श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य वर्णनोपाद्धाते मुनिप्रश्ने भुनयः- 13 भगवन् सूत धर्मज्ञ वेदव्यासकृपानिवे ! | विष्णुस्थानेषु सर्वेषु स्वयंव्यक्त स्थलेपुच ॥ यत्र विष्णो रतिप्रीतिर्यत्रसिध्यन्ति सिद्धयः । अत्यद्भुतंच चारित्रं यत्र विष्णोः प्रवर्तते ॥ मनुष्याणांच वसतां यदृश्यो भवेद्धरिः । श्रवणानन्द जनको वृत्तान्तो यस्य वा भवेत् ॥ तादृशं वैष्णवं क्षेत्रमद्भुतं प्रियदर्शनम् । अस्माकंन हि यच्छ्रुत्वा श्रोतव्यांशो नविद्यते ||” वराहपुराणान्तर्गते धरणीवराह संवादाख्यं द्वितीयस्मिन् भागेऽपि प्रथमाध्याये- – “ श्रीवेङ्कटाचलो नाम वासुदेवालयोमहान् " इतिप्रसिद्धवन्निर्दे- शेन विष्णु क्षेत्रत्वमुक्तम् । पाद्मपुराण भागेऽपि चतुर्विंशाङ्क चिह्निते प्रथमा - ध्याये- कथा प्रसङ्गादत्रैव नारायण गिरर्महत् । माहात्म्यमाविर्भावंच श्रीनिवासस्यशाङ्गिणः || श्रुत्वा शुकः परमर्षिः सभायां समुपस्थितः । संदेश तं दिक्षुस्सन् कौतुहल समाकुलः ॥ विज्ञापयन् ब्रह्मणे तं नमस्कृत्य च सर्वतः । जगाम तस्माद्देशाद्वै दक्षिणाभिमुखस्नुधीः ॥ वासुदेवे वहन् भक्ति पुराण पुरुषोत्तमे । तत्कथाला पकुतुक स्मयमान मुखो मुनिः ॥ ददर्श नारायणाद्रिं तत्र नारायणाश्रयम् ॥ इति भगवद्भक्ताग्रे- सराधिगम्यमान विष्णुक्षेत्र रूपत्वमेवास्य गिरेरुक्तम् । गारुडपुराणान्तर्गते- 14 su saree माहात्म्य विषये त्रिषष्ठितमाकचिह्निते अध्याये अरुन्धती वसिष्ठ संवादे - विष्णु क्षेत्रे कचित्पुण्ये तीर्थे सर्वातिशायिनि । कञ्चित्कालं तपः कृत्वा विष्णु मुद्दिश्य यत्नतः ॥ विष्णोर्मुखेन सद्धर्म वाचयित्वा जगत्कृते । सर्व धर्मोत्तमं नृणां दर्शयामीति मे मतिः ।। अनुज्ञया स्त्रियो भर्तुर्धर्माचरणमुत्तमम् | विष्णुक्षेत्रं तादृशं मे वदतीर्थोत्तमं तथा ॥ इति प्रश्नेनानन्तरं वसिष्ठोक्तप्रतिवचने- ‘सुवर्ण मुखतीर कश्चिदस्ति महीधरः । वेङ्कटाचल नामाऽसौ सर्वभूभृत्कुलोत्तमः ॥ अति प्रीतिर्महाविष्णोस्तत्र वेङ्कट भूधरे । श्वेतद्वीपाच्च वैकुण्ठाद्भानुमण्डलमध्यतः ॥ इति कथनेनच सुव्यक्तमस्य विष्णुक्षेत्रत्वम् । संवादे - वेङ्कटाचल माहात्म्यविषये ब्रह्माण्डपुराण भागेऽपि प्रथमाध्याये भृगुनारद " जगत्पर्यटितं सर्वं भगवन्नारद त्वया । तेन जानासि जगतां वृत्तान्तमखिलं मुने ! ॥ क्षेत्राणामधिकं क्षेत्रं तीर्थानां तीर्थमुत्तमम् । यद्यस्ति भुवि विप्रेन्द्र तन्मे ब्रूहि तपो निधे ॥ आस्ने विष्णुरचिन्त्यात्मा विहरन् रमया सह । यत्र साक्षात्कृतो देवो वरदस्सर्वदेहिनाम् ॥ इत्यादिना भृगुप्रश्नेन 35 66 15 शृणुष्वैकमना ब्रह्मन् क्षेत्राणां क्षेत्रमुत्तमम् । श्रीवेङ्कट गिरिर्नाम क्षेत्रं पुण्यं महीतले । सर्वपापप्रशमनं सर्वपुण्यविवर्धनम् । वक्तुं न तस्य माहात्म्यं ब्रह्मणापि सुरैरपि ॥ शक्यते वा तथास्म मनसापि महामुने ! | आराध्य सर्वदेवानां माधवो यत्र वै गिरौ ॥ विहाय स्वं परं धाम रमते रमया सह ॥ इत्यादिना नारदप्रतिवचनेनचास्य विष्णुक्षेत्रत्वमवगम्यते ॥ एवमन्येष्वपि वेङ्कटाचल माहात्म्य परेपु पुराणभागेषु सर्वत्र वेङ्कटाचलस्य विष्णु क्षेत्रत्वमेव प्रतिपाद्यमानं द्रष्टव्यम् । एवमस्य वेङ्कटाचलस्य श्री वैकुण्ठात् वैन- तेयेनानीतक्रीडाचलरूपतायाः आदिशेषावताररूपतायाश्च पुराणेषु प्रतिपादन दर्शनात् वैकुण्ठाद्रि शेपादि गरुडा चलादि संज्ञाबलाच्च श्रीविष्णुक्षेत्रत्वमव- गम्यते स्पष्टम् । सर्वेऽपि च वैदिका विप्राः श्रौतस्मार्तनित्यकर्मानुष्ठानेषु देशकालसंकीर्तन दशायामिदं क्षेत्रं श्रीवराहक्षेत्रत्वेनैव व्यपदिशन्तो दृश्यन्ते ॥ किं बहुना, अनादि- निधनाविच्छिन्नपाठसंप्रदायापीरुपेयतया अनाघ्रातदोपगन्धा श्रुतिरपि श्रीवेङ्कटाचलं श्रीविष्णुक्षेत्रमेव श्रावयति । श्रूयते हि ऋग्वेदे अटमाष्टके, अष्टमाध्याये, त्रयोदशेवर्गे- " अरायि काणे विकटे गिरिंगच्छ सदान्वे । शिरिंबिठस्य सत्त्वभिः । तेभिष्ट्राचातयामसि ।। इति प्रथमा ऋक् श्रीवेङ्कटाचल विपयतया उपबृंहिता भविष्योत्तर पुराणान्तर्गते श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्य भागे चतुर्थाध्याये - ८८ “ अरायि काणे विकटे गिरिंगच्छेति तं विदुः । एवं वेदमयः साक्षाद्विरीन्द्रः पन्नगाचलः || ” इति श्लोकेन ॥ ॥ अस्याश्च श्रुतेः एवं विवृतिर्वोद्धव्या । वेदपुरुषः हितमत्र उपदिशति चेतनं पुरुषार्थ 16 कांक्षिण संबोध्य । त्वयीति शेषः पूरणीयः अत्र सन्दर्भवशात् । त्वयि अरायि ऐहिकामुष्मिकैश्वर्यरहिते रैशन्दोयैश्वर्यवाची । काणे बाह्येनाभ्यन्तरेणवा चक्षुपा विरहिते । विकटे, विशिष्टाध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविक तापत्रयशालिनि । कट शब्दो हि दाहपरः । सदान्वे दानवैः ऐहिकामुष्मिकापेक्षित पुरुषार्थ विरोधिभिः । सहिने वा सति दारव शब्दस्य दार्वेतिवत् दानवशब्दस्य दान्वेति व्यत्ययः छान्दसः । शिरिविठस्य श्री पीठस्य श्रीनिवासस्येतियावत् । त्र्यंबकशब्दस्य त्रियंबकेतिवत् । स्वरित शब्दस्य सुवरिति वच्च, श्रीमति लक्ष्मीबीजस्य लक्ष्मीवा- चिनः शिरिमिति व्यत्ययः । पीठशब्दस्य विठेति व्यत्ययच्छान्दसः । यद्वा विशेपेण तिष्ठन्त्यस्मिन्निति विठो निवासः, विभ्राजमान इत्यत्रेव वबयोरभेदाद्विठः । गिरिं वेङ्कटाचलं । शिरिंविटस्य सत्वभिः सत्वैः प्राणिभिः, श्रीनिवासभक्तैस्सहेति यावत् । शिरिंविटस्येत्यस्य आकांक्षा सामर्थ्यात् उभयत्रा- न्वयः । गच्छ, पूर्वोक्तसर्वानिष्टपरिहारार्थं प्राप्नुहि । तत्र गमने कथं तत्परिहार इत्यत्राह — तेभिरित्यादि । तेभिः तैः श्रीनिवासभक्तैः त्वा त्वां सहस्रशीर्षं देव- मित्यादिष्विवात्र प्रथमार्थे द्वितीया - छान्दसी । शिरिंविशव्दोऽत्राकांक्षासामर्थ्यात् द्वितीयान्तस्सन्ननुषज्यते । शिरिंबिठं श्रीनिवासम् । चातयामसि । चातयितुं प्रार्थयितुमर्हसि । चते चदे याचने च इति हि धातुः । 1 यद्वा धातोरनेकार्थत्वात् समर्पयितुमर्हसीत्यर्थः । इदानों तु त्वाशब्दो यथा स्वविभक्त्यैवार्थवान्। शिरिंबिटस्येति षष्ठयन्तस्यैवचानुपङ्गः । तथा च । यथोक्तानिष्ट प्रसङ्गे श्रीनिवासस्य गिरिं तद्भक्तैस्सह गत्वा तद्भक्तमुखेनैव तं स्वाभीष्टं श्राचितुमर्हसीति वा । तद्भक्तमुग्वेनैव स्वात्मानं तस्य समर्पयितुमर्हसीति वा वेद पुरुषोपदेशः फलितो भवतीति ॥ अत्र श्रीनिवासगिरेः श्रीनिवासस्य च श्रीनिवास- मक्तद्वारेणोपसदनीयतायाः स्पष्टतरं श्रूयमाणतया वैष्णवक्षेत्रत्वमेवास्य दुरप सेध्यतीति ॥ इत्थं श्रीरामानुजमुनिविरचितेन निपुणेन निरूपणेन स यादवराजः श्रीवेङ्कटाचले शैवक्षेत्रत्वसन्देहं तत्याज ॥ 17 इत्थं यतीशानमुयुक्तिजाल विद्वन्मनोहारि निरूपणेन । सद्यो हि राज्ञोऽपससार मोहो- रविप्रकाशेन यथा तमोऽन्धम् ॥ इत्यनन्तार्य गुम्भितायां श्रीवेङ्कटाचलेतिहासमालायां श्रीवेङ्कटाचलस्य देवतान्तरक्षेत्रत्व- वासनानिरसनं नाम प्रथमः स्तबकः श्रीः अथ द्वितीयःस्तबकः [प] अथ श्रीभगवद्रामानुजयोगीश्वरः पुनः । उवाच प्रीणयन् भूपं युक्तियुक्ताभिरुक्तिभिः ॥ श्रीखामिपुष्करिण्यां ते व्यामोह उदपादि यः । तमप्युन्मूलयिष्यामि शृणु यादवराज भो ॥ रामानुजमुनि:- यदुक्तं वादिभिः खामिपुष्करिणीसंज्ञाघटकस्वामिशब्दः संज्ञैकदेशेन संज्ञिग्रहणन्यायेन कुमारखामिपर इति खामिपुष्करिणीतीरे कुमारखामी तपश्चर्या कुर्वन् वर्तत इत्यत एव हेतोः सा पुष्करिणी तदीयतया स्वामिपुष्करिणीति व्यपदिश्यत इति, अतः सा देवतान्तरतीर्थमेव न विष्णुतीर्थमिति च । तद- युक्तम् । निखिलतीर्थखामित्वाभिप्रायेण, स्वामिनी च सा पुष्करिणी च स्वामिपुष्करिणीति कर्मधारयव्युत्पत्त्यैव स्वामिपुष्करिणीसंज्ञायाः पुराणवचनैनिं- रुक्तत्वात् खामिशब्दस्य निरुपपदस्य कुमारपरतया क्वापि प्रयोगादर्शनेन संज्ञक - देशन्यायस्येहानवतारात् । प्रत्युतासंकोचेन निखिल जगच्छेष भूत श्रीमन्नारायण वाचिताया एव संभवेन षष्ठीतत्पुरुषस्वीकारेऽपि खामिपुष्करिणीसंज्ञया तस्याः 3’ 18 पुष्करिण्या विष्णुतीर्थत्वस्यैव सिद्धेः । तत्तीरे बहूनामन्येषामिव स्कन्दस्यापि कति- पयकाल तपश्चर्याकरणमात्रेण तदीयत्वासिद्धेश्च | यथोक्तं वादिभिः स्वपक्षसाधकतया अभिमानिते वामनपुराण एव चतु- चत्वारिंशाङ्कचिह्निते पञ्चविंशाध्याये -

" अस्ति श्रीवेङ्कटो नाम प्रथितः पर्वतोत्तमः । द्रमिडेषु महापुण्यः सेवितस्त्रिदशैर्गिरिः ॥ तस्य शृङ्गे सुमहती पुण्या पापविनाशिनी । स्वामिपुष्करिणी नाम सरसी सर्वकामदा || "” त्रैलोक्यवर्तिनां ब्रह्मन् तीर्थानां खामिनी हि सा ॥” इति स्वामिपुष्करिणीत्येतन्नामधेयं च तत्कृतम् । मार्कण्डेय ! समस्तानां तीर्थानां स्वामिनी यतः ॥ वाराहपुराणान्तर्गत प्रथम भागे अष्टत्रिंशाङ्कचिह्निते षष्ठाध्याये -

" स्वामिपुष्करिणी शब्दो रूढस्तस्मिन् सरोवरे । व्युत्पत्तिः कथिता तस्य तीर्थानां स्वामिनी यतः ॥ स्वामिपुष्करिणीत्येव तस्मात्पूर्वं पुरातनैः । प्रोक्तेदानीं भगवता व्युत्पत्तिस्तस्य सम्मता || इति च । स्वामित्वस्य प्रदानाच्च स्वामिपुष्करिणीत्वियम् ॥” इति । तत्रैव पंचाशाचिह्निते अष्टादशाध्याये - " स्वामिपुष्करिणी चेयं ब्रह्मन् लोकपितामह ! | तीर्थानां स्वामिभूतत्वादुच्यतेऽन्वर्थनामतः ॥ यानि कानि तीर्थानि गङ्गादीनि महीतले । तानि सर्वाणिचोत्पन्नान्यस्मात्तीर्थात्पितामह ! | ऐरम्मदतटाकश्च वैकुण्ठे यस्तु तिष्ठति । स एव गीयते चात्र स्वामिपुष्करिणीति च ॥” इति । तत्रैव एकषष्ठितमाङ्कचिह्निते एकोनत्रिंशाध्याये श्रीवेङ्कटेशाष्टोत्तरशतनामावल्यां-

19 “ तीर्थस्वामिसरस्स्नातजनाभीष्टप्रदायिने । इति चोक्तम् । वराहपुराणान्तर्गत द्वितीयभागेऽपि प्रथमाध्याये- " त्रैलोक्ये यानि तीर्थानि सरांसि सरितस्तथा । तेषां स्वामित्वमापन्नं धरे स्वामिसरोवर " मित्युक्तम् ॥ एवं पाद्मपुराणभागेऽपि द्वात्रिंशाङ्क चिह्निते खामिपुष्करिण्या महर्षिभिः पापिनां पापापनोदनप्रबलप्रायश्चित्तयोग्यपरमपावन पुण्यतीर्थताव्यवस्थापनपरे नवमाध्याये- ऽप्युक्तम्- वामदेव:- " सरांसि यानि दिव्यानि सन्त्यत्र जगतीतले । तेपामेषा स्वामिनी हि स्वामिपुष्करिणीत्यतः || ” इति । मार्कण्डेय पुराण भागेऽपि तृतीयाध्याये — " राजते सर्वतीर्थानां स्वामि स्वामिसरोवरम् । ” इत्युक्तम् । एवं ब्रह्मपुराणे द्वितीयाध्याये - सरखत्यास्सर्वतीर्थोत्कृष्टत्वलिप्सया नदी - रूपेण ब्रह्मावर्ते प्रवृत्तायाः तद्दशायां पुलस्त्यशापेन तदलाभखिन्नाया भगवन्तं तपसा तोपयित्वा तस्मात्सरोवस्थायां तत्सिद्धिलक्षणं वरं प्राप्तायाः श्रीवेङ्कटाद्रौ स्वामिपुष्करिणीरूपेणाविर्भूतत्वप्रतिपादनात् खामिपुष्करिणी शब्दघटक स्वामि- शब्देन तीर्थाधिपत्यलक्षणं स्वामित्वमेव पुष्करिण्याः प्रतिपाद्यत इत्यवगम्यते । यथोक्तं तत्र - पुरा सरस्वती देवी तीर्थोत्कृष्टत्वकांक्षया । सरस्वती नदी नाम ब्रह्मावर्ते बभूव ह ॥ " तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च तोर्थानि भुवनत्रये । स्वस्य पापविमोक्षार्थं याचयिष्यन्ति मां शुभे ॥ तेषां पाप विमोक्षार्थं त्वयि स्नानं ददाम्यहम् | धनुर्मासे सिते पक्षे द्वादश्यामरुणोदये || स्नानार्थमागतं तीर्थजालं प्रेष्यत्वमाप्नुयात् । इत्यारभ्य तीर्थाधिराज्ये तत्तीर्थजालं त्वामभिपेक्ष्यती’ त्यन्तम् ॥ ― 20 एवं तीर्थ स्वामित्वतात्पर्येण स्वामिपुष्करिणीव्यपदेशनिर्वाहकं वचनजातं तत्रतत्रो- पस्थितमन्यदप्युदाहर्तव्यम् || श्रीवराहश्री निवासरूपिणो निखिलजगत्स्वामिनो निकटवर्तित्व हेतुनापि स्वामिपुष्करिणी निर्देशनिर्वचनाभिप्रायान्यपि कानिचिद्व- चनानि दृश्यन्ते । यथोक्तं स्कन्दपुराणान्तर्गते प्रथमभागे प्रथमाध्याये – 66 सुवर्णमुखरीतीरे लक्ष्मीपतिनिवासभूः । वेङ्कटाद्रिरिति ख्यातः सर्वलोकेषु पूजितः || तस्मिन् शेषगिरौ पुण्ये सुरासुरनमस्कृते । ब्रह्महत्या सुरापानस्वर्णस्तेयादिनाशके || स्वामिपुष्करिणी चेति सर्वपापापहारिणी । उत्तरे श्रीनिवासस्य वर्तते सरसी वरा || तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीं शुभाम् । स्नात्वा संकल्पपूर्वं तु वराहखामिनं हरिम् ॥ सेवित्वा पश्चिमे तीरे निर्गत्य हरिमन्दिरम् । गत्वा तत्र निधानेन स्वर्णाचलनिवासिनम् || श्रीनिवासं परं देवं भक्तानामभयप्रदम् । शङ्खचक्रधरं देवं वनमालाविभूषितम् ॥ A दृष्ट्वा निर्धूतपापोऽसि संशयं मा कृथा द्विज ! ||” इति स्कन्द पुराणान्तर्गतद्वितीय भागरूपे सप्तत्रिंशाङ्कचिह्निते अध्यायेऽप्युक्तम्- वैकुण्ठलोकादानीतो विष्णोः क्रीडाचलो महान् । गरुत्मता वेगवता स्वर्णमुख्यास्तटे शुभे ॥ वर्तते देवसङ्घैश्च ऋषिसङ्घैश्च पूजितः । तस्मिन् वेङ्कट शैलेन्द्रे साक्षान्नारायणः स्वयम् || लक्ष्मीदेव्या च भूदेव्या नीलादेव्या समावृतः । वर्तते वेङ्कटेशस्स साक्षान्मोक्षप्रदायकः ॥ इति । तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीजले ।21 सुतेन साकं विप्रेन्द्रः सस्नौ नियमपूर्वकम् ॥ वराहस्वामिनं नत्वा श्रीनिवासालयं गतः । प्रदक्षिणं ततः कृत्वा विमानं संप्रणम्य च ॥ इति च । अत्र श्रीवेङ्कटाचलस्य विष्णुक्षेत्रत्वं स्वामिपुष्करिणीतीर वराहश्रीनिवास रूपिणो जगत्स्वामिनो विष्णोर्निवासं चाभिधाय स्वामिपुष्करिणी शब्द घटकस्वामि शब्दस्य तत्परतासंभवस्यापि सूच्यमानतया पष्ठीतत्पुरुष समासोऽपि संभवतीत्यभिप्रेतमव- गम्यते । एवं च स्वामिपुष्करिणीतीरे भगवतो निवासप्रतिपादकमन्यदपि कृत्स्नं वचनजातं एतदर्थोपलक्षकं द्रष्टव्यम् ॥ एवं स्वामि पुष्करिण्या वैकुण्ठ लोकानीत भगवत्क्रीडावापीत्व निर्देशादपि विष्णुतीर्थत्वमेवावगम्यते । यथोक्तं वराहपुराणान्तर्गतप्रथमभागे पञ्चत्रिंशाङ्क- चिह्निते तृतीयाध्याये 66 स्वामि पुष्करिणी पुण्या सर्वपापप्रणाशिनी । वैकुण्ठे भगवत्क्रीडावापी श्री भूमि लालिता || अप्राकृतज लौघा च सुगन्धा सुमनोहरा । गङ्गादिसर्वतीर्थानां जन्मभूमिश्शुभोदका ॥ आनीता वैनतेयेन क्रीडार्थं तत्र तिष्ठति ॥ अत्र भगवत्क्रीडावापीति निर्देशेन इति । स्वामिपुष्करिणीशप्दघटकस्वामिशब्दो भगवत्परो व्याख्यातो भवति । एवं स्वामि पुष्करिणी स्नानादिभिर्विष्णु सायुज्यादि फलप्रतिपादनेनापि तस्याः श्रीविष्णुतीर्थत्वमेवावगम्यते । तस्मात् भगवतो निखिल जगत्स्वामित्ववदस्याः पुष्करिण्या निखिल पुण्यतीर्थ स्वामित्वान्निखिल जगत्स्वामि भूत भगवत्संबन्धित्वाच्च तदेतन्निमित्तद्वयमाश्रित्यैव स्वामिपुष्करिणी व्यपदेशप्रवृ- त्यवगमात् स्वामिपुष्करिणी श्रीविष्णुतीर्थमित्येव सिद्धं भवति ॥ कुमारसंज्ञयोपलक्षितं तु तीर्थं कुमारधारिका तीर्थमेव । तत्रैव तदीय- कल्पवासस्य पुराणवचनेष्ववगमात् । तदपि तीर्थं विष्णुतीर्थमेव । तीर्थान्तराणां बहूनामन्येषां तत्र तत्र वासमात्रेण तत्तदृष्यादि संज्ञयोपलक्षणवदस्यापि तीर्थस्य 22 स्कन्दस्य तत्रत्यवासमात्रेण तत्संज्ञयोपलक्षितत्वात् कृत्स्नस्यैव शैलस्य भगवत्संब- न्धित्वावगमाच्च ॥ तस्मात् न स्वामिपुष्करीण्या देवतान्तरसंबन्धित्वगन्धाव- काशः ॥ इत्थं भगवता रामानुजमुनिना क्रियमाणं निरूपणमाकर्ण्य यादवराजः सविसंभं सशिरःकम्पं च स्वामिपुष्करिण्याः परमपावनश्रीविष्णुसंबन्धि पुराण तीर्थत्वमेव सम्यगनुमेने ॥ [प] श्रीमद्रामानुजार्यप्रकथितसुवचः श्रेणिपीयूषधाराः पीत्वा पीत्वा जहर्ष श्रवणपुटयुगाद्यादवक्षोणिपालः । विसंभं च प्रपेदे यतिपतिफणितौ विस्मयं च प्रभूतं शैवान् वै तण्डिकांस्तानमनुत स तदा व्यर्थ कोलाहलांश्च ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां इतिहासमालायां स्वामिपुष्करिण्याः देवतान्तर संबन्धितीर्थत्ववाद निरसनं नाम द्वितीयस्तवकः ॥ श्री अथ तृतीयःस्तबकः [4] इत्थं प्रहर्षं परमं प्रपन्नं सविस्मयं यादव भूमिपालम् । यतीन्द्रवाणीप्रवणान्तरङ्गं सासूयमैक्षन्त तदा हि शैवाः ॥ इत्थं रामानुजमुनिनिपुणनिरूपणश्रवण वद्धादरं तत्रैव शनैरशनैरवतीर्ण प्रामाणिक- त्वधियं यादवराजमालोकयन्तः साभ्यसूयाः शैवा अवादिपुः || शैवा:- भो राजन् श्रीवेङ्कटाचलस्य वराहदेवाधिष्ठानतानिबन्धनं विष्णु क्षेत्रत्वमिव स्कन्दाधिष्ठानतानिबन्धनं तदीयक्षेत्रत्वमपि दुर्वारम् | किंच स्वामिपुष्करिण्याः स्कन्दसंवन्धित्वेऽपि तीर्थराजत्वसंभवे बाधका- 23 भावेन स्वामिपुष्करिणी संज्ञायाः कर्मधारयसमासस्वीकारमात्रेण न तस्याः विष्णुतोर्थत्वं निर्व्यूढं भवति । तस्मात् यावदस्याः पुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानस्य देवस्य देवतान्तर रूपता निरपवादा अवतिष्ठते तावदस्याचलस्य अस्याः पुष्करिण्याश्च देवतान्तर संबन्धिताऽपि दुरपह्नवैव स्यादिति किमन्यैरेतदीयैः संकथनैः ॥ नच वयमत्यन्ताय अस्मिन्नचले वराहदेव सद्भावं वराहक्षेत्रत्वं ततो विष्णु भक्तोपजीव्यत्वं वा अपलपामः । परंतु स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः स्कन्द्र इति । ततश्चानयोर चल पुष्करिण्योस्तत्संबन्धित्वमप्यस्ति इति च ब्रूमः । तस्य देवस्य देवतान्तर रूपता च अनन्यथासिद्धैः लिङ्गै: प्रागुपदर्शितैः दुरपयैवावतिष्ठते । तस्माद्रामानुजमुन्युक्तं सहसैव युक्तं मा संस्थाः || [प] इत्थं स शैवैः प्रत्युक्तः स्वयं यादवभूमिपः । यादवराज:- प्रत्युत्तरं ददौ तेषां शैवानामप्रतिक्रियम् ॥ हे शैवाः युष्माभिरभिधीयमानमंशं वयं युक्तं न मन्यामहे । तारकासुरवध- जनित पापप्रध्वंसनाय स्कन्देन तपश्चर्याकरणाय आश्रितमिदं उत्तमं विष्णुक्षेत्रं श्रीवेङ्कटाचल इति स्पष्टमेव जोधुप्यते पुराणवचनैः ॥ किंच वैकुण्ठलोकात् वैनतेयानीतोऽप्राकृतोभगवत्क्रीडाचलो वेङ्कटाचल इति । तदानीता प्राकृतजलौघा भगवत् क्रीडा वापी स्वामिपुष्करिणीति च प्रति- पाद्यते । प्रागेव प्रथितप्रभावायाः स्वामिपुष्करिणीसंज्ञया विख्याताया अस्याः पुष्करिण्याः तीरं तपश्चर्याकरणाय स्कन्देन आश्रितमिति प्रतिपादनात् न तत्संब- न्धेन स्वामिपुष्करिणीसंज्ञासंबन्धोऽस्याः सुवचः ॥ एवमादिभिः बहुभिः कारणैः श्रीवेङ्कटाचल स्वामिपुष्करिण्योः देवतान्तर- संबन्धित्वमवनुदन्तं श्रीमहाविष्णुसंबन्धित्वमेव च प्रतिपादयन्तं श्रीरामानुजमुनिं प्रति तयोर्देवतान्तर संबन्धित्वसाधकं समुचितमुत्तरं भवद्भिर्नावोऽचि । रामानुज मुनिकृतं च निरूपणं तत्पक्षसमर्थने पर्याप्तं प्रमाणं प्रतीमः । अत इदानीं स्वामि 24 पुष्करिण्या दक्षिणे तीर विराजमानो देवः श्रीमहाविष्णुर्वा स्कन्दो वा इत्ययमेवा- शो निरूपणीयशिष्टः । तमेव चांशमेषोऽहं रामानुजमुनिं पृच्छामि । [प] इति सदसि शैवबृन्दं प्रत्याख्यायैष यादवनृपाल: । यादवराज:- श्रीरामानुज यतिनंवाचं प्रोवाच मानयन् भक्त्या || भो रामानुजमुने ! श्रीवेङ्कटाचल: श्रीविष्णारेव क्षेत्रमिति स्वामिपुष्करिणी श्रीविष्णोरेव तीर्थमिति च भवत्कृतं निरूपणं भवत्पक्षसमर्थने पर्याप्तं निपुणतरमेव प्रमाणमिति वयमभ्युपगच्छाम । संप्रति स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः श्रीमहाविष्णुरेव न पुनर्देवतान्तरमित्ययमंश एव भवता निरूपणीयः ॥ इति पृष्टो यादव भूपालेनायमथ यतीशानः । प्रोवाच भूमिपालं युक्तिभिरनुरञ्जयन्प्रमाणैश्च ॥ रामानुजमुनिः

भो भो राजन्नवहितमनसा भवताऽद्य मद्वचः श्राव्यम् 1 सुस्पष्टेऽस्मिन्नर्थे नैवापेक्ष्यं निरूपणं निपुणम् ॥ बहुभिः प्रमाणगणैः प्रकटतरेण अप्रतिमनिजवैभवेन च दुरपह्नवस्वरूपोऽसौ भगवान् वेङ्कटाचलपतिः मधुसूदनो देवः देवसंज्ञातुल्यतामात्रेण न कथंचिदपि क्षुद्रशक्तिदेवतान्तरशङ्कागन्धमर्हति । स हि खलु खद्योतसंज्ञासाम्यमात्रेण भगवति मयूखमालिनि दुरपह्नवदुर्विषहतेजःपुञ्जमये अत्यल्पदीप्तिज्योतिरिङ्गण- कीटभ्रमः कस्यचिदुदेति । संप्रतीह विद्वद्भिः विशेषतः परिपठ्यमानैः सर्वैरपि श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यविषयैः पुराणभागैः उद्वाहुभिः अयं स्वामिपुष्करिणीदक्षिण तीर विराजमानो देवः श्रियः पतिः भगवान्नारायण एवेति सम्यगेवोच्चैस्समंततो जोघुष्यते । तेषु हि " मायावी परमानन्दः त्यक्त्वा वैकुण्ठमुत्तमम् । स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ 77 इति प्रायशः सर्वत्र घुष्यते ॥ एषा हि वार्ता — श्रीस्वामिपुष्करिण्याः पश्चिमे 25 दक्षिणे च तीर विराजगानयोः श्रीवराहश्रीनिवासयोर्मध्ये श्रीनिवासविषया श्रीनि वासप्रादुर्भाववट्टेष्वेव ईदृशवार्तायाः पुराणेषु प्रतिपादनात् भूदेवी साहचर्य शालित्वेनैव प्रतिपन्नस्य श्रीवराह भगवतः श्रीदेवी साहचर्यस्य क्वाप्यप्रतिपन्नतया कल्पादौ प्रलयार्णवमनां धरणीमुद्रहृत्य यथापूर्वं संस्थाप्य तदभिमानिन्या भूदेव्या सह तदानीमेव सुमेरुशिखर दागत्य सुवर्णमुखरीतीरे श्रीवेङ्कटाचलाधिष्ठानस्य प्रति- पन्नतया च मध्ये वैकुण्ठलोकादागमनस्य श्रीदेवी साहचर्यस्य च दर्शितवचन- प्रतिपन्नस्य तद्विपयत्वासंभवाच्च । श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यविपये शेषधर्मपुराणान्तर्गते अष्टाचत्वारिंशाङ्कचिह्निते अध्याये हि- देवत्रत महाभाग सुरसिन्धुसुत प्रभो । श्रीनिवासस्य माहात्म्यं वद नो वदतां वर ॥ वैकुण्ठवासी देवेशो विष्णुः सर्वगतः प्रभुः । कथं प्राप्तो वृपगिरिं तन्मे त्वं कृपया वदे “ति श्रीनिवासमाहात्म्यं युधिष्ठिरप्रश्नमुग्वेन प्रस्तुत्य -

वैकुण्ठलोके संभूता वार्ता परमपावनी । अश्रावि या मया सन्तो वक्ष्ये शृण्वन्तु तां कथाम् ॥ मायावी परमानन्द्रस्त्यत्वा वैकुण्ठमुत्तमम् । स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ इत्यद्भुततमं वाक्यं श्रुत्वा सेन्द्रा मरुद्गणाः । तत्र सेवितुमुद्युक्तास्तदाहं च जगद्गुरुम् ॥ इति नारदमुग्वेन वैकुण्ठलोकवार्ता श्रवणपूर्वकं तेनैव सह सेन्द्रमरुद्गणमहर्षिगणा- दीनां श्रीवेङ्कटाचले श्रीनिवासदर्शने प्रवृत्तिमभिधाय- कोटिसूर्यप्रतीकाशश्चन्द्रकोटिसुशीतलः । खर्लोकाद भूमिपर्यन्तं प्रादुरासीच्छ्रियःपतिः ॥ स्वामिपुष्करिणीतीरे रविमण्डलसन्निभे । 4 26 विमाने सवितो देवैः श्रीनिवासोऽवसत्प्रभुः || इत्यन्तेन स्वामिपुष्करिणीतीर श्रीनिवासाविर्भावोऽभिहितः || वराहपुराणान्तर्गतप्रथमभागे त्रिचत्वारिंशाङ्क चिह्नते दशमाध्याये द्राविदानीं तु सर्वप्रत्यक्षगोचरः । आस्तेयञ्जनशैलाभः सर्वाभीष्टफलप्रदः || कस्य वा पुण्यशीलस्य रूपमेतत्प्रदर्शितम् ॥

इति श्रीनिवासाविर्भाववृत्तान्तं प्रस्तुत्य दैत्यपीडितानां देवमहर्षीणां भगवन्तं प्रपत्त क्षीराब्धि गतानां भगवन्तं स्तुवतां - " एतस्मिन्नन्तरे कश्चिच्छङ्गचक्रगदाधरः । पार्षद : परमेशस्य व्योम्नि चागत्य वै मुनीन् ॥ पुरुषः सोऽब्रवीदेवं श्रूयतामिति तान् मुनीन् । आस्ते भूमौ गिरौ कापि मायावी कमलापतिः || किमर्थमागतः सद्भिर्युष्माभिसनकादिभिः । तत्रैव यूयं गच्छध्वमिति चोक्तत्वा ययौ पुनः || इति वार्ताया: पार्षदमुखेन प्रवृत्तेः । एवं नारदस्यापि वैकुण्ठलोकं गतस्य तत्र किंचित्पुरुषमुखेन " भूमौ क्वापि गिरौ विष्णुलक्ष्म्या सह विमोदते” इति वार्ता - प्रवृत्तेश्च प्रतिपादनदर्शनेन एवमेवान्यत्रापि श्रीनिवासाविर्भाव घट्ट एव ईदृशवार्तायाः प्रवृत्तिप्रतिपादनदर्शनेन च यथोक्तवार्ताप्रवृत्तिः श्रीनिवासविपयैवेति सुगमम् ॥ " आस्तेचाञ्जनशैलाभः " इत्युपक्रमपर्यालोचनेनापि श्रीनिवास विपयैवेय श्रीनिवासविपयैवेय वार्ताप्रवृत्तिः न श्वेतवराहविषयेति विज्ञायते । एवं वराहपुराणप्रथमभागे चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्न द्वितीये अध्याये - " ततः श्वेतवराहश्च स्थापयित्वा धरां तदा । विभज्य सागरान् सप्त लोकान् सप्त च पूर्ववत्" इत्यारभ्य कल्पादौ वराहभगवता कृतं ससागरपृथिव्या- दिलोकस्थापनं प्रतिपाद्य " ततो गिरिं समारुह्य श्वेतपोत्री हरिः स्थितः । स्वामि पुष्करिणीतीरे पश्चिमे पुण्यकानने ।" इत्यादिना तदानीमेव वैनतेयेन वैकुण्ठलो- 27 कादावा स्थापिते वेङ्कटाभिधाने क्रीडाचले खामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे श्रीश्वेत- वराह भगवान् दिव्यविमाने स्थित इति प्रतिपाद्य तदनन्तरम् - ८८ ततो जातु तटे खामिपुष्करिण्यास्तु दक्षिणे मध्ये विमानं पद्माक्षः श्रीनिवासः परात्परः || अतिष्ठदेवदेवोऽपि शङ्खचक्रगदाधरः ।" इत्यनेन पश्चात् किंचित्कालानन्तरं श्रीनिवासभगवानागत्य स्वामिपुष्करिणीदक्षिण भागे दिव्यविमाने स्थित इति प्रतिपादन श्रीवराहश्रीनिवासदेवौ पृथक् पृथक् भगवद्दिव्यावतारभूतौ पृथक् स्थानस्थितौ पृथक् पृथग्विलक्षणदिव्यचरित्रचेष्टितौ च विराजेते इति स्पष्टमेवावगम्यते । अतोऽत्र श्रीवराह देवलक्षणमेकरूपमेव विष्णुं स्वीकृत्य श्रीनिवासमूर्तिलक्षणं स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे विराजमानतया पुराणप्रतिपन्नं भगवन्तं विष्णुमपलप्य तत्स्थाने तपश्चर्यार्थमागतः स्कन्द एव तत्र स्थापित इति कल्पनं न कथंचिदपि संजाघटीति ॥ एवं वराहपुराणद्वितीयभागे प्रथमाध्याये कल्पादौ धरणीं प्रलयार्णवमना- मुद्धृत्य स्थापयित्वा मेरुशिखरे स्थितस्य श्रीवराह भगवतः सन्निधिं प्रति धरण्य - मानिन्या भूदेव्या आगमनं प्रतिपाद्य तयोस्तत्र संजाते संवादे श्रीवेङ्कटाचलप्रस्तावे स्वामिपुष्करिणीप्रशंसायाम् — 66 एतेषु प्रवरा देवी स्वामिपुष्करिणी शुभा । अस्यास्तु पश्चिमे तीरे निवसामि त्वया सह || आस्तेऽस्या दक्षिणे तीरे श्रीनिवासो जगत्पतिः । इति स्वामिपुष्करिणीपश्चिम दक्षिणतीरयोर्भू देवीस हितश्रीवराह देवश्री भूमिसहित श्रीनि- वासदेवलक्षणभगवद्दिव्यावतारयोः प्रतिकल्पनियतभाविस्थितिं वराह भगवतैवाभिहितां . प्रतिपाद्य संवादान्ते - 16 उद्धृत्य धरणीं देवीमालिलिङ्गेऽथ बाहुभिः । आवाय धरणीवक्त्रं वामाङ्के सन्निवेश्य च ॥ 28 आरुह्य गरुडेशानं जगाम वृषभाचलम् । मुनीन्द्रैर्नारिदाद्यैश्च स्तूयमानो महीपतिः || स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे लोकपूजिते । तदाध्यास्ते श्रीवराहो मुनीन्द्रैस्तत्र पूजितः || इति धरणीदेव्या सह तदानीमेव गरुडमारुह्यागतस्य श्रीवराह भगवतः श्रीस्वामिपुष्क- रिण्याः पश्चिमं तीरमधिष्ठाय वर्तमानत्वं प्रतिपाद्य ततो द्वितीयाध्यायान्ते- वेङ्कटाख्ये महाशैले श्रीनिवासो जगत्पतिः । कदा यायाति देवेशः श्रीभूमिसहितोऽमलः ॥ कथं कल्पान्तसंस्थायी भविष्यति जनार्दनः एतद्ब्रूहि वराहात्मन् महत्कौतूहलं मम || इति श्रीनिवासभगवदागमनविषयं धरणीदेवीप्रश्नमुपक्षिप्य ततस्तृतीयाध्याये - 66 वैवस्वतेऽन्तरे देवि पूर्वे कृतयुगेऽन्तरे । वायोस्तपो महदृष्ट्वा श्रीभूमिसहितोऽनघे ॥ आगच्छच्छ्रीनिवासश्च स्वामिपुष्करिणीतटे । दक्षिणेऽस्मिन् पुण्यतमे विमानेऽनन्दसंज्ञिते ॥ वसिष्यति च श्रीकान्तो वायो: प्रियकरो हरिः । तदारभ्य हृषीकेशः सेनान्याराधितोऽनिशम् || आकल्पान्तमदृश्येऽस्मिन् विमानेऽसौ वसिष्यति ॥ इत्यनेन पूर्वकल्पदृष्टान्तेन भाविकालेऽपि किंचित्कालानन्तरं वायुतपश्चर्याफलतया श्रीभूमिसहितः श्रीनिवासः समागत्य स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे स्कन्देनाराध्यमान- स्सन्नाकल्पान्तं निवत्स्यतीति भगवता वराहेणैव समाधानस्य प्रतिपादनाच्च श्रीनि वासदेवापह्नवेन स्कन्दकल्पनस्य नात्र किंचिदप्यवकाशो दृश्यते । प्रत्युत स्कन्दस्य तारकासुर हत्यादोषनिर्हरणार्थतपश्चर्यार्थमागतस्य श्रीनिवा- साराधकतयैव पुराणप्रतिपन्नस्य भगवदाराधकतयैवावस्थानस्य न्याय्यत्वेन आराध्य- देवतारूपेणावस्थानं स्वीयपापहरलक्षणस्वागमनोद्देश्यविरुद्धं न कथंचिदप्युपद्यते । 29 एवं प्रायशो वेङ्कटाचलमाहात्म्यपरेषु पुराणभागेषु स्वामिपुष्करिणीपश्चिम दक्षिणतीरयोः श्रीवराहदेव श्रीनिवासदेवयोः पृथगवस्थानं प्रतीयते । श्रीपाद्मपुराणेऽपि सप्तविशाङ्क चिह्निते चतुर्थाध्याये- " कदाचिद्भगवान्विष्णुः कारुण्यागण्यपुण्यधीः । 66 दर्शयन् सकलांल्लोकान् साक्षादक्षिपथं गतः ॥ इत्यारभ्य भक्तानुकम्पासहितः श्रीनिवासः परः पुमान् । आविभूव भगवान् स्वामिपुष्करिणीतटे ||" इत्यन्तेन श्रीनिवासाविर्भावं प्रतिपाद्य ततः अष्टाविंशाङ्क चिह्निते पंचमाध्याये.. 66 सिसानुमतः कुक्षौ स्वामिपुष्करिणीतटे । श्वेतस्य पोत्रिपातस्य प्रादुर्भावः कथं विभो । श्रीवराहदेवाविर्भावं ततः पृथक् प्रस्तुत्य निरूप्य - " तदाप्रभृति देवेशो वराहवपुरूर्जितः । पाताललोकाल्लोकेऽस्मिन् कौतूहलसमाकुलः ॥ स्वापिपुष्करिणीतीर पश्चिमेऽस्मिन् धरातले ॥ "" इत्यारभ्य इत्यादिना अव्याजमित्रोऽत्र पोत्री वर्तते दिव्यगात्रभृत् । ह्लादयन्नात्मनस्सर्वान् ज्ञानानन्दमयान् सुरान् ॥ इत्यन्तेन श्रीवराहदेवस्य स्वामिपुष्करिणीतीरे वसतेः । एकोनत्रिंशाङ्कचिह्निते षष्ठाध्याये- “ तदाप्रभृति देवेशो वराहवपुरात्मभूः । अनन्ताचलशृङ्गेऽन्तर्निक्षिप्त | इङ्घ्रिसरोरुहः || देव्या वसुधया सार्धं स्वामिपुष्करिणीतटे । सुखमास्ते सुरेशानः सुखी रहसि सुन्दरः ॥ श्रीवराहभगवतः स्थितिमुक्त्वा तदुत्तरमेव- इति “ श्रीनिवासोऽपि शेषाद्रौ ततः स्वामिसरन्तटे । निवसन्नात्मनः कुर्वन्नर्वाचीनान् सुखात्मनः ॥ पुराणपुरुषो धाता पुरुषस्तमसः परः । इत्यारभ्य वैकुण्ठं पूर्ववसतिं त्यक्तवेदानों हि तिष्ठति ॥ " इत्यन्तेन 30 स्वामिपुष्करिणीतीरे वराहभगवदागमनात्पश्चात् किंचित्कालानन्तरं श्रीवैकुण्ठादा- गत्य तत्रैव स्वामिपुष्करिणीतीरे श्रीवराहदेवात्पार्थक्येन श्रीनिवासभगवतोऽवस्थितेश्च प्रतिपादनेन श्रीमहाविष्णुः श्रीवराह श्रीनिवासलक्षणाभ्यां द्वाभ्यां रूपाभ्यां स्वामि- पुष्करिणीतीरे सदा सन्निहितो वर्तत इति स्पष्टमवगम्यते । यद्यपि पद्मपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्निते दशमाध्याये – पश्चिमे स्वामिसरसस्तीर प्रत्यग्रविग्रहम् । विमानमाविर्बभूव विमलानन्दकारकम् ॥ इति श्रीनिवासविमानाविर्भावः । तत उपरिष्टात् - ८८ स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे भूत्यपश्चिमे । बृन्दारकाणां वृन्दैस्तु प्रार्थितो लोकरक्षकः || आविर्बभूव भगवान् श्रीनिवासः परः पुमान् ॥” इति श्रीनिवासाविर्भावश्च स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे जात इति प्रतिपाद्यते । अन्यपुरा- णेषु च दक्षिणतीरे जात इति प्रतिपाद्यत इति किंचिद्भेदोऽवगम्यते ॥ तथापि श्रीनिवासतद्विमानयोराविर्भावस्य स्वामिपुष्करणीदक्षिणपश्चिमभाग एव जातत्वेन तादृशस्थानस्य दक्षिणत्वेन पश्चिमत्वेन च निर्देशयोग्यत्वान्न विरोध इति बोध्यम् ॥ एवं मार्कण्डेयपुराणेऽपि प्रथमाध्याये - तस्यानुभावं प्रवदामि भूयः समस्ततीर्थानि भवन्ति तत्र । एवं समस्तेषु च मुख्यतीर्थं श्रीस्वामिनामास्ति सरोवरं तत् ॥ माहात्म्यमेतस्य मयोच्यते कथं यत्पश्चिमेरोधसि भूवराहः । आलिंग्य कान्तामतिसौम्यमूर्ति- विराजते विश्वजनोपकारी ॥ तद्दक्षिणतटे रम्ये वैकुण्ठपुरवल्लभः । आलिंगितवपुर्लक्ष्म्या वरदो वर्तते चिरम् ॥ इतिभविष्योत्तर पुराण तृतीयाध्याये- 31 एवं तीर्थवरा तत्र स्वामिपुष्करिणी शुभा 1 तस्याः पश्चिमदिग्भागे वराहवदनो हरिः || धरामालिंग्य बल्मीक आस्ते पिप्पलराजितः ॥ इति । इत्थं विचार्यमाणे तु स्वामिपुष्करिणी तटे । दक्षिणे विमलं दिव्यं वल्मीकं दृष्टवान्मुदा ॥ तिन्त्रिणी वृक्षमूलस्थं भगवान् जगदीश्वरः । मत्वेदं परमं स्थानं तत्र लीनोऽभवद्धरिः || इति च द्विरूपस्य भगवतः स्थलद्वये अवस्थानं स्पष्टमुक्तम् ॥ स्कन्दपुराणान्तर्गते प्रथमभागे सप्तमाध्यायेऽपि दर्शितमार्कण्डेयपुराणसमा- नानुपूर्वीकाण्येव वचनानि दृश्यन्ते । तत्रैव प्रथमाध्यायस्थितैः प्राद्वितीयस्तबक चतुर्दशवाक्योदाहृतैर्वचनैः स्कन्दपुराणद्वितीय भागात्मक सप्तत्रिंशाङ्कचिह्निताध्याय- स्थितैः तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीजले । सुतेन साकं विप्रेन्द्रः सस्नौ नियमपूर्वकम् ॥ वराहस्वामिनं नत्वा श्रीनिवासालयं गतः । प्रदक्षिणं ततः कृत्वा विमानं संप्रणम्य च ॥ पद्धनाभोऽथ पुत्रेण केशवेन दुरात्मना । कटाह तीर्थं तद्ब्रह्महत्यादिनाशकम् ॥ इति वचनैश्च श्रीवेङ्कटा श्रीस्वामिपुष्करिणीतीरे द्विरूपस्य भगवतः पृथगवस्थानं स्फुटतरमवगम्यते । एवं ब्रह्मोत्तरखण्डान्तर्गतपंचाशाध्यायस्थेन “ स्वामितीर्थमिति ख्यातं सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम् । तत्तीरे दक्षिणे विष्णुर्लक्ष्म्या सह विनोदते ॥” इति वचनेन स्वामिपुष्करणीतीरे लक्ष्म्या सह भगवतः श्रीनिवासस्य सद्भावः ॥ सप्तत्रिंशाङ्क चिह्नते वामनपुराणाष्टादशाध्याये - £6 32 मुनयस्तेऽथ भूपाल तद्वाक्यसमनन्तरम् । ददृशुर्विमलं दिव्यं विमानं भास्करोपमम् ॥ स्वामिपुष्करिणीतीरे दक्षिण लोकविश्रुते । नारायणाश्रितं दिव्यं नित्यं च महदद्भुतम् ॥ इति तत्र सविमानश्रीनिवासाविर्भावश्च स्फुटमवगम्यते । एवं स्कन्दपुराणभागद्वये वामनपुराणे पुराणान्तरेषु च श्वेतवराहश्रीनिवा- साविर्भावौ पार्थक्येन प्रतिपादौ द्रष्टव्यौ || एवं भविष्योत्तर पुराणादिपु श्रीवराह भगवतः श्रीनिवासदेवस्य च परस्पर संवादः, श्रीनिवासदेवस्य आकाशराजकन्यापरिणयः तदर्थं श्रीनिवासेन भूमिसहित वराहभगवत आह्वानचेत्येवमादीनि बहूनि विचित्राणि विपुलानि चरित्राणि प्रति- पाद्यमानानि द्विरूपस्य भगवतः श्रीवेङ्कटाद्विश्रीस्वामिपुष्करिणीतीरवासित्वं प्रस्फुट- मेवावगमयन्तीति न श्रीनिवासदेवस्य अपह्नवः केनचित्कर्तुं शक्यः । एवं प्रथमस्त कोदाहृतायां अरायिकाणेत्यादिश्रुतौ शिरिंबिटस्यैति श्रीनिवास वाचकशब्दप्रयोगोऽपि वराहदेवात्पार्थक्येनास्मिन् गिरौ श्रीनिवासदेवसद्भावे पर्याप्तं प्रमाणं भवितुमर्हति । एवमस्य देवस्य परिदृश्यमानैर्लिङ्गैरप्ययं देवो न स्कन्दः अपितु भगवानेव विष्णुरिति निरूप्यते । स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे सप्रति विराजमानस्य हि देवस्य चत्वारो बाहवो दृश्यन्ते । चतुर्बाहुत्वं च भगवत एव प्रसिद्धम् । न क्वचित् स्कन्दस्येति नासौ स्कन्दः । यथोक्तं वामनपुराणे एकविंशाङ्कचिह्निते द्वितीयाध्याये बृहस्पतिकृतस्कन्दस्तुतौ- एकवक्त्रो द्विबाहुश्च कुमारः पुरुषोत्तमः । मातृप्रीत्या च षडुक्त्रः पार्वतीप्रीतिवर्धनः ॥ तति अत्र हि खभावतः एकवक्त्रत्वं द्विबाहुत्वं च अभिधाय स्तन्यदायिपण्मातृप्रीति- बलात् षण्मुखत्वं जातमिति वक्त्रसंख्याधिक्यमौपाधिकमभिधाय तदानुगुण्येन " द्वादशहस्तविराजितहेत" इत्यौपाधिकमपि वा द्वादशत्वलक्षणबाहुसंख्याधिक्य- मेव वा अभिहितं न चतुष्ट्वलक्षणबाहुसंख्याधिक्यममि | 33 यद्यप्यस्य देवस्य स्कन्दत्वमभ्युपगम्य तपोऽवस्थायां आयुधप्रहाणेन निरा- युधपाणित्वमुपपद्यत इति समर्थनम्, तदप्यसाधु | अधिकारिविशेषस्य तपोऽनुष्ठा- नार्थं वनं गच्छतोऽपि दुष्टजन्तु दूरीकरणाद्यर्थं खाधिकारप्राप्तायुधसद्भावस्य अदुष्ट- त्वात् आवश्यकत्वाच्च, देवसेनाधिपत्य लक्षण अधिकारविशेषभाजोऽस्य स्वायुधप्रहा- णायोगात् ॥ प्रतिपद्यते हि श्रीरामायणभारतादिपु रामलक्ष्मणभरतार्जुनादीनां अरण्या- दिपु जटिलत्वादिलक्षणतपोऽवस्थाजुपामपि स्वाधिकारप्राप्तधनुस्तूणीराद्यायुघ- धारिता ॥ द्वाविंशाङ्कचिह्निते दर्शितवामनपुराणतृतीयाध्याये तपश्चर्यार्थ वेङ्कटाचलं प्रति प्रस्थितस्यास्य स्कन्दस्य आयुधधरत्वमेव प्रतिपाद्यते नतु तत्प्रहाणं क्वचित् । यथोक्तं तत्र - " तपसोऽर्थे प्रयाते तु स्कन्दे काञ्चनतेजसि । 55 देव सेना समायुक्ते धनुरशक्तिधरे द्विजाः ॥ इति । उत्तरत्रापि न क्वचिदस्य आयुधप्रहाणं पुराणप्रतिपन्नम् । अयं च देवः आयुधधार- णाभ्यां ऊभ्यां वाहुभ्यां वरप्रदानोद्यतेन अधरेण दक्षिणेन पाणिना खचर- णारविन्द्रयुगलं प्राप्यप्रापकतया प्रदर्शयता अपरेण कटिन्यस्ते वामेन पाणिना स्वाश्रितानां भवजलधेः कटिन्नत्वं सूचयता च विराजते । ईदृशश्चावयवसन्निवेश- विशेषः शङ्खचक्रधरस्य भवजलधिनिस्तितीर्षुमुमुक्षुजनोपास्य दिव्यचरणनलिनयुग- लस्य, निखिललोकाराध्यवेपस्य, भगवतो नारायणस्यैव युज्यते । न पुनः स्वपातक हरणार्थं तपश्चर्यापरायणस्य आराधकता वेपैकयोग्यस्यास्य स्कन्दस्यायं सन्निवेशः कथंचिदपि युज्यते । " किं बहुना दक्षिणवक्षस्थलदृश्याभ्यां श्रीदेवी श्रीवत्साङ्काभ्यां अनितरसाधा- रणलाञ्छनाभ्यामयं देवः श्रा महाविष्णुरिति मन्दमतिभिरपि सुनिर्णयोह्ययमंशः ॥ पुराणस्थेषु श्रीनिवासदेवस्वरूपप्रतिपादनपरेघट्टेषु च श्रीनिवास भगवत उपदर्शित परिदृश्यमानावयवसन्निवेशविशेपादिकं स्फुटतरं प्रतीयते ॥ यथोक्तं श्रीवराहपुराणप्रथमभागे सप्तचत्वारिंशाङ्क चिह्निते पञ्चदशाध्याये- 5 34 केयूराङ्गदसद्भूषं वृत्तायतचतुर्भुजम् । ज्वालायुतसहस्रार सुदर्शनधरं परम् ॥ शरच्चन्द्रप्रतीकाशपाञ्चजन्यधरं शुभम् । अश्रान्तवरदानोद्यद्दक्षपाणिसरोरुहम् ॥ कटीतटसुविन्यस्तवामपाणिजलेरुहम् ||" इति ॥ अत्र चतुर्भुजमित्युक्तभुजचतुष्टयस्य विन्यासविशेपप्रदर्शनपरं ज्वालायुनेत्याद्युपरितन पादचतुष्टयम् ॥ पाद्मपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्क चिह्निते दशमाध्याये- 16 चतुर्भुजश्शङ्खचक्रवरावनतिहस्तकः । श्रीवत्सकौस्तुभोरस्को वैजयन्त्या विराजितः || ” इत्युक्तम् ॥ अत्र वरशब्देन वरदानमुद्रा अवनतिशब्देन कटितटविन्यास लक्षणावनतिमुद्रा च विवक्षिता । समानप्रकरणवचनान्तरैककण्ठ्यात् ॥ त्रिषष्ठितमाङ्कचिह्निते गारुड- पुराणाध्याये - " अरुन्धती महाभागा लक्ष्म्यालिंगितवक्षसम् । दृष्टा हरिं वेङ्कटेश प्रणनाम मुदान्विता ॥ इत्यनेन तदुपरितनेन अरुन्धतीस्तोत्रगतेन-

यस्योरस्यनिश विभाति जगती सौभाग्यवात्री रमा - धत्ते यस्य पदावनेजनजलं पुरारिस्सदा । श्रीमद्वेकटशैलनित्यनिलयं देवोत्तमं त्वां विना- दृष्टादृष्टफलप्रदं किमपरं दृष्टं क्षितौ दैवतम् ॥ इति वचनेन च श्रीवेङ्कटेशं साक्षात्कुर्वन्त्या अरुन्धत्या श्रीनिवासः लक्ष्म्या लिंगित- वक्षस्कत्ववेषेण दृष्ट इति स्पष्टमतगम्यते । ब्रह्माण्डपुराण नवमाध्याये चक्रवर्तिनः श्रीनिवाससाक्षात्कारघट्टे- " तन्मध्येऽसौ नीलजीमूतकल्पं पद्मावासं संश्रितत्राणहेतुम् । 35 श्रीवत्साङ्कं पुण्डरीकायताक्षं शंखं चक्रं धारयन्तं कराभ्याम् ॥ दातारं तं पाणिना वै वराणा- मन्येनाङ्के विभ्रतं भ्राजमानम् । पीतं वस्त्रं बिभ्रतं राजमानं कोटीरान्तप्रोतरत्नोपशोभम् ॥ शान्ताकारं शाश्वतं श्रीनिवासं सेव्यं देवैर्वासुदेवं ददर्श ॥ इत्यनेन लक्ष्मीश्रीवत्सौ वक्षोलक्षणे शङ्खचक्रवरदानमुद्रा, कटितटविन्यासमुद्रारूपाणि भुजचतुष्टयलक्षणानि च भगवति चक्रवर्ती ददर्शेति । तदन्तर्गत एव वसिष्ठनारद संवादात्मके पृथग्भूते श्रीवेङ्कटेशसहस्त्रनामाध्यायेऽपि, श्रीनिवासध्येयाकारवर्णने – ऊर्ध्वो हस्तौ यदीयौ सुररिपुदलने विभ्रतौ शङ्खचक्रे सेव्यावङ्घ्री खकीयावभिदधदधरो दक्षिणो यस्य पाणिः । तावन्मात्रं भवाधि गमयति भजतामूरुगो वामपाणिः श्रीवत्साङ्कश्च लक्ष्मीर्यदुरसि लसतस्तं भजे वेङ्कटेशम् ॥ इत्यनेन यथोक्तभगवदसाधारणसर्वलक्षण विशिष्टवेपेणैव श्रीनिवासो ध्येय इति च स्पष्टमुक्तम् ॥ यादृशरूपेण श्रीनिवास भगवान् चक्रवर्तिना दृष्टः तेनैव रूपेण तत्र भग- वतः सर्वदृश्यतया अवस्थानमपि चक्रवर्तिना प्रार्थितं तथैवाङ्गीकृतं च भगवतेति तत्रैव नवमाध्याये उक्तम् । यथोक्तं तत्र । राजपुत्र:- ८८ यत्तद्रूपं दुर्लभं योगिवयै- रम्यं भूयादीदृशं सर्वदृश्यम् । अत्रैव त्वं सर्वदा वासमीयाः सर्वेषां वै मानवानां हिताय ॥ 36 ओमित्युक्त्वाऽथापरं प्राह वाक्यं 19 मद्भक्तस्त्वं नास्ति तुल्यस्त्वयान्यः ॥ इति ॥ मार्कण्डेयपुराणे द्वितीयाध्याये सविमानश्रीनिवासाविर्भाव प्रतिपादनघट्टे– तन्मध्यस्थं दिव्यमूर्ति वरेण्य शङ्खं चक्रं धारयन्तं कराभ्याम् 1 सेव्यत्वेन स्वं पदाम्भोजयुग्मं सर्वेषां संदर्शयन्तं करेण ॥ स्वाङ्घ्रिद्वन्द्वं संश्रितानां जनानां . संसाराब्धिर्जानुदन्नः किलेति । न्यस्तेनोरौ वामतो दर्शयन्तं सव्येनान्येनापि हस्तेन सम्यक् ॥ सर्वाभीष्टं दातुमुद्युक्तहेतिं भक्तानां श्रीवासवक्षस्थलं च ॥ मन्दस्मेरश्रीमुखं भूषणाढ्यं सर्वे श्रीमद्वेङ्कटेशं पश्यन् । इत्यनेन यथोक्तावयवस- न्निवेश विशेषादि विशिष्टं श्रीनिवासं ब्रह्मादयः सर्वे ददृशुरित्यभिहितम् । तत्रैव चतुर्थाध्यायेऽपि कुमारं प्रति भगवदाविर्भावघट्टे शङ्कं चक्रं धारयन्तं कराभ्यां फलप्रदश्यरुगवामहस्तम् । प्राप्याविमावित्यपरेण पादौ संदर्शयन्तं करपङ्कजेन ॥ इति तथाविधावयवसन्निवेशविशेषो भगवता स्कन्दाय दर्शित इति । भविष्योत्तरपुर | णत्रयोदशाध्यायान्ते- वरपद्मासने सुस्थां विधाय कमलालयाम् । पद्मावतीं विशालाक्षीं भगवानात्मवक्षसि || अरिशङ्खविहीनोऽसौ कटिन्यस्तकरोत्तमः । दर्शयन् पाणिनैकेन दक्षिणेन वृषाकपिः ॥ 37 पदपद्मं सदाऽराध्यं गतिं च परमां नृणाम् । कटिन्यस्तकरेणापि निजपदाब्जगामिनाम् || नृणां भवपयोराशिं कटिदध्नं प्रदर्शयन् । विराजते वेङ्कटेशः संप्रत्यपि रमापतिः || संप्रति विद्यमानं रूपमित्थंभूतमिति च स्पष्टमुक्तम् ॥

इत्यनेन चत्वारिंशाङ्कचिह्निते वामनपुराणे एकविंशाध्याये यत्र खामिपुष्करिणी - दक्षिणतीर योऽसौ सविमानः श्रीनिवास आविर्भूतो ब्रह्मादिप्रत्यक्षगोचर आसीत् तत्रैव स भगवान् अदृश्यस्वीयाप्राकृतविमानः स्वयं च दृश्यमानस्सन् मनुजकारित विमानेस्थास्यतीति अगस्त्येन मुनीन्द्रान्प्रत्युक्तत्वात् अगस्त्यादिभिरत्रैव भगवतो दृश्यमानतया अवस्थानप्रार्थनतया भगवता तथैव अत्रानवरतवासाङ्गीकारस्य तत्र तत्र पुराणेषु प्रतिपादनदर्शनाच्च श्रीनिवास एवायमिति स्पष्टमवगमनेन नात्र स्कन्द्रस्यावासाद्विकल्पनेन श्रीनिवासापह्नवः कर्तुं शक्यः ॥ उक्तं हि यथोक्तवामनपुराणाध्याये- अगस्त्यो भगवान् भूप मुनीन्द्रानिदमब्रवीत् । यदेतद्दर्शितं दिव्यं विमानं लोकपावनम् ॥ पूर्वं भगवता तेन विष्णुना प्रभविष्णुना । तदत्रैव महाशैले सदा तिष्ठति पूजितम् ॥ अन्तर्हितं न केनापि शक्यते द्रष्टुमञ्जसा । युगेयुगे तु यः कश्चित्तपसा भावयेद्धरिम् ॥ स तस्य कृपया दिव्यं विमानं पश्यति ध्रुवम् । आगामिनि कलौ चापि संप्राप्ते पुण्यमुत्तमम् ॥ विमानं सर्वपापघ्नं विष्णुनाधिष्ठितं सदा । पश्यतां सर्वभूतानामाह्लादजनकं शुभम् ॥ देवर्षिदैत्यगन्धर्वदेव सिद्धनिषेवितम् । मनुजैरेव तद्भक्तैः कारितं लक्षणान्वितम् ॥ 38 भविष्यति महाश्चर्यं मुनीन्द्रा नात्र संशयः । तत्रैव भगवान्विष्णुः स्थास्यत्यक्षयशक्तिधृक् ॥ विमाने तु जगन्नाथः पूर्वं दृष्टो हरिः खयम् । शङ्खचक्रधरः श्रीमान् चतुर्वाहुखरूपवान् ॥ अस्मिन् जगति विप्रेन्द्रा विश्रुतं च भविष्यति । विमानं तदघौघघ्नं त्रैलोक्यतिmकोपमम् ॥ इति । अयमंशः अनेक पुराणेषु तत्रतत्र विद्यमानो द्रष्टव्यः । स्कन्दस्तु कुमारधारातीर्थ एव नियतवासः तत्र निवसन्नेव आगत्यागत्य यथाकालं स्वामिपुष्करिणीतीरे विराजमानं भगवन्तं श्रीनिवास माराधयन्नद्रावस्तीति दर्शितवामनपुराण एव चतुर्वि - शांकचिह्निते पञ्चमाध्याये पार्वतीं प्रति महादेवेन अभिवानप्रतिपादनान्नासौ खामि- पुष्करिणीदक्षिणतीरे विराजमानो देवः स्कन्दः । अपि तु तदाराध्यभूतो भगवान् श्रीनिवास देव एवेति स्फुटमेवावगम्यते । यथोक्तं तस्मिन्नध्याये आस्ते वृषाचले देवः श्रीभूमिसहितोऽनघे । अप्रत्यक्षालयोsहरयो विहरन् गिरिमूर्धनि || नानाद्रुमलताकीर्णे सर्वर्तुगणसंयुते । स्वामिवापीसमीपे तु कोटिकन्दर्परूपवान् ॥ आस्ते लक्ष्म्या च वरया रमन् षोडशवाष्टिकः । दृष्ट्वा गुहोऽपि तं देवं चैत्रमास शुभे तिथौ || आरावयंस्त्रिसन्ध्यं वै देवगन्धर्वकिंनरैः । नृत्त्यैरप्सरसां चैव गीतवादित्रनिःस्वनैः ॥ रमयंश्च रमानाथमुत्तरे गहरे गिरेः । कुमारधारिकानाम तत्र निर्झरिणी शुभा ॥ मयूरवाहको देवि ! तस्यास्तीरे वसत्य हो । ब्रह्महत्या तु या तस्य दुःसहा घोररूपिणी ॥ 39 सा वृषाचलशृङ्गाग्रे दृष्टमात्रे बहिः स्थिता । *कामयमानश्शेषाद्रौ नित्यसेवां हरेर सौ ॥ पुनरागमनं देवि ! पण्मुखो नाभिवाञ्छति ॥ " इति इत्थमाराधकत्वेन वस्तुमिच्छतोऽस्य न अग्राध्यत्वेन अत्रावस्थानं युज्यते । न च तस्य अत्र तधावस्थानं क्वचित् एपु पुराणेषु प्रतिपाद्यते । प्रत्युत अप्राकृते अस्मिन् भगवत्क्रीडाचले प्राकृतानामाराध्यतयावस्थानं निषिद्धतयैवावगम्यते यतः अतोप्यधि कस्य एतत्पितुर्महादेवस्य अस्मिन् गिरावेव भगवता सह वस्तुं वाञ्छतः भगवतै- वास्मिन् पर्वते वासमननुज्ञाप्य उपत्यकायां वासोऽभ्यनुज्ञातः, यथोक्तं वराहपुराणप्रथमभागे पञ्चाशाचिह्निते अष्टादशाध्याये. इत्युक्त्वा कमलानाथः प्राहेशानं शुचिस्मितः । किमागमनकार्यं ते वद शङ्करमत्वरम् ॥ इति पृष्टः शिवः प्राह स्वामिन्नित्यच्युतं वचः । स्वामिन् त्वया सदा यत्र स्थीयते वेङ्कटेश्वर || तत्रैव देव स्थातव्यं मया वृषगिरीश्वर । इति पृष्ठः पुनः प्राह नोलमेघसमद्युतिः ॥ आकल्पं च वसामीह टायभूधरे । त्वमप्यत्र मृडानीश ! महादेव ! वस प्रभो ! || उपत्यकायामस्याद्रेः शोचिप्केशदिगीश्वर ! | इति । इत्थं महादेवस्यापि अस्मिन् वेंकटाचले लोकानामाराध्यतया अवस्थानस्य प्रतिषेध- सिद्धौ स्कन्दस्य तथावस्थानासंभवः किंपुनर्न्यायसिद्ध एव । तथा च स्वामि- पुष्करिणीदक्षिणतीर श्रीनिवासदेवो यथा देवादीनां प्रत्यक्षविषय आविर्भूतः तथैव तत्रागस्त्यादिप्रार्थितो नित्यं वर्तते । स एव चार्चारूपेण अद्याप्यत्र सर्वदृश्यो विराजत इति नात्र स्कन्द्रस्यावकाशः ॥ एवं ब्रह्मपुराणतृतीयाध्याये भगवता श्रीनिवासेन चोदितः शङ्खराजो यथा

• कामयानच शेषाद्री इति सम्यगिवभाति 40 दृष्टं श्रीनिवासविमानाचविप्रदादिकं स्थापयामासेत्यपि प्रतिपाद्यते । यथोक्तं तत्र- यथादृष्टं विमानं ते मद्रूपं पुरुषर्षभ ! | तथा कुरु महाभाग ! तेन ते भविता गतिः ॥ इत्युक्तत्वान्तर्दधे देवः सर्वपामेव पश्यताम् || तेनोक्तमार्गेण विधाय पुण्यं विमानवर्यं प्रतिमां च पुण्याम् । प्रख्याप्य शङ्खो नरलोकसंघे जगाम विष्णोः पदमव्ययं शुभम् ॥ इति । अस्य श्रीनिवासदेवस्य शङ्खचक्रवरमुद्रा कटिविन्यास चतुर्विधचिह्वारिचतुर्भुजत्वं श्रीदेवश्रीवत्साङ्कितवक्षस्कत्वं च तत्र तत्र प्रतिपाद्यमानं दुरपह्नवं देवतान्तरव्यावर्तकं चिह्नम् । अत एव हि परमैकान्त्यप्रेसरैः श्रीपराङ्कुशपरकालादिदिव्यसूरिभिः इत- सुबहोः कालात्प्राचीनैः द्राविडवेदतदङ्गोपाङ्गरूपेपु दिव्यप्रबन्धेषु अयं देवो विष्णुः रिति इदं क्षेत्र वैष्णवक्षेत्रमिति च अनुसन्धाय एतस्य स्तवनादिरूपमुपासनं क्रियमाणं दृश्यते । नचैते विरक्ताप्रेसरा अस्य देवस्य वस्तुतो देवतान्तरत्वेऽपि कथंचित्तत्र विष्णुत्वमारोप्यापि वा कृत्रिमामुपासन भावनां कुर्युः | न चामुष्मिक पारमार्थिकप्रवृत्तियुक्तानां सकलवाह्यविपयव्यापारविमुखाना- ममीषामीदृशार्थ प्रतिष्ठादिकामनामूला प्रवृत्तिः कथंचिदपि सङ्गच्छते । न च तेषां स्तवनोपासनादिकं वराह भगवन्मात्र विपय व्यवस्थापयितुं शक्यम्। दीर्घतरमहाकिरीटधारित्व शङ्खचक्रधरत्वादेव्यधिष्ठित वक्षास्कत्वावयव- सन्निवेशविशेषादीनां श्रीनिवासासाधारणचिह्नविशेषाणां वराहभगवद्वद्यावृत्तानां अनुसन्धानदर्शनात् । श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा द्राविडब्रह्मसंहितायां श्रीवेङ्कटाचलविषययोस्तृतीय शतक षष्ठशतकदशमदशकयोर्मध्ये चरमनिर्देष्टे दशके श्रीनिवास भगवदसाधारण चिह्नजातमपि सम्यगभिहितम् ॥41 तत्र द्वितीयगाधायां दक्षिणपाणौ प्रज्वलसुदर्शनवरत्वं तदुपलक्षित- मन्यदायुधजातं च दशमगाधायां पद्मालया नित्याधिष्ठितवक्षस्कत्वं, निगम- गाधायां प्राप्यप्रापकत्वेन निजचरणकमलयुगल प्रदर्शयितृदक्षिणपाणिमुद्रां निजचरणकमलाश्रितानां संसाराब्धेर्जानुदन्नत्व प्रदर्शनमुखेन समुज्जीवनसंदर्श- यितृवामोरुसंलग्न वामहस्तमुद्रां च भगवतः श्रीनिवासदेवस्य प्राकाशयत् भगवान् पराङ्कुशदिव्यसूरिः ॥ यथोक्तं तत्र द्वितीयगाधायां कुपितप्रज्वलच्छ्रीमन्नेमिदक्षिणपार्श्वेति दशमगाधायां वियोक्तुमसमर्थास्मि क्षणमपीत्यनुसन्धाय पद्माकुमारी नित्याधि- ष्ठितवक्षस्थलेति । निगमगात्रायां चरणावस्तादनुरूपं निविश्य हे दासा वर्धध्व- मित्येवं कृपां दिशन्तमनुपमप्रकारं स्वामिनमिति च । अत्र निगमगाधायां चरणाधोनिवेशस्य ततस्समुज्जीवनस्यच प्रदर्शनात् । ततो भगवतः सकले- तरव्यावृत्तानुपमप्रकारत्वस्य चाभिधानादक्षिण वामपाणिगत मुद्राद्वयमाभिहितं द्रष्टव्यम् ॥ एवमन्यान्यपि लक्षणानि तत्तद्दिव्यसूरिभिरनुसंहितानि द्रष्टव्यानि । अत्र भगवतो वामहस्तस्य कटितटारुसन्धिन्यस्तस्य मुद्रायाः कचित् भवजल- वेर्जानुदन्नताप्रदर्शनपरत्ववर्णनं दूरतोऽपि दिप्रदर्शनविवया तथासूचनं संभव- तीत्यभिप्रायकं बोद्धव्यम् । तस्माच्छ्री निवासविषयं स्तवनोपासनादिकं प्रबलतरं प्रमाणमेव । दिव्यसूरिकृतमप्यत्र अस्य श्रीनिवास भगवतः शङ्खचकाद्यायुधविहीनपाणिकत्वं तु तोण्डमाने चक्रवर्तिने दुर्विपवैरिनिषूदनकांक्षिणे निजायुधदानसूचकं भगवतैव संकल्पि - तमिति पुराणवचनेष्वेव स्पष्टम् । ब्राह्मपुराणे सप्तमाध्याये –

  6
  दर्शयन् भक्तवात्सल्यं यो ददौ हस्तगे शुभे ।
  शङ्खचक्रे नृपेन्द्राय चक्रवर्तीति यं विदुः ॥
  अत एवारिशाभ्यां दृश्यते रहितो करौ ।
  अर्चारूपशिलारूप विग्रहस्य महात्मनः ॥ इति । शांङ्खचकरा-
  राजा
  42
  हित्यकारणकथनं प्रस्तुत्य ततोऽध्यायान्ते
  स्थिते कदाचित क्षितिपे श्रीनिवासस्य सन्निधौ । शत्रवश्च बलोद्रिक्तारुरुधुस्तस्य पुरीम् ॥ श्रुत्वा बलार्णवं घोरमायान्तं नातिशंकितः । योद्धुकामो जगामाथ पुनस्तैश्च पराजितः ॥ ततः खिन्नमना भूत्वा तमेव शरणं ययौ । बिलद्वारेण देवेशं गत्वा पादपगृह्यच ॥ रुद त्राहि त्राहीत तंपाहाच स्वरूपवान् । माभैषीः पुत्र भद्रं चक्रशङ्कौददामि ॥ ताभ्यांगच्छ पुरींस्वीयां तौ ते शत्रून् हनिष्यतः । इत्युक्त्वा तौददो तस्मै ताभ्यां सह जगामसः
  ममायुध प्रदानस्य ख्यात्यैदेवोत्तमप्रभो । अर्चाविम्बे शिलाबिम्बे चक्रशङ्कौ नधारय ॥ इति संप्रार्थितोदेवो नदधार पुनश्चतौ ।
  अदृश्य तिष्ठतोभौ पार्श्वतः शार्ङ्गधन्वनः ॥
  इत्यन्तेन शङ्खचक्रराहित्यं कारणं सविस्तरं निरूपितम् ॥
  अत्र भक्तविषये प्रदर्शित निज महौदार्य स्मारकतया दिव्यायुध धारणं सर्वलोक दृग्गोचरतया नकर्तव्यमित्येतावन्मात्रस्यैव चक्रवर्तिप्रार्थित- तया तथाधारणाभावेऽपि सर्वदास्वासाधारण नित्यसिद्ध दिव्यायुधसंनिधान- मस्त्यैवेतिदर्शितम् ॥
  एवं ब्रह्माण्डपुराणे एकादशाध्यायेऽपि -
  श्रीभगवान
  शङ्खचक्रे प्रदास्यामि भावि सायुज्य सूचके । तथाकौमोदकीं शार्ङ्गं नन्दकंच महामते
  पञ्चायुधधरो भृत्वा दुरात्मानं सुरनुहम् ।
  सबन्धुवर्ग सामात्यं जहि संग्राममण्डले
  इत्युक्त्वा प्रददौ तस्मै शुचये चक्रवर्तिने । शङ्खचक्रगदाशाङ्ग खङ्गानि मधुसूदनः ॥
  इति सिह्मादाख्यासुरवधार्थं चक्रवर्तिने भगवता
  प्रतिपाद्य, ततोऽध्यायान्ते ।
  ततम्सिह्मादसंहारी चक्रवर्ती महीपतिः । व्यजिज्ञपत्स्ववृत्तान्तं वेंकटेशाय सर्वतः ॥ शङ्खचक्र गदाशाई नन्दकान् नृपनन्दनः । अर्पयामास हरये वेंकटाद्रिनिवासिने । राजानं च तथा पञ्चायुधान्यपिचमाधवः । उवाच मेघनिर्घोष गम्भीरिम भृता गिरा ॥
  राजन् यच्छसि जय मजय्ये साम्परायके
  पञ्चायुधदानं
  इत्यादिना सिमाद वधानन्तरं चक्रवर्तिना प्रत्ययमाणानां दिव्यायु धानां तत्तत्काल साहाय्यार्थं चक्रवर्ति सन्निधान एवावस्थानं नियम्य स्वस्य किंचित्काल पर्यन्तं प्रत्यक्ष विगतायुधत्वं दिव्यायुधानां माननमात्र संनिधानं चाभ्युपगम्य ततः किंचित्कालानन्तरं कलौ विमानादीनामिव दिव्यायुधानामपि भक्तकल्पितानामङ्गीकारं लोकतुष्टये कुर्वन् वर्तिष्ये इति चक्रवर्तिनं प्रति भगवतैवाभिधानप्रतिपादनात् भगवतोऽस्य श्रीनिवासदेवस्य स्वासाधारण दिव्यायुधराहित्य मद्यापपद्यते ।
  14
  नचेत्थं स्कन्दस्य स्वासाधारणायुध प्रहाण कारणं एवंभृतस्य तस्य अर्चारूपेण स्थापनं वा पुराणे कचित्प्रतिपादितम् ।
  तस्मान्नासौ स्कन्द शङ्का गन्धार्हो देवः ।
  यदपिवादिनो मन्यन्ते अस्य देवस्य श्रीवैष्णवैराराध्यमानतादशाया- मपि प्राचीन संप्रदायानुसारेण देवतान्तरासाधारणैः विल्वपत्रैरर्चनं क्वचिन्मासे क्रियमाणमद्याप्यनुवर्तमानंदृश्यते, तदिदं तस्य देवतान्तरत्वसाधकं लिङ्ग- मिति । अस्यदेवस्य विष्णुरूपत्वे तदसाधारण दिव्यायुध राहित्यं देवतान्त- रासाधारणं जटिलत्वं नागाभरणधारित्वं च दृश्यमानं न कथंचिदप्युपपद्यत इति । तदप्येतेन निरस्तम् । प्रत्यक्ष दिव्यायुधराहित्यकारणम्य यथोक्त- रीत्या पुराण एवं सम्यक्प्रतिपादितत्वात् । परश्शतेषु स्थानेष्वस्य श्रीवैकुण्ठ- नाथ श्रीमहाविष्णोरेव श्रीनिवासाख्यावतार विशेषरूपतायां साक्षादभिधीयमा- नायां लिङ्गेन श्रुतिबाधनायोगाच्च ।
  अस्य देवस्य प्रागुदाहृत प्रमाणगणगता विष्णुत्व श्रुतिरन्यथासिद्धि गन्धानर्हा विद्यत इति प्राक्तन निरूपणेनैव विशदम् ॥
  लिङ्गं चेदमन्यथासिद्धम् । बिल्वपत्राचनादीनां देवतान्तरासाधारण- त्वस्य अप्रामाणिकत्वात् । तुलसीदेव्यभिमततमत्वेन तुलसीदलानां भगवद- भिमतत्ववद्विल्ववृक्षस्य श्रीदेव्यभिमततया बिल्वपत्राण्यपिहि भगवदभि- मतानि अर्चनोपकरणानि शास्त्रसिद्धानि । बिल्ववृक्षस्य श्रीदेव्यभिमत वृक्षत्वं च-
  " आदित्यवर्णे तपसोऽधिजातो वनस्पतिस्तव वृक्षोथ बिल्वः इति श्रीसूक्त श्रुति सिद्धम् । ततोविल्वपत्रैरपि भगवदर्चनं तत्र तत्र शास्त्र - विधीयते । यथोक्तं हारीतस्मृतौ विशिष्टपरम धर्मशास्त्रे पञ्चमाध्याये धनुर्मा- सचिन घट्टे-
  कोदण्डस्थे दिनकरे तस्मिन् मासि निरन्तरम् । अरुणोदय वेलायां प्रातः स्नानं समाचरेत् ॥
  15
  तर्पयित्वा विधानेन कृतकृत्यः समाहितः । नारायणं जगन्नाथ मर्चयेद्विधिवद्विजः ॥ पौरुपेण विधानेन मूलमन्त्रेण वा यजेत् । शतपत्रैश्च जातीभिः तुलसीविल्वपुष्करैः ॥ गन्धैर्धूपैश्च दांपैश्च नैवेद्यैर्विविधैरपि । पायसान्नं शर्करानं मुद्वान्नं सवृतं हविः ॥
  सुवासितंच दद्यन्न मपूपान्मधु मिश्रितान् । मोदकान् पृथुकान् लाजान् शष्कुली चणकानपि ॥ विविधानि च भक्ष्याणि फलानिच निवेदयेत् ॥ इति ।
  एवं तस्मिन्नेवाध्याये ततः पूर्वत्र
  लक्ष्मीनारायणं देवं भार्गवे वासरे निशि । अखण्ड बिल्व पत्रैश्चकोमलैस्तुलसीदलैः । अर्चयेन्मन्त्ररत्नेन वामाङ्कस्थश्रियासह ॥ इति ।
  अखण्ड बिल्वपत्रैर्वा पद्मपत्रैर्वृतेन वा ।
  श्रीसूक्तपुरुष सूक्ताभ्यां प्रत्यच जुहुयात्ततः ॥ इति । गोपालवपुषं कृष्ण मर्चयेच्छुद्धयान्वितः । इत्यारभ्य -
  करवीरैः कोविदारैर्विल्वैरास्फोटकैरपि । दशाक्षरेणमन्त्रेण पूजयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ इति ।
  नृसिंह वपुषं देवं पूजयेत्तद्विधानतः ।
  मन्त्रराजेन गायत्र्या मूलमन्त्रेणवा यजेत्
  अखण्ड बिल्वपत्रैश्च जातिकुन्दैश्च यौधिकैः ॥
  इति चोक्तम् । एवं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्यपर श्रीवाराहपुराण प्रथम- भागेऽपि पञ्चचत्वारिंशाङ्कचिह्निते त्रयोदशाध्याये दशरथस्य श्रीनिवासाविर्भाव- मुद्दिश्य स्वामिपुष्करिणी तीरे तपः कुर्वतां महर्षीणां चरित्रदर्शनसमये -
  16
  अर्चयन्ति जगन्नाथं तथाविल्वदलैरपि ।
  तुलस्यास्लुदलैश्चापि कृष्णैः श्वेतैश्च योगिनः ॥ इत्युक्तम्
  देवकृत लक्ष्मीस्तोत्रे-
  “1
  नमोबिल्व वनस्थायै विष्णुपत्न्यै नमोनमः । इत्यनेन स्तोत्रप्रीत श्रीमहालक्ष्मीप्रतिवचनेऽपि ।
  अखण्डैर्विल्वपत्रैर्मामर्चयन्ति नराभुवि । स्तोत्रेणानेन येदेवा नरा युष्मत्कृतेनच ॥
  धर्मार्थकाममोक्षाणा माकरास्ते भवन्तिवै ॥
  इत्यनेन च वचनेन श्रीदेव्याविल्वप्रियत्वस्य तयैव साक्षात् बिल्व- पत्रैः स्वार्चनविधानस्यच प्रतिपादनात् ।
  भगवतः श्रीनिवासस्य श्रीदेव्या नित्याधिष्ठितवक्षसो बिल्वपत्रैरर्चनं एवमन्यदपि बिल्वपत्रैर्भगवचनप्रतिपादनपरं बहुलतरं
  हि सुसंगतम् ।
  तत्र तत्र स्थितं वचनजातं अत्रोपष्टम्भकं दृष्टव्यम् ।
  इत्थं श्रीदेव्या भगवतो विष्णोश्च बिल्वप्रियत्वस्य बिल्वदलेरचन - विधानस्यच प्रमाणसिद्धत्वेन तदनुरोधेनैव इह तथार्चनानुष्ठान संप्रदाया-
  गमात् ।
  अन्यत्रापि विष्णुस्थलेषु कचित्कचित् बिल्वपत्राचनस्य अधुनापि दृश्यमानत्वाच्च नानेनायंदेवो देवतान्तरीकर्तुं शक्यः ।
  अथ नापि जटिलत्वं देवतान्तरासाधारणम् । विष्णोरध्यवतारेपु क्वचित्कचित् तत्सद्भावस्य प्रमाणप्रतिपन्नत्वादिहापि तत्संभवे बाधकाभावात् । यथोक्तं श्रीभागवते एकादशस्कन्धे भगवद्धर्म निरूपणपरे निभिनवयोगीश्वर- संवादे पञ्चमाध्याये करभाजन योगीश्वर वचने -
  राजा-
  कस्मिन् काले स भगवान् किंवर्णः कीदृशो नृभिः । नाम्नावाकेन विधिना पूज्यते तदिहोच्यताम् ॥
  47
  करभाजनः
  कृतं त्रेताद्वापरंच कलिरित्येपुकेशवः । नानावर्णाभिधाकारो नानैव विधिनेज्यते ॥ कृते शुक्लचतुर्बाहु र्जटिलो वल्कलाम्बरः । कृष्णाजिनापवीताक्षान् विद्दण्डकमण्डलू
  ईश्वरः पुरुषोऽव्यक्तः परमात्मेति गीयते ॥ इत्यादि ॥
  अत्र तत्तत्कालविच्छानुरोधेन भगवतो नानाविधवर्णायुधाकार नाम- विशिष्ट रूपधारित्वं । तत्तदवतारेषु तत्तद्वर्णायुधाकारादि विशिष्टवेपेणैव समाराध्यचाभिधाय कालविशेषे जटिलवाद्याकारविशिष्टरूपशालिनो भगव- दवतारविशेषस्य ताद्रूष्येण समाराध्यत्वाभिधानादिहापि श्रीनिवासाख्यभगव- दवतारविशेषे दृश्यमान जटिलत्वचतुर्वाहुत्वाद्याकारविशिष्ट दिव्यरूपशालि- नो भगवतस्तथैव समाराधनीयत्वं युक्तं संभवति ।
  एवं पाञ्चरात्रे सात्वत संहितायां द्वादशे विभवदेवताध्यानपरिच्छेदे पातालप्रभृति सर्वलोकस्थित सकलविभवदेवताध्येयाकार प्रतिपादनपरे प्रथमं पाताल निलयस्य सर्पणमूर्त भगवतोऽनन्तस्य नानाविधाकारशालिनो-
  विद्याधिदेवाकारवर्णने —
  विद्याधिदेवं भगवंश्चतुर्वत्कं चतुर्भुजम् ।
  लम्बकूचजटादण्डकमण्डल्वसूत्रकम् ॥
  फुल्लरक्ताम्बुजाभासं श्वेतपद्मकराङ्कितम् ।
  श्रुतीगाद्यावक्तेभ्यः प्रोतिमनुस्मरेत् ॥ इति ।
  तत्रैव किंचिद्दूरत उपरिष्टान्नरनारायण हरिकृष्णरूप चतुर्विध-
  भगवदवतारेषु कृष्णाख्यावतारस्वरूप वर्णने च
  S
  कृष्ण मिन्दीवरश्याम मूर्ध्वबाहुं जटाधरम् । पादेनैकेन तिष्ठन्त माहरन्तंच मारुतम् ॥ एक त्रिषद्विषड्रात्राद्यतिकृच्छ्र परायणम् । पक्षमासोपवासांश्च दिशन्तमनुचिन्तयेत् ॥ इति ॥
  तत्रैव पुनः धरातलस्थितावतारान्तरध्येयाकार निरूपणे-
  ध्यायेद्वराश्वगं तंवै तनुत्रावृत विग्रहम् । सितोष्णीषललाटंच नातिदीर्घ जटाधरम्
  अनन्तशयनाभूषं कल्पान्तहुतभुक्प्रभम् । ज्वलज्ज्वालावलीयुक्तं ज्वलनांशुकवेष्टितम् ॥
  चक्राद्यायुधवृन्देन मूर्तेन परिवारितम् ॥ इति चोक्तम् ॥
  इत्थमनेकेषु भगवदवतारपु, जटाधरत्वसद्भावावगमेन अस्यापि श्रीनिवासभगवतः तत्सद्भावो न विरुद्ध इति नैतेनासौ देवतान्तरीभवितु-
  मर्हति ।
  किंचात्र उदाहृत सात्वत संहितावचन सिद्ध चरमरूपस्वरूप स्वभाव- पर्यालोचने तद्रूपस्य श्रीनिवास भगवद्रूपस्य च अत्यन्त सादृश्यावगमेन तदे - ’ वेदमिति प्रत्यभिज्ञाकर मप्यस्ति भगवतः श्रीनिवासस्य पुराणप्रतिपन्नं दिव्य- रूपम् । अत्र ध्यायेद्वराश्वगमित्याद्युक्तं अश्वगामित्वादिलक्षणं श्रीनिवासस्यापि दृश्यते । यथोक्तं श्रीवराहपुराणद्वितीयभागे चतुर्थाध्याये पद्मावतीविवाहो- पोद्धात मृगयाविहारघट्टे –
  49
  एतस्मिन्नन्तरे चाशु ददृशुर्हयमुत्तमम् । अकलङ्केन्दु धवलं जाम्बूनद परिष्कृतम् ॥ स्फुरद्विद्युल्लतायुक्त शरन्मेघमिवोन्नतम् । तस्मिंस्तु पुरुषं कृष्णं मदनाकार वर्चसम् ॥ पुण्डरीक दलाकार कर्णान्तायतलोचनम् । सुसूक्ष्मक्षौमसंवीत नीलचूलिकयेोज्वलम् ॥ पद्मराग मणिद्योति स्फुरत्कुण्डल मण्डितम् । सुवर्णरत्ननिचित शार्ङ्गदिव्य धनुर्धरम् ॥
  अपरण करणैव वहन्तं कांचनं शरम् ॥ इति ॥
  अत्र ददृशुईयमित्यादिना अश्वगामित्वं ध्यायेद्वराश्वगमित्यत्रोक्तमभि- हितम् । “ सितोष्णीप ललाटंच नातिदीर्घ जटावर " मित्युक्तं उष्णीषजटा
  । धरत्वं अत्र " सुसूक्ष्म क्षोमसंवीत नालचूलीकयोज्वल " मित्यनेनाभिहितम् ।
  •
  शरचापकरव्यग्रमित्युक्तं शरधनुर्धरत्वं अत्र सुवर्णरत्ननिचित शार्ङ्गदिव्य धनुर्धरम् । " अपरेण करेणैव वहन्तं काञ्चनंशरम् " इत्यनेनाभिहितम् ।
  अतोऽत्र रूपद्वयानुरूप्यमवगम्यत इति बोध्यम् ॥
  एव ।
  भविष्योत्तरपुराणेऽप्युक्त
  पष्ठाध्याये – यथोक्तमृगयाविहार घट्ट -
  सकदाचिद्रमेशस्तु चिन्तयामास वै हयम् ।
  वै
  मनसाचिन्त्यमानेतु हयः प्रत्यक्षतां गतः ॥
  7
  वायुरश्वत्वमापन्नो रज्जुतत्त्वाभिमानिनी ।
  उपासर्पत्स्वयं लक्ष्मीस्ततोऽश्वं तं सपूजयन् ॥ तस्यापरि समातिष्ठत् सर्वाभरण भूषितः । इति ।।
  कचरीकृत केशेषु रक्तवस्त्रं सुवेष्टयच ।
  लम्बितैः पुष्पजालैश्च स्कन्धगैः परिभूषितः । शुवर्णरत्न संबद्ध पादुका गृहिताविकः ।
  50
  धनुर्बाणधरः श्रीमान् साक्षान्मन्मथ मन्मथः । एवं मनोहरं रूपं धृत्वा श्रीवेंकटेश्वरः । हयं रत्नसमाकीर्णे रुपबर्हे विभूषितम् । सुवर्णतिलकोल्ला सिवत्कं वायुमनोजवम् । नीलवर्णं पाण्डुपानं हस्तपञ्चदशोन्नतम् । आरुह्य देवमण्यादि सर्वलक्षण संयुतम् । अवरुह्यगिरिश्रेष्ठा न्मृगयार्थं जगामसः
  66
  अत्रापि श्रीनिवासस्य हयगामित्वं " सकदाचिद्रमेशस्तु चिन्तयामास- वैहयम्” इत्यादिना हर्यरत्नसमाकीर्णैरित्यादिनाचाभिहितम् । कवरी- कृतकेशेषु रक्तवस्त्रं सुवेष्टयच" इत्यनेन उष्णीषजटाधरत्वं । धनुर्वाणधरः श्रीमान् इत्यनेन शरचापकरव्यग्रत्वं चाभिहितम् ॥ प्रागुदाहृत वराहपुराण घट्टे अस्मिन् घट्टेच उभयत्र मृगयावेपानुगुण धनुश्शर घरत्वाभिधानात्तदपे- क्षितं कवचतूणीर धरत्वमपि विवक्षितमेवेति प्रागुदाहृत सात्वतसंहितावच- नेषु दृष्टं तनुत्रावृतविग्रहत्वमिपुधिद्वयमध्यगत्वंचाभिहितप्रायमेव ।
  6
  अतः दर्शितरूपद्वय साम्यं स्फुटतरमेवेति बोध्यम् । यद्यपि दर्शित- वराहपुराणघट्टे अकलङ्केन्दुधवल’ मिति हयस्य शुद्धधवलवर्णकायत्वं सुसूक्ष्म क्षौमसंवीत नीलचूलिकयोज्वल’ मिति भगवतः सितोष्णीष संवृत जटाधरत्वं चाभिहितम् ।
  6
  अत्रतु ’ नीलवर्ण पाण्डुपादमिति हयस्य पाण्डुपादनीलवर्णकायत्वं ’ कबरीकृत केशेषु रक्तवस्त्र सुवेष्टयच, इति भगवतः रक्तोष्णीष संहृतजटा- धरत्वं चाभिधीयत इति भेदोऽवगम्यते । तथापि प्रतिकल्पानुवर्तिचरित्र- विशेषेषु कल्पभेदेन विद्यमान एव प्रधानांशतौल्ये अवान्तर विषयगत मोदृश- मीषद्वैचित्र्यं संभवत्येवेति तन्निबन्धन एवायमीद्रव्यपदेश इति नैतावता प्रधानविषयवैषम्यमनुसन्धातुं युक्तम् ।
  किंच पौरुषेयेषु स्मृतीतिहासपुराणादिषु शास्त्रेषु तत्तच्छ्रोतृप्रवक्त- परंपरा संवादमूलेषु प्रणेतॄणां श्रवणानवधान मूलविपम प्रणयनाद्वा सावधान+
  51
  श्रवणानामेव सतां तेपामाप्ततमत्वेन यथा श्रवणमेव प्रणयनेऽऽपि पुराणगत तत्तत्संवादाकर प्रवक्तृ श्रोतृपरंपरा प्रवचन श्रवणानवधान विषमप्रवृत्तानां तत्तत्संवादानां यथा श्रुतमेव प्रणयनाद्रा, एकस्मिन्नेव कल्पेऽपि दर्शितावान्तर
  • विपयवैचित्र्यसंभवोऽवर्जनीयः ॥ उक्तहेतुत एवच स्मृतीतिहास पुराणादि पौरु- पेयशास्त्रेषु सर्वत्र । अत्रैव श्रीवेंकटाचलमाहात्म्य परेषु पुराण भागेषुच तत्तच्च- रित्रेप्ववान्तरविषयवैचित्र्याणि बहूनि दृश्यन्ते । तत्र सर्वत्र अनयैवदिशा- निर्वाहोऽनुसन्धेयः ।
  एवं स्कन्द पुराणान्तर्गतप्रथमभागे दशमाध्यायस्थभगवदाविर्भाव
  दव्युर्नारायणेदिव्यं परमानन्दविग्रहम् ।
  मानस पथातीतं विश्रुतैश्वर्यभासुरम् ॥ सहस्रनेत्रं साहस्र बाहुपादैस्समन्वितम् । तप्त कार्तस्वर निभम्फुरत्कान्ति मनोहरम्
  पाञ्चजन्यस्य निनदः सर्वासुरभयंकरः । इत्युक्तम् ।"
  अत्र ’ वमन्तं दहनच्छटा, इत्यनेन प्रागुदाहृत सात्वतसंहिताव-
  52
  चनेपु " कल्पान्त हुतभुग्प्रभम् । ज्वलज्ज्वाला वलीयुक्तं ज्वलनांशुकवेष्टि- त’ मित्युक्तं ज्वालामालाकुलत्वमभिहितम् । ’ तप्तकार्तस्वर निभस्फुरत्कान्ति- मनोहरमित्यनेन द्रवत्कनकवर्णाभमिति सात्त्वतवचनोक्तांशोऽभिहितः । ’ भ्रमन्तिलोकरक्षार्थ मित्यादिना मूर्तिमद्दिव्यायुधागमन प्रतिपादकेन चक्रा– द्यायुधवृन्देन मूर्तेन परिवारितमिति सात्वतवचनोक्तोंशोऽभिहितः ।

• तस्यादिहापि दर्शितसात्वतसंहितोक्त दिव्यरूपस्य श्रीनिवास रूपस्य च सारूप्यमेवावगम्यत इति ध्येयम् । यद्यपि वराहपुराणद्वितीयभागस्थ प्रागुदाहृत मृगयांविहारघट्टे • तस्मिंस्तु पुरुषं कृष्णं मदनाकार वर्चसम् इति नीलवर्णत्वमभिधीयते, इहतु रुक्मवर्णत्वमभिधीयत इति भेदोऽवगम्यते । तथापि भगवतो दिव्यरू- पस्य कनककान्ति प्रत्युप्त विजातीय नील प्रभा मनोहर मयूरग्रीवया विद्युत्प्र- भाप्रत्युप्त नीलमेघेनच समानाकार भासुरतया कृष्णपिङ्गलाकारत्वेन श्रुति- प्रतिपन्नतयाच कृष्णाभत्वेन रुक्माभत्वेन च निर्देष्टुं योग्यतयाविरोध इति बोध्यम् । अत एवच दर्शितस्कान्द पुराण भगवदाविर्भावघट्ट एव भगवतो विरिञ्चयादि प्रार्थनया ज्वालामालाकुल भीषणाकारं परित्यज्य सौम्याकार प्रदर्शन समये ’ विमाने रत्नखचिते बभूव सुखदर्शनः । चन्द्रबिम्बाननश्शा- न्तो नीलोत्पलदलद्युतिः, इति नीलवर्णत्वमपि भगवतोऽभिहितम् । एवं वामन पुराणभागेऽपि चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्निते पञ्चदशाध्याये श्रीनि वासाविर्भावघट्टे, ’ कीदृशं वै हरेस्तस्य रूपमव्यक्तरूपिणः । कियन्तो वा भुजास्तस्य कियन्ति वदनानिच ॥ कियन्तोवा धृतास्तेन तीक्ष्णाः प्रहरणास्तथा । ब्रूहि तद्रूपसंस्थानं विश्वमूर्तेरेमुने ’ ॥
• अयं च वेंकटाद्विनिवासः श्रीमान् वेंकटनायकः प्रादुर्भावप्रभृति वैखान- गमविधिना आराध्यते इति सुस्पष्टम् । तर्हि कथं तावतसंहिताप्रतिपाद्यांश सारूप्यम् ? 53 इत्यादिना तत्राविर्भूतं हरेर्दिव्यरूपं कीदृशमिति प्रश्नमुपक्षिप्य तत्समाधान - प्रकरणे | ’ मूर्घनैः कुञ्चितैश्चापि नीलैर्मृदुतरैस्तथा । लम्बमानैर्विनिष्क्रान्तैः किरीटाच्छुभदर्शनात् ॥ प्रच्छाद्यमान वदनं मेघैरिव निशाकरम् । इत्यनेन भगवतो जटाध- " रत्वम् ‘करेपुते संयुक्तास्तीक्ष्ण प्रहरणास्तथा । " ज्वलन्तश्च स्फुरन्तश्च मिथिलेश चकाशिरे । इत्यनेन C अनेकशतसाहस्राः कालाग्निसदृशप्रभाः । नानाप्रहरणा घोरास्संयुक्तास्तत्र बाहुषु ॥ भयदास्सुरशत्रूणां दैत्येन्द्राणां महौजसाम् । सर्वगा सर्वदेशेषु भक्तानामभयप्रदाः || जाज्वल्यमानास्तेजोभिः रूक्षकै सौम्यकैरपि । अकुर्वन्निष्प्रभौ सद्यश्चन्द्रसूर्यौ खरश्मिभिः ’ ॥ इत्यनेनच रूक्षसौम्यद्विविधाकार धारि भगवद्विविधाकारानुगुणैः रूक्षसौम्य तेजश्शालिभिः द्विविधाकारैर्नानाविधैरायुधैः भूषितकरबाहुत्वाभिधानादस्य श्रीनिवास भगवतः स्थिति कर्तुत्वानुगुणसौम्याकार योग्य दिव्यायुr धारित्व वत् संहारकर्तृत्वानुगुण भीपणाकार योग्य शक्तिकुठारादि घोराकारायुध धारि- त्वमप्यभिहितं भवतीति ‘शरचापकरव्यग्र खड्गकुन्त कुठारिणमिति, सात्त्वत वचनोक्तांशः ’ चक्राद्यायुध वृन्देन मूर्तेन परिवारितम्’ इति सात्त्वत वचनो- क्तांशश्च दर्शितौ भवतः । एवं प्रागुदाहृत स्कन्दपुराण घट्टवचनैः अस्मिन्नपि घट्टे- ५ तद्रूपमाश्वर्यमनेकवर्ण किरीटमालाभिरशेष मूर्तेः । व्यराजतादित्य इवान्तकाले स्वरश्मिमालाभिरनेकरश्मिः ॥ 54 तद्दीतवकं विमलं विशोकं जाज्वल्यमानं महता स्वतेजसा । अशोभताद्यं वपुरद्धनेक्षणं युगान्तकालाग्निरिव प्रदीप्तम् इत्यनेन अनुपदोदाहृतवचनान्तरैः ‘मृदुचारुकपोलैश्च कुण्डलैरुपशोभितम् ’ । इत्यारभ्य, ’ सौम्यं समुच्छ्रितोरस्कं समायत विलोचनम् । दिव्य पीताम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपितम् ॥ दिव्यया वैजयन्त्याच सुस्कन्धगतया त । चकाशे तद्यथा मेघो विद्युन्मालाविराजितः ’ ॥ इत्यन्तैर्वचनैश्च रक्षकत्वानुगुण सौम्याकार संहर्तृत्वानुगुण रूक्षाकारयोः भगवतः अभिधानात् प्रागुदाहृत सात्त्वत वचनेपु, ‘यज्ञाध्ययन दानादि परिरक्षन्तमेव हि । शातयन्त मवर्णाना मधमं निरतात्मनाम् ’ || । इत्युक्तरक्षकत्वानुगुणाकारः ’ कल्पान्त हुतभुक्प्रभम् । ज्वलज्ज्वालावलीयुक्तं ज्वलनांशुक वेष्टित ‘मित्युक्त संहर्तृत्वानुगुणाकारश्चाभिहितौ भवतः । एवमस्मिन् पुराणे पञ्चत्रिंशाङ्क चिह्निते पोडशाध्याये सप्तर्पिकृत श्रीनिवास भगवत्स्तुतौ, सहस्रादित्यसङ्काश चक्रहस्ताय ते नमः । शङ्खहस्ताय तेनित्यं नमो विष्णोमहात्मने || नमः किरीटिने नित्यं नमः कौस्तुभधारिणे । नीलमेघप्रतीकाशवपुषे ब्रह्मणे नमः ॥ असिरत्न गदाचाप शक्तितोमर पाणये । प्रदीप्तायुधजालाय प्रदीप्तवपुषे नमः || 55 यज्ञेशाय नमस्तुभ्यं ज्वलत्कुण्डल धारिणे । नमोऽस्तु पद्मनाभाय नमस्ते विश्वयोनये || परावराणां पतये करालवपुषे नमः ॥ इतिवचनैः भगवतः श्रीनिवासस्य रक्षकत्वानुगुण सौम्याकार संहर्तृत्वानुगुण भीपणाकार तदुभयानुगुण सौम्या सौम्य लक्षण द्विवि- धाकारायुधजालशालित्वं सुस्पष्टमभिहितम् । अतः अस्मिन् वामनपुराणेऽपि श्रीनिवासरूपस्य दर्शित सात्त्वत वचनोक्त रूपैक रूप्यमेव प्रतिपाद्मत इत्यव - गन्तव्यम् । एवं पाद्मपुराणभागेऽपि पड़िशाचिह्निते तृतीयाध्याये – पद्मसरो- वरतीरे श्रीशुकमहर्षि प्रति श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे- तपसा तस्य सर्वात्मा संतुष्टः पद्मलोचनः । संहर्ता रक्षिता स्रष्टा भुवनानि चतुर्दश ॥ अनुग्रहीतान्तर्यामि निग्रहीता निरन्तरः । शङ्खचक्र गदाम्भोज राजत्कर चतुष्टयः ॥ मुक्तातपत्रितानन्त सहस्रफणमण्डलः । नागैरभिनव कल्पै स्तपनीय मयांशुकैः ॥ सुमनोभिर्दिव्यगन्धै दिव्यालेपन चन्दनैः । अलंकृताङ्ग महिमा स्मयमान मुखाम्बुजः || इति वचनेषु मुक्तातपत्रितानन्तेत्याद्यर्थद्वयेन अनन्तशयनत्व नागभूषण- त्वाभिधानात् दर्शित सात्त्वत वचनेषु अनन्तशयनाभूषमित्युक्तोंशोऽभि- हितः । अनन्तः शयनं, क्रीडोपकरणसुखसुप्तिस्थानं, आभूषा भूषणं च यस्य सः अनन्तशयनाभूपः इति विगृहीतेन अनन्तशयनाभूष शब्देन शेषशायि - त्वं शेषभूषणत्वं चप्यभिधीयते । एवं मस्मिन्नेव पुराणे श्रीस्वामि पुष्करिणीतीरे श्रीशुक महर्षिप्रति श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे सप्तविंशाङ्कचिह्निते चतुर्थाध्याये ‘कालकाद- 50 न्बिनीकान्ताकुञ्चितालकबन्धन, इत्यनेन जटाधरत्वं भोगि भोगोल्लसद्भुज इत्यनेन नाग भूषणत्वं चाभिहितम् । एवं त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्निते दशमाध्याये स्वामिपुष्करिणीतीरे ब्रह्मादिस्तुत- श्रीनिवासाविर्भावघट्टे ’ स्तुत्यानया प्रसंन्नोऽस्मिन् विमाने परमस्व- राट् । सहस्रादित्यसङ्काशः सहस्त्रेन्दुसमप्रभः । सहस्रहुतभुक् प्रख्यो विख्यातविभवोदयः । इति श्रीनिवास भगवतः सौम्या सौम्य लक्षण द्विवि- धाकारवत्त्वमेवाभिहितमित्यत्रापि सात्त्वतोक्तरूपानुरूप्यमेवावगम्यते । एवं भविष्योत्तर पुराणैकादशाध्याये श्रीनिवासस्य पद्मावतीपरिणय- घट्टे भगवतः श्रीनिवासस्य भूषणदानसमये ‘नाग भूषण युग्मंच बाहु- दिकांस्तथा । इति शेषाद्रिवासिनः शेपशायिनः शेपभूपणस्यास्य देवस्य शेप- प्रियतमत्वमनुसंदधता वियद्राजेन नागभूपणयुग्ममपि दत्तमित्यभिधीयते । भविष्योत्तर रहस्याध्याये अशीतितमाङ्कचिहिते पार्वतीं प्रति परमर- हस्य सविमान श्रीनिवास भगवध्येयाकार मुपदिशता महादेवेन । इन्द्रनील मणिश्याम रमणीयाहिभूषणैः । शङ्खचक्राभयानाम भूषितैश्च भुजात्तमैः ॥ " इति यन्नाम श्रुतिसार सान्द्रजलधिस्थाने लसत्कौस्तुभः स्वाज्ञानान्ध तमिस्रदुःखहरणं मत्पुत्रसंजीवनम् । विश्वाभीष्ट वरप्रदानफलदं भोगीन्द्र सडूपणं सर्वैश्वर्यनिदानमात्म वरदं श्रीवेङ्कटेश भजे || इति च श्रीनिवास भगवद्दिव्यरूपस्य नागभूपणालंकृत बाहुत्वमभिधी- यते । आनामोऽत्रावनति लक्षणकटितट विन्यस्त वामहस्त मुद्रा || एवं ब्रह्माण्ड पुराणभागे द्वितीयाध्याये - अथाह भगवाच्छेष माहूय पुरतः स्थितम् । मेघ गम्भीरया वाचा हर्षोत्फुल्लविलोचनः || 57 श्री भगवान् शेपः अनन्त मत्प्रियो लोक नत्वदन्योऽस्ति कश्चन । तस्मान्मम प्रियं किंचित्कर्तव्यं भवतानव ॥ श्रुतं हि भवता सर्व नारदोदीरितं वचः । क्रीडासमुचिते देशे वस्तव्यमिति मे मतिः || तत्र भूत्वा गिरिवरो भवान् वसतु भूतले । त्वत्फणा मण्डलभुवि स्थातव्यं रमया सह ।। अनन्तोऽहं महादेव स्थास्यामि गिरिरूपधृत् । भवांस्तु रमया सार्धं मम सानुपु रंस्यताम् ॥ ’ इत्यादिना धरातले अनन्तस्यैव भगवत्प्रियतमस्य भगवच्चोदनेन भग- वतो भोगांपकरण सुखसुतिस्थान भूत क्रीडाद्रिरूपेण परिणामाभिधानात् । C अनेनापि पुराणेन निश्शेष भुवनानांच ध्यातव्यंच धरास्थितम् | अनन्तशयनामृप’ मित्युदाहृत सात्त्वतसंहितावचनोक्कांश एवाभिहितो भवति । अत्र शयनन्द्रस्य भोगांपकरण सुखसुप्तिस्थानत्वेन क्रीडादेरपि संग्राहक- त्वात् । भगवन्कीडार्थ घरातले क्रीडाद्रिरूपेण परिणामस्य धरास्थितमित्येत- प्रत्यभिज्ञापकत्वात् । पाद्म पुराणभाग चतुस्त्रिं शाकचिह्नितैकादशाध्याये- इत्युक्त्वा गरुडेशान मधिरुह्य रमासवः । भोगिराजगिरिं गत्वा स्वामिपुष्करिणीतटे || । रमने रमयैकान्ते रमणीये श्रियःपतिः । " इति गिरिरूपेण परिणतस्यानन्तस्य तल्पगोपकरण सुखसुप्तिस्थानतायाएवाभिधानाच्च । शुकः । एवं ब्रह्माण्ड पुराणान्तर्गते श्रीवेंकटेश सहस्रनामाध्याये- " 8

कपर्दा कामहारीच’ इत्यनेन ’ शङ्खवान् पङ्कजकरः कुङ्कुमाको जयां- भोगीश कङ्कणशङ्कयो निःशङ्करशङ्किताखिलः । 77 इत्यनेन 53 शक्तियुग्मौक्तिकस्रग्बीत्यनेनच जटाजूटशाकुरा शक्यायुधधारित्वं नाग- भूषणधारित्वंचाभिहितम् । अनेनापि द्विविधाकारानुगुण वेपभुपणायुधधा- रित्वप्रतिपादनपरेण यथोदितांश एवाभिहितः । यद्यपि कपर्दीका महारी चेत्यत्र कपर्दिशब्दका महारिशव्दयोः शिवपरतया तच्छरीरक परमात्मपरत्वं शरीरवा- चकानां शरीरिवाचकत्वन्यायेन सुवचं, तथाप्यत्र सहस्रनामपाठे बहूनामेतद्देव- तावाचिशब्दानां पाठात्तत्रैवोक्त्तांशस्य प्राग्विवक्षितत्वात् वचनान्तरैककण्टयेन इह जटाधरत्व परताया अपि कपर्दिशन्दस्य संभवात् । कामहारिपदस्य विपय- सङ्गनिवर्तकपरत्वस्यापि संभवाच्च यथोक्ताभिप्रायकत्वमपि संभवदुक्तिकमेवास्य वचनस्येतिबोध्यम् ॥ इत्थं नागभूषणस्यापि भगवति वचनसिद्धत्वात् न अनेनाप्यस्य देवता- न्तरत्वसिद्धिः । तथाच बिल्वपत्राचेन शङ्खचकाद्यायुधराहित्य जटाधरत्वनागाभरणधारि- त्वरूपाणि देवतान्तरत्व साधकतया वाद्यभिमतानि लिङ्गानि अन्यथासिद्धान्ये- वेति सिद्धम् ॥ किंच जटाजूटधरत्व नागाभरणधारित्वयोः शङ्कर एव सद्भावप्रसि द्विप्राचुर्येऽपि तयोः वाद्यभिमत स्कन्द्रत्वसाधकता कथञ्चिदपि सुवचा | इत्थं वाद्युक्तलिङ्गानामन्यथासिद्धत्वात् अस्मदुक्तानां लक्ष्मीवक्षस्कत्व श्रीवत्साङ्कत्व विन्यासविशेषप्रभृतीनामनन्तानां लिङ्गानां साक्षान्नारायणत्वश्रुतेश्च अनन्यथासिद्धत्वाच्च पूर्वोदाहृत सात्वतसंहितावचनात्तलक्षण विजातीयापूर्वदि- व्याकारशाली श्रीनिवासाभिधानो भगवान्नारायण एवासी श्रीवेङ्कटेश्वरः नपुनः स्कन्द इति सिद्धम् भवति । इदमत्रवधेयम् । एकोहवै नारायण आसीन्नब्रह्मा नेशानः इत्यादयोद्यनन्ता उपनिषदः श्रीमन्नारायणमेव निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलयकारणं तस्मादेवच ब्रह्मादीन् भिन्नभिन्नकार्याधिकृतान् भिन्नभिन्नस्वरूपस्वभावानुत्पाद्यमानांश्च प्रतिपादयन्ति । 59 कारणेष्वविद्यमानानां गुणानां कार्येषु संक्रामो न कचिद्दृष्टचरः । दृश्यन्ते च लोके कारणगता एव गुणाः कार्येषु संक्रामन्तः । अतः कार्यगतैः गुणैः शक्तिरूपेणापिवाऽवश्यमेव कारणगतैर्भवितव्यम् । इत्थं च निखिलजगद्वीजभूतस्य बहुमवनसङ्कल्पशालिनो भगवतो नारायणस्यैव निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलय कर्तृत्वशक्ति लक्षणस्वभाव संपन्नतया तस्मादेव तदुत्पन्ने सृष्टिसंहारादि तत्तत्कार्याधिकृतेषु ब्रह्मरुद्रादिपु लेशतस्तच्छक्ति संक्रम- णस्य वाच्यतया तत्तगतसृष्टिसंहाराद्यनुगुण सौम्या सौम्याकार तदनुगुणनानावि- वायुधधारित्वादि लक्षणवेपमूलभूत; तथाविधो वेषो मूलकारणे भगवति नारायणे क्वचिद्रूपे अवश्यं दुरपह्नव एवोपगन्तव्य इति सृष्टिस्थित्यनुगुण सोम्याकार तदनुगुणायुधधारित्वादि लक्षणवेषवत् संहर्तृत्वानुगुण घोराकार तदनुगुणजटाभीपणत्वसर्पभूपणत्व शक्तिपरश्वथाद्यायुवधरत्वादि लक्षणवेषोऽपि भगवति सुसंगत एव । द्विविधाकारवत्वंच श्रीनिवास भगवतोऽस्तीतितु प्रागुदाहृतवचनेपु अभिव्यक्तम् । निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलयकारण सर्वशक्तिमत्वं स्वस्यैव प्राधान्येनास्ति । अन्येतु स्वस्मादेव लेशतः तत्संक्रान्तमित्येतदाविष्करणायैव तादृशरूपशालिनः स्वात्मनः प्रदर्शनं भगवता क्रियते । अत एवोक्त दर्शितसात्वत संहितावचनेषु " सर्वतत्त्वाश्रयं तत्त्वम् सर्व- शक्तिमयं विभु “मिति । अत एव चपाद्मपुराण पडिशाङ्कचिह्नित तृतीयाध्याये - " तपसा तस्य सर्वात्मा सन्तुष्टः पद्मलोचनः । संहर्ता रक्षिता ष्टा भुवनानि चतुर्दश ॥ अहं प्रथमपूर्वाभि द्वात्रिंशत्कोटि शक्तिभिः । वैष्णवीभिः सेव्यमानो देवः पद्मसरस्तटे || श्रीभृमिनीलासहितः प्रादुरासीत्परः पुमान् ॥ इत्यारभ्य, इत्यन्तेन भगवतः सृष्टिस्थिति संहारादि कर्तृत्वमभिधाय तन्मूलभूतानन्त- वैष्णवशक्तिसेव्यमानत्व मभिहितम् । 60 लोके तत्तत्कार्यानुगुणा तत्र तत्र स्थिता हि शक्तिवैष्णव्येव । क्तन्यायात् । यद्यद्विभूतिमत्सत्वं श्रीमर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छत्वं मम तेजांशसंभवम् ॥ एवं पाद्म पुराण सप्तविंशाङ्कचिह्नित चतुर्थाध्यायेऽपि – ८८ इतिगीताशास्त्री- कदाचिद्भगवान् विष्णुः करुणागण्य पुण्य धीः । दर्शयन् सकलान् लोकान् साक्षादक्षिपथं गतः ॥ दिव्यानन्दमयाकारैर्गरुत्मच्छेप सैनिकैः । पञ्चायुधैः परिकरैर्गणैस्तु कुमुदादिभिः ॥ परिबर्हा भूषणान्यजिन वस्त्रांशुकानिच । आयुधान्यप्रमेयानि दधानैर्ब्रह्म शक्तिभिः ॥ शक्तिभिश्शांकरीभिश्च सेव्यमानो मुद्रान्वितः । श्रीभूमिनीला पूर्वाभि पूर्वाकल्प भृतिभिः ॥ महिषीभिमुदानन्द मावहन्तीभिरीशितुः । मुमोद सह सर्वात्मा क्रीडाडम्बरडाम्बिकः ||” इति । सर्वात्मत्वेन हेतुना भगवतः श्रीनिवासस्य सर्वविध परिजनायुध परि- करशक्तिसंसेव्यत्वमभिहितम् । एवमन्यदप्येतत्परं वचनजातं तत्र तत्र स्थितं द्रष्टव्यम् । इत्थं च भगवतः श्रीनिवासस्य संहारकर्तृत्वाभिव्यञ्जक क्रूराकार- तदनुगुण जटा भीपणत्व नाग भूपणत्व शक्तिपरश्वधाद्यायुधधारित्वादि लक्षण- वेषस्य तेनैवहेतुना अन्यत्रापि तादृशाधिकारलेशस्य स्वायत्ततयैव सङ्क्रमण - मभिव्यञ्जयतः तादृशवेपमात्रेण देवतान्तरत्ववर्णनं न कथंचिदपि संभवदुक्ति- कम् । दर्शित पाद्मपुराणभागवचनेषु– —." ब्रह्म शक्तिभिः । शक्तिभिः शाङ्करीभिश्च सेव्यमानः" इत्यनेन, ’ द्वात्रिंशत्कोटि शक्तिभिः । वैष्णवीभिस्से-61 व्यमानः ’ इत्यनेन ’ सर्वात्मा क्रीडाडम्बर डाम्भिक, इत्यनेनच चतुर्मुख- शंकरादि तत्तदधिकार प्रयोजकास्तत्तदधिकारासाधरणाः चतुर्मुखशंकरादि तत्तद्देवतागता अंशाः ऐश्वर्यविशेपप्रयोजकविशेपण रूपतया शक्तिशब्द वाच्या ये सन्ति ते सर्वेऽपि सर्वजगज्जालवीजभूते भगवति नारायणे वर्तमाना एव तत्र तत्र लेशतः संक्रामन्ति तेच सर्व अंशाः वैष्णव्य एव शक्तयः । ताश्च शक्तयो द्वात्रिंशत्कोटि संख्याताः । तासां सर्वासां शक्तीनां मूलकन्द- भृतं भगवतो नारायणस्य आदिमं परमं दिव्यरूपमेवेदं श्रीनिवासरूपम् । तादृशंच रूपं लीलारसिकेन स्वाश्रितानां स्वीयकृत्स्नमहिमप्रदर्शन कौतुकिना भगवतैव कृपया दर्शितमिति सम्यगेव प्रतिपाद्यते । सर्वात्मत्यत्र आत्मशब्दस्य स्वभावपरतया तत्तत्कार्यगत सर्वस्वभाव- संपन्न इतिवा मृदात्मको घट इत्यादिष्विव आत्मशब्दस्य कारणपरतया सर्वकारणमितिवा अर्थस्य विवक्षिततया पक्षयेऽपि कार्यगत सर्वस्वभाव मूल- कन्दभूताकरस्थानत्वमभिधीयते । चामनपुराण भागस्थ चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्निताध्यायान्ते च- अशोभतायं वपुरतेक्षणं युगान्तकालाग्निरिव प्रदीप्त ’ मित्यनेन श्रीनिवासरूपं भगवती नारायणस्य आदिमं रूपमिति हि स्पष्टमुक्तम् तदिदं सर्वमनुसन्धायैव सरोयोगि भृतयोगि महायोगिनामसु आदिमदिव्यसूरिषु अन्तिमेन पर मैकान्त्यप्रेसरेण महायोगिनाम्ना दिव्यसूरिणा स्वीयद्राविडवेद संहितायां .- " लम्बजटाद्राघीयः कोटीर लोहपिण्डचक्रे च । लाध्ये वेष्टित फणधर काञ्चनसूत्रे अहां विराजेते ॥ परितःप्रस्रुतनिर्झरवृन्दे श्रीवेंकटाचले वसतः । अस्मन्नाथम्योभावाकारावैकलक्षणीभूय ॥ इति मूलरूपपरया त्रिषष्टितमगाधया स्फुटं प्रोक्तम् । सर्वेषां निदानं श्रीमन्नारायणस्स एक इति ॥ " セン अत्र लोहपिण्डशब्दः संहर्तृत्वाकारानुगुण शक्तिकुठारादि सर्वायुधोपलक्षणम् चक्र शब्दश्य रक्षकत्वाकारानुगुण शङ्खनन्दककौमोदकीशार्ङ्गादि भगवदसाधा रण सर्वदिव्यायुधोपलक्षणमिति बोध्यम् । यद्यपि शक्तिकुठारादि संहर्तृत्वाकारानुगुणायुधजातादिलक्षणः असौम्य- वेषोऽद्य भगवति नोपलभ्यते । रक्षकत्वानुगुणः सोम्यवेध एव एव चोपलभ्यते तथापि विरिञ्च्यादिभिः प्रार्थितेन भगवता वोरवेषमुपसंहृत्य सौम्यवपप्रदर्श- नात् तस्यैव लोकरक्षणौपयिकत्वाच्च सौम्यवेषमात्रेण संप्रति सर्वदृक्पथगोचरः समिन्वे । दिव्यसूरिणातु भगवन्निर्हेतुक कृपापरिलव्यदिव्यचक्षुपा भगवद्दि- व्यरूपं यथावत् साक्षात्कुर्वता तथाभिहितमिति न विरोधः । घारवेप- मुपसंहरता भगवता तदन्तःपातिनोः जटानागभूषणयोः परं सौम्याकारतामा- पादितयोः सौम्यरूपेऽपि धारणंकृतम् । निजवक्षः पीठभृगुपादताडनसमय- विनिष्क्रान्त करवीरपुरगतनिज नित्यानपायि महालक्ष्मी पद्मसरोवर पुनः- प्रादुर्भावार्थनिजतपश्चर्याकरणाङ्ग तापसवेपानुकूलतया श्रीवेंकटाचले श्रीराम- तारकमन्त्रेण स्वात्मानमुपासीनयोः वायुस्कस्दयोरुपासनप्रेप्सित प्रदर्शनीथ- स्वीयश्रीरामवेषानुकूलतयाकार्तियुग स्वीय प्रादुर्भाव विशेषस्वभावानुकूलतया च जटाधरत्वं सर्वदा तल्पछत्रादिरूपेण सम्प्रति धरण्यां क्रीडाद्रिरूपेण च निजपरि- चरणैकपरायणस्य क्रीडाद्रिरूपपरिणतनिजाङ्ग नित्यसन्निधानहेतुप्रवलतपश्च- यमपि कृतवतो निजान्तरङ्गकिंकरस्य फणिराजस्य भूपणरूपेणापि धारणस्य तदीयपरमप्रीत्यनुकूलतया फणि जरा [टा] भूपणत्वं च सौम्याकारता- मापाद्य सौम्यरूपेऽपि स्थापितं, न तु परित्यक्त मित्यवगम्यते । भृगुपादताडन- समयापयातलक्ष्मीपद्मसरोवरप्रादुर्भावादिवृत्तान्तः भविष्योत्तरपुराणभागद्विती- याध्याये पाद्मपुराणभागान्तर्गत चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्नितैकादशाध्याये च द्रष्टव्यः । वामनपुराणभागे एकविंशाक चिह्निते द्वितीयाध्याये - इदानीं च महाभाग वायुरास्ते तपश्चरन् । जपन्सतारकं मन्त्रं गणयन्नक्षमालया ॥ 63 परात्परतरं राम मनयन् किम् । श्रीभूमिसहितं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ॥ शुक्र धनुर्बाणपाणिं नीलोत्पलद्युतिम् । देवदेव जगन्नाथ नपरोक्ष निरीक्षितुम् || सर्वप्राणात्मकोवायु स्तपस्तीव्रं चरत्यहो । इति वचनैः वायोः श्रीरामतारक मन्त्रोपासकत्वम् । इति विज्ञापित शंभुः पुत्रेणाक्लिष्टकारिणा । विविनाशु ततः प्रादान्मन्त्रं तस्मै सतारकम् ॥ [लपवा] मन्त्रं महादेवात् स्कन्दः प्रीतोऽभवत्पितुः । इतिवचनेन स्कन्दस्य श्रीरामतारक मन्त्रोपासकत्वं च प्रसिद्धमवगम्यते । शेपस्य क्रीडाद्रिरूपेण परिणतत्व भगवन्नित्य सन्निधानार्थतपश्चर्याकरत्वादि वृत्तान्तो माण्ड पुराण भागद्वितीयाध्याये ब्राह्मपुराण भागद्वितीयाध्याये च सुव्यक्तः । भगवतः श्रीनिवासस्य आदिम कृतयुगावर्तणित्वं च वाराहपुराणा- न्तर्गत द्वितीयभागे तृतीयाध्याये पानपुराणान्तर्गतत्रयस्त्रिशाङ्क चह्निते दशमाध्याये च सुव्यक्तम् | तस्माद्यथोक्त जटाधरत्व भोगीशभूपणत्वबिल्वपत्रार्चनादिलक्षणः स्वा- मिपुष्करिणीदक्षिणतर विराजमानो देवः यथोक्तानन्यथासिद्धप्रमाण- न्यायगणैः श्रीनिवासाभिधानः श्रियःपतिः श्रीवैकुण्ठनाथः श्रीवैकुण्ठात् श्रीकटादिं लोकरक्षार्थमागतः स्कन्दमहादेवादि सर्वदेवतान्तर वन्द्यमान दिव्यचरणनलिनयुगलः श्रीमन्नारायण एव न पुनः स्कन्दादिशङ्कागन्धार्ह इति सिद्धं भवति ॥ इति इत्थं यतिराजस्य प्रगल्भवाणीप्रचारजझरिते । श्रीवेंकटेशविपय स्कन्दविवादे नृपोऽब्रवीच्छेवान् ॥ यादवराजः 61 भो भोः शैवा यदि स्कन्द कथातूलमञ्जनाद्वीगे । आरोपितं भवद्भिर्मिलितैर्महता श्रमेण सुचिरेण ॥ सर्वं तदेतदा भवत्कथातूल मञ्जसोबाल्य । यतिपति वाणी झंझामारुतवेगेन यापितं कापि ॥ अद्यश्वोवा कथयत यद्यत्युचितं सदुत्तरं शैवाः । अविचारितरूचिरेण त्वलमलमाभास युक्तिजालेन || इत्थं सदसि तदानीं यादवराजेन निगदिताशैवाः । पर्यालोच्यान्येद्युः प्रतिवचनं दातुमभ्युपागच्छन् || तदनु यतीशानमपि प्रत्यवदद्यादवक्षितीशानः । तदुदितसु निपुणवाणी श्रवणेनात्यन्त विस्मितस्वान्तः ॥ भो भोः श्रीरामानुजयोगिन्नन्येद्युरथपुनर्भाविता । एतद्विचारशेषः तदा समायातुमर्हसि त्वमपि ॥ इत्थं सदसि तदानीं समापिने यादवक्षिताशेन । व्याघ्रभयादिव मुक्ता यतिराजभयाद्ययु स्वगेहान्ते ॥ अथ भगवान् श्रीरामानुजयतिपुरन्दरोऽपि रिवारः स्वस्थानमागमत् । राजानमनुमान्य सप- इत्थं सदस्येषु सर्वषु गतेषु यादवराजः सचिवैम्सह श्रीरामानुज - योगिवैभवं निपुणतरं तदीयवाद वैदग्ध्यंच सम्यगनुसन्धाय विहृदयः तदीय- मेव वाद न्याय्यतरं विपरोतमेवचेतरेषां वादं मन्यमानः धोवा किंनु वदिष्यन्ति शैवाः विचारयिष्यामः इति चिन्तयन्नासीत् । ततः परेद्युः सर्वे शैवा मिलित्वा स्वपक्षवलं सर्वमपि सम्यगालोच्य राज्ञः सदसि स्वपक्षविजय निराशाकातरहृदयाः तथापि रुग्णस्य यावत्कण्ठगतप्राणं चिकित्सनीयतान्यायेन यावच्छक्ति प्रतिवादः कर्तव्य एवेत्यनुसन्दधानाः सभां समाजग्मुः । तदनु श्रीरामानुज मुनिरपि परिवार सहित उपयातः । राज्ञाभिवन्दिताङ्घ्रिस्तस्मै विदधेच मङ्गलाशास्तिम् ॥ GE तदनु राजसु सर्वषु सभास्तारेषु सदसि समुपविटेषु समाहितमनसः शैवा राजान मृचुः ॥ शैवाः भोराजन् स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीर विराजमानोऽयं देवः स्कन्दो- वा महादेवववा अथवा अन्ततो हरिहरावतार रूपोवा भवितुमर्हति न पुनरयं केवलं विष्णुरूप इति तावद्वयं वदामः । तत्र स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीराविर्भूतस्य अस्य देवस्य स्कन्दत्व- पक्षेऽपि न विष्णुलक्षण दर्शन प्रतिपादनविरोधः । स्कन्दस्य विष्णुकलांश- मिश्ररूपताया अपि वामन पुराणभाग प्रतिपन्नतया तदनुरोधेन तदाविर्भाव- काले विष्णुलक्षण भूत चक्राद्यायुधव्यञ्जने बाधकाभावात् । वामनपुराण- भागे च एकविंशाचिह्निते द्वितीयाध्याये बृहस्पत्युक्तस्कन्दोत्पत्तिक्रमघट्टे- मा विपद महाबाहो देवसेनापतेऽग्रणीः । इति वचनेन " किं न स्मरसि चात्मानं वैष्णवं धाम शाश्वतम् ॥ सती च सा पर्वतराज कन्यका प्रवर्धने मेनकापलालिता । तथैव संयोज्य चशङ्करं विभुम् सुरेश्वरं प्रार्थय तारकान्तकम् ॥ विष्णोः कलांशो भविता भगवान्न सुखावह इति वचनेन बृहस्पतिकृत- स्कन्दस्तुतिघट्टे त्वां सुवर्णाभ शङ्करात्मज शङ्कर । त्वं विष्णुस्त्वं विधाता च त्वं रुद्रः कालरूपधृक् ॥ इति वचनेन च स्कन्द्रस्य विष्णवंशमिश्रत्वं ह्यवगम्यते । एवं एकवक्त्रो द्विबाहुश्चेत्येकवक्त्रत्वदशायां द्विबाहुत्ववत् ’ द्वादशहस्त- विराजित हेते दुःखपरामर वैरि हरेश ’ इत्यनेन षड्वक्त्रत्व दशानुगुण्येन Cb द्वादशवाहुत्ववच्चतुर्बाहुत्वमपि कामरूपस्यास्य संभवितुमर्हतीति न चतुर्बाहुत्व- दर्शनविरोधः || अथवा महादेव एवायं भवितुमर्हति । अस्यैव जटाधरत्व नागाभर- णत्वादि प्रसिद्धिप्राचुर्यात् वैष्णवैर्निखिल जगन्मूलकारणत्वेनाभ्युपगते विष्ण सर्वलक्षणोपपादनन्यायेनैव अस्माभिः तथात्वेनाभ्युपगते महादेव एव सर्वलक्ष- णोपपादनसंभवाच्च । किंच अस्य देवस्य हरिहरलक्षणेपु प्रतिपन्नेषु हरिलक्षणै- रेनम् हरिमेव स्वैरं ब्रुवाणेषु वैष्णवेपु हरलक्षणैः एनं हरमेव ब्रुवाणान् अस्मान् वा को निरोद्धुं शक्ष्यति । यद्वा हरिहरावताररूपएवायं देवः उभयविधलक्षण दर्शनानुरोधात् प्रतिवाद्युदाहृततन्मतकूटस्थदिव्यसूरिप्रबन्धगाथाप्रामाण्याच्च । इत्थं च स्कन्दपुराणप्रथमभागान्तर्गताष्टमाध्याये : येस्मरन्ति महादेवम् श्रीनिवासं विमुक्तिदम् । कीर्तयन्त्यथवा विप्राः तेमुक्ताः पापपञ्जरात् ॥ इत्यत्र श्रीनिवासं महादेवं येचयन्ति सकृन्नराः । किं दानैः किं व्रतैस्तेषां किं तपोभिः किमध्वरैः ॥ इत्यत्र । एवमन्येष्वपि कतिपय लोकेषु श्रीनिवासमहादेवशब्दाभ्यामुभाभ्यामस्य देवस्य निर्देशाः संगच्छन्ते । एवम् पाद्मपुराणभागस्थसप्तविंशाङ्कचिह्नितचतुर्थाध्याये तद्देवाविर्भावघट्टे- अष्टमीन्दु कलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः । इत्येतद्देवविशेषणमप्यस्य हरिहराव- ताररूपत्वसाधकम् । तत्र महादेवलक्षणचन्द्रशेखरत्व विष्णुलक्षणोर्ध्वपुण्ड्रध- रत्वयोः द्वयोरप्यभिधानात् । तस्मादेतान् सर्वानपि पक्षानतिक्रम्य केवलं विष्णुरूप एवायं देव इति प्रतिवादिपक्षो नांगीकर्तुं युक्तः । इत्थं शैर्वैरुक्तः प्रदर्शयद्भिर्बलं निजं सर्वम् । अपजयकातरहृदयान् प्रतिवादमुवाच यादवनृपस्तान् ॥ यादवनृपः 67 • भो भो शैवा यूयं बहुलायासं किमर्थमाचरेथ | प्राच्यैस्तदुपन्यासैरिममपि वादं समाहितं मन्ये || अतिगंभीरं रामानुज मुनिवादं पुरोदितं शृण्वन् । कोवा भवतां वादे प्रतिवचनं भवितु मक्षमो भविता ॥ भवतांवादस्सर्पपवाटीकमाटीकते तदीयस्तु | घनगंभीरोवादः सुमेरु विरिणा समोन्नतो जयति ॥ अहमेवाद्यैव भवद्वादे प्रतिवचनदाननिपुणोऽस्मि । एवमपि हरिहराकृतिवादे श्राव्यं ममाप्तिकिंचिदिह ॥ तत एनमेव रामानुजमुनि महमेष चोदयाम्यद्य । तेनैवचोच्यमानं शृणोमिवचनं सुजातधाटीकम् ॥ इत्थं शैवान् प्रतिभाप्य स यादवराजः भो रामानुजमुने भवन्मुखादेव अस्यापि वादस्य समाधिमधिगन्तु- मिच्छामि । तत्कथ्यतां समुचितमुत्तरमिति भगवन्तं रामानुजमुनिमेव चोदयामास । ततो भगवान् रामानुजमुनिरपि प्रतिवचनमारचयामास । रामानुजमुनिः भोराजन् भवदीयहृदयशङ्कायां तत्त्वपदवीदवीयस्यां दिष्टघा वि- निवर्तमानायां सम्प्रति इममनुवर्तमानमीपदेश सुप्रभातायामपि रजन्यां भास्करोद यादवगीषदनुवर्तमानमिव तिमिरांशं मन्ये । भोराजन् यदेते वादिनो मन्यन्ते — स्कन्दे विष्ण्वंशसद्भाववचनात् विष्णुलक्षण दर्शनाविरोध इति, कामरूपतया षड्बाहुत्ववच्चतुर्बाहुत्वमस्यापिं संभवे न तन्निर्देशाविरोध इति च तदत्यन्तमसाधु " J ’ यद्यद्विभूतिमत्सत्वं श्रीमदूर्जितमेववा । तत्तदेवावगच्छ त्वं ममतेजोऽशंसंभवम् ॥ इति गीताशास्त्रदशमाध्याय वचनेन सर्वत्रैव श्रीमदूर्जित सत्त्वसामान्ये विष्ण्वं- शेनैव तथात्वसंभवात्तत्या तन्न्यायेन अस्मिन्नपि प्रवलदेवसेनाधिपत्यादि श्रीमत्त्वनिर्वाहाय तदंश सद्भावाभिधानमात्रेण भगवदसाधारण लाञ्छन दर्श- नायोगात् । वचनस्य अन्यत्र सुप्रसिद्ध चतुर्वाहुविपयत्वं संभवदुपेक्ष्य अप्रसिद्ध- स्वोत्प्रेक्षामूल काल्पनिक चतुर्वाहुविषयत्वकल्पनायाः नीतिविदामसम्म- तत्वाच्च । E यथाहि गीताशास्त्र दशमाध्याये सेनानीनामहं स्कन्द ’ इति विवं शयुक्तत्वमुक्तं तथैवात्रापि स्कन्दस्य विष्णुकलांशमिश्रत्वमभिहितमिति न त- तोत्र कश्चिदस्ति विशेषः । तावन्मात्रेण भगवदसाधारणचकादि लान्छन- दर्शनावश्यकत्वे ’ अश्वत्थस्सर्ववृक्षाणामित्युक्तान्येऽपि तद्दर्शनमापन | किं बहुना ‘नाविष्णुः पृथिवीपतिरित्युक्तया पार्थिवमात्रस्यापि विष्वं- शमिश्रत्वावश्यकत्वेन सर्वत्र भगवदसाधारण चक्रादिलान्छनदर्शनप्रसङ्गी दुर्वार एव भवेदिति सम्यगवधार्यताम् । किंच वामनपुराणभागे एकविंशाङ्क चिह्नित द्वितीयाध्यायान्तं । 6 कृत स्नानः सरस्तीर कुमार: समुपाविशत् । दृष्ट्वा तपन्तं वायुंच तत्समीपे पडाननः || त्रिसन्ध्यं देवदेवेशं नारायणमनुस्मरन् । अतिष्ठत्तपउयंत्र समाधिध्यान संयुतः || ध्यायन्नारायणं देवं शङ्खचक्रधरं परम् इति श्रीवेंकटाचलमागतम्य कुमारस्य तारकवधजनितस्वी यहत्यादोषपरिहारार्थं तपस्यतः शङ्खचक्रधर श्रीम- नारायणमुद्दिश्यैव तपश्चर्याकरणस्य कथनात् । चतुर्विशाङ्कचिह्निते पञ्चमा- ध्याये इतःप्राक्कालप्रभृति तपश्चर्यापरायणस्य वायोस्तपःफलतया श्रीनिवासा- व्यस्य भगवतो नारायणस्य प्रादुर्भावमभिधाय तद्वदेव स्कन्द्रस्यापि स्वतपः- फलतया तस्यैव नारायणस्य प्रत्यक्षसाक्षात्कारस्य ततोयावत्कल्पं तदाराध- 69 कत्वलक्षणवरलामस्यच स्पष्टमभिधानाच्च आराधकभूतः स्कन्दः तदाराध्यदेवता- भूतश्च स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे आविर्भूतः श्रीनिवासाभिधानः श्रीमन्नारायण इति स्पष्टमेव प्रतीत्या तयोरैक्यं नानुन्मत्तः कश्चिद्र्यात् । स्कन्दस्य श्रीनिवासाराधकत्वं श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपर पुराणभागेपु प्रायशः सर्वत्र प्रसिद्धम् । अत एव च वाराहपुराण प्रथमभाग एकपष्टितमाङ्कचिह्निते एकोन- त्रिंशाध्याये श्रीनिवासाष्टोत्तरशतनामावल्यां ’ कुमाराकल्पसेव्याय ’ इति । कुमार धारिकावासस्कन्दामी प्रदाय च’ इति च नामद्वयं निर्दिष्टम् । किं च इदं तावदेते वादिनः प्रष्टव्याः । स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे संप्रति सर्वदृकपथगोचराचरूपेण कश्चिद्देवाविराजते । तारकासुरवध जनित हत्यादोपपरिहाराय विष्णुमुद्दिश्य तपश्चर्याकरणार्थं श्रीवेंकटाचलमागतः स्क- न्दोनाम कश्चिदेवः पुराणप्रतिपन्नः । स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीरे ब्रह्मादि- सकलदेवदेव राजर्पिप्रमुखविरचितपरमतपश्चर्याकलतया सर्वेषामेव तेषां प्रत्यक्षगोचरतां गतोऽप्राकृतदिव्यविमानेन सह प्रादुर्भूतः श्रीनिवासाभिधानः कश्चिद्देवः पुराणप्रतिपन्नः । तेष्वेतेषु देवेषु प्रथमः किं द्वितीयः उत तृतीय इति । न चात्र प्रथमः पक्षोयुक्तः । स्वपापहरणार्थं विष्णुमुद्दिश्य तपश्चर्या- करणाय वेंकटाचलमागतस्यास्य स्कन्दस्य अत्र श्रीनिवास भगवदाविर्भाव तत्सा- क्षात्कारार्थतपश्चर्याकरणाय आगतानां ब्रह्मरुद्रेन्द्रादि सर्वदेव सर्वमहर्ष्यादीना- मिव भगवदाराधकतामात्रेणावस्थानस्यैव न्याय्यत्वेन एतस्य परमाराध्यतयाच- स्थाने कारणाभावात् कुमारधारातीर्थ एवास्य नियतवासप्रतिपादनेन स्वामिपुष्क- रिणीदक्षिणतीर नियतवासस्यैवासिद्धेः । तादृशस्थले अर्चारूपेणास्य प्रतिष्ठा - पनं केनचित्कृतमिति कुत्रापि वेंकटाचल माहात्म्यपरपुराणभागेषु प्रतिपादना- दर्शनात् । प्रत्युत तृतीयस्यैव देवमहयदिप्रार्थनया तत्र नित्यसन्निधानस्य शङ्गराज तोण्डमानूचक्रवर्तिप्रभृतिभिरर्चारूपस्थापनालयनिर्माण पूजाप्रवर्तना- दीनां च पुराणप्रतिपन्नत्वाच्च । अथास्तु द्वितीय एवपक्ष इति चेत् तर्हि नासौ स्वामिपुष्करिणी- दक्षिणतीरे अर्चारूपेण संप्रति सर्वदृग्गोचरो विराजमानोदेव एव स्कन्दः अपितु स्कन्दादन्य एवेति सिद्धं भवति । तृतीयस्तु न स्कन्दः । स्कन्दस्य ब्रह्मरुद्रेन्द्रादि सर्वदेव सर्वमहर्ष्या- ’ दीनां च तपश्चर्याफलतया तदाराध्यतया तेभ्योऽर्थान्तरभूतस्यैव तत्र तदा- विर्भावात् । तदाविर्भावप्रकरणेषु श्रीमन्नारायण एवं श्रीवैकुण्ठात् क्रीडार्थं लोकरक्षणार्थं च श्रीवेंकटाचले तथा आविर्भूत इति नारायणपदादिश्रुत्यैव नारायणतया स्फुटप्रतिपन्नस्यास्य स्कन्दशङ्कागन्धानवकाशाच्च । तस्मात् स्कन्दवादोऽयं किंचिदपि पूर्वोत्तरसन्दर्भम पर्यालोच्यैव मन्द- मतिभिः प्रवर्तित इति न विदुषामुपादेयः । अथ नाप्यसौ महादेवः पूर्वोक्तरीत्या तृतीयस्य महादेवत्वएव तदर्चा - विग्रहरूपस्य प्रथमस्य तथात्वभिधान संभवात् । तृतीयस्य नारायणतायाः तदाविर्भावप्रकरणस्थ नारायणपदादिश्रुत्यैवाभिव्यक्ततया महादेवत्वकथाया अपि दूरतो निरस्तत्वाच्च । स्कन्द्रागमनानन्तरं श्रीनिवास भगवतः प्रकटतर महाविर्भावकालात् किंचिन्तरस्तात् ब्रह्मेन्द्रादिदेवमहर्ष्यादिगणव देवाऽयमपि श्रीवेंकटाचलमागत्य तदाविर्भाव साक्षात्कारादिसिध्यर्थमुपत्यकायां तपश्चर्यापरायणः स्थित्वा तदा- विर्भावकाले जायमानं कोलाहलं श्रुत्वा तत्र संनिधाय श्रीनिवासभगवन्तं अप्राकृत- दिव्यविमानेन सह प्रादुर्भूतं प्रदर्शितनिखिलजगदुदयरक्षाप्रलयहेतु निजादिम- दिव्यरूपमपरोक्षं निरीक्ष्य अभिवन्द्य स्वमनोरथविज्ञापनादि संलापंच कृत्वा पुनः सगणः स्वस्थानं कैलासलोकं गत इति । श्रीनिवास भगवांस्तु सविमानः श्रीवेंकटाचल एवं कृतनित्यसंनिधानः स्थित इति च वामनपुराणभागे स्पष्टमेवोपदिष्टमिति कथमसौ श्रीनिवासो महादेवो भवितुमर्हति । यथोक्तं बामनपुराणे द्वाविंशाङ्कचिह्निते तृतीयाध्याये –LL 71 तपसोऽर्थे प्रयानेतु स्कन्दे काञ्चनतेजसि । देवसेना समायुक्ते धनुरशक्तिधरे द्विजाः || भर्तारं भक्ति नम्राथ पुत्र वात्सल्य चोदिता । पप्रच्छ पार्वती शंभुं हरं चन्द्रार्धशेखरम् ॥ किं करिष्यतिपुत्रो मे तत्रबालस्त्रिलोचन ! कथं द्रक्ष्यति तं देव मचिन्त्यो ब्रह्मणापि यः ॥ इति पृष्टस तां प्राह सोत्प्रासं परमेश्वरः । शृणु देवि परं गुह्यं भविष्यत्ते मयोच्यते ॥ सर्वेच मुनयस्तस्मिन् आगमिष्यन्ति पर्वते । द्रष्टुकामाः परं ब्रह्म तपस्तप्तुमनुत्तमम् ॥ देवामनुष्याः पितरो गन्धर्वो यक्षराक्षसाः । सिद्धाम्साध्याश्चगरुडाः पन्नगाऋषयस्तथा ॥ चरिष्यन्ति तपस्तस्मिन् गिरौ गिरिवरात्मजे । प्रत्यक्षं परमात्मानं द्रष्टुकामा सनातनम् ॥ आवां तत्रगमिष्यावः कालेन महता प्रिये । द्रष्टुं तत्परमं ब्रह्म तत्त्वं नारायणं परम् ॥ श्रीवेंकटाचले पुण्ये यत्त प्रादुर्भविष्यति । तत्प्रादुर्भावतो कर्तृचापिमहत्तपः ॥ आवाभ्यामपि गन्तव्यं तथान्यैर्देवर्षिभिः । चतुर्विंशांचिह्निते पञ्चमाध्याये - " ततः पश्चात्तु शस्य राज्ञः प्रियचिकीर्षया । विश्वविख्यात सुमह | प्रादुर्भावं करिष्यति || तस्य हेतोस्ततः पूर्वं कर्तुं च सुमहत्तपः । सर्वलोकहितायैव शङ्खराजेनवैहरिः । श्रीवेंकटाचले पुण्ये प्रादुर्भावं गमिष्यति ॥ "" इति । शंकरः ४६ आवां तत्र गमिष्याव चिरकालादनन्तरम् ॥ गमिष्यन्ति सुरास्सर्वे सहसवैर्महर्पिभिः । तदा कुमारं द्रक्ष्यावो विष्णुभक्तिपरायणम् || इत्युक्ता शंकरेणाथ विरराम तदा सती । ततः कालेन महता शंकरो गमनोन्मुखः || बमा पार्वतीदेवी पुत्रदर्शनलालसाम् । अयं सकाल संप्राप्तो यः पुराते मयोदितः ।। श्रीकटाह्वयं गन्तुं महापुण्यं जगोत्तमम् । इति । तत्रैवाध्याये उत्तरत्र आवां गच्छाव तं शैलं गिरिजे गणसंयुती । नित्यंवसाव तत्रैव पश्यन्तौ गुहमव्ययम् || देव सेनापुलिन्दाभ्यां विहरन्तं पाचले | इत्युक्त्वा वृषभारूढः पार्वत्या सह शंकरः ॥ सगणश्च ययौ स्कन्दं द्रष्टुं वृषभाचलम् । इति । एवमष्टाविंशाङ्कचिह्निते नवमाध्याये सहर्षिगणस्य अगस्त्यस्य श्रीनि- वास भगवदाविर्भावनिरीक्षिणः श्रीवेंकटाचल प्रदक्षिणीकुर्वतो दक्षिणदिश्यु- पत्यकायां कपिलतीर्थसन्निधौ श्रीनिवास भगवदाविर्भावार्थं समाधि कुर्वता स्थितेन सगणेन महादेवेन समागम सँल्लापादिकं जातमित्यभिहितम् । पञ्च- त्रिंशाङ्कचिह्निते षोडशाध्याये- श्रुत्वा शब्दमतुलं ब्रह्मा लोकपितामहः । ज्ञात्वाऽथ वासुदेवं तं हरिं प्रत्यक्षतां गतम् || आजगामाथ तत्पार्थं कृष्णस्याक्लिष्टकारिणः । मुनीन्द्रैर्देवसङ्घैश्च गन्ध॒र्वैश्च समाहृतः ॥ भगवान् शंकरश्चापि व्यम्बकस्त्रिपुरान्तकः । ज्वलद्भास्कर संकाश जटामण्डलशोभितः ॥ 7: निशब्देन विज्ञाय सान्निध्यं हरिमेधसः । अभ्यगाद्राशु तलार्थं द्रष्टुं तं वसुधाधिप ।। इत्यादिना सकोलाहलश्रीनिवास भगवदाविर्भावानन्तरं तत्कोलाहल- श्रवणेन ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिसर्वदेव सर्वमहयदि समागमतत्तत्कृत भगवद्वन्दन स्तोत्र- प्रार्थनादिकमभिहितम् । . अटत्रिंशाक चिह्निते एकोनविंशाध्याये - कथं सभगवाञ्छम्भुश्शंकरश्चन्द्रशेखरः । प्रयातः पर्वताद्दिव्यं कैलासं स्वालयं शिवः ॥ इत्यादिना कैलासं प्रति शिवस्य गमनमेवाभिहितं न पुनः स्वामिपुष्क- रिणी दक्षिणतीर एवावस्थानम् | श्रीनिवास भगवतस्तु स्वामिपुष्करिणी- । तीरे आकल्पान्तवास इति च । आकल्पान्तं वसामीह जगत्पालनकारणा- दिति चतुर्विंशाङ्क चिह्नित वामनपुराण भाग पञ्चमाध्यायस्य भगवदुक्तया महा- देवनैवानृदितया व्यक्तमवगम्यते ॥ एवमेकोनपञ्चाशाचिह्निते वाराहपुराणप्रथम भागसप्तदशाध्याये श्रीनि वासभगवदाविर्भाव श्रविकटाचले वासे प्रार्थयतोऽपि महादेवस्य अप्राकृता- चले प्राकृतानामाराव्यतयाऽवस्थानानौचित्य मालोचयता श्रीनिवास भगवता तदुपत्यकायामेव वासोऽभ्यनुज्ञात इति च प्रागेवोक्तम् । तत्रापि ‘आकल्पं च वमामीह वेंकटाधरे’ इति श्रीनिवासभगव- तैव महादेवं प्रति स्वस्य श्रीवेंकटाचले आकल्पवासः प्रतिज्ञातोविज्ञायते । इत्थं महादेवस्य श्रीनिवास विर्भावकाले तत्साक्षात्काराभिवन्दनाद्यर्थं ब्रह्मादिवत् स्वामिपुष्करिणीतीरे आगत्य गमनमात्रस्यैव प्रतिपन्नत्वात् तत्राविर्भू- तदेवस्यैव तत्र नित्यवासस्य प्रतिपन्नत्वात् तस्य च ब्रह्मरुद्रादि सकलदेवमहर्ष्या- दिवन्यस्थानीयतायाः तदाविर्भावप्रकरणस्थ भगनदसाधारण नारायणपदादि श्रुत्यैव नारायणरूपतायाश्च प्रतिपन्नत्वाच्च तदचवतारभूतोऽयं देवो न महा- देवो भवितुमर्हति ॥ 10 74 किं च महादेवस्य लिङ्गाकारणैव आराध्यताया लोके शास्त्रे च प्रसिद्धतया सकलावयवशालिमूर्ति मदविग्रहरूपेणाराध्यता काप्यप्रसिद्धा प्रति- षिद्धाच शास्त्रेणेति नासौ महादेवः । महादेवस्य सकलावयवशालिमूर्तिमद्विग्रहरूपेणाराध्यताप्रतिषेधः लिङ्ग- रूपेणैवाराध्यता च श्रीवेंकटाचल माहात्म्यपर भविष्योत्तर पुराणभाग- द्वितीयाध्यायेऽपि प्रत्यपादिपाताम् । तस्यैतस्य श्रीनिवासदेवस्य महादेवा- दर्थान्तरभूततदीय परमोपास्यभूतनारायणरूपत्वादेव, एकपष्टितमाङ्कचिह्नित वाराहपुराण प्रथम भागैकोनत्रिंशाध्याये अष्टोत्तरशतनामावल्यां ‘उपत्यका - प्रदेशस्थशंकरध्यातमूर्तये’ इतिनाम, ब्रह्माण्डपुराणखिल श्रीवेंकटेश सहस्रना- माध्याये श्रीनिवास सहस्रनामपाठे : कालगम्यः कालकण्ठवन्द्यः कालकलेश्वरः’ इत्यत्र कालकण्ठवन्ध इति नाम, ’ सुवर्णमुखरीतीर शिवध्यातपदाम्बुज’ इति नाम च तस्य पठ्यते । अत एव च भविष्योत्तर पुराणोत्तरखण्डान्तर्गता- शीतितमाध्याये पार्वतीं प्रति महादेवेनैव श्रीनिवासनाम्नः श्रीवेंकटेशस्य स्वीय- नित्यहार्दपरम रहस्यध्यानविषय परमोपास्यभृत नारायणरूपता प्रस्फुटमेव अभिहिता दृश्यते । यदुक्तं जटाधरत्वनागभूषणत्वयोः महादेव एव प्रसिद्धिप्राचुर्यादसो महा- देव इति तदयुक्तम् । भगवद साधारणनारायणपदादिश्रुत्या अस्य देवस्य नारायणवे स्फुटतरं निर्णीयमाने लिङ्गेन देवतान्तरत्वनिर्णयायोगात् भगवदव- तारेष्वपि तादृशलिङ्गसद्भावस्य प्रमाणप्रसिद्धतायाः प्रागेवावेदितत्वाच्च ॥ किं च रुद्रस्य नानावतारकथाया अभावेन एकविधे तदीयरूपे सर्वदा जटाधरत्व नागभूषणत्वयोः सद्भावेन तयोस्तत्र प्रसिद्धिरिति । विष्णोस्तु नानावतारशालिनः क्वचित्तादृशविशेषणसद्भावात् कचिद- सद्भावाच्च तयोः प्रसिद्धिप्राचुर्यं नास्तीति च वादिभिर्मन्यते । तदयुक्तम् । प्रतिकल्पभाचिपु विष्णोर्नानावतारेषु यस्मिन् यस्मिन्नवतारे यद्यलक्षणं प्रतिपन्न तत्तदवतारेषु तत्तक्षणदर्शनं तस्य प्रतिकल्पनियतभाव्येव 75 उपलभ्यत इति प्रसिद्धिप्राचुर्यस्यानपायात् । प्रत्युत तादृशलक्षणस्य एकैक- कल्पे रुद्रस एकरूप एव सद्भावेन भगवति नानावतारेषु सद्भावेन च रुद्रगत- तत्प्रसिध्यपेक्षया भगवद्भुत तत्प्रसिद्धेरेवाधिकत्वाच्च । जटाधरत्वं भगवतो बहुष्ववतारेपु बहुभिः प्रमाणैः प्रसिद्धम् । सुप्र- सिद्धंच श्रीरामावतारे श्रीरामायणादिष्टिति प्रागेव ज्ञापितम् । श्रीरामावतारे जटाधरत्वप्रसिद्धिश्च श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपर ब्रह्माण्ड- पुराण खिल श्रीवेंकटेशसहस्रनामाच्यायेऽपि ‘जटावान् पर्णशालास्थो मारीच- बलमर्दक:’ इत्यनेन दर्शिता । नागभूपणत्वं भगवद्रवतारेपु श्रीवेंकटेशावतारस्य सुप्रसिद्धस्वरूपनिरू- पकव्यावर्तकधर्म इति च दर्शित सहस्रनामाध्याये- ’ मृगयाऽङ्क्षीणसन्नाहः शङ्खराजन्यतुष्टिदः । स्थाणुस्थो वैनतेयाङ्ग भावितोयशरीरवान् ॥ भोगीन्द्रभोगसंस्थानो ब्रह्मादिगणसेवितः । सहस्रार्कच्छा भास्वद्विमानान्तस्थितो गुणी ॥ इत्यादि श्रीकटेशावतारलक्षणप्रकरण ८ भोगीन्द्र भोगसंस्थान’ इत्यनेन दर्शितम् । भोगीन्द्रभोगः संस्थानं वस्तु संस्थानशब्दितः असाधारणस्वरूपनिरू- पकधर्मो यस्य सः इति विगृहीतेन भागीन्द्रभोगसंस्थानशब्देन नागभूपणत्वस्यै- वाभिधानात् । एतद्रवतारासाधारण मृगयाऽक्षीणसन्नाहत्व शङ्खराजन्यतुष्टि- दत्वादिधर्मसाहचर्येण अस्य धर्मस्याभिधानात् असाधारणस्वरूपनिरूपक- धर्मत्वसिद्धेश्च । अत्र स्थाणुस्थ इत्यभिधानं भविष्योत्तरपुराणोत्तर खण्डगत श्रीवेंकटेश- रहस्यानुभवाख्याशीतितमाध्याये श्रीवेंकटेशावतारस्य सतत महादेवहृदयाव- स्थित परमरहस्य ध्यानानुगोचर ध्येयवस्तुरूपताऽभिधानसमानाभिप्रायकमिति । अशरीरवानित्येतच्च श्री वेंकटेशस्य सविमानलक्षणादिव्यविग्रहस्य सर्वदृग्गोचरत्व तदभावप्रयोजकान्तर्हितत्वानन्तर्हितत्वदशयोः सर्वत्र पुराणेषु प्रतिपन्नत्वात् तादृशदशाद्वयाभिप्रायेण 76 दर्शितभविष्योत्तरपुराणोत्तरखण्डाशीतितमाध्याये निराकारत्वसाकारत्वनिर्देशाच्च तत्रान्तर्हितदृशापन्नविग्रहादिकत्वपरतया तत्समा- नाभिप्रायकं तत् सर्वदृश्यतया शरीररहितत्वद्द्यार्थकमितिच बोध्यम् । भगवदितरेष्वपि नागभूपणत्वं महादेव एव प्रसिद्धमित्यप्यसाधु |. वैनतेये नागभूषणत्वस्य सुप्रसिद्धतरत्वात् ॥ पाद्मपुराण भागपडिशाङ्कचि- ह्नित तृतीयाध्याये शुकमुनिप्रति पद्मसरोवरतीर श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे- पञ्चात्मनः सुपर्णस्य पञ्चोपनिषदात्मनः । इत्यत्र सिद्धं दर्शितम् । पञ्चवक्त प्रतिकृतेः पञ्चाधर्वाङ्गसंपदः || ऋग्यजुस्सामवपुपो नागाभरणभूषितः । अप्रमेय प्रभावस्य स्कन्धपीठमधिष्ठितः ॥ श्रीनिवास भगवदधिष्ठानमृतवैनतेयस्य नागभूपणत्वं सुप्र- भगवच्छास्त्रेच दिव्यायुध वाहनादिरूपाणां नित्यसुरिणां भगवत्तै- जरशक्त्युपमित रूपत्वेनैव वस्तुतायाः सिद्धत्वात् दर्शितवैनतेय शक्तिवि- शेषस्यापि विष्णुशक्तिविशेषरूपतैव सिद्धा । इत्थं जटाधरत्वादि लक्षणानां भगवदवतारविशेपलक्षणताया अपि शास्त्रसिद्धत्वेन तेषां देवतान्तरलक्षणता मात्र मनुसंधानैर्वादिभिः चक्रादि भगवलक्षणैरस्य देवस्य वैष्णवै विष्णुत्वाभिधाने जटाधरत्वादि हरलक्षणैहै- रत्वं वदतामस्माकं को निरोद्धेति वादः परान्तः । चकादि लक्षणानि तु भग- वदसाधारणान्येवेति तु दर्शित वामन पुराण एव महादेवनैव स्वस्य भगवतश्च संवादमनुवदता पार्वतीं प्रति कथितम् । द्वाविंशाङ्कचिह्नितवामनपुराण तृती- याध्याये- एतच्छ्रुत्वाऽम्बिकां प्राह शंकरो लोकशंकरः । अनादिनिधनं दिव्यमप्रमेय पराक्रमम् ॥ सहस्रारसमायुक्तं कोटिसूर्य समप्रभम् । सुदर्शनाख्यं तच्चक्रं विष्णोरेव तु पार्वति ! || 77 तुमन्यैर्नाक्यं तत्तविना पुरुषोत्तमम् । तेन चक्रेण दिव्येन दुग्वा वाराणसी पुरी || सा राजधानी में दिव्या कृत्याहेतोर्विनाशिता । कस्मिंश्चिद कालेतु मयिप्रीतो जनार्दनः || किमिच्छसीति मांप्राह वरदान समुद्यतः । एवमुक्ते मया तस्माद्याचितं वरमुत्तमम् ॥ येन चक्रेण मे दग्धा पुरी वाराणसी हरे ! | तद्यथा मद्वशं यायान्ममप्रेष्यंच माधव ! ॥ तथा कुरु मयि प्रीतो नान्यं वरमहं वृणे । एवं विज्ञापितोदेवः प्रहस्य मधुसूदनः || हस्तेन मम हस्तायं गृहीत्वेदमुवाच ह । कथं सूर्यं परित्यज्य प्रभाऽन्यस्य भविष्यति || एवंथी कौस्तुभं चक्रं गरुडश्शार्द्धमेवच । एवमादीनि वस्तूनि नित्यसिद्धानि शंकर || नैनेपां जन्मविलयां नान्यस्तेषांव्यपाश्रयः । अशक्यमिदमत्यर्थं याचितं प्रमदाधिप । इत्यादिना साक्षात्सुदर्शनादि लक्षणानां भगवदसाधारणत्वमेव दर्शि- तम् । चक्रादिलक्षणानां भगवदसाधारणत्वाज्जटाधरत्वादिलक्षणानां भगवद- बनारविशेषसाधारणत्वाच्च महादेवकथाया असंभव दुक्तिकत्वमेव । यदप्युक्तं सर्वकारणत्वेनाभ्युपगते विष्णो वैष्णवैः सर्वलक्षणोपपादनन्यायेनैवास्माभि- स्तथात्वेनाभ्युपगते महादेव एव सर्वलक्षणोपपादनसंभव इति । तदप्ययुक्तम् । नारायणेतरस्य सर्वकारणत्वासंभवस्य श्रुतिषु सुप्रसिद्धत्वात् भगवद- साधारण नारायणादि पदश्रुत्या देवताविशेषनिर्णयस्यात्र स्पष्टतरं संभवेन रुद्रे सर्वकारणत्व संभवासंभवविवाद परिहारस्यापि संप्रत्यत्यन्तमावश्यकत्वा- भावाच्च ॥ 78 मानौ महादेव इति सिद्धं भवति । अथ नाप्यसौ हरिहरावताररूपोदेवः । शङ्खचक्रादि भगवदसावारण- चिह्नानामनन्यथासिद्धेर्लिङ्गान्तराणां भगवत्साधारण्योपपादनेनान्यथासिद्ध- त्वात् । आविर्भावघट्टेषु श्रीवैकुण्ठात् इतस्साक्षान्नारायण एवात्रागत्यावि र्भूत इति भगवदसाधारणनारायण विष्ण्वादि पदश्रुत्यैव नारायणताया निर्णी- ‘यमानत्वाच्च ॥ दिव्य सूरिगाथाविशेषेऽपि स्वस्वामिनः श्रीमन्नारायणस्यैव द्विविधा - कारौ लक्षणतया भात इत्येवोक्तम् नतु देवताद्वयात्मकोऽयं देव इत्यतो नत- प्रामाण्यादस्य हरिहरावताररूपत्वसाधनं संभवदुक्तिकमित्यवधेयम् । एवमस्य देवस्य प्रादुर्भावसमये ब्रह्मरुद्रादिभिस्सर्वे स्वस्वस्थानेभ्यस्तमागतैः संसेवि- तत्वाभिधानस्य स्पष्टतया रुद्ररूपत्वे तत्पितृभृत ब्रह्म सेवितत्व वर्णनमसंगतम् । पुत्रस्य पितृवन्द्यत्वायोगात् रुद्रसेवितत्व वर्णनमप्यसंगतम् । स्वस्य स्वसेव्यत्वायोगात् । रुद्ररूपस्यास्यत्रिव संनिधाने स्थिते कैलासाख्यस्थानान्त- रात् पार्थक्येन एतदेव सेवनार्थमागमन पुनर्गमनयोर्वणिनायोगांच्चत्यपि बोध्यम् । " किंच हरिहरावताररूपत्वं वदतां वादिनामधनारीश्वरन्यायेनेकश- रीराधिष्ठानं देवताद्वयं ह्यभिमतं वक्तव्यम् । तच नयुज्यते । अप्राकृतेऽस्मिन् भगवतो वेंकटाचल एवं आराध्यतया देवतान्तरावस्थानासंभवस्य प्रागुदाह- तवचन सिद्धतया भगवच्छरीरे तदवस्थानासंभवस्य किंपुनर्न्यायसिद्धत्वात् । शरीरस्यैकदेशे एकदेवतालक्षणानां अपरभागे देवतान्तर लक्षणानांच पार्थ- क्यनादर्शनेन अर्धनारीश्वरन्यायानवकाशात् वामनपुराणभागे भगवतोऽप्रा- कृते दिव्यवपुषि साक्षात्संस्पर्शयोग्यतायाः स्वस्मिन् असंभवस्य तत एव सद्वारक संबन्ध संपादनप्रवृत्तेश्च महादेवेन स्वयमेव स्पष्टमभिहितत्वाच्च । यथोक्तं वामनपुराणभागे चतुर्विशाङ्कचिह्निते पञ्चमाध्याये सुदरी- नांशभूत कालचक्राभिमानि पुरुपं स्वात्मानमुद्दिश्य तपःकृतवन्तंप्रति महादेवेन - 79 शुद्ध सत्वस्य तद्विष्णो सर्वयज्ञमयंपुनः । साक्षात्स्प्रष्टुमहं भीतस्तमोगुण समाश्रयः ॥ वस्तव्यंच मयाविष्णो दिव्यमङ्गलविग्रहे । त्वामेव तदहं नित्यं विष्णोर्नित्यानपायिनम् ॥ अनुप्रविश्य तदेवसिष्यामि सुदर्शन । इति अप्राकृत दिव्यविमा- नेन अप्राकृत दिव्यवपुपा दिव्यैरप्राकृनै भूपणायुधैश्च भगवान् श्रियः पतिः स्वामिपुष्करिणीतीरे प्रादुर्भूत इति च प्रकटतरं निरूपितं पुराणभागेपु । तस्मान्नात्र हरिहरावतार कथाकन्था किंचिदप्यवकाशं लब्धुमर्हति । यदप्युक्तं स्कन्दपुराण प्रथमभागान्तर्गताष्टमाध्याये कतिपय लोकेषु श्रीनिवास महादेव शब्दाभ्यामस्यदेवस्य निर्देशः अस्य हरिहरावताररूप- त्वोत्तम्भक इति । तदप्यसाधु । तत्रत्यमहादेवन्द्रस्य योगेन सर्वाधिकदेवतामात्रपर- तया देवतान्तररूढशब्दरूपत्वाभावात् । अतएव तत्प्रकरणं तत्स्थान एव कतिपयलोकेषु दर्शितरीत्या सर्वाधिकदेवतापरशब्दान्तरप्रयोगदर्शनाच्च । यथोक्तं तस्मिन्नध्याये तस्मिन्नेवप्रकरणे-

ये स्मरन्ति महादेवं श्रीनिवासं विमुक्तिदम् । कीर्तयन्त्यथवा विमा स्तेमुक्ताः पापपञ्जरात् || नारायणं परं देवं बंकटेश प्रयान्तिवा । इति वेंकटेशं परं देवं यो नचिन्तयति क्षणम् ॥ अज्ञानी स च पापीस्यात्समूको वधिरस्तथा ॥ इति वेंकटेश परं देवं येपश्यन्त्यचयन्ति वा । जन्म तेषां हि सफलं ते कृतार्थाच नेतरे ॥ वेंकटेशे परेदेवे दृष्टे वा पूजितेऽपिवा । शंभुना ब्रह्मणा किंवा शक्रेणाप्यखिलामरैः ॥ इति 80 वेंकटामध्ये महापुण्ये सर्वपातकनाशने । श्रीनिवासं परं देवं यः पश्यति सभक्तिकम् ॥ न तेन तुल्यतामेति चतुर्वेद्यपि भूतले । इति च ॥ अत्र महादेवशब्दस्थाने परदेवशब्द प्रयोगात् तत्समनार्थक एव महादेवशब्द इति स्पष्टम् | किं च । तत्प्रकरणे - ब्रह्महत्यासहस्राणि सुरापानायुतानि च । दृष्टे नारायण देवे विलयं यान्तिकृत्स्नशः ॥ इति । वेंकटाचलदेवेश कीर्तयन्नचयन्नपि । अवश्यं विष्णुसायुज्यं लभते नात्र संशयः । इति । वेंकटेश्वरदेवेश यः पूजयति भक्तितः । सकोटिकुलसंयुक्तः प्रयाति हरिमन्दिरम् ॥ इति च ॥ वेंकटेशदेवस्य नारायणतायाः तत्पूजकस्य विष्णुसायुज्यैकफलतायाश्च स्पष्टमेवाभिधानात् नासौ हरिहरावताररूपो देवः । तथासत्येकान्ततो विष्णुसा- युज्यस्यैव फलतयाऽभिधाना सांगत्यात् अस्य देवस्य शंभुत्वे - ‘शंभुना ब्रह्मणा- किंवा’ इत्याद्यभिधानासांगत्याच्च । यदपिचोक्तं ’ अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक, इति पाद्म- पुराणभागस्थ सप्तविंशाङ्क चिह्नित चतुर्थाध्यायवचनेन हरिहरावताररूपत्व- मस्य देवस्योत्तभ्यत इति । तदप्ययुक्तम् अष्टमीन्दुकलेव आधारं मूलं यस्य तत् अष्टमीन्दुकला- धारं तथाविधं ललाटस्थं ऊर्ध्वपुण्डुं यस्य सः । इति विग्रहीतेन अष्टमीन्दु- कलाधारललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकशव्देन अर्धकृत पूर्णेन्दुमण्डलाकारमूलभागतदु- पर्यूर्ध्वनिस्सृतसुधारेखाद्वयाकार सान्तराल रेखाद्वयात्मको पुण्डविन्यास- विशेषस्यैवाभिधीयमानतया अस्य वचनस्य चन्द्रशेखरत्वो पुण्डुधरत्वरूप- हरिहर लाञ्छन प्रतिपादनपरत्वाभावात् ॥81 एकोनत्रिशाङ्क चिह्निततत्पुराण षष्ठाध्याये ललाटपट्टघटित वेणुपत्रोर्ध्व- पुण्डुकः इति वचने श्रीश्वेतवराह भगवतः ऊर्ध्वपुण्डविन्यास विशेषाभि- धानवादस्यापि वचनस्य श्रीनिवास भगवदूर्ध्वपुण्ड्र विन्यास विशेष प्रदर्शनपरताया • एवस्वारसिकत्वाच्च ॥ समूल सान्तरालरेखाद्वितयात्मकत्वंच ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य शास्त्रसिद्धम् । यथोक्तं कात्यायनीय श्वेतमृदूर्ध्वपुण्ड्रोपनिषदि— एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्यमूलम् । तदुत्पन्ने द्वे शाखे । तथैव- मध्येऽवकाशोऽङ्गुलादन्यूनः । स श्रीप्रतिष्ठायै । श्रीहरिद्रा । यतः श्रीर्माभव- तीति । उक्तंच पाद्मोत्तरखण्डे एकत्रिंशाङ्कचिह्निते तृतीयाध्याये । आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन्मृदा । समारभ्य भ्रुवोर्मध्य मन्तरालं प्रकल्पयेत् ॥ अन्तराळं द्व्यङ्गुलंस्यात्पार्श्ववङ्गुलिमात्रकौ । इति । भारद्वाज संहितायां चोक्तम् - आचम्य धारयेत्पुण्ड्रान् पूर्ववच्छुभ्रयामृदा । आरभ्य नासिकामूल माकेशान्तं प्रकल्पयेत् ॥ नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिष्यते । हारिद्रेणतु चूर्णेन कुङ्कुमेन सुगन्धिना ॥ ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्येतु लक्ष्मीस्थानं प्रकरूपयेत् ॥ इति वैखानसागमेऽप्युक्तम् - नासिकामूलमारभ्य रेखाद्वितय संयुतम् । धारयेदूर्ध्वपुण्डंतु हरेः फालतले शुभे ॥ इति । एवमन्यदप्यूर्ध्वपुण्डविन्यासविशेषप्रदर्शनपरं प्रमाणजातं द्रष्टव्यम् । अत्र रेखाद्वितयात्म कोर्ध्वपुण्ड्रमूलस्य नासिकामूलगतस्य अर्धीकृतपूर्णेन्दु- मण्डल समानाकारतया भगवतो ललाटस्थमूर्ध्वपुण्ड्रमष्टमीन्दुकला तुल्यमूल- मित्यभिप्रायेणैवाष्टमीन्दुकलाधारललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक इत्युक्तम् । 11 82 यद्वा अष्टमीन्दुकलाकारललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकइत्येवात्रपाठः । अष्टमीन्दु- कलाकारेत्येतच्च ललाटविशेषणमितिबोध्यम् । " अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्ड्रं दधाराथ श्रीनिवास सतां गतिः ॥ समूलरेखाद्वितयं श्वेतमृत्तिकया स्वयम् ॥ इति भविष्योत्तर पुराणैका- दशाध्याय वचनैककण्ट्यात् । पूर्वपाठस्यैव प्रामाणिकत्वे च यथोक्तरीत्यैव अर्थः सुसंगतोबोद्धव्यः । एवं शंकरस्य शिरसि चन्द्रकलायास्सद्भावेऽपि ललाटे तदभावात् । अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक इत्यत्र ललाटे चन्द्रकलाया आधा- रत्वप्रतिपादनपरत्ववर्णनं वादिनामसंगतमेव । तस्मान्नकथंचिदप्यत्र हरिहरावताररूपत्व कथा सम्यग्ला भवति । इदं पुनरत्राववेयम्- भगवतोहि नारायणस्य मत्स्य कूर्मवराहादिरूपा नानाविधवर्णाकाराः अवताराः सहस्रशः सन्ति । तेपुच विष्णुरेवायमित्थमवतीर्ण इति तत्रतत्र प्रयुक्त भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादित्यैव विष्णुरूपता निर्णया | नतु लिङ्गैः । लिङ्गपर्यालोचनेच मत्स्यत्व कूर्मत्व वराहत्वादिरूपजात्या प्राकृत मत्स्यादिमात्ररूपतैव सिध्येत् । तत्र यथा लिङ्गात् श्रुतिप्राबल्येन प्राकृत- मत्स्यादिमात्ररूपत्वमपनुद्य विष्णुत्वमवधारयन्ति न्यायविदः, तथा श्रीवैकु ण्ठात् श्रीमन्नारायणएवहि इत्थंभूतवेपशालि श्रीनिवाससंज्ञ श्रीवेंकटेश- रूपेणावतीर्ण इति श्रूयमाण भगवदसाधारण नारायणपदादिश्रुत्या प्रवलया जटाधरत्व नागभूषणत्वादि दुर्बल लिङ्गाधीन देवतान्तरत्वधियमपनुद्य नारा यणत्वमेव निर्णेतुं शक्यम् । नहि खल्वस्मादयमीदृशवेपशाल्यत्रागत इि स्फुटमभिधीयमाने वेषमात्रेण तस्मादन्यत्वं तस्य निश्चतुं शक्यम् । लोकेऽपिहि रामकृष्ण सीता सत्यभामादि भूमिकाभेदधारिणि रङ्गावतीर्णे शैलूषे अमुकोऽत्र ईदृशवेषशाली समागत इति स्फुटमवगते वेपमात्रेण न रामकृष्णादित्वमनुन्मत्तः कश्चित्प्रत्येति । 83 नागभूषणत्वादिकं विष्णोरवतारान्तरेषु न कचित् दृष्टमितिचेत् मत्स्य- त्वकूर्मत्व वराहत्वादिकमपि न तत्तदवतारभिन्नावतारेषु कचित्प्रसिद्धमिति तुल्यम् । किंच, श्रीकृष्णावतारे अवतारान्तरव्यावृत्त मयूरपिच्छभूषणत्व- दर्शनमात्रेण मयूरवाहन एवायमिति नैते वादिनोऽपि विवदन्ते । अपिच । नागभूपणत्वमिह दृश्यमानं न भगवदवतारान्तर व्यावृत्तं विवादकथाकन्थाग- न्वविधुरे हस्तिगिरिनाथे श्रीवरदराजभगवत्यपि तस्य दृश्यमानत्वात् । तस्य देवस्यानन्ताराधितत्वमेव तदाकारभूषणधारित्वनिमित्तमितिचेत् ततोऽप्यधि- कतरं निमित्तमिहाप्यस्तीत्यभिहितमेव प्राक् ॥ " तस्मादसौ वेंकटेशो न देवतान्तरम् । श्रुतिलिङ्गवाक्य प्रकरणस्थान- समाख्यानां समवाये पर दौर्बल्यमर्थविप्रकर्षादितिहि पूर्वकाण्डे तत्त्वनिर्धारण - प्रवृत्तेषु षट्सु प्रमाणेषु श्रुतेः सकलेतर प्राबल्यमभिहितम् । अत्र निर्दिष्टानि षड्विधान्यपिच प्रमाणानि श्रीवेंकटेशं श्रीमन्नारायण- मेवेह प्रतिपादयन्ति | श्रुतिस्तावत् अवतारधट्टेषु भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादि पदरूपासुप्रसिद्धा । अवतारघट्टेषु भगवद्वाचकतया भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादि शब्दाः बहुशः प्रयुज्यमानास्तत्र तत्र द्रष्टव्याः । शङ्खचक्रादिदिव्यायुधधरत्व लक्ष्मीसमालिङ्गतवक्षस्कत्व गरुडाधिष्ठित- विमानारूढत्व ब्रह्मरुद्रादिसकलेतरवन्द्यमानचरणनलिनत्वादीनिच देवतान्तरव्या- वृत्तानि भगवदसाधारणानि लिङ्गानि तत्र तत्र प्रतिपाद्यन्ते । लक्ष्मीपत्तित्वादि भगवदसावारणधर्मप्रतिपादकानि श्रियः पतिरित्ये- वमादीनि अनन्तानि वाक्यानि च तत्र तत्र द्रष्टव्यानि । भविष्योत्तरपुराणे श्रीवाराहपुराण द्वितीयभागेच यशोदायाः श्रीकृष्ण भगवतः परिणयमङ्गलदर्शनमुखकांक्षिण्याः तदवतारे तदलाभेन अवतारान्तरे तत्सुखं दास्यामीति भगवता दत्तवरायाः पुनः कलौ वकुलमालिकारूपेण श्रीवेंकटाद्राववतीर्णायाः पूर्वप्रतिज्ञात सुखदानार्थमवश्यकर्तव्यावतारस्य श्रीकृष्ण- 34 भगवतस्स्थाने श्रीनिवासनामा श्रीवेंकटेशोऽवतीर्य तन्मुखेनैव आकाशराजपुत्री - परिणयं कृत्वा तस्यैतादृशंमुखं प्रादिशदिति प्रतिपादनात् । पूर्वं श्रीरामावतारे स्वप्रतिनिधितया लङ्कायां घोरतररावण भवन- वासस्वशमनुभूतवत्या वेदवतीनाम्न्याः स्वसख्याः परिणयं कर्तव्यतया रावणवधानन्तराग्निप्रवेशकाले प्रार्थितवत्याः सीतादेव्या मनोरथानुगुण्येन कलौ तस्याः परिणयं करिष्यामीति भगवता श्रीरामेण प्रतिज्ञाकरणात् । कलावा - काशराजपुत्रीरूपेण जातायाः पद्मावतीनाम्न्याः वेदवत्याः परिणयार्थमवश्य- कर्तव्यावतारस्य श्रीराम भगवतः स्थाने श्रीनिवाससंज्ञः श्रीवेंकटेशोऽवतीर्य पद्मावतीं परिजग्राहेतिप्रतिपादनाच्च, श्रीवेंकटेशः श्रीमहाविष्णुरेवेत्यत्रस्थान - प्रमाणमपि सिद्धं भवति । तत्तत्कार्यकरण प्रतिज्ञाकर्तुः तदनुगुण कार्यकर्तुश्च एकताया आवश्यकत्वात् ॥ 1 श्रीरामकृष्णयोर्भगवदवतारत्वं हि निर्विवादम् । तत्तत्पुराणाद्यन्तभागेपु विष्णुक्षेत्र प्रस्तावोपसंहारयोरेव दर्शनात् प्रकरणप्रमाणमपि सिद्धं भवति । श्रीनिवास समाख्याबलाच्च अस्य विष्णुत्वं सिध्यतीति समाख्यारूप प्रमाण- मपि दर्शितं भवति || श्रीनिवास समाख्याचास्य देवस्य ब्राह्मपुराणे सप्त- माध्याये, दूर्वासाः 66 केन नाम्नाप्रसिद्धोऽसौ भगवान् हरिरीश्वरः । किं लक्षणश्चतत्रास्ते तन्मे ब्रूहितपोधन ! ॥ श्रीनिवासाख्यया देवः शङ्खचक्रधरो विभुः । " समाख्यालक्षण प्रतिपादकेन ग्रन्थेन प्रश्नोत्तरपूर्वकं द्रष्टव्या || तस्मात् इत्थं षड्भिः प्रमाणैः इत्यादिना प्रतिपादिता ● प्रतिपन्नदुरपह्नवनारायणभावे दुरारोप देवतान्तरभावे श्रीनिवाससंज्ञे श्रीवेंकटगिरिनाथे कतिपय लिङ्गाभासैः देवतान्तरभावं बलादारोपयतां वादिनां मनोरथो नकथंचिदपि सेत्स्यतीति 85 सम्यगववारणीयम् । नागभूपणत्वादि देवतान्तर चिह्नदर्शनेन देवतान्तर- त्वशङ्का योग्यतासद्भावमात्रेण प्रायशः शङ्कन्ते मुग्धाः || " विदग्धानां तु नकिंचिदत्र देवतान्तरशङ्कापदमस्ति । तदिदं सर्वं ‘भोगीशकङ्कणशङ्कयो निरशङ्करशङ्किताखिल:’ इति श्रीवेंकटेश सहस्रनाम पाठगत नामचतुष्टय पर्यालोचनेनैव सुगममिति नात्र विशेषतो निरूपणीय- मस्ति इति । तस्मात् वादिवादानुरोधेन नात्रदेवतान्तरसंबन्धगन्ध शङ्कां कृथाः || 9 || यादवराजः इत्थं यतीशेन विबोध्यमानो विसिष्मिये यादव भूमिपाल: । निरूपणं तस्य बुधावलीनां शिरःप्रकम्पं जनयन्निशम्य ॥ कल्पान्तवातूल रयोत्थितेन मेने सतूलेन समानलीलम् । उत्क्षिप्य विक्षिप्तमतीव दूरा- द्यतीन्द्रवाण्या लघुशैववादम् ॥ इत्थं यतीशान सयुक्तिवाण्या निरस्त संजातसमस्तशङ्कः । शैवान् बभाषे सतदा नरेन्द्र- उत्खातदंष्ट्रानिव पन्नगेन्द्रान् ॥ भोः शैवाः भवतां वादः कृत्स्नोऽपि रामानुजमुनिना सहस्रधा शकली- कृत एवासीत् । अहो अहो रामानुजमुनेर्वाग्मित्वं वाचस्पतिमप्यतिशेते । इतः परं किं ब्रुवन्ति भवन्तः । ॥प ॥ इतिकर्तव्यतामुग्धा शैवा इत्थमुदीरिताः । यादव क्षोणिपालं तमूचुः कालोचितं वचः ॥ 86 शैवा:- भो भो यादवराज नूनमेष रामानुजमुनिः सदसि वादिवाग्बन्धन- विद्याविशारदः किमपि मन्त्रं प्रयोजयन् मूकीकरोत्यस्मान् । किंच संप्रति तदीयवादस्य समुचितमुत्तरं दातुमक्षमाणामपि प्राचीनवृद्धपरम्पराप्रवाददृढतर- विस्रब्धहृदयानामस्माकमन्तरात्मा रामानुजमुनिवादे नकिंचिदपि विश्व- सित्यन्तरेण देवताभिमतिप्रदर्शनम् । यदिपुनरेष रामानुजमुनिः स्वकीयवादे देवताभिमति प्रदर्शयति तदैव वयमेतदीयं वादं प्रामाणिकमङ्गीकरिष्यामो नान्यथा । भवांस्तु देशाधिपतिर्बलवान् राजा किंवाकर्तुं [न] शक्ष्यति । भवति बलात्कारेण रामानुजमुन्यभिमतं निर्वर्तयति मन्दभाग्या अशक्ता चयम् । ’ राजाहरति सर्वस्वं कातत्र परिदेवना ’ इतिन्यायमनुसंदधानाः तूष्णीमुपरता भविष्यामः ॥ ॥प ॥ इत्थं शैवैरुक्तो यादवराजस्तथाब्रवीच्छैवान् । यादवराज:-

केवलमूर्खान् मत्वा निज कपिमुष्टिनिच्छतो हातुम् ॥ भोः शैवाः इयन्तं कालं यथाशक्ति प्रतिवचनदानं कुर्वाणा भवन्तोऽद्य अनन्यगतयो नूनं मन्त्रवादकथामहाचूर्णेन मां मोहयितुमुद्यच्छन्ति । प्राक् प्रमाणकथा संस्पर्शलेश विधुरेण श्रीवेंकटेशे देवतान्तरत्ववादेन केवललि- ङ्गाभासमूलेन अपूर्वपरिकल्पितेन मां मोहितवन्तः संप्रति तदनवकाशेन प्रस्थानान्तरेण वञ्चयितुमुद्यच्छन्तो भवन्तः समुचितं दण्डं ध्रुवमनुभविष्य- न्ति । तदद्य सावधानं स्थीयताम् । इत्थं शैवान्निर्भत्स्य स यादवराजः महा- पुरुषोऽयमतिमानुषचेष्टितो योगीश्वरो रामानुजमुनिः शैवोक्तरीत्या स्ववादे देवताभिमतिमपि दर्शयितुं शक्नुयादेव । तदेनं चोदयामि, यथाच आगो- पालाङ्गनं आचपण्डितात् सर्वेऽपि जनाः संप्रत्ययं लभेरन् तथाकर्तुमित्यनु- संदधानः तमेव रामानुजमुनिं सविनय मवादीत् ॥ भो रामानुजमुने भवता प्रतिपक्ष निरसनपूर्वकं स्वकीयपक्षः सम्य- गेव समर्थितः । सुदूरोच्चाटिताच शैवावेशिता मामकीन देवतान्तरशङ्कापि- 87 शाचिका मदन्तरङ्गादपुनरावृत्ति || श्रीवेंकटेश्वर देवतान्तरत्ववादः प्रमाणवैदेशि- कइति, महाविष्णुत्व वादएव प्रामाणिक इति च शास्त्रैन्ययैश्च भवता दृढ- तरं लम्भितविस्रम्भोऽहमस्मि । भवदभिमतानुरोधेन च सर्वं कार्यं निर्वर्त - यामि । परंतु महापुरुषः अतिमानुपचेष्टितो भवान् पण्डितपामरसाधारण्ये - नापि देवताभिमतिप्रदर्शनसूचकं सुतृप्तिकरं समाधानोपायं कर्तुं शक्ष्यति चेत् तथापि कर्तुं प्रार्थयामि । नैतावता भवदभिमतं न निवर्तयामीति चिन्त- नीयम् ॥ . तथा सति वादिनः स्वाङ्गीकारेणैव सुडूरं निरस्ताः स्युरिति तु प्रार्थया - मीति विज्ञापयामास श्रीरामानुजमुनिं यादवराजः ॥ इत्थमभ्यर्थितम्स रामानुजमुनिः अहो बहुलोपन्यासेनाप्यतृप्त इवभाति राजा । ततः इदानीमिदं कर्तव्यम् । ब्रह्माण्डपुराणैकादशाध्याये कलौ विमानादीनामिव शङ्खचक्रादि दिव्यायुधानामपि भक्तकल्पितानां स्वीकरणस्य प्रागेव प्रतिज्ञातत्वात् । अस्मत्परिकल्पित समर्पित दिव्यायुधानामस्वीकार- निर्बन्धाभावाच्च प्रसवा संप्रार्थ्य संप्रति प्रसक्तदेवतान्तरतापत्तिलक्षणमहा- नर्थप्रसङ्ग परिहाराय शत्रके भगवन्तं धारयिष्यामि । आश्रितवात्सल्य- जलधिः भक्तपराधीनो भगवान् अस्मत्प्रार्थनया अवश्यमस्मत्समर्पिते शङ्खचक्रे स्वयमेव स्वीकुर्यादेव । तदिह शङ्खचक्रे निर्माप्य समर्पयाम | तद्धारणमेव देवताभिमतिसूचकं सर्वसंप्रत्ययकरं प्रदर्शयामीत्यनुसंधानः, भोराजन्, नितान्तप्रत्ययकरं ममेदं वचनं सावधानमाकर्ण्यताम् । अहं पुनरेनंदेवं श्रीमहा- विष्णुं ब्रवीमि । एतेच शैवा देवतान्तरं ब्रुवन्ति खलु । अहं भगवदसाधारण- चिह्नभूत श्रीसुदर्शनपाञ्चजन्यादि दिव्यायुधानि निर्माप्य भगवत्संनिधौ स्थापयामि । तेच देवतान्तर चिह्नभूत पाशाङ्कुशाद्यायुधानि निर्माप्य स्थाप- यन्तु । यानि पुनरायुधानि सदेवो गृहीत्वा धारयति, तत्तदायुधलाञ्छनो- देवएवायमिति निश्चेतव्यमिति यादवराजमाबभाषे । ततः स यादवराजोऽपि 88 तद्वचनमाकर्ण्य संतुष्टस्सन् यद्येवं भविष्यति तर्हि न कस्यचित् कश्चिद्राक्षेपः । तस्मात् तथैव कुर्वन्तु द्रुतमुभयेऽपिवादिन इति संबभाषे ॥ ततश्च उभयेऽपि- वादिनः स्वस्वदेवासाधारणचिह्नभूतान्यायुधानि निर्माप्य कस्मिंश्चिद्दिवसे राज्ञा सह श्रीवेंकटाचलमारुह्य रात्रौ दिव्यालयगर्भगृहे भगवतस्संनिधौ तानि निक्षिप्य कवाटबन्धनं कृत्वा राजकीयमुद्रांच कारयित्वा प्रभातपर्यन्तं दिव्यालयं परितः सावधानं जागरूकाएव सञ्चरन्तो विजयाय स्वं स्वं देवं सन्ततमनुचिन्तयन्त एवावतस्थिरे । भगवान् रामानुजमुनिरपि स्वयोगमहिना भगवन्तं श्रीनिवासमुपसृप्य सम्यक् साक्षात्कृत्य भगवन् भवत्कृतप्राक्तनप्रतिज्ञानुरोधेन भगवदसाधारण- शङ्खचक्रादि दिव्यायुधानि धृत्वा अस्मान् संरक्षेति संप्रार्थयन् शङ्खचक्रादि दिव्यायुधधारण मङ्गीकारयामास । ततः प्रभाते यादवराजः निर्वर्तित] ह्निकः तादृशैरुभयैर्वादिभिस्सह भगवन्मन्दिरं गत्वा कवाटमवघाटघ अन्तः प्रविश्य भगवन्तं श्रीवेंकटनाथं भगवद्रामानुजमुनिभक्तिपाशवशंवदं श्रीमुदर्शनपाञ्च- जन्यादि दिव्यायुधान्येव विभ्राणं पाशाङ्कुशाद्यायुधानि दूरतो निरस्तवन्तं च निरीक्ष्य विस्मयमहार्णवनिर्मग्नमानसः श्रीरामानुजमुनौ महतीं प्रतिपत्ति- माश्रित्य तदीय नियमनेन स्वत एव भग्नदर्पान् शैवजनान् असत्यार्थवादिन- अपराधानुगुणं निगृह्य निजराष्ट्रान्निप्कास्य स्वयं श्रीरामानुजमुनिसंनिधौः भगवतस्समाश्रयणेन लब्धसत्ताकस्सन् तदीयदिव्यचरणनलिनयुगलैकशरणः कृतार्थो बभूव । श्रीविष्णुतत्त्वप्रतिष्ठापनाचार्यः तदनु सकलदेशविख्यातकीर्तिः स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाचले श्रीस्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे विराज- मानो देवः श्रियःपतिः श्रोवैकुण्ठनाथः श्रीमहाविष्णुरेव नतु देवतान्तरं, मध्ये कंचित्कालं शैवजनैरर्थकाम प्रतिष्ठालोलुपैः निजप्रतारणचातुर्येण राजानं व्यामोह्य अयं देवो देवतान्तर शङ्काकलङ्कमासादित इति इममर्थं सकल- देशविदितं प्रख्याप्य श्रीवैखानसागमोक्तप्रकारेणैव भगवतः श्रीनिववासस्य महासंप्रोक्षणं कारयित्वा यथापूर्वमेव नित्याराधनं निर्वर्तयामास । किंच पूर्वसिद्धमेव भगवतः श्रीनिवासस्य श्रीमदानन्दनिलयदिव्यविमानं प्रशिथिलायमानं पुनर्नवीकृत्य तस्मिन् श्रीवैखानसशास्त्रोक्तरीत्या चतसृषु दिक्षु वराह नारसिंहवैकुण्ठनाथ विमानाधिदैवतानि प्रतिष्ठाप्य विष्णुपरिवारान् `शेषशेषाशन गरुडद्वारपालकादींश्च तेषु तेषु स्थानेषु संत्थाप्य भगवतः श्रीनि वासस्य निरवधिक नित्यैश्वर्य समृद्धिसिद्धये श्रीमति वक्षसि श्रीमतीं देवीं ’ द्विभुजाव्यूह लक्ष्मीस्याद्धपद्मासनप्रिया । श्रीनिवासाङ्गमध्यस्था सुतरां केशवप्रिया इति वराहपुराणप्रथमभागान्तर्गतैकोनचत्वारिंशाङ्क चिह्नित सप्तमाध्यायोक्त द्विभुजव्यूहलक्ष्मीरूपिणीं - वरपद्मासने सुस्थां विधाय कमलालयाम् । पद्मावतीं विशालाक्षी भगवानात्मवक्षसि ॥ इति भविष्योत्तरपुराण त्रयोदशाध्यायान्तवचनेन प्रागपि इत्थंधृततया अवगम्यमानां शुक्रवारोत्तर फल्गुनी नक्षत्रयुक्तायां शुक्लपक्षद्वादश्यां रत्नमालि- कायोगे कनकमयकण्ठिकायां प्रतिष्ठापयामास ।. इत्थं श्रीवेंकटाचल क्षेत्रं सकलपृथिवीतलवर्ति श्रीविष्णुक्षेत्रमालानाथ- करत्नभूतं मध्ये राजप्रतारणपरायणैः शैवजनैः कुहनया समाक्रम्य व्याकुली- कृतं कथंचित्तदीयवैयाकुली महापद्विमुक्तं कृत्वा वैष्णववशंवदीकृत्य निजचरण- नलिनयुगलैकशरणं देशाधिपतिं तंच यादवराजं सम्यक् तत्त्वार्थबोधनैरनुशिक्षयं- स्तेनच श्रीनिवास भगवतस्तत्तत्काल समुचितानुपचारान् यथार्हं कारयन् स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाचलोपत्यकायां श्रीपदनगर्यो कंचित्काल- मुवास ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेंकटाचलेतिहासमालायां श्रीवेंकटनाथभगवतो देवतान्तरत्ववादनिरसनं नाम तृतीयस्तवकः 12 12 अथ चतुर्थस्तबक: तदानीं तत्र निवसन् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटनाथस्य अनुदिनमभिपेकं क्रियमाणमालक्ष्य इत्थं नित्याभिषेके भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहस्य समुचिता- ह्सर्वोपचाराः संपूर्णा यथावन्निर्वर्तन्ते । तस्मात् तदातदा सकृत् सकृदेव देवस्य विशेषाभिपेको निर्वर्तयितुमुचितः । तत्रच, सहलक्ष्म्याभिषेकस्तु वासरे भार्गवे हरेः । सान्निध्यकारी सततं सर्वसंपत्प्रदायकः ॥ इति श्रीवैखानसशास्त्रानन्द संहितावचनेन प्रतिभार्गववासरमभिपे- कस्य विशेषाभ्युदय हेतुत्वावगमात् । भविष्योत्तरपुराणचतुर्दशाध्याये कर्म- द्विजवृचान्ते, पूर्वदेवगुरोर्वारः संप्राप्तस्तु गदिने । तद्दिने वेंकटेशस्य प्रसक्तमभिपेचनम् ॥ तद्दर्शनार्थं मे कन्याः सर्वा जग्मुर्महीपुर । ताभिः समेता तेभार्या पुत्रीपुत्रसमन्विता ॥ जगाम वेंकटं शैलं देवदर्शनकारणात् । इति तोण्डमानूनृपेण कूर्मद्विजंप्रत्यभिधानदर्शनेन पूर्वमपि श्रीनिवासस्य भार्गववासराभिपेक नैयत्यस्थितेरवगमाच्च इतः प्रभृतिं प्रतिभार्गववासरमेव श्रीनिवासस्य लक्ष्म्यासह विशेषाभिपेको नियमतो निर्वर्तनीय इति व्यवस्थापयामास । सभगवान् रामानुजमुनिः पुनरित्थमपि व्यवस्थापयामास । ‘अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः’ इति पाद्मपुराणभागस्थ सप्तविंशाङ्कचिह्नित चतुर्थाध्यायवचनेन भविष्योत्तरपुराण सप्तमाध्याये ।91 आदर्शालोकिते वक्त्रे धृत्वा शुभ्रांच मृत्तिकाम् | तन्मध्ये कुङ्कुमेनापि तिलकं सुमनोहरम् ॥ इति भगवतः श्वेतमृत्तिकोर्ध्वपुण्डधारण प्रतिपादनपरवचनेन- आदर्श मृत्तिकां शुभ्रां तथा कुङ्कुमभाजनम् । स्वर्णनिर्मितवस्त्रेण बध्वातु कटिमध्यतः ॥ इति गन्तव्यपदेशेऽप्यूर्ध्वपुण्डुधारणार्थद्रव्यनयनपरेण च वचनेन । एवं तत्रैव पुराणे एकादशाध्याये - अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्ड्रं दधाराथ श्रीनिवासस्सतांगतिः ॥ समूलरेखाद्वितयं श्वेतमृत्तिकया स्वयम् । तदाह कमलां राजन् वकुलालोकमातरम् ॥ रेखां रचय कल्याणी ललाटे कुङ्कुमेनतु । एवमुक्ता देवमात्रा रमा कुङ्कुमरेखिकाम् ॥ समूलयोरूर्ध्वपुण्ड्र रेखयोरन्तरेऽलिखत् । इति वचनैश्च श्रीनिवास- भगवत ऊर्ध्वपुण्डधारिताया अवगमेन तद्धारणे शैवजनानां स्वाभिमतदेवता- दृष्टिनिरास संभवेनच इयन्तं कालं देवतान्तरशङ्काकळङ्कितस्य श्रीश्रीनिवास- भगवतो दर्शनदशायामेव श्रीविष्णुताप्रत्यभिज्ञापकमूर्ध्वपुण्डं धारयितव्यम् । तच्चोर्ध्वपुण्ड्रं नासिकामूलाभिव्याप्तार्धेन्दुमण्डलाकारमूलं तदुपर्याके शान्तोर्ध्व- निस्सृत सुवाधाराद्वयाकार सान्तरालविपुलतर धवलरेखाद्वितययुतं विशुद्ध- तर घनतरसुगन्धि घनसारचूर्णमयं धारयितव्यम् । अष्टमीन्दुकलाधार लला- टस्थोर्ध्वपुण्डकः " इति प्रागुदाहृत पाद्मपुराणवचने आधारशब्दार्थस्य ऊर्ध्व- पुण्ड्रमूलस्य अष्टमीन्दुकलातुल्यत्वाभिधानात् अष्टमीन्दुकलायाः अर्धीकृत- संपूर्णपूर्णिमा चन्द्र समानाकारत्वाच्च भ्रूमध्यादधस्तान्नासिकामूले अर्धेन्दुमण्ड- लाकारं निरन्तरालं ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मूलं कल्पनीयम् । तदुपर्याकेशान्तधार्यो - र्ध्वपुण्ड्र भागस्य सान्तराल रेखा द्वितयात्मकत्वाभिधानात् भ्रूमध्यप्रभृति सान्त- रालं नासिकामूलधृतमूलभागादूर्ध्वनिस्सृतं रेखाद्वयंच कल्पनीयम् । 32 प्रागुदाहृतायां " एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्य मूलं । तदुत्पन्ने द्वेशाखे । तथैवमध्ये अवकाशोऽङ्गलादन्यून" इत्यादिरूपायां कात्यायनीयश्वेतमृदू- पुण्ड्रोपनिषद्यपि मूलस्य द्विरेखात्मकत्वानभिधानात् मूलादुपरितनोर्ध्वपुण्ड भाग- स्यैव शाखाद्वयात्मकताया अङ्गुलान्यूनशाखाद्वयमध्यान्तरालतायाश्च विधा-. नाच्च मूलं निरन्तरालम् । तदुपरितनभागएव सान्तराल इति यथोक्तांश एव प्रतिपन्नो भवति । एवं- आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन्मृदम् । समारभ्य भ्रुवोर्मध्यमन्तरालं प्रकल्पयेत् ॥ अन्तरालं द्व्यङ्गुलंस्यात्पार्श्ववङ्गुलिमात्रकौ ॥ इति पूर्वोदाहृत– पाद्मोत्तरखण्डैकत्रिंशाङ्कचिह्नित तृतीयाध्यायवचनेऽपि नासिकामूलमारभ्य ललाटान्तपर्यन्तं ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य धार्यतायाः तत्र भ्रूमध्यप्रभृत्यैव अन्तरालस्य कल्पनीयतायाश्चाभिधानात् ॥ नासिकामूलमारभ्य भ्रूमध्यपर्यन्तं श्रुतमू- पुण्ड्रस्य मूलं निरन्तरालम् । तदुपरितनोर्ध्वपुण्ड्र भागएव सान्तरालइति यथा- क्तांशएव सुस्पष्टोऽवगम्यते । ८ प्रागुदाहृत कात्यायनीय श्वेतमृदृर्ध्वपुण्ड्रोपनिपदि ’ एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्यमूल’ मित्यत्र फालतलशब्दः फालाधः प्रदेशभूत नासि- कामूलपरः । तलशब्दस्य अधः प्रदेशपरत्वात् वचनान्तरैककण्ठघाच्च । नासिकामूलमारभ्य धार्यत्वं सान्तरालद्विरखात्मकत्वंच ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य सर्वतः प्रसिद्धम् । अतएवोक्तं भारद्वाजसंहितायां आचम्य धारयेत्पुण्ड्रान् पूर्ववच्छुभ्रयामृदा । आरभ्य नासिकामूलमा केशान्तं प्रकल्पयेत् ॥ नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिष्यते । . हारिद्रेणतु चूर्णेन कुङ्कुमेन सुगन्धिना ॥ 93 ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्येतु लक्ष्मीस्थानं प्रकल्पयेत् । इति वैखानसागमेप्युक्तम्– नासिकामूलमारभ्य रेखाद्वितयसंयुतम् । धारयेदृर्ध्वपुण्ड्रं तु हरेः फालतले शुभे ॥ इति । पराशर संहितायामप्यूर्ध्वपुण्ड्र विधानप्रकरणे उक्तम् - नासादौ व्यङ्गुलं पादं मध्यं सार्धाङ्गुलं भवेत् । पार्श्ववङ्गुलमात्रौ सुस्पष्टं धारयेत् द्विजः ॥ इति एवं जातीयमन्यदपि प्रमाणजातं तत्रतत्र स्थितमुदाहार्यम् । अत्र सर्वत्रोर्ध्वपुण्ड्रस्य नासिकामूलमारभ्य वार्यत्वं सान्तरालरेखाद्वयात्मकत्वं चैकरूपमुक्तम् । तदुपरितन- तत्र नासिकामूलधृतं ऊर्ध्वपुण्ड्रयमूलमच्छिम् । भागएव सान्तरालरेखाद्विनयात्मक इत्येव सर्वत्राभिप्रेतं बोध्यम् । दर्शित- कात्यायनीयश्रुति पाद्मोत्तरखण्डपराशर संहितावचनैककण्ठ्यात् । ऊर्ध्व- पुण्ड्रमूलदैर्घ्यंतु एकाङ्गुलादन्यूनमङ्गुलद्वयादनधिकं नासिकामूलमभिव्याप्तं बोध्यम् । दर्शितकात्यायनीयश्रुति पराशर संहितावचन पाद्योत्तरखण्डवचनाना- मैकार्थ्यात् । सर्वेषां वस्तूनां मूलमध्यपर्यन्तात्मना विभागमभिसन्धाय दर्शित- भारद्वाजसंहितायां नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिप्यते इति नासि - कातृतीयांशरूपत्वं नासिकामूलस्य अभिदधता भरद्वाजेन नासिकायां त्रिधा- विभक्तायां अधोभागद्वयमुत्सृज्य तदुपरिप्रभृत्यूर्ध्वपुण्ड्रस्य धार्यत्वमभिहितम् । त्रिभागशब्दश्च त्रिपुभागः त्रिभागइति विगृहीतः त्रिष्वन्यतमं भागमा चष्टे । तथाच ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य दैध्यैवैशाल्यवन्मूलदैर्घ्यमपि तत्तदवयवसंनिवेशानुगुण्येन चारुतातिशयानुगुण्येनच तत्तत्स्थलानुगुणं ललाटेतु नासिकामूलानतिलङ्घिच कल्प्यमित्यभिप्रेतम् । एकाङ्गुलद्व्यङ्गुलादि परिमाणभेदनासिकामूलाभिव्या- सत्वयोः प्रतिपादनानुरोधात् ऊर्ध्वपुण्ड्र शास्त्रेषु ऊर्ध्वपुण्ड्रमृजुं सौम्यं सुपार्श्व ८ 01 सुमनोहर’ मित्यादिनोर्ध्वपुण्डस्यऋजुत्व सौम्यत्वमुपाश्वत्व सुमनोहरत्वादि मात्रस्यात्यन्तावश्यकताप्रतिपादनानुरोधाच्च । यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्ड्रस्य मूलं तरुस्कन्धाकारवत् प्रफुल्लपद्माकारवच्च अर्धेन्दुमण्डलाकारमपि संभवतीत्यभि- प्रायेणैव ’ अष्टमीन्दुकलावार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक : ’ इत्यभिहितम् । अष्टमीन्दुकलाकारेति पाठेतु ललाटस्य तद्विशेषणं नोर्ध्वपुण्ड्रस्य । सच्छिद्रस्योर्ध्वपुण्ड्रस्य पूर्णिमाचन्द्रमण्डलासमानाकारण अष्टमीन्दुबिम्बेन अच्छिद्रेण समाकारत्वासंभवात् ललाटस्यैवाष्टमोन्दुबिम्बाकारतावर्णनस्य प्रसिद्धत्वात् । समानप्रकरणस्थेन- अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्ड्रं दवारा श्रीनिवास सतां गतिः ॥ इत्यादि प्रागुदाहृतभविष्योत्तरपुराणैकादशाध्याय वचनेनैककट्याच्च । उक्तंच वाराहपुराणद्वितीयभागे चतुर्थाध्याये पद्मावत्यवयवसुलक्षणान्यभिद्र- धता नारदेन अकलङ्काष्टमीचन्द्र सदृशोऽतिमनोहरः । दृश्यतेयं ललाटस्ते नीलालकसुशोभितः ॥ इति ललाटस्य अष्टमीचन्द्र तुल्याकारत्वम् । ईदृशपाठपक्षेऽपि यथोक्तसमूलसान्तरालेखाद्वयात्मकमेवोर्ध्वपुण्डं श्रीनि- वासस्य धारयितव्यम् । उदाहृतश्रुत्यादिप्रामाण्यात् उदाहृतभविष्योत्तर- पुराणैकादशाध्याय वचनप्रामाण्याश्च ॥ यद्यपि हरिद्राचूर्णरेखया मध्यस्थयासह त्रिरेखं समूलमूर्ध्वपुण्ड्रमेव दर्शितप्रमाणसिद्धम् | श्रीनिवासेनापि तादृशमेव पुण्ड्रं धृतमितिच दर्शित- भविष्योत्तर पुराणवचनसिद्धं तथापि द्विरेखोर्ध्वपुण्ड्रस्यापि बहुप्रमाणसिद्ध- त्वात् ईदृशपुण्ड्रस्य शैवाक्रमणपूर्वकालपर्यन्तं धार्यमाणताया वृद्धैरभिधीय- मानत्वाच्च तादृशपुण्ड्रधारणमपि नदोपायेतिबोध्यम् । एवमूर्ध्वपुण्ड्राणां कर्माङ्गालंकारादि रूपाणां नानाविधाकाराणां कस्तूरीकर्पूरश्वेतमृत्तिका गोपीचन्दनमुक्ता हेमरजतादिरूपाणां 95 ऊर्ध्वपुण्ड्रद्रव्याणांच शास्त्रसिद्धत्वात् तत्तद्देशकालानुगुणं चारुतानुगुणंच तदातदा तत्तद्दव्यैरूर्ध्वपुण्ड्रधारणं भगवत- स्तत्तद्देशकाल संभवानुरोधेन कर्तुमुचितमित्यपि बोध्यम् । तस्मात् संप्रति श्रीनिवासभगवतो देवतान्तरशङ्का कलङ्कितस्य द्रष्टृणां तादृशकलङ्कपरिहराय शैवजनाक्रमण पूर्वकालपर्यन्तस्थितरीत्यानुगुण्येन समूलसान्तराल रेखाद्वितयात्मकं यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्ड्रं घनतरघनसारचूर्णमयं प्रस्फुटं सदा धारयितव्यमिति ॥ ततश्च सभगवान् रामानुजमुनिः अनुपदमेव समागते भार्गववासरे अभिषेकसमये प्रथमं मूर्ध्नि समयमाणेन गगनगंगातीर्थेन श्रीनिवासभगवद्दिव्य- ललाटे समर्पितयोः द्वयोरप्यूर्ध्वपुण्डरेखयोः प्रमुषितयोरपि तन्मूलभूते अर्धच- न्द्राकारशालिनि नासिकामूलधृतोर्ध्वपुण्ड्रभागे परमनपसृष्टे तदवलोकयन् पूर्वं परिगृहीत जगन्मोहिनीवेपस्यास्य ’ अर्धचन्द्राकृतिः स्त्रीणां धार्यं पुण्डं भुवो- रध:’ इति वसिष्ठसंहितावचनेन तदानींतनदशानुगुण मीदृशमृर्ध्वपुण्ड्रं यथा तत्रत्यसकलदेवासुरव्यामोहजनकमासीत् तथा निखिलजगन्मोहन दिव्यमङ्गल- विग्रहशालिनोडस्य श्रीनिवासस्यापि नासिकामूले विराजमानं प्रमुषितोपरितन- रेखाद्वितयं अर्धेन्दुमण्डलाकारं इदमूर्ध्वपुण्ड्रमूलं अतिशयितशोभावहं आश्रितज- नदृष्टिचित्तापहारिच विलोक्यते । तद्स्य भगवतः एतावन्मात्ररूपमप्यूर्ध्वपु- डूं कञ्चित्कालं धारयितव्यमिति परिचिन्तयन् तथैव भगवताप्यकस्मादेवाचक- मुखेन नियमितस्सन् ततोभिषेके निर्वृत्ते यथोक्तरीत्या कर्पूररेणुभिः समूलरेखाद्व. यात्मकं ऊर्ध्वपुण्ड्रं नासिकामूलप्रभृत्याकेशान्तं ललाटे धारयित्वा तदनु इतः. प्रभृति शुक्रवारमारभ्य दिनत्रयमीदृशरीत्येवोर्ध्वपुण्डं धारयितव्यम् । तदनन्तरम् - आदौ कृतयुगे जम्बूद्वीपे भारतवर्ष के । गङ्गाया दक्षिणे भागे योजनानां शतद्वये ॥ पञ्च योजनमात्रेतु पूर्वाभोस्तु पश्चिमे । मासे भाद्रपदे विष्णुतिथौ विष्णुसमन्विते || 96 सिद्धयोगे सोमवारे गिरौ नारायणाह्वये । स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे भूयपश्चिमे || वृन्दारकानां वृन्दैस्तु प्रार्थितो लोकरक्षकः । आविर्बभूव भगवान् श्रीनिवासः परः पुमान् ॥ इति त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्नित पाद्मपुराणदशमाध्यायस्थ श्रीनिवासाविर्भाव. काल प्रतिपादनपरघट्टवचनेषु श्रीवेंकटनाथदिव्यावतार वारतयाऽवगत सोमवा. सरप्रभृति दिनत्रयमुपरितनरेखाद्वयविधुरं अर्धेन्दुमण्डलाकारं नासिकामूलधृतं ऊर्ध्वपुण्ड्र मूलं परमवस्थाप्य तदूर्ध्वं ललाटे हारिद्रश्रीकुङ्कुमवर्णरेखां ऋज्वीं ललाटकोटिधृत नवरत्नखचित तिरश्चीनललाटिक पट्टबन्धाख्य दिव्यभूपणस्पृशम् दीर्घा तादृशभूषणां नासिकामूलपर्यन्तं व्यालम्बमानाभ्यां विशुद्धस्थूलमुक्ता- फलसरमयीभ्यामुभाभ्यां रेखाभ्यामलंकृतपार्श्वद्वयां आपाततोऽवलोकनेन समूलत्रिरेखोर्ध्वपुण्ड्र सद्भावदशा शोनामेवावहन्तीं धारयित्वा तादृशस्त्रदशानु - गुणं शीतलद्रव्यमयं अञ्जनमपि भगवद्दिव्यलोचनयोस्समर्पणीयम् । तदनु गुरुवारे परदिनाभिपेककरणौपयिकतया सकलदिव्याभरणादि प्रत्यवरोपणं कृत्वा भगवतो ललाटे सुवर्णप्रत्युप्त विशुद्धहीरकमणिजालम यस मूलरेखाद्वयं श्रीचूर्णरेखा स्थानीय मध्यस्थित कनकस्थगित दीर्घतरकुरुविन्दरेख दिव्याभरण- रूपमेव समूलत्रिरेखोर्ध्वपुण्डं धारयित्वा सकलदिव्यावयवसर्वदिव्याभरणस्थाने पुष्पकवचमेकललाटेतर सकलदिव्यावयवछादकं समर्पणीयम् । . तदनु शुक्रवारे प्रातः ललाटस्थं दिव्याभरणरूपमूर्ध्वपुण्ड्रं तदितर- सर्वावयवछादकं पुष्पकवचंचावतार्थ ललाटे श्वेतमृत्तिकामयसमूलरेवा- द्वयं श्रीचूर्णमयमध्यरेखं ऊर्ध्वपुण्डं अधरो काययोः परिधानोत्तरीयरूपं सूक्ष्मवस्त्रयुगलं धारयित्वा प्रथमाराधनं निर्वर्त्य ततो मध्याह्ने अभिपेकं कारयित्वा पुनर्यथोक्तरीत्या घनतरघनसारचूर्णमयं समूलद्विरेखात्मकमेवोर्च्च- पुण्ड्रं धारयितव्यम् । दिव्याभरणमयं यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्ड्रं तु ललाटदिव्य- शोभाकरं तदातदा वैशेषिक महोत्सवकालेष्वपि भगवतो धारयितव्यम् । 97 दीपशिखाकारं कस्तूरिकोर्ध्वपुण्ड्रादिकतृत्सवबेरादीनां धारयितव्य- मिति व्यवस्थामारचयामास । एवं पुनरपि स भगवान् रामानुजमुनिः शूराणां निजशौर्योपकरण- भूतानि निजायुधानि चन्दन कुसुमादिभिरलंकृत्य अनन्तरमेव तैः स्वालंकारा- ङ्गीकारन्यायेन भगवतः श्रीनिवासस्यापि तिसृष्वपि सन्ध्यासु चन्दनकुसुम- मालादिभिरभ्यच्चनसमये प्रथमं तदीयविजयपरंपराप्रधानसाधनभूतानां श्रीम- सुदर्शन पाञ्चजन्य दिव्यचरणारविन्दादीनां अलंकारं कृत्वा पश्चात् वक्षो- निलय कनककण्ठिकालयपद्मावतीदेव्याः ततः किरीटस्य ततो दिव्यावयवानांच चन्दनकुसुममालादिभिरभ्यचन कार्यमिति च व्यवस्थां चकार । एवं प्रतिशुक्रवारं भगवदभिषेकानन्तरं भगवद्वक्षोनिलयायाः कनक- मयकण्ठिकालयायाः श्रीपद्मावतीदेव्या अभिषेकार्थं वक्षस्थलादवतरणसमये नित्यानपायिन्यास्तस्याः क्षणकालमपि भगवद्वक्षोविश्लेषासहिष्णुताशीलमनु- सन्धाय सभगवान् रामानुजमुनिः तदपरावतारभूत भूदेव्यावतीर्ण श्रीगोदा- देवीप्रणीतस्य भगवद्विश्लेपकाल विनोदनोपाय वैखरीप्रतिपादनपरस्य त्रिचत्वा- रिंशदुत्तरशत गाधस्य गोदाश्रीसूक्तनान्नो दिव्यप्रबन्धस्य अनुसन्धानं तदानीन्त- न विश्लेप खेदापनोदनोपायतया नियतं कर्तव्यमित्यपि व्यवस्थामकार्षीत् । अनन्तरं सभगवान् रामानुजमुनिः तत्रत्यवृद्वैः कथितां अस्य श्रीवेंक- याद्रि दिव्यसंस्थानस्य दुर्भेदकाननपाषाणमयस्य विस्तीर्ण दिव्यनगरनिर्माणा- योग्यतया किंचित्कालात्पूर्वं द्रुमकुठारनाम्ना केनचिद्भक्तेन भगवद्दिव्यालय- प्राकारंपरितः शिलाद्रुमदन्तुरान् प्रदेशान् कथंचित्समीकृत्य लध्वीं कांचिद्वीि निर्माय भगवत्कैर्यपराणां निवासस्थानं परं परिकल्पितम् । भगवतो महो- त्सवेषु दिव्ययात्रा योग्या नगरीवा तद्गता महती परितोवीधिर्वा नेह निष्पादिता । ततो भगवतो महोत्सवादिकरणस्यतु नात्रावकाशः । अतोहेतोः अत्रत्याः प्राञ्च राजानः ’ देवास्थानेतुपरितो विशिखाकरणाक्षमे । समीपेतु पुरी- कृत्वा तत्रदेवोत्सवं चरेत्’ इत्यादि वैष्णवागमोक्तरीत्या श्रीवेंकटनाथस्य 13 98 ब्रह्मोत्सवारम् अङ्कुरार्पणपूर्वक ध्वजारोहणसमनन्तरं श्री वेंकट गिरेरुपत्यका- स्थायां श्रीशुकपरीनामधेयायां राजधान्यामवरोहितस्य तत्राष्टसुदिनेषु सायं- प्रातः वीधीपु सवाहनयात्रागर्भ मविकलसकलोपचारगर्भंच महोत्सवं निर्वत्यै नवमदिवसे प्रातर्माङ्गलिकावभृथस्नानान्तमुत्सवशेषंच यथाविधि निर्वर्त्य तत- स्सायं सपरिवारं श्रीवेंकट गिर्यारोहणं कारयित्वा ध्वजावरोहण पुष्पयागादिकंतु तत्रैव निरवर्तयन् । ततः प्रभृति भगवत उत्सवः गिरेरधस्तादेव निर्वत्र्त्यतइति कथामाकर्ण्य समाकुलमनाः प्राक्चतुर्मुखतोण्डमांश्चक्रवर्ति प्रभृतिभिरिव अद्यतनैरप्यस्मिन् गिरावेव सावभृथं भगवत उत्सवादिकं निर्वर्तनीयमिति परिचिन्त्य भगवद्दि- व्यालयंपरितः सर्वत्र विषमस्थलानि समानि कारयित्वा दिव्यनगरी निर्माप्य तत्र प्रासादमालापरिष्कृतोभयश्रेणी: महोत्सव दिवसेषु सवाहन भगवद्दिव्य- यात्रायोग्याः परितश्चतस्रोमहतीर्विशिखाः कल्पयित्वा स्वामिपुष्करिण्याः पूर्व- स्मिन् तीरे दक्षिणोत्तरां कोशपरिमाणां महतीं कांचिद्वीधिं तत्पूर्वभागे चतुर- श्रामपरां वीधिंच मृगयोत्सवयात्रायोग्यां निर्माप्य गिरावेव सर्वमुत्सवादिकं निर्वर्तयामास । एवं तदानीमुत्सवबेरतया आराध्यमानस्य वेंकटवासिनाम्नो भगवद्दिव्य- मङ्गलविग्रहस्य अवतारदिनवैभवं दिव्यनगराभिवृद्धेः कनकलतायोगावतीर्ण श्रीश्रीनिवासोत्तरोत्तर दिव्यैश्वर्याभिवृद्धेश्च प्रतिरोधकमिति प्रसिद्धमेति वृद्धज- नमुखादाकर्ण्य तदानीं कौतुकवेरतया आराध्यमानस्य शैलेशानाम्नो भगवद्दि- व्यमङ्गलविग्रहस्य उत्सव वेरस्थानाभिपेकं प्रागुक्तस्य वेंकटवासिनाम्नो भगव द्दिव्यमङ्गलविग्रहस्य कौतुकवेरस्थानाभिपेकंच कारयित्वा प्राणधारणादिपूर्वकं यथाविधि प्रतिष्ठांच कारयित्वा यथाशास्त्रं तयोराराधनमपि श्रीरामानुजमुनिः निर्वर्तयामास । एवं निजसंनिधौ पञ्चसंस्कार स्वीकरणपूर्वक भगवत्समाश्रयणलब्ध- पारमैकान्त्यस्य श्रीवैखानस तन्त्रसारपारश्वनो बिम्बाधरनाम्नो भागवतोत्तमस्य

99 अर्चकवर्यस्य वंशस्थैरेव भगवतः श्रीवेंकटनाथस्य नित्याराधनं निर्वर्तनीय- मित्यपि योगीश्वरो व्यवस्थापयामास । इत्थं यथाशासनं निर्वर्तनबद्धश्रद्धेन निजान्तरंग किंकरेण यादवराजेन यथामनोरथं श्रीवेंकटनाथ सर्वविधङ्कयनिर्वाहधुरंधरः ततस्संजातनिरवधिक- सन्तोषैः सर्वैरपि भागवतवृद्धैः शेपोवा सैन्यनाथोवा श्रीपतिर्वेति सात्त्विकैः । सर्वैरपि वित यतिराजाय मङ्गलम् || शुद्धैर्भागवतै शिशप्यैरंतरंगैश्च किङ्करैः । सम्यग्विदिततत्वाय यतिराजाय मङ्गलं || श्रीवेंकटाचल क्षेत्र शैवापन्मोक्ष कारिणे । विष्णुपारिषदेशाय यतिराजाय मङ्गलम् ॥ श्रीवेंकटाचलेशस्य शङ्खचक्रप्रदायिने । सदाचार्याय तस्यास्तु यतिराजाय मङ्गलम् | श्रीमद्वैष्णव सिद्धान्तरक्षणे सर्वतः क्षितौ । बद्धदीक्षाय गुरवे यतिराजाय मङ्गलम् ॥ कुहष्टिकुहनाक्लप्त वेदान्तापद्विमोक्षणे । श्रीरामानुजसंज्ञाय यतिराजाय मङ्गलम् ॥ विशुद्धब्रह्ममीमांसा कुदृष्टिकलितापदाम् । निवर्तकाय निर्मूल यतिराजाय मङ्गलम् ॥ मूर्तय दिव्यसूरीणां प्रवृत्ताय कलेतौ । महाकृपाप्रवाहाय यतिराजाय मङ्गलम् ॥ अनेकेष्वव तारेव प्यनिर्वृत्त हरेर्मतम् । क्षणेन निर्वर्तयते यतिराजाय मङ्गलम् ।। अशेषलोकवन्द्याय गुरवे शेषमूर्तये । श्रीमद्रामानुजायास्तु यतिराजाय मङ्गलम् ॥ १० ॥ 100 इत्येवं सादरं सततविरचितमङ्गलाशासन:- पापण्ड द्रुमपण्ड दावदहन चार्वाकशैलाशनिः बौद्धान्तनिरास वासरपतिर्जनेभकण्ठीरवः | मायावादि भुजङ्गभङ्गगरुड स्त्रैवियचूडामणिः श्रीरङ्गेश जयध्वजो विजयते रामानुजोऽयमुनिः ॥ पाषण्ड षण्ड गिरिखण्डन वज्रदण्डाः । प्रच्छन्नवौद्ध मकरालय मन्थदण्डाः । वेदार्थसार सुखदर्शन दीपदण्डाः रामानुजस्य विलसन्ति मुखदण्डाः || चारित्रोद्धारदण्डं चतुरनयपथालक्रिया केतुदण्डं सद्विद्यादीपदण्डं सकलकलिकथासंहृनेः कालादर डम् | त्रय्यन्तालम्वदण्डं त्रिभुवनविजयच्छत्र सौवर्णदण्डं धत्ते रामानुजायैः प्रतिकथकशिरो वज्रदण्डं त्रिदण्डम् ॥ त्रय्यामाङ्गल्यसूत्र त्रियुगयुगपथा रोहणालम्बसूत्र सद्विद्यायन्त्रसूत्रं सगुणनयविदां संपदा हारसूत्रम् । प्रज्ञासूत्रं बुधानां प्रशमयनमनः पद्मिनीनालसूत्र रक्षासूत्र यतीनां जयति यतिपक्षसि ब्रह्मसूत्रम् ॥ पाषण्ड सागर महाबडवामुखाग्नेः श्रीरङ्गराज चरणाम्बुज मूलदासः । श्रविष्णुलोक मणिमण्डप मार्गदायी रामानुजो विजयते यतिराजराजः ॥ इत्येवं समंततः संजोधुप्यमाणविरुदावलि वैदिक सार्वभोमो भगवान् रामानुजमुनिः शुकाद्या मुनयः केचिद्भग्वाद्याश्च तपोधनाः । प्रह्लादप्रमुखाः पुण्या अम्बरीषादयो नृपाः ||101 विष्णोरेवापरं देहं मन्वानास्तं नगोत्तमम् । पद्भ्यामाक्रमितुं भीताः पर्यन्तेष्वेव वर्तनाः || तन्निर्गतदष्वेव कुर्वाणाः स्नानतर्पणे । तपः कुर्वन्ति वाञ्छन्तः साक्षात्कर्तुं जनार्दनम् ॥ इत्येकविंशाङ्कचिह्नित वामनपुराण भागद्वितीयाध्यायवचनेषु परावरतत्व- विदग्रेसराश्शुकादयः परमयोगिनः प्रह्लादादयः परमभागवताः अम्बरीषादयो महाभागवतराजर्षयश्च श्रीवेङ्कटगिरौ तत्र विराजमाने भगवतिच समानप्रति - पत्तिं कुर्वाणाः प्राकृतेन निजशरीरेण तत्रापि पद्भ्यांच तादृशगिरिसंस्पर्शमसह- मानाः पर्यन्तेष्वेव तपः कुर्वन्तोऽवर्तन्तेति प्रतिपादनात् ।

भगवन्निर्हेतुक कृपासागर परिवाहलव्यदिव्यज्ञानेन निवृत्ताविद्येषु श्रीपराङ्कुशपरकालादि दिव्यसूरिष्वपि श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा श्रीमुखसूक्त - नाम्न्यां द्राविडब्रह्मसंहितायां तृतीयकाण्डतृतीय श्रीमुखसूक्ते सप्तमगाधायां श्रीवेङ्कटेशो नः साम्यलक्षणं मोक्षं दद्यान्महागिरिरिति । अष्टमगाधायां श्रीवेङ्कट महाचले एकस्मिन्नेव उपास्यमाने अस्मदविनश्येदिति । नवमका- तृतीयश्रीसूक्ताष्टमगाधायां - उत्तारकेणाधिष्टितं वेङ्कटं श्लाध्यायां पृथिव्यां अवस्थितमुपगम्य देवा भजमाना इत्यभिधानात् । श्रीभक्तिसारदिव्यसूरिणा चतुर्मुखश्रीमदन्तादि संज्ञितनिजद्राविडसंहितायां द्विचत्वारिंशगाधायां गत्वा प्रणमत नितरामुत्तुंग वेङ्कटं स्थिरीभूय । पापहरं शीलेनेति । पञ्चचत्वारिंशगा- धायां – शिशिरनिर्झरो वेङ्कटएव परमपदवासिनां भूवासिनांच परमप्राप्यति । अष्टचत्वारिंशगाधायां - वेङ्कटएव परमपदवासिभिः परमप्राप्यतयोपास्यमानः वेङ्कटएवच सत्यपापव्याधिनिवर्तनकारीति चाभिधानात् । श्रीकलिवैरिदिव्य- सूरिणा श्रीसूक्ताख्य निजद्राविड संहितायां प्रथमकाण्डेऽष्टमश्रीसूक्ते नवमगाधासु - श्रीवेंकटं भज मन इत्यभिधानात् । एवमेवानेकस्थलेषु प्रायशस्सर्वैः सूरिभि: वेंकटाचलस्यैव प्राप्यत्वप्रतिपादनेनच दिव्यसूरयोऽपि श्रीवेंकट गिरिं तत्रवसन्तं भगवन्तंच तुल्यतया प्राप्यं प्रापकंच मन्वानाः प्राकृतशरीरेण . 102 श्री वेंकटगिरिः पद्भ्यां नस्प्रष्टुमह इत्येवं मत्वैव तंगिरिमनारोहन्तएव मङ्गलाशा- सनमकार्षुरित्यवगमनाच्च । श्रीवेंकट गिरेरधित्यकायां श्रीपराङ्कुशादि दिव्य- सूरीणां प्रतिष्ठापने तेषामेवाभिसन्ध्यभावं निश्चित्य तदुपत्यकायामेव श्रीपद- पुर्या प्रत्येकशो दिव्यालयेषु श्रीवेंकटाभिमुखास्तदीयमङ्गलाशा सनैकपरायणान् तान् दिव्यसूरीनपि यथाविध्यर्चारूपेण प्रतिष्ठापयामास || एवं ततः किंचित्कालात्पूर्वमनेकजन्मार्जित पापपरंपरावशेन निजशैव मत दुरभिमान साम्राज्यतस्स्वराष्ट्रभूते चोलदेशे समंततोऽनेकविष्णुक्षेत्र- प्रद्रोहं कृतवता ततएव कर्मपरिपाकात्संजातस्य सक्रिमेमहतः कण्ठेगडावंगतो विपन्नेन ततएव क्रिमिकण्ठनाम्ना विख्यानेनाव्यपदेश्येन चोलराजेन स्वकृत- विष्णुक्षेत्र प्रद्रोहमहाप्रलयसमये श्रीकावेरीतीरवर्तिनः कण्वमहामुनि तपश्चर्या - फलीभूत प्रत्यक्षप्रादुर्भावश्रीगोविन्दराज भगवत्क्षेत्रस्य चित्रकूटाभिधानस्यापि प्रद्रोहे प्रसक्ते कान्दिशीकैः कतिपयश्रीवैष्णवैः श्रीगोविन्दराज भगवदुत्सवमूर्ति- भूतं देवाधिदेवं परं परिपाल्यानीय तदाप्रभृति वेंकट गिरेरुपत्यकायां श्रापद- पुर्यामाराध्यमानं तन्मूलमूर्तिभूत श्रीगोविन्दराजाभिधानं भगवन्तं श्रीचित्र- कूटाधिनाथं क्षीरार्णवशायिनं नीलमहार्णवतीर्थशायिनं चक्रुतं समाकर्णयन् सभगवान् रामानुजमुनिः पुराणप्रसिद्धं श्रीकुलशेखर कलिवैरि दिव्यसूरिभ्यां कृतमङ्गलाशासनं श्रीचित्रकूटाख्यं दिव्यक्षेत्रमित्थं निर्मूलहतं नभवितुमर्हतीति खिन्नमानसः भविष्यतिच नूनं तस्मिन्नेव क्षेत्रे पुनरपि भगवतः प्रादुर्भावः नहिखलु महर्षिदिव्यसूरि तपश्चर्यामङ्गलाशासने आत्यन्तिकीं दिव्यक्षेत्रहानि सहेयाताम् । संप्रतितु तमेतं भगवन्तं श्रीचित्रकूटनाथं श्रीगोविन्दराजमिहैव संप्रति- ष्ठपियाम इत्यभिदधानः निजान्तरङ्गकिंकरं यादवराजमाहूय स्वाभिप्रायं कृत्स्नमावेद्य : तंच नीलमहार्णवतीर्थशायिनं श्रीगोविन्दराजाभिधानं देवाधिदेव- नाम्नः उत्सववेरस्य मूलबेरभूतं श्रीचित्रकूटाधिनाथं भगवन्तं क्षीराब्धिशायि- नमपि निगूढमावाह्य श्री गोविन्दराज देवाधिदेवावुभावपि श्रीवेंकटनाथादवि - 103 शेषं श्रीवैखानसागमोक्तविधिनैव श्रीपदपुर्यो दक्षिणभागवर्ति महातडागपार्श्व प्रतिष्ठापयामास || सचभगवान् गोविन्दराजाभिधानः क्षीराब्धिनाथः श्रीदेवीभूदेवीसंवा- द्यमान दिव्यचरणनलिनयुगलः नाभिकमलाधिष्ठितचतुराननः मधुकैटभाधि- ष्ठितपादपाः मधुकैटभनिरसनार्थविषज्वाला जालोद्वमन करविकसद्विनि- श्वसद्वककुहरमालप्रोद्यत्फणामण्डले शेषाहितल्पे शयानः पृथुलतरदीर्घतर कोटीरप्रमुख दिव्यभूषणभूषितः चतुर्भुजः शङ्खचक्रादि दिव्यायुधधरः दक्षिण- भागविन्यस्तमस्तकः उत्तरभागविन्यस्त प्रसारितपादारविन्दयुगलश्च प्रति- प्रापितः ॥ इत्थं श्रीरामानुजमुनिनियमितो नारायणपुरवासी देशाधिपतिः यादव- राजः स्वाचार्य शासनानुरोधेन श्रीपदपुर्या दक्षिणभागे महातटाकपार्श्वे महति दिव्यालये यथोक्तरूपं श्रीगोविन्दराजे प्रतिष्ठाप्य तद्दिव्यालयंपरितः स्वाचार्य- नाम्ना रामानुजपुरं नामावान्तरपुरंच निर्माप्य प्रागेव श्रीश्रीनिवास भोगतल्प- भूत क्रीडाद्रिरूप शेष परिसरवर्तिन्यां तत्प्रकोपप्रदूयमानायां श्रीपदपुर्या मधु- कैटभनिरसनार्थं विपानलज्वाला : प्रोद्वमतः श्रीगोविन्दराजतल्पभूतस्य अनन्त - स्यापि प्रकोपेन भूयोऽपि महानर्थप्रसङ्गभयेन श्रीरामानुजमुनिशासनेनैव तदी- यान् प्राचीनान् कांश्चित्संनिवेशान् परिवर्त्य तत्तद्दिव्यसूरिदिव्यालयांश्च श्री वेंकटाचलोपत्यकायां यथापूर्वसंनिवेशमेव संस्थितान् तत्रतत्र प्रकल्पितावा - न्तरपुरमध्यस्थांश्चकृत्वा तां पुरीं शेपकोपप्रशान्तिकर गरुडव्यूह संस्थान संस्थितां श्रीशेपाचलदूरविप्रकृष्टांच निर्मापयामास || इत्थं यथोक्तकारिणः श्रीवेंकटाद्विदिव्यसंस्थान संबन्धिदेशाधिपतेर्नारा- यणपुरवासिनः स्वान्तरङ्गान्तेवासिनो यादवराजस्य अनुकूलवृत्तितया सभगवान् रामानुजमुनिः स्वप्रार्थनानुगुण्येन शैवजननिरसनार्थं शङ्खचकादि स्वासाधारण- दिव्यायुधधरे श्रीमति वेंकटनाथे स्वप्रतिष्ठापिते श्रीगोविन्दराजभगवतिच अभिमानातिशयेनच स्वयं विशेषतः श्रीरङ्गवासरसिकोऽपि श्रीरङ्गक्षेत्रप्रति गत्वा - 104 गत्वा पुनः पुनरागच्छन् कृनासु त्रिचतुरासु श्रीवेंकटादियात्रासु श्रीवेंक टादिसंबन्धिदिव्यदेशे तदातदा तत्तद्देशकालचरित्रविशेपानुगुणान् बहून् विशे बान् रचयामास । सच यादवराजो भगवद्भाष्यकारान्तेवासी स्वाचार्यशासनानुवर्तनैक- परायणः स्वाचार्यप्रतिष्ठापिते श्रीगोविन्दराजे स्वाचार्य संज्ञाचिह्निते तदीये श्रीरामानुजपुरे विशेषाभिमानवशेन मण्डपगोपुरप्राकारादीन् दिव्याल्याङ्ग- भूतान् नगराङ्गभूत तत्तद्वधिकल्पनादिविशेषान् भगवतस्तत्तदुत्सवविशेषांश्च निर्वर्तयन्नासीत् ॥ श्रीहरिवंशे पौष्करप्रादुर्भावघट्टे भविष्यपर्वान्तगत व्याधिकद्विशततमा- ध्याये महार्णवशायिनो भगवतो नारायणस्य ‘विन्नस्तमसि संभूतो मधु- र्नाम महासुरः । तस्यैवतुसहायोऽन्यो जातो रजसि कैटभः, इत्यादिना मधुकैटभदानवसमागमस्य - ततः शयानं श्रीमन्तं बहुयोजन विस्तृतम् । पद्मनाभं हृषीकेशं प्रणम्योवाचतामुभौ || इति मधुकैटभाभिवन्द्यतायाः । ततस्तावूचतुस्तत्र ब्रह्माणमसुरोत्तमौ । हप्तौ युयुत्सया क्रूरौ क्रोधसंरक्तलोचनी || कस्त्वं पुष्करमध्यस्थस्सितोष्णीषश्चतुर्मुखः । इति मधुकैटभ- योश्चतुर्मुखं प्रति प्रश्नदर्शनेन नाभीपद्मस्थितचतुराननतायाश्चावगमेन क्षीराब्धि नाथभूदेवी संवादरूपायां श्रीविष्णुस्मृतौ प्रथमाध्याये, शेषपर्यङ्कगं तस्मिन् ददर्श मधुसूदनम् । शेषाहिफणरत्नांशु दुर्विभाव्यमुखांबुजम् ॥ शशाङ्कशतसङ्काशं सूर्यायुतसमप्रभम् । पीतवाससमप्रेक्ष्यं सर्वरत्न विभूषितम् ॥ 105 मकुटेनार्कवर्णेन कुण्डलाभ्यां विराजितम् । संवाद्यमानाङ्घ्रियुगं लक्ष्म्या करतलैश्शुभैः || शरीरवारिभिः शस्त्रैः सेव्यमानं समंततः । तं दृष्ट्रा पुण्डरीकाक्षम् ववन्दे मधुसूदनम् ॥ ; इति क्षीराधिनाथा कारवर्णनेन तत्रैवाष्टनवतितमाध्याये - इत्येव - मुक्ता वसुमती जानुभ्यां शिरसाच नमस्कारं कृत्वोवाच । भगवन् त्वत्समीपे सततमेव चत्वारि महाभूतालयानि आकाशः शत्रुरूपी वायुश्चक्ररूपी तेजश्च गदारूपी अम्मो अम्भोरुहरूपी । अहमप्यनेनैव रूपेण भगवत्पादमध्यपरिवर्तिनी भवितुमिच्छामि । इत्येवमुक्तो भगवान् तथेत्युवाच । वसुधापि लब्धकामा तथाचक्र इत्युक्त्या श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्य परब्रह्माण्डपुराण प्रथमाध्यायस्थित क्षीराधिनाथवर्णनट्टे ‘संवायमानचरणं श्रिया भूम्या च सादर’ मित्युक्त्या च श्रीदेवी भूदेवी संवाद्यमान चरणारविन्दत्वादि विशेषणावगमाच्च यथोक्तरूप गोविन्दराजः प्रतिष्ठापितः । एवं ‘दह्यमानावनन्तस्य विपज्वालाभिरेव च’ । इति वचनेन मधुकैटभयोः क्षीराब्धिनाथतल्पभूतानन्तविपज्वालादद्यमानताप्रतिपत्या नगरस्यापि तदधीन- दाहप्रसंगमिया गरुडव्यूहसंस्थानेन तन्निर्माणम् कारितम् । इत्थं कारयित्वा स भगवान् रामानुजमुनिः । भो यादवराज श्रीगोविन्दराजः श्रीवेङ्कटनाथश्च क्षीराब्धिनाथावताररू- पतयेक वस्तुभूतावित्यवगच्छ । श्रीवेङ्कटनाथस्य क्षीराब्धिनाथावताररूपताच ब्रह्माण्डपुराणप्रथमद्विती- याध्याययोः स्पष्टा । श्रीवेङ्कटनाथस्य श्रीवैकुण्ठनाथावतारभूतस्यापि क्षीराब्धि- नाथांश मिश्रतया तद्रवताररूपत्वमपि शेषावतार भूतस्याद्रेर्भगवद्देहरूपत्वमिव सम्भवत्येव । यथोक्तम् ब्रह्माण्डपुराणद्वितीयाध्याये- 14 विष्णोरपरदेहत्वादाक्रामन्न पदैर्गिरिम् । नारायणांशसम्भूतः शेषोऽहिर्गिरिरूपधृत् ॥ इति । 106 अतः तुल्यतया उभयोरुत्सवादिकं परस्पराविरोधेन निर्वर्त । एवं विप्रकृष्टसन्निकृष्टौ श्रीवैकुण्ठनाथ क्षीराब्धिनाथावतारभूतौ श्रीवेंकट- नाथश्रीगोविन्दराजौ तयोरेव लीलां दर्शयन्तौ परस्परैक्यमेवावगमयतः । यथा हि सुदूरविप्रकृष्टः श्रीवैकुण्ठनाथः आर्तानां ब्रह्मादीनां निजातिवि- ज्ञापनायोग्यत्वेनातिदुर्लभतया आर्तध्वनिं श्रुत्वा तद्रक्षणाय देवादीनां सुखेन समाश्रयणीयत्वाय च स्वयमेव क्षीराब्धिमुपागतः सन्निकृष्टः सुलभः समिन्धे । तथैव श्री वेंकटनाथोऽपि समुत्तुङ्गगिरिशृङ्गवर्ती विप्रकृष्टो मन्दशक्तिनां आर्तानां समाश्रयणायोग्यतया दुर्लभस्सन् स्वयमेव सुग्वेन तत्समाश्रयिणित्वाय श्रीपदपुर्या रूपान्तरेण सन्निकृष्टः सर्वसुलभ समिन्धे | किंबहुना श्रीवैकुण्ठनाथक्षीराब्धिनाथयोरैक्यं तदवतारभृतयोः श्रीवे- ङ्कटनाथश्रीगोविन्दराजयोरपि तद्वदेवैक्यं सुगमम् ॥ किं । इत्थं कलो किंचि- कालानन्तरं केनचित्कारणेन क्षीराब्धिनाथावतारभूतः चित्रकूटदिव्यक्षेत्राधि नाथः श्रीगोविन्दराजः श्रीवेङ्कटादेरुपत्यकायां श्रीपदपुर्या समागमिष्यति । तदा- नींच श्रीवैकुण्ठनाथ श्रीक्षीराब्धिनाथावतारभूत श्रीवेङ्कटनाथ श्रीगोविन्दराजौ श्रीवेङ्कटगिरेरधित्यकोपत्यकावर्तिनो मन्दाक्तीनामार्तानां दुर्लभसुलभ च सन्तौ । ब्रह्मादिदेवानां विप्रकर्ष सन्निकर्षाभ्यां दुर्लभसुलभयो रुधिरस्थाना- वस्थितयोः समूलभूतयोः श्रीवैकुण्ठनाथ क्षीराधिनाथयोरेव लीलां प्रकाशयन्तौ 1 ताविवैकवस्तुभावापन्नौ च वर्तिप्येते इति भाववृत्तान्तं विज्ञायैव श्रीवेदव्यास भगवदन्तेवासी त्रैकालिकसर्वधर्मवृत्तान्तविज्ञाता श्रीसूत महामुनिः श्रीवकटा- चलमाहात्म्यपर श्रीवाराहपुराणान्तर्गत प्रथमभागस्यैकपष्टितमाचिह्नितैकोन- त्रिंशाध्याये श्री वेंकटेशाष्टोत्तरशतनामावल्यां ’ गोविन्दायनमो नित्यं श्रीनिवा- साय ते नमः इतिपठन् श्रीश्रीनिवास गोविन्दराजयारेक वस्तुभावापन्नतामेव ज्ञापयामास । तस्मात् क्षीराब्धिरेव श्रियः आकारस्थानतया श्रीपदसंज्ञाचिह्नित- पुरीरूपमापन्नो वर्तते । श्रीवैकुण्ठवच किंचिद्वर्णव्यत्यासेन श्रीवकटसंज्ञा- चिह्निताचलरूपमापन्नो वर्तते । तत्र वर्तमानौश्रीगोविन्दराज श्रीनिवासी क्षीरा- ब्धनाथ श्रीवैकुण्ठनाथावेव । तौचैकवस्तुभावापन्नावेवेति सुदृढमध्यवस्यन् 107 परिपूर्ण प्रतिपत्तियुक्तस्त्वं तयोत्समानमेवोत्सवादिकं परस्पराविरोधेन सम्यङ्निर्व- तयेति यादवराज न्ययुङ्क्त । ततो यादवराजेन यथायतीन्द्राज्ञं श्रीगोविन्दराजस्याराधनमहोत्स- वादिषु निर्वर्त्यमानेषु श्रीगोविन्दराजेऽपि तत्तदर्थिनामपेक्षित दृष्टादृष्टसकल- फलप्रदायिनि प्रसिद्धे विराजमाने सति सन्तानार्थिनि काशिराजे श्रीवेंकट- नाथं सेवितुं सकुटुम्बे समायाते भगवान् श्रीवेंकटनाथः ’ देहि मे ददामीत ’ इति श्रुतिप्रसिद्धां प्रायशो देवतान्तरमुग्वनैव निर्वत्र्त्यमानां लीलां स्वकीयामेव स्वसंकल्पेनैव देवतान्तरगतां लोकानां ज्ञापयितुकामः स्वयमपि परिगृहीत- तादृशशीलः काशिराजमहिीं स्वमे तुभ्यमहं सन्तानं दास्यामि तव नासा - मणीं मे देहीत्यभ्यर्थयन्, तयाच राजमहिण्या भो स्वामिन् भर्तृपरतन्त्राह- मस्मि यदि भर्ताऽनुमन्यते तर्हि दास्यामीति प्रत्युक्तः एवं तर्हि अहमप्य- स्मदग्रजस्य श्रीगोविन्दराजभगवत परतन्त्रोऽस्मि । स यदि तुभ्यं सन्तानदाना- यानुमन्यते तदैव तुभ्यमहं सन्तानं दातुं शक्नुयाम्, नान्यथेति प्रतिवदन् प्राक् रामानुजमुनिनिर्णीतां श्रीगोन्दिराजस्य स्वस्यच एकवस्तु लता निबन्ध- नां एकवस्त्वन्तर्भूतत्वलक्षणा मेकवस्तुतामेव प्रकटीचकार ॥ एतं वृत्तान्तमाकर्ण्य सभगवान् रामानुजमुनिः यथा एकस्मिन् दिव्यालये पञ्चानां बेराणां एकमूलतया ऐक्यं तथैव श्रीगोविन्दराजभगवता सह स्वस्यैक्यमस्मदभिमतमङ्गीकृतं भगवता श्रीनिवासेन । अतः इतः प्रभृति श्रीवेंकटनाथ श्रीगोविन्दराजयोराराधनसमये श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणाद्यनुसन्धा- ने श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यभाग श्रीचित्रकूट महात्म्यभागावुभावप्युभयत्र अनु- सन्धेयौ । नित्यानुसन्धेयदिव्यप्रबन्धानुसन्धाने श्रीवेंकटनाथविषय श्रीचित्र- कूटाधिनाथभूत श्रीगोविन्दराजविषय दिव्यप्रबन्धभागावुभावुभयत्रानुसन्धेयौ | श्रीवेंकटाद्रि श्रीपदपुरीरूपोमयस्थलवासिभिः श्रीवैष्णवैः इदं स्थलद्वयं एकदिव्यदेशं संभाव्य निजगृहेषु विवाहोत्सवादिकालेषु स्वस्वमहिषीसहितयोः श्री वेंकटनाथ श्रीगोविन्दराजयोरुभयोरपि संभावना कार्या । गद्यविरुदाद्यनु- 103 सन्धानका लेप्यपि श्रीवेंकटाचलनिवास चित्रकूटविहारेत्युभयपद घटितमेवो- भयोर्गद्यविरुदाद्यनुसन्धानंच कार्यमिति व्यवस्थामप्यारचयामास || एवं श्रीरामानुजमुनिः श्रीनिवास भगवतः अनवधिका विच्छिन्नैश्चर्याभि- वृद्धये तदीयवक्षोनिलयकण्ठिकायां यथा व्यूहलक्ष्मीः प्रतिष्ठापित । तथा श्रीगोविन्दराजस्याप्यविच्छिन्नैश्वर्याभिवृद्धये काचनदेवी प्रतिष्ठापनयति परि- चिन्तयन् श्रीमहनाथदिव्यसूरिकन्यका भावमापन्नामयोनिजां श्रीतुलसीकानन- संभवां भूदेव्यंशावतर्णी श्रीगोदादेवीं अविकलसकलसल्लक्षणां श्रीगोविन्दरा- जाभिमुखप्रचरच्छायसुभगसौगन्धिकालंकृतवामहस्तां तदीयदिव्यैश्वर्याभि- वृद्धिकारिव्यूहलक्ष्मीसंबन्धियन्त्रमन्त्रोद्धारादिभिर्यथाविधि लिखितैरलंकृते दिव्य- सिंहासने स्थितां भगवतो गोविन्दराजस्य दक्षिणे पार्थे प्रथमन्दिरे प्रथक्स्थायि प्रधानमहिपीन्यायेन प्रतिष्ठापयामास । ततश्च तन्नियमनेन यादवराज : श्रीगोविन्दराजस्य पुराणांस मिथुन- मासमहोत्सवं श्रीगोदादेव्याः कर्कटकमा समहोत्सवं धनुर्मासमहोत्सव यथाविधिच ससंभ्रमं निर्वर्तयामास । तदानीं सयादवराज: श्रीरामा- नुजमुनिनियमनेन श्रीगोदादेवी समेत श्रीगोविन्दराजस्य सततमहाभाग - वतमङ्गलाशासनेन निर्विघ्नैश्वर्यसमृद्धि संपादयितुकामः श्रीगोविन्दराजाधिष्ठान- भूते श्रीरामानुजपुरे समंततो वलिहरणवाधिपु चहनि गृहाणि निर्माय श्रीशैल- पूर्ण श्रीमदनन्तार्यप्रभृतीनां महाभागवतानामन्येपांच बहूनां श्रीवैष्णवानां दत्वा तांस्तत्र निवासयामास । एवं - नगरस्यतु वायव्ये दिक्प्रदेशे समस्थल | पण्यवीधिं प्रकुर्वीत प्रजानामभिवृद्धये ॥ इति शास्त्रानुरोधेन श्रीरामानुजपुरवायव्यदिग्भागे तन्नगरस्थजनानु- कूलतया पण्यवीधिं धान्यागारंतु पूर्वस्यां दिशि देवस्य कारयेदिति शास्त्रानु- रोधेन भगवन्मन्दिरस्य पुरस्ताद्देवस्य धान्यागारंच निर्मापयामास || इत्यनन्तार्यगुम्भितायां इतिहासमालायां ‘चतुर्थस्तवकः । अथ पञ्चमस्तबकः अथ श्रीवेङ्कटाचले भगवदिव्यालये वर्तमान पुष्पवापिका स्वर्णकूपादि वृत्तान्त उच्यते— पुरा, नित्यं विलेनचागत्य देवं नत्वा नृपोत्तमः । राज्यं चकार धर्मेण भुञ्जानो भोगमुत्तमम् ॥ इति भूगोलोपाख्यानशब्दित वाराहपुराण द्वितीयभागान्तर्गत दश माध्यायोक्तरीत्या तोण्डमान्चक्रवर्ती कलियुगादौ श्रीवेङ्कटनाथ दिव्यचरणार- विन्द्रयुगळपरिपूर्ण भक्तिसम्पन्नस्तदनुग्रहेण राज्यं धर्मेण परिपालयन् समस्त - भोगांश्च भुञ्जानो भगवदुपदर्शित श्रीनृसिंहबिलद्वारेण गत्वा श्रीनिवासमनुदिन- मभिवन्दमान आसीत् । तदानीं तस्मिन् राजनि भगवत्सन्निधौ स्थिते - स्थिते कदाचित्क्षितिपे श्रीनिवासस्य सन्निधौ शत्रवश्च बलोद्रिक्ता रुरुधुस्तस्य वै पुरीं ॥ इति ब्रह्मपुराणसप्तमाध्यायोक्तरीत्या सामन्तराजसङ्घेषु तोण्डमान्नृपं जेतुं तदीयं नगरं वेष्टयत्सु सचराजा तानभिद्रुत्य स्वदेशं धावतः ताननुधाव्य प्रबलं युद्धंच कृत्वा क्षीणबलो मिलितैस्सर्वैरपि तै राजसङ्घैः पराजयं प्रापितः कान्दिशीकः स्वदेशमागत्य श्रीनृसिंहबिलं प्राप्य श्रीनृसिंहमभिवन्द्य तद्विल- मार्गेण श्रीनिवास सहमहिपीकं विहाररसिकंसन्तमसमय उपससर्प ॥ ततश्च अकाले अन्तःपुरमागतं पुरुषमभिवीक्ष्य लज्जितयोः भगवता सह विहरन्त्योः श्रीभूदेव्योः सहसा पलायनपरायणयोरेका श्रीदेवी श्रीनिवासोर - स्समारूढा श्रीवैजयन्तीमालायां अन्तर्दवे । 110 अपरातु भूदेवी समीपस्थायां पूर्वकाले रङ्गदासेन नन्दनवनार्थं खातायां वापिकायां निपत्यान्तर्हिताबभूवेति कथां वृद्धजनैः कथितां आपण्डितपामरं सर्वतः प्रसिद्धामाकर्ण्य श्रीरामानुजमुनिः पूर्वकल्पेऽप्यकाला- यात तोण्डमान्नृपसमागमलज्जित श्रीनिवास महिव्यपसरणमिदं पुराणे प्रति- पद्यते । परंतु तत्र गंगाप्रस्थायि दाक्षिणात्य वीरशमविप्रवृत्तान्त प्रकरणे ईदृशमपसरणमवगम्यते । अद्यतु तोण्डमान्नृपशत्रुपरिभववृत्तान्तप्रकरणे तदभिधीयते । यथोक्तं वाराहपुराण द्वितीयभागे दशमाध्याये वीरणमैविप्रवृत्तान्ते, अनुक्त्वा ब्रह्मणे तस्मै प्रविश्य विलमुत्तमम् । श्रीनृसिहं नमस्कृत्य पुनः प्राप्य विलोत्तमम् || श्रीनिवासं ययौ द्रष्टुं श्रीभूमिसहितं परम् । तं दृष्ट्वा सहसा यान्तं जुगृहाते घरारमे || प्रणमन्तमवोचत्तं किमकाले नृपागतः । नृपोऽवदत्प्रणम्यैशं भोतोऽथ ब्राह्मणोम्मृताम् ॥ इति । तथाच इदमीषत्कथावैपम्यं कल्पभेदादिनिबन्धनं भवितुमर्हति । किंच भूतीर्थत्वेन पुराणप्रतिपन्नायामस्यां वापिकायां मृदेव्याः प्रवेशोऽपि संगतः । अतः क्रीडाविघ्नभयात् पलायिताया अस्या एतां वापिकां प्रविष्टाया अत्रैव निर्विनक्रीडासिद्धये भगवता सहास्या अत्र प्रतिष्ठापनं न्याय्यं भवतीति अनुसन्धाय तद्वितिहासपरिपालनाय तस्यां रङ्गदासवापि - कायां भूदेवीं तादृश तीर्थाधिपतिभावापन्नं भगवन्तंच अचरूपेणाविर्भाव्य प्रतिष्ठाप्य अन्तर्निवेश्य प्रतिदिनं तादृशवाप्यां तयोराराधनं कार्यम् । -श्रीनिवासभगवतस्तुलसीकुसुममाल्यादिकमपि भूदेव्यर्थं तत्रनि- क्षेप्तव्यमितिच व्यवस्थां कृत्वा तथैव निर्वर्तयामास । साचवापी श्रीनिवास- पुष्पमाल्यनिक्षेपणेन पुष्पवापिकासंज्ञयाऽद्य विख्याता अभवत् ।111 एवं भगवद्यामुनमुनिः कदाचित् श्रीवेंकटगिरियात्रायां श्रीवेंकट गिरि- नाथमङ्गलाशासनं कुर्वाणः कस्मिंश्चिद्दिवसे प्रातः श्रीमतो भोगश्रीनिवास- भगवतः स्नपनार्थं श्रीपापविनाशनदिव्यतीर्थात् पवित्रतमं अत्यारोग्यनिदानं हीरकमणिप्रभापटलसुस्वच्छं तीर्थं श्रीशैलपूर्ण वर्षोपद्रववशेन आनेतुमशक्नुवति तीर्थान्तराणि भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहारोग्यावहानि न भवन्तीति पर्यालोच्य भगवतीं श्रियं देवीं शरणं प्रपद्य भगवति श्रीदेवि भवत्तीर्थमिदं भगवद्दिव्यमङ्गल- विग्रहारोग्यकरं भवतु इतः परं श्रीपापविनाशनतीर्थमिवेदमपि भगवद- भिपेकयोग्यं भवत्विति प्रार्थयन् श्रीतीर्थतया पुराणप्रतिपन्ने पूर्व रङ्गदासखाते पाकशालासमीपस्थे स्वर्णिकृपसंशदिते दिव्यकूपे स्वयं तीर्थमुद्धृत्य भगवदभि- पेकं निर्वर्तयन् इतः प्रभृति सुन्दरस्य अस्मत्स्वामिनः अस्य भगवतः श्रीनि- चासस्य अयमसाधारणः कूपस्सन् सुन्दरस्वामिकृपइति तत्संज्ञया व्यव हर्तव्यः ॥ अनेनैव च भगवतः सर्वं कार्यं निर्वर्तनीयम् ॥ श्रीपापविनाशनादि तीर्थानागमनेऽपिच न आराधनाभिषेकादिविलम्बः कार्य इति व्यवस्थापया मासेति कथां वृद्वैरभिवर्णितामाकण्ये निजपरमाचार्य शासनं परमादरेण शिरशाप्रतिगृह्णन् श्रीरामानुजमुनिः स्वीयानपि सर्वान् श्रीयामुनमुनिशासनं यथावन्निर्वर्तनीयमिति नियम्य श्रीपापविनाशनतीर्थस्य तत्प्रतिनिधितया भगव- तैव नियमितस्य गगनगंगातीर्थस्य परमाचार्यनियमितस्य श्रीमत्सुन्दरस्वामि- कूपस्यच त्रयाणामन्यतमस्यैव तीर्थेन भगवतः श्रीनिवासस्य सर्वं कार्यं निर्वर्त- यामास । भगवन्मन्दिरे अन्नपाकशालापार्श्वस्थः पुरा श्रीदेव्या पाकार्थं निर्मितः कृपः संप्रति सुन्दरस्वामिसंज्ञया व्यवहियमाणः सुवर्णकूपापराभिधान एकः, चम्पकप्रदक्षिणे इशानदिग्भागे पुष्पमण्डपसमीपे भक्ष्यपाकशालापार्श्ववर्ती पुरा पाकार्थं भूदेव्या निर्मितः संप्रति पुष्पवापिकाख्योऽपरः कूपञ्चत्येतावुभौ कूपौ श्रीतीर्थभूतीर्थरूपौ प्राकचिदनभिव्यक्तौ पश्चाद्रङ्गदासेन पुष्पवनपालनार्थं 119 कूपखननमुग्वेनोद्भावितो पश्चात् तोण्डमान् नृपरूपेणाविर्भूतेन तेनैव सम्यनिव- द्धाङ्गौविराजेते । उक्तंहि वाराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये - एवं दृष्ट्रा श्रीनिवासं विस्मितो रङ्गदासकः । अस्य देवस्यचारामं करिष्यामीत्यचिन्तयत् ॥ इत्यारभ्य मल्लिकाकरवीराज कुन्दमन्दारमालतीः । तुलसीचम्पकानां तु वनान्येव चकारह || खनित्वा तत्रकूपौ द्वौ वर्धयंस्तज्जलैर्वनम् । आरामपुष्पाण्यादाय स्वयं दामान्यथाकरोत् ॥ इत्यन्तेन स्वामिपुष्करिणीतीरे अद्य विद्यमानभगवद्दिव्यालयस्थाने पुष्पारामकरणपूर्वकं रङ्गदासेन कूपद्वयं कृतमिति । भविष्योत्तरपुराणेऽपि त्रयोदशाध्याये- ताम्रपत्रैः सुसंबद्धं स्वर्णालंकारमण्डितम् । श्रीतीर्थमन्त्रशाला भूतीर्थं भूमिपालक || त्वया विनिर्मितं पूर्वं तोण्डमानमहीपते । तदद्य कुरु शोभाव्यं शिलाबन्धनपूर्वकम् ॥ इति । तदा त्वया कृतावेतौ कूपाचारामकारणात् । इति ते कथितं पूर्वं जन्मकर्म समुद्भवम् ॥ गोविन्दवचनं श्रुत्वा तोण्डमान् राजसत्तमः । कूपौ संशोधयामास स्वकृतौ पूर्वजन्मनि ॥ इति चोक्तम् ॥ ब्रह्मपुराणेच सप्तमाध्याये - वल्मीकस्यान्तरे विष्णोः प्रतिमा वर्तते शुभा । जानुमात्रे निमग्नाहि तिन्तृणीवृक्षमुलतः ॥ धनुर्द्वयान्तरे पुण्यं भूतीर्थं वर्तते शुभम् । पाकार्थं देवदेवस्य भूम्यावै निर्मितं पुरा || 113 तत्रान्ते गोतमी धेनुः सिञ्चन्ती पयसा विभुम् । चिञ्चावृक्षस्य वायव्ये भूतीर्थ वासमीयुपी ॥ इति । भूस्वामिपुष्करिण्योश्च मध्ये क्रीडास्पदं हरेः । पुष्पोद्यानं चकारासौ शूद्रो भागवतोत्तमः ॥ इतिचोक्तम् अथ अस्वप्न चिञ्चाचम्पकतरुवृत्तान्त उच्यते । वाराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये - इति वचनेन - वनमध्ये तरोर्मूले स्वामिपुष्करिणीतटे । तिष्ठन्तं पुण्डरीकाक्षं श्रीभूमिसहितं हरिम् || आकाशस्थं संददर्श पोतनीलाकृतिं शुभम् ॥ स्नात्वा तत्र विधानेन राज्ञासह निषादपः । दर्शयामास देवेश राज्ञस्तस्य महात्मनः ॥ स्वाभिपुष्करिणीतीरे तिन्तृणीवृक्ष मूलगम् । इति वचनेन । ब्राह्मपुराण सप्तमाध्याये- पुष्पोद्यानकरः शूद्रः पूजकश्च द्विजोत्तमः । प्रविष्टौ वेंकटं शैलमुभावन्योन्यसंगतौ ॥ स्वामिपुष्करिणीं पुण्यां जग्मतुश्च शनैरशनैः । तत्र स्नात्वा विधानेन हरिं व्यचिनुतां तदा || विचिन्वतो स्तयोस्तत्र स्वामिपुष्करिणीतटे । चिञ्चावृक्षस्य मूलेतु प्रादुरासीज्जनार्दनः || तिन्तृणवृक्षमूलस्थ वल्मीकस्थं हरिंपरम् । उद्धृत्य भविष्योत्तरपुराणे- 15 पश्चिमे भागे स्थापयामासतुश्च तौ ॥ इति वचनेन । इत्थं विचार्यमाणेतु स्वाभिपुष्करिणीतटे । दक्षिण विमलं दिव्यं वल्मोकं दृष्टवान्मुदा ॥ 114 तिन्तृणीवृक्षमूलस्थं भगवान् जगदीश्वरः । मत्वेदं परमं स्थानं तत्रलीनोऽभवद्धरिः || इति वचनेनचोक्तरीत्या तिन्तृणीवृक्षमूले श्रीनिवास भगवति प्रादु- भूय विराजमाने रङ्गदासो नाम कश्चित् भगवद्भक्तो दक्षिणदेशात् पूजकेन गोपीनाथनाम्ना मार्गसंगतेन वैखानसद्विजोत्तमेन श्रावित स्वीयस्वमवृत्तान्तः तेन स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे सह श्रीवेंकटाद्विमागम्य तिन्तृणीवृक्षमूलस्थं भगवन्तं दृष्ट्वा अस्य भगवतो मंन्दिरं किंचन निबद्धव्यं उद्यानंच कर्तव्यमिति चिन्त- यन् तत्र भगवत्पार्श्ववर्तिनं परितोव्याप्त दूरदीर्घविपुल महाशाखं चिञ्चावृक्षे पल्लवेत कतिपयशाखं कुसुमितकतिपयशाखं शलाटुमय कतिपय शास्त्र परिपक्क - फलबहुलकतिपयशाखं कदाचिदपि कचिदपि शास्त्रायां लोकोपयोगि- कार्यारंभविश्रान्तिलक्षणनिद्राविधुरं महाछत्रवत् भगवन्तं समंतत आवृ ण्वन्तंच विलोक्य विस्मितहृदयः नूनमयमस्वमः चिञ्चातरुः कस्यचिद- स्वमस्यांशभूतएव भवितुमर्हति । तत्रापि सततविततनिजकणा मण्ड- लमयविपुलधवलातपत्रमण्डलेन भगवतः सततशीतातपादि निवारण- शीलस्तदन्तरङ्गपरिवारभूतः श्रीमाननन्तएवायमस्वमचिञ्चातरुः भवितुमर्ह- तीत्यनुसन्धाय ततः चिञ्चावृक्षसमीपे नैऋत्यां दिशि तथाविध- लक्षणमेव चम्पकतरुंच कंचिद्विलोकयन् तमपि देवांशसंभूतमेवानुसन्धाय अत्र समंततः तरुकर्तनमन्तरेणच कथं मन्दिरमुद्यानंवा निर्मातुं शक्यमिति चिन्तयन् ततो भगवता मदास्थानभूतस्तिन्तृणीवृक्षः, लक्ष्म्या आस्थानभू- तश्चायं चम्पकवृक्षः – अतस्तावुभौ विहाय अन्यान् वृक्षादीन् छित्वा- मन्दिरमुद्यानंच कर्तव्यमिति नियमितस्तथैव चकार । यथोक्तं वराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये रङ्गदासप्रकरणे-

आस्थानचिञ्चां देवस्य रमायाश्चम्पकं तरुम् । देवाज्ञप्तो वर्जयित्वा तावुभौ देवसेवितौ ॥ 115 देवस्य परितो भूमौ शिलाकुड्यं तथाऽकरोत् । वासस्थानं चकाराशु दारुभिस्सुमनोहरैः ॥ तत्कुड्यस्यैव परितः पुष्पारामांश्चकार ॥ इति । तत्रैव दशमाध्याये तोण्डमान् चक्रवर्तिप्रकरणेऽप्युक्तम्- यथोक्तं देवदेवेन क्षीरप्रक्षालनादिकम् । कृत्वाप्राकारनिर्माणं कर्तुमुद्योगमाययौ ॥ तदानीं देवदेवेन स्वयमाज्ञापितो नृपः । तिन्तृणीचम्पकं चोभौ पालयैतौ नगोत्तमौ ॥ ममचास्थानिक चिञ्चां लक्ष्म्यास्थानंच चम्पकः । नमस्कार्थौ नृपेस्तोहि ऋषिदेवनरैस्सदा ॥ संस्थाप्येतौ नृपश्रेष्ठ छेदयान्यान्नगोत्तमान् । इति । अत्र तिन्त्रिणीचम्पकवृक्षयोः भगवतो लक्ष्म्याश्च आस्थानभूतयोः तावुभौ देवसेविताविति ’ ‘नमस्कार्ये नृपैस्तौहि ऋषिदेवनरैस्सदे ’ तिच सर्वदा देवादिवन्द्यत्वाभिधानात् भगवता स्वयमेव अच्छेद्यत्वा- भिवानाच्च 1 एतयोस्तदा तदासति भगवत्कैंकर्यविरोधे भागवतमनोर- थानुरोधेन तत्तत्कार्यानुकूलतया अपसरणशीलतया सूर्यगत्यवीन गतिविही- नसततैकरूप निजच्छायतयाच लोकप्रसिद्धयोरस्वमचिञ्चाचम्पकयोः ध्वज- स्तम्भादूरविप्रकृष्टोत्तरदक्षिणभागयोर्यथाविधि प्रतिष्ठापितयोरवश्यं प्रतिदिन- माराधनं कार्यमिति व्यवस्थां कृत्वा श्रीरामानुजमुनिर्नित्यमाराधनं निर्वर्तया- मास । 14 अथ कनकमयनागाभरणसंबन्धि वृत्तान्तविशेषः उच्यते पुराखलु वीरनरसिंहदेवोनाम कश्चिद्वजपतिः तीर्थयात्रापरः सेतु- दर्शनं कर्तुकामः प्रस्थितां मध्येमार्ग श्रीवेंकटाचलवैभवं श्रुत्वा श्रीवेंकटाचल- मारुह्य श्रीस्वामिपुष्करिण्यां स्नात्वा श्रीज्ञानवराहं भगवन्तं प्रणम्य सेवाक्रमेण श्री वेंकटनृसिंह श्रीवेंकटनाथंच अभिवन्द्य क्षेत्रोपवासादि नियमानप्यनुति- 116 छन् कलौ बैंक नायक प्रभावप्रकर्षंच श्रुत्वा श्रीकटनाथ दिव्यचरणारविन्दयो रतिमात्र भक्तिपरवशस्सन् श्रीवेंकटनाथदिव्यालये यत्किचित्कर्य कर्तव्यमिति मनोरथं कुर्वाणः किंवा कैंकर्यमत्र कर्तुमुचितमिति तत्रत्यविद्वज्जनान् पप्रच्छ । ततश्च विद्वज्जनाः । भूपणानां किरीटश्च वाहनानां परो रथः । गोपुराणां विमानश्च रत्नानां वज्रमुत्तमम् ॥ वर्णानां ब्राह्मणः श्रेष्ठ आश्रमाणां तथा यतिः ॥ इत्यागमशास्त्रोक्तेषु यत्ते मनसे रोचते तत्कुरुष्वेति गजपति- मवादिपुः । ततश्च स गजपतिः अस्मिन् दिव्यक्षेत्रे श्रीवेङ्कटनाथवे भवानुगुणं गोपुरं नविद्यते अतोऽत्र श्रीवेङ्कटनाथदिव्यवैमवानुगुणं महोन्नतं गापुरं निवनी- यामिति चिन्तयन् तदर्थं बहुद्रव्यं बहून्मनुजांश्च दत्वा गोपुरारंभं चकृत्वा पुनरागच्छामि कार्य निर्विघ्नं निर्वत्यतामिति व्यवस्थाप्य श्रीकाञ्चीश्रीरङ्गादि दिव्यदेशेषु भगवन्तमभिवन्दमानः सेतुमपिष्ट्रा प्रतिनिवृत्तः पुनः श्रीवेङ्कटा- चलमारुह्य अर्धनिबद्धगोपुरंच दृष्ट्रा सन्तुष्टस्सन दानादिधर्मस्तत्रत्यान् जनांश्च बहुधा सन्तोषयन् कञ्चित्कालं तत्र तस्यो । तदानीं तस्य गजपतेः कदाचिद्राच्यां खप्ने कश्चन सर्पराज सम्मुख- मागत्य भो गजपने अयं श्रीशैलो मामकीनं शरीरं । अत्र महोन्नतस्य कस्य- चिगोपुरस्य बन्धनं मम महते भाराय कल्पते । ततश्च महती पीडा मे सञ्जाता । सैवा भवत्कल्पिता पीडा मम स्वामिसन्निधिं गत्वैव मया यापयितुं शक्या नान्यथेत्यभिघाय भगवद्दिव्यालयं गत्वा भगवतो वैकुण्ठ[स्य]हस्तं वेष्टयामास । ततदृशम् स्वमं दृष्ट्रा भीतभीतसवीरनरसिंहदेवोनाम गजपतिः विद्वज्जनानाहूय स्वप्नवृत्तान्तं कृत्स्नमपि विज्ञाप्य तस्यैतस्य स्वप्नस्य किं तात्पर्यमिति तान् पप्रच्छ । ततश्च ते विद्वज्जनाः भो राजन् अयं श्रीशैलः श्रीशेषावतारभूतइति श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरेषु पुराणभागेषु बहुधा उद्धृष्यतएव । भवदीयस्वमपर्या- 117 लोचनेच भवताऽत्र गोपुरबन्धनमादिशेषस्य भारविशेष हेतुत्वेन पीडाकरतया तदभिमतमित्येव प्रतीयते । ततश्च गुरुतरमारायमाणस्य महोन्नतस्य गोपुर- स्यात्र निबन्धनं नकर्तव्यमित्येव स्वमतात्पर्यमिति गजपतिं प्रत्यब्रुवन् । ततस्सराजापि भृशभीतो गोपुरबन्धनं तावतैव परिसमाप्य श्रीवेंकट- नाथस्य गोपुरनिबन्धनकैंकर्य मेतावदेवाभिप्रेतमित्यनुसंदधानः प्रसक्तादिशेषाप- चारपरिहाराय तदाकारमेकं दिव्याभरणं भगवतस्समर्पणीयमित्यभ्यर्थय- निदधौ । तदनु नागाकारं तद्दिव्याभरणं राज्ञा सपर्पितं दृष्ट्वा भगवत्परिजनाः इदं कुवा भगवतो धारणीयम् किंच नागाकारमिदमाभरणं देवतान्तरलक्षणभूतं भगवतो धारयितु- मुचितंवा नवेति संदिहानाः ततो भगवता कंचित्पुरुषमा विष्टेन भोः परिजनाः पुरा किल शेषमारुतसंवादे शेपाचलस्येहानयनार्थं मया मारुते किंचित्पक्षपातः आश्रिते खिन्नमनाः शेपो गतमदः अस्मिन् स्वावतारभूते शैले दिव्यं वर्षसहस्रं महाघोरं तपश्चरित्वा मामिह स्वयमेव आवाहयन् तल्परूपेणेव शैलरूपेणापि मामुद्वहन् मदीय निरतिशयप्रीतिभाजनीभूतो वर्तते ॥ तमेनं पुरा मयैव किंचित्वेदं नीतं पित्राखिन्नं पुत्रमिव पाणिभ्यामेव धारयन्नुपलालयामि । सर्वदेश सर्वकाल सर्वावस्थोचिताशेषशेष वृत्त्यैकनिरतः विशेषतश्चास्मिन् क्षेत्रे सर्वात्मना परिचरणपरायणो मदन्तरङ्गकिंकरो मम निरतिशयप्रियोह्यसौ शेषः । अतस्तदाकारमिदं नागाभरणं पाणावेव धार्यतामिति नियमिता भगवतः श्रीवैकुण्ठ [स्] हस्ते तद्दिव्याभरणं धारयामासुः । शेषमारुतसंवादे भगवतः शेपाचला नयन कौतुकिनो मारुत पक्षपातित्वं ततः किंचित्वेदमापन्नस्य शेषस्य भगवन्तमुद्दिश्य घोरतपश्चर्याकरत्वं शेषाचले भगवदाविर्भावहेतुत्वं भगवन्नि- रतिशयप्रीतिभाजनत्वंच पुराणसिद्धमेवावगम्यते । यथोक्तं ब्राह्मपुराणे शेष- मारुतसंवादे प्रथमाध्याये - श्रीभगवान् - 118 एवंवृत्ते विवादेतु तत्रागाद्धरिरीश्वरः । किमेतदिति तौ पृष्ट्वा शेपेणोक्तोऽतिविस्तरात् ॥ प्राहोद्वृत्तं तदा शेषं भाविकार्यं स चिन्तयन् । लोकान्तरात्मा बलदेवता यः प्राणो ममापि ह्यधिको मतोऽयम् । त्वं लोकभर्तेति महान्मदस्ते तवापि वै कर्मवहि वोढा ॥ इति भगवतो वायौ पक्षपातित्वमभिहितम् । तत्रैव द्वितीयाध्याये — शेपः ॥ a शेषो गतमदः पश्चात्तस्मिन्नेव नगोत्तमे । वायव्ये स्वामिसरसो नागतीर्थे मनोरमे ॥ नानासानुसमाकीर्णे नानापादपण्डिते । उत्तरे शिखरे पुण्ये सांन्निध्यार्थं जगत्पतेः । तपस्तेपे महाघोरं दिव्यं वर्षसहस्रकम् ॥ तपसा तोपितो देवः प्रत्यक्षः समजायत । वरं वरय भद्रेति तेनोक्तः शेष आह तम् ॥ यदि प्रसन्नो भगवन् इदं मे देहि भो वरम् । यथा शेष मदङ्गे त्वं वैकुण्ठे भुवनोत्तमे ॥ शैलाकांरेच मद्देहे नित्यमत्र वस प्रभो || इति शेषेण चोक्तस्सन् भगवान् प्रत्युवाच || पुरा विचारितं स्थानं भूमौ क्रीडास्पदं शुभम् ॥ इत्यादिना 6 एतस्मिन्नन्तरे वायोस्तव संवाद हेतुकः । गिरिरत्रागतः पुण्यस्त्वयापि तपसार्थितः ॥ 119 इष्टं प्रार्थितं पूर्वं तथास्त्विति वरं ददौ । तेन विष्णुः समायातो हित्वा वैकुण्मुत्तमम् ॥ स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ इत्यन्तेन वायुपक्षपातमूलखदभात्त्वतदधीन घोरतपश्चर्याकरत्व तद- धीनभगवदाविर्भाव हेतुत्वानि शेपस्याभिहितानि । यथोक्तरीत्या शेषमारुत- संवादवृत्तान्तो भविष्योत्तर पुराणप्रथमाध्यायेऽपि द्रष्टव्यः ॥ ब्रह्माण्डपुराण द्वितीयाध्यायेच- श्रीभगवान् — अथाह भगवाञ्चछेषमाहूय पुरतः स्थितम् । मेघगंभीरया वाचा हर्षोत्फुल्लविलोचनः ॥ अनन्त मत्प्रियो लोके नत्वदन्योऽस्ति कश्चन । तस्मान्मम प्रियं किंचित्कर्तव्यं भवतानघ ॥ श्रुतं हि भवता सर्वं नारदोदीरितं वचः । क्रीडासमुचिते देशे वस्तव्यमिति मे मतिः || तत्र भूत्वा गिरिवरो भवान् वसतु भूतले । त्वत्फणामण्डलभुवि स्थातव्यं रमया सह ॥ इत्यादिना शेषस्य भगवन्निरतिशयप्रीतिभाजनत्व तदधीनगिरिरूपा - वतीर्णत्वादिकमुक्तम् । एवं वीरनरसिंहदेवनामक गजपतिमहाराजकालप्रभृति श्रीरामानुज- मुनिकालपर्यन्तं यथोक्तहेतुना त्रियमाणैकहस्तनागाभरणमेव विराजमानं भगवन्तं श्रीनिवासं वन्दमानः श्रीरामानुजमुनिः नागाभरणधारण हेतुभूतां वीर- नरसिंहदेवनामक गजपतिमहाराजकथांच वृद्धजनकथितां श्रुत्वा श्रीशेषाचले- शस्य भगवतः श्रीनिवासस्य विशेषतः शेषप्रियत्वस्य पुराणप्रतिपन्नतया तद- धीनार्वाचीनचरित्राणामपि तदुत्तभकतया च शेषाकारदिव्याभरणधारणं उभयोरेव- हस्तयोरुचितं एकत्राधारणमनुचितं शोभाहानिकरंच | 120 अतएवहि पुरा भगवतः श्रीनिवासस्य शेपप्रियत्वं विज्ञाय पद्मावती- परिणयकाले दिव्यभूषणानि प्रदिशता आकाशमहाराजेन हस्तद्वयवारणयोग्यं नागाभरणयुग्ममेव समर्पितं नत्वेकम् । यथोक्तं भविष्योत्तरपुराणैकाद- शाध्याये- ‘नागभूपणयुग्मंच बाहुपूरादिकांस्तथा । इति । भगवतोऽस्य पप्रियत्वंच ’ अनन्तमत्प्रियो लोके न त्वदन्योऽस्ति कश्चन इति ब्रह्माण्डपुराणभाग- द्वितीयाध्यायस्थ भगवद्वचनेन, शेपे शयनशीलस्य शेषाचलनिवासिनः । सदा शेपप्रियस्यास्य श्रीनिवासस्य शार्ङ्गिणः ॥ द्वितीयदिवसे चाद्यं भूयोऽभूच्छेपवाहनम् । इति भविष्योत्तरपुराण- भाग चतुर्दशाध्यायवचनेन पुराणप्रतिपन्नैः चरित्रान्तरैश्च प्रस्फुटमवगम्यते । पूर्वमाकाशराजेन शेपप्रियस्यास्य भगवतो भावज्ञेन समर्पितं शेपाकार भूपणद्वयं कालवशात्प्रमुषितमिति व्याजान्तरेण संप्रति कथंचिदेकं भगवतेव संपादितम् । अपरंतु न्यूनं तिष्ठति तस्माद्धस्तान्तरस्यापि नागभूषणान्तरं समर्पणीयमेवेत्य- भिदधानो हस्तान्तरस्यापि शेषाकारभूषणान्तरं स्वयमेव समर्प्य ते उभे अपि नागाभरणे शोभाविशेषजननाय अङ्गदाभ्यामेकीकृत्य आश्रितजननयनमनो- हारितया समर्पयामास । अथ भगवद्विद्यालयस्थ श्रीनृसिंह भगवद्वृत्तान्त उच्यते । पुण्ये स्वामिसरस्तीरे पश्चिमे नृहरिं हरिम् । भक्त्या परमया युक्तः पूजयामास शंकरः ॥ इति स्कन्दपुराणभागान्तर्गत सुवर्णमुखरीमाहात्म्यवचनेन “ नीलकण्ठस्तु तत्तीरे ध्यायन् नृहरिमादरात् । उमयासह विश्वेशः कंचित्कालमुवास ह ’ ॥ इति वामनपुराणवचनेन ’ सद्भक्त नीलकण्ठार्च्यनृसिंहाय नमोनमः’ । इति वाराहपुराणप्रथमभागस्थैकषष्टितमाङ्कचिह्नितैकोनत्रिंशाध्यायाष्टोत्तरशतनामा-191 वलीघटकवचनेनच, स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे कंचित्कालं तपश्चर्यां कुर्वतो महादेवस्य प्रत्यक्षविपयतया प्रतिपन्नस्य नृसिंह भगवतः स्वामिपुष्करिणी पश्चि मतीरएव कस्मिंश्चिन्मन्दिरे श्रीवैखानसशास्त्रविधानेनैव समाराध्यमानस्य महादेवतपश्चर्याफलतया प्रादुर्भूतत्वाभिमानेन तत्साहचर्येण महादेवस्यापि इहप्रतिष्ठापनं कर्तव्यमिति पुरा कदाचित् शैवजनेषु विवदमानेषु तदानीं स्थलवासिभिः वैष्णवैः राजसभां गतैः अयं श्रीवेंकटाचलः श्रीवैकुण्ठादानीतः अप्राकृतः श्रीविष्णोः क्रीडाचल इति श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपरपुराणेषु समंततः उदूधुप्यते । ईशाप्राकृत श्रीविष्णुक्षेत्रे शिवप्रतिष्ठा अनुचिनेति प्रमाणोपन्यास- पूर्वकं प्रतिपादयद्भिः कथंचित्तादृशोद्यमान्निवर्तितेषु तदानीं सर्वे तत्रत्य- श्रीवैष्णवाः अयं नृसिंहदेवो लक्ष्मीवियुक्तो महोग्ररूपः तदातदा शैवजनोपद्रव- प्रसंग हेतुभूतश्च वर्तते । तस्मादयं इतः परं यथापूर्वं प्रसिद्धतरमाराध्यमानश्चेत् महाकलियुगेऽस्मिन् यथाविध्याराधनमपि न निर्वर्तिप्यते । यत्किंचिदं- शलोपेचाप्यस्य देवस्य नगरविदाहन हेतु दिव्यलोचनमहोग्रदृष्टि वेगो नोपशा- म्यति । यथोक्तरीत्या शैवजनानामुपद्रवप्रसंगोऽप्यवर्जनीयएव स्यात् । अतः अस्य आराधनादिकं संक्षेप्तव्यमिति पर्यालोच्य आराधनमेव लोपयामासुरिति कथां वृद्धजनसंकथितामाकर्ण्य श्रीरामानुजमुनिः पुराणसि- द्धस्य दिव्यसूरिदिव्यसूक्तिविषयस्य ’ सद्भक्तनीलकण्ठायेनृसिंहाय नमोनमः’ इति श्री वेंकटनाथाष्टोत्तरशतनामावल्यां पठनेन बेरान्तरवत् श्रीनिवासेन सह- प्रतिपन्नैकवस्तुभावस्य क्षेत्राधिपतेरस्य श्रीनृसिंहदेवस्य समाराधनविलोपः क्षेत्रा- भ्युदयहानिकरइति परिचिन्तयन् अस्य देवस्य स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे पृथ- गालये सत्येव यथोक्तरीत्या शैवजनोपद्रवप्रसंगस्यावकाशः श्रीवेंकटनाथदिव्या- लयएव क्वचिदस्य स्थानकल्पनेतु नैतत्प्रसङ्गावकाशः । श्रीमदानन्दनिलय- दिव्यविमानाभिमुख एवायं प्रतिष्ठापितश्चदस्य उग्रदृष्टिवेगः सत्यपि कदाचित् किंचिदाराधनसंकोचे स्वयमेवप्रशान्त स्स न किंचित्करो भविष्यतीत्यभिदधानः श्रीवेंकटनाथदिव्यालयएव ईशानदिग्भागे श्रीमदानन्दनिलयदिव्यविमाना- 16 122 भिमुखदृष्टिमेनं श्रीनृसिंहदेवं प्रतिष्ठाप्य श्रीनृसिंहदेवाचनस्थले पराभिभवो नायातीति शास्त्रार्थमपि हृदि कुर्वन् यथाविधि नित्यमाराधनं निर्वर्तयामास || अथ श्रीवेंकटाचलमार्गमध्यवर्ति श्रीनृसिंहवृत्तान्त उच्यते- मार्कण्डेयपुराणभागे द्वितीयाध्याये- आरुह्य वेंकटं शैलं मध्येमार्गं ददर्श सः । नारसिंहगुहास्थानं लोके विख्यात वैभवम् ॥ लक्ष्मीनृसिंहप्रह्लाद वरदानन्दवैभव ! | दासानुदास देवेश मांपाहि मधुसूदन ! | इति प्रणम्य शुद्धेन स्वामिपुष्करिणीं गतः, इत्यत्र शुद्धाख्येन अगस्त्यशिष्येणसह श्रीवेंकटाद्रिमारोहतः तीर्थयात्रापरस्य श्रीमार्कण्डेयमहा- मुनेः पर्वतमार्गमध्ये श्रीनार सिंहगुहास्थाने श्रीलक्ष्मीनृसिंहः प्रत्यक्षविषयः समपद्यत । तंच लक्ष्मीनृसिंहं अभिवन्द्यैव समहामुनिः ततः स्वामिपुष्क- रिणगतइत्यभिधानेन तादृशस्थानविशेषदर्शितविशेषचरित्रप्रत्यभिज्ञानाय श्रील- क्ष्मीनृसिंहस्थानं कल्पनीयमिति रामानुजमुनिः पर्यालोच्य तत्र पुराणोक्तरीत्या लक्ष्मीनृसिंहं प्रतिष्ठाप्य नित्यमाराधनं निर्वर्तयामास । अथ श्री वेंकटनाथचुबुकसमयमाणघनसारचूर्ण दिव्यालयगो- पुरद्वारनिबद्ध लोहखनित्र संबन्धि वृत्तान्तः उच्यते-

श्रीरामानुजमुनिना श्रीवेंकटनाथकैंकर्याय चोदिते अनन्तायें महत्या श्रद्धया अनितरसापेक्षमेवेदं कैंकर्यं निर्वर्तनीयमित्यध्यवस्य कठोरगर्भयाऽपि निजदेव्या सहैव पुष्पारामार्थं स्वयमेव खनित्रमादाय तटाकं [ तडागं ] खनति मृङ्गारमूढा गच्छन्त्या देव्याः श्रममसहमानस्य स्वयंतद्भारमादाय गच्छतः श्रीनिवासस्य व्यापारं स्वीयेतर निरपेक्षनिर्वर्तनीयतामनोरथविरोधिनं मत्वा कुपितेन अनन्तार्येण खनित्रेण श्रीवेंकटनाथस्य चुबुकदेशे प्रहारे कृते पश्चात् दिव्यालये चुबुकगलदुधिरधारं भगवन्तमालोक्य चकितमान से अन- 123 न्तायें अहा एपएव भगवान् वेषान्तरेण मां तथा व्यमोहयत् इति परिचिन्त्य तत्क्षणे चुबुकत्रणे विपमच्छद पुष्पधूलिं निधाय भगवन्तमपराधं क्षामयति । ततश्च भगवानाश्रितवात्सल्यजलधिः श्रीनिवासः अनन्तार्य कैंकर्यश्रद्धाभूमानम- भिवीक्ष्य संतुष्टस्सन् भो अनन्तार्य कैंकर्यश्रद्धा भूमशालिना भवता खनित्रेण कृतोऽयं मदीयचुचुकगतत्रणः किणीभूतः सन् सुचिरं मम वक्षसः श्रीवत्स इव वदनमण्डलंस्यापि एकं सुभगतमं लांछनं भविष्यति । त्वमत्र मा शोकं कृथा इति तं परिसान्त्वयन् इतः प्रभृति ईदृशवृत्तान्तप्रत्यभिज्ञानाय मदीयचुबुके सुगन्धिघनसारचूर्णः सर्वदा समर्पणीयः, येनच खनित्रेण ममायं व्रणः उदपादि तदेतत्सकलजनसंदर्शनयोग्यं मदीयालयगोपुरे क्वचिदुत्तुङ्गप्रदेशे स्थापनीयमिति स्वयमेव व्यवस्थामारचयामास ॥ ततः प्रभृति सदा प्रतिदिनमाराधनसमये भगवतः श्रीनिवासस्य चुबुके सुगन्धि वनसारचूर्ण: समर्प्यते । तदेतत्खनित्रमपि ततएव हेतोः श्री वेंकटनाथदिव्यालयगोपुरे निबद्धं सकलमनुजनयनदृश्यं समिन्वे । अथ श्रीवेंकटनाथस्य श्रीकन्यामासमहोत्सवे सप्तमदिनसाय- न्तनोद्यानविहारोत्सवे क्रियमाणाप्रदक्षिणयात्रायाः अष्टमदिनप्रातस्त्य - रथोत्सवयात्रायां क्रियमाणानन्तायजामातृभावव्यवहारस्य हेतुभूतो वृत्तान्तः उच्यते । श्रीरामानुजमुनिचोदिते अनन्ताय श्रीवेंकटाद्रौ विपुलतमं नन्दनवनं तदाधारं तटाकं च [तडागंच ] निर्माय निरवधिकपुष्पमाला समर्पण कैंकर्येण भगवन्तं श्री वेंकटनाथमानन्दयति सभगवान् श्रीनिवासः परमकारुणिकः आश्रितवात्सल्यैकजलधिः स्वाश्रितस्यानन्तार्यस्य निरवधिकपुष्पकैंकर्यं निरति- शयप्रीत्या स्वात्मना परिगृहीतमित्यंशं तदीयनिरतिशयकैंकर्य श्रद्धागर्भभाव- शुद्धिं सर्वेषां प्रकाशयितुकामः कदाचित्स्वयं परिगृहीतर राजकुमारवेषः तथाविधवेषशालिन्या निजमहिष्या श्रीपद्मावतीदेव्यासह रजनीषु तदीयं पुष्पारामं प्रविश्य स्वैरविहारकुर्वन् पुष्पपल्लव फलाद्यपचयेन तदुद्यानं व्याकूली- चकार । 134 तदनु रजनीपु क्रियमाणां पुष्पोद्यानवैयाकुलीं अनन्तायै आलोक्य कोनुवा चोरेः इत्थं कदर्थयति भगवदुद्यानमिति व्याकुलमनाः स्वयंदत्ताव- धानोऽपि चोरमलभमानः, इत्थमष्टसु दिनेषु गतेषु नवमदिनरात्र्यां कृपयैव हस्तवगतौ राजदम्पतीवेपच्छन्नौ श्रीपद्मावतीश्रीनिवासौ लतापाशेनकचनतरौ बद्धुमाकर्षन् कथंचिद्धस्तौ विमोच्य भगवति भृशकातरभावमापन्ने तदनु धाविते द्रुततरमप्रदक्षिणमेव वीधीं परिक्रम्य निजमन्दिरंप्रति पलायिते तदनु पलायितुमशक्नुवन्तीं राजमहिपीवेषां पद्मावतीं कुत्रचित् चम्पकतरौ निवध्य भर्त्सयन् तदीयवृत्तान्तं कृत्स्नमपि पृच्छन् आप्रभातं सावधानः पार्श्वएव तस्थौ ॥ सापि पद्मावतीदेवी भो अनन्ताय तं मत्पतिं त्वंगृहाण नारीमनपरा- धिनीं मुञ्च अहं ते पुत्री भवामि इतितं प्रार्थयन्ती तस्थौ । ततः प्रातःकाले सर्वेषु परिजनेषु भगवन्मन्दिरमागत्य भगवद्वक्षसि कण्ठिकालयां पद्यावतीदेवीमवीक्षमाणेपु अर्चकान्निर्वघ्नतु भगवदाविष्टेन केनचित्पुरुपेण यथावत्ज्ञापितवृत्तान्तेषु भगवदाज्ञया देवीमनन्तार्यचानेतुं उद्यानमागतेषु विदितवृत्तान्तोऽनन्तायः देवीं चम्पकतरुवन्धनाद्विमोच्य क्षाम- यित्वा कृतनित्यकृत्यः प्रागुक्तनिजवाचं सत्यां चिकीर्षु परिगृहीतपुत्रिकाभावां परिणययोग्यकन्यकादशापन्नां भगवतीं पद्मावतीं पुम्पपिटकयासह कक्ष बिभ्राणो भगवदुपकण्ठमागम्य भगवन्तं क्षामयन् देवीमर्पयामास । सच भगवान् निजांकाञ्चनमालां अनन्तार्यकण्ठे प्रीत्या अर्पयन् देवीं प्रतिजग्राह । तदनु पश्यत्सु सर्वेषु सादेवी भगवतो वक्षसि कण्ठिकायामेव यथापुरं परिगृहीतरूपा तस्थौ । तामिमां कथां शृण्वन् श्रीरामानुजमुनिः विदितपूर्वकथावृत्तान्तः श्रीनिवासस्य अनन्तायें अभिमानातिशयं विदित्वा प्राग्भगवत्कृततदीयचरित्र- विशेषप्रत्यभिज्ञापकव्यवस्थाविशेषवत् स्वयमप्येतत्कथाप्रत्यभिज्ञानाय व्यव- स्थामित्थमारचयामास ॥ इतः प्रभृति प्रतिवर्षं श्रीकन्यामास ब्रह्मोत्सवे सप्तम- दिवसे 125 सायन्तनोद्यानविहरोत्सवे प्राक्तनांप्रदक्षिणकान्दिशीकयात्राप्रत्यभि- ज्ञानाय अप्रदिक्षिणमेव भगवतो यात्रा कर्तव्या । अनन्तार्याय प्राग्रीत्या तदीयनन्दनवनयात्रासु भगवतो मालाप्यर्पणीया । अष्टमदिने रथोत्सवयात्रायां अनन्तार्येण जामातृभावनया भगवते श्रीनिवासाय नवीनवस्त्रसमर्पणमपि कर्तव्यमिति । तदा प्रभृति यथोक्तरूपा प्रक्रिया प्रतिवर्षमनुष्ठीयते । अथ धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतो दिव्यपर्यङ्कशयनभोगनिवर्तन- वृत्तान्तउच्यते- a श्री वेंकटनाथदिव्यालये प्रतिदिनं स्नपनबेरभूतस्य श्रीमत्सुन्दरस्वाम्य- परनामधेयस्य भोगश्रीनिवास भगवतएव शय्यावरतया नित्यं दिव्यपर्यङ्कतल्प भोगलीलारसे श्रीवैखानसागमोक्तविधानेन निर्वर्त्यमाने भगवान् श्रीरामानुज- मुनिः श्रीवैखानसशास्त्रे क्वचित्संहितायां विद्यमानं धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतो दिव्यपर्यङ्कशय्याभोगलीला निर्वर्तनविधिं बरत्रयपक्षे सर्वदैव श्रीकृष्णभगवत- एव शय्याबेरतयातल्पभोगलीला निवर्तनविधिंच दृष्ट्टा श्रीगोदादेव्या धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतासहैव दिव्यपर्यङ्कशय्या भोगलीलारसानुभवकांक्षिण्या दिने दिने एकैकशोऽनुसन्धेयत्रिंशद्दाथात्मकश्रीव्रताख्य श्रीकृष्ण विषयप्राबोधिक दिव्यप्रबन्धप्रणयनं अर्चावतारवितरापेक्षया श्रीवेंकटनाथे तस्या देव्याः प्रथम- मादरातिशयकारणस्य गोदाश्रीसूक्ताख्य तदीयद्वितीयप्रबन्धप्रथमगाधायामेवा- भिव्यक्ततां च पर्यालोच्य तदीयमनोरथानुगुण्येनविधानबलेनच श्रीवेंकटनाथ- एव श्रीकृष्णरूपीसन् तस्यैव दिव्यपर्यङ्कशयनभोगलीलारसं प्रदिशतीति भावनया धनुर्मासे कृत्स्नेऽपि श्रीकृष्णभगवतएव दिव्यपर्यङ्कशयनभोगलीला- रसो निर्वर्तनीयः । तदितरमासेषुतु भोगश्रीनिवास भगवतः श्रीसुन्दरस्वाम्य- परनामधेयस्य तादृशमोगलीलारसो निर्वर्तनीय इति व्यवस्थामारचयामास || तदाप्रभृति धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतएव दिव्यपर्यङ्कशयनभोगलीला- रसो निर्वर्त्यते । 126 अथ श्रीवेंकटाद्रिसमारोहण सोपानसरणीसमारम्भस्थलस्थित तिन्तृणीवृक्षमूलस्थित श्रीवेंकटनाथ दिव्यचरणारविन्दयुगलसंबन्धि वृत्तान्तउच्यते- श्रीयामुनमुनिचोदिते श्रीशैलपूर्णाय श्रीकटाद्रौ वासं कृत्वा तिसृष्वपि सन्ध्यासु श्रीवेंकटनाथमभिवन्द्य प्रतिदिनं भगवदभिषेकार्थमाकाशगंगा- तीर्थमानीय समय सततं तदीयनिरवधिकैश्वर्यसमृध्यर्थं मङ्गलाशासनैकपरायणे वर्तमाने सति श्रीयामुनमुनिना परमपदं गच्छता महापूर्णश्रीशैलपूर्ण- श्रीगोष्ठीपूर्ण श्रीमालाधरगुरुप्रभृतिषु रामानुजार्थं मया निधिवत् गोपनीयाः एकैकविशेषार्थाशाः निक्षिप्ताः । तेच यथावसरं रामानुजेनाधिगन्तव्याः सयदि मज्जीवितसमयएवे हा गमिष्यत्, सर्वानिमानंशान् मत्तवाधिगतवान् अभविष्यत् । सचास्मदीय दैवदुर्विपाकेन मज्जीवितसमये मदुपकण्टं नायातः । सचावश्यमितोऽविलम्बेनैव कालेन श्रीविष्णुमतमधिगमिष्यति स्थापयिष्यति - च तत् सकलेतरवादिदुर्धर्षम् । तदा समयमधिगम्य मया भवत्सुनिक्षिप्ता अर्थाः अवश्यमेव तं लभनीय इति शिप्यान् प्रत्यादिष्टेषु विशेषार्थेषु श्रीशैलपूर्णार्थ- निकटे वर्तमानान् श्रीरामायणविशेपार्थान् अधिगन्तुमागताय श्रीरामानुजमुनये स्वाचार्यनियमनमनुसंदधानः श्रीशैलपूर्णायः महाप्रीतिपुरस्सरं श्रीरामायण विशेषार्थानुपादिशत् । तदानीं श्रीरामानुजमुनौ श्रीवेंकटाद्रेरुपरिष्टात् वासमप- चारभयादसहमाने श्रीशैलपूर्णायिश्च स्वयं स्वाचार्यनियमितं श्रीवेंकटनाथ- नित्याभिषेकतीर्थानयनकै कर्यं नित्यश्रीनिवास मङ्गलाशासनंच विसृज्य वर्तितु- मशक्नुवन् भो रामानुजमुने प्रतिदिनं श्रीरामायणपाठार्थं तव ममच समाग - मस्थल श्रीवेंकटाद्रिसमारोहणसोपानसरणिसमारंभस्थलस्थित तिन्त्रिणीमूलगत- गण्डशैलाधः प्रदेशो भवितुमर्हति । अहं श्रीवेंकटाद्री प्रातराराधनपरिसमाप्त्य- नन्तरं भगवत्प्रसादमपि गृहीत्वा तत्रागमिष्यामि तवापि दास्यामि त्वमपि श्रीपदपुरीतः कृतप्रातराह्निकः तत्रागच्छ । ततस्तत्र श्रीरामायणपाठो भविता । यागानुयागावपि तत्रैव चाहं करिष्यामि तवापि माध्यंदिननियमजाते कृत्स्ने निर्वृत्ते पुनः पाठो भविता । ततः सायान्तनभगवदाराधनाय श्रीवेंकटाद्विमेवाहं 127 गमिष्यामि त्वंच श्रीपदपुरीं गच्छेति व्यवस्थां कृत्वा तथैव निर्वर्तयन् एकं संवत्सरं श्रीरामानुजमुनिं श्रीरामायणविशेषार्थान् स्वाचार्योपदिष्टान् यथाव- दध्यापयामास । इत्थं वर्तमानः श्रीशैलपूर्णार्थः कदाचित् श्रीवेंकटनाथं सायन्तनाराधन- काले निषेव्य गृहमागत्य रात्रौ शयनकाले भगवन्तं ध्यात्वा भगवन् श्रीवेंकट- नाथ श्रीनिवास भगवद्यामुनमुनिकटाक्षवशात् अद्य पर्यन्तं त्वं त्रिसन्ध्यमेव सेवां प्रसादयन्नवात्सी. । इदानींतु श्रीरामायणपाठनिमित्तेन माध्याह्निकाराधनसमय- सेवा दुर्लभा समपद्यते इत्यनुसंदधानः सुष्वाप । तदनुलब्धनिद्रः श्रीशैल- पूर्णायः रात्रौ संजाते स्वप्ने भोः श्रीशैलपूर्ण तव माध्याह्निकसमाराधनसेवा - मपि प्रादिशत्वं शोकं माकृथाः इति संमुखस्थितेन श्रीवेंकटनाथेन अभिहितः- सन् प्रातः प्रबुद्धौ यथापुरमेव गगनगंगातीर्थादमिपेक तीर्थमानीय समय भगवतः प्रथमाराधनसमयसेवामपि लब्ध्वा ततः श्रीरामायणपाठप्रदानाय पर्वतोपत्यकातिन्तृणीमूलगण्डशैलमागतस्तत्रागत्य निरीक्षमाणाय रामा- नुजमुनये श्रीरामायणं पाठयन्नवात्सीत् । ततो मध्याह्नसमये समन्ततो मृगमदकस्तूरीघनसारकुङ्कुमकुसुमबहुलपरिमल घुमुघुमितदशदिशौ चन्दन- कुसुमतुलसीदलपटलसत्कृतौ श्रीवेंकटनाथदिव्याघ्री तत्रत्यगण्डशैलो परि प्रादुरभूताम् । ततश्च श्रीशैलपूर्ण श्रीरामानुजमुनी समंतत: परस्परं तं दिव्यपरिमलं जिवन्तौ किमेतदिति विचारयन्तौ सद्यः समुत्थितौ समंततः पश्यन्तौ तत्रत्य- गण्डशैलोपरि यथोक्तवेषौ श्रीवेंकटनाथदिव्याङ्क्षी सविस्मयं ददृशतुः । इत्थं प्रादुर्भूतौ भगवद्दिव्याङ्घ्री संपश्यन् श्रीशैलपूर्णार्यो निजस्वमवृत्तान्तमपि रामा - नुजमुनये निवेद्य तेनसह प्रहृष्टान्तरङ्गो बभूव । ततस्तावुभावपि संजातविस्मयौ स्वयंव्यक्तं तत् दिव्याङ्घ्रियुगलं निपेव्य तद्धस्तात् तस्मिन्नेव गण्डशैले तेनाङ्घ्रियुगलेन एकशरीरतया दिव्य- सूरीनवतार्य तत्र दिव्यालयमपि कंचिन्निर्माप्य प्रतिष्ठानादिकमपि श्रावैखान- सागमोक्तविधिनैव निर्वर्त्य तीर्थप्रसादान्वयमपि कृत्वा तमपि तिन्तृणीवृक्षं 128 अस्वप्नचिञ्चातरुसमानवेषं भगवदिव्याङ्घ्रिप्रादुर्भावतः प्रागेव तदर्थं कृत- संनिधानं भगवन्तमनन्तमेव मन्वानौ ततः कतिपयकालेन तद्दिव्याङ्घ्रियुगल- संनिधावेव श्रीरामायणग्रन्थप्रवचन समापनशान्तिमपि निरवर्तयताम् । ततः परमकारुणिको भगवान् रामानुजमुनिः कलौ वेंकटनायक, इतिप्रसिद्धवैभवं, “ विशेषतः क्रूरकलौ नराणां पापात्मकानां परपीडकानाम् । भूगोलमध्ये द्रमिडेच पुण्ये श्रीवेंकटाद्विर्गतिरेव नान्यः श्रीवेंकटेशरहस्याध्या- इति श्रीभविष्योत्तरपुराणान्तर्गताशीतितमाङ्कचिह्नित यवचनोक्त सुप्रसिद्धवैभव श्रीवेंकटाचलशिखराधिष्ठितं कलौ पुनः पापरताभिभृते समुद्रभूवाश्रितवत्सलत्वात् । अर्चात्मना सर्वजनान् सुगोप्तुं विश्वाधिको वेंकट भूधरेन्द्रः ॥ इत्यादि वचनोक्तरीत्या वर्णाश्रमभेदमन्तरेण सकलमनुज संरक्षणार्थं मवतीर्णं श्रीवेंकटनाथमभिवन्द्य धन्यतां प्राप्तुं स्वरूपयोग्यतायाः सर्वेष्वविशिष्टतया पञ्चमवर्णस्थभगवद्दासानामशेषाणामन्येपांच अनहविरवर्णजानां श्रीवेंकटा- चलारोहणाधिकारायोगेन ते सर्वेऽपि श्रीवकटाचलदक्षिण शिखरदरीस्रावि- ब्राह्मणवर्णादिसंबन्धिसुप्रसिद्ध तीर्थपञ्चके चरमे चण्डालतीर्थे नाताः शुद्धवसनास्सन्तः तदिदं स्वयंव्यक्त श्रीवेंकटनाथदिव्याङ्घ्रियुगलं संनिकृष्य निपेव्य प्रदक्षिणप्रणामादीन् कुर्वन्तो धन्यास्समुज्जीवन्त्विति व्यवस्थामार- चयामास ॥ एवं श्रीवेंकट गिरियात्रां कुर्वन्तः सर्वेऽपिजनाः श्रीवाराहपुराण प्रथम- भागस्य द्विषष्टितमाङ्कचिह्नित त्रिशाध्याये - घुप्यन्तरसङ्घशश्योच्चैर्गोविन्देति पुनः पुनः’ इति पुरा सूतमुखश्रुत श्री वेंकटगिरिमाहात्म्यानां तद्भिरियात्रार्थं प्रस्थितानां महर्षीणां भगवन्नामान्त- राण्युपेक्ष्य सदा गोविन्दकीर्तनमित्युक्त श्रीगोविन्द नामधेयस्यैव उच्चैः स्वरेण घोषणपूर्वकं श्रीवेंकटगिरियात्राकरण प्रतिपादनदर्शनेन संप्रत्यस्य श्रीवेंकटाचलस्य 129 मध्ये प्रसक्तदेवतान्तरसंवन्धित्वप्रवादभञ्जनाय तदेव श्रीगोविन्दनामधेयमुचैः- स्वरेण मुहुर्मुहुः घोषयन्तः तेनच श्रीवेंकटाचलोऽयं श्रीविष्णुक्षेत्रमेवेति पण्डित- पामरसाधारण्येन सर्वजनेभ्यः ख्यापयन्तः सुदूरात् भगवत्सेवाकांक्षया समागच्छतां सेवार्थं परमकरुणया गिरेरुपत्यकायामेवाविभूतमिदं चरणार- विन्दद्वयं निपेव्यैव श्रीवेंकटाचलं समारोहन्तु भगवत्सेवार्थमितिच व्यवस्थां सः रामानुजमुनिश्चकार ॥ अथ श्रीवेंकटनाथदिव्यालये विराजमानस्य श्रीसीतालक्ष्मण हनुमत्सुग्रीवाङ्गदसमेतस्य श्रीरामचन्द्रस्य संबन्धी वृत्तान्तः उच्यते ॥ पुराखलु । कृतमालानदीतीरे विश्वभरकृते हरिः । आविरासीद्रवरो विभीषणभयापहः ॥ इति वासिष्ठरामायणोक्तरीत्या कृतमालाख्यनदीतीरे दक्षिणमधुरानगरीतः प्रतीच्यां दिशि कलविकावतारनाम्नि नगरे विश्वभर नामनि महामुनौ श्रीरामस्य : आनयैनं हरिश्रेष्ठ दत्तमस्याभयं मया ८ , इत्युक्त श्रीविभीष- णाभयप्रदान चरित्र श्रवणविद्धहृदये श्रीविभीषणाभयप्रदानसमयसंनिवेशविशेष- विशिष्टं श्रीरामं साक्षात्कर्तुं तमुद्दिश्य तपश्चर्या कुर्वाणे सति सभग- वान् श्रीरामः तस्मिन्महामुनावाश्रिते कृपापरवशः कदाचित्स्वमे तस्मै स्वात्मानं लक्ष्मणंच उभौ धनुर्धरौ स्वनिकटे ‘विभीषणकृते सर्वं विज्ञाप्य हरिपुंगवः । यथेष्टं कुरु राजेन्द्रेत्युच्चरन्नञ्जलिं व्यधात् इत्युक्तरीत्या सुग्रीव - महाराजं श्रीविभीषणार्थं वक्तव्यान्युचितवाक्यानि विज्ञाप्य मया विज्ञापनीयं विज्ञापितम् इतःपरं यथामनोरथं त्वं कर्तुमईसीत्यभिधाय अञ्जलिहस्तं अन्तिके स्थित्वा सेवमानं हनूमन्तंच विभीषणपरिग्रहार्थं सएषदेशः कालश्चे- त्यादीनि समुचितवचनानि संनिकृष्याभिदधानं तिष्ठन्तं अङ्गदंच ’ वालिसूनु- महातेजा विभीषणमुपस्थितम् । दर्शयन्तं तदाकाशे निर्दिश्योद्धृतपाणिना, इत्युक्तरीत्या खस्थंविभीषणमङ्गुल्या निर्दिश्य प्रदर्शयन्तंच स्थितं दर्शयन् वासिष्ठरामायणोक्त यथोक्तवेषानिमान् सर्वान् सम्यक् साक्षात्कारयामास || 17 130 स विश्वंभरो महामुनिः इत्थं स्वप्ने स्वमनोरथानुगुणसंनिवेशविशेप परिजनविशिष्टं श्रीरामं स्वेनैव कृपया प्रदर्शितं सपरिवारम् साक्षात्कुर्वन् प्रबुद्धः तस्मिन् स्थानविशेषे तथाविधपरिजनविशिष्टं श्रीराममर्चारूपेणावताय समाराधयन् अभिमतां सिद्धिमलभत । ततःप्रभृति तस्मिन् स्थले समारा- ध्यमाने यथोक्तपरिवारसमेते श्रीरामे कदाचित् तस्मिन् कलविकावतारनगरे- कस्मिंश्चिन्महाकलहे प्रसक्ते कस्मैचिद्भक्ताय भोः मामद्य श्रीवेङ्कटाद्रिं सपरिवार नयेति स्वप्नं प्रदिशति सच भक्तस्तं सपरिवारमेव नयन् श्रीवेङ्कटादेरुपत्यकायां तिन्त्रिणीवृक्षमूलस्थ गण्डशैलसन्निधौ श्रीरामायणप्रवचनपरायणयोः श्रीशैलपूर्ण- श्रीरामानुजमुन्योः तदनीं श्रीविभीपणाभयप्रदानघट्टं विचारयतो सविधं निनाय । तौच श्रीशैलपूर्णाय श्रीरामानुजमुनी अचिन्तितमागतांस्तान् श्रीरामलक्ष्मण सुग्री - वहनुमदङ्गदान् श्रीविभीषणाभयप्रदानदशासमुचितवेपानभिवीक्षमाणौ तेपा- मस्थानागमनकारणादिवृत्तान्तमपि श्रुतवन्तौ भृशसन्तुष्टौ नूनमेते यथा पुरा विभीषणमभयप्रदानेनानुजगृहु: तथैव तद्भयप्रदानघट्टमेव विचारयतोरावयोः अप्यभयप्रदानमेव चिकीर्षवस्तदनुगुणलक्षणास्समायाता इत्यनुसन्धानौ तस्यैतस्य श्रीविभीषणाभयप्रदानकारिणः श्रीरामस्य पुरा रावणभवनागत- श्रीजानक्या समावेशवदिहापि श्रीजानक्या समावेश सम्पादनीय इति मन्वानौ श्रीमती जानकीदेवीं अर्चारूपेण शुभदिने शोभनमुहूर्ते अवतार्य यथाविधि सर्वाश्चैतान् श्रीवैखानसागमोक्तविधानेन संप्रोक्ष्य श्रीजानकी श्रीरामयोः यथाविधि विवाहमङ्गलोत्सवमपि निर्वर्त्य मङ्गलाशासनेन तदीयसतताराधनाभिवृद्धिं आशासानौ- मथितं दुग्धां भोनिधिमतिशय्य च कालनेमिमुत्तीर्य । क्षुभितेन्द्रयनुजसहायी भवितुं समुपेत्य राघवीभूय || निविडान् सप्तच वृक्षान्विध्वा वाणेन वेङ्कटं गन्तुः । पत्युः पादावेवप्राप्य प्रतिवासरं समाश्वसते || इत्येवमर्थ श्रीमच्छन्दोवृत्ताख्य श्रीभक्तिसारदिव्यसूरिसंहितांस्यैकाशी- तितमगावां सत्यां चिकीर्षन् श्रीवेङ्कटाद्रौ श्रीश्रीनिवास भगवद्दिव्यालयएव तान्वि -131 राजमानान् कृत्वा प्रतिवर्षमेतयोरेतं विवाहमङ्गलोत्सवं श्रीरामनवमी समनन्तर- दिवसे विधातव्यं व्यवस्थाप्य नित्याराधनंच निर्वर्तयामासतुः । अथ श्रीवराहभगवत्संबन्धि वृत्तान्त उच्यते ॥ पाद्मपुराणभागस्थैकोनत्रिंशाङ्कचिह्नित षष्ठाध्याये - गोक्षीरैर्हेमकुम्भस्थै र्वल्मीकविवरोदरम् । अनुस्यूताच्छिन्नधारै रभिषेक्तुं प्रचक्रमे ॥ क्रियमाणेऽभिषेकेतु वल्मीकविवरान्तरात् । आविर्वभूव भगवान् वराहवपुरीश्वरः || इत्यादिना प्रतिपादितवैभवस्य एवं प्रायशः सर्वेष्वेव श्रीवेंकटाचल माहात्म्यपरपुराणभागेषु प्रतिपादितसुप्रसिद्धवैभवस्य श्रीस्वामिपुष्करिणी पश्चि- मतीरे विराजमानस्यास्य श्रीवराह भगवतः श्री. श्रीनिवास भगवतः प्रागेव श्रीवेंकटाचले कृतसंनिधानत्वेऽपि ब्रह्मादिभिः श्रीश्रीनिवास भगवतएव इतः पूर्वं प्रबलमहोत्सवादीनां निर्वर्तनस्य पुराणप्रतिपन्नतया अधुनातस्यैवोत्सवादीनां क्रियमाणतयाच तदीयोत्सव संकोचकरणायोगात् । रम्यावल्यन्तरे देवं बलिहोम विवर्जितम् । आराधयेदप्रधानं नकुर्यादुत्सवादिकम् ॥ इति श्रीवैखानसशास्त्रानन्दसंहितावचनेन एकस्मिन् क्षेत्रे एकरथ्या- बल्यर्चनान्तरालस्थितयोः द्वयोर्देवयोः समप्राधान्येन बलिपीठाचन नित्य होम- महोत्सवादीनां अकर्तव्यतायाः द्वयोरेकस्य अप्रधानीकृतस्य बलिहोमविवर्जित नित्याराधनमात्रस्य कर्तव्यतायाश्च प्रतिपन्नत्वाच्च, अस्य श्रीवराहभगवतो बलिपीठाचन नित्य होममहोत्सवादीन्विना त्रिसन्ध्यमर्चनादिकं परं कर्तव्यम् । तदपि ब्राह्मपुराणे अष्टमाध्याये - उवाच वचनं देवं सर्वलोकस्य पश्यतः । वराह तीर्थनाम्नाच भागोऽयं प्रथितो भवेत् ॥ योऽत्रायाति हरिं सोऽत्र नास्नात्वैवाशुचिर्नमेत् ॥ वादे- 132 वराहदर्शनात्पूर्वं श्रीनिवासं नमेन्न च । दर्शनात्प्राग्वराहस्य श्रीनिवासो नतृप्यति ॥ इति कृत्वा व्यवस्थांस परमेष्ठी पितामहः । दृष्ट्राऽथ श्रीनिवासच स्तुत्वाच विविधैः स्तवैः ॥ पादौ प्रगृ देवस्य ययाचे वरमुत्तमम् । मत्स्थापितवराहस्य पूर्वं स्यात्पूजनं हरे || दर्शनस्नानदानाद्यैरित्युक्तोऽथ श्रियःपतिः । तथास्त्विति वरं दत्वा कारयामास तत्तथा ॥ इति वचनैः । ततो निषादं तंप्राह किटिरूपी हरिः स्वयम् । पूर्वं सेव्यं विमानं मे तीर्थंच श्रीनिवासतः । ततः प्रभृति तत्तीर्थं पूर्वसेव्यं बभूवह ॥ इतिवचनेन भविष्योत्तरपुराणे पञ्चमाध्याये श्रीवराह भगवच्छ्रीनिवास भगवत्सं- दैवेन दृष्टवानस्मि त्वामद्येह धराधरम् । अत्रैव निवसामीति सङ्कल्पो मम वर्तते ॥ स्थलं देह्यवनीकान्त ! यावत् कलियुगं भवेत् । इति तेन सविज्ञप्तो वराहवदनो हरिः || उवाच वचनं देवः स्थलं मौल्येन गृह्यताम् । इति वाक्यं ततः श्रुत्वा प्रोवाच मधुरं वचः ॥ प्रथमं दर्शनंच स्यान्नैवेद्यं क्षीरसेचनम् । इदमेव परं द्रव्यं ददामि करुणानिधे || दास्यामि यत्ते भूकान्त तदङ्गीकुरु माधव । वरं द्रव्यमिदं तात कृपां कुरु कृपानिधे ॥ इत्युक्तो हरिणा पोत्री हरये स्थानकांक्षिणे । तदा ददौ स्थलं पादशतमात्रं रमापतेः ॥ 133 इति वचनैश्च श्रीवेङ्कटनाथात्प्रागेव कर्तव्यम् । यात्रापरैः तदीयतीर्थ- विमानादिसेवनमपिच प्राक् कर्तव्यं इति व्यवस्थां कृत्वा तदानीं श्रीवराह- भगवत उत्सवमूर्तिमध्यवतायै प्रतिष्ठाप्य एकस्मिन् दिने अस्याध्ययनोत्सवो निर्वर्तनीय इति । श्रीवेङ्कटवराहाय स्वामिपुष्करिणीतटे । श्रवण तुलामा से प्रादुर्भूतात्मने नमः || इत्युक्त तुलामासश्रवणे श्रीवराहदेवावतारदिव्यक्षेत्रभूते श्रीवराहजय- त्यांच विशेपोत्सवोनिर्वर्तनीय इतिच भगवान् रामानुजमुनिः व्यवस्थापयामास ॥ अथ श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालयसंबन्धि सर्वकार्यनिर्वाहकप्रधान- पतित्वलक्षण पारपत्याधिकारवाहिनः श्रीवैष्णवस्य मर्यादाविशेषनिर्वत- नवृत्तान्त उच्यते || श्रीवेङ्कटनाथाभिमानान्तर्भूते श्रीपदपुरीदिव्यदेशे क्रिमिकण्ठ चोलोपद्रव- व्याजेन श्री चित्रकूटाधिनाथे श्रीगोविन्दराजे समागम्य श्रीवेङ्कटनाथदिव्यैश्वयेण स्त्रीय सकलोत्सव भोगसाम्राज्यमनुभवति, श्रीवेङ्कटाद्रिश्रीपद पुर्योरुभयोरेकदिव्य- देशताया व्यवस्थापनानन्तरं श्रीवेङ्कटाद्री भगवद्दिव्यालये प्रतिदिनं रात्रौ भगवतः पर्यङ्कासन भोगावसाने भगवदाराधकः श्रीशठकोपं प्रगृह्य छत्रचामरोप- चारसहित द्वारसम्मुखं श्रीकृष्णमण्डपं समानीय दक्षिणाभिमुखस्तिष्ठन् परिचारकैः भगवतः कृपाप्रवहति भोः श्रीवेङ्कटनाथ श्रीचित्रकूटाधिनाथ सर्वकैकय- धुरन्धर श्रीवेङ्कटाद्रिदिव्य संस्थान सर्व कार्य निर्वाहकविष्वक्सेनेति बिरुदमभिद- धानैस्समाहूतस्य एषोहमस्मि दासइति सन्निधिमुपगतस्य श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालय पारपत्याधिकारवाहिनः श्रीवैष्णवस्य भगवच्छेषवस्त्रे मस्तके निबध्यमाने श्रीशठ- कोपप्रदानलक्षणसपर्यं कुर्यात् । तदनन्तरमेवच भगवन्मन्दिरकवाट बन्धन- मुद्राकरणादिपूर्वकं मन्दिरकार्यसमापनं कार्यमिति व्यवस्थामपि भगवान् रामानुजमुनिरारचयामास || इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेङ्कटाचलेतिहासमालायां पञ्चमस्तबकः ॥ अथषष्ठस्तवकः ॥ ॥ अथ श्रीशैलपूर्णीर्यवत्तान्त उच्यते ॥ पुराखलु भगवान् यामुनमुनिः सकलतन्त्रपारावारपारीणः श्रीरङ्गदिव्यक्षे- त्रमध्यासीनो निजान्तेवासिभिः सकलवेदान्तरहस्यपारदृश्चभिः बहुभिः श्रीवैष्णवैः सह सकलशास्त्रार्थप्रवचनपूर्वकं परमवैदिक सिद्धान्तशब्दितं श्रीवैष्णवदर्शन वर्धयन् श्रीरङ्गनाथमङ्गलाशासनैकपरायणः तदीयगुणानुभवकैर्यप्रवणो वभूव । तदानीं कदाचित् तस्मिन् यामुनमुनो श्रीमुखसूक्ताभिख्यायां श्रीपराङ्कु- शदिव्यसूरि द्राविडब्रह्मसंहितायां तृतीयकाण्डे तृतीयश्रीमुखसूक्तमनुसंधाने तदर्थांनुसन्धानविद्धहृदये श्रीपराङ्कुशदिव्यमूरिणा प्रपन्नजनकूटस्थेन श्रीवेङ्कटनाथे किल स्वरूपानुरूपा पुष्कलापपत्तिरनुष्ठिता । परमपुरुषार्थभूतं कैंकर्यमपि चैहेव प्रार्थितम् । परमप्राप्यभूतपरमपदवासिनोऽपि नित्यसुरयोऽत्रैवकिल भगव- दाराधनार्थान् श्लाध्यान् पुप्पतीर्थदीपधूपादीन् सादरमहा समानीय सम- र्पयन्तः कृतार्थतां लभन्ते । अस्मिन् दिव्यदेशे भगवदभिषेकार्थं सुगन्धि दिव्यतीर्थं विलक्षणांश्च पुष्पादीन् समर्पयन् भगवन्तमानन्दयितुमिच्छामि ।. कथमीदृशं कैंकर्यं मन्दभागधेयस्य मम सुलभं भविष्यतीत्यभिधाने परमस- त्वगुणपरिपूर्णः श्रीशैलपूर्णाऽयं तदन्तेवासिष्वन्यतमः स्वयं तन्मनोरथपरिपूरणाय तत्प्रतिनिधितया तदभिप्रेतं कैर्यं कर्तुमुद्युञ्जानः तदनुज्ञांच लब्ध्वा श्रीवेङ्कट- गिरिमासाद्य वासं कुर्वन् भगवदभिषेकार्थं पवित्रतमं भोग्यतमं आरोग्यनिदानं अघविनाशनपुण्यतीर्थसलिलं भक्त्या श्रीसूक्ताख्य कलिवैरिदिव्यसूरि द्राविड - संहितामनुसन्दधानः सादरमनुदिनमानीय समर्पयन् पुष्पादींश्च यथाशक्ति समर्पयन् भगवन्तमानन्दयन्नासीत् । इत्थं श्रीशैलपूर्णायण परमभक्तिसम्पन्नेन सादरमनुदिनं क्रियमाणमघ-. विनाशनतीर्थादभिपेकार्थतीर्थानयनकैकय स्वात्मना परमप्रीत्या परिगृह्यत 135 इत्यमुमंशं सर्वे जना अवगच्छन्त्विति परिचिन्तयन् भगवान् श्रीवेङ्कटनाथः कदाचित्परिगृहीतव्याधाकारो धनुष्पाणिः पापविनाशतीर्थात् पावनभोग्यं भगवदभिपेकतीर्थं सादरमानयन्तं श्रीशैलपूर्णार्थं मध्ये मार्गमभिगम्य हे तात तृषार्तोस्मि तीर्थं मे देहि इति पृच्छन् तस्मिंश्च रे रे व्याध श्रीवेङ्कटनाथार्थं मयानीयमानमिदं दिव्यतीर्थं न मनुष्यार्हमिति तं व्याधं प्रत्याख्याय श्रीकलि- वैरिदिव्यसूरि संबन्धि महाश्रीसूक्तानुसन्धानपूर्वकं भगवदनुभव जनितहर्षप्रकर्षेण तीर्थकुंभं नयत्येवसति स्वयं तत्पृष्ठतोऽनुगच्छन् धनुस्संहितशरेणातिलाघवेन तं कुंभं पृष्ठभागे विद्धा छिद्रं कृत्वा लघुधारारूपेण तस्माच्छिद्रात् निस्सृतं कृत्स्नं तीर्थं पपौ । स च श्रीशैलपूर्णायैः कलिवैरिदिव्यसूरि श्रीसूक्तानुसन्धानं कुर्वन् तत्प्र- तिपाद्यभगवद्गुणगणानुभव निर्मम हृदयो व्याधरूपिणो भगवतः किञ्चिदपि कृत्य- मजानन्नेव किञ्चिद्दूरं गत्वा ततस्तीर्थक्षरणेन शनैरशनैः लघूभवन्तं तीर्थंकुम्भमप- गततीर्थमवगच्छन् किमिदमिति पृष्ठतोमुखमावलय्य तीर्थधारां पिवन्तं व्याधमा- लोकयन् रे रे व्याध मन्दभाग्य भगवदर्थं नीयमाने तीर्थे किमर्थमित्थं द्रोहमका- . पीरिति तं गर्हयन् हे तात मा त्वं विचारं कृथाः इह सन्निधौदिव्यं तीर्थं दर्श- यामि ततो भगवदर्थं तीर्थं नयेति वदता तेन व्याधेन पुरो गच्छता सन्दर्शितस- रणि: आकाशगङ्गातीर्थं प्रापितः तदानीं तत्प्रदेशे तीर्थे अनुपलभ्यमाने ततस्त- स्मिन् व्याधे निजधनुर्मुक्तेन केनचित् तृणेन शरायमाणेन तत्रत्यं किंचन शैलभृङ्ग विध्वा तत्र लग्नं शरमाकृष्य तदनुप्रपातिनीमतिजवेन सम्पतन्तीं अच्छाच्छ- धारां गगनगङ्गानदीं प्रदश्य हे तात वियद्गङ्गानदीषा भगवतः प्रियतमाचेयं । इतः प्रभृति इतएव मह्यं तीर्थमनुदिनमानयेति निजमीश्वरत्वं ज्ञापयित्वाऽन्तर्हिते तदिदमाश्चर्यमालोक्य अहो भगवतः श्रीवेङ्कटनाथस्य आश्रितजनविषये अत्यद्भुतोऽयं लीलारस इत्यनुसन्दधानः ततस्तस्यां गगनगङ्गानद्यां कुम्भे तीर्थमापूर्य यथापूर्वं तीर्थकुम्भमानीय श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालये भगवत्सन्निधौ निदधौ ॥ ततः श्रीवेङ्कटनाथोप्य चकमाविष्टस्तन्मुखेन - 136 भोः श्रीशैलपूर्णाय भवदानीत पावन भोग्यतम दिव्यतीर्थेन मध्येमारी - मेव मत्तृपाशान्तिः सञ्जातेति वदन् श्रीशैलपूर्णाार्यचानन्दयन् एतदीयमभिपेक- तीर्थानयनकैर्यं स्वस्य निरतिशयप्रीतिकरमिति सर्वस्मै लोकाय सम्यक् आवेदयामास । ततः श्रीशैलपूर्णार्याप्यनेनाभिपकतीर्थानयनकैर्येण सञ्जातनिरतिशय- कृपा शीतलकटाक्षपातमनुसन्दधानो धन्यधन्यमात्मानं मन्यमानः ततः प्रभृति तस्मिन्नेव कैङ्कर्ये भृशमभिनिविष्टः आकाशगङ्गातार्थादेव नित्यं भगवदभिषेक- तीर्थमानीय समर्पयन् भगवन्तं सन्तोषयन्नवात्सीत् । अयं किल परमसत्वशमदमाद्यात्मगुणपरिपूर्णः श्रीशैलपूर्णायः स्वानु- रूपरूपगुणशालिनः स्वाभिमानकुमारस्य कुमारश्रीशैलपूर्णइति नामधेयादनन्तरं महाश्रीशैलपूर्ण इति श्रीया मुनमुनिनियमनेन श्रीवेङ्कटाद्विमागत्य निरन्तरवास कृत्वा भगवत्कैर्यैकपरायणतया वर्तमानो व्याधरूपेण भगवता तातेत्यामन्त्रणेन श्रीशैलनाथतात गुरुरितिच प्रसिद्धनामयो वभूव । इत्थं भगवदभिषेकतीर्थानियन कैंकर्यैकपरायणस्य ततएव निरतिशय भगवत्प्रीतिभाजनीभूतस्य परमभागवतोत्तमस्य श्रीशैलपूर्णार्थस्य दिव्यचरणप्रव- हृदयैरार्येरनुसन्धोयमानांस्तदीयकै कर्य तत्सीतभगवन्निरतिशयानुग्रहकार्याद्य- भिव्यञ्जकाः श्लोकाः ॥ तानेति संबोध्ययमञ्जनाद्रावानीयमानाजलपूर्ण कुंभात् । पपौ जलं सादरमम्बुजाक्षः श्रीशैलपूर्णाय नमोस्तु तस्मै ॥ क्रुद्धात्पापविनाशपूरितपयः कुम्भंदधानं शिर- स्यायान्तं शचराकृतिः पथि हरिः श्रीशैलपूर्ण गुरुम् । तातेत्यर्थितवानदत्त उदके पीतं शराघाततः कुम्भं छिद्रयता तथा तदुदकं श्रीनायकेनामुना || खिने श्रीशैलपूर्णत्वथ पयसि हृते तद्विषादानिपादा- कारः कारुण्यतस्तं करतलमवलम्व्यानयन्नञ्जनाद्रो । 137 बाणेनोद्राव्य गंगां गगनसुरनदी वेंकटेशप्रियेयं तत्तोयं मेप्रदद्या दनिशमिति वदन्नन्ततोऽभूददृश्यः ॥ इत्येवं रूपा इति । तद्विषयः शिष्यैर्नित्यानुसन्धय आचार्य मन्त्रः पितामहस्यापि पितामहाय प्राचेतसादेशफलप्रदाय | श्रीभाष्यकारोत्तमदेशिकाय श्रीशैलपूर्णाय नमो नमस्तात् । इत्येवंरूप इति तदीयं दिव्यावतारनक्षत्रं मेवमास स्वातीति । श्रीमल्लक्ष्मणयोगीन्द्र श्रीरामायण देशिकम् । वन्दे श्रीशैलपूर्णा मेपे स्वाती समुद्भवमिति ॥ तद्विषयं तदीयपद्यमितिच इहानुसन्धेयम् । अस्य खलु श्रीशैलपूर्णस्य रामानुजाख्ये स्वकुमारे विपन्ने ततः स्वानुरूपरूपगुणशाली ततएवहेतोः कुमार श्रीशैलपूर्णइति नाम्ना विख्यातो मित्रतातापरनामधेयो निखिल वेदान्तार्थवेत्ता कश्चिदाभिमानिकः स्वीकृततनयः आसीत् । निरतिशयभगवद्भक्तिशालिनि स्वानूरूप सकलात्मगुणशालिनि तस्मिं - स्तनये परमप्रेम्णा सर्वदा तातेत्येव तदामन्त्रणात् तातइतिसंज्ञायाः, निखिल - वेदान्ततत्ववेदिनोऽस्य कदाचित् वादिविजयकाले मित्रतया परिग्राह्यतायाः श्रीवेंकटनाथेन श्रीभाष्यकारंप्रति स्वमे अभिधानात् ततो भाष्यकारेणापि सर्वलोकोपकारक मायावादिविजयानुकूलतया भगवता निर्दिष्टस्यास्य श्रीरौ - लपूर्णतनयस्य सर्वलोकमित्रतयैव ख्यापितत्वान्मित्रसंज्ञायाश्च द्वयोस्समावेशेन मित्रतातार्य संज्ञाह्यस्य सुप्रथिता संबभूव ॥

एतद्विषयानपि श्लोकानिमान् जगुरार्या:- श्रीमद्भाष्यकृतोद्यभेदकथकैर्वादे पणे प्रस्तुते साम्यैक्यश्रुतिभेदवाक्य हृदयान्युक्त्वा निशीथे हरिः । मित्रं भाष्यकृते जगाद यमयं सर्वस्वमित्रं जगौ तं श्रीभूधरपूर्ण पुत्रमवरं श्रीशैलपूर्णं भजे ॥ १ ॥ 18 138 भारद्वाजकुलाव्धीन्दुं प्रज्ञाभक्त्यमृतार्णवम् । श्रीशैलपूर्ण तनयं मित्रतातगुरुं भजे ॥ २ ॥ श्रीमद्वेकटनायकस्य शबराकारस्य वाक्यात्परं - तातेत्याह्वयतो हि यस्य महिमा लोके प्रसिद्धिं गतः । तत्तातस्यच तातभूतमपरं श्रीशैलपूर्ण गुरुं इत्थंभूत भारद्वाज कुलीन माश्रितनिधिं प्रज्ञानिधिं संश्रये ॥ ३ ॥ इति । सुप्रथितगुणगणशालिना मित्रतातापरनाम्ना स्वत- नयेन कुमारश्रीशैलपूर्णेन सह महाश्रीशैलपूर्णायः स्वाचार्यभूतयामुनमुनिनिय- मितं भगवदभिपेकतीर्थानयन कैंकर्यं सादरं कुर्वन् किंचित्कालानन्तरं तत्तन- यपुरस्सरमेव परमं पदं भेजे । सच श्रीशैलपूर्णायः परमपदं जिगमिषुः स्वाराध्यं भगवन्तं नवनीतहतं श्रीकृष्णं समुद्घाटितालयद्वारकवाटं अपसारित तिरस्करिणीकंच कारयित्वा स्वात्मानं तस्य सम्मुखं संनिधाप्य बद्धाञ्जलिः ‘छायया सह मणिवर्णममुञ्चमहमित तव । चञ्चपुटान्त मधुरहविरयितारं गवेपयस्व ’ ॥ इति श्रीपरांकुशदिव्यसूरि श्रीमुख सूक्त्याख्य द्राविडब्रह्मसंहिताप्रथमकाण्ड चतुर्थश्रीमुखकाष्टमगाधोत्तरार्थमनुसंधानः भगवन् इतःपरं भवतो विम्बाधरे दिव्यवक्तत्रारविन्दे श्लाघ्यहविस्समर्पयितारं गवेषयस्व गवेपय- स्वेति कथनयोग्यदशापन्नोऽहं गच्छामीति विज्ञाप्य भगवन्तं श्रीवेंकटनाथ ध्यायन् भगवन् अद्य यावदाचार्यनियमनानुरोधेन भवदभिपेकतीर्थानयन- * कैर्यं यथाशक्त्यका इतःपरं तादृशकैकर्यकर्तारं पयस्व । भवदीय परम- कृपाकटाक्षेण भवदीयदिव्यभूतिं गन्तुमभ्यनुजानीहि दासमिति प्रार्थयन् सर्वाश्च भगवत्परिवारान् भागवतांश्च क्षामयन् द्वयानुसन्धानैकपरायणः स्वाचार्यदिव्यचरणारविन्दद्वन्द्वंच परमपदप्रासादार्चिरादिमार्ग परमनिश्रेणीसो- पानपङ्क्तिसमारोहणप्रधानपरिकर भूतमनुसंधानो नित्यविभूतिमवजगाहे । 139 इत्थं श्रीशैलपूर्णावतारसमाप्त्यनन्तरं तदीयचरणारविन्दद्वन्द्व निरति- शयप्रेमशाली भगवान् रामानुजमुनिः श्रीशैलपूर्णाकृत भगवदर्थं तीर्थानयन- कैंकर्यस्य भगवतो निरतिशयप्रीतिनिदानभूततया तन्मूलतयैव भगवता तस्मिन्निरतिशयानुग्रहकरणेनच तत्प्रत्यभिज्ञाकरः कश्चित् भगवतः उत्सवः कर्तव्यः । सच श्रीशैलपूर्णायें भगवता विशेषानुग्रहकरणदिवसस्य अध्ययनो- त्सवसमाप्ति समनन्तरदिवसत्वात् तादृशे दिवसे कर्तव्यइत्यनुशशास सर्वान् भगवत्परिवारान् । ततः स्थलवासिनः सर्वेऽप्यार्या भगवत्परिवाराश्च श्रीवेंकट- नाथाद्धययनोत्सवसमनन्तरदिवमे पुरा व्याधरूपेण भगवता अभिषेकतीर्थ- मानयन्तं श्रीशैलपूर्णा मध्ये मार्गमभिगम्य कृतं तदीयकुम्भतीर्थपानं सर्वेऽपि प्रत्यभिजानन्तः समुज्जीवेयुरित्यनुसन्दधानाः श्रीरामानुजमुनिं पुरस्कुर्वाणाः भगवन्तं श्रीनिवास मङ्गलगिरिसमारूढं सपरिवारं नयन्त आकाशगंगातीर्थमार्गे किंचिद्दूरं गत्वा गगनगंगातीर्थात् दिव्यतीर्थपरिपूर्णान् कुम्भानानयन्तः कांश्चन श्रीवैष्णवानभिगम्य महाश्रीसूक्ताख्य कलिवैरिदिव्यसूरि द्राविडसंहितामुपक्र- म्यानुसंधाना नगरीमागम्य चतसृषु वीधी [ धि ]पु समंततः आव्रजन्तः तत्रतत्र श्रीवैष्णवैः स्वस्वपुरोङ्गणेपु पाद्यगन्धपुष्पधूप दीप सदक्षिणताम्बूलप्रदानैः सत्क्रियमाणा भगवन् मन्दिरं प्रविश्य श्रीपुरुषसूक्तानुसन्धानं कुर्वाणाः तदा समानीतगगन गंगातीर्थ कुम्भेपु कतिपयकुम्भैः भगवतः श्रीनिवासस्य निरन्तर- कुसुमपटलघुघुमितौ दिव्यचरणौ श्रीशठकोपंचाभिपिच्य गन्धपुष्पधूपदीपा - दिभिरुपचारैरभ्यर्च्य तदितर कुम्मतीर्थानि सकलपरिमलघुमुधुमितानि पानीय- तीर्थतया भगवते श्रीनिवासाय निवेदयामासुः । ततः प्रभृति श्रीमदध्ययनोत्सव- समनन्तरदिवसे शीतलतीर्थामृताभिगमयात्रोत्सव संज्ञितोऽयमुत्सवः प्रति- संवत्सरमनुष्ठीयते ॥ ॥ अथ श्रीशैलानन्तार्यवृत्तान्त उच्यते ॥ अयंकिलानन्तार्यः श्रीभगवद्रामानुजमुनिरूपेणावतीर्णेन फणिराजेन भगवताऽनन्तेन सकलशास्त्रार्थप्रवचनैकपरायणेन परमशास्त्रार्थान् उपदेशत- इव स्वानुष्ठानमुखेनापि संबोध्य जगदुद्दिधीर्षुणा द्वयमेकेनाकारेण कर्तुमशक्यं - 140 मन्वानेन श्रीमति बदरिकाश्रमे नरनारायणवेषापन्नभगवद्वत् स्वयमपि द्वेधा बुभूषणा पश्चिमदेशे श्रीकावेरीतीरे लघुनूतनपुरे महिततरभरद्वाजगोत्रात् वैष्णवकुलशिखामणेः केशवाचार्यात् स्वांशेनैव चतुष्पञ्चाशदधिकशतोत्तर- चतुस्सहस्रीसंख्येषु [४१५४] कल्यब्देषु पञ्चसप्तत्यधिक नवशतीसंख्येषु [९७५]शालिवाहन शकाव्देषु गतेषु विजयसंवत्सरे मेषंगते पूषणि चित्रान- क्षत्रे प्रादुर्भावितः संबभूव || भगवद्रामानुजमुनिरूपिणः फणिराजस्य तदेतद्वितीयावतारविषयमपि इमं लोकमनुसंधत आर्याः । कल्यब्देषु प्रयातेष्वथ जलधिरेन्द्वधिसंख्येषु चन्द्रे चित्रारूढेच मेषं सवितरि विजयाभिख्यवर्षे प्रवर्षे | भारद्वाजान्वयेन्दो लघुनवनगरे केशवाचार्यवर्यात् शेषः स्वांशेन भूयोऽप्यहह वसुमतीभागधेयाद्भभूव ॥ इति । तदनु केशवाचार्येण फणिराजस्वम्मोन्नीतावताररहस्येन स्वावतारानु- गुणेन अनन्तार्य इति नाम्ना संस्कृतः क्रमेण लम्भितसर्वसंस्कार ः अध्यापिता- खिलानुशासनः शुक्लपक्षे चन्द्रइव दिनेदिने तेजसाऽभिवर्धमानः श्रीरङ्गनगर- मध्यासीनं श्रीरामानुजमुनिरूपं फणिपतिं स्वांशेन श्रीराममिव सौमित्रिः भरत- मिवच शत्रुघ्नः समाश्रयितुकामो यज्ञेशादिभिः सह श्रीरङ्गनगरीं ययौ ॥ ततश्च स भगवान् रामानुजमुनिः ततः स्वल्पकालात्पुरस्तादेव विद्व- दग्रेसरस्य यज्ञमूर्तेर्वादे विजित्य श्रीवैष्णवीकृतस्य महाज्ञानाधिकस्य परम- भागवतोत्तमभावमापन्नस्य दयापालमन्नाथमुनिसंज्ञया स्वसंज्ञागमितया समलं- कृतस्य स्वसमानप्रतिष्ठालिलम्भयिषया पृथकस्थाने संस्थापितस्य सकाशा- दनन्तार्यस्य सहागतै यज्ञेशादिभिस्सह भगवत्समाश्रयणं कारयामास || सच दयापालमुनिः अनन्तार्यादीन् स्वसन्निधौ लब्धभगवत्समा- श्रयणात् स्वात्मानमेवानुचरतः शिष्यभावापन्नान् स्वात्मानंच तेषामाचार्य भावा- पनं कारयन्तं श्रीरामानुजमुनिमालोक्य भगवन् श्रीरामानुजमुने नाहमिमा-माचादभरं वोढुं शक्ष्यामि । एताननन्तार्यादीन् भगवानेव शिष्यान् गृह्णातु । भो अनन्तार्यादय आर्याः भगवान् रामानुजमुनिः कलविङ्कग्रीवायां तालफल- मिव मदीयग्रीवायामिदमाचार्यपदं बबन्ध | नचाहमिममाचार्यपदं वोढुं शक्नोमि श्रीरामानुजमुनिचरणयुगलैकशरणाभवन्तु भवन्त इति श्रीरामानुज - मुनिमनन्तार्यादींश्च विज्ञापयन् भगवतो रामानुजमुनेरेव दिव्यचरणनलिनयोरे- नान् समर्पयामास । तदनु नारायणो नरेणेव सभगवान् रामानुजमुनिः स्वशिष्यभावमा - पन्नेनानन्तार्येण संगतः अखिलशास्त्रार्थानां यथावदुपदेशमनुष्ठानंच यथामनो- रथं निर्वर्तयामास । इत्थमखिलशास्त्रार्थ यथावदनुष्ठानपरायणस्य अनन्तार्यस्यापि सकाशे बहवो भगवत्समाश्रयणमलभन्त । देवैर्देवाधिपेनसह अथ कदाचित् श्रीमुखसूक्ताख्यश्री परांकुशदिव्यसूरि द्राविडब्रह्मसं- हिताप्रवचनैकपरायणः श्रीरामानुजमुनिः तृतीय काण्डतृतीयश्रीमुख सूक्त द्वितीयगाधाप्रवचनसमये निजदिव्यगोष्ठयां विराजमानान् सर्वानार्यान् संबोध्य भो आर्याः अस्मत्तातताततातताततातस्यापि प्रथमस्तातः विकीर्यमाणानां पुष्पाणामुल्लासाकरे श्रीवेंकटे अनन्तगुणप्रथश्यामसुन्दरस्वा- मीति द्वितीयस्यामस्यां गाधायां परमपदवासिभिः नित्यसूरिभिरपि निखिलनित्य- सूरिपरिषन्निर्वाह केण श्रीमता विष्वक्सेनेन सहेह भगवत्समाराधनार्थं दिव्य- पुष्पपाणिभिः समागतैरत्रत्य भगवन्निरवधिक सौशील्यदिव्य कल्याणगुणानुभव- संजातहर्ष प्रकर्षप्रशिथिलपाणिभि रवशंकीर्यमाणानां दिव्यपुष्पाणामपि महोल्लास - करे अस्मिन् श्रीवेंकटाचले परमपदेप्यलब्धामनन्तां गुणप्रथां भजमानः नीलमेघश्यामलदिव्यविग्रहवर्णसौन्दर्यशाली स्वामी अनन्तायघटितायामस्म- च्छेष परम्परायां प्रथमः खल्विति प्रतिपादयता श्रीपराङ्करादिव्यसूरिणा परम- पदवासिभिरप्यत्रागत्यकैङ्कर्य करणादयं श्रीवेंकटाद्रिर्निरतिशयभगवन्मुखोल्लास- हेतु कैङ्कर्यस्थानमिति दिव्यपुष्पपाणयस्तूरयस्समागताः इत्युक्त्वा पुष्पकैङ्कर्य - मस्य वेंकटनाथस्य निरतिशयप्रियमिति कीर्यमाणानामपि पुष्पाणामुल्लास हेतुरयं गिरिरित्यभिधानेन निरतिशयपुष्पसमृद्धिहेतुरयं गिरिरिति । अनवधिक- सौशील्यगुणप्रथो दिव्यसौन्दर्यशाली प्राप्तस्वामी परात्परः शेपीचायं वेंकटनाथ इत्यभिधानेनावश्यमाराधनीयोऽप्ययमितिच प्रतिपादनात् अयं वेंकटनाथः अवश्यं पुष्पकैयेणाराधनीय इतिहि सिध्यति । तदिह प्रथित पुष्पमण्ड- पाभिधाने श्रीवेंकटाद्रौ श्रीमतो वेंकटनाथस्य मुखोल्लासाय किंचन नन्दनवनं विधाय अनुदिनं अतिसुरभिकुसुम तुलसिकामालासमर्पण कैकयकारी कोनु- वास्यादस्यां गोष्ठयामिति सर्वानार्यान् पप्रच्छ । इत्थं श्रीरामानुजमुनिना पृष्ठायामार्य गोष्ठयां श्रीवेंकटाचलशीतभीत्या निरुत्तरायां अनन्तार्यः अहो भगवद्दासेन ईदृशशीतभीत्यैववा कम्पितत्र्यं परलोकहानिभीत्या निरवधिककल्याणगुणगणाधिकाचार्य शासन मङ्गभीत्याच किंकिंचिदपि नकम्पितव्यम् । इदमेववा समुचितं शिष्यलक्षणम् । सुसुन्दरमिदं यदाज्ञापयत्याचार्यस्तदेवहि निश्श्रेयसार्थिनः शिष्यस्य श्रेयः । आचार्यशासं- नातिलङ्घिनः किंनुवा शिष्यत्वं नाम तस्मादाचार्येणानुशिष्यमाणस्य परमदु- प्करस्याप्यस्य श्रीवेंकटनाथकैंकर्यस्याङ्गीकारएव स्वरूपानुगुणः परमनिश्थे- यस्करश्चेत्यनुसंदधानः सद्यस्समुत्थाय बद्धाञ्जलिः भगवन् नस्स्वामिन् एपोऽहं भगवतो वेंकटनाथस्य पुष्पकैङ्कर्याय सज्जोऽस्मि मां नियुङ्क्ष्वेति स्वावतारप्रयोज- नभूतां कैकयनिष्ठां संप्रार्थयामास । इत्थमभ्यर्थयन्तमनन्तार्थमालोक्य श्रीरामानुजमुनिः भृशं संतुष्टस्सन् भो अनन्ताय त्वं खल्वस्यां गोष्ठ्यां पुरुषोऽसि । पुष्कलात्मगुणोऽपि तस्या- चार्यशासनभङ्गमसहमानस्य तवैव खल्वाचार्यपुरुपपदमर्हमिति तं संभाव्य सहैव सकलया गोष्ठया सद्यस्समुत्थाय ससंभ्रममालिङ्गय पुरुषशब्दविरुद पारि- तोषिकदान सत्कृतमेनमनन्तार्थं श्रीवेंकटाचलंप्रतिप्रस्थापयामास । तदनु समंततो विख्यातानन्तपुरुषाचार्याभिधानोऽनन्तार्यः सदारः श्री वेंकटाद्रिमुपगम्य भगवन्तमनुदिनं वन्दमानः तत्र विपुलतमं नन्दनवनं तदाधारं महातडागं नन्दनवनमध्ये कांचन वापींच विधाय सर्वेषामपि श्रीरामानुजसंज्ञां विधाय श्रीरामानुज शासनानुगुणं पुष्पकैर्यपरायणोऽभूत् । 143 एवं तस्मिन् श्रीरामानुजमहातडागे मघतटभागे सलिलनिर्गममार्गमेकं श्रीरामानुजारामे फलपुष्पतरुगुल्मलताद्यालवालेषु श्रीरामानुजवापिकायांच तदादा सेचनप्रचारणस्थापन पूरणाद्यर्थस लिलानयनानुकूलमनन्तार्यो निर- मासीत् । एवं भगवद्दिव्यालये सगोपुरं प्राकारं तदन्तः पुष्पवाटिकासमीपे भगवद्रामानुजमुनिशासनेन तदीयपरमाचार्यभूत श्री यामुनमुनि संज्ञाचिह्नितम् श्रीया मुनमुन्यर्चाविग्रहसमेतं पुष्पमालाकरमण्डपंच अनन्तार्यो निरमासीत् || श्री यामुनमुनिः प्राहि कञ्चित्कालं स्थित्वा तत्स्थाने कुटीरं कृत्वा तस्मिन् पुप्पमालाजालं निवद्वय भगवते श्रीनिवासाय समर्पयन्नासी- दिति वृद्धजनकथितां कथामाकर्णयता भगवता भाष्यकारेण श्रीयामु- नमुनिनाम्ना पुष्पमाला करमण्डपं निवध्य तत्र श्रीयामुनमुनिमर्चारूपिण- मवतार्य प्रतिष्ठाप्य समाराधनमपि निर्वर्तनीयमिति नियमनात् स्वाचार्यसंज्ञा- मपि विधाय अनन्तार्थो यथाऽचार्यानुशासनं सर्वं निरवर्तयत् । अनन्तार्योऽपि स्वयं तस्मिन्नेव मण्डपे श्रीरामानुजनन्दनवनात् पुष्पाण्यानीय स्थापयित्वा तत्रैव माल्यानि नित्रय पश्चान्मालाजालपरिपूरितं कण्डोलं गन्धग्रहणजाप- चारपरिहाराय शाटिकानिवद्धमुखनासिकः परमादरेण मस्तके बिभ्राण: सह- छत्रचामरादिपरिच्छद्रः सहमङ्गलवाद्यः करदीपिकापुरस्सरो यामुनमण्डपानि- गव्य मन्दिरं प्रदक्षिणीकुर्वन् भगवदाराधनसमये भगवत्संन्निधिंप्रति प्रतिदिनं नयन् भगवन्तमुपासीन आसीत् ॥ अनन्तार्येणहि परमादरेण परिपूर्णगर्भया देव्या कुमारेणचसह श्रीरामा- नुजतडागं खनता मृद्वारे देव्या वाह्यमाने परमकारुणिको भगवान् पूर्णग- र्भामनन्तादेवी मृद्भारमुद्वहन्तीं द्रष्टुमशक्नुवन् वटुरूपी सन्निधाय स्वयं तद्भारं वोढुमुद्युक्तः स्वकैर्ये परसंबन्धमसहमानेन तेन निरुद्धोऽपि तद्देव्यां करुणाति- शयेन मध्यमार्ग पुनःपुनरागत्य देवीहस्तान्मृद्भारं कण्डोलं बलात् गृहीत्वा बभार ॥ 144 ततश्च विज्ञातवृत्तान्तोऽनन्तायः बहुरूपिणं भगवन्तमनुधावन् खनि- त्रेण चुबुके प्राहार्षीत् । तदन्वनन्तार्येण गुरुखनित्रेण ताडितचुबुको वटुरूपी भगवान् चुबुकगलद्रुधिरधारो धावन् निजमानन्दनिलयविमानमवजगाहे ॥ ततश्चानन्तार्यो मन्दिरान्तर्गत्वा भगवन्तं चुबुकगलद्रुधिरधारं दृष्ट्टा कृतमहापचारमात्मानं मन्यमानः क्षामयन् भगवन्तमुपतिष्ठमानः चुबुकत्रणे रुधिरधाराशमनाय पुष्पधूलिं प्राक्षिपत् ॥ ततो भगवान् श्रीनिवासः अनन्ताय श्रद्धाभूम्ना सन्तुष्टतं सान्त्वयन् तद्व्रणचिह्नं श्रीवत्स चिह्नमिव भावयन् सर्वेषां तदीयमहिम प्रकाशनाय चुबुक- व्रणस्थाने सर्वदा सुगन्धिघनसारचूर्णं धारयन् तदीयखनित्रमपि तदीय- भवख्यापनाय सर्वलोकसंदर्शनयोग्यस्थले स्थापयन् वस्त्रभूषणमाल्यादिभिः तंच सभाजयामास ॥ कदाचिदनन्तार्थविरचिते श्रीरामानुजारामे चिरं स्वैरविहारं कुर्वाणौ राजदम्पतीवेषभूषितौ श्रीपद्मावती श्रीनिवासौ कस्यांचिद्रात्र्यां कुत्रचित् निकुञ्ज निलीनः अनन्तार्यः प्रगृह्य कचित्तरौ लतापाशेन बद्धुमाकर्षन् श्रीवेंकटनाथे कथंचिद्धस्तौ विमोच्य पलायिते पद्मावतीदेवीं पलायितुमशक्नु- वन्तीं भोस्तात तात तवाहं पुत्री भवामि स्त्रियमनपराधिनीं मां मुञ्चेति करुणं वदन्तीं चम्पकवृक्षे वचन लतापाशेन निबध्य भर्त्सयन् तदीयवृत्तान्तंच पृच्छन् पश्चितएवावतिष्ठमानः प्रातर्भगवन्मन्दिरमागतैर चकपरिचारकै भगवद्वक्षो- निलयकण्ठिकालय पद्मावतीमलभमानैर्भगवता कंचन पुरुषमाविष्टेन ज्ञापित- वृत्तान्तैर्भगवदाज्ञया पद्मावतीमनन्तार्यंच आनेतुमागतैर्विदितवृत्तान्तस्सद्यो महापचारं मन्वानस्सन् देवीं पद्मावतीं चम्पकतरुबन्धनात् विमोच्य क्षाम- यित्वा कृतनित्यकृत्यः प्रागुक्तनिजवाक्यसत्यताचिकीर्षया परिणययोग्यकन्या- दशामापद्य पुत्रीभावं भजमानां पद्मावतीदेवीं सपुष्पपिटकं कक्षे दधानः भगवन्तमुपसद्य वन्दमानः क्षामयन् कांचन मालां निजकण्ठादुद्धृत्य आत्मनः कण्ठे निक्षिप्य सभाजयते त्वदीयामिमां कन्यां मह्यं देहीतिचाभ्यर्थयते 145 श्रीनिवासाय देवीं समर्पयन् समयमाणांच देवीं सर्वेष्वचकपरिचारकेषु संपश्यत्तु सद्यः समुत्प्लुत्य यथापुरं कण्ठिकालयकनकमयपद्मावतीरूपिणीमेव संभूतां साध सहसर्वैः संपश्यन् ततः प्रभृति पद्मावतीदेवीतातइति श्रीवेंकट - नाथश्वशुरइतिच समंततः सर्वस्संगीयमानः तदातदा वेंकटनाथदर्शनकालेषु ’ मच्छ्री पुत्री युक्तवक्षस्थलेति मं मत्प्राणभूतेतिचापि । त्वदंष्ट्रायेणाण्डभित्ते विभिद्य प्रोन्नीताया भूमिदेव्याः प्रियेति । प्राक्सप्ताशन्युग्रघोषान्महोक्षान् जित्वात्ताया गोपपुत्र्याः प्रियेति । मत्कन्या श्रीरङ्गभूनित्यवासिन्नाहं जानाम्यार्तिसीमानमस्याः ’ ॥ इत्येवमर्थो श्रीमुखसूत्याख्य द्राविडब्रह्मसंहितासप्तमकाण्ड द्वितीयश्रीमुखसूक्त- नवमगाधां एकाकन्येत्यादिपु कन्याशब्दितं मनः कन्यास्थाने स्वात्मानं मातृ - स्थाने श्रीवेंकटाद्रीशं श्रीरजेशस्थानेच भावयित्वा मच्छ्रीपुत्रीशब्दवाच्यतया स्वपुत्रीभावापन्नपद्मावतचानुसन्धाय स्वयं श्रीवेंकटनाथविषयामनुसन्दधानः तदनन्तरजातां स्वपुत्रीं यथोक्तवृत्तान्तविशेष प्रत्यभिज्ञापिकया मच्छ्रीपुत्रीसं- ज्ञया संज्ञावतीमकार्षीत् ॥ कदाचिदनन्तार्यः श्रीरामानुजारामे तुलसीकुसुमापचयं कुर्वन् करे केनचिद्भोगिना दष्टो भोगिदष्टं करं श्रीरामानुजचरणावेव शरणमित्यनुसंदधानः सद्यः कुसुमैरपमृजन् स्वामिपुष्करिण्यां स्नातःसन् विषनिर्हरणसोत्कण्ठानन्ते- वासिनो निवर्त्य भगवन्तमुपतिष्ठमानः भगवता श्रीनिवासेन किमिति विष- निर्हरणप्रयत्नादुपरतोऽसीति पृच्छ्यमानः स्वावतारबीजं फणिराजांश स्वय- मनुसंदधानः यदि दंशनक्रियाकर्ता फणी बलवान् तदा अहं विरजानदीमव- गाह्य विधूतकरूमपः श्रीवैकुण्ठनाथं परिचरेयम् यदिच दंशन क्रियाकर्मीभूतः फणी बलवान् तदा पुनरिहैव स्वामिपुष्करिणीमवगाहमानो भवन्तमेव परिचरेयम् । उभयथाऽपि नक्षतिरिति तूष्णीमुपरतोऽस्मीति विज्ञाप्य सुखम- वतस्थे ॥ कदाचिद्यामुनमण्डपे बहुलकुसुममालिकागुम्भनैकपरायणोऽनन्तार्यः तदीयाव्यवसायं परीचिक्षुषणा भगवता अर्चकमुखेन तदाह्नानाय चोदितेन 19 146 दूतेन समाहूतः तदा अनागतः कुसुममालिकागुम्भनकार्यं निर्वर्त्य मालासंभृत कण्डोलशिरस्क एवागतः भगवता मद्राह्वानसमयएव कुतो नागतोऽसि मदा ज्ञातिलङ्घिनं त्वामितो निष्कासयामिचेत् किंकरिष्यसीति पृष्टः भगवन् वेंकट नाथ किंते छिन्नं ममतु मालतीकुसुममुकुलानि विदलद्दलानि पश्चादशक्य गुम्भनानि विशीर्णगन्धीनिच भविष्यन्ति ततो न तदैवागन्तुमवसरोऽभूत् नचाचार्यनियमितकैङ्कर्यमपि वा परित्यज्य तदितरत्वदीयकैङ्कर्यं कर्तव्यमिति कश्चिदस्ति निर्वन्धः । परेणागत्याधिष्ठितः श्रीवेंकट महाचलइति श्रीमुखसूक्तया ख्यद्राविडन्रह्मसंहितातृतीय काण्डतृतीयश्रीमुख सूक्ताष्टमगाधायां प्रतिपादयत तत्त्वदर्शिशिखामणिना श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा अत्र विराजमाने श्रीवेंकटाचले मध्ये समागत्य त्वयाधिष्ठानं कृतमित्यभिधानेन तवममच साधारण अस्मिन् श्री वेंकटाद्रौ वारदिवसप्रागागममात्रेण कथमस्मान्मां त्वं निष्कासयितुमर्हसि किंमां मधुरकविदिव्यसूरि कलामधीत्य तदीयनिष्ठामनुतिष्ठन्तमाचार्यैकशरण ततो मधुरकविदासभावमापन्नंच नजानासीति प्रतिवदन् तादृशं तदीयमाचार्य निष्ठादाढर्घमालोक्य तुष्टेन भगवता किंतेऽपेक्षितं तवाचार्यनिष्ठया भृशमहं तुष्टोऽस्मि मोक्षस्तु श्रीरामानुजमुनिचरणैकशरणस्य तव करगतएव वर्तते । स ते मया देयः । अपरं किंनुवा कांक्षस्वेति पृष्ठो धन्यधन्यमात्मानं मन्य मानः भवत्कैंकर्यमन्तरेण किंमेऽपेक्षितं वर्तते इहामुत्रच तदेवाविच्छिन्न वर्धयस्वेति प्रार्थयन् तदीयनिष्कामतां वीक्ष्य नितरां तुष्टेन भगवता त्वत्संबन्धि संबन्धिनां मानुषाणाममानुपाणांचाहं मोक्षं दास्यामीति वैशेषिकवरलक्षण- पारितोषिकदानेन परितोषितः मधुरकविनिष्ठां भजमानस्य ममेदृशभगवदनुग्रह लाभेनेतः प्रभृति मदीयानां मधुरकविदास इत्येव दास्यनामभवत्विति व्यवस्थ कुर्वन् ततः प्रभृति विशेषतः सर्वैः समाश्रीयमाण आसीत् ॥ कदाचिदनन्तार्येण प्राकारे संगोपुरे निवध्यमाने तत्पार्थे संजातस्य समन्ततः प्रसृतबहुल शाखस्य कस्यचिच्चम्पकभूरुहस्य प्राकारप्रणयनविरोधिनः छेदनप्रसङ्गे श्रीवेंकटनाम्न्यस्मत्स्वामिनो महनीयाचले यः कश्चिदपिवा जायेयेति श्री कुलशेखर दिव्यसूरिसंहिता चतुर्थश्रीसूक्त दशमगाधायामभिहितरीत्या कोनुवा 147 दिव्यसूरिरित्थं भूतो जातो भवेत् । एतदचलवर्तिनः स्थावरजङ्गमास्सर्वेऽप्य- प्राकृतप्राणिन इतिहि पुराणेऽप्यभिधीयते तस्मान्नेष छेत्तुमर्हइत्यनुसंदधानेन नदिनरात्रौ भगवन्तं ध्यात्वा तरुरूपिणं नित्यसूरिंच भगवन् भगवद्वप्रमार्गात् किंचिद्र पेहीति प्रार्थयता सुप्तेन प्रातःप्रवुद्धेन तं चम्पकवृक्षं भगवद्वप्रमार्गादपेत- मालोकयताच तेन यथावदेव प्राकारो निर्मापितोऽभूत् ॥ ततो हेतोरयं चम्पकप्राकार इति सुप्रसिद्धोऽभूत् । कदाचित् श्रीवेंकट- नाथमभिवन्दितुं श्रीरङ्गनगरादागतेषु वात्स्यवरदार्यप्रभृतिषु श्रीवेंकटशैलमधि- रोहत्यु केपुचित् श्रीवैष्णवेपु गिरिसोपानपरंपरारोहणपरिश्रान्तेषु क्षुत्पिपासा -. तुरेपु परमकारुणिकः श्रीवेंकटनाथः अवलम्बितश्रीवैष्णववटुवेषः चित्रान्नपात्र- पाणिः तेपामभिमुखमागम्य तेभ्यआनीतचित्रान्नं दातुं प्रवृत्तः अनधिकारिता- शङ्कया तैस्तस्मात्तदन्नं ग्रहीतुं सन्दिहानैः भो वटो कस्त्वमसि कस्यवा शिष्योऽसि किंनामासि कुत्रत्यमिदं चित्रान्नं ‘पद्यमङ्गुलिविच्छेदः इत्यादि- शास्त्रेण दासलक्षणतया चोदितं शिष्यस्य नित्यानुसन्धेयमन्त्ररूपं त्वदाचार्य- पद्येच किंरूपम् । तदेतत्सर्वं वदेति पृष्टः श्रीवैष्णवोऽस्मि श्रीशैलानन्तसूरेः शिष्यो मधुरकविदासनामाहमस्मि केनचिदध्वनीनेन भवतां श्रान्तिमा कर्ण- यता अनन्तार्येण भगवन्निवेदितमिदं चित्रान्नं युष्मदर्थं प्रेषितम् । गृह्यता- मुपभुज्यतामित्यभिधाय इदंच मम नित्यानुसन्धेयमन्त्ररूपमाचार्यपद्यमितिच वदन " C अखिलात्मगुणावास मज्ञान तिमिरापहम् । आश्रितानां सुशरणं वन्देऽनन्तार्यदेशिकम् ’ ॥ इति कंचन मन्त्रं सद्यो निर्माय पपाठ । तदनु पुनरपि तैः श्रीवैष्णवैः भो वटो ! किमस्मिन्मन्त्रे तव परमाचार्यसंबन्धस्त्वदाचार्यस्य विद्यमानतया प्रतिपादितो नदृश्यते किं भवता संप्रति कल्पितोऽसौ मन्त्रइति पृष्टस्सवटुः भो आर्याः अस्मदाचार्यविषयौ द्वौमन्त्रौ तत्रैकस्सदाचार्य लक्षणगुणातिशयपरः अपरस्तु सदाचार्यसंबन्धातिशयपरः तत्र प्रथमस्तु प्रागुक्तः द्वितीयमध्याकर्णी- यन्तु भवन्त इत्यभिधाय - 148 श्रीमद्रामानुजाचार्य श्रिपदांभोरुहद्वयम् । सदुत्तमाङ्गसन्धार्यमनन्तार्थमहं भजे || इति द्वितीयमपि कञ्चन मन्त्रं निर्माय पठन् ततस्समाहितचित्तेपु तेषु श्रीवैष्णवेपु चित्रान्नं गृहीत्वा भोक्तुमुपक्रममाणेषु तेभ्योऽनुज्ञां दत्वा किञ्चि- त्पुरस्तादेवाजगाम । ततस्ते श्रीवैष्णवास्तं भगवत्प्रसादं भुक्त्वा गतश्रमाः शनैरशनैः शैलमारुह्यानन्तार्यमभिवन्दमानाः तेनच स्वागतं पृष्टाः भगवन् भगवदन्तेवासि- मधुरकविदास ब्रह्मचारिहस्ते भवत्प्रेषितेन भगवत्प्रसादेन सुतृप्ता गताध्वश्रमा. सुखमागच्छाम इत्यवोचन् । तदनु कोनुवा मधुरकविद्वासो नाम मदन्तेवासी ब्रह्मचार्यत्र वर्तने । नच भवतां भगवत्प्रसादो मयाऽनुप्रेषितः नवा भवदागमनवृत्तान्तो मया ज्ञातः । सर्वमिदं भवतामध्वश्रममसहमानस्य भगवतश्चेष्टितमित्यनन्तार्येण अभिहितास्ते वैष्णवाः मध्येमार्गं तद्वचेष्टितं सर्वमपि व्यज्ञापयन् । तदनु तं वृत्तान्तमाकर्णयतो विस्मयमानस्यानन्तार्यस्य गोष्ठयां वर्तमानाः सर्वेऽप्यार्या इदं सर्वमाकर्णयन्तो विस्मयमानमानसाः अहो श्रीवेंकटनाथः अनन्तार्यस्य महासदाचार्यलक्षणपौष्कल्यं आचार्यसंबन्ध भूयस्त्वं च स्वय- मेवाभिधाय तच्छिष्यभावंच दधानः स्वस्य तस्मिन्निरतिशयाभिमानसद्भाव- मखिलजनानवगमयति । स्वस्यैतच्छिष्यभावानुसन्धाने किं कारणमितिचेत् श्रीवेङ्कटनाथाय शङ्खचक्रप्रदातुर्भगवतो रामानुजमुनेस्तं प्रत्याचार्यत्वात् शेषांश- भूतस्य अस्य अनन्तार्यस्यांशभूतेन भगवद्रामानुजमुनिना एकवस्तुत्वात् । " श्रीमद्रामानुजाचार्य श्रीपदां भोरुहद्वय ’ मिति तदीयचरणारविन्दरू- पतामस्य ब्रुवाणेन भगवतैव तदंशरूपताया: ख्याप्यमानत्वाच्च तद्गताचार्यत्वा- नुमन्धान परिवाहरूपमत्रत्यमाचार्यत्वानुसन्धानमेव तत्र मूलं भवितुमर्हतीति निश्चिन्वानाः ततोऽनन्तायें विशेषप्रतिपत्तिं कुर्वाणाः इतःप्रभृति भगवता श्रीवेङ्कटनाथेन परमादरेण निबद्धाविमावेव मन्त्रावनन्तार्यान्तेवासिभिः आचा- 149 मन्त्रतया समादरणीयाविति श्रीरामानुजमुनेर्दाशरथिकूरेशादिषु त्रिदण्डप |दु- काजलपवित्रादिरूपतावत् श्रीवेङ्कटनाथवचनप्रामाण्येनानन्तायें चरणारविन्द- रूपताऽपि व्यवस्थिता सर्वेरनुसन्धेयेतिच व्यवस्थामकार्षुः । कदाचिच्छ्रीरङ्गनगरे श्रीभगवद्रामानुजमुनिमाश्रितेषु कुमारानिद्रालु धनुर्दासः (१) कुमारमहावलिवाणाधिराजः (२) अर्जुनग्रामपूर्णः (३) लध्वार्यः (४) इत्येतेषु चतुवतिप्रपन्नेषु आर्तिप्रकर्षवशात् स्वप्राप्यप्राप्तये त्वरमाणेषु श्रीरामानुजमुनिनियमनानुरोधेन तत्र पूर्वेषु त्रिषु तत्रतत्र स्वस्वरुचित्वरा परिपा- कानुगुण तत्तत्स्वस्वपाप्यलाभपरिवृत्तेषु चतुर्थो लध्वार्योऽपि सहसैव परमपदं कांक्षमाणः पानीयालाभे शुष्कजिह्वो म्रियमाणस्तृषार्तइव संसारमरुकान्तारे तापत्रयाभिभूतोऽहं स एवापर्याप्तामृताला प्राणधारणं न लभ इति विज्ञापि- तेन श्रीरामानुजमुनिना भो लघ्वार्य तवाभिमतप्राप्यप्रदः श्रीवेंकटनाथः खलु तत्र गत्वा अनन्तायैरचितसमुचित पुरुषकारेण भगवन्तमुपसद्य पुरुषार्थं प्राप्नु- हीति प्रत्युक्तः श्रीवेंकटनाथे प्रावण्यातिशयात् सद्यएव निर्गतः श्रीवेंकटाद्रि- मासाद्य अनन्तार्यमभिवन्द्य स्वाभिप्रायं श्रीरामानुजमुनिदिव्याज्ञांच तस्मै विज्ञाप्य भगवन्ननन्तार्य त्वदीयपुरुषकारेणैव श्रोवेंकटनाथो मां सद्यो रक्षितु- मर्हतीति प्रार्थितेनानन्तार्येण अयंखलु लध्वार्यः परमार्तिसंपन्नः सकलकल्याण- गुणशाली सदाचार्यपद मुख्याभिधेयः श्रीमान् रामानुजमुनिरस्याचार्यो नियन्ता पुरुषार्थप्रदाताच श्रीवेंकटनाथः सर्वज्ञः सर्वशक्तः समस्त कल्याणगुणगणमहो- दधिः । अतोऽस्यापेक्षितपुरुपार्थः सद्यः संभवितुमर्हत्येव । नखलु सर्वज्ञे सर्वशक्ते परमपुरुषे पुरुषार्थं प्रदातुमुद्युक्ते कश्चिदन्यो- ऽस्ति निरोद्धा । नित्यानपायिनीचा खिलजगन्माता श्रीः अस्योरस्स्थलं क्षणमपि नजहाति । एवंस्थिते सद्यः पुरुषार्थासंभवाशङ्काया नायकाशलेशः अतो मत्तोऽयं व्याजमात्रतया - पुरुषकारकृत्यं वाच्छति । अनुशास्तिच मां पुरुषकारकृत्ये भगवान् रामानुजमुनिः । अतोऽवश्यमेवास्मिन्विषये पुरुषकारकृत्यमाचरणीय- मित्यनुसंदधता समाहितचित्तेन भो लध्वार्य एहि तर्हि भगवद्रामानुज -

150 दिव्याज्ञानुसारेण भगवन्तमुपगच्छावेत्यभिहितस्तेन सहैव श्रीवेंकटनाथमुपा- सदत् ॥ तदन्वनन्तार्यलध्वार्ययोर्द्वयोरपे भगवन्तं प्रणिपत्य मन्दिरान्तः- प्रविश्य भगवत्संनिधौ स्थितयोः भगवानपि श्रीवेंकटनाथः करुणा शीतलकटाक्ष- सेचनपूर्वकं तीर्थश्रीशठकोपमाल्यशेषवस्त्र दिव्याङ्गरागादीन् प्रसाद्य तैरलंकृ- ताङ्गौ तौ प्रसादस्वीकारानन्तरमपि कंचित्कालं तिष्ठन्तौ वीक्षमाणः शङ्कितमनाः भो अनन्तार्य किं किंचिद्विज्ञापयितुकामइव तिष्ठसि यदि किंचिद्विज्ञापनीय- मस्ति तर्हि तद्विज्ञाप्यताम् माकृथारशङ्कामिति चोदितेऽनन्तार्थे भोस्स्वामिन् अयं लध्वार्थ आर्तप्रपन्नस्सन् भगवता रामानुजमुनिना नियमितः परमपुरुषार्थ- मद्यैव त्वत्तो लब्धुमुपागतः तदद्य सद्यएवास्य पुरुषार्थं प्रदद्याः । त्वंखलु परम- कारुणिकः आश्रितवात्सल्यैकजलधिः सर्वशक्तिः समस्त कल्याणगुणगणमहो- दधिरसि किमधिकं विज्ञापनीयमस्तीति विज्ञापयति सति ततो लध्वार्याय भो परमदिविषदां राष्ट्रभूतं परमव्योमपदं तुभ्यमहं दत्तवानस्मि स्वीकुरुष्वेति । दिविषदां राष्ट्रमपि त्वं वीक्षस्वेति मोक्षमपि दद्यादिति दिव्यसूरिगाधोक्त- प्रकारेण परमप्राप्यभूतं परमं पदं प्रादात् । ततो लव्वार्यः श्रीवेंकटनाथमहोदारतां वीक्ष्य संतुष्टः भो अनन्तार्य श्रीवेंकटनाथः स्वस्वरूपं विस्मृत्य मत्स्वरूपं पश्यतिचेत् मह्यं दातुं पुराणानि नरकस्थानानि न पर्याप्तानि अपूर्वाणि महानरकस्थानानि बहूनि स्रष्टव्यान्येव । मदीयानादिजन्म परंपरानुष्ठित पाप परंपराणामपरिमितत्वात् स्वतन्त्रस्यापराध- परामर्शे दण्डनोद्यमस्यापरिहार्यत्वाच्च मत्स्वरूपमपरामृश्य स्वस्वरूद्रं परामृशति- चेत् महोदारस्यास्य मह्यं प्रदातुमद्य विद्यमानं पुराणं परमपदमपि नपर्याप्तम् । अपूर्वाण्यनेकानि परमपदानि स्रष्टव्यान्येव । दीर्घमहाहस्तताया अस्य दिव्य- सूरिसूक्तिसिद्धत्वात् ॥ अन्यथा प्रार्थनापरिसमाप्तेः प्रागेवेत्थम् ’ सोऽध्वनः परमाप्नोति तद्विष्णाः परमं पदम्’ इति सकलसंसाराध्वपरम पारभूतस्य परम- दुर्लभस्य परमपदस्य सद्यःप्रदानं कथमिव वटत इत्यनन्तार्य विज्ञाप्य सद्य- एव परमव्योम जगाम ॥