12

BHAGAVATA MAHAPURANAM OF MAHARSI VĚDAVÝÍ SKANDHA - XII EDITED BY Dr. N.C.V. Narasimhacharya Hanh Om SRIMAD BHAGAVATA MAHĀPURĀŅAM of Maharși Vedavyāsa SKANDHA-XII With the Comme daries. Bhavya madi,uki Sridhar Sweet Bha av Falchand į a Or Van Rahavichana Padaratnaval | Sri Vajvalhynja Tntha Edited by Panditaraja Sahity i Visarida Vachispani. Sirom im Vidwan Recipient of President stertit ite of Honour Dr. N.C.V. Narasimhacharya, 、A BOI SPECIAL OFFERER SRI BHAGAVATA PROJECT, Devasthanams Impati VIRATE A Published by Executive Officer, Tirumala Tirupati Devasthanams, 2005 Srimad Bhagavatamahapuranam- Skandha-XII Edited by Dr. N… Narasimhacharya 1 ID Religious Publications Series No. 656 First Edition - 2005 Price R- 75 Copies 1000 Published by Sri. Ajeya Kallam, L.A.S. Executive Officer, 11 Devasthanams. Tirupati Cover DeNISH P. Siva Prasad, T.T.D. DIP Work by Vinayaka Graphics, irupati. Ph 0877-5572402 Printed at Adisri. Tirupati ओ नमो वेङ्कटेशाय श्रीवेदव्यासमहर्षिप्रणीतम् श्रीमद्भागवतमहापुराणम् द्वादशः स्कन्धः श्री श्रीधरस्वामिविरचिताभावार्थदीपिका, श्रीवीरराघवनिर्मिता श्रीभागवत चन्द्रचन्द्रिका, श्रीविजयध्वजविलिखिता पदरत्नावली चेति त्रिभि व्यार यान भूषितम् पण्डितराज, साहित्यविशारद वाचस्पति, शिरामण, विद्वान इति चिस्भाजा + राष्ट्रपति पुरस्कार ग्रहीत्रा डॉ. यन्. सि. वि. नरसिंहाचार्येण गम एचि आयत (विशिराधिकारी, श्रीमद्भागवतशापूर्ण पविपरित) परिष्कृतम् तिरुमल तिरुपति देवस्थान कार्यनिर्वहणाधिकारिभिः प्रकाशितम् २००४हरिः ओम् ईशानां जगतोऽस्य वेस्टपतेर्विष्णोः परां प्रेयसीं तद्वक्षःस्थलनित्यवास सिकां तत्क्षान्तिसंवर्धनीम् । पद्मालङ्कृतपाणिपल्लवयुगां पद्मासनस्थां श्रियं वात्सल्यादिगुणोज्ज्वलां भगवतीं वन्दे जगन्मातरम् । श्रीsettesस्य हृदये द्वेधा विधायाऽऽत्मनो मूर्ति शश्वदियं कृपामृतझरीस्रोतस्विनी भार्गवी । उद्धर्तुं निखिला नगण्यविषमांहोवह्रिदग्धात्मनो जन्तून् सन्निदधाति विश्वजननी पद्मावती रक्षतात् ॥ हरिः ओम् लोकोद्धारकदीक्षापर निगममहाहर्म्यधर्म्य प्रदीपः स्वामिद्वन्द्वप्रपन्नाखिलदुरिततमोध्वंसिपुण्यप्रदीपः । दिनदेभ्यो नरेभ्यः प्रकटितसरणिः स्नेहदीप्रः प्रदीपः युष्मानस्मान्समस्तानवतु वृषगिरिस्थास्नुमवल्यदीपः ॥ 00 7 श्रीमद्भागवतं पुराणमखिलाम्नायैकसारः क वा ? प्रज्ञादुर्विधकिम्पचानधिषणाः शैक्षा. क वा मादृशाः भक्त्या चापलतस्तथाऽपि च परिष्कर्तुं वयं व्यापृताः, एतत् प्राभूतयाम वेङ्कटपतेः पादाब्जयोः, स्वीक्रियात || TIRUMALA TIRUPATI DEVASTHANAMS, TIRUPATI TRUST BOARD CHAIRMAN Sri T. Subbi Rami Reddy, M.P., MEMBERS Sri Janga Krishnamurthy, M.L.A., Sri Sama Ganesh Reddy Sri N. Srinivasan Sri M. Navaneeswara Reddy Sri Gokaraju Ramaraju Dr. Chadalawada Sudha, m.s., FRCSC., Sri N. Nageswara Rao, m.a., Sri K. Prem Sagar Rao Sri P.V. Satyanarayana Murthy, las COMMISSIONER, ENDOWMENTS, A.P. EX-OFFICIO MEMBER Sri Ajeya Kallam, LAS, EXECUTIVE OFFICER TIRUMALA TIRUPATI DEVASTHANAMS EX-OFFICIO MEMBER The Critical Edition of Srimad Bhagavata The Editorial Board Chairman Sri Ajeya kallam, L.A.S. Executive Officer T.T.Devasthanams MEMBERS 4. 1. Dr. Medasani Mohan Director Prof. K. Pratap 2. Sri Annamacharya Project, T.T.Devasthanams, Tirupati. Prof. H.S. Brahmananda Secretary, Dharma Prachara Parishad, T.T.Devasthanams, Tirupati. Professor & Head Dept. of Sanskrit S.V. University, Tirupati. 5. Dr. G.S.R. Krishna Murthy 3. Prof. S. Sudarsana Sarma Professor & Head 6. R.S. Vidyapeetha, Tirupati. Dept. of Sahitya Reader Dept. of Sahitya, R.S. Vidyapeetha, Tirupati. Co-ordinated Member Dr. N.S. Ramamoorthy Editor. T T.D. Devasthanams, Tirupati. Convener Prof. Samudrala Lakshmanaiah Special Officer, Bhagavata Project. T.T.Devasthanams. CONTENTS 1. Foreword I 2. Introduction - English II 3. Introduction - Sanskrit V 4. List of Abbreviations - (Editions) VIII 5. List of Abbreviations - (Texts cited) IX 6. Contents of each canto (in prose) XI 7. Contents of each canto (in slokas) XII 8. Process of Reciting of Bhagavata XIII 9. Srimad Bhagavata Mahatmya-(Skanda purana) XIV 10. SRIMAD BHAGAVATA MAHAPURANAM Text Page Canto 1 1 Canto 2 16 Canto 33 Canto 4 51 Canto 5 74 Canto 6 83 Canto 7 116 Canto 8 127 Canto 9 148 Canto 10 160 Canto 11 177 Canto 12 200 Canto 13 221 Appendix -1 1 to 50 Quarter Verse Index Appendix-II Citation Index 51 to 58Foreword Indians follow the Vedic tradition. Vedas were not written by the human beings; that is why, they are called “Apourusheyas”. Scriptures like Ramayana explain the teachings of the Vedas in their own way. Amongst these scriptures Srimadbhagavatam is unique. Written by Vedavyasa, it is described as verily the fruit of Veda-Kalpataru. In this Kaliyuga, the easiest path to cross the ocean of samsara is the Bhakti yoga. There is no other scripture, which explains better the nature of Bhakti, than Srimadbhagavatam. This holy treatise was taught to king Parikshit, by sage Suka, to remove the fear of death, as the former was cursed to die within a week, with a snake bite. The fear of death doesn’t merely confine to Parikshit, and it pervades all living beings. Death is inevitable. To face death fearlessly, the teachings contamed in Srimadbhagavatam have to be understood and followed. The TL.D. is publishing religious books in various languages. As part of this effort, the publi- cation of Sanskrit Bhagavatam critically edited by eminent scholars, has been taken up. In the Indian philosophy there are three important sy stems called Adwatta, Visishtadwaita and Dwaita. Three well-known Acharyas belonging to the foregoing three systems of philosophy wrote commentaries on Srmadbhagavatam expounding their respective systems. The well-edited copies of the commentaries were not available to the readers since a long time. They are now made avail- able in this critical edition This is the twelfth skandha of Srimadbhagavatam I ate Sriman NC V Narasimhacharya, the well-known Sanskrit Scholar and recipient of President’s award, prepared this critical edition, with meticulous care We hope the readers, as well as educational institutions, would utilise this book fully, thereby making the ID’s efforts fruitful TIRUPATI 62650500 EXECUTIVE OFFICER T.T.DEVASTHANAMS Introduction Srimadbhagavatam is considered to be the representative or another form of Lord Srimannarayana. According to Padmapurana. He had his glory in Srimadbhagavatam. It is also said that He entered into the ocean of Srimadbhagavatam and disappeared. Therefore, we adore the Bhagavatam, as the Lord Himself. Bhagavatam is said to be Brahma Sammita - equal to Brahma, where, the word Brahma means, both Veda and Parabrahma. Though various secrets of the Vedas are expounded in this work, the pre-eminence of Bhakti yoga has been stressed in it more prominently. “Bhagavatam can be understood neither by erudi- tion, nor through commentaries, but only by Bhakti’ says an adage. Different kinds of devotion have been described in this work, through various stories in an attractive style. Generally. Purana has five characteristics ie. Srushti (Creation). Prati - Srushti (Secondary creation). Vamsa (generation), Many antara (cosmic cycle ruled over by Manu) and Vamsanucharita (an account of royal dynasties). But Srimadbhagavatam being a Maha Purana, contains ten charac- teristics. They are. 1. Sarga, 2 Visarga, 3. Sthana, 4. Poshana, 5. Uti, 6. Manyantara. 7. Ishanukatha. 8. Nirodha, 9 Mukti and 10. Asraya. They are briefly explained below.

1. Sarga: Under the direction of the Lord, the three Gunas, get shaken, thereby producing the five elements, primary sensations, indriyas, Ahankara and Mahattativa. This is Sarga (Subtle Cre- ation) which is described in the third Skandha
2. Visarga : Brahma takes birth from Viratpurusha He creates various beings, both animate and inanimate. This creation is Visarga (Gross creation) which is explained in the fourth Skandha.
3. Sthana : Keeping the creation, in an orderly form without decay is Sthana, which is de- scribed in the fifth Skandha
4. Poshana : The Lord shows His grace towards His devotees. He sends His message to this world, through Acharyas. He takes birth Himself to protect this creation. He nourishes it by His Nama and Rupa. This process is Poshana which is explained in the Sixth Skandha.
5. Uti: The impressions of previous actions are termed as utis, the explanation of which is found in the Seventh Skandha. 11
6. Manvantara: The history of propagation of devotion towards Lord by various Manus in different ages and establishment of Dharma, is called Manvantara. This is contained in the eighth Skandha.
7. Ishanukatha : The description of the incarnations of Lord and stories of the devotees, is termed as Ishanukatha, which is described in the ninth Skandha.
8. Nirodha : The Lord absorbs Upadhis of the Jees as into Himself and enters into Yoganidra. This is Nirodha Leela, contained in the tenth Skandha.
9. Mukti : To be within his own self, discarding all other forms is called. Mukti. (I iberation from the gunas of prakruti) which is described in eleventh Skandha.
10. Asraya: The last characteristic Asraya, is nothing butAdhistana (the last resort of the Universe) which is explained in the last Skandha (present volume) The Other Characteristics are intended to support the last one Parabrahma is Asraya. It is also called Paramatma. All the actions in the creation take place on account of this Paramatma only. Srimabhagavatam emanated only to describe the glory of Paramatma This volume is the last Skandha of Bhagavata. It describes the lineage of the kings of Kaliyuga and also explains the Kali dharma. Bhagavatam describes the method of warding off the evil affects of Kali as follows. Kali is the store-house for all kinds of evils. But there is a very great quality in it. By mere chanting of sri Krishna’s name, one gets released from the bondage of samsara. The results that we reap by 1. meditation in Kruthayuga, 2 by conducting. Yajnas in Thretayuga, 3. by performing Paricharya in Dwapara yuga, could be got by mere Hari Kirtana (chanting of name) in Kaliyuga In the Kalisantharana Upanishad, the importance of mana sankirtana is stressed, during the conversation of Brahma and Narada In the last part of this Skandha, sage Suka tells Parikshit, dispelling his fear of death, as fol- lows. “Oh! king, do not think that you are going to die. You were never born. You are not going to die like your physical body.” Thereafter, Parikshit says “I am sanctified by your grace, O! Sage, you have taught me about God Who is beginningless and endless. My ignorance has vanished, since I have gained the firm state of Jnana and Vijnana. You have shown me the abode of God!!” Afterwards, the body of Parikshit, bitten by Takshaka, becomes ash. In the end of this volume, the characteristics of Purana are explained. The penance of sage Markandeya, his vision of Mahapralaya due to Maya of Paramatma and the real nature of Almighty are narrated. This scripture ends with the following verse, which explains the greatness of Nama sankirtana and salutation made to God. नामसङ्कीर्तनं यस्य सर्वपापप्रणाशनम् । प्रणामो दुःखशमनस्तं नमामि हरिं परम् ॥ This Skandha was edited by well-known Sanskrit Scholar, recipient of President’s award, and ✪ur Guru, Sriman Dr. N.C.V. Narasimhacharya Swami. He reached Lotus feet of the Lord, even before the publication of this book. The scholars who assisted in preparing this edition are: 1. Sriman K.C. Jayachandra Sastri,
11. Sriman U. Venkatramaiah and 3. Sriman Varada Rajan, who deserve the gratitude of the readers. The research assistants, namely Sri S.B.S. Bhattacharya, Dr. S.Poornavalli and Dr. S. Dasaratha also deserve our commendation. Sri L. Venkateswara Rao and others who helped immensely in proof reading of the work also deserve our gratitude. Sri Ajeya Kallam, IAS, the revered Executive Officer of the Tirumala Tirupati Devasthanams and Dr. Medasani Mohan, the Director of Annamacharya project and other members of the Advi- sory committee of the Bhagavata project are offered our deep gratitude for their keen interest and co-operation in bringing out this edition. Tirupati. IV Samudrala Lakshmanaiah, Special Officer. Sri Bhagavata Project. T.T.Devasthanams निवेदनम् स्वकीयं यद्भवेत्तेजस्तच्च भागवतेऽदधात् । तिरोभाय प्रविष्टोऽयं श्रीमद्भागवतार्णवम् ॥ इति पद्मपुराणे श्रीमद्भागवतस्य प्राशस्त्यमुद्धोषितम् । ततश्च भगवतः प्रतिनिधित्वेन अथवा रूपान्तरत्वेन श्रीमद्भागवतमाराध्यते । ‘इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्’ इत्यत्र ब्रह्मसम्मितमित्यस्य वेदसदृशमिति, परब्रह्मसन्निभमिति च अर्थद्वयं परिग्राह्यं भवति । यद्यपि पुराणेऽस्मिन् नानाविधानि वेदरहस्यानि प्रतिपादितानि तथाऽपि भक्तियोगस्यैव पारम्यं मुख्यतया निरूपितम् । तत एवोक्तं “भक्त्या भागवतं ज्ञेयं न व्युत्पत्या न टीकया” इति । भक्ते वैविध्यं च अत्र नानाविधाभिः कथाभिः रमणीयतया प्रत्यपादि । पुराणं पञ्चलक्षणमुच्यते । तदुक्तम् - ‘सृष्टिश्च प्रतिसृष्टिश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितञ्चेति पुराणं पञ्चलक्षणम्” इति । पुराणानां सर्वेषामपि लक्षणमत्राभिहितम् । किन्तु श्रीमद्भागवत महापुराणं भवति । अत्र निरूपितानि लक्षणानि दशविधानि अस्मिन्नेव ग्रन्थे एवं पठ्यन्ते “अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानं पोषणमूतयः । मन्वन्तरेशानुकथा निरोधी मुक्तिराश्रयः” । (भाग-2-10-11 इति । एतेषां लक्षणानां सण स्वरूपं एवमुच्यते -
12. सर्ग: भगवत प्रेरणया गुणेषु श्रभी जायते। ततः आकाशादि पञ्चभूतानि शब्दादितन्मात्रा, इन्द्रियाणि, अहङ्कारः, महनत्त्वं इत्येषां उत्पत्तिर्भवति । सैव मर्ग इत्युच्यते । भागवते तृतीयस्कन्धे सर्गो निरूपितः ।

2. विसर्ग: - विराट्पुरुषात् ब्रह्मा जायते । तेन नानाविधानां चगचगणां सृष्टि क्रियते । इयं सृष्टिरेव विसर्गः इत्यभिधीयते । अस्य स्वरूपं चतुर्थस्कन्धे दृश्यते । 3 स्थानं विनाशोन्मुखाया सृष्टे कम्यांञ्चिन्मर्यादायां स्थापनमंत्र स्थानं भवति । पञ्चमस्कन्धं निरूपितमिदम् ।
3. पोषणम् - भगवान् भक्ताननुगृह्णाति । सत्पुरुषद्वारा जगद्धितको सन्देश लोकं प्रति प्रेषयति । स्वयंच अवतीर्य सृष्टं रक्षणं विदधाति । नामरूपाभ्यां च पुष्टिं कल्पयति । तदिदं पोषणमिति कथ्यते। षष्ठस्कन्धे एतद्विशदीकृतम् ।
4. ऊतयः कर्मवासनाः ऊतय इत्युच्यन्ते । एतासां स्वरूपं सप्तमस्कन्धं निर्दिष्टम् । J6. मन्वन्तरम् - मन्वन्तरकालेषु तत्तत्कालाधिपतयः भगवद्भक्तेः प्रचारं कुर्वन्ति । धर्मश्च स्थापयन्ति । अष्टमस्कन्धे मन्वन्तराणां लक्षणं निरूपितम् ।
5. ईशानुकथा - ईशानुकथालक्षणलक्षिते नवमस्कन्धे भगवदवतारकथाः भक्तानां चरित्राणि च उपवर्णितानि । 8 निरोध: - जीवोपाधीन् स्वस्मिन् विलीनान्विधाय यत्र भगवान् योगनिद्रास्थितिं गच्छति स निरोध इति उच्यते । दशमस्कन्धे श्रीकृष्णावतारवर्णनावसरे निरोधलीला वर्णिता ।
6. मुक्ति: - रूपान्तरं परित्यज्य स्वरूपेण स्थितिरेव मुक्तिः । अत्र प्रकृतिगुणेभ्यः सर्वात्मना विमुक्तिः वर्ण्यते। एकादशस्कन्धे मुक्तः स्वरूपं निरूपितम् ।
7. आश्रय: अन्तिमं तु लक्षणं आश्रय । स एव अधिष्ठानमित्यपि व्यवहियते । इदञ्च द्वादशस्कन्धेऽस्मिन् प्रतिपादितम् । अम्य लक्षणस्य उपोद्बलकनयैव पूर्वोक्तानि नव लक्षणानि अभिहितानि - तदुक्तम् ‘दशमस्य विशुदध्यर्थं नवानामिह लक्षणम् । वर्णयन्ति महात्मानः श्रुतेनार्थेन चाञ्जसा ||" ( भाग. 2-10-2 ) इति । अपि च “आभासश्च निरोधश्च यतश्चाध्यवसीयते । स आश्रयः परं ब्रह्म परमात्मेति शब्धते ।” ( भाग. 2-10-7) इत्युक्तरीत्या सर्वस्यापि श्रीमद्भागवतस्य परमात्मस्वरूपनिरूपणपरत्वं निश्चितं भवति । अयं द्वादश स्कन्ध श्रीमद्भागवतस्य अन्तिमो भागो भवति । अत्र कलियुगसम्बन्धिनो राजवंशस्य वर्णनम्, कलिधर्मस्य च विवरणं विहितमस्ति । कलिदोष कथमपाकर्तुं शक्यते इति चेत - कदोषनिधे राजन् ! अस्ति होको महान गुणः । कीर्तनादेव कृष्णस्य मुक्तसङ्गः परं व्रजेत् 11 (भाग 12-3-51 ) कृते यध्यायतो विष्णुं त्रेतायां यजतो मखैः । द्वापरे परिचर्यायां कलौ तद्धरिकीर्तनात् ॥ ( भाग 12-3-52 ) इति च कलिसन्तरणार्थं नामसङ्कीर्तनस्य सर्वोनमोपायत्वमुद्घोषितम् । कलिमन्तरणोपनिषद्यपि अयमेव विषय ब्रह्मनारदयो संवादद्वारा प्रकटीक्रियते । उक्तं हि तत्र भगवतः श्रीमन्नारायणस्य नामसङ्कीर्तनमात्रेण निर्द्धतकलिर्भवति" इति । स्कन्धेऽस्मिन् परीक्षितः मरणभीति निवारयन शुक एवं ब्रवीति त्वं तु राजन् मरिष्येति पशुबुद्धिमिमां त्यज । न जातः प्रागभूतोऽद्य देहवत्त्वं न नक्ष्यसि । इति । ( 12-5-2) तदनु परीक्षिदपि - सिद्धोऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि भवता करुणात्मना । श्रावितो यच्च मे साक्षादनादिनिधनो हरिः ॥ ( भाग. 12-6-2) अज्ञानञ्च निरस्तं मे ज्ञानविज्ञाननिष्ठया । भवता दर्शितं क्षेमं पदं भगवतः परम् ॥ ( भाग. 12-6-7) इति वदति । ततः तक्षकविषाग्मिना तस्य राजर्षेः देहः भस्मसात् भवति । तदनु ग्रन्थेऽस्मिन् पुराणलक्षणानि उपवर्णितानि । अथ मार्कण्डेयस्य तपस्या तेन भगवन्मायया परिकल्पितस्य महाप्रलयस्य दर्शनं भगवत्स्वरूपस्य वर्णनं इत्येते विषयाः क्रमशः वर्ण्यन्ते । नामसङ्कीर्तनं यस्य सर्वपापप्रणाशनम् । प्रणामो दुःखशमनः तं नमामि हरिं परम् ।। (भाग. 12-13-23) इति परमार्थप्रतिपादनपरेण वचसा ग्रन्थोऽयं समाप्तिमुपयाति । विद्वद्वर्यै राष्ट्रपतिपुरस्कारेण सम्मानितैः, बहुभाषानिपुणैः अस्मद्गुरुभि. श्रीमद्धि डा. यन्. सि. वि. नरसिंहाचार्य स्वामिभिः व्याख्यानत्रयसमलङ्कृतोऽयं ग्रन्थ महता श्रमेण परिष्कृतः । ग्रन्थप्रकाशनात्पूर्वमेव ते महाभागाः यशश्शरीरा बभूवुः । अस्य ग्रन्थस्य परिष्करणे सम्पादने च बहुधा उपकृतवन्तः श्रीमन्त के. सि. जयचन्द्रशास्त्रिण, यु. वेङ्कटरामय्यनामान:, आ. वारदराजन्नाह्वयाश्च कृतज्ञताञ्जलिमर्हन्ति, एवं श्रीमान् यस. बि. यस. भट्टाचार्य, डा. यस्. पूर्णवल्ली, डा. यस्. दशरथश्च कृतज्ञतामर्हन्ति । मुद्रणसमये अक्षरशोधनकर्मणि सहकार प्रदनवन्त श्रीमन्तः श्री. ऐ. वेङ्कटेश्वररावु महोदया, एवं अन्ये च धन्यवादान् अर्हन्ति । किच अस्य ग्रन्थस्य मुद्रणे नितरां श्रद्धां प्रदर्शितवद्भ्य तिति दे श्रीकार्यनिर्वहणाधिकारिभ्य श्री. अजेय कल्लं I.A.S महाशयेभ्यः, अन्नमाचार्य प्राजेक्ट, निदेशकेभ्य डा. मेडसानि मोहन महाशयेभ्य एवं अन्येभ्यश्च भागवत परिष्करणमार्गदर्शक- मण्डलीसदस्येभ्यः सादरं कृतज्ञाताञ्जलय समर्प्यन्ते । तिरुपति ‘लोकाम्समस्तास्मुखिनो भवन्तु VII समुद्राल लक्ष्मणय्य विशिष्टाधिकारी श्रीभागवतपरिष्करणपरिषत् देवस्थानम LIST OF ABBREVIATIONS (of the Edition of of brimad Bhagavata Mahapuranam being referred to) 1.A. Edited by Sri Krishna Sankara Sasırı-contains about 30 commentaries - Printed in Devanagari Script at Ahmedabad, Gujarat. 2.B. Printed in Devanagari Script at Brindavan-contains 9 commentaries. 3.G. Contains text only-Printed at Gita Press, Ghorakhpur-in Devanagari Script. 4.H. Contains Sridhara’s Commentary-Edited by Sri Hayagriva Sastri. Printed in Telugu Script at Madras. 5.J. Contains Sridharacharya`s Commentary-Edited by Prof. J.L. Sastri. Printed in Devanagari Script. 6.M. Contains the commentary of Sri Vijaya Dhvaja Tirtha-Printed in Devanagari Script- Another Madhva Edition. 7.Ma. Contains the commentary of Sri Vijaya Dhvaja Tirtha-Printed in Devanagari Script- Another Madhya Edition.

Contains the commentary of Sri Vira Raghavacharya- Printed in Telugu Script - Published by Sri Tridandi Srimannarayana Ramanuja Jeer Swami.

9.V.

Contains the commentary of Sri Sridharacharya-Printed at Vavilla press, Madras in Telugu Script.

10.W. Contains the Commentary of Sri Viraraghavacharya - Printed in Telugu Script -

Published by the Maharaja of Vanaparti Samsthan, Andhra.

LIST OF ABBREVIATIONS

Commentaries

?. eftuo - efturzenfenfarfar viengciiftion २. वीर० - श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

३. विज०

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली

ท

Texts cited in commentaries and their Abbreviation

Name of the Book

Abbreviations

Name of the Book

Abbreviation

अथ, शिखा, उ.

अथर्वशिखोपनिषत्

तैत्ति.सं.

अ. उ.

अद्वैतोपनिषत्

तैत्तिरीयसंहिता

दत्तः

अध्यात्मे

अभिधानम्

निरा.उ.

अम.को.

अमरकोश:

नारदीये

निरालम्बोपनिषत्

निरुक्तम्

अष्टा.

अष्टाध्यायी

निरा. 3.

नृसिंह उत्तरतापिन्युपनिषत्

अहिर्बुध्न्यसंहिता

पञ्चतन्त्रम्

आगमप्रामाण्यम्

परमसंहिता

आगम. प्रा.

आप. श्री.सू.

ईशा.उ.

उणा. सू.

कृ.सं.

ऐत. उ.

कट. 3.

आपस्तम्ब श्रीतसूत्रम्

आप्रेय

ईशावास्योपनिषत्

उणादिसूत्राणि

उत्पलमाला

ऋक् संहिता

ऐतरेयोपनिषत

पाश्चरात्रम्

पाद्यपुराणम्

पु. सू.

पुरुषसूक्तम्

प्रकाशिकायाम्

प्रश्न.उ.

प्रश्नोपनिषत्

बृह. उ.

बृहदारण्यकोपनिषत्

ब्रह्मतर्के

कठोपनिषत्

ब्रह्मवैवर्ते

कापिलये

ब्र.मू.

ब्रह्मसूत्राणि

कुमार. म.

कुमारसम्भवम्

ब्राह्मे

कौषी. 3.

कौषीतक्युपनिषत्

भद्रिकायाम्

क्रियायोगे

भ.गी.

भगवद्गीता

गाड

भर. सं.

गोपालः

चाक्रायणश्रुति

भाग.

छान्दी.उ.

छान्दोग्योपनिषत

जित. स्तो.

जितन्तास्तोत्रम

भारते, आलु,

भागवततन्त्रम

भागवतम्

भविष्यत्पुराणे

भारते अनुशासनिकपर्व

तवनिर्णये

भारत, आरण्य

भारते आरण्यपर्व

तन्त्रभागवते

भागतं.

उद्योग

भारते उद्योगपर्व

तैनि. आ. तैत्ति . उ.

तैतिरीय आरण्यकम्

भारते शान्ति

भारते शान्तिपव

तैत्तिरीयोपनिषत

मनु.म्मृ.

मनुस्मृतिः

IX

Abbreviations

Name of the Book

Abbreviation

Name of the Book

महाकौमें

विष्णु ध.पु.

माहात्म्ये

विष्णु.पु.

म.ना.उ.

महानारायणोपरि

विष्णुधर्मोत्तरपुराणम्

विष्णुपुराणम्

विष्वक्सेनसंहिता

महा.उ.

महोपनिषत्

वे.नि.

वेदनिघण्टुः

माण्डू उ.

माण्डूक्योपनिषत्

शब्दनिर्णये

माध्यन्दिनश्रुतिः

शार्म पद्ध.

मुण्ड. उ.

मुण्डकोपनिषत्

शार्ङ्गधरपद्धतिः

शिशुपालवधम्

मैत्रा.उ.

मैत्रायण्युपनिषत्

चंता.उ.

श्वेताश्वतरोपनिषत्

याज्ञ.

त. म्पू.

रामा.

याज्ञवल्क्यस्मृति

मुबा.उ.

सुबालोपनिषत्

गायणम

सुभा.

सुभाषितरत्नभाण्डागारम्

,

वर. स्तव.

स्ट्र

लक्ष्मीतन्त्रे

वरदराजस्तव

सूर्य. उ.

सूर्योपनिषत्

स्कान्दे

षाड्गुण्ये

वामने

हरिवंशे

वागह

हला. को.

हलायुधकोश

arafa

हेमचन्द्रःश्रीमद्भागवत द्वादशस्कन्धस्थ

विषयानुक्रमणी

अध्यायः

१.

२.

३.

४

५.

विषयः

कलियुगीयराजवंशवर्णनम् ।

कलिधर्मनिरूपणं कल्क्यवतारस्य कृतयुगागमस्य च समयः |

भूमिगीतं कलिदोषनिरासोपायः, युगधर्मनिरूपणं कलौ हरिनामकीर्तनमाहात्म्यवर्णनं च ।

चतुर्विधप्रलयवर्णनम् ।

परमार्थोपदेशेन राज्ञः परीक्षितो भीतिनिवारणम् ।

परीक्षितो देहत्यागः सर्पसत्रं वेदानां शाखाविभागश्च ।

अथर्ववेदविभाग पुराणलक्षणवर्णनं च ।

मार्कण्डेयस्य तपस्या तत्कृतनरनारायणस्तुतिश्च ।

मार्कण्डेयकर्तृकं भगवन्मायानिर्मितमहाप्रलयलीला दर्शनम् ।

६.

७.

८.

९.

१०.

११.

सा.

१२.

१३.

•

मार्कण्डेयाय भगवत शङ्करस्य वरदानम् ।

पात्रायुधस्य भगवत स्वरूपवर्णनं, सूर्यव्यूहवर्णनं च ।

श्रीमद्भागवतोक्तविषयाणां संक्षेपतो विवरणम् ।

विभिन्नपुराणानां श्लोकसंख्या श्रीमद्भागवतमहत्त्वं च ।

XI

श्रीमद्भागवत महापुराण द्वादशस्कन्धस्थानां त्रयोदशाध्यायानां

अध्यायार्थसङ्ग्रह श्लोकाः

उक्तस्त्रयोदशाध्यायै र्द्वादशे त्वाश्रयस्सतः ।

अधिष्ठानावधित्वाभ्यामाश्रयश्चेश्वरस्सतः ॥

उनको लयावधित्वेन प्राकृतात्यन्तिके लये । अधिष्ठानतया चोक्तो महापुरुषवर्णने ॥

तत्राद्यैष्वभिरध्यायैः शुकः प्राह परिक्षिते । शेवैस्तत्राखिलान्याह सूतः पृष्टोऽथ सत्रिभिः ॥

स्वाश्रय श्रवणे कार्यो न विलम्बो मनीषिणा । इत्येतत्कालवैषम्यं चतुर्भिस्तावदुच्यते ॥ ० ॥

तत्र तु प्रथ भाविमागधान्वयभूमिपान् । कलिप्रभावतः प्राह सङ्करादिमलीमसान् ॥ १ ॥

<

द्वितीये तु नेर्दोषवृद्धी कल्क्यवतारतः । अधर्मिष्ठे जने नष्ट पुनः कृतयुगागमः || २ ||

तृतीये भूमिगीतैस्तु राज्यदोषादि वर्ण्यते । कलौ च दोषभूयिष्ठे दोषहन्त्री हरेर्नतिः ॥ ३ ॥

चतुर्थे च चतुर्थोक्ता लया नैमित्तिकादयः । तत्र संसारनिस्तारी हरिकीयैव वर्ण्यते ॥ ४ ॥

पश्चमे तु समासेन परब्रह्मोपदेशतः । राज्ञस्तक्षकसन्देशान्मृत्युभीतिनिवारणम् ||५||

षष्ठे परीक्षितो मोक्षस्सर्पहोमादि तत्सुतात् । वेदशाखा विभागोक्ती त्रिवेदव्यासवर्णनम् ||६ ॥

सप्तमे धर्मविस्तारः पुराणव्यसनं ततः । पुराणलक्षणादीनि फलं भागवतश्रुतेः ॥७॥

अष्टमे तु तपश्चर्या मार्कण्डेयस्य मोहकैः । कामादिभिरसम्मोहो नरनारायणस्तुतिः ॥८ ॥ नवमे भगवन्मायादिदृक्षोदर्शनं मुहुः । माया शिशोर्दयाब्धौ च मुनेर्निर्वेशनिर्गमैः ॥ ९ ॥ दशमे शिव आगत्य मुनेस्तुष्टो वरानदात् । तेन साकमतिप्रीत्या समाभाष्य सभाजयन् ॥ १० ॥ एकादशे तु पूजार्थं महापुरुषवर्णनम् । रवेर्व्यूहस्य चाख्यानं प्रतिमासं पृथक् पृथक् ॥ ११ ॥ द्वादशे तु पुराणोक्तसर्वार्थानुक्रमः कृतः । प्रथमस्कन्धमारभ्य प्राधान्येन समासतः ॥ १२ ॥

त्रयोदशे पुराणानां संख्यामाह यथाक्रमम् । दानं दानस्य माहात्म्यं श्रीमद्भागवतस्य च ॥१३॥

XII

श्रीमद्भागवतपाठविधि:

स्नातः शुचिर्भूत्वा प्राणानायम्य त्रिराचम्य च मगलपाठपूर्वकं भगवन्तं प्रणमेत् । तदनु सञ्चितैः षोडशोपचारैर्मानसोपचारैर्वा व्यासं शुकं वासुदेवं श्रीमद्भागवतग्रन्थं च सादरं सविनयं सभक्तिभावं सम्पूजयेत् । ततः पाठारम्भात् प्राक् ओं नमो भगवते वासुदेवाय’ इति द्वादशाक्षरमन्त्रम् ‘ओं क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय गोपीजनलभाय स्वाहा’ इति गोपालमन्त्रं वाऽष्टोत्तरशतवारं जपेत् । पश्चादेवं विनियुञ्जीत -

विनियोगः

•

·

ओं अस्य श्रीमद्भागवताख्यस्तोत्रमन्त्रस्य नारद ऋषि बृहती छन्द श्रीकृष्ण परमात्मा देवता, ब्रह्म बीजम्, भक्तिः शक्तिः, ज्ञानवैराग्ये कीलकम् मम श्रीमद्भगवत्प्रसादसिद्ध्यर्थं पाठे विनियोगः ।

ऋष्यादिन्यासः

‘नारदर्षये नमः ’ शिरसि । ‘बृहतीच्छन्दसे नमः ’ मुखे। श्रीकृष्णपारमात्मदेवतायै नमः ’ हृदि । ब्रह्मबीजाय नमः ’ गुह्ये। ‘भक्तिशक्तये नमः पादयोः । ‘ज्ञानवैराग्यकीलकाय नमः नाभी | श्रीमद्भगवत्प्रसादसिद्ध्यर्थकपाठविनियोगाय नमः सर्वाये। द्वादशाक्षरमन्त्रेण हृदयाद्यन्यास करन्यासं च कुर्यात् । अथवाऽधोऽङ्गितरीत्या अन्यासकरन्यासौ विदध्यात्-

अङ्गन्यासः

ओं क्लां हृदयाय नमः । ओं क्लीं शिरसे स्वाहा। ओं क्तुं शिखायै वषट् । ओं क्लैं कवचाय हुम् । ओं क्लौं नेत्रत्रयाय वौषट् । ओ क्लः अस्त्राय फट् ।

करन्यासः

ओं क्लां हृदयाय नमः । ओं क्लीं तर्जनीभ्यां नम । ओं कल मध्यामाभ्या नम । ओं क्लें अनामिकाभ्यां नमः । ओं क्लीं कनिष्ठिकाभ्यां नम । ओं क्ल करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः ।

अथ ध्यानम्

कस्तूरीतिलकं ललाटफलके वक्ष स्थले कौस्तुभं नासाग्रे नवमौक्तिकं करतले वेणुं करे कणम् । सर्वाङ्गे हरिचन्दनं च कलयन् कण्ठे च मुक्तावलिं गोपस्त्रीपरिवष्टितो विजयतं गोपालचूडामणिः || अस्ति स्वस्तरुणीकराग्रविगलत्कल्पप्रसृनाप्लुतं वस्तु प्रस्तुनवेणुनादलहरीनिर्वाणनिर्व्याकुलम् | स्वस्तस्तनिबद्धनीविविलसदोपीसहस्रावृतं हस्तन्यननतापवर्ग मखिलादारं किशोगकृति ।

इत्येवं ध्यात्वा पाठमारभेत ।

श्रीमद्भागवत सप्ताहपारायणस्य दैनन्दिनविश्रामस्थलानि निम्नाङ्कितपद्येषु निरूपितानि

मनुकमसंवादपर्यन्तं प्रथमेऽहनि । भरताख्यानपर्यन्तं द्वितीयेऽहनि वाचयेत् ।

तृतीय दिवमं कुर्यात् सममस्कन्धपुरणम् । कृष्णाविर्भावपर्यन्तं चतुर्थे दिवमे वदेत् ॥ रुक्मिण्युद्वाहपर्यन्तं पञ्चमेऽहनि शम्यते । श्रीहंसाख्यानपर्यन्तं षष्ठे ऽहनि वदेत्सुधीः । सप्तमे तु दिने कुर्यात् पूर्ति भागवतस्य वै। एवं निर्विघ्नतासिद्धि विपर्यय इतोऽन्यथा ।।

AMA

व्यास उवाच

ओं नमो भगवते वासुदेवाय श्रीमद्भागवतमाहात्म्यम्

(श्रीस्कान्द महापुराणान्तर्गतम्) अथ प्रथमोऽध्यायः

श्रीसच्चिदानन्दघनस्वरूपिणे कृष्णाय चानन्तसुखाभिवर्षिणे । विश्वोद्भवस्थाननिरोधहेतवे नुमो वयं भक्तिरसाप्तयेऽनिशम् ॥ १ ॥

नैमिषे सूतमासीनमभिवाद्य महामतिम् । कथामृतरसास्वादकुशला ऋषयोऽब्रुवन् ॥२॥

ऋषय ऊचुः

वज्रं श्रीमाथुरे देशे स्वपौत्रं हस्तिनापुरे । अभिषिच्य गते राशि तौ कथं कि च चक्रतुः ||३ ॥

सूत उवाच

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् । देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ॥ ४ ॥

महापथं गते राशि रीक्षित् पृथिवीपतिः । जगाम मथुरां विप्रा ना क्षया ॥५॥

पितृव्यमागतं ज्ञात्वा वज्रः प्रेमपरिप्लुतः । अभिगम्याभिवाद्याथ निनाय निजमन्दिरम् ॥६॥

परिष्वज्य स तं वीरः कृष्णैकगतमानसः । रोहिण्याद्या हरे: पत्नीर्ववन्दायतनागतः ||७|| ताभिः संमानितोऽत्यर्थं परीक्षित् पृथिवीपतिः । विश्रान्तः सुखमासीनो वज्रनाभमुवाच ह ॥८ ॥

परीक्षिदुवाच

तात त्वत्पितृभिर्नूनमस्मत्पितृपितामहाः । उद्धृता भूरिदुःखौघादहं च परिरक्षितः ॥ ९ ॥ न पारयाम्यहं तात साधु कृत्वोपकारतः । त्वामतः प्रार्थयाम्यत्र सुखं राज्येऽनुयुज्यताम् ॥ १० ॥

XIN

कोशसैन्यादिजा चिन्ता तथारिदमनादिजा । मनागपि न कार्या ते सुसेव्याः किन्तु मातरः ॥ ११ ॥

निवेद्य मयि कर्तव्यं सर्वाधिपरिवर्जनम् । श्रुत्वेतत् परमप्रीतो वज्रस्तं प्रत्युवाच ह ॥ १२ ॥

वज्रनाभ उवाच

राजनुचितमेतते यदस्मासु प्रभाषसे । त्वत्पित्रोपकृतश्चाहं धनुर्विद्याप्रदानतः ॥ १३ ॥ तस्मान्नात्पापि मे चिन्ता क्षात्रं दृढमुपेयुषः । किन्त्वेका परमा चिन्ता तत्र किञ्चिद् विचार्यताम् ॥

माथुरे त्वभिषिक्तोऽपि स्थितोऽहं निर्जने वने । क गता वै प्रजावत्या यत्र राज्य प्ररोचते ॥ १५ ॥

इत्युक्तो विष्णुरातस्तु नन्दादीनां पुरोहितम् । शाण्डिल्यमाजुहावाशु वज्रसन्देहनुत्तये ॥ १६ ॥

अथोटजं विहायाशु शाण्डिल्यः समुपागतः । पूजितो वज्रनाभेन निषसादासनोत्तमे ॥ १७ ॥

उपोद्घातं विष्णुरातश्चकाराशु ततस्त्वसौ । उवाच परमप्रीतस्तावुभौ परिसान्त्वयन् ॥१८॥

शाण्डिल्य उवाच

शृणुतं दत्तचित्तौ में रहस्यं व्रजभूमिजम् । व्रजनं व्याप्तिरित्युक्त्या व्यापनाद् व्रज उच्यते ॥ १९ ॥

गुणातीतं परं ब्रह्म व्यापकं व्रज उच्यते । सदानन्दं परं ज्योतिर्मुक्तानां पदमव्ययम् ॥२०॥

तस्मिन् नन्दात्मजः कृष्णः सदानन्दानविग्रह: । आत्माराम चातकामः प्रेमाक्तैरनुभूयते ॥ २१ ॥

आत्मा तु राधिका तस्य तयैव रमणादसी । आत्मारामतया प्राज्ञैः प्रोच्यते गूढवेदिभिः ॥ २२ ॥ कामास्तु वाञ्छितास्तस्य गावो गोपाश्च गोपिकाः । नित्याः सर्वे विहाराद्या आप्तकामस्ततस्त्वयम् ||२३|| रहस्यं त्विदमेतस्य प्रकृतेः परमुच्यते । प्रकृत्या खेलतस्तस्य लीलान्यैरनुभूयते ॥ २४ ॥ सर्गस्थित्यप्यया यत्र रजःसत्त्वतमोगुणैः । लीलैवं द्विविधा तस्य वास्तवी व्यावहारिकी ॥ २५ ॥

वास्तवी तत्स्वसंवेद्या जीवानां व्यावहारिकी ।

आद्यां विना द्वितीया न द्वितीया नाद्यगा क्वचित् ॥ २६ ॥

युवयोर्गोचरेयं तु तल्लीला व्यावहारिकी । यत्र भूरादयो लोका भुवि माथुरमण्डलम् ॥२७॥

अत्रैव ब्रजभूमिः सा यत्र तत्त्वं सुगोपितम् । भासते प्रेमपूर्णानां कदाचिदपि सर्वतः ॥ २८ ॥

कदाचिद द्वापरस्यान्ते रहोलीलाधिकारिणः ।

समवेता यदात्र स्युर्यथेदानीं तदा हरिः ॥ २९ ॥

स्वैः सहावतरेत् स्वेषु समावेशार्थमीप्सिता ।

तदा देवादयो ऽप्यन्येऽवतरन्ति समन्ततः ॥ ३० ॥ सर्वेषां वाञ्छितं कृत्वा हरिरन्तर्हितोऽभवत् । तेनात्र त्रिविधा लोकाः स्थिता पूर्वं न संशयः ॥ ३१ ॥ नित्यास्तल्लप्सवश्चैव देवाद्याश्चेति भेदतः । देवाद्यास्तेषु कृष्णेन द्वारिकां प्रापिताः पुरा ॥ ३२ ॥ पुनर्मौशलमार्गेण स्वाधिकारेषु चापिताः । तल्लिप्सूश्च सदा कृष्णः प्रेमानन्दैकरूपिणः ॥३३॥ विधाय स्वीयनित्येषु समावेशितवांस्तदा । नित्याः सर्वेऽप्ययोग्येषु दर्शनाभावतां गताः ॥ ३४ ॥ व्यावहारिकलीलास्थास्तत्र यन्त्राधिकारिणः । पश्यन्त्यत्रागतास्तस्मान्निर्जनत्वं समन्ततः ॥ ३५ ॥ तस्माच्चिन्ता न ते कार्या वज्रनाभ मदाज्ञया । वासयात्र बहून् ग्रामान् संसिद्धिस्ते भविष्यति ॥ ३६ ॥ कृष्णलीलानुसारेण कृत्वा नामानि सर्वतः । त्वया वासयता ग्रामान् संसेव्या भूरियं परा ||३७|| गोवर्द्धने दीर्घपुरे मथुरायां महावने । नन्दिग्रामे बृहत्सानौ कार्या राज्यस्थितिस्त्वया ॥ ३८ ॥ नद्यद्रिद्रोणिकुण्डादिकुञ्जान् संसेवतस्तव । राज्ये प्रजाः सुसम्पन्नास्त्वं च प्रीतो भविष्यसि ॥ ३९ ॥ सच्चिदानन्दभूरेषा त्वया सेव्या प्रयत्नतः । तव कृष्णस्थलान्यत्र स्फुरन्तु मदनुग्रहात् ||४०|| वज्र संसेवनादस्य उद्धवस्त्वां मिलिष्यति । ततो रहस्यमेतस्मात् प्राप्स्यसि त्वं समातृकः ॥ ५१ ॥ एवमुक्त्वा तु शाण्डिल्यो गतः कृष्णमनुस्मरन् । विष्णुरातोऽथ वज्रश्च परां प्रीतिमवापतुः ॥ ५१ ॥ इति श्रीस्कान्दे महापुराणे एकाशीतिसाम्यां संहितायां द्वितीये वैष्णवखण्डं श्रीमद्भागवतमाहात्म्ये शाण्डिल्योपदिष्टव्रज भूमिमाहात्म्य वर्णनं नाम प्रथमोऽध्याय ॥ १ ॥ XVऋषय ऊचुः अथ द्वितीयोऽध्यायः शाण्डिल्ये तौ समादिश्य परावृत्ते स्वमाश्रमम् । किं कथं चक्रतुस्तौ तु राजानी सूत तद् वद ॥ १ ॥ सूत उवाच ततस्तु विष्णुरातेन श्रेणीमुख्याः सहस्रशः । इन्द्रप्रस्थात् समानाय्य मथुरास्थानमापिताः ||२ || माथुरान् ब्राह्मणास्तत्र वानराश्च पुरातनान् । विज्ञाय माननीयत्वं तेषु स्थापितवान् स्वाराट् ॥ ३ ॥ वज्रस्तु तत्सहायेन शाण्डिल्यस्याप्यनुग्रहात् । गोविन्दगोपगोपीनां लीलास्थानान्यनुक्रमात् ॥४॥ विज्ञायाभिधयाऽऽस्थाप्य ग्रामानावासयद् बहून् । कुण्ड कूपादिपूर्तेन शिवादि स्थापनेन च ॥५ ॥ गोविन्दहरिदेवादिस्वरूपारोपणेन च । कृष्णैकभक्ति स्वे राज्ये ततान च मुमोद ह || ६ || प्रजास्तु मुदितास्तस्य कृष्णकीर्तनतत्पराः । परमानन्दसम्पन्ना राज्यं तस्यैव तुष्टुवुः ॥७॥ एकदा कृष्णपल्यस्तु श्रीकृष्णविरहातुराः । कालिन्दी मुदितां वीक्ष्य पप्रच्छुर्गतमत्सराः ॥ ८ ॥ श्रीकृष्णपल्य ऊचु यथा वयं कृष्णपत्यस्तथा त्वमपि शोभने । वयं विरहदुःखार्तास्त्वं न कालिन्दि तद् वद ॥९॥ तच्छ्रुत्वा स्मयमाना सा कालिन्दी वाक्यमब्रवीत् । सापल्यं वीक्ष्य तत्तासां करुणापरमानसा ॥ १० ॥ XVI कालिन्द्युवाच आत्मारामस्य कृष्णस्य ध्रुवमात्मास्ति राधिका । तस्या दास्यप्रभावेण विरहोऽस्मान् न संस्पृशेत् ॥ ११ ॥ तस्या एवांशविस्ताराः सर्वाः श्रीकृष्णनायिकाः । नित्यसम्भोग एवास्ति तस्याः साम्मुख्ययोगतः ॥ १२ ॥ स एव सा स सैवास्ति वंशी तत्प्रेमरूपिका । श्रीकृष्णनखचन्द्रालिसनाच्चन्द्रावली स्मृता ॥ १३ ॥ रूपान्तरमगृह्णाना तयोः सेवातिलालसा । रूक्मिण्यादिसमावेशो मयात्रैव विलोकितः ॥१४॥ युष्माकमपि कृष्णेन विरहो नैव सर्वतः । किन्तु एवं न जानीथ तस्माद् व्याकुलतामिताः ॥ १५ ॥ एवमेवात्र गोपीनामक्रूरावसरे पुरा । विरहाभास एवासीदुद्भवेन समाहितः ॥ १६ ॥ तेनैव भवतीनां चेद् भवेदत्र समागमः । तर्हि नित्यं स्वकान्तेन विहारमपि लप्स्यथ ॥१७॥ सूत उवाच एवमुक्तास्तु ताः पल्यः प्रसन्नां पुनरब्रुवन् । उद्धवालोकनेनात्मप्रेष्ठसममलालसाः ||१८|| श्रीकृष्णपत्न्य ऊचुः ‘धन्यासि सखि कान्तेन यस्या नैवास्ति विच्युतिः । यतस्ते स्वार्थसंसिद्धिस्तस्या दास्यो बभूविम ॥ ११ ॥ परन्तुद्धवलाभे स्यादस्मात्सर्वार्थसाधनम् । तथा वदस्व कालिन्दि तल्लाभोऽपि यथा भवेत् ॥ १० ॥ सूत उवाच एवमुक्ता तु कालिन्दी प्रत्युवाचाथ तास्तथा । स्मरन्ती कृष्णचन्द्रस्य कलाः षोडशरूपिणीः ॥ २१ ॥ साधनभूमिर्बदरी व्रजता कृष्णेन मन्त्रिणे प्रोक्ता । तत्रास्ते स तु साक्षात्तद्वयुनं ग्राहयल्ँलोकान् ॥ २२ ॥ फलभूमिर्व्रजभूमिर्दना तस्मै पुरैव सरहस्यम् । फलमिह तिरोहितं सत्तदिहेदानी स उद्धवोऽलक्ष्यः ॥ २३ ॥ गोवर्द्धनगिरिनिकटे सखीस्थले तद्रजः कामः । तत्रत्याकरवल्ली रूपेणास्ते स उद्धवो नूनम् ॥ २४ ॥ आत्मोत्सवरूपत्वं हरिणा तस्मै समर्पितं नियतम् । तस्मात्तत्र स्थित्वा कुसुमसर : परिसरे सवज्राभिः || २५ | वीणावेणुमुदः कीर्तनकाव्यादिसरससीतैः । उत्सव आरब्धव्यो हरिरतलोकान् समानाय्य ||२६|| तत्रोद्धवावलोको भविता नियतं महोत्सवे वितते । यौष्पाकीणामभिमतसिद्धिं सविता स एव सवितानाम् ||२७|| सूत उवाच इति श्रुत्वा प्रसन्नास्ता: कालिन्दीमभिवन्द्य तत् । कथयामासुरागत्य वज्रं प्रति परीक्षितम् ||२८|| विष्णुरातस्तु तच्छ्रुत्वा प्रसन्नस्तद्युतस्तदा । तत्रैवागत्य तत् सर्व कारयामास सत्वरम् ॥ २९ ॥ गोवर्द्धनाददूरेण वृन्दारण्ये सखीस्थले । प्रवृत्तः कुसुमाम्भोधी कृष्णसङ्कीर्तनोत्सवः ||३०|| वृषभानुसुताकान्तविहारे कीर्तनश्रिया ! साक्षादिव समावृत्ते सर्वेऽनन्यदृशोऽभवन् ॥३१ ॥ ततः पश्यत्सु सर्वेषु तृणगुल्मलताचयात् । आजगामोद्भवः स्वग्वी श्यामः पीताम्बरावृतः ||३२| गुञ्जामालाधरो गायन् बल्लवीवल्लभं मुहुः । तदागमनतो रेजे भृशं सङ्कीर्तनोत्सवः ॥३३॥ चन्द्रिकागमतो यद्वत् स्फाटिकाट्टालभूमणिः । अथ सर्वे सुखाम्भोधी मन: सर्व विसस्मरुः ||३४|| क्षणेनागतविज्ञाना दृष्ट्रा श्रीकृष्णरूपिणम् । उद्धवं पूजयाञ्चकुः प्रतिलब्धमनोरथा ||३५|| इति श्रीस्कान्दे महापुराणे एकाशीतिसाहस्यां संहितायां द्वितीये वैष्णवखण्डे श्रीमद्भागवतमाहात्म्ये गोवर्धन पर्वतसमीपे परीक्षिदादीनामुद्धवदर्शनवर्णनं नाम द्वितीयोऽध्याय ॥२॥ सूत उवाच अथोद्धवस्तु तान् दृष्ट्वा कृष्णकीर्तनतत्परान् । सत्कृत्याथ परिष्वज्य परीक्षितमुवाच ह ॥ १ ॥ उद्धव उवाच अथ तृतीयोध्यायः धन्योऽसि राजन् कृष्णैकभक्त्या पूर्णोऽसि नित्यदा । यस्त्वं निमग्रचिनोऽसि कृष्णसङ्गीर्तनोत्सवे ॥२॥ कृष्णपत्नीषु वज्रे च दिष्ट्या प्रीतिः प्रवर्तिता । नवोचितमिदं तात कृष्णदना#वैभव ॥३॥ द्वारकास्थेषु सर्वेषु धन्या एते न संशयः । येषां व्रजनिवासाय पार्थमादिष्टवान् प्रभुः ॥४ ॥ श्रीकृष्णस्य मनचन्द्रो गधास्यप्रभयान्वितः । हावनं गोभिर्मण्डयन् रोचते सदा ||५|| XVID कृष्णचन्द्रः सदा पूर्णस्तस्य षोडश याः कलाः । चित्सहस्रप्रभाभिन्ना अत्रास्ते तत्स्वरूपता ॥ ६ ॥ एवं वज्रस्तु राजेन्द्र प्रपन्नभयभञ्जकः । श्रीकृष्णदक्षिणे पादे स्थानमेतस्य वर्तते ॥ ७ ॥ अवतारेऽत्र कृष्णेन योगमायातिभाविताः । तद्बलेनात्मविस्मृत्या सीदन्त्येते न संशयः ॥८ ॥ ऋते कृष्णप्रकाशं तु स्वात्मबोधो न कस्यचित् । तत्प्रकाशस्तु जीवानां मायया पिहितः सदा ||९|| अष्टाविंशं द्वापरान्तं स्वयमेव यदा हरिः । उत्सारयेनिजां मायां तत्प्रकाशो भवेत्तदा ॥ १० ॥ स तू कालो व्यतिक्रान्तस्तेनेदमपरं शृणु । अन्यदा तत्प्रकाशस्तु श्रीमद्भागवता भवेत् ॥ ११ ॥ श्रीमद्भागवतं शास्त्रं यत्र भागवतैर्यदा । कीर्त्यते श्रूयते चापि श्रीकृष्णस्तत्र निश्चितम् ॥ १२ ॥ श्रीमद्भागवतं यत्र श्लोकं श्लोकार्द्धमेव च । तत्रापि भगवान् कृष्णो वल्लवीभिर्विगजते ॥ १३ ॥ भारते मानवं जन्म प्राप्य भागवतं न यैः । श्रुतं पापपराधीनैरात्मघातस्तु तैः कृतः ॥ १४ ॥ श्रीमद्भागवतं शास्त्रं नित्यं यै परिसेवितम् । पितुर्मातुश्च भार्याया कुलपङ्क्तिः सुतारिता || १५ || विद्याप्रकाशो विप्राणां राज्ञां शत्रुजयो विशाम् । धनं स्वास्थ्यं च शूद्राणां श्रीमद्भागवताद् भवेत् ॥ १६ ॥ योषितामपरेषां च सर्ववाञ्छितपूरणम् । अतो भागवतं नित्यं को न सेवेत भाग्यवान् ||१७| अनेकजन्मसंसिद्धः श्रीमद्भागवतं लभेत् । प्रकाशो भगवद्भक्तेरुद्भवस्तत्र जायते ॥ १८ ॥ सांख्यायनप्रसादासं श्रीमद्भागवतं पुरा । बृहस्पतिर्दत्तवान् मे तेनाहं कृष्णवल्लभः ॥ १९ ॥ आख्यायिकां च तेनोक्तां विष्णुरात निबोध ताम् । ज्ञायते सम्प्रदायोऽपि यत्र भागवतश्रुतेः ॥२०॥ बृहस्पतिरुवाच ईक्षाञ्चक्रे यदा कृष्णो मायापुरुषरूपधृक् । ब्रह्मा विष्णु: शिवश्चापि रजः सत्त्वतमोगुणैः ॥ २१ ॥ पुरुषास्त्रय उत्तस्थुरधिकारांस्तदादिशत् । उत्पत्तौ पालने चैव संहारे प्रक्रमेण तान् ॥ २२ ॥ ब्रह्मा तु नाभिकमलादुत्पन्नस्तं व्यजिज्ञपत् । ब्रह्मोवाच नारायणादिपुरुष परमात्मन् नमोऽस्तु ते ॥२३॥ त्वया सर्गे नियुक्तोऽस्मि पापीयान् मां रजोगुणः । त्वत्स्मृती नैव बाधेत तथैव कृपया प्रभो ॥ २४ ॥ बृहस्पतिरुवाच यदा तु भगवांस्तस्मै श्रीमद्भागवतं पुरा । उपदिश्याब्रवीद् ब्रह्मन् सेवस्वैनत् स्वसिद्धये ॥ २५॥ ब्रह्मा तु परमप्रीतस्तेन कृष्णाप्तयेऽनिशम् । सप्तावरणभवाय सप्ताहं समवर्तयत् ॥ २६ ॥ श्रीभागवत सप्ताहसेवनाममनोरथः । सृष्टिं वितनुते नित्यं ससप्ताहः पुनः पुनः ||२७|| विष्णुरप्यर्थयामास पुमांसं स्वार्थसिद्धये । प्रजानां पालने पुंसा यदनेनापि कल्पित ॥ २८ ॥ विष्णुरुवाच प्रजानां पालनं देव करिष्यामि यथोचितम् । प्रवृत्त्या च निवृत्त्या च कर्मज्ञानप्रयोजनात् ॥ २९ ॥ xvin यदा यदैव कालेन धर्मग्लानिर्भविष्यति । धर्म संस्थापयिष्यामि ह्यवतरिस्तदा तदा ||३०|| भोगार्थिभ्यस्तु यज्ञादिफलं दास्यामि निश्चितम् । मोक्षार्थिभ्यो विरक्तेभ्यो मुक्ति पञ्चविधां तथा ॥ ३१ ॥ येsपि मोक्षं न वाञ्छन्ति तान् कथं पालयाम्यहम् । आत्मानं च श्रियं चापि पालयामि कथं वद ॥ ३२ ॥ तस्मा अपि पुमानाद्य: श्रीभागवतमादिशत् । उवाच च पठस्वैनत्तव सर्वार्थसिद्धये ॥ ३३ ॥ ततो विष्णुः प्रसन्नात्मा परमार्थकपालने । समर्थोऽच्छ्रिया मासि मासि भागवतं स्मरन् ॥ ३४ ॥ यदा विष्णुः स्वयं वक्ता लक्ष्मीश्च श्रवणे रता । तदा भागवतश्रावो मासेनैव पुनः पुनः ||३५| यदा लक्ष्मीः स्वयं वक्त्री विष्णुश्च श्रवणे रतः । मासद्वयं रसास्वादस्तदातीव सुशोभते ॥ ३६ ॥ अधिकारे स्थितो विष्णुर्लक्ष्मीर्निचिन्तमानमा | तेन भागवतास्वादस्तस्या भूरि प्रकाशते ||३७|| अथ रूद्रोऽपि तं देवं संहाराधिकृत पुरा । पुमांसं प्रार्थयामास स्वसामर्थ्याविवृद्धये ॥ ३८ ॥ रुद्र उवाच नित्यं नैमित्तिके चैव संहारे प्राकृतं तथा । शक्तयां मम विद्यन्ते देवदेव मम प्रभो ||३९|| आत्यन्तिकं तु संहारे मम शक्तिर्न विद्यते । खंमत तेन त्वां प्रार्थयाम्यहम् ||४|| बृहस्पतिरुवाच श्रीमद्भागवतं तस्मा अपि नारायणो ददी । स तु संसेवनादस्य जिग्ये चापि तमोगुणम् ॥४१॥ XIX कथा भागवती तेन सेविता वर्षमात्रतः । लये त्वात्यन्तिके तेनावाप शक्ति सदाशिवः ॥ ४२ ॥ उद्धव उवाच श्रीभागवतमाहात्म्य इमामाख्यायिकां गुरोः । श्रुत्वा भागवतं लब्ध्वा मुमुदेऽहं प्रणम्य तम् ॥ ४३ ॥ ततस्तु वैष्णवी रीति गृहीत्वा मासमात्रतः श्रीमद्भागवतास्वादो मया सम्यनिषेवितः ॥ ४४ ॥ तावतैव बभूवाहं कृष्णस्य दयितः सखा । कृष्णेनाथ नियुक्तोऽहं व्रजे स्वप्रेयसीगणे ॥४५ ॥ विरहार्त्तासु गोपीषु स्वयं नित्यविहारिणा । श्रीभागवतसन्देशो मन्मुखेन प्रयोजितः ॥ ४६ ॥ तं यथामति लब्ध्वा ता आसन् विरहवर्जिता: । नाज्ञामिषं रहस्यं तच्चमत्कारस्तु लोकितः ॥४७॥ स्वर्वासं प्रार्थ्य कृष्णं च ब्रह्माद्येषु गतेषु मे । श्रीमद्भागवते कृष्णस्तद्रहस्यं स्वयं ददौ ॥ ४८ ॥ पुरतोत्थमूलस्य चकार मयि तद दृढम् । तेनात्र व्रजवलीषु वसामि बदरीं गत ॥४९॥ नग्मान्नारदकुण्डेन तिष्ठामि स्वेच्छया सदा । कृष्णप्रकाशी भक्तानां श्रीमद्भागवता भवेत् ॥ ५० ॥ तंदेषामपि कार्यार्थं श्रीमद्भागवतं त्वहम् | प्रवक्ष्यामि महायोज्य त्वयैवानुष्ठितां भवेत् ॥ ५९ ॥ सूत उवाच विष्णुगतस्तु श्रुत्वा तदुद्धवं प्रणतोऽब्रवीत्। परीक्षिदुवाच हरिदाम त्वया कार्य श्रीभागवतकीर्तनम् ||५॥ आज्ञाप्योऽहं यथा कार्य महायज्ञ मया तथा । मृत उवाच श्रुत्वेतदुद्धवो वाक्यमुवाच प्रीतमानसः ॥ ५३ ॥ उद्भव उवाच श्रीकृष्णेन परित्यक्ते भूतले बलवान् कलिः । करिष्यति परं विघ्नं सत्कार्ये समुपस्थिते ॥ ५४ ॥ तस्माद् दिग्विजयं याहि कलिनिग्रहमाचर । अहं तु मासमात्रेण वैष्णवीं रीतिमास्थितः ||५५ || श्रीमद्भागवतास्वादं प्रचार्य त्वत्सहायतः । एतान् सम्प्रापयिष्यामि नित्यधाग्नि मधुद्विषः ||५६ || सूत उवाच श्रुत्वैवं तद्ववो राजा मुदितश्चिन्तयाऽऽतुरः । तदा विज्ञापयामास स्वाभिप्रायं समुद्धवम् ॥५७॥ परीक्षिदुवाच कलिं तु निग्रहीष्यामि तात ते वचसि स्थितः । श्रीभागवतसम्प्राप्तिः कथं मम भविष्यति ॥ ५८ ॥ अहं तु समनुग्राद्यस्तव पादतले श्रितः । सूत उवाच श्रुत्वेतद वचनं भूयोऽप्युद्धवस्तमुवाच ह ।। ५९ ।। उद्धव उवाच राजश्चिन्ता तु ते कापि नैव कार्या कथञ्चन । तवैव भगवच्छास्त्रं यतो मुख्याधिकारिता ||६० ॥ एतावत्कालपर्यन्तं प्रायो भागवतश्रुते । वार्तामपि न जानन्ति मनुष्याः कर्मतत्पराः ॥ ६१ ॥ त्वत्प्रसादेन बहवी मनुष्या भारताजिरे । श्रीमद्भागवतप्राप्ती सुख प्राप्स्यन्ति शाश्वतम् ॥ ६२ ॥ नन्दनन्दनरूपस्तु श्रीशुको भगवानृषिः । श्रीमद्भागवतं तुभ्यं श्रावयिष्यत्यसंशयम् ||६३ ॥ तेन प्राप्स्यसि राजंस्त्वं नित्यं धाम व्रजेशितुः । श्रीभागवतसञ्चारस्ततो भुवि भविष्यति ॥ ६४ ॥ तस्मात्त्वं गच्छ राजेन्द्र कलिनिग्रहमाचर । सूत उवाच इत्युक्तस्तं परिक्रम्य गतो राजा दिशां जये ॥ ६५ ॥ वज्रस्तु निजराज्येशं प्रतिबाहुं विधाय च । तत्रैव मातृभिः साकं तस्थौ भागवताशया ॥ ६६ ॥ अथ वृन्दावने मासं गोवर्धनसमीपतः । श्रीमद्भागवतास्वादस्तूद्धवेन प्रवर्तितः ॥ ६७ ॥ तस्मिन्नास्वाद्यमाने तु सच्चिदानन्दरूपिणी । तु प्रचकाशे होलीला सर्वतः कृष्ण एव च ॥ ६८ ॥ आत्मानं च तदन्तःस्थं सर्वेऽपि ददृशुस्तदा । वज्रस्तु दक्षिणे दृष्ट्वा कृष्णपादसरोरुहे ||६९ ॥ स्वात्मानं कृष्णवै धुर्यान्मुक्तस्तद्भुव्यशोभत । ताश्च तन्मातरः कृष्णे रासरात्रिप्रकाशिनि ॥ ६० ॥ चन्द्रे कलाप्रभारूपमात्मानं वीक्ष्य विस्मिताः । स्वप्रेष्ठविरहव्याधिविमुक्ताः स्वपदं ययुः ॥ ७१ ॥ येऽन्ये च तत्र ते सर्वे नित्यलीलान्तरं गताः । व्यावहारिकलोकेभ्यः सद्योऽदर्शनमागताः ॥७२॥ गोवर्धन निकुञ्जेषु गोषु वृन्दावनादिषु । नित्यं कृष्णेन मोदन्ते दृश्यन्ते प्रेमतत्परै ॥ ६३ ॥ सूत उवाच य एतां भगवत्प्राप्ति शुगुयाच्चापि कीर्तयेत् । तस्य वै भगवत्प्राप्तिर्दु खहानिश्च जायते ॥ ७४ ॥ इति श्रीस्कान्दे महापुराणे एकाशीतिसाहस्यां संहितायां द्वितीये वैष्णवखण्डे परीक्षिदद्धवसंवादे श्रीमद्भागवतमाहात्म्ये तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ऋषय ऊचुः अथ चतुर्थोऽध्यायः साधु सूत चिरं जीव चिरमेवं प्रशाधि नः । श्रीभागवतमाहात्म्यमपूर्व त्वन्मुखाच्छ्रुतम् ॥१॥ तत्स्वरूपं प्रमाणं च विधि च श्रवणे वद । तद्वतुर्लक्षणं सूत श्रोतुश्चापि वदाधुना ॥ २ ॥ सूत उवाच श्रीमद्भागवतस्याथ श्रीमद्भगवतः सदा । स्वरूपमेकमेवास्ति सच्चिदानन्दलक्षणम् ॥३॥ श्रीकृष्णासक्तभक्तानां तन्माधुर्यप्रकाशकम् । समुज्जृम्भति यद्वाक्यं विद्धि भागवतं हि तत् ॥४॥ ज्ञानविज्ञानभक्त्यवचतुष्टयपरं वच । मायामर्दनदक्षं च विद्धि भागवतं च तत् ॥५॥ प्रमाणं तस्य को वेद ह्यनन्तस्याक्षरात्मन । ब्रह्मणे हरिणा तद्दिक् चतु श्लोक्या प्रदर्शिता ||६|| Faraaraगाहेन स्वेप्सितात्रहनक्षमाः । तएव सन्ति भी विप्रा ब्रह्मविष्णुशिवाय ॥७॥ मितबुदध्यादिवृत्तीनां मनुष्याणां हिताय च । परीक्षिच्छुकसंवादां योऽमी व्यासेन कीर्तित ॥ ८ ॥ ग्रन्थीसामी योऽसौ भागवताभिध । कलिग्राहगृहीतानां स एव परमाश्रय ॥९॥ श्रोतागेऽथ निरूप्यन्तं श्रीमद्विष्णुकथाश्रया । yan raराश्चेति श्रोतारी द्विविधा मता ॥१ प्रवराचातको हंसः शुको मीनादयस्तथा । अवरा वृकण्डवृषाष्ट्राद्या प्रकीर्तिता ॥ ११ ॥ अखिलांपेक्षया यस्तु कृष्णशास्त्रश्रुती व्रती । स चातको यथाम्भोदमुक्ते पाथम चातक ||१२| हंसः स्यात् सारमादत्ते यः श्रोता विविधाच्छ्रुतात् । दुग्धेनैक्यं गतात्तोयाद् यथा हंसोऽमलं पयः ॥ १३ ॥ शुकः सुष्ठु मितं वक्ति व्यासं श्रोतॄंश्च हर्षयन् । सुपाठितः शुको यद्वच्छिक्षकं पार्श्वगानपि ॥ १४ ॥ शब्द नानिमिषो जातु करोत्यास्वादयन् रसम् । श्रोता स्निग्धो भवेन्मनो मीनः क्षीरनिधौ यथा ॥ १५ ॥ यस्तुदन रसिकाञ्छ्रोतून विरौत्यज्ञो वृको हि सः । वेणुस्वनरसासक्तान् वृको ऽरण्ये मृगान् यथा ॥ १६ ॥ भूरुण्ड : शिक्षयेदन्याछ्रुत्वा न स्वयमाचरेत् । यथा हिमवत ★ भूरुण्डाख्यो विहामः ||१७|| सर्व श्रुतमुपादत्ते सारासारान्धधीर्वृष । स्वादुद्राक्षां खलि चापि निर्विशेषं यथा वृषः || १८ || उष्ट्र मधुरं मुञ्च विपरीते रमेत यः । यथा निम्ब चरत्युष्ट्र हित्वामपि तदयुतम् ||१९|| अन्येऽपि बहवां भेदा द्वयोर्भुखरादय । विज्ञेयास्तनदाचारस्तत्प्रकृतिसम्भवे ||२०|| य स्थित्वाभिमुखं प्रणम्य विधिवन्यतान्यवादी हरे लीला श्रीतुमभीप्सतेऽतिनिपुणां नम्राज्य कलमाञ्जलि । शिष्यो विश्वमिती जुचिन्तनपर प्रश्नेऽनुरक्तः शुचि- नित्यं कृष्णजनप्रिया निगदित श्रोता सवै वभिः ||२१| भगवन्मतिरनपेक्ष सुहदीदीनेषु सानुकम्पीय बहुधाबोधनचतुवा संमानितो मुनिभिः ॥ २२ ॥ अथ भारतभूस्थानं श्रीभागवतसेवनं । विधि शृणुत भी विप्रा येन स्यात् सुखसन्तति ||२३|| राजमं सान्यिकं चापि तामम निर्गुण तथा । चतुर्विधं तु विजयं श्रीभागवतसेवनम् ||२४|| सप्ताहं यज्ञवद् यत्तु सश्रमं सत्वरं मुदा । सेवितं राजसं तत्तु बहुपूजादिशोभनम् ||२५|| मासेन ऋतुना वाऽपि श्रवणं स्वादसंयुतम् । सात्त्विकं यदनायासं समस्तानन्दवर्धनम् ||२६|| तामसं यत्तु वर्षेण सालसं श्रद्धया युतम् । विस्मृतिस्मृतिसंयुक्तं सेवनं तच्च सौख्यदम् ||२७|| वर्षमासदिनानां तु विमुच्य नियमाग्रहम् । सर्वदा प्रेमभक्त्यैव सेवनं निर्गुणं मतम् ॥ २८ ॥ परीक्षितेऽपि संवादे निर्गुणं तत् प्रकीर्तितम् । तत्र सप्तदिनाख्यानं तदायुर्दिनसंख्यया ।। २९ ।। अन्यत्र त्रिगुणं चापि निर्गुणं च यथेच्छया । यथा कथञ्चित् कर्तव्य सेवनं भगवच्छ्रुतेः ||३०|| ये श्रीकृष्णविहारैकभजनास्वादलोलुपाः । मुक्तावपि निराकाङ्गास्तेषां भागवतं धनम् ॥३१ ॥ येऽपि संसारसन्तापनिर्विण्णा मोक्षकाङ्क्षिण | तेषां भवौषधं चैतत् कली सेव्यं प्रयत्नतः ॥ ३२ ॥ ये चापि विषयारामा: सांसारिक सुखस्पृहाः । तेषां तु कर्ममार्गेण या सिद्धिः साधुना कली ॥ ३३ ॥ सामर्थ्यधनविज्ञानाभावादत्यन्तदुर्लभा । तस्मात्तैरपि संसेव्या श्रीमद्भागवती कथा || ३४ ॥ धनं पुत्रांस्तथा दान वाहनादि यशो गृहान् । असापल्यं च राज्यं च दद्याद् भागवती कथा ॥३५॥ इह लोके बरान् भुक्त्वा भोगान् वै मनसेप्सितान् । श्रीभागवतसत्रेन यात्यन्ते श्रीहरे पदम् || ३६ ॥ यत्र भागवती वार्ता ये च तच्छ्रवणे रताः । तेषां संसेवनं कुर्याद् देहेन च धनेन च ॥३७॥ तदनुग्रहतोऽस्यापि श्रीभागवतसेवनम् । श्रीकृष्णव्यतिरक्तं यत्तत् सर्वं धनसंज्ञितम् ||३८|| कृष्णार्थीति धनार्थीति श्रोता वक्ता द्विधा मतः । यथा वक्ता तथा श्रोता तत्र सौख्यं विवर्धते ॥ ३९ ॥ उभयोर्वैपरीत्ये तु रसाभासे फलच्युतिः । किन्तु कृष्णार्थिनां सिद्धिर्विलम्बेनापि जायते ॥४०॥ धनार्थिनस्तु संसिद्धिर्विधिसम्पूर्णतावशात् । कृष्णार्थिनो ऽगुणस्यापि प्रेमैव विधिरुत्तमः ॥४१॥ आसमाप्ति सकामेन कर्त्तव्यो हि विधिः स्वयम् । स्नातो नित्यक्रियां कृत्वा प्राश्य पादोदकं हरेः ॥ ४२ ॥ पुस्तकं च गुरुं चैव पूजयित्वोपचारतः । ब्रूयाद् वा श्रृणुयाद् वाऽपि श्रीमद्भागवतं मुदा ||४३|| पयसा वा हविष्येण मौनं भोजनमाचरेत् । ब्रह्मचर्यमधः सुमिं क्रोधलोभादिवर्जनम् ||४४ ॥ कथान्ते कीर्त्तनं नित्यं समाप्तौ जागरं चरेत् । ब्राह्मणान भोजयित्वा तु दक्षिणाभिः प्रतोषयेत् ॥४५ ॥ गुरवे वषादि दत्त्वा गां च समर्पयेत् । एवं कृतं विधाने तु लभते वाञ्छितं फलम् ||४६ ॥ दारागारसुतान् राज्यं धनादि च यदीप्सितम् । परंतु शोभते नात्र सकामत्वं विडम्बनम् ॥४७॥ कृष्णप्राप्तिकरं शश्वत् प्रेमानन्दफलप्रदम् । श्रीमद्भागवतं शास्त्रं कलौ कीरेण भाषितम् ॥ ४८ ॥ इति श्रीस्कान्दे महापुराणे एकाशीतिसाहस्या संहितायां द्वितीये वैष्णवखण्डे श्रीमद्भागवतमाहात्म्ये भागवतश्रोतृवलक्षण श्रवणविधिनिरूपणं नाम चतुर्थोऽध्याय ॥४॥ ममिदं श्रीमद्भागवतमाहात्म्यम् || हरिओ तत्मत् ॥ AMI श्रीमद्भागवत महापुराणम् द्वादशः स्कन्धः ओं नमो भगवते वासुदेवाय प्रथमोऽध्यायः राजोवाच • स्वधामानुगते कृष्णे यदुवंशविभूषणे । कस्य वंशोऽभवत् पृथ्व्यामेतदाचक्ष्व मे मुने ॥ १ ॥ श्रीशुक उवाच 3 योऽन्त्यः पुरञ्जयो नाम भाव्यो बार्हद्रथो नृप । तस्यामात्यस्तु शुनको हत्या स्वामिनमात्मजम् ॥ २ ॥ प्रद्योतसंज्ञं राजानं कर्ता यत् पालकः सुतः । 煌 विशाखयूपस्तत्पुत्रो भविता राजकस्ततः ॥३॥ नन्दिवर्धनस्तत्पुत्रः पञ्च प्रद्योतना इमे । 1 अष्टत्रिंशोत्तरशतं भोक्ष्यन्ति पृथिवीं नृपाः ॥४॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका जयन्ति श्रीपरानन्दकृपापाहलमद्दश । या नित्यमनुवर्तन्ते संपदो विगता दृशः ॥ * ओं गुरु परमानन्द सच्चिदानन्दविग्रहम् । यस्य संस्मृतिमात्रेण चिदानन्दायते वपु ॥ उक्तस्त्रयोदशाध्याय द्वादशं त्वाश्रय मतः । अधिष्ठानावधित्वाभ्या माश्रयश्चेश्वर सतः ॥ उक्तो लयावधित्वेन प्राकृतात्यनिके लयं । अधिष्ठानतया चोको महापुरुषवर्णने ॥

1. 1 w परीक्षिदुवाच ● This verse is not found in M Ma exdtions 2M Ma ल्या रिए 3 BHVW MMa भविष्यांनथ 4 B बारहदा 4 3 ; 8 HV SPP. MMa STP, 9 HV 5, 10 MM: कम्भूतात्मभ्यः विगन अक अज्ञान याभिमान म्ता अयम्भाव 7 म * 1he followin प्रका….. 5 H M Ma V W Omit 39 6 w न 7 ४ थम्या comamentary is found in HV edns only अभ्यार्थ अज्ञान प्रभवा गदया भवन्ति, आसु तु न तथेति भाव । This verse is not found in Aedn 11 BJ श्री 12 BJ मन्द आनन्द 13 BJ निति 12-1-144 श्रीमद्भागवतम् तत्राद्यै: षभिरध्यायैः शुक्र पाह परीक्षित । शेषैस्तत्राखिलान्याह सूतः पृष्टोऽथ सन्निभिः ॥ स्वाश्रयश्रवणे कार्यो न विलम्बी मनीषिणा । इत्येतत्कालवैषम्यं चतुर्भिस्तावदुच्यते ॥ तत्र तु प्रथमं भात्रिमागधान्वयभूमिपान | कलिप्रभावन, प्राह संकरादिमलीमसान || एवंभूते सोमवंश मुकुंदक्रीडावर्णितोऽथ स एव । वंशी भावी वर्ण्यते कृष्णर्भात मुक्त्वा मुक्त्यै वर्त्म नास्तीति वक्तुम् ॥ तदेवं वैवस्वतमनुवंशे सोमवंशप्रस्तावन श्रीकृष्णावतारचरितानि सप्रपंचमनुवर्णितानि । अथेदानीं भावी सोमवंशः कली विजातीयमकरादिमलीमसो वैराग्यद्वारा श्रीकृष्णैक भक्ति निगमनायानुवर्ण्यते । तत्र तु सोमवंशशाखासु चिरकालानुवर्तितया मागधवंशानुक्रम्यते । तत्र पूर्व उपरिचरां वसुस्तस्य बृहद्रथस्तस्य जरासंघः, तस्य सहदेवः पुत्रोऽभूदित्युक्तं नवमस्कंध | नत्रैव सहदेवान्मार्जारितः श्रुतश्रवा इत्यादयो रिपुंजयान्ता विंशतिर्भाविनो राजानो निरूपिताः तत्र राजा पृच्छति स्वधामति ॥ १ ॥ : इदानीं तदुपरितनं वंशं संकरादिदपि प्रपंचयति । योऽन्त्य इति । रिपुञ्जय एवं पुरंजयः । इति स्वामिनं पुरंजय एव हत्वा स्वपुत्रं प्रद्योतसं राजानं करिष्यति यस्य पालको नाम सुनां भविष्यति ॥२३॥ नन्दीति प्रद्योतना प्रद्योतनमंजाः । भविता च अब्जक इति च पाठान्तरम् ॥४॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका श्रीमते रामानुजाय नमः तदेवं नवमस्कन्धेनोपक्रान्तसूर्यवंशावलि तदनन्तरापतितसोमवंशावलिं च श्रीकृष्णावतारपर्यन्तां निरूप्य भगवतोऽवतार प्रभृतीनि स्वधामानुगमनान्तानि चरितानि दशमैकादशाभ्यां निरूपितानि । अथ भाविसोमवंशपरंपरोत्तरावधिबुभुत्सया पृच्छति राजा स्वधामानुगत इति । यदुवंशस्य भूषणवच्छोभावहे श्रीकृष्णं स्वधाम स्वस्थानमनुगते सति ततः यदुवंशजानां सोमवंश्यानां उक्तानां मध्ये कस्य वंशोऽभवद्वंशपरम्परा प्रावर्तत तदेतद्धे मुने! मह्यमाचक्ष्व ॥ १ ॥ बार्हद्रथवंशोऽभवदित्यभिप्रेत्य भाविनं तं अनुवर्णयितुमारभते, योन्त्यः पुरञ्जयो ‘नाम’ इत्यादिना । पुरोवंशे 1 ABJ तत्रादी, 2 HV " ख, 3-3 HV omit 4 HV omr इदानी 5 तग 66ABJ omt. 7 womes चरितानि aureurosefafशिष्टम् 12-1-5-12 उपरिचरो वसुस्तस्य बृहद्रथः तत्सुतो जरासन्धः, तस्य सहदेवस्तस्य मार्जारि, तस्य श्रुतश्रवः प्रभृतयः पुरञ्जयान्ताः सुता विंशतिसङ्ख्या भाविनो नवमस्कन्ध एवोक्ताः, योऽन्त्यः कनीयान् पुरञ्जयो नाम बार्हद्रथवंश्यो भविता तस्य पुरञ्जयस्यामात्य यः शुनको नाम स स्वामिनं पुरञ्जयं हत्वा ॥ २ ॥ तस्यात्मजं प्रद्योतनामानं राजानं कर्ता करिष्यति यस्य प्रद्योतनस्याऽलकः सुत तं राजानं कर्तेति पूर्वेण सम्बन्धः, तत्पुत्रः अलकपुत्रः विशाखयूपः ततोऽराजको भविष्यति ॥ ३ ॥ तत्पुत्रोऽराजकपुत्रः नन्दिवर्धन तस्य पुत्रा पञ्च प्रद्योतना प्रद्योतनसंज्ञिका त इमे नृपा अष्टत्रिंशोत्तरशतं इत्यस्य, समा इति शेष 1 अयं कालावधि: एवमग्रेपि भोक्ष्यन्ति पालयिष्यन्ति || ४ || श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली श्रीहनुमते नमः पद्मवासालयं नत्वा पद्मभूपूर्वस्वर्गीयम् । द्वादशस्कन्धं व्याकुर्वे द्वादशात्मप्रीत्ये नित्यम् ॥ श्री नारायणक्लृमशिष्टवशादिक धनेन तन्माहात्म्यमेव कथयत्यस्मिन स्कन्धं तत्र प्रथमं दध्याये वंशशेवं कथर्यात - य इति । अन्त्य वंशावसानभव कस्य वंशान्ते भव इत्यत उक्त बार्हद्रथ इति । स्वामिन रिपुन्जयमात्मजं, स्वस्येति शेषः ||२|| यद्यस्य प्रद्योतस्य सुतपालको नाम यनादित्यस्याव्ययत्वात् षष्ठी यद्राय पालकी यस्य यत्पालकः स तस्य सुत इति ॥ ३ ॥ प्रद्योतनेन साकं पञ्च तेषां राज्यावधि कालमाह - अष्टेति । भाध्यन्ति पालयन्ति, मुजोऽनवने" (अष्टा 1-461) इत्यतः परस्मैपदम्। पूर्ववंशवैलक्षण्यद्योननार्थो वा व्यत्यास ||४|| शिशुनागस्ततां भाव्य: काक्वर्णस्तु तत्सुतः । क्षेमधर्मा तस्य सुतः क्षेत्रज्ञः क्षेमधर्मजः ॥५॥ 2 HV पक्षस्तु 3 HV धन्वा, 4HVI 5 W 4 }12-1-5-12 श्रीमद्भागवतम् विधिसार: सुनस्तस्याऽजातशत्रुर्भविष्यति । 3 दर्भकस्तत्सुतो भाव्यो सर्भकस्याजयः स्मृतः ॥६॥ नन्दिवर्धन आजेदो पहारन्दिस्तु तत्सुतः । 5 る शिशुनामा दशैवेते षष्ट्युत्तरशतत्रयम् ॥७॥ समा भोक्ष्यन्ति पृथिवीं कुरुश्रेष्ठ कलौ नृपाः । महानन्दिसुतो राजन् शूद्रागर्भोद्भवो बली ॥८॥ महापद्मपतिः कश्चिान्दः क्षत्रविनाशकृत् । ततो नृपा भविष्यन्ति ‘शूद्रप्राया अधार्मिकाः ॥ ९ ॥ 13 स एकच्छत्रां पृथिवीमनुलङ्गितशासनः । शासिष्यति महापद्मो द्वितीय इव भार्गवः ॥ १० ॥

तस्य चाष्टौ भविष्यन्ति सुमालि प्रमुखाः सुताः । 10 h य इमां भोक्ष्यन्ति महीं राजानः स्म शतं समाः ॥११॥ नव नन्दान् द्विजः कश्चित् प्रपन्नानुद्धरिष्यति । dereभावे जगती मौर्या भोक्ष्यन्ति वे कलौ ॥ १२ ॥ श्रीध० महापद्येति । नंदो नाम कश्चिन्महापद्मसंख्यायाः सेनायाः धनस्य वा पतिर्भविष्याते, अत एव महापद्म पतिरित्यपि तस्य नाम ॥५- १॥ 14 4 स इति । एवमेव आत्मन: छत्र यस्यां तां पृथिवीं शासिष्यति पालयिष्यति । क्षत्रोत्सादने दृष्टान्तः । भार्गवः परशुराम इव ॥१०॥ तस्येति । समाः संवत्सरान् ॥ ११ ॥ 1 HV ततस्तस्य 2 ABGIW भावी; 3 HV सुत Mha तल 4-4ABGJ महानन्दि सुतस्तत Ma महानन्दिश्च तत्सुत 5–5 HV शैशुनाभा दर्शवते. MAAN शशुनागा दर्शाते वै W शिशुनागादयते 6 ABGIM Ma ट्री 7 MiMa स्कुल, 8ABGJ यास्तवथा 9 ABGJ W माल्य 10-10 पृथिवीं राजन् भोक्ष्यन्ति 11 HV W मास्तु 12 HV व्यो 13 ABGJamil पति 14 A.BJort आत्मन 4 व्याख्यानयविशिष्टम् 12-1-5-12 नवेति । नव नन्दान् नन्दं च तत्पुत्रांश्चेत्येवं नव । प्रपन्नान् विश्वस्तानविख्यातान्वा द्विजः कौटिल्यवात्स्यायनादि 2 3 3 पर्यायश्चाणक्य उद्धरिष्यति उन्मूलयिष्यति तेषामभावे मौर्या : मौर्यसंज्ञाः ॥ १२ ॥ वीर० ततः प्रद्योतनेभ्यः शिशुनागो भविता तत्सुतः शिशुनागसुतः काकवर्णः तस्य काकवर्णस्य सुतः क्षेमधर्मा तस्माज्जातस्तु क्षेत्रज्ञः ॥५॥ विधिसार इति तस्य क्षेत्रज्ञस्य अजातशत्रुरित्यस्य विधिसारादित्यादिः तत्सुतः अजातशत्रुसुतः ॥ ६ ॥ नन्दिवर्द्धन इति । आज्ञेयः अजयस्यात्मजः तत्सुतः नन्दिवर्द्धनसुत ॥७॥ कुरुश्रेष्ठेति सम्बोधनम् । महानन्दिसुत इति । हे राजन् ॥८॥ महापद्मपतिरिति । अन्वर्थं नाम महापद्मसङ्ख्यायाः सेनाया धनस्य वा पतिरिति, स च (शूद्रा) शूद्रीगर्भोद्भवः, बली अधिकबलयुक्तश्च क्षत्रकुलविनाशकृच्च। नन्द इति तस्यैव नामान्तरं यतोऽयं शूद्रीगर्भोद्भव अत एव तत आरभ्य नृपाः शूद्रप्रायाः अधार्मिकाच भविष्यन्ति ॥ ९ ॥ स इति । महापद्म इति नामैकदेशग्रहण महापद्मपति अनुतिशासन प्रजाभिरनुल्लसितमात्मशासनं यस्य सः । एकमेव छत्रं यस्यां तथाभूतां पृथ्वीं शासिष्यति पालयिष्यति। द्वितीयो भार्गव परशुराम इव ॥ १० ॥ तस्येति । तस्य महापद्मपते सुतान्विशिनष्टि य इति । सहस्रं संवत्सरान् ॥ ११ ॥ नव नन्दानिति । नन्दशब्दस्तत्सुतपरश्च । ‘“आत्मा वै पुत्र’ (की.पी. 3. 2-11 ) इति श्रुत्यनुरोधात् । अत एव नन्दानिति बहुवचनम् । नवेति विशेषणेन तान् प्रपन्नान् विश्वस्तान् कश्चिद्विश्वस्तघातुकः कौटिल्यवात्स्यायनाख्यो द्विज उद्धरिष्यति उन्मूलयिष्यति नाशयिष्यति यावत्, ततस्तेषां सपितृकाणां सुमाल्यप्रमुखानामभावे तेष्वतिक्रान्तेषु इत्यर्थः । एवं सोमवंशे समाप्ते मौर्यसंज्ञा भोक्ष्यन्ति ॥ १२ ॥ विज० महानन्दिं विशिनष्टि - महानन्दिरिति ॥५-८ ॥ महानन्दिवंशभव क इति । कश्चिदिति महापद्मसङ्ख्यया सख्याता सेना महापद्मा तस्याः पतिः कुलक्षत्रविनाशकृत् ततः कुलक्षत्राभावात् ॥९॥ 1 Baddy शरणागतान् 2 ABJ omve नेचामभावं 3- 3 मोमी 5 12-1-13-16 स महापद्म नाम्ना नन्दः ।।१०-११ ॥ श्रीमद्भागवतम् नन्देन सह नवसङ्ख्यान् नन्दान् नन्दवंशजानुद्धरिष्यत्यापद इति शेषः । मौर्या मुरवंशजाः हीनजातयः कैवर्ना ||१२|| स एव चन्द्रगुप्तं वै द्विजो राज्येऽभिषेक्ष्यति । तत्सुतो वारिसारस्तु ततश्चाशोकवर्धनः ॥ १३ ॥ } सुयशा भविता तस्य सङ्गतः सुयशः सुतः । शालिशूकस्ततस्तस्य सोमशर्मा भविष्यति ॥ १४ ॥ शतधन्वा ततस्तस्य भविता तद बृहद्रथः 1 मौर्या होते दश नृपाः सप्तत्रिंशच्छतोत्तरम् || १५ || समा भोक्ष्यन्ति पृथिवीं कलौ कुरुकुलोद्वह । ^ ( हत्वा बृहद्रथं मौर्य तस्य सेनापतिः कलौ । पुष्यमित्रस्तु शुङ्गाह्वः स्वयं राज्यं करिष्यति ) । "”"" अग्निमित्रस्ततस्तस्मात् सुज्येष्ठो भविता ततः ॥ १६ ॥ श्रीध० कथं भ. गन्ति त । स एवेति । चन्द्रगुप्त मौर्यप्रथमम् ॥ १३,१४ ॥ 17 13 * तेषां चरमो दशरथ: पराशरादिभिरुक्तोऽत्राप्यनुसंधेय तेन चरमेण दशरथेन सह एते मौर्या दश सप्तत्रिंशच्छतोत्तरं सप्तत्रिंशदुत्तरं शतं समाः बृहद्रथस्य सेनापतिः पुष्यमित्रो नाम स्वामिनं बृहद्रथं हत्वा राज्यं करिष्यति सच शुक्रानां प्रथमः ।। १५.१६ ।। वीर० के पुनस्ते मौर्याः कथं च भोक्ष्यन्ति ? तदाह स एवेति त्रिभिः, यस्तेषां नवानामुद्धर्ता द्विजः स एव मौर्यसंज्ञं प्रथमं चन्द्रगुप्तसंज्ञं नाम स्वसुतं राज्येऽभिषेऽक्ष्यति, तत्सुतः चन्द्रगुप्तसुतः ततः वारिसारानन्तरं तत्सुतोऽशोकवर्द्धनसुतः ॥ १३ ॥ तस्याऽशोकवर्द्धनस्य || १४ || . These 1 MAMMI जम्नु. 3HV ‘सभ्यत 4 HV ‘तायो", M Ma ता तु बृ. 5 HV मौर्या 5 w तात्परम्. 7 HV द्भब Two hati verses ware not found in w edition. SHV मो. 8 ABGJ पुष्प 10 ABGJ सुयोष्टोध भविष्यति MAM सुद्देष्टो भविता तत HV Ady 12 A पश्चमा BJ प्रथमो 13–13 ABJamt 14 ABJoma एते. 15 ABJ पुष्प, 16 HV omr बृहद्रथ 6 I व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-1-17-24 तत्ततः मौर्या इति यद्यपि चन्द्रगुप्तादयो नवेव तथापि पराशरादिभिश्चन्द्रगुमादिषु दशरथ एक उक्तः तदभिप्रायेण एते दशेत्युक्तम् । यद्वा चन्द्रगुप्तस्य यः पिता तेन सह दशैत इत्युक्तम् । सप्तत्रिंशच्छतात्परं सप्तत्रिंशदुत्तरशतं समा इत्यर्थः । कुरुकुलोद्वहेति सम्बोधनम् ॥ १५ ॥ अमिमित्र इति । मौर्यसंज्ञकस्य बृहद्रथस्य सेनानी पुष्यमित्रो नाम स्वामिनं हत्वा राज्यं करिष्यति अमिमित्रादयो नव तद्वंश्याः दशैते शुक्रसञ्ज्ञाः वर्षशताधिक द्वादशाधिकं वर्षशतं भोक्ष्यन्ति इति सम्बन्ध || १६ || विज० कथं भोक्ष्यन्तीत्यत आह - स एवेति । स एव नवनन्दाचार्य ॥१३-१४॥ मौर्यसंज्ञा अपि मौर्याः ॥ १५ ॥ वंशव्यत्यासं कथयति हत्येति । पुष्यमित्र इत्यादि जातिप्रयुक्तं नाम, शुभ इत्यादि विशेषनाम || १६ ||

वसुमित्रो भद्रकश्च पुलिन्दो भविता ततः । ततो घोषः सुतस्तस्माद् वज्रमित्रो भविष्यति ॥ १७ ॥ ततो भागवतस्तस्माद् देवभूतिः कुरूद्वहः । शुङ्गा दशैते भोक्ष्यन्ति भूमिं वर्षशताधिकम् ॥ १८ ॥ ततः कण्वानियं भूमिर्यास्यत्यल्पगुणान नृप! | शुद्धं हत्वा भूर्ति कण्वो ऽमात्यस्तु कामिनम् || १९ ॥ स्वयं करिष्यते राज्यं वसुदेवो महामतिः । तस्य पुत्रस्तु भूमित्रस्तस्य नारायणः सुतः । 14 11 नारायणस्य भविता मुशर्मा नाम विश्रुतः ॥ २० ॥ काण्वायना इमे भूमिं चत्वारिंशच्च पद्य च । शतानि त्रीणि भांक्ष्यन्ति वर्षाणां च कलौ युगे ॥ २१ ॥ 4 HV क SMV म 6 HV # 1 AB पुकार 2A omits दर्शन 1 A पुष्प 9 HV मही 7 HV PA BABGJ इति श्रुत 10 W का 11 M. Ma पहन 12 HV हुनि 13HMMay नना - This natt verse is not fund in H TV W eans 14-14 M Ma सुशर्माणयोऽय नृपति कण्वाना भवितानत 15 HV क्र. . 1-17-24 श्रीमद्भागवतम् हत्या काण्वं सुशर्माणं तद्भृत्यो वृषलो बली । 3 गां भोक्ष्यत्यंन्ध्रजातीयः कञ्चित् कालमसत्तमः ||२२| 3 कृष्णनामाऽथ तदुद्भ्राता भविता पृथिवीपतिः । श्रीशान्तकर्णस्तत्पुत्रः पौर्णमासस्तु तत्सुतः ||२३|| लम्बोदरस्तु तत्पुत्रस्तस्याच्छिबिलको नृपः । • 10 मेघस्वाति चिलिकादमानस्तु तत्सुतः ||२४|| श्रीध० तत इति । ततोऽग्निमित्रादयो नवेत्येवं शुंगा दश वा इति च पाठान्तरम् वर्षशतम् ॥ १८ ॥ तत इति । कथं कण्वान्यास्यति तदाह । शुंगमिति । परश्रीकामिनामानं शुंगं हत्वा तदमात्यो वसुदेवनामा कण्वो राज्यं करिष्यति ॥ १९ ॥ 15 स्वयमिति । कण्वानां चतुर्थः सुशर्मा क्षेयः ||२०|| 16 काण्वायना इति । इमे वसुदेवादयः काण्वायना वर्षाणां त्रीणि शतानि पंच चत्वारिंशद्वर्षाणि च भूमि भोक्ष्यन्ति ||२१|| 17 हत्येति । कण्वानामन्तिमं सुशर्माणं हत्वा बली बलिनामा तद्भृत्यो गां भोक्ष्यति ।।२२-२४॥ वीर० तत: का. हे नृपः अल्पगुणान् गुणहीनान् काण्वसंज्ञान् यास्यति तदधीना भविष्यति तैः पालिता भविष्यतीति यावत् । के पुनस्ते काण्वाः ? कथं च तान्यास्यतीत्यत्राह - शुङ्गमिति सार्द्धद्वयेन । यः शुंगसंज्ञो देवभूतिस्तं कामिनं स्त्रीलालसं हत्वा तदमात्यः काण्वः वसुदेवो नाम स्वयमेव करिष्यति । महामत इति पाठे सम्बोधनं तस्येति इमे वसुदेवादयः काण्वायनसंज्ञाः पञ्चचत्वारिंशदधिकशतत्रयं समाः भोक्ष्यन्तीत्यर्थः । अत्र नारायणस्य सुतः सुशर्मनामा द्रष्टव्यः " हत्वा काण्वं सुशर्माणं" इत्युत्तरग्रन्थानुरोधात् ॥१७- २० ॥ तद्भृत्यः सुशर्मणो भृत्यः, बली बलीकनामा, गां पृथिवीं कञ्चित्कालमिति अत्यल्पत्वात् द्भोगकालस्यानादरेण सङ्ख्या न कृता ॥ ११ ॥ कृष्णनामेति । तद्भ्राता बलीकभ्राता ॥२३, २४ ॥ 1 AM क". 2 W “क्यों, 3 w क्ष्मां HV ‘त्या’ 5 M Ma मा च 6 HV . ABGJ चदि W व्यिबि 8 MMW नृपा, 9M Ma स्वनं 10 W विवि. 11 HV दण्डमान 12 ABGJM Ma तस्य च 13 ABJ add द्वादशाधिक 14-14 ABJ omit. 15 HV omit ज्ञेय. 16 HV क’, 17 ABJ omil बली 8विज० शुक्राः शुक्रवंशजाः ॥१७- १९ ॥ व्याख्यानत्रयविशम् 12-1-25-32 कण्वाः कण्ववंशजाः, तानृपान् यास्यति अल्पगुणाः ओषध्यादि गुणसम्पत्तिरहिता कथं कण्वान् यास्यतीत्यत आह- शुक्रमिति । शुभं शुक्राख्यं राजानं देवभूर्ति हत्वा नाम्ना वसुदेवः कण्वः तस्य शुंगस्यामात्यः, कामिनं ग्राम्यकर्मासक्तम् ॥ २० ॥ काण्वायनाः कण्ववंशभवाः कण्वानां चतुर्थः सुशर्मा इमे च वसुदेवादयः काण्वायनाः वर्षाणां त्रीणि शतानि पञ्चचत्वारिंश- द्वर्षाणि भूमि भोक्ष्यन्ति, तस्य सुशर्मणो भृत्यः ॥२१-२२ ॥ तस्य वृषलस्य भ्राता ॥२३, २४ ॥ 1 अनिष्टकर्मा हालेयस्तनकस्तस्य चात्मजः । पुरीषभीरुस्तत्पुत्र स्ततो राजा सुनन्दनः || २५ || चकोर वरमो यत्र शिवस्वातिररिन्दमः । तस्यापि गोमतिः पुत्रः पुरीमान् भविता ततः ॥ २६ ॥ 鹦 ม 10 मेदशिरा: शिवस्कन्दो यज्ञ श्रीस्तत्सुतस्ततः । * १ ! 2 विजयस्तत्सुतो भाव्यश्चन्द्रविज्ञः सलोमधीः ||२७|| एते त्रिंशनृपतयः चत्वार्यब्दशतानि च । षट् पञ्चाशच्च पृथिवीं भोक्ष्यन्ति कुरुनन्दनः ॥ २८ ॥ सप्ताभीरा आवभृत्या दश गर्दभिनो नृपाः । कङ्काः षोडशभूपाला भविष्यन्त्यातिलोलुपाः ॥ २९ ॥ ततोऽष्टौ यवना भाव्या चतुर्दश तुरुष्ककाः । 15 10 त्रयोदश मुरुण्डाश्च मौना एकादशैव तु ॥ ३० ॥ एते भोक्ष्मन्ति पृथिवीं दशवर्षशतानि च । नवाधिकां च नवति मौना एकादश क्षितिम् ॥ ३१ ॥ 1 H. V अरि, 2 HV स्तिल’, 3 HV सेतु W धानु, 4 HV सुदर्शन SABGJM MB रो बाहवो 6 W मा. 7 ABG.J. Ma ‘मती. A HY वीरो वेद: AB.G.J मेदःशिरा, W स्कन्धो: 10-10 यज्ञशीलस्तु तत्सुत The following extra hall verse is found in H. Verditions only सितोऽमित तस्कन्धो यत्रशत्रु मतदात्मनः 1 11 HV बीज: सु. 12 ABGJM Ma अधि 13 W ल्सिच, 14 HV च वर्ग 15 A.B.G.J.M.Ma 16.A.B.G.J.M. गुरु Q 12-1-25-32 श्रीमद्भागवतम् भोक्ष्यन्त्यब्दशतान्यङ्ग त्रीणि तैः संस्थिते नतः । 3 किलिंकिलायां नृपतयो भूतनन्दोऽयवं हरः ॥ ३२ ॥ श्रीध० चकोर इति । यत्र येषु बहुसंज्ञेसु चरम : शिव ष्वष्टसु स्वाति नामा भविता ॥२५-१८॥ साप्नेति । आवभृत्या अवभृति नमि नगरी तद्राजानः ॥ २९,३०॥ एते इति । एते आभीरादयां मौनव्यतिरिक्ताः पञ्च षष्टि नृपा एकोनशताधिकं वर्षसहस्रं पृथिवीं भोक्ष्यन्ति । ततः पूर्वोक्ता एवैकादश मौनास्त्रीण्यब्दशतानि क्षितिं भोक्ष्यन्तीति ॥ ३१ ॥ भोक्ष्यन्तीति तैः संस्थिते तेषु मौनेषु मृतेषु किलिकिलायां पुर्यां नृपतयो भविष्यन्तीत्युत्तरेणान्वयः । किल्किलायां इति च पाठान्तरम् ||३२|| वीर० अनिष्टकर्मेति । तस्याटमानस्यानिष्टकर्मा सुत इति पूर्वेण सम्बन्धः । हालेयोऽनिष्टकर्मणः सुत इति ॥ २५ ॥ चकोर इति । यत्रयेषु बलीकसंज्ञेषु शिवस्वातिर्नाम चरमो भविता इत्यर्थः । अरिन्दमेति सम्बोधनम्। सविसर्ग पाठे शिवस्वातेर्विशेषणम् ॥२६,२७॥ एत इति । एते बलीकनामान: पञ्चविंशतिनृपतयः पृथिवीं भीक्ष्यन्तीति सम्बन्धः | वर्षसङ्ख्यामाह - त्रिशच्चत्वार्यब्दशतानि षट्पञ्चाशच्चेति षडशीत्युत्तरचतुश्शतं वर्षाणीत्यर्थः ॥ २८ ॥ सप्तेति । ततः सप्ताभीरसंज्ञा भाव्या इत्युत्तरेणान्वयः । तान् विशिष्टि - आवभृत्याः अवभृतिर्नगरी तस्या राजानः । यद्वा, आवभृत्यसंज्ञा वा सप्त भाव्या । तान् विशिनष्टि - आभीराः आभीरजातीयाः । ततो दशगर्दभिनः तत्सञ्ज्ञा, एवमग्रेऽपि योज्यम् | लोलुपाः कामिनः ॥ २९, ३० ॥ एते भोक्ष्यन्तीति । मौना एकादश क्षितिम् इति मौनानां कालावधेः पृथगेव वक्ष्यमाणत्वादेत इत्यनेन तेभ्योऽन्ये परामृश्यन्ते । दशवर्षशतानि नवाधिकाञ्च नवतिं इत्येकोनैकादशशतवर्षाणि इत्यर्थः ॥ ३१ ॥ अब ! हे राजन् ! संस्थिते इति भावे क्तः । तैमनैः संस्थिते तत्कर्तृके मरणे तेषु मृतेषु तेष्विति यावत् किलिं किलायामिति । किलिकिलाख्या पुरी तस्यां भूतनन्द इत्यादयो नृपतयः । भूतनन्दाख्या षडुत्तरशतं वर्षाणि भोक्ष्यमाणा भविष्यन्ति इत्यर्थः ॥ ३२ ॥

1. HV सेषु च 1. 2 AB GJM Ma किलि. 3 AB GJM.Ma 05 वर | 4 HV अष्ट, 5 ABJ om मीनेषु, BABJ किलि, 7-7 ABJ omit, 8. A.B.ome इत्यर्थ: 10 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-1-33-40 विज० हालेय : हलान्मेयः ॥२५-३० ॥ एते आभीरादयो मौनव्यतिरिक्ताः । पञ्चषष्टिनृपाः एकोनशताधिकं वर्षसहस्रं पृथिवीं भोक्ष्यन्ति । ततः पूर्वोक्ता एव एकादश मौना : त्रीण्यब्दशतानि क्षिति भोक्ष्यन्ति । मौनाः मौनकुले जाताः । एकादश त्रीणि अब्दशतानि ॥ ३१ ॥ कुले मौनकुले, संस्थिते नष्टे, किलिंकिलायां नगर्यां तस्य शिशुनन्दे भ्रता भूतवंशोपवमरैर्युक्ताः षट् षट् वर्षाण्यधिकानि ॥ ३२ ॥ शिशुनन्दिश्च तदद्भ्राता यशोनन्दिः प्रवीरकः । इत्येते वै वर्षशतं भविष्यन्त्यधिकानि षट् ||३३|| तेषां त्रयोदश सुता भवितारश्च बाह्निकाः । 1 पुष्यमित्रोऽथ राजन्यो दुर्मित्रोऽस्य तथैव च ॥ ३४ ॥

एककाला इसे भूपाः समान्ध्राः सप्त कोसना: । विदूरपतयो भाव्याः निषधास्तित एव हि ।। ३५ ।। मागधानां तु भविता विश्वस्फूर्जिः पुरञ्जयः । 10 करिष्यत्यपरो वर्णान् पुलिन्दयदुमद्रकान् ||३६| प्रजाश्चा ब्रह्म भूयिष्ठाः स्थापयिष्यति दुर्मतिः । वीर्यवान् क्षत्र मुत्साद्य पद्मवत्यां स वै पुरि । अनुगङ्गामाप्रयागं गुप्तां भोक्ष्यति मंदिनीम् ॥ ३७ ॥ १६ सौराष्ट्रावन्त्यामीराश्च शूद्रा अर्बुदमालवा: । ब्रात्या द्विजा भविष्यन्ति शूद्रप्राया जनाधिपाः ॥ ३८ ॥ 18 सिन्धोस्तटं चन्द्रभागां कौन्तीं काश्मीरमण्डलम् । 14 售价 भोक्ष्यन्ति शूद्रा व्रात्याद्याः म्लेच्छा श्राब्रह्मवर्चसः ॥३९॥ 1 TW नन्द 2 HV युक्ता एते . 3 ABGJM Ma पुष्प, 4 HV स्तम्य चात्मज 5 M Ma कौशला HV वैसूर्य TW वैदुर, 7 HV नैषधा BHV स्फूर्ज 9 TW यातु 10 TW निपते 11 NV न्यकाभीग W न्त्य भीराक्ष 12 ABGJM Ma शुग 13 HV काशी 14 TW त्याचः 15 HV अवा 11 12-1-33-40 श्रीमद्भागवतम् तुल्यकाला इमे राजन्! म्लेच्छप्रायाश्च भूभृतः । एतेऽधर्मानृतपराः फल्गुदास्तीव्रमन्यवः ||४०|| श्रीध० शिशुनन्दिश्चेति। अधिकानि च षड्वर्षाणि ॥३३॥ ? तेषामिति । तेषां भूतनन्दादीनां यथायथं बाह्निकाः तन्नामानम्त्रयोदश सुता भविष्यन्ति । अथ पुष्यमित्रो नामान्यो राजन्यः अस्य च दुर्मित्रो नाम पुत्रः ||३४|| ६ एककाला इति । तथा आंध्राः कोसला : विदूरपतयो निषधाश्च । एते च तत्तद्देशनामभिः प्रख्यातास्तुल्यकालाः । खण्डमण्डलेषु भृपास्तत एव तेभ्यो बाह्लिकेभ्यः एव भाव्या भविष्यन्ति ॥ ३५ ॥ } 10: मागधानामिति। ततश्च मागधानां तु राजा विश्वस्फूर्जिर्नाम भविता तस्यैव विश्वमूर्तिरिति च नामान्तरम् । स च पूर्वोक्तात्पुरं जयादपरः पुरंजय इति प्रसिद्धः सन् वर्णान्ब्राह्मणादीन्पुलिन्द यदुमद्रकसंज्ञाक्लेच्छप्रायान्करिष्यति। अपरानिति पाठे अन्यान्पुलिंदादिसंज्ञान्वर्णान्करिष्यतीत्यर्थः ॥ ३६ ॥

किञ्च प्रजा इति । स चैवं कृत्वाऽब्रह्मभूयिष्ठा अत्रैवर्ण्यप्रचुराः सतीः प्रजाः स्थापयिष्यति पालयिष्यति । स च पद्मवत्या पुरि पुर्यां वसन् अनुगंगा गंगाद्वारमारभ्य आप्रयागं प्रयागपर्यन्तं गुप्तां पालितां मेदिनीं भोक्ष्यति ॥३७॥ 13 13 13 सौराष्ट्रेति । तदनन्तरं च सौराष्ट्रादिदेशवर्तिनो नृपा. शूद्रपा याः द्विजा व्रात्या उपनयनरहिता भविष्यन्ति ॥ ३८ ॥ सिन्धोरिति । अब्रह्मवर्चसः वेदाचारशून्याः ||३९ ॥ तुल्येति । इमे च म्लेच्छप्राया भूभृतस्तुल्यकालाः भविष्यन्ति । किं च एते सर्वेऽधर्मानृतपरा अधर्मेऽनृते च परिनिष्ठिताः फल्गुदा अल्पदातारः ॥ ४० ॥ 14 atro तेषां भूतनन्दादीनां बाह्लीकसञ्ज्ञास्त्रयोदशसुताः, भवितारो भविष्यन्ति इति तथा पुष्यमित्रो नामाऽन्यो राजन्यः अस्य दुर्मित्रनामा पुत्रः ||३३, ३४ ॥ तथाऽन्ध्राः कोसलाः वैदूरपतयः निषधाश्च तत्तद्देशनामभिः प्रख्याताः । रवण्डमण्डलेषु भूपास्तत एव बाह्लीकेभ्यः एव भविष्यन्ति तेभ्यो जनिष्यन्ते इत्यर्थः ॥ ३५ ॥ 1A.B.J “कनामा’, 2. A.BJ पुष्प, 3 MV तस्य 4 HV अ. 5HV वैसूर्य 6 HV 27 HV स्यूर्ज, B-8ABJomt. 9 ABJomit के. 10 A.BJ ज्ञान, 11 ABJomit पुर्या 12ABJ omit आप्रयागं. 13–13 ABJomt. 14 A पुष्प · 12 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-1-33-40 मागधानामिति । ततस्तु मागधानां राजा विश्वस्फूर्जिर्नाम भविता, स च पूर्वोक्तात्पुरञ्जयात् परः पुरञ्जयादति प्रसिद्धस्सन् वर्णान् ब्राह्मणादीन् पुलिन्दयदुमद्रकसञ्ज्ञान् म्लेच्छप्रायान् करिष्यति । अपरानिति पाठे अन्यान् पुलिन्दसञ्ज्ञान् करिष्यतीत्यर्थः ॥ ३६ ॥ म चैवं कृत्वा प्रजा अब्रह्मभूयिष्ठा अत्रैवर्ण्यप्रचुरान स्थापयिष्यति पालयिष्यति । किञ्च वीर्यवानिति । स वै विश्वस्फूर्जिः क्षत्रमुत्साद्य निर्मूल्य पद्यवत्यां पुरि, वसन्निति शेषः । अनुगड़ां गाद्वारमारभ्य प्रयागपर्यन्तां गुप्तां मेदिनीं भोक्ष्यति। तदनन्तरं च सौराष्ट्रादिदेशवर्तिनो द्विजा व्रात्या उपनयनादिसंस्काररहिताः अत एव शूद्रप्राया भविष्यन्ति । जनाधिपेति सम्बोधनम् । जनाधिपा इति पाठे ने शूद्रप्रायाः शूद्रप्रचुरा भविष्यन्तीत्यर्थः ॥ ३७.३८ ॥ सिन्धोरिति । व्रात्याद्या व्रात्या ब्राह्मणा येषां ते शूद्रा म्लेच्छा, अब्रह्मवर्चस इति असामर्थ्येऽप्युचितत्वाद् व्रात्यविशेषणम् । चन्द्रभागानदी तथा तत्तीरं लक्ष्यते, कौन्तीन्। देशानू, कौन्तीमिति पाठे कुन्तिदेशेषु भवां कौन्तीमिति चन्द्रभागाविशेषणम् ||३९ ॥ ’ तुल्यकाला इति । एते म्लेच्छप्राया भूभृतस्तुल्यकाला भविष्यन्तीत्यर्थः । किञ्च, एते इति अधर्मे अनृते च परिनिष्ठिताः । फल्गुदा अल्पदातार, तीव्र उग्रो मन्युर्येषां ते । स्त्रीबालेति परदारधनयोगदृता आदरयुक्ता नदग्रहणशीला इत्यर्थ । उदिता - स्तमितप्राया उदितप्रायाश्चास्तमितप्राया | क्षणं तुष्टा क्षणे रुष्टा चेत्यर्थः । अल्पसन्या अल्पबला अल्पायुषश्च । असंस्कृताः गर्भाधानादिसंस्कारहिता प्रजा इति । एवंविधा ते प्रजा भक्षयिष्यन्ति पीडयिष्यन्ति ॥४०॥ foto वाहीका वाहकदेशपतय ॥३३,३४ ॥ तथा आन्ध्रा आन्ध्रदेशयतय, कोसला कोसलविषयपतय, वैदृग्य विद्गख्यनगरपतयो निषधाश्च एतं तत्तद्देशनामभिः प्रख्याता । तुल्यकाला खण्डमण्डलेषु भूपा तत एव तेभ्यां बाह्लीकभ्यः एव भाव्या भविष्यन्ति ||३५|| ततश्च नैषधानां विषयाणां राजा पुरञ्जय, शत्रुणामिति शेषः । स पुलिन्द यदुमद्रकानवरात्रीचान वर्णान् करिष्यति। किं बहुना ? सर्वा प्रजाश्चाऽपि विवक्षिता ॥ ३६ ॥ ब्रह्मभूयिष्ठा बहुलवेदविद स्थापयिष्यति स्थिरीकरिष्यति । अनुगनं गमासमीपे, आप्रयागं प्रयागाख्यक्षेत्रपर्यन्तं दीर्घा मंदिन पद्मवत्या पुरि स्थिति कृत्वा आप्रयागं गुप्तां पालिताम् ॥ ३७ ॥ w zi, 2 W omits 32 -3–3 W omits 4 W omits 7 112-1-41-43 श्रीमद्भागवतम् तदनन्तरं सौराष्ट्राश्च आवन्त्याश्च आभीराश्च शूद्राश्च अर्बुदाश्च मालवाश्च व्रात्याः संस्कारहीनाः द्विजाः शूद्रप्रायाः जनाधिपतयो भविष्यन्ति ॥ ३८,३९ ॥ किञ्च, एते सर्वे अधर्मानृतपराः अधर्मे अनृते च परिनिष्ठिताः, फल्गुदाः अल्पदातारः ||४०|| स्त्रीबालगोद्विजघ्नाश्च परदारधनादृताः । उदितास्तमितप्राया अल्पसत्त्वाल्पकायुषः ॥ ४१ ॥ असंस्कृताः क्रियाहीनाः रजसा तमसाऽऽवृताः । प्रजास्ते भक्षयिष्यन्ति म्लेच्छा राजन्यरूपिणः ॥ ४२ ॥ नाथास्ते जनपदास्तच्छीलाचारवादिनः । अन्योन्यतो राजभिश्च क्षयं यास्यन्ति पीडिताः ||४३|| इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ श्रीध० स्त्रीति । उदितास्तमितप्राया हर्षशोकादिबहुलाः ॥ ४१ ॥ असंस्कृता इति । असंस्कृता गर्भाधानदिसंस्काररहिताः प्रजा भक्षयिष्यन्ति धनाद्यपहारादिना पीडयिष्यन्ति ॥४२॥ } किं च तदिति । तन्नाथाः ते नाथा येषां ते जानपदा देशवर्तिनो मनुष्याः तच्छीलाचारवादिनः तेषामिव शीलमाचारो वादश्च तद्वन्तः ॥४३॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ वीर० तन्नाथा इति । ते म्लेच्छा नाथा येषां ते। जनपदा देशवर्तिनः तेषामेवं शीलं स्वभावः आचारो वादश्च येषां सन्तीति तथाऽन्योन्यतः राजतः राजभिश्च पीडिताः नाशं यास्यन्ति ॥४१-४३ ॥ 1 HV जान’ 2 ABJ जन 14 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ विज० उदितास्नमितप्राया बहुलं सूर्योदयमस्तगत मेव जानन्ति नापरं अल्पकालावस्थायिनो वा ॥४१॥ असंस्कृता गर्भाधानादिसंस्कारहीना प्रजा भक्षयिष्यन्ति धनाद्यपहारादिना पीडयिष्यन्ति ॥ ४२ ॥ 12-1-41-43 किन एवं विधा ये ते एव नाथा येषां तं तन्नाथा जनपदा देशवर्तिनों मनुष्या तच्छीलाचारवादिन तेषां शीलं · आचारश्च वादश्च तदन्त ॥४३॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्या संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां startari प्रथमोऽध्याय ॥१४॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या प्रथमोऽध्याय न समाप्तः ) 15 द्वितीयोऽध्यायः श्रीशुक उवाच ततश्चानुदिनं धर्मः सत्यं शौचं क्षमा दया । कालेन बलिना राजन नक्ष्यत्यायुर्बलं स्मृतिः ॥ १ ॥ वित्तमेव कलौ नृणां जन्माचारगुणोदयाः । धर्मन्यायव्यवस्थायां कारणं बलमेव हि ॥२॥ 3 दाम्पत्येऽभिरुचिर्हेतु: मायैव व्यावहारिके । स्त्रीत्वे पुंस्त्वे च हि रतिर्विप्रत्वे सूत्रमेव हि ॥ ३ ॥ लिंङ्गमेवाश्रमख्यातावन्योन्यापनिकारणम् । अवृत्त्या न्यायदौर्बल्यं पाण्डित्ये चापलं वचः ॥४॥ अनाढ्यतैवासाधुत्वे साधुत्वे दम्भ एव तु । स्वीकार एव चोद्वाहे स्नानमेव प्रसाधनम् ॥१५ ॥ B + दूरे वार्ययनं तीर्थं लावण्ये केशधारणम् । 10 " उदरम्भरता स्वार्थः सत्यत्वे धाष्टर्यमेव हि ॥ ६ ॥ दाक्ष्यं कुटुम्बभरणं यशोऽर्थे धर्मसेवनम् । 13 14 15 एवं प्रजाभिर्दुष्टाभिराकीर्णे क्षितिमण्डले ॥७ ॥ ब्रह्मविक्षत्रशूद्राणां यो बली भविता नृपः । 16 12 प्रजा हि लुब्धै राजन्यैर्निर्घृणैर्दस्यु धर्मिभिः ||८|| श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका द्वितीये तु कलेर्दोषवृद्धी कल्क्यवतारतः । अधर्मिष्ठे जने नष्टे पुनः कृतयुगागमः ॥ 1 HV का 2w गुणावहम्. 3 HV वाक्च्छौर्य 4 HV चाभि hM वाति BM “ट्वं’”, 9ABGJ ‘स्तु 17 ABGJM धर्म- 5 HVW 311 6 My ancada fr 7 HV दूर” 10 W राभरण. 11 HV सभ्यत्वे 12 W दाक्ष्ये 13 Hy इत्थ 14 HV Î, 15 mV a 16 H V 16 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-2-1-8 1 कलिधर्मान् प्रपंचयति ततश्चेत्यादिना ॥ १ ॥ जन्माचारगुणानां उदयः उत्कर्षहेतु । वित्तमिति धर्मन्याययोर्व्यवस्थायां बलमेव ॥२॥ । दाम्पत्य इति । दांपत्ये भार्यापतिभावेऽभिरुचिरेव हेतुर्न कुलगोत्रादिः । व्यावहारिके क्रयविक्रयादी । स्त्रीत्वे पुंस्त्वे च } तयो ष्टये रतिकौशलमेव हेतुर्नतुकुलमाचारो वा ॥ ३ ॥ लिङ्गमिति । आश्रमाणां ख्याती ज्ञाने लिंगमेव दंडाजिनादिकं हेतुर्नत्वाचारविशेषः । अन्योन्यापत्तिकारणं चाश्रमादाश्रमां- तरप्राप्तौ च कारणम् । यद्वा बहूदकहंसादीनामन्योन्यापत्नी नमस्कारादिव्यवहारे कारणम् । आवृत्त्या मुद्रार्पणादिदानसामर्थ्ये न्यथ दौर्बल्यं पराजयः । चापलं वचो बहुभाषणम् ॥४॥ अनाढ्यतेति। असाधुत्वे चौर्याद्यभियोगे । प्रसाधनमलंकारः ||५|| दूर इति । दूरे वर्तमान वार्ययनं जलाशयस्तीर्थे न तु शुद्ध्यादि गुर्वादिर्व उदरंभरता कुक्षिपूरणम् स्वार्थ पुरुषार्थ ॥६॥ दाक्ष्यमिति । कुटुम्बभरण एव दाक्ष्यं पटुत्वम् ॥७.८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका ‘तच्छीलाचार वादिन: " ( भाग 12 1 43) इत्येतदेव प्रपञ्चयन कृतयुगप्रवृत्तिसमीपकालं लक्षयन् तत्प्रवृत्तिप्रकारं कलियुगप्रादुर्भावलक्षणञ्च वदन् राजवंशानुकीर्तनमुपसंहरति द्वितीयेन ततश्चेत्यादिना हे राजन! बलिना बलीयसा कालेन निमित्तेनानुदिनं धर्मादयो नक्ष्यन्ति ॥ १ ॥

वित्तमेवेति | जन्माभिजात्यं गुणः सद्गुण तदावहं विनमेवेत्यर्थः । तथा धर्मन्याययोर्व्यवस्थायां बलं धनबलमेव कारणं हेतुः ||२ || दाम्पत्ये इति । दाम्पत्ये भर्तृभार्यात्वे अभिरुचिरेव कारणं, न त्वाभिजात्यादिः । व्यावहारिके क्रयविक्रयादिव्यापारे माया वञ्चनमेव न तु निष्कापट्यम् व्यावहारिकीति पाठे लोकव्यवहारसिद्धा मायैव विवेकप्रतिबन्धिनीत्यर्थः । स्त्रीत्वे पुंस्त्वे तयोः प्राशस्त्ये रतिकौशलमेव हेतुर्न तु स्त्रीत्वपुंस्त्वैकान्तगुणवृत्तय । सूत्रमेव न तु उपनयनादि ॥ ३ ॥ 1.-1 ABJ amit, ZABJ अ 3ABJ नामा 4 ABJ ये 5 ABJ omit शुद्ध्यादि. 8 A B Jome 17 12-2-1-8 श्रीमद्भागवतम् लिङ्गमेवेति । आश्रमाणां ख्याती ज्ञाने लिनमेव दण्डाजिनादिकमेव हेतुः न त्वाचारविशेषः । अन्योन्यापत्तिकारणं आश्रमादाश्रमान्तरप्राप्तौ च कारणं, वर्णान्तरात् वर्णान्तरप्राप्तौ नीचोत्तमभावप्राप्तौ वा कारणमित्यर्थः । अवृत्तिः दरिद्रता तथा न्यायदौर्बल्यं पराजयः । सप्तम्यन्तपाठे तस्यां सत्यां न्यायदौर्बल्यं सा न्यायदौर्बल्ये हेतुरित्यर्थः । पाण्डित्ये चापलं वचः, बहुभाषणं हेतुः ॥४ ॥ अनाढ्यतैवेति। असाधुत्वे निकृष्टत्वे अनाढ्यतैव हेतुः । न तु कुलहीनता, साधुत्वे उत्कृष्टत्वे दम्भः देहालङ्कारः, उद्वाहे विवाहे स्वीकरणमेव न तु शास्त्रीयविधिः । प्रसाधनं शरीरमलापनयनमेव स्नानं नतु विशुद्धतीर्थावगाहनम् ॥ ५ ॥ दूर इति । यद्दूरे वर्तमानं बार्ययनं जलाशयस्तत् तीर्थं न तु गनादिः न तु गुर्वादिर्वा । लावण्ये निमित्ते केशधारणं न तु शास्त्रविहितामक्षौर, उदरभरणमेव सर्वपुरुषार्थः, सत्यत्वे सत्यवादित्वे, धाट्यं असहिष्णुत्वं न तु अननृतवादित्वम् ||६ ॥ दाक्ष्ये समर्थत्वे कुटुम्बभरणं नतु धर्मादिपुरुषार्थसम्पादनं, यशोर्थे न तु परलोकार्थे एवं इत्थम्भूताभिः प्रजाभिराकीर्णे क्षितिमण्डले ॥७॥ ये ब्राह्मणादयस्तेषां मध्ये यो बली स एव नृपो भविता, प्रजा इति, लुब्धैरर्थकामपरैः अत एव निर्घृणैर्निष्कृपैः दस्युधर्मिभिः चैौरव्याघ्रप्रवृत्तिभिः राजन्यैः ॥ ८ ॥ 5 श्रीमद्विजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली कल्क्यवतारं तच्चरितं च युगविभागलक्षणं च वक्त्यस्मिन्नध्याये, तत्रादौ कलिवैभवमाह - ततश्चेति । कालक्षयानन्तरं धर्मादयो नक्ष्यन्तीत्यन्वयः । कारकाभावादिति शेषः ॥ १ ॥ यदि कलौ नृणां वित्तमस्ति तव तेषां जन्मादयः पूज्याः स्युरिति शेषः । अयं धर्मः अयं न्याय इति व्यवस्थायां बलमेव कारणं, धनमिति वा पाठः ॥ २ ॥ अभिरुचिरन्योन्यस्नेहलक्षणेच्छा हेतु:, न कुलगोत्रादिशास्त्रीययोगः। व्यावहारिके क्रयविक्रयादिव्यवहारविषये मायैव हेतुः । अतिरतिः अतितरां मनोदर्शनीयताविशेषः, सूत्रं तन्तुलक्षणम् ॥३॥ आश्रमाणां ख्याती ज्ञाने ब्रह्मचर्याद्याश्रम इति वक्तव्ये अन्योन्यापत्तिकारणं आश्रमादाश्रमान्तरप्राप्तिकारणं, लिनमुपाध्यायादिलक्षणं लाञ्छनं अन्यायदौर्बल्ये अन्यायाकरणे अवृत्तिः वृत्तिराहित्यं वृत्यभाव एव हेतुः कृतो न्यायो न्याय

1. W कार एवं 2.A omits वार्ययनं 3AB भूमण्डले 4 AB धर्म’ 5 W चो • " 18व्याख्यानविशिष्टम् इत्यर्थः । अचापलं अचञ्चलतालक्षणं वचः, कारणमित्यनुवर्तते ॥४॥ 1 12-2-9-1 अनाढ्यता दरिद्रत्वं असाधुत्वे दुष्टत्वे, त्वं मम जाया इति स्वीकारः हेतुः । प्रसाधनं शरीरस्य शुद्धिरलङ्कारो वा ॥५॥ 2 दूरे वार्यटनं दूरतरजलयात्रा यत्र क्रियते तत्तीर्थं न तु गुर्वादि। केशधारणं धम्मिल्लधारणं, उदरम्भरता स्वोदरपूर्णता, स्वार्थ: स्वप्रयोजनम् ||६,७॥ ब्रह्म ब्राह्मणः, दस्यूनां धर्माणि चौर्यादीनि येषां ते तथा तैः ॥ ८ ॥ आच्छिनदारद्रविणा यास्यन्ति गिरिकाननम् । T शाकमूलामिषक्षौद्रफलपुष्पाष्टिभोजनाः || ९ || अनावृष्ट्या विनश्यन्ति दुर्भिक्षकरपीडिताः । शीतवातातपप्रावृड् हिमै रन्योन्यतः प्रजाः ॥ १० ॥ क्षुतृभ्यां व्याधिभिश्चैव सन्तप्स्यन्ते च चिन्तया । क्षे त्रिंशद्विशंतिवर्षाणि परमायुः कलौ नृणाम् ॥ ११ ॥ क्षीयमाणेषु देहेषु देहिनां कलिदोषतः । वर्णाश्रमवतां धर्मे नष्टे वेदपथे नृणाम् ।।१२।। पाचण्डप्रचुरे धर्मे दस्युप्रायेषु राजसु । चौर्यानृतवृथाहिंसानानावृत्तिषु वै नृषु ॥ १३ ॥ शूद्रप्रायेषु वर्णेषु, च्छागप्रायासु धेनुषु । गृहप्रायेष्वाश्रमेषु यौनप्रायेषु बन्धुषु ॥ १४ ॥ 14 अणुप्रायास्वोषधीषु शमीप्रायेषु स्थास्नुषु । विद्युत्प्रायेषु मेघेषु शून्यप्रायेषु सरासु ॥ १५ ॥ 12 इत्थं कलौ गतप्राये जनेतु खरधर्मिणि । धर्मत्राणाय सत्वेन भगवानवतरिष्यति ।। १६ ।। 1 A omts दुष्टत्वे 2A ‘य’. 3M ‘दि. 4 HV ज्वर SHV भी BM तुवा ? M सन्तप्यन्ते w सन्तापन ‘ख’. 10. M योनि’ 11 M प्रायेष्वोषधीषु 12 HVM जनेषु 13 M पर धर्मेषु MV खरधर्मसु 19 F JM 12-2-9-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीध० आच्छिन्नेति । आच्छिन्नानि अपहृतानि दारा द्रविणानि च यासां ताः । अष्टिर्बीजम् ॥९-११ ॥ क्षीयमाणेष्विति । क्षीयमाणेलिमादीनामित्थं कलौ गतप्राये इति पञ्चमेनाऽन्वयः । क्षीयमाणेष्वल्पप्रायेषु ॥ १२ ॥ 2 पाषण्डेति । दस्युप्रायेषु चौरपुष्येषु चोर्यानृतवृथाहिंसाद्या नानावृत्तयो येषां तेषु ॥ १३ ॥

शूद्रप्रावेष्विति । छागप्रायासु प्रमाणतः क्षीरतश्च अजातुल्यासु गृहप्रायेषु परिग्रहादि बाहुल्येन गृहतुल्येषु यौनप्रायेषु +3 स्यालादिप्रायेषु ॥ १४ ॥ अण्विति। अणुप्रायासु श्यामाकतुल्यासु। स्थास्नुषु वृक्षेषु विद्युत्प्रायेषु तटिबहुलेषु। शून्यप्रायेषु धर्मादिरहितेषु सद्यसु गृहेषु ॥ १५ ॥ 6 10 इत्थमिति । जनेषु खरधर्मिषु दुस्सहचेष्टितेषु कली इत्थं गतप्राये समाप्तप्राये ॥ १६ ॥ वीर० आच्छिन्ना: अपहृता दाराः द्रविणनिचया यासां ताः प्रजाः गिरिकाननं यास्यन्ति, तत्र शाकादिभोजनाः, तत्र क्षौद्रं मधु, अष्टिर्बीिजम् ॥९॥ 11 तत्राप्यनावृष्ट्या य. दुर्भिक्षकर: शाकाद्यभावकरः कालस्तेन, यद्वा दुर्भिक्षे यः करः स्वामिग्राह्यो भागः तेन पीडिताः शीतादिभिरन्योन्यतश्च पीडिताः नङ्क्ष्यन्ति, प्रावृषि हिममेव केवलं न तु वृष्टिरित्यभिप्रायेण प्रावृडित्युक्तं तृतीयान्ता नाम सामर्थ्येऽपि सामर्थ्यात्पीडिता इत्यनेन सम्बन्धः । तत्र सन्तापस्त्रिविधः तापः इत्थं पीडितानां नृणां परमायुः विंशति 12 त्रिंशद्वर्षाणि ॥१०-११ ॥ क्षीयमाणेष्विति सप्तम्यन्तानां इत्थं कलौ गतप्राये सतीति पञ्चमेन सम्बन्धः । वर्णाश्रमाचारार्हाणामपि वेदपथे वेदमार्गे तदुक्ते धर्मे च नष्टे सति ॥ १२ ॥ , 13 14 राजसु दस्युप्रायेषु चोरधर्मसु सत्सु तदेव विवृणोति चौर्येति। चौर्यादि नानावृत्तयो येषां तेषु ॥ १३ ॥ 多数 धेनुषु छागप्रायासु प्रमाणतः क्षीरतश्चाजातुल्यासु, आश्रमेषु गृहप्रायेषु तद्वन्मैथुन्यधर्म पदेषु सत्सु बन्धुषु यौनप्रायेषु योनिसम्बन्धमात्रप्रधानेषु ॥ १४ ॥

1. A पो. 2 A.M.V. चो’ 3-3 ABJ omit. 44A omts, om A.BJ दि. 6 ABJ जने तु. 7 A.B.J. णि. BABJABJ
2. A omita समाप्तप्राये 11-11 W omit, 12-12 AB omit. 13 AB omits चोरधर्मसु 14 AB ‘दिना वृ’ 15. W परे 1 20 20 व्याख्यानविशिष्टम् 12-2-17-24 ओषधीषु धान्येष्वणुप्रायासु अतिसूक्ष्मासु, स्थास्नुषु वृक्षेषु शमीप्रायेषु परिमाणतः छायातः फलतच? तुल्येषु गृहेषु इत्यर्थः । मेघेषु विद्युत्प्रायेषु, तदिहुलेषु । सासु शून्यप्रायेषु अतिथिभोजनादिधर्मरहितेषु सत्सु ॥ १५ ॥ इतीत्थं रवरधर्मिणि दुःसहचेष्टिते कलौ सत्त्वेन शुद्धसत्त्वमयेन देहेन ॥ १६ ॥ विज० आछित्रदारद्रविणाः बलादाकृष्टभार्यावित्ताः क्षौद्रं मधु “मधु मद्यं मधु क्षौद्रं मधु पुष्परसं विदुः” इत्यभिधानम् । शाकादिभोजनं येषां ते तथा ॥९॥ दुर्भिक्षकरनिमित्तपीडिता हिमं नीहारः ॥१०॥ तृषया तृष्णया, व्याधिभिः कुष्ठादिभिः ॥ ११,१२ ॥ चौर्याद्यर्थं नानावृत्तयो येषां ते तथा ॥१३॥ } छाग, अत्र तुगभावो लिंङ्गव्यत्यासं प्रति गृहा योनिः एव बन्धुत्वं योनिसम्बन्धमात्रम् ||१४|| अणुप्रायेषु कक्षमाषप्रचुरासु, जनशून्यप्रायेषु ।।१५-१६ ॥ चराचर गुरोर्विष्णोरीसरस्याखिलात्मनः । धर्मत्राणाय साधूनां जन्म कर्मापनुत्तये ॥ १७ ॥ शम्बलग्राममुख्यस्य ब्राह्मणस्य महात्मनः । भवने विष्णुमः कल्किः प्रादुर्भविष्यति ॥ १८ ॥ अक्षमाशुगमारुह्य देवदत्तं जगत्पतिः । असिनाऽसाधुदमनमष्टैश्वर्यगुणान्वितः ॥ १९ ॥ विचरनाशुना क्षोण्यां हयेनाप्रतिमद्युतिः । नृपलिङ्गच्छदो दस्यून कोदिशो निहनिष्यति ॥ २० ॥ अथ तेवां भविष्यन्ति मनांसि विशदानि वै । वासुदेवाङ्गरागातिपुण्यगन्धानिलस्पृशाम् । पौरजानपदानां वै हतेष्वखिलदस्युषु ॥ २१ ॥ 1 A. Bome गृहेषु 2A 3AB भावना 4 W परावर 5ABGJ शम्भ BM प्रमिमान 7 W अवतं 21 12-2-17-24 श्रीमद्भागवतम् तेषां प्रजाविसर्गश्च स्थविष्ठः सम्मविष्यति । वासुदेवे भगवति सवमूर्ती हदि स्थिते ॥ २२ ॥ यदावतीर्णो भगवान् कल्किर्धर्मपतिहरिः । कृतं भविष्यति तदा प्रजासूतिश्च सात्त्विकी ॥ २३ ॥ 2 यदा चन्द्रश्च सूर्यश्च तथातिष्ये बृहस्पतिः । एकराशौ समेष्यन्ति तदा भवति तत् कृतम् ॥ २४ ॥ श्रीध० एतत्प्रपञ्चयति चतुर्भिः चराचरेति । चराचरगुरोरीश्वरस्येति च धर्मत्राणे हेतुः गुरुत्वेश्वरत्वयोरुपपादनमखिलस्य विश्वस्यात्मनः कारणस्येति । एवम्भूतस्य विष्णोर्जन्म साधूनां धर्मत्राणाय । धर्मत्राणप्रयोजनमाह - कर्मापनुत्तये मोक्षाय ||१७|| शम्बलेति । शबलग्रामे मुख्यस्य प्रधानस्य नाम्ना विष्णुयशसो ब्राह्मणस्य भवने गृहे ||१८|| धर्मत्राणप्रकारमाह अभ्रमिति । असाधवो दम्यन्ते येन तमश्वमारुह्यासिना दस्यून्कोटिशो निहनिष्यतीत्युत्तरेणान्वयः । द्यसाधुदमन इति पाठे कल्किविशेषणम् । अणिमाद्यष्टश्वर्याणि गुणाश्च सत्यसंकल्पत्वादय तैः अन्वितः ॥ १९ ॥ छै है दुष्टदमनं प्रपञ्चति विचरन्निति । आशुना शीघ्रगामिना तेन हयेन अश्वेन क्षोण्यां पृथिव्यां विचरन् । नृपलिनच्छदो जव छन्नान् ॥२०॥ ततश्च पुनः कृतयुगप्रवृत्ति वक्तुमाह । अथेति सार्धद्वाभ्याम् । तेषां पौरजानपदानां मनांसि विशदानि भविष्यन्ति । तत्र हेतुः । वासुदेवस्यारागेण चंदनादिनाऽतिपुण्यगंधो योऽनिलस्तं स्पृशंतीति तथा तेषाम् ॥ २१ ॥ तेषामिति । स्थविष्ठः ४. स्थूलः ॥२२॥ कृतयुगप्रवृत्तिमाह । यदावतीर्ण इति । प्रजानां सूतिः प्रजासूतिः ॥ २३ ॥ तदवतारकालोपलक्षणमाह । यदा चंद्रश्चेति । तिष्यः पुष्यः । अयमर्थः । चंद्रसूर्यबृहस्पतीनां यदापुष्यनक्षत्रे योगस्तदा 10 तत्कृतयुगं भविष्यति । यद्यपि च प्रतिद्वादशाब्दं कटकराशौ बृहस्पती वर्तमाने द्वित्रासु अमावास्यासु तेषां त्रयाणामपि पुष्ययोगः सम्भवति । तथाऽपि तेषां सहप्रवेशोऽत्र विवक्षितः । समेष्यन्तीति वचनात् । अतो नातिप्रसंग: ॥ २४ ॥ 1HV स्तु. 2 ABGJ तिष्यबृहस्पती | 3 ABJ शम्भ’ 4 HV ब्ल्पादय 5 AB Jom तै. अन्वित 6 ABJ तत्प्रपञ्च. 7 HV omt शिवेन B HVomit पृथिव्यां 8-8 HVomit, 10 ABJ कर्क , 22 12-2-17-24 वीर० धर्मत्राणायेत्यनेन धर्मपरित्राणमेवावतारप्रयोजनं इत्युक्तं तदेव सहेतुक मुपपादयति परावरगुरोरिति । विशेषणानि हेतु, गर्भाणि विशेषणानि, गुरुशब्देन हितप्रवर्तकत्वमभिप्रेतं, तस्य सर्वविषयकत्वस्फोरणायाखिलात्मन इत्युक्तं, आत्मत्वं न केवलमन्तः प्रविश्य धारकत्वमेवापितु तत्प्रशासनगर्भमिति द्योतनायेश्वरस्येत्युक्तम् । एवम्भूतस्य विष्णोर्जन्मावतारः साधूनां

1 + धर्मत्राणाय तत्प्रयोजनमाह कर्मापनुत्तये इति । निःश्रेयसप्रतिबन्धिकर्मनिवर्तनाय यद्वा दुष्कर्मनिवर्तनाय वा । “विनाशाय च दुष्कृतां” (भ.गी. 4 इत्युक्तेः ||१७|| 2 क्वावतरिष्यति ? किं तस्य नाम? इत्यत आह । शम्बलेति । शम्बलाख्यग्रामे मुख्यस्य श्रेष्ठस्य विष्णुयशसः, भवने गृहे, कल्किः, तन्नामावतरिष्यति ॥ १८ ॥ तस्य चेष्टितमनुवर्णयति द्वाभ्यां अवमिति । देवदत्तनामानं आशु गच्छतीति तथा तमश्वमारुह्य असिनाऽसाधून दमयतीति तथा दस्यून् कोटिशो निहनिष्यतीति उत्तरेण सम्बन्धः । अष्टैश्वर्याण्यणिमादीनि शौर्यवीर्यादयः तैरन्वितः आशुना आशुगतिनाऽश्वेन, क्षोण्यां पृथिव्यां विचरन् नृपलिनच्छदः राजवेषच्छन्नान् ।।१९-२० ॥ • गुणाः अथेति । अखिलेषु दस्युषु हतेषु सत्सु, अथ तेषां पौरजानपदानां वासुदेवस्य कल्के: योगरागः तस्य योऽतिशयितः पुण्यगन्धवायुः तं स्पृशन्तीति तथा तेषां हेतुगर्भमिदं, अतः मनांसि विशदानि निर्मलानि भविष्यन्ति ॥ २१ ॥ तेषां विशदमानसानां प्रजाविसर्गः पुत्रादिरूपः प्रपञ्चः स्थविष्टः स्थूलः, सम्भविष्यति वासुदेव इति हृदिस्थित इत्यस्य मन सात्विकं भविष्यतीति शेषः ॥ २२ ॥ ➡ तदा पुनः कृतयुगप्रवृत्तिमाह यदेति । धर्मपतिर्धर्मगोप्ता कल्किर्यदाऽवतीर्णः तदा कृतयुगं भविष्यति, तदा प्रजानां सूतिः प्रसूतिः, सात्त्विकी सत्त्वगुणप्रधाना ॥ २३ ॥ 5 कृतयुगप्रवृत्तिकालोपलक्षणमाह यदेति । तिष्यः पुष्यः यदा सूर्यादय एकराशी समता भवन्ति, तदा तत्ततः कृतयुगं प्रवर्त्तते इत्यर्थः । यद्यपि प्रतिद्वादशाब्दं कटकराशी बृहस्पती वर्तमाने, द्वित्रासु अमावास्यासु तेषां त्रयाणामपि पुष्ययोगस्सम्भवति, तथापि तेषां सहप्रवेशोऽत्र विवक्षितः समेष्यन्ति इति वचनात् । अतो नातिप्रसमः ||२४|| विज० 10 विष्णोर्जन्म कर्म च साधूनां धर्मत्राणाय दुष्कर्मापनुत्तये च स्यादिति शेषः ॥ १७ ॥ शम्बलग्रामे, मुख्यस्य प्रधानस्य नाम्ना विष्णुयशसः ब्राह्मणस्य भवनं गृहे ॥१८॥ 1 AB गर्भवि 2 AB शम्भ 3 AB शम्भ 4 Wome शोच्या 5 women युग 8 A कर्कट. 7 AB “भ 2312:2-25-37 आशुगं शीघ्रगामिनम् ॥ १९ ॥ नृपलिनच्छदः राजलक्षणच्छन्नान् ॥२०॥ श्रीमद्भागवतम् वासुदेवस्य अमरागस्य चन्दनाद्यनुलेपनस्य प्रशस्तपुण्यगन्धेन युक्तं वायुं स्पृशन्तीति वासुदेवागरागातिपुण्य - गन्धानिलस्पृशः तेषाम् ॥ २१ ॥ प्रजाविसर्गः सन्ततीनामुत्पत्तिः स्थविष्ठः बहुलः ॥२२॥ प्रजासूतिः सन्तानोत्पत्तिः ॥ २३ ॥ कृतप्रारम्भे लक्षणान्तरमाह - यदेति । तिष्यः पुष्यः चन्द्रसूर्यबृहस्पतीनां यदा पुष्यनक्षत्रयोगः, तदा कृतयुगं भविष्यति यद्यपि प्रतिद्वादशाब्दे अर्कराशौ बृहस्पती वर्तमाने द्वित्रास्वमावास्यासु तेषां त्रयाणामपि पुष्ये योगः सम्भवति तथापि तेषां सहप्रयोगोऽत्र विवक्षितः समेष्यन्ति इति वचनात् ॥ २४ ॥ 2 2 ये तीता वर्तमाना ये ये भविष्यन्ति पार्थिवाः । ते त उद्देशतः प्रोक्ताः वंशजाः सोमसूर्ययोः ॥ २५ ॥ आरभ्य भवतो जन्म यावन्नन्दाभिषेचनम् । ए वर्षसहस्रं शतं पञ्चदशोत्तरम् ||२६|| · सप्तर्षीण। तु यौ पूर्वी दृश्येते उदितौ दिवि । तयोस्तु मध्ये नक्षत्रं दृश्यते यत् समं निशि ॥ २७ ॥ तेनैव ऋषयो युक्तास्तिष्ठन्त्यब्दशतं नृणाम् । 5 ते त्वदीये द्विजाः काले अधुना चाश्रिता मघाः ॥ २८ ॥ 6 विष्णोर्भगवतो धानुः कृष्णाख्योऽसौ दिवं गतः । ? तदाविशत् कलिर्लोकं पापे यद्रमते जनः ॥ २९ ॥ यावत् स पादपद्माभ्यां स्पृशन्नास्ते रमापतिः । सावत् कलिर्वै पृथिवीं पराक्रान्तुं न चाशकत् ||३० ॥ 1 A ‘णा’. 2 ABGJ भविष्यन्ति . 3 ABGJW वंशीया, 4ABGJM तेनैते. 5 MW मद्याम् 6M विष्णुस्तु भगवान्. 24 7 HV धनः व्याख्यानयविशिष्टम् यदा देवर्षयः सप्त मघासु विचरन्ति हि । तदा प्रवृत्तस्तु कलिर्द्वादशाब्दशतात्मकः ।। ३१ ।। यदा मधाभ्यो यास्यन्ति पूर्वाषाढां महर्षयः । तदा नन्दात् प्रभृत्येषः कलिर्वृद्धिं गमिष्यति ॥ ३२ ॥ 12-2-25-32 श्रीध० एवं नवमस्कन्धमारभ्यानुक्रान्तं वैवस्वतमनोवैशद्वयं निगमयति- येऽतीता इति । उद्देशतः संक्षेपतः ॥२५॥ कलियुगावान्तरविशेषं वक्तु माह आरभ्येत्यादिना । वर्षसहस्रं पञ्चदशोत्तरं शतं चेति कयापि विवक्षयाऽवांतरसंख्येयम् । वस्तुतस्तु परीक्षिन्नन्दयोरन्तरं द्वाभ्यां न्यूनं वर्षाणां सार्धसहस्रं भवति । यतः परीक्षित्समकालं मागधं मार्जीरमारभ्य रिपुंजयान्ता विंशतिराजानः सहस्रसंवत्स्मान् भोक्ष्यन्तीत्युक्तं नवमस्कन्धे “ एते बार्हद्रथा भूपा भाव्याः साहस्रवत्सरम्” इति । ततः परं पंच प्रद्योतना अष्टत्रिंशोत्तरं शतम्। शिशुनागाश्च षष्ट्यारशतत्रयं भोक्यन्ति पृथिवी” मित्यत्रैवोक्तत्वात् ॥ २६ ॥ 5 कलियुगस्य प्रवृत्ति वृद्धिं च निरूपयितुं कालज्ञानोपलक्षणमाह - सप्तर्षीणां त्विति । अयमर्थः । प्रागग्रशकटाकार तारासतकं सप्तर्षिमण्डलम् । तत्र किंचिदुन्नतेषाऽग्रस्थानीयो मरीचिः । ततः पश्चादानम्रयुगकंधराकारो वसिष्ठः सभार्यः । ततः पश्चादीष दुन्नतेषामूलस्थानीयोंऽगिराः । ततः पश्चाच्चतुरस्रताराचतुष्के ईशान्यामत्रिः, ततो दक्षिणतः पुलस्त्यः, पुलस्त्यात्पश्चिमतः पुलहः, तत उत्तरतः क्रतुः । एवं स्थिते तेषां मध्ये यौ पूर्वी उदयसमये प्रथममुदितौ दृश्येते ती पुलहक्रतुसंज्ञी तयोस्तु मध्ये तयोस्तु पूर्वयोस्तु मध्ये तत्समं दक्षिणोरखायां समदेशावस्थितमश्विन्यादिषु यदन्यतमं नक्षत्रं दृश्यते तेन तथैव युक्ता नृणामब्दशतं तिष्ठति ते च द्विजास्त्वदीये कालेऽधुना मघाः आश्रिता वर्तन्ते ||२७-२८ ।। विष्णोरिति । तेषु मघासु वर्तमानेषु सत्सु यदा विष्णो र्भानु भातीति भानुः शुद्धसत्त्वात्मको देहो दिवं वैकुंठं गतस्तदा कलियुगमविशत् । यद्यस्मिन्युगे जनः पापे रमत इति कलियुगस्य लक्षणम् ॥ २९ ॥ ननु श्रीकृष्णे पृथिव्यां वर्तमानेऽपि सन्ध्यापेणकलिः प्रविष्ट एवासीत्। सत्यम्। तथापि तावनस्य पराक्रमो नाऽभवदित्याह- यावदिति । पराक्रान्तुमभिभवितुम् ॥३०॥

अतो यथोक्त एव कलिप्रवेशकाल इत्याह यदा देवर्षय इति । द्वादशाब्दं शतात्मक इति । दिव्येन मानेन संध्यासंध्यांशाभ्यां सह यो द्वादशाब्दशतात्मकः स कलिस्तदा संध्यामतिक्रम्य प्रविष्ट इत्यर्थः ॥ ३१ ॥ 1 MV ‘यो’ 2 HV ऊनं 3 ABJ 4ABJ कलं SMV “दुसरया’ 6 HV ऐ 7..7 HV दक्षिणम 8 MV मन 25 12-2-25-32 श्रीमद्भागवतम् कलेः प्रवेशकालमुक्त्वा तस्य वृद्धिकालमाह - यदेति । तदा प्रद्योतनात्प्रभृति वृद्धिं गच्छन् नन्दात्प्रभृत्यतिवृद्धिं गमिष्यतीत्यर्थः ॥ ३२ ॥ वीर० स्कन्धत्र्यार्थमुपसंहरति - येऽतीता इति । सोमसूर्ययोर्वशीया वंशप्रभवाः, ते तुभ्यं, उद्देशतः उत्पत्तिक्रमतः संक्षेपती वा प्रोक्ताः ॥२५॥ " मज्जन्म प्रभृतियावत्सोमवंशसमाप्ति, कियान् कालो भविष्यति इत्यभिप्रायमालक्ष्याह - आरभ्येति । नन्दाभिषेचनपर्यन्तैव सोमवंशस्यानुवृत्तिरतो यावन्नन्दाभिषेचन मित्युक्तं, एतदन्तरं वर्षाणां पञ्चदशोत्तरशतं सहस्रं वेत्यर्थः । वर्षसहस्रं पञ्चदशोत्तरं शतं चेति कयापि विवक्षयाऽवान्तरसंख्येयं वस्तुतः परीक्षिन्नन्दयोरन्तरं द्वाभ्यां न्यूनं वर्षाणां सार्धसहस्रं भवति, यतः परीक्षित्समकालं मागधं मार्जीरमारभ्य रिपुंजयान्ता विंशति राजानः सहस्रसंवत्सरान् भोक्यन्तीत्युक्तं नवमस्कन्धे ‘एते बार्हद्रथा भूषा भाव्यास्साहस्र वत्सरम् 1 ( भाग. 9.22.49) इति, ततः परं च प्रद्योतना अष्टात्रिंशोत्तरं शतं शिशुनागाश्च षष्ट्युत्तरशतत्रयं भोक्ष्यन्ति पृथिवी” ( भाग. 4.27.13 ) मित्यत्रैवोक्तत्वात् ||२६|| , कदा तर्हि कलियुगारम्भ इत्यभिप्रायमालक्ष्य तद्वृद्धिकालं च विवक्षुस्तावदारम्भकालमुपलक्षणेनाह सप्तर्षीणामिति द्वाभ्याम् । अयमर्थः - प्रागग्रशकटाकार तारासप्तकं सप्तर्षिमण्डलं तत्र किञ्चिदुत्रतेषाग्रस्थानीयो मरीचिः, ततः पश्चादानम्रयुगकन्धराकारो वसिष्टः सभार्यः, ततः पश्चादीषदुन्नतेषामूलस्थानीयोऽविराः, ततः पश्चाच्चतुरश्रताराच्चतुष्के ईशान्येऽत्रिः, ततो दक्षिणतः पुलस्त्य, पुलस्त्यात्पश्चिमतः पुलहः, तत उत्तरतः क्रतुः एवं स्थिते तेषां मध्ये यौ पूर्वी उदयसमये प्रथममुदिती पुलहक्रतुसंज्ञी तयोस्तु मध्ये तयोः पूर्वयोस्तु मध्ये यत्समं दक्षिणतः समदेशावस्थितमश्विन्यादिषु यदन्यतमं नक्षत्रं दृश्यते तेन तथैव युक्ता ऋषयः नृणामब्दशतं तिष्ठन्ति ते च द्विजा ऋषयः त्वदीये काले अधुना मघामाश्रित्य वर्तन्ते पूर्वयोर्मघानां च साम्यावस्थित्युपक्रमकालः कलियुगारम्भकाल इति सूचितं, तदग्रे स्पष्टमेव वदिष्यति ॥२७-२८ ॥ कदा तर्हि युगाभिमानिपुरुषप्रवेश हत्यतस्तमुपलक्षणेनाह - विष्णोरिति । भानुः, भातीति भानुः प्रकाशबहुलः कृष्णाख्यो भगवतो देहः यदा दिवं वैकुण्ठं गतस्तदा कलिरिमं लोकं अविशत् यद्यस्मात् युगाभिमानिपुरुषाद्धेतोः जनः पापे रमते युगसन्धौ हि भगवदवतार: । प्रवृत्तेपि कलौ युगे भगवतः स्वधामानुगमनात् पूर्वं कलिपुरुषो न प्रबभूवेत्यनेन सूच्यते ॥ २९ ॥ तत् स्पष्टमेवाह यावदिति । सः श्रीकृष्णः, कलिपुरुषः पृथिवीं पराक्रान्तुमभिभवितुं नाशकन्नस्वकार्यक्षमो बभूवेत्यर्थः ||३०|| * 26 ि 12-2-33-30

सूचितमर्थ स्पष्टमाह यदा देवर्षय इति । मघासु विचरन्ति तासां समजवे खरितुमान्। त कलियुगं तस्य परिमाणं द्वादशाब्दशतात्मक इति दिव्येन मानेन सन्ध्यासन्ध्यांशाभ्यां सह यो द्वादशाब्दशतात्मकः स कलि प्रवृत्त इति सम्बन्धः ॥ ३१ ॥

कदा तर्हि कलिधर्माभिवृद्धिरित्यतस्तामुपलक्षणेनाह बदा मघाभ्य इति । मघाभ्यः इति पञ्चमी, तत्समं देशं विहाय पूर्वाषाढानां (पूर्वफल्गुन्योः) समदेशं यास्यन्ति तदा ॥३२॥

विज० एवं नवमस्कन्धमारभ्याऽनुक्रान्त वैवस्वतमनोवंशद्वयमुपसंहरति बेऽतीता इति । उद्देशतः सङ्क्षेपतः ॥ २५ ॥ कलियुगावान्तरविशेषमाह आरभ्येति । वर्षसहस्रं पश्चदशोत्तरशतं चेति कयापि विवक्षयाऽवान्तरसङ्ख्येयम्। वस्तुतः परीक्षिन्नन्दयोरन्तरं द्वाभ्यामूनं वर्षाणां सार्धसहस्रं भवति । यतः परीक्षित्समकालं मागधमार्जीरमारभ्य रिपुञ्जयान्ता विंशतिराजानः सहस्रवत्सर भोक्ष्यन्तीत्युक्तं नवमस्कन्ध एतबार्हद्रथा भूषा भाव्याः साहस्रवत्सरम्" ( भाग. 9-22-49 ) इति । ततः परं व प्रद्योतना अष्टत्रिंशच्छतं, शिशुनागाश्च वष्ट्युत्तरशतत्रयं भोक्ष्यन्ति पृथिवीमित्यत्रैवोक्तम् ||२६ ।। (भाग 4-27-13) कलेः प्रवृत्ति वृद्धिं च निरूपयितुं कालज्ञानोपलक्षणमाह- सत्पर्षीणामिति । अयमर्थः प्रागग्रं शकटाकारं तारासप्तकं सप्तमण्डलं तत्र किञ्चिदुतरेखाया अग्रस्थानीयो मरीचिः, ततः पश्चादानम्रयुगकन्धराकारो वसिष्ठः सभार्यः, ततः पक्षा - दीवदुन्नतस्तेषां मूलस्थानीयोऽनिरा:, ततः पश्चाच्चतुरस्र ताराचतुष्के ईशान्येऽत्रि:, ततो दक्षिणतः पुलस्त्य, पुलस्त्यात्पश्चिमतः पुलहः, तत उत्तरतः क्रतुः । एवं स्थिते तेषां मध्ये यी पूर्वी उदयसमये प्रथममुदिती पुलहक्रतुसंज्ञी तयोस्तु मध्ये तयोः पूर्वयो मध्ये यत्समं दक्षिणतः समदेशावस्थितमश्विन्यादिषु यदन्यतमं नक्षत्रं दृश्यते ॥२७॥ यसेन तथैव युक्ताः नृणामब्दशतं तिष्ठन्ति ते च द्विजास्त्वदीये काले अधुना मघां आश्रिता वर्तन्ते ॥ २८ ॥ तेषु ऋषिषु मघासु वर्तमानेषु सत्सु ॥ २९ ॥ पराक्रान्तुं स्वसामर्थ्य दर्शयितुम् ॥ ३० ॥ कियन्तं कालं विचरणमित्यतः उक्तं द्वादशेति ॥ ३१ ॥ → अस्तु कलेः परं कचित्कालं हित्वा पञ्चाद् वृत्तिः सा कदेति तत्राह - यदेति ॥ ३२ ॥ यस्मिन् कृष्णो दिवं यातः तस्मिन्नेव तदाऽहनि । प्रतिपत्रं कलियुगमिति प्राहुः पुराविदः ||३३|| 27 12-2-33-40 श्रीमतम् दिव्याब्दानां सहस्रान्ते चतुर्थे तु पुनः कृतम् । 2 भविष्यति यदा नृणां मन आत्मप्रकाशकम् ॥ ३४ ॥ इत्येष मानवो वंशो यथा संख्यायते भुवि । तथा विट्शूद्रविप्राणां वंशाः ज्ञेया युगे युगे ॥३५॥ एतेषां नामलिङ्गानां पुरुषाणां महात्मनाम् । कथामात्रावशिष्टानां कीर्तिरेव स्थिता भुवि ॥ ३६ ॥ देवापिः शन्तनोर्भ्राता मरुश्रेक्ष्वाकुवंशजः । कलापग्राम आसाते महायोगबलान्विती ॥३७॥ सावित्य कलेरन्ते वासुदेवानुशिक्षितौ । वर्णाश्रमयुतं धर्मं पूर्ववत् प्रथयिष्यतः ॥ ३८ ॥ कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुर्युगम् । अनेन क्रमयोगेन भुवि प्राणिषु वर्तते ।। ३९ ।। राजत्रेते मया प्रोक्ता नरदेवास्तथाऽपरे । 5 भूमी ममत्वं कृत्वान्ते हित्वेमां निधनं गताः ॥४०॥ श्रीध० ननु यदा कलेर्लिङ्गमुपलब्धं तदैव प्रविष्ट इति युक्तं, ततः पूर्वमेव प्रवेशः, ततः परं वृद्धिरित्यत्र किं प्रमाणं तत्राह यस्मिन्निति । प्रतिपन्नं प्रविष्टमिति ज्ञातम्। पुराविदः पूर्वज्ञातारः ॥३३॥ 7 कलेरनन्तरं कृतयुगप्रवेशमाह - दिव्याब्दानामिति । चतुर्थे कलौ प्रवेशनाब्दपरिमितेनांशेनाऽपि सह अतीते सतीत्यर्थः । कृतयुगप्रवेशचिह्नमाह । यदा नृणां मन आत्मप्रकाशकं भविष्यति तदेति ॥ ३४ ॥

राजवंशोक्तां स्थिति ब्राह्मणादिवंशेष्वप्यतिदिशति इत्येष इति । यथा याभिरुच्चनीचावस्थाभिः । तास्ता अवस्थाः । वंशा इति वा पाठः ||३५ ॥ 1-1 M से तु प्रतियाते 2 HV तदा 3ABGJW तास्ता: : 4 w बोध्या:, 5 w हित्वा ते ० HV ‘न’ 7 HV रसं 8 HV गते 28व्याख्यानयविशिष्टम् 斧 12-2-33-40 एतत्कीर्तनस्य वैराम्योपयोगितामाह - एतेषामिति । नामैव लिंगं ज्ञापकं येषां तेषां कथामात्रेणैव अवशिष्टानां कीर्तिरेव स्थिता न तु राज्यं पुत्रादयो वा ॥ ३६ ॥ 2 $ कलावुत्सन्नानां राजवंशानां पुनः प्रवृत्तिप्रकारमाह देवापिरिति । देवापिः सोमवंशजः । मरुस्तु सूर्यवंशजः । कलापग्रामो नाम योगिनामावासः प्रसिद्धः || ३७-३८॥ इममेव प्रकारं प्रतिचतुर्युगं दर्शयति । कृतमिति ॥ ३९ ॥

“एतेषां नामलिंगान” भाग (12236) इत्यादि यदुक्तं तत्प्रपञ्चयति - राजन्निति पञ्चभिः ॥ ४० ॥ वीर० “पराक्रान्तुं न चाशकदि” ( भाग. 12230) त्यनेन प्रविष्टस्याऽपि कलिपुरुषस्य भगवत्पादपद्मस्पर्शप्रभावात् स्वकार्याक्षमत्वमुक्तं, तत्राभिज्ञान् संवादयति यस्मिन्निति । यस्मिन्नहनि जातः तस्मिन्नेवाहनि तत्राऽपि तस्मिन्नेव क्षणे कलियुगे प्रतिपन्ने स्वकार्यकरणे प्राप्तं प्राहुः पुराविदः कालाभिज्ञा ॥ ३३ ॥ → कलेरनन्तरं कृतयुगप्रवेशमाह- दिव्याब्दानामिति । चतुर्थे कलौ युगे दिव्यानामब्दानां यत्सहस्रं तस्यान्ते दिव्येन मानेन सहस्राब्दपरिमितं चतुर्थे युगेऽतिक्रान्ते सति इत्यर्थः । द्वादशाब्दशतात्मक इति सन्धिभ्यां सहलय्योक्तं, अत्र तु ती विना मध्यकाल परिमाण मुक्तं इत्यतो न विरोधः । कृतयुगारम्भकालमुपलक्षणेनाह यदा नृणां मन आत्मप्रकाशकमिति आत्मस्वरूपगोचरक्षमं भविष्यति तदा कृतयुगं भविष्यतीत्यर्थः ॥ ३४ ॥

तत्र प्रजाः कीदृश्यः इत्यभिप्रायमालक्ष्याह इत्येष इति इत्थम्भूत एष मानव वैवस्वतमनुवंश यथासङ्ख्यायते याभिरुच्चनीचावस्थाभि भ· सम्यक् ख्यायते कथ्यते तदा विट्शूद्रवप्राणां तास्ता अवस्था युगे युगे बांध्या इत्यर्थः ॥ ३५ ॥ किं बहुना वंशानुकीर्तनेनेति तटस्थशकां वारयति एतेषा मिति । नामलिशब्दो मत्वर्थीयाऽर्श आद्यजन्तः एवंविधनामरूपवतां इत्यर्थः । महात्मनां इत्यनेन तत्र केषाञ्चिद्भागवतत्व तत एव तच्चरित्रस्यावश्य श्रोतव्यत्वादिकञ्च सूच्यते, कथामात्रेणैवावशिष्टानां न तु नामारूपाभ्याम् अनेन तयोरनित्यत्वं सूच्यते, तेन च तात्पर्यालोचनतया वैराग्यहेतुत्वं फलितम् कीर्तिरेव स्थिता भुवीत्यनेनावश्यं राजभिः कीर्तिमद्धिर्भवितव्यं इति व्यज्यते ॥ ३६ ॥

ननु, कलावुत्सत्रराजवंशतद्धर्माणां कुतः पुनः कृते प्रवृत्तिरित्यभिप्रायमालक्ष्याह - देवापिरिति । शन्तनोर्भ्राता देवापिर्नाम 1 HV ब्न’ 2 HV ०शादीना 3-3 HV omits 4. womns 29 12-2-33-40 श्रीमद्भागवतम् सोमवंश्यः मरुर्नामेक्ष्वाकुवंशजः सूर्यवंश्यः इत्यर्थः । तावुभावधुना कलापग्रामे आसाते कलापग्रामो बदर्याश्रमस्थो योगिनामावासः प्रसिद्धः, कथम्भूती, महता योगबलेनान्विती ॥३७॥ ततः किमत आह - ताविति । कलेरन्तः कृतयुगादिः तदा भगवता अनुशिक्षितौ उपदिष्टवर्णाश्रमधर्मी आदिष्टौ चेह लोके एत्य आगत्य वर्णाश्रमधर्मं पूर्ववत् प्रथयिष्यतः प्रकटीकरिष्यतः ||३८|| + प्रति चतुर्युगरीतिः कीदृशीत्यभिप्रायमालक्ष्याह - कृतमिति । अनेन क्रमयोगेन निरूपिता चतुर्युगक्रमयोगरीत्यैव प्रतिचतुर्युगं प्राणिषु वर्तते निमित्ततया प्रवर्त्तत इत्यर्थः । इयमेव रीतिः प्रतिचतुर्युगमिति भावः । यद्यप्यत्र त्रेताद्वापरयोः प्रकारो 2 3 नोक्तः इत्यनेन क्रमयोगेनेत्यसक्तं, तथाप्याद्यन्त युग रीतिनिरूपणे मध्ययोरपि युगयोर्निरूपितप्रायतैव इत्यभिप्रायेण तथोक्तम् ॥३९॥ कथामात्रावशिष्टानां इत्यनेन सूचितं विवृणोति राजनिति । हे राजन् ! एते मयाऽधुना निरूपिता वैवस्वत- मन्वन्तराऽवस्थाश्च राजानस्तावद्भूमौ ममत्वं ममताबुद्धिं कृत्वान्ते तद्भोगनिमित्तपुण्यावसाने निधनं नाशक्ताः, तेनैव ममत्वेन युता निरयं प्राप्ता इति भावः ॥ ४० ॥ विro कृष्णस्वर्गारोहणानन्तरं कञ्चित्कालं हित्वा पञ्चादाविष्टः किं कलिरुत तस्मिन्नेवाहनीति सन्देहं व्यवच्छिनत्ति - यस्मिन्निति ॥३३॥ ततः कियानू कालः कृतप्रारम्भायेति तत्राह - दिव्येति । यदा यस्मिन् कृतयुगे आत्मप्रकाशकं परमात्मप्रकाशकं, भवतीति शेषः ॥ ३४ ॥ इति शब्दः समाप्तिपर्यन्तं कथितः । एष मानवो वंशः वैवस्वतमनुसम्बन्धी भुवि यथा सङ्ख्यायते तथा विट्शूद्रविप्राणां वंशा अपि युगे युगे ज्ञेयाः बोद्धव्याः इत्यतिदेशोऽयम् ||३५ ॥ एतेषां सत्त्वे किं ज्ञापकमत्राह - एतेषामिति । नामलिंक्र्युक्तानां, अनेनैतिह्यं प्रमाणमुक्तं भवति ||३६|| कृते धर्मप्रतिष्ठापकः क इति तत्राह - देवापिरिति । महायोगबलान्वितौ महाज्ञानबलयुक्तौ अणिमाद्यैश्वर्ययुक्तौ वा ॥३७-३८॥ कति युगानीत्यत्राह कृतमिति ॥ ३९ ॥ एषामज्ञान माह - राजन्निति ॥४०॥ 1–1 W. omitte 2 W. omnits रीति 3 womnits युगयो, 4 w omits नराशं J 30 १ व्याख्यानविशिष्टम् क्रिमिविमस्मसंज्ञान्ते राजानाम्नोपि यस्य च । भूतनुक् तत्कृते स्वार्थ किं वेदनिरयो यतः ॥ ४१ ॥ कथं सेवमखण्डा भूः पूर्वे में पुरुषैर्धृता । तत्पुत्रस्य च पौत्रस्य मत्पूर्वा वंशजस्य च ||४२ ॥ तेजोऽत्वन्नमयं कायं गृष्ठीत्वाऽऽत्मतयाऽबुधाः । महीं ममतया चोभी हित्वान्तेऽदर्शनं गताः ॥ ४३ ॥ ये ये भूपतयो राजन्! भुञ्जाते भुवमोजसा । g कालेन ते कृताः सर्वे कथामात्राः कथासु च ॥ ४४ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ 12-2-41-44 श्रीध० ‘ममत्वं कृत्वे’ त्यनेन सूचितां भूतद्रोहप्रवृत्ति निन्दति । क्रिमीति राजनाम्नो राजेति नाम यस्य तस्यापि देहस्यान्ते क्रिमयो विट्र विष्टा भस्मेति वा संज्ञा भविष्यति। तत्कृते तदर्थं यो भूतद्रुक् भूतेभ्यो ध्रुह्यति स किं स्वार्थं वेद किंतु न वेदैव । कुत इत्यपेक्षायां हेतुत्वेन भूतद्रोहं विशिनष्टि । यतो भूतद्रोहान्निरयो भवति ॥४१॥ ममत्वप्रकारं प्रपंचयत । कथमिति । सेयमखण्डा भूः मे पूर्वजे धृता सती इदानीं मत्पूर्वा च सती मत्पुत्रादेः कथं स्यादित्येवम् ॥४२॥ 2 तेज इति । उभी महीं कार्य च अदर्शनं मृत्युम् ||४३ ॥ उपसंहरति ये ये इति । ते सर्वे च कथासु क्रियमाणासु । कथामात्राः कालेन कृताः ॥ ४४ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ वीर० एतदेव विशदयति क्रिमीति । यस्य राजनाम्नोऽपि शरीरस्यान्ते क्रिमयो विष्ठा भस्मेति वा संज्ञा भविष्यति तत्कृते तदर्थं भूतेभ्यो दुह्यतीति तथा । स कि स्वार्थ स्वहितं वेद ? तत्र हेतुत्वेन भूतद्रोहं विशिनष्टि - यतो भूतद्रोहात्रिरयो भवति ॥४१॥ 1 ABGM 2B W’ 3M मनुते 4M “त्यु”. SABGHJ बा 5M यामुधा 7-7 HV कृत्वा हित्वोषी विध .A.B.G.J.W. न्ति 9M. 10.ABJ ’ 11 ABJome विट् 12 HV निधन 1 31 12-2-41-44

ममतां कृत्वेत्युक्तं ममताप्रकारं प्रपञ्चयति कथमिति । संयमखण्डा भूमिर्मम पूर्वजैर्युता सती, मदनन्तरं मत्पूर्व महमेव पूर्वो धर्ता यस्यास्तथाभूता सती, मत्पुत्रादेः कथं स्यादित्येवम् ॥४२ ॥ किच, तेज इति । अबुधाः देहातिरिक्तात्मज्ञानविधुराः, अत एव तेजोऽबन्नपरिणामरूपं कार्य शरीरमात्मतया गृहीत्वाऽभिमत्य मही तु ममतया गृहीत्वा उभी पृथ्वीकायौ हित्वाऽन्ते प्रारब्धान्तेऽदर्शनं लयं गताः प्राप्ताः ॥ ४३ ॥ कथामात्रावशिष्टानां इत्यस्य प्रपश्च मुपसंहरति ये ये इति । हे राजन्! ये ये राजानो भुवमोजसा पौरुषेण भुञ्जन्ति ते सर्वे कालेन कृताः समाप्ताः । कथासु क्रियमाणासु कथामात्ररूपाः कृताश्च ||४४ || इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ विज० राजनाम्नोपि यस्य शरीरस्यान्ते नाशे कृमिविड् भस्मसंज्ञा तादृशं शरीरं प्राप्य भूतध्रुक् स्वार्थं मनुते न परप्रयोजनं यतो भूतद्रोहान्निरयो भवति तं वेद किन्न, वेदैव। यस्य पुरुषशरीरस्यान्ते इति वा ॥ ४२ ॥ स्वार्थमननप्रकारमाह- कथमिति । भवन्त्यस्यां सत्त्वानीति भूः येयं मत्पूर्वः पुरुषः, धृता सेयं भूर्ममाखण्डा राजान्तरानधिकृता कथं स्यान्मत्पुत्रस्य मत्पौत्रस्य च मद्वंशजस्य, अहं पूर्वो यस्यां सा मत्पूर्वा च कथं स्यादिति मत्वा ||४२ || तेजोserमिदं कायमात्मतया नित्यत्वेन मुधा गृहीत्वा अमी राजानो ममत्वेन गृहीत्वा उभौ महीं च देहं च हित्वा अदर्शनं मरणं गता भवन्तीत्यन्वयः ॥४३ ॥ साम्प्रतं तेष्वेकोऽपि नास्तीत्याशयेनाह य इति । पुराणादिगतकथासु कथामात्राः सर्वात्मना कथैव येषां ते तथाकृताः स्वरूपतो न सन्तीति शेषः ॥ ४४ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या नवमोऽध्यायः न समाप्तः ) 32 तृतीयोऽध्यायः श्रीशुक उवाच दृष्ट्वाऽऽत्मनि जये व्यग्रान् नृपान् हसति भूरियम् । अहो मां विजिगीषन्ति मृत्योः क्रीडनका नृपाः ॥१ ॥ काम एष नरेन्द्राणां मोघः स्याद् विदुषामपि । येन केनोपमे पिण्डे येऽतिविम्भिता नृपाः ॥ २ ॥ पूर्व निर्जित्य षड्वर्ग जेष्यामो राजमन्त्रिणः । ततः सचिवपौराप्त करीन्द्रानथ कण्टकान् ॥३॥ एवं क्रमेण जेष्यामः पृथ्वीं सागरमेखलाम् । इत्याशाबद्धहृदया न पश्यन्त्यन्तिकेऽन्तकम् ॥ ४ ॥ समुद्रावरणां जित्वा मां विशन्त्यब्धिमोजसा । कियदात्मजयस्यैतन्मुक्तिरात्मजये फलम् ॥५॥ यां विसृज्यैव मनवस्तत्सुताश्च कुरूद्वह । गता यथागतं युद्धे तां मां जेष्यन्त्यबुद्धयः ॥ ६ ॥ मत्कृते पितृपुत्राणां भ्रातॄणां चाऽपि विग्रहः । जायते हासतां राज्ये ममताबद्धचेतसाम् ॥७॥ ममैवेयं मही कृत्स्ना न ते मूढेति वादिनः । स्पर्धमाना मिथो घ्नन्ति म्रियन्ते मत्कृते नृपाः ॥८॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका तृतीये भूमिगीतैस्तु राज्यदोषादि वर्ण्यते। कलौ च दोषभूयिष्ठं दोषही होतिः ॥ झु देहेऽहन्त भूमी च ममतां कुर्वन्त्यतोऽबुधा इत्युक्तम्। तदेव भूमिगत प्रपञ्चयति दृष्टुंत्यादिना । आत्मनि पृथि जये व्यग्रानुद्युक्तान् । हासप्रकारमेवाह अहो इति। मा माम् ॥ १ ॥ 1 W विजये MMa नि जय, 2M Ma येन, 3 ABGJ व 4 HV पार, 5 ABGHIV नम्य 6 W वापि 7 ABJ B–BHV कुर्वन्तोऽबुधा; 9HVomits मा माम 3312-3-1-8 श्रीमद्भागवतम् काम इति । येन कामेन फेनोपमे पिण्डे देहेऽतिविस्रम्भिता विश्वासं नीता ये तेषां नरेन्द्राणां स एष कामो, 1 स्यात् ॥ २ ॥ + Z मोघ एव काममेव दर्शयति द्वाभ्यां पूर्वगिति । इंन्द्रयार्थलम्पटस्य न राज्यप्राप्तिः स्यादिति प्रथममिन्द्रियषडुर्ग निर्जित्य राजमन्त्रिणो जेष्यामो वशीकरिष्यामः । सचिवा अमात्याः, करीन्द्रा हस्तिपाः तांश्च जेष्यामः । कण्टकान् प्रतिपक्षान् । अस्य अपास्य । अथ कण्टकानिति वा पाठः ॥३॥ एवमिति । एवं केचिदाशाबद्धहृदया एवं केचिन्मां पुनर्जित्वाऽप्यतितृष्णयाऽब्धिं विशन्ति तदेवमिन्द्रियजयेन ये राज्यं साधयितुमिच्छन्ति तेऽतिमन्दा इत्याह कियदिति ।।४,५ ।। अन्तकं न पश्यन्तीत्युक्तं, तदेवाह यामिति । कुरूद्वहेति भूमिगीतं कथयन् शुकः सम्बोधयति । ‘कुलोद्वह!’ इति तु पाठ: सुगमः ||६|| अबुद्धय इत्युक्तं, तत्प्रपञ्चयति मत्कृत इति ॥ ७,८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका पश्चितां ममता महीहासेन संवादयन् वैराग्यमुत्पादयन् कलिदोषान् प्रपञ्श्चयन् च तन्निरसनोपाय मुपदिशति तृतीयेन 3 दृष्ट्रात्मविजये इत्यादिना । आत्मनि भूमी निमित्ते यो विजयः तस्मिन् व्यगान् उद्युक्तान् दृष्ट्वा इयं भूर्हसति । हासमेव प्रपञ्चयति अहो इत्यादिभिः सार्द्धं द्वादशभिः । मृत्योः क्रीडनकाः तदधीना: इमे नृपाः मां विजिगीषन्ति विजयेन मां भोक्तुमिच्छन्तीत्यर्थः ॥ १ ॥ काम इति । विदुषामपि पित्रादिदृष्टान्तेन मृत्युवश्यतां पश्यतामपि, अयं काम: विजिगीषात्मकेच्छाविशेष: मोघः व्यर्थः, मोघत्वे हेतुतया कामं विशिनष्टि येन कामेन फेनोपमे जलबुदबुदतुल्ये पिण्डे शरीरे ये नृपाः अतीव विस्रम्भिताः विश्वासं नीताः तेषां नरेन्द्राणामिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ २ ॥ विजिगीषुतां प्रपञ्चयति सार्द्धद्वाभ्यां पूर्वमिति । इन्द्रियलम्पटस्य न राज्यप्राप्तिः स्यादिति तावत् षड्वर्गं इन्द्रियषट्कं जित्वा तद्द्वारा देवताप्रसादमधिगत्येति भावः । क्रमेण राजमन्त्रिप्रभृतीनस्य भूमण्डलस्य कण्टकतुल्यान् जेष्यामः । तत्र सचिवा अमात्या अवान्तरव्यापारिणः, पौराः पुरे भवा:, तेषामाप्ताः करीन्द्रा हस्तिपाश्च तान् ॥ ३ ॥ 1 ABJomk स ; 2. HV oma एव 3 w omies इय भू 4A स्वात् 34 व्याख्यानब्रवविशिष्टम् 12-3-1-8 ततः सागराः मेखला यस्यास्तां मेखलयेव सागरेण परिवृतां इत्यर्थः । पृथ्वीं जेष्यामः स्वाधीनां करिष्यामः इति इत्थम्भूताशया बद्धं हृदयं येषां ते, अन्तिके, समीपे वर्तमानं अन्तकं मृत्युं न पश्यन्ति नावलोकयन्ति; किन्तु मां समुद्रावरणां जित्वा ततोऽब्धिं विशन्ति द्वीपान्तराणि प्रविशन्ति तान् विजिगीषन्तीत्यर्थः । तावत्कृतस्य इन्द्रियजयस्य नेदं फलमित्याह - कियदिति । एतत् कृत्स्नभूमण्डलस्य सप्तद्वीपस्य आत्माधीनताप्रापणमित्येतत् कियत्फलं न किञ्चिदेतदित्यर्थः । तत्फलस्य नश्वरत्वादिति भावः । किं तर्हि फलमित्यत आह - मुक्तिरात्मजये तावत् फलमिति ॥४,५ ॥ J एतदेवोपपादयति यामिति । कुरूद्वहेति सम्बोधनं, भूमिगीति कथयन् शुकः सम्बोधयति । कुलोद्वहेत्यपि पाठः सुगमः, तत्सुता मनुपुत्राश्च यां मां विसृज्यैव गता मृताः तथा तां विजित्य विसृष्टामपि अबुद्धयो बुद्धिरहिताः युद्धे जेष्यन्ति, युद्धेन वशीकरिष्यन्तीत्यर्थः । गतमित्यस्य तैरिति शेषः । तेप्येवमेव गमिष्यन्तीत्यर्थः । अत्यन्तसादृश्येन अभेदमारोप्य गतमिति भूतनिदेशः ||६|| अबुद्धितां प्रपञ्चयति मत्कृते इति । मत्कृते मदर्थ, विग्रहः विरोधः जायते, तत्र हेतुत्वेन तान् विशिनष्टि । राज्ये ममताभिमानेन बद्धं चेतो येषां तेषां अत एव च असतां दुरात्मनाम् ॥७॥ ममताबद्धचेतस्त्वमेव अभिनयेन दर्शयन्ती तत्प्रयुक्तमसत्कर्म दर्शयति ममैवेति हे मूढ ! ते तवेयं भूमिर्न भवति, 5. किन्तु ममैवेति । वादान् कुर्वतः मिथः घ्नन्ति ॥८ ॥

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरन्तावली चतुर्युगधर्मविभागः कलिदोषपरिहारश्चेत्येतदस्मिन् अध्यायेऽभिधीयते । तत्रादी राशां मौढ्यदर्शनेन भूमेः परिहासप्रकार माह - दृष्टेति । आत्मनो नितरां जये व्यग्रांस्तदेकपरायणान् ॥१ ॥ मौढ्यत्वमुपपादयति, येनेति ॥२॥ कीदृशस्तेषां कामः ? इति तत्राह पूर्वमिति । षड्वर्गं सन्ध्यादिलक्षणं निर्जयो नामोत्कर्ष: षडिन्द्रियविषयं वा । अनेन भूम्येक साधनाग्रहं सूचयति - राजमन्त्रिणः राजा च मन्त्रिणश्च राजमन्त्रिणः । मन्त्री बुद्धिसहायः स्यादिति, ततो मन्त्रिजयानन्तरं सचिवः कर्मसहाय: “अमात्याः कर्मसचिवाः” इत्यमरः । आप्ताः विश्वस्ताः अथपश्चात्कण्टकान्, क्षुद्रशत्रून् ॥३ ॥ 1 W *** एवं क्रमेण राज्ञो जित्वा पृथिवीं जेष्यामः वशीकरिष्यामः इत्याशयाऽति तृष्णया अन्तकं मृत्यु ॥ 2 W omits तावत्; 3-3 Womas ; 4 W वादिन: 5-5 Womes 35 12-3-9-16 श्रीमद्भागवतम् एवं केचित् पुनः मां जित्वाप्यतिथिं विशन्नीत्यनेन द्वितीयादिजयाद्यं सूचयति भूजयादिना न किमपि प्रयोजनमपि त्वन्ततोऽनर्थ एवावसिष्यते। मनोजयफलापयत्यार कियदिति । आत्मजयस्य मनोजयस्य फलापेक्षयैतद् भूजयादिकं कियत्फलं, आत्मजये किं फलं येनायम साध्य स्यातिर्गत नत्राह मुक्तिर्गित । आत्मजये मुक्तिरेव फलं यस्मात्तस्मादिति शेषः ॥५॥ 7 इतोऽपि मज्जयकामा अजा एवंत्याह यामिति । मनवः तत्सुताश्च यां मां विसृज्य यथा गता याताः अबुद्धयः तां मां जेष्यन्तीत्यन्वयः । आत्मजयवतां त्यागशक्तिग्न्येषा मन्यथेति सूचयति ॥ ६ ॥ न केवलमितरेषां मत्कृते विग्रहो ऽपि तु शरीरसम्बन्धिनामपि स्यादित्याह - मत्कृत इति। अपिशब्दः पुत्रादीनामित्यनेन सम्बन्धयितव्यः । अयमपि प्रायिक इत्याह- अमतामिति। अमतामप्रशस्तकर्मणाम् ॥७॥ किंप्रकारी विग्रह इति तत्राह ममेति ॥ ८ ॥

पृथुः पुरूरवा गाधिर्नहुषो भरतोऽर्जुनः ।

मान्धाता सगगे रामः खवाङ्गी धुन्धुहा रघुः ॥ ९ ॥

तृणबिन्दुर्ययातिश्च शर्यातिः शन्तनुर्गयः ।

भगीरथ:

कुवलयासः ककुत्स्था नैषधो नृगः ॥१० ॥ हिरण्यकशिपुत्रो रावणां लोकरावणः । नमुचिः शम्बरो भौमो हिरण्याक्षोऽथ तारकः ॥ ११ ॥ अन्ये च बहवां दैत्या राजानां ये जनेश्वराः । सर्वे सर्वविदः शूराः सर्वे सर्वजितोऽजिताः ।। १२॥ ममतां मय्य मर्त्यायां कृत्वाच्चैर्मर्त्यधर्मिणः । कथावशेषाः कालेन हाकृतार्थाः कृता विभो ॥ १३ ॥ f कथा इमास्ते कथिता महीयसां विताय लोकेषु यशः परेयुषाम् । विज्ञानवैराग्यविवक्षया विभां वचोविभूतीनं तु पारमार्थ्यम् ॥ १४ ॥ 1 M.Ma प 2 ABGJ हे MMa प्रजे’ 3 ABGJW वर्तन्त 4 M Ma अहो 36 " 50M. Ma यशो 6 HVW ति’ careerraefafशष्टम् यस्तूत्तम लोकगुणानुवादः सङ्गीयतेऽभीक्ष्णममङ्गलघ्नः । तमेव नित्यं श्रुणुयादभीक्ष्णं कृष्णेऽमलां भक्तिमभीप्समानः ॥ १५ ॥ राजोवाच केनोपायेन भगवन्! कलेर्दोषान् कलौ जनाः । विधमिष्यन्त्युपचितांस्तन्मे ब्रूहि यथा मुने ।। १६ ।। श्रीथ० पृथुरिति । रामो नाम कश्चिद्राजा । यद्वा लोकदृष्ट्या दाशरथिरेव निर्दिष्ट ॥९,१० ॥ हिरण्यकशिपुरिति । लोकान् रावयति गेदयतीति लोकराव ।। ११.१२ ॥ 12-3-9-16 ममतामिति । मयि उच्चैर्ममतां कृत्वा वर्तन्त ते कालेन कथावशेषा कृता । विभो ! (इति संबोधनं कुरूद्वहेतिवत् ॥ १.३ ॥ राजवंशानुकथनस्य तात्पर्यमाह- कथा इमा इति । विज्ञानं विषयासारताज्ञानं ततो वैराग्यं तयोर्विवक्षया परेयुषां मृतानां वचोविभूतीर्वाग्विलासमात्ररूपा न तु पारमाध्यं परमार्थे युक्तं कथनं न भवतीत्यर्थ ॥१४॥ कस्तर्हि पुरुषाणामुपादेय. परमार्थस्तमाह यस्त्विति । नित्यं प्रत्यहं तत्राप्यभीक्ष्णम् ॥१५॥ कलिदोषोपचये सति भक्तेरसम्भवं मन्यमान पृच्छति केनोपायेनेति । विधमिप्यन्ति नाशयिष्यन्ति । यथा यथावत् ||१६|| वीर० इतरे रजिताश्च के पुनस्ते नृपा इत्यतस्तान् कांश्चिदर्शर्यात, पृथुरिति । अर्जुन कार्तवीर्य, रामो नाम कचिद्राजा, न तु दाशरथिः । धुन्धुहा धुन्धुमार ॥९,१० ॥ लोक रावयति रोदयतीति लोकरावणो रावण, भौमां नरकासुर ||११|| उक्तेभ्योऽन्ये दैत्या राजानश्च महीश्वरा पृथिवीपतय ते सर्व एव यद्यपि सर्वजित इतरेर्गजताच ||२१|| मय्यप्युच्चैरधिका ममतां कृत्वाऽवर्तन्त कञ्चित्कालमिति शेष । मर्त्यधर्मिण इति हेतुगर्भ अतः कालेनाकृतार्था : असमापित भोगाभिलाषाः कृताः । विभो इति सम्बोधनं कुरूद्रहेतिवत् योज्यम् ॥ १३ ॥ 1M Ma यत्रोत 2 Hv सस्तृप 3 HV च 4 ABJ लाक 5 Womits धुन्धुहा 6 W 37 7 W omits ma 12-3-9-16 3 श्रीमद्भागवतम् 2 · राजवंशानुकीर्तनस्य तात्पर्यफलमाह कथा इति। लोकेषु यशो विताय विस्तार्य, परेयुषां परलोकं प्राप्तानां महीयसां माहात्म्ययुक्तानां इमाः कथाः ते तुभ्यं कथिताः विज्ञान वैराग्यविवक्षया विज्ञानं विषयाणामसारत्वज्ञानं ततो वैराग्यं तयोर्विवक्ष क्षया कथिता इति सम्बन्धः, तत्र हेतुत्वेन कथा विशिनष्टि - वचोविभूतिः व्यत्ययेन प्रथमार्थे द्वितीया वाग्वैभवविषयाः अनेन विशेषणेनाभिप्रेतं विशदयति, न तु पारमार्थ्यमिति, परमोऽर्थः पुरुषार्थः तस्य भावः पारमार्थ्यं तन्न तु नहीत्यर्थः । नह्येभिर्भुक्तेषु भांग्येषु पारमार्थ्यं अस्तीति भावः ॥ १४ ॥ कस्तर्हि परमार्थोपाय इत्यत आह-यस्त्विति । सत्रीयते इत्यस्य सद्भिरित्यादिः । उत्तमश्लोकस्य भगवतो गुणाना मनुवादः म च अमलं संसृत्यापादक मशुभं कर्म हन्तीति तथा, तमेवमन्वहं तत्राप्यभीक्ष्णं श्रुणुयात् श्रवणप्रयोजनं दर्शयन्नधिकारिणं पिनष्टि, कृष्णेऽमलां भक्तिमभीप्समानः अमलामनन्यप्रयोजनां भक्तिमभीप्समानः कामयमानः, श्रवणपरम्परया भगवति दृढा भक्ति fविष्यतीति भावः ॥ १५५ ॥ तिदा नन्दात्प्रभृत्येष कलिर्वृद्धिं गमिष्यति ( भाग. 12-2-32 ) इत्युक्तम् । तत्रावसखात्पनिरूपणानन्तरं के पुनस्ते प. निवृद्धिप्रयुक्तदोषा ? क च तनिस्तरणोपाय ? के पुनस्तद्युगा साधारणगुणाः? यावदेतच्चतुर्युगप्रवृत्तिस्ततः कथं वा प्रलयः ? स च कतिविध: ? इति पृच्छति राजा केनेति द्वाभ्याम्। हे भगवन्! कलौ युगे उपचितान् कलेर्दोषान् केनोपयेन साधनेन विधमिष्यन्ति नाशयिष्या तत्साधनं में मयं यथावत् ब्रूहि ॥ १६ ॥ विज० तत्र कांचिपा निर्दिशति पृथुरित्यादिना ॥ ९-१२ ॥

एते मर्त्यशरीरधर्मिण. सर्वेप्यमर्त्यायां नित्यायां मयि विषये ममतां कृत्वा अकृतार्थाः असाधितपुरुषार्थाः कालेन बलिना कथावशेषाः कृताः, हि यस्मात्तस्मादमीषां अज्ञानमहो। अत आत्मजयेन भाव्यमित्यर्थः ॥ १३ ॥

निगमयति कथा इति । लोकेषु यशो विताय विस्तृत्य, परेयुषां लोकं प्राप्तानां महीयसां मन्वादीनां उत्तमानां पुरुषाणामिमाः कथास्ते कथिताः मयेति शेषः । किमर्थं कथिता इति तत्राह विज्ञानेति । वचोविभूतिः वचसां विभूतयो विविधभवनविषया वा । विज्ञानवैराग्यविवक्षया योग्यस्य पुंसो विज्ञानवैराम्ये स्यातामित्यभिप्रेत्य विवृताः न तु पारमार्थ्ये परमार्थ मार्थी वेदमुख्यार्थो भगवांस्तत् सम्बन्धविवक्षया नैव तस्य विधिनिषेधाविषयत्वात् विज्ञानविवक्षया अपि मदुक्त एव ग्राह्यो • 1 Worts फल* 2 W स्मृत्य 3 w omits कथा 4 AB omr अस्ति 5 w परमार्थ्योपाय SAB ornt प्राप्त 7w fवस्तारीपा womits राजा 9 BM Ma ‘मार्थ्यं 38व्याख्यानप्रयविशिष्टम् 12-3-17-24 नान्योक्त इत्याह वचोविभूतीरिति । अन्यवाचो विभूतयो वचसां बहुत्वान्न पारमार्थ्यमुत्तमपुरुषार्थसाधनज्ञानमुद्दिश्य न भवन्तीत्यर्थः । “वाचो विम्लापनं हि तत्” इति श्रुतेः ॥ १४ ॥ कुत इतरा वाचोविभूतयः पुरुषार्थोपयोगिन्यो न स्युरित्यत आह- यत्रेति । यत्र यस्यां वाचि उत्तम श्लोकगुणानुवादः सक्रीयते पुरुषस्तामेव वाचं श्रुणुयात् श्रुणोत्वित्यर्थः । श्री हरिभक्त्यनुत्पादकत्वादितरा वाचो हेया इत्यर्थः “अन्या वाचो विमुञ्चथ” इति श्रुतेः ॥ १५ ॥ ज्ञातकलिदोषपरिहारोऽपि राजा लोकोपकाराय पृच्छति - केनेति । कलेरुत्पन्नान् दोषान् विधमिष्यन्ति परिहरिष्यन्ति । उपचितान् समृद्धान् तदुपायस्वरूपं यथा यथावत् ॥ १६ ॥ युगानि युगधर्माश्च पानं प्रलयकल्पयोः । कालस्येश्वररूपस्य गतिं विष्णोर्महात्मनः ॥ १७ ॥ श्रीशुक उवाच कृते प्रवर्तते धर्मः चतुष्पात्तज्जनैर्धृतः । सत्यं दया तपो दानमिति पादा विभोर्नृप ! ||१८|| सन्तुष्टाः करुणा मैत्राः शान्ता दान्तास्तितिक्षयः । आत्मारामाः समदृशः प्रायशः श्रमणा जनाः ॥ १९ ॥ त्रेतायां धर्मपानां तुर्याशो हीयते शनैः । अधर्मपादैरनृतहिंसासन्तोषविग्रहैः ||२०|| तदा क्रिया तपोनिष्ठा नातिहिंस्रा न लम्पटाः । } afर्गकायवृद्धा वर्णा ब्रह्मोत्तरा नृप ।। २१ ।। aurसत्यदादानेष्वर्थं ह्रसति द्वापरे । हिंसातुष्ट्यनृतद्वेषैर्धर्मस्याधर्मलक्षणैः ॥ २२ ॥ यशस्विनो महाशीला: स्वाध्यायाध्ययने रताः । आन्या: कुटुम्बिनो दृप्ता वर्णाः क्षत्रद्विजोत्तमाः ॥२३॥ 1 ‘तात्. 2 HV खानै: 3M MAA नृपा:. 4 ABGJMM टा 39 5 ABGHJV T *2-3-17-24 श्रीमद्भागवतम् कलौ तु धर्महेतूनां तुर्याशोऽधर्महेतुभिः । एथमानैः क्षीयमाणो ह्यन्ते सोऽपि विनश्यति ॥ २४ ॥ } श्रीध० कलियुगे कः परो धर्म इति बुभुत्सया पृच्छनि युगानीति । ब्रूहीत्यनुषंगः । आत्यंतिक प्रलयजिज्ञासया पुनः

पृच्छति प्रलयकल्पयोः संहारस्थितिकालयोः न चायं बहिर्मुख प्रश्न इत्याह- कालस्येति ||१७||

4 तत्र युगधर्मास्तावदाह कृत इति । तज्जनैः तद्युगवर्तिभि जनैः । दानं अरागद्वेषतयाऽभयदानम्। तदेव प्रथमस्कन्धे शौचशब्देनोक्तम्। विभो सम्पूर्णस्य धर्मस्य ॥ १८ ॥ तदानीन्तनजनानाह सन्तुष्टा इति । मैत्रा भृतमैत्रीयुक्ता । श्रमणा आत्मज्ञानाभ्यासवन्तः ॥ १९ ॥ त्रेतायामिति । अनृतेन सत्यं, हिंसया दया, असन्तोषेण तपः, विग्रहेण दानमिति यथायोग्य योज्यम् ||२०|| Refa | ब्रह्मांनरा ब्राह्मणादिकाः ||२१|| तप इति । हिंसाऽतुष्ट्यन्त द्वेषैरित्ययं क्रमो न विवक्षितः । धर्मस्यार्धं हसति क्षीयते । अधर्मस्य लक्षणैश्चिह्नः पादरित्यर्थ - ॥ १४५॥ यशश्विन इति । यशस्विन कीर्तिप्रिया । क्षत्रद्विजोत्तराः क्षत्रियब्राह्मणप्रधानाः ॥२३॥ [ कलाविति । कली धर्मपादानां तुर्यांग चतुर्थांशोऽवशिष्यते ॥ २४ ॥ , वीर० प्रलय मानं वैविध्यं, मानं विशिनष्टि - कालस्येति । ईश्वरस्य रूपं शरीरं तस्य कालस्य गति प्रवृत्ति ब्रूहीति सम्बन्धः महात्मन इति अरु येऽशेषणसामर्थ्यादीश्वरस्यैव विशेषणम् ॥ १७ ॥ " तत्र तावद्युगधर्मानाह कृत इत्यादिना यन्नामधेयमित्यतः प्राक्तनेन । चत्वारः पादाः यस्य स चतुष्पाद्धर्मः, तज्जनैः कृतयुगजनैः धृत प्रवर्तते, के पुनस्ते पादाः इत्यत आह- सत्यमिति । हे नृप। विभोः पूर्णस्य धर्मस्य ॥ १८ ॥ • कार्तयुगान् जनान् वर्णयति सन्तुष्टा इति । अस्य दैवाल्लब्धेनेत्यादिः । करुणाः परदुःखनिराचिकीर्षवः भूतमैत्रीयुक्ताः, तितिक्षवः द्वन्द्वसहिष्णवः समदृश जातिगुणादितारतम्यानादरेण सर्वस्य श्रीभगवदात्मकत्वदर्शनाः, श्रमणाः तपश्चर्यादिप्रयुक्त- कायक्लेशयुक्ताः, ननु सर्वेप्येवं विधाश्चेन्मुक्ता एव स्युरिति न युगान्तरप्रवृत्तिरित्याशङ्क्य व्यावृत्तये प्रायश इत्युक्तं एवं विधा इत्यर्थः ॥ १९ ॥ त्रेतायामिति । अधर्मस्य पादैरनृतादिभिर्धर्मस्य पादानां तुर्याशः शनै हीयते प्रतिपादं चतुर्थांश क्षीयते, असन्तोषेति छेदः । विग्रहः भूतविरोधः क्रमेणैतैः सत्यादीनां तुरीयांशाः हीयन्त इत्यर्थः ॥ २० ॥ 1 HV पादाना 2 M Ma पर्यासी’ 3 HV से 4 HV कल्पयां 5. -5 ABJ तत्कालीनै 6 ABJ आत्माभ्यास’ 7 ABJ संख्य 8 W वस्य 9 W शहाव्या 40 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-3-25-32 तात्कालिकान् जनान् आह तदेति । न लम्पटाः नातीव विषयलोलुपाः ब्रह्मोत्तरा ब्राह्मणाधिकाः त्रयीवृद्धाः वैदिककर्मवृद्धाः ॥ २१ ॥ द्वापरे युगे अधर्मस्य लक्षणैश्चिहै: पादैरिति यावत्, हिंसादिभिश्चतुर्भिर्धर्मस्य पादेषु अर्ध अर्ध ह्रसति हिंसाऽतुष्ट्यनृतद्वेषरिति क्रमो न विवक्षितः, अनृतेन सत्यं, हिंसया दया, असन्तोषेण तपः, विग्रहेण दानं इति यथार्ह योज्यम् ॥२२॥ + तादात्मिक जनानाह यशस्विन इति । महाशीलाः महायज्ञानुष्ठानशीलाः, महाश्रोत्रियाः, क्षत्रद्विजोत्तमाः क्षत्रिय ब्राह्मणप्रधानाः || २३॥ कलाविति । एवमग्रेप्यनुक्तमप्यवगन्तव्यम्। धर्महेतूनां धर्मपादानां तुर्याश कलाववशिष्यते सोऽपि एधमानैः वर्धमानैः अधर्मस्य हेतुभिः पादैरहरहः श्रीयमाणोऽन्ते सावशेषं विनङ्क्ष्यति ॥ २४ ॥ विज० कालस्य विष्णोर्गतिं गमनप्रकारं च ॥ १७ ॥

सूचीकटाहन्यायेन युगधर्मस्वरूपमादौ वक्ति कृत इति । तज्जने कृतयुगजनैः । के चन्वार पादा: ? इत्यत्राह सत्यमिति । विभोः धर्मस्य ते पादाः ||१८||

तत्राश्रमिणां स्वभावमाह - सन्तुष्टा इति । समदृश वस्तुयाथार्थ्यज्ञानिन, करुणयन्तीति करुणा | आश्रमिण इत्यनेन भार्याद्यवियोगमाह नित्यग्रहस्था इत्यर्थः ॥ १९ ॥ तुर्थांशश्चतुर्थांशो दानलक्षणः पादो हीयते हसति । पादहानी प्रतिपक्षमाह - अधर्मेति ॥ २० ॥ तदा त्रेतायां यज्ञादिक्रिया तपोनिष्ठा भवन्ति, न लम्पटा: विषयरागिणो न भवन्ति । त्रैवर्गिका: त्रिवर्गसहिताः, त्रयीवृद्धाः वेदविद्यायां विशारदा, त्रैविद्या इत्यर्थ:, ब्रह्मोत्तरा ब्राह्मणोत्तरा ब्राह्मणाधिका || २१ || · अधर्मलक्षणै: अधर्मस्वरूपपाद हिंसातुष्ट्यनतद्वैध हिसातुष्ट्यनृतलक्षणद्वैधं द्वित्वं येषां ते तथा तै। अनुष्टियुत मनृतम् अतुष्ट्यनृतं, धर्मस्य तपस्सत्यदयादानेषु पादेष्वर्ध हसति, अनंन द्वापरशब्दों निरुक्तः ॥ २२॥ महाशाला इत्यनेन यज्ञकर्तारः ||२३|| पर्यास निरासः, सोऽपि सत्यलक्षणोऽपि धर्मो वा ||२४|| तस्मिंलुब्धा दुराचारा निर्दयाः शुष्कवैरिणः । दुर्भगा भूरितर्वाश्च शूद्रदाशोत्तराः प्रजाः ।। २५ ।। सत्त्वं रजस्तम इति दृश्यन्ते पुरुषे गुणाः । कालसञ्चोदितास्ते वै परिवर्तन्त आत्मनि ॥२६॥ 1 A B add पादादिषु 2–2 AB omit 3. M Ma दश 4 W जना 41 12-3-25-32 7 श्रीमद्भागवतम् प्रभवन्ति यदा सत्त्वे मनो बुद्धीन्द्रियाणि च । , तदा कृतयुगं विद्याज्ज्ञाने तपसि यद् रुचिः ||२७|| यदा धर्मार्थकामेषु भक्तिर्भवति देहिनाम् । तदा नेता रजोवृत्तिरिति जानीहि बुद्धिमन् ॥ २८ ॥ यदा लोभस्त्वसन्तोषो मारो दम्भोऽथ मत्सरः । कर्मणां चापि काम्यानां द्वापरं तद् रजस्तमः ॥२९॥ यदा मायाऽनृतं तन्द्रा निद्रा हिंसा विवादनम् । शोकमोहौ भयं दैन्यं स कलिस्तामसः स्मृतः ॥३०॥ यस्मात् क्षुद्रदृशो मर्त्याः क्षुद्रभाग्या महाशनाः । कामिनो वित्तहीनाश्च स्वैरिण्यच स्त्रियोऽसतीः ||३१|| दस्युत्कृष्टा जनपदा वेदा: पाषण्डदूषिताः । राजानश्च प्रजाभक्षाः शिश्रोदरपरा द्विजाः ॥३२॥ श्रीध० तस्मिन्निति । शूद्रदामोत्तराः शूद्रकैवर्तादिप्रधानाः ॥ २५ ॥ युगानामेवम्भूतवैषम्ये कारणमाह - सत्त्वमिति पंचभिः ॥ २६ ॥ प्रभवन्तीति । मनश्च बुद्धिशेंद्रियाणि च सत्त्वे यदा प्रभवन्ति अतिशयेन वर्तन्ते ॥ २७॥ यदेति । यदा धर्मादिषु भक्तिः प्रीतिस्तदा रजोवृत्तिप्रधानं त्रेतायुगमिति जानीहि ॥ २७॥ 10 10 यदेति । काम्यानां कर्मणां विषये यदा प्रीतिः तत्तदा रजस्तमः प्रधानं द्वापरं जानीहि इति पूर्वेणानुषं गः ॥२९॥ यदेति । विषादनं दुःखम् ॥ ३० ॥ कलिदोषान् प्रपंचयति यस्मादित्यादिना । यस्मात्कलेर्हेतोः क्षुद्रदृशो मन्दमतयः । क्षुद्रभाग्या अल्पभाग्याः । महाशना बहाहाराः वित्तहीना अपि कामिनश्च । स्वैरिण्यः पुंश्चल्यः असतीरसत्यः ॥ ३१ ॥ दस्विति । दस्यवः उत्कृष्टाः प्रचुरा येषु ते ॥ ३२ ॥ 1M Ma प्रसीदन्ति. 2 MM सत्यं. 3 M. Ma धर्मेषु कामेषु HV कर्मसु कालेषु w कर्मसु काम्येषु 4 M Ma संशसि, 5 w नं. 6M Ma 7A.B.GJM Ma शोको मोहो. 8M Ma वृत्ति’ SABGUMMA ‘स्व’ 10-10 Hv. omit 42 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-3-25-32 वीर० जनानाह - तस्मिन्नित्यादिना । शुष्कवैरिणः निर्हेतुकवैरिणः, दुर्भगा भाग्यहीनाः, भूरि तर्षा अर्थकामतृष्णा येषां ते शूद्रदाशोत्तरा जनाः शूद्रा दाशाः कैवर्तादयश्च ते उत्तराः प्रधाना येषां ते, प्रजा इत्यपि पाठः, यद्वा शुष्कवैरिण इति लिव्यत्यय आर्षः ॥ २५ ॥ किं तर्हि युगेष्वेवंविधवैषम्ये कारणमित्यपेक्षायां “कली कृतयुगं तस्य कलिस्तस्य कृते युगे। यस्य चेतसि गोविन्दो, हृदि यस्य न केशवः” इत्युक्तरीत्या कालानुगुणसत्त्वादिगुणोल्लासहासप्रयुक्तकार्यवैविध्यमेवेत्याह- सत्त्वमिति पञ्चभिः । दृश्यन्तां ततः किम्मत आह - कालसञ्चोदिता इति । ते वै सत्त्वादयो गुणाः कालेन सञ्चोदिताहा आत्मनि परिवर्तन्ते सोल्लासाभ्यां मनसि स्व स्व कार्यकराः प्रवर्तन्ते इत्यर्थः ॥ २६ ॥ तत्र मनश्च तद्वश्यानि बुद्धीन्द्रियाणि च यदा सत्त्वे प्रभवन्ति अतिशयेन वर्तन्ते उद्रिक्तसत्त्वप्रधाना भवन्तीत्यर्थः । तदा कृतयुगं विद्यात् जानीयात्, यद्यतः सत्त्वोल्लासकार्ये ज्ञाने तपसि च कार्तयुगधर्मे रुचिः, कार्यविशेषेणैव कालविशेषानुमानमिति भावः ||२७|| यदा कर्मस्थिति | भक्तिः अभिरुचिः तदा रजोवृत्तिप्रधानं त्रेतायुगमिति जानीहि । बुद्धिमन्निति सम्बोधनम् ॥२८॥ यदा लोभ इति । मानो गर्वः स चोत्तमेष्ववमतिहेतुः चित्तविकारः कर्मणामिति विषयविषयिभावसम्बन्धे षष्ठी अनुषतेन भक्तिपदेन सम्बन्धः काम्यकर्मस्वभिरुचिरित्यर्थः । तत्तदा रजस्तमोवृत्तिप्रधानं द्वापरयुगं जानीहि इति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ २९ ॥ यदेति । माया कापट्यं, विषाद नं आन्तरं दुःखं, शोको बाह्यमश्रुविमोचनादिरूपं, दैन्यं कार्पण्यं तदा तामसः केवलतमोगुणवृत्तिप्रधानः कलिः स्मृतः ॥ ३० ॥ अथ कलिं विशिषंस्तद्दोषान् प्रपंचयति यस्मादित्यादिना । यस्मात् मर्त्याः वक्ष्यमाणविधाः स कलिरिति पूर्वेण सम्बन्धः । क्षुद्रदृशः मन्दमतयः, क्षुद्रभाग्या अल्पभाग्याः, असतीरसत्य: “दुःशीला कर्कशा चण्डी नित्यं कलहकारिणी” इत्युक्तविधाः ॥३१ ॥ पोषणपरा: जनपदा: देशवासिनः, दस्युभिः चोरादिभिः, उत्कृष्टाः उपद्रुताः प्रजाभक्षाः प्रजापीडनपराः, द्विजास्तु शिश्नोदर- I: 113211 विज० शुष्कवैरिणः निष्प्रयोजनवैरिणः शूद्रदाशोत्तराः प्राधान्येन शूद्राणां दासाः ॥ २५ ॥ सत्त्वादयो गुणा आत्मनि मनसि परिवर्तन्ते पर्यायेण वर्तन्ते ॥ २६ ॥ कथं तत्राह - प्रसीदतीति । यदा सत्त्वं प्रसीदति तदा मन आदीनि प्रसन्नानि भवन्ति । लक्षणान्तरमाह ज्ञान इति । यद्यदा ज्ञानादिरुचिस्तदा कुत एतत्कल्प्यत इत्यत्राह - यदिति । मन आदिप्रसादेन ज्ञानाद्यभिरुचिर्ज्ञायत इति, यद्यस्मात्तत्तस्मात् इति ॥ २७ ॥ 4312-3-33-40 श्रीearneas देहिनां यदा, काम्यन्त इति कामाः तेषु कर्मसु यशसि च आपादनीयमति स्नेहविशेषो भवति तदा बुद्धिमान्। रजोवृत्तिः त्रेति जानीत जानातु ॥ २८ ॥ यदा आत्मनि लोभादयो दृश्यन्ते तदा रजस्तमः रजस्तमागुणवृनियुतं द्वापरं जानातु ॥ २९ ॥ यदा मायादयो दृश्यन्तं यत्र स कलि स्नामसः तमोगुणवृत्तिमानित्युपलक्ष्यते। विषादनं विषण्णता ||३०|| यस्मात् कलिदोषात शुद्रदृश अल्पज्ञाना: लोकोपद्रवकर्मज्ञाना वा । वृतिहीना जीवनोपायरहिताः । असतीरसत्यः ॥ ३१ ॥ दस्युत्कृष्टा दस्यूपद्रुता “कृष- हिंमायां” इति धातुः ॥ ३२ ॥ rant aaister fभवश्च कुटुम्बिनः । तपस्विनां ग्रामवासा न्यमिनोऽत्यर्थलोलुपाः ॥ ३३ ॥ ह्रस्वकाया महाहारा सूर्यपत्या गतहियः । शकटुकभाषिण्यचौर्यमायांरुसाहसाः ||३४|| पणयिष्यन्ति वै क्षुद्रा: किराटा: कृटकारिणः । अनापद्यपि मन्यन्तं वार्ता साधुजुगुप्सिताम् ||३५ ॥ पतिं त्यक्ष्यन्ति निर्द्रव्यं भृत्या अप्यखिलांनमम । मृत्यं विपनं पतय कौल गाशापयस्विनी || ३६ ॥ पितॄन्प्रातृस्वसृजतीन हित्वा मौरतसौहृदाः । ननान्दृश्यालसंवादा दीनाः स्त्रैणाः कलौ नराः ॥३७॥ शूद्राः प्रतिग्रहीष्यन्ति तपोवपापजीविनः । धर्म वक्ष्यन्त्यधर्मज्ञा अधिरुह्माणमासनम् || ३८ ॥ नित्यमुद्विप्रमनसो दुर्भिक्षकरकर्शिताः । निरने भृतले राजन्ननावृष्टिभयातुराः ||३९|| वासोऽम्रपानशयनव्यवायस्नानभूषणैः । हीना: पिशाचसन्दर्शा भविष्यन्ति कलौ प्रजाः ||४०|| 1W2KV क 3 MB रान 4 MV माबिन यशुरम्याल W ननन्दास्यास 8 w विद्योप 9 HY भय SABGJM MI अक्खन से 6.6ABGJW पितृश्वा ? Ma 44 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-3-33-40 श्रीध० अवता इति । अव्रता विहितःचारशून्या, अशौचा शौचशून्याश्च वटवो ब्रह्मचारिणो भविष्यन्ति । कुटुंबिनभ गृहस्था: 1: स्वयं भिक्षाटनपरा भविष्यन्ति न तु भिक्षां दास्यन्ति । तपस्विनो वनस्था वनं हित्वा ग्रामवासा भविष्यन्ति । न्यासिनो यतयोऽतीवार्थलोलुपा भविष्यन्ति ॥ ३३ ॥ पुनरपि स्त्रीणां स्वभावमाह - ह्रस्वकाया इति । कटुकभाषिष्य अप्रियवादिन्य । चौर्य च माया च कपटमुरुव साहसं यासां ताः ||३४|| किं च पणयिष्यन्तीति । किराटा वणिज । पणयिष्यन्ति क्रयविक्रयादिव्यवहार प्रवर्तयिष्यन्ति । कि च सर्वे जनाः अनापद्यपि जुगुप्सितां निंदितां वार्ता वृति साधु मन्यन्ते ॥ ३५ ॥ पतिमिति । सर्वोत्तममपि पतिं द्रव्यहीनं भृत्यास्त्यक्ष्यन्ति पतयक्ष विपन्न गंगादिभिर्व्यापारक्षम कौलं कुलपरम्परायातं त्यक्ष्यंति। अपयस्विनी: दुग्धदोहाः ॥ ३६ ॥ * पित्रिति । पितृभ्रात्रादीन् हित्वा सौरतं सुरतनिमिन सौहद येषा ते। अत एव ननान्दरोऽत्र भार्याभगिन्य श्याला. भार्याभ्रातरस्तैः संवादी मन्त्रालोचनं येषां ते । ननन्द इति वा पाठ ॥ ३७-३९ ।। वास इति । पिशाचसंदर्शा पिशाचवत् दृश्याः ॥ ४० ॥ Į · + वीर । वटवो ब्रह्मचर्याश्रमिण अवता स्वाश्रमाचितव्रतहीना अशोचा शौचहानाथ, भविष्यन्ति । कुटुम्बिनो भिक्षवः भिक्षाटनपरा, तपस्विनो वानप्रस्था ग्रामो वासी येषा ते नामशब्दोऽधिकरणपत्रय्यन्न, न्यासिन तुर्याश्रमिणः, अर्थलोलुपा: वित्ताभिलाषिण इत्यर्थः ॥ ३३ ॥ गृहस्था:, पुनरपि स्त्रीणां स्वभावमाह - ह्रस्वकायाः अल्पपरिमाणा, भृगण्यपत्यानि यामा ता । त्यक्तलज्जा कटुकभाविण्यः अप्रियवादिन्यः चौर्य व माया कापट्यं च उरु साहसचेति द्वन्द्व ततो मत्वर्थीयोऽ ||३४|| किराटा - वणिजः संहत्य व्यापारिण पर्णायष्यन्ति क्रयविक्रयादिव्यापार प्रवर्तयिष्यन्ति मुद्रा मति व्यत्यासे क्षुद्रचेष्टा भवन्ति किञ्च अनापद्यपि जुगुप्सितां निन्दितां वृति साधु मन्यन्त ||३५|| अखिलोत्तमं सर्वोत्तममपि पतिं स्वामिनं भृत्यास्त्यक्ष्यन्ति तथा पतयोऽपि भृत्यं विपनं रोगादिभिर्व्यापाराक्षमं त्यक्ष्यन्ति, कौलं कुलपरम्परागतं महाभागवतं धर्म गाश्चापयस्विनी: दुग्धदोहा त्यक्ष्यन्ति इति सम्बन्धः ॥ ३६ ॥ 1 ABJ मस्से 2–2ABJomil 3- 3 Hy ame ABJ मा । 5 TW चन्नि 45 12-3-41-48 श्रीमद्भागवतम् पित्रिति । सीरतं सुरतनिमित्तं सौहृदं येषां ते अत एव ननान्दरोऽत्र भार्याभगिन्यः श्याला भार्याभ्रातरश्च तैः संवादो मन्त्रालोचनं येषां ते कुतः ? स्त्रैणाः स्त्रीवश्याः ॥३७॥ 7 शूद्रा इति । तपोवेवेण उपजीवन्तीति तथा प्रतिग्रहीष्यन्ति तथा स्वयमधर्मज्ञा अपि उत्तमासनमधिरुह्य धर्मं वक्ष्यन्ति उपदेश्यन्ति सेत्यर्थः । अत्राव्रता वटव इत्यनेनाश्रमिणां कलिकृतदोषसंकीर्तनं सिंहावलोकनन्यायेन ह्रस्वकाया इति तत्कृतस्त्रीदोषकथनं, तत एकेन तत्कृतवणिग्दोषकीर्तनं, ततो द्वाभ्यां चातुर्वर्ण्यतद्दोषकथनं, तत एकेन शूद्रदोषकीर्तनं इति विभाग: 1: 113611 , अथ चातुर्वर्ण्यसाधारणानतत्कृतदोषानाह - नित्यमिति षडभिः । उद्विग्नमनसः चञ्चलमानसाः भीतमानसा वा निररहिते दुर्भिक्षेण करेण स्वामिग्राह्यभागेन च कर्शिताः पीडिताः अनावृष्टिभयेनाप्यातुराः दुःखिताः ॥३९॥ 3 वास इति । व्यवायो मैथुनं वास आदिभिहीनाः पिशाचसन्दर्शाः पिशाचसदृश्यः ||४०|| विज० वटवो ब्रह्मचारिणः, अन्रता: महाव्रतादिव्रतहीना: अधिकार्यादिव्रतहीना वा ॥ ३३ ॥ भूर्यपत्या बहुसन्तानाः || ३४ ॥ 4 क्षुद्राः दरिद्राः किरातान् परिणतफलानि, पणयिष्यन्ति विक्रेष्यन्ति, कूटकारिण: धातुर्वादकरणशीलाः, वार्तां कुसीदादि वैश्यवृत्तिम् ॥ ३५ ॥ अखिलोत्तमं कुलादिनेति शेषः । कौलं कुले विद्यमानं, विपन्नं आपदं प्राप्तं, भृत्यं पतयः त्यक्ष्यन्ति, अपयस्विनी क्षीररहिता गाव, त्यक्ष्यन्तीति शेषः ॥ ३६ ॥ सीरते सुरतमन्त्रविषये, सौहृदं प्रेम येषां ते तथा । श्वशुरश्यालाभ्यां सह सम्यक् वादो येषां ते तथा ॥ ३७-३९|| पिशाचवत्सन्दर्शी दर्शनं येषां तथा ॥४० ॥ कली काकणिकेऽप्यर्थे विगृहा त्यक्तसौहृदाः । त्यक्ष्यन्ति हि प्रियान् प्राणान् हनिष्यन्ति स्वकानपि ॥ ४१ ॥ न क्षिष्यन्ति मनुजाः स्थविरी पितरावपि । पुत्रान् सर्वार्थकुशलान् क्षुद्राः शिश्रोदरम्धराः ॥४२॥ 1 AB “. 2 TW om# INNÍ . 3–3 TW omi, 4 AB 21 5 ABGJM Ma “fir फुलजा पुत्री HV भार्या भार्या कुरणवां w भार्या कुशला 46 6 ABGJ* 7 HV रक्षन्ति 8 M Ma व्याख्वानत्रयविशिष्टम कलौ न राजन् ! जगतां परं गुरुं त्रिलोकनाथाऽऽनत पादपङ्कजम् । प्रायेण मर्त्या भगवन्तमच्युतं यक्ष्यन्ति पाषण्डविभिन्नचेतसः ||४३|| यन्नामधेयं प्रियमाण आतुरः पतन् स्खलन् वा विवशो गृणन् पुमान् । विमुक्तकर्मार्गल उत्तमां गतिं प्राप्नोति यक्ष्यन्ति न तं करनी जनाः ॥ ४४ ॥ पुंसां कलिकृतान् दोषान् द्रव्यदेशात्मसम्भवान् । सर्वान् हरति विरुस्थो भगवान् पुरुषोत्तमः ॥४५ ॥ श्रुतः सङ्कीर्तितो ध्यातः पूजितश्चादृतोऽपि वा । नृणां धुनोति भगवान् इत्स्थो जन्मायुताशुभम् ||४६ ॥ यथा हेम्नि स्थितो वह्निदुर्वणं हन्ति धातुजम् । एवमात्मगतो विष्णुयोगिना मशुभाशयम् ॥ ४७ ॥ विद्या तप: प्राणनिरोधमैत्री तीर्थाभिषेकप्रतदानजप्यैः । नात्यन्तशुद्धिं लभते ऽन्तरात्मा यथा हृदिस्थे भगवत्यनन्ते ||४८ || श्रीu० कलाविति । काकणिके विंशतिवराटिकामात्रे ऽप्यर्थे विषयभूतं । कृत्वा ॥४१, ४२ ।। 撸 12-3-41-48 महान्तमनर्थं अन्याय्य शाह द्वाभ्यां, कलाविति । त्रिलोकनाथैगनतं नमस्कृत पादपजं पादपद्यं यस्य तम् । न यक्ष्यन्ति न पूजयिष्यन्ति । पाथण्डैर्विभिन्नमन्यथा कृतं चेतो येषां ते ॥ ४३ ॥ यदिति । विवशोऽपि गुणन सन् विमुक्ता कर्मरूपा अर्गला प्रतिबन्धा यस्य स ||४४ ॥ तदेवं कलिदोषान् प्रपंच्य प्रस्तुतं तन्त्रिस्तारोपायमाह - पुंसामिति षभ । द्रव्यदेशात्मसम्भवान् द्रव्यं अनादि, देश: कीकटादि आत्मशब्देन इन्द्रियाणि तै संभवां येषां तान्। चिनथश्वने स्फुरित ||४५, ४६ ॥ 12 प अयमेवोपायो नान्य इति सदृष्टान्तमाह यथेति । धातुजं ताम्रादिसंश्लेषाज्जात, हम्नो दुर्वर्ण मालिन्यं तत्र स्थितो वह्निरेव हन्ति हरति, न तु तोयादि, एवं योगिनामपि विष्णुरेव न तु योगादिकमित्यर्थ ॥४७॥ एतदेव विवृणोति । विद्येति । विद्या नानादेवतोपासना ||४८ ॥ 1 MM नाथ नत 2AGJMM 3 HV 27 4 M Ma T 5 ABJ f. SABJoma अन्याध्य 7ABJome पादपा 12 HV oma erfa 13 ABJ pm नावा BABJ पास 88ABJ द्रव्यदेशात्मभि 10 ABJ यज्ञात 11 My fia 47 12-3-41-48 श्रीमद्भागवतम् वीर० कलाविति । काकणिकं वराटिकामात्रे ऽप्यर्थे विषये विगृह्य विरोधं कृत्वाऽतः त्यक्तं सौहृदं यैः ते ॥ ४१ ॥ • नेति । स्थवि वृद्ध मुद्धीच मातापितरी” इत्यादि बार्थोलनं सूचितं सर्वार्थेषु कुशलानपि पुत्रान् न रक्षिष्यन्ति अपि तु तेभ्यो विभज्य वर्तिष्यन्तं इति भावः ॥ ४२ ॥ महान्तमनर्थमाह - कस्नी नेति द्वाभ्याम् । हे राजन् ! त्रैलोक्यनाथेन ब्रह्मणा आनतं नमस्कृतं पादपद्मं यस्य तं अच्युत न यक्ष्यन्ति नागधयिष्यन्ति । तत्र हेतुः पापण्डैर्विभिन्नमन्यथाकृतं चतो येषां ते ॥ ४३ ॥ } यन्नामधेयमिति । म्रियमाणाद्यन्यतमः पुमान् यस्य भगवतो नामधेयं गृणन् कीर्तयन् विमुक्ताः कर्मरूपा अर्गलाः प्रतिबन्धा यस्य सः, उत्तमां गतिं मुक्तिं प्राप्नोति । तं भगवन्तं न यक्ष्यन्ति अत्रातुगे रोगादिपीडितः पतच्छब्देन पतितो विवक्षितः लन्दन स्ववर्णाश्रमाचारविधुर तत्र म्रियमाणां मरणानन्तरमेवोनमां गति प्राप्नोति इतरेत्वाप्रयाणानुवृनेनेति भावः । यद्वा. आतुराद्यन्यनमोऽपि म्रियमाणां गुणन प्राप्नोतीति सम्बन्ध ॥ ४४ ॥ तदेव कलिदोषान प्रपश्यन्निस्नारोपायमाह - पुंसामिति षइभिः । द्रव्यदेशात्मभि: सम्भवां येषां तान्, तत्र द्रव्यदेशौ निषिद्ध आत्मा विषयप्रवणं मन चित्तम्थ ध्यानेन चिने स्थिरीकृत हरति क्षपयति ||४५ || र, • कथ चिनस्थो भवतीत्यत आह श्रुत इति । श्रवणादिविषय मन हत्थो भवति ततो जन्मायुतस्यापि अशुभं जन्मायुतार्जितमपि पापमित्यर्थः । धुनोति नाशयति ॥ ४६ ॥ " तदेव दृष्टान्तेनोपपादयति यथेति । घातुजं ताम्रादिसंश्लेषजात हम्नो दुर्वर्णं तत्र स्थितो वह्निर्हरति, एवं योगिना मात्मगतो मनसि स्थितो विष्णुरशुभाशयं हन्ति आशयो मन तत्स्थं मालिन्यं हन्तीत्यर्थ ||४७ || इतोऽन्य उपायो नास्ति इत्याह विधेति । यथा त्रिविधपरिच्छेदरहितेऽप्युपासकानुग्रहार्थं हृदिस्थे सति अन्तरात्मा मन अत्यन्तशुद्धिं लभते । तथा विद्यादिभिर्न लभते तत्र विद्या शास्त्राध्ययनं तपोऽनशनादि वर्णाश्रमधर्मो वा प्राणनिरोध प्राणजय, मैत्री अहिंसा, व्रतं एकादशीव्रतादि, जप्यं मन्त्रजप ॥ ४८ ॥ • विज० विगृह्य विग्रहं वै कृत्वा काकिणिके अर्थे अत्यल्पधनविषयं ॥ ४१.४२ ।। • पाषण्डशास्त्रेणाद्वैतविषयेण विभिन्नचेतसः व्यामोहितचिनाः ||४३|| किम्माहात्म्योऽयं भगवान येन तद्यजनं सप्रयोजनं स्यादिति तत्राह - यन्नामधेयमिति । विमुक्त कर्मलक्षणमर्गलं तालकी यस्य स तथा, विध्वस्तकर्मबन्धन इत्यर्थ ॥ ४४ ॥ केनोपायेनेत्यादिना पृष्टं परिहर्तुमाह पुंसामित्यादिना। द्रव्यदेशात्मसम्भवान् द्रव्यदेशस्वभावोद्भूतान् किमपि नावशिष्यतेऽत सर्वमित्युक्तम् ||४५ ॥ 1AB कि 2 AB बोल 3 TW पहज 4 TW om # 5 AB 7 6 6 TW oma 7-7 AB uigeunie zarzu 8 M Ma Tô 48व्याख्यानविशिष्टम् 12-3-49-52 चित्तस्थितिभावे नानासाधनमाह - श्रुत इत्यादिना । अशुभं इत्युपलक्षणं प्रथमकर्मभोगायतनप्रारम्भप्रभृत्तिसम्पादिता- शुभमित्यर्थः ॥ ४६ ॥ ❤ मन्दाधिकारिण: क्षिप्रप्रवृत्त्यर्थं सदृष्टान्तमाह यचेति । शास्त्रोक्ता अष्टादशदोषा दुर्वर्णमित्यनेन गृह्यन्ते । धातुजं गैरिकसमुद्भवं वा । आत्मगतः चित्तगतः, अशुभाशयं पापराशि पापसंपृक्तजडमनो वा ॥४७॥ विद्यादिनाऽन्तःकरणशुद्ध्या श्रेयः स्यात्किंचित्तत्स्थेन हरिणेति तत्राह विद्येत्यादिना । प्राणनिरोधः प्राणायामः. अन्तरात्मा अन्तःकरणं, हृदिस्थे सति ॥ ४८ ॥ तस्मात् सर्वात्मना राजन्! हृदिस्थं कुरु केशवम् । प्रियमाणो हावहित स्ततो याति परां गतिम् ।।४९ ॥ म्रियमाणैरभिध्येयो भगवान् परमेश्वरः । 雪 आत्मभावं नयत्यङ्ग सर्वात्मा सर्वसम्भवः ॥५०॥ कर्दोषनिधे राजन्नस्ति होको महान् गुणः । कीर्तनादेव कृष्णस्य मुक्तबन्धः परं व्रजेत् ॥५१॥ कृते यद् ध्यायतो विष्णुं त्रेतायां यजतो मखैः । द्वापरे परिचर्यायां कलौ तद्धरिकीर्तनात् ॥ ५२ ॥

इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयामिक्या अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्याया पारमहस्यां महिलाया ‘द्वदाशम्कन्थे तृतीयोऽध्याय || ३ || श्रीध० प्रियमाणैरिति आत्मभावं स्वस्वरूपम् ॥४९-५० ॥ इदानीं कलिं स्तौति द्वाभ्याम् कलेर्दोषनिधे राजनिति ॥ १ ॥ " कृत इति । तत्सर्वं हरिकीर्तनादेव कलौ भवति नान्यस्मि न्युगे। उक्त च व्यायनु कृते यजन्य त्रेतायां, द्वापरे ऽर्चयन । यदाप्नोति तदाप्नोति कलौ संकीर्त्य कोशवम्” (विष्णु पु.62.12 इति ॥२२॥ इति श्रीमद्भागवतं हृदाशस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकाया व्याख्यायां तृतीयोऽध्याय ॥ ३ ॥ 1 HV गोडव्यय 2ABGJM Ma यासि 3 HV ध्यान 4 SABGJW. THE 8 ABGJ ## 17 HV orrut 49 12-3-49-52 श्रीमद्भागवतम् धीर० उपायोपदेशमुपसंहरति तस्मादिति । हि यस्मात्ततो हृद्यवस्थापनादवहितचितो प्रियमाणः परां गतिं याति तस्मात्वं हृदिस्वं केशवं कुरु इत्यर्थः ॥ ४९ ॥ इममेवार्थ दृढीकर्तुं पुनरप्याह- नियमति । आत्मभाव मात्मस्वभावं साम्यापत्तिमित्यर्थः । “द्भाव भावमापन्नः’ इत्यादि शास्त्रकार्थ्यात् तत्र हि प्रथमभावशब्दः स्वभाववाची अन्यथा द्वितीयभावशब्दानन्वयात् । अत्रेति सम्बोधनद्योतकम्। ब्रह्मभावं नवतीत्यत्र हेतुत्वेन तं विशिनष्टि सर्वात्मा सर्वेषामात्मनामात्मा आत्मनो हि शरीरं निरतशयप्रियमतस्तद्गतमनर्थं दूरीकरोतीति भावः । अनेन प्राप्यत्वोपयुक्तनिरतिशयपुरुषार्थरूपत्वं चोक्तम् । आत्मा हि निरतिशयप्रीतिविषयः प्रायकत्वोपयुक्तं सौलभ्यमाह - सर्वसंश्रय इति । आत्मत्वादेव सर्वः संश्रीयते इति संश्रयः स्वात्मा हि स्वस्मिन्नेव सुलभ इति भावः ॥५०॥ अथ बहुदोषाकरोऽयं कलिः सर्वथा भगवत्प्राप्ति निरुन्ध्यात् इत्यभिप्रायमालक्ष्याह करलेरिति । दोषनिधेरपि कले: कश्चिदनितरसाधारणो महान् गुणोऽस्ति, कोऽसौ ? भगवतः कीर्तनादेव मुक्तबन्धः निरग्तप्राप्तिप्रतिबन्धकः परं परमपुरुषं व्रजं दित्यर्थः ॥५१॥ कृतादिषु ध्यानयागार्चनानां यत्फलं तत्सर्वं कलौ हरिकीर्तनादेव भवति कीर्तनं त्वत्र आप्रयाणानुवृत्तमि त्यवगन्तव्यम्॥ ५२ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ विज० उपसंहरति तस्मादिति ॥४९॥

आत्मभावं आत्मनि भक्ति नयति प्रापयति सर्वमादत्त इति सर्वात्मा । सर्वस्य सम्भवो यस्मात्स सर्वसम्भवः ॥५०॥ कलिः केवलं न दोषाकर एवापि तु गुणापादकोऽपि भवति औषधोपचितद्रव्यवदित्याह कनेरिति ॥५१॥ ध्यानादिप्रधानसाधनमन्तरेण कीर्तनमात्रेण संसारबन्धनिर्मोकः कथमित्याशङ्क्य तत्तद्युगेषु भगवत्क्तृमत्वेन भगवत्क्लृप्तत्वेन युक्तमित्यभिप्रेत्याह- कृत इति । कृते यत्त त्स्यादित्यर्थः ॥ ५२ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या तृतीयोऽध्यायः न समाप्तः ) 50 चतुर्थोऽध्यायः श्रीशुक उवाच कालस्ते परमाण्वादिर्द्विपरार्थावधिर्नृप । कथितो युगमानं च शृणु कल्पलयावपि ॥ १ ॥ चतुर्युगसहस्रं तु ब्रह्मणो दिनमुच्यते । स कल्पो यत्र मनवः चतुर्दश विशांपते ॥ २ ॥ तदन्ते प्रलयस्तावान् ब्राह्मी रात्रिरुदाहृता । यो लोका इमे यत्र कल्पन्ते प्रलयाय हि ॥३॥ एव नैमित्तिकः प्रोक्तः प्रलयो यत्र विश्वसृक् । शेतेऽनन्तासनो विश्वमात्मसात्कृत्य चात्मभूः ॥४ ॥ द्विपरार्धे स्वतिक्रान्ते ब्रह्मणः परमेहिनः । 5 तदा प्रकृतयः सप्त कल्पन्ते प्रलयाय हि ॥५॥ एष प्राकृतिको राजन् प्रलयो यत्र लीयते । अण्डकोशस्तु सङ्घातो विधात उपसादिते ॥६॥ पर्जन्य: शतवर्षाणि भूमौ राजन् न वर्षति । 10 " तदा निरने झन्योन्यं भक्षमाणाः क्षुधार्दिताः ॥७॥ ’ क्षयं यास्यन्ति शनकैः कालेनोपद्रुताः प्रजाः । सामुद्रं दैहिकं भौमं रसं सांवर्तको रविः । रश्मिभिः पिवते चोरै: सर्व नैव विमुञ्चति ॥ ८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका चतुर्थे तु चतुर्धोक्ता लया नैमिनिकादय । तत्र संसारनिस्तारी हरिकीत्यैव वर्ण्यते ॥ 1 M Ma”. 2ABGJ 3 MM 22′′ 4 ABGJ © HV ATAN”, 10 HV “THE” W 11 HVW भन्य 5MY Z 6ABGJ 81 7 ABG 12 HV तत्का MT & WHY: 51 12-4-1-8 + श्रीमद्भागवतम् कलिदोषनिवर्तकं हरिनामसंकीर्तनादिदं स एव च कली परमो धर्म इति प्रश्रद्वयस्योत्तरमुक्तम् । यच्चान्यत्पृष्टं प्रलयकल्पयोर्मानं ब्रूहीति, तदिदानीं तृतायस्कन्धोक्तका लमानानुवादपूर्वकं निरूपयति काल इति । स कालः परमाणुर्वै यो

भुंक्ते परमाणुताम्" (भाग 3-11-4 ) इल्यादिना काल. काथतः । चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं कृतादिषु यथाक्रमम् । संख्यातानि सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च । ( भाग. 3-11-19) इति युगमानं च कथितम् ॥ १ ॥ तत्र कल्पमानमाह - चतुर्युगेति । यत्र चतुर्दश मनवः क्रमेण भवन्ति ॥२॥ प्रलयस्तु चतुर्विध नैमिनिक प्राकृतिक आत्यन्तिको, नित्यश्चेति । तत्र नैमित्तिकं प्रलयं मानसहितमाह - तदन्त इति द्वाभ्याम् । चतुर्दशमनत्र यत्र वर्तन्तं तावान् चतुर्युगसहस्रप्रमाणः । सैव ब्राह्मी रात्रिः ॥ ३ ॥ एष इति । नैमिनिकत्वं दर्शयति । यत्र यदा विश्वसृट् श्रीनारायणो विश्व आत्मत्कृत्य स्वस्मिन्नुपसंहत्य शेते । आत्मभूः ब्रह्मा च तस्मिन् शेते । तयारभेदविवक्षया या ब्रह्मण एवानन्तासनत्वमुक्तम्। ब्रह्मणो निद्रां निमित्तीकृत्य प्रवर्तमानो लोकत्रयप्रलयो नैमित्तिक इत्यर्थ ॥४॥ प्राकृतिक प्रलयमाह द्वाभ्याम् - द्विपरार्ध इति । द्विपरार्धे तु ब्रह्मण आयुषि अतिक्रान्ते सति सतप्रकृतयो महदहंकारपञ्च तन्मात्राणि ॥ ५ ॥ एष इति । महान महदादिकार्यभूत प्रकृतीनां तत्कार्यब्रह्माण्डस्य च प्रलयात् प्राकृतिक इत्यर्थः । विधाते विघातकारणे उपसादि कालेन प्रापितं सति ॥ ६ ॥ तदेवाह - पर्जन्य इत्यादिना बुद्धीन्द्रियार्थरूपेणेत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन ॥ ७ ॥ · सामुद्रमिति । मामुद्रादिकं सर्व ग्मं रवि पिबते, आकर्षति न पुनः प्रयच्छत्येव ॥ ८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका अथ यत्पृष्टं प्रलयकल्पयोर्मानं ब्रूहीति तत्तृतीयस्कन्धोक्तकालस्वरूपानुवादपूर्वकं निरूपयितुमारभते काल इति । ते तुभ्यं कथित इति सम्बन्ध | परमाणु आदिर्यस्य द्विपरार्द्धमवधिरुत्तरावधिर्यस्य सः कालः कथितः । स कालः परमाणुर्वै यो भुङ्क्ते परमाणुताम्" (भाग ३ 11-4) इत्यादिना कथितः तथा “चत्वारि त्रीणि, द्वे चैकं कृतादिषु यथाक्रमम् । सङ्ख्यातानि 1.1ABJoma 2AB 4. 3 HV omit at 44 ABJ omn 5 HV oma प्र 6. 6 ABJ ornit 7-7 ABJomat 12-4-1-8 सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च” इति ( भाग 3.11.19) युगमानं च कथितं इत्यर्थः । इदान कलालयावपि शृणु तयोर्मानं शृणु इत्यर्थः ॥ १ ॥ अत्र तावत् कल्पमानमाह - चतुर्युगसहस्रमिति । कल्पो द्विविधः, दैनन्दिनो महांश्चेति। तत्राद्यो ब्रह्मणो दिनात्मक एव कल्प इत्यभिधीयते, तं विशिनष्टि - हे विशाम्पते । यत्र कल्पे चतुर्दशमनव क्रमेण भवन्ति, मन्वन्तरमानं तु ‘स्वं स्वं कालं मनुर्भङ्क्ते युगानामेकसप्ततिम्" (भाग 3 11 24 ) इति तृतीयस्कन्ध एवोक्तमप्यनुसन्धेयम् इति ॥ २ ॥ • प्रलयस्तु चतुर्विधः । नैमित्तिक, प्राकृतिकः, आत्यन्तिको, नित्यश्चेति । तत्र नैमित्तिकं प्रलयं निरूपयति तदन्ते इति द्वाभ्याम् । तदन्ते चतुर्युगसहस्रान्ते प्रलयस्तावान् चतुर्युगसहस्रपरिमाण सैव ब्राह्मी रात्रि दिनान्ते चतुर्युगसहस्रान्ते निवृत्त जगद्व्यापारः चतुर्मुखश्शेते स नैमित्तिकः प्रलय इत्यर्थ । तदेवाह त्रय इति । यत्र रात्री इमे भूरादयस्त्रयो लोका प्रलयाय कल्पन्ते प्रलीना भवन्तीत्यर्थः ॥३॥

एव नैमित्तिक प्रलयः प्रोत । तत्र नैमिनिकशब्दस्य प्रवृत्तौ निमिनमाह यत्र विश्वसृगिति । विश्वसृज शयननिमित्तं कृत्वा तस्य प्रलयस्य नैमित्तिकत्वम्, कथम्भूत शेते? इत्यत्राह - अनन्त शेष आसनं शय्या यस्य स । विश्वमात्मसात्कृत्य आत्मगतं कृत्वा स्वस्मिन्नुपसंहत्येति यावत् । अत्र विश्वात्मभूदयो चतुर्मुखपरत्वेऽपि तस्यानन्तशयत्वं प्रासादखद्वापर्यङ्कन्यायादुपपद्यते कृष्ण नाभिह्रदोद्धृतकमलोदरशायन " इत्यनन्तशयनभगवन्नाभिपद्यशायित्वं ब्रह्मण स्मर्यते इति ॥४॥ एवं दैनन्दिनकल्प नैमिनिकप्रलयश्च निरूपित । अथ महाकल्प प्राकृतप्रलय व निरूपयति - द्विपरार्थ इति । द्विपरार्द्ध इत्यनेनायमेव महाकल्प इति सूचितम् । समप्रकृतय महदहकारी भूतप कति मम। अय सतप्रकृतीना लयात्मकत्वात् प्राकृतिको लय इत्युच्यत इत्यर्थः ॥५॥ प्रकृतय. सप्त कथं लीयन्ते इत्यत्र तत्प्रकारं वक्तु प्रस्तौति यत्र लीयते इत्यादिना । विघातं विनाशनिमित्त उपसादिते उपगते सति सातः प्रकृतिसतकसमान परिणामरूपोऽण्डकोश यत्र प्राकृतिक प्रलये लीयते ॥६॥ कोऽसौ विघात इत्यत आह- पर्जन्य इति । अवर्थनीति सम्यन्न शतवर्षाणि पर्जन्ये अवर्षात मनात्यर्थं । निम्नर्मित लिव्यत्यय आर्थः । अन्योन्यं भक्ष्यमाणा प्रजा एवमुपता कालेन शनै क्षय याम्यन्तीति सम्बन्ध । मामुद्रमिति समुद्रादिषु भवं रसं जलं, साम्वर्तको रवि प्रलयादित्य ॥७-८ ॥ 1w omes अपि 2 womens ते 5712-4-9-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भगवत्कटाक्षप्रेक्षणाक्षिप्तकल्पप्रलयप्रकारं तत्स्वरूपं भागवतप्रवृत्तिं च कथयत्यस्मिन्नध्याये तत्रादावुक्तमनूद्य वक्तव्यं प्रतिविधते - काल इति कथितस्तृतीयस्कन्धे । अथ कल्प लययोरपि कालाधीनत्वेन तस्त्वरूपश्रवणानन्तरम् ॥१॥ यत्र दिने ॥ २ ॥ यस्य दिनस्यान्ते ब्राह्मी ब्रह्मसम्बन्धिनी यत्र रात्री ॥ ३ ॥ यत्र प्रलये आत्मसात्कृत्य आत्मनि निधाय ॥४ ॥ सम प्रकृतयः महादहङ्कारी आकाशादिपञ्चभूतानि ||५ ॥

यत्र प्रकृति प्रलये सातः चतुर्विंशतितत्त्वसमूहात्मकः, प्रलयप्रकारमाह विघात इति । विघाते प्रलये उपसादिते आसने सति ॥ ६-७ ॥ कल द्रवणे “इति धातोः कालेन द्रवणहेतुना सामुद्रं समुद्रस्य विद्यमानं रसं जलं, दैहिकं देहस्य विद्यमानं रसं रेतो लक्षणं वीर्य, भूमे रसं तिक्तादिलक्षणम् ॥८॥ ततः सांवर्तको वह्निः सङ्कर्षणमुखोत्थितः । ६ निलवे त्थः शून्यान् भूविवरानथ ||९|| उपर्यधः समन्ताच्च शिखाभिर्वन्हिसूर्ययोः । दह्यमानं विभात्यण्डं दग्धगोमयपिण्डवत् ॥ १० ॥ b ततः प्रचण्डपवनो वर्षाणामधिकं शतम् । परः सावर्तको वाति धूम्र खं रजसाऽऽवृतम् ॥ ११ ॥ ततो मेघकुलान्य चित्रवर्णान्यनेकशः । 6 शतवर्षाणि वर्षन्ति नदन्ति रभसस्वनैः ॥१२॥ तत एकोदकं विश्वं ब्रह्माण्डविवरान्तरम् । तदा भूमेर्गन्धगुणं ग्रसन्स्याप उदप्लुवे ||१३|| 1 ABGHJV #. 2 HV “m 3W शू. 4 HV स’ 5 ABGJ शत 6 Mula स्वरे 7 HV उदा” उप 54 नवविशिष्टम् 12-4-9-16 ग्रस्तगन्धा तु पृथिवी प्रलयत्वाय कल्पते । 1 अपां रसमयो तेजस्ता लीयन्तेऽथ नीरसाः ॥ १४ ॥ ग्रसते तेजसो रूपं वायुस्तद्रहितं तदा । 2 लीयेते चानिले तेजो वायोः खं ग्रसते गुणम् ॥ १५ ॥ स वै विशति खं राजंस्ततश्च नभसो गुणम् । शब्दं ग्रसति भूतादिर्नभस्तमनुलीयते ॥ १६ ॥ श्रीम० तत इति । अनिलवेगोत्थो वायुवेगोन्द्भूतः । अनिलवेगो वा इति पाठे अनिलेन वेगो यस्य सः । वाः रविणा रश्मिभिः पीतमुदकं च दहतीत्यर्थः । अनिलवेगो वै इति तु पाठः सुगम । भूविवरान् पातालादीन् ! शून्यान् रविणा दैहिकरसाकर्षणात् प्राणिरहितान्। शिखाभिज्र्ज्वालाभिः ॥ ९ ॥ उपरीति । शिखाभिर्ज्वालाभिः ॥१० ॥ } तत इति । किञ्चिदधिकं वर्षाणां शतम्। सावर्तकः प्रलयहेतुक परो वायुवति तदा रजसाऽऽवृतं स्वं धूनं भवति ॥११॥ तत इति । रभसस्वनैः तीव्रगर्जिते ॥ १२ ॥ तत इति । ब्रह्माण्डविवरान्तरं ब्रह्माण्डविवरमध्यगतं विश्वमंकोदकमेकार्णवोदकव्यानं ॥ १२ ॥ भवति उदाप्लवे उदकेनां उप्लाविते सति ॥ १३ ॥ ग्रस्तेति । प्रलयत्वाय अभावाय ।।१४-१५ ।। स वै इति । भूतादिः तामसोऽहङ्कार ॥१६ ॥ 14 5 वीर० दुस्सहै: रश्मिभिः पिबते न त्वधुनैव पीत्वा विमुञ्चतीत्यर्थ । तत इति । अनिलवेगोत्थ वायुवेगोत्य प्रलयातिः । “अनिलवेगो वारिति पाठे वार्जलं रविणा पीतावशिष्टोदकं च दहतीत्यर्थ । वै शब्दपाठस्तु सुगमः । अनिलेन वेगो यस्य स इति पाठद्वयेप्यर्थः । ततः शून्यान् निर्लोकान् भूविवरान् पातालादीनि च दहतीति सम्बन्ध । इत्यमुपर्यध समन्ताच्च वह्निसूर्ययो शिखाभि: ज्वालाभि: दह्यमानं ब्रह्माण्डं दग्धगोमयपिण्डवत् विभाति वर्तिष्यते। तत इति वर्षाणामधिकं शतं किञ्चिदधिकं वर्षाणां 10 शतमित्यर्थः । प्रचण्डः अतिनिधुरः ॥९-११ ।। 1 HV एवं हरे से” 2 HV वतेया”. 3BHJस 4HVom प्रलय, 5.5ABJome BABJS लव, 7 w. omits 1 AB त्रिलोकान् Womata ज्वालाभि 10 Womts अति 55 12-4-17-20 श्रीमद्भrrant 1 2 परः बलीयान् संवर्त्तकः प्रलयवायुवति तदा रजसावृतं खमाकाशं धूम्रं भविष्यति । ततो मेघकुलानीति । अहे राजन! रभसम्वनैः तीव्रगर्जितैः, नदन्ति गर्जितानि करिष्यन्ति चेत्यर्थः । व्यत्ययेन तृतीया । ततो ब्रह्माण्डविवरमध्यगतं विश्वं एकोदकं एकार्णवादकव्याप्तं भविष्यति । तदत्थम् उदो उदकप्लवरूप सति जगति भूमेर्गन्धगुणमापो ग्रसन्ते (न्ति) सोऽप्सु लीयते इत्यर्थः । ग्रस्तः गन्धो यस्याः सा पृथिवी प्रलयत्वाय अभावाय कल्पते । अपामिति अथोऽनन्तरमपां रसगुणं तेजी ग्रसतीति वचनविपरिणामेन अनुषतेन सम्बन्ध | अथ नीरसास्ता आपः लीयन्ते तेजसीति विभक्तिविपरिणामेन आवृत्तेन सम्बन्ध ।।१२-१४ ॥ तननेजमो रूपं वायुर्ग्रसते, तदा तद्रहिन रूपरहित तेज वायौ लीयत इत्युत्तरेण सम्बन्ध । वायोर्गुणं स्पर्श खमाकाशो ग्रमते ॥१६५॥ सवै स्पर्शरहितो वायु । हे राजन! खमाकाशं विशति तत्र लीयत इत्यर्थ । ततश्च नभमां गुणं शब्द भूतादिस्तामसाहङ्कारो ग्रमति । तदनु स्वगुणग्रमनानन्तरं तस्मिन् भृतादौ लीयत इत्यर्थ ॥१६॥ विज० मावर्तकः । प्रलयकालीन ||९|| मन्वशून्यान प्राणिहितान भुविवरान पातालादीन ।।१०-११ ।। रजसावृतं खं धूम्र नं चित्रत्र’ न नीलादिनानाविधानि ||१२|| ब्रह्माण्डविवरान्तरं ब्रह्माबलविशेषं ब्रह्माण्डबिलोदरं वा । एकोदकं उदकात्मकं भवति ||१३|| गुणलयप्रकारमाह - तदेति । उपप्लवं प्रलये ॥१४ ॥ नीरमा आप तद्रहितं रूपरहितम् ||१५|| तेजा वायौ लीयते स वायु खं विशति तदनु शब्दगुणलयानन्तरं तेजसानीन्द्रियाणि नैजसाहङ्कारे लीयन्ते इति शेष ||१६|| तैजसानीन्द्रियाण्यङ्ग देवान् वैकारिको गुणैः । महान् ग्रसत्यहङ्कारं गुणाः सत्त्वादयश्च तम् ॥१७॥ 1 W omits प्रलय 2.2 Worts 3.3 Womis 44B तदा 55 AB art 6 ABGIW मन्द्रिया BHY का MMS का व्याख्यानत्रयविशिष्टम ग्रसते ऽव्याकृतं बीजं गुणान् कालेन चोदितम् । 2 न यस्य कालावयवैः परिणामादयो गुणाः ॥ १८ ॥ अनाद्यनन्तमव्यक्तं नित्यं कारणमव्ययम् ॥ १९ ॥ न यत्र वाचो न मनो न सत्यं तमो रजो वा महदादयोऽमी । 1 न प्राणबुद्धीन्द्रियदेवता वा न सन्निवेशः खलु लोककल्पः ॥ २० ॥ श्रीध० तैजसानीति । गुणै वृत्तिभिः सह ॥ १.३ ॥ ग्रसते इति । अव्याकृतं प्रधानम् । 12-4-17-20 तस्य तु लयो नास्तीत्याह । न तस्येति । कालावयवै अहोरात्रादिभि | गुणा पदभावविकारा | परिणामो विपरिणाम ||१८|| + अनादीति । अव्यक्तमस्तित्वव्यक्तिविकारशून्यम् नित्य सर्वदा एकरूप माहितमित्यर्थ । अन्ययमपक्षयशून्यम् । सर्वत्र हेतु कारणमिति ||१९ ॥ किच वागादिगोचरस्य सविशेषस्य विकारा भवन्ति इतुन तथाह न यंत्रेति द्वाभ्याम् । लोककल्यो लोकरूप, सन्निवेशो रचनाविशेषो नास्ति ॥२०॥ वीर० तैजसश्चेति । चशब्द साहित्यद्यांतक | राजसाहङ्कारसहित वैकारिक सान्विकाहार गुणैर्वनिभिस्म देवान 1 । इन्द्रियाणि ज्ञानेन्द्रियाणि ग्रसते । तता विविध महान ग्रमतं तन मन्यावया गुणा त महान्त ग्रमन्ति गुणमयी प्रकृतिग्व महान्त ग्रमतीत्यर्थ ॥१.५॥ गुणाग्रमन्तीत्युपचार ग्रस्त इति । हे राजन! कालेन चोदिन अव्याकृतं प्रधान गुणान ग्रमति, विषमान गुणान समीकरोति समीकृतगुण भवतीति यावत् तन्महदादिनामरूपविभागहित गुणसाम्यावस्थं प्रधानमव्याकृतशब्देनाभिधीयते । ननु तत् के लीयते? इत्यभिप्रायमालक्ष्य परम्मिन देव एवेति वदन् तस्यापि क्वचिद्रयशङ्का वारयितु परमात्मस्वरूप शाधर्यात - न यस्येति त्रिभि । यच्छब्दस्य “तन्मूलभृतं पदमामनन्ति” (भाग 124 21 ) इति तृतीयन सम्बन्ध | पदशब्देन अव्याकृतनयस्थानं विवक्षितं

ABGJWR: 6A यम्यं नारायनी 2 HV के तुनी 3 ABJ OMR 24 ABU om rafa. 5 HV KR 6 Hу oma श्रीमद्भागवतम् अव्यक्तस्य लयो नाम अविभक्तनामरूपतया तमोवस्थापतिः यस्य परमात्मस्वरूपस्य कालावयवैः अहोरात्रादिभिः परिणामादयो गुणा न सन्ति परिणामशब्दो वृद्धे: पूर्वावस्थापरः । तत्र हेतु: - अनाद्यन्तं आद्यन्तरहितं अत एवाऽव्यक्तं व्यक्तैः इन्द्रियैः न व्यज्यत इति तथा । नित्यमित्यनाद्यन्तत्वस्यैव विवरणम् । यद्वा, स्वरूपतः स्वभावतश्च नित्यं कारणमव्यक्तादिपृथिव्यन्त जगत्कारणं, अनेन अव्यक्तलयस्थानत्वयोग्यत्वं सूच्यते, तथाप्यव्ययं कार्यगतैर्दोषैर्न व्येति न वैविध्यं गच्छतीति तथा ।।१८-१९॥ ’ किश, न यत्रेति । जायते वर्द्धते इत्यादिवाचः तद्गोचरं मनश्च यत्र न वर्तन्ते यत्र स्वरूपे सत्त्वादयो न सन्ति सत्त्वादिशब्दः साम्यवैषम्यावस्थं गुणत्रयं विवक्षितम्। अनेन गुणत्रयवश्यत्वव्युदासः । देवताशब्दो ज्ञानेन्द्रियपरः, इन्द्रियशब्दः कर्मेन्द्रियपरः, महदादयो न सन्तीत्यनेन कर्मायनमहदादि सम्रातात्मकदेहसम्बन्धव्युदासः करणायत्तज्ञानवत्ताव्युदासो वा लोकाः कल्प्यन्ते यत्र म लोककल्प, सन्निवेश ब्रह्माण्डात्मक: यत्र नेत्यनेन सन्निवेशस्य परमात्मस्वरूपगतत्वव्युदासः । तस्य प्रकृतिस्वरूपगतत्वादिति भावः ॥२०॥ विज० वैकारिका देवा जैकारिकाहङ्कारं स्वगुणैस्सह ॥ १७ ॥ तं महान्तं बीजं व्यञ्जकं अव्याकृतं मूलप्रकृतिः कालेन हरिणा चोदितं प्रेरितं सत्त्वादिगुणान् ग्रसते मूलप्रकृतिस्वरूपं क्ति न तस्येति । तस्याव्यक्तस्य त्रुटिलवादिकालावयवैः परिणामादयो गुणा न सन्ति तदव्यक्तं मूलप्रकृतिविश्वसृजां कारणं आमनन्तीति शेष इतरविशेषणं उक्तयोः सममित्याशयेनाह - अनादीति ॥१८-१९ ॥

कालेनेत्युक्तम्य हरे स्वरूपं दर्शयति न यत्रेति । वागादयो यत्र कञ्चन विशेषं नापादयन्तीति शेषः ॥ २० ॥ न स्वप्नजाग्रत्र च तत् सुषुप्तं न खं जलं भूरनिलोऽभिरकैः । सुषुमवच्छ्रन्यवदप्रतयं तन्मूलभूतं पदमामनन्ति ॥ २१ ॥ लय: प्राकृतिको होष पुरुषाव्यक्तयोर्यदा । शक्तयः सम्प्रलीयन्ते विवशाः कालविद्रुताः ॥२२॥ बुद्धीन्द्रियार्थरूपेण ज्ञानं भाति तदाश्रयम् । दृश्यत्वाव्यतिरेकाभ्यामाद्यन्तवदवस्तु यत् ॥२३॥ 1 W omta इति भाव 2 ABGJW ससु 3 Mma अन्या 4 W युक्त 58व्याख्यानत्रयविशिष्टम् दीपचक्षुश्च रूपं च ज्योतियो न पृथक् भवेत् । एवं धीः खानि मात्राश्च न स्युरन्यतमादृतात् ॥ २४ ॥ 12-4-21-24 श्रीध० नेति । स्वप्नजाग्रत् स्वप्नजागरावस्था युक्तम् । सुषुमवत् इन्द्रियाद्यभावात् । शून्यसादृश्ये हेतुः । अप्रतर्व्यम्, न पुनः शून्यमेवेत्याह तदिति ॥ २१ ॥ उपसंहरति लय इति । शक्तयः सत्त्वादय ॥२२॥ $ आत्यन्तिकं लयमाह - बुद्धीन्द्रियेति द्वादशभि । आत्यन्तिकलयो नाम मोक्ष - स व ब्रह्मज्ञानेन सर्वप्रपञ्चयात्मकः । न च प्रपंचस्य आत्मवत्सत्यत्वे लयः सम्भवतीति ज्ञानरूपाद् ब्रह्मण पृथग्भूतस्य तस्याऽसत्यत्वमुपपादयति । बुद्धिश्च इन्द्रियाणि च आर्थाश्चेत्येवं ग्राहककरणग्राह्यरूपेण तेषामाश्रयभूतं ज्ञानमेव भाति न पृथक् । तत्र हेतुमाह । दृश्यत्वाव्यतिरेकाभ्यामिति । अतो यदाद्यन्तवत्तदवस्तु । अत्रैवं प्रयोगः विमतं सन्न भवति । दृश्यत्वात् कारणाव्यतिरेकात् आद्यन्तवत्वाच्च रज्जुसर्पादि- वदिति ॥ २३ ॥ } NO तत्राव्यतिरेकं दृष्टान्तेन प्रपञ्चयति दीप इति । दीपचक्षुरूपाणा तेजोविशेषाणां तेजसो यथा न व्यतिरेक स्तथा धीः कत्र खानि करणानि मात्रा विषयाः ऋताद् ब्रह्मण पुथङ न स्यु ब्रह्मकार्यत्वात् । नन्वेवं कार्यकारणयोरभवे कार्यासत्ये कारणस्याऽप्यसत्त्वं प्रसज्येत तत्राह अन्यतमादिति। कार्यत अन्यतमा दत्यन्तव्यतिरिक्ताद्ब्रह्मण प्रपंचाद् ब्रह्मणोऽस्ति व्यतिरेकः, प्रपंचस्य तु ततो नास्ति व्यतिरेक इत्यर्थ ॥२४॥ 首节 वीर० नेति । स्वप्नजाग्रज्जीववत्स्वप्नजागरादिरूप सोचविकासार्हधर्मभूतज्ञानानाश्रयं नित्या सहचित ज्ञानाश्रयमिति यावत् न च तत् सुषुप्तं सुषुप्त्यवस्थारहितं स्वप्नादपि सुषुप्ती अत्यन्तज्ञानसङ्कोच तद्रहितं चेत्यर्थ । न खं इत्यादिनाऽऽकाश - जलाग्निवाय्वर्कविजातीयत्वं विवक्षितम् । अनेन जडप्रकृतिविलक्षणत्वमुक्तम् । न यत्र वाचो न मनत्यादिना न च तत्सुषुप्रमित्यन्तेन जीववैजात्यमुक्तम् । इत्थं जीवजडाभ्यां विलक्षणं परमात्मस्वरूपं शोधितं किंबहुनेत्यभिप्रेत्याह संसुम वच्छून्यवदप्रतर्क्यं यथा संसुतस्तद्वत्, शून्यशब्दनाकाशो विवक्षित तद्वच्च संसुझे हि जीवे देहान्तरसंस्थितेऽपि बाह्याभ्यन्तर ब्राह्मणत्वादिविभाग सुख दुःखादिविकारानवभासः, आकाशस्य सर्वगतत्वेऽपि व्याप्यगतदोषास्पर्शश्च दृष्टः । एवं परमात्मस्वरूपमपि 1 India “रप्युत’ 2 MM मानतात् w माने 3 A BABJABJome अन्यतमात् 10 HV न 4ABJ यात्र 11.11 Worts 5ABJome नाम BHV सम 7 HV 2 12-12 W “WE” 59 12-4-21-24 श्रीमद्भागवतम् चिदचिदात्मकजगदन्तरात्मकतयाऽवस्थितमपि बाह्याभ्यन्तर विकारविधुर माकाशवन्निर्मलश्चेत्यर्थः । अप्रतर्क्यं जडजीक्सजातीयत्वेन तर्कयितुमशक्यं तदेतन्मूलं सर्वकारणं परमात्मस्वरूपं पदमव्यतः लयस्थानमामनन्ति, वेदान्ता इति शेषः । “महानव्यक्ते लीयते, अक्षरं तमसि लीयते, तम परे देव एकी भवति” (सुब्बा. 3.2.2 ) इत्याद्या वेदान्ताः उपपादित जड जीव वैजात्यस्याप्रतर्क्स- मित्युपसंहार इत्यतो न पीनरुक्त्यम् ||२१||

• । प्राकृतिक प्रलयनिरूपणमुपसंहर्गत लय इति । यदा पुरुषाव्यक्तयोर्लयः यदा च शक्तयः पृथिव्यादिमहदन्ताः कालेन विद्रुता चालिता (चांदिता ) स्वस्वकारणेषु प्रलीयन्ते स एव प्राकृतिको लय इत्यर्थः । तत्र पुरुषस्य लयो नामात्यन्त ज्ञानसङ्कोचेन परमात्मसंश्लेषविशेष | अव्यक्तस्य लयस्तु अविभक्ततमोऽवस्थापनिरूप इत्युक्त एव । लयो नामाविभक्तनामरूपतमोव- स्थाप्रातिवेति तदर्थ । शक्ति शब्देन पृथिव्यादिसर्वपदार्थानां परमात्मानं प्रति अपृथक सिद्धविशेषणत्वं सूचितम् । कार्योपयुक्त मपृथकमिद्धविशेषणं शक्ति ||२२||

एतदेव सुम्पाएं प्रपञ्चयति बुद्धीन्द्रियार्थरूपेणेति । ज्ञानशब्द परमात्मवाची “सत्यं ज्ञानमनन्तम्” (तैत्ति 3.21 1) इति प्रयोगात् । बुद्धीन्द्रियार्थरूपेण बुद्ध्यादयां रूपं शरीरं यस्य तस्य भावस्तत् तथा बुद्ध्यादि सर्ववस्तुशरीरकतया एवेत्यर्थः । तदाश्रयं बुद्ध्यादिसर्वत्रस्त्वाश्रयं अनंन धारकत्व मुक्तं पूर्वेण तु नियन्तृत्वं, नियाम्यं हि शरीरं भाति, प्रामाणिकानामिति शेषः । प्रामाणिकैस्तथा जायत इत्यर्थ । अत्र हेतुमाह दृश्यत्वाव्यतिरेकाभ्यामिति । “यस्य चक्षुः शरीरम्” (बृह 33718) इत्यादिप्रमाण परमात्मशरीरत्वेन ज्ञायमानत्वादत एवं परमात्मानं विनाऽवस्थानायोगाच्च स एव तच्छरीरको भातीत्यर्थः । परशरीरत्वेऽपि शरीरशरीरिणो स्वभावभेदमाह आद्यन्तवदवस्तुवदिति । बुद्धीन्द्रियादिकं न परमात्मस्वरूपवन्नित्यमपितु आद्यन्तवत्, अत एव तदवस्तु, न वसत्येकरूपेणेत्यवस्तु सततपरिणामि ||२३||

एवं सर्ववस्तुशरीरकत्वादपृथग्भाव उक्तः । अथ विश्वशरीरकस्य तस्य कारणत्वादुपकारकत्वाद्धारकत्वाच्च अव्यतिरेकमाह दीप इति । तेज कार्यं हि दीपः, तेजोनुग्राह्यं चक्षुः, इन्द्रियाणि तेजः कारणभूताहङ्कारकार्याणि इति यस्याश्रितं रूपं तद्धर्म:, अतो दीपादे र्न तेजो हित्वाऽवस्थानं दीपशब्दोपलक्षितं बुद्धिरूपान्तः करणं बुद्धीन्द्रियार्थरूपेणेति पूर्वमुक्तत्वात् । एवं इन्द्रियान्तःकरणविषयाणां परमात्मसृष्टत्वात् तदनुग्राह्यत्वात् तदाश्रितत्वाच्च अन्यतमाद् बुद्ध्यादिभ्योऽपि विलक्षणतमात् ज्ञानशब्दवाच्यात् परमात्मन ऋते तेषां नावस्थानं इत्यर्थ ||२४|| • विज० आकाशाद्यन्यतमवच्च न भवतीत्याह - न स्वप्नेति । स वा एव आत्मा नेति नेति" इति श्रुतेः । 60 व्याख्यानजयविशिष्टम् 12-4-25-28 सुषुप्तवत्सुखरूपं सुखमस्वाप्समिति सुषुप्तिपदेन सुखं लक्ष्यते । शून्यवत्सूक्ष्मं अतएव अप्रतर्क्यं तर्कागोचरं मूलभूतं सर्वस्य प्रधानकारणं पद्यत इति पदं गम्यमित्यर्थः ॥ २१ ॥ कालाख्यपरमात्मस्वरूपमुक्त्वा लयं निर्दिशति लय इति । यदा यस्मिन् लये कालविद्रुताः कालेन समाप्तजीवनावधयः अतएव विवशाः हर्यधीना पुरुषाव्यक्तयो ब्रह्मप्रकृत्यों शक्तय: पृथिव्यादय सम्प्रलीयन्ते एष लयः प्राकृतिको हि नामेति शेषः ॥ २२ ॥ चराचरेऽवशिष्यमाणं किम् ? तत्राह बुद्धीति । तदा प्रलये आश्रयन्तेऽनेन चराचरेणेत्याश्रय प्रपञ्चाधारभूतं, ज्ञान, नित्यनिर्दोषज्ञानात्मकं ब्रह्म बुद्धीन्द्रियार्थरूपेण बुद्ध्या ज्ञानात्मिकया लक्ष्म्या ज्ञानहेतुत्वेन बुद्धिशब्दनान्यया त्रय्या मुक्तश्रेण्या वा चक्षुरादीन्द्रियविषयसौन्दर्यातिशयेन भाति ज्योतीरूपेण वर्तते कथंकार वर्तत इति तत्राह अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति । प्रपञ्च सद्भावासद्भावाभ्यां कालाभ्यां वर्तत इति । यद्वा, बुद्धीन्द्रियात्मकदेहाकारेण “बुद्धिवान्मनोवान्” इत्यादि श्रुते । अनेन “संविदेव परितो विराजते” इति पूर्वाचार्यवचनात् ज्ञातृज्ञेयविवर्जितज्ञानमिति व्याख्यान प्रत्युक्त तादृक् ज्ञानस्य पाषाणकल्पत्वेन हेयत्वात् “नासदासीत्” (ऋक्. सं 10 129 11 ) इतीतरवस्तुनिषेधात् धात्रादिसद्भाव कथमत्राह- आद्यन्तवदिति । यच्छरयोगवियोग- वत्तदवस्त्वस्वतन्त्रं यदादी अन्ते च वर्तमानं लक्ष्म्यादि तन्वम् तदपि अस्वतन्त्रम् यदादिनिधनयुक्त उत्पत्तिनाशनद्वस्तुनो ब्रह्मणो व्यतिरिक्तं न भवति तदध्यस्तत्वेन तज्ज्ञाने लीयत इति यन्मत तदासुरम् । तदुकम्- जीवविष्ण्योरभेदश्च दहयोगवियोजने । विष्णोर्दु ख व्रणित्वादिपराभावस्तथैव च ॥ अस्वातन्त्य च वेदादाद्धात विभा । कचित्कचिद्विमोहाय दैत्यादीना दुरात्मनाम्। ( ब्रह्माण्डे ) इति ॥ २३ ॥ एतमर्थं सोदाहरणमाह - दीप इति । दीपादिक ज्योतिष तजम तन्यातच्छतिमन्तरेण पृथक स्वातन्त्र्येण प्रकाशकं न भवेत् एवं बुध्यादिकर्माप मारुतात् मुख्यप्राणादपि पृथक ज्ञान जननशतिमन वायुना गौतमसूत्रेण “प्राणेन हीदम्” इत्यादि श्रुतेः । किमुत परब्रह्मण ? एतस्माज्जायनं प्राण आत्मन एवं प्राणां जायते ब्रह्मणां वा एतानि करणानि " इति श्रुतेः ||२४|| बुद्धेर्जागरणं स्वप्नः सुषुप्तिरितिचोच्यते । मायामात्रमिदं राजन् नानात्वं प्रत्यगात्मनि ॥ २५ ॥ 1 1 Ma 2 MMa A 61 12-4-25-28 श्रीमद्भागवतम् यथा जलधरा व्योम्नि भवन्ति न भवन्ति च । t ब्रह्मणीदं तथा विश्वमवयव्युदयाप्ययात् ॥ २६ ॥ 3 , सत्यं ह्यवयवाः प्रोक्ताः सर्वावयविनामिह । विनार्थेन प्रतीयेरन् पटस्येवाङ्ग तन्तवः ॥ २७ ॥ यत् सामान्यविशेषाभ्यामुपलभ्येत स भ्रमः । 4 अन्योन्यापाश्रयात् सर्वमाद्यन्तवदवस्तु यत् ॥ २८ ॥ श्रीध० यदा तु बुद्धेः असत्वं तदा तदवस्थानां सुतरामसत्त्वमित्याशयेनाह - बुद्धेरिति । ननु विश्वतैजस प्राज्ञाना मेव | + एता अवस्था न बुद्धेरित्याशंक्याह मायामात्रमिति । इदं विश्वतैजसप्राज्ञरूपम् ।। २५ ।। । आद्यन्तवत्वात इत्यस्य हेतो: असिद्धिमाशंक्य सावयवत्वेन साधयति । यथेति । अवयवीति यत्सावयवं तदात्यन्तवत् घटादिवदित्यर्थः । अत उदयाप्ययादाद्यन्तवन्त्वात् विश्वं सत्र भवतीत्यर्थः । यद्वा पृथगेवागमापायित्वात् विश्वं मिथ्या । ब्रह्म तु 2 6 १ तदवधित्वात् सत्यमित्यनेन साध्यते । दृष्टांतस्तु पूर्वोक्त एव । रज्जु सर्पवदिति । यथा जलधरा व्योम्नीति दृष्टान्तस्तु आगमा , J पायावधित्वमात्रे न तु मिध्यात्वे ||२६|| अन्यतमादृतादिति, प्रतिज्ञातं कारणस्य सत्यत्वमुपपादयति सत्यमिति । अवयव कारणं प्रोक्त. “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् " (छन्दोग्य उ6. 1 4 ) इत्यादि श्रुतिभिः । अत्र युक्तिमपि दर्शयति। विनेति । अत्र हे राजन्! हि यस्मात् अर्थेन अवयविना विना पृथगेवावयवाः प्रतीयेरन्। यथा पटस्याऽवयवाः तन्तवः पटात्पृथक् प्रतीयन्ते तद्वदिति ॥२७॥ 10 11 12 ननु कार्याभावे कारणत्वं ब्रह्मण कुतो घटेत । सत्यम्। तदपि नातीव सत्यमित्याह - यदिति । सामान्यं कारणं, विशेषः कार्यं तद्रूपेणान्योन्यापाश्रयात् परस्परापेक्षत्वेन निरूपणानर्हत्वादित्यर्थः । अत कारणत्वमवधित्वं व्यापकत्वमित्यादिकमपि यत्परापेक्षत्वाद्यन्तवत्तत्सर्वमवस्त्वित्यर्थः । यद्वा अत्रैव हेत्वन्तर मेवैतत् । यदुपलभ्येत स श्रमः, सामान्यविशेषरूपत्वात् स्वप्नवत् । अन्योऽन्यापाश्रयादितीदमपि हेत्वंतरं गुणगुणिविशेषणविशेष्य व्याप्यव्यापकत्व विशेषाऽवधित्त्व कार्यकारणत्वादिरूपेण परस्पराधीनसिद्धित्वात् । तथाभूतस्वप्नवदिति निगमनम्। अतो यदाद्यन्तवत्तत्सर्व मवस्त्विति ॥ २८ ॥ 1..1 M Ma मुपयान्युप्ययम्। 2 Ma एसे 7.7ABJ पापि तदवधि 8ABJome विना 13 14 15 15 6-6ABJomt 3. -3 ABGHJIV व प्रोत 4 H M Ma V a 5ABJort एव BABJ नासह 10ABJ सव 11 ABJ मेतत् 12 Hvome स्वप्नवत् 13 ABJome विशेषेण 14 AB Jamil Tel 15–15 ABJ omt 62 व्याख्यानविशिष्टम् 12-4-25-28 वीर० एवं सर्वस्य परमात्मायत्तसत्तास्थितिप्रवृत्तिकत्वे स्थिते सति जीवगतावस्थानामपि तथात्वं सिद्धम् । तत्राधिकं विशेषमाह - बुद्धेरिति । अत्र बुद्धिशब्दो जीवात्मधर्मभूतज्ञानपरः । जीवस्य ज्ञानविकाससोचविशेषरूप जागणादिकमवस्थानानात्वं प्रत्यगात्मनि जीवे मायामात्रं प्रकृतिसम्बन्धमात्रकृतमित्यर्थः ॥ २५ ॥ एवंविधा दोषाः सर्वाधारमपि परमात्मानं न स्पृशन्तीत्याह यचेति । इदन्तया भासमानं प्रत्यक्षादिप्रमाणगम्यं विश्व मवयविनि ब्रह्मणि उदयाद्भवति तस्मिन्नेव लयान्न भवति च । शरीरभूतचिदचिद्गता विकाराः स्वरूपन्तु आकाशवत् निर्मलमिति भावः || २६ ॥ इत्थं जगतो ब्रह्मकार्यत्वाभिधानात्सत्कार्यवाद. फलितः, तद्विरुद्धमसत्कार्यवादं निरस्यति - सत्यमिति । अवयविनामवयवाः तावत्सत्यं प्रोक्ताः अबाधिता व्यवहियन्त इत्यर्थः । अवयवी तु न तेभ्यो ऽतिरिक्त . अतिरिक्तत्वे तु पटावयविन: : पृथगवयवा उपलभ्येरन्, न च तथोपलभ्यन्ते । न हि पटद्रव्यातिरेकेण तन्तव उपलभ्यन्त इत्यर्थ । तथा सच्छब्दवाच्यात् ब्रह्मणो न पृथग्भूतं जगद्रूपं कार्यमिति सत्कारणमेव जगदित्यर्थ । अमेति सम्बोधनद्योतकम् । अबादित तन्त्वात्मकावयवसमुदाय एव व्यतिषत्रविशेष गत पट इत्युच्यते, प्रतीयते च तत्र पटरूप कार्यं न तन्तुभ्यो ऽतिरिक्तं, तथा प्रमाणप्रतिपन्नं चिदचिदीश्वरसमुदायात्मकं “सदेवेदं सौम्येदम्” (छान्दो 3.621 ) इत्यादिषु सच्छन्दवाच्यं जगद्रूपपरिणामविशेषमापन्नं कार्यमित्युच्यते प्रामाणिकै तथा तेषां प्रतीयते चातो नासत्कार्यत्वमिति भाव । अत्र ‘पटवच्च " ( ब्र. सू. 21.19 ) इति सूत्रार्थः स्मारितः ||२७|| ननु, बुद्धिशब्दान्तरादिभि कार्यकारणयोर्भेद एवेत्यसत्कार्यत्वमेवोचित मित्यत आह यदिति घटशरावादिषु मृदयं घट इति सामानाधिकरण्येन प्रतीतिविषयं यत्सामान्यशब्देन मृदादिक कारण विवक्षित, विशेषशब्देन घटशगवादिविशेषाकारो विवक्षितः । स च मृद्रतो विकार, ताभ्यां यदन्यबुद्धिशब्दान्तरादिभिर्द्रव्यान्तरमुपलभ्यते । असत्कार्यवादिनां स भ्रम कार्यस्य द्रव्यान्तरत्वोपलम्भी भ्रमात्मक, कुत. ? अन्योन्यापाश्रयत्वात् । सामान्यविशेषयोरेव परम्परमाधाराधेयभावेनाश्चितत्वात् सामान्यत स्तद्गतविकारापेक्षया द्रव्यान्तरस्य अनुपलम्भाद् बुद्धिशब्दान्तरादीना विकारनिबन्धनत्वेनापि उपपतेरिति भावः । एवं चिचिदीश्वरसङ्घातस्य कार्यकारणोभयावस्थत्वं तयोरभेदश्चेति उपपादितम् असत्कार्य्यवादश्च प्रतिक्षिप्त: । अथ कार्यावस्थानामपि चिदचिदीश्वराणां मिथो व्यावृत्ताकारतां विवक्षुस्तावत् आत्मस्वरूपाद् देहस्य व्यावृत्ताकारमाह- सर्वमिति । यत्सर्व शरीरमाद्यन्तवद्धेतु गर्भमिदम् । अतः अवस्तु अनात्मवस्त्वित्यर्थः ॥ २८ ॥ 1.-1 W नम् । 6312-4-25-28 श्रीमद्भागवतम् विज० न स्वप्नेत्यत्र स्वप्नाद्यवस्था अपि न ब्रह्मण इत्युक्तम् । तर्हि कस्य ता इति तत्राह - बुद्धेरिति । बुधं ज्ञानं धीयते ऽस्मित्रिति बुद्धिर्जीवः तस्य जागरणादिकमुच्यते “सता सौम्य” (छान्दो. 3.6-8-1 ) इत्यादि श्रुतिसिद्धम् “अथ है तत्पुरुषः स्वपिति नामे (बृ. 3. 2.1.17च अनंन जाग्रदादीना निरालम्बनतया मिथ्यात्वमपास्तम् ननु, सुषुप्त्याद्यद्धवस्थावद्विश्वा- taraft atarrवं सत्यं स्यादिति तत्राह मायामात्रमिति । प्रत्यगात्मनि परमात्मनि स्थितं नानात्वं मायया स्वेच्छया मात्रं निर्मितं त्रातं न स्वाभाविकम् एतेन कृष्णरामादिरूपाणां मिथो मूलरूपेण भेदो निरस्तः । तदुक्तम् - प्रत्येक विष्णुरूपाणां भ्रान्तिमात्राभिदा मता । जगतश्चैव विष्णोस्तु सत्यो भेदः सदैव तु ॥ यथाकाशधनt नित्यं भिन्नावेव परस्परम्। एवं मीशां जगच्चैव भिन्नावेव परस्परम् ॥ (तत्त्व संहितायाम्) इति ||२५|| नन्वेवं तर्हि जगदब्रह्मणोश्च भेदो न पारमार्थिक स्यादित्यत सोदाहरणं भेदस्य सत्यत्वं समर्थयते - यथेति । उदयाप्यययोर्मिथो विरुद्धधर्मत्वादेकवद्भाव । इदं विश्वं ब्रह्माधारतया सृष्टिसंहारी याति गगनघनयोराधाराधेययो भेदो यथा सत्यस्तथा जगद्ब्रह्मणोरपीति एतदप्युक्तं यथाकाशधनावित्यादिना ॥ २६ ॥ ननु, जगदब्रह्मणोरिवावयवावयविनामपि भेदः सन्नेव किं न स्यात् पटस्यामी तन्तव इति तत्प्रतीतेरिति ? तत्राह - एत इति । सर्वेषामवयविनां महदादीनां पे अवयवाः प्रोक्ता खादयः एतेऽर्थेन विना भेदव्यवहारमन्तरेण प्रतीयेरन् हि यस्मात्तस्मादभिन्ना इति शेष । कथमभेद ? इत्यत्राह - पटस्येति । पटस्यावयवाः तन्तवोऽवयविना पटेनाऽभिन्ना इति यथाक्रीकर्तव्यम् । तन्तुः पटः मृद्घटः शुक्ल पट इत्याद्यभेदव्यवहार दर्शनात्। प्रत्येकं तन्तुना भेदेऽपि समुदायरूपेणाभेद इति प्रकटनाय तन्तव इति बहुवचनम् । अत एव अवयव्यवयवाभेदात् कोट्यंशो भेद ईरितिः । सोऽपि भेदो न चाभेदात्पृथगेव प्रवर्तते । (तत्त्वसंहितायाम्) । इति arerna गृहीतं, अनेन कार्यकारणादीनां भेद इति मतमपास्तं, पटस्य तन्तव इति प्रयोगः परस्य शौक्ल्यमितिव निष्कर्षणार्थः । सोऽपि श्रीहरिनियत इति न युक्तिविरोध- “अवयव्यवयवानान्तु कार्यकारणवस्तुनाम्। एक एव नियन्ताऽसी हरि नारायणः परः” (तत्त्वसंहितायाम्) इति वाक्यादवगन्तव्यः ||२७||

नन्वेवं चेद अवयविनि सति अवयवनाशे तस्याऽपि तदभेदः स्यादत्राह यदिति । यावद् द्रव्यभाविसामान्यमित्युच्यते अयावद्द्रव्यभावविशेष इति तत्र यद्वस्तु नष्टावयवाभिन्नमित्युपलभ्येत सामान्यावयववत् स बुद्धेर्भ्रमः कुतः अन्योन्यापाश्रयात् विश्लेषात् तस्मादाद्यन्तवदवस्त्वेव यद्वा हनुमद् भीमांशानां वाय्वाद्यशिनां सामान्यविशेषशक्ति दर्शनाद् कथमभेद - समच्छते? इति तत्राह - यदिति । अन्योन्यापाश्रयात् अन्योन्याभेदविषयप्रमाणात्, असुरजनमोहाधिकृतत्वेन आद्यन्तवत्वात् अवस्तु सर्वमविद्यमानमेव || २८॥ 64 व्याख्यानविशिष्टम् विकारः ख्यायमानोऽपि प्रत्यगात्मानमन्तरा । न निरूप्यो ऽस्त्यणुरपि स्याच्चेच्चित्सम आत्मवत् ।। २९ ।। न हि सत्यस्य नानात्वमविद्वान् यदि मन्यते । नानात्वं सिद्रयोर्यद्रज्योतिषोर्धातयोरिव ॥ ३०॥ यथा हिरण्यं बहुधा समीयते नृभिः क्रियाभिव्यवहारवर्त्मसु । एवं वचोभिर्भगवानधोक्षजो व्याख्यायते लौकिकवैदिकैर्जनैः ॥३१ ॥ यथा घनोऽर्कप्रभवोऽर्कदर्शितो हार्काशिभूतस्य च चक्षुषस्तमः । एवं त्वहं ब्रह्मगुणस्तदीक्षितो ब्रह्मांशकस्यात्मन आत्मबन्धनः ॥ ३२ ॥ 12-4-29-32 श्रीध० तदेवमनेकैर्हेतुभिः प्रपंचस्यासन्च प्रसाधितम् । अत्र शका | ननु प्रपचस्यापि प्रकाशमानत्वादात्मवत्सन्न किन स्यादिति तत्राह - विकार इति ! ख्यायमानः प्रकाशमानोऽपि विकार प्रपंच प्रत्यगात्मप्रकाश विनाऽणुमात्रोऽपि न निरूप्योऽस्ति । तं विना निरूप्यः स्याच्चेनर्हि सोऽपि चित्सम स्यात् चिद्रूपेणात्मना मम स्वप्रकाशो भवेत्। तथा च सति माप्यात्मवत्स्यात् । एकरूप: स्यादित्यर्थः ||२९||

कुत इत्यत आह नहीति । ननु सत्यस्याप्यात्मनो जीवब्रह्मरूपनानात्वमस्येव तत्राह । यद्येव नानात्व मन्यते तर्ह्यविद्वान् । कथं तर्हि तयोर्भेदव्यवहार उपाधिकृत इत्याह- नानान्यमिति । तनच्छिद्रयार्घटाकाशमहाकाशयांग्विति परिच्छेदापरिच्छेदे ‘दृष्टांत । ज्योतिषोराकाशजलस्थसूर्ययाग्वित्युपाधिकृतविकारसदसद्भावे । वातयार्थाह्मशरीरस्य वाव्याविति क्रियाभेदे ||३०|| ब्रह्मण एव प्रपंचव्यवहारालम्बनत्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयति- यथेति । क्रियाभि तनद्रचना बहुधा कटककुडलादिरूपेण । लौकिकवैदिकैर्वचोभि | जनैरहकारोपहतै ॥३५॥ A नवहंकारस्य कथं ब्रह्मस्वरूपावरणेन भेदव्यवहारहेतुलम्। तस्य स्वकारणभृतद्यावकत्वासंभवादावरणं वा स्वस्यापि प्रकाशासम्भवादित्याशंक्य सदृष्टान्तमाह यथेति । अकरम एवं संरूपण परिणता वर्षीत । “अभी प्रशस्ताहुति सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टि दृष्टेन तत प्रजा (मैत्र. 36 37 ) इत्यादिवचनात् तस्मादर्कप्रभव | अर्केणेव दर्शितः प्रकाशितच । तम. स्वरूपभूतार्कदर्शनप्रतिबन्धको भवति अहमहकारी, ब्रह्मगुणां ब्रह्मकार्यभूत तदीक्षितस्तेनैव प्रकाशितञ्चाऽऽत्मनो जीवस्यात्मबन्धन ब्रह्मस्वरूपदर्शनप्रतिबन्धको भवति ॥३॥ 1–1 M Ma “U”, 2–2 MMa BRYR SITARA HV on अपरिच्छेदे 3HMMAV प 4 M Ma ABJ स्थयां म 10 MV या SABJom 2 6AHJ1

• ARJ 12-4-29-32 श्रीमद्भागवतम् airo किञ्च न देहविकारा आत्मनि सन्तीत्याह - विकार इति । विकारः जातिगुणक्रिया जन्मवृद्ध्यादिविकारः ख्यायमान: आत्मनि देहात्माभिमानिना प्रतीयमानोऽपि प्रत्यगात्मानमन्तरा तं विनैव भवति न तस्मिन्नास्तीत्यर्थः । तदाह - नेति । न तस्मिन् विकारों निरूप्यो ऽस्तीत्यर्थ विपर्ययेऽनिष्यापादयति स्यादित्यादिना चेत् यदि। अणुरल्पोऽपि विकारः आत्मनि स्यात ह्यात्मवान्, प्राशस्त्ये मतुप | मुक्ताऽऽत्मापि तत्सम: देहसम अचिज्जातीय एव स्यादित्यर्थः । चेत्समः आत्मवदिति पाठान्तरम्। तदा विकारांप्यात्मस्वरूपवत्सद्वैकरूपः चित्सम: ज्ञानात्मकात्मस्वरूपतुल्यः, तद्वत्स्वयंप्रकाशश्च स्यात्, मुक्तावप्यकरूपतया स्वप्रकाशतया च प्रतीयेतेत्यर्थ । न हि तथा प्रतीति: प्रमितेति भावः ॥ २९ ॥ ननु, ख्यायमानोऽपि विकार कृत आत्मनि नेत्युच्यते इत्यत्रीपाधिकत्वादित्याह नहीति । सत्यशब्दोऽत्र जीवपर: ‘तदनुप्रविश्य सन्न त्यच्चा भवत् विज्ञानं चाविज्ञानं च सत्यानृतं व इत्ति” (तैत्ति 3. 2.67) “प्राणा वै सत्यम्” (बृह. उ. 43 ) इति च प्रयोगात् । नहि परिशुद्धजीवात्मस्वरूपस्य देवमनुष्यादिनानात्वमस्ति । यस्तु यद्येवं नानात्वं मन्यते तर्हि न स विद्वान न देहविलक्षणात्मयाथात्म्यवित, अपि तु देहात्माभिमानीति भावः । औपाधिक भेदस्य जीवस्वरूपास्पर्शित्वे नभस्तेजो वायवो दृष्टान्ताः इत्यभिप्रायेणाह - छिद्रयोगिति । यद्वद्यथा छिद्रयोराकाशयोः ज्योतिषोर्वातयोर्वाय्वोश्च यथा न नानात्वं तद्वदात्मनोः पूर्वापरदेहवर्तितया अभिन्नत्वेन प्रतीयमानयां रात्मनो रभेदे दृष्टान्तत्वाभिप्रायेण च्छिद्रयोरित्यादिद्विवचन निर्देशः । इयान् विशेष: भित्र कालोपाधिभेदराहित्ये नृत्यकालोपाधिकृत भेदरहितं वस्तु दृष्टान्तितमिति छिद्रयोरिति द्विवचनान्तेन मेघाद्युपहितावाकाश प्रदेशी विविक्षिती घटाकाशमहाकाशी वा । ज्योतिशब्दन, सूर्यादिबिम्बप्रतिबिम्बी, वातशब्देन बाह्यशरीरी ॥३०॥ www एवमात्मनो देहादूव्यावृताकारत्वप्रतिपादनेनैव देहस्याऽपि ततो व्यावृत्ताकारत्वमर्थसिद्धं ताभ्यां परमात्मनो व्यावृत्ताकारता तु “न तस्यकालावयत्रै. " (भाग 12.4-19) इत्यादिभिस्त्रिभिः प्रतिपादितैव। अथोपपादितं चिदचिद्विशिष्टस्य विचित्रजगद्रूपेण परिणाम कार्यकारणयोरनन्यत्वं चोपसहान कार्यमिध्यात्वपक्षप्रतिक्षेपाय तत्सत्यताञ्च सदृशन्तमाह यथा हिरण्यमिति । व्यवहारवर्त्मसु व्यवहारमार्गेषु निमिनभृतेषु व्यवहारशब्दः प्रयोजनस्याप्युपलक्षणार्थ: । ‘कुण्डलमानय’ कटकमानय बिभृहीत्यादि व्यवहारार्थं धारणादिप्रयोजनार्थं चेत्यर्थ । क्रियाभिः रचनाविशेषः एकमेव सुवर्ण बहुधा कुण्डलादिरूपेण (भेदेन) नृभिः समीयते प्रमीयते. रचनाविशेषादि क्रियार्हत्वात् जारणादिप्रयोजनार्हत्त्वाच्च कटकादिकं सत्यमेव कारणात् सुवर्णात् अनन्यच्च । न हि शुक्ति रजतादिकमर्थक्रियामिति भाव । एवं सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टो भगवानेक एव लौकिकवैदिकेश वचोभिः जनैर्विशिष्टा द्वैततादिभिश्च व्याख्यायते विविधमाख्यायते विचित्रजगद्वृपेण परिणतः ख्यायते “कटकमुकुटकर्णिकादिभेदैः कनकमभेदमपीष्यते यथैकम्। 1 W omits farfars 66 12-4-29-37 सुरनरपशुपादपादिभेदेर्हरिरजितोऽपि उदीर्यते तथैकः " (विष्णु. पु. 3.7.16) इत्यादीनि लौकिकवचांसि । “यथा सौम्येकेन लोहमणिना सर्व लोहमयं विज्ञातं स्यात् " ( छान्दो. 3. 6.1.5) “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं लोहमणिरित्येव सत्यम्” (छान्दो 3.6.1.4) इत्यादीनि वैदिकानि । भगवानित्यनेन कारणत्वाशङ्गित हेयास्पदत्वव्यावृत्तिः सूच्यते ॥३१ ॥ अथ मोक्षापरपर्यायसंसृतिबन्धनिवृत्तिरेवात्यन्तिकः प्रलय इति विवक्षुस्तावत् कोऽसी देहाद्व्यावृत्तस्यात्मनो बन्ध इत्यत्राह - यथेति । मेघस्य अर्कप्रभवत्वमर्करिश्ममिश्रितधूमादि तमोद्रव्यारब्धत्वादवगन्तव्यम् । आदित्याधिष्टितत्वा च्चक्षुषोऽकाशत्वं यथा अर्कप्रभवोऽर्केणैव प्रकाशितश्च मेघोऽकांशभूतस्य चक्षुषस्तमः । तमोवदर्कदर्शन प्रतिबन्धकस्तिरोधाधक इति यावत् । अहंशब्दोऽत्र देहात्माभिमानिनामाहमभिमानविषयत्वात् देहपर ब्रह्मगुण परमात्मविशेषणभूत उदीक्षितः तेन परमात्मना प्रकाशितः ब्रह्मांशकस्यात्मनः जीवस्यात्मबन्धनः ज्ञानप्रतिबन्धकः यथा अकौशस्य चक्षुषाऽर्क दर्शने तत्प्रभवो मेघ प्रतिबन्धकः । एवं परमात्मशरीरभूतस्य जीवस्य परमात्मदर्शनं तद्गुणभूतो देहः प्रतिबध्नातीत्यर्थः । तत्प्रतिबन्ध एवं संसृतिप्रतिबन्धो नामेति भावः ॥ ३२ ॥ I • विज० यथाऽवयव्यवयवादीनां अभेदो दुरवबोध एवं पदार्थानामनन्तत्वात त्सत्त्वरूपभेदोपि परमात्मानमन्तरेण दुर्ज्ञेय इत्याशयेनाह - विकार इति । वि निषेधे पृथग्भावे इत्यत पृथक्कारो नानाविधो भेद प्रत्यगात्मानं साक्षीभूतं श्रीनारयणं अन्तोग अणुरल्पोऽपि निरूप्यो नास्ति स एव निरूपयितु शक्त नासस्वा नेत्याह ख्यायमान इति । प्रतीयमानस्यामन्वं जुगुप्सितं प्रमाणविरोधात् इति अपिशब्दः ॥ २९ ॥ • नन्वेकस्य प्रतिभानं तु कृतकान्न विशिष्यत इतिवन्निर्धारणायोग्य इति तत्राह नहीति । यद्यविद्वान् ब्राह्मरूपाणां नानात्वं मन्यते तर्ह्यपि सत्यस्य ब्रह्मणो रूपाणां मन्यते तपि सत्यस्य ब्रह्मणो रूपाणा नानात्वं सत्यं न भवति अविद्वन्मतत्वात् । ननु, “युक्ता ह्यस्य हरयः शतादर्श” इति श्रुतेः । कथं सत्यं नेत्यत्राह - नानात्वमिति । नेत्यनुवर्तते छिद्रयोर्बाह्यन्त स्थाकाशयो- यद्वद्यथा नानात्वं नास्ति एक एव महाकाशो घंटे जायमाने बहिरन्तश्चेति द्वित्वसंख्यामुपैति उत्पद्यमानो नीलिमाकारोप्याकाशा द्वित्व मेति तत्र प्रागुक्तो हरेरुपमिति यात पश्चा दुक्तो जीवाना मित्यर्थविशेषां हि शब्देनोपान उक्तञ्च “महाकाशो बहिस्थम घटाद्यन्तःस्थ एव च । द्वेधा समुदितोऽन्यौ च द्वावाकाशी प्रकीर्तिती ॥ घटरूपस्तदन्यश्च महाकाशात्पग लघु । Haaraatar परमात्मा सनातनः ॥ घटान्तस्थमहाकाशप्रतिमान्तर्गतां विभु । घटस्यान्तर्गताकाशी महाकाशात्परी मतः ॥ तद्वद्देवादय सर्वे जीवा मुक्त्युपयोगिनः । तमो गाश्चैव ये सर्वे घटरूपखवन्नग” । (तन्वसंहितायाम्) इति । ज्योतिषारधिदैवाध्यात्मसायां “सहस्रं वा आदित्यस्य रश्मय आसु नाडिष्वातता” इति श्रुतेर्वा तयोर्वातिप्राणमञ्जयो इति “अभिदाध्यात श्रुतेश्च । अत्राऽपि विशेष: पूर्ववदवगन्तव्य इति ॥ ३० ॥ 67 1 12-4-33-36 श्रीमद्भागवतम् बहुत्वसंख्यावाचिन्याः श्रुतेः किं विनिगमकं? अत्राह यथेति । बहुधा कटककुण्डलाद्यात्मना हेमनानासंज्ञाविषयं समीयते तथा भगवानपि देवो नरो वराहः शुक्लः पीतो हस्वोऽणु दीघो महानिति विविधाकारेण व्याख्यायते प्रकाश्यत इति ॥३१ ॥ हरे स्वस्वस्वरूपं निरूप्य संसारप्रकारबाट यथेति । अर्कशब्देन अतेजोवायव उच्यन्ते तेजः सम्बन्धेन धूम उपलक्ष्यते अर्कप्रभवः धूमतेजो जलमरुद्भ्यः प्रभव उत्पत्तिः यस्य स तथा अर्केण नभसि दर्शितः सूर्यप्रकाशे सत्येव दृश्यते नान्यथा, यथा धनः सूर्यदर्शनप्रतिबन्धकः “आपो वा अर्कः " (बृह. 3.1.22 ) इति श्रुतेः । यथाऽकांशस्य चक्षुषस्तमः सूर्यदर्शने प्रतिबन्धकम् । “आदित्यत्वाक्षिणी प्राविशत्” (ऐन. 3. 2.4 ) इति श्रुतेः । एवमेवाऽहङ्कारो ब्रह्मापेक्ष्य गुणोऽमुख्यः तदीक्षितः तेन प्रकाशितः ब्रह्मांशकस्य जीवस्य “पादोऽस्य विश्वा भूतानि” (पु. सू. 2 ) इति श्रुतेः । ब्रह्मणो भिन्नांशस्य आत्मनो जीवस्यात्मानं मति ज्ञानं बध्नातीत्यात्मबन्धन “आत्मा देहे धृती जीवे” (वैज. को 6-1-6) इत्यादी यादवप्रकाशेन मती प्रयुक्तत्वात् “तदब्रह्मा वेदाहं ब्रह्मास्मि” इति श्रुते । ब्रह्मणां विशेषभूत इति वा ॥ ३२ ॥ ง घनो यदाऽर्कप्रभवो विदीर्यते चक्षुः स्वरूपं रविमीक्षते तदा । यथा हाहङ्कार उपाधिरात्मनो जिज्ञासया नश्यति तर्ह्यनुस्मरेत् ॥ ३३ ॥ यदैवमेतेन विवेकहेतिना मायामयाहङ्करणात्मबन्धनम् । छिवाच्युतात्मानुभवोऽवतिष्ठते तमाहुरात्यन्तिकमङ्गसम्प्लवम् ||३४|| नित्यदा सर्वभूतानां ब्रह्मादीनां परन्तप । उत्पत्तिप्रलयावेके सूक्ष्मज्ञाः सम्प्रचक्षते ||३५|| कालस्रोतोजवेनाशु हियमाणस्य नित्यदा । परिणामिनामवस्थास्ता जन्मप्रलयहेतवः ॥ ३६ ॥ श्रीध० अत एवाहंकारनाशे स्वरूपदर्शनं भवतीति तेनैव दृष्टांतेनाह । घन इति । आत्मन उपाधिः । जिज्ञासया विचारेण । तर्हि तदाऽनुस्मरेत् । ब्रह्माहमिति पश्चतीर्थः ॥ ३३ ॥ सोयमात्यन्तिकः प्रलय इत्युपसंहरति । यथैवमिति । विवेकहेतिना ज्ञानशस्त्रेण । अहंकरणमेवात्मबन्धनम् । अच्युतं परिपूर्णमात्मान मनुभवतीति तथा ॥३४॥ नित्यप्रलयमाह । नित्यदेति ॥ ३५ ॥ 1 MM भया 2 W “त्यह 3 w यदेव 4 HV यावेस 5 M Ma “VER-USBAN 68व्याख्यानशयविशिष्टम् 12-4-34-36 कुत इत्यत आह - कालेति। परिणामिनां नदीप्रवाहप्रदीपज्वालादीनां या उच्चनीचावस्थाः ताः कालरूपचोतसो 1 वेगेनाशु हियमाणस्य देहादेः दृश्यमानाः तद्वदेव नित्यदा जन्मप्रलयहेतवो भवन्ति । देह प्रतिक्षणं प्रध्वंसी प्रतिक्षणमवस्थाभेदा स्पदत्वात्प्रदीपादिवदित्यनुमानम् ॥३६॥ I वीर० मेघविनाशे चक्षुषो रविदर्शनवद् देहतिरोधानविगमे जीवस्य परमात्मावलोकनमित्याह - घनो यदेति । विदीर्यते वायुना विशीर्यते तदा चक्षुस्स्वरूपं रविं पश्यति, एवं यदा अहङ्कार अहंकारपरिणामात्मक अहमभिमानविषयो वा देहः स एवोपाधिरात्मनो जिज्ञासया विचारपूर्वकोपासनया नश्यति, तदा अनुस्मरंतु परमात्मानं साक्षात् कुर्यादित्यर्थः । यद्वा आत्मनो जिज्ञासया विचारेणानुस्मरेत् आत्मानमुपासीत तदोपाधिर्नश्यति ततश्च परमात्मानं ईक्षते इत्यर्थ । ‘भतस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमान: " (मुण्ड. 3. 31.6) इति श्रुतेः इति भावः ॥३३॥ एव मुपाधिविलय एवात्यन्तिक प्रलय इत्याह यदेवेति । एतन विवेकहतिना विवेकादि साधनसमकानुग्रहीत भगवदुपासनरूपेण खड्गेन मायाविकाराहङ्कारपरिणामरूपदेहसम्बन्ध एवात्मनो बन्धस्त छिना अच्युते स्वान्तरात्मनि (स्वान्तर्यामिणि) अनुभवो यस्य स अवतिष्ठत इति यत्नमेव, अब राजन’ आत्यन्तिक सप्तनं प्रलयमाह । तद्याथात्म्यमिद इति कर्तृपदाध्याहारः ॥ ३४ ॥ अथ नित्यं प्रलयं निरूपयति - नित्यदेति । हे परतय, ‘राजन’ बन्यादीना सर्वभूताना नित्यदा प्रतिक्षणं उत्पत्तिप्रलयी प्रचक्षते (पूर्वपूर्वावस्था एके केचित्संप्रचक्षते) ब्रह्मादिसर्वक्षेत्रज्ञशरांगणा मनतपरिणामस्वभावत्वातत्रोनगवस्थाप्राप्तिरुत्पत्ति पूर्वपूर्वावस्थात्यागः प्रलय इत्याचक्षत, इमावेव नित्योत्पनिप्रलयाविति भाव । स्थूलदृष्टिभिस्ती न ज्ञायते इत्यभिप्रायेण सूक्ष्मज्ञा इत्युक्तम् ॥३५॥ एतदेवोपपदयति कालेति । काल एवं स्रोत प्रवाह तस्य जवेन वेगेन, आशु शीघ्र,

विवक्षितः । नदीप्रवाहवेगेन ह्रियमाणस्य तृणकाष्ठादेरुच्चनीचाद्यवस्था इवेत्यर्थ । परिणामिनां देहानां नित्य या या अवस्था: तास्ता: जन्मप्रलयहेतवः संयोगवियोगविषयतया हेतव इत्यर्थ ॥ ३६ ॥ विज० यदा घनोऽर्कप्रभया तीव्रया सूर्यप्रभया विदीर्यत नष्टां भवति तदा सूर्यांश चक्षु स्वरूपं स्वबिम्ब रविमीक्षते, यथा यदा जीवस्यात्मनः परमात्मनो दर्शने उपाधिनिमित्तभूतोहारो जिज्ञासया परमात्मोपासनया तथा नयति तर्हि तदा जीव पर 1 ABJ ता एवं 2 A omta विशीर्यने 3 Woma गजन 69 12-4-37-40 श्रीमद्भागवतम् परमात्मानमनुस्मरेत् अनुकूलस्मरणसमर्थो भवतीत्यन्वयः । हि शब्देन “भिद्यते हृदयग्रन्थिश्चिद्यन्ते सर्वसंशयाः (मुण्ड. उ. 2.2.89 इतीदं वाक्यमग्राहि ॥ ३३ ॥ असंप्रज्ञातसमाधिस्थल क्षणमाह यदेति । एवमुक्तविधयोद्भूतयैतया विवेकहेतिना निशितज्ञानायुधेन माया- मयाहङ्करणात्मबन्धनं भगवदिच्छानिर्मित लिनशरीरलक्षणाहकारजनितसंसारहेतुं छित्वा अच्युतात्मानुभवः नित्यमुक्त परमात्माऽपरोक्षदर्शनेनासम्प्रज्ञातसमाधिस्थो निर्मुक्तलिनशरीराभिमानोऽवतिष्ठते एतमत्र ! आत्यन्तिकं संप्लवं प्रलयमाहुः असंप्रज्ञातसमाधिस्थावस्थायाः नामान्तरमिदम् ||३४|| इदानी दैनन्दिनजन्मप्रलयावाह - नित्यदेति । दिने दिने ब्रह्मादीनां सर्वभूतानामुत्पत्तिलयौ स्त इति एके सूक्ष्मज्ञाः वदन्तीत्यनेनान्वयः ||३५॥ anarai निर्विकारत्वेन जन्माद्यसम्भवात् कथमुच्यते नित्यदा जन्माद्यस्तीति, तत्राह - कालेति । कालस्रोतोजवेन कादीप्रवाहana क्षिप्रं हियमाणस्य नीयमानस्य देहस्य || ३६ || अनाद्यन्तवताऽनेन कालेने श्वरमूर्तिना । अवस्था नैव दृश्यन्ते वियति ज्योतिषामिव ||३७| f. यो नैमिचैव तथा प्राकृतिको लयः । आ कथितः कालस्य गतिरीदृशी ॥ ३८ ॥ एता: कुरुश्रेष्ठ, जगद्विधातुर्नारायणस्याखिलसत्त्वधाम्नः । लीलाकथास्ते कथिथास्समासतः कर्त्स्न्येन नाजोऽप्यभिधातुमीशः ॥ ३९ ॥ संसारसिन्धुमतिदुस्तरमुक्तितीर्षोर्नान्यः प्लवो भगवतः पुरुषोत्तमस्य । लीलाकथारसनिषेवणमन्तरेण पुंसो भवेत् विविध दुःखदवार्दितस्य ॥ ४० ॥ 3 श्रीध० ननु यदि प्रतिक्षणमवस्था भवन्ति, तर्हि किं न दृश्यन्ते अतो हेतुरसिद्ध इत्याशंक्याह अनाद्यन्तवतेति । अनाद्यन्तवता कालेन जायमाना अवस्था नैव लक्ष्यन्ते । आकाशे गच्छतां ज्योतिषां चन्द्रादीनां गमनाद्यवस्थाविशेषा यथा नैव “ते तद्वत् । अतो यथा तेषां प्रदेशान्तरप्रप्त्या प्रतिक्षणं गत्यवस्थाः कल्यन्ते तद्वदत्राऽपि बाल्यतारुण्यादिदर्शनेन तेन 2 HV omr ननु 3ABJ ‘नाव’ 70 विशिष् 12-4-37-40 मध्यवर्तिन्योऽवस्थाः कल्यन्त इति न हेतुरसिद्ध इत्यर्थः ॥३७॥ उपसंहरति - नित्य इति ॥ ३८ ॥ पुराणार्थमुपसंहरति एता इति । लीलाविषया कथा अजो ब्रह्माऽपि कात्स्न्र्त्स्न्येनाभिधातुं नेशः ॥ ३९ ॥ ननु यदि साकल्येन केनापि अभिधातुं न शक्यते तर्हि कि तदभिधानेन तत्राह संसारेति । विविधं दुःखमेष दवो दावानल:, तेन अर्दितस्य पीडितस्य, अतः उतितीर्षोः पुंसो भगवतो या लीला तासां कथा तासां रस तन्निषेवणमन्तरेण अन्यः प्लवः तरणसाधनं न भवेत्। उपायान्तरासम्भवात् तत्कथाश्रवणमेव यथाशक्ति निषेव्यमित्यर्थ ॥ ४० ॥ arro यदि प्रतिक्षणमवस्था भवन्ति तर्हि कि न लक्ष्यन्ते दृश्यन्ते ? इत्यत्राह अनाद्यन्तवतेति । नित्येन ईश्वरमूर्तिना पुंस्त्वमार्षम् । ईश्वरमूर्तिना (तेन) कालेन या या नित्यमवस्थास्ता नैव दृश्यन्ते । दुर्दर्शत्वे दृष्टान्तमाह वियतीति । यथा वियत्याकाशे चरतां ज्योतिषां सूर्यादीनां प्रतिक्षणं देशान्तरप्राप्तिर्न दृश्यते, तद्वत् ॥३७॥ चतुर्विधप्रलयनिरूपणं निगमयति नित्य इत्यादि ॥ ३८ ॥

“तस्मात्सर्वात्मना राजन्, हरि सर्वत्र सर्वदा । श्रोतव्य कीर्तितव्यक्ष, स्मर्तव्यता: भयम् ॥ ( भाग. 2236) इति द्वीतीये स्कन्धे मुमुक्षोरवश्यश्रोतव्यतया प्रतिज्ञानभगवत्कथानिरूपण निगमयति एता इति । जगद्विधातु जगत्स्रष्टु अत एव नारायणस्य नराणां प्राप्यस्य प्रापकस्य अखिलसत्वधाम्नोऽखिलाधारस्य भगवत एता लीलाकथा लीलारूपाणां चेष्टितानां कथाः ते तुभ्यं समासतः संक्षेपतः कथिता, नहिं विस्तरत कथयेत्यत्राह कात्स्येनेति । अजो ब्रह्माऽपि कात्स्न्येन विस्तरेण अभिधातुं नेश्वरः, न प्रभुः ॥ ३९ ॥ सत्यं कथिताः, किमतः इत्यत आह संसारेति । विविध खमेव दवा दावानल, तेन अर्दितस्य पीडितस्य अतएव अतिदुस्तरं संसारसागर उत्तितीर्षो (तर्तुमिच्छो) पुंसो या भगवती लीलाकथा तासां रम तनिषेवणमन्तरेण अन्यः प्लवः उत्तारणोपायः न भवेत् ॥४०॥ विज० प्रतिदिनं जीवस्योर्वारुकविकारवत्परिणामाद्यवस्था किं न म्युर्गित तत्राह - अनाद्यन्तवतेति। आकाशे ज्योतिषां नक्षत्राणां यथा स्थितेर्लयो नास्ति तथा चेतनस्येति शेष ||३७|| 1 A.B. Joma केनापि ; 2 w omts विस्तांन 71 12-4-41-43 श्रीमद्भागवतम् उक्तमुपसंहरति नित्य इत्यादिना । कालस्य कालान्तर्यामिणो होः गतिः स्थितिः ईदृशी दुखबोधेति ॥ ३८ ॥

परमप्रमेयमुपसंहरति एता इति । “यत्रोद्यतः क्षितितलोद्धरणाय बिभ्रत्क्रोडीं तनुं” इत्यारभ्य याः कथाः एताः जगद्विधातृत्वं चतुर्मुखस्याऽस्तीति अतोऽखिलसन्वम्नः इति सत्त्वगर्भमुदरम्भरत्वमित्यतो नारायणस्येति " सत्त्वोऽस्त्री जन्तुषु क्लीबं” (वैज, को. 6.5.92 ) इति यादवः । विस्तरतः कथनं किं न स्यादिति तत्राह, कात्र्त्स्न्येनेति अजो ब्रह्मा ||३९|| कथाकथनप्रयोजनमाह - संसारति । प्लवो नौः ॥ ४० ॥ पुराण संहिता मेता मृषिर्नारायणोऽव्ययः । नारदाय पुरा प्राह कृष्णद्वैपायनाय सः ॥४१॥ सवै महां महाराज, भगवान् बादरायणः 1 इमां भगवती प्रीतः संहितां वेदसम्मिताम् ॥४२ ॥ एतां वक्ष्यत्यसौ सूत, ऋषिभ्यां नैमिशालये । दीर्घसत्रे कुरुश्रेष्ट सम्पृष्टः शौनकादिभिः ||४३|| इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीendraब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वदाशस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः || ४ || श्रीध० श्रोतुगदरदाय संप्रदायप्रवृतिमाह - पुराणसंहितामिति त्रिभिः ॥ ४१ ॥ स इति । स वै बादरायण प्रीत सन् मह्यमिमां संहितां प्राहेति पूर्वेणान्वयः ॥४२ ॥ एतामिति । असौ सूत इति पुरतः स्थितमगल्या निर्दिश्याह । नैमिशालये नैमिशारण्यस्थाने ||४३|| इति श्रीमद्भागवते द्वदाशस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ 1 HV ‘भागः 2 MIMa निमिवालये ABGI वैमिवालये 3ABJ ‘पा’ 4AB’ 7 12-4-41-43

वीर० श्रोतुरादरदाढर्याय सम्प्रदायप्रवृत्तिमाह विभि: पुराणसंहितामिति । एतां भागवती ऋषिः सर्वज्ञो नारायणः अनिरुद्धरूपी नारदाय प्राह, चतुर्मुखद्वारा चतुःश्लोकीरूपेण प्राहेत्यर्थः । यहा, ऋषिचतुर्मुखशरीरकः अथवा पूर्व चतुर्मुखेनोपदिष्टां चतुःश्लोकीं मदर्याश्रमवासी नारायणो प्राहेत्यर्थ, अन्यथा द्वितीयस्कन्धान्तसन्दर्भविरोधात् स नारदः कृष्णद्वैपायनाय ||४१ ॥ प्राह ॥ ४२ ॥ स कृष्णद्वैपायनः बादरायणो व्यासः इमामष्टादशसहस्रग्रन्थसंख्या, निर्मायेति शेष । वेदसम्मितां वेदतुल्यां, महा

3 अथ भाविनी प्रवृत्तिमाह एतामिति । असौ सूत इति पुरत स्थितस्य अङ्गुल्या निर्देश नैमिशालये नैमिशारण्यक्षेत्रे ॥४३॥ " इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखिताया भागवतचन्द्रचन्द्रिकाया व्याख्यायां चतुर्थोऽध्याय ॥ ४ ॥ विज० कथारसनिषेवणाय भागवतपुराणमेव मुख्यसाधनमित्यभिप्रेत्य तस्याऽप्ति मूलत्वज्ञापनाय मूलं दर्शयति, पुराणेति ॥ ४१ ॥ संहितायां वेदसंहितात्वज्ञापनाय वेदसम्मितामिति ॥ ४२-४३ ॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहस्या सहिताया श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्या टीकायां द्वादशस्कन्धे चतुर्थोऽध्याय ॥ ४ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्धरीत्या चतुर्थोऽध्यायः न समाप्तः ) 1 womits विभि 2 8 w sfa 3–3 A omta A 5 W स्थान 73पञ्चमोऽध्यायः श्रीशुक उवाच अत्रानुवर्ण्यतेऽभीक्ष्णं विद्यात्मा भगवान् हरिः । यस्य प्रसादजो ब्रह्मा रुद्रः क्रोधसमुद्रवः ॥ १ ॥ त्वं तु राजन् मरिष्येति पशुवुद्धिमिमां जहि । न जात: प्रागभूतोऽद्य देहवत्वं न नक्ष्यसि ॥२॥ न भविष्यसि भूत्वा त्वं पुत्रपौत्रादिरूपवान् । बीजाङ्कुरवद्देहादे व्र्व्यतिरिक्तो यथानलः ॥३॥ ३ स्वप्ने यथा शिरश्छेदं पञ्चत्वाद्यात्मनः स्वयम् | यस्मात् पश्यति देहस्य तत आत्मा हाजोऽमरः ॥४॥ श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भवार्थदीपिका पश्चमे तु समासेन परब्राद्योपदेशतः । राज्ञस्तक्षकसंदेशान्मृत्युभीतिनिवारणम् ॥ • एतत्पुराणं शृण्वन्नभयं प्राप्नोतीत्यभिप्रेत्य पुराणार्धमनुस्मारयति । अत्रेति । अयं भावः । जगतः कर्ता ब्रह्माऽपि यस्य प्रसादजः । प्रसादोऽत्र रजोवृत्तिहर्षः । ततो जातत्वात्परतंत्रः । सर्वसंहर्ता रुद्रश्च यस्य क्रोधसमुद्भवो, न तु स्वतन्त्रः । स विश्वस्यात्मा नियन्ता भगवानत्रानुवर्ण्यते । अत एवं भूतं भागवतं श्रुण्वतः कुतोऽन्यस्माद्भयशंकेति ॥ १ ॥ त्वं तु पुनः कृतार्थ एवेत्यनुस्मारयति । त्वं त्विति । पशुबुद्धिमविवेकं । यस्मान्न नङ्क्ष्यसि। कुत इत्यत आह । न जात इति । यथा देहः प्रागभूत एवाद्यजातो नङ्क्ष्यति च । न चैवं त्वं पूर्वं नाभूर्नचाद्य जातोऽसि अतो न नक्ष्यसि ||२ || ननु बीजादंकुरवत् स्वस्मात्पुत्ररूपेणापि स्वयमेव भवति । यथाऽऽह श्रुतिः । “अंगादंगात्संभवसि हृदयादभिजायसे । आत्मा वै पुत्रनामाऽसि स जीव शरदः शतम्” (बृह. 3. 6-4-9 ) इति ततः पुनरङ्कुराद्वीजमिव पैत्रादिरूपेणाऽपि स्वयमेव भवति । पिता पुत्रेण पितृमान्योनियोनी’ इति श्रुतेः । अतस्तेषु नश्यत्सु कथं न नंक्ष्यामीति चेत्राह । न भविष्यसीति । भूत्वा पुत्रपौत्रादिरूपवान् बीजादंकुरवत् न भविष्यसि यस्माद्देहादेर्व्यतिरिक्तस्त्वं यथाऽनलः काष्ठात्। देहाद्देहो जायते नात्मेति भावः ॥३॥ 1..1M Ma omt • विजयध्वजरीत्या प्रयोदशरलोकात्मक अय पथमाध्याय अन्तर्भाव 5 MM . 6 HY TÍ 7 HV त्यासत्य SABJ भगवन्त 74 AHB 1 2 M Ma च 3 MM ट 4Mतथा नवविशिष्टम् 12-5-1-4 जन्मादीनां देहधर्मत्वं दृष्ठान्तेन प्रपंचयति । स्वप्न इति । स्वप्ने यथाऽऽत्मनः शिरश्छेदं स्वयं पश्वति एवं जागरणेऽपि । 2 यस्माद्देहस्य पंचत्वादिकं पश्यति ततस्तद्वदेवात्मनः इदं भ्रममात्रम्। वस्तुतस्तु अत्माऽजोऽमर क्षेत्यर्थः । तदुक्तम् आत्मनः पितृपुत्राभ्या मनुमेयौ भवाप्ययौ । न भवाप्ययवस्तूना मभिज्ञो ऽद्वयलक्षणः " ( भाग. 11-24-48) इत्यादि ॥४ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्त्रिका एवं भागवत संहितां संश्राव्य अथ स्मर्तव्यं प्राधान्येन प्रतिपाद्यं निष्कृष्य दर्शयन् देहात्मयाथात्म्यविमर्शनपूर्वकं स्वशरीरकपरब्रह्मानुसंधाननिष्ठोऽस्पृष्टलौकिकदुःखो मुक्तो भविष्यसीत्याह पञ्चमेन - अत्रेत्यादिना - अत्र अस्यां संहितायां हरिराश्रितबन्धहरो भगवाननुवर्ण्यते, ततः किमत इत्यत्र तस्यैव “कारणं तु ध्येय " ( अथ शिखा. 3.2.17) इत्युक्तरीत्या अवश्यध्येयत्वख्यापनाय सर्वकारणत्वमाह यस्येति । यस्य हरे, सोऽनुवर्ण्यत इति सम्बन्ध ॥ १ ॥

निष्कृष्य त्याज्योपादेयविभाग माह - त्वत्विति । अनासन्नमरणानां तु सन्त्युपाया. आसन्नमरणस्त्वं इति तुशब्दाभिप्रायः । हे राजन, मरिष्ये इत्येवंविधां पशुबुद्धि पविवेकं जहि, अहम्प्रत्ययवेद्यस्यात्मनो नित्यत्वात् मरणाभावादिति भावः । तदाह - न जात इति । न त्वं देहवत् प्रागभूतोऽविद्यमान अद्य न जात नोत्पन्न, नापि नक्क्ष्यसि न मरिष्यसीत्यर्थः ॥ २ ॥ 1 भूत्वा उत्पद्य पुनर्बीजाङ्गरवत् पुत्रपौत्रादिरूपवान् न भविष्यसि तत्र हेतुत्वेन विशिनष्टि - देहात् व्यतिरिक्त इति । तत्र + दृष्टान्तः - यथाऽनल इति, काष्ठादिति शेष । यथा काष्ठादमि व्यतिरिक्त तथेत्यर्थ || ३ || स्वप्नदेहादिवत् जाग्रद्देहादपि आत्मा विलक्षण इत्याह- स्वप्न इति । स्वप्ने यथा आत्मन शिरसफेद स्वयं पश्यति एवं जागरणेऽपि तत्र यथा द्रष्टा छिद्यमानाद्देहाद्विलक्षण एवं जागरेऽपीति भाव | यस्मातु देहस्य पञ्चत्वादिक मरणादिकं , + पश्यति, ततः आत्मा देहाद्विलक्षण ( देहादव्यतिरिक्त) अतो न जायत इति तथाऽमर मरणरहितथ ॥४ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अस्याः विषयमाह - अत्रेति । कुतोऽस्या इतरेभ्यः श्रेष्ट्यं येनादरेण ग्राह्या स्यादित्यतो वाह अत्रेति । विव्वभिन्नत्वेन क्यप्राप्त तदात्म इतरेभ्यः ब्रह्मान्यतमः किं न स्यादित्यत्राह - यस्येति । अनेन ‘आत्मा वै पुत्रनामासि’ (कौषी. 3. 2.11 ) इति वाक्यप्रा शङ्काऽपि दूरीकृतेति ॥ १ ॥ 1 HV omit B, 2 ABJ 7 3 W omits 37% 4 W omits È STIFL- 5 MM “PER” 75 12-5-5-N श्रीमद्भागवतम् ननु, जातो मृतोऽहमिति बुद्धेर्विक्रियायाः कथं चेतनस्य परिणामाद्यवस्थाभाव इत्याशङ्क्य सिंहावलोकनन्यायेन तस्याविकारित्वमाह - त्वचेति । शीष्येति सन्धिभावेर घटादिनाशवैलक्षण्यं देहवियोगस्य दर्शयति वैलक्षण्यमेव दर्शयति - नेति । ‘न जायते म्रियते वा कदाचित् इत्यादे: देवदित्येतद् प्रत्येकमभिसम्बध्यते नेति च त्वद्देहवत् न जातः तर्हि प्रागासनेत्याह, प्रागिति । देहवत्प्रागभूतोऽनुमन्त्र अद्य देहवत्र परिणमसि ॥ २ ॥ देहान्तरवत् न भविष्यसि पुत्रपौत्रादिरूपवान् भूत्वा त्वं देहवत् न नक्ष्यसि कथमिव पुत्रादिरूपवानिति तत्राह बीजेति। बीजापरम्परा यथा तथा कस्मान्नाशाभाव इति तत्राह, देहादेरिति । हेतुगर्भं विशेषणं, अत्रापि निदर्शनं यथाऽनल इति । दार्वादेरिति शेषः । पुत्रादिरूपत्वे तु अभेदोऽपि प्राप्त इत्यतो वाऽऽह, यथा बीजपरम्पराया भेद: प्रमितः तथा प्रकृत इति शेष: ः प्राग्वत् ॥३॥ ननु, जातो मृत इत्यभेदप्रतीते: तदूव्यतिरेकः कथमनलदृष्टान्तः परमात्मनि सक्त इति तत्राह स्वप्न इति । आत्मनो जीवस्य स्वप्नं स्वशिरश्छेदो यथा मिथ्या पञ्चत्वादि, इदं स्वानुभवसिद्धमित्याह यस्मादिति । त्वं देहस्य पञ्चत्वादि पश्यसीति यस्मात्तत आत्मा अजी न जातोऽमरां न मृतश्चेति तस्माद्देहस्यैव जन्मादयो न चेतनस्येति सिद्धम् ॥४॥ घटे भित्रे यथाऽऽकाश आकाशः स्याद् यथा पुरा । एवं देहे मृते जीवो ब्रह्म सम्पद्यते पुनः ॥५ ॥ मनः सृजति वै देहान् गुणान् कर्माणि चात्मनः । तन्मनः सृजते माया ततो जीवस्य संसृतिः ॥६॥ स्नेहाधिहान वर्त्यग्निसंयोगो यावदीयते । ततो दीपस्य दीपत्वमेवं देहकृतो भवः । रजस्सत्त्वतमोवृत्या जायतेधेथ नश्यति ॥७॥ न तत्रात्मा स्वयंज्योति यो व्यक्ताव्यक्तयोः परः । आकाश इव चाधारो ध्रुवोऽनन्तोपमस्ततः ॥८ ॥ श्री० यस्मा देहोपाधिको ऽयमात्मनो जन्मादि संसारभ्रमः तस्मा दुपाधिनिवृत्तौ मुच्यत इति सदृष्टांतमाह । घट इति । 1 HV 2 MB साथ दीप’ 3 ABGJW से उपजिल’ 44 of a बड्वाधारो 5.5 HV बोऽनन्तोपो विभु 34 ध्रुवो Tarfected w बोऽनन्तोऽव्यवस्थित 76 व्याख्यानयविशिष्टम् 12-5-5-8 यथा पुरा घटोपाधेः पूर्वमिव पुनर्घटे भिन्ने तदन्तर्वर्त्यवकाश आकाश एव स्याद्यथा । एवं देहे मृते तत्त्वज्ञानेन लीने सति तद्वत् ॥५॥ ง ज्ञानेन लयं भावयितुं मायाकृतमात्मनो देहाद्युपाधि संबंधप्रकार माह। मन इति। मन आत्मनो देहादीन् सृजति । तस्थ मनो माया सृजति । ततो मायाद्युपाधिसमुदायात् जीवस्य संसृतिर्न स्वतः ॥६॥ 4 J यस्मादुपाधिनिबन्धनो जीवस्य संसारोऽतस्तन्नाशे जीवत्वं गच्छतीति एतदेव सदृष्टांतमाह सार्धेन । स्नेहेति । ततो दीपस्य ज्योतिषो दीपत्वं ज्वालारूपः परिणामः । तत्र तैलस्थानीयं कर्म । तदधिष्ठानस्थानीयं मनः । वर्तिस्थानीयो देहः । अप्रि संयोगस्थानीयः चैतन्याध्यासः । दीपस्थानीयः संसार इति योज्यम् । देहकृतो देहनिबंधनः । यद्वा देहकृतो मनसो न त्वात्मनः ॥७॥ J अतो दीपवत्संसार एव नश्यति न त्वात्मा ज्योतिर्वदित्याह - नेति । नतु तत्र प्रतीयमान आत्मा कुत इत्यत आह- य इति । व्यक्ताव्यक्तयोः स्थूलसूक्ष्मदेहयोः परोऽन्य । यतः स्वयं ज्योतिः परत्वं प्रपंचर्यात। आकाश इवेति। आधारो देहादे: प्रपंचस्य । ध्रुवो निर्विकारः । नास्त्यन्त उपमा च यस्य सोऽनन्तोपम । ततो विभुः ॥८ ॥ { ! . वीर अस्त्वेवं, तत किमित्यत्रैवंविधविवेकयुक्तस्य मुक्तिरेव स्यादित्याह घट इति । यथाऽऽकाश घटोपहिताकाश घटे भिन्ने सति यथापुरा आकाशः स्यात् पूर्ववन्निरुपाधिक आकाश स्यादेव जीवोऽपि देहे मृते परमात्मोपासनया निरवशेष, प्रकृतिसम्बन्धविगमे सति ब्रद्य सम्पद्यते, संशुद्धावस्थो भवतीत्यर्थ । ब्राह्मशब्दोऽत्र मुक्तात्मवाची ‘ब्रह्मभूयाय कल्पते” (भ.गी. 18-53), “ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम्” (भ.गी. 14-27 ) इति प्रयोगात् ॥ ५ ॥ कथमनादेर्बन्धस्य निवृत्तिरित्यत्रोपाधिकत्वादित्यभिप्रेत्य तदुपपादयति मन इति। गुणान् सत्वादिगुणमयान् आत्मनो जीवस्य देहान् सृजति, मनसो देहसृष्टिहेतुत्वं पुण्यपापद्वारेत्याह, कर्माणीति । तन्मन कर्म माया सृजति ततो माया मनो देहकर्मभ्यः जीवस्य संसृति र्भवति ॥ ६ ॥

एतदेव सदृष्टान्तमुपपादयति सार्धेन स्नेहेति। दीपस्य ज्योतिषः, दीपत्वं ज्वालारूप परिणाम, तत्र तैलस्थानीयं कर्म, तदधिष्टानस्थानीयं मनः, वर्तिस्थानीयो देहः अग्निसंयोगस्थानीयां देहात्माभिमान, दीपस्थानीय ससार इति योज्यम्। एवं भवः संसारः देहकृतः कर्मारब्धदेहेन्द्रियावधिभोग इत्यर्थः । अतो रजस्सत्वतमोवृत्या गुणत्रयसंसर्गात उपाधेरात्मनो जन्ममरणादि, स्वतस्तु तद्रहितोऽस्तीत्यर्थः । तदेवाह नेति । तत्र देहे जायमाने नश्यति च सति आत्मा न जायते न नश्यति च तत्र हेतु :- 1 A.B.J omt TRI, Z HV #ENT” w 3 HV वस्तुत 4- HVomit SABJamt मन 6 ABJT 7 Hy for a la fei 77 12-5-9-13 श्रीमद्भागवतम् व्यक्ताव्यक्तयोः परः व्यक्तं शरीरमव्यक्तं मूलप्रकृतिः ताभ्यां परोऽन्यः । तत्र हेतुः - स्वयं ज्योतिः । स्वयं प्रकाशः विजातीयत्वादिति भावः ॥७-८ ॥ विज० अधुना प्रसन्नात्सामान्यविशेषमरणावस्थामाह - घट इति । घटे भिन्ने कपालीभूते घटाकारपरिमितो घटाकाशो नीलिमा कारबाहिस्थाकाशः स्यात्पुरा यथा तथेत्यर्थः । एवं देहे मृते सति जीवः संसारी ब्रह्मतत्त्वं यथाकर्म स्वर्गनरकादिकं सम्पद्यते घटान्तस्थमहाकारीकदेशे बहिस्थव्यामाकाशो भवति यथा, तथा पुरा जीवः प्राणधारकः परमात्मान्तर्यामी ब्रह्म व्याप्तस्वरूपमाप्नोति घटान्तर्गत भूताकाशः पुरा यथा महाकाशाधीनः पश्चादपि तदधीनतामापद्यते तथा चरमदेहान्तलित्रशरीरे मृते नष्टे जीवो मुक्तियोग्यः । आत्मा परं ज्योतिः सम्पद्यते अयमर्थो ‘महाकाशी बहिःस्थश्च घटाद्यन्तस्य एव च” इति तत्त्वसंहिता वचनादवगन्तव्य इति ब्रह्ममोक्षं पुनरावृत्तिशून्यं वा ॥१५ ॥ प्रकारान्तरेण संसारावस्थामाह मन इति । आत्मनो जीवस्य मनः सुरनरादिदेहान् गुणान् कर्माणि आवृत्तिहेतु भूतानि पुण्यपापलक्षणानि च सृजति आपादयति शब्दादिविषयासनिहेतुभूतानि वा । एवं विधं मनः सत् किं तत्राह तदिति । मायाजडप्रकृतिः तन्मन उत्पादयति सृजते इत्यात्मनेपदप्रयोगेण चिन्मिश्रं मन इति सूचयति ततो जडमनसो जीवस्य संसारो वर्तत इति शेषः ॥ ६ ॥ " कियन्तं कालं जन्मात्मकः संसार इति तत्राह - स्नेहेति । यावत् यावन्तं कालं तैलादिस्नेहद्रव्याधिष्टानस्थितवर्त्यभिसंयोगः तावत् तावन्तं कालं दीपस्य दीपत्वं प्रकाशसामर्थ्यम् । एवं देहकृतो देहादिकर्मनिमित्तकृतो भव इत्यन्वयः । तैलाद्यभावेन यथा दीपादेः शून्यता एवं जीवस्यापि देहाद्यभावेन शून्यत्वं आयात अग्राह, रज इति । मनसो रजआदिगुणोपजीवनेन देहो जायते (?) इत्यादि ॥७॥ न तत्र तस्यामवस्थायामपि योऽव्यक्ताव्यक्त्योः देहप्रकृत्योः परी विलक्षणः स आत्मा जीवो न जायते, न वर्धते, नश्यति कुतः ? स्वयं ज्योतिर्ज्ञानात्मा इदानीमुपास्तिप्रकारं विधत्ते, आकाश इति। आकाशवत्ततो व्याप्तो ध्रुवाधारो नित्याधारो ध्रुवो नित्यश्च यः नानामितः तत्तद्वस्तुपरिमाणपरिमित ॥८॥ एवमात्मानमात्मस्वमात्मनैवामृश प्रभो । बुद्ध्यानुमानगर्भिण्या वासुदेवानुचिन्तया ॥९॥

1. W. omits VE 78व्याख्यानत्रयविशिम चोदितो विप्रवाक्येन न त्वां पश्यति तक्षकः । मृत्यवो नोपसर्पन्ति मृत्यूनां मृत्युमीश्वरम् ॥ १० ॥ अहं ब्रह्म परं धाम ब्रह्माहं परमं पदम् । एवं समीक्षणात्मानमात्मन्याधाय निष्कले ॥११॥ दशन्तं तक्षकं पादे लेलिहानं विधाननैः । न द्रक्ष्यसि शरीरं च विश्वं च पृथगात्मनः ॥ १२ ॥ 3 एतते कथितं तात यथाऽऽत्मा पृष्टवान् नृप । हरेर्विश्वात्मनशेष्टां किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १३ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्या अष्टादशसाहस्या श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्या संहिताया द्वदाशस्कन्धे पञ्चमोऽध्याय ॥५॥ 12-5-9-13 श्रीम० अतस्त्वमेवं चिन्तयेत्याह । एवमिति । आत्मस्थ देहाद्युपाधिस्थितम्। आमृश विधारय। अनुमानगर्भिण्या द्रष्ट दृश्यान्वयव्यतिरेकयुक्तया ॥९॥ एवं च सति त्वां तक्षको न दहेदित्याह - चोदित इति । तत्र हेतव । मृत्यव इति मृत्युहेतवः ॥ १० ॥ विमर्शप्रकारं दर्शयन् तक्षकादर्शनं दर्शयति द्वाभ्याम् अहमिति योऽसावहं स ब्रह्मैव यद् ब्रह्म तदहमेवेति समीक्षन् । तत्राहं ब्रह्मेति भावनया जीवस्य शोकादिनिवृतिः ब्रह्माहमिति भावनया च ब्रह्मण पारोक्ष्यनिवृत्तिर्भवतीति व्यतिहारदर्शितः । निष्कले निरुपाधी । आत्मनि ब्रह्मणि ॥११॥ दशन्तमिति । विषयुक्तैराननैर्दशन्तं ग्रसन्तं तक्षकम्। लेलिहानं सर्पम् । यद्वा लेलिहान जिल्हाधिरोष्ठप्रान्तम् सनिष्पेषमास्वादयन्तम् । आत्मनः पृथक् ||१२|| एतदिति । हरेश्रेटा लीलां प्रति आत्मा त्वं यत्पृष्टवांस्तते कथितम्। शिष्यस्य कृतार्थतापरीक्षणाय पृच्छति । किमिति ॥ १३ ॥ 1 ABGJWन्ति 2 या 3 MMA “ME?”. 4 MY “RÊÊNE 5 HV "” 7 ABJAHY ABJome लौला प्रति 79 12-5-9-13 श्रीमत इति श्रीमद्भागवते द्वदाशस्कन्ध श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ वीर० तत्र दृष्टान्तः आकाश इवेति । यथा घटाद्युपाधेः आकाशः परः तद्वदाधारः, देहस्य धारकः अनन्तः स्वभावतोऽपरिच्चित्र:, अव्यय स्वरूपतो विकाररहित ||९|| ततः किमत आह- एवमिति । एवं विधमात्पस्थं परमात्मस्थं देहस्थं वा आत्मानं आत्मनैवामृश विचारय प्रत्यक्षत्वा दात्मनैवेत्युक्तिः । बुध्येति अनुमानगर्भिण्या अनुमीयते ऽनेन सूक्ष्मार्थं इत्यनुमानम् । शास्त्रं तद्गर्भिण्या शास्त्रजन्यज्ञानयुक्तयेत्यर्थः । बुद्ध्या आत्मविमर्शनात्मिक्या वासुदेवानुचिन्तया च वासुदेवानुचिन्तारूपया बुद्ध्या वा उपलक्षितं त्वां विप्रवाक्येन प्रचोदितोऽपि तक्षकः न घक्ष्यति तव वेदनां न जनविष्यति इत्यर्थः । मृत्यव इति । ईश्वरो हि मृत्यूनां मृत्यु अतस्तं मृत्यवः मृत्युहेतवः न धक्यन्ति, एवं तद्भावमपीत्यभिप्राय ॥ १० ॥ 梦 2 •

अहमिति । अहं ब्रह्मेति ब्रह्माऽमिति च तात्पर्यभेदेन विशेषणप्रधानो विशेष्यप्रधानश्च निर्देशभेद:, परंधाम परमं पदमिति च ब्रह्म विशेषणं, परमं पदं परमं प्राप्यं एवमित्यं समीक्षन् सन्दधान: निष्फले प्राकृतशरीररहिते आत्मनि परमात्मन्यात्मानं प्रत्यगात्मानमाधाय परमात्मशेषतैकरसं ध्यात्वेत्यर्थः । यद्वा अनादिमायाविद्यया जनदेहात्मबुद्ध्यभिभूतनिजस्वरूपं राजानं नित्यं श्रीभगवच्छेवभूतमात्मान देहद्वयविलक्षणं गुणत्रयातीतं जडविलक्षण सदैव चेतनं नित्यं सदा परमात्मस्वरूपाधीन सत्तास्वरूपं विद्धीत्युपदिशति अहं ब्रह्मेत्यादिना । धाम निरुपाधिकचेतनं प्रकाशबहलं तेजोमयं ज्योतिस्स्वरूपं परमं श्रेष्ठ अडविलक्षणं अत एव जडवर्गादतिश्रेष्टमपि पदं स्वरूपं यस्य तत्, अहं अर्हतत्त्वं जीवस्वरूपं ब्रह्मपरं प्रधान श्रेष्ठ, मान्यं पूज्यं सेव्यं, यस्य तत् अत एव ब्रह्माहं ब्रह्मणः अहं ब्रह्माहं ब्रह्मण: परमात्मन: शेषिण एवाहं शेषो नान्यस्य तदितरस्य सर्वस्यापि चेतनाचेतनस्य शेषरूपत्वादिति तदभिप्रायः, मम च शेषी ब्रह्मैव परमात्मैव नान्यः । तथा सति सर्वेपि शेषिण एव स्युः, अतो न शेषस्य शेषीति श्रुतावेक एव शेषी वर्णित: एक मेवाद्वितीयं ब्रह्म, (छान्दो. 3.6-2-1) नेह नानास्ति किश्वन” ( बृह.उ. 4-4-5 ) “न तत्समाभ्यधिकश्च दृश्यते” इत्यदिश्रुतिः। न त्वत्समोस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यः (भगी. 11-43) इत्यादि श्रीगीतोपनिषत्सु च शेषी एक एव श्रीमन्नारायणः, शेषास्तु बहव एवेति सर्वशेषिणो नियन्तुः आज्ञा शेक्भूतैस्सदैव पालनीयेति सूक्ष्मदृशातु अवधारणीयः । अन्यथा शेषस्वरूपमेव न सिद्ध्यतीति दिक्। एवञ्च सर्वस्य शेषी परब्रह्म श्रीमन्नारायण एवं नान्य इति । यथा राजपुरुष 1 AB omita पर 2-2 Womta 80 व्याख्यानविशिष्टम् 12-5-9-13 इत्यादी षष्ठीसमासघटितपुरुषस्य अप्राधान्यं प्रसिद्धं तत्र भेदवादिनः भ्रान्ता एवेति परब्रह्म पराधीनमेतादृशस्वरूपं जीवतत्त्व यत्तस्मिन् स्वस्वरूपे निष्कले आत्मनि जीवस्वरूपे आत्मानमन्तर्यामिणं परमात्मानं श्रीमन्नारायणं निजस्वामिनं श्रीरमानाथं निजनाथं (परमात्मस्वरूपे वा आत्मानं व्याप्य शेषभूतं) समीक्षन् सम्यक् पश्यन् नित्यस्वामिसेवकभावेन सम्यगालोकयन् ध्यानेन दृशा प्रत्यक्षमिव कुर्वन् विश्वासश्रद्धावैराग्यज्ञानानुरागभक्तिनयनैः प्रत्यक्षमेव कुर्वन्नप्यहं जडदेहादिविलक्षणो निर्गुण शुद्धो मुक्तस्वरूप चिदात्माप्यहं न स्वयं ब्रह्मा ब्रह्माहमस्मि किन्तु स्वयं ब्रह्मण सर्वशेषिणः श्रीस्वामिनो दास एवाह मस्मि इति सर्व श्रुतिशास्त्रार्थसारो ऽयमर्थः । एतादृशबोधपूर्वकं श्रीभगवध्यानानुरागी त्वं देहं स्थूलदेहं दशन्त तक्षकं स्थूल सूक्ष्मं च शरीरमुभयदेहोत्पादकमविद्याप्रधानादिकं सर्वं जगद्विश्वं च तन्नाशादिकरं कालं व न द्रक्ष्यसीत्यनेन श्रीभगवद्व्यतिरिक्तं किमपि न वेत्स्यसि परमात्मानमेव नित्यमात्मन्यन्तर्यामिणं परमात्मनि व्यापके श्रीस्वामिनि वा नित्यव्याप्यभूतं सदा शेषरूपनिजस्वरूपं सम्यगालोचयिष्यसीति सर्वमङ्गलमनवद्यम् ॥ ११ ॥ * दशन्तमिति । विषयुक्तै राननै मुखै लेलिहानमास्वाद्यमानं दशन्न व तक्षकमात्मन परमात्मन पृथक्सद्धं शरीर विश्व च न द्रक्ष्यसि भगवत्स्मृत्याह्लादे मग्नतया दु खादि हेतुभूत मन्यन्न वेत्स्यसीत्यर्थ ॥ १२ ॥ अखिलप्रश्नोत्तरं निगमयति- एतदिति । हे तात! हे उप हष्ट प्रति यद्यत् आत्मा य पृष्टवान् तत्सर्व से कथितं कृतार्थतापरीक्षायै पृच्छति किं भूयः श्रोतुमिच्छसीति । भूय पुनः ॥ १३ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकाया व्याख्यायां पञ्चमोऽध्याय ॥५॥ ५ तुभ्यं विज० एवं विधमाहात्म्योपेतमात्मस्थ स्वहृदयकुहनिलयमात्मान परमात्मानमात्मनैव सर्वप्रयत्नेनामृश सम्यग्विचार्योपास्व प्रभो, इत्युपास्ति साम्यार्थमाह दुर्मरणादृष्टस्य मम दहत्यागपि माक्षी नास्तीति न चिन्तयेत्याशयेनाह बुद्ध्येति । आत्मा स्वस्वेतरवृतित्वानाक्रान्तनित्यनिष्टाधिकरण संयत्वादात्मवदिति देहवतित्वानाक्रान्त नित्यनिष्ठाधिकरणं, मेयत्वात् घटवदित्यनुमानगर्भिण्या वासुदेवानुचिन्तया हर्नरनामदुपामनया वर्तमान ल्वाम् ॥ ९ ॥ विप्रकुमारवाक्येन चोदित प्रेरितस्तक्षको न पक्ष्यति दष्टदोष नापादयतीत्यन्वय । मृत्युना मारकाणां मृत्यु मारकं ईश्वर उप समीपे स्थित मृत्यवो न सर्पन्ति त्वां न प्राप्नुवन्ति ॥१०॥ 81 12-5-9-13 श्रीमद्भागवतम् दशदोषास्पर्शन प्रकारान्तरेणोपायमाह - अहमिति । न हन्यत इत्यहं न हीयत इति वा कदापि न जहाति स्वशक्ति इति वा, एवंविधमीश्वरं विहाय कदापि न तिरात्र्यादिचर्य उपासनाफलमाह - एवमिति । एवंविधस्त्वं निष्फले आत्मनि परमात्मानं समाधाय संयुज्य समीक्ष्य लायक ध्यायन् ॥ ११ ॥ विषयुक्ताननै: पदे दशन्तं तक्षकं लेलिहानं सर्वं न द्रक्ष्यसि इनरसर्पवदिति शेषः । आत्मनो हरेः पृथक् स्वातन्त्प्रेण स्थितं विश्वं शरीरं च न पश्यसीत्यन्वयः ॥ १२ ॥ विज० अवान्तरप्रमेयमुपसंहर्गत एतदिति चेष्टेति पाठे सा कथितेति शेष ॥ १३ ॥

• इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहिता श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या पञ्चमोऽध्यायः न समाप्तः ) 82 षष्ठोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या पञ्चमाध्यायः षष्ठोऽध्यायश्च ) सूत उवाच एतनिशम्य मुनिनाभिहितं परीक्षिद् व्यासात्मजेन निखिलात्मदृशा समेन । तत्पादपद्यमुपसृत्य नतेन मूर्ध्ना बद्धाञ्जलिस्तमिदमाह स विष्णुरातः ॥ १ ॥ राजोवाच सिद्धोस्म्यनुगृहीतोऽस्मि भवता करुणात्मना । श्रावितो यच्च मे साक्षादनादिनिधनो हरिः ॥२॥ नात्यद्भुतमिदं मन्ये महतामच्युतात्मनाम् । अज्ञेषु तापतमेषु भूतेषु यदनुग्रहः ||३|| पुराणसंहितामेताम श्रौष्म भवतो वयम् । यस्यां खलूत्तमश्लोको भगवाननुवर्ण्यते ||४|| भगवंस्तक्षकादिभ्यो मृत्युभ्यो न विभेम्यहम् । प्रविष्टो ब्रह्म निर्वाणमभयं दर्शितं त्वया ॥५॥ अनुजानीहि मां ब्रह्मन वाचं यच्छाम्यधोक्षजे । मुक्तकामाशयं चेतः प्रवेश्य विसृजाम्यसून ॥ ६ ॥ अज्ञानं च निरस्तं मे ज्ञानविज्ञाननिष्ठया । भवता दर्शितं क्षेमं परं भगवतः पदम् ॥७ ॥ सूत उवाच इत्युक्तस्तमनुज्ञाय भगवान् बादरायणः । जगाम भिक्षुभिस्साकं नरदेवेन पूजितः ॥८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका 11 षष्ठे परीक्षितो मोक्ष: सर्पहोमादि तत्सुतात्। वेदशाखाविभागांत त्रिवेदीव्यासवर्णनम् ॥ 1–1 W ones. 28GHJV मूल 3-3MV orat M. Ma परीक्षिदुवाच 4 ABGJW 5 HV भवना 6 M Ma भवतो ग्रहम्। ABGJाप्य 9A साधे 10ABJ शा 11 HV 2” 8312-6-1-8 श्रीमद्भागवतम् 1 एतदिति । एतत्पुराणं निशम्य निखिलान्गा हरिः तं पश्यति निखिलं वाऽत्मनि पश्यतीति तथा तेन अतः समेन पादपद्यमुपसृत्य नर्तन अवनतेन मृध्यां तत्पादमूलमुन मृत्य तस्य पादी शिरसि निधायेत्यर्थः ॥१॥ 1 सिद्ध इति । सिद्धः कृतार्थोऽस्मि पताऽनुगृहीतो. स्मि, अनुग्रहमेवाह । यद् यस्मात् श्रावितः चशब्दात् प्राप्तिसाधनं च श्रावितम् ॥ २ ॥ करुणात्मतामभिनन्दति द्वाभ्याम् नात्यद्भुतमिति ॥ ३ ॥ 1 पुराणेति । अश्रीष्म श्रुतवन्त । वयं भवतः सकाशात् ॥ ४ ॥ T सिद्धोऽस्मीत्युक्तं तदेवाविष्करोति भगवन्निति । यतस्त्वया दर्शितं ब्रह्म प्रविष्टः । कथं भूतम् । अभयम् । यतो निर्वाण कैवल्यरूपम् ||५ ॥ ‘किं भूयः श्रोतुमिच्छामि’ (भाग 125-13 ) इति यदुक्तं तत्र सिद्धोऽहं न किञ्चिच्छ्रोतुमिच्छामि केवलमनुज्ञां देहीत्याह - अनुजानीहि इति । वाचमित्युपलक्षणं सर्वेन्द्रियाणाम्। वाचं नियम्य किं करिष्यसि तदाह । मुक्ताः कामाशयाः तद्वासना येन तच्चेतोऽधोक्षजे प्रवेश्य असून विसृजामि ||६|| ► aa किं प्राणत्यागेन किञ्चित्कालं ज्ञाननिष्ठो भवेति चेत्तत्राह - अज्ञानं चेति । अज्ञानं चकारात् तत्संस्कारश्च तच्च त्वत्कृपयैवेत्याह- भवतेति ॥७,८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका आत्मन: सिद्धार्थता कृतज्ञता चाविष्कुर्वन्नाह राजा इत्याह सूतः - एतदिति । मुनिना शुकेन अभिहितं “एतत् किं भूयः श्रोतुमिच्छसि " ( भाग. 12.5.13) इत्येतन्निशम्य कथम्भूतेन समेनेति भावप्रधानो निर्देश: साम्येन निखिलात्मनः पश्यतीति तथा तेन नतेन नम्रण मूर्ध्ना तस्य पादपद्येमुपसृत्य संस्पृश्य स विष्णुरातः परीक्षित् तं मुनिं प्रति इदं वक्ष्यमाणमाह ॥ १ ॥ ↑ 粤 उक्तिमेवाह सिद्ध इति । सिद्धोऽस्मि सिद्धार्थोऽस्मि । कुतः ? यतः भवताऽनुगृहीतोऽस्मि कोऽसावनुग्रहः ? मे मह्यं अनादिनिधनो हरिः चशब्दात् तत्प्राप्त्युपायश्च श्रावित इति यदेषः ॥ २ ॥ करुणात्मतामाविष्करोति - नेति । अच्युते आत्ममनो येषां तेषां अत एव महतां यत् वात्सल्यसीशील्यादि - गुणोत्कृष्टानां भवतां, इदं नात्यद्भुतम् । किं तत् ? यदशेषु अत एव तापत्रयवतेषु भूतेष्वनुग्रह इत्येतत् || ३ || 1 १–1 HV स्वात्मनि 2ABJ तल 3 ABJ तत्या 4 HV omr वावितम् 5 ABJame वयं 6 HV कि 7 ABJ ome Spuri, 8–8 TW omil 84 व्याख्यानयविशिष्टम् पुराणसंहितामिति । भवतः सकाशात् अश्रौष्य श्रुतवन्तः । कथम्भूताम् ? यस्यां संहितायाम् ॥४॥ 12-6-9-16 सिद्धोऽस्मीत्येतदुपपादयति भगवन्निति । अभयहेतुत्वेन आत्मानं विशिनष्टि, त्वया दर्शितमभयं निर्वाणमानन्दरूपं

(मात्र) ब्रह्म प्रविष्टः तदनुभवमद्म इत्यर्थः ॥ ५ ॥ यदुक्तं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि " इति ( भाग. 12.5-13 ) तत्र सिद्धोऽहं न किञ्चित् श्रोतुमिच्छामि किन्तु अनुशां देहीत्याह - अनुजानीहीति । हे ब्रह्मन्! वाचं यच्छामि मौनं बिभर्मि, मुक्ता कामा आशया तद्वासनाश्च यस्मात्तच्चेत अधोक्षजे निवेश्यासून् प्राणान् विसृजामि तदर्थं मामनुजानीहि ||६ ॥ पुनः सिद्धार्थतामेव आविष्करोति अज्ञानमिति । ज्ञानमुपदेशजन्यं विज्ञानं भगवदनुभवात्मकं तत्रिया अज्ञानं देहात्मभ्रमस्वतन्त्रात्मभ्रममूलं निरस्तं भवता क्षेमं केवलसुखरूपं भगवत पदं स्वरूपं यतो दर्शितम् ॥७॥ इतीति । तं राजानं अनुज्ञाय अनुज्ञाप्य नरदेवेन राजा पूजित भिक्षुभि मुनिभि सह जगाम ॥८ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली श्रीनारायणानुग्रहेण परीक्षितो देहवियोगलक्षणं मरण जनमेजयस्य पितृभक्तिप्रदर्शनाय मर्पयाग शतस्य च शक्रस्य स्वविमानपातोपेक्षां कथयत्यस्मिन्नध्यायं । तत्रादौ परीक्षित शुकानुज्ञानदान प्रार्थनाप्रकार वकुमार एतदिति । एतत्पुराणं निखिलं पूर्णमात्मानं पश्यतीति निखिलात्मदृक् तेन समस्तस्वामिदशा वा ॥ १ ॥ सिद्धः सम्पादितपुरुषार्थदहः ॥ २ ॥ दीनेष्वनुग्रह इति यत्तदिदम् ॥ ३ ॥ को ऽयमनुग्रह इति तमाह - पुराणेति ॥४॥ भयाभावे निमित्तमाह - प्रविष्ट इति । निर्वाणमानन्दं प्राकृतशरीरहित वा ॥४॥ कामानामाशयः शयनं यस्मातज्जडचेतो निगृह्याऽघोभनं प्रवेश्ये ॥६॥ क्षेमं मङ्गलं ‘क्षेमो ना प्राप्तरक्षाया मोक्षेप्यस्त्री तु मनले’ इति यादव ॥ ५८ ॥ परीक्षिदपि राजर्षिरात्मन्यात्मानमात्मना । समाधाय परं दध्यावस्पन्दासुर्यथा तरुः ॥ ९ ॥ 85 12-6-9-16 प्राकूले बर्हिग्यासीनो गङ्गाकूल उटङ्मुखः । ब्रह्मभूतो महायोगी निःसङ्गश्वसंशयः ॥ १० ॥ तक्षकप्रहितो विप्राः क्रुद्धेन द्विजसूनुना । 7 हन्तुकामो नृपं गच्छन् ददर्श पथि काश्यपम् ।। ११ । तं तर्पयित्वा द्रविणैर्निवर्त्य विषहारिणम । द्विरूपप्रतिच्छन: कामरूपोऽदशनृपम् ॥ १२ ॥ ब्रह्मभूतस्य राजर्षेर्देहोऽहिगरलाप्रिना । बभूव भस्मसात् सद्यः पश्यतां सर्वदेहिनाम् ॥ १३ ॥ हाहाकारी महानासीद भुवि खं दिक्षु सर्वतः । विस्मिता हाभवन् सर्वे देवासुरनरादयः ||१४| देवदुन्दुभयो नेदुर्गन्धर्वाप्सरमो जगुः । ववृषुः पुष्पवर्षाणि विबुधाः साधुवादिनः || १५ || जनमेजय: स्वपितरं श्रुत्वा तक्षकभक्षितम् । था जुहाव कुद्धः सर्पान् सत्रे सहद्विजैः ॥ १६ ॥ श्रीध० परीक्षिदिति । आत्मना बुद्ध्या आत्मानं मन आत्मनि प्रत्यक्प्रकाशे समाधाय परमात्मानं दध्यौ । अस्पन्दासुः लीनप्राण यथा तु तरुः स्थाणु ॥ ९ ॥ तमेव विशिनष्टि - प्रागिति । प्राक्कूले प्रागग्रे बर्हिषि दर्भे ॥ १० ॥ तदेवं ब्रह्मभूते तस्मिन् तक्षकागमनादिकं पिष्टपेषणमिवाभवदिति दर्शयति तक्षक इति त्रिभि । हे विप्राः ।। ११ ।। + तमिति । तं विषचिकित्सया परीक्षिद्रक्षणेन द्रव्यार्जनाय आगच्छन्तं तत्र मार्गे स्वालीढवटवृक्षस्य भस्मीभूतस्य . पुनरंकुरादिक्रमेण उत्थापनाद् विषहारिणं तदपेक्षितद्रविणै संतर्प्य ततो निवर्त्य द्विजरूपेण तिरोहितस्सन् अदशत् ||१२|| तच्च पुत्रकृत्यमिव जातमित्याह - ब्रह्मभूतस्येति ॥ १३ ॥ तत्र क्षणं सर्वेषां दुःखं च तत परमुत्सवं चाह द्वाभ्याम् - हाहाकार इति ।। १४,१५ ।। 1 HV 2AB JMV रूप्यद” म त होती ही या V में 5 मतदाजुहाव 6 ABGJW नागानू 7 W महाहिजे 8 AB मार्ग 86 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-6-9-16 प्रासंगिकमाह जनमेजय इत्यादि संत्रे सर्पाभिचारसत्रे द्विजैः सह वर्तमानो यथा यथावदाजुहाव जुहावेति वा । सर्वसर्पाहाने कारणमाह । संक्रुद्ध इति ॥ १६ ॥ वीर० परीक्षिदपि इति । आत्मनि परमात्मनि, आत्मानमात्मनैव सम्यगाधाय परमात्मशेषत करसं स्वात्मानमेव ध्यात्वेत्यर्थः ॥ ९ ॥ गातीरे प्रागग्रदर्भेषु उदङ्मुख आसीन यथा तरु तद्वदस्पन्दासु तिरोहितसर्वेन्द्रियव्यापार निस्सन देहतदनुबन्ध्यभिमान- रहितः छिन्नाः संशयाः देहात्मजीवपरमात्मभेदाभेदादिसंशयाः येन स महायोगी महासमाधियुक्त ब्रह्मभूत संशुद्धावस्थ ब्राह्मशब्दो मुक्तावस्थ जीवपरः मुक्तोऽभवदिति यावत् ॥ १० ॥ + तदा हे विप्राः ! क्रुद्धेन द्विजसूनुना, प्रचोदित तक्षक नृपं हन्तुकामो गच्छन् पथि काश्यपं ददर्श ॥ ११ ॥ तं विषचिकित्सया परीक्षिद्रक्षणेन (निर्धार्य तत्) द्रव्यार्जनाय गच्चत स्वालीकस्य वृक्षस्य भस्मीभूतस्य पुनरङ्करादि क्रमेणोत्पादनात् विषहारिणं तदपेक्षितद्रविणैः सन्तर्प्य निवर्त्य द्विजरूपेण निरोहित सन् अदशत् ॥ १२ ॥ निर्जीवस्य शरीरस्य दंशनेन भस्मीकरणं पुत्रकृत्यमिव जातमित्याह ब्रह्मभूतस्येति मुक्तावस्थां प्रातस्य राजर्षे देह- सर्वदेहिनां पश्यतां सतां सद्य एव गग्लामिना भस्मसादभवत् ॥ १३ ॥ 3 4 तत् क्षणं सर्वेषां दुःखं, ततः परमुत्सवञ्चाह - द्वाभ्याम हा हाकार इति । भुवि र आकाशे सर्वत सर्वासु दिक्षु ॥ १.४ ॥ देवदुन्दुभयः इति । स्वयं ध्वनुं ॥ १५ ॥ प्रासक्रिकमाह जनमेजय इत्यादिना । तदा सत्रे क्रोधेन प्रारब्ध सर्पाभिचारयागे सर्पानाजुहाव मन्त्रैराचकर्ष सर्वसर्पाह्नाने कारणं सङ्क्रुद्ध इति ॥ १६ ॥ विज० अस्पन्दासु: निश्चलेन्द्रिय विषयव्यापारशून्येन्द्रिय इत्यर्थ ॥ ९ ॥ ब्रह्मणि भूतः ॥ १० ॥ हे विप्राः १ ।। ११.१२ ॥ अहिगरलामिना सर्पविषाग्मिना ।। १३-१५ ।। ABJome सत्रे, 2ABJome यथावत् 3 HV सर्प 4 TV come द्वाभ्याम् 5s Tw amt 87 12-6-17-24 कथान्तरमारभ्यते जनमेजय इत्यादिना ॥ १६ ॥ *

सर्पसत्रे समिद्धेऽग्री दह्यमानान् महोरगान् । 2 दृष्ट्रेन्द्र भयसंविप्र: तक्षकः शरणं ययी ||१७|| अपश्यंस्तक्षकं तत्र राजा पारीक्षितो द्विजान् । उवाच तक्षकः कस्मान्न दहोतोरगाधमः ॥ १८ ॥ तं गोपायति राजेन्द्र ! शक्रश्शरणमागतम् । तेन संस्तम्भितस्सर्पस्तस्मान्नानी पतत्यसौ ॥ १९ ॥ पारीक्षित इति श्रुत्वा प्राहर्त्विज उदारधीः । सहेन्द्रस्तक्षको विप्राः नाम्रौ किमिति पात्यते ॥२०॥ तच्छ्रुत्वाऽऽजुहवुर्विप्राः सहेन्द्र तक्षकं मखे । तक्षकाशु पतस्वेह सहेन्द्रेण मरुत्वता ॥ २१ ॥ इति ब्रह्मोदिताक्षेपैः स्थानादिन्द्रः प्रचालितः । " बभूव सम्भ्रान्तमतिः सविमानस्सतक्षकः ||२२|| वमानेन सहतक्षकमम्बरात् । विलोक्याङ्गिरसः प्राह राजानं तं बृहस्पतिः ॥२३॥ नैव त्वया मनुष्येन्द्र वधमर्हति सर्पराट् । अनेन पीतममृत मतोऽयमजरामरः ॥ २४ ॥ श्रीध० कस्मात्तक्षको न दह्येतेत्युक्ताः सन्तो द्विजा ऊचुः तमिति । तेनेन्द्रेण असौ सर्पः ॥१७- १९ ॥ पारीक्षित इति । ऋत्विजः प्रत्याह सहेन्द्र इन्द्रसहितः किमिति न पात्यते ॥ २० ॥ तद्राज्ञो वचः श्रुत्वा आजुहुवुः -तदिति साक्षेपमाह्वानं दर्शयति तक्षकेति । इहाप्रावाशु पतस्व । मरुत्वता मरुद्रणवतेन्द्रेण सह ॥ २१ ॥ 1 ABGJ 2 HV सर्प : 33HV “HU प्रतिप्रा MLM प 4 HV

5MMFX6ABGJ 8812-6-17-24 गति। ब्राह्मणैरुतैराक्षेपैः परुषवाक्यैः ॥२२॥ तमिति । तं तक्षकं अंगिरसः पुत्रो बृहस्पतिः प्राह ॥ २३,२४ ॥ वीर० सर्पसत्र इति । समिद्धे प्रज्वलिते दह्यमानान् दृष्ट्रा तक्षकाख्यः सर्पः इन्द्रं शरणं यबी ॥१७॥ 臭 अपश्यन्निति । पारीक्षितः परीक्षितः पुत्रः तक्षकमपश्यन् उवाच । उक्तिमेवाह तक्षक इति ॥ १८ ॥ 1 इत्थं पृष्टाः प्राहुः विप्राः किमिति ? हे राजेन्द्रः तं तक्षकं शरणं गतं शक्र इन्द्रः गोपायति रक्षति तस्मासेन शक्रेण 1 संस्तम्भितः निवारितोऽसौ तक्षकः सर्पोऽसौ न पतति ||१९|| इति विप्रवचः श्रुत्वा पारीक्षित उदारधीः विपुलबुद्धि पुन. ऋत्विज प्राह तदेवाह - सहेन्द्र इति । हे विप्राः ! इन्द्रसहित: तक्षकः किमिति न पात्यते ॥ २० ॥

तत्पारीक्षितोक्तं श्रुत्वा विप्राः ऋत्विजः मखे यागे सहेन्द्र तक्षकमाजुहवुः आह्वान प्रकार दर्शयति तक्षकेति । तक्षक, मरुत्वता मरुद्गणावृतेनेन्द्रेण सहाऽमाचाशु पतस्वेति ॥२१॥ इत्यंभूतः ब्राह्मणोदिताक्षेपैः ब्राह्मणोक्तपरुषवाक्यैः सविमान: सतक्षकः स्थानात् प्रच्यावितः सम्भ्रान्त मतिः भीतवत्तो बभूव ॥२२॥ तमिति । तमिन्द्रमम्बरात्पतन्तमवलोक्याविरस पुत्रो बृहस्पति राजानं जनमेजयं प्राह ॥ २३ ॥ तदाह चतुर्भिः - नेति । हे मनुष्येन्द्र ! एव सर्पराट्र तक्षक त्वया वधं नार्हति न वध्य इत्यर्थः । तत्र हेतुः अनेन तक्षकेण ||२४|| विज० तत्र यज्ञे कुण्डामी ||१७-१९॥ हे विप्राः पात्यतामिति शेषः ॥ २० ॥ मरुत्वता मरुद्भिर्युक्तेन ॥ २१ ॥ ब्रह्मोदिताक्षेपैः ब्राह्मणोत्कर्षणमन्त्रवचने ॥ २२ ॥ आरिसोऽनिरोगोत्रप्रभवः किमिति अत्र इन्द्रेणोपेक्षाकारि स्वपातेन हि इन्द्रस्य ब्राह्मणेभ्योऽभिभवो भवेदेवोतमत्वादिति शङ्का न कार्या, जनमेजयस्य ससन्तानोद्भवत्वेन तत्प्रीतिकामेनेन्द्रेण इय मुपेक्षा कृता वसन्तानोद्भवं कीर्त्या याजयन् जनमेजयम्। TW उक, 2 TW शक 3 TWome रक्षति 4 Tw ome नदेवा 5 TWomne आयु 6 TWome चतुर्थि 19 श्रीमद्भागवतम् 9-1-1-4 शक्तोप्यशक्तवद्यटुरिन्द्र आसीदुपेक्षकः ॥ एवमेव ऋषीणाश्च कीर्ति योजयताऽयुना । कृतोपेक्षा महेन्द्रेण किमु विष्णुः परात्परः ॥ तस्माद्विष्णोरशक्यं न भूतभव्यभवत्स्वपि। न चानिष्टं गुणैरेव पूर्णो नारायणस्सदा ॥” (वामने) इति ॥ २३ ॥ अथ तस्मात् ॥ २४ ॥ जीवितं मरणं जन्तोर्गतिः स्वेनैव कर्मणा । राजं स्वतोऽन्यो नान्यस्य प्रदाता सुखदुःखयोः ॥ २५ ॥ सर्पचारादि शस्त्यम्बु क्षतृद्रव्याध्यादिभिर्नृप ! | पञ्चत्वमृच्छते जन्तुः भुङ्क्ते झारब्धकर्म तत् ॥ २६ ॥ तस्मात् सत्रमिदं राजन् संस्थीयेताभिचारिकम् । सर्पा अनागसो दग्धा जनैर्दिष्टं हि भुज्यते ॥ २७ ॥ सूत उवाच इत्युक्तः स तथेत्याह महर्षेमनयन् वचः । सर्पसत्रादुपरतः पूजयामास वाक्पतिम् ॥ २८ ॥ श्री भवतु नामाजरामर तथाऽपि पितृमारकं धक्ष्यामीति चेत्तत्राह जीवितमिति । गतिः परलोकः अतो दुर्मरणनिमित्ता पितुर्दुर्गतिरनेन कृतेत्यपि न शमनीयमित्यर्थः ॥ २५ ॥ कथमन्यः सुखदुःखप्रदाता नास्ति सर्पादीनामुपलभ्यमानत्वादिति वेत्तत्राह । सर्वेति सर्पादिना जन्तुः पञ्चत्वं मृत्यु मृच्छते क्रत्ति प्राप्नोतीति यत् तदारम्थं कर्मैव भुङ्क्ते । स्वकृतकर्मप्रयुक्ता एवं सर्पादयो न स्वतन्त्रा इति भावः ॥ २६ ॥ तस्मादिति | संस्थीयेत समाप्यताम् । आभिचारिकं हिंसादिफलकम् । दिष्टं प्राचीनं कर्म । अतः सर्पादृष्टप्रयुक्तस्य तवाप्ययं नापराध इति भावः || २७ ॥ इतीति । वाक्पति बृहस्पतिम् ॥ २८ ॥ वीर० पितृघातुकतक्षकविषयक्रोधशान्तये तत्त्वमुपदिशति - जीवित मिति । जन्तोः प्राणिनः गतिः स्वर्गनरकादिगतिश्च 1..1 HV राजस्ोऽन्बो नास्त्यस्य राजन बिना नगन्य 2ABGJ चौ 3 ABGJ विद्युदय 4ABGJ भक्त आ WOMEN ST5 HV W16—6 HMMɛ VW omits 7 AB Jomt ER 6 ABJ WENT भले आ 90 व्याख्यानविशिष्टम् अतो हे राजन्, तेन स्वकर्मणा विना सुखदुःखप्रदः नान्योऽस्तीत्यर्थः ॥ २५ ॥ 2 12-6-25-28 नन्वपरोक्षं तक्षकेण मत्पिता दग्धो दृष्टः न तु कर्मणेत्यत आह सर्पति। सर्पादिभि जन्तु मरणमृच्छति प्राप्नोति इति यत्तदारब्धं कर्मैव भुङ्क्ते स्वकृतकर्मप्रयुक्ताः सर्पादयो न स्वतन्त्रा इति भावः ॥ २६ ॥ तस्मादिति । यत एवं तस्माद्धेराजन्, इदमाभिचारिकं सत्र संस्थीयेत समाप्यता, वृथा निरपराधा. सर्पा दग्धा. कुतः ? हि यस्माज्जनैर्दिष्टं प्रारब्धमेव भुज्यते ॥२७॥ इतीति । स जनमेजय: महर्षेर्बृहस्पतेर्वचो मानयन् तथेत्याह सर्पसत्र समाप्यतां इत्याह- सर्पसत्रादिति वाक्पति, बृहस्पतिम् ॥ २८ ॥ विज० मरणं देहवियोगलक्षणं, गति परलोकावामिलक्षणा, स्वेन स्वतन्त्रेण हरिणैवोदोधितेन स्वानुष्ठितेन कर्मणा तेन स्वकर्माद्बोधकेन हरिणा विना सुखदुखयो प्रदाताऽन्यो नास्ति ।। २५ ।। कर्मण कारणत्वे सर्पादिना मृतो विष्णुमित्र इति कथमुपपद्येतेत्याशङ्क्य तेऽपि कर्म निमिनीकृत्य कारणमिति भावेनाह सर्पति। आदिशब्देन वृक्षादिभ्य पतनं गृह्यते, सुखादिभागहेतुत्वाच्च कर्म प्रधानकारणमित्याह भुक इति ।। २६ ।। फलितमाह • तस्मादिति | संस्थीयेत समाप्तं भवतु आभिचारिक जनोपद्रवकारकं कर्म एकस्यापराधेन अनपराधिबहुजननाशेन पापमेव स्यादिति भावेनाह - सर्पा इति । ननु, तजातित्वात् तक्षकापराध एवामपराध तम्मादनागसो न स्युः एकः पापानि कुरुते फलं भुङ्क्ते महाजन " इत्याशय तक्षकस्याप्यपराधी नास्ति, दैवेन तद्दर्शनेन स्वकृतकर्मपूर्वकेण परीक्षितो मरणस्य क्लृप्तत्वादिति भावेनाह, जनैरिति । दिष्टं दैवकृत कर्मफलम् ॥ २७ ॥ इत्यादि युक्तिपूर्वकेण वचसा वाक्पति बृहस्पति “वाग्वै बृहती” (वार्तिक. (inder अष्ठा | 157) इति श्रुतेः । “तगृहतो: करपत्योश्चरदेवतयो रिति सुटतलोपश्च ॥ २८ ॥ 5 सेवा विष्णोर्महामाया बाध्यबाधक लक्षणा । यया मुह्यत्यसावात्मा भूतेषु गुणवृत्तिभिः ॥ २९ ॥ 1 TWome वर्ष 2 TW one मत् 3 TV omA सर्च 44A omts 5S ABC बाध्ययलक्षणा यदा A.B.GJ स्वयैवाभूताHY क्या मुझयाभूता 91 MV या चा 12-6-29-32 * न यत्र दुर्भाव्यतया विराजिता, मायाऽऽत्मवादेऽसकृदात्मवादिभिः । न विदो विविधस्तदाश्रयो मन सङ्कल्पविकल्पवृत्ति यत् ॥ ३० ॥ न यत्र सृज्यं सृजतोभयोः परं श्रेयश्च जीवनिभिरन्वितस्स्वयम् । तदेतदुत्सादितबाध्यबाधकं निविष्य खोमन् विरमेत तन्मुनिः ॥ ३१ ॥ परं पदं वैष्णवमामनन्ति तद् यन्नेति नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः । विसृज्य दौरात्म्यमनन्य सौहृदा हृदोषगुह्यावसितं समाहितैः ॥ ३२ ॥ श्रीम० ननु कथं विदुषामप्येवं संमोहो यतो ब्रह्मकोपात्परीक्षितो मृत्युर्जनमेजयकोपात्सर्पाणामित्यादि तत्राह । संवेति । तस्या महत्त्वं दर्शयति । अलक्षणा न लक्ष्यत इत्यलक्षणा अप्रतर्येत्यर्थः । काऽसावित्यत आह । ययाऽस्य विष्णोरेवात्मभूता आत्मांशभूताः प्राणिनो गुणवृत्तिभिः क्रोधादिभिः सह भूतेषु देहेषु मुांति बाध्यबाधकतां व्रजन्तीत्यर्थः । ननु, श्रवणादिना बाधितया तथा कुतो मोहः स्यात्तत्राह - अबाध्यया बाधितुमशक्यया ॥ २९ ॥ कथं तर्हि मायातत्कार्य निवृत्तिरित्याशय श्रीविष्णुस्वरूपनिरूपणपूर्वकं तद्भजनात् सर्वानर्थीनिवृत्तिरिति शास्त्रार्थमुपसंहरति न यत्रेति पञ्चभिः । दम्भीति या माया कपटवानयं पुमानित्येवम्भूतायां बुद्धावसकृदुल्लिख्यमाना या मायेत्यर्थः । साऽऽत्मवादे क्रियमाणे आत्मवादिभिर्यत्राभ्या न विराजिता न प्रकाशिता किन्तु भीतेव स्वकार्य मोहादिकमकुर्वती कथंचिद्वर्तत इति प्रतिपादितेत्यर्थः । तदुक्तम् । तस्मै नमो भगवते वासुदेवाय धीमहि। यन्मायया दुर्जयया मां ब्रुवन्ति जगद्गुरुम्। विलज्जमानया यस्य स्वामीक्षापथेऽमुया । विमोहिता विकत्थन्ते ममाहमिति दुर्धियः । ( भाग 2.5-12,13 ) इति । किश्च यद्यस्मिंस्तदाश्रयो मायाश्रयो विविधो विवादोऽपि नास्ति । विशेषविषयत्वात् विवादानां तस्य च विशेषातीतत्वादिति भावः । संकल्पविकल्पावृत्तयो यस्य तन्मनोऽपि यत् यत्र नास्ति। संकल्पविकल्पानामपि विशेषविषयत्वात् ॥ ३० ॥ कि नेति । सृज्यं कर्म सृजता कारकवर्गेण सहोभयोः सृज्यस्रष्ट्रोः परं साध्यं श्रेयः फलमपि । अतस्त्रिभिः सृज्यस्रष्टफलैरन्वितो जीवश्चाहंकारात्मको यत्र नास्ति । अत एव उत्सादिती निरस्ती बाध्यबाधको यस्मिंस्तदेतत् 1A.B.G.H.JV दवा 2 राज W भाव 3 HV वादेन कृतात्. 4 W ‘कारो 5W बचन 6 ABGJ स्वहम् 7 ABGJ मुनि: ABJom बसू 92 व्याख्यानत्रयविशिष्म 12-6-29-32 स्वयमात्मस्वरूपमित्यर्थः । तत्तस्मात्, ऊर्मीन् अहंकारादीन् निविध्य मुनिः विरमेत्। विशेषेण क्रीडेदित्यर्थः ॥ ३१ ॥ यतस्तद्वैष्णवं पदमामनन्तीत्याह - परमिति । यदेतत्तदेव परं वैष्णवं पदं स्वरूपमामन्ति। के ? अतत् आत्मव्यतिरिक • मुत्सिसृक्षवः त्यक्तुमिच्छवः । यतोऽनन्यसीहदा : नास्त्यन्यस्मिन् सौहृदं येषां ते कुतः दौरात्म्यं देहाद्यहंभाव विसृज्य देहेऽहं- काराभावादन्यत्र सौहृदं नास्ति, अतः त्यक्तुमिच्छव इत्यर्थः । कथं नेति नेतीत्येवम्। अत्र विद्वदनुभवमपि प्रमाणयति । हृदोपगुह्य ध्यानादिना ततः समाहितैः अवसितं निश्चितम्। यद्वा अवसितमवबद्धं आत्मतया गृहीतमित्यर्थः ॥ ३२ ॥ वीर० ननु कथं विदुषामप्येवं सम्मोहनं यतो ब्राह्मण क्रोधात् परीक्षितो मृत्युः, जनमेजयकोपास्य सर्पाणामित्यवि तत्राह - सैवेति । बाध्यबाधकेति भावप्रधानो निर्देश बाध्यत्वबाधकत्वे लक्षयति आपादयति तथा, तस्वं न साक्षात् किन्तु जीवमोहनद्वारा इत्यभिप्रेत्याह ययेति । यया मायया निदानभूतया भूतेषु, क्रीडाविषयेषु गुणवृत्तिभिः क्रीडादिभिः असावात्मा मुह्यति ॥ २९ ॥ J विष्णोर्महामायेति सम्बन्धोक्त्या तस्यापि तया मोहादि शङ्कां वारयन् समाधिदशायां अनुसन्धेयं परमात्मस्वरूपमाह - न यत्रेति । आत्मवादिभिः परमात्मस्वरूपनिरूपकैः सकृदप्यात्मवादे परमात्मस्वरूपनिरूपणे क्रियमाणे दुर्भाव्यतया दुर्विभाव्यत्वेन न विभाव्यते न स्वकार्यकरणेनावतिष्ठते सा माया यत्र परमात्मस्वरूपे न स्वकार्यक्षमेति किं पुनर्वक्तव्यमित्यर्थ । कि च यचत्र परमात्मनि तदाश्रयः मायाश्रयः मायाप्रयुक्तमोहमूलेक त्रिविधो विकार कुतर्करूपो नास्ति तस्य तदविषयत्वादिति भावः । यच्चत्र सल्पविकल्पाभ्यां वर्तत इति तथा तन्मनश्च नास्ति, न तद्विषयीकरोति निवृतसकल्पविकल्पयोगपरिशुद्ध मनोविषयत्वादिति भावः ॥३०॥ ་ किश्व नेति । सृज्यं शरीरं सृजतीति सृजत् कर्म तेन सह सृज्यं यत्र नास्ति कर्म तदायत्तं शरीरं च यत्र नास्तीत्यर्थः । उभयोः कर्म तत्कल्पितदेहयोः परं ताभ्यां साध्यं सुखदु खादिरूपं फलं च यत्र नास्तीत्यर्थः । वचश्च देवमनुष्यादिशम्यजातं च यत्र न वर्त्तते तदित्थंभूतं परमात्मस्वरूपमित्यर्थ । ततः किमत आह जीव स्वयं त्रिभिरन्वितोऽपि गुणत्रयवश्योऽपि तन्मुनिः तादृशपरमात्मस्वरूपमननपरः एतत्पृथिव्याद्यचित्तत्वं निषिध्य परिहत्य ऊर्मीन अशनायापिपासा शांकमोहजरामृत्यून च निषिध्य विरमेत् समाहितमनस्कतया निवृत्तव्यापारों भवेत् उत्सादितबाध्यबाधकमिति क्रियाविशेषणं परस्परं उद्भवाभिभवहेतुभूतं गुणत्रयं यथोत्सादितं स्यानथा निषिध्येत्यर्थ ॥ ३१ ॥ 1BHJVome मुनि 2 TW कोपालु 3 TWome क्रीडा 4 TW ome क्रीडादिभि 9312-6-29-32 श्रीमद्भागवतम् किश्च तदेव वैष्णवं पदं परमामनन्ति वैष्णवमित्यभेदसम्बन्धे विशेषणं परं प्रकृतिपुरुषविलक्षणं परं सर्वोत्कृष्टं वा, पद्यत इति पदं स्वरूपं किं तत् यन्नेति नेति प्रकृतिप्राकृत जहाजडवस्तु यादृशं तादृशं न भवतीत्यत उत्सिसृक्षवः तद्व्यतिरिक्त चेतनाचेतनं व्यावर्तयितुमिच्छ्वः दौरात्म्यं रागद्वेवादिकं अहममाभिमानं वा विसृज्य अनन्यसौहुदाः नान्यस्मिन् भगवद्व्यतिरिक्ते सौहदं येषां ते, हृदोपगूहा ध्यानादिना संलिष्य समाहितैः समाधिनिहै: अवसितं निश्चितम् ॥ ३२ ॥ विज० सुखादे जीवादृष्टमेव मुख्य कारणं नान्यदित्याशङ्कां परिहरति सैथेति । याऽदृष्टोद्बोधिका सैषा महामाया महत् अपरिमितं माहात्म्यं तस्य विष्णोः तस्मात् न दुर्गा अत्रोच्यते, बाध्ये स्थितत्वात् । बाध्यात्मत्वेन जानाति सत्त्वादिगुणवृत्तिभिः कारण: विषयवृत्तिभिः, व्यापरिरिति शेषः ॥ २९ ॥ मुहान आत्मा परमात्मेति शङ्कामपाकरोति नेति । आत्मवादिभिः उपनिषद्विचारचतुरै पुरुषः असकृत् बहुवारमात्मवादे परमात्मविचारे कृते सति मायामोहनशक्तिः यत्र हरी न विराजते मोहकत्वेन न प्रवर्तते अन्यैर्दुर्विभाव्यतया स्थिता उपक्रमादि तात्पर्यलयै: क्रियमाण एव विचारो निर्णायको न तु यथाप्रतीतार्थ इत्याह, नेति । विविधो यद्विवादः तदाश्रयो ब्रह्मविषयो न भवति ‘द्वाचानभ्युदितम्” (केन. 3-1-4 ) इति श्रुतेः । तर्हि मनन समर्थस्य मनसो विषयत्वं स्यादत्राह - मनश्चेति । चोप्यर्थः मनोऽपि यद्ब्रह्म न विषयीकरोति। “यन्मनसा न मनुते” (केन. 3. 1-6 ) इति श्रुतेः सङ्कल्पविकल्पाभ्यां वृत्तिर्यस्य तत्तथा, अनेन मनसोऽस्थिरत्वेन विषयीकरणसामर्थ्यं नास्तीति सूचितम् “मनसा वा अग्रे सकल्पयत्यथ वाचा व्याहरति’ मै ऐत. 3. 1-1-2) इति श्रुतेः। वाचो विषयो नेति किं वक्तव्यमिति कैमुत्यन्ययोप्यदर्शि । अत्र वागादिशब्देन तदभिमानिदेवता व्यपदिश्यन्ते, तासां जडत्वेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेः ॥ ३० ॥ सृज्यं विश्वं यत्र न वर्तते, बाधकतयेति शेषः । उभयोर्देवासुरयो पर विलक्षण आनन्दलक्षणं श्रेयः सृजता ददता येन वैषम्यनैर्नृण्ये, नाप्येते इति शेषः । त्रिभिः सत्त्वादिगुणै धर्मार्थकामैर्वा अन्वितो जीवः स्वयं च यत्र न कञ्चन विशेषमापादयतीति शेषः । यस्तदेतत् ब्रह्म जानाति तन्मुनिः स ज्ञानी वडूमन् निषिध्य विरमेत, कृत्यादिति शेषः । कीदृशं ब्रह्म ? उत्सादितबाध्य बाधकं उत्सादिती बाध्यबाधको येन तत्तथा ||३१||

किनामधेयं ब्रह्मेति तत्राह परं पदमिति । यन्नेति नेति इति अतदुत्सिसृक्षवो विचक्षणा- यदेवं स्थितं तद्वैष्णवं पदमामनन्ति वदन्तीत्यन्वयः । कीदृशम् ? तस्मिन्नेव समाहितैः करणैरवसितं सम्यग्वशीकृतम् ॥ ३२ ॥ 94 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् त एतदधिगच्छन्ति विष्णोर्यत् परमं पदम् । अहं ममेति दौर्जन्यं न येषां देहगेहजम् ॥ ३३ ॥ अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चन । न खेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्वीत केनचित् ॥ ३४ ॥ नमो भगवते तस्मै कृष्णायाकुण्ठमेधसे । यत्पादाम्बुरुहध्यानात् संहितामध्यगामिमाम् ॥ ३५ ॥ * (विजयध्वजरीत्या षष्ठोध्याय आरभ्यते) शौनक उवाच पैलादिभिर्व्यासशिष्यै वेदाचार्यैर्महात्मभिः । वेदाश्च कतिधा व्यस्ता एतत्सौम्याभिधेहि नः ॥ ३६ ॥ सूत उवाच समाहितात्मनो ब्रह्मन् ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । हद्याकाशादभूत्रादो वृतिरोधाद्विभाव्यते ॥ ३७ ॥ यदुपासनया ब्रह्मन् योगिनो मलमात्मनः । द्रव्यक्रियाकारकाख्यं धूत्वा यान्त्यपुनर्भवम् ।। ३८ ।। ततोऽभूदिद्वारो योऽव्यक्तप्रभवः स्वराट् । यतलिगं भगवतो ब्रह्मणः परमात्मनः ॥३९॥ ५. शृणोति य इमं स्फोटं सुप्त श्रोत्रे च शून्यदृक । येन वागू व्यज्यते यस्य व्यक्तिराकाश आत्मनः ॥४०॥ श्रीध० एतत्प्राप्तावधिकारिणो दर्शयति । स एतदिति । देहजमहमिति । गेहज ममेति ॥ ३३ ॥ तत्र प्राप्युपायमाह - अतिवादानिति ||३४|| शास्त्रसमाप्ती गुरुं प्रणमति - नम इति । कृष्णाय व्यासाय । अध्यगामधीतवानस्मि ||३'५ || तदेतद अत्र विजयध्वजरीत्या पचमाध्याय समाप्त WABJ “मधिगतवा 12-6-33-40 2 H M Ma V 727 3 MV ET AMY f 5 HV mmsft va ga 95 12-6-33-40 श्रीमत मां संहितां अध्यगामित्युक्तं तत्र पुराणसंहिताविभागं विशेषता बुभुत्सुः वेदविभागमपि प्रसवात्पृथक् पृच्छति । पैलादिधिरिति । हे सौम्य ! || ३६ || तत्र प्रथमं वेदाविर्भावप्रकारमाह समाहितात्मन इत्यष्टभिः । ब्रह्मणो हृदि य आकाशः तस्मान्नादोऽभूत्। यः कर्णपुटपिधानेन श्रावृत्ति निरोधात् अस्मदादिष्वपि विभाव्यते वितर्क्यते ॥ ३७ ॥ प्रसन्नानादोपासनया मोक्षफलमाह - यदिति । यस्य नादस्य उपासनयाऽऽत्मनो मलं धूत्वा अपोह्य कथम्भूतं मलं, तदाह । द्रव्यमधिभूतं क्रियाऽध्यात्मं कारकमधिदैवं एवं विधाभूता आख्या यस्येति तथा तत् ॥ ३८ ॥ , तत इति । ततः नादात् त्रिवृत् त्रिमात्रः कंठोशदिभिः उच्चार्यमाणस्य ओंकारस्य अक्षरसमाम्नायान्तर्भावात् सूक्ष्मतया तं विशिनष्टि । अव्यक्तः प्रभवो यस्य सः । तदेवाह । स्वराट् स्वत एव हृदि प्रकाशमानः । तमेव कार्येण लक्षयति यत्तदिति । नपुंसकत्वं लित्रशब्दविशेषणत्नात् । लिकं गमकम् ॥ ३९ ॥ कीसी परमात्मा ? तमाह । शृणोतीति । इमं स्फोटमव्यक्तमोंकारम् । ननु जीव एव तं शृणोतु, नेत्याह । सुमनोत्रे affवधानादिना अवृत्तिकेऽपि श्रोत्रे सति । जीवस्तु करणाधीनज्ञानत्वात् न तदा श्रोता। तदुपलब्धिस्तु तस्य परमात्मद्वारिकैवेति भावः । ईश्वरस्तु नैवम् । यतः शून्यदृक् । शून्येऽपीन्द्रियवर्गे दृक् ज्ञानं यस्य । तथाहि सुतो यदा शब्दं श्रुत्वा प्रबुध्यते न तदा जीवः श्रोता लीनेन्द्रियत्वात् । अतो यस्तदा शब्द श्रुत्वा जीवं प्रबोधयति स यथा परमात्मैव तद्वत्। कोऽसावकारः तं विशिनष्टि साधेन । येन वाकू गृहती व्यज्यते । यस्य च हृदयाकाशे आत्मनः सकाशात् व्यक्तिरभिव्यक्तिः ॥ ४० ॥ वीर० दौरात्म्यं विसृज्येत्युक्त्वा तत्त्यागस्य साधननिष्यादनद्वारा भगवत्प्राप्तिसाधनत्वं सूचितं तत्स्पष्टमेवाह एतदिति । येषां देहगेहजं देहगेहविषयं अहममेति दौर्जन्यं नास्तीति एते तद्विष्णोः परमं पदं अधिगच्छन्ति उपासनया साक्षात्कुर्वन्ति गत्यर्था: बुद्ध्यर्थाः यद्वा प्राप्नुवन्ति ॥३३॥ तदेवं बाध्यबाधकभावस्य भागवन्मायाप्रयुक्तत्वं अभिधायाऽथ तदनुप्रसक्तं च परिहतं तन्मायातितीषूणां वृत्तिमाह - अतिवादानिति । अतिक्रान्तवादान् विरुद्धवादान् परुषवचांसीति यावत् इमं मत्यं देहमाश्रित्य आत्मत्वेन (आत्मीयत्वेन ) अभिसन्धाय केनचिदपि वैरं न कुर्यात् ॥ ३४ ॥ शास्त्रसमाप्ती गुरुनमस्कारात्मकं मङ्गलमाचरति - नम इति । कृष्णाय कृष्णद्वैपायनाय अकुण्ठमेधसे असहतचितबुद्धये अध्यगां अधिगतवानस्मि ॥ ३५ ॥ ↑ AB Jomit 3, 2 ABJ “RAM”, 3 HV omut FT. 4- -4 A B J omk 96 मानवविशिक् 12-6-33-40 इमां संहितां अध्यगां इत्युक्तं तत्र पुराणसंहिताविभागं विशेषतो बुभुत्सुः तावत्तन्मूलभूत वेदविभागं पृच्छति शौनक - पैलादिभिरिति । वेदाचार्यः वेदाचारनिरतैः तत्प्रवर्त्तकै कतिधा व्यक्ताः विभक्ताः एतद्विभागवैविध्यं, नोऽस्मभ्यमभिधेहि ॥ ३६ ॥ इत्वमापृष्टः तं विभागं विवक्षुः तावत् (यावत्) बादरायणजन्मविभागेनैव प्रवृत्त इति वक्तुं तावद्वेदाविर्भावक्रममाह अष्टाभिः समाहितेति । हे ब्रह्मन्! शौनक ! भगवति समाहित आत्मा मनो येन तस्य परमेष्ठिनश्चतुर्मुखस्य हृदि य आकाश तस्मात् नादोऽभूत् । आकाशसंसृष्टवायुपरिणामात्मकप्राणघोष अभूत् आविर्बभूव नादं विशिनष्टि यो वृतिरोधात् श्रोत्र वृत्तिनिरोधात् विभाव्यते श्रोत्रपिधानात् श्रूयते इत्यर्थ ॥३७॥ }

fara यस्य नादस्योपासनया योगिन योगीश्वरा द्रव्यक्रियाकारकाख्यमात्मनो मलं विधूय अपुनर्भवं मोक्षं प्राप्नुवन्ति, ज्ञानोत्पादकत्वात् तदुपासनाया इति भाव । द्रव्यं शरीरं, क्रिया पुण्यापुण्यात्मकं कर्म, कारकं इन्द्रिय, एवं त्रिधा ख्यायते इति तथा देहेन्द्रियतदुभयनिष्पाद्यकर्माख्यं मलमित्यर्थ ॥३८॥ १

तत इति । ततो नादात् त्रिवृदकारोऽभवत्प्रथमं साधारणरूपेण प्रतिपन्न शब्द प्रणवरूपेण व्यक्तो बभूमेत्यर्थः । त्रिवृत् त्राणां अकारोकारमकाराणां वृद्वर्तनं यस्मिन् स त्रिमात्रो वा । तमेव विशिनष्टि अव्यक्तप्रभव अयोगिभिर्ज्ञातुमशक्यप्रभव स्वयमेव राजत इति स्वराट् यत्तद्ब्रह्मण परमात्मनो लिङ्गं शापकं वाचकम्। यनदिति नपुसकत्वं लिनविशेषणत्वात् ||३९|| कोऽसौ परमात्मेत्यतस्तं वदन् प्रणवस्य तद्वाचकतामाह शृणोतीति सार्धेन । सुमश्रोत्रेणेति समस्तं पदं य इमं स्फोट प्रणवरूपं शब्दं सुमश्रोत्रेणाऽपि शृणोति श्रोत्रे पिहितं मत्यपि शृणोतीत्यर्थ । य श्रोत्रयोदपिहितयो सतोरिम स्फोटं शृणोति स परमात्मैव न तु जीव: ३ः तस्य करणायनज्ञानत्वादिति भाव | परमात्मा तु अकरणायनज्ञान इत्याह शून्यदृगिति । शून्येऽपीन्द्रि यवर्गे पश्यतीति शून्यदृक् जीवस्य नादोपलब्धिस्तु परमात्मद्वारिकेति भाव । यद्वा प्रणवमेव विशिनष्टि शृणोतीति । शून्यद्गर्थान्तर ज्ञान रहितः पिहितकर्णेन विषयान्तरागोचरतया श्रूयमाण इत्यर्थ । येन वाम्व्यज्यते प्रचोदिता सती अभिव्यज्यते यस्यात्मन आकाशो व्यक्तिः शरीरं (स्वरूपम्) यद्वा, येन प्रणवेन वाग्व्यज्यते लौकिकवैदिकगशि अभिव्यज्यतं यस्यात्मनः प्रणवस्वरूपम्य आकाश: हृदयाकाशव्यक्तिः अभिव्यक्तिस्थानम् ॥ ४० ॥ विज० अत्र प्रमाणमाह - तदेतदिति ॥ ३३ ॥ अतिवादान् दुष्टवचनानि ॥ ३४ ॥ 1w amis शौनक 2 Womes अभूत 3 W omas anthem 97 श्रीमद्भागवतम् 12-6-33-40 श्रेयःप्रात्पी तस्मादिदं प्रकृष्टमाधनमित्याशयेनाह - नम इति । श्रीकृष्णचरणारविन्दप्रणतिस्मरणपूर्वकं भागवतपुराणलक्षणसंहिता श्रवणमननादिकं पुज्नसाधनमित्यर्थ ॥३५॥ (रिचयजतीर्थयात्र पञ्चमोऽध्यायस्समाप्यते) भगवन्माहात्म्यप्रकटनाय तत्प्रेरितेन चतुर्भुखन नादादि वेदान्तशब्दराशि मुद्धत्य अध्यापनेन पुत्रेभ्यो विश्राणनं तच्छिष्येभ्यो विभज्य दानमनुयुगं, पुनरपि तद्विभागं पुराणप्रवर्तनं च निगदति अनंनाध्यायेन । तत्रादी शौनकः सूतं वेदविभागं पृच्छति पैलादिभिरिति । वैपदेन वेदादभिव्यक्तिमूलवेदविभक्ति कथनेति सूचयति व्यासशिष्यैरित्यनेन । कस्मिन् युगे किं विभक्तवेदान्त्र्यस्यन् उत अविभक्तानिति । वेदाचार्यैरित्यनेन वेदोपयोगिकल्पप्रणयननिपुणैः इति । महात्मभिरित्यनेन तपोबलात् वेददर्शनसमर्थैरिति । अभिधेहीत्यनेन अन्वर्धनामपूर्वकं वदेति ॥ ३६ ॥ तत्रादी सूचितः सूतः प्रश्रं परिहर्तुं कथामाह- समाहितात्मन इति । सं समीचीने निर्दु खानन्दानुभवे हरावाहित आत्मा मनो यस्य स तथा तस्य ब्रह्मपदस्य अनेकार्थे वृत्तेर्विवक्षितमर्थमाह- परमेष्ठिन इति । शब्दस्य आकाशविशेषगुणत्वेन ततोऽभिव्यक्ति- र्युक्तेति सूचयति- हृद्याकाशादिति । तत्सत्वं किं प्रमाणम् ? अत्राह वृत्तिरोधादिति । स नादः सर्वेन्द्रियवृत्तिस्तम्भाद् वायुवृत्तिनिरोधाच्च विभाव्यते ज्ञायते, योगिनति शेष ॥ ३७ ॥ किममुना नादेन शून्यकल्पेन फलमिति तत्राह - यदुपासनयेति । यस्य नादस्य उपासनया योगिनो द्रव्याणि पञ्चभूतानि तनिर्मितदेहो वा । क्रिया कर्मेन्द्रियं कारकं ज्ञानेन्द्रियं एभ्य आख्यातं प्रकाशितं उत्पन्नमिति यावत्, आत्मनो मनसो मलं धूत्वा अपुनर्भवं मोक्षं यान्तीत्यवन्य । “स्त्रीपुन्नपुंसकात्माऽयं नादो ब्रह्मविनिर्मित | घण्टादिनादसदृशो मुक्तिस्वर्गादिदो विभुः " ॥ इति वचनादपुनर्भवं तारतम्योपेतं फलमाप्नुवन्तीति भावः ॥३८॥ ततो नादात् घण्टानादानुकारात् त्रीन अकारीकारामकारख्यान् वर्णान् वृणोतीति त्रिवृत् ओंकारोऽभूदभिव्यक्तः व्यक्तस्य प्रपञ्चस्य प्रभव उत्पत्तिर्यस्य स तथा, “भूतं भवद्भविष्यदिति सर्व मोंकार एव” (नृसिंह पू. ता.उ.4-2 ) इति श्रुतिः । वर्णपक्षे अव्यक्तस्य हरे सकाशत् प्रभवो यस्य स तथा स्वत एव राजतीति स्वराट् स्वयं प्रकाशमानः स्वयं परमात्मानं राजयतीति वा । एतदेवाह - यत्तदिति । यत्तदकाराख्य वस्तु हरेर्लिन ज्ञापक “ओं तत्त्वत्वाची ह्योहारो वक्त्यसौ तद्गुणोतताम्” इति वचनात् । चतुर्मुखव्यावृत्तये परमात्मन इति ॥ ३९ ॥ शं ऊनं यापयति दैत्यादिरिति शून्यं परंब्रह्म पश्यतीति शून्यदृक् स ब्रह्मा परोक्षीयश्च सुप्तः ब्रह्मप्राप्तः स इमं स्फोट 98surerrarfareम् 12-6-41-48 प्रणवलक्षणं ध्वनि शृणोति, क इव श्रोतेव भगवानिव, “श्रोता मन्ता” इति श्रुते । अनेनास्य सत्त्वे प्रमाणमुक्तं भवति । किञ्च. येनौङ्कारेण वाग्वेदलक्षणा व्यज्यते अकारस्य प्रणवात्मकत्वात् ‘अकारो वै सर्वा वाक्’ (ऐत. 3.3.0-7) इति श्रुतेः । प्रणवस्य वेदादित्वात् अकारस्यापि सर्वादित्वात् आप्प्रेरादिमत्त्वाद्वेति श्रुते । आत्मन परमात्मन उत्पद्यामान आकाशो यस्य. स्थानं “आत्मन अकाशस्सम्भूतः " ( तैति उ.2-1-1) इति श्रुति । आकाशात् सर्वमुत्पद्यते इति च ॥ ४० ॥ स्वधाम्नो ब्रह्मणस्साक्षात् वाखकः परमात्मनः । स सर्वमन्त्रोपनिषदबीजं सनातनम् ॥ ४१ ॥ तस्य ह्यासं यो वर्णा अकाराचा भृगूदह । धार्यन्ते यैस्त्रयो भाषा गुणनामार्धवृत्तयः ||४२ || ततोऽक्षरसमाम्नायमसृजद भगवानजः । अन्तःस्थोष्मस्वरस्पर्शहस्वदीर्घादिलक्षणम् ||४३ ॥ तेनाऽसौ चतुरो वेदान् चतुर्भिर्वदनैर्विभुः । सव्याहृतिकान सोङ्कारान् चातुर्होत्रविवक्षया ॥ ४४ ॥ १ पुत्रानध्यापयतांस्तु ब्रह्मर्षीन्ब्रह्मकोविदान । ते तु धर्मोपदेष्टारः स्वपुत्रेभ्यस्समादिशन ||४५ || ते परम्परया प्राप्ताः तत्तच्छिष्यैर्धृतव्रतः । चतुर्युगेष्वथ व्यस्ता द्वापरादौ महर्षिभिः ।। ४६ ।। क्षीणायुष: क्षीणमत्त्वान दुर्मेधान वीक्ष्य कालतः । वेदान् ब्रह्मर्षयां व्यस्यन हृदिस्थाच्युतयांदिता ॥४७॥। अस्मिन्नप्यन्तरे ब्रह्मन भगवांलोकभावनः । ब्रह्मेशाद्यैर्लोकपाले: याचितां धर्मगुप्तये ॥ ४८ ॥ व्यक्तिः श्रीध० किं व स्वधाम्न इति । स्वधाम्न स्वस्याश्रय कारण यद्ब्रह्म तस्य किं च परमात्माशभूत समस्त 1 1 Mobile गुणानाम”, 2MV तनोऽसी W लेजेनासी 3 w चतुर्वेदान 4 HV PÅ IN 5 HV “TRIB 6 AMM DRỀ Hy mafed • तनोदिता । 12-6-41-48 श्रीमद्भागवतम् देवतावाचकोऽपीत्याशयेनाह स इति । सर्वमन्त्राणामुपनिषद्रहस्यं मूक्ष्मरूपमित्यर्थः । तत्र हेतुः । वेदानां बीजं कारणं। बीजत्वेऽप्यवि कारितामाह । सनातनं सदैकरूपम्। तस्य ब्रह्मरूपत्वात् ॥ ४१ ॥

1 sarat तत: सर्वप्रपोत्पनिप्रकारमाह तस्य हीति । त्रयस्त्रिसंख्या युक्ता भावा यैरकारोकारमकारः धार्यन्ते, तत्कारणत्वात् । तानेवाह - गुणा: सन्वादय, नामानि क्रम्यजुस्सामानि । अर्घा भूर्भुवः स्वर्लोकाः । वृत्तयो जाग्रदाद्याः ||४२ ॥ तत इति । ततस्तेभ्यो वर्णेभ्य अक्षगणां समाम्नायं समाहारम् । तमेवाह। अन्तःस्था यरलवाः । ऊष्माणः शवसहाः । स्वरा अकाराद्या स्पर्धा कादयां मावसाना हस्वदीर्घादिश्श. आदिशब्दात् जिह्वामूलीयादयः, त एव लक्षणं स्वरूपं यस्य तम् ॥ ४३ ॥ सेनेति । विभुश्चनुर्मुखस्वरूपा भगवान्। असृजदिति पूर्वस्यैवानुषाः। चातुर्होत्राणि वक्षया चत्वारो होत्रोपलक्षिता ऋत्विजः चतुर्होतार:, तैरनुष्ठेयं हौत्राध्वर्यवादिकं कर्म चातुर्होत्रे, तद्विवक्षया ॥४४॥ पुत्रानिति । पुत्रान मरीच्यादीन, तान वेदान् ब्रह्मकोविदान् वेदोच्चारणादिनिपुणान् ॥ ४५ ॥ त इति । एवं चतुर्युगेषु प्राप्ता । द्वापरादी द्वापरमादिर्यस्य, तदन्त्याशलक्षणस्य कालस्य तस्मिन् । द्वापरान्ते वेदविभागप्रसिद्धे, शन्तनुसमकालं, व्यासावतार प्रसिद्धेश्व, व्यस्ता विभक्ताः ॥ ४६ ॥ तत्र वेदविभागं हेतुः । क्षीणायुष इति । क्षीणायुषो जनान् तर्हि पुरुषबुद्धिप्रभवत्वात् अनादरणीयत्वं स्यादित्याशं - क्याह- हृदिस्थेति ॥४७॥ एवं सामान्यतो वेदविभागक्रममुक्त्वा वैवस्वतमन्वन्तरे विशेषतो निरूपयितुमाह अस्मिन्नपीति ॥ ४८ ॥ वीर० स्वधाम्न स्वमहिम्नि। प्रतिष्ठितस्य ब्रह्मणः परमात्मनो वाचकः । किश्च स इति सर्वेषां मन्त्राणामुपनिषदां वेदानां च बीजं कारणं सनातनं इत्यनेन तस्य हृदयाकाशेऽभिव्यक्ति मात्रं न तु उत्पत्तिरित्यभिप्रेतम् ॥ ४१ ॥ तस्येति । हे भृगूद्वह, तस्य प्रणवस्य अवयवा त्रयः अकाराद्याः, अकारोकारमकाराः वर्णा आसन् आविर्बभूवुः, यद्वा तस्य प्रणवस्य प्रकृतिभृतास्त्रयो वर्णा. तान् विशिनष्टि धार्यन्ते इति । यैरकारादिभिः त्रयो भावा अर्था: अनन्यार्ह शेषत्त्वानन्यशरणत्वानन्यभोग्यत्वरूपाः गुणनाम्नां प्राप्यत्वप्रापकत्वाधारत्वादिगुणप्रतिपादकानां नारायणादिनाम्नां स्वार्थेषु या वृत्तयोऽभिधाश्च धार्यन्ते प्रकाशकतया कारणतया वेति भावः ॥ ४२ ॥ 1 HV “दादय 2. AB Jome arefaruri 100 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-6-41-48 ततः प्रणवात् अक्षरसमाम्नायं अक्षरसमाहारं असृजत् । अजः चतुर्मुखशरीरकः परमपुरुष: अक्षरसमाम्नायमेव विभज्य विशिनष्टि - अन्तः स्वेति । यरलवा अन्तरस्थाः, शवसहा ऊष्माण:, अचः स्वराः, कादयो मावसानाः स्पर्शाः, हस्वदीर्घशब्दी भावप्रधानी आदिशब्देन प्लुतत्वोदात्तत्वस्वरितत्वादिस्वरधर्मसंग्रहः जिह्वामूलीयोपध्मानीय सब अन्तः स्थादयो लक्षणं स्वरूपं यस्य तम् । अक्षरसमाम्नायमिति सम्बन्धः ॥४३॥ तेनैवेति । तेनाक्षरसमाम्नायेनैवासी चतुर्मुखशरीरको विभुश्वतुरो वेदानाविष्कृतवानिति शेषः । ततञ्चातुर्होत्र विवक्षया चत्वारो होतार: अध्वर्यूपलक्षिता ऋत्विजः तैरनुहेयं कर्म चातुर्होत्रे, तद्विवक्षया यज्ञप्रकाशनेच्छ्या इत्यर्थः । सव्याइतिकान् सप्रणवान् चतुरो वेदान्, पुत्रान् मरीच्यादीनध्यापयत् ॥४४॥ पुत्रानिति । “गति बुद्धि” ( अष्टाः 1.4-52 ) इत्यादिना कर्मत्वे द्वितीया । पुत्रान् विशिनष्टि ब्रह्मकोविदान् वेदोच्चारणादिनिपुणान् । ते तु मरीच्यादयोऽपि वैदिकधर्मोपदेशर स्वपुत्रेभ्यः कश्यपादिभ्य समादिशन् उपदिदिशुः ॥४५ ॥ एवं परम्परया तत्तच्छिष्यैः तेषां तेषां शिष्यैः धृतव्रते महर्षिभिः चतुर्षु युगेषु प्रतिचतुर्युगपर्यायं प्राप्तास्तत्र प्रतिद्वापरादी प्रतिद्वापरमादिर्यस्य तत्सम्बन्धितलक्षणकालस्य तस्मिन् द्वापरान्ते वेदविभागप्रसिद्धे शन्तनुसमकालं व्यासावतारप्रसिद्धेश् ||४६ ॥ कालतः युगधर्मतः क्षीणायुषः अल्पायुष्कान् क्षीणसस्वान् अल्पबलान अल्पबुद्धीश्च जनानवलोक्य व्यस्ता विभक्ता इत्यन्वयः । व्यसनं नामाऽपारेभ्यः चतुर्भ्यो वेदराशिभ्य उद्धृत्य संहिताकरणेन प्रवर्तनम्। तर्हि पुरुषबुद्धि प्रभवत्वात् अनादरणीयत्वं स्यादित्याशङ्क्याह वेदानिति । हृदिस्थेन अच्युतेन चोदिता: वेदान् व्यस्यन् विभक्तवन्त न तु म्वबुध्येति भाव ॥४७॥

तत्र वैवस्वतमन्वन्तरद्वापरादी वेदविभागक्रमं विशेषतो निरूपयति एतस्मिनित्यादिना । एतस्मिन्नन्तरे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतिचतुर्युगद्वापरादी इत्यर्थ । लोकभावन लोकान् भावर्यात अभ्युदितान करोतीति तथा हेतुगर्भमिदं अतः ब शाद्यैरित्यर्थ: ः ॥४८॥ विज० पूर्व लिङ्गत्वेन तद्विषयत्वमुक्तं अधुना वाचकत्वेनाह - स्वधाम्न स्वयं प्रकाशस्य ओंकारम्य, सर्वानुमतत्वमाह- स इति । स ओंकारः सनातनं सदातनं सर्वमन्त्रोपनिषद्वेदानां बीजं फललक्षणाङ्करजनकशुक्रम्थानीय स्त्रीघण्टानादवत् अच्छिनत्वेनोच्चार्यमाणं सर्वमन्त्रादीनां जनानां फलदानसामर्थ्यं जनयतीति भावः ॥४१॥ Womes एव * एतस्मिन् इति वीरराघवाददत पाठ ह 101 12-6-49-56

श्रीमद्रागवतम् त्रिवृदित्युक्तं विवृणोति तस्येति । अकारद्यास्त्रयो वर्णाः, तस्य ओंकारस्य अवयवा आसन्नित्यन्वयः । हे त्यनेन सोऽयमात्मा आद्यक्षरमकारोऽधिमात्रं पादानां मन्द्राः अकाकारमकारा इत्यादि प्रसिद्धिमाह । यद्वा, वृत्त्यभिव्यक्ती प्रत्यारम्भः क्रियत इति सूचयति । “प्रत्यारम्भे प्रसिद्धी है” (वैज. को 8-7-8 ) इ। त्यभिधानम्। एभ्यः भूर्भुवः स्वरिति नामाभिव्यक्ति वक्ति धार्यन्त इति । यैरकाराहीः त्रयो भावा व्याइतिलक्षणा धार्यन्ते व्याहृतिभ्योऽक्षर समाम्नायो व्यज्यते ज्ञानादिगुणानामर्थे विषयभूते हरी वृत्तिर्येषां ते तथोक्ताः सर्ववेदोक्तगुणार्णवनारायणलीलाव्याहरणात् व्याहृतय इत्यर्थः । यद्वा भूरादिलोकेषु शब्दादिगुणानां भोगलक्षणप्रायो जनप्रवर्तकाः ॥ ४२ ॥ ततो व्याहृतिभ्योऽक्षरसमाम्नायमकारादिहकारान्तानामक्षराणां समीचीनं संप्रदायं गुरुपारम्पर्यक्रममसृजदित्यन्वयः । कोऽसी क्रम इति तं स्पष्टयति- अन्तःस्थेति । यरलवा अन्तःस्थाः, शवसहा ऊष्माणः, अचः स्वराः, कादयो माऽवसानाः स्पर्शाः, “एकमात्रो भवेत् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते । त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो, व्यञ्जनं त्वर्धमात्रकम्” ।। इत्यत आदिशब्दो विवृतः ||४३||

तेनाक्षरसमाम्नायेन सव्याहृतिकान् “भूर्भुवः सुवरिति वा एतास्त्रिम्रो व्याहृतय: " ( तैनि. 3.1-5-1 ) इत्यादि व्याहृतिसहितान् साकारान ओमित्येतदक्षरमिदं सर्वमित्याद्यकारसहितान् विनियोगमाह - चातुर्होत्रेति । चतुर्भिः होतृभिः क्रियमाणं कर्म चातुर्होत्रम् ||४४ ॥ r ब्रह्मकोविदान् वेद, वक्षणानू ते पुत्रा ||४५ ।। ते वेदाः चतुर्युगेषु तत्तच्छिष्यैः परम्पराद्याप्राप्ताः यथा चतुर्मुखेनाधीता अध्यापितास्तथा अध्ययनं प्राप्ताः इत्यर्थः । उक्तापवादमाह - अथेति । अथ त्रेतानन्तरं द्वापरादी महर्षिभिर्वेदा व्यस्ता अभूवन् ॥ ४६ ॥ एतदेव विवृणोति क्षीणायुष इति । नन्वेषां स्वातन्त्र्यमापतितमिति तत्राह हृदिस्थेति ॥ ४७ ॥ ननु, सत्यवतीसुतेन वेदाः कस्मिन् युगे व्यस्ता इत्यत्राह - अस्मिन्निति । अस्मिन् श्राद्धदेवमन्वन्तरे ॥ ४८ ॥ पराशरात् सत्यवत्यामंशांशकलया विभुः । अवतीर्णो महाभाग, वेदं चक्रे चतुर्विधम् ॥४९॥ ऋगधर्वयजुः साम्नां राशीनुद्धत्य वर्गशः । 4 ana: संहिता मन्त्रैर्मणिगणा इव ॥ ५० ॥ 1 An omit TH 2HV आगो 3 HV सूत्रेम M Ma सूचेमें W मालाम 4 HM May ‘णानिव w lifea 102 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् तासां स चतुरशिष्यानुपहूय महामतिः । एकैकां संहितां ब्रह्मन्, एकैकस्मै ददौ विभुः ॥५१॥ पैलाय संहितामाद्यां बहुचाख्यामुवाच ह । वैशम्पायनसंज्ञाय निगदाख्यं यजुर्गणम् ॥५२॥ साम्नां जैमिनये प्राह तथा छन्दोगसंहिताम् । अथर्वाङ्गिरसं नाम स्वशिष्याय सुमन्तवे ॥ ५३ ॥ 3 पैलः स्वं संहितामूचे इन्द्रप्रमितये मुनिः । बाष्कलाय च सोऽप्याह शिष्येभ्यः संहितां स्वकाम् ॥ ५४ ॥ चतुर्धा व्यस्य बोध्याय याज्ञवल्क्याय भार्गव । पराशरात्रिमित्राभ्यामिन्द्रप्रमितिरात्मवान् ||५५ ॥ अध्यापयत्संहितां स्वां माण्डुकेयमृषिं कविम् । तस्य शिष्यो वेदमित्रः सौभर्यादिभ्य ऊचिवान् ||५६ ॥ श्रीध० पराशराविति । अंशो माया, तस्या अंश सत्व तस्य कलया अशेन अवतीर्ण सन् ।। ४९ ।। 12-6-46-56 चातुर्विध्यमेवाह ऋ ऋगादिमन्त्राणां राशीन वर्गश तनत्प्रकरणभेदे उद्धृत्य यथा ऽनेकविधमणिराशेर्मणिगणा: + पचरागादयो विविच्योप्रियन्ते तद्दुद्धृत्य तैर्मन्त्रैः चतस्रः ऋगादिसंहिता ॥ ५० ॥ तासामिति । तासां संहितानां मध्ये एकैकाम् ॥ ५१ ॥ पैलायेति । क्रक्समुदाय रूपत्वाद्गचाख्याम्। नितरां प्रश्लेषेण गद्यमानत्वात् निगदाख्यम् ||२२|| साम्नामिति । साम्नां सम्बन्धिनी छन्दस्सु गीयमानत्वात् छन्दोगाख्या संहिताम् ॥ ५३ ॥ तत्र ऋग्वेदशाखाविभागमाह - पैल इति । स्वसंहिता द्वंधा विभज्य इन्द्रप्रमितयं बाष्कलाय व ऊवं स बाष्कलो ऽपि स्वकां संहितां चतुर्धा व्यस्य बोध्यादिभ्यः चतुर्ध्य शिष्येभ्य आह । हे भार्गव इन्द्रप्रमितिरपि स्वां संहिता स्वसुतं 1 ABGJW पाहू. 2 A.BGJ सी Mhite रसा JAW स्बा में 4ABGJMM SABGHAV SH 7–7 AB Jomt, & ABJ FERIT, §. A.BJ Orest Wysł 10312-6-49-56 श्रीमद्भागवतम् माण्डूकेयमध्यापयामास । तस्य माण्डुकेयस्य शिष्यो देवमित्रः ||५४-५६ ॥ वीर० अतः सत्यवत्यां अंशांशकलयाऽवतीर्णः हे महाभाग, शौनक ! ॥ ४९ ॥ चातुर्विध्यमेवाह ऋगिति । ऋगादीनां राशान् स्वयं साक्षात्कृत्येति शेषः । वर्गशः प्रकरणभेदेन राशिभ्यः उद्धृत्य चतस्रः संहिताश्चक्रे । राशेरुधृत्येति पाठः सुगमः । दृष्टान्ते तथा दर्शनात्। यथानेकविधमणिराशेर्मणिगणानुद्धृत्य मालाः कुर्वन्ति सनत् ॥५०॥ अथ तासां संहितानां चतसृणां मध्ये एकैका संहितां चतुर: शिष्यानुपाहूय तत्रैकैकस्मै एकैकां संहितां महामतिः पाराशर्य: ददी उपदिष्टवान् ॥ ५१ ॥ कस्मै कां ददी इत्यत्राह फैलायेति द्वाभ्याम्। अनेकक्रक्समुदायरूपत्वाद्वहृचाख्यां “तेषां ऋतन्त्रार्थवशेन पादव्यवस्था " इति ऋग्लक्षणं तेषां मन्त्रब्राह्मणात्मकवेदैकदेशरूपाणां मध्ये यत्र येष्वर्थभेदेन विशिष्टकार्थ प्रतिपादकत्वेप्यवान्तरार्थभेदवशात् पादव्यवस्था सा ऋगिति तदर्थः । यजुर्गणस्य नितरां गद्यमानत्वात् निगदाख्यत्वम् । यद्यपि ऋक्सामभ्यां अन्यत् यद् प्रश्लिष्टपठितं मन्त्रजातं तदेव यजुस्तथा च सूचितम् शेषे यजुः शब्द “इति ‘उच्चैर्ऋऋचा क्रियते उपांशु यजुषां’ इति यजुष उपांशुपाठस्यैव श्रवणानिगदाख्यसंज्ञाविरोधश्च तथाऽपि निगदत्वमत्र न यजुषः लक्षणं उच्यते किन्तु यजुस्संज्ञेष्वेव केषुचिन्मन्त्रेषु परसम्बोधन- रूपेषु प्रोक्षणीरासादय “त्येवमादि सम्बोधनाय नितरां गद्यन्ते इति व्युत्पत्या वाचनिकोपांशुत्वबाधेन कार्यबलादुच्चैर्धर्म योग उक्तः ॥ ५२॥ साम्नामिति । अत्र गीत्याधारभूता ऋचः सामशब्दविवक्षिता: ‘गीतिषु सामान्इति गीतिमात्रस्य सामत्वसूत्रणात् साम्नां सम्बन्धिनीं छन्दोगसंहितां छन्दोगाख्यां संहितां जैमिनये प्राह, अथवगिरसं नाम शाखां सुमन्तवे, पैलादयोऽपि स्व स्वशाखां स्वशिष्येभ्यः ऊचुरित्याह- पैल इति । स्वसंहितां बहुचाख्यां द्वेधा विभज्य स्वपुत्राय इन्द्रप्रमितये शिष्याय बाष्कलाय च ऊंचे, स च बाष्कलोऽपि स्विकां संहिताम् ॥५३, ५४ ॥ चतुर्द्धा व्यस्य विभज्य, हे भार्गव ! बोध्यादिभ्यः चतुर्ध्य आह आत्मवान् धीमान् इन्द्रप्रमितिरपि ॥५५॥ स्व संहितां स्वसुतं कवि विद्वांसं मण्डूकेयमृषि अध्यापयामास तस्य मण्डुकेयस्य शिष्यो वेदमित्रः सौभर्वादिभ्यः शिष्येभ्यः ॥५६ ॥ 1.-1 W omits 2 worth अपि 104 · 12-6-57-64 विज० एतदेव विवृणोति ऋगिति । ऋगादीनां राशीन् वर्गशो वर्गसहस्वोद्धृत्य चतयः संहिताश्चक्रे सूत्र: स्वतान् ॥४९,५०॥ तासां संहितानां मध्ये एककाम् ॥५१॥ एकैकामित्युक्तं विशिनष्टि, पैलायेति ॥५२॥ तथा साम्नामुद्धतां छन्दोगसंहितां जैमिनये प्राह ॥५३-५४ ॥ इन्द्रप्रमितिरपि स्वसंहितां चतुर्द्धां व्यस्य विभज्य शिष्यान् नान्मा निर्दिशति बोध्यायेति । हे भार्गव ! इन्द्रप्रमितिरपि, आत्मवान् परमात्मज्ञानी ॥५५ ॥ कविनाम्ना माण्डूकेयमृषिं च स्वसंहितां अध्यापयत्, तस्य माण्डूकेयस्य ॥ ५६ ॥ शाकल्यस्तत्सुतः स्वान्तु पञ्चमा व्यस्थ संहिताम् । 1 वात्स्यमाल्यशालीयगो खल्यशिशिरेव्यधात् ॥५७॥ जातुकर्णस्तु तच्छिष्यः सनिरुक्तां स्वसंहिताम् । $ बलाकपेजवेताल विरजेभ्यो ददी मुनिः ॥५८॥ बाकलिः प्रतिशाखाभ्यो वालखिल्याख्यसंहिताम् । चक्रे बालायनिर्गार्गि:, कासारश्चैव तां दधुः ॥५९॥ बहूवृचाः संहिता होता एभिर्ब्रह्मर्षिभिर्वृता । शुत्वैतच्छन्दसां व्यासं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ६० ॥ वैशम्पावनशिष्या वै चरकाध्वर्यवोऽभवन्। यच्चेरुर्ब्रह्महत्यांहः क्षपणं स्वगुरोर्वृतम् ॥ ६१ ॥ याज्ञवल्क्यस्तु तच्छिष्यः आहाहो भगवन् कियत् । る चरितेनापसाराणां चरिष्ये ऽहं सुदुश्वरम् ।।६२ ॥ इत्युक्तो गुरुरप्याह कुपितो वाह्यलं त्वया । विप्रायमन्त्रा शिष्येण मदयीतं त्यजाविति ॥६३॥ 1 Milte सान्सु. 2 ABGJW मुद्दल 3HV बिल्व सम् 4ABGJM Me बातकव लाल W6BABG बन WMV to बालापनमा लागि ABG.JW *#. 9 HV RIDE, M Mus 371370) 10 M As your 11 MV ASKERM 105 12-6-57-64 श्रीमत देवरातसुतस्सोऽपि सर्दित्वा यजुषां गणम् । ततो गतोऽथ मुनयो ददृशुस्तान्यजुर्गणान् ॥६४॥ श्रीम० शाकल्य इति । तत्सुतो माण्डूकेयसुतः। शाकल्यो वास्यादिषु पंचस्वधात् । तानध्यापयामासेत्यर्थः ॥५७॥ जातुकर्ण इति । तच्छिष्यः शाकल्यशिष्यः स्वसंहितां त्रेधा विभज्य चतुर्थ वैदिकपदार्थव्याख्यानरूपं निरुक्तं च कृत्वा बलाकादिभ्यश्चतुर्भ्यो ददी ॥ ५८ ॥ बाष्कलिरिति । बाष्कलिः पूर्वोक्तस्य बाष्कलस्य पुत्रः । प्रतिशाखाभ्यः उक्तसर्वशाखाभ्यः । बालायन्यादयः तां दधुः अधीतवन्तः ॥५९॥ ऋक्शाखोपसंहारपूर्वकं तच्छ्रवणफलमाह बहूवृचा इति। एतच्छन्दसां एतेषां छंदसाम् ॥ ६० ॥

यजुर्वेदे तैत्तिरीयशाखोत्पत्तिप्रस्तावमाह वैशम्पायनशिष्या इत्यादिना । चरकनामनिरुक्तिमाह । यच्चेरुरिति । यद् यस्माद् ब्रह्महत्यारूपमंहः क्षपयतीति तथा। तत्स्वगुरोरनुष्ठेयं व्रतं तद्वतचराणाच्चरका इत्यर्थः ॥ ६१ ॥ 2 याज्ञवल्क्य इति । तच्छिष्यो वैशम्पायनशिष्यः । अल्पसाराणामेतेषां चरितेन कियत्। सुदुश्वरमहं चरिष्यामीति ॥ ६२ ॥ इतीति । विप्राणामवमन्त्रा अवज्ञाकर्ता मत्तोऽधीतमाशु त्यजेति ॥६३॥ देवरातेति। देवराजसुतो याज्ञवल्क्यः ॥६४॥ वीर० १० तत्सुतः माण्डुकेयसुतः । शाकल्यस्तु स्वां संहितां पञ्चधा विभज्य वात्स्यादिषु पञ्चस्वधात् तानध्यापया- मासेत्यर्थः ॥५७॥ तच्छिष्य शाकल्यशिष्यो जातुकर्ण्यस्तु निरुक्तां संहितां विभज्य निरुक्तं नाम वैदिकपदव्याख्यानं तेन साकं चतुर्धा विभज्येत्यर्थः । बालाकादिभ्यश्चतुभ्यो ददी ॥५८॥ बाष्कलिः पूर्वोक्तबाष्कलस्य पुत्रः प्रतिशाखाभ्यः उक्त सर्वशाखाभ्यः, उद्धृत्येति शेषः । वालखिल्याख्यां शाखां चक्रे ताश्च पैलायन्यादयः जय आददुः ॥५९॥ एवमृक्शाखाविभागप्रकारमभिधाय तच्छ्रवणफलमाह बहुचा इति । एतच्छन्दसां एतेषां छन्दसां व्यासं विभागं श्रुत्वा सर्वः पापैः प्रमुच्यते ॥ ६० ॥ 1 HVom बालि .2 ABJ 106 12-6-65-72 अथ तैतिरीयशाखोत्पत्ति प्रस्तौति वैशम्पायनशिष्या इति । चरकाध्वर्यवः अध्वर्युशाखाध्ययनादध्वर्यवचरका श्वासन् । तत्र चरकशब्दं निर्वक्ति ये चेरुरिति । ब्राह्महत्यारूपं अंहः पापं क्षपयतीति तथा तत्स्वगुरोरनुष्ठेयं व्रतं चेरुः - व्रतचरणात् चरकसंज्ञाश्चाभवन् इत्यर्थः ॥ ६१ ॥ याज्ञवल्क्य इति । तच्छिष्यः वैशम्पायनशिष्य याज्ञवल्क्य अयं पूर्वोक्तादन्य. आह, गुरुमिति शेष । उक्तिमेवाह अहो इत्यादिना सुदुष्करं इत्यन्तेन । हे भगवन्, अहो अल्पसाराणां अल्पतपसामेतेषां चरितेन कियदहन्तु सुदुष्करं व्रतं चरिष्यामीति ॥ ६२ ॥ इत्युक्त इति । विप्रावमन्या विप्रावमानकर्त्रा हेतुगर्भमिदं शिष्येण याज्ञवल्क्येनेतीत्थं उक्त कुपितो गुरुरप्याह किमिति त्वयाऽलं, याहि मदधीतं मत्तोऽधीतमाशु त्यजेति ॥ ६३ ॥ अथ देवरातसुतो याज्ञवल्क्य यजुषां गणं छर्दित्वोदीर्य गत ॥ ६४ ॥ विज० तस्य सुतो वेदमित्रस्य पुत्रः वात्स्यादिषु पञ्चसु अधात् अदात् ॥ ५७॥ तस्य शाकल्यस्य शिष्य, सनिरुक्ता निरु कसहिताम् ||१८|| बाष्कलिः पूर्वोक्तबाष्कलपुत्र प्रतिशाखाध्य पूर्वोक्तसर्वशाखाभ्य उद्धृत्य वालखिल्याख्यसंहितां चक्रे तां नाम्ना बालखिल्याख्यसंहितां बालायनिप्रभृतयो दधु अधीतवन्त ॥ ५९ ॥ उक्ता एताः संहिता नाम्ना विशिनष्टि - बहवृचा इति । ऋग्वेदमहिता किमनेन छन्दसा व्यासेन तेनाधीतेन निःश्रेयसानुपयुक्तेनेति तत्राह श्रुत्वेति ॥ ६० ॥ + चरकास्तीर्थसेवका. अध्वर्यवो यज्ञकर्मणि निपुणा, ऋलिविशेषा ॥ ६१ ॥ तस्य वैशम्पायनस्य शिष्यां याज्ञवल्क्यो गुरुमिन्यार - हे भगवन, गुगे। ब्रह्महत्याक्षपणाय व्रत चेरुरिति यस्मात्तस्मा दह: प्रत्यल्पसाराणा मेतेषां चरितेन कियत् कि प्रयोजन म्यात्, अर दुश्वरं व्रत चरिष्ये करिष्यामीति ॥ ६२ ॥ ततो गुरुणा किमुक्नमत्राह - इतीति । विप्रात्रमन्त्रा ब्राह्मणावाकर्या शिष्येण त्वयाऽलं, इतो याहि कि च मदधीत आशु त्यज उत्सृजेति ॥ ६३ ॥ देवरातसुतः याज्ञवल्क्य ततो गुरुकुलात् ॥६४॥ 2 $ भूत्वा तित्तिरयां ब्रह्मन तल्लोलुपतयाऽऽददुः । तैत्तिरीया इति यजुश्शाखा आसन सुपंशलाः ||६५ ॥ 1 W वामन; 2-2 ABGJW यसूचि मिन्या 3 A निमि 107 12-6-65-72 यस्तो श्रीमद्भागवतम् अन्यस्यधिगवेषयन् । गुरोरविद्यमानानि सूपतस्थे ऽर्कमीश्वरम् ॥ ६६ ॥ 2 याज्ञवल्क्य उवाच ॐ नमो भगवते आदित्यायाखिलजगतामात्मस्वरूपेण कालस्वरूपेण च चतुर्विधभूतनिकायानां दिपर्यन्तानामन्नादयेषु महिरप चाकाश इवोपाधिना व्यवधीयमानो भवानेक एव क्षणलवनिमेवाद्यवयवोपचित संवार गणेन तोपादानविसर्गाध्यामिमां लोकयात्रामनुवहति ॥६७॥ यदु ह वा विबुध, सवितरदस्तपत्यनुसवन महरहराम्नायविधिनोपतिष्ठमानानामखिलदुरित वृजिनबीजाव भर्जनम् भगवतः समभिधीमहि तपनमण्डलम् ||६८ ॥ 10 य इह वाव स्थिरचरनिकराणां निजनिकेतनानां मन इन्द्रियासुगणाननात्मनः स्वयमात्मान्तर्यामी प्रचोदयति ॥६९॥ 13 14 15 16 यएवेमं लोकमतिकरालवदनान्धकारं संज्ञाऽजगर ग्रहगृहीतं मृतक मिव विचेतनमवलोक्यानुकम्पया परमकारुणिक ईक्षयैवोत्थाप्याहरहरनुसवनं श्रेयसि स्वधर्माख्यात्मावस्थाने प्रवर्तयति; अनिमिवाधिपतिः अवनि- पतिरिवासाधूनां भयमुदीरयन्नटति ॥७०॥ परित आशापाले स्तत्र तत्र कमलकोशाञ्जलिभिरुपहतार्हणः ॥ ७१ ॥ अथ ह भगवंस्तव चरणनलिनयुगलं त्रिभुवनगुरुभिरभिवन्दितमहमयात ग्राम यजुः काम उपसरामीति ॥७२॥ १० श्रीध० भूत्वेति । छर्दितस्यादानं विप्ररूपेणानुचितमिति मत्त्वा तिरियो पक्षिविशेषा भूत्वाऽऽददुः, ततश्च तैत्तिरीया इति प्रसिद्धाः । सुपेशला अतिरम्याः । बहुवचनमवान्तरभेदविवक्षया ॥ ६५ ॥ 10 कण्वमाध्यंदिनादिशाखा प्रसनमाह याज्ञवल्क्य इत्यादिना । गुरोर्वैशम्पायनस्य व्यासेन विभज्यानुक्तत्वादविद्यमानान्यधि अधिकानि गवेषयन् मृगवन् सूपतस्थे सम्यक् तुष्टाव । ईश्वरं ऋगादिवेदानाम्। तथा च श्रुति ऋग्भिः पूर्वाने दिविदेव ईयते, यजुर्वेदे तिष्ठति मध्ये अहः । सामवेदेनास्तमये महीयते, वेदैरशून्यस्त्रिभिरेति सूर्यः " (सू. ता. 3. 1.5 / इति ॥ ६६ ॥ 1 w गुरोरमीतान्यक्यू 2 MM “दाम’ 3 3M Merit स्व. 4 ABGJ दो’ SABGHAV ‘नापामादा’ . 6 HV ‘दुस’ ? ABGHJV “31, 8 W. “And”, 9. HV and ME, 10 W 3,11 W omt #T, 12 AB. “WEMA 13 Marएक 14 ABGJ गिलित | 15 ABGHAV ame अनिमिषाधिपतिः. 16. Moort अवनिपतिरिय, 17ABGJWomal अधि. 10 ABJom या 19 ABJ सिशिरा: 20 A.B. Jom अधि 108व्याख्यानविशिष्टम् 12-6-65-72 ओं नम इति । ओं नमो भगवते तुभ्यमादित्याय । यो भवानेक एव इमां लोकयात्रामनुवहतीत्यन्वयः । तेदेव दर्शयति । अखिलजगतामात्मस्वरूपेणान्तर्हृदयेषु, कालस्वरूपेण च बहिरपि वर्तमान इति। अखिलजगतामित्यस्य प्रपंचः चतुर्विधेति । हृदयान्तर्वर्तित्वेऽपि जीवक्तेनोपाधिना अव्यवधीयमानः अनाच्छाद्यमानः । कालस्वरूपेण चेत्यस्य प्रपंच: क्षणेति । क्षणलवावयो येऽवयवाः तैरुपचिताः संवत्सरा स्तेषां गणेन प्रत्यब्दम् अपामादानं शोषणं विसर्गो वृष्टिस्ताभ्याम् । अनेन गायत्री प्रथमपादोक्त वरेण्यताऽनुवर्णिता ॥ ६७ ॥

द्वितीयपादार्थानुवर्णनेन स्तीति यदुहेति । हे विबुधर्षभ! हे सवितः, यदप्यदो भगवतस्तव मंडलं तपति, तत्समभिधीमहीति सम्यगाभिमुख्येन ध्यायेम । पुनस्तस्यैव संबोधनम्। प्रत्यहं त्रिषवणं वैदिककर्ममार्गेण स्तुवतां भक्तानां यान्यखिलानि दुरितानि तत्फलानि च वृजिनानि, दुःखानि तेषां बीजमज्ञानं च तेषामवभर्जन! विनाशक, हे तपनेति ॥६८॥ तृतीयपादेन स्तौति । य इहेति । यो भवान् स्थावरजंगमसमूहानां स्वाश्रयाणां जीवानां मनइन्द्रियप्राणगणान् अनात्मनो जडान् स्वयमात्मैवान्तर्यामी सन् प्रचोदयति प्रवर्तयति ॥ ६९ ॥

तृतीयपादमेव मंडलस्थपरतया व्याचक्षाणः स्तीति य एवेति । य एक एव भगवान् अतिकरालवदनो योन्धकारसंशोऽज

गरग्रहः तेन गिलितं, अत एव मृतकमिव विचेतनं स्वधर्माख्यं यदात्मावस्थानं प्रत्यक्प्रवणत्वं तदेव श्रेयः तस्मिन् प्रवर्तयति ।

कि यो भवानवनिपतिरिवाटति गच्छति ॥७० ॥

परित इति । आशापालैरिन्द्रादिभिः । कमलकोशयुक्तैः तत्तुल्यैवाऽञ्जलिभिः उपहतार्हणो दत्तार्थः ॥ ७१ ॥

अथेति । यत एवम्भूतस्त्वमथातः ह स्फुटमयातयामानि अन्यैर्यथावदविज्ञातानि यजूंषि तत्कामोऽह मुपसरामि

भजामि ॥७२॥

वीर० अथ मुनयः छर्दितानामादानं विप्ररूपेणाऽनुचितं इति मन्वानाः तित्तिराख्य पक्षिविशेषा भूत्वालोलुपतयाऽऽददुः जगृहु । अतो यजुश्शाखा: तैत्तिरीयसंज्ञा आसन् सुपेशला अतिरम्याः बहुवचनमवान्तरभेदविवक्षया ॥ ६५ ॥

काण्वमाध्यन्दिनशाखाप्रवृत्ति प्रस्तौति याज्ञवल्क्य इत्यादिना । हे ब्रह्मन् ! गुरोरधीतानि छन्दांस्यधिगवेषयन् अन्वेषयन्नप्यपश्यन्, छर्दितत्वादिति भावः । अर्कमादित्यमण्डलान्तर्वर्तिनमीश्वरं सुष्ठु उपतस्थे तुष्टाव ॥६६॥

स्तुतिमेवाह - ओं नम इत्यादिना । यो लोकयात्रामनुवहति तस्मै भगवते आदित्याय तुभ्यं नमः इति सम्बन्धः । तदेव

1 HV दर्शिता 2 HV गृहीत . 3HV दहा 4 HV “enfr. 5 AB mod THC)

109

&

12-6-65-72

श्रीमत

दर्शयति अखिलेत्यादिना । अखिलजगदात्मत्वमेव प्रपंचयति चतुर्विधभूतनिकायानां देवमनुष्यपशुपादपभेदेन जरायुजाण्डजस्वेदजोद्भिज्जरूपेण वा चतुर्विधानां भूतसमुदायाना किं बहुना ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानां अन्तर्हृदयेष्वाकाश इव व्याप्याप्युपाधिना ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेन अव्यवधीयमान अनपोद्यमानः अस्पृष्टव्याप्यगतदोष इत्यर्थः । कालरूपतां प्रपश्चयति - बहिःक्षणादिभिरवयवैरुपचितेन संवत्मरगणेन तोयादानविसर्गाभ्यामिमां लोकयात्रां लोकवृत्तिमनुवहति निर्वहति ॥६७॥

3

अखिलजगदात्मस्वरूपेणेत्यनेन अन्तः प्रविश्यप्रेरकत्वरूपों गायत्री प्रथमपादस्य सवितृशब्दार्थ उक्तः । अथ द्वितीयपादस्य भार्गवशब्दार्थवर्णनेन स्तीति यदुह वेति । उ ह वावेति प्रसिद्धिद्योतको निपातसमुदायः भगवतस्तव यन्मण्डलमधस्तपति तत्स्वधीमहीति सम्बन्धः । स्वधीमहि सुष्ठु ध्यायेमेत्यर्थ । हे विबुधर्षभ! हे सवित हि तपनेति त्रीणि सम्बोधनानि । मण्डलं विशिनष्टि - अहरहरनुसवनं त्रिसन्ध्यमाम्नायविधिना वैदिकमार्गेण उपतिष्ठमानानां जनानां यान्यखिलानि दुरितानि पापानि वृजिनानि

तन्मूलानि दुःखानि न तान्येव बीजानि । यहा दुरितानां बीजमज्ञानं च भर्जयतीति भर्जनं तद्भर्गः तेजो यस्य तत् ॥ ६८ ॥

अध्य तृतीयपादार्थसर्वधीप्रचोदयितृत्वकथनेन स्तीति यदु ह वावेति उयहवावेति । पूर्ववत् यो भवान् निजनिकेतनानां स्वशरीराणां स्थावरजनसमूहानां मन इन्द्रियप्राणगणात्मनो जीवांश्च स्वयमात्माधारकोऽन्तर्यामी च सन् प्रचोदयति ॥ ६९ ॥

चतुर्विधपुरुषार्थप्रदत्वमाविष्कुर्वन् स्वाभिप्रेतं निवेदयति य एवेति । अतिकरालवदनो योऽन्धकारसञ्ज्ञोऽजगरग्रहस्तेन गृहीतं गिलितमत एवं मृतकमिवाचेतनं नि सञ्ज्ञमिमं लोकं अवलोक्यानितरसाधारण्या कृपादृष्ट्या उत्थाप्य अहरहस्त्रिसन्ध्यं

स्वधर्माख्यात्मावस्थाने स्वधर्माख्यं स्वाराधनधर्माख्यं यदात्मावस्थानं चित्तसमाधानं तस्मिन् श्रेयसि प्रवर्तयिष्यति । यश्च

भवानवनीपतिरिव अनिमिषाणां देवानामधिपतिरसाधूनां दुष्टसत्त्वानां भयमुदीरयन् उत्थापयन्नटति । यश्च परित आशापालैर्दिक्पालैः कर्तृभिः कमलकोशाञ्जलिभिः कमलकोशाकारैः अञ्जलिभिरुपहतं समर्पितमर्हणं यस्य सः, अटतीति पूर्वेणान्वयः ॥७०, ७१ ॥

अथ ह ननु, खलु हे भगवंस्त्रिभुवनगुरुभिः ब्रह्मादिभिरभिवन्दितमुक्तविधस्य तव पदकमलयुगलमहमयात याम यजुः कामः अयातयामानि अन्यैर्यथावदविज्ञातान्यगतसाराणि वा यजूंषि कामयमान उपसरामि भजामीत्युपतस्थे इति पूर्वेणान्वयः ॥ ७२ ॥

विज० तल्लोलुपतया यजुर्गणग्रहणेच्छावत्त्वेनाददु· स्वीचक्रुः ||६५ ॥

1 W omits MG, 2 AB “MN”, 3-3 W omits 4 W omits FRI 5 W तरफ 6AB “सायाय 7-7 ABort & AB omit तव

110

व्याख्यानजयविशिष्टम्

12-6-65-72

छन्दांस्यधिगवेषयन्नभ्येतुं मृगयन्नर्क परमानन्दरूपत्वादद्धिरात्मार्थनाच्च सूर्यान्तर्यामित्वाच्च तन्नामान मीश्वरं नारायणं

सुडूपतस्थे तुष्टाव ||६६ ॥

ओं ब्रह्मनाम्ने “ओं स्याद्ब्रह्मण्यनुज्ञायाम्” (वैज, को. 8-7-3) इति यादव: “अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति, बृहत्रो ह्यस्मिन् गुणाः’ इति श्रुतेः । गुणैरोतत्वादोङ्कारस्याप्ययमेवार्थः । इममेवार्थं सूचयति, भगवत इति । भगवते षत्रगुणपूर्णाय अयं वसिष्ठादिवदिदानीन्तनो भगवान्नेत्याह, आदित्याय आदिभवाय पुरातनाय। यद्वा, अखण्डितैश्वर्याय, एतत् द्वयमुपपादयति- अखिलेति । यो भगवान् ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानां अण्डजादिभेदेन चतुर्विधभूतसमूहानां हृदयेष्वन्त-

रखिलजगदात्मस्वरूपेण समस्तजगदन्तर्यामिस्वरूपेण स्थितो बहिरपि क्षणलवनिमेषाद्यवयवोपचितसंवत्स - रगणलक्षणेन

कालरूपेणाकाश इव व्यवधीयमानः तोयादानविसर्गाभ्यां प्रत्यब्दं तोयस्य आदानं शोषणं विसर्गो वृष्टिः ताभ्यामिमां लोकयात्रामनुवहति । यद्वा, घटाद्युपाधिना आकाश इव सुरनरादि शरीरोपाधिना व्यवधीयमान परिच्छिद्यमान इति ॥६७॥

हे विबुधर्षभ! हे सवितः । तव यददोमण्डलमनुसवनं तपति प्रकाशते इह वा वेत्यलङ्कारार्थः । हे तपन!

प्रकाशनशील! तत्समभिधीमहि सम्यक् चिन्तयामः । कीदृशं मण्डलमहरहराम्नायविधिना वेदोक्तप्रकारेण उपतिष्ठमानानां

सेवमानानामखिलानां दुरितानां दुष्पापानां दुःसहानां वृजिनानां दुःखानां बीजानि दुष्कर्माण्यवभर्जयितुं शीलमस्यास्तीति अस्मिन्नेवार्थे ल्युट्प्रत्ययः ॥ ६८ ॥

इह भुवि यो वाव स्वनिकेतनानां स्वाश्रयाणां स्थिरचरनिकराणामात्मा स्वामी अन्तः स्थित्वा सुखप्रेरकश्च तत्त्वमनारोपित स्वभावः स्वयं तेषामनात्मन अचेतनप्रायान् मन इन्द्रियासुगणान् प्रचोदयति प्रेरयति । अनेन विशेषण द्वयेन “तत्सवितुर्वरेण्यं

भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयातू” (मना. 3.11-7) इत्ययं विवृतः यो नो धियो ज्ञानसाधनत्वादिन्द्रियाणि प्रचोदयात्तस्य सवितुर्जगत्स्रष्टुः भर्गः सकलदुःख बीजभर्जनकं वरेण्यं रमणीयं तन्मण्डलं धीमहीति “आप्राद्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा

जगतस्तस्थुषश्च” (ऋक् मण्ड 1-115-1) इति ॥ ६९,७० ॥

अतिकरालं वदनं यस्य स तथा स एवान्धकारः अज्ञानलक्षणः तन्नाम्नाऽजगरग्रहेण गृहीतं ग्रस्तं मृतकमिव शव चेतनकलामिमं लोकं जनमवलोक्य द्रवीकृतचित्तवृत्त्या परमकारुणिको यो भवानीक्षयैव कटाक्षनिरीक्षणेनैव समुत्थाप्यानुदिन

1 A8 cml प्रेरयति

12-6-73-76

श्रीमrierम्

मात्मनः परमात्मनोऽवस्थानं प्राप्तिर्यस्मात्तत्तथा तस्मिन् स्वधर्माख्ये श्रेर्यास प्रवर्तयत्येव “चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याप्रेः " (ऋक् मण्ड. 1-115-1) इति श्रुतेः । कालप्रणायां यच भवानाशापालैरिन्द्रादिभिः कमलकुट्मलाञ्जलिभिः तत्र तत्र समुपचितोऽसाधूनां मरणभयमुदीरयन् परितः अटति परिवर्तते “आप्राद्यावापृथिवी अन्तरिक्षं” (ऋक्. मण्ड 1-115-1 ) इति श्रुतिः । तस्मै तुभ्यं नम इति पूर्वेणान्वयः ॥ ७१ ॥

स्वाभिप्रायमुद्रलयति अञ्चेति । यस्मादयातयामयजुष्कामोऽथ तस्मातूत्रिभुवनगुरुभिरभिवन्दितं तव चरणनलिनयुगल-

मुपमरामि शरणं गतोऽस्मीति तुष्टावेत्यर्थः ॥ ७२ ॥

सूत उवाच

एवं स्तुतस्स भगवान् वाजिरूपधरो हरिः ।

यजूंष्यवासयामानि मुनयेऽदात्प्रसादितः ॥७३॥

4

यजुर्भिरकरोच्छाखा दशपञ्चशतैः विभुः । जगृहुर्वाजसन्यस्ताः काण्वमाध्यन्दिनादयः ॥ ७४ ॥

जैमिनेस्सामगस्यासी त्सुमन्तुस्तनयो मुनिः । सुतन्वां तत्सुतस्ताभ्यामेकैकां प्राह संहिताम् ।। ७५ ।।

सुकर्मा चापि तच्छिष्यः सामवेदतरोर्महान् ।

१६

सहस्रं संहिताभेदं चक्रे साम्नां ततो द्विजः ॥७६॥

श्रीम० एवमिति । एवं स्तुतः प्रसादितश्च ॥७३॥

12

"

13

बजुर्भिरिति । पञ्चदशशाखाः याः शतैरपरिमितैर्यजुर्भिरकरोत्। स तैरिति पाठे स एषः याज्ञवल्क्यः तैर्यजुर्भिरकरोदिति । जगृहरधीतवन्तः । रविणा ऽवरूपेण वाजेभ्यः केसरेभ्यो वाजेन वेगेन वा संन्यस्ताः त्यक्ताः शाखा वाजसनेयसंज्ञाः ताः शाखा

इति वा ॥७४॥

44

सामशाखाविभागमाह जैमिनेरिति । तत्सुतः सुमन्तुसुतः । ताभ्यां पुत्रपौत्राभ्यां क्रमेणैकैकां प्राह । तच्छिष्यो जैमिने: शिष्यः । महानतिमेधावी । सहस्र संहितारूपं भेदं चक्रे । साम्नां तं संहिताभेदं ततस्तदनन्तरम्। सुकर्मणः शिष्यः एकः कौशल्यो

1–1 W ores, 2 AHJM Ma tf “, 3 M Me ‘E # 4 A 5w far 6 HM MV gà 7 MM grain, a v grafer,

BHV महान ABGJ सह 10 HV ततस्तु तम् । 11 HV ome एव 12 HV बाजि 13 ABJ ‘सनीस’ 14 HV

112

व्याख्यानत्रयविशिष्टम्

12-6-77-80

हिरण्यनाभः पौष्यंजिर्नामिकस्ती जगृहतुः। आवत्यश्चान्यस्तस्यैव शिष्यः सोऽपि जग्राह ।।७५,७६ ।।

वीर० एवमिति । स्तुतः प्रसादितश्च । हरिरादित्यशरीरकः भगवान् वाजिरूपधरो मुनये याज्ञवल्क्याय अदात् उपदिदेश ॥ ७३ ॥

यजुर्भिरिति । विभुर्याज्ञवल्क्यः शतैरपरिमितैः यजुर्भिः दशपञ्च पञ्चदश शाखा अकरोत्। स तैरिति पाठे तु स विभुस्तैः वाजिरूपेण हरिणा दत्तैर्यजुर्भिः अकरोत्। ततो वाजिना संन्यस्ताः सम्यक् याज्ञवल्क्ये निहिताः शाखास्ततस्ता काण्वा माध्यन्दिनाश्च

जगृहुरधीतवन्तः ॥ ७४ ॥

जैमिनेः साम्नां विभागमाह जैमिनेरिति । सामगस्य जैमिनेर्मुनेस्तनयः सुमन्तुर्नामासीत्, तत्सुतः सुमन्तुसुतः सुतन्वांस्ताभ्यां तत्पुत्रपौत्राभ्यां चतुर्थ्यन्तमिदं, द्वेधा विभज्येकैकां प्राहेत्यर्थः ॥ ७५ ॥

2

तच्छिष्य:

तस्य जैमिनैः शिष्यः महान् माहात्म्ययुक्तः सुकर्मानाम सामवेद एव तरुस्तस्मात्साम्नां सहस्रं संहितानां शाखानां भेदं चक्रे! हे द्विज! ||७६ ॥ विज० वाजिरूपधर: अवरूपधर: अयातयामानि अगतसाराणि वीर्यवन्तीत्यर्थः ॥ ७३ ॥ वाजसनः सूर्य: तत आगताः शाखा वाजसन्यः ताः शाखाः काण्वादयो माध्यन्दिनादयश्च ॥ ७४ ॥ साम गायतीति सामगः तस्य जैमिनेस्तनयः सुमन्तुर्नाम, तस्य सुमन्तो: सुतः सुमन्वान्नाम, ताभ्यां सुमन्तुसुमन्वाभ्यां पुत्रपौत्राभ्यां क्रमेणैकामेकां प्राह ॥ ७५ ॥ सुकर्माऽपि तस्य जैमिनेः शिष्यः महानतिप्रज्ञावान् सामवेदाख्यतरो साम्नां सहस्रं संहितारूपं भेदं चक्रे ॥ ७६ ॥ हिरण्यनाभः कौसल्यः पौष्पिजिश्च सुकर्मणः । शिष्यो जगृहतुश्चान्य आवन्त्यो ब्रह्मवित्तमः ॥७७॥ 5 उदीच्या सामगाश्शिष्या आसन्पञ्चशतानि वै । ย पौष्पिञ्ज्यावन्त्ययोश्चापि तांश्च प्राध्यान्प्रचक्षते ॥ ७८ ॥ HV पौपि, 2 A Boma तच्छिष्य 38 ’’ 4 ABGJMM " SABGJM Ma पौष्य 8HM Ma WM उदीच्यान् 11312-6-77-80 27 श्रीमद्भागवतम् लोकालिङ्ग: कुल्यः कुसीदः कुक्षिरेव च । पौष्चिजिशिष्या जगृह: महितास्ते शतं शतम् ॥७९॥ कृतो हिरण्यनाभम्य चतुर्विंशतिसंहिताः । शिष्य ऊचे स्वशिष्येभ्यः शेषा आवन्त्य आत्मवान् ॥ ८० ॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणं श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां sererent reisयायः ||६|| श्रीप० उदीच्या इति । पौष्यंज्यावंत्ययापि । चकाराद्धिरण्यनाभस्यापि पञ्चशतानि शिष्या आसन्। ते तावती: शाखा यथायथं जगृह । नानुदीच्यान्मत कालत कांक्षित्प्राच्यांश्च प्रचक्षतं इत्यर्थः । यथैवोक्तं वैष्णवे - “उदीच्या सामगाः शिष्यास्तस्य पञ्चशतं स्मृताः । हिरण्यनाभानावत्य संहिता यैर्द्विजांनमै । गृहीतास्तेऽपि चोच्यन्तं पण्डितैः प्राच्यसामगाः” (विष्णु. पु. 3-6- 4.5 ) इति ।। ७७,७८ ।। पुनरप्येतेषां त्रयाणां सुकर्मण शिष्याणां शिष्यान्तरै शाखाबाहुल्यं दर्शयत - लौगाक्षिरिति द्वाभ्याम् ॥ ७९ ॥ कृत इति । कुतो नाम हिरण्यनाभम्य शिष्य स्वशिष्येभ्य ऊऊंचे। शेषा अन्या अपि याः प्रसिद्धा शशाखाः ता आवन्त्यः स्वशिष्येभ्य ऊचे इति ॥८०॥ इति श्रीमद्भागवते द्वदाशस्कन्थे श्री श्रीधरस्वामिविचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्याय ॥ ६ ॥ वीर० हिरण्यनाभ इति कौसल्य इति हिरण्यनामविशेषणम् पौष्यिञ्जो नामैक तौ सुकर्मणः शिष्यो जगृहतुः । तथा आवन्त्यंश्चान्यस्तस्यैव शिष्य, स च ब्रह्मवित्तम सोऽपि जग्राहेत्यर्थ ॥७७॥ , उदीच्या इति । पौष्पिञ्जावन्त्ययांश्चापि, अपिशब्दाद्धिरण्यनाभस्यापि पञ्चशतानि शिष्या आसन्। तांश्चोदीच्यान् सतः कांश्चित् प्राच्यांश्च प्रचक्षत इत्यर्थः । यथोक्तं वैष्णवे “उदीच्यास्सामगाश्शिष्याः तस्य पञ्चशतं स्मृताः । हिरण्यनाभश्चावन्त्यः 1 ABGJMme लोगा’ 2ABGJ मांगलि 7 AB पौष्यिस्यो HV लबिल 3 ABGJMma पौध्य 4 HKV ‘ताला’ 5 HV पौष्य 6 AB परीचिज्जो, 114 व्याख्यानदविशिष्टम् संहिता यैर्द्विजोत्तमैः ॥ गृहीतास्तेऽपि चोच्यन्ते पण्डितः प्राच्यसामगा” (विष्णु.पु. 3-6-4.) इति ।।७८ ।। $ 12-6-77-80 पुनरप्येतेषां त्रयाणां सुकर्मणः शिष्याणां शिष्यान्तरैः शाखाबाहुल्यं दर्शयति - लोकाक्षिरिति द्वाभ्याम् । लोकाक्ष्याद चत्वारः पौष्विञ्जशिष्याः शतं शतं संहिता जगृहुरित्यर्थः ॥ ७९ ॥ कृतो नाम हिरण्यनाभस्य शिष्यः स च स्वशिष्येभ्यः चतुर्विंशाति संहिता ऊचे। शेषा अन्या अपि याः प्रसिद्धाश्शाखा: ता आवन्त्यः स्वशिष्येभ्यः ऊचे ॥८०॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ 4 विज० कौसल्यः कोसलपुत्रः हिरण्यनाभश्च पौष्यज्ञ्जिश्च सुकर्मणः शिष्यी जगृहतुः सामशाखामिति शेषः । अन्य आवन्त्य उदीच्यश्च, सामशाखां जगृहतुरिति शेषः । पौष्यञ्ज्यावन्त्ययोश्चाऽपि सामगाः पञ्चशतानि शिष्या आसन् ।।७७,७८ ॥ तेषां समुदितानां मतानां नामानीति पौष्यञ्जिशिष्या लौगाक्ष्यादयः नाम्ना शतं शतं संहिता जगृहुः ॥ ७९ ॥ हिरण्यनाभस्य शिष्यः नाम्ना कृतः चतुर्विंशति संहिताः स्वशिष्येभ्यः ऊचे, शेषा अन्याः संहिता आत्मज्ञानवानावन्त्यः स्वशिष्येभ्य ऊचे ॥ ८० ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या षष्ठोऽध्यायः न समाप्तः ) 1 AB ome शिष्याणां : 2 AB पौष्वि 3 Womns इत्यर्थ | 115 सप्तमोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या षष्ठोऽध्यायः अनुवर्तते) सूत उवाच अथर्ववित् सुमन्तु गिध्यमध्यापयत् स्वकाम् । संहितां सोऽपि पध्याय वेददर्शाय चोक्तवान् ॥१॥ श: मोदोव: पिप्पलायनिः । वंददर्शस्य शिष्यास्तं पथ्यशिष्यानथो श्रुणु ॥ २ ॥ कुमुदः शुनको ब्रह्मन् जाजलिश्चाप्यथर्ववित् । बभ्रुः शिष्योऽथाङ्गिरसः सैन्धवायन एव च । अधीयतां संहिते द्वे सावर्ण्याद्यास्तथा परे ॥ ३॥ नक्षत्रकल्पःशान्तिश्च काश्यपाङ्गिरसादयः । एते चाणाचार्याः शृणु पौराणिकान् मुने ॥४॥ श्रय्यारुणिः कश्यपश्च सावर्णिरकृतव्रणः । 10 वैशम्पायनहारीती पौराणिका इमे ॥५॥ अधीयन्त व्यासशिष्यात् संहितां मत्पितुर्मुखात् । एकैकामहमेतेषां शिष्यः सर्वा समध्यगाम् ||६ ॥ काश्यपोऽहं च सावण रामशिष्योऽकृतव्रणः । अधीमहि व्यास पुत्रा स्वतस्रो मूलसंहिताः ॥७ ॥ पुराणलक्षणं ब्रह्मन्। ब्रह्मर्षिभिर्निरूपितम् । 14 शृणुष्व बुद्धिमाश्रित्य वेदशास्त्रानुसारतः ॥८॥ 1 w far. 2 M Ma enfer W बिल 3 HV निर्दोष W मौदल 4 HV . 5 HV ‘न’. BHV ‘ब’ 7 HVS MM ‘बा’, 8 ABGJMM 6’ 9 ABG J M Ma 37° 10 MM शिशपा 11 ABGHJV सर्वा 12 ABG क’ 13 ABGUJW शिष्या 14 A त्वं 2 व्याख्वानत्रयविशिष्टम् श्री श्रीधरस्थामिविरचिता भावार्थदीपिका सप्तमेऽथर्वविस्तारः पुराणव्यसनं ततः । पुराणलक्षणादीनि फलं भागवतश्रुतेः ॥ 12-7-1-8 क्रमप्राप्तमर्थर्ववेदविभागमाह अथर्वविदिति शिष्यं कबन्धनामानम् स्वकां स्वकीयां संहिताम्। सोऽपि शिष्योऽपि सां 3 द्विधा विभज्य । तदुक्तं वैष्णवे “अथर्ववेदं स मुनिः सुमन्तुरमितद्युतिः । शिष्यमध्यापयामास कबन्धं सोऽपि च द्विधा । कृत्वा तु वेददर्शाय तथा पध्याय दत्तवान् " ( विष्णु.पु. 3-6 ) इति ॥ तत्र वेददर्श: स्वसंहितां चतुर्धा विभज्य चतुरः शिष्यानध्यापयामास । पथ्यश्च त्रिधा विभज्य त्रीनित्याह सार्धेन . शौक्लायनिरिति ॥२॥ कुमुद इति । अक्रिरसः शुनकस्य शिष्यो बभ्रु सैन्धवायनश्च । तदुक्तं “शुनकस्तु द्विधा कृत्वा ददावेका बभ्रुवे । द्वितीयां संहितां प्रादात् सैन्धवायनसंज्ञिने” (विष्णु. पु. 3-6-12 ) इति सावर्ण्याद्या सैन्धवायनादीनां शिष्या ॥३॥ नक्षत्रेति । नक्षत्रकल्पः शान्तिकल्पश्चेति द्वौ । तदुक्तम् “नक्षत्रकल्पो वेदानां संहिताना तथैव च । चतुर्थ स्यादागिरसः शान्तिकल्पश्च पञ्चम:” (विष्णु. पु. 3-6-13,14 ) इति । नक्षत्रकल्पादीनां कर्तारस्तत्तन्नामभिरुच्यन्ते ॥४५॥ अधीयन्तेति । मत्पितुर्मुखादिति । प्रथमं व्यास षट्संहिता कृत्वा मत्पित्रे रोमहर्षणाय प्रादात् तस्य च मुखादेते त्रय्यारुण्यादय एकैकां संहितामधीयन्त । एतेषां षण्णां शिष्योऽहं ता सर्वा समधीतवान् ॥६॥ काश्यप इति । रामशिष्यो योऽकृतव्रणः एवं चत्वारो वयम्। मूलमंहिता इत्यनेन तत संहिताबाहुल्य सूचितम् ॥७ ॥ शुकपरीक्षित्संवादे निरूपितमपि पुराणलक्षणं तद्भेदकथनाय दर्शयति पुराणेति ॥ ८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका अथ क्रमप्राप्तमथर्ववेदविभागमाह - अथर्वविदित्यादिना । शिष्यं कबन्धनामान स्विका संहितामध्यापयत् सोऽपि शिष्योऽपि तां द्विधा विभज्य, तदुक्तं वैष्णवे “अथर्ववेदं स मुनि सुमन्तुरमितद्युति । शिष्यमध्यापयामाम कबन्धं सोऽपि च द्विधा । कृत्वा तु वेददर्शाय तथा पथ्याय दत्तवान्” (विष्णु.पु. 3-6-५) इति ॥ १ ॥ स्वसंहितां चतुर्द्धा विभज्य शौक्लयन्यादींश्चतुरोऽध्याययामास पथ्यस्तु त्रिधा विभज्य त्रीनित्याह- सार्धेन, शौक्लायनिरिति । हे ब्रह्मन्! ॥२॥ तत्र शुनकेन द्विधा विभक्तां स्वसंहितां ततो बभ्रु सैन्धवायनी अधीतवन्ती इत्याह- कुमुद इति । बभ्रुः । 1 HV धर्म. 2 HV द्वेधा, 3 HV तडिया 4 ABJome न 117 2-7-1-8 श्रीमद्भागवतम् सैन्धवानासगोत्रप्रभवः शौनकशिष्यावित्यर्थः । सावर्ण्याद्याः सैन्धवायनबन्वोः शिष्याः ॥३॥ 2 आद्यशब्दविवक्षितानाह - नक्षत्रकल्प इति । नक्षत्रल्पः शान्तिश्व नक्षत्रकल्पः शान्तिकल्पश्चेति द्वौ तदुक्तं नक्षत्रकल्पो वेदशो शान्तिकल्पस्तथैव च " (विष्णु.पु.3-6-13 ) इति । काश्यपाः कश्यपगोत्रोद्भवाः आमिरसाः तद्गोत्रोद्भवाः । एते नक्षत्रकल्पादीनां कर्तृत्वानामभिरुच्यन्ते ते अथर्वणाचार्या अथर्ववेदशाखाविभजनेन तत्प्रवर्तका इत्यर्थः । इत्थं वेदसंहिताविभागमभिधायाऽथ पुराणसंहिताप्रपञ्च शुश्रूषामालक्ष्य तावत्तत्प्रवर्तकान् श्रोतुं प्रचोदयति - शृणु पौराणिकान्मुने इति । हे मुने! ॥४॥ के पुनस्तं इत्यत्राह श्रय्यारुणिरिति । त्रय्यारुण्यादय इमं षट् मत्पितुर्मुखादेकैकां संहितां पुराणसंहितामधीयन्त मत्पितुर्मुखादित्यनेन तावद्वादरायणः षट् संहिता रोमहर्षणाय प्रोवाच । तस्मादेते वडध्यैवत इति सूच्यते । अहन्तु एतेषां वण्णां शिष्यो भूत्वा सर्वा षडपि संहिता अध्यागामधीतवानस्मि ॥५-६ ॥ किच, काश्यप इति रामस्य भार्गवस्य शिष्यो यो ऽकृतव्रणः न एते चत्वारो वयं व्यासपुत्रात् श्रीशुकाच्चतस्रो मूलसंहिता अधीमहि ॥७॥ ‘अधीर्माह मूल संहिता’ इत्यनेन पुराणसंहिताबाहुल्यं सूच्यते तदग्रे स्पष्टीकरिष्यन् तावत् शुकपरीक्षित्संवादनिरूपितमपि पुराणलक्षणं तद्भेदकथनाय दर्शयत, पुराणेत्यादिना । वेदशास्त्रानुसारेण निरूपितं पुराणलक्षणं बुद्धिमाश्रित्य शृणु अवहितमनाः शृणु इत्यर्थः ॥८ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली सोऽपि सुमन्ती शिष्योऽपि पथ्याय ॥ १ ॥ कुमुदादय पथ्यशिष्या बभ्रुसैन्धवायनी पर्थ्याशिष्यस्य अमिरसोऽतिरो गोत्रे विद्यमानस्य शुनकस्य शिष्यौ अधीयेतां अधीतवन्ती “शुनकस्तु द्विधा कृत्वा ददावेकान्तु बभ्रुवे। द्वितीयां संहितां प्रादात्सैन्धवायनसञ्ज्ञिने’ (विष्णु.पु.3-6-12) इति ।। सावर्ण्याद्याच सैन्धवायनादीनां शिष्याः ॥२,३ ॥ आथर्वणाचार्या अथर्ववेदाचार्या पाठतोऽर्थतच अथर्ववेदप्रवर्त्तका इत्यर्थः । पौराणिकान् पुराणाचार्यान् ॥४-५॥ मत्पितुर्मुखात्पुराणसंहितामधीयन्त त्रय्यारुण्यादयः कथं एकैकामधीतवन्तः त्वन्तु कथं सर्वानधीतवानिति ? तत्राह अहमिति । अहमेतेषां शिष्यः सर्वा पुराणसंहितामपठम् ||६|| व्यासपुत्रात् श्रीशुकात् ॥७ ॥ 1 W वेदानां 2-2 AB विभागजननेन 118व्याख्यानत्रयविशिष्टम् प्रसनात्पुराणलक्षणं वक्तुं प्रतिजानीते, पुराणेति ॥८ ॥ 2 सर्गोऽस्याथ विसर्गश्च वृत्तिरक्षान्तराणि च । वंशो वंशानुचरितं संस्था हेतुरपाश्रयः ॥ ९ ॥ दशभिर्लक्षणैर्युक्तं पुराणं तद्विदो विदुः । J कचित् पञ्चविधं ब्रह्मन् महदल्पव्यवस्थया || १० | अव्याकृतगुणक्षोभान्महतस्त्रिवृतोऽहमः । भूतसूक्ष्मेन्द्रियार्थानां सम्भवस्सर्ग उच्यते ।। ११ ।। पुरुषानुगृहीतानामेतेषां वासनामयः । विसर्गोऽयं समाहारो बीजाद्वीजं चराचरम् ।।१२ ॥ 12-7-9-12 श्रीध० सर्ग इति । अस्य विश्वस्य । “अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थान पोषणमूतयः । मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रय ( भाग. 2-10-1 ) इत्यत्रोक्ते स्थानपोषणे वृत्तिरक्षाशब्दाभ्यां उच्येते । अन्तराणि मन्वन्तराणि, वंशो वंश्यानुचरितं इतीशानुकथा: संस्था निरोधः । अनेनैवात्यन्तिकी लयरूपा मुक्तिरप्युक्ता । हेतुशब्देन जीवाश्रयवासनाशब्दवाच्या ऊतयो गृहीताः ॥ ९ ॥ 10 दशभिरिति । दशभिरेतैर्लक्षणैरर्थैर्युक्तं महापुराणं विदुः । केचित्प द्यविधम्। “सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंश्यानुचरितं चेति पुराणां पञ्चलक्षणम् इति”। पुराणं महत् अल्पं चेति व्यवस्थया । यत्र दशापि लक्षणानि पृथक् पृथङ् निरूप्यन्ते तन्महापुराणम् । यत्र त्वन्यषां स्वेवान्तर्भावस्य विवक्षा नदल्पमिति व्यवस्थयेत्यर्थ ॥१०॥ " " सर्गादिलक्षणानि व्याचष्टे - अव्याकृतेत्यादिना । अव्याकृतस्य प्रधानस्य गुणानां क्षोभाद् यो महान् तस्माद् यः 瞥 त्रिवृदहंकारः तस्मात् भूतमात्राणां सूक्ष्माणामिन्द्रियाणाञ्च तदर्थानाञ्च स्थूलानां तचताना सम्भव सर्ग कारणसृष्टिसर्ग इत्यर्थः । उच्यत इति यथाऽपेक्षमुत्तरत्राप्यनुषत्रः ।। ११ ।। विसर्ग व्याचष्टे पुरुषेति । पुरुषेण ईश्वरेण अनुगृहीतानामेतेषां महदादीनां पूर्वकर्मवामनाप्रधानोऽयं समाहारः । कार्यभूतश्चराचरप्राणिरूपो बीजाद्वीजमिव प्रवाहापत्रां विसर्ग उच्यत इत्यर्थ ॥ १२ ॥ वीर० किं तदित्यत्राह - सर्गश्चैवेति दर्शाभ । सर्गादिभिर्लक्षणैर्युक्तं तदेव पुराणमिति तद्विद: पुराणलक्षणविदः अत्र 1 HV सर्वोऽप्यस्य M. Ma] [सर्गीय W सर्गश्चाथ, 2 AG वृती 3 ABGJ के 4 BGJ मात्र 5 MMa “गौय 6-8 M Ma जीवो जीवबराबर.. 7Bomita वश 8HV “क”, ABJ के 10 HV ome पृथक 11-11 HV omt 12 AB Jom तम 119 12-7-13-16 श्रीमद्भागवतम् • विदुः । स्थानपोषणे वृतिरक्षाशब्दाभ्यामुच्येते । अन्तराणि मन्वन्तराणि वंशो वंश्यानुचरितं च, संस्था निरोधः, अनेनैव आत्यन्तिक प्रलयरूपा मुक्तिरप्युक्ता हेतुशब्देनोतयः पृथगृहीताः । श्रचिदिति ब्रह्मन् ! महदल्पव्यवस्थया क्वचित्पश्चविधञ्च लक्षणम्, महापुराणस्योकानि दशलक्षणानि, अल्पपुराणन्तु - सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च। वंश्यानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ इत्युक्तविधमित्यर्थः ॥९-१० ॥

क्रमेण सर्गादीनां स्वरूपं निरूपयति अव्याकृतेत्यादिना। अव्याकृतस्य मूलप्रकृतेः गुणानां सत्त्वरजस्तमसां क्षोभाद् यो महान गुणत्रयपरिणामरूप तस्मादार तथाभृत तम्याच्च भूतानामाकाशादीनां तत्सूक्ष्माणां शब्दादीनां इन्द्रियाणां चेत्यर्थानां वस्तूनां य सम्भव समर्ग इत्युच्यते ॥११॥ , ་ fred fruर्यात पुरुषानुगृहीतानामिति । पुरुषेण परमपुरुषेण अनुग्रहीतानामाहितसृष्टिसामर्थ्यानां एतेषां महदादियानां य ममाहार महातपरिणाम, म विमर्ग इत्यर्थ । कोऽसौ समाहार? इत्यतस्तं दर्शयति, चराचरात्मकमिति । चराचरात्मकं जगदेव तत्समाहार इत्यर्थ । तत्र दृष्टान्त बीजार्द्वीजमिति । कारणबीजात् कार्यबीजमिव कारणादव्याकृतान्महदादि क्रमेण चराचरात्मकं यत्कार्यजात स विसर्ग इत्यर्थ । विसर्गस्य जीवकर्मवासनाप्रयुक्तत्वात् वासनामयत्वम् ॥ १२ ॥ विज० 10 वृति रक्षा च अन्तगण च वृत्तिरक्षान्तराणि ॥ ९ ॥ पुराणम्य महद यवस्थया कथने पञ्चविधं पञ्चलक्षणप्रकारोपंतम् ॥१०॥ $ तत्र सर्गादिकं क्रमेण अव्याकृतंति । अव्याकृतगुणक्षोभात प्रकृतिगुणानां अन्योन्यसंयोगलक्षणसञ्चलनातू मत महत्वस्य वैकारिकादिभेदेन त्रिवनोऽहम अहङ्कारस्य भृतसूक्ष्मेन्द्रियार्थानां पञ्चभूतसूक्ष्मेन्द्रियविषयाणां सम्भवो जन्मभूतमान्त्रेन्द्रियधियां जन्मेत्यधस्तादुतम् ॥ १.१ ॥ पुरुषेण भगवतानुगृहीतानां अनुप्रवेशलक्षणानुग्रहवतामेतेषां तत्वानां सकाशात् वासनामयो य समाहारः उत्कर्मवासनानुसृतिः सृष्टि स विसर्गो, जीव अजीवश्च चेतनाचेतनलक्षण चराचर चराचरात्मको ब्रह्माण्डसर्ग “ब्रह्मणो म्यात् विसर्गः पौरुषः स्मृत ( भाग. 2.10-३) इति ।।१२।। 1 M Ma कृतेशेन वृत्तिर्वृत्तानि भूतानां वराणामचराणि च । कृता स्वेन नृणां तत्र कामाच्छोदनयाऽपि वा ॥ १३ ॥ 120 व्याख्यानत्रयविशिश्म् रक्षाऽच्युतावतारेहा विश्वस्यानु युगे युगे । तिर्यङ्मर्त्यर्षिदेवेषु हन्यन्ते यैायीद्विषः || १४ || , मन्वन्तरं मनुर्देवा मनुपुत्रा स्सुरेश्वराः । ऋपर्योऽशावतारच हरेण्वविधमुच्यते ।। १५ ।। 7 C राज्ञां ब्रह्मप्रसूतानां वंशस्त्रैकालिकोऽन्वयः । वंशानुचरितं तेवां वृतं वंशधराश्च ये ।। १६ ।। 12-7-13-16 श्रीध० वृत्तिरिति । चराणां भूतानां सामान्यतोऽचराणि । चकाराच्चराणि च कामात् वृत्तिः । तत्र तु नृणां स्वेन स्वभावेन कामाच्चोदयापि वा या नियता वृत्तिः जीविका कृता, सा वृत्तिरुच्यत इत्यर्थः ॥१३॥ रक्षेति । तिर्यङ्मर्त्यर्षिदेवेषु येऽच्युतावताराः तेषामीहा लीला, सा विश्वस्य रक्षोच्यते इत्यर्थः । यैरवतारैरिति समासान्निष्कृष्य कथंचित्सम्बन्धः । त्रयीद्विषो दैत्याः ||१४|| & मन्वन्तरमिति । षड्धिं मन्वन्तरमुच्यते । षडिधत्वमेवाह मनुरिति । मन्वादयः षडेते वर्गाः स्वस्वाधिकारेण यत्र प्रवर्तन्ते तन्मन्वन्तरमित्यर्थः ||१५|| वंशमाह - राज्ञामिति । ब्रह्मणः सकाशात्प्रसूतिर्येषां शुद्धानामित्यर्थः । तेषामन्वयो वंशः तेषां वृत्तम् । ये च तद्वंशधराः तेषां च वृत्तं वंशानुचरितमुच्यते । वंश्यानुचरितम् इति पाठे वंशे भवाः वंश्या:, तेषां वृत्तमित्यर्थः ॥ १६ ॥ A 4 वीर० वृत्तिं निरूपयति वृत्तिरिति । चराणां भूतानां अचराणि भूतानि वृत्तिर्जीवनोपाय इत्यर्थः । सा च ईशेन ईश्वरेण कृता, सा च नृणां कामात् रागाद् तत्राऽपि चोदनया विधिना, न केवलं रागप्राप्ता शास्त्राविरूद्धा चेत्यर्थः । कृता स्वेनेति पाठे स्वेन ईश्वरेणैव कृतेत्यर्थः ॥ १३ ॥ अथ रक्षामाह - प्रतियुगं तिर्यगादिषु अच्युतस्य अवतारः तच्चेष्टा विश्वस्य रक्षेत्यर्थः । अवतारतच्चेष्टितानां विश्वरक्षारूपत्वं दर्शयति हन्यन्त इति । यैरक्तारः तच्चेष्टितैः त्रयीद्विवः वैदिकधर्मविरोधिनः हन्यन्ते ॥ १४ ॥ अन्तराणि लक्षयति- मन्वन्तरमिति । षविधं मन्वन्तरमुच्यते इति सम्बन्धः । मन्वादयः वडेते यत्र तन्मन्वन्तरमुच्यत इत्यर्थः । षड्विधत्वमेवाह, मनुरिति । हरेरंशावताराश्चेति सम्बन्धः | सुरेश्वरा इन्द्राः ॥ १५ ॥ 1AGHJVT. 23HVती. 4HVort स्थ. 5 ABJ वदा 6- -6A OIL 7AB “तार बेटि 121 12-7-17-20 श्रीमद्भागवतम् वंशवाह राज्ञामित्यर्थेन । मनोः प्रसूतानां राज्ञां यः त्रैकालिक. कालत्रयगोचरोऽन्वयः स वंशः इत्यर्थः । तदनुचरित मेवाह, वंशानुचरितमिति । ये च वंशधराः वंशनिर्वाहकाः तेषां वनं वशानुचरितं उच्यत इत्यर्थः ॥ १६ ॥ भूतानां विज० पञ्चानां भूतानां पञ्चभूतान्येवान्योन्यं वृनिर्जीवनमन्नमित्यः । तेजोवृत्तिः पार्थिवानि दारुणीत्यादि । यद्वा, पिशाचाना, भूतानि मनुष्यलोकस्थानि शरीररुधिराणि “पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः” (अमः को. 1-1-11) इत्यमरः । चराणां गतिमता, अचराणि स्थावरतुल्यानि व्रीह्मादीनि वृत्तिः ईशेन हरिणा कृता कल्पिता - अहस्तानि सहस्तानां सहस्तानि चतुष्पदाम्। अणूनि तात! महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥ (भाग 1-13-46) इत्युक्तम् । तत्रैवं स्थितिर्नृणां वृत्तिः कामादिच्छातः फलमूलादीनि चोदनया विधिना तनत्क्रियानुसारेण विहिता चरुपुरोडा- शादिलक्षणा ॥ १३ ॥ युगे युगे विश्वस्य अनुयोग्या अच्युतावतारेहा हरे रवतारेण चेष्टा परिरक्षणं रक्षा, “यदा यदा हि धर्मस्य” (भ.गी.4-7) इति गीतायाम् । कुत्रेति तत्राह तिर्यगिति । यैरवतारे, त्रयीद्विषः वेदवैरिणोऽसुराः हन्यन्ते तेषां चरितवर्णनं रक्षणमित्यर्थः । स्थितिर्वकुण्ठ विजय " इति। पोषणं तदनुग्रह” इति च ॥१४॥ M एतन्मन्वन्तरं षड्विधमुच्यते, षण्णां कथाकथनं मन्वन्तरमित्यर्थः । तत्रांशकानामिति शेषः । मन्वन्तरेषु तद्धर्मा इति, मन्वादिधर्मकथनमित्यर्थः ॥ १५ ॥ मनुप्रसूतानां राज्ञां अन्वयो वंशः इत्युच्यते । कीदृश: ? त्रैकालिको भूतभविष्यद्वर्तमानविषयः, एतत्कथनमत्रेति, वंशस्यानुचरितं नाम तेषां राज्ञां वृत्तिकथनं, ये वंशधरा उत्सन्नवंशं धृतवन्तस्तेषां च वृत्तम् ॥ १६ ॥ नैमित्तिकः प्राकृतिको नित्य आत्यन्तिको लयः । संस्थेति कविभिः प्रोक्ता चतुर्थाऽस्य स्वभावतः ॥ १७ ॥ हेतुर्जीवोऽस्य सर्गादेरविद्याकर्मकारकः । यं चाशायिनं प्राहुरव्याकृतमुतापरे ॥ १८ ॥ व्यतिरेकान्वयी यस्य जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु । मायामयेषु तद्ब्रह्म जीववृत्तिव्यपाश्रयः ॥ १९ ॥

1. Maile कृष्णा: 200 3. Ma”. 4 ABGHAV SABGJM मासू 122 1 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् पदार्थेषु यथा द्रव्यं तन्मात्रं रूपनामसु । बीजादि पञ्चतान्तासु ह्यवस्थासु युतायुतम् ॥ २० ॥ 12-7-17-20 श्रीध० नैमित्तिक इति । अस्य विश्वस्य । स्वभावतो मायातो निष्पन्नस्य यद्वा मायातः यश्चतुर्विधो लय इति ॥१७॥ हेतुरिति । अस्य जगतः सगदिर्हेतुर्निमित्तं जीवः । सोऽत्र हेतु रुच्यत इत्यर्थः । तस्य निमित्ततामाह । अविद्यया कर्मकारकः कर्मकर्ता । जीवादृष्टप्रयुक्तत्वाद्विसर्गादेः स तु तत्र हेतुरित्यर्थः नन्वनुशयी निमित्तमिति केचित् । अव्याकृतमित्यपरे । तत्राऽह यमिति चैतन्यप्राधान्येन अनुशयिनमुपाधिप्राधान्यविवक्षयाऽव्याकृतम् ॥ १८॥ अपाश्रयमाह व्यतिरेकेति । जाग्रदादिष्ववस्थासु जीवतया वर्तन्त इति जीववृत्तयो, विश्वतैजसप्राज्ञास्तेषु मायामयेषु साक्षितयाऽन्वयः, समाध्यादौ च व्यतिरेको यस्य तद्ब्रह्म संसारप्रतीतिबाधयोरधिष्ठानावधिभूतमपाश्रय उच्यत इत्यर्थः ॥ १९ ॥ • p एत देव सदृष्टान्तं प्रपञ्चयति - पदार्थेर्षवति । पदार्थेषु घटादिषु द्रव्यं मृदादि यथा युतमन्वितमयुतं च बहिरप्यवस्थानात् । रूपनामसु च सन्मात्रं सत्तामात्रं यथा । एवं बीजं गर्भाधानमादि यासां पञ्चता अन्तं च यासां तासु देहावस्थासु “निषेकगर्भजन्मानि बाल्यकौमार यौवनम् । वयो मध्यं जरामृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव” एतासु नवस्वप्यधिष्ठानत्वेन साक्षित्वेन च युतमयुतं च यत्तदपाश्रय इति ॥२०॥ atre संस्थामाह - नैमित्तिक इति । स्वभावत कालकर्मस्वभावत् अस्य विश्वस्य सर्गादि चतुर्धा चतुर्विधः नैमित्तिकादिरूपो लयः संस्थेति कविभिः प्रोक्तः ॥१७॥ हेतुं निरूपयति, हेतुरिति । अविद्याकर्मकारक अज्ञानमूलकं पुण्यापुण्यात्मकं कर्म करोतीति तथा स जीवः एकत्वं जात्यभिप्रायकं अस्य विश्वस्य सर्गादे हेतुर्जीवस्य कर्मफलानुभवार्थत्वात्सर्गादिस्तन्निमित्तत्वं तस्यातः स हेतुरित्यर्थः । हेतुत्वख्यापनाय जीवं विशिनष्टि, यमिति । अनुशयो भुक्तफलकर्मावशेषः सोऽस्यास्तीति अनुशयी तथाभूतं यं जीवं प्राहुः भुक्तावशेषकर्मवासनायुक्तं प्राहुः उतापि चापरेयमव्याकृतं देवादिनामरूपरहितं प्राहुः सृष्टेः पूर्वं देवादि (वासना) नामरूपरहितं प्राहुः सृष्टेः पूर्वं देवादिनामरूप रहिता वासनायुक्ताः जीवा अस्य सर्गादिर्निमिनमिति सहेतुरित्यर्थ ॥ १८ ॥ अथापाश्रयमाह द्वाभ्याम् । व्यतिरेकान्वयाविति । मायामयेषु प्रकृतिकार्येषु शरीरेषु जाग्रदादिषु जीवस्य वृत्तिषु यस्यान्वयव्यतिरेकी तद्ब्रह्म अपाश्रयः सर्वाधारत्वादपाश्रय इत्युच्यत इत्यर्थः । ब्रह्मणो जीववृत्तिनिर्वाहकतयाऽवस्थानात्तास्वन्वयः । 1W परा. 2 ABGHJVस 3 HV विम 44ABJome, 5 Womes सर्गाद 12312-7-21-25 अवस्थाभिरस्पृष्टत्वात् व्यतिरेकच भवति, ब्राह्मणस्तनच्चिचद्विशिवनारूपेण सर्वावस्थान्वयः स्वेन रूपेण ताभिर्व्यतिरेकश्चेत्युक्तं भवति ॥ १९ ॥ अत्र दृष्टान्तमाह - पदार्थेष्विति। बीजादि पञ्चत्वान्तास्ववस्थासु जन्मादिविनाशान्तासु अवस्थासु रूपनामसु नामरूपवत्सु पदार्थेषु घटपटादिषु यद्द्रव्यं तन्मात्रं नद् द्रव्यमात्रं जन्माद्यवस्थाभिः युतायुतं तत्त्वादिविशिष्टतारूपेण जन्मादियुतं तत्प्रहाणदशायां विशेष्यमात्ररूपेण जन्मादिरहितं च तद्वदित्यर्थ ॥२०॥ विज० अम्य जगत स्वभावतश्चतुर्धा लय संस्थेति कविभिः प्रोक्ता ||१७|| यं च प्रलये परमात्मानमनुविश्य शायिनं स्वपन्तमाहुः अपरे अव्याकृतं अव्याकृताकाशवन्निर्विकारं प्राहुः सोऽविद्यया कर्मकारकः कर्मकर्ता अम्य जगत- सर्गादिनिमिनभूतो जीवो हेतुरित्युच्यते जीवसमुदायः सुखदुःखप्राप्तये तं हेतुं कृत्वा जगतः सृष्ट्यादिकं प्रवर्तत इति । “निरोधोऽस्यानुशयनमात्मन मह शक्तिभि. " ( भाग 2.10.6+ इति ॥ १८ ॥ अपाश्रयं लक्षयति व्यतिरेकान्वयाविति । अपगत आश्रयो यस्य स तथा अद्वितीय इत्यर्थः । अद्वितीयत्वं कथमुच्यते, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां ज्ञायत इति यम्य हो जीववृत्तिषु जीवानां जीवनोपायभूतासु जाग्रत्स्वप्नसुषुभिषु व्यतिरेकान्वयौ स्तः, जाग्रदाद्यभावेपि विद्यत इति । व्यतिरेक तद्भावेऽप्यस्तीत्यन्वयः । मया मायासु श्रीहरीच्छार्गचतासु तद्ब्रह्मव्यपाश्रय इत्युच्यते ॥ १९ ॥ प्रकारान्तरेण आश्रयं लक्षयति- पदार्थेष्विति । रूपनामयुक्तेषु पदार्थेषु यद्रव्यमुपादानादिकारणभूतं प्रकृत्याख्यं तन्मात्रं पदार्थस्वरूपं तस्मिन् द्रव्ये बीजादि पञ्चतान्तासु जन्मादिमरणावसानास्ववस्थासु युतायुतं अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यद्वर्तते तद्ब्रह्मापाश्र यम् । यद्वा, रूपनामप्रपञ्चपदार्थेषु युतायुतमन्वयव्यतिरेकलक्षणानुमानेन यत्तन्मात्रं विज्ञानानन्दमात्रं द्रव्यं द्रुतं ज्ञेयं यत् बीजत्वा- धावस्थासु वस्तुन: पञ्चत्वावसानलक्षणावस्थासु युतायुतं वर्तते तद्ब्रह्मेति ॥२०॥ विरमेत यदा चितं हित्वा वृत्तित्रयाश्चयम् । योगेन वा तदाऽऽत्मानं वेदेहाया निवर्तते ॥ २१ ॥ एवं लक्षणलक्ष्याणि पुराणानि पुराविदः । मुनयोऽष्टादश प्राहुः क्षुल्लकानि महान्ति च ॥ २२ ॥ 1.-1 W omita. 2 A मवीसु 3 ABGHJV ऋय स्वयम् * वेदात्मा तत्रिवर्तते वीरराघवव्याख्यानुसारेण तदादृत पाठ 1 4 MMS वेदनारमा 124 श्रीध० व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 2 ब्राह्मं पाद्यं वैष्णवं च शैवं लैङ्गं सगारुडम् । 3 नारदीयं भागवतमानेयं स्कान्दसंज्ञितम् ॥ २३ ॥ A भविष्यं ब्रह्मवैवर्त मार्कण्डेयं सवामनम् ।

वाराहं मात्स्यं कौर्म च ब्रह्माण्डाख्यमिति त्रिषद् ||२४|| 7 ब्रह्मन्निदं समाख्यातं शाखाप्रणयनं मुनेः । 9 शिष्याशिष्य व प्रशिष्याणां ब्रह्मतेजोविदीपनम् ॥ २५ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहिताया द्वदाशस्कन्थे सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 10 12-7-21-25 " 10 एवं दशाऽपि लक्षणानि व्याख्याय इदानीं ‘दशमस्य विशुद्ध्यर्थे नवानामिह लक्षणम्। वर्णयन्ति महात्मानः’ ( भाग 2-10-2 ) इति यदुक्तं तदाह - विरमेतेति । यदा सर्गादीनां मायामयत्वानुसन्धानेन वामदेवादेरिव स्वयमेव चित्तं विरमेत इहैवानुष्ठितेन योगेन वा देवहूत्यादिवत् तदा विक्षेपाभावादात्मानं वेद । तदा चाविद्यानिवृत्तेरीहायाः संसाररूपाया निवर्तत इत्यर्थः ॥ २१ ॥ 12 पुराणविभागप्रस्तावेन तल्लक्षणादिकं प्रासंगिकमुक्त्वा प्रस्तुतमाह एवमिति । एवं विधैर्लक्षणैर्लक्ष्याणि ॥२२-२३॥ भविष्यमिति । त्रिषडष्टादश ||२४|| उपसंहरति - ब्रह्मन्निति । मुनेर्व्यासस्य शिष्यादीनां च ब्रह्मतेजो ब्रह्मवर्चसम्। तद्विवर्धनम्, श्रोतॄणामिति शेषः ॥ २५ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वदाशस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ वीर० यदुक्तं “दशमस्य विशुद्ध्यर्थे नवानामिह लक्षणम्” ( भाग. 2-10-2) इति । तदाह विरमेतेति । वृत्तित्रयाश्रयमिति भावप्रधानो निर्देशः । यदा चित्तं जाग्रदादिवृत्तित्रयाश्रयत्वं हित्वा स्वयमयत्नतः योगेन योगाभ्यासयत्नेन वा विरमेत विषयेभ्य इति शेषः । तदात्मानमाश्रयाख्यं वेद आत्मा चित्तं तत् ततः निवर्तते वेदेहाया निवर्तते इति पाठान्तरं तदा आत्मानं वेद ततः ईहायाः संसाररूपाया: निवर्तत इत्यर्थ: । वैदेहाया निवर्तत इति पाठान्तरं तदा यस्य चित्तं विरमेत स आत्मानं वेदेति शेषः । ततः वैदेहाय विदेहभावाय प्राकृतदेहाभावायेति यावत्। निवर्तते संसारबन्धान्निवर्तते मुच्यत इत्यर्थ ॥ २१ ॥ ** 1 AM लिख 2 H MMM V 3M Ada स्क’ 4 MV ब्य, 5 MVW : BBW क्रमात्स्यकीर्माणि 7 MV खेत MM पी 8 M Me मुने, 9 AB GJM Ma शिष्यशिष्य 10 AB Jome इदानी 11 MV तू. 12 ABJomit 125 12-7-21-25 श्रीमतम् · तदेवं पुराणसंहिताविभागप्रसवेन तल्लक्षणान्यभिधाय प्रस्तुतमाह एवमिति । एवंविधै: दशभिः पञ्चभिर्वा लक्षणैः लक्ष्याणि महान्ति क्षुल्लकानि अल्पानि च अष्टादशपुराणानि पुराविदः पूर्वकालाभिज्ञाः मुनयो विदुः ॥ २२ ॥ कानि पुनस्तानि अष्टादशेत्यत्राह - ब्राह्ममिति द्वाभ्याम्। मात्स्यकीर्म्यमिति समाहारद्वन्द्वः मास्त्यं कौम्यं चेत्यर्थः । इतीत्थं त्रिषट् अष्टादश ॥२३-२४ ॥ वेदपुराणसंहिताविभागोपपादनं निगमयन ब्रह्मन्निति । हे ब्रह्मन्! मुनेर्बादरायणस्य शिष्याणां प्रशिष्याणां शाखाप्रणयनं वेदपुराणसंहिताप्रवर्तनं तच्च श्रोतॄणां ब्रह्मतेजसः ब्रह्मवर्चसस्य विदीपनमुद्दीपनमिति फलकीर्तनम् ॥१५ ॥ इति श्रीमद्भागवतं द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 7 विज० एतादृशब्रह्मप्राप्ति कदा स्यादिति तत्राह - विरमेतेति । वृत्तित्रयाश्रयं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिलक्षणवृत्तित्रयविरूढं चित्तं हित्वा वृत्तित्रयादिरमेत उपरतं भवति, तदा योगेन ध्यानलक्षणया उपासनया निरन्तरं श्रीनारायणकथाश्रवणलक्षणोपासनया चात्मानं परमात्मानं वेद जानाति, लभते प्राप्नोति च । तत किमत्राह - नेति । आत्मा जीवः पुनर्निवर्तते नैव न च पुनरावर्तते न चपुनरावर्तते " (छान्दो. 3. 8-15- इति श्रुतेः ॥२१॥ · उपसंहरन्नेव पुराणानां प्रिप्रवृत्तये संख्यामाह एवमिति । क्षुल्लकानि लोकसंख्यापरिमितानि नत्वर्धतः, कानिचिदर्थतः शब्दतः फलतोऽपि महान्ति || २२ || तानि क्रमेण निर्दिशति - ब्राह्ममित्यादिना ॥ २३ ॥ त्रिषट् अष्टादश ||२४|| अत्र शिष्यप्रशिष्यैः शाखाप्रणयनं वेदपुराणकर्तृब्रह्मणोऽनभिमतं कृतमिति माशङ्गीत्याह - ब्रह्मणेति । शिष्यादीनामेत च्छाखाप्रणयनं ब्रह्मणैव समाख्यातं कथितं कीदृशं ब्रह्मतेजोविदीपनं, ब्रह्मतेजसः प्रकाशकं निरर्थकं प्रणयनं, किमर्थं कृतमित्यतो + वाह ब्रह्मेति। ब्रह्मण परमात्मनस्तेजस प्रभावस्य विदीपनं प्रकाशनकरम् ॥ २५ ॥

इति श्रीमद्भागवते मह्यपुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या नवमोऽध्यायः न समाप्तः ) 1 AB #2 AB. add fit 126 अष्टमोऽध्यायः शौनक उवाच सूत जीव चिरं साधो वद नो वदतां वर । समस्यपारे भ्रमतां नृणां त्वं पारदर्शनः ॥ १ ॥ आहुश्चिरायुषमृषिं मृकण्डुतनयं जनाः । यः कल्पान्तेप्युर्वरितो येन ग्रस्तमिदं जगत् ॥ २ ॥ स वा अस्मत्कुलोत्पन्नः कल्पेऽस्मिन् भार्गवर्षभः । नैवाधुनापि भूतानां सम्प्लवः कोऽपि जायते ॥ ३ ॥ एक एवार्णवे भ्राम्यन् ददर्श पुरुषं किल । वटपत्रपुटे तोकं शयानं त्वेकमद्भुतम् ॥४॥ ५ एव नः संशयो भूयान् सूत कौतूहलं यतः । तं नश्छिन्धि महायोगिन्, पुराणेष्वपि सम्मतः ॥५॥ सूत उवाच + प्रश्नस्त्वया महर्षेऽयं कृतो लोकप्रमाप I नारायणकथा यत्र गीता कलिमलापहा ॥६॥ प्राप्तद्विजातिसंस्कारो मार्कण्डेयः पितुः क्रमात् । छन्दांस्यधीत्य धर्मेण तपःस्वाध्यायसंयुतः ॥७ ॥ बृहद्व्रतधरः शान्तो जटिलो वल्कलाम्बरः । विभ्रत् कमण्डलुं दण्डमुपवीतं समेखलम् ॥८ ॥ श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अष्टमे तु तपश्चर्या मार्कण्डेयस्य मोहकैः । कामादिभिरसंमोहो नरनारायणस्तुतिः ॥ १ ॥ 9 पुराणविभागप्रसंगेन पुराणकर्तुर्मार्कण्डेयस्य चरितप्रश्नमाह सूतेति। त्वमेव वक्तुं योग्य इत्याह । तमसि संसारे भ्रमतां 1 A पढ़. 2 ABGJ सेप्युर्व. 3 w आत्मकु 4W 5 MM आत 6 HV भया W kan* 7 HV 7, 8 HV “WI, SHV पृष्ठति 127 12-8-1-8 पारदर्शनस्तत्रिवर्तकः ॥१॥ 1 श्रीमद्भागवतम् 4 वव्यमाह - आहुरिति । उर्वरितोऽवशिष्टः । येन कल्पान्तेन । एतत्कथं घटत इत्येकः प्रश्नः ॥ २ ॥ प्रलयाभावादप्येतन घटत इत्याह- स वा इति । यतो भार्गवर्षभः । कोऽपि प्राकृतिको नैमित्तिको वा ॥३॥ अन्यदप्यर्घाटितमेवेत्याह- एक एवेति । तोकं बालकम् ||४|| एष इति । कौतूहलमीत्सुक्यम् । तं संशयम्। न केवलं त्वं महायोगी, किन्तु पुराणेष्वपि ज्ञातृत्वेन सम्मतः ॥५॥ प्रश्नमभिनन्दति प्रश्न इति । हे महवें! अयं प्रश्नः । तत्र हेतुः नारायणेति । यत्र प्रश्नविषये ॥ ६ ॥

3 तत्र मार्कण्डेयस्तपसा भगवन्तमाराध्य मायाप्रदर्शनं वव्रे । ततश्च तेनैव भगवन्मायया समकल्पाः दृष्टा नान्यैरित्युत्तरं वकुमादित आरभ्य तस्य चरितमाह प्राप्त इत्यादिना । मार्कण्डेयो मृत्युं जिग्ये इति पंचमश्लोकेनान्वयः । मध्यमग्रन्थेन तस्य धर्मः कथ्यते । प्राप्तो द्विजातिसंस्कार उपनयनाख्यो येन सः । पितुः सकाशाद् गर्भाधानादिक्रमातू, छन्दांसि वेदान् ॥७॥

बृहद्वतधर इति । बृहद्धतधरां नैष्ठिको ब्रह्मचारी सन् ॥८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका पुराणगणनायां मार्कण्डेयपुराणमित्युक्तं, तत्र तत्पुराणकर्तु· मार्कण्डेयस्य मुनेः चरित्रं बुभुत्सुः तत्कथनाय सूतं स्तौति शौनक - सूतेति । हे सूत! हे साधा ब्रदतां वर । चिरञ्जीव। नोऽस्मभ्यं वद, यदन्यच्छुश्रूषितं तद्वदेत्यर्थः । यतस्त्वमपारे तुमसि अज्ञाने, तत्कार्ये संसारे वा भ्रमतां नृणां जनानां तत्पारं दर्शयतीति तथाभूतस्त्वमेव अतो वदेत्यर्थः ॥ १ ॥ किं तच्छुश्रूषितमित्यत्राऽह - आहुरिति । चिरायुषमेव दर्शयितुं विशिनष्टि - यः कल्पान्तेऽप्युर्वरितः अवशिष्टः, येन भगवतेदं जगत् ग्रस्तं तच्च ददर्शति शेषः । यद्वा, येनेदं जगत् कल्पान्ते ग्रस्तं, तेनोर्वरितो ऽवशेषितो यः इति सम्बन्धः । मार्कण्डेयस्य एतत्कल्पप्रसूतत्वे शास्त्रान्तरविरोधपरिहारो द्रष्टव्यः । एतत्कल्पप्रसूतो मार्कण्डेयोऽन्यो वा स्यादित्यविरोधः ॥ २ ॥ ★ • तत्र आत्मनस्संशयमुद्घाटयति स वा इति । हे भार्गवर्षभ! स वै मार्कण्डेयः अस्मिन्नेव कल्पे स्वकुलोत्पन्नः, ततः किम्, अत आह- नैवेति । अधुनाऽपि भूतानां सम्प्लवः प्रलयः कोऽपि नैव जायते । अस्मिन्नेव कल्पे जातः । कथ मसञ्जात सम्ल्प्वमद्राक्षीदिति संशय इत्यर्थः ॥३॥ 1 उर्वरितत्वमेव प्रपञ्चयति - एक एवेति। अर्णवे प्रलयार्णवे भ्राम्यन् वटपत्रस्य पुटे तले शयानं तोकमर्भकं बालकं पुरुषं JNV कर्तव्य. 21 मि. 3HV एफ. 4 W यमि’ 5 wont मुळे. 5 AB चरित 7 Wome जनानां AB अस्मत्कु’ 9 AB संवर्तय 128व्याख्यायविशि ददर्श । बालस्याल्पत्वसूचनाय तोकमित्युक्तम्। अतो न पीनरुत्वयम् ॥४॥

12-8-1-8 इत्थं संशयमाविष्कृत्य तन्निरासाय चोदयति एष इति । एषः “स वा आत्मकुलोत्पन्नः” इत्यादिनोक्तः, यतः संशयात् महत्कौतूहलं यद्वृत्तान्तश्रवणीत्सुक्यं भवति तन्नोऽस्माकं संशयं छिन्धि । न केवलं त्वं योगी किन्तु पुराणेष्वपि ज्ञातृत्वेन सम्मतः ॥५॥ " इत्थमापृहासच्चरित्रं विस्तरतो विवक्षुः तावत्प्रश्नमभिनन्दति सूतः - प्रश्न इति । हे महर्षे! त्वया कृतोऽयं प्रश्न लोकस्य मलमपहन्तीति तथा तत्र हेतु:, यत्र यत् प्रश्नोत्तरे कलिमलं कलियुगप्रयुक्तं मलमपहन्तीति तथाभूता नारायणकथा गीता भविष्यति ॥ ६ ॥ आदितस्तच्चरित्रं वर्णयति प्राप्तेत्यादिना यावद्दशमाध्यायसमाप्ति । मार्कण्डेयो मृत्युं विजिग्ये इति पञ्चमेनाऽन्वयः । क्रमाद्रर्भाधानादि संस्कार क्रमात्प्राप्तः द्विजातिसंस्कार: उपनयनसंस्कारो येन स धर्मेण शास्त्रोक्तविधिना छन्दांसि वेदानधीत्य तपसा स्ववर्णाश्रमोचितेन स्वाध्यायेन वेदेन च संयुक्तः ॥७॥ बृहद्रतधरः नैष्ठिकब्रह्मचर्यव्रतधरः नियमर्द्धये नियमस्य स्वधर्मस्य ऋद्धिः वृद्धि स्तस्यै कमण्डल्वादिकं बिभ्राणः सन्ध्ययो स्सायंप्रातस्सन्ध्ययोः अन्यादिषु हरि मर्चयन् तत्रात्मा स्वहृदयं गुर्वर्थ भैक्षमाहृत्य तेनाऽनुज्ञातश्चेतर्हि बुभुजे सकृदेकवारं नो चे दननुज्ञातश्चेदुपोषितो भवति ॥८ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली 1 अस्मिन्नध्याये मार्कण्डेयकथाव्याजेन हरेर्निरतिशयमाहात्म्यं ब्रूते। पुराणविभागप्रसङ्गेन पुराणकर्तुमर्कण्डेयस्य चरित तत्र शौनकः सूतं पृच्छति सूतेति । वद भगवत्कथाद्योतिनीं, कथामिति शेषः ॥ १ ॥ येन कल्पान्तेन इदं जगद्गस्तं तस्मिन् कल्पान्तेऽप्युर्वरितः अवशिष्टः ॥ २ ॥ अस्मत्कुलसम्बन्धित्वात्तच्चरितमवश्यं श्रवणार्हमित्याशयवानाह स वा इति । तस्य भूतानां मध्ये कोपि सम्प्लवो नाश इति वा ॥ ३ ॥ तस्यामवस्थायां प्रलय इवार्णवे पुरुषं ददर्श किलेति वा ॥४॥ * यतः संशयान्महाकौतूहलविषयोऽर्थः मम संशयच्छेदनं कथमुपपद्यत इति तत्राह पुराणेष्विति । ज्ञातृत्वेन सम्मतो भवानिति ॥५॥

1. W omita एकबार 129 12-8-9-16 श्रीमद्भागवतम् मार्कण्डेयकाचा लोकाज्ञाननिवारणसामर्थ्य कुतः ? इत्यत्राह - नारायणेति । यत्र मार्कण्डेयकथायां तत्कथाविषयः प्रश्नः ॥९ ॥ पितुर्मृकण्डोः प्राप्तद्विजातिसंस्कारः अन्नप्राशनापनयनान्तब्राह्मण संस्कारान्प्राप्तः ॥७॥ बृहत्तपरः ब्रह्मचारिव्रता ॥ कृष्णाजिनं साक्षसूत्रं कुशांश्च नियमर्द्धये । अग्न्यर्कगुरुविप्रात्मस्वर्धयन् सन्ध्ययोर्हरिम् ॥ ९ ॥ सायं प्रातस्स गुरवे भैक्ष्यमाहत्य वाग्यतः । बुभुजे गुर्वनुज्ञातः सकृनो चेदुपोषितः ॥ १० ॥ एवं तपःस्वाध्यायपरो वर्षाणामयुतायुतम् । आराधयन् हृषीकेशं जिग्ये मृत्युं सुदुर्जयम् ॥ ११ ॥

• ब्रह्मा भृगुर्भवो दक्षो ब्रह्मपुत्राश्च येऽपरे । नृदेवपितृभूतानि सेनाऽसन्नतिविस्मिताः ॥ १२ ॥ इत्थं बृहद्वतधरः तपःस्वाध्यायसंयमैः । 6 7 दध्यावधोक्षजं योगी ध्वस्तक्लेशान्तरात्मना ||१३|| तस्यैवं युज्जतश्चित्तं महायोगेन योगिनः । व्यतीयाय महान्कालो मन्वन्तरषडात्मकः ॥ १४ ॥ एतत्पुरन्दरो ज्ञात्वा सप्तमेऽस्मिन्किलान्तरे । तपोविशङ्कितो ब्रह्मवारेमे तद्विघातनम् ।। १५ ।। गन्धर्वाप्सरसः कामं वसन्तमलयानिली। मुनये प्रेषयामास रजस्तोकमदी तथा ॥ १६ ॥ श्रीध० कृष्णाजिनमिति । तन्नियमर्द्धये धर्माभिवृद्धये । अग्न्यादिषु पञ्चसु हरिमर्चयन् ॥९ ॥ सायमिति । भैक्ष्यं गुर्वर्थमाहत्य तेनाऽनुज्ञातश्चेतर्हि बुभुजे । नो चेत् सकृत् कदाचित् उपोषितो भवति ॥१०,११ ॥ 12 ब्रह्मेति । तेन मृत्युंजयेन ||१२||

1. HV कुशान्स 4. गालू ? 2 MIM प्रां 3 HV “तरस्व” 4 HV स्तो * This verse is not found in W edition. 5 HV TUI, 8 HV ** ‘शोऽस’, 8HMMV न्त मलयानिलम् । 8 HY सदा। 10 AB Jort तत्, 11 ABJ धर्म 12 ABJ मृत्यु 130 1 व्याख्यानविशिष्टम् 12-8-17-24 इत्थमिति । योगेन ध्वस्ताः क्लेशाः रागादयो यस्य तेनान्तरात्मना प्रत्याहृतेन मनसा ॥ १३, १४ ॥ तस्य तपोनिष्ठामितिहासेनवर्णयति एतदित्यादिना । अस्मिन् सप्तमे मन्वन्तरे । तपसा मत्पदं ग्रहीष्यतीति विशङ्कितः ॥ १५ ॥

गन्धर्वेति । मुनये मुर्नि भ्रंशयितुम् । रजसस्तोकमतिप्रियमपत्यं, लोभो मदञ्च तौ ॥ १६ ॥ वीर० एवमिति सुदुर्जयं सुतरां दुःखेनापि जेतुमशक्यं मृत्युं जिग्ये, जितवानित्यर्थः ॥९-१२ ॥ इत्थ मिति । योगेन ध्वस्ताः क्लेशा रागादयो यस्य तेनाऽन्तरात्मना प्रत्याहतेन मनसा अधोक्षजं दध्यौ ध्यातवान् ॥१३॥ तस्येति । युञ्जतः समादधतः सतः महान् भूयान् तदेवाह मन्वन्तरषडात्मकः व्यतीयाय व्यतिक्रान्तोऽभूत् ॥ १४ ॥ तस्य तपोनिष्ठादार्व्यमितिहासेन वर्णयति - एत दित्यादिना । पुरन्दर इन्द्रः एतत्तपश्चरणं ज्ञात्वा सप्तमेऽस्मिन् मन्वन्तरे वैवस्वतमन्वन्तरे हे ब्रह्मन् तपसा विशरितः किं वाऽयं मत्पदं जिघृक्षेदिति सञ्जातशङ्कः तद्विघातनं तपोविधातमारब्धवान् ॥१५॥ 5 गन्धर्वाश्चाऽप्सरसश्च ताः मुनये मुनिं भ्रंशयितुं गन्धर्वादीन् प्रेषयामास स्वयं रजस्तोकमदी रजस्तोको लोभः तस्य रजोगुणप्रभवत्वात्, तच मदच तौ प्रेषयामास || १६ ॥ विज० हरिं, स्मरन्निति शेषः ॥९ ॥ नो चेदनुशाभावे ।। १०.११ ॥ तेन कर्मणा ॥ १२ ॥ मनोयोगादन्तरात्मनाऽन्तर्यामिणा ध्वस्तक्लेशः ॥ १३,१४ ॥ अस्मिन् सप्तमे मन्वन्तरे तपसो विशङ्कितः तद्विघातनं तस्य तपसो विघ्नम् ॥ १५ ॥ रजोगुणं स्तोकमदी व्यर्थकर्मदपच। अत्र कामादयो मूर्तिमन्तो निर्दिश्यन्ते ॥ १६ ॥ ते वै तदाश्रमं जग्मुर्हिमाद्रेः पार्श्व उत्तरे । • पुष्पभद्रा नदी यत्र चित्राख्या व शिला विभोः ॥१७॥ 1 A.B Jome बोगेन 2 ABJ हृतम् 3B रज 44 AB सायं प्राप्त 5 w तम्य . 131 6 MM पुष्प 12-8-17-24 ; श्रीमद्भागवतम् तदाश्रमपदं पुण्यं पुण्यद्रुमलताञ्चितम् । पुण्यद्विजकुलाकीर्ण पुण्यामल जलाशयम् ॥ १८ ॥ arrer मत्तकोकिलकूजितम् । मतबर्हिनटाटोप मत्तद्विजकुलाकुलम् ॥१९॥ } वायुः प्रविष्ट आदाय हिमनिर्झरशीकरान्। सुमनोभिः परिष्वको ववावुतम्भयन् स्मरम् ॥ २० ॥ उद्यच्चन्द्रनिशवक्त्र: प्रवालस्तबकालिभिः । गोपल ताजा स्वयाऽसीत्कुसुमाकरः ||२१|| अन्वीयमानां गन्धर्व गीतवादित्र्यथिकैः । अदृश्यताऽऽत्तचापेषुः स्वः स्त्रीयूथपतिः स्मरः ॥ २२ ॥ हुत्वात्रिं समुपासीनं ददृशुश्शक्रकिङ्कराः । मिलिताक्षं दुराधर्षं मूर्तिमन्तमिवाऽनलम् ||२३|| ननृतुस्तस्य पुरतः स्त्रियोथो गायका जगुः । मृदङ्गवीणापणवै: वाद्यं चक्रुर्मनोरमम् ||२४|| श्रीध० तदिति । तदाश्रमं पदं प्रविष्टां वायुर्ववाविति तृतीयेनाऽन्वयः । पुण्यै द्रुमै लताभिश्चार्चितम् पूजितम्। पुण्यानां १४. द्विजानामृषीणां कुलैः आकीर्णम व्याप्तम पुण्या अमला जलाशया यस्मिन् तत् ।। १७,१८ ।। मतेति । मत्तभ्रमराणां महीतं यस्मिन् मत्तकोकिलानां कूजितं यस्मिन्, मत्ता बर्हिण एव नटा स्तेषामाटोपो नृत्यसम्भ्रमो यस्मिन् । मत्तानां द्विजानां पक्षिणां कुलैराकुलं व्याप्तम् ।। १९ ।। 1, वायुरिति । एवम्भूतं तदाश्रमपदं प्रविष्टस्मन् वायु मलयाऽनिलो ववौ प्रससार उत्तम्भयन् उद्दीपयन्, तत्र वृक्षेषु प्रवेशान्मान्धं, हिमनिर्झरकणानामादानाच्छैत्यं पुष्पपरिष्वमात्सौगन्ध्य चोक्तम् ॥ २० ॥ किश्च उद्यदिति । उद्यश्चन्द्रो यस्मिन् तत् निशावक्त्रं रजनीमुखं यस्मिन्सः । प्रवालस्तबकानामालयः श्रेणयो येषु 1 M. Ma तत्रा’ W गत्यान 2 HV तार्चितम् M. Me तान्वितम् 3 Mila गायन्तुम’ 4 AB GJ बूधके MIMa दूधपे SHV तमु BHV 7 HV तर, 8ABJ चितम् ABJ व्यहि. 10 A Dmita स्वारम् 11 HV ome नृत्य 12 HV ‘सहि’ 132 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-8-17-24 तैः । गुप्यन्ति विटपैः संश्लिष्यन्तीति गोपा, द्रुमा लताश्च तेषां जालैः समूहैरुपलक्षितकुसुमाकरः वसन्तः आसीत् आविर्बभूव ॥ २१ ॥ किञ्च अन्वीयमान इति । तदा गीतवादित्रयूथिकैगायकादिसमुदायिभिर्गन्धर्वैरन्वीयमानः । तथा स्वः स्त्रियोऽप्सरसः, } तासां यूथस्य पतिः आत्तः चापः इषुश्च येन स स्मरश्च तत्राऽदृश्यत ॥ २२ ॥ • हुत्वेति । दुराधर्षमभिभवितुमशक्यम् ॥२३, २४ ॥ वीर० ते वा इति । गन्धर्वादयः हिमाचलस्योत्तरे पार्श्वे तत्राऽपि यत्र पुष्पभद्रा नाम नदी तत्रापि यत्र च चित्राख्याशिला तत्र तदाश्रमं मार्कण्डेयाश्रमं जग्मुः । हे विभो इति सम्बोधनम् ॥ १७ ॥ 5 र, A तादिति । तस्य मार्कण्डेयस्य आश्रमपदं प्रविष्टो वायुर्ववाविति तृतीयेनान्त्रयः । आश्रमपदं विशिनष्टि - पुण्यं पुण्यावह पुण्यैडुमैर्लतादिभिश्चाऽञ्चितं पूजितं आकुलमिति पाठान्तरम्। पुण्यानां द्विजानामषीणां कुलैस्समूहैराकीर्ण. पुण्या अमलाच जलाशया यस्मिंस्तत् ॥ १८ ॥ मधुपानमत्तानां भ्रमराणां सनीतं यस्मिन् मत्तकोकिलानां कृजित यस्मिन् मत्ता बर्हिणो मयूरा एवं नटा तेषामाटोप: सम्भ्रमो यस्मिन् मत्तानां द्विजानां पक्षिणां कुलैः आकुलं व्याप्तम् ॥१९॥ इत्थम्भूतं तदाश्रमपदं मलयानिल शीतलगिरिनदीशीकगनादाय सुमनोभिः कुसुमै परिष्वक स्मरं काममुत्तम्भयन उद्दीपयन् ववी ससार । एवं मलयानिलस्य व्यापार उक्तः ॥ २० ॥ अथ वसन्तस्य तमाह उद्यदिति । उद्यश्चन्द्रो यस्मिंस्तत् निशावका रजनीमुखं यस्मिन् म प्रबालानां पल्लवानां स्तबकानां गुच्छानाथ अलयः श्रेणयो येषु तैः । गोपद्रुमलताजालैः गुप्यन्ते विटपै संश्लिष्यन्ते इति गोपाः द्रुमा लताश्चेति तेषां जालैः समूहैरुपलक्षितः कुसुमाकरो वसन्तः तत्र प्रादुर्बभूव ॥ २१ ॥ अथ कामस्य तमाह अन्वीयमान इतिगीत । वादित्राणां मृदकादीनां यूथं येषामस्तीति तथा तै मत्वर्थीयष्टन्, गन्धर्व

रन्वीयमानः युज्यमानः गृहीतधनुर्बाणः स्वः स्त्रीणामप्सरसां यूथस्य पनि स्मर काम अदृश्यतालक्ष्यत ॥ २२ ॥ हुत्वेति । उपासीनं तं मार्कण्डेयं मूर्तिमन्तं पुंविग्रहधारिणम् अनलमिव स्थितं ददृशु ॥ २३ ॥ ननृतु रिति तस्य मार्कण्डेयस्य अथो अथ वाद्यं स्तुतिसूचकं ध्वनिं चक्रुः ॥२४॥ 1.-1ABJori 2 ABJ ‘प’ 3 ABJ आप्त चाप 4 W भद्राया 5.5 Womes 6 6 Womnits 7 Worts व्यापम् Womnits काम 13312-8-25-32 विज० आटोपं सविलासनृत्यम् ॥१७- १९ ॥ उत्तम्भयन् वर्धयन् ॥ २० ॥ श्रीमrrent उद्यश्चन्द्रो यस्य स तथा, स च निशावक्त्रः प्रदो यस्य स तथा कुसुमाकरः वसन्तः प्रवालस्तबकालिभिः गायन द्रुमलतामुकुलैः सहाऽसीत् ‘आवि’ रिति शेषः ।। २१ ।। + आनचापेषु : धनुर्ज्यासहितबाणः स्वः स्त्रीयूथपतिः स्वर्गस्त्रीगणनाथः ||२२|| अनि हुत्वोपासीनममिसमीपं तिष्ठन्तं दुराधर्ष चलितेन्द्रियं कर्तुमशक्यम् ॥२३, २४ ॥ सन्दधेऽखं स्वधनुषि कामः पञ्चमुखं तदा । । मधुर्मदोरजस्तोक इन्द्रभृत्या व्यकम्पयन् ॥ २५ ॥ क्रीडन्त्याः पुञ्जिकस्थल्याः कन्दुकैः स्तनगौरवात् भृशमुद्विप्रमध्याया: केशविस्रंसितस्रजः ||२६|| इतस्ततो भ्रमदृष्टे श्चलन्त्या अनुकन्दुकम् । वायुर्जहार तद्वास: सूक्ष्मं त्रुटितमेखलम् ||२७|| वि. पर्ज तदा व मत्वा तं स्वजितं स्मरः । सर्व तत्र . घमनीशस्य यथोद्यमः ॥ २८ ॥ त इत्थमपकुर्वन्तो मुनेस्ततेजसा मुने । दह्यमाना निववृतुः प्रबोध्याहिमिवार्थकाः ॥ २९ ॥ इतीन्द्रानुचरैर्ब्रह्मन् धर्षितोऽपि महामुनिः । यत्रागादहमो भावं न तच्चित्रं महत्सु हि ॥ ३० ॥ दृष्ट्रा निस्तेजसं कामं सगणं भगवान् स्वराट् । श्रुत्वाऽनु भावं ब्रह्मर्षेर्विस्मयं समगात्परम् ॥ ३१ ॥ तस्यैवं युज्जतश्चितं तपः स्वाध्यायसंयमः । अनुग्रहायाऽविरासीन्नरनारायणो हरिः ॥३२॥ ALJNJV मेजो, 2 AM Ma पुस्तक 3M Me विभ्र. 4 HV बेलान्या, 5 MM साल 6 HV सानु 7 पि 134 व्याख्यानयविशिष्टम् 12-8-25-32 श्रीम० सन्धते इति । शोषण दीपन सम्मोहन तापनोन्मादनाख्यानि पञ्चमुखानि यस्य तदस्त्रं सन्दधे। तदैव मधुर्वसन्तः रजस्तोक, पुंस्त्वमार्यम् । अन्येचेन्द्रभृत्यास्तस्य मनो व्यकम्पयन् ॥२५,२६ ॥ किश्च इत इति वायुर्मलयानिलः पुञ्जिकस्थल्या स्तत्सूक्ष्मं वासो जहार ॥२७॥ विससर्जेति । सर्व तेषां कर्म तत्र तस्मिन्, मोघं व्यर्थम्, अनीशस्य निर्देवस्य ॥ २८ ॥ त इति । मुनेरपकुर्वन्तः प्रतिकूलमाचरन्तः । हे मुने ॥ २९ ॥ इतीति । अहमोऽहङ्कारस्य । भावं विकारम् ॥ ३० ॥ दृष्ट्रेति । निस्तेजसं म्लानवदनम् । स्वराडिन्द्रः ॥३१ ॥ तस्यैति । नरनारायणरूपो हरिः ॥ ३२ ॥ वीर० सन्दध इति । पञ्च अरविन्दादीनि मुखानि यस्य तदस्त्रं स्वे धनुषि सन्दधे । मधुर्वसन्तः रजस्तोको लोभो मदश्चेति एते इन्द्रभृत्याः व्यकम्पयन् अक्षोभयन् ॥ २५ ॥ क्रीडन्त्या इति । पुञ्जिकस्थलीनामाऽप्सराः तस्याः कन्दुकैः क्रीडन्त्याः स्तनभाराद्वशमुद्विप्रमध्यायाः चलन्मध्यायाः केशेभ्यो विस्रंसिता । स्रक् यस्या स्तस्याः || २६ ॥ कन्दुकमनुसृत्य इतस्ततो भ्रमन्त्यी दृष्टी यस्याः तस्याः चलन्त्याः अत एव त्रुटिता मेखला यस्मिन् तत् सूक्ष्मं वासो वस्त्रं वायुर्जहार ||२७|| विससर्जेति । तदा पुजिन्याः नम्रतादशायां तत्र तस्मिन् मुनौ सर्वमेतत्कृत्यं मोघ व्यर्थमभवत् । यथा अनीशस्य निर्धनस्य उद्यमस्तद्वत् ॥ २८ ॥ त इति । हे मुने! मुनेः मुनये इत्थमपकुर्वन्तः तस्य मुनेस्तेजसा दह्यमाना निववृतुः निवृत्ता बभूवुः । यथाऽर्भकाः ऽहि सर्प प्रबोध्य ततो निवर्तन्ते तद्वत् ॥ २९ ॥ चित्रमेतदहो तस्य जितेन्द्रियत्वमिति विस्मयमानमालोक्याह - इतीति । हे ब्रह्मन् धर्षित प्रलोभितोऽपि यदहमोऽहङ्कारस्य भावं विकारं मोहं नाऽगादिति न प्रापेत्येतन्महत्सु न चित्रम् ॥३०॥ दृष्ट्रेति । स्वराडिन्द्रः निस्तेजसं परिम्लानवदनं कामं दृष्ट्वा, ब्रह्मर्षे मार्कण्डेयस्य प्रभावं श्रुत्वा च परंभृशं विस्मय मगात् ॥ ३१ ॥ 1.1 HV मोहन सन्दीपन 135 135 12-8-33-40 श्रीमज्ञागवतम् तस्येति नरनारायणो नरसहितः श्रीनारायणः ॥ ३२ ॥ विज० पुञ्जिकस्थल्या अप्सरसां प्रधानायाः कस्याभिदप्सरसः केशविभ्रंशितस्रजः केशभागात् विभ्रंशिता विभ्रष्टा खक् यस्याः सा तथा तस्याः ॥ २६ ॥ अनुकन्दुकं उत्पतत् कन्दुकानुकूलं यथा भवति तथा चलन्न्याः सूक्ष्ममणुतरं त्रुटितमेखलं त्रुटिता छिना मेखला काशी यस्याः तत्तथा तत् ॥२७॥ स्वेन आत्मना जितम् ॥ २८ ॥ अर्धा अहिं प्रबोध्येव ॥ २९ ॥ अहमोऽहङ्कारस्य भावं नाऽगात् कपालमुक्तनारिकेलफलवद्देहाभिमानरहित इत्यर्थः ॥ ३० ॥ निस्तेजसं दुर्बलम् । स्वगडिन्द्र ॥ ३१ ॥ नरेण युक्तो नारायण: नरनारायणः ॥ ३२ ॥ तौ शुक्लकृष्णी नवकञ्जलोचनी चतुर्भुजी रौरववल्कलाम्बरौ । पवित्रपाणी उपवीतकं त्रिवृत् कमण्डलुं दण्डमृगुश वैणवम् ॥३३॥ पद्माक्षमाला मुत जन्तुमार्जनं वेदच साक्षात एकरूपिणौ । १. नटिद्वर्ण शत्ररोचिषा प्रांशू दधानी विबुधर्वभार्चितौ ||३४|| वै भगवतो रूपे नरनारायणा वृषी । वीक्ष्योत्थायादरेणोच्चैर्ननामाङ्गेन दण्डवत् ॥ ३५ ॥ स तत्सन्दर्शनानन्दनिर्वृतात्मेन्द्रियाशयः । हृष्टरोमाश्रुपूर्णाक्षो न सेहे तावुदीक्षितुम् ||३६|| उत्थाय प्राञ्जलिः ग्रह औत्सुक्यादाश्लिषन्निव । नमो नम इतीशानौ बभाषे गदाम् ||३७|| तयो रासन मादाय पादयो वनिज्य च । अर्हणेनाऽनुलेपेन धूपमाल्यै रपूजयत् ||३८|| I ABGHJV एव. 2 ABGJMMA सहि 3HY ती AABGJ दृष्ट्रों 5 MINS एतत्र वियता 7 ABGHJVT. I.BHV मानीय 136 व्याख्यानविशिष्टम् 12-8-33-40 . 3 सुखमासनमासीनौ प्रसादाभिमुखी मुनिः । पुनरानम्य पादाभ्यां गरिष्ठाविदमब्रवीत् ॥३९॥ मार्कण्डेय उवाच किं वर्णये तव विभो यदुदीरितोऽसुः संस्पन्दते तमनुवाइमन इन्द्रियाणि । स्पन्दन्ति वै तनुभृतामजशर्वयोश्च स्वस्याप्यथापि भजतामसि भाववन्धुः ॥४०॥ श्रीध० तावनुवर्णयति द्वाभ्यां ताविति । रौरवं कृष्णाजिनं, वल्कलञ्चाऽम्बरं ययोस्ती, पवित्रे पाण्यो र्ययोस्ती । त्रिवृत् त्रिगुणं, नवतन्तुकमिति वा । ‘त्रिवृद्वहिः पवमान’ मित्यादी नवके प्रयोगात्। उपवीतकादीन्दधानी ॥ ३३ ॥ पद्येति । जन्तुमार्जनं सूक्ष्मतत्वादिमयम्। वेदं दर्भमुष्टिम् । किञ्च साक्षात्तप एवं तौ । तत्र हेतु: तपत्तद्विर्ण देदीप्यमानविद्युत्सङ्काशं यत्पिशत्रं रोचिः तेन, रुपिणी मूर्तिमन्तौ । तादृक्तेजोयुक्तमूर्तिभ्यां तपोमयत्वेन प्रकाशमानावित्यर्थः । प्रांशू उन्नती ॥ ३४ ॥ से इति उच्चैर्महताऽऽदरेण ॥ ३५ ॥ स इति । तयोस्सन्दर्शनेन य आनन्दस्तेन निर्वृता उपशान्ता आत्मेन्द्रियाशया देहेन्द्रियमनांसि यस्य सः । न सेहे नाऽशक्नोत् ||३६|| उत्थायेति । आश्लिषन्त्राऽलिङ्गन्निव ॥ ३७ ॥ तयोरिति । पादयो रवनिज्य पादी प्रक्षाल्य । अर्हणेनाऽध्येण । ३८ ॥ सुखमिति। पादाभ्यां पादावानम्य गरिष्ठौ पूज्यतमी तो प्रति ॥ ३९ ॥ 10 अन्तर्यामिण स्तस्यैव प्राणादिप्रवर्तकत्वादात्मन तत्स्तुतावस्वातत्र्यं पश्यन्नाह - किमिति हे विभो तव त्वां कि महं वर्णये कथं स्तौमि । यत् येन त्वयैवोदीरितः प्रेरितोऽसुः प्राण संस्पन्दते प्रवर्तते, तमनु च वागादय स्पन्दन्ति । अत्र हेतु:, वै अन्वयव्यतिरेकाभ्यां ‘श्रोत्रस्य श्रोत्रं मित्यादि श्रुतिभिश्चैतत्प्रसिद्ध मित्यर्थ न केवलं प्राकृतानां तनुभृतां, किन्तु अजशर्वयोश्च, अतः स्वस्य ममापि तथैव । एवं यद्यपि न क्वचिदपि कस्याऽपि स्वातन्त्र्यमथापि दारुयन्त्रवत्त्वत्प्रवर्तितैरपि वागादिभिः भजतां पुंसां त्वं भावबन्धु रात्मबन्धुरसि, न तु पित्रादिवद्देहमात्रबन्धु । अहो कृपालुता तवेत्यर्थः ॥ ४० ॥ 12 1 W ने आ. 2 Minks मुखो 3ABGI मुनी 4 Mila 5 HV “तक द’ 6-6 ABJomt. 7 HV ome ती BHVomt तस् ABJ omila हे विभो 108 amts प्रेरित 11 AB Jome कचिदपि 13 ABJort स्ख 137 12-8-33-40 श्रीमद्भागवतम् वीर ताविति । तौ नरनारायणी वीक्ष्य, उत्यायेत्युपरिष्टात्सम्बन्धः । कथम्भूती शुक्लकृष्णौ । तत्र नरः शुक्लः श्रीनारायणः कृष्णवर्णः रौरवं कृष्णाजनं वल्कलच ते अम्बरे ययोस्ती पवित्रे पाण्योः ययोस्ती त्रिवृत् त्रिगुणं, नवतन्तुकमिति वा, तदुपवीतम्। द्वितीयान्तानां दधाना वित्युपरिष्टात्सम्बन्ध | ऋजुमवक्रं वैणवं दण्डम् ||३३|| } 2 पद्माक्षाणां मालाम् उताऽपि च जन्तुमार्जनं मशकादि जन्त्वपनोदनवस्त्रं वेदं दर्भमुष्टिश्च दधानी, साक्षातप एव एकं रूपं मूर्तिरनयोरस्तीति तथा तपनटिद्वर्ण दीप्यमानतद्विर्णसदृशं यत्पिशबरोचिस्तेन प्रांशू प्रगता व्याप्ता अंशवो ययो स्ती विबुधश्रेष्ठैः ब्रह्मादिभिरविती ॥३४॥ ते इति । रूपापेक्षया नपुंसकनिर्देश, वीक्ष्यति । उच्चैर्महताऽङ्गेन देहेन ||३५|| स मार्कण्डेयस्तयां मन्दर्शनेन यो आनन्दस्तंन निर्वृता सुखिताः शान्ता वा आत्मेन्द्रियाशयाः देहेन्द्रियमनांसि यस्य सः दृष्टानि उत्पुलकितानि रोमाणि यस्य म तावती नरनारायणी द्रष्टुमपि न सेहं न शशाक ||३६|| उत्थायेति । प्रह नम्र आश्लिषन्निव परिरम्भमाण इव केवलं गद्दाक्षरं नमो नम इति वाक्यम् ईश्वरौ प्रति आबभाषे । गद्दाक्षरमिति क्रियाविशेषणम् वा ॥३७॥ तयोरिति । आधाय निधाय पादयो वनिज्य पादौ प्रक्षाल्य अर्हणेन योग्येनाऽनुलेपेन चन्दनेन धूपैर्माल्यैः कुसुमैश्च अपूजयत् ॥ ३८ ॥ सुखं यथा तथा आसीन गरिष्ठौ पूज्यतमी प्रति इदं वक्ष्यमाणमब्रवीत् ॥ ३९ ॥

उक्तिमेवाह किमित्यादिना यावदध्यायसमापामि । युवयोर्दर्शनं न मे तपः फलं तस्याऽपि सर्वेन्द्रियप्राणप्रचोदयित्रा त्वयैव कारितत्वात् । अतः केवलं त्वत्कृपाफल मेवेत्यभिप्रेत्याह - किमिति । हे विभो ! तव त्वां किं वर्णये कथं स्तौमि, यतः स्वस्य मम तनुभृतां किं बहुना, अजशर्वयोः ब्राह्मरुद्रयोश्व असु प्राणः यतो येन त्वयोदीरितः प्रेरितः संस्यन्दते चलति स्वव्यापारक्षमो भवति तं स्पन्दमानं प्राणमनुसृत्य वागादीनि स्पन्दन्ति । अनुदात्तेत्वलक्षणस्याऽत्मनेपदस्य अनित्यत्वात्परस्मैपदम् । यद्येवं तर्हि सर्वेऽपि त्वमिव किं न मा मुपासते इत्यत्राह अथाऽपीति । प्राणिमात्रस्य प्राणादिप्रचोदयितृत्वेऽपि भजतां पुंसामेव भावबन्धुः, भाव स्त्वदुपासनारूपोऽभिप्रायविशेषः, तं बध्नाति स्थिरीकरोतीति तथा त्वयि किञ्चिदानुकूल्ययुक्तानामेव भावबन्धुस्त्वमिति भावः ॥४०॥

1. W omits WWE, 2 w omits zurh 1.3 W omits STR 4 W omits Winff. 5 W omits È7, 6–6 W omits. 7. W omes sundet. 13812-8-41-44 विज० रुरोर्विद्यमानं रौरवं वल्कलञ्च अम्बरं वा ययोस्ती ॥३३॥ जन्तुमार्जनं पिञ्जरचितपुञ्जि चामरविशेषमित्यर्थः । वेदं दर्भमुष्टिं तपती प्रकाशमाना तडित्तपत्तडित् तद्वद्वर्णेन पिशत्ररोचिषा कपिलप्रभया तप एकरूपिणी प्रांशू अत्युच्छ्रितौ दधानौ, जग्मतुरिति शेषः । उपवीतादिकश्च दधानी, रूपविशेषणम् ||३४|| तौ नरनारायणावृषी वीक्ष्य ननाम। नमने हेतुमाह ते इति। ते हरे रूपे वै यस्मा तस्मात् ॥ ३५ ॥ तयो स्सन्दर्शनादुत्पन्नेनानन्देन नियतात्मेन्द्रियाशया यस्य स तथा ॥ ३६ ॥ गद्राक्षरं वचः ||३७,३८॥ पादाभ्यां पादावुद्दिश्य, गरिष्ठौ गुरुणां ब्रह्मादीनामपि गुरुः ।। ३९ । . अपरिमितमहिम्नोर्युवयोः पुरतो यत्किश्चि द्वर्णनं किं वर्णये न किमपि माहात्म्यानामनन्तत्वात्तदेकदेशमपि वर्णयितुं न शक्तोऽस्मि वागादीन्द्रियाणां त्वन्नियतत्वेन त्वत्प्रसादायत्तत्वादिति शेष । एतत्कथमित्याशङ्कय सर्वेन्द्रियनायकः प्राणोऽपि भगवन्नियत एव चेष्टते किमुतान्यानीति भावेनाह यदुदीरित इति । येन त्वयोदीरित प्रेरितोऽसुः प्राणः तमनु प्राणमनु तनुभृतां मन इन्द्रियाणि यत्प्रेरितानि स्पन्दन्ति चेष्टन्ते किञ्च । अजशर्वयोश्चेन्द्रियाणि येन प्रेरितानि अनेनाऽजशर्वयो समत्वेन त्वदप्रेरितानि विषयेषु प्रवर्तन्ते । अतो व्यभिचीर्णो हेतुरिति निरस्तम् । अथाऽपि त्वदिन्द्रियप्रवृत्ती हेतोर्व्यभिचारस्तदवस्थ इति मन्दाशब्दां परिहरति स्वस्येति । स्वस्येन्द्रियाण्यपि त्वत्प्रेरितानि यद्यप्येवं स्वतन्त्रोऽसि, स्वतन्त्रोऽपि भजतां पुंसां भावबद्धोऽसि भक्तिबद्धोऽसि तस्मात्परतन्त्र इव प्रतीयसे मादृशानामित्यर्थः ||४०|| मूर्ती हमे भगवतो भगवं खिलोक्या: क्षेमाय तापविरमाय च मृत्युजित्यै । नाना विभवितुमन्यतनूर्यथेदं सृष्ट्रा पुनर्ग्रससि सर्वमिवोर्णनाभिः ॥ ४१ ॥ 1 7 तस्याऽवितुः स्थिरचरेशितुरङ्गिमूलं यत्स्थं न कर्मगुणकालाजः स्पृशन्ति । यद्वै स्तुवन्ति विनमन्ति यजन्त्यभीक्ष्णं ध्यायन्ति वेदहृदया मुनयस्तदाप्त्यै ॥ ४२ ॥ 3 नाऽन्यं तवायुपनयादपवर्गमूर्तेः क्षेमं जनस्य परितोभिय ईश विद्यः । 5 ब्रह्मा बिभेत्यलमतो द्विपरार्थधिष्ण्यः कालस्य ते किमुत तत्कृतभौतिकानाम् ॥४३॥ 1 W बस्मान’ 2 A.G.J : 3M 4 SABJMM “रा’ 139 . 12-8-41-44 मागवतम्

• तद्वै भजाम्यृतधियस्तव पादमूलं हित्वैतदात्मच्छदिमाऽत्मगुरोः परस्य । J देहाद्यपार्थमसदन्त्यमभिज्ञमात्रं विन्देत तेतर्हि सर्वमनीषितार्थम् ॥४४॥

→ श्री० ननु कथमावां प्राणादिप्रवर्तकौ धर्मपुत्रत्वादावयोरिति चेत् न कस्यापि पुत्रः इत्याऽऽह - मूर्ती इति । हे भगवन्! भगवतस्तव इमे मूर्ती त्रिलोक्याः क्षेमाय पालनाय तापविरमाय च दुःखनिवृत्यै मृत्युजित्यै मोक्षाय च । न तु त्वं कस्याऽऽपि पुत्र } इत्यर्थः । अत्र दृष्टान्त यथेदं विश्वमवितुं मन्या स्तनू मूर्ती: मत्स्यकर्मादिलक्षणा नाना अनेकप्रकारा बिभर्षि, तद्वत्। न केवलं पालनादिमात्रं तव कर्म किन्तु सृष्टिलयावपीत्याह सुष्टुति। तत्राऽप्यन्यनिरपेक्षत्वे दृष्टान्तः ऊर्णनाभिरिवेति ॥ ४१ ॥ यस्मा देवम्भृतस्त्वं तस्मानवाविमूलं भजामीत्याह तस्येति । तस्याऽवितुः पालकस्य स्थावरजमानामीश्वरस्य अणिमूलं भजमीति तृतीयश्लाकस्थस्यानुषङ्गः । कथम्भूतममूलम् ? यत्स्थं यत्र स्थितम्। कर्मगुणकालानां रजो मलम् । अन्ये च पूर्वोक्तास्तापादयां न स्पृशन्ति रुज इति वा पाठ: । यतो वेदाः हृदये येषां ते वेदतात्पर्यविदो मुनयो यदेव स्तुवन्ति नितरां नमन्ति 10 41 12 तदाप्त्यै तत्प्राप्तये एव स्तवनानि कुर्वन्ति ॥ ४२ ॥ ततोऽन्यः पुरुषार्थो नाऽस्तीत्याह - नाऽन्यमिति । तव अक्युपनयात् श्रीमच्चरणप्राप्तेरन्यं विद्यः क्षेमं । परितः सर्वेष्वपि लोकेषु भीर्यस्य तस्य जनस्य । तदेवाह । द्विपरार्धं धिष्ण्यं स्थानं यस्य स ब्रह्माऽपि ते कालस्य त्वद्भूविजृम्भरूपा त्कालादलं बिभेति । अतः किमुत वक्तव्यं तेनैव ब्रह्मण कृतानां भौतिकानां प्राणिनां भयमिति ॥ ४३ ॥ 57 14 15 यस्मादेवं तदिति तत्तस्मात्तव पादमूलमेव भजामि । कथम्भृतस्य? ऋतधियः सत्यज्ञानस्वरूपस्य । यद्वा ऋता सत्या धी र्यस्य यस्मिन्वा तस्यात्मगुरो: जीवनियन्तु अत: कारणात्परस्य । किं कृत्वा आत्मच्छदिं स्वात्मावारक मपार्थञ्च निष्फलमसच तुच्छपन्त्यश्च नश्वरमिदं दे हगेहादिकं हित्वा देहादिभजनं त्यक्त्वा । असच्चेत् कथं प्रतीयेत? तत्राह - अभिज्ञमात्रम्। नाह्यत्यन्तमसत्, किन्त्वात्ममात्रम्, न ततः पृथगस्तीत्यर्थः । नन्वपवर्गाय भवतु मद्भजनं, फलान्तरार्थं त्वन्यभजनं कार्यमेव । तत्राह तहीति । यदि त्वां भजति पुरुषस्तर्हि ते त्वत्त एव सर्वं मनीषितमर्थं विन्देतेति ॥ ४४ ॥ { वीर० ननु प्राणादीनामुद्दीपयिता ईश्वरः नाह मित्यत्र भगवदवतारभूतावेव युवामित्यभिप्रयन् अवतार प्रयोजनमाह - ‘समदित्वनभि’ w दमत्वमभि’, ABJ पालनमा”. SHV “केलानु’, 1A.B.G.J ‘ववमा’ HV वेदमा 3 ABGJदि चाप MM सिदमाऽऽल्प. W हितमा 4-4 1 v farèm afiting, maaa farès shafif, 5–5. ABJ ome 6 ABJ WISE 7 ABJom मूर्ती 10H Vomit तदा 11 HV व. 5ABJ नादि. 12 ABJom तय 13 ABJ तेन, 14 ABJ omit एवं 15 AB Jome ता 15A.BJ ‘ब’, 17 ABJ “हादि, 18 HV प्रतीयते Viraraghaviscommentory records as ता 140 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-8-41-44 मूर्ती इति । हे भगवन् भगवतः षाण्यपूर्णस्यैव इमे मूर्ती अवतारी किमर्थं त्रिलोक्याः क्षेमाय सुखाय तापविरमाय ज्ञानोपदेशेन आध्यात्मिकादि तापविघाताय मृत्युजित्यै मृत्युजयाय, मोक्षायेति यावत् । अत्र दृष्टान्तान्तरालाभात् तदवतारा नेव दृष्टान्तयति नाना विभर्षि इति । यथा नाना विधा अन्यतनूः रामकृष्णादित्तनू इदं जगदवितुं रक्षितुं विभर्षि तद्वत् । न केवलं जगद्रक्षेव त्वद्वव्यापारः, किन्तु सृष्टि संहारावपीत्याह, सर्व इदं जगत्सृष्ट्रा पुनर्ग्रससि । ननु किं तवैकस्यैव स्रष्टृत्वं पुन रतृत्वं च दृष्टम् । इत्यतो दृष्टान्तमाह इवोर्णनाभिरिति, ऊर्णनाभिरिवेत्यर्थः ॥ ४१ ॥ 2 यतः सर्वजगत्कारणभूतः अत स्त्वामेव कारणं तु ध्येयः (अथ. शिखां उ. 2.17 ) इत्यादिवेदार्थतात्पर्यज्ञा ध्यायन्तीत्याह - तस्येति । तस्य सृष्टिसंहारकर्तुरवितुः स्वाऽवतारै रक्षितुः चराचराणामन्तः प्रविश्य धारणेन नियन्तुश्च तव यत्पादमूलं तद्वै भजामीति उपरिष्टात् सम्बन्धः । कथम्भूतम् ? यस्माद्यदुपासनादित्यर्थः । न कर्मगुणकालरजः स्पृशन्ति कर्मगुणकालानां रजो मलं यदुपासकान् न स्पृशन्ति ‘रुज’ इति पाठे तदा कर्मादयो यदुपासकं न स्पृशन्ति। यदुपासका कर्मादीन् न स्पृशन्तीति वा । तत्र कर्म पुण्यपापात्मकं तस्य कर्मणो रजः रजोवत् ज्ञानावारकत्वात् सुखदुःखे गुण रजश्शब्देन रज आदि गुणकार्य कामक्रोधादिकं विवक्षितम् । कालशब्देन तत्प्रयुक्तशीतातपवर्षादयो विवक्षिताः । रुज इति पाठे रुजो रोगाः । किञ्च वेदहृदया: वेदा हृदये येषान्ते, वेदतात्पर्यविदो मुनय इत्यर्थः । यजन्ति आराधयन्ति च । किमर्थम् ? तदाप्त्यै तत्पादमूलप्राप्त्यै ॥४२ ॥ ★ . ५ 1

किं तदापत्या ? इत्यतः तस्या एव निरतिशयपुरुषार्थरूपतामाह - नाऽन्यमिति । ‘अभिय’ इति छेदः । हे अपवर्ग मूर्ते! निरतिशय पुरुषार्थरूप ! हे ईश परितो न भीर्भयं यस्मात्त्वदायुपनयात् त्वदविप्राप्ते रन्यं क्षेमं श्रेयो न विद्यः । भिय इति छेदः, परितोभिय इति समस्तं पदं जनस्य विशेषणम्। ननु चतुर्मुखलोकप्राप्तिरपि क्षेम एवेत्यत आह- आब्रह्मेति। अलं नितरां कालस्य कालरूपस्य ते त्वत्तः बिभेति । कुतः ? यतस्सोऽपि द्विपरार्धधिष्ण्यः द्विपरार्धकालावस्थायिलोकः, अतो विभेतीति सम्बन्धः । यतो ब्रह्मण एव भयं किमुत तत्कृतानां तत्सृष्टानां भौतिकानां भूतपरिणामात्मकदेहभाजाम् ॥ ४३ ॥ यतस्त्वदायुपनय एव क्षेमः । ततस्तव पादमूलमेव तत्प्राप्तये भजामीत्याह तवा इति । ऋतधियः सत्यसङ्कल्पस्य परमात्मनो गुरोश्च परस्य सर्वस्मात्परस्य च तवाऽत्महितं तदेतत्पादमूलं भजामि । ऋतधिय इत्यनेन “तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् " (भ.गी. 12-7 ) इत्युक्तविधसत्यसङ्कल्पत्वं विवक्षितम् । आत्मगुरोरित्यनेन अन्तः प्रविश्य नियमनेन साधुकर्मकारयितृत्वं, ज्ञानोपदेशेन उपकर्तृत्वञ्च प्राप्यत्वोपयुक्तम्। तथोक्तम्- “हित्वैतदात्महितमात्मगुरोः परस्य देहाद्यपार्थ मसदत्यमभिज्ञमात्रम्’ इति पाठे अत्यमत्यन्तम् असद्दृष्टमपार्थं निष्फलञ्च देहादि हित्वा अपास्य आत्महितं पादमूलं भजामीति 1 Wadda कचित् 2 W पाठान्तरम् 3 AB तथा 4-4 W omits कर्मण 5 womit BAB omies किमर्थम्? 141 12-8-41-44 श्रीमद्भागवतम् 1 सम्बन्धः । हित्वेदमात्मच्छदिमात्मगुरोः इति पाठेतु आत्मच्छदिमात्मज्ञानावरकं देहादि हित्वा भजामीत्यर्थः । ‘देहापार्थ प्रसदित्यनभिज्ञमात्रम्’ इति च क्वचित्पाठः । तथा अपार्थमस दिनिच भवत्यभिज्ञामात्रम् । यस्मानद्देहादि हित्वेत्यर्थः । ज्ञान शब्दस्य आर्यो ह्रस्वः । यद्येवं ते त्वां यो भजेदिति शेषः । तर्हि स एव सर्वं मनीषितार्थ मभिमतं सर्वं पुरुषार्थं विन्देत लभेत । आद्यपाठेतु यस्ये- ति शेषः । यस्य ते अभिज्ञामात्रं त्वत्पादमूलविषयक ज्ञानमात्रमस्ति तर्हि स एव सर्वमनीषितार्थं विन्देत । विन्दन्ति ते सर्वमनीषितार्थम् इति च पाठो दृश्यते। तदा अभिज्ञमात्रमित्यस्य येषामित्यादिः ते विन्दन्ति लभन्त इति सम्बन्धः ॥ ४४ ॥ 1 1 विज० भावबद्धत्वं दर्शयति - मूर्ती इति । हे भगवन्! भक्तवत्सलस्य भगवत इमे मूर्ती नरनारायणासंज्ञे त्रिलोक्या: क्षेमाय रक्षायै, शत्रुकृतसन्तापनाशाय, मृत्युजित्यै संसाराख्य शत्रुजयाय भवतः । किञ्च त्वं नाना अनुपमाऽन्यतनूः नानाविधा अनुपमा असदृशी रन्या अनयो रितरा स्तनू मूर्ति विभर्षि, त्रिलोकीक्षेमादिकार्यायेति शेषः । किञ्च ऊर्णनाभिरिव इदं सर्वं यथापूर्व सृष्ट्रा पुनर्यथापूर्व ग्रसांस । अनेन मायाविवृतबहुरूपग्रहणं न चित्रं स्यादिति शङ्का परिहता। सत्यप्रपञ्चस्त्रष्टुरीश्वरस्य तन्नियमनार्थं तावद्रूपग्रहणोपपत्तेः, “तत्सृष्ट्रा तदेवाऽनुप्राविशत्” (तैत्ति. 3. 2.6) इति श्रुतेः । यद्वा । अतनूः अप्राकृतशरीरस्त्वं यथा सर्वमिदं सृष्ट्रा पुन ग्रससि तथाऽनुपमाणि नानाविधानि शरीराणि विभर्षि ग्रससि अन्तर्गतानि करोषि त्रिलोकीक्षेमोदये भरणं क्षेमाद्यनन्तरमेकीकरणमिति विशेषः । भगवत इमे मूर्ती च तथेति ॥४१॥

एत मर्थ प्रमाणयति तस्येति । यत्स्थं यस्मिन् पादमूले स्थितं पुरुषं कर्म गुणकालरजः दुष्कर्मगुणाः सत्वादयः कालो जन्मादिहेतु: रजः आर्तवम् शुक्रशोणिताख्यम् एकवद्भावविवक्षया एकवचनम्, न स्पृशन्ति नोत्तपन्ति, न दुःख मापादयन्ति । वेदस्य हृदयं येवान्ते वेदहृदया: वेदतात्पर्यज्ञा मुनयो ब्रह्मादयः स्थिरचरेशितुरवितुः पालकस्य तव अनिमूलं स्तुवन्ति। पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपादस्याऽमृतं दिवि” (पु.सू. 2 ) इति नितरां नमन्ति ‘नमो विष्णवे महते करोमि (सह. वै. 3. 16) इति यजन्ति ‘रूयम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्’ (मना. 3. 13-187 ) इति ध्यायन्ति । आत्मानमेव लोकमुपास्ते इति यद्यस्मात् तस्मात्त्वदतिसेवा । तदेव मानं वा इत्यर्थः । तस्य यदविमूलं यत्स्थं कर्मादयो न स्पृशन्ति तत्तव पादमूलं भजामीत्येकवाक्यं वा ।। ४२ ।। किमर्थमेतदेव स्तुवन्ति, निर्दुःखसुखावाप्तये अन्यत्किं न स्यात् इति तत्राऽह - नेति । ईश। अपवर्गमूर्त! पुरुषार्थस्वरूप! यस्त्वं परितोऽभयः सर्वस्मादभयः जनस्य तवाक्युपनयात् अविशरणप्राप्तेरन्यत् क्षेमं न विद्यः । परितो भिय इति वा पाठः, 1W 142 व्याख्यानमविशिष्टम् 12-8-45-49 जनस्येति विशेषणम् । सर्वस्मान्दीर्भयं यस्य स तथा तस्य । ननु त्वदन्यः क्षेमकर्ता ब्रह्माऽस्ति “प्रजापते न त्वदेतान्यन्यः " (मना. 3.13.16) इति श्रुतेः । अत्राह ब्रह्मेति । यतः परितो भयः अतो द्विपरार्धसम्बन्धि धिष्ण्यं यस्य सः तथा। स ब्रह्मा कालस्य ते तव सकाशाद्विभेति “यन्मां निशम्य सदनादुरुकम्पमानम्” “यो अस्कभायदुत्तरं सधस्थं विचक्रमाणस्त्रेधोरुगाय: " ( तैत्रि. उ.1.2.13 ) इति श्रुतेः । भूतग्रामस्य विचित्रादृष्टत्वात्कस्यचिनिर्भयत्वोपपत्तेः ब्रह्मणस्तु लोकविडम्बनत्वेन तथा भावः किं न स्यात् इति मन्दाशां कैमुत्यन्यायेन परिहरति किमुतेति। अत इत्युत्तरत्रापि सम्बध्यते । ब्रह्माऽप्यलं बिभेति यतोऽतः तत्कृतभौतिकानां तेन ब्रह्मणा कृतानि भौतिकानि शरीराणि येषां ते तथा तेषां प्राणिनां भयमस्तीति किमुतेत्यन्वयः ॥ ४३ ॥ सेवायामित्थम्भावमाह सद्वै इति । ऋतधियः एक प्रकार बुद्धेर्निश्चलबुद्धेरित्यर्थः । आत्मगुरोः जीवगुरोः परस्य परमात्मनस्तव पादमूलमेतद्देहाद्यभिमानं हित्वा यदि भजामि तर्हि ते तव प्रसादात्सर्वं मनीषितार्थं विन्देय इत्यन्वयः । कीदृशम् ? आत्मच्छिदम् आत्मनाशहेतुम् अत एवाऽपार्थं पुरुषार्थलक्षणप्रयोजनशून्यम् असदभद्रम्, अनभिज्ञमात्रं केवलाज्ञाननिर्मितं केवलाविद्वत्कृतं वा । अनेन देहेऽहम्भावो मुक्तिहेतुरिति कथितं भवति ॥ ४४ ॥ स्वं रजस्तम इतीश तवात्यवन्धो मायाकृताः स्थितिलयोद्भवहेतवोऽस्य । + लीला धृता यदपि समयी प्रशान्त्यै नान्येनृणां व्यसनमोहभियश्च याभ्याम् ॥४५ ॥ तस्मात्तवेह भगवनथ तावकानां शुक्लां तनुं स्वदयितां कुशला भजन्ति । यत्सात्त्वताः पुरुषरूपमुशन्ति सत्त्वं लोको यतोऽभय मुतात्मसुखं न चाऽन्यत् ।।४६ ।। तस्मै नमो भगवते पुरुषाय भूम्ने विश्वाय विश्वगुरवे परदेवतायै । नारायणाय ऋषये च नरोत्तमाय हंसाय संयतगिरे निगमेश्वराय ||४७ ॥ यं वै न वेद वितथाक्षपथैर्धमद्धीः सन्तं स्वकेष्वसुषु हद्यपि दृक्पथेषु । त्वन्माययाऽऽवृतमतिः स उ एव साक्षा दा च स्तवाखिलगुरो रुपसाद्य’ वेदम् ।।४८।। 12 10 tt यद्दर्शनं निगम आत्मरहः प्रकाशं मुह्यन्ति यत्र कवयो ऽजपरा यतन्तः । 13 14 तं सर्ववादविषयप्रतिरूपशीलं वन्दे महापुरुषमात्मनिगूढबोधम् ॥ ४९ ॥ 1 HV को 1.2ABGJMM मया 3 ABGJMM देय 4M Ma मय 5 W ताभ्याम् BHV द. 7 W लोकायABGJM Ma स्वछे’ 9 ABGHJV सन्या’ 10 HV बंद 11 AM ‘पद्म’ 12 W काशो 13 M Ma इन्द्रामरे, 14 W आ 14312-8-45-49 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ श्री० ननु ब्रह्मरुद्रावपि ममैव मूर्ती, अतो मामेव किमित्यत्यन्तमाद्रियसे तत्राह - सत्व मिति । यदपि यद्यपि तवैव माया कृता एता लीला स्वयैव धृताः तथाऽपि या सत्वमयी सैव प्रशान्त्यै मोक्षाय, न केवल मस्य प्रशान्त्यभावमात्रमन्यभजने, 2 किन्तु अनिष्टञ्च किञ्चित् अन्यथात्वे भवेदित्याह - व्यसनेति ।। ४५ ।।

तदेव सदाचारेण द्रढयति तस्मा दिति । हे भगवन् तव शुक्लां तनुं श्रीनारायणाख्याम्। अथ तावकानाञ्च शुक्लां तनुं नराख्याम् । यत् यस्मात् सत्त्वता सत्त्वमेव पुरुषस्याधीश्वरस्य रूपमुशन्ति मन्यन्ते । न त्वन्यत् रजस्तमश्चेति । अत्र हेतुः यतः

सत्वात् लोको वैकुण्ठाख्य लोकत्वे सत्यपि अभयञ्च, भोगे सत्यपि आत्मसुखश्च ॥ ४६ ॥

अतस्तं प्रणमति - तस्मै नम इति । हंसाय शुद्धाय संयतगिरे नियतवाचे । अथ च निगमेश्वराय

वेदमार्गप्रवर्तकाय ||४७ ॥

वेदार्थसम्प्रदायप्रवर्तने हेतुत्वं वदन् स्तीति यमिति । वितथाक्षप थेः कपटेन्द्रियमार्गे भ्रमद्धी: विक्षिप्तबुद्धिः प्रमान् स्वेन्द्रियादिषु नियन्तृत्वेन सन्तमपि यं त्वां न वेद । दृक्पथेषु विषयेषु बुद्धिविक्षेपे हेतुः । तन्मायया तस्य तवैव मायया आवृता आत्मनिष्ठा मतिर्यस्य स उ सोऽपि आद्य एव पूर्व मविद्वानेव अखिलगुरोस्तव त्वत्प्रवर्तितं वेदमुपसाद्य प्राप्य तं त्वां

साक्षाद्वेद ||४८ ॥

वेदेनैव त्वज्ज्ञानमिति उपपादयन्प्रणमति यदिति । यस्य तव दर्शनं निगमे भवति । कथम्भूतम् ? आत्मनस्तव रहो

•

●

•

+0

रहस्यं तस्य प्रकाशकम् । अन्यथा दुर्ज्ञेयतामाह । अजपरा ब्रह्ममुख्याः कवयोऽपि सांख्ययोगादिभिर्यतमाना यत्र त्वयि स्वयं

मुह्यन्ति । कुत इत्यत आह सर्वेषां सांख्यादिकदानां ये विषया भेदादयः तेषां प्रतिरूपं तत्तदनुसारि शीलं स्वभावो यस्य तम् । कुतः आत्मना देहादिसखातेन निगूढो बोधो यस्य तम् । एवम्भूतं महापुरुषं त्वां वन्दे इति ॥ ४९ ॥

इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे

श्रीश्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकायां

व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

THY om अस्प, 2–2ABJomit. 3 ABJ स्पेश, 4 HV यमित 5-5 Hvomit, 6 HV मज्ञातय 7 HV रह प्रकाBHVadd

प्रकाशकम् 9 HY अस्म 10 ABJome स्वाय 11-11 ABJ “वादिना में बादाचा विषय

144

व्याख्यानत्रयविशिष्टम्

12-8-45-49

वीर० ननु ब्रह्मरुद्रावपि ममैव मूर्ती। अतस्तौ हित्वा मामेव किमिति भजसे इत्यत आह- सत्व मिति । हे ईश! हे आत्म अन्धो जीवसखे यदपि यद्यपि अस्य जगतः स्थितिलयोदयहेतवः तव विद्यः । रुद्रब्रह्मतनव इति विशेष्यमध्याहर्तव्यम् । शुक्लां तनुमित्यग्रे दर्शनात् ताश्च सत्त्वं रजस्तम इति । या तव माया तथैव कृताः, लीलाधृताः लीलयैव धृताः । लीलापदेन विष्ण्वाद्याख्य तनुसम्बन्धस्य कर्ममूलत्वव्यावृत्तिः तथापि तत्र सत्त्वमयी या तनुः सैव नृणामुपास्यमाना शान्त्यै मोक्षोपयुक्त शान्तये भवति नान्ये अन्ये ब्रह्मरुद्राख्ये तन्वी न प्रशान्त्यै भवतः, प्रत्युत ताभ्याम् उपास्यामानाभ्यां व्यसनमोहभियो भवेयु । व्यसनं दुःखं, भी भयम् । यद्यप्यत्र स्थितिहेतुभूताया विष्ण्वाख्यतनोरपि मायाकृतत्वोच्या अप्राकृतसत्त्वगुणपरिणामरूपत्व मवगम्यते । तच्च “सत्त्वादयो न

सन्तीशे यत्र च प्राकृता गुणाः’ इति श्रीभगवद्विग्रहे प्रतिषिद्धं तथाप्यत्र सत्वमिति या माया रजस्तमश्चेति च या माया ताभ्यां मायाभ्यां कृता इति योज्यम् । तत्र तत्त्वशब्देन स्वसन्नाभासकं सत्त्वं गुणसत्त्वाद्विलक्षणमित्युक्तम् । शुद्धसत्त्वमयं त्रिगुणात्मकप्रकृतिद्रव्यविलक्षणं विवक्षितम् । इत्थं योजनार्थ मेव सत्वं रजस्तम इति व्यस्तनिर्देश कृतः । प्रबन्धोपक्रमेऽपि सत्त्वं

रजस्तम इति” (भगी, 14.5) “प्रकृते गुणास्तैर्युक्त पर पुरुष एक इहाऽस्य धने ( भाग 1223 ) इत्यत्रायमेवार्थः ।

रजस्तमश्शब्दाभ्यां सत्त्वमिश्रौ तौ विवक्षिती ॥४५ ॥

*

यतस्तत्त्वमय्येव प्रशान्त्यै नत्वन्ये । तस्मात् निपुणबुद्धयस्तामेव उपासते तस्मादिति । अथ, ननु हे भगवन्!

तावकानां त्वद्भक्तानां स्वदयितां स्वस्य तव च दयितां शुक्लां शुद्धसत्त्वमयीं तनुं कुशला भजन्ति । काऽसौ शुक्ना तव तनुरित्याह । यत्सात्त्वताः पुरुषरूपमुशन्ति सत्त्वं लोका इति सावता पञ्चरात्रसिद्धान्ततत्त्वाभिज्ञालोका जना नरनारायणाख्य यत्पुरुषरूपं पुरुषाकृत्याऽवस्थितं रूपं पुरुषस्य तव रूपं वा सत्वं विशुद्ध मन्त्रमुशन्ति, उपास्यत्वनेच्छन्ति सैव शुक्ला तनु रित्य तद्विशिनष्टि यतः पुरुषरूपात् सन्चादुपास्यमानादभयं संसृतिभयाभाव उतापि चात्मसुखं आत्मानुभवमुखं न चान्यदन्यद्भय

मिश्रसुखं नास्ति ॥ ४६ ॥

इत्थमनन्तकल्याणगुणगणं त्वां स्तोतुमहं न शक्नोमीत्यभिप्रेत्य उपस्थितै गुण विशिषन् प्रणमति तस्मा इति । पुरुषाय पुरु विणोसि ददासीति तथा। चतुर्विधपुरुषार्थप्रदायेत्यर्थः । भूम्नं सर्वान्तगत्मत्वेन भूमगुणविशिष्टाय, अत एव विश्व विश्वरूपेणावस्थिताय, अत एव विश्वगुरवे विश्वस्य हितकराय, आत्मनः शरीरहिताचरणशीलत्वादिति भाव । परदेवतायै इत्यनेन ततोऽधिक देवतान्तरयावृत्तिः, नारायणायेत्यनेन प्राप्यत्वं प्रापकत्वञ्च विवक्षितम् । ऋवय इत्यनेन सर्वज्ञत्वं नारायणा

1 Wombs एव

2 W अत 3–3 W ornits 44Worts 5 AB omis rd 6 w fa 7 w fa 84 omts प्रापकत्व

145

12-8-45-49

श्रीमद्भागवतम्

समभिव्याहृतनरोत्तमशब्देन शिष्याचार्यरूपेण अखिलाध्यात्मविद्या प्रत्रक्षवरवर्तनद्वारा जगदुज्जीवयितृत्वं विवक्षितम्। हंसायेत्यनेन आश्रित दोषनिराकर्तृत्वं संयतगिर इत्यनेन “सर्व मिट मन्यानो वाक्यानादर (छान्शी. 3.3.14. 2,3) इत्यत्रेव परिपूर्णता

7

प्रयुक्तजल्पाकत्वं निगमेश्वरायेत्यनेन वेदाचार्यत्वञ्च विवक्षितमिति ॥४७॥

警

ननु त्वमिव मांमित्थम्भूतं सर्वेऽपि किं न विदन्ति अत आह- यं वा इति । त्वन्माययाऽऽवृतामतिर्यस्य, अत एव वितथै निरर्थकै सपथैरिन्द्रियमार्गभ्रमन्ती धीर्यस्य स देहात्मभिमानिनी धीर्यस्येत्यर्थः । भ्रमद्भिरिति पाठे विषयप्रावण्येन चलद्भि वितथाक्षपयेः । यं त्वां न वेद, कथम्भूत मपि स्वखेषु स्वेन्द्रियादिषु स्वकेष्वसुषु प्राणेषु हृदि हृदये दृक्पथेषु विषयेषु नियन्तृतया सन्तमपि । तर्हि न कोऽपि वेदन्यत्राह यस्नवाखिनगुरो गद्यः प्रथमं त्वत्प्रवर्तितो यः तं वेद मुपसाद्य, स्थित इति शेषः । स उस एव सह्येव त्वां साक्षाद्वेदवेदान्तविहितोपासनाविशुद्धमनमा वेदेत्यर्थः ॥ ४८ ॥ वेदेनैव ज्ञानमित्युपपादयन् प्रणमति यदिति । यस्य दर्शनोपायभूतो निगमो वेद आत्मरहस्य प्रकाशकः । अन्यथा दुर्ज्ञेयतामाह - अनपरा इति । अजो ब्रह्मा पर उत्कृष्ट प्रधानो येषां ते ब्रह्ममुख्याः कवयो यतन्तः सांख्ययोगादिभिर्यतमाना अपि । यद्वा । हिरण्यगर्भकपिलादय योगमाख्यादितन्त्रप्रणयनेन त्वत्स्वरूपविमर्शनाय यतमाना अपि यत्र त्वयि विषयभूते मुह्यन्ति, त मित्थम्भूतं सर्ववादविषयप्रतिरूपशीलं सर्वेषां वादा योगसांख्यादिवादा प्रकृत्युपादानत्वलपुरुषनिमित्तत्वादिवादाः तेषां प्रतिक्षेपकं रूपं स्वरूपं शीलं स्वभाव सार्वशय सर्वशक्तित्वादि प्रकृतिपुरुषादिष्वसम्भावितो । यस्य तम् आत्मनि स्वस्मिन् गूढ स्तैरविज्ञातः बोध: अपरिच्छेद्यज्ञान वैभवां यस्य तं महापुरुषं वन्दे ॥४९॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवत चन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ विजo देहाहम्भावस्य निमित्ते रजस्तमसी तदभावस्य सत्त्वं त्वन्नियतमिति भावेनाऽह सत्व मिति । हे ईश! आत्मबन्धो सत्त्वं रजस्तम इति गुणास्त्वया लीलाधृता जगन्निर्माण क्रीडायै धृता अत्रीकृताः । ननु जीववदनिष्टं किं कर्तुं शक्ताः, येन धार्याः स्युरिति तत्राऽह स्थितीति । अस्य जगत स्थित्यादिहेतवः किमात्मका इति तत्राऽह मायामया इति । इच्छात्मकाः यदपि यद्यपि तथाऽपि सत्त्वमय सात्त्विकः प्रशान्त्यै मुक्तये भवति, अन्ये राजसतामसाः प्रशान्त्यै न स्युः, किन्तु देहाहम्भावेन संसाराय स्युरित्यर्थः । यद्वा, सत्त्वादन्ये रजस्तमसी शान्त्यै न स्यातां, पुनः कस्मै भवत इति तत्राह नृणामिति । याभ्यां रजस्तमोभ्यां नृणां 1 w omita विवक्षितम् 2–2 Womts. 3-3 W omits. 4 W मुखा 146 व्याख्यानविशिष्टम् व्यसनादयः स्युः । च एवार्थे । त्रिविधानां नृणां मध्ये सत्त्वमय एव इति वा ॥४५ ॥ 12-8-45-49 उपसंहरत्रेव सत्त्वं स्तीति तस्मादिति । यस्मात्सत्त्वमेव निःश्रेयसहेतुस्तस्मादिह कुशलाः । भगवन् अथ कल्याणानां तावकानां उपासायोम्यां स्वतो दयितां शुक्लां तव तनुं भजन्ति । तावकानामिति किं विशिष्योच्यत इति तत्राह - यत्सात्त्वता इति । सात्त्वताः साधुगुणयुक्ताः पुरुषाः सत्त्वं सत्त्वगुणप्रवर्तकं पुरुष इति रूपं शब्दो यस्य तत्तथा पुरुषशब्दवाच्यमित्यर्थः । उशन्ति कामयन्त इति यद्यस्मात्तस्मात् विशेषवचनम्। यतः पुरुषरूपात् लोकोऽभयं विन्दति आत्मसुखम् उतापि लभते, तस्मादन्य दभयादिदं न । यद्वा यतः सत्वाल्लोको रक्षितो भवति अभय मुताऽत्मसुखमाप्नोति अन्यद्रजस्तम इति यद्द्वयं स्वरूपसुखादिहेतुर्न भवति ॥ ४६ ॥ निरन्तरध्यानासमर्थस्य उपास्तिप्रकार माह - तस्मा इति । विश्वाय विश्वनाम्ने। अस्य सर्वनामसंज्ञा नास्ति, अर्थान्तरत्वात्, तत्प्रेक्षणशीलत्वेन संयतगिरे मितभाषणाय ॥४७॥

भवत्साक्षात्कारो भवत्प्रसादायत्तो न स्वप्रयत्नसाध्यः इत्याह- यमिति । हे वितत यः पुरुषोऽक्षपथैः शब्दादिभिः भ्रमद्वीर्यं त्वां न वेद । कीदृशम् ? स्वखेषु स्वेन्द्रियेषु असुषु प्राणेषु हृद्यपि दृक्पथेषु दृग्विषयेषु वसन्तं निर्दोषत्वेन वर्तमानं, ज्ञापकाभावान्न जानन्तीति नेत्याह तवेति । अखिलगुरो स्तवेदं ज्ञापकप्रमाणं उपपद्याऽपि सः साक्षादद्यः अदनयोग्यः विषय भोगशीलः तस्य तव मायया बन्धकशक्तया आवृतमतिः आच्छादितज्ञानः तस्मा स्त्वत्प्रसादेन त्वज्ज्ञानं सुलभमित्यर्थः ॥ ४८ ॥ त्वज्ज्ञानस्य किं माहात्म्यं येन त्वदनुग्रहेण सर्वथाऽऽपाद्यं स्यादिति तत्राह यद्दर्शन मिति । यस्य तव दर्शनं ज्ञाननिगमे तत्त्वनिर्णायके वेदे प्रतिपादितम् । आत्मरहः प्रकाशो यस्मात्तत्तथा तत् अजपरा: विष्णुपरायणा यतन्तः कृतोपास्तिप्रयत्नाः कवयो यत्र परमात्मरहस्ये मुह्यन्ति इदमित्थमिति ज्ञातुं उपदेष्टुश्च न ‍ अन्ति तं भगवन्तं वन्दामह इत्यन्वयः । सर्ववादानां सर्वसिद्धान्तानां विषयाणां प्रतिपाद्यानां अर्थानां प्रतिरूपशीलं विरुद्धस्वभावं तदुक्तान्यधास्थितस्वभावमित्यर्थः । आत्मनि जीवविषये गूढबोधं जीवेनाऽज्ञातस्वरूपमित्यर्थः । आत्मना स्वेनेति ॥ ४९ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या अष्टमोऽध्यायः न समाप्तः ) 147 नवमोऽध्यायः सूत उवाच संस्तुतो भगवानित्थं मार्कण्डेयेन धीमता । नारायणो नरसख: प्रीत आह भृगूद्रह ! ॥११॥ श्रीभगवानुवाच भो भो ब्रह्मविवयसि सिद्ध आत्मसमाधिना । मयि भक्त्याऽनपायिन्या तपःस्वाध्यायसंयमः ॥२॥ 6 वयं ते परितुष्टा म्माः त्वद्रतचर्यया । वरं प्रतीच्छ भद्रं ते वरदेशादभीप्सितम् ॥३॥ } ऋषिरुवाच जितं ते देवदेवेश प्रपन्नार्तिहराऽच्युत । वरेणैतावताऽलं नो यद्भवान् समदृश्यत ॥४॥ वाञ्छन्त्यजादयो यस्य श्रीमत्पादाब्जदर्शनम् । मनसा योगपक्वेन स भवान् मेऽक्षिगोचरः ॥५ ॥ अथाऽप्यम्बुजपत्राक्ष पुण्यश्लोकशिखामणे । 13 द्रक्ष्ये मायां यया लोकः सपाला वेद सद्धिदाम् ||६ ॥ 13 सूत उवाच इतीडितोऽर्चितः काममृषिणा भगवान्मुने । 14 तथेति स स्मयन् प्रागात् वदर्याश्रममीश्वरः ॥७ ॥ 19 तमेव चिन्तयन्त्रर्थमृषिः स्वाश्रम एव सः । वसन्त्रग्न्यर्कसोमाम्बुभूवायुवियदात्मसु ॥८ ॥ ध्यायन् सर्वत्र च हरिं भावद्रव्यैरपूजयत् । १० क्वचित्पूजां विसस्मार भक्तिप्रसरसम्प्लुतः ॥ १ ॥ 1 HV सः प्राह 2 ABGJMM गूहम् 3 ABGJ वर्षाऽसि HV 4W शाम 5 ABGHJMM स्म HV मात 7 HV mŚwŻm, a wÀ 99 ABGJ Theeranza). 10 w għa 11 ABGJMM: “SH, 12 hot hún fæề 13 M ME KRITĒCHÌ, 14 W सम्म : 15 MM 16ABGJ प्रेम, 148व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका नवमे भगवन्मायादिदृक्षोदर्शन मुहुः । मायाशिशो र्लयाब्धौ च मुनेर्निर्वेशनिर्गमैः ॥ भगवतः परितोषपूर्वकं तदपेक्षितवरदानं कथयितुमाह संस्तुतः इत्यादिना ॥ १ ॥ भो भो इति । आत्मसमाधिना चित्तैकाम्द्रेण ॥२॥ 12-9-1-9 वयमिति । वयं ते परितुष्टाः स्म इति बहुवचनं सर्वदेवाभिप्रायेण । वरदेशादित्येकवचनं द्वयोरैक्याभिप्रायेण । प्रतीच्छ गृहाण ॥ ३ ॥ जितमिति । वरेण छन्दयता त्वया जित मुत्कर्षो दर्शितः मम तु वराकाशा नाऽस्तीत्याह - वरेणेति ॥४॥ वाञ्छन्तीति । यस्य तव श्रीमत्पादाब्जदर्शनं अजादयो ब्रह्मादयो वाञ्छन्ति । स भवान् मेऽक्षिगोचरो जातोऽस्ति । किमतः परं वरेणेत्यर्थः ॥५॥ अथेति । द्रक्ष्ये द्रष्टुमिच्छामि लोकपालैर्ब्रह्मादिभिः सहितोऽयं लोको जनो सद्भिदां सति वस्तुनि भिदां भेदम् वेदेति ॥६॥ 63 न स्मयमान: संस्मयमिति प्रागात्। पाठान्तरे क्रियाविशेषणम् ॥७॥ इतीति । तथेति द्रक्ष्यसीति । स ईश्वरः स्मयन् तमिति । तमेवाऽर्थं मायादर्शनरूपम्। अग्न्यादि अष्टमूर्तिषु ॥ ८ ॥ मित्याह ॥ १ ॥ 10 11 1/ 12 ध्यायत्रिति । भावद्रव्यै मनोमयै र्द्रव्यैः । कचित्कदाचित् भक्तिप्रसरसम्प्लुतः भक्युद्रेकव्यामः ॥ ९ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका 13 इत्थं संस्तुतस्तदभिमतं प्रायच्छदित्याह - संस्तुत इत्यादिना । हे भृगुद्वह । द्वितीयान्तपाठे भृगूद्वहं मार्कण्डेय उक्तिमेवाऽऽह - भो भो इति द्वाभ्याम् । आत्मसमाधिना चित्तैकाग्रेण अनपायिन्या अविच्छिन्नया मयि भत्क्या च तप आदिभिश्च सिद्धो ब्रह्मर्षिश्रेाऽसि ॥२॥ तव बृहद्वतचर्यया नैष्ठिकाकामधर्मचर्यया वयं परितुष्टाः स्म । वय मिति बहुवचनं सर्व देवाभिप्रायकम्। वरदाना मीशान्मत्तः वरं प्रतीच्छ वृणीहि । ते तुभ्यं भद्रं शुभमस्तु ॥ ३ ॥ 1 J.HV “न. 2 AB Jado मनसाऽपि गृहीत्वा प्राप्य कृतार्था AB Jones ब्रह्मादया 4 BJ भवन्ति SABJABJom भियां 1, 7ABJ ome वेदेति । &ABJome स्वमान SABJom सस्यामिति 10ABJome अ 11 ABJ प्रम 12-12 ABJ प्रेमोदक प्राप्त 13-3 Wots 149 12-9-1-9 श्रीमज्ञागवतम् इत्थं वराय प्रचोदितः प्राह - जितं ते इति । त्रिभिः । देवदेवो ब्रह्मा तस्यापीश! प्रपन्नाना मार्ति क्लेशं हरतीति तथाभूत! अश्रितानच्यावयतीति तथा नोऽस्मभ्यं भवान् सम्यगदृश्यतेति यदेतावतैव वरेणाऽलम् ॥४॥ तत्र हेतुतया तद्दर्शनस्य दुर्लभतामाह - वाञ्छान्तीति । अजादयो ब्रह्मादयः योगयुक्तेन योगविशुद्धेन मनसा यस्य श्रीमत्पादाब्जदर्शनं केवलं वाञ्छन्ति, न तु पश्यन्ति। स भवान् ममाऽक्षिगोचरोऽसि ॥५॥ अथापीति । यद्यपि त्वद्दर्शनमेव वरस्तथाऽपि तव मायां आश्चर्यशक्ति द्रक्ष्ये द्रष्टुमिच्छामि इत्यर्थः । तां विशिनष्टि यया मायया लोकपालैर्ब्रह्मादिभिः सहितो लोको जनः सद्धिदां सच्छब्दवाच्ये त्वयि भिदां भेदं देवतिर्यमनुष्यस्थावरभेदं वेद । यया कृतां भिदां वेद तां मायामित्यर्थः ॥ ६ ॥ इतीति । ईडित उक्तोऽर्चितश्च भगवान्, हे मुने! स्मयो मन्दहास:, तेन सहितं यथा तथा तथेति द्रक्ष्यसीत्यनुगृहा दर्याश्रमं प्रति प्रागात् ॥७ ॥ तमेवेति । तमेवाऽर्थ मायादर्शनरूपमर्थं चिन्तयन् कदा द्रक्ष्यामीति चिन्तयन्नित्यर्थः । अग्न्यादिषु अष्टसु तत्राऽऽत्मा हृदयम् ॥८ ॥ सर्वत्र गोविप्रादिषु हरिं ध्यायन् भावद्रव्यै मनोमयैर्द्रव्यैः अपूजयत्, मानसोपचारः अपूजयदित्यर्थः । क्वचिदिति । भक्ति प्रसरेण प्रीत्यात्मकभक्तिपरीवाहेण सम्प्लुतः व्याप्तः तां पूजामपि विस्मृतवान् ॥ ९ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली संस्तुत इति ॥ १ ॥ आत्मनो हरेः समाधिनोपासनाजन्यज्ञानेन सिद्धः कृतकृत्यः ॥ २ ॥ प्रतीच्छ स्वीकुरु ॥३॥ भवन्माहात्म्यप्रकटनं वरं वरयिष्यन्नपि भगवद्दर्शनादितरो वरोऽनभीष्टो मुमुक्षोरिति हृदि कृत्वा प्रतिवक्ति जितमिति ॥४॥

यदाकारकं प्राय स्तदेव साध्य मस्य, तदभावात्पथि तृणमिवेदमपि वन्ध्यमिति तत्राऽऽह - वाञ्छन्तीति । भक्ति योगपक्वेन भक्त्युपासनाभ्यां परिपाकं प्रप्तेन वाऽक्षिगोचरोऽभूदिति शेषः ॥५॥ 1 W omits त्रिभि. 2 AB पोन . 150 व्याख्यानत्रयविशिष्टम्

12-9-10-12 ननूक्तं सत्यम्, तथाऽपि भवत्समाधेरेतदेव फलं नाऽन्यदस्तीति भाति किमत्राऽऽह अथाऽपीति । मायां घटमानघटकशक्तिलक्षणां लोकोपकारक यथार्थज्ञान जनकत्वेनेन्द्रजाललक्षणा नेति भावेनाऽऽह ययेति । सतः परब्रह्मणः सर्वस्मात् भिदां वैलक्षण्यं वेद तादृशीं द्रष्टुमिच्छामि नेन्द्रजाललक्षणामित्यर्थः || ६ || सस्मयं सस्मितं तथा द्रक्ष्यसीत्युक्त्वा ॥ ७ ॥ आत्मनि स्वस्मिन् ॥८॥ किं बहुना सर्वत्र च व्याप्तं भावद्रव्यैः मनः कल्प्यपुष्पादिद्रव्यै: अहिंसाद्यैरित्यर्थः । कचित्कदाचित् विस्मरणे कारणं भक्तिप्रसरसम्प्लुत इति ॥ ९ ॥ 2 2 तस्यैकदा भृगुश्रेष्ठ पुष्पभवातटे मुनेः । उपासीनस्य सन्ध्यायां ब्रह्मन् वायुरभून्महान् ॥ १० ॥ तं खण्डशब्दं समुदीरयन्तं बलाहका अन्वभवन् करालाः । अक्षस्थविष्ठा मुमुचुस्तटिद्धिः स्वनन्त उच्चैरभिवर्षधाराः ॥ ११ ॥ क्ष्मातलमाग्रसन्तः 1:1 ततो व्यदृश्यन्त चतुस्समुद्राः समन्ततः क्ष्म समीरखेगोर्मिभिरुग्रनक्रभयानकावर्तगभीरघोषाः ॥१२॥ श्रीध० मायादर्शन माह - तस्येत्यादिना ॥ १० ॥ तमिति । तं वायुमनु बलाहका मेघा अभवन्नाविर्बभूवु । ते च तद्धि विद्युद्धि सहिता उच्चैः स्वनन्तो गर्जन्तः । अक्षो रथामः, तद्वत्स्थविष्ठा अभितो वर्षधारा मुमुचुः ॥११॥ 10 तत इति । चतुर्दिक्षु वर्तमानास्समुद्राः समीरवेगेनोर्मयः तैर्भृतलं उद्गमन्तः उग्रा नका येषु भयानका आवर्ता येषु गभीरो घोषो येषु, ते च ते च ते च ॥ १२ ॥ F " वीर० मायादर्शनमुपवर्णयति - तस्येत्यादिना यावदध्यायसमाप्ति) हे भृगुश्रेष्ट तम्य मुने मार्कण्डेयस्य उपासीनस्य सतः हे ब्रह्मन् ! महान्वायुरभूत् ॥ १० ॥ 12 तमिति । तं वायुमनु बलाहका मेघाः कराला भयङ्कराः अभवन्नाविर्बभूवुः । ते च तरिद्भिः सहिता उच्चैर्ध्वनन्तो 1 A.B ome भाति, 2-2 HV नदीतटे’ 3 HV इभ्यदृश्यन्त 4 HV 0 युद्ध, 5 wनकै 55 ABGJW महाभयावर्त 7 ABJABJ ome विपुद्धि: 9 ABJ ग्रस्त 10A.BJ महाभया 11-11 Womies 12 AB नदि 151 12-9-13-16 श्रीमद्भागवतम् गर्जन्तः १: अक्षः शकटाक्षः तद्वत् स्थविष्ठाः अतिस्थूला अभितो वर्षधारा मुमुचुः ॥११॥ तत इति । चतुर्दिक्षु वर्तमानास्समुद्राः परितः क्ष्मातल भूमण्डलम्, उग्रा नक्रा येषु तैः समीर वेगोत्थितै रूर्मिभिर्ग्रसन्तः भयानका आवर्ता येषु, गभीरो घोषो येषु ते च व्यदृश्यन्त ॥ १२ ॥ विज० वरदानफलं वक्तुमुपक्रमते तस्येति । तस्याश्रमे महान्वायु रभूत् ॥ १० ॥ तं वायुमनु अनन्तरं ते बलाहकाः अभि अभितः अक्षस्थविष्ठाः अक्षो स्थानीपो दण्डः, तद्वत्स्थूलतमा वर्षधारा मुमुचुः टिद्धिस्सह ॥ ११ ॥ errainianffभसह उग्रनक्रर्भयानकस्य भयङ्करस्याऽवर्तस्य गभीरा गम्भीरा घोषा येषां ते तथा ||१२|| अन्तर्बहिशाऽद्भिरतिद्युभिः खरै श्शतह्रदाभीरुपतापितं जगत् । चतुर्विधं वीक्ष्य महात्मना मुनिर्जलाप्लुतां क्ष्मां विमनाः समत्रसत् ॥१३॥ तस्यैव मुद्वीक्षत ऊर्मिभीषणः प्रभञ्जनाघूर्णितवार्महार्णवः । ។ आपूर्यमाणो वरषद्धि रम्बुदै क्ष्मामप्यधाद्वीपवर्षाद्रिभिस्समम् ॥ १४ ॥ सक्ष्मान्तरिक्षं सदिवं सभागणं त्रैलोक्यमासीत् सह साद्धिराप्लुतम् । 7 २ एक एवो तो महामुनिबंधाम विक्षिप्तजटो जाडान्धवत् ॥ १५ ॥ क्षुद्रपराता मकरैस्तिमिङ्गिलैरुपद्वतो वीचिनभस्वता हतः । + 10 ११ तमस्यपारे पतितो भ्रमन् दिशो न वेद खं गाळ परिश्रमेषितः ।। १६ ।। श्रीध० अन्तरिति । आत्मना सह जरायुजादि चतुर्विधं जगदन्तर्बहिश्च उपतापितं वीक्ष्य क्ष्मां च जलाप्लुतां वीक्ष्य मुनिः समत्रसत् भयं प्राप । केनोपतापितम् ? अद्भिः कथम्भूताभिः अतिद्युभिः अतिक्रान्ता द्यौः याभिः खरैश्च सूर्यरश्मिभिः वायुभिर्वेति शेषः । शतह्रदाभिश्व विद्युद्धि । दीर्घत्व मार्षम्। छन्दोनुसारेण ॥ १३ ॥ तस्येति । प्रभञ्जनेनाऽऽघूर्णितं प्रकम्पितं वाः उदकं यस्मिन् सः, अप्यधात् छादयामास । समं सह ||१४|| 12 सक्ष्मेति । सहसा सक्ष्मान्तरिक्षं भूम्यन्तरिक्षस्थप्राणिसहितम् । सदिवं स्वर्गस्थदेवसहितम्। भागाणा ज्योतिर्गणास्तै: स .: । जटा: विक्षिप्य विकीर्य ||१५|| 1 1 M Ma महामनामुनि 2 MM 3HVWMM Ma V वर्षादिभि 5 ABGJW सहदिभिरा BHV एवोि HET 7 ABGHJV faficurar a my za EN 1 MINAL FANTga 9 HV VİTÀ 10 MM “TĪRĪT 11. MMA “HREE : 12 A B Jome TEHT 152 व्याख्यानविशिष्टम् क्षुदिति । परिश्रमेण इषितो गतः प्राप्त इत्यर्थः । इदुसर्पणे इत्यस्मात् ||१६|| 12-9-17-24 वीर० अन्तर्बहिरिति । खरै रित्यस्य सूर्यरश्मिभिरिति शेषः । शतह्रदाभिः विद्युद्भिः । छन्दोनुसारेण दीर्घत्व मार्चम् | अतिशुभिः अतिक्रान्ता द्यौर्याभिस्ताभिः अद्भिर्जलैश्च अन्तर्बहिरुपतापितं चतुर्विधं देवतिर्यनुष्यस्थावरात्मक जगत् जलाप्लुतां क्ष्मां भूमिका वीक्ष्य मुनिर्विमनाः समत्रसदभैषीत् ॥१३॥ तस्येति । तस्य मुनेरित्यमुदीक्षतस्सतः वर्षद्भिरम्बुदैरापूर्यमाणः प्रभञ्जनेन वायुना आघूर्णतं भ्रामितं वाः उदकं यस्मिन् ऊर्मिभिभीषणऽर्णवः द्वीपवर्षाद्रिभिस्समं सह सहितामित्यर्थः । क्ष्मामप्यधात् छादयामास ||१४|| सक्ष्मान्तरिक्षमिति । भूम्यन्तरिक्षसहितं सदिवं स्वर्गसहितं सभागणं नक्षत्रगणसहितं त्रैलोक्यमद्भिः आप्लुतमासीत् । तदा स मुनि रेक एव उर्वरित: अवशेषितः विक्षिप्ताः जटाः येन सः, जडवदन्धवच्च विचचाल ॥ १५ ॥ किच क्षुतृभ्यां परीतो व्याप्तः । तृतीयान्तपाठे (परीतैः) मकरादीनां विशेषणम्। वीचिभिस्तरमै नभस्वता वायुना च हतः ताडितः अत एव परिश्रमेणेषितो व्याप्तः, दिवमन्तरिक्षं खमाकाशं गां भूमिश्च न वेद ॥ १६ ॥ विज० घनै में रभिवृष्टाभिः अद्भिः उपतापितमाप्लावितमभितो द्युतिमतीभि शतह्रदाभिस्तटिद्धिश्चोपतापितं दग्ध वत्कृतं क्ष्मामब्धिजलप्लुतां वीक्ष्य ॥ १३ ॥ अप्यधात् छादितवान् । तस्य मुनेरुद्वीक्षतः ॥ १४ ॥ सदिवं स्वर्गेण सहितं, सभागणं सनक्षत्रगणं, जडवत् अन्धवत् ॥ १५ ॥ वचनभस्वता तरवाना भ्रमन्त्यो दिशो यस्य स तथा ‘विष्टि भागुरिरल्लोपम्’) (सि. की. अष्ट. 2-482) इति वचनात् टामन्तो दिशाशब्दः । परिश्रमोषितः दुःखसमुद्रवासी ॥ १६ ॥ क्वचिद्रतो महावर्ते तरलैस्ताडितः क्वचित् । वादोभिर्भक्षितः काऽपि स्वयमन्योन्यघातिभिः ।। १७ ।। कचिच्छोकं कचिन्मोहं कचिद्दुःखं सुखं भयम् । 10 17 कचिन्मृर युमवाप्नोति व्याध्यादिभिरुपदृतः ||१७|| 1 HV WM 2 w ornies vita: 3 W omvita agat 4 W omas BAB.GJMA DW ’’ 10 HV “त्यु समाप्नो’ 11 Sufa, 5 HV मि . “ल्प W ग. 7 HV सर”, 15312-9-17-24 श्रीमद्भागवतम् अयुतायुतवर्षाणां सहस्राणि शतानि च । व्यतीयुर्धमतस्तस्मिन् विष्णुमायाकृतात्मनः ॥ १९ ॥ स कदाचिद्धमंस्तस्मिन् पृथिव्याः ककुदि द्विजः । न्यग्रोधपोतं ददृशे फलपल्लवशोभितम् ॥ २० ॥ प्रागुत्तरस्यां शाखायां तस्याऽपि ददृशे शिशुम् । शयानं पर्णपुटके ग्रमन्तं प्रभया तमः ॥ २१ ॥ महामरकतश्यामं श्रीमदनम् । कम्बुग्रीवं महोरस्कं सुनासं सुन्दरघुवम् ॥ २२ ॥ श्वासैजदलकामा कम्बुश्रीकर्णदाडिमम् । विद्रुमाधरभासेवच्छोणायितसुधास्मितम् ||२३|| पद्मगर्भारुणापानं हथहासावलोकनम् । श्वासजइलिसंविप्रनिम्ननाभिदलोदरम् ||२४|| श्रीच० क्वचिदिति । अन्योन्यघातिभि स्वद्भक्षणाय परस्परं युध्यद्भिः ॥ १७,१८ ।। अयुतेति । विष्णुमायाऽवृतात्मन इति । स तथा दृष्टवानित्यर्थः ॥ १९ ॥ स इति । ककुदि उन्नतप्रदेशे न्यग्रोधपोतं कोमलवटम् ॥ २० ॥ प्रागिति । तस्येशानदिक्शाखायां शिशुमपि ॥ २१ ॥ महामरकतेति । श्रीमद्रम्यं वदनपङ्कजं यस्य तम् । कम्बुवत् त्रिरेखावृता ग्रीवा यस्य तम् । महोरस्कम्, विशालवक्षसम् । सुनासं शोधना नासा यस्य तम्, सुन्दरे ध्रुवौ यस्य तम् ॥ २२ ॥ वासेति । वासैरेजन्तः कम्पमाना ये अलकास्तैराभातं शोभितम् । कम्बुवत् अन्तर्वलयेन श्रीर्ययोस्ती कम्बुश्रियी तयो: कर्णयोः दाडिमपुष्पे यस्य तम् । विद्रुमतुल्याधरभासा ईवच्छोणायितं सुधातुल्यं स्मितं यस्य तम् ॥ २३ ॥ पद्येति । पद्मगर्भवत्, आ ईषत् अरुणावपानी नेत्रप्रान्ती यस्य तम्, इधो हासो यस्मिं स्तदवलोकनं यस्य तम् । श्वासै | 11. “की मित्र. 2 W शुचि, 3M.Me नाभिच 4 BJ ‘स्तन’ SHV ‘वृता, a HV 154 व्याख्यानत्रयविशिवम् 12-9-17-24 रेवन्त्यश्चलन्त्यो वलयस्तिर्यग्निन्मरेखा स्ताभिः संविद्मा चञ्चला निम्ना गम्भीरा नाभिर्यस्मिंस्तत्, बलवत् अश्वत्थपत्रसङ्काश मुदरं यस्य तम् ||२४|| वीर० क्वचिदिति । तरलैस्तरत्र : अन्योन्यघातिभिः अन्योन्यं युध्यमानैः यादोभिर्जलजन्तुभिः स्वयं भक्षितश्च ॥ १७ ॥ कचित् शोकमिति । मृत्युं मृत्यु मिव ॥ १८ ॥ अयुतायुतवर्षाणामिति । विष्णोर्मायया हतः आत्मा मनो यस्य तस्य मुनेः तस्मिन् जले भ्रमतः सतः महान् कालो व्यतीयायेत्यर्थः ॥ १९ ॥ स इति । पृथिव्याः ककुदि तद्वदुन्नतस्थले फलैः पल्लवैव शोभितं न्यग्रोधपोतं कोमलवटवृक्षं ददृशे पश्यतिस्म ||२०|| प्रागिति । तस्य न्यग्रोधपोतस्य प्रागुत्तरस्यामीशान्यां दिशि या शाखा तस्यां शिशुमपि ददृशे । तं विशिनष्टि शयान- मित्यादिना । तमोऽन्धकारं प्रसन्तं निराकुर्वन्तम् ॥ २१ ॥

इन्द्रनीलवत् श्यामं श्रीमद्रम्यं वदनपक्कजं यस्य तम्, कम्बुवच्छत् त्रिरेखावृता ग्रीवा यस्य तम् । महोरस्कं विशाल वक्षसम् शोभना नासा यस्य तम् । सुन्दरे ध्रुवी यस्य तम् ॥ २२ ॥ निःश्वासैरेजन्तः कम्पमाना ये अलकाः तैराभातम् (शोभमानम्), शोभितं कम्बुवदन्तर्वलयेन श्रीर्ययोस्ती कम्बु श्रियी तयोः कर्णयोर्दाडिमपुष्पसदृशमाभरणं यस्य तम्, विद्रुमवत् योऽधरः तस्य भासा ईषच्छोणायितं शुचि शुभ्रं स्मितं यस्य तम् ॥२३॥ पद्मगर्भाविव अरुणावपात्री नेत्रान्ती यस्य तम् हवं हासयुक्तं अवलोकनं यस्य श्वास रेजन्त्यश्व लन्त्यः वलयः तिर्यनिम्नरेखा याः ताभिः संविद्मा चञ्चला निम्ना च नाभि र्यस्मिन् तदश्वत्थस्य पत्रसहाशम् उदरं यस्य तम् ||२४|| विज० तरलस्तरमैः ॥१७- १९॥ ककुदि उन्नतस्थले ||२०|| तस्य वटस्य ॥२१,२२॥ सासेन मुखवायुना एजतां कम्पमानाना मलकानां व्रातेन मिश्रया श्रिया युक्तं कर्णदाडिमं कर्णाभरणं यस्य स तथा तम् । लिष्टा ॥२३॥ 1.M.V. 155 12-9-25-32 श्रीमद्भागवतम् पद्मगर्भवत् अरुणावपात्री नेत्रान्ती यस्य तम् श्वासैरेजन्त्यश्चलन्यो बलयः तिर्यग्रेखास्ताभिः संविप्रगम्भीरा नाभिर्यस्य स तथा बलमुदरं यस्य स तथा। श्वासैजद्बलिसंविग्ननिम्ननाभिचलोदरश्च स तथा तम्। दलोदरमिति वा पाठः दलवत् अश्वत्थदलवत् पत्रवत् उदरं यस्येति ॥ २४ ॥ चार्वङ्गुलिभ्यां पाणिभ्यामुत्रीय चरणाम्बुजम् । मुखे निधाय विप्रेन्द्र घयन्तं वीक्ष्य विस्मितः ||२५|| } तदर्शनाद्वीतपरिश्रमो मुदा प्रोत्फुलहृत्पद्मविलोचनाम्बुजः । प्रहृष्टरोमाद्भुत भावशङ्कितः प्रष्टुं पुरस्तं प्रससार बालकम् ।। २६ ।। सावच्छिगो सितेन भार्गवः सोऽन्तश्शरीरं मशको यथाऽविशत् । तत्राप्यदोन्यस्तमचष्टकृत्स्नशो यथा पुराऽमुहादतीव विस्मितः ||२७|| खं रोदमी भगणानद्रिसागरान् द्वीपान्सवर्षान् ककुभः सुरासुरान् । वनानि देशान्सरितः पुराकरान् खेटान्त्रजानाश्रमवर्णवृत्तयः ॥ २८ ॥ महान्ति भूतान्यथ भौतिकान्यसौ कालश्च नानायुगकल्पकल्पनम् । यत्किञ्चिदन्यत् व्यवहारकारणं ददर्श विश्वं सदिवाऽवभासितम् ॥२९॥ हिमालयं पुष्पवहाञ्च तां नदीं निजाश्रमं यंत्र ऋषीनपश्यत् । 12 10 विश्व विपश्यच्कृसिता किशोर्व बहिर्निरस्तो न्यपतल्लयाब्धी ॥ ३० ॥ 13 १ तस्मिन् पृथिव्याः ककुदि प्ररूढं वटञ्च तत्पर्णपुटेशयानम् । तोकञ्च तत्प्रेमसुधास्मितेन निरीक्षितोऽपाङ्ग निरीक्षणेन ॥ ३१ ॥ 靶 17 अथ तं बालकं वीक्ष्य नेत्राभ्यां धिष्टितं हृदि । t अभ्ययादतिसंहृष्टः परिष्वसु मधोक्षजम् ।। ३२ ।। श्रीम० चाविंति । चारवोऽलयो ययोस्ताभ्यामुत्रीयाऽऽकृष्य धयन्तं पिबन्तम् ॥ २५ ॥ .

1. AB.GJ ‘जो 2WHV शो नि’ 4 W ‘न्यं सम”, 5 HV मुदीक्ष्य 6 M. Ma सारानू. 7. A बालयं .A.B.G.J तत्र 10. M.V. ऋषिस्वपश्यतw ऋषी अपश्यत् । 11 Maशि 12 MV ‘सोय’ 13 W पश्चन् 14 HV तत्पत्र 15 HV बाला 16. W दृष्ट्रा 17. W वेष्टित 18 ‘गा’ 19 ABGJ महिला 156 व्याख्यानमविशिष्टम् 12-9-25-32 तदिति । हृत्पद्यञ्च विलोचनाम्बुजे व प्रोत्फुल्लानि तानि यस्य सः। अद्भुतभावोऽत्याश्चर्यरूपं तेन शक्तिस्सन्नपि तं प्रष्टुं पुर:- प्रससार समीपं गतः ॥ २६ ॥ तावदिति । अदः इदं जगत् यथा पुरा प्रलयात्पूर्वं न्यस्तं विन्यस्तं दृष्ट्रा चाऽतीव विस्मितस्सन्नमुह्यत् ||२७|| कृत्स्नशी दर्शनं प्रपञ्चयति खमित्यादिना । ककुभो दिशः, पुराण्याकरांश्च खेटान्कर्षकग्रामान्। व्रजान्गोकुलानि आश्रमांच वर्णाश्च तेषां वृत्तीश्चेत्यर्थः ॥ २८ ॥ 1 महान्तीति । नानायुगानि कल्पांश्च कल्पयति, तै र्वा कल्प्यत इति तथा। तं कालञ्च । सदिव परमार्थमिव अवभासितं तेनैव ॥२९,३० ॥ तस्मिन्निति । वरञ्च तोकञ्च वीक्ष्य तस्य प्रेम्णा सुधातुल्यस्मितयुक्तेन अपाननिरीक्षणेन निरीक्षितस्मन् ॥३१ । अथेति । अथ तं बालकमधोक्षजं परिष्वक्तुमभ्ययादिति । द्वयोरन्वयः । कथम्भूतम् ? नेत्राभ्यां हृदि धिष्ठित- मधिष्ठितम् ||३२|| वीर० चारवः सुन्दर्यः अङ्गुलयो ययोस्ताभ्यां पाणिभ्यां चरणाम्बुजं उन्नीय उद्धृत्य मुखे निधाय तदष्टं घयन्तं पिबन्तम् । इथम्भूतं शिशुं विलोक्य विस्मितो बभूवेत्यर्थः ॥२५॥ तद्दर्शना दिति । तस्य शिशोदर्शनात्, वीतो गत परिश्रमो यस्य स प्रोत्कुलानि हृत्पद्यं विलोचनाम्बुजे च यस्य सः अद्भुतभावेन अत्याश्चर्यरूपेण शक्तितोऽपि तं बालकं द्रष्टुं पुर प्रससार समीपं गत इत्यर्थ ॥२६॥ तावदिति । ताव तदा हे भार्गव ! स मुनिः शिशोः श्वसितेन मशकवदन्तश्शरीर माविशत्, शिशाः श्वासवातेन तच्छरीरान्तः प्राविशदित्यर्थः । तत्रापि तद्दर्भेऽपि अक्षेऽन्यं अमुष्मा दन्यं तं तथाविधं शिशुमचष्ट । यथा पुरा तच्छरीरान्तः प्रवेशात्पूर्व यथा कृत्स्नशः कृत्स्नमचष्ट तद्वदेवं दृष्ट्वा अतीव विस्मितोऽमुह्यत् ॥ २७ ॥

कृत्स्नशो दर्शनं प्रपञ्चयति खमिति । खम् अन्तरिक्षं गंदसी द्यावापृथिव्यौ भगणान् नक्षत्रगणान् अद्रीश्च सागरांच ककुभो दिशः सुरां वाऽसुरांश्च तान्, पुराणि अट्टादिमन्ति आकरान् रत्नाद्युत्पनिस्थानानि खेटान् कर्षकग्रामान् व्रजानू गोष्ठानि आश्रमांश्चतुरो वर्णान् तेषां वृत्तीश्चेत्यर्थः ॥ २८ ॥ महान्ति भूतानि आकाशादीनि पञ्चभौतिकान देवमनुष्यादीनसौ मुनि नानायुगानि ल्पांश्च कल्पयतीति तथा तं कालच किं बहुना, यत्किश्शिव्यवहारकारणं व्यवहारविषयं, विषयस्याऽपि व्यवहारं प्रति कारणत्वात्कारणमित्युक्तम् । सदिव 1 ABJ W.2 ABJ “mfef# 3 HV omnes gỞ 4 HV om asman 5 women afanan 6 A 3797 7 W omita parŃ 1, 8 AB T 157 12-9-33-34 श्रीमतम् अवभासितम् अज्ञानां नित्यमिव प्रतीयमानं विश्वं तत्सर्वं ददर्श ॥ १९ ॥ किश्वा । हिमालयमिति । ऋषी नरनारायणी इत्यं त्रिश्वं विपश्यन् शिशोः श्वसितात् श्वासाद्वहिर्निरस्तः निष्कासितः पुनः प्रलयाब्धी न्यपतत् ॥ ३० ॥ पश्य निति। तत्पर्णपुटेशयानम् इति वटपत्रपुटे शयानं तोकं शिशुश्च पश्यन् तस्य शिशोः प्रेम्णा सुधास्मितेन च युक्ते नाऽपाननिरीक्षणेन निरीक्षितो बभूवेति शेषः ॥३१ ॥ अथेति । नेत्राभ्यां हदि वेष्टित मालिनितं बालकमधोक्षजं पुनर्बहिः परिष्वक्तु मभ्ययात् अभिमुखं जगाम ॥ ३२ ॥ विज० धयन्तं पिबन्तम् ॥ २५ ॥ अद्भुतभावेन आश्चर्यलीलाचेष्टया शक्तिस्सन्नपि पुरः प्रससार समीपतः ।। २६ ।। स भार्गव: मार्कण्डेय. ताव ततः पूर्वमेव श्वसितेनाऽन्तर्गच्छता सह शिशोरन्त श्शरीरं मशको यथा तथाऽविशदित्यन्वयः । तत्रोदरान्ते विन्यस्तमदो विश्वं कुत्स्नशोऽचष्ट दृष्टवान्। दृष्ट्वा च पुरा यथा बहिर्विस्मितोऽमुह्यत्तथाऽमुह्यदित्यन्वयः । अत्र मोहो नाम आश्चर्यबुद्धिरेव न त्वन्यथाज्ञानम्, तथात्वे प्राचीनाचीर्णपुण्यराशे वैयर्थ्यापत्तेरिति ॥२७॥ विश्व विशिनष्टिखं रोदसी इत्यादिना । आश्रमवर्णवृत्तयो यास्ताश्च ॥ २८ ॥ महान्ति भूतानि पञ्चभूतानि नानायुगकल्पनं येन से तथा तं कालञ्च अन्यद्यत्किञ्चि व्यवहारकारणं हानोपादानादि समर्थ तच्चाऽद्राक्षीत् । सदिव सत्वेन यथार्थत्वेनैवाऽवभासितं प्रकाशितं न मिथ्याभूतत्वेन ॥ २९ ॥ पुनः किमभूदत्राऽऽह - विश्वमिति । बहिः श्वसतः शिशोः श्वासेन बहि निरस्तो नुन्नः प्रलयाब्धी न्यपतत् ॥ ३० ॥ टच तोकश्च वीक्ष्य तस्य शिशोः प्रेमसुधायाः प्रेमामृतादुद्भूतस्मितसहितेन अपाननिरीक्षणेन निरीक्षितोऽभू दित्यन्वयः ॥३१॥ अथ तं बालकं परितुमभ्यगात् ॥३२॥ सावत्स भगवान् साक्षा द्योगाधीशो गुहाशयः । 嘀 अन्तर्दधे ऋषेः सद्यो यथेहाऽनीशनिर्मिता ||३३॥ 5 तमन्वथ बटो ब्रह्मन् सलिलं लोकसम्प्लवः । तिरोधायि क्षणादस्य स्वाश्रमे पूर्ववत् स्थितः ॥ ३४ ॥ Phits पुन: 2 Womita इति शेष: 13 ABGJw अन्तर्दध 4 Hiv तस्ब5 W ‘अमू 6 W ‘भाबोप 158व्याख्यानप्रविधिम इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैमासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ 12-9-33-34 श्रीम० तावदिति । तावत्परिष्वत्रलाभात्पूर्वमेव ऋषे स्तस्याऽन्तर्हितो बभूव। तदुद्यमवैपल्ये दृष्टान्तः। अनीशो निर्देव 1 तेन निर्मिता ईहा क्रिया यथेति ॥ ३३ ॥ 2 तमिति । तं अन्तर्हितं भगवन्तमनु वटः सलिलं लोकसम्प्लवश्च तिरोऽधायि अन्तर्हितः । स च स्वाश्रम एव यथापूर्व स्थित इति ॥ ३४ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ वीर० तावदिति । तावद्भगवान् अचिन्त्यविविधविचित्रशक्त्यादिगुणगणपूर्णः योगाधीशः आश्चर्यशक्तियोग निर्वाहकः गुहाशयः सर्वान्तरात्मा अन्तर्हितवान्। तदा ऋषे रीहा आलिमनेच्छा यथा अनीशनिर्मिता निर्धनेन कृता तद्वदासीदित्यर्थः ॥ ३३ ॥ तमिति । तं तिरोदधतं शिशुमनु लोकासप्लवं सलिलं तिरोधाय तत्क्षणासस्य मुनेस्सकाशात् वटोऽप्यन्तर्दध इति पूर्वेण सम्बन्धः । यदा भगवान् सलिलं तिरोधायाऽन्तर्दधे। तमनु वटोऽपि अन्तर्दध इति सम्बन्धः । मुनिस्तु स्वाश्रमे पूर्ववत् स्थितः । अल्पदेशे विपुलदेशान्तर्भावः, अल्पकाले बहुकालान्तर्भाव तदितरजनादृश्यतद्व्यतिरिक्तमूतमूर्त पदार्थव्रातहेतु तत्कालावसायि सलिलादिसृष्टिश्चेति सर्वमीश्वरस्य सर्वशक्तित्वादुपपन्नम् ||३४|| इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुवा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ · विज० अनीशेनाऽसमर्थेन निर्मिता ईहा मायालक्षणा चेष्टा यथा क्षिप्रमन्तर्दधाति तथेयमन्तर्धानशेध्यार्थे निदर्शनमिदं न तु मिध्यात्वे ॥ ३३ ॥ अन्तर्हितं भगवन्तमनु लोकस्य सम्प्लवो यस्मात्तत्तथा। तिरोधायि तिरोहितमभूत् ॥३४॥ 1 ABJ2 A.B. Jomics इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या नवमोऽध्यायः न समानः ) 159 . दशमोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या नवमोऽध्यायः) सूत उवाच स एवमनुभूयेदं नारायणविनिर्मितम् । वैभवं योगमायायास्तमेव शरणं ययौ ॥ १ ॥ f मार्कण्डेय उवाच प्रपत्रोऽस्म्यहमूलन्ते प्रपनाभयदं हरे । 3 2 2 यन्माययाऽपि विबुधा मुहस्थज्ञानकातराः ॥२॥ सूत उवाच तमेवं निभृतात्मानं वृषेण दिवि पर्यटन् । रुद्राण्या भगवानुद्रो ददर्श स्वगणैर्वृतः ||३|| ३ अथोमा तमृषिं वीक्ष्य गिरिशं समभाषत । पश्येमं भगवन्विप्रं निभृतात्मेन्द्रियाशयम् ||४|| निभृतोदचव्रातो वातापाये यथार्णवः । कुर्वस्य तपसः साक्षात्संसिद्धि सिद्धिदो भवान् ॥५ ॥ 10 रुद्र उवाच नैवेच्छत्याशिषः काऽपि ब्रह्मर्षिर्मोक्षमप्युत । भक्ति परां भगवति लब्धवान् पुरुषे ऽव्यये ||६|| 11 अथाऽपि संवदिष्यामो भवान्येतेन साधुना । अयं हि परमो लाभो नृणां साधुसमागमः ॥७॥ 12 सूत उाच इत्युक्त्वा तमुपेयाय भगवान् स सतां गतिः । ईशानस्सर्वविद्यानामीश्वरः सर्वदेहिनाम् ॥८ ॥ 1 HV या 2–2ABGHJV प्रति ज्ञानकाशया: 3M Ma समित्वं 4 HV गणावृतः 5 A री, 8 W पश्चेम ? BG MVM Me नन्तृविज्ञात M Me तपापाये 9 BG बम, 10 ABGHJM Ma V श्रीभगवानुवाच 11 W तथापि, 12 समु 160 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका दशमे शिव आगत्य मुनेस्तुष्टो वरानदात्। तेन साकमतिप्रीत्या समाभाष्य सभाजयन् ।। 12-10-1-8 प्रपन्नोऽस्मीति । ज्ञानकाशया ज्ञानवत्प्रकाशमानया त्वद्भजनं विना विद्वांसोऽपि यस्य तव मायया ज्ञानिनो वय मित्यहङ्कारेण विमुह्यन्तीन्यर्थः ॥ १,२ ॥ श्रीनारायण एव स्वमायादर्शनश्रान्तं शिवरूपेण सान्त्वयामास तदाह तमेवमित्यादिना । निभृतात्मानं समाहित- चितं रुद्राण्या भवान्या || ३ || अथेति । निभृता निश्चला आत्मेन्द्रियाशया देहेन्द्रियमनांसि यस्य तम् ॥४ ॥ निभृतेति । निभृतं निश्चलम् उदकं झषव्रातश्च यस्मिंस्तम् । संसिद्धि फलं साक्षात्कुरु प्रकटीकुरु यतो भवान् सिद्धिदः ॥५॥ J नेति । आशिषोऽभ्युदयलक्षणाः । उत निश्चितम्। अत्र हेतुः भक्तिमिति ॥ ६ ॥ अथेति । संवदिष्यामः संवादं करिष्यामः ॥७॥ इतीति । सताम् सात्त्वतां गतित्वे हेतु:, ईशानेति ॥८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका इत्यं भगवता दत्तं तद्योगमायादर्शनात्मकं वरं प्राप्य ततो रुद्राद्भगवद्भक्तिस्थैर्यमाकल्पान्तमायु., त्रैकालिकं ज्ञानं विरक्तं ब्रह्मवर्चस्विनां पुराणाचार्यत्वश्च लेभ इति वक्तुं प्रस्तौति स एवमित्यादिना । नारायणेन विनिर्मितमाश्चर्यशक्तेर्वैभव मनुभूय तमेव नारायणमेव तन्मायातरणाय शरणं ययी ॥ १ ॥

तदेवाऽऽह प्रपन्नोऽस्मीति । प्रपन्नानामभयं संसृतिभयाभावं प्रयच्छतीति तथा यस्य तव मायया हेतुभूतया यदज्ञानं तेन कातरा: विक्षिप्तचित्तास्सन्तो मुह्यन्ति, तां तर्तुं प्रपन्नोऽस्मीति भावः ॥२॥ $ 6 । । ॥ ॥ तमिति । इत्थं निभृतात्मानं समाहितचित्तं मुनिं रुद्रो ददर्शति सम्बन्धः । दिवि अन्तरिक्षे || ३ || अथेति । उमा रुद्राणी । उक्ति मेवाऽऽह - पश्येमेति । यथा निभृतं निश्चलं उदकं झषव्रातश्च यस्मिन् । पारावारोऽपारोर्णव समुद्रः (तथा क्षीरसागरो वा) तथा निभृतात्मेन्द्रियाशयं निश्चल देहेन्द्रियमानसं मुनिं पश्येम अस्य मुने स्तपसः संसिद्धि फलं कुरु यतो भवान् सिद्धिदः ॥४,५ ॥

1. MV ome बि. 2–2 HV विद्युत विश्वत ऊर्मि 3 NV स्थित 4 BHIV ome मालवा 5.5 W omita, BAB add 161 12-10-9-16 श्रीमद्भागवतम् एवमुक्तः प्राह रुद्रः - नेति द्वाभ्याम् । आशिषः कामान् उतापि च मोक्षमप्ययं ब्रह्मर्षिः नैवेच्छति । तत्र हेतुः परा मनन्यप्रयोजनां भगवति भक्ति लब्धवान्। न हि भगवदेकान्तभक्ताः किञ्चिदपि वाञ्छन्तीति भावः ॥६॥ तथाऽपि यद्यपि एवं, तथाऽपि हे भवानि’ साधुनाऽनेन मुनिना संवदिष्यामः संवादं करिष्यामः । किं तावन्मात्रेण - तस्येत्यत्राऽऽह - अयं हीति । नृणामयं अयमेव परमो लाभः कोऽसौ ? यस्साधुसमागमः न तस्य लाभः, किन्त्वस्माकमेवेति भावः । यद्वा अन्योऽन्यस्य समागमोऽन्योन्यस्य लाभ इति भावः । नृणामिति पारोक्ष्यनिर्देशो लोकपरिपाटी प्रदर्शनाभिप्रायकः ॥७॥ 2 इतीति । स भगवान् रुद्रः सतामतित्वसर्वविद्यानिर्वाहकत्वसर्वदेहीश्वरत्व जगदात्मत्वान्यात्मभूतपरमपुरुष द्वारकाणीति विवक्षितानि “शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्” (ब्र. सू. 1-1-31) इति न्यायात् भगवदावेशावतारत्वाद्वा तानि विवक्षितानि ||८||

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली मार्कण्डेय: पुनः किमकार्षीत् यत्कथां शृण्वतां हरी भक्तिसमुद्रेककरीति हार्द शौनकादीनां चोद्यं परिहरति स एव - मिति । यः पूर्ववत् स्वाश्रमे स्थितः सः योगमायायाः आणिमादिविभूतेः वैभवं व्याप्तिं स्वरूपशक्तेः प्रभावं वा ॥ १ ॥ यस्य हरेर्मायया मोहनशक्त्या विबुधा अज्ञानकातराः इति पदद्वयेन अन्योन्यविरुद्धेन मायाशब्दो व्याख्यात इति सातव्यम् ॥ २ ॥ निभृतात्मानं पूर्णमनसं हरावेव नितरां धृतमनसं वा, दिवि व्योम्नि ॥३,४ ॥ निभृतो ननु पूर्ण एव तपापाये वर्षाकाले ऋषीणां व्रातो व्रतसमूहो यस्य सः तथा, पूर्वविशेषणार्थे हेतुरयम्, अस्य मुनेः ॥५॥ रुद्र: प्रतिवक्ति- नैवेति । मोक्षमपि नेच्छति। किमुताऽन्या आशिषः । तत्र हेतुमाह भक्तिमिति ॥ ६ ॥ यद्यप्येवं तथाऽपि भवत्या वचनगौरवाद्यतिष्यामहे इत्याशयेनाऽऽह - अथापीति । हे भवानीति। एतेन साधुना मुनिना सह सकथनेन कि प्रयोजनम् ? अत्राऽऽह - अयं हीति । साधूनां समागमः समतिः ॥७॥ समुपेयाय सम्प्राप । अयं साधारणो भगवान्न, किन्तु वेदसिद्ध एवेत्याशयेनाऽऽह ईशान इति । अनेन श्रीहरिज्ञानमपि रुद्रप्रसादात्फलवत्स्यादित्युक्तं भवति । तत्कुत इत्यत्राह - ईश्वर इति । श्रोत्रादीन्द्रियवनां जीवानां शिवाधीनत्वेन तत्तदिन्द्रियसाध्यस्य ज्ञानस्याऽपि तत्प्रसादायत्तत्वं युक्तम् ॥८॥ तयोरागमनं साक्षादीशयोर्जगदात्मनोः । न वेद रुद्धधीवृत्तिरात्मानं विश्वमेव च ॥ ९ ॥

1. Wom 2 A ‘दंशाव’ 162 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् 12-10-9-16 14 भगवांस्तदभिज्ञाय गिरिशो योगमायया । 1 आविशत्तदृहाकाशं वायुश्छिद्र मिवेश्वरः ॥ १० ॥ आत्मन्यपि शिवं प्राप्तं तटित्पिङ्गजटाधरम् । त्र्यक्षमष्टभुजं प्रांशुमुद्यन्तमिव भास्करम् ॥११॥ व्याघ्रचर्माम्बरं शूलधनुरिष्यसि चर्मभिः । अक्षमालां इमरुकं कपाल परशुं सह ॥ १२ ॥ 11 विप्राणं सहसा भातं व्यचष्ट हृदि विस्मितः । W किमिदं कुत एवेति समाधेर्विरतो मुनिः ॥१३॥ " नेत्रे उन्मील्य ददृशे सगणं सोमयाऽऽगतम् । रुद्रं त्रिलोकैकगुरुं ननाम शिरसा मुनिः ||१४|| तस्मै सपर्या व्यदधात् सगणाय सहोमया । स्वागतासनपाद्यार्ध्य गन्धस्रग्धूपदीपकैः ॥ १५ ॥ आह चाऽऽत्मानुभावेन पूर्णकामस्य ते विभो ! 14 करवाम किमीशान! येनेदं निर्वृतं जगत् ॥ १६ ॥ श्रीथ० तयोरिति । रुद्धाः धियोजन करणस्य वृत्तयां येन स ॥१.१० ॥ 14 आत्मनीति । न केवलं बहिरेव किन्तु आत्मन्यपि प्राप्तं शिवं विचक्ष्य विस्मित । कथं प्राप्तम् ? सहसा अकस्मादेव 1: हृदि भान्तम् । कथम्भूतम् ? तटिन्पिना जटा धारयतीति तथा तम । त्रीण्यक्षीणि यस्य तम् । शूलादिभि. सहा क्षमालादीन् विभ्राणमित्यन्वयः । अक्षमालादीनां द्वन्द्वेक्यम् ॥ ११,१२ ॥ विभ्राणमिति विस्मयपूर्वकं बहिर्दर्शनमाह - किमिदमिति ॥ १३ ॥ 18 नेत्रे इति । सोमया उमया सहाऽऽगतम् रुद्रं ददृशे । ततो ननाम ॥। १४, १५ ।। आहेति । पूर्णकामत्वं व्यनक्ति । येन त्वया जगन्निर्वृतं भवतीति ॥ १६ ॥ 1 ABGHJV . 2 HV अवि, 3ABGJMM हि 4 ABGJW ध्यक्ष देश 5 MM 6ABGJ 7. TAGI ! & SABGHAV माला हक्क’ 9 ABGJ ‘लामिधनु MIMa ल परशु 10 HU भान्स 11ABGHJV विश्य 12 HV माथि व 13 HV ममागतम् W मयान्वितम् 14 AMV णि 15 AB Jamn किन्तु 18 ABJ मानम् 17 ABJ तहि 18 MV मोघं उपया 16312-10-9-16

श्रीमद्भागवतम् वीर० तयोरिति । तयोश्शर्वशर्वाण्योगगमनमात्मानं देहं विश्व च न वेद । मार्कण्डेय इति कर्तृपदाध्याहारः । अवेदने हेतुत्वेन मार्कण्डेयमेव विशिनष्टिरुद्धधीवृति रुद्धाः धीन अन्तःकरणवृत्तयः येन सः ॥९ ॥ 2 7 ततो रुद्र: किचकारेत्यत आह भगवानिति । योगमायया भगवदुपासनप्रभवया परकायप्रवेशसामर्थ्यात्मिकया आश्चर्यशक्त्या तस्य मुनेर्गुहाकाशं हृदयाकाशमाविशत्, यथा वायु छिद्रमाविशति तद्वत् ॥ १० ॥ आत्मन्यपीति । अपि त्वर्थ । आत्मशब्दां हृदयपर । निरुद्धधीवृत्तित्वात् बहिस्तु न वेद आत्मनि तु अचष्ट इति सम्बन्धः । कथम्भूतम् तटित इव पित्रा जटा धारयतीति तथा तम् । त्रीण्यक्षीणि यस्य, अष्टी भुजा यस्य तम् । उद्यन्तं भास्करमिव स्थितं प्रांशुं प्रकृष्टरश्मिम् ॥ ११ ॥ व्याघ्रचर्मवाम्बरं, शुलच बाणश्च सह, धनुश्चाक्षमालादींश्व ॥ १२ ॥ बिभ्राणं महसा अकस्मादेव द्यवभातं स मुनिर्व्यचष्टेति सम्बन्धः । ततः किमिदं कुत एवेति विस्मितः समाधे रुपरतः ||१३|| नेत्रे इति । स मुनिरुमया भवान्या, अन्वितम्। सोमयेति सन्धिरार्ष:, सगणं रुद्रं ददृशे शिरसा ननाम च ॥१४॥ तस्मा इति । स्वागतादिभि मपर्यां व्यदधात उकरांतू, स्वागतं कुशलागमनप्रश्नः || १५ || आह चेति । उनि मंत्राह- आत्मानुभावनेत्यादिना । आत्मानुभावेन स्वप्रभावेन पूर्णाः समग्राः कामाः यस्य तस्य तव, हे ईशान! किं करवाम किमिष्टं करवाम न किञ्चिदित्यर्थ । कर्तव्यमष्टं हि सुखं, सर्वस्य जगतः + सुखमापादयितुः किमस्मास्थिः कर्तव्यमस्तीत्याह येनेदमिति । येन त्वयंद जगन्निर्वृतं सुखितं पूर्ववत्, “शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्” (ब्र.सू. 1-1-31) इति न्यायेन अन्तरात्मभूतपरमपुरुषदृष्ट्या पूर्णकामत्वजगदानन्दकरत्वे विवक्षिते एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम् ॥ १६ ॥

विज० तदा मुनिना किमकारीति तत्राऽऽह तयोरिति । अहङ्काररूपेण जगदात्मनोरिति अज्ञाने किं कारणम् ? अत्राऽऽह रुद्धधीवृत्तिरिति। धीपूर्वकत्वादिन्द्रियवृत्तेस्तद्रोधे सर्वेन्द्रियरोधो युक्त इति रुद्धधीवृत्तिरित्युक्तम् । आत्मानं स्वं विश्वं पुरोवर्ति सर्वम् ॥९॥ योगमाया अणिमादियोगसामर्थ्येन छिद्रं रोमकूपादिसुषिरम् ||१०|| न केवलं बहिरेव आत्मनि स्वस्मिन्नपि ॥ ११ ॥ 1–1 W ornita, 2–2 Womits 3 womits हृदयाकाश 4 AB सहि 5 W ‘नम प्र’ 8 w omits द्रव्यम् । 164 व्याख्यानविशिष्टम् 12-10-17-24 इवुयुक्तं धनुश्क्ष असिश्च चर्म च तानि तैर्युक्तं करे डमरूकं अणुतरं तन्तुपूर्वाढ्यं वर्म पिनद्धमुखं दास्वाद्यम् ॥ १२ ॥ व्यचष्ट अपश्यत् ॥१३॥ सह उमया, सोमामविन्ददित्यादेः ॥१४,१५ ॥ पूर्णकामत्वं व्यनक्ति येन त्वया जगन्निर्वृतं भवति ॥ १६ ॥ नमश्शिवाय शान्ताय सत्वाय प्रमुडाय च । रजोजुषेऽथ घोराय नमस्तुभ्यं तमो जुषे ॥१७॥ सूत उवाच एवं स्तुत स्स भगवान् महादेवसतां गतिः । 3 परितुष्टः प्रसन्नात्मा प्रहसंस्तमभाषत ॥ १८ ॥ श्रीरुद्र उवाच वरं वृणीष्व नः कामं वरदेशा वयं त्रयः । अमोघं दर्शनं येषां मर्त्यो यद्विन्दतेऽमृतम् ॥ १९ ॥ ब्राह्मणा साधवशान्ता निस्सङ्गा भूतवत्सलाः । एकान्तभक्ता अस्मासु निर्वैरास्समदर्शिनः ॥२०॥ सलोका लोकपालास्तान् वन्दन्त्यर्चन्त्युपासते । अहच भगवः ब्रह्म स्वयञ्च हरिरीश्वरः ॥२१॥ न ते मस्यच्युतेऽजे च भिदामण्वपि चक्षते । 10 नाऽऽत्मनश्च जनस्याऽपि तद्युष्मान् वयमीमहि ॥ २२ ॥ 11 * न हाम्मयानि तीर्थानि न देवाश्चेतनोज्झिताः । 17 से पुनन्स्युरुकालेन यूयं दर्शनमाचतः ॥ २३ ॥ ब्राह्मणेभ्यो नमस्यामो येऽस्मद्रूपं प्रयीमयम् । 13 विप्रत्यात्मसमाधानतपः स्वाध्यायसंयमः ॥२४॥ A. इति B.G.J M. Me उपय 2 मं: W मरकाम, HY भक्त्वा BGJW आदि, 3 AG प्रशान्तात्मा 4 A श्रीव BGHJVीवान Midle श्रीमहादेव HV से स्मासु 7 M.Ma दर्शना BHV वलय HV कस्यापि 10 11 11 MM “वा मुकिलामया . 12 HV. कर्तनादेव साथ 13 थान 165 12-10-17-24 श्रीमद्भागवतम् श्रीम० निर्गुणत्वेन त्रिगुणत्वेन च नमस्करोति - नम इति । नम शिवाय निर्गुणाय । सत्त्वाय सत्त्वाधिष्ठात्रे । अत एव 2

प्रमृडयति प्रकर्षेण सुखयतीति तथा तस्मै नमः ॥१७, १८ ॥ वरमिति । नोऽस्मत्तः । त्रयो ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । यद्यभ्यः । ते वयम् ||१९|| वरदानादिना भवत्सेवैवास्माभिः क्रियते न त्वनुग्रहो जगद्वन्द्यत्वाद्भवतामिति ब्राह्मणान् स्तौति ब्राह्मणा इत्यादि । ये साधवः सदाचाराः शान्ताः मत्सरादिरहिताः । निम्सका निष्कामाः ॥२०॥ सलोका इति । न केवलं त एव. किन्त्ववेत्यादि ॥ २१ ॥ पूज्यतमत्वे हेत्वन्तरमाह - नेति । अष्वपि अणुमात्रमपि न चक्षते न पश्यन्ति, तत्तस्मादेवम्भूतान्युष्मान् ईमहि भजेमहि ॥ २२,२३ ॥ ब्राह्मणेभ्य इति । ब्राह्मणेभ्यो ब्राह्मणान्। आत्मसमाधानं चित्तैकाम्यम्। तप आलोचनम् । स्वाध्यायोऽध्ययनम् । संयमो वागादिनियम:, तैः ॥२४॥

वीर० यतो न किचित्करवाम, अतः केवलमञ्जलिमात्रं करवामेत्यभिप्रेत्य प्रणमति नम इति । शिवाय लोकमय शान्तायोर्मिषट्रकरहिताय प्रमृडाय प्रकर्षेण मृडयति सुखयतीति प्रमृडस्तस्मै । सत्त्वाय शुद्धसत्वमयशरीर- विष्णुरूपायेत्यर्थः । रजो ब्रह्मरूपाय, तमोजुषे प्रकृतरुद्ररूपाय अत एव घोराय घोररूपाय तुभ्यं नमस्करोमीत्यर्थः ॥ १७ ॥ 7 इत्थं मार्कण्डेयेन सुभाषत इत्याह सूतः - एवमिति । प्रसन्नात्मा प्रसन्नचित्तः स भगवान् रुद्रः ॥ १८ ॥ भाषण मेवाऽऽह वरमिति सप्तभिः । मत् मत्तः (नोऽस्मभ्यं) कामं यथेष्टं वरं वृणीष्व यतो वयं त्रयः ब्रह्मविष्णुरुद्राः वरदेशाः वरदश्रेष्ठाः । न मे किञ्चिदपेक्षितमित्यत आह अमोघमिति । येषां त्रयाणामस्माकं दर्शनममोघमव्यर्थम्, अतो यत्किञ्चित् c 10 नीष्वेति भावः । तर्हि अमृतत्वं दातुं प्रभवसि किमित्यत्राऽऽह मत्यों यद्विन्दन्तेऽमृतमिति । यत् येभ्यस्त्रिभ्यः अमृतं मोक्षं 1 2 विन्दते सद्वारकाद्वारकेपासनाभ्यामिति भावः । साक्षाच्छ्रीभगवदुपासकस्याऽपि ब्रह्मरुद्रयोः श्रीभगवद्विभूतित्वानुसन्धा नस्याऽऽवश्यकत्वात् ॥१९॥ 13 113 यथा मुनिः शास्त्रदृष्ट्या आत्मानं तुष्टाव तथा स्वयमपि तद्दृष्ट्या ब्राह्मणान् स्तीति ब्राह्मणा इति द्वाभ्याम्। ये साधवः साधुत्वादि गुणयुक्तः ब्राह्मणास्तान् सलोका लोकपाला इन्द्रादयः वन्दन्त्यर्चन्त्युपासते इति सम्बन्धः । 14 * 像 1HV सगुण 2.A.B. Jomtita प्रकर्षण 3. ABIom नमः 44HVomit, 5 ABJ भजेम, 6-8 W pmta, 7-7 W omits. – w omits. woml समभि 10 W. 11 AB कोपास’. 12 AB सन’, 13-13 W इत्यादि, 14 AB om साधव: 1, 15-15 Womilis, 15 Wort इन्द्रादयः 166 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-10-17-24 साधुलक्षणविवक्षया ब्राह्मणान् विशिनष्टि शान्ताः रागावद्यकलुषितचित्ताः निस्सङ्गाः विषयसवरहिताः । एकान्तभक्ता इत्यस्य * .1 2 भगवतीत्यादि ज्ञेयम् अस्मासु रुद्रादिषु निर्वैराः । श्रीभगवद्विभूतित्वानुसन्धानेन वैररहिताः । कुतः ? भूतवत्सलाः सर्वभूतेषु वात्सल्य 2 युक्ताः, किं बहुना, समदर्शनाः कृत्स्नस्यापि जगतो भगवद्विभूतित्वानुसन्धानेन समबुद्धयः ||२०|| 1 सलोकाः देवमनुष्यादिजनसहिताः लोकपालाः इन्द्रादय: किं बहुना वर्णनेनेत्याऽऽह अहमिति । वयमपि त्रयो रुद्रादयः तान् बन्दामहे अर्चयामहे उपास्महे चेत्यर्थः ॥२१॥ $

तत्र हेतुमाह - नैते इति । एते साधवो ब्राह्मणाः । न ते इति पाठे ते ब्राह्मणाः अजे अच्युते मयि चाच्युते चेत्यन्वयः । ब्रह्मशरीरके मच्छरीरके चाऽच्युते इत्यर्थः । अण्वपि ईषदपि यथातथा भिदां भेदं न चक्षते न पश्यन्ति । अजं माञ्च अच्युतात्पृथ क्सिद्धं न पश्यन्तीति विवक्षितार्थः ’ स ब्रह्मा स शिवः सेन्द्र” (नू. पू. ता. 3-1 ) इत्यादि श्रुत्या श्रीभगवतो ब्रह्मादिशरीरकत्वेन शरीरात्मभावनिबन्धने सामानाधिकरण्यावगमात् परतन्त्रभेदस्याऽनिषेध्यत्वात् स्वतन्त्रभेददर्शनमेवाऽत्र निषिध्यते । इममर्थं स्वयमेव स्फुटीकुर्वन्नाऽऽह - नेति । आत्मनः स्वस्य जनस्य स्वेतरजनस्य चाऽपि अच्युते भिदां न चक्षते इत्यन्वय । आत्मजन शब्दाभ्याम् अचित्संसृष्टजीवा उच्यन्ते । न हि तैस्सह ब्रह्मणः स्वरूपाभेदोऽभेदवादिनोऽपि सम्मत । अचिदंशेन तादात्म्यस्य तन्मतेऽप्यनिष्टत्वात् न हि जनशब्दः चेतनमात्रे स्वारसिकः, येन तत्स्वरूपाभेद सिध्येत । अतोऽयाऽचिदंशेन यादृशां भेदनिषेधः स्वातन्त्र्यविषयः तादृश एव चिदंशेनाऽपीति दिक् । यतो भिदां च न चक्षते, तत् तस्माद्वयमपि युष्मान् ईमहि भजाम। तत्र सलोका लोकपाला अहं ब्रह्मा चेति वयं भगवद्विशेषाधिष्ठानत्वबुद्ध्या युष्मान् भजाम। अच्युतस्तु “जानी त्वात्मैव मे मतम” (भ.गी.7-18 ) इति । " ये यथा मां प्रपद्यन्ते तां स्तथैव भजान्दला (भ.गी. 4-11) इत्युक्त्यभिसन्धिविशेषेण भजतीति विशेष इति भावः ॥२२॥ 203 ་ तद्दर्शनेन आत्मनः कृतज्ञतामभिप्रेत्य स्तीति न हीति । अम्मयानि जलमयानि तीर्थानि न दर्शनमात्रत पुनन्ति । किन्तु चिरं स्नानादिभिस्तानि पुनन्ति । तथा मृच्छिलामया देवताप्रतिकृतयश्च न दर्शनमात्रत पुनन्ति, किन्तु चिग्म् आवाहनादिषोडशो- पचारपूजादिभिरिति भावः । यूयं तु दर्शन मात्रादेव पुनीथ इति विशिष्टास्तीर्थादिभ्यां यूयमिति भावः ॥ २३ ॥ 11 12 1 यथा तेन " नमश्शिवाय” इत्यादिना नमस्कृतं तथा स्वयंमंत्र प्रणमति ब्राह्मणेभ्य इति । नमस्यामो नमस्कुर्मः । तान्विशिनष्टि ये ब्राह्मणाः त्रयीमयं वेदमयं वेदत्रयीप्रचुरमात्मसमाध्यादिभिः सहितं रूपं विभ्रति स्मेति विस्मये ॥ २४ ॥ ५ 3 14 1.1 W इत्यादि: 2-2 Womta 3 w omist वर्णनन 4 worts रुद्रादय 5 ABom भव 6 AB TEA 7 AB om मात्रे BAB “ब”, 9 w omita बलमवानि 10ABome किन्तु 11 A Bome 3 12-12 Womits 13AB oml वंदमय 14 W omita त्रयो 167 12-10-17-2 श्रीमसागवतम् विज० सत्त्वाय पराक्रमयुक्ताय सद्य शरणं याति गच्छतीति सत्त्वः तस्मै वा । प्रमृडाय प्रकृष्टपालाय तत्तद्वस्तुयोग्यतानु सारेण रक्षाद्यर्थं सत्वादिगुणप्रवर्तकत्वात् सत्त्वाय रजोजुषं युक्तम् ॥१७,१८ ॥ वा ॥ १९॥ प्रयो ब्रह्मादयो येषां त्रयाणां दर्शनममोघं तत्र हेतुमाह मर्त्य इति । मर्त्योऽमृतं मुक्ति विन्दते, यत् यस्माद्दर्शनात् येभ्योऽमृतं ब्राह्मणभक्ति दर्शयति - ब्राह्मणा इति । ब्राह्मणा ब्रह्मवादैकनिष्ठाः साधवो रागादिदोषविधुराः शान्ताः भगवन्निष्ठापारमत्ताः अत एव निस्सा: दुष्टसवरहिताः अत एव भूतेषु सज्जनेषु वत्सलाः स्निग्धा एकान्तेन विष्णुरेव सर्वोत्तमो नाऽन्य इति निर्णयेन अस्मासु भक्ताः योग्यतातिरेकेण वैरशून्याः समं ब्रह्म, तद्दर्शनं येषां ते तथा ॥ २० ॥ य एवंविधान् तान्वदन्ति स्तुवन्तीत्यादिसपर्या कुर्वन्त इत्यर्थः । अहं ब्रह्मा च हरेः पृथक् स्वतन्त्रौ न तदधीना वेव, तत्र हेतुरीश्वर इति । ईर्लक्ष्मी: शंरूपः शतानन्दः तयोर्वर, ईशादीशानाच्च वर इति यस्मात्तस्मात् द्वयोर्वर इत्युक्तम्। यूयं के इत्यतो

वाऽऽह अह मिति । स्वय मित्यनेन हरे रेव स्वातन्त्र्यं नाऽऽवयोः, आवां तदधीना विति स्पष्टमुक्तम्। अत्राऽप्ययमेव हेतुरीश्वर इति । ‘ईश ऐश्वर्ये’ इति धातो अनुपहतैश्वर्यमूर्तित्वादीश्वर इत्युच्यते ॥ २१ ॥ इतोऽपि ब्राह्मणा एव पूज्या, यत एवं विधं तत्त्वं त एवं जानन्तीत्याह - न ते इति । ते ब्राह्मणा मयि स्थितत्वान्मयी त्युच्यमाने हरावजे च स्थितत्वात् जशब्दवाच्ये च पृथक् स्थिते अच्युते च भिदामपि परमाणुमात्रमपि न चक्षते न पश्यन्ति । किं च जनस्य जननवतः स्मरूपस्य प्रपञ्चस्य आत्मनोऽन्तर्यामिणश्च भिदां न पश्यन्ति । अपिशब्देन एको देवः’ इति श्रुतिं प्रमाणयन्ति । तत् तस्मात् वयं युष्मानखिलैः पुज्यान् ईमहि बुध्यामहे । यद्वा मयि भिदामन्यथाज्ञानं विष्णुरय मिति किञ्चित्साम्येनाऽपि न पश्यन्ति, अपि तु ततो विलक्षणत्वेन तत्कटाक्षाहितशक्तित्वेन जगत्संहर्तृत्वेन ततोऽनन्तांशहीनत्वेनैव मत्तत्त्वं पश्यन्ति चतुर्मुखे यथास्थितं पश्यन्ति । अच्युते च तथा यथाश्रुतिविहितमात्मनश्चेतनसमुदायस्य जन्यते इति जनो देह स्तदादिजडस्याऽपि तत्त्वं यथा तथा अन्यथा न पश्यन्ति ॥ २२ ॥ सर्वस्माच्छुद्धि हेतुत्वाच्च ब्राह्मणा एव पूज्या इत्याऽऽह - न हीति ॥ २३ ॥ अस्माभिश्च सम्भाव्यत्वात् विप्रा एव श्रेयांस इत्याह ब्राह्मणेभ्य इति । त्रयीमयं वेदमुख्यप्रतिपाद्यं आत्मनि सम्य गाधानमवस्थानं सन्निधानलक्षणं यस्य तत्तथा। तप आलोचनम् । स्वाध्यायोऽध्ययन, संयमो वागादिनियम: तैर्बिभ्रति ‘आचार हीनं न पुनन्ति वेदा: ( वसिष्ठ स्मृति: 6-3) इत्यतस्तप इत्यादि ॥ २४ ॥ 1 M Ma 200 168१. व्याख्यानविशिष्टम् 12-10-25-32 श्रवणादर्शनाद्वापि महापातकिनोऽपि वः । शुध्येरनन्त्यजाश्चाऽपि किमु सम्भाषणादिभिः ॥ २५ ॥ सूत उवाच इति चन्द्रललामस्य धर्मगुह्योपबृंहितम् । वचोऽमृतायनमृचिर्नातृप्यत् कर्णयोः पिबन् ॥ २६ ॥ स चिरं मायया विष्णोर्भ्रामितः कर्शितो भृशम्। शिववागमृतध्वस्तक्लेशपुजस्तमब्रवीत् ॥२७॥ 3 ऋषिरुवाच अहो ईश्वरचर्येयं दुर्विभाव्या शरीरिणाम्। यन्नमन्तीशितव्यानि स्तुवन्ति जगदीश्वराः ॥ २८ ॥ धर्म ग्राहयितुं प्राय: प्रवक्तारश्च देहिनाम् । आचरन्त्यनुमोदन्ते क्रियमाणं स्तुवन्ति च ॥ २९ ॥ नैतावता भगवतः स्वमायामयवृत्तिभिः । 1 न दुष्येतानुभव स्तैः मायिनः कुहकैर्यथा ॥ ३० ॥ 10 सृष्ट्रेदं मनसा विश्वमात्मनाऽनुप्रविश्य यः । * गुणैः कुर्वन्द्विराभाति कर्तेव स्वप्नदृग्यथा ॥ ३१ ॥ 12 तस्मै नमो भगवते त्रिगुणाय महात्मने । केवलायाऽद्वितीयाय गुरवे ब्रह्ममूर्तये ॥ ३२ ॥ श्रीघ० कि ब्रवणादित्यादि ॥ २५ ॥ इतीति । चन्द्रो ललामं भूषणं यस्य तस्य धर्मरहस्ययुक्तममृतास्पदं वचः कर्णाभ्यां पिवत्राऽऽतृप्यत् अलमिति नाऽमन्यत । कर्णयोरमृतायनमिति वाऽन्वयः ॥ २६ ॥ स इति । शिवस्य वागेवाऽमृतं तेन ध्वस्तः क्लेशपुञ्जो यस्य सः ॥ २७ ॥ 11. W. प. 2. H.V. ये W बा! 3 w गुझोप, 4 HV मार्कण्डेय उवाच A.BG.J लीलेब. 6 A से. 7 MM.Ma B.A.B.G.H.JV 1 बच्चा 10 स्यात् 11w बा’ 12 ABGJMM गुणा 13 ABJ “लाबो 169 12-10-25-32 श्रीमद्भागवतम् 2 अहो इति । इयं ईश्वरलीला दुर्विभाव्याऽवितर्क्या । यत् यया ईशितव्यानि स्वनियम्यानि यानि भूतानि तानि जगदीश्वराः स्वयं नमन्ति स्तुवन्ति चेति ॥२८॥ 6 अथवा लोकसङ्ग्रहमात्रमेतदित्याह - धर्ममिति । प्रवक्तारोऽपि यत्स्वयं देहिनां धर्मं ग्राहयितुं आचरन्ति ॥२९॥ नन्वेतत्स्वप्रभावतिरस्कारकं कथं मया क्रियते ? तत्राऽऽह - नैतावतेति । एतावता लोक्सब्रहमात्रेण तैर्नमनादिभिः, कथम्भूतैः स्वमायामयीवृत्तिर्येषु तैर्भगवतो मायिन स्तवाऽनुभावो न दुष्येत, यतः प्रसिद्धस्य मायिनः कुहकं कपटं यथा तथा है 7 । । एतानि नमनादीनि । अतस्तस्य तथा कुहकैरात्मानुभावो न दुष्यति, तदिति । प्रदुष्येताऽनुभाव इति पाठे नकारस्य 10 दृष्टान्ते ऽप्यनुषत्रः ॥३०॥ माया चेष्टितं प्रपश्यति सृष्टेति । स्वप्नदृग्यथेति अविद्याचेष्टिते दृष्टान्तः ॥३१ ॥ १९ 12 तस्मै इति । त्रिगुणत्वेऽपि न जीववन्तदभिभूताय, किन्तु महात्मने गुणात्मने इति पाठे गुणानामात्मने नियन्त्रे ||३२|| वीर० येवाच दर्शनश्रवणात् दर्शनात् श्रवणाच्च। महापातकिनोऽन्त्यजाश्च विशुध्येरन् सम्भाषणादिभिः विशुध्येरन् इति किमु वक्तव्यम् । तेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमस्याम इति सम्बन्धः ॥२५॥ इतीति । चन्द्रो ललामभूषणं यस्य तस्य रुद्रस्य इत्थम्भूतं धर्मगुप्तोपबृंहितं सत्सेवात्मकधर्मरहस्ययुक्तं कर्णयोरमृताय मानं वचः पिवन्नाऽतृप्यत्, कर्णाभ्यां पिबन्वा ||२६|| स इति । स मुनिः विष्णोर्मायया आश्चर्यशक्त्या चिरं भ्रामितः अत एव नितरां कर्शितश्च । शिवस्य वागेव अमृतं तेन ध्वस्तः क्लेशपुञ्जः भ्रमणप्रयुक्तक्लेशसमुदायो यस्य सः, तं शिवं इदं वक्ष्यमाणमब्रवीत् ॥ २७ ॥ तदेवाऽऽह - अहो इति । यदुक्तं “वरं वृणीष्व’ (भाग 12-10-19) “अमोघं दर्शनं येषां " ( भाग. 12-10-19) इति । तत्र तदहुमानाय किञ्चित्प्रार्थयितु मिच्छुः तावद्यथोक्तं - “ब्राह्मणास्साधवः” ( भाग. 12-10-20) इत्यादिना, तथा “परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ” (भ.गी. 3-11) इत्युक्तरीत्या स्वयमप्याह- अहो इति पञ्चभिः । इयमीश्वराणामीश्वरविभूतिभूतानां चर्या बेष्टा शरीरिणां दुर्विभाव्या दुर्विज्ञेया अभिप्रायाः । दुर्विभाव्यतामेव प्रकटयति। यत् यतः स्वयं जगदीश्वराः जगत्युत्कृष्टा अपि ईशितव्यानि अपकृष्टानि भूतानि नमन्ति स्तुवन्ति चेति आत्मनो नैख्यमनुसंहितम् । इत्थम्भूतैव हि भागवतानां परिपाटी ॥ २८ ॥ 14 15

1. A.B. Jom ईश्वर, 2. HV.omt. 3 M.V. ‘सार्धमे, 4 HV ome बतू, 5. HV ome ग्राहचितुं, 6 MVome तथा 7 HV कुहके BHV दुबे, 9. AllJort इति: 10 M.V. पत्रः 11.A.B.Jome महात्मने. 12 A.B.Jome इति पाठे. 13 A.B गुझेोप: 14 A.B come अभिप्राया 15 A.B 170 2 व्याख्यानयविशिष्टम् 1 12-10-25-32 कस्तहींशितव्यप्रणामादावभिप्राय इति विचार्य निश्चिन्वन् आह - धर्मानिति । देहिनां प्रवक्तारः धर्मोपदेशरोऽपि धर्मान् ग्राहयितुं स्वयं प्रायशोऽनुतिष्ठन्ति क्रियमाणधर्म तत्कर्तारं वाऽनुमोदन्ते अभिनन्दन्ति स्तुवन्ति, अभिनन्दनं सन्तोषः ॥२९॥ . नैतावतेति । यद्यप्येवम् अथाऽप्येतावता आचारानुमोदनस्तुतिमात्रेण तैरीशितव्यप्रणाम स्तुत्यादिभिश्च कथम्भूतैः ? भगवतः पूज्यस्य स्वमायामयीवृत्तिराश्चर्यमयी चेष्टा येषु तैः प्रभावो न दुष्येत न विहन्येत यथा मायिनः लोकप्रसिद्धमायाविनः कुहके रखद्यव्यापारैः तस्य प्रभावो न दुष्येत न विहन्येत, प्रत्युत स्वमायाविश्वरूपप्रभावाविष्कारः, तद्वत् ॥३०॥ 4 शास्त्रदृष्ट्या भगवदात्मकत्वं मन्वानः सर्वकारणत्वादिभिर्विशिषन्प्रणमति सृष्टेति द्वाभ्याम् । यो मनसा सङ्कल्पमात्रेणेदं जगत् सृष्ट्रा आत्मना स्वेन अन्तः प्रविश्य कुर्वद्भिः पूर्वकर्मवासनानुगुणपरिणामिभिरुत्तरोत्तरपुर - पुण्यात्मकविषमसृष्टि कुर्वद्भिर्गुणै: स्वयं कर्तेवाऽऽभाति । इवशब्देन परमार्थतः पुण्यापुण्यात्मककर्मकर्तृत्वाभाव परमात्मन सूच्यतस्यैव तत्र कर्तृत्त्वात् । अकर्तुरपि कर्तृत्वाभासे दृष्टान्तः स्वप्नदृग्यथेति । न हि स्वप्नार्थसृष्टिकर्ता स्वप्नं दर्शयितुं तत्कर्मानुगुण तत्तदेवानुभाव्यतत्कालमात्रावस्थायिस्वाप्नप्रपञ्चस्रष्टा परमपुरुषं न तत्र रथा नारथयोगा” इत्यारभ्य “सृजते सहि कर्तेति” (बृह 3. 4-3-10) “य एषु सुप्तेषु जागर्ति कामं पुरुषो निर्मिमाण स्तद् ब्रह्म” इति च श्रवणात् यथा स्वप्नार्थसृष्टेः परमात्मकर्तृ कत्वेऽपि तदनभिज्ञानां तस्या जीवकर्तृकत्वाभिमानः तथा पुण्यापुण्यकर्तृत्वादेर्जीवगतत्वमजानतां ब्रह्मण एव जीवभावेन तत्कर्तृत्वाभिमानमात्रमिति विवक्षितार्थः ॥३१ ॥ B तस्मै इति । त्रिगुणाय त्रैगुण्यनियन्त्रे महात्मने अप्रतिहतसङ्कल्पाय केवलाय निरस्तनिखिलदोषायाऽद्वितीयाय स्वतुल्य वस्त्वन्तररहिताय ब्रह्ममूर्तये वेदनिर्वाहकाय रूपतोऽपि विभवे वा ॥ ३२ ॥ विज० न केवलं दर्शनाच्छुद्धि, अपि तु श्रवणादपीति समुचितत्वा दाह श्रवणादिति । तर्ह्यधिकशुद्धिः कस्मा दिति तत्राऽऽह - किम्विति। आदिपदेन नामस्मरणं गृह्यते ।। २५ ।। चन्द्रललामस्य चन्द्रशेखरस्य धर्मगुह्योपबृंहितं धर्मरहस्यगूढं अमृतायनममृतद्वर्तमानं कर्णयोर्हितम् ॥ २६ ॥ भ्रामितः समाधे सञ्चालितः, अत एव कर्शितः अनेन संयमिनां समाधेरन्यत्सुखं नाऽस्तीति ज्ञापितम् ॥२७॥ इयं वाग्लक्षणा चेष्टा ईशितव्यानि भवद्भिर्नियम्यानि ब्रह्मकुलानि स्तुवन्ति, यद्यस्मात्तस्मात् ॥ २८ ॥ मुनिस्स्वयमेव स्तवनादेरभिप्रायं वक्ति - धर्ममिति। न केवलं देहिनां धर्मस्य प्रवक्तार आचरन्ति च आचरतोऽनुमो दन्ते क्रियमाणं धर्म स्तुवन्ति च ॥ २९ ॥ 1A PR. 2 AB omit RRİ, 3–3 W omits, 4-4 W omits, 5 AB TAT 171 12-10-33-37 श्रीमद्भागवतम् ननु विध्यादिवर्जितानां भवतां धर्माचरणादिना तेजः क्षतिः स्यादित्यत्राऽऽह - नेति । “वृत्तिस्तु ग्रन्थसन्दर्भे” इति वचनात् स्वमायामयवृत्तिभिः स्वेच्छया कृता वृत्तिर्येषां ते तथा तै: स्नवादिभिर्विवृतेन एतावता कर्मणा भगवतोऽनुभावः प्रभावो न प्रदुष्येत प्रदुष्टो न भवति, कुहकैरिन्द्रजालव्यापारः मायिनोऽनुभावः निश्चयो यथा तथेति ॥ ३० ॥ प्रकारान्तरेण दोषाभावं वक्ति सृष्टेति । यो भगवान् मनसा स्वेच्छ्या इदं विश्वं सृष्ट्वा अन्तर्यामिरूपेण अन्तः प्रविश्य दर्शनादि कुर्वद्धि गुणैः इन्द्रियैः अहर्तेति निरूप्य जीव इव आभातीत्येतावता जीववत् दुष्टो न भवति । कथमिव स्वप्नदृक् भगवदिच्छया उद्बोधितमानसवासनया करितुरागादिपदार्थान् सृष्ट्रा यथा तद्वदेव लिमो न भवति ॥ ३१ ॥ तस्मै भगवते नम इत्यन्वयः । त्रयस्सन्वादयो गुणा यस्य स तथा तस्मै गुणित्वं दोषत्वेन व्याप्तं दृष्टत्वादत्राऽऽह - केवलायेति । निर्दोषाय, निर्दोषत्वं मुक्तस्या प्यस्तीति तत्राऽऽह - अद्वितीयायेति। मुक्तनिर्दोषत्वं हरिप्रसादायत्तं न हरेस्तथा तस्य समाधिकशून्यत्वात् कथमयमर्थ सम्पद्यते इत्यत्राऽऽह - गुरव इति । ब्रह्मादीनां स्वात्मरहस्योपदेष्टृत्वेन गुरुत्वात्तेषां सिद्धः इत्यर्थः । निराकारस्योपदेष्टृत्वं कथं घटत इति तत्रा ऽऽह ब्रह्मेति । ज्ञानादिगुणाकाराय बृहन्तो ह्यस्मिन् गुणा इति श्रुता वस्मि निति वचनादाकार: सिद्ध इति ॥ ३२ ॥ कं वृणेऽतः परं भूमन् वरं त्वनरदर्शनात् । A यद्दर्शनात्पूर्णकामः सत्यकामः पुमान्भवेत् ||३३|| वरमेतं वृणेऽथाऽपि पूर्णकामाभिवर्षणात् । भगवत्यच्युते भक्तिं तत्परेषु तथा त्वयि ॥ ३४ ॥ 11 सूत उवाच इत्यर्थितोऽभिष्टुतश्च मुनिना सूरूया गिरा । 12 तमाह भगवाञ्छर्वः शर्वया चाऽभिनन्दितः ॥३५॥ 13 (श्रीरुद्र उवाच ) 13 कामो महर्षे सर्वोऽ यं भक्तिमांस्त्वमधोक्षजे । 14 आकल्पान्ताद्यशः पुण्यमजरामरता तथा ॥ ३६ ॥
2. A.BG.M.JVZ 2 HV WEBBPL. 3 HV RE, 4 w zdumą. 5 w adena **, 6 ABJGHJV TRÌÈÍS, 7 A B G J TUÍNET, 8 w ngant ABGJW10 HV बचा, 11 ABGJW इत्य 12 HV शर्माच्या प्रा. 13–13 HV कामस्व महामस्ते म सो W काम 14 HV कल्प से यश MMM कम्म्पान्त यस 1 12 172 व्याख्यानमविशिष्टम् ज्ञानं त्रैकालिकं ब्रह्मन् विज्ञानञ्च विरक्तिमत् । 1 ब्रह्मवर्चस्विनो भूयात् पुराणाचार्यतास्तु ते ॥३७॥ 3 12-10-33-37 श्रीम० वरं वृणीष्वेति यदुक्तं तत्राऽह - कमिति । वरं दर्शनं यस्य तस्मात् त्वत् त्वतः परं कं नु वरं वृणे। यस्य तव दर्शनादवलोकनात् पूर्णकामः सर्वानन्दसन्दोहरूपः सत्यकामो यथेच्छं प्राप्तसर्वानन्दः ॥ ३३,३४ ॥ इतीति । वरदानाय स्वयमेव प्रवृत्तः शर्वया उमया चाऽभिनन्दितोऽनुमोदितस्सन्नाऽऽह ||३५|| • , काम इति । कामोऽयं सर्वोऽप्यन्यच्च यत्पुण्यं यश इत्यादि ब्रह्मवचस्विनस्ते भूया दित्युत्तरेणाऽन्वयः । यतस्त्व मधोक्षजे भक्तिमान् ॥३६, ३७॥ वीर० यदुक्तं वरं वृणीष्वेति तत्रोत्तरमाह- कमिति । हे भूमन्! वरदभात् त्वत् त्वतः अतः परमन्यं कं वरं वृणे वरिष्यमाणं वरं बुद्ध्या सन्निधाप्यत इति निर्देशः कृतः । वरदर्शनादिति पाठे वरं श्रेष्ठं दर्शनं यस्य तस्मात्त्वत्तः । अतश्शब्दविवक्षितं विशिनष्टि यदीशानः पूर्णकाम इति। यत् यतः पुमान् ईशानः ईश्वरः स्वतन्त्रः अकर्मवश्य इति यावत्, पूर्णकामः सत्यकामश्च भवेत् तस्मादत इति सम्बन्धः ॥ ३३ ॥ यद्यप्यतः परो वरणीयो वरो नाऽस्ति, तथाऽपि पूर्णकामाभिवर्युकात् त्वत्त एतं वरं वृणे। एनादेशाभावः आर्थः । कोऽसौ ? भगवत्यच्युते तत्परेषु तद्भक्तेषु तथा त्वयि च भक्तिमित्येतं वरमिति सम्बन्ध । तत्परेष्वित्यनेन गतार्थत्वेऽपि पुन स्त्वयीत्युक्तिः तत्प्राधान्यविवक्षया। गोबलीवर्दन्यायात्तत्र भगवद्भक्तेषु भक्तिर्नाम भगवद्विभूतित्वानुसन्धानात्मिका ॥३४॥ इतीति । सूक्तया मधुरया शर्वया शर्वाण्या अभिनन्दितस्तं मुनि माह ॥ ३५ ॥ उक्ति मेवाऽऽह द्वाभ्यां काममिति । विभी भगवति कामं नितरां श्रोतॄणां पुण्यावहं यशः ॥ ३६ ॥ त्रैकालिकं भूतादिकालत्रयगोचरवस्तुज्ञानं, ब्रह्मविज्ञानं ब्रह्मस्वरूपरूपादिगोचरं विज्ञानं, विरक्तिमत् विरक्तियुक्तम् ॥३७॥ विज० यत एवं निरूप्यमाणे हरेरधिकस्समो वा नाऽस्ति सर्वश्रेष्ठ अत स्तद्धक्तिमन्तरेण त्वत्परमन्यं कं वरं वृणे वरं वरेण्यं दर्शनं ज्ञानं यस्य स तथा तस्मादेतदेवाऽऽह यद्दर्शनात् येनोपदिष्टज्ञानाद्वा पुमान् पूर्णकामः स्यात् अत एव सत्यकाम ॥३३॥ 1 “ता. 2 A ता च से, 3 ABJame 4 HY ome अवलोकनातु 5 HV शर्वाण्या 6 HVomit यतू, 7 HV BAB. om 17312-10-38-44 श्रीमद्भागवतम् मदर्शनात्पूर्णकामत्वे वरं वृणीष्वेति मद्वचनं व्यर्थमभूदिति मा शङ्गीत्याह वरमिति । यद्यपि वरो न प्रार्थनीयः तथाऽपि त्वद्वचनसाफल्यायैतं वरं वृणे, पूर्णकामाभिवर्षणादिति शेषः । कोऽसौ वर इति तत्राऽऽह भगवतीति । तत्परेषु तद्भक्तश्रे त्वयि च ॥३४॥ शर्वया पार्वत्या सह ||३५|| 1 त्वम् अधोक्षजे भक्तिमान् भूया इति शेषः । आकल्पान्तं पुण्यम् यशोऽजरामरता च भूयात्तवेति शेषः ॥ ३६ ॥ किश्च । वरान्तरश्च स्या दित्याह - ज्ञानमिति ॥३७॥ सूत उवाच एवं वरान् स मुनये दत्त्वाऽगात्र्यक्ष ईश्वरः । देव्यैतत्कर्म कथयन्ननुभूतं पुराऽमुना ॥ ३८ ॥ सोऽप्यवाप्तमहायोगमहिमा भार्गवोत्तमः । विचरत्यधुनाऽप्यद्धा हरावेकान्ततां गतः ॥ ३९ ॥ अनुवर्णितमेतते मार्कण्डेयस्य धीमतः । अनुभूतं भगवतो मायावैभवमद्भुतम् ॥४०॥ एतत्केचि दविद्वांसो मायासंसृति मात्मनः । अनाद्यावर्तितं नृणां कादाचित्कं प्रचक्षते ॥ ४१ ॥ य एवमेत मृगुवर्यवर्णितं रथाङ्गपाणेरनुभावभावितम् । संभ्रावयेत्संशृणुयादुतोभयोस्तयोर्न कर्माशयसंसृतिर्भवेत् ॥ ४२ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ श्रीस० एवमिति । तस्य कर्म तप आदि। अमुना पुराऽनुभूतं यद्भगवन्मायावैभवं तच्च कथयन् ||३८|| स इति । अवाप्तो महायोगमहिमा येन सः ॥ ३९ ॥ अनुवर्णितमिति । एतन्मार्कण्डेयस्य चरितं तेनाऽनुभूत भगवन्मायावैभवं तेऽनुवर्णितम् ॥४० ॥
3. Mbita “रता”: 2 34.Me] प्रवृत्ति, MV रामन: 4 M. Ma बर्तिनं 5 HV बर्तित 8ABGJW दुसाधी सबोर्न : 7 HV one से 174 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-10-38-42 नन्वेवमपि अस्मत्कुलोत्पन्नस्याऽस्य सप्तकल्पायुष्टं वृद्धैरुच्यमानं विरुद्धमेव तत्राऽऽह - एतदिति । एतन्मार्कण्डे - येनाऽनुभूतं भगवन्मायावैभवं नानाकल्परूपं कादाचित्कमीश्वरेच्छ्या तस्यैवाऽऽकस्मिकं न तु सर्वसाधारणम्। एतत्केचि बनादि बहुकालमावर्तितं दैवयुगसहस्रद्वयमानेन पुनः पुनः परिवर्तितं प्रचक्षते । के ते? नृणां संसृतिं सर्गप्रलयादि लक्षणां आत्मनो भगवतो मायेत्येव मविद्वांसः । विद्वांसस्तु मायाशिशोः श्वासोच्छ्रासाभ्यां सप्तकृत्वस्तदुदरप्रवेशनिर्गमनतः सप्तकल्पत्व लक्षणमात्रमेवेति । वदन्ति, अतो न विरोध इत्यर्थः ॥ ४१ ॥ 2 य इति । भृगुवर्यस्य वर्तितं वृत्तं इत्यर्थः । यः संशृणुयात् । उ इति हर्षे श्रावयेद्वा । यी तावुभी तयोः कर्म वासनाकृता संसृति र्न भवेदिति ॥४२॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ॥१०॥ 10 वीर० एवमिति । सः त्र्यक्षस्त्रिलोचन ईश्वरः रुद्रः मुनये मार्कण्डेयाय वरान्दत्वाऽमुना मुनिना यत्पुरा अनुभूतं तत्कर्म भगवन्मायाप्रदर्शनात्मकं कर्म देव्यै शर्वाण्यै कथयन् अगात् जगाम ॥ ३८ ॥ सोऽपीति । भार्गवोत्तमो मार्कण्डेयः अवाप्तः महायोगवैभवो येन स हरी भगवति एकान्तितामनन्यप्रयोजनभक्तिम# गतः अधुनाऽपि चरति । अद्धा स्फुटं नात्र संशयः इति भावः ॥ ३९ ॥ उपसंहरति, अनुवर्णितमिति । यन्मार्कण्डेयस्य तेनाऽनुभूतमद्भुतं भगवतो मायाया आश्चर्यशक्ते वैभव, तले तुभ्य मनुवर्णितम् ||४० ॥

प्रसान्मार्कण्डेयस्य कादाचित्क मायावैभवदर्शनवज्जीवस्याऽपि संसार: पूर्वमविद्यमान एव कदाचित् श्रीभगवन्मायया भवतीति केषाञ्चिन्मतं प्रतिक्षिपति एतदिति । केचिदविद्वांस संसारानादित्वानभिशाः नृणां जीवाना मात्मनो भगवतो मायया संसृति कादाचित्कं यथा तथा प्रचक्षते इत्यनुवादः, तद्दर्शयति एतदनाद्यावर्तितमिति । संसरणमित्यध्याहार्यम् । एत त्संसरण मनादितया आवर्तितं परिवर्तितं भवति; अन्यथा " न कर्माऽविभागातू” (ब्र.सू.2-1-35) इत्याद्यधिकरणविरोधात् इति ॥ ४१ ॥ 1 H. Vome अस्य 2 HV संसृति:, 3 HV लक्षणा 4 ABJ मत SABJ ल्पस्य सत्क्षणमात्रेणेति 6-ABJome 7-7 HV उत. B-BH. : तबो: उभयो, 9HV भवति। 10-10 Womes 175 12-10-38-42 श्रीमद्भागवतम् प्रकृतमार्कण्डेयचरित्र श्रवणश्रवणादिफलमाह य इति । भृगुवर्यस्य मार्कण्डेयस्य वर्णितं वृत्तमित्यर्थः । कथम्भूतम् ? रथानपाणेर्भगवतः अनुभावेन भावितं प्रकाशितं यः संश्रावयेत्, यः शृणुयात् तयोरुभयोः कर्माश्रया कर्मनिमित्ता संसृतिर्न भवेत् ॥४२॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुवा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां विज० अमुना मार्कण्डेयेन ||३८|| व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ अवाप्तमहायोगमहिमा प्राप्तमहाज्ञानमहिमा प्राप्तमहाणिमादियोगमहिमा वा एकान्ततां नियतभक्तताम् ॥ ३९ ॥ ज्ञानवतो मार्कण्डेयस्य यदेतदनुभूतं हरे मायावैभवं तेऽनुवर्णित मेततॄणां मध्ये केचिदविद्वांसः आत्मनो हरेर्मायाप्रसृति सामर्थ्यविस्तारं कादाचित्कं प्रचक्षते । अकाले प्रदर्शितत्वेन कादाचित्कं किं न स्या दत्राऽऽह अनादीति, अनादिकालवर्तिनं न नूतनम् । योपसंहरति अनुवर्णित मिति । मार्कण्डेयस्यैतच्चरितं तेऽनुवर्णितम्। किन्तच्चरित मत्राऽऽह अनुभूतमिति । श्रद्धेयत्वे मतभेदमाह - एतदिति ॥४०,४१ ॥ इतोऽप्येतच्छ्रद्धेयमिति फलमाह - य इति । अनुभावेन भावितं संवर्धितम् । तयो रुभयोः श्रावयितृश्रोत्रोः कर्माशयसंसृतिः कर्मणामाशयः स्थानं देहस्तनिमित्तसंसारो न भवेदिति स्वरूपनाश एवोच्यते अस्य श्रीहरिभक्तिर्मुख्यहेतुरतो ऽच्युतां भक्ति मित्याह ||४२ || इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरत्या दशमोऽध्यायः न समाप्तः ) १–१ W ग्रामफल 2 w omilia प्रकाशितं 176 एकादशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या दशमोऽध्यायः प्रारभ्यते) शौनक उवाच अथेममर्थं पृच्छामो भवन्तं बहुवित्तमम् । समस्ततन्त्रराद्धान्ते भवान् भागवततत्त्ववित् ॥१ ॥ तान्त्रिकाः परिचर्यायां केवलस्य श्रियः पतेः । 4 3 अङ्गोपाङ्गायुधाकल्पं कल्पयन्ति यथैव यैः ॥२ ॥ तनो वर्णय भद्रं ते क्रियायोगं बुभुत्सताम् । येन क्रियानैपुणेन मर्त्यो यायादमर्त्यताम् ॥३॥ सूत उवाच नमस्कृत्य गुरून्वक्ष्ये विभूतीवैष्णवीरपि । या वेदागमतन्त्राभ्यामाचार्य: पद्मजादिभिः ॥४॥ मायाद्यै नवभिस्तत्त्वैः स विकारमयो विराट् । निर्मितो दृश्यते यत्र सचित्के भुवनत्रयम् ॥ ५ ॥ एतद्वै पौरुषं रूपं भूः पादौ द्यौः शिरो नम । ย नाभिस्सूर्योऽक्षिणी नासे वायुः कर्णी दिशः प्रभो ॥६॥ प्रजापति: प्रजननमपानं मृत्युरीशितुः । V तद्वाहवो लोकपाला मनश्चन्द्रो भुषौ यमः ॥ ७ ॥ लजोत्तरोऽधरो लोभां दन्ता ज्योत्स्ना स्मयो भ्रमः । रोमाणि भूरुहा भूम्नो मेघाः पुरुषमूर्धजाः ॥८॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका एकादशे तु पूजार्थ महापुरुषवर्णनम् । रवेर्व्यूहस्यचाऽऽउज्यानं प्रतिमाम पृथकपृथक ॥ HV2MM केशवस्य 3 BG यथा स 4 Ma 5 MM वा 66ABG प्रोकाय 7 MMa’. BHV तस्मिन् अस्मिन् BHIM MaV प्रभा 10ABGJMM को 19 W 12 MM यो 13-13 सिज्यों 177 12-11-1-8 श्रीमद्भागवतम् येनाऽमर्त्यत्वमापन्नो मर्त्योऽसौ भार्गवांना । तं पृच्छति क्रियायोगं साम्रोपावादिकल्पितम् ॥ + ? 3 अथेति । अथेति हेती । हे भागवत! यता भवान् समग्नतन्त्रराद्धान्तं तत्त्ववित् रहस्यज्ञः ॥ १ ॥ प्रष्टव्यमाह - तान्त्रिका इति परचयायामुपासनायां विषये । केवलस्य चैतन्यघनस्य । अङ्गानि पादादीन्युपाक्रानि गरुडादीनि, आयुधानि सुदर्शनादीनि आकल्पा कौस्तुभादय: तेषां इन्द्वैक्यम् तद्यथा कल्पयन्ति यैश्च तत्त्वैः कल्पयन्ति, तन्नो वर्णयति ॥२,३ ॥ गुरूपदेशगम्यत्वादस्यार्थस्य तन्नमस्कारपूर्वकमाह - नमस्कृत्येति । विभूतीर्विराइविग्रहाद्याः || ४ || अनादिकल्पनां भृगदिभिर्दर्शयितुं प्रथमं तावद्यथा कल्पयन्तीति प्रश्नस्य वैराजरूपेणेत्युत्तरं वक्तुं विराड्विग्रहमाह मायेति | मायाद्यै: प्रकृतिसूत्रमहदहङ्कारपञ्चतन्मात्रै नवभिस्तन्नैः । विकारा एकादशेन्द्रियाणि पञ्चमहाभूतानीति षोडश तन्मयो विराट् स प्रसिद्धी निर्मितः यत्र विराजि सचित्के वेतनाधिष्ठितं भुवनत्रयं दृश्यते । अनेन अनादिकल्पना सौलभ्यं दर्शितम् ॥५॥ एतदिति । एतद्वै पौरुषं रूपम्। पुरुषस्य वैराजस्य रूपमेवेश्वरेणाऽधिष्ठितत्वात् तदभेदविवक्षया तस्यापि रूपमुच्यते । अक्कल्पनामाह-भू पादावित्यादिभिस्त्रिभिः । भृराद्यनुवादेन भगवत्पादादिभावना विधीयते ॥ ६ ॥ f. प्रजेति । प्रजननं मेदम् । अपानः पायुः ॥७-८ ।। श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका 5 इत्थं परिपृष्ट मार्कण्डेयवनान्तं अनुवर्ण्य कृत्स्नप्रबन्धार्थमुपसञ्जिहीर्षु सूतमालक्ष्य निमिजायन्तेय श्रीभगवदुद्धव संवादादि मुखेनोक्ते श्रीभगवत्पूजात्मककर्मयोगे समाराध्य श्रीभगवदत्रीपात्रास्त्रभूषणाद्यभिमन्तव्यानि तत्त्वानि बुभुत्सुः पृच्छति - अधेत्यादिना । इमं वक्ष्यमाणमर्थं वस्तु बहुवित्तमत्वमेव प्रपञ्चयति समस्ततन्त्रेत्यादि । हे भागवत ! भवान् समस्ततन्त्राणां पुराणपञ्चरात्रादीनां यो रोद्धान्तस्तस्मिंस्तन्ववित् ॥ १ ॥ कोऽसावर्थ इत्यतस्तमाह - तान्त्रिका इति । केवलस्य केवलशुद्धसत्त्वमयदिव्यमालविग्रहस्य श्रियः पतेः परिचर्यायां तान्त्रिकाः श्रीभगवदाराधनात्मतन्त्रपरिनिष्ठा यथैव यै स्तन्वै अोपात्रायुधाकल्पम् अङ्गानि पाणिपादादीनि, उपाक्रानि हृदयादीनि, आयुधानि सुदर्शनादीनि, आकल्पा भूषणानि तेषां द्वन्द्वैक्यम् । तत्कल्पयन्ति यत्तत्त्वाभिमानिदेवतात्वेन ध्यायन्तीति यत् तदेत नोऽस्माकं वर्णयेत्युत्तरेण सम्बन्धः ॥२॥ } 1–1 ABJ omit. 2 HV om# 77%. 3 HV om# TREE 4 ABJ omt रूपम्। 5 ABJom अपि 6 ABJ दिविधि 1. 7 rw वर्णय 178व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-11-1-8 कथम्भूतानां क्रियायोगं श्रीभगवदाराधनात्मकक्रियायोगापेक्षितं बोद्धमिच्छताम् किं तत इत्यत्राऽऽह येनेति । येन क्रियानैपुणेन तत्त्वात्मकानादि कल्पनोपेतरूपेण क्रिया कौशलेन अमर्त्यतां जरामरणाद्यतीततां मुक्तिं यायात्प्राप्नुयात् ॥ ३ ॥ तद्वर्णयितुं प्रतिजानीते नमस्कृत्येति । वैष्णवी: विषण्वक्रादिभिरभिमन्तव्याः विभूतीस्तद्विभूतीरहं वक्ष्ये ता विशिनष्टि पद्मजादिभिः ब्रह्मनारदादिभिराचार्यै: वेदरूप आगमः तन्त्रं पञ्चरात्रं ताभ्यां । पञ्चम्यन्तमिदम् । या विभूतयो, विज्ञाता इति शेष: 1: ॥ ४ ॥ तावद्वह्माण्डं श्रीभगवद्विग्रहाभिमन्तव्य मित्याह - मायाद्ये रिति । मायासंज्ञा प्रकृतिः महान् अहङ्कारः भूतानि पञ्च, कालश्चेति नवभिस्सविकारै: एतद्विकारसहितैः तत्त्वैः, विकारशब्देन एकादशेन्द्रियाणि पञ्चतन्मात्राणि च विवक्षितानि निर्मितो यो विराट् ब्रह्माण्डं दृश्यते शास्त्रेण ज्ञायते यत्र यस्मिन् विराजि सचित्के सजीने भुवनत्रयं दृश्यते ॥५ ॥ एतद्वह्माण्डं पौरुषं परमपुरुषसम्बन्धिरूपम्। सर्वत्र सामानाधिकरण्यं अभिमान्यभिमन्तव्ययोरभेदविवक्षानिबन्धनम्, श्रीभगवद्दिव्यमालविग्रहाभिमन्तव्यं ब्रह्माण्डमित्यर्थः । एवमग्रेऽपि । एतदेव विभज्य दर्शयति भूरित्यादिना । भूशब्देन अतलादिभिस्सह सप्तलोका विवक्षिताः । नभो नाभिः हे शौनक ! ॥६॥ प्रजापतिः प्रजननं मेद्रम् ईक्षितु परमपुरुषस्य मृत्युरपानं गुदं यमो ध्रुवौ भूलते ॥ ७ ॥

उत्तर उत्तरोष्ठ लोभस्त्वधरोष्ठ: ज्योत्स्ना, दन्ता भ्रम, भूम्न परमात्मन स्मय स्थितं, भूरुहा वृक्षा रोमाणि, मेघा पुरुषस्य परमपुरुषस्य मूर्धजाः केशाः ॥८ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली

स्थूलमतीना मुपासनार्थं पुरुषरूपस्य हरे र्यजनप्रकार वदत्यस्मिन्नध्याये । तत्र तदभुत्सया शौनकः प्रच्छति अर्थात बुद्धिसन्निहितत्वादिममित्युक्तम्। समस्ततन्त्रराद्धान्तं सर्वपञ्चगत्रतन्त्रलक्षणशास्त्रोक्तमिद्धान्तं उक्तं यद्भागवत भगवद्विषयं तत्त्वं तद्वेतीति ॥ १ ॥ तान्त्रिकाः श्रीनारायणपूजाविधायकशास्त्रपटव शीय पते पत्युः प्रयोग प्राबल्याद्धिसंज्ञा वैकल्पिकी इति बोद्धव्यः । परिचर्यायां पूजायां यै भूम्यादिपदार्थः अत्रोपानायुधाकल्पम् अत्रानि पादादनि, उपाक्रानि गरुडादीनि, कल्पयत्याकल्प मार कौस्तुभादि ॥ २ ॥

1 AB ome अभिमानि 2 TW नत’ 3-3 TWormat 4 A8 शि

179

12-11-9-16

श्रीमद्भागवतम्

तानू पदार्थान् क्रियायोगं पुजालक्षणं बुभुत्सतां ज्ञातुकामानां क्रियानैपुण्येन क्रियापटुत्वेन अमर्त्यतां मरणराहित्यं

मुक्त्याख्यम् ||३||

वेदागमतन्त्राभ्यां वेदाख्यागमेन मन्त्रशास्त्रेण च पद्मजादिभि राचार्यैः प्रतिपादिता याः ता विभूतीः ॥४॥

माया प्रकृतिः, आदिशब्देन महदहङ्कारमनांसि पञ्चभूतानि च गृह्यन्ते। विकारा इन्द्रियादयः विराट् ब्रह्माण्डं सचित्के चेतनसहितं यस्मिन् ब्रह्माण्डे भुवनत्रयं दृश्यते ॥ ५ ॥

दूह्यम् ॥ ६ ॥

एतद्ब्रहाण्डं पौरुषं रूपं पुरुषसन्निधानयोग्य प्रतिमारूपं यैः अक्रादिकं कल्पयन्ति तानाह भूरिति । अत्र विवरणं पूर्वव

प्रजापतिर्दक्ष: प्रजननमुपस्थम् ॥७॥

उत्तरोष्ठो लोभ लज्जा अधरोष्ठी, द्युतिः स्वरूपकान्ति ज्योत्स्ना, भ्रमो भ्रान्ति:, स्मयो दर्पविशेषः, एतावती अवकल्पना ॥८ ॥ यावानयं वै पुरुषो यावत्या संस्थया मितः । तावानसावपि महान्पुरुषो लोकसंस्थया ||९|| कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः । तत्प्रभा व्यापिनां साक्षात् श्रीवत्समुरसा विभुः ॥ १० ॥ * स्वमायां वनमालाख्यां नानागुणमयीं दधत् । वासश्छन्दोमयं पीतं ब्रह्मसूत्रं त्रिवृत्स्वरम् ॥११॥ बिभर्ति सांख्यं योगञ्च देवो मकरकुण्डले । मौलिं पदं पारमेष्ठ्यं सर्वलोकनमस्कृतम् ॥१२॥ अव्याकृतमनन्ताख्यमासनं यदधिष्ठितम् । धर्मज्ञानादिभिर्युक्तं सत्त्वं पद्यमिहोच्यते ॥ १३ ॥ ओजस्सहो बलयुतं मुख्यतत्वं गदां दधत् । अपां तत्त्वं दरवरं तेजस्तत्त्वं सुदर्शनम् || १४ || 1M Me स. 2 ABGJ महापु ́ 3HV था 4 HV “वी 5 w प्रभु 6 HV स्वा! 7 W बेद 8 BGJW काभवहरम् 9 ABGHJV 180 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् नभोनिभं नमस्तस्व मसिं चर्म तमोमयम् । कालरूपं धनुश्शार्ङ्ग तथा कर्ममयेषुधिम् ।। १५ ।। 3 इन्द्रियाणि शरानाहुराकूतीस्तस्य स्यन्दनम् । 5 तन्मात्राण्यस्याऽभिव्यक्तिः इन्द्रियार्थाः क्रिया मताः ॥ १६ ॥ G रु 12-11-9-16 श्रीघ० अनुक्तमन्यदप्येत्रमूह्यमित्याह - यावानिति । यावानयं व्यष्टि पुरुष तावान् समष्टिपुरुषः, स्वमानतः सप्तवितस्तिः संज्ञया संस्थयाऽवयवसन्निवेशेन मितः परिमितः ॥९॥ 7 भूषणादीन्याह कौस्तुभेत्यादिना । स्वात्मज्योतिः शुद्ध जीवचैतन्यम्। या तस्य कौस्तुभस्य प्रभा तामेव श्रीवत्सं बिभर्ति ॥१०॥

स्वेति । त्रिवृत्स्वरम् त्रिमात्रं प्रणवम् ॥११॥ विभर्तीति । पारमेष्ठ्यं पदं ब्रह्मलोकम् ॥ १२ ॥ अव्याकृतमिति । अव्याकृतं प्रधानम्। यदधिष्ठितोऽधिष्ठाय स्थित । तदा सम्भूतं पद्यं सत्वं सत्त्वगुण ॥१३॥ ❤ ओज इति । मुख्यतत्त्वं प्राणतत्त्वं । “प्राणो वै मुख्यः इति श्रुते । दरबरं शम् ॥। १४.१५ ।। इन्द्रियाणीति । आकूती: क्रियाशक्तियुक्तं मनः । अस्य रथस्याऽभिव्यक्ति बहि रभिव्यक्तं रूपम्। मुद्रया धृतयाऽर्थ क्रियात्मतां वरदाभयदादिरूपत्वं बिभर्ति । तनन्मुद्रया तथा तथा भावयेदित्यर्थ ॥ १६ ॥ 1G वीर० अनुक्तमन्यदपि एव मूह्यमित्याह - यावानिति । अय व्यष्टिपुरुष यौवान् यावदवयववान् यावत्या स्वमानत सप्तवितस्तिपरिमाणया संस्थया अवयवसंस्थानेन मितः परिमितोऽसी महापुरुष परमपुरुषोऽपि लोकसंस्थया लोकाभिमानि देवतात्मक पादाद्यवयवसंस्थाने (तावान्) तावदवयववान्, मानन्तु आराधकबुध्यनुगुणमिति भावः ॥९॥ तदेव मत्रोपानाद्यभिमन्तव्यानि तत्त्वानीत्युक्त्याऽथ भूषणाद्य भिमानिदेवतात्मकमन्तव्यान्याह कौम्नुभव्यपदेशेनेत्यादिना । अजः परमपुरुष : कौस्तुभव्याजेन स्वात्मज्योति बिंधर्ति स्वात्मज्योति स्वशेषभूत ज्ञानाकारं विदात्मस्वरूपं कौस्तुभां जीववर्गाभिमानी देवतेत्यर्थः । तत्प्रभा जीवस्य प्रभा धर्मभूतज्ञानमित्यर्थः । व्यापिनी त्रिभ्वी तां प्रभुर्भगवानुरमा श्रीवत्सं बिभर्ति श्रीवत्सः तत्प्रभाभिमानिदेवतेत्यर्थः । पुराणान्तरविरोधस्तु श्रुतिवैविध्यसम्भावनया तन्मूलतया परिहर्तव्य || १० || 1W भो; 2 . भी W थि; 3 ABJ कृतीस्तस्य HV कृतिर्यस्य Moha कुताABG1 मि. 5.5ABGHJv मुद्रयार्थक्रियात्यताम् 6–6 A.B.J omë, 7 ABJ ome ERE; 8 ABJ *5,9 MV oma fauf, 10 TW omits gtfag, 11.11 TW “ofura 181 12-11-9-16 श्रीमद्भागवतम् नानागुणमय पश्चभूताख्यकार्यावस्थां भूतपञ्चकमयीं स्वमायां वैषम्यावस्यसत्त्वादिगुणत्रयमयीं वा प्रकृति वनमालाख्यां द तू बिभ्राण: आख्याशब्दः पूर्ववत् अभेदविवक्षाभिप्रायकः । पीतं पिशनं, वासो वस्त्रं, छन्दोमयं गायत्र्यादिच्छन्दोमयं वासः छाभिमानिनी देवतेत्यर्थः । त्रिवृत् त्रिमात्रं अकारोकारमकारात्मकं वा स्वरं प्रणवं ब्रह्मसूत्रं बिभर्ति ॥ ११ ॥ साख्यञ्च योगश्चेति द्वन्द्वैक्यम्। तत् वेदश्चेत्युभे मकरकुण्डले सर्वलोकोत्तरं पारमेष्ठ्यं पदं ब्रह्मलोकं मौलिं किरीटं विभर्ति ॥ १२ ॥ यद्येन परमपुरुषेण अधिष्ठितमनन्ताख्यं शेषाख्यमामनमव्याकृतं मूलप्रकृतिः यत्सत्त्वं विशुद्धं सत्त्वं तद्धर्मज्ञानादिभि युनं पद्ममुच्यते । आदिशब्देन वैराग्यैश्वर्याधर्मानावैराग्यानैश्वर्य विमलोत्कर्षिणीज्ञानाक्रियायोगा प्रह्वीसत्येशानानुग्रहाः सङ्गृह्यन्ते ॥१३॥ " ओजः इन्द्रियशक्ति, महां मनश्शक्ति बलं दैहिकं तैर्युतं मुख्यं तत्त्वं मुख्यप्राण: “प्राणो वै मुख्यः” इति श्रुतेः । आज आदीनां प्राणायत्तत्वात्तस्य तद्युक्त्वम्। तदेव गदां दधत्। यद्वा मुख्यतत्त्वं प्रथमोप्मन्त्रतत्त्वं महत्तत्त्वं बुद्धिरिति यावत् । ‘महान् बुद्धिलक्षणः” इत्यादिस्मृतः । तस्यां प्रसृतायामेन्रीजः प्रभृतीनि भवन्तीति तस्यास्तद्युक्तत्वम् । अपां तत्त्वं जलतत्त्वं दरवरः शत्रुः ॥१४॥ 2 नभोनिभी नभोवन्नीलतनुर्भगवान नभस्तत्त्वं असि खयं तमोमयं चर्मखेटञ्च दधदित्यनुषक्तेनाऽन्वयः । शार्ङ्गनाम धनु कालरूपं कालाभिमनिधनु रित्यर्थः । तथा कर्ममयः इषुधिर्बाणकोशो यस्य सः ॥ १५ ॥ इन्द्रियाणीति । नानाकृतिर्मनः अस्य परमपुरुषस्य स्यन्दनं रथः । यद्वा आकूति देहात्माभिमानो भगवद्रथ इत्यर्थः । अस्याऽभिव्यक्ति: अर्चावितारेष्वाहितांश तन्मात्राणि इन्द्रियार्थाः इन्द्रियप्रयोजनानि इन्द्रियादिव्यापारा इति यावत् । तन्मात्राण्यस्याऽभिव्यक्तिरिति शब्दादीना मुक्तत्वात ते अस्य क्रियाः तत्क्रियाभिमन्तव्या इत्यर्थः । मुद्रात्वर्थक्रियात्मतेति पाठे मुद्रावरदाभयादिमुद्राभिमानिनी देवता अर्थक्रयात्मता प्रयोजनतत्क्रियास्वरूपता तु अभिमन्तव्या ‘मुद्रयार्था क्रियात्मताम्’ इति पाठे तया तां बिभर्ति इति शेष ॥ १६ ॥ विज० सोऽयं पुरुष: ब्रह्माण्डाख्य: लोकसंस्थया यावत्या संस्थया मितः परिमितोऽसौ महान्पुरुषः तदन्त स्थपुरुषो भगवानपि तावानू तावत्परिमाणोपेतः ॥ ९ ॥ उपानान्याह - कौस्तुभेति । अजो विष्णुः स्वात्मज्योतिः ज्योतिस्वरूप । यद्वा, स्वाधीनब्रह्माख्यज्योतिः, श्री रित्यध्याहार्य साक्षाच्छ्रीस्तस्य श्रीवत्सस्य प्रभां व्याप्नोतीति तत्प्रभाव्यापिनीति, तादृशं श्रीवत्समुरसा बिभर्ति ॥१०॥ 1 TW प्रा; 2 TW omit धर्म; 3 TW omt आदि : 4 TW निर्दे 182 व्याख्यानयविशिष्टम् 12-11-17-24 स्वां मायां श्रियं नानावर्णगुणमयीं, छन्दोमयं वेदस्वरूपं, त्रिवृत् त्रिवर्णात्मकं, स्वरं प्रणवलक्षणं ब्रह्मसूत्रं दधत् ॥ ११ ॥ साख्यं ज्ञानं योगं कर्म एतद्द्वयाख्ये मकरकुण्डले पारमेष्ठ्यं पदं स्थानं, मौलि किरीटम् ॥ यदधिष्ठितमासनं पीठं तदनन्ताख्यं अव्याकृतं विकाररहितं सत्त्वं सत्त्वगुणाभिमानिनी श्री पद्मम् ॥ १३ ॥ मुख्यतत्त्वं मुख्यप्राणरूपं गदां दधत् ॥ १४ ॥ नभोनिभमाकाशवत् नीलवर्णं नभस्तत्त्वरूपमसिं नन्दकं तमोमयं तमोगुणवदाच्छादनकरं चर्म दधत्, पुण्यकर्मस्वरूपे इषुधी च ॥ १५ ॥ अस्य हरेः स्यन्दन माकृतिः पृथिवी अस्याभिव्यक्तिः, तन्मात्राणि शब्दादीनि इन्द्रियार्थाः कर्मेन्द्रियविषयाः क्रियामताः विसर्गादीनि कर्माणि ज्ञातव्यानि ॥ १६ ॥ मण्डलं देवयजनं दीक्षा संस्कार आत्मन: । परिचर्या भगवत आत्मनो दुरितक्षयः ||१७|| भगवान् भगशब्दार्थ लीलाकमलमुद्वहन् । धर्म यशश्च भगवांश्चामरव्यजनेऽभजत् ||१८ ॥ 2 आतपत्रं तु वैकुण्ठं द्विजाथामाऽकुतोभयम् । त्रिवृद्वेदः सुपर्णाख्यो यज्ञं वहति पूरुषम् ।।१९।। अनपायिनी भगवती श्रीः साक्षादात्मनो हरेः । विष्वक्सेनस्तन्त्र मूर्ति विदितः पार्षदाधिपः ॥ नन्दादयोऽष्टौ द्वाःस्थाश्च तेऽणिमाद्या हरेर्गुणाः ॥२०॥ वासुदेव सङ्कर्षणः प्रद्युम्नः पुरुषः स्वयम् । , * अनिरुद्ध इति ब्रह्मन् मूर्तिव्यूहो ऽभिधीयते ॥ २१ ॥ स विश्वस्तैजसः प्राज्ञः तुरीय इति वृत्तिभिः । अर्थेन्द्रियाशयज्ञानैर्भगवान् परिभाष्यते ॥ २२ ॥ अङ्गोपाङ्गायुधाकल्पैर्भगवां स्तच्चतुष्टयम् । बिभर्ति स्म चतुर्मूर्तिर्भगवान् हरिरीश्वरः ||२३|| 3 Mla बानू भगशब्दात्मा W बच्छन्दशब्दार्था 2 M Ma नई 3 M Maविधा HV नीमा शक्ति W न्याया5 W न प्रभा। Mia भारयत त 6 W स्वस्थ भूति, 7AGJABGJW ब्युरो’ 9 MMa अमान 10 ABGI गीभाव्यत 18712-11-17-24 श्रीमद्भागवतम् द्विज ऋषभ स एव ब्रह्मयोनिः स्वयंदृक् स्वमहिमपरिपूर्णो मायया च स्वयैतत् । सृजति हरति पातीत्याख्ययाऽनावृतानां विवृत इव निरुक्तस्तत्परैरात्पलभ्यः ॥ २४ ॥ श्रीध० मण्डलमिति । मण्डलं, देवयजनं दे, जाभूमि, सूर्यमण्डलत्वेन भावयेदित्यर्थः । अन्तर्वह्निमण्डलं वा । दीक्षासंस्कार आत्मनो गुरुकृतां मन्त्रदीक्षामेव आत्मनस्तु तत्पूजायोग्यतां भावयेदित्यर्थः । परिचर्येति भगवतस्तां परिचय स्वस्य सकलपापक्षयायेत्येवं रूपाभावयेदित्यर्थः ॥ १७ ॥ पूर्व मासनपद्यमुक्तम्, इदानीं करस्थं पद्यमाह भगवानिति । भगशब्दार्थमैश्वर्यादि षाङ्गुण्यम् ॥ १८ ॥ · आतपत्रमिति । हे द्विजा ! एकवचनान्तो वा पाठः। अकुतोभयं कैवल्यं, धाम गृहमभजत्। यद्वा वैकुण्ठस्यैव विशेषणमकुतोभयं यद्धामेति । त्रिवृत ऋग्यजुस्सामरूपो वेदः । “सुपर्णोऽसि गुरुत्मांस्त्रिवृत्ते शिरः” (गरुड उ.-14) इत्यादिमन्त्रलिनात् । यज्ञं यज्ञरूपं पुरुषम्। “यज्ञो वै विष्णुः’ ( तैति ब्रा. 1-2-8) इति श्रुतेः ॥ १९ ॥ अनपायिनीति | अनपायिनी हो शक्ति । तत्र हेतुः साक्षादात्मनः स्वरूपस्य चिद्रूपत्वा तस्या स्तदभेदादित्यर्थः । तन्त्रमूर्तिः पञ्चरात्राद्यागमरूप: येऽणिमादयोऽष्टौ गुणास्ते हरेद्वारपाला नन्दादयः ॥ २० ॥ तस्यैव चतुर्व्यूहोपासनामाह वासुदेव इति । वासुदेवादिशब्दै पुरुष: श्रीनारायण एवं स्वयं मूर्तिमदैः उपास्यः इत्यभिधीयते ॥२१॥ 10. तस्यैवाऽध्यात्मनि " 3 पासना माह म इति । स एव भगवान्विश्वादिशब्देर्वृत्तिभि र्जाग्रदाद्यवस्थाभिः परिभाष्यते । तद्वत्युपाधीनाह अर्था बाह्या, इन्द्रियं मनः आशयस्तदुभयं संस्कारयुक्त मज्ञानं ज्ञानं त्रितय साक्षितैः ॥ २२ ॥ उक्त चतुर्व्यू हाध्यात्मोपासना द्वयेऽपि पूर्वोक्तमहाद्युपासन माह अङ्गेति । अनादिभि रुपलक्षितो भगवान्हरि वसुदेवादि चतुर्मूर्तिस्सन् विश्वादिचतुष्टयं बिभर्ति स्म विश्वादिभावेऽपि तन्नियन्तुस्तस्य न जीवत्वमित्याह विश्वादिचतुष्टयं बिभ्रदपि भगवा नीश्वर एवेति ॥ २३ ॥

तस्यैव ब्रह्मादित्रिमूर्तिता माह द्विजऋषभेति । स एष एव भगवान् ब्रह्मयोनिर्वेदस्य कारणमित्यादि हेतुत्रयम् । वस्तुतो भेदाभावेऽपि च एतज्जगत् स्वगतमायया सृजति हरति पातीति कृत्वा आख्यया ब्रह्मादिरूपया ऽनावृताक्षः अनाच्छन्न ज्ञानोऽपि, 13 विवृत इव भिन्न इव, निरुक्तः शास्त्रेषु न तु भिन्नः, अत्र विद्वदनुभवं प्रमाणयति यतस्तत्परै रात्मत्वेनैव लभ्यत इति ॥ २४ ॥ 1 MM वृषभ 2 MM “बाSSD HV याब 3 MAMA विसृजत 4 AB Jomt. 5 AB Joma तु. 5 ABJome रूप, 7 HV अन्तरस्थ. BABJomk एवं व्यूहे. 10 HV 11 ABJ भाव्यते 12-12 ABJहयोपासनेऽपि 13 HV ‘क्रू’ 184 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-11-17-24 1 वीर० मण्डलं तस्याऽऽसनस्थं, पद्माकारं मण्डलं. देवयजनं यज्ञभूम्यभिमानिदेवताः आत्मनः यजमानस्य दीक्षा यागदीक्षा संस्कारः प्रोक्षणावघातादिश्च, भगवतः परिचर्या तयोरभिमानिदेवता परिचर्येत्यर्थः, सैव दुरितक्षयाभिमानिनीति ॥१७॥ 2 भगवच्छब्दर्थं भगवच्छब्दस्य यः शब्दो भगवच्छब्द तदवयवभूतः तस्यार्थं ज्ञानादिवाण्यं तल्लीलार्थं कमलं तदभिमन्तव्यं लीलाकमलमित्यर्थः । लीलाकमलाभिमन्तव्यं षाण्यं वा उद्वहन् ! बिभ्राण: हे भगवः! हे भगवन् ! धर्मो यश श्वेत्येते चामरव्यजने अभजत् प्राप्तवान्। भगवांश्चेति पाठान्तरम् ॥१८॥ आतपत्रमिति द्विजा इति सम्बोधनम् । द्विजेत्यपि क्वचित्पाठः, निजधामेत्यपि पाठ । नाऽस्ति कुतोऽपि भयं यस्मिन् तद्वैकुण्ठं नाम यन्निजधाम तदातपत्रमभजदिति सम्बन्धः । वैकुण्ठाभिमानिनी देवता आतपत्र मित्यर्थः । यो यज्ञं यज्ञाराध्यं परमपुरुषं वहति तद्वाहनभूत इत्यर्थः । कोऽसौ सुपर्णाख्यो गरुडः स त्रिवृद्वेद ऋग्यजुस्सामत्रयात्मको वेद वेदाभिमानिनी देवता गरुड इत्यर्थः ॥ १९ ॥ श्रीलक्ष्मी: हरेरनपायिनी शक्तिः । तत्र हेतु साक्षात्परमात्मन आत्मभूता स्वभाव धर्मभूतेति यावत् । प्रभेत्यस्य भास्क रस्य यथा इत्यादिः स्मर्तव्यः । यः पार्षदाधिपः सेनानी विष्वक्सेन स तस्य मूर्तिर्विग्रहविशेष इत्यर्थ ॥ २० ॥ नन्दादयोऽष्टौ हरेर्द्वारपालाः, अणिमाद्या गुणा: अणिमाद्यष्टैश्वर्याभिमानिन्यो देवता इत्यर्थः । वासुदेव इति यो वासुदेव इत्यादिमूर्तिव्यूहः मूर्तिसमूहः स परमपुरुषः स्वयमेवाऽभिधीयते। न तत्राऽभिमान्यभिमन्तव्यभावो ऽस्तीत्यर्थः । ब्राह्म न्निति सम्बोधनम् । स इति वासुदेवादि चतुर्मूर्तिव्यूहः वृत्तिभिः जागरस्वप्नसुषुप्तियुक्त्यवस्थाभि यो विश्वस्तैजस प्राज्ञस्तुरीयः मुक्त इति कथ्यते । जीव स्तदभिमानी विश्वादिशब्दः जागराद्यवस्थावस्थिता जीवा उच्यन्ते । यद्यप्येकैकस्यैव जीवस्य अवस्थाचतुष्टयान्वय तथाऽपि एकैकस्यैव तत्तदवस्थायां विश्वादिशब्देर्व्यवहारः जागराद्यवस्थाप्रयुक्त विश्वादिसंज्ञकजीवाभिमानिन्यो वासुदेवादय इत्यर्थः, क्रमस्त्वविवक्षितः । तत्र मुक्त्यवस्थाभिमानिनी देवता वासुदेव मङ्कर्षणस्तु स्वप्नावस्थस्य (प्रद्युम्नो जाग्रदवस्थाभिमानी सुषुप्त्यवस्थाभिमानी वाऽनिरुद्ध इति ज्ञेय मिति भावः ) इतरी इतरयोरित्युह्यम् ॥ २१ ॥ 1 तदेवाह - अर्थेन्द्रिय इति । अर्धशब्दां बाह्येन्द्रियै रर्थावभासलक्षण जागगवस्थापर इन्द्रियशब्देन मनोविषयेण स्वप्नहेतुना स्वप्नावस्था द्योत्यते । मनस्युपरते वासनामात्रविशेषा सुषुप्त्यवस्था आशयशब्देन शाप्यते । परिशुद्धानवच्छित्रज्ञानं च मुत्क्यवस्थाज्ञानशब्देन प्रदर्श्यते, तत्तदवस्थाभिमानी भगवान् परिभाष्यत इत्यर्थ ॥२२॥ 1 womes दीक्षा 2 womits इति 3 AB मान्य 48 पंत्यादि 5 w omits स्मर्तव्य | BAB भावने 185 12-11-17-24 श्रीमद्भागवतम् तदेवं तत्त्वाभिमानितया निरूपितैरनादिभिः वैशिष्ट्यमाह अति । अनोपानायुधाकल्पै विशिष्टो भगवान् वासुदेवा दिचतुर्मूर्तिधरः तत्प्रसिद्धं चतुष्टयं सृष्टिस्थितिसंहारमोक्षात्मकं बिभर्ति निर्वहति । तत्र अनिरुद्धः सृजति, प्रद्युम्नः पालयति, सङ्घर्षणः संहरति, वासुदेवो मोक्षयतीत्यर्थः ॥ २३ ॥ ,

तस्यै तस्यैव ब्रह्मरुद्रान्तर्यामितया स्रष्टृत्वहर्तृत्वे स्वावताररूपेण रक्षितृत्वश्चाऽऽह द्विजऋषभेति । हे द्विजऋष भ! एष भगवान, कोऽसौ ? यः स्वमायया सृष्ट्यादिकं करोतीति हेतो: आख्यया ब्रह्मरुद्रादिसंज्ञयोपलक्षितः ब्रह्मरूपेण गुणैश्च निरतिशयबृहत्त्वयुक्तः योनिः सर्वकारणभूतः, स्वयंदृक् स्वयं सर्वं युगपत्साक्षात्पश्यतीति तथा स्वयं प्रकाशो वा, अनेन अचेतन व्यावृत्तिरुक्ता, स्वमहिम्नैवं पूर्णः अवाप्तसमस्तकामः, अनेन मुक्तनित्यसिद्धजीवव्यावृत्तिः तयोः परिपूर्णतायाः भगवत्सङ्कल्पा यत्तत्वेन स्वमहिमायत्तत्त्वाभावादिति भावः । अनावृताक्षः असमुचितज्ञानः अनेन बद्धजीवव्यावृतिः इत्थम्भूतं किं सर्वैर्न शायते इत्यत्राऽऽह विवृत इव गूढ इव निरुक्त “तं दुर्दर्श गूढ मनुप्रविष्टम्” (कठ. 3.2-12) “गूढात्मा न प्रकाशते " इत्यादिभिः शास्त्रैः गूढत्वेनोक्त इत्यर्थः । तर्हि कैरपि दुर्दर्शः स्या दित्यत्राऽऽह तत्परै स्तदुपासकैरात्मना योगपरिशुद्धमनसा 2 लभ्यते इति ||२४||

विज० देवयजनं हरे: पूजास्थानं, चक्राब्जादिकं मण्डलम्, आत्मनः परमात्मनः सकाशात्, संस्कारः शरीरशुद्धिः, दीक्षा दीक्षया हि देहशुद्धिः भगवतः परिचर्या आत्मनः स्वस्य दुरितक्षयः पापनाशनम् ॥ १७॥ भगवान्पूज्यः भगशब्दात्मा भगशब्दस्वरूप ऐश्वर्यादिगुणस्वरूप इत्यर्थः । धर्मयश आख्ये चामरव्यजने ॥१८॥ निजधाम तद्वैकुण्ठं तदभिमानिदेवता आतपत्रं, त्रिवृत् त्रिविधो वेदः सुपर्णाख्यो यज्ञं पुरुषं यज्ञपुरुषं वहति ।। १९ । साक्षादनपायिनी नित्यावियोगिनी श्रीहरे रात्मभूतार्धदेहा नाम, विष्वक्सेनः पार्षदाधिपो विदित तन्त्रमूर्तिः तन्त्र ग्रन्थाभिमानी ||२०| अष्टौ नन्दादयो द्वाःस्थाः हरेः अणिमाद्या गुणाः तदाश्रिताः मूर्तिव्यूहे मूर्तिस्थापने वासुदेव सङ्घर्षणः प्रद्युम्नोऽनिरुद्धः स्वयमभिधीयते ॥ २१ ॥ स भगवानेव विश्वादिशब्दवाच्य इति भाव्यते । अर्थेन्द्रियाशयज्ञानैः वृतिभिः अर्थज्ञानलक्षणवृत्या जाग्रदवस्थया विश्वः मनादीन्द्रियगतवासनालक्षणज्ञानवृत्त्या स्वप्नावस्थया तैजसः आशयः सुषुप्ति स्तदवस्थाज्ञानलक्षणवृत्त्या वर्तमानः प्राज्ञः एतावन्तं 11 AB omitta 2–2 W सभ्य. 3 AB भाव्यसं 186 12-11-25-32 कालं सुख मस्वाप्सम् इत्यनुभवात्, किमेते भिन्ना इत्यत्राऽऽह - तत इति । ततो व्याप्तोऽपरिच्छिन्न इत्यर्थः । बहुत्वसंख्यामात्रयोगित्वं न तु मिथो भिन्नत्वम् ॥ २२ ॥ अत्रादिकथनस्योपयोगमाह अङ्गेति । अत्रादिशब्दवाच्यवासुदेवाद्यावरणैः भगवान्पूज्य इत्येतदर्थत्वेन कथनमित्यर्थः । अनादिचतुष्टयस्याऽपि हरि रेवाऽऽधार इत्याह तदिति । चतुर्मूर्तिर्भगवान् अत्रादिचतुष्टयं बिभर्ति । तत्राऽयं विभाग अत्रात्मनाः वासुदेवाद्याः स्वयमुपात्रादिषु ब्रह्मादिषु सन्निहितत्वेन पूजाकाले तथा स्मरणार्थ स्मेत्युक्तं, भगवान्वसिष्ठाद्यन्यतमो नेत्याह - हरि रिति । हरिरपि पुरन्दराद्यन्यतम किं नस्यादित्यत उक्त मीश्वर इति । सोऽपि सदाशिव स्यादत उक्तं चतुर्मूर्तिरिति सोष्टमूर्तिरिति प्रसिद्ध ||२३|| I

यद्वेदान्तवेद्यं तदेवाऽत्र पुरुषरूपेणोच्यते। तस्मादिदं मुमुक्षुभिः श्रद्धयोपास्यमिति श्लोकद्वयेनाऽऽह द्विजवृषभेति । हे द्विजवृषभ । तत्परैस्तद्भक्तैः आत्मलभ्य आत्मनि मनसि लभ्य प्रकाश्यों भवति । यद्वा, आत्मनैव स्वानुग्रहेणैव लभ्य प्राप्यः “यमेवैष वृणुतेः तेन लभ्यः (कठ. 3.2.22 ) इति श्रुते । क्रिलक्षणकः कोऽयं पुरुष इति तत्राऽह माययेति । स्वया मायया स्वेच्छयैव सृजतीत्याद्याख्यया निरुक्त कथम्? सृजतीति स्रष्टा हरतीति हर पातीति पाता। “भ्रष्टा पाता तथैवाता निखिलस्यैक एव तु इत्यादे । अत्र कि प्रमाणम् ? तत्राह ब्रह्मेति । ब्रह्म वेदादिशब्दराशियनिर्जमिकारणं यस्य स तथा वेदादिशब्दराशि रस्मिन्नर्थे मानमित्यर्थः । चतुर्मुखस्याऽपि सृष्ट्यादिकर्तृत्वस्य प्रमितत्वात्कथं हरेरेवेति निभीयते ब्रह्मा देवानां प्रथमस्सम्बभूव” (मुण्ड. 3.1.1 ) इति श्रुतिरित्यतोवाऽह ब्रह्मेति । ब्रह्मणश्रनुर्मुखस्य योनि कारणं “यो ब्रह्माणं विदधाति” (खेता.3.0 18 ) इति श्रुतेः । लोकवत्परोपदेशेन कर्मणि न प्रवर्तते, किन्तु स्वरूपज्ञानेनेत्याशयेनाह स्वयं दृगिति स्वयं भूतज्ञानत्वेपि कर्मण्यपेक्षाऽविनाभूतं दृष्टं अत्राह स्वमहिमति । स्वं महिम्नि ( छान्दी. 37.24 1) इति श्रुते । स्वयं प्रकाशमानस्य प्रद्योतमानस्य hurarerita etaनस्याऽपि तत्स्यादित्यत्राह अनावृताक्ष इति । आवरणरहितदृष्टि कथं प्रकाश्यत इत्यत्राह विसृजत इति । स्रष्टा अयमित्युपासमानस्य विविधं सृजन इति प्रकाशते, महर्ता अयमिति ज्ञानवत संहरतीय रक्षतीव । इतरस्य उपलक्षण मेतत्, यान् यान् गुणानुपसंहृत्योपास्ते, तसगुणत्वेन प्रकाशन इति ॥ २४ ॥ * श्रीकृष्ण कृष्णसख वृष्णिवृषाऽवनिधुग्राजन्यवंशदहनानपवर्ग वीर्य । गोविन्द गोद्विजसुरार्ति हरावतार तीर्थश्रवः श्रवणमङ्गल पाहि भृत्यान् ॥ २५ ॥ 1 ABGHJV भाव 2.2ABG गोपवनिता मृत्यगीत 187 12-11-25-32 श्रीमद्भागवतम् य इद कल्य उत्थाय महापुरुषलक्षणम् । तस्वित: प्रयतो जप्त्वा ब्रह्म वेद गुहाशयम् ॥ २६ ॥ (विजयध्वजरीत्या दशमोऽध्यायः समाप्यते) (विजयध्वजरीत्या एकादशोऽध्यायः प्रारभ्यते ) शौनक उवाच ? शुको यदाऽऽह भगवान विष्णुराताय शृण्वते । मौरो गणो मासिमासि नाना वसति सप्तकः ॥२७॥ तेषां नामानि कर्माणि नियुक्तानामधीश्वरैः । ब्रूहि नः श्रद्धधानानां व्यूहं सूर्यात्मनो हरेः ॥ २८ ॥ सूत उवाच अनाद्यविद्यया विष्णो रात्मन स्पर्वदेहिनाम् । निर्मितो लोकतन्त्रोऽयं लोकेषु परिवर्तते ।। २९ ।। एक एव हि लोकानां सूर्य आत्माऽऽदिकद्धरिः । सर्ववेदक्रियामूलमृषिधि बहुधोदितः ||३०|| कालो देशः क्रियाकर्ता करणं कार्यमागमः । द्रव्यं फलमिति ब्रह्मन् नवधोक्तोऽजया हरिः ॥ ३१ ॥ झं मध्वादिषु द्वादशसु भगवान् कालरूपधृत् । लोकतन्त्राय चरति पृथग् द्वादशभिर्गुणैः ॥ ३२ ॥ श्रीध० यस्येदमुपासनमुक्तं तं श्रीकृष्णं प्रार्थयते श्रीकृष्ण इति । कृष्णसख! अर्जुनस्य सखे! वृष्णिश्रेष्ठ! अवनि द्रुहो ये राजन्याः तेषां वंशस्य दहन ! अनपवर्ग मक्षीणं वीर्यं यस्य गोपवनितानां व्रजाः समूहा· भृत्याश्च नारदादयस्तैगतिं तीर्थ भूत श्रवः कीर्तिः : यस्य, श्रवणमेव ममलं यस्य ॥ २५ ॥ 1MM कल्प 2 MM पृष्ठ से 3 w सौर्य 4 W वहति SABGJw6W निर्णतो 7 BM Ma का BHV SABGJM Ma 10ABGJ गण 11 HV नस 188व्याख्यानत्रयविशिष्टम् एतज्जपमात्रस्याऽपि ब्रह्मज्ञानं फलमित्याह य इति । कल्ये उषःकाले यस्तच्चित्तः प्रयत: 3 स्वा गुहाशयं हृदिस्थं ब्रह्म पश्यति ॥ २६ ॥

34 १ 12-11-25-32 शुचिस्सन्स जपि मण्डलं देवयजनमित्युक्त्या बुद्धिमागता सौरी तनुः वासुदेवादि मूर्तिव्यूहप्रसङ्गेन सूर्यव्यूहः अनुस्मृतः अतः तं पृच्छति शुक इति । पञ्चमे यदाह “तथाऽन्ये च ऋषयो गन्धर्वा अत्सरसो नागा ग्रामण्यो यातुधाना देवा इत्येकैकशो गणाः सप्तेत्यादिना ४ सौरः सूर्यसम्बन्धी सप्तकः सप्तानां गणः ॥२७॥ तेषामिति । तेषां सारानामधीश्वरैस्तत्तत्पतिभिस्तत्तन्मासाधिकृतसूर्य व व्यूह विभागम् ॥ २८ ॥ 10 तत्र तावत् व्यूहं निरूपयितुं प्रथमं सूर्यस्वरूपमाह - अनादीति अनाद्यविद्यया मायया अयं सूर्य लोकतन्त्रो लोकयात्राप्रवर्तकः ||२९ ॥ अतस्तस्य क्रियाभेदोपाधिकमेव नानात्वं दृश्यते न स्वत इत्याह एक एवेति, “सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च” “2 ( ऐत. उ. 2-4-3 ) इति श्रुतेः। लोकानां जगतां आत्मा आदिकृत् सृष्टिकर्ता हरिरव सूर्य सच सर्वासां वेदोक्तक्रियाणां मूलं सन् 13 14 तेन तेनोपाधिना बहुधा उदित उक्त. ||३०|| कालरूपधारिणो हरद्वदिशादित्यरूपं भेदं क्रियोपाधिक दर्शयतु प्रथमं सर्वकर्मप्रवृत्तये मायाकृतं नवधा भेदमाह . काल इति । काल प्रातर्गादि १) देश समादि २) क्रिया अनुष्ठानम् ३ ) कर्ता ब्राह्मणादि ४) करणं सुगादि ५) कार्य यागादि ६) आगमो मन्त्रादि ७) द्रव्यं ब्रह्मादि ८) फल स्वर्गादि ९| ॥३१ ॥ 16 मध्वादिष्विति । तत्र च कालस्वरूपधारी भगवान पृथक चरति मध्वादिषु चैत्रादिषु लोकतन्त्राय लोकयात्रानिर्वाहाय ॥३२॥ 17 वीर० तदेवं तनतत्त्वात्मक श्रीभगवदङ्गादीनि निरूप्य कृतनप्रवन्धार्थानुपसंहर्तुं तावत्स्वष्टदेवता स्वाक्षायै प्रार्थयते श्रीकृष्णेत्यादि - " कृषिर्भुवाचक शब्दो णश्च निर्वृतिवाचक । तयोरैक्य पर ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते” (भारत, १-68- १ ) इति व्युत्पत्त्या तादृशार्थो ज्ञेय इत्यर्थः । इमानि नवसम्बोधनानि । तत्राऽऽद्येन सर्वानन्दयितृत्वं द्वितीयेन सौशील्यं, तृतीयेन सौलभ्यं, तुरीयेन दुष्कृद्विनाशकत्वं पञ्चमेनाऽपारवीर्यत्वं षष्ठेन सर्वाधारत्वं सममेन साधुपरित्रातुल्यम्, अष्टमेन पावनकीर्तिमन्वं, नवमेन + 1 • 1 AB एच 2.28 स जया 814Vomit ममाना HV omut #afræn 3-3 AB omit 4 MY oma ¡Í# 5 mV महाकया GNV य / AB Jom अनुस्मृत न्यायापाधि 10 AB यंत्र 11 AB GR तुभ्यत 12 AB Pit लाकाना 13 A Bort तेल 14 AB oma उदित 15 HV फ्ये 1616 Home 17 17 W omits 189 12-11-25-32 श्रीमद्भागवतम् अत्यादरेण श्रोतव्यत्वं विवक्षितम्। कृष्णोऽर्जुनस्तस्य सरखे! तथा अयन्यै द्रुह्यन्तीति तथा ते राजन्या एवं वंशा वेणवः तेषां 等 * दहन ! नाशन! यद्वा अवनिधुग्राजन्यानां वंश सन्तान तस्य दहन’ अनपवर्गवीर्येति पाठः । अमरवन्द्यवीर्येति पाठे परत्वं विवक्षितम् । गवां द्विजानां सुराणा चाऽर्ति हरतीति तथाभृतोऽवता यस्य तीर्थं पुण्यावहं श्रवः यशो यस्य श्रवणमात्रेण मक्लप्रद । भृत्यान् सेवकान् रक्ष ||२५|| प्रकृतभगवदकादिनिरूपणप्रकरणकीर्तनफल माह य इति । कल्ये (प्रातः) प्रभात उत्थाय इदं महापुरुषस्य लक्षणं चिह्नभूताओपात्रादिनिरूपणपरप्रकरणं तस्मिन् परमपुरुष एवं चिनं यस्य सः । समाहितेन्द्रियश्च यः स जप्त्वा गुहाशयं हृदयगुहाशयस्थितं ब्रह्म वेद यथाव द्विद्यादित्यर्थ ॥२६॥ 4 अत्र कचिदध्यायसमाप्ति दृश्यते, कचिन्नेति द्रष्टव्यम्। पुनरुपमज्जिहीर्षा मालक्ष्य वासुदेवादि व्यूहप्रसवात स्मारितान् सूर्योपासकान व्यूहान् पञ्चमं स्कन्धं दिवात्रेण प्रदर्शितान विस्तरतां बुभुत्सु पृच्छति गौनक शुक इति द्वाभ्याम् । शृण्वते श्रवणं कुर्वते विष्णुगताय परीक्षिते श्रीशुको यदाह किन्नत सौर्य सूर्याराधको गण समकः सप्तानामादित्यानां समूहात्मकः मासि मासि नानावति नानाविधं कर्म बहनीतियत्, यथाद्येव मुक्तं पञ्चमे तथाऽन्यं च ऋषयों गन्धर्वा अप्सरसो नागा ग्रामण्यो यातुधाना देवा इत्येकैकशां गणाः सप्तचतुर्दश मासि मामि भगवन्नं सूर्यमात्मानं पृथक नामानः पृथक्कर्मभिः द्वन्द्वश उपासते " ( भाग.5.21-18 ) इति ॥२७॥

तेषामिति । समानां सौग्गणानां अधीश्वौः नियुक्तानां तत्तत्पतिभि तनन्यामाधिकृतसूर्यैर्नियुक्तानामित्यर्थः । प्रतिमासं सूर्यस्य नामभेदाभिप्रायक अधीश्वरैरिति बहुवचनम् । स्वान्तरात्मभूत परमात्मोपासनार्थं सूर्यस्याऽपि तेषां नामान्तरेण गणमध्ये प्रविष्टत्वात्तदभिप्रायकं वा । अतस्तेन सहैव सम वक्ष्यन्तं । सूर्यात्मनः सूर्यशरीरस्य होम्पासकं तेषां गणानां व्यूहं तन्नामानि कर्माणि च श्रद्दधानानां नोऽस्माकं ब्रूहीति सम्बन्धः ॥ २८ ॥ * तत्र व्यूहान्निरूपयितुं तावत्सूर्यस्य तन्वमाह अनाद्येति । सर्वदेहिना मन्तरात्मनो विष्णोर्नियाम्यया अनाद्यविद्यया आदिरहितया ज्ञानविरोधिन्या प्रकृत्या निर्मितोऽयं सूर्य लोकतन्त्र लोकयात्राप्रवर्तकः, अत एव लोकेषु प्रवर्तते परिभ्रमति । अनाद्यविद्यया निर्मित इत्यनेन सूर्यबिम्बस्य प्रकृतिपरिणामविशेषात्मकत्वमुच्यते ॥ २९ ॥ तस्य भगवदात्मकत्वं वदन् लोकतन्त्रता मुपपादयति एक एवहीति । यो लोकाना मादिकृत् सृष्टिकर्ता एक अद्वितीय. स्वतुल्यवस्त्वन्तररहितः सर्वान्तरात्मा हरि स एव सूर्यो हरिरेव. सूर्यशरीरकत्वेन अवस्थित इत्यर्थः । कथम्भूतः ? सर्वासां वेदक्रियाणां 1 W omss नाशन 2N2 W omits 3 Womns प्रभाते 4 w omas शौनक, 5 Womns द्वाभ्याम् 6 W 190 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-11-25-32 मूलभूतः वैदिकक्रियामूलत्वं कालावच्छेदकतया अवगन्तव्यम् ऋषिभिः पराशरादिभिः बहुधा द्वादशधा उदित उक्तः ॥ ३० ॥ 1 तत्र दृष्टान्त माह काल इति । हे ब्रह्मन् ! यथा हरिरेक एव कालादिशरीरकत्वेन नवधा उक्तः, तद्द्वदित्यर्थः । तत्र कालो वसन्तादिः । देशः “समे यजेत” इत्याद्युक्तः । क्रिया यागादिरूपा करणं साधनं, कार्यं स्थायिकार्यमपूर्वाख्यं आगमः प्रमाणभूतो वेदः, द्रव्यं चरुपुरोडाशादि, फलं स्वर्गादि। “ययोक्तो बहुधा हरि इति पाठान्तरम्, देशकालादिफलपर्यन्तमिदं सर्व साधनत्वेन साध्यत्वेन च क्रियान्तर्भूतम्। एभिर्विशिष्टा क्रिया इत्यर्थ । यया क्रियया हरि बहुधोक्तः द्रव्यादि शरीरकत्वादिति भावः ॥३१॥ विवक्षितमर्थन्तावत्सग्रहेणाऽऽह मध्यादिष्विति । मध्वादिषु चैत्रादिषु द्वादशसु मासेषु कालरूपधृत् (क्) कालाव च्छेदकरूपधृत् (क्) भगवान् सूर्यः लोकतन्त्राय लोकयात्रा निर्वाहकाय पृथग्द्वादशभिर्गणैस्सह चरति । एकैकस्मिन् मासे एकैको गणः प्रतिगणं गणिनस्तु सम समेत्यर्थः । यद्यपि पञ्चमे स्कन्धे चतुर्दशोक्ता तथाऽऽपि तत्र प्रधाना सप्त समैवेति तत्र एवोच्यन्ते इति भावः ||३२|| } विज० श्रीकृष्ण कृष्णेत्युक्तार्थः ॥ २५ ॥ एव मुपास्तिं कुर्वतः फल माह- य इदमिति । कल्ये उषसि महापुरुषलक्षणं जपति । स जप्त्वा हृदयगुहायां शेत इति हृदयगुहाशयं ब्रह्म जानाति, कुशेशय मितिवत् ॥ २६ ॥ (विजयध्वजतीर्थरीत्याऽत्रैव दशमाध्यायस्य समाप्ति ) (विजयध्वजतीर्थ रीत्या एकशोऽध्यायः आरभ्यते) सर्वोपास्यत्वेऽपि आदित्यस्थस्यैव हरेर्गृहस्थैर्विशेषत उपास्ति कर्तव्येति तत्स्थितिप्रकारं कथयत्यस्मिन्नध्याये । तत्र 1 शौनकः पृच्छति - शुक इति । शुको भगवा न्विष्णुराताय पृथङनामरूपादिसमको गणो मासि मासि नानानामानं सूर्य भगवन्तं निषेवमाण: सौरे: सूर्यस्य विद्यमाने स्यन्दने रथे नाना वसति । “तथा अन्ये च ऋषयों गन्धर्वाप्सरसो नागा.” (भाग. 1-21-18) इत्यादि पञ्चमस्कन्धे यदाह ॥ २७ ॥ तदा तेषां पृथनामानि पृथक्कर्माणि चानुक्तानि अतः श्रद्धधानानां नोऽस्माकं तानि ब्रूहीत्यन्वयः सूर्यात्मनः सूर्यान्तर्यामिणो हरेः व्यूहं स्थितिविशेषञ्च वद । सूर्यात्मनो हरेः परितः स्थितं तेषां व्यहं पृथक पृथक इति शेष, इति वा ॥ २८ ॥ 1 W omita इत्यर्थ 1.2 W ‘शमा’ 3 w omits इत्यर्थ 4- w omits 191 12-11-33-40 श्रीमद्भागवतम् अयं कल्पो हरेर्बुद्धिपूर्व प्रणीतत्वात् न मिथ्याभूत इति भावनाऽऽह अनादीति । लोकं तन्त्रयति व्यापारयतीति लोकतन्त्रो लोकप्रवृत्तिहेतुरयं सूर्यादिः लोकेषु परि परितो वर्तते उदयादिनिमित्तव्यापाराय उदयादिकं गच्छतीत्यर्थः । कीदृश: ? सर्वदेहिनामात्मनो विष्णोः अनाद्यविद्यया करणशून्यच्छया निर्मितः, “सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत् (मना.3.6-3 ) इति श्रुतेः ॥ २९ ॥ 1 सरतीति सूर्य इति सूरिप्राप्यत्वा त्सूर्य इति तच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य तदेकाधीनत्वान्मुख्यकर्ता हरिः एक एवेत्याह - एक एवेति । लोकाना मुभयेषां आत्मा “सूर्य आत्मा जगतस्तस्तुषश्च” इति श्रुतिः दिनस्यादिकृत् “कृती च्छेदने” इति धातोः दिनादिच्छित् अस्तकर्ता च “प्रातरुत्थायाऽथ सन्ध्यामुपासीत” इति श्रुतेः सर्ववेदोक्तक्रियामूल मत एव ऋषिभिर्बहुधोदित, उदित मिति पाठे तत्स्वरूपं नानात्वेन कथितम्। अत्र द्वादशसूर्येष्वेकः स्वयं हरि, रन्यत्राऽन्तर्यामित्वेनेति विशेषः ||३०|| · नानात्वमुपपादयति काल इति । अजया मायया अनाद्यविद्यया नवधोक्तः । कालः प्रातरादिः, देशः समादिः, k क्रिया अनुष्ठानं, कर्ता ब्राह्मणादिः, कारण मिन्द्रियं कार्य देहः, द्रव्यं चर्वादि, भूतपञ्चकं वा, आगमो वेदादिशास्त्रं फलं स्वर्गादि, 帘 कालादिषु स्थित्वा तत्कर्मकारकत्वंन कालादिशब्दवाच्यत्वेन नवधा हरिरुक्तः इति ज्ञातव्यम् ॥ ३१ ॥ एक एवं हरिः सर्वं प्रेरयतीत्युक्तं तत्प्रकारं दर्शयति मध्वादिष्विति। कालरूपधृक् भगवान् लोकतन्त्राय लोकव्यापाराय ין मध्वादिषु चैत्रादिषु द्वादशसु मासेषु द्वादशभिर्गणैर्द्वादशविधकालगुणैः पृथक्पृथक चरतीत्यन्वयः ||३२|| धाता कृतस्थली हेति वसुकी रथकृन्मुने । पुलस्त्य स्तुम्बुरुरिति मधुमासं नयन्त्यमी ॥ ३३ ॥ अर्यमा पुलहोऽथीजाः प्रहेतिः पुञ्जिकस्थली । 3 नारद: कच्छनीरश्च नयन्त्येते स्म माधवम् ॥ ३४ ॥ मित्रोऽत्रिः पौरुषेयोऽथ तक्षको मेनका हहा: रथस्वन इति होते शुक्रमासं नयन्त्यमी ॥ ३५ ॥ 1 वसिष्ठो वरुणो रम्भा सहजन्यस्तथा हुहूः । शुक्रश्चित्रस्वनश्चैव शुचिमासं नयन्त्यमी ॥ ३६ ॥ 1–1 AB omit. 2 A,B TIT. 3 HV 1657 4 MM# IT 5 MM 6 W शुक 192 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इन्द्रो विश्वावसुः श्रोता एलापुत्रस्तथाऽङ्गिराः । 2 प्रम्लोचा राक्षसाश्चर्यो नभोमासं नयन्त्यमी ॥ ३७॥ विवस्वानुग्रसेनश्च व्याघ्र आसारणो भृगुः । अनुम्लोचा शङ्खपालो नभस्याख्यं नयन्त्यमी ॥ ३८ ॥ पूषा धनञ्जयो वातः सुषेणः सुरुचिस्तथा । $ घृताची गौतमश्चेति तपोमासं नयन्त्यमी ॥ ३९ ॥ ऋतुवर्चा भरद्वाजः पर्जन्यस्सेनजितथा विश्व ऐरावतश्चैव तपस्याऽऽख्यं नयन्त्यमी ॥ ४० ॥ 12-11-33-40 श्रीध० तानेव गणानाह धातेति द्वादशभि धाता सूर्यः । कृतस्थली अप्सरा । हेती गक्षम वासुकिर्नाग । रथकृद्यक्ष- 4 पुलस्त्य ऋषिः । तुम्बुरुर्गन्धर्वः । मधुमासं चैत्रम्। नयन्ति अनुवर्तयन्ति ॥ ३३ ॥ 4 अर्यमेति । अथौजा यक्षः पाठान्तरे जात इति । प्रहतो राक्षस नारदो गन्धर्व, कञ्जनीसे नाग, पाठान्तरे कच्छनीर इति । माधवं वैशाखम् ||३४ ॥ 7 मित्र इति । मित्रः सूर्यः, पौरुषेयो राक्षसः, रथस्वनो यक्ष, शुक्रमास ज्येष्ठम् नयन्ति अनुवर्तयन्ति ॥ ३५ ॥ वसिष्ठ इति । वरुणः सूर्यः, सहजन्यो यक्षः, शुक्रो नागः, चित्रस्वनो राक्षस शुचिमाममाषाढमासम् || ३६ || इन्द्र इति । इन्द्रः सूर्यः विश्वावसुः गन्धर्व श्रोता यक्ष, एलापुत्री नाग चर्यो राक्षस इति स्वयमेव व्याख्यातम्, नभोमासं श्रावणम् ||३७ ॥ , 4 1 विवस्वान् इति । विवस्वान् सूर्य:, उग्रसेनो गन्धर्व, व्याघ्रो गक्षम आमारणां यक्ष भृगु ऋषि, अनुम्लांना अमरा पालो नागः, नभस्याख्यं भाद्रपदम् ||३८ ॥ पूवेति । धनञ्जयो नागः । वातो राक्षस । सुषेणो गन्धर्व । सुर्मचर्य । तमाम मा 13 मामक्रमातिलहन तु कौमक्तादित्याऽनुक्रमानुसारेण । वैष्णवे तु मासक्रमेणैवोक्ति । क्वचिन्नामव्यत्ययस्तु कल्पभदति ज्ञेयम् ॥ ३९ ॥ 1ABGJM Ma पत्र’ 2 ABGJ ‘सो त्रयो M Ma म स्वयों 3 A BGHJV अतुलंचा MMa 44HVomt. 5 5 A B omt. 6 AB $8, 7–7 A B omit 8-8 A8 omit 9 AB 79 10 AB 11 AB 1 12.12 A B on… 14 AD मोक्ति- 19312-11-33-40 श्रीमद्भागवतम् ऋतुरिति । क्रतुः (ऋतुः) यक्षः । वर्चा राक्षसः । वर्च इति पाठान्तरे। पर्जन्यः सूर्यः । सेनजिदप्सराः । विश्वो गन्धर्वः । ऐरावतो नागः । तपस्याख्यं फाल्गुनम् ||४०|| वीर० के पुनस्ते प्रतिगणं समगणित इत्यत्राऽऽह धातेत्यादिना । धाता आदित्यः, कृतस्थली अप्सराः, हेती राक्षसः, वासुकिः भुजम:, रथकृद्यक्ष हेमुने! शौनक! पुलस्त्य ऋषिः, तुम्बुरुर्गन्धर्वः इत्येवं सप्त मधुमासं चैत्रमासं नयन्ति , • स्वस्वकर्मभिः सूर्यं गमयन्तीत्यर्थ । मधुमाममित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ॥ ३३ ॥ 3 अर्यमेति । अर्यमा सूर्यः पुलहः ऋषि रथीजाः यक्षः, प्रहेतिः राक्षसः, पुञ्जिकस्थली अप्सराः, नारदो यक्षः गन्धर्व: कच्छनीगं नागः, एतं माधवं वैशाखमामम् ||३४|| • मित्र: सूर्य, अत्रि ऋषि पौरुषेयां राक्षसः, तक्षको नागः, मेनका अप्सराः, हाहा: गन्धर्वः, रथस्वनो यक्षः, शुक्रमासं ज्येष्ठमासम् ||३५|| वसिष्ठः ऋषि, वरुण सूर्य, रम्भा अप्सराः, सहजन्यो यक्षः, हूहूर्गन्धर्वः, शुको नागः, चित्रस्वनो राक्षसः, शुचिमासम् आषाढमासम् ॥३६॥ ६ . चर्यो राक्षस: इन्द्र सूर्यः विश्वावसुर्गन्धर्वः श्रोता यक्ष, एला (प) पुत्रो नागः, अकिरा ऋषिः, प्रम्लोचा अप्सराः, नभोमासं श्रावणमासम् ||३७ • विवस्वान सूर्य उग्रसेनो गन्धर्व, व्याघ्री राक्षसः आसारणां यक्षः, भृगुः ऋषिः, अनुम्लोचा अप्सराः शङ्खपालो नाम:, नभम्याख्यं भाद्रपदं मासम् ||३८|| " पृषा सूर्य, धनञ्जयां नाग, वातो गक्षस., सुषेणो गन्धर्वः सुरुचिर्यक्षः, घृताची अप्सराः, गौतम ऋषिः, तपोमासं माघमासम् । मासक्रमविलसनन्तु कूर्मोक्तादित्यक्रमानुसारेण यद्वा, मासक्रमो न विवक्षितः, यथा गणिनां अथवा अर्थक्रमानुरोधेन पूवेत्यादि श्लोकद्वयं तदनन्तर श्लोकद्वयात्परतो योज्यं, त्वष्टेत्यादि श्लोकद्वयन्तु तत्पूर्वश्लोकद्वयात्पूर्वं योज्यम् ॥ ३९ ॥ , ऋतुवर्चा राक्षस भरद्वाजः ऋषिः, पर्जन्य: सूर्य:, सेनजित् अप्सराः, विश्वो गन्धर्वः ऐरावतो नागः, तपस्याख्यं फाल्गुन मासम् ॥ ४० ॥ विज० इदानीं तेषां नामान्याह धातेत्यादिना । धाता सूर्य, कृतस्थली अप्सराः, हेतिः राक्षसः, वासुकिः

I 1–1 A omits. 2 W omits 48. 3-3 W omits 4-4 W omits 5 W omes TÌ. 6 AB THÌ 194 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् 12-11-41-48 नागः, रथकृतक्षा, पुलस्त्यः ऋषिः, तुम्बुरुर्गन्धर्वः, अमी धात्रादयो मधुमासं नयन्ति ते उक्तक्रियाप्रवर्तकत्वेन तन्मास मतिपारयन्ति ॥ ३३ ॥ अर्यमा सूर्यः पुलहः ऋषिः, अथौजाः तक्षा, प्रहेतिः राक्षसः, पुञ्जकस्थली अप्सराः, नारदो गन्धर्वः, कच्छनीरो नागः, एते माधवमासाधिपति माधवनामानं नयन्ति शरणं प्राप्योपासते। एव मुत्तरत्राऽप्यनुसन्धेयम् ॥ ३४ ॥ मित्र: सूर्य:, अत्रिः ऋषिः, पौरुषेयो राक्षसः, तक्षको नागः, मेनका अप्सरा, हाहा गन्धर्वः, रथस्वन स्तक्षा ॥३५॥ वसिष्ठ ऋषिः, वरुणः सूर्यः, रम्भा अप्सराः, सहजन्यो राक्षस हूहू र्गन्धर्वः, शुक्रोनागः, चित्रस्वन स्तक्षा ||३६|| इन्द्रः सूर्यः, विश्वावसु र्गन्धर्वः, स्रोता तक्षा, एलापत्रो नाम, अकिरा ऋषिः, प्रम्लोचा अप्सराः स्वर्यो ना राक्षसः ||३७| + विवस्वानादित्यः, उग्रसेनो गन्धर्वः, व्याघ्रो राक्षसः आसारगणस्तक्षा, भृगुः ऋषिः, अनुम्लोचा अप्सराः शङ्खपालो नागः ॥ ३८ ॥ * पूषा आदित्य:, धनञ्जयो नागः, वातो राक्षसः, सुषेणस्तक्षा, सुरुचिर्गन्धर्व, घृताची अप्सरा, गौतम ऋषिः ।। ३९ ॥ ऋतु रप्सरा: वर्चा गन्धर्व, भरद्वाज ऋषि, पर्जन्य आदित्य सेनजिनक्षा, विश्वो राक्षस ऐरावतो नारा ॥ ४० ॥ 1 अथांशुः कश्यपस्तार्क्ष्य ऋतसेन स्तथोवंशी । विद्युच्छ्नुर्महाशङ्खः सहोमासं नयन्त्यमी ॥४१॥ • भगः स्फूर्जोऽरिष्टनेमि रूर्ण आयुश्च पञ्चमः । कर्कोटक: पूर्वचिति: पौषमासं नयन्त्यमी ॥ ४२ ॥ त्वष्टा ऋचीकतनयः कम्बलाश्चस्तिलोत्तमा । ब्रह्मापेतोऽथ शतजित् धृतराष्ट्रइवम्भराः ॥४३ ॥ विष्णु रश्वतरोरम्भा सूर्यवर्चाश्च सत्यजित् । 10 विश्वामित्रो मखापेत ऊर्जमासं नयन्त्यमी ॥ ४४ ॥ एता भगवतो विष्णोरादित्यस्य विभूतयः । स्मरतां सन्ध्ययोर्नृणां हरन्त्यंहो दिने दिने ॥ ४५ ॥ 1 Main पुकिना 2. M. 3. 3M 4 ABGJ पुष्यमास MMR महस्यालय 5 ABGJM ‘लबति’ Mn. M.Ma की Mha मुखा एत 10 NV मया 195 12-11-41-48 श्रीमद्भागवतम् द्वादशस्वपि मासेषु देखो भरस्य वै । चरन् समन्तानुपयति ॥४६ ॥ सामर्ग्यजुर्भिसल ऋषय संस्तुवन्त्यमुम् । गन्धर्वास्तं प्रगायन्ति नृत्यन्त्यप्सरसोऽग्रतः ॥४७॥ उन्नहान्ति रथं नागा ग्रामण्यां रथयोजकाः । चोदयन्ति रथं पृष्ठे नैर्ऋता बलशालिनः ||४८ || श्री० अथेति । अंशुस्सूर्य । अंश इति वा पाठ। तार्क्ष्यो यक्ष., ऋतसेनो गन्धर्वः । विद्युच्छत्रू राक्षसः, नागः, सहोमासं मार्गशीर्षम् ||४१ ॥ महाशको भग इति । भगस्सूर्यः । स्फूर्जी राक्षस । अरिष्टनेमिर्गन्धर्वः । ऊर्णो यक्षः, आयु ऋषिः, कर्कोटको नागः पूर्वचित्तिः अप्सराः ॥४२॥ 7 स्वति । त्वष्टा सूर्य ऋचीकतनयो जमदम, कम्बलाश्वो नागः, ब्रह्मापेतो राक्षसः शतजिद्यक्षः, धृतराष्ट्रो गन्धर्वः । इवम्भरा आश्वयुजपालका ॥४३॥ , ५ विष्णुरिति । विष्णु रादित्यः, अश्वतरी नागः, सूर्यवर्चा गन्धर्वः, सत्यजिद्यक्षः, मघापेतो राक्षसः, ऊर्जमासं कार्तिक मासम् । एते चादित्यादयः कौर्मे विभज्योक्ता “धाताऽर्यमा च मित्रश्च वरुणश्चेन्द्र एव च । विवस्वानथ पूषा च पर्जन्यश्चांऽशु रेव च । भगस्त्वष्टा च विष्णुभ्र आदित्या द्वादश स्मृताः । पुलस्त्यः पुलहःञ्चाऽत्रिर्वसिष्टोऽथामिरा भृगुः । गौतमोऽथ भरद्वाजः कश्यपः क्रतुरेवच । जमदमिः कौशिकश्च मुनयो ब्रह्मवादिनः । रथकुचरिष्टनेमिः ग्रामणीश्च रथस्वनः । रथचित्रस्वनः श्रोता अरुण: सेनजित्तथा । तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च रुतजित्सत्य जित्तथा । - एते यक्षाः । अथ हेतिः प्रहेतिश्च पौरुषेयो वध स्तथा । वयव्याघ्रस्तथा यच वायुर्विद्युद्द्द्दिवाकरः । ब्रह्मापेतश्च विप्रेन्द्रा यज्ञापेतच राक्षसाः । वासुकिः कच्छनीरश्च तक्षकः सर्पपुत्रवः । एला पत्र श्शपालस्तथैरावतसंज्ञितः । धनञ्जयो महापद्यस्तथा कर्कोटको द्विजाः । कम्बलोश्वतरश्चैववहन्त्येनं यथाक्रमम्। तुम्बुरु नरिदो हाहा हू हूँ विश्वावसु स्तथा । उग्रसेनो वसुरुचि विश्वावसुरथापरः । चित्रसेनस्तथोर्णायुर्धृतराष्ट्रो द्विजोत्तमाः । सूर्यवर्चा द्वादशेति 10 । 21 17 14 21 16 11 15. 12 15 20 15 1.-1 AB omt. 2–2HV om. 3 AB “लोना’. 4 AB आश्विन, 5 AB मखा 8 HV ‘कम्. 7.7 MY कृष्ण बोजारन B-BHV सहजन्यस्तत: 0-8HV सारण सूरजितथा 10-10 HV क्रतुस्तse ऊर्जश्च शतजि 11 M४ रचस्वन 12–12 MV चर्चा व्याघ्रो म च विस्फूत 13 HV न्द्र. 14 H Vado पाठान्तरे वर्बरति 15–15 HV शुक्र एव च 15 HV š 17 A8 19 H.V से 20 HV add पाठान्तरे कम्पनीर इति 21–21 HV ° नस्सुवेनश्च विश्वसेनक 0 196 18-18 HV लावावारकरी व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-11-41-48 गन्धर्वा गायतां वराः । कृतस्थल्यप्सरो वर्या तथाऽन्या पुञ्जिकस्थली। मेनका सहजन्याच प्रम्लोचा च द्विजोत्तमाः । अनुम्लोचा घृताची च विश्वाची चोर्वशी तथा । अन्या च पूर्वचित्तिः स्यादन्याचैव तिलोत्तमा । रम्भा चेति द्विजश्रेष्ठा स्तथैवाऽप्सरस स्मृता, इति ॥४४, ४५ ॥ एतेषां पृथक्कर्माणि निरूपयति द्वादशस्वपीति त्रिभि । असौ देव सूर्य षइभिर्गन्धर्वादिभि अस्य जनस्य समन्ताच्चरन् शुभां मतिं तनुते । गायत्र्यर्थोऽनेन सूचितः ॥ ४६ ॥ सामेति । तल्लित्रैः सूर्यप्रकाशकैः ||४७ || उन्नन्तीति । उन्नह्यन्ति दृढं बध्नन्ति । ग्रामण्यो यक्षा | नैर्ऋता राक्षसा ॥ ४८ ॥ वीर० अंशुमान् सूर्यः कश्यपः ऋषिः, तार्क्ष्यो यक्ष, ऋतुसेनो गम्धर्व, ऊर्वशी अप्सरा, विद्युच्छत्रु राक्षस. महाश नागः, सहोमासं मार्गशीर्षं नयन्ति ॥४१॥ * + भगस्सूर्य:, स्फूर्जी राक्षसः, अरिष्टनमिर्गन्धर्व, ऊर्णो यक्ष आयु ऋषि, कर्कोटको नाम पर्वोचति अप्सरा, पुष्यमसं पौषमासं नयन्ति ॥४२॥ 2 · त्वष्टा सूर्य:, ऋचीकतनय जमदग्नि ऋषि, कम्बलाश्रो नाग, तिलानमा आसरा ब्रह्मापती राम ऋतचिद्यक्ष, धृतराष्ट्रो गन्धर्वः, इषम्भरा एते आश्विनमासनिर्वाहका ||४३|| 1 , * विष्णुरादित्यः, अश्वतरो नागः, रम्भा अप्सरा, सूर्यवर्चा गन्धर्व सत्यजियक्ष विश्वामित्र ऋषि मापती राक्षस ऊर्जमासं कार्तिकमासं नयन्ति ॥ ४४ ॥ 4 3 अथ व्यूहसमूह (निरूपण) मुपसंहान् तत्स्मरण फलमाह एता इति । हे विप्र आदित्यस्वमणि भगवत एता ३ समाख्याताः विभूतयः ताः सन्ध्ययो स्मरतां नृणामह पाप हरन्ति ॥ ४५ ॥

अथैषां पृथक्कर्माण्याह त्रिभिः द्वादशस्वपीति । अमावादित्यरूपो देवो द्वादशस्वपि मामनभि के पभि प्रतिगणमादित्येन विना षड् भवन्तीति षभिरित्युक्तम्। तेन सह सम भवन्तीति तदभिप्रायेण नाना वहति समक " इत्युक्तः पुरस्तात् । यद्वा वालखिल्यगणेन सह समत्वमिति तेन विनाऽत्र भिरित्युक्तम्। प्रतिगणमादित्यकीर्तनन्तु नामभेदविवक्षया प्राधान्यविवक्षया वा विग्रहान्तरेण स्वान्तरात्मभूतभगवदुपासकत्वविवक्षया वेति विभावनीयम्। समन्तात्परित चग्न् अस्य जनम्य इह लोके परत्र च लोके सद्गतिं शुभां गतिं तनुते । सन्मतिमिति पाठे इहामुत्र श्रेयाविषया मतिं तनुते इत्यर्थ ॥४६॥ I 1–1 Womats ; 2–2 W omits; 3 W omits नर्यात, 4 way derries अथ 55 W आदित्यस्य 6 Womits ता 197 श्रीमद्भागवतम् सामभिः ऋभिः यजुर्भिश्च तल्लित्र सूर्यप्रकाशकैरमुं सूर्यमृषयः स्तुवन्ति ॥४७॥ नागाः रथमुन्नह्यन्ति दृढं बध्नन्ति । ग्रामण्यो रक्षाः नैर्ऋताः राक्षसाः, पृष्ठे पश्चाद्रथं चोदयन्ति गमयन्ति प्रेरयन्ति ॥ ४८ ॥ 1. विज० अंशुरादित्यः कश्यपऋषिः, तार्क्ष्यस्तक्षा, धृतसंनां गन्धर्वः, ऊर्वशी अप्सराः, विद्युच्छरः राक्षसः, महाशक्ते नागः ॥४१॥ भग आदित्य:, स्फूर्जी राक्षसः, अरिष्टनेमिः ऋषिः, ऊर्णो गन्धर्वः, आयु स्तक्षा, कर्कोटको नागः पूर्वचित्तिरप्सरा ॥४२ ॥ त्वष्टा आदित्यः ऋचीकतनयां राक्षसः, कम्बलाख्यो नागः, तिलोत्तमाऽप्सराः, ब्रह्मरात ऋषिः, शतजित्तक्षा, धृतराष्ट्रो गन्धर्व:, इयं विभ्रतीति इवम्भरा: इषमास प्रणेतार इत्यर्थः ||४३|| विष्णुरादित्य:, अश्वतगे नाग, रम्भाऽप्सराः, सूर्यवर्चो गन्धर्वः, अश्वो राक्षसः, सत्यक स्तक्षा, विश्वामित्र ऋषिः ||४४ ॥ उपसंहरन्नेव तत्कथनप्रयोजनमाह एता इति। आदित्यान्तर्यामिणो हरेः “ध्येय स्सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती” इति वचनमत्र प्रमाणम् ॥४५॥ + एतदभिप्रेत्य पुनरपि लोकद्वयोपभोज्यफलमाह द्वादशस्विति । द्वादशसु मासेषु षड्भिर्गणैः धात्रादीनृते पद संख्यामुपगतैस्सह समन्ताच्चरन् देवोऽस्य सेवकस्येह परत्र च सन्मति निर्दुःखास्वानन्दानुभवलक्षणां तनुते यथायोग्यं विस्तृत्य ददातीत्यर्थः ॥ ४६ ॥

2 इदानीं तेषां क्रम. गह सामें 1, सामर्ग्यजुर्भिस्तलित्रैस्तल्लक्षणैः तत्तत्वगमकैः वाक्यैर्वा उन्नह्यन्ति सम्यनियोजयन्ति । ग्रामण्यस्तक्षाणः, नैर्ऋता राक्षसा ।।४७,४८ ॥ वालखिल्यास्सहस्राणि षष्टिर्ब्रह्मर्षयोऽमलाः । पुरतोऽभिमुखं यान्ति स्तुवन्तरस्तुतिभिर्विभुम् ॥ ४९ ॥ एवं ह्यनादिनिधनो भगवान् हरिरीश्वरः । कल्पे कल्पे स्वमात्मानं व्यूहा लोकानवत्यजः ||५० ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ ..1 Womnita ; 2 MM वियो’; 3 ABGJW स्तुवन्ति स्तु : 4 HV लोकं नयत्यय M Me लोकांस्तपस्थज 198व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीध० किश्व, वालखिल्या इति । एवं प्रतिमासं त एव स्तुवन्ति । विभुम् सूर्यं ॥ ४९ ॥ एवमिति । व्यूह्य विभज्य ॥५०॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्याया एकादशाऽध्याय ॥ ११ ॥ 12-11-49-50 वीर० वालखिल्या इति । पुरतोऽभिमुखं सूर्यमावृत्य स्थित्वा तेन सह यान्ति गच्छन्ति विभुं सूर्य स्तुतिभि: स्तुवन्ति स्तुती: कुर्वन्ति चेत्यर्थः ॥ ४९ ॥ 3 उपसंहरति - एवमिति । अनादिनिधन आद्यन्तरहित नित्यो यो भगवानित्थं प्रतिकल्पं स्वमात्मानं प्रकृतिपुरुष शरीरकं स्वमात्मानं व्यूह्य एकादशगणरूपेण विभज्य लोकान्नयति स्वे स्वे कर्मणि प्रवर्तयति ॥ ५० ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां एकादशोऽध्याय ॥। ११ ॥ विज० एवं गणन मन्तरेणाऽन्येऽपि सन्तीत्याह - वालखिल्या इति ।। ४९ ।। अध्यायार्थ मुपसंहरति - एवमिति । तपति आवर्तयति ॥५०॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्या टीकाया द्वादशस्कन्धे एकादशोऽध्याय ॥११॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या एकादशोऽध्यायः न समाप्तः ) 1 H. V एसे, 2 HV ome स्तुवन्ति, 3 AB ome विभुं 4 ABome स्तुतिभि 5 AB मि 199 द्वादशोऽध्यायः सूत उवाच नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे । ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान् ॥ १ ॥ एत द्वः कथितं विप्रा विष्णांश्चरितमद्भुतम् । भवद्भिर्यदहं पृष्टां नराणां पुरुषोचितम् ॥ २ ॥ अत्र सङ्कीर्त्यते साक्षात् सर्वपापहरो हरिः । नारायणो हृषीकेशो भगवान्सात्वतां पतिः ॥३॥ 4 7 , अत्र ब्रह्म परं गुहां जगतः प्रभवाप्ययम् । ज्ञानञ्च तदुपाख्यानं प्रोक्तं विज्ञानसंयुतम् ||४|| भक्तियोगस्समाख्यातो वैराग्यञ्च तदाश्रयम् । पारीक्षितमुपाख्यानं नारदाख्यानमेव च ॥५॥ प्रायोपवेशी राजर्षे विप्रशापात्परीक्षितः । B एकस्य वह भस्य संवादश्च परीक्षितः ||६ ॥ योगयांत्क्रान्तिः संवादो नारदाजयोः । अवतारानुगीतञ्च सर्गः प्राधानिको ऽग्रतः ॥७ ॥ 10 विदुरोद्धवसंवादः क्षत्रमैत्रेययोस्ततः । पुराणसंहिताप्रश्नो महापुरुषसंस्थितिः ॥ ८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका द्वादशे तु पुराणोक्तसर्वार्थानुक्रमः कृतः । प्रथमस्कन्धमारभ्य प्राधान्येन समासतः ॥ तदेवमस्मिन् पुराणे विस्तरेणोक्तानर्थान् संक्षेपतो वर्णयिष्यन् धर्मादीन्प्रणमति नम इति । महते हरि भक्तिलक्षणाय 11 AB.GJM Me वक्ये सनातनान् ABGJ हिते . 3 HV अनादिनिधनो 44 NV अत्र ते परमं . विश्वस्य 5 Militia सदुपां W सापा 7-7 HV व्याख्यातो भक्तियोग 200 द्वापरं W बच्च ब्रह्मपर 5 HV भक्तियोग व्याख्यातो. w ता. 8 HY सर्गा’ 10 HV ‘स्था crearereforष्टम् ब्राह्मणेभ्यो ब्राह्मणान् शाश्वतान् अनादीन् धर्मानित्युपलक्षणम् पुराणोक्तार्थानाम् ॥ १ ॥ 2 2 एतदिति । नराणां जीवानां पुरुषत्वे उचितं श्रवणादियोग्यम् ॥ २ ॥ 3 एतत्प्रपञ्चयति अत्रेति । भगवानैश्वर्यादिषणक साक्षात्सङ्कीर्त्यते इति देवताकाण्डार्थः ॥३॥ 12-12-1-4 ब्रह्मकाण्डार्थमाह- अत्र ब्रह्मेति । गुह्यं निर्गुणम्। प्रभवाप्ययं प्रभवत्यस्मादिति प्रभवम् । अप्येत्यस्मिन्नित्यप्ययं तच्च तच्च । अनेनाश्रयशब्दार्थो दर्शितः । विज्ञानसंयुतमपरोक्षज्ञानपर्यन्तं ज्ञानम् । तदुपाख्यानं तज्ज्ञानमुपाख्यायते प्रकाश्यते येन तज्ज्ञानसाधनमित्यर्थः ॥४॥ कर्मकाण्डार्थमाह - व्याख्यात इति । भक्तियोगश्च साध्यसाधनरूप । तदाश्रयं भक्तियोगेन निष्पादितम् । एवं सामान्यतो निरूप्य इदानीं द्वादशस्कन्धप्रकरणार्थाननुक्रामति । पारीक्षितमुपाख्यानं परीक्षिज्जन्मादि तत्प्रस्तावाय नारदाख्यानथ ||५|| प्रायोपवेश इति । ब्रह्मर्षभस्य ब्राह्मणोतमस्य इति प्रथमस्कन्धार्थ ॥६॥ A योगेति । उत्क्रान्तिरर्चिरादिगतिः । प्राधानिकः प्रधानकार्यfarsरूप सर्ग । अग्रत आदितो महदादिक्रमेणेत्यर्थ । इति द्वितीयस्कन्धार्थः ॥ ७ ॥ विदुरेति । महापुरुषस्य संस्थिति प्रलये तृष्णीमवस्थानम् ||८|| श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका तदेवं कात्स्न्र्त्स्न्येन शान्तां बुभुत्सामालक्ष्य सुखग्रहणाय आदित प्रबन्धार्थान सहेणाऽनुक्रमिष्यन तावदस्य प्रबन्धरूपस्य महावाक्यस्यार्थो नारायण एवं वेदान्तवेद्यो जगत्कारणभूत ब्रह्मशब्दाभिधेय इति प्रवक्तु स्वगुरुदेवता नमस्कारपूर्वकं प्रतिजानीते नम इति । कृष्णशब्देनाऽत्र भगवान्नारायणो बादरायणो वा विवक्षितः । तत्राऽऽद्य धर्माय सिद्धरूपधर्माय कृष्णाय, द्वितीये धर्मप्रवर्तकाय कृष्णाय, भगवद्भक्तिलक्षणधर्माय चेति वा । वेधसे ब्रह्मणे चतुर्मुखाय ब्राह्मणेभ्यो नारद बादरायण श्रीशुकादिभ्यः शाश्वतानविच्छिन्नोपदेश परम्पराप्राप्तान् धमनितत्प्रवन्धप्रतिपाद्यान भागवतान् धर्मान् वक्ष्यामि, सहेणेति शेषः ||१||

महावाक्यार्थमाह एतदिति । एतत्कथितं परमाद्भुत पुराणं विष्णोश्रग्ति चरित्रप्रतिपादकं तद्विशिनष्टि - यत्प्रत्यहं भवद्भिः पृष्टः यच्च नराणां जीवानां पुरुषोचितं पुरुषत्वं मनुष्यत्वं मति उचितं श्रवणादियोग्यम् ॥ २ ॥ विष्णोश्चरित्रत्वमेवोपपादयति अत्रेति । अत्र पुराणं श्रवणमात्रेण सर्वाणि पापानि हरतीति तथा हरिराश्रितबन्धहरः

1 ABJ सनातनानू, 2–2 A.BJame, 3 ABJ “कुण 4ABJ निंन 5 BJ SHV one 7 AB म्य 8 Women प्र.9w ‘तथ 201 12-12-1-8 श्रीमद्भागवतम् इन्द्रियाधीशः भगवान् षाण्यपरिपूर्ण: भक्तपालकः श्रीनारायणः कीर्त्यते ॥ ३ ॥ तमेव विशिनष्टि - यदिति । गुह्यं वेदान्तरहस्यं जगतः प्रभवाप्ययं प्रभवत्यस्मादिति प्रभवम्, अप्येत्यस्मिन्निति अप्ययं तच्च तच्च तत्सृष्टिसंहारकारणमित्यर्थः । अथवा, अवान्तर वाक्यार्थाननुक्रमिष्यं स्तावत्प्रथमस्कन्धार्थाननुक्रमते द्वयेन ज्ञानमिति । अत्रेत्यनुषज्यते । साधूपाख्यानं साधूनां भवतामुपाख्यानं प्रश्नात्मकमुपाख्यानं विज्ञानसंयुतं ज्ञानञ्च प्रोक्तम् । तत्र ज्ञानं प्रकृतिपुरुष विवेचनात्मकं विज्ञान परमात्मस्वरूपगुणविचारात्मकम् ॥ ४ ॥ तदाश्रयं भनियोगानं वैराग्यच समाख्यानम् । पारीक्षितं परीक्षिजन्मादिः तावत्तत्प्रस्तावाय नारदस्याऽऽख्यानश्च ||५|| राजवे. परीक्षितो विप्रशापात्प्रायोपवेशश्च व्याख्यातशब्दस्यानुषक्तस्य यथायोग्यलिवेन विपरिणतस्य प्रथमान्त - सम्बन्धः । अथ द्वितीय स्कन्धार्थाननुक्रमति मार्धेन शुक्रस्येति । ब्रह्मर्षभस्य ब्राह्मणोत्तमस्य शुकस्य परीक्षिता सह संवाद इति कृत्स्नस्कन्धार्थः ||६|| ! ► . तदव ट योगधारणयेति । उत्क्रान्ति रर्चिरादिना गति नारदाऽजयोर्नारदचतुर्मुखयो संवादः तत्राऽप्यव ताराणामनुगीतमयम्। अनुचरितमिति पराठे अवतारास्तदनुचरितञ्च अग्रतः व्यष्टिसृष्टेः पूर्व प्राधानिक: प्राकृतः सर्गः महदादितत्त्वसर्ग [· 1911 अथ तार्तीयार्थाननुक्रामति - षइभि । विदुरोद्धवसंवाद इत्यादि तृतीयतुरीयस्कन्धद्वयस्वरूप प्रदर्शनं, पुराणात्मिका या संहिता तस्या: प्रश्न तदर्थप्रश्र: महापुरुषस्य भगवतः संस्थितिः सम्यक् प्रलयेऽवस्थानम् ॥८॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली उपसंहारमुखेनाऽनुसन्धातुं द्वादशस्कन्धात्मकं भागवतार्थं संक्षिप्य कथयत्यस्मिन्नध्याये एतद्व इत्यादिना । एतद्विष्णोश्चरितं तद्वक्तव्यत्वे हेतुमाह - भवद्भिरिति । प्रश्नेन विस्मितं सूचयति नगणामिति । नराणां मध्ये सतां पुरुषाणां मध्ये श्रोतुमुचितम् । अनेन अधिकारसामर्थ्य सूचितम् ॥१,२ ॥

• श्रोतव्यार्थे मुख्यहेतुमाह अत्रेति । अत्र श्रीभागवते कस्मान्मुख्यत्वं अत्राऽह सर्वेति । वृत्रादिसर्वपापहन्तृत्व मिन्द्रस्याऽप्यस्तीति अत उक्तं नारायण इति । नाऽयं साङ्केतिकनारायण इत्याह- हृषीकेश इति । हृषीकाणामीशो जीवोऽपि स्या दत आह भगवानीति । ऐश्वर्यादिगुणसमुद्रो हि भगवान्, एवं विधो नाऽन्य इत्याह सात्त्वतां पतिरिति ॥३ ॥ I 2 सगुणमेवोक्तं निर्गुणमतं नेत्याह यत्तदिति । जगतः प्रभवाप्ययकृत् यत्परं गुह्यं ब्रह्मतत्प्रोक्तं तद्विषये ज्ञानं सता मुपाख्यानं येन तत् ॥ ४ ॥ 1W2 AB य 202 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् सा भक्तिराश्रयो यस्य तत्तदाश्रयम्। अत्रेत्येतत्प्रतिवाक्य मनुसन्धातव्यम् ॥५.६ ॥ 12-12-9-16 योगधारणया अखण्डस्मरणलक्षणया नारदाजयोर्नारदब्रह्मणोः अवताराणामनुगीतं कथनं प्राधानिकः प्रकृतिसर्गः सिसृक्षुत्वविशेषः ॥७,८ ॥ सर्गः ॥९॥ ततः प्राकृतिकस्सर्गस्सप्त वैकृतिकाश्च ये । ततो ब्रह्माण्डसम्भूतिर्वैराजः पुरुषो यतः ॥ ९ ॥ कालस्य स्थूलसूक्ष्मस्य गतिः पद्मसमुद्भवः :। भुव उद्धरणाम्भोधेर्हिरण्याक्षवधो यतः ॥ १० ॥ ऊर्ध्वतिर्यगधस्सर्गो रुद्रसर्गस्तथैव च । A अर्धनारीनरस्याऽथ यतः स्वायम्भुवो मनुः ।।११।। शतरूपा च या स्त्रीणा माद्या प्रकृतिरुसमा । सन्तानो धर्मपत्नीनां कर्दमस्य प्रजापतेः ॥१२॥ अवतारो भगवतः कपिलस्य महात्मनः । देवहूत्याश्च संवादः कपिलेन च धीमता ॥ १३ ॥ नवब्रह्मसमुत्पत्ति दक्षयज्ञविनाशनम् । ध्रुवस्य चरितं पश्चात् पृथो: प्राचीनवर्हिषः ॥ १४ ॥ 籍 नारदस्य व संवादस्ततः प्रयव्रतं द्विजाः । 孽 नाभेस्ततोऽनुचरितमृषभस्य भरतस्यच ।। १५ ।। 10 肉 द्वीपवर्षसमुद्राणां गिरि नद्युपवर्णनम् । ज्योतिश्चक्रस्य संस्थानं पातालनरकस्थितिः ॥ १६ ॥ श्रीध० तत इति । प्राकृतिक प्रकृतिभवो गुणक्षांभरूप । वैकृतिका महदादय चकाराद्विकाराश्च ये तेषां च

1. MAA# “STEZMET 1 2 W # 3 BGHJV SKỪ 4 ABGJ 5 ABGHJV MAŤ,5 HV ZI, NIMH ZHII”, 7 Hy h BW तो 98 HV “तभरतस्य भस्य व w तातस्यार्थस्य च 10-10 W ततो द्वीपसमुद्रादिवर्धन 20312-12-9-16 श्रीमद्भrrent कालस्येति । गतिः स्वरूपम्। उद्धरणे उद्धारणे ॥ १० ॥ ऊर्ध्वेति । अर्घाभ्यां नारी च नरश्च तस्य सर्गः ॥११॥ 2 2 शतरूपेति । सन्तानो धर्मपत्नीनामिति नवब्रह्मसमुत्पनिरित्यस्याऽनन्तरं द्रष्टव्यम् इति तृतीयस्कन्धार्थः ॥१२,१३ ॥ चतुर्थस्कन्धार्थ माह नवेति । नवब्रह्मणां मरीच्यादीनां समुत्पत्तिः सन्तानः ॥ १४ ॥ 3 मस्कन्धार्थ माह नारदस्येति । तत इति । ततः प्रयव्रतं प्रियव्रतस्य चरितम् ॥ १५ ॥ 4 3 द्वीपेति । द्वीपाद्युपवर्णनं प्रथमं संक्षेपतस्ततो द्वीपादीनां ये गिरयो नद्यश्च तेषा मुपवर्णनम्। पाताल नरकादीनाञ्च स्थितिः । अनेनैव नरकनिवर्तक मजामिनीपाख्यानं गृहीतं ततः पराचीनम् ॥ १६ ॥ 7 वीर० प्राकृतिक प्रकृतिगुणक्षोभात्मकः ततो वैकृतिकाः सप्त महदहङ्कार भूतपञ्चकात्मका व्याख्याता इत्यर्थः । तत स्तेभ्यो वैकृतिकेभ्यो ब्रह्माण्डस्योपनि तद्विशिनष्टि यतो यत्र ब्रह्माण्डे ब्रह्मा वैराजः पुरुषः चतुर्मुखाज्जात इत्यर्थः । स्थूलसूक्ष्मस्य परमाण्वादिवत्सरान्त सूक्ष्मस्थल रूपेणावस्थितस्य कालस्य गतिः सर्वेषां सत्वानां व्यष्टिभूतानामुत्पत्तिः अम्भोधेः भुव उद्धरणा उद्धरणम् ॥९, १० ll

ऊर्ध्वतिर्यगधस्मर्ग: देवतिर्यगधोलोकसर्ग. अर्धाभ्यां नारी नरश्च तयो स्समाहारः तत्तस्य सर्गः तद्विशिनष्टि यतः यत्र नारीनरे स्वायम्भुवो मनु ॥११॥ तस्य या पत्नी शतरूपा स्त्रीणामाद्या प्रकृतिराकृतिरत एवोत्तमा तस्य नारीनरस्य सर्ग इति सम्बन्धः । ततः कर्दमस्य । धर्मपत्नीनामिति बहुवचनं पूज्याभिप्रायकम् । धर्मपत्न्या देवहत्या: सन्तानः कलाऽनसूयादिनवकन्यकारूप: सन्तानः तथा कपिलाख्यस्य भगवतोऽवतार, कपिलेन साकं देवहूत्यास्संवादचोक्त इत्यर्थ ॥१२,१३ ॥ अथ चतुर्थार्थाननुक्रामति - नवब्रह्म समुत्पत्तिरित्यादिना, नारदस्य व संवाद इत्यन्तेन । पञ्चमार्था ननुक्रमते प्रयव्रत इत्यादिना, पातालनरकस्थितिरित्यन्तेन । द्विजा इति सम्बोधनम्। प्रयत्नतः प्रियव्रतवृत्तान्तः आर्षभस्य भरतस्य चाऽनुचरितमिति सम्बन्धः ॥१४,१५ ॥ द्वीपादीनामुपवर्णनम् ॥ १६ ॥ विज० प्राकृतिकः प्रकृतिविकृतः ते सम महदहङ्कार पञ्चभूतानीति । वैकृतिकाः इन्द्रियविषयाः यतो यत्र ब्रह्माण्डे ॥९॥ 1 HV ome सर्गः 2-2 HV omt 3 HV ome ततः, 4 ABJ ‘लानां न’ 5 ABJada स8 Womnt 7 W खो जातa w बाद 204 पद्मसमुद्भवो नाभेरिति शेषः, अम्भोधेः व्याख्यान विशिष्टम् भुव उद्धरणा उद्धारः ॥१०॥ 12-12-17-24 ऊर्ध्वतिर्यगधस्सर्गः देवतिर्यगसुरसृष्टिः अर्धनारीनरस्य ब्रह्मणः सकाशात्स्वायम्भुवो मनुर्यथोत्पन्नस्तथा ॥ ११ ॥ या स्त्रीणां मध्ये आद्या प्रकृतिः स्त्री सा शतरूपा च यथोत्पन्ना तथा ।।१२.१३ ॥ नवब्रह्मसमुत्पत्तिः नवप्रजापतीनां मरीच्यादीनां सकाशात्सृष्टि तेषामुत्पत्तिर्वा ॥१४- १६ ॥ दक्षजन्म प्रचेतोभ्यस्तत्पुत्त्रीणाञ्च सन्ततिः । 3 यतो देवासुरनरा स्तिर्यङ्गनागखगादयः ॥ १७ ॥ त्याष्ट्रस्य जन्मनिधनं पुत्रयोश्च दितेर्द्विजाः । दैत्येश्वरस्य चरितं प्रह्लादस्य महात्मनः ॥ १८ ॥ मन्वन्तरानुचरितं गजेन्द्रस्य विमोक्षणम् । स मन्वन्तरावताराश्च विष्णोर्हयशिरादयः ॥ १९ ॥ कौर्म मात्स्यं नारसिंहं वामनञ्च जगत्पतीः । 10 11 क्षीरोद मधनं तद्वदमृतार्थे दिवौकसाम् ॥ २० ॥ देवासुरमहायुद्धं राजवंशानुकीर्तनम् । 12 इक्ष्वाकुजन्म तद्वंशे सुद्युम्नस्य महात्मनः ॥ २१ ॥ इलोपाख्यानमत्रोक्तं तारोपाख्यानमेव च । 11 14 सूर्यवंशानु कथनं शशादाद्या नृपा यतः ||२२|| 15 सौकन्यञ्चाऽथ शर्यातेः ककुत्स्थस्य च धीमतः । खट्टाङ्गस्य च मान्धातुस्सीभरे स्सगरस्य च ॥२३॥ 18 रामस्य कोसलेन्द्रस्य चरितं किल्बिषापहम्। निमेरङ्गपरित्यागो जनकानाञ्च सम्भवः ||२४|| 3 ABGJMM इन 4 BG J कायन 5 HV a 6 NV 76 1 MiMe त्पुत्राणाच 2 w सम्थिति 9-9 BGJ धान्वन्नर मात्स्य 10 W मन्चन 11 MAR 12 AB GJM Ma 15 M Ma मथ शार्यात 16-18 M Ma कोमलेन्द्रम्य चरितमत किल्बि प 7 MV TIER”, 8 mma died, 13 MV परिA 14 BG1 नृगावय י नृपादय 205 12-12-25-32 श्री० षष्ठ स्कन्धार्थमाह दक्षजन्मेति ॥ १७ ॥ श्रीमद्भागवतम् स्वाष्ट्रस्येति । समम स्कन्धार्थमाह - पुत्रयोश्चेति ॥ १८ ॥ अष्टमस्कन्धार्थमाह - मन्वन्तरानुकथनमिति । कचित्कस्यचिदनुक्तिर्व्युत्क्रमोक्तिश्च भक्तिरसानु कूलत्वेनेति द्रष्टव्यम् ॥१९, २० ॥ देवासुरेति । नवमस्कन्धार्थमाह - राजवंशेति ।।२१-२४ ॥ 7 k atro षष्ठार्थाननुक्रामति सार्धेन दक्षजन्मेति । तत्पुत्रीणां दक्षपुत्रीणम्। ताः विशिनष्टि यतो याभ्यो दक्षपुत्रीभ्यो देवादयो बभूवुरित्यर्थः ॥ १७ ॥ त्वाष्ट्रस्य वृत्रासुरस्य जन्म, निधनं मरणञ्च अथ सप्तमार्थाननुक्रमति पुत्रयोश्चेति दैत्येश्वरस्येत्यर्धेन । हिरण्यकशिपोः प्रह्लादस्य चरितम् ॥ १८ ॥ अष्टमार्थानाह मन्वन्तरेत्यादिना देवासुर महायुद्धमित्यन्तेन । विष्णोः हयग्रीवादयः मन्वन्तरेष्ववताराः ॥ १९ ॥ तथा जगत्पते कीर्मादीनि रूपाणि दिवौकसां देवादीनाममृतार्थे क्षीरोदमन्थनम् ॥ २० ॥ 2 नवमार्थाननुक्रमते - राजवंशानुकीर्तनमित्यादिना, वृद्धिश्च गोकुले इत्यन्तेन । अत्र क्वचित्कस्य चिदनुक्तिः व्युत्क्रमोक्तिश्च ७ प्रसिद्धिकृतादनादरात् इति ज्ञेयम्। तद्वंशे इक्ष्वाकुवंशे ।। २१,२२ ॥ सीकन्यं सुकन्याचरितम् ॥२३,२४ ॥ विज० यतस्सन्ततेः देवासुरनरादयः आसन् ।।१७,१८ ॥ मन्वन्तरानुचरितं मन्वन्तरराजानुचरितम् ।।१९-२१ ।। तारोपाख्यानं ताराया देव्या उपाख्यानम् ||२२|| सौकन्यं सुकन्यायाश्चरितम्, ककुत्स्थस्य चरितम् ॥२३, २४ ॥ रामस्य भार्गवेन्द्रस्य निःक्षत्रीकरणं भुवः । ऐलस्य सोमवंशस्य ययातेर्नहुषस्य च ॥ २५ ॥ दौष्यन्तेर्भरतस्याऽपि शन्तनोस्तत्सुतस्य च । ययातेर्ज्येष्ठपुत्रस्य यदोशो ऽनुकीर्तितः ।। २६ ।। 1 W पाहानर्था’ 2 w क्रमते 3-3 Womits. 44 W मन्वन्तरेति । 5-5 Worts, 6-6 Women 7-7 Womes. ABGJ ‘क्षत्र” DHV शानुकीर्तनम् 206 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् यत्राऽवतीर्णो भगवान्कृष्णाख्यो जगदीश्वरः । । वसुदेवगृहे जन्म तस्य वृद्धिश्च गोकुले ॥२७॥ तस्य कर्माण्युदाराणि कीर्तितान्यसुरद्विषः । पूतनासुपयः पानं शकटोच्चाटनं शिशोः ॥ २८ ॥ तृणावर्तस्य निष्पेष स्तथैव बकवत्सयोः ।

• अघासुरासुसंहारः कस्य माया प्रदर्शनम् । । धेनुकस्य सहभ्रातुः प्रलम्बस्य च संक्षयः ॥ २९ ॥ गोपानाञ्च परित्राणं दावामेः परिसर्पतः । 6 दमनं कालियस्याहे: महाहेर्नन्दमोक्षणम् ॥३०॥ व्रतचर्या च कन्यानां यत्र तुष्टोऽच्युतो व्रतैः । 9 प्रसादो यज्ञपत्नीभ्यो विप्राणाञ्चाऽनुतापनम् ॥। ३९ ।। 10 गोवर्धनोद्धारणञ्च शक्रस्य सुरभेरथ । यज्ञाभिषेकं कृष्णस्य स्त्रीभिः क्रीडा च रात्रिषु ॥ ३२ ॥ " } श्रीध० रामस्येति । सोमवंशादुद्धृतस्यैलस्य च ययातेर्नहुषस्य चरितम् ॥ २५ ॥ दौष्यन्तेरिति । तत्सुतस्य भीष्मस्य ॥ २६, २७ ॥ 13 दशमस्कन्धार्थ माह तस्य कर्माणीति । पृतनाया असुसत्तिस्य स्तन्यपयस पानम् ॥ २८ ॥ तृणावर्तस्येति । सहभ्रातुः ससखस्य ॥२९-३१ ॥ 14 गोवर्धनेति । यज्ञाभिषेकं यज्ञः पूजा अभिषेकाश्च तयोद्वन्द्वैक्यम् ॥ ३२ ॥ 12-12-25-32 वीर० अथ दशमार्थाननुक्रामति तस्य कर्माणीत्यादिना विप्रशापोपदेशेनेत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन ॥२५-२८ ।। !+ निष्पेषो वधः । अघासुरस्याऽसुसंहारः प्राणापहारः कस्य चतुर्मुखस्य स्वमाया प्रदर्शन, सहभ्रातु सबलस्य धेनुकस्य प्रलम्बस्य च संक्षयः वधः । परिसर्पतो दवाने सकाशाद्रोपानां परित्राणं दमनमनुशिक्षणम् । अहो इत्याश्चर्ये । नन्दस्य वरुणस्य 1 ABGJW तसो . 2 ABGJM Ma व्यपाराणि 3 W त्पाटन 4 HV स्तदैव The half verses not found in AGJMME Editions S HY रस्थ, 6 WS हो!. 7 ABGJ तु BBMM ने प्रभु 9 HV विप्र 10 w रम्या द्वाणम् ज ABJ दि 12-12 ABJ oma 13-13 HV “तस्तन्यपानम् 14 A omns पूत्र 15 Words स्व 207 12-12-33-40 श्रीमद्भागवतम् मोक्षणं, सकाशादिति शेषः । कन्यानां गोपकन्यानां व्रतचर्या, तां विशिनष्टि, यतो यस्यां व्रजेरच्युतस्तुष्टः यज्ञपत्नीभ्य इति चतुर्थ्यन्तं, प्रसादोऽनुग्रहः शक्रस्येत्यस्य परिभवायेति शेषः, यज्ञाभिषेकः यज्ञः पूजा अभिषेकश्च तयोर्द्वन्द्वैक्यम् ।।२९-३२ ।। विज० सोमवंशोद्भवस्य ऐलस्येलाहमपुत्रस्य चग्निम् ॥२५-३० ॥ यत्र व्रतचर्याम् ||३१ ॥ यज्ञः पूजा अभिषेक: तयोर्द्वन्द्वैक्यम् ॥ ३२ ॥ शङ्खचूडस्य दुर्बुद्धेर्वधो ऽरिष्टस्य केशिनः । अक्क्रूरागमनं पश्चात् प्रस्थानं रामकृष्णयोः ॥३३॥ अजस्त्रीणां विलापश्च मथुरालोकनं ततः । गजमुष्टिकचाणूरकंसादीनां तथा वधः ||३४|| मृतस्याऽऽनयनं सूनोः पुनस्सान्दीपनेर्गुरोः । मधुरायां निवसता यदुचक्रस्य यत्प्रियम् ॥ कृतमुद्धवरामाभ्यां युतेन हरिणा द्विजाः ||३५|| जरासन्धसमानीतसैन्यस्य बहुशो वधः । घातनं यवनेन्द्रस्य कुशस्थल्या निवेशनम् ||३६|| आदानं पारिजातस्य सुधर्मायाः सुरालयात् । रुक्मिण्या हरणं युद्धे प्रमथ्य द्विषतो हरेः ||३७|| हरस्य जृम्भणं युद्धे बाणस्य भुजकृन्तनम् । प्राग्ज्योतिषपति हत्वा कन्यानां हरणञ्च यत् ॥ ३८ ॥ वैद्यपौण्ड्रकसाल्वानां दन्तवक्त्रस्य दुर्मतेः । शम्बरो द्विविदः पीठो मुरः पञ्चजनादयः ॥३९॥ माहात्म्यञ्च वधस्तेषां वाराणस्याश्च दाहनम् । भारावतरणं भूमेः निमित्तीकृत्य पाण्डवान् ||४० ॥ 1 ABGHJV यो. 2 ABGJMM मधु 3 MM पातन 4 HV ण तथा! 5 ABGJM Me M 208 १व्याख्यानत्रयविशिम् श्रीध० आदाममिति । द्विषतः शत्रून् प्रमध्य ||३३-३७॥ वैद्य इति । ये च शम्बरादयस्तेषां महात्म्यं प्रभावो वधश्च ॥ ३९,४० ॥ 12-12-41-48 वीर० गजः कुवलयापीडाख्यः । सान्दीपनेर्गुरोः पुत्रस्य मृतस्य पुनरानयनं, यमस्य सकाशादिति शेषः । मधुरायामिति । हे द्विजाः ! उद्धवरामाभ्यां युतेन हरिणा मधुरायां निवसता यदूनां समूहस्य यत्प्रियं कृतं तच्च यवनेन्द्रस्य कालयवनस्य, 4- कुशस्थल्यां द्वारकायाम् ॥३३-३६ ॥ सुधर्मायाश्चाऽऽदानमिति सम्बन्धः । द्विषतश्शत्रून् प्रमथ्य हरे हरिणा रुक्मिण्या हरणम् ॥३७॥ प्राग्ज्योतिषपति भीमम् ॥ ३८ ॥ ये शम्बरादय: तेषां माहात्म्यं, वधश्चेति सम्बन्धः ||३९|| निमित्तीकृत्य द्वारीकृत्य ॥ ४० ॥ विज० दाहनं दहनम् ॥३३-४०॥ विप्रशापापदेशेन संहारः स्वकुलस्य च । ६ वासुदेवस्य संवादो नारदेन सुरर्षिणा ।। उद्धवस्य च संवादो वासुदेवस्य वाऽद्भुतः ||४१ ॥ यत्राSSत्मविद्या हाखिला प्रोक्ता धर्मविनिर्णयः । ततो मर्त्यपरित्याग आत्मयोगानुभावतः ||४२ || युगलक्षणवृत्तिश्च कलौ नृणामुपप्लवः । 挥 चतुर्विधश्च प्रलय उत्पत्ति स्त्रिविधा तथा ॥ ४३ ॥ देहत्यागश्च राजर्षेर्विष्णुरातस्य धीमतः । शाखाप्रणयनमृषेर्मार्कण्डेयस्य सत्कथा | महापुरुषविन्यासस्सूर्यस्य जगदात्मनः ॥४४॥ इति चोक्तं द्विजश्रेष्ठा यत्पृष्टोऽहमिहास्मि वः । लीलावतारकर्माणि कीर्तितानीह सर्वशः ॥ ४५ ॥ 1–1 W oms, 2 AB T.3AB T 44 Woms 5 HV 7 66 ABGJ Womt 7 MM “. 8 HV #, 9 MMU TUE, 10. AW ** 209 12-12-41-48 श्रीमarrare पतितः स्खलित वा त्यात विवशो ब्रुवन् । हरये नम इत्युच्चैर्मुच्यतं पानकात ॥४६ ॥ सङ्कीर्त्यमानां भगवाननन्त श्रुतानुभावो व्यसनं हि पुंसाम् । प्रविश्य चित्तं विधुनोत्यशेषं यथा तमोऽकऽभ्रमिवाऽतिवातः ॥४७॥ मृषाfrरस्ता मतीरसत्कथा न कथ्यतं यद्भगवानधोक्षजः । तदेव सत्यं तदुदेव मङ्गलं तदेव पुण्यं भगवदृणोदयम् ||४८ ॥ श्रीध० एकादशस्कन्धार्थमाह- विप्रशापति ॥४१॥ यत्रेति । धर्मविनिर्णयां वर्णाश्रमधर्मविनिश्चय मत्र्त्यपरित्यागां मनुष्यत्वस्यान्तर्धानम् ॥ ४२ ॥ द्वादशस्कन्धार्थमाह युगेति । युगलक्षणं तदनुरूपा वृत्तिश्चेत्यर्थः । त्रिविधा प्राकृतिकी नैमित्तिकी नित्या चेति ||४३|| देहत्यागेति । ऋषयमस्य सूर्यस्य च विन्यास इत्यर्थः ॥ ४४ ॥ इतीति । इति चानमिति चकारादन्यदपि वा युष्माभिरिह यत्पृष्टोऽस्मि तदुक्तमिति । ननु किमेवं नानार्थकथनेन तत्राऽऽह - लीलेति । सर्वश तनदर्धकीर्तनद्वारेणेत्यर्थ ॥४५॥ एतत्कीर्तनेनाऽपि किमित्यपेक्षायां तत्फलमाह द्वाभ्याम् पतित इति । पतितः कूपादिषु स्खलितः सोपानादिषु । आर्तो दुःखितः । क्षुत्वा क्षुतं कृत्वा विवशोऽपि ॥ ४६ ॥ 敢 सङ्कीर्त्यमान इति । सङ्कीर्त्यमानो यद्वा श्रुतोऽनुभावो यस्य स पुंसां चित्तं प्रविश्य निश्शेषं दुःखं विधुनोति । हीति सता मनुभवं प्रमाणयति । अर्को गिरि गुहादिध्वान्तं न धुनोति निवर्तयति इत्यपरितोषा दृष्टान्तान्तरमाह- अतिवातोऽभ्रमिवेति ॥ ४७ ॥ हरिसङ्गीर्तनमेव महाफलं तदूव्यतिरिक्तं सर्व मिथ्यालापमात्रमिति प्रपञ्चयति मृषा गिर इति चतुर्भिः । मृषागिरो मिथ्यावाचः । असतीरसत्यः । असतां कथा यासु ताः यद्यासु उत्तम श्लोकस्य यशोऽनु गीयत इति यत्तदेव सत्यं तदेव हि मङ्गलम्। उह इति हर्षे, भगवद्गुणानामुदयो यस्मा तत् ॥ ४८ ॥ वीर० एकादशार्थाननुक्रमते - विप्रशापेति द्वाभ्याम् । अपदेशो व्याजस्तेन ॥ ४१ ॥ 1 BGJ TRESSÁ,2 KV 05 3 HV * 4 W T, 5 ABJ omit 6 ABJ 7 HV omt yili. 8. AB Joma Pradoft, a HV en 210 व्याख्यानत्रयावाशटम् 12-12-41-48 संवादं विशिनष्टि - यत्रेति । धर्मविनिर्णयः वर्णाश्रमधर्म निर्णयः मर्त्यपरित्यागः, मर्त्यलोकपरित्यागः । भूमिपरित्याग इति पाठान्तरम् ||४२ ॥ द्वादशार्था ननुक्रमते - युगेति (सार्धद्वयेन) । युगलक्षणानि तेषु वृत्तयक्ष उपप्लव कलिदोषै रूपद्रव चतुर्विध प्राकृतिको नैमित्तिकः आत्यन्तिको नित्यश्चेति चतुर्विध । प्रलय त्रिविधा प्राकृतिकी नित्या नैमिनिकी चेति त्रिविधा. उत्पत्ति ॥ ४३ ॥ ५. 1 विष्णुदत्तस्य परीक्षितः महापुरुषविन्यासः अत्रोपानादिविन्यास जगदात्मन लोकयात्राप्रवर्तनेन नियामकस्य सूर्यस्य गणविभाग इत्यर्थः । इति चोक्तमिति चकारादन्यदपि । हे द्विजश्रेष्ठा ! वो युष्माभि यत्प्रति अह पृष्टोऽस्मि तदुक्तम् । इती इह पुराणे सर्वशः कार्त्स्न्येन हरेर्लीलारूपाणि अवतारकर्माणि एव कीर्तितानि ॥४४.४५ ॥ 6 एतत्पुराण कथनश्रवणफलं वक्तुं भगवत्कीर्तन श्रवणानुभावमाह - पतित इति । वा क्षुत्कुत्य । श्रुत्वेति वा पाठ । तदा हरये नम इति श्रुत्वेत्यर्थ । हरये नम इत्युच्चैर्ब्रर्वान्निति सम्बन्ध ॥४६ ॥ कि । सङ्कीर्त्यमान इति । श्रुतोऽनुभावो यस्य तथा भूतो वा हरि पुसा सहायता शृण्वता बाउन्न चित्त प्रविश्य अशेषं व्यसनं दुःखं, तद्धेतुदुरितं वा धुनोति। यथाऽर्क स्सूर्य तमो धुनेति । यथा वाऽतिवात चण्डवायुरभ्र धुनोति तद्वत् ॥ ४७ ॥ किञ्च । भगवत्सङ्कीर्तनमेव महाफलं तद्व्यतिरिक्तं सर्वं मिथ्यालापमात्र मिति प्रपश्यति चतुर्भि मृषागिर इति । यद्य । भगवानधोक्षजो न कथ्यतं न प्रतिपाद्यते ता मृषाभिर मिथ्यावाच प्रत्युत असती रमत्य दोषावाद्भवणानामुदय प्रकाशी यस्मिन् तत् यत् वच तदेव सत्यं महावहं पुण्याय अत्यादरात्प्रतिपदं तदप्रयोग ||४८ || 5 विज० यत्रोद्धववासुदेवसंवादे आत्मविद्या परमात्मविद्या अखिला अनुवंतियनांना वर्णाश्रमविनिर्णयीत ॥४१.४६ युगलक्षणं, तदनुरूपा वृतिश्व उपप्लवी नाश राजमादिभवनापनि विविधा प्राकृतिकी, नैमित्तिकी, नित्या वा ॥ ८३ ॥ विष्णुदत्तस्य परीक्षित. महापुरुष विन्यास महापुरुषस्य पर्यन्तं सर्वमुक्तम् ॥४४,४५, १ अपादादि स्थितिविशेष सूर्यग्य स्थिति इति म क्षुत्वा क्षुतं कृत्वा ||४६ ॥ अतिशयितो बात अभ्रं सनीरं नीरमित्र ||४७ ॥ 1.1 W omnits 2-2 Worts 3 W omits इत्ययं । 8 AB omt 701 47 4 Wamita f women इतीत्यम् 6 womilla एतत् ४ नर्म 211 12-12-49-56 श्रीमद्भागवतम् अधोक्षजो भगवान् याभिर्गीर्भिः न कीर्त्यत ता गिरोऽमत्कथाः मृषा निष्फलाः, असतीरसत्योऽमलाः । यद्वचो भगवद्गुणोदयं तदेव सत्यं यथोक्तफलम् ॥४८॥ तदेव रम्यं रुचिरं नयं नवं तदेव शचन्मनसो महोत्सवम् । तदेव शोकार्णव शोषणं नृणां यदुत्तमश्लोकयशो ऽनुगीयते ।। ४९ ।। 3 न यद्वचचित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् । तदध्वाङ्गतीर्थं न तु हंससेवितं यत्राऽच्युतस्तत्र हि साधवोऽमलाः ||५० ॥ स वाग्विसग जनताघविप्लवो यस्मिन्प्रतिश्लोकबद्धवत्यपि । नामान्यनन्तस्य यशोऽङ्कितानि यच्छृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति साधवः ॥ ५१ ॥ नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितं न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम् । 8 कुतः पुनश्शश्वदभद्रमीश्वरे न चार्पितं कर्म यदप्यनुत्तमम् ॥५२॥ यशः श्रियामेव परिश्रमः परो वर्णाश्रमाचारतपः श्रुतादिषु । 10 11 अविस्मृतिः श्रीधरपादपद्ययोर्गुणानुवादश्रवणादिभिर्हरेः ॥५३॥ अविस्मृति: कृष्णपदारविन्दयोः क्षिणोत्यभद्राणि शमं तनोति च । सत्त्वस्य शुद्धि परमाञ्च भक्तिं ज्ञानञ्च विज्ञानविरागयुक्तम् ॥५४॥ טי 13 यूयं द्विजण्या बत भूरिभागा यच्छश्वदात्मन्यखिलात्मभूतम् । 10 ま 15 नारायणं देवदेवमीश मजस्रभावा भजताऽधिवेश्य ॥५५ ॥ अहञ्च संस्मारित आत्मतत्त्वं श्रुतं पुरा में परमर्षिवक्त्रात् । प्रायोपवेशे नृपतेः परीक्षितः सदस्यृषीणां महताञ्च शृण्वताम् ||५६ ॥ श्रीध० तदिति । नवं नवं यथा भवति तथा रुचिरं रुचिप्रदम् । महानुत्सवो यस्मात् ॥ ४९ ॥ उपक्रमोपसंहारयोः : एकरूपता प्रदर्शनाय पूर्वोक्ता एव श्लोकाः पठ्यन्ते नेति । चित्राणि पदानि यस्मिन् । तदपि जग- 1MM मुख्य. 2 MM यत्रो 3 BGJ44 MMa यदि कर्हिचित्। 5 HV जना 6 AW तहाबि 7 BGJ8ABGJ 9 M. Me “व्यकारणम्. 10 MM द 11 HV मादर्गादिभि 12 BGJW मातम, 13 HV विरक्ति’ 14-14 HV मनन्यभावा M.Ma “भवा w भवा भाजी 15 ABGJ तावि w insta भाषा 212 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-12-49-56 पवित्रयतीति तथा तद्धरेर्यशो न प्रगृणीत न वर्णयेत्, तद्वचो ध्वाङ्गतीर्थं काकतुल्यनराणां रतिस्थानं, न तु हंसैर्ज्ञानिभि स्सेवितम् । तत्र हेतुः यत्रेति ॥ ५० ॥ स इति । स वाम्बिसर्गः स एव वाचः प्रयोगो जनताघविप्लवो जनसमूहाघनाशकः । यद्यस्मात् तान्येवाऽन्यै कीर्त्यमानानि शृण्वन्ति, श्रोतरि सति गायन्ति, नो चेत्स्वयमेव गृणन्ति ॥ ५१ ॥ इदानीं ज्ञानकर्मादरादपि भगवत्कीर्तनादिष्वेव आदरः कर्तव्य इत्याह त्रिभिः नैष्कर्म्यमिति । नैष्कर्म्यं ब्रह्म तत्प्रकाशकं यज्ज्ञानं यतो निरञ्जनमुपाधिनिवर्तकं तदप्यच्युतभक्ति वर्जितं चेत्, न शोभते नाऽपरोक्षपर्यन्तं भवतीत्यर्थ । ईश्वरे न चेदर्पितं तर्हि यदनुत्तमं सर्वोत्तममपि कर्म तदपि पुनः कुतश्शोभते । यतः शश्वत्साधनकाले फलकाले चाऽभद्रं दुखात्मकम् ॥५२॥ 7

1 4 किञ्च यशश्वियामिति । वर्णाश्रमाचारादिषु यः परो महान् परिश्रम स यशो युक्तायां श्रियामेव । कीर्तिः सम्पत्तिश्च केवलं न परम पुरुषार्थं इत्यर्थः । गुणानुवादादिभिस्तु श्रीधरपादपद्मयोगविस्मृतिर्भवति ॥ ५३ ॥ ततः किमत आह- अविस्मृति रिति । क्षिणोति नाशयति ॥ ५४ ॥ अथेदानीं श्रोतृः नात्मानं चाभिनन्दन्नाह यूयमिति द्वाभ्याम् हे द्विजाग्या ! यद्यस्मात् आत्मन्यन्न करणं श्रीनारायण मधिवेश्य शश्वद्भजत। सम्भावनायां लोट् । अतो भूरिभागा बहुपुण्या । कथम्भूतम् अखिलात्मभूत मर्वान्तर्यामिणम् । अत एव देवं सर्वोपास्यम् । अदेवम्, न देवोऽन्यो यस्य तम् । कुतः ? ईशम्। यद्वा यम्माद्ययं भूरिभागा तप आदिसम्पन्ना ततो नारायणं भजतेति विधिः ॥५५ ॥ अहमिति । मे मया श्रुतम् ॥ ५६ ॥ वीर० रमणीयं नवं नवं रुचिर रुचिजनकं तदेव शश्वत्सदा मनमा महोत्सव महानन्दकर शोकार्णवस्य शोषण कि तत् यद्यत्र उत्तम श्लोकस्य भगवतो यशोऽनुवर्ण्यते, भगवदुणोदयमित्युक्तत्वं प्यादरात्पुनरुतम् ।। ४९ ।। एत देव भङ्ग्यन्तरेणाऽऽह द्वाभ्याम् - नेति । यद्वच चित्राणि पदानि यस्मिंस्तथाभूत मपि जगत्पावित्र हरेर्यशः कीर्ति न ’ वक्ति न प्रतिपादयति, तद्वचः ध्वाङ्गतीर्थं काकतुल्यानां कामिनां रतिस्थान, न तु हममदर्श शनिभिः सेवितम, तत्र हेतुः यत्र प्रबन्धे, अच्युतः प्रतिपाद्य इति शेषः, तत्रैव ह्यमला: निर्मलान्न करणा माधव रमन्त इति शेष ॥ ५० ॥ तद्वाग्विसर्गः स एव वाच: प्रयोगः जनताया जनसमूहस्य अपवितव पापविनाशक । कोऽसौ यस्मिन्वाग्विसर्गे प्रतिश्लोक मबद्धवत्यपि अबद्धप्रयुक्तेऽपि अनन्तस्य भगवतो यशसा अङ्कितानि यश प्रकाशकानि नामानि वर्तन्तं यत एवं 1 ABJ. सम्प्लवो 2 HV ‘अ’ 3-3 Homta फलकाले 44 HV की मद 55 ABJ पुरुषार्थ BHV सन्दय 7ABJ “मावि, 8. W omits रमणीय 9 worrita भगवत 10 W 30 11 W omits Vi 21312-12-49-56 श्रीमernarम् मस्साधवः तद्वाविसर्ग शृण्वन्ति, वक्तमान्निध्ये श्रोतृसान्निध्यं सति कथयन्ति, तदुभयविरहे केवलं गायन्तीत्यर्थः ॥ ५१ ॥ विशुद्धज्ञानयोगनिष्ठाऽपि भगवदृणादिश्रवणादिविधुर - शोभते, किम्पुनः कर्मयोगनिष्ठेत्याह - नैष्कर्म्यमिति । निर्गतं कर्म यस्मात् निष्कर्म, तदेव नैष्कर्म्यम्, सकलकर्मबन विध्वंसकमित्यर्थः । तन्निरञ्जनं प्रकृतिसम्बन्धध्वंसकम् अत एव निर्मलं ज्ञान मपि अच्युतभाववर्जितमच्युतगुणानुश्रवणाद्यभि सन्धिविधुर, अलं नितरां न शोभते, ततः प्रच्युतिसम्भावनयेति भावः । यतो ज्ञानमेवाऽलं न शोभते, कुतः पुनः कर्म शोभेत ? कथम्भूतम् ? ईश्वर न चाऽर्पितं नाऽर्पितं अत एव शश्वत्सदा अभद्र मनुष्ठान दशायाञ्च पतनशङ्कया दुःखावहम्। किं बहुना, यदप्यनुत्तमं सर्वोतम मपि कर्म कुतः पुनः शोभेत ? अहेतुक मिति पाठे अनभिसंहितफलमपीत्यर्थः ॥५२॥ क्रिय, यशः श्रियामिति । यशोयुक्ता या श्रीः सम्पत् तस्यां निमित्तभूतायां तदर्थमित्यर्थः । यो वर्णाश्रमधर्म नपध्ययनादिषु निष्ठाविशेष इति शेषः । स पगे महान परिश्रमः परिश्रमफलक एवं यशः श्रियोः क्षयिष्णुत्वेन पुरुषार्था भासत्वा । दिति भावः । तर्हि तस्य किं फल मित्यत्राह गुणानुवादश्रवणादरादिभिः श्रीधरपादपद्मयो रविस्मृतिः, यदि वर्णाश्रमाचारादिषु निष्ठा तर्हि तया भगवद्णानुवादादिभिः भवितव्यं, ततस्तत्पादपद्ययोरविस्मृत्या एव चेतन्निष्ठा सफलेत्यर्थः ॥ ५३ ॥ 14 किमविस्मृत्येत्यत आह- अविस्मृतिरिति । अभद्राणि दुःखनिमित्तानि दुरितानि धुनोति शमं शान्तिं रागाद्यकलुषिताञ्च तनोति । सत्त्वस्य शु. रजस्तमोभ्यानभिभृति, सत्वगुणाभिवृद्धिमिति यावत् । ततः परमां भक्ति प्रेमलक्षणां ज्ञानं यथावस्थित भगवत्स्वरूपज्ञ. “ज्ञानेन प्रकारज्ञानेन विरागेण तदितरविषयान्तरवैमुख्येन च युक्तं तनोतीत्यनुषः ॥ ५४ ॥ यतो भगवद्णानुवादादिर्महाफलस्ततो यूयमहञ्च कृतार्था बभूविमेत्याह द्वाभ्याम् - यूयमिति । हे द्विजण्या ! यूयं भूरि भागा : महाभाग्यवन्तः । कुतः ? यत् यतः अबाह्यभाज: न बाह्यानि विषयान्तराणि भजन्तीति अबाह्यभाज:, बाह्यविषयचिन्तारहिता इत्यर्थः । नारायणमात्मनि हृदये अभिनिवेश्य तद्णश्रवणादिद्वारा मनसि स्थिरं कृत्वा अभजत, लोटू मध्यम पुरुषबहुवचनम् । कथम्भूतम् ? अखिलानां अन्तरात्मभूतं देवं स्वतेजसा दीप्यमानम्, अदेवं यस्याऽऽराधनीयो देवो नाऽस्ति इति । तं अत एव ईशं सर्वनियन्तारम् ||५५ ॥

यूयं महोपकर्तार इत्यभिप्रेत्याऽऽह अह मिति । युष्माभिः संस्मारितम् आत्मतत्त्वमात्मतत्त्वप्रकाशकं पुराणं यस्य सोऽहं च कृतार्थ इति भावः । स्मृतेरनुभूतविषयज्ञानात्मकत्वात् क्वेदं श्रुतं त्वयेत्यत्राऽऽह श्रुत मिति । मे मया महर्षिवक्त्रात् श्रीशुकमुखात् महतामृषीणाञ्च शृण्वतां सतां परीक्षितः प्रायोपवेशे सभायां मया श्रुतमिति सम्बन्धः ॥ ५६ ॥ 3 omits हत्यर्थ । 2 W omits इति 3-3 Womns 214 3 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् विज० पुनरपि स्तौति तदेवेति । तदेव पुण्यं पुण्यकरं रुचिरं सुन्दरं महानुत्सवो येन त तथा ॥४९॥ न यद्वच इत्यादिश्लोकत्रयं व्याख्यातार्थम् ||५०-५२ ॥ 12-12-57-64 ननु वर्णाश्रमाचारादिना निःश्रेयसं स्यात् वर्णाश्रमाचारयुतो गृहस्थोऽपि विमुच्यत इत्यतो ऽच्युतभावेन किं ? तत्राऽऽह - यश इति । यद्यच्युतभाववर्जितस्तर्हि वर्णाश्रमाचारतपः श्रुतादिषु पर परिश्रम यश श्रियामेवाऽर्थे न त्वात्यन्तिकसिद्धये भवति । ननु अच्युतभावः केन स्यादत्राऽऽह अविस्मृतिरिति । गुणानुवादश्रवणादिभिरुद्धतान्युतभक्ते पुंस श्रीधरपादपद्ययोः अविस्मृतिः निरन्तराभ्यासलक्षणं स्मरणं भवति ॥५३॥ सा कर्तुः किं करोति फलमित्याह - अविस्मृतिरिति । मलम्याऽन्न करणस्य ॥ ५४ ॥ यूयमबाह्यभावा अनन्यभक्ताः । अदेवं देवेभ्योऽन्यं नारायण देव मात्मनि मनसि अधिवेश्य भजतेति यद्यस्मात्तस्मात् भूरिभागा अतिभाग्यवन्तः ॥५५ ॥ अह भूरिभाग इति ध्वनयति - अहञ्चेति । भवद्भिरहवात्मतन्वं संस्मारित ममाऽपीदमात्मतत्त्वमाम्नायतः प्राप्त मित्याह श्रुतमिति । प्रसनोऽप्यनुकूल इत्याह- प्रायेति ॥ ५६ ॥ * एत द्वः कथितं विप्राः कथनीयोरुकर्मणः । माहात्म्यं वासुदेवस्य सर्वाऽशुभविनाशनम् ॥ ५७ ॥ 2 य एवं श्रावयेत्रित्यं यामक्षणमनन्यधीः । अद्धा गोऽनुशृणुयात् पुनात्यात्मानमेव सः ॥५८॥ द्वादश्यामेकादश्यां वा शृण्व प्रायुष्यवान्भवेत् । पठत्यनचन् प्रयतः पूतो भवति पातकी ॥५९॥ पुष्करे मधुरायाञ्च द्वारवत्यां यतात्मवान् । उपोष्य संहितामेतां पठित्वा मुच्यते भयात् ॥ ६० ॥ देवतामुनयसिद्धाः पितरो मनवो नृपाः । 10 यच्छन्ति कामान् गृणतः शृण्वतो यंत्रत कीर्तिताः ॥ ६१ ॥ HV य इद थी M Ma # # * An additional half verse is found only in H V Editions 1 W विष्णोः 2 A य एतच्छा वा पाद पादार्थमेव वा 3 M Ma शू 4 W च 5 HV प M Ma पटान W पावन्यनन्य ‘स्वपातकी HV ‘ति किल्बिषी BABGUM Ma ’’ 9-9w जय पिलग 10 MM बहुला 11 215 ¶nte. ned SABGJ तो 7ABGJM Ma 11 ABG 3 यम्य कीर्तनात् त्र कीर्तिगा *2-12-57-64 श्रीमद्भागवतम् ऋचो यजूंषि सामानि द्विजोऽधीत्यानुविन्दते । मधुकुल्या घृतकुल्याः पयः कुल्याश्च तत्फलम् ||६२ ॥ पुराणसंहितामेतामधीत्य प्र तो द्विजः । 2 3. * प्रोक्तं भगवता यत्तु तत्पदं परमं व्रजेत् ॥ ६३ ॥ 5 विप्रोऽधीत्याऽऽप्नुयात् प्रज्ञां राजन्योऽम्बुधिमेखलाम् । वैश्यो निधिपतित्वञ्च शूद्रः शुध्येत पातकात् ॥ ६४ ॥ श्रीध० एतत्पुराणकीर्तनादिफलं प्रपञ्चयितुमाह - एतदिति अष्टभिः ॥५७॥ 7 य इति । यामक्षणं यामं क्षणचेत्यर्थः । आत्मान मेव साक्षात्पुनाति, न तु स्नानादिव देहमात्रम् ।।५८- ६१ ॥ ऋच इति । ऋगाद्यधीत्य द्विजो मधुकुल्यादि यदनुविन्दते तत्फल मेतां पठित्वा अनुविन्दत इति ॥ ६२ ॥ पुराणमिति । किश्च प्रोक्तमिति ॥ ६३ ॥

विप्र इति । राजन्य उदधिमेखलाम् पृथ्वीम् इति सन्धिरार्षः ||६८ ||

वीर० एत. राणकीर्तनादिफलं प्रपञ्चयति अष्टभिः एतदिति । कथनीयानि उरूणि अपरिमितानि कर्मणि चेष्टितानि यस्य तस्य विष्णोर्वासुदत्म्यप्रकाशकं वो युष्मभ्यं कथितमेतत्पुराणं सर्वाशुभविनाशकं कीर्तयतां सर्वामङ्गल विघातकम् ॥५७॥ 11 10 श्रवणफलमाह य एव मिति । यामं क्षण श्चेत्यर्थः । स आत्मानं पुनात्येव ॥५८॥ S कालविशेषयोगात्फलविशेषानाह - द्वादश्या मिति । यः पातक्यपि प्रयतः समहितचित्तः अनन्यः प्रयोजनान्तररहित- स्सन् पठति स पूतो भवति । अननन्निति पाठान्तरम् ॥५९॥ पुष्कर इति । यतात्मवान् समाहितमनाः ||६० ॥ सर्वफलसाधनत्वं वदन् फलदानाह देवतादय इति । येऽत्र पुराणेऽनुकीर्तिताः ते देवादयः गृणतः कथयतः शृण्वतो वा फलदानाह-देवतादय पुरुषस्य कामानिष्टार्थन् यच्छन्ति देवताद्यन्तर्यामी भगवान् यच्छतीति भावः ॥ ६१ ॥

• The following hall verse is found only in HV Editions Thua तत्फलं यदवाप्नोति शृण्वतां तु संहिताम्] 1 M Ma प्रोक्ता 2 HV सेन Ma विष्णो:, 3-3 HV यत्परं तत्पदं 4 HV राज्ञां 5 ABGHJV न्योदधि, 6 HV धनसमृद्धि 7 HV ‘हादि’, HV अधीत्व, 8w नं. 10 w ‘णं वेस्व’ 11 W पठेत् • 216 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-12-65-68 फलातिशयमाह - ऋच इति । वेदत्रयमधीत्य यत्फलं प्राप्नुयात् मधुकुल्यादिभ्यो यत्फलं मध्वादिप्रवाह मुक्तान्नदानात् यत्फलमित्यर्थः । तत्फलं प्राप्नुयात् ॥६२॥ किच, एतां पुराणसंहितामधीत्य यद्भगवतो विष्णोः परमं पदं प्रोक्तं प्रतिपादितं तद्द्वजेत्प्राप्नुयात् ॥६३॥ अधिकारानुरूपान् फलविशेषानाह - विप्र इति । राजन्यः अम्बुधिमेखलां पृथ्वीं, शूद्रः श्रुत्वा पातकात् मुच्यत इत्यर्थः ॥६४॥ विज० यामं क्षणं च नान्यानन्तरितार्था द्वितीया आत्मानं मनः ॥५७,५८ ॥ कालविशेषमाह - द्वादश्यामिति ॥५९ ॥ देश विशेषमाह - पुष्कर इति । पुष्करे वराहक्षेत्रे, भयात् संसारभयात् ||६० ॥ अत्र ये देवादयः कीर्तिताः तेऽपि संहितापाठादि कुर्वतोऽभीष्टानि ददतीत्याह देवता इति ॥ ६१ ॥ fee, ऋगादीनि अधीत्य यत्फलं स्यात् तदेतत्संहितां अधीत्य स्यादित्याह ऋण इति । मधुकुल्या मधुनद्यः, मधुनचादिकथनं सुखविशेषार्थम् ॥ ६२ ॥ न केवलं ऐहिकं फलं किन्तु मुक्तिरपीति कथयति पुराणेति । यद्विष्णोः परमं पदम् तद्वजेत् ॥ ६३ ॥ अम्बुधिमेखलां भूमिम् ॥ ६४ ॥ 2 कलिमलसंहतिकाननोऽखिलेशो हरिरितरत्र न गीयते ह्यभीक्ष्णम् । इह तु पुनर्भगवानशेषमूर्तिः परिपठितोऽनुपदं कथाप्रसङ्गः ॥ ६५ ॥
• तमहमजमनन्तमात्मतत्त्वं जगदुदयस्थितिसंयमात्मशक्तिम् । घुपतिभिरजशक्रशङ्कराचै दुखसितस्तवमच्युतं नतोऽस्मि ॥ ६६ ॥ 4 4 उपचितनवशक्तिभिः स्व आत्मन्युपरचितस्थिरजङ्गमालयाय । भगवत उपलब्धिमात्रधाम्ने सुरक्रषभाय नमस्सनातनाय ॥६७॥ o स्वसुखनिभृतचेतास्तद्व्युदस्तान्यभावोऽप्यजितरुचिरलीलाकृष्टसार स्तदीयम्। व्यतनुत कृपया यस्तत्वदीपं पुराणं तमखिलवृजिनघ्नं व्याससूनुं नतोऽस्मि ॥६८॥ T

1. M. Maorilt फलं, 21 Ma संसृति अयं श्लोक. M Ma प्रकाशयो समष्टितमत्वेन मुद्रित 13 MM तन्त्र 4 अन्य लोक प्रकाशन: अष्टषष्टितमत्वेन मुद्रितः 14 M. Ma [मपासनाय 0 अयं ग्लोक: M Mo प्रकाशवो w प्रकाश अशीतितिति w.. प्रकाशे दशोऽध्यायः अत्र समाप्तिं न नीत, अपितु ABGJM MB प्रकाशस्थित भयोदशोऽध्याय द्वादशाध्यायभागत्वेन स्व द्वादशस्कन्धे द्वादशेाध्यायाः इति परिगणिता । 217 12-12-65-68 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्या अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां द्वादशस्कन्धे द्वादशाऽध्यायः ॥ १२ ॥ श्रीध० 10 अस्य पुराणस्यैवं प्रभावातिरेके कारणमाह - कलिमलेति । कलिमलानां संहति समूह कालयति विनाश यतीति तथा । इतरत्र शास्त्रान्तरे ||६५ || शास्त्रप्रतिपादितं भगवन्तं नमस्करोति तमिति द्वाभ्याम्। जगदुदयस्थितिसंयमात्मनो रज आदय रशक्तयो यस्य तम् । घुपतिभिर्देवैरपि दुरवसितः अविज्ञातः स्तवः स्तोत्रं यस्य तम् ॥ ६६ ॥ उपचितेति । उपचिताभिः उद्रिक्ताभिर्नवशक्तिभिः प्रकृतिपुरुष महदहङ्कार पञ्चतन्मात्ररूपाभिः स्वे आत्मन्येव उपरचितं स्थिरं जगमञ्च आलयो यस्य तस्मै भगवते ॥ ६७ ॥ 3 श्रीगुरुं नमस्करोति स्वसुखेति । स्वसुखेनैव निभृतं पूर्ण चेतो यस्य सः । तेनैव व्युदस्तोऽन्यस्मिन् भावो यस्य तथाभूतोऽपि अजितस्य श्रीकृष्णरुचिराभिः लीलाभिः आकृष्टः सारः स्वमुखगतं स्थेयं यस्य सः । तत्त्वदीपं परमार्थप्रकाशकं श्रीभागवतं पुराणं यो व्यतनुत नतोऽस्मीति ॥ ६८ ॥ इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामि विरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्याय ॥ १२ ॥ वीर० एतत्प्रबन्धस्योक्तविध प्रभावातिशयकारणं प्रबन्धान्तर वैलक्षण्यमाह - कलीति । कलिमलानां संहति कालयति विनाशयतीति तथा । सोऽखिलाना मीश्वरो हरिरितरत्र राजसादिप्रबन्धान्तरेषु अभीक्ष्णं पुनः पुनः न गीयते। अत्र तु तत्तत्कथाप्रस रनुपदं पठितः प्रतिपादितः ॥ ६५ ॥

एतत्प्रबन्धप्रतिपादितं भगवन्तं नमस्करोति द्वाभ्याम् तमिति । जगदुदयस्थितिलया जगदुदयादि हेतवः आत्मनः रजआदयश्शक्तयो यस्य तं देवैरप्यनवसितः स्तवः स्तोत्रं यस्य तं नतोऽस्मि ॥ ६६ ॥ , • ! B किञ्च उपचिताभिः ऋद्धियुक्ताभिः कालप्रकृतिमहदहङ्कार पञ्चभूतात्मिकाभिः नवभिः शक्तिभिः आत्मन्येव उपरचिता: स्थिराः स्थावरा जनमाश्च आलयो यस्य तस्मै, उपलब्धिमात्र धाम्ने जाड्याप्रसवरहित ज्ञानात्मकतेजः स्वरूपाय, सुरऋषभाय

1. A.B.J 329MT:, 2. A.B.Jome “8, 3. A.B.Jome singerpen, 4 A.B.Jomt Yami. 5 W om RIS): 6-6 AB 3 : cft: 7 Works DRK- 218, व्याख्यानत्रयविशिष्टम् देवश्रेष्ठाय सनातनाय भगवते नम इति । अत्र क्वचिदध्यायसमाभिः कचिन्नेति द्रष्टव्यम् ॥ ६७ ॥ 12-12-65-68 ग्रन्थान्ते स्वगुरुनमस्कारात्मकं ममलमाचरति स्वसुखेति । स्वसुखं स्वान्त रात्मानुसन्धान सुखं तेन निभृतं पूर्ण चेतो यस्य सः, तेन स्वसुखेन व्युदस्तान्यभावः निरस्तभगवद्व्यतिरिक्तसनः । अपिशब्द समुच्चये। यद्वा सुलभतरसमाधितया साक्षात्कृतान्तरात्मस्वरूपोऽपि भगवल्लीलाभिराकृष्टचित्त इत्यर्थः । तदीयमजितस्वरूपरूपगुण विभूतिप्रकाशकं तत्त्वानां चिदचिद्रताना मनारोपिताऽऽकाराणां दीपमिव प्रकाशक मत एवाऽखिलपापघ्नम् इदं पुराणं य· कृपया व्यतनुत प्रकाशितवान् तं व्याससूनुं श्रीशुकं नतोऽस्मि ॥ ६८ ॥ 7 इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवत चन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्याय ॥ १२ ॥ विज० इतरपुराणेभ्योऽस्य माहात्म्याधिक्यात् फलाधिक्यम् माहात्म्याधिक्यं च प्रतिपदं प्रत्यक्षर श्रीनारायणस्य गुणरागप्रतिपादकत्वेनेत्याह - कलिमलेति । कलिमलं संसारञ्च कालयति नाशयतीति कलिमल संमृतिकालन । इतरत्र पुराणेषु । इह पुराणे अशेषमूर्तिः कथाप्रसः ॥ ६५ ॥ गुरुनमस्कारानन्तरं तदुपदिष्टस्वरूपं श्रीनारायणं नमति तमिति । यो भागवतस्याऽऽद्यपद्यमारभ्य प्रतिपादितस्तं नतोऽस्मीत्यन्वयः । जगदुदयादिषु आत्मशक्ति स्वरूपशक्तिम, आत्मतन्त्र स्वतन्त्रम् अजं सर्वज्ञ देवतेव ज्ञानोत्पते अस्य तदभावातू स्वज्ञानेनैव सर्वं जानानीति देशतः कालतो गुणतश्चाऽनन्तं, घुपतिभिज्ञनिपतिभिर जशङ्कराही दु स्वमितस्तत्रम् अनिश्चितस्तुतिम् अच्युतं मायानिमित्तच्युतिरहितम् ॥६६॥ 3 4 उपिचितनवशक्तिभिः मूलप्रकृतिमहदहङ्काग्मनः पयभूताख्यनवशक्तिभि आत्मनि स्वाधारतया उपरचितयां स्थिरजमयो पालनं येन स तथा तस्मै उपलब्धिमात्रधारने केवलज्ञानस्वरूपाय सुरऋषभाय, देवोनमाय, सनातनाय मदाननाय शब्दमात्रैrविषयाय नमः । अनेन श्लोकद्वयेन ‘जन्माद्यस्य यत इत्यादग्धों दर्शित इति ॥ ६७ ॥ 1 सूतो ग्रन्थावसानेऽपि गुरुनमस्कार करोति स्वमुखेति । स्वातन्त्र्यात स्व परमात्मा तन्निष्ठ मुखं स्वमुखं तेन निभृतं पूर्ण चेतो यस्य स तथा । स्वरूप सुखश्च निभृतज्ञानश्च स्वमुख निभृतचेता | येतो ज्ञानमिति वा । तेन मुखेन व्युदस्तान्यभावः निरस्तान्यविषयबुद्धि: तेन विज्ञानेन निरस्तान्यज्ञान इति वा । अपि कृतकृत्योऽपि अजितस्य हरे रुचिरया लीलया आकृष्टसार 1 womits इति 2 womnts श्रीशुक 3 AB omr पालन 4 A B com मानन 219 12-12-65-68 श्रीमद्भागवतम् विवशीकृतचित्तस्यैर्यः तस्य हरेः सम्बन्धि अत एव तत्त्वदीपकं पुराणं व्यतनुत व्याख्यया विस्तृतवान् तं व्याससूनुं शुकं नतोऽस्मि ॥६८॥ सत्यं ज्ञानमनन्त मच्युतमजं निर्दुःख सौख्योदधि निर्दोषामितवेदवेदितमहं वन्दे मुकुन्दं सदा । यद्भक्त्या कमलाब्जजेरगिरिशानन्तादि देवाः पदं सायुज्यं प्रसरन्त्यनेकविधया सत्यो विरत्या च तम् ॥ व्याख्या भागवतस्य कृष्ण रचिता त्वत्प्रीतिकामात्मना प्रीतश्चेत्प्रददासि तत्प्रतिनिधि तत्रीन्वरिष्ये वरान् । प्रानिष्किश्चनतां तव प्रतिभवं पादारविन्दात्पना संसक्तिं सुखतीर्थशास्त्रविजराहारस्य पारं तया ॥ पदरत्नावली कण्ठे राजतां हि सुरद्विषः । वनमालेव मालेव मौक्तिकी कृष्णवल्लभा ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्यरीत्या द्वादशोऽध्यायः न समाप्तः ) 220 त्रयोदशोऽध्यायः सूत उवाच

• यं ब्रह्मा वरुणेन्द्ररुद्रमरुतः स्तुन्वन्ति दिव्यैः स्तवै - वेदैः साङ्गपदक्रमोपनिषदैर्गायन्ति यं सामगाः । ध्यानावस्थिततव्रतेन मनसा पश्यन्ति यं योगिनो यस्यान्तं न विदुस्सुरासुरगणा देवाय तस्मै नमः ॥१ ॥ पृष्ठे भ्राम्यदमन्दमन्दरगिरिग्रावाग्रकण्डूयना निद्रालो: कमठाकृतेर्भगवतः श्वासानिलाः पान्तु वः । यत्संस्कारकलानुवर्तनवशाद्वेलानिलेनाम्भसां यातायातमतन्द्रितं जलनिधेर्नाद्यापि विश्वाम्यति ॥२॥ 4 पुराणसंख्यासम्भूतिमस्य वाच्यप्रयोजने । दानं दानस्य माहात्म्यं पाठादेश निबोधत ॥३॥ ब्राह्मं दश सहखाणि पाह्यं पञ्चनवष्टि व । श्रीवैष्णवं त्रयोविंशच्चतुर्विंशति शैवकम् ॥४॥ दशाष्टी श्रीभागवतं नारदं पञ्चविंशतिः । मार्कण्डेयं नवाप्रेयं दशपञ्च चतुश्शतम् ॥५॥ चतुर्दश भविष्यं स्यात्तथा पञ्चशतानि च । दशाष्टी ब्रह्मवैवर्त लैङ्गमेकादशैव तु ॥ ६ ॥ चतुर्विंशति वाराहमेकाशीतिसहस्रकम् । स्कान्दं शतं तथाचैकं वामनं दश कीर्तितम् ॥७ ॥ कीर्म सप्तदशाऽऽख्यातं मात्स्यं तत्तु चतुर्दश । एकोनविंशत्सौपर्ण ब्रह्माण्डं द्वादशैव तु ॥८ ॥ }
• w प्रकाशरीत्वा द्वादशोऽध्याय अनुवर्तते । 1 W ग्री 2Hva AW adidas सूत उवाच 3M Me कम 44ABGJW मार्कण्ड नय बा

5. HV 6A,B.G.J.M.Me लि’. 7 MA दशख्यात 221 12-13-1-8 श्रीमद्भागवतम् श्री श्रीधरस्वामि विरचिता भावार्थदीपिका त्रयोदशे पुराणानां संख्यामाह यथाक्रम्। दानं दानस्य माहात्म्यं श्रीमद्भागवतस्य च ॥ सर्वपुराणसंख्यादीनुपवर्णयिष्यन् तत्प्रतिपाद्यं देवं प्रणमति यमिति । स्तवैर्वेदैश्च स्तुन्वन्ति स्तुवन्ति उपनिषच्छब्दस्याऽका रान्तत्वं छन्दोनुरोधेन ध्यानेनावस्थितं निश्चलं तदृतं यन्मनस्तेन यस्याऽन्तं न विदुः सुरासुरगणाः || १ || क्षीरोदमथनादी दुर्जेयत्वमंत्र प्रदर्शयितुं कुर्मावतारमनुस्मारयन्नाशिषः प्रार्थयते पृष्ठ इति । पृष्ठे भ्राम्यन् अमन्दो यो मन्दरगिरिः गरिष्ठो मन्दराचलः तस्य ये ग्रावाणः तेषामग्राणि तैः कण्डूयनातू तेन सुखेन निद्रालाः निद्राशीलस्य येषां श्वासानिलानां संस्काराः तेषां कलाश्च लेशाः तदनुवर्तनवशात् जलनिधेरम्भसां यातायातं न विश्राम्यति । ननु समुद्रक्षोभादेव तत् न संस्कारवशातू तत्राऽऽह - वेलाक्षोभस्तस्य निभेन मिषेण ॥ २ ॥ पुराणेति । पुराणसंख्यास्तासां सम्भूतिं समाहारञ्चास्य तु श्रीभागवतस्य वाच्यं विषयः प्रयोजनश्च दानञ्चतस्य पाठादेश्च माहात्म्यं निबोधत ॥ ३ ॥ 7 वाह्यमिति । त्रयोविंशत् त्रयोविंशतिः वैष्णवम्। चतुर्विंशति चतुर्विंशतिः सहस्राणि शैवकम् शिवपुराणम् ॥४॥ दशेति । आग्नेय अग्निपुराणन्तु दशपञ्चसहस्राणि चत्वारि शतानि च ॥५,६ ॥ चतुर्विंशतीति । स्कान्दं शताधिकैकाशीतिसहस्रकम् ॥७॥ कौममिति । सौपर्ण गरुडपुराण मेकोनविंशत् एकोनविंशतिः ॥८ ॥ 1 श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका 10 कियदेतत्प्रबन्धग्रन्थसंख्यापरिमाणमिति पुनर्बुभुत्सामालक्ष्य तद्वक्तुं तत्प्रसङ्गात्तावत्पुराणान्तराणि तत्परिमाणञ्च वक्तुं तावत् तत्प्रतिपाद्यं देवं प्रणमति यमिति । यं ब्रह्मादयः स्तवैर्वेदैः स्तुन्वन्ति स्तुवन्ति । कथम्भूतैरहादिभिः सहितैः । उपनिषच्छब्दस्याऽकारान्तत्वं छन्दोनुरोधात् । ध्यानेनाऽवस्थितं निश्चलञ्च तेन तद्गतेन मनसा यं योगिनः पश्यन्ति साक्षात्कुर्वन्ति सुरासुरगणा यस्यान्तं प्रभावेयत्तां न विदुः अमृतमधनादी इति शेष. ||१|| (६८) * दुर्विज्ञेयत्वमेव प्रदर्शयितुं कूर्मावतारमनुस्मरन आशिषं प्रार्थयते पृष्ठेति । पृष्ठे भ्राम्यन्नमन्दो गरिष्ठो मन्दरगिरिस्तस्य ग्रावाणः तेषामग्राणि तैः कण्डयनातूतेन सुखेन निद्रालोर्निद्राशीलस्य भगवतः कमठाकृतेः कूर्यरूपस्य हरेः श्वासानिलाः श्वासवायवः 12 17 1 HV स्मरन 2 HV 3 Homit मन्दराचल 4B णसहिताना सं. 5 HV य 6 HV दानस्य 7 AHVomit वैष्णव, 8AB वाहन्तु 9W omit तावत् 10 AB omit स्तुवन्ति अत्र कुण्डलीकृता क्रमसंख्या W प्रकाशानुसारेण 11 Womits तेन 12-12 Womits 272 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-13-1-8 पान्तु । तान् विशिनष्टि - येषां श्वासानिलानां संस्कारः तेषां लेशः तदनुवर्तनवशाज्जलधेरम्भसां यातायातं गमनागमनं अतन्द्रितं यथातथा, अद्याऽपि न विश्राम्यति । ननु समुद्रक्षोभादेव तत् न संस्कारवशात् तत्राऽऽह - वेलाच्छलेनेति । वेलाक्षोभः तस्य छलेन मिषेण || २ || (६९) किञ्च पुराणेति । पुराणानां संख्यास्तासां सम्भूतिं समाहारचाऽस्य श्रीभागवतस्य वाच्यं विषय स्तत्प्रयोजनञ्च दानं पुस्तकदानं, दानस्य पाठादेश्च माहात्म्यं निबोधत शृणुत इत्यर्थ ॥ ३ ॥ ( ७० ) ब्राह्यमिति । वैष्णवम् त्रयोविंशत् त्रयेविंशति शैवम् चतुर्विंशति म्सहस्राणि ॥४ ॥ (७१) वाह्रमानेयं पुराणं, पञ्चदश सहस्राणि चत्वारि शतानि च ॥५ ॥ (६२ ) 1 (भविष्यं पुराणं चतुर्दशसहस्राणि पञ्च शतानि च) ब्रह्मवर्त दशसहस्राण्यष्टी (लै ) एकादशैव एकादश सहस्राण्येव ||६|| (७३) स्कान्दं तु शताधिकैकाशीतिसहस्रम् || ७ || ( ६४ ) सौपर्णं गारुडं पुराणम्। एकोनविंशत् एकोनविंशति सहस्राणि भारतरामायणे तु इतिहासौ, अतस्तयोरियता नोक्ता ||८|| (६५) विज० स्तवैर्वेदैश्च स्तुन्वन्ति स्तुवन्ति । उपनिषच्छब्दस्य अकारान्तत्वम् । ध्यानेनाऽवस्थित निश्चलं तदतं यन्मनः तेन यस्यान्तं न विदुः सुरासुरगणा ॥ १ ॥ समुद्रक्षोभ पृष्ठे भ्राम्यन् अमन्दो गरिष्ठो मन्दगिरिस्तस्य ग्रावाण तेषा मग्राणि तै कण्डूयनानेन मुखेन निद्राली निद्राशीलस्य येषां श्वासानिलानां संस्कारास्तेषां कलाश्च लेशास्तदनुवर्तनवशात् जलनिधरम्भमा यातायातं न विश्राम्यति तत्, न संस्कारवशात् तत्राऽऽह वेलाक्षोभस्तस्य निभेन मिषेण ॥ २ ॥ पुराणसंख्यास्तासां सम्भृति समाहार वा अस्य श्रीभागवतस्य वाच्य विषय प्रयोजन दान च तस्य पाठादेश माहात्म्यं निबोधत ॥ ३ ॥ त्रयोविंशत् त्रयोविंशतिः, चतुर्विंशतिसहस्राणि शैवकं शिवपुराणम् ||४|| मार्कण्डेयं नव वाह्णन्त्विति वा पाठ:, अग्निपुराणं दशपञ्च सहस्राणि चत्वारि शतानि ॥ ५,६ ॥ 1 W “जसं’ 2 Womes इत्यर्थ 3 AB ब्रह्मवे 22312-13-9-16 स्कान्दं शताधिकैकाशीतिसाहस्रम् ॥७॥ श्रीमद्भारतम् सौपर्ण गरुडपुराणं एकोनविंशत् एकोनविंशतिः ॥८ ॥ एवं पुराणसन्दोहश्चतुर्लक्ष उदाहृतः । 3 तत्राऽष्टादश साहस्रं श्रीभागवत मुच्यते ॥ ९ ॥ इदं भगवता पूर्व ब्रह्मणे नाभिपङ्कजे । 3 स्थिताय भवभीताय कारुण्यात्सम्प्रदर्शितम् ॥ १० ॥ आदिमध्यावसानेषु वैराग्याख्यानसंयुतम् । हरिलीलाकथाव्राता ऽमृतानन्दितसत्सुरम् ।।११।। सर्ववेदान्तसारं यद् ब्रह्मात्मैकत्वलक्षणम् । वस्त्वद्वितीयं तन्निष्ठं कैवल्यैकप्रयोजनम् ॥१२॥ प्रोष्ठपद्यां पौर्णमास्यां हेमसिंहसमन्वितम् । ददाति यो भागवतं स याति परमां गतिम् ॥ १३ ॥ राजन्ते तावदन्यानि पुराणानि सतां गणे । यावत्र दृश्यते साक्षाच्छ्रीमद्भागवतं परम् ||१४|| 1 सर्ववेदान्तसारं यत् श्रीभागवतमिष्यते । तद्रसामृततृप्तस्य नाऽन्यत्र स्याद्वतिः क्वचित् ॥ १५ ॥ निम्नगानां यथा गङ्गा देवानामच्युतो यथा । वैष्णवानां यथा शम्भुः पुराणानामिदं तथा ॥ १६ ॥ श्रीम० एवमिति । महाभारतन्त्वितिहासः । रामायणश्च ऋषिप्रोक्तं काव्यम्। अतः पुरणानां सन्दोहः समूहश्चतुर्लक्षसंख्याक एव । इदानीमस्य वाच्यप्रयोजनादीन् दर्शयितुमाह तत्रेत्यादिना ॥९,१० ।। आदीति । हरिलीलाकथानां व्रातस्समूहः स एवाऽमृतं तेनानन्दिताः सन्तः सुराश्च येन तत् ॥ ११ ॥ है सर्वेति । तन्निष्ठं तद्विषयम् ॥ १२ ॥ 1.V. टी. 2ABGJM.Me ‘मिष्यते, 3 ABGJM Ma काशितम् 4 ABGJM Ma प्रो. 5 ABGUMMA GHV मुच्यते . 7 HV तस्य वि 224 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 12-13-9-16 प्रोष्ठपद्यामिति। प्रोष्ठपद्यां भाद्रपद्याम् । हेमसिंहसमन्वितं सुवर्णसिंहासनारूढम् ॥१३,१४ ॥ सर्वेति । तद्रस एवाऽमृतं तेन तृप्तस्य निर्वृतस्य ॥ १५,१६ ॥ वीर० एवमिति । अतः पुराणानां सन्दोहः समूहः चतुर्लक्षसंख्याक एव । इदानीमस्य वाच्यादीन् दर्शयितुमाह तत्रेत्यादिना || ९ || (७६) 1 इदमिति । भगवता श्रीनारायणेन सम्प्रदर्शितं चतु श्लोकरूपेणेति शेष. ॥ १० ॥ (७७) यद्यप्यत्र आदिमध्यावसानेषु पृथगाख्यानैर्नानाविधैराख्यानै संयुतं तथाऽपि सर्वत्र हरिलीलाकथानां व्रातस्समूह एव अमृतं तेनाऽनन्दिताः सन्तश्च सुराश्च येन तत् ॥ ११ ॥ ( ७८) अनेन वाच्यं प्रधानं सूचितं तत्स्पष्टमेवाऽऽह - सर्वेति । सर्ववेदान्तेषु यत् सारभूतं ब्रह्म आत्मा च तयोर्भाव ब्रह्मात्मत्वं स्वरूपतो गुणतश्च निरतिशयबृहत्वमन्तः प्रविश्य प्रशासनेन भर्तृत्वं च तदेवैकं लक्षणस माधारणधर्मो यस्य तत् । यद्वा ब्रह्मात्मैकत्वलक्षणमिति ब्रह्मात्मशब्दवाच्यम्, यदेकं वस्तु तस्य भावस्तत्त्वं तल्लक्षणं यस्य तत् द्वितीयं स्वतुल्यवस्त्वन्तररहितं वस्तुप्रतिपाद्यो विषय इत्यर्थः । तनिष्टं तादृशवस्त्वधीनं कैवल्य प्रकृतिसम्बन्धराहित्यं मुक्तिरिति यावत् तदेवैकं प्रयोजनं दानपाठादिप्रयोजनं यस्य तत् ||१२-१६ ।। ( ७९ ) इतः परं श्रीवीरराघव व्याख्या नास्ति । शेषं श्रीधरीयव्याख्यायामेव ग्रहष्यम् श्रीवीradiatत्या द्वादशोऽध्यायः समाप्यते । योऽसौ तुरमवदनां हृदि सन्निविष्ट सञ्चाद्य बुद्धिमसकृत्कृपया स्वया में । प्रालीलिवत्करतलेन्द्रियदैवतेन्द्र मूर्तिस्तमेन मनघं मनवै परंशम् || योऽसौ पिशन परिधि र्वनमाल्युदार मन्दस्मिताकलितवीक्षणवीक्षितेन । सञ्चोदितेन च मया परिदृष्टमूर्ति । स्वप्ने तममि शरण वमुदेवमनुम् ॥ क्वेदं गभीरनिगमान्त (मोक्त) रहस्यमारम् । काहे सुमन्दमति व परं निदानम् । वीक्षा यदीयकरणाकलिता नमेव श्रीशैलदेशिककर शरण गतोऽस्मि ॥ चिकीर्षाऽमोघा सा निधिपालोककलिना यया यस्यास्यान्तं विवृतिरचनाया समगमम् । 1 HVome भाद्रपद्याम् 2 HV स्वर्ण’ 3-3 w omita 225 12-13-17-23 श्रीमद्भागवतम् 2 स एष श्रीशैलो गुरुरखिलविद्याजलनिधि: ममाध्यास्थां स्वान्तश्चरणयुगल सम्प्रकटयन् ॥ इति श्रीवत्सान्नगाः पारावारराकासुधाकरस्य सर्वविद्यानिधेः चक्रवर्तिनः श्रीशैलगुरो: सुतेन तच्चरणकमलपरिचर्या प्रसादिततत्सूक्तिसमधिगत श्रीमद्भागवतार्थहृदयेन श्रीवैष्णवदासेन श्रीवीरगघवविदुषा लिखितायां श्रीमद्भागवत चन्द्रचन्द्रिकायायां श्रीमद्भागवतव्याख्यायां द्वादशस्कन्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ विज० पुराणानां सन्दोहः समूहः चतुर्लक्षसंख्याक एव ॥९,१० ॥ हरिलीलाकथानां व्रातः स एवाऽमृतं तेनाऽनन्दिताः सन्तः सुराश्च येन तत् । तन्निष्ठं तद्विषयम् ||११| J 3 प्रपद्यां भाद्रपद्यां हेमसिंहसमन्वितं स्वर्णसिंहासनारूढम् ॥१२,१३ ॥ तद्रस एवाऽमृतं तेन तृमस्य ॥१४- १६ ।। ,

• चित्राणाञ्चैव सर्वेषां यथा काशी अनुत्तमा । तथा पुराणव्रातानां श्रीमद्भागवतं द्विजाः ॥१७॥ 6 श्रीमद्भागवतं पुराणममलं यद्वैष्णवानां प्रियं यस्मिन् पारमहंस्य मेतदखिलं ज्ञानं परं गीयते । यत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्कर्म्यमाविष्कृतं तच्छृण्वन् विपठन विचारणपरो भक्त्या विमुच्येन्नरः ||१८|| कस्मै येन विभासितोऽय मतुलो ज्ञानप्रदीपः पुरा तद्रूपेण च नरदाय मुनये कृष्णाय तद्रूपिणा । योगीन्द्राय तदात्मना व भगवद्राताय कारुण्यत

स्तच्छुद्धं विमलं विशोकममृतं सत्यं परं धीमहि ॥ १९ ॥ नमस्तस्मै भगवते वासुदेवाय साक्षिणे । य इदं कृपया कस्मै व्याचचक्षे मुमुक्षवे ||२०|| 1 AB मम स्थातां 2 AB कमल 3-3 A omits * This verse # not found in H VW Edns 4 ABG JM Ms. “RET, 5 ABGJ ZE. BHVW A. 7 ABGJM Ma नाच 226 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् योगीन्द्राय नमस्तस्मै शुकाय ब्रह्मरूपिणे । संसारसर्पदष्टं यो विष्णुरातममुमुचत् ॥ २१ ॥ * भवे भवे यथा भक्तिः पादयोस्तव जायते । तथा कुरुष्व देवेश नाथस्त्वं नो यतः प्रभो ॥ २२ ॥ नामसङ्कीर्तनं यस्य सर्वपापप्रणाशनम्। प्रणामो दुःखशमनस्तं नमामि हरिं परम् ||२३|| इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहिताया द्वादशस्कन्धे त्रयोदशोऽध्याय ॥ १३ ॥ 12-13-17-23 श्रीध० श्रीमदिति । पारमहंस्यं परमहंसैः प्राप्यम्। नैष्कम्य सर्वकर्मापरम । भक्त्या तच्छ्रवणादिपरो विमुच्यते ॥ १७.१८ ’ श्रीभागवतसम्प्रदाय प्रवर्तकरूपेण भगवद् ध्यानलक्षणं ममलमाचरति कस्मा इति । कस्मै कार्यब्रह्मणे । अतुलोऽसम | अयं श्रीभागवतरूपः । पुरा कल्पादौ तद्रूपेण ब्रह्मरूपेण नारदाय (तद्रूपिणा नाग्दरूपिणा कृष्णाय व्यासाय । तद्रुपिणा ) योगीन्द्राय $ 5 शुकाय । कृष्णरूपेणेति सिद्धम् । तदात्मना शुकरूपेण । तत्परं सत्यं श्रीनारायणाख्यं तत्त्वं धीमहि । इति गायत्र्यैव यथोपक्रम मुपसंहरन्गायत्र्यख्य ब्रह्मविद्येयमिति दर्शयति ।। १९ ।। तमेव देवतारूपेण गुरुरूपेण च प्रणमति नम इति द्वाभ्याम् । व्याचचक्षे व्याख्यातवान् ||२०-२३॥ भावार्थदीपिका मेतां भगवद्भक्त वत्सलाम। श्रीपरानन्दपादाब्जभ्राश्री श्रीधरोऽकरोत् ॥ r काहं मन्दमतिः क्वेदं मधनं क्षीरवारिधे । किं तत्र परमाणुभ्यां यत्र मज्जति मन्दर || स्वबालचपलालापैः स्वलीलापरिनर्तितैः । प्रीयतां परमान्दी नहार मद्गुरु स्वयम् ॥ श्रीपरानन्दसम्प्रीत्यै गुह्यं भागवतं मया । तन्मतेनेदमाख्यातं नतु मन्मति वैभवात् ॥ वेदं नानानिगूढार्थं श्रीमद्भागवतं क्वनु । मन्दबुद्धिरहं कृष्णप्रेम कि कि न कारयेत् ॥ • The verse begining with भवे भवे and नाममकीर्तन are not found in MVW Eana Ma यांना 2 Ne ort कान, 5-5 ABJome 6 HV भक्तिदाम् 7 ABJ परमार BB HV वितन्मने नंद 9-9 All omilla 1 A à 4 mi 227 12-13-20-23 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवते द्वादशस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ विज० पारमहंस्यं परमहंसः प्राप्यम् ॥१६-२३॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां द्वादशस्कन्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ (श्रीविजयध्वजतीर्थरीत्या त्रयोदशोऽध्यायः न समाप्तः ) 228श्रीमद्भागवत द्वादशस्कन्धस्थ श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः Appendix - 1 अध्यायः श्लोकः पाद: अ अत्र सङ्कीर्त्यते साक्षात् 12 अकाराद्या भृगूद्वह! vC 6 42 अत्रानुवर्ण्यतेऽभीक्ष्णम् 5 अकृतार्थाः कृता विभो ! 3 13 अथ तं बालकं वीक्ष्य 0 32 अक्रूरागमनं पश्चात् 12 33 अथ तेषां भविष्यति 21 अक्षमाला डमरुकम् 10 12 अथर्ववित् सुमन्तु 1 it अमिमित्रस्ततस्तस्मात् अक्षस्थविष्टा मुमुचुस्तटिद्धिः अग्न्यर्कगुरु विप्रात्मसु 11 अथर्वारिस नाम १ 53 16 अथ ह भगवस्तव चरण ( 72

Q अघासुरासुसंहार: 12 29 ’’ अक्रोपानायुधाकल्पम् 2 {* अथापि मवदिष्याम अथाण्यालुजपत्रास अथांशु कश्यपस्तादर्श }O 7 “} t .l 1 अकोपात्रायुधाकल्पम् 23 a अर्थममर्थं पलाम il अजरामरता तथा 10 36 अथोमा तमु वक्ष्य 10 4 it अजस्रभावा भजताऽधिवेश्य 12 55 अदृश्यतानवापेषु * 12 अजातशत्रुर्भविष्यति 1 ከ अधर्मपादैग्नुत अजितरुचिरलीलाकृष्टसारस्तदीयम् 12 68 अधिरुह्योनमासनम् 20 4 IX * d अज्ञानञ्च निरस्तं में 6 7 J अधीत्य प्रयती द्विज अज्ञेषु तापतमेषु 6 अधर्मात व्यासपुत्रान } 1 अटमानस्तु तत्सुतः 24 d अधयन्न व्यासशिष्यात अणुप्रायास्वोषधीषु 2 15 a अभीयता सहित हे अण्डकोशस्तु सङ्घात 4 6 “ अधुना चाश्रिता मधा 2 28 अतिवादां स्तितिक्षेत 6 34 A अतोऽयमजरामरः 6 24 d अध्यापयत्संहितां स्वाम् अनपायिनी भगवती b 56 i www 20 अत्र ब्रह्मपरं गुह्यम् 12 4 a अनाढ्यतैवासाधुवं 2 越 6 4 .नादिनिधनो हरिः अनाद्यनन्नमव्यकम श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अन्नस्स्थोष्मस्वरस्पर्श अन्ते सोऽपि विनङ्क्ष्यति अध्यायः श्लोकः पाद 2 d 6 43 C 19 3 24 d अनाद्यन्तवताऽनेन 37 अन्यं च बहवो दैत्याः 3 12 а A 29 अन्योन्यतो राजभिश्च } 43 C a अनाद्यावर्तिनं नृणाम 10 41 अन्योन्यापत्तिकारणम् 2 4 जनापद्यपि मन्यन्ते ༣ 35 अन्योन्यापाश्रयात्सर्वम् 4 28 c अनावृष्टि भयानुगः الله 3 39 अनावृष्ट्या विनश्यन्ति 2 10 अन्वीयमानो गन्धर्वः अपश्यंस्तक्षकं तत्र 8 22 a 6 19 a अनिरुद्ध इति ब्रह्मन् 21 अपानं मृत्युरीशितुम 7 b अनिष्ट कर्मा हानिय अनीशस्य यथद्यम 25 च अपां तव दरवरम 14 ப C x 28 अपां रसमयो तेज: 14 अनुगामाप्रयागम् } 37 ’ अभयं दर्शितं त्वया 6 5 अनुग्रायाऽविगमीत 8 32 C अभ्ययादतिसंहृष्टः 9 32 C अनुजानीहि मा ब्रह्मन् " 6 च अमृतानन्दितसत्सुरम् 11 d अनुभूत पुराऽमुना 10 38 अमृतार्थे दिवौकसाम् 12 20 अनुभूतं भगवत- 10 40 ’ अमोघं दर्शनं येषाम् 10 19 C अनुम्लांचा शत्रुपाल 38 C अयं हि परमो लाभः 10 7 C अनुशासन 10 b अयुतायुतवर्षाणाम् 9 19 a अनुवर्णितमेततं 10 40 अर्कांशभूतस्य च चुक्षुषस्तम 4 32 अनन क्रमयोगेन 39 अर्चयन् सन्ध्यां हरिम् 8 20 4 d अनेन पीतममृतम् 6 24 ’ अर्थेन्द्रियाशयज्ञानैः ॥ 22 नर्दधे ऋपेरसद्य 9 33 C अर्धनारीनरस्याऽथ 12 11 C अन्तर्बहिश्चऽद्धिरति धुभिः खरै Q 13 अर्ध हसति द्वापरे 3 22 a अर्यमा पुलहोऽथौजाः अर्हणेनाऽनुलेपेन 11 34 a 8 38 C अल्पसत्त्वात्पकायुषः 41 अवतारानुगीत च 12 7 C अवतारो भगवतः 12 13 H अवतीर्णो महाभाग 6 49 ’ अम्य वाव्यपयोजने श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः דד असि चर्म तमोमयम् अम जद्भगवानज अम्ति को महागुण अस्पन्दामुर्यथा त अस्मिन्नात्यन्तरे अपन अध्यायः श्लोकः पादः 15 t 3 51 6 AR N } " अवयच्युदयाप्ययात् 4 26 अध्य भगवान बचा 10 { अवस्था नैव दृश्यन्ते 4 17 अक्षय सम्मारिन आत्मतयम 56 H अवस्थासु युतायुतम् 7 20 अक्षय पर धाम ६ t अविद्याकर्मकारक 7 18 b अग ममेति दीर्जन्यम 73 C अविद्वान् यदि मन्यते 碍 30 अहा ईश्वरचर्येयम 10 x " अविस्मृतिः कृष्णपदारविन्दयो 12 अही माविजिगीषन्त 3 1 अवृत्त्या न्यायदौर्बल्यम् C अशाशकलया विभु ก 40 + अव्रता वटवोऽशौचा 33 d आ अव्याकृतगुणक्षोभात् 7 आल्मान्नायश पुण्यम 10 36 ’ अव्याकृतमनन्ताख्यम् 13 आकाशदव बाधार K ’’ अव्याकृतमुतापरे 7 IX } आकाशम्स्यात् यथापम 5 ६ अश्रौष्म भवतो वयम् 6 4 आकीर्ण श्रितिपमण्डल d अश्वमाशुगमारुह्य 19 आकनीम्य स्यन्दनम 16 अष्टत्रिंशोत्तरशतम् 1 4 आशय स्वान्दमंजितम् 7 23 अष्टैश्वर्यगुणान्वित 2 19 आचान्यनुमादन्न 10 24 {’ असंस्कृताः क्रियाहीना } 42 J आचार्य पद्यजादिभि 4 असिनाऽसाधुदमनम् 2 19 1 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद 5. 9 मै आपूर्यमाणो वरषद्भिरम्बुदैः 9 14 C आया: कुटुम्बिनीमा 3 C आरभ्य भवतो जन्म 2 26 a आनपत्र तु वैकुण्ठम 19 4 आगधयन हृषीकेशम् 8 11 C आत्मानम्सर्वदनाम !! 29 आरंभे तद्विघातनम् 8 15 d आत्मनाऽनुप्रविश्य य 10 31 आवन्त्यो ब्रह्मवित्तमः 6 77 d आत्मनैवामृशप्रभो! 5 } आविशनगृहाकाशम् 10 10 C आत्मनी दुरितक्षय 17 आसनं यदधिष्ठितम् 11 13 आत्मन्यपि शिवं प्राप्तम आत्मन्यात्मानमात्मना आत्मन्याधाय निष्कलं आत्मभाव नयन्यह’ आत्मयोगानुभावत आत्ममालत्य चात्मभूः 10 आसन्पञ्चशतानि वै 6 78 ก } h आह चात्मानुभावेन 10 16

سود आहाही भगवन् क्रियत 6 62 Ե } 500 ’ आहुश्चिगयुषमृषिम् 8 2 12 42 d इ d इक्ष्वाकुजन्म तद्वशे 12 21 C आत्मानं विभ्रमेव च 10 1} इतस्ततां भ्रमदृष्टेः XC 27 il आत्मारामा समदृश 19 じ इति चन्द्रललामस्य 10 26 21 आत्यन्तिकक्ष कथित 38 इति चोक्तं द्विजश्रेष्ठा. 12 45

आदान पारिजातस्य 12 37 इति जानीहि बुद्धिमन 7 28 ‘P’ आदित्यस्य विभूतय 1} 45 it इति पादा विभो नृपः 18 d ६ दिमध्यावसानेषु 13 …. इति प्राहुः पुराविद 2 33 d आपन्नवदनस्तु यत् आद्यन्तवदवस्तु यत् आवस्तवाऽखिल गुरोरुपसाद्य 4 इति ब्रह्मोदिताक्षेपैः इतीडितोऽर्चितः कामम् יי ३ आधा प्रकृतिरुत्तमा RI *C 48 d इतीन्द्रानुचरैर्ब्रह्मन् ! 8 30 a 12 12 Ի इत्थं कलौ गतप्राये 2 16 a 4 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक: | पादः अध्याय: | श्लोकः पाद इत्थं बृहद्रतधरः इत्यर्थितोऽभिष्टुतश्च ac 8 13 a 10 35 ईश्वर सर्वदेहिनाम् उ 10 R d इत्याशाबद्धहृदयाः ༣ 4 उत्थाय प्राज्ञ्जलि प्रह ४ 37 A इत्युक्तस्तमनुज्ञाय * उत्पत्तिप्रलयावेके 4 35 इत्युक्तस्स तथेत्याह 6 28 उत्पत्तिविविधा तथा 12 4.3 d इत्युक्ती गुरुरप्याह 6 63 उदरम्भरता स्वार्थ 2 6 इत्युक्त्वा तमुपेयाय 10 8 l उदितास्तमितप्राया I 41 C इत्येते वै वर्षशतम् } 33 ’’ उदीच्यारसामगारिशष्या h 78 इत्येष मानवो वंश- 35 उद्भवस्य च संवाद 12 41 इदं भगवता पूर्वम् 13 10

चन्द्रनिशावका H 21 इन्द्रप्रमितये मुनि f 54 उद्यन्तमिव भास्करम 10 11 इन्द्रप्रमितिरात्मवान् h 55 उन्नद्यन्ति रथ नागा 18 इन्द्रभृत्या व्यकम्पयन् N स्त्रीय भ चरणाम्बुजम 25 इन्द्रियाणि शगनाह 16 उपचितनवशक्तिभि स्व आत्मनि 12 6) H इन्द्रियार्थक्रिया मताः lb ! उपद्रो वीचिनभस्वता हत " 16 इन्द्रो विश्वावसुः श्रोता 11 37 उपरचितस्थिरजममा लयाय 12 67 h इमां भगवतीं प्रीत 4 42 उपर्यधमन्ताच्च 4 10 इलोपाख्यानमत्रीम 12 22 उपलभ्येत म भ्रम 4 28 इह तु पुनर्भगवानशेष मूर्ति. 12 65 उपवीत समेलम् X 8 उपासीनस्य सन्ध्यायाम 9 10 ईशयोर्जगदात्मनो 10 9 h उपाय महामति 51 ईशानस्सर्वविद्यानाम् 10 ४ उपोष्य सहिनामेताम् 12 60 ईश्वरस्याखिलात्मनः 2 17 उवाच तक्षक कम्मात 6 18 Cश्लोकपादानुक्रमणिका ‘अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पादः ऊ एकाशीतिसहस्रकम् 13 7 ऊर्जमासं नयन्त्यमी 11 44 d एकैकस्मै ददौ विभुः 6 51 d ऊर्ण आयुश्च पश्चमः 42 b एकैकाम हमेतेषाम् 7 6 c ऊर्ध्वतिर्यगधस्सर्गः 12 11 एकैकां प्राह संहिताम् 6 75 d a एकैकां संहितां ब्रह्मन् 6 51 c ऋगथर्वयजुस्साम्नाम 6 50 एकोनविंशत्सौपर्णम् 13 8 C a ऋचो यजूंषि सामानि 12 62 ल एतत्केचिदविद्वांस: 10 41 a ऋतसेन स्तथोर्वशी 11 41 ऋतुवर्चा भरद्वाज 11 40 a एतते कथितं तात !! एतत्पुरन्दरो ज्ञात्वा ༨ थे 13 a 8 15 ऋषभस्य भरतस्य च 12 15 C एतत्सौम्याभिधेहिनः 6 36 ऋषयस्संस्तुवन्त्यमुम् 47 एतदाचक्ष्व में मुने 1 ऋषयोऽशावतारश्च 7 15 C एतद्वः कथितं विप्राः 12 2 a ऋषिणा भगवान्मुने 7 एतद्वः कथितं विप्राः 12 57 ऋषिभिर्बहुधादित 11 30 एतद्वर्षसहस्रं तु 2 26 C ऋषिभ्यो नैमिशालये 4 43 b एतद्वै पौरुषं रूपम् a ऋषिर्नारायणोऽव्यय 4 41 एतन्निशम्य मुनिनाऽभिहितं 6 विस्वाश्रम एव सः 9 8 Ե एतां वक्ष्यत्यसौ सूत 4 43 a ए एता भगवतो विष्णो. 45 a एक एव हि लोकानाम् 30 4 ॐ एताः कुरुश्रेष्ठ जगद्विधातुः 4 39 एक एवार्णवे भ्राम्यन् ४ 4 एते चाथर्वणचार्याः 7 4 C a एक काला इमे भूपाः 1 35 8 एते त्रिंशन्नृपतयः 28 a कराशी समेष्यन्ति 2 24 C एतेऽधर्मानृतपरा: 40 C एकान्तभक्ता अस्मासु 10 20 C एते भोक्ष्यन्ति पृथिवीम् 31 3 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय श्लोक | पादः अध्यायः श्लोकः पादः एतेषां नामलितानाम् 2 36 a एष नैमित्तिक प्रोक्त 4 एतेषां वासनामयः 7 12 h एधमानैः क्षीयमाणो हि 24 C एभिर्ब्रह्मर्षिभिर्धृता: 6 60 एलापुत्रस्तथागिरा. एवमात्मगतो विष्णु एवमात्मानमात्मस्थम् 37 47 $ एवं क्रमेण जेष्यामः 3 4 +” एवं तपस्स्वाध्यायपर ४ 11 एवं त्वहं ब्रह्मगुणस्तदीक्षित 4 एवं देहकृता भव 7 एवं देहे मृते जीव 5 ’’ एवं धीग्वानि मात्राश्च 24 एवं पुराणसन्दोह 13 4) एष प्रकृतिको राजन् ! ऐ ऐलस्य सोमवंशस्य ओ ओजस्सहोबलयुतम् ओं नमो भगवते आदित्याय लोकयात्रामनु औ ओत्सुक्यादातिर्षान्नव क ककुत्स्थस्य च धीमत ककुत्स्था नैषधा नृग 12 25 h 4 ย 4 V H 11 | 14 a 67 X 3/ 12 4 10 एवं प्रजाभिर्दुष्टाभि 7 (’ कक्षा षाडशभूषाना 29 C एवं लक्षणलक्ष्याणि 7 कवित्काल मसनम 1 12 एवं वचोभिर्भगवानधोक्षज 4 31 C कपनोऽमात्यस्तु कामिनम् 19 एवं वरान् स मुनये 10 38 कथनीय कर्मण 12 57 एव समीक्षन्नात्मानम् 5 1 c कथं संयमखण्डा भू 2 42 3 एवं स्तुतस्स भगवान् 6 77 कथा इमाम्ने कथिता महीयमाम 4 14 ק एवं स्तुतस्स भगवान् 10 18 कथामात्रावशिष्टानाम् 36 C एवं ह्यनादिनिधन 50(0 a कथामात्रा कथासु च 2 44 d एष न संशयो भूयान् 8 a कथावशेषा कालेन हि 7 13 C श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद कथितो युगमान च कन्दुकैः स्तनगौरवात 4 រ C कलिश्चेति चतुर्युगम् 2 39 b 8 25 कले र्दोषनिधे राजन 3 51 a कन्दुकै स्तनगौरवात् 8 26 कलेर्दोषान् कलौ जनाः 3 16 कन्यानां हरणञ्च यत् 12 38 कलौ काकणिकेऽप्यर्थे 3 41 कपालपरशु सह 10 12 d कलौ कुरुकुलोद्वह! 1 16 b कपिलस्य महात्मन 12 13 h hit तद्धरिकीर्तनातू 3 52 कपिलेन च धीमता 12 13 कलौ तु धर्महेतूनाम् 3 24 कमण्डलुं दण्डमच वैणवम ४ 33 कली न राजन् जगता पर गुरुमू 3 43 a कम्बलाश्वस्तिलोनमा. ** 43 कलौ नृणामुपप्लवः 12 43 कम्बुग्रीवं महोरस्कम् 9 22 c कल्किर्धर्मपतिर्हरिः 2 23 कम्बु श्रीaarfse S 27 b कल्किः प्रादुर्भविष्यति 2 18 d करण कार्यमागम 31 कल्पन्ते प्रलयाय हि 4 3 करवाम किमीशान 10 16 कल्पन्ते प्रलयाय हि 4 5 d करिष्यत्यपरो वर्णान 1 36 ’ कल्पयन्ति यथैव यैः 2 d करीन्द्रानथ कण्टकान 7 3 कल्पे कल्पे स्वमात्मानम् 11 50 C कर्कोटक. पूर्वचिनि 42 कल्पेऽस्मिन्भार्गवर्षभः 8 3 Ե कर्ता यत् पालकस्सुतः } कस्मै येन विभासितोऽयमतुलो 13 19 कर्तेव स्वप्नदृग्यथा 10 31 कस्य माया प्रदर्शनम् 12 29 0 कर्दमस्य प्रजापतेः 12 12 कस्य वंशोऽभवत् पृथ्व्याम् 1 1 C कर्मणाञ्चापि काम्यानाम् 3 29 c कं वृणेऽतः परं भूमन ! 10 33 a कलापग्राम आसाते 2 37 C कंसादीनां तथा वधः 12 34 कलिमलसंहतिकालनोऽखिलेश: 12 65 a काकवर्णस्तु तत्सुतः कलिर्वृद्धिं गमिष्यति 2 32 d काण्वमाध्यन्दिनादयः 6 74 d काण्वायना इमे भूमिम् 1 21 a कादाचित्कं प्रचक्षते 10 41 काम एष नरेन्द्राणाम 3 R श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक: | पादः CN 2 Dive कालो देशः क्रिया कर्ता काश्यपारि रसादयः काश्यपोऽहञ्च सावर्णी अध्यायः श्लोकः पादः 31 a 7 b 7 7 趄 कामरूपोऽदशन्नृपम् 6 12 कासारचैव तां दधु ६) 59 d कामः पञ्चमुखं तदा 8 25 किमिदं कुत एवेति 13 ’ कामाच्चोदनयाऽपि वा 7 13 किमु सम्भाषणादिभि 10 25 છે कामिनो वित्तहीनाश्च 3 31 कियदात्मजयस्यैतत् 3 {” कामो महर्षे सर्वोऽयम् 10 36 किराटा कूटकारिण 3 15 कारणं बलमेव हि 2 किलिं किलाया नृपतय 12 C कारुण्याः सम्प्रदर्शितम् कार्त्स्न्येन नाजोग्यभिधातुमीश कालच नानायुगकल्पकल्पनम् 13 10 d किं भय श्रोतुमिच्छसि ६ }} d 39 कि. वर्णये तव विभ 8 40 V 29 " कि वेदनिरयो यत 2 41 d कालरूपं धनुश्शाम् 15 कीर्तनादेव कृष्णस्य } 51 {’ कालसञ्चोदितास्तं वै 26 कालस्तं परमाण्वादि कीर्तितानीह सर्वश कीर्तितान्यसुरद्विष ** 45 12 28 कालस्य गतिरीदृशी + 18 कीर्तिश्व स्थिता भुवि 2 46 कालस्य स्थूलसूक्ष्मस्य י 10 कुल पुनश्शश्वदभद्रमीश्वरे 12 52 }} कुतो हिरण्यनाभम्य 80 कालस्रोतो जवेनाशु 4 36 कुपितो याह्यलं त्वया 6 63 कालेन ते कृतास्सर्वे 44 कुमुद शुनको ब्रह्मन 3

कालेन बलिना राजन्! 2 कुरुश्रेष्ठ कलौ नृपा 8 b कालेश्वरमूर्तिना 4 37 कुर्वस्य तपसम्माक्षात 10 C कालेनोपद्रुताः प्रजा 30 b कुशस्थल्या निवेशनम् 12 36 ५ श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पादः कुशांश्च नियमद्वये ४ 50 9 b कोन्नी काश्मीरमण्डलम् 1 39 कुसीदः कुक्षिरेव च 6 79 कौमै मात्स्य नारसिंहम् 12 20 a कृतमुद्धवरामाभ्याम् 12 35 C कोर्म सप्तदशाऽऽख्यातम् 13 8 a कृतं त्रेता द्वापरञ्च 2 39 कौलं गाश्चापयस्विनी: 3 36 d कृतं भविष्यति तदा 2 23 कौस्तुभव्यपदेशेन 11 10 कृता स्वेन नृणां तत्र 7 13 क्रिमिविभस्मसंज्ञान्ते 1 41 a कृते प्रवर्तते धर्म. 3 18 3 क्रियमाणं स्तुवन्ति च 10 29 d कृते यत् ध्यायती विष्णुम् 3 52 a क्रियायोगं बुभुत्सताम् www कृती लोक भ्रमापह 3c 6 b क्रीडन्त्याः पुञ्जिकस्थल्याः 8 26 A कृत्वोच्चैर्मर्त्यधर्मिण 13 Ꮟ कुद्धेन द्विजसूनुना 6 I l कृष्णद्वैपायनाय म. 41 क्लेशपुञ्जस्तमब्रवीत् 10 27 d कृष्णनामाऽथ तद्धाता 23 4 कचिच्छक क्वचिन्मोहम् 9 18 कृष्णाख्यो जगदीश्वर 12 27 h क्वचित्पञ्चविधं ब्रह्मन् 7 10 C कृष्णाख्योऽसौ दिवंगत 2 29 b कचित्पूजां विसस्मार り कृष्णाजिनं साक्षसूत्रम् 8 " a कचिद्रतो महावर्ते 9 17 कृष्णाया कुण्ठमेधसे 6 35 b कचिद्दुःखं सुखं भयम् 18 कृष्णेऽमला भक्तिमभीप्समान 3 15 d कचिन्मृत्युमवाप्नोति 9 18 केनोपायेन भगवन् 3 16 क्ष केवलस्य श्रियः पते • 2 h क्षमैत्रेययोस्तत 12 8 केवलायाऽद्वितीयाय 10 32 £ क्षपणं स्वगुरोर्वृतम् 6 61 لی केशविसितस्रजः ४ 26 d क्षयं यास्यन्ति पीडिता. 43 कैवल्यैकप्रयोजनम् 13 12 क्षयं यास्यन्ति शनकै 4 8 a कोटिशो निहनिष्यति 1 20 क्षिणोत्यभद्राणि शमं तनोति च 12 54 10क्षीणायुषः क्षीणसत्त्वान् श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय श्लोकः । पादः ० 13 47 गजमुष्टिकचाणूर अध्यायः श्लोकः पादः 12 34 ’ क्षीयमाणेषु देहेषु 2 12 घ गजेन्द्रस्य विमोक्षणम् 12 19 C क्षीरोदमधनं तद्वत् 12 20 C गता यथागतं युद्धे 6 C क्षुत्तृट्परीतो प्रकरैस्तिमित्रले : 16 गति विष्णो महात्मन 17 d क्षुतृभ्यां व्याधिभिश्चैव 2 11

गति पद्मसमुद्भवः 12 10 h श्रुतृड् व्याध्यादिभिर्नृप! 6 26 क्षुत्वा वा विशो ब्रुवन् 12 46 गतिस्स्वेनैव कर्मणा गन्धर्वाप्सरस कामम् 25 X 16 क्षुद्रभाग्या महाशनाः 3 31 h गन्धर्वाप्सरसो जग 15 h क्षुद्राः शिश्रोदरम्भरा: 3 42 गन्धर्वास्त प्रगायन्ति 11 47 t’ क्षुल्लकानि महान्ति च 22 गन्धस्रग्धूपदीपकै 10 15 क्षेत्रज्ञ: क्षेमधर्मज d गरिष्ठाविदमब्रवीत ४ Xx १५ d क्षेत्राणाचैव सर्वेषाम् 13 17 a क्षेमधर्मा तस्य सुत 1 ’’ मां भीक्ष्यत्यन्प्रजातीय गिरिनद्युपवर्णनम् 12 16 ’’ क्षेमं जनस्य परितोभियईश विद्य 8 43 Ե गिरिश समभाषत [0

.4 h क्षेमाय तापविरमाय च मृत्युजिन्यै 8 41 b गिरिशी योगमायया 10 10 क्ष्मामप्यधादद्वीपवर्षाद्रिभिस्समम् G 14 d गीतवादित्र पृथिकै H 22 b ख गीता कलिमलापहा H 6 खदानस्य च मान्धातु 12 23 गुणनामार्थवृनय ነ 42 खट्टा धुन्धुहा रघु. 3 C गुणानुवादश्रवणादिभिर्ही 12 53 d खं रोदसी भगणानद्रिसागरान् खेटान्वजानाश्रमवर्णवृत्तय ग 28 A गुणान्कर्माणि चात्मन: 5 6 28 गुणान्कालेन चोदितम् 4 18 गुणाम्सत्त्वादयश्च तम् 4 17 गङ्गाकूल उदमुख- 6 10 गुणैः कुर्वद्धिराभाति 10 31 C श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय श्लोकः पादः गुप्ता भोक्ष्यति मेदिनीम् 1 37 d चक्रे बालायनिर्गार्गि: अध्यायः श्लोकः पाद 6 58 C गुरवे ब्रह्ममूर्तये 10 32 चक्रे साम्नां ततो द्विज. 6 vo 76 d गुरो रविद्यमानानि 6 66 चक्षुस्स्वरूपं रविमक्षते तदा 4 33 गृहप्रायेष्वाश्रमेषु 2 14 चतस्रः संहिताश्चक्रे 6 50 c गृहीत्वाऽऽत्मतयाऽबुधाः 2 43 चतस्रो मूल संहिताः 7 गोखल्य शिशिरेष्वधातू 6 57 चतुर्थे तु पुनः कृतम् 2 34 गोपद्रुमलताजा: 8 21 C चतुर्दश तुरुष्ककाः } 30 गोपानाञ्च परित्राणम् 12 30 चतुर्दश भविष्यं स्यात् 13 a गोवर्धनोद्धारणञ्च 12 32 a चतुर्दश विशाम्पते 4 2 d गोविन्दगोद्विजसुरार्तिहरावतार 25 C चतुर्धा व्यस्य बोध्याय 6 55

ग्रसते तेजसी रूपम् 15 a चतुर्धा ऽस्य स्वभावतः 7 17 ग्रसतेऽव्याकृतं बीजम् 18 चतुर्भिः वदनैर्विभुः 6 44 J

ग्रसन्तं प्रभया तमः 9 21 चतुर्भुजी रौरववल्कलाम्बरौ 33 ग्रसन्त्याप उदप्लवे 4 13 ग्रसत गन्धा तु पृथिवी 4 14 a चतुर्युगसहस्रं तु चतुर्युगेष्वथ व्यस्ता 4 2 6 46 C ग्रामण्यो रथयोजका.

48 चतुर्लक्ष उदाहृतः 13 1) c चतुर्विधश्च प्रलय. 12 43 घटे भिन्ने यथाऽऽकाश: घनो यदार्कप्रभवो विदीर्यते घातनं यवनेन्द्रस्य 5 5 a चतुर्विधं वीक्ष्य महात्मना मुनि- ) 13 じ 4 133 a चतुर्विंशति वाराहम् 13 7 ä 12 36 चतुर्विंशति संहिता: 6 80 b घृताची गौतमश्चेति चकोर श्रमो यत्र 1 26 १ 39 c चतुष्पात्तज्जनैर्धतः 3 18 चत्वारिंशच्च पश्च च I 21 b चत्वार्यब्दशतानि च 1 28 12 चन्द्रविज्ञः सलोमधीः 1 27 चरकाध्वर्यवोऽभवन् चरन्समन्तात्तनुते 6 61 11 46 C श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः छागप्रायासु धेनुषु छित्वाऽच्युतात्मानुभवोऽवतिष्ठते ज |अध्यायः श्लोकः |पाद + 14 b 34 C चराचरगुरोर्विष्णोः 1 2 17

जगत प्रभवाप्ययम् 2 4 चराणामचराणि च 7 13 Ֆ चरितं किल्बिषापहम् 12 24 b चरितेनाल्पसाराणाम् () 62 जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् जगाम भिक्षुभिस्माकम् 50 " जगदुदयस्थितिसंयमात्म शनिम् 12 66 h 11 X d चरिष्ये ऽहं सुदुश्चरम् 62 जगृहुर्वाजसन्यस्ता " 74 चलन्त्या अनुकन्दुकम् 8 27 Ի जटिलो वल्कलाम्बर X N " चातुर्होत्र विवक्षया C 44 जनकानाथ सम्भव 12 d चामरव्यजनेऽभजत् 18 जनमेजय स्वपितरम् 10 .1 चार्वकलिभ्यां पाणिभ्यां S () 25 चित्रवर्णान्यनेकश. 4 12 चित्राख्या च शिला विभी x 17 d जने तु खरधर्मिणि जनैर्दिष्टं हि भुज्यते जन्मकर्मानुनम 16 27 d 1/ चैद्यपौण्ड्रकसाल्वानाम् जन्मप्रलय हेतव + d चोदयन्ति रथं पृष्ठे 11 48 जन्माचारगुणोदया चोदितो विप्रवाक्येन 5 10 जगमन्धममानीत 12 400 ३ 34 जलापता माविमना ममत्रमत 47 11 d चीर्यानृतवृथा हिंसा: 2 13 ’ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिपु 7 19 b छ छन्दांस्यधिगवेषयन् छन्दांस्यधीत्य धर्मेण छर्दित्त्वा यजुषां गणम् जाजलिश्राप्यथर्ववित 7 7 " 6 £ जातुकर्णस्तु तच्छिष्या 6 58 a ४ 7 जायते ह्यमतां राज्ये 3 7 b 19 जायतेऽथ विनश्यति 5 13 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद जिग्ये मृत्यु सुदुर्जयम् ४ 1} तक्षको मेनका हाहा: 35 जिज्ञामया नश्यति तनुम्मत 4 ཀ? तच्चित्त प्रयतो जप्त्वा 11 26 जितं ते देवदेवेश 9 4 a तच्छीलाचारवादिन: 43 जीववृनिष्वपाश्रया. 7 19 तच्छुद्धं विमलं विशोकममृतं सत्यं 13 19 d जिवितं मरणं जन्ता 6 25 a तच्छृण्वन् विपठन् 13 18 2 जेष्यामो राजमन्त्रिण ३ 3 तच्छ्रुत्वाऽऽजुहुवुर्विप्राः 6 21 a जैमिनेरसामगस्यासीत 6 75 7 तटिल्पिनजटाधरम् 10 ज्ञ तत आत्मा ह्यजोऽमर: 5 4 d ज्ञानञ्च तदुपाख्यानम् 12 तन एकोदकं विश्वं 4 13 a ज्ञान विज्ञानविरागयुक्तम् 12 74 ततश्च नभसो गुणम् 4 16 h ज्ञानविज्ञान निष्ठया " 7 ततश्चानुदिनं धर्म: 2 ज्ञान त्रैकालिकं ब्रह्मन् ’ 10 27 ततश्चाशोकवर्धनः 1 13 d ज्ञान भाति तदाश्रयम ततः कण्वानियं भूमिः 1 19 1 ज्ञाने तपसि यचि 27 ततः प्रचण्डपवनो 4 11 ज्योतिश्चक्रस्य संस्थानम 12 ’ तत प्राकृतिकस्सर्ग: 12 ५ ज्योतिषो न पृथक भवेत J 24 तत प्रयव्रतं द्विजाः 12 15 ज्योतिषोवर्तियोरिव 4 30 तत सचिव पौराम 3 3 त त इत्थमुपकुर्वन्तां X 29 a तत स्सावर्तको वह्नि ततोऽक्षरसमाम्नाय 9 a 43 त एतदधिगच्छन्ति " ततो गतोऽथ मुनयो 1-1 “””, तक्षक प्रहितो विप्रा. 6 2 ततो घोषः सुतस्तस्मात् 1 17 J तक्षकः शरणं ययौ 6 17 ततो जीवस्य संसृतिः 6 d तक्षकाशु पतस्वेह 6 21 C ततो दीपस्य दीपत्वं 5 7 C 14 1 9 C 12 ५) 1 18 3 6 39 3 ततो नृपा भविष्यन्ति ततो ब्रह्माण्ड सम्भूति: ततो भागवतस्तस्मात् ततोऽभूद्विवृदोङ्कारो श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः " तथा कुरुष्व देवेश तथा छन्दोग संहिताम् तथा तिव्ये बृहस्पति- अध्यायः श्लोकः पाद c 13 22 C 6 53 h 2 24 तथा पञ्चशतानि च b ततो मर्त्यपरित्यागः 12 3 तथा पुराणत्रातानाम् 13 17 ’’ ततो मेघकुलान्यव 4 12 3 तथा प्राकृतिको लय १४ ततो याति परां गतिम् 49 तथा विट्शूद्र विप्राणां 15 ततो राजा सुनन्दनः 25 तथेति स स्मरन् प्रागात् 4) 7 C ततो व्यदृश्यन्त चतुस्समुद्रा 12 तथैव बकवत्सयो 20 b ततोऽष्टौ यवना भाव्या. 30 4 तदन्ते प्रलयस्तावान .* 1 तनच्छिष्ये धतत्रनै " h तदा कृतयुगं विद्यात् 7 7 तत्पदं परमं व्रजेत् 12 03 d तदा क्रियातपो निष्ठा 2 21 1 तत्परेषु तथा त्वयि 10 74 नदाता जो वृत्ति } तत्पादपद्ममुपसृत्य नर्तन मूर्ध्ना "” I तदा नन्दात् प्रभृत्येष तत्पुत्रस्य च पौत्रस्य 2 42 तदा निम्ने धन्योन्य 4 7 तत्पुत्रीणाञ्च सन्तति 12 17 तदा प्रकृतय सम 4 ६ तत्प्रभा व्यापिनी साक्षात् 11 तदा प्रवृतस्तु कलि 31 तत्राऽप्यदोन्यस्तमचष्टकृत्स्नशां 27 तदा भवति तत् कृतम् 24 तत्राऽष्टादशसाहस्रम् }} 4 तत्रासीत्कुसुमाकर 8 21 तत्सुताश्च कुरूद्वह 3 " तत्सुतो वारिसारस्तु 1 13 तथा कर्ममयेषुधिम् 11 15 नदा भमर्गन्धगुण नदाविशत कलिलोंके तदाश्रमपद पुण्य नंदनदुत्सादित बाध्यबाधकं तदेव पुण्यं भगवदुणोदयम् + 11 (’ 29 L 8 18 a 6 31 12 15श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लाकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद तदेव रम्यं रुचिरं नवं नवम् 12 49 " तपः स्वाध्याय संयमैः 8 13 तदेव शश्वन्मनसो महोत्सवम् 12 49 h तपः स्वाध्याय संयमैः 00 8 32 तदेव शोकार्णवशोषणं नृणाम 12 49 C तपः स्वाध्याय संयमैः 9 2 d तदेव सत्यं तदुहैव मङ्गलम् 12 48 C तपः स्वाध्याय संयमैः 10 24 d तदर्शनाद्वीतपरिश्रमो मुदा ५ 26 a तपः स्वाध्याय संयुतः 8 7 d तद्ध्वाङ्गतीर्थं न तु हंससेवितम् 12 50 C तपो मासं नयन्त्यमी 11 39 तद्वाहवो लोकपाला }} 7 C तपो विशङ्कितो ब्रह्मन 8 15 C तत्यो वृषलो बली 1 22 तपो वेषापजीविन: 3 38 d तद्युष्मान् वयमीमहि 10 32 तमखिलवृजिनघ्नं व्याससूनुं 12 68 d तद्रसामृततृमस्य 13 15 ’’ तमन्वय बटो ब्रह्मन् 9 34 AS तद्रूपेण च नारदाय मुनये तद्वै भजाम्यृतधियस्तव पादमूलं तन्नाथास्ते जनपदाः 13 19 तमस्यपारे पतितो भ्रमन् दिशो 16 c 5c 44 तमस्यपारे भ्रमतां 8 1 C 43 तमहमजमनन्तमात्मतत्त्वम् 12 d 66 a तन्नो वर्णय भद्रं ते a तमाह भगवाञ्छर्वः 10 35 C तन्मनः सृजते माया तन्मात्रं रूपनामसु तन्मात्राण्यस्याऽभिव्यक्ति: 6 C तमाहुरात्यन्तिकमसम्प्लवम् 4 34 d 7 20 h तमेव चिन्तयत्र 9 8 a 16 C तमेव नित्यं श्रुणुयादभीक्ष्णं 3 15 C तन्मूलभूतं पदमामनन्ति 4 21 d तमेव शरणं ययौ 10 1 c तन्मे ब्रूहि यथा मुने 3 16 d तमेवं निभृतात्मानं 10 3 ä तपत्तटिद्वर्णपिशमरोचिषा K 34 C तमो रजो वा महदादयोऽमी 4 20 तपस्याऽऽख्यं नयन्त्यमी 11 40 तयोरागमनं राक्षात् 10 9 a तपस्विनो ग्रामवासा 3 33 C तयो रासन मादाय 8 38 a तपस्सत्यदया दानेषु 3 22 A तयोर्न कर्माशय संसृतिर्भवेत् 10 42 d 16 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद तयोस्तु मध्ये नक्षत्रं 2 27 c तस्यापि गोमति पुत्रः 1 26 C तरलैस्ताडितः कचित् 9 17 h तस्यापि ददृशे शिशुम् 9 21 b तलकस्तस्य चात्मजः 1 25 तस्यामात्यस्तु शुनको 1 C तल्लोलुपतयाऽऽददुः 6 6.5 b तस्याऽवितु स्थिरचरेशिमूलं ४ 42 तस्माच्छिविलको नृपः 1 24 b तस्यैकदा भृगुश्रेष्ठ’ 10 0 तस्मात्तवेह भगवन्नथ तावकानां 8 46 a तस्यैमुदीक्षत ऊर्मिभीषण } 14 तस्मात् सत्त्रमिदं राजन् 6 27 4 तम्यैनं ‘युजत शिन 14 231 तस्मान्नानौ पतत्यसौ 6 19 तस्यैवं युञ्जतमित 8 31 तस्मात् सर्वात्मना राजन् 3 49 a तम्येच ‘युञ्जत मित X 32 4 तस्मिन्नेव तदाहनि 2 33 Ե न गोपायति गजेन्द्र " 19 馥 तस्मिन् पृथिव्या ककुदि प्ररूढं 9 31 समुदीरयन्न 11 2121 तस्मिंल्लब्धा दुराचारा 24 ततर्पयित्वा द्रविण " 12 2 तस्मै नमो भगवते 10 32 नमामि र परम B 2 तस्मै नमो भगवते पुरुषाय भूम्ने 8 47 तनमिन्धि महायोगिन K S C तस्मै सपर्या व्यदधात 10 15 a तपतन्तं विमानेन 6 23 a तस्य कर्माण्युदाराणि 12 28 सर्वादविषयप्रतिरूपशील 8 44 C नस्य चाष्टौ भविष्यन्ति

" तान्त्रिक परिचयया 11 2 तस्य नारायण सुत 20 तापाख्यानमेव च 12 22 b तस्य पुत्रस्तु भूमित्र- 1 20 तालीयन्तेऽथ नीरमा 4 14 d तस्य वृद्धिश्च गोकुले 12 27 d तावनु कलिये पृथिवी 30 तस्य शिष्यो वेदमित्र 6 56 तावच्छ्रिो स्वमितन भागव 4) 27 नस्य सेनापतिः कलौ 1 16 d तावन्म भगवान साक्षात् 9 33. a तस्य: ह्यासंस्त्रयो वर्णाः 6 42 а तावानसापि महान 11 9 € 17 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक: | पादः अध्यायः श्लोकः पाद नाविहैत्य करने 2 38 a तेनाऽऽसत्रति विस्मिताः 8 12 d तासां स चतुरश्शिष्यान् 6 51 a तां मां ज्येष्यन्त्यबुद्धयः 3 6 च तेनाऽसौ चतुरो वेदान् तेनैव ऋषयो युक्ताः 6 44 a 2 28 a तांश्च प्राच्यान्प्रचक्षते b 78 C ने परम्परया प्राप्ताः 6 46 a तिरोधायि क्षणादम्य G 34 ते पुनन्त्युरुकालेन 10 23 c निर्यनागादय 12 17 ते वै तदाश्रमं जग्मुः 00 8 17 а तिर्यद्मर्त्यर्पिदेवेषु 7 14 ’’ ते वै भगवती रूपे 3 35 निष्टन्त्यब्दशतं नृणां لام 2 28 तेषामभावे जगतीं 12 C तीर्थश्रव श्रवण पाहिभृत्यान 25 तेषां त्रयोदश सुता: 1 34 3 तीर्थाभिषेक व्रतदान जप्ये ༣ 48 तेषां नामानि कर्माणि 11 28 a तुरीय इति वृनिधि 11 22 तेषां प्रजाविसर्गश्च 1 22 a तुर्याशोऽधर्म हेतुभि 7 24 तैजसानीन्द्रियाण्यत्र! 4 17 a तुर्याशी हीयते शनै- तुल्यकाला इमे राजन तृण बिन्दु र्ययानिश्च 20 400 112 तैत्तिरीया इति यजुः तोकञ्च तत्प्रेमसुधास्मितेन 65 31 C 10 तौ शुक्लकृष्णौ नवकञ्जलोचनी 8 33 मैं तृणावर्तस्य निष्पेष 12 70 त्यक्ष्यन्ति हि प्रियानू 41 ’ तेजस्तत्त्वं सुदर्शनम् तेजोऽन्नमयं कार्य 14 त्रयोदश मुरुण्डाश्च 30 43 यो लोका इमे यत्र 4 دعا 3 C नंऽणिमाद्या हरेर्गुणाः 20 f त्रय्यारुणि कश्यपच 7 5 а तेत उद्देशतः प्रोक्ताः 2 25 C त्रिगुणाय महात्मने 10 32 ते तु धर्मोपदेष्टार: 6 45 ते त्वदीये द्विजाः काले 2 28 * तेन संस्तम्भितस्सर्प: 6 19 C त्रिलोकनाथाऽऽनतपादपद्मजम् त्रिवृद्वेदः सुपर्णाख्यो त्रिंशद्विशति वर्षाणि 11 19 C 3 43 2 c 18 त्रीणि तैः संस्थिते ततः अध्याय: श्लोकः पादः अध्याय: । श्लोकः पाद 32 b दध्या वधोक्षज योगी 8 13 C त्रेतायां धर्मपादानां 3 20 a त्रेतायां यजतो मखैः ३ 52 त्रैलोक्यमासीत् सहसाद्विराप्लुतम् 9 15 दमनं कालियस्याहे त्रैवर्गिकास्त्रयी वृद्धा 3 21 दन्तवक्त्रस्य दुर्मते दन्ता ज्योत्स्ना स्मयो भ्रम दर्भकस्तत्सुतो भान्यां 12 39 h 8 12 30 ’ 6 त्र्यक्षमष्टभुजं प्रांशु 10 11 C दर्भकस्याजय स्मृत त्वद्वतचर्यया 9 त्वन्माययाऽऽवृतमतिः स उ ४ 48 त्वष्टा ऋचीक तनयः 11 4.3

त्वं तु राजन् मरिष्येति རྭ J त्वाष्ट्रस्य जन्मनिधनं 12 18 a दशगर्दभिनो नृपा दशन्त तक्षक पादे दशपच चतुश्शतम् दशपने विभु दशभिलक्षणे युक्त दशवर्षशतानि दशाी ब्रजवेवर्तम् दशाब्दी श्रीभागवतम् 29 h 12 21 1 d 13 71 h } 10 h द दक्षजन्मप्रचेतोभ्य दक्षयज्ञ विनाशनम् 12 17

" 12 14 f दग्धगोमयपिण्डवत् 4 10 दभ्युप्रायषु राजगु 11 h दत्त्वाऽगात्र्यक्ष ईश्वर: 10 १४ दस्युत्कृष्टा जनपदा મ ददर्श पथि काश्यपम् 6 दहत्यनित्न वेगोत्य ददर्श पुरुष किल x b दह्यमान विभात्यण्डं + 10 ’ ददर्श विश्व सदिवाऽवभासितम् 9 24 दह्यमाना निव X 20 ’ ददर्श स्वगणै र्वृतः 10 3 दद्यमानान् महोरगान h 17 b ददाति यो भागवतम् 13 13 C दाक्ष्य कुटुम्बभरण 2 7 ददृशुश्शक्र किङ्करा 8 23 b दान दानस्य माहात्म्यम् 13 3 C ददृशुस्तान्यजुर्गणान् 6 64 d दाम्पत्यऽभिरुचिर्हेतु 2 3 a 19 अध्याय: श्लोकः । पादः दावानेः परिसर्पत: दिव्याब्दानां सहस्रान्तं 12 30 b देवदुन्दुभयो नेदुः अध्यायः श्लोकः पाद 6 15 tet a 2 34 ** 3 दीक्षा संस्कार आत्मनः 11 17 देवभूतिः कुरूद्वह देवरातसुतस्सोऽपि 1 18 Ե 6 64 श्र दीना स्त्रैणा कलौ नग. 3 37 d देवहृन्याश्च संवादः 12 13 C दीपश्चक्षुश्च रूपं च 4 24 a देवानामयुतो यथा 13 16 दीर्घसत्रे कुरुश्रेष्ठ! 4 43 C देवान वैकारिको गुणैः 4 17 दूरे वार्ययन तीर्थ दर्भगा भूतिर्षाच + 2 • а देवापि शन्तनोर्भ्राता 2 37 3 3 25 C देवासुर नरादयः 6 14 दुर्भिक्षकरपीडिता 2 10 देवासुर महायुद्धम् 12 21 दुर्भिक्षकरकर्शिता 3 39 देवो मकरकुण्डले 11 12 b दुर्मित्रोऽस्य तथैव च I 34 देवts भिरस्य वै 46 दुर्मेधान् वीक्ष्य कालत 47 देव्यै तत्कर्म कथयन् 10 38 C दर्पणं हन्ति धातुजम् 47 देहत्यागश्च राजर्षेः 12 44 a दुसितस्तवमच्युतं नतो. देहवत्त्वं न नक्ष्यति དྷ 2 d ’ दुर्विभाव्या शरीरिणाम् 10 28 h tereaven सन्त्यमभिज्ञमात्रं 8 44 दुश्यते यत् समं निशि 2 27 d aferi कलिदोषतः 2 12 दृश्यत्वाव्यतिरेकाभ्यां 23 c देहोऽहि गरलामिना 6 13 दृश्यन्ते पुरुषे गुणाः 3 26 दैत्येश्वरस्य चरितम् 12 18 दृश्येते उदितौ दिवि 27 दौष्यन्तेर्भरतस्यापि 12 26 a दृष्ट्राऽऽत्मनि जये व्यग्रात् 3 1

घुपतिभिरजशक्रशङ्कराद्यै: 12 66 {’ दृष्टुं भयसंविनः 3 देवता मुनयस्सिद्धाः C 17 C द्रक्ष्ये मायां यया लोक: 6 C 12 61 द्रव्यक्रियाकारकाख्यं 38 C देवदत्तं जगत्पतिः 2 19 Ե द्रव्यदेशात्मसम्भवान् 45 b 200द्रव्यं फलमिति ब्रह्मन् श्लोकपाeानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद 31 ’ धर्मत्राणाय सत्वेन 16 {’ द्वादशस्वपि मासेषु 11 40 it द्वादशाब्दशतात्मकः 3 31 www. द्वादश्यामेकादश्यां वा 12 59 धर्मत्राणाय साधूना धर्मन्याय व्यवस्थायां धर्मस्याधर्मलक्षणै 17 3 3 d द्वापरं तद् रजस्तम 3 29 d धर्मं ग्राहयितुं प्राय 10 30 H द्वापरादौ महर्षिभि 6 $ אן द्वापरे परिचर्यायां द्वारवत्यां यतात्मवान् त्रिजप पान द्विजा धामाकुतोभय द्विजोऽधीत्यानुविन्दने 60 11 1 धर्म यशश्च भगवान् धर्म पश्यन्य धर्मशा धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान पर्धिनीपि महामुनि N माता कम्पनी ऐति 1 44 " धूला याव्यपुनर्भवम् 12 4 + १४ d द्विजो राज्येऽभिषेक्ष्यति 1 धूपमाय जयत N ’ द्विताय इव भार्गव 1 10 पत्र जमाउनम .. द्विपरार्थावधिर्नृप } " प्रतराष्ट्र सम्भग 44 द्विपराधे त्वतिक्रान्तं 4 5 1 धनुक्रम्य मधातु J द्वीपवर्जसमुद्राणाम् द्वीपान्वन ककुभ सुगमुगन् ध धनुरिवसि चर्मभि 12 10 J ध्यानावस्थित तदतेन मनमा }} 1 " 28 h ध्यायन्ति बंद हृदया मुनयग्नदाप्ये ४ 42 ध्यायन सर्वत्र च हरि 7 Q ü 10 12 b ध्रुवस्य चरित पश्चात् 12 14 धयन्तं वीक्ष्य विस्मितः 9 25 ध्रुवोऽनन्तोपमस्तत 5 H d धर्मगुह्योपबृंहितम् 10 26 h ध्वस्नक्लेशान्तरात्मना K 13 धर्मज्ञानादिभिर्युक्तं | www 13 न 21 लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः न कथ्यते यद्भगवानधोक्षजः 12 48 नन्दः क्षत्रविनाशकृत् 1 9 नक्षत्रकल्प शान्तिश्च 7 4 ä नन्दादयोऽष्टौ द्वाः स्थाश्च 11 20 € नखं जलं भूरनिलोऽर्कि· 4 21 नन्दिवर्धन आजेयो 1 7 2 नक्ष्यत्यायुर्बलं स्मृति 2 1 नन्दिवर्धनस्तत्पुत्रः 1 a न चार्पितं कर्म यदप्यनुनमम 12 52 न चेमं देहमाश्रित्य 34 C न जात. प्रागभूतोऽद्य 2 C न तच्चित्रं महत्सु हि 30 न पश्यन्त्यन्तिकेऽन्तकम् न प्राणबुद्धीन्द्रिदेवता वा न भविष्यति भूत्वा त्वं नभस्तमनुलीयते 3 d 20 १३ 5 3 16 d न तत्रात्मा स्वयं ज्योति 5 ४ it नभस्याख्यं नयन्त्यमी 11 38 3 न तस्य कालावयवै 4 18 C नभो निभं नभस्तत्त्वं 15 न ते मय्यच्युतेऽजे च 10 22 नभोमासं नयन्त्यमी 37 d न ते मुदेति वादिन 7 8 नम श्शिवाय शान्ताय 10 17 a न त्वां प्रक्ष्यति तक्षक 5 10 S b नमस्कृत्य गुरून्वक्ष्ये 4 a नदन्ति रभसस्वनै. 4 12 d नमस्तस्मै भगवते 13 20 ध न दह्येतोरगाधम. 6 18 d नमस्तुभ्यं तमो जुषे 10 17 d न दुष्येतानुभावस्तै: 10 30 C नम कृष्णाय वेधसे 12 b न देवा श्चेतनोज्झिता. 10 23 Ւ नमुचिः शम्बरो भौमो 3 11 www न द्रक्ष्यसि शरीर च 5 12 C नमो धर्माय महते 12 a ननान्दृश्याल संवादा. الحب 3 37 C नमो नम इतीशानौ 3 37 C ननाम शिरसा मुनिः 10 14 d नमो भगवते तस्मै 6 35 ननामानेन दण्डवत् न निरूप्यो ऽस्त्यणुपि ननृतु स्तस्य पुरतः ४ 35 d न यत्र दुर्भाव्यतया विराजिता 30 4 29 न यत्र वाचो न मनो न सत्त्वं 4 20 а OC 8 24 a न यत्र सृज्यं सृजतोभयोः परं 6 31 वै 22 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः 1 1: 7 नहुषो भरतो ऽर्जुन नाम्यानि तीर्थानि नानो किमिति पात्याने नाति हिंसा न लम्पटा नानुप्यत कर्णयों पिवत अध्यायः श्लोकः पादः 01 10 1) 20 21 11. ין h न यद्वचश्चित्रपदं हरेर्यश: न यद्विवादी विविध स्तदाश्रमो नयन्त्येते स्म माधवम् 12 50 6 30 34 न येषां देहगेहजम् 73 न रक्षिष्यन्ति मनुजा 42 नरदेवास्तथा परे 11 नरदेवेन पूजित नरनारायणावृपी (> N N ہے۔ नरनारायण 8 नगणा पुरुषचितम 12 नवोक्तोऽजया हरि 1! नव नन्दान् द्विज कश्चित् नवब्रह्म समुत्पत्ति नवाधिका वनवति bjiterkk Käth-DIE 11

} नात्यद्भुतमिद मन्ये नात्यन्त शुद्धि लगतानन्नगमा नाथम्वनो यत् प्रभा नानागुणमयी पत नानान्यद्रियोर्यत नानान्य प्रत्यगात्मनि manfanrifarquan-pua नाना-समतिसमक नानापनिपु १ नम् " 4 N 2 } 18 语 .> 11 h 500 1 " } d न वेदखगाच परिभ्रमेषित न वेद रुद्रधी वृनि न शोभते ज्ञानमल निरञ्जनम् नष्टं वेदपथे नृणाम् न सन्निवेश खलु लोककल्प " m Page Halter their नाऽन्य नवाइय्यपनयापन रे 1- p 12 नादन्य नवा भगवत 1 40 " 20 नान्ये नृणा व्यसनमोह H 45 p न सेहे नावुदीक्षितुम् * 36 P नाभिरक्षिणी नाम }} 6 7 न स्वप्नजाग्रन्न च तत् सुपुत 12 15 , न स्युरन्यतमादृतात् 24 d नाममकीर्तन यस्य 13 न हि सत्यस्य नानात्वं 30 ་ नामान्यनन्नग्य यशोऽह्नितानि 12 51 C श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः । अध्यायः श्लोकः पाद नारदम्य व मवाद 12 15 a निद्रालो: कमलाकृतेर्भगवतः 13 h नारद पन्चविशति 13 नारदः कच्चनीच }} 34 निद्रा हिंसा विषादनन् निभृतात्मेन्द्रियाशयम् 3 30 b 10 4 d नाग्दाख्यानमेव च 12 निभृतोद झप व्रातो 10 5 a नारदाय पुरा ग्राह 4 41 निमित्तीकृत्य पाण्डवान् 12 40 d नारदीयं भागवतं 7 23 निर्मर परित्यागः 12 24 C नारदेन सुरर्षिणा 12 41 निम्नगानां यथा गहा 13 16 a नारायणकथा यत्र ४ S निम्न नाभिदलोदरम् 24 नारायण विनिर्मितम् 10 b नियुक्तानामधीश्वरै 11 28 h नारायणम्य भविता 20 ’ नारायणस्याखिल सवधाम्न नागवणं देवदेवमीश नारायणाय ऋषये च नरोत्तमाय १० b 2 55 47 नारायणी नरसख 1 C नारायणो हषीकेश 12 ༣ ’’ नावमन्येत कञ्चन 6 34 निरले भृतले राजन् निरीक्षितोऽपाननिरीक्षणेन निर्घृणैर्दस्यु धर्मिभिः निर्दया: शुष्कवैरिणः निर्मितो दृश्यते यत्र निर्मितो लोकतन्त्रोऽयं निवृतात्मेन्द्रियाशय 3 39 9 31 d 2 25 ክ 29 8 36 b निगदाख्यं यजुर्गुणम् 52 d निर्वैस्समदर्शिन: 10 20 d निजाश्रमं यत्र ऋषीनपश्यत् " 30 h निवर्त्य विषहारिणम् 6 12 नित्य आत्यन्तिको लयः 7 17 b निषधास्तत एव हि I 35 d नित्यदा सर्वभूतानां 4 35 a निषिध्य चोमन् विरमेततन्मुनिः 6 31 d नित्यमुद्विग्नमनसो 3 39 a निस्साच्छिन्नसंशय: 10 d नित्यं कारणमव्ययम् नित्यो नैमित्तिकश्चैव 4 19 निस्समा भूतवत्सलः 10 20 h 4 38 U निः क्षत्रीकरणं भुवः 12 25 b 24 नृणां त्वं पारदर्शनः नृणां धुनोति भगवान् श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः لها | अभ्यायः | श्लोकः पाद 8 1 d पञ्च प्रद्योतना इमे 4 3 46 C पटस्येवान तन्तव 27 नृणां साधु समागमः नृत्यन्त्यप्सरसो ऽग्रतः 10 7 ! पठत्यनश्नन् प्रयत 12 59 C 47 पठित्वा मुच्यते भयात् 12 60 d नृदेव पितृभूतानि नपलिनच्छदो दस्यून् 8 12 C पणयिष्यन्ति वै क्षुद्रा 35 n 2 20 t पतन् स्खलन वा विवशो , 44 h नृपान् हसति भूरियम् नृभिः क्रियाभिर्व्यवहारवर्त्मसु 3 1 4 31 पतितस्खलित वर्त पति त्यक्ष्यन्ति निद्रव्य 12 4b il 7 36 t नेत्राभ्यां धिष्ठितं हृदि ) 32 h पथ्यशिष्यानथो शृणु ? d नेत्रे त्रिलोकैकगुरुं 10 14 C पदार्थेषु यथा द्र } 20 नैतावता भगवत 10 30 f पद्मगर्भाणापान → 27 a नैमित्तिकः प्राकृतिको 7 17 पावत्या पुि चे } 7 d नैर्ऋता बलशालिनः 11 48 पद्माक्षमालामुतजन्तु मार्जन N 3.4 น नैवाधुनापि भूताना H पथ !त्याश्च तत्फलम 12 1 नैच्छत्याशिष कापि 10 b परवहन सन्मतिम 11 46 d नैष त्वया मनुष्येन्द्र 6 24 + परदारघनावना 1 41 b नैष्कर्म्यमप्यच्युत भाववर्जितम् 12 52 परमायु कलौ नृणाम 11 d न्यग्रोधपोतं ददृशे 20 पर पद वैष्णवमामनन्ति तद 6 32 in न्यासिनो ऽत्यर्थलोलुपा 3 ༣༣ परं भगवत पदम h 7 d . प परावर्तको वाति 4 C पञ्चत्वमुच्छतेनु पचत्वाद्यात्मन स्वयम् नाशक्न 10 d पराशगत मत्यवत्या 49 а पद्मधाव्यम्य महिताम् 57 6 55 C 25श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पादः परिचर्या भगवतः 11 17 C पापे यद्रामते जनः 2 29 d परिणामादयो गुणा 4 18 d पारीक्षित इति श्रुत्वा 6 20 a परिणामिनामवस्थास्ता 4 36 € पाषण्ड प्रचुरे धर्मे 2 13 a परित आशापाले : तत्र 6 71 पितरो मनवो नृपाः 12 61 b परितुष्ट प्रसन्नात्मा 10 18 पितृ-भातृन्स्वसृर्ज्ञातीन् 3 37 a परिपालितो ऽनुपदं कथाप्रस 12 65 पुण्यगन्धानिलस्पृशाम् 2 21 d परिवर्तन आत्मनि 3 26 पुण्यद्रुमलताञ्चितम् 8 18 परिष्वक्तु मधोक्षजम् ५ 32 पुण्यद्विजकुलाकीर्ण 8 18 c परिक्षितमुपाख्यानम् परिक्षिदपि राजर्षिः 12 5 ’ पुण्यश्लोक शिखामणे ५ J पर्जन्यश्शतवर्षाणि 7 पुण्यामालजलाशयम् पुत्रपौत्रादि रूपवान् ४ 18 d 5 पर्जन्यस्सेनजितथा 40 b पुत्रयोश्च दितेर्द्विज: 12 ४ पवित्रपाणी उपवीतकं त्रिवृत् 8 33 C पुत्रानध्यापयत्तांस्तु 6 45 a पशुबुद्धिमिमा जहि 5 2 b पुत्रान् सर्वार्थकुशलानू 3 42 C पश्यतां सर्वदेहिनाम् 6 13 d पुनरानम्य पादाभ्यां 8 39 ’’ पश्येमं भगवन्विप्रं 10 4 C पुनस्सन्दीपनेर्गुरोः 12 35 पाठादेश्च निबोधत 13 पुनात्यात्मानमेव सः 12 58 पाण्डित्यं चापलं वच 13 2 4 पुरतोऽभिमुखं यान्ति 49 C पाताल नरकस्थिति 12 16 d पुराणलक्षणं ब्रह्मन् 7 ४ ॥ पादयोरवनिज्य च 8 38 पुराणसंख्या सम्भूतिम् 13 3 पादयोस्तव जायते 13 22 h पुराण संहिताप्रश्न: 12 ल 8 C पाद्यं पञ्चोनषष्टि च 13 4 पुराण संहितामेताम् 4 41 पानं प्रलयकल्पयोः 3 17 b पुराण संहितामेताम् 6 4

26 पुराण संहितामेतम् 12 63 a पुराणं तद्विदो विदुः 7 10 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः पूजयामास वाक्पतिम् पूजितश्चादृतोऽपि वा अध्यायः श्लोकः पादः C 28 d 3 46 पुराणाचार्यतास्तु ते 10 37 पूतनासुपय पानम् 12 28 पुराणानामिदं तथा 13 16 d पूतो भवति पातकी 12 50 पुराणानि पुराविदः 7 22 पूर्णकामस्य ते विभी 10 16 b पुराणानि सतां गणे 13 14 h पूर्णकामाभिवर्षणात् 10 3.4 b पुराणेष्वपि सम्मतः ४ ན पूर्ववत् प्रथयिष्यत 38 d पुरीमान् भविता ततः 1 26 d पूर्व निर्जित्य ब $ पुरीषभीरुस्तत्पुत्रः 1 25 पूर्वाषाढा महर्षय b पुरुषाणां महात्मनाम् 2 L पूर्व में पुरुषर्धता " पुरुषानुगृहीतानां 7 12 a पुरुषाव्यक्तयोर्यदा 4 R प्रथम द्वादशभिर्गुण पुरुषो लोकसंस्थया 11 " पवित्या ककुविद्विज प्रषाधनञ्जयो वात 11 39 12 20 पुलस्त्यस्तुम्बुरुरिति 11 33 पशु पुरुखा गाधि } } पुलिन्दयदुमद्रकान् पथा प्राचीनवर्हिण पुलिन्दो भविता तत 1 17 पृथ्या माम्मखनाम 14 + पुष्करे मधुरायाच 12 60 पृष्ठ भ्राम्यदमन्दमन्दि पुष्पभद्रा तटे मुन: り 10 पुष्पभद्रा नदी यत्र पुष्यमित्रस्तु शुद्धाद्ध ४ 17 C 1 16 " पुष्यमित्रोऽथ राजन्यो I 34 पेन स्वमहतामूचे पैलादिभिव्यसिशिष्यै पैलाय महिनामाद्या पौरजानपदाना वे " 36 " 52 M 21 ६ पुंसां कलिकृतान् दोषान् 45 ✰ पौर्णमासस्तु तत्सुत 1 27 पुंसो भवेत् विविधदुःख दवार्दितस्य 4 40 d पौषमासं नयन्त्यमी 42 d 27 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद पौष्पिञ्ज शिष्या जगृहु: 6 79 C प्रलम्बस्य च संक्षयः 12 29 f पौष्पिञ्जिश्च सुकर्मणः 6 77 प्रलयत्वाय कल्पते 4 14 Ե पौष्पिञ्ज्यावन्त्ययोश्चापि 6 78 c प्रलयो यत्र लीयते 4 ~ प्रजापति: प्रजननं 11 7 a प्रलयो यत्र विश्वस्कू 4 प्रजाश्चाब्रह्म भूयिष्ठाः 1 37 a प्रवक्तारश्च देहिनाम् 10 29 प्रजासूतिश्च सान्विकी 2 23 प्रवालस्तबकालिभिः ०० 8 21 प्रजास्ते भक्षयिष्यन्ति 42 प्रविश्य चित्तं विधुनोत्यशेषम् 12 47 C प्रजा हि लुब्ध राजन्ये 2 8 प्रविष्टो ब्रह्म निर्वाणं 5 प्रणामोद ग्वशमन- عم 23 प्रवेश्य विसृजाम्यसून 6 6 d प्रतिपन्न कलियुगम 2 33 प्रश्नस्त्वया महर्षेऽयं 8 प्रत्यगात्मानमन्तग 4 29 प्रष्टुं पुरस्तं प्रससारबालकम् 9 26 प्रदाता सुखदुःखयोः 6 25 प्रसादाभिमुखी मुनी 8 39 b प्रद्युम्नः पुरुषः स्वयम् 21 h प्रसादां यज्ञपत्नीभ्यः 12 31 प्रद्योतसंज्ञ राजानं 1 3 2 प्रस्थानं रामकृष्णयोः 12 33 d प्रपन्नानुद्धरिष्यति 1 12 b प्रहसंस्तमभाषत 10 18 d प्रपन्ना भयदं हरे प्रपन्नार्तिहराऽच्युत 10 Ե प्रहृष्टरोमद्भुतभावशङ्कितः 9 26 C 9 嘻 h प्रहेति पुञ्जिकस्थली 34 प्रपन्नोऽस्म्यविमलन्ते 10 2 a प्रह्लादस्य महात्मन 12 18 d प्रबोध्याहिमिवार्भका: ac 8 29 d प्राक्कूले बर्हिष्यासीनो 6 10 а प्रभञ्जनाघूर्णित वार्महार्णवः 9 14 b प्रागुत्तरस्यां शाखायां 9 21 प्रभवन्ति यदा सत्त्वे 3 27 a प्राग्ज्योतिषपति हत्वा 12 38 प्रमथ्य द्विषतो हरे: 12 37 d प्राप्तद्विजाति संस्कारो 8 7 想 प्रम्लोचा राक्षसाश्चर्यो 37 प्राप्नोति यक्ष्यन्ति न तं कलौ जनाः 44 •. 28 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः 2 d बभ्रुः शिष्योserfare: बलाहका अन्वभवन् कुशला बहिर्निग्स्तो न्यपतल्लयाब्धी बहचाख्यामुवाच ह बह्वचा संहिता होता बाणस्य भुजकृन्तनम् अध्यायः श्लोकः पादः 7 11 h Q 30 " ल .} 12 IN h प्रायश: श्रमणा जनाः 3 19 प्रायेणमर्त्या भगवन्तमच्युत 3 43 प्रायोपवेशे नृपतेः परीक्षित 12 56 €* प्रायोपवेशो राजर्षे: 12 h प्राहर्त्विज उदारधीः 6 20 प्रांशु दधानौ विबुधर्षभार्चितौ 8 34 प्रीत आह भृगूद्वह 9 1 प्रोक्तं भगवता यत्तु 12 61 ’ प्रोक्तं विज्ञानसंयुतम् 12 ተ प्रोक्ता धर्मविनिर्णय 13 42 प्रोत्फुल्ल हृत्पद्म विलोचनाम्बुज प्रोष्ठपद्यां पौर्णमास्याम् Q 26 h 13 1} 1 बाध्यबाधकलक्षणा " बालस्य ते किमुत बाष्कलायच सोप्यात विभर्ति मान्य यांगव વર્ષાઇમ્સ બૅનુમાન बिभ्रत कमण्डलु दण्ड बिभ्रत्यात्म समाधान x · 43 S 10 फ फलफल्लव शोभितम् विभ्राण मामा भात 10 } } 20 फलपुष्पाष्टि भोजना 2 1) बीजाइम्यवाद बीजादिपवतान्नाि 4 20 फल्गुदास्तीव्रमन्यवः व } 40 7 बद्धाञ्जलिस्तमिदमाह म बभाषे गद्दाक्षरम् " K 37 विभृव भस्मम्मात मद्य f बभूव सम्भ्रान्तमति 6 बभ्राम विक्षिप्त जटी जडान्धवत् Q 15 d बीजादीन चराचरम वृद्धान्द्रियार्थमपण वृद्ध जागरण स्वप्न बुद्ध्यानुमानगर्भिण्या H 10 तक शाना 8 x श्रवण परमात्मन 6 " श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय श्लोकः पादः ब्रह्मण: परमेष्ठिनः 4 ब्रह्मादीनां परन्तप अध्यायः | श्लोकः पाद 4 35 b ब्रह्मणः परमेष्ठिनः 37 ब्रह्मापेतोऽथ शतजित् 11 43 C ब्रह्मणीद तथा विश्वं 4 26 ब्रह्मा बिभेत्यलमतो ०० 8 43 C ब्रह्मणं नाभि प 13 10 ब्रह्मा भृगुर्भवो दक्षो 8 12 a ब्रह्मणो दिनमुच्यत 4 ? ब्रह्मा परमं पदम् 5 11 ब्रह्मतेजो विदीपनम् 7 25 ब्रह्मांशकस्यात्मन आत्मबन्धनः 4 32 d ब्रह्मन्निदं समाख्यात 7 25 ब्रह्मेशाद्यैर्लोकपालै: 6 48 C ब्रह्मन वायुरभृन्महान 10 ब्राह्मणस्य महात्मनः 2 18 ब्रह्मपुत्राश्च ये परे * 12 ब्राह्मणा साधवश्शान्ताः 10 20 ब्रह्मभूतस्य राजर्षे 6 13 a ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य 12 C ब्रह्मभूतो महायोगी 6 10 ब्राह्मणेभ्यो नमस्यामो 10 24 a ब्रह्मर्षिभिर्निरूपितम् 7 8 ब्राह्मं दश सहस्राणि 13 4 ब्राह्मर्षिमोक्षमप्युत 10 6 b ब्राह्मं पाद्यं वैष्णवं च 23 a ब्रह्मन्कोविदान् * 45 b ब्राह्मी रात्रिरुदाहृता 4 3 b ब्रह्मवर्चस्विनो भूयात् 10 37 ब्रूहि नः श्रद्दधानानां 28 “”- श्राह्मविदक्षत्र शुद्राणां 8 a भ ब्राह्मवेदगुहाशयम 26 d भक्ति प्रसरसम्प्लुतः ५ 9 ब्रह्मसम्पद्यते पुन 5 d भक्तिमांस्त्वमधोक्षजे 10 36 b ब्रह्मसूत्र त्रिवृत्स्वरम् 11 11 भक्तियोगस्समाख्यातः 12 5 a ब्रह्माण्ड विवरान्तरम् 4 13 h भक्तिर्भवति देहिनाम् 3 28 ब्रह्माण्ड द्वादशैव तु 13 8 ป भक्ति परां भगवति 16 6 」 ब्रह्माण्डाख्यमिति त्रिषट् ब्रह्मात्मैकत्व लक्षणम् 7 24 भक्षमाणाः क्षुधार्दिताः 4 7 d 13 12 b भगवत उपलब्धिमात्रधाम्ने 12 67 C 30श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद भगवत्यच्युते भक्ति 10 34 भवद्भिर्यदहं पृष्ठ 12 2 C भगवंस्तक्षकादिभ्यो 5 1 भवने विष्णुयशस. rh-14 2 18 C भगवाननुवर्ण्यते 6 4 d भवन्तं बहुवित्तमम् b भगवानवतरिष्यति 16 ئی भवन्ति न भवन्ति च 26 h भगवान् कालरूपधृत् 32 b भवान् भागवततत्त्ववित् || d भगवान् परमेश्वर: 3 50 h भवान्येतेन साधुना 10 7 भगवान् परिभाष्यते 11 22 भविता तथ 15 h भगवान् पुरुषोत्तमः 3 45 भविता पृथिवीपति भगवान् बादरायण 4 42 h भवितारश्च वाह्निका 34 b भगवान् बादरायणि. 6 W भविता राजकस्तत 2 भगवान् भगशब्दार्थं 18 भविष्यति यदा नृणा 14 भगवान् स सतांगति 10 8 भविष्यन्ति कलौ प्रजा 3 40 भगवान्सात्वतां पति 12 3 d भविष्यन्त्यतिलोलुपा J भगवान् हरिरीश्वर | 21 भविष्यत्यधिकानि षट् } भगवान् हरिरीश्वर 11 50 भविष्य ब्रद्यवैवर्त 7 24 भगवांल्लोकभावन " 48 भवे भवे यथा भक्ति }} 22 भगवांस्तच्चतुष्टयम् 11 23 b भागवतरणभूम 12 400 1. भगवांस्तदभिज्ञाय 10 10 4 भावजयन " भग. स्फूर्जोऽरिष्टनेमि 42 भाव्यां बार्हद्रथा नृप भगीरथ कुवलयाश्वः भयानकावर्त गभीरघोषा: भवता करुणात्मना 10

C भिक्षवश्च कुटुम्बिन 3 }} 12 d frerraft चक्षने 10 22 Ւ 2 b भुइने ह्यान्धकर्म तत् 26 भवता दर्शितं क्षेमं 6 7 C भुञ्जते भुवमोजमा 31 श्लोक ‘दानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद भुव उद्धरणाम्भोधेः 12 10 C भो भो ब्रह्मर्षिवर्योऽसि 9 2 a भुवि खे दिक्षु सर्वत 1-4 भ्रातृणां चापि विग्रहः 3 7 भुवि प्राणिषु वर्तते 2 ༣༡ भ्रामित कर्शितो भृशम् 10 27 भूत ध्रुक तत्कृते स्वार्थी 2 म भूतनन्दोऽय वहिरि 32 मघासु विचरन्ति हि 2 31 h भृतसूक्ष्मेन्द्रियार्थाना 11 C मण्डल देवयजनं 11 17 4 भृतेषु गुणवृतिभि 6 29 d मत्कृते पितृपुत्राणां 3 7 ገ भूतेषु यदनुग्रह 6 3 मत्तकोकिल कूजितम् 8 19 b भृत्वा तितिरयो ब्रह्मन 65 मत्तद्विजकुलाकुलम् 8 19 भूमी ममलं कल्पान्तं पं 40 मत्तबर्हिनटाटोप 8 19 C भूमी गजनन वर्षात 7 मत्तभ्रमर सीतं 8 19 a भूमि वर्षशनाधिकम 18 मत्पूर्वा वंशजस्य च 2 42 d भूर्यपत्या गर्ताय 3.4 मत्वा तं स्वजितं स्मर: 8 28 h भूत्वायुवियदात्मसु X मथुरालोकनं ततः 12 34 b भू पादी श्री शिंगं नभः 12 b मदधतं त्यजाश्विति 6 63 भृत्यं विपन्नं पतय 36 मधुकुल्या घृतकुल्याः 12 62 C भन्या अप्यखिलानमम् भृशमुद्विप्रमध्याया भैक्ष्यमाहत्य वाग्यत ܐ܂ मधुमासं नयन्त्यमी 33 d * 26 मधुरायां निवसता 12 35 C 8 10 मधुर्मदोरजस्तोक 25 C भोक्ष्यन्ति कुरुनन्दन ! 28 मध्वादिषु द्वादशसु 11 32 a भोक्ष्यन्ति पृथिवीं नृपाः मन आत्मप्रकाशकम् 2 34 भोक्ष्यन्ति शूद्रा व्रात्याद्याः 34 भोक्ष्यन्त्यब्दशतान्यत्र 32 J मनश्चन्द्रो ध्रुवौ यमः मनश्च सङ्कल्प विकल्प वृत्ति यत् 11 7 6 30 32 श्लाकपादानुक्रमाणका अध्यायः श्लोकः । पादः मनसा योगपक्वेन 9 $ C महानन्दितु तत्सुत मनस्सृजति वै देहान् मनांसि विशदानि वै 5 6 21 मनुपुत्र सुरेश्वरः 7 15 महान गमत्यकार महान्ति भूतान्यथ भौतिकान्यसौ महापयपति कश्चित् अध्याय श्लोक: पाद: 1 h “} 12 + मनोबुद्धीन्द्रियाणि च ༣ 27 महापातकिनोऽपिव H मणिगणा इव 50 मन्वन्तरषडात्मकः ४ 14 मन्वन्तरं मनुर्देवा 7 15 महापुरुष न्यास महापुरुषसंस्थिति महमर कनव्याम ’’ d मन्वन्तरानुचरितम् 12 19 महायागबलान्विती मन्वन्तगवतागश्च ! 19 महानागन वामिन " h ममतावद्धचेतसाम् ममता मय्यमत्यां ममैवेयं मही कृत्स्ना मयि भक्त्याऽनपायिन्या मरुश्चेक्ष्वाकुवंशजा मागमेन मोजणाम 40 14 महिमा भार्गवानम 30 " 1) मयों यद्विन्दतेऽमृतम् 10 19 मही ममतया नाभी सामधानानुभविता भाष्ट्र कयमपि कनिम् मात्स्य तनु चतुर्दश 1 i A s N मर्यो यायादमर्त्यताम् महतस्त्रिवतोऽहम महतामच्युतात्मनाम् महदल्पव्यवस्थया महर्षे मनियन् वच 7 4 माना दाभादव मन्मर h 10 x x ի मान्धाता समय सम मायाक्ना स्थितियो मायादमवार मायादीनंवभिग्नी मायामयाकारणान्म बन्धनम् महादेवस्ता गति 10 18 महानन्दि सुतो राजन् I X मायामयेषु त 15 30 3-4 19 三 1 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः | पादः अध्यायः श्लोकः पादः मायामात्रमिदं राजन् 4 25 C मुनये प्रेषयामास 8 16 C माया वैभवमद्भुतम् 10 40 मुनयोऽष्टादशप्राहुः 7 22 C माया संसूतिमात्मन 10 41 Ե मुनिना सूक्तया गिरा 10 35 मायिन कुहकैर्यथा 10 30 d मुनेस्तेजसा मुने 29 मायैव व्यावहारिके ta 2 3 मुरः पञ्चजनादयः 12 39 d मार्कण्डेयस्य धीमत 10 40 मुह्यन्ति यत्र कवयो ऽजपरा यतन्त 8 49 b मार्कण्डेयस्य सत्कथा 12 44 d मुद्यन्त्यज्ञानकातराः 10 2 d मार्कण्डेयं नवायच 13 $ C मूर्तिमन्तमिवाऽनलम् 8 23 d मार्कण्डेय सवामनम 1 7 24 मार्कण्डेय पितुः क्रमात् ४ 7 मूर्तिव्यूहोऽभिधीयते मूर्ती इमे भगवतो भगवंस्त्रलोक्या 11 21 8 41 a मार्कण्डेयेन धीमता " h मृकण्डुतनयं जनाः 8 ०० .c माहात्म्यच वधस्नेषाः 12 40 it मृतस्याऽऽनयनं सूनोः 12 35 A माहात्म्यं वासुदेवस्य 12 ད་ {’ मृत्यवो नोपसर्पन्ति ༨ 10 मां विशन्त्यब्धिमोजमा 3 r ང मृत्युभ्यो न विभेम्यहम् 6 5 मित्रोऽत्रि पौरुषेयोऽथ 35 मृत्यूनां मृत्युमीश्वरम् 5 10 d मीलिताक्षं दुराधर्षं मुक्तकामाशयं चेत X 2.3 मृत्यो क्रीडनका नृपाः ༣ 1 d 6 6 मृदनवीणापणवैर्वाद्यं 8 24 £ मुक्तबन्ध परं व्रजेत् मुक्तिगत्मजये फलम् मुखे निधाय विप्रेन्द्र मुख्यतत्व गदा दधत 51 मृषाfrरस्ता ह्यसतीरसत्कथा- 12 48 मेघस्वातिश्चिबिलकातू 24 ’ 9 25 मेघा पुरुषमूर्धजा 8 d 11 14 मेदशिरा: शिवस्कन्दो 1 27 a मुच्यते सर्वपातकात मुनयेऽदात्प्रसादितः 12 46 मेघः स्याद् विदुषामपि 2 6 73 d मोदोष: पिप्पलायन: 7 2 b 34 अध्याय: श्लोक. पाद अध्यायः श्लोकः पाद मौना एकादश क्षितिम् 1 ༣1 मौना एकादशैव तु 1 30 यच्छ्रण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति यच्चानुशाखिन प्राहु 12 51 d 7 אן + मौर्या भोक्ष्यन्ति वै कली 1 12 d यजुर्भिरकच्छाना 74 ין मौर्या ह्येते दश नृपा རྒྱུད C यजुष्ययात यामानि 74 ई मौलि पद पारमेष्ट्य ॥ 12 ६ यज्ञ श्रीस्तत्सुतस्तन 1 b म्लेच्छप्रायाश्च भूभृत म्लेच्छा राजन्यरूपिण म्लेच्छाश्चाब्रह्मवर्चस प्रियन्ते मत्कृते नृपा म्रियमाणैरभिध्येयो प्रियमाणो ह्यवहित य 40 यज्ञ कहति पुरुषम् 19 ! 42 यज्ञाभिय कृष्णभ्य 12 12 1 19 यत स्वायम्भुव मनु 12 11 ४ यता देवानग 12 50 7 49 विदिन्यत यवहारकारण नलिन भगवता り 20 39 यत्पादाम्बुध्यानात १) य इद कल्य उत्थाय 26 य इद कृपया कस्मै 13 20 य इमां भोक्ष्यन्ति महीं 11 www सत्पुष्णामितस्मि । यत्र जानीति सहिय याच्युताने 1) 18 tr य इह वावस्थि चर 69 यत्रान्यतस्तरहि साधवाऽमला 12 { d " य एवं मतद्भगुवर्य वर्णित 10 12 aufen fr 12 12 य एव श्रावयेन्नित्यम् 12 58 यत्राताणी भगवान 12 2/ य एवेम लोकमतिकराल ७ 70 यत्सस्कारकलानुवर्तन 1} यक्ष्यन्ति पाषण्डविभिन्नचेतस बच्चेरुर्ब्रह्महत्याह यच्छन्ति कामान् गृणत प्रच्छश्वदात्मन्यखिलात्मभूतम् 43 यत्मान्यता पुरुष मुशन्ति सत्त्व

46 6 61 यत् सामान्यविशेषाभ्या 4 28 L 12 61 L यत्स्थन कर्मगुणकाल ज X 42 b 12 55 b यथा काशा धनुनमा 17 d 35श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद यथा घनां प्रभवोऽर्क 4 32 1 यदुहवाव विबुधर्षभ 6 68 a यथा जलधरा व्योम्नि 4 26 a यदैवमेतेन विवेकहेतिना 4 34 a यथा जुहाव संक्रुद्ध 6 16 C यथा तमाकीऽभिमिवाऽतिवात 12 47 यदोवंशोऽनुकीर्तितः यद्दर्शनं निगम आत्म रहः प्रकाश 12 26 d ३० 8 49 a यथात्मा पृष्टवान नृप .$ 13 यद्दर्शनात्पूर्णकाम: 10 33 C t यथा पुरात्रमुह्यादतीव विस्मित. り 27 d यद्भवान समदृश्यत 9 4 d यथा संख्यायते भुवि 2 35 यद्वै स्तुवन्ति निनमन्ति 8 42 C ta यथा हिरण्यं बहुधा समीयते 31 a यत्रमन्तीशितव्यानि 10 28 גז यथा हृदिस्थे भगवत्यनन्ते 48 यत्रागादहमी भावं 8 30 € यथा हम्नि स्थिती वह्नि 47 यन्नामधेयं म्रियमाण आतुरः 3 44 a यथा क्षार उपाधिरात्मनो 33 यत्रेति नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः 6 32 b यथेदानीनिर्मिता 33 यन्माययाऽपि विबुधाः 10 यदा चन्द्रश्च सूर्यश्व નવા વર્ષય મ यदा धर्मार्थकामेषु वाघाभ्यां यास्यन्ति 12 → 24 ययातं ज्येष्ठपुत्रस्य 12 26 المالية 31 28 ययातेर्नहुषस्य च 12 25 d यथा मुह्यत्यसावात्मा 6 29 رم c L 32 a यशश्श्रियामेव परिश्रमः परः 12 53 यदा मायानृतं तन्द्रा 30 a यशस्विनो महाशीला 3 23 a यदा लोभस्त्सन्तोषो } ह 20 a यशोनन्दि: प्रवीरकः 33 यदाऽवतीर्णो भगवान् 2 23 यशोऽर्थे धर्म सेवनम् 2 7 यदचक्रस्य यत्प्रियम 12 35 d यस्तूत्तमश्लोक गुणानुवादः 3 15 a यदुतमश्लोक यशोऽनुगीयते 12 49 d यस्मात् क्षुद्रदृशो मर्त्याः 3 31 a दुपासनया ब्रह्मन् 6 38 थे यस्मात् पश्यति देहस्य 5 4 C यदवंशविभूषणे } 1 यस्मिन् कृष्णो दिवं यातः 2 33 3 36 यस्मिन् पारमहंस्यमेतदखिलं यस्मिन्प्रतिश्लोकबद्धवत्यपि यस्य प्रसादजो ब्रह्मा 13 18 b श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक | पादः यां विसृज्यैव मनव अध्याय: | श्लोकः पाद: 6 AL 12 51 युगलक्षण वृत्तिश्च 13 ཏྭཾ ’ युगानि युगधर्माश्व ’ 17 यस्यान्तं नविदुरसुरासुरगणा 13 1 युतेन हरिणा द्विजा 12 १.5 1 यस्यां खलनमश्लोको 6 यूयं दर्शनमात्रत 10 यं ब्रह्मा वरुणेन्द्र रुद्रमरुतः 13 1 it यूय द्विजाग्या बत भूरिभागा 1’ " यं वै न वेद वितथाक्षपथैर्भ्रमद्धी. 8 48 il येति विमम्भिता नपा 7 d यः कल्पान्तेप्युर्वरितो ४ येतीला वर्तमाना ये 1 याचितो धर्मगुप्तये 6 18 येन क्रिया नैपुणेन !] 7 याज्ञवल्क्यस्ततो ब्रह्मन् 6 titr 4 येन ग्रस्तमिदं जगत् ४ f याज्ञवल्क्यस्तु तच्छिष्य t 62 ++ येन फेलोपमे पिण्डे 2 む याज्ञवल्क्याय भार्गव 6 5.5 b येन वागुव्यज्यते यस्य " 40 ’’ यातायातमतन्द्रितं जलनिधे 13 येनंद निर्वत जगत 10 10 d यादोभिर्भक्षत कापि यमक्षणमनन्यधी " 17 व भविष्यन्ति पार्थिया b 12 यय भूषनया मजनु 44 यावत् स पादपद्माभ्यां 1 30 t । येऽस्मद्रूप त्रयीमयम् 10 24 h यावत्या संस्थायामित 11 h योगधारणयोऽकान्ति 12 7

यावन्न दृश्यते साक्षात् 13 14 योगाधीशी गुहाशय 33 b यावत्रन्दाभिषेचनम् 2 26 योगिनामशुभाशुभम् } 47 d यावानयं वै पुरुषो || योगिनी मनमात्मन f 18 b या वेदागमतन्त्राभ्यां यास्यत्यल्पगुणान् नृप ! यास्यन्ति गिरिकाननम् 4 t योगीन्द्राय तदान्मना च 13 19 ’ 19 h योगीन्द्राय नमस्तस्यै 13 21 ५ योगेन वा तदात्मानं 7 21 C 37 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद योऽन्त्यः पुरञ्जयो नाम 1 2 a राजानश्च प्रजाभक्षाः 3 32 c यो बलीभविता नृपः 2 8 राजानं तं बृहस्पतिः 6 23 d योऽव्यक्त प्रभवः स्वराट्र 6 39 राजानः स्म शतं समाः 1 11 d यो व्यक्ताव्यक्तयोः परः 5 राजानो ये जनेश्वराः 3 12 b यौनप्रायेषु बन्धुषु २ 2 14 T राजा पारीक्षितो द्विजान् 6 18 b राज्ञां ब्रह्मप्रसूताना 7 16 3 रक्षाऽच्युतावतारे हा 7 14 a रामशिष्योऽकृतव्रणः 7 7 b रजसा तमसावृताः 42 b रामस्य कोसलेन्द्रस्य 12 24 रजस्तोकमदी तथा 8 16 d रामस्य भार्गवेन्द्रस्य 12 25 a रजस्सन्वतमोवृत्या 5 7 रावणी लोकरावणः 3 11 रजोजुषेऽथ घोराय 10 17 C राशीनुद्धृत्य वर्गशः 6 50 रतिर्विप्रत्वे सूत्रमेव हि 2 3 रुक्मिण्या हरणं युद्धे 12 37 C रथस्वन इति ह्येते 35 रुद्रसर्गस्तथैव च 12 b रथानपाणेरनुभावभावितम् 10 41 रुद्रः क्रोधसमुद्भवः 5 d रश्मिभिः पिबते घोरैः ४ e रुद्राण्या भगवानुद्रो 10 で रसं सावर्तको रविः 4 ০৩ 8 रोमाणि भूरुहा भूम्नो 1} राजनाम्नोपि यस्य च 2 41 राजन्ते तावदन्यानि 13 14 JAP.. ल लज्जोतरोऽधरोलोभो 11 a राजत्रेते मया प्रोक्ता 2 40 ६ लब्धवान् पुरुषेऽव्यये 10 राजन्य वंशदहनानपवर्गवीर्य 11 25 लम्बोदरस्तु तत्पुत्रः } 24 a राजन्योऽम्बुधिमेखलाम् 12 N 64 लय: प्राकृतिको ह्येष 4 22 a राजवंशानुकीर्तनम् 12 21 b लावण्ये केशधारणम् 2 6 राजंस्ततोऽन्यो नान्यस्य 6 25 c लिनामेवाश्रमख्याती 2 4 a 38 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः | अध्यायः श्लोकः पाद लीयते चानिले तेजो 4 15 C वन्दे महापुरुषमात्मनि गूढबोधम् ४ 49 d लीलाकथारसनिषेवणमन्तरेण 4 40 ’ वयं ते परितुष्टा स्मा Q 3 Н लीलाकथास्ते कथितास्समासत. 4 39 वरदेशादभीप्सितम् Q ን d लीलाकमलमुद्रहन 11 18 वरदेशा वय त्रय 10 19 h लीला धृता यदपि सत्त्वमयी 45 वरमेतं वृणेऽथापि 10 3.4 लीलावतारकर्माणि 10 45 वरद्वरदर्शनात् 10 33 h लेलिहानं विषाननै: .༨ 12 वरं प्रतीच्छ भद्रं ते Q १ t लैनमेकादशैव तु 13 b d ་ लोकतन्त्राय चरति 11 32 C लोकाक्षिर्लाङ्गलि कुल्यः 70 a वरं वृणीष्वन काम वरेणैतावता नो वर्णा ब्रह्मग नृप 10

14 1) 4 ( , 21 १ लोकेषु परिवर्तते 11 39 वर्णाश्रमयुतं धर्म लोको यतोऽभयनुतात्म 18 46 d वर्णाश्रमवता धर्मे 12 व वर्णाश्रमाचास्तप श्रुतादिषु 127 53 h वचोऽमृतायनमपि 10 26 वर्णावद्विजोत्तमा 3 24 d वचोविभूतीने न पारमार्थ्यं 3 14 वर्षाण कलीयुगे 1 21 d वज्रमित्रो भविष्यति 17 वर्षाणामधिकं शतम् + } वटञ्च तत्पर्णपुटेशयानम् 9 31 b वर्षाणामयुता युतम् * b वटपत्रपुटे तोकं वधावुतम्भयन् स्मग्म K 20 d 50 autऽरिष्टस्य केशिन वनानि देशान्सरितः पुराकरान वन्दन्त्यर्यन्युपासते वदनो वदतां वर ४ वधमर्हति सर्पराट्र 6 24 12 33 b 9 28 C 10 21 b वसुदेवगृहे जन्म 39 चषु पुष्पवर्षाणि 6 15 ’ चमन्नमलयानिलो 8 16 b り H वसिष्ठो वरुणो भा 36 12 27 C श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय श्लोकः । पादः अध्यायः श्लोकः पाद वसुदेवी महामति: I 20 b वाराणस्याश्च दाहनम् 12 40 b वसुमित्रो भद्रक 17 a वाराहं मात्स्यं कौम च 7 24 C द्वितीयं त्रिष्ठम् 13 12 C वात साधुजुगुप्सिताम् ༣ 35 d वंशजा सोमसूर्ययो 2 25 वालखिल्या सहस्राणि 49 t artकालिकोऽन्वय 7 16 C वान्दोमयं पीतं 11 C वशानुचरित तथा वंशा या युगे युगे वंशी वंशानुचरित 7 16 वासुकी रथकृन्मुने 11 33 है जो 35 वासुदेवस्य चाद्भुत 12 41 77 वासुदेवस्य संवाद. 12 41 L वाचक. परमात्मन: 41 वासुदेव सङ्कर्षणः 21 a वाचं यच्छाम्यधाक्ष जे 6 h वासुदेवानरागानि 2 21 C वाजिरूपधरी हरि 6 73 h वासुदेवानुचिन्तया ད d वाञ्छन्त्यजादयो यस्य " 5 4 वासुदेवानुशिक्षिती 2 38 h वातापायं यथार्णव 10 S h वासुदेवाय साक्षिणे 13 20 b वात्स्य मौल्यशालीय 6 57 वासुदेवं भगवति 2 ን ገ 2 C वाद्यं चक्रु मनोरमम 24 d वासोऽनपान शयन ३ 40 वामनञ्च जगत्पते 12 20 h विकारः ख्यायमानोऽपि 2ང} a वामनं दश कीर्तितम् 13 7 त विगृह्य त्यक्तसौहृदा 3 41 वायुर्जहार तद्वास 20 27 ぐ विघात उपसादिते d वायुश्छिद्र मिवेश्वरः 10 10 विचरत्यधुनाऽप्यद्धा 10 39 C वायुस्तद्रहितं तदा 4 15 h विचरन्नाशुना क्षोण्या 2 20 वायुः कर्णो दिश प्रभो 6 d विजयस्तत्सुतो भाव्यः 27 } वायुः प्रविष्ठ आदाय 8 20

विज्ञानञ्च विरुक्तिमत् 10 37 वायो- खं ग्रसते गुणम् 4 15 d विज्ञान वैराग्य विवक्षया विभो I C 40विताय लोकेषु यशः परेयुषाम् वित्तमेव कलौ नृणां विदित: पार्षदाधिप: श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः www. । अध्याय: | श्लोकः पाद 3 14 h विलोक्याfare प्राह 6 C 2 U विवशा कालविद्रुता 22 d 20 विदुरोद्धवसंवादः 12 8 विदूरपतयो भाव्याः 35 d विवृत इव निरुक्त स्तत्पर विशाखयूपस्तत्पुत्रो विवस्वानुग्रसेनश्च 38 a 24 } C विद्यातपः प्राणनिरोधमैत्री 3 48 विश्व ऐरावतश्चैव विद्युच्छत्रुर्महारा }} 41 विश्व पृथगात्मन ।। 10 6 {’ d विद्युत्प्रायेषु मेघेषु 2 15 विद्रुमाधारभासेषत् 9 23 विधमिष्यन्त्युपचितां 3 16 विधिमार सुतस्तस्य विनार्थेन प्रतीयेरन् विन्देत ते तर्हि सर्वमनीषितार्थम् विप्रशापात्परीक्षित. 6 विश्वस्फूर्जि पुरञ्जय विश्वस्यानु युगे युगे farm farqve esfuenf mon विद्यात्मा भगवान हि 14 り เ 17 ’’ विद्यामित्रा मखापत c 44 विश्वाय विश्वगुरवे परदेवतायै विष्णुमायावृतात्मन 1 1/ 4 L * 4/ 4) 19 d 12 विप्रशापापदेशेन 12 41 विष्णुस्तरी भा ।। .I विप्राणाञ्चाऽनुतापनम् 12 31 विष्णुरातममुमुचत t विप्रावमन्त्रा शिष्येण 6 67 विष्णुरातस्य धीमत 41 विप्रोऽधीत्याऽऽप्नुयात् प्रजाम 12 64 it विष्णुगताय शृण्वत " है विबुधा साधुवादिन 6 15 विष्णाभंगवता भानु 3g 4 विभूती वैष्णवी रपि विष्णार्यत परम पदम 6 13 विमुक्तकर्मार्गल उत्तमां गति वियति ज्योतिषमिव 3 44 विष्णार्टयशिरादय 12 19 d 4 37 विष्णोश्चरितमद्धनम् 12 2 b विरमेत यदा चित्तं 20 7 21 C 41 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद विसर्गोऽयं समाहारो 7 12 c चंदे: साम्रपदक्रमोप - विससर्ज तदा बाणं 8 28 निषदैर्गायन्ति यं सामगाः 12 } विसृज्य दौरात्म्यमन्यसौहृदा 6 32 C वैभवं योगमायाया: 10 C विस्मयं समगात्परं 8 31 Q. विस्मिता ह्यभवन् सर्वे 6 14 C वैरं कुर्वीत केनचित् वैराग्यश्च तदाश्रयम् 6 34 d 12 5 b वीक्ष्योत्यायादरेणीच्चै 8 35 C वैराग्याख्यानसंयुतम् 13 11 ត वीर्यवान् क्षत्रमुत्साद्य } 37 C वैराजः पुरुषो यतः 12 d वृतं वंशधराश्च ये 7 16 वैशम्पायनशिष्या वै 6 61 a वृतिरक्षान्तराणि च 7 9 वैशम्पायन संज्ञाय 6 52 ’ वृत्तिरोधाद्विभाव्यते 6 37 वैशम्पायनहारीती 7 5 " वृत्तिर्वृत्तानि भूतानां 7 13

वैश्यो निधिपतित्वञ्च 12 64 C वृषेण दिवि पर्यटन 10 3 " वैष्णवानां यथा शम्भुः 13 16 C “वेदञ्च साक्षात्तप एकरूपिणी ४ 3.4 h व्यक्तिराकाश आत्मन: 6 40 d वेददर्शस्य शिष्यास्ते 7 2 C व्यचष्ट हदि विस्मितः 10 13 b वेददर्शाय चोक्तवान् 7 } व्यतनुत कृपया यस्तत्त्वदीपं पुराण 12 68 C ’ वेदबीजं सनातनम् b 4) व्यतिरिक्तो यथाऽनल- 5 3 d वेदशास्त्रानुसारत. 7 8 व्यतिरेकालयौ यस्य 7 19 वेदा चक्रे चतुर्विधम् 6 49 C. व्यतीयाय महान्कालो 8 14 वेद चार्यै महात्मभिः 6 36 व्यतीयुर्भ्रमतस्तस्मिन् 9 19 C वेदान ब्रह्मर्षयो व्यस्यन् 47 C व्यवाय स्नानभूषणैः 3 40 b वेदाश्च कतिधा व्यस्ता 6 36 C व्याख्यायते लौकिकवैदिकैर्जनैः 4 31 d वेदा पाषण्डदूषिता 3 32 व्याघ्र आसारणो भृगुः 11 38 Ե वेदेहाया निवर्तते 7 21 व्याघ्र चर्माम्बरं शूल 10 12 a 42 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद व्याचचक्षे मुमुक्षवे 13 20 d शम्बरो द्विविदः पीठः 13 39 C व्याध्यादिभिरुपदृतः 9 18 d शम्बलग्राममुख्यस्य 18 ä व्यासात्मजेन निखिलात्मदृशा समेन 6 1 शयानं त्वेकमद्भुतम् ४ व्यूहं सूर्यात्मनो हरेः 11 28 व्यूह्य लोकानवत्यज: 50 כדי व्रजस्त्रीणां विलापश्च 12 34 शयानं पर्णपुटके शर्याति शन्तनुर्गय शर्वया चाऽभिनन्दित 14 21 じ 7 10 10 35 d व्रतचर्या च कन्यानाम् 12 31

शशादाद्या नृपा यत 12 22 व्रात्या द्विजा भविष्यन्ति { 38 शश्वत्कटुकभाषिण्य ’’ श शाकमूलामिषक्षौद्र 1) शकटोच्चाटनं शिशो: 12 28 शक्तय: सम्प्रलीयन्ते 4 22 शक्रश्शरणमागतम् 6 19 शक्रस्य सुरभेरथ 12 32 ի शङ्खचूडस्य दुर्बुद्धे 12 33 शाकल्यस्तत्सुतस्स्वान्तु शाखा आसन सुपेशला शास्त्राप्रणयनमुये शाखा प्रणयनं मुने शान्ता दान्नास्तितिक्षव + 57 ५ 11 65 d 12 +4 X ₹ + 19 b शतधन्वा ततस्तस्य } 15 शालि शुक्रस्ततस्तम्य 14 ’’ शतरूपा च या स्त्रीणाम् 12 + शामिष्यति महापद्म 1 10 शतवर्षाण वर्षन्ति 4 12 ( शिवाभिवद्रसूर्ययो 10 հ शतह्रदा भीरुपतापितं जगत् 17 b शिववागमृतध्वस्त 10 27 शतं पञ्चदशोत्तरम् 2 26 י शिवस्वातिररिन्दम } 26 h शतानि त्रीणि भोक्ष्यन्ति { 21 शिशुनन्दिश्च तद्धाता 請 शन्तनोस्तत्सुतस्य च 12 26 शिशुनागस्ततो भाव्य 1 5 ♫ शब्द ग्रसति भूतादि: 4 16 C शिशुनामा दशैवते C शमीप्रायेषु स्थास्नुषु 2 15 b शिश्नोदरपरा द्विजा 3 32 43 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद शिष्य ऊचे स्वशिष्येभ्यः 6 80 C शूद्रागर्भोद्भवो बली 1 8 d शिष्यमध्यापयत्स्वकाम् शिष्यस्सर्वा समध्यगाम 7 7 6 शिष्याणाच्च प्रशिष्याणाम् 7 25 C शूद्राः प्रतिग्रहीष्यन्ति शून्यप्रायेषु सद्मसु शून्यान्भूविवरानथ 3 38 a 2 15 d 4 9 d शिष्येभ्यस्संहितां स्वकाम 6 54 शृणु कल्पलयावपि 4 1 d शिष्यी जगृहतु चान्य 6 77 शृणु पौराणिकान्मुने 7 a शीतवातातपप्रावृट्र 2 10 C शृणुष्व बुद्धिमाश्रित्य 7 c शुकस्य ब्रह्मर्षभस्य 12 6 ( शृणोति य इमं स्फोटम् 6 40 a शुकाय ब्रह्मरूपिणे 13 21 शृण्वतो येऽत्र कीर्तिताः 12 61 d शुको यदाह भगवान 27 शृण्वन्नायुष्यवान्भवेत् 12 59 शुक्रमास नयन्त्यमी 35 शेतेऽनन्नासनो विश्वम् 4 4 C शुक्रश्चित्रस्यनश्चैव 36 ’ शेषा आवन्त्य आत्मवान् 6 80 Q शुक्ला तनुं स्वदयता 8 46 शेवं लैवं सगारुडम् 7 23 b शुक्रं हत्वा देवभूतिम् 19 शोकमोहौ भयं दैन्यम् 3 30 C शुक्रा दशैते भांक्ष्यन्ति 18 C शोणायित सुधास्मितम् 9 23 शुचिमासं नयन्त्यमी 11 36 शौक्लायनिर्ब्रह्मबलि 7

शुध्येरन्नन्त्यजाश्चाऽपि 10 25 C श्रद्धावान् योऽनुशृणुयात् 12 58 C शूद्रदाशोत्तरा प्रजा 3 25 श्रवणादर्शनाद्वापि 10 25 t शूद्रप्राया अधार्मिका 4) " श्रावितो यच्च मे साक्षात् 6 2 1 शूद्रप्राया जनाधिपा. 1 38 श्रीकृष्ण कृष्णसख वृष्णि 11 25

शूद्रप्रायेषु वर्णेषु 2 14 च श्रीभागवतमिष्यते 13 15 शूद्रः शुध्येत पातकात् 12 64 d श्रीभागवतमुच्यते 13 9 d शूद्रा अर्बुदमालवा: 1 38 b श्रीमत्पादाब्जदर्शनम् 9 5 b 44 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोकः । पादः अध्याय: | श्लोकः पादः श्रीमद्भागवतं द्विजाः 13 17 d स एक एवोर्वरितो महामुनि y 15 C श्रीमद्भागवतं परम् 13 14 d श्रीमद्भागवतं पुराणममलं 13 18 a स एकच्छतां पृथिवीम् स एव चन्द्रगुप्त वै 10 13 t श्रीमद्वदन पङ्कजम् 9 C C स एवमनुभूयेदम् 10 1 श्रीवत्समुरसा विभु 10 स कदाचिद्धमस्तस्मिन 20 + श्रीवैष्णवं त्रयोविंशत् श्रीशान्तकर्णस्तत्पुत्रः श्रीस्साक्षादात्मनो हरे स कलिस्तामस स्मृत 7 10 d म कल्पो यत्र मनव ľ 20 b मन्त्री चेदुपोषित X (0 ין श्रुतं पुरा में परमर्षिवक्त्रात् 12 56 मगण भगवान स्वराट्र 1 " श्रुतस्सकीर्तितां ध्यात. 3 dh 1 मगणाय महोमया 10 " श्रुतानुभावो व्यसनं हि पुंसाम् 12 47 h महर्षणमुखोत्थित 1 () h श्रुत्वा तक्षकभक्षितम् 6 16 महात्मानो भगवाननन्न 12 47 श्रुत्वानुभावं ब्रह्मर्षे 8 }{ महत सुयशम्भुन 11 " श्रुत्वेतच्छन्दसां व्यासम् C 60 महामत: श्रीश्रणममहान " श्रेयश्च जीवस्त्रिभिरन्वितम्स्वयम् 6 31 मचिकं भुवनत्रयम् " वासैजदलकाभातम् 9 है सरि मायया विष्ण 10 al श्वासैजलिसंविन 4 2-4 सतत्सन्दर्शनानन्द N h et ष षट् पञ्चाशच्च पृथिवीम् षड्दै पौराणिका इमे सन्यमूर्ती हदि स्थित 28 ( मत्वस्य शुद्धि परमान भनिम 5.1 {’ 7 सत्य पद्ममिहोच्यते 11 13 टर्ब्रह्मर्षयोऽमला मन रजस्तम इति 26 a षष्ट्युत्तरशतत्रयम् 7 मन्यरजस्तम इतीश नवात्मबन्धों ५ 45 स सन्चाय प्रमुदाय व 10 1/ 45श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक ! पाद: अध्यायः श्लोकः पाद सत्यकामः पुमान्भवेत् 10 33 समाधेर्विरतो मुनिः 10 13 d सत्यत्वे धार्यमेव हि 2 समा भोक्ष्यन्ति पृथिवीम् 1 8 a सत्यं दया तपो दानम 3 18 C सत्यं शौचं क्षमा दया 2 सत्य ह्यasar प्रांता 27 K समा भोक्ष्यन्ति पृथिवीम् समाहितात्मनो ब्रह्मन् ! समीरगोर्मिभिरुग्रनक्र 1 16 a 6 37 a 9 12 C मदस्यृषीणां महना शृण्वताम 12 56 समुद्रावरणां जित्वा 3 5 a afremi स्वसंहिताम h 58 h सम्पृष्टः शौनकादिभि 4 43 सन्तस्यन्ते च चिन्तया ।। सम्प्लव कोऽपि जायते 8 3 मन्तं स्वकेष्वसुषु 8 48 b सम्भवसर्ग उच्यते 7 11 d सन्तानो धर्मपत्नीनाम् 12 12 ’ स याति परमां गतिम् 13 13 d सन्तुष्टा करुणा मैत्रा 19 A सर्ग: प्राधानिको ग्रत- 12 d मन्दधेऽस्वं स्वधनुषि ४ 25 airere faefक्ष 7 9 स पालो वेद सद्भिदाम 9 11 सर्पचोरादि वन्ह्यम्बु 6 26 सम त्रिंशच्छतोत्तरम् 15 सर्पत्रादुपरत: 6 28 C सममेऽस्मिन्किलान्तर 15 h सर्पसत्रे समिद्धेsat 6 17 C सप्तर्षीणां तु यो पूर्वी → 27 1 सर्पा अनागसो दग्धा: 6 27 C सम वैकृतिकाश्च ये 12 り b सर्पान्सत्रे सहद्विजैः 6 16 सान्ध्रा सप्तकोसला’ 1 ༣.5 b सर्वपापप्रणाशनम् 13 23 सप्ताभीरा आवभृत्या• 1 a सर्वपापहरो हरिः 12 3 म भवान मेऽक्षिगोचर " 5 d सर्वपापै प्रमुच्यते 6 60 d समन्तत क्ष्मातलमाग्रसन्त 1) 12 सर्वलोकनमस्कृतम् 11 12 d समस्त तन्त्रराद्धान्ते 11 1 じ सर्ववेद क्रियामूलम् 30 C समाधाय परं दध्यौ 6 9 C सर्ववेदान्तसारं यत् 13 12 a 46 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद सर्ववेदान्तसारं यत् सर्वं तत्राऽभवन्मोचम् 13 15 a सहस्राणि शतानि च 9 18 S 8 28 C सहेन्द्रस्तक्षको विप्रा. 6 20 सर्व नैव विमुञ्चति 4 8 महेन्द्र तक्षकं मखे 6 21 सर्वात्मा सर्वसम्भवः འ 50 सहेन्द्रेण मरुत्वता ( 21 सर्वान्हरति चित्तस्थः 3 45 सहोमासं नयन्त्यमी 11 41 d सर्वावयविनामिह 4 27 सयोगो यावदीयते ६ 7 सर्वाऽशुभविनाशनम् 12 57 सवादश्च परीक्षित d सर्वे सर्वजितोऽजिताः 12 सवादी नारदाजयो 12 } सर्वे सर्वविदश्शूराः 12 संश्रावयेत्संशृणुयादुतोभयो 10 4 (’ सलिल लोकसम्प्लव: 9 34 समार सर्पदष्ट य 21 सलोका. लोकपालास्सन् 10 21 समार सिन्धुमतिदुस्तर मुनितीष 4 40 स वा अस्मत्कुलोत्पन्नः ४ A समिद्धि सिद्धिदो भवान् 10 d स वाग्विसर्गो जनताघविप्लव: 12 51 मस्तुतो भगवानित्थम् 1 a स विकारमयो विगद् 5 मन्या हेतुपाश्रय " सविमानस्Iतक्षक 6 सम्थयिताभिचारिकम् " स विश्वस्तेजस प्राज्ञ. 11 22 सस्थति कचिभि प्राता 7 1/ ’’ सवै मह्यं महाराज 42 सम्पन्दत तमनु वामन इन्द्रियाणि K 40 h स वै विशति खं राजन 16 महार स्वकुलस्य व 12 41 सव्याहृतिकान्सोङ्कारान् 44 महिलामध्यगामिमाम् 6 35 d स सर्वमन्त्रोपनिषत् 6 41 महितास्ते शत शतम् 79 सहजन्यस्तथा हुहू 36 b महिता मत्पितुर्मुखान 7 6 सहतक्षक मम्बरात् 6 23 महितां वेदमम्मिताम् 42 सहस्रं संहिताभेदम् 6 76 * महिना मोऽपि पध्याय 7 C 47 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्याय: श्लोक: पाद: अध्यायः श्लोकः पाद साधुत्वे दम्भ एव तु सामर्थ्यजुभिस्तलि सामवेदतरोर्महान सामुद्रं दैहिकं भीमम 2 ༨ b सुरऋषभाय नमस्सनातनाय 12 67 d 47 it सुशर्मा नाम विश्रुतः 1 20 6 76 सुषुमवच्छ्रन्यवदप्रत 4 21 C x C सुषुप्तिरिति चोच्यते 4 25 साम्नां जैमिनये प्राह " 53 ล सुषेणः सुरुचिस्तथा 39 b सायं प्रातरसगुर 8 10 च सूक्ष्मज्ञाः सम्प्रचक्षते 4 35 d सावर्णिरकृतव्रण 7 सूक्ष्मं त्रुटितमेखलम् 8 30 27 3 सूक्ष्मान्तरिक्षं सदिवं सभागणम् सूतजीवचरं साधो ५ 15 4 माययास्तथापरे सिद्ध आत्मसमाधिना सिद्धीस्म्यनुगृहीतोऽस्मि सिन्थोस्नटं चन्द्रभागाम सुकर्मा चापि तच्छिष्य: તુમાસન મામાની सुज्येष्ठो भविता ततः मुतन्नास्तत्सुत स्नाभ्याम् “} S cc 8 च

मृत कौतूहलं यतः ४ QC ग 30 पतस्थे ऽर्कमीश्वरम् 6 66 d " 76 सूर्य आत्माऽऽद्धिरि 11 30 34 सूर्यवर्चाश्च सत्यजित् 11 4.4 a 16 सूर्यवंशानुकथनम् 12 22 1 75 सूर्यस्य जगदात्मनः 12 44 f सुद्युम्नस्य महात्मन 12 י सृजति हरति पातीत्या 11 24 C सुधर्माया सुरालयातू 12 37 सृष्ट्रा पुनर्ग्रससि सर्व मिवोर्णनाभि: 8 41 d सुनास सुन्दरध्रुवम् E सृष्ट्रेदं मनसा विश्वम् 10 31 a सुप्तश्रोत्रे व शून्यदृक् 6 40 सैन्धवायन एव च 7 3 d सुमनोभिः परिष्वक्त 20 सैन्यस्य बहुशो वधः 12 36 b सुमन्तुस्तनयो मुनि 1 " 75 b सेवा विष्णोर्महामाया 6 29 ü सुमालि प्रमुखाः सुताः सुयशा भविता तस्य 1 ॥ h 1 14 a सोऽन्तश्शरीरं मशको यथाऽविशत् सोऽप्यवाप्तमहायोग 9 27 10 39 ä 48 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः | पादः अध्यायः श्लोकः पादः सोमशर्मा भविष्यति 1 14 d स्मरतां सन्ध्ययोर्नृणाम 11 45 सौकन्यञ्चाऽथ शर्यातेः 12 23 स्याच्येच्चित्सम आत्मवत् 4 29 d सौभरेस्सगरस्य च 12 23 स्वधामानुगते कृष्णे 1 i सौभर्यादिभ्य· ऊचिवान् 6 56 स्वधाम्नां ब्राह्मणस्साक्षात् b 41 t सौराष्ट्रावन्त्या भीराश्च 38 a स्वनन्न उचैरभिवर्षधारा सौरो गणो मासि मासि 27 स्कान्दं शतं तथा चैकम् 13 7 स्वपुत्रेभ्यम्ममादिशन स्वप्नं यथा शिरश्छेयम् + d 45 d it स्तुवन्तः स्तुतिभिर्विभुम् 11 40 स्वमपि मायया 24 स्तुवन्ति जगदीश्वरा स्वमायामयवनिभि 10 40 h 10 28 d स्त्रियोsat गायका जगुः स्वमाया वनमालाभ्याम 11 " ४ 24 स्त्रीत्वे पुंस्त्वे च हि स्वयव दरीश्वर 10 1 2 3 स्त्रीबालगोद्विजघ्नाश्च स्वयमन्यान्यधातिभि }} 17 } I 41 a स्त्रीभि क्रीडा च रात्रिषु काय करिष्यते राज्यम 1 20 .1 12 स्वयं राज्यं करियनि I 16 स्थविरौ पितरावपि mtarma que 11 ११ स्थविष्ठ सम्भविष्यति 68 स्थानादिन्द्रः प्रचालित. 22 स्वमाययपतिम्यमर 22 d स्थापयिष्यति दुर्मति 37 h स्वस्यास्ययापिभ जताममि R 40 स्थिताय भवभीताय 13 10 स्नानमेव प्रसाधनम् स्नेहाधिष्ठानवयन 5 स्पन्दन्ति वै तनुभृता मजशर्वयोश्च 8 40 स्वागतासनपाद्यार्थ स्वात्म ज्योतिर्विभाज स्वाध्यायाध्ययनं ग्वा स्वाश्रम पूर्ववत स्थित 10 10 23 り 34 स्पर्धमाना. मिथां घ्नन्ति 3 ४ स्वीकार एवं वाद्वाट 2 स्पृशन्नास्ते रमापतिः 30 3 49 श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाद ह हिमनिर्झर शीकरानू 8 20 हतेष्वखिल दस्युषु 2 22 हिमाद्रेः पार्श्व उत्तरे 8 17 b हत्वा काण्वं सुशर्माणं 1 22 a हिमालयं पुष्पवहाञ्च तां नदीं 9 30 a हत्वा ब्रहद्रथ मौर्य 1 16 C हिमैरन्योन्यतः प्रजाः 2 10 d हत्वा स्वामिनमात्मजम् 1 2 d हिरण्यकशिपुर्वृत्रः 3 11 www a हनिष्यन्ति स्वकानपि 3 41 d हिरण्यनाभः कौसल्यः VO 6 77 a हन्तुकामो उपगच्छन् 6 11 C हन्यन्ते यद्विष 7 14 हिरण्याक्षवधो यतः हिरण्याक्षोऽथ तारकः 12 10 d 3 11 d. हयेनाप्रतिमद्युति 2 20 हिंसा तुष्ट्यनृत द्वेषै: 3 22 हरrist दिने दिने 11 45 हिंसा सन्तोष विग्रहैः 3 20 d हरये नम इत्युच्चैः 12 46 c हीना: पिशाच सन्दर्शा 3 40 c हरस्य जृम्भणं युद्धे 12 38 हुत्वाऽप्रिंसमुपासीनं 8 33 a हरावेकान्ततां गत. 10 39 हृत्स्थो जन्मायुताशुभम् المحلية 3 46 हरिfरतरत्र न गीयते ह्यभी 12 65 हृदिस्थं कुरु केशवम् 3 49 हरिलीला कथाव्राता 13 C हृदिस्थाच्युत चोदिता: 6 47 d हरेर्विश्वात्मनश्चेष्टा $ 13 c हृदोपगुह्यावसितं समाहितैः 6 32 d हरेष्षड्विधमुच्यते हंसाय संयतगिरे निगमेश्वराय 7 15 हृद्यहासावलोकनम् 9 24 x 47 d हद्याकाशादभूत्रादो 6 37 हाहाकारो महानासीत् 6 14 a हृष्टरोमाऽश्रुपूर्णाक्षो 8 36 c हित्वान्तेऽदर्शनं गताः 2 43 d हेतुर्जीवोऽस्य सर्गादेः 7 18 疽 हित्वा वृत्तित्रयाश्रयम् 7 21 b हेमसिंहसमन्वितम् 13 13 हित्वा सौरतसौहृदा: 3 37 b ह्रस्वकाया महाहारा 3 34 a हित्वे मां निधनं गताः 2 40 d हस्वदीर्घादि लक्षणम् 43 हित्वे तदात्मच्छदिमात्म 8 44 b हियमाणस्य नित्यदा 36 b 50श्रीमद्भागवत द्वादशस्कन्धस्थ व्याख्यानोद्धृतानां प्रमाणवचनानां आकरनिर्देशनी In commentary APPENDIX-II Particulars of sources etc No. S. Adhyaya No. Sloka No. Text quoted 1 6 40 अकारो वै सर्वा वाक् विज ऐत. 3.3-6-7 2 1223 अभी प्रास्ताहुति: श्रीधरु मैत्रा 3. 6-37 3 5 3 अगादमात्सम्भवसि श्रीधरू ब्रह. 3. 6-4-9 4 7 9 अत्र सर्गो विसर्गश्च श्रीध भाग. 2-10-1 5 6 67 अथ कस्मादुच्यते विज 6 7 1 अथर्ववेदं स मुनिः श्रीभ विष्णु. पु. 1.6-9 7 1 अथर्ववेदं स मुनि वीर विष्णु. पु. ३-०-० 8 25 अथ है तत्पुरुष स्वपिति विज 9 4 30 अधिदैवं अथाध्यात्मम् विज 10 10 28 अमोघं दर्शनं येषां वीर भाग. 12-10-10 11 27 अवयव्यवयवानान्तु विज० 12 4 27 अवयव्यवयवा भेदात् चिज तन्वमहितायाम तवसंहितायाम् 13 7 13 अहम्तानि सहस्तानां विज भाग 1-13-40 14 10 24 आचारहीनं न पुनन्ति वेदाः विज वसिष्ठ, स्मृ (-) 15 6 40 आत्मन आकाशस्सम्भूत. विज afa.3.2-1-1 16 5 आत्मन पितृपुत्राभ्यां श्रीध भाग 11-24-48 17 4 32 आत्मा देहे धृतौ जीव विज वैज, को. 6-1-6 18 7 12 आत्मा वै पुत्र (नामामि) कौषी, 3.2-11 19 5 आत्मा वै पुत्रनामासि विज कौषी. 3.2-11 20 4 32 आदित्यश्चक्षुर्भूत्वाऽक्षिणी प्रविशत् विज ira.3.2-4 21 32 आपो वा अर्क: विज बृह.3.1-2-2 51 आकरनिर्देशनी 22 LO 69 आ प्रा द्यावा पृथिवी विज ऋक् मण्ड. 1-115-1 23 71 आ प्रा द्यावा पृथिवी विज ऋकू. मण्ड. 1-115-1 24 6 52 उच्चै ऋचा क्रियते उपांशु वीर 25 77 उदीच्या रसामगाः श्रीध विष्णु.पु. 3-6-4,5 26 6 77 उदीच्यारसामगाः वीर विष्णु. पु. 3-6-4.5 27 6 66 ऋभिः पूर्वाह्नो श्रीध सूर्य. ता. 3. 1-5 28 6 43 एकमाती भवेत् ह्रस्वी विज 29

11 एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म वीर छान्दो. 3.6-2-1 30 6 27 एकः पापानि कुरुते विज 31 10 22 एको देवः विज 32 24 एतस्माज्जायते विज 33 26 एते बार्हद्रथा भूपाः भाव्याः श्रीध भाग. 9-22-49 34 2 20 (एते) बार्हद्रथा भूपाः वीर भाग. 9-22-49 35 2 20 ते बार्हद्रथा भूपा विज भाग. 9-22-49 4 36 40 एतेषां नामलिकानां श्रीध भाग. 12-2-36 37 6 39 ओं तत्त्ववाची ह्योहारो विज 38 b 67 ओं स्याद्वह्मण्यनुज्ञायाम् विज वैज, को. 8-7-3 39 31 कटकमुकुट कर्णिकादि वीर विष्णु. पु. 3-7-16 40 3 26 कलौ कृतयुगं तस्य वीर 41 S I कारणं त ध्येयः तु वीर अर्थ. faren.3.2-17 42 8 42 कारणं त ध्येयः तु वीर अथ शिखा. 3.2-17 43 1 किं भूयः श्रोतुमिच्छसि वीर भाग 12-5-13 44 किं भूयः श्रोतुमिच्छसि श्रीध भाग. 12-5-13 52 आकरनिर्देशनी 45 6 VO 6 किं भूयः श्रोतुमिच्छसि वीर भाग. 12-5-13 46 11 25 कषिर्भूवाचकशब्दो वीर भार. 5-68-5 47 4 4 कृष्णनाभिहृदो कमलोदरशायिनः वीर 48 6 45 गति बुद्धि वीर अष्टा. 1-4-52 49 53.54 गीतिषु सामा वीर 50 11 24 24 गूढात्मा न प्रकाशते वीर 51 1 चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं श्रीध भाग 3-11-19 52 1 चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं वीर भाग. 1-11-19 $ $3 71 चित्रं देवानामुदगात् विज ऋकू. मण्ड. 1-115-1 54 23 जीव विष्ण्वोरभेदश्च विज ब्रह्माण्डे 55 10 22 ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् वीर भ.गी. 7-18 56 2 1 तच्छीलाचारवादिनः वीर भाग. 12-1-41 57 33 ततस्तु तं पश्यते निष्कलं वीर मुण्ड. 3. 3-1-8 58 69 तत्सवितुर्वरेण्यं विज म.ना.उ.11-7 86 59 50 8 41 तत्सृष्ट्रा तदेवानुप्राविशत् विज तैति . 3.2-6 60 11 27 तथाऽन्ये च ऋषयो गन्धर्वा . वीर भाग. 5-21-18 61 11 27 तथाऽन्ये च ऋषयो गन्धर्वा- विज भाग 5-21-18 62 4 30 तदनु प्रविश्य सच्च वीर तैनि. 3.2-6 63 3 16 तदा नन्दात्प्रभृत्येष कलिर्वृद्धि वीर भाग. 12-2-32 64 6 28 तदूहतो: करपत्योश्चोरदेवतायो विज अष्टा. 6.1.157 वार्तिक. 3713 65 4 32 तद्रह्मा वेदाहं ब्रह्मास्मि विज 66 3 50 तद्भाव भावमापन्नः वीर 67 4 18/19 तन्मूलभूतं पदमामनन्ति वीर भाग. 12-4-21 53 68 39 तस्मात्सर्वात्मना राजन् वीर भाग. 2-2-36 69 6 30 तस्मै नमो भगवते श्रीध भाग. 2-5-12,13 122 70 11 24 तं दुर्दर्श गूढमनुप्रविष्ठम् वीर कठ. 3.2-12 71 6 53 तेषां ऋत्रार्थवशेन पादव्यवस्था वीर 72 8 44 तेवामहं समुद्धर्ता मृत्यु वीर भगी. 12-7 73 42 त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं विज म.ना.3-13-18 74 7 21 दशमस्य विशुद्ध्यर्थे श्रीध भाग. 2-10-2 75 7 21 दशमस्य विशुद्ध्यर्थे वीर भाग. 2-10-2 76 3 31 दुश्शीला कर्कशा चण्डी नित्यं वीर 77 11 15 45 धाताऽर्यमा च मित्रश्च श्रीध 78 3 52 ध्यायन् कृते यजन्य : श्रीध विष्णु. पु. 6-2-17 79 10 41 न कर्माऽविभागात् वीर ब्र. सू. 2-1-35 80 7 4/5 न क्षत्रकल्पो वेदानां श्रीध विष्णु.पु. 3-6-13/14 81 7 न क्षत्रकल्पो वेदज्ञो वीर विष्णु.पु. . 3-6-13 82 7 21 न च पुनरावर्तते न च विज छान्दो . 3. 8-15-1 83 10 31 न तत्र रथा न रथयोगा वीर बृह. 3.4-3-10 84 4 31 न तस्य कालावयवैः वीर भाग. 12-4-19 85 5 11 न त्वत्समोस्त्यभ्यधिकः वीर भगी. 11-43 86 42 नमो विष्णवे महते करोमि विज सह. वा. 3-16 87 23 नासदासीत् विज ऋक्. सं. 10-129-1 88 7 18 निरोधोऽस्यानुशयनमात्मनः विज भाग. 2-10-6 89 5 11 नेह नानास्ति किमान बृह. उ. 44-9 90 4 27 पटवच्च वीर ब्र.सू. 2-1-19 54 निर्देशनी 91 133 10 28 परस्परं भावयन्तः श्रेयः वीर भ.गी. 3-11 92 4 32 पादोऽस्य विश्वाभूतानि विज पु. सू. 2 93 42 पादोऽस्य विश्वाभूतानि विज पु. सू. 2 94 5 3 पिता पुत्रेण पितृमान्योनि श्रीध श्रुतिः 95 7 13 पिशाचो गुह्यकः सिद्धो विज अम. को. 1-1-13 96 8 43 प्रजापते न त्वदेतान्यन्यः विज मना. 3.13-16 97 4 25 प्रत्येकं विष्णुरूपाणां 98 2 26 प्रद्योतना अष्टत्रिंशोत्तरं वीर 99 4 30 प्राणा प्राणा वै सत्यम् वीर 100 4 24 प्राणेन हीदम् 哥哥 विज तत्त्वसंहितायाम् भाग. 4-27-13 बृह. 3. 4-3-6 101 30 प्रातरुत्थायाऽथ सन्ध्यामुपासीत विज 102 6 52 प्रोक्षणीरासादय वीर 103 4 23 बुद्धिवान्मनोवान् विज 104 7 12 ब्रह्मणो गुणवैषम्यात् विज भाग. 2-10-3 105 5 S ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम् वीर भ.गी. 14-27 106 5 5 ब्रह्मभूयाय कल्पते वीर भ.गी. 18-53 107 11 24 ब्रह्मा देवानां प्रथमस्सम्बभूव विज मुण्ड. 3. 1-1 108 10 28 ब्राह्मणास्साधवः वीर भाग. 12-10-20 109 4 33 भिद्यते हृदयग्रन्थिच मुण्ड. 3.2-2-8 110 1 भुजोऽनवने विज अष्टा. 1-3-66 111 6 39 भूतं भवद्भविष्यदिति सर्वं विज नृ. पूर्व. ता. 3.4-2 112 6 44 भूर्भुवः सुवः विज Afa.3..1-5-1 113 2 मधुमद्यं मधु क्षौद्रं मधु विज अभिधानम् 55आकर निर्देशन 114 6 30 मनसा वा अग्रे विज ऐत. 3. 1-1-2 115 30 महाकाशो बहिस्थश्च विज तत्त्वसंहितायां 116 4 21 महानव्यक्ते लीयते वीर सुबा. 3.2-2 117 11 14 महान्वै बुद्धिलक्षणः वीर 118 11 19 यज्ञो वै विष्णु: श्रीध तैति ब्रा. 1-2-5 119 4 39 यत्रोद्यतः क्षितितलोद्धरणाय विज 121 122 222 120 31 यथा सौम्येकेन वीर छान्दो 3.6-1-5 7 14 यदा यदा हि धर्मस्य विज भ.गी. 4-7 6 30 यद्वाचानभ्युदितम् विज केन. उ..1-4 123 6 30 यन्मनसा न मनुते विज केन. 3.1-6 124 8 43 यन्मां निशम्य सदनादुरुकम्प विज 125 11 24 यमैवेष वृणुते तेन लभ्यः विज कठ. उ..2-22 126 4 23 यस्य चक्षुः शरीरम् वीर बृह. 3. 3-7-18 127 8 45 युक्तः परः पुरुष एक इहास्य धत्ते वीर भाग. 1-2-23 128 4 30 युक्तास्य हरयः शतादर्श: विज श्रुतिः 129 10 22 ये यथा मां प्रपद्यन्ते तां वीर भ.गी. 4-11 130 8 43 यो अस्कभायदुत्तरं विज afa.3.1-2-13 131 11

24 यो ब्रह्माणं विदधाति विज gm.3. 6-18 132 10 28 वरं वृणीष्व वीर भाग. 12-10-19 133 9 16 वष्टिभागुरिल्लोपम् विज सि. कौ. अष्टा. 2-4-82 134 28 वाग्वै बृहती विज श्रुतेः 135 4 27 वाचारम्भणं विकारो नामधेयं श्रीध छान्दो. 3.6-1-4 136 4 31 वाचारम्भणं विकारः बीर छान्दो, 3.6-14 56 निर्देशनी 137 3 14 वाचो विम्लापनं हि तत् विज 138 2 17 विनाशाय च दुष्कृताम् वीर भ.गी. 4-8 139 10 30 वृत्तिस्तु ग्रन्थसन्दर्भे विज 140 10 8 शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत् वीर ब्र. सू. 1-1-31 141 10 16 शास्त्र दृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत् वीर ब्र. सू. 1-1-31 142 7 3 शुनकस्तु द्विधा कृत्वा श्रीध विष्णु.पु. 3-6-12 143 7 2/3 शुनकस्तु द्विधा कृत्वा विज विष्णु.पु. 3-6-12 144 6 52 शेते यजुः शब्दः वीर 145 6 40 श्रोता मन्ता विज श्रुति 146 1 स काल: परमाणु वै श्रीध भाग 3-11-4 147 1 स काल: परमाणु वीर भाग. 3-11-4 148 4 25 सता सौम्य विज छान्दो 3.6-8-1 149 4 23 सत्यं ज्ञानमनन्तम् वीर afa.3.2-1-1 150 4 27 सदेवेदं सौम्येदम् वीर छान्दी. 3.6-2-1 151 8 45 सत्त्वं रजस्तम इति वीर भ.गी. 14-5 152 8 45 सत्त्वादयो न सन्तीशे 153 39 सवोऽस्त्री जन्तुषु क्लीबे विज वैज को 6-5-93 154 10 22 स ब्रह्मा स शिव सेन्द्र: वीर ना. पृ.ना.उ. ३-1 155

31 समे यजेत वीर 156 2 24 समेष्यति वीर 157 2 24 समेष्यति विज 158 7 10 सर्गच प्रतिसर्गश्च श्रीध 159 7 सर्ग प्रतिसर्ग वीर 57 आकरfacent 160 8 47 सर्वमिदमध्यात्तोऽवाक्यानादरः वीर छान्दो . 3.3-14-2,3 161 8 5 स वा आत्मकुलोत्पन्नः 162 21 स वा एष आत्मा नेति नेति विज 163 30 सहस्रं वा आदित्यस्य विज 164 23 संविदेव परितो विराजते विज 165 11 19 सुपर्णोऽसि गरुत्मान् श्रीध गरुड.3.14 166 11 30 सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च श्रीध ऐत. 3.2-4-3 167 [] 29 सूर्याचन्द्रमसी धाता विज म.ना.उ.6-3 168 6 38 स्त्रीपुन्नपुंसकात्मायं विज 169 11 24 पाता तथैवाऽत्ता निखिलस्य विज 170 7 14 स्थितिर्वैकुण्ठ विजयः विज 1/1 6 23 स्वसन्तानोद्भवं कीर्त्या विज वामने 172 2 स्वं स्वं कालं वीर भाग. 3. 3-11-24 2 173 11 24 स्वे महिम्न विज छान्दो. 3.7-24-1 58 T.T.D. Religious Publications Series No: Price: Rs. కాపాడండి ధర్మాన్ని ఆది తిరుమల తిరుపతి మిమ్మల్ని కాపా డుతుంది. దేవస్థానములు Published by Sri A.P.V.IL.Sarma, LA.S., Executive Officer, Tirumala Tirupati Devasthanama, Tirupati and Printed at AMRI Screens, Tirupati