08

BHAGAVATA MAHAPURANAM OF MAHARI VIDAVYÄSA SKANDHA-VIII EDITED BY Dr. N.C.Y. NARASIMHA CHARYA Hanh Om ŚRİMAD BHAGAVATA MAHAPURANAM of Maharşı Vedavyasa SKANDHA - VIII With the Commentaries : Phavartadqika of Nr aridharaswami Bhagavatachandrachandrika a Ni kura Raghavacharya Padaramavalt of Sri Vijayadhwaja Tirtha Edited by Panditaraja Salutsa Visarada, Vacaspati, Siromani Vidwan, Recipient of President’s Certificate of Honour Dr.N.C.V.Narasimhacharya, wa Bot SPECIAL OFFICER SRE BHAGAVATA PROJECT 11 Devrahanams, Istupali Published by EXECUTIVE OFFICER Tirumala Tirupati Devasthanams Tirupati 2004 Srimad Bhagavatamahapuranam - Skandha - VIII. Edited by Dr. N.C.V.Narasimhacharya 1.1.D. Religious Publications Series No. 653 First Edition 2004 Price: Rs. 90.00 Copies-1000 Published by: Sri Ajeya Kallam, 1.A.S., Executive Officer. I.T.Devasthanams, Tirupati Cover Design P Siva Prasad 710 Laser Typeset by YENCY GRAPHIC HIRUPATI Printed at Chennai Micro Print Pvt I td, Chennai-29. Ph: 044 23740099 ॐ नमो वेडा श्रीवेदव्यासमहर्षिप्रणीतम् श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अष्टमः स्कन्धः श्रविजयजी वो एकतापनि बहाने मचिनम नाम्पतिश राष्ट्रपति पुरस्कार ग्रहीता डॉ. यन. सि. वि. नरसिंहाचार्येण आपल (PROMISERIE AEgner stem nizna zun miqda परिष्कृतम् तिरुमल तिरुपति देवस्थान कार्यनिर्वहणाधिकारिभि: प्रकाशितम् 2004TIRUMALA TIRUPATI DEVASTHANAMS TRUST BOARD Chairman Sri D.K.Audikesavulu Members Dr.D. Ramanaidu Ex M.P. Sri G. Ganga Reddy Ex M.P. Smt. Gundu Sudha Rani Sri. G. Srinivasulu Sri Manoj Kumar Santhalia Dr. V.R. Panchamukhi Sri K.V. Ramanachary Commissioner. Endowments. A P. 1x-Officio Member Sri Ajeya kallam, L.A.S., Executive Officer 11.Devasthanams Ex-Officio Member-Secretary THE CRITICAL EDITION OF SRIMAD BHAGAVATA THE EDITORIAL BOARD Ex-Officio Chairman Sri Ajeya kallam, Las Executive Officer MEMBERS

1. Dr. Medasani Mohan, Director. Sri Annamacharva Project. {| Devasthanams, Tirupati
2. Prof. K. Pratap Professor & Head Dept of Sanskrit, SV University, Tirupati
3. Prof. H.S. Brahmananda Secretary. Dharma Prachara Parishad. [[ Devasthanams, Tirupati
4. Dr. G.S.R.Krishna Murthy Reader. Dept of Salutya. RS Vidyapeetha, Tirupati
5. Prof.S.Sudarsana Sarma Professor & Head Dept of Sahitya RS Vidyapeetha, Tirupati
6. Dr. N.S. Ramamoorthy Editor 1 | Devasthanams Tirupati Convener Prof. Samudrala Lakshmanaiah Special Officer. Sri Bhagavata Critical Edition Project, I | Devasthanams Tirupati हरिः ओम् miniataaterer frगममहाहयंधम्यंप्रदीपः स्वाङ्घिद्वन्द्वप्रपन्नाखिलदुरिततमांध्वंसिपुण्यप्रदीपः । दिभ्यां नरेभ्यः प्रकटितसरणिः स्नेहदीप्रः प्रदीपः युष्मानस्मान्समस्तानवतु वृषगिरिस्थास्नुमङ्गल्यदीपः । । 00 श्रीमद्भागवतं पुराणमखिलाप्रार्थकसारः क्व वा ? प्रज्ञादुर्विधकिम्पचानधिषणा: शैक्षाः क वा मादृशाः ? भक्तया चापलतस्तथाऽपि च परिष्कर्तु वयं व्यापृताः, एतत् प्राभूतयाम वेङ्कटपतेः पादाब्जयोः, स्वीक्रियात्।। “ईशानां जगतोऽस्य वेङ्कटपतेविष्णोः परां प्रेयसी तद्वक्ष:स्थलनित्यवासरसिकां तत्क्षान्तिसंवर्धनीम् । पद्मालङ्कृतपाणिपल्लवयुगां पद्मासनस्थां श्रियं वात्सल्यादिगुणांखलां भगवतीं वन्दे जगन्मातरम् ।।” श्रीनायकस्य हृदयं द्वेधा विधायाऽऽत्मनां मूर्ति शश्वदियं कृपामृतझरीस्त्रानस्विनी भार्गवी । उद्धतं निखिलानगण्यविषमहावह्निदग्धात्मनां जन्तून् सनिदधाति विश्वजननी पद्मावती रक्षनाम् ।। CONTENTS 1 Foreword. Introduction - Engla 3 Introduction - Sanskrit 4 List of Abbreviations (1-ditions) $ List of Abbreviations (Texts cited) 6 Contents of each canto (in prose).. 7 Contents of each canto (in slokas) & Process of Reciting Sri Bhagavata 9.Srimad Bhagavata Mahapuranam:- Text. Canto 1 IN VI …VII IX ..X XI Page . 1 Canto 2 19 Canto 3 30 Canto 4 53 Canto S 62 Canto 6 90 Canto 7 106 Canto 8 124 Canto 9 141 Canto 10 152 Canto 11 167 Canto 12. ..181 Canto 13 .203 Canto 14 213 Canto 16 … 230 Canto 17 252 Canto 18 ..263 Canto 19 .271 Canto 20. 292 Canto 21 305 Canto 22 316 Canto 23 331 (anto 24 342 Appendix-1 1to55 Quarter verse Index Appendix-II Ho13 Citation IndexFOREWORD Our country Bharath has a glorious past its glory is based on its ancient spirituality Not only in the past but also at present India is well- known for its spiritual eminence Our Vedas Sastras Puranas including Ramayana Mahabharata and Srimad Bhagavatam contain the essential tenets of spirituality Srimadbhagavata is famous for its exposition of Bhakti yoga. It can be understood only by sincere devotion not by scholarship TTD is publishing a large number of religious books in various languages and they are being received well by the devotees Sri Bhagavatam Project was established by the TTD to bring out the Critical Edition of Sanskrit Bhagavatam with different commentaries Eminent scholars endeavoured to bring out this edition after perusing many editions of the epic The first Skandha and three volumes of tenth Skandha have already been published The fourth Skandha is in the process of printing. This volume is the eighth Skandha containing the interesting stories of Gajendra Moksha Kshirasagara Mathanam and Vamanavatara etc The Chief Editor of this volume Dr NC V Narasimhacharya reached the lotus feet of Lord even before the publication of this valuable edition It is hoped that the readers would receive the present volume also with due devotion and make the efforts of the TTD fruitful TIRUPATI Dt 15-4-2004 Ajeya Kallam, Executive Officer TT Devasthanams Tirupati INTRODUCTION Bhagavatam is considered as Bhashyam to Gayatri Mantra The propagation of this holy work as per the twelfth Chapter of Bhagavata is as follows In the very beginning. Srimannarayana, narrated this to Brahma Brahma taught it to Narada. Vedavyasa received it from Narada. Suka learnt it from Vedavyasa and Pareekshit received this light of knowledge from Sage Suka There is another tradition regarding the propagation of this work Sage Krishna Dwaipayana, after composing Bhagavata, taught it to his disciple Romaharshana Suta, the latter’s son learnt it from his father This scripture was explained by Suta, later to Sages like Sounaka in the forest of Naimisa There is also a third tradition, which says that Sankarshana was enlightened on this epic by Lord Srimannarayana Himself, whereas. Sankarshana explained it to Sage Sanatkumara etc The latter enlightened about it to Sankhyayana. Sankhyayana to Parasara. Parasara to Maitreya and Maitreya to Vidura respectively These different traditions indicate the wide popularity of this text In this eighth Skandha of Bhagavatam interesting stories like Gajendra Moksha, Kshirasagaramathana, Vamanavatara, and Matsyavatara are found The ego-centric Jeeva becomes an animal, and enters the lake of Samsara and is caught by the Crocodile of infatuation Inspite of his efforts, he fails to get released from the grip of the Crocodile Finally, he surrenders to the Lord and attains liberation This is the essence of Gajendra Moksha Devotees are accustomed to read Gajendra Moksha daily, as it is auspicious to do so The story of Churning of the milky ocean also is very interesting Our heart is compared to Kshira Sagara It is full of good as well as bad ideas Bad ideas are to be discarded as poison Good ideas are to be welcomed like gems But both of them are impediments in the path of immortality The aspirant should not slacken his efforts till he attains the final goal of immortality That is why Bhartruhari said “The Gods were not satisfied by merely finding the gems Nor they were afraid by the dreadful poison They did not rest till they obtained the Ambrosia The brave do not give up their efforts till they achieve success” The story of Balichakravarthi is also very fascinating Bali followed the ninth way of devotion e Atmanivedana He gave away everything in his possession to Lord Vamana and thereby received abundant grace of the Lord This Skandha ends with the description of Matsyavatara, one of the ten Avataras of Lord Vishnu. All these stories are of high spiritual value This Skandha was edited by well-known Sanskrit scholar, recipient of Presidents award and our Guru Sriman Dr NCV Narasimhacharya Swami He reached the Lotus feet of the Lord even before the publication of this book The scholars who assisted In preparing this edition are Sriman KC Jayachandra Sastri 2 Sriman U Venkatramaiah and 3 Sriman A Varada Rajan who deserve the gratitude of the readers The research assistants, namely Sn SBS Bhattacharya, Smt S Purnavalli and Dr S Dasaratha also deserve our commendation Sri Venkateswara Rao and others who helped immensely in proof reading of the work also deserve our gratitude Sri Ajeya kallam As the revered Executive Officer of the TTD and Dr V R Panchamukhi, the well-known Sanskrit scholar, the revered Chancellor of Rashtriya Sanskrit Vidya Peetha Tirupati and Hon Member of the TTD Board and Dr Medasani Mohan the Director of Annamacharya Project and other members of the advisory committee of the Bhagavata project are offered our deep gratitude for their keen interest and co-operation in bringing out this edition Tirupati Dt 15-04-2004 Samudrala Lakshmanaiah, Special Officer. Sri Bhagavata Project TTD 11 निवेदनम् कस्मै येन विभासितोऽयमतुल ज्ञानप्रदीपः पुरा तद्रूपेण च नारदाय मुनये कृष्णाय तद्रूपिणा । योगीन्द्राय तदात्मनाःथ भगवद्राताय कारुण्यतः तच्छुद्धं विमलं विशोकममृतं सत्यं परं धीमहि ।। (भाग 12-13-19) इति गायत्रीभाष्यभूतस्य भागवतस्य प्रबाधनक्रमः श्रीमद्भागवतं द्वादशस्कन्धे निर्दिष्टः । आदी श्रीमन्नारायणेन चतुर्मुख भागवतमदं प्रबोधितम् । तदनु ब्रह्मणा नारदाय, नारदेन वदव्यासाय व्यासन च योगिश्रेष्ठाय शुकाय, शुकन च भगवदक्षता परीक्षित चाय भागवताख्यो ज्ञानप्रदीप, विभासित- इति निरूपितम् । भागवतप्रचाविषयं अन्यायि कान सम्प्रदाय श्रयते । कृष्णद्वैपायन नारदप्रेरितः भागवतं निर्माय स्वशिष्याय रामहर्षणाय उपदिदेश । रोमहर्षणोऽपि स्वपुत्राय सतायोपदिष्टवान्। सुतोऽपि नमिशारण्यं iteration भागवत पुराणमिद बांधयामासेत्यपि ज्ञायते । किञ्च भागवतं तृतीयस्कन्धं अपरोऽपि कथन सम्प्रदाय विलोक्यते । श्रीमन्नारायणेन सङ्कर्षणमुद्दिश्य भागवततत्त्वमुपदमिति । सङ्कर्षणेन सनत्कुमाराय सनत्कुमारेण सारख्यायनाय, सांख्यायनेन पराशराय, पराशरेण मैत्रयाय मंत्रेण विदुराय च तत्त्वमिदं प्रबोधितमिति । 1 मत भिन्नभिन्नस्सम्प्रदाया श्रीमद्भागवतस्य विशिष्टता तस्य प्रचारातिशय च निवदयन्ति । भागवतस्य अष्टमस्कन्धे गजेन्द्राराख्यानम् क्षीरसागरमथनं, भगवतां वामनस्य प्रादुर्भावः, बलिबन्धनं, मत्स्यावतारकथा चति प्रशस्ता कंचन कथाघट्टा, पठ्यन्त। अहङ्कारेण निवद्ध जीव पशुप्रायस्सन संसारहदं प्रविश्य माग्राहेण परिपीडितां भवतीति अन्तं भगवन्तं श्रीमन्नारायणं प्रपद्येव तदनुग्रहेण ततः विमुक्तो भवतीति अयं परमार्थः गजेन्द्रमोक्षणं सुरुचिरं निरूपितः । गजेन्द्रमोक्षणपद्र भक्ता केचित् अनुदिनं पठन्ति । “स्वर्ग्य यशस्यं कलिकल्मषापहं दुःस्वप्ननाशं” ( भाग. 8-11-14) इत्यादिना भागवतं गजराजमोक्षणं परिकीर्तितम्। क्षीरसागरमधनकथाऽपि अतीव रमणीया भवति । अस्माक हृदयमेव क्षीरसागर तत्र परिहरणीया विषतुल्याः दोषाः एवं उपादयानि बहूनि गुणरत्नान्यपि सन्ति । साधक. ध्यानादिसाधने अमृतत्वप्राप्त्यं दृढप्रयत्नं कुर्यात् । साधनकालं विघ्नपरम्परा भवत्येव । तामतिक्रम्य लक्ष्यसिद्धिपर्यन्त प्रयत्नपरी भवेदिति तत्त्वार्थ अत्र बांध्यते । उक्तं च भर्तृहरिणा ‘रत्नेर्महाब्धेस्ततुषुर्न देवाः न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् । सुधां विना न प्रययुविरामं न निश्चितार्थाद्विरमन्ति धीराः । । ’ इति । बालचक्रवर्तिन कथाऽपि निनरा हा भवतः प्रदादन प्रतिपादितासु नवविधा भक्तिषु अन्तिमां आत्मनिवेदनरूपा भक्तिमाश्रित्य सत्याग कत्वा वामनरूपेण विष्णुना बल अनुगृहीत | दशावतारेषु अन्यतमस्य मत्स्यावतारस्य कथापि अस्मिन स्कन्धं पाते। विक्रये राष्ट्रपतिपुरस्कारेण सम्मानित बहुभाषानिपुणे अस्मद्गुरुभि श्रीमद्ध डा. यन. सि. वि. नरसिहाचार्य स्वामिभि व्याख्यानत्रयसमलङ्कृताय ग्रन्थ महता श्रमण परिचत । ग्रन्थप्रकाशनात्पूर्वमेव ते महाभागा. वभूतु । अस्य पन्यस्य परिष्करणा संपादन बहुधा कनवन्न १ वटामायनामान. यस पण शतजनामन श्रामन्न कसि जयचन्द्राणि. य श्रीमान यस बि यस भट्टाचार्य, परशाधनकर्माणि सरकार प्रदतवन्त श्रीमन्त थीएटर महादया एवं अन्य च · धन्यवादान अर्हन्ति । किस अम्य पन्थस्य मुद्रण निशा प्रशिदस्य विसिद श्राकाराधिकारिभ्य श्री अजय कर महाशयभ्य एवं नितिद धर्ममण्डलसदस्यभ्य विर्येभ्य दावी आर पक्षमुखिमहादयभ्य अन्नमाचाय नानकट निर्देशक दामहसान मान महाशयभ्य एव अन्यभ्यक्ष भागवतपरिष्करणमार्गदर्शक मास्यभ्य सादर करतालय समयन। सिरुपात कोणता भवन्तु

समुद्रा लक्ष्मणय्य विशिष्टाधिकारी श्रीभागवतकरण परियत तिति देवस्थानमLIST OF ABBREVIATIONS (of the Edition of Srimad Bhagavata Mahapuranam being referred to) 1.A. Edited by Sri Krishna Sankara Sastri 2. B. 3.G contains about 30 commentaries - Printed in Devanagari Script At Ahmedabad, Gujarat.

Printed in Devanagari Script at Brindavan contains 9 commentaries. Contains text only - Printed at Gita Press, Ghorakhpur - in Devanagari Script. 4. H. Contains Sridhara’s Commentary - Edited by Sri Hayagriva Sastry Printed in Telugu Script at Madras. 5 J Contains Sridharacharya’s Commentary Edited by Prof J.I. Sastri IN Devanagari Script 6 M Contains the commentary of Sri Vijaya Dhvaja Tirtha - printed in Devanagari Script, Madhya Edition 7.Ma Contains the commentary of Sri Vijaya Dhvaja Tirtha - printed in Devanagari Script. Another Madhva Edition’ 8 1 9 V Contains the commentary of Sri Veera Raghavacharya - printed in Telugu Characters-Published by Sri Tridandi Srimannarayana Ramanuja Jeer Swami Contains the commentary of Sridharacharya - Printed at Vavilla Press, Madras in Telugu Script 10 W Contains the commentary of Sri Veera Raghavacharya Printed in Telugu characters - Published by the Maharaja of Wanaparti Samsthan, Andhra LIST OF ABBREVIATIONS Commentaries

1. श्रीध० श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका
2. वीर श्रीवीरराघववदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका 3. विज० श्रीविजयध्वजतार्थकृता पदरत्नावली VI Texts cited in commentaries and their Abbreviations Abbreviation Name of the Book Abbreviation Name of the Book अथ शिखा उ अथर्वशिखोपनिषत् नृ. उ. ता. उ. नृसिंह उत्तरतापिन्युपनिषत् अझै उ पञ्चतन्त्रे अध्यात्मं Reifer अभिधानम् पाखरात्रं अम कां अमरकाश पाद्यपुराणम् अप्रा पुरुषसूक्तम आगम प्रा आप श्री म 3 आल्नुभ्रयमाहता आगमनामाण्यम आपस्तम्बधीत सूत्रम अमराव ईशावास्यापनयत प्रकाशिकायाम् प्रश्न 3 प्रश्नागनिषत् す

उत्पलमाल्य भ बाव वदारण्यकोपनिषत् ब्रतके ब्रह्मदेवते ब्रह्मसूत्राणि कव भ दिल नु कुमार तक सहिना धनस्यार्यानिक + गां F भदिकायाम भगवद्रांता कलापानापन कापल्य HI म उ कुमारसम्भवम कार्यालयूनत भाग भगवतवन्य भागवतम भविष्यपुराण कव्यायाग भारत आनु भारत अनुशासनिक पर्य गार भारत आरण्य भारत आयपर्य मापाय भारत उद्याग भारत उद्यागपर्य चाक्रायण श्रान भारत शान्ति भारत शान्तिपर्व ས छान्दारयापानपत मनु मनुस्मृति जिल्लास्तोत्रम महाकोमे जित स्ना श्रा R नवनिय नत्रभागवत नानाय आरण्यकम नॉन तांन तान कक्ष निग म उ লन नारदीय freeteriora निरानाम VII पाण 7 माहात्म्य महानारयणापनियत महानयत मायापनियत माध्यन्दिनश्रति भृष्ट उ मुण्डकापनपत् 3 मैत्रायण्युपनिषत् यान स्म याज्ञवल्क्यस्मृति रामायणम् Abbreviation Name of the Book व स्तवः . वरदराजस्तवः वामन वता उ. सुबा Abbreviation शार्ङ्ग, पद्ध Name of the Book शार्ङ्गधरपद्धतिः शिशुपालवधम् श्वेताश्वतरोपनिषत् सुबालोपनिषत् वाराहं सुभा सुभाषितरत्नभाण्डागारम् arafa सूर्य. उ. सूर्योपनिषत् विष्णु ध. पु. विष्णुधमनपुराणम् स्कान्दं विष्णु पु. विष्णुपुराणम पाइगुण्य farariनसंहिता वे . नि. हया को referra हरिवंश हलायुधकांश हेमचन्द्र: अभ्याय संख्या श्रीमद्भागवत अष्टमस्कन्धीयानां अध्यायानां विषयानुक्रमणी विषय स्वायम्भुवादिमन्वन्तर चतुष्टयन यज्ञावतारात नः राजन्द्रापाख्यान राजग्राह युद्धवर्णनम्। 3 गजन्दतंत्र भगवत्स्तवन शाहादन्दय भक्षण २२। 3 7 7. १२ गजात्या स्वजन्मचारत नामदार म रचतचाक्षुषमन्वन्तरवणनम, चाक्षुषानतावतारयनम, अमरपालदेव मह ब्रह्मणात भगवत्स्तवन च। भगवदाज्ञयादव सन्धाय समुद्रमन्थनामुद्या : समुद्रमन्थनारम्भ समुद्रालाभयभीतदेव स्वस्थ भगवत शिवस्य free a उद्धरन्यान्यानानामुत्यान या सवभाव तया भागवतावरण मानारूपधारणम । देवानाममतपान दैत्यवचनराहार देवासुरग्रामस्तत्र दैत्यमायानि प्राकलव मायानिशम बल पराजय दत्याना विनाश, नावाच्या मुद्रम शुरुवा बसतावन में। भगवता महिना मा गुणाकभगवता है मन्यादाना पृथक्पमानम्पम भारतक स्वगाव तय दयाना पापन क कळपणस्य दवा दिव्य पान | व्रतमन्तुष्टस्य भगवताळलय बखानम् आनिगमस्थ भगवन नायकक स्तवन । भगवता वामनस्य प्रादुभाव मानामदानस्य वस्य बान्तयाशा प्रणमनम, बाक्तव भगवता चा बालवामनसवात पदभावनम, शुद्धवारा दानापपद्य किक पतिभामदान मातापिता न बालवन्धन भगवता वचन च वाचन ब्रह्मणा वचन भगवत्कृत कर प्रशमन तरस वरदान चाय मुलक मन कामनस्यापद्रष्टी मन्ययावतारकक IX بیشه श्रीमद्भागवतमहापुराण अष्टमस्कन्धस्थानां चतुर्विंशत्यध्यायानां अध्यायार्थसङ्ग्रहश्लोकाः तत्र तु प्रथमे स्वायम्भुवस्स्वारोचिषस्तथा । उत्तमस्तामसश्चेति चतुर्मनुनिरूपणम् ।। स्वायम्भुवेऽन्तरेऽनन्तदुरन्तगुणवर्णनात् । मुदितः परिपप्रच्छ सर्वमन्वन्तरस्थितिम् ||१|| तुयं मन्वन्तरे प्रोक्तं गजेन्द्रस्य विमोक्षणम्। द्वितीयादित्रिभि स्तनु विस्तरेणोपवण्यते || द्वितीये तु गजेन्द्रस्य गजभिः क्रीडतो जले | देवाद्वाहगृहीतस्य हरिस्तरुदीयते । । २ ।। तृतीयेन राजेन्द्रेण स्तुतो हरिरुपेत्य तम् । समुहार मा प्राह देवलशापतः ||३|| चतुर्थ तु तयाग्राहः प्राप गन्धवंतां पुनः । गजं स्वपार्षदं कृत्वा हरिर्निन्ये निजं पदम् ||४ || अमृताख्यानमष्टाभिरध्यायैरनुवण्यते । स्वपक्षपातेन यत्र योपायितं प्रभोः ।। पक्ष पञ्चमं चाथ षष्टं चाकथयन्मनुं । विप्रशापाच निश्श्रीकैः कृता देवेहरिस्तुतिः ||५|| षष्ठे पुनरस्तुतिविष्णावविभूते सुरेः कृता । तन्मन्त्राासुरसाकमभृतार्थं महोद्यमः ।।६।। सप्तमं मन्यषभीत्याखिलेजनैः । स्तुतस्सन कृपया रुद्रः पर्पा विषमतीर्यते ॥ ॥ ७ ॥ अष्टमं मध्यमानेऽब्धी लक्ष्म्या विष्णो वृतेऽसुरः । धन्वन्तरेहते सोमं मोहिन्युद्भव इयते ॥ ८ ॥ नवमं मोहितेत्यैरपितेऽमृतभाजनं । तद्वचनेन देवेभ्योऽमृतं दत्तं तयेर्यतं ।। ९ ।। X दशमे मत्सरात्त्यैरारब्धे तु मृधे सुरैः । देत्यमायाविषण्णेषु देवेष्याविर्बभौ हरिः ।। तदेवममृतावाप्तिर्नाभक्तानामितीरितम् । भक्तमत्सरतः प्राणहानिः पुनरुदीर्यते ।।१०।। एकादशे तु भगवत्कृपयातिबलोद्धतैः । अमरेस्समरे दैत्या बलिप्रभृतयो जिताः । । ११ । । द्वादशे मोहिनीरूपवभ्रमालोकनोत्सुकम्। भवं संमोहयामास हरिः पुनरसान्त्वयत् ।। अमुत्रसुरा विष्णुमायया न तदद्भुतम् । sa वक्तुं महादेवमोहोऽयमिति वर्ण्यते । । १२ ।। त्रयोदशे तु वर्ण्यन्ते सप्तमादीन्यनुक्रमात्। मन्वन्तराणि सर्वाणि षड्विधानि पृथक्पृथक् ||१३|| चतुर्दशे तु सर्वेषां मन्वादीनां यथायथम् । पृथक्कर्माणि वर्ण्यन्ते भगवशवर्तिनाम् ।।१४।। अत्रेयंते नवाध्याय्यां वामं वामनचेष्टतम् निग्रहाच्छलतां यत्र बलेर्भूयाननुग्रहः । बलि पञ्चदशे विश्वजिताचार्या ह्ययाजयन् । ततोऽसौ स्वर्णजयद्भयाद्देवा निलियिरे । । १५ ।। षोडशे पुत्रनाशेन शोचन्त्या अदितेः पतिः । प्रार्थितः कश्यपः प्राह पयोव्रतमतीर्यते । यद्वा.. षोडशे कश्यपोऽदित्या प्रार्थितो लीनपुत्रया। महच्छ्रेयस्करं तस्यै पयोव्रतमुपादिशत् ।। १६ ।। ततस्सप्तदशेऽदित्या कृते तस्मिन् व्रतं हरिः । तत्कामपूरणायादी तत्पुत्रोऽभूदितीयते । । १७ ।।ततस्त्वष्टादशे भूत्वा वामनस्सत्कृतोऽखिलैः । बलेयंज्ञ गतस्तेन चोक्तो वृणु वरानिति । । १८ ।। ऊर्नावशे तु हरिणा याचितं च पदत्रयम् । प्रतिश्रुते च बलिना जानन् गुरुरवारयत् ।। स्तुत्वाऽथितो भगवता स बलित्रिपदीमिताम् । वामनायोनविंशं क्ष्मां दास्यन् शुक्रेण वार्यते ।। दातुस्तुतिस्स्वयं तुष्टिरित्यादि प्रस्तुतोचितम् । anaraf free शिक्षयन्नाह वामन. ।।११।। विशे गुरु दत्त मां बलिना हरिः । प्रतिखान लोकान् विश्वरूपविचक्रमे ।। यद्रा- विशे न्वननभीताऽसी ज्ञात्वाऽपि कप हरे । ददो पृथ्वी तदा विष्णुस्सहसाऽवर्धताद्भुतम् ।।२०।। एकविंशे पदापूतिमिषेण बलिबन्धनम् । विष्णुना कृतमुत्कर्ष तस्य ख्यापयितुं जने । । २१ ।। द्वाविंशे तु प्रसन्नस्सन् प्रस्थाप्य सुतलं बलिम् । दत्त्वा वरान् हरिनूनं गत्वा तद्द्वारपोऽभवत् ।। समर्पिततनूविर्तानर्मलाचलर्भाक्तभिः । छलितt बलिना चित्रं स्वमेवापयदच्युतः ।। २२ ।। त्रयोविशे बलौ याते सुतलं सपितामहे । उपेन्द्रेण दिवा पूर्ववन्मोदते हरिः ||२३|| afai भगवत कथा मत्स्यस्वरूपिण । fafari Tareraतरक्षा महार्णवे ।। तनुं तनुं प्रदश्यांदी निजैश्वर्यनदर्शनात् । मत्स्यं पृच्छति पृथ्वोशां लीलया वामनोपमम् ||२४|| XI श्रीमद्भागवतपाठविधिः स्वातः शुचिर्भूत्वा प्राणा नायम्य त्रिराचम्य च मङ्गलपाठपूर्वकं भगवन्तं प्रणयेत् । तदनु सञ्चितैः षोडशो- पचारे मानसोपचारवां व्यासं शुकं वासुदेवं श्रीमागवतग्रन्थं च सादरं सविनयं सभक्तिभावं सम्पूजयेत् । ततः पाठा. रम्भात् प्राक् ‘आँ नमो भगवते वासुदेवाय’ इति द्वादशाक्षरमन्त्रम् ‘ओं क्लीं कृष्णाय गोविन्दाय गोपीजनवल्लभाय स्वाहा’ इति गोपालमन्त्रं वाऽष्टोत्तरशतवारं जपेत् । पश्वादेवं विनियुञ्जीत - विनियोगः ओ अस्य श्रीमद्भागवताख्यस्तोत्रमन्त्रस्य नारद ऋषिः, बृहती छन्दः, श्रीकृष्णः परमात्मा देवता, ब्रह्म बीजम्, भक्त: शक्ति:, ज्ञानवैराग्यं कीलकम् मम श्रीमद्भगवत्प्रसादसिद्ध्यर्थं पातं विनियोगः । 1 ऋष्यादिन्यासः ‘नारदयं नमः शिरसि। ‘बृहतीच्छन्दसे नमः मुखे। श्रीकृष्णपरमात्मदेवतायै नमः’ हदि । ‘ब्रह्मबीजाय नमः’ गुह्यं । ‘भक्तिशक्तये नमः’ पादयोः । ज्ञानवैराग्यकीलकाय नमः’ नाभी। श्रीमद्भगवत्प्रसादसद्धयर्थकपाठविनियोगाय नमः सर्वाङ्गे। द्वादशाक्षरमन्त्रेण हृदयाद्यङ्गन्यास करन्यासं च कुर्यात् । अथवाऽधोऽङ्कितरीत्याऽङ्गन्यासकरन्यासौ विदध्यात्- अङ्गन्यासः ओ की हृदयाय नमः। ओ की शिरसे स्वाहा। ओं के शिखाये वषट् । ओं हैं कवचाय हुम् । ओंकों नेत्रत्रयाय वौषट् । आ क्रः अस्त्राय फट् । करन्यासः ओको अङ्गष्टाभ्यां नमः। ओ की तर्जनीभ्यां नमः। ओ कुं मध्यमाभ्यां नमः । ओ के अनामिकाभ्यां नमः । ओं को कनिष्ठिकाभ्यां नमः । ओ क्लः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः । अथ ध्यानम् कस्तुरीतिलकं ललाटफलके वक्षःस्थले कौस्तुभं नासाग्रे नवमौक्तिकं करतले वेणुं करे कङ्कणम् । सर्वाङ्गि हरिचन्दनं च कलयन् कण्ठे च मुक्तावलिं गोपस्त्रीपरिवेष्टितो विजयते गोपालचूडामणः । अस्ति स्वस्तरुणीकराग्रविगलत्कल्पप्रसृनाप्लुतं वस्तु प्रस्तुतवेणुनादलहरीनिर्वाणनिर्व्याकुलम् । स्वस्तस्रस्तनिबद्धनीर्वािविलसद्रोपीसहस्रावृतं हस्तन्यस्तनतापवर्ग मखिलोदारं किशोराकृति ।। इत्येवं ध्यात्वा पाठमारभेत । श्रीमद्भागवत सप्ताहपारायणस्य दैनन्दिनविश्रामस्थलानि निम्नाङ्कितपद्येषु निरूपितानि मनुकर्दमसंवादपर्यन्तं प्रथमेऽहनि । भरताख्यानपर्यन्तं द्वितीयेऽहनि वाचयेत् ।। तृतीये दिवसे कुर्यात् सप्तमस्कन्धपूरणम्। कृष्णाविर्भावपर्यन्तं चतुर्थ दिवसे वदेत् ।। रुक्मिण्युद्वाहपर्यन्तं पञ्चमेऽहनि शस्यते । श्रीहंसाख्यानपर्यन्तं षष्ठं ऽहनि वदेत्सुधीः ।। सप्तमे तु दिने कुर्यात् पूर्ति भागवतस्य वै। एवं निर्विघ्नतासिद्धि विपर्यय इतोऽन्यथा ।। XII हरिः ओम् श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ओं नमो भगवते वासुदेवाय अष्टमः स्कन्धः प्रथमोऽध्यायः राजोवाच स्वायम्भुवस्य गुरो ! वंशोऽयं विस्तराच्छ्रतः । यत्र विश्वसृणां सगो मन् नन्या न्वदस्व नः ।। १॥ यंत्र यत्र हरेर्जन्म कर्माणि च महीयस: । गृणन्ति कवयो वयं स्तानि नो वद शृण्वताम् ||२|| Hari Praान्विश्वभावनः । कृतवान्कुरुते कतां ग्रीतेऽनागतऽद्य वा ।।३। बारात उवाच मनोऽस्मिन्व्यतोताचट् कल्पं स्वायम्भुवादयः । अस्तु sent as देवादीनाञ्च सम्भवः ||४|| श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ae arreranateत चरण कमलचिन्मकरन्दाय भक्तजनमानसनियामाय श्रीरामचन्द्राय ।। अथाऽष्टमं चतुर्विशिन्यभ्यामनु। तत्सुतं ऋषिभिः।। प्रतिमन्तचैव माद्या ae rates प्रवर्तयन्ति ममपालगन्याचरन्ति व अतो मन्वन्तरस्यां स इति । येन ये क्रियमाणेन नरा न निरय व्रजेत् ।। नत्र तु प्रथमं स्वायम्भुव स्वागांचषस्तथा। उत्तम स्वाममश्चेति चतुर्मनुनिरूपणम् ।। स्वायम्भुव:न्तरः नन्तदुरन्तगुणवर्णनात मुदित परिपप्रच्छ सर्वमन्यन्तरस्थितिम | स्वायम्भुवस्येत्यादि त्रिभि । यत्र विश्वसृजां मरीच्यादीनां मनुकन्यासु पुत्रसिगं ।।१।। 1-11 2. * The following half verse is found in H,M,Ma,V ends as follows u यत्र धर्माश्च विविधा चातुर्वर्ण्याश्रिता शुभा । 3. 4. 5. 6. 7. H,V चैव 8. A,B,J स्यात् 1 I 8-1-1-4 श्रीमतम् यत्रेति। महीयसो हरेः । अत्र गरीयसः महोजसः इत्यादि विविध पाठभेदाः मास्माभिः आदताः ||२| सर्वति । यस्मिन्नतीतं यत्कृतवान्, यस्मिन्त्रनागतं यत्कतां करिष्यति, अद्य वा वर्तमाने यत्कुरुते, तद्वदस्व इत्यन्वयः ।।३।। 3 ara sfai aferrert षण्मनवां व्यतीताः गताः || ४ || श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

तृतीयं “स्वायम्भवस्य च मनोवंशः परमसम्मतः " इति पृष्टं तद्वंशकथनं प्रक्रम्य तावत्तत्र तद्दुहितुः देवहत्या वंशः कथितः । चतुर्थे तु आकृतिदेवहुत्यो स्तद्दुहित्रो देवहूतिदुहितॄणां वंशर्माभधाय अथ स्वायम्भुवपुत्रवंशमुपक्रम्य तावदुत्तानपदसन्तति सावशेषामभिधाय अन्तरा गर्भिणीन्यायेन प्रसङ्गात् प्रियव्रतस्य वंश पञ्चमे कथितः । षष्टं तु पुनः प्रसक्तानुप्रसक्तकथनानन्तर मुत्तानपद एवं वंशोऽवशिष्टः कथितः । सप्तमे तु तदनुप्रसक्तमुक्तम् । तदत्रं स्वायम्भुवमनुवंशकथनव्याजेन बहुधा भगवतो जन्मकर्मगुणादिपर्वणितेषु पुनस्तानं शुश्रूषुः तुल्यन्यायादन्येर्ष्वपि मनुवंशेषु कथ्यमानेषु हरे जन्मादिकथनमर्थात्प्रसक्तमेव भविष्यतीति आलोच्य प्राधान्येनाऽन्यान्मनून् सवंशान् पृच्छति राजा स्वायम्भुवस्येति त्रिभिः । तत्रोक्त मनुवदति पादत्रयेण हे गुरी । गुरोरिति पाठे गुरांस्त्वत इह वृत्तं ग्रन्थं स्वायम्भुवस्य मनोवंशां विस्तराच्छ्रुतः । वंशं विशिनष्टि । यत्र वंशे विश्वसृजां मरीच्यादीनां मनुकन्यासु पुत्र पौत्राद रूपः सर्गः अथ नोऽस्मध्यमन्यान् मनून् वदस्व सचरित्रान् सवंशान् कथयेत्यर्थः ||१ | यत्र यत्र मन्वन्तरे महीयसः निस्समाभ्यधिकस्य हरेः जन्मानि अवताररूपाणि कर्माणि चेष्टितानि च कवयो विद्वांसः गायन्ति । तान्यपि चरित्राणि श्रृण्वतां श्रोतुं प्रवृत्तानां नः अस्माकं वद कथय । २ || हे ब्रह्मन् ! यस्मिन् मन्वन्तरं मनो रन्तरमवस्थानदशा तस्मिन् विश्वभावनः विश्वपालको भगवान् कृतवान् यस्मिन्नतीतं यत् कृतवान् यस्मिन्त्रनागतं यत्कतां करिष्यति । यस्मिन्नद्य वर्तमाने यत्करोति तद्वदेत्यन्वयः ||३|| एव मापृष्टो मुनिराह मन इति । अस्मिन् कल्पे स्वायम्भुवादयः षण्मनवो व्यतीताः । तत्राऽऽद्यः स्वायम्भुवो मनुः तुभ्यं कथितः सचरित्रः संवंश कथितः ||४||

तृतीयं “स्वायम्भुवस्य च मनोवंशः परम-सम्मतः” इति पृष्टं तद्-वंश-कथनं प्रक्रम्य तावत् तत्र तद्-दुहितुः देवहूत्या वंशः कथितः। चतुर्थे तु आकृति-देवहूत्योस् तद्-दुहित्रोर् देवहूति-दुहितॄणां वंशम् अभिधाय अथ स्वायम्भुव-पुत्र-वंशम् उपक्रम्य तावद् उत्तान¹पद-सन्ततिं सावशेषाम् अभिधाय अन्तरा गर्भिणी-न्यायेन प्रसङ्गात् प्रियव्रतस्य वंशः पञ्चमे कथितः। षष्ठे तु पुनः प्रसक्तानुप्रसक्त-कथनानन्तरम् उत्तानपद एव वंशो ऽवशिष्टः कथितः । सप्तमे तु तद्-अनुप्रसक्तम् उक्तम् । तद् एवं स्वायम्भुव-मनु-वंश-कथन-व्याजेन बहुधा भगवतो जन्म-कर्म-गुणादिषु²-पवर्णितेषु पुनस् तान् शुश्रूषुः तुल्य-न्यायाद् अन्येष्व् अपि मनु-वंशेषु कथ्यमानेषु हरेर् जन्मादि-कथनम् अर्थात् प्रसक्तम् एव भविष्यतीति आलोच्य प्राधान्येना ऽन्यान् मनून् स-वंशान् पृच्छति राजा - स्वायम्भुवस्येति त्रिभिः । तत्रोक्तम् अनुवदति पाद-त्रयेण हे गुरो! गुरोर् इति पाठे गुरोस् त्वत इह वृत्ते ग्रन्थे स्वायम्भुवस्य मनोवंशो विस्तराच् छ्रुतः । वंशं विशिनष्टि । यत्र वंशे विश्व-सृजां मरीच्यादीनां मनु-कन्यासु पुत्र-पौत्रदि-रूपः सर्गः अथ नो ऽस्मभ्यम् अन्यान् मनून् वदस्व स-चरित्रान् स-वंशान् कथयेत्य् अर्थः ॥ १ ॥

यत्र यत्र मन्वन्तरे महीयसः निस्-समाभ्यधिकस्य हरेः जन्मानि अवतार-रूपाणि कर्माणि चेष्टितानि च कवयो विद्वांसः गायन्ति । तान्य् अपि चरित्राणि शृण्वतां श्रोतुं प्रवृत्तानां नः अस्माकं वद कथय ॥ २ ॥

हे ब्रह्मन् ! यस्मिन् मन्वन्तरे मनोर् अन्तरम् अवस्थान-दशा तस्मिन्, विश्व-भावनः विश्व-पालको भगवान् कृतवान् यस्मिन्नतीते यत् कृतवान् यस्मिन्ननागते यत् कर्ता करिष्यति । यस्मिन्नद्य वर्तमाने यत् करोति तद् वदेत्य् अन्वयः ॥ ३ ॥

एवम् आपृष्टो मुनिर् आह - मनव इति । अस्मिन् कल्पे स्वायम्भुवादयः षण्मनवो व्यतीताः । तत्रा ऽऽद्यः स्वायम्भुवो मनुः तुभ्यं कथितः, स-चरित्रः ³स्व-वंशश्च³ कथितः ॥ ४ ॥

f 11 ABI हि पाठान्तरमस्ति तदुपक्षितमस्माभि 2 ABJ “देव” 3 HIV Omit गला 4 5. 6- 6. 2 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली 8-1-5-8 अस्तावि श्रुतिमस्तकेन मनुना स्वायम्भुवनाऽपि यो येनार्राक्ष जगत्रयं च मुनिभिः स्वात्मानु विद्धात्मभिः ।। येनामाचि गजाधिप. क्रकचवचक्रेण नकाननात् क्षीराम्भोधिरमन्य येन धृतभूः सोऽयं हरिः पातु नः ।। येनाधारि गिरिः पपे च विबुधैयेनामृत प्रेरिते । येनातापि सुरद्विषां च हृदयं शर्वोप्यमोहि स्त्रिया ।। येनामयि जगन्त्यबन्धि च बलियेनाप्यदायि श्रुति । धात्रे येन निहत्य मत्स्यवपुषा दैत्यं तमीडे हरिम् ।। सप्तमस्कन्धवाराशौ निमज्योन्यज्य शुद्धधी । अष्टमस्कन्ध सद्व्याख्याऽमृतं पातुमुपक्रमे ।। अत्रापि हरिभक्तिरेव भगवन्मनः कपर्णानिपुर्णत विधातुमनन्तोपनिषदर्थभूतस्य हरे जगद्रक्षणादि माहात्म्य निरूप्यतं तशाप विमल्तरमुरुमथनदुरितहर चरितामृतपानाऽऽप्यायितप्राणां विस्मृताऽनशनक्केशः परीक्षच्छुकमन्युतकधानुवादपत्यंकमभलपतात्यन्तश्रातस्यकथां प्रार्थयत राजेति । अन्यान स्वायम्भुवयतिरिक्तान् ||१ calf Free faशेषकर्याप वक्तव्यत्यार यत्रेति । महोयस महत्तमस्य हर 11२-३।। अस्मिन्यैवस्वतान्तर स्वायम्भुवप्रभृति वेवस्वतान्ता. सम मनयां व्यतीतप्राया उच्यन्तं, अत्र सप्तसु RTE कfer इत्यन्त्रय ||४ || आकृत्यां देवत्यां च दृरिप्रोस्तस्य वे मनोः । धर्मarciniard भगवान्पुत्रतां गतः ||५|| कृतं पुरा भगवतः कपिलस्यानुवर्णितम् । आख्यास्य भगवान्यज्ञां यद्मकार कुरूद्वह। ॥६॥ विरक्त: कामभागंषु शतरूपापतिः प्रभुः । विसृज्य राज्यं तपम सभायां वनमाविशत् ।।७।। सुनन्दायां वर्षशतं पदेकेन भुवं स्पृशन्। rveeranasi airfieमन्वाह भारत ! ||८|| श्रीध० आकृन्यामिति । तस्य मनोतियो देवल्यास आकृत्यांचं कपिल यज्ञमूर्तिभ्यां गत पुत्रतां गतः प्राप्तः ||५-७ ।। JAB 2. 3- २ 4 5. f 6. - HJV Omit mit re 38-1.9.16 श्रीमत सुनन्दायामिति । घोरं दुखरं तपस्तप्यमानः । समाधावनुभूतमदं वक्ष्यमाणं निद्रितांच्सतवं विस्मित व उपदिशन इस अनुवदन् इव च अभि. लोकैरन्वाह ||८|| बीर० तस्य स्वायम्भुवस्य मनः आकृत्यां देवत्यां च भगवान् महेश्वरः सर्वेश्वरी मूर्तिभ्यां कपिलाख्य यज्ञाख्यै मूर्तिभ्यां पुत्रत्वं प्राप्तः ।। ५ ।।

तत्र भगवतः कपिलस्य अनुवर्णितं तृतियस्कन्धं इति शेषः । अनुवर्णनं चरित्रं त्वया हे भरतर्षभ ! श्रुतमय अधुना यज्ञाख्या भगवान् यत्रकार तद्वेष्टितं हे कुरूद्रह । आख्यास्यं कथयष्यामि । यद्यपि मन्त्रन्तरान्तरकथनभयं प्रतिज्ञातव्यं तषामंत्र प्राधान्यन पुष्टत्वात् । तथाऽपि भावज्ञां मुनिः भगवद्गुणकर्मजन्मादि शुश्रूषयामिन्यालाच्याद्य मन्त्रन्तरस्थस्य यज्ञाख्यस्य भगवन चरित्रस्य अकथितत्वात्तदेव कथयितुं प्रतिजानीत, अर्थातत्कथेनन मन्वन्तरन्तरकथन सत्तमेव भविष्यतीति मुनेरभिप्रायः || ६ ||

तत्र यज्ञस्य भगवत चरित्रं विवक्षुः तदुपद्धाततया स्वायम्भुवस्य मनोर्वृतान्तमाह - विरक्त इत्यादिना । यद्यपि कपिलापि तन्मन्वन्तरावताररूप एव तथापि तस्य जगन्यालनार्नाधिकृतत्वात्केवलं ज्ञानयोगप्रत्यर्तनाधिकृतत्वात् तचरित्रस्य कक्षितत्व प्रदर्शनाच्च यज्ञां यच्चकार तदाख्यास्ये इत्युक्तम् । शतरूपाया पति भतां विभु स्वायम्भुव मनु काम्यन्त इति कामा शब्दादया विषयाः तेषां भोगेषु विरक्तः राज्य विसृत्य तपस तप कर्म सभायां वनम् आविशत ||७||

सुनन्दाया सनन्दतीर पदक व स्पशन वर्षशतं पार दुवरं तपस्तयमान कुवांना हे भारत ! इदं वक्ष्यमाणमन्वाह जजाप ॥ ८ ॥

तस्य स्वायम्भुवस्य मनोर् दुहित्रोः आकूत्यां देवहूत्यां च भगवान् महेश्वरः ⁴सर्वेश्वरो मूर्तिभ्यां ⁵कपिलाख्य यज्ञाख्य⁵ मूर्तिभ्यां पुत्रत्वं प्राप्तः ॥ ५ ॥

तत्र भगवतः कपिलस्य ⁶अनुवर्णितं तृतीय-स्कन्धे इति शेषः । अनुवर्णितं चरित्रं त्वया ⁷हे भरतर्षभ⁷! श्रुतम् एव अधुना यज्ञाख्यो भगवान् यच् चकार तच् चेष्टितं, हे कुरूद्वह ! आख्यास्ये कथयिष्यामि । यद्य् अपि मन्वन्तरान्तर-कथनम् एव प्रतिज्ञातव्यं तेषाम् एव प्राधान्येन पृष्टत्वात् । तथा ऽपि भावज्ञो मुनिः भगवद्-गुण-कर्म-जन्मादि-शुश्रूषयैवा ऽपृष्टम् इत्य् आलोच्याद्य मन्वन्तरस्थस्य यज्ञाख्यस्य भगवतश्-चरित्रस्याकथितत्वात् तद् एव कथयितुं प्रतिजानीते, अर्थात् तत्-⁸कथनेन मन्वन्तर⁹न्तर-कथनम् अपि प्रसक्तम् एव भविष्यतीति मुनेर् अभिप्रायः ॥ ६ ॥

तत्र यज्ञस्य भगवतः चरित्रं विवक्षुस् तद्-उपोद्घाततया स्वायम्भुवस्य मनोर् वृत्तान्तम् आह - विरक्त इत्यादिना । यद्य् अपि कपिलो ऽपि तन्-मन्वन्तरावतार-रूप एव, तथा ऽपि तस्य जगत्-पालनानधिकृतत्वात् केवलं ज्ञान-योग-प्रवर्तनाधिकृतत्वात् तच्-चरित्रस्य कथितत्व-प्रदर्शनाच् च यज्ञो यच् चकार तद् आख्यास्य इत्य् उक्तम् । शत-रूपायाः पतिः भर्ता विभुः स्वायम्भुवो मनुः, काम्यन्त इति कामाः शब्दादयो विषयाः, तेषां भोगेषु विरक्तः, राज्यं विसृज्य तपसे तप कर्तुं सभार्यो वनम् आविशत् ॥ ७ ॥

सुनन्दायां सनन्द-तीरे पदेनैकनैव भुवं स्पृशन् वर्ष-शतं घोर दुश्चरं तपस् तप्यमानः कुर्वाणो हे भारत ! इदं वक्ष्यमाणम् अन्वाह जजाप ॥ ८ ॥

विज० अत्रापि शतरूपापतिपालनादि विषयमनुदितं यज्ञमूर्ति चरितं वक्तुमाह- आकृत्यामिति ।।९।। कपिलस्य हर कृत चरितं पुरा तृतीयस्कन्थे ।।६.७ ॥ सुनन्दायां विधाभिन्नायां विष्णुद्यां एतस्याम् अन्वाह स्तुतिरूपा उपनिषदमाह ॥ ८ ॥ मनुरुवाच *येन चेतai faश्वं विश्वं चेतयते न यम् । यो जागर्ति शयानेऽस्मिन्नायं तं वेद बंद सः ||१||

1. 2 3. 4–4 5. 6.

7.7 8. 8-1-9-16 आत्मावास्यमिदं सर्व यत् किञ्चित्यां जगत् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृथः कस्य स्थिनम् ||१०|| यं न पश्यति पश्यन्तं चक्षुर्यस्य न रिष्यति । तं भूतfree देवं सुपर्णमुपधावत ||१९|| 4. न यस्याद्यन्त मध्यानि स्वः परो नान्तरं बहि: 1 विश्वस्यानि यद यस्मात् विश्वं च तदृतं महत् ।। १२ ।। स विश्वकायः पुरुहृत इंशः संवस्य गोमाजरः पुराणः । risस्य जन्माथ जयाऽऽल्पशतया तां विद्ययोदस्य निरीह आस्ते ||१३|| ३ इंरमानोऽपि पुरुष: प्रायोऽनीतं प्रपद्यते । । १४ । । ted भगवानीशां न हि तत्र विषङ्गते । }} आत्मलाभेन पूर्णार्थी नावसीदन्ति येऽनु नमः ।। १५ ।। } tent free te fनराशिषं पूर्णमनन्यचादितम् । * नून freeraj freejसस्थित प्रभुं प्रपद्यऽखिल धर्मभावनम् ।। १६ ।। श्री यनेति । यन विदान्मना विश्व चतयत चतनाभवति । विश्व तु येन चतयत न चतनीकरात अस्मिन शयान स्वपति या जागति साक्षिनया वर्तत। अचिव, नायं स्वत एवं चिपन्तान नह जनस्त बद से तु इस वट * तस्यारत्य दर्शयन लोकस्य दिशांत J चतन्याभ्या संत्र्याप्य विश्व सवं त्यां नाक पकिञ्चित जातजानम अतस्तववरण प्रकिञ्चित | ARGUMMula

1. 2. 3. 4 5.5 6- -6 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. मध्ये घ M Ma सम्यग्ध न मध्य ABUJI प्र 12 MMage 17MM कमण 8-1-9-16 श्रीमद्भागवतम् 2 त्यक्तं दत्तं धनं तेनैव या भोगान् । यद्वा तेन हेतुना त्यक्तेन ईश्वरापणनेव भुञ्जीथाः न स्वार्थम् softressferred मांग माभिकाङ्क्षी । यहा कस्यस्विदिति कन्याऽन्यस्य धनमस्ति यतो धनाकाङ्क्षा क्रियतत्यर्थ । तथा च श्रति “ईशावास्यम्” ( ईशा उ ।। इति वाकमव ।।१०।। ननु यदि में मयं व्याप्नाति तर्हि चक्षुर्गादिभिः किन प्रतायत तवा यमिति। यं पश्यन्तं जनचक्षुर्वा न पश्यति चक्षुराद्यवयत्यात् । नहि प्रमातारं प्रमाण विषयकरोतीति भावः । तथा च श्रुतिः - ‘चक्षुषश्चक्षुरुत श्रावस्य श्राश्रम’ (तुम 3 4 4 8 ननु नहि घटना दवदनस्य तद्विषय चाक्षुषं ज्ञानमयेश्वरस्यापि स्वरूपभूतं द्रिय ज्ञान नश्यना यस्य तु जान न रिस्यति न नश्यति । तत्तदाकारंणोत्यन्त्राया वृत्तेरेव नाशी न स्वत सिद्धज्ञानम्य, नहि सांप्रकाश प्रकाश्यनाश नश्यतीति भावः । भूतानि निलयां यस्य तं सन्त नया शाधनतनमान भजध्यम 188 तत्स्यस्य नित्यत्यमवाट न यस्यति । अमुत्याद्यन्तादीनि विश्वस्य यस्मात् भवन्ति विश्वं यम् अत्यभिचारित्वात् तहत सत्यं महत्पूर्ण ब्रह्म या | 1 12 स्वप्रकाशल्य या. कुत. कथं वा नन् त्रिया चल लक्ष्य तहि तस्य कुता जन्माद्यभाव जगञ्ज-सादिकर्तृन्चन विवरित सत्यत्वं पुन्य के नवाह स इति । स ईशाऽजे सत्यच स्वप्रकाशश्च पुराणश्च निविकाराविा काया यस्य पुराण हतानि नामानि यस्य तथाविधोऽपि यताऽस्य विश्वम्य जन्मादि स्वशक्त्या मायया त त्यसया विद्यया उदस्य हित्वा निष्क्रिय एवास्त ||१३|| h अर्थात । यस्मादवमाकवर कर्म कर्तृत्वादि सत्यज्य नाकम्यणास्त अंत. अस्माद्धेतो. ऋषयोऽप्य 18 आदा कर्माणि कुर्यान्निः किम अकमहतव माक्षार्थम । पाठान्तर कर्मनाशाय हि यस्मात् इहमानः कुर्वाणः 1 ! अनाम अकमल्यम आ न्याहमान भरत काशकार इस बध्यते तवाह ईत इति अतस्तमनुवर्तमाना ये तं नावसीदन्ति विपन्न ।। १५ ।। JABI श्रीमान् Amit 1 [mits 2 AA adds or 41 Omst H NABI तस्य स्वं 14pt] अम 10 AR Om जात I HA In ARL** 1* AB at IN IN EIN Omit 19 HV § 20 AB!# Omit ge 12 HV Omitata 13 HV ro 14 ABJ व्याख्यानप्रवशिष्टम् 8-1-9-16 1 तदेवं लोकानुग्रहाय विश्वसृष्ट्यादि यः करोति श्रीरामकृष्णाद्यवतारैश्च वेदोक्तमर्यादया यो वर्तते तं शरणं व्रजामीत्याह- तमिति । निजेवत्वं नरावतारानुरूपी मार्गस्तत्र सम्यक् स्थितमत इहमानं कर्माचरन्तम् ! तथाऽपि जीववैलक्षण्यमाह। निरहङ्कृतं निराशिषमनन्य चोदितमिति च । निरहङ्कारत्वं हेतुः । बुधम् निराशीष्ट्चे हेतु: पूर्णम् । अनन्यनियुक्तत्वं हेतुः प्रभुम् तथाऽपि कर्मानुष्ठाने हेतुः नृन्स्त्राचारेण शिक्षयन्तम् । तत्किमर्थ तत्राह अखिलान धर्मान् भावर्यात प्रवर्तयतोति तथा तम् ।। १६ ।। ·

तत्-जपितां मन्त्रोपनिषदम् एवाह - येनेति । विश्वं जगद् येन परमात्मना चेतयते प्रवृत्तिक्षमं भवति सत्ता-स्थिति-प्रवृत्तिमद् भवतीत्य् अर्थः । यं परमात्मानं विश्वं कर्तृ न चेतयते तत्रोभयत्र हेतुम् आह - य इति । अस्मिन् लोके शयाने सति स्वात्म-परमात्म-याथात्म्य-ज्ञानाभावेन माया-पारवश्येन देहात्म-भ्रमादिना च शयान-तुल्ये सति यो जागर्ति सर्व युग-पत् साक्षात्करोति अयं लोकस् तं परमात्मानं न वेद स तु परमात्मा लोके वेद अत्र विश्व-शब्दो जीव-वर्ग-परः अचेतन-वर्गस्य परमात्मनो ऽपि चेतनीकर्तुम्-अशक्यत्वात् तस्य ज्ञातृत्व-प्रसक्त्यभावेन नायं वेदेति निषेधायोगाच् च । यथा अचेतनं न वेद तद्वत् चेतनो ऽपि, न तं वेदेति दृष्टान्ताभिप्रायेण चिद्-अचिदात्मक-जगत्-परो वा, ¹⁰चेतयते इत्यत्र ‘चिती संज्ञाने’ इति ण्यन्ताण्णिचश्चेति कर्तर्यात्मनेपदं, तत्र शब्दादि-विषय-साक्षात्कारात्मकं ज्ञानं प्रकृत्यर्थस् तदाश्रया जीववर्गस् तत्र कर्ता तदनुकूल-व्यापारो ऽन्तःप्रविश्य नियमनादि-रूपो ण्यन्तार्थः तत्र कर्ता येनेति निर्दिष्टः परमात्मा, एव च यद् एतत् सर्व-शब्दादि-विषय-साक्षात्कारात्मकं ज्ञानं तदनुकूलतयान्तःप्रविश्य नियन्तुः परमात्मन अधीनम् इति फलिता ऽर्थः । एवं शब्दतः प्रवृत्तिस् तदधीनत्युक्तम्, अन्तःप्रविश्य नियन्तृ-स्व-रूप-प्रयोजक-कर्तृत्व-कथनेनैव जीव-वर्गस्य तम्प्रति शरीरत्व-प्रतीत्या शरीरस्य आत्मायत्त-सत्ता-स्थितित्व-लाभात्¹⁰, ¹¹एव च ‘येन चेतयते विश्वं’ इत्यनेन कृत्स्नं जगत्¹¹ तदायत्त-सत्ता-स्थिति-प्रवृत्तिमद् इत्युक्तं भवति । यतो यदधीन-सत्तादिम् अजगद् अत एव यं न चेतयते न ते ¹²स्वायत्त-सत्तादिमन्तं करोतीति विश्वं चेतयते न यम् इत्यस्यार्थः । परमात्मनश् चेतयितृत्वे विश्वस्य तदभावे च नित्यं प्रकृत्यपारवश्येन युगपत् सर्व-साक्षात्कर्तृत्वं हेतुतयोच्यते यो जागर्ति शयान ऽस्मिन्न् इत्यनेन यतो जागर्ति अत एव तं शयानो न वेद किन्तु जाग्रत् स एव तद् विश्वं वेदेत्यर्थः । येन चेतयते इत्यस्य श्लोकस्य स्थाने क्वचित् पुस्तकेषु - वासुदेवो वसत्येष सर्वदेहेष्व् अनन्यदृक् । येनायं तपते विश्वं विश्व-वीर्यं यतस् तपः ।। इति श्लोकः पठ्यते । तत्रायम् अर्थः - अनन्यो दृग् ¹³अनन्यापेक्षः, युगपत् सर्व-साक्षात्कर्ता - सर्वेषु चिद्-अचिदात्मकेषु देहेषु वसति यतस् तत ¹⁴एव वासुदेवः । वासुदेव-शब्द-प्रवृत्ति-निमित्ताश्रयः तत्र अनन्यदृग् इत्य् अनेन देव-शब्दार्थ उक्तः । अन्यान् अपेक्षस्व-तेजसा दीप्यमानत्वं हि देव-शब्दार्थः, वसत्येषु सर्वदेहष्व् इत्य् अनेन वासु शब्दार्थ उक्तः इदम् अधिकरण-व्युत्पत्तेर् अप्य् उपलक्षणं वसतीति वासुः वसत्य् अस्मिन्न् इति वा वासुर् इति द्वेधा व्युत्पत्तेस् तत्र तत्र प्रदर्शितत्वात् । अनन्य-दर्शनं विशिनष्टि - येनानन्यद्-अदर्शनेनायं वासुदेवो विश्वं तपते पर्यालोचयति विश्वस्य सृष्टि - स्थित्यादिकम् आलोचयतीत्य् अर्थः । यत एवम्भूतम् अनन्य-दर्शनं ततः तपः विश्व-पर्यालोचनात्मकत्वम् आपन्नम् । अनन्य-दर्शनं विश्व-वीर्यं कृत्स्नस्य चिद्-अचिदात्मक-विश्वस्य कारण-भूतम् इति येन चेतयते इत्यनेनान्तःप्रविश्य नियन्तृत्व-रूपं प्रयोजयितृत्वं सूचितम् ॥ ९ ॥

तद् अयं व्यञ्जयन् लोकं शिक्षयमाणम् “ईशावास्यम् इदं सर्वम्” (ईशा उ 1) इति मन्त्रम् एव श्लोक-रूपेण ¹⁵पठति आत्मति । ईश-शब्द-स्थाने आत्म-शब्द-पाठे एव विशेषः । जगत्यां यज् जगत् चेतनाचेतनात्मकं सर्वम् इदं यस्तु आत्मना परमात्मना ऽन्तःप्रविश्य नियमन-पूर्वकं भर्त्रा आवास्यम् अधिष्ठेयं यतः सर्वम् आत्मवास्यम् अतस् तेन परमात्मना त्यक्ते अनधिष्ठिते ऽब्रह्मात्मके स्वतन्त्रे वस्तुनि न भुञ्जीथाः, नानुभवेः, अब्रह्मात्मकं स्वतन्त्रं वस्तु न मन्यस्येत्यर्थः । कर्मण एवानुभोग-विषयत्वं विवक्षया त्यक्ते इति सप्तमी प्रयुक्ता, मागृधः तच्छेष-भूतं सर्वं देह-तद् अनुबन्ध्यादिकं स्वात्म-शेषत्वेन माकाङ्क्षीर् इत्य् अर्थः । कृत्स्नस्य तच्छेषत्वम् एव काक्वा दर्शयति - कस्य स्विद् धनम् इति । कृत्स्नम् आत्मात्मीयादिकं कस्य स्विद् धनं न कस्यापि स्वं किन्तु तस्यैवेति भावः ॥ १० ॥

यो जागर्तीति सर्वस्-साक्षात्कर्तृत्वं सूचितम् । तद् एव व्यञ्जयन् तम् एव भजनीयं भजते, हे लोकाः ! इत्य् आह - यम् इति । यस्य चक्षुर् ज्ञानं न रिष्यति न क्षयम् एष्यति जीवस्येव न सङ्कोचं यास्यतीत्यर्थः । अत एव नित्यम् असङ्कुचितापरिच्छिन्न-ज्ञानेन युगपत् सर्वं पश्यन्तं साक्षात्कुर्वन्तं ये न पश्यति कर्मणा सङ्कुचित-ज्ञानो लोकः न साक्षात्करोति तं सर्वज्ञम् इष्ट-प्रापणा ऽनिष्ट-निवर्तन-क्षमद् एवं स्व-तेजसा दीप्यमानं भूतानां निलयम् आश्रमं धारकम् इति यावत् सुपर्णद् “वा सुपर्णा सुयुजा सुखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते” (मुण्ड. उ. ३-१-१) इति सुपर्णत्वेन रूपितम् । अनेन जीवाविनाभावेन तद्-अन्तरात्मतया तद्-हितकारितया च अवस्थितम् इति लभ्यते, उपधावत भजत¹⁶ ॥ ११ ॥

‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः’ इति सर्वस्य तदात्मकत्वेन तद्-व्यतिरिक्तं स्व-निष्ठं वस्तु नास्तीत्युक्तम् । अथ सर्वस्य तत्-कारणकत्वाच् च न तद्-अन्यद् इत्य् आह - नेति । तस्य सर्व-कारणत्वं वक्तुं तस्यापि कारणान्तर-शङ्कां व्युदस्यति । न यस्याद्यन्तौ मध्यञ् चेति, कार्यम् एव वस्त्व् आद्य् अन्तादि-मध्यवत् स्वयं आद्य् आदि-विरहात् सर्व-कारणम् इत्यर्थः । कारणत्वञ् च निमित्तत्व-रूपम् उपादानत्व-रूपं चोभयम् अप्य् अभिप्रेतं तत्र निमित्तत्व-प्रयुक्तं वैषम्यं परिहरति - स्वः परश् च यस्य नास्तीति, देव-मनुष्यादि-वैचित्र्यस्य तत्-तज्-जीव-कर्म-मूलकत्वात् न तस्यानुग्राह्यो निग्राह्यश् च स्वतो ऽस्तीति भावः । “अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य” (छान्दो. उ. ६-३-२) इत्यादि श्रुत्यवगतं सृष्टेः अनुप्रवेश-पूर्वकत्वं सूचयन् जीवानुप्रवेश-योग्यताम् आह - यस्य नान्तरं बहिर् इति तिलेषु तैलस्येव वैद्याम् अग्नेर् इव न व्यवस्थिता व्याप्तिः किन्तु बहिर् अन्तस्-साधारण्येन यस्य जीवादिषु व्याप्तिर् इत्यर्थः । यस्माद् एवं भूतात् परमात्मनः विश्वस्या ऽमूनि आद्यन्त-मध्यानि सृष्टि-लय-रक्षणानि भवन्ति । यस्माद् इति हेत्वर्थे पञ्चमी । यतो हेतु-भूताद् उपादानाद् विश्वस्यादिः यतो यस्मिन् हेतु-भूते ऽधिकरणे विश्वस्य लयः यतो येन हेतु-भूतेन कर्त्रा, विश्वस्य रक्षणं भवतीत्यर्थः । यत् यत एवं विश्वोपादान-भूतस् तस्माद् विश्वम् अपि तद् एव तद्-अनन्यद् एव जगद्-आकारेण परिणतः स एव अवतिष्ठते इति ततो ऽनन्यद् एव जगद् इत्यर्थः उपादानत्व-प्रयुक्तं विकारित्वं परिहरति - ऋतम् इति । ऋतं सत्यं स्व-रूपतः स्वभावतश् च विकार-रहितम् इत्यर्थः । विकाराणां स्व-शरीर-भूत-चिद्-अचिद्-द्वारकत्वात् स्वतो निर्विकारम् एव कारणत्वोपयुक्त-सर्वज्ञत्व-सर्व-शक्तित्वादि-गुण-योगम् आह - महद् इति । गुणैर् महत् निरतिशय-बृहद् इत्य् अर्थः ॥ १२ ॥

श्लोक-चतुष्टय-प्रतिपादित विशेषण - सामर्थ्य-लब्ध-गुण-विशेषैः सम्भूय विशिनष्टि - स इति । स श्लोक चतुष्टय-गत-यच्-छब्दैर्-निर्दिष्टस्य प्रतिनिर्देश-परः तच्-छब्दः विश्वं कार्यः शरीरं यस्य विश्वकायः, अत एव पुरुभिर् देव-मनुष्यादि-नामाभिः शरीर-वाचिभिः आत्म-पर्यन्त-बोधकैः ¹⁷शब्दैर् हूयते ऽभिधीयते इति पुरुहूतः, सत्यः निर्विकारः, विश्वकायो ऽपि विश्व-गत-विकारैः अस्पृष्ट इत्यर्थः । ईशः सर्वावस्था चेतनाचेतनयोः नियन्ता, स्वयं ज्योतिः । स्व-प्रकाशः अनन्यापेक्ष-प्रकाश इत्य् अर्थः । अजः जीववत् कर्मायत्तोत्पत्ति-रहितः पुराणः जगत्-कारण-भूतः पुरापि न वो वा, अस्य विश्वस्य जन्मादिकाम् आत्मनः स्वस्य शक्त्या अंशभूतया अजया प्रकृत्या करोति, ताञ् च अजां विद्यया नित्याविर्भूतापरिच्छिन्न-स्वयाथात्म्य-विषयक ज्ञानेनोदस्य परिहृत्य तदपरवंशो भूत्वा निरीहः जीववद् ईहा-रहितः स्वानन्दानुभव-पूर्त्याः अवाप्त-समस्त-कामा ऽनाहृत-कामः “सर्वम् इदम् अभ्यात्तो ऽवाक्यनादरः” (छान्दो. उ. ३-१४-२,३) इति श्रुतेः । आस्ते सर्वान्तरात्मतया ऽवतिष्ठतीत्य् अर्थः ॥ १३ ॥

निरीह आस्ते इत्येतद् एव व्यञ्जयितुं तावज् जीवस्य तदभावम् आह - अथेति । अथ नन्व् अग्रे प्रथमम् ऋषयो जीवा द्रष्टृत्वात् कर्म हेतवे कर्म-हेतुर् यस्य तस्मै कर्म-साध्य-सुख-रूप-फलार्थं कर्माणी-हन्ते फल-साधनतया कुर्वन्तीत्य् अर्थः । अनेन जीवस्यापरिपूर्णत्वं सूचितं, कर्मानुसारि बुद्ध्यायत्त प्रवृत्ति-मज्-जीव प्रेरयितृत्वाच् च परमात्मनः प्रथमं जीवस्येव प्रवृत्तेर् अग्रे ऋषयः कर्माणी-हन्ते इत्य् उक्तम् । एवम् ईहामानो ऽपि पुरुषो जीवः प्रायशो ऽनीहां प्रपद्यते, स्व-विहित-कर्म-साध्यं फलं निःस्पृहां प्रायः प्रपद्यते, सुखार्थतया कृतैः कर्मभिः दुःख-प्राप्तौ तत्र निःस्पृहाम् एव, प्रायशः प्रतिपद्यते इत्य् अर्थः । सुखार्थतया विहितानां कर्मणां प्रायशो दुःख-जनकत्व-दर्शनात् “प्रायो ऽनीहां प्रपद्यते” इत्य् उक्तम् ॥ १४ ॥

भगवान् षाड्गुण्य-परिपूर्णः ईशः परमात्मा तु ईहते जीव-कर्मानुगुणम् अन्तरात्मतया यद्यपि प्रेरयति तथा ऽपि न हि तत्र विषद्-भूते स्व-प्रयोजीव-कर्म-साध्ये फले रक्तो न भवति तत्र हेतुं वदन् तं विशिनष्टि । आत्म-लाभेन नित्यं स्वानन्दानुभव-लाभेनैव पूर्णः समग्रः अर्थः पुरुषार्थो यस्य तादृशः अतो न विषज्जते इत्यर्थः । न केवलं स एव न विषज्जते ऽपि तु तम् अन्यतम् अनुवर्तमाना ये जनास् ते ऽपि नावसीदन्ति कर्म-फलेषु सक्ता न खिद्यन्ति परमात्मन आत्म-लाभ-परिपूर्णार्थत्वेन कामानाम् असत्तयोक्त्या जीवस्या ऽपूर्णत्वम् एव संहत्वे हेतुर् इत्य् उक्तं भवति ईहामानाप्यनीहा प्रपद्यते इत्य् अनेन जीवस्य सुख स्पृहा दुःखं तु निःस्पृहेत्य् उक्तम् ॥ १५ ॥

उक्त विशेषण-सामर्थ्य लब्ध-गुण विशेषैः विशिषन् शरणं व्रजति तम् इति । तम् उक्त-विधम् ईहमानं जीव-कर्मानुगुणं प्रयत्नं निरहद्भूतम् अहङ्कार-रहितः बुधं सर्वज्ञं निराशिषं निरीहं पूर्णम् आत्म-लाभेनेव पूर्णम् अनन्य-चोदितम् अनन्यप्रयं स्वान् स्वानुवर्तिनो भक्त-जनान् शिक्षयन्तं स्व-समानान् आपादयन्तं निजवर्त्म-संस्थितं स्व-स्व-भावं-स्थितं प्रभुं सर्व-शक्तिम् अखिलान् धर्मान् भावयति पालयतीति तम् अहं प्रपद्ये शरणं व्रजामि ॥ १६ ॥

1- -1. A,B,J मप्याचर्गत 2. A,B,J च व 3. 4- -4. 5- -5. 6.

1 2. 3. 4.

विro की शीत्यताऽयंत तामुपलक्षयति येनेति । अयमादित्यो येन हरिणा प्रेरितां विश्वं तपते प्रकाशयति विश्वस्य वीर्य वीर्य अयं सूर्यस्त हार न वद में हर तप यतो भवान अस्मिन सूर्य शयानं निद्रामाचरात सति यो हरिजागति तमादित्य वदन्यन्यय । “भयात्तपति सूर्यः” (कठ उ. ००३) “भीषोदांत सूर्य:” (तत्ति.उ.:.) इति श्रुत। या न वदत दांत च अनन “आप्राद्यावापृथिवी अन्तरिक्षम् (ऋग्वं.) 115- 1 ) इत्यादि श्रुति प्रतीत सर्वाधिपत्यादित्यस्य श्रीहयधीनत्व वर्णनन निरतिशयमाहात्म्य युक्तं हरेरिति ज्ञातव्यं, अयं वो येन नियतां विश्व सुखदुःखादिक तपते अनुभवति “तप आलोचने” इति धातुः । आलोचन ज्ञानं स एवाऽनुभवः । 10 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-1-9-16 “स्वाद्वत्यनन्नन् अन्यो अभिचाकशीति” (मुण्ड. 3. 3-1-1) इति श्रुतेः । हरिनियत अनुभवतीति कुत इति तत्राह विश्ववीर्यमिति । विश्वस्य वीर्यभूतं तपोऽनुभवो ग्रस्मद्भवति “एष ह्येव आनन्दयाति” ( तैत्ति. उ. 2.7) इति श्रुतेः आनन्दर्यात सुखयति, जीवमिति शेषः, तस्मादित्यर्थः अस्मिन् जीवे शयाने सति “सतासौम्य” (छान्दो.उ. 6-8- 1) इति श्रुतेः । यो जागर्ति “न निद्रां नैव च स्वयं तुर्य पश्यन्ति निश्चिताः (माण्डू. उ. कारिका. 14 ) इति श्रुतेः “तस्मादेनं स्वपतीत्याचक्षते (छान्दो उ. 6-8-11 इति च । अयं जीवस्तं न वेद । “न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाक् वा गच्छति न मनो न विद्य न विजानीम” (केन. उ. 1-6 ) इति श्रुतेः । स हरिः सर्व वेद “य: सर्वज्ञः " (मुण्ड. 3. 1-1-4 ) इति श्रुतेः इति वा ।। ९ ।। न राज्यादिवत् सूर्यप्रेरकत्वं हरेः किन्तु तदन्तस्थितित्वेनापीत्याभिप्रेत्याह आत्मेति । इदं सूर्यादि विश्वम् आत्मन इंशस्यावास्यम् आवासयोग्यं स्वसृष्टत्वात् इदमत्यनेन कियत्कालीक्रियते इति तत्राह यज्जगत्यामिति । जगत्यां प्रकृतौ यजगत् स्थावरजङ्गमलक्षणं प्रकृतावित्युक्तयोत्पन्नमनुत्पन्नं च यत्सर्व स्वयतिरिक्तं कवलोक्रियते प्रकृतिरावास योग्येति कैमुत्यन्यायेन सिद्धा “प्रकृति पुरुषं च (भ.गी. 13-19) इति वचनाच। अस्त्वावासयोग्यत्वं ततः किं तवाह-मन इति । हे मनः यत इदमीशस्य विद्यमानं तेन कारणेन तेनेशेन त्यक्तेन दत्तेन धनेन भुञ्जीथा स्त्रीकुरु, शरीरयात्रामिति शेषः । यतस्त्वं तदधीनसत्ताक: अत एवं न कुवित्याह मातृध इति । कस्य परमानन्दरूपस्य हरेः चिदानन्दस्वरूप ज्ञानलक्षणं धनं मातृधः तेनैक्यमावानीत्याकाक्षां न कुरु । अतोऽनर्थहितुत्वादित्यर्थः । भगवता दत्तं (१) कर्म्याचद्धनं मदीयमिति श्रद्धां न कुविति श्रा । “ईशावास्यम् " ( ईशा.उ. 1) इति श्रुतिः || १० || A • ननु किमस्य लक्षणं येन तत्सद्भावे नेदं तदावास्यं स्यादिति तत्राह यथेति । स्त्रप्रसादमन्तरेण अज्ञेयत्वं सर्वज्ञत्वं नित्याविनष्टचक्षुष्व तस्यंव लक्षणं मुख्यं " अदृश्यऽनात्म्यंऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते” (तति उ. 2-1-1) “यचक्षुषानपश्यति येन चक्षूंषि पश्यत” (केन. 3. 3-1-7) इति श्रुतेः । न रिष्यति न नश्यति सुपर्ण पूर्णानन्दं उपधावत भगत ||११|| लक्षणान्तरमाह - यस्येति । पर इत्युपलक्षणं अपरोऽपि परोऽपि च अत्र परापरवस्तुनोः स्वातन्त्र्यं निषिध्यते न तु शून्यत्वं तहतं महत् ब्रह्मेत्यर्थः । “तदेवतं तदु सत्यमाहुः " (म ना.उ. 1-6 ) इति श्रुतिः ।।१२।। इदं च ब्रह्मलक्षणमित्याह स विश्वेति । आत्मशक्त्या आत्मभार्यया प्रकृत्यास्य जगतो जन्मादि धत्तं

8-1-9-16 श्रीमद्भागवतम प्रकृति famicस्य निरस्य निरीह सृष्ट्यादिशून्य आसतं स ब्रह्मनामा परमात्येत्यन्वयः । प्रलये विश्वं are a faeer: Tere त्यर्थ । म विश्वमंत्र का शरीरं यस्य स तथा प्रतिमास्थानीय प्रपञ्च इत्यर्थ: अन पुरुहूतः पुण बहूनि हतानि नाम्यांन यस्य स तथा “सर्वनामा सर्वकर्मा” इति श्रुतिः तनच्छन्द्र प्रवृत्तिनिमित्तसामथ्र्यापत इत्यर्थः । सर्वनामयाच्यत्य हतुरीश इति । नतदापचारिकासन्याभप्रत्याह - मयमिति । तत्तन्नामवाच्यं तनत्याधुगुणसद्धावं सामर्थ्यामिदमस्तीति वक्तुमुचितं स एव कर्यासत्यता चाह सत्यमिति । साधुगुणपर्णम इदं च लक्षणान्तरं परञ्जातिरिति । “परञ्जातिरूपं सम्पादन” इति श्रुत्या मनःप्राप्यन्यमुच्यत तदेवाननाच्यत इति परनीति सूर्याद्यन्यतमः कि न स्यादित्यता: पुराण इति ।।१३।। एवं सिद्ध वस्तुनि तत्साधननन साधनमाह अर्थात । यतो ज्ञानप्रतिबन्धके दुष्कर्माण सति सर्व दुस्मन स्यादिति । अथ एक सग्रहार्थ ऋपयाऽय कर्महन्तवे दुष्कर्मपरिहाराय यागादि कर्मणीहन्ते कुर्यन्तीति विज्ञाय ज्ञानार्थी पुरुष इंत्मान कर्म कुणा विधुत दुष्कमनाहा निनिपदवी प्राप्य प्रायो बहुलं ज्ञान प्रपद्यत इत्यन्यय । कपिलाची अन्यथापि भवतीति प्राय इत्युक्तम। अनन “कुर्वत्रेवेह कर्माणि " ( ईशा उ १) । इति श्रुतिगृहोता। आचार्यकुलामधीत्य यथा विधानं गुरोः कर्माणि रतिविशेषेण समावृत्य कुटुम्बी शची दश स्वाध्यायमधीयाना धार्मिकां विदधदात्मनि सर्वेन्द्रियाणि सम्प्रतिष्ठाप्याहिसन सर्वभूतान्यन्यननार्थभ्य हिशब्दन गृहांना ॥४४॥ खल्यय वद वर्तयन्यावदायुषम” (छान्दा उ 8- 15-1) इति श्रुति. न कल्मषय एवं लोकसंग्रहार्थ कर्मण्याचन्ति अपि तु श्रीहरिरपीति भावेन आह इहते इति । कमनभिषङ्ग केमुत्यन्यायमार नावसीदन्तीति । यतमनुवर्तन्त तेऽपि नावसीदन्ति इति किमुत श्रीतोरित्यन्यय ।। ११ ।। पुरुषेण फलानांच्छना कम कतव्य मात्मचिदति भावेन स्वातात्याह- तमीहमानमिति । बुधे इंहमाननं निजयत्संमूढा स्तत्कर्म शिक्षयन्त प्रभु प्रपद्ये इत्यन्यय ।।१६।।

1. LAB Ma Omit 2 AR go Ma JRI A * MaOmuits Rp 4 Mugs व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीशुक उवाच इति मन्त्रोपनिषदं व्याहरन्तं समाहितम् । ट्वाऽसुरा यातुधाना जग्धुमभ्यद्रवन् क्षुधा । । १७ ।। तां स्तथाऽवसितान् वीक्ष्य यज्ञस्सर्वगतो हरिः । यामः परिवृतो देवेर्हत्वाऽशासत् त्रिविष्टपम् ।।१८।। स्वारोचिषो द्वितीयस्तु मनुरग्रेः सुतोऽभवत्। घुमत्सुषेणरोचिष्पत्प्रमुखास्तस्य चात्मजाः । ।१९ ।। तद्रो रोचनस्त्यासीद देवाश्च तुषितादयः । ऊर्जस्तम्भादयस्तम ऋषयो] ब्रह्मवादिनः || २० || ऋषेस्तु वेदशिरसस्तुषिता नाम पत्यभूत् । तस्यां जज्ञे ततो देवो विभुरित्यभिविश्रुतः ।। २१ ।। अष्टाशीति सहस्राणि मुनयो ये धृतव्रताः । अन्यशिक्षन्तं तस्य कौमारब्रह्मचारिणः ||२२|| तृतीय उत्तमो नाम प्रियव्रतसुतो मनुः । पवनः सृञ्जयो यज्ञ होत्राद्यास्तत्सुता नृप । । ।२३ ।। बसिष्ठतूनयास्सप्त ऋषयः प्रमदादयः । सत्या देवता भद्रा देवा इन्द्रस्तु सत्यजित् ।। २४ ।। 8-1-17-24 श्रीध० इतीति। समाहितर्माण सन्तं मन्त्रोपनिषदं मन्त्ररहस्यं व्याहरन्तं दृष्ट्वा सुप्तोत्थितद्ववर्शामव मवाना असुरा यातुधानाश्च क्षुधा निर्मितेन जग्धुमत्तमभ्यद्रवन्नभिदुद्रुवुः ।।१७।। मन्वादयः तानिति । यामैः स्त्रपुत्रेः । त्रिविष्टपं स्वर्गमपालयत् स्वयमेवेन्द्रा बभूवेत्यर्थः । तत्र प्रतिमन्वन्तरे षडन्यं भवन्ति । तथा हि सुतां द्वादशां वर्ध्यात “मन्वन्तरं मनुदेवा मनुपुत्राः सुरेश्वरः

“–7 HV, Omit 8 ABJ fr’ 9 ABI add #= 138-1-17-24 ऋषयों शावतारश्च हरेः श्रीमत पइित्रधमुच्यतं “( भाग 12 - 15) इति । तत्रांद्यां हि स्वायम्भुवो मनुः । farariant मनुपुत्र यामादयो देवाः । मरीचिप्रमुखाः सम ऋषयः । यजो हररवतारः इन्द्रश्च स एवेति * तन्मन्यन्तरं चतुस्थापक्रम निरूपितम. ११८ ।। द्वितीयादिषु विषु मन्यन्तरषु मन्यादि प्रकमाह स्वारोचिषां द्वितीयस्त्विति । यावत् राजन्द्रमाप्रश्रम् ।।१९.२२।। M faभारसाधारणं चरितमाह अष्टाशीति सहस्राणि इति ।।२२-२४ ।। वीर-

इति इत्थं मन्त्रात्मिकाम् उपनिषदं व्याहरन्तं जपन्तं समाहित-चित्तं स्वयम्भुवं मनुं दृष्ट्वा असुरा यातुधानाश् च क्षुधा निमित्तेन जग्धुम् अत्तुम्[??] अभ्यद्रवन् ॥ १७ ॥

तथा ऽवसितान् मनुं हन्तु समुन्नद्धांस् तान् असुरान् यातुधानाश् च दृष्ट्वा सर्व-गतः सर्वान्तरात्मा भगवान् यज्ञाख्यः यामे युगपत् प्रसुते स्वपुत्र-देवैः परिवृतः तान् हत्वा त्रिविष्टपं स्वर्गम् अशासत् अपालयत् स्वयम् एव इन्द्रो बभूवेत्य् अर्थः । तव प्रतिमन्वन्तरं मन्वादयः षड् अन्ये भवन्ति तथा हि सृता द्वादशे वक्ष्यति - “मन्वन्तरं मनुदेवा मनु-पुत्राः सुरेश्वराः । ऋषयांऽशावताराश् च हरेः षड्विधम् उच्यते” ।। (भाग १२.७-१५) इति । तत्राद्ये स्वायम्भुवो मनु प्रियव्रतोत्तानपादौ मनु-पुत्रौ, तोष-प्रतोष-सन्तोष-भद्र-शान्तीडस्पतीध्म-कवि-विभु-स्व-हनु-सुदेव-रोचनाख्या द्वादश यज्ञस्य पुत्रा एतत्-प्रभृतयो देवाः, मरीचि-प्रमुखाः सप्तर्षयः, यज्ञो हरेर् अवतार इन्द्रश् च स एव यद्यपि पृथग् इन्द्राभावात् षाड्विध्यं नास्ति, तथा ऽपि अत्र मन्वन्तरे यज्ञो भगवान् एव इन्द्राधिपत्ये जगद्-रक्षणे ऽधिकृतत्वाद् इति तद्-अधिकार-द्वयम् अपेक्ष्य षाड्विध्यम् उपपादनीयम् ॥ १८ ॥

द्वितीयादिषु त्रिषु मन्वन्तरेषु मन्वादिकम् आह - स्वारोचिष इति । यावद् वज्रेन्द्र-मोक्ष-प्रश्नम् । अग्नेः सुतः स्वारोचिषाख्यो मनुर् द्वितीयो ऽभवत् । द्युमत्-आदयस्- तस्यात्मजाः ॥ १९ ॥

तत्र द्वितीये मन्वन्तरे रोचनो भगवतो यज्ञस्य पुत्र एवेन्द्रो बभूव, देवास् तु तद्-व्यतिरिक्तास् तुषित-संज्ञास् तोषादय एकादश, आदि-शब्दाद् अन्ये च अभवन् ओजः-स्तम्भादयः सप्त ब्रह्म-वादिनो ऋषयो बभूवुः । एवं मन्वादयः पञ्चोक्ताः ॥ २० ॥

अथeवतारम् आह - ऋषेर् इति । वेद-शिरसः ऋषेस् तुषितेति प्रसिद्धा भार्या बभूव । तस्यां तुषितायां भगवान् देवैः प्रार्थित ¹⁸इति शेषः¹⁸ । विभुर् इति प्रसिद्धो जज्ञे ॥ २१ ॥

विभोर् भगवतो ऽसाधारणं चरित्रम् आह - अष्टाशीतीति । तस्य कौमार-ब्रह्मचारिणः तस्य विश्वाख्यस्य भगवतो व्रतम् आचारम् अन्वशिक्षन्न् अनुसृतवन्तः ॥ २२ ॥

प्रिय-व्रतस्य सुतः उत्तमाख्यस् तृतीयो मनुः, तस्योत्तमस्य मनोः सुताः पवनादयः ¹⁹अभवन् ॥ २३ ॥

प्रमदादयः वसिष्ठस्य सुताः सप्तर्षयः सत्यादि-²⁰संज्ञिकाः देव-गणाः, इन्द्रस् तु सत्यजिद्-आख्यः ॥ २४ ॥

विज० मन्त्रवर्णेन युक्तोपनिषदम् ।।१७-१८ ।। तस्य स्वाराचिषस्य ||१९|| नाम्रा रोचनः ||२०ला नाम्ना विभुः ||२१|| तस्य विभी: ।। २२-२४ ।। धर्मस्य सूनृतायां तु भगवान्पुरुषोत्तमः । सत्यसेन इति ख्यातो जातः सत्यवर्तस्सह ।। २५ ।। सोऽनृतवतदुश्शीलानसतो यक्षराक्षसान् । भूतो भूतगणांश्चावधीत् सत्यजित्संखः । । २६ ।। चतुर्थ उत्तमभ्राता मनुर्नानाऽथ तामसः । वृषा ख्यातिर्नरः केतुरित्याधा दश तत्सुताः ||२७|| सत्यका हरयो वीरा देवाविशिख ईश्वरः । ज्योति व्यfererrar ऋषयस्तामसेऽन्तरे ।। २८ ।। tar वैधृतयो नाम विधृतेस्तनया नृप । महा: कालेन वेदा विधृताः स्वेन तेजसा । । २९ ।। 1- .1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 15 8-1-25-30 श्रीमतम् carfe जसे भगवान्हरिण्यां हरिमेधसः । हरिरित्याहतां येन गजेन्द्रो मोचितो ग्रहान् । । ३० ॥ श्री० स इति । सत्यजित इन्द्रस्य सखा सन् ।।२५-२६ ।। 1. 1 चतुर्थ इति । उत्तमस्तृतीया मन् तस्य भ्राता ताम चतुथा मनुः ||२७|| सत्यका इति । त्रिशिवनीमा ईश्वर इन्द्रः आसीत् ||२८|| . अन्यानपि विशिष्टपराक्रमान मुंगन आर - देवा वैधृतय इति ।। २९ ।। aaf | हरि पल्या हरिण्या नाम्रो हरिरित्याहतां व्याहतः । प्रहात् ग्राहात ||३०|| भ्रमस्य वीर०

अवतारम् आह - धर्मस्य सूनृताख्यायां भार्यायां भगवान् पुरुषोत्तमः सत्य-सेनाख्यो जातः, सः सत्य-व्रतादिभिर् देवैः सहितः सत्यजित् इन्द्रस्य सखा भूत्वा यक्ष-राक्षसान् अवधीत् ॥ २५ ॥

तान् विशिनष्टि - स इति । अनृतम् एव व्रतं येषां ते दुष्टं शीलं येषां ते दुःशीलाः, ते च ते तान् असतः दुरात्मनः भूतानि द्रुह्यन्तीति तथा तान् ॥ २६ ॥

चतुर्थस् तु मनुर् उत्तमस्य भ्राता प्रिय-व्रत-सुतः, स च नाम्ना तामस इति प्रसिद्धः । वृषादयो दश तस्य तामसस्य मनोः सुताः ॥ २७ ॥

सत्यकादि-संज्ञा देवगणाः, त्रिशिख ईश्वर इन्द्रः ॥ २८ ॥

अन्यान् अपि विशिष्ट-पराक्रमान् सुरान् आह - देवा इति । हे नृप ! विधृतेस् तनयाः वैधृतय इति प्रसिद्धास् तामसे मन्वन्तरे देवा बभूवुः । तान् विशिनष्टि - यैर् वैधृतिभिः स्वेन तेजसा स्व-बुद्धि-बलेन वेदा विधृताः, कथम्भूताः । कालेन नष्टा विप्लुता अध्येतृ-परम्पराद्यभावाद् इति भावः । एवं मन्वादयः पञ्चोक्ताः ॥ २९ ॥

अवतारम् आह - तत्रापीति । चतुर्थे ऽपि मन्वन्तरे हरिमेधसो भर्तुर् हरिण्यां भार्यायां भगवान् हरिर् इत्याहृत् व्याहृत् ह्य् आख्यो जज्ञे प्रश्नावसरं प्रयच्छन् तं विशिनष्टि - येन हरि-नाम्ना भगवता ग्रहात् मकरात् गजेन्द्रो मोचितः ॥ ३० ॥

विज० सत्यजनन्दण स्मृतः ।।२५ २९६ आहूत आहूत इला I–111V Omit 2 HJA Omar 3 HJV Umut ada 4 ABJemi 55HJV Orit 16 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् परीक्षgari बादरायण एतते श्रोतुमिच्छामहे वयम् । हरिर्यथा गजपति ग्राहग्रस्तममुमुचत् । । ३१ । । 2. तत्कथा सुमहत्पुण्यं धन्यं स्वस्त्ययनं शुभम् । यत्र यत्रोत्तमश्लोको भगवान्गीयते हरिः ||३२|| 5 सूत उवाच 8-1-31-33 परीक्षितवं स तु बादरायणः प्रायोपविष्टेन कथासु यांदितः । उवाच विप्राः प्रतिनन्द्य पार्थिवं मुदा मुनीनां सदसि स्म शृण्वताम् ।।३३ इति श्रीमद्भागवत महापुराणं श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां aterniaafaarti पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे मन्वन्तरानुचरितं प्रथमोऽध्याय ।। श्रीध० बादरायण इति । अमुमुचत् मोचयामास ||३१|| तदिति । श्रवणेच्छायां हेतुः । तत्कथासु तासु कथासु । सा कथेव वा सुमहत्पुण्यम् पुण्यस्य faशेषणं धन्यमित्यादि । । ३२-३३ ।। इति श्रीमद्भागवते मस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वाfe fafचतायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां प्रथमोऽध्यायः ।। १ ।। वीर०

लब्धावसरः पृच्छति राज्ञा - बादरायण इति । हे बादरायणे ! वयं मतच् श्रोतुम् इच्छामहे । किन्तत् ? हर्याख्यो भगवान् यथा ग्राह-ग्रस्तं गजेन्द्रम् अमुमुचत् मोचयामासेत्य् एतत् ॥ ३१ ॥

श्रवणेच्छायां हेतुं वदन् पृष्टं विशिनष्टि - तद् इति । तन् मया पृष्टं गजेन्द्र-मोक्षण-रूपं हरेश् चरित्रं कथासु मध्ये महत्-पुण्यम् । यद् वा तत्-कथा गजेन्द्र-मोक्षण-रूपा मया पृष्टा कथा सुमहत्-पुण्यं महा-पुण्यावहं महच्-शब्दस्य आत्वाभाव आर्षः । सामान्याभिप्रायेण प्रतिनिर्देशः नपुंसक-निर्देशः । धन्यं धनावहं कृतार्थत्वावहं वा, स्वस्त्ययनं शुभावहम् ! अत एव महत् गुणवत्तमं पुण्यत्वादिकं श्रवण-पठन-द्वारेत्य् अवगन्तव्यम् । पुण्यत्वादौ हेतुम् आह - यत्रेति । यासु यासु कथासु हरिर् आश्रिताघ-हरो भगवान् गीयते सा सा कथा पुण्यादि-गुण-युक्ता हीत्य् अर्थः । यद् वा - यत्र यत्र कथायां हरिर् गीयते सा सा पुण्यादि-गुण-युक्ता । अतो गजेन्द्र-मोक्ष-कथायाम् अपि हरिर् गीयते एवेति सा ऽपि पुण्यावहा । अतस् ताम् अपि शुश्रूषितां कथयेत्य् अर्थः ॥ ३२ ॥

एवम् आपृष्ट-गजेन्द्र-मोक्ष-कथां भगवान् बादरायणिः मां कथयाम् आसेत्य् आह सूतः - परीक्षितेति । हे विप्राः ! प्रायोपविष्टेन परीक्षिता राज्ञा कथासु हरि-कथा-कथने चोदितः प्रवर्तितः स बादरायणिः व्यास-पुत्रः एवम् इत्थं, पृष्ट इति शेषः । प्रार्थितं परीक्षितं प्रतिनन्द्य, अहो साधु पृष्टम् इत्य् अभिनन्द्य सदसाि सभायां मुनीनां शृण्वतां स ताम् उवाच, पृष्टां, कथाम् इति शेषः ॥ ३३ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां प्रथमो ऽध्यायः ॥ १ ॥

विज० विप्रा । इति सुत शनिकादीन सम्बोधर्यात ।।३२-३३।। afeteria एमस्क श्रीविजयतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्या टीकाया प्रथमाध्याय ||४|| 0000000 18द्वितीयोऽध्यायः श्रीशुक उवाच आसीद्विरिवरो राजन् त्रिकूट इति विश्रुतः । क्षीरोदेनावृतः श्रीमान् योजनायुत मुच्छ्रितः । । १ । । तावता विस्तृतः पर्यक् त्रिभिः शृङ्गैः पयोनिधिम् । 1 दिशश्च रोचयन्नास्ते रौप्यायसहिरण्मयैः ||२|| अन्यैश्च ककुभस्सर्वा रत्नधातुविचित्रितेः । नानाद्रुमलतागुल्मः निर्घोषेनिर्झराम्भसाम् ||३॥ से चावनिज्यमानाधिः समन्तात्पय ऊर्मिभिः । air ratnai भूमि रिन्परकताश्मभिः । । ४ । । सिध्दचारणगन्धर्व: विद्याधर महोरगः । featरप्सरोभिच क्रीडद्धि जुष्टकन्दरः ||५|| यत्र सङ्गीतसादे: नंदहममर्षया। अभिगर्जन्ति हरयः श्लामिनः परशङ्कया ||६|| नानारण्य पशुव्रात सकलवोण्यलङ्कृतः । चित्रद्रुमसुरोद्यानकलकण्ठविहङ्गमः ॥ ७ ॥ सरित्सरोभिरच्छोदेः पुलिन: मणिवालुके : । देवस्त्रीमनामांद सोरभोग्यनिले युतः ॥ ८ ।। श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका तुयं मन्वन्तरं प्रोक्तं गजेन्द्रस्य विमोक्षणम्। द्वितीयादि विभि स्तत्तु विस्तरणांपर्यते ।। द्वितीये तु गजेन्द्रस्य गजभि क्रीडतो जल दाहगृहीतस्य हरिस्मृति रुदीर्यत ।। आसीदिति । आसीत् अस्ति ||१||

1. 2. 3. 4 5. 6. 7. H,V 19 8-2-1-8 श्रीमतम् arada | नावता योजनायुतन । पर्यक् परितः त्रिकूटसमाख्याबीजमाह त्रिभिः शृङ्गैः मुख्यैः सुवर्णमयैः ||२ || अन्यरिति । अन्ये शते निर्झराम्भसां निर्घोषै ककुभः सर्वा रोचयन्नास्त इति पूर्वर्णवान्वयः । कथम्भूतः शुत्रे धातुभि विचिविते । नानाविधानां द्रुमलतानां गुल्मा येषु तैः ||३|| स इति । पयस कॉमभिः समन्तादत्रनिज्यमाना अवयां मुप्रान्ता यस्य हरिद्धि: पलाशवणैः ।।४,५ ।। यत्रेति । किरादीनां सङ्गीतमा नदन्त्यां गुहा यस्मिन्प्रदेश तर्माभगर्जन्ति । हरयः सिंहाः । अमर्षया अमरनंन पर शया प्रतिस्पर्धियो ||६|| नानति । नाना य आरण्या: पशय: तषां प्रातः साभिः द्रोणीभिः अलङ्कृत आस्ते । किञ्च, चित्रा हुमा यषु तप सुधानषु कलकण्ठा मधुरस्वना विमा यस्मिन् ॥७॥ सरिदिति। किञ्च । स्वच्छाद सरित्सराभिर्युतः। मणय ऐव वालुका येषु तैः पुलिनैश्च युतः । दया मननय आमाद तन सोरभयुक्तानि अम्यनिलाच तच युत आस्तं ॥ ८ ॥ उत्तमवार श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

उक्तम् एवाह । आसीद् इत्यादिना अध्याय-त्रयेण । ग्राह-ग्रहणात् प्राक्तनीं गजेन्द्रस्यावस्थां वक्तुं तावत् तद्-आवास-स्थानं त्रिकूटाचलं वर्णयति - आसीद् इति । हे राजन् ! त्रिकूट इति प्रसिद्धः कश्चिद् गिरि-श्रेष्ठः, आसीत् । स च क्षीर-समुद्रेणा ऽऽवृतः, क्षीराब्धि-द्वीपस्थ इत्य् अर्थः । श्रीमान् शोभावान् रत्नादि-समृद्धिमान् वा योजनायुतोन्नतः ॥ १ ॥

परितस् तावता योजनायुतेन विस्तृतश् च । त्रिकूट-समाख्या-बीजम् आह - रौप्याय-स-हिरण्मयैः त्रिभिः शृङ्गैः मुख्यैः पयोनिधिं दिशश् च रोचयन्न् अद्याप्य् आस्ते ॥ २ ॥

तथा रत्नैर् धातुभिर् गैरिकादिभिर् विचित्रैर् अन्यैश् च शृङ्गैः ककुभां दिशः रोचयन् आस्ते इति पूर्वेणान्वयः । नानाविधैर्-द्रुम-लतानां गुल्मैर् लताभिर् गुल्मैश् च इति वा । निर्झराम्भसां गिरि-नदी-जलानां घोषैश् च रोचयन्न् आस्ते इति पूर्वेणान्वयः ॥ ३ ॥

स च त्रिकूटः ¹पयोदधेर् ऊर्मिभिः परितः अवनिज्यमाना विशोध्यमाना अङ्घ्रयः प्रत्यन्त-पर्वता यस्य । सदेति ²पाठान्तरम् । तदा² सदा नित्यम् अवनिज्यमानाङ्घ्रिर् इत्य् अर्थः । हरिद्भिः पलाश-वर्णैर् मरकतात्मकैः अश्मभिः पाषाणैः श्यामलां भूमिं करोति बिभर्तीत्य् अन्वयः ॥ ४ ॥

क्रीडद्भिः सिद्धादिभिः जुष्टा द्रोणयः यस्य कन्दरेति पाठान्तरम् । तदा सिद्धादिभिः जुष्टा सेविता कन्दरा शिखर-मूल-भूमिः यस्येत्य् अर्थः । किन्नरादीनां सङ्गीत-सन्नादैः नदन्त्यो गुहा यस्मिन् प्रदेशे तम् अभिगर्जन्ति प्रतिगर्जन्ति हरयः सिंहाः । कथम्भूताः? पर-शङ्कया सिंहान्तरागमन-शङ्कया निमित्ते³न अमर्षया असहनेन श्लाघिनः स्व-वीर्य-श्लाघा⁴-युक्ताः ॥ ५,६ ॥

नानाविधा ये आरण्या अरण्य-प्रभवाः पशवो महिषादयः तेषां व्रातैस् सङ्घैः सङ्कुलाभिः व्याप्ताभिः द्रोणीभिः अलङ्कृतः⁵ किञ्च, चित्रा द्रुमा येषु तेषु देवोद्यान-वनेषु कल-कण्ठा मधुर-स्वराः विहङ्गमा यस्मिन् ॥ ७ ॥

किञ्च । सरितश् च सरांसि च तैर् अच्छोदैः निर्मलोदक-युक्तैः मणय एव वालुका येषु तैः पुलिनैश् च देव-स्त्रीणां मज्जनेन य आमोदः तेन सौरभेण युक्तान्य् अम्बून्य् अनिलाश् च तैश् च युक्तः आस्ते ॥ ८ ॥

1-1. A,B,J Omit 2. B,H,J,V Omit 3. A,B,J इव 4. H,V युक्त 5. 6–6.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्रावली अत्र शरण्येषु शश्वदप्रतिहतशरण्य. श्रीभगवावेवेति दर्शनाय गजेन्द्रविषय इतिहास: कथ्यते । क्षीरोदन क्षीरसमुद्रेण ॥ ॥ १ ॥ पर्यक् परिवृतः रोप्यायसहिरण्मयैः रजतायोहेममयैः त्रिभिः श्रङ्गः पयोनिधि दिशश्च रोचयन विद्योतयन् ||२|| अन्ये नानाधातुमयैः शृङ्गेच, रोचर्यात्रिति शेष. ॥३॥ निणिज्यमानाङ्गिय: प्रक्षाल्यमानप्रत्यन्तपर्वतः शुभैः अन्याश्मनाविद्धे मरकतमभिरिन्द्रनील र भूमि श्यामला नीला करोतीति ।।४ ।। यच सिद्धादिभि नित्यनिषेवितगृहः ||५|| किन्नरादि सङ्गीतसन्नादे. नद प्रतिवनितगुरुं स्थलमभ्युद्दिश्य प्रतिगजशङ्कयाऽमर्षया असह्यमानबुद्ध्या श्लाघिनः प्रशस्या: हरयः सिंहाः गर्जन्ति ||६|| चित्रा द्वमा येषु तथा तानि च सुराणामुद्यानानि चित्रद्रुमसुरोधानानि तेषु कलकण्ठाख्या. विहङ्गमा यत्र स तथा ।।७।।

1. 2. 3 21 8-2-9.16 अच्छादेः निर्मलजलैः माणलक्षणानि वालुकानि येषु तानि तथा तेः । देवखीणां मज्जनादुत्पन्नो य आमोद: तस्मादृतं यत् सोरभं परिमलक्षणं, तनाका भाविता अनिल ये स्ते। “आमोदोत्थः (विमदत्यः ) परमल " ( अम.को. 1-129) इत्यमरः ॥८॥ तस्य द्रोण्यां भगवतां वरुणस्य महात्मनः । उद्यानमृनुमत्राम सर्व याकडं सुरयोषिताम् ।।९।। दिव्यैः नित्यपुष्पफलदुमैः । मन्दार: पारिजातश्च पाटलाशांकचम्पर्कः ||१०|| वृतेः प्रियाल: पनसे राधे राम्रातके रपि । कमु नालिकेरे खजूरे: बीजपूरकैः । । ११ । । मधुके म्मालताले तमाले रसनार्जुनैः । अरिष्टा दुम्बरल घंटे: किंशुक चन्दनेः ।। १२ ।। freमन्द: कोfarart: मरले सुरदारुभिः । द्राक्षरम्भानम्बभिवंदयंक्षाभयामलेः । । १३ ।। ford: कपित्थे जम्बीरे वृतांभल्लातके रपि । तस्मिन् सरस्y fryलसत्काञ्चनपङ्कजम् ।।१४ ॥ Ferirement anyत्र श्रियाजितम्। पदनिहं शकुन्तेः कलनिस्वनः ।। १५ ।। हंसकारण्डवाकीर्ण चकाई स्सारसे रपि । जलकुकुटकोट दात्यूहकुलकूजितम् ।। १६ ।। श्रीध० तस्येति । 118 11 तस्य arrer वरुणस्याधान मास्त सुरयोषिता आसमस्तात् क्रोडा यस्मिन्। नाम्रा ऋतुमत गिरिवनाथ सर्व व्ययमिति वक्ष्यांत अता गिरि मुपवण्यं वन वर्णयति
2. 2. 3. 4. 5–5. b - BHAV Omit

सर्वतोऽलङ्कृतमिति । Aho3. M.Ma.I MMSABGIT ने क व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-2-9-16 नित्यं पुष्पाणि च फलानि च येषु तद्रुमैः । अत एव ऋतुमदिति समाख्यायुक्तम् पुनः गिरिं वर्णयति मन्दारे रिति चतुभिः, मन्दारादिभि वृत इत्यन्वयः ||१०|| 2. +1 धूतैरिति । द्यूताम्रयोरवान्तरभेदः । ।११,१२ ।। 1. पिधुमन्देरिति । अक्षो विभोतकः । अभया हरीतकी, आमलो धात्री तैः ।। १३ ।। बिल्वेरिति । तस्मिन् गिरौ सर आस्ते । तद्वर्णयति सुविपुलमित्यादि साधैः पञ्चभिः । लसन्ति aratपङ्कजानि यस्मिन् । । १४ । । कुमुदेति । कुमुदादीनां श्रिया ऊर्जितम् समृद्धम् कलः स्वनो येषां तैः शकुन्तैश्च निर्घुष्टम् ।।१५।। हंसेति । चक्राह्वे चक्रवाकैः सारसैरप्याकीर्णम् जलकुक्कुटादीनां कुले. कूजितम् ।। १६ ।। वीर०

“ये मां त्वाञ् च सरश्चेदम्” (भाग ८-४-१७) इत्य् आदिना गिर्यादि-वर्णनं सर्वं ध्येयम् इति वक्ष्यति भगवान् अतो गिरिम् उपवर्ण्य वनं वर्णयति - तस्य उक्त-विधस्य त्रि-कूटस्य द्रोण्यां महात्मनो वरुणस्य ऋतुमद्-आख्यम् उद्यान-वनम् अस्ति । कथम्भूतम् ? सुर-योषिताम् आक्रीडं ⁶विहार-स्थानम् ॥ ९ ॥

नित्यं फलानि पुष्पाणि च येषां तैः द्रुमैः परितो ऽलङ्कृतं, द्रुमान् एव कांश्चिद् दर्शयति - मन्दारैर् इति । मन्दारादिभिः ⁷परिवृतः । वन-प्रदेशापेक्षया पुंलिङ्ग-निर्देशः । तस्मिन्न् उद्याने सरो ऽस्ति । कथम्भूतम् ? सुविपुलं विस्तृतं, लसन्ति काञ्चनमयानि पद्मानि यस्मिन् ॥ १०-१४ ॥

कुमुदादीनां श्रियोर्जितं समृद्धं, मत्तैर् मधुपान-मत्तैः षट्पदैः भृङ्गैः कलो मधुरः स्वनो येषां तैः । शकुन्तैः पक्षिभिश् च निर्घुष्टं ध्वनितम् ॥ १५ ॥

हंसैः कारण्डवैश् च आकीर्णं सङ्कुलं चक्रवाकैः सारसैर् अप्य् आकीर्णम् । समस्तेनाप्य् आकीर्ण-पदेन प्रधानत्वात् सापेक्षेण अप्य् अन्वयः । जल-कुक्कुटादीनां कुलैः कूजितम् । कलेति पाठान्तरम् । तत्र कलं मधुरं भवति यथा तथा कूजितम् ॥ १६ ॥

fare आक्रीडम क्रीडारङ्गम् ।।१।। चूतोऽङ्गना प्रियः, प्रियाल: स्फुटो नाम वृक्षः द्रुमिलदेशभवः चुतो वा । आन: पिकांदरी माकन्दनामा स चूतः, आम्रातकः आम्रवृक्षः, साल: सर्जवशेषः, अरिष्टो बृहत्पत्र: पिचुमन्दविशेष:, किशुकः पलाश: ।।१०-१२ ।। 1–1 BHJV Omit 2–2 B.HJV Omit 3–3. B,HJV Omit 4. B.HJV Omat #g¤ 5. H,HJV Omit wsad o BHJV Omil अपि 7. 3. 238.2-17-24 श्रीमत freमन्दः स्वपत्र: गंमशनामा वा । सरलः जीरवृक्षः गुग्गुलु वां । ।१३ - १६ ।। + मत्स्यकच्छपहार चलत्पचरजः पयः । serene definaलकेवृतम् ||१७|| कुन्देः कुरवकाशाके : शिरीषः कुटजंङ्गदः । garh: स्वर्णqथोभनांगपुत्रागजातिभिः ।। १८ ।। Hfeatarपत्रे माधवीजालकादिभिः । शोभितं तीरजेचान्ये नित्यतुभि रलं दुर्मः ।। १९ । । तत्रैकदा तद्विरिकाननाश्रयः करेणुभिवारणयूथपश्चरन् । } erves frunagarव विशालगुल्मं प्ररुजन्वनस्पतीन् ||२०|| यहन्यमानादरयो गजेन्द्रा व्याघ्रादयो व्यालमृगा स्मखङ्गाः । महाराश्रपि भयावन्ति सगौरकृष्णा शरभाचमर्यः । । २१ । । ght are afraiशल्या गोपुच्छसोलावृकमर्कटाश्च । अन्यत्र क्षुद्रा हरिणा शशादय श्ररन्त्यभीता यदनुग्रहेण । २२ ।। समंतत: करिभिः करेणुभिः वृतां मदच्युत्कलभ रंभितः । गिरि गरिष्णा परित: प्रकम्पन् निवष्यमाणोऽलिकुलैर्मदाशनैः ||२३|| मरोऽनिल पङ्कजरंणरूषितं जिघ्रन्विदूरान् मदबिडलेक्षणः । वृतः स्वयुर्धन तृषादितेन तत् सरोवराभ्याशमथाऽगमद्भुतम् ||२४|| श्रीध० मत्स्येति । मत्स्याना कळपानाञ्च सञ्चारेण चलता पद्मानां रजसा युक्तं पयो यस्मिन तत द freeति । नित्यमृत फलपुष्पादिसम्पत्तिहतवा येषा तेरलं शोभितम् ।। १९ ।। तत्रेति । तव मति, एकदा तागरिकाननाश्रयां वारणयूथपः करणुभिः हस्तिनोभिस्सहं चरन् तृषादिन स्वयूथन व्रत सरोवरस्य अभ्याश समीपमगमदिति पञ्चमंनान्त्रयः । कि कुर्वन् ? कीचकवेणुवंत्र

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. B,H,J,V Omit 24 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् वन्तं विशालं महान्तं गुल्मं लतादिसन्दर्भ वनस्पतींश्च प्ररुजन् प्रभञ्जन् ।।२०।। 8-2-19-24 यदिति । कथम्भूतः ? यस्य गन्धमात्रा द्धरयः सिंहा, गजेन्द्रादयश्च भयाद्रवन्ति पलायन्ते ।। २१ ।। वृका इति । वृकादयः क्षुद्रा: अल्प प्राणिनोऽन्यत्र तद्दृष्टिपथं त्यक्त्वा चरन्ति ।। २२ ।। स इति । पुनः कीदृशः धर्मतप्तः । मदच्युत् मदस्रावी कलभै करिशाबकैः अनुगतः गरिम्णा गुरुत्वेन मद मन्तीति तथा तैः ||२३|| सर इति । पङ्कजपरागमिश्रं सरस्सम्बन्धिनं वायुं जिघ्नन् ।।२४।। वीर०

मत्स्यानां कच्छपानाञ् च सञ्चारेण च चलतां चलानां पद्मानां रजसा युक्तं पयो जलं यस्मिन् कदम्बादिभिः युतम् ॥ १७ ॥

कुन्दादिभिश् शोभितम् इत्य् उत्तरेणान्वयः ॥ १८ ॥

नित्यम् ऋतवः फल-पुष्पादि-सम्पत्ति-हेतवो येषां तैर् अन्यैश् च नीरजैर् द्रुमैर् अलम् अलङ्कृतम्, अलम् अत्यर्थं शोभितम् इति वा ऽन्वयः ॥ १९ ॥

तत्रैवं स्थिते एकदा तद्-गिरि-काननाश्रयः वारण-यूथपः गजेन्द्रः करेणुभिः गजीभिश् चरन् तृषार्दितेन स्व-यूथेन वृतस् तस्य सरोवरस्याभ्याशं समीपम् अगमद् इति पञ्चमेनान्वयः । किं कुर्वन् ? कण्टकैस् सहितं कीचक-वेणु-वेत्रवन्तं विशालं गुल्मं लतादि सन्दर्भं वनस्पतींश् च प्ररुजन् प्रभञ्जन् ॥ २० ॥

तम् एव विशिनष्टि - यस्य गजेन्द्रस्य गन्ध-मात्रात् वायु-प्रसार-मात्रात् सिंह-प्रभृतयो मृगाः प्रतिपक्षिणो गजाश् च भयात् पलायन्ते ॥ २१ ॥

अन्ये क्षुद्रा हरिण्यादयो मृगास् तु यस्य गजेन्द्रस्य अनुग्रहेणा ऽनुज्ञानेन अभीता निर्भयाश् चरन्ति चेरुः ॥ २२ ॥

स गजेन्द्रो घर्मेणा ऽऽतपेन तप्तः मद-स्रावि-करिभिः करेणुभिः कलभैश् च अनुद्रुतः, मद-स्राविभिः कलभैश् चा ऽनुद्रुत इति वा । गरिम्णा स्थौल्येन गिरिं प्रकम्पयन्, मदम् अश्रन्तीति तथा तैर् अलिकुलैर् निषेव्यमाणः ॥ २३ ॥

सरसः सम्बन्धिनम् अनिलं वायुं पङ्कज-रेणुभिः रूषितं व्याप्तं विदूराद् एव जिघ्रन् मदेन विह्वले चलिते ईक्षणे यस्य तृषा पिपासया अर्दितेन पीडितेन स्व-यूथेन वृतः तत्-सरोवराभ्याशं द्रुतं सत्वरम् अगात् ॥ २४ ॥

1. B,H,J,V Omit महान्त 2. A ल्पा प्रा Y-3 B.HJV Omit 4—4 BJJV Omit 25 X-2-25-33 श्रीमद्भागवतम विज० अशाक: मिनरकपुष्पभदन द्विविध, कुरवकः कुटजः कुब्जकं भ्रमरीपुष्यं स्वर्णकृतमाल: कम पृथक ।।१७,१८।। शतपत्रे जालकं मुकुलिका लता। “अलदुमः स विज्ञेयां नित्यपुष्पफलद्रुमः” इत्यभिधानम् । तस्मान मराराऽस्तीत्यन्वयः । तत्राद्यानं तत्सरोवराभ्याश माद्रवदत्यन्वयः ।।१९।। कण्टक विशाल वनस्पतीच प्ररुजन् ||२०|| हरिप्रभृतिमान्ना यस्य गन्धमात्रात् अद्भुतभयात् द्रवन्तीत्यन्वयः । खङ्गां मृगविशेष: व्यालमृगः उत्पभ्याऽन्य हस्तमुद्रा हरिणाया मुर्गावशेषा यदनुग्रहण अभीताश्चरन्ति सिंहादि सणांकारा मृग भयत्यान 12 सरसम्बन्धियायम ||२ fame afterpartय निर्मलं प्रेमारविन्दात्पलरेणवासितम्। vat frकामं निजपुष्करांत ह्यात्मान मद्भिः स्त्रपयनातक्रमः ||२५|| स्वपुष्करंणात शीकराम्बुभिः निपाययन्संस्त्रपयन्यथा गृही। घृणी करण: कलभांच दमंदां नाऽचष्टकृच्छ्रं कृपणोऽजमायया ।। २६ ।। तं तत्र कपि । देवचोदितां ग्राशं बलीयांक्षरणे रुषाऽग्रहीत् । यदृच्छयेवं व्यसनं गतां गजो यथाबलं साऽतिबलां विचक्रमे । । २७ ।। तथाऽऽरं यूथपति करणवां विकृष्यमाणं तरसा बलीयसा । विचुकुश दीनिधियोऽपर गजाः पाणिग्रहा स्तारयितुं न चाशकन् ।। २८ ।। नियुध्यतो रेव मिभेन्द्रनक्रयां विकर्षतो रन्तरतां बहिर्मिथः । समासहस्रं व्यगमन् महीपतं स प्राणयो चित्र ममतामराः || २९ ।। rai गजेन्द्रस्य मनiबलोजसां कालेन दीर्घेण महानभृययः । विकृष्यमाणस्य जलंऽवसीदतां विपर्ययाऽभूत्सकलं जलौकसः ||३०|| इत्थं गजेन्द्रः स यदाऽऽप सङ्कटं प्राणस्य देही विवशां यदृच्छया । currentefaniti fचरं दध्याविमा बुद्धिमधाभ्यपद्यत ।। ३१ । ।
2. AB¤§ 1 2.
   HT 26 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 1 न मा मिमे ज्ञातव आतुरं गजाः कुतः करिण्यः प्रभवन्ति मोचितुम्। ग्राहेण पाशेन विधातु रावृतो यह तं यामि पर परायणम् ।।३२।। यः कक्षनेशो बलिनो ऽन्तकोरगात् प्रचण्डवेगा दभिधावतो भृशम्। भीतं प्रपत्रं परिपाति यद्भयात् मृत्युः प्रधावत्वरणं तमीमहि ||३३|| इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्या अमादशसाहस्यां arraataafari पारमहंस्या संहितायां अष्टमस्कन्धे मन्वन्तरानुवर्णनं गजेन्द्रापाख्यानं द्वितीयाध्याय ||२|| 8-2-25-33 श्रीध० विगाह्येति । निर्जन पुष्करेण कराग्रेणोद्धृतम्। गतमस्सन निकाम पप ।। २५-२७ ।। तथेति । दोर्नाधयः करणव. तं केवलं विचुकुशु । अपरं गजान्तु गणा सन्तोऽपि तं तारयितुं नाऽशकन् ।।२८-२९।। तत इति । मन उत्साहशक्ति वनं शरीरम. आज ऐन्द्रिय, तपाम । सकलं बल्लादि । विपर्ययो विपरीत, अधिकम जलोकसां ग्राहस्य ||३०|| 1 इत्थमिति । स इत्थं यदा प्राणस्य वा यता दही ||३४|| तो बुद्धिमवाह नमामिति । अह न च प्रभवामि यता प्रापण केवल विधातु पानाऽऽवत तथापि तं पर परमेश्वरं परया ब्रह्मादीनामयनमाश्रयभूत यामि शरण व्रतमि ॥३२॥ कोऽसायं शरणं यासि तवाय कचनति । अन्तक एवागास्तस्मात्। तमरणं शरणमामल वजेम । यद्भयादित्यत्र श्रुति “भीषाऽस्मादात गवत भाषादन सूर्य भीषा, स्मादन्द्रश्च मृत्युधावति पञ्चम:” (तीन उ. 1.28) इति ।।३३।। इति श्रीमद्भागवत अष्टमस्कन्ध श्री श्रीधरस्वामिविचिताया भावावदीपिकाया व्याख्याया द्वितीयाऽध्याय ॥ वीर०

तस्मिन् सरसि विगाह्य प्रवेश-पूर्वकं विलोड्य कह्लारादीनाम् अणुभिर् वासितं परिमलितं निर्मलं ⁸जलं स्व-पुष्करेण तुण्डाग्रेण उद्धृत्य कामं यथेष्टं पपौ अपिबत् अद्भिः सरसि-जले आत्मानं स्नपयन् गतश्रमः बभूव, गत-क्लमः पपाव् इति वा ऽन्वयः ॥ २५ ॥

स्व-पुष्करेणोद्धृतैः शीकराम्बुभिः जल-बिन्दुभिः दुर्मदान् कलभान् करिपोतकान् करेणूश् च यथा गृही गृहासक्तिस् तथा^{9 10}निपाययन् ¹¹संस्त्रपयंश् च गृणन् बृंहितं कुर्वन्, अज-मायया भगवन्-मायया यद् आगतं कृच्छ्रं दुःखं तत्राचष्ट ना ऽलोचितवान्¹² इत्य् अर्थः ॥ २६ ॥

कृच्छ्रम् एव दर्शयन् आह - स इति । हे नृप ! तत्र सरसि दैवेन प्रारब्ध-कर्मानुगुणं प्रवृत्तेनेश्वरेण चोदितः - कश्चिद् बलीयान् ग्राहो मकरः तं गजेन्द्रं चरणे पादे रुषा क्रोधेना ऽग्रहीज् जग्राह । यदृच्छया दैवात् प्राप्तं व्यसनं दुःखं गतः प्राप्तः, सो ऽतिबलः गजेन्द्रो यथाबलं विचक्रमे त्याजयितुं पराक्रमम् अकरोत् ॥ २७ ॥

तदा बलीयसा ग्राहेण तरसा बलेन विकृष्यमाणम् अत एव आतुरं दुःखितं गजेन्द्रं प्रति दीनधियः करेणवो विचुक्रुशुः रुरुदुः । प्रार्ष्णिग्रहाः पृष्ठतः उपोद्बलका अन्ये गजास् तारयितुं दुःखात् तारयितुं मोचयितुं ¹³न चा ऽशकन्¹³ ना ऽशक्नुवन् ॥ २८ ॥

हे महीपते ! इत्थं गजेन्द्र-ग्राहयोर् मिथो ऽन्तरतो बहिश् च विकर्षतोस् सतोः सहस्रं समास् संवत्सरा व्यगमन्न् अतिक्रान्ताः बभूवुः । सप्राणयोस् तयोस् समान-बलयोः तद्-विकर्षण-रूपं कर्म तदा सुराः चित्रं विचित्रं मेनिरे ॥ २९ ॥

ततः सहस्र-समानन्तरं दीर्घेण भूयसा कालेन जले विकृष्यमाणस्य अत एव अवसीदतः खिद्यतो गजेन्द्रस्य मन-आदीनां व्ययः क्षयो ऽभूत् । तत्र मन उत्साह-शक्तिः, बलं शरीरम्, ओज ऐन्द्रियम् । जलम् ओक आश्रयो यस्य तस्य ग्राहस्य तु इदं हेतु-गर्भम् । सकलं मन-आदिकं विपर्ययो ऽभूत्, अधिकम् अभूद् इत्य् अर्थः ॥ ३० ॥

स गजेन्द्र इत्थं प्राणस्य सङ्कटं संशयं यदा प्राप, यतः सो ऽपि देही देहभृत् तदा विवश आत्मनः स्वस्य मोक्षणे ऽपारयन्न् असमर्थस् सन् चिरं दध्यौ चिन्तितवान् । अथ चिन्तनानन्तरम् इमां वक्ष्यमाणां बुद्धिम् ¹⁴अभ्यपद्यत कृतवान् ॥ ३१ ॥

ताम् एवाह - नेति । आतुरं पीडितं माम् इमे ज्ञातयो गजा एव मोचितुं न प्रभवन्ति । अहं तु प्रभुर् एव न, कुतः कथं करिण्यः प्रभवेयुः? अतो विधातुः ¹⁵दैवस्य पाश-रूपेण ग्राहेणा ऽवृतो ऽहं तम् एव विधातारं केवलं परम् उत्कृष्टम् अयनं शरणं रक्षणोपायं यामि अध्यवस्यामीत्य् अर्थः । यत्-सङ्कल्पाद् ममा ऽयं ग्राह-ग्रहस् तम् एव शरणं व्रजामीत्य् अर्थः ॥ ३२ ॥

को ऽसौ शरण्यः? विधातेत्य् अत आह - य इति । बलिनो ऽन्तं करोतीत्य् अन्तकः । “अन्येष्व् अपि दृश्यते” (अष्टा. ३-२-१०१) इति डः । अन्तको मृत्युः स एव उरगः महा-सर्पः तस्मात् प्रचण्ड-वेगाद् दुस्सह-वेगाद् अभिधावतो निमित्तात् भृशं नितरां भीतं प्रपन्नञ् च यः कश्चन यो ऽयम् ईशः परिपाति यस्य च भयान् मृत्युर् अपि प्रधावति, तद्-आदिष्ट-स्व-व्यापारे प्रवर्तते तम् अरणं शरणम् ईमहि प्राप्नुयाम । यद्वा यः कश्चनेशः अवश्यं यः कश्चिद् ईश्वरो भविता को ऽसौ यो ऽन्तकोरगाद् भीतं प्रपन्नं ¹⁶पाति यस्य च भयान् मृत्युः प्रधावति तं शरणं व्रजेम इत्य् अर्थः । ईशे इति सप्तम्यन्त-पाठो ऽपि दृश्यते । तदा यस्येशे ईशने यः कश्चिन् नास्ति, “न तस्येशे कश्चन” (म.ना.उ. १-१०) इति श्रुतेः । यश् च मृत्यु-भयाद् भीतं प्रपन्नं परिपाति यस्य च भयान् मृत्युः प्रधावति “मृत्युर् धावति पञ्चमः” (कठ. उ. ६-३) इति श्रुतेः । तम् अरणम् ईमहीत्य् अर्थः । इति बुद्धिम् अभ्यपद्यतेत्य् अन्वयः ॥ ३३ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वितीयो ऽध्यायः ॥ २ ॥

1. 2. 3. 4. 5-5. 6. 7.

बिज हे नृप ! पादाक्रान्तनिमित्तरुषा यथाबलं यथाशक्ति विचक्रमे विक्रमं कृतवान् ।।२७-२९ ।। इन्द्रियादीना मवसादनप्राप्ता वृत्तम्भन शक्ति: सहः, प्राणशक्तिः बलं, शरीरसामर्थ्य मोजः ||३०|| अपारयन, पारमन्तु मशक्तः ||३१|| कर्मलक्षणपाशेन ग्राहेण रुद्धः उपद्रवं प्राप्तः विधातुः देवान्मोक्षितुम् ।। ३२ ।। कश्चन लोक विलक्षणः यः ईशः बलिनो ऽन्तकाख्यसपद्धीतं प्रपन्नं प्रपाति यस्य भयान्मृत्युरन्तको दुर्गा वा प्रधावति “मृत्यु र्धावति पञ्चमः " ( कठ. उ. 6.3 ) इति श्रुतेः । तमीश मरणं शरण मीर्माह प्राप्नुम इत्यन्वयः |३३|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरलावल्यां टीकायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ ॥

0000000 29 तृतीयोऽध्यायः 1- श्रीशुक उवाच एवं व्यवसितो बुद्ध्या समाधाय मनो हृदि । जजाप परमं जप्यं प्राग्जन्मन्यनुशिक्षितम् । । १ । । गजेन्द्र उare ओं नमो भगवते तस्मै यत एतचिदात्मकम् । पुरुषायाऽऽदिबीजाय परेशार्याऽभिधीमहि ॥ ॥ २ ॥ ॥ यस्मिन्निदं यत्तचेदं येनेदं य इदं स्वयम् । योऽस्मात्परस्मान परस्तं प्रपद्ये स्वयम्भुवम् ॥ ३॥ यः स्वात्मनीदं निजमाययार्पितं कचिद्विभातं क्व च तत्तिरोहितम् । afare साक्ष्युभयं तदीक्षते स आत्ममूलोऽवतु मां परात्परः || ४ || श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका तृतीयं से गजेन्द्रेण स्तुतां हरिरुपेत्य तम् । समुद्दधार तं माहात् प्राहं देवलशापतः ।। एवमिति । जप्यं स्तोत्रम् । प्राग्जन्मनि इन्द्रद्युम्नसंज्ञे ।।१।। नम इति । तस्मै नमो नमनमभिधीमहि अभिध्यायेम केवलं प्राहगृहीतत्वंन कायप्रणतेरशक्यत्वात् । स्वस्य तज्ज्ञानं सम्भावयितुं विशिनष्टि । यर्ताद्रूपात् एतद्देहादिचिदात्मकं चेतनं भवति । तदुक्तम् - “येन चेतयते विश्वम्” ( भाग. 8-1-9 ) इति । तत्र हेतुः । पुरुषाय पूर्षु कारणत्वेन प्रविष्टाय । ननु प्रकृतिपुरुषी कारणमिति प्रसिद्धं तत्राऽऽह आदि: प्रकृतिः बीजं पुरुषस्तद्रूपाय । प्रविष्टत्त्वेऽपि जीववत्पारतन्त्र्यं वारयति - परेशायेति । २॥ श्री परमैश्वर्य विवृण्वन्नाह यावदध्यायपरिसमाप्ति यस्मिन्निति । यस्मिन्नधिष्ठाने यत उपादानात् येन कर्त्रा यक्ष स्वयमेवेदं विश्वं भवति । अस्मात्कार्यात् परस्मात्कारणाच यः परस्तं स्वयम्भुवं स्वतस्सिद्धं प्रपद्ये शरणं व्रजामि ||३|| 1-1. 2. 3- -3. 4. 5. A,B,J तु 6. A,B,J add जाप्यं 7. H‚V Omit पूर्वु 8–8. A‚B,J यावत्समाप्ति 30 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-3-1-4 विश्वहेतुत्वं स्वतस्सिद्धत्त्वञ्चतमिदानीं विश्वप्रकाशकत्वं स्वप्रकाशकत्व वर्णयन्प्रार्थयते यः स्वात्मनीति। विभातमभिव्यक्तं सत् क्वचित्प्रलये तिरोहितं लीनं सत् । तदुभयं कार्य कारणञ्च साक्षी सन्नीक्षते । साक्षित्वे हेतुः । अविद्धादृक् अलुमदृष्टिः । आत्ममूलः स्वप्रकाशः । कुतः ? परात्प्रकाशकात् चक्षुरादेरपि परः तस्यापि प्रकाशक इत्यर्थः । “चक्षुषश्चक्षुः " (केन. उ. 1-2 ) इत्यादि श्रुतेः । । ४ । । श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

“तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन । पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः” (भ.गी. 6-43,44) इति भगवद् उक्त-रीत्या एवङ्कृत-निश्चयो गजेन्द्रः पूर्व-जन्माभ्यस्तं जजापेत्य् आह मुनिः - एवमिति । एवं नमामीत्यादि-श्लोक-द्वयोक्त-रीत्या व्यवसितः निश्चित-मनाः मनो हृदि समाधाय हृदयस्थं कृत्वा विषयान्तरेभ्यः प्रत्याहृत्य प्राग्जन्मनि इन्द्र-द्युम्नाख्य-जन्मनि अनुशिक्षितं अभ्यस्तं परमं जप्यं स्तोत्रं जजाप || १ ||

जप्यम् एवाऽऽह - ओं इत्यादिना । तावत् - “कारणन्तु ध्येयः” (अथश्खिप. उ. 3) इति श्रुत्य्-उक्त-विधया जगत्-सृष्ट्यादि कारणं प्रकृति-पुरुष-विलक्षणं नमस्कृत्य शरणं व्रजति - ओमिति । “ओं तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस् त्रिविधः स्मृतः” (भ.गी. 17-23) इत्य्-उक्त-रीत्या ब्रह्मणो निर्देशपरः ओङ्कारः ब्रह्मणे इत्य्-अर्थः । ओङ्काराभिप्रेत-ब्रह्म-शब्द-प्रवृत्ति-निमित्त-गुण-बृहत्त्वं भगवत इत्यनेन पूर्ण-षाड्गुण्य-वाचिना स्पष्टीकृतम् । एवं कारणत्वोपयुक्त-गुण-योग उक्तः । एवंविधाय तस्मै भगवते नमः । को ऽसौ भगवान् यं नमस्करोषि इत्यत्र तं लक्षयन् तद्ध्यानं प्रतिजानीते । यतो भगवत एतच् चिदात्मकं चित्संसृष्टम् अचेतनात्मकं चिदचिदात्मकम् इति यावत् । यत एवम् अतः आदि-बीजाय परम-कारणाय, अत एव परेषां ब्रह्मादीनाम् अपीशाय परम-पुरुषाय अभिधीमहि अभिध्यायेम ध्यायतेर् लिङि आर्षत्वाद् आत्मनेपदे विकरणाभावे सम्प्रसारणे च रूपम्। “क्रियया यम् अभिप्रैति सो ऽपि सम्प्रदानम्” (वार्तिक 829) इति वचनेन पत्यै शेते इत्य् आदाविव ध्यान-क्रियायाः सम्बध्यमान-विवक्षया सम्प्रदान-संज्ञायां पुरुषायेति चतुर्थी । सत्यं परं धीमहीत्य् आदौ तु आप्यमानत्वविवक्षया कर्म-संज्ञायां द्वितीया । यत इति हेत्व्-अर्थे पञ्चमी । हेतुत्वञ्चाऽधिकरणोपादान-कर्त्रादि-साधारणम् । ततश्च यस्मिन् यतः येनेति विवक्षितं तदन्वयानुगुणानि लीन-जात-रक्षितादि-पदानि अध्याजिहीर्षितानि ।। २ ।।

तदेतत् सर्वम् अभिप्रेत्य विशदयन् शरणं व्रजति - यस्मिन्निति । इदं चिदचिदात्मकं जगद् यस्मिन् प्रलीनं सृष्टेर् अप्ययपूर्वकत्वात् लयाधिकरणत्व-सूचनाय तावत् यस्मिन् इत्य् उक्तम् । यत उपादान-भूतात् सूक्ष्म-चिदचिद्-विशिष्टाद् एतत्-स्थूल-चिदचिद्-विशिष्टात्मकं जगज् जातं, येन कर्त्रा सृष्टं रक्षितञ्च । येनेति तन्त्रेण स्रष्टृत्वं रक्षितृत्वञ्च उभयम् अपि विवक्षितम् । तथा यस्मिन्न् इत्य् अनेन सृज्यमान-चिदचिदधिकरणत्वम् अपि विवक्षितम् । यत इदम् इत्य् अनेन जगद्-ब्रह्मणोर् उपादानोपादेय-भाव उक्तः । तत्-कृतं तयोर् मिथो ऽनन्यत्वम् आह - य इदं स्वयम् इति । इदं सर्वं यदात्मकम् इत्य्-अर्थः । उपादानत्व-प्रयुक्तं विकारित्वं परिहरति यो ऽस्मात्, परस्माच् च परः इति । अस्मात्-स्व-रूपान्यथाभावम् आपद्यमानाद् अचेतनजातात् परो विलक्षणः यः स्व-भावान्यथाभावम् आपद्यमानो जीवः तस्माच् च परो विलक्षणः स्व-रूपेण स्व-भावेन च विकार-रहितः, चिदचिद्द्वारकत्वाद् विकाराणाम् इति भावः । तम् एवम्भूतं स्वयम्भुवं स्वायत्त-सत्तादिमन्तं, न तु जीववद् अन्यायत्तसत्तादिमन्तम् इत्य्-अर्थः । प्रपद्ये ¹शरणं गतो ऽस्मीत्य्-अर्थः¹ । यद्य् अप्य् अत्र गत्यर्थेन पदातिना बुद्ध्य्-अर्थेन सता अध्यवसायमात्रम् उपस्थाप्यते, तथा ऽपि प्रमाणानुसारात्, अरणं तम् ईमहीति पूर्वत्र-शरण-शब्द-पर्यायस्य अरण-शब्दस्य प्रयोगाच् च प्रार्थनाद्य्-अन्वित-रक्षाभर-न्यासं करोमीत्य् उच्यते । तथा चोच्यते - “अनन्य-साध्ये स्वाभीष्टे महा-विश्वास-पूर्वकम्, तदेकोपायता याच्ञा प्रपत्तिश् शरणागतिः” (विष्वक्सेन संहिता) इति रक्षा-प्रार्थनन्तु समनन्तर-श्लोकेषु ‘अवतु मां परात्पर’ इत्यादिषु स्फुटम् । इयञ्च गजेन्द्रेण विहिता प्रपत्तिः मुक्त्यर्थैव, न तु प्राण-संरक्षणार्था - “गजेन्द्रो भगवत्-स्पर्शाद् विमुक्तो ऽज्ञान् बन्धनात्, प्राप्तो भगवतो रूपं पीतवासाच् चतुर्भुजः” (भाग. 8-4-6) इति तत् फलतया मुक्तेर् एव वक्ष्यमाणत्वाद् इति भावः || ३ ||

यस्मिन् इदम् इत्य् अनेन अभिप्रेतं सृष्टि-संहार-विषय-चेतनाचेतनात्मक-जगद्-अधिकरणत्वं विवृण्वन् सृष्ट्य्-आद्युपयुक्त-सार्वज्ञ्यादि-गुण-युक्तं ²स्व-रक्षायै प्रार्थयते य इति । आत्मनि स्वस्मिन् एव यः क्वचित् कदाचित् निजमायया ऽऽत्मीय-सङ्कल्पेन विभातं प्रकाशितं देवादि-नाम-रूप-विभागत्वेन प्रकाशितम् । क्वचिच् च तिरोहितं नाम-रूप-विभाग-त्यागेन सूक्ष्म-रूपतया प्रलीनम् इत्य्-अर्थः । इदम् उभयं कार्यावस्थं कारणावस्थञ्च चिदचिदात्मकं जगत् अविद्धदृक् नित्यं सङ्कोच-विकासादि-रहितापरिच्छिन्न-धर्म-भूत-ज्ञानाश्रयः साक्षी सर्वज्ञश् च सन्न् ईक्षते स आत्ममूलः अनन्य-कारणः परात् प्रधानात् परान् जीवात् परो विलक्षणः माम् अवतु । परस्माच् च पर इत्य्-उपादानत्व-प्रयुक्त-विकार-प्रसङ्ग-परिजिहीर्षयोक्तम् । अत्र तु जीवान्तरस्यापि स्व-सदृशत्वे स्व-रक्षणासामर्थ्य-सूचनायोक्तम् । अवत्व् इति प्रार्थिता रक्षा ऽत्र यावदनिष्ट-परिहार-पूर्वकेष्ट-प्रापण-रूपा । सा च मुक्तिर् एव । ब्रह्मविदो गजेन्द्रस्य केवल-प्राण-मात्र-रक्षाप्रार्थनानुपपत्तेः । “जिजीविषे नाऽहम् इह” (भाग. 8-3-25) इति । “मादृक्-प्रपन्न-पशु-पाश-विमोक्षणाय” (भाग. 8-3-17) इति स्पष्टं तद् उक्तेश् च । अत एव सर्वज्ञो भगवान् तद् अभिप्रायम् आलोच्य मुक्तिम् एवा ऽदाद् इति ³विभावनीयम् ॥ ४ ॥

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली ध्यानपूर्वकस्तुत्या प्रसन्नाद्धरे: गजेन्द्रस्य माहापदो मोक्षो यथाऽभूत्तथा संसारग्राहादपि मोक्षो भगवत्प्रसादेन स्यादिति प्रदर्शनाय तन्मोक्षप्रकारो निरूप्यतेऽस्मिनध्याये । किं प्रकारो गजेन्द्रः शरणमयासीदिति तं प्रकारं दर्शयितुमाह- एवमिति । जाप्यं मन्त्रं तिर्यग्योनेः अनधिकारिणः एतदसम्भावितमिति तत्राऽऽ है प्रागिति ||१|| एतचिदानन्दात्मकं चेतनजातं यतो यस्मादेव आप्ताभीष्टं तस्मा इति । हिशब्देन पुरुषादिविशेषणानां “परात्परं पुरुशयं पुरुषमीक्षते” ( प्रश्न. उ. 5-5 ) इति श्रुतिसिद्धं दर्शयति । । २ । । मन्त्रोक्तविशेषण विवरणपूर्वक ध्यानमाह यस्मिन्निति । इदं जगद्यस्मिन् हरौ प्रतीयते “यत्प्रयान्ति”

( तैत्ति. उ. 3-1 ) इति श्रुतेः । इदं यतो यस्माचैव जायते “यतो वा इमानि भूतानि " ( तैत्ति 3. 3-1 ) इति श्रुतेः । शब्देन अन्यस्मादुत्पातं निवारयति । इदं येन ब्रह्मणा प्रवर्तते । “येन जातानि जीवन्ति” ( तैत्ति. उ. 3-1 ) इति श्रुतेः । इदं विश्वं यः स्वयं प्राप्तसत्तादिकः “सर्व खल्विदं ब्रह्म” (छान्दो. उ. 3-14-1 ) इति श्रुतेः । ननु यः स्वयमित्यनेन तादात्म्यं किं न स्यादिति तत्राऽऽह - अस्मादिति । अस्मात् प्रत्यक्षप्रपञ्चात् परस्मात् 2 परोक्षान्मुक्तप्रपञ्चाच पर उत्तमो यस्तं स्वायम्भुवं स्वतएव प्राप्तसत्ताकं शरणं प्रपद्ये इत्यन्वयः । “उत्पन्नस्याऽपि यत्सत्ता हरेस्तत्स इतीर्यते । हरेः विश्व भिन्नमपि परमोऽसौ यतो विभुः " (ब्रह्मतर्फे ) इति वचनान्न तादात्म्यमत्रोच्यते किमु ततः प्राप्तसत्ताकं जगदिति || ३ || पूर्वोक्तार्थं भेदस्पष्टीकरणाय विवृणोति यः स्वात्मनीति । यो भवान् कचिज्जाप्रति विभातं कच सुषुप्तौ तिरोहितं अप्रकाशितं, तदुभयं तदिदं जगत् निजमायया स्वेच्छया स्वात्मनि स्वोदरे अर्पितमीक्षते 1 2–2 A Omits 338-3-5-8 श्रीमद्भागवतम्

इत्यन्वयः । ननु शरीरे स्थित्वा इक्षतं चेज्जीववलुप्तज्ञानत्वेन ईक्षणायोगः स्यादिति तत्राऽऽह अविद्धदृगिति ।

aft कथमीक्षत इति तत्राह - साक्षीति । स मामवत्वित्यन्वयः । आत्मा स्वयमेव मूलं कारणं प्रतिष्ठा च सत्तावान तथा अनेन स्वयम्भूशब्दो विवृतः “स्वं महिनि " ( छान्दो. उ. 7-24-1 ) इति श्रुतेः । “अक्षरात्परतः परः " (मुण्ड. 3. 2-1-4 ) इति च । कचिशतुर्मुखादी विभातं कच अस्मदादौ तिरोहितमिति वा ॥ ४ ॥ ॥ ster पञ्चत्वमितेषु कृत्स्नशां लोकेषु पालेषु च सर्वहेतुषु । तमस्तदाssसीनं गभीरं यस्तस्य पारेऽभिविराजते विभुः ।।५।। न यस्य देवा यः पदं विदुः जन्तुः पुनः कोऽर्हति गन्तुमीरितुम्। यथा नटस्याऽऽकृतिभिर्विचेष्टतो दुरत्ययानुक्रमणः स माऽवतु ।। ६ ।। ferral यस्य पदं सुमङ्गलं विमुक्तसङ्गा मुनयः सुसाधवः । 3 चरन्त्यलोकaanaणं वने भूतात्मभूताः सुहृदस्त मे गतिः ||७|| न विद्यते यस्य य जन्म कर्म वा न नामरूपे गुणदोष एव वा । तथाऽपि लोकाप्ययसम्भवाय यः स्वमायया तान्यनुकालपृच्छति ॥ ८ ॥ $ श्रीध० तिरोहितमीक्षत इत्येतत्प्रपञ्चपूर्वकं दुर्ज्ञेयत्वं वदन्प्रार्थयते कालेनेति द्वाभ्याम् । पञ्चत्वमितेषु + नाशं प्राप्तेषु गहनं दुरबगाहम्। गभीरमनन्तम् । तस्य तमसः । “आदित्यवर्ण तमसः परस्तात्” (श्वेता.उ. 3-8) इत्यादि श्रुतेः || ५ || अत एव देवादयो यस्य स्वरूपं न विदुः । जन्तुरर्वाचीनः कोऽपि गन्तुं ज्ञातुमीरितुं वक्तुं वा । दुरत्ययं दुर्गममनुक्रमणं चरितं कथनं वा यस्य सः मा माम् ||६ ।। कथं तर्हि “तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति” (श्वेता.3.3-8) “नाऽन्यः पन्था विद्यतेऽयनाय” (पु.सू.7) इति श्रुतिः । इत्याशङ्कय तज्ज्ञानोपायं कथयत्राऽऽ arra इति । अलोकवतं ब्रह्मचर्यादि । अत्रणमच्छिद्रम् । भूताना मात्मभूता भूतेष्वात्मदृष्टयः सन्तः । स मे गतिरस्तु ॥७ ॥ दुरत्ययानुक्रमणत्वं प्रपञ्चयन्प्रणमति न विद्यत इत्यादिना । लोकानामप्ययः प्रलयस्सम्भवो जन्म तयोः ]- -1 A. Omits 2. 3. 4. 5. 6. A, BJ, इसि 7. H,V,Omit of 34 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् द्वन्द्वेक्यम् । तदर्थं यः तानि जन्मादीनि स्वीकरोति, तस्मै नम इत्युत्तरेणान्वयः ||८|| 8-3-5-8 वीर०

“क्वचित् तिरोहितं तम् ईक्षते” (भाग. 8-3-4) इत्य् उक्तं, तज्-जगत्-तिरोभूय कां दशाम् आपद्यते, स च तद्दशायां कथम्भूतो ऽवस्थित ईक्षते ? इत्य्-अपेक्षायां तद्-दर्शयति - कालेनेति । कालेन द्विपरार्थावसान-रूपेण कालेन निमित्तेन सर्वस्य जगतो हेतुषु सर्वेषु हेतुषु वा, पृथिव्य्-आदि तत्त्वेषु, तत्-कार्येषु लोकेषु तत्-पालकेषु ब्रह्मादिषु च पञ्चत्वं लयम् इतेषु प्राप्तेषु सत्सु, गहनम् अतिसूक्ष्मत्वात् दुरवबोधं गभीरं परिच्छेत्तुम् अशक्यम् अणुत्व्-आदिना ऽपि परिच्छेत्तुम् अशक्यम् निरतिशय सूक्ष्म-दशापन्नत्वाद् इति भावः । एवं-विधं तम आसीत् । “ना ऽसदासीन्नो सदासीत् तदानीं तम आसीत्” (ऋक्. सं. 10-129-1) इति श्रुतेः । तमश् शब्दो निरतिशय सूक्ष्म-दशापन्नाचिद्द्रव्यवाची - “अक्षरं तमसि लीयते तमः परे देव एकीभवति” (सु. बा. उ. -2) इति श्रुतेः । तदैवम्भूतस्य तमसः पारे यो ऽभिविराजते । पारो ऽत्र पालनं नियमन-रूपं “पृ पालन पूरणयोः” इति धात्व्-अर्थानुरोधात् । उक्त-विध-तमो-नियमने कार्याक्षमत्वापादन-रूपे⁴, स्थित इति शेषः । विराजते प्रकाशते न तु जीववत् सङ्कचित-ज्ञानो भवतीत्यर्थः ॥ ५ ॥

क्वचिद् विभातम् ईक्षत इत्य् उक्तम् । कीदृशं तस्येक्षणम् ? इत्य्-अपेक्षायां तत्-तद्-देव-मनुष्याद्य्-अवस्थ-जीव-सम्बन्धि-नाना-विध-विचित्र-कर्मानुगुण-नियमन-रूपत्वाद् इत्थन्तया दुरवबोधम् इति वक्तुं तावत् तत्-स्व-रूपस्य दुर्ज्ञेयत्वात् तदीक्षणम् अपि दुरवबोधम् एवेति दर्शयितुं स्व-रूपस्य दुर्ज्ञेयत्वं वदन्, तं स्व-रक्षायै प्रार्थयते - न यस्येति । देवाः सत्त्व-प्रचुराः “तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्-प्रकाशक-मनामयम्” (भ.गी. - 14-6) इत्य्-अतीन्द्रियार्थ दर्शन-योग्यत्वं सूच्यते । ऋषयो योगिनः । अनेना ऽपि तद् एव सूच्यते । अत एव यस्य पदं, पद्यते इति पदं स्व-रूपं न विदुः अन्यो ऽर्वाचीनो जन्तुः प्राणी तत्-पदं गन्तुं यथावद् बोद्धुं ईरितुं वक्तुञ् च कः पुनर् अर्हति ? तत्र दृष्टान्तः - यथा आकृतिभिः वेषैः विचेष्टतो नटस्य ‘अयम् असौ’ इति तत्-स्व-रूपम् अतज्ज्ञाः न विदुः तथेत्य् अर्थः । स एवं दुरवबोध-स्व-रूपः अत एव दुरत्ययानुक्रमणः दुर्गम-व्यापारः इत्थन्तया दुरवबोध-नियमन-रूप-व्यापार-युक्तो मामवतु । यद् वा नटस्येवाकृतिभिः देवादि-विचित्र-शरीरैः विचेष्टतो जीव-द्वारा विचेष्टतो यस्येति वा ऽन्वयः । अकृतिभिः अवतार-विशेषैः विचेष्टतो यस्येति वा ऽर्थः ॥ ६ ॥

दुरवगमत्वोक्ति-प्रसक्ताम् अनुपास्यत्वशङ्कां निराचिकीर्षुः ⁵तस्य नटस्येति दृष्टान्त-सा⁶मर्थ्य-लब्धं कैश्चित् सुबोधत्वं वदन् तस्यैव स्व-रक्षोपायत्वम् अध्यवस्यति - दिदृक्षव इति । सुमङ्गलं नित्य-सुख रूपं यस्य स्व-रूपं दिदृक्षवः साक्षात्-कर्तुम् इच्छवो मुनयः विमुक्तस् सङ्गो दारागारादिषु शब्दादि-विषयेषु वा यैस् ते सुसाधवः अन्यैर् अपि साधूनां धर्मैर् युक्ताः भूतेषु उच्चावचेष्व् आत्मभूता आत्म-तुल्यतां प्राप्ताः स्वात्म-समदर्शिनस् सन्तो वने अरण्ये अव्रणम् अच्छिद्रम् अलोक-व्रतम् इतरैः जनैः कर्तुम् अशक्यं व्रतम् उपासनात्मकं चरन्ति उपासनात्मक व्रत-परिशुद्ध-मनसा तत्-पदं साक्षात्-कुर्वन्त्य् एवेति भावः । तथा च श्रुतिः - “हृदा मनीषा मनसा ऽभिक्लृप्तः” (कठ. उ. 6-3) “दृश्यते त्व् अग्नया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्म-दर्शिभिः (कठ.उ. 3-12) “तं दुर्दर्शं गूढम् अनुप्रविष्टम्” (कठ. उ. 2-12) “यत्-तद्-अद्रेश्यम् अग्राह्यम्” (मुण्ड. उ. 1-1-6) “न मांसचक्षुर् अभिवीक्षते तम्” “न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्” (कठ.उ. 6-9) इत्याद्य्-अदृश्यत्वश्रुतयस् तु योगापरिशुद्धमतिभिर् अग्राह्यत्वं वदन्तीति भावः । स एवं-भूतो मे गतिः, रक्षोपाय इत्य् अर्थः ॥ ७ ॥

एवं-दृश्यत्वादृश्यत्वश्रुतीनां विषय-विभागो ऽर्थात्प्रदर्शितः । अथ तुल्य-न्यायतया “अजायमानः” (पु.सु. 2-1) “निष्कलं निष्क्रियं” (श्वेता.उ. 6-19) “तद्-अरूपम् अनामयम्” इत्यादि जन्मादि-प्रतिषेध-पराणां “बहुधा विजायते” (पु.सू. 2-1) “यस्य चैतत्कर्म स वै वेदितव्यः” (कौषी. उ. 4-18) “सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः” (छान्दो. उ. 3-14-4) “हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते” (छान्दो. उ. 1-6-6) इत्य् आदीनां जन्मादि प्रतिपादन-पराणाञ् च श्रुतीनां विषय-विभागं दर्शयन् स्तौति - नेति । यद्य् अपि यस्य जन्मादयो न सन्ति जीवस्येव कर्मायत्ता न सन्तीति भावः । तथा ऽपि लोकानां दुष्कृताम् अत्ययो विनाशः सम्भवः साधूनां परित्राणं तयोस् समाहारः तस्मै तद्-अर्थं तानि जन्मादीन्य् अनुकालं “यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर् भवति” (भ.गी. 4-7) इत्य् आद्य्-उक्त-कालेषु इत्य् अर्थः । स्व-मायया आत्मीय-सङ्कल्पेन ऋच्छति प्राप्नोति स्वीकरोति अकर्मायत्तानि जन्मादीनि स्वेच्छयैवोपादत्तेः इत्य् अर्थः । तत्र दोषो विकारः इमम् एव विषय-विभागम् अभिप्रेत्य वरद-गुरुभिर् अयं श्लोको ऽभिहितः - “यद् ब्रह्मणो गुण-शरीर-विकार-भेद-कर्मादि-गोचर-विधि-प्रतिषेधवाचः । अन्योन्यभिन्नविषयान् अनिरोध-गन्धम् अर्हन्ति तन् न विधयः प्रतिषेधवाच्याः ॥” इति । यस्तानि ऋच्छति स मे गतिर् इति पूर्वेणान्वयः ॥ ८ ॥

विज० परात्परत्वं स्पष्टयन् दुर्ज्ञेयत्वमाह कालेनेत्यादिश्लोकद्वयेन । लोकेषु पृथिव्यादिभूत कार्येषु साकल्येन पञ्चत्वं पृथिव्यादिपञ्चभूतात्मतामितेषु सर्वहेतुषु पृथिव्यादिसर्वकारणेषु, चशब्दात् महदादिषु लीनेषु स्वस्वकारणतामानेषु सत्सु यत्तद्गहनं दुर्ज्ञेयं गभीरम् अत एव अगाधं तम आसीत् । यो विभुः तस्य तमसः पारे तमस्सम्पर्करहितदेशेऽभिविराजते स्वतो नेत्याह, कालेनेति, कालनाम्ना हरिणा ||५|| 36 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-3-9-16 देवादयो यस्य पदं न विदुरिति यत् अतः पुनः को जन्तुः तत्पदं गन्तुम् ईरितुं वक्तुमर्हतीत्यन्वयः । हनुमदाद्याकृतिभिः तत्तदाकारानुसारेण विचेष्टमानस्य नटस्य स्वरूपं यथा न ज्ञायते तथेति सदुरत्ययानुक्रमणो दुर्ज्ञेयपरिक्रमणो हरिः मां अवत्वित्यन्वयः || ६ || हरेरेवंविधस्वरूपसद्भावे मानमाह feera इति । अव्रणमक्षतम् अलोकव्रतं लोकैः कर्तुमशक्यं सृष्ट्यादितं यस्य स तथा, तम् ॥ ॥७॥ देवदत्तवत् जन्माद्यभावात् दुर्ज्ञेयत्वं युक्तमित्यभिप्रेत्याह न विद्यत इति । आमघटादिश्यामादिगुणवत् नश्वरगुणी नास्ति दोषः कुत एवशब्देन “निरनिष्टो निरवधः” इति श्रुतिं सूचयति । सत्त्वादिनिमित्तदोषश्च नास्तीति वा दोषो नास्त्येव गुणयुतदोषश्च नास्तीति वा यद्यपि देवदत्तस्येव हरेर्जन्मादिकं नास्ति । तथाऽपि स्वमायया स्वमहिना स्वेच्छया वा लोकस्य तदाश्रय प्राणिनां च सम्भवाय सुखादिप्राप्तिलक्षणजननाय तानि जन्मादीनि सर्जनादिकालमनुसृत्य ऋच्छति पाप्नोतीत्यन्वयः । लोकत्रयसम्भवायेति केचित्पठन्ति ॥ १८ ॥ तस्मै नमः परेशाय ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये । अरूपायारुरूपाय नम आश्चर्य कर्मणे ।।९।। मम आत्मप्रदीपाय साक्षिणे परमात्मने । नमो frri fare मनसश्चेतसामपि । । १० ।। सत्त्वेन प्रतिलभ्याय नैष्कर्म्येण विपश्चिता। नमः कैवल्यनाथाय निर्वाणसुखसंविदे ।। ११ । । नमश्शान्ताय घोराय ढाब गुणधर्मिणे । निर्विशेषाय साम्याय नमो ज्ञानघनाय च । । १२ ।। क्षेत्रज्ञाय नमस्तुभ्यं सर्वाध्यक्षाय साक्षिणे । पुरुषायात्ममूलाय मूलप्रकृतये नमः ||१३|| सर्वेन्द्रियगुणद्रष्ट्रे सर्वप्रत्ययहेतवे । असताच्छायाय सदाभासाय ते नमः ।।१४ ॥

1. 2. 3-3. 37 8-3-9-16 श्रीमद्भागवतम् नमो नमस्तेऽखिलकारणाय निष्कारणाचाद्भुतकारणाय । सर्वागमानायमहार्णवाय नमोऽपवर्गाय परायणाय ।।१५।। गुणाणिच्छन्नचिदूष्मपाय तत्क्षोभविस्फूर्जितमानसाय |

• Reminde faaर्जितागम स्वयं प्रकाशाय नमस्करोमि । । १६ ।। 4 श्री० तस्मे इति । ब्रह्मणे ब्रह्मरूपाय अनन्तशक्तये उरुरूपाय अत आर्याणि कर्माणि यस्य तस्मै परेशाय नमः ||९|| नम इति । आत्मप्रदीपाय प्रकाशान्तरस्य अविषयाय । कुतः ? साक्षिणे प्रकाशकाय परमात्मने जीवनयन् । अत एव गिरी विद्वराय अप्राप्याय । चेतासां चित्तवृत्तीनाम् । तथा च श्रुतिः - “यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह” (तैसि. उ. 2.9) इति । । १० ।। नेति । एवमपि विपश्चिता निपुणेन । नैष्कम्र्येण सन्न्यासेन । सत्त्वेन शुद्धेन । “सन्यास योगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः “(मुण्ड.उ. 3-2-6) इति श्रुतेः । प्रतिलभ्याय प्रत्यक्त्वेन प्राप्याय। निर्वाणसुखसंविदे मोक्षानन्दानुभूतये ।।११।। 6 नम इति । शान्ताय सत्यानुसारिणे, घोराय रजोऽनुसारिणे मूढाय तमोगुणधर्मिणे, सत्वादिधर्मानु सारिणे ज्ञानघनाय afत निर्विशेषत्वेऽपि प्रधानवैलक्षण्यमुक्तम् ।।१२।। क्षेत्रज्ञायेति । साक्षिण इति सर्वाध्यक्षत्वेऽपि निर्विकारत्वमुक्तम् । आत्मनां क्षेत्रज्ञानां मूलाय मूलस्य प्रधानस्याऽपि प्रकृतये उद्भवहेतवे। तत्र हेतुः । पुरुषाय पूर्वमेव सते । तथा च श्रुतिः । “पूर्वमेवाऽह मिहाऽऽसमिति तत्पुरुषस्य पुरुषत्वम्” इति। पूर्णायेति वा । । १३ ।। सर्वेति । सर्वेन्द्रियाणां ये गुणाः विषयाः तेषां द्रष्ट्रे । सर्वे प्रत्यया इन्द्रियवृत्तयो हेतवो ज्ञापका यस्य तस्मै। तदेवाऽऽह - असताऽहङ्कारादिप्रपञ्चेन। छाययाऽसद्रूपया उक्ताय, जलस्थप्रति बिम्बेनबिम्बमिव सूचिताय । तत्र हेतु: सद्रूपो विषयेष्वाभासो यस्य तस्मै । तदुक्तं तृतीये " यथा जलस्य आभासः” (भाग-3-27-12) इत्यादिना। पाठान्तरे असत्यस्य छाययाऽध्यासेनाक्ताय युक्ताय, तदधिष्ठानायेत्यर्थः । ।१४।। 10 नमो नम इति । अखिलकारणाय सर्वकारकरूपाय अत एव स्वयं निष्कारणाय । कारणत्वेऽपि 1–1. 2. * 3. 4. A,BJ, अरूपाथ 5-5 BHJV Omil 6 A, BJ का 7. BHJV Omit जलस्य 8- 8 A मं यथा सूष्यते तथा सू 9. A “मी” 10. A.BJ, "” 38· व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-3-9-16 मृदादिर्वाकारं वारयति अद्भुतकारणायेति । एवम्भूतत्वे प्रमाणमाह । सर्वे आगमाः पाश्चरात्रादयः आम्नायाश्च वेदा:, तेषां महार्णवाय स्त्रोतसामिव पर्यवसानस्थानाय अपवर्गाय मोक्षरूपाय | अतः परायणाय उत्तमानामाश्रयाय ।। १५ ।। गुणेति । गुणा एवं अरणिः तथा छन्नः चिदूष्मपो ज्ञानाग्निः तस्मै । तेषां गुणानां क्षोभे कार्य विस्फूर्जितं बहिर्वृत्तिकं मानसं यस्य “सोऽकामयत बहु स्याम्” (तैत्ति. उ. 2-6 ) इति श्रुतेः । नैष्कर्म्यमात्मतत्वं तस्य भावेन भावनया विवर्जिता आगमाः विधिनिषेधलक्षणा यैस्तेषु स्वयमेव प्रकाशो यस्य तस्मै । । १६ ।।

वीर०

एवं शरण्यत्वोपयुक्त गुण-कथन-पूर्वकं स्व-रक्षायै शरणम् उपगम्य, अध्य पात्र-परिवेषित बहु-व्यञ्जनोपेतान्नादि-भोजन प्रवृत्त-न्यायेन झञ्झा-मारुत-विधूत-चूतादि-फलादान-प्रवृत्त-न्यायेन च पौनर् उक्त्यम् अनादृत्य उक्तैर् अनुक्तैश् च गुणैः यथा-मत्य् उपस्थितैः शरण्यत्वोपयुक्तैः स्तुवन् प्रणमति - तस्मा इति । परेषां ब्रह्मादीनाम् अपि ईशाय अनन्ताः शक्तयः सृष्ट्य्-आदि-शक्तयो यस्य, न विद्यते रूपं कर्मायत्तं शरीरं यस्य उरूणि बहूनि रूपाणि अकर्मायत्तानि स्वेच्छोपात्तान्य्-अप्रकृतानि-⁷रूपाणि यस्य, आश्चर्यं लोक-विसजातीयत्वेन अद्भुतं कर्मं जगद्-व्यापाराद्यात्मकं यस्य ॥ ९ ॥

आत्मनैव दीप्यत इत्य्-आत्म-दीपः तस्मै स्वयं-प्रकाशाय साक्षिणे सर्वस्य युगपत् साक्षाद्-द्रष्ट्रे परमात्मने लोक-त्रयम् आविश्य प्रशासनेन भर्त्रे, गिरां मनसश् चेतसाम् अपि विदूराय अविषयाय वाङ्मनसा ऽपरिच्छेद्य स्व-रूप-स्व-भावाय चित्तावस्थस्य मनसः सत्त्व-प्रचुरत्वेन अधिकार्य-विषयीकरण-योगत्व-सूचनाय मनसः पृथक् चेतसाम् अपीत्य् उक्तम् ॥ १० ॥

विपश्चिता ज्ञानिना कर्त्ता सत्त्वेन विशुद्धेन अनन्य-प्रयोजनेन नैष्कर्म्येण उपासनात्मक-निवृत्ति-धर्मेण उपलभ्याय कैवल्यं प्रकृति-सम्बन्ध-राहित्यं मोक्ष इति यावत्, तस्याधिपतये - निर्वाण-सुख-संविदे निर्दुःखानन्द-ज्ञान-स्व-रूपाय ॥ ११ ॥

शान्ताय अशनाया-पिपासा-शोक-मोह-जरा-मृत्यु-रूप-षडूर्मि-रहिताय । यद् वा साधूनां शान्ताय प्रसन्नाय, घोराय खलानाम् उग्राय, गूढाय संसारिणां प्रच्छन्नाय गुण-धर्मिणे सत्त्वादि-गुणाश्रयाय निर्विशेषाय हेय-गुण-रहिताय सत्त्वादि-गुणाश्रयत्वे ऽपि तद्-अवश्यायेत्य् अर्थः । साम्याय वैषम्यादि-रहिताय, ज्ञान-घनाय क्वचिद् अपि जाड्य-रहिताय । ⁸यद् वा, शान्ताय अति-सौम्य-माधुर्य-सौशील्यादि-गुण-गण-लक्षित-मधुर-मूर्तये, घोराय अति-भयानकात्युग्र-श्री-नृसिंह-रूपाय, गूढाय अन्तर्यामि-रूपाय उत्पादिता-प्रकटित-रूपायेत्य् अर्थः । मूढायेति पाठे केष्व् अपि स्व-स्व-रूपान्यत्र केष्व् अपि अदत्त-चित्ताय सर्वत्रानासक्ताय स्वात्मारामाय सदा स्वानन्द-तुष्टायेत्य् अर्थः⁸ ॥ १२ ॥

क्षेत्रज्ञ-शरीरकाय सर्वाध्यक्षाय, सर्व-भूताधिपतये साक्षिणे सर्व-द्रंष्ट्रे पुरुषाय अन्तः प्रविश्य नियन्त्रे आत्म-मूलाय स्वयं कारणान्तर-रहिताय मूल-प्रकृतये सर्वोपादान-भूताय ॥ १३ ॥

सर्वेषाम् इन्द्रियाणां तद्-गुणानां शब्दादि-विषयाणाञ् च युगपत् सदा द्रष्ट्रे सर्व-प्रत्यय-हेतवे संशय-विपर्ययादि सर्व-धर्म-प्रत्यय-हेतवे, असता सतत-परिणामिन्या छायया छायावद्-अपृथक्-सिद्धया मायया, उक्ताय सूचिताय जडत्वेन स्वयं प्रवृत्ति-शून्यया मायया प्रवर्तयितृत्वेन सूचितायेत्य् अर्थः । उक्तायेति पाठान्तरम् । तदा युक्तायेत्य् अर्थः । यद् वा, गूढाय गुण-धर्मिणे, निर्विशेषाय साम्याय, ज्ञान-घनायेति अचेतन-समष्टि-शरीरकत्वम् उक्तम् । तत्र गूढाय तमो-मयाय गुण-धर्मिणे सत्त्वादि-गुणाश्रयाय निर्विशेषाय पृथिव्यादि-विशेष-रहिताय । “महदाद्या विशेषान्ताः” (विष्णुः पु. 1-2.53) इति प्रयोगात् । साम्याय गुण-साम्यावस्थाय, अज्ञान-घनायेति वा छेदः । तदा जाड्य-स्वभावायेत्य् अर्थः । गूढत्वादिकञ् च “काठिन्यवान् यो बिभर्ति” (विष्णुः पु. 1-14-28) इतिवत् प्रकृति-द्वारकं विशेषणं क्षेत्रज्ञाय सर्वाध्यक्षाय साक्षिणे पुरुषायेति समष्टि-जीव-शरीरकत्वम् उच्यते । क्षेत्रज्ञाय “एतद् यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः” (भ.गी. 13-1) इत्य्-उक्त-विध-क्षेत्रज्ञाय सर्वाध्यक्षाय करणाधिपतये साक्षिणे बुद्धीन्द्रियादीनां साक्षाद्-द्रंष्ट्रे पुरुषाय सर्व-शरीरान्तर्-वर्तिने । एतान्य् अपि सद्वारकाण्य् एव विशेषणानि ⁹ज्ञेयानि । ‘सर्वेन्द्रियगुणद्रष्टे’ इति श्लोके तु व्यष्टि-जीव-शरीरक-नमस्कारः तत्रासता अनित्यया छायया छायावत्-सानुबन्धया वासनया अक्ताय रूषिताय । उक्तायेति इति पाठे सूचिताय आश्रयम् अन्तरेण वासनया अनुपचित्तेः, तथा सूचितायेति भावः । स्व-प्रकाशाय इमान्य् अपि सद्वारकाण्य् एव विशेषणानि इतराणि तु अद्वारकाणीति विवेकः ॥ १४ ॥

अखिल-कारणाय सर्व-कारक-शरीरकाय, निष्कारणाय स्वयं कारकान्तरासाध्याय अद्भुत-कारणाय मृद्-आदिवत् स्व-रूप-परिणाम-रहित-कारण-स्व-रूपाय । सर्वे आगमाः पाञ्चरात्रादय, आम्नायाः ¹⁰ऋगादयो वेदाश् च तेषां महार्णवाय स्रोतसाम् इव पर्यवसान-भूमये, अपवर्गाय मोक्ष-हेतु-भूताय, परायणाय ¹¹परमाश्रयाय¹¹ परम-प्राप्याय ¹²ते तुभ्यं नमः¹² ॥ १५ ॥

गुणारणिच्-छन्न-चिद्-ऊष्मपाय सत्त्वादि-गुणात्मिका प्रकृतिर् एव अरणिः तत् सञ्च्छन्नं जीव-समष्टि रूपम् ऊष्माणम् अग्निं पिबति संहार-काले स्वस्मिन् उपसंहृत्य यो निदधाति स तथोक्तस् तस्मै तत्-क्षोभ-विस्फूर्जित मानसाय । मानस-शब्दो मनः-कार्य-सङ्कल्प-परः तत्-क्षोभे चिद्-अचितोः विक्षोभ-काले सृष्टि-काले स्फुरित-सङ्कल्पाय नैष्कर्म्यं मोक्षः तत् येन भाव्यते तस्मै निवर्तितागम-स्वयं-प्रकाशाय “यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह” (तैत्ति. उ. 2-9) ¹³इत्य्-उक्त-प्रकारेण वाङ्मनसा-अपरिच्छेद्य ज्ञान-स्व-रूपायेत्य् अर्थः । नैष्कर्म्यभावेनेति पाठे नैष्कर्म्य-भावेन मोक्ष-लाभेन निवर्तितः आगमः शास्त्रं यैस् तेषां स्वयम् एव प्रकाशमानाय मुक्ति-पर्यन्ता हि शास्त्र-वश्यता । मुक्तानान् तु निवर्तितागमानाम् अकर्म-वश्यानां तत्-फलतया प्रकाशमानायेत्य् अर्थः ॥ १६ ॥

विज० अनन्तरातीत लोकोक्तार्थ विवरणपूर्वकं यच्छब्दविशिष्टं तच्छन्दावच्छिन्नं नमति सस्मा इति । ९॥ — अरूपायेत्युक्तं विवृणोति नम आत्मेति । आत्मप्रदीपाय स्वतः प्रकाशाय आत्मनः जीवस्य स्वरूपज्ञानप्रकाशाय वा ||१०|| ·

अरूपप्राप्तिसाधनज्ञानं तत्सद्भावे ज्ञानिप्राप्यत्वलक्षणं मानमित्यभिप्रायेण नमति सत्त्वनेति । विपश्चितां सत्त्वेन ज्ञानेन प्रतिलभ्याय प्राप्याय “बलज्ञानसमाहारः सत्त्वं केवलमेव च” इत्यभिधानम्। नैष्कर्म्येण निवृत्तिधर्मलब्धेन || ११ || उरुरूपायेत्युक्तरूपविशिष्टं तात्पर्यादरूपवशिष्टञ्च नर्मात, शान्तायेत्यनेन सत्त्वप्रवर्तक वासुदेवादिरूपं लक्षयति । घोरायेत्यनेन रजः प्रवर्तकजामदग्रयादिरूपम् मूढायेत्यनेन तमः प्रवर्तकवराहादिरूपम् । गुणकर्मण इत्यनेन तत्तद्योनिविशिष्टगुणकर्मवते, ज्ञानघनायेत्यनेनाऽरूपस्य शुन्यत्वं निवारयति सत्त्वेनेत्याद्युक्तविशेषण समुचयार्थः चकारः ।।१२।। रूप्यरूपित्वेन निरूप्यमाणस्य हरेः मिथो न कोऽपि विशेषोऽस्तीति ज्ञापयितुमुभययोग्य विशेषणविशिष्टत्वेन नमति क्षेत्रशायेति । सर्वाध्यक्षाय सर्वस्वामिने आत्मैव मूलं यस्य तथा तस्मै आत्मनां मूलाय वा । ११३ । ।

साक्षिशब्दविवरणपूर्वकमस्मदादि ज्ञाने हेतुत्वेनाऽस्मदादि प्रपञ्चाद्धिनं नमति । सर्वेति । असत्या

1. 2 A “त्यतोऽरू” 3. A,B, “क 41 8-3-17-24 श्रीमद्भागवतम् दस्वतन्त्रात्प्रपञ्चाद्विमुक्ताय सन्निदाषा आभासो देहो यस्य स तथा । तस्मै “सत् देहः सुखगन्ध” इत्यादेः । अनेन प्राकृतरूपं नास्तीत्युक्तं भवति सन्नाभासः प्रकाशो यस्य स तथा तस्मा इति वा । “परज्योतिः उपसम्पद्यते” (छान्दो. उ.8-12-3 ) इति श्रुतेः ।। १४ ।। अखिलकारणत्वादि विशिष्टत्वेनोक्तः क इत्याशङ्कय श्रीनारायण एव, नान्य इति तन्नामनिर्देशपूर्वकं पूर्वोक्तानुक्तविशेषर्णार्वाशष्टत्वेन नर्माति नमो नम इति । सर्वेरागमः पञ्चरात्रादिभिः आम्नायैः ऋगादिभिः समुद्राय ।। १५ ।। 4 सर्वप्रत्ययहेतव इत्येतद्विशेषणं विवृण्वन्नाह गुणेति । गुणाणिच्छत्रं सत्त्वादिगुणलक्षणका छन्नं चिदुष्मज्ञानाख्यं ज्योतिर्यत् तत्पाति रक्षतीति स तस्मै “बलमानन्द ओजश्च” इत्यादेः । अन्यथा तद्रक्षणकथनं व्यर्थं स्यात् शान्ताय इत्यादिना यद्गुणलुब्धत्वं तद्विडम्बनमात्रं इत्यभिप्रेत्याह तत्क्षोभेति । तत्क्षोभे गुणविक्षोभेऽपि विस्फूर्जितं समुसतं मानसं यस्य स तथा तस्मै । गुणशक्तयुद्रेकावस्थायामपि मनोविकाररहिताय इत्यर्थः ।। १६ ।। ** माकप्रपत्रपशुपाशविमोक्षणाय मुक्ताय भूरिकरुणाय नमोऽलयाय । स्वांशेन सर्वतनुभृन्मनसि प्रतीत प्रत्यग्दर्श भगवते बृहते नमस्ते ।।१७।। आत्मात्मजाप्तगृहवित्तजनेषु सक्तैः दुष्प्रापणाय गुणसङ्गविवर्जिताय । arrafe: स्वहृदये परिभाविताय ज्ञानात्मने भगवते नम ईश्वराय । । १८ ।। यं धर्मकामार्थविमुक्तिकामा भजन्त इष्टां गतिमाप्नुवन्ति । किचाशिषां रात्यपि देहमव्ययं करोतु मेऽदभ्रदयो विमोक्षणम् ।।१९।। एकान्तिनो यस्य न केचनार्थं वाञ्छन्ति ये वै भगवत्प्रपन्नाः I अत्यद्भुतं तचरितं सुमङ्गलं गायन्त आनन्द समुद्रमनाः ||२०|| तमक्षरं ब्रह्म परं परेशमव्यक्तमाध्यात्मिक योगगम्यम् । अतीन्द्रियं सूक्ष्ममिवातिदूरं अनन्तमद्यं परिपूर्णमीडे। । २९ । । यस्य ब्रह्मादयो देवा वेदा लोकाश्चराचराः । 8 नामरूपविभेदेन फैल्या च कलया कृताः । १२२ ।।

42 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् यथाऽचिषोऽग्रेः सवितुर्गभस्तयो निर्यान्ति संयान्त्यसकृत् स्वरोचिषः । तथा यतोऽयं गुणसम्प्रवाहो बुद्धिर्मनः खानि शरीरसंर्गाः ||२३|| ल बै न देवासुरमर्त्यतिर्यक् न स्त्री न षण्डो न पुमान् न जन्तुः । नाऽयं गुणः कर्म न सत्रचाऽसन् निषेधशेषो जयतादशेषः ।। २४ ।। } 8-3-17-24 श्रीध० मादृगिति । मादृक् मद्दिधश्चाऽसौ प्रपन्नः पशुः तस्य पाशोऽविद्या तस्य विशेषेण मोक्षणं येन । तत्र योग्यतामाह- मुक्ताय । मोचने हेतुः भूरिः करुणा यस्य । अतः तत्र अथें अलयाय अनलसाय । स्वांशेनान्तर्यामिरूपेण सर्वेषां तनुभृतां मनसि प्रतीता प्रख्याता या प्रत्यवदृक् तस्मै । तथा च श्रुतिः “य आत्मनि तिष्ठन् आत्मानमन्तरो यमर्थाति” (बृह. 3. 3-7-22) इति । भगवते सर्वेषां तनुभृतां नियमने समर्थाय । तेषां मनःस्थितत्वेऽपि बृहतेऽपरिच्छिन्नाय ।।१७।। आत्मेति । अन्तःस्थत्वेऽपि देहादिष्वासक्तैः दुष्प्रापणाय प्राप्तुमशक्याय । तत्र हेतुः । गुणसङ्गेन विवर्जि- ताय । अत एव मुक्तात्मभिः देहादिवनासक्तैचिन्तिताय । तैः परिभावितं रूपमाह ज्ञानात्मन इत्यादिना । । १८ ।। * यमिति । इष्टां गतिं कामितं धर्मादिफलं प्राप्नुवन्त्येव न तु तावदेव । किन्तु यास्तैरकामिता अन्या अप्याशिषो राति । देहमव्ययं जरामरणरहिते राति । एवं योserदयः स में विमोक्षणमेव केवलं करोतु नाऽधिकं प्रार्थये । । १९ ।। एतावदप्यहं भक्तिसुखानभिज्ञत्वेन वाञ्छामि इत्याह एकान्तिन इति । यस्य तु एकान्तभक्ता न किञ्चिदर्थ वाञ्छन्ति, तं परेशं परमेश्वरं इंडे स्तोमीत्युत्तरेणान्वयः । तेषां निष्कामत्थे हेतुः ये वे भगवतः सर्वज्ञान मुक्तान् प्रपन्नास्सेवितवन्तः ||२०|| तमिति । अत्यद्भुतत्वसुमङ्गलत्वप्रदर्शनार्थमक्षरत्वादीनि विशेषणानि ।। २१ । । । परिपूर्णत्वं प्रदर्शयन्नाह त्रिभिः जयतादिति तृतीयेनाऽन्वयः ।। २२ ।। । यस्येति । यस्य फलव्या च स्वल्पयैव कलयांऽशेन कृताः, स यथेति । कथं कृता इत्यपेक्षायां दृष्टान्ती यथाचिषोऽग्निरिति प्रवाहे दृष्टान्तः । सवितु गभस्तय इत्यानन्त्ये । निर्यात्युच्छन्ति संयान्ति लीयन्ते गुणसम्प्रवाहमेवाऽऽह- बुद्धिर्मनः खानीति । खानि करणानि }

1. 12. II.V ‘म से’ 3. B आं 4- -4, ABJ Omit 5 ABJ Omit इवाह 6. A,B.l के” 7. HV Omit परेश 8. ABJ “तसु” 9. H. V दिवि” 10. HV Omit यस्य 11.11Vomit खानि 438-3-17-24 श्रीमागवतम् शरीरग: कार्यप्रवाहाश्च यतो भवन्ति सः ||२३|| अत एव देवादीनां मध्ये ऐकोऽपि न भवति इत्याह-स इति । न जन्तुलिङ्गत्रयशून्यं प्राणिमानमपि न, किन्तु सर्वस्य निषेधेऽवधित्वेनाऽवैशिष्यत इति निषेधशेषो मायया अशेषोऽशेषात्मकश्च जयतात् मद्वमोक्षणायाऽऽविर्भवतु ।। २४ ।। ’ arro

मादृशो यः प्रपन्नः पशुश् च तस्य यः पाशः कर्म-बन्धस् तस्य विमोक्षणं यस्मात् तस्मै, तं मोक्षयतीति वा । सः तस्मै मुक्ताय स्वयं प्रकृति-पारवश्य-रहिताय, भूरि-करुणाय दया-समुद्राय मनो-लयाय मनसो लयः शब्दादि-विषयेभ्यो वैमुख्यं यत्-प्रावण्यात् तस्मै, नमो ऽलयायेति पाठे ऽलयायेति च्छेदः । न विद्यते लयो नाशो यद्-भजनाद् इत्य् अलयः तस्मै “न मे भक्तः प्रणश्यति” (भ.गी. 9.31) इति भगवद्-उक्तेः । योग-दशायां जीव-शरीरकतया गृह्यमाणत्वम् आह - स्वांशेनेति । प्रत्यक्-शब्दो ऽहम्-बुद्धि-बोध्य-जीव-विषयः । स्वांशेनेति भाव-प्रधानो निर्देशः । स्वांशेन विशिष्टस् त्व् एकदेशत्वेन-आकारेण सर्व-योगिनां मनसि प्रतीतो यः प्रत्यक् अहम्-बुद्धि-बोध्यो जीवस् तस्य दृक् तद्-विषयकं ज्ञानं यस्य तस्मै, स्वांश-भूत-जीवान्तरात्मत्वेन तद्-रूपतया प्रतीयमानायेत्य् अर्थः ॥ १७ ॥

देह-पुत्र-मित्रादिषु सक्तैर् दुःखेनापि प्राप्तुम् अशक्याय गुणाश् शब्दादयो विषयाः, तेषु सङ्गः तेन विवर्जितस् तस्मै शब्दादि-विषय-सङ्ग-रहिता¹⁴येत्य् अर्थः । मुक्तात्मभिः रागादि-निर्मुक्त-मनोभिः स्व-हृदयं परिभाविताय मुहुर्-मुहुर् अभ्यस्ताय ज्ञान-स्व-रूपायेश्वराय सर्व-नियन्त्रे ॥ १८ ॥

धर्मादि-चतुर्-विध-पुरुषार्थान् कामयमाना यं भजन्तः इष्टां स्वाभिप्रेतां गतिं धर्मादि-फलं प्राप्नुवन्त्य् एव । न तु तावद् एव, किन्तु ¹⁵यस्मै अकामिता अन्या अप्य् आशिषो राति ददाति अव्ययम् अक्षरञ् च देहं राति स्व-देह-तुल्यं देहञ् च ददाति मुक्तिञ् चेति यावत् । सो ऽनन्त-दयो ऽपार-करुणो मम विमोक्षणं करोतु, मुक्तिं ददात्व् ¹⁶इत्य् अर्थः ॥ १९ ॥

मूर्खत्वाद् अहं मुक्तिं प्रार्थये । एकान्तिनस् तु ताम् अपि न प्रार्थयन्ते इत्य् आह - एकान्तिन इति । एकान्तिनो ऽनन्य-प्रयोजनाः भगवत्-प्रपन्नाः ¹⁷यस्य यस्मात् कञ्चनार्थं मुक्तिम् अपि न वाञ्छति वै । अनिच्छायां हेतुं वदन् तान् विशिनष्टि । अत्यद्भुतं सुमङ्गलञ् च यस्य चरित्रं गायन्तः तद्-गुणानुभवानन्द-समुद्र-मग्नाः ॥ २० ॥

तम् अक्षरं नित्यं परं ब्रह्म ¹⁸परेशं ¹⁹परेषाम् अपीशं, अव्यक्तं चक्षुराद्य्-अगम्यम् आध्यात्मिक-योगेन भक्ति-योगेनैव गम्यम्, अत एवाऽतीन्द्रियं इन्द्रियाविषयं, सूक्ष्मम् अणोर् अप्य् अणीयांसम् । इव-शब्देन महतो महीयांसम् इति लभ्यते । अति-दूरम् उपायान्तरागम्यत्वात् । यद् वा सूक्ष्मम् अति-दूरम् च यद् वस्तु तद् एवातीन्द्रियं त्रि-विध-परिच्छेद-रहितम्, आदौ भवम् आद्यम्, परिपूर्णम् अन्तर् बहिश् च व्याप्य वर्तमानम् अवाप्त-समस्त-कामं वा स्तौमि ॥ २१ ॥

चतुर्मुख-प्रभृतयो देवाश् चराचरात्मका लोका वेदाश् च नाम-रूप-विभागेन यस्य फल्ग्व्या कलया कृताः । “तस्याऽयुताऽयुत-शतैक-कलांशकांशे विश्वं विचित्र चिद्-अचित्-प्रविभाग-वृत्तम्” इत्य्-उक्त-विधया निर्माय धृता इत्य् अर्थः । यस्येत्यस्य स वै इत्य् उपरिष्टाद् अन्वयः ॥ २२ ॥

कथं कृता इत्य् अपेक्षायां दृष्टान्तौ । तत्राद्यः प्रवाहे द्वितीयस् त्व् आनन्त्ये दृष्टान्तः । यथा ऽग्नेर् अर्चिषः, यथा च सवितुर् गभस्तयो मरीचयो ऽसकृन् निर्यान्ति ²⁰उद्गच्छन्ति, संयान्ति पुनस् तत्रैव लीयन्ते, स्व-रोचिषः स्वांश-भूता रोचिषः । हेतु-गर्भम् इदम् । स्व-रोचिष्ट्वान् निर्यान्ति संयान्ति चेत्य् अर्थः । तथा बुद्धिर् मनः, खानि इन्द्रियाणि, शरीर-वर्गाः देवादि-शरीर-²¹सङ्घाश् च इत्य् अयं गुण-सम्प्रवाहः, गुण-परिणाम-रूपः प्रपञ्चो यतो निर्याति यत्र संयाति यद्-अंशत्वाद् इति भावः ॥ २३ ॥

य एवं-भूत; स वै न देवादीनां मध्ये कतमो ऽपि देवत्वादि-जाति-रहित इत्य् अर्थः । तथा स्त्रीत्वादि-लिङ्गः रहितः न जन्तुः ना ऽपि प्राणी गुणः कर्म चा ऽयं न भवति ²²गुण-रहितः कर्म-रहितश् च²² इत्य् अर्थः । अत एव न सत्, न जीव-वर्गान्तर्-भूतः, न च असत् ना ऽप्य्-अचेतन-वर्गान्तर्-भूतः चिद्-अचितोर् एव जात्याद्य् आश्रयत्वाद् इति भावः । जात्यादि-रूपो न भवतीति वा ऽर्थः । किन्तु निषेध-शेषः जात्यादिषु “ओं नमो भगवते” इत्य्-आद्य्-उक्त कल्याण-गुणाश्रयत्वे ऽप्रतिषिद्धे सति यस् तद्-गुणाश्रयतया ऽवशिष्यते यश् चाशेषः अशेषाश्रयः साक्षात्-परम्परान्यतर-सम्बन्धेन जात्यादीनाम् आश्रयः । तत्र चिद्-अचितोः साक्षाद् आश्रयः, जात्यादीनान् तु चिद्-अचिद्-द्वारेति विवेकः । ²³एवं-भूतः²³ स जयतात् सर्वोत्कृष्टत्वं प्राप्नोतु । यद् वा, जि अभिभवे इति धातुः ²⁴ज्ञेयः तदा²⁴ जयतात् अभिभवतात्, मम स्व-प्राप्ति-विरोधि-वर्गं निरस्यत्व् इत्य् अर्थः ॥ २४ ॥

1. A,B,J कांऽपि 2. A,B,J Omit इत्याह 3. H,V Omit अव 4. 5. 6. 7. 8. 9.

विज० स्वतन्त्रोऽपि भक्तवश्यो भवतीत्याह - युक्तात्मभिरिति । वशीकृतमन आदीन्द्रियैः पुरुषैः । ज्ञानघनायेत्यनेन ज्ञानं किं स्वरूपमुतभित्रमुच्यते ? इति विकल्पावकाशो नास्तीत्याह - ज्ञानेति । न केवलं ज्ञानं भगवत इति । गुणानां गुणिनो भेदे “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’ (बृह. उ. 3-9-28) इति व्यवहारानुपपत्तिरित्याऽऽशङ्कयोभयविधव्यवहारघटकत्वशक्तियोगोऽस्याऽस्तीत्या- गुणोऽस्य अन्येऽपि सन्तीत्याशयेनाऽऽह शयेनाऽऽह - ईश्वरायेति । । १७,१८ ।। 71

1. 2. 3- -3. 4- -4. 5- -5. 45 8-3-17-24 श्रीमearneas मोक्षादि सर्वपुरुषार्थावाप्तिरप्यस्मादेव स्यात् तदर्थमन्यसेवा न कार्यत्याशयेनाऽऽह यमिति । यं

भजन्ते तत्प्रसादादिष्टां गतिमाप्नुवन्तीत्यन्वयः ननु अवान्तरपुत्राद्याशाप्राप्तयेऽन्यसेवाऽपेक्षितेति तत्राऽऽह किञ्चेति । पुत्राद्याशिषोऽपि प्राप्नुवन्तीति शेषः । मोक्षं ददातीति न निराकारलक्षणं, किन्तु अनाद्यनन्तकालीनं साकारं ददातीत्याह रातीति। राति ददाति मयांक्ताष्वाशीष्षु इयमेवाऽऽशीः प्रार्थ्यत इत्याह करोति ।। १९ ।। i आशी: प्रार्थनHereक्तक्षणं यत एकान्तभक्तस्तन्न क्रियत इत्याह- एकान्तिन इति । ये एकान्तिनस्ते, यस्य सकाशात्कञ्चन पदार्थ न वाञ्छन्ति तं परेशं ईडे इत्यन्वयः । एकान्तिन इत्यस्य विवरणं भगवत्प्रधाना इति । अनाकाङ्क्षणे निमित्तमाह यचरितमिति ||२०|| “अक्षरात्सम्भवतीह विश्वं” (मुण्ड. उ. 1-1-7) “एतस्य वा अक्षरस्य” (बृह.उ. 3-8-9) “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” (तैत्ति.उ. 2-1-1) “परात्परं परमः परार्ध्यः” “अव्यक्तमचलं शान्तम्” “अध्यात्मयोगेन सुनिष्ठितेन मत्वा देवं शोकमोही जहाति” “विमं कर्णा पतयतः सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं प्रपद्ये तद्दूरे तद्वदन्तिके” इत्याद्युपनिषत्प्रतिपाद्यं मया स्तूयत इति द्योतनाय अक्षरादिशब्दप्रयोग इत्यनेन न पुनरुक्तिः पदानामिति ज्ञायते । 1 न क्षरन्तीत्यक्षरं जीवव्यावृत्त्यर्थं परं ब्रह्मेति । ब्रह्मण मुक्तव्यावृत्त्यर्थ परेशमिति । आराधनेऽप्यनुग्रहमन्तरेण न व्यज्यत इति अव्यक्तं प्रसादे सति ज्ञायत इत्यध्यात्मयोगगम्यमिति । वागादीन्द्रियमतीत्य वर्तमानत्वादतीन्द्रियम् “यतो वाचो निवर्तन्ते” (तैत्ति. उ. 3-2-4 ) इति श्रुतेः । यथा सूक्ष्मं तथा महान्तमिति सूचनाय इव शब्दः । “अणोरणीयान् " ( कठ. उ. 2 20 ) इति श्रुतेः आनन्त्यघटनाय परिपूर्णमिति । । २१ । । ब्रह्मादिस्थावरान्तं जगत् यस्य भिन्नांशो न तु स्वरूपांश इति ज्ञानं मुक्तिसाधनं नाऽन्य दित्याशयेनाऽऽह यस्येति । यस्य कलया जल्या वचसा वाचेति पाठेऽप्ययमेवाऽर्थः । “गीर्वाग्वाणी भारती च ब्राह्मीला गोस्सरस्वती” इत्यभिधानम् ।। २२ ।। गुणसम्प्रवाह इत्यस्य विवरण बुद्धिरित्यादि । अनेन जगत्प्रवाहस्य नित्यत्वं ज्ञापितमिति ज्ञातव्यम् ||२३|| अधुना श्रीनारायणसद्भावं प्रमाणदर्शनपूर्वकं स्तौति स इति । यस्मात् गुणसम्प्रवाहः स देवासुरमर्त्य

तिर्यक्जाति न वे यस्मादित्यन्वयः । यतो बहुव्यक्त्यभावात् विशेषतो निषेधति न स्त्रीति । नियतस्त्रियाद्याकारा भावात् न जन्तुः कृमिलक्षणः । अमूर्ताकारोऽपि नाऽस्तीत्याह नाऽयमिति । देवादिशरीरकारण

1. A Omits 46 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-3-25-33 पृथिव्याद्यन्यतमोऽपि न स्यादित्याह न सन्निति । इति मूर्तमूर्तनिषेधेन शेषो यस्य सः निषेधशेषः, ततो विलक्षणत्वेन परिशेषप्रमाणसिद्धः स जयतात् । ममाऽनर्थभूतसंसारमभिभूय वर्ततामित्यन्वयः । तत्स्वरूपमाह- अशेष इति । परिपूर्णत्वेन सिद्ध: निषेधशिष्टश्चेत् उच्छिष्टवत्त्यागयोग्य इत्यतोवाऽऽह अशेष इति । परिपूर्णत्वेन सिद्धः स एषआत्मा नेति नेति” (बृह. 3.3-9-26) इत्यदि श्रुतेः ||२४|| जिजीबिषे नाऽहमिहामुया किं अन्तर्बहिश्चावृतयेभयोन्या । इच्छामि कालेन न यस्य विप्लवः तस्याऽऽत्मलोकावरणस्य मोक्षणम् ।। २५ ।। सोsहं विश्वसृजं विश्वामविश्वं विश्ववेदसम् । 1 विश्वात्मानमर्ज ब्रह्म प्रणतोऽस्मि परं पदम् । । २६ ।। योगन्धितकर्माणो हवि योगविभावि ते । योगिनो यं प्रपश्यन्ति योगेशं तं नतोऽस्म्यहम् ।। २७ ।। नमो नमस्तुभ्य मसह्यवेग शक्तित्रयायाखिल श्रीगुणाय । प्रपानपालाय दुरन्तशक्तये कॅदिन्द्रियाणामनवाप्यवर्त्मने । । २८ ।। नाऽयं वेद स्वमात्मानं यच्छक्ताऽहन्थिया हंतम् । तं दुरत्यय माहात्म्यं भगवन्तं नतोऽर ऽस्म्यहम् ।। २९ ।। श्रीशुक उवाच एवं गजेन्द्रमुपवर्णित निर्विशेषं ब्रह्मादयो विविधलिङ्गभिदा भिमानाः । नैते यदोपससृपुर्निखिलात्मकत्वात् तत्राखिलामरमेयो हरि राविरासीत् ।। ३० ।। तं तदार्तमुपलभ्य जगनिवास: स्तोत्रं निशम्य दिविजैस्सह संस्तुवद्धिः । छन्दोमयेन गरुन समुद्यमानः चक्रायुधोऽभ्यगमदाशु यतो गजेन्द्रः ।। ३१ । । सोन्तस्सरस्युरुबलेन गृहीत आतों दृष्ट्वा गरुत्मति हरिं ख उपात्तचक्रम् । उत्क्षिप्य साम्बुजकरं गिरमाह कृछ्रात् नारायणाखिलगुरो भगवन्नमस्ते । । ३२ || तं वीक्ष्य पीडितमजः सहसाऽवतीर्य स ग्राहमाशु सरसः कृपयोज्जहार । ग्राहाद्विपाटितमुखादरिणा गजेन्द्रं सम्पश्यतां हरिरमूमुचदुत्रियाणाम् ।। ३३ ।।

47 8.3.25.33 श्रीभागवतम् इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहख्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे गजेन्द्रमोक्षणे तृतीयोऽध्यायः ।।३।। श्री जिजीविषे इति । न च प्राहाच्छरीरस्य मोक्षणेनाऽहं जीवितुमिच्छामि । तत्र हेतुः अमुया अन्तर्बीहञ्चाविवेकव्याप्तया गजजात्या किं प्रयोजनम् ? आत्मलोकस्यात्मप्रकाशस्य यदावरणमज्ञानं तस्यैव तु मोक्षमिच्छामि । यस्य मोक्षस्य कालेन नाशो नास्ति । यद्वा देहस्य बन्धो देहनाशे गर्जयोनिर्नश्येदेव किं तन्मोक्षप्रार्थनेन आत्मलोकावरणस्य तु कालेन विप्लवो नास्ति ज्ञानैकनिवर्त्यत्वात् । अतस्तस्यैष मच्छाम इत्यर्थः ।। २५ ।। सोऽहमिति । सोऽहं मुमुक्षुः । विश्व विश्वरूपम्। अविश्वं विश्वव्यतिरिक्तं च । विश्व वेदो धनमुपकरणं यस्य तम् । विश्वस्यात्मानं च। केवलं प्रणतोऽस्मि न तु तं जानामि ।। २६ ।। योगेति । योगं विना दुज्ञानत्वादित्याह । योगेन भगवद्धर्मेण रन्धितानि दग्धानि कर्माणि येषां ते यं प्रपश्यन्ति ।। २७॥ तर्हि सर्वेऽपि योगमेव किं ना स्थितास्तत्राह नम इति द्वाभ्याम् । असह्यो वेगो रागादिलक्षणो यस्य तथाभूतं शक्तित्रयं यस्य तस्मै । बहिश्चाखिलधियां सर्वेन्द्रियाणां गुणाय शब्दादिरूपेण प्रतीयमानाय । अतः कदिन्द्रियाणां कुत्सितानीन्द्रियाणि येषां तेषामनवाप्यं वर्त्म यस्य ।। २८ ।। 7- +7 नाऽयमिति । यच्छक्तया यस्य मायया अहन्धीस्तया हतः अयं जनो न बेद दुरत्ययं माहात्म्यं यस्य तम्, इतः आश्रितोऽस्मि ||२९ ।। एवमिति । उपवर्णितं निर्विशेष मूर्तिभेदं बिना परं तत्वं येन तम् । विविधात्त्वं चासो लिङ्गभिदा मूर्तिभेदस्तस्यामभिमानां येषां ते। अत एव ते यदा नोपजग्मुः तत्र तदा अखिलामरमयः सर्वदेवमयमूर्तिः ||३०|| 10- 10 तमिति । उपलभ्य ज्ञात्वा स्तोत्रं च निशम्य श्रुत्वा दिविजैदेवैः सह छन्दोमयेन छन्दांसि सामानि 12 तन्मयेन इति शेध्यायोक्तम् ||३१|| 13- 13 सइति । उरुबलेन ग्राहेण । खे दृष्ट्वा । उपात्तं उद्यतं चक्रं येन ||३२||

1. A केन 2. 11.V, यान्या 3. BHAV, Omit राजयोनि 4. II.V, “क्षणम’ 5. A,B,J, “जय” 6 A, BJ, add या
2. -7 ABJ हतमावृतमयं 8. -8. A इन, अस्मि आश्रितो भवामि। 9. ABJ एते 10 - 10. BHJV Omit 11–11 BHJV Om 12. HV अनि 13–13. BJIJV.Omil 48व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-3-25-33 तमिति गरुडो ऽपि मन्दगतिरिति ततः सहसावतीर्यारिणा चक्रेण विपाटितं मुखं यस्य । ‘उत्रियाणां देवानाम् ||३३|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ वीर०

स्वाभिप्रायम् आविष्करोति - जिजीविष इति । नाहं जीवितुम् इच्छामि । तत्र हेतुर् अमुया ऽन्तर्-बहिश् चावृतया ऽहङ्कार-ममकारास्पद-भूतयेत्य् अर्थः । इभ-योन्या गज-जन्मना किम् ? न को ऽपि पुरुषार्थ इत्य् अर्थः । किन्त्व् आत्म-लोकावरणस्य मोक्षणम् इच्छामि, लोक्यत इति लोकः आत्माख्य-लोकस्य आवरण-रूपात् कर्मणो मोक्षणम् इच्छामि । यद् वा, आत्मनो लोकः धर्म-भूत-ज्ञानं तस्यावरकात् कर्मणो मोक्षम् इच्छामि यस्य मोक्षणस्य कालेन निमित्तेन न विप्लवो न पुनर्-आवृत्तिस् तं मोक्षम् इच्छामीत्य् अन्वयः ॥ २४ ॥

सो ऽहम् आत्म-लोकावरणस्य मोक्षणम् इच्छुर् अहं विश्वस्य स्रष्टारं विश्वं विश्व-शरीरकम्, अविश्वं विश्व-विलक्षणं, विश्व-वेदनं सर्व-विदम् । विश्व-वेदसम् इति ²⁵पाठे विश्वस्य वेदसं धनं पुरुषार्थ-रूपम् इत्य् अर्थः । यद् वा, विश्वं वेदो धनं शेष-भूतं यस्य स तम् इत्य् अर्थः । विश्वस्यान्तः-प्रविश्य भर्तारम् अजं कर्मायत्तोत्पत्त्य्-आदि-रहितं गुण-पूर्णं परम-प्राप्यं नतो ऽस्मि, परम-प्राप्यं परं केवलं नतो ऽस्मीति वा । प्रणामम् अन्तरेण तत्-प्रसादनोपायं न जानामीति भावः ॥ २५,२६ ॥

योगेनोपासनात्मकेनरन्धितानि दग्धानि कर्माणि दर्शन-विरोधीनि पुण्य-पापात्मकानि येषां ते, योगिनः योगेन विभाविते विशोधिते हृदि यं प्रपश्यन्ति साक्षात्-कुर्वन्ति तं ²⁶योगेशं ²⁷योगिनाम् ईशम् अहं²⁷ नतो ऽस्मि शक्तास् त्व् एवं योग-विशुद्ध-मनसा साक्षात्-कुर्वन्ति तत् कर्तुम् अशक्तो ऽहं तु केवलं नतो ऽस्मीति भावः ॥ २७ ॥

असह्यो ऽप्रतिहतो वेगो व्यापारो यस्य तत् । शक्तीनां सृष्ट्य्-आदि-शक्तीनां त्रयं यस्य तस्मै । शक्ति-क्रियायेति पाठान्तरम् । तदा अप्रतिहता शक्तिः अघटित-घटनात्मिका क्रिया जगत्-सृष्ट्य्-आदि-रूपा च यस्य तस्मै, अखिलाः धी-गुणाः धी-गत-संशय-विपर्ययाद्य्-अवस्थाः यस्मात् सः तथोक्तस् तस्मै, प्रपन्नानां पालाय रक्षित्रे, दुर्-अन्ता अपारा शक्तिर् यस्य कद्-इन्द्रियाणाम् अजितेन्द्रियाणाम् अनवाप्यं दुरवगमं वर्त्म याथात्म्यं यस्य ²⁸तस्मै तुभ्यं नमो नमः²⁸ ॥ २८ ॥

²⁹अयं जनो यस्य²⁹ शक्त्या मायया हेतु-भूतया अहन्-धिया देहात्माभिमानेन यन्-माया-मूलक-देहात्माभिमानेन हतं हत-प्रायं स्वम् आत्मानं न वेद तं दुरत्यय-माहात्म्यम् अनतिक्रमणीय-³⁰महिमानं भगवन्तम् अहं नतो ऽस्मि ³¹इतो ऽस्मीति³¹ पाठान्तरम् । तदा प्रपन्नो ³²ऽस्मीत्य् अर्थः ॥ २९ ॥

एवम् इत्थम् उपवर्णितं निर्-विशेषं हेय-गुण-वर्जित-भगवत्-स्व-रूपं येन तम् । यद् वा, ब्रह्मदिषु कस्यचिद् असाधारण-शब्द-विशेष-रहितत्वं येन वर्णितं स तथोक्तस् तं गजेन्द्रम् अत एवैते ब्रह्मादयो यदा नोपजग्मुः । कथम्-भूतास् सन्तः ? लिङ्गं शरीरं नाना-विध-नाम-रूपाभिमानवन्तः । यद् वा, लिङ्गं चिह्नं चतुर्मुखत्व-हंस-वाहनत्वादि-रूपं तस्य भिदा त्र्य्-अक्षत्व-वृषभ-वाहनत्व-शूल-पाणित्वादेर् व्यावृत्तिस् तस्याभिमानो येषां ते, परस्पराव्यावृत्त-चतुर्मुखत्वं हंस-वाहनत्वं त्र्य्-अक्षत्व-वृषभ-वाहनत्व-सहस्राक्षत्वैरावत-वाहनत्वादि लिङ्गाभिमान-युक्ताः गजेन्द्रेणोपवर्णित-चिह्नेषु अस्मद्-असाधारणानि लिङ्गानि न कानिचिद् अपि सन्तीत्य् अभिमान-युक्तास् सन्त इति फलितो ऽर्थः । तत्र तदा हरिः हर्य्-आख्यो भगवान् अखिलामरमयः अखिलदेवप्रचुरः । “स आत्मा अङ्गान्य् अन्या देवताः” (तैत्ति. उ. 1-5-1) इति श्रुतेः । निखिलात्मकत्वात् निखिलानां गजेन्द्रोपवर्णि³³तानां गुणानाम् आत्मकत्वाद् आश्रयत्वाद् हेतोर् आविरासीद् आविर्बभूव । स्तोत्रे ब्रह्म-विष्णु-शिवादि-शब्द-रहिते ऽप्य् उक्त-विशेषणानां ब्रह्मादिष्व् असम्भवान् न ते समागताः वस्तु-सामर्थ्यात् पुरुषोत्तम एव विशेषणानाम् अन्वितत्वात् स एव आगत इति भगवतो वास्तवा ऽनवच्छिन्न-माहात्म्य-योगो दर्शितः ॥ ३० ॥

ग्राहेण आविर्भाव-प्रकार³⁴म् एव आह - तम् इति । तद्वत् तथा आर्त्तं ग्राहेण पीडितं गजेन्द्रम् उपलभ्य ज्ञात्वा दृष्ट्वा तत्-कृतं स्तोत्रं च निशम्य श्रुत्वा । कुतः ? यतो ऽयं जगन्-निवासः जगति कृत्स्ने अन्तर्-आत्मतया वसतीति तथा । अत उपलभ्य निशम्य च छन्दो-मयेन त्रि-वृद्-गायत्र्य्-आदिच्-छन्दो-रूपत्वेनोपास्यमान-शिरश्-चक्षुर्-आद्य्-अवयवत्वात् छन्दः प्रचुरस् तेन गरुडेन समुह्यमानः, अनेन शैघ्र्यातिशयः सूचितः । चक्रं सुदर्शनम् आयुधं यस्य, तादृशः संस्तुवद्भिर्-देवैस् सह यत्र गजेन्द्रः तत्राशु अभ्यगमद् अभिजगाम ॥ ३१ ॥

अन्तः-सरस्य् उरु-बलं यस्य तेन ग्राहेण गृहीतो अत एवाऽर्तः स गजेन्द्रो गरुत्मति गरुडे स्थितम् इति शेषः । उपात्तं धृतं चक्रं येन तं हरिं खे ऽन्तरिक्षे दृष्ट्वा साम्बुजं करं तुण्डम् उद्धृत्य “रिक्त-हस्तेन नोपेयाद् राजानं दैवतं गुरुम्” इत्य्-उक्त-न्यायेन गृही³⁵तं सरसि-जं करम् उद्धृत्येत्य् अर्थः । कृच्छ्रात् काञ्चिद् गिरम् आह, गिरम् एव दर्शयति - नारायणायेत्यादि ॥ ३२ ॥

ततः पीडितं गजेन्द्रं वीक्ष्य अजो हरिः कृपया सहसा आशु अवतीर्य गरुडो ऽपि मन्द-गतिर् इति ततो ऽवरुह्य आशु त्वरया सत्वरं गजेन्द्रं सरस उज्जहार उद्धृत्य बहिर् निष्कर्षितवान् । ततो ऽरिणा चक्रेण विपाटितं छिन्नं मुखं यस्य तस्मात् ग्राहात् गजेन्द्रं [[डशियाणां|पश्यतां]] देवानां पश्यतां सताम् अमूमुचत् मोचयामास ॥ ३३ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा-लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां तृतीयो ऽध्यायः ॥ ३ ॥

1. 2. 3-3 44. 5-5. 6.

1–1 2. 3. 4. 5. 6.

1. A,B,T भिन्नं

8.3-25-33 विज० ज्ञानसाधनमन्तरेणानेन शरीरेण चिरं रक्षितेन किं प्रयोजनमित्याशयेनाऽऽह जिजीविष इति ।

अहं शरीरेऽन्तर्बहिश्चावृतयाऽमुयेभयोन्या प्रकृत्या किं न किमपि इति यस्मात्तस्मादिह तन्निर्मिते शरीरे चिरं न जिजीविषे न जीवितुमिच्छामि इत्यन्वयः । स्वारम्भककर्मक्षये स्वयं नाशात् किमर्थं न जिजीविषे इत्यर्थतः इत्यतोलिङ्गलिङ्गशरीरनाश एव प्रार्थ्यत इत्याह इच्छामीति । तस्यात्मलोकावरणस्य स्वज्ञानाबरकस्य लिङ्गशरीरस्य मोक्षणं नाशमिच्छामीत्यन्वयः । अस्यापि कालेन नाशः किं न स्यादत्राह कालेनेति । विप्लवो नाशः अनेनात्मज्ञानमन्तरेण लिङ्गशरीरस्य नाशो नास्ति सति तस्मिन् तत्स्यादित्युक्तं भवति “तस्मिन्दृष्टे परावरे " (मुण्ड. उ. 2-2-9 ) इति श्रुतेः ।। २५ ।। ननु गुणोपसंहारलक्षणोपासना वेदान्तज्ञानेन

वेदान्तज्ञानेन सम्भवेत्तिर्यग्योनित्वेन तदनधिकारादात्म ज्ञानासम्भवालिङ्गशरीरनाशे आशामात्रं तव स्यादित्याशङ्कय अस्मज्जातिविहितप्रणामेनापि प्रसन्नेश्वरप्रसादात् उत्पन्नज्ञानेन तत्स्यादित्यतस्तमाधरति सोऽहमिति । यो हं लिङ्गशरीरमोक्षमाका सो हं परम्पदं प्राप्तव्योत्तमं प्रणतोऽस्मीत्यन्वयः । सर्वस्मादस्योत्तमत्वं कुत इत्यतः तदुपपादकविशेषणैः सिद्धमित्याह- विश्वसृजमित्यादिना विश्वसृजत्वाद्विश्वं तहिं मृद्घटवत् तदात्मकत्वमापनमिति नेत्याह- अविश्वमिति । जगतो विलक्षणं स्वसृष्ट पदार्थप्रविष्टत्वाद्विश्वं बहिष्टत्वाद्विश्वमिति वा दुर्भागशरीरस्थत्वेऽपि ज्ञानलोपो नेत्याह विश्ववेदसमिति | विश्व वेत्तीति सर्वज्ञमित्यर्थः । सर्वज्ञत्वं चास्यैव सुलभमित्याह - विश्वेति । विश्वं व्याप्य वर्तमानं विश्वम् आदत्त इति वा विश्वस्य स्वामीति वा विश्वात्मानं जगत्स्रष्टुरस्य जगदाकारेण परिणामः किम् नेत्याह अजमिति । अहङ्कारात्मा रुद्रोत्युच्यत इति नेत्याह ब्रह्मेति । वेदी नेत्याह - परमिति । मुक्तो } 4 नेत्याह - पदमिति । । २६ ।। ज्ञानप्रत्यक्षमीश्वरसद्भावे प्रमाणमित्याशयेन नर्माति योगेति । योगेन रन्धितानि दग्धानि कर्माणि येषां ते तथा ।। २७ ।।

ननु तत्तच्छक्तिमतः तत्तत्कर्म दृष्टं हरेस्तु सृष्टयादि कर्म कथम्? इत्याशङ्कय तत्तच्छक्तिविशिष्टत्वेन तं 2-2 A, B, Omit 51 8-3-25-33 श्रीमन्तम् नमति नम इति । असह्या वेगो यासां ताः तथा तादृशीनां शक्तीनां उत्पत्तिस्थितिसंहारविषयाणां उत्साहप्रभुविषयाणां वा त्रयं यस्य स तथा तस्मै उत्पत्यादिशक्तयश्च ज्ञानवत एव युक्ता इत्याह अखिलेति । न चैताः शक्तयां देवदत्तशक्तिवत् परिमिता इत्याशयवानाह दुरन्तेति । परिच्छिन्नत्यमनुमानेन R साध्यत इति चेत् तत्राऽऽह बुद्धीति । हेतोऽश्रयाऽसिद्धत्वेन अनुमानानुदयात् ||२८|| हरेः स्तुतिफलं दर्शयत नायमिति । यः स्वमात्मानं न वेद न जानाति पूर्वमिति शेषः ।। २९ ।।

अनन्तरं किमभूदवाह एवमिति । उपवणित निर्विशेषं समं ब्रह्म येन स तथा तं पृथिव्यादिविलक्षणं ब्रह्म येन स तथा तमितिवा अवतारमूलरूपयो: विशेषो नास्तीति वा निर्विशेषं तदिति वा “पूर्णमदः पूर्णमदम् " ( बृह. 3. 5-1-1 ) इति श्रुतेः । विविधानि लिङ्गानि पद्मवज्रादीनि वा हंसवृषभादीनि वा एवं भिदया भेदेन जातोऽभिमानः, अहं पद्मपाणिरहं वज्रपाणिरित्यादि लक्षणो येषां तथा स्रष्टुत्व संहर्तृत्वादिलक्षणो वा ये ब्रह्मादय एते यदा गजेन्द्र नोपसः तदा सकल देवनाथो हरिः यत्र गजेन्द्रः तत्राऽविरासीत् । तत्स्थ एव तत्र }- प्रत्यक्षीभूतो न तु दूरादागत्य कुत इति तत्राह - निखिलति । सर्वव्यापकत्वात् निखिलगुरोः नहि परिच्छिन्नस्य सर्वगुरुत्वं घटतं इत्यादि हेतुगर्भविशेषणम् नहि गुरोः आज्ञामन्तरेण गच्छन्ति सन्तः यद्वा ब्रह्मादीनां अनागमे निमित्तमाह - निखिलेति । हरेः सर्वस्वामित्वाद्धरे: पूर्वमागमने प्रयोजनासिद्धेरित्यर्थः ||३०| तद्वत् यथादर्शने कृपादेति तथा तम् ||३१|| अखिलगुरो नहि परिच्छिन्नस्य सर्वगुरुत्वं घटत इति नारायणेत्यादिहेतुगर्भविशेषणम् ।। ३२ ।। ततः फलितमाह तं वीक्ष्येति । उस्त्रियाणां देवानां “उस्त्रिया विजया देवा आदित्या अमराः सुराः " इत्यभिधानम् ||३३|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्थे श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां तृतीयोऽध्यायः ।। ३ ।। 1.1 AB.Omit 0000000 52 चतुर्थोऽध्यायः श्रीशुक उवाच तदा देवविगान्धर्वा ब्रह्मेशानपुरोगमाः । मुमुचुः कुसुमाऽऽसारं शंसन्तः कर्म तद्धरेः ॥ १ ।। नेदुर्दुन्दुभयो दिव्या गन्धर्वा ननृतुर्जगुः । ऋषयश्चारणाः सिद्धाः तुष्टुवुः पुरुषोत्तमम् ।।२।। t योऽसौ ग्राहः सबै सद्यः परमाश्चर्यरूपधृत् । मुक्तो देवलशापेन हूहू गन्धर्वसत्तमः ||३|| प्रणम्य शिरसाऽधीशमुत्तमश्लोकमव्ययम् । अगायत यशोधाम कीर्तन्य गुणसत्कथम् ||४|| सोऽनुकम्पित ईशेन परिक्रम्य प्रणम्य तम् । लोकस्य पश्यतो लोकं स्वमगान्मुक्तकिल्बिषः । । ५ । । गजेन्द्रो भगवत्स्पर्शात् विमुक्तोऽशानबन्धनात् । प्राप्तो भगवतो रूपं पीतवासाश्चतुर्भुजः ||६|| सर्व पूर्वमभूद्राजा पाण्ड्यो द्रविडसत्तमः । इन्द्रद्युम्न इति ख्यातो विष्णुव्रत परायणः ।।७।। स एकदाऽऽराधनकाल आत्मवान् गृहीतमौनव्रत ईश्वरं हरिम् । जटाधरस्तापस आनुतोऽच्युतं तमर्चयामास कुलाचलाश्रमः । । ८ । । श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका 6 चतुर्थे तु तयोर्ग्राहः प्राप गन्धर्वतां पुनः । गजं स्वपार्षदं कृत्वा हरिनिन्ये निजं पदम् ।। य इति । संज्ञो गन्धर्वसत्तमः । असौ देवलस्य शापेन ग्राही जातः । स वै से तु ततः सद्यो मुक्तस्सन् उत्तमश्लोकमगायतेत्यन्वयः । एवं हि इतिहासोत्तमे कथा | सरसि स्त्रीभिः क्रीडन्नसौ हूहूः स्त्रातुं से

1. 2. 3. 4. 5. 7 6. 7. H,V Omit स तु । 8. B,H,J Omit हूहू 538-4-1-8 श्रीमद्भागवतम् सरः प्रविष्टं देवलं पादे प्रगृह्य विचकर्ष स च प्रकुपितो ग्राहो भवेति शशाप तेन च प्रसादितस्सन् उवाच । raha गजेन्द्रं गृह्णीष्ा ततश्च गजेन्द्रमुद्धरन् हरिः त्वामपि मोचयिष्यतीति ।।१-३ || प्रणम्येति । कथम्भूतम् ? यशसो धाम आश्रयम् अतः कीर्तन्या: कीर्तनीयाः गुणाः सती कथा च यस्य तम् ||४|| स इति । स्वं लोकं गन्धर्वलोकम् ॥१५,६ ।। 2- से वे इति । स गजेन्द्रः पूर्व द्रविडेषु सत्तम: श्रेष्ठः पाण्ड्यदेशाधिपतिः इन्द्रद्युत्र इति ख्यातो राजाऽभूत् ।।७।। कुलाचले मलयाद्री आश्रमो यस्य ||८|| 3- } श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

¹तदा किमभूत् ? तदाह¹ - तदेति । तदा गजेन्द्र-मोचन-दशायां ब्रह्म-रुद्र-मुख्या देवादयः तत् गजेन्द्र-मो²क्षण-रूपं हरेः कर्म अद्भुतं शंसन्तः प्रशंसन्तः कुसुम-वर्षं मुमुचुः ॥ १ ॥

³तथा दिव्याः दुन्दुभयः नेदुः गन्धर्वा ननृतुः जगुश् च ऋषि-प्रभृतयः पुरुषोत्तमं हरिं तुष्टुवुः ॥ २ ॥

यो ऽसौ ग्राहः ⁴स पूर्वस्मिन् जन्मनि हूहूर् नाम गन्धर्व-श्रेष्ठः सः देवलस्य शापेन निमित्तेन ग्राहो जातः स वै ग्राहो देवलस्य शापेन मुक्तः, सद्यः परमाश्चर्य-रूप-धृत् प्राक्तनाद्भुततम-गन्धर्व-रूप-धृत् ॥ ३ ॥

उत्तम-श्लोकम् अव्ययं यशसो धाम आश्रयम् अतः कीर्तन्याः कीर्तनीयाः गुणाः सत्कथाश् च यस्य तम् अधीशं हरिं शिरसा प्रणम्यागायतेत्य् अन्वयः ॥ ४ ॥

एवम् इतिहासोत्तमे कथा सरसि स्त्रीभिः सह क्रीडन्न् असौ हूहूः स्नातुं प्रविष्टं देवलं प्रगृह्य विचकर्ष स च प्रकुपितो ग्राहो भवेति शशाप स च प्रसादितस् सन् उवाच एवम् एव गजेन्द्रं गृह्णीष्व, ततश् च गजेन्द्रम् उद्धरन् हरिः त्वाम् अपि मोचयिष्यतीति ईशेन हरिणा गान-प्रीतेनानुकम्पितः अनुकम्पा-विषयीकृतः स गन्धर्वस् तम् ईशं परिक्रम्य प्रदक्षणीकृत्य प्रणम्य च लोकस्य ब्रह्मादि-जनस्य पश्यतः सतः मुक्तं किल्बिषं देवल-शाप-रूपं यस्य तादृशस् ⁵सन् ⁶स्व-लोकम् अगात् ॥ ५ ॥

गजेन्द्रस् तु भगवतो हरेः स्पर्शाद् धेतोर् अज्ञान-बन्धनात् कर्म-बन्धनाद् विमुक्तः भगवतः रूपं प्राप्तः भग⁷वतः सारूप्यं प्राप्तः । तद् एव दर्शयति पीतं पिशङ्गं वासो वस्त्रं यस्य चत्वारो भुजा यस्य सः ॥ ६ ॥

गजे⁸न्द्रस्य पूर्व-जन्म-वृत्तान्तम् आह - स वा इति । स वै गजेन्द्रः पूर्वस्मिन् जन्मनि पाण्ड्य-देश-पतिः द्रविडेषु श्रेष्ठः इन्द्रद्युम्नाख्यः राजा बभूव । स च विष्णु-व्रत-परायणः विष्णु-व्रतं श्री-विष्णु-भजनात्मकं तद् एव परम् उत्कृष्टम् अयम् अनुष्ठेयं यस्य तादृशः आसीत् ॥ ७ ॥

एवं स्थिते जटा ⁹धरतीति तथा तापसः तपो-निष्ठः कुलाचले मलयाद्राव् आश्रमः आश्रयो यस्य तादृशः स इन्द्रद्युम्नः एकदा भगवद्-आराधन-काले समाहित-चित्तस् सन् गृहीतं मौनात्मकं व्रतं येन तादृश ईश्वरं हरिं समर्चयामास ॥ ८ ॥

1. A,B,J Omit सरः 2–2. B,H,J,V Omit 3-3. 4. 5. 6. 7. 8.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली प्रणष्टदुरितस्य हरौ निरतिशयभक्तिः स्यादिति तन्नाशसाधनादिनिरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र प्रथमं देवादीनां पुष्पवर्षादिकं भगवत्प्रीतिसाधनमाह- तवेति । यदा गजेन्द्रम् अमुमुचत्तदा । ।१,२ ।। स पश्चात्पूर्वचीर्ण पुण्योदयेनाऽऽविर्भूतज्ञानो हरिं स्तुत्वा तत्प्रसादेन देवलशापेन । तृतीया पञ्चम्यर्थे, तस्माच्छापान्मुक्तः, परमाश्चर्यरूपधृक् हरिं शिरसा प्रणम्य यशोधामागायतेत्यन्वयः । कीर्तनीया गुणरूपाः सत्यः कथा यस्य स तथा तं यस्मिंस्तथेति वा । अनेन हरिगुणकीर्तनरूपं गानं गायकशापादिमोक्षसमर्थमित्युक्तं भवति ।। ३-५ ।। ननु किमनेनान्यगुणकीर्तनेन ? इदानी गजेन्द्रस्य भगवत्यात्या किमभूदित्स्तुशङ्कय स्तुत्या प्रसन्नस्य हरेर्दर्शनेन मुक्तकिल्बिषस्य तत्सारूप्यं फलमभूदित्याह - गजेन्द्र इति । । ६ । । हरेर्नाममात्रतोऽवाप्तविष्णुप्रसादः पूर्व कः ? इति तत्राऽऽह स वा इति । । ७ ।। गजेन्द्रयोनिप्राप्तिनिमित्तं वक्तुमुपोद्धातं रचयति स एकदेति ॥ १८ ॥

यदृच्छया तत्र महायशा मुनिः समागमच्छिष्यगणेः परिश्रितः । तं वीक्ष्य तूष्णीमकृतार्हणादिकं रहस्युपासीनमृषिकोप ह ||९||

55 8-4-9-16 श्रीमद्भागवतम् तस्मा इमं शापमदादसाधु रथं दुरात्माऽकृतबुद्धिरत्र 2. 2 3 faareerat farni तमोऽन्धं यथा गजःस्तब्धमतिः स एव ।।१०।। श्रीशुक उवाच एवं शत्या गतोऽगस्त्यो भगवान् नृप सानुगः । इन्द्रोऽपि राजर्षिः दिष्टं तदुपधारयन् । । ११ । । आपन्नः कौञ्जरी योनिं आत्मस्मृतिविनाशिनीम् । हर्षनानुभावेन यद्वजत्वेऽप्यनुस्मृतिः ।।१२।। एवं विमोक्ष्य गजयूथपमब्जनाभः तेनापि पार्षदगतिं गमितेन युक्तः । गन्धर्वसिद्ध विबुधैरनुगीयमान कर्माद्भुतं स्वभवनं गरुडासनोऽगात् ||१३|| " एवं महाराज तवेरितो मया कृष्णानुभावो गजराजमोक्षणम् । स्वयं यशस्वं कलिकमवापहं दुस्स्वप्रनाशं कुरुवर्य शृण्वताम् ।।१४।। 蠶 यथानुकीर्तयन्त्येतच्छ्रेयस्कामा द्विजातयः । शुषयः प्रातरुत्थाय दुःस्वप्नाद्युपशान्तये ।। १५ ।। इदमाह हरिः प्रीतो गजेन्द्रं कुरुसत्तम । avani सर्वभूतानां सर्वभूतमयो विभुः ।। १६ ।। 10- 10 श्रीध० यदृच्छयेति । तूष्णी रहस्युपासीनं वीक्ष्य ऋषिः अगस्त्यः || ९ || शापमेवाह तस्मा इति । असाधुरित्यादि अकृताऽशिक्षिता बुद्धिर्यस्य गजो यथा स्तब्धमतिः तथैवाऽयम्, अतः स एव गज एव भवत्विति शेषः । ११० ।। 11 afमिति । दिष्टं देवप्रापितं तदुपधारयन् आलोचयन् ।।११।। आपन्न इति। कोञ्जरीं योनिमापन्नः । तहिं पश्चात् कथं स्मृतिजांता तत्राह - हरेरर्चनानुभावेनेति ।। १२ ।। rafमति। अद्भुत स्वभवनमगात् ।।१३।। एवमिति । एतद्द्वजराजमोक्षणं नाम कृष्णानुभावस्तव ईरितः । कथम्भूतम् ? तत्राह स्वर्ग्यमित्यादि । दुःस्वप्नं नाशयतीति तथा । ।१४।। 1 2-2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10- -10. BHJV Omit 11. B देवापित 12 H,V “क” 13. AB,T “नस्यानु” 14 HV भु” 56 व्याख्यानत्रर्याविशिष्टम् यथेति । अतः श्रेयस्कामा ये एतद्यथावत् अनुकीर्तयन्ति । । १५ ।। 8-4-9-16 अनेनश्रेयो भवतीति कुतो ज्ञातं साक्षात् भगवद्वचनादेवेत्याह इदमाहेत्यादि यावदध्यायपरिसम्माप्तिः । । १६ ।। वीर

तदा शिष्य-गणैः परिवृतो महा-यशा मुनिर् अगस्त्यो यदृच्छया तत्रेन्द्रद्युम्नाश्रमे समागतः तम् इन्द्रद्युम्नं तूष्णीम् अवस्थितम् अकृतम् असमर्पितम् अर्ध्यादिकं येन तं रहसि एकान्ते उपासीनम् उपविष्टं वीक्ष्य ऋषिर् अगस्त्यश्चुकोप हेति कष्टे ईदृशस्यापि म¹⁰हन्निग्रह-विषयता बभूवेति खिद्यति मुनिः ॥ ९ ॥

तस्मै इन्द्रद्युम्नाय शापम् अदाद् ऋषिर् इत्यनुषङ्गः । शापम् एवाह - असाधुर् इति । अयम् इन्द्रद्युम्नो ऽसाधुः दुरात्मा अकृता अशिक्षिता बुद्धिर् यस्य तादृशो ऽद्याधुना विप्रावमन्ता विप्रान् अस्मान् अवमन्यते परिभवतीति तथा, अतो हेतोः तमिस्रम् अज्ञानं विशतां प्राप्नोतु, यथा गजः स्तब्ध-मतिः तथैवायम् अज्ञो भवतु स एव गज एव भवत्व् इति शेषः ॥ १० ॥

हे नृप ! ¹¹एवं इत्थं शप्त्वा भगवान् अगस्त्यः सानुगः सशिष्यो गतः ययौ तत इन्द्रद्युम्नो ऽपि राजर्षिः तद् अगस्त्य-शापात्मकं दिष्टं प्रारब्धम् एव उपधारयन् निश्चिन्वन् आत्मनः परमात्मनः स्मृति-विनाशिनीं कौञ्जरीं योनिम् आपन्नः प्राप्तः तर्हि पश्चात् कथं ¹²तत्-स्मृतिर् जाता तत्राह - गजत्वे ऽप्य् अनुस्मृतिर् इति यत् तत् हर्य्-अर्चनानुभावेन पूर्व-जन्मनि भगवद्-आराधन-प्रभावेण अभूद् इत्य्-अर्थः ॥ ११,१२ ॥

एवम् इत्थं गज-यूथ-पं गजेन्द्रं विमोक्ष्य पार्षदत्वं प्रापितेन तेनापि गजेन्द्राख्य-जीवेनापि अपि-शब्दात् स्व-पार्षदैश् च युक्तो ऽब्जनाभो हरिर् गन्धर्वादिभिर् उपगीयमानं कर्म यस्य गरुड आसनं वाहनं यस्य सः अद्भुतं स्व-भवनम् ¹³अगात् ययौ इत्य्-अर्थः ॥ १३ ॥

यत् पृष्टं “बादरायण एतत् ते” (भाग. 8-1-31) इत्यादिना तस्योत्तरम् उक्तम् उपसंहरन् गजेन्द्र-मोक्ष-कथा-श्रवण-फलम् आह - एतद् इति । हे महाराज ! एतद् गजेन्द्र-मोक्षण-रूपः कृष्णानुभावः हरि-प्रभावः तव तुभ्यं मयेरितः कथितः । इदं ¹⁴गजेन्द्र-मोक्षणं शृण्वतां जनानां स्वर्ग्यं स्वर्ग-साधनं यशस्-करं कलि-कल्मषापहं कलौ युगे यत् कल्मषं तद् अपहन्तीति तथा, कलिः कलहः तन्-निमित्तं पापं ¹⁵हन्तीति ¹⁶तथा तद् इति¹⁶ वा । हे कुरु-वर्य ! दुस्स्वप्न-नाशं दुस्स्वप्नं नाशयतीति तथा ॥ १४ ॥

अतः श्रेयस्-कामा द्वि-जातयः त्रैवर्णिकाः प्रातर् उत्थाय शुचयः शुचीभूताः दुस्स्वप्नाद्य्-उपशान्तये एतद् यथावद् अनुकीर्तयन्ति ॥ १५ ॥

अनेन कीर्तितेन दुस्स्वप्नाद्य्-उपशान्तिर् भवति इति कुतो ज्ञायते ? इत्य्-अपेक्षायां भगवद्-वचनाद् एवेत्य् आह - इदम् इति । हे कुरु-सत्तम ! सर्व-भूतानां शृण्वतां ¹⁷सतां सर्व-भूत-प्रचुरो विभुर् हरिः प्रीतो गजेन्द्रं प्रति इदं वक्ष्यमाणम् आह ॥ १६ ॥

1. • I. ABJ “दिना यावत्स” 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8–8.

fare उपगीयमानानि कर्माणि यस्य स तथा अगालोकदृष्ट्या तु तत्रैवान्तर्दधे इत्यर्थः । ।१-१३ ।। दुःस्वप्रस्य नाशां यस्माद्द्वजेन्द्रमोक्षणात्तत्तथा ताम् ।।१४-१६ ।। श्रीभगवानुवाच ये मां त्वां च सरश्रेदं गिरिकन्दरकाननम् । ae arenaणूनां गुल्मानि सुरपादपान् । ।१७ ।। शृङ्गाणीमाfe fuष्ण्यानि ब्रह्मणो में शिवस्य च क्षीरोद में प्रियं धाम श्वेतद्वीपं च भास्वरम् ।। १८ ।। श्रीवत्सं कोस्तुभं मालां गवां कौमोदकी मम । सुदर्शनं पाञ्चजन्यं सपर्ण पतगेश्वरम् ।। १९ ।। शेषं च मremi सूक्ष्मां श्रियं देवीं मदाश्रयम् । amri नारदमुषि भवं प्रह्लादमेव च ||२०|| मत्स्यकूर्मवराहाद्यैरवतारः कृतानि मे । कर्माण्यनन्तपुण्यानि सूर्य सोमं हुताशनम्।। २९ ।। प्रणवं सत्यमव्यक्तं गोविप्रान् धर्मर्मव्ययम् । 5 दाक्षायणी धर्मपत्री : सोमकश्यपयोरपि ।। २२ ।। गङ्गां सरस्वती नन्दां कलिन्दी सितवारणम् । ध्रुवं ब्रह्म ऋषीन्म पुण्यश्लोकांश्च मानवान् ||२३||

1. 2- -2. 3. 4. 5. 58व्याख्यानत्रमविशिष्टम् उत्थायापररात्रान्ते प्रयताः सुसमाहिताः । स्मरन्ति मम रूपाणि मुख्यन्ते तेंऽहलोऽखिलात् ।। २४ ।। ये मां स्तुवन्त्यनेनाऽङ्ग प्रतिबुध्य निशात्यये। तेषां प्राणात्यये चाहं ददामि विपुलां मतिम् ।। २५ ।। श्रीशुक उवाच इत्यादिश्य हृषीकेशः प्राध्माय जलजोत्तमम् । हर्षयन्विबुधानीकमारुरोह खगाधिपम् ।। २६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्र्या श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः । ।४ ।। 8-4-17-26 श्रीध० ये इति । प्रसङ्गादन्यस्यापि स्मरणे फलमुच्यते । सर्वेषां द्वितीयान्तानां स्मरन्ती त्यष्टमेनान्वयः । ।१७ - २१ ।। प्रणवमिति । अव्यक्तं मायाम् । अव्ययं धर्म भक्तिलक्षणम् । सोमकश्यपयोरपि पत्नीर्दाक्षायणीः ।। २२ ।। गङ्गामिति । सितवारणमैरावतम् ||२३|| उत्थायेति । प्रयताः सिद्धाः । सुसमाहिताः एकाग्रचित्ताः मम रूपाणि मद्विभूतीः ।। २४-२५ ।। इतीति । जलजोत्तमं शङ्खवरं, प्राध्माय वादयित्वा ।। २६ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकाय व्याख्यायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ वीर०

भगवद्-उक्तिम् एव दर्शयति । य इत्यादिना विमलां मतिम् इत्य्-अन्तेन । ये जनाः त्वां मां च एतत्-सरोवरादींश् चापररात्रान्ते प्रभाते उत्थाय स्मरन्ति ते ऽखिलांहसो मुच्यन्ते इत्य् उत्तरत्रान्वयः, गिर्यादीनां समाहार-द्वन्द्वः, वेत्रादीनाम् इतरेतर-योग-द्वन्द्वः तेषां गुल्मानि सन्दर्भविशेषात्मकानि सुर-पादपान् मन्दारादीन् ॥ १७ ॥

इमानि त्रिकूटस्य शृङ्गाणि प्रसङ्गाद् अन्येषाम् अपि प्रातः स्मर्तव्यताम् आह - ब्रह्मणश् चतुर्मुखस्य मे हरेः शिवस्य च धिष्ण्यानि स्थानानि त्रयाणां त्रिकूट-गिरि-शृङ्गाणां ब्रह्मादि-स्थानाभिप्रायेण वा इमानीत्य् उक्तं क्षीरोदं क्षीर-सागरं मम प्रियं स्थानं भास्वरं श्वेत-द्वीपञ् च ॥ १८ ॥

तथा मम श्रीवत्सादीन् तत्र मालां वन-मालां कौमोदकी-नाम्नीं गदां ¹⁸पतगेश्वरं¹⁸ पतगानां पक्षिणाम् ईश्वरं सुपर्णं गरुडम् ॥ १९ ॥

शेषम् अनन्तं कथम्भूतं मत्-कलां सूक्ष्मां दुष्प्रतर्क्य-मत्-कला-भूतम् इत्य्-अर्थः । अहम् एवाश्रयो यस्यास् तां देवीं श्रियं महा-लक्ष्मीं, ब्रह्माणं चतुर्मुखं, ऋषिं नारदं, भवं रुद्रम् ॥ २० ॥

मम मत्स्याद्य्-अवतारैः कृतान्य् अनन्त-पुण्यानि शृण्वताम् इति शेषः । यानि कर्माणि चरितानि तानि च सोमं चन्द्रं हुताशनम् अग्निम् ॥ २१ ॥

प्रणवं ओङ्कारं, सत्यं भूत-हित-रूपं धर्मं, अव्यक्तं प्रधानम् अव्ययं धर्मं भगवद्-भक्ति-¹⁹योग-लक्षणं, दाक्षायणीः दक्ष-दुहितृृः, धर्मस्य पत्नीः सोम-कश्यपयोर् अपि पत्नीः ॥ २२ ॥

नन्दाम् अलकनन्दां, कालिन्दीं यमुनां, सित-वारणम् ऐरावतं, ध्रुवम् औत्तानपादिं, सप्त-ब्रह्मऋषीन् ²⁰पुण्य-श्लोकान्²⁰, पुण्येन श्लोक्यन्ते कथ्यन्त इति पुण्य-श्लोकास् तान् धार्मिकान् मानवांश् च ॥ २३ ॥

प्रातर् उत्थाय ये स्मरन्ति कथम्भूताः प्रयताः सुसमाहिताश् च नियमितान्तर्-बाह्येन्द्रियाः कथम्भूतानि सर आदीनि मम रूपाणि मच्-छरीर-भूतानि ते स्मर्तारो ऽखिलाद् अंहसः पापान् मुच्यन्ते दुःस्वप्नादि-निमित्तेभ्यः सर्व-पापेभ्यो मुच्यन्ते इत्य्-अर्थः ॥ २४ ॥

ये च जनाः निशात्यये निशापगमे प्रभाते प्रतिबुद्ध्य अनेन त्वत्-कृतेन स्तोत्रेण मां स्तुवन्ति तेषां प्राणात्यये प्रयाण-काले विमलां मद्-विषयां मतिम् अहं ददामि ॥ २५ ॥

इतीत्थम् आदिश्य आज्ञाप्य हृषीकेशो हरिः जलजोत्तमं शङ्ख-श्रेष्ठं प्राध्माय ध्वनयित्वा ब्रह्मादि-देवता-वर्गं हर्षयन् खगाधिपं गरुडम् अरुरोह आरुह्य स्व-भवनम् अगाद् इत्य्-अर्थः ॥ २६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां चतुर्थो ऽध्यायः ॥ ४ ॥

1–1. 2. 3–3. 60 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-4-17-26 विजe अपररात्रान्ते अरुणोदय प्रारम्भ उत्थाय त्वां मां चेत्यादिकं स्मरन्ति ते सर्वस्मादंहसो मुच्यन्ते इत्यन्वयः । । १७-२४ । । नन्वस्तु पापक्षयोऽस्मात्तद्विषयज्ञानं कस्मादित्यतस्तत्साधनमाह-ये मामिति । प्राणात्यये देहोत्क्रमणे ।। २५ ।। जलजोत्तमं शङ्खोत्तमम् ।।२६।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थ कृता ‘पदरलावल्यां टीकायां चतुर्थोऽध्यायः || ४ || oooooo 61 पञ्चमोऽध्यायः श्रीशुक उवाच राज त्रुदित मेतत्ते हरेः कर्माद्यनाशनम् । गजेन्द्रमोक्षणं पुण्यं रेवत्वन्तरंशृणु । । १ । । मी रेवतो नाम मनु स्वाससोदरः । affesयादयस्तस्य सुता अर्जुनपूर्वकाः । । २ । । विभुरिन्द्र सुरगणा राज न्भूतरयादयः । हिरण्यरोमा वेदशिरा ऊर्ध्वबाबादयो द्विजाः ॥ १३ ॥ | पत्नी विकुण्ठा शुभ्रस्य बैकुण्ठे स्सुरसत्तमैः । तयो: स्वकलया जज्ञे वैकुण्ठो भगवानवयम् ।।४ ॥ बैकुण्ठः कल्पितो येन लोको लोकनमस्कृतः । रमया प्रार्थ्यमानेन देव्या तत्प्रियकाम्यया ॥१५॥ तस्यानुभावः कथितो गुणाश्च परमोदयाः । भोमान रेणून् स विममे यो विष्णोर्वर्णयेहुणान् ।।६।। trस्तु चक्षुषः पुत्रश्चाक्षुषोनाम वै मनुः । पुरुः पुरु खाश्राक्षुषात्मजाः ।।७।। इन्द्रो मन्द्रमस्तत्र देवा प्यादयो गणाः । मुनय स्तत्र वै राजन् हविष्मद्वीरकादयः ॥ १८ ॥ तत्रापि देवस्सम्भूत्यां वैराजस्याभवत्सुतः । अजितो नाम भगवानंशेन जगतः पतिः ।।९।। पयोधि येन निर्मध्य सुराणां साधिता सुधा । भ्रममाणोऽम्भसि धृतः कूर्मरूपेण मन्दरः ||१०||

62 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अमृताख्यानमष्टाभिरध्यायैरनुवर्ण्यते। स्वभक्तपक्षपातेन यत्र योषायितं प्रभोः । 1- पचमे पश्चमञ्चाथषष्ठं चाऽकथयन्मनुम् । विप्रशापाच निश्श्रीकैः कृता देवै र्हरि स्स्तुतिः । पञ्चम इति । तामसश्च चतुर्थो मनुः तस्य सोदरो भ्राता । । १-५ ।। 8-5-1-10 तस्येति तस्य वैकुण्ठसंज्ञस्य हरे रनुभावः सनकादिशापेन दैत्यतां प्राप्ताभ्यां स्वपार्षदाभ्यां वराहादि रूपेण युद्धादिलक्षणः, गुणाश्च ब्रह्मण्यतादयः परमोदयाश्च महर्द्धयः कथिता स्तृतीय स्कन्धादिषु । । ६-१० ।। श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं तामस-मन्वन्तर-कथन-प्रसङ्गानुप्रसक्तं¹ गजेन्द्र-मोक्षोपवर्णनम् अनुवदन् पञ्चम-मन्वन्तरं श्रोतुं चोदयति मुनिः - राजन्न् इति । हे राजन् ! एतत् पुण्यतमं गजेन्द्र-मोक्षणात्मकं हरेः कर्म अघ-नाशनं दुरित-निवर्तकं मे मया ²ते तुभ्यं कथितम् । अथ पञ्चमं रैवतं मन्वन्तरं शृणु ॥ १ ॥

तत्र पञ्चमो मनुः रैवत इति प्रसिद्धः । स च तामसस्य प्रियव्रतात्मजस्य सोदरः, तस्य रैवतस्य मनोः सुताः पुत्रास् तु बलि-विन्ध्यादयः । ते च अर्जुनः पूर्वोख्यो येषां तादृशाः ॥ २ ॥

इन्द्रस् तु विभुर् इति प्रसिद्धः । हे राजन् ! भूतदयादयः भूतदय-प्रभृतयः देवाः, हिरण्यरोमादयः सप्तर्षयः ॥ ३ ॥

एवं मन्व्-आदयः पञ्चोक्ताः । ³अथावतारम् आह - पत्नीति । शुभ्रस्य भर्तुः विकुण्ठाख्या पत्नी, तयोर् विकुण्ठा-शुभ्रयोर् भगवान् कलया अंशेन वैकुण्ठ इति प्रसिद्धो ऽन्यैश् च वैकुण्ठाख्यैः सुर-सत्तमैः सह जज्ञे ऽवतीर्णः ॥ ४ ॥

वैकुण्ठाख्यं भगवन्तं विशिनष्टि - वैकुण्ठ इति । देव्या रमया लक्ष्म्या प्रार्थ्यमानेन येन वैकुण्ठेन भगवता तस्या लक्ष्म्याः प्रियं कर्तुम् इच्छया वैकुण्ठः वैकुण्ठाख्यो लोकः कश्चिद् अण्ड-अन्तर्व⁴र्ती कल्पितः । स च लोकालोक-पर्वतस्यैर् जनैः नमस्कृतः लोकालोक-पर्वतोपरि निर्मित इति भावः ॥ ५ ॥

तस्य वैकुण्ठस्य भगवतो ऽनुभावः सनकादि-शापेन दैत्यतां प्राप्ताभ्यां जय-विजयाभ्यां वराहादि-रूपेण युद्धादि-लक्षणः प्रभावो गुणाश् च ब्रह्मण्यतादयः परमोदया; महर्द्धयश् च कथिताः । तृतीय-सप्तम-स्कन्धादिषु कथिताः ⁵सङ्ग्रहेण कथिताः⁵ कार्त्स्न्येना ऽधुना कथयेत्य् अत्रा ऽऽह - भौमान् इति यः पुमान् विष्णोः गुणान् वर्णयन् साकल्येनेति शेषः । स भौमान् भू-सम्भवान् रेणून् विममे गणयेत्, भौमानां रेणूनां गणनवद् विष्णोः गुणानां साकल्येन वर्णनम् अशक्यम् इत्य्-अर्थः । यद्य् अपि वराहावतार; स्वायम्भुव-मन्वन्तरeरम्भ-कालिकः तृतीय-स्कन्धे उक्तः, जय-विजययोः सनकादि-शापेन दैत्यता-प्राप्तिस् तु रैवत-मन्वन्तरे इति तस्यानुभावः कथितः इत्य् एतद् असङ्गतम् । तथा ऽपि दंष्ट्राग्रेण भूमिम् उद्धृत्य यावद् हिरण्याक्ष-समागमस् तावत् समुद्रे विहरति सति वाराहे ऽस्मिन् मन्वन्तरे दैत्यतां प्राप्तो जयस् तेन हत इत्य् अवगन्तव्यम् । न चैवम् अपि तद्-वधस्य वराहावतारानुभावत्वात् वैकुण्ठावतारानुभावत्व-कथनम् असङ्गतम् इति वाच्यम् । अवताराणां भिन्नत्वे ऽप्य् अवतारिणो भगवतः एकत्वात् पार्षदयोः दैत्यत्व-प्राप्तेः वैकुण्ठावतार-समकालिकत्वात् तद् धननस्या ऽप्य् एतत्-सङ्कल्प-मूलकत्वाच् चेति विभावनीयम् ॥ ६ ॥

षष्ठं मन्वन्तरम् आह - षष्ठस् त्व् इति । षष्ठस् तु मनुश् चाक्षुषः पुत्रश् चाक्षुष इति प्रसिद्धः, पूर्वादयश् चाक्षुषस्य मनोर् आत्मजाः ॥ ७ ॥

इन्द्रस् तु मन्द्रद्रुम इति प्रसिद्धः । तत्र मन्वन्तरे आप्यादयो ⁶गणा देव-गणा; हे राजन् ! तत्र मन्वन्तरे हविष्मद्-आदयः सप्तर्षयः । एवं मन्व्-आदयः पञ्चोक्ताः ॥ ८ ॥

अवतारम् आह - तत्रापीति । तत्रा ऽपि षष्ठे मन्वन्तरे वैराजस्य भर्तुः सम्भूत्य्-आख्यायां भार्यायां जगती पतिः भगवान् अंशेना ऽजित इति प्रसिद्धो ऽभवत् ॥ ९ ॥

अवतार-प्रश्नावसरं प्रयच्छन् ⁷अजिताख्यं भगवन्तं⁷ विशिनष्टि - पयोधिम् इति । येना ऽजितेन पयोधिं क्षीरोदधिं निर्मथ्य सुराणां सुधा-ऽमृतं साधिता सम्पादिता । येन च कूर्म-रूपेणा ऽम्भसि भ्रममाणो मन्दरो ऽद्रिः पृष्ठे धृतः ॥ १० ॥

1- -1. A.,B.Î. कृतां देषैहरे स्तुतिम् 2. HJ Omit च 3. 4. 5. 6.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरलावली भक्त्या स्तुवतः पुरुषस्याऽपि प्रसन्नो भवति हरि रित्ययमर्थः प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये तत्राऽदी क्रम प्राप्तमन्वन्तराधिप कथां प्रसज्जयति राजनिति । रेवतस्य विद्यमानं रैवतम् ||१|| बलविन्ध्यावादी येषां ते तथा । अर्जुनः पूर्वः प्रधानो येषान्ते तथा || २ || विभु विभुनामा हरिः द्विजाः सप्तर्षयः । । ३ । । 1 - - 1. 2. 3 - 3. 64 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् विकुण्ठायाः पुत्रो वैकुण्ठः, तयो विकुण्ठाशुभ्रयोः कलयापि अंशेन । । ४-५ ।। भौमान् रेणून् पृथ्वीरजांसि विममे मानं संख्यां करोति । । ६ । । पुत्रा उज्यन्ते इति शेषः चाक्षुषात्मजाः पुरुषादय इत्यन्वयः ॥ ७ ॥ अत्रादिशब्दार्थो ग्रन्थान्तरा दवगन्तव्यः ।।८-१० ।। राजोवाच यथा भगवता ब्रह्मन् ! मथितः क्षीरसागरः । यदर्थ वा वतक्षा िवधाराम्बुधरात्मना । । ११ । । 3 यथाऽमृतं सुरैः प्राप्तं किंवाऽन्यदभवत्ततः । एत द्भगवतः कर्म वदस्व परमाद्भुतम् ||१२|| raat sharda fear सात्त्वतां पतेः । S नाऽतितृप्यति मे चित्तं सुचिरं तापतापितम् । । १३ ।। 6- सूत उवाच विष्णुरातेन सम्पृष्टो भगवान् बादरायणः । अभिनन्द्य हरे वीर्य मभ्याचष्टु प्रचक्रमे । । १४ । । श्रीशुक उवाच यदा पुढेसुरे देवा बाध्यमानाश्शितायुधैः । गतासवो निपतिता नोत्तिष्ठेरन् पुनश्चते ॥ १५ ॥ 10 यदा दुर्वासस शापात् सेन्द्रा लोका स्त्रयो नृप । निश्श्रीकाश्चाऽभवं स्तन नेशुरिज्यादयः क्रियाः । । १६ ।। श्रीध० यथेति । यतो हेतोः अम्बुधरात्मना कूर्मरूपेण । ११ ।। 8-5-11-16 यथाऽमृत मिति । सुराणां साधिता सुधेत्युक्त्वा युद्धाद्यपि सूचितमं अतः पृच्छति किनाऽन्यदिति ||१२-१४ । । यदेति । नोत्तिष्ठेरन् न पुनर्जीवन्तिस्मेत्यर्थः ।। १५ ।। यदेति । दुर्वाससा हि कदाचिन्मार्गे गच्छन्त मिन्द्रं दृष्ट्वा स्वकण्ठस्था माला तस्मै दत्ता, तेन च 1 - - 1. A, B Omit 2-2. A Omits B. Ma कलयांशेन 3. 4. 5. 6- -6. 7-7. 8. 9.9. 10. 65 8-5-11-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीमदेनाऽनाद्दत्य ऐरावतस्य कुम्भयो निक्षिप्ता । स च गजोमत्तः पद्भ्यां तां मालां चूर्णीचकार । ततः कुपितो

दुर्वासा स्तं शशाप | त्रिभिलोके स्सह त्वं निःश्रीको भय इति तदेत दाह यदा दुर्वाससश्शापादिति । इज्यादयो यागाद्याः | १६ | ।

वीर० लब्धावसरः पृच्छति राजा - यथेति त्रिभिः । हे ब्रह्मन् ! भगवताजितेन यथा क्षीरसागरो मथितः यया रीत्या मथितः, यदर्थं येषां प्रयोजनार्थं मथितः यतश् च हेतोर् अम्बुचरात्मना कूर्म-रूपेणाद्रिं मन्दरं दधार ॥ ११ ॥

येन च प्रकारेण देवैर् अमृतं लब्धं, ततो मथनाद् अन्यत्, अमृताद्व्यतिरिक्तम् अपि वस्तु किं किम् अभवत्? एतत् पयो-दधि-मथनात्मकं भगवतो ऽद्भुतं कर्म वदस्व ॥ १२ ॥

स्वस्थ-शुश्रूषाम् व्यनक्ति - त्वयेति । त्वया सम्यक् कीर्त्यमानेन सात्त्वतां पतेर् भगवतो महिम्ना मे चित्तं नैव तृप्यति । अतृप्तौ हेतुं वदंश् चित्तं विशिष्टं - सुचिरं बहुकालं तापेनाध्यात्मिकादि-ताप-त्रयेण तापितं दुःखितम् ॥ १३ ॥

एवम् आपृष्टो भगवान् बादरायणिः प्रश्नम् अभिनन्द्य कथयामासेत्य् आह सूतः - सम्पृष्ट इति । हे द्विजाः ! इत्थं सम्पृष्टो भगवान् द्वैपायनसुतश् शुकः राज्ञः प्रश्नम् अभिनन्द्य हरेर् वीर्यं माहात्म्यम् अभ्याचष्टुं कथयितुं प्रचक्रमे आरेभे ॥ १४ ॥

⁸तदेवाह⁸ - यदे⁹त्याद्यष्टभिर् अध्यायैः । पयो-दधिनर्मथनात्मकं भगवतश् चरित्रं वक्तुं तावत् तद् उपोद्घातं प्रपञ्चयति द्वाभ्याम् अध्यायाभ्याम् । यदाऽसुरैः कर्तृभिः निशितायुधैः साधनैर् युध्यमाना देवाः गत-प्राणाः निपातिताः । बहुशः पुनर् नोत्तिष्ठेरन् ना ऽजीवन् स्म ॥ १५ ॥

यदा च दुर्वाससो मुनेः शापेनेन्द्रेण सहितास् त्रयो लोकाः निःश्रीकाः निर्लक्ष्मीकाः निस्सम्पदो ऽभवन् । दुर्वाससा हि कदाचिन् मार्गे गच्छन्तम् इन्द्रं दृष्ट्वा स्व-कण्ठ-मालां कृपया तस्मै दत्ता । तेन च इन्द्रेण श्रीमदेन अनादृत्य माला ऐरावतस्य कुम्भे निक्षिप्ता । स च मत्तः पद्भ्यां मालां चूर्णीचकार । ततः कुपितो दुर्वासास् तं शशाप त्रिभिर् लोकैस् सह ¹⁰त्वं निःश्रीको भवेति तद् एतद् उक्तं - यदा दुर्वाससश् शापेनेति । तत्र तदा इज्यादयो यागादयः क्रियाः नेशुर् न समर्थाः श्रियं वर्धयितुं नाशक्नुवन्न् इत्य्-अर्थः ॥ १६ ॥

विज० यथाकथं यतः कुतः, अम्बुचरात्मना कूर्मरूपेण । ।११,१२ । । तापैः आध्यात्मिकादिदुःखैः तापितं क्रेशितम् ।।१३।।

1. H,V Omit त्वम् 2–2 3. 4. 66 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-5-17-24 सूतः शौनकादिसंवादाविस्मरणार्थ राज्ञा पृष्टः श्रीशुक स्तस्य चोधं परिहर्तुं मुपक्रमत इत्याह- सूत इति । ।१४।। er मुपक्रान्तवानिति तत्राऽऽह यदेति । गतासवः प्राणबलरहिताः यदा च नोतिरन् यदा च निश्रीका अभवन् तत्र तदा इज्यादयः क्रियाः नेशुरित्यन्वयः । । १५-१६ ।। निशाम्येतत्सुरगणा महेन्द्रवरुणादयः । नाध्यगच्छन्स्वयं मन्त्रैः मन्त्रयन्तो विनिश्चयम् ।।१७।। ततो ब्रह्मसभां जग्मु मेरो मूर्धनि सर्वशः । सर्व विज्ञापयान्चक्रुः प्रणताः परमेष्ठिने । । १८ ।। स विलोक्येन्द्रवाय्वादीन् निस्सत्त्वान्विगतप्रभान् । starrerrar fit यथा विभुः ।। १९ ।। समाहितेन मनसा संस्मरन्पुरुषं परम् । sarairyaari देवान्स भगवान्परः ||२०|| अहं भवो यूयमर्धासुरादयो मनुष्यतिर्यग्गुम धर्मजातयः । 4 itaraariशकला विसर्जिता बजाम सर्व शरणं तमव्ययम् ।। २१ ।। न यस्य वध्यो न च रक्षणीयो नोपेक्षणीयादरणीय पक्षः । 5 dersta सर्गास्थितिसंयमार्थं धत्ते रजस्सत्व तमांसि काले || २२|| अयं तु तस्य स्थितिपाललक्षणः सत्यं जुषाणस्य भवाय देहिनाम् तस्माद् बजाम शरणं जगद्गुरुं स्वानां स नो दास्यति शंसुरप्रियः ।। २३ ।। श्रीशुक उवाच इत्याभाष्य सुरान्वेधाः सह देव ररिन्दम । afrate ve freraniम तमसः परम् ||२४|| श्रीध० स इति । असुरान् अयथा देववैलक्षण्येन बलपुष्ट्यादियुक्ता न्विलोक्येत्यर्थः । ।१७ - १९ ।। समाहितेति । हरिं शरणं गता स्सन्तो यथापूर्व सर्व प्राप्स्याम इति हर्षेणोत्फुलं विकसितं वदनं यस्य || २० ||
2. -1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. H,V नैपुण्या 67 8-5-17-24 श्रीमद्भागवतम् अहमिति । मनुष्यादयो जरायुजाण्डजोदिजस्वेदजाः यस्यावतारः पुरुष स्तस्यांशो ब्रह्मा, तस्य कला मरीच्यादय स्तामि विसर्जिताः पुत्रपौत्रादिद्वारा जनिता: ।। २१ । । ननु तहिं सर्वेष्वसी समः स्यात् किं तच्छरणाश्रयण । सत्यम्, यद्यप्येवं तथाऽपि अस्मत्पक्षपाती ’ भविष्यतीत्याशयेनाह न यस्येत्यादिद्वाभ्याम् ॥ २१ ॥ ।। { अर्यामिति । स्थितिपालनस्य क्षणः कालः, अतः सुरप्रियस्सन् स्त्रीयानां नः शं सुखं करिष्यति ||२३|| इतीति । यत्र क्षीराब्धो हरे वांसस्तदेव तमसः परं पदं स्थानम् । यद्वा लोकालोकाद्रेः परतो यत्तमः ततः परं स्थानं जगाम ।। २४ । वीर

तदा सुर-गणः इन्द्रादि-देव-गणः एतत्-त्रैलोक्यस्य निः-श्रीकत्वं पतितानां देवानाम् अनुत्थानञ् च निशाम्य दृष्ट्वा स्वयं मन्त्रैर् मन्त्रयन्तो ऽपि आलो¹¹चनानि कुर्वन्तो ऽपि विनिश्चयं सश्रीकत्वाद्यावहोपायनिश्चयं नाध्यगच्छन् न प्रापुः¹² ॥ १७ ॥

ततो निश्चयान् अधिगमनानन्तरं मेरोर् मूर्धनि स्थितां ब्रह्मणश् चतुर्मुखस्य सभां सर्वशः सर्वे जग्मुः । तत्र गत्वा सर्वे प्रणताः कृत-प्रणामाः परमेष्ठिने ब्रह्मणे विज्ञापयाञ्चक्रुः¹³ ॥ १८ ॥

¹⁴ततः श्रुत्वा ब्रह्मा किम् अकरोद् इत्य् अत आह - स इति¹⁴ । ततः स परमेष्ठी विगत-प्रभान् निस्-तेजस्कान् निस्-सत्त्वान् बल-हीनान् इन्द्र-वाय्वादीन् देव-गणान् ¹⁵अमङ्गलान्^{15 16}मङ्गल-रहितान् इव स्थितान्¹⁶ त्रीन् लोकांश् च विलोक्य तथा असुरान् देव¹⁷गणाद्-विलक्षणान् तेजो-बलादि-युक्तांश् च विलोक्य ¹⁸सुरान् आहेत्युत्तरेणान्वयः¹⁸ विभुर् ब्रह्मा ॥ १९ ॥

समीहितेनैकाग्रेण मनसा परम-पुरुषं संस्मरन् परम-पुरुष-शरण-वरणेन यथापूर्वं सर्वं प्राप्स्याम इति हर्षेणोत्फुलं विकसितं वदनं यस्य स भगवान् ब्रह्मा देवान् इन्द्र-¹⁹प्रमुखान् ²⁰सुरान् देवान् उवाच ॥ २० ॥

तद् एवाह - अहम् इति त्रिभिः । अस्मदादयः सर्वे यस्य भगवतो ऽवतारः सृष्ट्य्-अधिकृतो ऽनिरुद्धः तस्यां शकलया अंशांशेन ज्ञान-शक्त्य्-आदि-गुण-लेशेन विसर्जिताः उत्पादिताः, तम् एवाव्ययं भगवन्तं शरणं व्रजाम ²¹गच्छाम । यः स्रष्टा स एवास्माकं रक्षिता अतस् तम् एव शरणं व्रजाम । इतो ऽन्यो न कश्चिद् उपायो ऽस्तीति भावः । तत्राहं ²²चतुर्मुखः, भवो रुद्रः, यूयं देवाः, द्रुमाः वृक्षाः, धर्म²³जादयः स्वेदजोद्भि²⁴ज्जादयः ॥ २१ ॥

ननु तेन यथा वयं सृष्टास् तथा ऽसुरा अपि । अतस् तान् निगृह्य वैषम्यादि-प्राकृत-गुण-रहितः कथम् अस्मान् रक्षिष्यतीत्य् आशङ्कां निराह - न यस्येति द्वाभ्याम् । तत्र अर्धेनाक्षेपः, सार्धेन तु परिहारः । यद्य् अप्य् अस्य वैषम्य-नैर्घृण्यादि-प्राकृत-गुण-रहितस्य वध्यादि-पक्षो ना ऽस्ति, तथा ऽपि जगतः सृष्ट्य्-आद्यर्थं, काले सृष्ट्य्-आद्युपभुक्त-काले रजस्-सत्त्व-तमांसि धत्ते बिभर्ति । त्रिगुणोन्मेष-निमित्त-कर्मानुगुणं प्रवर्तत इत्य्-अर्थः ॥ २२ ॥

²⁵तर्हि रज-आदि²⁵ धत्तां नाम, तथा ऽपि प्रकृते किम् आयातम् इति चेत्, तत्रा ऽह - अयन् त्व् इति । देहिनां भवाय सत्तायै स्थितये इत्य्-अर्थः । सत्त्वं जुषाणस्य सत्त्व-गुणोन्मेष-निमित्त-कर्मानुगुणं प्रवृत्तस्य तस्य भगवतो ऽयं स्थिति-पालन-क्षणः, स्थित्य्-आत्मक-पालनस्य कालः, सत्त्व-प्रधान-देवादि-पालन-कालो ऽयम् इति भावः । यत एवं तस्मात् सर्वे वयं जगद्-हितकारिणं शरणं व्रजामः रक्षणोपायत्वेन अध्यवस्यामः । स्वानां शरण-व्रजन-मात्रेण स्वीयत्वेन परिगृहीतानाम् अस्माकं शं सुखं दास्यति यतो ऽयं ²⁶भगवान्²⁶ स्वत एव सुराः प्रिया यस्य तादृशः ॥ २३ ॥

²⁷एवं ब्रह्मा असुरान् प्रत्युक्त्वा अजितस्य भगवतः स्थानं तैस् सुरैस् सह जगामेत्य् आह भगवान् बादरायणिः - इतीति²⁷ । हे अरिन्दम ! ²⁸काम-क्रोधादि-दमन ! राजन् ! इतीत्थं ²⁹सुरान् देवान् आभाष्य वेधाः ³⁰ब्रह्मा ³¹सर्वं जगद् विदधाति सृजतीति तथा तादृश-चतुर्मुखः³¹ देवैस् सह लोकात् यत् परम् अलोकाख्यं तमः तस्मात् तमसः परम् अजितस्य ³²भगवतः³² पदं स्थानं जगाम ³³ययौ ॥ २४ ॥

1. A,BJP 2. BH,JV Omit पदं 3, AB, J “कार” 4. 5. 6. 7-7. 8-8. 9-9. 10. 11– 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

विज० 1 ० यदा देवा निश्चयं नाध्यगच्छन्, तत स्तदा ब्रह्मसभां जग्मु रित्यन्वयः । । १७-१९ । । परं पूरकं, सृष्टयेति शेषः । १२० ।। घर्मजातयः स्वेदजाः ।।२१।। यस्य वध्यादयो न सन्ति ।। २२ ।। तस्य हरे रयं कालः स्थिति पालनावसरः । धास्यति ददाति शं सुखम् ||२३|| अजितस्य हरेः ।। २४ । 10. 10 तत्राऽदृष्ट स्वरूपाय श्रुतपूर्वाय वै विभो । 11 12 स्तुतिमबूत देवीभिः गीर्भिस्त्ववहितेन्द्रियः ।। २५ ।। 1–1. 2- -2. 3- -3. 4- -4. 5. 6. 7-7. 8–8. 9. 10-10. 11. 12. 69 8-5-25-32 श्रीमद्भागवतम् 1- ब्रह्मोवाच 1 अविक्रियं सत्य मनन्तमाचं गुहाशयं निष्कलमप्रतम् । मनोऽग्रयानं वचसानिरुक्तं नमामहे वेबवरं वरेण्यम् । । २६ ।। विपचितं प्राणमनोधियात्मनामर्थेन्द्रियाभासमनिद्र भम्रणम् । prerant as a गृध्रपक्षी तमक्षरं स्वं त्रियुगं ब्रजामहे ।। २७ ।। अजस्य चक्रन्त्यजयेर्यमाणं मनोमयं पञ्चदशार माशु । त्रिणाfभ विद्युल मष्टनेमि यदक्षमास्तमृतं प्रपद्ये । २८ ।। teaf are: परं तं दलोकमव्यक्तमनन्त पारम् । terrativ सुपर्णमेन मुपासते योगरथेन धीराः । । २९ ।। 6 न यस्य कश्चाति तितति मायां यया जनो मुह्यति वेदनार्थम् । तं निर्जितात्मात्मगुणं परेशं नमामि भूतेषु समं चरन्तम् ||३०|| इमे वयं प्रिययैव तवा सत्त्वेन सृष्टा बहिरन्त रविः । गति न सूक्ष्मा मृषयश्च विषयहे कुतोऽसुराद्या इतरप्रधानाः । । ३१ । । पादौ महीयं स्वकृतैव यस्य चतुर्विधो यत्र हि भूतसर्गः । 10 स मे महापूरुष आत्मतन्त्रः प्रसीदतां ब्रह्म महाविभूतिः ।। ३२ ।। श्रीre तत्रेति । देवीभि लोकेऽप्रसिद्धाभिः वैदिकीभिः गीर्भिः स्तुति मकरोत् ।। २५ ।। अविक्रियमिति । देववरं त्वां नमामहे ‘नमाम। हे देववर त्वां नमामहे इति वा वरत्वे हेतुः सत्यम् । कुतः ? अविक्रियम् । तत्कृतः अनन्तमाद्यञ्च अनादिम् । आद्यन्तवन्तो हि वृद्धयादिविक्रियायुक्ता भवन्ति । किञ्च गुहाशयम् सर्वान्तरम् । कुतः ? निष्कलम् निरुपाधिम्। तत्कुतः ? अप्रतर्क्यम् । तत्कुतः मनोऽग्रयानं मनसोऽपि जविष्टम् । मनः प्राप्ये स्थाने ततः प्रागेव विद्यमानत्वात् । तथा च श्रुतिः - “अनेजदेक मनसो जवीयो नैनदेवा आनुवन् पूर्व मर्षत् । तद्भावतोऽन्यानत्येति तिष्टत्” (ईश.उ.4 ) इति । वचसा अनिरुक्तम् अविषयत्वात् “यद्वाचाऽनभ्युदितम् येन वागभ्युद्यते” (केन. 3.1-4 ) इति श्रुतेः मनो- ?

1–1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. BHJV Omit नमाम 12. HV प्राप्यस्था 13. HV इत्यादि 13

70 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-5-25-32 वचसोरगोचरत्वात् अप्रतर्क्यम्। यथेष्टं था। सर्वेषां हेतुहेतुमद्भावः ।। २६ ।। विपश्चित मिति । किश्च प्राणादीनां विपश्चितं ज्ञातारम् । आत्मा अहङ्कारो देहो वा, न तु तव्यतिरिक्तं ज्ञेयमस्तीत्याह । अर्थो विषयः इन्द्रियाणि तद्वाहकाणि, तदुभयरूपेणाभासत इति तथा तम् । तथाऽप्यनिद्रं स्वप्रद्रष्टृवदज्ञानरहितम्। कुतः ? अब्रण मदेहम्। अत एवाऽक्षरम् ख माकाश मित्र व्यापिनञ्च । सर्वत्र हेतु:, यत्र यस्मिन् गृध्रपक्षी जीवपक्षपातिनौ छायाऽऽतपो अविद्या च तनिवर्तिका विद्या च नास्ति तं त्रियुगं त्रिषु युगेष्वाविर्भवन्तं शरणं व्रजामहे ब्रजामः ||२७|| तदेवमविक्रियत्वादिभिः सर्वशत्वादिभिश्च सत्यत्वं वरेण्यत्वञ्चोक्तम् । संसार चक्राधारत्वेनाऽपि तदेव दर्शयन्नाऽऽह · अजस्येति । अजस्य जीवस्य चक्रं चक्रवदावर्तमानं देहादि। अजया मायया प्रेर्यमाणं योऽक्षो यस्य यदक्षं यदधिष्ठानमाहुः, तमृतं सत्यं प्रपद्ये । कथम्भूतं चक्रम् ? मनोमयं मनः प्रधानम् । ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि पञ्च पञ्च प्राणाश्चेत्येवं पञ्चदश अरा यस्य । आशु शीघ्रगम् । प्रयो गुणा नाभि रिव मध्ये यस्य, विद्युदिव चलं नेस्थिरम्, अष्टौ प्रकृतय नेमय इवावरणानि यस्य ।। २८ ।।

सर्वजीवनियन्तृत्वादिना च वरिष्ठत्वमाह यदिति य उपसुपर्ण जीवसमीपे तत्रियन्तृत्त्वेनासाञ्चकार आस्ते स्म । “द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते” (श्वेता.उ.4-6 ) इति श्रुतेः । यद्वा भक्तरक्षार्थं गरुडस्योपरि य उपविष्ट इत्यर्थः । तर्हि देहस्यत्वाद्भक्तरक्षणदि क्रियवेशाद्वा जीवसाम्यं स्था, तत्राह एकवर्ण ज्ञानैकस्वरुपं तमसः, प्रकृतेः परमलोकमदृश्यमव्यक्तं निर्विकल्प मनन्तपारं कालतो देशतश्चापरिच्छिन्नम् तद्वह्मेवम् अप्रच्युतस्वरूपत्वात् न जीवसाम्यम्। “तयोरन्य: पिप्पलं स्वाद्वत्त्वननन्नन्यो

17 अभिचाकशीति” (श्वेता. 3.4-6 ) इति विशेषश्रवणादित्यर्थः । अत एव यमेनं धीरा योगेन रथेन प्राप्तिसाधने नोपासते भजन्ते तं नमामेत्युत्तरेणान्वयः । । २९ ।। मायानियन्तृत्वेनापि जीवसाम्यं परिहरन् वरिष्ठत्वमाह न यस्येति । यस्य मायां का कचिदपि नातितिततिं नातिक्रामति । कथम्भूतम् जनो यया मुह्यति, अर्थमात्मस्वरूपं न तु वेद । निर्जित्त आत्मा आत्मशक्तिर्माया च तद्गुणाश्च येन तम् ||३०||

1. BHJ, V, Omit Hend 2. BH,V Omit व्रजामहे 3 A Omits प्रणाम: BJबजाम 4-4 B Omits S. B,H,JV Omit weet 6–6. A,B,Jeff
2. HV “या” 11. A,B, J ’ म म 12. H, V Omit एन
3. B,H,J,V Omit afera 8 A “son” 9. H.V Omit 4, 71 8-5-25-32 श्रीमद्भागवतम् अर्थं न वेदेति यदुक्तं, तत्प्रपश्यत्राह इमे वय मिति । इमे वयं देवा ऋषयश्च यस्य प्रियया तन्त्रा सत्वेनैव सृष्टा अपि बेहिश्च अन्तश्च सत्ताप्रकाशाभ्या माविः प्रकटे मपि सूक्ष्मां गतिं निरुपाधिस्वरूपं न विद्मः इतर प्रधाना रजस्तमोमयाः, कुतो विदुः । तं नमा मेति पूर्वेणान्वयः ||३१|| इदानीं वैराजरूपेण स्तुवन्प्रार्थयते पादौ महीति द्वादशभिः । यत्र मह्यां जरायुजादिभूतसर्गः स मही यस्य पादी स नः प्रसीदतु । आत्पतन्त्रः पदादिमत्त्वेऽपि न तत्परतन्त्रः । कुतः ? ब्रह्म अप्रच्युतरूपः । तत्कुतः ? महती विभूति रैश्वर्य यस्य सः ।। ३२ ।। वीर० तत्र पदे अदृष्ट-स्व-रूपाय । “न मां स-चक्षुर् अभिवीक्षते तम्” । इत्य्-आद्य्-उक्त-रीत्या स्वस्य दुर्दर्शनत्वं ज्ञापयितुम् अदृष्टं ब्रह्मादिभिः ³⁴कदा ऽपि ³⁵न दृष्टं³⁵ स्व-रूपं यस्य तस्मै । श्रुत-पूर्वाय पूर्वं श्रुतः ³⁶वेद-शास्त्रादिभिर् इति³⁶ श्रुत-पूर्वः तस्मै । अजिताख्यो भगवान् अवतीर्णः इत्य् एतावन्मात्रं ब्रह्मादिभिः श्रुतं, न तु दृष्ट इति भावः । एवं-विधाय तस्मै, प्रणम्येति शेषः । स्तव-हितेन्द्रियः स्तवाय हितेन्द्रियः स्तोतुं समाहितेन्द्रियो ब्रह्मा दैवीभिः औपनिषदर्थानुकारिणीभिः गीर्भिः अभिभोः स्वयम् अनभिभूतः इतरान् अभिभवति जयतीत्य् अभिभूः अजितः, तस्य स्तुतं भावेक्तः, स्तुतिम् अब्रूत, उवाच अकरोद् इत्य् अर्थः ॥ २५ ॥

स्तुतम् एवाह - अविक्रियम् इत्यादिना । तावत् प्रकृति-पुरुष-विलक्षणं तत्-तद्-उपनिषत्-प्रतिपाद्यं परमात्म-स्व-रूपं विशोध्य नमस्कृत्य शरणं व्रजति - अविक्रियाम् इति द्वाभ्याम् । हे देव ! त्वां मामः नमस्कुर्मः । बहुवचनम् इन्द्रादि-देवताभिप्रायकम् । कथम्भूतम् ! वरं श्रेष्ठं, निस्समाभ्यधिकम् अत एव वरणीयम् । वरम् इत्य् अनेन - “न तत्समश् चा ऽभ्यधिकश् च दृश्यते” (श्वेता. ३. ६-८) इति श्रुत्यर्थस् सूचितः । देव-वरेण्य-शब्दाभ्यां गायत्र्यर्थः । वरत्वे हेतुः - मनो-ऽग्रयानम् । वचसा ऽनिरूक्तम्, मनसो ऽग्रे अविषयत्वेन यो ऽनिवर्तत इति तथा । वचसा निर्वक्तुम् अशक्यं, वाङ्मनसाविषयम् इत्य् अर्थः । सर्वं हि चेतनाचेतनात्मकं जगद्-वाङ्मनसयोः विषयम् अत एव वरम् । परमात्मा तु तद्-अविषयत्वाद् वर इत्य्-अर्थः । यद्य् अपि परमत्मा ऽपि योग-परिशुद्ध-मनोविषयो वेदान्त-वाग्-विषयश् च, तथा ऽपि इयत्तया ताभ्याम् अपि परिच्छेत्तुम् अशक्यो ऽनन्त-स्व-रूप-स्व-भावत्वाद् इति भावः । वाङ्मन-साविषयत्वे हेतुर् अप्रतर्क्यम् इति । प्रकृति-पुरुष-सजातीयत्वेन तर्कितुम् अशक्यम् । यत् प्रतर्क्यं तद् एव वाङ्मनस-विषयम् इति भावः । अप्रतर्क्ये हेतुः - निष्कलम् इति । कला अवयवाः । निरवयवं कर्मायत्त-प्राकृत-शरीर-रहितम् इत्य्-अर्थः । यत् सकलं तद् एव प्रतर्क्यम् इति भावः । आकाशादिकम् अपि सकलम् एवेति तात्पर्यम् । तर्हि ईदृशः कुत्रास्ते ? इत्य् अत आह - गुहा-शयम् अस्मद्-आदि-हृदय-गुहायाम् एव ³⁷शयं शयानं वसन्तम् इत्य्-अर्थः । स तर्हि किं जीवः ? “हृदि ह्य् अयम् आत्मा प्रतिष्ठितः” (प्रश्न.उ. ३-६) इति श्रवणात् नेत्य् आह - आद्यम् आदौ भवम् आद्यम्, हृदयावस्थ-जीवानाम् अपि उपादान-कारणतया आदौ वर्तमानम् । गुहा-शयत्व-प्रयुक्तं परिच्छिन्नत्वं वारयति - अनन्तम् इति । उपासकानुग्रहाय, अन्तरात्मतया नियमनाय च हृदयावच्छिन्नत्वे ऽपि स्व-रूपतो देश-काल-वस्तु-परिच्छेद-रहितम् । आद्यत्व-प्रयुक्तं स्व-रूपतः स्व-भावतश् च प्रकृति-पुरुषयोर् इव प्राप्तं विकारं वारयति । अविक्रियं सत्यम् इति अविक्रियं प्रकृतिर् इव स्व-रूपान्यथाभाव-रूप-विकार-रहितम् । सत्यम्, पुरुष इव स्व-भावान्यथाभाव-³⁸रूप-विकार³⁸-रहितम् । स-द्वारकत्वाद् विकारस्याद्यत्वे ऽपि स्व-रूपतः स्व-भावतश् च निर्विकारम् एवेति भावः । अत्र प्रतिपदं “सत्यं ज्ञानम् अनन्तम्” (तैत्ति.उ. २-१-१) निष्क्रियं निष्कलं शान्तं निरवद्यम् (श्वेता.उ. ६-१९) “तं दुर्दर्शं गूढम् अनुप्रविष्टं गुहाहितम्” (कठ. उ. २-१२) “अनेजद् एकं मनसो जवीयो नैनद् देवा आप्नुवन्” (ईश. उ. ३-४) “यद् वाचा ऽनभ्युदितम्” (केन. उ. १-४) इत्यादि श्रुत्यर्थो ऽनुसन्धेयः ॥ २६ ॥

अन्यैर् अपि प्रकृति-पुरुषयोर् असम्भावितैः गुणैर् ³⁹देवं विशिंषन् शरणं व्रजति - विपश्चितम् इति । प्राणादीनां विपश्चितं साक्षात्कर्तारम्, तत्रात्मानो जीवाः । न हि सर्व-प्रकृति-विकार-जीव-युगपत्-साक्षात्-कर्तृत्वम् एकस्य जीवस्य सम्भावितम् इति भावः । अर्थाः शब्दादयो विषयाः, तद्-वाहकानि श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि च । तेषाम् आभासं प्रकाशकं, जीवानाम् अर्थेन्द्रिय-प्रकाशकम् इत्य्-अर्थः । अनिद्रम् निद्रा-ग्रहणं जाग्रदाद्यावस्थात्रयोपलक्षणम् अवस्था-त्रय-रहितम् इत्य्-अर्थः । तत्र हेतुः - अव्रणं कर्मायत्त-शरीर-रहितम् । तत्रापि हेतुः छायातपौ अज्ञानं तत्-मिश्रं ज्ञानञ् च गृध्र-पक्षौ - “गृधू अभिकाङ्क्षायाम्” रागादि-मत्-पुरुषाश्रयौ यत्र यस्मिन् न स्तः तादृशम् अक्षरम् । अश्नोतेः सर-प्रत्ययः । सर्व-व्यापकम् । तत्र दृष्टान्तः - खम् आकाशम् इव व्याप्तम् इत्य्-अर्थः । त्रियुगं पूर्ण-षाड्गुण्यं कृतादि-युग-त्रयाविर्भाववन्तं वा व्रजामहे, शरणम् इति शेषः ॥ २७ ॥

पुनर् अप्य् असाधारणेन धर्मान्तरेण विशिंषन् शरणं व्रजित - अजस्य इति । मनोमयं चक्रं यद् अक्षं यः परमात्माक्षो यस्य तत् तथोक्तम् । यत्-शब्दस्य प्रतिनिर्देशः तम् इति तं परमात्मानम् ऋतं सत्यं प्रपद्ये शरणं व्रजाम इत्य् अन्वयः । मनो-व्यापार-मूलकं संसार-रूपं चक्रम् अजस्य भगवतो ऽजया मायया ईर्यमाणं प्रवर्त्यमानं पञ्चदशारं दशेन्द्रिय-पञ्च-वृत्ति-प्राणारम् । त्रि-णाभि त्रयस् सत्त्वादयो गुणा एव नाभिर् यस्य तत्, अनुकूल-प्रतिकूलोदासीन-वृत्त्युपेतं वा । अष्ट-नेमि “भूमिर् आपो ऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिर् एव च अहङ्कारः” (भा.गी. ७-४) इत्य् अष्ट-प्रकृतय एव नेमिर् यस्य विद्युद् इव चलं यः परमात्मा अक्षम् आश्रयो यस्य तत्, तत्-सङ्कल्प-मूलकम् इत्य्-अर्थः । ⁴⁰आशु शीघ्रं गच्छतीति तथा⁴⁰ ॥ २८ ॥

एवं बन्ध-दत्व-रूपो ऽनितर-साधारण-धर्म उक्तः । अथ मुक्ति-दत्वं सूचयन् मुक्त-गम्यं लोकं विशिनष्टि - यद् एकम् इति । यद् एक-वर्णम्-एक-प्रकारं केवलं शुद्ध-सत्त्वमयम् इत्य्-अर्थः । तमसः प्रकृति-मण्डलात् परं परस्ताद् विद्यमानम्, “क्षय-तमस्य रजसः पराके” (ऋक् ७-१००-५) “आदित्य-वर्णं तमसः परस्तात्” (श्वेता. उ. ३-८) इति श्रुतेः । स्थानम् इति शेषः । अलोकं संसारिभिर् द्रष्टुम् अशक्यम् । अव्यक्तं रागादि-दोषैर् विशेषेणा ऽक्तं न भवत्य् इत्य् अव्यक्तम् । उप-सुपर्णं “यत्र पूर्वे साध्यास् सन्ति देवाः” (पु.सू. १६) इत्य् उक्त-नित्य-सिद्धात्मकाः । सुपर्णा हंसाः, तेषां समीपं सन्निकृष्टं तद्-अधिष्ठितम् इत्य्-अर्थः । अनन्त-पारं निर्-अवधि “त्रिपाद् अस्यामृतं दिवि” (छान्दो. उ.३-१२-६) इति श्रुतेः । एवम्भूतं पदं य आसाञ्चकार उपविवेश अधिष्ठितवान् इत्य्-अर्थः । यञ् च धीराः योग-पथेन योग-मार्गेण उक्त-विध-पद-प्राप्तये उपासते । यत्-शब्दस्य तम् इत्य् उत्तरत्रा ऽन्वयः । तम् ऋतम् इति पूर्वेण वा । उपसुवर्णम् इति पाठे उपेत्य् अस्य आसाञ्चकारेत्य् अनेन सम्बन्धः । उपसर्गस्य व्यवहितत्वेन प्रयोग आर्षः । ⁴¹सुवर्णं सुवर्णवत्-प्रकाश-बहुलं पदं य उपासाञ्चकार उपविष्टवान् [^42]इत्य्-अर्थः ॥ २९ ॥

एवं मुमुक्षुभिः उपास्यत्वं मुक्त-प्राप्यत्वं नित्य-विभूत्यधिपतित्वञ् चा ऽनितर-साधारणम् उक्तम् । अनेन मुक्ति-दत्वम् अनितर-साधारणं सूचितम् । तद् एव व्यञ्जयन् नमस्करोति न इति । कश्चिद् अप्य् अयं जनो मत्-प्रभृति-जनो यस्य भगवतो मायां ना ऽतितिततिना ऽतिक्रामति - “देवी ह्य् एषा गुणमयी मम माया दुरत्यया माम् एव ये प्रपद्यन्ते मायाम् एतां तरन्ति ते” (भ.गी. ७-१४) इति भगवद्-उक्तार्थो ऽत्र अनुसन्धेयः । ना ऽतितितर्ति, किन्तु तया मुह्यति । अत एव भूतेषु समं सह-चरन्तम् अन्तर्-आत्मतया नियमयन्तम् अर्थं परम-पुरुषार्थ-स्व-रूपं यं परमात्मानं न वेद न जानाति । यत्-प्रसादात् तु अतितितर्ति न मुह्यति वेद चेति भावः । तं भूतेषु समञ्चरन्तम् अपि निर्जितात्मात्म-गुणम् । एक आत्म-शब्दो देह-परः, अपरस् तु जीव-परः । चिद्-अचिद्-दोषास्पृष्टम् इत्य्-अर्थः । अत एव परेषाम् अस्माकम् अपीशं नमामः ॥ ३० ॥

कश्चा ऽप्य् अस्य मायां नातितरतीत्य् अनेन अस्य दुरवगम-चेष्टितंत्वं सूचितम् । तद् एव व्यक्तीकरोति - इमे इति इमे वयं देवा ऋषयश् च यस्य प्रियया तन्वा शरीर-भूतेन सृष्टा अपि “तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकम्” (भ.गी. १४-६) इत्य् उक्त-विध-सत्त्व-गुण-प्रधाना अपीति भावः । अत एव बहिर्-अन्तरश् च आविर्-अविर्भूत-ज्ञाना अपि यस्य भगवतो गतिं चेष्टां सूक्ष्मां दुर्विभाव्यां न विद्महे । उक्त-विधां वयम् एव न विद्महे कुत इतर-प्रधानाः रजस्-तमः-प्रधाना असुराद्या जानीयुः ॥ ३१ ॥

यद्-एक-वर्णम् इति । नित्य-विभूत्यधिपतित्वम् उक्तम् । अथ लीला-विभूत्यधिपतित्वम् अनितर-साधारणं वक्तुं कृत्स्न-जगद्-अन्तर्गतानां पृथिव्य⁴²बादिनां तद्-अवयवत्वेन तच्-छरीरकत्वं तत्-प्रभवत्वञ् च वदन् तं पुरुष-सूक्त-प्रतिपाद्य-विराड्-रूपम् उभय-विभूत्यधिपतित्व-रूप-महाविभूत्यात्मका ऽनितर-साधारण-धर्म-युक्तं वारं वारं अनुस्मरन् तत्-प्रसादं प्रार्थयते पादौ इत्यादि द्वादशभिः । इयं मही ⁴³पृथ्वी यस्य स्व-कृतैव स्वेन सृष्टैव । “पद्भ्यां भूमिः” (पु.सू. १३) इति श्रुतेः, पादौ स महा-विभूति-ब्रह्म-शब्द-वाच्यो नः प्रसीदताम् इत्य् अन्वयः । महीं विशिनष्टि - यत्र मह्यां चतुर्-विधः जरायुजाण्डज-स्वेदजोद्भिज्ज-रूपो भूत-सर्गो भवति । “पुमान् न देवो न नरो न पशुः न च पादपः” (विष्णु. २-१३-९८) इत्य् उक्त-चतुर्-विधो वा स भगवान् आत्म-तन्त्रः स्व-तन्त्रः महा-पुरुषः परम-पुरुषो वै राज-पुरुषो वा नो ऽस्माकं प्रसन्नो भवतु ॥ ३२ ॥

3. 4-4. 5-5.

4. 2-2. 3.

1– 1. 2. 3.

बिज० नित्यत्वेनाताभिः देवस्य हरेः विद्यमानाभिः हरिगुणगणान् प्रतिपादिकाभिः । न न्वादरणीय पक्षो नास्तीति कथं सङ्गच्छते ? “परा पूर्वेषाम्” इति श्रुतेः देवानां भगवत्पक्षत्वावगमात् अत्राऽपि देवार्थममृत मथनात् इतिचेत् न । भक्तिवशः पुरुषः “यमेवैष वृणुते तेन लभ्य: “(कठ. उ. 2-22 ) इत्यादिश्रुतेः देवाना मनुग्राह्यत्वात्तत्पक्षत्वं स्वार्थं न इति विवेकात्। " अनुग्राह्यतया पक्षा देवानात्मार्थतो हरेः " (ब्रह्मतकें) इति वचनात् ।। २५ ।। वेदशिरोविशारदाना मस्मि स्तोत्रेऽधिकार इति ज्ञापयन् ब्रह्मा वेदान्तोत्क विशेषणविशिष्टत्वेन स्तोतीत्याह ब्रह्मेति । “निष्कलं निष्क्रियं शान्तम् " ( श्वेता. 3.6-19) सत्यं ज्ञानमनन्तम् ’ ( तैत्ति. उ. 2-1-1) आत्मा वा इदमेक एवाऽग्र आसीत् । ( ऐत. उ. 1-1-1 ) “हृदय आहितं यत् नैषा तर्केण मति रापनेया” ( कठ. उ. 2-9 ) " नहि सुज्ञेय अणुरेष धर्मः (कठ.उ. 1-21) “महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदः " (तैत्रा.उ. 6-32) “विद्यानां प्रथमो वक्ता " " यद्वाचाऽनभ्युदितम्” (केन.उ. 1-5) “यो देवानां नामधा एक एव” “तत्सवितुर्वरेण्यम्” (भ.न.उ.11- 7 ) इत्यादिश्रुतयः प्रतीतो ग्राह्याः, बहुश्रुतिसङ्ग्रहरूपत्वात् पूर्वोत्तर सम्बन्धisa नान्वेषणीयः । । २६ ।।

75 8-5-25-32 श्रीमद्भागवतम् प्राणमनोधियात्मनां विपश्चितं वेदितारम् “यः प्राणे तिष्ठन् " (बृह. उ. 3-7-16) “प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः " (बृह. 3. 4-4-18 ) इत्यादयः " आत्मनि तिष्ठन् " ( बृह. 3.3-7-22) इत्यादि । अर्थानीन्द्रियाणि च आभासयति दीपयतीत्यर्थान्द्रियाभासः, अर्थेन्द्रियाणां सन्निकर्षमुत्पाद्य तद्विषयं ज्ञानं जनयतीत्यर्थः । “यस्य तस्य भासा सर्वमिदं विभाति” (कठ.3. 6-2-15 ) यस्ततो भयविच्छदः एवमस्यामेतद्विद्धि’ अनिद्रम् अस्वनमत्रणम् अकार्य लिङ्गशरीररहितम् अक्षतं वा । यत्र यस्मिन् हरी गृध्रस्य सर्व काङ्गमाणस्य जीवस्य पक्षी पतत्रवद्वर्तमान पृथक् अधोर्ध्वमार्गहेतू छायातपी अविद्याशास्त्रजन्य विद्यालक्षणी न स्तः “छायात्वविद्या सम्प्रोक्ता जन्यविद्या तपः स्मृतम् जीवगृध्रस्य तो पक्षावध और्ध्वपथोः पृथक्रतौ विष्णोस्तु न विद्यते नियविद्या स्वरूपिणः " (ब्रह्मतकें) इति वचनादुक्त एवार्थ इति तं त्रियुगं व्रजामह इत्यन्वयः । त्रीणि युगानि यस्य स तथा तं तेष्ववतारा दिति “स्वयम्भू त्रियुगः कृष्णः शाङ्गों दामोदर स्तथा” इत्यभिदानम्। “अक्षरात्सम्भवतीह विश्वम्” “एत द्ध्येवाक्षरं ब्रह्म” (कठ.3.2-16) खं सुखरूपं ज्ञानरूपं वा । “कं ब्रह्म, खं ब्रह्म” (छान्दो.उ.4-10-4) ।। २७ ।। अजस्य विष्णो रधीनं चक्रं पुनः प्रवाहरूपेण परिवर्तमानत्वात् चक्रसंज्ञं जगत् यः केशवोऽक्ष मक्षस्थानीय यस्य तत् यदक्ष माहुः तमृतं प्रपद्ये इत्यन्वयः । चक्रं न वृत्तं तदेवर्त मित्यादि चक्रश्चेत्केन चिदीर्यमाणं परिवर्तते । अस्य किं प्रेरक मित्यत उक्तम् अजयेति “कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः (भ.गी. 3-5 ) इति । अस्य वैलक्षण्यमाह मनोमय मिति । कान्यस्याराणीत्यत्राह - पञ्चदशारमिति । श्रोत्रदीनि दश, शब्दादयः पञ्च, पृथिव्यादीनि वा प्राणादयो वा पञ्च एत एवाराणि दलानि यस्य तत्तथा, तत् आशु शीघ्रभ्रमं व्याप्तं वा । त्रिणाभिः त्रयोगुणास्तत्त्वादयो नाभिः यस्य तत्तथा । यदक्ष मित्यनेनोक्तं केशवाधारत्वं स्पष्टयति विद्युल मित्यादिना विद्युत् विशेषेण द्योतमानत्वात् ब्रह्म बल माधारो यस्य तत्तथा । “विद्युद्ब्रह्मोत्युपासीत” “जगचक्रस्याक्षभूतो बलरूपश्च केशव: “(ब्रह्मतके) इति च । देवासुरमनुष्यादयोऽष्टौ नेमि र्यस्य तत्तथा तत् ।। २८ । 6 इदानीं तुरीयमूर्ति नमति यदिति । एकोवणों यस्य तदेकवर्ण स्वरव्यञ्जनविभाग विवक्षा मन्तरेण

व्यक्तेरेकत्वम्, अन्यथा षोडशस्वरा इति संख्यानुपपत्तिः । ओमित्येतदक्षर मिदं सर्व " प्रणवं हीश्वरं विद्यात् सर्वस्य हृदये स्थितम् । सर्वव्यापिनमोङ्कारम्” तमसोऽज्ञानात्परं तद्रहितमित्यर्थः । तुरीयं तत्सर्वदृक् सदा

1. A,B.M ‘त’ दिवि 2. Ma, adds अज 3. Ma adds f 4. Ma. Omits इत्यादि 5 A Omits वलानि 6 Ma. ‘रनेकं 76 " व्याख्यानप्रयविशिष्टम्स 8-5-25-32 प्रकृतेः परं वा । " अक्षरात्परतः परः” (मुण्ड.उ.2-1-2) “कूटस्थोऽक्षर उच्यते” उत्तमः पुरुषः (भ.गी. 15-16 ) सत् सत्यं ज्ञानं अवसादयति नाशयत्यज्ञानं “न निद्रां नैव च स्वप्नं तुये पश्यन्ति निश्चिता: " निर्दोषज्ञानं वा ऐकात्म्य प्रत्ययसारम् ‘षद्ल गती’ इति धातुः । अलोकं लोकव्यवहाराविषयम् अदृष्टमव्यवहार्यमलक्षणम्, अचिन्त्य मव्यपदेश्यम् अत एव अव्यक्तम् अनन्तपारम् अन्तपारवर्जितम् पारं पूरणम् समुदायो मात्राणा

" मिति शेषः । अनन्तमात्रमित्यर्थः इति वा । अमात्रोऽनन्तमात्रश्च । धीराः योगरथेन भक्तिपूर्वकध्यानलक्षणरथेन यदुपासते भजन्ति " ओङ्कार आत्मैव संविशति आत्मनाऽऽत्मानम् य एवं वेद” (माण्डू. 3.12) यश्चोपसुपर्णपत्र सुपर्णपक्षसमीपे जीवाख्यवाहनपृष्ठे आसाञ्चकार उपविवेश । “सर्वस्य हृदये स्थितः “, “य आत्मनि तिष्ठन् " (बृह.उ.3-7-22) “द्वा सुपर्णा सयुजा” (मुण्ड. 3. 3-1-1 ) ।। २९ ।। जनो यया मायया वेदन्तार्थं ज्ञानविषयं हरिं प्रति ज्ञानाख्यपुरुषार्थ वा । मुह्यति “अनीशया शोचति मुह्यमानः " (मुण्ड. 3. 3-1-2) कश्चन तामसप्रकृतिः यस्य तां मायां नाऽति तितति नाऽतिक्रामति अत्येतुं समर्थो न भवति । सात्त्विकचे दस्य प्रसादेन जानाति । " अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते " (माण्ड.ड. गौडपा. का. 1-16) “यमेवैष वृणुते” (क:.3.2-22) तं नमामीत्यन्वयः । नितरां जित आत्मा आत्मगुणाच येन स तथा तम् “निवृत्तेस्सर्व दुःखाना मीशानः प्रभुरव्ययः " (आगम. 10) “एको देवः सर्व भूतेषु गूढः " (श्वेता. उ.6-11 ) " स एष सर्वेश्वरः एष सर्व एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य " (नृ.पू.ता.4-2 ) ।।३० ।। 2 सात्त्विकानामपि भगवत्कटाक्षवीक्षामन्तरेण तज्ज्ञानं दुरापमित्यर्थादुक्तं तत् स्पष्ट माह इम इति । विभो ! यत्कृपयैव येन सत्त्वेन गुणेन सृष्टाः येन बहिरन्तर सृष्टाक्षेमे वयं यस्य तब सूक्ष्मां गतिं विश्वव्यापिनीं सचिदानन्दाकृतिं न विद्महे यदनुग्रहमन्तरेण इति शेषः । न च ज्ञानाभावात् तज्ज्ञानाभाव इत्याह- ऋषयश्च ज्ञानिनोऽपि; अन्यथा ब्रह्मादीना मप्राधान्यं स्यात् कैमुत्यन्याय माह कुत इति । हेतुगर्भ विशेषण माह इतरेति । इतर स्तमोगुणः प्रधानो येषां ते तथा ।। ३१ ।। $ स्वकृतेयं मही यस्य पादाविव न स्वरूपपादौ यत्र यस्यां मह्यां जरायुजादिचतुर्विधो भूतसर्गः स वै स एव प्रसीदता मित्यन्वयः । महापुरुषः पुरुषोत्तमः महा द्विविधं भवनं यस्य स तथा । विविधभवन मेकस्य कथ मुपपद्यते इति तत्राह बह्य अपरिच्छित्र गुणपूर्णत्वात् । अथ कस्मा दुच्यते ब्रह्मेति ? “बृहन्तो ह्यस्मिन्

77 8-5-33-40 श्रीमaranम् गुणाः” इति श्रुतेः । पादावित्यनेन “पादोऽस्य विश्वाभूतानि” (पु.सू. 2 ) इति श्रुत्युक्तार्थ: : । “पातालमेतस्य हि पादमूलम्” (भाग-2-1-26) इति स्मृत्युक्तार्थश्चेति उभयं वक्ष्यत इति ज्ञातव्यम् ||३२|| अम्भस्तु यत उदारवीर्य सिध्यन्ति जीवन्त्युत वर्धमानाः 1 लोकत्रयोऽथाखिललोकपाला. प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ।। ३३ ।। iti Eat are समामनन्ति दिवौकसां में बल मन्ध आयुः । ईशो नगानां प्रजनः प्रजानां प्रसीदतां नः स महाविभूतिः । । ३४ ।। अनि मुखं यस्य तु जातवेदाः जातः क्रियाकाण्ड निमित्तजन्मा । अन्तस्समुद्रे तु पचस्वधातून प्रसीदतां नः स महाविभूतिः । । ३५ ।। क्षुरासी तरणि देवयानं त्रयीमयो ब्रह्मण एष धिष्ण्यम् । arra h मृतस्य मृत्योः प्रसीदतां नस्स महा विभूतिः । । ३६ ।। प्राणादभूधस्य चराचराणां प्राणांसह बल मोजश्च वायुः । अन्वास्म सम्राजमिवाऽनुंगा वयं प्रसीदतां नस्स महाविभूतिः ।। ३७ ।। श्रोत्रा विशो यस्य हृदय खानि प्रजशिरे खं पुरुषस्य नाभ्याः । 10 11 प्राणेन्द्रियात्मासुशरीरकेतनं प्रसीदतां नस्स महाविभूतिः ।। ३८ ।। 12. 12 बलान्महेन्द्र त्रिदशाः प्रसादान्मन्योगिरीशो धिषणाद्विरिचः । 13 वेभ्यश्च छन्दां स्पृषयो मद्रतः कः प्रसीदतां न स्य महाविभूतिः ।। ३९ ।। श्रीर्बक्षसः पितरश्छाययाऽऽसन् धर्मः स्तनादितरः पृष्ठतोऽभूत् । aौर्यस्य शtorisure विहायात् प्रसीदतां नस्स महाविभूतिः ॥ ४० ॥ श्रीध० अम्भ इति । उदारं वीर्य शक्तिः यस्य तदम्भांयस्य रेतः स नः प्रसीदतु । उदारवीर्यता माह यतोऽम्भसो लोकादयः सिध्यन्ति जायन्ते ||३३|| सोम मिति । यस्सोमो देवाना मन्धेऽन्नम्, अत एव बल मायुश्च । नगानां वृक्षानाम् । प्रकर्षेण जनयति वर्धयतीति प्रजनः तम्, यस्य मनः समामनन्ति, स नः प्रसीदतु || ३४ ||

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12-12. 13. 14. 15. H,V Omit नः 78व्याख्यानत्रयविशिष्टम्स 8-5-33-40 अग्नि रिति । अग्निर्यस्य तु मुखं जातः । कथम्भूतः जातं वेदो धनं यस्मात् । क्रियाकाण्डं तत्प्रतिपाद्यं कर्म तन्निमित्तं जन्म यस्य अन्तस्समुद्रे उदरमध्ये स्वधातू न्याका नेवान्नादीन् अनुपचन् । प्रसिद्धसमुद्रेऽपि बेडबानलरूपेण उदकान्येवाऽनुपचन् अग्निः ।। ३५ ।। यदिति एष तरणिः आदित्यो यस्य चक्षुः आसीत्। कथम्भूतः ? देवयानमर्चिरादिमार्गदेवता । त्रयीमयः " सैषा त्रय्येव विद्या तपति” इति श्रुतेः । ब्रह्मणो धिष्ण्य मुपासनास्थानम् । “थ एषोन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषः " (छन्दो. उ.1-6-6) इति श्रुतेः मुक्तेर्द्वारं देवयानत्वात्, अमुतञ्च पुण्यलोकत्वात् । मृत्युञ्च कालात्मकत्वात् । एवम्भूत स्तरणिः यस्य चक्षुः स नः प्रसीदतु ।। ३६ ।। प्राणादिति । कथम्भूतो वायुः चराचराणां सह आदिधर्मवान् प्राणः ये प्राणं वयं बुद्ध्याद्यधिष्ठितारो देवाः सभ्राजं भृत्या इव अन्वास्म अनुसृत्य स्थिताः । एवम्भूतो वायुः यस्य प्राणादभूत् सः तंत्र सहो मनस उत्साहः, बलंशारीरम्, ओज ऐन्द्रियम् ।। ३७ ।। श्रोत्रादिति । स्वानि देहगतानि छिद्राणि, प्राणः पञ्चवृत्तिः इन्द्रियाणि च आत्मा मनच असवो नागकूर्मादयः, शरीरश्च तेषां केतनम् आश्रयभूतं स्वं यस्य पुरुषस्य नाभ्याः प्रजज्ञे, सः ||३८|| है- 咱 बलादिति । यस्य बलान्महेन्द्रोजज्ञे । त्रिदशा देवाः धिषणात् बुद्धेः । छन्दांसि ऋषयश्च स्वेभ्यः । कः प्रजापतिः ।। ३९ ।। श्रीरिति । इतरोऽधर्मः ||४०|| वीर०

तथा अम्भो ⁴⁴जलं यद्रेतः ⁴⁵यस्य कार्यभूतं त्रयो लोकाः लोकपालाश्च सिध्यन्ति, ⁴⁶यत इति शेषः यस्मादुत्पद्यन्ते जीवन्ति येनेति शेषः । वर्धमानाः यत्रेति शेषः । स ब्रह्म शब्दवाच्यो महाविभूतिर्नः प्रसीदताम् ॥ ३३ ॥

सोमं चन्द्रमसं यस्य मनो वदन्ति “चन्द्रमा मनसो जातः” (पु.सू.) ⁴⁷इत्यादिश्रुतयः⁴⁷ । सोमं विशिनष्टि - य स्सोमो दिवौकसां देवानाम् अन्धमन्नम्, अमृतकरत्वात्⁴⁸, अत एव बलमायुश्च । नगानां वृक्षाणां प्रजानां चराणाञ्च प्रकर्षेण जनयति वर्धयतीति प्रजनः । अत एव तेषामीशो यः सोमः तं यस्य मनो वदन्ति मनसो जातं, विराडूपस्य मनः स्थानीयञ्च वदन्ति स ब्रह्म महाविभूतिर्नः प्रसीदताम् । बलादीनि परमात्मविशेषणानि वा । देवादीनां यश्च बलादिहेतुः स ईशो ब्रह्म महाविभूतिः ⁴⁹प्रसीदितामिति⁴⁹ ॥ ३४ ॥

तथा यस्याऽग्निर्मुख मुच्यते। “मुखादिन्द्रश्चाऽग्रिच” (पु.स. 1-6) इत्यादि श्रुतिभिः यस्य मुखस्थानीयो मुखाज्जातश्चाऽग्निः स ब्रह्म महाविभूतिः प्रसीदतामित्यन्वयः । यस्य मुखमग्निर्जात इति वा ऽन्वयः अग्निं विशिनष्टि - जातवेदाः जातं स्वस्विन् निहितं चारु पुरोडाशादिकमिन्द्रादिभ्यो वेदयति ‘विद्ललाभे’ प्रापयति इति जातवेदाः, तथा क्रियाकाण्डनिमित्तजन्मा क्रियाकाण्डनिमित्तं यज्ञादिक्रियाकलापात्मकवेदपूर्वं भागार्थानुष्ठाननिमित्तं जन्मायस्य सः । अन्तस्समुद्रे समुद्रो देहम् “त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्” इति न्यायेन जलांश प्रचुरत्वात् अन्तस्समुद्रे देहमध्ये जाठररूपेण स्वधातून् स्वाधिष्ठितदेहस्थान् ⁵⁰शुक्लशोणितादि सप्तधातून्, पचन् परिणमयन् । एवम्भूतोऽग्निर्यस्य मुखं सः प्रसीदताम् ॥ ३५ ॥

तथा तराणरादित्यो यस्य चक्षुरासीत् । “चक्षोस्सूर्यो अजायत” (पु.सू. 1-6) इति श्रुतेः । स महाविभूतिः ⁵¹नो ऽस्माकं प्रसीदताम् । तरणिं विशिनष्टि - देवयानमर्चिरादिमार्गभूतः, त्रयीमयः ऋग्यजुस्साम प्रचुरः, ⁵²स एष तरणिः ब्रह्मणः परस्य धिष्ण्यं स्थानं “य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते” (छान्दो. उ. 1-6-6) इति श्रुतेः । ब्रह्मण उपासनस्थानमित्यर्थः । मुक्तर्द्वारं देवयानत्वात्⁵³ अमृतञ्च अमृतसाधनं पुण्यानुष्ठानकालज्ञापकत्वात्⁵⁴ मृत्युः उदयास्तमयाभ्याम् आयुर्व्यय करत्वात् एवम्भूतस्तरणिर्यस्य चक्षुः स महाविभूतिः प्रसीदताम् ॥ ३६ ॥

तथा यस्य प्राणाद्वायुरभूत् “प्राणाद्वायुरजायत” (पू.सू. 1-6) इति श्रुतेः । स महाविभूतिः प्रसीदताम् कथम्भूतो वायुः ? चराचराणां भूतानां सह आदिर्जनयिता । तत्र सहो मनसो बलम् । ⁵⁵बलं दैहिकम् । ओज इन्द्रियाणां बलं, प्राणः पञ्चवृत्तिमान्, यं पञ्चवृत्तिं प्राणं वायुं बुद्ध्याद्यधिष्ठातृदेवताः, सम्राजं सार्वभौम भृत्याः इव अन्वास्म अनुवर्तिनः स एवम्भूतो वायुः यस्य प्राणादभूत् स प्रसीदताम् ॥ ३७ ॥

तथा यस्य श्रोत्रा दिशो जज्ञिरे - “दिशः श्रोत्रात् पुरुषसूक्ते (पु.सू. 1-6) श्रवणात् । स्वानि देहगतच्छिद्राणि हृदा जज्ञिरे हृदया दुद्बभूवुः । पुरुषस्य वैराजस्य नाभ्याः खमन्तरिक्षं जज्ञे । “नाभ्या आसीदन्तरिक्षम्” (पु.सू. 1.6) इति श्रुतेः । प्राणशब्दः कर्मेन्द्रियपरः, इन्द्रियशब्दो ज्ञानेन्द्रियपरः आत्मामनः, असुशब्दः पञ्चवृत्ति प्राणवायुपरः शरीरञ्च इत्येतेषां केतनं आश्रयं खं यस्य नाभ्यजज्ञे स प्रसीदताम् ॥ ३८ ॥

यस्य बलान्महेन्द्रो जज्ञे । प्रसादात् त्रिदशा जज्ञिरे । मन्योः क्रोधात् गिरित्रो रुद्रः, हर्षाद्विरिञ्चो ब्रह्मा, ⁵⁶खेभ्यः छन्दांसि गायत्र्यादीनि । “छन्दांसि जज्ञिरे तस्मात्” (पु.सू. 1-4) इति श्रुतेः ऋषयश्च खेभ्यो विवरेभ्यः जज्ञिरे । मेढ्रात् कः प्रजापतिः, मेढ्राधिष्ठाता सः प्रसीदताम् ॥ ३९ ॥

तथा यस्य वक्षसः श्रीसम्पत् जज्ञे । छायया छायातः पितर आसन्, स्तनाद्धर्मः, पृष्ठतः इतरोऽधर्मः, शीर्ष्णः शिरसः द्यौः । “शीर्ष्णोद्यौस्समवर्तत” (पु.सू. 1-6) इति श्रुतेः । विहा⁵⁷सादप्सरसः आसन् सः प्रसीदताम् ॥ ४० ॥

विज इदञ्चैकं महाविभूतित्वं हरेर्युक्तमित्याह अम्भ इति । त्रयोलोका अथ अखिललोकपालाच उदारवीर्य उत्कृष्टबलं यदम्भो यस्य रेतो भवति तेन वर्धमानाः सिध्यन्ति सिद्धा अवाप्तफला भवन्ति जीवन्ति उत अन्तरमपि तृप्तिलक्षणं जीवन माप्नुवन्ति अपि सोऽयंत परं तस्यार्चत आपो जायन्ते “आपो नारा इति प्रोक्ताः आपो वै नरसूनवः " ( विष्णु.पु.1-4-6) “यद्यत्प्रथमंममृतं तद्वसव उपजीवन्ति इत्यादि सूर्य सोमयमेन्द्रादीन् महेन्द्रादीन्वा विनाऽन्ये अखिललोकपाला अद्भिर्जीवन्ति । किञ्चापां सोमस्य च जीवनप्रदा इन्द्राद्या इतीमं विशेषं तुशब्दो ज्ञापयति । इममेव विशेषं तुशब्दो ज्ञापयति इति कुतः अन्यत्किं न स्यात् इतीयं शङ्का " सूर्य सोम यमेन्द्रादी नृतेऽन्ये लोकपा अपि । अद्धि जीवन्ति सोमा महेन्द्रादीनृतेऽखिलाः । अपां सोमस्य चेन्द्राद्याः सर्वे वे जीवनप्रदाः (ब्रह्मतके) इत्यनया परिहृतेति ज्ञायते । महती विभूतिः सूर्यसोमविधि विशेषकल्पकैश्वर्यलक्षणा यस्य स तथा एवं विधः क इति तत्राह ब्रह्मेति । । ३३ ।। यो दिवौकसां बल मन्ध आयुर्व बलाद्यभिवृद्धिहेतुः यश्च नगानां वृक्षाणामङ्कर जननसामर्थ्य प्रदत्वेनेशः यश्च प्रजानां प्रजनः सुरतानन्दगर्भलक्षणहेतुः तं सोमं यस्य मनः स मामनन्तीत्यन्वयः । तं देवाना मन्त्रम्, इन्द्रादीन् ऋते इति शेषः । अथ यचतुर्थ ममृतं तन्मरुत उपजीवन्ति, सोमेन सुखेन इति । सोमं यस्य मन स्समामनन्ति, यो देवानां बलादिहेतुः, यक्ष नगाना मीशो यश्च प्रजानां प्रजनः स हरिः प्रसीदताम् इति वा । सोमेन देवादि बलप्रदृत्त्वेन महाविभूतिः “सोमोदगन्धर्वाय, सोमः प्रथमः " ( मन्त्रप्रश्रे) “ब्रह्मा देवानां पदवी कवीना मुषिर्विप्राणां महिषो मृगाणां श्येनां गृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः पवित्रमत्येति रेभन” ( म.ना.उ.8-4 ) अथवा देवादिबलप्रदमहाविभूतिकः । । ३४ ।।

1. 2. 3 - 3A,B, Ma Omit 81 8-5-33-40 श्रीमद्भागवतम् M अग्नि र्यस्य मुखं मुखाज्जातः । “सप्तसुप्रथमा” इति पञ्चम्यर्थे प्रथमा । मुखमाश्रित्य वर्तते च । अग्रणीत्वादनिरिति अग्रिशब्दस्याऽन्यः प्रपत्तिसम्भवात् कथं निर्णयः स्यादिति तत्राह जातवेदा इति ‘अनिर्वा अहमस्मीत्यब्रवीत् जातवेदा वा अहमस्मि " (केन.उ. 3-4 ) इति । जातं सर्वं वेत्तीति जातवेदश्शब्दस्याऽपि सावकाशत्वेन पूर्वोक्तसंशयानस्तारः स्यादिति तत्राह क्रियेति । क्रियाकाण्डमेव निमित्तं तत् तथा तेन जन्म यस्य स तथा “अग्नि देवानां मुखं हृदयतमः” इति श्रुतेः । अग्निमुखेन इन्द्रादि देवतानां स्वगप्राप्त्यर्थमनहोत्रादी मथनादिना अप्रै: प्रसिद्धस्य जन्मोपपत्तिरिति तद्वसव उपजीवन्ति अग्निनेव मुखेनेति च असे पाचकत्वशक्तिपि श्रीहरिनियतेर्त्यभिप्रायेणाह अन्तस्समुद्रे उदरान्तः स्थित्वा स्वधातून् स्वाधीनानि चतुर्विधान्यन्नानि पचतो जरयतः " अन्नमशितं प्रेधा विधीयते तस्य यः स्थविष्ठो धातुः तत्पुरीषं भर्वात । यो मध्यमस्तन्मांसं योऽणुस्तन्मन” (छान्दो. उ.3-6-5-1 ) इति । पचाम्यन्नं चतुर्विधम् " (भ.गी. 15-14) इति सर्वोपकारकालिजनकत्वलक्षणमहाविभूतिः । तुना वाचोऽपि हरे मुखं क्षेत्रमिति सूचयति “वाचो बह्नेर्मुखं क्षेत्रम्” इति स्वोक्तः ।। ३५ ।।

तर्राण: सूर्य: यस्य चक्षुष आसीत् इत्यन्वयः । “चक्षोस्सूर्यो अजायत " (पु. सू. 1-6 ) तरन्त्यनेन संसारं पुरुषाः इति तणिर्शित नाम सूचितमर्थ स्पष्ट माह देवेति । देवानां संसारं मुक्त्वा गतानां यानं मार्गः उत्तरायणमार्गदेवतेत्यर्थः । अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्ययाऽऽत्मान मन्विष्य आदित्यमभिज्ञायते त्रय्यामीयत इति त्रयीमयः । वेदप्रतिपाद्येषु प्रधानं वा । त्रयीमयाय त्रिगुणात्मधारिणे एष तरणिः ब्रह्मणः परमात्मनो धिष्ण्यमभिव्यक्तिस्थानम् “यश्चात्सावादित्ये” (तैत्ति.उ.2-8) “ध्येयस्सदा सवितृमण्डलमध्यवती” मृत्यां स्संसारात् मुक्ते द्वारम् द्वयोर्मुक्तयोः कस्या इति तत्राऽऽह अमृतस्येति । विदुषां विषयस्येत्यर्थः स यावत्क्षिप्येन्मन स्तावदादित्यं गच्छत्येतयैव खलु लोकद्वारं विदुषां प्रपदनं विरोधोऽविदुषाचामृतस्य मुक्तेर्मृत्योच प्राप्तिहेतुरिति वा । एवं विधमाहात्म्योपेतसूर्यजनकमहाविभूतिः ।। ३६ ।। 3 चराचराणां सहो बलजो हेतुः स्वयञ्च तादृग्गुणः अधिभौतिक वायुरध्यात्मं प्राणो यस्य हरेः प्राणात्सह आदिगुणवदात्मनोऽभूत् “आत्मन एष प्राणो जायते नान्वरिष्ठप्राण उवाच मा मोह मपाथ अहमेवेत पञ्चविधमात्मानं विभज्यैतत् बाणमवष्टभ्य विधारयामि (प्रश्न .उ.3-3 ) इति ते प्रीताः प्राणं स्तुवन्ति एषोऽसि 1.A दैग्रिश 2. Maomit महाँ 3, A, B अ” 4. Ma adds farयस्य 82 व्याख्यानत्रयविशिष्टम्स 8-5-33-40 स्तपत्येष सूर्य: प्राणकऋषिरत्र विश्वस्य सत्पति: वय मासाद्य दातारः पिता त्वं मातरिश्वनः वयं यञ्च सम्राज मन्यास्म वयं प्राणनामानं चक्रवर्तिनमनुवर्तिन माहव इव प्राणचतुर्मुखयोरेकत्वादिवेति अन्यत्रावधारणार्थ यथा 1 सम्राडे वाधिकृतान्नियुङ्क्ते एतान् ग्रामानधितिष्ठस्वेति । एवमेवैष प्राण इतरान्प्राणान् पृथगेव सन्निधत्ते पायूपस्थेऽपानं चक्षुः श्रोत्रे मुखनासिकाभ्यां प्राणः स्वयं प्रतिष्ठित इति शेषः । सम्राजं यं भगवन्तमन्वास्मैवेति F वा । सर्वोत्तम प्राणजनक महाविभूतिः “प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः " (बृह. 3.4-4-18) ।।३७ ।। यस्य श्रोत्रा दिशो यस्य हृदयाच खानीन्द्रियाणि यस्य पुरुषस्य नाभेश्च खमाकाश इत्यते प्रजज्ञिरे इत्यन्वयः । अत्र 14 } चन्द्रमा मनसो जात: " (पु.सु. 1-6 ) इत्यारभ्य " दिश: श्रोत्रात्” (पु.सु. 1-6 ) इत्यन्तं वाक्यं प्रमाणं दर्शयति । तैजसाहङ्कारगुणव्यञ्जकहृदयादीन्द्रियाणीत्यर्थः । तैजसानीन्द्रियाणीत्युक्तेः । “सहस्रशीर्षा पुरुषः " (पु.सु. 1-1) प्रसन्नो भवत्वित्यन्वयः । प्राणेन्द्रियाणि व्याप्य तिष्ठतीति प्राणेन्द्रियात्मा ब्रह्मणो वा एतानि करणानि " एतत्सर्व परे आत्मनि सम्प्रतिष्ठते पृथिवी घ” (प्रश्न 3.4-70 ) इत्यारभ्य प्राणश्च विधारयितव्यश्च इत्यनेन काठकोपनिषद्गतेन वाक्येन सविस्तर उच्यते स्वशरीरभूतायाः पृथिव्याः बन्धुः " यस्य पृथिवी शरीरम् " (बृह. 3. 3-7 3 ) दिङ्नामदेवतादिसर्जनप्रतीतं स महाविभूतित्वं ।। ३८ ।। गुणगुणिनोरभेदाभिप्रायेणाह - बला दिति । बलादिगुणेभ्यः इन्द्रादीना मुद्भवः निर्दोषत्वेन मन्युरहितस्य न मन्युस्वभावः । तादृक्स्वभावरूपीति सर्जनाभिप्रायाद्दर्शितः । “कारणगुणः कार्येषु समवैति " इति न्यायरक्षणार्थञ्च अशरणात्स्वाधिष्ठानाल्लयोदधौ पृथिव्याद्यधिष्ठानाभावात् स्वमहिम्न एवेत्यर्थः । ‘किं स्विदासीदधिष्ठान मारम्भणे स्वे महिस्रि धिषणा’ दिति केचित्पठन्ति । सप्तेन्द्रियैः सप्तच्छन्दांसि ऋषयः प्रजापतयः, “क स्वस्य मेढ्रम्” ( भाग. 2-1-32 ) इत्युक्तेः विरिचादि देवजनकमहाविभूतिः ।। ३९,४० ।। विप्रो सुखा यस्य गुह्यं राजन्य आसीद्धजयोर्बलञ्च । safaintsङ्घिरवेदशूद्रो प्रसीदतां न स्स महाविभूतिः । । ४१ ।।

1. A,B, लोभोsधरात्प्रीति रुपर्यभूद् बुतिर्नस्तः पशव्यः स्पर्शन कामः । rain varaस्तु कालः प्रसीदतां न स्स महाविभूतिः । । ४२ ।। द्रव्यं यः कर्मगुणान्विशेषं यद्योगमाया विहितान्वदन्ति । बहुविभाव्यं प्रबुधावबोधं प्रसीदतां नस्स महाविभूतिः । । ४३ ।।
2. A,B,M “तम” 3. A,B, Ma # 4. 5- - 5 6. 7. 8. 9.

838-5-41-48 श्रीमद्भागवतम् नमोऽस्तु तस्मा उपशान्तशक्तये स्वाराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने । गुणेषु मायारथितेषु वृत्तिभिर्म सज्जमानाय नमस्वभूतये ।। ४४ ।। er at दर्शयात्मानमस्मत्करणगोचरम् । 4 प्रपन्नानां दिदृक्षूणां सस्मितं ते मुखाम्बुजम् ।। ४५ ।। तेस्तैः स्वेच्छा रूपे काले कलि स्वयं विभो । कर्म दुर्विष यो भगवा स्तत्करोति हि ।। ४६ ।। 7 केशभूर्यrपसाराणि कर्माणि विफलानि हि । aferi freennai aaथैवाऽर्पितं त्वयि ।। ४७ ।। 9 Tran: कर्मकल्पist faफलायेश्वरार्पितः । कल्पसे पुरुषस्यैष सह्यात्मा दयितो हितः ।।४८ ।। श्रीध० विप्र इति विड्वैश्यः । ओजोनैपुण्यं तस्य वृत्तिः अङ्घ्रिः अङ्घ्रिजावित्यर्थः । अवेदशूद्रौ अषे दो वेदर्थ्यातरिक्ता शुश्रूषा वृत्तिः तद्वृत्तिमान्। शूद्रश्च । “ऊँषों विंशोऽङ्ग्रेरभवंश्च शूद्राः " इति पाठान्तरं सुगमम् ||४१ ।। लोभ इति । उपर्युत्तरोष्ठात् । नस्तः नगसिकातः । धुतिः कान्तिः पशव्यः पशूनां हितः कामः स्पर्शनाभूत् ।। ४२ ।। 14 15 द्रव्य मिति । द्रव्यं भूतानि त्रयः कालः विशेषः भौतिकप्रपञ्चः । यत् यस्मात् दुविभाव्यम् । कुतः प्रबुधापबाधं विद्धि रपोह्यमानम्। पाठान्तरे प्रबुधानां मायेत्यवबोध्यो यस्मिन्नित्यर्थः । । ४३ || तदेव सप्रपञ्च मुपवर्ण्य निष्प्रपञ्चं उपवर्णयन् प्रणमति नमोऽस्त्विति । वृत्तिभि दर्शनादिभिः नभस्यान्वायुः तस्यैव ऊति लीला यस्य तस्मै ॥ ४४ ॥ । 17 स इति । ते सस्मितं मुखाम्बुजं दिदृक्षूणां नोऽस्माक्षूरादिकरण गोचरं यथा भवत्येवञ्चात्मानं दर्शय ।। ४५ ।। 18 भक्तेच्छानुवर्तित्वं च तब बहुशो दृष्टमेवेत्याह तेस्तैरिति । यत्रो दुर्विषहमशक्यं कर्म तद्भवान् स्वय मेव करोति हि ।। ४६ ।।

1. 2. 3. 4. 5. 6- -6. 7. 8. 9. 10.
2. A “पुणे 12. ABJ Omit वृत्ति 13–13 II,V forsæỳ x“ 14. A‚B‚) ‘‰q, 15. A,B,J “wa 16. B.J, arq” 17. B,J Omit à 18.A,B,J “zmai 84 व्याख्यानत्रयविशिष्टम्स 8-5-41-48 न च बहिर्मुखानामिव त्वद्भक्तानामस्माकं त्वय्यर्पितानि पूर्वपुण्यानि विपरीतफलानि भवितु महन्तीत्याह क्लेशे इति । क्लेशो भूरि येषु, अल्पं सारं फलं येषु । यद्वा, विफलान्येव सकामानां कर्माणि, त्वय्यर्पितं तु न तथा ॥ १४७॥ 3 तत्र अवैफल्यमुपपादयति - नेति अवमोऽल्पोऽपि कर्मकल्पः कर्माभासोऽपि ईश्वरार्पितश्चेत् विफलाय औयासाथ न कल्पते हि यस्मात् स एष ईश्वरः पुरुषस्यात्मा, अत एव दयितो हितश्च । न ह्यात्मनि दयिते हिते चार्पितं निष्फलं स्यात् । ।४८ ।। वीर० तथा यस्य मुखाद् विप्रः विप्र-कुलं, गुह्यम् अतीन्द्रियार्थावबोधि ब्रह्म वेदाश् चासीत् । “ऋचस् सामनि जज्ञिरे” (पु.सू. १-४) “ब्राह्मणो ऽस्य मुखम् आसीत्” (पु.सू. १-५) इति श्रुतिः । भुजयोर् बाहुभ्यां राजन्यो, बलञ् चासीत् । “बाहू राजन्यः कृतः” (पु.सू. १-५) इति श्रुतिः । ऊर्वोर् विट् वैश्यः ओजो नैपुण्यं तस्य वृत्तिश् च, अङ्घिः अङ्घ्रिजाव् इत्य्-अर्थः अवेद-शूद्रौ अवेदः वेद-व्यतिरिक्ता शुश्रूषा वृत्तिः, तद्-वृत्तिमान् शूद्रश् च । ‘विड्-अङ्घेर् अभवच् च शूद्रः’ इति पाठान्तरं सुगमम् । ‘ऊरू तद् अस्य यद् वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत’ (पु.सू. १-६) इति श्रुतेः ॥ ४१ ॥

अधराद् अधरोष्ठात् लोभः, उपर्य् उत्तरोष्ठात् प्रीतिर् अभूत् । नस्तः नासिकातः द्युतिः कान्तिः । पराव्यः पशूनां हितः, कामः स्पर्शेनाभूत्, भ्रुवोर् यमः, कालः पक्ष्म-भवः पक्ष्मणो जातः । सः प्रसीदताम् ॥ ४२ ॥

किं बहुना ? द्रव्यं भूत-पञ्चकम्, वयः कालम्, कर्म-जीवादृष्टं गुणान् सत्त्वादीन्, विशेषं ब्रह्माण्डं, तद्-उपलक्षितं कार्य-वर्गञ् च यस्य योगमायया ईक्षणात्मक-सङ्कल्पेन विहितान् वदन्ति । द्रव्यादि-कारणात्मकं विशेष-रूप-कार्यात्मकञ् च सर्वं वस्तु सत्-सङ्कल्प-विहितं वदन्ति इत्य्-अर्थः । अत एव यद् यत् स्व-रूपं दुर्विभाव्यं चेतनाचेतन-सजातीयत्वेन चिन्तयितुम् अशक्यं प्रबुद्धावबोधं स महा-विभूतिर् नः प्रसीदताम् ॥ ४३ ॥

एवं कार्यावस्थ-प्रपञ्च-शरीरकं वैराज-पुरुषं प्रसाद्य अथ कारणावस्थं नमस्करोति - नम इति । उपशान्त-शक्तये सर्गाद्य्-अनभिमुख-चिद्-अचित्-कालादि-शक्तये, स्वराट् स्वतन्त्रं स्व-स्व-रूपं तस्य भावो याथात्म्यं स्वाराज्यं तस्य लाभेन स्वानन्दानुभवेनेत्य्-अर्थः । तेन प्रतिपूरित आत्मा स्व-रूपं यस्य तस्मै, स्वतन्त्रानवधिकानन्द-स्व-स्व-रूपानुभव-पूर्त्यावाप्त-समस्त-कामायेत्य्-अर्थः । मायया रचितेषु गुणेषु न सज्जमानाय लीलारस-विमुखाय स्व-भूतये स्वाभाविकैश्वर्याय तस्मै नमो नमः ॥ ४४ ॥

एवं प्रकृति-पुरुष-विलक्षणं विभूति-द्वयाधिपं सर्व-कारणं भगवन्तं प्रसाद्य नमस्कृत्य स्वाभिप्रेतं विज्ञापयितुं तावत् तद्-दर्शनं प्रार्थयति - सत्वम् इति । उक्त-विधस् त्वम् आत्मानं दिव्य-मङ्गल-विग्रहं दिदृक्षूणां प्रपन्नानां नो ऽस्माकम् अस्मच्-चक्षुर्-आदि-करण-गोचरं यथा भवति तथा स-स्मितं ते मुखाम्बुजं दर्शय ॥ ४५ ॥

ननु, “न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्” (कठ.उ. ६-९) इति ⁵⁸श्रुत्य्-उक्त-विधया चक्षुर्-आद्यगोचरो ऽहं कथं त्वच् चक्षुर्-आदि-करण-विषयः स्याम् इत्य् अत्राह - तैस् तैर् इति । हे विभो ! काले काले “यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर् भवति भारत । अभ्युत्थानम् अधर्मस्य” (भ.गी. ४-७) इत्य्-उक्त-काले स्वेच्छाधृतैः, न तु पुण्य-पापात्मक-⁵⁹कर्मणा धृतैः रूपैर् अवतारैः भवान् नो ऽस्माकं दुर्विषहं दुरासदं दुष्करं कर्म करोति हि । अघटित-घटनात्मक-क्रिया-शक्तेस् तव स्व-विग्रह-दर्शयितृत्वं न दुर्घटम् इति भावः ॥ ४६ ॥

सत्यम्, आत्मानं सकृत्-स्तुति-कर्मणा हेतुना कथं दर्शयेयम्? - इत्य् अत्राह - क्लेशेति । विषयार्तानाम् अनुकूल-विषयालाभ-दुःख-पीडितानां देहिनां क्लेशो भूरिः, येष्व् अल्पः सारः सुखं येषु, ततः कर्मधारयः तानि कर्माणि यथा विफलानि भवन्ति, तथा त्वय्य् अर्पितं कर्म न विफलं भवति हि ॥ ४७ ॥

कर्म-कल्पो ऽपि ⁶⁰धर्माभासो ऽपि, अवमः लौकिक-व्यापारो ऽपि ईश्वरे त्वय्य् अर्पितश् चेत् विफलाय न कल्पते, न विफलो भवति हि, यस्मात् स एवेश्वरः पुरुषस्यात्मा अत एव दयितः प्रियः हितश् च न ह्य् आत्मनि दयिते हिते चा ऽर्पितं कर्म निष्फलं स्याद् इत्य्-अर्थः ॥ ४८ ॥

1. H. V Omit अपि 2. H. V. श्रमाय 3 BJ Omit हिते

विज० उपरि उत्तरोष्ठात् प्रीतिः द्युतिः कान्तिश्च पशव्यं पशुजीवनम् । नस्तो नासिकायाः, स्पर्शन गुणेन जातः कामः स्त्रीविषयः, कालो मृत्युः ।।४१, ४२ ।। " द्रव्यं भूतपञ्चकं, वय आयुर्लक्षणं, कर्म त्रिविधं गुणा भक्त्यादयः शुक्लादयो वा । शेषं स्वभाव जीवकालादयः यस्य हरे योगमायया स्वरूपभूतेच्छया विहता उपेक्षिताः पतन्ति प्रच्युता भवन्तीत्यन्वयः । “द्रव्यं कर्म च काल” (भाग 2-5-14) इति । किञ्च यद्दुविभाव्यं एवंविधमिति भावयितुमशक्यं स वा एष 1 ‍ आत्मा, नेति । किञ्च प्रबुद्धशानिनां अवबोधो ज्ञानं यस्मात्तथा । अनेन स्वानुग्रहेण स्वविषयज्ञानं सुशक मित्युक्तं भवति । " अज्ञानं ज्ञानदो विष्णुः ‘यमेवैष वृणुते’ (कट. उ. 2-28) इत्यादि । द्रव्यादि सत्ता प्रदत्वेन ब्रह्माद्यचिन्त्यमहिमत्त्वेन ज्ञानदातृत्वेन परिपूर्णैश्वर्यः प्रसीदतामित्यन्वयः । नवत्वसंख्याविशिष्टं द्रव्यम् । ‘वय गतौ इति धातोः वर्यात अवगच्छत्यनेन, नीलोत्पल मित्यादिव्यवहारं पुरुष इति वय स्समवायः, उत्क्षेपणादीनि 1 2. 3. 86 व्याख्यानत्रयविशिष्टस 8-5-41-48 पञ्च कर्माणि, शब्दस्पर्शरूपरसगन्धादिचतुर्विंशतिगुणाः, सामान्यविशेषी शेष मित्यनेनोच्यते । एते यद्योगमायया विहता अहितीकृताः पतन्ति पातयन्त्यथः पुरुषमिति शेषः । नरकहेतव इत्यर्थः । विषकण्ठ कणभक्षशङ्करो त्रिदशबलपञ्चशिखाक्षपादवादान्महदपि सुविचार्य लोकतन्त्रं भगवदुपास्तिमृतेन सिद्धि रस्तीति प्रमितेनाऽयमुक्तार्थ इति सिद्धम् कणादाक्षपादमतज्ञानात् सिद्धिर्माभूत्, अद्वैतज्ञानेन सा स्या दिति तत्राह - यदिति । अद्वैतमतोक्तविधया भावयितुमशक्यम् । अनेनाऽन्येऽपि दुर्वादिवादा अपि निरस्ता इति ज्ञातव्यम् । कर्मणा पुरुषार्थ सिद्धिः स्यात्तर्हि इति, नेत्याह प्रबुधेति । अनेन भावादिमतमपि प्रत्युक्तम् ||४३||

उपात्सर्वाधिकाद्विष्णोः शान्ता आनन्दमूर्तयो यासां ताः तादृश्य रशक्तयो भार्या यस्य स तथा तस्मै “निवृत्तस्पष्टशक्तये” इति च स्वाराज्यलाभः स्वयम्प्रकाशमानानन्दः तेन परिपूरित आत्मा यस्य स तथा तस्मै । नित्याविर्भूतानन्दस्वरूपायेत्यर्थः । मायया स्वाधीनप्रकृत्या रचितेषु निर्मितेषु गुणेषु विषयेषु वा प्रवर्तमानायाऽपि तद्योग्याभिर्वृत्तिभिः दुःखक्षणाभिः न सजमानाय निरवद्यत्वेन दुःखानुभूतिरहितायेत्यर्थः । स्वभूतये स्वयम्भुवे स्वरूपपूर्णश्वर्यायेति वा ।। ४४ ।। अस्मत्कारण गोचरोऽस्मदिन्द्रियविषयो भूत्वा ||४५ ।। भक्तानुकम्पामन्तरेण तवाऽन्यत्कृत्यं न विद्यते इत्याशये नाह तैस्तैरिति हे विभो ! यद्यदा नोऽस्माकं 4 दुर्विषहं सोदु मशक्यं कर्म दुःखलक्षण मसुरादेः स्या दिति शेषः । तदा भगवान् स्वयमसुरादेः दुर्विषतं कर्म पराक्रमलक्षणं करोतीति वा इत्यन्वयः । कथम् ? स्वेच्छाकृते स्तेस्तै रूपैः “यदा यदा हि धर्मस्य " (भ.गी. 4-7) इति स्मृति हिंशब्देन गृहीता । ।४६ |

ज्ञान मेव मुक्तिसाधनं न कर्म तन्मतदूषणात् इत्यभिप्रायो यदि, तर्हि कर्मकरणं व्यर्थमित्याशङ्कय, सत्यम्, भगवदर्पणाख्यचिकित्साभावे साऽस्ति चेत् फलवदित्याशयेनाह क्लेशति। विषयातनां देहिनां कर्माणि विफलानि विरुद्धफलानि अनभीष्टफलानीत्यन्वयः । कथं भूरिक्लेशानि अल्पसाराणिचेश्वरार्पितं कर्म ders finaद्विफलं न स्यादित्यन्वयः ।। ४७ ।। साङ्गं कर्म ईश्वरार्पितं सफलमस्तु, अनङ्ग कथमिति तत्राह नेति पुरुषस्य कर्मकल्पः कर्माभासः अङ्ग- साकल्येन रहितः अत एवाधर्मोऽपि यदीश्वरार्पितः तर्हि विफलाय न कल्पते । किन्तु फलवानेव स्या 7 दित्यन्वयः । तत्र किं कारणम् ? अत्राह स इति । यत्प्रीत्यै कर्म करोति स आत्मा परमात्मा हितः

87 8-5-49-50 श्रीमतम् प्रेक्ष्येष्टकारी दयितोऽनिमित्तबन्धुः हि यस्मात्तस्मात् इति शेषः । नाधर्म इति केचित्पठन्ति स्मृत्यविहितः “सर्वधर्मान् परित्यज्य " (भगी. 18-66) इत्युक्ते: ।। ४८ ।। ver fह स्कन्धशाखानां तरोर्मूलावसेचनम् । ra माराधनं विष्णो: सर्वेषामात्मनश्च हि ।। ४९ ।। नमस्तुभ्य मनन्ताय दुर्वितर्यात्मकर्मणे । निर्गुणाय गुणेशाय सत्यस्थाय च साम्प्रतम् ।। ५० ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्र्यां श्रीब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे अमृतमथने पञ्चमोऽध्यायः ।।५।। श्रीध० अनन्तफलत्व माह यथेति । यथा हि मूलावसेचनं स्कन्धानां शाखानाञ्च भवति ।। ४९ । । · एवं सत्यपि त्वदर्पितकर्मणां त्वताना मस्माकं यत्रिमित्त मिदं दुःख मिति तत्त्वमेव वेत्सीत्याशये नाह नमः इति । दुर्वित्तर्व्याणि आत्मकर्माणि स्वभावचेष्टितानि यस्य तस्मै । इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां पञ्चमोऽध्यायः ॥५॥ वीर० ईश्वरार्पितस्य स्वल्पस्या ऽपि कर्मणो ऽनल्प-फलत्वम् आह - यथेति । यथा हि तरोः मूलावसेचनं मूले जलावसेचनं स्कन्धानां शाखानाञ् च भवति, एवम् आत्मनः परमात्मनः विष्णोः आराधनं सर्वेषां हि सर्व-पुरुषर्थानां साधनं भवतीत्य् अर्थः ॥ ४९ ॥

स्तुति-नमस्कारादि कर्मणा विना ना ऽन्यस् त्वत् तोष हेतुर् अस्तीत्य् अभिप्रयन् आह - नम इति । दुर्वितर्क्याणि इतर-सजातीयत्वेन विभावितुम् अशक्यानि आत्म-कर्माणि स्व-चेष्टितानि यस्य तस्मै, अनन्ताय त्रिविध-परिच्छेद-रहिताय, निर्गुणाय हेय-गुण-रहिताय, सत्त्वादि-गुणानां नियन्त्रे, सत्वस्थाय सत्त्व-गुणोन्मेष-निमित्त-कर्मानुगुणम् अधुना प्रवर्तमानाय तुभ्यं नमः । साम्प्रतं नमस्कार एव युज्यते ईदृशं त्वां प्रसादयितुं नम एव युज्यते ना ऽन्य ⁶¹उपाय इत्य्-अर्थः । यद् वा, गुण-त्रयोन्मेष-निमित्त-कर्मानुगुणं प्रवर्तमानाया ऽपि साम्प्रतम् अधुना सत्त्वस्थायेति वा ऽन्वयः ॥ ५० ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां पञ्चमो ऽध्यायः ॥ ५ ॥

JABJ कि 2. A,B, JOmil तत् 3. 88व्याख्यानत्रयविशिष्टम्स 8-5-49-50 विज० ननु यजतेत्यादि विहित कर्म परित्यज्य भगवदेकाराधनाया मितरदेवता तृप्त्यभावेनाऽ पुरुषार्थः स्यादिति, तत्राह यथेति । स्कन्धानां शाखानां तृप्तिं जनयतीति शेषः । तेनाङ्करफलपुष्पसमृद्धिलक्षणपुरुषार्थो यथा भवति, तथा सर्वेषामिन्द्रादीनामात्मनः स्वस्यापि तृप्त्यानन्दानुभवलक्षणपुरुषार्थः स्यादिति भावः । “मुखादिन्द्रश्चाऽप्रि” (पु.सू. 1-6 ) इत्यादिवाक्यं हिशब्देन दर्शयत । तेनेन्द्रादीनां श्रीनारायणशाखिशाखात्वं दर्शितं भवति । तथाहीतिवत् यथाहीत्येकं वाक्यम् ।। ४९ ।।

अनन्तायेत्यनेन मुखाम्बुजमिति परिच्छिनत्वशङ्कां निवारयति दुर्वितयेत्यादिना । न स्वरूपस्य आनन्त्यम्, अपि तु तत्कर्मणामप्युच्यते निर्गुणायेत्यनेन शबलत्वं निवारयति गुणेशायेत्यनेन । गुणैः प्रवर्तमानस्यापि गुणसम्पर्कप्राप्तं दोषं निरुद्ध सत्त्वस्थायेत्यनेन गुणे योगपद्य प्रतीतिं निवारयति साम्प्रत मित्यनेन । सत्त्वगुणयुक्तत्वं स्थितिकाल दर्शयति यतस्त्वं सत्त्वगुणप्रवर्तकोऽधुना । तस्मादस्मानापदः पालयेति चार्थः ||५०|| 1

1. A,B “प्रतोतं इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां टीकायां अष्टमस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ।।५।। oooooo 89 षष्ठोऽध्यायः श्रीशुक उवाच एवं स्तुत स्सुरगणै भगवान् हरिरीश्वरः । सेवा माविरभूद्राजन् सहस्रादयद्युतिः । ११ । । तेनैव सा सर्वे देवाः, प्रतिहतेक्षणाः । 3 Trust दिशः क्षोणी मात्मानञ्च कुतो विभुम् ।।२।। बिरियो भगवान्दृष्ट्वा सह शर्वण तां तनुम् । स्वच्छ मरकतश्यामा कञ्जगर्भारुणेक्षणाम् ||३॥ तमावदातेन लसत्कौशेयवाससा । 量 प्रसन्नचारुसर्वाङ्गी सुमुखीं सुन्दर ध्रुवम् ||४|| 10 महामणिकिरीटेन केयूराभ्याञ्च भूषिताम् । 11 कर्णाभरणनिर्भात कपोलश्रीमुखाम्बुजाम् ॥ १५ ॥ ॥ काकलाप लहारनपुर शोभिताम् । 13- 13 12 13 कौस्तुभाभरणां लक्ष्मt fबत वनमालिनीम् ।।६।। 16 सुदर्शनादिभिः स्वास्त्र मूर्तिमद्धि रुपासिताम् । तुष्टाव देवप्रवरः सर्वः पुरुषं परम् ।। 17 सर्वामरगणे स्मार्क सर्वाङ्गे रवनीतैः । । ७ ।। 19 ब्रह्मोवाच 20 अजातजन्मस्थिति संयमायागुणाय निर्वाणसुरवार्णवाय । अणो रणिनेऽपरिगण्यघाने महानुभावाय नमो नमस्ते । १८ ।। श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका षष्ठे पुनः स्तुति विष्णा वाविर्भूते सुरैः कृता । तन्मन्त्राज्ञाऽसुरे स्लाक ममृतार्थे महोद्यमः एवमिति । सहस्राकांणामुदये द्युतिरिव द्युतिः यस्य ||१||
2. 2. 3. 4- -4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13–13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. व्याख्याननयविशिष्टम् तेनेति । महसा तेजसा प्रतिहतानीक्षणानि चक्षूंषि योषाम् । । २ ।। 8-6-1-8 विरिञ्च इति । तामाविर्भूतां तनुं विरियो दृष्ट्वा तुष्टावेति पञ्चमेनान्वयः । कञ्जगर्भवदरुणे ईक्षणे यस्याः ।।३।। सातेति । तप्तहेमवदवदातेन पीतेन लसता कौशेयवाससा युक्ताम् । प्रसन्नानि चारूणि सर्वाण्यङ्गानि यस्याः शोभनं मुखं यस्याः, सुन्दरे भ्रुवौ यस्याः ||४|| महामणीति । महान्तो मणयो यस्मिंस्तेन किरीटेन । कर्णा भरणे कुण्डले ताभ्यां निर्माती यो कपोली ताभ्यां श्रीर्मुखाम्बुजे यस्याः ॥ ॥५॥ काञ्चीति । कौस्तुभ आभरणं कण्ठे यस्याः लक्ष्मी वक्षस बिभ्रतीम् ॥ ६ ॥ सुदर्शनेति । देवप्रवरो ब्रह्मा ! सर्वाङ्ग रवनीङ्गतः साष्टाङ्गं प्रणतैः ||७|

• ‘अनावि राविरासेयं नाऽभूताऽभूदितिस्तुवन् ब्रह्माऽभिप्रैति सत्यत्वविभूत्वे भगवत्तनोः । श्रीमूर्तेरय माविर्भाव एव नतु अस्मदादिवत् जन्मादि तवाऽस्तीत्याह अजातेति । न जाता जन्मादयो यस्य कुतः ? अगुणाय । अतो निर्वाणसुखस्यार्णवाय’, अपारमोक्षसुखस्वरूपायेत्यर्थः । तथाऽप्यणो रायणिनेऽतिसूक्ष्माय 6 दुर्ज्ञानत्वात्। वस्तुतस्तु अपरिगण्य मियत्तातीतं धाम मूर्तिर्यस्य तस्मै । नचैतदसम्भावितम् यतो महा नचिन्त्योऽनुभावो यस्य तस्मै ||८||

श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका एवं संस्तुतो भगवान् आविर्बभूवेत्य् आह मुनिः - एवम् इति । हे राजन् । इत्थं ¹संस्तुतः सम्यक्-स्तुतः हरिर् ईश्वरो भगवान् सहस्राणाम् अर्काणाम् सूर्याणाम् उदये द्युतिर् इव ²द्युतिर् यस्य सः । अभूतोपमेयम् तेषां ब्रह्मादीनाम्, पुर इति शेषः । आविर्बभूव ³प्रकटो ऽभूत्³ ॥ १ ॥

तेन महसा तेजसा प्रतिहतानि ईक्षणानि येषां ते, सर्वे देवाः स्वादीनेवना ऽपश्यन्, कुतः विभुम् आविर्भूतं पश्येयुर् इत्य्-अर्थः ॥ २ ॥

भगवान् विरिञ्चो ब्रह्मा, शर्वेण रुद्रेण सह तां भगवतस् तनुं दृष्ट्वा तुष्टावेति पञ्चमेनान्वयः । तनुं विशिनष्टि निर्मलाम् इन्द्र-नीलवच्-छायां कञ्ज-गर्भवद्-अरुणे ईक्षणे यस्यास् ताम् ॥ ३ ॥

तप्तहेमवद्-अवदातेन विशुद्धेन पिशङ्गेन च लसता कौशेय-वाससा, युक्तम् इति शेषः । प्रसन्नानि चारूणि सुन्दराणि च सर्वाण्यङ्गानि यस्याः, सुन्दरं मुखं यस्याः, सुन्दरे भ्रुवौ यस्याम् ॥ ४ ॥

महान्तो मणयो यस्मिन्, तेन किरीटेन केयूराभ्याञ् च अलङ्कृतां कर्णाभरणे कुण्डले ताभ्याम् नितरां भातौ ⁴यौ कपोलौ ताभ्यां श्रीः शोभा मुखाम्बुजे यस्यास् ताम् ॥ ५ ॥

काञ्ची-कलापादिभिः शोभितां कौस्तुभम् आभरणं कण्ठे यस्यास् तां लक्ष्मीं वक्षसि बिभ्रतीं, वनमाला अस्याम् अस्तीति तथा ताम् ॥ ६ ॥

मूर्तिमद्भिः पुरुषाकृतिभिः स्व-कीयैस् सर्वैः सुदर्शनादिभिर् अस्त्रैः रुपासितां सेव्यमानां ⁵स-शर्वः रुद्रेण सहितः⁵ देवप्रवरो ब्रह्मा सर्वाङ्गैर् अवनीं भूमिं गतः प्राप्तैः ⁶देवैः साष्टाङ्ग-प्रणतैः देवैस् सह परं पुरुषं तुष्टाव ॥ ७ ॥

तावत् स्तोतुं प्रवृत्तः कर्मायत्त-जन्मादि-रहितं निरस्त-निखिल-दोषं ज्ञानानन्दादि कल्याण-गुणोदधिं सर्वान्तरात्मानम् परिच्छिन्न-स्व-रूपं महा-प्रभावं नमस्करोति - अजातेति । न जाता जन्मादयः कर्मायत्ताः यस्य । तत्र हेतुर् अगुणाय, सत्त्वादि-प्राकृत-गुण-वश्यत्व प्रतिभटाय, निर्वाण-सुखार्णवाय, निर्दुःखानन्दमहोदधये, अणोर् जीवाद् अप्य् अणिम्ने अन्तरात्मतया तद्-अन्तः-प्रवेश-योग्याय अपरिच्छेद्य-स्व-रूपाय महा-प्रभावाय तुभ्यं नमो नमः ॥ ८ ॥

1.H,V “क” 2. A,B,J नि” * श्रीधरीयोऽपंश्लोक: 3 A, BJ चुवन 4. A,B,J नित्य” 5. A,B, J Omit स्व 6. B दुर्ज्ञेय” 7. 8. 9–9

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली ज्ञानवत् ज्ञानपूर्वकं यथा तत्त्वस्तुतिर्शप हरेः प्रीतिजननी त्येतमर्थ प्रपञ्चयत्यस्मिनध्याये । तत्राऽऽदौ हरेराविर्भाव प्रकारं वक्ति एवमित्यादिना, बह्माणं पुरस्कृत्येति शेषः ||१|| आत्मानं स्वान् जातावेकवचनम्, अग्रतः स्थितम् ॥२,३।। अवदासेन पीतेन “अवदातोऽरुणं पीते श्वेते श्यामे च कथ्यते” इति । वाससोपलक्षितम् ।।४।। कपोलश्रिया युक्तमुखाम्बुजम् ||५|| कलापो भूषणं, लक्ष्मलाञ्छनं श्रीवत्स नाम ||६|| देवप्रवरः ब्रह्मा || ७ || अजाय विष्णवे, “अजा विष्णु हर च्छागाः” (अम. को 3 187 ) इत्यतोऽजशब्दस्योभयत्रवृत्तावपि अत्र

1. 2–2. 3. 92 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-6-9-16 विष्णु रेवोच्यते

सर्वेति । सर्वकारणत्वेन निर्देशात् ततः परत्वप्रतीतेः जन्मस्थिति संयमाय जन्मादीनां तदेकाधीनत्वात् तथोक्तिः, गुणाय " विज्ञान मानन्दं ब्रह्म” (बृह. 3. 3-9-28 ) इति श्रुते रभिप्रायात् गुणत्वोक्तिः । निर्वाण सुखार्णवाय शरीराभिमानानुत्य सुख समुद्राय अपरिगण्यमहि ॥ १८ ॥ * रूपं तवैतत्पुरुषर्षभेज्यं श्रशेोधिभिर्वेदिकतान्त्रिकेण । 3 योगेन धात सह न त्रिलोकान् पश्याम्यमुष्मिन्त्रुह विश्वमूर्ती । । ९ ।। atra आसी त्वयि मध्य आसीत्त्वय्यन्त आसीदिदमात्मतन्त्रे | त्वमादिरन्तो जगतोऽस्य मध्ये घटस्य मृत्स्नेव परः परस्मात् ।। १० ।। त्वं माययाऽऽत्माश्रयया स्वयेदं निर्माय विश्वं तदनुप्रविष्टः । पश्यन्ति युक्ता मनसा मनीषिणो गुणव्यपायेऽप्यगुर्ण विपश्चितः । । ११ । । यथाऽग्नि मेधस्यमृतञ्च गोषु भुव्यमने नं वृत्तिम् । योगे मनुष्या अधियन्ति हि त्वां गुणेषु बुद्धया कवयोऽधियन्ति । । १२ ।। तं त्वां वयं नाथ! समुज्जहानं सरोजनाभाति चिरेप्सितार्थम् । दृष्ट्वा गता निर्वृति मद्यसर्वे गजादवार्ता इव गाङ्ग मम्भः ||१३|| सत्वं विधत्स्वाऽखिल लोकपाला वयं यदर्था स्तव पादमूलम् । समागता स्ते बहिरन्त रात्मन् किंवाऽथ विज्ञाप्य मशेषसाक्षिणः : ।। १४ ।। अहं गिरित्रश्च सुरादयो में दक्षादयोऽग्रे रिन केतवस्ते | fi ar fasiमेश ! पृथfraविता विधत्स्व शं नो द्विजदेवमंन्त्रम् ।। १५ ।। श्रीशुक उवाच एवं विरिचादिभिरीडित स्तद्विशाय तेषां हृदयं येथे | 14 15 जगाद जीमूत गभीरया गिरा बध्दाञ्जलीन्संवृत सर्वकारकान् ।। १६ ।। »

938-6-9-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीध० तन्मूर्तः सनातनत्वमपरिमेयत्वोपपादयति रूपमिति । हे पुरुषर्षभ । पुरुषोत्तम ! । हे धातः । एतत्तव रूपं वैदिकेन तान्त्रिकेण च योगेनोपायेन श्रेयोऽर्थिभिः सदा इज्यं पूज्यम् । अतो नेदमिदानी मपूर्वं जातमिति भावः । ननु यूयं देवाः सदा पूज्यत्वेन प्रसिद्धाः ? सत्यम्, सर्वेप्यत्रैवाऽन्तर्भूता इत्याह उ अहो! ह स्फुटम्। अमुष्मिंस्त्वयि नोऽस्मान् श्रीनू लोकांच सह पश्यामि तत्र हेतुः - विश्व मूर्ती यस्य, अतस्तवैतद्रूपं परिच्छिन्नमपि न भवतीति भावः ॥ ९ ॥ विश्वमूर्तित्व मेवाsse - त्वयीति । घटस्य मृत्तिका यथा आदिरन्तश्च मध्य तथा त्वमस्य जगतः । तत्र हेतु: - परस्मात्प्रधानादपि परः । । १० ।। D मृत्तिकादृष्टान्तेन परिणाम प्राप्तं वारयति त्वमिति । स्वया स्वाधीनया अत एव गुणानां व्यपाये परिणामेऽपि अगुणमेव त्वां युक्ताः पश्यन्ति मनीषिणो विवेकिनः । विपश्चितः शास्त्रज्ञाः । । ११ ।। एत देव सदृष्टान्त माह - यथेति । यथाऽग्नि एयसि काष्ठे मैथनेन । अमृत माज्यं गोषु दोहनादिना । भुव्यनं व्रीह्यादि कर्षणादिना । अम्बु च खननेन उद्यमनेन पुरुषकारेण वाणिज्यादिना वृत्तिं जीविकाम् । यद्वा, उद्यमनेन घटीयन्त्रादिनोद्धरणेन, योगे रुपाये मनुष्या अधियन्ति प्राप्नुवन्ति । तथा कवय स्त्वां बुद्धया गुणेष्वधियन्ति विदन्ति च ।। १२ ।। अम्बु 12 तमिति । हे नाथ हे सरोजनाभ ! अतिचिरादीप्सितमर्थं तं योगेक प्राप्यं त्वां सम्यक् उज्जितान माविर्भवन्तं प्रत्यक्षतो दृष्टाऽद्य वयं निर्वृतिं गताः । दवार्ता दावाग्नि पीडिताः ||१३|| 15 14 यद्विधेयं तत्कथयतेति चेत् तत्राऽऽह सत्यमिति । हे अन्तरात्मन्! अशेषसाक्षिणस्ते बहिः किं वाऽन्यैः विज्ञाप्यमस्ति ।।१४।। यूयमेव किञ्चित्कुरुतेति चेत्तत्राह अहमिति । अग्नेः केतवो विस्फुलिङ्गा इव ते त्वत्तो वयं पृथक् विभाविता स्सन्तः आत्मनः शंश्रेयः किं वा विषयः । अतस्त्व मेव द्विजानां देवानाञ्च मन्त्रं विधत्स्व । इदं कुरुते त्युपायमुपदिशेत्यर्थः ।। १५ ।। 17 एवमिति । तत् हृदयं मन्त्र उपदेष्टव्य इत्यभिप्रेतं यथा तथैव विज्ञाय जगाद । संवृतानि नियमितानि 18 सर्वाणि कारकाणि करणानि इन्द्रियाणि ये स्तान् ।। १६ ।।

1. ABJ Omit पुरुषोतम 2 A,B, J Omit सदा 3. HV त्रिलोका” 4. A,B, J “या” 5. ABJ Omit एसि 6. H,V सन्म 7. AJ “मने 8 AJ कारे 9. ABJ मने 10. A,B, J रणे 11. HV Omit उपाये: 12 ABJ यथा 13. ABJ वदन्ति 14. A, BJ “पंति 15.B “sh 16. A “भाता 17. BHJV Omit तत् 18. A,B, J Omit करणानि 94 व्याख्यानत्रमविशिष्टम् 8-6-9-16 वीर अजात-जन्म-स्थिति-संयमायेत्यनेन प्रकृतस्य दर्शित-रूपस्य कर्मायत्तत्वं सूचितम् । तद् एव रूपं विशिंषन् स्तौति - रूपम् इति । हे पुरुषर्षभ ! तवै तद् रूपं श्रेयोर्थिभिः कर्तृभिः वैदिक-तान्त्रिकेण वेद-पञ्च-रात्रादि-तन्त्राभ्याम् अवबोधितेन योगेन साधनेन इत्थम् आराधनीयं तस्मिन् रूपे विश्वं साक्षात्कृत्या ऽह - हे धातः ! अमुष्मिन् नुह ⁷अस्मिन् हि रूपे सह-त्रि-लोकान् त्रिलोकैस् सह नो ऽस्मान् पश्यामि । आर्षत्वात् सह-योगे ऽपि तृतीयाया अभावः । त्रि-लो⁸कान् इत्य् अत्र कर्म-धारयः । दर्शन-हेतुं वदन् रूपं विशिनष्टि - विश्वमूर्ती विश्वाश्रय-मूर्तौ विश्वमूर्ते ! इति पाठान्तरम् । तदा हे विश्वमूर्ते ! ⁹इति सम्बोधनम्⁹ ॥ ९ ॥

विश्व-मूर्तित्वम् एव प्रपञ्चयति - त्वयीति । इदं विश्वम् अग्रे मध्ये अन्ते च त्वय्य् एवाश्रय-भूते ऽन्तर्-आत्मन्य् आसीत्, अविनाभूतम् आसीत् । अत एवाद्याद्य् अवस्था-विश्वं त्वम् एव । यद् यद् अवस्थं यद् अपृथक्-सिद्धं तत् ततो ऽभिन्नम् इति भावः । अनेन जगद्-उपादानत्वम् उक्तम् । उपादानोपादेययोर् अभेद-प्रसिद्धं दृष्टान्तम् आह । घटस्योपादेयस्य मृद् उपादान-भूता यथा न तस्माद् भिन्ना तथेत्य्-अर्थः । उपादानत्व-प्रयुक्तं विकारित्वं वारयति - परः परस्माद् इति । परस्मात् स्व-रूपाद् अन्यथा भाववद्-अचेतनाद्यः परः विलक्षणो जीवः तस्माद् अपि स्व-भावान्यथाभाववतः परो विलक्षणः स्वभावतो ऽपि विकार-रहित इत्य्-अर्थः । उपादानत्वे ऽपि तस्य स-द्वारकत्वात् निर्विकारत्वम् इति भावः ॥ १० ॥

एवं विश्वोपादानत्वात् त्वं विश्व-मूर्तिर् इत्य् उक्तम् । अथ विश्वस्यान्तर्-आत्मत्वाद् अपि त्वं विश्व-मूर्तिर् इति वक्तुं विश्वस्य स्रष्टृत्वं तद्-अन्तर्-आत्मतया ऽनुप्रवेशञ् च आह - त्वम् इति । आत्माश्रयया स्वापृथक्-सिद्धया स्वया स्व-नियाम्यया माययेदं जगन् निर्माय सृष्ट्वा तद् अनुप्रविष्टः । “तत् सृष्ट्वा तद् एवानुप्राविशत्” (तैति उ. २-६) इति श्रुत्यर्थो ऽत्रानुसन्धेयः । अनुप्रविष्टम् अपि अनुप्रवेष्टव्य-गत-दोषास्पृष्टं “सत्यञ् चा ऽनृतञ् च सत्यम् अभवत्” (तैत्रि.उ. २-६) इति श्रुत्यर्थ-याथात्म्य-विदः पश्यन्तीत्य् आह । पश्यन्तीति गुण-व्य¹⁰पायो ऽपि, गुणानां व्य¹¹पायो ऽन्यथाभावः परिणाम इति यावत् । गुणानां परिणामे ऽपि त्वां, तत्रा ऽनुप्रविष्टं त्वाम् अगुणं चेतनाचेतन-गत-हेय-गुण-रहितं विपश्चितः “सत्यञ् चानृतञ् च सत्यम् अभवत्” इत्यादि शास्त्रार्थ-याथात्म्य-विदः मनीषिणः तत्-प्रतिपाद्यार्थ-याथात्म्योपासन-पराः युक्ताः सुसमाहित-चित्ताः मनसा यो¹²ग-परिशुद्धेन मनसा साधनेन पश्यन्ति साक्षात् कुर्वन्ति । ‘सत्यञ् च’ इत्यादि-श्रुतेर् अयम् अर्थः - परमात्मनः चिद्-अचित्-सङ्घात-रूप-जगद्-आकार-परिणामे च परमात्म-शरीर-भूत-चिद्-अंश-गताः सर्व एवा ऽपुरुषार्थाः, तथा अचिद्-अंश-गतास् सर्वे विकाराः परमात्मनि कार्यत्वं तद्-अवस्थयोस् तयोर् नियन्तृत्वेनात्मत्वम् । परमात्मा च तयोः स्व-शरीर-भूतयोर् नियन्तृतया ऽत्म-भूतः तद्-गत-पुरुषार्थैर् विकारैश् च न स्पृश्यते । अपरिच्छिन्न-ज्ञानानन्दमयः सर्वदैक-रूप एव जगत्-परिवर्तन-लीलया ऽवतिष्ठते । विचित्र-चिद्-अचिद्-रूपेण विक्रियमाणम् अपि ब्रह्म सत्यम् एवा ऽभवत्, निरस्त-निखिल-दोष-गन्धम् अपरिच्छिन्न-ज्ञानानन्दम् एक-रूपम् एवा ऽभवद् ¹³इति ॥ ११ ॥

मनसा साधनेन पश्यन्तीत्यत्र दृष्टान्तान् वदन् उक्तम् एवा ऽर्थम् उपपादयति - यथेति । काष्ठादिष्व् अग्न्यादीन् यथा योगैर् उपायैः; तत्र यथा ऽग्निम् एधसि काष्ठे मथनेनोपायेन, यथा चा ऽमृतं क्षीरं गोषु दोहनेन, यथा भुव्य् अन्नं कृष्याद्युपायेन, यथा वा वृत्तिं जीवन-भूतम् अम्बु-जलं मुत्य्व् अननेनोपायेन पश्यन्ति । उद्यमनेनेति पाठे स एवार्थः । तथा ¹⁴कवयः विपश्चितो मनीषिणो मनुष्या बुद्ध्या योग-विशुद्धया गुणेषु गुण-परिणामात्मकेषु स-चेतनेषु पदार्थेषु त्वाम् अविक्रियम् एक-रूपम् अधियन्ति । “इक् स्मरणे” इति धातुः, विदन्ति साक्षात् कुर्वन्तीत्य्-अर्थः ॥ १२ ॥

तद्-दर्शनेना ऽत्मनो नितरां सुखितत्वं वदन् मत्-प्रयोजनं कुर्व् इति प्रार्थयते - तम् इति द्वाभ्याम् । हे नाथ ! हे सरोज-नाभ ! अति-चिराद् ईप्सितम् अर्थ-पुरुषार्थ-स्व-रूपम् उज्जिहानम् आविर्भवन्तं तम् उक्त-विधं त्वां दृष्ट्वा सर्वे वयं निर्वृतिम् आनन्दं गताः, यथा दवार्ताः दावाग्नि-पीडिताः गजाः गाङ्गम् ¹⁵अम्भः जलं प्राप्य निर्वृतिं प्राप्नुवन्ति ॥ १३ ॥

तथा स त्वम् उक्त-विधः त्वं, हे अखिल-लोकपाल ! यद्-अर्था यत्-प्रयोजनाः यत्-कामयमानाः वयं तव पाद-मूलं समागताः शरणं गताः, तत्-प्रयोजनं विधत्स्व कुरु । यद् विधेयं तत् कथयेत्य् अत्रा ऽह - हे बहिर्-अन्तर्-आत्मन् ! बहिर् अन्तश् च व्यापिन् ! अशेष-साक्षिणः सर्वं युगपत् साक्षात् कुर्वतः तव सर्वज्ञस्य विज्ञाप्यं किं वा ऽस्ति । न किम् इत्य्-अर्थः ॥ १४ ॥

तर्हि यूयम् एव किञ्चित् कुरुतेत्य् अत्रा ऽह - अहम् इति । अहं ब्रह्मा गिरित्रो रुद्रः ये च सुरादयो दक्षादयश् च प्रजापतयश् च सर्वे वयम् अग्नेः केतवः विस्फुलिङ्गा इव । ते त्वत्तः पृथग्-भावितास् सन्तः आत्मनः ¹⁶स्वानां शं सुखं किं वा विद्मः, न किम् अपि । आत्म-सुख-साधनं न विद्म इत्य्-अर्थः । अतस् त्वम् एव, हे ईश ! द्विजानां देवानाञ् च मन्त्रं सुख-कारिणीम् आलोचनां विधत्स्व । इदं कुरुतेत्य् उपायम् उपदिशेत्य्-अर्थः ॥ १५ ॥

एवं स्तुतो विज्ञापितञ् च तान् आह भगवान् इत्य् आह मुनिः - एवम् इत्थं ब्रह्मादिभिः ईडितः स्तुतो भगवांस् तेषां विरिञ्च्यादीनां तद् हृदयम् अभिप्रायं यथावद् विज्ञाय मेघ-निर्ह्रादवद्-गभीरया गिरा, बद्धा अञ्जलयो यैः, संवृतानि नियमितानि कारकाणीन्द्रियाणि यैः, तान् विरिञ्च्यादीन् जगाद ॥ १६ ॥

1. 2. 3–3. 4. 5. 6.

96 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-6-9-16 बिज हे पुरुषर्षभ ! मोक्षादि पुरुषार्थ काङ्क्षिभिः वैदिके स्तान्त्रिकैश्च यदेतत्तव रूपं हे धातः ! अमुष्मिन् रूपे योगेन सह त्रिलोकान् पश्यामि । हे विश्वमूर्ते! त्वं नश्शरणं भवेत्यन्वयः । भुवीति पाठे आधारे इत्यर्थः ||९|| इव यथा घटस्यादिरन्तो मध्यश्च मृत्स्ना प्रशस्ता मृदेवोत्तम कारणं, सलिलाद्यवान्तरम्, तथा त्वमपि 2 अस्य जगतः आदि: परस्मात्परः उत्तमहेतुः । अत्र मृदुपादानकारणं न ब्रह्म, किन्तु तदधीनसत्ताकत्वात् दृष्टान्तोपादानमित्याशयेनाऽऽह त्वमेवेति । च शब्देन ब्रह्मोपादानकत्वे सर्वस्य चेतनत्वापत्ति प्रसत्रं सूचयति । * अयमर्थोऽत्र विवक्षित इति कुतोऽवगतमिति तत्राऽऽह - अशेषेति ||१०|| Tw 1 ननु सृष्टिसंहतिकर्तृत्वात् तदाद्यन्तत्वमस्तु, मध्यत्वं कथमिति तत्राऽऽह - त्वमिति । आत्मै वाऽऽश्रयो यस्यास्सा तथा तथा अत एव स्वया स्वकीयत्वेनाऽभिमतया मायया प्रकृत्या इदं विश्वं निर्माय त्वं तदनुप्रविष्ट इति यस्मात् त्वां मध्यं वदन्तीति शेषः । “तत्सृष्ट्वा तदेवाऽनुप्राविशत्’ ( तैत्ति.. उ. 2-6 ) इति श्रुतिः अत्र किं मानमिति तत्राऽऽह पश्यन्तीति । मनीषिणो बुद्धिमन्तो मनसा मननलक्षणविचारेण युक्ता एवं पश्यन्तीति यत् तद्दर्शनं मानमित्यन्वयः । नन्वेवं तहिं गुणसम्पर्किणो गुणदोषलोपः स्यात् ? नस्यात्। अत्रा पीदमेव मानमित्याह गुणेति । विपश्चितो गुणव्यवाये गुणकार्य समूहे स्थितमप्यगुणं गुणनिमित्त दोषरहितं त्वां पश्यन्तीति शेषः । इतोऽपि ब्रह्म उपादान कारणं न, किन्तु निमित्तमेवेत्याशयेनाऽऽह - त्वमिति । माययेदं विश्वं निर्माय तदनुप्रविष्ठ इति मनसा युक्ता मनीषिणो गुणकार्ये जगति विषये अगुणं गुणव्यतिरिक्तं कारणं निमित्तमेव त्वां पश्यन्तीत्यन्वयः । विपश्चितः पण्डिताः दर्शनपट इत्यर्थः । अनेन विद्वद्दर्शन मत्र प्रमाणमिति दर्शितम् ||११ । । · गुणकार्ये स्थितं गुणदोषरहितं पश्यन्तीत्युक्तं कथं तत्र पश्यन्तीति तत्राऽऽह यथेति । यथा एधआदिषु अप्रधादीनधियन्ति अधिगच्छन्ति तथा कवयो बुद्धयागुणेषुत्वामवयन्ति जानन्तीत्यन्वयः । उव्यां उत्खनने सति अम्बु यथा, तथा शब्दः समुचये । अमृतं क्षीरं घृतं वा । भेदस्य दोषलेपराहित्यस्य च ज्ञापनाय अग्निनिदर्शनम् । सर्वस्मात्सारः स्वभक्तमुक्तिद इति ज्ञापनायाऽमृत दृष्टान्तः । उपजीव्यत्वज्ञापनाय अनं यथेति । भूयस्त्वतापहरत्व स्त्वदर्शनाय अम्बु यथेति ||१२||

1. Ma Omits प्रशस्ता 2. A, B, M आद्यादि. 97 8-6-17-24 श्रीमद्भागवतम् यस्त्वं सर्वोत्तमत्वोपजीव्यत्वादि गुणसम्पन्नः, वयं तं त्वां दृष्ट्वाऽद्य निर्वृतिं गता इत्यन्वयः । अतिधिरेण कालेन वाञ्छितार्थं समुज्जिहानं विचार्यमाणे सति सर्वोत्तमं भगवन्तम् उन्नतीकुर्वाणं दवार्ता वनवह्निक्लिष्टाः, गाऊं गङ्गासम्बन्धि ||१३|| योऽथ येषां ते यदर्था यत्प्रयोजना अखिललोकपाला वयं तव पादमूलं समागताः । स त्वं तदर्थ मस्मभ्यं विधत्स्वेत्यन्वयः । तर्हि सोऽर्थः कः ? इति तत्राऽऽह ते बहिरिति । हे आत्मन्! स्वात्मन् ! M बहिरन्तस्साक्षिणः ते तवाऽद्य विज्ञाप्यं किं वाऽस्ति ? न किमपीत्यन्वयः । अतोऽस्मदभीष्टं भवतस्सिद्ध मित्यर्थः ||१४|| इतोऽप्यस्माभि विज्ञाप्यं नाऽस्ति यतो वयं तव किङ्करा इति भावेनाऽह अहमिति । यथा केतवः 1

ज्वाला: अरुत्पद्यन्ते तमेवाऽऽश्रिताः एवं मदादयस्सर्वे त्वदुत्पन्नत्त्वात्त्वत्किङ्करा इत्यर्थः । किङ्करत्वं विशदयति किं वेति । ईशसृष्ट्यादि कर्तुत्वेन पृथक् पृथक् विभाविताः प्रख्याता वयं किं वा विधेम, कां तवाऽऽज्ञां कुर्मः ? हे द्विजदेवमित्र ! नोऽस्माकं तवाऽऽज्ञाकरणलक्षणं शं विधत्स्व इदं कुरुध्वमित्याज्ञापय । गिरित्र सदाशिव: ।। १५ ।। हृदय मभिप्रायम् जीमूतो मेघः संवृतसर्वकामान् अप्रकाशितस्वाभिप्रायान् ।। १६ ।। एक एवेश्वर स्तस्मिन् सुरकायें सुरेश्वरः । विहर्तुकाम तानाह समुद्रोन्मथनादिभिः ।।१७।। श्रीभगवानुवाच हन्त ब्रह्मन्नहो शम्भो ! हे देवा ! मम भाषितम् । शृणुताऽवहिता सर्व श्रेय यः स्याद्यथा सुराः ।। १८ ।। 3 यात दानवदेतेये स्तावत्सन्धि विधीयताम् कालेनाsनुगृहीते स्तं यत्र द्वो भव आत्मनः । । १९ । । realsfuहि सन्धेया स्सति कार्यार्थगौरवं । अहमूषकवत्पश्चात् अर्थस्य पदवीं गतैः । १२० ।।

1. A,B,Ma vi 2. 3. 4-4. 98व्याख्यानप्रयविशिष्टम् अमृतोत्पादने चतः क्रियता मविलम्बितम् । वस्य पीतस्य वै जन्तुर्मुत्युग्रस्तो मेरो भवेत् ॥ २१ ॥ ॥ far क्षीरोदधी सर्वा वीरुतृणलतोषधीः ।

मन्यानं मन्दरं कृत्वा नेत्रं कृत्वा च वासुकिम् ।। २२ ।। सहायेन मया देवा निर्मन्यध्व मतन्द्रिताः । क्लेशभाजो भविष्यन्ति दैत्या यूवं फलग्रहाः ।। २३ ।। यूयं तदनुमोदध्वं यदीच्छन्त्यसुरा सुराः । न संरम्भेण सिद्ध्यन्ति सर्वे ऽर्था स्सान्त्वया यथा ।। २४ ।। 8-6-17-24 श्री ईश्वरस्याऽपि तथैवाऽभिप्रेत मित्याह एक इति। सुरेश्वरो भगवान् एक एकेश्वरः समर्थोऽपि सुरासुरैस्सह विहर्तुकामः तानाहै ।।१७।। हन्तेति । हे सुराः । हे देवाः । अन्ये च गन्धर्वादयः ||१८| यातेति । वः आत्मनः स्वतो यावद्भवो वृद्धि र्भवति । १९ । । अस्य इति । अर्थस्य प्रयोजनस्य पदवीं सिद्धिं प्राप्तः पश्चा दहिमूषकवत् वध्यघातकभावेन वर्तितव्य 籍 मिति शेषः । यद्वा सर्पग्राहिणी पेटिकायां निरुद्धोऽहिः यथा निर्गमद्वारविधानार्थ प्रथमं मूषकेण सन्धिं विधत्ते, पश्चात्तमेव कदाचिद्भक्षयति तथा अर्थमार्गप्रवृत्तः प्रथमं सन्धेया इत्यर्थः ।।२०।। 1 ततस्तैस्सह यत्कार्यं तदाह - अमृतेति । यस्य अमृतस्य पीतस्य सतः । । २१ । । क्षिति | नेत्रं रज्जुम् ||२२ ।। * सहायेनेति । ननु तर्हि तेऽप्यमृतपानेन अमराः स्युः, तत्राऽऽह क्लेशभाजइति ।। २३ ।। बलिभिस्सहकारिभिः साध्या अर्थाः तदनुसरणं विना न सिध्यन्तीति कृत्वा सामदिकमुपदिशति यूयमिति द्वाभ्याम् । हे सुराः । संरम्भेण सम्भ्रमेण, सान्त्वया साममार्गण, यथा सिध्यन्ति ||२४|| वीर० सुरेश्वरो भगवान् स्वयम् एक एव सुराणां कार्ये ईश्वरः कर्तुं समर्थो ऽपि समुद्रोन्मथनादिभिः विहर्तुकामः विहर्तुम् इच्छुः तान् आह ॥ १७ ॥

उक्तिम् एवाह - हन्तेति । हन्तेति दुर्लभ-स्व-प्रसाद-लाभ-प्रयुक्तम् आश्चर्यं द्योतयति । हे ब्रह्मन्! हे शम्भो ! हे देवाः ! हे सुराः ! अवान्तर-भेदाभिप्रायेण सुरा देवाश् चेति सम्बोधन-द्वयम् ! अन्ये गन्धर्वादयश् च सर्वे यूयं वो युष्माकं यथा श्रेयस् स्यात् तथा मम भाषितम् अवहित-चित्तास् सन्तः शृणुत । अमरा इति पाठान्तरम् । तदा श्रेयो दर्शयति - यथा अमरा मृत्यु-रहिताः स्युर् इति ॥ १८ ॥

तावद् दानवैर्-दैतेयैश् च सन्धिर् विधीयताम् । सख्यं क्रियताम् । ¹⁷कीदृशैः ? कालेना ऽनुगृहीतैः कालवशाद् अनुकूलतां प्राप्तैः, न ते सन्धिं यास्यन्तीति शङ्का न कार्येति भावः । तैर् असुरैर् वो युष्माकम् आत्मनः स्वत एव यावद्भवो वृद्धिः स्यात्, तावत् सन्धिर् विधीयताम् इति पूर्वेणा ऽन्वयः ॥ १९ ॥

“कार्यार्थिनः कुतो ऽगर्वः” इति न्यायेन अरयो ऽपि सन्धेया एवेत्य् आह - अरयोपीति । कर्तव्य-प्रयोजनस्य गौरवे भूयस्त्वे सति तदर्थम् अरयश् शत्रवो ऽपि सन्धेया एव हि । हे देवाः ! अर्थस्य प्रयोजनस्य पदवीं सिद्धिं गतैः प्राप्तैः पश्चाद् अहि-मूषकवत् वध्य-घातुक-भावेन, वर्तितव्यम् इति शेषः । यद् वा पेटिकायां निरुद्धो ऽहिर् यथा निर्गम-द्वार-विधानार्थे मूषकेण सन्धिं विधत्ते, पश्चात् तम् एव भक्षयति । तथा अर्थस्य पदवीं प्रवृत्तः प्रथमं सन्धेया इत्य्-अर्थः ॥ २० ॥

ततस् तैस् सह यत् कार्यं तद् आह - अमृतेति । स्पष्टो ऽर्थः । अमृतं विशिनष्टि - यस्या ऽमृतस्य पीतस्य सतः मृत्यु-ग्रस्तो ऽपि अमरो मृत्यु-रहितो भवेत् । यस्य पीतस्येति सम्बन्ध-मात्रेण षष्ठी । येन पीतेनामृतेन मृत्यु-ग्रस्तोर् अमरो भवेद् इत्य्-अर्थः ॥ २१ ॥

अमृतोत्पादन-यत्नं विवृणोति - क्षिप्त्वेति । वीरुधः गुल्मानि, तृणानि लताश् चौषधयश् च, इमास् सर्वाः क्षीरोदधौ क्षिप्त्वा मन्दरं पर्वतं मन्थानं मन्थन-दण्डं कृत्वा वासुकिं नेत्रं रज्जुं कृत्वा ॥ २२ ॥

मया सहायेन, हे देवाः । अतन्द्रिताः यूयं निर्मन्थध्वम् । ननु ते ऽप्य् अमृत-पानेन अमराः स्युः । तत्रा ऽऽह - क्लेशभाज इति । दैत्यास् तु केवलं क्लेश-भाजो भविष्यन्ति, यूयम् एव फल-ग्राहाः अमृत-पासिनो भविष्यथेत्य्-अर्थः ॥ २३ ॥

बलिभिस्-सहकारिभिः साध्या अर्थाः तद्-अनुसरणं विना न सेत्स्यन्तीति सामादिकम् उपदिशति - यूयम् इति द्वाभ्याम् । हे सुराः, यद् असुरा इच्छन्ति तद् एव यूयम् अनुमोदध्वम्, सान्त्वया साधु-मार्गेण सर्वे ऽर्था यथा सिध्यन्ति न तथा संरम्भेण क्रोधेन सिध्यन्ति¹⁸ ॥ २४ ॥

100 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-6-25-32 विज० यतो ब्रह्मदयः श्रीनारायण शरणं F प्रापुः तस्मादेकएवेश्वरः सुरकार्य fare ईश्वरः समर्थः ।। १७ ।। आरम्भे यथा येन विधिना युष्माकं श्रेयः स्यात् तं विधि यातुधाने राक्षसे रनुगृहीतैः ऐकमत्येन गृहीतैः वः आत्मनो युष्मदात्मनो भवः श्रेयो वृद्धिर्वा । ।१८, १९ ।। ।

हे देवाः ! कार्यार्थगौरवे कर्तव्यस्य प्रयोजनस्य गुरुत्वे सति अर्थस्य प्रयोजनस्य पदवीं गतैर्भवद्भि रसुरा अरयोऽपि सन्धेया हीत्यन्वयः । कथमिव ? अहिभूषकयोरिव। “यावन्मयूर सन्त्रस्तः सर्पो मूषकवेश्मनि । निलीय निर्भयः पचाक्षित्वा मूषकं गतः " इति तान्त्रिकायाम्। सन्ति कार्यार्थ गौरवात्’ इति पाठे कार्यार्थ गौरवादरयोऽपि सन्धेया इति न्यायास्सन्ति इत्यन्वयः । अहिमूषक सन्धानमिव सर्पग्राहिणा सर्पमूषकौ गृहीत्वा फलकोर्ध्वद्वारखर्वमञ्जूषायां निहितौ । तत्रोपोषित स्सर्पोऽमनुत एकमूविकादनात् वर मनेन सन्धिं कृत्वा इत निर्याणमिति । मूषकमभाषत - “हे मूषक उन्नतीभूत मत्फणाने स्थित्वा त्वत्कृत फलकरन्ध्रेण आवां निर्गच्छाव ततः स्वस्थौ स्याव” इति । तेन तो निर्गत्य स्थितं माजांरभीतं मूषकं भक्षयित्वा सर्पोऽप्ययासीदिति किंवदन्ती ॥ २० ॥ अविलम्बितं शीघ्रं यस्य शक्तया, वैशब्देन योग्यतां सूचयति ॥ २१ ॥ नेत्रं रज्जुम् " रज्जो चक्षुष नेत्रं स्या जाटाया मपि नेतरत्” इत्याभिधानम् ।।२२, २३ ।। इच्छन्ति, कार्यसिद्धिमिति शेषः । सन्धानं वा, संरम्भेण द्वेषेन कोपेन वा सान्त्वया क्रियया ||२४|| न भेतव्यं कालकूटा द्विषाज्जलधिस्सम्भवात् । लोभः कार्यो न जातु रोषः कामक्षे वस्तुषु ।। २५ ।। श्रीशुक उवाच इति देवान् समादिश्य भगवान्पुरुषोत्तमः । तेषा मन्तर्दधे राजन् । स्वच्छन्द गतिरीश्वरः ।। २६ ।। अथ तस्मै भगवते नमस्कृत्य पितामहः । भवश्च जग्मतुः स्वं स्वं धामोपेयुर्बलं सुराः । १२७ ।। 1–1. Ma Omaits. 2. 3. 4. 101 8-6-25-32 प्यात भावनायकान् । न्यtute श्लोक्यः सन्धिविग्रहकालवित् ।। २८ ।। ते वैरोचनि मासीनं गुप्तचाऽसुरयूथपैः । श्रिया परमया जुष्टं जिताशेषमुपागमन् ।।२९ ।। महेन्द्रः श्लक्ष्णया वाचा सान्त्वयित्वा महामतिः । अभ्यभाषत तत्सर्व शिक्षितं पुरुषोत्तमात् ।। ३० ।। 3 सदरोत वैत्यस्य तत्राऽन्ये येऽसुराधिपाः । शम्बरोऽरिष्टनेमिt ये च त्रिपुरवासिनः ||३१|| ततो देवासुराः कृत्वा संविदं कृत सौहृदाः । sri परमं चकुरमृतार्थ परस्परम् ||३२|| श्रीध० नेति । वस्तुषु मघनादुत्पन्नेषु ।। २५, २६ ।। अथेति । सुरास्तु बलिमुपेयुः उपजग्मुः ।। २७ ।। दृष्टेति। असंयत्तानपि दृष्ट्वा स्वनायकान् स्वभटान् युद्धोद्युक्तान् न्यषेधत् । क्यः कीर्त्यः ।। २८ ।। ते इति । वैरोचनि बलिम् । जित मशेषं त्रैलोक्यं येन तम् ।।२९ ।। महेन्द्र इति । तत्सर्व ममृतोन्मथनादि । । ३० ।। तदिति । तत्र ये अन्ये चाऽसुराधिपाः पौलोमकालकेयादयः, शम्बरादयश्च, तेभ्यश्चाऽरोचत ।। ३१ ।। तत इति | संविदं समयम् ।। ३२ ।। arre ¹⁹किञ्च । जलधि-सम्भवात् काल-कूटाख्याद् विषात् न भेतव्यं नोद्वेजितव्यं, रुद्रो ग्रसिष्यतीति भावः । तथा वस्तुषु मथनाद् उत्पन्नेषु लोभः, कामः जातु कदाचिद् अपि रोषश् च न वै कार्यः ॥ २५ ॥

इतीत्थं देवान् समादिश्य आज्ञाप्य भगवान् पुरुषोत्तमः अजितः तेषां ब्रह्मादीनां, पश्यतां सताम् इति शेषः । हे राजन् ! अन्तर्दधे अन्तर्हितवान् यतः स्वच्छन्द-गतिर् यथेच्छा-व्यापारः ईश्वरः ॥ २६ ॥

अथ भगव²⁰तो ऽन्तर्धानानन्तरं तस्मै तिरोहिताय भगवते नमस्कृत्य पितामहो ब्रह्मा, भवो रुद्रश् च स्वं स्वं स्थानं जग्मतुः, सुरा इन्द्रादयस् तु बलिं वैरोचनिं उपेयुर् उपजग्मुः ॥ २७ ॥

अरीन् शत्रून् अप्य् असंयत्तान् युद्धायानुद्यतान् देवान् दृष्ट्वा श्लोक्यः, स्तुत्यः, दैत्य-राट् बलिः, जात-क्षोभान् सुरान् हन्तुम् उद्यतांश् च स्व-नायकान् असुर-सेना-मुख्यान् न्यषेधत् न्यवारयत् । यतस् सः सन्धि-विग्रहयोः सन्धि-वैरयोः कालम् उचितं वेत्ति इति तथा ॥ २८ ॥

ते देवा असुर-यूथपैः गुप्तम् आसीनं परमया श्रिया सम्पदा जुष्टं युक्तं, जिता अशेषा देवादयो येन तं वैरोचनिं बलिं उपागमन् ²¹समीपम् उपविविशुः²¹ ॥ २९ ॥

तत इन्द्रो महामतिः श्लक्ष्णया मृद्व्या वाचा सान्त्वयित्वा सामोपायेन प्रसन्नं कृत्वा पुरुषोत्तमा²²द् अजितात् यच् शिक्षितं तत् सर्वम् अमृतोत्पादन-प्रयत्न-रूपम् अकथयत् ॥ ३० ॥

तद् इन्द्रोक्तं दैत्यस्य बलेर् ये च शम्बरादयो ऽसुराधिपाः ये च त्रिपुर-वासिनः तेषाञ् च अरोचत ²³रुचिकरम् अभूत्²³ ॥ ३१ ॥

ततो देवाश् चासुराश् च ते सर्वे संविदं समयं सङ्केतं कृत्वा परस्परं कृतं सौहृदं यैस्ते, हे परन्तप ! अमृतार्थं परमम् उद्यमं यत्नं चक्रुः ॥ ३२ ॥

1- - 1. 2-3 3. 4. 3–5. A, quear; BJ, Omit 6. 7.

विज वो युष्माभिः || २५ ।। तेषां पश्यताम्।।२६,२७।। वेलोदर्पः सिंहनादो वा, स्वो नायको येषां ते तथा ।। २९, ३० ।। तेऽसुराः दैत्यस्य भृत्याः ||३१ । । संविदं सन्धिलक्षणवार्ताम् ||३२|| ततस्तं मन्दरगिरि मोजसोत्पाटय दुर्मदाः । नवन्त उदधिं निन्यु रशक्ताः परिघबाहवः ||३३|| दूरभारोहहश्रान्ताः शक्रवैरोचनादयः । अपारयन्तस्तं aig विवशा विजहुः पथि । । ३४ ॥ निपतन्स गिरिस्तत्र बहूनमरदानवान् ।। चूर्णयामास महता भारेण कनकाचलः ||३५|| 1–1. 2. 3-3 4. 1038-6-33-39 श्रीमद्धगवतम् तां स्तथा भग्नमनसो भग्नवाहूतकन्धरान्। विज्ञाय भगवांस्तत्र बभूव गरुडध्वजः ।। ३६ ।। गिरिपातविनिष्पिष्टा विलोक्यामरदानवान्। कंटाक्षेजीवयामास निर्जरा शिर्वणा न्यथा ।। ३७ ।। गिरिचाssरोप्य गरुडे हस्तेनैकेन लीलया । आरुह्य प्रययावधि सुरासुरगणैर्वृतः ।। ३८ ।। अवरोप्य गिरिं स्कन्धात् सुपर्णः पततां वरः । यो जलान्त उसृज्य हरिणां स विसर्जितः । । ३९ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्या अष्टादशसाहस्यां श्रीnaura ब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे मन्दराचलनयनं नाम षष्ठोऽध्यायः ।। ६ ।। श्रीre तत इति । परिधा इव बाहवो येषाम् ।।३३ - ३८ ।। अवरोप्येति । विसर्जितः प्रस्थापितः । सुपर्णे तत्र स्थिते वासुकेः आगमनायोगादिति भावः । । ३९ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्यायः ।। ६ ।। वीर० उद्यमम् एवाह - ततस् ते देवासुराः दुर्मदाः परिघा इव बाहवो येषां ते मन्दर-गिरिम् ओजसा बलेनोत्पाट्य नदन्तः शक्त्या धारण-शक्त्या क्षीरोदधिं निन्युः प्रापयितुं प्रवृत्ता बभूवुः ॥ ३३ ॥

शक्र-वैरोचनि-प्रभृतयः सर्वे दूर-भारोद्वहनेन श्रान्ताः अत एव मन्दर-गिरिं वोढुम् अपारयन्तो ऽशक्नुवन्तः विवशाः पथि गिरिं विजह्लुस् तत्यजुः ॥ ३४ ॥

निपतन् स च गिरिः तत्र ²⁴पात्यमानो²⁴ बहून् अमरान् असुरांश् च चूर्णयामास, यतस् स गिरिः महता भारेण कनकाचलः मेरु-तुल्यः ॥ ३५ ॥

तदा ²⁵तान् ²⁶असुर-दानवान् भग्न-मनसः भग्नोत्साहान् कांश्चित् भग्ना बाहव ऊरवः कन्धराश् च येषां तान् विज्ञाय भगवान् गरुड-ध्वजो गरुडारूढः आविर्बभूव ॥ ३६ ॥

गिरि-पातेन विनिष्पिष्टांश् चूर्णी-कृतान् ²⁷असुरान् दानवांश् च विलोक्य ईक्षया मृत-दृष्ट्या निर्जरान् देवान् निर्व्रणान् यथावज् जीवयामास । असुरांस् तु नाजीवयद् इति भावः ॥ ३७ ॥

तत एकेनैव हस्तेन लीलया गिरिम् उद्धृत्य गरुडे आरोप्य स्वयम् अप्य् आरुह्य सुर-गणैर् वृतः पयोधिं प्रययौ ॥ ३८ ॥

ततः पततां पक्षिणां वरः श्रेष्ठस् सुपर्णो गरुडः स्कन्धाद् गिरिम् अवरोप्य जलान्ते जल-समीपे उत्सृज्य निधाय हरिणा नुविसर्जितः प्रस्थापितः ययाव् अगात् । सुपर्णे तत्र-स्थिते वासुकेर् आगमनासम्भवात् तद्-आगमनाय विसर्जितो ययाव् इति भावः ॥ ३९ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा-लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां षष्ठो ऽध्यायः ॥ ६ ॥

1–1. 2. 3-3. 4, 5.

विज० दुर्मदाः दुस्सहमदाः । । ३३ ।। दूरदेशं प्रति भारी भरणं यस्य स दूरभारी गिरि स्तस्य उद्वहो वहनं तेन श्रान्ताः अपारयन्तः पारं गन्तुमशक्नुवन्तः ||३४,३५ ।। नाना गरुडध्वज इति रूपधारी बभूव । । ३६, ३७ ।। सुपर्णो गरुडः जलान्ते जलमध्ये । अत्र सुपर्ण इति कथनेन इदं तात्पर्यमवबोद्धव्यम् । वैवस्वतरैवतमन्वन्तरयोरमृतमथन मस्ति । तत्र वैवस्वत मन्वन्तरेऽनन्तनाम्ना गरुडेनोढो गिरिः सुपर्णनानोढो F रैवतमन्वन्तरे “अनन्तोढो मन्दरस्तु यदा वैवस्वतान्तरम्। अमृतार्थे सुपर्णाढो रेवतस्यान्तरे मनोः " (ब्राह्मे ) इत्यनेनेति निश्चयोक्तेरिति ।। ३९ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टratri अष्टमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ।। ६ ।। 1. ००००००० 105 सप्तमोऽध्यायः श्रीशुक उवाच ते नागराज मामन्त्र्य फलभागेन वासुकिम् । 1 afrate गिरी तस्मिन् नेत्रमब्धिं मुदान्विताः । । ।१ ।। १ । । आरेभिरे सुराबसा मथितुं तेऽमृतार्थिनः । हरिः पुरस्ताज्जगृहे पूर्व देवास्ततोऽभवन् || २ || तन्नैच्छन् देत्यमतयो महापुरुषचेष्टितम् । न गृहीमो वयं पुच्छमहेरङ्गममङ्गलम् ॥ ॥३॥ स्वाध्यायश्रुतसम्पत्राः प्रख्याता जन्मकर्मभिः । इति तूष्णीं स्थितान्दैत्यान् विलोक्य पुरुषोत्तमः ।। स्मयमानो विसृज्याग्रं पुच्छे जग्राह सामरः ।।४।। कृतस्थान विभागास्ते हवं कश्यपनन्दनाः । ममन्युः परमायताः अमृतार्थ पयोनिधिम् ॥ ५ ॥ 7 मध्यमानेऽर्णवे सोऽद्रि रनाधारो हापोऽविशत् । धियमाणोऽपि बलिभिगौरवात्पाण्डुनन्दन ! ||६॥ ते तु निर्विण्णमनसः परिम्लानमुखश्रियः । आम्स्पो नष्टे देवेनाऽतिबलीयसा ।।७।। 9 विलोक्य विशविधि स ईश्वरो दुरन्तवीर्याऽवितथाभिसन्धिः । कृत्वा वपुः काछमद्भुतं महत्प्रविश्य तोयं गिरिमुज्जहार ||८|| श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका सप्तमे मनोद्भूत विषभीत्याऽखिलैर्जनैः । स्तुतस्सन् कृपया रुद्रः पपौ विषमितीर्यते । त इति फलभागेन तवाऽप्यमृते भागो भविष्यतीत्यामन्त्र्य सम्मन्त्र्य वासुकिं नेत्रं गिरी परित्रीय

1. 2. 3- 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. HV Omil आमन्त्र्य

106 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 2. 8-7-1-8 संवेष्ट्य अब्धि मथितुमारेभिरे वासुकेर्मुखं तीनं दैत्यान्ग्राहयितुमेव, पूर्व हरिः पुरस्तान्मुखं जगृहे देवा अपि ततोऽभवन्मुखं जगृहु: ।११-४ ।। कृतेति । कृतो धारणे स्थानविभागो यैः ।।५,६ ।। स इति । दैवेन हेतुना स्वपौरुषे नष्टे सति ॥ ७ ॥ विलोक्येति । विनेशस्य विधिं तेन रचितं विघ्नम् । अवितथः सत्योऽभिसन्धिः सङ्कल्पो यस्य ||८|| श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका ते देवासुराः फल-भागेन तवा ऽप्य् अमृत-भागो भविष्यतीत्य् एवं वासुकिम् आमन्त्र्य सम्प्रार्थ्य नेत्रीभूतं ¹तं गिरौ परिवीय परिवेष्ट्य मुदा युक्ताः ॥ १ ॥

अमृतार्थे अब्धिं मथितुम् आरब्धाः हे कुरूद्वह । वासुकेस् तीव्रं मुखं दैत्यान् ग्राहयितुम् एव ²पूर्वं हरिः पुरस्तात् मुखं जगृहे । ततो देवा अभवन्, मुखं जगृहुः ॥ २ ॥

तन्-मुख-ग्रहण-रूपं महा-पुरुषस्य हरेश् चेष्टितम् ³असुराधिपा नैच्छन् । स्वाध्याय-श्रुत-सम्पन्नाः वेद-शास्त्राध्ययन-सम्पन्नाः जन्मभिः कर्मभिश् च प्रसिद्धाः वयम् अमङ्गलं ⁴हीनम् ⁵अहेः अर्ङ्ग⁵ पुच्छं न गृह्णीम इत्य् अभिप्रायेण तूष्णीं स्थितान् दैत्यान् विलोक्य भगवान् पुरुषोत्तमः ॥ ३,४ ॥

स्मयमानो मुखं विसृज्य अमरैस् सहितः पुच्छञ् जग्राह - एवम् इत्थं कृतो ग्रहण-स्थान-विभागो यैस् ते कश्यपस्य नन्दनाः देवासुराः ॥ ५ ॥

परम् अधिकम् आयत्ताः उद्यताः पयोनिधिम् अमृतार्थं ममन्थुः । अर्णवे पयोदधौ मथ्यमाने सति अनाधारो ऽद्रिः मन्दरो ऽपो ऽविशत्, अपाम् अधो-भागं प्रविष्टो ऽभूत् ॥ ६ ॥

हे कुरुनन्दन ! बलिष्ठैर् देवासुरैः ध्रियमाणो ऽप्य् अद्रिः गौरवाद् भार-भूयस्त्वात्, अपो ऽविशद् इति पूर्वेणान्वयः । ते देवासुरास् तु अति-बलीयसा दैवेन हेतुना स्व-पौरुषे विनष्टे सति निर्विण्ण-मनसः अत एव परिम्लान-मुख-श्रियो बभूवुः ॥ ७ ॥

विघ्नेशस्य विघ्नाधिदैवतस्य विष्वक्सेनस्य तत्-पार्षदस्य वा कस्यचिद् द्विरद-वक्त्रादेर् विधिं चरितं तद्-विघ्नं⁶ विलोक्य तथा सत्य-सङ्कल्पः दुरन्त-वीर्यः अपार-बलो भगवान् ईश्वरो ऽजितः महत् बृहद् अद्भुतञ् च कच्छपं वपुर् धृत्वा तोयं जलं प्रविश्य गिरिं मन्दरम् ⁷उज्जहार, उद्धृतवान् इत्य्-अर्थः ॥ ८ ॥

1. A मथ्नि 2-2 H,V Omit 3. 4. 5. 6. 7-7. 8.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली हालाहलनाम तमोगुणजन्यमन्यथाज्ञानलक्षणम्, सुरानाम राजसा अज्ञानलक्षणाः । अमृतनाम सात्त्विकं ज्ञानलक्षणं मुक्तिसाधनम् इत्याद्युत्पत्तिकथनेन महामहात्म्यं स्पष्टयतेऽत्राध्यायद्वये । तत्राऽऽदी मथनप्रकारं tarari कथयत ते नागराजेति । परिधाय वेष्टयित्वा ॥१॥

देवाः ततः पूर्वमभवन्नित्यन्वयः ।।२,३ ।। अर्थवादेनामङ्गलत्वमुपपादयति स्वाध्यायेति ।।४५ ।। अपोऽविशत् जलमध्यं प्रविष्टः ||६,७ ।। विनेशेनाऽधो गतिर्यस्य स तथा । तङ्गिरि, काच्छपं कच्छपस्य विद्यमानम् ॥ ८ ॥ 1 मुत्थित atar कुलालं पुनः समुद्यता निर्मथितुं सुरासुराः । दधार पृष्ठेन सलक्षयोजनप्रस्तारिणा द्वीप हवाऽपरो महान् ।।१।। सुरासुरेन्द्र र्भुजवीर्यत्रेपितं परिभ्रमन्तं गिरिमङ्ग पृष्टतः । faraदावर्तन मादिकच्छपो मेनेऽङ्ग कण्डूयन मप्रमेयः ||१०|| तदा सुरानाविश दासुरेण रूपेण तेषां बलवीर्य मीरयन् । satar देवगणांश्च विष्णुर्देवेन नागेन्द्र मबोधरूपः । । ११ । । उपर्यगेन्द्र गिरिराडिवाऽन्य आक्रम्य हस्तेन सहस्रबाहुः । तस्थौ दिवि ब्रह्मभवेन्द्रमुख्ये रभिष्टुवद्भिः सुमनोऽभिवृष्टः । । १२ ।। उपर्यressत्मनि गोत्रनेत्रयोः परेण ते प्राविशता समेधिताः । ममन्युरब्धि तरसा मदोत्कटा महाद्रिणा क्षोभितनक्रचक्रम् ||१३|| अहीन्द्र साहस्त्रकठोरहखश्वासाग्निधूमाहतवर्धसोऽसुराः । पौलोमकालेयबलीस्वलादयो दावाग्रिदग्धास्सरला इवाऽभवन् ।।१४।।

1. 2. M Omits महा 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11- -11.

108व्याख्यानत्रयविशिष्टम् देवांश्च तच्छासशिव्याहतप्रभान् धूम्राम्बरस्वग्बरकझुकाननाम् । 2 समभ्यवर्षन्भरावङ्गशा घना वबुः समुद्रोपगूढवायवः । ११५ ।। मध्यमानान् तथा सिन्धोः देवासुरवरूथपैः । यदा सुधा न जायेत निर्ममन्याऽजितः स्वयम् ।। १६ ।। .5 श्रीध० तमिति । लक्षयोजन: प्रस्तारो विस्तारोऽस्यास्तीति तथा तेन पृष्ठेन ।।९।। सुरासुरेति । तस्य गिरे रावर्तनं भ्रमणमङ्गकण्डूयनं मेने ||१०|| तदेति । आसुरेणाऽसुराकारेण, दैवेन देवाकारेणरूपेणाविशत् ।।११, १२ ।। 8-7-9-16 उपरीति । आत्मनि देवदैत्यमध्ये तत्तदाकारेण गोत्रे दादरूपेण नेत्रे अभेद्यबोधरूपेण । परेण हरिणा क्षोभितं नक्राणां चक्रं समूहो यस्मिन् ।।१३।। अहीन्द्रेति । दृशश्च मुखानि च श्वासाश्च । अहीन्द्रस्य साहस्त्रमपरिमिताः कठोरा ये हगादयः तेभ्यो निर्गताभ्यां अधूिमाभ्यामाहतं वर्धा येषां ते सरला द्रुमविशेषाः ||१४|| देवानिति । देवांस्तु भगवद्वशा घनाः समभ्यवर्षन्। समुद्रोमिभिः उपगूढा वायवश्च शीतला ववुर्बान्ति स्म । कथम्भूतान् ? तस्याहीन्द्रस्य श्वासशिखाभि र्हता प्रभा येषाम् । धूम्राण्यम्बरादीनि येषाम् ।।१५, १६ ।। वीर० तमुत्थितं कुलाचलं मन्दरं वीक्ष्य सुराश् चा ऽसुराश् च पुनर्निर्मथितुं समुत्थिता बभूवुः । गिरिं बिभ्रतं कूर्म-रूपिणं वर्णयति - दधारेति । लक्षं योजनानि प्रस्तारो विस्तारो ऽस्यास्तीति तथा तेन पृष्टेन दधार, ⁸मन्दरम् इति शेषः⁸ कथम्भूतः? अपरो द्वीप इव जम्ब्व्-आदिद्वीप इव । महान्-विपुल-देहः ॥ ९ ॥

सुरासुर-श्रेष्ठैः कर्तृभिः भुजानां वेगेन बलेन वेपितं कम्पितं भ्रमन्तं गिरिं, अङ्ग ! हे राजन् ! पृष्ठे बिभ्रद् अप्रमेयो ऽपरिच्छिन्न बल-शक्त्य्-आदि-युक्तादि-युक्तादि-कच्छप-रूप स् तदावर्तनं गिरि-भ्रमणम् अङ्ग-कण्डूयनं मेने ॥ १० ॥

एवं जले कच्छप-वपुषा गिरिं बिभ्रद् एव विष्णुः पुनर् असुरान् असुर-रूपेणाविशत् । कथम्भूतः ? तेषाम् असुराणां बलवीर्यञ् च ईरयन्नेधयमानः, तथा दैवेन रूपेण देव-गणान् बल-वीर्यादिकम् मुद्दीपयन् आविशत् नागेन्द्रं वासुकिम् अबोध-रूपः निद्रा-रूपः ⁹चकारात् नागेन्द्र-रूपश् चेत्य् अर्थः । अज्ञः पृथक्-स्व-रूप एव सर्व-बलोत्साह वीर्याणि प्रावर्धयद् इति भावः । इन्द्रादि-रूपः⁹ प्राविशत् ॥ ११ ॥

अगेन्द्रम् उपरि गिरेर् उपरि अपरो गिरिराड् इव सहस्र-बाहुर् एकेन हस्तेन गिरिम् आक्रम्य पुनर् दिव्य् अभितः स्तुवद्भिः ब्रह्मादिभिः कर्तृभिः सुमनोभिः पुष्पैः ¹⁰करणैर् अभिवृष्टः तस्थौ ॥ १२ ॥

¹¹गिरेर् उपर् अधस्तद्-गोत्र-नेत्रयोः गिरि-नेत्रयोर् आत्मनि देवासुरेषु च प्राविशत् आपरेण परमात्मना समेधिताः समुपोद्वलिताः अत एव मदोत्कटा देवासुराः तरसा बलेन महाद्रिणा मन्दरेण क्षोभितं नक्राणां चक्रं ¹²समूहो यस्मिन् तमन्द्रिं ममन्थुः ॥ १३ ॥

¹³तथा दृशः ¹⁴नेत्राणि च मुखानि च श्वासाश् च अहीन्द्रस्य वासुकेः साहस्रम् अपरिमिताः कठोरा ये दृगादयः तेभ्यो निर्गताभ्याम् अग्नि-धूमाभ्यां हतं वर्चो येषां ते ऽसुराः पौलोम् आदयः दावाग्नि-दग्धाः सरला द्रुम-विशेषाः, त इवा ऽभवन् ॥ १४ ॥

देवांस्तु मघवद्-वशाः ¹⁵इन्द्राधीनाः घना मेघाः समभ्यवर्षन् । कथम्भूतान् ? तस्य वासुकेर् यः श्वासस् तस्य शिखया हता प्रभा येषां, धूम्राणि निश्वास-धूमाक्तानि अम्बराणि वस्त्राणि स्रग्-वराणि कञ्चुकानि आननानि च येषां तान् । किञ्च, समुद्रस्योर्मिभिः तरङ्गैः उपगूढाः संवृताः वायवः पवनाश् च वव्रुः प्रसस्रुः ॥ १५ ॥

यदा देवासुरैर्-मध्यमानाद् अप्य् अब्धेः अमृतं न जायेत तदा भगवान् अजितः स्वयम् एव निर्ममन्थ ¹⁶मन्थनं चकार¹⁶ ॥ १६ ॥

1. 2. 3. 4. 5-5 HIV न वि 6- 6, BHJV Omit 7 HV “चरू” 8. H. V “खाप्रिभि, 9- -9. 10–10.

विज० तस्य गिरे रावर्तनं परिभ्रमणं कण्डूयनं मेने इत्यन्वयः ।।१,१० ।। तमोगुणप्रवर्तकं रूपं यस्य स अबोधरूपः तिर्यग्रूप इति वा ।।११, १२ । ३ आत्मन्यन्तः ||१३| अहीन्द्रस्य साहस्रसंख्यां गतानि करालानि च दिश इव विस्तृतानि च मुखानि अहीन्द्र साहस्रकराल दिङ्मुखानि तेषां निःश्वासा एवाऽग्रयः निःश्वासाग्रय स्तेषां धूमैं राहतं वचो येषां ते तथा ।।१४।। अम्बरं वर्ख, कञ्चुकः कूर्पासकम् ।।१५, १६ ।।

10 मेघश्यामः कनकपरिधिः कर्णविद्योतविद्युन्मूर्ध्नि भ्राजद्विलुलितकच: सम्थरो रतनेत्रः । 11 जैत्र दोभिर्जगदभयदे दन्दशूकं गृहीत्वा मनन् मया प्रतिगिरि रिवाऽशोभताऽथोद्धृताद्रिः ।। १७ ।। 12 निर्मर्थ्यमाना दुदधे रभूद्विषं महोल्वणं हालहलाढ मग्रतः । सम्भ्रान्तमनोन्मकराहिकच्छपा तिमिद्विपग्राहतिमिङ्गिलाकुलात् ।।१८।

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7-7. 8. 9-9. 10. 11. 12. 110 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् दुग्रवेगं दिशि दिrयुपर्यो विसर्पदुत्सर्पदसा मंप्रति । 8-7-17-24 भीताः प्रजा दुद्रुवु रङ्ग सेश्वरा अरक्ष्यमाणा श्शरणं सदाशिवम् ।। १९ ।। frotra तं देववरं त्रिलोक्या भवाय देव्याभिमतं मुनीनाम् । आसीन मद्रावपवर्गहेतो स्वयोजुषाणं स्तुतिभिः प्रणेमुः ।। २० ।। प्रजापतय ऊचुः देव देव महादेव भूतात्मन् भूत भावन । ग्राहिनशरणापत्रां स्त्रैलोक्यदहना विषात् । । २१ ॥ ate: सर्वजगतarat बन्धमोक्षयोः । तं त्वा मर्चन्ति कुशलाः प्रपन्नार्तिहरं गुरुम् ||२२|| गुणमय्या स्वशक्तयाऽस्य सर्गस्थित्यप्ययान् विभो । धत्से यदा स्वदृग्भूमन् ब्रह्मविष्णुशिवाभिधाम् ।। २३ ।। त्वं ब्रह्म परमं गुह्यं सदसद्भावभावनम् । नानाशक्तिभिराभातस्त्वमात्मा जगदीश्वरः ।। २४ ।। श्रीध० मेघश्याम इति । उद्धृतोऽद्रिः येन स उद्धृताद्रिर्भगवान् परमपुरुषोऽनन्तर मशोभतेत्यन्वयः । कथम्भूतः कनकपरिधिः पीतवासाः कर्णयोः विद्योतमाना विद्युत्कुण्डललक्षणा यस्य । तथा मूर्ध्नि भ्राजन्तो विलुलिता: *. कचा यस्य स तथा जैत्रैः जिष्णुभिः । दन्दशूकं सर्पम् । मना मन्दराख्येन मनन् प्रतिगिरिः प्रतिद्वन्द्वी पर्वतः ।। १७ ।। निर्मर्थ्येति । हाललमित्याह्ना नाम यस्य । सम्भ्रान्ता मीना उगता मकरादयश्च यस्मिं स्तस्मात् तिमयो 10 11 मत्स्याः तदादिभिराकुला ||१८|| तदिति । तद्विषम् । अप्रति अप्रतिमम् । प्रतिक्रियाशून्य मिति वा । कुतः, उग्रो वेगो यस्य । तदेवाऽऽह 12 दिशि दिशीति । दिशि दिशि सर्वासु दिक्षु विसर्पत् विसारि । यहा उद्या वेगा रोमाञ्च स्वेदादयो यस्मादत एव 13 असह्य विलोक्य भीता अन्येन केनाप्यरक्ष्यमाणाः सदाशिवं शरणं दुद्रुवुः जग्मुः || १९ ।। विलोक्येति । त्रिलोक्या भवाय उद्भवाय देव्यासहाऽद्री कैलासे आसीनं तथापि मुनीनामभिमतं तेषा मेवाऽपवर्गाय तपो जुषाणम् ||२०||
2. 2. 3. 4. 5. 6. 7. A,B,G,J धृ 8. A,B,G‚J धृ 9- -9. B,H,J,V Omit 10—10. B,H,J,V færaffe 11. H‚V a) (2–12. B,H,J,V Omit 13 Aud 14. BHJV Omit भवाय 111 8-7-17-24 *” श्रीमद्भागवतम् निर्गुणं सगुणश्चैव शिवं हरि पराक्रमैः । स्तुवन्तश्च प्रजेशाना नामन्यन्तान्तरं तयोः ।” ।।२१, २२ ।। नन्वेवम्भूतो विष्णुरिति प्रसिद्धं तत्राऽऽहुः । गुणमय्येति । अस्य जगतो यदा सर्गादीन्धत्से तदा, हे भूमन् स्वदृक् स्वतस्सिद्ध ज्ञानस्त्वं ब्रह्मादिसंज्ञां धत्से ||२३|| तत्र हेतुः त्वं ब्रह्मेति । सदसतो भाषान् देवतिर्यगादिरूपान् भावयतीति तथा । सृज्यन्तु त्वव्यतिरिक्तं नास्तीत्याऽऽहुः। आत्मैव त्वं नानाशक्तिभिर्जगद्रूपेणाऽऽभातः तस्मा दीश्वरः ||२४|| atro मथ्नन्तम् अजितं वर्णयति - मेघश्याम इति । मेघ इव श्यामः “उपमानानि सामान्य वचनैः” (अष्टा. 2-1-55) इति समासः । कनक-परिधिः कनक-परिधानः पीताम्बरः । कण्ठे द्योतमान-विद्युन्निभाभरणः वियत्य् आकाशे मूर्ध्ना सकिरीटेनाक्रामन् चलितां स्रजं वनमालां बिभर्तीति तादृशः । रक्ते नेत्रे यस्य सः । जगताम् अभयप्रदैः दोर्भिर् दन्दशूकं सर्पं गृहीत्वा मथ्ना गिरिणा आब्धिं मथ्नन् ¹⁷अधो-धृताद्रिः¹⁷ अजितो ऽपरो गिरिर् इवा शोभत ॥ १७ ॥

एवं निर्मथ्यमानाद् उदधेः प्रथमम् उल्बणं दुस्सहं हालहलाख्यं विषम् उदभूत् । कथम्भूताद् उदधेः ? सम्भ्रान्ता मीना उद्गता मकरादयश् च यस्मिंस् तस्मात् । तिम्यादिभिर् मत्स्यविशेषैर् आकुलाच् च ॥ १८ ॥

विषं विशिंषतस् ततो भीतानां प्रजानां सदाशिव-प्रपत्तिम् आह - तद् इति तद् विषम् अप्रति-प्रतिक्रिया-शून्यम् अप्रतिमं वा । कुतः ? उग्रः वेगो यस्य तद् एवाह - दिशि दिशि प्रतिदिशम् उपर्य् अधश् च विसर्पत् उत्सर्पद् उद्गच्छच् च । एवं विधं तद् विषं, दृष्ट्वेति शेषः । अङ्ग हे राजन् । सेश्वरास् सपालाः प्रजाः त्रिलोकस्था अरक्ष्यमाणास् सदाशिवं शरणं दुद्रुवुः जग्मुः ॥ १९ ॥

त्रिलोक्याः भवाय समृद्ध्यै दैव्या भवान्या सह ऽद्रौ कैलासे आसीनम् अपवर्गहेतोस् तपो जुषाणं मुनीनाम् अभिमतं देववरं सदाशिवं विलोक्य स्तुतिभिः प्रणेमुः तुष्टुवुः प्रणेमुश् च ॥ २० ॥

स्तुतिम् एवाह - देव-देवेत्य् आदिना व्यक्तिस् ते अव्यक्त-कर्मण इत्य् अन्तेन । तत्र परम-कारण-भूत-भगवद्-असाधारणैः धर्मैः, आरोपितैर् वा तैः स्तुतिः क्रियते इति सर्वम् उपपन्नम्, रुद्र-वाचि-शब्दानां शास्त्र-दृष्ट्या रुद्र-शरीरक-परमात्म-पर्यन्तत्वेन वा, रुद्रस्य परमात्मावेशावतार-रूपत्वाद् वा सर्वं घटते । हे देवानाम् अपि देव ! हे सर्वभूतान्तर् आत्मन् । हे भूत-भावन ! भूत-स्रष्टः । शरणं गतान् अस्मान् त्रैलोक्यं दहतीति त्रैलोक्य-दहनः । कर्तरि ल्युः । तस्माद् विषात् त्राहि पाहि ॥ २१ ॥

सर्वस्य जगतो बन्ध-मोक्षयोस् त्वम् एक एवेश्वरः तम् एवम्भूतं प्रपन्न-दुःखहरं त्वाम् एव कुशलाः सुधियः अर्चन्त्याराधयन्ति । मोक्षेश्वरत्वम् उपायोपदेशद्वारकम् इत्य् अभिप्रायेण विशिनष्टि - गुरुम् इति ॥ २२ ॥

गुणमय्या त्रिगुणात्मिकया स्वशक्त्या स्वांशभूतया मायया अस्य जगतः यदा सर्गादीन् विधत्से करोषि, तदा हे विभोः ! हे स्वदृक् स्वप्रकाश, हे भूमन् ! ब्रह्म-विष्णु-शिवाभिधां धत्से बिभर्षि ॥ २३ ॥

गुह्यम् औपनिषदं परमं सद्-असद्-भावनं चिद्-अचिद्-रूप-पदार्थ-भावनं परं ब्रह्मत्वम् एव । “ब्रह्म दृष्टिर् उत्कर्षात्” (ब्र.सू. 4-1-5) इति न्यायेन एवं विषाद्-भीताः स्तुवन्ति, अत एव ब्रह्मत्वेन स्तुतम् अप्य् आत्मानम् अब्रह्म-भूतं ज्ञात्वा वक्ष्यति रुद्रः- “अहो बत । भवान्य् एतत् प्रजानां पश्य वैशसम् ……. पुंसः कृपयतो भद्रे ! सर्वात्मा प्रीयते हरिः प्रीते हरौ भगवति” (भाग 8-7-37 & 40) इति । आपन्नानाम् अब्रह्मणि मयि ब्रह्मत्वेन स्तुतिं पश्येति भवान्यै दर्शयित्वा अवश्यं भूत-दयया भगवान् सर्वान्तर् आत्मा पर-ब्रह्म-भूतः तुष्यतीति वक्ष्यति । तस्मात् न रुद्रे परत्व-भ्रमः कार्यः । तस्माद् रुद्र-शरीरक-परमात्मगताः सर्वे चैतत्-प्रकरणोदिता धर्माः इत्य् अवगन्तव्यम् “भूयसां स्याद् बलीयस्त्वम्” इति न्यायेन भगवत्-पारम्यस्य प्रायशो ऽस्मिन् पुराणे प्रतिपादनात् । नाना-शक्तिभिर् आभातश् चिद्-अचित्-कालादि-शक्ति-विशिष्टतया ऽऽभातः प्रपञ्चस् त्वम् एव जगदीश्वरस् तद् अन्तर् आत्मा च त्वम् एव ॥ २४ ॥

• श्रीधरीयोsयं लोकः। 1. HV यस्मा० 2-2.

विज० कनकपरिधिः कनककाञ्जीक: कर्णविद्योत विद्युत् इति लुप्तोपमेय मिति कर्णशब्दप्रयोगेन ण्डद्वयमुपलक्ष्यते तेनैवं योजनीयम् । विशिष्टो द्योतो ययोस्ते विद्योते, कर्णयो विद्योते विशिष्टदीप्तिनी विद्यु इव कुण्डले यस्य स तथा विलुलिता विचलिता वनस्रग्वनमाला तां धारयतीति मूर्ध्नि शोभमानविलुलितवन- स्रग्धरः दन्दशूकं नागेन्द्र, मना मन्दराख्येन ||१७|| उन्मकराः उन्मुखमकराः उत्तिमयः उत्पतिततिमिमत्स्याः सम्भ्रान्तः मीनादिभिः आकुलादब्धेः ॥ २८ ।। दुदुवुः शीघ्रं जग्मुः ।।१९ - २२ ।। या सर्गादीन् धत्से तदा ब्रह्माभिधां धत्से ||२३|| सदसद्भावा देवासुरतिर्यगादयः तान् भावयति उत्पादयत वर्धयति वशीकरोति चेति अतः सदसद्भाव भावनम् । अनेन ब्रह्मशिवयो रन्तर्यामित्वेन स्थितमेव जगदुत्पत्त्यादि करोतीति निरणायि । नानाशक्तिभिः आभासः आ समन्ताद्वासो भासनं यस्य स तथा ||२४|| 1138-7-25-32 श्रीमद्भागवलम् त्वं शब्दयोनिर्जगदादिरात्मा प्राणेन्द्रियद्रव्यगुणस्वभावः । कालः क्रतुस्सत्यमृतञ्च धर्म स्वय्यक्ष यत्विषु दामनन्ति ।। २५ ।। अग्रिमुखं तेऽखिलदेवतात्मा क्षितिं विदुलक भवाङ्घ्रिपङ्कजम्। • 1 कालं गति तेऽखिलदेवतात्मन् दिशश्च कर्णौ रसनां जलेशम् ।। २६ ।। नाभि feed at नभस्वान् सूर्यश्च चक्षूंषि जलं स्मरेतः । 5 परावेरात्माश्रयणं तवात्मा सोमो मनो द्योभंग छिरस्ते ||२७|| कुfreeमुद्रा गिरयोsस्थिसङ्गा रोमाणि सर्वोषधिवीरुधस्ते । छन्दांसि साक्षात सप्तधातव त्रयीमयात्मन् हृदयं से धर्मः ||२८|| मुखानि पञ्चोपनिषेद स्तवेश येत्रिंशदष्टोत्तरमन्त्रवर्गः । यत्तच्छवाख्यं परमात्मतत्त्वं देव! स्वयञ्जोति रवस्थिति स्तं ||२९|| 10 turer artify fसर्गा नेत्र त्र्यं सत्त्वरजस्तमांसि । 11 12 साक्षान्मनु शास्त्रकृत स्तवेक्षा च्छन्दोमयो देव! ऋषिः पुराणः ।। ३० ।। नते गिरित्राऽखिल लोकपाल विरिञ्च वैकुण्ठ सुरेन्द्र गम्यम् । ज्योतिः परं यत्र रजस्तमश्च सत्त्वं न यह निरस्तभेदम् ||३१|| 13 कामाध्वरात्रिपुर कालगराद्यनेक भूतगुहः क्षपयतः स्तुतये न तते । 14 15 यवन्तकाल इद मात्मकृतं स्वनेत्र वह्निस्फुलिङ्गशिखया भसितं न वेद ||३२|| श्रीध० स्वतस्सद्धज्ञानत्व भुपपादयन्तो जगदात्मना आभानप्रकारमाहुः - त्वमिति । त्वं शब्दस्य । वेदस्य योनिः अतः स्वतस्सिद्धज्ञानः । त्वं जगदादिर्महत्तत्त्वम् । आत्मा चाऽहङ्कारः । कथम्भूतः ? " प्राणेन्द्रियद्रव्याणां कारणभूता गुणा यस्य, राजसादित्रिविध इत्यर्थः । स्वभावादयश्च त्वमेव । तत्र क्रतुस्सङ्कल्पः सत्यमृतश्चेति यो धर्मः स च त्वम् । महदादि स्वरूपत्वे हेतु: त्रिवृत् त्रिगुणात्मकं यदक्षरं प्रधानं त्वयि त्वदाश्रयं तदामनन्ति । यद्वा एवम्भूते त्वयि त्रिवृदक्षरं प्रणवं प्रकाशकमाहुरित्यर्थः ।। २५ ।। 1- -1. 2. 3. 4 5. 6. 7. 8. 9 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. H,V “नमु” 17. H,V. “स 114 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-7-25-32 अग्निरिति । अखिलदेवतात्मा “अग्नि स्सर्वा देवताः” इति श्रुतेः । सोऽनि स्ते मुखम्। हे लोकभव द्वितीयान्तेषु विदुरित्यस्य सम्बन्धः ||२६|| 3 नाभिरिति । परे अवरे च ये आत्मानो जीवा स्तेषा माश्रय स्ते तवाऽऽत्मा अहङ्कारः ||२७|| कुक्षिरिति । हे त्रयीमयात्मन् वेदत्रयमूर्त ।। २८ ।। मुखानीति । पञ्चोपनिषदः अत्र वर्णाधिवय मार्षम् तत्पुरुषाघोरसद्योजातवामदेवेशानरूपाः मन्त्राः । यै । र्मुखे रष्टोत्तरत्रिंशन्मन्त्राणां वर्गः । तेषामेव मन्त्राणां पदच्छेदेन अष्टोत्तरत्रिंशत्कलात्मका मन्त्रा इत्यर्थः अवस्थिति रुपरतावस्था ।। २९ ।। $ छायेति । अधर्मस्योमिंषु दम्भलोभादिषु ते छाया । यै रूर्मिभिः विसर्गः प्रतिसर्गः संहारः । यद्वा, सत्त्वादिभिः विविधः सर्गः, तानि ते नेत्रत्रयम्। हे देव छन्दोमय ऋषिर्वेदः स तवेक्षा ईक्षणम्। साक्षान्मनुरिति पाठे मनुर्वेदः । तमेवाह छान्दोमय इति ॥ ३० ॥ | तदेवाऽऽहै- नेति । हे गिरित्र, ते परं ज्योति रखिलानां लोकपालादीनां गम्यं न भवति । कुतः ? यत्र रज आदि नास्ति । किं तज्योतिः । यन्निरस्तभेदं ब्रह्म |३१|| कामेति। कामश्चाध्वरश्च दक्षयज्ञ: त्रिपुरादयश्च ये अनेकभूतगुहः तान् क्षपयतः संहरत स्ते तत्कर्म 10 स्तुतये न भवति । अत्यल्पमेतदित्यर्थः । गरभक्षणस्यापि अवश्यम्भावित्वेन सिद्धवनिर्देशः । स्तुतयेऽलं न भवतीत्यत्र हेतुः । यस्तु भवान् स्वनेत्रवह्निविस्फुलिङ्गस्य शिखयेदं जगद्वसितं भस्मसाज्जातं न वेद नाऽऽलोच्चयत्यपि ।। ३२ ।। 12 atro ¹⁸त्वम् एव शब्द-योनिः शास्त्र-प्रमाणकः जगद्-आदिः जगत्-कारण-भूतः आत्मा “आत्मन आकाशस् सम्भूतः” (तैत्ति. उ. 2-1-1) इत्युक्तस् त्वम् एव द्रव्यं भूत-पञ्चकं स्व-भावो विशेषणं प्राणेन्द्रिय-द्रव्य-गुण-स्व-भावः प्राणादि-विशेषणवान् इत्य् अर्थः । कालादि-शरीरकश् च त्वम् एव । त्वच्-छरीरको यः परमात्मा स एव कालादि-शरीरक इति तात्पर्यं, सत्यम् ऋतं “ऋतं सत्यं परं ब्रह्म” (म.ना.उ. 10-10) इत्युक्तं निर्विकारं सर्वान्तरात्म-भूतं ब्रह्म त्वम् एवेत्य् अर्थः, धर्मः धर्म-शरीरकस् तद्-आराध्यो वा त्वम् एव । त्रिवृत्-त्रयाणां वृत्-वर्तनं यस्मिंस् तत् । अकारोकारम्-अकारात्मकम् अक्षरं प्रणवं त्वय्य् एवामनन्ति त्वद्-विषयकम् एवामनन्तीत्य् अर्थः ॥ २५ ॥

विराड्-रूपं स्तुवन्ति - अग्निर् इति । अखिल-देवतात्मा “अग्निस् सर्वा देवता” इति सर्व-देवतामयत्वेन श्रुतो ऽग्निस् ते तव मुखम् क्षितिं पृथ्वीं हे लोकभव ! तवाङ्घ्रि-पङ्कजं ¹⁹पादपद्मं¹⁹ विदुः । कालं तु अखिल-देवतात्मनः तव गतिं विदुः । तथा दिशस् तव कर्णौ ²⁰विदुः । जलेशं वरुणं तव रसनं ²¹जिह्वां विदुः ॥ २६ ॥

नभ ²²आकाशस् तव नाभिः, नमस्वान् वायुः, तव ²³श्वसनं श्वासः, सूर्यस् तव चक्षूंषि नेत्राणि, जलं तव रेतः, तवात्मा परे ऽवरे च ये आत्मानो जीवास् तेषाम् आश्रयणम् आश्रयः आधारः सोमश् चन्द्रस् तव मनः, हे भगवन् ! द्यौः ²⁴स्वर्लोकस् तव शिरः ॥ २७ ॥

समुद्रास् तव कुक्षिः, गिरयः पर्वतास् तु अस्थि-समुदायाः सर्वा ओषधयो वीरुधश् च तव रोमाणि, छन्दांसि गायत्र्यादीनि साक्षात् तव सप्त धातवः । हे त्रयीमयात्मन् ! वेदप्रचुर-मूर्ते ! स प्रसिद्धो वेदोदितो धर्मः तव हृदयम् ॥ २८ ॥

हे ईश ! पञ्चोपनिषदः तत्पुरुषाघोरसद्योजातवामदेवेशानात्म²⁵काः, पञ्चानुवाकास् तव मुखानि मुख-व्यापारात्मका इत्य् अर्थः । मुखानि विशिनष्टि - यैर् मुखैः त्रिंशद्-अष्टोत्तर-मन्त्र-वर्गाः अष्टोत्तर-त्रिंशन्-मन्त्र-वर्गाः तेषाम् एव मन्त्राणां परिच्छेदेन अष्टोत्तर-त्रिंशत्-कलात्मका-मन्त्रा इत्य् अर्थः । हे देव ! यत्-स्व-प्रकाशं शिवाख्यं “पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवम् अच्युतम्” (म.ना.उ. 9,3) इति प्रसिद्धं परमात्म-तत्त्वं तत् ते तवा वस्थितिः स्वस्थानं परमात्म-शरीरत्वेन तद्-अपृथक्-सिद्धत्वेन अवस्थितिः त्वम् ²⁶इति तात्पर्यम् ॥ २९ ॥

अधर्मस्योर्मिषु दम्भ-लोभादिषु तव छाया अप्रकाशः अधर्मोमयस् तव छायाभूता इत्य् अर्थः । यैस् सत्त्वादिभिः गुणैः विसर्गः प्रपञ्च-सृष्टिः तानि सत्त्व-रजस्-तमांसि तव नेत्र-त्रयम् । हे देव! छन्दोमयः गायत्र्यादि-छन्दः-प्रचुरः पुरातनः ऋषिर्-वेदः साक्ष्यात्मनः सर्वज्ञस्या ऽत्मनः शास्त्र-प्रणेतुस् ईक्षा ईक्षणं ²⁷ज्ञानम् इत्य् अर्थः²⁷ ॥ ३० ॥

हे गिरित्र ! हे अखिल-लोकपाल ! ते तव परं ज्योतिः स्व-प्रकाशं स्व-रूपं विरिञ्च्य्-आदिभिर् गम्यं न भवति, वैकुण्ठः उपेन्द्रः सुरेन्द्रः सुरेन्द्र-समभिव्याहारात् तस्या ऽप्य् अगम्यत्वम् इति स्तुतिः । यद् वा, अस्य प्रकरणस्य रुद्र-शरीरक-परमात्म-स्तुति-परत्वात् परमात्म-स्व-रूपस्य अपरिच्छिन्नत्वेन तेना ऽपीयत्तया ऽवगन्तुम् अशक्यत्वात् - वैकुण्ठेना ऽप्य् अगम्यत्वम् उक्तम् । ज्योतिर् विशिनष्टि - यत्र ज्योतिषि रज-आदयः प्राकृत-गुणाः न सन्ति यद् ब्रह्म यच् च निरस्त-देव-मनुष्यादि-भेदम् ॥ ३१ ॥

कामश् चाध्वरश् च दक्षश् च त्रिपुरादयश् च ये ऽनेक-भूत-द्रुहः तान् क्षपयतः संहरतस् ते तव स्तुतये तत्-कामादि-क्षपणात्मकं कर्म न भवति, तत्-कर्मत्वत्-स्तुतये न भवति । अत्यल्पम् एतद् इत्य् अर्थः । तद् एव वक्तुं विशिनष्टि - यो भवांस् तु आत्म-कृतं स्व-सृष्टम् इदं जगत् अन्त-काले स्व-नेत्र-वह्नि-स्फुलिङ्गस्य शिखया भसितं भस्मसाज् जातं न वेद न जानातीत्य् अर्थः ॥ ३२ ॥

1. H.V2. A,B,J Omit & 3. H,V Omit a 4–4. A,B,J Omit 5. B,H,J,V Omit à 197 6. B,H,J,V Omit à 7–7. H.V Omit 8–8. A,B,J Omit 9. H.V add à 10 ABJ # 11.H.V 12.

1–1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9–9.

विज० शब्दयोनि इप्तिकारणं यस्य स तथा प्राणादि सत्ताप्रदः तत्तत्स्वभावप्रवर्तकः क्रतुः सत्यकामः सङ्कल्पप्रवर्तको वा सत्यं सचिदानन्दरूपं ऋतुमेकप्रकारे धारकत्वाद्धर्मः यत् त्रिवृदाकारादि वर्णत्रयात्मकं तदक्षरं प्रणवलक्षणं त्वयि त्वद्वाचकत्वेन प्रवर्तत इत्यामनन्ति ओ मित्येकाक्षरम्” (भ.गी. 8-15) इत्यादि वेदान्ताः ||२५|| १ अखिलदेवतात्मा अखिलदेवताभ्यो हविर्भागदाता हेलोकभव जगत्कर्तः । अखिलदेवतान्त- र्यामिणः ||२६|| द्रुहिण स्तवात्मा सवलक्षणं चित्तम् ।।२७,२८ ।। “ईशान स्सर्वविद्यानाम्” (मना.उ.10-8) इत्यादिपञ्चमन्त्राः ये मन्त्रः त्रिंशदष्टोत्तरमन्त्रवर्ग: अष्टत्रिंशत्कलालक्षणः मन्त्रसमूहः उत्पन्न इति शेषः । यच्छिवाख्यं तद्वस्तु तेऽवस्थितिरवस्थानं, तदनुग्रहादिति शेषः ।। २९ ।। यैः सत्त्वादिभिः स भवति तानि सत्त्वादीनि तब नेत्रत्रयं साक्षान्मनुः शास्त्रकृतः तवेक्षा । ततो जातः देवfiers छन्दोमय: इच्छातो जातः ||३०|| यत्तव परंज्योतिः रूपं तद्विरिक्ष्यादिभिर्गम्यं न सर्वात्मनेति शेषः । निरस्तभेदम् " नेह नानास्ति किञ्चन (बृह उ. 4-4-19) इति श्रुतेः ||३१|| कामाद्यनेकभूतहिंसकस्य क्षपयत स्संहरत स्तव स्तुतये तेजगत् न शक्तै कुतः - इति तत्राह- यदिति । हे ईश ! प्रलयकाले तव स्वस्य नेत्रस्य नेत्रवह्नेः स्फुलिङ्गशिखया भसितं भक्षितमिदमात्मकृतं जगदिति यत्तस्मा दित्यन्वयः । अत्र हरेति पदोपादाना दियं स्तुतिः श्रीहरिविषयेति ज्ञायते । “सर्वात्मा प्रीयते हरिः " ( भाग. 8-7-40 ) इति वक्ष्यमाणवाक्याञ्च । “तत्र तत्र स्तुतिपदैर्हरिरेव तु तद्वतः । स्तूयतेऽतो युक्तमेव- गुणाधिक्य वचोऽपि तु” (ब्राह्मे) इति वचना ||३२|| 11 ABM तच्छत्रशक्ति: 117 8-7-33-40 श्रीमागवतम् ये त्वामरामगुरुभि हंदि चिन्तितान्तं चरन्त मुमया तपसाभितप्तम् । 4 । hree saded frri मशाने ते नूनमतिमविदंस्तव हातलाः ||३३|| ततस्य ते सदसतोः परतः परस्य नाऽञ्ज स्वरूपगमने प्रभवन्ति भूम्नः । ब्रह्मादयः किमुत संस्तवने वयन्तु तत्सर्ग सर्गविषया अपि शक्तिमात्रम् ||३४|| एतत्परं प्रपश्यामो न परं ते महेश्वर । मृडनाय हि लोकस्य व्यक्ति स्तेऽव्यक्तकर्मणः । । ३५ ।। श्रीशुक उवाच astra व्यसनं तासां कृपया भृशपीडितः । सर्वभूतसुहद्देव इद माह सतीं प्रियाम् ||३६|| 10- 10 श्रीशिव उवाच अहो बस भवान्येतत् प्रजानां पश्य वैशसम् । क्षीरोदमथनोद्भूतात् कालकूटा वुपस्थितम् ।। ३७ ।। आसां प्राणपरीप्सूनां विधेयमभयं हि नैः । एतावान्हि प्रभो रथों यहीन परिरक्षणम् ।। ३८ ।। प्राणः स्वः प्राणिनः पान्ति साधवः क्षणभङ्गुरैः । बद्धर्वरेषु भूतेषु मोहितेष्वात्ममायया ||३९|| पुंसः कृपयतो भद्रे सर्वात्मा प्रीयते हरिः । प्रीते हरी भगवति प्रीयेऽहं सचराचरः ।। तस्मा दिदं गरं भुझे प्रजानां स्वस्तिरस्तु मे ।।४० ॥ 15 श्रीध० तदेवं नित्यं परानुग्रहे व्यग्रं त्वां ये निन्दन्ति तेऽतिमूर्खा इत्याहुः - ये त्विति । ये त्वां उमया सह चरन्तं तस्यां नितरां रतं कामिनं कत्थन्ते प्रलपन्ति तथा श्मशाने चरन्त मुग्रं क्रूरं परुषञ्च हिंस्रं कत्थन्ते । कथम्भूतम् ? आत्मारामाश्च ते गुरवो विश्वहितोपदेष्टारः ते हृदि चिन्तित महिन्द्वं यस्य तथाभूतमपि तपसाऽभितप्तमपि । ते नूनं तब ऊति अविदन् अविदन् इति काकु: वल्लीला नैव विदु रित्यर्थः ।

1. 2. 3. 4. 5- -5. 6. 7. 8. 9. 10- -10. 11. 12. 13. 14. H,V Omit तत् 15. A, B, J “सव्य’ 16. A,B,J तु

अतो हीनलज्जाः त्यक्तत्रपाः । कथमात्मारामैः सेवितचरणयुगलस्य ते कामित्वं सम्भवति ? कथं वा तपसाऽभितप्तस्य शान्तस्योप्रत्वं परुषत्वं वा सम्भवतीत्यविचार्येवप्रलपन्तीत्यर्थः ।। ३३ ।। आस्तान्तावत् निन्दकानां वार्ता महान्तोऽपि तब तत्त्वं न जानन्तीत्याहुः तदिति । तत्तस्मात्तत्र स्वरूपस्य गमने ज्ञाने ब्रह्मादयोऽपि न समर्थाः संस्तवने तु कृतरशक्ताः स्युः, तत्र वयं कथं प्रभवेम ? } यतस्तेषां सर्गेऽत्यन्तं अर्वाचीनाः । तथाऽपि यदेतत्तव स्तवनमेत दात्मशक्तिपरिमितमात्र मित्यर्थः ||३४|| तदेवाऽऽहु: - एतत्पर मिति । न परं रूपं तथाऽपि त्वद्दर्शनादेव कृतार्था वयमित्याहुः मृडनाय हीति । " अव्यक्तकर्मणः अतर्यलीलस्य ।।३५, ३६ ।। मत्प्रभाव मविचार्य विषपाने प्रवृत्तं मां कथचिदियं प्रिया वारयतीति शङ्कया तामनुज्ञापयन्नाह . अहो बर्तति सार्धंश्चतुर्भिः वैशसम् दुःखम् ||३७|| आसामिति । प्राणपरीप्सूनां प्राणरक्षणेच्छूनां मे मया प्रभोः समर्थस्य अर्थः कार्यम् ।। ३८ ।। किश्च प्राणरिति । बद्धवैरेषु भूतेषु परस्परं जिघांसत्सु ।। ३९ ।। पुंसइति । कृपयतः कृपां कुर्वतः पुंसः । मे मत्तः स्वस्तिः शोभना सत्ता, सुखेन जीवित मस्त्वित्यर्थः ||४०|| वीर० एवम्भूतं त्वां ये निन्दन्ति ते मूर्खा इत्याह - ये त्व् इति । ये तु त्वां उमया भवान्या सह चरन्तं नितरां कामिनं कत्थन्ते प्रलपन्ति । तथा श्मशाने चरन्तम् उग्रं क्रूरं परुषं हिंस्रञ् च कत्थन्ते । कथम्भूतम् ? आत्मारामाश् च ये गुरवो विश्व-हितोपदेष्टारः तैर् हृदि-चिन्तितम् अङ्घ्रि-द्वन्द्वं यस्य तथाभूतम् अपि तपसा ऽभितप्तं ते नूनं तव ऊतिम्, अविदन् इति काकुः । त्वदीहितं नैव विदुर् इत्य् अर्थः । अतस् ते हात-लज्जाः गत-त्रपाः यानि कानिचित् त्वन्-निन्दावचनानि तेषां निन्दा-न्यायेन इतर-स्तुतौ तात्पर्यम् इति भावः ॥ ३३ ॥

एवम्भूतं त्वां ब्रह्मादयो बोद्धुम् एव न प्रभवः, किं पुनः स्तोतुम् वयन् तु न सुतरां प्रभव इत्य् आहुः - तद् इति । तत् तस्मात् उक्त-विधत्वात् तव सत्-असतोः चिद्-अचितोः कार्यावस्थयोः परतः कारणावस्थयोश् च परस्य विलक्षणस्य भूम्नो व्यापकस्य ते तव स्व-रूपावगमने स्व-रूपावबोधने ब्रह्मादयो ऽप्य् अञ्जसा न प्रभवन्ति किम् उत संस्तवने न प्रभवन्तीति तत्र वयं कथं प्रभवेम? कुतः यतस् तेषां सर्ग-सर्ग-विषयाः वयं तत्-सृष्ट-सृष्टाः वयम् इत्य् अर्थः । अतो यद् एतत् त्वत्-स्तवनम् ²⁸अपि अस्मच्-छक्तिमात्रं शक्त्य्-अनुसारमात्रेण कृतम् इत्य् अर्थः ॥ ३४ ॥

नन्व् एते सर्वे धर्मास् त्वद्-उक्ताः परमात्मासाधारणाः, अहन् तु पुण्योपचिताधिकार-विशेषभाक् कश्चिज्जीव इत्य् अत्रा ऽऽहुः - एतद् इति । हे परमेश्वर ! ते त्वत्तः परम् उत्कृष्टम् अपरम् अधमञ् च तत्त्वं न पश्यामः न जानीमः । किन्तु लोकस्य मृडनाय सुखापादनाय तत्रा ऽव्यक्त-कर्मणो व्यक्तिर् इत्य् एतत् तु जानीम इत्य् अर्थः । ²⁹नूनं भवान्²⁹ परमात्मा भवतु मा वा सर्वस्यापि चिद्-अचिद्-आत्मकस्य जगतस् तद् आत्मकत्वात् तद्-आयत्त-सत्तादि-मत्त्वेन विना स्व-निष्ठ-स्व-रूप-स्व-भावयोर् अभावात् तत्-दृष्ट्या तद्-धर्मैर् एव सर्वं वस्तु स्तोतव्यम् इत्य् एव तुष्टुवमेति ³⁰भावः ॥ ३५ ॥

³¹एवम् उक्तो देवः प्रियाम् आहेत्य् आह शुकः - तद् इति³¹ । एवं भृशम् अधिकम् ईडितः स्वस्मिन् अविद्यमानैर् अपि परमात्मा-साधारणैर्-गुणैर् ईडितः स्तुतो देवो रुद्रः तासां प्रजानां तत्-कालकूटाद् उपस्थितं व्यसनं दुःखं वीक्ष्य सर्व-भूत-सुहृत् प्रियां सतीं भवानीम् इदं वक्ष्यमाणम् आह ॥ ३६ ॥

विषपाने प्रवृत्तं मां इयं प्रिया वारयेद् इति शङ्कया तां मनु-ज्ञापयन्न् - अहो इति सार्धैश् चतुर्भिः । हे भवानि ! अहो बत, महत्-कष्टम् एतत् प्रजानां वैशसं दुःखं पश्य । वैशसं विशिनष्टि - क्षीराब्धेर् मथनात् - यद् उद्भूतं कालकूटाख्यं विषं तस्मात् समुपास्थितं सम्प्राप्तम्³² ॥ ३७ ॥

प्राण-परीप्सूनां जिजीविषूणां आसां प्रजानां मे मया अभयं विधेयं हि, यस्मात् प्रभोः समर्थस्यार्थः कर्तव्य-प्रयोजनम् एतावान् एव कियान् यद् धीनानां परिपालनम् इत्य् एतावान् एव ॥ ३८ ॥

तथाहि साधवः क्षण-भङ्गुरैः हेतुगर्भम् इदं, स्वैः स्व-कीयैः प्राणैः प्राणिनः पान्ति रक्षन्ति, किं प्राणि-रक्षयेत्य् अत आह - आत्म-मायया भगवन्-मायया मोहितेषु अत एव परस्परं बद्ध-वैरेषु भूतेषु ॥ ३९ ॥

कृपयतः कृपां कुर्वतः पुंसः हे भद्रे ! सर्वान्तरात्मा भगवान् प्रीयते । किं तत्-प्रीत्या? अत आह - षाड्गुण्य-पूर्णे हरौ प्रीते सति सचराचरो ऽहम् अपि प्रीये नितराम् आनन्द-युक्तो भवामि । तस्माद् इदं गरं विषं भुञ्जे भोक्ष्ये मे मत्तः प्रजानां स्वस्तिर् अस्तु । अयम् अनव्ययः स्वस्ति-शब्दः सुखार्थकः । अत एव प्रयोगात् । “दैवी स्वस्तिर् अस्तु नः” (पु.सू. शान्ति पाठः 7) इत्यादि श्रुति-प्रयोगाच् च ॥ ४० ॥

1. ABJ हाल 2-2 HV कामत्वादिकं इति भाव. । 3. AB, J “पादि’ 4. ABJ “ताव” 5. HV Omit तब 6. H. V नाइप 7–7. B,H,J,V Omit 8. A,BJ #fefe

विज० ये त्वा ममुया उमाया अर्थे तपसे चरन्तम् अत एवाभितप्तं, श्मशाने निरतम्, अत एवोऽग्रवपुषं घोराकारं कत्थन्ते भाषन्ते ते तब भूतभूति पूर्णैश्वर्यम् अविदो न जानन्तः, अत एव निर्लखाः ||३३||

1. 2–2. 3. 4- - 4. 5. 120 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-7-41-46 यत स्तव चर्यादुर्बोधातत्तस्मात् सदसतोः परतः प्रकृतेः परस्य तस्य भूभ्रः ते स्वरूपगमने ब्रह्मादयोऽन्तर्यामिविषये विरिचादयः अन्यत्र सनकादयो नाऽञ्जः प्रभवन्ति, वयं ब्रह्मपुत्राः स्तवने न प्रभवाम इति far? वयं न तनिकटवर्तिनोऽपीत्याह तत्सर्गेति । तस्य ब्रह्मणः सृष्टिप्रवाहे निपतिताः, तर्हि क्रियमाणा केय मिति तत्राऽह - भक्तिमात्रमिति अस्मत्स्तुतिः भक्तिप्रकटनमात्रमित्यर्थः । तु शब्दोऽर्चनाद्योतकः ||३४|| अव्यक्तकर्मणस्ते व्यक्ति लोकस्य मृडनाय पालनाय इत्येतत्परं केवलं प्रपश्यामः परमन्यत्तवप्रयोजनं न पश्याम इत्यन्वयः । हे महेश्वर ! परं तवैतद्रूपं पश्यामः तवान्तर्यामिरूपं परं हरिं न पश्यामः एतद्रूपप्रयोजन माह - मृडनायेति । व्यक्तिस्त्रिनेत्रादि लक्षणाकृतिः ।। ३५, ३६ ।। वैशसं नाशलक्षणम् ||३७, ३८ ।। पान्ति रक्षन्ति ||३९|| कृपयतः कृपाङ्कुर्वतः, गरं विषम् ||४०|| श्रीशुक उवाच एव मामन्त्र्य भगवान्भवानी विश्वभावनः । तद्विषं जग्धु मारेभे प्रभावज्ञाऽन्वैमोदत । । ४१. । ततः करतलीकृत्य व्यापि हालाहलं विषम् अभक्षयन्महादेवः : कृपया भूतभावनः ।।४२।। तस्याऽपि दर्शयामास स्ववीर्य जलकल्मषम् । यसकार गले नीलं तच साधविभूषणम् ।। ४३ ।। तप्यन्ते लोकतापेन साधवः प्रायशो जनाः । परमाराधनं तद्धि पुरुषस्याखिलात्मनः । । ४४ ।। free कर्म तम् देवदेवस्य मीदुषः । प्रजा दाक्षायणी ब्रह्मा वैकुण्ठश्च शशंसिरे ||४५ ।। geni furarः प्राणेः यत्किञ्चिज्जगृहः स्म तत् । वृश्चिकाहिविषोषध्यो दन्दशूकाश्च येऽपरे ।। ४६ ।। 1–1. 2. 3. 4. 121 8-7-41-46 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्र्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धेऽमृतमथने सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ श्री० एवमिति । जग्धुमत्तुम् ।।४१।। तत इति । करतलीकृत्य करतलपरिमित मात्र कृत्वा ||४२ ।। तस्येति । जलकल्मषां जलदोषो विषं यस्मा तं गले नीलं चकार साधोः कृपालोः ||४३ - ४५ ।। प्रस्कन्नमिति । प्रस्कन्नं गलितं । अपरे च ये सविषा स्तेऽपि जगृहु: । अनेन विषस्य तीव्रतोता ||४६ || इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामfafeतायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ aro

ततः तद्-अनुमोदनानन्तरं सर्वतो व्यापि हालाहलाख्यं विषं करतली-कृत्य कर-तल-मात्र-परिमितं कृत्वा भूत-सुख-करो महा-देवः कृपया अभक्षयत् ॥ ४२ ॥

जल-कल्मष-रूपं विषं स्व-वीर्यं स्व-बलं तस्यापि रुद्रस्यापि दर्शयामास, यस्मात् तं रुद्रं गले नीलं चकार । तच् च नैल्यं साधोः रुद्रस्य विशेषेण भूषणम् एवा ऽभूत् । जड-कल्मष इति पाठान्तरम् । तदा दुस्सहं विषं कथं जरयामासेत्य् अत्राह - जड-कल्मषः जडानाम् इतरेषाम् एव कल्मषो बाधकम् इत्य्-अर्थः ॥ ४३ ॥

कृपालूनाम् इयं परिपाटीत्य् आह - तप्यन्त इति । ³³प्रायशः साधवः साधु कुर्वन्ति पर-कार्यम् इति साधवः, स्वार्थ-निरपेक्ष-परकार्य-प्रसाधन-स्व-भावाः जनाः प्रायशो लोक-तापेन स्वयम् अपि तप्यन्ते न तद् व्यर्थम्, अपि तु अखिलान्तर् आत्मनः परम-पुरुषस्या ऽऽराधनं तोष-हेतुः ॥ ४४ ॥

मीढुषः आश्रिताशीर्-वर्षुकस्य शम्भोर् देवस्य तद्-विष-पान-रूपं कर्म श्रुत्वा प्रजाः दाक्षायणी भवानी ब्रह्मा च वैकुण्ठो भगवांश् च शशंसिरे प्रशंसितवन्तः³⁴ ॥ ४५ ॥

शम्भोर् विषं पिबतस् सतो यत्-किञ्चित्-प्रस्कन्नं गलितं विषं तत् वृश्चिकादयः प्राणैः जगृहुः । विषौषध्यः काक-तुण्ड-करवीरादयः दन्दशूकाः दंशन-स्व-भावाः अन्ये जन्तवः, सर्पाणाम् उक्तत्वात् ॥ ४६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा-लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां सप्तमो ऽध्यायः ॥ ७ ॥

fare भवान्या स्तदात्मार्थत्वात् विषभोजनं किं न निवारितमिति तत्राऽऽह - तत्प्रभावज्ञेति । । ४१ ।। गेले कण्ठे कल्मषं यस्य स तथा । तस्य विषस्य स्ववीर्य स्वरूपभूतवीर्यम् ।।४२ ।। किं तद्वीर्यम् इति तत्राऽऽह यदिति । साधो देवस्य भूषण मभूत् न दूषणमित्यर्थः ||४३|| लोकोपकारार्थ मेव विषपानमित्याशयेनाऽऽह तप्यन्त इति । अनेन किमस्य प्रयोजनमिति तत्राह - परमेति ||४४ ॥ शशंसिरे इत्यनेन रुद्रस्य यशोऽर्थं हरिणा विषं न पीतमिति ज्ञायते “रुद्रस्य यशसोऽर्थाय स्वयं विष्णुर्विषं विभुः । न साहे समर्थोऽपि वायुशोचे प्रशान्तये” (बाह्ये) इति वचनाच ||४५।। विषोषध्यः लाङ्गलीप्रभृतयः ||४६ || इति श्रीमद्भागवते सप्तमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

1. Ma Omits गले 0000000 123अष्टमोऽध्यायः श्रीशुक sare पीतेगरे वृषाङ्केण प्रीतास्तेऽमरदानवाः । ममन्युस्सरसा सिन्धुं हविर्धानी ततोऽभवत् । ११ । । सामग्रिहोत्रमृषयो जगृहुर्ब्रह्मवादिनः । यज्ञस्य daurस्य मेध्याय हविषे नृप ||२|| 3 तत उश्श्रवा नाम हयोऽभूचन्द्रपाण्डुरः । तस्मिन् बलिः स्पृहाञ्चक्रे नेन्द्र ईश्वरशिक्षया ।।३।। तत ऐरावतो नाम बारणेन्द्रो विनिर्गतः । 4- दन्तश्चतुर्भिः श्वेता हरन् शृङ्गतो महिम् ||४|| *कौस्तुभाख्यमभूद्रत्नं पद्मरागो महोदधेः । तस्मिन् हरिः स्पृहाञ्चक्रे वक्षोऽलङ्करणे मणौ ॥ १५ ॥ ततोऽभवत्पारिजातः सुरलोकविभूषणः । पूरयत्यर्थिनो योऽर्थः शश्वद्भुवि यथा भवान् ||६॥ ततश्चाप्सरसो जाता निष्कग्रीवास्सुवाससः । रमण्य स्वर्गिणां वल्गु गतिलीलावलोकनैः ।।७।। ततश्चाविरभूत्साक्षाच्छ्रीरमा भगवत्परा । रञ्जयन्ती दिशः कान्त्या विद्युत्सौदामनी यथा ||८|| श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अष्टमे मथ्यमानेऽब्धी लक्ष्म्या विष्ण वृतेऽसुरैः । धन्वन्तरे हृते सोमं मोहिन्युद्ध ईर्यते ।। पीत इति । हविधांनी सुरभिः ॥ १ ॥
2. 2. 3. 4- -4. * 5- 5. 6. 7. 8. 9. 124 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-8-1-8 तामिति । देवयानस्य ब्रह्मलोकमार्ग प्रापकस्य यज्ञस्य सम्बन्धिने हविषे ||२॥ तत बोरिति । ईश्वरशिक्षया प्रागेवकृतया ||३|| तत इति । भंगवतो यैः श्वेताद्रिः कैलासस्तस्य मेहिं महिमानम् । दन्तैः शिखरतुल्यै हरन् चन्द्रवत्पाण्डर इत्यनुषङ्गः ।।४-६ ।। ततश्चेति । वल्गुभिः गत्यादिभिः स्वर्गिणां रमण्यो रतिकर्थः ।।७।। 5 ततश्चाविरिति । सुदामा पर्वतः तत्रैकस्यादिशि जाता सौदामिनी। स्फटिमणिमयगिरिशृङ्गेषु अधिक स्फुरन्ती fagee कान्त्या दिशो रजयन्ती श्री सम्पत् साक्षान्मूर्तिधारिणी सती सैव भगवत्परा रमा आविरभूदित्यर्थः ||९|| श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

इत्थं वृषाङ्केण रुद्रेण गरे विषे पीते भक्षिते सति ते सर्वे¹ अमराः दानवाश् चेन्द्रादयो वैरोचनादयश् च ²प्रीताः हृष्टास् सन्तः² तरसा बलेन सिन्धुं ममन्थुः । ततस् तस्मिन् सिन्धाव् एवं मथ्यमाने सति ततो विवादनन्तरं हविर्धानी सुरभिः कामधेनुर् अभवत् ॥ १॥

तां हविर्धानीम् अग्नि-होत्रीं-दधि-पयो-घृतादि-हविः-प्रदानेन अग्नि-होत्रादि-वैदिक-कर्म-निष्पादिनीं ब्रह्मवादिनः ऋषयः जगृहुः स्वीकृतवन्तः । किमर्थम् ? हे नृप । देव-यानस्य देवा यान्त्य् अस्मिन् कर्मणि इति देवयानं तस्य यज्ञस्य सम्बन्धिने मेध्याय हविषे पय आदि हविर्-अर्थम् ॥ २ ॥

ततो हविर्धान्य्-उद्भवानन्तरं चन्द्रवत्-पाण्डुरः शुभ्रो हयः उच्चैःश्रवा इति प्रसिद्ध ³उद्बभूव । तस्मिन्न् उच्चैःश्रवसि हये ईश्वरशिक्षया “लोभः कार्यो न वै जातु रोषः कामस् तु वस्तुषु” (भाग-8-6-25) ⁴इत्य्-आद्य्-उक्त-रीत्या⁴ शिक्षया इन्द्रः स्पृहां न चक्रे । उच्चैःश्रवस्य्-उत्पन्नाम् अपि स्पृहाम् अभिव्यक्तां न चक्रे । किन्तु मनस्य् एवाधादिति भावः । ⁵बलिः स्पृहां चक्रे इत्य् अर्थः⁵ ॥ ३ ॥

तत उच्चैःश्रवस उदयानन्तरं ऐरावताख्यो वारणेन्द्रो गज-श्रेष्ठः विनिर्गतः । कथम्भूतः भगवतो रुद्रस्य श्वेता⁶द्रिः कैलासं तस्य⁶ महिं माहात्म्यं शोभां चतुर्भिर् दन्तैः शिखर-तुल्यैर् हरन् चन्द्रवत्-पाण्डुर इत्य् अनुषङ्गः ॥ ४ ॥

ततो ऽष्टौ दिग्गजा अभवन् । ततो हे नृप ! अभ्रम्व्-आदयो ऽष्टौ करिण्यो ऽभवन् । ततो महोदधेः कौस्तुभाख्यं रत्नम् अभूत्, स च पद्म-रागो⁷ मणिः तस्मिन् महामणौ भगवान् हरिः वक्षसो ऽलङ्करणे निमित्ते स्पृहाञ् चक्रे ॥ ५ ॥

ततः पारिजातो वृक्षः सुर-लोकस्य विभूषण-⁸रूपो ऽभवत् । कथम्भूतः ? यः शश्वत् सदा ऽर्थिनः अर्थैः ⁹पूरयति । पूरयन् अर्थान् पूरयन् भुवि भवान् यथा ¹⁰ऽर्थान् पूरयति अर्थिनाम् अर्थान् तथा¹¹भूत इत्य् अर्थः¹¹ ॥ ६ ॥

ततश् चाप्सरसः उद्बभूवुः । कथम्भूताः ? ¹²निष्कग्रीवाः¹² स्वर्णाभरण-विशेष-¹³कण्ठ्यः शोभनानि वासांसि यासां ताः स्वर्गिणां स्वर्गतानां सुन्दर-गतिभिर् लीलावलोकनकैश् च रमण्यः प्रियाः स्वर्गिणां रतिकार्त्र्य ¹⁴इत्य् अर्थः ॥ ७ ॥

ततः साक्षात् श्रीर्लक्ष्मीर् आविर् अभूत् । कथम्भूता ? भगवत्परा भगवद् अनन्यार्हा कान्त्या दिशो रञ्जयन्ती प्रकाशयन्ती यथा सौदा¹⁵मनी विद्युत् तद्वत् । सुदामा-पर्वतः ¹⁶तेनैकस्यां दिशि जाता सौदामनी स्फटिकादि-मय-गिरि-शुङ्गेष्व् अधिकं स्फुरन्ती विद्युद् इव कान्त्या दिशो रजयन्तीत्य् अर्थः ॥ ८ ॥

1- -1. H,V Omit 2 HV महि 3, ABJ कल्पे: 4. A,B,J, ‘डुर: 5. ABJ ‘मनी 6. A,B,J कादिम 7. 8- -8. 9. 10- -10. 11 -11. 12– 12.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली किमर्थं जगृह रिति तत्राऽऽरु - यज्ञस्येति । हविषे यज्ञस्य देवानां सोमपानस्य च मेध्याय देवानां सोमपानं यस्मिंस्तथा । तस्येति वा । ११-५ ।। सुरलोकं विभूषयतीति सुरलोकविभूषणः ।।६।। निष्कमाभरणविशेषः, रमण्यो रमणीयाः ।।७।। रुच्या विशिष्टं द्योतयतीति विद्युत् सा च सौदामनी ॥ ८ ॥ तस्यां चकुः स्पृहां सर्व ससुरासुरमानवाः । रूपदार्थयोवर्ण महिमाक्षिप्तचेतसः । । १ । । तस्या आसनमानिन्ये महेन्द्रो महदद्भुतम् । मूर्तिमत्यस्सरिच्छ्रेष्ठा हेमकुम्भ र्जलं शुचि । १० ।। अभिषेचनिका भूमिराहरत् सकलोषधीः । 12 गावः पद्म पवित्राणि वसन्तो मधुमाधवी । । ११ ।।

1. 2. 3. 4. 5- 5. 6- -6.
2. 8. 9. 10. 11. 12, 126 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् ऋषयः कल्पयाञ्चकुरभिषेकं यथाविधि । जगुर्भद्राणि गन्धर्वा नेटपश्च मतमृतुर्जगुः । । १२ ।। मेघामृदङ्गपणवमुरंजानकगोमुखाम् । व्यनादयङ्गवेणु वीणास्तुमुलनिस्स्वनान् ।।१३।। ततोऽभिषिषिदेव श्रियं पचकरां सतीम् । दिग्गजाः पूर्णकलशैः सूक्तवाकैर्द्विजेरितैः । । १४ ।। समुद्रः पीतकौशेयवाससी समुपाहरत्। वरुणः राजं वैजयन्ती मधुना मतषट्पदाम् ।।१५।। भूषणानि विचित्राणि विश्वकर्मा प्रजापतिः । हारं सरस्वती पद्ममजो नागाश्च कुण्डले||१६| श्रीro तस्यामिति । तस्या रूपादिमहिना आक्षितं येतो येषाम् ।।९।। भगक्षfe स्थितया श्रिया विलोकितानां देवानां यथा पूर्व सर्वसम्पत्प्राप्ति तस्याः अभिषेकादिमहोत्सवपूर्वकं ब्रह्मादिपरिहारेण भगवत्प्राप्तिप्रकारं तावदाह अथाऽऽसीद्वारुणीत्यतः प्राक्तनेन प्रन्थेन ||१०|| मसुराणाञ्च 8-8-9-16 तद्विपर्ययं वक्तुं 10 तस्या आसनमित्यारभ्य अभिषेधनिका इति । अभिषेचनिकाः अभिषेकोचिताः । पञ्चपवित्राणि पञ्चगव्यानि । मधुमाधवी चैत्रशाख तद्भवं फलपुष्पादि । पाठान्तरेऽपि द्वन्द्वैक्ये स एवाऽर्थः । मधुमासे भवं मध्विति वा । । ११ । । ऋषय इति । अभिषेक मभिषेकोचितं विधिम्। नटयो नटानां स्त्रियः । ११२ ।। मेघा इति । शङ्खवेणुवीणाश्च व्यनादयन्। तुमुलो निःस्वनो येषां तान्मृदङ्गादीन् । । १३ ।। 1 12 atro तस्यां रूपादि-महिम्ना आक्षिप्तं ¹⁷चेतश् ¹⁸चित्तं येषां ते सर्वे ससुरासुर-दानवाः स्पृहाञ् चक्रुः ॥ ९ ॥

भगवद्-व¹⁹क्षसि स्थितया श्रिया विलोकितानां देवादीनां यथापूर्वं सर्व-सम्पत्-प्राप्तिम् असुराणां तद्विपर्ययञ् च वक्तुं तस्या अभिषेकादि-महोत्सव-पूर्वकं ब्रह्मादि-परिहारेण भगवत्-प्राप्ति-प्रकारम् आह - तस्या आसनम् इत्य् आदिना अथा ऽसीद् वारुणी इत्य् अतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन । तस्या रमायाः उपवेशनार्थं महद् अद्भुतं च सिंहासनम् इन्द्र आनीय समर्पितवान् । ²⁰गङ्गा-यमुनादयः सरिच्छ्रेष्ठाः ²¹मूर्तिमत्यः ²²देह-युक्ताः सत्यः हेम-कुम्भैः शुद्धं जलम् आनिन्यिरे ॥ १० ॥

भूमिर् अपि मूर्तिमती सती अभिषेचनिका अभिषेकोचिता ओषधीः सकला आहरद् आनिन्ये । गावस् तु पञ्च-पवित्राणि पञ्च-गव्यानि आजह्रुः । वसन्तः ऋतुः मूर्तिमान् मधु-माधवौ चैत्र-वैशाख-भव-फल-पुष्पाणि ²³आहरद् इत्य् अनुषङ्गः । पाठान्तरे द्वन्द्वैक्ये ऽपि स एवा ऽर्थः । मधु-मासे भवं मध्व् इति वा ॥ ११ ॥

ततः ऋषयो ऽभिषेकं ²⁴यथाविधि²⁴ अभिषेकोचित-विधिं यथावत् कल्पयाञ् चक्रुः । गन्धर्वा भद्राणि मङ्गलानि जगुः नट्यः नटानां स्त्रियः ननृतुः जगुश् च ॥ १२ ॥

मेघा मूर्तिमन्तो मृदङ्गादीन् वाद्यविशेषान् शङ्ख-वेणु-वीणाश् च व्यनादयन् । तुमुलो-निस्स्वनो येषां तान् मृदङ्गादींश् च ॥ १३ ॥

ततः पद्म-करां सतीं श्रियं दिग्गजाः पूर्ण-कलशैः सर्वौषधी-युक्तैः सरिच्छ्रेष्ठानीतैः द्विजेरितैः सूक्त-वाक्यैर् अभिषेचनिक-मन्त्रैस् सह अभिषिविचुः अभिषिक्तवन्तः ॥ १४ ॥

ततस् समुद्रः पीत-कौशेय-वाससी समर्पितवान् । ततो वरुणः मधुना मधु-पानेन मत्ताः षट्पदाभृङ्गाः यस्यां तां वैजयन्तीं वन-मालां, समुपाहरद् इत्य् अनुषङ्गः ॥ १५ ॥

विश्वकर्मा प्रजापतिः भूषणानि, सरस्वती हारम् अजो ब्रह्मा पद्मं, नागाश् च कुण्डले समुपाहरन् ॥ १६ ॥

1. 2. 3. 4. 5. 6. A,B,J सुराणां 7. A,B,J Omit सर्व 8. A,B,T Omit तस्याः 9. A,B,J आह 10. A,B,J दिना 11. 12. 13.

विज० रूपादिमहिमा ।।९,१० ।। आभिषेचनिका: अभिषेकयोग्याः साधनानि पचपवित्राणि गोमयादीनि । माधवं स्वकालसम्भवम् । ।११,१२ ।। शङ्कादीनां तुमुलः निस्स्वनो येषु ते तथा ।।१३ - १६ । । ततः कृत स्वस्त्ययनोत्पलवनं नदद् द्विरेफां परिगृह्य पाणिना चाल वक्त्रं सुकपोलकुण्डलं सव्रीडहासं दधती सुशोभनम् ।।१७।। स्तनइयं चारुकुशोदरी समं निरन्तरं चन्दनकुङ्कुमोक्षितम् । , इतस्ततो नूपुरवल्पशिक्षितः विसर्पती हेमलतेव सा वर्धा । । १८ ।।

1. 2. 3. 4. 5- -5. 6. 7. 128व्याख्यानत्रयमिशिष्टम् विलोकयन्ती निरवद्यमात्मनः परंधुवं चाऽव्यभिचारिसङ्घगम् । गन्धर्वयक्षासुरसिद्धचारण] त्रैविष्टपेयादिषु नाऽभ्वविन्दत । । १९ । । नूनं तयो यस्य न मन्धु निर्जयो ज्ञानं कचित न सङ्गवर्जितम् । कचिन्महांस्तस्य न कामनिर्जयाः स ईश्वरः किं परतो व्यपाश्रयः । ११० । । धर्मः कचिसस्य न भूत लोहदं त्यागः कचित्तस्य न मुक्तिकारणम् । वीर्य व पुंसोऽस्त्यजवेगनिष्कृतं न हि द्वितीयो गुणसङ्गवर्जितः ।। २१ । । कचिचिरायुर्नहि शीलमङ्गलं कचित्तदप्यस्ति न वेद्य मायुषः । यत्रोभयं कुत्र च सोऽप्यमङ्गलः सुमङ्गलः कश्चन काङ्क्षते हि माम् ।। २२ ।। श्रीशुक aart

एवं विश्वाव्यभिचारि सद्गुणः वरं निर्जराश्रयतोऽगुणाश्रयम् । वजे वरं सर्वगुणे रपेक्षितं रमा मुकुन्दं निरपेक्षमीप्सितम् ।।१३।। तस्यां स देश उशर्ती नवकझमाला मान्मधुव्रतवलयगिरोपधुष्टाम् । 8-8-17-24 तस्थt निधाय निकटे तदुरः स्वधाम सव्रीडहासविकसन्त्रयनेन पाता । | १४ || 10 श्रीre विलोकयन्तीति । पदमाश्रयः ध्रुवं नित्यमव्यभिचारिणो नित्याः सन्तो गुणाः यस्मिन् तन्त्राऽन्वविन्दत । कचिदपि कस्यचिद्दोषस्य सद्भावात् । । १८ - १९ ।। 11 12 तदेवाऽऽह - नूनमिति । त्रिभिः मन्युनिर्जयो नास्ति दुर्वासः प्रभृतिषु । कचित् गुरुशुक्रादिषु । सङ्गवर्जित ज्ञानं नास्ति महत्वेऽपि ब्रह्मसोमादी न कामनिर्जयः । परतो व्यपाश्रयः परापेक्ष इन्द्रादिः, स किमीश्वरः ||२०|| धर्म इति । न भूतसौइदम् परशुरामादिषु न मुक्तिकारणं त्यागः शिविप्रभृतिषु। पुंसः कार्तवीर्यादेः 13 14 15 It वीर्यमस्ति । अजवेगनिष्कृतं कालवेगेन निष्कृतं परिहृतन्तु त्यक्तं न भवति । अपि तु कालवेगनाशितमेवेति 1 भावः गुणसङ्गवर्जित सनकादि द्वितीयो मम पैरो नहि समाधि निष्ठत्वात् । । २१ ।। कचिदिति । चिरायुष्यपि मार्कण्डेयादी शीलमङ्गलं च नास्ति इन्द्रिय दमनशीलत्वात् । कचित्तद

1. 2. 3. 4. 5- -5. 6. 7- -7. 8. 9. 10. A adds nferegg 11. A. adds wefing 12. B.HJ,V Omit wfur 13. A. adds m 14. A,B,J Omit Pengui 15. A,B, J Omit स्थर्क 16–16. A,B, JOmit 17. A, B, J] बरो 129 8-8-17-24 श्रीमद्भागवतम् प्यस्ति हिरण्यकशिपुप्रभृती आयुषस्तु स्थैर्य न वेद्यम् दुर्विज्ञानम् भगवदद्वेषेण अकस्मादेव मृत्युसम्भवात् । यत्र कुत्र थ श्रीरुद्रे मार्कण्डेयादिवत् इन्द्रियदमनाद्यभावात् शीलमला आयुर्निश्चयश्चेत्युभयमस्ति न चाऽन्यः पूर्वोक्तः कलिदोष:, तथाऽपि सोऽप्यमङ्गलः क्रमशानवासाद्यमङ्गलचेष्टितः । श्रीमुकुन्दं लक्षीकृत्याऽऽह कश्चेति । कचित्सुमो निरवद्यश्च स तु मां न हि कांक्षते आत्मारामत्वात् ।। २२ ।। एवमिति । एवं विमृश्य रमा निरपेक्षमपि मुकुन्दमेव वरं वने । तत्किम् ? अव्यभिचारिभिः सद्भिः धर्मज्ञानादिभिः गुणैः निजैकाश्रयतया च नैरपेक्ष्येण वरं सर्वोत्तमम् । तत्र हेतुः अगुणाश्रयं प्रकृतिगुणातीतम् । पाठान्तरेऽप्ययमेवार्थः । अत एव स्वस्याः ईप्सितम् । किञ्च, सर्वेर्गुणैरणिमादिभिरपेक्षितं वृतम् । अयं भाषः - raft स्वयमात्मारामत्वेनाऽन्यनिरपेक्षः तथाप्याश्रिता अणिमादिसिद्धर्यथा नोपेक्षते तथा मामपि नोपेक्षेत। } तावतैव तत्सेवयाऽहं कृतार्था स्यां किमन्यैः प्राकृतैरिति तमेव वृतवतीति ।। २३ ।। 6 तदेवाऽऽह तस्येति तस्यांसंदेशे कमनीयां नवकमालां निधाय तदनुग्रहं प्रतीक्षमाणा तूष्णीं तस्य 7 निकटे तस्थौ । कथम्भूतां मालाम्/माद्यन्तो ये मधुव्रताः तेषां वरूथस्य यूथस्य गिरा उपघुष्टां नादिताम् । 1- कथम्भूताः श्रीः सत्रीडहासेन विकसत् प्रकुलं यन्नयनं तेन तस्योरः स्वधाम याता सती वक्षः प्रतीक्षमाणा तस्थावित्यर्थः । । २४ || वीre ततः कृत-स्वस्त्ययना कृत-मङ्गलाश्रया श्रीः नदन्ते द्विरेफा भ्रमरा यस्यां ताम्, उत्पल-स्रजं पाणिना परिगृह्य निरस्त-निखिल-दोषस्य समस्त-कल्याण-गुणाकरस्य स्वाभिमतस्य पुंसः कण्ठे निधातुं परिगृह्येति भावः । चचाल कथम्भूता सती शोभनयोः कपोलयोः कुण्डले ²⁵प्रतिफलन्ती²⁵ यस्मिन्, सव्रीडो हासः यस्मिंस् तत् सुशोभनम् अति-सुन्दरं वक्त्रं दधती ॥ १७ ॥

तथा चन्दन-कुङ्कुमाभ्याम् उक्षितं सिक्तं लिप्तं समं निरन्तरञ् च यत् स्तन-द्वयं तच्च चारु सुन्दरं कृशञ्चोदरञ् च दधती ततः सा श्रीः नूपुराणां वल्गुभिः मधुरैः शिञ्जितैः विसर्पती इतस्ततः चलन्ती हेम-लतेव बभौ ॥ १८ ॥

तत आत्मनः स्वस्याः पदम् आश्रयं ध्रुवं नित्यम् अव्यभिचारिणो नित्याः ²⁶स्वाभाविकाः²⁶ सन्तः कल्या²⁷णाः गुणाः यस्मिंस् तत् । निरवद्यं निरस्त-हेय-गुणम् । एवम्भूतं पदं गन्धर्वादि-मध्ये विलोकयन्ती विचारयन्ती ना ऽन्वविन्दत ना ऽपश्यत् । क्वचित् कस्यचिद् दोषस्य दर्शनेन ना ऽन्वविन्दतेति भावः ॥ १९ ॥

तद् एवा ऽऽह - नूनम् इति त्रिभिः । यस्य रुद्र-दुर्वासः-प्रभृतेस् तपस् त्व् अस्ति, तस्य मन्यु-नि²⁸र्जयस् तु नास्ति । नूनम् इति निश्चये । यस्य तु गुरु-शुक्रादेः ज्ञानम् अस्ति, न तस्य ज्ञानं सङ्ग-वर्जितम् किन्तु फल-सङ्गादि-युक्तम् एव । कश्चिद् ब्रह्मादिर् महान् तथा ऽपि न तस्य कामनिर्जयो ऽस्ति, दुहितुर् एव पत्नीत्वेन गृहीतत्वाद् इति भावः । यः परतो व्यपाश्रयः परापेक्षैश्वर्याश्रय इन्द्रादिः स किम् ईश्वरः ? अनीश्वर एवैति भावः ॥ २० ॥

क्वचिद् ²⁹यमादौ धर्मो ऽस्ति तथा पि न भूत-सौहृदम् अस्ति । त्यागः क्वचित् शिवि-प्रभृतिष्व् अस्ति यस् त्यागः शिव्यादि-गतः स न मुक्ति-कारणं न मुक्ति-हेतुः । पुंसः कार्तवीर्यादेः वीर्यम् अस्ति तथा पि तद् अज-वेगेन ³⁰काल-वेगेन³⁰ निष्कृतं परिहृतन्तु न भवति । द्वितीयः भगवतो ऽन्यः क्वश्चिद् अपि सनकादिभिर् अपि सत्त्वादि-प्राकृत-गुण-सङ्ग-वर्जितो न भवति । “न तद् अस्ति पृथिव्यां वा दिवि-देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर् मुक्तं यद् एभिः स्यात् त्रिभिर् गुणैः ॥” (भ.गी. 18-40) इत्य्-उक्त-रीत्या गुण-त्रय-निर्मुक्तस्य श्रीभगवद् अन्यस्य कस्या पि जन्तोर् अभावात् इति भावः ॥ २१ ॥

क्वचिन् मार्कण्डे³¹यादौ चिरायुर् अस्ति न तु शीलं मङ्गलञ् चास्ति इन्द्रिय-³²दमन-धर्म-शीलत्वाद् इति भावः । क्वचिद् अप्य् अस्ति चेद् आयुषः स्थैर्यं न वेद्यं न निश्चेयम् । कुत्रचिद् रुद्रादौ उभयं चिरायुष्यं शीलञ् चा ³³ऽस्ति, तथापि सरुद्रादिः अमङ्गलः अमङ्गल-वेषः । श्री-भगवन्तं लक्ष्यीकृत्या ऽऽह - यश् च कार्त्स्न्येन सद्-गुणाश्रय-निरवद्य-निरतिशय-मङ्गलमूर्तिर् भगवान्, स तु मां न हि काङ्क्षते, स्वत एव पूर्णत्वाद् इति भावः ॥ २२ ॥

एवम् इत्थं विमृश्य रमा लक्ष्मीः निरपेक्षम् अपि मुकुन्दम् एव वरं पतिं वव्रे । तत्र हेतुं वदन् मुकुन्दं विशिनष्टि अव्यभिचारिभिः अनितर-साधारणैर् मङ्गल-गुणैर् निजैः स्वकीयैः निरुपाधिकैः आश्रयतः आश्रयणात् वरं सर्वोत्कृष्टम् अगुणाश्रयं सत्त्वादि-प्राकृत-गुणानाश्रयञ् च । निजैर् आश्रयतस् गुणाश्रयम् इति पाठान्तरम् । तदा निजैर् अव्यभिचारि-सद्गुणैर् आश्रयतया-ऽप्राकृत-गुणाश्रयं वरम् उत्कृष्टम् इत्य् अर्थः । सर्व-गुणैर् आश्रयण-सौकर्यावहैः आश्रयणीयत्वेना ऽपेक्षितम् अत एव ईप्सितम् आप्तुम् इच्छा-विषयं मुकुन्दं वरं वव्रे ॥ २३ ॥

उक्त-वरण-प्रकारम् एवा ऽऽह - तस्येति । तस्य मुकुन्दस्य अंसदेशे स्कन्ध-प्रदेशे कमनीयां नवकञ्जमालां निधाय तद्-अनुग्रहं प्रतीक्षमाणा तूष्णीं तस्य निकटे तस्थौ । कथम्भूतां मालाम् ? माद्यतां मधु-पान-मत्तानां मधु-व्रतानां भ्रमराणां वरूथस्य समुदायस्य गिरोपघुष्टां ध्वनिताम् । कथम्भूता ³³श्रीः ? सव्रीड-हासेन विकसत्-यन्नयनं तेन तस्य भगवत उरो वक्षः स्वधाम स्वाश्रयं याता तद् वक्षः स्वाश्रयत्वेन प्रतीक्षमाणा सतीत्य् अर्थः ॥ २४ ॥

1.ABJ, Omit 2.AJ दुर्गाम्: B. दुर्शनम् 3. ABJ ‘स्य 4. H,V Omit अन्य 5. A, BJ तहत् 6. H, V°सते 7. A,B, JOmit सूर्यस्य 8–8. B, J विकसनयनं तेनः H.V विकसत्यनाम्तेन 99. 10–10. 11.

1, 2. 3- -3. 4. 5. 6. 7. 131 8-8-17-24 श्रीमद्भागवतम् fare वक्त्रं समं स्तनद्वय दधती । । १७,१८ ।। आत्मनः स्वस्य निर्दोषं गन्धर्वादिषु पदं स्थानं पतिलक्षणं स्थानं नाऽन्वविन्दतेत्यन्वयः । ।१९।। ननु पदमनुपलभ्य किं पुंश्चली जातेत्याशङ्का लोकद्वयेन परिहरति नूनमिति । यस्य तपोऽस्ति तस्य मन्युनिर्जयो नास्ति नूनं निश्चये। “नूनं तर्केऽथनिखये " तर्कनिश्चितयोनूनम् (वैज. को. 8-7-22) इत्यभिधानात् इति तर्कयामि था । " विधिनोक्तेन मार्गेण कृच्छ्रयान्द्रायणादिभिः शरीर शोषणं प्राहुस्तापसा स्तप उत्तमम् " । प्रतिषिद्धाः । कचित्पुंसि ज्ञानमस्ति तस्य इति अनेन ऋषितया नारदादयः वर्जितं फलस्नेहरहितं न स्यात् । नूनमिति अत्राप्यनुकृष्यते अनेन बृहस्पत्यादयो निषिद्धाः । कचिद्वह्मा तत्र महानस्ति तस्य ब्रह्मणः कामनिर्जयो नास्ति “प्रजापतिः स्वां दुहितरं अभ्यध्यायत्” इति श्रुतेः । " कस्मै देवाय हविषा विधेम " (श्वेता. 3.4-13 ) इति च यः परतो व्यपाश्रयः परमन्यमाश्रयत इति सः ईश्वरः किम्? नैव । अनेन रुद्रादिनिवारितः ||२०|| तर्हि दण्डपाणिः स्यादिति तत्राऽऽह धर्म इति । कचित् संयमिन्यां धर्मोऽस्ति तस्य धर्मस्य भूतेषु दया नास्ति, निरनुक्रोशाधिकार प्रवृत्तत्वात् । कचित्कस्मिंश्चित्पुंसि पुण्यलक्षणो धर्मोऽस्ति तस्य प्राणिषु सौहृदं दुर्लभमिति सामान्यनिषेधो वा । तच त्यजनच अर्थिभ्यो देवतादिभ्यो वा । न्यायार्जितधनादिदानं त्यागः । तच मुक्तिकारणं न भवति भगवदर्पणबुद्धया अननुष्ठितत्वात् । हानोपादानात् विलक्षणत्यागाधिकारित्वात् वायुरपि मुक्तिकारणं नः “मोक्षदस्तु जनार्दनः” इति वचनाद्वा । अनेन वायुर्लक्ष्यते । क्वचित्पुंसो वीर्य तापादि दुःखनिवारकमस्ति तदजवेगनिष्कृतं न, कालचक्र विजयि न भवति अनेन चन्द्रो निवारितः “क्षीणः क्षीणः प्रविशति” इति वचनात् । गुणसङ्गवर्जितो द्वितीयो नहि हरिं विनेति शेषः ||२१|| कचिद्वस्तुनि चिरायुरस्ति चेत् तस्य शीलमङ्गलं नहि चिरजीविवत् क्वचिद्वस्तुनि तच्छीलमप्यस्ति तर्द्धायुषो न वेद्यम् आयुर्ज्ञानं दुश्शकमित्यर्थः । कुत्र च क्वाऽपि तत्र यस्मिन् पुंसि उभयमायुः शीला सोऽपि पुमानमङ्गल: गर्वितः सुमङ्गलः कश्चन लोकविलक्षणो मुक्तिजातीयो मां काते यदि सोऽपि न भवतीति शेषः ||२२|| एवमिन्द्रादीनपि विमृश्य दोषानुक्त्वारमा मुकुन्दं परं पदं वत्रे इत्यन्वयः । अव्यभिचारिणो नाऽतिव्याप्तास्सन्तः अव्याप्त्यसम्भवाख्यदोषरहिता: गुणा लक्षणानि च यस्य स तथा तं 132 व्याखयानत्रयविशिष्ट 8-8-25-32 निजाश्चेकाश्रयिणश्चैकस्मिन्त्रेव वर्तमानाश्च सन्तश्च तप आदिगुणां येषां ते तथा तेषां पुंसामाश्रये निजत्वादेकाश्रयित्वं “निजमात्मीयनित्ययोः” (वैज.को. 6-4-9) इति तत्सत्ताप्रदत्वेन तदाश्रयत्वं युक्तं * भक्तत्यादि सर्वगुणैरपेक्षितत्वं न त्वन्यथा सौशील्यादि गुणे र्वा का च कात इत्यस्यापवादमाह - निरपेक्षमिति । तर्हि न कञ्चन तस्मिन्नादरं करोतीति तत्राऽऽह ईप्सितमिति । एष ब्रह्माऽतिवृद्धस्तपति दिनपतिश्चाल मातरिश्वा दिग्वासा नीलकण्ठस्त्रिदशपतिरसौ गर्वितः क्षीयतेऽज्जनः । इत्थं देव्या विचिन्त्य भ्रमरकुल कलगीत शब्द प्रफुल्ला दत्ता माला मुरारेस्सुरतरुकुसुमालङ्कृता पातु युष्मान् " इति पुराणज्ञा व्याचक्षते । ।२३ ।। तस्य हरेरंसे मालां निषीय निधाय तस्थावित्यन्वयः । उशतीमिष्टसाधनीभूतां कान्तां वा व्रीडया सह वर्तमानः सव्रीडः स चाऽसी हासः सव्रीडहासः तेन विकसितनयनेन स्वस्या धाम तस्य हरेः उरः पश्यन्तीति शेषः भीता शरीरकम्पोपेता । अयश्च शृङ्गारविशेष: “अनाद्यनन्तकालय विष्णुमेवाश्रिता रमा । अन्येषां ज्ञापनार्थाय दोषानुक्त्वेतरान् जही” (ब्राह्ये) इति वचनात्। अधुना हरेर्लक्ष्मी प्राप्तिर्नाऽपूर्वमिति शङ्का परिहर्तव्या । स्वस्याः स्त्रियः इत्युत्तर लोकविशेषणसामर्थ्याश ।। २४ ।। तैस्याः for faarat जनको जनन्या वक्षो निवास मकरोत्परमं विभूतेः । 3 श्रीः स्वाः प्रजाः सकरुणेन निरीक्षणेन यत्र स्थितेथयत साधिपतीं खिलोकान् । १२५ ।। सूर्यमृदङ्गानां वादित्राणां च निस्वनः । careerat aatri नृत्यतां गायतामभूत् ।। २६ । ब्रह्मरुद्राiिमुख्याः सर्व विश्वसृजो विभुम् । डितिर्थस्तस पुष्पवर्षिणः ।। २७ ।। श्रिया विलोकिता देवाः सप्रजापतयः प्रजाः । शीलाविगुणसम्पत्रा लेभिरे निर्वृतिं पराम् ।। २८ ।। निस्सत्वा लोलुपा राजन् निरुद्योगा हतत्विषः । यदा घोपेक्षिता लक्ष्या वभूवु दैत्यदानवाः । । २९ ।।

1. AB 2. 3. 4. 5. 133 ¡ M.Ma पृथकृस्वनः8-8-25-32 श्रीमद्भागवतम् अersset द्वारुणी देवी कन्या कमललोचना । असुरा जगृहस्तां वै हरेरनुमतेन ते । ३० ।। currentयमानान् काश्यपैरमृतार्थिभिः । उदतिहन्महाराज पुरुष: परमाद्भुतः । । ३१ । । erantarajaण्डः कम्बुग्रीवोऽरुणेक्षणः । श्यामलस्तरुणस्त्रग्वी सर्वाभरणभूषितः ।। ३२ । । श्रीम० भगवानपि त्रैलोक्याभिवृद्धये स्ववक्षः तस्याः स्थानं ददावित्याह तस्या इति । विशिष्टा भूतयो विभवाः यस्यास्तस्याः त्रिजगतो जनन्याः श्रियः परमं सुस्थिरं यंत्र वक्षसिं ऐधयताऽवर्धयत् ।। २५,२६ ।। ब्रह्मेति । तलि: विष्णु प्रतिपादकः अवितथेः यथार्थः ।।२७ - २९ ।। अथेति । वारुणी वरुणदेवत्यं यदनं तन्मयी सुरा ।। ३०, ३१ ।। दीति । दीर्घा पीवरी दोर्दण्डौ यस्य । कम्बुग्रीवः शङ्खनाभिरिव त्रिरेखा सुवृत्ता ग्रीवा यस्य ।। ३२ ।। वीर० त्रि-जगतो जनन्यास् तस्या अखिल-विभूत्याश्रय-भूतायाः श्रियः, त्रि-जगज्-जनको भगवान् स्वं वक्ष एव परं निवास-स्थानम् अकरोत्, यत्र वक्षसि स्थिता श्रीः सकरुणेन निरीक्षणेन स्वाः प्रजाः साधिपतींस् त्रि-लोकांश् च ऐधयत अवर्धयत् ॥ २५ ॥

तदा शङ्खादीनां वाद्यानां सस्त्रीणां देवानुगानां गन्धर्वादीनां नृत्यतां गायतां च पृथक् पृथक् महान् ध्वनिर् अभूत् ॥ २६ ॥

तदा ब्रह्मादयस् सर्वे विश्वस्य स्रष्टारः पुष्पाणि वर्षन्तः विभुं भगवन्तं तल्लिङ्गैर् भगवद्-गुण-प्रतिपादकैर् अवितथैस् सत्यैः यथावत्स्थितार्थ-प्रतिपादकैः न त्व् आरोपित-गुण-प्रतिपादकैर् इत्य् अर्थः । मन्त्रैर् ईडिरे तुष्टुवुः ॥ २७ ॥

देवाः स-प्रजापतयः प्रजाश् च श्रिया विलोकिताः शीलादि-गुण-सम्पन्नाः परां निर्वृतिम् आनन्दं लेभिरे ॥ २८ ॥

दैत्या दानवाश् च यदा लक्ष्म्योपेक्षिताः तदैव हे राजन् निस्सत्त्वाः निर्बलाः अत एव निरुद्योगाः त्यक्त-लज्जाः लोलुपाः विमोह-शीलाः बभूवुः ॥ २९ ॥

अथ श्रिय उद्गमनानन्तरं वारुणी देवी वरुण-दैवत्यं यत् तन्मयी सुराधिदेवता कन्या कमले इव लोचने ³⁴यस्याः सा आसीद् उद्बभूव । ताञ् हरेर् अनुज्ञया ते असुरा जगृहुः ॥ ३० ॥

अथ अमृतार्थिभिः काश्यपैर् देवासुरैः मध्यमानाद् उदधेः हे राजन् ! परमाद्भुतः पुरुषः उदतिष्ठद् उद्बभूव ॥ ३१ ॥

तं विशिनष्टि - दीर्घौ पीवरौ च दोर्दण्डौ ³⁵भुजौ यस्य कम्बुवच्छङ्खवत् त्रि-रेखा-वृत्ता च ग्रीवा यस्य, अरुणे ईक्षणे यस्य ³⁶श्यामलः मेघ इव श्यामः तरुणो युवा स्रग्वी वनमाली सर्वैर् आभरणैर् अलङ्कृतः ॥ ३२ ॥

1. A. adds fromrat werast eft: 2- -2. B,H,J,V Omit 3.

विro ऐधयत अवर्धयत् । । २५ । । “काहले गोमुखे तूर्यदुन्दुभी च प्रचक्षते " इति च ।। २६ ।। तलिः श्रीलक्षणोपेतः श्रीसूक्त रित्यर्थः । । २७ - २९ । वारुणी सुराभिमानिनी देवता च ।। ३० ।। काश्यपदेवासुरैः परममुत्तममन्द्भुत माश्चर्यमाहात्म्यं यस्य स तथा । । ३१ ।। कम्बुग्रीवः रेखात्रयाङ्कितगलः ॥ ३२ ॥ uttarer महोरस्क: सुमृष्टमणिकुण्डलः । 3 fareकुचित कोशान्त सुभग स्सिंहविक्रमः ||३३|| अमृतापूर्णकलशं विलयभूषितः । स वे भगवतः साक्षाद्विष्णोरंशांशसम्भवः ।। ३४ ।। धन्वन्तरिरिति ख्यातः आयुर्वेददृगिज्यभाक् । तमालोक्याऽसुरास्स कलशाऽमृताभृतम् ।। ३५ ।। लिप्लन्तः सर्ववस्तूनि कलशं तरसाऽऽहरन् । मीयमानेसुरे स्तस्मिन् कलशेऽमृतभाजने । । ३६ ।। विषण्णमनसो देवाः हरिं शरणमभ्ययुः । इति तान्यमालोक्य भगवान्भृत्यकामकृत् ।। mr fountant वः साधयिष्ये स्वमायया ।

• इत्युक्त्वा सान्वयन् देवान् तत्रैवाऽन्तर्दधे हरिः ।। ३७ ।।

2. • This verse is not found in A, B, GJM, Ma, T Edns. 135 8-8-33-40 श्रीमद्भागवतम् मिथः कलिरभूतेषां तदर्थं सर्वचेतसाम् । अहं पूर्व महं पूर्व न त्वं न त्वमिति प्रभो ।। ३८ ।। देवा: स्वं भागमर्हन्ति ये तुल्यायासहेतवः । euro to arre धर्मः सनातनः ।। ३९ ।। इति स्वान्प्रत्यवेधन्य देतेया जातमत्सराः । दुर्बला: प्रबलान् राजन् गृहीतकलशान्मुहुः ||४०|| श्रीno पीतेति । निग्धः कुचितञ्च केशानामन्तो यस्य । । ३३,३४ ।। धन्वन्तरिरिति । इज्यभाक् यज्ञभाग भोक्ता । अमृतेन आभृतं परिपूर्णम् ।।३५, ३६ ।।

विषण्णेति । ‘दैत्यानां परस्परं कल्होत्पादनेन योगमायया च मोहिन्या वोsर्थ साधयिष्यामि, अतो माखिद्यतेत्याहेति शेषः ।। ३७ ।। तदेवऽऽह मिथ इति । तर्षः कामः, तद्युक्तानि चेतांसि येषाम् । इत्येवं समबलानां कलिरभूत् ।।३८ ।। · दुर्बलानान्तु आक्रोशप्रकारमाह - देवा इति द्वाभ्याम् । ये देवा: तुल्य आयासे हेतवस्साधकाः । तुल्य आयासो हेतुश्च धनादिर्येषामिति था । सत्रवागे यथा सर्वेषां समं फलं तद्वत् । तथा च श्रुतिः । “ऋद्धिकामा स्सत्रमासीरन्” इति। “ये यजमानास्ते ऋत्विजः” इति च । । ३९, ४० ।। वीro पीते वाससी यस्य बृहद् विपुलम् उरो वक्षो यस्य सुमृष्टे निर्णिक्ते मणिमये कुण्डले यस्य, नीलः कुञ्चितः कुटिलः केशानाम् अन्तो ऽग्रभागो यस्य सः सुभगः सुकुमारः सर्वावयव-सुन्दरो वा, सिंहस्येव विक्रमः पाद-विन्यासो यस्य ॥ ३३ ॥

अमृतेन पूर्णं कलशं बिभ्राणः वलयैः अलङ्कृतः । को ऽसाव् इत्य् अत्रा ऽऽह - ³⁷स वै इति । स वै साक्षाद् भगवतो हरेर् अंशांशेन सम्भवो यस्य ॥ ३४ ॥

स तु धन्वन्तरिर् इति प्रसिद्धः आयुर्वेदस्य द्रष्टा इज्य-भाग् याग-भोक्ता । तम् अमृत-कलशं बिभ्रतं धन्वन्तरिम् आलोक्य सर्वे ऽसुराः सर्व-वस्तूनि मथनाद् उत्पन्नानि लिप्सन्तः, अमृतेन आभृतं सम्पूर्णं कलशं तरसा बलेन, आशु वा ³⁸आहरन् ³⁹आहृतवन्तः³⁹ । अमृत-भाजने तस्मिन् कलशे दैत्यैर् नीयमाने हृते सति ॥ ३५, ३६ ॥

देवा विषण्ण-मनसः खिन्न-चित्ता हरिं शरणम् आययुः । इत्थं तेषां देवानां दैन्यम् आलोक्य ⁴⁰भृत्यानां कामम् इष्टम् ⁴¹अभीष्टं करोतीति तथा । भगवान् मिथो दैत्यानां परस्परं कलहोत्पादनेन योगमायया मोहिन्या वो युष्माकम् अर्थं साधयिष्यामि, अतो मा खिद्यतेत्य् आह - इतीत्थम् उक्त्वा देवान् सान्त्वयन् हरिः तत्रैवान्तर्दधे ॥ ३७ ॥

मिथः कलहम् एवाह - मिथ इति । ⁶²मिथः तद्-अर्थे ऽमृत-निमित्ते तर्षः कामः तद्-युक्तानि चेतांसि येषां तेषां दैत्यानां ⁴²परस्परं कलिः कलहो बभूव । कलह-⁴³प्रकारम् आह - अहम् इति । हे प्रभो राजन् ! अहं पूर्वम् अहम् एव पूर्वं पास्यामि न त्वम् इत्य्-आदि, एवं कलिर् अभूद् इत्य् अर्थः ॥ ३८ ॥

तत्र दुर्बलानां दैत्यानाम् आक्रोश-प्रकारम् आह - देवा इति । देवा अपि स्वम् अमृत-भागम् अर्हन्ति; कुतः ? यतो ये ऽपि देवास् तुल्यायास-हेतवस् तुल्येनायासेन हेतवस्-साधकाः यथा सत्रयागे - ‘य एव यजमानाः त एव ऋत्विजः’ इति यजमानाभिन्न-ऋत्विक्-कर्तृके बहु-यजमानके च सर्वेषां समं फलं तद्वद् अयम् एव सनातनो धर्मः ॥ ३९ ॥

इतीत्थं हे राजन् ! स्वान् गृहीत-कलशान् प्रबलान् दैत्यान् दुर्बला दैतेया जात-मत्सरास् सन्तो मुहुर् मुहुः प्रत्यषेधन् न्यवारयन् ॥ ४० ॥

1. 2. 3. 4. A,B,J add मिथः 5- -5. A‚B, gedans surda 6. bs 7. 8-8.

विज० नीलकुञ्चितकेशान्तः नीलकुञ्चितकेशस्वभावः “अन्तस्त्ववसिते मृत्यौ स्वभावे परमात्मनि " ( वैज. को. 6-5-5 ) इति ।। ३३ ।। अमृतस्येति षष्ठी तृतीयार्थे अमुतेन पूर्ण कलशमित्यर्थः । । ३४ ।। इज्यभाक् अमृतलक्षणमाहतमाहारो यस्मिन्स तथा “तेषां सत्याचालनार्थ हरिर्धन्वन्तरिविभुः । + समर्थोऽप्यसुराणाश्च स्वहस्तादमुचत्सुधाम्” (ब्राह्ये) इति वचनात्। दैत्यैः हरिहस्तात् अमृतं हतं न त्वशक्तत्वादिति दर्शनरहस्यम् ।।३५-३७ ।। तर्षचेतसाम् तृष्णायुक्तमनसाम् ||३८|| यथा सत्रयागे सर्वेषां समानं फलम् ।।३९,४० ।। एतस्मिन्नन्तरे विष्णुः सर्वापायविदीश्वरः । afeguमनिर्देश्यं दधार परमाद्भुतम् ।।४१।। ।

137 8-8-41-46 श्रीमद्भागवतम् प्रेक्षणीयोत्पलश्यामं सर्वावयवसुन्दरम् । समानकर्णाभरणं सुकपोलोनसाऽऽननम् ।।४२।। } tataमनिर्वृतस्तनभारकृशोदरम् । मुखामोदारकालि अङ्काराद्विग्नलोचनम् ||४३|| विभ्रत् स्वकेशभारेण मालामुत्फुल्लमल्लिकाम् । सुग्रीवकण्ठाभरणं सुर्भुजाङ्गवभूषितम् । ।४४ ।। farrier Hati fraब द्वीपशोभया । काया बिलगु रणनूपुरम् ।।४५ ।। eatstrafare भूविलासावलोकन: । दैत्ययूथपचेतस्सु काममुद्दीपयन्मुहुः । । ४६ ।। * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहख्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे भगवन्मायोपलम्भनं नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ १८ ॥ श्रीध० तद्रूपं वर्णयति प्रेक्षणीयेति पञ्चभिः प्रेक्षणीयमुत्पलमिष श्यामम् । सर्वेष्ववयेषु सुन्दरम् । समानयोः कर्णयोः आभरणे यस्मिन् सुकपोल तत् उत्कृष्टनासिकच आनने यस्मिन् ।।४१।४२ ।। नवेति ।

11 नवयौवनेन निर्वृत्तयोः प्रवृद्धयोः स्तनयोः भारेणेव कृशमुदरं यस्मिन् मुखस्यामोदः सौरभः तस्मिन् अनुरक्तानाम् अलीनाम् हुङ्कारेण उद्विग्ने लोचने यस्मिन् ॥ ४३ ॥ विविति । सुष्ठु ग्रीवा यस्मिन् कण्ठे आभरणं यस्मिन् तच तच शोभना ग्रीवा येन तत्कण्ठाभरणं यस्मिन्निति वा । सुभुजयोः अङ्गदाभ्यां भूषितम् ||४४ ॥ 13. विरजेति । विरजाम्बरेण निर्मलवाससा संवीतो नितम्ब एव द्वीपो विशालत्वात्तत्र शोभा यस्यास्तया 14- 14 काय कषेणोaid ary यथा भवत्येवं चलतोश्चरणयोर्नपुरे यस्मिन् ।। ४५ ।। सीति । सव्रीडेन स्मितेन सह विक्षिप्ता कम्पिता या भूः तस्या विलासेन सह यान्यवलोकनानि तैः, दैत्ययूथपानां चेतस्सुं मुहुः काममुद्दीपयन् ।।४६ ।।

1. 2. 3. 4. 5- -5. 6. 7. * 8. ABJ9ABJ ‘वमन’ 10. A,B,J Omit प्रवृद्धयोः 11. A,B, J ने च 12 - 12. ABJ Omit 13–13 BHJV Omit 14–14. ABJ प्रकर्षण विलसत् 15. A,B, J किला 16. H. Vadd मुहू 138व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वमिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ||८|| 8-8-41-46 बीर० एतस्मिन् समये सर्वोपायविद् भगवान् ईश्वरो विष्णुः परमाद्भुतं केनाप्य् अदृष्ट-पूर्वम् अनिर्देश्यं देवादि⁴⁴स्त्री-सजातीयत्वेन निर्देष्टुम् अशक्यं योषिद्-रूपं दधार ॥ ४१ ॥

तद् रूपं वर्णयति पञ्चभिः । प्रेक्षणीयम् उत्पलम् ⁴⁵इव श्यामं सर्वेष्व्-अवयवेषु सुन्दरम्, समानयोः कर्णयोः आभरणे यस्मिन् सुकपोलञ् च तद् उन्नत-नासिकञ् चाननञ् च यस्मिन् ॥ ४२ ॥

नव-यौवनेन निर्वृत्तयोः प्रवृत्योः वर्तुलयोश् च स्तनयोर्-भारेण-कृशम् उदरं यस्मिन्, मुखस्यामोदेन अनुरक्तानाम् अलीनां झङ्कारेणोद्विग्ने चञ्चले लोचने यस्मिन् ॥ ४३ ॥

उत्फुल्लानि मल्लिका-कुसुमानि यस्यां तां मालां स्व-केश-भारेण केश-पाशेन बिभ्राणं शोभना ग्रीवा यस्मिन् तत् कण्ठे आभरणानि च यस्मिन् तच् च शोभनयोः भुजयोः अङ्गदाभ्यां भूषितम् ॥ ४४ ॥

विरजो ऽम्बरेण संवीतः नितम्ब एव द्वीपः विशालत्वात् तद्वच्-शोभा यस्याः तथा काञ्च्या प्रकर्षेण विलसत् वल्गु सुन्दरं यथा भवति, एवं ⁴⁶चलतोः चरणयोः नूपुरे यस्मिन् ॥ ४५ ॥

सव्रीड-स्मितेन सह विक्षिप्ता कम्पिता या भ्रूः तस्याः विलासेन सह यान्य् अवलोकनानि तैः दैत्य-यूथ-पानां चेतस्सु मुहुर् मुहुः कामम् उद्दीपयत् ॥ ४६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां अष्टमो ऽध्यायः ॥ ८ ॥

विro सुकपोलोन्नतनासिकया युक्तमाननं यस्य तत्तथा । १४१,४२ ।। नवयौवनेन निष्पन्दतोर्निश्चलतोः स्तनयोर्भरण कृशं सनुतरं उदरं यस्य तत्तथा। मुखपरिमलेऽनुरक्तानां निरतानां अलीनां भृङ्गाणां हुङ्कारेण झङ्कारेण उद्विग्ने भ्रान्ते लोचने यस्य तत्तथा, सुष्ठु शोभना ग्रीवा यस्य तत्तथा शोभनं कण्ठाभरणं यस्य तत्तथा । शोभनः भुजाङ्गदः विभूषितम् । । ४३, ४४ ।।

139 8-8-41-46 श्रीमद्धगवतम् वधूनां विद्यमानानां वध्वीया तया शोभया चित्रं काया च चित्रं प्रविलसच्छोभमानं वा यथा वल्गु कर्णरमणीयं तथा स्फुटती शब्दकुर्वती चरणनपुरे यस्य तत्तथा ।। ४५ ।। सव्रीडस्मितेन विक्षिप्तैः भूविलासः युक्तेरवलोकन: उडीपयत् ज्वलयत् ।।४६ ।। इति श्रीमयागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्थे अष्टमोऽध्यायः ॥ १८ ॥। विजयध्वजरीत्या अत्र अध्यायसमाप्तिर्न विद्यते ।। 0000000 140 नवमोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या अष्टमोऽध्यायः अनुवर्तते ) श्रीशुक उवाच अन्योन्यतरसुधा पात्रं हरन्तस्त्यक्तसौहृदाः । fruit धर्मेण यान्तीं ददृशुः स्त्रियम् ।।१।। अहो रूप हो धाम हो अस्या नवं वयः । इति ते तामनुत्य पप्रच्छुर्जासहष्याः || २ || का त्वं कपलाशाक्षि ! कुलो वा किं चिकीर्षसि । starsfer at arमोरु ! महन्तीव मनांसि नः ||३|| न वयं त्वाऽमरे त्यैः सिद्धगन्धर्वचारणः ।

नास्पृष्टपूर्वां जानीमो योगेशैश्च कुतो नृभिः । । ४ । । नूनं त्वं विधिना सुभु ! प्रेषिताऽसि शरीरिणाम् । सर्वेन्द्रियमनः प्रीतिं विधातुं सघृणेन किम् ॥ ५ ॥ सा त्वं नः स्पर्धमानानामेकवस्तुनि मानिनि ! ज्ञातीनां बद्धबेराणां शं विधत्स्व सुमध्यमे ||६|| as arrer दायादा भ्रातरः कृतपौरुषाः । fararta यथान्यायं नैव भेदों यथा भवेत् ।।७।। इत्युपामन्त्रितो दैत्यैः मायायोषिद्वपुर्हरिः । प्रहस्य रुचिरापाङ्गे निरीक्षमिदमब्रवीत् ||८|| श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका नवमे मोहिते दैत्यैरर्पितेऽमृतभाजने। तद्वचनेन देवेभ्योऽमृतं दत्तं तयेर्यते । । * 1- -1. 2- - 2 3. 4. 5- -5 6. 7. 8. 9. * H,V, add - यश अध्यायार्थ सूचिका कारिका केषुचित् व्याख्यान ग्रन्थेषु अन्यथा वर्तते तथाहि “विमोश नवमे देत्यात्, श्रीतन्वाऽपाययत्सुरान्। सुधां तमरिशरश्छित्वारा देवानितीर्यते”। 141 8-9-1-8 श्रीमद्भागवतम् अहो इति। अहोरूपं सौन्दर्य, धाम घुतिरिति वंदन्तः का त्वमित्यादिना पप्रच्छुः । ।१,२ ।। कात्वमिति । मन्तीव क्षोभयन्तीव ||३|| कस्यासी त्ययुक्तपृष्ट मस्माभिः यत स्त्वं न केन चिदुक्तपूर्वेत्याहु: नेति द्वाभ्याम्। त्वा त्वाम् 1 अमरादिभि रस्पृष्टपूर्वा न जानीम इति मैं अपितु जानीम एव ||४||

अस्माकमिदं त्वद्दर्शनन्तु ईश्वरेणैव सम्पादितमित्याहुः - नूनमिति । सर्वेन्द्रियाणाञ्च मनसश्च प्रीति विधातुं विधात्रा सघृणेन किं प्रेषिताऽसि ? किं वा यदृच्छये वाऽऽगताऽसि ! नैवम् दैवेन नूनं प्रेषितैवेत्यर्थः ।।५,६ । । 1 aafafa | ial fount यथा न भवेत्तथा । ।७,८ ।। श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं विधं रूपं विभ्रती आयान्तीं तां स्त्रियम् अन्योन्यं त्यक्त-सौहृदाः, अत एव क्षिपन्तः सुधा-पात्रं चौर्य-धर्मेण हरन्तः ¹ते दैत्या ददृशुः ॥ १ ॥

दृष्ट्वा च अहो रूपं सौन्दर्यम्, अहो धाम द्युतिः, अहो अस्या योषितो नवं वयः इति वदन्तस् ते दैत्याः तां योषितम् अभिद्रुत्य अभिमुखम् आगत्य जात-हृच्छयाः सञ्जात-कामाः पप्रच्छुः ॥ २ ॥

प्रश्न-प्रकारम् एवाह - का त्वम् इत्य्-आदिना । हे कञ्ज-पलाशाक्षि ! का त्वम्? किञ्-जातीया? कुत आगता? त्वं किं चिकीर्षसि कर्तुम् इच्छसि? कस्या ऽसि कस्य सम्बन्धिन्य् असि? वद, हे वामोरु ! नो ऽस्माकं मनांसि मथ्नन्तीव क्षोभयन्तीव वर्तसे ॥ ३ ॥

कस्या ऽसीत्य-युक्त-मुक्तम् अस्माभिः, यतस् त्वं न केनचित् स्पृष्ट-पूर्वा इत्य् ऊचुः । नेति । त्वाम् अमरादिभिर् अस्पृष्टपूर्वां न जानीम इति न, किन्तु जानीम एव । अमरादिभिर् एषास्पृष्टपूर्वा, कुतो नृभिः स्पृष्ट-पूर्वा भवेर् ²इत्य्-अर्थः ॥ ४ ॥

आस्ताम् इदं त्वद्-दर्शनं तु ईश्वरेणैव कारितम् इत्य् आहुः — नूनम् इति । हे सुभ्रु ! शरीरिणाम् अस्माकं सर्वेन्द्रियाणां प्रीतिं विधातुं ³सघृणेन सकृपेण विधिना ईश्वरेण त्वं प्रेषिता किम्? नूनं न यदृच्छया आगता ऽसि, ⁴किन्तु नूनं दैवेनैव प्रेषि⁵ता सि इत्य्-अर्थः ॥ ५ ॥

हे मानिनि ! अत्रैकस्मिन् वस्तुनि अमृत-निमित्ते स्पर्धमानानां परस्परम् अभिभवतां बद्धवैराणां ज्ञातीनाम् अस्माकं, हे सुमध्यमे, सं विधत्स्व सन्धिं कुरु, सम्यग् विभजस्व इति वा ॥ ६ ॥

⁶कश्यपस्य दायादाः पुत्राः भ्रातरश् च अधुना कृतं पौरुषं कलह-निमित्तं येस् ते वयम् अतो यथा-न्यायं अमृतं विभजस्व, ⁷भेदः कलहो यथा न भवेत् त⁸था विभजस्व ॥ ७ ॥

दैत्यैर् इत्थम् उपामन्त्रितश् चोदितः ⁹प्रमोदितः श्लाघितो ऽलभ्य-लाभ-भूतो⁹ माया योषिद् वपुः आत्मीय-सङ्कल्पोपात्त स्त्रीवपुर् हरिः प्रहस्य सुन्दरैर् अपाङ्गैर् निरीक्षन् निरीक्षमाणः इदं वक्ष्यमाणम् अब्रवीत् ॥ ८ ॥

1. A, adds सम्भ्रमेण 2 ABJ “दि घ” 3. ABJ उक्त 4. H,V, Omit द्वाभ्याम् 5 H. V. किन्तु 6. A,B, J आस्ता मिदं 7. ABJ Omit विधाता 8, AB, J Omit कि 9. BJ, Omit a 10. A,B, J Omit देवेन 11. 12. 13. 14. 15.

त्वा त्वाम् ।।१-४।। श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली विधिना विरिचेन ||५॥ शं विधत्स्व संविधानं मनस्सन्तोषं कुरु ।।६, ७ ।। मायया इच्छया अङ्गीकृत स्त्रीदेहः ||८|| श्री भगवानुवाच hi कायदायादाः पुंचल्यां मयि सङ्गताः । fararti vfoshi air कामिनीषु न यान्ति हि ॥ ९ ॥ aroraatri स्त्रीणाञ्च स्वरिणीनां सुरद्विषः । सख्यान्याहु रनित्यानि नूनं नूनं विचिन्त्रताम् ||१० । । श्रीशुक उवाच इति ते क्ष्वेलित स्तस्या अश्वस्तमनसोऽ ऽसुराः । जहसुर्भावगम्भीरं ददुश्चाऽमृतभाजनम् ।। ११ । । ततो गृहीत्वाऽमृतभाजनं हरि र्श्वभाष ईषत्स्मित शोभया गिरा । यद्यभ्युपेतं क्व च साध्वसाधु वा कृतं मया वो विभजे सुधामिमाम् ।।१२।। इत्यभिव्याहतं तस्या आकर्ण्याऽसुरयूथपाः । अप्रमाणविद स्तस्या स्तत्तथेत्यन्वमंसत ||१३||

1. 2. 3. 4. 4. 5. 6. 7. 8 9. 10 1438-9-9-16 श्रीमद्भागवतम् अथपोष्य कृतस्नाना हुत्वा च हविषानलम् । दत्वा गोविप्रभूतेभ्यः कृतस्वस्थपना द्विजैः । । १४ ।। यथोपजीषं वासांसि परिधायाऽहतानि ते । कुशेषु प्राविशन्स प्राकूलेष्यभिभूषिताः । ११५ ।। प्राखेषूपविष्टेषु सुरेषु दितिजेषु च । धूपामोदित शालायां जुष्टायामाज्यदीपकैः ।। १६ ।। श्रीम० कथमिति । सङ्गता अनुसृताः ।।१।। सालवृकाणामिति । हे सुरद्विषः ||१०|| इतीति । भावेन केनाप्यभिप्रायेण गम्भीरं यथा भवत्येवं जहसुः ।। ११ । । 3 तत इति । ईषत्स्मितेन शोभा यस्या स्तया मया कृतं साधु वा असाधु यद्यभ्युपेतं अङ्गीकृतं तर्हि विभजे ||१२|| इतीति। असुरयूथपाः दैत्यश्रेष्ठाः प्रमाण मियत्ता मजानन्तः । ।१३,१४ ।। यथेति । यथापजोषं यथाप्रीति अहतस्य लक्षणम् " अहतं यन्त्रनिर्मुक्तं मुक्तं वासः स्वयम्भुवा । शस्तं तच्छुभकार्येषु तावन्मात्रेण सर्वदा” इति । प्रागप्रेषु कुशेषु विविशुः । ११५ ।। प्रामुखेति । धूपे रामोदितायां सुरभीकृतायां शालायाम् । १६ ।। वीर तदेवा ऽऽह - कथम् इति । हे कश्यप-दायादाः ! पुंश्चल्यां मयि कथं सङ्गताः अनुसृताः हि यस्मात् पण्डितः कदाचिद् अपि कामिनीषु पुंश्चलीषु विश्वासं न याति, न प्राप्नोति न कुरुते इत्य्-अर्थः ॥ ९ ॥

हे सुरद्विषः ! सालावृकाणां स्वैरिणीनां स्त्रीणां च सख्यान्य् अनित्यान्य् आहुः । अनित्यत्वे हेतुं वदन् सालावृकान् स्त्रीश् च विशिनष्टि — नवं नवं विचिन्वताम् अन्वेषताम् ॥ १० ॥

इतीत्थं तस्या मोहिन्याः क्ष्वेलितैः परिहासवचनैः विश्वस्तं मनो येषान् ते ऽसुराः भावेन केना ऽप्य् अभिप्रायेण गम्भीरं यथा भवत्य् एवं जहसुः हसितवन्तः, अमृत-पात्रञ् च ददुः ॥ ११ ॥

ततो ऽमृत-भाजनं गृहीत्वा योषिद्-रूपो हरिर् ईषत्-स्मितेन शोभा यस्यास् तया गिरा बभाषे । तद् एवा ऽऽह - यदीति । क्वचित् साध्व्-असाधु वा मया कृतं यद्य् अभ्युपेतं युष्माभिर् अङ्गीकृतं स्यात्, तर्हीमाम् सुधां वो युष्मभ्यं विभजे ॥ १२ ॥

इतीत्थं तस्या मोहिन्या अभिव्याहृतं वाक्यम् आकर्ण्य असुर-श्रेष्ठाः तस्या अप्रमाणविदः प्रमाणं तद्-वाक्य-¹⁰निश्चयः, तम् अजानन्तस् तथेति यथेच्छं कुर्व् इति अन्वमंसत अनुजज्ञिरे ॥ १३ ॥

अतः तस्या अनुज्ञया उपोष्य कृतं स्नानं यैस् ते ऽसुराः सुराश् च हविषा चरुणा अनलम् अग्निं हुत्वा विप्रेभ्यो भूतेभ्यो ऽन्येभ्यश् च गाः गवादीनि यथा-योग्यं दत्वा द्विजैः कृतं कारितं स्वत्स्ययनं येषाम् ॥ १४ ॥

ते देवा असुराश् च यथोपजोषं यथा-प्रीति अहतानि नूतनानि सद्यो यन्त्रान् निर्मुक्तानि वस्त्राणि परिधाय ¹¹वसित्वा अभितो भूषिताः सर्वे प्राक्-कूलेषु प्राग्-अग्रेषु कुशेषु सर्वे प्राविशन् उपविविशुः ॥ १५ ॥

ततो धूपैर् आमोदितायां, माल्यैर्-दीपैश् च जुष्टायाम् अलङ्कृतायां दीपितायाञ् च शालायां, ¹²प्राग्-अग्रेषु दर्भेषु^{12 13}पूर्वाभिमुखेषु¹³ सुरासुरेषु उपविष्टेषु सत्सु ॥ १६ ॥

1. 2 3- -3. A,B,J ताङ्कीकुरुत 4. A,B,J पुङ्गवाः 5- -5. A,B,J तन्माङ्गलिक्येषु 6. A,B,T क

5 विज पुंश्चल्यां पुंश्चलीशीलगुणवत्याम् ।।९।। नूलम् नूतनम् ||१०|| क्ष्वेलितैः छलमिश्रवघनैः । । ११ । । अभ्युपेतमङ्गीकृतम् ।।१२।। प्रमाणमियत्ता । ।१३-१६ । aeri नरेन्द्रकरभोरुरुशडुकूल श्रोणीतटालसगतिर्मदबिह्वलाक्षी । सा कूजती कनकनूपुरशिक्षितेन कुम्भस्तनी कलशपाणिरथाऽऽ विवेश ।।१७।। airat कनककुण्डल ‘चारुकर्ण नासा कपोलवदनां परदेवताख्यात् । संवीक्ष्य सम्मुमुहु स्मित वीक्षितेन देवासुरा पविगलितस्तनपट्टिकान्ताम् । । १८ ।। असुराणां सुधादानं सर्पाणामिव दुर्नयम् । 10 मत्वा जातिनृशंसानां न तो व्यभजदच्युतः । । १९ ।।

1. 2. 3-3. 4- -4. 5. A Omits शील 6. 7. 8. 9. 10. 145 8-9-17-24 श्रीमद्भागवतम् कल्पयित्वा पृथक्पति रुभयेषां जगत्पतिः । तां श्चोपवेशयामास स्वासु स्वासु च पतिषु ।। २० ।। दैत्यान्गृहीत कलशो बचयनुपसचरैः । 2 दूरस्थान्पापयामास जरामृत्युहरां सुधाम् ।। २१ । । ते पालयन्त समय मसुरा स्तत्कृतं नृप । तूष्णी मास कृतस्नेहाः श्रीविवादजुगुप्सया ।। २२ ।। तस्यां कृतातिप्रणया: प्रणयापाय कातराः । बहुमानेन थाssबद्धा: मोचुः किञ्चिन विप्रियम् ||२३|| tator प्रतिच्छन्नः स्वर्भानु देव संसदि । प्रविष्टस्सोममपि बचन्द्रार्काभ्याञ्च सूचितः । । २४ । । श्री० अथ तस्यां शालाय हे नरेन्द्र ! सा कलशर्पाणि राविवेश । कथम्भूता ? " मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य करभो बहिः " (अम. को 2-341 ) इत्यमरः । करभ सद्दशी सुवृत्तावूरु यस्या स्सा उशत् कमनीयं दुकूलं यस्मिंस्तेन श्रोणीतटेन । विशालयाश्रोण्या अलसा मन्दा गतिर्यस्यास्सा। पाठान्तरे करभसदृशयोः ऊर्वोः लसत् दुकूलं यस्यास्सा चाऽसौ श्रोणीतटेनलसगतिश्च । मदेन विह्वले अक्षिणी यस्याः ।।१७।। तामिति। तां श्रिय स्सखों संवीक्ष्य देवाश्चाऽसुराश्च सम्मुमुहुः । कथम्भूताम् ? कनकमये कुण्डले यस्यास्सा चाऽसौ चारवः कर्णादयो यस्यास्सा च ताम् । विगलितः विस्रस्तः स्तनपट्टिकाया अन्तो यस्याः ।। १८ ।। 7 एवं तान्मोहयित्वा यत्कृतवां स्तदाह असुराणामिति त्रिभिः असुराणां सुधादानं सर्पाणां क्षीरदान मिव दुर्नय मन्याय्यं मत्वा तां सुधां तेभ्यो न व्यभजत् । अयं भावः - दैत्ये मदीयं साध्वसाधु वा सर्व मनुमतमेव । अतो मद्भक्तान्देवानेव सुधां पाययिष्यामि । किच ते यथान्यायं विभजस्वेत्युक्तम् न चैतेभ्यो जात्यैव क्रूरेभ्यो दानं न्याय्यम् । अतस्तेभ्यः सुधां न ददामीति । । १९ । ।
2. 2- -2. 3. 4. 5–5. H,V Omit 6–6. A,B,J èngu. 7. A,B,J Omit fær 8. A,B,G con” 146 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-9-17-24 कल्पयित्वेति। पङ्कीः पृथग्विविक्ताः कल्पयित्वा विधाय तासु पक्तिषु स्वेषु स्वेषु तत्तत्सजातीयेषु तांचाऽसुरानपि प्रतारणार्थमेव उपवेशयामास ||२०|| देत्यानिति । उपसञ्चरैः बहुमान प्रियवाक्यादिना तानतिक्रम्याऽतिक्रम्य गमनैः दूरस्थानपि देवानेव ।। २१ ।। त इति । तथा कृतः स्नेहो येषु । स्त्रिया सह विवादस्य जुगुप्सया ।। २२ ।। तस्यामिति । कृतोऽतिप्रणयः स्नेहो यैः । प्रणयापायेन कातराभीतः । एते तावत्कृपणाः पूर्वं किञ्चित्पिबन्तु, यूयन्तु धीराः क्षणं प्रतीक्षध्वमित्यादि बहुमानेन आबद्धा नियन्त्रिताः । समयपालनादिभिः षड्भिरेतः कारण अप्रियं किञ्चिदपि नोचुः, किन्तु तूष्णीमासन् ।। २३ ।। देवेति । देवपङ्कताचन्द्रार्कयो मध्ये प्रविष्टः सोम ममृत मपिबत् । । २४ || arro अथ तस्यां शालायां हे नरेन्द्र ! अमृत-कल¹⁴शः पाणौ यस्याः सा मोहिनी आविवेश । कथम्भूता ? “करस्य करभो बहिः” (अम.को.2-341) करभ-सदृशौ सुवृत्तौ ऊरू यस्यास् सा । उशत् कमनीयं दुकूलं यस्मिंस् तेन श्रोणी-तटेन, विशालया श्रोण्या अलसा मन्दा गतिर् यस्यास् सा । पाठान्तरे - करभ-सदृशयोर् ऊर्वोः लसद्-दुकूलं यस्यास् सा चा ऽसौ श्रोणीतटेना ऽलसा गतिर् यस्यास् सा च, मदेन विह्वले अक्षिणी यस्यास् सा, कनक-नूपुराणां शिञ्जितेन कूजती ध्वनन्ती, कुम्भाव् इव स्तनौ यस्यास् सा ॥ १७ ॥

तां श्री-सखीं श्रियम् इव स्थितां श्री-सहायिनीं वा भगवद्-रूपत्वात् । कनकमयो कुण्डले यस्यास् सा च ऽसौ चारवः कर्णादयो यस्यास् सा च ताम्, विगलितो विस्त्रस्तः स्तन-पट्टिकाया अन्तो यस्यास् तां पर-देवताख्यां पर-देवता-रूपां तां संवीक्ष्य देवासुरास् तस्या उत्स्मय-¹⁵वीक्षितेन सास्मित¹⁵-वीक्षणेन सम्मुमुहुः ॥ १८ ॥

एवं तान् मोहयित्वा यत्कृतवांस् तद् आह - असुराणाम् इति त्रिभिः । जाति-नृशंसानां स्व-भावतः क्रूराणाम् असुराणां सुधा-दानं¹⁶ सर्पाणां क्षीरम् इव दुर्नयम् अन्याय्यं मत्वा तां सुधाम् असुरेभ्यो न व्यभजत् अच्युतः, यतो ऽसाव् आश्रितान् न च्यावयतीत्य् अच्युतः । अयं भावः - दैत्यैर् मदीयं साध्वसाधु वा सर्वम् अनुमतम् एव । अतो माम् आश्रितान् देवान् एव सुधां पाययिष्यामि । किञ्च तैर् यथा-न्यायं विभजस्व इति चोक्तम्, न तेभ्यो जात्यैव क्रूरेभ्यो ऽमृत-दानं न्याय्याम् । अतस् तेभ्यस् सुधाम् न दास्यामीति ॥ १९ ॥

उभयेषां पङ्क्तीः पृथग्-विभक्ताः कल्पयित्वा तान् देवान् असुरांश् च स्वासु स्वासु पङ्क्तिषु उपवेशयामास ॥ २० ॥

गृहीत-कलशः श्री-भगवान् योषिद्-रूपः उपसञ्चरैः समीप-गमन-बहु¹⁷मान-प्रिय-वाक्यादिभिः दैत्यान् वञ्चयन् दूरस्थान् अपि देवान् एव ¹⁸जरा-मृत्यु-हरां¹⁸ सुधां पाययामास ॥ २१ ॥

ते अलब्ध-सुधा अपि दैत्याः स्व-कृतं समयं साध्व् असाधु वा त्वत्-कृतम् अनुमन्यामहे इति पूर्व-कृतं सङ्केतं पालयन्तः हे नृप ! कृतस्-तस्यां स्नेहो यैस् ते तादृशाश् च, स्त्री-विवादस्य जुगुप्सिततया च तूष्णीम् ¹⁹एवा सन् ॥ २२ ॥

तस्यां कृतः अति-प्रणयः अति-स्नेहो यैस् ते प्रणयापायेन कातराः भीताः ‘एते तावत्-कृपणाः पूर्वं किञ्चिद् पिबन्तु, यूयं तु धीराः क्षणं प्रतीक्षध्वम्’ इत्य्-आदि बहु-मानेन च आबद्धाः नियन्त्रिताश् च किञ्चिद् अपि विप्रियं नोचुः समय-पालनादिभिः षड्भिर् एतैः कारणैर् अप्रियं किञ्चिद् अपि नोचुः । किन्तु तूष्णीम् ²⁰आसुर् इत्य्-अर्थः ॥ २३ ॥

देव-लिङ्गेन देवता-वेषेण प्रतिच्छन्नः तिरोधापि²¹त-स्ववेषः स्वर्भानुः राहुः देवानां पङ्क्तौ प्रविष्टः सोमम् अमृतम् अपिबत् । चन्द्रार्काभ्यां सूचितः ॥ २४ ॥

1. A,BJ तत्समजा 2. A, B.T Omit एव 3. H, Vतावत् 4 5-5. 6.

fare कलभो गजपोतः तत्करवच्छोभमानयो रूर्वोर्लसता दुकूलेन युतं श्रोणीतरं यस्यास्सा। कलभो वंशाङ्कुरः तद्वद्वर्तमानयोर्वा अलसगतिः अलसा मन्दा गति र्यस्यास्सा, तथा शिञ्जितेन शब्दितेन । 6 ‘शिजि अव्यक्ते शब्द’ इति धातुः ।। १९ ।। कनककुण्डल चारुकर्णाभ्यां नासाकपोलाभ्याञ्च युक्तं वदनं यस्या स्सा तथा ताम् ।।१८ ।। “सुधा पर्यास देवान्ते गुण पक्वपयामृदि” इति वचनात् । सर्पाणां पयोदान मित्र तानुद्दिश्य । । १९ ।। आली श्रेणी श्रिया पनि समयोस्तति रुच्यते इति ॥ | २० || उपसञ्चरैः समीपगमनादि नर्मव्यवहारैः ||२१|| कृतस्नेहाः छिन्न स्नेहाः । कृञ् छेदने इति धातुः । पूर्वं सम्पन्नस्नेहा अधुना नष्टस्नेहा इत्यर्थः ।। २२ ।। प्रणयस्य अपाय उपशमनं सम्भवतीति कातरा भीताः । । २३,२४ ।। चक्रेण क्षुरधारेण जहार पिवत विशरः । हरि स्तस्य कबन्धस्तु सुधयाऽप्लावितोऽपतत्।। २५ ।।

1. 2-2. 3. 4. 5. 6. A,B शिञ्जि 7. Ma Omits युक्त 8. A समयो, M रुभयो 148व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 1 शिरस्त्वमरतां नीत मजो ग्रह मचीपत् । यस्तु पर्वणि चन्द्रार्का वभिधावति वैरधीः पीतप्रायेऽमृतेदेवं भगवान् लोकभावनः । 2 ।।।२६।। पश्यतामसुरेन्द्राणां स्वरूपं जगृहे विभुः ।। २७ ।। 4 8-9-25-29 एवं सुरासुरगणा स्समदेशकालहेत्वर्थकर्ममतयोऽपि फले विकल्पाः । तत्राऽमृतं सुरगणाः फल मञ्जसाऽऽपुर्यत्पादपङ्कजरजश्श्रयणात्र दैत्याः ।। २८ ।। S $ यद्युज्यतेऽसुवसुकर्ममनोवचोभि देहात्मजादिषुनृभि स्तवस स्पृथक्त्वात् । 8 तैरेव सति यत्क्रियतेऽपृथक्त्वा सर्वस्य तद्भवति मूलनिषेचनं तत् ।। २९ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्र्यां श्रीsruta ब्रह्मविद्यrat पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे अमृतमथने नवमोऽध्यायः ।। ९ ।। 9 श्रीro चक्रेणेति । हरिः पिबत स्तस्य शिरो जहार । अप्लावितोऽसंस्पृष्टः ।। २५ ।। शिर इति । ग्रहं सूर्यादिवत् ग्रह त्वाधिकारिणम् ।। २६, २७ ।। हरिभक्ताना मेवोद्यमः फलति नान्येषामित्येव माख्यान तात्पर्य माह एवमिति । समादेशादयो 10

येषाम् । हेतुर्मन्दराद्रिः । अर्थः समुद्रे क्षिप्तं वीरुधादि । विविधः कल्पः फलं केषाञ्चिज्जातं केषाञ्चित्रेति वैचित्र्य मेषां ते फले वैषम्यवन्तो बभूवुरित्यर्थः । तदेवाऽऽह तत्र तेषु यस्य पादपङ्कजरजश्रयणाद्देवा अमृतं फल मापुः । स एव सेव्य इत्यर्थः । यत्तदोनिंत्य सम्बन्धात् ।। २८ ।। + एतदेवोपपादयति यदिति । असुः प्राणः । वसु धनम् प्राणादिभि देहात्मजादिषु नृभि र्यद्युज्यते प्रयुज्यते देहाद्यर्थं यत्क्रियते इत्यर्थः । तदसत् व्यर्थ भवति । कुतः ? अपृथक्त्वात् भेदाश्रयत्वात् । शाखानिषेचनव तैरेव प्राणादिभिः ईश्वरोद्देशेन यत्क्रियते तत्तु तन्महाफलं भवति । कुतः ? पृथक्त्वादीश्वरस्य सर्वत्रानुष- 13 12 क्त्वात् । तत्र दृष्टान्तः - यत्तरोर्मूल निषेचनं तद्यथा सर्वस्य स्कन्धशाखादेरपि भवतीति । यद्वा त्यब्लोपे पञ्चम्यौ । पृथक्त्वं पर्यालोच्य भेददृष्ट्या देहाद्युद्देशेच यत्क्रियते, तदसत् । अपृथक्त्वं पर्यालोच्य ईश्वर दृष्ट्या तैरेव तेष्वेव च यत्क्रियते तत्सद्भवतीति शेषं समानम् ।। २९ ।।

1. 2. 3. 4-4. 5 -5. 6. 7. 8. 9. ABJ Omit बिल 10. A “सुणादि 11 ABJ Omit कुत: 12. A,B,J गतत्वात् 13. HV Omit इति 149 8-9-25-29 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां नवमोऽध्यायः ।। ९ ।। atre हरिः सोमं पिबतः स्वर्भानोः शिरः क्षुरस्येव धारा यस्य तेन चक्रेण जहार चिच्छेद । तस्य स्वर्भानोः कबन्धः सुधया अप्लावितः असंस्पृष्टो ऽपतत् । अमृतस्य कण्ठाद् अधो निस्सरणात् पूर्वम् एव ²²अस्य शिरसः छिन्नत्वाद् अमृत-संस्पर्शाभावात् कबन्धः पतितः ॥ २५ ॥

शिरस् तु अमृत-संस्पर्शाद् अमरत्वं प्राप्तम् । अजो ब्रह्मा ग्रहम् अचीक्लृपत् अकल्पयत् सूर्यादिवच्चारेण ²³प्रजानां शुभाशुभ-सूचकं ग्रहम् अचीकरद् इत्य्-अर्थः । यस् तु ग्रहत्वं प्रापितो राहोर् मूर्धा वैरधीः पर्वसु चन्द्राकौ अभिधावति ॥ २६ ॥

देवै स्मृते पीत-प्राये सति । प्राय-ग्रहणाद् अमृतस्य अवशेषस् सूच्यते लोक-भावनः लोक-पालको भगवान् विभुः सुरेन्द्राणां पश्यतां सतां स्व-रूपं²⁴ पौरुषं रूपं जगृहे ²⁵गृहीतवान्²⁵ ॥ २७ ॥

श्री-भगवन्त²⁶म् आश्रितानाम् एव उद्यम-फलं ना ऽन्येषाम् इति एवम् आख्यान-तात्पर्यम् आह - एवम् इति । एवम् इत्थं समास् तुल्या देशादयो येषां तादृशा अपि । तत्र देशः क्षीरोदधि-तीरम् । कालः मथन-²⁷समयः, हेतुः मन्दराद्रिणा मथनम् । अर्थः ऽमृत-रूपं प्रयोजनम्, कर्म मथनानुकूलं, मतिः अन्योन्यम् एक-प्रयोजन-विषया - एवंविधा अपि फले विकल्पाः फल-वैषम्यवन्तो बभूवुः । केषाञ्चित् फलम्, अन्येषां नेति वैषम्यम् अभवद् इत्य्-अर्थः । तद् एवा ऽह - तत्र देवासुराणां मध्ये देवगणा एव अमृत-रूपं फलम्, अञ्जसा सुखेना ऽपुः प्रापुः । कुतः? यस्य भगवतः पाद-पङ्कजयो रजसस् समाश्रयणात्²⁸ । तद्-अनाश्रयणात् दैत्यास् तु न प्रापुः ²⁹वैषम्यं जीवनिष्ठम् एव, न तु परमात्म-निष्ठम् इति दिक्²⁹ ॥ २८ ॥

³⁰किञ्च यद् इति । असुः प्राणः, वसु धनम्, देहात्मजादिषु निमित्तेषु देहाद्य्-अर्थे नृभिः प्राणादिभिर् यद् उज्यते यत् क्रियते इत्य्-अर्थः । तद् एतद् असत् व्यर्थम्, शाखा-निषेचनवद् व्यर्थं भवति । कुतः? पृथक्त्वात्, तस्य कर्मणः अहम्-ममतादि-पृथग्-अभिमान-गर्भत्वात् । तैर् एव प्राणादिभिर् यत् क्रियते सर्वान्तर्-आत्मनो भगवतः सर्व-कारणस्य प्रीतये, क्रियते तत् तु सत् महा-फलं भवति । कुतः? अपृथक्त्वात्, सर्वान्तर्-आत्मतया सर्व-मूलतया च सर्वत्रा ऽनुस्यूतत्वात् । तत्र दृष्टान्तः - यत् तरोर् मूले सेचनं यथा सर्वस्य स्कन्ध-शाखादेर् अपि भवति तद्वत् । यद्वा - ³¹पृथक्त्वाद् अपृथक्त्वात् इति च ल्यब्-लोपे पञ्चमी । देहात्मजादीनां पृथक्त्वम् आलोच्य अब्रह्मात्मकत्वं पश्यन् केवल-देहाद्य्-अर्थं प्राणादिभिर् यत् क्रियते कर्म, तद् विफलम्, ब्रह्मात्मकत्वम् आलोच्य तद्-आराधन-बुद्ध्या तु कृतं लौकिकम् अपि कर्म सफलम् एवेत्य्-अर्थः ॥ २९ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां नवमो ऽध्यायः ॥ ९ ॥

1. 2. 3. 4- -4. 5. 6. 7. 8- -8. 9. 10.

fare समा देशादयो येषान्ते तथाऽपि विफले विशिष्ट फलैः विकल्प्याः विकल्प योग्या अभूवन् ।

कथम् ? तत्राऽऽह तत्रेति । तत्राऽपि हेतुमाह यत्पादेति । फलवैफल्ये विशेषण विशिष्ट कल्पनाह इति ।। २५-२८ ।।

नन्वसुरादीनामपि शिवादि देवार्चनासद्भावात् कथं ते विशिष्टफलं नाऽवाप्त मित्याशङ्कय श्रीहरि चरणारविन्द प्रणामाभावात् नाऽतमित्याशयेनाह यदीति । नृभिः पुरुषः पुरस्तादुद्यतेषु फल दानाभिमुखेषु देहात्मजादिषु यदर्थनादिकं वित्तादिभिः क्रियते यदि तर्ह्यपि तदसत्कर्म विशिष्टफलं न भवति । कुत इति तत्राऽऽह उद्यतेष्विति उत्कृष्ट फल मुद्दिश्य य तेषूपरतेषु विशिष्ट शक्तयभावादिति द्विरावृत्त्या योजनीयम् । तर्हि कथङ्कारं तद्भवतीति तत्राऽऽह तैरिति । यदीत्यनुवर्तते । यदि तेः पूर्वोक्तैः वित्तादिभिरेवचाऽस्मिन् हरौ यत्कर्म क्रियते तर्हि तत्पूर्णफलं भवति । हरिभक्तिमात्रेण देवाद्युद्दिष्टद्रव्ये स्तदर्चनाभावे कथं तत्पूर्णफलं स्यात् ? इति तत्राऽऽह सर्वस्येति । यन्मूलभूतस्य हरे रर्चनलक्षणं निषेचनं तत्सर्वस्य देवतादेः तन्निषेचनफलं भवति, हरिभक्तिमन्तरेण शिवाद्यर्चनेन असुराणां विशिष्टफलं नाऽभूत् । तस्मात् तद्भक्तया भाव्यमिति इदं मुक्तितमसो निदर्शना योक्तमिति ज्ञातव्यम् । “देहात्मजादिष्वेव महाद्वारं तदभावादात्मा महनीयः” इति वचना दित्यतोवाऽऽह यदीति । देहात्मजादिष्विति केचित्पठन्ति तत्रैवं योजनिका पुरस्ता द्देहान्तरावाप्तेः

पूर्वमेवाऽऽसन् वित्तादिव्यय एव नाऽभ्य इत्यर्थः । इति शेषं समम् ।। २९ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे परमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थ विरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे नवमोऽध्यायः ।। १ ।। (विजयध्वजरीत्या अष्टमोऽध्यायः) 11. AB एषाऽनन्यः 0000000 151 दशमोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या नवमोऽध्यायः) श्रीशुक उवाच इति दानवदेतेया नाविन्दन्नमृतं नृप । युक्ताः कर्मणि माश्च वासुदेवपरामुखाः । । १ । । साधयित्वाऽमृतं राजन् पाययित्वा स्वकान्सुरान् । पश्यतां सर्वभूतानां वयो गरुडवाहनः । । २ । । aarti tiff ते दितिनन्दनाः । अमृष्यमाणा उत्पेतु देवान्प्रत्युद्यतायुधाः । १३ ।। तत सुरगणा सर्व सुधया पीतयेधिताः । " प्रति संयुयुधुः शस्त्रे नारायणपदाश्रयाः ।।४।। 8 तत्र देवासुरो नाम रणः परमदारुणः । रोधस्युदन्वतो राजन् तुमुलो रोमहर्षणः ।।५।। तत्राऽन्योन्यं सपना स्ले संरब्धमनसो रणे । b समासाद्याऽसिभिर्बाणी निजघुर्विविधायुधः ||६|| शङ्खसूर्यमृदङ्गानां भेरीडमरुणां महान् । हस्त्यश्वरथपत्तीनां नदतां निस्स्वनोऽभवत् । ।७।। रथिनो रथिभिस्तत्र पत्तिभिस्सह पत्तयः । हाहयै रिभाक्षेर्भः समन्त संयुगे ।।८।। श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका दशमे मत्सरा दैत्यै रारब्धेतु मृधे सुरैः । दैत्यमायाविषण्णेषु देवे ष्वाविर्बभौ हरिः । तदेव ममृतावाप्ति नऽभक्ताना मितीरितम्। भक्तमत्सरतः प्राणहानिः पुन रुदीर्यते । तत्र देवेति रणः सङ्ग्रामः उदन्वतः समुद्रस्य रोधसि तीरे बभूव ।। १५ ।।

152 1 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् तत्रेति । अन्योन्यं समासाद्य निजघ्नुः ।।६-८ ।। श्री वीरराघवविदुषालिखिता भागवचन्द्रचन्द्रिका

सम-देश-काल-हेत्वर्थ-कर्म-मतीनाम् अपि श्री-भगवन्तम् अनाश्रितानां न केवलं फलाप्राप्तिर् एव, प्रत्युत प्राण-हानिश् चेति वक्तुम् अमृतालाभ-प्रयुक्त-संरम्भाणां दैत्यानाम् आदितेयैस् सह युद्धम् आह अध्याय-द्वयेन । हे नृप ! इति इत्थं दानवा ¹दैतेयाश् च अमृतं ना ऽविदन् (ना ऽविन्दन्) न लब्धवन्तः । तत्र हेतुं वदन् विशिनष्टि कर्मणि मथन-कर्मणि युक्तायत्ताश्-चानुकूल-कर्मवन्तो ऽपि वासुदेव-पराङ्मुखाः, अतो ना ऽविदन् (ना ऽविन्दन्) इत्यर्थः ॥ १ ॥

हे राजन्! इत्थं भगवान् अमृतं साधयित्वा स्वकान् स्वाश्रितान् सुरान् ²सुधां पाययित्वा सर्व-भूतानां पश्यतां सतां श्री-गरुड-वाहनस् सन् जगाम ॥ २ ॥

ततस् सपत्नानां देवानां परां सिद्धिं फल-प्राप्तिं दृष्ट्वा ते दैत्याः ³अमृष्यमाणाः^{3 4}असहमानाः⁴ सन्तः उद्यतानि उद्धतानि आयुधानि यैस् ते देवान् प्रति उत्पेतुः अभिदुद्रुवुः ॥ ३ ॥

ततस् सुरगणा अपि पीतया सुधया एधिता आहित-बलाः नारायण-पदाश्रयाश् च शस्त्रास्त्रैः प्रति संयुयुधुः ॥ ४ ॥

तत्रोदन्वतः ⁵क्षीराब्धेः रोधसि तीरे दैवासूर इति प्रसिद्धः परम-दारुणो ऽतिभीषणस् तुमुल-सङ्कलः पश्यतां शृण्वताञ् च रोमहर्षणो रोमहर्षणजनको रण-सङ्ग्रामो बभूव ॥ ५ ॥

तम् एवानुवर्णयति - तत्रेति । तदा सपत्नास् ते देवासुराः संरब्धं क्रुद्धं मनः येषान्ते, रणे अन्योन्यं समासाद्य बाणैः विविधैर्-आयुधैश् च निजघ्नुः ॥ ६ ॥

भेर्यादीनां शङ्खादीनाञ् च नदतां हस्त्य्-अश्व-पदातीनाञ् च महान् निस्स्वनो बभूव ॥ ७ ॥

⁶तत्र रथ्यादयो रथ्यादिभिर् एव द्वन्द्व-⁷संयुगे समसज्जन्त युयुत्सया सङ्गता बभूवुः ॥ ८ ॥

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भगवत्प्रसादजातेन ज्ञानेन पापप्रणाशो भवत्येव नान्येनेत्येतन्निदर्शनाय देवासुरयुद्धं वर्णयति अध्याययेन । तत्राऽऽ हरे रदर्शन प्रकारमाह- इतीति ॥ १ ॥ या दृश्य भूदिति । । २-३।।

1. 2. 3- 3. 44. 5. 6. 7. 1538-10-9-16 एधिता: वर्धिताः || ४ || श्रीमद्भागवतम् उदन्वतः समुद्रस्य रोधस तीरे ।।५-८ ।। J उद्देः केचिदिवः केचिदपरेऽभिवयुः खरैः । heatre stufभ हरिभि भंटाः ||९|| : कडे ब्रेके रम्ये श्येन भासे स्तिमिङ्गिलैः । शरभ महिषैः खड़े गोवृषे वयारुणः ||१०|| शिवाभि राखुभिः केचित् कृकलासे शुने नरैः । यस्तै रेके कृष्णसारे हंसे रन्ये च सूकरैः ।। ११ । । अन्ये जलस्थल खर्ग स्वस्व विकृतविग्रहैः । सेनयोरुभयो राजन् विविशुस्तेऽग्रतोऽग्रतः । ।१२ । । चित्रध्वज पटे राजन् आतपत्रे स्थिताऽमलैः । Hemat furus: व्यजने बार्ह चामरः ||१३|| 6 वातोद्धूतोसरोष्णीषैः अधिभिर्वर्मभूषणः । स्फुरद्धि विशंदे श स्सुतरां सूर्यरश्मिभिः । ।१४।। देवarraaiराणां ध्वजिन्यां पाण्डुनन्दन । रेजतु वीरमालाभि र्यादसा मिव सागरी ।। १५ ।। वैरोचनि बलि संख्ये सोऽसुराणां अभूपतिः । यानं वैहायसं नाम कामगं मवनिर्मितम् ।। १६ ।। श्रीध० चित्रेति । चित्रध्वजपटादिभिश्च सितै रमले रातपत्रैश्च व्यजनैः बाह: चामरैश्च । । ९-१३ ।। वातेति । वातेनुद्धतेः उत्तरीयः उष्णीषैश्च सूर्यरश्मिभिः सुतरां स्फुरद्भिः । । १४ ।। देबेति। देवदानववीराणां ध्वजिन्यो वीराणां मालाभिश्च राजिभिः यादसां मालाभिः सागराविव रेजतु रिति त्रयाणामन्वयः । यादोभिरिति वा । । १५ ।।

154 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् बैरोचनि रिति । संख्ये युद्धे असुराणां या चमूः तस्याः पतिः स बलिर्यानमास्थितः । । १६ ।। 8-10-17-27 वीर० तत्र देवेषु असुरेषु च केचित्, केचिद् भटाः उष्ट्रादिभिर् वाहनैः अभिसंययुः अभिदुद्रुवुः । गौरमुखैर् इति ऋक्षैर् इत्यस्य विशेषणम् । ⁸रक्तमुखैर् वानरैर् इत्य् अर्थः⁸ । ⁹हरिभिस् सिंहैः⁹, तिमिङ्गिलैर् मत्स्य-विशेषैः, गोभिर् धेनुभिः, वृषैर् बलीवर्दैश् च, अत्रैव गो-बलीवर्द-न्यायः प्रदर्शितः ॥ ९, १० ॥

शिवाः ¹⁰सृगाल-विशेषाः ताभिः, बस्तैर् मेषैः ॥ ११ ॥

जले स्थले, खे आकाशे च गच्छन्तीति तथा तैः विकृत-विग्रहैः सत्त्वैर् जन्तुभिः वाहन-भूतैः उभयोर् देवासुर-सम्बन्धिन्योः सेनयोः अग्रतो ऽग्रतः हे राजन् ! विविशुः ॥ १२ ॥

हे राजन् ! ¹¹चित्र-ध्वज-पटैः सितैश् शुभैर् अमलैर् महा-धनैर् अनघैः, वज्र-दण्डैर् आतपत्रैः तथा वज्र-दण्डैर् व्यजनैः अनर्घैश् चामरैः ॥ १३ ॥

वातेनोद्धूतैर् उत्तरीयैर् उष्णीषैः ध्वनद्भिः कवचैर् भूषणैश् च । विशदैः निघर्षणेन निर्मलीकृतैः सूर्य-रश्मिभिः नितरां स्फुरद्भिः शस्त्रैश् च ॥ १४ ॥

वीराणां मालाभिश् च देवासुराणां ध्वजिन्यौ सेने रेजतुः ¹²यादसाम् इव सागरौ¹² यथा यादसां मालाभिस् सागरौ समुद्रौ तद्वत् ॥ १५ ॥

असुराणां या चमूः सेना तस्याः पतिर् वैरोचनो बलिर् वैहायसाख्यं यानं विमानम् आस्थितः ऽधिष्ठितः, उदये उदय-गिरौ स्थितश् चन्द्र इव रेजे । यानं विशिनष्टि काम-गं कामं यथेच्छं¹³ गच्छतीति तथा, मयेन निर्मितम् ॥ १६ ॥

विज० तेषा मारोह साधनान्याह - उष्ट्र रित्यादिना । द्विजैः पक्षिभिः || ९ || खङ्गैर्मृगविशेषः । अरुणैर्वन सत्त्वविशेषः ।। १०-१२ ।। बार्हचामरैः पिच्छविरचितचामरैः । ।१३,१४ । । वीचिमालाभिः यादसां जलजन्तूनां वरूथिनी यथा । । १५, १६ । । , सर्वसाङ्ग्रामिकोपेतं सर्वाश्चर्यमयं विभो। अप्रतर्क्य मनिर्देश्यं दृश्यमान मदर्शनम् ।।१७।। आस्थित स्तद्विमानाग्रयं सर्वानीकाधिपं वृतः । वालव्यजन bared: रेजे चन्द्र raiदये । १८ ।। 1.-1. B,H,J,V Omit 2–2. 3- -3. 4. 5. 6- -6. 7. 8. 9. 155 8-10-17-27 श्रीमद्भागवतम् तस्याऽऽसन् सर्वतो यानैः पृतना पतयोऽसुराः । नमुचिः शम्बरो बाणो विप्रचित्ति रयोमुखः । । १९ । । हिमूर्धा कालनाभोऽपि प्रहेतिर्हति रिल्बलः । शकुनि भूतसन्त्रास वज्रदंष्ट्रो विरोधनः । १२० ।। arita शशिराः कपिलो मेघदुन्दुभिः । arre stree raat frशुम्भो जम्भ उत्कलः । । २१ । । अरिष्टोऽरिष्टनेमिच मयश्च त्रिपुराधिपः । अम्ये पोलोमकालेया निवात कवचादयः ।। २२ ।। अलब्धभागा स्सोमस्य केवलं क्लेशभागिनः । सर्व एते रणमुखे बहुशो निर्जितामराः ||२३|| 5 सिंहनादा विमुचन्तः शङ्खान्दध्मुर्महारवान् । हा सपना नुत्सितान् बलभित्कुपितो भृशम्।।२४।। ऐरावतं दिक्करिण मारूढो बिवति स्वराट् । यथा aerप्रस्त्रवण मुदयाद्रि महर्पतिः ।। २५ । । तस्याऽऽसन्सर्वतो देवा नानावाह ध्वजायुधाः । लोकपाला स्लहगर्ण बांध्वनि वरुणादयः ||२६|| लेऽन्योन्यमभिसंवृत्यक्षिन्तो नामभि मिथः । आयन्तो विशन्तोऽग्रे युयुधुन्द्रयोधिनः ||२७|| श्रीध० आस्थित इति । उदये उदयगिरिशिखरे स्थितश्चन्द्र इव रेजे, इति त्रयाणामन्वयः । ।१८-२४ ।। ऐरावत मिति । स्त्रवन्ति प्रस्रवणानि यस्मिन्निति मदधारा सादृश्यम् ।। २५ ।। 10. तस्येति । नानावाहादीनि येषां ते देवाः असुराश्च मिथः अभिसङ्गम्य नामभिर्नामानि गृहीत्वा क्षिपन्त 10 स्ति र स्कुर्वन्तो युयुधुः ।। २६, २७ ।।

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. A Omits उदये 10–10. B,H,J,V Omit 156 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-10-17-27 वीर० सर्वैस् सङ्ग्राम-साधनैः अस्त्र-शस्त्रादिभिर् युक्तं सर्वेषाम् अप्य् आश्चर्य-करं महद् विफलम् अप्रतर्क्यं विमानान्तर-सजातीयत्वेन तर्कितुम् ¹⁴अप्य् अशक्यम् अनिर्देश्यम् अनियत-प्रदेशावस्थानत्वेन क्वचिद् देशे नियमेन स्थितम् इति निर्देष्टुम् अशक्यं, क्वचिद् दृश्यमानम् अपि पुनर् अप्य् अदर्शनम् अदृश्यं द्रष्टुम् अशक्यं, तेजस्वित्वाद् विमा¹⁵नस्य श्रेष्ठं यद् यानं तदास्थित इत्य् अन्वयः । कथं-भूतः ? सर्वैस् सेनाधिपतिभिर् व्यजन-च्छत्र-चामरा¹⁶दिभिश् च वृतः ॥ १७, १८ ॥

तस्य बलेस् समन्ताद् यूथानां पतयो ऽसुराः स्व-स्व-यानैस् सह ऽऽसन् परिवृत्य तस्थुः । यूथपतीन् एव कांश्चिन् निर्दिशति — नमुचिर् इति ॥ १९-२२ ॥

¹⁷एते सर्वे सोमस्या ऽमृतस्य अलब्धो भागो यैः ते केवलं क्लेश-मात्रं प्राप्तास् सन्तः पूर्वं रण-मुखे बहुशो निर्जिता अमरा यैस् ते ॥ २३ ॥

सिंह-¹⁸नादान् विमुञ्चन्तः कुर्वन्तः, महान् रवो येषां तान्, शङ्कान् दध्मुः ध्वनयामासुः । एवम् उद्धतान् शत्रून् असुरान् दृष्ट्वा स्वराट् बलभित् इन्द्रः नितरां कुपितः ॥ २४ ॥

दिक्करिणम् ऐरावतम् अधिरूढः वियत्य् आकाशे, अवस्थित इति शेषः । ¹⁹कः कम् इव ? स्रवन्ति प्रस्रवणानि यस्मिन् मद-धारा-सादृश्यम् अनेना ऽभिप्रेतं तम् उदयाद्रिम् आरूढो ऽहर्पतिस् सूर्यो यथा, तद्वत् ॥ २५ ॥

तस्येन्द्रस्य सर्वतः परितो देवा नाना-विधानि आयुधादीनि येषां ते आसन्, तं परिवेष्ट्य तस्थुः, स्वगणैस् सहिता वाय्व्-आदयो लोकपालाः ॥ २६ ॥

²⁰ते दैत्याश् च²⁰ अन्योन्यम् अभिमुखं समीपम् आगत्य परस्परं क्षिपन्तः तिरस्कुर्वन्तो नामभिर् आह्वयन्तो विशन्तश् चा ऽग्रे द्वन्द्व-योधिनो युयुधुः ॥ २७ ॥

बिज० साङ्ग्रामिकं युद्धसाधनम् ।।१७-२२ ।। सोमस्य अमृतस्य ||२३|| उत्सिक्तान् बलगवितान् ।। २४ ।। स्वत्प्रस्रवणं च्योतत्प्रस्रवणं च्योतन्मदजलम् अन्यत्र निरन्तरस्यन्दमान निर्झरम् अहर्पति स्सूर्यः । ।२५-२७ ।।

157 8-10-28-36 श्रीमद्भागवतम् सुयोध बलि रिन्द्रेण तारकेण गुहोऽस्यत । वरुणो हेतिनाऽयुध्यत् मित्रो राजन्प्रहेतिना ।। २८ ।। यमस्तु कालनार्धन विश्वकर्मा मयेन वै । शम्बरो युयुधे स्वष्ट्रा सवित्रा तु विरोचनः ।। २९ । पराजितेन नमुचि रश्विनो वृषपर्वणा । 4 सूर्या बलिसुते देबो बाणज्येष्ठे श्शतेन च । । ३० ॥ 5 राहुणा च तथा सोमः पुलांना युयुधेऽनिलः । निशुम्भशुम्भयो देवी भद्रकाली तरस्विनी ।। ३१ ।। वृषाकपिस्तु जम्भेन महिषेण विभावसुः । 7 इल्बल स्सह वातापिः ब्रह्मपुत्रे ररिन्दम ।। ३२ ।। कामदेवेन दुर्मर्ष उत्कलो मातृभि स्सह । बृहस्पति स्तूशनला नरकेण शनैश्वरः ||३३|| मरुतो निवातकवचै: कालेये वसवोऽमराः । विश्वे देवास्तु पौलोमै रुद्राः क्रोधवशे स्सह । । ३४ ।। 10 त एव भाजा वसुरा स्सुरेन्द्रा द्वन्द्वेन संहत्य नियुध्यमानाः । 11 अन्योन्यमासाद्य निजघुरोजसा जिगीषवस्तीक्ष्णशरासितोमरैः । । ३५ ।। 12 शुण्डिक डिपट्टिशैः शतधुल्मुकैः प्रास परश्वधै रपि । 15 निभिः परिये समुद्ररे स्सभिण्डिवालैश्च शिरांशि चिच्छिदुः । १३६ ।। 17- 17 श्रीध० द्वन्द्वान्येषाऽऽह युयोथे त्यादि सप्तभिः । अस्यत अस्यत् अयुध्यतेत्यर्थः । । २८, २९ ।। k 18 पराजितेनेति । सूर्यो देव एक एव शतेन बलिसुतैः, बाणोज्येष्ठो येषां तैः ||३०|| .. राहुणेति । निशुम्भशुम्भाभ्याम् देवी । । ३१-३६ ।।

2. A,B,J ति 17–17. H,V Omit 18. H,V Omit एक 158- व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-10-37-46 वीरo द्वन्द्वान्य् एवा ऽऽह - युयाोधेत्यादिभिस् सप्तभिः । बलिर् वैरो²¹चनिः ²²इन्द्रेण सह²², तारकेण असुरेण गुहः कुमारः अस्यत अयुध्यत इत्य् अर्थः । हे राजन् ! मित्रः प्रहेतिना अयुध्यत ॥ २८ ॥

विरोचनः बलेः पिता अन्यो वा ²³असुरः दैत्यः सूर्यो देव एक एव बलेस् सुतैर् ²⁴बाण-ज्येष्ठैः²⁴ बाणो ज्येष्ठो येषां तैः शत-संख्याकैर् अयुध्यतेत्य् अर्थः ॥ २९, ३० ॥

सोमश् चन्द्रः पुलोम्ना दैत्येन अनिलो वायुर् अयुध्यतानिशुम्भ-शुम्भयोस् ताभ्यां तरस्विनी बलवती भद्र-काली देवी अयुध्यत ॥ ३१ ॥

वातापि-सहित इल्वलः ब्रह्म-पुत्रैः मरीच्यादिभिः । हे अरिन्दम ! ॥ ३२ ॥

मातृभिर् ब्राह्म्यादिभिः सह उत्कलो ऽसुरः, उशनसा शुक्रेण बृ²⁵हस्पतिः, नरकेण असुरेण शनैश्चरः ॥ ३३ ॥

कालेयैः कालकेयैः ॥ ३४ ॥

एवम् इत्थम् आजौ युद्धे त एते सुरासुर-श्रेष्ठाः द्वन्द्वेन सङ्घीभूय नियुध्यमानाः परस्परं समीपम् एत्य जेतुम् इच्छवः तीक्ष्णैः शरादिभिः बलेना ऽन्योन्यम् आजघ्नुः शिरांसि चिच्छिदुश् च ॥ ३५, ३६ ॥

(२८ ३६ श्लोकानां विजयध्वजीयव्याख्या नास्ति)

गजास्तुरङ्गा स्वरथाः पदातयः सारोहवाहा विविधा विखण्डिताः । निकृत्तबाहूरुशिरोधरांङ्घय शिछत्रध्वजे ध्वासतनुत्रभूषणाः ।। ३७ ।। तेषां पदाघात रथाङ्गचूर्णिता दायोधना दुल्बण उत्थित स्तदा । रेणुविंशः खं मणिञ्च छादयन् त्यवर्तताऽसृक्स्रुतिभिः परिप्लुतीत् ।। ३८ ।। 10 शिरोभिरुत्त किरीटकुण्डलैस्संरम्भहरिभः परिष्टच्छदैः । महाभुजे स्सार्भरण सहायुर्ध सा प्रस्तुती भूः करभोरुभि र्बभौ ।। ३९ ।। neer स्तन योत्येतुः पतित स्वशिरोऽक्षिभिः । 15 उद्यतायुध दोर्दण्डे राधावन्तो भटान्मृधे ||४०|| 12 बलि महेन्द्र दशभिः त्रिभि रैरावतं शरैः । चतुर्भिश्चतुरो वाहा नेकेनारोह मादयत् ।। ४९ ।।

1. 2–2. 3. 44. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 159 8-10-37-46 श्रीमद्भागवतम् 1 स तानापतत श्शक स्तावद्धि शीघ्रविक्रमः । चिच्छेद निशितैर्भः रसम्प्राप्तान् हसत्रिव । ।४२।। तस्य कर्मोत्तमं वीक्ष्य दुर्ध शक्ति माददे । nirantaraाभां हस्तस्था मच्छिनद्धरिः ।। ४३ ।। तत रशूलं ततः प्रालं तत स्तोमरमृष्टयः । ये दुषित आदधात् सर्व त नि विभुः । ४४ ।। Reuserssसुरी माया मन्तर्धानं गतोऽसुरः । ततः प्रादुरभूच्छेलः सुरानीकोपरि प्रभो ।। ४५ ।। ततो निपेतु स्तरवो दह्यमाना दवाग्निना । शिला शिखरावर्णयन्त्यो द्विद्वलम् ।। ४६ ।। श्रीध० गजा इति । आरोहन्ती त्यारोहा वाह्यास्तैः सहिता अन्ये च वाहाः, पूर्वन्तु केवला गजादय उक्ताः । कथम्भूताः निकृत्ता बाह्रादयो येषां । छिन्नानि ध्वजादीनि येषान्ते ||३७|| तेषा मिति । तेषां देवादीनां पदाघाते रथाश्च चूर्णिता पायोधनात् रणभूमे रुत्थितो रेणुः दिशः खं घुर्माण सूर्य छादयं स्तदेव खादेन्यवर्तत। कथम्भूतात् ? असृक्स्रुतिभिः रक्तक्षरण: परिप्लुतात् सिक्तात् । यद्वा परिप्लवनाद्धेतोय॑वर्तत। भावे क्तः । रक्तधाराणां तत्पर्यन्तमुच्छलना दित्यर्थः । प्रथमान्तपाठे रेणोर्विशेषणम् ।। ३८ ।। शिरोभिरिति । शिरोभिर्महाभुजैश्च करभसदृशे रुरुभिश्च सा रणभूः प्रकर्षेणाऽऽस्तृता सती बभौ । 10 कथम्भूतै रिशरोभिः उद्धृत्ता न्युत्पतितानि किरीटानि कुण्डलानि च येभ्य स्तैः संरम्भयुक्ता दृशो येषु तैः । परिष्टा दच्छदा ओष्ठा येषु तैः । । ३९ ।। कबन्धा इति । पतितानि यानि स्वशिरांसि तत्रत्यै रक्षिभिः तैः पश्यन्त इत्यर्थः । उद्यतान्यायुधानि येस्तै दोर्दण्डे र्युक्ताः ||४०| 1 बलि रिति । बाहा नैरावतपादरक्षकान्। आरोह गजयन्तारम् आदयत् विव्याध ।।४१, ४२ ।। तस्येति। दुर्मर्षोऽसहमानो बलिः ।।४३ - ४५ ।।
2. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. A,B,G लं 9. H,V च्च 10. A उद्धूता; J उद्भूता 11. H,V Omit स्व 12. A,B,J आर्च्छ 13. A,B,J हतो 160 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् तत इति । टङ्कव तीक्ष्णायैः शिखरे स्सहिताः ॥ ४६ ॥ 8-10-37-46 वीर० गजादयः आरोहन्तीत्य् आरोहाः तेस् सहिताः अन्ये च वाहाः नाना-विधाः खण्डिता निकृत्ताः नितरां छिन्ना बाह्रादयो येषां, छिन्नानि ध्वजादीनि येषान्ते बभूवुः तत्र इष्वासो निषङ्गः, तनुत्रं कवचम् ॥ ३७ ॥

तेषां देवादीनां पदाघातै रथाङ्गैश् च चूर्णिताद् आयोधनात् युद्धभूमेर् उत्थितो रेणुर् उल्बणो निबिडः दिशः खं द्युमणिं सूर्यञ् च छादयन् पश्चात् न्यवर्तत । निवृत्तौ हेतुवदन् आयोधनं विशिनष्टि - असृक्-स्रुतिभिः रुधिर-प्रस्रवणैः परितः प्लुतात् सिक्तात् ॥ ३८ ॥

सा युद्धभूमिः शिरोभिर् महाभुजैः करभ-सदृशोरुभिश् च प्रावृता सती बभौ । शिरांसि विशिनष्टि उद्धृतानि उत्क्षिप्तानि किरी²⁶टानि येभ्यः संरम्भ-युक्ताः दृशो येषु परिदष्टा दच्छदा दन्तच्छदा अधरोष्ठा येषु तैः । भुजान् विशिनष्टि साभरणेस् सहायुधैर् इति च ॥ ३९ ॥

किञ्च, कबन्धा इति । तत्र मृधे युद्धे पतितानि यानि स्व-शिरांसि, तत्रत्यैर् अक्षिभिः पश्यन्तः कबन्धाः ²⁷शिरो-रहित-देहाः²⁷ उत्पेतुः कथम्भूताः ? ²⁸उद्यतानि आयुधानि यैस् तैः दोर्दण्डैर् ²⁹भुजदण्डैस् सह धावन्तो भटा इव ³⁰अवस्थिताः । महामृधे इति पाठान्तरम् ॥ ४० ॥

³¹बलेः पराक्रमम् आह - बलिर् इति³¹ । बलिर् दशभिः ³²शरैर् इन्द्रं त्रिभिः शरैः ऐरावतञ् च, चतुर्भिश् चतुरो वाहान् ऐरावत-पादरक्षकान्, एकेन शरेण आरोहं गजयन्तारम् आर्दयत् अपीडयत् ॥ ४१ ॥

स शक्रः तान् आपततः शरान् असम्प्राप्तान् एव तावद्भिर् निशितैर् भल्लैशरैः प्रहसन्न् इव शीघ्र-विक्रमः धनुर्विद्या-कुशलश् विच्छेद ॥ ४२ ॥

तस्येन्द्रस्य तद् उत्तमं धनुः कौशलं कर्म वीक्ष्य दुर्मर्षो ऽसहमानो बलिश् शक्तिम् आददे गृहीतवान्, प्रयो³³क्तुम् इति³³ शेषः महो³⁴ल्काया इव भा³⁴ यस्यास् तां ज्वलन्तीं शक्तिं करस्थाम् एव हरिर् इन्द्रश् चिच्छेद ॥ ४३ ॥

ततो बलिर् यद् यच् छूलादिकं शस्त्रम् आददे तत् सर्वं समर्थः इन्द्रश् चिच्छेद ॥ ४४ ॥

अथा ऽसुरो बलिः स्वयं तिरोहितः आसुरीं मायां ससर्ज । कीदृशीं ³⁵मायाम् इत्य् अत्र ताम् एव दर्शयति तत इति ³⁶सार्धैष् षड्भिः³⁶ । हे प्रभो ! सुर-सैन्यस्य उपरिष्टात् शैलो ऽद्रिः मायिकः प्रादुर्-बभूव ॥ ४५ ॥

तस्माच् छैलात् तरवो वृक्षाः निपेतुः । कथम्भूताः ? दवाग्निना दह्यमानाः तथा टङ्कवत्-तीक्ष्णाग्रैश् शिखरैः सहिताः शैलाः द्विषतां देवानां बलं चूर्णयन्तो निपेतुः ॥ ४६ ॥

1. 2-2. 3. 4. 5. 6- -6. 7. 8–8. 9–9. 10. 11–11.

faro ज्यया मौर्या आसम् आसनम् यत्तद्धनुः तनुत्रं कवचम् | १३७,३८ । । उद्वृत्तं विपर्यस्तं रहितं वा दच्छदे रोष्टः सम्प्रास्तृता सञ्छादिता । । ३९ ।। कबन्धाः शिरोरहित देहाः ।।४०-४५ ।। हरि रिन्द्रः ||४३|| H: HET: 1188,84|| विटङ्कशिखराः उन्नतशृङ्गाः विस्तृतप्राना वा । ४६ ।। महोरगा स्समुत्पेतु दन्दशूका सवृश्चिकाः । सिंहावराहच मयन्तो महागजाः ।। ४७ ।। यातुधान्यश्च शतज्ञा शःशूल हस्ता विवाससः । छिन्धि भिन्धीति वादिन्य स्तथा रभोगणाः 2 3 प्रभो ।।४८ । ततो महाधना व्योति गम्भीरपरुषस्वनाः । अङ्गारा न्मुमुचुर्वात राहताः स्तनयित्नवः । । ४९ ।। सृष्टो दैत्येन सुमहान् वह्निः पवनसारथिः । 6 सांवर्तक हवात्युग्रो विबुधध्वजिनी मधाक् ।।५० ।। तत समुद्र उद्वेल स्सर्वतः प्रत्यदृश्यत । 7 ravsard रुद्भूत तरङ्गावर्तभीषणः ॥ ५९ ॥ ॥ 1 एवं दैत्यैर्महाघोरै लक्ष्यगतिभीषणैः । सृज्यमानासु मायासु विधेदु स्सुरसैनिकाः ।। ५२ ।। न तत्प्रतिविधि यत्र बिंदु रिन्द्रादयो नृप । ध्यातः प्रादुरभूत्तत्र भगवान्भूतभावनः । । ५३ ।।

1. 2. 3. 4, 5. 6. 7. 8. 9. 162 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् तत स्सुपर्णा सकृतापित्र: पिशङ्गवासा नवकञ्जलोचनः । 8-10-47-54 अदृश्यताष्टायुध बाहु रुलसच्छ्री कौस्तुभानर्ध्यकिरीटकुण्डलः । १५४ ||

श्रीष० तत इति । स्तनयित्रवः संनिर्घाता महामेघाः अङ्गारान् मुमुचुः इत्यनुषङ्गः ।। ४९ ।। 3- .3 सृष्टइति । अधाक्, आर्ष:, अधाक्षी दित्यर्थः ।। ५० ।। तत इति । उद्धूते स्तर:, आवर्तश्च भीषणः ||५१| एवमिति । एव मन्यैश्च दैत्यैः सृज्यमानासु ।। ५२ ।। नेति । यत्र यदातत्र तदा तै र्ध्यात स्सन् ।।५३|| तत इति। अष्टौ आयुधयुक्ता बाहवो यस्य श्री कौस्तुभच अनर्घ्यं किरीटच कुण्डले च उल्लसन्ति श्री कौस्तुभादीनि यस्मिन् ।। ५४ ॥ वीर० दंशन-स्वभावाः वृश्चिकैस् सहिता महोरगाश् च समुत्पेतुः । सिंहादयो महा-गजाश् च नर्दयन्तः शब्दयन्तः, समुत्पेतुर् इत्य् अनुषङ्गः ॥ ४७ ॥

विवाससः नग्नाः शूल-हस्ताश् शतशस् सहस्रशश् च यातु-धान्यः भिन्धि-छिन्धीतिवादिन्यः समुत्पेतुः, ततो रक्षोगणाश् च हे प्रभो ! ॥ ४८ ॥

ततो व्योम्नि गम्भीरः परुषः कठोरश् च स्वनो येषान् ते ³⁷महा-घनाः महा-मेघा वातैर् आहताः स्तनयित्नवः गर्जन्तः अङ्गारान् मुमुचुः ॥ ४९ ॥

दैत्येन बलिना सृष्टो महान् विपुलः श्वसन-सारथिः वायु-सनाथो वह्निः सांवर्तकः प्रलयानल इव अत्युग्रो विबुध-ध्वजिनीं देवानां चमूम् अधाक् अदहत् ॥ ५० ॥

ततः सर्वतश् चतुर्दिक्षु समुद्रः प्रत्यदृश्यत, देवैर् इति शेषः । कथम्भूतः ? उद्वेलः मर्यादातिगः ³⁸प्रचण्डैर् मारुतैर् उद्धतैस् तरङ्गैर् आवर्तैश् च भीषणः ॥ ५१ ॥

यथा बलिना एवम् अन्यैश् च महा-मायैर् अलक्ष्य-गतिभिर् युद्धे मायासु सृज्यमानासु सतीषु सुर-सैनिकाः विषेदुः दुःखिता बभूवुः ॥ ५२ ॥

हे नृप ! यत्र यदा इन्द्रादयस् तत्-प्रतिविधिं माया-प्रतिक्रियां न विदुः तदा, तैर् ध्यातो भगवान् विश्व-भावनः प्रादुर् अभूत् ॥ ५३ ॥

कथम्भूतः प्रादुर्बभूवेत्य् अत्रा ऽऽह - तत इति । ततः इन्द्रादेर् ध्यानाद् अनन्तरं गरुडस्यांसे स्कन्धे कृतौ निहितौ अङ्घ्रि-पल्लवौ येन, पिशङ्गं वासो-वस्त्रं यस्य, नव-कञ्जे इव लोचने यस्य, अष्टौ आयुध-युक्ताः बाहवः यस्य, श्रीश् च कौस्तुभञ् च अनर्घ-किरीटञ् च कुण्डलं च उल्लसन्ति श्री-कौस्तुभादीनि यस्मिन् एवम्भूतो ऽदृश्यत ³⁹इति पूर्वेणा ऽन्वयः³⁹ ॥ ५४ ॥

1. 2-2 BHJV Omit 3- 3 HV अधात् वर्णलीप आर्थः 4. B. अन 5. 6.

fare महोरगा अजगरा: दन्दशूकाः दशनशीला स्सर्पाः ।।४७, ४८ । । स्तनयिलवः सनिर्घाता मेघाः । १४९।। सांवर्तकः प्रलयाति: अधाक् अदहत् ||५०|| उद्वेलः तीरमतिक्रान्तः ।।५१,५२ ।। यत्र यदा, तत्र तदा ध्यातः ।। ५३, ५४ ॥ 2 तस्मिन्प्रविष्टेऽसुरकूट कर्मजा माया विनेश महिना महीयसा । 5 स्वप्र यथाहि प्रतिबोध आगते हरि स्मृति स्सर्व विपद्विमोक्षणम् ।।५५ ।। er मृधे resort fiftवाह आविष्य शूल महिनोदय कालनेमिः । तल्लीलया गरुडमूर्ध्नि पतगृहीत्वा तेनाऽहननृप। सवाह मरि त्यधीशः || ५६ ॥ माली माल्यfrost युधि पेततुर्यचक्रेण कृत्तशिरसावथ माल्यवस्तु । आहत्य तिग्मगदयाऽहन दण्डजेन्द्रं तावच्किरोऽच्छिन दरेर्नदतोऽरिणाऽऽद्यः ।।५७ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्री वैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे देवासुरसङ्ग्रामे दशमोऽध्यायः ।। १० ।। श्रीध० तस्मिन्निति । असुराणां कूटकर्ममन्त्रादिप्रयोगः तस्माज्जाताः महिना महिनाहरे: स्मृति रेव सर्वासां विपदां विमोक्षणरूपा, किमुत हरेः प्रवेश इत्यर्थः । । ५६ ।। दृष्टेति । इभारिवाहः सिंहवाहः । अहिनोत् चिक्षेपलीलयैव तद्गृहीत्वा अहनत् अहन् । हे नृप । ।। ५६ ।। 11 मालीति । यस्य चक्रेण कृत्तशिरसौ पेततुः तं तथाभूत मप्याहत्य संहत्य अण्डजेन्द्र गरुड महनत् । तं हन्तुं गया मुत्रिन्ये इत्यर्थः । आद्यो हरिः । । ५७ ।। } 1.-1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. A,B,T Omit वि 9. H,V 164 10. HV Omit अह 11. A, BJ सहय वीरo व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां 1 व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ||१०|| 8-10-55-57 ० ⁴⁰ततः किम् अत आह⁴⁰ — तस्मिन् भगवति प्रविष्टे आविर्भूते सति असुराणां कूट-कर्म-मन्त्रादि-प्रयोगः, तस्माज् जातास् सर्वा मायाः महीय⁴¹सो ऽनेक-माया-विनाशकस्य हरेर्⁴¹ भगवतो महिना महि⁶²म्नैव विनेशुः विनष्टा बभूवुः, यथा प्रतिबोधे आगते जागरे प्राप्ते सति स्वप्नो नश्यति, तद्वद्⁴² इत्य् अर्थः । हि यतः हरेः स्मृतिर् एव सर्वासां विपदां विमोक्षणम् अप⁴³हन्तृ, किम् उत श्री-भगवतः प्रादुर्भावः आप⁴⁴दाम् अपहर्तेति वक्तव्यम् इति भावः ॥ ५५ ॥

मृधे युद्धे गरुड-वाहं श्री-भगवन्तं दृष्ट्वा इभारिवाहः सिंह-⁴⁵वाहनः कालनेमिर् असुरः शूलम् आविध्य भ्रामयित्वा ऽहिनोत् चिक्षेप, तस्य गरुडस्य मू⁴⁶र्धनि आ⁴⁷पतत् छूलं गृहीत्वा, हे नृप ! तेनैव शूलेन त्र्य्-अधीशः त्रिलो⁴⁸केश्वरो भगवान् स-वाहम् इभारि-वाहन-सहितम् अरिं ⁴⁹शत्रुं कालनेमिम् अहनत् हतवान्⁵⁰ इत्य् अर्थः ॥ ५६ ॥

ततो ऽतिबलौ मालि-सुमाल्य्-आख्यो ऽसुरो यस्य भगवतश् चक्रेण कृत-शिरसौ छिन्नशिरसौ युधि पेततुः । तत्र मालिनो विक्रमं कथयन् तस्य शिरश् छेदनं श्री-भगवच्-चक्र-कृतम् आह - अथेति । अथ कालनेमिवधानन्तरं माल्यवान् माली तं भगवद्-अधिष्ठितम् अण्डजेन्द्रं गरुडं तीक्ष्णया गदया आहत्य सङ्घट्य अहनत् ताडितवान् । तावन् नदतो ऽरेर् ⁵¹माल्यवतः शिरो ऽरिणा चक्रेण आद्यो भगवांश् चिच्छेद । अत्र माल्यवच्-शब्दो न श्री-रामायण-प्रसिद्ध-माल्यवद्-विषयः, अपि तु असुरान्तर-⁵²विषयः ॥ ५७ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां दशमो ऽध्यायः ॥ १० ॥

बिज० असुरकूटकर्मजाः असुरकपटकर्मजाताः । अत्र कैमुत्यन्यायमाह हरिस्मृतिरिति । सर्व विपद्विनाशिनी, किमुत हरि रितीति ॥ ५५ ॥ ॥

अहिनोत् अहितान् अमुञ्चत् । अरीनसुरान् वहतीत्यरिवाहः कुम्भकारशब्दवत् अण् प्रत्ययान्तः । अरिः सिंहो वाहो यस्य स तथा । इभारिवाह इति पाठे स्पष्टोऽर्थः ||५६ ।। आहत्य भ्रामयित्वाऽण्डजेन्द्रो गरुडः आद्यो हरिः अरिणा चक्रेण नदतोऽरे: कालनेमेः शिरोऽच्छिन 1–1. 2–2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 165 8-10-55-57 श्रीमद्भागवतम् दित्यन्वयः । अच्छिनदिति क्रियापदशक्ते द्विवारं कालनेम्यादीन् हतवान्हरिः इत्येषोऽर्थोऽभिविज्ञायते । ‘छिदि (र) द्वैधीभावे’ इति द्वैधीभावश्रवणात् “उशना जीवयामास” ( भाग. 8-11-47) इत्युत्तरवाक्याच द्विवारं हति रस्ति “कालनेम्यादय स्सर्वे हरिणा निहता अपि । शुक्रेणोज्जीविता स्सन्तः पुनस्ते वै निपातिता: " (ब्राह्मे) इति वचनाश निश्चितोऽयमर्थ इति ।।५७ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां दशमोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या नवमोऽध्यायः) 0000000 166 एकादशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या दशमोऽध्यायः) श्रीशुक उवाच अर्था सुंरा स्ते प्रतिलब्धचेतसः परस्य पुंसः परमानुकम्पया । जर्मुर्भृशं शक्रसमीरणादय स्तांस्तान् रणे ये रभिसङ्गताः पुरा ॥ १ ॥ ॥ dietre संरब्धो भगवान्पाकशासनः । उदयच्छद्यदा वज्रं प्रजा हार्हति चुकुशुः ||२|| वज्रपाणिस्तमाहेदं तिरस्कृत्य पुरः स्थितम् । मनस्विनं सुसंरब्धं विचरन्तं महामृधे । । ३ । । नcaढमायाभि मयेशानो जिगीषसि । जित्वा बालान् निबद्धाक्षान् नॅटो हरति तद्धनम् ।।४।। आरुरुक्षन्ति मायाभि रुत्सिसृप्सन्ति ये दिवम् । तान्दस्यन्विधुनोम्यश! पूर्वस्माच पदा दधः || ५ || सोऽहं दुर्मायिनस्तेऽथ वज्रेण शतपर्वणा । शिरो हरिष्ये मन्दात्मन् घटस्व ज्ञातिभिस्सह । ॥ ६ ॥ बलिरुवाच सङ्ग्रामे वर्तमानानां कालचोदितकर्मणाम् । कीर्ति जयोऽजयो मृत्युः सर्वेषां स्युरनुक्रमात् । ॥७॥ 11 afra arorat at पश्यन्ति सूरयः । 13 न हृष्यन्ति न शोचन्ति तत्र यूयमपण्डिताः ||८|| श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका

• एकादशे तु भगवत्कृपयाऽति बलोद्धतैः। अमरैस्समरे दैत्या बलिप्रभृतयो जिताः ।। 1–1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. * According to HV Editions, 167 8-11-1-8 श्रीमद्भागवतम्
• एकादशेतु देवेषु दैत्यघातिषु नारदः । देवा नवारय च्छुको मृतान्दैत्या नजीवयत् ।। वैरोचनायेति उदयच्छत् उन्निन्ये । । १-३ ।। नटवदिति । निबद्धानि अक्षीणि येषां तान्बालान् जित्वा नटः कपटवृत्तिः यथा तेषां धनं हरति तथा हे मूढ ! मायेशा नस्मान् जेतु मिच्छसि ।।४ ’ : 2 मत्प्रभावं शृण्वत्याह - आरुरुक्षन्ति इति । आरुरुक्षन्ति आरोदुमिच्छन्ति ये च उत्सिसृप्सन्ति उल्लङ्घितुमिच्छन्ति, मोक्षमिच्छन्तीत्यर्थः । अधो विधुनोमि पातयामि ।।५-७ ।। तमिति । कालरशनं कालयन्त्रितम् । अतो न हृष्यन्ति । तत्र एवं विवेके यूय मपण्डिता अनिपुणाः ||८|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

अथ परम-पुरुषस्य ¹परया उत्कृष्टया कृपया प्रत्युपलब्धम् आसुरीभिर् मायाभिर् अभिभूतं चेतो येषां ते शक्र-वाय्व्-आदयो देवा युद्धे पुरा पूर्वं येर् दैत्यैर् विरोचनादिभिः अभिसंहिताः द्वन्द्वशः सङ्गताः, योद्धुम् इति शेषः, तान् भृशं जघ्नुः ॥ १ ॥

तद् एव प्रपञ्चयति - वैरोचनायेति । भगवान् पाक-शासन इन्द्रः सुसंरब्धः नितरां क्रुद्धः वैरोचनाय बलये यदा वज्रम् उदयच्छत् बलिं हन्तुम् उद्धृतवान् तदा प्रजाः ²हाहेति हाहाकारं कुर्वत्यश् चुक्रुशुः रुरुदुः ॥ २ ॥

वज्रं पाणौ यस्य स इन्द्रः महा-युद्धे विचरन्नं सुसंरब्धं मनस्विनं युयुत्सुं पुरतः स्थितं वैरोचनिं तिरस्कृत्य इदं वक्ष्यमाणम् आह ॥ ३ ॥

तावत् तिरस्कार-प्रकारम् आह - नटवद् इति द्वाभ्याम् - तत एकेन वच आह - सोहम् इति । हे मूढ ! मायेशान् नः अस्मान् नटवत् मायाभिर् जेतुम् इच्छसि । दृष्टान्तम् एवोपपादयति - जित्वेति । निबद्धानि अक्षीणि येषां तान् बालान् अज्ञान् जित्वा नटः कपट-वृत्तिः यथा तेषां धनम् ³अपहरति, तथा ॥ ४ ॥

मत्-प्रभावं शृण्व् इति वदंस् तिरस्करोति — हे अज्ञ ! ⁴मूढ ! पूर्वस्मात् पूर्व-लब्धाद् अधो ऽधस्तनात् पदात् स्थानात् ये आरुरुक्षन्ति आरोढुम् इच्छन्ति उत्तरोत्तरं लोकम् आरोढुम् इच्छन्ति असुराः, ये च मायाभिर् दिवं ⁵स्वर्गम् उत्सिसृप्सन्ति उत्सर्पितुम् इच्छन्ति तान् दस्यु-प्रायान् दुष्ट-जन्तु-तुल्यान् अधुना विधुनोमि हन्मि ॥ ५ ॥

दुर्मायिनस् तव शिरः सो ऽहं शतं पर्वाणि यस्य तेन वज्रेण आयुधेन हरिष्ये । हे मन्दात्मन् ! ज्ञातिभिस् सह घटस्व यथा-बलं विक्रमस्व ॥ ६ ॥

इत्थं तिरस्कृत उक्तश् चा ऽऽह बलिः - सङ्ग्राम इति त्रिभिः । कालेन चोदितानि सुख-दुःख-जयापजयादि-फल-दानाय प्रवर्तितानि कर्माणि येषां तेषां सङ्ग्रामे युद्धे वर्तमानानां कीर्त्यादयः सर्वेषाम् अनुक्रमात् कीर्त्यादि-निमित्त-कर्म-परिपाकानुक्रमात् स्युर् एव । भवताम् अपि न सर्वदा कीर्त्यादयो बभूवुः । किन्तु तत्-तत्-निमित्त-कर्म-परिपाक-दशायाम् एवेति, अस्माकम् अपि तथैवेति भावः ॥ ७ ॥

तम् इमम् अनुक्र⁶मेण कीर्त्य्-आदिमन्तं जनं काल-रशनं काल-यान्त्रितं कालोन्मिषित-कर्म-फल-भोक्तारं सूरयः पण्डिताः पश्यन्ति । अतस् ते कीर्ति-जय-मृत्युषु न हृष्यन्ति, तद्-विपरीते तु न शोचन्ति च । तत्रैवंविधे विवेके यूयम् अपण्डिताः अनिपुणाः ॥ ८ ॥

A According to ABJ Editions I HV उत्सर्पन्ति 2. A,B, J 3. 4. 5. 6. 7.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली देवासुरयुद्धमुपक्रम्य हरिणा चक्रेण कालनेमे शिरोऽच्छिनदिति उपसंहतम् । तत्राऽमरा मृता उत पलायिताः ? विनष्टमरणधर्माणां तेषां विनाशायोगात्पलायनमेव ग्राह्यम् । भगवताऽनुगृहीत बलानां तद प्ययुक्तम् । अतस्तैः किमकारीति तत्राऽऽह अथो इति । अनेन हरे रनुग्रहेणैव जयोऽन्यथा पराजय इत्यय मर्थ: स्पष्टित इति ध्वनयति । ॥१॥

तत्र बलिवासवयोः प्रसक्तं युद्धं किमभूत् । अत्राऽऽह - वैरोचनायेति ।।२।। तत्र शत्रुं प्रहरिष्यता योधेन स्वपौरुषं प्रकाश्य प्रहर्तव्यमिति न्याय मनुसन्दधानो वज्रमुद्धृत्य वज्रपाणि स्तं वक्ति वज्रपाणिरिति । ॥३॥ स्वपौरुष प्रकटनमपि प्रतिभटनिन्दापूर्वक मित्यतस्तं निन्दति जित्वेति । कचित्खलु इन्द्रजालादिना निबद्धाक्षान् बालान् जित्वा नभ आकाशञ्चाऽऽच्छाद्य तेषां धनं यथा हरति तथा ये मायाभिः कपटमिश्रव्रतैः दिवं परलोकमारुरुक्षन्ति, ततोऽपि उत्सिसृक्ष्यन्ति ऊर्ध्वं गन्तु मिच्छन्ति अहं तान् दस्यून् पूर्वस्मा चक्रवर्तिपदात् अधो विधुनोमि । । च शब्दात् तत स्ततो विधूयाऽधो निक्षिपामि । कदापि ऊर्ध्वदर्शन रहितान्करोमीत्यर्थः । यत्र नार्य पच्यवमुपच्यar शिक्षित इत्यत्र यथोपमा लुप्ता तथाs शाऽपि । “मायाभि स्तुत्सिसृप्सन्त मिन्द्राद्या मारुरुक्षतः अवदस्यून् रधूनुधाः” इत्यृचं प्रमाणयन्ति । । ४-७ ।।

1. 2. A,B सृजन्ति 169 8-11-9-18 } रेशनं रज्जुः ||८|| श्रीमद्भागवतम् न वयं मन्यमानानामात्मानं तत्र साधनम् । गिरो व स्साधु शोच्यानां गृहीमो मर्मताडनाः । । १ । । श्रीशुक उवाच इत्याक्षिप्य विभुं बीरो नाराचं वीरमानदः । आकर्णपूर्ण रहन दाक्षे राहतं पुनः । । १० । । एवं निराकृतो देवो वैरिणा तथ्यवादिना । नाऽमृष्य तदधिक्षेपं तोत्राऽऽहत इव द्विपः । । ११ । । 5 प्राहिणो स्कुलिशं तस्मां अमोधमरिमर्दनम् । सयानो न्यपतद्भूमी त्रिपक्ष इवाऽचलः । । १२ ।। 12 सायं पतितं दृड्डा जम्भो बलिस स्सुहृत् । अभ्यया सह सख्युर्हतस्याऽपि विचिन्तयन् ||१३|| स सिंहवाह आसाद्य गदामुद्यम्य रहसा । जत्राबलाढय च्छक्रं गजञ्च सुमहाबलः । । १४ ।। गदा प्रहारव्यथितो भृशं विचलितो गजः । जानुभ्यां धरणीं स्पृष्ट्वा कश्मलं परमं ययौ । । १५ ।। 13 ततो रथो मातलिना हरिभि दशशतै र्युतः । आनीतो द्विपमुत्सृज्य रथ मारुरुहे विभुः ।। १६ ।। 35 तस्य तत्पूजयन् कर्म यन्तु दानवसत्तमः । शूलेन ज्वलता तन्तु स्मयमानोऽहनन्मृधे । । १७ ।। 16 सेहे रुजं सुदुर्मर्षा समालम्ब्य मातलिः । इन्द्रो जम्भस्य सङ्क्रुद्धो वज्रेणाऽपाहरच्छिरः । । १८ ।। 1 - - 1. A. Omits 2- -2. 3. 4. 5. 6. 7. 8, 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 170 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-11-9-18 श्री नेति । तत्र कीर्ति जयादावात्मानं देहं साधनं मन्यमानां वो गिरो न गृद्धमः, मर्मसु ताडनं याभिस्ताः ||९|| 3 इतीति । विभु मिन्द्रम्। वीरो बलिः ||१०|| एवमिति । तोत्र मङ्कुशः, तेनाऽऽहत इव ।। ११ ।।

5 प्राहिणोदिति । सयानो विमानसहितः । बलिः भूमौ पपाते । ।१२-१६ ।। तस्येति । यन्तुः मातलेः, तस्य इन्द्रस्य, आनयनं कर्म, पूजयन् जम्भः तं शूलेन अभ्यहनत् ।।१७-१८ ।। वीर० तत्र कीर्त्य्-आदाव् आत्मानं देहं साधनं साधकं मन्यमानानाम्, अत एव साधुभिः शोच्यानाम्, अहो ! अज्ञा एते इत्य् एवं शोच्यानां वो युष्माकं मर्म-ताडनाः मर्मसु ताडनं याभिस् ताः गिरो वयं न गृह्णीमो न साधु मन्यामहे ॥ ९ ॥

इत्थं विभुम् इन्द्रम् आक्षिप्य अधिक्षिप्य वीराणाम् आनदो वीरो वैरोचनिः आक्षेपैर् अधिक्षेप-वाक्यैः आहतं पुनः आकर्णान्तम् आकृष्टैः नाराचैर् आहनत् ॥ १० ॥

यथार्थवादिना वैरिणा बलिना एवं निराकृतः ⁷तिरस्कृतो देव इन्द्रः तेन बलिना कृतम् अधिक्षेपं ना ऽमृष्यत् ना ऽसहत । तोत्रम् अङ्कुशः⁸, तेन आहतो द्विपो गज इव ॥ ११ ॥

किन्तु, तस्मै बलये अमोघम् अप्रतिहतम् अरीणां मर्दनं ⁹घातुकं वज्रं कुलिशं प्राहरत् प्रायुङ्क्त । हे नृप ! तस्मात् कुलिश-प्रहारात् छिन्न-पक्षः पर्वत इव स-विमानो भूमौ, न्यपतद् इति शेषः । “शयानो न्यपतद् भूमौ” इति पाठान्तरे तु न शेषः । “शयानो नृप !” इति पाठे तु शयानो ¹⁰बभूवेत्य् अर्थः । बलेः सखा सुहृच्च जम्भो ऽसुरः सखायं बलिं भूमौ पतितं दृष्ट्वा हतस्या ऽपि सख्युर् बलेः सुहृदम्, भाव-प्रधानो निर्देशः, सौहार्दम् आचरन् अभ्ययात् इन्द्रस्या ऽभिमुखम्, अगाद् इत्य् अर्थः ॥ १२,१३ ॥

सिंहो ¹¹वाहो वाहनं यस्य सः महाबलो जम्भः समीपम् आगत्य रंहसा बलेन वेगेन वा गदाम् उद्यम्य शत्रुम् इन्द्रं जत्रौ कण्टस्य मूल-देशे अताडयत्, तथा गजञ् च अताडयत् ॥ १४ ॥

भृशं गदा-प्रहारेण व्यथितः अत एव विह्वलितो गज ऐरावतो जानुभ्याम् अवनीं स्पृष्ट्वा परं दुःखं लेभे ॥ १५ ॥

ततो गजस्य ¹²कश्मलं ¹³दुःखं दृष्टवता मातलिना हरिद्-वर्णैर् दश-शतैः सहस्र-संख्याकैर् अश्वैर् युक्तो रथ आनीतः । तम् आनीतं रथं विभुर् इन्द्रो गजम् ऐरावतम् उत्सृज्य आरुरुहे आरूढवान् ॥ १६ ॥

तस्य यन्तुर् मातलेः तत् कर्म रथा-नयन-रूपं कर्म पूजयन् अहो ! एवं विधेन सारथिना भवितव्यम् इत्य् एवं बहु मानयन् ज्वलता प्रकाशमानेन शूलेन तं मातलिं स्मयमानो युद्धे अहनत् ॥ १७ ॥

सत्त्वं धैर्यम् अवलम्ब्य मातलिर् दुस्सहाम् अपि रुजं शूल-घात-जां व्यथां सेहे असहत । ततः संक्रुद्ध इन्द्रो वज्रेण जम्भस्य शिरः अपाहरत् चिच्छेद ॥ १८ ॥

1. A, BJ Omit देहं 2–2. HV Omt 3 HV Omit बोरी बल 6- -6. ABJ Omit 7. 8. 9. 10 11.

2. H,V शम् 5- -5. A,B,J Omit

विज० तत्र जयादा आत्मानं स्वं कारण मन्यमानानां वो गिरः साध्विति न गृह्णीमः, मर्मण्येव ताडनं यासां ता स्तथोक्ताः । । ९-१८ ।। जम्मं श्रुत्वा हतं तस्य ज्ञातयो नारदाद्वयेः । नमुfer am: पाक स्वत्रोपेषु स्त्वरान्विताः । । १९ ।। aatfभ: ued रिन्द्र घट्टयन्तोऽस्य धर्मसु । शरैरवाकिरन्मेघा धाराभिरिव पर्वतम् ।। २० ।। दशशतान्या हर्यश्वस्य बलवशरैः । तावद्धि रर्दयामास युगपल्लघुहस्तवान् । । २१ । । & शताभ्यां मातलि पाको रथ frei: पृथक् । सकृत्सन्धान मोक्षेण तदद्भुतमभूद्रणे । ॥ २२ ॥ ॥ नमुचिः पञ्चदशभिः स्वर्णपुट्टे महेषुभिः । आहत्य व्यनदत्संख्ये सतोय इव तोयदः ।।२३।। सर्वतश्शरकूटेन शत्रु सरथसारथिम् । छादयामासुरसुराः प्रावृट्सूर्यमिवाम्बुदाः ।। २४ । अलक्षयन्तस्तमतीव विला विधुकुशु देवगणा सहानुगाः । 10- 10 अनायका शशत्रु ada fafaai: afraपथा भिननवो यथाऽर्णवे । । २५ । ।

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8–8. 9. 10–10.

172 शक्रे प्र व्याख्यानत्रयविशिष्टम् नत स्तुवाडिषुपञ्जरा द्विनिर्गत स्साश्वरथध्वजाग्रणीः । 2 बभौ दिशः खं पृथिवीच रोचयन् स्वतेजसा सूर्य इव क्षपात्यये ।। २६ ।। निरीक्ष्य पृतनां देवः पैरैरभ्यर्दितां मृधे । उदय द्रिपुं हन्तुं वज्रं बज्रधरो रुषा ।। २७ ।। तेनैवाधारेण शिरसी बलपाकयोः । ज्ञातीनां पश्यतां राजन् जहार जनयन्भयम् ।। २८ ।। श्रीध० जम्भमिति । नमुचि, र्बलः, पाकश्चेति त्रयः आजग्मुः ।।१९, २० ।। atri पृथविक्रमानाह हरीनिति त्रिभिः हर्यश्वस्येन्द्रस्य तावद्धि दशभिश्रतैः । । २१,२२ ।। नमुचिरिति । आहत्य इन्द्रं विद्ध्वा ॥ २३ ॥ सर्वत इति । प्रावृट् कालीनं सूर्यम् ।। २४ ।। 8-11-19-28 अलक्ष्यन्तेति । वणिक्पथा वणिजः । भिन्ना नौ येषां ते (भिन्नव:) अत्र दीर्घा भावः आर्षः ।। २५ ।। तल इति । तुराषाडिन्द्रः । अश्वादि सहितो विनिर्गतः । अग्रणीस्सारथिः ।। २६-२८ ।। atre

तस्य जम्भस्य ज्ञातयो नमुचि-बल-पाकाख्यास् त्रयो नारदाद् ऋषेः जम्भं हतं श्रुत्वा त्वरया ऽन्विताः तत्र युद्ध-देशे उपेयुर् आजग्मुः ॥ १९ ॥

ते परुषैर् वचोभिर् इन्द्रं ¹⁴घट्टयन्तः ताडयन्तः तिरस्कुर्वन्तः अस्य इन्द्रस्य मर्मसु स्थानेषु मेघा जल-धाराभिः पर्वतम् इव शरैर् अवाकिरन् ॥ २० ॥

बल-पाक-नमुचीनां त्रयाणां विक्रमान् क्रमेणैकैकेना ऽऽह हरिम् इति । बलो ऽसुरः आजौ ¹⁵युद्धे हर्यश्वस्येन्द्रस्य दश-शतानि, अश्वानाम् इति शेषः । हरिम् इन्द्रश् च तावद्भिः एकाधिक-दश-शतैश् शरैः युगपत् अर्दयामास ¹⁶ताडयामास¹⁶ । असौ बलो लघु-हस्तवान् शर-सन्धानोपयुक्त-कौशलाख्य-लाघव-युक्त-हस्तवान् इत्य् अर्थः ॥ २१ ॥

पाको ऽसुरः शताभ्यां, शराणाम् इति शेषः । मातलिं रथञ् च पृथक् पृथक् अवयवशश् च युगपद् एव शर-सन्धान-तन्-मोक्षण-योगेन, रणे अर्दयामासेत्य् अनुषङ्गः । तत् सकृत्-सन्धान-मोक्षणं पृथग्-अवयवशो ऽर्दनात्मकञ् च कर्म अद्भुतम् अभवत् ॥ २२ ॥

नमुचिस् तु स्वर्ण-मयाः पुङ्खाः मूल-प्रान्त-देशाः येषां तैः पञ्च-दशभिर् महद्भिर् इषुभिर् इन्द्रम् आहत्य प्रताड्य सजलो मेघ इव स्वयं संख्ये व्यनदद् अध्वान ॥ २३ ॥

ततः सर्वे ऽसुराः प्रावृट्-कालिकं सूर्यं मेघा इव रथ-सारथि-युक्तम् इन्द्रं सर्वतः शर-वर्षेण छादयामासुः ॥ २४ ॥

तदा तम् इन्द्रम् अक्षयन्तो ऽपश्यन्तः सहानुगाः सर्वे देव-गणाः अतीव विह्वल¹⁷-चित्ता अनायका विचुक्रुशुः । यथा महार्णवे भिन्ना नौर् येषां ते । (भिन्न-नावः) दीर्घाभाव आर्षः । अत एवं विसर्जिता वणिक्-पथाः वाणिज्य-वृत्तयः क्रोशन्ति, तद्वत् ॥ २५ ॥

ततस् तुराषाड् इन्द्रः बाण-पुङ्खानां पञ्जरात् साश्व-रथ-ध्वज-सारथिर् विनिर्गतः क्षपात्यये निशावसाने सूर्य इव स्व-तेजसा दिशः खम् आकाशं पृथिवीञ् च प्रकाशयन् बभौ ॥ २६ ॥

असुराणां शरैर् अभ्यर्दितां पीडितां स्व-सेनां निरीक्ष्य देवो वज्र-धरः शक्रो रणे रिपून् असुरान् हन्तुं रुषा वज्रम् उदयच्छत् उद्धृतवान् ॥ २७ ॥

¹⁸स इन्द्रो ऽष्टौ धारा यस्य तेनैव वज्रेणैव बल-पाकयोर् असुरयोः शिरसी मूर्धानौ जहार चिच्छेद । किं कुर्वन् ? हे राजन् ! पश्यतां बल-पाकयोः ज्ञातीनां, महत् भयं जनयन् ॥ २८ ॥

1. 2. 3. 4. 5-5. 6- -6. A,B,J Omit 7. 8. 9- -9.

fare शताभ्यां शतद्वयेन सन्धानयुक्तमोक्षण मोर्व्यां सन्धानं ततो मोक्षणञ्च सकृद्युगपदिति तत्कर्म करण, अपश्यतामिति शेषः । ।११-२४। भिन्ननवः भिन्ननाव: ।।२५।। तुराषाडिन्द्र: “आखण्डलस्तुराषाट् " ( हला. को. 1-53 ) इति हलायुधः ।।२३-२८ । नमुचि तद्वधं दृष्ट्वा शोकामर्षरुषान्वितः । जिघांसुरिन्द्रं नृपते ! चकार परमोद्यमम् ।। २९ ।। अश्मसारमयं शूलं घण्टाबद्धेमभूषणम् । *प्रगृह्माऽभ्यद्रवत् कुद्धो हतोऽसीति विभर्त्सयन् । प्राहिणोदेवराजाय मिनदन्मृगराडिव ||३०||

174 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 2 तदाऽऽपतनगनतले महाजवं विचिच्छिदे हरिरिषुभिल्सहस्रधा । 4 8-11-29-36 तमाहननृपै ! ! कुलिशेन कन्धरे रुषाऽन्वित स्त्रिदशपति शिरोऽहरत् ।। ३१ ।। 嗎 न तस्य हि त्वच मपिवज्र ऊर्जितो विभेद वः सुरपति नोजसेरितः । तदद्भुतं परमतिवीर्य वृत्रभित् तिरस्कृतो नमुचिशिरोधरत्वचा ।। ३२ ।। तस्मादिन्द्रोऽविभेच्छत्रो र्वजः प्रतिहलो यतः । 6- किमिदं देवयोगेन भूतं लोकविमोहनम् ॥ ॥३३॥ * 77 येन पूर्व महाव्रीणां पक्षच्छेदः प्रजाक्षये । } कृतो निविशतां भारेः पतत्त्रः पततां भुवि । । ३४ ॥ तपस्सारमयं त्वाष्ट्रं वृत्रो येन विपाटितः । 10. अन्ये चाऽतिबलोपेताः सर्वास्त्रे रक्षतत्वचः ॥ १३५ ॥ सोऽयं प्रतिहतो वो मया मुक्तोऽसुरेऽल्पके। नाsहं तदाददे दण्डं ब्रह्मतेजोऽप्यकारणम् ||३६|| श्रीध० नमुचिरिति। शोकामर्षाभ्यां युक्तया रुषा क्रोधेन अन्वितस्सन् इन्द्रं हन्तुं परमोद्यमं चकार ।।९।। अश्मेति । घण्टावत् घण्टाभिर्युक्तम् ।।३०,३१ । । नेति । अतिवीर्यम् वृत्तं भिनत्तीति तथा ।। ३२-३३ ।। 13 येनेति । तथा पतत्त्रैः पक्षैः || ३४ || तप इति । सारमयं वीर्याधिकं त्वाष्ट्रं तप एव वृत्त्रः सथेन वज्रेण मया विपाटितः ।। ३५ ।। स इति । दण्डं लगुडतुल्यं कुलिशम्। ब्रह्मतेजो दधीचेः सामर्थ्यम् ||३६|| वीर०

11. A,B,T Omit सन् 12. A,B,J द्योगं 13. H,V Omit तथा 14. H,V Omit कुलिशम्

ततो नमुचिः तयोर् बल-पाकयोर् वधं दृष्ट्वा शोकामर्षाभ्यां युक्तया रुषा युक्तः, हे नृप ! तं शक्रं हन्तुम् इच्छुः परमम् उद्यमं यत्नं चकार ॥ २९ ॥

उद्यमम् एवा ऽऽह - अश्मेति । अश्म-सारमयं लोहमयं घण्टावद् घण्टाभिर् युक्तं हेम-भूषणं शूलं प्रगृह्य क्रुद्धो ऽभ्यद्रवत् । ततो हतो ऽसीति ¹⁹विभर्त्सयन् भ्रामयन् सिंह इव ²⁰विनदन् ²¹विनर्दन् देवराजायेन्द्राय प्राहिणोत् प्रायुङ्क्त ॥ ३० ॥

गगन-तले महोल्कावत् आपतच् छूलम् इन्द्रः शरैस् सहस्रधा विचिच्छिदे चिच्छेद । हे नृप ! ²²ततः रुषा-युक्तः त्रिदश-पतिर् इन्द्रः तं नमुचिं कन्धरे कण्ठे ²³कुलिशेन वज्रेण आसमन्तात् हनन् भिन्दन् तस्य शिरो ऽहरत् हर्तुम् आरब्धवान् ॥ ३१ ॥

यः सुर-पतिनेन्द्रेण ओजसा बलेन ईरितः प्रयुक्तुः ऊर्जितः बलवान् वज्रस् सः, तस्य नमुचेस् त्वचं चर्मा ऽपि न बिभेद भेत्तुं ना ऽशक्रोद् इत्य् अर्थः । अतिवीर्यं वृत्रम् अभिनद् इति तथाभूतो वज्रः नमुचेश् शिरोधर-त्वचा तिरस्कृत इत्य् एतत् परमम् अद्भुतम्, आसीद् इति शेषः ॥ ३२ ॥

तस्माच् छत्रोः नमुचेः इन्द्रो ऽबिभेत् भीतः ²⁴बभूव । कुतः ? यतो वज्रः प्रतिहतो बभूव । तस्य भय-निमित्तां चिन्तां दर्शयति । इदं ²⁵वज्र विहतिः इत्य् एतत् किं देव-योगेन भूतं जातम् । किं वा लोकं विमोहयज् जातम् ? लोक-मोहनार्थं जातम् इत्य् अर्थः ॥ ३३ ॥

अन्यथा क्वा ऽपि अप्रतिहतेन वज्रेण नैवं भवितव्यम् इत्य् आह येनेति । मे मया कर्त्रा येन वज्रेण । यच्-छब्दस्य सो ऽयम् इत्य् उपरिष्टात् तच्-छब्देना ऽन्वयः । पूर्वम् अद्रीणां पक्ष-च्छेदः कृतः, कथम्भूतानाम् ? भारैः पतत्रैः पक्षैः भुवि पततां प्रजात्यये प्रजा-नाशने निमित्ते विशताञ् च ॥ ३४ ॥

किञ् च ! त्वाष्ट्रं त्वष्टुस् सम्बन्धि सारमयं वीर्याधिकं यत् तपः स एव वृत्रः त्वाष्ट्रं तप एव वृत्रः स येन वज्रेण विपाटितः । किञ् च अन्ये चा ऽधुना बलि-जम्भ-पाक-बलादयो ऽतिबलाः अत एव सर्वैर्-वज्रेतरैर्-अस्त्रैर्-अक्षताः त्वक् येषां ते निपातिताः ॥ ३५ ॥

सो ऽयम् एवंविधो वज्रो मया तेनैव मया प्रयुक्तो ऽल्पके तुच्छो ऽसुरे नमुचौ प्रतिहतो बभूव । ब्रह्म-तेजः दधीच²⁶ ऋषेः सामर्थ्य-रूपम् अपि अधुना अकारणं निष्कारणं दण्डं लगुड-तुल्यं जातम् । ²⁷तं वज्रं ना ऽऽददे न परिगृह्णामि ॥ ३६ ॥

विज० हरिरिन्द्रः आकाशतले आपतन्महावेगं शूलमिषुभि स्सहस्रधा विचिच्छिदे नितरामच्छिनत् । कन्धरे कण्ठे शिरो हरन् छिन्दन् तमहनदित्यन्वयः । । ३१ । ।

176 व्याख्यानत्रयविशिष्टम ततः किमभूत् ? तत्त्राऽऽह- तत इति । तिरस्कृतो धिकृतः ।। ३२ ।। भूर्त ग्रहलक्षणम् ||३३|| पतत्रैः पततां भारैः भुवि निविशतामद्रीणाम् ||३४|| तपस्स्मरम् अयम् इति पदच्छेद: ।।३५, ३६ ।। इति शक्रं विषीदन्त माह वागशरीरिणी । नाऽयं शुष्के रथोनाद्वैर्बध मर्हति दानवः ।। ३७ ।। । मयाऽस्मै यद्वरो दत्तो मृत्यु वैनाऽऽर्द्रशुष्कयोः । अतोऽन्य चिन्तनीय स्तं ह्युपायोमघवन् रिपोः । ॥३८॥ । तां देवीं गिर माकर्ण्य मघवा सुसमाहितः । ध्यायन् फेनमथाऽपश्यदुपाय मुभयात्मकम् ।। ३१ । न शुष्केण नचाऽऽद्रेण जहार नमुचे शिरः । तं तुष्टुवु मुनिगणा माल्यैचाऽवाकिरन्विभुम् ||४०|| गन्धर्वमुख्य जगतुः विश्वावसुपरावसू । देवदुन्दुभयो नंदु नर्तक्यो ननृतु मुदा । । ४१ ।। अन्येऽप्येवं प्रति द्वन्द्वान् वाध्वनिवरुणादयः । सूदयामासु रत्री मृगान्केसरिणो यथा ।। ४२ ।। ब्रह्मणा प्रेषितो देवान्देवर्षिर्नारदो नृप । arterere विबुधान् दृड्डा दानवसंक्षयम् ||४३॥ नारद उवाच भवद्विरमृतं प्राप्तं नारायणभुजाश्रयैः । frer समेधिता सर्व उपारमत विग्रहात् ।। ४४ ।। श्री० मयेति । आर्द्रशुष्काभ्यां मृत्युनैवेति । । ३७-३९ ।। 8-11-37-44

1. 2. 3- -3. 4. 5. 6–6. 177 8-11-37-44 श्रीमद्भागवतम् उभयात्मकत्व मेवाऽऽह नेति । न शुष्केण नथाऽऽद्वैण फेनेन ! तथा च श्रुतिः - “अपां फेनेन नमुचे विशर इन्द्रोदवर्तयत्” इति ।। ४०-४४ ।। वीर० इति विषीदन्तम् इत्थं क्लिश्यन्तम् इन्द्रम् अशरीरिणी परा देवता वाक् उवाच । तद् एवा ऽऽह नेति सार्धेन । अयं दानवो नमुचिः शुष्कैर् अथो आद्रैर् अपि वधं ना ऽर्हति ॥ ३७ ॥

कुतः यतो मया ऽस्मै नमुचये ²⁸यो वरो दत्तः । को ऽसौ? आर्द्र-शुष्काभ्यां मृत्युर् अस्य नैव भूयाद् इत्य् एषः । अतो वज्रस्य शुष्कत्वात् न तेना ऽयं हन्यते । किन्तु हे मघवन् ! अस्य रिपोर् वधार्थं त्वया अन्य एवोपायः चिन्तनीयः ॥ ३८ ॥

²⁹एवम्भूतां दैवीं गिरं श्रुत्वा मघवान् इन्द्रः सुसमाहितो भूत्वा ध्यायन् ना ऽर्द्र - शुष्कात्मकं वस्तु चिन्तयन् तद् उभयात्मकं वस्तु फेनम् अपश्यत्, फेनम् उभयात्मकं निश्चितवान् ॥ ३९ ॥

तद् एवा ऽऽह — न शुष्केण न चार्द्रेण, किन्तु भयात्मकेन फेनेन तद्-उपलिप्तेन वज्रेण नमुचेश् शिरो जहारेत्य् अर्थः । तं नमुचेर् हन्तारम् इन्द्रं मुनि-गणास् तुष्टुवुः । माल्यानि पुष्पाणि च ³⁰अकिरन् ववर्षुः ॥ ४० ॥

गन्धर्व-श्रेष्ठौ ³¹विश्वावसु-परावसू³¹ जगतुः गानं चक्रतुः । देव-दुन्दुभयो नेदुर् दध्वनुः, नर्तक्यः स्त्रियः मुदा ननृतुः ॥ ४१ ॥

यथेन्द्रस् तथा ऽन्ये ऽपि वाय्व्-आदयः प्रतिद्वन्द्वा न स्त्रौघैः सिंहाः क्षुद्र-मृगान् इव, सूदयामासुर् जघ्नुः ॥ ४२ ॥

एवं देवैर् दानवेषु हन्यमानेषु दानव-संक्षयं दृष्ट्वा यावद् दानव-संक्षयो भविष्यतीत्य् आलोचितवता ब्रह्मणा चतुर्मुखेन प्रेषितो भगवान् नारदः हे नृप ! विबु³²धान् इन्द्रादीन् ³³वारयामास ॥ ४३ ॥

नारद-कृत-निवारण-प्रकारम् ³⁴एवा ऽऽह — भवद्भिर् इति । नारायणस्य भुज एवा ऽऽश्रयो येषां तैः, हेतु-गर्भम् इदम् । भवद्भिर् अमृतं लब्धं पीतम् इति यावत् । तथा श्रिया त्रैलोक्य-लक्ष्म्या च सर्वे समेधिताः । अतो ऽधुना विग्रहात् कलहाद् उपारमत ॥ ४४ ॥

विज० कुतो नाऽर्हति वधम् ? अत्राह मयेति । कोऽयं वरः ? इति तत्राऽऽह मृत्युरिति । ३७-४४ ।। +

178 4"व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीशुक उवाच संयम्य मन्युसंरम्भं मानयन्तो मुनेर्वचः । उपगीयमानानुचरे र्ययुस्सर्वे त्रिविष्टपम् ।।४५ ।। येsaशिष्टा रणे तस्मिन् नारदानुमसेन से afe freerare fङ्गरि मुपागमन् ।। ४६ ।। 3 Harshavetacarन् विद्यमानशिरोधरान् । उशना जीवयामास सञ्जीविन्या स्वविद्यया ।। ४७ ।। बलियोशनसा स्पृष्टः प्रत्यापन्नेन्द्रियस्मृतिः । पराजितोऽपि नाऽखि लोकतत्त्वविचक्षणः । ।४८ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीnauraataarai पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे देवासुरसङ्ग्रामे एकादशोऽध्यायः ।। ११ । । 8-11-45-48 श्री संयम्येति । अनुचरै रनुगीयमाना इत्यर्थः । उपगीयमानै रनुचरैस्सहेति वा ।।४५, ४६ ।। 4 तदेति । विनष्टा अवयवा येषाम् । विद्यमाना शिरोधरा येषां तान् ॥ ४७ ॥ बलिरिति । प्रत्यापनानि पुनः प्राप्तानीन्द्रियाणि स्मृतिश्च येन सः ।।४८ ।। इति श्रीमद्भrred reमस्कन्धं श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्याया एकादशोऽध्यायः ।। ११ । । वीर एवम्भूतं मुनेर् नारदस्य वचो मानयन्तो देवाः मन्युं तत्-प्रयुक्तं युद्धोद्यमञ् ³⁵संयम्य उपसंहृत्य सर्वे इन्द्रादयो देवाः अनुचरैर् उपगीयमानाः सन्धिर् आर्षः । त्रिविष्टपं स्वर्ग-लोकं ययुः ॥ ४५ ॥

ततस् तस्मिन् रणे ये हतावशिष्टा दानवाः दैत्याश् च ते सर्वे नारदस्या ऽनुज्ञया विपन्नं वज्र-प्रहारेण भूमौ शयानं बलिम् आदाय अस्ताद्रिम् ³⁶उपजग्मुः ॥ ४६ ॥

तत्रा ऽस्ताद्रौ उशना भार्गवः ³⁷अविनष्टा अवयवाः येषां, विद्यमाना शिरो-धरा येषां तान् असुरान् आत्मनः ³⁸स्वस्य सम्बन्धिन्या । अनेन अनितर-साधारणत्वं सूचितम् । मृत-सञ्जीविन्याख्यया विद्यया मन्त्र-विद्यया जीवयामास³⁹ ॥ ४७ ॥

बलिश् च उशनसा संस्पृष्टः प्रत्यापन्नानि पुनः प्राप्तानि इन्द्रियाणि स्मृतिश् च येन सः । पराजितो ऽपि ना ऽखिद्यत् ⁴⁰ना ऽखिद्यत । ⁴¹तत् कुतः ? यतो⁶² ऽसौ लोक-तत्त्व-विचक्षणः लोकानां प्रकृति-संसृष्ट-जीवानां यत् तत्त्वं कर्मायत्त-जयापजय-सुख-दुःखादि-फल-भोक्तृत्व-रूपं, तत्र विचक्षणः तत्-परिशीलन-निपुणः ॥ ४८ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायाम् एकादशो ऽध्यायः ॥ ११ ॥

1. 2. 3. 4. A,B,T अि 5. 6. 7.

विज० ते च अनुचरैः सङ्गीयमाना इत्यर्थः । संरम्भं द्वेषोकम् ।।४५ - ४८ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्या टीकायां अष्टमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ।। ११ ।। (विजयध्वजतीर्थरीत्या दशमोऽध्यायः)

0000000 180 द्वादशोऽध्यायः 1 श्रीशुक उवाच वृषध्वजो निशम्येदं योषिद्रूपेण दानवान् । मोहयित्वा सुरगणान् हरि स्सोम मपाययत् ॥ ११ ॥ । वृष मारुत गिरिश सर्वभूतगणैर्वृतः । संह देव्या ययौ द्रष्टुं यत्रास्ते मधुसूदनः । । २ । । सभाजितो भगवता सादरं सोमया भवः । सूपविष्ट उवाचेदं प्रतिपूज्य स्मयन्हरिम् ||३|| 3- श्रीमहादेव उवा 3 देव देव जगम्यापिन् ! जगदीश जगन्मव । साम भावानां त्वमात्मा हेतुरीश्वरः ||४|| A

• आयन्ती चास्य यन्मध्यमिदमन्यदहं बहिः । 5 यस्याव्ययस्य नैतानि तत्सत्यं ब्रह्म चिद्भवान् । १५ ।। तवैव चरणाम्भोज श्रेयस्कामा निराशिषः । विसृज्योभयतस्स मुनयस्समुपासते ।।६।। त्वं ब्रह्म पूर्णममृतं विगुणं विशोकमानन्द मात्र मविकार मनन्य दन्यत् । विश्वस्य हेतु रुदयस्थिति संयमाना मात्मेश्वरश्च तदपेक्षतयाऽनपेक्षः ।।७।। एकस्त्वमेव सदसद्द्द्वयमद्वयञ्च स्वर्ण कृताकृत मिवेह न वस्तुभेदः । अज्ञानतस्त्वयि जनैर्विहितो विकल्पो यस्मादुणव्यतिकरो निरुपाधिकस्य ॥ १८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका द्वादशे मोहिनीरूपविभ्रमालोकनोत्सुकम् । भवं सम्मोहयामास हरिः पुन रसान्त्वयत् ।। अनसूरा विष्णुमायया न तदद्भुतम् । इति वक्तुं महादेवमोहोऽयमुपवर्ण्यते ।। A,B,GJT यतोऽव्य” 1–1. 2–2. 3–3. 4. 4. 5. 6. 7. 8. ● This verse is

M,Ma “दु” 181 8-12-1-8 श्रीमद्भागवतम् वृषध्वज इति । श्रीहरिस्सोममपायदितीदं निशम्य स यत्रास्ते तत्र तद्रूपं द्रष्टुम् यया वित्युत्तरेणान्वयः । ।१.२ ।। सभाजित इति । सोमया उमया सह ॥३॥

• त्वयि किञ्चिन्न चाश्चर्य वयस्वाश्वर्यमानसाः । इति वक्ष्यन्महादेवस्तुष्टाव हरिमष्टभिः । त्वयि महामायाविनि परमेश्वेर नहि किल किञ्चिदघटितमिव । वयन्तु परमकौतूहलेन द्रष्टु भागता इति बहुधा

सम्बोधयन् स्तौति देवदेवेति । हे देवदेव ! कुतोऽहं देवानां देव इत्यत आह हे जगद्व्यापिन् ! तत्कुतः ? हे जगन्मय ! तर्हि किं प्रधानम् न ? हे जगदीश ! तच कुत: ? तत्राह सर्वेषामपि त्वं हेतु:, अत ईश्वरः । 2 आत्मा च आत्मत्वा न जडं प्रधानं त्वमित्यर्थः ||४ ॥ ► ननु जगन्मयत्वोत्क्या जगत उत्पत्त्यादिनाऽसत्यत्वे नै च जाड्ये न च ममापि किं तथात्वं ब्रूषे ? नहि नहीत्याह आद्यन्ताविति । अद्यन्तौ मध्यञ्चास्य जगतो यतो ब्रह्मणो भवन्ति, यस्य चाऽव्ययस्य P एतान्याद्यन्त मध्यानि न सन्ति । यच ब्रह्म इदं कार्यास्पदं दृश्यमहङ्करेणास्पदं द्रष्ट च बहिर्भाग्यमन्यद्रोक्त च । 7 अयच धर्मो जगत एब नत्वव्ययस्य । तत्तस्मात् सत्य चिद्रूप ब्रह्मैव भवान् । अतो न तव विकारादि शङ्केत्यर्थः ।।५।। तबैवम्भूतत्वे मुमुक्षूणामाचारः प्रमाणमित्याह तबै वेति । उभयत इहामुत्र च सङ्गं त्यक्त्वा ॥ ६ ॥ 8 ननु ब्रह्मवचंदर्हतसङ्गोदासीनस्य मम चरणाम्भोजोपासनया किं तेषाम् ? तत्राह

त्वमिति । ब्रह्मत्वेऽपि त्वं नात्यन्त मुदासीनः किन्तु विश्वस्य प्रपञ्चस्य उदयादीनां हेतु:, तदुपाधीना मात्मनां जीवाना 10 मीश्वरश्च तत्फलदाता । तहिं किं राजादिवत्कयाऽप्यपेक्षया सेवकेभ्यः सेवाफलं ददामि नहि नहि अनपेक्ष एव त्वम् । तर्हि किमीश्वरत्वेन ? तत्राह - तेरात्मभि स्तत्फलदानार्थ मपेक्ष्यत इति तदपेक्षः तस्य भाव स्तदपेक्षता, तथा अनपेक्षत्व मेव दर्शयितुं तदीयं ब्रह्मत्वं विशिनष्टि । पूर्णममृतश्च सुखरूपम् । विषयसुख वैलक्षण्यार्थमाह- अविकारं नित्य मानन्द मानञ्च । कुतः ? विशोकम् तत्कुतः ? विगुणम् । किञ्च, अनन्यत् न विद्यतेऽन्यद्यस्मात् तस्मात्। ब्रह्मव्यतिरिक्ताभावादपि निरपेक्ष स्त्वमित्यर्थः । तर्हि सर्वात्मकत्वे तत्तद्विकार

• श्रीधरीयोऽयं श्लोक: 1 ABJ Omit 2. BHJV Omit आत्माच 3 H,Vomit नहि 44. A,B, इकारास्पद 5. ABJ “रास्पदं 6 - - 6. BHJV Omit 7. BHJV Omit तस्मात् 8. A. “म्बू” 9. H.V Omit 10 ABJ Omit सेवा 11. HV, Omit नहि 12. AB, J Omit तस्यात् 13 HV तब” 182 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-12-1-8 प्रसङ्गो दुर्वारः । तत्राह अन्यत् सर्वतोव्यतिरिक्तञ्च कारणत्वात् । न ह्येवम्भूतसुखात्मक ब्रह्मस्वरूपस्य तवान्यापेक्षाऽस्ति । अतः केवलं भक्तानुग्रहार्थमेव तवैश्वर्यम् न स्वार्थ मित्यर्थः ॥ ७ ॥ अन्यत्व मनन्यत्वञ्च एकस्य कुत इत्याशङ्कय दृष्टान्तेनोपपादयति एक इति । सदसत्कार्यकारणरूपं, द्वयमद्वयञ्च परमकारणं त्वमेवैकः । कृतं कुण्डलादिरूपं द्वयमकृत केवलमद्वयं स्वर्ण यथैकमेव तद्वदेवेह त्वयि, · वस्तुतो भेदो नास्ति । कथं तहिं भेदप्रतीतिः ? तत्राह अज्ञानत इति । कुतः यस्मान्निरुपाधिकस्यैव तवायं गुणैर्व्यतिकरो भेदेन स्वतः | १८ || श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

भगवन् मायया दैत्या मुमुहुर् इति न विचित्रम्, यतो रुद्र एव मुमोह इति वक्तुम् अध्यायः प्रवर्तते - वृषध्वज इति । हरिर् योषिद्-रूपेण दानवान् मोहयित्वा सुर-गणान् सोमम् अपाययद् इतीदं ¹निशम्य श्रुत्वा वृष-ध्वजो रुद्रो भवान्या सह वृषम् आरुह्य सर्वैर्-भूत-गणैः प्रमथादिभिः परिवृतो यत्र मधुसूदनो वर्तते तत्र योषिद्-रुपम् द्रष्टुं जगाम ॥ १,२ ॥

सोमया उमया सह सादरं यथा तथा भगवता सभाजितः सत्कृते । भवो रुद्रः सम्यग्-उपविष्टो हरिं प्रतिपूज्य स्मयन्न् इदं वक्ष्यमाणम् उवाच । प्रतिपूजा ऽत्र स्तुतिः ॥ ३ ॥

ताम् एवाह - देव-देवेत्यादिभिर् ²अष्टाभिः । तत्र असुर-सम्मोहनाय धृतं योषिद्रूपं ³मह्यं दर्शयेति प्रार्थयितु-कामो नटेनेव बलान् असुरान् वञ्चयितुं मया धृतं कपट-पुंश्चली-रूपं द्रष्टुं किम् इच्छसीति मा प्रत्याचष्टेति अभिप्रयन् कृत्स्न-जगद्-उदय-विभव-लय-बन्ध-मोक्ष-लीलस्य अचिन्त्य-विविध-विचित्र-शक्तेस् तव तद् योषिद्-रूपं धर्म-प्रतिपक्ष-जगद्-उपद्रव-कृद् असुर-मोहनेन तद्-विनाशार्थत्वात् राम-कृष्णादि-रूपवत् लीलया आत्मीय-सङ्कल्पेन धृतं दर्शनीयम् एव ।
अन्यथा प्रकृति-पुरुष-विलक्षणस्य अवाप्त-समस्त-कामस्य निरतिशयानन्द-महोदधेः तवेदं प्राकृतस्येव न घटते इति वक्तुम् अनितर-साधारणैर् धर्मैः सम्बोधयति देव-देवेति । हे देव-देव! देवानाम् अस्मदादीनाम् अपि देव! हे जगद्-व्यापिन् । जगद्-व्यापित्वं न वाय्व्-आकाशादिवत् तूष्णीम्, अपि तु प्रशासनेत्य् अभिप्रायेण सम्बोधयति जगदीशेति । ⁴हे जगदीश ! हे जगत्-प्रशासितः ! जगच्-छब्दः कार्यावस्थ-चिदचिदात्मक-जगत्-परः । न केवलं जगदीशः, अपितु तद्-रूपश्-चेत्य् अभिप्रायेण सम्बोधयति जगन्-मयेति । हे जगत्-प्रचुर ! तत्-प्रचुरत्वञ् च तच्-छरीरकत्वेनेत्य् अभिप्रेत्य तत्-प्रतिसम्बन्ध्य्-आत्मत्वम् एवेत्य् आह - सर्वेषाम् अपि चेतनाचेतनात्मकानां भावानां पदार्थानाम् आत्मा त्वम् एव । आत्मत्वम् अन्तः प्रविश्य धारकत्वम् । न केवलम् आत्मैव अपि तु हेतुः कारण-भूत ईश्वरः कारणावस्थ-चिदचिन्-नियन्ता च त्वम् ⁵एवेत्य् अर्थः ॥ ४ ॥

एवं कार्य-कारणोभयावस्थ-चिद्-अचिद्-आत्मकत्वं ⁶कृत्स्न-जगत्-कारणत्वञ् चोक्तम्⁶ । तत्र कारणत्वम् उपादानत्व-रूपं निमित्तत्व-रूपञ् चेति द्वि-विधम् अभिप्रेतम् । तत्र तावद् उपादानत्वम् उपपादयन् तत्-प्रयुक्तं विकारं परिहरति - आद्य्-अन्ताव् इति । यत इति ‘सार्वविभक्तिकस् तसिः’ । ततश् च यतो यस्मिन् येन यद् इति लभ्यते । अस्य जगत आद्य्-अन्तौ - आदिः सृष्टिः उत्पत्तिः, यतः सूक्ष्म-चिद्-अचिद्-विशिष्टात् अस्यान्तो लयो यस्मिन्, अस्य मध्यं स्थितिर् येन, यच् चेदं विश्वं, यच् चा ऽन्यत् जगतो विलक्षणम् अहं प्रत्यग्-अर्थ-शरीरकं बहिः पराग्-अर्थ-शरीरकञ् च, यस्याव्ययस्य प्रकृति-पुरुष-गत-विकार-रहितस्य च एतान्य् आद्य्-अन्त-मध्यानि न सन्ति एतेषां शरीर-भूत-चिद्-अचिद्-गतत्वाद् इति भावः । तद् एवम्भूतं सत्यं स्वरूपतः स्व-भावतश् च विकार-रहितं चित् नित्यासङ्कुचितापरिच्छिन्न-ज्ञानाश्रयं, तदात्मकत्वञ् च ब्रह्म-स्व-रूपेण गुणैश् च निरतिशय-बृहत् भवान् एव । आद्य्-अन्ताव् इत्यादिना जगत्-कारणत्वेनोक्तस्य स्व-रूपं विशोध्यते - तत् सत्यं ब्रह्म-चिद् इति । यथा “सत्यं ज्ञानम् अनन्तं ब्रह्म” (तैत्ति. उ. 2.1.1) इत्य्-अनेन जगत्-कारणत्व-वादि-वाक्योक्तं स्व-रूपं विशोध्यते । तद्-वत् सत्यादि-वाक्यार्थो ऽत्रानुसन्धेयः ॥ ५ ॥

सत्य-शब्देन सत्य-शब्दस्य चिद्-ब्रह्म-शब्दाभ्यां ज्ञानान्-अन्तपदयोश् चात्र प्रत्यभिज्ञानात् । कश् च ध्येयः, “कारणन्तु ध्येयः” (अथ. शिखा. उ. 2.17) इति जगत्-कारणत्वं समनियतत्वम् उपास्यत्वम् अनितर-साधार⁷णत्वाच् चा ऽऽह तवैवेति । यतो जगत्-कारण-भूतस् त्वम् अतस् तवैव चरणाम्भोजं निःश्रेयस-कामा मुमुक्षवः उभयत इहा-मुत्र च सङ्गं त्यक्त्वा निराशिषः अनन्य-प्रयोजना मुनयो ⁸मनन-शीला भक्ताः⁸ त्वत्-स्व-रूप-रूप-गुण-विभूति-मनन-शीला ⁹इत्य् अर्थः । समुपासते सम्यक् विघ्नैर् अनभिभूयमानास्-सन्तः उपासते समीपम् आसते इत्य् अर्थः⁹ ॥ ६ ॥

अथ लीलार्थम् एव योषिद्-रूपम् उपात्तम्, अन्यथा प्रकृति-पुरुष-विलक्षणस्य प्राकृतवन् न घटते इत्य् अभिप्रयन् प्रकृति-पुरुषयोर् असम्भावितैर् धर्मैर् विशिष्टं वेदान्त-वेद्यं जगन्-निमित्त-कारणं स्तौति - त्वम् इति । त्वं ब्रह्म-स्वरूपेण गुणैश् च निरतिशय-बृहत् ब्रह्म-शब्द-वाच्यं परमात्म-तत्त्वं त्वम् एव । किं तत् ब्रह्म, यत् पूर्णं सर्व-व्याप्य् अमृतं स्व-रूपतः स्व-भावतश् च विकार-रहितं ब्रह्मामृत-शब्दाभ्यां सत्यादि-वाक्योदितं प्रत्यभिज्ञापितम् । पूर्ण-पदेन “तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्” (श्वेता. उ. 3-9) इति वाक्योदितम् । अत्र पूर्ण-शब्दः कर्तरिक्तान्तः । विगुणं स्थौल्यादि-गुण-रहितम् । अनेन “अस्थूलम् अनण्वह्रस्वम्” (बृह. उ. 3-8-8) इत्य्-आद्य्-अस्थूलादि-वाक्योदितं प्रत्यभिज्ञापितम् । विशोकम् इत्य्-अनेन “य एष आत्मा ऽपहतपाप्मा” (मैत्रा. उ. 7-7) इत्य्-आदि-दहर-वाक्योदितम्, आनन्द-मात्रम् इत्य्-अनेन “विज्ञानम् आनन्दम्” (बृह. उ. 3-9-28) इत्य्-आदि-वाक्यादितम् । मात्रचा दुःख-सम्भेद-व्युदासः । अविकारम् इत्य्-अनेन “निष्क्रियं निष्कलम्” (श्वेता. उ. 6-19) इत्य्-आदि-वाक्यादितं निरवद्यत्वं प्रत्यभिज्ञानात् अन्यत् सर्व-शरीरकत्वात् सर्व-कारणत्वात् च सर्वस्मात् प्रकृति-पुरुषात्मकान् जगतो ऽनन्यत् । अनेन “एतद्-आत्म्यम् इदं सर्वम्” (छान्दो. उ. 6-8-7) “तत् सत्यम्” (छान्दो. उ. 6-8-7) “स आत्मा” (छान्दो. उ. 6-8-7) “अयम् आत्मा ब्रह्म” (बृह. उ. 6-4-5) “तत्त्वमसि” (छान्दो. उ. 6-8-7) “सर्वं खल्विदं ब्रह्म” (छान्दो. उ. 3-14-1) इत्य्-आदि-वाक्यार्थः प्रत्यभिज्ञापितः । अन्यत् शरीराच् छरीरिणो भिन्नत्वात् अन्यत् । अनेन “य आत्मनि तिष्ठन्” (ब्रह्म. उ. 3-7-22) “यः पृथिव्यां तिष्ठन्” (बृह. उ. 3-7-3) इत्य्-आदि-श्रुत्य्-अर्थः प्रत्यभिज्ञापितः । विश्वस्योदय-स्थिति-संयमानां सृष्टि-स्थिति-लयानां हेतुर् इत्य्-अनेन “सद् एव सौम्येदम् अग्र आसीत्” (छान्दो. उ. 6-2-1) “अनेन जीवेना ऽऽत्मना ऽनुप्रविश्य सन्-मूलाः सौम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनास् सत्-प्रतिष्ठाः” (छान्दो. उ. 6-3-2) इत्य्-आदि-कारण-वाक्यार्थः आत्मेश्वर अनन्येश्वरः ¹⁰अनेन “पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्” (म. ना. उ. 93) “न तत्-समश् चा भ्यधिकश् च दृश्यते” (श्वेता. उ. 6-8) “स्वे महिम्नि प्रतिष्ठितः” (छान्दो. उ. 7-24-1) इत्य्-आदि-श्रुत्य्-अर्थो ऽनुसंहितः । यद् वा, विश्वस्य चिदचिदात्मकस्य आत्मा तद्-उदय-स्थिति-संयमानां व्यापाराणां तद्-अपेक्षतया कर्म-भूतोक्त-विध-परमात्म-स्व-रूपापेक्षतया तद्-उदयादीनाम् ईश्वरः कर्तृ-भूतश् चेत्य् अर्थः । अनेन पूर्वम् अभिप्रेतं निमित्त-कारणत्वम् उपपादितं भवति । एवम्भूतो ऽपि त्वम् अनपेक्षः अपेक्षा-रहितः अनादरः सर्वम् इदं कल्याण-गुण-जातम् अभ्याददानो ऽप्य् अनादरः । अनेन “सर्वम् इदम् अभ्यातो ऽवाक्यनादरः” (छान्दो. उ. 3-14-2) इति श्रुत्यर्थो ऽनुसंहितः । अवाप्त-समस्त-कामत्वेन अपेक्षणीयत्वाभावाद् अनादरः । अत एव अवाक् अजल्पाकः, परिपूर्णैश्वर्यत्वात् “ब्रह्मादि-स्तम्ब-पर्यन्तं निखिलं जगत् तृणीकृत्य जोषम् आसीनः” इति श्रुत्य्-अर्थः ¹¹प्रत्यभिज्ञापित इत्य् अर्थः¹¹ ॥ ७ ॥

अनन्यद् अन्यद् इत्य् उक्ते अनन्यत्वान्यत्वे उपपादयति - एक इति । सद्-असत्-चिद्-अचिद्-उभयात्मकं जगत् त्वम् एक एव । कार्य-भूताच्-चिद्-अचिद्-उभयात्मकत्वात् जगतः तत्-कारण-भूतस् त्वम् अभिन्न एवेत्य् अर्थः । कार्य-कारणयोर् अभेदाद् इति भावः । ननु कार्य-कारणाभ्यां सजातीयाभ्याम् एव भवितव्यम् । कार्यञ् च जगत् चिद्-अचिद्-आत्मकम् । अहन् तु तद्-उभय-विलक्षणत्वेन त्वयैवाभिहित इत्य्-आशङ्कां निराचिकीर्षुर् विशिनष्टि - एक इति । एकः नाम-रूप-विभागानर्ह-सूक्ष्म-चिद्-अचिच्-छरीरकत्वेन एकः सद्-असद्-आत्मक-जगद्-गत-भेदस्य नाना-रूप-विभाग-प्रयुक्तत्वेन तत्-प्रतिसम्बन्ध्य्-एकत्वं तद्-अभाव-प्रयुक्तम् अत्रैक-शब्दार्थः एवञ् च सालक्षण्यात् कार्य-कारण-भावस् तयोर् अभेदश् चोपपन्न इति भावः । कार्य-कारणयोर् अभेदे दृष्टान्तम् आह - अद्वयम् इति । कृताकृतं कार्य-कारणावस्थं स्वर्णम् अद्वयम् एकम् एव, तद्-वत् । इह कार्य-कारणयोर् जगद्-ब्रह्मणोर् न वस्तु-भेदः । न वस्तु-भेद इत्य्-अनेन कार्यत्व-कारणत्वावस्थयोर् अवस्था-तद्-वतोश् च भेदे ऽपि अवस्थावतोर् वस्तुनोः कार्य-कारणयोः ¹²न भेदः । कारण-द्रव्यम् एव अवस्थान्तरापन्नं कार्यम् इत्य् उक्तम् । अनेनासत्कार्य-वाद-व्युदासः सूचितः तम् एवोपपादयति - त्वयि कार्य-कारण-रूपं त्वयि, विकल्पो ¹³विभेदः जनैर् वैशेषिकादिभिः अज्ञान-कल्पितः बुद्धि-शब्दान्तर्-आदीनाम् अवस्था-भेदेनाप्य् उपपत्तेर् वस्तु-भेदो ऽज्ञान-कल्पित इति भावः । यतो ऽयं गुण-व्यतिकरः गुण-परिणामात्मकः प्रपञ्चः निरुपाधिकस्य प्रकृति-पुरुषाभ्यां निष्कृष्ट-स्व-रूपस्य तव सम्बन्धी त्वच्-छरीर-भूतः ततस् त्वत्-स्व-रूपं शरीर-भूतात् गुण-व्यतिकराद् द्वयं भिन्नञ् चेत्य् अर्थः ॥ ८ ॥

1. 2–2. 3. 44. 5-5.

2. 2–2.

faro भगवजज्ञानसाधनभक्तिविधानार्थ देवोत्तमरुद्रादिसम्भाव्यमहिमा वर्ण्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र विष्णुशिवयोः संवाद प्रकारं वक्तुमाह - वृषध्वज इति । हरिः सुरगणान् सोम मपायर्यादिति यदिदं निशम्य । । १.२ ।। सह उमया। “सोषामविन्दत्सस्वासो अग्निं सो अर्केण विबबाधे तमांसि सेन्द्रभवोयमवथ यूय मिन्द्रश्च मर्त्यः” इत्यादिवत् ||३|| 3 हेतुर्निमित्तकारणम्, अदृष्टादिवन्नेत्याह - आर्मेति । न जीव इत्याह - ईश्वर इति ||४|| ईश्वरश्चेच्छिवः किं न तस्य स्वातन्त्र्येणोपास्यमानत्वासम्भवात् अस्य मोक्षार्थिभिः तथात्वा दित्याह तवेति । १५,६ ।। " उपास्यमानमपि शबलं किं न स्यादिति तत्राह त्वं ब्रह्मेति । ब्रह्मपदार्थ माह पूर्णमिति । अविनाशिनः पूर्णत्वं युक्तमित्याह अमृतमिति । अमृतत्वं कुत इति तत्राह - विगुण मिति । अत एव विशोकम् आनन्दमात्रम् । अतोऽपि शोको नास्त्यस्य षड्विकार रहितम् । एतादृश मन्यन्नास्तीत्याह - अनन्य

1. 2. 3 186 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-12-9-16 दितिः स्वगत भेदविवर्जितं वा, अन्यत् जगत इति शेषः सर्वस्माद्धिनमित्यर्थः । जगत्कारणस्य तदुदासीनस्य च एकत्वप्रकटनाय पुनरुक्तमाह विश्वस्येति । एवंविधं ब्रह्म प्रकृत्यादिकमपेक्ष्य, अनपेक्ष्यापि कर्तुं समर्थ मित्याह - तदुपेक्षतयेति ।।७।। एतत्कथमिति तत्राह एक इति । यथा कुण्डलाद्यात्मना कृतं प्रकृत्यात्मनात्वकृतं स्वर्णमेकमेव । इह स्वर्ण वस्तुतो भेदो नास्ति तथा सदादिवस्तुषु स्थितत्वात् तत्स्वभावप्रवर्तकत्वेन सदादि शब्दवाच्यस्त्व मप्येक एव । इदमपि सामर्थ्या भावे न युक्तम्। अतो निरतिशय सामर्थ्य मस्य अवगम्यत इति भावः । स्थानभेदादेकस्य परमात्मनो भेदकल्पनमज्ञानमूलमित्याह - अज्ञानत इति । जनैरज्ञानतस्त्वयि विकल्पो भेदो विहितो यस्मा तस्मादवस्तुभूत इति शेषः । विहत इति पाठे अज्ञानतस्त्वयि विकल्प इति यस्मात्तस्मात् विहतो नष्ट इत्यर्थः । भेदकल्पनायां का प्राप्तिरिति तत्राह गुणेति । गुणानां व्यतिकरो मिथः कार्यार्थ समवायविशेषो यस्मात्सः तत्तत्कार्येषु तत्तत्प्रवर्तकत्वेन तत्स्थत्वात्तदाशङ्केति भावः । ननु स्वतो भेदाभावेऽपि उपाधिभेदात्स स्यादिति तत्राह - निरुपाधिक इति । उपाधिसद्भावे तद्भेदात्सोऽस्तीति शङ्कितुं शक्यते स एव नास्ति, आनन्दमात्रमिति निर्धारितत्वात् । पुनर्वचनं मन्दाशङ्कानिवारणार्थमति ।।८।।

त्वां ब्रह्म केचिदयन्त्युत धर्ममेके ऐके परं सदमतो: पुरुषं परेशम् । अन्ये aati teerthai at त्वां केचिन्महापुरुषमव्ययमात्मतत्त्वम् ||१|| नाऽहं परायुऋश्यो न मरीचिमुख्याः जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः । earner aferire इंश देत्यमर्त्यादयः ५भद्रवृत्ताः ।। १८ ।। vainted स्थितिजन्मनाशं भूतेहितञ्च जगतो भवबन्धमोक्ष। Sarfaraft ख चराराज्यं सर्व नदात्मकता वगणे : बरुन्त्से । ११ । । 1) अबतारा मया दृष्टा रममाणस्य ते गुणैः । । सोऽहं तद्रष्टुमिच्छामि यत्ते योषिद्वपुर्धृतम् । । १२ ।। येन सम्मोहिता दैत्याः पायिताश्चाऽमृतं सुराः । 10 तं free आयाताः परं कौतूहलं हि नः ।।१३।।

1. 2-2. 3 44. 5. 6. 7. 8. 9. 10 187 8-12-9-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीशुक उवाच ra refernt frष्णु भगवान् शूलपाणिना । प्रहस्य भावगम्भीरं गिरिशं प्रत्यभाषत । । १४ ॥ श्रीहरिः उवाच कोहलाय दैत्यानां योषिद्वेषो मया धृतः । पश्यता सुरकार्याणि गते पीयूषभाजने । । १५ ।। as दर्शfoयाम दिदृक्षो स्सुरसत्तम । A- tarfari at मन्तव्यं सङ्कल्पप्रभवादयम् ।। १६ ।। श्रीध० अत एवं त्वां बहुधा वर्णयन्ति । तत्त्वतस्तु केऽपि न जानन्तीत्याह त्वामिति द्वाभ्याम् rai ब्रह्म वंदन्तिनोऽवयन्ति मन्यन्ते । त्वामेव धर्म मीमांसका मन्यन्ते । प्रकृतिपुरुषयोः परं पुमांसं सांख्याः । b- “विमलात्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा तथैव च प्रज्ञा सत्या तथेशानाऽनुग्रहा नवशक्तयः” इत्येवं नवशक्तियुतं परं पाञ्चरात्राः, महापुरुषं पातञ्जलाः ||९|| नेति । परायुर्ब्रह्मा सत्त्वासगः सत्त्वगुणेन सृष्टाः अपि येन त्वया विरचितं विश्वमपि खलु तत्त्वतो न जानन्ति । किं पुनस्त्वाम्। हे ईश ! अभद्रं राजसं तामसश्च वृत्तमुत्पत्तिः वृत्तिश्च येषां ते न जानन्तीति किमु वक्तव्यम् ||१० ॥ ॥ किन्तु त्वं तत्सर्वं जानासीत्याह - सत्वमिति । स त्वं सर्वमवरुन्से व्याप्नोषि जानासि । किं तत्सर्वम्? समीहितं स्वकृतं अदः स्थितिजन्मनाशममुष्य जगतो जन्मादि, भूतानामीहितच, जगतो भवबन्ध मोक्षौ च । व्याप्ती दृष्टान्तः - चराचराख्यं देहजातं खञ्च यथा वायुराविशति तथा । कथमवरुन्त्से ? तदात्मकतया तस्य सर्वस्य आत्मतयेत्यर्थः । आत्मत्वं हेतुः, अवगमो ज्ञानरूप इति । । ११ । । एवं स्तुत्वा प्रस्तुतं विज्ञापयति- अवतारा इति द्वाभ्याम् ।।१२ - १४ ।। • कौतूहलायेति । सुरकार्याणि योषिद्वेषेण भविष्यन्तीति पश्यता । अयं भावः

अवश्यं 1- 1. 2. 3. 4- -4. 5. A,B,J एव 6- -6. A,B,J विमला उत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा प्रह्वी सत्या ईशाना अनुग्रहा च 7. A,B,J Omit वृत्तिच्च 8. BJ Omit स्व 9. H‚V क्षं 188व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-12-9-16 तावदुन्मत्तान्दैत्यान्वञ्चयित्वा देवेभ्योऽमृतं देयम्। न चैवं वैषम्यं रूपान्तरेण कर्तुमुचितम् । अतो वचन मोहनादिसारं कामिनीरूपं मया धृतमिति । । १५ ।। तदिति । तद्रूपं दर्शयिष्यामि सङ्कल्पप्रभवः कामः तस्योदयो यस्मात् ।।१६ ।। वीर

एवम् अनन्यत्वान्यत्वे उपपादिते । तद् एवं प्रकृति-पुरुष-विलक्षणत्वेन वेदान्त-वेद्यस् त्वम् एवेति स्तुतम् । किं बहुना? “सर्वे वेदा यत्-पदम् आमनन्ति, वेदश् च सर्वैर् अहम् एव वेद्यः वेदान्त-कृद् वेदविद् एव चाहम्” । (भ.गी. 15-15) इत्य् आद्य्-उक्त-रीत्या निगमागमादिषु सर्वत्र धर्म-ब्रह्मादि-शब्दैः व्यवह्रियमाणस् त्वम् एवेत्य् आह - त्वां ब्रह्मेति । केचिद् वेदोत्तर-भागाः त्वां ब्रह्म अवयन्ति; मन्यन्ते ब्रह्मेति बोधयन्ति । केचिद् वेदान्तिनो ब्रह्मेति व्यवहरन्तीत्य्-अर्थः । एके मीमांसकाः धर्मम् अवयन्ति । यद्य्-अप्य् अपूर्वाख्यं क्रिया-जन्यं ते धर्मं मन्यन्ते, तथा ऽपि “फलम् अत उपपत्तेः” (ब्र.सू. 3.7.37) इति शारीरक-न्यायेन अपूर्वस्या ऽपि भगवत्-प्रसाद-रूपत्वम् अकामेना ऽपि तैर् अवश्यं वाच्यम् इति यागादि-क्रियाया भगवद्-आराधन-रूपत्वेन तत्-प्रतिपादकस्य वेद-पूर्व-भागस्य आराध्ये अलौकिक-श्रेयस्-साधने सिद्ध-धर्म-रूपे तस्मिन् एव पर्यवसानात्, तत्रा ऽपि तात्पर्य-वृत्त्या भगवान् एव प्रतिपाद्यते इत्य्-अभिप्रायेण धर्मम् एके ऽवयन्तीत्य् उक्तम् । तथा चोक्तम् - “ये च वेदविदो विप्राः ये चा ऽध्यात्म-विदो जनाः । ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं धर्मं सनातनम्” (भारत. उ. 48 26) इति । एके सेश्वर-सांख्याः यौगिकाश् च तत्र वेदान्त-विरुद्ध-तत्त्वापोहेन इतरद् ग्राह्यम् । निरीश्वर-सांख्य-स्मृतिस् तु निर्मूलैवेति भावः । सद्-असतोः प्रकृति-पुरुषयोः परं विलक्षणं परेश-शब्द-वाच्यम् अवयन्ति । अन्ये केचित् पाञ्चरात्रास् तु नव-शक्ति-युतम् - “विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा ततः परम् । प्रह्वा सत्या तथेशाना ऽनुग्रहा नव शक्तयः” इत्य्-उक्तं नव-शक्ति-युतं परं निस्समाभ्यधिकं अव्ययं निर्विकारं स्वतन्त्रं महा-पुरुषम् अवयन्ति ॥ ९ ॥

न कार्त्स्न्येन त्वद्-गुणान् स्तोतुं वयं प्रभवामः, यतस् त्वया सृष्टं विश्वम् एव तत्त्वतो न जानीमः ¹⁴इत्य् अत आह - नेति । अहं रुद्रः, परायुर् ब्रह्मा मरीच्यादयो ऋषयः त एते वयं सत्त्व-¹⁵वर्गाः जन्तु-समूहाः यस्य तव मायया सङ्कुचित-ज्ञानाः यत् त्वया विरचितं विश्वम् एव तत्त्वतो न जानीमः, किं पुनर् अनन्त-त्वत्-स्व-रूप-गुणादिकम् अस्मदादय एव न जानन्ति । किं पुनः शश्वत्-सदा अभद्र-वृत्ताः ज्ञान-सङ्कोचकात्मका ऽमङ्गल-कर्म-परायणाः दैत्य-मर्त्यादयो न जानन्तीति ॥ १० ॥

त्वम् एक एव अपरिच्छिन्न-स्व-रूप-स्व-भावः सर्वज्ञ इत्य् आह - स इति । स त्वम् उक्त-विधस् त्वं सर्वं तद् आत्मकतया सर्वान्तरात्मकतया, व्याप्येति शेषः, अवरुन्त्से जानासि । कथम्भूतः? अवगमः ज्ञान-स्व-रूपः, सर्वात्मकतया शास्त्रेणा ऽवगम्यो वा । किं तत् सर्वं समीहितं स्व-कृतम् अदो ऽमुष्य जगतः स्थिति-सृष्टि-नाशानां समाहारः । तत् भूतानाम् ईहितं च जगतो भव-रूपं बन्धं मोक्षं - इत्येतत् सर्वम् । अवभुङ्क्षे इति पाठान्तरम् । तदा अन्तरात्मतया अवगमः । अवगच्छतीत्यवगमः, कर्तरि पचाद्यजन्तः । जानन्न् अवभुङ्क्षे, लीला-रसम् अनुभवसीत्य् अर्थः । व्योप्तौ दृष्टान्तः - चराचरात्मकं वस्तु वायुः खम् आकाशं च यथा अविशति तद्-वद् इति ॥ ११ ॥

एवं प्रतिपूज्य प्रस्तुतं विज्ञापयति - अवतारा इति द्वाभ्याम् । गुणैः सर्वज्ञत्व-सर्वान्तरात्मत्वादिभिः कल्याण-गुणैः रममाणस्य लीला-रसम् अनुभवतः तवा ऽवतारा वराहादयो बहवो मया दृष्टाः । योषिद्-रूपं तु न दृष्टम् । सो ऽहं दृष्ट-बहु-भवद्-अवतारो ऽहम् अधुना यत् ते त्वया धृतं योषिद्-वपुः तत् द्रष्टुम् इच्छामि ॥ १२ ॥

येन योषिद्-वपुषा दैत्यास् सम्मोहिताः सुरास् त्व् अमृतं पायिताः, तद् योषिद्-वपुः द्रष्टुम् इच्छवो वयम् आगताः । तद्-दर्शने ऽस्माकम् अधिकं कौतूहलं वर्तते ॥ १३ ॥

¹⁶एवम् उक्तो भगवान् रुद्रं प्रत्यभाषतेत्य् आह शुकः - एवम् इति¹⁶ । ¹⁷एवम् इत्थं शूल-पाणिना रुद्रेणाभ्यर्थितः ¹⁸प्रार्थितो भगवान् भाव-गम्भीरं केनचिद् अभिप्रायेण गम्भीरं यथा तथा प्रहस्य रुद्रं प्रत्यभाषत ॥ १४ ॥

तद् एवाह कौतूहलायेति द्वाभ्याम् । पीयूष-भाजने अमृत-कलशे गते दैत्यैर् अपहृते सति सुर-कार्याणि योषिद्-वेषेण भविष्यन्तीति पश्यता आलोचयता मया दैत्यानां कौतूहलाय योषिद्-वेषः ¹⁹धृतः उपात्तः ॥ १५ ॥

तत् ते दिदृक्षोर् अहं दर्शयिष्यामीत्य् अन्वयः । पश्यतेत्यस्यायं भावः - अवश्यं तावद् उन्मत्तान् दैत्यान् वञ्चयिन्वा देवेभ्यो ऽमृतं देयम् । न चेदं वैषम्यम् । रूपान्तरेण ²⁰तथा कर्तुम् उचितम् । अतो वञ्चन-मोहनादि-सारं कामिनी-रूपं मया धृतम् इति । कथम्भूतं योषिद्-²¹वपुः? कामिनां बहु-मन्तव्यम्, कामुकैर् बहुमाननीयम् । सङ्कल्प-प्रभवः कामः, तस्योदयो यस्मात् तादृशम् ॥ १६ ॥

1. 2

faro एकस्य नानामतविषयत्वं न भिन्नस्येत्याह त्वामिति । केचिद्वेदान्तिनः त्वां ब्रह्मेत्यवयन्ति अवगच्छन्ति, एके स्मार्ताः धारकत्वा द्धर्मम् एके पौराणिकाः परेशं त्यां सदसतोः परं पुरुषम् अन्ये 1 पाञ्चरात्रिका: त्वां विमलोत्कर्षिणी ज्ञानेत्यादि नवशक्तियुतं परं वदन्ति । केचि देकान्तिनः त्वामव्यय मात्पतन्त्रं महापुरुषमभवदन्तीत्यन्वयः ।।९।। 1- -1. 2. 3. 4. 5. 6. 190 व्याख्यानत्रर्याविशिष्टम् तद्विषयज्ञानसामग्रभावात् नानात्वकल्पना इत्याशयेनाह अत्रापि निमित्तमाह यन्माययेति ||१०|| • 8-12-17-24 arse मिति । सत्त्वसर्गाः सात्त्विकाः, जन्मस्थित्यादीनां भित्रकर्तृत्वेन नानात्वं किं न स्यादिति तत्राह स्वरूपः स जगतः स्थितिजन्मनाशान् भूर्त रोहित बन्धमोक्षावपि स त्वमिति । यो ब्रह्माद्यविज्ञात- समोहसि करोषि हि यस्मा तस्मान्नानात्मकत्वं भ्रान्तिरिति भावः । अथ आसु कल्पनासु एकविषया ततोऽन्या किं तव स्तुतिरिति तत्राऽह वायु रिति । यथा वायुः स्वं चराचराख्यं सर्वं प्रविशति तथा भिन्न तथा सर्वस्य त्वदात्मकतया त्वयाप्तत्वेनाऽवगमो ज्ञानं ते तव नुतिः स्तुतिः स्यादित्यन्वयः । अनेन धर्मादि प्रवर्तकत्वेन तत्तच्छब्द वाच्यत्वा वगमः स्तुति रित्युक्तं भवति ।। ११ । । F तत्र स्तुत्या कोऽभिप्राय इति तत्राह अवतारा इति । अस्तु दृष्टिः ततः किमिदानीमपेक्षितमिति तत्राह - सोऽहमिति ।।१२- १५ ॥ सङ्कल्पप्रभवस्य कामस्योदयो यस्माद्वपुषः तत्तथा तद्वपुः कामिनीनां च मन्तर्व्यामिति प्रयोगः “गन्तव्या ते वसतिरलका नाम” (मेघदूतम् ) इतिवत्कुद्योगे षष्ठी । चशब्दादकामिनीना मिति ग्राह्यम् ।।१६।। 1. ] श्रीशुक उवाच aft garmi भगai स्तत्रैवान्तरधीयत । सर्वतश्चारणं चक्षुर्भव आस्ते सहोमया । । १७ ।। ततो ददर्शापवने वरस्त्रियं विचित्रपुष्पारुणपलवद्रुमे । विक्रीsai कन्दुकलीलया लसकुलपर्यस्तनितम्बमेखलाम् ।। १८ ।। आवर्तनाद्वर्तनकम्पितस्तनप्रकृष्टहारोरुभरैः पदे पदे । प्रेभज्यमानामिव मध्यतश्चलत्पदप्रवाले नयतीं ततस्ततः । । १९ ।। 3 दिक्षु भ्रमत्कन्दुकuruभृशं प्रोडिग्रतारायतलोललोचनाम् । स्वकर्णविभाजित कुण्डलोल्लसत्कपोलनीलालकै मण्डिताननाम् || २० || 1–1, 2. 3. 4 - 4. 191 8-12-17-24 श्रीमद्भागवतम् लहुकूलं कबरीच विष्युतां सात मामकरेण वल्गुना । farait न्यकरेण कन्दुकं विमोहयन्तीं जगदात्ममायया । । २१ । । riatar देव इति कन्दुकलीलयेषवीडास्फुटस्मितविसृष्टः । श्रीप्रेक्षणप्रतिसमीक्षणविमलात्मानात्मानमन्तिक उमां स्वगणांश्च वेद ||२२|| तस्याः कराग्रान्दुत् कसको यदा गतो विदुरं तमनुर्वजन्त्याः । वासस्मसूत्रं लघु मारुतोऽहरद्भवस्य देवस्य किलानुपश्यतः ।। २३ ।। एवं तां रुचिरापाङ्गी दर्शनीयां मनोरमाम् । eet aai ne faलज्जन्त्यां भवः किल । | २४ ।। श्रीro तत इति । विचित्राणि पुष्पाणि अरुणाः पल्लवाश्च येषां ते द्रुमाः यस्मिन् । लस हुकूलेन पर्यस्ते परिवृते नितम्बे मेखला यस्या स्ताम् ।।१५-१८ ।। आवर्तनेति । उत्पतत्पतत्कन्दुकलीलावशेन ये आवर्तनोद्वर्तने नमनोन्नमने ताभ्यां कम्पितयोः स्तनयोः प्रकृष्ट हाराणाञ्च उरुभारैः प्रतिपदं मध्ये प्रभज्यमानामिव चलत्पदमिव प्रवालवत्कोमलं ततस्ततो नयन्तीम् ।।१९।। दिविति । दिक्षु भ्रमतः कन्दुकस्य चापचाञ्चल्यैः भृशं प्रोग्रतारे आयते लोले चञ्चले लोचने यस्याः । स्वकर्णाभ्यां विभ्राजिते ये कुण्डले ताभ्यामुल्लसन्ती कपाली ताभ्यां नीलालकैश्च मण्डित- माननं यस्याः ||२०| लदिति । सत्रांत बनन्तीम् जगद्विमोहयन्तीम् ।। २१ ।। तामिति । तां वीक्ष्य देवः श्रीरुद्रः आत्मान मन्तिके स्थितां उमां, स्वगणांश्च न वेद । कथम्भूतः, इति एवम्भूतया कन्दुकलीलया या ईषद्वीडा तया अस्फुटं स्मितं तेन सह विस्पष्टो यः कटाक्षः तेन मुष्टो वचितः अत एव स्वयं यत् स्त्रियाः प्रेक्षण तथा च यत् प्रतिसमीक्षणं ताभ्यां बिह्वल आत्मा मनो यस्य ॥ २२ ॥ 10 तस्या इति। तं कन्दुकमनुव्रजन्त्याः स्त्रियाः लघु सूक्ष्मं वासः ससूत्रं काञ्चीसहितम् ||२३|| एब मिति । विषञ्जन्त्यां लज्जाकुञ्चितकटाक्षैरात्मानं निरीक्षमाणायाम् ।।२४।।

1. 2–2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. H,V Omit चञ्चले 9. B,H,J,V Omits यत् 10. H,V Omit तं 11. A,B,J Omit लज्जा 192 8-12-17-24 · वीर०

इत्थम् उक्त्वा ऽन्तर्हितो भगवान् योषितं स्व-निर्मितां काञ्चिद्²² उपवने दर्शयामासेत्याह मुनिः - इतीति इत्थं ²³ब्रुवाणो ऽभिदधानो भगवान् तत्रैवान्तर्हितो बभूव, रुद्रस् तु उमया भवान्या सह सर्वतः ²⁴परितः चक्षुः प्रसारयन् परितः पश्यन्न् आस्ते ²⁵तत्रैवासाञ्चक्रे ॥ १७ ॥

ततस् तत्र विचित्राणि पुष्पाणि अरुणाः प्रल्लवाश् च येषां ते द्रुमा यस्मिन् तस्मिन्न् उपवने वर-स्त्रियं श्रेष्ठां स्त्रियं ददर्श। भव इति ²⁶अनुषङ्गः। भगवन्-निर्मिता काचिद् इयं स्त्री न तु स्वयं पुरुषोत्तम एव स्त्री-रूपं, ²⁷परिजग्राहेति विज्ञायते । “प्राद्रवत् सा पृथु-श्रोणी माया देव-विनिर्मिता” (भाग. 8-12-30) “आत्मानं देव-मायया जडीकृतं” (भाग. 8-12-35) “यन् मे दुस्तरया स्वैरं मोहितो ऽस्य् अङ्ग मायया” (भाग. 8-12-38) इत्य् अनन्तरोक्तिभिः तथा ऽवगमात् । ²⁸कथम्भूतां वर-स्त्रियम् ²⁹कन्दुकलीलया²⁹ कन्दुकस्य क्रीडया विक्रीडन्तीम्, पाकं पचतीतिवत् निर्देशः । कन्दुक-क्रीडां कुर्वतीम् इत्यर्थः । यद् वा कन्दुकलीलयेति हेत्वर्थे तृतीया कन्दुक-क्रीडा-जन्य-रसानुभवार्थं कन्दुक-क्रीडां कुर्वतीम् इत्य्-अर्थः । लसद्-दुकूलेन पर्यस्ते परिवीते नितम्बे मेखला यस्यास् ताम् ॥ १८ ॥

उत्पतत्-कन्दुक-लीला-वशेन ये आवर्तनोद्-वर्तने नमनोन्नमने, ताभ्यां कम्पितयोः स्तनयोः प्रकृष्ट-हाराणाञ् च उरु-भरैः पदे पदे ³⁰प्रति-पदं³⁰ मध्ये प्रभज्यमानाम् इव स्थितां ³¹चलत्-पद-प्रवालम् इवपद-प्रवालं³¹, तद् इतस् ततः नयन्तीम् ॥ १९ ॥

³²दिक्षुद्-भ्रमतः कन्दुकस्य चापलैश् चाञ्चल्यैः भृशं प्रोद्विग्ने तारे कनीनिके ययोस् ते आयते लोचने यस्यास् तां स्व-कर्णाभ्यां विभ्राजिते कुण्डले ताभ्याम् ताम् उल्लसन्तौ कपोलौ ताभ्याञ् च नीलालकैश् च मण्डितम् आननं यस्यास् ताम् ॥ २० ॥

श्लथद्-विच्युतं दुकूलं विच्युतां कबरीं धम्मिल्लञ् च वल्गुना सुन्दरेण वाम-हस्तेन सन्नह्यतीं बध्नतीम् । अन्यतरेण ³³दक्षिण-करेण कन्दुकं निघ्नतीम् आत्मनः स्व-सम्बन्धिन्या मायया कपट-वृत्त्या जगत् विमोहयन्तीम् ॥ २१ ॥

तां वीक्ष्य देवो रुद्रः आत्मानम्, अन्तिक-स्थिताम् उमां स्व-गणांश् च न वेद कथम्भूतः ³⁴देव इति? या कन्दुक-लीला तया ईषद्-व्रीडा तया अस्फुटम् ³⁵अप्रकटं स्मितं तेन सह विसृष्टो यः कटाक्षः तेन मुष्टो वञ्चितः, अत एव स्वयं यत् स्त्रियाः प्रेक्षणं तया च प्रतिसमीक्षणं ताभ्यां विह्वलः ³⁶परवश आत्मा मनो यस्य तथाभूतः ॥ २२ ॥

स क्रीड्यमानः कन्दुकः यदा तस्याः कराग्रात् विदूरं गतः तदा तं कन्दुकम् अनुव्रजन्त्याः स्त्रियाः लघु सूक्ष्मं वासः स-सूत्रं काञ्ची-सहितं मारुतो देवस्य रुद्रस्य पश्यतस् सतः ³⁷अहरत् ³⁸जहार किल ॥ २३ ॥

एवम् एवम्भूतां मारुतेनापहृतवाससम्, नग्नाम् इति यावत्, रुचिरस् सुन्दरो ऽपाङ्गो यस्याः दर्शनीयाम्, अति-सुन्दरीत्वाद् इति भावः । मनोरमां ³⁹मनोज्ञां तां दृष्ट्वा रुद्रः तस्यां विलज्जत्याम्, लज्जया कुञ्चित-कटाक्षैर् आत्मानं निरीक्षमाणायां मनश् चक्रे किल ॥ २४ ॥

1. 2, 3. 4. 5. 6. 7–7. 8–8. 9–9. 10–10. 11. 12. 13. 14.

बिज लसन्ती नितम्बे पर्यस्ता परिवृता दुकूलो परिमेखला यस्यास्सा, तथा ताम् । । १७,१८ । । आवर्तनमर्वाङ्नमनमुद्वर्तनमुन्नमनं, ताभ्यां कम्पितयोः आरब्ध चञ्चलयोः स्तनयो गुणतः प्रकृष्टहारस्य च उरुभरैः पदे पदे मध्यप्रदेशे भज्यमानामिव स्थितां ततस्ततः तत्र तत्र चलत्पदपल्लवं नयन्तीं प्रचालयन्तीम् ।।१९।। भ्रमतः कन्दुकस्य चापलैश्चलभावैः प्रोडिने चञ्चले तारे कनीनिके ययोस्ते प्रद्विग्नतारे ते च आयते च लोले च लोचने यस्यास्सा तथा । तां स्वकर्णयोविभाजिते च लोलकुण्डले च स्वकर्णविभाजितलोलकुण्डले ताभ्यां उद्भयां कपोलाभ्यामलकैश्च मण्डितमाननं यस्यास्सा तथा ताम् ||२०|| सनत बभ्रतीम् आत्ममायया स्वरूपशोभावैचित्त्रेण ।। २१ ।। ब्रीडासहितेन स्मितेन स्फुटेन प्रफुल्लेन विसृष्टेन दिक्षु मुक्तेन च कटाक्षेण मूढः श्रीप्रेक्षणप्रति समीक्षणाभ्यां निर्वृत आह्लादितः आत्मा यस्य सः तथा, सः ।। २२ ।। स्त्री रुद्रं पश्यति, रुद्रः स्त्रियं पश्यतीति भावेन तं कन्दुकमनुव्रजन्त्याः स्त्रियाः ।। २३ ।। विलजन्त्यां लज्जाभावं कुर्वन्त्याम् ||२४|| ततोऽपहतविज्ञानस्तत्कृतस्मरविलः । भवान्या अपि पश्यन्त्या गतहीस्तत्पदं ययौ ।। २५ ।। सा तमायान्तमालोक्य बिवला व्रीडिता भृशम्। froीयमाना वृक्षेषु हसन्ती नाऽन्यतिष्ठत ।। २६ ।।

1. 2. 3. 4. 5. A णास ; B,M,Ma णस ; Omit प्रति 6. M,Ma यः 194 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् तामन्वगच्छद्धगवान् भवः प्रमथितेन्द्रियः । कामस्य च वशं नीतः करेणुमिव यूथपः । । २७ ।। सोऽनुव्रज्यातिवेगेन गृहीत्वानिच्छत स्त्रियम् । केशबन्ध उपानीय बाहुभ्यां परिषस्वजे ।। २८ ।। सोपगूढा भगवता करिणा करिणी यथा । इतस्ततः प्रसर्पन्ती विप्रकीर्णशिरोरुहा । । २९ ।। आत्मानं मोचयित्वाऽङ्ग सुरर्वभभुजान्तरात् । प्राद्रवत्सा पृथुश्रोणी माया देव विनिर्मिता ।। ३० ।। तस्यासी पदवीं रुद्रो विष्णोरद्भुतकर्मणः । प्रत्यपद्यत कामेन वैरिणंब विनिर्जितः ।। ३१ । । तस्यानुधावतो रेतश्चस्कन्दामघरेतसः । शुष्मिणो यूधपस्येव वाशितामनुधावतः ।। ३२ ।। श्रीध० तयेति । तत्पदं तस्यास्समीपं ययौ । । २५-२९ ।। आत्मान मिति। आङ्ग! हे राजन् ! सुरर्षभ भुजान्तरात् महेशबाहुमध्यप्रदेशात् ।।३१,३१ । । तस्येति । शुष्मिणः मत्तस्य वाशितां पुष्पवर्ती गजीम् ।। ३२ ।। 8-12-25-32 वीर० तया ऽपहृत-विवेकः अत एव तया कृत उत्पादितः स्मरः कामः तेन विह्वलः, अत एव गता ह्रीर् यस्य - “कामातुराणां न भयं न लज्जा” इति न्यायात् । एवम्भूतो रुद्रो भवान्याः पश्यन्त्यास् सत्या अपि तत्-पदं तस्याः समीपं ययौ गतः ॥ २५ ॥

तम् आयान्तं रुद्रं विलोक्य सा स्त्री विगत-वस्त्रा, अत एव भृशं व्रीडिता ⁴⁰अत एव वृक्षेषु निलीयमाना ⁴¹तिरोभवन्ती हसन्ती ना ऽन्वतिष्ठत क्वचित् स्थिरं न तस्थौ॥ २६॥

ताम् अननुतिष्ठन्तीं भगवान् भवो ऽन्वगच्छत् । कथम्भूतः? प्रमथितानि क्षोभितानीन्द्रियाणि यस्य काम-वश्यतां प्राप्तः यथा यूथपो गजः करेणुम् इभीम् अनुगच्छति तद्वत् ॥ २७ ॥

सो ऽनुगतो रुद्रो ऽतिवेगेन समीपम् एत्य अनिच्छन्तीम् अपि स्त्रियं केश-बन्धे गृहीत्वा ⁶²आत्म-समीपं प्रापय्य बाहुभ्याम् आलिङ्गितवान् ॥ २८ ॥

यथा करिणा गजेन करिणी तथा भगवता रुद्रेण उपगूढा परिष्वक्ता विप्रकीर्णाः शिरो-रुहाः केशाः यस्यास् सा । इतस् ततः प्रसर्पन्ती सुरर्षभस्य रुद्रस्य भुजयोर् अन्तरान् मध्यात् आत्मानं बलान् मोचयित्वा, अङ्ग हे राजन्! देवेन भगवता विनिर्मिता सा पृथु-श्रोणी माया-मोहिनी, भगवन्-माया-निर्मिता वा सा योषित् प्राद्रवत् प्राधावत् ॥ २९,३० ॥

वैरिणा कामेन विनिर्जित इवासौ रुद्रस् तस्या ऽद्भुत-कर्मणः विष्णोर् विष्णु-विनिर्मितायाः योषितः पदवीम् अन्वगच्छत् ॥ ३१ ॥

शुष्मिणः मत्तस्य यूथपस्य ⁴²गजस्य वाशितां पुष्पवतीं गजाम् अनुधावत इव तस्य ताम् अनुधावतो ऽमोघ-रेतसो रुद्रस्य रेतश् चस्कन्द अक्षरत् ॥ ३२ ॥

1. 2. 3. 4. 5-5 A,B,J Omit 6- -6. A,B,J Omit 7. 8.

विज० नावतिष्ठत नानुकूलाऽभूत् ।। २५-३० ।। वैरिणा पुरुषार्थविरोधिना, विरुद्धप्रेरणावता वा ||३१|| शुष्मिणो वीर्यवतो वाशितां मैथुनेच्छावर्ती करिणीम् || ३२ ।। यत्र यत्रा मार्ग रेतस्तस्य महात्मनः । तानि रोप्यस्य नश्च क्षेत्राण्यासन्महीपते ।। ३३ ।। सरित्सरस्तु शैलेषु वनेषूपवनेषु च । यत्र क्व चासनृषयस्तत्र सन्निहितो हरः ।। ३४ ।। 5 स्कने रेafe aiser दात्मानं देवमायया । जडीकृतं नृपश्रेष्ठ सभ्यवर्तत कश्मलात् ।। ३५ ।। अवगमाहात्म्य आत्मनो जगदात्मनः । अपरिज्ञेयवीर्यस्य न मेने तदुहाद्भुतम् । । ३६ ।।

1. 2. 3. 4. 5. 6- - 6. सूप्यस्व F M,Ma रुद्रस्य 196 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् dafone tataerman मधुसूदनः । उवाच परमप्रीतो विधत्स्वां पौरुषीं तनुम् ||३७| श्रीभगवानुवाच दिष्ट्या त्वं विबुधश्रेs! स्वां निष्ठामात्मना स्थितः । 2 art arrear स्वरं मोहितोऽस्यङ्ग मायया ||३८|| को नु मेsतितरेन्मायां विषक्तस्त्वदृते पुमाम् । तांस्तान्विसृजती भावान्दुस्तरामकृतात्मभिः ।। ३९ ।। सेयं गुणमयी माया न त्वामभिभविष्यति । मया समेता कालेन कालरूपेण भागशः । १४० ॥ ॥ 8-12-33-40 श्रीध० सरिदिति । एवं तामनुधावन् हरः सरित्सरस्सु शैलादिषु च सन्निहितो बभूव । । ३३, ३४ ।। स्कन इति । कश्मलम् मोहातिरेकात् जडीकृतं कर्तव्याकर्तव्यशून्यतया कृतम् ।। ३५ ।। अथेति । जंगदात्मनोऽवगतं माहात्म्यं येन सः +4 अद्भुतं न मेने ||३६|| तमिति। अविक्रवं स्वस्थम् ।। ३७ ।। ||३७|| दिष्ट्येति। आत्मना स्वयम्। स्वां निष्ठां प्रकृतिम् ।। ३८ ।।

आत्मनः तदुह देवमायया जडीकरणं कोविति । विषक्तो मोहपाशयन्त्रितः स्वद्यते त्वां विना भावान् चेष्टाविशेषान् ।।३९ ।। सेति । कालेन सृष्ट्यादिनिमित्तेन मया कालरूपेण भागशो रजआद्यंशेन । समेता मदधीना सती ||४०|| वीro अमोघ-रेतस्त्वम् एव आह - यत्रेति । मह्यां यत्र यत्र स्थले महात्मनस् तस्य रुद्रस्य रेतो ऽपतत्, तानि स्थलानि हे महीपते! रौप्यस्य रजतस्य ⁴³हेम्नस् सुवर्णस्य च क्षेत्राण्य् आसन् बभूवुः ॥ ३३ ॥

किञ्च । यत्र क्व च यत्र सरिदादिषु रेतो ऽपतत् तत्र रुद्रस् सन्निहितो बभूव । तत्र तद्-उपासका ऋषयश् च आसन्, ⁴⁴अवात्सुः ॥ ३४ ॥

एवं रेतसि स्कन्ने सति देव-मायया योषिता जडीकृतम् आत्मानं स रुद्रो ऽपश्यत् । ततः हे नर-श्रेष्ठ! कश्मलात् कामात् सन्न्यवर्तत ॥ ३५ ॥

अथानन्तरम्, अपरिज्ञेयं परितो ज्ञातुम् अशक्यं वीर्यं चेष्टितं यस्य तस्य जगद्-आत्मनः परमात्मनो यन् माहात्म्यं तद् अवगतं ⁴⁵ज्ञातं येन स तथाभूतो रुद्रः तद् उह तद् धि योषिद्-रूपं तच्-चेष्टितञ् च महद् अद्भुतम् अदृष्टाश्रुत-पूर्वं मेने ऽमन्यत ॥ ३६ ॥

⁴⁶ततो भगवान् मधु-सूदनः स्वां तिरोधापितां पौरुषीं तनुं बिभ्रद् आविर्भावयन्, स्वयम् आवि⁴⁷र्भूत इत्यर्थः । अविक्लवं दृष्टम् अव्रीडं निर्लज्जञ् च तं रुद्रम् आलक्ष्य नितरां प्रीतस् ⁴⁸सन् जगाद ॥ ३७ ॥

तद् एवाह - दिष्ट्ये⁴⁹त्यादिभिः त्रिभिः । हे विबुध-श्रेष्ठ! त्वं स्वां निष्ठां प्रकृतिं काम-विकार-राहित्यं दैवाद् आत्मना स्वेनैवावस्थितः स्थितः लब्धवान् मन्-मायाया दुरत्ययत्वाद् इति भावः । ⁵⁰तद्-दुरत्ययत्वम् एवाह - यद् इति⁵⁰ । अङ्ग हे रुद्र! यद् यस्मात् त्वं मे मम मायया दुस्तरया स्वैरं यथेच्छं, नितराम् इत्यर्थः । मोहितो ऽसि, ⁵¹मोहं प्रापितो ऽसि इत्यर्थः⁵¹ । एवं मोहितस्य स्व-निष्ठा-लाभो दैवात् सम्पन्न इति भावः ॥ ३८ ॥

दुस्तरत्वम् एवाह - को न्व् इति । त्वां विना को नु पुमान् मम मायां विषक्त ⁵²आसक्तः, विषयासक्तो ऽतितरेत्? विषक्त इत्य्-अनेन जितेन्द्रियस् तु मत्-प्रपन्नो ऽतितरेद् एवेति सूचितम् । कथम्भूताम्? अकृतात्मभिः अजितेन्द्रियैः दुस्तरांस् तांस् तान् भावान् काम-क्रोधादीन् विसृ⁵³जन्तीम् ॥ ३९ ॥

एवं स्व-मायया दुस्तरत्वम् अभिधाय तां विशिंषन् तया तस्य अनभिभवम् अनुगृह्णाति - सेयम् इति । सेयम् उक्त-विधा त्रि-गुणात्मिका कालेन काल-शरीरकेण मया सृष्ट्य्-आद्य्-उचित-कालेन भागशः रजाद्य्-अंशेन समेता व्याप्ता माया त्वां नाभिभविष्यति मोहितं न करिष्यतीत्य् अर्थः ॥ ४० ॥

1–1. 2. 3- -3. A‚B‚„J Omit 4- -4. H,V Omit, BJ agudamum waterum, 5–5. B,H,J,V Omit 6–6. B,H,J,V Omit 7–7. B,H,J,V Ömit 8. 9.

fare रुद्रस्य क्षेत्राणि नच क्षेत्राणि स्वर्णाकाराण्यासन् । १३३ ।। व च यत्र क्व च सरिदादिषु रेतः क्षेत्रेषु ऋषय आसन् तत्र भवश्च सन्निहितोऽभवत् ||३४|| बुद्धिभ्रंशकरं कश्मलं निवृत्तमिति यद्यस्मात् अथ तस्मात्तदुदाहतां तां ग्राम्योक्तिम् ।।३५,३६ ।। afari स्वस्थम् । अवीडं कामजनकलारहितम् ||३७|| स्वां निष्ठाम् भक्तिलक्षणाम् आत्मना मनसा । कुत इति तत्राह - यत इति ।। ३८ ।।

1. 2. 3. 4. 5. 6- -6. 7-7. 8. 9. 198व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-12-41-47 दुरन्ते जीवराशी कचिन्मायां तरेत् वैचित्र्यादिति तत्राह - ऋते त्वदिति । विषये विषक्तः ये ये विषयपाशबन्धकाः तांस्तान् भावान् “कसिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षत्” (कठ.3.4-1) इति श्रुतेः मायातरणपटूनां सद्भावात्कथं कोन्वित्याक्षिप्यते ? इति तत्राह - दुस्तरामिति ।। ३९ ।। मदनुग्रहवतः सुतरेत्याह- संय मिति । भागशः एकदेशेनापि ।। ४० ।। श्रीशुक उवाच एवं भगवता राजन्! श्रीवत्साङ्केन सत्कृतः । आमन्त्र्य तं परिक्रम्य सगणः स्वालयं ययौ । । ४१ ।। 1 ariani nimrai Harai भगवान्भवः । 3 शृuani ऋषिमुख्यानां प्रीत्याऽऽयष्टाथ भारत ! ।। ४२ ।। श्रीरुद्र उवाच afe aur स्त्वमस्य मायां परस्य पुंसः परदेवतायाः । अहं कलानामृषभो विमुझे ययावशोऽन्ये किमुतास्वतन्त्राः । । ४३ । १ यं मामपृच्स्त्वमुपेत्य योगात् समासहस्रान्त उपारतं वै। स एष साक्षात्पुरुषः पुराणो न यत्र कालो विशते ने वेदः । । ४४ ।। श्रीशुक उवाच इति तेऽभिहितस्तात विक्रमरशाधन्वनः । सिन्धोनिर्मथने येन धृतः पृष्ठे महाबलः । । ४५ ।। एतन्मुहुः कीर्तयतोऽनुशृण्वतो न रिष्यते जातु समुद्यमः कचित्। यदुत्तमश्लोकगुणानुवर्णनं समस्त संसारपरिश्रमापहम् । ।४६ ॥ 10 असदविषयमधिभावगम्यं प्रपन्नान् अमृतममरवर्षानाशय सिन्धुमध्यम् । कपयुवतिवेष मोहयन्यस्सुरारीन् तमहमुपसृतानां कामपूरं नतोऽस्मि ||४७ || इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्य अष्टादशसाहस्त्र्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे शङ्करमोहनं नाम द्वादशोऽध्यायः ।। १२ ।।
2. 2. 3. 4- -4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

199 8-12-41-47 श्रीमद्भागवतम् 1- श्रीre आत्मांशेति । विष्णोरंशभूतां तां स्तुवतां सतां हे भारत । ।।४१, ४२ ।।

• अयीति । अयि हे पार्वति ! कलानां अणिमादि सिद्धीनां ऋषभोऽपि अवशः अस्वाधीनोऽपि विमुह्ये अपश्य: दृष्टवत्यसि । । ४३ ॥ यमिति । वर्षसहस्रान्ते योगात्समाधेः उपारतं मां किं ध्यायसीति त्वं यमपृच्छः स एष यत्र कालो न विशते अपरिच्छिन्नत्वात् । न च वेदः अगोचरत्वात् ||४४ ।। अष्टाध्यायार्थनिगमनम् इतीति ।। ४५ ।। 10 P एतत्कीर्तनादे: फलमाह एत दिति । । ४६ ।।

भगवता कृतं भक्तपक्षपातं स्मरन्नमस्करोति - असदिति । असतामविषयम् । भावो भजनं तेन गम्यमणि प्रपन्नान् शरणागतान् सिन्धुमथ्यं सिन्धोर्मथनेन जातममृतं य आशय दभोजयत् । । ४७ ।। 11 इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्यायः ।।१२।। वीर०

एवम् इत्थं हे राजन् ! भगवता श्रीवत्साङ्केन यत्कृतो ऽनुगृहीतो रुद्रस् तं श्रीवत्साङ्कम् आमन्त्र्य अनुज्ञाप्य तेनानुज्ञातस् तं परिक्रम्य प्रणम्य च सगणः सप्रमथादि-गणः स्वालयं कैलासाद्रिं जगाम ॥ ४१ ॥

अथानन्तरं हे भारत ! ऋषि-मुख्यानां ⁵⁴शृण्वतां भगवान् भवः आत्मनोंऽश-भूतां शरीरार्ध-भूतां तां भवानीं प्रत्यचष्ट उवाच ॥ ४२ ॥

तत् एवाह - अपीति द्वाभ्याम् । पर-देवताया अजस्य कर्मायत्तोत्पत्ति-रहितस्य परम-पुरुषस्य मायां त्वम् अप्य्-अपश्यः माया-माहात्म्यं अपश्यः किम् इत्य्-अर्थः । तद्-एव दर्शयति - कलानां विद्यानाम् ऋषभो ऽधिपतिः अवशः पारवश्य-रहितो⁵⁵ ऽप्य् अहं यथा मायया मुह्ये मोहितवान् अस्मि । किम् पुनः अस्वतन्त्राः मर्त्य-दैत्यादयो मुह्यन्तीति ॥ ४३ ॥

समासहस्रान्ते अनेक-संवत्सर-सहस्र-पर्यन्तं तपस् तप्त्वा तद् अन्ते योगात् तपो-योगाद् उपारतं निवृत्तं मां त्वं यद् अपृच्छः त्वद्-उपास्यं वस्तु किम् इति पृष्टवत्य् असि । स मया उपासितः साक्षाद् एव एव पुराणः पुरुषः यत्र यस्मिन् पुराणे पुरुषे कालो न विशति यं कालेन कलयति, काला ऽपरिच्छिन्न इत्य्-अर्थः । यश् च कालादिकं सर्वं वस्तु-जातं युगपत् साक्षाद् वेद सर्वज्ञ ⁵⁶इत्य्-अर्थः ॥ ४४ ॥

अष्टाध्याय्य्-अर्थं निगमयति ⁵⁷मुनिः - इतीति । हे तात! ⁵⁸इति वात्सल्यात् सम्बोधनम्⁵⁸ । हे राजन् ! ⁵⁹इति इत्थं शार्ङ्गधन्वनो ऽजितस्य विक्रमः ते तुभ्यं मया अभिहितः ⁶⁰कथितः । को ऽसौ ? येनाजितेन कर्म-रूपिणा सिन्धोः क्षीरोदधेः निर्मथने ⁶¹कर्मणि महाचलो मन्दराचलः पृष्ठे धृतः ॥ ४५ ॥

⁶³तदाष्टाध्याय्याः कीर्तनादि फलम् आह - एतद् इति । एतत् सिन्धोः निर्मथनादिकं पुनः पुनः कीर्तयतः कथयत; शृण्वतश् च समुद्यमः ⁶⁴प्रयत्नः क्वचिद् अपि देशे जातु कदाचिद् अपि काले न रिष्यति, रीङ्क्षये, न नङ्क्ष्यति ⁶⁵न विफलो भविष्यतीत्य्-अर्थः । कुतः ? यद् यस्मात् उत्तम-श्लोकस्य भगवतो गुणानाम् अनुवर्णनं समस्तानां संसार-श्रमाणां त्रयाणाम् आध्यात्मि⁶⁶कादीनां तापानाम् अपहन्तृ ॥ ४६ ॥

भक्त-पक्ष-पातं स्मरन् नमस्करोति - असदिति । मधो मथनं, तत्र जातं मथ्यं सिन्धोर् मथने जातम् अमृतं यः कपट-युवति-वेषः सुरारीन् दैत्यान् मोहयन् प्रपन्नान् अमर-श्रेष्ठान् आशयद् अपाययत्, तम् असताम् अजितेन्द्रियाणाम् अविषयो ऽङ्घ्रिः यस्य तं भावेन भक्त्या गम्यम् उपसृतानाम् आत्मानम् अनुवर्तमानानां कामानिष्टार्थान् पूरयतीति तथा, तं नतो ऽस्मि । कर्तरि क्तः । नमस्कृतवान् अ⁶⁷स्मीत्य्-अर्थः ॥ ४७ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा-लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वादशो ऽध्यायः ॥ १२ ॥

1- -1. BHJV Omit * This commentary is not found in BJ edns. 2. A प्रिये 3-3.4 विभूतीना 4. H,V Omit ऋषभोऽपि 5. A अपरवशः 6. HV Omit आप 7 HV Omit विमूछे 8. A व्यपश्य 9. 9. BHJV Omit 10. ABJ “भादी 11. HV Omit शरणागतान् 12 13.

विज० भागश एकदेशेनाऽपि उत्तम श्लोकस्य हरेः गुणानुवर्णनं समस्तसंसारपरिभ्रमविनाशन मिति यद्यस्मात्तस्मात् निरन्तरमेतदनुशृण्वतः कीर्तयतः पुरुषस्य समुद्ययम: समीचीनः प्रयत्नो जातु न रिष्यते न नश्यति । ‘रीक्षये’ । ।४१-४६ ।।

201 8-12-41-47 श्रीमद्भागवतम्

निरन्तर मनुस्मरणार्थं पूर्वोक्तगुणविशिष्टत्वेन तं श्रीनारायणं नमति असदविषय मिति । यो भावेन भक्तया गयं प्राप्यच असतामभक्तानामविषयमप्रिप्रपत्रानमरवर्यान् सिन्धोर्मथनोद्भूतममृत A माशयदपाययन् । कीदृशः कपटयुबतिवेषः सुरारीनसुरान् मोहयन् उपसृतानां शरणङ्गतानां पुंसां कामपूर मष्टदं तमिमं श्रीनारायणं नतोऽस्मीत्यन्वयः । अनेन एवंविधे भगवति भक्तिः कर्तव्येति सिद्धमित्युक्तं भवति ।। ४७ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ।। १२ ।। 0000000 202 त्रयोदशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच मनुर्विवस्वतः पुत्रः श्राद्धदेव इति श्रुतः । सप्तमो वर्तमानो यस्तदपत्यानि मे शृणु । । १ । । इक्ष्वाकुर्न भगव धृष्ट शर्यातिरेव च । नरिष्यन्तोऽथ नाभागः सप्तमो दिष्ट उच्यते । ।२ ।। करूषेकः पृषभ्रश्च दशमो अस्मान् स्मृतः । aridarवतस्यैते दश पुत्राः परन्तप ! ||३|| आदित्या real रुद्रा विश्वेदेवा मरुद्रणाः । अश्विनावृभवो राजन्निन्द्रस्तेषां पुरन्दरः ।।४ ।। कश्यपोऽत्रिर्वसिष्ठ विश्वामित्रोऽथ गोतमः । जमदग्निर्भरद्वाज इति मर्षयः स्मृताः । । ५ । । अत्रापि भगवन्म कश्यपाददितेरभूत् । आदित्यानामवरजो विष्णुर्वामनरूपधृत् ॥ ६ ॥ iteri auratft सप्त मन्वन्तराणि ते । rfavorite aafn fवष्णोरशक्तयन्वितानि च । ॥ ७ ॥ faran जाये विश्वकर्मसुते उभे । संज्ञा छाया च राजेन्द्र ! ये प्रागभिहिते तब । १८ ।। श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका त्रयोदशे तु वर्ण्यन्ते सप्तमादीन्यनुक्रमात्। मन्वन्तराणि सर्वाणि षड्विधानि पृथक्पृथक् ।। सप्तमादिमन्वन्तराण्याह मनु रित्यादिना यावदध्यायसमाप्ति । । १ ३ । । आदित्या इति । आदित्यादयो देवा इत्यन्वयः ।। ४५ ।। 1- -1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2038-13-1-8 श्रीमद्भागवतम् अत्रेति । भगवतो जन्म अवतारः । तमेवाऽऽह - आदित्यानां विवस्वानर्यमा पुषेत्याद्युक्तानां मध्ये अवरं जन्म यस्य सः ॥ ६ ॥ संक्षेपत इति । शक्तया अवतारेणान्वितानि । ॥७॥ अष्टमं मनुं वक्तुं कथामाह - विवस्वत इति त्रिभिः ॥ ८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

तद् एवं षष्ठं चाक्षुष-मन्वन्तरं सचरित्राजितावतारं निरूप्या ऽथ सप्तमादि-मन्वन्तराण्य् आह मुनिः यावद्-अध्याय-समाप्ति - मनुरिति । अधुना विद्यमानः सप्तमो मनुः विवस्वतः पुत्रः श्राद्ध-देव इति प्रसिद्धः । तस्य श्राद्ध-देवस्या ऽपत्यानि पुत्रान् कथयतो मे मत्तः शृणु ॥ १ ॥

हे परन्तप ! इक्ष्वाक्-वादयश्-चैते दश वैवस्वतस्य मनोः पुत्राः ॥ २,३ ॥

देवानाह - आदित्या इति । आदित्यादयो देवा इत्य् अन्वयः । इन्द्रम् आह - हे राजन् । तेषां ¹देवानाम् अधिपतिः इन्द्रः पुरन्दराख्यः ॥ ४ ॥

सप्तर्षीनाह - कश्यप इति ॥ ५ ॥

अवतारम्-आह - अत्रापीति । अत्रा ऽपि सप्तमे मन्वन्तरे कश्यपात्पितुः अदितेर्-मातुश्-च भगवज्-जन्मा ऽभूत्, भगवान् अवततारेत्य् अर्थः । स च विष्णुः उपेन्द्राख्यो वामन-रूपं धरतीति तथा आदित्यानां विवस्वानर्यमा पूषेत्यादीनां षष्ठ-स्कन्धोक्तानां मध्ये अवरं जन्म यस्य सः, आदित्यानां कनीयान् इत्य् अर्थः ॥ ६ ॥

एवं वर्तमानं सप्तम-मन्वन्तरम्-उक्तम्, षडतीतान्य्-उक्तानि । अथ भविष्याणि अष्टमादि-मन्वन्तराणि विवक्षुः उक्तान्य् अनुवदति - संक्षेपत इति । एवं सप्त मन्वन्तराणि संक्षेपतः तुभ्यं मयोक्तानि, अथ भविष्याणि वक्तुं प्रतिजानीते - भविष्याणीति । ²अथ विष्णोः शक्तिभिर् अंशैः, अवतारैर्-इति यावत् अन्वितानि भविष्याणि मन्वन्तराण्य् अष्टमादीनि वक्ष्यामि । विष्णोः शक्त्य्-अन्वितानि इत्य्-अनेन तेषाम् अवश्य-श्रोतव्यत्वं सूच्यते ॥ ७ ॥

अष्टमं मन्वन्तरं वक्तुं तावत् तद् उपोद्घात-रूपाम् कथाम् आह - विवस्वत ³इत्य्-आदिभिः³ त्रिभिः । विश्व-कर्मणः प्रजापते दुहितरौ उभे संज्ञाच्छाया-नाम्न्यौ विवस्वतः द्वे भार्ये । हे राजेन्द्र ! ये संज्ञाच्छाये तव तुभ्यं मया प्राक् षष्ठ-स्कन्धे ऽभिहिते उक्ते ॥ ८ ॥

1. 2. 3–3. 204 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्रावली 8-13-9-16 प्रासङ्गिकं समाप्य अवशिष्ट श्राद्धदेवादिमनुकथाकथनेन हरे महात्म्यमेव वर्णयति कतिपयैरुत्तरैः अध्याय: । तत्र श्राद्धदेवः कस्य पुत्रः ? इति तत्राऽऽह मनुरिति ॥ | १ || श्राद्धदेवस्यापत्यानि तत्र देवनामानि सप्तऋषिनामानि हरेरवतारविशेषश्च वक्ति रित्यादिना ।। २-६ ।। मन्दानां प्रमेयविज्ञानार्थमुत्तरमन्वन्तराणि प्रतिजानीते - भविष्याणीति ॥ ७ - ८ ।। 1 तृतीयां बडवामेके तासां संज्ञासुतास्त्रयः । यमो यमी श्राद्धदेवश्छायायाश्च सुताञ्छृणु। 2 सावर्णि स्तपती कन्या भार्या संवरणस्य या । शनैश्चरस्तृतीयोऽभूदश्विनी बडवात्मज ।।१०।। 3 risन्तर आयाते सावर्णिर्भविता मनुः । निर्माहं विरजस्काद्याः सार्वर्णेस्तनया नृपाः । । ११ । । तत्र देवास्तपसो बिरजा अमृतप्रभाः । तेषां विरोचनसुतो बलिरिन्द्रो भविष्यति ।। १२ ।। दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे यः पदत्रयम् । रामिन्द्रपदं हित्वा ततस्सिद्धिमवाप्स्यति ।।१३।। योsai भगवता बद्धः प्रीतेन सुतले पुनः । निवेशितोऽधिके स्वर्गादधुनाऽऽस्ते स्वराडिव । ।१४।। गाoat दीप्तिमानामो द्रोणपुत्रः कृपस्तथा । ऋष्यशृङ्गः पिताऽस्माकं भगवान्बादरायणः । । १५ ।। इमे तस्मिन् भविष्यन्ति स्वयोगतः । इदानीमासते राजन् ! स्वं स्व आश्रममण्डले । । १६ ।। 1.-1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 205 8-13-9-16 श्रीमarnarम् श्रीro तृतीयामिति । एके बडबां तृतीयामाहुः । मम तु संज्ञेव बडबेति मतम्। तदुक्तं षष्टे - “सैव भूत्वाऽथ बडबा नासत्यो सुषुवे भुवि ( भाग.6-6-40 ) इति । यम यमी च यमुना श्राद्धदेवश्चेति त्रयस्सुताः ।।९।। सावणिरिति । सावणिः पुत्रः । ।१०-१२ । । दस्त्वेति । पदत्रयं याचमानाय इमां सर्वा महीं सप्तमे मन्वन्तरे दत्त्वा अष्टमे मन्वन्तरे विष्णोः प्रसादेन च राद्धं लब्धमिन्द्रपदं हित्वेत्यर्थः । । १३-१४ ।। गाल इति । राम: परशुरामः द्रोणपुत्रोऽश्वत्थामा ।। १५ ।। इमं इति । इदानीन्तु स्वयोगत आसते ।। १६ ।। I- +1 arre

बडबाख्यां विवस्वतस् तृतीयां भार्याम् एके आहुः । मम तु ⁴नैव बडबेति मतम्⁴ । “सैव भूत्वा ऽथ बडबा नासत्यौ सुषुवे भुवि” (भाग. ६-६-४०) इति ⁵षष्ठ-स्कन्धोक्तेः⁵ । तासां तिसृणां भार्याणां मध्ये संज्ञायाः सुतास् त्रयः । सुता च सुतौ च सुताः । “पुमान् स्त्रिया” (अष्टा. १-२-६७) इत्य् एक-शेषः । एका सुता द्वौ सुतौ इत्य् अर्थः । अथ छायायाः सुतान् शृणु । अत्रापि पूर्ववद्-एक-शेषः । तद्-एवाह - यमश् च यमी च यमुना-नदी च श्राद्ध-देवश् चेति त्रयः सुता इत्य् अर्थः ॥ ९ ॥

तद्-एवाह - सावर्णिः सुतः तपत्य्-आख्या कन्या सुता या तपतिः संवरणस्य भार्या कथिता । शनैश्चरस् तृतीयः, सावर्णि-शनैश्वरौ द्वौ ⁶पुत्रौ तपतिः एका सुता चेत्य् अर्थः । अश्विनौ तु बडबायाः सुतौ ॥ १० ॥

अथ अष्टम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - अष्टम इत्य्-आदिना, नवमो दक्ष-सावर्णिर् इत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन । अष्टमे मन्वन्तरे आयाते सति सावर्णिर् विवस्वत एव पुत्रो मनुः ⁷भविता भविष्यति । निर्मोहादयः सावर्णेर् मनोः पुत्रा भवितारः ॥ ११ ॥

तत्र मन्वन्तरे सुतप-आद्याख्या देव-गणाः, तेषां देव-गणानां अधि⁸पतिर् इन्द्रो विरोचन-सुतो बलिः भविष्यति ॥ १२ ॥

तं विशिनष्टि - दत्त्वेति द्वाभ्याम् । यो बलिः पद-त्रयं याचमानाय विष्णवे वामनाय इमां पृथ्वीं दत्त्वा ⁹विष्णोः प्रसादात् राद्धं लब्धं इन्द्र-पदं हित्वा, अनुभव-पूर्वकं हित्वेत्य् अर्थः । ततः सिद्धिं मुक्तिम् अवाप्स्यति ॥ १३ ॥

यो ऽसौ बलिर् भगवता बद्धः पुनः प्रीतेन तेनैव भगवता सुतले स्वर्गाद् अप्य् अधिके लोके निवेशितो ऽधुना स्वराड्-इन्द्र इवा ऽऽस्ते ॥ १४ ॥

अत्र मन्वन्तरे भविष्यतः सप्तर्षीन् आह - गालव इति । रामः परशुरामः, द्रोण-पुत्रो ऽश्वत्थामा, कृपः कृपाचार्यः ॥ १५ ॥

इमे गालवादयः स्वयोगतः स्व-योग-प्रभावात् सप्तर्षयो भविष्यन्ति । हे राजन् ! इदानीं त एते गालवादयः स्वकीया¹⁰श्रम-स्थानेषु वर्तन्ते ॥ १६ ॥

11. 2-2. 3. 4. 5. 6.

विज० तासां संज्ञा छाया बडबानां मध्ये संज्ञासुता एत इत्याह यम इति । । ९-१२ । । बलेरिन्द्रपदानन्तरं का सिद्धिरिति तत्राऽऽह दत्त्वमामिति । पदत्रयं याचमानाय विष्णवे इमां पृथिवीं

दत्त्वा राद्धं सिद्धमिन्द्रपदं हित्वा यो बलिः ततस्सिद्धि मुक्तिमवाप्स्यतीत्यन्वयः ||१३|| इदानीं कुत्राऽऽस्त इत्यत आह- य इति । स्वराडिव इन्द्र इव । ।१४,१५ । । स्वयोगतः अच्युतनिष्ठालक्षणयोगात् इदानीं कुत्राऽऽसत इति तत्राऽऽह इदानीमिति । । १६ ।। 3 देवगुह्यात्सरस्वत्यां सार्वभौम इति प्रभुः । स्थानं पुरन्दराद्धृत्वा बलये दास्यतीश्वरः । १७ ।। raat reafणर्मन र्वरुणसम्भवः । $ 7 धृतकेतु दमकेतु रित्याद्यास्तत्सुता नृपाः । ११८ ।। Ara referrer देवी इन्द्रोऽतस्मृतः । द्युतिमत्प्रमुखास्तत्र भविष्यन्त्यृषयस्ततः । ।१९ । । 10 आयुष्मतोऽम्बुधारायामृषभो भगवत्कला । 12 after dr ihai त्रिलोकीं भोक्ष्यतेऽद्भुतः ।। २० ।। arat ब्रह्मeraffron लोकसुतो महान् । तत्सुता भूरिषेणाद्या हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः ।। २१ ।।

1. 2. A Omits इत्यतः 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. i 207 8-13-17-24 11- श्रीमद्भागवतम् *तत्रापि जन्म भविता हरेर्विश्वसृजो गृहे । अमूर्तिरिति विख्यातो पेनाप्यायेत वे जगत् ।। हविष्यान्सुकृतिस्वत्यो जटामूर्तिस्तदा द्विजाः । 3 farer faarur careeम्भुस्सुरेश्वरः ।। २२ ।। farrier विषूयान्तु शम्भोस्सख्यं करिष्यति । जातोऽशांशेन भगवान्गृहे विश्वसृजो विभुः || २३ || मनु धर्मसावणिरेकादशम आत्मवान् । 10 अनागती स्तत्सुताश्च सत्यधर्मादयो दश ।। २४ ।। 13 श्रीध० पारा इति । अद्भुत इन्द्रः ।।१७-२१ । । हविष्मत्प्रमुखा इत्युक्तानामेव केषाञ्चिन्नामान्याह हविष्मानिति ।। २२ ।। विष्वक्सेन इति । विषूच्यां जातस्सन् ||२३|| मनुरिति । एकादशम इत्यादिरार्षः ।। २४ ।। • बीर०

अवतारं तच् चरितच् चा ऽऽह - देव-गुह्याद् इति । ईश्वरो भगवान् देव-गुह्यात् सरस्वत्याम् अवतीर्णः सार्व-भौम इति प्रसिद्धो विभुः समर्थः, अत एव पुरन्दरात् सप्तम-मन्वन्तरस्थाद् इन्द्रात् स्थानम् इन्द्र-पदं हृत्वा ऽपनीय बलये दास्यति । अत्रेदम् अनुसन्धेयम् - चाक्षुषाख्ये षष्ठे मन्वन्तरे यदा दुर्वा¹¹ससश् शापेन गतश्रीर् इन्द्रो ऽजित-शरण-वरणात् तत्-सहायो ऽमृतं प्राश्य बलिं विजित्य सश्रीकः स-देव-गणस् त्रि-लोकाधिपत्यं कृतवान् तदा बलिः भार्गवैर् आहित-बलः तम् इन्द्रम् उच्चाट्य त्रिविष्टपम् अधितस्थौ । तदा पुनर् अदित्या ऽऽराधितो भगवान् आदित्यानाम् ¹²अनुजो वामनो भूत्वा पद-त्रय-याच्ञा-व्याजेन बलेस् त्रि-विष्टपं गृहीत्वा इन्द्राय पुरन्दराय प्रदाय बलिम् अनुगृह्णन् इदम् आह - “एष मे प्रापितः स्थानं दुष्प्रापम् अमरैर् अपि । सावर्णेर् अन्तरस्या ऽयं भवितेन्द्रो मदाश्रयः ॥ तावत् सुतलम् अध्यास्ते विश्व-कर्म-विनिर्मितम् ॥” (भाग ८-२२-३१-३२) इति तद् एवम् अनुगृहीतस् तत्-प्रभृति-सुतले¹³ ऽधिवसन् आयास्यत्य् अष्टमे मन्वन्तरे तदा ऽवतरिष्यमाणेन सार्व-भौमाख्येन भगवता पुरन्दराद् अपनीय दत्तेन्द्र-पद इन्द्रो भविष्यति । ततस् तदाधिपत्यावसाने सिद्धिम् अवाप्स्यतीति ॥ १७ ॥

नवम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - नवम इति । वरुण-सम्भवः वरुणस्य पुत्रः दक्ष-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो मनुः ¹⁴नवमो भविता ¹⁵भविष्यति । तस्य सुताः धृतकेत्व्-आदयो ¹⁶भविष्यन्ति¹⁶ ॥ १८ ॥

धात्रा¹⁷दयो देव-गणा इन्द्रस् तु श्रुतः इति प्रसिद्धो भविता द्युतिमत्-प्रभृतयस् सप्तर्षयो ¹⁸भविष्यन्ति ॥ १९ ॥

एवं मन्वादयः पञ्चोक्ताः स-चरित्रम् अवतारम् आह - आयुष्मत इति । अम्बुधारायां भार्यायाम् आयुष्मतः सकाशाद् भगवान् अवतीर्णः ऋषभ इति प्रसिद्धो भविता, येन ऋषभेण संरुद्धां रक्षितां त्रिलोकीं श्रुताख्य इन्द्रो भोक्ष्यते पालयिष्यति ॥ २० ॥

दशम-मन्वन्तर-षट्कम् आह - दशम इति । उपश्लोकस्य सुतो महान् सुगुणः ब्रह्म-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो दशमो मनुर् भविता । तस्य ब्रह्म-सावर्णेर् मनोः सुताः भूरिषेणाद्याः द्विजाः । सप्तर्षयस् तु हविष्मत्-प्रभृतयः ॥ २१ ॥

एतान् एव कांश्चिन् निर्दिशति - हविष्मानिति । सुवासनादयो देव-गणाः ¹⁹भविष्यन्ति । सुरेश्वर इन्द्रस् तु शम्भुः ²⁰भविष्यति ॥ २२ ॥

अवतारम् आह - विष्वक्सेनो विभुर् भगवान् विश्वजितो गृहे तद्-भार्यायां विषूच्यां स्वांशेना ऽवतीर्णः शम्भोर् इन्द्रस्य सख्यं करिष्यति ॥ २३ ॥

एकादश-मन्वन्तर-षट्कम् आह - मनुर् इति । आत्मवान् प्रशस्त-मनस्को धर्म-सावर्णिर् इति प्रसिद्धः एकादशो मनुर् भविष्यति । एकादशम् इत्य् आर्षम् । तस्य धर्म-सावर्णेस् सुताः दश सत्य-धर्मादयो ऽनागताः भवितारः ॥ २४ ॥

*An extra verse is found in H,Ma,V editions 1. M,Ma सृजां 2. M,Ma श्रीम् 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11-11. H,V Omit 12. 13. 14.

विज० स्थानं स्वर्गम् । । १७-१९ । । अम्बुधारायां स्त्रियां येन ऋषभेण सन्यातोऽद्भुतो नामेन्द्रः ।। २०-२२ ।। शम्भोरिन्द्रस्य शान्तः शान्ताख्यः ||२३|| अनागतो भविष्यन् ।। २४ ।। विहङ्गमाः कामगमा निर्वाणाः रुचयस्सुराः । इन्द्रस्तु वैधृतस्तेषामृषयश्चारुणावयः ।। २५ । । आर्यकस्य सुतस्तत्र धर्मसेतुरिति स्मृतः । 12 dearer हरेरंश: त्रिलोकीं धारयिष्यति ।। २६ ।।

1. 2. 3-3 4. 5. 6. 7. 8. A Omits शान्तः 9. 10. 11. 12. 209 8-13-25-32 श्रीमद्भागवतम् भविता रुद्रसावणी राजन्द्वादशमो मनुः । देवानुपदेवा देवयेादयस्सुताः ।। २७ ।। 3 ऋतुमा चन्द्र देवा हरितावयः । ऋषयश्च तपोमूर्तिस्तपश्चानीधकादयः ।। २८ ।। स्वधामाख्या हरेरंशसाधयिष्यति तन्मनोः । 5 अन्तरं सत्यसाहस: सूनृतायास्तो विभुः ।। २९ ।। मनुत्रयोदशो भाव्यो देवसावर्णिरात्मवान् । faair fafeत्राद्या देवसावर्णिदेहजाः ||३०|| देवास्तुकर्मसुत्रामसंज्ञा इन्द्रो दिवस्पतिः । निर्मोकतत्वदर्शाया भविष्यन्त्यृषयस्तदा ।। ३९ ।। hastaस्य तनय उपहर्ता दिवस्पतेः । योगेश्वरो हरेरंशो बृहत्यां सम्भविष्यति ।। ३२ ।। श्रीध० स्वधामेति । तस्य मनोरन्तरं साधयिष्यति । सत्यतपसः या सूनृता श्री तस्याः सुतस्सन् ।। २५-३१ ।। 11 प्र- 10- 10 देवेति । दिवस्पतेरिन्द्रस्य उपहर्ता सम्पादकः देवहोत्रस्य बृहत्यां सम्भविष्यति ।। ३२ ।। वीर०

विहङ्गमाद्या देव-गणाः, तेषाम् अधिपतिर् इन्द्रस् तु ध्रुव इति प्रसिद्धो भविता ²¹ऋषयः सप्तर्षयस् त्व् अरुणादयः ॥ २५ ॥

अवतारम् आह - अर्यकस्येति । आर्यकस्य भार्यायां वैधृतायां जातो ऽवतीर्णः हरेर् अंशस् तत्र मन्वन्तरे धर्म-सेतुर् इति प्रसिद्धो ²²भविष्यति । स च त्रिलोकीं धारयिष्यति ²³रक्षिष्यति²³ ॥ २६ ॥

हे राजन् ! द्वादशो मनुः रुद्रसावर्णिर् इति प्रसिद्धो भविता । तस्य सुता देवादयः ॥ २७ ॥

तत्र मन्वन्तरे ²⁴ऋतुधामाख्य इन्द्रः । हरितादयो देव-गणाः । सप्तर्षयस् तु तपः प्रभृतयः ॥ २८ ॥

स्व-सुधामाख्यो हरेर् अंशावतारः, तस्य मनोः रुद्रसावर्णेर् अन्तरं साधयिष्यति । स सत्य-सहस् सूनृतयोः सुतः ॥ २९ ॥

त्रयोदशो मनुः देव-सावर्णिर् इति प्रसिद्धो भाव्यः भविता । देव-सावर्णे-देहाज्-जाताः तत्-सुताः चित्र-सेनादयः ॥ ३० ॥

सु-कर्मादि-संज्ञकाः देव-गणाः, इन्द्रस् तु दिवस्पतिर् इति प्रसिद्धो भविता । तदा मन्वन्तरे ऋषयस् सप्त ऋषयो निर्मोकादयो भविष्यन्ति ॥ ३१ ॥

देव-होत्रस्य भार्यायां बृहत्यां हरेर् अंशः सम्भविष्यति, स च योगेश्वराख्यो देव-होत्रस्य तनयो दिवस्पतेर् इन्द्रस्य उपहर्ता इष्ट-सम्पादको भविता ॥ ३२ ॥

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. A,B,J सहसः 8–8. B,H,J,V Omit 9–9. B,H,J,V Omit 10–10. B Omits 11. 12. 13–13. 14.

विज० दिवस्पतिनामा ।। २५-३२ ।।

मनुर्वा इन्द्रसावणिचतुर्दशम एष्यति । Britain 3 सावर्णिवीर्वजाः ।। ३३ ।। पवित्राश्राक्षुषा देवाः शुचिरिन्द्रो भविष्यति । अनिर्वाह शुचिश्शुको मागधाद्यास्तपस्विनः ।। ३४ ।। 5 सत्रायणस्य तनयो बृहद्भानुस्तदा हरिः । वितानायां महाराज क्रियातन्तून्वितायिता ।। ३५ ।। राजंश्चतुर्दशतानि त्रिकालानुगतानि ते । प्रोक्तान्येभिर्मतः कल्पो युगसाहस्त्रपर्ययः । । ३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे मन्वन्तरानुवर्णनं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ।। १३ ।। श्री० सत्रावणस्येति । क्रियातन्तून् कर्मसन्ततीः वितायिता विस्तारयिष्यति । । ३३-३५।। राजनिति । युगसहस्त्रेण पर्ययः परिवर्तो यस्य युगसहस्रप्रमाण इत्यर्थः । । ३६ ।।

1. 2–2. 3. 4. 5. 6. 7. 211 8-13-33-36 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां त्रयोदशाऽध्यायः । ।१३।। वीर०

चतुर्दशो मनुस् त्व् इन्द्र-सावर्णिर् इति प्रसिद्धः एष्यति भविष्यति । तद्-वीर्यजाः तत्-सुताः उर्वादयः ॥ ३३ ॥

देव-गणास् तु पवित्रादि-संज्ञिताः । इन्द्रश् शुचिर् इति प्रसिद्धः भविष्यति । तपस्विनः सप्तर्षयो अग्न्य्-आदयः ॥ ३४ ॥

हरिर् भगवान् सत्रायणस्य तनयो बृहद्-भानुर् इति प्रसिद्धो भविष्यति । हे महाराज ! स च बृहद्-भानुः वितानायां सत्रायणस्य भार्यायां जातः क्रिया-तन्तून् यज्ञ-कर्म-सन्तानान् वितायिता विस्तारयिष्यति ॥ ३५ ॥

मन्वन्तर-कथनम् उपसंहरति - राजन् इति । हे राजन् ! त्रि-कालानुगतानि भूत-वर्तमान-भविष्यत्-कालानुगतानि तत्र भूतानि षट् वर्तमानम् एकं भविष्याणि सप्त इत्य् एवं चतुर्दश-मन्वन्तराणि ते तुभ्यं मया प्रोक्तानि । एभिश् चतुर्-दशभिर् मन्वन्तरैः कल्पः दैनन्दिनात्मकः कल्पः । स च युग-साहस्र-परिमितः युगानां कृतादीनां सहस्रवारं पर्ययः परिवृत्तिर् यस्मिन् स तथाभूतः ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां त्रयोदशो ऽध्यायः ॥ १३ ॥

विज० क्रियातन्तून् क्रियासमुदायान् वितायिता विस्तारं कारयिता । । ३३-३५ ।। त्रिकालानुगतानि अतीत वर्तमान भविष्यत्संज्ञान् त्रिकालान् अनुवर्तमानानीति । त्रिलोकानुगतानीति पाठे स्पष्टोऽर्थः । ते तव मितः प्रमाणीकृतः । १३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्या टीकायां अष्टमस्कन्धे त्रयोदशोऽध्यायः ।। १३ ।। 0000000 212 चतुर्दशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या त्रयोदशोऽध्यायः) 1- श्रीविष्णुरात उवाच मन्वन्तरेषु भगवन् ! यथा मन्वादय विमे । 4 यस्मिन् कर्मणि ये येन नियुक्ता स्तद्वदस्व नः ॥ १ ॥ ब्रह्मरात उवाच arat मनुपुत्राश्च मुनया महीपते। इन्द्रासुरगणाचैव सर्वे पुरुषशासनाः । । २ । । यज्ञादयो याः कथिताः पौरुष्य स्तनवो नृप । earest airsi नयन्त्याभिः प्रचोदिताः । । ३॥ अतुर्युगा कालेन प्रस्ताकृतिगणान्यथा । तपसा ऋषयोऽपश्यन् यतो धर्म सनातनः ।।४ ॥ ततो धर्म चतुष्यादं मनवो हरिणोदिताः । युक्ता सञ्चारयन्त्यद्धा स्वे स्वे काले महीं नृप । ॥५॥ पालयन्ति प्रजापाला बावदन्तं विभागशः । यज्ञभागभुजो देवा ये चाऽन्येऽत्रानुकीर्तिताः । । ६ । । इन्द्रो भगवता दत्तां त्रैलोक्यश्रिय मूर्जिताम् । भुञ्जानः पाति लोकांस्त्रीन् कामं लोके प्रवर्षति । ॥७॥ " ज्ञानश्चाऽनुयुगं भूते हरिसिद्धस्वरूपधृत् । 10 ऋfrover: कर्म योर्ग योगेशरूपधृत् ॥ ॥८॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका चतुर्दशे तु सर्वेषां मन्वादीनां यथायथम् । पृथक्कर्माणि वर्ण्यन्ते भगवद्वशवर्तिनाम् । 1–1. 2. 3. 4. 5-5. 6- -6, 7. 8. 9. 10. 2138-14-1-8 श्रीमद्भागवतम् मन इति । पुरुषेणेश्वरेण यज्ञाद्यवतारैः शास्यन्ते नियुज्यन्ते इति तथा । १,२ । । तदेवाऽऽह यज्ञादय इति । | ३ ||

ऋष्यादीनां कर्माण्याह - चतुर्युगान्त इति धतुर्भिः । यतो येभ्यः श्रुतिगणेभ्यः ||४ || तत इति । उदिता उक्ताः । युक्ताः संयतास्सन्तो महीं धर्म सञ्चारयन्ति मह्यां धर्मं प्रवर्तयन्तीत्यर्थः ||५ ॥ पालयन्तीति । प्रजापाला मनुपुत्रास्तं धर्मं पालयन्ति । यावदन्तं यावन्मन्वन्तरावसानम् । विभागशः पुत्रपौत्रादिक्रमेण । ये चाऽन्येद्यावापृथिव्यादयः अत्र कर्मणि भोक्तृत्वेनाऽन्वितास्तच सह । ।६,७ ।। 4 प्रसङ्गाद्रूपान्तरे रपि जगद्यात्राप्रवर्तन माह ज्ञानमिति द्वाभ्याम् । सिद्धेशाः सनकादयः । ऋषयो याज्ञवल्क्यादयः । योगेशा दत्तात्रेयादयः । तत्तद्रूपस्सन् ज्ञानं कर्म च योगश्च ब्रूते ॥ ८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं मन्वन्तरेषु कथितेषु प्रसङ्गाद् मन्वादीनां कृत्यं पृच्छति राजा - मन्वन्तरेष्व् इति । हे भगवन् ! मन्वन्तरेष्व् अमी उक्ता मन्वादयः, आदि-शब्द-ग्राह्यास् तत्-पुत्रादयः पञ्चमी मन्वादयः येन यस्मिन् कर्मणि ये नियुक्ताः तन् नो ऽस्मभ्यं वदस्व प्रत्येकं मन्वादीनां कृत्यं ¹वदेत्य् अर्थः ॥ १ ॥

तत्र येनेति पृष्टं नियोक्तारं तावद् आह मुनिः - मनव इति । हे महीपते ! मन्वादयः पञ्चैते सर्वे पुरुषेणेश्वरेण यज्ञाद्यवतारैः शास्यन्ते नियुज्यन्ते इति तथा ॥ २ ॥

तदेवाऽऽह - यज्ञादय इति । हे नृप । पौरुष्यः परम-पुरुषस्य सम्बन्धिन्यः तनवो ऽवताराः या यज्ञादयः कथिताः आभिस् तनुभिः प्रचोदिता नियुक्ता मन्वादयः जगद्यात्रां नयन्ति जगत्-पोषणं कुर्वन्तीत्य् अर्थः ॥ ३ ॥

एवं भगवद्-अवतारो नियोक्ता, मन्वादयो नियोज्याः जगद्यात्रानयनं तेषां कर्मेत्य् उक्तम् । अथ कथं जगद्यात्रां नयन्तीत्य् अपेक्षायां तावद् ऋषीणां कर्मा ऽऽह - चतुर्युगान्त इति । पूर्व-पूर्व-मन्वन्तरावसाने कालेना ऽध्येत्र-भाव-युक्त-कालेन प्रस्तान् विप्लुतान् श्रुति-गणान् पुनर् यथावद् ऋषयः सप्त ऋषयः तपः-प्रभावेना ऽपश्यन् साक्षात्कृत्य प्रवर्तितवन्तः इत्य् अर्थः । श्रुति-गणान् विशिनष्टि - यतो येभ्यः श्रुति-गणेभ्यः सनातनो धर्मः, अवबुध्यते इति शेषः ॥ ४ ॥

मनूनां कर्मा ऽऽह - तत इति । ततः ऋषिभिः यथावत् श्रुति-गण-दर्शनानन्तरं तद् अवबोधितं स्वं ²स्वप्रवर्त्यं चतुष्पादं धर्मं हरिणा यज्ञादि-रूपिणा उदिता उक्ता नियुक्ता इत्य् अर्थः । संयतास् सन्तो मनवः अद्धा साक्षात् स्वे स्वे काले युगानुरूपं महीं मह्यां सञ्चारयन्ति उप³देशेन प्रवर्तयन्ति ॥ ५ ॥

मनु-पुत्राणां कृत्यम् आह - पालयन्तीति । प्रजापाला मनु-पुत्राः तं धर्मं यावद् अन्तम् यावन्-मन्वन्तरावसानं विभागशः पुत्र-पौत्रादि-क्रमेण वर्णाश्रम-विभागेन च पालयन्ति । देवानां कर्मा ऽऽह - यज्ञेति । ये च ऋषि-पितृ-भूत-मनुष्याः यत्र पञ्च-महायज्ञादौ कर्मण्य् अन्विताः भोक्तृत्वेना ऽन्विताः तैस् सह देवा यज्ञ-भागभुजः तद्-भोक्तारः ॥ ६ ॥

इन्द्रस्य ⁴कृत्यम् ऽऽह - इन्द्र इति । भगवता यज्ञादि-रूपिणा दत्तां अत एवोर्जितां प्रभूतां त्रैलोक्यश्रियम् अनुभवन् त्रीन् लोकान् पाति । कथं पातीत्य् अत्राह कामं यथेष्टं लोके ऽभिवर्षति वृष्ट्या पातीत्य् अर्थः ॥ ७ ॥

अथा ऽवतारस्य कृत्यम् आह - ज्ञानम् इति । च-शब्देन मन्वादि-नियोजनं समुच्चीयते । हरिर् यज्ञाद्यवतार-रूपः सिद्ध-रूपधृत् कपिलादि-रूपधृत्⁵ ज्ञानं युगानुरूपं ब्रूते उपदिशति ॥ ८ ॥

1. A “ज्ञाथ” 2. H,V Omit युक्ता: 3 AB, J पत्र 4 ABJ “द्धा : 5.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरलावली यथा कथं प्रवृत्त इति शेषः । ये इमे मन्वादयो येन पुरुषेण यस्मिन् कर्मणि नियुक्ताः प्रेरिता वर्तन्ते, तत्सर्वम् ।।१,२ ।। कोऽयं पुरुष इति तत्राह arrer इति । मन्वादिकालमारभ्य तेन यज्ञनाम्ना हरिणा प्रचोदिता

मन्त्रादयो जगद्यात्रां जगत्स्थितिं नयन्तीत्यन्वयः । यतः श्रुतिगणेभ्यः सनातनो धर्मः सिद्धः, ऋषयः तान् श्रुतिगणान् यथावत्तपसाऽपश्यन् । । ३,४ ।। ततस्तदुक्तविधिना हरिणा चोक्ता मनव स्तं चतुष्पादं धर्म मद्धा सञ्चारयन्ति ॥ १५ ॥ प्रजापाला नृपाश्च स्वस्वकाले विभागशो यावदन्तं कर्मक्षयपर्यन्तं महीं पालयन्तीत्यन्वयः ।।६,७ ।। सिद्धस्वरूपः ज्ञानमुपदिशति, ऋषिरूपधरो हरिः कर्म, योगेश्वररूप धृग्योगम् ।।८।। प्रजेशरूपेण दस्यून् हन्यात् स्वराड्वपुः । road eur near पृथग्गुणः ||९|| स्तूयमानो जनैरेभि मायया नामरूपया । विमोहितात्मभिर्नानादर्शने नं च दृश्यते ।।१०। 1, 2. 3. 4. 5 6. 7. 215 8-14-9-11 श्रीमद्भागवतम् एतत्कल्पविकल्पस्य प्रमाणं परिकीर्तितम् । यत्र मन्वन्तराण्याहु चतुर्दश पुराविदः । १११ । । इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां terrafarai पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः । । १४ ।। श्रीध० सर्गमिति । प्रजेशा मरीच्यादय: तेन रूपेण, सर्ग करोतीति शेषः । स्वराड्वपू राजमूर्तिः । सर्वेषामभावाय भवति पृथग्विधा गुणाः शीतोष्णादयो यस्य ।।९।। स्तूयमान इति । नामरूपात्मिकया मायया विमोहितात्मभि रेभिर्जनैः नानादर्शनैः अनेकशास्त्रः स्तूय मानो निरूप्यमाणोऽपि नैव दृश्यत इत्यर्थः । ११० ।। प्रासङ्किक निरूप्य प्रस्तुत मेवोपसंहरति एतदिति । एतत् कल्पविकल्पस्य अवान्तरकल्पस्यै । । ११ । । इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां चतुर्दशोऽध्यायः ।। १४ । । वीर०

प्रजेश-रूपेण मरीच्यादि-रूपेण, सर्गं करोतीति शेषः । स्वराड्-वपुः राज-मूर्तिस् सन् तद्-अनुप्रवेशेने⁶त्य् अर्थः । दस्यून् दुष्ट-सत्त्वान् हन्यात् पुनः काल-रूपेण सर्वेषाम् अभावाय लयाय च भवति । कथम्भूतः ? पृथग्-गुणः सृष्ट्य्-आद्य्-उपयुक्त-गुण-विशिष्टः ॥ ९ ॥

नाम-रूपया नाम-रूपभाजा मायया विमोहितानि मनांसि येषां तैः अत एव नाना-दर्शनैः ज्ञानैकाकारेषु आत्मसु देव-मनुष्यादि-नाना-बुद्धिं कुर्वद्भिर् एभिर् जनैः केवलं स्तूयमान एव शास्त्रेण निरूप्यमाण एव । न तु दृश्यते इत्य् अर्थः ॥ १० ॥

प्रासङ्गिकं निरूप्य “मनवो ऽस्मिन् व्यतीताः स्युः कल्पे स्वायम्भुवादयः” (भाग ८-१-४) इति मन्वन्तर-कथनार्थतया प्रस्तुतं कल्पम् एवोपसंहरति - एतद् इति । कल्प-विकल्पस्य कल्प-भेदस्य अवान्तर-कल्पस्य, दैनन्दिन-कल्पस्येत्य् अर्थः । एतच् चतुर्दश-मन्वन्तरात्मकं प्रमाणं परिकीर्तितम्, को ऽसौ कल्प-विकल्पः पुराविदः कल्प-विकल्प-याथात्म्यविदः यत्र कल्प-विकल्पे मन्वन्तराणि चतुर्दश आहुर् ऊचुः ॥ ११ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां चतुर्दशो ऽध्यायः ॥ १४ ॥

J. BHJ, VOm11 अनेक 2. BHJ, Vadd प्रमाणमुक्तं यत्र चतुर्दशमन्वन्तराण्याहु: 3.

8-14-9-11 विज० प्रजापतिरूपेण सर्गकरोति स्वराड्वपुः क्षत्रवपुः दस्यून्हन्ति । पृथग्गुणः अयथार्थज्ञान जनकतमोगुणप्रवर्तकः ||९॥ एभिः ऋष्यादिभिः स्तूयमानो दृश्यते, नामरूपरहितया अदृश्यत्वादिस्वभावविशिष्टया मायया अव्यक्तशब्दवाच्यया मोहितात्मभिः जनैः कल्पितैः नानादर्शनैः अद्वैतादिनानाविधशास्त्रे न दृश्यते, न ज्ञायते । च शब्दात् द्वैतज्ञानेन दृश्यत इति ग्राह्यम् । “अन्यमीशस्य महिमान मिति वीतशोकः " इति श्रुतेः ॥ १० ॥ ॥ उपसंहरति एतदिति । पुराविदो यत्र यस्मिन् कल्पे चतुर्दशमन्वन्तराण्याहुः, तस्य कल्पस्य एत स्प्रमाणमुक्तम्। यस्मिन् अवान्तरमन्वन्तराण्याहुः, तस्य विकल्पस्य एतत्प्रमाणं परिकीर्तितं शाखान्तरे इति शेषः । इति कल्पविकल्पस्य कल्पभेदस्येति वा । । ११ । । इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्या टीकायां चतुर्दशोऽध्यायः ||१४|| (विजयध्वजरीत्या त्रयोदशोऽध्यायः) 1 0000000 217 पञ्चदशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या चतुर्दशोऽध्यायः) 1. विष्णुरात उवाच बलेः पदत्रयं भूमेः कस्माद्धरिरयाचत । भूतेश्वरः कृपणवल्लब्धार्थोऽपि बबन्ध सम् ।।१।। एतद्वेदितुमिच्छामो महत्कौतूहलं हि मः । यज्ञेश्वरस्य पूर्णस्य बन्धननाऽप्यनागसः । । १ । । श्रीशुक उवाच पराजित श्रीरसुभिश्च हापितंस्त्विन्द्रेण राजन्भृगुभिस्सजीवितः । सर्वात्मना तानभजद्भृगून्बलिः शिष्यो महात्मार्थनिवेदनेन | | ३ || तं ब्राह्मणा भृगवः प्रीयमाणा अयाजयन्विश्वजिता त्रिणाकम् । जिगीषमाणं विधिनाऽभिषिच्य महाभिषेकेण महानुभावाः || ४ || 8 ततो रथः काञ्चनपट्टर्बद्धो हवा हर्यश्वतुरङ्गवर्णाः । ध्वज सिंहेन विराजमानो हुताशनादास हविर्भिरिष्टात् ॥ ५ ॥ धनुश्च दिव्यं पुरटोपनद्धं तूणावरिक्त कवचञ्च दिव्यम् । पितामहस्तस्य ददौ च माला मम्लानपेचां जलजञ्च शुक्रः ।।६।। एवं स विप्रार्जितयोधनार्थः तैः कल्पितस्वस्त्ययनोऽथ विप्रान् । प्रदक्षणीकृत्य कृतप्रणामः प्रह्लादमामन्त्र्य नमश्चकार ॥ १७ ॥ अथाऽऽरुह्य रथं दिव्यं भृगुवत्तं महारथः । 10- 16 सुत्रग्धरोऽथ समय धन्वी खङ्गी धुतेषुधिः ||८| श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका । अत्रेर्यते नवाध्याय्यां वामं वामनचेष्टितम् । नियच्छतो यत्र बलेर्भूया ननुग्रहः । । बलिं पञ्चदशे विश्वजिताऽऽचार्या अयाजयन्। ततोऽसौ स्वर्गमजयद्भयाद्देवा निलिल्यिरे ।। } 1- -1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10– 10. 11. HV व्या 12. HV "” 13, H,Va” 218व्याख्यानत्रयविशिहम् 8-15-1-8 बलेरिति । ईश्वर: स्वयं कृपणवत् कस्मात् हेतोरयाचत, लब्धार्थो भूत्वाऽपि तं कस्माद्रबन्ध ? ।।१,२ ।। तत्र तावद्वले त्रिलोकीमपहर्तु याच्यादिच्छलं कृतवानिति वक्तुं ब्राह्मणाराधनबलेन बले: अकाण्ड एव स्वर्गविजयक्रममाह

पराजित श्रीरित्यादिना । यावदध्यायपरिसमाप्ति । युद्धे पराजिता श्रीर्येन सः । इन्द्रेणाऽसुभिश्च त्याजितस्सन्। भृगून् भृगोवंश्यान् शक्रादीन् । महात्मा उदारचिसः | अर्थानां निवेदनेनाऽर्पणेन ||३|| तमिति । त्रिलोकं स्वर्ग जेतुमिच्छन्तं विश्वजिता यागेनाऽयाजयन्। महाभिषेकेण ऐन्द्रेण बहुच ब्राह्मणे प्रसिद्धेन ।।४।। तत इति । हर्यश्वस्येन्द्रस्य ये तुरङ्गास्तेषामिव वर्णो हरितो येषाम् ॥ ॥५॥ धनुरिति । पुरर्ट सुवर्णम्। तूणी इषुधी । अरिक्त अक्षय्यशरी । पितामहः पह्लादः जलर्ज शङ्खम् ।।६।। एवमिति । विप्रैराजितः सम्पादितो योधनाथ युद्धपरिकरो यस्य ते रेव कल्पितं कृतं स्वस्त्ययनं मङ्गलवाचनादि यस्य । आमन्त्र्य पृष्ठा ॥ ७ ॥ 3 अथेति । अथाऽऽरुह्य रराजेति द्वयोरन्वयः । सुस्रग्धरः शोभनमालाधरः सन्नह्य कवचं न्यस्य ॥ ८ ॥ श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं मन्वन्तराण्य् आकर्ण्य “दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे यः पद-त्रयम्” (भाग ८-१३-१३) इति सङ्ग्रहेणोक्तं, हरेर् वामन-¹रूपस्य चरित्रं विस्तरेण बुभुत्सुः पृच्छति राजा - बलेर् इति द्वाभ्याम् । हरिः स्वयम् ईश्वरः अवाप्त-समस्त-कामो भूत्वा कृपणवत् कस्माद् धेतोः बलेः सकाशाद् भूमेः पद-त्रयम् अयाचत? लब्धार्थो ऽपि याच्ञया लब्ध-पद-त्रयो ऽपि कस्माद् धेतोः तं बलिं बबन्ध ? ॥ १ ॥

एतद् याच्ञा-बन्धनादिकं हरेः कर्म-वेदितुम् इच्छामो वयम् अत्रैतच्-छ्रुवणे नो ऽस्माकं परम् अधिकं ²कुतूहलं वर्तते । एतच्-छब्द-निर्दिष्टम् आह पूर्णस्य अवाप्त-समस्त-कामस्य यज्ञेश्वरस्य भगवतः, कर्तरि षष्टी । यज्ञेश्वरेणा ऽनागसो निरपराध³स्य बलेः बन्धनं, चकाराद् याचनं च ॥ २ ॥

⁴एवम् आपृष्टः सविस्तरं तच्-चरित्रम् आह मुनिर् नवभिर् अध्यायैः । तत्र तावद् बलेः त्रिलोकीम् अपहर्तुम् उपायान्तरम् अपश्यन् याच्ञां कृतवान् इति वक्तुं तावद् बलेः गुरु-सेवा-बलेन स्वर्ग-प्राप्ति-क्रमम् आह - पराजितश्रीर् इत्यादिना यावद्-अध्याय-समाप्ति । हे राजन्! इन्द्रेण दैवासु⁵रे युद्धे पराजिता ⁶गृहीता श्रीः ⁷जयलक्ष्मीर् यस्य सः असुभिः प्राणैश् च हापितः त्याजितः । पुनर् भृगुभिः ⁸शुक्रादिभिः जीवितः जीवनं प्रापितो भृगूणां शिष्यो बलिः ⁹तान् भृगून् एव सर्वात्मना करण-त्रयैक्येन महात्मा उदारमना ¹⁰अर्थनिवेदनेन¹⁰ धन-समर्पणेन ¹¹न केवलं शुष्क-भक्त्येत्य् अर्थः । अभजद् आराधितवान्¹¹ ॥ ३ ॥

तं भजन्तं त्रिणाकं स्वर्गं जेतुम् इच्छन्तं बलिं महानुभावा ब्राह्मणा भृगवः प्रीयमाणास् सन्तः विश्वजिता यागेना ऽयाजयन् । किं कृत्वा ? महाभिषेकेण बह्वृच-ब्राह्मण प्रसिद्धेना ऽभिषिच्य ॥ ४ ॥

ततो विश्वजिद्-यागे हविर्भिर् इष्टाद् धुताशनाद् रथादय आसन् । तत्र तावत् काञ्चन-परिकर-बद्धो रथ आविर् बभूव । ततो हर्य्-अश्वस्य इन्द्रस्य तुरङ्गाणाम् इव वर्णो हरितो येषां ते हया उद्बभूवुः ततस् सिंहेन विराजमानो ध्वजः ॥ ५ ॥

¹²ततः पुरटोपनद्धं काञ्चन-परिकर-बद्धं धनुर् अरिक्तौ अक्षयौ तूणौ इषुधी दिव्यं कवचञ् चा ऽऽसन् । पितामहः प्रह्लादस् तस्य बलेः, सम्प्रदानस्य सम्बन्ध-विवक्षया षष्ठी । तस्मै अम्लानानि पद्मानि यस्यां तां मालां ददौ, शुक्रः जलजं शङ्खं ददौ इत्य् अनुषङ्गः ॥ ६ ॥

एवं विप्रैः भृगुभिः अर्जितः सम्पादितो योधनार्थो युद्ध-परिकरो यस्य स बलिस् तैर् विप्रैः कल्पितं कृतं स्वस्त्ययनं मङ्गल-वाचनादिकं यस्य तादृशो ऽथ विप्रान् परिक्रम्य तेभ्यः कृतः प्रणामो येन सः प्रह्लादम् आमन्त्र्य पृष्ट्वा ¹³तस्मै नमश् चकार ॥ ७ ॥

अथ भृगुभिः दत्तं दिव्यम् अनर्घं रथम् आरुह्य स बलिः रराजेत्य् अन्वयः । कथम्भूतः ? स्रग्धरः मालाधरः सुसन्नद्धः कवची धन्वी धनुर्धरः धृतः इषुधिः येन सः ॥ ८ ॥

1. ABJ “लनं 2 A, BJ Omit परि 3. A,B, J. णा” 4. ABJ 5. BHJV Omit समय 6. 7. 8. 9.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरलावली लब्धार्थः स्वीकृतत्रैलोक्यः ॥ | १ || पूर्णस्य ईश्वरस्य याच्या, अनागसो बलेबंन्धनं यत्, एतत् । । २ । ।

1. 2. 3. 4. 5. 6–6. 7-7. 8. 9.

220 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-15-9-16 असुभिः प्राणैः हापितो विजितः स्वार्थनिवेदनेन सर्वस्वसमर्पणेन अभीष्टार्थविज्ञापनेन वा तान् भृगून् सर्वात्मना अभजत् ||३|| विश्वजिता सर्वस्वदक्षिणात्मना यागेन, महाभिषेकेण मन्त्रपूतस्नानविशेषेण ॥ ॥४॥ हर्यश्वस्य इन्द्रस्य तुरङ्गाणां वणों येषां ते तथा इन्द्राश्ववर्णसदृशवर्णा इत्यर्थः । इद्धात् दीप्तात् ।। ५ ।। पुरटोपनद्धम् सुवर्णबद्धम् । अरिक्तौ बाणैरशून्यो अक्षयसायकावित्यर्थः । जलजं शङ्खम् ॥ ६ ॥ योधनार्थी युद्धसाधनम् विप्रात् भृगोः ॥ ७ ॥ स्रग्धरो मालाधरः ||८ ॥ हेमाङ्गदलसद्वाहुः स्फुरन्मकरकुण्डलः । रराज रथमारूढो धिष्ण्यस्थ इव हव्यवाट् ॥ १९ ॥ तुल्येश्वर्य श्रीभिः स्वयूथै दैत्ययूथपैः । trafata खं भ: दहद्भिः परिधीनिव ।।१०।। वृतो विकर्षन्महती मासुरीं ध्वजिनीं विभुः । वयाविन्द्रपुरीमृद्ध कम्पयत्रिव रोदसी । । ११ ।। रम्यामुपवनोद्यानैः श्रीमद्भिर्नन्दनादिभिः । जद्विहङ्गमिथुन गयन्मत्तमधुव्रतः । । १२ ।। प्रवालफल पुष्पtरु भारशाखामरदुमैः । Herreera कारण्डव कुलाकुलाः । नलिन्यो यत्र क्रीडन्ति प्रमदास्सुरसेविताः ||१३|| आकाशगङ्गया देव्या वृतां परिखभूतया । प्राकारेणाऽग्रिवर्णेन साट्टालेनोशतेन च । । १४ ॥ रुक्मugedit द्वारैः स्फेटिकगोपुरैः । art faruri faश्वकर्मविनिर्मिताम् ।। १५ ।।

221 8-15-9-16 श्रीमद्भागवतम् सभाचत्वररथ्याढ्यां विमान न्यर्बुदैर्युताम् । शृङ्गाटकैर्मणिमये र्वजविद्रुमवेविभिः ।। १६ ।। श्रीध० हेमाङ्गदेति । हेमाङ्गदाभ्यां लसन्ती बाह यस्य । धिष्ण्यस्थो भवने प्रज्वालितः कुण्डस्थ आहवनीय इवेति वा ।।९।। 3 तुल्येति। तुल्यमैश्वर्यं नियन्तृत्वं बलच श्री येषां तैः निजयुयभूतैः दैत्ययूथपैः वृतो ययाविति द्वयोरन्त्रयः । परिधीन् दिशः । | १० || वृत इति । स्वृद्धां अतिसमृद्धाम् ।। ११ । । धिक् राज्यसुखम्। तथाविधामपि पुरीमकस्मादेव परित्यज्य इन्द्रादयः पलायिता इति वैराग्यार्थमिन्द्रपुरीं अनुवर्णयत रम्यामिति साधैः एकादशभिः । उपवनानि फलप्रधानानि निकटस्थान वा उद्यानानि पुष्प प्रधानानि दूरस्थानि वी, लै रम्याम् । कूजन्ति विहङ्गमिथुनानि येषु । गायन्तो मत्ता मधुत्रता येषु ।। १२ ।। 13 प्रवालेति । प्रवालादीनामुरुभौरो यासु ताः शाखा येषां तेऽमरद्रुमा येषु तैः । यत्र यासु सुरसेविताः प्रमदाः क्रीडन्ति ता हंसादिकुलैः आकुला व्याप्ता नलिन्यः सरांसि यत्र येषु सन्ति तैः उपवनोद्यानैः रम्यामिति पूर्वेणैवाऽन्वयः । । १३ ।। 15 आकाशेति । किञ्च परिखाभूतया आकाशगङ्गया वृताम् । प्राकारेण सौवर्णेन च आवृताम् । अट्टालाः प्राकारोपरिरचितानि उन्नतानि युद्धस्थानानि तत्सहितेन | १४ || 18 रुक्मेति । " रुक्मपट्टानि कवाटानि येषु तैः द्वारे रवान्तरैः स्फटिकमयैः गोपुरैच पुरद्वारैः जुष्टाम् संवृताम्। विभक्ताः प्रपथा राजमार्ग यस्याम् ।। १५ ।। 19 सभेति । सभा उपवेशस्थानानि चत्वाराण्यङ्गणानि रथ्यारथमार्गाः ते राढ्यां सम्पन्नाम् । न्यर्बुदं दशकोटयः तैः गणनीयैः अनन्तैः विमानैः युताम् । वज्रविद्रुममय्यो वेदयों येषु तैः शृङ्गाटकैः चतुष्पथेः युताम् ॥ १६ ॥ वीर

1. A,B, बने 2, AB, J " 3 BHJ,V Omit नियन्तृत्वं 4-4 BHJV Omit 5 H, V, दैत्थे: यू 6. H,V, ॠ 7. A‚B‚J, um 8. H‚V Omit æft 9, H‚V ’e“ 10. A‚H‚J‚V za 11. H‚V ≈ 12. H‚V ≈ 13. H‚V 14. H‚V «° 15. H,V 16. A adds पट्टमुपरिबन्धः 17. ABJ, ’’ 18, AB, J Omit संवृताम् 19. ABJ उप 20. A

हेमाङ्गदाभ्यां लसन्तौ बाहू यस्य स्फुरती मकर-कुण्डले यस्य तथाभूतो रथम् आरूढो रराज । क इव ? धिष्ण्यस्थः वने प्रज्वलितः हव्यवाट्-अग्निर् इव कुण्डस्थः आहवनीय इवेति वा ॥ ९ ॥

दैत्य-यूथपैर् वृतः स्वृद्धां इन्द्र-पुरीं ययौ इत्य् अन्वयः । कथम्भूतैः तुल्यमैश्वर्यं बलं श्रीश् च येषां तैः सयूथैः ¹⁴ससैन्यैः दृग्भिः खम् अन्तरिक्षं पिबद्भिर् इव परिधीन् दिशो दहद्भिर् इव स्थितैः ॥ १० ॥

कथम्भूतस् सन् विभुः समर्थः महतीम् आसुरीं ध्वजिनीं सेनां विकर्षन् प्रस्थापयन् रोदसी द्यावापृथिव्यौ कम्पयन् इव ॥ ११ ॥

समृद्धिम् एव दर्शयितुम् इन्द्रपुरीं वर्णयति रम्याम् इति । सार्धैर् एकादशभिः । श्रीमद्भिः फल-पुष्पादि-समृद्धिमद्भिः नन्दनादिभिः उपवनैः उद्यानवनैश् च रम्याम् । तत्रोपवनानि फल-प्रधानानि निकटस्थानि वा, उद्यानानि पुष्प-प्रधानानि दूरस्थानि वा । कथम्भूतैः ? कूजन्ति विहङ्ग-मिथुनानि येषु, गायन्तो ¹⁵मधुना मत्ता मधुव्रता येषु तैः ॥ १२ ॥

प्रवालादीनाम् उरुभारो यासु ताः शाखा येषां ते अमरद्रुमा येषु तैः, यत्र यासु सुर-सेविताः प्रमदाः क्रीडन्ति ताः हंसादि-कुलैः आकुला व्याप्ता, नलिन्यः सरांसि यत्र येषु तैः उपवनोद्यानैः, रम्याम् इति पूर्वेणान्वयः ॥ १३ ॥

किञ्च, परिखाभूतया देव्या देवस्य त्रि-विक्रमस्य पादाङ्गुष्ठजया आकाश-गङ्गया प्राकारेण च जुष्टाम् इत्य् अन्वयः । कथम्भूतेन ? अग्निर् इव वर्णो यस्य तेन सुवर्णमयेनेति भावः । अट्टालाः प्राकारोपरि रचितानि युद्ध-स्थानानि, तत्-सहितेन उन्नतेन च ¹⁶एवम्भूतेन प्राकारेण¹⁶ ॥ १४ ॥

रुक्म-पट्टानि क¹⁷वाटानि येषु तैः अवान्तर-द्वारैः स्फटिकमयैः गोपुरैः पुरद्वारैश् च जुष्टाम्, विभक्ताः प्रपथाः राजमार्गाः यस्यां, विश्व-कर्मणा विनिर्मिताम् ॥ १५ ॥

सभादिभिः आढ्यां सुन्द¹⁸रीं सम्पन्नां वा तत्र सभा आवेश-स्थानानि, चत्वराणि अङ्गणानि रथ्याः उपमार्गाः, न्यर्बुदं दश-कोटयः ताभिर् गणनीयैः अनन्तैः विमानैः युतां, वज्रविद्रुममय्यो वेदयो वेदिकाः येषु तैः शृङ्गाटकैः चतुष्पथैः युताम् ॥ १६ ॥

, fare धिष्ण्यस्थ आहवनीयादिस्थाने स्थितः हव्यवाडग्रि: ।।९-१३।। यत्र इन्द्रपु यत्र नलिनीषु परिखभूतया दीर्घिकावद्वर्तमानया ।।१४।। पट्टमुपरिबन्धः ||१५|| न्यर्बुदैः इत्युपलक्षणम् ; अनेकैः इत्यर्थः । । १६ ।

1. 2. 3-3, 1 4. 5, 2238-15-17-24 श्रीमद्भागवतम् यत्र नित्यवयोरूपाः श्यामा विरजवाससः । 1 भ्राजन्ते रूपवन्नाय पचिभिरिव वहयः । ।१७।। सुरस्त्रीकेशविभ्रष्टनवसौगन्धिकस्त्रजाम् । earsshiदमुपादाय मार्ग आबाति मारुतः । । १८ ।। 3 हेमजालेविनिर्गच्छङ्कपेनाऽगरुगन्धिना । पाण्डुरेण प्रतिच्छन्नमार्ग यान्ति सुरस्त्रियः । । १९ ।। मुकावितानैर्मणिमकेतुभिः नानापताकावलभीभिरावृताम् । शिखण्डिपारावतभृङ्गनादितां वैमानिकस्त्रीकलगीतमङ्गलाम् ।।२०।। मृदङ्गशङ्खानक दुन्दुभिस्वनेः स तालषीणामुरजेच वेणुभिः । नृत्यैस्वाद्येरुपदेवगीतकै मनोरमां स्वप्रभया जितप्रभाम् ।। २१ ।। 10 afa aartist: भूतधर्म दुहश्शठाः । 12 मानिनः कामिनो लुब्धाः षड्भिहींना ब्रजन्ति यत् । २२ ।। तां देवधानी से वरूथिनीपतिः वहिस्समन्ताद्गुरुधे पृतन्यया । आचार्यदत्तं जलजं महास्वनं दध्मौ प्रयुञ्जम्भयमिन्द्रयोषिताम् ||२३|| 13 Raajस्तमभिप्रेत्य बलेः परममुद्यमम् । सर्वदेवगणोपेतां गुरुमेतदुवाच ह ।। २४ ।। 14- श्री० यत्रेति । नित्यं वयस्तारुण्यं रूपं च सौकुमार्य यासां ताः श्यामाः षोडशवर्षाः विरजानि दिव्यानि वासांसि यासां ताः रूपवन्नार्यः स्वलङ्कृताः स्त्रियः यत्र यस्यां भ्राजन्ते । । १७ ।। सुरेति । सुरस्त्रीणां केशेभ्यो विभ्रष्टानां नवसौगन्धिकस्रजाम् आमोदमुपादाय ।। १८ ।। 16 17 18 मेति । हेमगवाक्षेभ्यो हिरण्मयगवाक्षेभ्यो निर्गच्छता धूपेन सुरखियः अप्सरसः । । १९ ।। मुक्तेति मुक्तामयैः वितानैः मणिहेममयैः केतुभिश्च ध्वजैः नानापताकायुक्ताभिः वलभीभि विमानानां पुरोभागे : आवृतां व्याप्ताम्। वैमानिकस्त्रीणां कलगीतैः मङ्गलाम् ||२०||
2. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14–14. B,H,J,V Omit 15. BHJ, V Omit उपादाय 16–16. B. HJ, VOmit 17 A,B, J “मैं” 18. A,B, J प्रिया: 224 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-15-17-24 मृदङ्गेति । उपदेवानां गन्धर्वादीनां गीतकै मनोरमाम्। जिताप्रभा साक्षाद्दीत्यधिष्ठात्री देवता यथा ताम्। अन्यैः अजितप्रभामिति वा। जितग्रहामिति पाठान्तरे जिताग्रहाः सूर्यादयो यथा।।२१।। । यामिति । यत् याम् ।।२२।। तामिति । पृतन्यया सेनया । । २३,२४ ।। वीर०

नित्यं वयस् तारुण्यं, रूपं सौकुमार्यं च यासां ताः श्यामाः यौवन-मध्यस्थाश् च, विरजं निर्मलं वासो यासां ताः, रूपवत्यः नार्यः स्त्रियः अर्चिर्भिः शिखाभिः वह्नय इव यत्र यस्यां राजन्ते ¹⁹ते इत्य् अर्थः¹⁹ ॥ १७ ॥

यत्र यस्यां सुरस्त्रीणां केशेभ्यो विभ्रष्टानां नव-सौगन्धिक-स्रजातामोदम् उपादाय मारुतो हेम-गवाक्षेभ्यो विनिर्गच्छता धूपेनागरु-²⁰सुगन्धिना सह मार्गे वहति ताम् ॥ १८ ॥

यस्यां मार्गे पाण्डुरेण पटेन प्रतिच्छन्ने मार्गे सुरस्त्रियो ऽप्सरसः यान्ति सञ्चरन्ति ताम् ॥ १९ ॥

मुक्तामयैः वितानैः मणि-हेममयैः केतुभिश् च नाना-विधानां पताकानाम् आवलिभिश् च विराजितां, शिखण्ड्य्-आदिभिः नादितां वैमानिक-स्त्रीणां मधुर-गीतैः मण्डिताम् ॥ २० ॥

मृदङ्गादीनां स्वनैः तालादि-ध्वनि-सहितैः नृत्तैः सवाद्यैः उपदेवानां गन्धर्वादीनां गीतकैश् च मनोरमां स्वप्रभया जिता प्रभा साक्षाद् दिव्य-गीताद्य्-अधिष्ठात्री देवता यया ‘ताम् अन्यै रजितप्रभाम्’ इति वा । पाठान्तरे जिताः ग्रहाः सूर्यादयो यया ताम् ॥ २१ ॥

यद् यां, सामान्ये नपुंसकम् । अधर्मिष्ठादयो न व्रजन्ति इतः प्रेत्य न प्राप्नुवन्ति । ²¹खलाः दुरात्मानः शठाः मूर्खा मानिनो ऽहङ्कारिणः लुब्धाः वञ्चकाः ॥ २२ ॥

ताम् एवम्भूतां देवधानीम् अमरावतीं बहिस् समन्ताद् वरूथिन्याः सेनायाः पतिः स बलिः पृतन्यया सेनया रुरुधे । तत इन्द्र-योषितां भयम् उत्पादयन् आचार्येण शुक्रेण दत्तं महास्वनं शङ्खं दध्मौ ॥ २३ ॥

मघवान् इन्द्रः तं बलेः परमम् अधिकम् उद्योगं ज्ञात्वा सर्वैः देवानां गणैः उपेतो बृहस्पतिम् इत्यम् उवाच ॥ २४ ॥

विज० शृङ्गाटकैः चत्वरमण्डपे: वज्ररत्नविद्रुमखचितवेदिभिः, श्यामाः षोडशवर्षाः ||१७|| सौगन्धिकैः स्थलचम्पकैः रचिता: खजः तासामामोदं परिमलमुपादाय ।। १८ ।। जालाक्ष गवाक्षम् ।।१९, २० ।। 1.-1, 2–2. 3. 4. 225 8-15-25-32 श्रीमद्भागवतम् जितसूर्यादिग्रहाम् ||२१|| एभिरधर्मादिभिः ।। २२ ।। पृतन्यया पृतनया । । २३, २४ ।। 2 भगवमो भूयो बलेर्नः पूर्ववैरिणः । 4 afaeri मन्ये केनाऽऽ सीतेजसेोजितः ।। २५ ।। 5 नैनं कश्चित्कुतो वाऽपि प्रतिव्योमधीश्वरः । frefra मुखेनेदं लिहन्निव दिशो दश । refra feat efore संवर्ताग्निरिवोत्थितः ।। १६ ।। ब्रूहि कारणमेतस्य त्वस्य यद्रियोः । ओजस्सहो बलं तेजो यत एतत्समुद्यमः । । २७ ।। गुरुरुवाच जानामि मघवन् शत्रो रुन्नतेरस्यकारणम् । शिष्यायोपभृतं तेजो गुरुभिर्ब्रह्मवादिभिः ।। २८ ।।

• rafari ranvarft वर्जयित्वेश्वरं हरिम् । fl. 11 नाऽस्य शक्तः पुरः स्थातुं कृतान्तस्य यथा जनाः ।। २९ ।। तस्मात्रिलयमुत्सृज्य यूयं सर्वे प्रविष्टपम् । यातकालं प्रतीक्षन्तो यतः शत्रोर्विपर्ययः । । ३० ।। एष विप्रबलोदर्कः सम्प्रत्यूर्जितविक्रमः । 13 • तेषामेवावमानेन सानुबन्धो विनयति ।। ३१ ।। एवं सुमन्त्रितार्थास्ते गुरुणार्थानुदर्शिना । हित्वा त्रिविष्टपं जग्मुर्गीर्वाणाः कामरूपिणः । । ३२ ।। श्री भगवन्निति । केन हेतुनैवं तेजसोर्जित आसीत् ।। २५ ।।

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. • 11–11. 12. 13.

•

226 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-15-25-32 नेति । प्रतिव्योतुं अपाकर्तुम् ।। २६ ।। ब्रूहीति । यतः यस्मात् कारणादेतस्य ओजआदि, तत्कारणं ब्रूहि । यत ओज आदेः । एतस्य बैलेस्समुद्यमः ।।२७ ।। जानामीति । उपभृतं सञ्चितम् ।।२८, २९।। तत्रोचितं मन्त्रमाह → तस्मादिति । तस्माधूयं त्रिविष्टपमुत्सृज्य निलयमदर्शनं यात । यतः कालात् ||३०|| केनाऽस्य विपर्ययः स्यादित्यत आह एषइति । विप्राणां बलेनोदर्क उत्तरोत्तरमधिकं फलं यस्य सः ।।३१ ॥ । एवमिति । सुमन्त्रितोऽर्थः कार्य येषां ते निलयं जग्मुः ।। ३२ ।। बीर०

तद् एवा ऽऽह - भगवन्न् इति ²²सार्धैस् त्रिभिः²² । हे भगवन्! पूर्ववैरिणो देवासुरे युद्धे पराजितस्य बलेर् अधुना ऽयं महानुद्यमः । इमम् उद्यमं सोढुम् अशक्यं मन्ये । केन हेतुना अयम् तेजसोर्जित आसीत् ? ॥ २५ ॥

एनं बलिं को ऽपि पुमान् केना ऽप्य् उपायेन अपाकर्तुं न प्रभुः । अयं मुखेनेदं जगत् पिबन्न् इव दश दिशो लिहन्न् इव उत्थितः प्रलयाग्निर् इव दृग्भिः नभो दहन्न् इव आस्ते ॥ २६ ॥

मम शत्रोः बलेः दुर्धर्षत्वस्यैतस्य कारणं ब्रूहि । यतः कारणात् ओज आदिः तत्-प्रयुक्तः समुद्यमश् चेत्य् एतद् आसीत् । तत्र ओज इन्द्रिय-बलं, सह उत्साहो, मानसं, बलं दैहिकम् ॥ २७ ॥

एवं विज्ञापित आह गुरुः - जानामीति । हे मघवन् अस्य त्वच्-छत्रोः बलेः औन्न²³त्यस्य कारणम् अहं जानामि । किं तत् ? ²⁴यत् ब्रह्मवादिभिः शुक्रादिभिः शिष्याय बलये उपभृतम् आहितं तेज इत्य् एतत् ॥ २८ ॥

अतो भगवन्तं विना ऽन्यः कश्चिद् ²⁵भवद्-विधः, भ²⁶वादृशः साक्षाद् भवान् वा अस्य सम्मुखे क्षणम् अपि स्थातुं न शक्नोति ॥ २९ ॥

मन्त्रम् आह - तस्माद् इति । तस्मात् जेतुम् अशक्यत्वात् सर्वे यूयं त्रिविष्टपं त्यक्त्वा निलयम् अदर्शनं यात गच्छत । कथम्भूताः ? यतः येन कालेन शत्रोः पराजयो नौन्नत्यं वा भविष्यति तं कालं प्रतीक्षमाणास् सन्तः ॥ ३० ॥

को ऽसौ ²⁷स कालः तत्रा ऽऽह अयम् अधुना विप्राणां बलेनोदर्क उत्तरोत्तरम् अधिकं फलं यस्य ऊर्जितः बलीभूतः विक्रमो यस्य, तादृश आस्ते, स पुनः तेषां विप्राणाम् एवा²⁸वमानेन हेतुना सानुबन्धः ससमृद्धिः विनङ्क्ष्यति, तं कालं प्रती²⁹क्षमाणा इत्य् अर्थः ॥ ३१ ॥

एवम् इत्थम् अर्थानुदर्शिना तत् तत्-कालोचित-कर्तव्य-प्रयोजनाभिज्ञेन बृहस्पतिना सम्यग् आलोचिताः गीर्वाणाः सुरास् त्रि-विष्टपं त्यक्त्वा काम-रूपिणस् सन्तः जग्मुः ॥ ३२ ॥

1. ABJ Omit wem 2–2. B‚H„J‚V Omit. 3. BHJV Omit 4–4. 5. 6. 7. 8. 9.

fare असौ बलिः तेजसा केन ब्रह्मणा समः । केन केनापीति वा ।। २५ ।। प्रतिवोढुं प्रतियोद्धुं वारयितुं वा इदं जगद्यतः ।। २६ । । ओज आदय, एवं समुद्यमच यतः मद्रियोः एतस्य दुर्धर्षत्वस्य कारणं ब्रूहीत्यन्वयः ।। २७ ।। गुरुभिः भृगुभिः यतः कारणात् । । २८,२९ ।। त्रीणि विष्टपानि महरादिस्थानानि यस्मिन् तत्तथा ।। ३० ।। एष बलि: विप्राणां बललक्षणमुत्तरफलं यस्य स तथा । कुत इति तत्राऽऽह - सम्प्रतीति । ।३१,३२ ।। aders family afe वैरोचनः पुरीम् । taaratefuger ai निन्ये जगत्रयम् ||३३|| तं विश्वजयिनं शिष्यं भृगवः शिष्यवत्सलाः । शतेन हयमेधाना मनुव्रतमयाजयन् । । ३४ ।। ततस्तदनुभावेन भुवनत्रयविस्तृताम् । कीर्ति दिक्षु वितन्वानः स रेज उडुराडिव ।। ३५ ।। बुभुजे च श्रियं वृद्धां द्विजदेवोपलम्भिताम् । कृतकृत्य मिवाऽऽत्मानं मन्यमानो महामनाः । । ३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ।। १५ ।। श्रीro तमिति । एवं प्राप्तमिन्द्रपदं स्थिरीकर्तुं, अयाजयन्। अनुव्रतं अनुवर्तिनम् ।।३३-३५ ।। बुभुजेति । द्विजदेवे ब्राह्मणेः उपलम्भितां प्रापिताम् || ३६ ||

228व्याख्यानत्रयविशिष्टम् sa श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकाया व्याख्याया पञ्चदशोऽध्यायः ||१५|| 8-15-33-36 वीर

एवं देवेष्व् अन्तर्हितेषु सत्सु, अथ वैरोचनो बलिः देवधानीं पुरीम् अधिष्ठाय लोक-त्रयं स्ववशम् अकरोत् ॥ ३३ ॥

ततस् तं विश्वजयिनं शिष्यम् अनुव्रतं बलिं तद्-वत्सला भृगवो हय-मेधानां शतेन ³⁰अश्वमेधानां शतेन³⁰ अयाजयन् प्राप्तम् इन्द्र-पदं स्थिरीकर्तुम् अयाजयन् ³¹इत्य् अर्थः ॥ ३४ ॥

ततो हयमेध-याग-शत-प्रभावेण लोक-त्रयव्याप्तां कीर्तिं वितन्वानः स बलिश् ³²चन्द्रमा इव रराज ॥ ३५ ॥

द्विजदेवैः ब्राह्मणैः उपलम्भितां प्रापितां सुसमृद्धां श्रियं सम्पदं बुभुजे । कथम्भूतः ? महामनाः दीर्घ-सङ्कल्पः आत्मानं, कृतं कृत्यं कर्तव्य-प्रयोजनं येन तं, कृतार्थम् इव मन्यमानः ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा लिखितायां भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायां व्याख्यायां पञ्चदशो ऽध्यायः ॥ १५ ॥

faro द्विजाः भृगवः त एवमभीष्ट दातृत्वेन देवाः उपलम्भितां प्रापिताम् ।।३३-३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्या टीकायां अष्टमस्कन्धं पञ्चदशोऽध्यायः ।। १५ ।। (विजयध्वजरीत्या चतुर्दशोऽध्यायः ।। १४ । । ) 1.-1. 2. 3. pa00000 229 षोडशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या पञ्चदशोऽध्यायः) श्रीशुक उवाच एवं पुत्रेषु नष्टेषु देवमाताऽदितिस्तदा । त्रिष्टि दैत्यैः पर्यतप्यदनाथवत् । । १ । । एकदा कश्यपस्तस्या आश्रमं भगवानगात् । frered निरानन्दं समाधेविरतश्चिरात् || २ | स पत्नीं दीनवदनां कृतासनपरिग्रहः । संभाजितो यथान्याय मिदमाह कुरूद्वह ! ||३ ॥ 2 अप्यभद्रं विप्राणां भद्रे लोकेऽधुना गवाम् । म न धर्मस्य न लोकस्य मृत्योश्छन्दानुवर्तिनः || ४ || 3 अपि arsकुशलं किञ्चित् गृहेषु गृहमेधिनि । धर्मस्वार्थस्य कामस्य यत्र योगो हायोगिनाम् ॥ १५ ॥ 5 अपि वाऽतिथयो पत्र कुटुम्बातया त्वया । गृहादपूजिता याताः प्रत्युत्थानेन वा क्वचित् ॥ १६ ॥ गृहेषु येष्वतिथयो नाचितास्सलिलैरपि । यदि निर्यान्ति ते नूनं फेरूराजगृहोपमाः ।।७।। ५ अध्यग्रयस्ते बेलायां न हुता हविषा सति । त्वयोfafter भद्रे प्रोषिते मयि कर्हिचित् ॥ ८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका षोडशे पुत्रनाशेन शोचन्त्या अदितेः पतिः । प्रार्थितः कश्यपः प्राह पयोव्रतमितीर्यते । । यद्वा- षोडशे कश्यपोऽदित्या प्रार्थितो लीनपुत्रया । महच्छ्रेयस्करं तस्यै पयोव्रतमुपाविशत् ।।

230 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-16-1-8 इदानीं श्रीवामनावतारप्रसङ्गमाह एवमिति यावदध्यायपरिसमाप्ति। नष्टेषु अदृश्येषु सत्सु ।।१,२ ।। स इति । स कश्यपः पत्नीमिदमाह || ३ || . दीनवदनत्वादिकमालक्ष्य बहुधा विकल्पयन्पृच्छति अभ्यभद्रमिति सप्तभिः । हे भद्रे ! मृत्योश्छन्दमिच्छामनुवर्तत इति तथा मृत्युवशवर्तिनो जनस्येत्यर्थः । । ४ ।। अपीति । हे गृहमेधिनि ! अपि वा किं वा गृहेषु धर्मादेः किञ्चिदकुशलमिति काक्षा प्रश्नः । यत्र येषु गृहेषु अयोगिनामपि योगः स्वधर्मादिना योगफलं भवति ॥ ॥ ५ ॥ अपि वेति । किं वा त्वया अपूजिता एवाऽभ्येत्य गृहाद्याताः ||६|| गृहेष्विति । नार्चिता अनचिताः सन्तो यदि निर्गच्छन्ति ते गृहाः फेरुराजः सृगालराजः तदीयविवरतुल्याः ॥ ७ ॥ अपीति । वेलायां होमकाले कर्हिचित्र हुताः किम्? ||८|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं बलेर् इन्द्राधिपत्य-प्राप्ति-प्रकारम् अभिधाय अथ भगवतो वामनाव¹तार-प्रकारं प्रस्तोष्यन् तद्-उपोद्धात-रूपां कथां तावत् प्रस्तौति मुनिः - एवम् इति । इत्थं पुत्रेष्व् इन्द्रादिषु नष्टेष्व् अदृश्येषु सत्सु दैत्यैः त्रि-विष्टपे हृते च सति देव-माता अदितिः अनाथ-वत् ²असहाया इव² पर्यतप्यत् ॥ १ ॥

एवं परितप्यन्त्याम् अदित्यां कदाचिद् भगवान् कश्यपः चिरात् समाधेर् विरतः तस्या अदितेर् आश्रमम् आजगाम । कथम्-भूतम् ? निर्गतः उत्सवः यस्मात्, निर्गत आनन्दो यस्मात्, तम् ॥ २ ॥

स कश्यपः कृत आसन-परिग्रहो येन सः, यथा-न्यायं सभाजितः सम्यक् पूजितः हे कुरुद्वह । दीनं वदनं यस्यास् ताम् पत्नीम् इदं वक्ष्यमाणम् आह ॥ ३ ॥

दीन-वदनाम् आलक्ष्य बहुधा विकल्पयता कश्यपेन पृष्टम् आह - अपीति सप्तभिः । अपीति प्रश्न-द्योतकम् अव्ययम् । हे भद्रे । अधुना लोके विप्राणां गवां धर्मस्य लोकस्य जनस्य, कथम्-भूतस्य मृत्योः छन्दम् इच्छाम् अनुवर्तते इति तथा तस्य च अभद्रम् अकुशलं न हि ॥ ४ ॥

हे गृह-मेधिनि ! अपि वा किं गृहेषु धर्मादेः किञ्चिद् अकुशलम् इति काक्वा प्रस्नः । गृहान् विशिनष्टि - यत्र येषु गृहेषु अयोगिनाम् अपि योगः स्व-धर्मादिना योग-फलं भवति । यद् वा अयोगिनाम् एव योगः आसक्तिः योगिनान् तु नेत्य् अर्थः ॥ ५ ॥

अतिथयः आगत्य कुटुम्बासक्तया त्वया प्रत्युत्थानादिना कदाचिद् अप्य् अपूजितास् सन्तो गृहात् याता गताः किं वा ॥ ६ ॥

यद्य् अतिथयो ऽभ्येत्य येषु गृहेषु सलिलैर् अपि अनर्चितास् सन्तो निर्गच्छन्ति । तर्हि ते गृहाः नूनं सृगाल-नाथ-बिल-तुल्या एव ॥ ७ ॥

हे सति ! हे भद्रे ! मयि प्रोषिते प्रस्थिते सति उद्विग्न-धिया त्वया अग्नयः आहवनीयादयः त्वद्-अधीनाः हविषा वेलायाम् उदिते सूर्ये “प्रातर् जुहोति” इत्य् उक्त-प्रातर्-आदि-काले न हुताः किं वा ? ॥ ८ ॥

1. A,B, J “स्वादि 2–2, A,B. J पावत्समाप्ति। 3. 4-4.

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली तस्या अदित्याः । । १-३ ।। आदित्यलोके विप्राणामभद्रं नाऽऽगतमपि ? किं, धर्मस्य अभद्रं नागतमपि ? किम् अर्थस्य अभद्रं नाऽऽगतमपि ? छन्दानुवर्तिनो मृत्योस्सकाशात् अभद्रं लोकस्य नाऽऽगतं किम् ? अयोगिनां संसारिणां यत्र येषु धर्मादियोगोऽस्ति तेषु किञ्चिदप्यकुशलं न हीति तत्राऽनुकर्षः कर्तव्यः । । ४-६ ।। प्रेतराजगृहोपमाः श्मशानतुल्याः ॥ ७ ॥ ॥ वेलायामिति, योग्यकाले प्रोषिते गृहादन्यत्र स्थिते ||८|| 3 यत्पूजया कामदुधान् यति लोकान्वतः । ब्राह्मणोऽग्रिश्च वै विष्णोः सर्वदेवात्मनो मुखम् ॥ १९ ॥ ॥ अपि सर्वे कुशलिनस्तव पुत्रा मनस्थिनि । लक्षयेऽस्वस्थमात्मानं भवत्या लक्षणेरहम् ॥ १० ॥ अदितिरुवाच भद्रं द्विजगवां ब्रह्मन् धर्मस्याऽस्य जनस्य च । fraर्गस्य परं क्षेत्रं गृहमेधिन् गृहा इमे । । ११ । ।

232 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् अग्रयोऽतिथयो भृत्या भिक्षवो ये वे लिप्सवः । सर्व भगवतो ब्रह्मन् अनुध्यानाश रिष्यति । ।१२ । । को नु मे भगवन्कामो न सम्पद्येत मानसः । यस्या भवान् प्रजाध्यक्ष एवं धर्मान्प्रभाषते । ।१३।। ade मारीच मनश्शरीरजाः प्रजा इमास्सत्वरजस्तमोजुषः । nirajtany सुरादिषु प्रभो तथाऽपि भक्तं भजते महेश्वरः । । १४ ।। तस्मादीश भजन्त्या में श्रेयचिन्तय सुव्रत । safe स्थानासपनैः पाहि नः प्रभो ।। १५ । परै विवासिता साऽहं मग्ना व्यसनसागरे । ऐश्वर्य श्रीर्यशः स्थानं हतानि प्रबलैर्मम | | १६ || 8-16-9-16 श्रीध० अपीति । आत्मानं मनः अस्वस्थमप्रकृतिस्थं लक्षणैर्मुखम्लान्यादिभिः लक्षयामि ।।१,१०।।

अस्वास्थ्यकारणमन्यदस्तीति वक्तुं त्वत्पृष्टमभद्रादिकं नाऽस्तीत्याह भद्रमिति द्वाभ्याम् । इमे गृहास्त्रिवर्गस्य पर क्षेत्रमुद्भवस्थानम् । त्रिवर्गोऽपि यथावद्वर्तत इत्यर्थः । । ११ । । अग्ग्रय इति । भगवतस्तवाऽनुध्यानं यन्मया क्रियते तस्मादनयोऽतिथय इत्यादि सर्वं न रिष्यति न हीयते । ।१२ ।। " प्रस्तुतं विज्ञापयितुमाह- कोन्विति ||१३|| सम्पाद्यं काममाह तवैवेति चतुर्भिः । ।१४।। " तस्मादिति । सपत्नैदैत्यैर्हता श्रीः येषाम् । हृतं स्थानं येषामिति पुत्राभिप्रायेण बहुवचनम् । ।१५,१६ ।। 10 arro

1. 2. 3. 4. 5-5. 6. 7. 8. 9. H,V नादि 10 11

³किञ्च, अग्नीन् विशिनष्टि यत्-पूजयेति । कामान् इष्टार्थान् दोग्धीति तथा तान् तया येषाम् अग्नीनां पूजया ⁴गृहान्वितः गृह-स्थः पुमान् पुण्य-लोकान् याति प्राप्नोति । किञ्च, ब्राह्मणो ऽग्निश्च सर्व-देवता-शरीरकस्य विष्णोर् मुखं, वै निश्चये । “ब्राह्मणो ऽस्य मुखम् आसीत्” (पु.सू. १-६) “मुखाद् इन्द्रश् चाग्निश् च” (पु.सू. १-६) इत्यादि श्रुतेः इति भावः ॥ ९ ॥

हे मनस्विनि ! ते सर्वे पुत्राः कुशलिनो ऽपि कुशलिन एव हि ? किम् आलक्ष्य एवं पृच्छसीत्य् अत्रा ऽऽह - भवत्या आत्मानं मनः अस्वस्थम् अप्रकृति-स्थं वदन-दैन्यादिभिर् अहं लक्षये तव चित्तम् अस्वस्थं लक्षयित्वा ऽहं पृच्छामीति भावः ॥ १० ॥

एवं ⁵पृष्टा ⁶सती अदितिः अस्वास्थ्य-कारणम् अन्यद् इति वक्तुं तत्-पृष्टम् अभद्रादिकं ना ऽस्तीत्य् आह - भद्रम् इति द्वाभ्याम् । हे ब्रह्मन् ! द्विजादीनां भद्रम् एव तथा हे गृह-मेधिन् । त्रि-वर्गस्य धर्मार्थ-काम-⁷रूपस्य यत् परं क्षेत्रम् उद्भव-स्थानं तद् गृहं गृहाश्रमश् च अग्नयादयः पूजेप्सवश् चेति एतत् सर्वं हे ब्रह्मन् ! भगवतस् तव अनुध्यानात् मया क्रियमाणाद् धेतोः न रिष्यति न नङ्क्ष्यति न हीयते इत्य् अर्थः ॥ ११, १२ ॥

अनुध्यानान् न रिष्यति इत्य् एतद् एव काक्वा दर्शयति - को न्व् इति । हे भगवन् ! मे मानसो मनो-विषयः मनसा काङ्क्षितः कामः को नु न सम्पद्येत, सर्वो ऽपि कामः सम्पत्स्यत एवेत्य् अर्थः । कुतः ? यतो भवान् प्रजाध्यक्षः प्रजानां पतिस्सन् यस्या मे त्वद्-धर्म-पत्न्याः एवं-विधान् धर्मान् प्रभाषते उपदिशति । उपदेशेनैव विधान् धर्मान् त्वय्य् अनुष्ठापयति सति को नु कामो दुर्लभ इति भावः ॥ १३ ॥

तर्हि किं तव चित्तास्वास्थ्य-निमित्तम् इत्य् अपेक्षायां तद् विज्ञापयितुं, तदयं ना ऽपाकुर्याद् इत्य् आशङ्कया तावत् तं प्रसादयति - तवेति । हे मारीच ! सत्त्वादि-प्रधाना इमास् सर्वाः प्रजा देवाः दैत्याश् च तवैव मनसः शरीराञ् च जाताः । अतो भवान् तासु ⁸सुरादिषु प्रजासु यद्य् अपि समः सम-दर्शनः तथा ऽपि हे प्रभो ! महेश्वरो भगवान् भक्तं भजते ऽनुवर्तते भक्त-पक्षपाती भगवान् इत्य् अर्थः । प्रभोर् इति पाठे प्रभोः तव भक्तं महेश्वरो भवान् भजत इत्य् अर्थः ॥ १४ ॥

तस्मात् भक्तानुभजन-स्वभावत्वात् ⁹त्वं त्वां भजन्त्याः मे मम श्रेयः श्रेय-उपायं चिन्तया ऽऽलोचय । हे सुव्रत ! कस् तवा ऽधुना श्रेयो-विपर्ययः तत्रा ऽऽह सपत्नैर् दैत्यैर् हृता-श्रीर् येषां, हृतानि स्थानानि येषां तान् अस्मान् अस्मत्-पुत्रान् पाहि पालय¹⁰ । ¹¹यतः हे प्रभो ! ¹²पालन-समर्थस् त्वम् इत्य् अर्थः¹² ॥ १५ ॥

सा त्वत्-पत्नीत्वेन असम्भावित-दुःखा ऽहम् अधुना परैर् दैत्यैर् विवासिता स्व-स्थानाद् उच्चाटिता, पुत्रेषु स्वाभेदाभि¹³मानेना ऽहं विवासितेत्य् उक्तम् । दुःख-सागरे मग्ना ऽभवम्, अधुना प्रबलैर् दैत्यैः मम ऐश्वर्यादीन्य् अपहृतानि । तत्र ऐश्वर्यम् आधिपत्यं, श्रीः ¹⁴भोग्यादि-सम्पत्, स्थानं निवास-देशः ॥ १६ ॥

2. 8-8. 9. 10. 234 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-16-17-24 विज० सर्वदेवात्मनो विष्णोर्मुखं ब्राह्मणोऽनिखेति द्वयम् ।।९।। हि यस्मात् अस्वस्थम् ।। १०,११ । । इमे गृहा अग्नयश्च इत्यादि सर्व भगवतोऽनुध्यानात् न रिष्यति न क्षिणोति । । १२ ।। यस्या मम प्रजानां कुशलाकुशलयोः अध्यक्षः साक्षित्वेन द्रष्टा भगवानेवंविधान् धर्मान् प्रवक्तीति यत् ||१३|| यथाविभागं सच्चादिगुणानुकूल्येन अद्य दैत्यानां मनोरथं साधयतीत्यभिप्रायः । । १४ ।। अंश देवताभागं तव देहार्थ व्यवहारार्थ वा, हृतस्थानाः हतस्वर्गस्थाना: । । १५ ।। पुनरुक्तमेव विशिनष्टि - परेरिति । मम पुत्राणामिति शेषः । । १६ ।। यथा तानि पुरस्साधो प्रपद्येरन् ममात्मजाः । For free hearter frया कल्याणकृतम् ।।१७।। श्रीशुक उवाच एवमभ्यर्थितोऽदित्या कस्तामाह हसन्निव । अहो मायाबलं विष्णोः स्नेहबद्धमिदं जगत् ।। १८ ।। क देहो भौतिकोऽनात्मा के चाऽऽत्मा प्रकृतेः परः । 3 कस्य के पतिपुत्राचा मोह एव हि कारणम् । । १९ ।। उपतिष्ठस्व पुरुषं भगवन्तं जनार्दनम् । सर्वभूतगुहावासं वासुदेव जगद्गुरुम् ||२०|| सविधास्यति ते कामान् हरिदनानुकम्पनः । अमोer भगवत्सेवा नेतरेति मतिर्मम ।। २१ । । अदितिरुवाच केनाऽहं विधिना ब्रह्मन् ! उपस्थास्ये जगरुम् । यथा मे सत्यसङ्कल्पो विदध्यात्स मनोरथम् ।। २२ ।।
3. A,B भवा 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 235 8-16-17-24 श्रीमतम् आदिश त्वं द्विजश्रेड विधिं तदुपधावनम् । आशु तुष्यति मे देवैः सीवन्त्यासह पुत्रकैः ||२३|| कश्यप उवाच एतन्मे भगवान्पुष्टः प्रजाकामस्य पद्मजः । यदisse ते प्रवक्ष्यामि व्रतं केशवतोषणम् ॥ २४ ॥ श्रीथ० एवमिति । कः कश्यपः । प्रथमं तावत्पुत्रस्नेहं त्याजयितुं विस्मयव्याजेनैव तत्त्वमुपदिशति अहो इति सार्धेन । । १८-१९ ।। अत्राऽपरितुष्यन्ती प्रत्याह उपतिष्ठस्वेति द्वाभ्याम् ||२०||

स इति । नन्वेवम्भूतकामप्राप्तिहेतुः देवान्तरसेवा प्रसिद्धा तत्राऽऽह अमोघेति । । २१ । । 4 केनेति । स यथा च मे मनोरथं विदध्यात् ||२२|| आदिशेति । यथा च मे आशु तुष्यति तथा तत्सेवाप्रकारमादिश ||२३|| एतदिति । में मया पृष्टः पद्मजो मे यद्व्रतमाह एतत्ते तव प्रवक्ष्यामीत्यन्वयः ।। २४ ।। वीर०

एतानि मत्-पुत्राः पुनर् यथा पूर्ववत् प्रतिपद्येरन् प्राप्नुयुः यथा येनोपायेन प्रपद्येरन् इति वा । तथा हे साधो ! हे कल्याण-कृच्-छ्रेष्ठ ! कल्याणधिया शुभालोचनया विधेहि कुरु ॥ १७ ॥

एवम् इत्थम् अदित्या प्रार्थितः कः प्रजापतिः कश्यपः स्मयन्न् इव ताम् अदितिम् आह ॥ १८ ॥

तद् एवा ऽऽह - अहो इति । प्रथमं तावत् पुत्र-स्नेहम् त्याजयितुं विस्मय-व्याजेन तत्त्वम् उपदिशति अहो इति सार्धेन । ¹⁵अहो विष्णोर् मायाया बलं कियत् इदं जगत् स्नेह-बद्धं पुत्रादिषु स्नेह-पाशेन बद्धम् इत्य् एतत् भौतिकः भूत-पञ्चक-परिणाम-रूपो देहः क्व ? प्रकृतेः परो भिन्न आत्मा प्रत्यगात्मा क्व ? परस्परम् एवम् अत्यन्त-विलक्षणयोः देहात्मनोर् अभेदः अत्यन्तम् असम्भावित इत्य् अर्थः । एवम् असम्भावित-भेदयोर् देहात्मनोः मध्ये कस्येमे पुत्राद्याः । कस्य सम्बन्धिनः ? किम् देह¹⁶स्य ? किं वा आत्मनः ? अयम् भावः तावन् नात्मनः साक्षात् पुत्रादिभिः सम्बन्धः, अपि तु देह-द्वारा । देहस्य भौतिकत्वेन उपचयादि-विकारित्वेन च अनित्यत्वात् तत्-सम्बन्धिषु ¹⁷पुत्रादिषु स्नेहो ऽज्ञान-मूलक इति तद् एवा ऽऽह - मोह एव हि कारणम् इति । देहात्म-भ्रम एवा ऽत्र स्नेहे कारणम् इत्य् अर्थः ॥ १९ ॥

एवम् तत्त्वोपदेशेन अपरितुष्यन्तीम् प्रत्य् आह - उपतिष्ठस्वेति द्वाभ्याम् । वासुदेवम् उपतिष्ठस्व आराधय, वासुदेवाराधनस्य समीहित-साधनत्वम् सूचयन् तं विशिनष्टि - जगद्-गुरुम् जगत आराधकस्य लोकस्य गुरुं हितकारिणं, ¹⁸क्वा ऽधिवसन् हितं करोति ? अतो विशिनष्टि - सर्वेषां भूतानां गुहासु हृदय-कुहरेषु आवासो यस्य तम्, अनेन वासुदेव-शब्दस्य प्रवृत्ति-निमित्तं दर्शितम् । ननु, किं विशेषेण वासुदेवम् एव उपतिष्ठस्वेति वदसि ? इत्य् अतो विशिनष्टि - जनार्दनम् इति । ‘अर्द गतौ याचने च’ इति धातुः, जनैः श्रेयस्-कामैः अर्द्यते याच्यते इति ¹⁹जनार्दनः, स एव याचनीय इति भावः । तत्र हेतुं वदन् विशिनष्टि - भगवन्तं षाड्गुण्य-पूर्णं, देवतान्तरस्य दरिद्रत्वाद् इति भावः । वदान्यत्वम् आह - पुरुषम् इति । पुरु अधिकं षणोति ददातीति पुरुषः तम् । ‘षणु दाने’ इति धातोः “अन्येभ्यो ऽपि दृश्यते” इति ङः । “य आत्म-दा बल-दाः” (नृ.पू.ता.उ. २-१२) “एको बहूनां यो विदधाति कामान्” (श्वेता. उ. ६-१३) इत्य् आत्म-पर्यन्त-दातृत्वेन प्रसिद्ध इति भावः ॥ २० ॥

पुरुष-जनार्दन-पदाभ्याम् अभिप्रेतं विशदयन्न् आह - स इति । स पुरुषो जनार्दनः ते तव कामान् विधास्यति पूरयिष्यति । अनेन उदाहृत-श्रुत्यर्थो ऽनुसंहितः । स च पुरुष-शब्द-प्रवृत्ति-निमित्त-भूत इति च दर्शितम् । न केवलं कामानां विधाता, अपि तु हरिर् आश्रितार्ति-हरश् च । ना ऽहं तम् आराधितुम् प्रभवामीति शङ्काम् अपनुदन् विशिनष्टि - दीनानुकम्पनः दीनेषु किञ्चिद्-आनुकूल्य-युक्तेषु विपुलापराधिष्व् अपि निरतिशय-कृपा-युक्तः । भगवतः पूर्ण-षाङ्गु²⁰ण्य-युक्तस्य अवाप्त-समस्त-कामस्यैव सेवा अमोघा सफला नेतरा ²¹न देवतान्तर-सेवेति मम मतिः, मतम् इत्य् अर्थः, देवतान्तरस्य अनवाप्त-समस्त-कामत्वाद् इति भावः ॥ २१ ॥

एवम् उपदिष्टानिष्ट-निरसनेष्ट-प्रापण-समर्थोपाया तद्-उपायानुष्ठान-प्रकार-बुभुत्सया पृच्छत्य् अदितिः - केन इति द्वाभ्याम् । हे भगवन् ! अहम् केन विधिना जगत्-पतिं भगवन्तं ²²उपस्थास्ये²² भजेयम् ? यथा येन प्रकारेण भजमानाया मम स सत्य-सङ्कल्पो भगवान् मनोरथं विदध्यात् ॥ २२ ॥

हे द्विज-श्रेष्ठ! पुत्रैस् स क्लिश्यन्त्याः मम यथा च देवो भगवान् आशु तुष्यति तथा तं तद्-भजन-प्रकारात्मकं विधिम् आदिशस्व उपदिश ॥ २३ ॥

एवं पुनर् आपृष्टो भगवान् कश्यपः पयो-व्रताख्यं भगवद् आराधनात्मकं कर्मोपदेक्ष्यन् तस्मिन् विस्रम्भार्थं साम्प्रदायिकत्वं वदन् तत्-कथनं प्रतिजानीते - एतद् इति । प्रजाः पुत्रान् कामयमानस्य मे मया पृष्टो भगवान् पद्मजो ब्रह्मा यत् पयो-व्रताख्यं कर्मा ऽऽह तत् केशवस्य सन्तोष-करं कर्म ते तुभ्यम् प्रवक्ष्यामि ॥ २४ ॥

1. 2. 3. 4. A,B, J Omit स: 5. 6. 7.

2. 2, 3. 4. 5-5 237 8-16-25-32 श्रीमद्भागवतम् विज अनात्मा जडात्मकः, मोहोऽज्ञानम् ।।१७-२० ।। इतरा: इतरदेवादिविषयाः ।। २१ । । सत्यसङ्कल्पो हरिः ।। २२ ।। तदुपधावनं तस्य हरे: सेवाविषयम्, आशु तुष्यति, येनेति शेषः ।। २३ ।। यदेतद्व्रतं तद्वक्ष्यामि || २४ ।। फाल्गुनस्वाऽमले पक्षे द्वादशाहं पयोवतम् । अर्चयेदरविन्दाक्षं भक्त्या परमयाऽन्वितः ।। २५ ।। सिनीवाल्यां मृदाssलिप्य स्वायात्क्रोडविदीर्णया | यदि लभ्येत व स्रोतस्येतं मन्त्रमुदीरयेत् ।। २६ ।। त्वं देव्याऽऽदिवराहेण रसायाः स्थानमिच्छता। उद्धृताऽसि नमस्तुभ्यं पाप्मानं मे प्रणाशय ।। २७ ।। 3 निर्वर्तितात्मनियमो देवमत्समाहितः । अर्धयेत् स्थण्डिले सूर्ये जले वही गुरावपि ।। २८ ।। नमस्तुभ्यं भगवते पुरुषाय महीयसे । सर्वभूतनिवासाय वासुदेवाय साक्षिणे । । २९ ।। 5 नमोऽव्यक्ताय सूक्ष्माय प्रधानपुरुषाय च । चतुर्विशगुणाय गुणसंख्यानहेतवे ।। ३० ।। 7 नमो द्विशीर्ण त्रिपदे शत्रुश्शृङ्गाय तन्तवे । सप्तहस्ताय यज्ञाय त्रयीविद्यात्मने नमः । । ३९ ।। नमशिवाय रुद्राय घ। सर्वविद्याधिपतये भूतानां पतये नमः ||३१||

3. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8–8. 238व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्री० फाल्गुनस्येति । अमले शुक्ले ।। २५ ।। 8-16-25-32 तत्राऽऽदी पूर्वेद्युः कृत्यमाह - सिनीवाल्यामित्यारभ्य " ब्रह्मचार्यथ तद्रात्र्याम् " (भाग.8-16-44) इत्यन्तेन ग्रन्थेन । यदि लभ्येत तर्हि क्रोडविदीर्णया वन्यवराहोत्खातया आलिप्य ।। २६ ।। तत्र मन्त्र: ’ त्वं देवि ! ’ इति । हे देवि ! त्वं रसाया उद्धृताऽसि ।। २७ ।। निर्वर्तितेति। निर्वर्तित आत्मनियमो नित्यनैमित्तिको येन ||२८|| तत्राऽवाहनादी नवमन्त्रानाह नमस्तुभ्यमिति । पाद्यादौ विशेषतस्तु द्वादशाक्षरं वक्ष्यति । । २९ ।। नम इति । चतुर्विंशतिगुणाः सत्त्वानि जानातीति तथा तस्मै । गुणसंख्यानस्य हेतवे सांख्यप्रवर्तकाय ||३० एवं सामन्यतो नत्वा गुणावतारान्प्रणमति त्रिभिः । तत्राऽऽदी मन्त्रोक्तयज्ञरूपेण विष्णोः प्रणामो नम इति । द्वे शीर्ष यस्य । त्रयः पादा यस्य । तन्तवे फलविस्तारकाय । त्रय्यां विद्यायामात्मा यस्येति त्रिधा बद्ध इत्यस्याऽर्थ उक्तः । तथा च मन्त्रः चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्तहस्तासो अस्य । विधा बद्धो 14 वृषभो रोरवीति महोदेवो मर्त्या आविवेश” (मना. 3. 8-10-1) इति । “मार्गमुद्रवदालूनः सोऽयं प्राज्ञैर्यथायथम् ।

विष्णुस्तु यज्ञरूपेण स्तूयते तेन तत्त्वतः । अस्यार्थः मार्ग: विष्ण्वाराधनं तस्मिन् या मुत् तां गच्छन्ति ये सायेगीयते वा ते मुद्राः भक्ताः ते विद्यन्ते एषु ते मुद्गवन्तः तैः आलूनः व्याप्तः साक्षात्कृतः इत्यर्थः । निवृत्तिमार्गलभ्यं अमुदानन्दं तत्प्रापक उपासनामार्गे मुदं गच्छन्ति ते मार्गमुद्राः तत्प्रवर्तकाः आचार्याः ते विद्यन्ते । एषु अर्वाचीनेषु ते मार्गमुद्रवः तैः आलूनः पृथक्त्वेनोपासत इत्यर्थः । पाठान्तरे मुदं वहन्तीति मार्गमुहन्तः तैः आलूनः पृथक्त्वेनोपासित इत्यर्थः । किञ्च पूर्वादाहतश्रुत्यर्थोऽपि यास्काचार्य: विवृतः । चत्वारि 7 शृङ्गेति । वेदा एव उक्तास्त्रयोऽस्य पादाः इति सवनानि त्रीणि । द्वे शीर्ष प्रायणीयोदयनीये । सप्तहस्तासः 9 सप्तच्छन्दांसि त्रिधा बद्धः मन्त्रब्राह्मणकल्पैर्वृषभो रोरवीति रोरवणमस्य सवनक्रमेण ऋग्भिः यजुभिः सामभिः 11. “यदेनमृग्भिः शंसन्ति, यजुभिर्यजन्ति सामभिः स्तुवन्ति ।” महादेव इत्येष हि महान् देवो यद्यज्ञो मत्यां आविषेश इत्येष हि मनुष्यानाविशति यजनाय इति ।।३१,३२ ।। AJ अमेन

1. A, BJ दिना 2. HV " 3. B इति ।। ३१३२ ।। (According to B edn the commentary ends here } 4 5- -5. AJ Omn 6. AJ add तथा य यास्क 7. AJ छन 8 AJ Omit 9. AJ add the ET: 10. HV Omit सामभि: 11– 11 BY Omit 239 8-16-25-32 श्रीमद्भागवतम् वीर

एवं प्रतिज्ञाय तद् एवा ऽऽह - फाल्गुनस्येत्यादिना यावद्-अध्याय-समाप्ति । फाल्गुनस्य मासस्य अमले शुक्ले पक्षे द्वादशाहं द्वादशाह-साध्यं पयो-व्रताख्यं कर्म, कर्तव्यम् इति शेषः । तेन पयो-व्रतेन परमया अव्यभिचरितया भक्त्या युक्तो ऽरविन्दाक्षम् अर्चयेत् । अन्वित इति पुं²³लिङ्ग-निर्देशेन एतन् मे पद्मज आह इत्य् अनेन ते प्रवक्ष्यामीत्य् अनेन च स्त्री-पुरुष-साधारणम् एतद्-व्रतानुष्ठानम् इति सूचयति ॥ २५ ॥

तत्र आदौ पूर्वेद्युः कृत्यम् आह - सिनीवाल्याम् इत्य् आदिना “ब्रह्मचार्य् अथ तद्-राभ्याम्” (भाग. ८-१६-४४) इत्य् अन्तेन । दृष्टेन्दु-कलायाम् अमावास्यायां यदि लभ्येत तर्हि क्रोड-विदीर्णया अरण्य-वराहोत्खातया मृदा मृत्तिकया देहम् आलिप्य स्रोतसि नद्याम् इमं मन्त्रं वक्ष्यमाणं जपन् स्नायाद् उदीरयेद् इति तद्-आलेपन-समये एतन्-मन्त्रम् उदीरयेद् इत्य् अर्थः ॥ २६ ॥

मन्त्रम् एवा ऽऽह - त्वम् इति । “उद्धृता ऽसि वराहेण कृष्णेन शत-बाहुना” (मना.उ. ४-५) इति मन्त्रार्थानुवादको ऽयं मन्त्रः । हे देवि ! हे भू-दे²⁴वते ! स्थानं तव यथा-स्थानम् इच्छता वराहेण श्री-भगवता त्वं रसायाः रसातलाद् उद्धृता ऽसि । तुभ्यं नमः मम पापं प्रणाशय इतीयं मन्त्रम् उदीरयन् मृदा ऽऽलिप्य स्नायात् ॥ २७ ॥

ततो निर्वर्तितः सम्यग् अनुष्ठितः आत्म-नियमः ²⁵सन्ध्योपासनादिर् येन तादृशः समाहित-चित्तो हरिम् अभ्यर्चयेत् । कुत्रा ऽर्चयेत् ? इत्य् अत्रा ऽऽह - अर्चयेद् इति । स्थण्डिलादिषु पञ्चस्व् अप्य् अर्चयेत्²⁶ । तत्र स्थण्डिलं ²⁷रङ्गवल्यादिभिः अलङ्कृता²⁷ भूमिः, जलं विशु²⁸द्ध-कुम्भ-सम्भृतम् ॥ २८ ॥

तत्रा ऽऽवाहने ²⁹नव मन्त्रान् आह - नम इति । अत्रायं विवेकः - अत्र प्रधानो मन्त्रो वासुदेव-द्वादशाक्षरः वासुदेवं जगद्-गुरुम् उपतिष्ठस्व इत्य् उक्तत्वात् “गन्ध-माल्यादिभिश् चा ऽर्चेत् द्वादशाक्षर-विद्यया” (भाग. ८-१६-३९) “जुहुयान् मूल-विद्यया जपेद् अष्टोत्तरं शतम्” (भाग. ८-१६-४०) इति वक्ष्यमाणत्वाच् च । नमस् तुभ्यम् इत्य् आदयस् तु आवाहनोपचार-मन्त्रा इति । तत्रा ऽऽद्यो मन्त्रो द्वादशाक्षरार्थानुवादी भगवद्-वासुदेव-शब्दाभ्यां तत्-प्रत्यभिज्ञानात् । सर्व-भूत-निवासाय इत्य् अनेन वासुदेव-शब्द-प्रवृत्ति-निमित्तम् उक्तम्, सर्व-भूत-निवासाय, अत एव वासुदेव-शब्द-वाच्यायेत्य् अर्थः । वसतीति वासुः, वसत्य् अस्मिन्न् इति वा वासुः । ‘वस - निवासे’ इति धातोः कर्तर्य् अधिकरणे च औणादिकः । आद्ये सर्व-भूतेषु निवसत्य् अन्तरात्मतयेति सर्व-भूत-निवासः तस्मै । द्वितीये तु सर्व-भूतानाम् आधेयानाम् वासुः आधार-भूतः तथा तस्मै । साक्षिणे इत्य् अनेन देव-शब्दार्थ उच्यते । साक्षी साक्षाद्-द्रष्टा सर्वं चेतना ऽचेतनाद्यात्मकं वस्तु-जातं साक्षात् पश्यन् दृश्य-धर्मैर् अस्पृष्टः साक्षीत्य् उच्यते । देव-शब्दस्या ऽप्य् अयम् एवा ऽर्थः । स्व-तेजसा दीप्यमानो हि देवः महीयसे पुरुषाय इत्य् अनेन “वेदा ऽहम् एतं पुरुषं महान्तम्” (पु.सू. २-१) इति पुरुष-सूक्त-प्रत्यभिज्ञानात् ‘तत्र चैतम्’ इत्य् एतच्-छब्देन पूर्वोक्त-जगत्-कारणत्व-तद्-उपयुक्त-गुण-पौष्कल्यवतः परामर्शात् तस्य जगत्-कारणत्वादि-गुण-जातस्य मन्त्र-प्रतिपाद्य-वासुदेव-विशेषणत्वम् अवगम्यते, तद्-एवम्-भूताय तुभ्यं नमः । सर्वत्र मन्त्रे³⁰षु नमश्-शब्द-प्रयोगः स्व-प्रयोक्त्र्-अभिप्रायको ³¹ज्ञेयः ॥ २९ ॥

यदि ³²स एवम्-भूतो भगवान् सर्व-भूत-निवासः सर्व-साक्षी च भवति³² तर्हि ³³सर्वैः ³⁴कथं न दृश्यते ? इत्य् अत्रा ऽऽह - नमो ऽव्यक्तायेति । अयं मन्त्रस् तु “यत् तद् अद्रेश्यम् अग्राह्यम् अगोत्रम् अवर्णम् अचक्षुश्-श्रोत्रं तद् अपाणि-पादं नित्यं विभुं सर्व-गतं सु-सूक्ष्मं तद् अव्ययं यद् भूत-योनिं परिपश्यन्ति धीराः” (मुण्ड. ३. १-६) इत्य् उपनिषत्-प्रतिपाद्य-परमात्म-स्व-रूप-प्रकाशकः अव्यक्तादि-शब्दैर् अद्रेश्य-सूक्ष्म-भूत-योनित्वादि-प्रत्यभिज्ञानात् अव्यक्ताय व्यक्तैर् इन्द्रियैश् चक्षुरादिभिः न व्यज्यते न दृश्यते इत्य् अव्यक्तः ³⁵तथा तस्मै अद्रेश्यायेत्य् अर्थः । तत्र हेतुः सूक्ष्माय निरतिशय-सूक्ष्म-जीवान्तरात्मतया प्रवेश-योग्यत्वेन ततो ऽपि सूक्ष्माय सूक्ष्मत्व-प्रयुक्तं परिच्छिन्नत्वं वारयति - प्रधान-पुरुषायेति । ³⁶प्रधान-पुरुषाय³⁶ प्रकृति-पुरुष-रूपायेत्य् अर्थः । ताद्रूप्यम् अत्र प्रकृति-पुरुष-समानाधिकृतत्वं, तच् च शरीरात्म-भावन-निबन्धनं शरीर-बुद्धि-शब्दानाम् आत्म-पर्यन्तत्वाभिप्रायेणाभेद-निर्देशः । एवञ्च सर्वान्तः-प्रवेश-योग्यतया सूक्ष्मस्याप्य् आकाशस्येव प्रकृति-पुरुषान्तरात्मतया अनुप्रविष्टस्य स्व-रूपम् अपरिच्छिन्नम् एवेति भावः । प्रधान-पुरुषायेति कारणावस्था-चिद्-रूपत्वम् उक्तम् । अथ कार्यावस्था-तद्-रूपत्वम् आह - चतुर्विंश³⁷द्-गुण-ज्ञाय गुण-भूत-चतुर्विंशति-तत्त्वाभिज्ञाय । गुण-भावो विशेषणत्वं, शरीरत्वम् इति यावत् । शरीरम् अपि हि आकृति-गुणादिवद् अपृथक्-सिद्ध-विशेषणम् एवेत्य् अभिप्रायः । अपृथक्-सिद्ध-विशेषण-विषय-बुद्धि-शब्दयोः तद्-विशेष्य-पर्यन्तत्वम् आकृत्यधिकरण-न्याय-सिद्धम् । न केवलं चतुर्विंशति-तत्त्वान्तरात्मतया तद्-रूपत्वम्, अपि तु तत्-कारणतया ऽपीत्य् आह - गुण-संख्यान-हेतव इति । गुणानां सत्त्वादीनां चतुर्विंशति-तत्त्व-रूपेण कार्यावस्थानां संख्यानं गणनं तस्य हेतवे कारण-भूताय गुणानां चतुर्विंशतिधा गणनायास् तेषाम् कार्यतापत्ति-मूलकत्वात् तस्य तत्-कारणत्वात् तद्-हेतुत्वेन संख्यान-हेतुत्वम् अपीत्य् अवगन्तव्यम् । यद्वा संख्यानं प्रमितिः, गुण-संख्यानस्य सत्त्वादि-गुणानां प्रमितेः चतुर्विंशतिधा परिणतानां सत्त्वादि-गुणानां प्रमितेः तद्-विषयक-प्रमायाः हेतवे । तत्-प्रमा-हेतुत्वञ्च तत्-कारणत्व-द्वारा इत्य् अवगन्तव्यम् । यद् वा गुण-संख्यानयोर् हेतवे । संख्यानम् अत्र व्यष्टि-प्रत्यगात्म-स्व-रूपम् अहम् इत्य् एवं सम्यक् स्वस्मै प्रकाशमानत्वात् । गुण-शब्देन गुण-कार्य-भूतं चतुर्विंशति-तत्त्वात्मकम् अचेतन-द्रव्यम् उच्यते । तयोर् हेतवे कारण-भूतायेत्य् अर्थः ॥ ३० ॥

एवम् “यद् भूत-योनिम्” इति श्रुति-स्थ-भूत-योनि-शब्दार्थ उक्तः । प्रधान-पुरुषायेत्य्-आदि-पद-त्रयेण कार्य-कारणो-भयावस्थ प्रकृति-पुरुष-शरीरकत्वेन तत्-कारणत्वेन च रूपात्मकस्य जगतः तद्-विशेषणत्वम् उक्तम् । अथ नामात्मक-प्रपञ्चस्य तद्-बोधकत्वेन तद्-विशेषणत्वम् आह - नम इति । अयं मन्त्रः “चत्वारि शृङ्गाः त्रयो अस्य पादाः द्वे शीर्षे सप्त-हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महोदेवो मर्त्यां आविवेश” (मना.उ. ८-१०) इति मन्त्र-प्रकाशित-शब्दात्मक-प्रपञ्च-विशेषण-परमात्म-स्व-रूप-प्रकाशकः तस्मिन् हि मन्त्रे शब्दात्मक-प्रपञ्चो वृषभत्वेन रूप्यते । शब्दश् च ³⁸वर्णात्मको ध्वन्यात्मकश् चेति द्वि-विधः³⁸ । वर्णात्मको ऽपि पुनः साध्व्-असाधु-भेदेन द्वि-विधः, साधुश् च वेद-रूपेण, तन्-मूलक-स्मृतीतिहासादि-रूपेण च द्वि-विधः । तत्र “अनादि-निधना ह्य् एषा वाग् उत्सृष्टा स्वयम्भुवा । आदौ वेदमयी नाम्रा यतस् सर्वाः प्रसूतयः । वेद-शब्देभ्य एवा ऽऽदौ देवादीनां स निर्ममे” (भारत. १२-२३८-५६) इत्य्-आद्य्-उक्त-रीत्या कृत्स्न-जगत्-सृष्टेः वेदार्थालोचन-मूलकत्वात्, वेदस्य प्राधान्यात् स च तन्-मूलक-स्मृत्यादिश् च साधु-शब्दात्मकः प्रपञ्चो वृषभत्वेना ऽस्मिन् मन्त्रे रूप्यते । तद् अयम् मन्त्रार्थः - महो देवः महान् देवः शब्दात्मको देवः । देवस्य परमात्मनो बोधकत्वाद् वा उपचाराद् देवः मर्त्यान् नश्वरान् देव-मनुष्याद्य्-अर्थान् परमात्म-शरीर-भूतान् आविवेश बोधयितुं प्रवृत्त इत्य् अर्थः । वृषभो रोरवीति प्रसिद्ध-द्वि-शृङ्ग-चतुष्पाद्-एक-मूर्ध-वृषभ-विजातीय-वृषभ-रूपः रोरवीति शब्दं करोति शब्दात्मकताम् आपन्न इत्य् अर्थः । विजातीय-वृषभत्वेन तं रूपयति - चत्वारि इति । अस्य शब्दात्मनो वृषभस्य शृङ्गाश् चत्वारि चत्वारः नामाख्यात-निपातोपसर्गाः त्रयो भूत-भविष्य-वर्तमान-कालाः पादा आख्यातादीनां भूतादि-कालोपाधिना विहितत्वाच् छब्दानाम् काल-साहचर्याच् च तेषाम् भूतादीनां पादत्वेन रूपणम् । द्वे शीर्षे प्रवृत्ति-निमित्तं तद्-आश्रयश् चेति द्वे शिरसी । सप्त विभक्तयो हस्तासः हस्ताः “आज् जसेर् असुक्” (अष्टा. ७-१-५०) इत्य् असुगागमः । त्रिधा बद्धः उरसि कण्ठे शिरसि च बद्धः, स्थान-त्रये एवं शब्दानाम् आविर्भावाद् इति भावः इति । प्रकृत-मन्त्रार्थस् तु त्रयी-विद्यात्मने, त्रयी-विद्या वेद-विद्या तद्-आत्मने तद्-विशेषणकाय । तद्-विशेषणकत्वञ् च तद्-बोधकत्व-रूपं विवक्षितम् । रूपात्मक-प्रपञ्चस्य परमात्मनो ऽपृथक्-सिद्ध-विशेषणत्वात् अपृथक्-सिद्ध-विशेषण-वाचि-शब्दानां विशेष्य-पर्यन्त-बोधकत्व-स्वाभाव्यात् निगमागमादि-शब्द-जात-बोध्यायेति फलितो ऽर्थः । “काठिन्यवान् यो बिभर्ति” (विष्णु.पु. १-१४-२८) इत्य्-आदिवत् द्वि-शीर्षत्व्-आदिकं साक्षात्-त्रयी-विद्या-विशेषणम् परमात्मनस् तु स-द्वारकं विशेषणम् इत्य् अवगन्तव्यम् । तन्तवे तनोति यज्ञादि-क्रिया-कलापं विस्तारयति विस्तृत्य प्रकाशयतीति तन्तुस् तस्मै यज्ञाय । यज्ञो विष्णुः - “यज्ञो वै विष्णुः” (तैत्ति.सं. १-५-६) इति श्रुतेः । “यज्ञाया ऽऽचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते” इति स्मृतौ यज्ञ-शब्दस्य विष्णौ प्रयोगाच् च । यज्ञाय विष्णु-प्रकाशकाय । पूर्वोत्तर-भागाभ्यां कर्म-ब्रह्म-प्रतिपादकायेत्य् अर्थः । केचिद् अत्र यज्ञ-रूपेण विष्णुः स्तूयते इत्य् उक्त्वा, चत्वारि शृङ्गेति वेदा वा, एतद् उक्ताः त्रयो ऽस्य पादा इति सवनानि त्रीणि, द्वे शीर्षे प्रायणीयोदयनीये सप्त हस्तासः सप्त छन्दांसि, त्रिधा बद्धः त्रेधा बद्धो मन्त्र-ब्राह्मण-कल्पैर् बद्धो वृषभो रोरवीति रोरवणं सवन-क्रमेण ऋग्भिर् यजुर्भिस् सामभिः “यथैनम् ऋग्भिः शंसन्ति यजुर्भिर् यजन्ति सामभिः स्तुवन्ति” इति यास्क-निरुक्तम् उदाहृत्य व्याचक्षते ॥ ३१ ॥

तद् एवं नाम-रूपात्मक-जगद्-अन्तरात्मत्वेन तत्-कारणत्वेन च प्रकृत-कर्माराध्यस्य वासुदेवस्य तद्-विशेषणकत्वम् उक्तम् । ननु, जगत्-सृष्ट्यादि-कर्तृत्वं ब्रह्म-रुद्रादि-गतं न वासुदेव-गतम् इत्य्-आशङ्कायां यद् ब्रह्मादि-गतं जगत्-स्रष्टृत्वादिकं तद्-अन्तरात्मतया ऽनुप्रविष्टस्य तच्-छरीरकस्य तद्-द्वारा तस्यैव विशेषणम् इत्य् अभिप्रायेण तद्-रूपत्वम् उच्यते - नमश्-शिवायेति ³⁹श्लोक-द्वयेन³⁹ । तत्र शिवत्व्-आदि-धर्माणां प्रतर्दनाधिकरण-न्यायेन इन्द्र-द्वारा त्वाष्ट्र-हन्तृत्व्-आदीनाम् इव रुद्र-ब्रह्म-शरीरकस्य परमात्मनः भू⁴⁰तानीति स-द्वारक-विशेषणत्वम् अवगन्तव्यम् । शक्ति-धराय अम्बिका-पतये इत्य् अर्थः ॥ ३२ ॥

1. 5 -5. 6. 7. ६

1–1.

विज० पयोव्रत इति पुंलिङ्गप्रयोगः सर्वसाधनत्वज्ञापनार्थः । मृदो विशेषमाह - क्रोडेति । वराहखातया स्त्रोत: स्यन्दमानं जलं तत्र स्नानं कुर्यादित्यर्थः । । २५ २६ ।। रसायाः रसातलात्, स्थानमिच्छता, भूतानामिति शेषः ||२७| 3 निवर्तितात्मनियमः कृतसन्ध्योपासनादिकः । ।२८,२९ ।। गुणसंस्थानहेतवे कपिलात्मने । ३० ।। 4” द्विशीर्षे चत्वारिशृङ्गाः " ( म.ना.उ.8-10 ) इति श्रुतेः । " चत्वारि शृङ्गा वेदास्तु पादाखिसवनानि च । प्रायणीयं शिरस्त्वेकमन्यञ्चोदयनीयकम् । हस्तास्तु सप्त च्छन्दांसि तैर्गृह्णति फलान्यसौ । मन्त्रब्राह्मणकल्पैस्तु त्रिधा बद्ध इतीर्यते । शस्त्रोद्गातृस्तुतिर रोरवीत्वृत्विजो मुखात्। वृषभो महान्स्वधर्मत्वात् देवस्तु फलभावनात् " । इति । तन्तवे व्याप्ताय सन्तति हेतवे च । त्रयीविद्यानां सोमपानाम् आत्मने अन्तर्यामिणे । ।३१,३२ ।।

1. 2. 3. A, B निर्ख " 4, Mi 5. M, Ma”,” 2438-16-33-40 श्रीमत नमो हिरण्यगर्भाय प्राणाव जगदात्मने । योगेश्वर्यशरीराय नमस्ते योगहेतवे ।।३३ 1 नमस्त आदिदेवाय देवदेवाय ते नमः । नारायणाय ऋषये नराय हरये नमः | १३४ ॥ नमो मरकतश्यामवपुषेऽधिगतगतश्रिये । केशवाय नमस्तुभ्यं नमस्ते पीतवाससे ।। ३५ ।। त्वं सर्ववरदः पुंसां वरेण्य बरदर्षभ । अतस्ते श्रेयसे धीराः पादरेणुमुपासते । १३६ ।।

अन्ववर्तन्त यं देवाः श्री यत्पादपद्ययोः । स्पृहयन्त इवाऽऽमोदं भगवान्मे प्रसीदताम् ।। ३७ ।। एतैर्मन्त्रे ईषीकेशमावाहनपुरस्कृतम् । अर्चयेच्छ्रद्धया युक्तः पाद्योपस्पर्शनादिभिः ।। ३८ ।। 5 अर्थयित्वा गन्धमाल्यैः पयसा स्त्रापयेद्विभुम् । ariatarभरणपाद्योपस्पर्शनैस्ततः । 7 गन्धधूपादिभिश्चाऽर्थेत् द्वादशाक्षरविद्यया ।। ३९ ।। शृतं पयसि नैवेद्यं शाल्यनं विभवे सति । सर्पिस्सगुडं दत्त्वा जुहुयान्मूलविद्यया ।। ४० ।। श्रीro नम इति । प्राणाय सूत्रात्मने । योगैश्वर्यं शरीरं यस्य । । ३३, ३४ ।। नम इति । अधिगता प्राप्ता श्रीः येन तस्मै ।।३५, ३६ ।। अन्ववर्तन्तेति । यत्पादपद्ययोरामोदं स्पृहयन्त इव देवाश्च श्री यमन्ववर्तन्त स मे प्रसीदतु ।। ३७।। 5 एतैरिति । आवाहनेन पुरस्कृतं सन्निधापितम् ।। ३८,३९ । । शृतमिति । पयसि शृतं पक्कं पायसम् । मूलविद्यया द्वादशाक्षरेणेव ||४०|| 1

1. 2. 3-3. 4. 5- -5. 6. 7. 8. A,B,J त 9.9 A,B,J सम्मानितम् । 10. HV Omat पायसम् 244 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-16-33-40 वीर०

हिरण्य-गर्भाय चतुर्-मुख-रूपेणा ऽवस्थिताय प्राणायति सर्वाणि भूतानीति प्राणः तस्मै । “को ह्य् एवा ऽन्यात् कः प्राण्याद् यद् एष आकाश आनन्दो न स्यात्” (तैत्ति. उ. २-७) इति श्रुतेः । प्राण-शरीरकत्वाद् वा प्राणः जगद्-अन्तरात्मने ब्रह्मादि-स्तम्ब-पर्यन्त-जगद्-अन्तरात्मत्वम् एव तत्-समानाधिकृति-निमित्तम् इति भावः । योगैश्वर्य-शरीराय योगैश्वर्य-निर्वाहकाय तन् निर्वाहकत्वम् योग-स्मृति-प्रणेतृत्व-रूप-कारणत्वेनेत्याह योग-हेतवे योग-स्मृति-कर्त्रे इत्य् अर्थः । इदम् विशेषण-द्वयम् साक्षाच्-चतुर्मुखस्य, तद्-द्वारा तु परमात्मन इत्य् अवगन्तव्यम् ॥ ३३ ॥

उक्त-विशेषण-सामर्थ्य-लब्धैर् अन्यैर् अप्य् असाधारण-धर्मैः विशिंषन् नमस्करोति मन्त्रः नमस् ते इति आदि-देवाय ब्रह्म-रु⁴¹द्रादि-देवानाम् अपि आदि-भूताय कारण-भूतायेत्य् अर्थः । अयम् उक्त-सर्व-कारणत्व-सामर्थ्य-लब्धो ऽर्थः । शब्दार्थस् तु आदिश् चा ऽसौ देवः तस्मा इति । अत एव देवानाम् अपि देवाय अधिपतये स्व-तेजसा दीप्यमानानां ब्रह्मादि-देवानाम् अपि अन्तरात्मतया दीप्यमानायेति वा । नारायणाय नाराणां प्राप्याय प्रापकाय आधाराय च नाराय नित्याय ऋषये सर्वज्ञाय । यद् वा, नारायणाय ऋषये नराय च नर-नारायण-ऋषि-रूपेणावतीर्णाय हरये आश्रितार्ति-हन्त्रे ॥ ३४ ॥

मरकत-वद् इन्द्र-नील-वत् श्यामं वपुर् यस्य अधिगता नित्य-संश्लिष्टा श्रीर्-महा-लक्ष्मीर् येन तस्मै । केशवादि-द्वादश-मूर्तीनां उपलक्षकः केशव-शब्दः केशवादि-द्वादश-मूर्ति-रूपेणावस्थितायेत्य् अर्थः । पिशङ्गं वासो ⁶²वस्त्रं यस्य तस्मै ॥ ३५ ॥

हे वरेण्य ! अनेन गायत्री-प्रतिपाद्यत्वम् सूचितम् । हे वरद-श्रेष्ठ ! त्वम् एव यतः सर्व-वरदः ततः तवैव पाद-रेणुम् इष्ट-प्राप्तये धीरा उपासते सेवन्ते ॥ ३६ ॥

श्रीर् लक्ष्मीः देवाः ब्रह्मादयश् च यत्-पाद-पद्मयोर् आमोदं स्पृहयन्तः कामयमाना इव यम् अनुसृतवन्तः स भगवान् पूर्ण-षाड्गुण्यो वासुदेवो मह्यं प्रसीद⁴²ताम् ॥ ३७ ॥

इत्य् एतैर् मन्त्रैर् आवाह⁴³नेन पुरस्कृतं सन्निधापितम् हृषीकेशं ⁴⁴पाद्योपस्पर्शनं पाद्य-समर्पणं तद्-आदिर् येषां तैः आसनार्घ्यै । आदि-शब्देन ग्राह्ये ⁴⁵पाठ-क्रमस् त्व् अविवक्षितः आसनार्घ्य-पाद्यैर् अर्चयेद् इत्य् अर्थः ॥ ३८ ॥

एवम् एतैर् अर्चित्वा गन्ध-माल्यैः गन्ध-पुष्पैस् सह पयसा गन्धादि-सहितेन क्षीरेण शुद्ध-जलेन च विभुं वासुदेवं स्नापयेद् ⁴⁶इत्य् अर्थः । ततो वस्त्रादिभिर् अभ्यर्च्य गन्धादिभिर् अर्चेत् । आदि-शब्देन दीप-मधु-पर्काचमनानि ग्राह्याणि । द्वादशाक्षर-विद्ययेति पूर्वोत्तरान्वयि आसनाद्य्-उपचाराश् चा ऽनयैव कार्याः ॥ ३९ ॥

तथा तथैव विद्यया विभवे सति पयसि क्षीरे ⁴⁷शृतं पक्वं शाल्यन्नं स-सर्पिः ⁴⁸घृतेन सहितं⁴⁷ स-गुडञ् च नैवेद्यं दत्त्वा समर्प्य उक्त-द्वादशाक्षर-विद्यया जुहुयात् ॥ ४० ॥

विज० हिनोति दुःखं, राति सुखमिति हिरण्यं रेनो लक्षणं गर्भ यस्य स तथा तस्मै ।।३३-३५ ।। यतो वरदर्षभः अतः || ३६ || श्रिया विनिर्जिते पद्मे ययोस्तौ तथा तयोः पादयोरामोदं स्पृहयन्तो देवा यमन्ववर्तन्त स भगवान् ||३७|| उपस्पर्शनमाचमनम् ||३८ ।। द्वादशाक्षरविद्यया ओं नमो भगवते वासुदेवायेति । । ३९ ।। पयसि शृतं पायसान्नम् ||४०|| 3 निवेदितं तद्धाय दद्यात् भुञ्जीत वा स्वयम् । दत्त्वाऽऽचमनमर्चित्वा ताम्बूलञ्च निवेदयेत् ||४१ || जपेदष्टोत्तरशतं स्तुबीत स्तुतिभिः प्रभुम् । कृत्वा प्रदक्षिणं भूमौ प्रणमेहण्डवन्मुदा । १४२ ।। कृत्वा शिरसि तच्छेषं देवमुवासयेत्ततः । यवराम्भोजयेद्विप्रान् पायसेन यथोचितम् ||४३|| 7. भुञ्जीत तैरनुज्ञातः शेषं सेष्टः सभाजितैः । ब्रह्मचार्यr corri eat भूते प्रथमेऽहनि ।। ४४ ।। स्नातः शुचिर्यथोक्तेन विधिना सुसमाहितः । पसा स्वापयित्वाऽत् यावद्वतसमापनम् ।। ४५ ।। पर्याभवतमिदं चरेद्विष्णवर्धनादृतः । पूर्वजुहुयादप्रि ब्राह्मणांश्चाऽपि भोजयेत् ||४६ ।।

1. 2-2. 3 4-4. 5. 6. 7- - 7. 8, 9. 10. 246 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-16-41-48 एवहरहः कुर्यात् द्वादशाहं पर्यातम् । हरेराराधनं होममणं द्विजतर्पणम् ।। ४७ ।। प्रतिपहिनमारभ्य यावच्छुक्लत्रयोदशी । ब्रह्मर्यमध: स्वयं स्मानं त्रिषवण घरेत् । ।४८ ।। श्रीय० जयेदिति । पूर्वोक्ताभिरन्याभिश्च स्तुतिभिः ।।४१, ४२ ।। कृत्वेति । तस्य शेषं निर्माल्यम् । द्रात्रवरौ येषां तान् । असम्भवे द्वावपि भोजयेदित्यर्थः । । ४३ || भुञ्जीतेति । सभाजितैः तैः अनुज्ञातस्सन्। शेषं सेष्टः बन्धुभिस्सहितः । तस्यां रात्र्यां ब्रह्मचारी सन् श्वो भूते प्रभाते सति ।।४४, ४५ ।। पय इति । पय एव भक्ष आहारो यस्य ।।४६,४७ ।। प्रतिपदिति । अधः स्वप्नं शयनम् ।।४८ ।। 5 वीर०

⁴⁹ततः यद् भगवते निवेदितम् अन्नं पायसं तत् सति लाभे भोक्त्रे ब्राह्मणाय दद्यात्, नो चेत् स्वयं वा भुञ्जीत । तत आचमनं दत्त्वा ताम्बूलं निवेदयेत् समर्पयेत् ॥ ४१ ॥

ततो द्वादशाक्षरं मन्त्रम् अष्टोत्तर-शतं जपेत् । स्तोत्रैः ⁵⁰वैदिक-तान्त्रिक-स्तुतिभिः⁵⁰ भगवन्तं स्तुवीत । ततः प्रदक्षिणं कृत्वा दण्डवत् भूमौ मुदा हर्षेण प्रणमेत् ॥ ४२ ॥

तच्-छे⁵¹षां निर्माल्यं पुष्पादिकं शिरसि धृत्वा ततो भगवन्तम् उद्वासयेत् । द्वाव्-अवरौ येषां तान् विप्रान् यथा-विधि पायसेन भोजयेत् द्व्यवरान् इत्य् अनेन असति ⁵²सम्भवे द्वाव् अपि ⁵³वा भोजयेत्, न त्व् एकम् इति विवक्षितम् । ततः सम्यक् पूजितैः तैर् विप्रैर् अनुज्ञातः सेष्टः बन्धुभिस् सहितः शेषं शिष्टम् अन्नादिकं भुञ्जीत । अथ तद्-रात्र्यां ब्रह्मचारी स्त्री-सङ्ग-रहितः, शयीतेति शेषः । अथ प्रथमे ऽहनि श्वो-भूते प्रभाते ॥ ४३-४४ ॥

स्नातः शुचिः समाहित-चित्तो यथोक्तेन विधानेन पयसा स्नापयन्, भगवन्तम् इति शेषः । ⁵⁴स्नपन-ग्रहणम् आह्वानादीनाम् अप्य् उपलक्षणम् यावद्-व्रत-समाप्ति एवम् अभ्यर्चयेद् इत्य् अर्थः ॥ ४५ ॥

पयः क्षीरम् एव भक्ष आहारो यस्य सः, ⁵⁵विष्णोर् अर्चने⁵⁵ आदर-युक्त इदं व्रतं कुर्यात् । पूर्ववद् अग्नौ जुहुयात्, विप्रांश् च भोजयेत् ॥ ४६ ॥

एवम् अहरहः द्वादश-दिन-पर्यन्तं स्वयं पयो-भक्षः हरेर् आराधनम् द्विज-भोजनम् तद्-अर्हणं ब्रह्मचर्यम् अधश्-शयनं त्रि-काल-स्नानञ् च इत्य् एतत् सर्वं यावच्-छुक्ल-त्रयोदशी-पर्यन्तं कुर्यात् । ‘द्वादशाहं पयो-व्रतम्’ इति पाठे द्वादश-दिन-साध्यम् पयो-व्रताख्यं कर्म हरेः आराधनादि-रूपं चरेद् इत्य् अर्थः ॥ ४७, ४८ ॥

1. 2. 3. 4. A,B,J Omit शेषं 5. 6- -6. 7. 8. 9. 10. 11–11.

विज० तच्छेषं पुष्पं द्रवमाणम ।।४१-४३ ।। वरान् अवरपक्षेऽपि द्वावपेक्षितौ। मुख्यपक्षस्तु द्वादशेतिं । । ४४-४८ ।। बर्जयेदसवालापं भोगानुचावचांस्तथा । अहिंस्वस्सर्वभूतानां वासुदेवपरायणः । । ४९ ।। aurererrar faori: स्वपनं पञ्चविभोः । कारयेच्छाटेन विधिना विधिकोविदः । १५०॥ पूजाञ्च महतीं कुर्या द्वित्तशाठ्यविवर्जितः । ai free veft शिपिविष्टाय विष्णवे ।।५१।। सूक्तेन तेन पुरुष यजेत सुसमाहितः । नैवेद्यञ्चाधिगुणवत् दद्यात्पुरुषतुष्टिवम् ।।५२ ।। आचार्य ज्ञानसम्पत्रं वस्त्राभरणधेनुभिः । Heera far द्याराधनं हरेः ||५३|| भोजयेतान् गुणवता सवनेन शुचिस्मिते। अन्यांश्च ब्राह्मणान्युक्तान् ये च तत्र समागताः । । ५४ ।। afrri गुरवे carefrवग्भ्यक्ष यथार्हतः । अन्नाद्येनाश्वपाकेभ्यः प्रीणयेत्समुपागतान् ।।५५ ।। भुक्तवत्स्वथ सर्वेषु दीनान्धकृपर्णादिषु । विष्णोस्तत्प्रीणनं विद्वान्भुञ्जीत सह बन्धुभिः ।। ५६ ।। 7. ;

1. 2-2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 248व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीro त्रयोदश्यामिति । पञ्चकैः पञ्चामृतैः ।।४९-५६ ।। 8-16-57-62 वीर०

अथ वर्ज्यान् आह - वर्जयेत् इति । नाना-विधान् असद्भिः आलापान् वर्जयेत् । यदा वा असद्-आलापान् तथेन्द्रियान्तर-व्यापारान् असतः त्यजेद् इत्य् अर्थः । तथा सर्व-भूत-सम्बन्धि-हिंसा-रहितः वासुदेवानुसन्धान-परो भवेत् ॥ ४९ ॥

एवं द्वादशसु दिनेष्व् अतीतेषु अथ त्रयोदश्यां पञ्चभिर् अमृतैः साधनैश् चतुर्भिः ऋत्विग्भिः आचार्येण चेति पञ्चभिर् वा शास्त्रोक्तेन विधिना तद्-अभिज्ञैः प्रयोज्य-कर्तृभिः विष्णोः स्नपनं कारयेत् ॥ ५० ॥

वित्त-लोभम् अकुर्वाणो विष्णोर् महतीं सर्वोपचार-युक्तां पूजां कुर्यात् । क्षीरे चरुं हविः शिपिविष्ट-विष्णु-देवताकं कारयित्वा, शिपिविष्टो निरतिशय-तेजो-युक्तः सु-समाहित-चित्तः परम-पुरुषं पुरुष-सूक्तेन षोडश-ऋग्भिः यजेत होमेन तम् आराधयेद् इत्य् अर्थः । ततः परम-पुरुष-प्रीति-करं षड्-रसोपेतं नैवेद्यं भगवते समर्पयेद् ⁵⁶इत्य् अर्थः ॥ ५१, ५२ ॥

ततो वस्त्रादिभिर् ज्ञान-सम्पन्नम् आचार्यं यथा-वित्तम् द्विजांश् च तोषयेत् । हि यस्मात् तद्-आचार्य-द्विज-तोषणं विष्णोर् एवा ऽऽराधनम् भवति तस्मात् तांस् तोषयेद् इत्य् अर्थः ॥ ५३ ॥

गुणवता षड्-रस-युक्तेना ऽन्नेन हे शुचि-स्मिते ! तान् पूजितान् आचार्य-ब्राह्मणान् ये चा ऽन्ये तत्र समागतास् तांश् च युक्तान् भोक्तुं योग्यान् भोजयेत् ॥ ५४ ॥

ततो गुरवे ऋत्विग्भ्यश् च स्व-वित्तानुसारेण दक्षिणां दद्यात् । श्वपाक-पर्यन्तेभ्यः समागतान् सर्वान् अन्नादिभिस् तोषयेत् ॥ ५५ ॥

एवं दीनादिष्व् अपि भुक्तवत्सु तत्-सत्कारं विष्णोर् एव तोष-करं जानन् स्वयम् अपि बन्धुभिस् सह भुञ्जीत ॥ ५६ ॥

विज० स्नापकैः स्नानसाधनैः ।।४९,५० ।। शिपिषु रश्मिषु विष्टः शिपिविष्टः शिपो गरुडे विष्टः तस्मै वा । । ५१ ।। मधुरादिगुणवत् ।।५२-५६ ।। नृतवादिनी स्तुतिभिः स्वस्तिवाचकः । कारयेत्तत्कथाभिश्च पूजां भगवतोन्वहम् ।।५७ ।। errvatai नाम पुरुषाराधनं परम् । पितामहेनाऽभिहितं मया ते समुदाहृतम् ।। ५८ ।।

249 जानन् स्वयमपि 8-16-57-62 श्रीमद्भागवतम् त्वचाऽनेन महाभागे सम्यगय केशवम् । 7 आत्मना शुद्धभावेन नियतात्मा भजाव्ययम् । । ५९ ।। अयं मे सर्वयज्ञाख्य: सर्वव्रतमिति स्मृतम् । तपस्सारमिदं भद्रे ! दानचेश्वरतर्पणम् ।। ६० ।। त एव नियमास्साक्षात एव च क्रतूत्तमाः । तपोदानं व्रतं यज्ञो येन तुष्यत्यधोक्षजः । । ६१ ।। 3 तस्मादेतदतं भद्रे ! प्रयता श्रद्धया येज। 8 भगवान्परितुष्टस्ते बरमाशु विधास्यति ।। ६२ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे अदितिपयोव्रतकथनं नाम षोडशोऽध्यायः ।। १६ ।। श्रीध० एतदिति । मया च ते समुदाहृतम् ।।५८-५९।। अयमिति । सर्वयज्ञाख्योऽयं यज्ञः सर्वव्रतमिति च स्मृतमेतद्व्रतम् ।।६०-६१ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां षोडशोऽध्यायः ।। १६ ।। वीर०

आद्य्-अन्त-दिन-द्वयं मध्ये द्वादश इत्य् एवं चतुर्दशस्व् अहस्सु नृत्तादिभिस् सह भगवतः पूजाम् कारयेत् ॥ ५७ ॥

तद् एवं पयो-व्रताख्यं कर्म उपदिश्य पुनर्-विश्वासायोक्तं साम्प्रदायिकत्वं स्मारयन् निगमयन् अनेन भगवन्तम् आराधयेत्य् आह - एतद् इति । पुरुषः परम-पुरुष आराध्यते येन तत् तथा । परं श्रेष्ठम् एतत् पयो-व्रतं नाम प्रसिद्धम् मह्यम् पितामहेनोपदिष्टम् मम, मया च तुभ्यं सम्यग् अभिहितम् ॥ ५८ ॥

हे महा-भागे ! त्वम् अपि सम्यग् अनुष्ठितेन अनेन पयो-व्रतेन विशुद्धः भावो भक्तिर् यस्मिन् तेन आत्मना मनसा भजनीयम् अव्ययं केशवं भज आराधय ॥ ५९ ॥

प्रकृतं ⁵⁷व्रतं स्तौति - अयम् इति । ⁵⁸सर्व-यज्ञाख्यो ऽपि व्रत-रूपो यज्ञः इदं व्रतं सर्व-व्रतं स्मृतम्⁵⁸ । सर्व-यज्ञ-व्रत-तुल्यम् इदम् ⁵⁹एकं व्रतम् इत्य् अर्थः । किञ्च, हे भद्रे ! सर्व-तपस्-सार-तुल्यं तथा सर्व-दान-तुल्यञ् च इदं व्रतं कुतः ? च-शब्दो हेत्व्-अर्थः । च यतः ⁶⁰हेतोर् इदम् ईश्वर-तर्पणम् ईश्वरः तर्प्यते ऽनेनेति ⁶¹तत् तथा ईश्वर-तृप्ति-करत्वेन सर्व-यज्ञादि-सम-कक्ष्यम् इत्य् अर्थः ॥ ६० ॥

यम-नियमादयो ऽपि ईश्वर-तोष-करा एव सफलाः, अन्ये तु व्यर्था एवेत्य् आह - त एवेति । येन नियमादिना ऽधोक्षजः तुष्यति, त एव नियमादि-शब्द-वाच्याः अन्ये त्व् आभास-रूपा व्यर्था एवेत्य् अर्थः ॥ ६१ ॥

तस्मात् सर्व-यज्ञादिभिस् तुल्यत्वात् ईश्वर-तोषकत्वाच् च, हे भद्रे ! समाहिता त्वं श्रद्धया एतद्-व्रतम् अनुतिष्ठ, तेन तुष्टो भगवांस् तवा ऽऽशु वरान् दास्यति ॥ ६२ ॥

इति श्रीमद्-भागवते अष्टम-स्कन्धे श्री-वीर-राघव-विदुषा-लिखितायाम् भागवत-चन्द्र-चन्द्रिकायाम् व्याख्यायाम् षोडशो ऽध्यायः ॥ १६ ॥

विजo " तपस्सन्तोष आस्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम्। सिद्धान्तश्रवणशेष हीर्मतिश्च जयो व्रतम् । एते च नियमाः प्रोक्तास्तांश्च सर्वान् पृथक्शृणु ।। अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्य दयाऽऽर्जवम् । क्षमा धृतिर्मिताहारः शौच यमाः स्मृताः " ( वाराह. 3. 5-13 ) इति ॥ ५७-६२ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां सहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे षोडशोऽध्यायः ।। १६ ।।

1. 2-2. 3. 4. 5. 6. AB जपो 0000000 251 सप्तदशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच इत्युक्ता साsदिती राजन्। स्वभर्त्रा कश्यपेन वै । अन्यतिष्ठ दुव्रतमिदं द्वादशाहमतन्द्रिता । । १ । । चिन्तयन्त्येear aaur मँहापुरुष मीश्वरम् । बुद्धधा प्रगृह्येन्द्रियदुष्टाश्वान् मनसा बुद्धिसारथिः || २ || मकाया बुद्धया भगवत्यखिलात्मनि । वासुदेवे समाधाय चचार ह पयोव्रतम् ||३|| 3 । तस्याः प्रादुरभूतात ! भगवानादिपूरुषः । terererrर्बाहुः शङ्खचक्रगदाधरः ।।४।। तं नेत्रगोचरं वीक्ष्य सहसोत्थाय सादरम् । ननाम भुवि कायेन दण्डवत्प्रीतिविला ||५|| सोत्थाय बद्धाञ्जलि रीडितुं स्थिता नोत्सेह आनन्दजलाकुलेक्षणा । बभूव तूष्णीं पुलकाकुलाकृति स्वदर्शनात्युत्सवगात्रवेपथुः । १६ ।। प्रीत्या शनैर्गदया गिरा हरिं तुष्टाव ला देव्यदितिः कुरूद्वह । astrit or frenia चक्षुषा रमापतिं यशपतिं जगत्पतिम् ।।७।। अदिति रुवाच यज्ञेश ! यज्ञपुरुषाच्युत ! तीर्थपाद ! तीर्थश्रवः श्रवणमङ्गल नामधेय । आपन्नलोकवृजिनोपशमोदयाऽऽद्य शं नः कृधीश ! भगवन्नसि दीननाथः ॥ ८ ॥ श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ततः सप्तदशेऽदित्या कृते तस्मिन् व्रते हरिः । तत्कामपूरणायादी तत्पुत्रोऽभूदितीर्यते । । सेति । प्रीतिविह्वलत्वादेव सा बद्धाञ्जलिस्सती स्थिता केवलमीडितुं पुनर्नोत्सेहे न शशाक, अपि तु
2. 2–2, 3. 4. 252 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-17-1-8 तूष्णीं बभूव । कथम्भूता ? आनन्दजलै राकुले ईक्षणे यस्याः । पुलकैराकुला आकृति देहो यस्याः । तस्य दर्शनेन योऽत्युत्सवस्तेन गात्रे वेपथुः कम्पो यस्याः । । १-६ ।। प्रीत्येति । तुष्टाव पिबतीव उद्वीक्षमाणेति च क्रियाभेदात् ‘सा’ इत्यस्य पदस्य द्विरुक्ति रदोषः ॥ ७ ॥

• " अयनतो विनिर्जित्य दैत्या नत्थूर्जितानपि । भक्ता न्रक्षितुमीशस्त्वमित्यस्तो ददिति त्रिभिः " यज्ञेशेत्यादिदशभिः सम्बोधनैस्तवाशक्यं किमपि नास्तीति वदन्ती प्रार्थयते । शं नः कृधि कुरु । यतो दीनानां नाथोऽसि त्वम् | तीर्थं श्रवः कीर्तिर्यस्य, श्रवणमेव मङ्गलं यस्य, तन्नामधेयं यस्य, आपन्नानां शरणं 2 गतानां लोकानां वृजिनोपशमः उदयो यस्य । १८ ।। श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवम् उपदिष्ट-पयोव्रता ऽदितिः तद् अन्वतिष्ठद् इत्याह मुनिः - इतीति । इति इत्थं, हे राजन् ! स्व-भर्त्रा ¹कश्यपेन उक्ता उपदिष्ट-व्रता सा अदितिः अतन्द्रिता समाहिता द्वादशाहम् इदं पयोव्रतम् अन्वतिष्ठत् ॥ १ ॥

²अथं अनुष्ठान-प्रकारम् ³एवाह - चिन्तयन्तीति द्वाभ्याम् । महा-पुरुषम् ईश्वरं वासुदेवम् एकया अनन्य-विषयया बुद्ध्या चिन्तयन्ती पयोव्रतं चचारेत्य् अर्थः । किं कृत्वा ? बुद्धिः सारथिः मनोनिग्रहोपाय-भूता यस्यास् सा मनसा इन्द्रियाण्य् एव दुष्ट-सत्त्वाः तान् प्रगृह्य निगृह्य ॥ २ ॥

मनश् च एकाग्रया अनन्य-विषयया बुद्ध्या सर्वान्तर्-आत्मनि षाड्गुण्य-पूर्णे वासुदेवे समाधाय स्थिरं कृत्वा तस्याम् अदित्याम् इत्थं व्रतम् अनुतिष्ठन्त्यां सत्यां भगवान् वासुदेवः प्रादुर् आसीत् । कथम्-भूतः ? पीते पिशङ्गे वाससी यस्य, चत्वारो बाहवो यस्य सः, शङ्खादीन् बिभ्राणः ॥ ३, ४ ॥

तं नेत्र-गोचरं वासुदेवं समीक्ष्य अदितिर् आशूत्थाय प्रीत्या विह्वला सती कायेन दण्डवद् भूमौ ⁴ननामं नमस्कृतवती ॥ ५ ॥

प्रीति-विह्वलत्वाद् एव सा बद्धाञ्जलिः तूष्णीं स्थिता केवलम् ईडितुं ⁵स्तोतुं पुनर् नोत्सेहे न शशाक । कथम्-भूता ? आनन्द-जलैः आकुले ईक्षणे अक्षिणी यस्याः सा, पुलकैर् आकुला आकृतिर् देहो यस्यास् सा, तस्य भगवतो दर्शनम् एव निरतिशयोत्सवः तेन गात्रे शरीरे वेपथुः कम्पो यस्यास् सा ॥ ६ ॥

ततो हे कुरूद्वह । अदितिर् देवी शनैः गद्गदया गिरा प्रीति-पूर्वकं हरिं तुष्टाव । कथम्-भूता सा ? श्रियः-पतिम् उद्वीक्ष्य चक्षुषा पिबन्तीव स्थिता सती तुष्टाव । पिबन्तीव उद्वीक्ष्य इति च क्रिया-भेदात् सा इत्य् अस्य पदस्य द्विर्-उक्तिर् अदुष्टा ⁶इति ज्ञेयम्⁶ ॥ ७ ॥

“इष्टापूर्तं बहुधा जातं जायमानं विश्वं बिभर्ति” (म.ना.उ. १-६) “अहं हि सर्व-यज्ञानां भोक्ता च प्रभुर् एव च” (भगी. ९-२४) इत्य्-आदि-श्रुति-स्मृति-प्रसिद्धं यत् यज्ञेश्वरत्व्-आदिकं तद् अधुना दर्शय⁷न्न् इव दुर्लभो ऽप्य् अल्पीयसा ऽपि मत्-कृतेना ऽऽराधनेन आविर्भूतो ऽसीत्य् अभिप्रायेण सम्बोधयन्ती प्रार्थयते यज्ञेशेति । हे यज्ञेश ! यज्ञानां प्रभो ! हे यज्ञ-पुरुष ! यज्ञ-भोक्तः । आश्रितान् अच्यावयतीति अच्युतः तस्य सम्बोधनम् । तीर्थं गङ्गादि-रूपं पादे यस्य, तीर्थं विशुद्धं श्रवः कीर्तिर् यस्य । हे तीर्थ-श्रवः । श्रवणम् एव मङ्गलं यस्य तत् नामधेयं यस्य, आपन्नानां शरणागतानां लोकानां दुःखोपशमाय उदय आविर्भावो यस्य सः, नो ऽस्माकं शं सुखं कृधि कुरु । यतस् त्वं ⁸हे भगवन् ! षाड्गुण्यपूर्ण⁸ ! दीनानां मादृशादीनां नाथो ऽसि ॥ ८ ॥

• श्रीधरीयोऽयं श्लोकः। 1. A,B,T ’’ 2 ABJ Omit लोकानां 3 ABJ शमाय 4. 5. 6. 7. 8.

श्रीविजयध्वजतीर्थ कृता पदरत्नावली अव्यक्तस्वभावोऽपि भक्तया भजमानस्य पुंसः प्रत्यक्षो भवति भगवानित्येत मर्थं दर्श्यत्यध्यायद्वयेन । तत्र अदित्याः भक्त्या व्रताचरणप्रकारं वक्ति - इत्युक्तेति ||१-३|| तदूव्रताचरणफलमाह तस्या इति । ।४-५ ।। तस्याः भक्तिलक्षणं प्रदर्शयति सेति । पुलकेन रोमाचेन आकुला व्याप्ता आकृतिः तनुर्यस्या स्सा तथा । पुन स्तया किमकारीति तत्राऽऽह तद्दर्शनेति । तद्दर्शनमेवाऽत्युत्सवः तनिमित्तो गात्रवेपथुः देहकम्पो यस्याः सा तथा । । ६ ।। · तस्याः मुग्धभावं दर्शयति उद्वीधातीति ।।७।।

स्वाभीष्टोदयकरगुणविशिष्टत्वेन स्तौति यज्ञेशेति । यज्ञपुरुष अच्युत इत्यनेन गुणान्तराणि

समुझिनोति । तानि कानीति तत्राऽऽह - तीर्थपादेत्यादि । तीर्थस्य शास्त्रस्य श्रवः श्रवणं याभ्यां ते तीर्थश्रवसी, ते व श्रवणेति । तीर्थश्रवश्रवणे ते मङ्गलयतीति तीर्थ श्रव श्रवणमल, तच नामधेयं नाम यस्य स तथा तस्य सम्बुद्धिः तीर्थश्रवश्रवणमङ्गलनामधेय आपनस्य लोकस्य वृजिनं दुःखं तस्योपशमनार्थं परिहारार्थ मुदयो अवतारो यस्य स तथा तस्य सम्बुद्धिस्तथा, कृधि कुरु, अवसन्ननाथ क्षीणजनरक्षक ! ||८|| 1– 1. 2, 30-3. 254 व्याखमानत्रयविशिष्टम् 1 विश्वाय विश्वभवनस्थितिसंयमार्थं स्वैरं गृहीतपुरुशक्तिगुणाय भूने। स्वस्थाच शश्वदुपबृंहितपूर्णबोधव्यापादितात्मतमसे हरये नमस्ते ||९|| +2 8-17-9-16 आयुः परं वपुरभीष्ट मतुल्यलक्ष्मी ग्रभूरसाः सकलयोग गुणास्त्रिवर्गः । ज्ञान केवल मनन्त भवन्ति तुष्टात् त्वत्तोनृणां किमु सपत्रजयादि राशीः ।।१०।। श्रीशुक उवाच अदित्येवं स्तुतो राजन् ! भगवान् पुष्करेक्षणः । क्षेत्रशस्सर्वभूतानामिति होवाच भारत । ।। ११ ।। श्रीभगवानुवाच देवमात भवत्या में विज्ञातं चिरकाङ्गितम् । यत्सपले सश्रीणां ज्यावितानां स्वधामतः । ।१२ ।। तान्विनिर्जित्य समरे दुर्मदा नसुरर्षभान्। प्रतिलब्धजयश्रीभिः पुत्त्रे रिच्छस्युपासितुम् ।।१३।। इन्द्रज्येs: स्वतनयः हतानां युधि विद्विषाम् । aियो रुदती रासाद्य द्रष्टुमिच्छलि दुःखिताः । । १४ । । आत्मजान्सुसमृद्धांस्त्वं प्रत्याहतयशश्रियः । areer मfastu ataतो द्रष्टुमिच्छसि ।। १५ ।। प्रायोऽधुना सेsसुरयूधनाथा अवारणीया इति देवि! मे मतिः । यसेऽनुकूलेश्वरविप्रगुप्तान विक्रमस्तत्र सुखं ददाति । । १६ ।। श्री विश्वायेति । भूसे महते नमः । महत्त्वे हेतवः विश्वाय विश्वस्य भवनस्थिति संयमार्थं स्वैरं गृहीताः पुरुशक्ते मायया गुणा येन तस्मै । तथाऽपि स्वस्थाय अप्रच्युतस्वरूपाय । कुतः ? शश्व दुपहितो नित्योर्जितो यः पूर्णबोध स्तेन व्यापादितं नित्यनिरस्तमात्मनि तमो मायालक्षणं येन तस्मै ॥ ९ ॥ अस्मदीयमनोरथपूरण मीषत्करमेव तवेति कैमुत्य न्यायेनाऽऽह आथुरिति । आयुः परं ब्रह्मायुः

1. A,B,G,J,M,Ma,T " 2-2. M.Ma किमुपसनजनाधिनाश 3 M. Ma बाधिताना 4. A,B.GJI अप” 5. A adds हे ! 255 8-17-9-16 श्रीमद्भागवतम् अपि द्यौश्च भूश्च रसातलञ्च द्योभूरसाः । द्यौरिति पृथक्पाठे भूश्च रसाच बिलस्वर्गाः इति विग्रहः । रसेति पाठे त्रीणि पदानि । सकला योगगुणा अणिमादयः ||१०|| अदित्येति । क्षेत्रज्ञोऽन्तर्यामी । । ११ । । देवेति । सपलैः हृता श्रीयेषां स्वधामत ध्यावितानाञ्च पुत्राणां सम्बन्धि यत्तद्भवत्या विर माकांक्षितम् मया विज्ञातम् ।। १२ ।। कांक्षितमेवाऽऽह स्थातुमिच्छसि । ।१३,१४ ।। तानिति त्रिभिः । प्रतिलब्धो जयश्च श्रीख येस्तैः पुत्रैः सहोपासितुमेकत्र आत्मजानिति । प्रत्याहतं यशश्च श्रीश्च ये स्तान् । । १५ ।। प्राय इति । अवारणीया अनतिक्रमणीयाः । यद्यस्मात् अनुकूल ईश्वरः कालो येषां तैः विप्रैः गुप्ता रक्षिताः । अनुकूलै रीश्वरैः समर्थः विप्रै गुप्ता इति वा । । १६ ।। 3 वीर० किञ्च विश्वाय विश्वरूपाय अत एव अत्राऽऽविर्भूतोऽसीति भावः । हरये तुभ्यं नमः । विश्वरूपत्वे हेतुः

. विश्वेति । विश्वभवनस्थितिसंयमाय विश्वस्य सृष्ट्यादि कारणाय विश्वस्योपादान कारणत्वात् तदन्तरात्मतया पालकत्त्वा तद्रूपायेत्यर्थः । कारणत्वमन्तरात्मत्वञ्च समानाधिकृतौ निबन्धन मिति

भावः । निर्विकारस्य मम कथं विश्वकारणत्वम् ? अत आह स्वैरं यथा तथा गृहीताः उरुशक्तेः विविधविचित्र परिणामशक्तेः मायया गुणाः सत्त्वरजस्तमांसि येन । स्वैरमित्यनेन जीवस्येव न गुणवश्यतेत्युक्तम् । गृहीतेत्यादिना प्रकृतिपुरुषशरीरकस्य तव विश्वकारणत्वं न स्वरूपेणेत्यत स्तेन निर्विकारत्वमेवेति सूचितम् । कारणत्वोपयुक्त सार्वश्य सर्वशक्तित्वादि कल्याणगुणयोगमाह भूम्र इति । कल्याणगुणैभूने महते । यद्वा स्वरं गृहीतेति प्रकृतिवैशिष्ट्यमुक्तम्। भूत्रे इत्यनेन पुरुषवैशिष्ट्यमुच्यते । भूमा व्यापकः जीवेष्वप्यन्तरात्मतया व्यापी तस्मा इत्यर्थः । एवं प्रकृतिपुरुष वैशिष्ट्येऽपि तद्गत दोषास्पर्श माह स्वस्थायेति । स्वरूपेण गुणैश्च यथावत्स्थिताय, नत्वन्यथाभाव मापद्यमानाय तत्र हेतुं वदन् विशिनष्टि शश्वादिति । शश्वत् सदा उपबृंहितमाविर्भूर्त, पूर्ण कल्याणगुणपरिपूर्ण मपरिच्छिन्नानन्दात्मकं यत् स्वरूपं तस्य बोधेन याथात्म्यदर्शनेन व्यापादितं निरस्तम् आत्मतमः आत्मनां जीवानामाच्छादकं तमोऽज्ञानं येन तस्मै । जीवानां स्वपरयाथात्म्याज्ञानाभावप्रयुक्ताज्ञानेन स्वभावान्यथात्वम् अचेतनस्यतु परिणामस्वभावत्वात्

1. A,B,T add पुनः 2. A, B, T अपा 3. WOmits a 4-4. W Omits 256

व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-17-9-16 स्वरूपान्यथात्वम्। परमात्मनस्तु तव नित्याऽसङ्कुचितापरिच्छिन्न ज्ञानानन्द स्वरूपयाथात्म्यानुभवेन तदुभयं दूरतो निरस्तमिति भावः || ९ || अस्मदीयमनोरथपूरणमीषत्करमेव त्वयेति कैमुत्यन्यायेनाऽऽह आपुरिति । हे अनन्त ! तुष्टात्प्रसन्नात्त्वत्तो नृणामायुरादय एव सुलभा भवन्ति किमुत शत्रु विजयादिसम्पत्तिस्सुलभा भवतीत्यर्थः । तत्र आयुः परं ब्रह्मायुरप्यतुल्यं, निरुपमं वपुः शरीरं बलपराक्रमसौन्दर्यादियुक्तं, शरीरमिति भावः । अभीष्टलक्ष्मीः भोग्यभोगोपकरणादिसम्पत् द्यौश्च भूश्च रसातलञ्च द्योभूरसाः, द्यौरिति पृथक्पाटे भूश्च रसाच बिस्वर्गा इति विग्रहः । सकला योगगुणा अणिमादयः त्रिवर्गो धर्मार्थकामाः केवलं निस्संशयं ज्ञानम् ।। १० ।। हे राजन् । इत्थमदित्या संस्तुतो भगवान् पुष्करेक्षणः सर्वभूतानां क्षेत्रज्ञः क्षेत्रान्तर्भूतमनोवृत्तिशः जीवशरीरको वा इति वक्ष्यमाणप्रकारेण उवाच । हेति हर्ष विस्मयं वा, हे भारत ! ।। ११ ।। 3 4 4 उक्तिमेवाsss - देवमातरित्यादिना नैवाभिः । स्वस्य क्षेत्रज्ञत्वमेव दर्शयत्रिव अदिते हांर्द माविष्क प्रतिजानीते - देवमातरित्यर्धेन । हे देवमातः ! भवत्या चिरकाङ्क्षितं तत् मे मया विज्ञात मेव । किन्तदित्यन तदाविष्करोति यदिति साधैस्त्रिभिः । सपन दैत्यैः हता श्रीर्येषां स्वस्थानाच्यावितानां विवासितानां स्वपुत्त्राणां सम्बन्धि यदैश्वर्यं तत्त्वया चिरकाङ्क्षितं तन्मया ज्ञातमित्यन्वयः ।। १२ ।। किञ्च तान्सपत्नान् दुष्टो मदो येषां तानसुरर्षभान् युद्धे विनिर्जित्य प्रतिलब्धो जयः श्रीक्ष येस्तैः पुत्रैः सह उपासितुम् एकत्र स्थातुमिच्छसि || १३ || इन्द्रो ज्येष्ठो येषां तैः स्वतनयैः युधि हतानां शत्रूणां स्त्रियो भर्तृसमीपम् आसाद्य रुदन्तीः दुःखिताश्च द्रष्टुमिच्छसि || १४ || प्रत्याहृतं प्रत्यानीतं यशः श्रीश्च ये स्तान् सुसमृद्धान् नाकपृष्टं स्वर्गमधिष्ठाय, क्रीडतः आत्मजान् द्रष्टु मिच्छसीत्येतत्सर्वं त्वत्कांक्षितमित्यर्थः । । १५ ।। एवं तदभिप्रेतमाविष्कृत्य तत्र यत् - ‘तान्विनिर्जित्य समरे’ इत्यभिप्रेतं तदधुना मयापि कर्तुं न शक्यम् इति वदन्समरादन्य एव उपायचिन्तनीय इत्याह प्राय इति द्वाभ्याम् । हे देवि ! अधुना ते दैत्याः प्रायश: प्यवारणीया अजेया इत्येव मे मतिः अवारणीया इत्यहम् अभ्यवश्यामीत्यर्थः । कुतः ? यद्यस्मात् ते दैत्या

1. W “नयेम 2. W “भेती’ 3. AT उक्त 4-4 A, B, T Omul 5 W. Omits नवभि 6. Wतं गया 257 8-17-17-24 श्रीमद्भागवतम् अधुना अनुकूल ईश्वरः कालरूपो येषां तैः विप्रैर्गुप्ताः । अतो अस्मदादिभिः तेषु कृतो विक्रमः पराक्रमः सुखं न दास्यति सुखहेतु नं भविष्यति । । १६ ।। fare विश्वाय विश्वनाम्ने विश्वस्य भवनस्थितिसंहारा यस्मात्सः तथा तस्मै, स्वैरं स्वेच्छया गुणाः सस्वादयः व्यापादितात्मतमसे विनाशिताज्ञानाय ।।९।। परमायुर्द्विपराद्धांषसानलक्षणं च यज्ञ तदादयो नृणां तुष्टा त्वत्तो भवन्ति यत्तस्मात उपसन्नजनाधिनाशः किं शरणागतजनमनोदुःखनाशो भवतीति कि वक्तव्यं, योगगुणोऽणिमादिः । । १०,११ ।। भवत्या सपत्नैः स्वर्गात् बाधितानां उचाटितानाम् हतश्रीणाम् आकृष्टसम्पदां पुत्राणामर्थे यशिरं कांक्षितं तन्मया विज्ञातमित्यन्वयः ।। १२ ।। किन्तदिति तत्राह - तान्विनिर्जित्येति । उपासितुं मामिति शेषः || १३ || इदाकाङ्गितमित्याह इन्द्रेति । इन्द्रः ज्येष्टो येषां ते तथा तैः । ।१४,१५ ।।

नैतत् क्षिप्रसाध्यमित्याह प्राय इति । कुतोत्राह यत्ते इति । अनुकूलेः ईश्वरः विप्रैः गुप्ता

रक्षिता इति यत्तस्मात् तत्र तेषु ॥ १६ ॥ 3

तथाप्युपायो मम देवि ! चिन्त्यः सन्तोषितस्य व्रतचर्यया ते । ममार्चनं नार्हति गन्तुमन्यथा श्रद्धानुरूपं फलहेतुकत्वात् । ।१७।। त्वयातिश्रापत्यगुप्तये पयोव्रतेनानुगुणं समीडितः । स्वांशेन पुत्रत्वमुपेत्य ते सुतान् गोप्तास्मि मारीचतपस्यवस्थितः ।। १८ ।। उपधाव पति भद्रे । प्रजापतिमकल्मषम् । 7 7 मां भrtent पत्याचं रूपमवस्थितम् ।। १९ ।। नैतत् परस्मात् आख्येयं देवगुह्यं कथञ्चन । tt सर्व सम्पद्यते देवि ! वेब सुसंवृतम् ॥ २० ॥ श्रीशुक उवाच एतावदुक्त्वा भगवान् तत्रैवाऽन्तरधीयत । अदितिदुर्लभं लब्ध्वा हरेर्जन्मात्मनि प्रभोः ||२१||

1. M Omits विश्वाय 2. M,Ma “रवित्रे 1. A,B,GJ, T म’ 4. M.Ma पातास्मि 5. A,B,OJT भिहित: 6. M,Ma उपा 7-7. M. Ma मां च भावयतेऽपत्यमेव H,V मां च भावमती पत्या देव: W धारयिष्यसि मां पत्मा देव 8. A,B, GJT पृष्टमापि 9. W ‘स्स्यते 10. M, Ma ‘त् 11. M. Ma ‘तात् 258व्याख्यानत्रयविशिष्टम् उपाधावत् पति भक्या परया कृतकृत्यवत् । सवै समाधियोगेन कश्यपस्तवबुध्यत ।। २२ ।। प्रविष्टमात्मनि हरेरंशं वितथेक्षणः । सोऽदित्यां वीर्य साधत तपसा विरसम्भृतम् ।। समाहितमना राजन् दारुण्यग्निं यथाऽनिलः ||२३|| ** अधिष्ठितं गर्भ भगवन्तं सनातनम् । हिरण्यगर्भो विज्ञाय समी इनामभिः ।। २४ ।। 8-17-17-24 श्री० तथेति । मम मया चिन्त्य एव । तत्र हेतुः सन्तोषितस्येत्यादि । श्रद्धानुरूपमिच्छानुसारेण फलहेतुत्वात् ।। १७ ।। — त्वयेति । मारीचस्य तपसि अवस्थितस्सन् गोप्तास्मि पालयिष्यामि । । १८ ।। उपधावेति । अतः पतिमुपधाव भजस्व ।। १९ ।। नेति । देवानां गुह्यं रहस्यं सर्व सुसंवृतं सुगुप्तं सत् सम्पद्यते सिध्यति ।। २० ।। एतावदिति । प्रभोरेरात्मनि जन्म लया ।।२१,२२ ।। प्रविष्टमिति । अवितथमीक्षणं दृष्टिर्यस्य सः । अनिलो यथा सर्वत्र समोऽपि दारुणि संघर्षण अनाहकमग्निमाधत्ते एवं स्वयं पुत्रेषु सर्वेषु समोऽपि दैत्यक्षपणार्थं वीर्यमाधत्तेत्यर्थः ।। २३ ।। 4 अदितेरिति । अदित्याः गर्भमाधिष्टितम् अधिष्टाय स्थितम्। सन्धिराषः । समीडे तुष्टाव इत्यर्थः । । २४ । । 1 वीर० यद्यप्येवमद्यापि हे देवि! तब व्रतचर्यया तोषितस्य में मया काचिदुपायाचिन्तनीय एव कुतः ? यतो मदाराधनमन्यथागन्तुं विफलीभवितुं नार्हति तत्कुतः ? मदाराधनस्य कर्तुः श्रद्धानुसारमिच्छानुसारेण फलहेतुकत्वात् फल्हेतुकृत्त्वादिति पाठे फलहेतुं करोतीति फलहेतुकृत् तस्य भावः तत्त्वं, तस्मादादिकारणत्वादित्यर्थः । । १७ ।।

चिन्त्यमुपायं दर्शयति त्वयेति । पुत्ररक्षणाय त्वया पयोव्रतेनाहम् अनुगुणं यथार्थं सम्यगर्चितः स्तुतश्चातोऽहं मारीचतपस्यवस्थितः कश्यपतपः फल प्रदानेऽवस्थितः स्वांशेन तव पुत्रत्वम् उपेत्य तव सुतान्

1. M, Ma सशितम् 2-2. H, V अदित्याधिडित गर्भ M. Ma अदित्यां निहित गर्भः W अवस्था निहित गर्न 3. A,B, G.J,M,Me,Te 4- -4. A,B,J afgrafemer, 5. B,H,J,V Omit weg 6. A‚BJ vị 7- -7. A‚BJ figur 8- -8. A‚ß‚„J Omit 9. H, V Omit इत्यर्थः 10. W. Omits अनुगुणं 11. WOmitsx 259 8-17-17-24 श्रीमद्भागवतम् गोप्तास्मि गोपायिष्यामि । स्वान्स्वेनेति पाठे स्वेनाजहत्स्वभावस्वरूपेणाहं तव पुत्रत्वमुपेत्य स्वान् त्वत्सम्बन्धिनः पुत्रान् गाप्तास्मीत्यर्थः । । १८ ।। अतो हे भद्रे । पतिमकल्मषं प्रजापति कश्यपमुपधाव, अनुवर्तस्व पत्या भर्ना निमित्तेन मां गर्भ चारविष्यसि कथम्भूतं रूपम् ? वामनरूपमवस्थितं स्वसङ्कल्पेनाददानं देवं स्वतेजसा देदीप्यमानम् ।।१९ ।। अन्येन पृष्टयापि त्वयैतन्मदुक्तं कथञ्चिदपि नान्यस्मै कथनीयं, हे देवि! देवरहस्यं सर्वं गुप्तं, सदेव सम्पत्स्यते फलदं भविष्यति ।।२०।।. Paratfree aha भगवानन्तर्दधे अथादितिः स्वस्यां भगवतोऽवतारं दुर्लभं प्राप्य कृतार्थेष श्रद्धायुक्तया भक्तया परयेति पाठे अनन्यया पतिमन्ववर्तत । तदनुवर्तनं स्वस्मिन् प्रविष्टं हरेरंशश्च सः कश्यपः समाधियोगेन योगदृष्ट्या अन्यबुध्यत विज्ञातवान् यतोऽयमवितथेक्षणः अवितथमीक्षणं दृष्टिर्यस्य सः ।।२१,२२ ।। तसः सः कश्यपः तपसा हेतुना चिरं सम्भृतं धृतं वीर्यं तस्याम् आदित्यामाधत्त निहितवान् कश्यपं प्रविष्टस्य भगवतो येन केनपि रूपेण अदित्युदरप्रवेश व्याजमात्र कथनमिदं न तु जीवस्येव वीर्यसंश्लेषकथन परमित्यवगन्तव्यम् । कथमाधत्तेत्याह हे राजन् ! सर्वत्र समोपि वायुर्दारुणि सङ्घर्षणेन यथा

दाहक माग्निमाधत्ते, एवं स्वयं पुत्रेषु समोऽपि दैत्यक्षपणं वीर्यमाधत्तेत्यर्थः ।। २३ ।। ततोऽदितेर्गर्भ निष्ठितं प्रविष्टं सनातनं भगवन्तं ज्ञात्वा हिरण्यगर्भः चतुर्मुखः भगवदसाधारणगुण प्रतिपादकै नामभिः समीडे समीपे तुष्टाव इत्यर्थः ।। २४ ।। बिज० तर्छुपायाभावदुपरम एव श्रेयानिति तत्राह - अथेति । मम सकाशान्मम व्रतचर्यया वा श्रद्धानुरूपमिति क्रियाविशेषणं, ममार्चनमन्यथा फलराहित्येन गन्तुं नार्हति । यथा श्रद्धा तथा फलहेतुकत्वात् पुरुषार्थलक्षणफलस्य निमित्तत्वात्, कप्रत्यय: स्वार्थमतिसाधयति । । १७,१८ । । उपाधाव उपास्य अपत्यम् अपत्यत्वेन । । १९ ।। परस्मै शत्रवे । २०-२२ ।। faraबुद्धमिति तत्राह प्रविष्टमिति । २३.२४ ।।

1. W. Omits wen 2. A‚B‚T \ »° 3. W “mm” 4. A‚B‚T Omit : 5. Wo 6. A,B,T Omit fa 7. A‚B‚T arfu
2. W. ब्रह्म 9 ABT दनैः 10. A,B,T Omit इत्यर्थ: । 11. A, B उपधाव 260 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् ब्रह्मोवाच जयोरुगाय भगवन्! उरुक्रम ! नमोस्तु ते । नमो ब्रह्मण्यदेवाय त्रिगुणाय नमो नमः || २५ || नमस्ते पृश्निगर्भार्थं वेदगर्भाय वेधसे । faerere fryara fशपिविहाय विष्णवे । । २६ । । त्वमादिरन्तो भुवनस्य मध्यमनन्तशकिं पुरुषं यमाहुः । कालो भवानाfruit faश्वं स्त्रोतो यथाऽन्तः पतितं गभीरम् ।। २७ ।। त्वं वै प्रजानां स्थिरजङ्गमानां प्रजापतीनामपि सम्भविष्णुः । दिवौकसां देव विवयुतानां परायणं नोरिव मञ्जतोऽप्सु ।। २८ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे सप्तदशोध्यायः ।। १७ ।। 7 8-17-25-28 श्रीध० नम इति । अदितेरेव पूर्वस्मिन् जन्मनि पृनिरिति नाम तस्या गर्भाय अर्भकाय । वेदा गर्भे यस्य । यद्वा वेदानां गर्भाय वेदेषु प्रकाशमानायेत्यर्थः । त्रयो लोका नाभौ यस्य स त्रिनाभः तस्मै । त्रयाणां लोकानां पृष्टे उपरि स्थिताय । शिपि शब्देन पशवो जीवाः तेष्वन्तर्यामितया प्रविष्टाय । " यज्ञो वै विष्णुः पशव: शिपियज्ञ एव पशुषु प्रति- तिष्टति " ( तैत्ति.सं. 1-5-6 ) इति श्रुतेः । यद्वा शिपयो रश्मयस्तैर्वेष्टितायेत्यर्थः । तथापि विष्णवे व्यापिने । । २५ २६ ।। त्वमिति । अन्तः पतितं तृणादि यथा गभीरं स्त्रोत आक्षिपत्याकर्षति तथा कालात्मा भवान् विश्वमाक्षिपति आकर्षति ।। २७ ।। 10 11 त्वं वा इति । प्रजानां प्रजापतीनां च त्वमेव सम्भविष्णुः उत्पादनशीलेोऽसि । अयं भावः न ह्येवम्भूतस्य तव जन्मादिसम्भवः किन्तु देवानां प्रजापतीनां प्रजानां च परमाश्रयत्वेन तत्कार्यसाधनाय अवतारोऽयम् अतः तान्स्वर्गच्युतान् पुनः स्वर्गे स्थापयेत ।। २८ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां सप्तदशोऽध्यायः ।। १७ ।। 1- - 1. HV Omits 2, M,Ma पृविगर्भाय 3. M,Ma त्रिगुणाय; W. त्रिणाभाय 4. M. Ma यथाऽम्भ: 5. A,B, GJM Ma,T “सि
3. M, Ma सम्प्रविष्ट: 7 A adds तत्रापि & HV Omil आक्षिपति 9. ABJ Omit आकर्षत 10. A,B,J Omit प्रजाना 11. HV निष्णु: 12–12. HV Omit 261 8-17-25-28 श्रीमद्भागवतम् वीर० गुणनामभिः हिरण्यगर्भकृतां स्तुतिमेवाह जयेति यावदध्यायसमाप्ति । हे भगवन्! षाङ्गुण्यपूर्ण ! हे उरुक्रम! उरवः क्रमाः पादविन्यासाः करिष्यमाणाः यस्य तथाभूत इत्यर्थः । जय सर्वोत्कृष्टतां $ प्राप्नुहि ते तुभ्यं नमोस्तु ब्रह्मकुले साधवो ब्रह्मण्यास्तेषां देवाय तस्मै देवायेति वा, त्रिगुणाय सृष्टयापयुक्त रज आदि गुणत्रयनियन्त्रे इत्यर्थः ।। २५ ।। . अदितिरेव पूर्वस्मिन् जन्मनि पृश्निरिति नाम, तस्या गर्भाय, वेदो गर्भे यस्य वेदानां गर्भायेति वा । drसे विधात्रे । त्रयो लोका नाभ्यां यस्य तस्मै, त्रयाणां लोकानां पृष्ठे उपरि परमज्योनि स्थिताय । शिपयो जीवास्तेष्वन्तर्यामितया प्रविष्टाय । " यज्ञो वै विष्णुः पशवः शिविर्यज्ञ एव पशुषु प्रतितिष्ठति " (तैत्ति.सं.1-5-6) इति श्रुतेः । यद्वा शिपयो रश्मयः तैः वेष्टितायेत्यर्थः । विष्णवे व्यापिने । । २६ ।। भुवनस्य विश्वस्य त्वमेवादिमध्यान्तकारणभूतः यमपरिमितशक्ति परमपुरुषमाहुः । " परास्य शक्तिवि विधेव श्रूयते, स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च ( श्वेता. 3.6-8 ) इत्यादयो वेदान्ताः । स त्वमेव कालशरीरको भवानेव विश्वमाक्षिपति प्रवर्तयति, यथान्तः पतितं तृणादिकं स्रोतः प्रवाहः आक्षिपति तद्वत् ॥ २७ ॥ प्रजानामस्मदादीनां प्रजापतीनां च त्वमेव सम्भविष्णुः उत्पादनशीलोसि। अयं भावः - न ह्येवम्भूतस्य तब जीवस्येव कर्मणा जन्मादिसम्भवः । किन्तु देवानां परमाश्रयत्वेन तत्कार्यसाधनायावतारोऽयम् । अतस्तान् स्वर्गच्यु- 10 तान् पुनः स्वर्गे स्थापयेति आश्रयत्वे दृष्टान्तः । अप्सु मज्जतः पुंसो नौर्यथा तद्वत् सुराणामाश्रयभूत इत्यर्थः ।।२८ || इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीवीरराधविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां सप्तदशोऽध्यायः ।। १७ ।। बिज० पृनयां गर्भो यस्य स तथा तस्मै वेदगर्भाय सद्यो जन्म शक्तये त्रीणि पृष्टानि वैकुण्ठादीनि यस्य स तथा तस्मै ।।२५,२६ ।। गभीरं स्त्रोतो नदी आक्षिपति तीरं प्रति नयति ।। २७, २८ । । इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतिर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां सप्तदशोऽध्यायः ।। १७ ।।
4. A,B,T " 2. ABT तिमाह 3- 3. जयेत्यादिना यावत्समाप्ति 4. A,B,T Omit भगवन् ! 5. W Omits षाण्यपूर्ण | 6. W Omits] इत्यर्थ: 1 7. A,B,T पूर्वज 8. WOmita इति 9. W Omits पुन. 10. WOmits इति 0000000 262 अष्टादशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच इत्यं विरिवस्तुतकर्मवीर्यः प्रादुर्बभूवामृतभूरवित्याम् । चतुर्भुजः शङ्खरादाब्जचक्र: पिशङ्गबासा नलिनायतेक्षणः ।।१।। श्यामावदालो झवराजकुण्डलत्विषोल्लसच्छ्रीवदनाम्बुजः पुमान् । श्रीवत्सबक्षा बलयाङ्गदानसत्किरीटकाचीगुणहारनपुरः ||२॥ aganairfarer faar विराजितः श्रीवनमालया हरिः । arudattaमः स्वरोचिया बिनाशयन् कण्ठनिविष्टकौस्तुभः ||३|| दिशः प्रसेदुः सलिलाशयास्तदा प्रजाः प्रहृष्टा ऋतवो गुणान्विताः चोरन्तरिक्षं क्षितिरग्रिजिता गावो द्विजाः संजहषुर्नगाश्च ॥ ४ ॥ श्रोणrai inaratni मुहूर्तेऽभिजिति प्रभुः । तारायास्तजन्म दक्षिणम् ||५|| attrai fearfarerifदनगतोऽहनि । विजया नाम सा प्रोक्ता यस्यां जन्म विदुर्हरे: ||६॥ शङ्खदुन्दुभयो नेदुः मृदङ्ग पणवानक fararies सूर्याणां निर्घोषस्तुमुलोऽभवत् । ॥७॥ ॥ प्रीताश्चाप्सरसोऽनृत्यगन्धर्वप्रवरा जगुः । reafter das are: fuतरोऽग्रयः ॥ ८ ।। श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका 10- .10 ततस्त्वष्टादशे भूत्वा वामनः सत्कृतोऽखिलैः । बलेर्यज्ञं गतस्तेन चोक्तो बृणु वरानिति । । i इत्थमिति । इत्यं विरिचेन स्तुतं कर्म देवकार्यलक्षणं वीर्य व प्रभावो यस्य स हरिरदित्यां प्रादुर्बभूवेति त्रयाणामन्वयः । अमृतभूर्मृत्युजन्मशून्यः शङ्खगदाब्जचक्राव्यस्य सन्तीति तथा। अर्श आदित्वेन
5. MMa ’’ 2. A,B,GJM,MaT चार 3 M.Ma श्री
6. A,B,GJ,M,Ma,T श्रवण 5. W सर्व
7. A,B,G,J,M,Ma,T तो नप 7.M,Ma यो 8. M. Ma पतय: 29.ABJ यज्ञं गत 10- 100.ABJ सत्कृत्योक्ती रान, मृण 2638-18-1-8 श्रीमद्भागवतम् it Haruts प्रत्ययः । अविसर्गपाठे से चासो पिशङ्गवासाश्च ॥ ११ ॥

श्यामेति । श्यामावदातः श्यामेषु प्रवरः । झषराजो मकरस्तदाकारयोः कुण्डलयोत्त्विषा उल्लसन्ती श्रीर्वदनाम्बुजे यस्य । श्रीवक्षो वक्षसि यस्य । वलयैरङ्गदैश्च सहोल्लसन्ति किरीटादीनि यस्य || २ || मधुवतेति । श्रीमत्या वनमालया ‘विराजितः । वेश्मगतं तमः || ३ || दिश इति । अग्निजिह्वा देवाः । नगाः पर्वताः ।।४ ॥ तत्प्रादुर्भाव समयमाह श्रोणायामिति । भाद्रपद शुक्लद्वादशी श्रवणद्वादशीति प्रसिद्धा तस्याम् । तत्रापि

श्रोणायां श्रवणस्थे चन्द्र इत्यर्थः । तत्रापि श्रवणस्य प्रथमांशेऽभिजिति नक्षत्रे तच श्रुत्या दर्शितम् । ‘अभिजिन्नाम नक्षत्र मुपरिष्टादाषाढानामधस्ताच्छ्रोणायाः " इति । एवं विशिष्टे मुहूर्ते सुसमये प्रभुः 3 प्रादुर्बभूवेत्यर्थः । किञ्च नक्षत्राण्यान्यश्विन्यदीनि ताराशब्देन ताराः ग्रहाः गुरुशुक्रादयस्ते आद्या येषां ते सूर्यादयोऽपि सर्वे तस्य जन्मदक्षिणमुदारं चक्रुः । जन्ममुहूर्त गुणा बहवो बभूवुरित्यर्थः ॥ ५ ॥ विशेषान्तरमाह - द्वादश्यामिति । यस्यां द्वादश्यां हरेर्जन्म तत्तस्यामहन्येव विदुः । तस्य मध्यन्दिन गतः सविताऽतिष्ठत्। अनेन अभिजिन्मुहूर्त जन्म उक्त सा च द्वादशी विजया नाम प्रोक्तेत्यन्वयः ||६|| 7 शङ्केति । शङ्कादयो येषामन्येषां च चित्रतूर्याणां निर्घोषोऽभवत् ।।७।। प्रीता इति । देवा मनव इत्यादीनां कुसुमैः समवाकिरन्निति तृतीयेनान्वयः ||८|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं ब्रह्मणा समीड़ितो भगवानवततारेत्याह मुनिः इत्थमिति । इत्थं विरिचेन स्तुतं कर्म देवकार्य लक्षणं वीर्यम् उरुक्रमत्वादिप्रभावश्च यस्य सोऽमृतभूः कर्मायत्तमरणोत्पत्तिरहितः मोक्षप्रदो वा भगवान् अदित्यामाविर्बभूव, कथम्भूतः ? चत्वारो भुजा यस्य शङ्कादयो अस्य सन्तीति तथा अर्श आदित्वान्मत्वर्थीयोऽधू, पिशङ्गे वाससी यस्य नलिनवत् सुन्दरे आयते चेक्षणे नेत्रे यस्य । । १ । । श्यामश्चासाववदातो निर्मलः झषराजो मकरस्तदाकारयोः कुण्डल्योः त्विषा उल्लसन्ती श्रीर्वदनाम्बुजे यस्य श्रीवत्सो वक्षसि यस्य वलयैरङ्गदैश्च सहोल्लसन्ति किरीटादीनि यस्य ॥ २ ॥

1. 1. BHJV Omit 2. BHJV Omil सुसमये 3, ABJ Omit तारा: 4 H,V “ना” 5. A, BJ तथा च 6–6 B.H,J,V Omit 7. A‚BJ✯ àT” 264 व्याख्यानत्रपविशिष्टम् 8-18-1-8 मधुव्रतानां भृङ्गानां समूहेन विघुष्टया स्वयाऽसाधारणया श्रीमत्या वनमालया विराजितः विभुः सर्वशः प्रजापतेः कश्यपस्य वेश्मगतं तमः स्वकान्त्या विनाशयन्त्रपनुदन् कण्ठे निविष्टः धृतः कौस्तभो यस्य सः, आविर्वभूवेति पूर्वेणान्वयः ॥ २ ॥ " तदा दिशः सलिलानि जनानामन्तःकरणानि च प्रसेदुः प्रसन्ना बभूवुः प्रजाः प्रहृष्टाः ऋतवः प्रावृडादयः गुणान्विताः स्वस्वगुणयुक्ता बभूवुः तथा घुप्रभृतयो नगाः पर्वताश्च यथानुरूपं प्रसेदुः सञ्जषुः हर्षयुक्ताश्च बभूवुः । तत्र अग्निजिह्वा देवा: अग्नजिह्वा शिखा वा । । ४ । । प्रादुर्भावकालमाह श्रोणायामिति । श्रवणद्वादशी भाद्रपदशुक्रद्वादशीति प्रसिद्धा तस्यामपि श्रोणायां श्रवणस्ये सति चन्द इत्यर्थः । तत्रापि श्रवर्णस्य प्रथमांशे अभिजिनामके मुहूर्त माध्यन्दिने । तच श्रुत्था दर्शितम् “अभिजिन्नाम नक्षत्रमुपरिष्टादाषाढानामधस्ताच्छ्रोणायाः” इति । एवं विशिष्टे मुहूर्त भगवान् प्रादुर्बभूवेति पूर्वेणान्वयः । किञ्च नक्षत्रायश्विन्यादीनि तारा: गुरुशुक्रादयः, आदिशब्देन चन्द्रसूर्यादयः ते सर्वे तस्य भगवतो जन्म दक्षिणमुदारं चक्रुः ||५|| द्वादश्यां तस्यां तिथौ अहनि सुर्यो मध्यन्दिनगतो बभूव सा च द्वादशी विजयेति प्रसिद्धाभूत्, का? यस्यां द्वादश्यो हरेर्जन्म विदुरिति ॥ ६ ॥ तदा शङ्खादयो मृदङ्गादयश्च नेदुः दध्वनुः तथा विचित्रवादित्रादीनां तुमुलो निघोषश्च अभवत् ॥ ७ ॥ अप्सरसः प्रीता ननृतुः गन्धर्वश्रेष्ठाः जगुः मुनिप्रभृतयो यथायोग्यं तुष्टुवुः जगुर्ननृतुश्च प्रशशंसुः ||८|| श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अमृतभूः मुक्ताश्रयो विष्णुः ॥ ॥ १ ॥ ॥ झषराजो मत्स्यश्रेष्ठः मकरः तदाकारकुण्डलत्विषा || २ || वेश्मतमः गुहान्धकारः ||३|| सलिलाशया: हृदा: अग्निजिह्वा देवाः || ४ || श्रोणायां श्रावणे मासि अभिजित मध्यन्दिने ॥ ॥ ५॥ श्रवणद्वादश्यामतिष्ठत्तदा सा द्वादशी विजया नाम अनेन संज्ञान्तरं विधीयते ||६|| शङ्खादयो, नेदुरिति शेषः ।।७८ ।।
2. A,B,T ’ प्र 2, A,B, T मं’ 3. W Omits अभूत 4 mins इति । 265 8-18-9-16 श्रीमnara fearfarmerगणाः सकिम्पुरुषकिन्नराः । धारणा यक्षरक्षांसि सुपर्णभुजगोत्तमाः ।। ९ ।। 2 गायन्तोऽतिप्रशंसन्तो नृत्यन्तो विबुधानुगाः । अदित्या आश्रमपदं कुसुमैः समवाकिरन् । ११० ।। दितिस्तं निजगर्भसम्भवं परं पुमांसं मुदमाप विस्मिता । गृहीतदेहं निजयोगमायया प्रजापतिश्चाह जयेति विस्मितः । ।११ यत् तद्वपुर्भाति विभूषणायुधे रव्यक्तचियक्तमधारयद्धरिः । बभूव तेनैव स वामनो वदुः संपश्यतोर्दिव्यगतिर्यथा नटः । ।१२ । । तं वदं वामनं दृष्ट्वा मोदमाना महर्षयः । कर्माणि कारयामासुः पुरस्कृत्य प्रजापतिम् ||१३|| तस्योपनीयमानस्य सावित्री सविताम्रवीत् । बृहस्पतिर्ब्रह्मसूत्रं मेखलां कश्यप ददौ । १४ ।। ददौ कृष्णाजिनं भूमिः दण्डं सोमो वनस्पतिः । stutaroorat are stre जगतः पतेः ।। १५ । severe वेदगर्भः कुशान्सप्तर्षयो ददुः । अक्षमाला महाराज सरस्वत्यव्ययात्मनः ।। १६ ।। श्रीध० विस्मयान्तरमाह यत्तदिति । यत्तद्वपुर्हरिरधारयत् प्रकटितवांस्तेनैव वपुषा मातापित्रोः M सम्पश्यतोरेव वामनो वटुर्बभूव । दिव्यगतिरद्भुतचेष्टितः । स्वयं कथम्भूतः ? अव्यक्तचिद्रूपः कथमधारयत् भातिदतिर्विभूषणानि च आयुधानि च तैर्व्यक्तं यथा भवति तथा । । ९-१२ । । तमिति । कर्माणि जातकर्मादीनि । ११३,१४ ।। aarfafa | वनस्पतिः वनानां पतिः सोमः । ।१५, १६ । । atre अदित्या आश्रमपदं कुसुमैः अवाकिरंश्च ।। ९,१० ।।
3. ABGJT “पर्णा भु’ 2 HM, Ma, V ‘तोऽभिशंसन्तो: W ‘तः प्रशसंसुस्त 3. M Ma “धा: नराः 4. A,B, GJ,T “अपोदयात् 5. H. V●ती पते !, W ‘ती पते: । 6. M,Ma "” 266 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-18-17-25 तं परमपुरुषं निजगर्भसम्भूतं दृष्ट्वा अदितिः विस्मिता सती नितरां मुदमवाप तथा प्रजापतिः कश्यपश्च निजयोगमायया सहजशक्तियोगयुक्तसङ्कल्परूपज्ञानेन यद्वा, योग एव माया तया आश्चर्यरूपशक्ति योगेनेत्यर्थः । ! गृहीतो देहो दिव्यविग्रहो येन तं दृष्ट्वा प्रजापतिः ब्रह्मा जयेत्याह । ११ ।। → विस्मयान्तरमाह यत्तदिति । विभूषणै: कौस्तुभादिभिः आयुधैः शङ्खचक्रादिभिश्च युक्तमिति शेषः । एवम्भूतं यद्वपुः स्वासाधारणत्वेन प्रकाशते नित्यविभूत्यादौ तद्वपुरादी अव्यक्तचिद्रूपः प्रकृतिपुरुषशरीरको भगवान् अधारयत् आविश्चकार । ततः तेनैव वपुषा पित्रोः सम्पश्यतोः सतोः स भगवान् दिव्यगतिरनितरसाधारणचेष्टो वामनो बटुर्बभूव । वटुर्सान्निवेशात् धामनशब्दवाच्यो बभूव । यथा नटः पूर्वपूर्ववेषं विहाय वेषान्तरमुपादत्ते तद्वदित्यर्थः । ।१२ ।। । तं भगवन्तं वामनशब्दवाच्यं वटुसन्निवेशं दृष्ट्वा महर्षयः संहृष्टास्सन्तः प्रजापति कश्यपं पुरस्कृत्य कर्माणि जातकर्मादीनि कारयामासुः । । १३ ।। तस्य वामनस्योपनीयमानस्य उपनयनेन संस्क्रियमाणस्य सविता सावित्री मुपदिष्टवान् बृहस्पत्यादयो ब्रह्मसूत्रादीनि ददुः || १४ || तत्र भूमिर्भूम्यधिष्ठात्री देवता वनस्पतिः वैनानां पतिः सोमचन्द्रः द्यौस्तर्दाभमानिनी देवता । । १५ ।। अपक्षयादिरहितस्वरूपस्य सरस्वती अक्षमालामदात् ।। १६ ।। हे महाराज ! अव्ययात्मनः विज० सुपर्णः भुजगोत्तमश्च । । ९-११ ।। यस्त्वभावतो व्यक्तवदव्यक्तमेव तद्वपुरनुकम्पया विभूषणायुधः व्यक्तं भाति हरिः तादृशं वपुरधारयत् यद्वपुव्यक्तवद्राति हरिः तद्वपुः विभूषणायुधः व्यक्तमधारयदिति था । स एव दिव्यगतरनभिभूतज्ञानो हरिः तेन विभूषणायुधविशिष्टेन रूपेण पित्रोः सम्पश्यतोः सतोषांमनो वटुः बभूवेत्यन्वयः । मूलरूपावताररूपयोरभेद ज्ञापनायैव मुच्यते यथा नट इति तदभिप्रायेण । । १२-१६ । । तस्मा इत्युपनीताय यक्षराट् पात्रिकामदात् । भिक्षां भगवती साक्षात् उमादादम्बिका सती ।। १७ ।। 5 ब्रह्मवर्चसेनैवं सभां सम्भावितो वदुः । ब्रह्मर्षिगणसङ्कटात्यरोचत मारिषः ।। १८ ।।
4. W Omits इत्यर्थ: 2–2. W Omits 3- -3. A.B.T Omit 4 A, B “m 5 M, Ma ‘व 6. A,B, G,J,M,MaT “शु” 7. M, Ma “मम्ब’ 267 8-18-17-25 श्रीमद्भागवतम् समग्रमाहितं वहिं कृत्वा परि समूहनम् । परिस्तीर्य समभ्यर्च्य समिद्भिरजुहोविभुः ।। १९ ।। श्रुत्वाऽश्वमेधैर्यजमानमूर्जितं बलिं भृगूणामुपकल्पितैस्ततः । जगाम तत्राऽखिलसारसम्भृतो भारेण गां सन्नमयन् पदे पदे । १२० ।। तं नर्मदायास्लट उत्तरे बलेः ये ऋत्विजस्ते भृगुवत्ससंतिके । प्रवर्तयन्तो भृगवः क्रतूत्तमं व्यचक्षताऽऽरादुदितं यथा रविम् ।। ११ ।। तं ऋत्विजो यजमानः सदस्याः terest वामनतेजसा नृप ! | सूर्य: किलायात्त वा विभावसुः सनत्कुमारोऽथ दिदृक्षया क्रतोः । १२२ ।। इत्थं सशिष्येषु भृगुष्वनेकधा विर्तर्यमाणो भगवान्स वामनः । सदण्डछत्रं सजलं कमण्डलुं विवेश विभ्रद्धयमेधबाटम् ||२३|| मौया मेखलया बीतमुपवीताजिनोत्तरम् । जटिलं वामनं विप्रं मायामाणवकं हरिम् ।। २४ ।। प्रविष्ट वीक्ष्य भृगवः सशिष्यास्तं महाग्रिभिः । प्रत्यगृन्समुत्थाय संक्षिप्तास्तस्य तेजसा ।। २५ ।। श्री तस्मा इति । पात्रिकां भिक्षापात्रीम् ।।१७।। स इति । स एवं सम्भवितो मारिषः श्रेष्टो वटुः ब्रह्मवर्चसेन ब्रह्मर्षिगण संतुष्टां तां सभामतिक्रम्यारोचत ।।१८,१९ । ।

10 यदर्थ टुर्बभूव तदाह श्रुत्वेति यावदध्यायपरिसमाप्ति । यजन्तं भृगूणां भृगुभिः उपकल्पितैः प्रवर्तितः । अखिलेन सारेण बलेन सम्भृतः सम्पूर्णः || २० || 12 तमिति । नर्मदाया उत्तरे तटे भृगुवत्ससंज्ञके क्षेत्रे क्रतूत्तमं प्रवर्तयन्तो ये बले: ऋत्विजो भृगवस्ते तं व्यचक्षताऽपश्यन्। आरात्समीप एव उदितं रविमिव । । २१ । । तमिति । तम् अगच्छन्तम् ऋत्विगादयः सूर्यः किलेत्येवमादि व्यतर्कयन्निति शेषः ।। २२ ।। }

1. A,B, G,JM,Maš दिन. 2. A,B.GJIT ये ऋत्विज:: M Ma ‘स्विंग 3. A,B, G,JI कह संज्ञके 4. A,B,G,JT तऋषि M,Ma तत्विज 5. M. Ma इस 6. M,Ma किमाइ यात्यथ 7. W तर्कमानेषु 8. ABG,JT छ सद 9. A,B,J " 10 - 10. A,B, J “त्यादियावत्समाप्ति | 11. A, B, J कच्छ 12. HV Omit से 13–13. A,B, J Omit 268व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इत्थमिति । हयमेधवामश्वमेधमण्डपं विवेश ||२३|| मोडयेति। उपवीताजिनमुपवीतवद्धतर्माजनमेव उत्तरमुत्तरीयं यस्य तम् ||२४|| प्रविष्टमिति । संक्षिप्ता अभिभूताः सन्तः ।। २५ ।। 8-18-19-24 वीर० इत्थमुपनीयमानाय वामनाय यक्षराट् वैश्रवणः पात्रिका भिक्षापात्रमदात् । भवानी भिक्षामदात् || १७ ।। स एवं सम्भावितो मारिषः श्रेष्ठः पूज्यः वटुः ब्रह्मवर्चसेन युक्त: तो ब्रह्मर्षिगणेन सङ्गृष्टां सभामप्यतिक्रम्य सभाया निर्गतो व्यरोचतेत्यर्थः । यद्वा रुचिरत्र व्यर्थगर्भः सभामतीव व्यरोचर्यादित्यर्थः । । १८ ।। विभुः कश्यपः समिद्धं ज्वलन्तं श्रेष्टं तं उपनयनाति परिसमूहनम् ऋजुं कृत्वा परिस्तीर्य सम्यगभ्यर्च्य च समिद्धि: हुतवान् ।।१९।। ततो भगवान् वामनो भृगूणां तैः उपकल्पितेः कारितैः अश्वमेधेः यजन्तमूर्जितं बेलि वैरोचनिं श्रुत्वा तत्र जगाम । कथम्भूतः ? अखिलेन सारेण बलेन सम्भृतः पूर्णः अत एव भारेण गां भूमिं प्रतिपदं सन्नमयन् नम्राङ्कुर्वन् । २० ।। नर्मदाया उत्तरे तटे भृगुवत्साख्ये क्षेत्रे क्रतूत्तमं प्रवर्तयन्तो ते बले, ऋत्विजो भृगवस्तं वामनं दूरात् व्यचक्षतापश्यन् । कथम्भूतम् ? उदितं सूर्यमिव स्थितम् आरात् समीप एक उदितं त्रिमिवेति वा ।। २२ ।। हे नृप! वामनस्य तेजसा अपहृततेजस्काः यजमानो बलिः सभ्या ऋत्विजश्च भृग्वादयः सूर्यः किलाऽऽयातीत्येवमादि, व्यतर्कयमिति शेषः । किं वा विभावसुरग्निरायातीति । उत क्रतोदिदृक्षया सनत्कुमार 13 आयातीति ।। २२ ।। 12 इतीत्थं सशिष्येषु स यजमानेषु भृगुषु वितर्कमाणेषु सत्सु स भगवान् वामनः सदण्डं छत्रं जलपूर्ण

15 कमण्डलुञ्च बिभ्रद्धयमेधषटमश्वमेध वाटिकां विवेश ।।२३।। 16 17 मौझ्या मेखलया वीतं बद्धकटिमुपरिधृतोपवीताजिनमुपवीतोपरिधृतर्माजनमुत्तरीयं यस्येति वा । जटिल सशिखं वामनाख्यमात्मीयसङ्कल्पोपात्तमाणवकसन्निवेशं हरिं प्रपन्नातिहरं वामनं दृट्टेत्युत्तरेणान्वयः ।। २४ ।। 18- 18

1. W Omits युक्तः 2 AB.T Omil ना 3 W “राम” 4 ABT स्य’
2. W Omits श्रष्ट्र 特
3. A, B,T “यानि 7. ABT Omit मॉल 8, ABT 9 ABT कथा 10 ABT Oml 1 WOmits भृत्यादय-
4. W Omits इति 13. W. Omits इति 14 AJBT Omil सत्सु 15-15 W बादिका 16. W Omits बोल 17. W 18–18. W Omits 269 8-18-26-32 श्रीमतम् एतं यज्ञवाटे प्रविष्टं दृष्ट्वा सयजमाना भृगवोऽग्रिभिः सह वामनस्य तेजसा संक्षिप्ताः सङ्कुचित प्रकाशास्सन्तः समुत्थाय प्रत्यगृह्णन् सत्कृतवन्तः ॥ २५ ॥ विज० पात्रिकाम् भिक्षापात्रम् उमा उमेति सस्य विशेषव्यावृत्त्यर्थम् अम्बिकेति । । १७ ।। सभां प्राप्यात्यरोचत सभामरोचर्यादति वा । मारिषः पूज्यः । ।१८-१९ ।। भृगूणामुपकल्पितैः अश्वमेधैः यजमानं यष्टारं बलिं श्रुत्वा तत्र जगाम अखिलसारैर्गुणैः सम्भृतः पूर्णः भारेण गरिम्णा ||२०|| भृगुवत्सेति संज्ञा यस्य स तथा तस्मिन् ।। २१-२२ ।। वार्ट शालाम् ||२३|| आवीतं परिवृतम् ।।२४, २५ । । यजमानः प्रमुदितो दर्शनीयं मनोरमम् । रूपानुरूपावयवं तस्मा आसनमाहरत् ||२६|| स्वगतेनाभिवन्द्याथ पादौ भगवतो बलिः । अafterferere मुक्तसङ्ग मनोरमम् ||२७|| Retreat केलिकल्मषापहं स धर्मविन्सूर्यदधात् सुमङ्गलम्। यद् देवदेवो गिरिशचन्द्रमोलिः दधार मूर्ध्ना परया व भक्तया ।। २८ ।। बलिरुवाच स्वागतं से नमस्तुभ्यं ब्रह्मन् किं करवाम ते । ब्रह्मणां तपसाक्षात् मन्ये त्वाऽऽर्यवपुर्धरम् ।। २९ ।। अद्य नः पितरस्तृप्ता अद्य नः पावितं कुलम् । अद्य स्विष्टः क्रतुरयं यद्भवानागतो गृहान् ॥ १३० ॥ अद्यानयो मे सुहता यथाविधि द्विजात्मज ! त्वझरणावनेजनैः । " हतांहसो वाfभरियं च भूरभूत् तथा पुनीता सनुभिः पदैस्तव । । ३१ ।।
5. W Omits एवं 2. A,B,T Omit यज्ञबाटे 3. AB, G,JM, Ma,T ‘न’ 4. A, B, G,JT, W ‘सम’ 5, A, B, G,J,T जन 6. H,V " 7. A,B, G, JT भूरहोतथा: M. Ma भूमिरा 270 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् द्यद्भवान् बाञ्छति तत्प्रतीच्छ मे त्वामथिनं विप्रसुतानुतर्कये। Ti hai yedarsaura मृष्टं तथान्नमथवा विप्र कन्याम् । ग्रामान् सम्मृद्धांस्तुरगान् गजान् वा रथोत्तमानर्हतम प्रतीच्छ मे ।। ३२ । । इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।। श्रीध० यजमान इति । रूपस्यानुरूपा अवयवा यस्य तम् दृष्ट्वेति शेषः ।। २६, २७ । । 4 8-18-26-32 तदिति । चन्द्रमौलिश्चेत्यन्वयः । अप्यर्थ चकारः । चन्द्रमौलिपि गङ्गारूपं यन्मूर्ध्नि दधारेत्यर्थः ।। २८ ।। स्वागतमिति । हे आर्य! त्वा त्वां साक्षात्प्रत्यक्षं ब्रह्मर्षीणां तप एवं मन्ये । कथम्भूतं तपः ? वपुर्धरं मूर्तिधारि । ।२९, ३० ।। अधेति । हे द्विजात्मज ! चरणावने जनैवाभिर्हतमहो यस्य तस्य मे । पुनीता पवित्रीकृता । । ३१ । । यदिति । मे मत्तः प्रतीच्छ गृहाण । हे अहंत्तम ! पूज्यतम ।। ३२ ।। वीर० तदेवाह इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।। यजमान इति । रूपस्यानुरूपा अवयवा यस्य तमत एव मनोरमं मत एव दर्शनीयं वामनं दृष्टेति शेषः । यजमानां बलिस्तस्मै आसनं समर्पितवान् ॥ २६ ।। अथ बलिस्तं स्वागतनाभिनन्द्य स्वागतं पृष्ट्वा तस्य भगवतः पादादर्यानज्य प्रक्षाल्य मुक्तसङ्गानां योगिनां मनस् क्रीडन्तं भगवन्तं तमर्चयामास । २७ ।। ततः स्वधर्मवित् स्वानुरूपधर्मज्ञो बलिः कलिकल्मषस्यापहन्तु अत एव सुमङ्गलं तस्य भगवतः पादयोः सम्बन्धि शौचं पवित्रं प्रक्षालनोदकं मूर्यदधात् । पादशीचं विशिनष्टि देवदेवो ब्रह्मा, चन्द्रमौलिः गिरिशो रुद्रश्च परया उत्कृष्टया भक्तया मूर्ध्ना यत् पादशीचं गङ्गारूपं दधार ततः तमुवाचेति शेषः ||२८|| ७ तदेवाह - स्वागतमिति सार्द्धंश्चतुभिः । हे ब्रह्मन् ! ते त्वया स्वागतं, तुभ्यं नमः । ते किङ्करयाम?
6. -1. A,B,GJ,T,M.Ma,T बंद वद वटांस 2 ABOUT “बद्धा 3 ABGJT अपयत M. Ma " प्रमुत या 4- -4. A,B,G,J,M,Ma‚T renstanders zsir 5. A B.J “vi 6–6. ABJ Omit, 7. A,B,J “w” 8 W Omits gengu 9–9. W Omits 271 8-18-26-32 श्रीमतम् किङ्करा वयमित्यर्थः, आर्यवपुर्धरं श्रेष्ठवपुर्धरं त्वा त्वां साक्षात् प्रत्यक्षं ब्रह्मर्षीणां तपो मन्ये तप एव मूर्तीभूतं मन्ये ।। २९ ।। यत् यस्मात् भवानस्माकं गृहानागतस्ततोऽस्माकं पितरस्तृप्ता बभूवुः कुलं च पवित्रमभूत्, अयं ऋतु यथावदनुष्ठितो बभूव । ३० ।। 7 अद्य मे अनयच यथाविधि सुहुता सुहता बभूवुः । हे द्विजात्मज ! त्वञ्चरणावने जनैर्वाभिः जलैर्हतमंहः पापं यस्य तस्य मम सम्बन्धिनी इयं भूर्भूमिस्तनुभिस्तनुभिरस्मच्छरीरस्सह तव पदः पादविन्यासैः पुनीता पवित्रीकृताऽऽसीत् ।। ३१ ।। हे विप्रसुत ! त्वामर्थिनं याचितारमनुतर्कये आलक्षये अतो हे वटो। वामन। यद्यद्वाञ्छसि कामयसे तत्तन्मे मत्तः प्रतीच्छ प्रतिगृहाणं यद्वाञ्छसीति यच्छन्दाभिप्रेतानेव कांश्चिद्दर्शयति - गामिति । गां भूमिं धेनुं वी गुणवद्धोग्यभोगोपकरणादिसमृद्धिमत् धाम गृहं तथा, मृष्टमत्रं या हे विन अँथो वा अथवा हे अर्हतम! 14 Taratrat यत्किञ्चित् कामयसे तन्मत्तः प्रतिगृहाण ।। ३२ ।। इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।। विज० तनुभिः रेणुभिः कोमलै वा । । २६-३१ । । प्रतीच्छ गृहाण ||३२|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।।
7. ABT दहधरं 2. W Omits ल्वा 3, ABT Omil त्या 4. ABT “ति 5. W Omits भू: 6. A,BT Omit त 7. A,BT Omit fa 8. W Omits वामन 9 AB, T add इत्यर्थः । यद्यदत। 10. ABT Omit गा 11 A,B,T Omit वा 12 ABT उस का 13. A तम 14. A.B,T दिभ्योऽन्य” 0000000 272 5 एकोनविंशोऽध्यायः श्रीशुक sanra इति वैरोचनेर्वाक्यं धमयुक्त संस्मृतम् । निशम्य भगवान्प्रीतः प्रतिनन्द्येदमब्रवीत् । । १ । । श्रीभगवानुवाच areereaदेव सुनृतं कुलोचितं धर्मयुतं यशस्करम् । यस्य प्रमाणं भृगवः साम्पराये पितामहः कुलवृद्धः प्रशान्तः ||२|| न ह्येतस्मिन्कुले कचिस्सिवः कृपणः पुमान् । प्रत्याख्याता प्रतिश्रुत्य यो वाऽदाता द्विजातये ।।३॥ न सन्ति तीर्थे युधि बार्थिनाथिताः पराङ्मुखा ये त्वमनस्विनो नृप ! | पुष्मत्कुले यशसाऽमलेन प्रहाद उद्भाति यथोपः खे ।।४ ॥ ant जातो हिरण्याक्षचरनेक इमां महीम्। प्रतिवीरं दिग्विजये नाविन्दत गदायुधः ||५|| श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ऊनविंशे तु हरिणा याचिते च पदत्रये । प्रतिश्रुते च बलिना जानन्भृगुरवारयत् ।। यद्वा

स्तुत्वार्थितो भगवता स बलित्रिपदीमिताम्। वामनायोनविंशे क्ष्मां दास्यन् शुक्रेण वार्यते ।। 5. दातुः स्तुतिः स्वयं तुष्टिरित्यादि प्रस्तुतोचितं । वक्तव्यमिति भिक्षूच शिक्षयत्राह वामनः वच इत्यारभ्य षोडशभिः श्लोकः वच इति । हे जनदेव ! साम्पराये पारलौकिके धर्मे ftarane प्रहाद: प्रमाण, + दृष्टान्तरूपेण वर्तत इत्यर्थः ॥ १,२ ।। नहीति । निस्सत्त्वस्य लक्षणं यो द्विजातये याचकाय प्रत्याख्याता न ददामीति वक्ता । कृपणस्य लक्षणं प्रथमं प्रतिश्रुत्य यो पश्चात् न दातेति ||३||

1. H,V,W नेति । तीर्थे दानावसरे । यद्यस्मिन्युष्मत्कुले || ४ || यत इति । यतो यस्मिञ्जातः ॥ ५ ॥ ॥ 2, A,B,GJI था” 3. A,B,GJT नृपा. 4. ABJ 55 A,B, GJ वचस्तवेतदिति षोडशभिः । 6- -6. A,B, J Omit 7. A,B,J था 8- -8. HV Omit 2738-19-1-5 श्रीमद्भागवतम् श्रीवीराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका तदेवं याच्ञायै चोदितो भगवान् स्वपदत्रयपरिमितां भूमिं यियाचिषुस्तदप्रत्याख्यानाय प्रतिश्रुतं दृढीकृत बलिं प्रशंसन्नाहेत्याह, मुनिः । इत्युक्तविधं धर्मयुक्तं सूनृतं सत्यं मधुरं च बलेर्वचः कर्ण्य प्रीतस्तं प्रतिनन्द्येदं वक्ष्यमाणमुवाच ॥ | १ || तदेवाह - वच्च इत्यादिना यावदर्थपरिग्रह इत्यन्तेन । हे जनदेव! तव वचः सूनृतत्वादि गुणयुक्तं युक्तं च एतत्कुतः, यतः यस्य भगवतः साम्पराये परलोकसाधनधर्मनिर्णये तव पितामहः कुलवृद्धः प्रशान्तश्च प्रह्लाद एव प्रमाणं, तद्वृत्त्यैव तत्सन्तानरूपाणां भवतामपि वृत्तिः तादृश्येवेत्यनुमीयत इति भावः || २ || तदेव विशदयति न हीति । अस्मिंस्त्वदीये कुले कश्चिदपि पुमान् निस्सत्त्वः कृपणश्च न हि न जातः न जनिष्यते नाऽधुना वर्तते च । तत्र निस्सत्त्वस्य लक्षणं यो द्विजातये याचकाय प्रत्याख्याता न ददामीति वक्तेति, कृपणस्य लक्षणं प्रथमं प्रतिश्रुत्य यो वाऽदातेति । ॥ ३ ॥ हे नृप । तीर्थे दानावसरे सति अर्थिना याचकेन अर्थिता याचितास्तथा युद्धे परामुखा ये चामनस्विनोऽस्वतन्त्राश्च अस्मिन् कुले त्रिपुरुषं न सन्त्येव तीर्थे याच्त्रां अन्तरेणापि ददातीत्यर्थः । यत् यस्मिन् कुले खे आकाशे चन्द्र इवाऽमलेन यशसा प्रह्लादः उद्भाति नितरां चकास्ति ॥ ४ ॥ युधि परामुखा न सन्तीत्येतदुपपादयति यत इत्यादिना । यतो यस्मिन् कुले जातो हिरण्याक्षः एकोऽसहायो दिग्विजये निमित्ते इमां कृत्स्नां महीं चरन् गदैवायुधं यस्य तादृशः प्रतिपक्षं वीरं न लेभे ॥ ५ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अनेनाध्यायद्वयेन बलेर्भक्तिविशेषं दर्शयति इतीति । इतिशब्देन हरेर्माहात्म्यसूचकं वाक्यमुक्तमिति सूचयति ॥ | १ || जनदेव ! नृप ! साम्पराये पितामहः प्रमाणम् ||२|| सर्वे स्तुति प्रसन्ना एव अभीष्टं कुर्वन्तीत्यतस्तत्सिद्धिप्रकारं वचनं वक्ति न हीति । यः पुमानिति प्रत्येकमभिसम्बद्ध्यते । प्रत्याख्याता नास्तीति वक्ता अदाता ||३|| तीर्थे पात्रे अर्थिना धनं युद्धं चार्थयमानेन परामुखा अमनस्विन इत्येतद्विशेषणद्वयं यथायोग्यं
2. W Omits a 2. A,B. T श्रुत्वा 3. A,B,T Omit गुण 4. ABT विनापि 274 व्याख्यानत्रर्यावशिष्टम् सम्बन्धितव्यम्, अमनस्विनो हीनमनस्का यद्यस्मात् उद्भाति उत्कृष्टतया द्योतते । उडुपचन्द्रः ॥४५॥ यं विनिर्जित्य कृच्छ्रेण विष्णुः क्ष्मोद्धार आगतम् । नात्मानं जयिनं मेने तदीयं भूर्यनुस्मरन् ॥ ६ ॥ निशम्य तव भ्राता हिरण्यकशिपुः पुरा । हन्तुं भ्रातृणं कु जगाम निलयं हरेः । । ७ ।। मान्तमालोक्य शूलपाणि कृतान्तवत् । चिन्तयामास कालो विष्णुर्मायाविनां वरः ||८ ॥ यतो यतोऽहं तत्रासी मृत्युः प्राणभृतामिव । अतोऽहमस्य हृदयं प्रवेक्ष्यामि पराग्दृशः ||१| एवं स frfree रिपोः शरीरं आधावतो निर्विविशेऽसुरेन्द्र । श्वासानिलान्तर्हितसूक्ष्मदेहः संप्राणरन्ध्रेण विविग्रचेताः ||१० ।। श्रीध० यमिति । क्ष्मोद्धारे भूम्या उद्धरणे ।।६-८ ।। यत इति । पराग्दृशो बहिर्दृष्टेः ||९|| 3 8-19-6-10 एवमिति । अतो हृदये स्थितं मां न ज्ञास्यतीत्येवं सः निश्चित्य श्वासानिलेऽन्तर्हितः सूक्ष्मो देहो यस्य । विविग्नम् अतिकम्पितं चेतो यस्य । अकम्पितचित्त इति वास्तवोऽर्थः ||१०|| बीर क्ष्मोद्धारे भूम्युद्धरणे । विष्णुर्वराहरूपो यं हिरण्याक्ष कृच्छ्रेण अतिप्रयासेन विनिर्जित्य हत्वा afetमात्मानममन्यत । अतस्तस्य हिरण्याक्षस्य वीर्यं भूरि अनर्वाधिकं इत्यनुस्मर अभिजानीहि || ६ || तथा तस्य हिरण्याक्षस्य वधं श्रुत्वा तस्य भ्राता हिरण्यकशिपुः पुरा क्रुद्धो भ्रातुर्हन्तारं विष्णुं हन्तुं हरेर्निलयं स्थानं जगाम ॥ ॥७॥ शूलपाणि मृत्युवदापतन्तं तं हिरण्यकशिपुं विज्ञाय, दुर्जयं ज्ञात्वा मायाविनां श्रेष्ठः तत्तत्कालप्रयोजनोऽभिज्ञो विष्णुः इत्थं चिन्तयामास ||८||
3. HV M.Ma से 2. A,B, GJM Ma,T तमायान्त समा” 5. A., BJ Omit. स, 6. W डारे 7. A, B, T “कर्तव्याऽभि 275
4. A,B, G,J,M.Ma,T “रमा”
5. A,B,GJ,T प्राण” 8-19-11-15 श्रीमद्भागवतम् तत्कृतां चिन्तामेव दर्शयति-यत्र यत्र अहं गमिष्यामि तत्र तत्र सर्वत्राऽसौ हिरण्यकशिपुः प्राणभृतां मृत्युरिवावतिष्ठतेऽतोऽधुना पराग्दृशः बहिर्द्दश्यमानोऽहमस्य दैत्यस्य हृदयमेव प्रवेक्ष्यामि ।। ९ ।। इतीत्थं स विष्णुः विनिश्चित्य, हे असुरेन्द्र ! आधावतः तदर्थं तत्र सरतो रिपोः हिरण्यकशिपोः शरीरं निविविशं प्रविवेश । तत्रापि हृदये प्रविष्टं मा शास्यतीति एवं निश्चित्य श्वासानिलेऽन्तर्हितः सूक्ष्मदेहो यस्य, तस्य प्राणरन्ध्रेण विनिर्मातिकम्पितं चेतो यस्य तादृशो बभूव । तत्रापि प्रविष्टं ज्ञास्यतीति विनिश्चित्य प्राणरन्थसञ्चारिश्वासवायुना सह चञ्चलः तदविभक्तो बभूवेत्यर्थः । । १० ।। विज० कृच्छ्रेणेति मोहवचनं कृतः कृतिनस्तान् श्रयते यत्तेन पराक्रमेणेत्यर्थ इति वा, क्ष्मायाः भूमेः उद्धारे उद्धरणकाले कृच्छ्रेणागते प्राप्ते सति भूरि तस्य वीर्यं पराक्रममनुस्मरन्नपि आत्मानं जयिनं तदानीमेवात्मजयं न मेने, किन्तु नित्यजयिनं मेने इत्यर्थः । यद्वा क्ष्माया उद्धारो येन स तथा स विष्णुना परमपुरुषायं विनिर्जित्य तत्स्वकीयं वीर्य तट्र्र्यनन्तमनुस्मरत्रात्मानं जयिनं जयशीलोपेतं मेन इति ।।६,७ ।। मायाविना ज्ञानिनां वरः मोक्षादिवरदाता ||८ पराग्दृशः बाह्यदृष्टेः “पराश्चिखानि व्यवृणोत्” (कठ. उ. 4-1 ) इति श्रुतेः । परं दूरमचतीति पराग्दूरस्थं वस्तु पर्थ्यात इति पराग्दृक् तस्य दूरस्थवस्तुदर्शिन इत्यर्थ इति वा । । ९ । । तद्ध्राणरन्ध्रेण तस्य घ्राणाद्वारेण । ११० ।। ततं परिमृश्य शून्यमपश्यमानः कुपितो ननाद । ariaf free faaiसमुद्रान्विष्णुं विचिन्वन्न ददर्श बीरः । । ११ । । अपश्यत्रिति होवाच मयान्विष्टमिदं जगत् । भ्रातृहा मे गतो नूनं यतो नाऽवर्तते पुमान् । । १२ ।। वैरानुबन्ध एतावानामृत्योरिह देहिनाम् । अज्ञानप्रभवो मन्युरहम्मानोपबृंहितः । । १३ ।। पिता प्रह्रादपुत्रस्ते तद्विद्वान्विष्णुतत्परः । स्वमायुर्द्विजलियेभ्यो देवेभ्योऽदात्ल याचितः । । १४ ।।
6. ABT वसने या 2. W 3. A,B, G,J.M.Ma.T दिजवत्सल: 276 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् भवानाचरितान्धर्मानास्थितो गृहमेधिभिः । ब्रह्मणः पूर्वजैः शूरैरन्यैश्रोडामकीर्तिभिः ।। १५ ।। श्रीध० स इति । न ददर्श, अन्तः प्रविष्टत्वात् ।। ११ ।। B-19-11-15 अपश्यन्निति । पुमान्यतः सकाशान्नावर्तते तद्ब्रह्मैव नूनं गतो नित्यमुक्तित्वादिति वास्तवोऽर्थः । ।१२ ।। एवं मृत्युपर्यन्तमखण्डं विष्णो वैरं यत्कृतवान् तदुचितमेव तस्याप्रतिद्वन्द्वमहाबलपराक्रमस्य शूराहमान 4 विजृम्भितक्रोधानुबन्धस्य अस्य कथं नामासी शूशिरोमणिर्जीवन्नेव कातरवरमुपेक्षतवानित्याशयेनाऽऽह वैरानुबन्ध इति । वैरानुबन्ध एतावानंमृत्योर्भवति । देहिनां देहे निगूढाभिमानवतां शूराणां तथाऽहम्मानेनोपबृंहितो मन्युश्च भवत्येव । यतोऽज्ञानप्रभवः अज्ञाननिवृत्तेः अज्ञाननिवृत्तेः प्राक् पौरुषत्यागो मान्द्यमेवेत्यर्थः ||१३|| तदेवं पूर्वजान्स्तुत्वा तत्पितरं स्तोति पितेति । द्विजवेषधारिणो द्वैरिणो देवा एते न तु द्विजा इति तद्विद्वानपि स याचितस्सन् स्वीयमायुदेवेभ्योऽपि वैरिभ्यां ददौ । । १४,१५ ।। वीर० ततः स दैत्यस्तनिलयं शून्यं परितोऽन्त्रिष्य तमपश्यमानः कुपितो ननाद, जितं मयेति सिंहनादं कृतवान्, ततः पुनः क्ष्मां पृथिवी गां दिवं दिशः खमन्तरिक्षं विवरमतलादिकं समुद्रांश्च विचिन्वन् वीरो दैत्यो विष्णुं न ददर्श । | ११ || अपश्यन्नित्यमुवाच तदेवाह - इदं कृत्स्नं जगत् मयान्विष्टमन्वेषितं मम भ्रातृहन्ता तु क्वापि न दृश्यते, स तु यतः यं प्राप्य न पुनरावर्तते तत्र नूनं गतः । तस्याभिप्रायेण तु मृताऽभवदति भावः । ।१२ ।।

अधुना न मद्विषयवैरानुबन्ध तस्यास्तीत्याहेत्याह वैरानुबन्ध इति । इह लोके देहिनां वैरानुबन्ध एतावानेव कियान्? यः आमृत्योः मरणपर्यन्तं इत्येतावानेव । कुतः ? यतो मन्युः क्रोधोऽज्ञानप्रभवः देहविलक्षणात्मस्वरूपाज्ञानजः स देहात्माभिमानेषु उपबृंहितः प्रकटीकृतो भवति । देहे विनष्टे सति मन्युरपि प्रशाम्यतीति मृत्युपर्यन्त एव वैरानुबन्धस्ततः स उपेक्षणीय इति भावः । । १३ ।। एवं पितामहप्रपितामहयोः तीर्थादी अर्थितत्वापरामुखत्वादि गुणयोगमभिधाय अथ पितुर्गुणानाह पितेति । प्रह्लादस्य पुत्रस्तव पिता विरोचनस्तु तद्विद्वान् पितृपितामहयोर्वृतिं विद्वांस्तत्यभिज्ञः किं च 1

1. M,Ma “साथ” 2. A, BJ “मुक्त” B “युक्त” 3-3. B Omits 4. ABJ Omit अस्य 5. A.BJ ssx 6. A.BJ “ना” 7–7. H,V Omit 8-8 BHJ, V “भ्यो ददो 9. WOmits य 10 A,B,T यत 277 8-19-16-20 श्रीमतम् द्विजवत्सल: द्विजरूपधारिषु देवेषु वत्सलः, अत एव द्विजभ्यः द्विजवेषधारिभ्यो देवेभ्यः याचकेभ्यः स्वकीयमायुः समाहितो ददौ यद्वा द्विजरूपधारिणो देवा एते न तु द्विजा इति तद्विद्वानपि स याचितः सन् स्वीयमायुर्देवेभ्यो ददौ इत्यन्वयः । । १४ । । तदेवं पित्रादीन् स्तुत्वाऽथ तं प्रशंसति भवानिति । गृहमेधिभिः बाह्मणं भृगुप्रभृतिभिस्तथा पूर्वजैः विरोचनादिभिः विपुलकीर्तिभिः शूरैश्चाचरिताननुष्ठितान् धर्मान् भवानास्थितः । । १५ ।। faro निकेतं जगतामिति शेषः । तस्य हरेर्व्रकुण्ठं परिमृश्येति वा । । ११ । । यतो गत स्ततः ||१२ ।। क्रोधको वैरानुबन्ध इत्याह- अज्ञानेति । | १३ || प्रह्लादस्य यः पुत्रः स तब पिता विरोचनः तान् द्विजरूपिणो देवान्विद्वान् द्विजानां लिङ्ग वेषो येषां ते, तथा तेभ्यो देवेभ्यः स्वमायुरदादित्यन्वयः । । १४ ।। किञ्च यदब्राह्मणैरनुष्ठितं तन्ममाभीष्टमिति प्रकटनाय भवानप्याचरतीत्याह आचरिताऽनुष्ठाता अन्य राजादिभिः ।। १५ ।। भवानिति । तस्मात्वत्तो महीमीषगृणेऽहं वरदर्षभीत् । पदानि त्रीणि दैत्येन्द्र सम्मितानि पदा मम । । १६ ।। नान्यते कामये राजन्वदान्याज्जगदीश्वरात् । नैनः प्राप्नोति a fastन्यावदर्थपरिग्रहः ||१७|| aforare 8 अहो ब्राह्मणदायाद वाचस्ते वृद्धसम्मताः । त्वं बालो बालिशमतिः स्वार्थं प्रत्यबुधो यथा । । १८ ।। मां वचोभिः समाराध्य लोकानामेकमीश्वरम् । 10- पदत्रयं वृणीतेोऽबुद्धिमान्दीपवाशुधम् ।।१९ ।।
2. AT Omit देवस्यः 2. A, B,T Omit तत् 3. M.Ma ! 4. M,Ma नान्यन्ते 5. H, V नैव 6. A,GJ, M, Ma, T प्रति 7. M,Ma “हात् “An additional half verse is found in H, V only. अधिकं योऽधिकात सस्तेमो दण्डमर्हति। 8. M. Ma ते " 9. H, V,W यो वृणीते 10 - 10. H,V बुद्धिमादिपदाशिषम् M. Ma बुद्धिमानिवदाशुषम्: W बुद्धिमतिपदाशुषम् 278व्याख्यानत्रयविशिष्टम् न पुमान्मामनुव्रज्य भूयो याचितुमर्हति । तस्माद्वृत्तिकरी भूमिं act कामं प्रतीष्ठ मे ||२०|| 8-19-16-20 श्रीध तस्मादिति । मम पदा सम्मितानीति त्रिविक्रमपदाभिप्रायेण । न चानृतवादः, तत्रापि स्वपदत्वार्नपायात् ।।१६।। 3 नान्यदिति । यावदर्थमेव प्रतिग्रहो यस्य सः । । १७ । । ईश्वरस्यापि याच्याप्रकारं चोक्त्वा बलेबन्धनप्रश्नोत्तरत्वेन तस्य गर्वातिरेकेण अधिक्षेपप्रकारमाह- अहो इति त्रिभिः । ते तव वाचो वृद्धानां सम्मतास्त्वं तु बालो बालिशमतिश्च बालिशानामज्ञानामिव मतिर्यस्य । अत एव स्वार्थं प्रति यथावदबुधः । वस्तुतस्तु बाल इवाबालिशमतिश्चेति पदच्छेदः । स्वार्थ प्रत्यबुधः भक्तानामेवार्थ बुध्यसे न स्वार्थम् । परिपूर्णस्य तव तयतिरेकेण स्वार्थाभावादित्यर्थः । । १८ ।। अबुधत्वमेवाह भामिति । दीपस्य दाशिषं दाश्वांसं दातारम् । अबुद्धिमान् वस्तुतस्तु w बुद्धिमानित्येव पदच्छेदः || १९ ।। 10 नेति । कामं यथेच्छं सम्यक् पादप्रसारणेनेत्यर्थः । अत एव तथा करिष्यति ||२०||

वीर तदेवं प्रतिश्रुताऽप्रत्याख्यानाय पित्रादिभिः सह तं स्तुत्वाऽथ याचते तस्मादिति । तस्मात्तवै- तादृशकुलप्रसूतत्वादुक्तगुणात् वरदश्रेष्ठा से त्वत्तोऽहं ईषन्मही पृथ्वी वृणे याचे । कियतीमित्यन्नाह । पदानि त्रीणि त्रिपदपरिमितामित्यर्थः कस्य त्रिपदपरिमिता इत्यत्राह - हे दैत्येन्द्र ! मम पदा पादेन सम्मितानि परिच्छिन्नानि " इति, इदं त्रिविक्रमपदाभिप्रायेण न चायमनृतवादः, तत्रापि स्वपदत्वाऽनपायात् । १६ । । एतदेव नान्यद् वृणे इत्याह- नान्यदिति । हे राजन् ! जगदीश्वराप तत्रापि वदान्यादपि त्वत्त एतावदेव वृणे नान्यत् कामये । यावदर्थस्यैवापेक्षितार्थस्यैव उपयुक्तार्थस्यैव प्रतिग्रहो यस्य वरिग्रह इति पाठेऽपि स एवार्थ:, विद्वान् एनः पापं न प्राप्नोति अधिकार्थलिप्सुस्तु पापी भवतीति भावः । १७ ।। एवं याचितः तदभिप्रायानभिज्ञ आह - बलि: अहो इति त्रिभिः । हे ब्राह्मणदायाद! ब्राह्मणसुत ! सब वाचस्तु वृद्धानां सम्मताः । अथापि त्वं बालः हेतुगर्भमिदम् । अत एव बालिशमति: बालिशाना मज्ञानामिष मतिः यस्य सः, अत एव स्वार्थं प्रति यथावदबुधः । । १८ ।।

1. A,B, G,JT चुप 2 ABJ “नामात् 3. B पर 4 BHJV Omit me 5 A Omits बाल: 6. ABJ Omit पक्ष 7. A, B, J add इति च 8 A, BJ Omit श्वास 9. A, BJ Omit पद 10. Badds इति 279 8-19-21-25 श्रीमद्भागवतम् अबुधत्वमेवाह मामिति । लोकानामेकमद्वितीयं ईश्वरं मां वचोभिः वृद्धसम्मतैराराध्य प्रसाद्य यो भवान् पदत्रयमत्यल्पस्वकीयपदत्रयपरिमितं भूभागं वृणीते. द्वीपस्य जम्ब्वादेर्दाशुषं दातारं माम्, अविद्वान् अतो बालिशमतिर्भवानित्यर्थः । । १९ । । $ मामुपव्रज्य मां याचित्वा पुमान् कश्चित् भूयोऽन्यं याचितुं नार्हति तस्मात् हे घटो ! कामं यथेच्छं वृत्तिकरी विपुलां भूमिं मे मत्तः प्रतीच्छ प्रतिगृहाण ।। २० ।। विजः यस्मात्वं पुण्यवतां कुले जातो धर्मकर्त्ता तस्मात् । पदानीति बहुवचनोक्तत्या भीतिर्माभूदित्याह त्रीणीति । तेषां च महत्त्वेन भयशङ्का, तदवस्थेति तत्राह, सम्मितानीति ।। १६ ।। इतोपि महत्तरं कामं वदस्व दास्यामीति तत्राह नेति । वदान्याद्दानशीलात्। राजप्रतिग्रहात्तव दोषो न स्यात्किम् ? नेत्याह नेति । यावता प्रतिग्रहणे स्वप्रयोजनं सिद्ध्यति तावतः प्रतिग्रहात् आदानात् “अजीविष्यान्निमान्नखादन्” इति श्रुतेः । विद्वान् प्रतिग्रहदोषदहनपटुशानवान् ।।१७।। अवृद्धसम्मताः कुतोऽत्राह त्वमिति । बुद्धिवैशद्ये बालत्वमप्रयोजकमत्राह - “बालिशेति । जडमतिः स्वप्रयोजनं ज्ञातुं न शक्यत इत्यर्थः । । १८ ।। कथमेतदवगतमत्राह मां asोभिरिति । अबुद्धिमान् दाशुषं दानशीलं बुद्धिमानिति व्यतिरेको वा । । १९ । । कुतो मामपहससीति तत्राह न पुमानिति ||२०|| 1- "” श्री भगवानुवाच 2 3 यावन्तो विषया: श्रेष्ठास्त्रलोक्यामजितेन्द्रियम् । न शक्नुवन्ति ते सर्वे प्रतिपूरयितुं नृप । । २१ । । त्रिभिः क्रमेरसन्तुष्टो द्वीपेनापि न पूर्यते । नववर्ष समेतेन सप्तद्वीपवरेच्छवा ।। २२ ।। सप्तद्वीपाधिपतयो नृपा वैन्यर्गयादयः । अर्थः कामैर्गता नान्तं तृष्णाया इति नश्श्रुतम् ।। २३ ।। यदृच्छयोपपत्रेन सन्तुष्टो वर्तते सुखम् । नासन्तुष्टरित्रभिलके रजितात्मोपसादितः ।। २४ ।। 1- - 1. H,V Omt 2, AB, GJM.Ma, Th 3. W ‘घान् 4. M. Ma " 5. H.V सुगा”, M. Ma गदा 280 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् पुंसोऽयं संसृतेर्हेतु रसन्तोषोऽर्थकामयोः । यच्छयोपपत्रेन सन्तोषी मुक्तये स्मृतः । । १५ ।। श्रीध० पुनरपि निस्पृहत्वमेवाविष्कुर्वनाह यावन्त इत्यादिना सप्तभिः ।। २१ । । त्रिभिरिति । नववर्षसमेतेन द्वीपेनापि । सप्तानां द्वीपवराणामिच्छया ।। २२ ।। सप्तेति । तृष्णाया अन्तं न गता इत्यस्माभिः श्रुतम् ||२३|| यदृच्छयेति । असन्तुष्टस्तु प्राप्तस्त्रिभिर्लोकैरपि न सुखं वर्तते । । २४,२५ । । 8-19-21-25 वीर० पुनर्याचिताधिकनिस्स्पृहत्वमेवाविष्कुर्वन्नाह वामनः पावन्त इति सप्तभिः । हे नृप । त्रिलोक्यां यावन्तो विषया देशास्ते सर्वेऽपि प्रतिगृह्यमाणाः सन्तोऽजितेन्द्रियान् पूरयितुं नाले ऋद्धिमतः कर्तुं न शकुवन्ति ।। २१ । । זי यदुक्तं द्वीपदाशुषमविद्वानित्यत्राह त्रिभिः क्रमैः पादैः असन्तुष्टः पुमान्नवखण्डयुक्तेन जम्बूद्वीपेनापि न पूर्यते । अपूर्ती हेतुमाह । सप्तद्वीपवरेच्छ्या सप्तानां द्वीपवराणामिच्छया हेतुना द्वीपेनापि न पूर्यते ।। २२ ।। तर्हि सप्तद्वीपां महीं दास्ये प्रतीच्छेत्यत्राह सप्तेति । वैन्यः पृथुः गयश्चादिः येषां ते नृपाः सप्तानां द्वीपानां मधिपतयोऽपि अर्थः कामैच तृष्णाया अन्तं न गताः अर्थकामतृष्णाया अन्तमवधिं न प्राप्ताः इति नोऽस्माभिः श्रुतम् उत्तरोत्तरमसन्तुष्टस्यार्थकामतृष्णाया अनुवृत्तेरिति भावः । ।२३ ।। एवमसन्तुष्टस्य सुखं च नास्तीति वक्तुं तावत् सन्तुष्टस्य सुखमस्तीत्याह यदृच्छयेति । देवालब्धेन सन्तुष्टस्तु सुखं वर्तते सुखं यथा तथाऽऽस्ते अजितात्माऽजितेन्द्रिय अत एवोपसादितैः प्राप्तस्त्रिभिकैः असन्तुष्टस्तु न सुखं वर्तते ।। २४ ।। सन्तोषासन्तोषौ न केवलं सुखदुःखमात्र हेतू अपि तु संसृतिमुक्तिहेतु अपीत्याह पुंस इति । अर्धकाम- योषि॑िषययो योऽसन्तोषः स पुंसः संसारस्य हेतुः यश्च देवालब्धेन सन्तोषः स मुक्तये स्मृतः हेतुः इत्यनुषङ्गः ।।२५।।

विज० युदुक्तं वृत्तिकरी भूमिं प्रतिगृहाणेति तदजितेन्द्रियं प्रति व्यर्थमत्याशयेनाह श्रीभगवानिति । अजितेन्द्रियमलम्बुद्धिरहितं पुरुषमति शेषः । । २१ । । एतदेवोपपादयति - त्रिभिरिति । न नदीद्वीपोऽत्र कथ्यत इत्याह, नर्वोत, कुतोऽत्राह - सप्तेति ।। २२ ।। नैतावतापि पूर्तिरित्याह- सप्तेति । अन्तमवसानम् अथैः कामैः अर्थसम्पादितकामैर्वा ||२३||

1. ABJ Omit आदिना 2. W भगवान् 3 W Omity दास्य 44. ABJ Omit 5 ABT मुक्तया स्पी” 6 A,B,T हत्यर्थः 281 8-19-26-30 श्रीमद्भागवतम् सन्तोषशब्दाभिप्रायं वदन्नलम्बुद्धिरेव सुखसाधनमित्याह यदृच्छयेति व्यतिरेकमाह नासन्तुष्ट इति । उपसादितैरवाप्तेः सुखं न वर्तत इति पूर्वेणान्वयः ॥ २४ ॥ M इतोऽपि सन्तोष एवापाद्यः सुखहेतुत्वादन्यस्यानर्थहेतुत्वाचेत्याह

पुंस इति । अर्थकामयो- रसन्तोषः ।। २५ ।। यदृच्छालाभतुष्टस्य तेजो विप्रस्य वर्धते । तत्प्रशाम्यत्यसन्तोषादम्भसेवाऽऽशुशुक्षणिः ।। २६ ।। तस्मात्त्रीणि पदान्येव वृणे त्वां वरदर्षभ ।। marada सिद्धोsहं वित्तं यावत्प्रयोजनम् ।। २७ ।। श्रीशुक उवाच इत्युक्तः प्रहसनाह बाञ्छितं प्रतिगृह्यताम् । aritra महीं दातुं जग्राह जलभाजनम् ।। २८ ।। fara क्ष्मां प्रदास्यन्तमुशना सुरेश्वरम् । जानचिकीर्षितं विष्णोः शिष्यं प्राह विदां वरः ।। २९ ।। शुक्र उवाच एवं वैरोचने साक्षाद्भगवान्विष्णुरव्ययः । कश्यपाददिलेजातो देवानां कार्यसाधकः । । ३० ।। श्रीध० यदृच्छेति । आशुशुक्षणिरग्निः ।। २६ ।। तस्मादिति । सिद्धोऽहं कृतार्थः एतावतेव सर्वस्वापहारसिद्धेरिति गूढोऽभिप्रायः । तदेवाहावित्तं हि यावत्प्रयोजनमेव सुखम् । अधिकस्य क्लेशावहत्त्वादित्यर्थः ।। २७-३० ।। वीर० किञ्च, देवालब्धेन तुष्टस्य विप्रस्य तेजो वर्धते, असन्तोषात्तु तत्तेजः प्रशाम्यति नश्यति । यथा जलेन आशुशुक्षणः अग्निः तद्वत् ।। २६ ।। तस्मात् सन्तोषस्यैव श्रेयस्करत्वात् । हे नृपोत्तम! त्रीण्येव पदानि त्वां वृणे याचे एतावतैवाहं सिद्धः कृतार्थः । वित्तं हि यावत्प्रयोजनमेव, सुखदं इति शेषः । अधिकं तु दुःखदमिति भावः ।। २७ ।। 1 A,B, GJ,M,Ma. T त्वद्वरदर्षभात् 2. AB.GT M,Ma,T सह” 3. A,B,GJ,T answers: 4. A,B,G,J,M,Ma‚T_¤ ̈ 5. M,Ma उशना 282 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् इति इत्यमुक्तो बलिः प्रहसंस्तहिं प्रतिगृह्यतामित्याह जलभोजनं गृहीतवान् ||२८|| 8-19-31-35

एवमुक्त्वा वामनाय भूमिं दातुं तदा वामनाय पृथिवीं दास्यन्तं दातुमुद्युक्तमसुरेश्वरं शिष्यं बैलिं विष्णोः चिकीर्षितं कर्तुमिष्टं जानन् उशनाः शुक्रो विदां कालत्रयविदां श्रेष्ठः प्राह । । २९ । । तदेवाऽऽह यावदध्याय समाप्ति एष इति । हे वैरोचने! एष वामनः साक्षाद्भगवानव्ययो विष्णुरेव W देवानां कार्यसाधकः कार्यं साधितु मित्यर्थः । कश्यपात् प्रजापते रैदितेरवतीर्णः पदत्रयव्याजेन लोकत्रयं प्रतिगृह्य देवेभ्यो दातुमवतीर्णः इति भावः ||३०|| विज० तेजो बलादिकम् “तेजो बले प्रभावे (च) ने ज्योतिष्यचिषि रेतसि । नवनीतेऽनले धर्मे दाने हस्तिमदेऽपि च” ( वैज. को 6-3-14.15 ) इति । ततेजः आशुशुक्षणिः अग्रिः “आशुशुक्षणिरकेऽप्रौ ( यज्वन्यप्यासु तीवलः)’ (वैज.को. 8-1-50 ) इति ।। २६ ।। यतः सन्तुष्टोऽहं तस्माद्यावत्प्रयोजनं वित्तं स्वीकृर्यादिति शेषः ।। २७-२८ ।। उशना विदुषा गुरुणा शिष्याय हितोपदेशः कर्तव्य इति शिक्षयन्नाह - विष्णव इति । । २९-३० ।। प्रतिश्रुतं त्वयेतस्मै यदर्थमजानता । न साधुमन्ये देत्यानां महानुपगतो ऽनयः । । ३१ । । एष ते स्थानमैश्वर्य श्रियं तेजो यशस्ततम् । areereafter शक्राय मायामाणवको हरिः ||३२|| fafe: httaininान्विश्वकायः क्रमिष्यति । सर्वस्वं विष्णवे दत्त्वा मूढ वर्तिष्यसे कथम् ||३३|| क्रमतो गां पदेकेन द्वितीयेन दिवं विभोः । खं च कार्यन महता तातीयस्य कुतो गतिः ।। ३४ ।। निष्टां से नरके मन्ये प्रदातुः प्रतिश्रुतम् । प्रतिश्रुतस्य योनीशः प्रतिपादयितुं भवान् ।। ३५ ।।

1. A,B,T पानं 2. W Omits बलि 3–3. W Omits 4. A,B.T उवाच 5. W Omits अदित: 6. A,B,GJ,M,Ma,T यशश्रुतम्
2. M.Ma तं नरकं 2838-19-31-35 १. श्रीमद्भागवतम् श्रीध० प्रतिश्रुतमिति । अनयोऽन्यायः ।। ३१ ।। अन्यायमेवाह एष इति । । ३२ ॥ ननु मया पदत्रयमेव प्रतिश्रुतं नाधिकं तन्त्राह सर्वस्वमिति ||३३|| 2 त्रिभिरिति । क्रमतामिति चेत्तत्राह- तथापि प्रतिश्रुतं सम्पादनीयमेवेति चेत्तत्राह क्रमत इति द्वाभ्याम् । एकेन पदा पादन्यासेन भूमि क्रममाणस्येत्यर्थः । तातयस्य तृतीयपादन्यासस्य । । ३४, ३५ ।। वीर० एवं विधाय तस्मै स्वानयं मजानता त्वया यत् प्रतिश्रुतं तत् साधु न मन्ये । कुतः ? यतो दैत्यानां महाननयोऽन्याय उपगतः उपस्थितः । । ३१ । ।

अन्यायमेवाह एष इति । एष मायामाणवकः आत्मसङ्कल्पोपात्तमाणवक सन्निवेशो हरिबांमनस्तव स्थानादिकं विपुलं यशश्च आच्छिल अपनीय इन्द्राय दास्यति ।। ३२ ।। ननु मया पदत्रयमेव प्रतिश्रुतं नाधिकं तत्राह - त्रिभिरिति । विश्वकायो विश्वरूपो भूत्वेत्यर्थः । त्रिभिः पादविन्यासै: इमांस्त्रीन् लोकान् क्रमिष्यते परिच्छिद्य ग्रहीष्यतीत्यर्थः । क्रमतामिति चेत् तत्राह सर्वस्वमिति । हे मूढ ! सर्वस्वं विष्णवे वामनरूपायास्मै दत्वा कथं वर्तिष्यसे ? तव स्थितिरपि दुर्लभेति भावः ||३३|| तथापि प्रतिश्रुतं सम्पादनीयमेवेत्यत्राह क्रमत इति द्वाभ्याम् । एकेन पदा पादविन्यासेन गां भूमिं द्वितीयेन दिवं, हे विभो ! महता कायेन ख मन्तरिक्षं च क्रमतः क्रममाणस्य भगवतः तृतीयैस्य पादविन्यासस्य का गतिः ? तृतीयपादस्यास्पदाभावात् तथापि प्रतिश्रुतं न सम्पादितमेव स्यादित्यर्थः । ३४ ।। अत एव प्रतिश्रुतमप्रदातुः तव नरके निष्ठां अवस्थितिं मन्ये, कुतः ? यो भवान् प्रतिश्रुतस्य प्रतिश्रुतं पूरयितुमसमर्थः । । ३५ ।। विज० बन्धनाद्यनर्थमजानता त्वया एतस्मै वामनाय प्रतिज्ञातं यत्तत्साधु न मन्य इत्यन्वयः । कुतोऽत्रादैत्यानामिति । अनयोः दुःखहेतुरनीति: ।। ३१ ।। तदुपपादयति एष इति । विश्वकाय: ।।३२, ३३ ।। त्रिपदक्रमणप्रकारं स्पष्टर्यात क्रमत इति । तातीयस्य तृतीयपदस्य ||३४||

1- -1. A,B,T Omit 2. H,V Tafa 3. A‚B.T ‘uq” 284 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-19-36-40 प्रतिश्रुतमदातुः निष्ठान्तं प्रतिश्रुतदानपर्यन्तं नरकं दुःखं मन्ये नरकमेवोपपादयति प्रतिश्रुतस्येति । । ३५ ।। न तहानं प्रशंसन्ति येन वृत्तिर्विपद्यते । 1 दानं यशस्तपः कर्म लोके वृत्तिमतो यतः ।। ३६ । धर्माय यशसेऽर्थाय कामाय स्वजनाय थे। पञ्चधा विभजवित्तमिहामुत्र च मोदते ।। ३७ ।। अत्रापि बगीतं शृणु मेऽसुरसत्तम । सत्यममिति यत्प्रोक्तं यत्रेत्याहानृतं हि तत् ।। ३८ ।। सत्यं पुष्पफलं विद्यादात्मवृक्षस्य गीयते । 4 वृक्षेऽजीवति तत्र स्यादनृतं मूलमात्मनः । । ३९ ।। तथा वृक्ष उन्मूलः शुध्यत्युद्वर्ततेऽचिरात् । एवं नष्टानृतः सद्य आत्मा शुष्येन संशयः ।। ४० ।। * श्रीध० तथापि सर्वस्वदानात्कीर्तिस्तावद्भविष्यतीति चेत्तत्राह न तद्दानमिति । तपः चित्तैकाप्रयम् ।

कर्म पूर्तम्, ननु तर्हि प्रतिश्रुत्य नेति कथमनृतं वाच्यं तन्नाह - दानमित्यादि सार्धं षङ्भिः । ३६, ३७ ।। अत्रापीति । अत्रापि सत्यानृतव्यवस्थायाम् बहुचे ऋग्वेदिभिः । बह्वचश्रुत्या हि प्रथमम् - “ओमिलि सत्यं नेत्यनृतम्” इत्यादिना सत्यानृतयोर्लक्षणपूर्वकं स्तुतिनिन्दाभ्यां सत्यं विहितमनृतं च निषिद्धम् । अनन्तरं च ‘पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरम्’ इत्यादिना सत्ये दोषान् अनृते च गुणानुक्त्वा “तस्मात्काल एव दद्यात्काले न दद्यात्तत्सत्यानृते मिथुनीकरोति” इत्युपसंहारेण वृत्तिसङ्कटादिष्यनृतमभ्यनुज्ञातम् तमिमं श्रुत्यर्थ दर्शयन्नाह - ओमित्यङ्गीकारेण यत्प्रोक्तं तत्सत्यम् । नति यदाह तदेवानृतम् ||३८|| M तत्तु सत्यमीषदनृतं विना न सिध्यतीत्याशयेनाह सत्यमिति । सत्यं पुष्पफलं विद्याज्जानीयात् । आत्मवृक्षस्य देहरूपस्य वृक्षस्य । कृतः । गीयते श्रुत्यांच्यते इत्यर्थः । आत्मवृक्षस्य जीवितः इति पाठान्तरन्तु सुगमम्। यद्यपि श्रुत्या . १ “वाचः सत्यं पुष्पफलं च” इत्युक्तम्। तथापि वाचो देहनिर्वाहाधीनत्वा- दात्मवृक्षस्येति प्रस्तुतानुसारेणोक्तम् । भवतु पुष्पफलस्थानीयं सत्यं ततः किमत आह वृक्षे }

1. M.Ma “कषृ” 2. M,Ma “ष्वासुर” 3.M,Ma जीबल + M. Ma त 5. -5 ABJ Omi 6- -6. BHJV Omit 7. H,V Omit कुल: 8-8 BHJ, V Omit 9, H,V” भु” 285 8-19-36-40 श्रीमागवतम् देहे अजीवति संति तत् पुष्यफलं न स्यात् । ‘सा न स्यात्’ इति पाठे श्रुत्युक्ताया वाचः परामर्शः । अतः देहचानृतेन रक्षणीय इत्याह- अनृतं त्वात्मनो देहस्य मूलम् ।। ३९ ।। · एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति तदिति। तद्यथा वृक्ष उत्पाटितमूलः शुष्यत्यचिरादेवोद्वर्तते पतति ध, एवं नष्टमनृतं यस्य स आत्मा देहः शुष्येत् । यद्यपि च श्रुत्या “इदमेवानृतं वदनात्मानमाविर्मूलं करोति” इत्येवं निन्दयाऽनृतं निषिद्धं तथाप्युपसंहारानुसारेण तत्केवलानृतविषयमित्यभिप्रेत्यैवं व्याख्यातम् । ‘दयेसत्वेतेन’ इति य तत्रैवोक्तेः हः । तथा च श्रुतिः ओमिति सत्यं नेत्यनृतं तदेतत्पुष्पं फलं वाचो यत्सत्यं स हीश्वरो यशस्वी कल्याणकीर्तिर्भविता पुष्पं हि फलं वाचः सत्यं वेदन्त्येतन्मूलं वाचो यदनृतं तद्यथा वृक्ष आविर्मूलः शुष्यति स उद्वर्तत एवमेवानृतं वदत्राविर्मूलमात्मानं करोति स शुष्यति स उद्वर्तते तस्मादनृतं न वदेदयेत्तत्वेतेन " इलि येनानेन त्वनृतेन दयेत् संकटेष्वात्मानं रक्षेदिति श्रुत्यर्थः ॥ ४० ॥ IT arro तथापि सर्वस्वदानात् कीर्तिः तावद्भविष्यतीत्यत्राह नेति । येन दानेन वृत्तिर्जीविका विपद्यते विप्लुता भवति तद्दानं न प्रशंसन्ति आर्याः कुतः ? यतो लोके वृत्तिमतः जीविकावत एवं पुंसः सम्बन्धीन्येव दानादीनि धर्मादिहेतव: जीविकाविपत्तिकरदानादिभिः धर्मादयः प्रत्युत नश्यन्तीत्यर्थः || ३६ || अतो विद्वान् वित्तं पञ्चधा तत्र स्वजनाय स्वजनपुंष्टये धर्मादि पञ्चकार्थतया विभजन्नेव इहामुत्र च लोके मोदते ।। ३७ ।। ननु तर्हि प्रतिश्रुत्य नेति कथमनृतं वाच्यम् ? तत्राह सार्धः षड्भिः । अत्रापि सत्यानृतव्यवस्थायां बहुधैर्गीतं यत् तत् कथयतो मत्तः श्रुणु । बह्वचश्रुत्या हि प्रथमम् “ओमिति सत्यं नेत्यनृतं तदेतत् पुष्पं फलं बाचो यत् सत्यं स हीश्वरो यशस्वी कल्याणकीर्तिः भवतोरीश्वरः” इत्यादिना सत्यानृतयोर्लक्षणपूर्वकं स्तुतिनिन्दाभ्यां सत्यं विहितं अनृतं च निषिद्धम् । अनन्तरं “पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरम्” इत्यादिना सत्ये दोषाननृते च गुणानुक्त्वा “तस्मात् काल एवं दद्यात् काले न दद्यात् सत्यानृते मिथुनीकरोति” इत्युपसंहारेण वृत्तिसङ्कटादिषु अनृतमप्यनुज्ञातम्। तमिमं श्रुत्यर्थं दर्शयन्नाह सत्यमिति । ओमित्यङ्गीकारेण यत् प्रोक्तं तत् सत्यं नेति यदाह तदेवानृतम् ।। ३८ ।। 1 तत् सत्यमीषदनृतं विना न सिध्यतीत्याशयेनाह सत्यं पुष्पफलं विद्यात् जानीयात् आत्मवृक्षस्य
2. A,B,T Omit सति 2. BHJV Omit अत: 3. AB,T एवं 4. A,B, Tत स्वे” 5. A,B,J mai” 6. A‚BJ †“ 7. A,B,J बदत्यर्थतन्मूले 8. ABJ तत्त्वे 9. ABJ एतेमा” 10.ABJ 11. W Omits एवं 12. A, B, T तुहये 286 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-19-36-40 देहरूपस्य वृक्षस्य, कुतः, गीयते श्रुत्वा उच्यते इत्यर्थः, जीवतः इति पाठान्तरं तु सुगमं, यद्यपि श्रुत्या " वाचः सत्यं पुष्पं फलं च " इत्युक्तम् । तथापि वाचो देहनिर्वाहाधीनत्वात् आत्मवृक्षस्येति प्रस्तुतानुसारेणोक्तं भवति । पुष्पफलस्थानीयं सत्यं ततः किमत आह वृक्षे देहे अजीवति तत् पुष्पफलं न स्यात् । सा न स्यादिति पाठे 1 श्रुत्युक्ताया वाचः परामर्शः । देहचानृतेन रक्षणीय इत्याह, अनृतं तु आत्मनो देहस्य मूलम्, तथा च श्रुतिः “येत त्वेनेन” इति एनेन त्वनृतेन दयेत सङ्कटेष्वात्मानं रक्षेदित्यर्थः ||३९||

एतदेव दृष्टान्तेन स्फुटयति तद्यथा वृक्षः उत्खातमूलः शुष्यति, अधिरादेव उद्वर्तते पतति च एव नष्ट मनृतं यस्य स आत्मा देहः शुष्येत् सर्वस्वदाने देहः शुष्येदिति भावः ||४०|| ५ विज० तस्य तत्र दानं कुतो न प्रशंसन्तीति तत्राह येनेति । वृत्तिर्जीवनं विपद्यते नश्यतीति येन तस्मादिति शेषः । " सम्भावितस्य चाकीतिर्मरणादतिरिच्यते " (भ.गी. 2.34 ) इति स्मृतेर्वृत्तिः जीवनसाधनं वा नष्टं स्यात् । तन्नाशे किञ्छिन्नम् ? अत्राह, दानमिति | | ३६ || अर्थाय कोशवृद्धये क्रियादिव्यवहाराय वा ।। ३७ ।। किमन्यत्त्वदुक्तेः प्रमाणमित्याशङ्कय बहुचां वाक्यं प्रमाणमित्याह अत्रापीति । बढ्यैः ऋग्वेदिभिः किन्तगीतमित्यर्थतः प्रतीकयति सत्यमिति । ओमिति यत्प्रोक्तं अर्थिनं प्रति तत्सत्यं तथेति संवेदनीयमित्यर्थः । · नेति यदाह अर्थिनं प्रति तदनृतं, हिशब्द उभयो विरोधमाह ।। ३८ ।। कुतोऽत्राह सत्यमिति । पुष्पमेव फलं यस्य तत्पुष्पफलं जीवतः प्राणधारकस्य आत्माख्यवृक्षस्य L 7 सत्यं पुष्पफलं विन्द्यात् पुष्पञ्च फलक पुष्पफलमिति वा यथाऽशुष्कस्य वृक्षस्य पुष्पफले स्यातां तथात्मनः सत्यलक्षणे पुष्पफले विन्द्यादित्यर्थः । तदुक्तं " पुष्पं हि फलं वाचः सत्यं वदति शुष्कलक्षणमरणे सति तत्सत्यलक्षणं पुष्पफलं न स्यात् । आत्मनः " सर्वस्वादानलक्षणं मूलं स्थितिकारणं “अथैतन्मूलं वाचो यदनृतम्” इति च ।। ३९ ।। इति आत्मवृक्षेऽजीवति आत्मवृक्षस्य अनृतं विपक्षे बाधकमाह तद्यथेति । तद्यथा तथोदाहरिष्यामः उन्मूल: उत्खातशिफः वृक्षः शुष्यति अधिरादुद्वर्तते नश्यति च एवं नष्टानृतः नष्टमूलः सद्यस्तत्क्षणमेव शुष्येत्, शुष्यति नश्यति, तद्यथा वृक्ष आविर्मूलः शुष्यति, स उद्वर्तत, एवमेवानृतं वैदन्नाविर्भलमात्मानं करोति स शुष्यति “स उद्वर्तते तस्मादनृतं न वदेत्” इति च ॥ ४० ॥

1. A,B,T एतेन 2. A, B,T “नात: 3- -3. A Omits 287 8-19-41-43 श्रीमद्भागवतम् पराग्रितमपूर्ण या अक्षरं यत्तदोमिति । I सद्यत्किञ्चमिति ब्रूयात् तेन रिब्येत वै पुमान् ।। fred सर्व कामेभ्य आत्मने । ।४९ ।। अथैतत्पूर्णमध्यात्मं यच नेत्यनृतं वचः । सर्व नेत्यतिथिं ब्रूयात्स दुष्कीर्तिः श्वसन्मृतः । । ४२ ।। स्त्रीषु नर्मविवाहे च वृत्त्यर्थं प्राणसंकटे । गोब्राह्मणार्थे हिंसायां नानृतं स्याज्जुगुप्सितम् ।।४३ ॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे उत्तराधं वामनप्रादुर्भावो नाम एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ ।। 10 श्रीध० सर्वदा स्त्यवचनेन देहो न निर्वहदिति स्फुटीकर्तु सत्यस्य दोषान् अनृतस्य गुणानाह - परागिति द्वाभ्याम्। यदोमित्यक्षरं तत्पराक् परात दूरेऽर्थं गृहीत्वा व्रजतीति पराक्, रिक्तमिति श्रुतिपदस्य व्याख्यानमपूर्ण वै इति। तत्तस्मादर्थिने यत्किञ्चिदमिति दास्यामीति ब्रूयात्तेन रिच्येत शून्यो भवेत् । किञ्च भिक्षवे सर्वमोङ्कुर्वन्दास्यामीत्यङ्गीकुर्वन्नात्मने कौमाय नालं पर्याप्तो न भवत । तस्य भोगो न सिध्यतीत्यर्थः । तथा च श्रुतिः “पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोमिति तद्यत्किञ्चोमित्याहात्रैवास्मै तद्रिच्यते स यत्ससर्वमोङ्कुर्यात् रिच्यादात्मानं स कामेभ्यो नालं स्यात्” इति । ।४१।। 16 अर्थतदिति । नेति यदनृतं वच एतत्पूर्णमर्थव्ययाभावात् । अध्यात्मं चेति चकारस्यान्त्रयः । आत्मनोऽभिमुखमन्यस्यार्थ माकर्षतीत्यभ्यात्मम् । यो हि नित्यं मम किञ्चिदपि नास्ति इति न किमपि दास्यामि 19 21 19- 20 22 इति ब्रूते स हि तेनानृतेन परेषामर्थानाकर्षतीति प्रसिद्धम् । ननु तहदमनृतमेव सर्वदा सेव्यं स्यान्नेत्याहसर्वमिति । तथा च श्रुतिः- “अर्थतत्पूर्णमभ्यात्मं यन्नेति स यत्सर्व नेति ब्रूयात्पापिकाऽस्य कीर्तिजयेत सैनं तत्रैव हन्यात्” इति ।। ४२ ।। अतो वृत्तिसङ्कटादिष्वनृतं न दोषायेत्युपसंहरति स्त्रीष्विति । स्त्रीषु प्रोत्साहनेन वशीकरणे, नर्मणि
2. AB.GJT यत्किडियों 2. HV सन M.Ma न स 3M Ma रिष्येत 4 A,B,GJT “न या S. HV “ध्यात्म 6. A.BGJT अनृतं M.Ma “स्वधिनं 7. M.Ma तिच सन्मृत: 8. M,Ma नमे 9 ABJ “था 10. H,V देहेन 11.11 BHV दूरेऽर्थ गृहीत्वाऽखतीति 12. HV “दव्या” 13. A Omits दास्यामीति 14 AB, J न्यूनां 15. ABJ कामेन 16.JI.V अध्या17,A,B,J “रान्य” 18 HV “स्यध्या” 19 -19.ABJ सीदामीति बूते 20.H,V “मित्र 21.H,V “मध्मा” 22, H,V जमतं 23. H. V “कारेण 288व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-19-41-43 परिहासे, विवाहे च वरादिस्तुतौ गवां ब्राह्मणानां च हितार्थम्, हिंसायां च कस्यचित्प्राप्तायाम् । तथा च याज्ञवल्क्यः “वणिनां हि वधो यत्र तत्र साभ्यनृतं वदेत्” (याज्ञ. स्मृ. 5-83) इति । तथा च श्रुतिः - “तस्मात्काल एव दद्यात्काले न दद्यात्तत्सत्यानृते मिथुनीकरोति” इति ||४३|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामविरचितायां भावार्थदीपिका व्याख्यायां एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ ।। • वीर सर्वदा सत्यं वदतो देहो न निर्वहदिति स्फुटीकर्तुं सत्यस्य दोषान् अनृतस्य गुणांचाह परागिति द्वाभ्याम् । यदोमित्यक्षरं सर्वस्वं दास्यामीत्यङ्गीकारार्थकमक्षरं तत्पराक् पराक्शब्दव्याख्यानं रिक्तमिति तस्यापि व्याख्यानमपूर्णमति । तथा च श्रुतिः “पराग्या एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदम् " इति सर्वस्वदाने कृते वृत्त्यभावेन देहस्यापि विनाशात् दातुविपत्त्या दानसागुण्याभावात् ओमित्यक्षरं असाद्गुण्यवत् दानप्रतिज्ञापरत्वेन अपरिपूर्ण स्यादित्यर्थः । किञ्चिदमिति ब्रूयात् । किञ्चिद्दास्यामीति यद्वाक्यं तेन वाक्येन पुमान् दाता रिच्येत, अवशिष्येतेत्यर्थः । दत्तावशिष्टं नात्मनो वृत्ति कल्पयन जीवेत् । अतस्तद्वाक्यं सागुण्यवद्दानप्रति- श्रुतिपरत्वेन परिपूर्ण स्यादिति भावः । तथा च श्रुतिः - “न यत्सर्व मोर्यात् रिक्तं चात्मानं स कामेभ्यो नाल स्यात्” इति । यः सर्वमोकुर्यात् स आत्मानं रिक्तं कुर्यादित्यर्थः । स कामेभ्यो नाल स्यादित्यस्य अर्थमाह - free इति । भिक्षवे याचकाय सर्व स्वं ओं कुर्वन दास्यामीति प्रतिश्रृण्वन् पुमानात्मने कामेन, काम्यत इति कामो जीवनम् अध्ययनेन वसतीतिवत् हेत्वर्थे तृतीया, तस्मै नाले नरामर्थः स्यादित्यर्थः, अतः किञ्चिदेव देयमिति भावः “अथैतत्पूर्णमभ्यात्मं यन्नेति यत्सवं नेति ब्रूयाद्या पापिकाऽस्य कीर्तिजयित सैनं तत्रैव हन्यात् " इति श्रुत्यर्थमाह अथेति । नेति यदनृतं वचः एतत्पूर्ण अर्थव्ययाभावात्, अभ्यात्मं चेति चकारस्यान्त्रयः । आत्मनोऽभिमुखमन्यस्यार्थमाकर्षतीत्यभ्यात्मं यो हि नित्यं मम किञ्चिदपि नास्ति सीदामीमि ब्रूते, स हि तेनानृतेन परेषामर्थानामाकर्षतीति प्रसिद्धम् । तर्हि इदमनृतं अमृतमत्र सर्वदा सेव्यं स्यात नेत्याह - सर्वमिति । सर्व नेति यो ब्रूयात् स दुष्कीर्तिः अतः किञ्चिद्देयमित्यर्थः । यद्वा किञ्चिदास्यामीति प्रतिश्रवणादप किचिदपि न दस्यामीत्येतदेव, तर्हि ज्यायः सुतरामर्थव्ययाभावादिति परिचोद्य तत्प्रतिक्षित अथैतदिति । अथ नन्वभ्यात्मं याचकाभिमुखं यत्रेति किञ्चिदपि नेत्यनृतं यद्वचस्तदेतत् पूर्ण सति वित्तं नेति वचसो ५
3. H. V. “स्कालेन 2. A., B.T Omil स्वं 3. ABT ’’ 4. AT चूर्ण 289 8-19-41-43 श्रीमद्भागवतम् मिथ्यार्थपरत्वात् अनृतमित्युक्तं तदनूध प्रतिक्षिपति यदिति । यत् सर्व नेति किञ्चिदपि नेति ब्रूयात् स दृष्टा कीर्तिर्यस्य तादृशः स्यात् श्रुतौ वाशब्दः पक्षविपरिवृत्त्यर्थकः भवत्वित्यत्राह " "

श्वसन् मृतः स जीवनपि मृतप्राय इत्यर्थः । अनेन " सैनं तत्रैव हन्यात् इति वाक्यविशेषो व्याख्यातः । सा दुष्टा कीर्तिरेनं सति वित्ते किञ्चिदपि नेति, याचकं प्रति, वक्तारं तत्रैव जीवद्दशायामेव हन्यादिति तदर्थः । । ४१-४२ ।। अतो वृत्तिसङ्कटादिषु अनृतं न दोषायेत्युपसंहरति स्त्रीष्विति । स्त्रीषु प्रोत्साहनेन वशीकारे । नर्म- कर्मणि परिहासे विवाहे वरादिस्तुतो वृत्त्यर्थं जीविकार्थे, गवां ब्राह्मणानां च हितार्थे, हिंसायां कस्यचित् प्राप्तायां अनृतं न निन्दितं भवेदित्यर्थः । तथा च याज्ञवल्क्यः वर्णिनां हि वधो यत्र तत्र साक्ष्यनृतं वदेत् " इति । " तथा च श्रुतिः “तस्मात् काल एव दद्यात् सत्यानृते मिथुनीकरोति” इति ||४३|| इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री वीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ ।। विज० यत्तदोमित्यक्षरमेतदपूर्ण सर्वस्वं पराक्परविषयं रिक्तं पृथकृतं अर्थिनं सर्वस्वं दत्तमित्यर्थस्य वाचकं वदेदित्यर्थः । “पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोम्” इति च। फलितमाह तदिति। तत्तस्मात्पुमान्यत्किञ्च * स्वजीवनातिरिक्तं धनं ओं दास्यामीति ब्रूयात्, ब्रवीति स न रिच्येत वै नश्यतीत्यन्वयः । तद्यत्किञ्चोमित्याहामैवास्मै, तद्रिच्यत इति रिच्यते सम्पन्नो भवतीत्यर्थः । तात्पर्यादुक्तं बाधकान्तरेण द्रढर्यात, भिक्षत्र इति । भिक्षवे याचमानाय सर्वमोङ्कुर्वन् सर्वस्वं ददत् कामेभ्यो विषयाणां दत्तत्वादात्मने नालम्, आत्मनो भोज्यभावेन पर्याप्तो न भवति नष्टो भवतीत्यर्थः । । ४१ ।। अथ तस्मान्नेत्यनृतं यद्वच एतदभ्यात्मम् आत्मानं प्रति पूर्ण सर्वस्वदाने स्वजीवनं सम्पन्नं भवतीत्यर्थः । अतिथि प्रति सर्वं न दास्यामीति ब्रूयात्तर्हि आत्मानं पूर्ण सर्वस्वं जीवनं समृद्धं भवतीति पूर्वेण सम्बन्धः । पूर्ण सम्पत्रं, किचनेत्यतिथिं प्रति ब्रूयात् इति, योगविभागः कर्तव्यः । तथाहि अतिथिं प्रति किञ्चन न दास्यामीति ब्रूयात् तर्हि स दुष्कीर्तिश्च सन्मृतो जीवन्मृतश्च भवति । एतदुक्तं भवति, याचकाय सर्वस्वदाने स्वजीवन नाशः किञ्चिदप्यादाने च अदृष्टविरोधेन दुष्कीर्त्या जीवन्मृतत्वं स्यात्तस्माद्यावद्विहितं कर्तव्यमिति । " स यत्सर्वमोकुर्याद्रिच्यादात्मानं स कामेभ्यो नालं स्यादथैतत्पूर्णमभ्यात्वं यन्नेति ब्रूयात्पापिकाऽस्य कीर्तिर्जायेत सैनं तत्रैव हन्यात्तस्मात्काल एव दद्यात् काले न दद्यात्तत्सत्यानृते मिथुनीकरोति तयोर्मिधुनात्प्रजायते भूयान्भवति I. ABT दशायामेव 290 व्याख्यान यो वै तां वाद्यं वेद ” इति आत्मानं रिध्यात् शून्यं कुर्यात् ।। ४२ ।। 8-19-41-43 मनु प्रतिश्रुताऽप्रदाने महान्दोषः स्यादित्याशङ्कय एव न स्यादित्याह - स्त्रीखिति । नमे नर्मणि हिंसायां taffinfoयायाम्। “न स्त्रीषु राजन विवाहकाले प्राणात्यये सर्वधनापहारे” इत्यादि सिद्धमेतत् ||४३|| इति श्रीमद्भागवत महापुराणे अष्टमस्कन्धे श्रीविजयध्वजतीर्थकृत पदरलावल्यां टीकायां एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ । । ००००००० 291 यद्वा विंशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच afoरेवं गृहपतिः कुलाचार्येण भाषितः । तूष्णीं भूत्वा क्षणं राजन् उबाचावहितो गुरुम् ॥ ११ ॥ बलिरुवाच ari भगवता प्रोक्तं धर्मोऽयं गृहमेधिनाम् । अर्थ कामं यशो वृत्ति यो न धार्धत कर्हिचित् || २ || स चाहं वित्तलोभेन प्रत्याचक्षे कथं द्विजम् । प्रतिश्रुतं ददामीति प्राह्णादिः कितवो यथा । ॥३॥ नासत्यात् परोऽधर्म इति होवाच भूरियम् । सर्व वोडुमहं मन्ये ऋतोऽलीकपरं नरम् ।।४ ।। नाहं बिभेमि निरयात् नाधन्यादसुखार्णवात् । न स्थानच्यवनान्मृत्योर्यथा विप्रप्रलोभनात् ।।५।। 9 10 यद्यद्वास्यति लोकेऽस्मिन् सम्परेतं धरादिकम् । तस्य त्यानिमित्तं किं विप्रस्तुष्येन तेन चेत् || ६ || श्रेयः कुर्वन्ति भूतानां साधवो दुस्त्यजासुभिः । दध्यशिविप्रभृतयः को विकल्पो धरादिषु ।।७।। 15 यैरियं बुभुजे युद्धे दैत्येन्द्रेरनिवतिभिः । तेषां कालोऽग्रील्लोकान् न यशोऽधिगतं भुवि ॥ ८ ॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका विंशे गुरूक्ति मुलाय दत्तां क्ष्मां बलिना हरिः । प्रतिगृह्याखिलान्लोकान् विश्वरूपो विचक्रमे ।। 16- 16 विंशे त्वनृतभीतोऽसौ ज्ञात्वाऽपि कपटं हरेः । ददौ पृथ्वीं तदा विष्णुः सहसाऽवर्धताद्भुतम् ।।

1. H,V, W वृती:: M. Ma 2. A,B.GJ,M,Ma. T “न 3. HV हि स 4. HV परो धर्मः 5. A,B, GJT सोड” 6. A,B, GJ,M.MaT ल 7. W मेने 8 A,B, G,J, T प्रलम्भ” 9. M.Ma “तो 10. A,B,GJT धना 11. M. Ma तस्यात्था 12. A,B, GJM,MaT " 13, M. Maa 14. M, Ma भुज्यते 15. A., B.G, J, M, Ma. T ब्रह्मन् 16–16. AB, J ददावेव ततो 292 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-20-1-8 सत्यमिति । भगवता त्वया प्रोक्तं सत्यम्, किं तत् ? योऽर्थकामादिकं न बाधेत सोऽयं हि गृहमेधिनां धर्म इति । १.२ । । सेति । कथं प्रत्याचक्षे निराकरोमि । १३,४ ।। नन्त्रप्रत्याख्याने दोषा उक्तास्तत्राह नाहमिति । अधन्याद्दारिद्र्यात् मृत्योरपि ।।५।। 2 । किश्च यद्यद्धरादिकं तत्सर्व सम्परेतं मृतं पुरुषं हास्यति त्यक्यत्येव । एतत्किमिति जीवतैव स्वयं न $ देयमिति भावः । तथापि तावत् वृत्तिसङ्कटपरिहारार्थमर्थः देय इति चेत्, तत्राह तस्येति । विप्रश्चेत्तेनार्थेन दत्तेनापि न तुष्येतहिं तस्यार्थस्य त्यागे दाने कि निमित्तं न किञ्चित् । याचितादल्पस्य दाने विप्रस्यासन्तोषेण दानं व्यर्थमेव स्यात्, अतस्तद्याचितं सर्व देयं न किञ्चिदिति भाषः पाठान्तरे यद्यद्दास्यति तस्य अत्यागे किं निमित्तं, तेन चेत् विप्रः तुष्यतीत्यर्थः । । ६ । ।

। नेन विप्रो यदि न तुष्येत् तर्हि न देयमेवेति चेत् तत्राह श्रेय इति । दुस्त्यजैरसुभिरपि । को विकल्प विचारः ॥ ७ ॥ यैरिति । यैः दैत्येन्द्रः सुद्धेऽनिवर्तिभिरियं भूर्बुभुजे उपभुक्ता तेषां इहलोकान् परलोकांश्च भोगानिति वा कालोऽप्रसीत् संहतवान्, न तु भुवि तैरधिगतं प्राप्तं यशोऽग्रसीत् । अतः कीर्तिरेव साध्या नान्यदिति भावः ||८|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

· एवमुशनसोक्तो बलिस्तमुवाचेत्याह मुनिः बलिरिति । कुलाचार्येण शुक्रेणेत्थमुक्तः गृहपतिः यजमानो बलिः क्षणं तूष्णीमवस्थाय, हे राजन् । अवहितः प्रकृतमध्यवस्यन् गुरुमुशनसमाह || १ || तदेवाह - सत्यमिति । भगवता त्वया यदुक्तं तत् सत्यम्, सोऽयं गृहस्थानां धर्म:, यः त्वदुक्तो धर्मः कहिंचिदपि गृहमेधिनामर्थादीन् न बाधेत, न विहन्ति, अतः सत्यं गृहमेधिनां धर्मः ॥ २ ॥ तथापि सः गृहस्थोऽप्यहं प्रह्रादपौत्रः ददामीति प्रतिश्रुत्य अधुना धूतंवत् वित्तलोभेन द्विजं कथं प्रत्याचक्ष्ये निराकरोमि ॥३॥ ननु अप्रत्याख्याने दोषाः उक्तास्तत्राह न हीति । असत्यात्परो अन्योऽधर्मो नास्तीति इयं भूमिराह हि ।

1- - 1, BJ, सहि: HIV स: 2. BJ Omit कि 3. ABJ “ना” 4. ABJ तल्कि 5. ABJ दीयतामिति 6- -6. A,B, J, Omits 7- -7, AB, J Omit & A, B.T Omit # 9. W Omits प्रह्रादपत्र 10 W Onits धूर्तयत् 11. ABT Omit प्रत्यree 12. W Omits परः 2938-20-1-8 श्रीमद्भागवतम् किं तथाविधं भूमेर्वचस्त्वयोपलब्धम् ? इत्यत्राह सर्वमिति । यत इयं भूरलीकपरमेनृतपरम् अमृतवादिनमृते

विना सर्वं मेरुमन्दरादिकमपि वोढुं धतुं अलं समर्थमात्मानं मेने अमन्यत । साक्षात्तस्याः तथाविधोक्तत्यभावेप्यलोकपरो नरस्तस्या दुर्भरत्वेनानुमत इति भावः । मन्ये इति पाठान्तरम्। तदा अलीकपरं नरं विनाऽहं सर्व बोढुं सोढुं अलं मन्ये, अलीकपरन्तु न सहे कथमहं तत्सहे इत्यर्थः । सोदुमिति पाठस्तु सुगमः । । ४ । । किञ्च यथा विप्रप्रलोभनात् विप्रविषयेऽनृतवदनाद्यथाहं विभेमि तथा निरयादिभ्यो न बिभेमि । तत्राधन्यं दारिद्र्यम् ||५|| 30 किञ्च यद्यद्धरादिकं तत्सर्वं सम्परेतं मृतं पुरुषमस्मिन्नेव लोके हास्यति त्यक्ष्यति, तत्किमिति जीवतैव स्वयं न देयमिति भावः । तथापि तावद्वृत्तिसङ्कटपरिहारार्थं किञ्चिद्दीयतामित्यत्राह तस्येति । येनार्थेन दतेनापि न तुष्येद्विप्रस्तर्हि तस्यार्थस्य त्यागे दाने किं निमित्तं न किञ्चित्, याचितादन्यस्य दाने विप्रस्यासन्तोषात् तद्दानं 11- 11 व्यर्थमेव स्यात्, अतस्तद्याचितं सर्व देयं न किञ्चिदिति भावः ||६|| 12 — ननु, यदि किञ्चिद्दत्तेन न तुष्येद्विप्रः तहिं न देयमेवेत्याह श्रेय इति । साधवः परोपकार- प्रसाधनस्वभावाः दध्यङ्ङ्कादयः दुस्त्यजैः असुभिः प्राणैरपि भूतानां श्रेयः प्रकुर्वन्ति धरादिषु को विकल्पः को विचार: ? ।।७।। सर्वथा कीर्तिरेष सम्पादनीयेत्यभिप्रायेणाह यैरिति । हे ब्रह्मन् यैर्दैत्येन्द्रः अस्मत्प्रपितामहादिभिः युद्धेष्वनिवर्तिभिः इयं भूमिः बुभुजे उपभुक्ता, तेषां लोकान् भोगान् कालोऽप्रसीत् संहृतवान्, तैर्भुव्यधिगतं लब्धं यश: कीर्तिन्तु नासीत् सौ तु अधुनात्यनुवर्तते इति भावः ||८|| श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भक्तिविधानार्थं त्रिविक्रमावतारमाहात्म्यं वक्ति अस्मिन्नध्याये तत्राऽदी बलेः सत्यसन्ध निश्चयमाह - बलिरिति ||१|| 14 } यो दानादि धर्मार्थादिकं स्वजीवनसाधनं न बाधेत न नश्यति । सोऽयं गृहस्थानां धर्म इति यदुक्तं तत्सत्यम् अबाधितमित्यन्वयः ॥ २ ।।

1. W Omits अनृतपरं 2. ABT Omit अल 3. A,B,T पाठे 4 ABT Omit तदा 5. A, B.T Omil 6. A,B, T पाठ:
2. A,B,T प्रलम्भ 8. AB,T ना 9. A, B,T Omil एवं 10. A,B.T Omit स्वयं 11–11. W Omits 12. A, B, T Omit प्र 13. W Omits सा तु 14. A, B नाशयेत् 294 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-20-9-16 तथैवानुष्ठेयो धर्म इति नेत्याह स इति । यो ददामीति प्रतिज्ञाय स्थितः सोऽयं प्रत्याचक्षे न दास्या

मीति निषेध करोमीति कुतः प्राहादिः कितवो धूर्तः ||३-५ ।। ननु वित्तलोभाभावे स्वजीवनहानिः स्यात् इत्याशङ्कय दानेन विप्रालम्बुद्धिरेव प्रयोजिका नान्येत्याशयेनाह तस्येति । यत्प्रतिश्रुतं तेन वित्तेन विप्रो यदि तुष्येत तहिं तस्य वित्तस्यात्यागे अदाने निमितं कारणं किं न किमपि ॥ ६ ॥

स्वजीवनं कारणचेत्रेत्याह श्रेय इति । के ते साधव इति तत्राह दध्यङ्ङिति । दध्याङ्काथर्वणो

देवेभ्यः स्वदेहं शिबिः कपोताय ततः प्रकृते, किन्तत्राह को विकल्पः इति । दित्सितेषु धरादिषु विकल्पः 1 दास्यामि न वेति संशयः कः ? न कोऽपीत्यर्थः ॥ १७ ॥ · सति विभवेऽर्थिनि च प्राप्ते लोभा ददातृणामैहिकामुष्मिक सुखं न सेत्स्यतीत्याशयेनाह वैरियमिति अनिवर्तिभिः युद्ध इति शेषः । कालो यमः स्वर्गादिलोकानग्रसीत् प्रस्तवान् " ये लोका दानशीलानां स तानाप्नोति पुष्कलान् (याश.स्मृ. 9-213 ) इति स्मृतिसिद्धलोका न सन्तीत्यर्थः ॥ १८ ॥ सुलभा युधि विप्रर्ष ! द्यनिवृत्तास्तनुत्यजः । ‘न तथा तीर्थ आयाते श्रद्धया ये धनत्यजः ॥ १९ ॥ ॥ 1 मनस्विनः कारुणिकस्य शोभनम् यदर्थिकामोपनयेन दुर्गतिः । कुतः पुनर्बह्मविदां भवादृशां ततो वटोरस्य ददामि वाञ्छितम् । १० ।। यजन्ति यज्ञक्रतुभिर्यमादृता भवन्त आम्नाय विधानकोविदाः । 2 स एष विष्णुर्वरदोऽस्तु वा परो दास्याम्यमुळे क्षितिमीप्सितां मुने ।। ११ । । सावधर्मेण मां बनीयादभागसम् । तथाप्येनं न हिंसिष्ये धृततनुं रिपुम् ।।१२।। एक एव उत्तम लोके न जिहासति यद्यशः । 5 हत्या मेनां हरेयुद्धे शयीत निहतो मम । । १३ ।।

1. MMs 2. A,B.GJT एक 3. A, B, GJ, T यह 4 A,B, GJT मीत: M. Ma लीन 5. AB, GJT,M, Ma,T मया 295 8-20-9-16 श्रीमद्भागवतम् श्रीशुक care एवमश्रद्धितं शिष्यमनादेशकरं गुरुः । शशाप देवप्रहितः सत्यसन्धं मनस्विनम् ।।१४।।

«] शुक्र उवाच दृढं पण्डितमान्यज्ञः स्तब्धोऽस्वस्मदुपेक्षया । मच्छासनातिगो यस्त्वमचिराभ्रव्यसे श्रियः ।। १५ ।। J. 3 श्रीशुक उवाच एवं शप्तस्स्वगुरुणा सत्यान चलितो महान् । aratra cardaraficateकपूर्वकम् ।। १६ ।। श्रीध० देहत्यागादपि धनत्यागे कोतिर्भवतीत्याह - सुलभा इति । तनुं त्यजन्तीति तनुत्यजः तथा। तीर्थे पात्रे अतोऽतिदुष्करो धनत्याग एव मया कार्य इति भावः । । ९ ।। तर्हि निर्धनत्वेन दैन्यं स्यादिति चेत् तत्राह मनस्विन इति । यादृशतादृशानामप्यर्थिनां कामोपनयेन कामपूरणेन दुर्गतिर्दैन्यमिति यत्तत् शोभनं भद्रमेव भवादृशानां तु कामोपनयेन दुर्गतिः, शोभनमिति किम्पुनर्वक्तव्यमित्यर्थः || १० | ननु नायं वटुः किन्तु विष्णुस्तव शत्रुरित्युक्तं तर्हि, सुतरामेव दास्यामीत्याह यजन्तीति । परः शत्रुर्खाऽस्तु ।।११,१२ ।। g

एष इति । यद्यदि यशो न जिहासति तर्हि युद्धेऽयं मा मां हत्वनां भूमिं हरेच्छयीत वा । सम्यक् ज्ञातः सन् ममचत्ते शयीतेति वास्तवोऽर्थः ||१३|| एवमिति । अश्रद्धितमजातश्रद्धम् । ।१४-१६ । । atro देहादप प्रियस्य धनस्य त्यागादेव कीर्तिर्भवतीत्याह सुलभा इति । हे विप्रर्षे! युधि युद्धे तनुं देहं त्यजन्तीति तथा तादृशाः सुलभाः बहषः अनुवृत्ताः जात बभूवुरित्यर्थः । तथा तीर्थे सत्पात्रे श्रद्धया ये 12 13 सर्वस्वं त्यजन्ति ते नाऽनुवृत्ताः । अतोऽतिदुष्करो धनत्याग एवं मया कार्य इति भावः । 14- 14 अतिवृत्ता इत्यपि पाठः ||९| । 1- -1. A,B,G,İ,M,Ma,T Omit 2, IV “य” 3.3. A,B, GJM.Ma,T Omil 4. W पूर्विकाम् 5. HV Omit तनुत्यजः 6. H,V मितिभाव: 7 HV Omit यत् 8. HV Omit अयं 9. BHJV Omit मा 10 ABT Omit युधि 11. W Omits युके 12. W : 13. W Omits से 14-141 W Omits 296 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-20-9-16 तर्हि निर्धनत्वेन दैन्यं स्यादित्यत्राह मनस्विन इति । अर्थिनां कामपूरणेन दुर्गतिर्दन्यमिति यन्मनस्विनो विवेकिनः कारुणिकस्य शोभनं भद्रमेव किं पुनर्भवादृशां ब्रह्मविदां तद्भद्रमेवेति वक्तव्यं ततोऽस्य वटोर्वाञ्छितं ददामि ।।१०।। ननु नायं वटुः किन्तु विष्णुस्तव शत्रुः इत्युक्तं तहिं तु सुतरामेव दास्यामीत्याह यजन्तीति । वेदोक्तयज्ञाद्यनुष्ठानकुशलाः भवन्तः आहतास्सन्तः क्रतुभिर्यज्ञेश्च ससोमकैरसोम यागेयं विष्णुं यजन्ति आराधयन्ति स एष वटुवेषो विष्णुरधुना मम वरदो वा परः शत्रुर्वाऽस्तु सर्वथाऽस्मै भूमि ईप्सितां हे मुने! दास्याम्येव ||११|| तर्हि तृतीयपादस्याऽऽस्पदाभावेन हेतुना त्वां बध्नीयात् असौ अत आह यदीति । अनागसं सर्वस्त्रसमर्पणेन निरपराधिनं मामसावधर्मेण यदि बध्नीयात्तथाप्येनं धृतब्राह्मणशरीरं न हिंसिष्ये न हनिष्यामि बन्धनमप्यनुमन्ये नाहं बिभेमीति पूर्वमेवोक्तत्वादिति भावः । ।१२ ।। किञ्चैष यद्युत्तमश्लोकः विष्णुस्तर्हि यशः कीर्ति न जिहासति त्यक्तुं नेच्छति सर्वस्वं प्रतिगृह्य मां बध्वा स्वकीयं विपुलं यशः न विहन्तीति भावः । किन्तु मां युद्धे हत्वा एनां भूमि हरेत् मां हन्तुमसमर्थश्चेत् मया निहतो युद्धे शयीत वा इति तु नार्थः । किन्तु शयीत इति काकुः किं शयीत न शयीत एवेति दिक् । । १३ ।। 1

इत्थमद्धितं श्रद्धाऽस्य सञ्जातेति श्रद्धितः तारकादित्वात् इतच् न श्रद्धितः अश्रद्धितः तं स्वस्याऽऽज्ञामस्वीकुर्वाणं शिष्यं बलि गुरुः उशनी शुक्रो दैवचोदितः शशाप । शापानर्हत्वं सूचयन्विशिनष्टि सत्ये सन्धा अभिसन्धिः यस्य तं प्रशस्तमनस्कम् ||१४|| शामेव दर्शयति दृढमिति । त्वं दृढं नूनं पण्डितमात्मानं मन्यसे इति तथा । वस्तुतस्तु अज्ञः, अत एव स्तब्धः सर्वस्वनाशप्रसक्तावप्यलं परस्मीति गर्वयुक्तस्त्वं मच्छासनमतिक्रान्तवान् अतस्त्वं मम गुरोरुपेक्षायाऽचिरादेव श्रियस्त्रैलोक्याधिपत्याद्भ्रश्यसि ।। १५ ।। इति इत्थं स्वगुरुणा शप्तोऽपि सत्यात् न चलितो महान् दृढसङ्कल्पो बलिर्वामनाय 10 अर्चित्वोदकपूर्विकामेनां भूमिं ददौ । १६ ।। त

1. Wami 2. Wî 3. A.B.T Omit regis 4. W Omits a 5. W Omits ææ 6. W W 7–7. W fawag 8. A Omits with 9.-9. W Omits 10-10 ABT न समतेति 11. W स्वाच्या 12-12. ABT Omit 13. W Omits शुक्र 14. W अलम्पटोsसि 15. WOmits प्रति 16–16. W यतस्त्वं 17 A,B,T Omita 18. W “द 19. W मिमां 297 8-20-17-24 श्रीमद्भागवतम् fare पात्राभावान दास्यन्ति तस्मिन् सति दातारः सुलभा इति तत्राह युधीति । यथा युधि युद्धा दनिवृत्तास्तनुत्यजः शरीरत्यागिनः सुलभास्तथा तीर्थे पात्रे प्राप्ते श्रद्धया धनत्यजः धनदातारो न सुलभा इत्यन्वयः । “तीर्थ मन्त्राद्युपाध्याये शास्त्रेष्वम्भसि पावने। पात्रोपान्यावतारेषु स्त्री पुष्पे योनियशयोः " (वैज.को. 6-3-13,14 ) इति यादवः ।” पराचिच्छीर्षावनृजुस्त इन्द्रावज्वानो यज्वभिः स्पर्धमानाः " इति ॥ ९ ॥ ॥ ननु सर्वस्व दाने स्वजीवनहानि लक्षण क्लेशः स्यादिति यदुक्तं तत्राह मनस्विन इति | अर्थकामाय याचमानाय कामितार्थदानेनोपनयो गृहम्प्रति प्रस्थापनं यत्तेन दुर्गतिः दारिद्र्यलक्षणनाशी भवतीति यत्तत् कारुणिकस्य मनस्विन उदारस्य शोभनमिहामुत्रसुखसाधनं स्यात् भवादृशां ब्रह्मविदां सर्वस्वदानात् क्रेश: सुखहेतुरिति किम्पुनः किमु वक्तव्यम् । फलितमाह तत इति । । १० ।। अयं वटुरपि यः कश्चन न भवतीति दर्शयन् स्वस्य हरिविषयं ज्ञानं सूचयन्नाह - यजन्तीति । क्रतुभिः सङ्कल्पैः सप्ततन्तुसंज्ञैर्वा ।। ११ । । ब्रह्मतनुं ब्राह्मणं वटुम् ।।१२।। जिहासति त्यक्तुमिच्छति मा मां एनां गाम् ।।१३।। अश्रद्धितं अश्रद्धयोपेतं प्रहितः प्रेरितः सत्यसन्धं सत्यप्रतिज्ञम् । । १४- १६ ।। विन्ध्याबलिस्तदाऽऽगत्य पत्नी जालकमालिनी । आनिन्ये कलशं हेममवनेजन्यपां भृतम् । ।१७ | यजमानः स्वयं तस्य श्रीमत्यादयुगं मुदा । अवनिज्यावहन्मूर्ध्नि तदपो विश्वपावनीः ।। १८ ।। तदाऽसुरेन्द्रं दिवि देवतागणा गन्धर्वविद्याधरसिद्धचारणाः । तत्कर्म सर्वऽभिगृणन्त आर्जवं प्रसूनवर्षर्ववृषुर्मुदान्विताः । । १९ ।। मेदुर्मुहुर्दुन्दुभयस्सहस्रशो गन्धर्वकिम्पुरुषकिनारा जगुः । मनस्विनानेन कृतं सुदुष्करं विद्वानवाद्यद्रिपर्व जगत्त्रयम् ॥ २० ॥ सद्दामनं रूपमवर्धताद्भुतं हरेरनन्तस्य गुणत्रयात्मकम् । भूः खं दिशो affaराः पयोधयः तिर्यनृदेवा मुनयो पदासत ।। २१ । ।
2. A,B, GJT2. H. V अस्तुवन् W ‘आदरात् M. Ma मार्च 3. A,B, G,J, M, Ma, I ऋषयो 4. M,Ma सम् 298व्याख्यानत्रयविशिष्टम् ard बलिस्तस्य महाविभूतेः सहर्लिंगाचार्य सदस्य एतत् । ददर्श विश्वं त्रिगुणं गुणात्मके भूतेन्द्रियार्थाशयजीवयुक्तम् ।। २२ ।। रामचटातिलेऽथ पादयोः महीं महीधान्पुरुषस्य जङ्गयोः । पतत्रिणां जानुनि विश्वमूर्त रूगंण मारुतमिन्द्रसेनः ||२३|| सन्ध्यां विभोर्वाससि गुह्य ऐक्षत् प्रजापतीलघने आत्ममुख्यान् । नाभ्यां नमः कुक्षिषु सप्तसिन्धून् उरुक्रमस्योरसि धर्क्षमालाम् ।। २४ ।। 8-20-17-24 श्रीro विन्ध्यावलिरिति । जालकं मुक्ताभरणविशेषस्तन्मालावती । अवनेजनीनामपां कलशम् । भृतं पूर्णम् ।।१७-२० ।। तदिति । अवर्धत “यद्यद्भवान् वाञ्छति तत्प्रतीच्छ मे” (भाग: 818-32 ) इति बलिना पूर्वमुक्तत्वात् । गुणत्रयमात्मनि यस्य तत् अत एव भूः खमित्यादयो यद्यस्मिन् आसत स्थितवन्तः ॥ २१ ॥ कार्य इति । ऋत्विगादि सहितो बलिस्तस्य हरेः काये एतद्विवं ददर्श ।। २२ ।। 7 तदेव प्रपञ्चयति रसामित्यादि पादोनैः सप्तभिः । रसामधस्तलम् मारुतं गणं वायुसङ्गम् । इन्द्रस्य सेनेव 9- सेना यस्य सः । इन्द्रपदे स्थितत्वात् । अचष्ट ऐक्षत ||२३|| 10- 10 सन्ध्यामिति । ऐक्षत् ऐक्षत आत्मा स्वयं बलिर्मुख्यो येषां तानसुरान् । ऋक्षमालां नक्षत्रपङ्किम् । २४ । । 11 atro तदेव प्रपञ्चयति - विन्ध्यावलिरिति । बले: पत्नी विन्ध्यावलिरिति प्रसिद्धा सा जालकमालिनी जालकं मुक्ताभरणविशेषः, तन्मालिनी तदा आगत्यावनेजनीनां पादप्रक्षालनार्थानामपामद्धिः भृतं पूर्ण हेमं कलशमानिन्ये आनीतवती । । १७ ।। ततो यजमानो बलिः तस्य भगवती वामनस्य श्रीमत्पादद्वन्द्वं मुदा प्रक्षाल्य तदपः प्रक्षालनी: अपः विश्वपावनीवहत् ।। १८ ।। तदा दिवि स्थिता देवगणाः गन्धर्वादयश्च निर्भयास्सन्तः सर्वे तस्य बलेर्दानरूपं कर्माभितः प्रशंसन्तः आदरादसुरेन्द्रं बलिं प्रसूनवर्ष मुदा युक्तास्सन्तो ववृषुः ।। १९ ।। दुन्दुभयः सहस्रशो नेदुः गन्धर्वादयो जगुः गानप्रकारमेव दर्शयति मनस्विनाऽनेन बलिना
3. M.Ma मरुता” 2. HM,Ma,V स्वा” 3. M.Ma मुख्यम् 4. M.Ma पक्ष 5 -5 HV Omit 6- -6. A,B,J #swm: zingumą 7. A.B.J Tum 8- -8. B,H,J,V Omit 9- -9, H,V Omit 10- -10. A,B,J, Omit 11. WOmits सा 12. AB,T Omit बलि 299 8-20-14-24 श्रीमद्भागवतम् कृतमितरैर्दुष्करं हि यतोऽयं विद्वान् त्रिपदे पादत्रयाय त्रिविक्रमाय वा जगत्रयमदात् ||२०|| इत्येवं सर्वेष्वभिगृणत्सु सत्सु तत्, यद्धरेरनन्तस्य वामनं रूपं तदद्भुतं यथा तथा अवर्द्धत वाच्छितं प्रतिगृह्यताम् इति बलिना पूर्वमुक्तत्त्वाल्लोकत्रयमपि वाच्छितं प्रतिग्रहीतुमवर्द्धतेति भावः । तदेधितं रूपं विशिनष्टि, गुणत्रयं गुणत्रयात्मकं जगदात्मनि स्वस्मिन्यस्य तत् अत एव भूः खमित्यादयो यस्मिन्नासत स्थिताः । । २१ ।। तदा ऋत्विगादि सहितो बलिर्महाविभूतेस्तस्य भगवतः काये गुणत्रयपरिणामात्मक जगदाश्रयभूते भूतपञ्चकादियुक्तमेतत्कृत्स्नं विश्वं ददर्श ।। २२ ।। तदेव प्रपञ्चयति - रसामिति पादानैः सप्तभिः पादतले रसां रसातलमधोलोकमचष्टापश्यत् तथा पादयोः महीं पुरुषस्य भगवतो जङ्घयोमहीधान् पर्वतान् जानुनि पतत्रिणः विश्वमूर्तेर्भगवतः ऊर्वोर्मारुतं गणं वायुसङ्घमिन्द्रसेनो बलिः इन्द्रस्य सेनेव सेना यस्य स इन्द्रपुरे स्थितत्त्वादचष्टेत्यनुषङ्गः । ऐक्षदित्यपकर्षो वा ।। २३ । । विभोर्वाससि वस्त्रे सन्ध्यां जघने आत्मा स्वयं बलिर्मुख्यो येषां तान् प्रजापतीनसुरान् नाभ्यां नभोऽन्तरिक्षं कुक्षिषु सप्तसिन्धून समुद्रान् उरुक्रमस्य भगवतः उरसि नक्षत्रपङ्क्तिम् || २४ ।। विज० जालकैः कुड्मलैः कृता मालास्या अस्तीति जालकमालिनी “कोरक जालक कलिका कुड्मलमुकुलानि तुल्यानि” ( हला. को. 2-31) इति हलायुधः अर्पा भृतं पूर्णजलं अवनेजनी प्रक्षालनमिच्छन्ती । । १७, १८ ।। आर्य ज्ञानिनम् असुरेन्द्रम् ।। १९ ।। विद्वान्दानफलं शत्रुरिति वा स्वजातिरिपवे वामनाय जगत् त्रयमदादिति यत्तस्मादनेन मनस्विना बलिना सुदुष्करं कृतमित्युक्त्वा जगुः ||२०|| भूखादयो यस्मिन् रूपे आसन् सावकाशं स्थिताः तद्वामनमणुतरं रूपमवर्धतेत्यन्वयः । गुणत्रयस्यात्माकृतिर्येन तत्तथा तत् " आत्मा जीवे धृती देहे स्वभावे परमात्मनि । यत्त्रेऽर्केऽग्री मती ards प्याख: सूकरमूषिकी " (वैज.को.6-1-6,7) इति यादवः । । २१ । । अर्थाः शब्दादयः आशयो मनो बुद्धिर्वा ।। २२ ।। महीधान् पर्वतान् । इन्द्रसेनो बलिः ।। २३ ।।
4. A,B,T Omit यत्
5. A, B, Omit मनः 300 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् स्वात्ममुख्यं भृत्येषु मुख्यं ऋक्षमालां नक्षत्रपङ्गिम्।। २४ ।। उद्यङ्ग! धर्म स्तनयोर्मुरारेः ऋतं च सत्यञ्च मनस्यथेन्द्रम् । 8-20-25-29 श्रियं च वक्षस्यरविन्वहस्तां कण्ठे च सामादि समस्तरेफान् ।। २५ ।। इन्द्रप्रधानानमराजेषु तत्कर्णयोः ककुभो चोका मूर्ति । केशेषु मेघानं नासिकायां अक्ष्णोच सूर्य वदने अ वह्निम् ||२६|| वाण्या च्छन्दांसि रसे जलेशं भुवोनिषेध विधिज्ञ पक्ष्मसु । अह रात्रिश्च परस्य पुंसो मन्युं ललाटेऽधर एव लोभम् ||२७|| स्पर्श च कामं नृप रेतसोऽम्भः पृष्टे त्वधर्म क्रमणेषु यज्ञम् । छायासु मृत्युं हसिते च मायां तनूरुहेष्वोषधिजातयश्च ।। २८ ।। S नदीच नाडीषु शिला नखेषु बुद्धावजं देवगणानृषींश्च । प्राणेषु गात्रे स्थिरजङ्गमानि सर्वाणि भूतानि ददर्श वीरः । । २९ । । 7 श्रीम० हदीति । अङ्ग हे राजन्! समस्तान् वेदान् शब्दान् ।। २५ । । इन्द्रेति । द्यौ द्या ||२६|| arrarमिति । रसे रसने ।।२७ ॥ स्पर्श इति । रेतसा रेतसि । क्रमणेषु पादन्यासेषु औषधिजातयः ओषधजातीश्च ।। २८ ।। 1 नदीरिति । प्राणेष्विन्द्रियेषु । । २९ ।। वीर० अङ्ग ! हे राजन् ! हृदि धर्मं मुरारेः स्तनयोः । ऋतञ्च सत्यञ्च शब्दसत्यमर्थसत्यञ्च तदभिमानि देवतामित्यर्थः । अथ मनसि चन्द्रमसं वक्षस्यरविन्दं हस्ते यस्यास्तां श्रियं लक्ष्मी, कण्ठे सामानि समस्तान् रेफांश्च शब्ददीन् ।। २५ ।। भुजेषु इन्द्रः प्रधानो मुख्यो येषां तान् सुरान् तस्य भगवतः कर्णयोः ककुभः दिशः मूर्ध्नि द्यौः द्याव केशेषु मेघान् नासिकायां श्वशनं श्वासात्मकं वायुं, बाह्यवायोरुक्तत्वादक्ष्णोर्नत्रयोः सूर्य, वदने मुखे वह्निम् ।। २६ ।।
6. A,B, G,JM,Ma,T नि 2 H, V वेदान् 3. HV तसा 4 M. Ma “व्योषभिवोरुve 5. MMa ‘द’ 6. H, V W हरेरनन्तस्य विलक्षणानि, M, Ma क्षणार्धमात्रेण विषद्धमूर्तेः 7.ABJI 8. A,B, J तो 9. W “मितिभावः 301 8-20-30-34 श्रीमतम् वाण्यान्तु च्छन्दांसि वेदान् रसने रसनेन्द्रिये, जलेश वरुणं, भ्रुवोर्निषेधं निवृत्यात्मकं शाखार्थं विधि प्रवृत्त्यात्मकं शास्त्रार्थं च पक्ष्मसु अहश्च रात्रिश्च परमपुरुषस्य ललाटे मन्युं अधरोष्टे लोभम् ||२७|| स्पर्श त्वगिन्द्रिये काम, रेतसि जलं, पृष्टे त्वधर्म, क्रमणेषु पादन्यासेषु यज्ञे, छायासुमृत्यु मन्तकं, हसिते मायां तनूरुहेषु लोमसु ओषधीजातीः ।। २८ ।। नाडीषु नदी:, नखेषु शिलाः बुद्धी अजं बह्माणं देवगणानृषींश्च प्राणेषु इन्द्रियेषु गात्रे चराचरात्मकानि भूतानि सर्वाणि परस्परविलक्षणान्यपश्यत् ।। २९ ।। विज० समस्तरेफान् सर्वशब्दान् । ।२५,२६ ।। रसे रसनायां मन्युं क्रोधाभिमानिनं देवम् ॥ २७ ॥ रेतस उद्भूतम् ।।२८, २९ ।। सर्वात्मनti भुवनं निरीक्ष्य सर्वेऽसुराः कश्मलमापुरङ्ग । सुदर्शनं चक्रमसह्यतेजो धनुश्च शाई स्तनविनु घोषम् ||३०|| पर्जन्यघोषो जलज: पाञ्चजन्य: कौमोदकी विष्णुगदा तरस्विनी । विद्याधरोऽसि: शतचन्द्रयुक्तः तूणोत्तमावक्षयसायको च ।। ३१ । । सुनन्दमुख्या उपतस्थुरीशं स्वपार्षदमुख्याः सहलोकपालैः । स्फुरत्किरीटाङ्गदमीनकुण्डल श्रीवत्सरनोत्तममेखलाम्बरैः । । ३२ ।।

मधुव्रतत्रग्वनमालया वृतो रराज राजन्भगवानुरुक्रमः । क्षितिं पदेकेन बलेविचक्रमे नभः शरीरेण दिशश्च बाहुभिः ||३३|| पदं द्वितीयं क्रमतस्त्रिविष्टपं न वै तृतीयीय तदीयमण्वपि । उरुक्रमस्याङ्घ्रिरुपर्युपर्यथो महर्जनाभ्यां तपसः परं गतः ।। ३४ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीsrutantraद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ।। २० ।। श्रीध० सर्वेति । सर्वात्मनीत्यादिवाक्यान्तरम्। सुदर्शनमित्यादीनाम् ईशमुपतस्थुः इत्युत्तरेणान्वयः ।। ३० ।। पर्जन्येति । विद्याधर संज्ञोऽसिः शतचन्द्र वर्म तेन युक्तः । । ३१ । ।

1. W Omits सर्वाणि 2. M.Ma 3. A,B.GJM Ma, TOmit 4. A,B, GJM,Ma,T पालाः । * An additional Indf half verse is found bracketed in H. Vedns ( शतप्रदायुक्तमहाधनो यथा) 5. M, Ma यस्य 6.M, Ma” येथोदियो 7-7.A, BJ Omit 302 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-20-30-34 सुनन्देति । सुनन्दमुख्याः सुनन्दादयश्च ते एव पार्षदमुख्याः मीनकुण्डले मकरकुण्डले । स्फुरन्ति किराटादीनि यस्य सः ।।३२ ।। मधुव्रतेति । मधुव्रतानां स्रजो यस्यां तथा वनमालया श्रीवत्सादिभिश्चावृतो व्याप्तः । sheerature क्षितिमिति ||३३|| तत्र हेतुः

पदमिति । द्वितीयं पदं क्रमतो विक्षिपतस्त्रिविष्टपं तदीयं किश्चिन्मात्रं जातम् । तृतीयाय तु न किञ्चिदपि ।

उरुक्रमस्याङ्घ्रिस्त्रिविष्टपात् उपर्युपरि गच्छन् महर्जनलोकाभ्यां तपसश्च परं गतः सत्यलोकं गत इति । ॥ ३४ ॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां टीकraj विशोऽध्यायः ।। २० ।। वीर० इत्थं सर्वामन कृत्स्नजगदाश्रयभूतं भगवतीदं भुवनं विश्वं निरीक्ष्य अङ्ग हे राजन् सर्वेऽसुराः कश्मलं किमेतदित्याश्चर्यं दुःखं वा प्रापुः । सुदर्शनचक्रमित्यादीनामीशं भगवन्तम् उपतस्थुरित्युत्तरेणान्वयः । चक्रं विशिनष्टि सुदर्शनाभिर्ध असह्यं तेजो यस्य धनुर्विशिर्नाष्ट शार्ङ्गभिधं स्तनयित्रोरिव घोषो यस्य तत् ।। ३० ।।

जलजं शङ्ख विशिनष्टि - पाञ्चजन्याभिधः पर्जन्यस्येव घोषो यस्य सः, गदां विशिष्ट कौमोदrयभिधा तरस्विनी बलवती । असि खयं विशिनष्टि विद्याया आधार : विद्याधराभिधां वा तस्यैव नन्दक इति नामान्तरञ्च तं चन्द्राकाराणि मण्डलानि यस्य तेन चर्मणा खेटाख्येन युक्तः तूणोत्तमौ तूणश्रेष्टी विशिनष्टि- अक्षयसायकाभिधौ इदमन्वर्थ नाम ||३१|| सुनन्दनः मुख्यः आदियेषां ते हरेः पार्षदाच लोकपालैः सहिता ईशमुपतस्थुः, इंशस्य समीपं स्व स्वस्थानेषु स्थितवन्त इत्यर्थः । तदा हे राजन्! उरुक्रमो भगवान् स्फुरद्भिः किरीटादिभिः मधुव्रतानां स्रक् पङ्क्तिः यस्यां तया वनमालया च आवृतो व्याप्तोऽलङ्कृत इति यावत्, रराज तत्र मीनाकारे कुण्डले रत्नोत्तमः कौस्तुभः कुण्डलेत्यन्तस्य पृथक् पदत्वे, स्फुरन्ति किरीटादीनि यस्य सः श्रीवत्सादिभिः वनमालया च आवृतो रराजेत्यर्थः ।। ३२ ।।

उरुक्रमत्वमेवाह - बलेः सम्बन्धिनी क्षितिं भूमिं एकेन पदा शरीरेण नभोऽन्तरिक्षं बाहुभिर्दिशः विचक्रमे आक्रान्तवान् ||३३|| 1- -1. A,B,J Omit 2. BHJV नाभ्यां 3 WOmits सुदर्शन 4. ABT Omit 3038-20-30-34 श्रीमद्भागवतम् एवमाक्रम्य द्वितीयं पदं त्रिविष्टपं क्रमतः हरेः तृतीयाय पादाय तदीयं बलेः सम्बन्ध्यपि वस्तु 1 नासीत् । तत्र हेतुः त्रिविक्रमस्य अङ्घ्रिः द्वितीयः त्रिविष्टपादुपर्युपरि गच्छन् महर्जनाभ्यां तपसश्च परं सत्यलोकं गत इति । । ३४ ॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां विंशोऽध्यायः ।। २० ।। विज० वैद्याधरो विद्याधरसम्बन्धी ।।३०-३२ ।। feerपर्यन्तं अवर्धत इति तत्राह क्षितिमिति । ।३३,३४ ।।

इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ।। २० ।।

1. A,B.T Omit firefter: ००००००० 304 एकविंशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच er समीक्ष्ererrat नखेन्दुभिः हतस्वधामद्युतिरावृतोऽभ्यगात् । मरीचिमिश्रा ऋषयो बृहद्रताः सनन्दनाथा नरदेव योगिनः । । १ । । वेदोपवेदानियमानयान्विताः तर्कतिहासाङ्गपुराणसंहिताः । ये परे योगसमीरदीपितज्ञानाग्निना रन्धितकर्मकल्मषाः ॥ १२ ॥ ॥ aaन्दिरे यत्स्मरणानुभावतः स्वायम्भुवं धाम गता अकर्मकम् । अथाये प्रोनमिताय विष्णोः उपाहरत्पद्यभवोऽर्हणोदकम् ।। सम भक्ताऽभ्यगुणाच्छुचिश्रवा यन्त्राभिपङ्केरुहसम्भवः स्वयम् ||३|| धातुः कमण्डलुजलं तदुरुक्रमस्य पादावनेजनपवित्रतया नरेन्द्र | स्वर्धम्यभूभसि सी पतती निमार्ष्टि लोकत्रयं भगवतो विशदेवकीर्तिः ।।४।। श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका एकविंशे पदपूर्तिमिषेण बलिबन्धनम्। विष्णुना कृतमुत्कर्षं तस्य ख्यापयितुं जने । । उरुक्रमस्याङ्निस्तपसः परं गत इत्युक्तं ततः किं वृत्तं तदाह - सत्यमिति । सत्यं सत्यलोकं प्राप्तं तमनि समीक्ष्याब्जभवोऽभ्यगात्। तथा मरीचिमिश्राः ऋषयश्चेति द्वयोरन्वयः । कथम्भूतोऽब्जभवः ? हरेरर्नखा एवेन्दवस्तैर्हता स्वधानो द्युतिर्यस्य तं, तस्य लोकं, स्वयम तैरावृतश्छाः । हे नरदेव! बृहद्वता योगिनश्च ।। १ ।। वेदेति । अङ्गानि शिक्षादीनि । पुराणानि तत्संहिताश्च । योग एव समीरस्तेन दीपितं ज्ञानमेवाग्निस्तेन रन्धितं दग्धं कर्मकल्मषं कर्ममलं येषाम् ते ।। २ ।। ववन्दिरे इति । ते च सर्वे तमत्रि ववन्दिरे । यस्याङ्घ्रः स्मरणानुभावतः । अकर्मकं कर्मभिरप्राप्यम् । विष्णोरङ्घ्रये स्वयं यस्य नाभिपङ्केरुह सम्भवस्तस्य विष्णोरङ्घ्रि सम्यगभ्यर्च्य || ३ || । 10 धातुरिति । लोकत्रयं निमार्ष्टि पवित्रयति ||४|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका त्रिविक्रमस्याङ्घ्रिस्तपसः परङ्गत इत्युक्तम् । ततः किं वृत्तं तदाह - सत्यमित्यादिना । सत्यं सत्यलोकं
2. M.Ma स ते 2. A,B,GJT मान्विताः समाः तर्क M. Ma मान्विताः तर्क* 3. M,Ma no 4. M,Ma गादिकम् । 5. HV सम्मातिनिर्ममाहि 6. H,V तदा 7. A,B,J श्रादयति 8–3. AB, J Omit 9. A,B, J समर्थ्य 10. H,V निर्ममाति 305 8-21-1-4 श्रीमद्धम् गतवन्तमङ्घ्रि समीक्ष्य अब्जभवो ब्रह्मा तदङ्घ्रः नखेन्दुभिः हतः स्वधानो द्युतिर्यस्य तादृश: आदरयुक्तोऽभ्यगात् । तथा मरीच्यादयः ऋषयः । हे नरदेव ! ब्रह्मनिष्ठाः सनन्दनादयो योगितश्च ॥ १ ॥ वेदादयः तदभिमानिदेवताः अन्ये लोकासिनः योग एव समीरो वायुस्तेन दीपितेन ज्ञानाग्निना रन्धितं दग्धं कर्म पुण्यपापरूपं कर्म तदेव कल्मषं येषां ते तत्र नयान्विताः मीमांसन्यायोपेताः वेदोपवेदरूपा निगमाः, तत्र ऋगादयो वेदाः, आयुर्वेदादयः उपवेदाः, अङ्गानि शिक्षादीनि पुराणानि ब्राह्मादीनि संहिता पाञ्चरात्रादयः, त एते तत्तदभिमानिनो देवगणाः मरीच्यादयश्च ये च अकर्मकं ज्ञानयोगप्रचुरं स्वायम्भुवं धाम सत्यलोकं गताः, तत्रोषितवन्तः, ते सर्वे ववन्दिरे, तमनिमिति शेषः । यत्स्मरणप्नभावतः यस्य भगवदङ्घ्रः स्मरणप्रभावात् स्वायम्भुवं धाम गताः इत्यनेन विच्छिन्नभगवद्भक्तियोगानां केषाञ्चित् तन्निष्पत्तये प्राक्तनारब्धयोगप्रभावात् चतुर्मुखलोकप्राप्तिरित्यभिप्रेतम् । नत्विदं क्रममुक्तत्यभिप्रायकं तस्या अप्रामाणि- 2 1 कत्वादिति भावः । अथ शुचिश्रवाः विमलकीर्तिः पद्मभवो ब्रह्मा स्वयं यस्य नाभिकमलेसम्भवः तस्य, विष्णोरङ्घये प्रोन्नमिताय प्रकृष्टमूर्ध्वं प्रसृताय अर्हणादिक मर्ध्यादिकम् उपाहरत् समर्पितवान् । एवं सम्यगभ्यर्च्य भक्तत्याऽभ्यगुणादस्तौत् । । २,३ ।। तदा हे नरेन्द्र ! धातुः पद्मजस्य कमण्डलुजलं तद्भगवत्पादयोः प्रक्षालनार्थं निक्षिप्तं सत् उरुक्रमस्य पादयोरवनेजनेन प्रक्षालनेन निमित्तेन पवित्रतया स्वर्धुनी धुनदी अभूत् । सा स्वर्धुनी भगवतः कीर्तिरिव विशदा निर्मला नर्भास ध्रुवमण्डले पतती, नभसोऽधः स्रवन्ती, लोकत्रयंनिमाष्टि पवित्रीकरोति ॥ ॥ ४ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली सर्वस्वापहरणेपि भगवद्भक्तस्याण्वपि मनोदुःखं न स्यादिति दर्शयितुमुत्तराध्यायारम्भः, तत्रादी ब्रह्मणोऽतिथेरागमने पादार्थनादिगार्हस्थ्य धर्मप्रदर्शनप्रकारं वक्त • » सत्यमिति । हता स्वधाम्नः सत्यनाम्नां द्युतिर्यस्य स तथा नखेन्दुभिः हरेरिति शेषः । आवृतः, परिवारैरिति शेषः । अभ्यगात्पाददेश- मिति शेषः । ।१,२ ।। यस्य हरेः स्मरणाऽनुभावः निरन्तरोपास्तिप्रभावस्तस्मात् “अनुभावः प्रभावे स्यानिये भावसूचके” इति यादवः स्वायम्भुवं स्वयम्भुवो ब्रह्मणो विद्यमानं धाम गृहं सत्यलोकं गताः मरीचिप्रधानास्तस्य अकर्मणा 1
3. WOmits ब्राह्मादीनि 2. W Omits इति भाव: 3. A Omits स्वयं 4. A., B.T “लादुत्पत्तिः 306 व्याख्यानत्रर्यावशिष्टम् 8-21-5-10 ज्ञानेन प्राप्यं यत्तत्पदं ववन्दिरे इत्यन्वयः । यस्य हरस्तस्य विष्णोस्तत्कमण्डलुजलं स्वर्धुनी स्वर्गङ्गा नदी अभूत् । निमार्ष्टि शुद्धं करोति । ।३,४ ।। ब्रह्मादयो लोकनाथाः स्वनाथाय समाहताः ।

} सानुगा बलिमाजहुः संक्षिप्तात्मविभूतये ॥ ॥ ५ ॥ ॥ तोयैः समर्हणः खग्भिर्दिव्यगन्धानुलेपनः । धूपदीप सुरभिभिर्लाजाक्षतफलोसमैः । । ६ ।। स्तवनैर्जयशब्दश्च तंद्वीर्यमहिमाङ्कितैः । नृत्तवादित्रगीत शङ्खदुन्दुभिनिस्स्वनैः । । ७ ।। जाम्बवानृक्षराजस्तु भेरीशनैर्मनोजवः । farयं दिक्षु सर्वासु महोत्सवमघोषयत् ॥ १८ ॥ महीं सर्वां हृतां हट्टा त्रिपदव्याजयाच्ञया । ऊचुः स्वभर्तुरसुरा दीक्षितस्यात्यमर्षिताः ।। ९ ।। J +”” दैत्या ऊचुः न वा अयं ब्रह्मबन्धुः विष्णुर्मायाविनां वरः । विरूपप्रतिच्छत्रt देवकार्य चिकीर्षति । ११० ।। श्री ब्रह्मादय इति । संक्षिप्ता उपसंहता आत्मविभूतिः स्वविस्तारो येन तस्मै । यथापूर्व वामनरूपेण स्थितायेत्यर्थः ।।५-८ ।। 10- हैं- महीमति। त्रिपदव्याजयाच्ञयाँ त्रिपदविषया या व्याजयाच्या कपटयाच्या तया स्वभर्तुर्बलेर्महीं हृतां दृष्ट्वा अत्यमर्षितस्सिन्तः ऊचुः । । ९ ।। किमूचुस्तदाह न वै इति । साधैस्त्रिभिः ।।१०।। W वीर० ततः संक्षिप्ता उपसंहृता आत्मविभूतिः स्वदेहविस्तारो येन तस्मै यथापूर्व वामनरूपेण स्थिताय स्वनाथाय भगवते, लोकानां नाथाः सानुगाः ब्रह्मादयः बलि पूजां तोयादिभिः समाजहुः कृतवन्तः । । ५ । । 1- -1. MMa असंक्षितात्मभूतये 2-2. AB, G,J,M,Ma,T धूपदीपैः सु 3. A,B, G,J,M,Ma,T फलाहुरैः । 4- 4. M, Ma कीर्तिभिर्नियमा 5. A,B, G,JT नृत्य 6. H, V, W “काधिपतिः 7 7 AGJ.M,MaT Omit 8–8. B,H,J,V Omit 9–9. H,V un 10–10. H,V Omit 11. W. Omits wes: 307 8-21-11-15 श्रीमद्भागवतम् तन समर्हणः तोयैः अर्ध्यादिजलैः सुरभिभिरिति स्त्रगादीनां विशेषणम्। * उत्कराः अङ्कुराः तैः ।।६।। } स्तवनैः स्तोत्रैः भगवद्वीर्यमहिमाङ्कितैः ।।७।। तदा ऋक्षाणामधिपतिः जाम्बवान् मनोजवः मनोवेगः आगत्य भेरीशब्दः सर्वासु दिक्षु विजयसूचकं महोत्स्वरूपं घोषं कारयामास । १८ ।। त्रिपदविषया व्याजयाच्या कपटयाच्या तया हतामपहृतां सर्वा भूमिं दृष्ट्वा सर्वे दैत्या दीक्षितस्य स्वभर्तुः बैलेः अग्र इति शेषः। ऊचुः स्वभर्तुर्मही हृतां दृट्वेति वाऽन्वयः ॥ ९ ॥ 7 तेषामुक्तिमेवाऽऽह न वा इति साधैखिभिः । अयं वामनो ब्रह्मबन्धुर्द्विजो न भवति किन्तु मायाविनां ५ श्रेष्ठो विष्णुरेष द्विजरूपेण तिरोधापितस्वरूपस्सन् देवानां कार्य कर्तुमिच्छति । । १० ।। faro असंक्षिप्ता सङ्कोचरहिता अपरिमितात्मभूतिः स्वरूपश्रीर्येन स तथा तस्मै । “भूतिः श्रीर्जन्म भस्मनि " इति च ।। ५-९॥ अयं ब्रह्मबन्धुः न वै किस्विद्विष्णुः || १० || अनेन याचमानेन शत्रुणा बटुरूपिणा । सर्वस्वं नो हृतं भर्तुर्न्यस्तदण्डस्य बर्हिषि । । ११ । । सत्यव्रतस्य सततं दीक्षितस्य विशेषतः । नानृतं भाषितुं शक्यं ब्रह्मण्यस्य दयावतः । । १२ ।। Ferrets at an aः शुश्रूषणं च नः । 11- 11 श्रीशुक उवाच इत्यायुधानि जगृहुर्बलेरनुचराऽसुराः ।।१३।। 12 ते सर्व वामनं हन्तुं शूलपट्टिशपाणयः । 11- 13. अनिच्छन्तो बलेराज्ञां प्राद्रवञ्जातमन्यवः । । १४ ।। तानभिद्रवतो दृड्डा दितिजानीकपानृप । ग्रहस्यानुचरा विष्णोः प्रत्यषेधदायुधाः ।। १५ ।।

• फलोत्करैः इति वीरराघवसम्मतः पाठ इति लक्ष्यते । 11. W Omits 2. A,B,T Omit तदा 3. A,B,T Omit मनोजवः 4. W Omits #tem: 5. A,B.T Omit wà: 6. A,B,T “sse 7–7. W Omits 8. H,V wonen 9. H‚V wreat 10. H,V परम् 11-11. A, B, G, J.M. Ma,T Omit 12. H,V.W”” 13–13. A,B, GJM Ma, T अनिच्तो बले राजन् 308व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीध० तस्मादिति । अनुचराश्च ते असुराच । ।११-१५ ।। 8-21-16-20 atro याचमानेन वटुरूपिणा अनेन विष्णुना बर्हिषि यज्ञे निमित्ते न्यस्तः त्यक्तो दण्ड: दुरात्मविषयो येन तस्य नोऽस्माकं भर्तुः सर्वस्वमपहृतम् ||११|| नेदमस्मद्वर्तुरनुचितं कृत्यं किन्तु वामनस्यैवेत्यभिप्रायेणाहुः सततं सत्यव्रतस्य तत्रापि विशेषतो दीक्षितस्य यज्ञदीक्षायां स्थितस्य ब्रह्मण्यस्य दयावतश्च भर्तुस्तेनानृतं भाषितुं न शक्यम् ।।१२ ।। तस्मादस्य वामनस्यैवानुचितकारित्वादस्य वध एव न्याय्यस्तदेवास्मद्भर्तुः परमधिकं शुश्रूषणम्। इतीत्थं वदन्तो बलेर्भृत्याः दैत्या आयुधानि गृहीतवन्तः ||१३|| सर्वे तेऽसुराः शूलादय: पाणिषु येषां ते बलेराज्ञामप्यनिच्छन्तो, जात उत्पन्नो मन्युरेषां ते वामनं हन्तुं प्राद्रवन् प्रदुद्रुवुः । ।१४।। हे नृप ! तान् वामनस्याभिमुखमागच्छतः दैत्यान् दृष्ट्वा नन्दादयो विष्णोः पार्षदाः उत् उद्यतानि आयुधानि यैस्ते, प्रहस्य अहो, अस्मै पराक्रमं कर्तुमिच्छन्तीति परिहासं कृत्वेत्यर्थः । प्रत्यषेधन् निवारयामासुः ।। १५ ।। विज० ।।११-१५ ।। नन्दः सुनन्दोऽथ जयो बिजयः प्रबलोली । कुमुदः कुमुदाक्षश्च विष्वक्सेनः पतत्रिराट्।। १६ ।। जयन्तः श्रुतदेवश्च पुष्पदन्तोऽथ सात्वतः । सर्व नागायुतप्राणा: चमूस्ले जघुरासुरीः ।। १७ ।। हन्यमानान्स्वकान्दृष्ट्वा पुरुषानुचरैर्बलिः । बारयामास संरब्धान्काव्यशापमनुस्मरन् । । १८ । afevara 6 हे विप्रचिते! हे राहो! हे हेते श्रूयतां वचः । मा युध्यत निवर्तध्वं न नः कालोऽयमर्थकृत् । । १९ । ।

1. -1. W Omits 2, A,B,G, J, M.Ma,T : 3. A,B,GJ,T च ते, M, Ma स्वां स्वां से 4. A,B, G,J.M.,M.T ‘सुरीम् ।
2. • S. A,B, GJ, M, Ma,T Omit 6. A, B,OJT नेमे 309 8-21-21-25 श्रीमद्भागवतम् यः प्रभुः सर्वभूतानां सुखदुःखोपपत्तये । तं नातिवर्तितुं दैत्याः पौरुषेरीश्वरः पुमान् ।। २० ।। श्रीro हे विप्रचिते इति । अर्थकृदनुकूलः । । १६-१९ । । य इति । पौरुषैस्तं कालमतिवर्तितुं पुमानीश्वरः समर्थो न भवति ।। २० ।। वीर सर्वे चैते नन्दादयो राजायुतबलाः नागायुतप्राणाः इति बलस्य न्यूनतानिवृत्तौ तात्पर्यम्। अतिशयित बला इति भावः । नन्दादयः विष्णुपार्षदौ : नागायुतप्राणा इति चमूविशेषणं वा । आसुरीः 3 सेनाः जघ्नुर्हतवन्तः ।।१६,१७ ।। परमपुरुषपार्षदैः हन्यमानान् स्वकीयान् दैत्यान् दृष्ट्वा बलिः शुक्रस्य शापं " अचिरात् भ्रश्यसे श्रियः (भाग. 8-20-15) इत्युक्तविधमनुस्मरन् अतीवक्रुद्धान् दैत्यान् वारयामास ।। १८ ।। 6 वारणप्रकारमेवाऽऽह - हे विप्रचित्ते इति षड्भिः । हे विप्रचित्त्यादयः ! मद्वचः श्रूयतां युष्माभिरिति शेषः । किं तत् ? युद्धं न कुरुत किन्तु ततो निवर्तध्वं नोऽस्माकं अयं कालोऽर्थकृदनुकूलो न भवति । । १९ ।। हे दैत्याः ! यः कालरूपो भगवान् सर्वभूतानां प्रभुः यदा दुःखदस्तदा तदुपपत्तये आनुकूल्याय सुखाय निमित्ताय चेति यावत् । पुमान् कालवश्यः पौरुषैः स्वकीयबलपराक्रमादिभिः अतिवर्तितुं नेश्वरो न समर्थः ||२०|| विज० स्वां स्वां स्वस्य प्राप्तां असुरसेनाम् ।।१६ १९ । । पौरुषैः पुरुषकारैः ||२०|| यो नो भवाय प्रागासीदभवाय दिवौकसाम् । स एष भगवामच्च वर्तते तद्विपर्ययम् । । २१ । । बलेन सचिवबुध्या दुर्गेौषधादिभिः । सामादिभिरुपायैश्च कालं नात्येति वे जनः ।। २२ ।। भवद्भिर्निर्जिता होते बहुशोऽनुचरा हरेः । 10 देवेनस्त एवाच युधि जित्वा नदन्ति नः ।। २३ ।।
3. ABT “शब्द” 2–2. W Omits 3. A,B,T : 4. A, B,T समाजघुः 5. ABT Omit दैत्यान् 6. A, B,T add अपि
4. A, B, G,J, M,Ma,T एस 8. M. Ma यः । 9. M. Ma दुर्गम " 10. देवेने M,Ma देवरुद्ध’ W देवोशद्ध” 310 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् एतान्वयं विजेष्यामो यदि देवं प्रसीदति । तस्मात्कालं प्रतीक्षवं यो नोऽर्थत्वाय कल्पते ।। २४ ।। श्रीशुक उवाच पत्युर्निगदितं श्रुत्वा दैत्यदानवयूथपाः । रसां निविविशू राजन्विष्णुपारिषदार्दिताः ।। २५ ।। श्रीro भवद्भिरिति । हरेरनुचरा देवाः देवेन द्वैः समृद्धेर्भवद्भिः ।।२१-२३ ।। एसानिति । अर्थत्वायाऽऽनुकूल्याय ।। २४,२५ ।। 8-21-26-30 arro य: कालरूपो भगवान् पूर्वमस्माकं भवाय सुखायासीत् । स एवाधुना तद्विपर्ययमस्माकं दुःखदो भूत्वा दिवौकसां देवानां भवाय वर्तते । । २१ ।। अतो जनो बलादिभिः उपायैः कालात्मकमीश्वरं नात्येति नातिक्रामति । सचिवा मन्त्रिणस्तत्कर्मभिरिति भावः ||२२|| कालप्रभावं पश्यतेत्याह - भवद्भिरिति । देवेनोद्धेः भवद्भिरेते हरे भगवत इन्द्रस्य वाऽनुचराः देवाः प्रायशो निर्जिताः त एवाधुना नोऽस्मान् युद्धे जित्वा नदन्ति सिंहनादान् कुर्वन्ति नन्दन्ति वा, धातूनामनेकार्थत्वात् ॥ २३॥ यदि दैवमस्माकं अनुकूलं भवति तर्हि तान् वयं विजेष्यामः, तस्मात् कालं प्रतीक्षध्वं, कम् ? यः कालो नोऽस्माकमर्थत्वायानुकूल्याय भवति तं कालं प्रतीक्षाम् ।।२४।। एवं पत्युर्बलेर्निगदितं श्रुत्वा विष्णुपारिषदैः पीडिताः दैत्याः हे राजन्! रसां रसातलं निर्विविशुः ।। २५ ।। विज० रसां रसातलम् ।।२१-२५ ।। अथ तातो ज्ञात्वा विराट् प्रभुचिकीर्षितम् । बबन्ध वारुणः पाशैर्बलिं सोत्येऽहनि कती । । २६ ।। हाहाकरो महानासीद्रोदस्योः सर्वतो दिशम् । unriserant विष्णुना प्रभविष्णुना ।। २७ ।।
5. M.Ma निर्मि” 2, AB, GJM, Ma,T पार्षदताडिता 3. ABJ ऋद्ध 4. A,B,T पार्षद 5. M. Ma विभु 6 HV सु
6. B, M, Ma क्रतो: 8. HV निगृद्ध” 9. W 311 8-21-26-30 श्रीमद्भागवतम् तं बद्धं वारुणः पाशैर्भगवानाह वामनः । नष्टश्रियं स्थिरं प्राज्ञमुदारयशसं नृप ।। २८ ।। पदानि त्रीणि दत्तानि भूमेर्मां त्वयाऽसुर । द्वाभ्यां क्रान्ता मही सर्वा तृतीयमुपकल्पय । । २१ ।। यावत्पत्य गोभिर्यावदिन्दुः सहोहुभिः । धावदनिः सपर्जन्यः तावती भूरियं तव । १३० ॥ श्रीय० अथेति । विषु पक्षिषु राजत इति विराट् । प्रभोचिकीर्षितं ज्ञात्वा । अयमर्थः " अस्य सर्वस्वापहारेण ममेत्यभिमानं सन्त्याज्य इदानीं देहस्वीकारेणाहङ्कारमपि त्याजयित्वा परमानुग्रहं कर्तुमिच्छति न चानेन तुल्योऽन्यः कोऽपि सत्यसन्धो धीरो वाऽस्तीति तद्यशः प्रख्यापनार्थ किञ्चित्पातयितुमिच्छतीति प्रभोरभिप्रायं ज्ञात्वा तं बबन्धेति । सौत्येऽहनि सोमाभिषवदिने || २६ || हाहाकार इति । रोदस्यो: धावापुथिव्योः ।।२७-२९ ।। यावदिति । असौ सूर्यः ।। ३० ।। atro अथ विभोः वामनस्य चिकीर्षितं ज्ञात्वा विराविशेषेण राजत इति तथा, तार्क्ष्यसुतो गरुडः itsar सोमाभिषवदिने वारुणैः पाशैः बलिं बबन्ध । विभोचिकीर्षितं ज्ञात्वा इत्यस्य अयमर्थः । अस्य सर्वस्वापहारेण समेत्यभिमानं सन्त्याज्य इदानीं देहस्वीकारेण अहङ्कारमपि त्याजयित्वा परमानुग्रहं कर्तुमिच्छति न चानेन तुल्यो ऽन्यः कोऽपि सत्यसन्धो वीरो वाऽऽस्तीति तद्यशः प्रख्यापनाय किञ्चिद्यातयितुमपीच्छतीति प्रभोरभिप्रायं ज्ञात्वा तं बबन्धेति । । २६ ।। प्रभविष्णुना सर्वशक्तिना विष्णुना दैत्यानां पत्यौ बलों गृह्यमाणे बध्यमाने सति रोदस्योः द्यावापृथिव्योः सदिक्षु महान् हाहाकार आसीत् ।। २७ ।। अथ भगवान् वामनस्तं वारुणैः पाशैबंद्ध बलि उवाच । कथम्भूतम् ? नष्टा श्रीः यस्य तं स्थिरचित प्राशं विवेकिनं उदारं विपुलं यशो यस्य तम् ||२८|| उक्तिमेवाह पदानीत्यादिना यावदध्यायसमाप्ति । हे असुर ! त्वया भूमे स्त्रीणि पदानि मह्यं दत्तानि
7. A,B, GJ.M.Ma,T “रेश” 2. A,B, G,J.M.MaT “वर्षति 3. HV ‘जितं 4. H,V घा” 5. A,B,T add नि 6. ABT Omit] बॉल 7. A,B.T इत्युवाच। 8. A,B,T " या " 312 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-21-31-34 दास्यामीति प्रतिश्रुतानि तत्र द्वाभ्यां पदाभ्यां सर्वा धुलोकादिसहिता भूमिः क्रान्ता परिच्छिद्य प्रतिगृहीता । अधुना तृतीयं पदं उपकल्पय देहि । । २९ ।। यावदसी सूर्यः किरणैस्तपति तथेन्दुर्यावदुडुभिः नक्षत्रैस्सह प्रकाशते तथा संपर्जन्यो अग्निः यावदास्ते तावत्येव हि त्वत्सम्बन्धिनीयं भूमिः ||३०|| विज० विराट् पक्षिराट् क्रतोस्सौत्येऽहनि क्रतोः सोमपानदिवसे ।। २६-२९ ।। पदत्रयमितं भूरमिता अतः कथम्? तृतीयमुपकल्पय इत्युच्यते इति तत्राह यावदिति । । ३० ।। पदेकेन मया क्रान्तो भूलोकः खं दिशस्तनोः । स्वलोकस्तु द्वितीयेन पश्यतस्ते स्वमात्मना । । ३१ ।। प्रतिश्रुतमदातुस्ते निरये वास इष्यते । far त्वं निरयं तस्मागुरुणा चानुमोदितः ।। ३२ ।।

वृथा मनोरथस्तस्य दूर: स्वर्गः पतत्यधः । aisheist प्रतिश्रुत्य नाऽलं तदुपपादने | |३३|| farmart edition त्वयाऽहं चाक्यमानिना । तवली फलं भुङ्क्ष्य निरयं कतिचित्समाः || ३४ ॥ E. इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीsauraaह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे बलिनिग्रहो नाम एकविंशोऽध्यायः ।। २१ । । श्रीध० प्रदेति । मया आत्मनेत्यन्वयः । व्यापिनेत्यर्थः । खं च दिशश्च तनोः तन्वा । ते खं त्वदीयं सर्वस्वम् ||३१ । । प्रतिश्रुतमिति । गुरुणा शुक्रेणानुमोदितस्सन् ।।३२।। 10 एवमुक्तेऽपि निरयपरिहारार्थं स्वर्गभ्रंशपरिहारार्थं च मनोरथं कुर्वन्तं प्रत्याह वृथेति । यः प्रतिश्रुतस्याप्रदानेन याद्यकं विप्रलम्भते तस्य मनोरथो वृथैव, स्वर्गश्च तस्य दूरत एव स चाधः पतत्येव । । ३३ ।।

1. A, B,T परि 2–2. A,B,T पर्जयो मेघो थावदति 3-3. M,Ma के विवरैः सह 4. M. Ma मयात्म 5. A,B,GJT दूरे, M,Ma दूर्द 6- -6. AB,GJT प्रतिश्रुतस्यादानेन योऽविनं विप्रलम्भते | M,Ma विप्रायप्रतियोश्रुत्य न तदर्पयते कचित्। M. Ma प्रकाशयोः अत्र लोके पूर्वार्ध उत्तरार्थयोः व्यत्ययो वर्तते। 7. A,B, GJM,MaT दाम 8. AB, GJM MaT तब 9. HV मे 10. H. V स्वर्गात् 11. ABJ “स्वादा 12. A,B.J दूर 3138-21-31-34 श्रीमद्भागवतम् विप्रलब्ध इति । त्वया चाहं विप्रलब्धः तस्मात् व्यलीकस्यानृतस्य फलं निरये भुङ्क्ष्वेत्यर्थः । । ३४ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणं श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां अष्टमस्कन्धे एकविंशोऽध्यायः ।। २१ । । 3 वीर० सोऽयं कृत्स्नो भूलोकः मया आत्मनैकेनैव पदेन क्रान्तः खं दिशश्च तनोः तन्वा क्रान्ताः तथा ते तव पश्यतस्त एव स्वं स्वकीयः स्वर्लोकस्तु द्वितीयेन पदेन क्रान्तः ।। ३१ । । प्रतिश्रुतं तृतीयं पदमदातुस्तव नरके एव निवास इष्यते तस्मात् प्रतिश्रुताऽदानात् गुरुणा शक्रेणाऽनुमोदितश्च च शब्दों हेत्वर्थः । गुरुणा शप्तत्वात् चेत्यर्थः । निरयं नरकं प्रविश ।।३२ ।। 5

एवमुक्तेऽपि निरयपरिहारार्थं स्वर्गात् भ्रंशपरिहारार्थं च मनोरथं कुर्वन्तं प्रत्याऽऽह वृथेति । यः पुमान् प्रतिश्रुत्य तदर्पितं प्रतिश्रुतं नार्ययते न ददाति तस्य मनोरथः प्रायशो व्यर्थ एवं स्वर्गश्च तस्य दूर एव स arधः पतत्येव | | ३३ || त्वया च आढ्यमात्मानं मन्यत इति तादृशः तेनाधुना ददामीत्येवं प्रति श्रुतवताऽहं विप्रलब्धो वचितः तस्मायलीकफलमनृतफलरूपं नरकं कतिचित्समाः संवत्सरान् भुङ्क्ष्व ।। ३४ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां अष्टमस्कन्धे एकविंशोऽध्यायः ।। २१ । । विज० अस्तु भूमेरियत्ता, तथापि लक्षणशास्त्रलक्षितपदस्याणुत्वेन तन्मितत्वेन किमनुपपन्नमित्या शङ्कयेदं पदमलौकिकमित्याशयेनापूर्तिमाह पदेति । । ३१ ।। आत्मना प्रतिश्रुतं स्ववित्तमदातुस्तव यतो नष्टप्रतिज्ञस्तस्मात् ||३२|| किञ्च यः प्रतिश्रुतं न पूरयति तस्य स्वर्गमाप्नुवानीति मनोरथो मृषा भवति । प्रतिश्रुतैकदेशदानेनापि मनोरथः स्यादिति चेत्सत्यं तत्फलं स्वर्ग प्राप्नोति पुनस्ततोऽदानदोषेण निकृष्टां तिरक्षां योनिमाप्नोतीत्याह - दूरमिति । अधः पतित्वा दूरं यातीत्यर्थः ||३३||

1. HV अलकफल 2. A, BJ निर 3. A, B, T add स: 4 A,B,T स्थः 5. A,B,T Omit निरयं 6. W Omits नरर्क 7. A तता 314 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-21-31-34 प्रतिश्रुतैकदेशदानात्फलप्राप्तिः स्यादित्यभ्युपगम्य चेदमुक्तं तव तदपि न स्यात्किन्तु निरयनिवास एव विप्रलम्भदोषादित्याह विप्रलब्ध इति । तत्तस्मायलीकफलमनृतफलम् ।।३४ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे एकविंशोऽध्यायः ।। २१ । । 0000000 315 द्वाविंशे द्वाविंशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच एवं विप्रकृतो राजन् ! बलिभंगवताऽसुरः । भिद्यमानोऽप्यभिन्नात्मा प्रत्याहाऽविकुषं वचः ॥ ११ ॥ । बलिरुवाच 3 यद्युत्तमश्लोक ! भवान्ममेरितं वचो ह्यलीकं सुरवर्य ! मन्यते । करोम्यृतं तत्र भवेत्प्रलम्भनं पदं तृतीयं कुरु शीणि मे निजम् ||२|| बिभेमि नाहं निरयात्पदच्युतो न पाशबन्धायसनापुरत्ययात्। नैवार्थकृष्णावतो विनिग्रहात् असाधुवादाद्भृशमुद्विजे यथा ||३|| पुंसां श्लाघ्यमहं मन्ये दण्डमर्हत्तमार्पितम् । 5 यं न माता पिता भ्राता सृहदश्चाऽऽदिशन्ति हि ।।४ ॥ त्वं नूनमसुराणां नः पारोक्ष्यः परमो गुरुः । B atristeमदान्धानां विभ्रंशं चक्षुरादिशत् । ॥५॥ श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका 9 10 तु प्रसन्नस्सन् प्रस्थाप्य सुतलं बलिम् । दत्त्वा वरान्हरि नूनं गत्वा तद्द्वारपोऽभवत् ।। 11 52 समर्पिततनुवित्तनिर्मलाचलभक्तिभिः । चलितो बलिनाचित्रं स्वमेवापयदच्युतः । । एवमिति । विप्रकृतोऽपकृतः । भिद्यमानः सत्याञ्चाल्यमानोऽपि निश्चलचित्तो बलिः ||१|| यदीति । हे उत्तम स्प्रेति कटाक्षप्रार्थनासूचकैः मम च ईरितं प्रतिश्रुतं न तावदेलीकम् । त्वया कपटेन वामनतया भिक्षित्वा रूपान्तरस्याविष्कृतत्वात् । एवमपि यदि भवान् अलीकम् अनृतं मन्यते तथापि ऋतमेवाहं करोमि । मदुक्तं विप्रलम्भनं न भवतु | मे शीष्णि निजं तृतीयं पदं कुरु, न च द्वाभ्यां विश्व 19 । क्रान्तवतो, मे तव शिरः पदपर्याप्तं न भवतीति मन्येथाः । वित्तेन चेत् पदद्वयं जातं तहींदमधिकमेव स्यात् । वित्तादपि वित्तवतोऽधिकत्वादिति भावः || २ ||
2. A,B,G,J,M,Ma,T य” 2. MMA सुरर्षम! 3. M,Ma से 4. A,B,GJM.Ma,T तमं 5. M,Ma " दि” 6. M,Ma क्ष्न्यं 7. M.,Ma तद् 8. M.Ma श: 9. A,B, J न्यून 10. ABJ मत्वा 11 ABJ : 12. A,B, J fe” 13. BJ सा 14. A,B,J मान: ।।5।। 15- - 15. A,B, J कटाक्ष: 16. A,B, J " 17, AB, J "” 18. A,B, JOmit अनृतं 19. A,B, J याद 316 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-1-5 ननु च " आपदर्थे धनं रक्षेदारान् रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षये द्दारैरपि धनैरपि (मनुस्मृ. 7-213) इत्यादिवचनात् आत्मभयापरिहाराय सर्वस्वं त्यज्यते, त्वं तु कुतो भीतस्सन् आत्मानं नं पासि अत आह- विभमीति । पदच्युतः स्थानभ्रष्टः असाधुवादादपकीर्तेर्यथाऽहं भृशमुद्विजे निरयादिभ्यो, न तथा बिभेमि । 3 व्यसनात् दुःखात् अर्थकृच्छ्रात् दारिद्र्यात् निग्रहात् दण्डादपि | |३|| ननु मया कृतात् निग्रहात् तव अपकीर्तिर्जातैव, नैवेत्याह- पुंसामिति । अर्हत्तमैः अर्पितम्, यं दण्डं मात्रादयोऽपि न ह्यादिशन्ति नैवार्पयन्ति । हितैषिणा त्वया निगृहीतोऽहं श्लाघ्य एवास्मीति भावः । । ४ । । नन्वहं देवानां हितैषी न असुराणाम्, तत्राह त्वं नूनमिति । पारोक्ष्यः शत्रुच्छलेन वर्तमानः ||५|| श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका एवं भगवतोपालब्धो बलिः तं उवाचेत्याह मुनिः - एवमिति । हे राजन् ! इत्यं भगवता विप्रकृतः विप्रलब्ध: भिद्यमानः सत्याञ्चाल्यमानोऽपि बलिरभिन्नमचलितं मनो यस्य सः, अविक्लवमदीनं गम्भीरं भगवन्तं प्रत्याह । । १ ।। वध एवाह - ययुत्तमश्लोकेत्यादिभिः दर्शभिः । हे उत्तमश्लोक ? मे मयोक्तं वचो यदि यद्यपि भवान् व्यलीकमनृतं मन्यते तथापि हे सुरर्षभ । तत्सत्यमेवाहं करोमि तदुक्तं प्रलम्भनं न भवतु मम शीष्णि तृतीयं निजं पदं निधेहि || २ |

सर्वतो रक्षणीयमात्मानं मह्यं समर्पयन् न विभेषि किमित्यत आह बिभेमीति । निरयादिभ्यो नाहं तथा बिभेमि कथम्? यथा असाधुवादादनृतवदनादप कीर्तेर्वा भृशमुद्विजे तत्र पदच्युतिः स्थानभ्रंशः दुरत्ययादनतिक्रमणीयात् व्यसनात् दुःखात् अर्थकृच्छ्रात् अर्थव्ययात् ॥ ॥३॥ ननु, मया निगृहीतस्य तवाकीर्तिरेव नेत्याह - पुंसामिति । योग्यतमेन अर्पितं कारितं दण्डमहं पुंसां श्रध्यतमं यशस्करमेव मन्ये हि यस्माद्यं दण्डं मात्रादयोऽपि मयि नैवार्पयन्ति ॥ ४ ॥ fe त्वमस्माकं अनुग्रहीतैवेत्याह- त्वमिति । त्वमस्माकं पारोक्ष्यो गरुरसमक्षं हितकारी कथमेतत् ज्ञातम् ? इत्यत आह यो भवाननेकैः शौर्यवीर्यादिप्रयुक्तैर्मदैरन्धानामस्माकं विभ्रंश तन्मदापनोदकं चक्षुरिवाऽदिशत् ।।५।।

1. A,B,) artufa 2- -2. BHJV Omit 3- -3. B.HJ,V Omit 4—4.A‚BJ faqeterane 5. H,V Omit & 6–6. W वच आह 317 8-22-6-10 श्रीमद्भागवतम् श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली afe: स्वात्मनोऽलोकं प्रकारान्तरेण परिहर्तुमाह एवमिति । । १ । । प्रलम्भनं वञ्चकम् । विप्रलम्भनं कथं न भवेदिति तत्राह - पदमिति । । २ ॥ स्वात्मनो लक्षणसामग्रीमाह - बिभेमीति ||३|| अभिन्नात्मत्वं दर्शयति पुंसामिति ॥ ४ ॥ · पारोक्ष्यं साक्षात्कारमन्तरेण तस्य मदस्य भ्रंशो येन तत्तथा ॥ १५ ॥ यस्मिन् वैरानुबन्धेन रूढेन विबुधेतराः । arat लेभिरे सिद्धि यामु हैकान्तयोगिनः । । ६ । । लेनाऽहं निगृहीतोऽस्मि भवता भूरिकर्मणा । अश् वारुणैः पाशैः नानुब्रीडे न च व्यथे ।।७।।

पितामहो मे भवदीयसम्मतः प्राह्लाद आविष्कृतसाधुवादः । referrer faresaaशसं सम्प्रापितस्त्वत्परमः स्वपित्रा ||८ ।। किमात्मनाऽऽनेन जहाति योऽन्ततः किं रिक्थहारैः स्वजनाख्यदस्युभिः । किं जायमा संसृतिहेतुभूतया मर्त्यस्य गेहेः किमिहायुषो व्ययः ।। ९ ।। इत्थं स निश्चित्य पितामहो महानगाधबोधो भवतः पैदाम्बुजम् । ध्रुवं प्रपेदे कुतोभयं जनात् भीत: स्वपक्षक्षपणस्य सत्तमः । । १० ।। श्रीro शत्रुत्वं पुनर्भतानित्र अस्माननुग्रहीतुमेवेत्याह- यस्मिन्निति । उ अहो ! ह प्रसिद्ध ||६|| अतो नात्र मम लज्जा नापि दुःखमित्याह तेनेति । तेन गुरुणा भवता ॥ ॥ ७ ॥ R किश्च योऽयं दण्डरूपो ममानुग्रहस्त्वया कृतः स तु त्वद्भक्तपौत्रत्वेन नत्वहं अनुग्रहस्य पात्र

मित्याशयेनाह पितामह इति । भवदीयानां सम्मतः । यतः आविष्कृतः साधुवादो यस्य । त्वमेव परमः आश्रयो

यस्य सः । अतो भवतो विपक्षेण विद्विषा हिरण्यकशिपुना विचित्र वैशसं हिंसां सम्प्रापितोऽपि देहादीनामसारतां , 1.M,Ma यामिहे 2. A, B,GJT नातिक्रीडे M,Ma नखोडं 3.M, Ma fa* *The following additional verses are found in HV editions ( सुशोभनमिदं मन्ये मम स्वाध्यतम प्रभो । यो मा बबन्ध योद्धर्तु भूत्वा मे क्षिणोचरः 4. M.Ma यो मुर्द 5.A,B, G,J,M,Ma,T पादपथम् । 6.ABJ प्रसिद्धम् 318व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-6-10 निश्चित्याकुतोभयं ध्रुव भवतः पादपद्ममेव प्रपेदे । अथ तस्मादहमपि देवेन तस्यैव भाग्येन तवान्तिकं नीत इति चतुर्णामन्वयः ॥ १८ ॥ किमिति । अन्ततः आयुषो अन्ते । रिक्थहारैः पुत्रैः । इह गेहेषु केवलमायुषो व्यय एव न तु सुखं किञ्चित् ।।९।। इत्थमिति । स प्रसिद्धो महान् स्वपक्षं दैत्यकुलं क्षपयतीति तथा तस्यापि ।। १० ।। वीर० किञ्च यस्मिन् त्वयि वैरानुबन्धेन बहवो दैत्याः सिद्धिं लेभिरे । कां सिद्धिम् ? यो हि सिद्धिमेकान्तयोगिनोऽनन्यप्रयोजनत्वद्भक्तियोगनिष्ठा लभन्ते ।। ६ ।। तेन एवम्भूतेन भूरिकर्मणा अचिन्त्यविविधविचित्रचेष्टितेन भवता निगृहीतो वारुणैः पाशैर्बद्धश्चाप्यहं न नीड़े न लज्जे न दुःख्यामि च त्वत्कृतनिग्रहबन्धनयो: नितरां मम यशस्करत्वादिति भावः ।।७।। किञ्चास्मत्पितामहः प्रह्लादः सद्गुणाश्रयः शरीरतदनुबन्ध्यादिषु हेयतां निश्चित्य परमपुरुषार्थरूपं त्वत्पादारविन्दं शरणं गतः तथा अहमपि देवात्त्वत्समीपं नीतः त्वां प्रपद्य इत्याह पितामह इत्यादिभिश्चतुभिः । मे पितामहः प्रह्लादः भवदीयानां भागवतानां सम्मतः, अत एवाविष्कृतः साधुवादः कीर्तिर्यस्य सः स्वपित्रा 2

भवतो विपक्षेण शत्रुणा हिरण्यकशिपुना विचित्रवैशसं नानाविधं दुःखं सम्प्रापितोऽपि त्वमेव परमः सर्वविधबन्धुः निरतिशयपुरुषार्थश्च यस्य तादृशः इत्यर्थः ||८|| मरणशीलस्य पुंसः आत्मादिभिः देहादिभिः किम् ? न किमपि न कोपि पुरुषार्थः । किन्तु केवलमायुषो व्यय एवेति निश्चितवानिति शेषः । अन्यथा पुनः पितामह इत्यस्यानन्वयापत्तेः । यः अन्ततो जहाति देहिनं तेनानेनाऽत्मना देहेन किमित्यन्वयः । रिक्थहारैः दायादैः स्वजन इत्याख्या व्यवहारो येषां तैः दस्युभिः दस्युतुल्यैः स्वजनैरित्यर्थः । संसृतेः हेतुभूतया भार्यया किम् ।।९।। सोऽस्मत्पितामहो महान् सद्गुणाश्रयोऽगाधबोधः अपरिमितज्ञानसम्पन्नः सत्तमो भागवतश्रेष्ठः प्रह्लादः संसारिजनसङ्गाद्भीतस्सन् स्वपक्षं दैत्यकुलं क्षपयतीति तथा तस्यापि भवतः नास्ति कुतोऽपि भयं यस्मात्तत्पादपद्मं ध्रुवं नित्यपुरुषार्थरूपं प्रपेदे शरणं जगाम । । १० ।। बिज० ततो वैरानुबन्धेन वैरयुतस्नेहेन ।।६-७ ।। ननु कुतो व्यथाद्यभावः इत्याशङ्कय श्रुतप्रह्लादमाहात्म्यानुस्मरणादित्याशयेनाह पितामह इति । I.A,B,T नातिलञ्जामि 2–2 W Omits 3.WOmits इत्यर्थः 4. WOmits किम् ? 319 * । 8-22-11-15 श्रीमद्धगवतम् साधुरिति वादः साधुवादः स्तुतिलक्षणः विचित्रवेशसं नानाहिंसनं त्वमेव परमो यस्य स तथा ॥ १८ ॥

श्रीप्रह्राद: कया चर्यया अतिप्रियदेहादिकमुत्सृज्य श्रीहरिचरणैकशरणमापेति तत्राह किमिति । यो येनात्मना देहेन सुदं जहाति तद्वियोगलक्षणमरणेनेति शेषः । तस्य पुंसः तेन देहेन किम् ? न किमपि प्रयोजनमित्यर्थः । रिक्थहारैः पितृधनस्वीकारयोग्यैरेभिरायुषो व्ययो नाश इति यत्तस्मात् दुर्जन सङ्गाद्धीतः स्त्रपक्षोऽसुरजनः तस्य नाशकस्य । । ९-१० ।। अथाहमप्यात्मरिपोस्तवान्तिकं देवेन नीतः प्रसभं त्याजितश्रीः ।। इदं कृतान्तान्तिकवर्ति जीवितं यथाऽधुवं स्तब्धमतिर्न बुध्यते । । ११ ।। श्रीशुक उवाच तस्येत्थं भाषमाणस्य प्रह्लादो भगवत्प्रियः । आजगाम कुरुश्रेष्ठ! राकापतिरिवोत्थितः । । १२ ।। तमिन्द्रसेनः स्वपितामहं श्रिया विराजमानं नलिनायतेक्षणम् । प्रांशुं पिशङ्गाम्बरमञ्जनत्विषं प्रलम्बबाहुं सुभगं समक्षत | १३ || तस्मै बलिर्वारुणपाशयन्त्रितः समर्हणं मोपजहार पूर्ववत् । नाम मूर्ध्नाश्रुविलोललोचनः सव्रीडनीचीनमुखो बभूव ह । । १४ ।। स तत्र हाऽऽसीनमुदीक्ष्य सत्पतिं हरिं सुनन्दाद्यनुगैरुपासितम् । उपेत्य भूर्मा शिरसा महमना ननाम मूर्धा पुलका शुविक्लवः ।। १५ ।। 5- श्रीध० अथेति । अथ तस्मात् अहमपि देवेन तस्यैव भाग्येन तव अन्तिकं नीतः । प्रसभं बलात्त्याजिता श्रीर्यस्य । यया श्रिया स्तब्धमतिः सन् पुमानिदं जीवितमधुवं न बुध्यते । कथम्भूतम् ? कृतान्तस्यान्तिकवति मृत्योः सन्निहितम् । । ११ । । तस्येति । राकापतिः पूर्णेन्दुः । ।१२ ।। तमिति । अञ्जनत्विषं श्यामम् ||१३|| तस्मा इति । स्वकृताहङ्कारादिरूपापराधस्मरणेन सव्रीडं नीचीनं अधोमुखं यस्य सः । । १४ ।। स इति शिरसा नमान्नेवोपेत्य मूर्ध्ना ननाम । बलेस्तत्कृतमनुग्रहं दृष्ट्वा पुलकैरश्रुभिश्च, विवो विः ||१५|| 1.Wa” 2. A,B,G,J,M.Ma.T सुनन्दन” 3. M. Ma तरसा 4. M.,Ma विद्वल: 5 -5. A,B,J Omit 320 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-16-20 वीर तथा अहमपि देवात्प्रसभं बलात्त्यजिता श्रीर्यस्य तादृशः आत्मनो मम रिपोस्तवान्तिकं समीपं नीतस्त्वत्पादपद्मं प्रपद्य इति शेषः । श्रियं विशिनष्टि, यया श्रिया स्तब्धमतिरपहृतज्ञानः पुमान् कृतान्तस्य मृत्योः सनिधानवर्त्यपीदं जीवितमधुषमस्थिरं न बुध्यते न मन्यते । । ११ । । तस्य बलेरित्थं भाषमाणस्य सतः हे कुरुश्रेष्ठ ! उदितो राकापतिश्चन्द्र इव प्रकाशमानो भगवत्प्रियः प्रह्लादस्तत्राजगाम ।।१२।। तमागतं स्वपितामहं प्रह्लादम् इन्द्रसेनो बलिः सम्यक्षताऽपश्यत् । कथम्भूतम् ? श्रिया कान्त्या विराजमानं कमलवदायते ईक्षणे यस्य प्रांशुं निर्मलमञ्जनत्विषं श्यामलं प्रलम्बाबाजानुलम्बी बाहू यस्य तं सुभगं सुन्दरम् ||१३||

तस्मै प्रह्लादाय पूर्ववदर्थ्यादिपूर्वकमर्हणं न चक्रे, तत्र हेतुः धारुणैः पाशैर्यन्त्रितः बद्धः किन्तु केवलं मूर्ध्ना ननाम नमस्कृतवान्। ततोऽश्रुभिर्विलोले लोचने यस्य सः सनीडं नीचीनमधः कृतं मुखं यस्य तादृशो बभूव । १४ ।। ततः स महामनाः प्रह्लादः सतां भागवतानां पतिं सुनन्दनन्दनादिभिः पार्षदै स्सेव्यमानं तत्रोपविष्टं हरिं वामनं निरीक्ष्य पुलकैरश्रुभिश्च विक्लबो विश्लस्सन् उपेत्य शिरसा भूमौ नमस्कृतवान्। उक्तवांश्चेति शेषः । १५ ।। विज० ममाप्ययमेव निश्चय इति भावेनाह अथेति असुरजातित्वात् मम शत्रुभूतस्य त्वया त्याजितराज्यश्रीः बुभूषणेयं श्रीर्बलादपि त्याज्या अन्यथा अनर्थयोग एवेति भावेनाऽह इदमिति । यथा श्रिया स्तब्धमतिः कृतान्तान्तिकवतीदं जीवितं न जानातीत्यन्वयः । । ११ ।। → शुकः प्रह्लादस्य भक्तयतिशयं दर्शयितुं बलेः स्तवनेव भगवद्भक्तिविशेषमाज्ञायागमनमिति तदागमनमाह - शुक इति । । १२ ।। प्रांशुमुन्नतम् ||१३|| सव्रीडत्वेन नीचीनमर्वाचीनं मुखं यस्य स तथा । ।१४-१५ ।। प्रह्लाद उवाच त्वयैव दत्तं पदमैन्द्रमूर्जितं हृतं तदेवाऽच तथैव शोभनम् । मन्ये महानस्य कृतो नुग्रहो विभ्रंशितो यष्ट्रिय आत्ममोहनात् ।। १६ ।।

1. W सुनन्दादिभिः 2. A,B, T उवाचचेति 3. H, V मध्युत W मर्चितां 4. M. Ma त्वयैवाऽऽद्य 5. M.Ma “तोप्य’ } 321 8-22-16-20 श्रीमद्भागवतम् ! यथा हि विद्वानपि मुह्यते यतः तत्को विचष्टे गतिमात्मनो यथा । तस्मै नमस्ते जगदीश्वराम वे नारायणायाऽखिल ‘कर्मसाक्षिणे । ।१७।। श्रीशुक उवाच तस्याऽनुशृण्वतो राजन् प्रह्लादस्य कृताञ्जलेः । हिरण्यगर्भो भगवान् उवाच मधुसूदनम् ।।१८।। बळं वीक्ष्य पतिं साध्वी तत्पत्नी भयविला । प्राञ्जलिः प्रणतोपेन्द्र बभावेऽश्रुमुखी नृप । । १९ । । विन्ध्यावलिरुवाच nternet इवं त्रिजगत्कृतं ते स्वाम्यं तु तत्र कुथियोऽपर ईश कुर्युः । कर्तुः प्रभोस्तव किमस्थल आवहन्ति त्यक्तहियस्त्वदवरोपितकर्तृवादाः ||२०|| श्री० त्वचेति । न ह्येन्द्रं पदमेतदीयं त्वयाऽपहतं किं तु स्वीयमेव, पुनः स्वीकृतं तच शोभनमेव कृतम् । तत्र हेतुः - मन्य इति । यद्यस्माच्छ्रीरेव यदात्मनो मोहनं तस्माद्विभ्रंशितः ।। १६ ।। विमोहनत्वमेवाह - यद्येति। यया श्रिया विद्वानपि यतः संयतोऽपि मुह्यति तत्तस्यां सत्यां कोऽन्यः पुमानात्मनो गतिं तत्त्वं यथावद्विचष्टे पश्यति तस्मै महाकारुणिकाय ।। १७ ।। तस्य प्रह्लादस्यानुश्रुण्वत उवाचेति किञ्चिद्वक्तुं प्रवृत्त इत्यर्थः । । १८ ।। तदेव विन्ध्यावलिरपि वक्तुं प्रवृत्ता, ताश्च सम्मानयन् हिरण्यगर्भः क्षणं तूष्णीं स्थितः । अतः तस्या एव वाक्यं प्रथममवतारयति बद्धं बीभ्येति । । १९ । । क्रीडेति । त्रिजगतः कर्तुः प्रभोः पालकस्य अस्यतः संहर्तु ईश्वरस्य तवान्ये किमावहन्ति किं समर्पयन्ति। त्वयाऽवरोपितः कर्तृवादः कर्तारः स्वतन्त्रा वयमिति वादमात्रमपि येषां ते । अयं भावः - लोकत्रयं समर्पितं तृतीयपादाय देहं समर्प्य प्रतिश्रुतमृतं करोमीति देहादिषु स्वाम्याविष्कारेण ब्रुवन्नयं कुबुद्धिनिर्लज्जश्च यतस्त्वमेव सर्वस्यापि स्वामी, अतो मन्दबुद्धिमेनं केवलं कृपया विमुच्य पालयेति । । २० ।। वीर० तदेवाह त्वयेवेति द्वाभ्याम् । ऐन्द्रं पदं त्वयैवाऽस्मै दत्तं कुतः ? यतस्त्वं तत्प्राप्तिसाधनेन विश्वजिता यागेनाचितः आराधितः यद्दत्तं तदिदानीमपहृतं तच शोभनमेव कृतं, शोभनत्वमेव व्यनक्ति मन्य

1, M,Ma जन: 2. H,V तां को वि’ M.Ma तत्कोभिः, W ततो वि” 3. A,B, G,JM,Ma,T लोक 4. A,B, G,J.M,Ma,T ‘बासुरखी 5. ABJ 6. H,V ते 7. H,V Omit तत् 8. Adds तथापि त्यक्तलज्ञाः तत्र स्वाम्यं कुर्युः । 9. A, BJ मयार्पितं 322 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-16-20 इति । यद्यस्मात् श्रीरेवात्ममोहनं तस्मादयं विभ्रंशितः इति यत् सोऽयमस्य महाननुग्रह एवं त्वया कृत इति मन्ये अन्यथाऽयं श्रीमदात् स्वपरयाथात्म्यज्ञानरहितो विनश्येदिति भावः । । १६ ।। कि यया श्रिया विद्वानपि यतः संयतोऽपि मुह्येत् ततस्तस्यां सत्यां कः पुमान् आत्मनो गतिं स्वरूपं यथावद्विष्टे पश्यति? कथमिति शेषः । कथं विचष्टे ? न कथञ्चिदपि पश्यतीत्यर्थः । तस्मै महोपकत्रे जगतामीश्वराय सर्वज्ञाय नारायणाय तुभ्यं नमः । केवलं नमस्कर्तुं शक्नुमः न तु एवं कुरु एवं न कुर्विति विधातुं शक्नुम इति भावः || १७ || प्रह्लादस्याभिप्रेतमाविष्कर्तुं हिरण्यगर्भस्तमुवाचेत्याह मुनिः तस्येति । बद्धाञ्जलेः प्रह्लादस्य श्रुण्वतस्सतो भगवान्हिरण्यगर्भो मधुसूदनमुवाच किञ्चित्कुर्भुक्त इत्यर्थः । तथैव विन्ध्यावलिरपि किञ्चिद्विज्ञापयितुं प्रवृत्ता ता सम्मानयन् हिरण्यगर्भः ब्रह्मा क्षणं तूष्णीमवस्थितोऽतस्तस्या एव वचः प्रथममवतारयति बद्धमिति श्लोकः स्पष्ठार्थः । ।१८-१९ । ।

1 तदेवाह क्रीडार्थमिति । ते त्वया स्वस्य क्रीडार्थमिदं कृत्स्नं जगत्कृतं सृष्टं तत्र तस्मिन् त्वत्क्रीडोपकरणभूते त्वत्सृष्टे जगति अपरे केचित्कुबुद्धयः स्वाम्यं स्वत्वबुद्धि कुर्युः अस्वे स्वत्वबुद्धिं कुर्वन्ति अत एव त्यक्ता हीः लज्जा यैस्ते अन्तरात्मना त्वया अवरोपिताः आरोपिताः कर्तृवादाः वयं स्वतन्त्रा इति वादा येषां ते बादमात्रेणापि स्वामित्व रहिता इत्यर्थः । एवंविधास्ते कर्तुः स्रष्टुः प्रभोः पालकस्य, अस्यतः संहर्तुश्च तव किमावहन्ति किं समर्पयन्ति ? किञ्चित्स्वमस्तिचेत् समर्पयेयुः तदभावात् किं समर्पयन्तीति भावः । कां हानिं कुर्वन्ति ? न तव कदाचिदपि हानिरिति वाऽर्थः । अयम्भावः - लोकत्रयं मयार्पितं तृतीयपादाय देहं समर्प्य प्रतिश्रुतमृतं करोमीति देहादिषु स्वाम्याविष्कारेण ब्रुवन्नयं कुबुद्धिर्निर्लज्जश्च त्वमेव सर्वस्य स्वामी अतो मन्दबुद्धिमेनं विमुच्य पालयेति, अयमेव प्रह्लादस्याप्यभिप्रायः ।। २० ।। ० बिज आत्मनो मोहहेतुभूतया श्रिया विभ्रंशितो विगलित इति यदयं महाननुग्रहोऽस्य कृत इति मन्ये । तत्तस्मात्कः पुमानात्मनो गति यथावदभिचष्टे न कोऽपि । यथाऽऽत्मनः स्वस्य गतिं सर्वत्र स्वातन्त्र्य लक्षणमभिचष्टे तथा कः परमात्मनो गति स्थिति स्वातन्त्र्यलक्षणां पश्यति, श्रीमदान्धत्वात् न पश्यतीति वा । ।१६-१९ ।। स्वभर्तृगद्रेक कटाक्षीकृत्य भगवन्तं समीडे क्रीडार्थमिति । ते त्वयेदं त्रिजगत् आत्मनः क्रीडार्थं

1. AT एच 2. W कृताञ्जलेः 3. AT मुझत 4. W Omits ब्रह्मा 5. A,B, T add सु तत्र 6. A,B,T कुर्वन्तः 7. ABT add स्थ 8. A,B,T निरपति 3238-22-21-25 श्रीमद्भागवतम् कृतमिति सकिरन्ते केचित् " क्रीडार्थ सृष्टिरित्येके” इति श्रुतेः । हे ईश ! तत्रापरे कुधियोऽसुरप्रकृतयः आत्मनः स्वाम्यं कुर्युः वयमस्य स्वामिन इति जल्पन्ति जल्पं कुर्वन्ति । तत्रापि तुशब्दो महाविशेषं प्रकाशयति तेन तब स्वाम्यस्य न कामपि हानिमापादयन्ति इत्याह- कर्तुरिति । त्वयाऽवरोपितो विचालित हति विवादो येषां ते तथा अत एव त्यक्तलज्जास्ते कुधियोऽस्य जगतः कर्तुः प्रभोरधिपतेस्तव किमावहन्ति, न किमपि हानि कुर्वन्तीत्यर्थः । समर्थेऽधिपती प्रभुरिति च ।। २० ।। ब्रह्मोara भूतभावन ! भूतेश ! देवदेव जगन्मय ! | मुनं हृतसर्वस्वं नायमर्हति निग्रहम् ।। २१ । ।

कृत्स्त्राऽनेन तु दत्ता भूलकाः कर्मार्जिताश्च ये । निवेदितञ्च सर्वस्वमात्माऽविक्लबया धिया ।। २२ ।। यत्पादयोरचoutः सलिलं प्रदाय दूर्वाङ्कुरैरपि विधाय सती सपर्वाम् । 1 jugaai attent भजते त्रिलोकीं दावानविमनाः कथमार्तिमृच्छेत् ||२३|| 6 श्रीवामन उवाच 7 ब्रह्मन् ! यमनुगृशामि तद्वतं विधुनोम्यहम् । यन्मदः पुरुषः स्तब्धो लोकं मां चाऽवमन्यते ॥ २४ ॥ यदा कदाचिजीवात्मा संसरन् निजकर्मभिः । नामायोनिष्यनीशोऽयं पौरुषीं गतिमाव्रजेत् ।। २५ ।। श्रीध० तदेवं प्रह्लादस्य विन्ध्यावलेच परमार्थोक्तया प्रसन्नो हरिः । ब्रह्मा तु लोकदृष्ट्यैव विज्ञापयति भूतभावनेति त्रिभिः । । २१ । । 10 निग्रहानर्हत्वे हेतुः कृत्स्त्रेति । सर्वस्वमेवाह आत्मेति अविलया ।। २२ ।। * तदेव कैमुत्तिकन्यायेनाऽह - यदिति । यस्य तव पादयोः सलिलमात्रमपि प्रदाय सर्वोऽपि जन अत्युत्तमां गतिं प्राप्नोति तस्मै तुभ्यमसौ बलित्रिलोकीं दाश्वान् दत्तवान् से आतिं कथं प्राप्नुयात् । ।२३ ।।

1. Ma Omits a 2-2. A, B, G, J, M, Ma, T कृत्मा तंsनेन 3. A, B, G, J.M, Ma,T रशक 4.H, V मत्युं 5. M.Ma दावा नवि 6. A,B, G,J,M,Ma,T श्री भगवानुवाच 7. A,B,GJ, T,W ‘शो 8- -8. BHJV Omits 9. ABJ ‘स्व’ 10. A,B, J Omit अति 11.H,VOmit स 324 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-21-25 ‘ननु अर्थापहारः कोऽन्यमनुग्रहः ? तत्राऽह प्रिति । यन्मदः यैरर्चर्मदो यस्य सः । अत एवस्तब्धोऽनम्रः सन् । मदस्तम्भहेतूनामर्थानामपहार एवानुग्रह इत्यर्थः ।। २४ ।। दुर्लभं पुरुषजन्म कथशिलब्धवतो जीवस्य जन्मादिनिमित्तो गर्यो महाहानिकरः तस्य च नाशो मदनुग्रहादेवेत्याह 1 यदेति द्वाभ्याम् । अनीशः परतन्त्रस्सन् निजेः कर्मभिः नानायोनिषु क्रिमिकीटकादिषु संसरन् ।। २५ ।। बीर० इममेवाभिप्रायमाविष्कर्तुं सम्बोधयन् स्पष्टमाह ब्रह्मा भूतभावनेति । हे भूतभावन ?

भूतस्रष्टः ! भूतेश ! भूतान्तरात्मन् । अन्तरात्मतया पालकेत्यर्थः । हे देव देव! देवानां जगत्संहर्तॄणां रुद्रादीनामपि देव ! जगच्छरीरक ! हृतं सर्वस्वं यस्मात्तमेनं बलिं मुञ्च, अयं निग्रहं प्राप्तुं नार्हति । । २१ । । निग्रहानर्हत्वमेवाह • कृत्स्नेति । कृत्वा भूमिः ये च कर्मणा सम्पादिता इन्द्रादिलोकास्ते 1 चेत्येतत्सर्वस्वं तथाऽविक्लबया अदीनया बुद्ध्या आत्मा देहच अनेन बलिना ते तुभ्यं दत्ताः अतोऽयमनिग्राह्य इति भावः ||२२|| एतदेव कैमुत्यन्यायेनाह - यत्पादयोरिति । अशठधीरमूर्खधीः यस्य तब पादयोः सलिलं विधायाऽजलं समर्प्य दूर्वाङ्कुरैरपि पूजां विधायोत्तमां गतिमपि भजते प्राप्नोति । अयं तु बलिरविक्लवमनाः स्थिरचित्तस्सन् त्रिलोक दाश्वान् दत्तवान् अतः कथमयमातिं प्राप्नुयात् ? तस्मादेनं विमुचेत्यर्थः ||२३|| } एवं विज्ञापितो भगवान् इममनुग्रहीतुमेवेत्थं मया कृतमित्याह यावदध्यायसमाप्ति ब्रह्मन्निति । हे ब्रह्मन्? अहं तावद्यमनुग्रहीतुमिच्छामि तस्य विशोऽर्थान् विधुनोम्यपहरामि तावदनर्थहेत्वर्थापहार एव प्रथमो मदनुग्रह इत्यर्थः अर्थस्यानर्थहेतुत्वमाह-यन्मदः यस्य धनस्य सम्बन्धी मदो यस्य तादृशः अत एव स्तब्धी विवेकरहितः अनम्रो वा पुरुषो लोकं मंदन्तरात्मस्थं जगत् मां तदन्तर्वर्तिनं माचाऽवमन्यते तिरस्करोतीत्यर्थः ।। २४ ।। anantarter कर्मभिरिह लोके नानायोनिषु संसरन् तिर्यक्स्थावरादिषु जन्म प्राप्नुवन्नयं जीवात्मा कर्मवश्यः यदा कदाचित् यादृच्छिकसुकृतविशेषात् पौरुष गतिं पुरुषजन्म प्राप्नुयात् ।। २५ ।। fare बन्धनादिकमासुरजन्मदोषापहरणाय त्वया कृतं न तु द्वेषात् अन्यथा तव वैषम्यनैर्घुण्ये स्यातां, न तद्युक्तमित्याशयेनाह यत्पादयोरिति । न विक्लवमनाः सर्वस्वदानादप्यहीनमनाः ।।२१-२३ ।। M

1. A,B,) adds wreftituir 2.A,B,J ș° 3. A‚T Omit mir 4—4. W Omits 5. W m. ter: 6—6. W Omits 7. W Omits prod: 325 8-22-26-30 श्रीमद्भागवतम् raft ब्रह्मा भगवदभिप्रायं वेति तथापि इतरेषां तज्ज्ञापनाय स्वाभिप्रायं वक्ति ब्रह्मन्निति । ब्रह्मन् प्रजापते ! यन्मदः यद्वित्तनिमित्तमदः ||२४|| नानायोनिध्य उत्तमत्वेन मदोद्रेकहेतोरपि पुरुषयोनेर्यदृच्छया प्राप्तौ मदनुगृहीतस्य पुंसो मदो नैवोत्पद्यत इत्याह यदा कदाचिदिति । अयं जीवात्मा निजकर्मभिः नानायोनिषु संसरन् कदाचिदेववशात् पौरुषीं गतिमाब्रजेत् ।। २५ ।। जन्मकर्मवयोरूपविचैश्वर्यधनादिभिः । यद्यस्य न भवेत् स्तम्भस्तत्रायं मदनुग्रहः । । २६ ।। मानस्तम्भनिमित्तानां जन्मादीनां समन्ततः । सर्वश्रेयः प्रतीपानां हन्त ! मुह्येन मत्परः ||२७|| एष दानवदैत्यानामग्रणीः कीर्तिवर्धनः । अजैषीदजयां मायां सीदपि न मुह्यति ।। २८ ।। श्रीध० जन्मेति । अयं मदनुग्रह एव । । २६ । क्षीणरिक्तः स्थानात् क्षिप्तो बद्धश्च रेश्मिभिः । शातिभिश्च परित्यक्तो यातनामनुयापितः ।। २९ । । गुरुणा भर्त्तितः शप्तो जही सत्यं न सुव्रतः । छलैरुक्तो मया धर्मा नायं त्यजति सत्पथम् ||३०|| तन्न पौरुष्यां गतौ जन्मादिभिरस्य यदि स्तम्भो न भवेत् तर्हि कथं तर्हि धुषादिभ्योऽर्थसम्पदो अददाः इति चेत्तत्राह माने इति । मान एव स्तम्भोऽनम्रता तस्य निमित्तभूतानां समन्ततः सर्वश: सर्वश्रेयः प्रतिकूलानां जन्मादीनां सत्त्वेऽपि जन्मादिभिरिति था। हन्त इति खेदे । हे ब्रह्मन् मत्परो न मुह्येदतो भक्तस्वेच्छया सम्पदोऽपि ददामि । अभक्तस्तु मुह्येदिति । तदहङ्कारापहाररूपमेव तस्यानुग्रहं करोमीति भावः । । २७ ।। अस्य च इदानीं मत्परत्वादन्यैः दुष्प्रापमपि दास्यामीति वक्तुं तस्य मोहाभावमाह एव इति त्रिभिः ।।२८-२९ ।। 1- -1. HV श्रीणादिशित : M. Ma क्षणादिश्रशित: 4. AB, J रेप्यस्य 5, A,B, J ददासीति 6. H,VOmit सवंश:
2. A,B, GJ,M,Ma. T शत्रुभि: 3. A,B, G,J,M,Ma,T सत्यवाक् 7-7. HV Omit इति छोदे 8. ABJ तदा 326 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-22-31-36 “न ह्येतस्मिन् कुले कविनिस्सत्त्वः कृपणः पुमान्” (भाग.8-19-3) इत्यादिना च्छलेरेव मया धर्म उक्तस्तथाऽपि तं धर्मं अयं न त्यजति अतः सत्यवाक् । । ३० ।। वीर० तापि जन्मादिभिर्यस्य पुरुषस्य स्तम्भो मद: अनम्रता वा न भवेत्तत्र तद्विषये अयं स्तम्भाभाव एव मदनुग्रहो ज्ञेयः । तंत्र जन्म सत्कुले । कर्म भगवत् परिचर्यादि, वयो यौवनादि । विद्या श्रौत स्मार्तादिः । बुद्धिविवेकात्मिका, धर्म वित्तम् ॥ २६ ॥ कथं तर्हि ध्रुवादिभ्यः सम्पदो ददासि ? इत्यत्राह मानेति । मानी गर्नः स्तम्भोऽनम्रताऽविवेको वा तयोर्निमित्तानां जन्मादीनां पूर्वग्रन्थपरिगणितानां समन्ततः सर्वश्रेयः प्रतिकूलानां सद्भावेऽपीति शेषः । मत्परस्तेषु न मुह्येदित्यर्थः । हन्त ! हे ब्रह्मन् ।। २७ ।। . अस्य चेदानीं मत्परत्वादन्यः दुष्प्रापमपि दास्यामीति वक्तुं तस्य मोहाभावमनुगृह्णाति एष इति त्रिभिः । एष बलिः दानवानां दैत्यानाच अधिपतिः कीर्तिवर्द्धनश्च अजयां दुर्जयाम् मम मायामजैषीजयेदित्यर्थः ।। २८ ।। कीर्तिवर्द्धनत्वमेव प्रपञ्चयति क्षीणं रिक्थं धनं यस्य सोऽपि स्थानात् च्युतोऽप्याधिपत्यात् भ्रष्टोऽपि

शत्रुभिरधिक्षिप्तोऽपि बद्धोऽपि ज्ञातिभिः परित्यक्तोऽपि यातनां प्रापितोऽपि ।। २९ ।। गुरुणा उशनसा भसितोऽपि शप्तोऽपि सुव्रतः दृढसङ्कल्पः सत्यं न तत्याज तथा मया छलेरेव धर्म उक्तः तथाप्ययं सत्यवाक् तं धर्म न त्यजति । । ३० ।। विजन तत्र पौरुषगत यद्यस्य जीवात्मनो मदर्थनादौ स्तम्भस्तन्द्रीलक्षणा न भवेत्तर्ह्ययं मदनुग्रहः मत्कटाक्षपातलक्षण इति ज्ञातव्यम् ||२६|| स्वभक्तलक्षणमाह मानस्तम्भेति, पञ्चम्यर्थे जन्मादीनामिति षष्ठी ।। २७ ।। एतलक्षणदर्शनाय दवीयान्मागो न गन्तव्यः किन्त्वनैवेति भावेनाह एष दानवेति अजयाम् अजेयां न जयो यस्याः सा अजयेति । ।२८ || यातनाम् तीव्रवेदनाम् ।।२९ ।। सत्यत्यागनिमित्तक्षीणत्वादिकं प्राप्तोऽपि सत्यं न त्यक्तवानित्यन्वयः ||३०|| 3 एष मे प्रापितं स्थानं दुष्प्रापममरैरपि । Hrafरन्तरस्यायं भवितेन्द्रो मदाश्रयः || ३१ । । 1–1. WOmits 2, W Omits बद्धोऽपि 3. M, Ma एवं 4. A,B, G,J,M,Ma, ToR: 327 8-22-31-36 श्रीमद्भागवतम् तावत् सुतलमध्यास्तां विश्वकर्मविनिर्मितम् । 1 यत्राssrat sorter मस्तन्द्री पराभवः ।। नोपसर्गा निवसतां सम्भवन्ति ममेक्षया ||३२|| इन्द्रसेन महाराज याहि भो भद्रमस्तु ते । सुतलं स्वर्गभिप्रायं ज्ञातिभिः परिवारितः । । ३३ ॥ म त्वामभिभविष्यन्ति लोकेशाः किमुताऽपरे । स्वच्छासनातिगान् दैत्यांश्चक्रं मे सूदविष्यति । । ३४ ।। रक्षिष्ये सर्वतोऽहं त्वां सानुगं सपरिच्छदम् । सदा सन्निहितं वीर तत्र मां द्रक्ष्यते भवान् ।।३५।। तत्र दानवदैत्यानां सङ्गात्ते भाव आसुरः । हा मानुभावं में सहाः कुण्ठो विनङ्क्ष्यति ।। ३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्र्यां श्रीautoब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे बलिनिग्रहो नाम द्वाविंशोऽध्यायः ।। २२ ।। श्रीre एव इति । मे मया मैदाश्रयः अहमेवाश्रयः पालको यस्य सः ।।३१ । । स्थानं प्रापित इति यदुक्तं तदेव स्थानमाह तावदिति । तावत्सावर्णिमन्वन्तरपर्यन्तं सुतलमध्यास्तामधिवसत्वित्यर्थः । यद्यस्मिन्निवसतां व्याध्यादयो ममेक्षया न सम्भवन्ति ।। ३२ ।। एवं ब्रह्माणं प्रत्युक्त्या करुणापरवशः साक्षाइलिं प्रत्याह- इन्द्रसेनेति चतुर्भिः ||३३|| नेति । त्वच्छासनमतिगच्छन्ति अतिवर्तन्ते इति तथा तान् । । ३४ ।। रक्षिष्येति । तथापि भगवद्वियोगात् तदनिच्छन्तं प्रत्याह - सदेति । । ३५ ।। तत्रेति । सङ्गात् य आसुरो भावः सः सद्यः कुण्ठो मन्दस्सन् विनङ्क्ष्यति । । ३६ । । इति श्रीमद्भागवते महापुराणे अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वाविंशोऽध्यायः ।। २२ ।।

1. AB, GJI यत्रा 2 ABGIT स्तन्द्रा HV न्द्रिः 3 A,B, G, JM,Ma,T मदन 4. A,B,J Omit HEानम 5–5. H,V Omit; 328व्याखमानत्रयविशिष्टम् 8-22-31-36 वीर अस्य मोक्षप्रदानं सङ्कल्पयति एष इति । अमरैरपि प्राप्तुमशक्यं स्थानं मोकं प्रापितः प्रापयिष्यत इत्यर्थः । देहावसाने मुक्तो भविष्यतीति भावः, जीवद्दशायाम् इन्द्राधिपत्यं भविष्यदनुगृह्णाति, सावर्णेरिति । सावर्णर्मनोरन्तरस्य सम्बन्धीन्द्रायं बलिरहमेवाश्रयो यस्य भविता भविष्यति। सावणिमन्वन्तरेऽयमिन्द्रो भविष्यतीत्यर्थः । । ३१ । । आधुनिक सुतल्लोकाधिपत्यमनुगृह्णाति तावदधुना विश्वकर्मणा विनिर्मितं सुतल लोकमध्यास्ताम् तत्राधिपतिर्भूत्वाऽधिवसत्वित्यर्थः । सुतलं विशिनष्टि यत्र सुतले निवसताम् आध्यादयो मत्कटाक्षेण हेतुना न

सम्भवन्ति तत्राधयो मनः पीडा, व्याधयो दैहिकाः क्रमः प्रानिः तन्द्री अनवधानता पराभवः शीतोष्णादिभिरभिभवः उपसर्गोऽन्योप्युपद्रवः ।। ३२ । " " एवं ब्रह्माणमुक्त्वाऽथ बलिमुवाच हे इन्द्रसेन महाराज ! शातिभिः परिवृतस्त्वं सुतलं स्वर्गभिरपि 1 प्रार्थ्यं लोकं याहि गच्छ तत्र तव भद्रमेव मेऽनुग्रहादस्तु | |३३|| तत्र वसन्तं त्वां लोकेशा इन्द्रादयोऽपि नाभिभविष्यन्ति किमु वक्तव्यम् अपरे नाभिभविष्यन्तीति, ये च तत्र त्वदाज्ञातिलङ्गिनो दैत्यास्तान् मम चक्रं सुदर्शनं सूदयिष्यति हनिष्यति । । ३४ ।। सर्वेभ्योऽपि उपद्रवेभ्यस्त्वां सानुगं सपरिच्छदं सोपकरणमहं रक्षिष्ये, कि हे वीर ! तत्र सुतले सदा सनिहितं त्वद्वारि वसन्तं मां भवान् द्रक्ष्यते । । ३५ ।। किऋ, दैत्यानां सङ्गाद्धेतोस्तव य आसुरो भावः स तत्र मेम अनुभावं दृष्ट्वा सद्यः कुण्ठः प्रतिहतो विनङ्क्ष्यति । मदनुभावाद्भवानासुरं भावं त्यक्ष्यतीत्यर्थः । । ३६ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां अष्टम व्याख्यायां द्वाविंशोऽध्यायः ।। २२ ।। · विज० भवतास्मै किमनुगृह्यते त्वद्भक्तायेति तत्राह एवमिति । किं तत्स्थानमत्राह सावर्णरिति । । ३१ । । तर्हि तावत्पर्यन्तमाशयोद्रेकवदेवंविधं क्लेशमनुभूय स्थीयतां किम् ? तत्राह तावत् सुतलमिति । तत्रान्येषामपि क्लेशानुभवो नास्ति किम्पुनरस्येति भावेन वक्ति, यत्राधय इति । उपसर्गा उपद्रवाः ।। ३२ ।। । 1 W भवतीति 2. W वदन 3. W मत्प्रस्ताव 329 8-22-31-36 श्रीमद्भागवतम् भवदाज्ञामन्तरेणेमं कथं गमिष्यामीति शङ्का माभूदित्याह गमिष्यामीत्यत उक्तं ज्ञातिभिरिति ।। ३३ ।। इन्द्रसेनेति । मृतवदेकः कथं स्वर्गस्थैरथं चेत् स्पर्धया लोकेशा मामुपद्रविष्यन्तीति तत्राह

न त्वामिति । राज्यं त्यक्त्वा गतस्य तव शासने वयं न तिष्ठाम इति तिष्ठर्ता दण्डमाह - स्वच्छासनेति । । ३४ । किम्बहुनोक्तेन सर्वतो मद्रसावज्रं तवास्तीत्याह सर्वत इति । न केवलं सन्निधानविशेषाद्रक्ष्यामि 1 किन्तु प्रत्यक्षत एवेत्यत उक्तं तत्र मामिति ।। ३५ ।।

तत्राप्ययमनर्थस्तदवस्थ एव दानवादीनां संसर्गादिति च शङ्का माभूदित्याह तत्र दानवेति । सद्यः कुण्ठः इत्येकं पदं सद्यः कुण्ठः छेदो यस्य स तथा अवनक्ष्यतीति विनङ्क्ष्यतीति पाठे निर्मूलो भविष्यतीत्यर्थः || ३६ || इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां अष्टमस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ।। २२ ।। 0000000 330 त्रयोविंशोऽध्यायः श्रीशुक उवाच इत्युक्तवन्तं पुरुषं पुरातनं महानुभावोऽखिलसाधुसम्मतः । बाञ्जलिर्वाष्पकाकुक्षणो भक्तमुद्रलो गदया गिराऽब्रबीत् ।। १ ।। बलिरुवाच अहो प्रणामस्य कृतः समुद्यमः प्रपन्नभक्तार्थविध समाहितः । । मल्लोकपालैस्त्वदनुग्रहो ऽमरेर लब्धपूर्वोऽपशवेऽसुरेऽर्पितः ।।२।। श्रीशुक उवाच इत्युक्त्वा हरिमानम्य ब्रह्माणं सभवं ततः । विवेश सुतलं प्रीतो बलिर्मुक्तः सहानुगैः ||३|| एवमिन्द्राय भगवान् प्रस्थानीय त्रिविष्टपम् । पूरयित्वाऽदितेः काममशासत्सकलं जगत् ||४ || लब्धप्रसादं निर्मुक्तं पौत्रं अंशधरं बलिन् । निशाम्य भक्तिप्रवण: प्रज्ञाव इदमब्रवीत् ।। ५ ।। श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका त्रयोविंशे बली याते सुतलं सपितामहे। उपेन्द्रेण दिवं गत्वा पूर्ववन्मोदते हरिः ।। इतीति । बाष्पस्य कलाभिबिन्दुभिराकुले ईक्षणे यस्य । भक्तया उद्गल उत्कण्ठः ||१|| अहो इति। अहो त्वत्प्रणाममहिमा, यदर्थ कृतः समुद्यम एव प्रपन्नानां भक्तानां योऽर्थस्तस्य विधी अभक्तेऽपि तस्य सम्पादने समाहितोऽप्रमत्तस्सन् स्थितः । कुतः ? यद्येनोद्यमेन लोकपालैरमरैः सत्त्वप्रधानैरप्यलब्धपूर्वः त्वदनुग्रहः अपशदे नीचे असुंरे राजसे मय्यर्पितः । अयं भावः परमेश्वराय तुभ्यमर्ह- वराकखिक दत्तवानित्येतदास्तां, प्रणामोऽपि न सम्यकृतः । किन्तु तदर्थमुद्यममात्रं कृतं तेन च कर्मतपोदानादिकोटिभिरप्यलभ्यः त्वदनुग्रहः सम्पादितः, अहो त्वत्प्रणामप्रभावाश्चर्यमिति । १२,३ ।। एवमिति । अशासदुपेन्द्रस्सन् पालयामास ।।४,५ ।। 1.M,MA ‘कालो 2.A.BGJT प्रशामास M. Ma प्रसादोऽस्य 3.M,Ma : 6.A,B,G,J,M,Ma,T “सुरै: " 7.M,Ma प्रीत्याऽऽ” 11.H,V Omit यत् 12. BHJV Omit असुरे 8.M,Ma “दनि” 331 . 4.M.Ma ’’ 5. A,B,G,JM,MaT ‘H’ 9.H,V “मस्य " 10.ABJ Omil सन् 8-23-1-5 श्रीमद्भागवतम् श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका एवं अनुगृहीतो बलिः भगवन्तं तमाह इत्याह मुनिः इतीति । इति इत्यं उक्तवन्तं पुराणपुरुष

rai या गिरा अब्रवीत्। कथम्भूतः ? मक्तया उद्गलः उत्कण्ठः हर्षवाष्पबिन्दुभिः आकुले ईक्षणे यस्य सः, अखिलानां साधूनां सम्मतः महान् अनुभावः उक्तविधो यस्य सः ॥ १ ॥ तदेवाह अहो इति। अहो ! त्वत्प्रणामस्य प्रभाव इत्याह, प्रणामाय प्रणामार्थं कृतः समुद्यम एव प्रपन्नानां भक्तानां योऽर्थः अभिमतः तस्य विधी सम्पादने समीहितोऽप्रमत्तः स्थितः कुतः ? यत् येन उद्यमेन लोकपालैरमरैः सवप्रधानैरप्यलब्धपूर्वः त्वदनुग्रहोऽपशदे नीचे असुरे मयि समर्पितः ॥ २ ॥ 1 इत्यं हरिमुक्त्वा प्रणम्य ततो ब्रह्माणं रुद्रं च आनम्य, मुक्तः पाशेभ्य इति शेषः । प्रीतो बलिरनुगैस्सह सुतलं लोकं विवेश प्रवेष्टुमुक्तो बभूवेत्यर्थः ||३|| ततः इत्थं बर्गृहीतं त्रिविष्टपं भगवान् इन्द्राय प्रत्यादिष्ट प्रददौ । एवमदितेः काममिष्टं पूरयित्वा सकलं जगत् अशासत् उपेन्द्रस्सन् पालयामस ॥ १४ ॥ ततो लब्धो भगवत्प्रसादो येन तं पाशेभ्यो निर्मुक्तं पौत्रं वंशवर्धनं बलिं निशाम्य दृष्ट्वा प्रहाद: +1 भक्तितत्परो भक्तिप्रेमसुधारससमुद्रे परिद्भुत इत्यर्थः वक्ष्यमाणमुवाच ।। ५ ।। श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भगवति भक्तिमतः पुरुषस्य किमपि दुस्साध्यं नास्ति इत्येतत्प्रपञ्चयतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र बहर्याज्ञाकरणं वक्तुमाह - इत्युक्तवन्तमिति । भक्तेरुत्कल उद्रेको यस्य स तथा ॥ १ ॥ समुद्यतः ऊर्ध्व वर्धमानस्यास्य तव प्रसादो अहो कुतो विस्मय इत्यत उक्तं कृत इति । स्वनेति शेषः । इतोऽपि विस्मय इत्याह- प्रपन्न इति । समाहितः एकाग्रीकृतोऽन्यत्रानवसरदुस्य इत्यर्थः । त्वमपि तेष्वेकः किं न स्याः इत्यत आत्मानं धिक्करोति यथायोग्यमिति ज्ञातव्यम् ।।२-४ ।। लब्धप्रसादश्च निर्मुक्तश्च तम् ॥ ५ ॥

यलोकेति । असुरजातावप्यपशदे अधमे अलब्धपूर्व इति 1–1. W Omits 332 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् प्रज्ञाद उवाच मेमं विरियो लभते प्रसादं न श्रीमं शर्वः किमुतापरे थे। arisसुराणामसि दुर्गपालो विश्वाभिवनरपि वन्दितात्रिः ||६|| 2 यत्पादपद्यमकरन्दनिवेजणेन ब्रह्मादय: शरणदाश्रुवतं विभूतिम् । 8-23-6-10 कस्माद्वर्य कुसृतयः खलयोनयस्ते दाक्षिण्यदृष्टिपदवीं भवतः प्रणीताः ।।७।। चित्रं तवेहितमहोऽमितयोगमाया लीलाविसृष्टभुवनस्य विशारवस्य । सर्वात्मनः समदृशो विषमस्वभावो भक्तप्रियो यदसि कल्पतरुस्वभावः ॥ १८ ॥ श्रीभगवानुवाच 3 are प्रहाद भद्रं ते प्रवाहि सुतलाऽऽलयम् । मोदमानः स्वपत्रेण ज्ञातीनां सुखमावह ।।९।। नित्यं द्रष्टासि मां तत्र गदापाणिमवस्थितम् । मदर्शनमहाद्वादध्यस्तकर्मनिबन्धनः । ११० ।। श्रीम० नेति । दुर्गपालोऽसि, " रक्षिष्ये सर्वतोऽहं त्वाम् " ( भाग.8-22-35) इत्युक्तत्वात् ।। ६ ।। यदिति । हे शरणद ! आश्रयप्रद ! ये कुसृतयो दुर्वृत्ताः खलयोनय उम्रजातयश्च ते वयं तस्य भवतो दाक्षिण्यदृष्टेः पदव कस्माद्धेतोः प्रणीताः प्रापिताः । बहुमानेन चित्तानुवर्तनं दाक्षिण्यं तेन या दृष्टिस्तद्विषयतां प्रापिताः ।।७।। भक्तप्रियत्वादिति तर्हि चित्रमिति । एवं तवेहितम् । अहो चित्रम् । किं तत् ? सर्वात्मनः समदृशश्च स्वभावो विषम इति यत् । सर्वात्मत्वे चित्रचरितत्वे हेतु: अमिताऽचिन्त्या योगमाया तस्या या लीला तया · विसृष्टानि विरचितानि भुवनानि येन तस्य अहोऽमितयोगमाया इत्यत्र सन्धिरार्षः । समद्दत्वे हेतुः विशारदस्य सर्वज्ञस्य । अथवा भक्तप्रियत्वेऽपि तव वैषम्यं नास्त्येव । यतः कल्पतरुस्वभावस्सन् भक्तप्रियोऽसि । न हि कल्पतरुराश्रितानामेव कामान्पूरयन्नपि विषमो भवतीत्यर्थः । १८,९ । । नित्यमिति । मद्दर्शनेन यो महाहृदः तेन ध्वस्तं कर्मनिबन्धनमज्ञानं यस्य । । १० ।। atre तदेवाह - नेति त्रिभिः । अहो तवेदं दुर्लभानुग्रहस्यापि सौलभ्यं परत्वं च अनितरसाधारणमिति •

1. A,B,G,J,M,Ma,T से 2.A,B,G,J,M,Ma,T ‘ती: 3.M.,Ma लाल 4.W मुदमा 5.M,Ma व्यस्त 6.A,V Omit अति 7.A, BJ Omit प्रापिता: 8– 8.H,V तथा लीलया 9.H,V महानादः 3338-23-6-10 श्रीमद्भगवतम् विस्मयपूर्वकं विज्ञापयति नेति । इममस्मद्विषयं तवानुग्रहं चतुर्मुखलक्ष्मीरुद्रा अपि न लेभिरे । येऽपरे इन्द्रादयो न लेभिरे इति किमु वक्तव्यं, एवं तत्प्रसादस्य दीर्लभ्यं क्वचिद्विषयविशेषे सौलभ्यं चोक्तम् । कुतः ? एतद्विपरीत मित्यत आह यद्यस्मादसुराणां क्रूरस्वभावानामपि नोऽस्माकं दुर्गपालः दुःखात् त्राता भवसि । अथ परत्वमाह

• विश्वाभिवन्द्यैः सकलजगत्पूज्यैः ब्रह्मादिभिरप्यभिवन्दितो अङ्घ्री यस्य सः त्वम् असुराणां नो दुर्गपालोऽसीत्यनेन नास्मगुणदर्शनेन अस्मासु तव प्रसादवृत्तिः किन्तु केवलं कृपयैवेति सूचितम् ||६||

तदेव व्यञ्जयन्नाह यदिति । हे शरणद ! श्रेयस्साधनप्रद ! अनेन स्वहितमपि वयं न विद्म इति सूचितम् । ब्रह्मादयो यस्य तव पादपद्मयो यो मकरन्दः तस्य सेवया विभूतिमैश्वर्यं सृष्ट्याद्यधिकारमश्रुवते प्राप्नुवन्ति, अनेन परत्वं स्पष्टीकृतम्। ते एवम्भूतस्य तत्र दाक्षिण्यदृष्टिपदवीमनतिक्रमणीयताहेतुकृपादृष्टिविषयतां कस्माद्धेतोर्वयं कुसृतयः कुमतयः खलयोनय उग्रजातयश्च प्रणीताः प्रापिताः केवलं कृपया एवेति भावः । पूर्व विरित्यादयोऽपि इमं प्रसादं न लभन्ते इत्यनेन तत्सेवया विना तत्प्रसादाविषयत्वमुक्तम् । अत्र तु तत्सेवया तद्विषयत्वमित्यतो न विरोधः ।।७।। एवं तहिं प्राकृतवत् कञ्चिदनुगृह्णन् कञ्चि निगृह्णन् अहमपि विषमस्वभाव एवेति किं मां प्रशंससीत्यत्राह चित्रमिति । तब ईहितं निग्रहानुग्रहादिरूपमहो विचित्रं न तु कर्मवश्य प्राकृतेहितसजातीयमित्यर्थः । वैचित्र्ये हेतुं वदन् अकर्मवश्यतां व्यञ्जयन् विशिनष्टि अमितेति ।

अमितशक्तियुक्तसङ्कल्पज्ञानेन निमित्तेन अनायाससृष्टभुवनस्य इत्यर्थः । विशारदस्य सृष्ट्युपयुक्तसार्वज्ञ्यादि कल्याणगुणगणयुक्तस्य कृत्स्नचिदचिदन्तरात्मनः अत एव समदृशः वैषम्यनैर्धृण्यादिरहितस्यैव तव भक्तप्रियो भवसीति यदयमविषम एव स्वभावः न तु विषमः । तत्र दृष्टान्तं वदन् विशिनष्टि - कल्पतरोः स्वभाव इव स्वभावो यस्य स त्वम् इति । न हि कल्पतरोराश्रितार्थपूरणेन वैषम्यापादनं युक्तमिति भावः ॥ ८ ॥ एवं विज्ञापितस्तं भगवानुवाच वत्सेति । हे प्रह्लाद ! तव भद्रमस्तु । सुतलाख्यं बिलस्थानं प्रयाहि

गच्छ। तत्र स्वपौत्रेण बलिना सह मोदमानः ज्ञातीनां मुदं हर्षमावह प्रापय ।।९।। तत्र सुतले नित्यं सदा अवस्थितं सन्निहितं गदा पाणी यस्य तं मां द्रष्टासि द्रक्ष्यसि नित्यं द्रष्टासि इति षा सम्बन्धः । नित्यं मद्दर्शनेन यो महानाहाद आनन्दः तेन ध्वस्तं कर्मरूपं निबन्धनं संसृतिहेतुः यस्य तादृशो भविष्यसीति ||१०|| 1A 2ABT इत्थं 3.A,B,T लेभिरे 4.A,B,T Omit आवह 5 WOmits सन्निहितं 334 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-23-11-15 विre विश्वाभिवन्द्येर्ब्रह्मादिभिरभिवन्दिताङ्घ्रिः श्रीकान्तोऽसुराणामपि नो दुर्गपालो द्वारपाल आसीदिति यदिमं प्रसादं विरिवादयो न लभन्त इत्यन्वयः ||६ ॥ कुसृतयः कुत्सितमार्गास्तत्र हेतुमाह खलयोनय इति । तस्य ते तव कस्माद्धेतोः दाक्षिण्यदृष्टिपदव प्रणीताः भक्तानुकम्पित्वमन्तरेणेति शेषः । " यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः ( कठ. उ.2-22 ) इति श्रुतेः ।।७।। " भगवत्स्वरूपत्वादीहितमपि लोकविलक्षणमिति भावेनाह - चित्रमिति । na fes नानाविधमीहित चेष्टितमहो अहो हि विस्मये” (वेज.को.8-8-16) इति यादवः । तत्कथमिति तत्राह विषमेति । विषमस्वभावोऽसि भक्तप्रियोऽसि, कल्पतरुस्वभावोऽसि यत्तस्माद्विस्मयः समदृशो विषमस्वभावत्वं सर्वात्मनो भक्तप्रियत्वेन कल्पतरुस्वभावत्वं च विस्मयहेतुरित्यर्थः ॥ ८ ।। बलिप्रह्लादयोर्भगवद्भक्तत्वेऽपि बलेः बन्धनादिदुःखमभूत् तत्किन्निमित्तमिति शङ्का “बलिरप्यसुरा }} • वेशात् स्तुवन्नपि जनार्दनम्। आक्षिपत्यन्तरा कापि, प्रह्लादो नित्यभक्तिमान् (ब्रह्माण्डे) इत्यनेन परिहर्तव्या । आक्षेपफलं दुःखमित्यर्थः । १९,१०।। श्रीशुक उवाच आज्ञां भगवतो राजन् प्रह्लादो बलिना सह । वाढमित्यमलप्रज्ञो मूर्याधाय कृताञ्जलिः । । ११ । । परिक्रम्याऽऽदिपुरुषं सर्वासुरचमूपतिः । प्रणतस्तदनुज्ञातः प्रविवेश महाबिलम् ||१२|| अथाहोशनसं राजन् ! हरिर्नारयणोऽन्तिके । आसीनमृत्विजां मध्ये सदसि ब्रह्मवादिनाम् ।।१३।। ब्रह्मन्सन्तनु शिष्यस्य कर्म छिद्रं वितन्वतः । यत्तत्कर्मसु वैषम्यं ब्रह्मदृष्टं समं भवेत् ।। १४ ।। शुक्र उवाच कुतस्तत्कर्म वैषम्यं यस्य कर्मेश्वरो भवान् । यज्ञेशो यशपुरुषः सर्वभावेन पूजितः । ११५ ।।

1. M. Ma लभ्यते 2. M. भवस्थ " Ma तत्र स्व 3. W त 335 8-23-11-15 श्रीमद्भागवतम् श्री ब्रह्मति । कर्म वितन्वतः शिष्यस्य यच्छिद्रमन्तरं न्यूनं जातं तत्सन्तनु विस्तारय सन्धत्स्व । यजमानं विना कथं सङ्घातव्यमिति न वाच्यमित्याह - यत्तदिति । ब्रह्मदृष्टं ब्राह्मणैर्दृष्टमेव समं भवेत्। किं पुनरनुष्ठितमित्यर्थ । । ११-१४ । । कुत इति । भवान्यस्य सर्वेणापि भावेन वस्तुमात्रेण पूजितस्तस्य कर्मसु कुतो वैषम्यम् ? कथम्भूतः ? कर्मणामीश्वरः प्रवर्तकः । यज्ञेशो यशस्य फल्दः, यज्ञमयश्च पुरुषः ।। १५ ।। वीर० एवंविधां भगवत आज्ञां शिरसा बाढमित्याधायाऽभ्युपेत्य हे राजन्! अमला प्रशा स्वात्मपरमात्मयाथात्म्यविषया यस्य सः प्रह्लादो बलिना सह कृताञ्जलिः बद्धाञ्जलिस्सन् ।। ११ । । आदिपुरुषं प्रदक्षिणीकृत्य प्रणतः कृतप्रणामः सर्वेषामसुराणां चम्बाः सेनायाः अधिपतिर्भूत्वा सेन भगवता अनुज्ञातो महाबिलं सुतलं विवेश ।। १२ ।। अथ तत्प्रवेशानन्तरं हे राजन् ! भगवान् नारायणः समीपे सभायां ब्रह्मवादिनामृत्विजां मध्ये आसीनमुपविष्टमशनर्स शुक्रमुवाच ।।१३।। तदेवाह - ब्रह्मन्निति । हे ब्रह्मन् ! वितन्वतो यजमानस्य शिष्यस्य बलेः यत् यशस्य छिद्रं कर्मसु वैषम्यं वैगुण्यरूपं तद्बह्मदृष्टं वेदबोधितं समं वैषम्यरहितमविगुणं यथा भवेत्तथा सन्तनु करु । । १४ । । एवमुक्तः शुक्रस्तावत् प्रकृतकर्मणि वैगुण्यमेव नास्तीति विज्ञापयति कुत इति द्वाभ्याम् । तस्य बले: कर्मणो वैगुण्यं कुतः ? न कस्मादपीत्यर्थः । वैषम्याभावे हेतुमाह यस्य येन बलिना कर्तरि षष्ठी । सर्वभावेन करणत्रयेण सर्वकर्मणामीश्वरः यज्ञेशः यज्ञपुरुषश्च भवान् यतः पूजितोऽतो न वैषम्यमित्यर्थः । कर्मेश्वर इति सर्वकर्मप्रवर्तकत्वमुक्तम् । यज्ञेश्वर इति यज्ञफलप्रदत्वं यज्ञपुरुष इति यज्ञशरीरकत्वं तद्भोक्तृत्वं च इत्यपौनरुक्तयम् ||१५|| } fare कर्म वितन्वतोऽस्य यत्तह्मभिः ब्राह्मणैर्दृष्टं निरूपितं कर्मसु वैषम्यमन्तरायो ऽपहतिः यथासमं विहितफलप्रदत्वेन समर्थः भवेत् तथा तव शिष्यस्य बलेः कर्मणो वैषम्यलक्षणमपराधं सन्तनु परिहृतं कुरु कर्मरन्ध्रं समुन्नतं कुरु वा । “छिद्र रन्ध्रापराधयोः " (वैज.को.(-3-9 ) इत्यभिधानम् । ब्रह्मणा दृष्टं वा । । ११- १४ ।। 1.A adds देहगेहादिना 2–2.A Omits 3.A यज्ञफलप्रदः BJ यज्ञफलद: 4.A.BT Omit कृताञ्जलिः 5.A,B, T भगवान् ; 336 यानत्रयविशिष्टम् 8-23-16-21 सति छिद्रे तत्परिहारः तदेव नास्ति, अस्ति चेदपि तव नामसङ्कीर्तनं निश्छिद्र करोतीति वक्ति उशनेत्याह - शुक्र इति । यज्ञपुरुषो भवान्यस्य बलेः कर्मश्वरः कुतः ? यज्ञेश इत्यनेन सर्वयज्ञस्वामित्वं तव विद्यते किमुत एतद्यज्ञस्वामित्वं बलेस्त्वद्भक्तत्वादिति सूचितम् । तस्य बलेः कर्म वैषम्यं कुतो हेतो: स्यादित्यन्वयः । सर्वभावेन सर्वदानेन पूजित इत्यस्मा । १५ ।। मन्त्रतस्तन्प्रतच्छिद्र देशकालार्हवस्तुत: । सर्व करोति निमनुसङ्कीर्तनं तव ।। १६ ।। तथापि वदतो भूमन् करिष्याम्यनुशासनम् । एतच्छ्रेय: परं पुंसां यत्तबाशाऽनुपालनम् ।।१७।। 3 2- 1 श्रीशुक उवाच प्रतिनन्द्य हरेराज्ञामुशना भगवानिति । यज्ञ समात बर्विप्रर्षिभिस्सह ।। १८ ।। एवं बलैर्महीं राजन्! भिक्षित्वा वामनो हरिः । eet भ्रात्रे महेन्द्राय त्रिदिवं यत्परैर्हतम् । । १९ ।। प्रजापतिपतिर्ब्रह्मा देवर्षिमनुभूमिपैः । दक्षभृग्वङ्गिरोमुख्यैः कुमारेण भवेन च ।। २० ।। कश्यपस्यादितः प्रीत्यै सर्वभूतभवाय च । लोकानां लोकपालानामकरोद्वामनं पतिम् ॥ २१ ॥ । श्री आस्तां तावत् पूजा मन्त्रत इति । यस्मान्मन्त्रतः स्वरादिभ्रंशेन तन्त्रतो व्युत्क्रमादिना, देशतः कालतश्च, अर्हतः पात्रतः, वस्तुतस्तु दक्षिणादिना यच्छिद्रं न्यूनं तत्सर्वं तव नामसङ्कीर्तनमात्रमेव निश्छिद्रं करोतीति ।।१६,१७ ।। प्रतिनन्द्य इति । हरेराज्ञां प्रतिनन्द्य बले: यज्ञच्छिद्रं समाधत्त सन्दधे । पाठान्तरे समाधाय तदाशां, सम्पादितवानिति शेषः । ।१८,१९ । । 1, A,GJ,T नाम 2–2, M, Ma Omit 3. AB, GJM Ma,T अभि 4.M.,Ma समतनोत् 5. A,B, G,J.M,MaT पितृ 6. A,B,J 7. H,V Omit नाम 8. BHJV अनुकीर्तन 337 8-23-22-25 श्रीमद्रागवतम् प्रजापतिरिति । देवाश्च ऋषयश्च भूमिपाच मनवस्तैस्सहितः । । २०-२१ ।। atre किं वक्तव्यम् ? एतत् यत्तव पूजनम् अवैषम्यावहमिति यतः तव नामः सङ्कीर्तनमेव सदावहमित्याह- मन्त्रत इति । मन्त्रतन्त्रदेशकालयोग्यवस्तुभ्यो यच्छिद्र मन्त्रादीनां यद्वैगुण्यमित्यर्थः । तत्सर्वं तब नामसङ्कीर्तनमेव निश्छिद्रं करोति । । १६ ।। यद्यप्येवं नास्त्येव वैषम्यं तथापि, हे भूमन् । गदतस्तव अनुशासनं करिष्याम्येव यतस्तव आशानुपालनमिति यदेतत् पुंसां परमं श्रेयः || १७ || इतीत्थं हरेराज्ञां प्रतिनन्द्य भगवान् उशनाः शुक्रः बलेर्यज्ञस्य छिद्रमृषिभिस्सह समाधत्त समादधे । १८ ।। · इत्थमुपवर्णितं भगवतो वामनस्य चरित्रमुपसंहरति एवमिति । हे महाराज ! यत्परैः अपहृतं afrieafमित्थं बलेः सकाशाद्याचित्वा वामनरूपो हरिः भ्रात्रे महेन्द्राय ददौ । । १९ ।। तदा प्रजापतिर्ब्रह्मा चतुर्मुखः देवः ऋषिभिः पितृभिः भूमिपैः मनुतत्पुत्रैर्दक्षादिभिच सह कश्यपस्य अदितेश्च प्रीत्यै सर्वभूतानां भवाय विभवाय योगक्षेमार्थं य लोकानां तत्पालकानां च पर्ति वामनमकरोत् । । २०-२१ । । विज० तवानुसङ्कीर्तनं मन्त्रतः तन्त्रतः छिद्रं सर्वं देशकालोचितवस्तुतो यथा तथा निश्छिद्रं पूर्ण करोतीत्यन्वयः ||१५-२० ॥

2 3 tarai सर्वदेवानां धर्मस्य तपसः श्रियः । मङ्गलानri aniti च कल्पं स्वर्गापवर्गयोः ।। २२ ।। उपेन्द्र कल्पयाञ्चक्रे पतिं सर्वविभूतये । तदा सर्वाणि भूतानि भृशं मुमुदिरे नृप ।। २३ ।। ततस्त्विन्द्रः पुरस्कृत्य देवयानेन वामनम्। लोकपालैर्दिवं निन्ये ब्रह्मणा चानुमोदितः ।। २४ ।। प्राप्य त्रिभुवनं चेन्द्र उपेन्द्रभुजपालितम् । श्रिया परमया जुष्टो मुमुदे गतसाध्वसः ।। २५ ।। 1- - 1 A,B,T त्वन्नामकीर्तनमेव 2-2. HV देवानां सर्ववेदानां 3. A,B, G, J, M, Ma, T यशस: 4 HV कल्पं 5. HV के इति 6. A,B, GJ TH 3388-23-26-31 1 श्रीro वेदानामिति । ननु लोकादीनां पतिरिन्द्रोऽस्त्येव सत्यम्, तथापि वेदादीनां कैल्प पाल्ने दक्षम् ||२२|| उपेन्द्रमिति । वामनमुपेन्द्र कल्पयाञ्चक्रे ||२३|| तत इति । देवयानेन मार्गेण विमानेनेति वा ।।२४, २५ ।। वीर० वेदादीनां कल्पं समर्थ, पालने इति शेषः । उपेन्द्रं सर्वभूतानां विभूतये पति कल्पयाञ्चक्रे अकरोत् ||२२|| तदा सर्वाणि भूतानि नितरां मुमुदिरे। ’ मुद हर्षे ’ इति धातुः ||२३|| + ततो ब्रह्मणाऽनुमोदितः इन्द्रो लोकपालैस्सह बामनं भगवन्तं देवयानेन देववाह्ययानेन दिवं प्रतिनिन्ये प्रापयामास ||२४|| तत उपेन्द्रस्य भगवतः भुजपालितं त्रिभुवनं प्राप्य त्रिभुवनाधिपतिर्भूत्वा इन्द्रः निर्भयः परमया श्रिया सम्पदा जुष्टो मुमुदे ।। २५ ।। बिज० ततः बलियशशालायाः ।। २१-२५ ।। ब्रह्मा शर्व: कुमारश्च भृग्वाथा मुनयो नृप ! | पितरः सर्वभूतानि सिद्धा वैमानिकाश्च ये ।।२६ ॥ सुमहत्कर्म तद्विष्णोर्गावन्तः परमाद्भुतम् । धियानि स्वानि ते जग्मुरवितिज्ञ शशंसिरे ।। २७ ।। सर्वमेतन्मयाऽऽख्यातं भवतः कुलनन्दन ! | उरुक्रमस्य चरितं श्रोतॄणामघमोचनम् ।।२८ ।। पारं महिस्र उरु विक्रमतो गुणानो यः पार्थिवानि विममे स रजांसि मर्त्यः । किं जायमान उत जात उपेति मर्त्य हत्याह मन्त्रदृगृषिः पुरुषस्य यस्य । । २९ ।। य इदं देवदेवस्य हरेरद्भुतकर्मणः । अवतारानुचरितं शृण्वन् याति परां गतिम् ।। ३० । क्रियमाणे कर्मणी देवे पित्र्येऽथ मानुषे । यत्र यत्रानुकीत्यंत तत्तेषां सुकृतं विदुः ।। ३१ ।।

1. HV देवादीना 2. HV कल्पं 3. A adds तत्संशक” 4. M.,Ma मुरारे: 5-5. M.Ma न्यपि कविमिमं रजांसि । 6. M. Ma मानवे 339 8-23-26-31 श्रीमद्भागवतम् इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीeratefaद्यायां पारमहंस्यां संहितायां reated artfits ष्यायः ।। २३ ।। श्री० सर्वमिति । एतचरितमाख्यातमिति विशेषोक्तत्या अन्यान्यपि सन्तीत्युक्तम् ।। २६-२८ ।। तानि तर्हि निश्शेषाणि वर्णनीयानीत्यपेक्षायामाह - पारमिति । उरु बहुधा विक्रमतो विष्णोर्महितः पारं यो गुणानो भवति स मर्त्यः पार्थिवानि रजांस्यपि विममे गणितवान् । यथा पार्थिवपरमाणुगणनमशक्यं तथा विष्णोर्गुणगणनमप्यशक्तमित्यर्थः । तथा च मन्त्रः - “विष्णोर्नु कं वीर्याणि” प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि योऽस्कभाय उत्तरम् । सधस्तं विचक्रमान प्रेधोरुगायः " (ऋक्.म.1-154-1 ) इति । एतदेव । मन्त्रान्तरार्थं सूचयत्राह - यस्य पुरुषस्य पूर्णमहिम्नः पारं मन्त्रदृगृषिर्वसिष्ठ इति एवमाह - कथम् ? जायमानो जातो वा उपैति न कोऽपीति वदन् अनन्तत्वेनैवाहेत्यर्थः । तथा च मन्त्रः “न ते विष्णो! 11 जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप इति । । २९ । । य इति । य इदं शृण्वन् भवति स परां गतिं याति ।। ३० ।। क्रियमाण इति । सुकृतं यथावत्कृतं विदुः ||३१|| इति श्रीमद्भागवते महापुराणे अष्टमस्कन्धे श्री श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां त्रयोविंशोऽध्यायः ।। २३ ।। वीर० ततो हे नृप । सर्वे ब्रह्मादयो वैमानिका विमानारूढाश्च तद्विष्णोर्वामनस्य सुमहदनितरसाधारणं अत एव परमाद्भुतं कर्म चरित्रं गायन्तः स्वस्वस्थानानि जग्मुः अदितिं च शशंसिरे तष्टुवुख ।। २६, २७ ।। हे कुरुनन्दन ! श्रोतॄणां शृण्वतां दुरितहरं सर्वमस्मद्वद्विगोचरमेतदुरुक्रमस्य चरितं भवतो मया कथितं, सर्वं मयाऽख्यातमित्यनेन स्वमतिविषयं सर्वमाख्यातमित्यभिप्रेतं, न तु उरुक्रममहितः परिच्छिनत्वमित्यर्थः ।। २८ ।। तदेव व्यञ्जयितुं तन्महिनोऽनवच्छिन्नत्वमाह - पारमिति । यो मर्त्यः पुमानुरुक्रमस्य महिम्नः पारमवधिं गृणानो भवति स मर्त्यः पृथिव्या इमानि पार्थिवानि रजांसि विममे गणयेत् यथा पार्थिवानां रजसां गणना कर्तुमशक्या तथा उरुक्रमस्य गुणानामपीत्यर्थः । पार्थिवानि रजांसि वा बुद्धिमान् महता कालेन गणयेत् न तु उरुक्रमस्य गुणानिति बाऽर्थः । तथा च श्रूयते " विष्णोर्नु के वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि "

2. H,V एवमेव 2. H, Vadd गुणन् 3. W Omits इत्यर्थः 340 8-23-26-31 (ऋक्. म. 1-154- 1) इति । तथाहि यस्य पुरुषस्य उत्क्रमस्य महितः पारं जातः जायमानो जनिष्यमाणो वा · मर्त्यः उपैति कि, नोपेत्येवेति मन्त्रद्रष्टा ऋषिः वलिष्टादिराह । । २९ ।। प्रकृतावतारचरित्रश्रवणादिफलमाह य इति । यः कश्चिदेतदद्भुतकर्मणो देवानां ब्रह्मादीनामपि देवस्य वामनस्य अवतारानुचरितं शृण्वन् परां गतिं मुक्तिरूपां याति प्राप्नोति । ३० ।। यत्र यत्र देवमनुष्यपित्रादि सम्बन्धिनि क्रियमाणे कर्मणि इदमवतारानुचरितं कीर्त्यत तत्तेषां सम्बन्धि कर्म सुकृतं सुह अविगुणं यथा भवति तथा कृतं विदुः सज्जा इति शेषः । श्रौतस्मार्तसर्वकर्मसागुण्यापादकं एतचरित्र श्रवणादिकमित्यर्थः । । ३१ ।। 1 इति श्रीमद्भागवते अटमस्कन्धे श्री वीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां त्रयोविंशोऽध्यायः ।। २३ ।। विज० ब्रह्मादिमहिमातिरिक्तमहिमत्वे मुरारेश्वरितस्य संसाराख्याघातविघातदक्षत्वं घटतामपि । तत्कथमित्याशङ्कय प्रमाणपूर्वकं तदाह पारं महिस्र इति । " विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रवोचम् ** (ऋकू.म. 1-154-1) " न ते विष्णो जायमानो न जातः (ऋक्.7-99-2 ) इति मन्त्रदृग्वेदष्टा ऋषिरित्याह यस्य पुरुषस्य यो मर्त्यः पार्थिवानि रजांसि पार्थिवपरमाणून्विममे मानङ्करोत्यपि । छन्दसि " व्यत्ययो बहुलम् " ( अष्टा. 1-85-77) इति वचनात् लडर्थे लिट् । जातो जायमानः उत जनिष्यमाणो वा समर्थः महिस्रः पारं समाप्तिम् उपेति किम् ? नैवोपैतीत्यन्वयः । पुरुषः क इति तत्राह मुरारेरिति । स यदुतिलक इति नेत्याह, उरु विक्रमत इति । उरु महद्यथा भवति तथेति क्रियाविशेषणं, कविरप्यतिक्रान्तदर्श्यपीति या ।। २६-२९।।

यस्तस्याद्भुतकर्मणो देवदेवस्य हरेः अवतारानुचरितं शृण्वन् वर्तते स पराङ्गतिं वैकुण्ठाख्या यातीत्यन्वयः ||३०|| · अन्यविषय कर्मसमयेऽपि कीर्त्यमानमिदं भगवत्कर्मपूर्णफलप्रदं करोतीत्याह क्रियमाण इति । अथ मङ्गले देवप्रभृतिकर्मणि क्रियमाणे सति इदमवताराऽनुचरितं यत्र यत्र कर्मणि कीर्त्यत तेषां पुंसां तसत्कर्म सुकृतं पूर्णफलदानसमर्थं विदुः ज्ञानिन इति शेषः । । ३१ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकार्या अटमस्कन्थे त्रयोविंशोऽध्यायः ।। २३ ।। 341 चतुर्विंशोऽध्यायः (विजयध्वजरीत्या त्रयोविंशोऽध्यायः) मत्स्यावतारकथा प्रारम्भवट्टः राजोवाच ‘भगवोतुमिच्छामो हरेरसुतकर्मणः । अवतारकथामाथां मायामत्स्यविभ्वनम् ।।१।। यदर्थमदधपं मात्स्यं लोकजुगुप्सितम् । तमः प्रकृतिदुर्मषं कर्मग्रस्त इवेश्वरः || २ || reat भगवन्सर्व यथावद्वतुमर्हसि । उत्तम लोकati सर्वलोक सुखावहम् ||३|| सूत उवाच इत्युक्तो विष्णुरातेन भगवान्बादरायणः । sars aftतं विष्णोर्मात्स्यरूपेण यत्कृतम् ||४ || श्रीशुक उवाच गोविप्रसुरसाधूनां छन्दसामपि चेश्वरः । रक्षामिच्छंस्तनूर्धते धर्मस्वार्थस्य चैव हि ।। ५ ।। श्रीश्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका चतुर्विशे भगवतः कथा मत्स्यस्वरूपिणः । विविच्यते यतः सत्यव्रतरक्षा महार्णवे ।। तनुं तनुं प्रदर्श्यादौ निजैश्वर्यनिदर्शनात् । मत्स्यं पृच्छति पृथ्वीशो लीलया वामनोपमम् ।। भगवन्निति । मायया मत्स्यविडम्बनं मत्स्यरूपानुकरणं यस्यां निरूप्यते ताम् ॥ १ ॥ ननु कस्मादकस्मादेव मत्स्यावतारश्रवणेच्छा, श्रीषामनावतारसादृश्यादित्याह पदर्थमिति द्वाभ्याम् । दुर्मर्ष दुस्सहम् ।।२।।

एतदिति । बलेरनुग्रहाय जुगुप्सितमपि याचकरूपं धृतवानिति युक्तमुक्तम् । यदर्थं तु लोकजुगुप्सितं मात्स्यं रूपमधारयत् एतन्नो यथावद्वकुमईसीत्यर्थः । । ३,४ ।। 1.A,B,G,J,M,Ma,T TH 2.M.Mar 3. W मापहम् 4.A,B, G,JM,Ma,T में " 5–5.A,B, J प्रसङ्गेण मत्स्यरूपस्य शार्ङ्गिणः लीलांच्यते 6.A, BJ विद 7. HV Omit निरुध्यते 8.ABJ Omit अवतार 9 A त्या मधेति B वृतमादिति 342 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् सामान्येनावतारप्रयोजनमाह - गोविप्रेति ॥५॥ श्रीवीरराघवविदुषालिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका 8-24-1-5 तदेवं श्रुतवामनावतारतचरित्रोऽवतारप्रसङ्गात् मात्स्यमवतारं शुश्रूषुः पृच्छति राजा- भगवन्निति त्रिभिः । हे भगवन्! मुने! अद्भुतकर्मणो हरेराधावतारकथां श्रोतुमिच्छामि । कथम्भूताम् ? मायामत्स्य- विडम्बनामदुतमत्स्यसजातीयचेष्टानुकारो यस्यां प्रतिपाद्यस्तां कथाया आधत्वं तदवतारप्राथम्यप्रयुक्त मित्यवगन्तव्यम् ||१|| " स्वयमीश्वरोऽपि कर्मग्रस्तः कर्मवश्य इव जीववत्तमस्स्वभावं दुर्मर्ष क्रोधि अत एव लोक: जुगुप्सितं निन्दितं मात्स्यं रूपं यदर्थं यस्मै प्रयोजनाय अधात् धृतवान् ।।२।। हे भगवन्! मुने! एतत् सप्रयोजनं सर्वं मत्स्यावतारचरित्रं यथावत् वक्तुमर्हसि । श्रोतव्यत्ववक्तव्यत्व- योर्हेतुं चरित्रं विशिनष्टि सर्वेषां लोकानां शृण्वतां वदतां च मलमघमपहन्तीति तथा तत् । । ३ । । इत्यं आपृष्टमत्स्यावतारचरित्रो भगवान् बादरायणिः यथावद्वर्णयामासेत्याह सूतः इतीति । विष्णुरातेन परीक्षिता इत्थमुक्तः, पृष्टो भगवान् बादरायणः श्रीशुको विष्णोचरितं उवाच । किं तत् ? यन्मत्स्यरूपेण कृतम् ॥ ४ ॥ 3 तदेवाह गोविप्रेत्यादिना यावत्समाप्ति । यदर्थमदधाद्रूपमिति विशेषतः पृष्टमत्स्यावतारप्रयोजनं

वक्ष्यंस्तावत् सर्वावतारसाधारणं प्रयोजनमाह गोविप्रेति । गवां विप्राणां सुराणां साधूनां छन्दसां वेदानां तदुदितधर्ममर्यादानां च रक्षामिच्छन् धर्मार्थादिपुरुषार्थचतुष्टयप्रदानार्थं च तनूः मत्स्यादिमूर्ती: ईश्वरो धत्ते बिभर्ति ।।५ ।। श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरलावली अंशिज्ञानवदंशज्ञानमपि मुक्तिसाधनं गुणाद्यविशेषादिति दर्शनाय मत्स्यावतारचरितमनुवर्तयत्य- स्मिन्नध्याये । तत्र श्रुतवामनावतारचरितसुधापानाद्वितृष्ण इव पुनरपि राजा दशावताराणामादित्वेन मत्स्यावतारमाहात्म्यं श्रोतुं पृच्छति - राजेति, मायामत्स्यस्य विडम्बनं यस्यां सा तथा । । १ । । * कथं जुगुप्सितमभूदिति तत्राह तमः प्रकृतीति । तमः स्वभावो यस्य स तथा दुर्मषं सोढुमशक्यं, कर्मग्रस्तो जीवः || २ ||

1. A‚T arrunt 2–2. A,B,T Omit 3–3. W Omit 4.A,B “ 3438-24-6-10 श्रीमागवतम् लोकजुगुप्सितं चेत्किमिति वक्तव्यमत्राह - उत्तमेति । । ३-५ ।। उचावचेषु भूतेषु चरन्वायुरिवेश्वरः । नोज्ञावचत्वं भजते निर्गुणत्वाद्वियो गुणैः ।।१।। आसीदलीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लयः । समुद्रोपतास्तत्र लोका भूरादयो नृप ।।७।। 2 3 कालेनाऽऽगतनिद्रस्य धातुः शिशविषोर्जले । मुखतो निस्सृतान्वेदान् हयग्रीवोऽन्तिकेऽहरत् ॥ ८ ॥ 5 शात्वा तु दानवेन्द्रस्य हयग्रीवस्य चेष्टितम् । ture शफरीरूपं भगवान्हरिरीश्वरः ||१|| तत्र राजऋषिः कचित्राम्रा सत्यव्रतो महान्। नारायणपरोऽतप्यत् स नृपः सलिलाशनः । ।१० ।। श्रीध० जुगुप्सितत्वं परिहरति उचावचेष्विति । धियो गुणैः यान्युचावचानि भूतानि तेषु नियन्तृत्वेन चरन्नपि ईश्वरो नोञ्चावचत्वं भजते, निर्गुणत्वात् शुद्धसत्त्वमयैर्मत्स्याद्यवतारैरुचावचत्वराङ्की केति भावः । ६ ।। विशेषतो म्स्यावतारप्रयोजनमाह - आसीदिति त्रिभिः । ब्रह्मणो निद्रायां भवो ब्राह्मः तेनैव निमित्तेन जातो नैमित्तिकः । समुद्रे उपप्लुता निमग्नाः ||७|| 10 कालेनेति। अन्तिके निस्स्रुतान् ॥ ८ ॥ ज्ञात्वेति । शफरीरूप मत्स्यरूपम् ॥१९॥ II प्रयोजनान्तरञ्च लीलाप्रकारचाह - तत्रेत्यादिना यावदध्यायपरिसमाप्ति । । १० ।। वीर० यदशङ्कितं लोकजुगुप्सितं तमः प्रकृतिदुर्मर्षमिति सावद्यत्वं तत्परिहरति

उझेति । उत्कृष्टेष्णपकृष्टेषु च देवमनुष्यतिर्यगादिभूतेषु चरन् तत्सजातीयजन्मकर्मादिकं कुर्वपि ईश्वर उच्चावचत्वं कर्मायत्तदेवमनुष्यादितारतम्यं न भजते यथा वायुः सर्वत्र व्याप्नुवन्नपि न व्याप्यगतधर्मः स्पृश्यते तद्वत् अत्र हेतु

1. M.,Ma योऽनष 2. H,V 3. A,B, G,J,M.Ma,T ‘बली 4. HV ‘मु’ 5. A,B,GJM,Ma,T तहान 6- -6. A,B,G,J,T तपः स सलिलाशन:: M Ma तपस्तत्सलिलाशये 7. A,B, J add कुतः पुनः 8 A,B,J ‘शाकारें 9. A,B,J ति 10.ABJ 11–11. ABJ त राणाविरित्यादि यावत्समाप्ति 344 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् 8-24-6-10 वदन् विशिनष्टि य ईश्वरो गुणैर्हेयगुणप्रतिभटैः कल्याणगुणैः निर्गुणत्वात् सत्वादिप्राकृतगुणरहितत्वाद्धि "

नोज्ञावचत्वं भजत इति न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिमुक्तं यदेभिः स्वात्तिभिर्गुणैः (भ.गी. 18-40 ) इत्युक्तरीत्या कर्ममूलकसत्त्वादिगुणत्रयसम्बन्धनिमित्तदेवमनुष्याधुचावचत्वं सर्वजीवसाधारणम् । भगवतस्तु गवादिरक्षार्थं स्वेच्छोपासाप्राकृतदेवमनुष्यादि सजातीयदिव्यतनोः स्वस्वभावमहतः कर्मायतदेहसम्बन्धतत्प्रयुक्तावद्यत्वं नास्तीत्यर्थः । यद्वा धिय इति छेदः । धीशब्देन प्रकृतिर्लक्ष्यते तद्गुणैः सत्त्वादिभिः हेतुभूतैः उच्चावचत्वं न भजते, कुतः ? निर्गुणत्वात् सत्तादिप्राकृतगुणरहितत्वात्, निर्गुणत्वादित्यनेन जीववत्सत्त्वादिगुणपारवश्यं निषिध्यते न तु गुणनियन्तृत्वमपि । तथा सति " प्रधान क्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः " ( श्वेता. 3.6-16) इति गुणेशत्व श्रवणविरोधापतेः । । ६ । । * एवं सामान्यतोऽवतारप्रयोजनं तद्याथात्म्यं चाभिधाय विशेषतो मत्स्यावतारप्रयोजनमवतारकालं चाह आसीदिति त्रिभिः । अतीतस्यातिक्रान्तस्य कल्पस्यान्तेऽवसाने, ब्राह्मो नाम नैमित्तिको लय असीत् ब्रह्मणो निद्रायां भवो ब्राह्मः तेनैव निमित्तेन जातो नैमित्तिकः तत्र तदा प्रलयकाले भूरादयः त्रयो लोकाः समुद्रे उपताः निमग्ना आसन्।॥७ ॥ कालेन दिनावसानरूपकालेन निमित्तेनागतनिद्रस्य सम्प्राप्तनिद्रस्यात एव शिशयिषोः शयितुमिच्छोर्थातुः ब्रह्मणो मुखात् निस्सृतान् गलितान् वेदानन्तिके समीपवर्ती हयग्रीवाख्यो दानवेन्द्रो ऽपहृतवान् अन्तिके निस्सृतानिति वा सम्बन्धः ॥ ८ ॥ तदा दानवश्रेष्ठस्य हयग्रीवस्य तचेष्टितं ज्ञात्वेश्वरो हरिभगवान् शफरीरूपं मात्स्यं रूपं दधार, हयग्रीवाख्यं दानवं निहत्य वेदान् ब्रह्मणे प्रत्यर्पयितुं मत्स्यरूपेणावततारेति विशेषतः प्रयोजनमुक्तम्, शफरीति स्त्रीत्वमविवक्षितम् । मत्स्यरूपेणावतीर्णः इत्यर्थः ।। ९ ।। एवं सामान्यतो विशेषतश्चावतारप्रयोजनमभिधाय अथावतरणप्रकारं वक्तुमितिहासं प्रस्तीति तत्रेति । तत्र तस्मित्रेवाती कल्पे कश्चित्सत्यव्रताख्यो राजर्षिः महान् अक्रोधाद्यात्मगुणयुक्तः नारायणः परः प्राप्यो यस्य तादृशो बभूव । स च सलिलमेवाशनं यस्य तादृशस्तपोऽतप्यत् चचार || १० || विज० ननु उच्चावधेषु सुरनरादिसंज्ञेषु भोगायतनशरीरेषु वर्तमानस्य हरेरिन्द्रियगुणैरवलेपोऽपि सम्भाव्यते देवदत्तवदिति तत्राह उच्चावचेष्विति । धीशब्देन इन्द्रियाण्युपलक्षयति । । ६ ।।

345 8-24-11-15 श्रीमद्भागवतम् आदित एव वक्तुमुपक्रमते आसीदिति । समुद्ररूपता आलीनाः ।।७।।

अन्तिके विदूरतः ।। ८-१० ।। योऽसावस्मिन्महाकल्पे तनयः स विवस्वतः । श्राद्धदेव इति ख्यातो मनुत्वे हरिणाऽर्पितः । । ११ । । एकदा कृतमालायां कुर्बतो जलतर्पणम् । तस्याञ्जल्युदके काचिच्छफर्येकाऽभ्यपद्यत ।।१२।। सत्यव्रतोऽलिंगतां सह तोयेन भारत! areer attaiये शफरीं विश्वेश्वरः ||१३|| 2 तमाह सातिकरुणं महाकारुणिकं नृप ! free sure यादोभ्यो ज्ञातिघातिभ्यो दीनां मां दीनवत्सल ! कथं विसृजसे राजन्! भीतामस्मिन् सरिजले । । १४ ।। 4 श्रीशुक aart स आत्मनोऽनुग्रहार्थ प्रीत्या मत्स्यवपुर्धरम् । अजानन्रक्षणार्थाय शफर्याः स मनो दधे ।। १५ ।। श्रीध० य इति स एव श्राद्धदेव इति ख्यातः । । ११ । । एकदेति । कृतमालायां नद्याम् । । १२-१५ । । arro सत्यव्रतं विशिनष्टि य इति । योऽतीतकल्पे सत्यव्रताख्यो राजर्षिः स एव अस्मिन् महाकल्पे विवस्वतस्तनयः श्राद्धदेव इति प्रसिद्धः मनुत्वे मनोरधिकारे हरिणा भगवता अर्पितः निहितः मनुः कारितः इत्यर्थः । । ११ । । 11 एकदा कृतमालायां नद्यां जलतर्पणं कुर्वतस्तस्य सत्यव्रतस्य अञ्जल्युदके काचिदेका असहाया शफरी अभ्यपद्यत अदृश्यत । प्राप्तवती वा स्त्रीत्वमविवक्षितम् । “इत्युक्तः सोऽनयन्मत्स्यं समुद्रे प्राक्षिपज्झषम् “। क्षिप्यमाण: “, " तेन वदता तमाह” इत्यादिषु पुंस्त्वनिर्देशस्य बहुलमुपलप्स्यमानत्वात् ।। १२ ।।

1. H,V द्रविकार: । W इमिटेश्वर 2 A,B,G,J,M,Ma, T 4–4, A,B,GJM,Ma,T Omit 5. A, B, G,JT मा 6. A, B,T कारस्वे नृपम्
2. -3, AB, G,J,M. Ma,T Omit 346 व्याख्यामत्रयविशिष्टम् 8-24-16-20 ततो हे भारत! द्रमिडदेशाधिपः सत्यव्रतः तां शफरी अञ्जलितां तोयेनाञ्जलिस्थेन सह नदीतोये तत्याज । ।१३।। तं त्यक्तवन्तं महाकारुणिकं नृपं सत्यवर्त सा शफरी अतिकरुणं यथा भवति तथा उवाच । तदेवाह - यावोभ्य इति । हे राजन् । ज्ञातीनस्मान् घातयन्तीति तथा तेभ्यः ज्ञातयश्च ते घातिनच तेभ्य इति वा यादोभ्यो जलचरेभ्यो भीताम् अत एव दीनां मां हे दीनवत्सल । कथमस्मिन् सरिजले बहुजलचराक्रान्ते विसृजसे त्यजसि || १४ || इत्येवमुक्तः स राजा सत्यव्रतः आत्मनः स्वस्यानुग्रहार्थं प्रीत्या मत्स्यमूर्ति विभ्राणं साक्षात् भगवन्तमजानन् शफरीरक्षणार्थं मनो दधे मनश्चक्रे । । १५ ।। विज० कोऽसौ सत्यव्रत इति तत्राह - योऽसाविति । ।११,१२ ।। अञ्जलितोयेन । ।१३,१४ । स मनुः शफर्याः रक्षणार्थाय ॥ १५ ॥ तस्या drain वाक्यमात्य स महीपतिः । hearty निधानां दयालुनिंन्य आश्रमम् ।। १६ ।। सा तु तत्रैकरात्रेण वर्धमाना कमण्डली । $ अलब्धाऽऽत्मावकाशालाविदमाह महीपतिम् ।। १७ ।। firee dari नाहं कमण्डलावस्मिन्कृच्छ्रं वस्तुमिहोत्सहे। कल्पकः सुविपुलं यत्राहं निवसे सुखम् ।।१८।। J.

श्रीशुक उवाच स एनां तत आदाय न्यधाददिञ्चनोदके । तत्र क्षिप्ता मुहूर्तन हस्तत्रयमवर्धत । । १९ ।। न म एतदल राजन् ! सुखं वस्तुमुदञ्चनम्। पृथु देहि पदं मां परवाहं शरणङ्गता । १२० ।।

1. A.B.T ‘बि’
2. A,B, G,J,M. Ma, T 2.W Omits भवति 3. A,B, O, J,M,Ma,T ‘तर 4. H,V तो 5. A,B, GJT "” याद 7-7. A,B, GJM, Ma,T Omit 8-8 AB G, JM, Ma,T Omit 9. H. V यात्यां 347 8-24-21-25 श्रीमद्भागवतम् श्रीभव नाहमिति । यत्राहं सुखं निवसामि तदोकः स्थानं कल्पय । । १६-१८ ।। स इति । औदनोदके मणिकस्ये जले । ।१९,२० । वीर० ततस्तस्याः शफर्याः दीनतरमुक्तं वाक्यमाकर्ण्य स महीपतिः सत्यव्रतः दयालुरेना शफरी कशाप्सु कमण्डलुजले निधाय स्वाश्रमं प्रति निन्ये प्रापयामास । १६ ।। ततः सा शफरी तत्र कमण्डली एकरात्रेण वर्धमाना सती कमण्डलोरात्मना पूर्णत्वादलब्ध आत्मन अवकाशो यया सा च महीपति सत्यव्रतं प्रति इदं वक्ष्यमाणमुवाच ।।१७।। तदेवाह - नेति । अस्मिन् कमण्डलो अहं कृच्छ्रं सङ्कट यथा भवति तथा वस्तुं वासं कर्तुं नोत्सहे, अतः सुविपुलमोकः स्थानं कल्पय यत्राहं सुखं निवसामि तादृशमोकः कल्पयेत्यर्थः । । १८ ।। एवमुक्तः सः सत्यवतः ततः कमण्डलोः एनां शफरीमादाय ओदज्ञनोदके विपुलकटाहोदके मणिकोदके वा न्यधात् निहितवान्। तत्रोदवनोदके किसा सा शफरी मुहर्तेन कालेन हस्तत्रयमवर्षत । । १९ ।। · तथा वर्धमाना पुनरप्याह हे राजन्! मे मम सुखं वस्तुं एतदुदानं नाऽलं न पर्याप्तं ततो मह्यं पृथु विपुलं पदं स्थानं देहि कल्पय यतः त्वामहं शरणङ्गता । ।२०।। विज० अलब्धात्मावकाशमिति क्रियाविशेषणम् ।।१६-१८ ।। उदञ्चनं माणिक्यं हस्तत्रयं व्यामत्रयम् ।।१९।। पदं स्थानम् ||२०|| *रात आदाय सा राज्ञा क्षिप्ता राजन् सरोवरे । सर्व महामनोऽन्ववर्धत । । २१ । । तदावृत्यात्मना 2- → मीन aura नेतन्मे स्वस्तये राजनुदकं सलिलौकसः । निधेहि रक्षायोगेन इदे मामविदासिनि । ।१२॥ श्रीशुक उवाच इत्युक्तः सोऽनयमत्स्वं तत्र तत्राविदासिनि । जलाशये सम्मितं तं समुद्रे प्राक्षिपाम् ।।१३।। *M,Ma add sous Tue 1A,G,J,T mish ; Bed 2–2. A‚B,G,H,J,T,V,W Omit 3–3. A,B,G,H,J,T,V,W Omit 348व्याख्यानत्रयविशिष्टम् fareमाणस्तमादमिह मां मकरादयः । अदन्त्यतिबला वीर न मी उत्साहुमर्हसि ।। २४ ।। एवं विमोहितस्तेन वदता वल्गुभारतीम् । तमाह को भवानस्मान्मत्स्यरूपेण मोहयन् ।। २५ ।। 8-24-21-25 श्रीध० नेति । रक्षायोगेन रक्षाया योगेन उपायेन यथा महाहृदप्राप्तेरवांकू जलं विना न शुष्येयं तेन उपायेन निधेहि । अविदासिनि अनुपक्षये । । २१,२२ ।। इतीति । सम्मितं तत्तज्जलाशयपरिमितं सन्तम् ।।२३-२५ ।। वीर० इत्युक्तेन सत्यत्रतेन तत उदचनादादाय सरोवरे क्षिप्ता सती हे राजन् ! तत्सरोवरमावृत्य कृत्स्नमभिव्याप्य महामनरूपेण व्यवर्धत ।। २१ । । पुनस्तथा वर्धमान उवाच - हे राजन् ! सलिलमेव ओकः स्थानं यस्य तस्य मम स्वस्तये सुखाय सुखं वस्तुं एतत् सारसं जलं नार्ल सलिलौकसः सरसः सम्बन्ध्ये तदुदकं मम स्वस्तये न भवतीति वाऽन्वयः । अतो रक्षाया योगेन उपायेन अविदासिनि अनुपक्षयजले महाहदे निधेहि ।। २२ ।। इत्युक्तः स सत्यव्रतः तं मत्स्यमुत्तरोत्तरविपुले तत्र तत्र जलाशये अनयत् पुनस्तत्तज्जलाशयेन सम्मितं परिमितं तं मत्स्यं समुद्रे प्राक्षिपत् ।। २३ ।। समुद्रे च क्षिप्यमाणो झषः तं सत्यव्रतं इदमाह - हे बीर । इह समुद्रे मकरादयोऽतिबला: जलचराः ་ मामदन्ति अत्स्यन्ति, अतो मामिह समुद्रे त्वं त्यक्तुं नाहंसीति ।। २४ ।। इत्येवं वल्गुभारती सुन्दरवाचं वदता तेन मत्स्यरूपिणा भगवता विमोहितः सत्यव्रतः तं मत्स्यमाह ‘को भवानित्यादिना’ इति ब्रुवाणम् इत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन, अस्मान् मत्स्यरूपेण मोहयन् भवान् क इति प्रश्र: ।।२५।। विज० तत्सरोवरं आत्मना शरीरेणाऽऽवृत्य व्याप्य || २१ || अविदासिनि अगाधे अभिन्नसेतो वा ।। २२ ।। अनन्तरं किमकरोदिति तत्राह इत्युक्त इति । जलाशये हृदे असम्मितमसमानं सम्मितं समानं वा ।।२३-२५॥ 1–1. A,B.G,J.M,Ma. T मा नेहोका 2–2 HV Omil 3. ABJ Omil सन्तम् 4. A,B,T मां विधेहीति । 5. WOmits इति । 349 8-24-26-30 श्रीमद्भागवतम् नैवीय जलचरो दृष्टोऽस्माभिः श्रुतोऽपि वा । 2 यो भवान् योजनशतमहाऽभिव्यानंशेऽमरः । । १६ ।। नूनं त्वं भगवन्साक्षाद्धरिर्नारायणोऽव्ययः । अनुग्रहाय भूतानां धत्ते रूपं जलौकसाम् ।।२७ ।। नमस्ते पुरुषश्रेष्ट स्थित्युत्पत्त्यप्ययेश्वर । भक्तानां नः प्रपन्नानां मुख्यो ह्यात्मागतिविभो ।। २८ ।। सर्वे लीलावतारास्ते भूतानां भूतिहेतवः । ज्ञातुमिच्छाम्यो रूपं यदर्थे भवता धृतम् ।। २९ ।। न तेऽरविन्दाक्ष पदोपसर्पणं मृषा भवेत्सर्वसुहृत्प्रियात्मनः । यथेतरेषां पृथगात्मनां सतामवीदृशो यद्वपुरतं हि नः ।। ३० ।। श्रीro नवमिति । अभिव्यानशेऽभितो व्याप्तवान् ।।२६, २७ ।। नम इति । मुख्यः सत्य आत्मा च गतिश्चाश्रयः ।।२८,२९ ।। नेति । हे अरविन्दाक्ष ! पृथगात्मनां देहाद्यभिमानिनां सतामितरेषां पदोपसर्पणं यथा मृषा भवेत् तथा सर्वसुहृत्प्रियात्मनस्तव पदोपसर्पणं मृषा न भवेत्, यद्यस्मान्नो भक्तानामद्भुतं वपुरदीदृशो दर्शितवानसि । पृथगात्मनो 7 सतामिति पाठान्तरे पृथगात्मनो भेददर्शिनः पुंसः । असतां अपरिच्छिन्नानां पदोपसर्पणं यथा मृषेत्यर्थः । । ३० ।। वीर० कश्चित् मत्स्यविशेष एवाहमिति चेत्रेत्याह नेति । एवंविधप्रभाववान् कश्चिदपि जलचरोऽस्माभिः न दृष्टः नापि श्रुतश्च । एवं वीर्य इत्युक्तं वीर्यं दर्शयन् विशिनष्टि य इति । यो भवान् अह्ना कालेन योजनशतमभिव्यानशे अभितो व्याप्तवान् ।। २६ ।। 1 अतस्त्वं न केवल मत्स्यः किन्त्वमरो देवः तत्रापि न ब्रह्मादिष्वमरेषु कश्चित् अपि तु साक्षादव्ययः निर्विकारो भगवान् हरिर्नारायणः त्वं नूनं निश्चितमेतदत्यर्थः । तर्हि नारायणस्य मम नैवंविध आकारः किन्तु चतुर्भुजत्वाद्याकारः इत्यतः आह अनुग्रहायेति । भूतानामनुग्रहाय देवमनुष्यादिभूतान्यनुग्रहीतुं जलौकसां । मत्स्यानां रूपं धत्से मात्स्यं रूपं बिभर्षीत्यर्थः ।। २७ ।। 1.A,B,GJT 2.H, V “होम M. Ma “ड्राय 3.A,B, GJ,M, Ma,T “मशे सरः 4.A,B,GJ,T 5.M,Ma 6. A,B, GJM,Ma Ta 7-7. A,B,J Omit 8. A,B, JOmit " 350 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-26-30 कोऽसौ नारायणः ? इत्यपेक्षायां तं लक्षयन् नमस्करोति नम इति । हे पुरुषोत्तम ! हे जगदुत्पत्ति A स्थितिलयकारणभूत ! हे विभो ! भक्तानां प्रपन्नानां चाऽस्माकं मुख्यः नायकोऽन्तरात्या गतिः स्वप्नात्युपायभूतः स तत्र पर्येति " ( छान्दो. उ. 8-12-3) " स उत्तमः पुरुषः " (छान्दो. 3.8-12-3) " यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते " 44 (Afa.3.3-1) स कारणं करणाधिपाधिपः (श्वेता.उ.6-9) य आत्मनि तिष्ठन् 19

17 (बृह.3.3-7-22 ) अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां सर्वात्मा ( तैत्ति. आ. 3-11 ) " अमृतस्यैष सेतुः (मुण्ड.3.2-2-5) " नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम् ” (मुण्ड.3.1-1-6 ) इत्यादिवेदान्तवेद्यो निखिलजगदुदय विभवल्यलीलः आत्मेश्वरः सर्वान्तर्गत: सिद्धोपायभूतः पुरुषोत्तमो यः स नारायणः स एवाधुना मत्स्यरूपेणावतीर्णः इति भावः । एवम्भूताय ते तुभ्यं नमः । भक्तानां प्रपन्नानां इति प्रपत्त्युपकृत भक्तियोगनिष्ठानां इत्युक्तम् ॥ २८ ॥ अनितरसाधारणप्रभावेन त्वं नारायण एवेति निचिनोमि । तथा अवतारा अपि सर्वे लोकहितार्था एवेति । किन्त्वेतदवतारप्रयोजनं विशेषतो ज्ञातुमिच्छामीत्याह सर्व इति । ते तब सर्वे लीलावताराः लीलयोपात्ता अवतारा: लीलावताराः लीलापदेन अवताराणां अकमंमूलत्वमुक्तं भूतानां देवादीनां भूतिः विभवः तद्धेतव इति सामान्यतोऽवतारप्रयोजनं जानाम्येवेति भावः । किन्तु यदर्थं यस्मै प्रयोजनविशेषाय अत एतन्मात्स्यं रूपं भवता धृतं तत्प्रयोजनं ज्ञातुमिच्छामि ।। २९ । । अनीश्वरभजनवन्मद्भजनं न मुधेति दर्शयितुमिदं मात्स्यं रूपं प्रादर्शि भवतेति जानामीत्यभिप्रायेणाह - नेति । हे अरविन्दाक्ष ! तव पदोपसर्पणं श्रीपादारविन्दभजनं पृथगात्मनां अब्रह्मात्मकस्वतन्त्रात्माभिमानिनां सतां इतरेषां पदोपसमर्पणमिव न मृषा भवेत् न व्यर्थं भवेत् इत्यर्थः । अवैयध्ये हेतुं वदन् विशिनष्टि - 4- सर्वसुहत् प्रियात्मनः सर्वेषां सुहृदः प्रियस्यान्तरात्मनश्च यद्वा, सर्ता सर्वसुहत् प्रियात्मन इति वाऽन्वयः । तत्पक्षे सतां साधूनां सर्वप्रकारेण सुहत् प्रियश्च आत्मा स्वरूपं यस्य यो वेति दिक् । एतद्विपरीतत्वात् इतरेषां पादोपसर्पणं मृषेति भावः । कुत एतद्विपरीतं न मृषेत्यत आह हि यस्मात् यदिदमद्भुतं मात्स्यं वपुः नोऽस्माकं भजतामदीदृशः दर्शितवान् । ३० ।। fare एवंविधं वीर्य यस्य सः एवंवीर्यः, अह्ना झटिति व्यानशे व्याप्तः ||२६|| JA,B,T भगवता 2.A,B,T प्रदर्शित 3 A, B,T Omit इत्यर्थः 4-4 W Omits 351 8-24-31-35 श्रीमद्भागवतम् विशेषसम्बन्धित्वान्नारं ज्ञानं तदयनं यस्य स तथा ज्ञानाश्रयः कश्चिचेतन एवं नारायणः किं न स्यादित्यतः साक्षाद्धरिरिति तुरीयमूर्तिः । । २७,२८ । । यदर्थं यत्प्रयोजनाय भवता आदी मत्स्यरूपं धृतं तत् प्रयोजनपूर्वकं ज्ञातुमिच्छामीत्यन्वयः । २९ ।। · $f अहं त्वत्स्वरूपशाने योग्य इत्याह- न ते इति । हे अरविन्दाक्ष ! यथा पृथगात्मनां भिनविषयबुद्धीनां इतरेषां ते तव पदोपसर्पणं मुधा वृथा भवेत् तदप्येवंवित् महत्पुण्यं कर्मकरोति " सद्वास्यां ततः क्षीयते (बृह. 3. 1-4-15 ) इति श्रुतिः । अत एव पृथगित्युक्तं सतां तथा न स्यात् तत्र हेतुमाह अदीदृश इति । तब अद्भुतं नोऽस्माकं इतरमत्स्यविलक्षणत्वादाश्चर्य यद्वपुः, ‘डु वप् बीजसन्ताने ’ इति धातो:, जगदुत्पादनसमर्थं रूपं अदीदृशः दर्शितवानिति हि यस्मात् सन्त एतद्रूपज्ञाने योग्या इत्यर्थः । तव विषमस्वभावत्वात् तथा त्वमिति नेत्याह- सर्वोत । । ३० ।। श्रीशुक उवाच इति ब्रुवाणं नृपतिं जगत्पतिः सत्यव्रतं मत्स्यवपुर्युगक्षये । बिहर्तुकामः प्रलयार्णबेऽब्रवीचिकीर्षितं कान्तजनप्रियः प्रभुः ।। ३१ ।। श्रीभगवानुवाच सप्तमेऽद्यतनादूर्ध्वमहन्येतदरिन्दम । निमङ्क्ष्यत्यप्ययाम्भोधी त्रैलोक्यं भूर्भुवादिकम् ||३२|| 3 faaitri ataमानायां संवर्ताम्भसि वै तदा । 4 suvartana after faशाला त्वां मयेरिता ||३३|| त्वं तावदोषधीः सर्वा बीजान्युचावचानि च । सप्तर्षिभिः परिवृतः सर्वसत्त्वोपबृंहितः ।। ३४ ।। ana बृहती नावं विचरिष्यस्यविक्रमः । एकार्णवे निरालोके ऋषीणामेव वर्चसा ।। ३५ ।। 5. श्रीro इतीति । एकान्तजना भक्ताः तेषां प्रियाण्येव चिकीर्षितानि येन ||३१||

1. A,B,G,J,T “कीर्षुरका”, HY “कीर्षितका” 2.A,B,GJT प्रियम् 3. H,V,W *” 4. A,B, GJM, Ma नीः काचित् 55. A, B, J प्रिया यस्य 352 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् सप्तम इति । अप्ययाम्भोधी प्रलयार्णवे । भूर्भुवआदिकमित्यर्थः । १३२ ।। त्रिलोक्यामिति । संवर्ताम्भसि प्रलयोदके । त्वामुपस्थास्यति प्राप्स्यति ।। ३३ ।। त्वमिति । ओषधीः, आदायेति शेषः ||३४|| आरुह्येति । ऋषीणामेवाऽऽलोकेन विचरिष्यसि ।। ३५ ।। 8-24-36-40 वीर० इतीत्वं भाषमाणं सत्यव्रतं प्रति मत्स्यवपुर्जगदीश्वरो भगवांश्चिकीर्षितमब्रवीत् कथम्भूतः ? प्रयाणचे विहर्तुकामः विहारप्रयोजनं दर्शयन् विशिनष्टि कान्तजनप्रियः कान्तजनानां भक्तजनानां प्रियः प्रभु भक्तजनानां प्रीतिं कर्तुमवतीर्ण इति भावः । । ३१ । ।

एवं पृष्टावतार प्रयोजनविशेषो मत्स्यमूर्तिः भगवान् तत्प्रयोजनविशेषमाह सप्तम इति नवभिः । हे अरिन्दम ! अद्यतनादह्नः यस्मिन्नहनि मदवतारः तस्मादह्न आरभ्य सप्तमे अहनीदं भूर्भुवादिकं त्रैलोक्यं प्याम्भोधी प्रलयोदधौ निमङ्क्ष्यति ममं भविष्यति ।। ३२ ।। संवर्ताम्भसि प्रलयोदके त्रिलोक्यां लीयमानायां सत्यां तदा काचिन्मयेरिता प्रेरिता उपकल्पिता विशाला विपुला नौ: नौका त्वामुपस्थास्यति त्वत्समीपे स्थास्यतीत्यर्थः ।। ३३ । । तदा त्वं सर्वा ओषधीबीजानि च नानाविधानि नाव्यारोप्येति शेषः । सप्तर्षिभिः सहितः सर्वैः सत्त्वः जन्तुभिरुपबृंहितः उपलिष्टः ||३४|| बृहत विपुलां नावमारुह्य अविक्लबः दैन्यरहितः विचरिष्यसि निरालोको सूर्याद्यालोकरहिते एकार्णवे ऋषीणां वर्चसैवोपलक्षितम् ॥ ३५ ॥ । विज० विषयसुखप्रेरकत्वप्रियः " तदेतत्प्रेयः " (बृह.उ. 1-4-8 ) इति श्रुतेः । ३१ ।। अद्यतनादह्न ऊर्ध्वं सप्तमेऽहनि निमङ्क्ष्यति निमग्नं भविष्यति, अप्ययाम्भोधी प्रलयसमुद्रे ।। ३२ ।। संवर्ताम्भसि प्रलयजले उपस्थास्यति समीपमागमिष्यति ।। ३३ ।। सर्वः सत्त्वैः प्राणिभिः, उपबृंहितः पूरितः ||३४|| निरालोके तमः प्राये ऋषीणां वर्चसा प्रकाशेनैव नाऽन्येन ||३५|| दोधूयमानां तां नावं समीरेण बलीयसा । उपस्थितस्य मे शृ निबधीहि महाहिना । । ३६ ।।

1. W Omits #rafic: 3538-24-36-40 श्रीमद्भागवतम् अहं त्वामृषिभिस्साकं सहनावमुदम्बति । faeiftaarष्यामि यावद्राह्मी निशा प्रभो ।। ३७ ।। मदीयं महिमानञ्च परब्रह्मेति शब्दितम् । 1 artetraगृहीतं मे सम्प्रविवृतं हृदि ।। ३८ ।।

श्रीशुक उवाच इत्थमादिश्य राजानं हरिरन्तरधीयत । सोऽन्ववैक्षत तं कालं यं हृषीकेश आदिशत् । । ३९ ।। आस्तीर्य दर्भान्प्राकूलान्राजर्षिः प्रागुदमुखः । freere हरेः पादौ चिन्तयन्मत्स्यरूपिणः । ।४० ।। श्रीro दोधूयमानामिति । महाहिना वासुकिना ।। ३६, ३७ ।। मदीयमिति मे मयाऽनुगृहीतं प्रसादीकृतं हृदि अपरोक्षं वेत्स्यसि ज्ञास्यसि। त्वया कृतैः सम्प्रर्मया विवृतं प्रकाशितं सन्तम् ।।३८-४० ।। वीर० बलीयसा प्रचण्डेन समीरेण प्रलयवायुना दोधूयमानां नितरां कल्पमानां तां महतीं नावमुपस्थितस्य सन्निहितस्य मम शृङ्गे वासुकिना सर्पेण, उपस्थितेनेति शेषः । तेन बन्धनेन साधनेन निबधीहि ।। ३६ ।। तदाहमुदन्वति प्रलयार्णवे ऋषिभिः सहितां महतीं नावं विकर्षन् यावद्ब्रह्मणः चतुर्मुखस्येयं ब्राह्मी निशा रात्रिः प्रवर्तते तावद्विचरिष्यामि ।। ३७ ।। परं ब्रह्मेति शब्दितं परब्रह्मशब्दाभिहितं मदीयं महिमानञ्च वेत्स्यसि महिम्नः ब्रह्मशब्दवाच्यत्वं तस्य ब्रह्मशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वेन निरतिशयबृहत्त्वं हि ब्रह्मशब्दार्थः । कथम्भूतम् ? मया अनुगृहीतं मयोपदिष्टमित्यर्थः, सम्प्रश्नैस्त्वत्कृतैर्हृदि विवृतम् । अत्र केचिद्व्याचक्षते, अंत्रोक्तः प्रलयः किं महाप्रलयः ? उत दैनन्दिनो वेति ? तत्र तावद्ब्रह्मलोकलय इति “योऽसावस्मिन् महाकल्पे " ( भाग 8-14-1 ) इति चोक्ते: महाप्रलय इति । प्राप्तं नेति ब्रूमः । महाप्रलये पृथिव्यादीनामवशेषासम्भवात् यावद्वाह्मी निशेत्याद्युक्तिविरोधात्र अतो दैनन्दिन इति युक्तम्, न च एतदपि सङ्गच्छते → 5 सांवर्तकः अनावृष्ट्यादिभिः विना अकस्मादेव सप्तमेऽहनि 1.A,B,G,J,M.,Ma,T परं " 2W “प्यनु” 3–3.A, B,G,J,T, V, W Omit 4.BIIJV Omit ज्ञार्थ्यास *- दिगिति पर्यन्तः ग्रन्थ भाग, A. प्रकाशयो. कुण्डलीकृत । 5. A, B, T add तावत् 1 354 ★ अप्रोक्तः इत्यारभः व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-36-40 त्रैलोक्यं निमङ्क्ष्यति इति मत्स्योक्तेरनुपपत्तेः यशोक्तं प्रथमस्कन्धे “ रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषान्तरसम्प्लवे ।

नाव्यारोप्य महीमय्याम्मपाद्वैवस्वतं मनुम् " ।। (भाग 1-3-15 ) इति तदपि तदा दुर्घटं न हि । प्रलयद्वयेऽपि " 1 महीमय्यां नाव्यारोहः सम्भवति । न च चाक्षुषमन्वन्तरे प्रयोऽस्ति तथा च सति सप्तमो मनुः वैवस्वत इत्यपि दुर्घटं स्यात् " त्वं तावदोषधीः सर्वाः ( भाग.8-24-34) इत्यादिनिर्देशोऽपि न सङ्गच्छते न हि तदा ओषध्यादीनां सत्त्वानां चाऽवशेषः सम्भवति तस्मात् अन्यथा वर्ण्यते नैवायं वास्तवः कोऽपि प्रलयः किन्तु सत्यव्रतस्य ज्ञानोपदेशायाविर्भूतो भगवान् वैराग्यार्थमकस्मात् प्रलयमिव दर्शयामास यथा अस्मिन्नेव वैवस्वतं मन्वन्तरे मार्कण्डेयाय दर्शितवान् तदपेक्षयैव च महाकल्पेऽस्मिन्निति विशेषणं सङ्गच्छते तथा च " ततस्समुद्र उद्वेल: सर्वतः समदृश्यत ( भाग. 8-10- 51 ) इति तस्यैव तथा दर्शनमुक्तमित्येवा दिगिति । अत्रेदं वक्तव्यं यदि वैराग्यजननद्वारा ज्ञानोपदेशार्थमाविर्भूतो भगवान् वैराग्यार्थ सत्यव्रतायैव अकस्मात् प्रलयदर्शनं तर्हि - “आसीदतीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लयः " ( भाग. 8-24-7) इत्यादेः, " “} ++ कालेनाऽऽगतनिद्रस्य धातुः शिशयिषोर्बली । मुखतो निस्सृतान् वेदान् ( भाग.8-24-8 ) इत्यादेश्च अवतारकालप्रदर्शनपरस्य अवतारप्रयोजनप्रदर्शनपरस्य चोपक्रमस्य प्रन्थस्यासङ्गत्यापत्तेः, तत्र ‘कालेनाऽऽगतनिद्रस्य धातुः शिशयिषोः ’ इति स्वरसतः सुव्यक्तं दैनन्दिनप्रलयावगमात् सत्यव्रतस्यैव प्रलयप्रदर्शने हयग्रीवाख्यासुरेण वेदापहरणस्य कथनानुपपत्तेश्च तत्र राजर्षिः कश्चिदित्यादिनाऽतीतकल्पे सत्यव्रतस्य सतः पुनः तस्मिन् कल्पे “योऽसावस्मिन्महाकल्पे " ( भाग. 8 24-11 ) इत्यादिना वैवस्वतमनुत्वकरण कथनानुपपत्तेश्च न हि चाक्षुष एव मन्वन्तरे सत्यव्रतत्वेन अवस्थितस्य तस्मिन्नेव मन्वन्तरे वैवस्वतमनुत्वेन अवस्थानकथनमुपपन्नम्, न हि सत्यव्रतस्याकस्मात् प्रलयप्रदर्शनमात्रेण धातुः शिशविषोर्मुखतो वेदानां निस्सृतिरसुरेण तदपहृतिश्च सम्भवति । तस्मादतीत दैनन्दिनकल्पावसानिक एव प्रलयोऽत्र विवक्षितः, न च श्रीमत्स्योक्तिविरोध: सांवर्तकानां अनावृष्ट्यादीनां शब्दतोऽनुपात्तानामप्यर्थतोऽत्र विवक्षितत्वात् । मा भूद्वा कल्पविशेषावसाने अनावृष्टिः । वृष्टिस्तु " वर्धमानो महामेधैर्वर्षद्भिस्समदृश्यत ( भाग.8-24-41 ) इत्युक्तैव । न च प्रथमस्कन्धवचनस्य दौर्घटयं दैनन्दिनकल्पविशेषावसाने महीमय्यां नावि ओषध्यादीनामारोपसम्भवात् चाक्षुषान्तरशब्देन चाक्षुषमन्वन्तरयुक्तो वर्तमानो दैनन्दिनकल्पो लक्ष्यते तस्मात् प्राक्तनो यः सम्प्लवः अतीतकल्पावसानिकः

1. A,B, T तम’ 2. A,B,T “हारस्य । 355 8-24-41-45 श्रीम् तस्मिन्नावि आरोप्येत्यर्थः । न च औषध्यादीनामवशेषासम्भवः तदविशेषस्यैतत् प्रन्यादेवावगमात् कल्पविशेषे तदवशेषोपपत्तेश्चेति । । ३८ ।। एवं राजानं सत्यव्रतमाज्ञाप्य हरिः मत्स्यरूपः तत्रैवान्तर्हितवान् । ततः सत्यव्रतः यं कालं हृषीकेशो मत्स्यमूर्तिरादिशत् “सप्तमेऽद्यतनादूर्ध्वमहन्येतदरिन्दम । " ( भाग. 8-24-32 ) इति निर्दिष्टवान् तमेव कालं अन्ववैक्षत प्रतीक्षितवान् ।। ३९ ।। राजर्षिः सत्यव्रतः दर्भान् प्रागग्रानास्तीयं तेषु प्रागुदद्युखः ईशान्याभिमुखो निषसाद उपविष्टवान् । कथम्भूतस्सन्? श्रीमत्स्यरूपिणो हरेर्भगवतः श्रीपाद चिन्तयन् । ।४० ।। fano दोधूयमानां इतस्ततोऽत्यन्तं कम्प्यमानां निबधीहि निबन्धनं महाऽहिना पाशेन । । ३६ ।। ब्राह्मी ब्रह्मसम्बन्धिनी ।। ३७ ।। तब सम्यक् प्रश्नैः हृदि विवृतं स्पष्टीकृतं मयाऽनुगृहीतं मदीयं ब्रह्मेति शब्दितं महिमानं शास्यसि ||३८|| अक्षत प्रतीक्ष्याऽऽस्थितः ।।३९,४० ।। ततस्समुद्र उद्वेलः सर्वतः प्लावयन् महीम् । वर्धमानो महामेधैर्वर्षद्भिः समदृश्यत । । ४१ ।। 2 ध्यायन्भगवंतः पादौ ददृशे नावमागताम् । तामारुरोह विप्रेन्द्रैरादायांषधिवीरुधः । । ४२ ॥ तमूचुर्मुनयः प्रीता राजन् ध्यायस्व केशवम् । स वै नः सङ्कटादस्मादविता शं विधास्यति ।। ४३ ।। सोऽनुध्यातस्ततो राज्ञा प्रादुरासीन्महार्णवे । एकशृङ्गधरो मत्स्यो हेमो नियुतयोजनः ।।४४ ।। निबध्य नावं तच्छु यथोक्तो हरिणा पुरा । वरत्रेणाहिना तुष्टस्तुष्टाव मधुसूदनम् ।।४५ ।। 1.A,B,T “धा” 2.A,B, G,JM,Ma,T श्रदादेश 3. M Ma H 4. नाश 356 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् श्रीध० निवध्येति । वरत्रेण दोरकरूपेण । ।४१-४५ ।। 8-24-46-50 वीर० ततस्तत्रैवं सत्यव्रते चिन्तयति सति वर्षद्भिः महामेघैर्वर्धमानः समुद्रः उद्वेल: मर्यादातिगः सर्वतो महीं भावयन् निमज्जयन् समदृश्यत, सत्यव्रतेनेति शेषः । । ४१ ।। तदा सत्यव्रतः श्रीभगवतो मत्स्यरूपिण आदेशं ध्यायन् सन्निहितां नावं दृष्टवान् तत ओषधीः वीरुधः बीजानि च आदाय विप्रेन्द्रः सप्तर्षिभिस्सह सत्यव्रतः तां सन्निहितां नावम् आरुरोह । । ४२ ।। ततस्तं सत्यव्रतं मुनयः सप्तर्षय ऊचुः हे राजन् ! केशवं ध्यायस्व स केशवः नोऽस्मात्सङ्कटात् रक्षिष्यति शं सुखं विधास्यति करिष्यतीति । ।४३।। 2 एवमुक्तेन राज्ञा सत्यव्रतेनानुध्यातो भगवान् प्रादुर्बभूव । कथम्भूतः ? एकं शृङ्गं धरतीति तथा हेम: स्वर्णाभः नियुतयोजनः लक्षयोजनपरिमितकायः । ।४४ ।। ततो हरिणा पूर्व यथोक्तः तथैव वरत्रेण दोरकरूपेण अहिना महासर्पेण वासुकिना नावं तस्य मत्स्य- रूपिणो भगवतः शृङ्गे निबध्य शृङ्खलतां कृत्वेत्यर्थः । सन्तुष्टचित्तो मधुसूदनं हरिं तुष्टाव स्तुतिं चकारेत्यर्थः । । ४५ ।। 7 विज० अविनाशं विनाशविरोधिजीवानां शं सुखं अविनाशं सुखयुक्तं पदं विधास्यतीति वा । ।४१-४४ ।। वरत्रेण पाशेन मधुवन्मधु संसारं सूदितवानिति मधुसूदनः तम् ।।४५ ।। राजोवाच अनाथविद्योपहतात्मसंविदस्तन्मूलसंसारपरिश्रमातुराः । यच्छयेोपसृता यमाप्नुयुर्विमुक्तिदो नः परमो गुरुर्भवान् । ।४६ ।। weisst यं निजकर्मबन्धनः सुखेच्छया कर्म समीहतेऽसुखम् । यत्सेवया तां विधुनोत्यसन्मति ग्रन्थिं विभिन्द्याहृदये स नो गुरुः ।।४७ || यत्सेवयाऽग्रेरिव रुद्ररोदनं पुमान्विजद्यान्मलमात्मनस्तमः । भजेत वर्ण निजमेष सोऽव्ययो भूयात्स ईशः परमो गुरोर्गुरुः ।।४८ ।। न यत्प्रसादायुतभागशमन्ये च देवा गुरवो जनास्स्वयम् । कर्तुं समेताः प्रभवन्ति पुंसस्तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये । । ४९ । ।
2. HV Omit दोरक 2. A,B,T
3. W “नपर 4. W Omits वासिकिना 5–5. W मत्सस्य 6- -6. सन्तुष्टचितः
4. AB जीविनां 8. A,B.GJT सभ” 9. A,B.GJ,T
5. W “थ 357 8-24-46-50 श्रीमद्भागवतम् संचक्षुरन्यस्य यथाग्रणीः कृतस्तथा जनस्याविदुषां बुधो गुरुः । वर्क सर्वदृशां समीक्षणां वृतो गुरुर्नः सुगतिं बुभुत्सताम् ।।५० ।।

1 " श्रीध० " सागरं तारयिष्यन्तं तरिष्यन्निव सागरम्। सत्यव्रतो गुरुत्वेन तुष्टाव हरिमष्टभिः ।। " अत्रेदं चिन्त्यम् - किमयं महाप्रलयो दैनन्दिनो वेति । तत्र तावत् ब्राह्मो लय इति " योऽसावस्मिन्महाकल्पे ( भाग. 8-24-11) इति चोतेर्महाप्रलय इति प्राप्तम् । नेति ब्रूमः, महाप्रलये पृथिव्यादीनामवशेषासम्भवात्, ‘याद्वाह्मी निशा’ इत्याद्युक्तिविरोधा । अतो दैनन्दिन इति युक्तम् । न चैतदपि सङ्गच्छते, सांवर्तकानां वृष्ट्यादिभिविना अकस्मादेव सप्तमेऽहनि त्रैलोक्यं निमङ्क्ष्यतीति मत्स्योक्तेरनुपपत्तेः । यशोक्तं प्रथमस्कन्धे - “रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषान्तरसम्लवे । नाव्यारोप्य महीमय्यामपाद्वैवस्वतं मनुम् " ।। इति । तदपि तदा दुर्घट, न हि प्रलयद्वयेऽपि महीमय्यां नाव्यारोहः सम्भवति, न च चाक्षुषमन्वन्तरे प्रलयोऽस्ति तथा च सति सप्तमो मनुर्वैवस्वत इत्यपि दुर्घटं स्यात् । " त्वं तावदोषधीः सर्वाः " (भाग.8-24-34 ) इत्यादि निर्देशोऽपि न सङ्गच्छते न हि तदा ओषध्यादीनां सत्वानां चाऽवशेषः सम्भवति । तस्मादन्यथा वर्ण्यते । नैवायं वास्तवः कोऽपि प्रलयः, किन्तु सत्यव्रतस्य ज्ञानोपदेशायाविर्भूतो भगवान् वैराग्यार्थमकस्मात् प्रलयमिव दर्शयामास । यथाऽस्मि वैवस्वतमन्वन्तरे मार्कण्डेयाय दर्शितवान्। तदपेक्षयैव महाकल्पेऽस्मिन्निति विशेषणं सङ्गच्छते। “ततस्समुद्र उद्वेलः सर्वतस्समदृश्यत " इति तस्यैव तदा दर्शनमुक्तमित्येषा दिक् । प्रस्तुतं स्तोत्रं व्याख्यास्यामः । तत्र नानायोनिषु संसरतः स्वस्य भगवत्कृपयैव तत्प्राप्तिं दृष्ट्वा मुक्तये तमेव प्रार्थयते अनादीति । अनादिर्याऽविद्या तयोपहता आवृत्ता आत्मसंवित् एषां से, अत एवाविद्यामूलैः संसारपरिश्रमैरातुरा इह संसारे यदृच्छया यदनुग्रहादेवोपसृता आश्रितास्सन्तो यमाप्नुयुः प्राप्नुवन्ति स भवानेव साक्षात्रो गुरुस्सन् ग्रन्थिं भिन्द्यात् इत्युत्तरेणान्वयः ||४६ | । तथा च

ननु वैराग्यं विना कुतो मुक्तिस्तहिं तस्य त्वत्सेवैकफलत्वात्सेवामादिशेत्याशयेनाह - जन इति । अबुधोऽयं जनः असुखं यथा भवति तथा कर्म समीहते । तां असन्मति सुखेच्छां धुनोति । नो हृदयरूपं ग्रन्थि 11 स विभिन्द्यात् । यतः स एव परमो गुरुः ||४७ || 10 ननु यज्ञदानादिभिः सत्त्वशुद्धिं विना कथं ग्रन्थिभेदः स्यात्तत्राह यत्सेवयेति । यस्य सेवयेव

1. AB,GJ,T अ 2. A,B, G, J, M, Ma,T, W “बोsa 3. M.Ma “मर्थ 5. A,B,J “करना 6. A यथा B तथा 7. A,B,J आत्मनः संवित् एषां
2. A,B,J Omit grita 11. A,B,JOmit fa पुमान्
3. A.B.GJT “स्व” " श्रीधरीयोऽचं लोकः । 8- -8, M, V प्राप्नुयुः 9 ABJ Omit असन्मति 358व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-46-50 आत्मनो मनसो मलं तमो विजह्यात् । एष हीनमलो निजं वर्णञ्च सत्त्वस्वरूपं भेजेत । स ईशो नो गुरुर्भूयात् । 4 यतः स एव गुरोरपि परमो गुरुः | मल्हानी दृष्टान्तः रुद्ररोदनं रुद्रस्य रोदनं रजतम् । “यदरोदीत्त द्रुद्रस्य · 5 रुद्रत्वं यदश्वशीर्यत तद्वजतं हिरण्यमभवत् ।” इति श्रुतेः । तद्वत् यथाने: सम्पर्कान्मलं जहाति स्ववर्ण भजते न 7 तु क्षालनादिभिस्तथा न यज्ञादिभिर्मलत्यागः, किन्तु त्वत्सेवयैव । तेषां तु सेवाङ्गत्वमेवेति भावः । । ४८ || परमेश्वरत्वं परमगुरुत्वञ्च प्रपञ्चयन्नाह नेति । यत्प्रसादस्यायुतभागस्तस्य लेशमात्रमपि अन्ये देवादयः सर्वे समेता अपि स्वयं तन्निरपेक्षास्सन्तः कर्तुं न प्रभवन्ति । । ४९ ।। 11 तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयन्नाह - स चक्षुरिति । अविदुषो जनस्य बुधो विद्वान् गुरुः तथैव । त्वन्तु अर्कप्रकाशवत्स्वत एव दृक् ज्ञानं यस्य सोऽर्कदृक् । अतः सर्वदृशां सर्वेन्द्रियाणां समीक्षण: प्रकाशकः । अत एवं सुगति बोद्धुमिच्छनिऽस्माभिर्गुरुर्वृतोऽसि ।। ५० ।। 13- 13 वीर० स्तोत्रमेवाह - अनाद्यविद्येत्यादिना इत्युक्तवन्त इत्यतः प्राक्तनेन प्रत्येन । " वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे "

$4 सम्प्रवृतं हृदि ( भाग. 8-24-35) इति श्रीभगवतैव तत्त्वप्रश्नाय सञ्चोदितः सत्यव्रतः तावत् तत्त्वजिज्ञासुः अनादिदेहात्मभ्रान्तिस्वतन्त्रात्मभ्रान्तिरूपाज्ञानमूलकर्मवासनाभिः संसरतां जीवानां " ईश्वरस्य च सौहार्द यदृच्छा सुकृतं तथा विष्णोः कटाक्षः " इत्युक्तरीत्या केवलं प्रथमोपकर्तुः श्रीभगवत्कृपयैव सदाचार्यसम्बन्धो नान्यथेत्यवबोधयितुं त्वत्कृपयैव परमगुरोस्तव प्राप्यस्य सान्निध्यं गत इत्यभिप्रयन् स्तोति अनादीति । अनाश्चविद्यया देहात्माभिमानादिरूपेणानाद्यज्ञानेन उपहता अपगता आत्मसंषित् स्वात्मपरमात्मयाथात्म्यज्ञानं 雀 येषां ते, अत एव तन्मूलेन अनाद्यविद्योपहतात्मज्ञाननिमित्तेन संसारपरिश्रमेण तापत्रयेणातुराः दुखिताः जनाः इति शेषः। इह संसारे यदृच्छया यादृच्छिकसुकृतमूलया त्वत्कृपयेत्यर्थः । उपसृताः सदाचार्यद्वारा संश्रितास्सन्तो यं प्राप्नुयुः स भवानेव विमुक्तिद: मुक्तयुपायभूतः यं प्राप्नुयुरित्यनेन प्राप्यत्वमुक्तम् । विमुक्तिद इत्यनेन प्रापकत्वमुक्तम्। नोऽस्माकं परमो गुरुश्चाभूत् परमः नितरां प्राप्यः गुरुः तत्त्वप्रतप्रेरणया हितोपदेष्टृत्वेन अज्ञाननिवर्तनेन चोपायभूतश्चासीदित्यर्थः । । ४६ ।। जनस्य 16 अनाद्यविद्ययोपहतात्मसंवित् त्वं तन्मूलकदेहसुखार्थप्रवृत्तिं पुनर्भगवत्सेवया

1. A, BJ Omit सस्य 2. ABJ भजेत् 3. AJ हाने। B होने 4-4 H,V Omit 5. A,B, J तत्, 6. ABJ स्वं 7. ABJ ‘मैति 8, H. V Omit सर्व 9-9 A,B, J “स्यामुधोऽखिं 10. BH,V Omit त्वन्तु 11. HV श: 12. A स्वगति 13–13. WOmits 14–14. W Omits 15. A,B, T तिरोहिता 16. Wभवत् 17. W “छोप” 359 8-24-46-50 श्रीमद्भागवतम् अविद्या निवृत्तिकथनेन तस्य गुरुशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताश्रयत्वं च वदन् स्वाविद्यानिवृत्तये तं प्रार्थयते जन इति ।

जनः जन्ममरणादि भाक् जीववर्ग: अबुधः देहात्माद्यभिमानवान् निजकर्मबन्धनः पुण्यपापात्मकानादिकर्मवश्यः सुखेच्छया शब्दादिवैषयिक - सुखसम्पादनेच्छ्या असुखं दुःखं यथा तथा कर्म समीहते चेष्टते करोतीति यावत् । पुनर्यस्य तव सेवया तामसन्मति देहात्माभिमानस्वतन्त्रात्माभिमानादिरूपामसतीं मतिं विधुनोति निरस्यति स गुरुः हितोपदेष्टा अज्ञाननिवर्तकच भवान् नोऽस्माकं ग्रन्थिम् असन्मतिरूपां भिन्द्यात् अपनुद्यात् ।। ४७ ।। न केवलं भगवत्सेवा असन्नतिमेव निरस्यति अपि तु तन्मूलभूतं कर्म पुण्यपापात्मकमात तिरोधायकमपीति वदन् तं स्वहितोपदेशाज्ञाननिवर्तनाथं प्रार्थयते यदिति । पुमान् मुमुक्षुर्यस्य तव सेवया आत्मनस्तमः तमोवत्तिरोधायके मलं पुण्यापुण्यकर्मात्मकं पापं जह्यात् त्यजेत् । तत्र दृष्टान्तः रजतपिण्डः सुवर्णपिण्डो वा । " यदरोदीत्तद्रुद्रस्य रुद्रत्वं यदश्रवसि यत्तद्रजतं हिरण्यमभवत् इति रुद्ररोदनं " श्रीतप्रसिद्धेः । तु यथाप्नेः सेवया न तु क्षालनादिना मले जह्यात् निजवर्ण स्वासाधारणं वर्णं भजेत च । तद्वदिति आत्मनो मलस्यापि रुद्ररोदनमलस्य अग्निसम्पर्कान्योपायानपनोद्यत्वदृष्टान्तकथनेन भगवत्सेवेतरानपनोद्यत्वमभिप्रेतं स ईश्वरो नोऽस्माकं गुरु भूयात् अतः स एव गुरोरपि परमो गुरुः अर्वाचीनगुरुणामपि " आचार्य मां विजानीयात् " ( भाग 11-17-27 ) इति तदात्मकत्वस्मरणात् तद्व्यतिरिक्तो न कश्चिद्गुरुरस्तीति भावः ।।४८ ।। यत्सेवया आत्मनो मलं विजयादित्यनेन मुक्तिविरोधिपापकर्मनिवर्तकत्वकथनेन तस्यैव मोक्षप्रदत्त्रमुक्तम्। तदेव व्यतिरेकमुखेनापि वदन् देवतान्तराणाममुक्तिदत्वं च वदंस्तमेव शरणं व्रजति - नेति । पुंसः भगवत्सेवाविधुरस्य पुंसः अन्ये देवाः सर्वे समेता अपि स्वयं निरपेक्षास्सन्तो गुरवोऽपि सन्तः यत्प्रसादायुतभागलेशं यस्य भगवतः तब प्रसादस्यायुतभागः अयुतसंख्याकानां भागानां मध्ये य एको भागः तस्य लेशं कर्तुं न प्रभवन्ति मोक्षप्रदानासमर्था इत्यर्थः । तं मुक्तिदं ईश्वरं सर्वान्तरात्मानं त्वां शरणं प्रपद्ये मुक्त पायत्वेन अध्यवस्यामि ।। ४९ ।। देवतान्तराणां तत्प्रसादायुत भागलेशकरणासमर्थत्वे कर्मवश्यत्वतन्मूलकासर्वज्ञत्वादिकमेव हेतुरित्यभिप्रयन् अज्ञलोकस्य ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तस्य अज्ञाननिवर्तनोपयुक्तसार्वज्ञादिगुणयुक्तं त्वामेव गुरुं वृणोमीत्याह सचक्षुरिति । अन्धस्य चक्षुरिन्द्रियरहितस्य पुंसो यथा सचक्षुः पुमान् अग्रणी: पुरतो नेता कृतः 360 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-46-50 वृतः तथाऽविदुषः स्वात्मरक्षणोपयुक्तज्ञानेनापि विरहितस्य जनस्य जन्ममरणादिभाजो ब्रह्मप्रभृति जीववर्गस्य त्वमर्कदृक् अर्कप्रकाशवत् स्वत एव दृक् ज्ञानं यस्य सः, अर्क एष दृक् यस्येति वा । " चक्षोस्सूर्योऽजायत (पु.सू. 1.6), " अग्निर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ ” (मुण्ड. 3.2-1-4 ) इत्यादिश्रुतेः अनेन सर्वज्ञत्वमुक्तम्, सर्वदृशां समीक्षण: प्रकाशकस्यपि प्रकाशकत्वशक्तिप्रदः " तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति (कठ. 3.6-2-15) इति श्रुतेः । अनेन ज्ञानप्रदत्वमुक्तम् । एवम्भूतस्त्वं सुगति समीचीन त्वत्प्राप्त्युपायं बुभुत्सत .I बोद्धुमिच्छतामस्माकं गुरुर्वृतः कर्तरि षष्ठी बोद्धुमिच्छद्भिः गुरुत्वेन वृत इत्यर्थः ||५० || 31 बिज० अनाद्यविद्योपहतात्मसंवित् परमात्मज्ञानं येषां ते तथा सा विद्या मूलं कारणं यस्य सः तन्मूलः, स च संसारः तन्मूलसंसारः तस्मिन् परिभ्रमः ततः आतुराः क्लिष्टाः यदृच्छया पूर्वजन्मार्जितपुण्याभिमुखीभूतदेवेच्छया इह लोके विशिष्टजन्मोपसृताः पुरुषाः यमाप्नुयुः स परमो गुरुर्भवान्नो विमुक्तिदोऽस्त्वित्यन्वयः ||४६ ॥ कर्मेनर्मूलनं भगवत्सेवनमेवेत्याह- जन इति । आत्मीयकर्मणा बन्धनं यस्य स तथा अयमबुधो जनः सुखमानुषानि तीच्छया कर्म समीहते ततः सुखं दुःखमाप्नोति इति यत्ततो बुधो जनो यस्य ईश्वरस्य सेवया कर्मविषयाम् असन्मति विधुनोति अतः कर्मनिर्मूलनं चाप्नोति गुरुर्ज्ञानोपदेष्टा स नो हृदये स्थितां ग्रन्थि कर्मपाशकृतां भिन्द्यादित्यन्वयः ।। ४७ ।। एष पुमान् यत्सेवया आत्मनस्तमोक्षणं मलं विजह्यात् जहाति निजं वर्णं परमात्मगति आनन्दस्वरूपं च भजेत भजते । कथमिव ? अग्रिदाहलक्षणसेवया रुद्ररोदनं हिरण्यं स्वमलं दशविधं जेह्यात् जहाति निजवणं शास्त्रसिद्धं स्वरूपं भजति यथा तथेत्यर्थः । किञ्च स जीवः पुनरव्ययोऽसंवृतः आवरणरहितो भवति ‘व्येञ् संवरणे ’ इति धातोः । गुरोर्गुरुः स परमो नो मुक्तिदो भूयादित्यन्वयः । ईशः मुक्तिदानसमर्थः ई: लक्ष्मीः तस्याः शं यस्मात् स इति वा । जातरूपं श्रीमुकुटं हिरण्यं रुद्ररोदनम् " इत्यभिधानम् । स भवान् अव्यय इति वा ।। ४८ ।। 44 अन्ये देवाः अन्ये गुरवो जनाश्च स्वयं समेताः मिलिताः पुंसः यस्य हरेः प्रसादायुतभागलेशं कर्तुं न प्रभवन्ति, तदनुग्रहमन्तरेणेति शेषः । अहं तं त्वामीश्वरं शरणं यामीत्यन्वयः ।। ४९ ।। 1– 1. W Omits 2. A, B Omit जह्यात् 361 8-24-51-55 श्रीमद्भागवतम् यथाऽन्धस्य पुंसः सचक्षुर्दृष्टिमानप्रणीः अग्रतो गन्ता कृतः यथा चाऽविदुषो जनस्य बुधो जनो गुरुः कृतः, शास्त्रविशारदैरिति शेषः । तथा सुगति बुभुत्सतां बोद्धमिच्छतां नोऽर्थदृक् पुरुषार्थद्रष्टा सर्वदृशां सर्वेन्द्रियाणां समीक्षण: साक्षी त्वं गुरुर्वृतः, ज्ञानोपदेशकत्वेनेति शेषः । अचक्षुरिति पाठे अयमर्थः त्वामन्तरेणेतरेषां गुरुत्वं पुरुषार्थानुपयोगिसम्यग्ज्ञानहीनत्वादित्याह अचक्षुरिति । यथाऽन्थस्याऽ- चक्षुषोऽन्योऽग्रणीः कृतो भवति तथाऽविदुषो जनस्याबुध एवं गुरुर्भवति । " अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः "

(कट. 3.2-5), ’ उभावप्यश्रुतग्रन्थों उभावपि जडात्मको " इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः त्वञ्चार्थदृक् शिष्यस्यापेक्षित- पुरुषार्थदर्शी । कुतः ? दर्शनसाधनत्वेन दृशोऽपीन्द्रियाणि तेषां साक्षित्वादस्माकं गुरुत्वेन वृत इति ।। ५० ।। जनो जनस्यादिशतेऽसतीं गतिं यया प्रपद्येत दुरत्ययं तमः । 4 farari शानममोघमञ्जसा प्रपद्यते येन जनो निजं पदम् ।। ५१ ।। त्वं सर्वलोकस्य सुहृत्प्रियेश्वरो ह्यात्मा गुरुर्ज्ञान मभीष्टसिद्धिदः । अथापि लोको न भवन्तमन्धधीर्जानाति सन्तं हृदि बद्धकामः । ॥५२॥ तं त्वामहं देववरं वरेण्यं प्रपद्य ईशं प्रतिबोधनाय । & छिन्ध्यर्थदीपे भगवन्वचोभिर्ग्रन्थीन्हदय्यान्विवृणु स्वमोकः ।। ५३ ।। श्रीशुक उवाच इत्युक्तवन्तं नृपतिं भगवानादिपूरुषः । मत्स्यरूपी महाम्भोधी विहरंस्तत्त्वमब्रवीत् । ५४ ।। पुराणसहितां दिव्यां सांख्ययोगक्रियावतीम् । सत्यत्नतस्य राजर्षेरात्मगुह्यमशेषतः ।। ५५ ।। 9 श्रीध० किस प्राकृतो गुरुरनर्थहेतुरेवेत्याह- जन इति । आदिशते उपदिशति। असतीं गतिम् अर्थकामादिर्गतिम्। तमः संसारम् ।।५१।। ननु तर्हि सर्वोऽपि लोको मामेव किं नोपसर्पति, अज्ञानादित्याह प्रियासी ईश्वर ||५२ ।।

1. ABGIT मति 2. M.Ma तथा 3. A,B,G,JT त्वं त्वष्य 4. H. V “व्ययज्ञा” 5. 6. A,B, GJ,M,Ma. TH” 7. M. Ma fभ 8. H. V स्वलांक:: 9. A,B, J रिस्वाह 100, A,B, JF 11ABJ 362 त्वमिति । A, B, G, J, M, Ma, Ta
2. A,B, J सत व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-51-55 अहं तु त्वामेव शरणं यामीत्याह तं त्वामिति । प्रतिबोधनायोपदेशाय । अर्थदीपैः परमार्थप्रकाशकैः । हृदये भवान् ग्रन्थीन् अहङ्कारादीन्। स्वलोकः स्वरूपं विवृणु प्रकाशय ।। ५३ ।। इतीति । नृपतिं प्रति । । ५५ ॥ पुराणेति । पुराणसंहितां मत्स्यपुराणमशेषतोऽब्रवीदित्यनुषङ्गः ||५५ ।। वीर युक्तश्चैतत् इतरेषां गुरुम् अन्यानामनर्थहेतुत्वात् भवतस्तु निरतिशयपुरुषार्थहेतुत्वादित्याह जन इति । जनः जन्ममरणादिभाक् संसारी जीवः गुरुत्वाभिमानवान् जनस्य संसारिणो जीवस्यासती गतिमर्थकामाद्युपायम् आदिशते आज्ञापयति बोधयतीत्यर्थः । तदादिष्टगतेरसत्त्वं दर्शयन् विशिनष्टि - ययेति । यया संसारिणोपदिष्टया गत्या अन्ततो दुरत्ययमनतिक्रमणीयं तमः स्वपरस्वरूपतिरोधायकं संसृतिरूपं प्रपद्यते प्राप्नोति त्वं तु अव्ययमक्षय्यफलप्रदं केवलानन्दैकहेतुममोघं फलाविनाभाविज्ञानं स्वपरयाथात्म्यगोचर- ज्ञानमादिशत इत्यनुषङ्गः । तुशब्देन निरस्तनिखिलदोषत्वसमस्तकल्याणगुणगणत्वादिना जगद्वैलक्षण्यमभिप्रेतम् । तदादिष्टज्ञानस्य निरतिशयपुरुषार्थहेतुत्वं दर्शयन् विशिनष्टि अञ्जसेत्यादिना । येन त्वदादिष्टेन ज्ञानेन जनोऽञ्जसा सुखेनैव निजं वैष्णवं पदं स्थानं प्रपद्यते । निजमित्यनेन यथा तुशब्देन भगवतो निरस्त निखिलदोषत्वेन समस्त कल्याणगुणात्मकत्वेन च जनाद्वैलक्षण्यमभिप्रेतं तदा तत्पदस्य निरस्तनिखिलदुःखमि - श्रत्वादिक्षुद्रत्वादिदोषत्वेन निरतिशयकेवलानन्दादिमत्वेन च वैलक्षण्यमभिप्रेतम् । अञ्जसा इत्यनेन जनोपदिष्टयाsसत्यापि गत्या तत्फलभूतार्थकामादेरपि दुःखप्राप्यत्वमभिप्रेतम् ।। ५१ ।।

ननु जनविलक्षणो निरतिशयपुरुषार्थप्रदश्चेत् अहमेव सर्वैरपि किं न समाश्रीये? इत्यन्त्राऽऽह त्वमिति । सर्वलोकस्य अनालोचितविशेषाशेषलोकस्य त्वं सुहृत् हितैषी प्रियः प्रीतिविषयश्चासौ ईश्वरोऽन्तः प्रविश्य नियन्ता, आत्मा धारकः, गुरुहितोपदेष्टा, ज्ञानं ज्ञानप्रवर्तकोऽभीष्टसिद्धिदक्ष अथापि यद्यप्युक्तविधः त्वं तथापि हृदयकमल एव वसन्तं भवन्तम् उक्तविधं न सर्वो लोको जानाति । अज्ञाने हेतुं वदन् लोकं विशिनष्टि । अन्यधीर्हदि बद्धकाम इति । अन्यधीः देहतदनुबन्धितयोग्यार्थकामादिषु पुरुषार्थदृष्टिः न तु देह विलक्षणात्मपरमात्मयाथात्म्यधीः अत एव बद्धकामः शब्दादिविषयलिप्सुः ।। ५२ ।।

अथोक्तविधं भगवन्तं प्रपद्य ज्ञानोपदेशार्थं प्रार्थयते तं त्वामिति । तमुक्तविधं देववरं “तं देवतानां

1. A,B, J 2. A, BJ स्वं 3. A, B, T बदन 4 A हत्या 5. ABT कर 6. AB, T तों” 3638-24-51-55 श्रीमद्भागवतम् परमञ्च दैवतम् " (श्वेता.उ.5-7 ) इति श्रुत्युक्तरीत्या निस्समाभ्यधिकदैवतम् अत एव वरेण्यं वरणीयं ईशञ्च त्वामहं प्रतिबोधनाय स्वात्मपरमात् थात्म्यज्ञानाय तदुपदेशार्थमिति भावः । प्रपद्ये शरणं व्रजामि । अतो, हे भगवन्! अर्थदीपैः परमपुरुषार्थभूत परमात्मस्वरूपप्रकाशकैर्वचोभिः हृदय्यान् महृदयगतान् ग्रन्थीन् ग्रन्थिवदनिमोच्यान् देहात्माभिमानादीन् भिन्धि अपाकुरु, स्वं स्वकीयम् ओकः स्वरूपं स्थानं वा विवृणु प्रकाशय ||५३|| 2 इतीत्यं प्रार्थयमानं नृपतिमुद्दिश्य भगवानादिपुरुषो मत्स्यरूपी महाम्भोधी प्रलयार्णवे विहरन् तत्त्वं तत्त्वप्रतिपादकं पुण्य अब्रवीत् उपदिष्टवान् तत्त्वप्रतिपादकं पुराणमुपदिदेशेत्यर्थः । । ५४ ।।

तदेवाह पुराणेति । दिव्यां देवस्य स्वस्य सम्बन्धिनीं प्रतिपादिकां देवेन स्वेनैव प्रणीतां वा सांख्यं प्रकृतिविलक्षणात्मस्वरूपयाथात्म्यज्ञानं, योगो भगवद्भक्तियोगः क्रिया नित्यनैमित्तिकादि क्रियायोगः त एते 1 1 प्रतिपाद्यत्वेनास्या सन्तीति तथा तां पुराणसंहितां मात्स्यपुराणरूपां संहितां तथात्मनो गुह्यं रहस्यं चाशेषतः कार्त्स्न्येन सत्यव्रतस्य अब्रवीत् इत्यनुषङ्गः ।। ५५ ।। विज० एतदेव विवृणोति जन इति । जनो जननाद्यभिमानी तादृशस्य जनस्यासती गति इहामुत्र च उरुफलदं ज्ञानमादिशति । यथा येन ज्ञानेन दुरत्ययं तमः नित्यदु: खात्मकमन्धं तमः प्राप्नोति तादृशमिति शेषः, 委员 अन्यंतमः यथेति पाठे यथोपदिष्टेन दुरत्ययं तमः प्राप्येत तथोपदिशति, नसन्नासनसत् इत्याद्याकारेणेत्यर्थः । प्रविशन्ति " इति श्रुतः । ज्ञानस्य सत्त्वे द्वैतभङ्ग इति तत्राह त्वमिति । जनो येन ज्ञानेन निजं पदं निर्दोषत्वेन त्वद्रूपसदृशं सचिदानन्दलक्षणमञ्जसा अव्यवधानेन प्रपद्यते यचाव्ययमक्षयं यामोघमव्यभिचारितया फलसमर्पकं त्वं तदेव ज्ञानमादिशसीत्यन्वयः । ॥५१॥

इतोऽपि त्वदुपदिष्टज्ञानमेवापेक्षितपुरुषार्थसाधनं नान्यत् अनिमित्तबन्धुत्वादिगुणपूर्णत्वेन सिद्धत्वेन वञ्चनाशङ्कानास्पदत्वादित्याशयेनाह त्वमिति । सुहृत्प्रत्युपकारशून्यः प्रियश्वेश्वरश्च विषयसुखस्यापीश्वर इति था, आत्मा पूर्णानन्दः गुरुर्ज्ञानोपदेष्टा जानातीति ज्ञानम्, अभीष्टसिद्धिरपेक्षितपुरुषार्थसाधकः लोकः सुहृत्त्वादिगुणवन्तं कुतो न जानातीति तत्राह तथापीति । यद्यप्यनिमित्तबन्धुः तथाऽपि लोको भवन्तं न

जानाति, कुतः ? अन्धधीः नष्टज्ञानत्वात्, ज्ञाननाशः कस्मादित्यत उक्तं हृदीति । दूरस्थत्वान तज्ज्ञानमित्यत उक्तं सन्तमिति । हृदीत्येतत् उभयत्र योज्यम् ||५२ ।। 1 W† 2. A‚B‚T for 3–3. W Omits 4–4. A.B.T Omit 364 व्याख्यानप्रयविशिष्टम् 8-24-56-61 इदानीं स्वार्थ प्रकाशयति तं त्वामिति । प्रतिबोधनाय त्वत्स्वरूपविषयज्ञानायाऽहं यो ज्ञानोपदेष्टृत्वादिगुणोपेतस्तं त्वां शरणं प्रपद्ये इत्यन्वयः । देवोत्तमत्वादयमेव शरण्य इति भावेनोक्तं देववरमिति । सौन्दर्यादिगुणभावेन त्वद्भक्तिरुदेतीति भावेनोक्तं वरेण्यमिति । उक्तगुणा अन्यत्र व्यभिचारिणो, नेत्याह "

ईशमिति । अन्यथेश्वरत्वानुपपत्तिः, हृदय्याम् अहङ्कारसम्भूतां ग्रन्थिम् अर्थस्य दीपकैः प्रकाशकैः । " मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु स्वाश्रमं वैकुण्ठं वा विवृणु प्रकाशयेत्यन्वयः । " ओकसी मन्दिराऽऽश्रमी " इति च ॥ ५३, ५४ ।। (भ.गी. 18- 65 ) इत्यादिलक्षणवचोभिः किञ्च स्वभोकः स्वस्वरूपं " सांख्ययोगक्रियावत ज्ञानभक्तिकर्मयोगवत पुराणसंहितामब्रवीत् इदं श्रद्धेयमिति भावेनोक्तम् आत्मगुह्यमिति । आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता इतिवदुपदिष्टैव शिष्टं नास्तीत्यत उक्तम् अशेषत इति । । ५५ ।। सोऽश्रोषीषिभिस्साकमात्मतत्वमसंशयम् । . नाव्यासीनो भगवता प्रोक्तं ब्रह्म सनातनम्। ५६ ।। अतीतप्रलयापाय उत्थिताय च वेधसे । वासुरं ग्रीवं वेदान्प्रत्याहरद्वरिः ।। ५७ ।। स तु सत्यवतो राजन् ज्ञानविज्ञानसंयुतः । विष्णोः प्रसादात्कल्पेऽस्मिन्नासीद्वैवस्वतो मनुः ।। ५८ ।। सत्यव्रतस्य राजर्षमयामत्स्यस्य शार्ङ्गिणः । 6 संवादं महदाख्यानं श्रुत्वा मुच्येत किल्बिषात्।। ५९ ।। अवतारं हरेयोऽयं कीर्तयेदन्वहं नरः । सङ्कल्पास्तस्व सिध्यन्ति स याति परमां गतिम् ॥ ६० ॥ प्रलयपयसि धातुः सुतशक्तेर्मुखेभ्यः श्रुतिगणमपनीतं प्रत्युपादत हत्वा । दिforesee ब्रह्म सत्यवतानां समहमखिलहेतुं जिामीनं नतोऽस्मि । । ६१ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां अष्टमस्कन्धे मत्स्यावतारचरितानुवर्णनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ।। २४ ।। F

1. A,B, G,J,M,Ma,T अश्री 2. M.Ma “ते” 3. A,B, G, JM,Ma,T स 4. W दिश’ 5. A, B, G,JM, Ma,T राजा
2. M.Ma 7. A,B, G,JT “लारे 8. M. Ma “s 9. A,B, GJT ‘बचो 10. M. Ma ‘साथ 365 8-24-56-61 श्रीमद्भागवतम् श्री० अतीतेति । अतीतः पूर्वो यः प्रलयः तस्यापायेऽवसाने ।। ५७-५९ ।। अवतारमिति । योऽयं हरेरवतारस्तं यः कीर्तयेत् ॥ ६० ॥ | 2- } प्रलयेति । दितिजं हयग्रीवं हत्वा तेनोपनीतं श्रुतिगणं प्रत्युपादत्त प्रत्यानीतवान् सत्यव्रतानां सत्यव्रतस्य ऋषीणाञ्च ‘छत्रिणो गच्छन्ति’ इतिवत् लिक्समवायन्यायात् बहुवचनम्। जिह्ममीनं मायामत्स्यम् ||६१ । । इति श्रीमद्भागवते महापुराणे अष्टमस्कन्धे श्रीश्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां चतुर्विशोऽध्यायः ।। २४ ।। atre तदेतद्भगवता उपदिष्टमात्मनः प्रत्यगात्मनः तत्त्वं याथात्म्यं सनातनं ब्रह्म तद्याथात्म्यं च ऋषिभिस्सह नाव्युपदिष्टसत्यव्रतो निस्संशयं यथा भवति तथा शुश्राव । ॥ ५६ ॥ ततो हरिरतीतः पूर्वो यः प्रलयः तस्यापाये अवसाने उत्थिताय शयनादिति शेषः । वेधसे चतुर्मुखाय वेदान् हयग्रीवेणापहतान् तमसुरं हत्वा प्रत्याहृत्य अदिशत् ददौ । । ५७ ।। ततः स तु स एव सत्यव्रतो राजा ज्ञानविज्ञानाभ्यां संयुतः आगमोत्थविवेकोत्थज्ञानाभ्यां युक्तः, विष्णोः प्रसादात् अनुग्रहादेव अस्मिन् कल्पे वैवस्वतो मनुरभूत् ॥ ५८ ॥ 3 एवमुपवर्णितमत्स्यावतारचरित्रो मुनिः तदाख्यान श्रवणादिफलमाह - सत्यव्रतस्थेति मायामत्स्यस्य अद्भुतमत्स्यरूपिणः स्वसङ्कल्पोपात्तमत्स्यरूपिणो वा शार्ङ्गिणः हरेः सत्यव्रतस्य राजर्षेः मनोध संवादरूपमिदमाख्यानं श्रुत्वा पुमान् किल्बिषात् स्वर्गापवर्गश्रेयोविरोधिनः पापात् मुक्तो भवेत् ।। ५९ ।। यो नरो हरेरमुमवतारं तचरित्रमन्वहमहरहः कीर्तयेत् तस्य नरस्य सर्वे सङ्कल्पाः मनोरथाः सिध्यन्ति, 7 जीवद्दशायामिति शेषः । देहावसाने तु स नरः परमां गतिं मुक्ति यातीत्यर्थः । । ६० ।। मत्स्यावतारचरित्रकथनान्ते सुखप्रतिपत्तये तदवतारप्रधानप्रयोजनानि संगृह्णनमस्करोति मुनिः प्रलयेति । यः प्रलयपयसि प्रलयार्णवजले, विहरन्निति शेषः । सुप्ता अप्रबुद्धा शक्तिः सृष्टिशक्तिर्यस्य तस्य निद्राभिभूतत्वादिति भावः । अत एव तस्य धातुः ब्रह्मणो मुखेभ्यः अपनीतं निस्सृतं श्रुतिगणं हयग्रीवेण असुरेणापहृतं तं दितिजमसुरं हत्वा प्रत्युपादत्त प्रत्याहृत्य धात्रे ददावित्यर्थः । तथा सत्यव्रतानां सत्यव्रतस्य ऋषीणां च f } छत्रिणो गच्छन्ति इतिवत् लिङ्गसमवायात् बहुवचनम्। ब्रह्म तद्याथात्म्यप्रतिपादकं
3. A,B,J add y 2- 2. BHJ, V Omit 3 ABJ “यात्. 4. W आहस्य 5. A,B, T “फ” 6. W. Omits मनो: 7. WOmits इत्यर्थ. 8. ABT Omit प्रधान 9. W वे, 366 व्याख्यानत्रयविशिष्टम् 8-24-56-61 पुराणमकथयत् तमखिल्हेतुं सर्वकारणकारणभूतं जिह्यमीनं कपटमीनं हरिमहं नतोऽस्मि, नत इति कर्तरि क्तः, नमस्कृतवानस्मीत्यर्थः । । ६१ ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे अष्टमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषालिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां चतुर्विशोऽध्यायः ।। २४ ।। विज० नावि जलयाने । । ५६ ।। प्रलयानामपाये अतीते सति ततः उत्थिताय वेधसे ब्रह्मणे प्रत्याहरत् दैत्यहृतान् तान् ज्ञात्वा प्रत्याहृत्य दत्तवानित्यर्थः ।।५७-५९।। संवादस्य पापहरत्वे अवतारकथाकीर्तनेन किं प्रयोजनमाह अवतारमिति । अस्तु श्रवणफलं, कीर्तनेन किं फलमित्यतो वाऽऽह अवतारमिति । । ६० ।। बुद्धिसङ्ग्रहार्थमवतारकथां सङ्कलय्य कथयति प्रलयेति । सुप्तशक्तेर्विषयोपरतेन्द्रियशक्तेः कार्यानभिमुखीभूतप्रकृतिशक्तेर्वा अपनीतं निस्सृतं दैत्येन नीतं, जिह्ममीनं मायामत्स्यम् “अनन्तशक्तिर्भगवान्मत्स्यरूपी जनार्दनः । क्रीडार्थ याचयामास स्वयं सत्यत्रतं नृपम् ||” इत्यनेन समाह सातिकरुणं महाकारुणिकमित्यादिना विक्रीडितमिति ज्ञातव्यम् ।। ६१ ।। पदरत्नावलिर्नाम अष्टमस्कन्धसङ्गता । प्रीत्ये मत्स्यात्मनो विष्णोरस्तु निर्दोषवर्ष्मणः ।। इति श्रीमद्भागवत महापुराणे अष्टमस्कन्धे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां चतुर्विशोऽध्यायः । । २४ । । (विजयध्वजरीत्या त्रयोविंशोऽध्यायः । १२३ । ।) 0.00000 367 श्रीः श्रीमद्भागवत अष्टमस्कन्धस्थश्लोकपादानुक्रमणिका APPENDIX - I अध्याय लोक अध्याय अ अत्यरोचत मारिषः 18 18 d अकरोद्वामनं पतिम् 23 21 अत्राऽपि बह्वृचैगीतम् 19 38 ย अक्षमालां महाराज! 16 अत्राऽपि भगवजन्म 13 6 A अक्षरं यत्तदोमिति अथ तस्मै भगवते 6 27 a अक्ष्णोच सूर्य वदने च वह्निम् 20 26 अय तार्क्ष्यसुतो ज्ञात्वा 21 26 a अगाधबोधो भवतः पादपव्यम् 22 अथाऽग्र ऋषयः कर्माणी 4 a अगायत यशोधाम अथाङ्घये प्रोमिताय विष्णोः 21 3 a अगुणाय निर्वाणसुखार्णवाय अग्नयोऽतिथयो भृत्याः अनिर्वाहुश्शुचिशुक्र ON अथाऽपि लोको न भवन्त 24 52 c а अथाऽऽरुह्य रथं दिव्यम् 15 & a C अथाषगतमाहात्म्य: 2 अनिर्मुखं तेऽखिलदेवतात्मा 26 a अथाssसीद्वारुणी देवी 74 36 30 目 2 अग्निर्मुख यस्य तु जातवेदा 1 35 a अथाऽहमप्यात्मरिपोः तवान्ति- 22 ३ अग्रणीः कीर्तिवर्धन: 22 ! 28 अथाहोशनसं राजन् 23 a अङ्गारान्मुमुचुर्वात. 10 49 •। अथैतत्पूर्णमभ्यात्मम् a aferari for 20 15 d अथोदधेर्मध्यमानान् aG 31 a अजस्य चक्रन्त्वयेर्यमाणम् 5 28 अयोपोष्य कृतस्नाना 14 a अजातजन्मस्थितिसंयमाय 6 8 a अथो सुरास्ते प्रतिलब्धचेतस. 11 1 a अजानन् रक्षणार्थाय 24 15 C अदअन्त्यतिबला वीर ! 24 अजितस्य पदं साक्षात् अजितात्मोपसादितै. अजितो नाम भगवान् अजो ग्रहमचीक्लपत् un | 24 C अदितिञ्च शशंसिरे 23 27 19 24 अदितिदुर्लभं ला 21 C C अदितेधिष्ठितं गर्भम् 17 24 a 26 अदित्या आश्रमपदम् 18 10 c अजो नागाश्च कुण्डले 00 16 अदित्यैवं स्तुतो राजन् ! 11 a अजैषीदजयां मायाम् 22 28 c अदीदृशो रद्भुतं हि न. 24 30 d अज्ञानतस्त्वयि जनविहितो 12 8 C अदृश्यताऽ [ऽष्टायुधबाहुरुक्कसत् 10 $4 ६ अज्ञानप्रभवो मन्यु, 19 13 अद्य न’ पावित्र कुलम् 18 30 b ! अणोरणिनेऽपरिगण्यधाम्ने 8 C अद्य नः पितरस्तृप्ता 18 30 a अतस्ते श्रेयसे धीराः 16 | 36 C अद्य स्विष्टः क्रतुरयम् 18 30 C अतीतप्रलयापाये 24 57 a अद्याप्रयो मे सुहुता यथाविधि 18 31 A अतीतेऽनागतेऽद्य वा 3 d अधुनाऽऽस्ते स्त्रराडिव 13 अतीन्द्रियं सूक्ष्ममिवातिदूरम् अतोऽन्यश्चिन्तनीयस्ते (हि) अतोऽहमस्य हृदयम् अत्यद्भुतं तचरितं सुमङ्गलम् C अनन्तमाद्यं परिपूर्णमीडे 3 38 C अनन्तशक्ति पुरुषं यमाहुः 17 27 b अनागतास्तत्सुताच 13 24 C अनादेशकरं गुरु 20 14अध्याय: श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः । पादः अनाद्यविद्योपहतात्मसंविदः अनाधारोह्यपोऽविशत् 24 46 2 अपश्यन्निति होवाच 19 12 8 7 6 b अपश्यमानः कुपितो ननाद 19 11 b अनायकारशत्रुबलेन निर्जिता: अन्नाद्येनाश्वपाकेभ्यः अनिच्छन्तो बले राजा अनिवृत्तास्तनुत्यजः अनुग्रहाय भूतानाम् 22 S & 11 25 अपारणीया इति देवि मे मतिः 17 16 b 16 55 C अपारयन्तस्तं वोढुम् → 34 ५० 21 14 C अपारयन्नात्मविमोक्षणे चिरम् N 31 C 20 9 अपि वा कुशलं किचित् 16 5 ६ 24 27 C अपि वाऽतिथयात्र 16 6 a अनुध्यानान्न रिष्यति 16 12 d अपि सर्वे कुशलिनः 16 10 अनुव्रतमयाजयन् 15 34 अप्रतर्यमनिर्देश्यम् 10 17 C अनुसङ्कीर्तनं तब 23 16 अप्रदातुः प्रतिश्रुतम् 19 35 अनृतं मूलमात्मनः 19 39 अप्रमाणविदस्तस्याः 9 13 C अनेन याचमानेन 21 11 अप्यनयस्ते वेलायाम् 16 8 अन्तरं सत्य सहसः 13 29 अप्यभद्रं न विप्राणाम् 16 & अन्तर्धानं गतोऽसुरः 10 45 अप्युत्तमां गतिमसौ भजते त्रिलो- 1 22 23 c अन्तर्बहिश्चावृतये भयोन्या 3 25 अबुद्धिमान् द्वीपदाशुषम् 19 19 d अन्तस्समुद्रे नु पचन्स्वधातून् 5 35 C अभक्षयन्महादेवः 7 C अन्यत्र क्षुद्रा हरिणाः शशादयः 22 c अभवाय दिवौकसाम् 21 21 अन्यांश्च ब्राह्मणान्युक्तान् 16 54 अभवाय पृथग्गुणः 14 9 अन्ये च देवा गुरवो जनाः स्वयम् 24 49 b अभिगर्जन्ति हरयः 2 C अन्ये चाऽपि बलोपेताः 11 35 अभिधावति वैरधीः 9 26 अन्ये जलस्थलखणैः 10 12 & अभिनन्द्य हरेर्यम् 5 14 अन्ये पौलोमकालेया: 10 22 c अभिषेकं यथाविधि 8 12 अन्ये वयन्ति नवशक्तियुतं परं 12 9 C अभिवद्भिः सुमनोऽभिवृष्टः 7 12 अन्यैश्च ककुभस्सर्वाः 2 3 a अभ्यभाषत तत्सर्वम् 30 € अन्यैक्षोदामकीर्तिभिः 19 15 अभ्ययात्सौहृदं सख्युः 11 131 C अन्योन्यतस्सुधा पात्रम् a अभ्याचष्टुं प्रचक्रमे 5 14 अन्योन्यमासाद्य निजघ्नुरोजसा 10 35 C अमृतममर वर्षानाशयत्सिन्धुम- 12 47 अन्येऽप्येवं प्रतिद्वन्द्वम् 42 अमृतापूर्णकलशम् 8 34 A अन्वतिष्ठद्व्रतमिदम् 17 1 C अमृतार्थ पयोनिधिम् 5 अन्ववर्तन्त यं देवाः 16 37 a अमृतार्थे परस्परम् 6 32 अन्वशिक्षन्वतं तस्य 22 C अमृतोत्पादने यत्नः 6 21 अन्यास्म सम्राजमिवानुगा वयम् 5 37 C अमृत्योरिह देहिनाम् 19 अपराजितेन नमुचिः 10 30 अमृष्यमाणा उत्पेतुः 10 في الذا अपरिज्ञेय वीर्यस्य 12 36 a अमोघमरिमर्दनम् 11 12 अपरेऽभिययुः खरैः 10 9 b अमोघा भगवत्सेवा 16 21 अध्याय: । श्लोकः पाद: अध्यायः श्लोकः पाष: अम्भसेवाऽऽशुशुक्षणिः अम्भस्तु यद्रेत उदारवीर्यम् अम्लानपद्मां जलज शुक्रः अवन्तु तस्य स्थितिपालनक्षण: अयन्दुरात्माऽकृतबुद्धिरत्र 19 26 d अवतारा मया दृष्टाः 12 12 a 5 33 a अवतारः कृतानि मे 4 21 15 d अवधीत्सत्यजित्सखः 1 26 C 5 23 a अवनिज्याऽर्चयामास 18 27 C 10 अवनिज्याऽवहन्मूर्ध्नि 20 अयं वै सर्वयज्ञाख्यः 16 60 अवनेजन्यपां भृतम् 28 18 C 17 अयाजयन्विश्वजिता त्रिणाकम् 15 4 अवरोप्य गिरिं स्कन्धात् 6 39 a अयि पयस्त्वमस्य मायाम् 12 43 A अविक्रियं सत्यमनन्तमाद्यम् 5 26 a अरक्ष्यमाणाश्शरणं सदाशिवम् 7 19 d afaar i विधास्यति 24 43 अरयोऽपि हि सन्धेयाः 20 अfear साक्ष्युभयं तदीक्षते 3 C अरिष्टोदुम्बरप्लक्षैः 12 अविश्वं विश्ववेदसम् 3 अरिष्टisfortun 10 22 a अविषह्यमिमं मन्ये 15 23 26 25 C अरूपायोरुरूपाय 3 C अव्यक्तferक्तमधारयद्धरिः 18 12 अरेभिरे सुरायत्ताः 7 2 a अव्यक्तमाध्यात्मिक योगगम्यम् 3 21 अर्चयित्वा गन्धमाल्यैः 16 39 a अशासत् सकलं जगत् 23 4 d अर्चयेच्छ्रद्धया युक्तः 16 38 अश्मसारमयं शूलम् 30 a अर्थयेत्स्थण्डिले सूर्य 16 28 c अश्विनावृभवो राजन् C अर्चयेदरविन्दाक्षम् अचित्वोदकपूर्वकम् 155 16 25 अश्विनी बडवात्मजो 13 10 20 16 अश्विनौ वृषपर्वणा 10 30 b अचिभिरिव वह्नयः 15 17 अष्टमेऽन्तर आयाते 13 a अचिभिर्वर्मभूषणैः 10 14 b अष्टाशीति सहस्राणि अर्थस्य पदवीं गतैः 6 20 असताच्छाययोक्ताय अर्थ कामं यशो वृत्तिम् 20 2 अर्थेन्द्रियाभासमनिद्रमव्रणम् 5 27 असतो यक्षराक्षसान् असदविषयमघि भावगम्यं 12 1 अर्थः कामैर्गता नान्तम् 19 23 C 19 A = 8 5 3 22 a 14 c 26 b 47 а 25 अर्हणं विजतर्पणम् 16 47 असम्प्राप्तान् हसन्निव 10 42 अक्षयन्तस्तमतीव विह्वला: 25 2 असाधुवादादृशमुद्विजे यथा 22 3 अलक्ष्यगतिभीषणैः 10 52 असुराजगृहस्तां वै 8 30 C अलब्धपूर्वोऽपदेऽसुरेऽर्पित; अलब्धभागास्सोमस्य अलब्धाऽऽत्मावकाशाऽसौ अलोकमव्यक्तमनन्तपारम् अवतारकथामाधाम् अवतारं हरेयोऽयम् अवतारानुचरितम् 23 असुराणां सुधादानम् 9 19 a 2 4 2 2 3 10 24 23 a असुरानवथा विभुः 5 19 17 C असुरास्तत्कृतं नृपः 9 22 b 5 29 अस्तं गिरिमुपागमन् 11 46 24 1 c अस्मत्करणगोचरम् 5 45 24 60 a 12 43 e 23 30 C अह तं यामि परं परायणम् 2 32 अध्यायः लोक: पादः अध्यायः लोक, पाद: अहन्येतदरिन्दम ! 24 32 b आत्मतत्त्वमसंशयम् 24 अहम्पूर्वमहम्पूर्णम् 00 8 38 आत्मना शुद्धभावेन अहम्मानपबृंहितः 19 13 आत्मनो जगदात्मनः

• 42 56 b 16 59 c 12 36 b अहन रात्रिश्च परस्य पुंसः 20 27 आत्मलाभेन पूर्णार्थः 1 15 c अहं गिरित्रच सरादयो ये 6 15 आत्मवृक्षस्य गीयते 19 39 b अहं भवो यूयमथाऽसुरादयः $ 21 a आत्मस्मृतिविनाशिनीम् 12 अहं त्वामृषिभिस्साकम् 24 37 अहिमूषकवत्पश्चात् अहिंस्रस्सर्वभूतानाम् अहीन्द्रसाहस्रकठोरख 20 49 14 आत्मागुरुर्ज्ञानमभीष्टसिद्धिदः आत्मात्मजाप्तगुह्यवित्तजनेषु सक्तैः | 3 आत्मानञ्च कुतो विभुम् आत्मानमद्भिः स्नपयन् गतक्लमः 24 52 18 a 2 25 अहेरङ्गममङ्गलम् आत्मानं तत्र साधनम् 9 अहो अस्या नवं वयः आत्मानं देवमायया 12 अहो प्रणामस्य कृतस्समुद्यमः 23 आत्मानं मोचयित्वाऽङ्ग ! अहो बत भवान्येतत् 7 37 A आत्मावस्थमिदं सर्वम् 1 अहो ! ब्राह्मणदायाद ! 19 18 а आत्माविक्रया धिया 22 अहो मायाबलं विष्णोः 16 18 अह्नाऽभिव्यानशेऽमरः 24 26 ii afareक्षणः 17 23 अंशेन जगतः पतिः ज आत्मा शुष्येन संशयः आत्मांशभूतां तां मायाम् आत्मेश्वरश्च तदपेक्षतयाऽनपेक्षः आदायोषधिवीरुधः 19 12 12 24 3 8 2 2 7 2 2 2 2 2 4 35 30 a 10 a 22 d 40 42 a 7 d 42 आ आदित्यानामवरजः 13 आकर्णपूर्णरहनत् 10 आदित्या वसोरुद्राः 13 mm c a आकर्ण्यासुरयूथपाः आदिश त्वं द्विजश्रेष्ठ ! 16 4 23 8 आकाशगङ्गया देव्या 15 14 a आद्यन्तावयवस्य यन्मध्यम् 12 a आकृत्यां देवहत्याच आद्यस्तु कथितो यत्र 1 C आक्रीडं सुरयोषिताम् आक्रम्य हस्तेन सहस्रबाहुः आक्षेपैराह तं पुनः 10 आख्यास्ये भगवान् यज्ञः 6 आचार्यदत्तं जलजं महास्वनम् 15 23 C आनीतो द्विपमुत्सृज्य आचार्य ज्ञानसम्पन्नम् 10 53 a आजगाम कुरुश्रेष्ठ ! 22 12 C आपन्नः कौशरी योनिम् आज्ञां भगवतो राजन् 23 11 आभिषेचनिका भूमिः आतपत्रैस्सितामलैः 10 13 आत्मगुह्यमशेषतः 24 55 आत्मजान्सुसमृद्धांस्त्वम् 17 15 a आमन्त्र्य तं परिक्रम्य आमैराम्रातकैरपि आयान्तीं ददृशुः स्त्रियम् आधावतो निर्विविशे सुरेन्द्र ! आधावन्तो भटान्मृधे आनन्दमात्र मविकारमनन्यदन्यत् 12 आनिन्ये कलशं हैमम् आपन्नलोकवृजिनोपशमोदयाऽऽद्य | 17 19 10 S 2 2 40 20 17 11 16 C 8 C 12 अध्यायः लोक: याद: अध्यायः श्लोकः पाद: आयुर्वेदद्दगिज्यभाक् आयुष्मतोऽम्बुधारायाम् आयुः परं वपुरभीष्टमतुल्यलक्ष्मी Go 8 35 आहो रूपमहो धाम हि 9 2 a 13 20 8 आह्रयन्तो विशन्तोऽ 10 27 C 17 10 2 इ आयोधनादुल्बण उत्थितस्तदा 10 38 b 13 2 at आरुरुक्षन्ति मायाभिः 5 इच्छामि कालेन न यस्य विप्लवः 3 आरुरोह खगाधिपम् 26 इतस्ततः प्रसर्पन्ती 12 2 23 25 29 C आरुह्य प्रययावब्धिम् 6 38 c इतस्ततो नूपुरवल्गुशिञ्जितः 8 18 C आरुह्य बृहती नावम् 24 35 A इति तद्दैन्यमालोक्य 8 37 आरूढो वियति स्वराट् 10 25 इति तूर्णी स्थितान् दैत्यान् 7 C आर्यकस्य सुतस्तत्र 13 26 a इति ते क्ष्वेलितैस्तस्याः 9 11 2 आलक्ष्य मधुसूदनः 12 37 इति ते तामनुद्रुत्य 2 C आवर्तनोद्वर्तनकम्पितस्तन 12 19 a इति तेऽभिहितस्तात 12 45 a आवाहनपुरस्कृतम् 16 38 इति दानवदेतेयाः 10 1 a आविध्य शूल महिनोदथ 10 56 इति देवान्समादिश्य 6 26 A आशु तुष्यति मे देवः 16 23 इति ब्रुवाणं नृपति जगत्पतिः 24 31 a आश्रमं भगवानगात् 16 इति ब्रुवाणो भगवान् 12 17 & आश्रुत्य स महीपतिः 24 16 इति मन्त्रोपनिषदम् 1 17 a आश्वस्तमनसोऽसुराः आसन्स् पौरुषे नष्टे आसाञ्चकारोपसुपर्णमेनम् b इति वैरोचने वाक्यम् 19 1 7 C इति शक्रं विषीदन्तम् 37 a 29 c इति सप्तर्षयः स्मृताः 13 5 d आसां प्राणपरीप्सूनाम् 7 38 а इति स्वान्प्रत्यषेधन्वे 8 40 a आसीदतीतकल्पान्ते a इति होवाच भारत ! 17 आसीद्रिरिवरो राजन् 2 a इति होवाच भूरियम् 20 b आसीद्वैवस्वतो मनुः 24 58 इत्थं गजेन्द्रः स यदापसङ्कटम् 2 31 आसीनमद्रावपवाहितो: 20 C इत्थमादिश्य राजानम् 24 39 a आसीनमृत्विजा मध्ये 23 13 c इत्थं विरिश्वस्स्तुत कर्मवीर्यः 18 a आसुरीं ध्वजिनीं विभुः 15 इत्थं स निश्चित्य पितामहो महान् 22 2 10 а आस्तीर्य दर्भान्प्राकूलान् 24 40 а इत्यं सशिष्येषु भृगुष्यनेकधा 18 23 a आस्थितस्तं विमानाग्रयम् 10 18 a इत्यभिव्याहृतं तस्याः 9 13 a आस्थितो गृहमेधिभिः 19 15 इत्याक्षिप्य विभुं वीरः 11 10 act आहतास्तनयिलवः 10 49 इत्यादिश्य after: › 4 26 a आहत्य तिग्मगदयाऽहनदण्डम् 10 57 इत्याधा दश तत्सुताः I 27 आहत्य व्यनदत्संख्ये 23 इत्याद्यास्तत्सुता नृपाः 13 18 d आहरत्सकलौषधीः 11 b इत्याभाष्य सुरान्वेधाः 5 24 а आह वागशरीरिणी 37 b इत्यायुधानि जगृहु: 21 13 C इत्याह मन्त्रगृषिः पुरुषस्य यस्य इत्युक्तवन्तं नृपतिम् इत्युक्तवन्तं पुरुषं पुरातनम् इत्युक्तस्सोऽनयन्मत्स्यम् इत्युक्तः प्रहसन्नाह इत्युक्ता सा दिती राजन् 17 इत्युक्तो विष्णुरातेन 24 इत्युक्त्वा सान्त्वयन् देवान् 8 37 इत्युक्त्वा हरिमानम्य 23 3 A अध्याय श्लोकः पाद, माय श्लोक: पाव: 23 29 2 2 2 2 + 24 54 a इहामुत्र च मोद ई 19 37 d 23 I 8 27 C 24 23 ईशो नगानां प्रजनः प्रजानाम् 34 c 19 28 ईश्वरो बन्धमोक्षयोः 7 22 a sed भगवानीशः 15 a ईहन्ते कर्महेतवे ईमानोऽपि पुरुषः उ 14 C इत्युपामन्त्रितो दैत्यैः a उच्चावचेषु भूतेषु 24 6 a इदमन्यदहं बहि: 12 उत्कल मातृभिस्सह 10 33 इदमन्वाह भारत ! उत्क्षिप्य साम्बुजकरं गिरमाह 3 32 C इदमाह कुरूद्वह ! 16 ليا उत्तम श्लोकचरितम् 24 3 इदमाह महीपतिम् 17 इदमाह सर्ती प्रियाम् 36 उत्तम श्लोकमव्ययम् उत्थायापररात्रान्ते इदमाह हरिः प्रीतः 16 a उत्थिताय स वेधसे 24 57 इदं कृतान्तान्तिकतजीवितम् 22 11 C उत्ससर्ज नदीतोये 24 25 2 24 13 इदानीमासते राजन् इन्द्रज्येष्ठैस्स्वतनयैः इन्द्र इति ख्यातः इन्द्रद्युत्रोऽपि राजर्षिः इन्द्रप्रधानानमरान् भुजेषु इन्द्रसावर्णिवीर्यजा: इन्द्रसेन ! महाराज ! 2 16 उत्सिसृप्सन्ति ये दिवम् 17 14 उदकं सलिलौकसः 24 22 उदतिष्ठन्महाराज ! 31 उदयच्छादा वज्रम् उदयच्छद्रिपुं हन्तुम् उदयाद्रि महर्पतिः 25 ~ N N N 27 C उदारयशसं नृप ! 28 इन्द्रस्तु वैधृतस्तेषाम् 25 उद्दीपयन् देवगणांश्च विष्णुः C इन्द्रस्तेषां पुरन्दरः उद्धृताऽसि नमस्तुभ्यम् 16 27 c इन्द्रासुरगणाश्चैव 14 इन्द्रेणराजन्भृगुभिस्सजीवितः 15 इन्द्रो जम्भस्य सङ्क्रुद्धः 18 उद्यतायुधदोर्दण्डे उद्यमं परमं चक्रुः उद्यानमृतमन्नाम हि 10 32 c 9 C इन्द्रो भगवता दत्ताम् 14 7 सा उated in fracta चक्षुषा 7 C इन्द्रो मन्द्रद्रुमस्त उन्नतेरस्य कारणम् 28 इमे वयं यत्प्रिययैव तन्वा 5 31 उपगीयमानानुचरैः 45 इमे सप्तर्षयस्तस्मिन् 13 16 उपतिष्टस्व पुरुषम् 16 20 a इल्वलस्सहवातापिः 10 इह मां मकरादयः 24 24 225 32 उपधाव पति भद्रे ! 17 19 a उपर्यranssमनि गोत्रनेत्रयोः 7 13 aअध्यायः श्लोकः पाद. अध्याय पादः उपर्युगेन्द्रं गिरिराडिवान्यः 7 12 a ऊर्जस्तम्भादयस्सप्त 1 20 c उपवीताजिनोत्तरम् 18 24 b ऊर्ध्वबाह्रादयो द्विजाः 5 3 उपलोकसुतो महान् 13 21 ऊर्वोर्गणं मारुतमिन्द्रसेनः 20 23 उपस्थास्यति नीरेका 24 33 C ऊर्षोबिजोजोऽचिरवेशूद्रौ S 41 c उपस्थास्ये जगद्गुरुम् 16 22 उपस्थितस्य मे शृङ्गे 24 36 c ऋतच सत्यञ्च मनस्यथेन्दुम् 20 25 b उपहर्ता दिवस्पतेः 13 उपाधावत्पति भक्तया उपायमुभयात्मकम् उपायो मघवन् रिपोः उपारमत विग्रहात् उपासते योगरथेन धीराः उपाहरत्पद्यभवोऽर्हणोदकम् उपेत्य भूमौ शिरसा महामनाः उपेन्द्रभुजपालितम् उपेन्द्र कल्पयाञ्चक्रे उभयेषां जगत्पतिः उरुक्रम नमोऽस्तु ते उरुक्रमस्य चरितम् उरुक्रमस्याऽनिरुपर्युपर्यध्यो उरुक्रमस्योरसि वर्क्षमालाम् उरुगम्भीरवस्वाद्याः उवाच चरितं विष्णोः उवाच परमप्रीतः उवाच मधुसूदनम् उare विप्राः प्रतिनन्द्य पार्थिवम् 2 2 2 * $ 2 32 ऋतुधामा च तत्रेन्द्रः 13 28 а 22 ऋतोऽलोकपरं नरम् 20 4 Q. d ऋत्विfore यथार्हतः 16 55 " 38 ऋषभो भगवत्कला 13 20 44 ऋषयश्च तपोमूर्तिः 13 28 C 29 ऋषयश्चारणास्सिद्धाः 2 C 21 3 b ऋषयश्चारुणादयः 13 25 d 223 18 23 20 20 13 24 12 उवाचाऽवहितो गुरुम् 20 12 2 2 8 5
• • • 2 3 E 8 8 8 2 2 2 2 - 2 15 ऋषयस्तामसोऽन्तरे } 28 ऋषयः कल्पयाञ्चक्रुः 8 12 a 23 а ऋषयः प्रमदादयः 1 24 20 b ऋषयो ब्रह्मवादिनः 20 17 d ऋषिरूपधरः कर्म 14 8 C 25 ऋषीणामेव वर्चसा 24 35 d 28 c ऋषेस्तु वेदशिरसः 21 34 C ऋष्यशृङ्गः पिताऽस्माकम् 13 15 C 24 ए 33 एक एवेश्वरस्तस्मिन् 6 17 â +4 एकदा कश्यपस्तस्याः 16 2 8 37 एकदा कृतमालायाम् 24 12 A 18 एकवस्तुनि मानिनि । 9 VO 33 एकशृङ्गधरो मत्स्यः 24 44 C एकस्त्वमेव सदसत् द्वयमद्द्वयञ्च 12 8 a उवाचोत्फुलवदनः 5 20 एकादशम आत्मवान् 13 24 b उशना असुरेश्वरम् 19 29 एकान्तिनो यस्य न कञ्चनार्थं 3 20 а उशना जीवयामास 47 एकार्णवे निरालोके 24 35 उशना भगवानिति 23 18 एको नारोह मार्दयत् 10 41 उः केचिदिः केचित् 10 a एके परं सदसतोः पुरुषं परेशम् 12 क एतच्छ्रेयः परः पुंसाम् 23 17 C ऊचुस्स्वभर्तुरसुराः 21 C Pareefaserta 14 11 & फाय लोक: पाद एतत्पयोव्रतं नाम 16 58 a एतत्परं प्रपश्यामः 7 35 a एवं विमोहितस्तेन एतद्भगवतः कर्म 5 12 C एवं विरिवादिभिरीडितस्तत् एवं विमोक्ष्य गजयूथप मब्जनाभः अभ्यायः श्लोकः 13 24 25 6 16 a पादः et एतद्वेदितुमिच्छामः 15 ~ a एवं व्यवसितो बुद्धया en 3 1 a एतन्नो भगवान्सर्वम् 24 دما a एवं शप्तः स्वगुरुणा 20 16 a एतन्मुहुः कीर्तयतोऽनुशृण्वतः 12 46 a एवं शाखा गतोऽगस्त्यः 11 2 एतन्मे भगवान्पृष्टः 16 24 एवं स निश्चित्य रिपोरशरीरम् 19 10 2 एतस्मिन्नन्तरे विष्णुः 8 41 2 एवं स विप्राजितयोधनार्थः 15 7 श्र एतं मन्त्रमुदीरयेत् 16 26 d एवं सुमन्त्रितार्थास्ते 15 एतान्वयं विजेष्यामः 21 24 a एवं सुरासुरगणाः समदेशकाल 9 222 223 32 a 28 8 एतावतैव सिद्धोऽहम् 19 27 C एवं स्तुतस्सुरगणैः 1 2 एतावदुत्वा भगवान् 17 21 एष एव उत्तम श्लोकः 20 13 a एतावान् हि प्रभोरर्थः 7 38 C एष ते स्थानमैश्वर्यम् 19 32 a एतैर्मन्त्रषीकेशम् 16 38 a एष दानवदैत्यानाम् 22 28 a एवन्त्वहरहः कुर्यात् 16 47 2 एष धर्मस्सनातनः 39

एवमभ्यर्थितोऽदित्या 16 18 a एष मे प्रापितं स्थानम् 22 31 a एवमभ्यर्थितो विष्णुः एवमश्रद्धितं शिष्यम् 20 SS 12 14 एष विप्रबलोदर्क: 15 31 8 14 एष वैरोचने साक्षात् 19 30 a एवमामन्त्र्य भगवान् एवमाराधनं विष्णोः एवमिन्द्राय भगवान् एवं कश्यपनन्दनाः एवं गजेन्द्रमुपवर्णित निर्विशेषम् 3 7 41 a ऐ 5 49 ऐरावतं दिक्करिणम् 10 25 a a ऐश्वर्य श्रीर्यशः स्थानम् 16 16 " 5 b ओ 30 A ओजसोत्पाट्य दुर्मदाः 33 एवं तां रुचिरापाङ्गीम् एवं दैत्यैर्महाघोरैः 10 एवं धर्मान्प्रभाषते 16 200 a ओजस्सहो बलं तेजः 15 27 ६ 52 2 क 13 कच गर्भारुणेक्षणाम् 3 d एवं नष्टानृतस्सद्यः 40 कटाक्षैजीवयामास 37 एवं निराकृतो देवः 11 11 a कण्ठे च सामादि समस्तरेफान् 20 एवं पुत्रेषु नष्टेषु 16 1 a कत्यन्त उपरुषं निरतं श्मशाने 7 33 एवं बलेर्महीं राजन् ! 23 19 a कथं काश्यपदायादाः a एवं भगवता राजन्! 41 a एवं महाराज तवेरितो मया 14 a कथं विसृजसे राजन् कदम्बवेतसनल

14 e 17 C एवं रूपमवस्थितम् 19 d कदिन्द्रियाणामनवाप्य वर्त्मने 3 28 एवं विप्रकृतो राजन्! 22 1 a कन्या कमललोचना co 30 एवं विमृश्याऽव्यभिचारि सद्गुणैः 23 a कपट युवतिवेषो मोहयन्तः 12 47 C अध्याय: श्लोक, पाद: कपिलस्यानुवर्णितम् 1 6 b पं स्वर्गापवर्गयोः कपिलो मेघदुन्दुभिः 10 21 d कपोलनीलालकमण्डिताननाम् 20 कपोलश्रीमुखाम्बुजाम् 6 5 कश्मलं परमं ययौ कल्पे स्वायम्भुवादयः कश्चिन्महांस्तस्य न कामनिर्जयाः अध्याय: लोक 23 22 4 पादः 8 20 C 23 15 d कबन्धास्तत्र चोत्पेतुः 10 40 कश्यपस्तदबुध्यत 17 22 d कमण्डुलं वेदगर्भः 18 कश्यपस्यादितेः प्रीत्यै 23 21 a कम्पयन्निव रोदसी 15 कश्यपाददिते रभूत् 13 6 b कम्बुग्रीवोऽरुणेक्षणः करिणा करिणी यथा करिष्याम्यनुशासनम् करूषकः पृषध्रश्न करेणुभिर्वारणयूथपश्चरन् करेणुमिव यूथपः G कश्यपाददते जातः 19 30 C aruts frofer 13 5 a 2 3 कस्तमाह हसत्रिव 16 18 b لها कस्माद्धरिरयाचत 15 1 b 20 कश्म्माद्वयं कुसृतयः खलयोनयस्ते 23 7 C 27 कस्य के पतिपुत्राद्याः 16 19 c करोति श्यामलां भूमिम् starse ar arata 9 Lat 3 C करोतु मेऽदनदयो विमोक्षणम् काशीकलापवलय 6 et a करोम्यृतं तत्रभवेत्प्रलम्भनम् 22 2 C काच्या प्रविलसद्वगु 8 45 C कर्णाभरण निर्भात 5 का त्वं कपलाशाक्षि 8 कर्तुं सम्मेताः प्रभवन्ति पुंसः 24 49 काम मयनिर्मितम् 10 16 d कर्तुः प्रभोस्तव किमस्यत कर्मग्रस्त इश्वरः कर्मच्छिद्रं वितन्वतः SN N 20 कामदेवेन दुर्मर्षः 10 33 24 काममुद्दीपयन् मुहुः 8 46 23 14 कामस्य च वशं नीतः कर्म दुर्विषयन्मः 5 46 कामं लोके प्रवर्षति 14 24 12 27 c 7 d कर्माणि कारयामासुः 18 13 कामावरत्रिपुरकालगाराधनेक 7 32 a कर्माणि च महीयसः कामाय स्वजनाय च 19 37 b कर्माणि विफलानि हि 47 कामिनां बहुमन्तव्यम् 12 16 C कर्माण्यनन्तपुण्यानि 21 कामिनीषु न यान्ति हि 9 d कर्माद्भुतं स्वभवनं गरुडा 13 काये बलिस्तस्य महाविभूतेः 20 22 2 कलकण्ठविहङ्गमः 2 कारण्डव कुलाकुलाः 15 13 d कलशाऽमृताभृतम् 35 कारये चाटेन 16 50 कलशं तरसाऽहरन् 36 aircareer free 16 57 C कलशाप्सु निधायैनाम् 24 16 कालकूटादुपस्थितम् 7 37 d कलशोऽमृतभाजने & 36 कालचोदित कर्माणाम् 11 7 b कल्पते पुरुषस्यैषः 5 48 C कालरूपेण भागशः 12 40 d कल्पयित्वा पृथक्पङ्कीः 9 20 a कालरूपेण सर्वेषाम् 14 9 C कल्पयीकः सुविपुलम् 24 18 C कालं गतिं तेऽखिलदेवतात्मन् 7 26 C अय लोकः पाद: अध्यायः लोक: पादः कालं नात्येति वै जनः 21 22 कुन्देः कुरवकाशोकः 2 18 कालः क्रतुसत्यमृत धर्मः 7 25 कुब्जः स्वर्णयूथीभिः 2 18 C कालिन्दीं सितवारणम् काले काले स्वयं विभो AN 23 कुमारेण भवेन च 46 कुमुदः कुमुदाक्षा 2 2 23 20 21 16 c कालेन दीर्घेणमहान भूययः 30 कुमुदोत्पलकाद्वार ~ 15 a कालेन पञ्चत्व मितेषु कृत्स्त्रशः 3 5 कुम्भस्तनी कलशपाणिरथाविवेश 9 17 कालेनाऽऽगत निद्रस्य 24 a कुर्वतो जल तर्पणम् 24 12 कालेनाऽनुगृहीतैस्तैः 6 19 c कुलाचार्येण भाषितः 20 1 कायै सवोऽमराः 10 34 कुलोचितं धर्मयुतं यशस्करम् 19 कालो भवानाक्षिपतीश विश्व 17 27 कुशान्सप्तर्षयो ददुः 18 16 b काव्यशाप मनुस्मरन् 21 18 कुशेषु प्राविशन्सर्व 9 15 c काश्यपै स्मृतार्थिभिः 31 कुशुम स्समवाकिरन् 10 किञ्चाशिषोरात्यपि देहमव्ययम् 19 कूजद्विहङ्गमिथुनैः 15 12 D किञ्चिज्जगृहः स्म तत् 46 कूर्मरूपेण मन्दरः 5 10 d featरप्सरोभि कृकलासे शुनैर्नरैः 10 किमात्मनानेन जहाति योऽन्ततः 22 कृच्छ्रं वस्तु मिहोत्सहे 24 18 b किमिदं दैवयोगेन किरीटकाचीगुणहारनपुरः किं जायमान उतजातउपैतिमर्त्यः किं जायया संसृतिहेतुभूतया 22 किं रिक्थहारैः स्वजनाख्य दस्युभिः | 22 11 33 कृतकृत्यमिवात्मानम् 15 36 C कृतवान् कुरुते कर्ता हिं C RN & 23 29 C कृतस्थानविभागस्ते हि a h कृतस्वस्त्वयना द्विजैः 14 d कृतं पुरा भगवतः a fi aise विज्ञाप्यशेषसाक्षिणः 14 कृतं मया वो विभजे सधामिमाम् 9 12 d किं वाऽन्यदभवत्ततः 12 कृतान्तस्य यथा जनाः 15 29 किं वा विदामेश पृथग्विभाताः 15 C कृतासन परिग्रहः 16 3 b कीर्तन्यगुण सत्कथाम् कृतो निविशतां भारै: 11 34 C कीर्तयेदन्वहं नरः 60 कृत्वा परिसमूहनम् 18: 19 ! b कीर्तिर्जयोऽजयोमृत्युः 7 कृत्वा प्रदक्षिणं भूमौ 16 42 C कीर्ति दिक्षु वितन्वानः 15 35 C कृत्वा वपुः काच्छपमद्भुतं महत् 7 C कुक्षिस्तमुद्रा गिरयोऽस्थिसङ्घाः 7 28 कृत्वा शिरसि तच्छे 16 कुटुम्बसक्या त्वया 16 6 कृत्स्नाऽनेन तु दत्ताभूः 22 NA 43 a 22 2 कुतस्तत्कर्म वैषम्यम् 23 15 a कृपथा भूतभावनः 42 कुतः करिण्यः प्रभवन्ति मोचितुम् 2 32 कृपया भृशपीडित 36 कुतः पुनर्ब्रह्मविदां भवादृशाम् 20 10 कृष्णानुभावो गजराजमोक्षणम् कुतो वा किं चिकीर्षसि 9 3 केचिहौरमुख ऋः कुतोऽसुराधा इतरप्रधानाः 31 केचिन्महापुरुष मव्ययमात्मतत्वम् 12 13 S 10 14 C केनाssसी सेजसेोजितः केनाहं विधिना ब्रह्मन् केयूराभ्याश्च भूषिताम् 5 केवलं क्लेशभागिनः 10 23 केशबन्ध उपानीय 12 28 C केशवाय नमस्तुभ्यम् 16 35 केशेषु मेघानं नासिकायाम् 20 26 अध्याय: लोक पाद, 15 25 d frent नामभिfie: अध्याय: । लोक: 10 27 पाद: b 16 222 a क्षिप्ता राजन्सरोवरे क्षिप्त बer रश्मिभिः far क्षीरोदधौ सर्वाः क्षिप्यमाणस्तमाहेदम् क्षीणरिक्ययुतः स्थानात् क्षीरोदमथनोद्भूतात् 6 24 22 2 2 2 2 28 2 2 2 2 24 21 b 22 29 22 a 24 a 29 2 37 C को नु भगवन्कामः 16 13 क्षीरोदं में प्रियं धाम 4 18 c कोनु मेऽतितरेन्मायाम् 39 a क्षीरोदेनाऽऽवृतः श्रीमान् 2 C को विकल्पो धरादिषु 20 7 क्षेत्रज्ञः सर्वभूतानाम् 17 [1 C कौतूहलाय दैत्यानाम् कौपीनाच्छादनं माता कौमारब्रह्मचारिणः कौमोदकी विष्णुदा तरस्विनी कौस्तुभाख्यमभूद्रलम् कौस्तुभाभरणां लक्ष्मीम् 2 * 15 क्षेत्रज्ञाय नमस्तुभ्यम् 13 a क्षेत्राण्यासन्महीपते 12 33 22 क्ष्मां द्यां दिशः खं विवरान् 230 20 31 aa कायेन महता 19 34 C खर्जूरैर्बीजपूरके: 2 11 d ON खेभ्यश्च छन्दां स्पृषयो मेढ्रतः कः ग 39 C क्रमतो गां पदेन क्रमुकैर्नालिकेरैश्च 34 गङ्गां सरस्वती नन्दाम् 23 क्रियतामविलम्बितम् क्रियमाणे कर्मणीदम् गजश्च सुमहाबलः 11 14 d 31 a गजा दवार्ता इव गाङ्गमम्भः 6 13 d क्रियातन्तुन्वितायिता 35 गजास्तुरङ्गास्सरथाः पदातयः 10 37 a क्रीडतो द्रष्टमिच्छामि 15 d गजेन्द्र मोक्षणं पुण्यम् 5 C क्रीडद्धि जुष्टकन्दरः 5 गजेन्द्रं कुरुसत्तम 16 b क्रीडार्थमात्मन इदं त्रिजगत् 22 20 a गजेन्द्रो भगवत्स्पर्शात् 6 ect लमस्तन्द्री पराभवः 22 32 गजेन्द्रो मोचितो ग्रहात् 30 d क्लेशभाजो भविष्यन्ति C गतस्तत्पदं ययौ 25 d केशभूर्यल्पसाराणि 47 2 गतासवो निपतिताः 5 15 C कचात्मा प्रकृतेः परः 19 गतिलीलाविलोकनैः 8 7 d चिचिरायुर्न हि शील 22 a गतिं न सूक्ष्मामृषयश्च विद्महे 5 31 C क्वचित्तदप्यस्ति न वेद्यमायुषः 22 गते पीयूष भाजने 12 15 d कचिद्विभातं वचततिरोहितम् गतो विदुरं तमनुव्रजास्त्रियाः 12 23 b व देहो भौतिकोऽनात्मा 19 A गदापाणिमवस्थितम् 23 10 b fafa utha ad freक्रमे 20 33 गदाप्रहार व्यथितः 11 15 क्षितिं विदुलकभवाङ्घ्रिपङ्कजम् 26 गदामुद्यम्य रंहसा 11 14 b क्षिपन्तो दस्युधर्माण हि C ret कौमोदकी मम 19 b 1149 गन्धधूपादिभिश्चार्चत् 16 39 e गन्धर्व किम्पुरुष किन्नराजगुः 20 20 गन्धर्वप्रवराजगुः 18 8 गन्धर्वमुख्यौ जगतुः 41 गन्धर्वयक्षा सुरसिद्धचारण गन्धर्वविद्याधरसिद्धचारणाः गन्धर्वसिद्धविबुधैरुपगीयमान गन्धर्वाननृतु जंगुः गम्भीर परुष स्वनाः 19 अध्यायः) लोकः पादः गुरुणा भसित रश: गुरुणार्थाऽनुदर्शिना गुरुभिर्ब्रह्मवादिभिः गुरुमेतदुवाच ह गुल्मानि सुरपादपान् अध्यायः rie: पाद: 22 30 Ja 15 32 b 15 28 d * 2 2 2 C + 15 24 17 19 गुहाशयं निष्कलमप्रतर्क्यम् चं 13 गूढाय गुणधर्मिणे गुणन्ति कवयो ब्रह्मन् 12 12 गृधैः कर्तृकैरन्ये गायन्त आनन्द समुद्रमग्नाः 20 गायन्तः परमाद्भुतम् 23 27 गायन्तोऽतिप्रशंसन्तः 18 10 a गायन्मत्त मधुव्रतः गालवो दीप्तिमानाम: Cat फ 12 15 गाव: पच पवित्राणि गावो द्विजाः समहषुर्नगाश्च 18 गृहमेधिनगृहाइमे गृहादपूजिता याताः गृहीतकलशान् मुहुः गृहीत देहं निजयोगमायया गृहीतमौनव्रत ईश्वरं हरिम् गृहीत्वाऽनिच्छती स्त्रियम् गृहे विश्वसृजो विभुः c O a 16 11 d 16

• 9 C 18 11 C b b 13 ! गां कानं गुणवद्वाऽथ धाममृष्टम् | 18 32 गृहेषु गृहमेधिनि 16 5 गिरिकन्दरकाननम् 17 गृहेषु येष्वतिथयः a गिरिशाऽऽरोप्य गरुडे 38 गृह्णीमो मर्मताडना: ० d गिरिपात विनिष्पिष्टान् 37 गृह्यमाणोऽसुरपती C गिरिशं प्रत्यभाषत गिरिं गरिम्णा परितः प्रकम्पयन् गिरोवः साधुशोच्यानाम् गीभिस्त्ववहितेन्द्रियः 12 गोपुच्छसालावृक मर्कटाच N 22 b N गोप्ताऽस्मि मारीचतपस्यवस्थितः 17 18 d गोब्राह्मणार्थे हिंसायाम् C 5 25 गोविप्रसुरसाधूनाम् 24 गीर्वाणाः कामरूपिणः 32 गोविप्रान् धर्ममव्ययम् 22 b गुणमय्या श्वशक्तीचाऽऽस्य गोवृषैर्गवयारुणैः 10 10 d गुणव्यवायेऽत्यगुणं विपश्चितः गुणसख्यान हेतवे गुणारणिच्छन्नचिदूष्पपाय 6 16 30 16 गौरवात्पाण्डुनन्दन 7 6 24 53 24 47 d गुणाख परमोदयाः गुणेषु बुद्धया कवयोऽधियन्ति गुणेषु माया रचितेषु वक्तिभिः गुणेषु माया रचितेषु वक्तिभिः गुप्तञ्चाऽऽसुरयूथपैः गुरुणा चाऽनुमोदितः N 21 32 12 18 32 e ग्रन्थान्दय्यात् विवृणुस्वमोकः ग्रन्थि विभिन्द्याद्धृदय स नो गुरुः प्रस्ताच्छ्रुतिगणान्यथा ग्रामान्समृद्धां स्तुरगान् गजान्त्रा ग्रहग्रस्तममुमुचत् 4 प्राहाद्विपाटितमुखादरिणा गजेन्द्रम् 3 प्राहेण पाशेन विधातु रावृतो हि ग्राहो बलीयां श्चारणे रुषाऽग्रहीत् m N c 32 C 27 अध्याय: श्लोक: पाद: घटस्य मृत्स्नेव परः परस्मात् 6 10 घटस्व ज्ञातिभि सह घट्टयन्तोऽस्य मर्मसु घण्टावद्धेम भूषणम् अध्याय: श्लोकः पाद: चस्कन्दामोधरेतसः 12 32 चाक्षुषो नाम वै मनुः 5 20 चारणा यक्षरक्षांस 18 9 C 30 चिकीर्षितं कान्त जनप्रियः प्रभुः 24 31 घृणी करेणू: कलभांश्च दुर्मदः च 2 26 चिच्छेद निशितैर्महैः 10 42 C चित्र सुरोधान 2 C चकार परमोद्यमम् चित्रध्वज पटै राजन् 10 13 A चक्रं मे सूदयिष्यति चक्रायुधोऽभ्यगमदाशु यतो गजेन्द्रः चक्रासारसैरपि चक्रुस्तजन्मदक्षिणम् चक्रेणकृत्तशिरसा वथ माल्यवस्तु 10 चक्रेण क्षुरधारेण चक्षुर्यस्य न रिष्यति चार ह पयोव्रतम् चचाल व सुकपोल कुण्डलं चतुर्दश पुराविदः 34 चित्रवादित्र तूर्याणाम् 18 7 C चोत्रसेन विचित्राद्याः 13 30 C NO चित्रं तवेहित महोऽमितयोगमाया | 23 8 a co चिन्तयन्त्येकया बुध्या 17 2 a चिन्तयन्मत्स्यरूपिणः 24 40 चिन्तयामासकालज्ञः 19 C चूतैः प्रियाः पनसैः 2 11 a चूर्णयत्योद्विषलम् 10 46 co चूर्णयामास महता 35 C च्यावितानां स्वधामतः 17 12 चतुर्दशम एष्यति चतुर्भिचतुरावाहान् 13 छन्दसामपि चेश्वरः 24 10 छन्दांसि साक्षत्तव सप्तधातवः 7 28 0 चतुर्भुजश्शङ्खगदाब्ज चक्र: C छन्दोमयेन गरुडेन समुह्यमानः 3 31 C चतुर्युगान्ते कालेन छन्दोaat देव ऋषिः पुराणः 7 चतुर्विधो यत्र हि भूतसर्गः छलै रुक्तो मयाधर्मः 22 28 30 30 C चतुर्विंशगुणज्ञाय 16 30 चतुर्थ उत्तमभ्राता 27 a छादयामासुरसुराः छायातपौ यत्र न गृध्रपक्षी 24 c 27 चतुरशृङ्गाय तन्तवे 31 b ! छाया त्वधर्मोमिषु यैर्विसर्गः 30 a चन्द्राभ्या सूचितः 24 छायायाश्च सुताञ्छृणु 13 चमूस्ते जघ्नुरासुरी 17 छायासु मृत्युं हसिते च मायाम् 20 28 D चरनेक इमां महीम् 19 छिन्धिभिन्दीति वादिन्यः 10 48 C चरन्त्यभीता यदनुग्रहेण 2 22 विन्ध्यर्थदीपैः भगवन्वचोभिः 24 53 चरन्त्यलोकव्रतमवर्ण बने 3 छिन्न ध्वजेष्वास तनुभूषणाः 10 37 चरन्वायुरिवेश्वरः 24 छिन्न पक्ष इवाऽचलः 11 12 d चरुं निरूप्य पयसि 16 51 छ चरे द्विष्ण्वर्चनादृतः 16 46 जगदीश जगन्मय 12 चलञ्चरणनूपुरम् 45 जगाद जीमूतगभीरया गिरा 6 16 C चलत्पचरजः पयः 17 जगाम तत्राखिलसारसम्भृतः 18 20 13 अध्यायः लोकः पाद: अध्यायः लोक: पाचः जगाम तमसः परम् 5 24 d जातस्सत्यव्रतस्सह 1 25 d जगाम निलयं हरे: 19 7 d जात: क्रियाकाण्डनिमित्तजन्मा 5 35 C जर्भद्राणि गन्धर्वाः 12 C जातोऽशांशेन भगवान् 13 23 C जगृहुर्ब्रह्मवादिनः जानन्ति यद्विरचितं खलु 12 10 जग्धुमभ्यद्रवन् क्षुधा 17 aritratfii fami 19 29 c जनुर्भृशं शक्र समीरणादयः जानाति सन्तं हृदि बद्धकामः 24 52 जग्राह जलभाजनम् 19 28 जानामि मघवञ्छat: 15 28 जजाप परमं जाप्यम् 3 1 C जानुभ्यां धरणींस्पृष्ट्रा 11 C जटाधर स्तापस आप्लुतो ऽच्युतम् 8 c जाम्बवानृक्षराजस्तु 21 8 8 जटा मूर्ति स्तदा द्विजाः 13 22 b जिगीषमाणं विधिनाऽभिषिच्य 15 4 C जटिलं वामनं विप्रम 18 24 जिगीषव स्तीवशरासितोमरैः 10 35 जत्रावताsयच्छक्रम् जडीकृतं नृपश्रेष्ठा जनं पश्यन्ति सूरयः जनो जनस्यादिशतेऽसती गतिम् 24 जनोऽबुधोऽयं निजकर्मबन्धनः जन्तुः पुनः कोऽर्हति गन्तुमीरितुम् 3 जन्मकर्मवयोरूप जन्मादीनां समन्ततः जपे षष्टोत्तरशतम् 12 35 जिघांसुरिन्द्रं नृपते 11 www 29 ७ 11 14 जिधन्विदूरान्मदविह्वलक्षणः 2 24 11 8 जिजीविषे नाऽह मिहाऽमुया 3 25 a 51 а जिताशेष मुपागमन् 6 29 24 47 जित्वा बालान् निबद्धाक्षान् II c 6 b जुष्टायां माल्यदीपकेः 9 16 जमदग्निर्भरद्वाजः 2 2 4 1 22 26 8 जुष्टां विभक्तप्रपथाम् 15 15 27 16 42 a 13 5 जुहुयान्मूलविद्यया जैवेदोभिर्जगदभयदैर्दन्दशूकं ज्ञातयो नारदा दृषेः 16 40 Die 7 17 19 जम्भं श्रुत्वा हतं तस्य 19 a ज्ञातिभिच परित्यक्तः 22 29 जम्मोबलि सखस्सुहृत् 11 13 b ज्ञातिभिः परिवारितः 22 33 जयन्त श्रुतदेवश्च 21 17 a ज्ञातीनां पश्यतां राजन् 11 28 जयोरुगाय भगवन् 17 25 8 ज्ञातीनां बद्धवैराणाम् 9 10 6 जरामृत्युहरा सुधाम् 9 21 ज्ञातीनां सुखमावह 23 9 जलकुक्कुट कोयष्टि 2 16 ज्ञातुमिच्छाम्यदो रूपम् 24 29 c जलाशये सम्मितं तम् 24 23 c ज्ञात्वा तु दानवेन्द्रस्य 24 9 जले वहाँ गुरावपि 16 28 ज्ञानञ्च केवल मनन्तभवन्ति 10 C जहसु भवगम्भीरम् 9 11 C ज्ञानञ्चानुयुगं ब्रूते 14 मैं जहार जनयन्भयम् 11 28 ज्ञानविज्ञान संयुक्तः 24 58 b जहार नमुचे शिरः 11 40 b ज्ञानं क्वचित्त न वर्जितम् ०० 20 जहार पिबत श्शिर: 9 25 जही सत्यं न सुव्रतः 22 30 जात क्षोभान्स्वनायकान् 6 28 b aratfar रन्धित कर्मकल्मषाः ज्ञानात्मने भगवते नम ईश्वराय ज्योतिर्धामादयस्सप्त 21 NS G+ b GAJ 3 18 d 28 C 14 ज्योतिः परं यत्र रजस्तमश्च झङ्कारोद्विग्न लोचनम् त अध्यायः श्लोकः पाय:: 7 31 c 43 P. त एव च क्रतूत्तमाः 16 61 ० त एव नियमा स्साक्षात् 16 61 a त एव माजावसुरास्सुरेन्द्राः 10 35 a तत्कथा सुमहत्पुण्यम् तच साधो विभूषणम् 43 तत आदाय सा राज्ञा 24 21 a तत उश्रवा नाम а तत्कृतस्मर विह्वल: तत ऐरावतो नाम arat farटे गतिमात्मनो यथा ततोऽभिषिषिचुर्देवीम् ततो महाघनाव्योनि ततो रथः काञ्चनपट्टषकः तता रथा मातलिना अध्यायः श्लोकः CO पाद: 8 14 8 10 49 15 5 11 16 ततो बटोरस्य ददानि याञ्छितम् 20 तत्कर्णयोः ककुभो द्यौश्च मूर्ध्नि 5 a 10 d 1 32 20 26 तत्कर्म सर्वेऽभिगृणन्त आर्जवम् 20 19 2 2 2 E C 12 22 25 17 ततश्चाऽप्सरसो जाताः ततक्षाऽऽविरभूत्साक्षात् ततश्शूलं ततः प्रासम् ततस्तदनुभावेन ततस्तुराषाडिषु बद्धपञ्जरात् ततस्ते मन्दरगिरिम् तत स्तोमर मृष्टयः ततत्स्विन्द्रः पुरस्कृत्य ततस्समुद्र उद्वेलः ततस्समुद्र उद्वेल: ततस्सिद्धिमवाप्स्यति ततस्सुपर्णा सकृताङ्घि पल्लवः ततस्सुरगणा सर्वे ततः करतलीकृत्य ततः कृतस्वस्त्यनोत्पलस्रजम् ततः प्रादुरभूच्छैल ततो गजेन्द्रस्य मनोबलौजसाम् ततो गृहीत्वाऽमृतभाजनं हरिः ततो ददर्शापवने वरस्त्रियम् ततो देवासुराः कृत्वा ततो धर्म चतुष्पादम् तत्क्षोभविस्फूर्जित मानसाय 3 16 तत्तथेत्यन्वमंसत 9 13 10 तत्तस्य ते सदसतोः परतः परस्य 7 34 35 a तत्तेषां सुकृतं विदुः 23 31 d 26 a तत्तेऽहं दर्शयिष्यामि 12 16 6 342

• 2 * S तत्पली भयविह्वला 222 19 तत्पादशौचं कलिकल्मषापहं 18 28 ed a 24 तत्प्रशाम्यत्यसन्तोषात् 19 26 51 а तत्र क्षिप्ता मुहूर्तेन 24 19 C a तत्र तत्राविदासिनि 13 तत्र दानवदैत्यानाम 22 24 23 b 22 36 a a तत्र देवास्सुतपसः 13 12 8 a तत्र देवासुरो नाम 10 5 A a तत्र मां प्रक्ष्यते भवान् 22 35 17 a तत्र यूयमपण्डिताः 11 8 S तत्र राज ऋषिः कश्चित् 24 10 a 3 a तत्र सन्निहितो हरः 12 34 CL 12 a तत्राऽखिलमरमयो हरि 3 30 ୯ 18 a तत्राऽदृष्टस्वरूपाय 5 25 a 32 a तत्राऽन्योन्यं सपत्नास्ते 10 6 a 14 5 a तत्राऽन्ये येऽसुराधिपाः 6 31 b ततो निपेतु स्तरवः 10 46 a तत्राऽपि जज्ञे भगवान् 30 श्र ततोऽपहत विज्ञान: 12 25 तत्राऽपि देवः सम्भूत्याम् 9 a ततो ब्रह्मसभां जग्मुः 18 a तत्राऽमृतं सुरगणाः फल 9 28

ततोऽभवत्पारिजातः a तत्राऽयं मदनुग्रहः 22 26 15 अध्याय: | लोक: पाई: अध्यायः श्लोकः पाद: तत्रेन्दो रोचनस्त्वाऽऽसीत् 1 20 a तदाऽसुरेन्द्रं दिविदेवतागणाः 20 19 8 तत्रैकदा तद्विरि काननाश्रयः 2 20 a तदुग्रवेगं दिशि दिश्युपर्यधः 7 19 a तत्रैवान्तरधीयत 12 17 b तद्वाणरन्ध्रेण विविप्रचित्ताः 19 10 तत्रैवान्तरधीयत 17 21 b तदर्शनात्युत्सगात्र वेपथुः 17 तत्रैवान्तर्दधे हरिः 37 h after आयाताः 13 C तत्रोपेयुस्त्वरान्विताः 11 19 d तद्वाराधनं हरेः 16 53 तत्सत्यं ब्रह्मचिन्द्रवान् N 5 तद्यत्किञ्चिदोमिति ब्रूयात् 19 तत्सर्गसर्ग विषया अपि शक्तिमा- 7 34 तद्यथा वृक्ष उन्मूल: 19 40 a तत्सुता भूरिषेणाद्याः 13 21 तवामनं रूप मवर्धताद्भुतम् 20 21 a तथा जनस्याविदुषो बुधोगुरुः 24 50 तद्वत्तं विधुनोम्यहम् 22 24 तथाऽऽतुरं यूथपतिं करेणवः 2 28 a तद्विद्वान्विष्णुतत्परः 19 14 तथाऽनमथवा वा विप्रकन्याम् 18 32 तद्विषं जग्धुमारेभे 41 c तथाऽपि भक्तं भजते महेश्वरः 16 14 तद्वीक्ष्यव्यसनं तासाम् 36 att तथाऽपि लोकाप्ययसम्भवाय यः en 3 तद्वीयं महिमाङ्कितैः 21 तथापि वदतो भूमन् 23 17 â तद्वीर्यं भूर्यनुस्मरन् तथाऽपि सर्गस्थिति संयमार्थम् 5 22 C तनयस्स विवस्वतः 24 11 b तथा पुनीता तनुभिः पदैस्तव 18 31 तनूरुहेष्वोषधिजातयश्च 20 28 तथाऽप्युपायो मम देवि चिन्त्यः 17 17 तत्रैच्छन्देत्यपतयः 7 3 a तथाऽप्येनं न हिंसिष्ये 20 तथा यतोऽयं गुणसम्प्रवाहः نيا 3 10 2 23 00 12 तन्मूलसंसारपरिश्रमातुराः 24 तपश्चानीकादयः

---

48 तपसा ऋषयोऽपश्यन् C 28 तथा रक्षोगणाः प्रभो तथा विधेहि कल्याण्या तदद्भुतमभूद्रणे तदद्भुतं परमतिवीर्य वृत्रभित् तदपत्यानि मे श्रुणु तदपो विश्वपावनी: तदरोधत दैत्यस्य तदर्थे तर्ष चेतसाम् C 2 2 2 तपसा चिरसंभृतम् तपस्ससलिलाशनः तप स्सारमयं त्वाष्ट्रम् 23 10 35 श्र तपस्सार मिदं भद्रे 60 C 20 18 तपो जुषाणं स्तुतिभिः प्रणेमुः 20 d 31 तपो दानं व्रतं यज्ञः 16 61 C 38 तप्त मावदातेन â तदलीकफलं भुङ्क्ष्व 21 34 तप्यन्ते लोकतापेन 44 а तदा देव गन्धर्वाः a तप्यमानस्तपो घोरम् C तदा पतगगनतले महाजवम् 31 a तमक्षरं खं त्रियुगं व्रजामहे तदाऽविनष्टावयवान् तमक्षरं ब्रह्मपुरं परेशम् 21 a तदावृत्यात्मना सर्व 24 21 C तमर्चयामास कुला चलाश्रमः 8 d तदा सर्वाणि भूतानि 23 23 c तमविबमनीडम् 12 37 a तथा सुरा नाविशदासुरेण 7 11 a तमस्तदाऽऽसीद्रहनं गभीरम् 5 C 16अध्यायः लोक: पाप:: अध्यायः पादः तमह मखिल हेतुं जिह्यमीनं तमहमुपसृतानां कामपुरं तमः प्रकृति दुर्मर्षम् 222 24 61 तस्मादीश भजन्स्था मे 16 15 pa 12 47 तस्मादेतदुतं भद्रे 16 62 A 24 c तस्माद्वृत्तिकरी भूमिम् 19 20 c तमापतन्त मालोक्य 19 तस्माद्व्रजाम श्शरणं जगद्गुरुम् 5 23 C तमालै रसनार्जुनैः 12 तस्मा त्रिलयमुत्सृज्य 15 30 а तमालोक्याऽसुरा स 35 तस्मिन्प्रविष्टेऽ सुरकूरकर्मजा 10 55 2 तमाह को भवानस्मान् 24 25 छ तस्मिन्बलिः स्पृहा चक्रे 8 3 C तमाहननृप कुलिशेन कन्धरे 31 तस्मिन् सरस्युविपुलं ka 14 C समाह साऽति करुणम् 24 14 श्री. तस्मिन्हरिः स्पृहाञ्चक्रे 8 5 C तमिन्द्रसेनः स्वपितामहं श्रिया 22 13 2 तस्मै नमस्ते जगदीश्वराय वै 22 17 C तमिमं कालरशनम् 11 8 a तस्मै नमः परेशाय m 3 9 a तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये 24 49 तस्मै बलिवरुण पाशयन्त्रितः 22 14 तमीहमानं निरहङ्कृतं बुध तमुत्थितं वीक्ष्य कुलाचलं पुनः 16 2 तस्य कर्मोत्तमi attr 10 43 a a तस्य तत्पूजयन् कर्म 17 a तमूचुर्मुनयः प्रीताः * 43 a तस्य त्यानिमित्तं किम् 20 C तयोस्स्वक्लया जज्ञे 5 4 C तस्य द्रोण्यां भगवतः 8 तरङ्गावर्तभीषणः 10 51 तस्या आसन मानिन्ये 10 a तरोर्मूलावसेचनम् 49 तस्या ऋक्रुः स्पृहां सर्वे & तर्फेतिहासापुराण संहिताः 21 2 तस्याञ्जल्युदके काचित् 24 12 तहि पुष्पवर्षिणः 8 27 dj तस्यात्मलोकावरणस्यमोक्षणम् 3 25 तल्लीलायागरुडमूर्ध्नि पतगृहीत्वा 10 56 C तस्या दीनतम वाक्यम् 24 16

तव पुत्रामनस्विन 16 10 b तस्याऽनु धावतो रेतः 12 32 a तवैव चरणाम्भोजम् 12 6 a तस्यानुभावः कथितः 5 6 A ada मारीच मनश्शरीरजाः 16 14 तस्याऽनुशृण्वतो राजन् 22 18 8. तस्थौ दिविब्रह्मभवेन्द्रमुख्यैः 7 तस्याऽपि दर्शयामास 7 43 8 तस्थौ निधाय निकटे तदुरः 24 C तस्याऽऽसन्सर्वतो देवाः 10 26 a तस्मा आसन माहरत् 26 तस्याऽऽसन्सर्वतो यानैः 10 19 a तस्मा इत्युपनीताय 18 17 2 तस्याऽसी पदवी रुद्रः 12 31 a तस्मा इमं शाप मदादसाधुः 10 तस्यां कृताति प्रणयाः 9 23 а तस्मात्कालं प्रतीक्षध्वम् 21 24 तस्यां जज्ञे ततो देवः 21 तस्मात्रीणि पदान्येव 19 27 प्रै तस्यां नरेन्द्र करभोरुरुशद्दुकूल 17 a तस्मात्वत्तो महीमीषत् 19 16 तस्यां संदेश उशती नवकञ्जमा - 8 24 मैं तस्मादस्य बधो धर्मः 21 13 8 तस्याः करानात स तु कन्दुको 12 23 2 तस्मादिदं गरं भुजे 7 40 तस्मादिन्द्रोऽबिभेच्छत्रोः 33 A 17 तस्याः प्रादुरभूत्तात तस्याः श्रिय त्रिजगतो जनको 17 4 A ०० 8 25 अध्याय: तस्येत्यं भाषमाणस्य 22 12 籍 तस्योपनीयमानस्य 18 14 लोफ ! पाय. तावता विस्तृतः पर्यक् तावती भूरियं तव अध्यायः श्लोकः 2 2 21 30 पाद: तं ऋत्विजो यजमानस्सदस्याः 18 तंत्र | दैवचोदितः 2 25 22 a तावत्सन्धि विधीयताम् 6 27 तावत्सुतल मध्यास्ताम् 22 तं तद्वदार्तमुपलभ्य जगन्निवास: 3 31 a तावद्धि रर्दयामास 21 2 2 2 19 32 C तं तुष्टुवुर्मुनिगणाः 40 arafarita विक्रमः 10 42 b तं त्वा मर्चन्ति कुशलाः 22 तासां संज्ञासुता त्रयः 13 b तं त्वामहं देखवरं वरेण्यम् 24 53 & तां ज्वलन्ती महोल्काभाम् 10 43 C तं त्वां वयं नाथ ! समुज्जिहानम् 13 a तां देवधानी वरूथिनीपति 15 23 8 तं दुरत्यय माहात्म्यम् 29 c तां देवीं गिरमाकर्ण्य 11 39 तं नर्मदाया स्तट उत्तरे बले: 18 21 a तां विद्ययोदस्य निरीह आस्ते 113 d तं नातिवर्तितुं दैत्याः 21 20 तां वीक्ष्य देव इति 12 22 a तं निर्जितात्मात्मगुणम् परेशं 5 30 C तां श्रोपवेशयामास 20 C तं नेत्र गोचरं वीक्ष्य 17 un a तां श्रीसखी कनककुण्ड 9 18 a तं प्रपद्ये स्वयम्भुवम् तां स्तथा भग्र मनसः 6 36 a तं बद्धं वारुणः पाशैः 21 28 तां स्तथाऽवसितान्वीक्ष्य 18 ach 8 ब्रह्मणा भृगवः प्रीयमाणाः 15 तां स्तान्त्रणे यै रमिसङ्गताः पूरा 1 d तं भूतनिलयं देवम् 1 11 C तां स्तान्विसृजत भावान् 39 c तं व वामनं दृड्डा 18 13 तिमि द्विपग्राहतिमिङ्गलाकुलात् 18 d तं विश्वजयिनं शिष्यम् 15 34 a तिरस्कृतो नमुचि शिरोधरत्वचा 32 तं वीक्ष्यतूष्णीमकृतार्हणादिकम् तिरस्कृत्य पुरः स्थितम् 3 तं वीक्ष्य पीडित मजस्सहसा 3 33 तिर्यङ्नृदेवा मुनयो यदासत 20 21 ता नभिद्रवतो दृष्ट्वा 21 15 a तीर्थश्रवः श्रवणमङ्गल नामधेयः 17 तानि नो वदशृण्वताम् तुमुलो रोमहर्षणः 10 5 तानि रौप्यस्य हे 12 33 तुल्यैश्वर्य बल श्रीभिः 15 10 å सान्दस्यन्विधुनोम्यज्ञ ! 11 तुषिता नाम पन्यभूत् } 21 b तान्विनिर्जित्य समरे 17 13 तुष्टाव देव प्रवरः 6 7 C तामग्निहोत्रीमृषयः तुष्टाव मधुसूदनम् 24 45 d तामन्वगच्छद्भग 12 27 a तुष्टाव सा देव्यदितिः कुरूद्वह 17 7 सा मारुरोह विप्रेन्द: 24 42 तुष्टुवुर्मुनयो देवाः 18 8 C ताम्बूलञ्च निवेदयेत् 16 41 तुष्ट्टुषुः पुरुषोत्तमम् 2 d तारकश्चोप्रदृक् शुम्भः 10 तारकेण गुहोऽस्यत तार्तीयस्य कुतो गतिः तावच्छिरोऽच्छिन दरे 10 19 34 10 57 d 22 25 21 तूणावरिक्त कवच दिव्यं 15 6 b 28 तूणोसमावक्षयसायको च 20 31 d T तूष्णीमासन्कृतस्नेहा: 9 22 ८ तूष्णीम्भूत्वा क्षणं राजन् 20 1 C तृतीय उत्तमो नाम 18 अध्यायः लोकः पाद: अध्यायः लोक: पाव: तृतीय मुपकल्पय 21 29 aatforcer नमः 16 31 d तृतीय बडबा 13 9 & त्रयोदश्या मथो विष्णोः 16 50 B ext तृष्णाया इति नः श्रुतम् 19 23 वाहि न रशरणापत्रान् 7 21 C तेजो विप्रस्थ वर्धते 19 त्रिकालानुगतानि ते 13 36 ते तु निर्विण्ण मनसः त्रिकूट इति विश्रुतः 2 1 ते तुल्याया स हेतवः 39 त्रिणाभि विधुकाल मष्टनेमि 5 28 तेनस्यक्तेन भुञ्जीचा तेन रिष्येत वै पुमान् ते नागराज मामन्त्र्य तेनाऽपिपार्षदगतिं गमितेन युक्तः तेनाऽहननृप सर्वहि मरित्र्यधीशः 10 त्रिगुणाय नमो नमः 17 25 19 41 त्रिदिवं यत्परे इतम् 23 19 প विनाभाय त्रिपृष्ठाय 17 26 C 13 त्रिपदव्याजयाच्ञया 21 Q त्रिभिरैरावतं शरैः 10 तेनाऽहं निगृहीतोऽस्मि 22 त्रिभिः क्रमैरसन्तुष्ट 19 22 a तेनून मूर्ति मविदंस्तवहात लज्जाः 7 33 त्रिभिः क्रमै रिमान् लोकान् 19 33 a तेनैव महसा सर्वे त्रिभिः श्रुः पयोनिधम् 2 2 तेऽन्योन्यमभिसंवृत्य 27 त्रिलोकीं धारयिष्यति 13 26 ते पालयन्त समयम् 22 त्रिलोकीं भोक्ष्यतेऽद्भुतः 13 20 ते वैरोचनि मासीनम् तेषाङ्कालोऽप्रसीक्लोकान् 29 2 त्रिलोक्यामजितेन्द्रियम् 19 21 20 8 त्रिलोक्यां लीयमानायाम् 24 33

तेषामन्तर्दधे राजन् 26 त्रिवर्गस्य परं क्षेत्रम् 16 11 c तेषामाविरभूद्राजन् 1 त्रैलोक्यादहनाद्विषात् 7 21 तेषामेवावमानेन 15 31 c त्रैलोक्याश्रियमूर्जिताम् 14 7 b तेषां पदाघात रथाङ्गचूर्णितात् 10 38 त्रैलोक्यं भूर्भुवादिकम् 24 32 d तेषां प्राणात्यये चाऽहम् 25 वैविष्टपेयादिनान्वविन्दत 8 19 तेषां विरोचन सुतः 13 12 स्वच्छासनाति गान्दैत्यान् ते सर्वे वामनं हन्तुम् 21 14 a त्वचाऽनेन महाभागे 20 22 34 C 16 $9 a तैरेव सद्भवति यत्कियतेऽपृथक्त्वा 9 29 त्वत्तोनृणां किमु सपलजयादिराज्ञी: | 17 10 तेस्तै स्वेशा रूपैः 5 46 वर्क सर्वदृशां समीक्षण: 24 50 तैः कल्पिस्वस्त्ययनोऽथविप्रान् 15 त्वमव्ययं ज्ञान ममोघ मसा 24 51 c तोत्राहत इव द्विपः 11 त्वमात्मा जगदीश्वरः 7 24 तोये सर्हण स्वग्भिः 21 6 त्वमात्मा हेतुरीश्वरः 12 4 तोषये हत्विज चैव 10 53 त्वमादिरन्तो जगतोऽस्य मध्यम् 10 C त्यक्तहियस्त्वदवरोपित कर्तृबादाः | 22 20 त्वमादिरन्तो भुवनस्यमध्यम् 17 27 8 त्यागः कचित्तस्य न मुक्तिकारणम् 8 21 त्वमेक सर्व जगतां " 22 2 त्रयीमयात्मन् हृदयं स धर्मः 7 28 त्वयाचितश्चाऽऽहमपत्यगुप्तये 17 18 8 यो ब्रह्मण एष धिष्टयम् 36 त्वया सङ्कीर्त्यमानेन 5 13 19 अध्याय: | लोक पादः मध्यमः ate: पादः त्वयाऽहञ्चाढ्यमानिना त्वयैव दत्तं पदमैन्द्रमूर्जितम् त्वयोदधिया भद्रे त्वय्यक्षरं यत्रिवृदामनन्ति 2 2 2 21 34 भ्रा महेन्द्र 23 19 c 22 16 a दद्यात्पुरुष तुष्टिदम् 10 52 16 8 दद्या सुजीत वा स्वयम् 16 41 b 7 25 दधार परमाद्भुतम् 41 d त्वय्य आसीत्त्वयिमध्य आसीत् 6 10 a दधार पृष्टेन सलक्षयोजन 7 C त्वय्यन्त आसीदिदमात्मतन्त्रे 6 10 b दधार मूर्धा परया च भक्तया 18 28 त्वं arariautter: 24 34 a दधार शफरी रूपम् 24 9 C त्वं देव्यादि वराहेण 16 27 2 दधाराऽम्बु चरात्मना 5 11 d नून मसुरणां नः 22 5 दध्मौ प्रयुञ्जन्भयमिन्द्रयोषिताम् 15 23 d त्वं बाल बालिशमतिः 19 18 C दध्यङ् शिनिप्रभृतयः 20 C त्वं ब्रह्म परमं गुह्यं 7 24 a दध्या विमांबुद्धि मथाभ्यपद्यत 31 d त्वं ब्रह्म पूर्ण ममृतं विगुणं 12 7 a दन्ते चतुर्भिरश्वेताद्रेः C त्वं माययाऽऽत्माश्रययास्वयेदम् 11 a दन्द्रशुकाच येऽपरे

46 d त्वं वै प्रजानां स्थिरजङ्गमानाम् 17 28 a दन्दशूकास्सवृश्चिकाः 10 47 b त्वं शब्दयोनि जगदादिरात्मा त्वं सर्वलोकस्य सृहत् प्रियेश्वरो हि | 24 7 25 दयालुनिंन्य आश्रमम् 24 16 d 52 a दर्शनीयं मनोरमम् 18 26 b त्वं सर्व वरदः पुंसाम् 16 36 दर्शनीयां मनोरमाम् 12 24 b त्वा मर्धिनं विप्रसुताऽनुतर्कये त्वां ब्रह्म केचिदवस्त धर्ममेके 12 त्विषोल्लसच्छ्रीवदनाम्बुजः पुमान् 18 32 दर्शने नच दृश्यते 14 10 दशपुत्राः परन्तप 13 3 d 18 दशमो ब्रह्म सावणिः 13 21 a द दशमो वसुमान्स्मृतः 13 3 b दक्षभृग्वाङ्गिरोमुख्यैः 23 20 दस्युन्हन्यात् स्वराड्वपुः 14 9 b दक्षादयोऽप्रेरिव कर्तवस्ते 6 15 दहद्भिः परिधीनिव 15 10 d दक्षिणां गुरवे दद्यात् 16 55 refer feat दृग्भः 15 26 दण्ड महत्तमार्पितम् 22 दह्यमाना दवाग्रिना 10 46 b ausarप्रीति विला 17 फ दाक्षायणी धर्मपत्नी: 22 c दण्डं सोमो वनस्पतिः 18 15 दाक्षिण्यदृष्टि पदव भवतः प्रणीता: 23 7 d दत्त्वागोषिप्रभूतेभ्यः 14 दात्यूह कुल कूजितम् 2 taissent afterat 16 41 दानशेश्वर तर्पणम् 16 Sa 16 d 60 d दवेमां याचमानाय 13 13 a दानं यश स्तपः कर्म 19 36 C ददर्श विश्वं त्रिगुणं गुणात्मके 20 22 aroori यथाऽनिलः 17 23 f ददामि विपुलां मतिम् 25 दावाग्निदग्धा: सरला इवाऽभवन् 14 d ददुश्चामृत भाजनम् 11 ददृशे नावमागतम् 24 42 दो कृष्णाजिनं भूमिः 18 15 दाश्वान विमनाः कथमार्ति दास्यत्याच्छिद्य शक्राय 2 दास्याम्यमुष्मै क्षितिमीसितां मुने 20 20 22 23 19 32 C 11 d आध्यायः श्लोकः पाषः दिक्षु भ्रमत्कन्दुक चापलैर्भृशं 12 20 A दूरस्या न्यायमामास दिग्गजाः पूर्णकलीः 8 14 2 दूर: स्वर्गः पतत्यथः दितिज मकथयत्र ब्रह्म 24 61 दितिजानीकयान् नृप ! 21 15 दिवो यस्य पदं सुमङ्गलम् 3 7 दिदृक्ष सुरसत्तम 12 16 दुर्वारैरपि विधाय सतीं सपर्याम् 22 23 दृढं पण्डितमान्यज्ञः दृश्यमान मदर्शनम् दृष्टोऽस्माभितोऽपिवा 20 15 10 24 अध्याय: | लोक: पाः p 2 2 2 2 2 9 21 C 21 33 8 17 d 26 b दिवौकसां देव दिवस्पुतानाम् 17 28 दृष्ट्वा गता निर्वृतिमद्य सर्वे 6 13 c दिवौकसां वै बलमन्ध आयुः 3 34 दृष्ट्वा गरुत्मति हरिं ख उपात्त 3 32 b दिव्यगन्धानुलेपनैः ट्वा तस्यां मनच दिशश्च कर्णी रसना जलेशम् 7 26 दृष्ट्वा ते दितिनन्दनाः SS 12 24 C 10 3 दिशश्चरोचयत्राssस्ते 2 2 दृष्ट्वा दानव संक्षयम् 11 43 d दिशः प्रसेदु सलिलाशयास्तदा 18 दृष्ट्वाऽदितिस्तं निजगर्भसम्भवम् 18 11 a दिष्टं तदुपधारयन् 11 d दृष्ट्वा ममानु भावं वै 22 36 C दिष्ट्या त्वं विबुधश्रेष्ट ! 12 38 दृष्ट्ा मृधे गरुडवाहमिभारिवाहः 10 56 दीक्षितस्य विशेषतः दृष्टानप्यसंयत्तान् 6 28 ६ दीक्षितस्यात्यमर्षिताः दृष्ट्वा सपना नुत्सिक्तान् 10 24 C दीनान्ध कृपणादिषु 56 दृद्वाऽसुरा यातुधानाः 1 17 C दीनां मां दीनवत्सल 24 14 देवकार्यं चिकीर्षति 21 10 दीर्घपीवरदोर्दण्डः 32 देवगुह्यं कथञ्चन 17 20 b दुकूल पर्यस्तनितम्बमेखलाम् 12 18 देवगुह्यं सुसंवृतम् 17 20 d दुरत्ययानुक्रमणः समाऽवतु 3 6 देवगुह्यात्सरस्वत्याम् 13 17 a दुरन्तवीर्योऽवितथाभिसन्धिः 8 देवज्येष्ठादय स्तुताः 13 27 d दुर्गर्मन्त्रौषधादिभिः 21 22 देवदानव वीराणाम् 10 15 a दुर्धर्षत्वस्य यद्रियोः 15 27 देवदुन्दुभयो नेदुः 11 41 C दुर्धर्ष रशक्ति माददे 10 43 देव देव जगद्व्यापिन् दुर्बलाः प्रबलान् राजन् 8 40 देव देव जगन्मय 22 22 12 4 a 21 b दुर्मदा नसुरर्षभान् 17 13 देव देव महादेव 7 21 दुर्वितर्यात्मकर्मणे 50 देवदेवस्य मीढुषः 7 45 दुष्प्रापणायगुणसङ्गविवर्जिताय 18 देवदेवाय ते नमः 16 आप ममरैरपि दुस्तरामकृतात्मभिः दुस्वप्ननाशं कुरुवर्य शृण्वताम् दुस्स्वप्राद्युपशान्तये दुहिनो स्तस्य वै मनोः 22 22 31 देवधानी मधिष्ठाय 15 12 39 देवमत्समाहितः 16 28

---

34 b 33 C 14 देवमातर्भवत्यामे 17 12 a 15 देवमाता दिति स्तदा 16 5 देव मुद्रासयेत्ततः 16 दूरभाराद्वहश्रान्ताः 34 a देवयानेन धामनम् 23 ** 43 b 24 21अध्याय: लोकः पादः देवर्षिपितृभूमिपैः देवर्षि नारदो नृप ! 23 20 b देल्या दानव यूथपाः पापः अध्याय: लोer: 21 25 b 11 43 दैत्य यथप चेतस्सु ०० 8 39 46 c tator प्रति 9 24 दैत्यान्गृहीत कलश: 21 देववानुपदेव 13 27 दैत्या सूर्य फल्ग्रहाः 6 23 देवसrafण देहजाः 13 30 दैत्येन्द्रे रनिवतिभिः 20 8 देवसावर्णि रात्मवान् 13 30 देवेनर्द्धस्त एवाऽद्य 23 C देवश्रीमङ्गनामोद 8 देवेन नागेन्द्रमबोधरूपः 11 देवस्वज्योति रवस्थितिस्ते 7 29 देवेन नीतः प्रसभं त्याजित श्री: 22 देवहोत्रस्य तनयः 13 32 देवेनातिबलीयसा 27 7 7 देवा आप्यादयो गणाः 5 दैवे पित्र्येऽथ मानुषे 23 31 देवा इन्द्रस्तु सत्यजित् 24 दोधूयमानां तां नावम् 24 36 A देवन्द्रत स्मृतः 13 19 b धुतिमत्प्रमुखास्तत्र 13 19 C देवादीनाञ्च सम्भव: घुमत्सुषेणरोचिष्पत् 19 C harti कार्यसाधकः 19 30 योरन्तरिक्षं क्षितिरनिजिता 18 C देवानुगानां सखीणाम् 26 घोरसाः सकल योग गुणास्त्रिवर्ण: 17 10 b देवान्प्रत्युद्यतायुधाः 10 3 धर्यस्य शीष्णोऽप्सरसोविहासत् 5 40 देवान्स भगवान्परः 5 20 to जगतः पतेः 18 देवा वैधृतयो नाम 1 29 द्रव्यं वयः कर्मगुणान्विशेषम् देवा तुषितादयः 20 द्रष्टुमिच्छसि दुःखिताः देवाच हरितादयः 13 28 द्राक्षुम्भा जम्बूभिः 43 17 14 C

---

० å देवाशम्भु सुरेश्वरः 13 22 द्रोणपुत्रः कृप स्तथा देवासुर वरूथपैः 7 16 b द्वन्द्वं चरन्तमुमया तपसाऽभितप्तम् देवासुरा विगलितस्तनपट्टिकान्ताम् 9 18 d द्वन्द्वेन संहत्य च युध्यमानाः देवा विशिख ईश्वरः 28 द्वादशाक्षर विद्यया देवास्सुकर्मसुवाम 31 a द्वादशाह मतन्द्रिता 17 देवास्वं भागमर्हन्ति 8 39 द्वादशाहं पयोव्रतम् देवांश्चतच्छासशिखाहतप्रभान् 7 15 द्वादशाहं पयोव्रतम् 16 4 6 355 b 10 35 b 16 39 f 47 देवाः प्रतिहतेक्षणः 6 2 द्वादस्यां सविता तिष्ठन् 18 2 देवेभ्योऽदात्साचितः 19 14 द्वाभ्यां क्रान्ता मही सर्वा देवेver निलीनेषु 15 33 द्वारश्च मुक्ते रमृत मुत्योः 36 C देव्या तत्प्रियकाम्यया 5 5 द्वारे: स्फाटिकगोपुरैः 15 15 b देशकालार्हवस्तुतः 23 16 द्विजदेवोपलम्भतम् 15 36 b देहात्मजादिषु नृभिस्तदसत्पृथ- 29 द्विरूप प्रतिच्छन्नः 21 10 देहिनां विषयार्तानाम् Kutty 5 47 द्विजात्मज ! त्वञ्चरणावनेजनेः 31 देतेया जातमत्सराः 8 40 facter fai विभोः 19 34 22 अध्याय: लोक: पापः द्विमूर्धा कानाभोऽपि 10 20 a धूमेना गुरुगन्धिना द्वीपिभिर्हरिभिर्भटाः 10 d द्वीपेनाऽपि नपूर्यते 19 22 b धृतकेतु दीति केतुः धूम्राम्बरखम्वरकशुकाननान् अध्याय: | लोकः 15 19 b 15 b 18 c पाद: 13 raरान्भोजयेद्विप्रान् 16 43 धृत ब्रह्मतनुं रिपुम् 20 32 0 2 12 d ទ धशे रजस्सत्त्व तमांसिकाले धृतः पृष्टे महाचलः 12 45 22 धत्तेऽस्य जन्माद्यजयाऽत्मशक्तया 22 धृष्टश्शर्याति रेव च 13 2 13 C ध्यातः प्रादुरभूत्तत्र 10 53 C धत्से यदा स्वग्भूमन् 7 23 ध्यायन् फेन मथाऽपश्यत् 11 39 धत्से रूपं जलौकसाम् 24 27 ध्याय भगवतः पादी 24 42 & धनुश्च दिव्यं पुरटोपनद्धम् 15 6 म 7 6 c धनुश्च शार्ङ्गं स्तनयित्रुघोषम् धन्य स्वस्त्ययनं शुभम् धन्वन्तरि रिति ख्यातः धन्वी खड़ीधृतेषुधिः धर्मज्ञानोपदेशार्थम् धर्मयुक्तं स सूनृतम् धर्मसेतु रिति स्मृतः धर्मस्य तपसः श्रियः 20 8 30 ध्रुवं प्रपेदे कुतोभयं जनात् 22 10 1 32 ध्रुवं ब्रह्म ऋषीसप्त 4 23 35 a ध्वजश्च सिंहेन विराजमानः 15 5 C un 8 ध्वजिन्यौ पाण्डु नन्दन 10 15 b 4 ध्वस्त कर्मनिबन्धनः 23 10 d 19 1 न 13 धर्मस्य सूनृतायान्तु 1 2 3 26 नगृह्णीमो वयं पुच्छम् 7 3 न जिहासति यद्यशः 20 13 b ** नटवगढमायाभिः 11 धर्मस्याऽर्थस्य कामस्य 16 5 नटो हरति तद्धनम् 11 d धर्मस्यार्थस्य चैव हि 24 S d rever ननृतुर्जगुः 8 12 d धर्मस्याऽस्य जनस्य च 16 11 b न तत्प्रतिविधि यत्र 10 53 धर्मः क्वचित्तस्य न भूतसौहृदम् 21 а न तथा तीर्थ आयाते 20 9 C धर्मः स्तनादितरः पृष्ठतोऽभूत् 5 40 न तथैवापितं त्वयि 5 47 धर्माय यशसेऽर्थाय 19. 37 न तद्दानं प्रशंसन्ति 19 36 Я धर्मोऽयं गृहमेधिनाम् 20 न तस्य हि त्वचमपि वज्र ऊर्जितः 11 32 a धातुः कमण्डलुजन्तदुरुक्रमस्य 21 a न तां व्यभजदच्युतः 9 19 d धातुः शिशयिषो जले 24 धामोपेयुर्बलिं सुराः $6 8 न ते गिरित्राऽखिल्लोकपाल 7 31 a 27 न तेऽरविन्दाक्ष ! पदोपसर्पणम् 24 30 a धाराभिरिव पर्वतम् 11 20 न त्वं न त्वमिति प्रभो ! 8 ८० 38 d थिया कल्याण कृत्तम 16 17 न त्वामभिभविष्यति धिष्ण्यस्थ इव हव्यराट् 9 न त्वामभिभविष्यन्ति धिष्ण्यानि स्वानि ते जग्मुः 23 27 धूपामोदित शालायाम् 16 नदतां निस्वनोऽभवत् नदहममर्षया 222 12 40 b 34 8 10 7 d 2 vo 6 धूपै पै स्सुराभिभिः 21 6 नदद्विरेफां परिगृह्यपाणिना 8 17 b 23 अध्यायः श्लोकः मापः अध्याय: लोकः पाद: नदन्त उदधिं निन्युः 6 33 C नमुचिस्तद्वधं दृष्ट्वा 11 29 a नदीच नाडीषु शिल्म नखेषु न धर्मस्य न लोकस्य न नः कालोऽयमर्थकृत् 258 20 29 8 नमुचिः पञ्चदशभिः 23 a 16 न मेने तद्ाद्भुतम् 12 36 19 नमो गिरां विदुराय 3 10 C ननाम भुवि कार्यन 5 C नमो ज्ञानघनाय च 3 12 d नाम मूर्धा पुलका fame: 22 15 नमो द्विशीष्णे त्रिपदे 16 31 8 ननाम मूर्ध्ना विलोललोचनः 22 नमो नमस्तुभ्यमसह्यवेग 3 28 a नाम रूपे गुणदोष एव वा 3 8 नमो नमस्तेऽखिलकारणाय 3 15 a नन्दस्सुनन्दोऽथ जयः 21 16 नमोऽपवर्गाय परायणाय 15 न परं ते महेम्वर ! 7 35 नमो ब्रह्मण्यदेवाय 17 25 C न पाशबन्धाद्व्यसनाद्दुरत्ययात् 22 3 (अ) नमो भगवते तस्मै 3 2 न पुमान्मामनुब्रज्य 19 20 2 नमो मरकतश्याम- 16 35 a नभश्शरीरेण दिशश्च बाहुभिः 20 33 नमोऽव्यक्ताय सूक्ष्माय 16 30 न भेतव्यं कालकूटात् 25 a नमोऽस्तु तस्मा उपशान्त शक्तये 5 44 नम आत्मप्रदीपाय 10 नमो हिरण्यगर्भाय 16 33 नम आश्चर्य कर्मणे 9 न यत्प्रसादायुतभागलेशम् 24 49 B न म एतदले राजन् ! 24 20 注 न यत्र कालो विशते न वेदः 12 44 नमरशक्तिधराय च 16 32 b नयन्त्याभिः प्रचोदिताः 14 नमस्शान्ताय घोराय 3 12 2 न यशोऽधिगतं भुवि 2 नमशिवाय रुद्राय 16 32 2 न यस्य कक्षातितितर्तिमायाम् नमस्कृत्य पितामहः 27 न यस्य देवा ऋषयः परं विदुः 30 a 2 नमस्तुभ्यमनन्ताय 50 8 न यस्य वध्यो न च रक्षणीयः 5 नमस्तुभ्यं भगवते ! a न यस्याद्यन्तमध्यानि 12 8 नमस्ते आदिदेवाय 16 rent traraffi 18 2 नमस्ते पीतवाससे 16 35 न वयं त्वामरैर्दैत्यैः a नमस्ते पुरुषश्रेष्ठ! 24 28 a न वयं मन्यमानानाम् a नमस्ते विगर्भाय 17 26 a नवयोधननिर्वृत्त 43 नमस्ते योगहेतवे 16 33 नववर्ष समेतेन 19 22 C नमः कैवल्यनाथाय 11 c नवसौगन्धिकस्रजाम् 15 18 b नमामहे देववरं वरेण्यम् नमामि भूतेषु समं चरन्तम् नमामि मे ज्ञातय आतुरं गजा: न मां स्रष्टुमर्हसि 24 24 नमुचिश्च बल: पाक: नमुचिश्शम्बरो बाणः 11 AS A 29 26 d न वा अयं ब्रह्मबन्धुः 10 30 d न विक्रमस्तत्र सुखं ददाति E 16 32 & न विद्यते यस्य च जन्म कर्म वा Kaa 3 न वै तृतीयाय तदीयमण्यपि 20 34 19 C नरकेण शनैश्वरः 10 33 10 19 C नराय हरये नमः 16

---

8 34 24 अध्यायः श्लोकः पादः अध्याय: ग्लोकः पापः नरिष्यते जातु समुद्यमः कचित् 12 46 नानारण्य पशुव्रात 2 7 a न रिष्यन्तोऽथ नाभागः 13 2 नानावाहध्वजायुधाः 10 26 b नर्तक्यो ननृतुर्मुदा 11 41 नानाशक्तिभिराभातः 7 24 C नलिन्यो यत्र क्रीडन्ति 15 13 + नानुव्रीडे न च व्यथे 22 7 d न शक्नुवन्ति ते सर्व 19 21 C नाध्यगच्छन्स्वयं मन्त्रः 5 17 C न शुष्केण न चाऽऽद्रेण 11 40 a नाऽनृतं भाषितुं शक्यम् 21 12 C श्री शर्वः किमुताऽपरे ये 23 नाऽनृतं स्याजुगुप्सितम् 19 43 नष्टश्रियं स्थिरं प्राशम् 21 28 C नाऽन्यत्ते कामये राजन् ! 19 17 a नष्टाः कालेन यैवेदाः 29 नाऽपश्यस्वं दिशः क्षोणीम् 6 2 C नजमानाय नमस्व दूतये न सन्ति तीर्थे युधि चार्थिनाऽथिताः 19 न सम्पद्येत मानसः $ 16 13 नाभिर्नभस्ते श्वसनं नभस्वान् नाभ्यां नभः कुक्षिषु सप्तसिन्धून् 20 नामरूपविभेदेन 27 a 3 न संरम्भेण सिध्यन्ति 24 नाऽमृष्यन्तदधिक्षेपम् 11 न साधुमन्ये दैत्यानाम् 19 31 C नाना सत्यव्रतो महान् 24 2 2 = 2 24 C 22 C 11 C 10 b नस्तः पशव्यः स्पर्शन कामः 42 नाऽयमर्हति निग्रहम् 22 21 d न खी न षण्डो न पुमान् न जन्तुः | 3 24 नाऽयं गुणः कर्म न सनचाऽसन् 3 24 C न स्थानच्यवनान्मृत्योः 20 5 नाऽयं तं वेद वेद सः 1 9 d न हि तत्र विषजते 15 नाऽयं त्यजति सत्पथम् 22 30 d न हि द्वितीयो गुणसङ्ग वर्जितः 8 21 नाऽयं वेद स्वमात्मानम् 3 29 न हुता हविषा सतिः 16 8 नाऽयं शुष्कैरथ नाऽऽदे 11 37 न हृष्यन्ति न शोधन्ति 11 C नारदानुमतेन वै 46 नासत्यात्परोऽधर्मः 20 4 а नाराचैवर मानदः 11 | 10 b नह्येतस्मिन्कुले कश्चित् 19 3 नारायण पदाश्रयाः 10 4 d नाकपृष्ठमधिष्ठाय 17 15 C नारायणपरोऽतप्यत् 24 10 c नागपुन्नागजातिभिः 2 18 नारायणभुजाश्रयैः 11 44 नाचष्ट कृच्छ्रं कृपणोऽजमायया नाञ्जः स्वरूपगमने प्रभवन्ति नातितृष्यति मे चित्तम् नात्मान मन्तिक उमां स्वगणांच 12 नाऽऽत्मानं जयिनं मेने नाऽधन्यादसुखार्णवात् नाध्यगच्छन्स्वयं मन्त्रः नानाद्रुमलतागुल्मैः नानापताकावलभीभिरावृतम् 15 नानायोनिष्यनीशोऽयम् 26 नारायणाखिलगुरो भगवन्नमस्ते 3 32 7 34

• 2 b नारायणाय ऋषये 16 34 c c नारायणायाऽखिल कर्मसाक्षिणे 22 नाऽचितास्सलिलैरपि 16 20 a 2 in 19 नालं कामेभ्य आत्मने 19 20 2 22 17 7 41 नालं तदुपपादने 21 33 17 C नामः कर्मकल्पोऽपि 48 8 ~ नाऽवसीदन्ति येन तम् 15 d 20 नाऽविन्दत गदायुधः 19 5 d 22 25 नाऽविन्दन्नमृतं नृप 10 I b 25 अध्याय: | लोक: पाद अध्यायः लोक: नाव्यासीनो भगवता 24 56 C नाऽसन्तुष्टस्त्रिभिलोकः 19 24 c निर्घोषस्तुमुलोऽभवत् निर्घोषैर्निर्झराम्भसाम् 18 7 d 2 3 d नासा कपोलवदनां परदेवताख्याम् 9 18 b निर्जरान्निर्वणान्यथा 6 37 £ नाऽस्पृष्टपूर्वा जानीमः 9 4 C निर्मध्यमानादुदधेरभूद्विषम् 7 18 8 नाऽस्य शक्तः पुरस्स्थातुम् 15 29 निर्मन्यध्वमतन्द्रिताः 23 नाऽहं कमण्डलवाऽस्मिन् 24 18 A निर्ममन्थाऽजितस्स्वयम् 16 नाऽहं तदाददे दण्डम् 11 36 c निर्माय विश्वं तदनुप्रविष्टः 6 11 b नाऽहं परायु ऋषयो न मरीचिमु- 12 10 a निमकतत्त्वदर्शाद्याः 13 31 C नाऽहं बिभेमि निरयात् 20 5 a निर्मोकविरजस्काद्याः 13 11 C निकृत्तबाहूरुशिरोधराङ्घ्रयः 10 37 निर्यान्ति संयान्त्यसकृत्स्वरोचिष: 3 23 b निजघ्नुर्विविधायुधैः 10 निर्वर्तितात्मनियमः 16 28 a नितम्बद्रीपशोभया 8 45 निर्वाणसुखसंविदे 3 11 नित्यर्तुभिरलं द्रुमैः 2 19 निर्वाणाः रुचयस्सुराः 13 25 नित्यं द्रष्टासि मां तत्र 23 10 a निर्विशेषाय साम्याय 3 12 नित्यं पुष्पपलडुमैः 21 10 निलीयमाना वृक्षेषु 12 26 c निधेहि रक्षायोगेन 24 22 निवातकवचादयः 10 22 निनदन्मृगराडिव 11 30 निवेदितश्च सर्वस्वम् 22 22 निपतन्सगिरिस्तत्र 35 निवेदितं तद्भक्ताय 16 41 a निपाययन्संस्त्रपयन्यथागृही 2 26 निवेशितोऽधिके स्वर्गात् 13 14 निबधीहि महाहिना 24 36 निशम्य कर्म भोः 叫 45 निबध्य नावं तच्छो 24 45 निशम्य तद्वधं भ्राता 19 7 निमक्ष्यत्यप्ययाम्भोधी 24 32 निशाम्य भक्तिप्रवण: 23 नियतात्मा भजाऽव्ययम् 16 59 निशाम्य भगवान्प्रीतः 19 C नियुक्तास्तद्वदस्व नः 14 1 निशाम्यैतत्सुरगणाः 5 17 a नियुध्यतोरेषमिन्द्रनक्रयोः 29 निशुम्भशुम्भयोदेवी निरन्तरं चन्दनकुङ्कुमोक्षितम् 8 18 निशुम्भो जम्भ उत्कल: 99 10 31 c 10 21 d निरयं कतिचित्समाः 21 34 5 16 C निरये वा स इष्यते 21 32 निषसाद हरेः पादी 24 40 c निराशिषं पूर्णमनन्ययोदितम् 1 16 निषेधशेषो जयतादशेषः 3 24 d निरीक्षन्निदमब्रवीत् 9 8 निषेव्यमाणोऽलिकुलैर्मदाशनैः 2 23 d निरीक्ष्य पृतनां देवः 11 27 a निष्कग्रीवास्सुवाससः 8 7 b निरुत्सवं निरानन्दम् 16 2 निष्कारणायाऽद्भुतकारणाय 3 निरुद्योगा हतत्विषः 8 29 निष्टां ते नरके मन्ये हि 19 निर्गुणत्वाद्धियो गुणैः 24 6 निर्खिशभलैः परिधै स्समुद्ररे: 10 in in 18 15 35 36 C निर्गुणाय गुणेशाय 50 C निस्सत्त्वः कृपणः पुमान् 19 3 b 23 26निस्सत्त्वान् विगतप्रभान् निस्सत्त्वा लोलुपा राजन् ! नीलकेर्वृतम् नीयमानेऽसुरैस्तस्मिन् मध्यायः लोक: 5 19 ०० 8 DC 29 17 36 पादः F b नोचुः किञ्चन विप्रियम् a শ taraari and नोत्तिष्ठेरन् पुनश्च ते नोत्सेह आनन्दजलाकुलेक्षणा अध्यायः ute: पाद: 9 23 d 24 vo 6 C 5 15 17 6 नू नू विचिन्वताम् 10 five franat 22 32 e नूनं तपो यस्य न मन्युनिर्जयः 8 20 a नोपेक्षणीयादरणीय पक्षः 5 22 b नूनं त्वं भगवान्साक्षात् 24 27 न्यधादोदचनोदके 24 19 b नूनं त्वं विधिना सुभु ! a न्यषेधद्दैत्यराट् श्लोक्यः 6 28 C नृत्तवादित्रगीतेच 116 57 a न्यस्तदण्डस्य बर्हिषि 21 11 नृत्तवादित्रगीतैश्च 121 नृत्यतां गायतामभूत् 26 पक्षच्छेदः प्रजाक्षये 11 34 b नृत्यन्तो विबुधानुगाः नृत्येस्वाद्यैरुपदेवगीतकैः 5 20 10 b पश्चधाविभजन्वित्तम् 19 37 C { 21 पञ्चमो रैवतं नाम नपा वैन्यगदादयः 23 पतत्रिणां जानुनि विश्वमूर्तेः S LA 5 2 20 23 नून् शिक्षयन्तं निजवमं संस्थितम् 1 16 पतवैः पततां भुवि 11 34 d नेतरेति मतिर्मम 16 21 पतितस्य रोक्षिभिः 10 40 b नेत्रत्रयं सत्त्वरजस्तमांसि 7 30 पति सर्वविभूतये 23 23 b नेदुर्मुहुर्दुन्दुभयस्सहस्रशः नेत्रब्धि मुदान्विताः नेत्रं कृत्वा तु वासुकिम् नेदुर्दुन्दुभयो दिव्याः नेन्द्र ईश्वरशिक्षया नेमं विरियो लभते प्रसादम् पत्तिभिस्सह पत्तयः 10 8 ०० 22 पत्नीजालकमालिनी 20 17 2 पत्नीविकुण्ठा शुभ्रस्य 5 4 20❘ a पत्युर्निगदितं श्रुत्वा 21 25 a 3 पदत्रयं वृणीते यः 19 a पदप्रवालं नयतीं ततस्ततः नेशुरिज्यादयः क्रियाः नैतत्परस्मा आख्येयम् 16 पदं तृतीयं कुरुशीणी मेनिजम् 22 2 2 2 19 C 19 2 नैतन्मे स्वस्तये राजन् नैते यदोपससृपुर्निखिलात्मकत्वात् | 3 नैनं कश्चित्कुतोवाऽपि नैनः प्राप्नोति वै विद्वान् नैव भेदो यथा भवेत् नैवं वीर्या जलचरः ‘नैवार्थकृच्छ्राद्भवतो विनिग्रहात् नैवेद्यश्चाऽधिगुणवत् नैष्कर्म्य भावेन विवर्जितागम- dostofoपश्चिता 17 24 15 19 2 2 2 2 5 20 a पदं द्वितीयं क्रमतस्त्रिविष्टपम् 20 34 A 22 a पदंधुवं चाऽऽव्यभिचारिसद्गुणम् Do 8 19 b 30 C पदानि त्रीणि दत्ताणि 21 29 P ค 26 a पदानि त्रीणि दैत्येन्द्र 19 16 C c पदेकेन भुषं स्पृशन् 1 8 b 9 7 पदेकेन मयाऽऽक्रान्तः 21 31 2 229 26 a पदेकेन महोदधेः 8 5 b 22 C tat निकामं निजपुष्करोद्धतम् हि 2 25 C 10 52 पप्रच्छुर्जातहृच्छयाः 9 2 d 3 16 पयसा स्त्रापयित्वाऽचैत् 16 45 C 3 11 b पयसा खापयेद्विभुम् 16 39 b 27 अध्याय: | लोक पाव: अध्यायः श्लोकः पादः पयोधि येन निर्मध्य 5 10 a पश्यता सुरकार्याणि 12 15 C पयोभक्षव्रतमिदम् 16 46 2 पश्यत सर्वभूतानाम् 10 2 C पयोव्रतेनानुगुर्ण समीडितः 17 18 परब्रह्मेति शब्दितम् 24 38 परमाराधनं तद्धि 7 44 C परमाश्चर्य रूपधृत् 4 3 पश्यन्ति युक्ता मनसामनीषिणः पश्याम्यमुष्मिनुह विश्वमूर्ती पाटलाशोकचम्पकैः पाण्डुरेण प्रतिच्छन्न 11 C vo d 10 19 c परया कृतकृत्यवत् 17 22 पाण्ड्यt द्रविडसत्तमः 7 b परस्य पुंसः परदेवतायाः 12 43 पादरेणुमुपासते 16 36 d परस्य पुंसः परयानुकम्पया 11 1 पादावनेजन परिव्रतया नरेन्द्र ! b परं कौतूहलं हि नः 12 13 urat भगवतो बलिः 18 27 h परं पुमांसं मुदमाप विस्मिता 18 11 पादौ महीयं स्वकृतैव यस्य 5 32 a परायिक्तमपूर्ण वा 19 41 पादोपस्पर्शनादिभिः 38 d परामुखात्वमनस्विनो नृपः 19 पाद्योपस्पर्शनैस्ततः

39 d पराजितश्रीरसुभिश्च हापित: 15 3 ६ पाप्मानं मे प्रणाशय 16 27 पराजितोऽपि नाऽखिद्यत् 48 c पाययित्वा स्वकान् सुरान् परायणं नौरिव मजतोऽप्सु 28 पायसेन यथोचितम् 12 43 d परावरात्माश्रयणं तवात्मा 27 पायिताञ्चाऽमृतं सुराः परिक्रम्य प्रणम्यतम् पारं महिम्न उरु विक्रमतोगृणान: 23 29 परिक्रम्यादिपुरुषम् 12 a पारामरीचि गर्भाद्याः परिधाया हतानि ते 15 परोक्ष्यः परमो गुरुः परिभ्रमन्तं गिरिमङ्गपुष्ठतः 10 पाणिग्रहा स्तारयितुं नचाऽशकन् 2 a 13 19 3 22 28 d परिम्लान मुखश्रियः 7 7 पालयन्ति प्रजापालाः + परिचीय गिरौ तस्मिन् 7 पिचुमन्द कोविदारैः 13 a परिस्तीयं समभ्यर्च्य 18 19 C पितरस्सर्वभूतानि 23 c परीक्षितैवं सतु बादरायणः 7 33 पिताप्रह्लाद पुत्रस्ते 19 8 परेणते प्रविशता समेधिताः 7 13 पितामहस्तस्य ददौ च मालाम् 15 6 C परेशायाऽभिधीमहि 3 पितामहः कुलवृद्धः प्रशान्तः 19 d परैरभ्यर्दितां मृधे 27 पितामहेनाभिहितम् 16 58 c परैविवासिता साहम् 16 16 a पितामहो मे भवदीयसम्मतः 22 8 a पर्जन्यघोषो जलज: पाञ्चजन्यः 20 31 frefafta स्व दृभिः 15 10 C पर्यतप्यदनाथवत् 16 पिबन्निव मुखेनेदम् in 26 C पवनः सृञ्जयो यज्ञ 1 23 C पिशङ्गवासा नलिनायतेक्षणः 18 d 13 34 पश्यतस्ते स्वमात्मना 21 31 पिशङ्गवासा नवकञ्जलोचनः पीतप्रायेऽमृते देवैः S a पश्यतः मसुरेन्द्राणाम् 9 27 C पीतवासामहोरस्क: 33 â 28 अध्याय: ‘लोक पाद: पीतवासाश्चतुर्बाहुः पीतवासाश्चतुर्भुजः पीते गरे वृषाङ्केण पुच्छं जग्राह सामरः पुण्यस्लोकांश्च मानवान् पुत्रैरिच्छास्युपासितम् पुमान्विजह्यान्मलमात्मनस्तमः पुरस्कृत्य प्रजापतिम् 17 4 ▸ पौरुषी गतिमावजेत पौरुरीश्वरः पुमान् पौरुष्य स्तनवो नृप पौलोमकालेयबलील्यादयः 21 अध्यायः श्लोकः पाद: 22 25 d â 20 14 3 7 14 C 23 प्रकृष्ट हारोरुभरैः पदे पदे 12 19 17 प्रख्याता जन्मकर्मभिः 4 24 48 प्रगृह्याऽद्रवत्क्रुद्धः 11 30 C पुराणसंहितां दिव्याम् 12 18 13 प्रगृह्येन्द्रिय दुष्टाश्वान् 17 2 C 24 55 प्रचण्डवातैरुद्धत 10 51 C पुरुषस्याऽखिलात्मनः 7 44 d प्रचण्डगादभिधावतो भृशम् 2 33 पुरुषः परमाद्भुतः 31 प्रजज्ञिरे खं पुरुषस्य नाभ्याः 5 38 पुरुषानुचरे बलिः 21 18 प्रजा इमास्सत्व रजस्तमोजुषः 16 पुरुषाय महीयसे 16 29 प्रजाकामस्य पद्मजः 16 24 पुरुषायाऽऽत्ममूलाय 13 C प्रजादाक्षायणी ब्रह्मा 7 45 C पुरुषायादिबीजाय 3 2 C प्रजानां पश्य वेशसम् 7 37 पुरुषाराधनं परम् 16 58 प्रजानां स्वस्तिरस्तुमे 7 40 f पुलिनैर्मणिवालुकैः 2 प्रजापति पतिर्ब्रह्मा 23 20 A पुना युयुधेऽनिलः 10 31 प्रजापतिमकल्मषम् 17 19 पुष्पदन्तोऽथ सात्त्वतः 21 17 प्रजापतिश्चाऽऽह जयेतिविस्मितः 18 11 पुंश्चल्यां मयि सङ्गताः 9 प्रजापतीघने आत्ममुख्यान् 20 24 b पुंसः कृपयतोभद्रे 7 40 प्रजापतीनामपि सम्भविष्णुः 17 28 b पुंसां श्लाध्यमहं मन्ये 22 4 a प्रजापतेर्वेश्यतमः स्वरोचिषा 18 3 C पुंसोऽयं संसृतेर्हेतुः 19 25 प्रजा हाहेति चुकुशुः 11 2 पूजा महत कुर्यात् 16 51 a प्रजाः प्रहृष्टा ऋतवो गुणान्विताः 18 4 पूजां भगवतोऽन्वहम् 16 57 d प्रणतस्तदनुज्ञातः 23 12 c पूरयत्यर्थिनो योऽर्थः 8 N प्रणताः परमेष्ठिने 18 d पूरयित्वा दितेः कामम् 23 प्रणतोऽस्मि परं पदम् 3 26 पूरुः पुरुष मधुन 5 प्रणमेद्दण्डमुदा 16 42 पूर्ववज्जुहुयादप्रि 16 46 प्रणम्य शिरसाऽधीशम् 4 8 पूर्वस्माज्ज्ञ पदादधः पूर्वं देवास्ततोऽभवन् पृतनापुतयोऽसुराः पृथु देहि पदं मह्यम् पृष्टे त्वधर्म क्रमणेषु यशम् पौत्रं वंशधरं बलिम् 23 0 * 8 3 11 5 प्रणयापायकातराः 23 b *7 2 प्रणवं सत्यमव्यक्तम् 22 2 10 19 प्रतिनन्द्य हरे राज्ञाम् 23 18 8 24 20 C प्रतिनन्द्येदमब्रवीत् 19 20 28 प्रतिपद्दिनमारभ्य 16 48 प्रतिपादयितुं भवान् 19 35 d 29 अध्याय लोक पाद अध्याय लोक पाष प्रतिपूज्य स्मयन्हरिम् 12 3 d प्रमदास्सुरसेविताः 15 13 प्रतिपूरयितुं नृप ! 19 21 प्रमाणं परिकीर्तितम् 14 11 प्रतिबुध्य निशात्यये 4 25 b प्रमुखश्चाक्षुषात्मजाः 5 7 d प्रतिवीरं दिग्विजये 19 5 C प्रमुखास्तस्य चात्मजाः 1 19 d प्रतिव्यो मधीश्वरः 15 26 प्रयताश्रद्धया यज 16 62 प्रतिलब्धजयश्रीभिः 17 13 C प्रयतास्सुसमाहिताः 24 b प्रतिश्रुतमदातुस्ते 21 32 a प्रयाहि सुतलालयम् 23 9 प्रतिश्रुतस्य योनीशः 19 35 C प्रलम्ब बाहे सुभगं समैक्षत 22 13 प्रतिश्रुतं त्वयैतस्यै 19 31 а प्रलयपर्यास धातुः सुप्तशक्तेर्मुखेभ्यः | 24 61 a प्रतिश्रुतं ददामीति 20 3 C प्रवर्तयन्ते भृगवः क्रतूत्तमम् 18 21 c प्रतिसंयुयुधुश्शस्त्रः 10 प्रवाल फल पुष्पोरु 15 13 प्रत्यगृह्णन्समुत्थाय 18 25 C प्रविवेश महाबिलम् 23 12 पत्यादृशे भगवते बृहते नमस्ते 3 17 d प्रविश्य तोयगिरि मुज्जहार 7 8 d प्रत्यपद्यत कामेन 12 31 प्रविष्ट मात्मनि हरेः 17 23 प्रत्यषेधत्रुदायुधाः 21 15 प्रविष्ठस्सोममपिचत् 9 24 C प्रत्याख्याता प्रतिश्रुत्य 19 3 प्रविष्टं वीक्ष्य भृगवः 18 25 प्रत्याचक्षे कथं द्विजम् 20 3 प्रवेक्ष्यामि पराग्दृशः 19 d प्रत्यानीय त्रिविष्टपम् 23 b प्रसन्नचारुसर्वाङ्गीम् C प्रत्यापन्नेन्द्रियस्मृतिः 11 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 33 d प्रत्याहाऽविक्रमं वचः 2 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 34 प्रत्याहत यशश्रियः 17 15 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः प्रत्युत्थानेन वा क्वचित् 16 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 5 36 132 35 d प्रदक्षिणीकृत्य कृतप्रणामः 15 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 5 37 d प्रधान पुरुषाय च 16 30 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 5 38 d प्रथमाय जलजोत्तमम् 26 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 39 đ प्रपद्य शं प्रतिबोधनाय 24 53 प्रसीदतां नस्समहाविभूति: 40 प्रपद्यते येन जनो निजं पदम् 24 51 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 5 41 d प्रपद्येरन्ममाऽऽत्मजाः 16 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 42 d प्रपन्नपालाय दुरन्तशक्तये 3 28 प्रसीदतां नस्समहाविभूतिः 43 d aaranaut समाहित. 23 प्रसीदतांब्रह्म महाविभूतिः 5 32 d प्रपन्नानां दिदृक्षूणाम् प्रपन्नातिहरङ्गुरुम् 42 प्रसून वषैर्ववृषुर्मुदान्विताः 20 19 d 22 प्रस्क पिबतः पाणे: 7 46 मै प्रभज्यमानामिवमध्यतश्चलत् 12 प्रभावशान्वमोदत 19 प्रस्तारिणा द्वीप इवाऽऽपरोमहान् 7 ON 9 d 7 41 प्रहस्य भाव गम्भीरम् 12 14 C प्रभुं प्रपद्येखिलधर्म भावनम् 1 16 d प्रहस्य रुचिरापा: 9 8 C 30 अध्यायः लोक: A अध्यायः श्लोकः पादः प्रहस्याऽनुचराविष्णोः प्रहेतिहेतिरियल: प्रहाद आविष्कृत साधुवादः 22 प्रह्लाद इदमब्रवीत् 23 21 128 29 15 C प्रांशु पिशङ्गाम्बरभञ्जनत्त्वषम् 22 13 10 20 प्रियव्रतसुतोमनुः 1 23 ० प्रीणयेत्समुपागतान् 10 55 प्रीताश्चाप्सरसोऽनृत्यन् 18 8 a प्रह्लाद उद्भाति यथोडुपः खे प्रीतास्तेऽमरदानवाः 8 1 प्रह्लादमामन्य नमकार 7 d प्रीतेन सुतले पुनः 13 14 प्रह्लादस्य कृताञ्जलेः 22 18 b प्रीते हरी भगवति 40 C प्रह्लादो बलिना सह 23 11 b प्रीत्याऽऽचष्टाऽथभारत ! 12 42 प्रह्लादो भगवत्प्रियः 22 12 प्राकारेणाऽनि वर्णेन प्रालेष्वभिभूषिताः ON प्राग्जन्मन्यनुशिक्षितुम् प्राद्युखेषूपविष्टेषु प्रीत्यामत्स्य वपुर्धरम् प्रीत्या शनैर्गद्रदयागिरा हरिम् प्रीत्येऽहं सचराचरः प्रेक्षणीयोत्पलश्यामम् 25 24 15 2

40 30 42 a प्रेषिताऽसिशरीरिणाम् G 5 प्राञ्जलिः प्रणतोपेन्द्रम् प्राणस्य देही विवशोयदृच्छया प्राणादभूद्यस्य चराचराणाम् प्राणाय जगदात्मने प्राणास्सहो बलमोजश्च वायुः प्राणेन्द्रिय द्रव्य गुणस्वभावः प्राणेन्द्रियात्मासुशरीरकेतनम् प्राणेषु गात्रे स्थिरजङ्गमानि 22 c प्रोक्तं ब्रह्मसनातनम् 24 56 31 b प्रोक्तान्येभिर्मतः कल्पः 13 36 10 5 37 प्रोविन तारायतलोल लोचनम् 12 20 6 33 प्रेषिते मयि कर्हिचित् 16 37 b 25 b फलभागेन वासुकिम् 1 38 C फल्गव्या च कलयाकृताः 22 20 29 फल्गुनस्यामले पक्षे 16 25 8 प्राणैः स्वैः प्राणिनः पान्ति → 39 a फेरु राज गृहोपमाः 16 प्रादुरासीन्महार्नवे प्रादुर्बभूवामृतभूरदित्याम् प्राद्रवञ्जातमन्यवः प्राद्रवत्सापृथुश्रोणी प्राप्तो भगवतो रूपम् प्राप्यत्रिभुवनचेन्द्रः प्रायोऽधुनातेऽसुरयूथनाथाः प्रायोsaini प्रपद्यते

---

24 44 ब 18 b दक्षाभयामलैः ~ 13 14 d बद्धवैरेषु भूतेषु 7 39 C 12 30 C बद्धश्च वारुणैः पाशैः 22 7 C * बर्द्ध वीक्ष्य पति साध्वी 3 बद्धाञ्जलिर्बाष्पकलकुलेक्षणः बद्धाञ्जलीसंवृतसर्वकारकान् 6 220 22 19 a 23 1 C 17 16 a 14 d बन्धनञ्चाऽप्यनागसः 15 2 d प्रायोपविष्टेन कथासुचोदितः 33 b बबन्धवारुणैः पाशैः 21 26 प्रावृट्सूर्यमिवाम्बुदाः 24 d बभाष ईषत्स्मितशोभयागिरा 12 प्राहिणोत्कुलिश तस्मा 12 2 भावाखी नृप ! 22 19 d प्राहिणोद्देव राजाय 11 30 e बभूवगरुडध्वजः 6 36 d प्राहादि: fhaat यथा 20 3 d बभूव तूष्णीं पुलकाकुलाकृतिः 6 31C बलिरेवं गृहपतिः 20 बलिभंगवताऽसुर बलिमहेन्द्रं दशभिः अध्याप लोक पाद- बभूव तेनैव स वामनो वटुः बभूवुर्दत्यदानवाः 18 12 C बिभ्रत वनमालिनीम् बभौ दिशः खं पृथिवीचरोचयन् बलभित्कुपितो भृशम् बलवेदास्यतीश्वरः बलान्महेन्द्रस्त्रिदशाः प्रसादात् बलिरिन्द्रो भविष्यति 29 2 29 26 39 faradraftsछपः बिभ्रत्स्वकेशभारण बिभ्रत्स्त्रां पौरुषीं तनुम् बिभ्रवलयभूषितः बिल्वे : कपित्थैर्जम्बीरैः बीजाव्युचावचानि च बुद्धावणं देवगणानृषींच बुद्धिर्मनः खानि शरीरसर्गाः बभुजे च श्रियं स्वृद्धाम् ०० 8 ~ 8 20 अध्याय: | लोक: पादः ON 44 37 34 2 $ 5 A O 14 at ¡ 15 36 बलिर्मुक्तस्सहाऽनुगैः बृहत्यां सम्भविष्यति 13 32 29 b 2 2 2 28 23 बलिवैरोचनः पुरीम् 33 बृहद्भानुस्तदा हरिः 13 35 बलिविन्ध्यादयस्तस्य बृहस्पति ब्रह्मसूत्रम् 18 14 C बलियोशनस स्पृष्टः 48 बृहस्पति स्तूशनसा 10 33 बलिभृगूणामुपकल्पितैस्ततः 00 20 ब्रह्मचर्यमधस्स्वप्रम् 16 48 afe विपन्नमादाय हि 46 ब्रह्मचार्यथ तद्रात्र्याम् 16 44 C afe सौत्येऽहनिedi 21 26 ब्रह्मणाचाऽनुमोदितः 23 24 बलेन सचिवैर्बुद्धया 21 22❘ a ब्रह्मणा प्रेषितो देवान् a बलेरनुचरासुराः 21 ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये I बलेनः पूर्ववैरिणः 15 25 ब्रह्मणो मे शिवस्य च 4 18 बलविप्रर्षिभिस्सह 23 18 बलेः पदत्रयं भूमेः 15 1 बलेः परमुद्यमम् 15 बस्तैरेके कृष्णसारः बहवोलेभिरे सिद्धिम् बहिस्समन्ताद्गुरुधे पृतन्यया 3 2 23 बहुमानेन चाऽबद्धाः 23 बहुशो निर्जितामरा: 23 बहुशो ऽनुचरा हरेः बहूनमरदानवान् 35 ब्रह्मणां तपस्साक्षात् बाढमित्यमलप्रज्ञः ब्रह्मविष्णुशिवाभिधाम् बाणज्येष्ठैः शतेन च 30 ब्रह्माणं नारदमृषिम् बादारायण एतत्ते 31 बाहुभ्यां परिषस्वजे बिभेमि नाऽहं निरयात्पदच्युतः 22 22 28 3 ब्रह्माणं सभवं ततः ब्रह्मादयश्शरणदश्रुवतेविभूतिम् ब्रह्मादयः किमुतसंस्तवने वयन्तु ब्रह्मण्यस्य दयावत: ब्रह्मतेजोऽप्यकारणम् ब्रह्मदृष्टं समं भवेत् ब्रह्मन् किं करवाम ते ब्रह्मन्यमनुगृह्णामि ब्रह्मन् सन्तनुशिष्यस्य ब्रह्मपुत्रैररिन्दम ब्रह्मरुद्राङ्गिरोमुख्या: ब्रह्मर्षिगणसङ्गुष्टाम् 23

• = 2 * *
• • 2 3 12 36 D. 29 22 : 24 a 23 14 મ 10 32 d oc 27 c c a 2 2 5 29 23 20 c 34 G 12 ब्रह्मादयो लोकनाथाः ब्रह्मादयोविविधाि भिदाभिमाना: 3 ब्रह्मशर्षः कुमारश्च लोक: पाद ! अध्यायः 21 5 a 30 b 23 26 a भगवान्मृत्यकामकृत् भगवान्मेप्रसीदताम् भगवान् लोकभावनः मध्यायः) लीक: पादः 8 37 d 16 37 O 27 ब्रह्मेशानपुरोगमाः भगवान्विश्वभावनः 1 3 ब्राह्मणांश्चाऽपि भोजयेत् 16 46 ब्राह्मणैः पूर्वजैः शूरैः 19 15 ब्राह्मणोऽश्रच वै विष्णोः 16 9 भगवान्विष्णुरव्ययः भगवान् शूलणाणिना भगवान्हरिरीश्वरः 19 30 12 14 24 Ch d ब्राह्मो नैमित्तिको लयः 24 7 b भगवांस्तत्करोति हि ६५ 5 46 d ब्रूहिकारणमेतस्य 15 27 a भन बाहूरुकन्धरान् 6 36 भजन्त इष्टां गतिमाप्नुवन्ति 3 19 भक्तप्रियो यदसिकल्पतरुस्वभाव: : 2.3 8 भजेत वर्ण निजमेषसोऽव्ययः 24 48 C भक्तानां नः प्रपन्नानाम् 24 28 C भद्रकाली तरस्विनी 10 31 d भक्तया परमयाऽन्वितः 16 25 भद्रं द्विजगवां ब्रह्मन् ! 16 11 2 भक्तयुगोगद्वदयगिराऽब्रवीत् 23 भद्रे! लोकेऽधुनाऽगवाम् 16 भगवन्च्छ्रोतुमिच्छामः a भर्तुश्शुश्रूषणश्च नः 21 भगवत्यखिलात्मनि 17 भव आस्ते सहो मया भगवन्तं जनार्दनम् 20 भवतः कुलनन्दन ! भगवन्तं नतोऽस्म्यहम् 29 भवता भूरिकर्मणा भगवन्तं सनातनम् भगवशुद्यमो भूयो 17 24 भवत्या लक्षणैरहम् 2 2 3 29 13 12 17 23 28 22 7 16 10 15 a भवद्भिश्मृतं प्राप्तम् 11 44 8 भगवानादि पूरुषः 17 भवद्भिर्निर्जिताहह्येते 21 23 a भगवानादिपूरुषः भवद्विधो भवान्वाऽपि 15 29 a भगवानाह वामनः भगवान्गीयते हरिः भगवान् नृप ! सानुगः 28 भवद्विपक्षेण विचित्र वैशसम् 22 8 C 32 भवन्त आम्नायविधानकोविदाः 20 11 b

भवच जग्मतुः स्वं स्वम् ✪ भगवान् परितुष्टस्ते 62 भवस्य देहस्य किलानुपश्यतः भगवान् पाकशासनः 2 भर्व प्रह्लादमेव च A भगवान्पुञ्जताङ्गतः d भवः प्रमथितेन्द्रियः 12 भगवान्पुरुषोत्तमः 25 b भगवान्पुरुषोत्तमः 26 भवानाचरितान्धर्मान् भवानी भगवान्भवः 19 Nch 2 ON 2 2 2 2 g 20 d 27 b 15 भगवान्पुष्करेक्षणः 17 11 ង Harti faश्वभावनः भगवान्बादरायणः 13 15 भवान्या अपि पश्यन्त्याः भगवान्बादरायणः 5 14 b भवायदेव्याभिमतं मुनीनाम् भगवान्बादरायणः 24 * 4 भविता येन सराद्धम् 42 7 41 12 25 7 20 b 13 20 C भगवान्भूतभावनः 10 53 भवितारुद्रसावणिः 13 27 P 33 अध्यायः श्लोकः पायः भवितेन्द्रो मदाश्रयः भविष्यन्ति स्वयोगतः 22 31 ** 13 भविष्यन्त्यृषयस्ततः $0 $2 16 भूत्वेश्वरः कृपणवत् भूतेहितञ्चजगतोभवबन्धमोक्षी अध्यायः श्लोकः 12 11 24 पादः 15 1, 13 9 भूमे त्वयाऽसुर 21 29 भविष्यन्त्यृषयस्तदा 13 31 भूयात्सर्वशः परमोगुरोर्गुरुः 24 48 भविष्याort वक्ष्यामि 13 7 भूयो याचितुमर्हति 19 20 b भारशाखामरद्रुमैः 15 13 भूलोकः खं दिशस्तनोः 21 31 b भारेण कनकाचल: 35 भूषणानि विचित्राणि भारेण गां सन्नमयन्पदेपदे 18 20 भार्या संवरणस्य या 13 10 भिक्षवे सर्वमोङ्कुर्वन् 19 41 freat येच लिप्सवः 16 12 भिक्षां भगवती साक्षात् 18 17 C भिक्षित्वा वामनो हरिः 23 19 भूः खं दिशो द्यौर्विवराः पयोधयः | 20 भगवश्शिष्यवत्सलाः भृगुदत्तं महारथः भृग्वाद्या मुनयो नृप ! भृशं मुमुदिरे नृप ! भृशविह्वलितो गजः मेरी मरुणां महान्

• 24 4 3 3 = 16 8 21 C 15 34 b 15 8 b 26 b 23 d 11 15 भिद्यमानोप्यभिन्नात्मा भीतं प्रपनं परिपाति यद्भयात् 2 22 2 23 भेरीशब्देर्मनोजवः 21 00 8 भीत: स्वपक्षपणस्य सत्तमः 22 10 भोगबुचावचांस्तथा 16 49 b भीतामस्मिन् सरिजले 24 14 f भोजयेत्तान् गुणवता 16 54 a भीताः प्रजादुद्रुवुरङ्गसेश्वरः 7 19 C भीमात्रेणून स विम 5 ON C भुक्तवत्स्यथ सर्वेषु C 56 a भ्रममाणोऽम्भसि धृत 10 C भुञ्जानः पाति लोकांस्त्रीन् 14 c भ्राजन्ते रूपवत्रायहि 3 17 C भुञ्जीत तैरनुज्ञातः 16 44 भ्रातरः कृतपौरुषाः 7 b भुञ्जीत सह बन्धुभिः 16 56 भ्रातॄहामे गतोनूनम् 19 12 C भुवनत्रय विश्रुतम् 15 35 भुवोनिषेध विधिश पक्ष्मसु 20 27 b भुव्यन्नमम्धमनेन वृत्तिम् भुशुण्डिभिचक्रगदष्टिपट्टिशैः भूतडुहः क्षपयतः स्तुतयेन तत्ते भूत हो भूतगणांश्च भूतधर्म गुहश्शटाः भूतभावन भूतेश ! 10 22 2 2 2 2 2 2 12 भ्रुवोर्यमः पक्ष्मभवस्तु काल: 42 c 36 भ्रूविलासावलोकनैः ७० 46 32 म 26 C 16 16 22 मघवान्सुसमाहित 11 39 b Heaiस्तमभिप्रेत्य 24

भूतं लोक विमोहनम् 11 33 मङ्गलानां व्रतानाञ्च 23 22 C भूतात्मन् भूत भावन ! 7 21 मच्छासनातिगो यस्त्वम् 20 15 C भूतात्मभूतास्सुहृदस्समे गतिः 3 7 मत्तषट्पदनिर्घुष्टम् 15 C भूतानां पतये नमः 16 32 मत्वा जातिनृशंसानाम् 19 C भूतानां भूतिहेतवः 24 29 भूतेन्द्रियार्थाशयजीवयुक्तम् 20 22 d मत्स्यकच्छपसञ्चार मत्स्यकूर्मवराहाद्यैः 17 A 21 & 34 अध्याय: लोक पाद. अध्यायः श्लोकः a पापः मत्स्यरूपीमहाम्भोधी मत्स्यरूपेण मोहयन् मथितः क्षीरसागरः मथितं तेऽमृतार्थिनः मन्मथाप्रतिगिरिवाऽशोभता- 2225 24 54 मनूनन्यान्वदस्वनः 1 d 24 मनोऽप्रयानं वचसानिरुक्तम् 5 26 मनोमयं पञ्चदशारमाशु 28 मनोरम्नां स्वप्रभयाजितप्रभान् 15 21 मनोवैवस्वतस्यैते 13 3 C terrata मनांसिनः मन्त्रतस्तन्त्रतरिछद्रम् 23 16 a मध्यमानात्तथासिन्धोः 7 16 a मन्त्रयन्तो विनिश्चयम् 17 मध्यमानेऽर्णवे सोऽद्रिः 7 a मन्थानं मन्दरं कृत्वा 22 C मदीयं महिमान 2 24 38 您 मन्दारैः पारिजातैश्च 2 10 C मद्दर्शनमहाद्वाद 23 2 C मन्माययामुषितचेतस ईश दित्य 12 10 C मधुनामत्तषट्पदाम् 8 15 d मन्यमानो महामनाः 15 मधुव्रतातविघुष्टया स्वा 18 3 8 मन्युललाटेऽधर एव लोभम् 20 मधुव्रतस्त्रग्बनमालया वृतः 20 33 मन्ये त्वाऽऽयं वपुर्धरम् 18 22 36 27 29 मधुकैरसालतालैश्च 2 12 टी मन्ये महानस्य कृतो ह्यनुग्रहः 22 16 C मध्यन्दिनगतेऽहनि 18 मन्यगिरीशोधिषणाद्विरिचः th 5 39 rea: पितरोऽनयः 18 मन्वन्तरेषु भगवन् 14 a arat मनुपुत्र 14 a मन्वादयो जगद्यात्राम् C मनवोऽस्मिन्व्यतीताष्ट् 8 ममन्थरब्धिं तरसा मदोत्कटाः 7 13 c मनको हरिणोदिताः 14 ममन्थुस्तरसासिन्धुम् C माया बुद्धया 3 а ममन्युः परमायत्ताः

C मनसश्चेतसामपि ममाऽर्चनं नाऽर्हति गन्तुमन्यथा 17 17 मनसा बुद्धिसारथिः मयश्च त्रिपुराधिपः 10 22 मनस्विनं सुसम्पन्नम् 11 3 C मया ते समुदाहृतम् 16 58 मनस्विनः कारुणिकस्यशोभनम् 20 मयान्विष्टमिदं जगत् 12 मनस्विनाऽनेन कृतं सुदुष्करम् 20 20 मया मक्तेऽसुरेऽल्पके 36 मनुत्वे हरिणाऽर्पितः 24 मया समेताकान 40 C मनुरग्नेस्सुतोऽभवत् 19 मयाऽस्मै यद्वरो दत्तः a मनुर्नाम्नाय तामसः 27 मरीचिमिश्र ऋषयो बृहद्व्रता 21 1 C मनुर्वरुणसम्भवः 13 18 मरुतोfearner: 34 a मनुर्वा इन्द्रसावणिः 13 33 a मर्त्यस्य गेहैः किमिहायुषो व्ययः 22 मनुविवस्वतः पुत्रः 13 а मर्त्यादयः किमुत शश्वदभद्रवृत्ताः 12 10 मनु धर्मसावणिः 13 24 a मर्दयन्तो महागजाः 10 47 मनुस्तामससोदरः मल्लिकाशतपत्रैश्च 2 19 8 मनुष्यतिर्यग्गुमधर्मजातयः मनुत्रयोदशो भाव्यः 5 21 13 महत्कौतूहलं हि नः 15 2

ધ महर्जनाभ्यां तपसः परं गतः 20 34 35 क्षमावः। लोक: पाव: महाकारुणिकं नृप ! 24 14 b मानिनः कामिनो लुब्धाः महाद्रिणा क्षोभित नक्रचक्रम् 7 13 d मायया नामरूपया 44 अध्यायः श्लोकः प्रायः 15 22 C 14 10 महाधनैर्वज्रदण्ड: 10 13 माया देवविनिर्मिता 12 30 महानुपगतो ऽनयः 19 31 मायामत्स्यविडम्बनम् 21 महानुभावाय नमो नमस्ते 6 ‘8 मायामत्स्यस्य शार्ङ्गिणः 24 59 महानुभावोऽखिलसाधुसम्मतः 23 1 b मायामाणवकं हरिम् 18 24 महापुरुषचेष्टितम् 7 3 b माererrari हरिः 19 32 महापुरुषमीश्वरम् 17 2 b मायायोषिद्वपुर्हरिः 9 8 महाभिषेकेण महानुभावाः 15 महाभुजैस्साभरणैस्सहायुधैः C u d मायाविनेशुर्महिना महीयसा 39 मायुध्यत निवर्तध्वम् 21 22 10 55 19 C महामणिकिरीटेन मैं मायेशानोजिगीषसि महामनोऽन्ववर्धत 24 21 मार्गआवाति मारुतः Un 18 महिमाक्षिप्तचेतसः 8 मार्गे यान्ति सुरखियः 19 महिना सात्वतां पतेः 5 13 मालामुत्फुल्लमल्लिकाम् 44 महिषेण विभावसुः 10 32 b माली माल्यतिबलो युधिपेततुर्यत् | 10 57 a महीं महीधान्पुरुषस्य जङ्गयोः 20 23 b माल्यैश्चाऽवाकिरन्विभुम् 11 40 महीं सतां दृष्ट्वा 21 9 a मां बनीयादनागसम् 20 12 महेन्द्रवरुणादयः 5 17 b 19 19 & महेन्द्रः या वाचा 30 a मित्रो राजन्प्रतिना 10 28 महेन्द्रे महदद्भुतम् मिथः कलिप्रभूत्तेषम् 38 a महोत्सवमघोषयत् 21 d मुक्तस मनोरमम् 18 27 महोरगश्चाऽपि भयाद्रवन्ति 2 C मुक्तात्मभिस्स्वहृदये परिभाविताय 3 18 C महोरगास्समुत्पेतुः 47 a मुक्ताय भूरिकरुणाय नमोऽलयाय 3 17 महोल्वणं हालहलाहमग्रतः 18 मुक्तावितानैर्मणिमकेतुभिः 15 20 A माखिद्यतामृतार्थं वः 8 37 मुक्तो देवलशापेन GAJ 3 C मागधाद्या स्तपस्विनः 34 मुखतोनिस्सृतान्वेदान् * 8 c मागृधः कस्यस्विद्धनम् 10 माभावती पत्यौ 17 19 C मुखानि पञ्चोपनिषस्तवेश मुखामोदानुरक्तालि: 29 8 43 मात्स्यरूपेण यत्कृतम् मात्स्यं लोकजुगुप्सितम् मादृक्प्रपन्नपशुपाशविमोक्षणाय माद्यन्मधुव्रत वरूथगिरोपघुष्टम् माधवी जालकादिभिः मानयन्तो मुनेर्वचः मानस्तम्भनिमित्तानाम् 24 24

---

मुख्योह्यात्मागतिर्विभो ! 24 28 2 मुच्यन्ते तेंऽहसोऽखिलात् 24 P. 3 17 a मुचैनं हतसर्वस्वम् 22 21 C 8 24 b मुदा मुनीनी सदसिस्म शृण्वताम् 33 2 19 b मुनयश्च महीपते ! 14 2 b 45 मुनयस्तत्र वै राजन् ०० 8 C 22 मुनयस्समुपासते 12 36अध्यायः लोक पाय: अध्यायः श्लोकः पापः मुनयो ये धृतव्रताः मुमुचुः कुसुमासारान् 1 22 C मुमुदे गतसाध्वसः 23 25 मुरजानकगोमुखान् 13 मुहूर्तेऽभिजिति प्रभुः 18 मूढर्तिष्यसे कथम् 19 33 य इदं देवदेवस्य यक्षरापात्रिकामदात् यमकार कुरूद्वह कार गले नीम् यचक्षुरासीत्तरणिदेवयानम् ** 23 30 a 18 17 b d 43 C 36 a मूर्तिमत्यस्सरिच्छ्रेष्टाः 10 नेत्यनृतं वचः 19 42 b मूर्तिमद्भिरुपासिताम् 7 यच्छक्याऽहन्थिया हतम् 3 29 मूर्ध्निभाजविलुलितकचः स्रग्धरो- 7 17 यजन्ति यज्ञक्रतुभिः यमादृताः 20 11 8 मर्यादाय कृताञ्जलिः मूलप्रकृतये नमः 23 यजमानः प्रमुदितः 18 26 2 13 यजमानः स्वयं तस्य 20 18 a मृगान् केसरिणो यथा 42 यजेत सुसमाहितः 10 52 b मृडनाय हि लोकस्य 35 यज्ञच्छिद्रं समाधत्त 23 18 C मृत्युग्रस्तोऽमरो भवेत् 6 21 यज्ञभाग भुजो देवाः 14 6 C मृत्युः प्रधावत्यरणं तमीमहि 2 33 यज्ञस्य देवयानस्य 8 2 c मृत्युः प्राणभृतामिव 19 यज्ञस्सर्वगतो हरिः 18 मृत्युनाऽर्द्रशुक्रयोः 11 38 यज्ञादयो याः कथिताः 14 3 a मृत्योश्छन्दानुवर्तिनः 16 यज्ञेशयज्ञपुरुषाऽच्युततीर्थपाद 8 a मृदङ्गपणवानकाः 18 यज्ञेशो यज्ञपुरुषः 15 C मृदङ्गशङ्खानकदुन्दुभिस्वनैः 15 21 8 यज्ञेश्वरस्य पूर्णस्य 15 C मृषाभवेत् सर्वसुहत्प्रियात्मनः 24 30 यत एतचिदात्मकम् 3 2 मेखला कश्यपोऽददी 18 14 यत एतत्समुद्यमः 15 27 Harareer परिधिः कर्णविद्या- 7 17 A यतरशत्रोर्विपर्ययः 15 30 d मेघामृदङ्गपणव 8 13 8 यतो जातो हिरण्याक्षः 19 5 मेध्याय हविषे नृप ! 8 2 d यतो धर्मस्सनातनः 14 कण्डूयनमप्रमेयः 10 यतो नावर्तते पुमान् 19 12 मेरो मूर्धनि सर्वशः 18 यतो यतोऽहं तत्राssसौ 19 9 मोदमानः स्वपौत्रेण 23 यत्किञ्चिज्जगत्यां जगत् 10 मोदमाना महर्षयः 18 13 यत्तत्कर्मसु वैषम्यम् मोह एव हि कारणम् 16 19 यत्तच्छिवाख्यं परमात्म तत्त्वम् 29 मोहयित्वा सुरगणान् 12 1 यत्तद्वपुर्भाति विभूषणायुधैः 18 मोहितेष्वात्ममायया 7 39 यत्तवाऽऽशानुपालनम् 23 17 मोहितोऽस्यङ्गमायया माझ्या मेखलया वीतम् 12 38 यत्तेऽनुकूलेश्वरविप्रगुप्ता 17 16 C 18 00 24 यत्ते योषिद्वपुर्धृतम् 12 12 d यत्पादपङ्कजरजश्रयणान्नदैत्याः 28 d 37 अध्याय: | rate: पाव: अध्याय: । लोकः पार्थः यत्पादपद्ममकरन्दनिषेवणेन यत्पादयोरचलधीः सलिलं प्रदाय यत्पूजया कामदुधान् यत्वाऽहं शरणं गता यत्र कचाऽऽसनृषयः 23 7 8 यथा विप्रप्रलोभनात् 20 5 d 22 यत्र नित्यवयोरूपाः 2 2 2 2 5 23 यथा aaraaणम् 10 25 16 9 A यथा हि स्कन्धशाखानाम् 49 A 24 20 d यथेतरेषां पृथगात्मनां सताम् 24 30 c 12 34 यथोक्तो हरिणा पुरा 24 45 b 15 17 8 यथोपजोषं वासांसि 9 15 a यत्र मन्वन्तराण्याहुः 14 11 C यदक्षमास्तमृतं प्रपद्ये 28 यत्र यत्र हरेर्जन्म 1 2 यदर्थ जानता 19 31 यत्र यत्रानुकीयेत 21 22 31 यदर्थमददाद्रूपम् 24 2 a 12 33 यद वा यचाद्रि $ 11 C यत्र यत्रोत्तम श्लोकः 1 32 यदर्थिकामोपनयेन दुर्गतिः 20 10 यत्र योगो हायोगिनाम् 16 यदर्थं भवता धृतम् यत्र विश्वसृजां सर्गः यदा कदाचिज्जीबात्मा 22 24 29 প 22 25 a यत्र सङ्गीतसादेः या चोपेक्षिता लक्ष्म्या 8 29 c यत्र स्थितैधयत साधिपतीं 25 यदादुर्वाससश्शापात् 16 a यत्राधयो व्याधयश्च 22 32 C यदा युद्धेऽसुरैर्देवाः 5 15 a यत्राऽऽमोदमुपादाय 15 यत्राऽऽस्ते मधुसूदनाः यत्राऽहं निवसे सुखम् 24 14 4 2 2 18 यदा सुधा न जायेत 16 2 d यदाह ते प्रवक्ष्यामि 16 24 ▸ 18 यदिच्छन्त्यसुरासुराः 6 24 यत्रोभयं कुत्र च सोऽप्यमङ्गलः DO 22 C fe दैवं प्रसीदति 21 24 यत्सपलैर्हतश्रीणाम् 17 यदि निर्यान्ति ते नूनम् 16 7 C यत्सेवयानेरिवरुद्ररोदनम् 24 48 a यदि लभ्येत वै स्रोतसि 16 26 यत्सेवया तां विधुनोत्यसन्मतिम् 24 47 c यदुत्तमोगुणानुवर्णनम् 12 46 C यथागजः स्तब्धमतिः स एव यथाऽग्रिमेधस्यमृतञ्च गोषु यथा तानि पुनस्साधो ! 10 Vo 12 8 यदृच्छया तत्र महायशा मुनिः यदृच्छयेहोपसृतायमाप्नुयुः a 16 17 reeves व्यसनं गतो गजः 22 24 46 c 27 c यथा नटस्याकृतिभिर्विचेष्टतः 3 6 C यदृच्छयोपपनेन 19 24 a यथानुकीर्तयन्त्येतत् 15 a यच्छयोपपत्रेन 19 25 C यथा बलं सोsheet faचक्रमे 27 d यदृच्छालाभतुष्टस्य 19 26 a यथा भगवता ब्रह्मन् 11 यदेकवर्णं तमसः परं तत् 29 8 यथामत्वादयस्त्विमे + यद्रजत्वेऽप्यनुस्मृतिः 12 d यथाऽमृतं सुरैः प्राप्तम् 12 a यद्वन्धमात्राद्धरयो गजेन्द्राः 21 A यथा मे सत्यसङ्कल्पः यथाऽचिषोऽसेः सवितुर्गभस्तयः 3 यथावद्ववतुमर्हसि 16 C यहीनपरिरक्षणम् 7 38 d 23 a यद्देवदेवो गिरिशचन्द्रमौलिः 18 28 24 3 b यद्दविभाव्यं प्रबुधावबाधम् 5 43 38 अध्यायः पाद’ अध्यायः श्लोकः पा यद्भवानागतो गृहान् 18 30 यस्य कर्मेश्वरो भवान् 23 15 b यषित आदद्यात् 10 44 C यस्य पीतस्य वै जन्तुः 6 21 C यद्यद्धास्यति लोकेऽस्मिन 20 यद्यद्भवान् वाञ्छति तत्प्रतीच्छ मे 18 यद्यभ्युपेतं व च साध्वसाधु वा यद्यस्यनभवेत्स्तम्भः यद्युज्यतेऽसुवसुकर्ममनोवचोभिः 20

• & a 32 a यस्य प्रमाणं भृगवस्साम्पराये यस्य ब्रह्मादयो देवाः 19 2 Q m 22 8 यस्याभवान्प्रजाध्यक्षः 16 13 C 2 यस्यावतारांशकलाविसर्जिताः 5 21 C

2. a 22 A यन्नोऽसुराणामसि दुर्गपाल: यन्मदः पुरुषः स्तब्धः यन्मे स्त्रीरुपया स्वेरम् यमस्तु कालनाभेन यमो यमी श्राद्धदेवः यया जो मुह्यति वेदनाऽर्थम् या स्तब्धमति बुध्यते यमलोकभवन्ममेरितम् योगमायाविहितान्वदन्ति यन्तुर्दानवसत्तमः यत्राभिपङ्केरुहसम्भवः स्वयम् 21 यत्रेत्याहाऽनृतं हि तत् 19 38 23 22 24 c यं हृषीकेश आदिशत् 12 38 यः कश्चनेशो बलिनोऽन्तकोरगात् 26 9 29 22 43 यं धर्मकामार्थविमुक्तिकामाः यस्याव्ययस्य नैतानि 12 5 यस्यां जन्म विदुर्हरेः 18 यं ऋत्विजस्ते भृगुवत्स संज्ञके यं न पश्यति पश्यन्तम् यं न मातापिता भ्राता यं मामपृच्छस्त्वमुपेत्य योगात् यं विनिर्जित्य कृच्छ्रेण 18 21 3 19 2 11 a 22 19 24 2 2 2 2~ C 12 44 8 a 39 33 ० D यया प्रपद्येत दुरत्ययं तमः 24 22 30 22 यः पार्थिवानि विममे सरजांसिमर्त्य: 23 यः प्रभुस्सर्वभूतानाम् यः स्वात्मनीदं निजमाययाऽर्पितम् 3 यातकाले प्रतीक्षन्तः 29 b 21 20 a 4 A 15 30 C 51 यात दानवदैतेयैः 19 a ययाऽवशोऽन्ये किमुतास्वतन्त्राः 12 d | यातनामनुयापितः 22 29 d ययाविन्द्रपुरीमृद्धाम् 15 ហ यातिलोकान्नगृहव्रतः 16 9 b. यया हि विद्वानपि मुह्यते यतः 22 a यातुधान्यश्च शतशः 10 48 a ययुस्सर्वे त्रिविष्टपम् 11 यादसामिव सागरौ 10 15 d ययौ गरुडवाहनः e यादोभ्यो ज्ञाति घातिभ्यः 24 14 c ययौ जलान्त उत्सृज्य यलोकपालैस्त्वदनुग्रहोऽमरैः यस्तस्य पारेऽभिविराजते विभुः यस्तु पर्वणि चन्द्राक 23 यस्त्वन्तकाल इदमात्मकृतं स्वनेत्र : 7 यस्माद्गुणैर्व्यतिकरो निरुपाधिकस्य 12 यस्मिन् कर्मणि ये येन यस्मिन्निदं यतश्चेदम् यस्मिन्वैरानुबन्धेन ल यानं वैहायर्स नाम 10 16 C ~ यामुकान्तयोगिनः 22 d यामः परिवृतो देवैः 1 18 C O : यावच्छुक्लत्रयोदशी 48 b 32 C araaपत्यसौ गोभिः 21 30 a यावदग्निः सपर्जन्यः 21 30 C यावदन्तं विभागशः 14 6 b LAJ 3 a यावदर्थपरिग्रहः 19 17 d 22 यावदिन्दुस्सहोडुभिः 21 30 b 39 अध्यायः श्लोकः पाव अध्यायः श्लोकः पाद: यावद्वाह्मी निशा प्रभो ! 24 37 d योगिनो यं प्रपश्यन्ति 3 27 C यावद्वो भव आत्मनः 6 19 d योगेन धातरसहनखिलोकान् 6 9 C यावदुव्रतसमापनम् 16 45 d योगेशं तं नतोऽस्म्यहम् 3 27 d यावन्तो विषया: श्रेष्टा: 19 21 a योगेशैश्च कुतो नृभिः 9 4 d याहि भोभद्रमस्तु ते 22 33 b योगेश्वरो हरेरंशः 13 32 C यां न व्रजन्त्यधर्मिष्ठाः 15 22 a युक्तः कर्मणि दृप्ताश्च 10 योगेश्वर्य शरीराय युक्तास्सञ्चारयन्त्यद्धा 14 योजनायुतमुच्छ्रितः युगपलघुहस्तवान् 21 युग साहस्रपर्ययः 13 36 युधि जित्वा नदन्तिनः 21 23 युयुधुर्द्वन्द्वयोधिनः 10 27 d योगेर्मनुष्या अधियन्ति हि त्वाम् यो जागर्ति शयानेऽस्मिन् यो न बाधेत कर्हिचित् यो नोऽनेकमदान्धानाम् यो नो भवाय प्रागासीत् 12 C 16 33 C d C 20 22 युयोध बलिरिन्द्रेण 28 a यो नोsर्थत्वाय कल्पते शुष्मत्कुलै यद्यशसाऽमलेन 19 4 यो भवान्योजनशतम् 24 222 8 2 2 2 2 5 c 21

24 26 C यूयं तदनुमोदध्वम् 6 24 योऽथिनेऽर्थं प्रतिश्रुत्य 21 33 C यूयं सर्वे त्रिविष्टपम् 15 30 यो वा दाता द्विजातये 3 ये च तत्र समागताः 16 ये च त्रिपुरवासिनः 31 येचाऽन्येऽप्रानुकीर्तिताः 14 येथाऽपरे योगसमीरदीपित येत्यात्मरामगुरुभिर्हदिचिन्तितायि 7 33 a येन चेतयतो विश्वम् 1 येन तुष्यत्यधोक्षजः 16 61 येन पूर्व महाद्रीणाम् 34 a यो विष्णोर्वर्णयेगुणान् योऽसावस्मिन्महाकल्पे योऽसी ग्राहस्स वै सद्यः योऽसौ भगवता बद्धः योऽस्मात्परस्मा परः योषिद्रूपमनिर्देश्यम् योषिद्रूपेण दानवान् योषिद्वेषो मयाधृतः ** 6 24 11 8 च 3 a 13 14 a AJ c 41 2 12 येन वृत्तिर्विद्यते येन सम्मोहिता दैत्याः येनेदं य इदं स्वयम् 36 र 13 a रक्षामिच्छंस्तनूर्धते रक्षिष्ये सर्वतोऽहं त्वाम् 24 ज 5 22 35 a ये मां त्वाश्च सरश्चेदम् ये मां स्तुवन्त्यनेनाऽङ्ग ! येsशिष्टारणे तस्मिन् ये प्रागभिहिते तब 13 17 a 25 a 46 2 रथञ्च तिलशः पृथक् यैरियं बुभुजे युद्धे 20 8 â रथमारुरुहे विभुः त्रिंशदष्टोत्तरमन्त्रवर्ग: 7 29 रथिनो रथिभिस्तत्र 10 8 योगन्धितकर्माणः 3 27 a रथोत्तमानर्हतम प्रतीच्छ भे 18 32 f योगं योगेशरूपधृत् 14 8 rave offer arr C 40 रञ्जयन्ती दिशः कान्त्या रणः परमदारुणः रत्नधातुविचित्रितैः ** 8 * 9 5 3

12 अध्याय: लोक: रममाणस्य से गुणैः रमया प्रार्थ्यमानेन 12 12 b 5 5 रमापतिं यज्ञपतिं जगत्पतिम् 17 रमामुकुन्दं निरपेक्षमीप्सितम् 00 रोधस्युदन्वतो राजन् ! रोमाणि सर्वोषधिवीरुधस्ते रोषः कामच वस्तुषु रौप्यायस हिरण्मयैः अध्याय: | श्लोकः पाद: 10 5 C 28 25

---

23 ८। रम्यामुपवनोद्यानैः 15 12 रराज रथमारूढः 15 9 लक्षयेऽस्वस्थमात्मानम् 16 10 c रराज राजन्भगवानुरुक्रमः 20 33 लब्धप्रसाद निर्मुक्तम् 13 5 a रामचष्टाङ्घितलेऽथ पादयोः 20 23 धार्थोऽपि बबन्ध तम् 15 1 रसाया: स्थानमिच्छता 16 27 लसत्काञ्चन पङ्कजम् 14 रसां निविविशु राजन्! 21 25 लसत्कौशेयवाससा 4 रहस्युपासीनमृषिकोप ह लाजात फलौत्तमैः 21 6 राकापतिरिवोत्थितः 22 12 लिप्सन्तस्सर्वभूतानि 8 36 राजन्द्वादशमो मनुः 13 27 feera दिशो दश 15 26 राजन् ध्यायस्व केशवम् 24 43 विसृष्ट भुवनस्य विशारदस्य 23 8 b राजन्मुदितमेतत्ते लेभिरे निर्वृतिं पराम् 8 28 d राजन्भूतरयादयः arera freer: 11 48 राजन्य आसीदुजयोर्बल 41 stead भगani farदेव कीर्तिः 21 + राजर्षिः प्रागुदमुखः 24 40 लोकपालासह गणैः 10 26 C राजं चतुर्दशैतानि 13 36 लोकपालैर्दिवं निन्ये 23 24 C राद्धमिन्द्रपदं हित्वा 13 13 लोकस्य पश्यतो लोकम् 5 राहुणा च तथा सोमः 10 31 2 लोकं माचाऽवमन्यते 22 24 रुक्मपghaiter 15 15 लोकानमङ्गलप्रायान् 19 C रुद्रा: क्रोधaitre 10 34 लोका भूरादयो नृप ! 24 7 रुषान्वितस्त्रिदशपतिः शिरो हरन् 11 31 लोकानामेकमीश्वरम् 19 रूढेन विबुधेतराः 22 लोकानां लोकपालानाम् 23 रूपं तवैतत्पुरुषर्षभेज्यम् 9 a लोकrarisथाखिल लोकपाला: 5 रूपानुरूपावयवम् 18 26 लोका: कर्मार्जिताच ये 22 2232 19 21 C 33 C रूपेण तेषां बलवीर्यमीरयन् 11 लोकेशाः किमुताऽपरे 22 34 रूपोदार्यवयोर्ण 8 9 लोके वृत्तिमतो यतः 19 36 रेजतुर्वीरमालाभिः 10 15 लोकेषु पालेषु च सर्वषु 3 S b रेजे चन्द्र इवोदये 10 18 लोको लोकनमस्कृतः 5 रेणुर्दिशः खं मणिश्च छादयन् 10 38 लोभः कार्यो न वो जातु 2535 c रेतस्तस्य महात्मनः 12 33 लोभोऽधरात्प्रीतिरुपर्यभूत् द्युतिः 42 रेवतन्त्वन्तरं श्रुणु रोदस्योस्सर्वतो दिशम् 21 27 art निवास मकरोत्परमं विभूतेः 8 25अध्याय: | लोक: प्रायः अध्याय: लोक पाद: arismaणे मणी ०० 8 5 d aurat anusat 24 17 b वच स्तवेत जनदेव सूनृम् 19 2 वर्धमानो महामेघैः 24 41 C वचोभिः परुरिन्द्रम् 11 20 वर्षद्भिः समदृश्यत 24 41 d वचो ह्यलीकं सुख मन्यते 22 aaन्दिरे यत्स्मरणानुभावतः 21 2 वचयप सञ्चरैः 21 वज्रदंष्ट्रो विरोचनः 10 20 बस्समुद्रोपगूढवायवः व घरं सर्वगुणैरपेक्षितम् 15 ०० 23 C वज्रपाणि स्तमाहेदं 11 3 a ai निन्ये जगत्रयम् 15 33 वज्र विद्रुम वेदिभिः 15 16 वसन्तो मधुमाधवी 11 d वज्रं वज्रधरो रुषा 11 27 वसिष्ठ तनया सप्त 24 a वज्रः प्रतिहतो यतः 33 वस्त्राभरण धेनुभिः 10 53 b वज्रेण शतपर्वणा aatraint भरणः 16 39 C वज्रेणापाहरच्छिरः 18 d स्फुलिङ्गशिखया भसितं न वेद 7 32 d वटे. किंशुकचन्दनैः 12 afts: श्वसनसारथिः 10 50 act कामं प्रतीच्छ में 19 20 वंशोऽयं विस्तराच्छ्रुतः b afrayer fearat यथार्णवे 11 बाय स्ते वृद्ध सम्मताः 19 18 d वत्स प्रह्लाद भद्रन्ते वदता वल्गुभारतीम् 22 वाञ्छन्ति ये वे भगवत्प्रपन्नाः 20 b वाञ्छितं प्रतिगृह्यताम् 28 b वदस्व परमाद्भुतम् 5 वाण्याचा धन्दांसि रसे जलेशम् 20 वदान्या जगदीश्वरात् 19 17 वातोद्धृतोत्तरोष्णीषः SS 27 8 14 A वधमर्हति दानवः 37 वादित्राणां च निरस्वनः ०० 26 b वध्यमाना रिशतायुधैः 15 वामनाय ददा बेनाम् 20 16 C वनेषूपवनेषु च 12 34 धानाय महीं दातुम् 28 C पुषेऽधिगतश्रिये वयं कस्यपदायादाः वयं यदर्था स्तषपादमूलम् वरत्रेणाऽहिना तुष्टः वरं निर्जराश्रयतोऽगुणाश्रयं वरामाशु विधास्यति वरुणस्य महात्मनः वरुणस्त्रणं वैजयन्तीम् 16 b वायुर्यथा निशति खच्च चरा- 11 c ६ वाय्वग्नि वरुणादयः O 26 * ** वाध्वनि वरुणादयः वारणेन्द्रो विनिर्गतः वारयामास विबुधान् वारयामास संरब्धान् 42 00 4 43 C 18 C वालव्यजन छत्राद्यैः 10 18 C 00 15 C वाससी समुपाहरत् ०० 15 b वरुणो हेति नाऽयुध्यत् वरेण्य वरदर्षभ 10 28 वासः ससूत्रं लघुमारुतोऽहरत् M 23 16 36 वर्जयित्वेश्वरं हरिम् 15 29 वर्जये दसदालापम् 49 वासिता मनुधावतः वासुदेवपराङ्मुखाः वासुदेवपरायणः 32 d 10 1 d 16 49 d वर्तते तद्विपर्ययम् 21 21 वासुदेवं जगद्गुरुम् 16 20 186 d 42 अध्यायः लोक: पाद: वासुदेवाय साक्षिणे 16 29 fafter fafenifit: अध्याय: ग्लोकः पाव: 16 50 d वासुदेवे समाधाय 17 c विधिना सुसमाहितः 16 45 b faraiरन्तरतt बहिर्मिथः 2 29 b विधिं तदुपधावनम् 16 23 विकर्षन विचरिष्यामि 37 c विधृतास्स्वेन तेजसा 29 विकृष्यमाणस्य जलेऽवसीदतः 2 30 € विधृते स्तनया नृप 29 विकृष्यमाणं तरसा बलीय सा 2 28 विधेय मभयं हि नः 7 38 b विक्रम शाधन्वनः 12 45 विक्रीडत कन्दुकलीलया लसद् 12 18 C विनाशयान् कण्ठनिविष्ठकौस्तुभः 18 विनिघ्नतीमन्यकरेण कन्दुकम् 3 d 21 C विगाह्य तस्मिन्नमृताम्बुनिर्मलम् 2 25 farर्गतः साश्वरयध्वजाग्रणीः विचरन्तं महामृधे विचरिष्यस्यविक्लवः विचिच्छिदे हरिरिषुभिस्सहस्रधा विचित्रपुष्पारुण पल्लवगुमे विचुक्रुशु दीर्नाधियोऽपरे गजाः विचक्रुशु देवगणा स्सहानुगाः ~ 18 28 25 विन्ध्यावलि स्तदाऽऽगत्य विपर्ययोऽभूत्सकले जोक्स: विप्रचितं प्राणमनोधियात्मानाम् विप्रकीर्ण शिरोरुहा 20 SE SN 2 ल 26 A d $1 12 29 d 10 19 d 21 34 a 20 d O c 41 a 48 b 50 c d 3 a 32 b 22 5 d 24 46 d विजयं दिक्षु सर्वासु ac C विप्रचित्तिरयोमुखः विप्रलब्धो ददानीति C विप्रस्तुष्येन तेन चेत् विजय: प्रबलोली 21 16 विजया नाम सा प्रोक्ता C विज्ञातं चिरकाferम् 17 12 b विफलायेश्वरार्पितः विज्ञाय तेषां हृदयं यथैव 16 b विज्ञायभगवांस्तत्र 36 C वितर्क्यमाणो भगवान्सवामनः Oc वित्तशाट्य विवर्जितः 16 51 वित्तं यावत्प्रयोजनम् 27 वितानायां महाराज 13 35 विभ्रशं चक्षुरादिशत् विदध्यात्समनोरथम् 16 22 विदुरिन्द्रादयो नृप ! 53 विद्यमान शिरोधरान् 47 b विद्याधरमहोरगः 5 विद्याधरोऽसिः शतचन्द्रयुक्तः 20 विद्युत्सौदामनी यथा DO विद्यैश्वर्य धनादिभिः 22 26 विद्वानदाद्यद्विपत्रे जगत्रयम् विधत्स्व शं नो द्विजदेवमन्त्रम् विधातुं सघृणेन किम् 20 20 in © विप्रावमन्ता पिशतां तमोऽन्धम् ० विप्रोमुखाद्वा च यस्य गुह्यम् विबुधध्वजिनी मधाक् विभजस्व यथा न्यायम् विभुरित्यभिविश्रुतः विभुरिन्द्रः सुरगणाः विभेद यः सुरपतिमौजसेरितः 1 2 2 5 विभ्रंशितो यच्छ्रिय आत्ममोहनात् 22 विमानैर्न्यर्बुदै र्युताम् विमुक्तसङ्गा मुनयः सुसाधवः विमुक्तिदो नः परमोगुरुर्भवान् विमुक्तोऽज्ञान बन्धनात् विमोहयन्ती जगदात्ममायया विमोहितात्मभिर्नाना विरक्तः कामभोगेषु विरजा अमृतप्रभाः विरजाम्बर संगीत 15 ليا C N O * C 12 45 A b a अध्यायः श्लोकः पाद: अध्यायः श्लोकः भावः विराजमानं नलिनायतेक्षणं 22 13 b विश्वे देवा मरुद्गणाः 13 4 विराजितः श्रीवनमालया हरिः 18 विश्वे देवास्तु पौलोमैः 10 34 विराट् प्रभुचिकीर्षितम् 21 26 विषक्त स्त्वदृते पुमान् 12 विरिच वैकुण्ठसुरेन्द्रगम्यम् 7 31 farari भवः fre 12 24 222 C 39 विलोक्यामरदानवान विरिवो भगवान्दृष्ट्वा विलोकयन्ती निरवद्यमात्मनः विलोक्य तं देववरं विलोक्या: विलोक्य पुरुषोत्तमः विलोक्य aafar स ईश्वरः विवशा विजहुः पथि 3 a Paroraaii देवा: 37 a 19 8 विषाञ्जलधसम्भवात् क 25 विषेदुस्सुर सैनिकाः 52 विष्णवे क्ष्मां प्रदास्यन्तम् 19 29 8 a विष्णवे यः पदत्रयम् 37 b विष्णुना प्रभविष्णुना 27 34 विवस्त्रा व्रीडिता भृशम् 12 26 विष्णुपरिषदार्दिताः विष्णुरातेन सम्पृष्टो CA 14 a विवस्वतच द्वे जाये 13 a विष्णुर्मायाविनां वरः 19 P विविशुस्तेऽग्रतोऽग्रतः ୯ विवेश विद्धयमेधवाटम् 18 23 विष्णुर्मायाविनां वरः विष्णुर्वामनरूपधृत् 1 10 تھا विवेश सुतलं प्रीतः 23 3 विशत्वं निरयं तस्मात् 21 विशालगुल्मं प्ररुजन्वनस्पतीन विशाला rai मयेरिता 24 विश्वकर्म विनिर्मिताम् 15 2 6 8 12 32 20 विश्वकर्म विनिर्मिताम् 22 32 विश्वकर्मसुते उभे 13 विश्वकर्मा प्रजापतिः CO विश्वकर्मा मयेन वै विश्वकाय: क्रमिष्यति विश्वञ्च तद्दतं महत् विश्वस्य हेतु रुदयस्थिति संयमा- विश्वस्यामुनि यद्यस्मात् विश्वं चेतयते न यम् विश्वात्मानमर्ज ब्रह्म विस्वाभिवन्द्यैरपि वन्दिताङ्घ्रिः 23 विश्वामित्रोऽथ गौतमः विश्वre fवश्वभावनस्थिति संयमार्थं 17 विश्वावसुपरावसु विश्वासं पण्डिता जातु 33 15 16 9 6 26 विष्णुव्रत परायणः विष्णुं विचिन्वन ददर्श वीरः विष्णुः क्ष्मोद्धार आगतम् | त्रिष्णोरद्भुतकर्मणः विष्णो रंशांशसम्भवः विष्णो रशक्तयन्वितानि च विष्णोस्तत्प्रीणनं विद्वान् विष्णोः प्रसादात्कल्पेऽस्मिन् विष्वक्सेनः पतत्रिराट् विष्वक्सेनो विषूच्यान्तु विसर्पती हेमलतेव सा बभी विसर्पदुत्सर्पदसह्यभप्रति विसृज्य राज्यं तपसे विसृज्योभयतस्सङ्गम् 19 1 19 34 222 56 58 с 16 13 23

18 d ษ 19 N विहङ्गमाः कामगमाः 13 25 а विहरं स्तत्त्व मब्रवीत् 24 54 d 13 5 विहर्तु काम स्तानाह 6 17 1 c 9 & विहर्तुकामः प्रलयार्णवेऽब्रवीत् 31 C वीणास्तुमुलनिस्स्वनान् वरुणलतौषधीः 22 44 अध्याय लोक: प्राद, वीर्य नपुंसोऽस्त्यजवेगनिष्कृतम् वृका वराहा महिषर्क्षशल्याः वृक्षेऽजीवति तन्नस्यात् वृत स्स्वयूथेन तृषार्दितेन तत् 09 8 19 228 ~ 21 C वैरिणेव विनिर्जितः 22 a वैरोचनाय संरब्धः 39 वैरोचनिर्बलसंख्ये

अध्याय लोक: 12 31 d 2 पादः a 16 a 24 व्रजाम सर्वे शरणं तमव्ययम् 5 21 d वृतां परिरव भूतया व्रतं केशवतोषणम् 16 24 वृतो गुरुर्नस्सुगतिं बुभुत्सताम् 24 50 ब्रीडा स्फुटस्मित विसृष्ट 12 22 वृतो भल्लातकैरपि व्यक्ति स्तेऽव्यक्तकर्मणः 7 35 वृतो मदत्त्युत्कलभैरभिद्रुतः 23 व्यचक्षताऽऽरादुदितं यथा रविम् 18 21 वृत्रो येन विपाटितः 11 35 व्यजने बार्ह चामरैः 10 13 वृतो विकर्षन्महतीम् 11 व्यनादयच्छङ्घवेणु 13 C वृत्त्यर्थं प्राणसङ्कटे 43 व्यवर्ततासृक् स्स्रुतिभिः 10 38 वृथा मनोरथ स्तस्य 21 व्याघ्रादयो व्यालमृगास्सखङ्गाः 21 वृणे त्वां वरदभात् 19 व्यापादितात्प तमसे हरये 17 वृणोऽहं वरदभात् 19 व्यापि हालाहलं विषम् 42 वृद्धिका हि विषोषध्यः 7 व्याहरन्तं समाहितम् 17 वृषध्वजो निशम्येदम् 12 श वृषमारुह्य गिरिश: 12

शकुनि भूत सन्त्रासो 10 20 c वृषाकपि स्तु जम्भेन 10 a | शकुन्तेश्च कलस्वनैः 2 15 वृषा ख्यातिर्नरः केतुः शक्ताः परिघबाहवः ON 6 33 वेत्र कीचकवेणूनाम् 4 17 शक्ति त्रयायाऽखिलधीगुणाय 3 28 वेत्स्य स्यनुगृहीतं मे 24 C शक्युल्मुकैः प्रासपरश्वधैरपि 10 36 वेदगर्भाय वेधसे 17 26 शक्रवैरोचनादयः 34 वेदानां सर्वदेवानाम् 23 शङ्खचक्रगदाधरः वेदान् प्रत्याहरद्धरिः 24 ল शङ्खत्तूर्यमृदङ्गानाम् शङ्खतूर्यमृदङ्गानाम् शङ्खदुन्दुभयो नेदुः शङ्खदुन्दुभिनिस्स्वनैः शङ्खान्दध्मुर्महारवान् शतपत्रश्रियो जितम् शतरूपापतिः प्रभुः 8 26 10 a

• 2 2 7 10 24 15 b 7 शताभ्यां मातालि पाक: 22 a शतेन हयमेधानाम् 15 34 C शत्रुणा बहुरूपिणा 21 11 शत्रुं सरथसारथिम् 11 24 शनैश्वर स्तृतीयोऽभूत् 13 10 45 " वेदा लोकाश्चराचराः वेदोपवेदा नियमानयान्विता: वैकुण्ठश्च शशंसिरे वैकुण्ठः कल्पितो येन वैकुण्ठे स्सुरसत्तमैः वैकुण्ठो भगवान्स्वयम् वैधृतायां हरे रंशः वैमानिक स्त्री कल गीतमङ्गलाम् वैराजस्याऽभवत्सुतः वैरानुबन्ध एतावान् वैरिणा तथ्यवादिना 21 फ 4 19 pay J शफरीं द्रविडेश्वरः शफर्या स्स मनो दधे शफकाभ्यपद्यत 24 अध्याय 24 2 2 श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पाव: 24 30 10 2 13 शूलपाणि कृतान्तवत् 19 8 15 शूलहस्ता विवास: 10 48 12 शूलेन ज्वलता तन्तु C ‘शम्बरोऽरिष्टनेमिच 6 31 शृङ्गाटके मणिमयैः 16 C शम्बरो युयुधे त्वष्ट्रा 10 29 शुक्राणीमानि धिष्ण्यानि 18 3 शम्भt सख्यं करिष्यति 13 23 शृणुताऽवहितास्सर्वे 18 C शयीत निहतो मम 20 13 शृणु मे सुरसत्तम 38 शरभ महिषः खक्रे: 10 10 C aturfeरन्मेघाः 11 20 शृण्वतां वृष्णि मुख्यानाम् शृण्वतां सर्वभूतानाम् ད airy देव प्रहित: 20 14 शश्वदुवि यथा भवान् शृण्वन् याति परां गतिम् शृतं पयसि नैवेद्यम् 16 शं नः कृधीश भगवन्नसि 8 शेषञ्च मत्कलां सूक्ष्माम्
• • 2 9 8 42 C 16 40 a 20 a शं विधत्स्व सुमध्यमे शेषं सेष्ट सभाजितैः 16 44 शंसन्तः कर्म तद्धरे: arared रुषान्वितः 29 शाल्यनं विभवे सति 16 40 शोभितं तीरजैश्चान्यै ~ 19 C शिक्षितं पुरुषोत्तम्मात् 6 30 श्यामल स्तरुणः स्रग्वी 32 C शिखण्डिपारावतभङ्गनादितम् शिपिविष्टाय विष्णवे 15 20 C श्यामावदातो झबराजकुण्डल 18 N a 10 51 श्यामा विरजवाससः 15 शिपिविष्टाय विष्णवे 26 श्येनभासै स्तिमिङ्गिलैः 10 10 53 17! शिरसी बलपाकयो: 28 श्रद्धया ये धनत्यजः 20 9 शिरस्त्वमरतां नीतम् 26 श्रद्धानुरूपं फलहेतुकत्वात् 17 17 शिरीषेः कुटजेङ्गुदैः 18 श्राद्धदेव इति ख्यातः 24 C शिरोभिरुद्धूतकिरीटकुण्डलैः 10 39 श्राद्धदेव इति श्रुतः 13 शिरो हरिष्ये मन्दात्मन् 11 श्रियञ्च वक्ष स्वरविन्दहस्ताम् 25 C शिला सटशिखराः 10 46 श्रियं तेजो यशस्ततम् 19 शिवाभि राखुभिः केचित् 10 11 श्रियं देवीं मदाश्रयम् 20 शिष्यं प्राह विदां वरः 19 29 श्रियं पद्मकरां सतीम् शिष्यायोपभृतं तेजः 15 28 श्रिया परमया जुष्टम् 2 2 1 283 32 b b 14 b 29 C शिष्यो महात्माऽर्थ निवेदनेन 15 श्रिया परमया जुष्टः 25 C शीलादिगुण सम्पन्नाः श्रिया विलोकिता देवा: 28 a शुचयः प्रातरुत्थाय 15 श्रिया समेधिता सर्व

C शुचि रिन्द्रो भविष्यति 34 श्री कौस्तुभानर्ध्य किरीट 54 शुष्मिणो यूथप स्येव 12 32 श्रीमत्पादयुगं मुदा 20 18 b शुष्यत्युद्वर्ततेऽचिरात् 19 श्रीमद्धिः नन्दनादिभिः 15 N शूलपाहिश पाणयः 21 श्रीरामा भगवत्पराअध्याय: श्लोक : पादः अध्यायः लोक:: पाद: श्रीक्षeः पितरश्छायया सन् 5 40 a स एनां तत आदाय 24 19 a श्रtaretaran मेखलाम्बरैः 20 32 स एष भगवानद्य 21 21 c श्रीवत्सवक्षा मल्याङ्गदोल्लसत् 18 C स एष विष्णुर्वरदोऽस्तु वा परः 20 श्रीवत्सं कौस्तुभं मालाम् ä स एष साक्षात्पुरुषः पुराणः 12 44 श्रीवत्सोङ्केन सत्कृतः 12 श्री यत्पादपद्ययोः श्री स्वाः प्रजास्सकरुणेन निरीक्ष: 8 16 श्रुतपूर्वाय वै विभो 5 श्रुतिगणमपनीतं प्रत्युपादत्तहत्वा 24 श्रुत्वा मुच्येत किल्बिषात् 24 श्रुत्वाऽश्वमेधैर्यजमान मूर्जितम् 18 श्रेय चिन्तय सुव्रत 73 2 3 ~ N S S श्रेयस्कामा द्विजातयः श्रेयस्कामा निराशिषः श्रेयः कुर्वन्ति भूतानाम् fife वैदिकतान्त्रिकेण श्रेयो वस्स्याद्यथा सुराः A 18 श्रोणायां भाद्र द्वादश्याम् श्रोणीतटालसगतिमंदविलाक्षी स कण्टके कीचकवेत्रवत् स किम्पुरुष किन्नराः सकृत्सन्धानमोक्षेन सखायं पतितं दृष्ट्वा सख्यान्याहु रनित्यानि सगणः स्वालयं ययो सगौरकृष्णाः शरभाचमर्यः सग्राह माशु सरसः कृपयोज्जहार स घर्मतप्तः करिभिः करेणुभिः सङ्कल्पप्रभव्वोदयम् सङ्कल्पा स्तस्य सिध्यति सङ्कलद्रोण्यलङ्कृतः सङ्गात्तेभाव आसुरः सङ्ग्रामे वर्तमानानाम् ~ 20 c 18 12 C ल 36 7 17 स चक्षुरन्धस्य यथाऽग्रणीः कृतः 24 50 3 स चावनिज्यमानाङ्घिः 2 21 شما 3 33 23 a 60 r 25 * 2 16 শ हूँ श्रोतुमिच्छामहे वयम् श्रोतॄणा मघमोचनम् 23 श्रोत्रा दिशो यस्य हृदक्ष खानि 38 यद्दुकूलं कबरीच विच्युताम् श्लाघिनः परश्या श्वासानि धूमाहतधर्थसोऽसुराः श्वासानिलान्तर्हित सूक्ष्मदेहः श्वेतद्वीप भास्वरम् वो भूते प्रथमेऽहनि 14 10 18 16 44 4 a d a a 2 2 * * * 58 藤 28 a ཝ་ स चाहं वित्तलोभेन सञ्जविन्या स्वfत्रया स तत्र हाऽऽसीन मुदीक्ष्यसत्पतिम् | 22 सतनिकेतं परिमृश्यशून्यम् सता नापततरशक्रः सताल वीणामुरजैश्च वेणुभिः afत कार्यार्थ गौरवे स तु सत्यत्रतो राजन् ! Hitarष्ट धारेण सतोय इव तोयदः HE TR मातलि: सत्त्वस्थाय च साम्प्रतम् C un 2

50 d 3 सत्त्वं जुषाणस्य भवाय देहिनाम् b 20 सत्त्वं न निरस्तभेदम् d सत्त्वेन प्रतिलभ्याय घ षाभिहना व्रजन्ति यत् षष्ठख चक्षषः पुत्रः स स आत्मनोऽनुग्रहार्थम् स आत्ममूलोऽवतु मां परात्परः ईश्वरः किं परतोव्यपाश्रयः स एकदाSTधनकाल आत्मवान् 47 सत्त्वेन सृष्टा वहिरन्त राषिः 5 31 सत्त्व विकृतविग्रहैः 10 12 सत्यका हरयो बीरा: 1 28 सत्यधर्मादयो दश 13 24 सत्य मोमिति यत्प्रोक्तम् 19 सत्यव्रतस्य राजर्षेः 24 55 सत्यव्रतस्य राजर्षः 24 59 सत्यव्रतस्य सततं 21 सत्यव्रतं मत्स्यपुर्युगक्षये 24 सत्यव्रतोऽञ्जलि गत सत्यसन्धं मनस्विनम् सत्यसेन इति ख्यातः सत्यं पुष्पफलं विद्यात् सत्यं भगवता प्रोक्तम् 24 20 अध्याय: लोक: पाद. सन्तोष मुक्त स्मृतः सन्धिविग्रहकालवित् सन्ध्यां विभोर्वास गुह्य ऐक्षत् सत्रात वामकरेण वल्गुना अध्याय: लोक: 19 25 28 पाद: a 12 b सपत्नानां परां सिद्धिम् O सपत्नी दीनवदनाम् सपलैः पाहि नः प्रभो सप्तद्वीप वरेच्छया सप्तद्वीपाधिपतयः सप्त मन्वन्तराणि ते 3 a 19 2 19 23

7 सप्तमेऽद्यतना दूध्वंम् 24 32 a 20 सत्यं समीक्ष्यान्नभवो नखेन्दुभिः 21 9 27 25 सप्तदिष्ट उच्यते 13 2 d 19 39 सप्तमी वर्तमानो यः C सप्तर्षिभिः परिवृतः 24 2 c सप्तहस्ताय यज्ञाय ॐ 31 C सत्या देवश्रुता भद्रा 24 सप्रजापतयः प्रजाः 28 सत्यान्न चलितो महान् सत्र याह्यस्मिन सत्रायणस्य तनयः सत्त्वं नो दर्शयात्मानम् ard faurस्वाऽखिललोकपाला: सत्वं समीहितमदः स्थिति जन्म- सदण्डं छत्रं सजलं कमण्डलम् सदनेन शुचिस्मिते 16 सप्राणयो वित्रमताऽमराः 39 ब्रह्मवर्चसे नैवम् 18 18 13 35 सभा चत्वर रथ्यादधाम् 16 a 45 सभाजितो भगवता 12 3 a * सभाजितो यथा न्यायम् 3 । c 2 सभायो वनमाविशत् 18 ल सभा सम्भावितो वटुः 18: सभिण्डिवाश्च शिरांसि चिच्छिदः 10 36 सदसद्भाव भावनम् 24 समन्तात्पय ऊर्मिभिः सदसि ब्रह्मवादिनम् समभ्यवर्षन्भगवद्वशाघनाः सदाभासाय ते नमः समयं भक्ताऽभ्य गृणाच्छुचि- 21 c C सदा सन्निहित वीर ! स दुष्कीर्तिः श्वसन्मृतः सद्यः कुण्ठो विनङ्क्ष्यति सधर्मविन्मर्यदधात्सुमङ्गलम्, सनत्कुमारोऽथ दिदृक्षया क्रतोः सनन्दनाद्या नरदेव ! योगिनः सन्तुष्टो वर्तते सुखम् सन्तोषितस्य व्रतचर्यया ते समर्पणं नोपजहार पूर्ववत् 22 * 19 42 समसज्जन्त संयुगे 10 समस्त संसार परिश्रमापहम् 46 समागतास्ते बहिरन्तरात्मन 6 14: ८ ०० HTTमच्छिष्यगणैः पराश्रितः 21 19 समाधाय मनो हृदि 5 17 17 47 48 समाधे विरतश्चिरात् समानकर्णाभरणम् ४ 42 C मध्यायः लोक: पाद: अध्यायः लोक पाद: समासहस्रान्त उपारतं वै समासाद्याऽऽसिभिर्बाणैः समा स्हस्रं ध्यगमन्महीपते 12 23 N 44 Ֆ c सरोवराभ्याश मर्थाऽऽगमदूतम् सर्गास्थित्यप्ययान्विधो 2 7 23 2 2 24 d b 29 c सर्ग प्रमेश रूपेण 14 9 समाहितमना राजन्

2 सर्पाणा मिश्र दुर्नयम् 19 समाहितेन मनसा 20 सर्व एते रणमुखे 10 23 C समिद्ध माहितं वह्निम् 18 a सर्वतश्चारयं चक्षुः 17 समिद्धि रजुहोद्विभुः 18 19 सर्वत श्शर कूटेन 11 24 a समीडे ब्रह्मनामभिः 17 24 सर्वतः प्रत्यदृश्यत 10 51 समीरेण बलीयसा 24 36 b सर्वतः प्लावयन्महीम् 24 41 b समुद्यता निर्मधितुं सुरासुराः 7 9 b सर्वतोऽलङ्कृतैर्दिव्यैः 10 a समुद्रः पीतकौशेय ०० a सर्वदेव गणोपेतः 15 24 + समुद्रे प्राक्षिपज्झषम् 24 23 सर्वदेवात्मनो मुखम् 16 9 समुद्रोन्मथ नादिभिः ON 17 सर्वप्रत्ययहेतवे 14 b समुद्रोपता स्तन 24 7 c सर्वभावेन पूजितः 23 15 d स में महापूरुष आत्मतन्त्रः समो भवां स्ता स्वसुरादिषु प्रभो सम्परेतं धरादिकम् सम्पश्यतां हरि रमूमुच दुत्रियाणाम् | 3 33 सम्पश्यतो दिव्यगति येथानटः 18 32 सर्वभूतगणैर्वृतः 12 2 b * सर्वभूतावासम् 16 20 c 20 सर्वभूतनिवासाय 16 29 सर्वभूतभवायच 23 21 सर्वभूतमयो विभुः 16 d सम्प्रत्यूर्जित विक्रमः 15 31 सर्वभूत सुहद्देव 7 36 C सम्प्रश्र विवृतं हृदि 24 38 सर्वमन्वन्तरे ब्रह्मन् a सम्प्रापितस्त्वत्परमः स्वपित्रा 22 Go सर्वमेतन्मयाऽऽख्यातम् 23 28 a सम्भवन्ति ममेक्षया 22 32 सर्वलोक सुखावहम् 24 3 d सम्भ्रान्तमीनोन्मकराहिकच्छपात 7 18 सर्वविद्याधिपतये 16 32 C सम्मितानि पदा मम 19 सर्वव्रतमिति मृतम् 16 सम्यगय केशवम् 16 59 सर्वश्रेयः प्रतीपानाम् 22 27 C स याति परमां गतिम् 24 60 सर्व सत्त्वोपहितः 24 34 सयानो न्यपतद्भूमौ 11 12 सर्वसाङ्ग्रामिकोपेतम् 10 17 सरलैस्सुरदारुभिः 13 सरस्वत्यव्ययात्मनः 18 16 d सर्वस्य गोमाजरः पुराणः सर्वस्य तद्भवति मूलनिषेचनं यत् 9 13 29 सरित्सरस्सु शैलेषु 12 34 सर्वस्वं नो हृतं भर्तुः 21 11 C सरित्सरोभिरच्छोदै: 2 8 a सर्वस्वं विष्णवे दत्त्वा 19 33 e सरेज उडुराडिव 15 35 सर्व करोति निश्छिद्रम् 23 16 c सरोजनाभाति चिरोप्सितार्थम् 13 सर्व तदच्छद्विभुः 10 44 सरोऽनिलं पङ्कजरेणुरूषितम् 2 24 a सर्व तदात्मकतयागमो बरुन्त्से 12 11 सर्व नेत्यतिथि ब्रूयात् 19 42 सर्व भगवतो ब्रह्मन् सर्व विज्ञापयाञ्चक्रुः 16 12 सर्वसम्पद्यते देव सर्व सोढुमहं मन्ये 17 सर्वागमानाय महार्णवाय सर्वाङ्गरनिङ्गतैः सर्वाणि भूतानि ददर्श वीरः 20 29 सर्वात्मनस्समदृशो विषमः 23 सर्वात्मना तानभजद्भृगून् बलिः 15 सर्वात्मनीदं भुवनं निरीक्ष्य 20 а सर्वात्मा प्रीयते हरिः 7 40 अध्यायः श्लोकः पाद: on cam 18 2 8 20 20 4 15 सविलोक्येन्द्रवाय्वादीन विश्वकायः पुरुहूत ईशः स वैन देवासुरमर्त्यतिर्यक् सनस्सङ्कटा दस्मात् सबै पूर्व मभूद्राजा सबै भगवत साक्षात् सवै समाधियोगेन सव्रीड नीचीनमुखो बभूव सीsस्मित विक्षिप्त e arser विकसन्नयनेन याता सव्रीडासं दधती सुशोभनम् स शर्वः पुरुषं परम् 00

24 + 5 अध्याय: लोक: h 5 19 a 13 8 24 a 24 43 C 2 34 c C 46 2 सर्वाध्यक्षाय साक्षिणे 13 स शिष्या स्ते सहानिभिः 18 25 b सर्वानीकाधिपे वृतः 10 18 स सर्जाधासुरी मायाम् 45

सर्वाभरणभूषितः

32

सर्प सत्त्वा

3

NO

c

सर्वामरगणैस्साकम्

स सिंहवास आसाद्य

a

सर्वाय सुन्दरम्

42

सासुरासुर मानवाः

9

सर्वाश्चर्यमयं विभो

10

17

सस्मितं ते मुखाम्बुजम्

45

सर्वासुर चमूपतिः

23

सह तोयेन भारत

24

13

सर्वा रक्षतत्वचः

सहदेवे ररिन्दम

24

सनक्षत्र तारायाः

18

सहदेव्या ययौ द्रष्टुम्

सर्व नागायुतप्राणा:

सह नाव मुदन्वति

24

37

सर्वेन्द्रिय गुणद्रष्ट्रे

सहात्विगाचार्य सदस्य एतत्

20

22

सर्वेन्द्रिय मनः प्रीतिम्

9

5

सह शर्वेण तां तनुम्

सर्वे पुरुषशासनः सर्वेऽर्थास्सान्त्वया यथा

सहसोत्थाय सादरम्

5

*

सहस्रादय द्युतिः

सर्वे लीलावतारास्ते

24

29

a सहायेन मया देवाः

a

सर्वे विश्वसृजो विभुम्

8

27

ह्यात्मा दयितोहितः

48

सर्वषामपि भावानाम्

12

संक्षिप्तात्म विभूतये

21

5

सर्वेषामात्मनश्च हि

5

49

संक्षिप्ता स्तस्य तेजसा

18

25

सर्वेषां स्युरनुक्रमात्

संक्षेपतो मयोक्तानि

13

8

सर्वेसुरा: कश्मलमापुरङ्ग !

20

30

संज्ञा इन्द्रो दिवस्पतिः

13

सर्वोपाय विदीश्वरः

41

संज्ञा छाया च राजेन्द्र !

सवित्रातु विरोचनः

10

29

संन्यवर्तत कश्मलात्

सविधास्यति ते कामान्

16

21

संयम्य मन्युसंरम्भम्

C

35

45

50

अध्याय: लोक पाद:

संरब्धमनसो रणे

10

6

संरम्भाभिः परिष्टच्छदैः

10

39

संवतग्रिरिवोत्थितः

15

26

indiम्भसि वै तदा

24

33 संवादं महदाख्यानम् 24 59 संविदं कृत सौहृदाः 6 संवीक्ष्य सम्मुमुह रुस्मित संसर निज कर्मभिः संस्मरन्पुरुषं परम् सा कूजती कनकनूपरशिञ्जितेन साक्षिणे परमात्मने साट्टालेनोन्मतेन च सा तमायान्तमालोक्य सातु तत्रेक रात्रेण सा त्वं नः स्पर्धमानानाम् 220 min 32 ** 2 * × 2 18 10 15 14 12 26 8 ०० सादरं सोमया भवः साधयित्वाऽमृतं राजन् 12 3 10 2 साधयिष्यति तन्मनोः साधयिष्ये स्वमायया साधवः क्षणभङ्गरैः Hrea: प्रायशो जना: साधवो दुस्त्यजासुभिः 29 37 सानुगं सपरिच्छदम सानुगा बलिमाजहुः सानुबन्धो विनङ्क्ष्यति arraforat महामतिः सा प्रस्तुता भूः करभोरुभिर्वभौ सामादिभिरुपायै सारोह वाहा विविधा सार्वभौम इति प्रभुः सालवृकाणां खीणाम सावर्णि भविता मनुः सार्वाण स्तपती कन्या सावर्णेरन्तरस्याऽयम् सावर्णस्तनया नृपाः

7 20 22 35 21 15 • 9 www 39 21 22 ’ सावित्र सविताब्रवीत् सांख्य योग क्रियावतीम् सांख्यात्मन शास्त्रकृत स्तवेक्षा सांवतंक इवात्युग्रः सिद्ध गन्धर्व चारण: सिद्धचारणगन्धर्वैः Tea faureरगणा: fra defeater ये सिध्यन्ति जीवन्त्युत वर्धमानाः सिनीवाल्यां मृदाऽऽलिप्य सिन्धो निमंधने येन सिंहनादान्विमुश्चन्तः सिंहव्याघ्रवराहाश्च सीदन्त्या स्पुत्रकैः सीप न मुह्यत b सुकपोलोनमाननम् सुखदु:खोपपत्तये सुख वस्तुमुदञ्चनम् सुखेच्छया कर्मसमीहतेऽसुखम् सुग्रीवकण्ठाभरणम् सुचिरं तापतापितम् सुतरां सूर्यरश्मिभिः सुतले स्वगिभिः प्रार्थ्यम् सुता अर्जुन पूर्वका सुदर्शनचक्रम सह्यतेजः सुदर्शनं पाचजन्यम् सुदर्शनादिभिः स्वास्णैः अध्याय श्लोक:: पाद. 18 14

---

55 7 30 ♡ a

---

ND ≈ 2 Go 2 2 2 LA 2 2 6 50 26 w C ३ а 26 a 45 C a 47 C 23 28 42 20 b 20 b 33 C 30 C 19 C a b सुधया पीतयैधिताः 10 37 b सुधयाऽऽलावतोऽऽपतत् ल

17

b

सुनन्द मुख्या उपतस्थुरीशम्

20

32

A

सुनन्दाया॑ वर्षशतम्

1

а

सुपर्णा भुजगोत्तमाः

सुपर्णमुपधावत

22

सुपर्ण पतगेश्वरम्

19

11

सपर्णः पततां वरः

39

b

51अध्याय लोक. पाद.

23 C

अध्याय: लोक पाद

सुभगस्सिंह विक्रमः सुभुजाङ्गदभूषितम्

33

सोऽदित्यां वीर्यमाधत्त

d सोऽनुकम्पित ईशेन

समङ्गलः कञ्चनकाहि माम्

22

सोऽनुध्यात स्ततो राज्ञा

सुमहत्कर्म तद्विष्णोः

सोऽनुव्रज्यातिवेगेन

सुमुख सुन्दरभ्रुवम्

सोऽनृतवत दुश्शीलान्

4 2

www

सुमृष्टमणिकुण्डलः

सोऽन्तस्तरस्युरुबलेन गृहीत आर्तः | 3

सुरकार्य सुरेश्वरः

सोऽन्वक्षत तं कालम्

सुरर्षभ भुजान्तरात्

30

सोपगूढा भगवता

N

सुरलोक विभूषण:

60

U

a

28

A

26

32

а

39

C

29

a

22

34

a

सुरानीको परि प्रभो

सुरखी केश विभ्रष्टः

सुराणां साधिता सुधा

45

www

d

areeread fo

सोमं मनो यस्य समामनन्ति

सोमो मनो द्यौर्भवाछिरस्ते

सोऽयं प्रतिहतो वज्रः

www

36

सुरासुरगणैर्वृतः

38

सोश्रौषी दृषिभिस्साकम्

24

561

2

सुरासुरेन्द्रे र्भुजवीर्यवेपितम्

a

सोऽसुराणां चमूपतिः

10

16 /

सुरेषु दितिजेषु च

सुलभा युधि विप्रर्ष हि

20

सोऽहं तद्द्रष्टुमिच्छामि

a सोऽहं दुर्मायिन स्तेऽद्य

12

d

a

सुवासन विरुद्धाद्या:

सोऽहं विश्वसृजं विश्वम्

26

a

सुत्रग्धरोऽथ समय सुहृदाऽऽदिशन्ति हि

सूक्तवाकै द्विजेरितै:

सूक्तेन तेन पुरुषम् सूदयामासु रत्रौघैः सूनृताया स्सुतो विभुः सूपविष्ट उवाचेदम्

सूर्यच चक्षूंषि जलं स्मरेतः

सूर्य सोमं हुताशनम् सूर्य: किलाऽऽयात वा सूर्यो बलि सूते देवो

सृज्यमानासु मायामु सृष्टी दैत्येन सुमहान सेनयोरुभयो राजन् ! संन्द्रा लोकत्रयो नृप ! सेयं गुणमयी माया सेहेरुजं सुदुर्मर्षम्

सोत्थाय बद्धाञ्जलिरीडितुं स्थिता

15

सौरभाम्बनिलैर्युतः

8

d

स्क रेतसि सोऽपश्यत्

35

ä

oc

d स्तनद्वयञ्चातिकृशोदरीसमं

18

a

Q = =

स्तनभारकृशोदरम्

8 43 स्तब्धोऽस्यस्मदुपेक्षया

20 15 29 d स्तवनैर्जयशब्देr 21 7 a 2 • स्तुतिभिः स्वस्तिवाचकैः 16 57 b: स्तुतिमत देवीभिः 25 C स्तुवीत स्तुतिभिः प्रभुम् 16 42 b

• 2 स्तूयमानो जनैरभिः 14 10 a स्त्रोत्रं निशम्य दिविजैस्सह 31 SS fast रुदन्ती रासाय 50 ! a स्त्रीप्रेक्षण प्रतिसमाक्षण 17 14 ≈ € 12 22 C भ स्त्रीविवाद जुगुप्सया 22 tv स्त्रीषु नर्म विवाहे च 19 43 a ल Â स्थानं पुरन्दरा द्धृत्वा 13 C a स्थित्युत्पत्त्यप्ययेश्वर 34 28 11 ari vaah for: 16 50 T 52 ט a अध्यामः श्लोकः पादः अध्यायः श्लोकः पादः स्नात श्शुचि यथोक्तेन स्नानं त्रिषवणं धरेत् स्त्रायात्कोsविदीर्णया fareकुचित केशान्तः 16 45 a 16 48 16

स्ववीर्यं जलकल्मषम् 7 43 CM b स्वस्थाय शश्वदुपबृंहितपूर्णबोध 17 9 ल 26 b स्वं रूपं जगृहे विभुः 27 d 00 8 33 c स्नेह बद्धमिदं जगत् 16 18 स्वः परो नाऽन्तरं बहि स्वागतं ते नमस्तुभ्यम् 12 29 2 स्पर्श च कामं नृप रेतसोऽम्भः 20 28 a स्वागते नाऽभिनन्द्याऽथ 18 27 a स्पृहयन्त इवामोदम् 16 37 c स्वाध्याय श्रुतसम्पन्नाः 4 a स्फुरत्किरीटाङ्गदमीनकुण्डल 20 32 C स्वानां स नो दास्यति शं सुरप्रियः | 5 23 स्फुरद्भिविंशदे रशस्त्रैः 10 14 स्मरन्ति मम रूपाणि 4 24 स्वाम्यन्तु तत्र कुधियोऽपरशकुर्युः | 22 स्वायम्भुवस्येह गुरो 20 a स्फुरन्मकरकुण्डलः 15 9 स्वायम्भुवं धाम गता अकर्मकम् 21 2 f स्मयमानो विसृज्याप्रम् 7 5 44 19 a स्वाराज्यलाभप्रतिपरितात्मने स्मयमानोऽहन मृधे स्त्रोतो यथाऽन्तः पतितं गभीरम् 17 स्वकर्णविभ्राजित कुण्डलोल्लसत् स्वरोचिषो द्वितीयस्तु S 27 स्वार्थ प्रत्यबुधो यथा 19 12 20 c स्वासु स्वासु च पङ्किषु 9 20 स्वच्छन्दगतिरीश्वरः 26 स्वां निष्ठा मात्मना स्थितः 12 38 00 8 00 18 स्वच्छ मरकत श्यामाम् 6 3 c स्वांशेन पुत्रत्वमुपेत्य ते सुतान् 17 18 C स्वतेजसा सूर्य इव क्षपात्यये 26 स्वांशेन सर्वतनुभृन्मनसि प्रतीत 3 17 C स्वधामाख्यो हरे रंशः 13 29 स्वे स्व आश्रममण्डले 13 16 d स्वनाथाय समाहता: 21 स्वे स्त्रे काले महीं नृप ! + स्वपार्षदमुख्या स्सहलोकपालैः 20 32 b स्वैरं गृहीत पुरुशक्ति गुणाय भूने 17 CC स्वपुष्करेणोद्धृत शीकराम्बुभिः 2 26 a स्वैरिणीनां सुरद्विषः 10 स्वप्र यथाहि प्रतिबोध आगते 10 55 c ह स्वभ कश्यपेन वै 17 स्व मान्युक्त किल्बिष: स्वमायया तान्यनुकालमृच्छति همه हतत्विषो वामन तेजसा नृप ! 8 id हतस्वधामद्युति रावृतोऽभ्यगात् हतस्याऽपि विचिन्तयन 18 22 13 स्वमायु द्विजलिङ्गेभ्यः 19 14 हतानां युधि विद्विषाम् 17 14 स्वयम्प्रकाशाय नमस्करोमि 3 16 हतiest वाभिरियञ्च भूरभूत् 18 31 c स्वयूथे दैत्ययूथपः 15 10 b हतोऽसीति विभर्त्सयन् 11 स्वयं यशस्यं कलिकल्मषापहम् 14 हत्वा मैनां हरे शुद्धे 20 13 C स्वर्ण महेषुभिः 23 हत्वाऽशासत् त्रिविष्टपम् 1 18 d स्वर्ण कृताकृत मिवेह न वस्तु 12 हत्वाऽसुरं हयग्रीवम् 24 57 C स्वर्धुन्यभून्नभसि सापतती निमार्ष्टि 21 हन्त ब्रह्मन्नहो शम्भो ! 6 18 स्वर्भानु देवसंसदि 9 24 हन्त !मुह्येन्न मत्परः 22 27 स्वलोकस्तु द्वितीयेन 21 31 C हन्तुं भ्रातृणं क्रुद्धः 19 7 53 अध्याय: श्लोकः पाद: ध्यायः लोकः पापः हन्यमानान् स्वकान्दृष्ट्वा 21 18 100 a हर्यश्वस्य बलश्शरैः 11 21 हयग्रीवशङ्कुशिराः 10 21

हर्षयन्विबुधानीकम् 26 ね हयग्रीवस्य चेष्टितम् 24 9 b हविधांनी ततोऽभवत् 1 हयग्रीवोऽन्तिकेऽहरत् 24 8 हविष्मत्प्रमुखा द्विजाः 13 21 हयाश्च हर्यश्व तुरङ्गवर्णाः 15 हविष्मद्वीरकादयः 5 हया हरिमाक्षेभ: 10 हविष्मान्सुकृतिस्सत्यः 13 हयोऽभूचन्द्रपाण्डुरः हसन्ती नाऽवतिष्ठत 12 हरन्तस्त्यक्तसीहदाः हरङ्गतो महिम् हरिणा स विसर्जितः Taarera 24 हस्तस्थामच्छिनद्धरिः 10 2 2 2 2 22 a 26 19 43 39 हस्तेनैकेन लीलया ON 6 38 हरिण्यां हरिमेधसः हस्त्यश्वरथपत्तीनाम् 10 7 हरिन्मरकताश्मभिः हंसकारण्डवाकीर्णम् 2 16 а हरिभिर्दशशतैर्युतः 11 16 हंस सारसचक्राह 15 13 c हरिरन्तरधीयत 24 39 हरिरित्याहतो येन 1 30 C हरिदनाऽनुकम्पनः 16 21 हरिर्नारायणोऽव्ययः 24 27 हंसैरन्ये च सूकरैः हारनूपुरशोभिताम् हारं सरस्वती पद्मम् हाहाकारो महानासीत् 10 11 d b 16 C 27 हरिर्नारायणोऽन्तिके 23 13 हित्वा त्रिविष्टपं जग्मुः ज हरियेथा राजपतिम् 1 हिरण्यकशिपुः पुरा 19 25 32 C 17 b हरिस्तस्य कबन्धस्तु हरिस्मृतिस्सर्वविपद्विमोक्षणम् 9 25 10 55 हरिस्सिद्धस्वरूपधृत् 14 हरिस्सोममपाययत् 12 1 हरि शरणमभ्ययुः 8 37 हरिं सुनन्दाद्यनुगैरुपासितम् 22 15 हरिः पुरस्ताज्जगृहे 7 2 हरीन्दशशतान्याजी 11 21 a हरेरद्भुतकर्मणः 23 30 हिरण्यगर्भो भगवान् हिरण्यगर्भा विज्ञाय हिरण्यरोमावेदशिराः हुताशनादास हविर्भिरिष्टात् हुत्वा च हविषाऽनलम् हूहूर्गन्धर्वसत्तमः हतश्रियो हृतस्थानान् हृतं तदेवाऽद्य तथैव शोभनम् हतानि प्रबलैर्मम 25 c 24 c ९ 3 14 16 6 2 6 15 C 16 16 हरेरद्भुतकर्मणः 24 हते त्रिविष्टपे दैत्येः हरेरनन्तस्य गुणत्रयात्मकम् 20 21 हृदि योगविभाविते हरेरनुमतेन ते 8 30 हृद्यङ्ग ! धर्मस्तनयोः मुरारेः हरेराराधनं होमम् 16 47 C हेत्वर्थकर्ममतयोऽपि फले विकल्पाः | 9 हरेर्जन्माऽऽत्मनि प्रभोः 17 21 हे देवा मम भाषितम् 27 20 25 a 28 18 हरेः कर्माधनाशनम् 5 हेमकुम्भेजलं शुचि 10 हर्यर्चनाऽनुभावेन 12 c हेमजालविनिर्गच्छत् १ 54 हेमादलसद्वाहुः हेमारविन्दोत्पलरेणुवासितम् हे विप्रचिते हे राहो ! हे हे ते श्रूयतां वचः 15 9 अध्याय: लोक: पाद: हैमो नियुतयोजनः अध्याय: | aste: 24 44 प्रायः * 223 25 b होत्राद्यास्तत्सुता नृप । 1 23 21 19 2 हदे माम विदासिनि 24 22 21 19 b 0000000 55 श्रीः व्याख्यानोद्धृतानां प्रमाणवचनानां आकरनिर्देशनी अष्टमः स्कन्धः APPENDIX-II S.No Adhyaya No Słoka TEXT QUOTED In com - Particular of No mentary sources ete अ 1. 5 अक्षरं तमसि लीयते 2. 3 4 अक्षरात्परतः परः 3. 5 29 अक्षरात्परतः परः विज विज 4. 21 अक्षरात्सम्भवतीह विश्वम् 哥哥哥学 सुबा.उ.2 मुण्ड, 3.2-1-4 मुण्ड. 3.2-1-2 मुण्ड.उ.1-1-7 5. 5 27 अक्षरात्सम्भवतीह विश्वम् विज मुण्ड. उ. 1-1-7 6. 24 50 अनिर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यो धीर 7. 5 35 अनिर्वा अहमस्मीति 8. 5 35 अनि देवानां मुखं हृदयतमः 哥哥 मुण्ड. 3.2-1-4 केन. उ. 3-4 9. 7 25 अग्निस्सा दवताः श्रीध 10. 7 26 अग्निस्सर्वा देवताः श्रीध 11. 3 8 अजायमानः वीर पु. सू.-2-1 22 8 2 2 2 2 3 3 282 28 12. 6 अजाविष्णुहरच्छागाः विज अम.को.3-187 13. 19 17 अजीविष्यन्निमानखादन् विज 14. 5 43 अज्ञानां ज्ञानदो विष्णुः विज 15. 21 अणोरणीयान् विज कठ. उ.2-20 16. 19 41-42 अर्थतत्पूर्णमध्यात्मं यन्त्रेति वीर 17. 19 42 अथैतत्पूर्णमध्यात्मं यन्त्रेति स श्रीध 18. 19 39 अर्थतन्मूलं वाचो यदनृतम् विज 19. 11 अदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयने विज तैत्ति.उ.2-7-1 20. 21 अध्यात्मयोगेन विज 21. 6 39 अनन्तोढो मन्दरस्तु विज ब्राह्मे 22. 3 3 अनन्यसाध्ये स्वाभीष्टे वीर विश्वक्सेनसंहिता 23. 16 31 अनादिनिधना ह्येषा वागुत्सृष्टा वीर भार. 12-238-56 24. 5 30 अनादिमाया विज मण्डू. गौड. पादा..1-16 25. 8 24 अनाधनन्तफाल् बिज ब्राह्मे 26. 27. 5 30 अनीशया शोचति मुयमान विज मुण्ड. उ.3-1-2 25 अनुग्राह्यतया पक्षा विज ब्रह्मतके S 26 अनेजदेकं मनसी…. श्रीध ईशा. 3. 4 29. $ 26 अनेजदेकं मनसो… वीर ईशा.उ.4 30. 12 अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य वीर छान्दो. उ. 6-3-2 31. 12 7 अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य बीर छान्दो. 3. 6-3-2 1S.No Adhyaya Sloka TEXT QUOTED No No 32. 8 33. 34. 35. 2 2 2 24 24 51 24 36. 5 37. 14 38. 16 39. 2 23 × = 8 398 a 33 28 अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां अन्तस्त्ववसिते मृत्यो स्वभावे In com. mentary Particular of sources etc वैज.को. 6-5-5 तैत्ति. आ. 3-11 विज वीर अन्यतमं प्रविशन्ति 哥哥 विज 50 अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः वीर $73.3.2-5 35 अमश्रितं धा विज छान्दो. 3.6-5-1 10 अन्यमीशस्य महिमानमिति वीतशोक विज 20 अन्येभ्योऽपि दृश्यते वीर वार्तिक. under अष्टा 3-2-101 32 अन्येष्वपि दृश्यते वीर 3TET 3-2-101 40. 11 40-44 अपां फेनेन नमुचेश्शिर इन्द्रोवर्तयत् श्रीध 41. 18 5 अभिजिनाम नक्षत्रमुपरिष्टादाषाढना श्रीध 42. 18 5 | अभिजित्रा नक्षत्रमुपरिष्टात् वीर 43. 24 28 अमृतस्यैष सेतुः वीर मुण्ड. 3.2-2-5 44. 12 7 अयमात्मा ब्रह्म बीर बृह.उ.6-4-5 45. 2 19 अलद्रुमः स विज्ञेयो नित्यपुष्य विज 46. 6 अवदातोऽरुणे पीते श्वेते श्यामे च विज 47. 3 21 अव्यक्तमचलं शान्तम् विज 48. 12 अस्थूलमनण्वहस्वम् वीर बृह.3.3-3-8-8 49. 15 अहतं यन्त्रनिर्मुक्तमुक्तं वासः श्रीध भ.गी.9-24 50. 7 24 अहो बत भवान्येतत् वीर भाग 8-7-37 to 40 51. 23 ac अहो हि विस्मये विज वैज.को. 8 8-16 आ 52. 11 26-28 आखण्डलस्तुराषाट् बिज हल्म. को. 1-53 53. 1 54. 24 48 55. 16 31 56. 7 57. 5 58. 20 23 59. 12 60. 5 26 61. 3

• • • 5 2 20 19 in 14 आचार्यकुलाद्वेदमधीत्य विज छान्दो. उ.8-15-1 आचार्य मां विजानीयात् वीर भाग. 11-17-27 आजसे रसुक् वीर अष्टा. 7-1-50 25 आत्मन आकाश सम्भूतः श्रीध तैत्ति. उ.2-1-1 37 आत्मन एष प्राणो जायते विज प्रश्न.उ.3-3 आत्मा जीवे कृती देहे स्वभावे विज वैज.को. 6-1-6,7 18 आत्मानं देवमायया जडीकृतम् वीर भाग. 8-12-35 आत्मा वा इदमके एवाग्र आसीत् विज ऐत.उ.1-1-1 5 आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् श्रीध श्वेता.उ.3-8

62. 5 29 आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् वीर श्वेता.उ.3-8
63. 22 3

5 33 65. m2 a आपदर्थे धनं रक्षेदारान् रक्षेत् श्रीध मनुस्मृ. 7-213 आपो नारा इति प्रोक्ताः विज विष्णु.पु. 1-4-6 आप्राधा वा पृथिवी अन्तरिक्षम् विज ऋग्वे-1-115-1 2 “S.No | Adhyaya Stok No No 66. 2 8 67. 20 आली श्रोणी श्रिया पि 68. 19 26 आशुशुक्षणिरकेऽनी 69. 24 37-38 आसीदतीत कल्पान्ते ब्राह्मो TEXT QUOTED आमोदोत्यः (विमदोत्थे) परिमल: In com - Particular of sources etc अम.को. 1-149 वैज.को. 8-1-50 भाग. 8-24-7 mentary विज विज 寻哥哥 विज इ 70. 17 8 इष्टापूर्त बहुधाजातं जायमानं वीर मना.उ.1-6 71. 7 29 ईशानस्सर्वविद्यानाम् श्रीध मना.उ.10-8 72. 73. 74. 229 10 ईशावास्यम् श्रीध ईशा. 3. 1 10 ईशावास्यम् विज ईशा.उ.1 10 ईशावास्यमिदं सर्वम वीर ईशा.उ.1 75. 24 46 ईश्वरस्य च सौहार्द यदृच्छया वीर उ 76. 3 | उत्पन्नस्यापि यत्सत्ता विज ब्रह्मत 77. 16 27 उद्धृताऽसि वराहेण कृष्णेन वीर म.ना.उ. 4-5 78. 7 17 उपमानानि सामान्यवचनैः वीर अष्टा.2-1-55 79. 24 50 उभावप्यश्रुतपन्थी उभावपि वीर 80. 10 57 उशना जीवयामास विज भाग. 8-11-47 81. 3 33 | उस्त्रिया विजया देवा आदित्या विज 82. 5 41 | ऊरू तदस्य यदेश्यः वीर पु. सू. 1-6 83. 5 41 ऋचस्सामानि जज्ञिरे वीर पु.सु. 14 84. 7 25 ऋतं सत्यं परं ब्रह्म श्रीध म.ना.उ.10-10 85. ८० 8 39/40 ऋद्धिकामास्सत्रमासीरन् श्रीध ए 86. 5 87. 16 88. 5 5 89. 90. 3 14 91. 3 21 92. 19 93. 12 7

• 8 * N = 29c 30 | एको देवः सर्वभूतेषु गूढः विज श्वेता. 3.6-11 20 एको बहूनां यो विदधाति वीर श्वेता. 3.6-13 38 एतत्सर्व परे आत्मनि विज प्रश्न.उ.4-7 27 एतद्धत्येवाक्षरं ब्रह्म विज कठ.उ.2-16 एतद्यो वेति सं प्राहुः क्षेत्रज्ञ- वीर भगी. 13-1 एतस्य वा अक्षरस्य विज बृह. 3. 3-8-9 40 एवमेवानृतं त्वदात्मानमावि श्रीथ एष आत्माऽपहतपाप्मां वीर मैत्र. 3.7-7

94. 8 23 एष ब्रह्मातिवृद्धस्तपति विज
95. 13 17 एष मे प्रापितः स्थानं वीर

er era आनन्दयाति विज f.3.2-7 S.No | Adhyaya Soka “QUOTED No No 97. 12 7 ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् 布 वार In com- mentati Particular of sources etc छान्दो. उ.6-8-7 ओ 98. 24 53/54 ओकसी मन्दिराश्रममी विज वैजको.को. 6-3-4 99. 5 29 ओङ्कार आत्मैव विज माण्डू. इ. 12 100. 19 38 ओमिति सत्यम् वीर 101. 19 40 ओमिति सत्यं नेत्यनृतं श्रीध 102. 7 25 ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म विज भगी. 8-13 103. 3 2 ओं तत्सदिति निर्देशो वीर भगी. 17-23 104. 3 24 ओं नमो भगवते वीर भाग. 8-3-2 क 105. 9 17 करस्य करभो बहिः वीर 106. 12 39 कचिद्वीरः प्रत्यगात्मान मैक्षत् 107. 5 39/40 कस्तस्य मेद्रात् विज 108. 8 20 कस्मै देवाय हविषा विधेम 哥哥哥哥 विज 109. 5 27 कं ब्रह्मखं ब्रह्म विज 110. 3 14 काठिन्यवान्यो बिभर्ति वीर 111. 16 31 काठिन्यवान्यो बिभर्ति अम. को.2-341 कठ. उ.4-1 भाग. 2-1-32 श्वेता.उ.4-13 छान्दो. उ.4-10-4 विष्णु.पु.1-14-28 विष्णु.पु.1-14-28 112. 3 2 कारणन्तु ध्येयः वीर अथ. शिखा. उ-3 113. 12 6 कारणन्तु ध्येयः वीर अथ. शिखा.उ.2-17 114. 5 28 कार्यते ह्यवशः कर्म विज भगी. 3-5 115. 10 57 काल म्यादयः सर्वे विज ब्राह्मे 116. 24 37/38 | कालेनागत निद्रस्य धातोः वीर भाग. 8-24-8 117. 8 26 काहले गोमुखे तूर्यदुन्दुभी च विज 118. 1 114 कुर्वनेवेह कर्माणि विज ईशा.उ.2 119. 5 29 कूटस्थोऽक्षर उच्यते विज भगी. 15-16 120. 20 27/28 करकजालक कलिका- विज हला. को. 2-31 121. 16 33 को होवाऽन्यात्कः प्राण्या वीर तैत्ति. 3.2-7 122. 3 2 क्रियया यमभिप्रति सोऽपि वीर वार्तिक. 8-29 123. 22 20 क्रिडार्थं सृष्टिरित्येके विज श्रुतिः 124. 3 5 कचित्तिरोहितम् तदीक्षते बीर भाग. 8-3-4 125. 5 29 क्षयं तमस्यरजसः पराके वीर ऋक.सं.7-100-5 126. 8 20 क्षीणः क्षीणः प्रविशति विज 127. 3 3 गजेन्द्रो भगवत्स्पर्शात् वीर भाग. 8-4-6 128. 12 16 गन्तव्या ते वसति रलका नाम विज मेघदूतम् -7 129. 16 29 गन्धमाल्यादिभिश्चाऽचैत् वीर भाग. 8-16-39 S.No | Adhyaya Stoka TEXT QUOTED No No In com- mentary Particular of sources sÉS 130. 3 23 fararit भारती च विज 131. 1 11 चक्षुश्चक्षु श्रोत्रस्य श्रोत्रम् श्रीध 6.3.4-4-18 132. 3 चक्षुषश्चक्षुः श्रीध केन. उ. 1-2 133. 5 36 क्षोस्सूर्यो अजायत वीर पु.सू. 1-6 134. 5 36 चक्षोस्सूर्यो अजायत पु. सू. 1-6 135. 24 50 चक्षोस्सूबों अजायत वीर पु.सु. 1-6 136. 16 31 चत्वारिशृङ्गास्त्रयो अस्य श्रीध म.ना.उ.10-1 137. 16 31 चत्वारि शृङ्गात्रयो अस्य पादाः वीर म.ना.उ.10-1 138. 16 31 / 32 | चत्वारि शृङ्गा वेदास्तु श्रीज 139. 5 34 | चन्द्रमा मनसो जात: वीर पु.सू. 1-6 140. 5 38 चन्द्रमा मनसो जात: विज पु. सू. 1-6 141. 5 39 छन्दांसि जज्ञिरे तस्मात् वीर पु.सु. 1-4 142. 5 27 छाया त्यfour सम्प्रोक्ता विज ब्रह्मतर्क 143. 23 11/14 छिद्रं रन्ध्रापराधयोः 144. 5 28 जगशक्रस्याक्षभूतो 145. 24 48 जातरूपं श्रीमुकुटं हिरण्यं 146. 3 4 जीजीविषे नाऽहमिह बीर 147. 16 29 जुहुयान्मूलविद्यया जपेदष्टोत्तरं 寻哥哥哥哥 विज वैज.को. 6-3-9 विज ब्रह्मके विज भाग. 8-3-25 भाग. 8-16-40 त 148. 24 149. 22 37/38 ततः समुद्र उद्वेल: सर्वतः समदृश्यत भाग. 8-10-51 12 7 तत्सत्यम् स आत्मा वीर छान्दो. 3. 6-8-7 150. 5 26 10+ तत्सवितुर्वरेण्यम् वीज म.ना.उ.11-7 151. 6 11 तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् वीर तैत्ति. उ.2-6 152. 6 11 तत्सङ्घा तदेवाऽनुप्राविशत् विज afa.3.2-6 153. 12 7 तत्त्वमसि वीर छान्दी.उ.6-8-7 154. 7 32 तत्र तत्र स्तुतिपदेर्हरिरेव तु विज ब्राह्ये 155. 3 1 तत्र तं बुद्धिसंयोग भ.गी. 6-4344 156. 3 6 तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् भ.गी. 14-6 157. 5 31 तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकम् भ.गी. 14-6 158. 3 8 तदरूपमनामयम् 159. 24 31 तदेतत्प्रेयः विज बृह. 3. 1-4-8 160. 12 तदेवतं तदु स्त्यमाहुः विज म.ना.उ.1-6 161. 24 30 तद्वास्यां ततः क्षीयते विज बृह.उ.1-4-15 162. 16 57/61 तप स्सन्तोष आस्तिक्यं थमाः विज वराह.उ.5-13 163. 24 50 तमेव भान्त मनुभाति सर्व वीर कठ.उ.6-2-15 5 S.No | Adhyaya No Sinka TEXT QUOTED No 164. 3 7 तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति श्रीध In coat- mentary Particular of sources etc श्वेता. 3.3-8 165. 5 29 तयोरन्य: पिप्पलं स्वाद्वसि श्रीध श्वेता.उ.3-4-6 166. 19 38 तस्मात् काल एव दद्यात् काले वीर 167. 19 43 तस्मात्काल एव दद्यात्काले न श्रीध 168. तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते विज छान्दो. उ.6-8-1 169. 3 25 तस्मिन्दुष्टे परावरे विज मुण्ड. उ.2-2-9 170. 3 22 तस्याऽयुताऽयुतशतैक वीर 171. 3 7 तं दुर्दर्श गूढमनुप्रविष्टम् वीर कठ.उ.2-12 172. 5 26 तं दुर्दर्श गूढमनुप्रविष्टम् बीर कठ.उ.2-12 173. 174. 175. 176. 2 8 2 2 24 53 तं देवतानां परमं च दैवतम् वीर श्वेता.उ.5-7 20 9 तीर्थ मन्त्राद्युपाध्याये शास्त्रेषु विज वैज.को. 6-3-13, 14 19 26 तेजो बले प्रभावे(च) ऽञे विज वैज.को. 6-3-14-15 12 7 तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम् वीर श्वेता. 3-3-9 177. 8 35 तेषां सत्यानार्थं बिज ब्राह्मे 178. 179. in 2 5 29 त्रिपादस्यामृतं दिवि वीर छान्दो. उ. 3-12-6 24 37/38 त्वं तावदोषधीः सर्वाः वीर भाग. 8-24-34 180. 24 46 त्वं तावदोषधीः सर्वाः श्रीध भाग. 8-24-34 द 181. 15 1 दत्त्वेमां याचमानाय विष्णवे वीर भाग. 8-13-13 182. 19 39 दयेतत्त्वेमेन वीर 183. 5 38 दिशः श्रोत्रात् वीर पु. सू. 1-6 184. 5 38 | दिशः श्रोत्रात् बिज पु. सू. 1-6 185. 3 7 दृश्यते त्वप्रयया वीर कठ. उ.3-12 186. 9 29 देहात्मजादिष्वेव महाद्वारं विज 187. 7 40 देवी स्वस्तिरस्तु नः वीर पू. सू. शान्तिपाठः 188. 5 30 देवी होषा गुणमयी वीर भ.गी. 7-14 189. 5 43 द्रव्यं कर्म च कालच विज 777.2-5-14 190. 1 11 द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया वीर मुण्ड. उ. 3-1-1 191. S 29 द्वा सुपर्णा सयुजा श्रीध श्वेता.उ.4-6 192. 5 29 द्वा सुपर्णा सयुजा विज मुण्ड. 3.3-1-1 193. 5 36 ध्येयस्सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती विज 194. 3 7 न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् वीर कठ. उ. 6-9 195. 5 46 |न चक्षुषा पश्यति कश्चनम् वीर कठ.उ.6-9 196. 1 9 न तत्र चक्षु र्गच्छति न वाक् विज केन. उ. 1-3 197. 5 26 न तत्समचाभ्यधिकच दृश्यते वीर श्वेता.उ.6-8 8S.No Adityaya Sloka TEXT QUOTED No No mentary In com- Particular of sources etc 198. 12 7 न तत्समचाऽभ्यधिकश्च दृश्यते वीर श्वेता. उ-6-8 199. 8 21 न तदस्ति पृथिव्यां वा वीर भ.गी. 18-40 200. 24 6 न तदस्ति पृथिव्यां वा वीर भ.गी. 18-40 201. 2 33 न तस्येशे कञ्चन वीर म.ना.उ.1-10 202. 23 26/29 | न ते विष्णो जायमानो न जातः विज ऋक.मं.7-99-2 203. 5 29 न निद्रां नैव च स्वनं तुर्ये विज माण्डू. उ.का. 14 204. 1 9 न निद्रां नैव च स्वनं तुर्ये विज माण्डू. उ.कारिक- 14 205. 3 7 न मांसचक्षुरभिवीक्षते तम् वीर 206. 5 25 न मांसचक्षुरभिवीक्षते तम् वीर 207. 3 17 न मे भक्तः प्रणश्यति वीर भ.गी. 9-31 208. 19 41 /42 न यत्सर्व मोकुर्यात् रिक्तं वीर 209. 19 43 न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले विज 210. 5 26 न हि सुज्ञेय अणुरेषधर्मः विज कठ.उ.1-21 211. 22 30 न ह्येतस्मिन् कुले कश्चिन्निः सत्त्व श्रीध भाग.8-19-3 212. 3 7 नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय श्रीध पु. सू. 7 213. 5 38 नाभ्या आसीदन्तरिक्षम् वीर पु.सू. 1-6 214. 3 5 नाऽसदासीनो सदासीत् तदानी वीर ऋक्.सं.10-129-1 215. 8 23 निजमात्मीय नित्ययोः विज वैज.को. 6-4-9 216. 24 28 नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम् वीर मुण्ड.उ.1-1-6 217. 3 8 निरनिष्ठो निरवद्यः विज 218. 5 30 निवृत्तेः सर्वदुःखानां विज आगम. 10 219. 5 26 निष्कलं निष्क्रियं शान्तं वीर श्वेता.उ.6-19 220. 5 26 निष्कलं निष्क्रियं शान्तम् विज श्वेता.उ.6-19 221. 12 7 निष्कलम् निष्क्रियं वीर श्वेता.उ.6-19 222. 8 20 नूनं तर्केऽर्थनिश्चये वज वैज.को. 8-7-22 223. 7 31 नेह नानास्ति किञ्चन विज बृह. 3.4-4-19 224. 5 26 नैवा तर्केण मतिरापनेया विज कठ.उ.2-9 प 225. 5 35 पचाम्यनं चतुर्विधम् विज भगी. 15-14. 226. 7 25 पति विश्वस्यात्मेश्वरं श्रीध म.ना.उ.9-3 227. 12 7 पति विश्वस्यात्मेश्वरम् वीर म.ना.उ.9-3 228. 5 32 पन्यां भूमिः वीर पु. सू. 13 229. 3 14 परं ज्योतिः उपसम्पद्यते विज छान्दो. 3. 8-12-3 230. 19 38 पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरम् श्रीध 231. 19 38 पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरम् वीर S.No | Adhyaya No 232. 1199 Stoka No TEXT QUOTED 41 virar एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोमिति In comw mentary Particular of FQErces Bate. श्रीध 233. 19 41/42 पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोम् वीर 234. 19 41 पराग्वा एतद्रिक्तमक्षरं यदेतदोम् विज 235. 19 9 पराशिखानि व्यवृणोत् विज कठ.उ.4-1 236. 3 21 परात्परं परमः परार्ध्यः विज 237. 3 2 परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते विज प्रश्न.उ.5-5 238. 5 25 परापूर्वेषाम् विज 239. 17 27 परास्य शक्तिविविधैव श्रूयते वीर श्वेता. 3.6-8 240. S 32 पातालमेतस्य हि पादमूलम् विज भाग. 2-1-26 241. 5 32 पादोऽस्य विश्वाभूतानि विज पु. सू. 2 242. 5 32 पुमान्न देवो न नरो वीर विष्णु.पु.2-13-98 243. 13 9 पुमान् स्त्रिया वीर 3T2T.1-2-67 244. 19 39 पुष्पं हि फलं वाचः सत्यं विज 245. 3 30 पूर्णमदः पूर्णमिदम् विज बृह.उ.5-1-1 246. نيا 3 13 पूर्वमेवाऽहमिहाऽऽसमिति श्रीध 247. 1 10 प्रकृति पुरुषं च विज भ.गी. 13-19 248. 8 20 प्रजापतिः स्वां दुहितरं अभ्यध्यायत् विज 249. 5 29 प्रणवं हीश्वरं विज 250. 24 6 प्रधान क्षत्रे पति गुणेश: वीर श्वेता.उ.6-16 251. 16 8 प्रातर्जुहोति वीर 252. 12 18 प्राद्रवत्सा पृथुश्रेणी माया वीर भाग. 8-12-30 253. $ 27 प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः विज बृह. उ. 4-4-18 254. 5 37 प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः विज बृह. 3.4-4-18 255. 5 37 प्राणाद्वायुरजायत वीर पु. सू. 1-6 256. 12 9 फलमत उपपत्ते: वीर ब्र.सू.3-7-37 व 257. هيا 3 11 बलज्ञान समाहारः सत्त्वं केवल मेव च विज 258. 3 16 बलमानन्द ओजच विज 259. 23 9/10 बलिरप्यसुरावेशात् स्तुवत्रपि विज ब्रह्माण्डे 260. فيا 3 8 बहुधा विजायते वीर पु. सू. 2-1 261. 4 14 बदारायण एतत्ते वीर भाग. 8-1-31 262. 5 41 बाहू राजन्यः कृतः वीर पु.सू. 1-5 263. 5 32 बृहन्तो ह्यस्मिन् गुणाः विज 264. 16 26 ब्रह्मचार्यथ तद्रात्र्याम् श्रीध भाग. 8-16-44 265. 7 24 ब्रह्म दृष्टिरुत्कर्षात् वीर ब्रसू. 4-1-5 0 S.No | Adhyaya Słoka TEXT QUOTED Incom- No No mentary 266. 3 21 ब्रह्मविदाप्नोति परम् विज Particular of sources etc तैत्ति 3.2-1-1 267. 5 34 ब्रह्मा देवनां पदव विज महा.भा. 8-4 268. 5 41 ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् वीर पु.सू. 1-6 269. 16 9 ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् वीर पु. सू. 1-6 270. 1 271. 2 272. 1 273. 5 a m a ∞ भयात्तपति सूर्यः विज कठ. उ. 6-3 33 भीषाऽस्माद्वातः पवते भीषोदेति तैत्ति. उ. 2-8 9 भीषोदेति सूर्यः विज तैत्ति. उ. 2-8 28 भूमिरापोऽनलो वायुः वीर भ.गी. 74 म 274. 9 18 मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य 275. 14 276. 24 12 II मनवोऽस्मिन् व्यतीता षट् वीर 53/54 मन्मना भव मद्भक्तो 哥哥醬 श्रीध अम.को. 2-341 विज भाग. 8-1-4 भ.गी. 18-65 277. 1 18 मन्वन्तरं मनुर्देवाः मनुपुत्राः श्रीध भग. 12-7-15 278. 1 279. 5 26 280. 3 14 281. 3

• 10 4 4 18 मन्त्रन्तरं मनुर्देवाः मनुपुत्राः वीर भाग. 12-7-15 महतो भूत निःश्वसितमेत- विज मैत्रा.उ.6-32 महदाद्या विशेषान्ताः वीर विष्णु.पु. 1.2.53 मादृक्प्रपन्नपशुपाशविमोक्षणाय वीर भाग. 8-3-17

282. 11 4/7 मायाभिस्तूपसिसृप्सन्तमिन्द्राद्या विज
283. 16 31 | मार्गमुद्द्रवदालूनः श्रीध
284. 5 35 मुखादिन्द्रश्चामिच वीर पु. सू. 1-6
285. 5 49 मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च विज पु. सू. 1-6

16 मुखादिन्द्रश्चनिश्च वीर पु. सू. 1-6 287. 2 33 मृत्युधावति पञ्चमः वीर कठ. उ. 6-3 288. 2 33 मृत्युर्धावति पञ्चमः विज कठ.उ.6-3 289. 8 ca 20 मोक्षदस्तु जनार्दनः विज य 290. 16 20 य आत्मदा बलवा वीर नृ.पू. तापिनी. 3.2-12 291. 3 17 य आत्मनि तिष्ठन् श्रीध बृह.उ.3-7-22 292. 5 27 य आत्मनि तिष्ठन् विज बृह.उ.3-7-22. 293. 5 29 य आत्मनि तिष्ठन् विज बृह.उ.3-7-22 294. 295. 24 296. 22 0 12 7 य आत्मनि तिष्ठन् वीर बृह.उ.3-7-22 28 य आत्मनि तिष्ठन् वीर बृह. 3.3-7-22 8 39 य एव यजमाना: त एव धीर 297. 5 36 य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः श्रीध छान्दो. उ.1-6-6 298. 36 य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः वीर छान्दो. उ. 1-6-6 S.No Adhyaya Sloka TEXT QUOTED In com - 299. 16 No mentary 11 चक्षुषा न पश्यति येन विज Particular of Sources etc केन. उ.1-7 300. 16 31 यज्ञायाऽऽचरतः कर्म समग्रं वीर 301. 16 31 यज्ञो वै विष्णुः बीर तैत्ति. सं. 1-5-6 302. 17 25/26 यज्ञो वै विष्णुः पशवः श्रीध तैति. सं. 1-5-6 303. 17 26 यज्ञो वै विष्णुः वीर तैत्ति. सं. 1-5-6 304. 3 3 यज्ञो वा इमानि भूतानि विज तैत्ति. उ.3-1 305. 24 28 यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते वीर तैसि.उ.3-1 306. 3 10 यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य श्रीध तैत्ति.उ.2-9 307. 3 16 यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य वीर तैत्ति. उ.2-9 308. 3 21 यतो वाचो निवर्तसे विज तैत्ति.उ.24 309. 3 7 यत्तदद्देश्यमग्राह्यम् वीर मुण्ड.उ.1-6 310.j 16 30 यत्तदश्य ग्रामगोत्रं वीर मुण्ड. उ.1-6 311. 3 3 यत्प्रयन्ति विज तैत्ति. उ.3-1 312. 5 29 यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति वीर पु. सू. 16 313. 3 14 यथा जलस्थ आभासः श्रीध भाग.3-27-12 314. 16 31 यथैवमृग्भिः शंसन्ति वीर 315. 24 48 यदरोदीत्तद्रस्य रुद्रत्वम् श्रीध 316. 24 48 यदीत्तद्रस्य रुद्रत्वं वीर 317. 3 8 यदा यदाहि धर्मस्य निः भ.गी.4-7 318. 5 46 यदा यदा हि धर्मस्य वीर भ.गी. 4-7 319. 5 46 यदा यदा हि धर्मस्य विज भ.गी. 4-7 320. 16 31/32 | यदेन मृग्मिः शंसन्ति यजुभिः श्रीध 321. 3 8 यद्ब्रह्मणो गुणशरीर वीर 322. 16 31 यद्भूतयोनिम् वीर 323. 5 33 यद्यत्प्रथमममृतं विज 324. 20 21 यद्यद्भवान् वाञ्छति तत्प्रतीच्छ श्रीध भाग. 8-18-32 325. 5 26 यद्वाचाऽनभ्युदितं येन श्रीध केन. उ. 14 326. 5 26 यद्वाचाऽनभ्युदितम् वीर केन.उ.1-4 327. 5 26 यद्वाचाऽनभ्युदितम् विज केन.उ.1-5 328. 12 18 यन्मे दुस्तरया स्वैरं वीर भाग. 8-12-38 329. 5 25 यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः विज मुण्ड. 3.2-22 330. 5 30 यमेवैष वृणुते विज कठ. उ.2-22 331. 5 43 यमेवैष वृणुते विज कठ. उ.2-22 332. 23 7 मेष वृणुते तेन लभ्यः विज कठ.उ.2-22 333. 5 36 यश्चाऽसावादित्ये विज तैत्ति. उ. 2-8 10 S.No Adhyaya No Stoke No TEXT QUOTED mentary 334. 3 8 यस्य चैतत्कर्म स में वेदितव्यः विज 335. 5 38 यस्य पृथिवी शरीरम् विज In com - Particular of sources t enteft.3.4-1-8 $6.3.3-7-3 336. 5 27 यस्य भासा सर्वमिदं विभाति विज कठ.3.6-2-15 337. 12 7 यः पृथिव्यां तिष्ठन् वीर गृह. उ.3-7-3 338. 5 27 यः प्राणे तिष्ठन् विज बृह. 3.3-7-16 339. यः सर्वशः विज मुण्ड. उ.1-1-9 340. 12 ये च वेदविदो विप्राः ये च वीर भार. 3-48-26 341. 3 येन चेतयते विश्वम् श्रीध भाग. 8-1-9 342. 3 येन जातानि जीवन्ति विज तैत्रि.उ.3-1 343. 2 9 ये मां त्वाच सरश्चेदम् वीर भाग. 8-4-17 344. 8 39/40 ये यजमानास्ते ऋत्विजः श्रीध 345. 20 8 ये लोका दानशीलानां स विज याज्ञ. स्पू. 9-213 346. 5 26 यो देवानां नामधा एक एव विज 347. 24 46 योऽसावस्मिन्महाकल्पे श्रीध भाग. 8-24-11 348. 24 37/38 | योऽसावस्मिन्महाकल्पे वीर भाग. 8-24-11 र 349. 6 22 रजौ चक्षुष नेत्रं स्यात् विज 350. 3 32 रिक्तहस्तेन नोपेयाद्राजानं वीर 351.1 7 45 रुद्रस्य यशसोऽर्थाय विज ब्राह्मे 352. 24 37/38 रूपं स जगृहे मात्स्य वीर भाग. 1-3-15 353. ०० 8 3 रूपं लोभः कार्यो न वै जातु रोषः बीर भाग. 8-6-25 व 354. 19 43 वर्णिनां हि वधो यत्र तत्र श्रीध याज्ञ. स्मृ. 5-83 355. 24 37/38 वर्धमानो महामेघैः वर्षाद्धं वीर भाग. 8-24-41 356. 19 39 वाचः सत्यं पुष्पं फलं च वीर 357. 5 35 वाचो वह्नेर्मुखं क्षेत्रम् विज 358. 3 17/18 विज्ञानमानन्दं ब्रह्म विज 6.3.3-9-28 359. 6 8 विज्ञानमानन्दं ब्रह्म विज बृह. उ.3-9-28 360. 12 7 विज्ञानमानन्दं वीर 6.3.3-9-28 361. 5 26 विद्यानां प्रथमो बक्ता विज 362. 5 28 विद्युद्वह्मेत्युपासीत विज श्रुतिः 363. 8 20 विधिनोक्तेन मार्गेण विज 364. 12 9 विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया 365. 23 29 विष्णोर्नकं वीर्याणि प्रावोचं वीर ऋक्.मं.1-154-1 366. 23 26/29 विष्णोर्मुकं वीर्याणि प्रावोच विज ऋक्.मं.1-154-1 11S.No Adhyaya Sloka TEXT QUOTED No No 367 3681 369 228 24 46 वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे सम्प्र वीर In com- mentary Particular of Sources etc भाग. 8-24-35 16 29 वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् वीर पु.सू. 1-6 23 26/29 व्यत्ययो बहुलम् विज STET.1-85-77 370 5 40 शीष्ण धीः समवर्तत वीर पु.सू. 1-6 स 371 3 30 स आत्मा अङ्गान्यन्या वीर तैत्ति. उ. 1-5-1 372 24 28 स उत्तमः वीर छान्दो. उ. 8-12-3 373 3 24 स एष आत्मा नेति नेति विज बृह. उ.3-9-26 3741 5 30 स एष सर्वेश्वरः विज नृ. पूर्व. उ.4-2 375 24 28 सकारणं कारणाधिपाधिपः वीर श्वेता. 3.6-9 376 24 28 स तव पर्येति वीर छान्दो. उ. 8-12-3 377 1 9 सतासौम्य विज छान्दो. 3. 6-8-1 378 6 11 सत्यञ्चानृतञ्च सत्यमभवत् श्रीर तैत्ति. उ.2-6 379 5 26 सत्यं ज्ञानमनन्तम् वीर तैत्ति. उ.2-1-1 380 26 सत्यं ज्ञानमनन्तम् विज तैत्ति. उ. 2-1-1 3811 12 5 सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म वीर तैत्ति. उ.2-1-1 382 12 7 सदेव सौम्येदमग्र आसीत् वीर छान्दो. उ.6-2-1 3831 3 14 सद्देहः सुखगन्धश्च विज 384 11 सन्यास योगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः श्रीध que.3.3-2-6 385 245 39 सप्तमेऽद्यतनादूर्ध्वमह वीर भाग. 8-24-32 386. 19 36 सम्भावितस्य चाकीतिर्मरणा विज भ.गी. 2-34 387. 19 42 स यत्सर्वमोङ्कर्याच्यादात्मानं विज 388. 3 8 सर्व कर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः वीर छान्दो. उ.3-144 389 5 48 सर्वधर्मान्परित्यज्य विज भ.गी. 18-66 390 13 सर्वनामा सर्वकर्मा विज 3911 13 सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः वीर छान्दो. 3.3-14-2,3 392 12 7 सर्वमिदमभ्यात्तो ऽवाक्यनादरः वीर छान्दो. उ.3-14-2,3 393, 5 29 सर्वस्य हृदये स्थितः विज 394 3 3 सर्वं खल्विदं ब्रह्म विज बृह.उ.3-14-1 395 12 7 सर्वं खल्विदं ब्रह्म वीर छान्दो. उ.3-14-1 396, 7 32 सर्वात्मा प्रीयते हरिः विज भाग-8-7-40 397 12 9 सर्व वेदा यत्पदमामनन्ति वीर भ.गी. 15-15 398 5 38 सहस्रशीर्षा पुरुषः विज पु. सू. 1-1 399 9 19 सुधा पयसि देवाने विज 400 5 33 सूर्य सोम यमेन्द्रादीन विज ब्रह्मतके 12 ““S.No Adhyaya No Sloka No “TEXT QUOTED” In com - mentary Particular of sources etc 401. 19 41/42 सैनं तत्रैव हन्यात् 402. 13 9 सैव भूत्वाऽथ बडबा नासत्यी श्रीध भाग 6-6-40 403. 13 9 सैव भूत्वाऽथ बडबा नासत्यो वीर भाग.6-6-40 404. 5 36 | सैषा त्रय्येव विद्या तपति श्रीध 405. 12 3 सैषामविन्दत्स्वासो अग्नि विज 406. 3 16 सोऽकामयत बहुस्याम् श्रीध तैत्ति. उ.2-6 407. 34 सोमो ददद्रन्धर्वाय सोमः विज मन्त्रप्रत्रे 408. 5 27 स्वयम्भूस्त्रियुगः विज 409. 1 स्वाद्वत्त्यनश्नन् अन्यो विज मुण्ड. 3. 3-1-1 410. 3 स्वे महिस्रि विज छान्दो. 3.7-24-1 411. 12 स् महिम्रि प्रतिष्ठितः वीर छान्दो. उ.7-24-1 ह 412. 3 8 हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते वीर छान्दो. उ.1-6-6 413. 5 26 414. 3 415. 5 19 7 10 हृदय आहितं यत् विज हदा मनीषा मनसाऽभितः वीर कठ. उ.6-9 26 हृदि ह्ययमात्मा प्रतिष्ठितः वीर प्रश्न 3.3-6 0000000 13