01

Hariḥ Om ŚRÏMAD BHĀGAVATA MAHĀPURĀŅAM of Maharși Vedavyāsa VOL. I SKANDHA I With the Commentaries : Bhāvārthadīpikā of Sri Sridharaswami, Bhāgavatachandrachandrikā of Sri Vira Raghavacharya, Padaratnävali of Sri Vijayadhvaja Tirtha and Sudhisudhā of Sri Radhakrishna. Edited by Dr. P. Radhakrishna Sarma, Director, S. V. Central Library & Research Centre, T. T. Devasthanams, Tirupati. RUPAT DEVA श्रीनिवासो Published by Sri Ch. Venkatapathy Raju, L.A.S., Executive Officer. Tirumala Tirupati Devasthanams. TIRUPATI. 1989 ŚRÏMAD BHÄGAVATAMAHĀPURĀŅAM SKANDHA-I Edited by Dr. P. Radhakrishna Sarma T. T. D. Religious Publications Series No. Price: Rs. Copies : 2,000 Published by Sri Ch. Venkatapathy Raju, I.A.S., Executive Officer, T. T. Devasthanams, Tirupati. Printed at Tirumala Tirupati Devasthanams Press, Tirupati 517 507 ॐ नमो कुटेशाय श्रीवेदव्यासमहर्षिप्रणीतम् श्रीमद्भागवतमहापुराणम् (प्रथमः स्कन्धः ) श्री श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका, श्री वीरराघवनिर्मिता श्री भागवतचन्द्रचन्द्रिका, श्री विजयध्वजविलिखिता पदरत्नावली, श्री राधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा चेति चतुर्भिः व्याख्यानैः भूषितम् पत्राल राधाकृष्णशर्मणा परिष्कृतम् तिरुमल तिरुपति देवस्थान निर्वहणाधिकृतैः श्री सि. एच. वेङ्कटपति राजु ऐ. ए. एस. नामधेयैः प्रकाशितम् १९०९ हरिः ओम् लोकोद्धारैकदीक्षापर निगममाह प्रदीपः स्वाद्रिप्रपन्नाखिलदुरिततमोध्यसि पुण्यप्रदीपः । दिङ्डेभ्यो नरेभ्यः प्रकटितसरणिः खेहदीप्रः प्रदीपः युष्मानस्मान्समस्ता नक्तु वृषगिरिस्थास्तु मङ्गल्यदीपः ॥ 00 श्रीमद्भागवतं पुराण मखिलानायैकसारः कवा ? प्रज्ञादुर्विषकिम्पचानधिषणाः शैक्षाः क्रवा मादृशाः ? भक्त्या चापलत स्तथाऽपि च परिष्कतु वर्ष व्याप्ताः, एतत् प्राभूतयाम वेङ्कटपतेः पादाब्जयोः स्वात् ॥ THE CRITICAL EDITION OF SRĪMADBHĀGAVATA The Editorial Board Ex-Officio Chairman Sri S. Lakshminarayana, I.A.S., Executive Officer, T.T. Devasthanams, Tirupati. Members Kulapati Dr. E. Krishnamacharya, Founder, The World Teachers’ Trust, Visakhapatnam, A.P. Dr. 5.B. Raghunathacharya, Reader in Sanskrit, Sri Venkateswara University, Tirupati. Dr. P. Sree Ramachandrudu, Reader in Sanskrit, Osmania University, Hyderabad, A.P. Dr. M.D. Balasubrahmanyam, Ex-Principal, Kendriya Samskrita Vidyapith, Tirupati. Dr. M. Narasimhacharya, Professor in Vaishnavism, University of Madras, Madras. Dr. P. Sree Ramamurthy, Professor in Sanskrit, The Andhra University, Waltair, A.P. Dr. N.S. Ramanuja Tatacharya, Professor, Kendriya Samskrita Vidyapith, Tirupati. Dr. D. Arkasomayaji, Project Officer for Creative Works, H.D.R.S., T.T. Devasthanams, Tirupati. Convener and Ex-Officio Member Dr. P. Radhakrishna Sarma, Director, S.V. Central Library and Research Centre, T.T. Devasthanams, Tirupati.Introduction (English) CONTENTS 2. Introduction (Sanskrit) 3. List of Abbreviations (Editions) 4. List of Abbreviations (Commentaries) 5. List of Abbreviations (Texts cited) 6. 7. D Gist of each Canto (Mahatmya and Skandha I) Contents of the Text- Skandha I (in Slokas) 8. Process of Reciting Sri Bhagavata 9. Srimad Bhagavata Mahatmya (Skända Purana) Srimad Bhagavata Mahatmya (Padma Purana) 10. TEXT :::::::::. I XVII XXXI XXXII XXXII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII 11. Canto I I 12. Canto II 52 13. Canto III 87 14. Canto IV 122 15. Canto V 146 16. Canto VI 184 17. Canto VII 210 18. Canto VIII 243 19. Canto IX 277 20. Canto X 308 21. Canto XI 331 22. Canto XII 353 23. Canto XIII 371 24. Canto XIV ** ++ 407 25. Canto XV 428 26. Canto XVI ** 461 27. Canto XVII 433 ་་ 28. Canto XVIII 29. Canto XIX ++ 508 539 30. Appendix I (Quarter verse Index).. 31. Appendix II (Additional Quarter verse Index) 32. Appendix III (Citations Index) ::: 58 60 FOREWORD Srimad Bhagavatam has a unique place among the Hindu puranas because of the popular appeal of pure Bhakthi which is its dominant theme. In the Bhagavatham, written in the ancient Sanskrit Language, one can find practi- cally, everything which, in one way or the other goes to contribute to the structure of a huge philosophic and contemplative edifice. Besides being an ancient work of ornate poetry, Srimad Bhagavatam like a prism reflects the varied facets of Indian culture. The Bhagavatam has been aptly described as the spiritual butter churned out of the ocean of the Veda Milk for the benefit of those ‘who are pure in heart, free from malice and envy, and are keen to hear it’. Dry philosophy seldom appeals to the human mind. But in the Bhagavatam even the most abstruse philosophic truths are put across by means of stories and legends. This is the secret of its popularity among all classes of people. Vedavyasa, the composer of this encyclopaedia of Bhakthi doctrine, who could not have peace of mind even after composing Mahabharatam, was advised by Narada, a celestial sage, to compose this Purana describing deeds of Lord Sri Krishna to get rid of mental depression. This reveals the greatness of Srimad Bhagavatam which occu- pied a place on a par with Vedas, the sacred scriptures. All-out efforts are being made by the T.T. Devasthanams to foster and encourage the Hindu Dharma and Culture in India and abroad. With this objective in view, the T.T. Devasthanams has taken steps to accelerate its publication activities during the last few years. The Publications Department has already brought out a number of standard works on the Agamas, Indian Philosophy, Art and Architecture. They include highly philosophical works and commentaries on religious texts. The T.T. Devasthanams has undertaken the publication of a critical edition of the sacred scripture ‘Srimad Bhagavatam’ in Sanskrit with Trimata commentaries. This superb edition with commentaries on the whole of the Bhagavatam is a master-piece in the field of the scriptural literature in India. To our knowledge, there is no edition or exposition of this type on the Bhagavatam brought out hitherto. We hope, the first volume of this much awaited book now being released will be well received by the readers. Dr. P. Radhakrishna Sarma, Editor and his colleagues deserve congratulations for the interest they have evinced in bringing out this volume in a befitting manner. Tirupati October 6, 1988. Ch. Venkatapathi Raju Executive Officer T.T. Devasthanams. TIRUMALA TIRUPATI DEVASTHANAMS TRUST BOARD CHAIRM AN Sri D. Seetharamaiah, B.Com., FCA., MEMBERS Dr. J. Bapu Reddy, I.A.S., Commissioner, Endowments Department, A.P、 Sri Ch. Venkatapathi Raju, I.A.S., Executive Officer, T.T. Devasthanams, Tirupati. Sri C. Ananda Rao, M.L.A., Sri I.L.N. Sastry, B.Com., B.L., CAIIB., Dr. N. Devanathan, Ph.D., Sri L.V. Ramaiah, Sri B. Ramachandra Raju, Sri S.R. Lakshminarayana, Sri C. Prabhakara Reddy, M.L.A., Sri U. Krishna Rao, M.L.A., Sri G. Nagi Reddy, M.L.A., Smt. V. Saroja, B.A., M.L.A., 善INTRODUCTION The advent of the critical editions of the Mahabharata and the Välmiki Rāmāyaṇa published by the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, and the Baroda Oriental Research Institute, Baroda, respectively has inspired Sanskrit Scholars to take up similar projects. The idea of a critical edition of the Śrimad Bhagavata which occupies a unique place among the Purāņas and which has been commented upon by various scholars of different schools of thought such as the Advaita, Višiṣṭādvaita and Dvaita has gripped on to my mind in the recent past. The Matrusri Vidya Parishat, the Managing Committee of Matrusri Oriental College, of which I was the founder Principal, though appreciative of my ideas could not give me a helping hand for want of sufficient funds. As such my wish to undertake a critical edition of the Srimad Bhāgavata remained only a day dream for a few years. During one of my visits to Tirupati towards the end of 1979, I casually mentioned about the necessity of bringing out a critical edition of the Śrimad Bhagavata to Sri P. V. R. K. Prasad, / A S,the then Executive Officer of T. T. Devasthanams and requested him that this project might be taken up by the T.T. D. Management which is the only competent institution from the point of finances, Hindu culture and religion. Sri Prasad immediately advised me to prepare and submit a project report. But owing to my preoccupations I could not immediately act in this direction. After a few months, I consulted Prof. P. Sriramamurti of the Sanskrit Department of Andhra University and Kulapati Dr. E. Krishnamacharya, the founder of the World Teacher Trust, Visakhapatnam and with their valuable advice and co-operation I prepared the project report and placed it before Sri Prasad on 17-10-1980. He, taking cognizance of the importance of the scheme, placed it before the Management Committee which approved of it in toto. It was also decided in the same meeting that I should be the Director of the project and it was conveyed to me in the month of April, 1981. I placed the offer of T. T. D. before the Matrusri Vidya Parishat, Jillellamudi, Guntur District with a request to depute me to T. T. D. for organising this project. The Parishat graciously accorded permission to me with their blessings and I joined the service of T. T. D. on 3-7-1981. I am very grateful to the Holy Mother of Jillellamudi and the members of the Matrusri Vidya Parishat. Then an Editorial Board was constituted with the Executive Officer and project Director as Ex-Officio Chairman and Convener of the project respectively. The Editorial Board met on 18-9-1981 and suggested to the project Director to visit the famous Oriental Research Institutes at different places which have successfully completed similar projects, to study the technique of a critical edition. Accordingly, I, along with Sri M. Ramakrishna Sastri, now the Controller of Publications, T. T. D. visited Bombay and Ahmedabad. At Ahmedabad we learnt that the B. J. Institute of Learning and Research had already embarked on a similar project of critical edition of the Śrīmadbhāgavata some 15 years ago and so far they finished the collation of the Bhāgavata manuscripts in Devanagari that were available in North India. They were yet to collate manuscripts in south Indian Scripts. The Progress of the project had been at slow pace for various reasons. Immediately after returning we discussed all this with the members of the Editorial Board. During discussions, the members suggested that the Bhāgavata be published with the commentaries of the three important schools of Vedanta viz. the Advaita, Visiṣṭädvaita and Dvaita. Therefore, it was decided that the text of the Srimad Bhagavata, along with the commentaries of Śridhara, Virarāghava and Vijayadhvaja, should be carefully edited. Sri M. Ramakrishna Sastri was requested to study the manuscripts of the Śrimadbhāgavata available in the S. V. Oriental Research Institute, Tirupati and in the Adyar Library and Research Centre, Madras. His study of some select manuscripts in Telugu, Grantha, Nandinagari etc., at the above places has revealed that the texts on hand are quite upto the mark when compared with the manuscripts at the above places. Hence we thought that we need not collate our texts with those available at the places mentioned above. This procedure will substantially reduce the period of critically editing the text, and will provide an opportunity, for editing the said three Sanskrit Commentaries and bringing out this edition in a short time for the convenience of the Sanskrit reading public in general and the scholars in particular as even a bare text of the Srimad Bhagavata has become rare. And as proposed in the original Project Report, my lucid commentary in Sanskrit namely Sudhisudhā is added here. ŚRIMAD BHAGAVATA AND ITS PLACE “The importance of the Bhagavata will be easily realised if the following points are remembered:

1. Almost the whole of Vaiṣṇava population of India look on it as their main scripture on a par with the Upanisads and the Gita.
2. It has been taken up by the founders or representative teachers of all sects even outside the Vaisnava fold for learned commentaries, just like the Gita and the Upanisads in order to prove its support to their respective teachings.
3. Although there are eighteen Purāņas the Bhāgavata has outmoded all the others and has become the one work of this class studied reverently and interpreted and worshipped by devotees all over India.
4. Apart from its superb poetry and the very wide range of its devotional teachings, the reason for its forceful and ever expanding appeal lies in its elaborate exposition of the life and message of Śrī Kṛṣṇa.” “इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्” is an ordinance issued by Vedavyasa, which emphasises that the purport of the Veda, the first and foremost record of human thoughts, religious as well as metaphysical, should be substantiated by the Itihāsas and the Purāņas. Of these two categories the Purāņa is considered more important as the saying goes “that, which cannot be found either in the Veda or the Smṛti, can be found in the Purana. Again, among the Purăņas the Bhāgavatapurāņa is considered to be the best. It was composed, unlike other Puràņas, by Vedavyäsa himself. Even after composing the Mahābhārata, a text of encyclopaedic type, Vyäsa did not have peace of mind. Then Nārada advised him to compose this Purāṇa, replete with Kṛṣṇa-bhakti to ward off his mental agony and unrest. According to the orthodox opinion the Bhāgavata contains eighteen thousand verses, but the actual counting reveals that this contains fourteen thousand and odd passages, including prose passages. The reason for this difference lies in calculating the long prose passage as one. But the counting of prose passage is to be done as per the old practice, that thirty two letters are to be reckoned as one grantha or sloka. So the long prose passages have to be counted as many šlokas as the number of letters allow and even the colophons are to be counted. Thus this calculation shows that the Bhāgavata contains eighteen thousand verses. The Bhagavata now taken up for publication belongs to the category of Hindu Religious literature called the Puranas. DERIVATION OF THE WORD PURÂṆA The word Purāņa is derived in different ways- 1. पुरा भवं पुराणम्। पुराण is one, which originated in the grand old days.
5. gufti ad you— though it belonged to remote past, it looks new on account of ever-fresh value of its subject matter.
6. The word पुरा means, both past and future. पुरा आगतानागतौ अणति कथयति इति पुराणम् (the root of the verb अपति is अण शब्दे) The Purana tells us about the past and future alike.
7. The Vayupurāņa defines thus — since the text tells about the past events, it is called Purāņa and he, who knows this etymology, will be liberated from the sins and so on. ORIGIN OF THE PURĀNA Though the Purāņas have begun to take the present shape only from the 5th or 6th century B. C. the nucleus from which the present developed shape is formed, was as old as Vedasarhhitas. The Purāna is found mentioned in Atharvaveda (11-7-24) for the first time where it is said that the Purāņa originated in the for (sacrificial residue) along with the Ṛks, Sāmans and Chandas. Again the Purāņa is mentioned in the Satapatha Brahmana and Gopatha Brāhmaṇa. The Bṛhadaranyaka Upanisad states- “अस्य महतो भूतस्य निःश्वसित मेतत् यदृम्वेदो यजुर्वेद सामवेदोऽथर्वाङ्गिरसः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राणि ।” etc. (6.3. 2-4-10), in other words all the Vedas, Purāņas et cetera have arisen from the breath of Paramatman. In all the above references the word Purāņa is used in singular number. So it can be inferred that the Purāņa was a branch of Vedic learning and not diversified specific religious text as it stands now. Recital of Purāņas was a part and parcel of the sacrifice as the Purāņas were supposed to be the encyclopaedias of old traditional fore. The recital was done at the intervals of long protracted sacrifices such as Ašvamedha, Räjasüya and the like. As time passed on the Purāņas were assigned the secondary place, since it was held that the purāṇapäṭha was not an integral part of sacrificial rites. Sage Vedavyasa who is just famous for the codification of all the Vedas, systematically codified all the Puräāņas also bifurcating this literary part from the Vedas. The Sûtas who were reciting them in their turn elaborated the Purāņas catering for the needs and taste of the people of the changing society from age to age. The Vedas, being systematically codified by the keen and meticulous care of Vedavyāsa, remained unaltered for ever, whereas the Purāņas had undergone periodical changes and grew into a special vast body of Indological know-how. The changes in the nature of Purāņas were going on, it was believed, from the fifth or sixth century B. C. till the 12th century A. D. As the Apastambadharmasūtras (600-300 B. C.) cite a passage from the Bhaviṣyapuräṇa, it can be guessed that the Purāņa might have become a recognisable, specialised literary composition, by that time. When the Purāņas grew unwieldy, they were divided into two groups as Mahāpurāņas and the Upapuranas. The Mahāpurāņas are eighteen in number. They are- (1) the Brahma (2) Pădma (3) Viṣņu (4) Vāyu (5) Bhāgavata (6) Năradiya (7) Märkandeya (8) Värāha (9) Agni (10) Bhaviṣya (11)Brahmavaivarta (12) Linga (13) Skanda (14) Vămana (15) Kürma (16) Mätsya (17) Gäruḍa and (18) Brahmānḍa. The above order does not signify any importance or preference. The number eighteen stood fixed by the 7th century A. D. The number eighteen was considered to be a sacred one. In this connection the attention of the readers is invited to the following fact — the number of parvas in the Mahābhārata, the Vidyästhānas, the Dvipas and the adhyayas of the Bhagavadgita, is only eighteen. As such they have restricted the number of the Purāņas to eighteen. But the composition of the Purāņas did not stop there. The Purāņas grew in number by leaps and bounds. They were not given serial number as nineteen, twenty and so on. But they were called the Upapurāņas or subsidiary ones. Another group of Purāņas also, eighteen in number arose owing to the advent of new ideas, diverse sects, novel subjects and the like. The number did not stop even here. The Purāņas multiplied till they reached the number thirty four. The south Indians call the Brahmavaivartapurāņa as the Brahmakaivarta. Though the Vayupurāṇa is listed among the Mahāpurāņas the Śaivapurāṇa which has a claim to be listed is not included. But the Šaivapurāņa is not different from the Vayu Purāņa, as Matsyapurāņa observes : “यत्र तद्वायवीयं स्यात् रुद्रमाहात्म्यसंयुतम् । चतुर्विशत्सहस्राणि पुराणं शैव मुध्यते ॥” From the above reference, it is evident that, the Väyupurăṇa described the glory of Siva in twenty four thousand verses is justly called Śaivapurāṇa. The Bhāgavatapurāņa in its thirteenth canto of twelfth Skandha enumerates the slokas of each Purāņa as following:

Brāhma Padma 10,000 verses $5,000 verses 3. Vaisnava 23,000 verses 4. Śaiva 24,000 verses 5. Bhāgavata 18,000 verses 6. Naradiya 25,000 verses 7. Märkandeya 9,000 verses 8. Agneya 15,400 verses 9. Bhavişya 14,500 verses 10, Brahmavaivarta 18,000 verses 11. Linga 11,000 verses 12. Vārāha 24,000 verses 13. Skända 81,100 verses 14. Vamana 10,000 verses 15. Kaurma 17,000 verses 16. Matsya 14,000 verses 17. Garuda 19,000 verses 18. Brahmanda 12,000 verses 4,00,000 According to the Padmapurâṇa these Purāņas are diveded into three categories, namely (1) The Sättvika (2) Rājasa and (3) Tămasa. Väräha. The Sättvika Purāņas are (1) The Vaiṣṇava (2) Nāradiya (3) Bhāgavata (4) Gäruḍa (5) Pädma and (6) The Rājasa Purāņas are (1) The Brahmanda (2) Brahmavaivarta (3) Märkandeya (4) Bhaviṣya (5) Vamana and (6) Brähma. The Tamasa Puranas are (1) The Matsya (2) Kaurma (3) Linga (4) Šaiva (5) Skända and (6) Agneya. The Kaurma Purāņa (1-1-17 to 20) enlists Upapurāņas thus (1) The Purana narrated by Sanatkumāra, (2) Nārasimha, (3) Skända narrated by Kumāra, (4) Śivadharmapurāņa, narrated by Nandikesvara, (5) The Purāṇa narrated by Durvāsas, (6) Nāradokta, (7) Kāpila, (8) Mānava, (9) the Purāṇa narrated by Ušanas (Šukra), (10) Brahmānḍa, (11) Vāruṇa, (12) Kālikāpurāṇa, (13) Māheśvara, (14) Sāmba, (15) Saura, (16) the Purana narrated by Parásara, (17) Mārica Purāņa, and (18) Bhāskarapurāṇa.* THE DEFINITION OF PURANA Generally the Purāņa is defined as an ancient history having five fold characteristics. “सर्गच प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितचेति लक्षणानान्तु पञ्चकम्॥” The Purāņa dilates on the following five topics. They are: Sarga― Primary creation of the categories or evolution, Pratisarga - secondary creation or recreation of the Universe with the categories, *I acknowledge Sri G. V. Tagare and Śrí Svám: Tapasyänanda cosmic cycle ruled Vamsa - genealogies of Divinities, Demons, Manus, Rṣis, and Kings, Manvantara over by a Manu or a Patriarch and Varhśänucarita — an account of royal dynasties. But this definition seems to hold good in respect of the Upapuräņas only. The Mahāpurāņas should possess ten features as defined in the Brahmavaivarta. In this context the definition given by the Bhāgavata is to be remembered, accoding to which the Mahāpuraṇa is Daśalakṣaṇa; while the Upapurāņa is Pancalakṣaṇa. The ten characteristics of a Purāņa are— J " as a free स्थानं पोषण भूतयः । ugerntenganar frùm qfa 09:11′′ (414. 2-10-1) (1) Sarga subtle creation, (2) Visarga protection, welfare of all, (5) üti God, (4) Poşana - gross creation, (3) Sthāna - law and order ensured by material lust for karmas, (6) Manvantara (katha) the accounts of the deeds of the Lord, (8) the last resort of the Universe on the periods of Manus and the history of that epoch, (7) īśānukathā Nirodha – physical annihilation, (9) Mukti — liberation (10) Aśraya Ultimate Reality. These characteristics may slightly vary from book to book. THE AUTHORSHIP OF ŚRĪ BHÄGAVATA The authorship of Sri Bhagavata, was doubted by the adherents of the Sakta cult. According to them :-

1. Bopadeva a renowned scholar and a protege of the king, Hemadri, composed the Bhāgavatapurāņa to please his king, in the name of Vyasa in order to give it the status of Vyasa’s works. Hemadri, being much pleased, took necessary steps to popularise the text in the name of Vyasa. He got prepared a large number of copies for propagation. Some scholars wrote commentaries on the same at the behest of the king. But a careful examination reveals that those who wanted to establish the supremacy of the Devibhāgavata over the Viṣṇubhāgavata, which establishes the supremacy of Vişņu over all the Gods, endeavoured to show that the Devibhāgavata was the composition of Vedavyâsa and as such only the Devibhāgavata was genuine and the Visnu Bhagavata was a later composition. In this connection it is interesting to recall a legend that Bopadeva, a friend of Hemadri, who was a minister to Rāmarāya, who ruled from Devagiri (1271-1309 A. D.) agreed to narrate the Bhagavata in two muhurtas with all its important events, as a challenge in the Royal Court and accomplished this, by providing the Bhāgavatasära. The verse- " श्रीमद्भागवताध्यायसारोात्र निरूप्यते । विदुषा बोपदेवेन मन्तिहेमाद्रितुष्टये ।।” testifies this. Again he composed the Bhaktimuktäphala and Bhaktilahari. At the end of the commentary on the Bhaktimuktāphala he states that he produced three works- narrating the sum and substance of the Bhagavata. Further, Bopadeva states that he studied the Bhāgavata twenty times, before he composed the books. He extolled Sri Bhāgavata and paid homage to the sage Vyasa. In view of the above facts, it can be decided that he did not compose the Bhagavata. Hence to ascribe the authorship of the original text to the author of an abridgement, seems rather ridiculous. More over, Vijayadhvaja - a reputed commentator on the Bhāgavatapurāṇa · - has stated that Śri Sankarācārya (8th century A. D.) wrote a commentary on the Bhagavata. One more interesting and deciding point against the authorship of Bopadeva is noted here. Sri Gauḍapădăcărya (7th century A. D.) quotes in his commentary on Uttaragita two verses from the Bhāgavata, beginning with “Bught vis gee”“तदुक्तं भागवते. ( भाग. 10-14-4), and “जयाह (जगृहे) पौरुष रूपम्” (भाग 1-3-1) and again in the course of the commentary on the same text quotes a half verse from the Bhāgavata तेषा मसौ क्लेश एवं शिष्यते नान्य द्यथा स्थूलतुषावघातिनाम्” ( भाग 10-14-4)) Bopadeva, it is said, belonged to the 13th century, A. D. Hence the absurdity, in ascribing the authorship of the Bhagavata which is cited by Śri Gauḍapādācārya, and commented by Sankarācārya of the 7th and 8th century respectively to Bopedeva of the 13th century, is evident.
2. The second argument of Šāktas is as follows: The style of composition of Vyasa found in the Bharata, the Skanda Purana and the Padmapurana et cetera is simple and easy as these texts are written in the Pancali Riti, whereas the style of the Bhagavata is a hard nut to crack since it was composed in Gaudi Riti. Hence we may say that the Bhagavata seems to belong to the later day poetic style. In other words, the style of the Bhagavata is quite different from that of the Mahabharata et cetera. As such the authorship of the Bhagavata can not be ascribed to Vedavyāsa. The above argument though seems plausible, holds no water. The difference in style in the works of the same author is seen in many a place. It is well known that various works composed by Sri Sankarācārya show vast difference. The style of the Harṣacarita is not so mellifluous and euphonious as that of the Kādambari though they were composed by one and the same author, Bhaṭṭabāṇa. The styles of the Raghuvamsa and the Meghaduta differ widely. So the tendency to fix the authorship of the texts basing on difference in style is not healthy. The style of expression may differ, from book to book by the same author, depending on so many factors as the age, the subject matter, the mental set up at a given time, tenacity of purpose, the devotional fervour and so on. The purpose of the Mahabharata is to teach Dharma to those, who are not qualified to learn the Vedas, in an easy style by illustrating through wonderful stories, whereas the Bhagavata is intended only to the enlightened select scholars, since it is full of high philosophical ideas. There was a special purpose in writing this Bhagavata since it was composed on the advice of Narada to elevate his own self. The Bhāgavata, as the scholars opine, elucidates the Brahmasūtras and contains the essence of Upanisadic lore. Vyāsa must have adopted somewhat tough style quite becoming to the theme of the text. The proverbial saying “eqai umað viter’ supports the above argument. Hence the style is not the criterion for fixing the authorship.
3. The expressions, like fa cited by the commentators Sridhara and others, while commenting on the very first verse of the Bhagavata, apply to the Devibhāgavata and do not refer to the Vişņubhāgavata. The Devibhāgavata narrates a story that Visnu became Hayagriva, when his head was cut off. The purpose of Hayagriva incarnation is only to uplift Srividyā. Hence Hayagrivabrahmavidyä means Śrividya, which was taught by Hayagriva. This definition is accepted by Sastras and tradition. This reference is found in the Devibhagavata only. Hence the Devibhāgavata was composed by Vedavyäsa and the Visnubhāgavata by some later poet. The above argument that the expressions like Hayagrivabrahmavidyå have refernce to the Devibhāgavata only and that all the texts taught by Hayagriva to Agastya, are called Brahmavidya, is not sound. To obtain the required meaning, the compound word danas is to be dissolved in several ways. The dissolution as giàu din argia is wrong, because the Vedas are not written by any human hand and that is why they are called apauruşeyas. Hence they are not sim, being self-revealed, they are called author-less. Even the second dissolution a farm is also irrelevant, since being the teacher feral is to be for this vidya, there could be no other teacher to him. The third dissolution as a resorted to, which means the Brahmavidya is uplifted by Hayagriva. The word बीवब्रह्मविद्या may mean either वेद or तत्त्व or तपस् or ब्रह्म or ब्राह्मण as per the lexicon, but it never signifies

• Here क्लेश एवं शिष्यते is a misprint and it must be क्लेशल एवं शिष्यते । in the compound VI श्रीविद्या। To arrive at the required sense one has to resort to some other dissolution as ब्रह्मणः पत्नी (स्त्री) बाह्यी सरस्वती (श्री) तस्याः विद्या । It may seem to yield the required sense, since ब्राह्यो विद्या may be taken as signifying siren or taffan But the grammar does not approve of the formation. The word of masculine gender will have to take the form of feminine gender, when it is intended to mean the wife of , as a, or HRÁ or ब्रह्माणी | Then the compound must be ब्राह्मविद्या or ब्राह्मणीविद्या or ब्रह्माणोविद्या since there is no possibility of getting jam, i.e. the restoration of the masculine form in the place of the feminine. Hence the attempt to show all to mean will bear no fruit. Moreover, the ideas expressed in the verses YEM et cetera of Garuḍapurāņa will not apply to the Devibhagavata as they are applicable only in the case of the Vişņubhāgavata.

4. Vyasa had made orderly arrangement of all the Vedas, which were in disorder till then and taught them to his disciples. Then he composed eighteen Puranas to expound the essence of the Vedas. After completing the Purāņas he composed the Mahabharata. Thereafter he produced the Viṣṇubhāgavata. Hence it can decidedly be said that the Bhāgavatapurāņa is a later text. When it is so, how can Viṣṇubhāgavata be included in the eighteen Purāṇas? Therefore the Devibhagavata only is to be included in the list, and thus the authority of the Viṣṇubhāgavata is questioned. The above statement, prompted by jealousy, cuts no ice. All the ancient texts such as the Śṛti, Smṛti, Itihāsa and Purāņa are treated as having no beginning. Owing to the adversities of time, many texts of old were almost ruined. Then Nārāyaṇa being born as Kṛṣṇadvaipāyana, arranged in proper order not only the Vedas but also the Purāņas. Many scholars hold that Vedavyāsa is not the author of all the Purânas, but he compiled, edited and arranged them in order. In the light of the above interpretation the word in the half- verse " अष्टादशपुराणानां कर्ता सत्यवतीसुतः " should mean संस्कर्ता ie the editor but not author. The compilation and edition et cetera of the Puranas cannot be said to have been done in a preferential or chronological order This must have taken place almost in a specific limited time. It is argued on all hands, that his Bhāgavata occupies a distinguished place among the Purăņas, which can be inferred from the story narrated in the opening cantos of the Bhāgavatapurāņa. Sage Vyêsa composed the Bhagavata, intending to substantiate the subject matter of the Upanisads, and to elevate his own self. He taught the Purana to his son Suka who in turn taught it to the king Parikṣit, desirous of obtaining salvation. În fine, Vyăsa is the author of the Bhāgavata and he is only a compiler cum propagator in the case of other Purāņas.* The long and short of the above arguments and counter arguments is that the Viṣnubhāgavata was composed by Vyāsa and it must be included in the eighteen Puräņas. The praise found in Garuḍapurāṇa and others applies to the Visnubhāgavata only. There is also another contradictory view with regard to the authorship of the above text, that the Bhāgavata is composed by Suka and not by Vyasa. A half verse “अम्बरीष शुक्रप्रोक्तं शृणु भागवत सदा” which occurs in the Padmapurāņa, is cited in support. In fact, there are several internal evidences in the Bhagavata itself to prove that the Bhagavata is, beyond all doubts, the work of Vyasa. In the Bhagavata it is expressly stated that it was composed by Vyasa and Suka learnt it from his father which is revealed by Suka himself. Hence the word in the above verse must be taken to mean that the Bhāgavata was taught (not composed) by Šuka, after learning it from Vyasa, his father. The above verse quoted from the Padmapurāņa is to be construed in accordance with the similar verses of the Bhāgavatapurāṇa, the more authentic source. Here are some quotations to prove Vyasa’s authorship " उनमश्लोकचरितं चकार भगवानृषि” ( भाग 1-3-40) “निश्रेयमाय लोकस्य व स्वस्त्ययन महत् । तदिदं ग्राहयामास सुत मात्मविदा वरम” ( भाग 1-3-41), “अनर्थोपशम साक्षात् भक्तियोग मधोक्षजे लोकस्याजानां विद्वा agganzizam” (2m 1-7-6). From the above citations it can safely be decided that the author was Vyasa and he taught the text to his son. The following verses as Šuka’s statement tell us undoubtedly that Suka learnt • For more particulars in this regard, readers may refer to the Introduction of ‘Vavilla’ edition (1941) of the Bhagavata VIL

the Bhāgavata from his father - “इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्। अधीतवान् द्वापरादौ पितु द्वैपायनादहम् ।” (भाग, 2-1-8), “वेदगुप्तो मुनिः कृष्णो यतोऽह मिद मध्यगाम् । हित्वा स्वशिष्यान् पैलादीन् भगवान् बादरायणः ’ ( भाग, 9-22-22), “महां पुत्ताय शान्ताय परं गुहा मिदं " (PT 9-22-23) and so on. From the above references it is understood that Vyasa himself composed the Bhagavata and taught the same to his son. PRINTED TEXTS CONSULTED FOR THE PREPARATION OF THIS EDITION The followiong printed editions of the Bhagavata form the basis for this edition. These have been carefully edited by eminent scholars and published from various parts of India and so are supposed to contain all the important variants of the Bhāgavata.

1. Srimad Bhagavata Purāṇam Gita Press, Gorakhpur- published in 2008 Vikram Šaka i.e. 1951 A. D. This book contains only the text and has been carefully edited with variants. But the sources of variants have not been shown. However, it is stated therein that the variants as seen in the old editions are noted. This edition is taken by us as an authentic source book for copying down the original text. This edition in Devanagari script is marked as G.

2. Srimad Bhagavata Mahapuraṇam; (Vol. 1) Edited and published by Sri Krishna Sankara Sastry, Nadiad Dt. Kheda, Gujarat in 1965. This book contains, along with the original text, the Sanskrit commentaries of Śridhara, Vamsidhara (a commentator on the commentary of Śridhara,) Rādhāramaṇadāsa, Virarāghava, Vijayadhvaja, Jivagosvāmi, Viśvanathacakravarti, Šukadeva, Vallabhācārya, Gosvāmipurusottama Caraṇadāsa — (a commentator on the commentary of Vallabhācārya) and Giridhara, and also a Hindi translation. This has been carefully edited and contains variants mentioned as old versions. This edition printed in Devanagari Script, is taken as an authentic source for copying down the original text of the commentaries of Śrīdhara, Virarāghava and Vijayadhvaja. This edition in Devanagari Script is marked as A.

3. Srimad Bhagavata Purāņam : (Vol. 1) Edited by Sri Nityananda Brahmachari and printed by Sri Rangacharya at his own Sri Devakinandan Press, Brindavan in Samvat 1964 i.e. 1907 A. D. This edition containing the original text is provided with the commentaries of Sridhara, Rādhāramaņa Gosvāmi, Viraraghava. Vijayadhvaja, Jivagosvāmi, Vallabhācārya, Viśvanatha Cakravarti and Sri Sukadeva and also a Hindi translation. This edition in Devanagari Script is named as B.

4. Śrimad Bhagavata Grantha: (Vol. 1) Edited, published and printed by Sri Purāṇam Hayagriva Sastri in Vivekananda Press, Madras 1848A. D. This edition contains text with the commentary of Śridhara. This edition in Telugu Script is named as H.

5. Srimad Bhagavatam : (Vol.l) Printed and published by Sri Raja Rameswara Raya, Raja of Wanaparti samsthan in Mahabubnagar dt. (A. P.) in 1885 A. D. through Brahmavidya Vilas press founded by him. This edition contains text with the commentary of Viraraghava. This edition in Telugu Script is marked as W.

6. Srimad Bhagavatam : (Vol. 1) Printed and published by Vavilla Ramaswamy Sastrulu & Sons, in 1941 at their Vavilla Press, Madras. This edition contains text with the commentary of Śridhara mainly and some extracts from other commentaries. It also contains foot-notes showing some variants. This edition in Telugu Script is named as V.

7. Śrimad Bhāgavatam Edited by Sri Narayan Ram Acharya, published by Satyabhamabai Pandurang and printed by Ramachandra Yesu Shedge at Nirnayasagar Press, Bombay in 1950. This edition in Devanagari Script is marked as N.

8. Srimad Bhagavatam : (Book 1) Published by the Bhakti Vedanta Book Trust in Bombay in 1972 with English transliteration, word to word meaning, translation and purport of A. C. Bhakti Vedanta Swami Prabhupada. This Edition in Devanagari Script is marked as i.

9. Srimad Bhagavatam (Mädhva Edition) This edition contains the commentary of Vijayadhvaja. It is printed in Devanagari Script. This edition is marked as M.

10. Śrimad Bhagavatam This Mádhva Edition contains Kannada commentary. It is printed’in Devanagari Script. It is marked as K edition. Excepting the editions of Gita Press Gorakhpur and Nirnayasagar Press, all the other editions give almost all the versions and variants of the Bhagavata text since they are provided with Sanskrit commentaries of various scholars holding different schools of thought on the Srimad Bhagavata. Besides, many of the commentators were also good editiors and they suggested many variants. Editions Nos. 1,2,3,7 and 8 generally agree on the text proper which indicates that they followed one particular recension. Nos, 4 and 6 represent another version; while Nos. 5 and 9 are suggestive of two distinct versions. No. 9 contains some additional verses that are not found in other editions and the number of verses in each chapter of every Skandha widely differs when compared with that in the other editions; but the total number being almost the same. The number of the Slokapādas also is not consistently of the same order and it differs from edition, to edition which necessarily results in difference of the total number of verses of each chapter. But, considering all the above points we may now broadly classify all the above ten editions into the following three groups: (A) Nos. 1,2,3,7 and 8 (B) Nos. 4,5 and 6 (C) Nos. 9 and 10 MODUS OPERANDI The following principles are adopted for noting down the variants and additional verses:

11. The text in Edition No. 1 forms the Basis.

12. The variants found in other editions with reference to the basis are recorded with names of the editions.

13. The variants suggested by the commentators are noted as indicated by them.

14. The variants which are indicated in the foot-notes of a particular edition and which are not found in any text or commentary of any other edition, are noted here that they are found in a particular edition.

15. The variants, though noted in the foot-notes of a particular edition or editions, are not recorded in our edition if they are found in any text or commentary of any other edition. 2 Ex

16. Additional Verses found in any edition are recorded by denoting the number of the preceding and proceeding verses between which the additional verses are placed. These additional verses found in only one version are not given serial numbers treating them to be interpolations.

17. Omissions of a letter or a word in any edition or editions are recorded with reference to the basis. 8. Pratikas are supplied by us to the commentary of Śridhara wherever they are found missing, keeping the style of Sridhara, the commentator, in mind, since we find pratika cited, to the majority of verses, at the beginning of the commentary.

18. The slight change, in the order of words, occurring in the verses of different editions, such as यबिभेति स्वय भयम् and यद्विधेति भयं स्वयम् is ignored and not noted in the foot note, because the sense remains the same in either order. The idea in adopting the above principles is that, the variants or additional verses or omissions found in all the above 10 editions are to be carefully recorded in this edition for the convenience of the readers to understand the spirit and purport of the original text of the Srimad Bhagavata. COMMENTARIES The following commentaries are referred to -

19. Bhāvärthadipika of Sridharasvāmi.

20. Bhävärthadipikaprakāśa of Sri Vamsidhara on Bhāvārthadipikā.

21. Dipani of Rādhāramaṇa Gosvāmi.

22. Bhagavatacandracandrika of Sri Virarāghavācārya.

23. Padaratnavali of Śri Vijayadhvaja.

24. Kramasandarbha of Sri Jivagosvàmì. 7 Särärthadarsini of Śrī Višvanathacakravarti.

25. Siddhäntapradipa of Śri Šukadeva.

26. Subodhini of Sri Vallabhācārya.

27. Subodhiniprakasa of Śri Purusottama Carana Gosvāmi on Subodhini. Due to the popularity of Sri Bhāgavata Purāṇa, many learned scholars belonging to different Vedantic Schools, tried their hands at writing commentaries on the Bhagavata, in keeping with their tradition and philosophy. In this way they endeavoured to establish their own faith in a particular school of thought, taking full support from the Bhagavata. The popularity of the Bhagavata was so great that a great number of annotators have enriched their philosophy by these commentaries. A great many commentaries are there on the Bhagavata. But we have taken only three famous commentaries belonging to the Advaita, Visiṣṭādvaîta and Dvaita schools of Vedanta.

28. Śridharasvāmi is the earliest of all. He belongs to Sankara’s Advaita Philosophy. He says that he wrote his commentary. Bhāvārthadipikā by name in strict adherence to the old tradition and followed the foot steps of Citsukhācārya. His commentary is lucid though brief, authoritative though reticent and direct to the point, and that is why most of the commentators have made use of this enlightening exegesis. Näbhādāsji (Ref. Bhaktamāla - Chappaya 440) recorded a legend wherein it was stated that Lord Bindumadhava of Vārāṇasi has recognised Sridhara’s commentary as the authoritative interpretation of Śri Bhagavata. The commentators of the other schools also have paid him glorious tributes, and they have incorporated some important points from ‘Sridhara’s commentary, in their commentaries. Some commentators frankly, admitted that they have annotated the Bhagavata only to elucidate the ideas of Sridhara. Jivagosvami observes in his introductory verse that his commentary was intended to elucidate the commentary of Sridhara, where it was felt somewhat difficult to understand, and make it clear where it was otherwise. The facts mentioned above go a long way to assess the real worth of Sridhara’s gloss. Śridhararefers to Bopadeva of the thirteenth century and is referred to by writers like Vişņupuri*. So it can be inferred that he flourished in the middle of the 14th century.

29. Śri Virarāghavācārya is a representative of the Višişṭädvaita school. He wrote a commentary on the Bhagavata. He rightly named his gloss the Candrika, for, this commentary is as pleasing as Candrika, or the moon-light, and throws much light on the text. It is an elaborate commentary supplying all the information required. He cited a great number of references in support of his view point. His knowledge of $ästras is vast and his erudition very deep. His explanations supported by diverse Sastras are exceptionally good. It is believed that he belongs to the fourteenth century. He was the son of“ Šrisaila of Vatsagotra.

30. Śri Vijayadhvaja Tirtha is another able commentator on the Bhagavata. He belongs to the Dvaita School. His commentary is called Padaratnavali. He very closely follows the Bhāgavatatätparyanirnaya of Ananda Tirtha, which is only a que, giving elaborate elucidation wherever it is felt absolutely necessary. The Padaratnavali abounds in novel explanations and unique etymological derivations depending on Grammar and other Šastras. The text of the Bhāgavatapuraṇa taken up by Śri Vijayadhvaja records vast number of different readings, and alters the total number and the order of verses as well as the adhyāyas. He is supposed to have lived in the 15th century, A. D.

31. There is another latest commentary, the Sudhisudhä written by Dr. P. Radhakrishna Sarma, the Director of the present project. The object of writing this commentary is to elucidate certain matters which need easier explanation. It caters for the needs of the present readers. The commentator tries to bring some modern thoughts to lime light offering new interpretation on certain topics. His explanation is chiefly meant for making the text easily understood. The deep study of the Bhāgavata Rahasyaprakāśa of Kulapati Dr. Sri Ekkirala Krishnamacharya propelled him to write this commentary taking the important points into its fold. *Ref. to Puranavimarśa pp. 572-73 by Baladeva Upadhyaya. *Here in this context we wish to write a few words to clear a doubt that may be created by a wrong interpretation of two slokas of the introductory verses of his commentary The slokas run thus - “arè anggy zdzerdazu arctcgani fafu श्रीशैलैशगुरु श्रियः पतिमपि प्राचार्यपारम्परीम् । " ॥ १॥ " श्रीशैलपूर्णा दखिलेतिहासपुराणजाल समवाप्य येन प्रावर्ति सन्दर्शयतेव शिष्यभाव मुनि लक्ष्मण माश्रयेऽहम्। " ॥ २ ॥ Referring to the above slokas it is stated as “He was the son of Srisaila of Vatsagotra and a pupil of Laksmanamuni, his father’s disciple Of course, Sri Viraraghavacārya was the son of Srisaila or Śrīsaileśa, but he was not the disciple of Laksmanamuni, and Laksmanamuni was not the disciple of the present commentator’s father Therefore the above interpretation is not correct Laksmanamuni means here Ramanujacarya who belongs to the 11th century and Viraraghava to the 14th century. The relationship of the teacher and the taught can not exist between the above two on account of the wide gap of time The above verses are to be rendered thus “My obeisance to my father Srisailesa by name, who is the son of Ahobalacarya, the ocean of the waters of Vatsalya, the compassion My obeisance to the consort of Laksmidevi, (ie Visnu) and to the successive line of preceptors surrender unto Laksmanamuni se Sriramanujācārya who behaved as a disciple towards Srisailapurna, having learnt all the Itchāsas and Puranas from him.” Here in the above šioka Śrīšailesa is the name of the father of the commentator here means father (please refer to the Colophon श्रीशैलेशगुरो स्सुतेन etc) श्रीशैलपूर्ण mentioned in the next verse is not identical with श्रीशैलशगुरु । श्रीशेलपूर्ण is a Sanskritised form of Tirumalainambi He is quite a different person He was the uncle, and preceptor of Rámánujǎcarya, the author of the Sribhasya etc and he taught the Ramayana and the Puranas to Ramanuja The misunderstanding is due to the confusion in the meaning of the two words, श्रीशैलेशगुरु and श्रीशैलपूर्ण । लक्ष्मण signifies Ramanuja and muni means Sahnyasın. As such Laksmanamuni means Ramanujācharya, a Samnyasın. The above interpretation may be verified by looking into the second sloka wherein a successive line of the disciples from Ramanuja is stated XI APPENDICES Appendix 1: We have printed quarter-verse index arranging it in the alphabetical order. Though the task is strenuous and monotonous we have prepared it for the convenience of the scholars. Any quotation, from the Bhāgavata, let it be full or half or quarter verse, occurring in any book under study can be found here in the index and its position can be known easily. Appendix 2: In this appendix we have enlisted the quotations occurring in all the commentaries. The commentators who are versatile scholars cite the passages profusely right from the Vedas to the contemporary works either with a view to elucidating the text or to substantiating their explanations or to inculcating the Philosophy more effectively, or to infusing the spiritual consciousness into the hearts of the readers or to kindling the Bhakti or devotion in the votaries towards the God. It was aimed at tracing the sources of the quotations. The number of quotations being prodigious, source tracing proved to be an onerous task. But we have ventured to embark on this new enterprise, bearing in mind the oft-quoted saying- “अध्यप्रसिद्धं यशसे हि पुंसा मनन्यसाधारण मेव कर्म”, which has served as an impetus in this respect. The quotations culled from the first skandha itself are 679. Despite our endeavour, we could not trace the sources of all the quotations. However, we have succeeded in tracing more than eighty per cent sources. But at some places we could not mention the subdivisions, i.e. Adhyāya, Sarga, Parva, Śloka et cetera. Hence we have given only the name of the text of very voluminous works such as the Skânda, where tracing is almost impossible. It is hoped that the readers are enabled to refer to the original source-texts and benefitted by obtaining more information. We have noted, in brackets the name of the source-text and the numbers of the subdivision of the texts, immediately after the respective quotations, in the text of the commentary itself. Not content with this act, we have prepared separately a list of quotations along with the name of the sources et cetera, and arranged them in the alphabetical order and added the same to the text as appendix-2. EDITING

32. A correction has been made with regard to a word visvien occurring in a sloka commencing with ‘ange died 144’ (1-3-1). The commentary of Viraraghava pertaining to the verse according to A-edition runs as “एकादशेन्द्रियपञ्चभूतात्मकः षोडशकलाः यस्मिंस्तथा " The word pañcabhūtātmaka is an adjective to the word कलाः । Hence the adjective should agree with its noun in gender and number. is of feminine gender in plural number. als: is of masculine gender in singular number. Now the antagonism between the noun and the adjective is apparent. Hence it is ungrammatical. The W-edition gives here somewhat better reading as gan: In this version the disagreement of number is avoided. But the adjective being of feminine gender, its form should be “af” We have amended so, keeping in mind the aphorism of Pāņini “प्रत्ययस्थात्कारपूर्वस्यातइदाप्यसुपः” (अष्टा. 7-3-44).

33. A line “प्रत्ययस्येति शब्दस्य योऽर्थः स तद्वा इति तच्छब्देन परामृश्यते” is found in the commentary of Virarāghava on the second verse in the third canto, în A-edition. The sentence, as it is, can not be construed properly. The word Я is not found in the text, with which some other word is intended to be construed. W-edition reads it correctly as “प्रथमस्य यस्य इति शब्दस्य योऽर्थः “We adopted this version. Now it means, that the word यस्य occurs twice, in the consecutive slokas यस्याम्पसि….. and यस्यावयव….. There the first यस्य is to be construed with तत् in तद्वै in accordance with the convention यत्तदो र्नित्यसम्बन्धः; यस्य is referred to by तत् ।

34. (a) The commentary of Viraraghava, acording to A-edition on the above sloka runs thus- " रूपस्य ज्ञानदृश्य मपरिच्छेद्यत्वं सर्वावतारनिदानत्वश्चाऽऽह यस्याम्भसीति सार्थेन। Here अपरिच्छेद्यत्व and सर्वावतारनिदानत्व are abstract nouns where as the first word ng is, unlike the other words, an adjective. This also must be an abstract Ки noun to suit the sense as stated in W-edition. This is amended accordingly. Further, in lieu of A-edition’s reading यस्याम्पसीति सार्धेन the reading पश्यन्तीति सार्धेन is found in W-edition. In view of the sense the reading of W-edition is correct. So we have adopted the reading of W-edition.

35. A portion of the commentary of Viraraghava on the eighth sioka of third adhyaya, as per A-edition reads thus — “य स्तन्नात् कर्मणां निवृत्तिधर्मवतां नैष्कर्म्य निवृत्तिधर्मविरहं प्रवृत्तिधर्माणां अकर्तव्यताऽवगम्यते । The word नैष्कार्य is explained by the word निवृत्तिधर्मविरह नैष्कर्म्य is निवृत्तिधर्म but not निवृत्तिधर्मविरह, which is quite contrary. So प्रवृत्तिधर्म is adopted by us, as seen in the W-editon. Further, निवृत्तिधर्मविरहं अवगम्यते is wrong usage. Since the verb अवगम्यते is in the passive voice the object of the verb ie, प्रवृत्तिधर्मविरह must be in nominative case as विरहः, and not in the objective case as far So the reading : is taken by us.

36. The commentary of on the thirty first verse in the same adhyāya reads “स्वरूपावरणेन तदध्यासत इवि सदृष्टान्त माह” as per A edition. The word अध्यासते is replaced by अध्यासः, a reading found in H and Veditions. As the verbal form will not serve the purpose, the word as the noun form, suited to the context, is adopted.

37. We had to change the order of the slokārdhas of the 43rd, 44th and 45th slokas in the third adhyāya. It was done quite în consonance with the propriety of sense and the spirit of the commentaries. The order of the ślokardhas as adopted in this edition with serial No. 1 2 3 4 5 6 TEXT प्रायोपविष्टं गायां परीतं परमर्षिभिः । तत्र कीर्तयतो विप्रा विप्रर्षे भूरितेजसः ॥ ४३ ॥ अहनाध्यगमं तत्र निविष्ट स्तदनुग्रहात् । सोऽहं यः श्रावयिष्यामि यथाचीतं यथामति ॥ ४४ ॥ कृष्णे स्वधामोपगते धर्मज्ञानादिभि स्सह । कलौ दृशा मे पुराणानोदितः ॥ ४५ ॥ The order of the slokardhasas per Aedition with serial No. 1 4 5 6 2 3 The above verses are three in number and so there are six half verses. With regard to the first half there is no change. But the fourth half as printed in A-edition is changed as the second half, the fifth as the third half, the sixth half as the fourth half, the second half as the fifth half, and the third half as the sixth half in this edition. As a result of the above adoption some changes have been effected in the position of Sridhara’s commentary also.

38. The reading त्रैवर्णिकादित्वात् as per A edition occurring in the commentary of Virarāghava on the 25th sloka of the 4th adhyaya, is replaced by त्रैवर्णिकाधिकारित्वात्, as the propriety of the reading उपनयनस्थ त्रैवर्णिकाधिकारित्वात् and the impropriety of the reading उपनयनस्य त्रैवर्णिकादित्वात् are obvious.

39. “पद गतौ, गत्यर्था मुख्यर्थाः उपबृंहितं येन तदिति वा” is a line seen in the commentary of Viraraghava on the 3rd verse of the 5th adhyaya, as per A-edition. The sentence appears to be mutilated one. But W-edition gives us a meaningful reading as “पद गती, गत्यर्था बुद्ध्यर्थाः यत् यस्मात् सवर्थः परिबृंहितं सर्वार्थाः परिबृंहिता येन तदिति वा” | So this reading is adopted.

40. “अमोघ मवितथं पश्यतीति तथाभूतहिताचरणाय बद्धदीक्षा इत्यर्थः” | Only this much is seen in the commentary of Virarāghava on the 13th verse of the same adhyaya as per A edition. The above reading, as it is, makes no sense. That is why we have adopted here the lengthier reading, found in W-edition, that makes the sense full, as भूतहिताचरणोपयुक्तज्ञानसम्पन्नश्चेत्यर्थः । न केवल ममोघदृगेव, अपि तु घृतवतः घृतं सङ्कल्पितं व्रतं सत्यदीक्षारूपं येन सः भूतहिताचरणाय दक्ष इत्यर्थः । xiii A sentence in the same place is found in all editions as “a ùa và vả mà!”” By studying the commentary, it was thought that this requires a slight change to give better meaning. So we have suggested “कथ मेवं महाभाग्यम् ?” in lieu of “कथ मेव महो भाग्यम् !”

41. The 24th verse of the sixth adhyāya begins with “niam didien à”: This phrase allows two kinds of splitting सत्सेवया दीर्घया and सत्सेवया अदीर्घया | Both these versions were printed and commented in both the ways by different authors. But the majority of the commentators accepted the splitting as add and commented accordingly. Therefore accepting the splitting as are, we have printed the text as सत्सेवया दीर्घया with अकारप्रश्लेष to suit the purpose.

42. The word occurring in 28th sloka of the 6th adhyaya, has been printed as flafuri (A,B,K & M). This form being erroneous we have accepted the form an agreeable to grammar, means lightning. The word is to be derived thus is the stem; the suffix is added to this as per the aphorism of Panini "” (3. 4-3-112) in the sense that the lightning exists in the same quarter (दिक् ) in which the mountain सुदामा exists. Because of the affix अणु the stem gets the suffix ोपू i.e. ई । सुदामा may mean also the white coloured elephant of Indra i.e. Airävata as per the definition of Trikändaseṣa as fyer Hence means the lightning which has the same substratum along with the Airavata. Here again after applying the aphorism at the aphorism “a” (1-4-167) which ordains far is to be applied to ward off the far etc., lest it should get the unwanted form as on the analogy of etc. सौदामिनी is, of course, ungrammatical, Medinikosadefines " सुदामा तु पुमान् वारिधरपर्वतभेदयोः " i.e. सुदामा signifies not only a mountain but also the cloud. So in the sense ga that which arises in the cloud, is damit i Having studied the subject in this light we had to effect two corrections in A-edition following the W-edition. नान्तत्वात् has been replaced by अण्णन्तत्वात् and सौदामनी इत्यपि पाठः by सौदामिनी इत्यपपाठ ।

43. A reading in the commentary of Viraraghava in A-edition on the 37th sloka of the same adhyaya runs “ata and ram fed:” This line is unintelligible. But the reading in the same place of W-edition is found as “आख्यातमेव सङ्गृह्य दर्शयति मे मम जन्मकर्मणोः रहस्यं तथा भवतः तव आत्मा मन तुष्यते येन तच्च तत्सर्व माख्यात मित्यर्थः । This reading, being complete and meaningful, is taken to our edition.

44. (a) The reading gugan in the commentary of Viraraghava on the 10th verse of the 7th adhyaya, in A-edition is changed as since the word is to be split, as a the adjective of the noun : This is done following W-edition. because it is (b) In the commentary of Vijayadhvaja on the same verse, the reading as per the A-edition is found as “ef goalfa fai aukit” This is defective as some words are lost. But B.K and M-editions present the supply of all the meaningful words needed. So the version “आनन्दरूपा भक्तिं कुर्वन्ति, किंपुन बहुजन्म स्वपरीक्षित परतस्वा ये भक्तयादिसाधनातिशयेन मुक्ता वानन्दातिशयमाकाङ्क्षमाणाः शुकादयः उरुक्रमे भक्तिं कुर्वन्तीति’ is adopted in this edition. 13. (a) In the commentary of Viraraghava on the next verse ie. the 11th as per A-edition an erroneous line is found as - “नित्यं विष्णुजनप्रियः अहर्दिव माख्यानम्” is corrected as “नित्यं विष्णुजनप्रियः महदिदमाख्यानम् ’ as per W-edition. (b) The version of the commentary of Viraraghava on the same verse seen as →→ “ufas aguadised कानुभाव्यत्वात् अवतारतदुणाना विशिष्य वेदान्तेभ्योऽवगतानाम् " is incorrect. Hence this is corrected in the light of the version of W-edition as “सभक्ति तद्णस्यैव भगवतोऽनुभाव्यत्वात् अवतारतणभक्ततगुणानां विशिष्य वेदान्तेभ्योऽनवगतानाम् ” ।

45. The 30th verse in the eighth adhyaya. Here the commentary of Viraraghava as per A and B-editions is - “किन्त्वदर्शना ऋष्यादिनाम्रा तापसादिरूपेण वा अन्विता इत्यर्थः " The reading adopted in this edition as per W-edition is - “a apliga aaften, amenfesturentiem “This change is done for easy understanding. XIV as –

46. The 16th verse of the 9th adhyaya. The commentary of Viraraghava as per A and B-editions runs ciaofa sig az emiferida:”! Finding that this commentary can not be construed properly, the reading is replaced by → “स लोकोऽपि श्रीकृष्णायत्त सत्तादिमांश्चेत्” as found in W-edition. 37

47. in the commentary of Vijayadhvaja on the 41st śloka (9th Adhyāya) beginning with “युधि तुरंग we have made an amendment to suit the purpose. While eulogising Śrī Kṛṣṇa, Bhisma uses an adjective विलसत्कवचे to Srikrsna and it has been commented as विलसत् शोभमान कवचं यस्य तस्मिन् 1.e in him who has put on a splendid armour. Again he gives another interpretation to the same word as facuą od 317 ad gaarid at means, in him who has a bright snake, Ananta () for his couch. The word विलसन् is explained by सर्पोऽनन्तः । But it is quite irrelevant, since विलसन् can not mean अनन्तसर्प। So it requires an amendment to get suited sense, Following the convention वबयो रभेदः, वकार can be changed to बकार and सन् is to be corrected as सत्, when the form is बिलसत् । Now the word can be dissolved as बिले सीदतीति बिलसत् that which dwells in a hole of the earth, i.e. a serpent: So face means that far takes as his bed. Here we remind some citations to the readers from lexicon, in support —— “दन्दशूको बिलेशय” ( अम को, 2-28), “मूषिकेऽहौ बिलेशयः” (वैज. को. 8-5-18) and “खिलौका गूढपा च्चक्री” (वैज. को 4-1-6).

48. The serial number of the stanzas of the 11th 3 from the 18th to the 25th is different from one edition to another. The order of the serial number is changed keeping in mind the propriety of the meaning of the verses. The line “qofta agdaraa:” is found in the commentary of Śridhara which means the subjects denoted by the words Vāsudeva et cetera, existing in the 16th verse are to be construed with the verb :, that exists in the fourth verse from the 16th verse. The fourth stanza from the 16th will be the 19th. But the verb weg is in the second half of the eighteenth verse in A-edition. So this verse can not be the 19th from the 16th. But this is the first half of the 19th verse as per B,H and V-editions. According to the sense these three editions have been taken as authentic. The commentary of Śridhara is arranged in this order. The remaining commentaries are arranged in the order of the slokas which has been adopted in this edition. Pratika is also adjusted accordingly.

49. (a) The reading of the commentary of Viraraghava on the 19th verse in the 12th adhyaya is found as-” her famarandaga Targafia” as per A-edition. But the same is found in W-edtion as a मनितरसाधारणैकगुण मेक मेवानुवर्तिता” | Being better the latter reading is adopted. (b) in the same place the commentary of Viraraghava runs as, “ð qan yu genfis:” as per A-edtion. But is irrelevant in the context, and so this word is replaced by afa a relevant word from W-edition.

50. The commentary of Viraraghava on the 5th verse in the 13th adhyaya is missing in A-edition. So the commentary found in the B and W-editions is inserted in this edition at the proper place.

51. The commentary of Śridhara as per A-edition on the 9th verse of the 14th adhyaya reads ung This, being irrelevant, has been given up. The reading of B,H and V-editions as yang has been adopted.

52. Some portion of the commentary of Viraraghava on the 35th verse of the 15th Adhyāya is missing as per A-edition, where only this much as “an aquaene am” is found. The defect here is rectified by following the reading of the W-edition which runs as follows: “स्वेन रूपेणैवावतिष्ठते । tren a भगवा नपि तत्प्रयोजनाय मत्स्यादिरूपाणि यावत्प्रयोजनं धते । तदन्ते पुनर्जात्। हित्वा स्वकीयरूपेणैवावतस्थे । तथा तेन XV22. The 24th verse in the 16th adhyāya. In the commentary of the above verse a portion is printed as RR! The word bhara is against the metric rule. So R is corrected as in all the commentaries according to the मूलश्लोक |

53. The 13th verse in the 18th adhyaya. A line in the commentary of Vijayadhvaja reads as per A-edition as facetterer of: But it is replaced here by face of, a better version of B, K and M-editions.

54. The 44th verse in the same adhyaya. There occurs a phrase in the commentary of Vijayadhvaja which explains that a fer is the root for i This is as per A-edition. But in some other edition, it is explained that, ferm is the root for * The latter derivation is preferred to the former. ACKNOWLEDGEMENTS To express gratitude to those who have helped is the ardent duty of every one. Accordingly at the outset, I would offer my heartiest thanks to Sri P. V. R. K. Prasad, 1. A S, the then Executive Officer, T. T. Devasthanams, but for whose untiring efforts this institute, viz. S. V. Central Library and Research Centre would not have been established, and the Bhagavata project as already noted would not have been concretised. I am greatly indebted to him. I am glad to express my thanks to Sri S. Lakshminarayana, 1. A S.. Executive Officer, T. T. Devasthanams, Tirupati, for his generous encouragement. I sincerely thank the Chairman and members of the Trust Board, and the Management Committee of T. T. Devasthanams, Tirupati. I convey my deep feelings of gratefulness to Dr. Ravula Suryanarayana Murthy, M. A., B. Ed., D. Lt, the Public Relations Officer and Sri M. Vijayakumara Reddy, L. P. T., the Manager, T. T. D. Press. My hearty thanks are due to the Editorial Board of the Bhāgavata Project for its valuable guidance. I think, it is quite but meet to express my debt of gratitute to all the members of the Research Department, namely Messrs N. C. V. Narasimhacharya, Sahitya Visarada, Vidvan, Siromanı, M. A., BOL, the Associate Editor, S. Sudarsana Sarma, M. A., BO L. Kum. P. Jhansi Lakshmi Bai, M A., Sahityavidyapravina, S. B. Sarngapani Bhattacharya, Nyaya Sıromanı, Siksāśāstri and Kum. S. Poornavalli, M A I feel very much indebted to late Kulapati Dr. E. Krishnamacharya, who had been championing the cause of the Bhāgavata dharma among the masses and the men of letters alike and who was a source of inspiration and guidance for me from the very beginning of this scheme. Lastly I offer my heartiest thanks to all who have helped me in preparing and bringing out this volume of Śrimad Bhagavata. I will be failing in my sacred duty, if I forget to thank the generous gentlemen, who have furnished the project with their rare and valuable editions of Śrimadbhāgavata. Hence I offer my heartfelt gratitude to the following persons, but for whose helping hand I could not have prepared this edition with advantage. Dr. E. Krishnamacharya, Founder of The World Teacher Trust, Visakhapatnam, A. P., Sri K. R. Padmanabha Iyengar, Sri K. R. Raghavan, Income Tax Commissioner, New Delhi, Sri M. H. N. Thirthulu, Ongole, A.P., Sri C. Purushottam, Bangalore, Dr. S Sankaranarayanan, Director, S. V. U. Oriental Research Institute, Tirupati, Sri V. Hanumaiah, Guntur and Sri Rachakonda Narasimha Murthy, Jillellamudi, Guntur dt., A.P. Now the first volume of Srimad Bhagavata, a critical edition, with the four commentaries is presented to the readers. This being my debut on this line, some mistakes must have crept in, for which we crave the indulgence of the readers. The concrete suggestions regarding the improvement of the edition will be received with pleasure and gratitude. I think that my labours will be amply rewarded if this edition can serve the purpose of the readers and scholars

• But dhatupatha reads the roots thus - दसु उपक्षये, वसु स्तम्भे, ऐश्वर्ये च । XVI EDITOR अवतारः “हतु तम स्सदसती च विवेक्त मीशो मानं प्रदीप मिव कारुणिको ददाति " अन्धतमसे विचरं चेतनः सती मसती वा सरणि मभिज्ञातु मप्रभविष्णुः दिइन्ट आहिण्डमानो विपद्येत । तदा कृपालुः कश्चि नरः ‘मा भू, देव मय’ मिति प्रसृमरस्वप्रभाविसरविध्वस्तदुर्दान्तध्वान्तसङ्घातमेकं प्रदीपं तस्मै प्रवितरति । अध्वनीनश्च त मधिगत्य सुपन्थान मपन्थानच विविनक्ति । अपथे पद मनिधाय, सुर्पथि तु निधाय गन्तव्य मनपाय मयते । एव मेव परमकारुणिक स्सर्वशक्तो जगत्पिता भगवान् तमो व्यपोह्य सदसद्विवेक मुपजनयितुं देदीप्यमानं मानाख्यं निस्नेह मपि स्नेहसम्भृतं प्रदीप मस्त्राक्षीत् । मानशब्देनाऽत्र परमप्रमाणभूतः निगमादि- शब्दव्यपदेश्यः अपौरुषेयः : शब्दराशि रेव बुबोधयिषितः । निरुपाधिकवत्सलः शरण्यो नारायणः स्वाज्ञारूपां विविधपुरुषार्थप्रवर्तनीं दुरन्तसन्तापसन्तानसन्दातृसंसार निश्शेषनिकृन्तन बद्धपरिकरां अनश्वरी अनपेक्षरवात्मिकां श्रुतिं लोकोद्दिधीर्षया चतुराननाय चतुराननाय समुपादिशत् । अस्याः पुनः व्याख्यासापेक्षतां निध्याय, स्वयं रूपान्तरेणावतीर्य कांश्चिन्महात्मनोऽनुप्रविश्य च स्मृतीतिहासपुराणागमादीन् तदुपबृंहणान् प्रन्थान् व्यररचत्। तेषु च “इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्” इत्युक्तरीत्या यथावत् श्रुत्यर्थबोधने, इतिहासपुराणे स्मृत्यागमादीन् अतिशयाते । तयो रपि पुराणं “यत्र दृष्टं हि वेदेषु तत्सर्वं लक्ष्यते स्मृतौ । उभयो यन्त्र दृष्टं हि तत् पुराणैः प्रतीयते” इति निरूपयता ब्रह्मवैवर्तपुराणवचनेन निगमस्मृत्याद्यदृष्टविषयदृष्टिप्रयुक्त प्रशंसापत्र मिति स्तूयते । तत्रापि “कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम्” इत्युपश्लोकितेन व्यासेन प्रथितम् उपनिषद्भ्याख्यानतया जेगीयमानं, “चत्वार एकतो वेदा भारत छेद मेकतः” इति च जोघुष्यमाणं महाभारतं महत्त्वाद्धारकत्वाच्च अनितरसाधारण्या भासा शोशुभ्यते । ‘यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत् क्वचित्’ इति शिरसा श्लाघ्यमान मेतादृशं लक्षश्लोकात्मकं महाप्रबन्धं विरचय्य कृतमुखोऽपि वेदव्यासः अकृतिन मात्मान ममस्त । अतृप्यन् विषसाद ! ततोऽभ्यर्हिततरं पुराणं किञ्चित् आत्मोद्धारणाय तेन निर्मातव्य मासीत् । अप्रमेयप्रमेयायेय शाखोपशाखोपेतान्योन्यसङ्कीर्ण नानानिगम विभजन परिष्करणालङ्कमणेन, निखिल श्रेयोनिधानमहाभारत- निर्माणनिपुणेन तावता अतृप्यता सरस्वतीतटिनीतटी निषण्ण विषण्णेन नारदमुनिनाथोपदेश प्रेरणानुगुण भगवद्णवर्णन प्रवणधिषणेन श्रीकृष्णद्वैपायनेन श्रीकृष्णपवित्र चरित्रचित्रितं श्रीमद्भागवताभिधान मेतत्पुराणरत्रं प्राणायि । इदं सकलोपनिषत्प्रतिपाद्य निखिलवेदान्त सारपूत मिति निश्शेषप्रेक्षावणप्रतीक्ष्य मिति चात्र नास्ति संशयलेशोऽपि । इदञ्च मात्स्यगारुडपुराणाद्यनेक सदन्यबुन्दै रुपश्लोक्यमानं बाभाति । यथा निरुपपदानि गीता-सहस्रनाम रामायणादिपदानि भगवद्गीता - विष्णुसहस्रनाम-वाल्मीकिरामायणादीनि बोधयितु मलम्भूष्णूनि भवन्ति तथैव निरुपपदः केवलो भागवतशब्दः श्रीविष्णु ( पारम्यबोधि ) भागवत मेव बोधयतीति निखिलशिष्टजनानुभवप्रतीतोऽयं विषयः भागवतप्रशस्तिं पिशुनयति । निखिलमुनिगणपरिचरणार्चितचरणनलिनयुगलेन वीतरागाणा मण्या शुकमहर्षिणा मश्रद्ध मधीतस्य, मोक्षशास्त्र मिति निर्णीय तेन मुनिना मुमुक्षवे परीक्षिते महाराजाय उपदिष्टस्य अस्य पुराणश्रेष्ठस्य माहास्य मुद्रावयितुं भाषादेव्यपि न प्रगल्भेत । पुराणाना माविर्भावकालं प्रति निश्चप्रचं न किञ्चिद्वक्तुं शक्यते । वेदाना मिव इतिहासपुराणादीना मपि कालः अत्यन्तं प्राचीनः इत्येव परं वक्तुं पार्यते । पुराणानां अद्यत्वे परिदृश्यमानं परिनिष्ठितं रूपन्तु क्रिस्तोः पूर्व पञ्चमशताब्दयाः षष्ठशताब्दया वा परत एव निष्पन्न मिति विमर्शका वदन्ति । तेषां मौलिकं रूपन्तु ततो बहु कालात्पूर्व मेवाऽऽसीदिति निर्णीयते । वेदसंहितासमकालिका न्येतानीति अनुमीयते । पुराणनिर्देशः अथर्ववेदे उपलभ्यते । तत्र पुराणं ऋक्सामच्छन्दोभि स्सह यज्ञेोच्छिष्टा दुद्भूतमिति वर्ण्यते । शतपथब्राह्मणे, गोपथब्राह्मणे, बृहदारण्यकोपनिषदि च पुराणपरामर्शोऽस्ति । महाभूतस्य (परमात्मनः) निश्वसिता देत दुदभव दिति बृहदारण्यकोपनिषद्वर्णयति । पूर्वोक्तेषु स्थानेषु पुराण मित्येकवचनान्तमेव पदं प्रायोजि । अत एतत् विज्ञायते यत्, पुराणमिति व्यवहृता वैदिकविज्ञानसम्बन्धिनी एका प्रतिस्थिकी शाखा असीदिति सा अद्यत्वे इव विविधमत विद्योतक नानाविधग्रन्थरूपत्वेन नासी दिति च। सृष्टिः, प्राचीन चरितानि, कथाः, गाथाः राज्ञां ऋषीणाञ्च वंशानुचरितं मन्त्राणां यागाना च आविर्भावसम्बन्धिनो वृत्तान्ताश्च यत्र xvii वर्ण्यन्ते तादृशपुराणस्य पारायणं दीर्घकालानुवर्तिसत्तसम्बन्धिधार्मिकानुष्ठानानां मध्ये विरामकाले प्रवर्तित मिति ज्ञायते; विशिष्य अश्वमेध- राजसूयादि यागाना मनुष्ठानवेलायां पुराणपठनं प्रधानकृत्य मासीत् । अत्यन्तप्राचीनकाले पुराणपठनं यागानुष्ठानवेलासु ब्राह्मणाना मेव पुरोधसां कृत्य मासीत् । ततो गच्छति काले पुराणपठनस्य यागमुख्याङ्गत्व मनङ्गीकुर्वद्भिः वैदिकैः इदं कृत्यं सूताना मेव विहित मभवत् । एतादृशकृत्यविभागस्य सूचिकैषा गाथा परिशील्यताम् – महर्षिर्व्यासः पुराणसंहितासङ्कलनानन्तरं रोमहर्षणाख्यस्य सूतकुलीनस्य शिष्यस्य वशे पुराणप्रवचनकृत्यं समार्पयत् । रोमहर्षणश्च कृत्स्नं पुराणं षोढा विभज्य षड्‌भ्यरिशष्येभ्यः प्रायच्छत् । षट्सु एतेषु शिष्येषु त्रय शिष्याः तिस्रः सहिताः पर्यकल्पयन् । एतास्संहिताः रोमहर्षणीया च पुराणवाङ्यस्य सर्वस्य मूलभूता भवन्ति । जनश्रुति मनुरुध्य एव मूह्यते । प्राक् अत्यन्तसङ्कीर्णानां वेदानां परिष्करणं वेदव्यासस्य परमं कर्तव्य मासीत् । तत्परिष्करणानन्तरश्च वेदतुल्यकक्ष्याणां पुराणाना मपि एकराशीभूय सङ्कीर्णाना मिव स्थितानां परिष्कारोऽपि वेदव्यासेनैव व्यधायि । वेदा सर्वे ब्राह्मणपुरोहितेषु निक्षिप्ताः । वेदवाङ्यापेक्षया पृथकृतानि पुराणानि तु सूताधीनानि कृतानि । एते च सूताः कालानुरोधेन प्रजाभिरुच्यनुसारेण च नूलै रंशै संयोज्य पुराणवाङ्ये महती वृद्धिमकल्पयन्त । आपस्तम्बसूत्रकाला स्त्रागेव एतानि पुराणानि परिष्कृतरूपाणि विशिष्टस्थानभाञ्जि, प्रमाणभूतानि च समपद्यन्त । अतएवापस्तम्बसूत्रे भविष्यत्पुराणात्, अन्यस्मात् कस्माच्चन पुराणाच्च कश्चन ग्रन्थभाग समुदधारि। वेदाश्च व्यासेन परिष्कृता स्तदनन्तरं विकृती रभजमानाः तथैवाऽवातिष्ठन्त । पुराणानि तु प्रातिस्विकेन असाधारणेन मार्गेण वैदिकदर्शनपथ मनुवर्तमानानि क्रिस्तोः पूर्वं पञ्चमशतकात् षष्ठशतकाद्वा आरभ्य क्रिस्तोः पश्चात् द्वादशशतकपर्यन्तं अतिमात्रमेधमानाकृतीनि समभवन्। भक्तिप्रबोधः, नानाविधा ससमयाः, विज्ञानविषयाः साङ्घिकाः, चरित्रविशेषाः इत्येते चान्ये च बहवोऽपेक्षिताः अंशाः पुराणेषु पद मलभन्त । १. पुरा भवम् पुराणम् प्राचीनकालोत्पन्न मित्यर्थः । पुराणशब्दनिर्वचनम् २. पुराऽपि नवम्, पुराणम्, प्राचीनकालसम्बन्ध्यपि एतत् विषयवैशिष्टयेन नूतनव प्रतिभासमान मित्यर्थः । ३. पुरा आगतानागतौ [पुरा इत्यस्य अव्ययस्य (प्राचीन ) अतीतकालवाचित्व मित्र अनागत ( भविष्यत्) कालबोधकत्वम- प्यस्ति । ] अणति कथयति इति पुराणम्। अण शब्दे इति धातुः । ४, पुरा नवं भवति पुराणम्- इति यास्कनिरुक्ते । ५. पुरा नीयते इति पुराणम् इति वाचस्पत्यम् । ६. " यस्मा त्पुरा ह्यनक्तीदं पुराणं तेन वा स्मृतम्। निरुक्त मस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते” इति वायुपुराणे । पुरा प्राचीनकालोदन्तं अनक्ति व्यनक्ति, बोधयतीति पुराणमित्यर्थः । ७. “पुरा परम्परां वष्टि पुराणं तेन वै स्मृतम् " ८. " यस्मात्पुरा ह्यभूच्चैतत् पुराणं तेन तत् स्मृतम् " ९. “पुरातनस्य कल्पस्य पुराणानि विदुर्बुधाः “. १०. " प्राग्वृत्तकथनं पुराणम् "

शुक्रनीतौ ।

पद्मपुराणे । ब्रह्माण्डपुराणे । मात्स्यपुराणे । इमानि पुराणानि अष्टादशेति परिगणितानि । धारणसौकर्याय विलक्षणसङ्केतविधया एकश्लोकनिबद्धानि तानि एवं देवीभागवते परिदृश्यन्ते - “मयं भद्वय चैव ब्रत्रयं वचतुष्टयम् । अनापलिङ्गकूस्कानि पुराणानि पृथक् पृथक् ।। " इति । मद्वयम् = मकारारब्धपदद्वितयबोध्यं पुराणद्वय मित्यर्थः । एव मुत्तरत्रापि । (१) मत्स्यपुराणम् (२) मार्कण्डेयपुराणका अनेन पदेन समग्राहिषाताम् । भद्वयम् भकारारब्धपदबोध्ये (३) भागवत

(४) भविष्यपुराणे, बत्रयम्

(७) ब्रह्मवैवर्तपुराणानि त्रीणि, वचतुष्टयम् = (८) विष्णु (९) वराह (१०) वायु (११) वामनपुराणानि पदस्थिता यक्षराणि तत्तत्पुराणवाचकाद्यक्षर सङ्केतरूपाणि वेदितव्यानि । तथाच, अ = ( १२ ) अग्निपुराणम् ना

(५) ब्रह्म (६) ब्रह्माण्ड चत्वारि । अनापेत्यादि (१३) नारदपुराणम् प = XVin (१४) पद्मपुराणम् लिङ् - (१५) लिङ्गपुराणम्, ग = (१६) गरुडपुराणम् कू - (१७) कूर्मपुराणम्, स्का (१८) स्कान्दपुराणम् इति एतान्यष्टादश । अत्र ब्रह्मवैवर्तपुराणस्य ब्रह्मवैवर्तमिति दाक्षिणात्येषु व्यवहारः । उपरिनिर्दिष्टश्लोके वायुपुराणं सङ्गृहीतम्, शैवपुराणन्तु नोपात्तमिति न मन्तव्यम्, वायवीयस्यैव शैव मित्यपि व्यवहार इति “यत्र त द्वायवीयं स्यात् रुद्रमाहाल्यसंयुतम् । चतुर्विशत्सहस्राणि पुराणं शैव मुच्यते” इति मत्स्यपुराणपरिशीलनेन अवगम्यते । श्रीभागवते द्वादशस्कन्धे त्रयोदशाध्याये एषां पुराणानां श्लोकसंख्याऽपि निरदेशि । सा चेत्थम् - 1 ब्राह्यम् १०,००० श्लोकाः 2 पाचम् ५५,००० श्लोकाः 3 वैष्णवम् २३,००० श्लोकाः 4 शैवम् २४,००० श्लोकाः 5 भागवतम् 26,000 श्लोकाः 6 नारदीयम् २५,००० श्लोकाः 7 मार्कण्डेयम् 8,000 श्लोकाः 8 आग्नेयम् १५,४०० श्लोकाः 9 भविष्यम् १४,५०० श्लोकाः 10 ब्रह्मवैवर्तम् १८,००० श्लोकाः 11 लैङ्गम् ११,००० श्लोकाः 12 वाराहम् २४,००० श्लोकाः 13 स्कान्दम् ८१,१०० श्लोकाः 14 वामनम् १०,००० श्लोकाः 15 कौर्मम् १७,००० श्लोकाः 16 मात्स्यम् १४,००० श्लोकाः 17 गारुडम् ११,००० श्लोकाः 18 ब्रह्माण्डम् १२,००० श्लोकाः 8,00,000 एवं पुराणसन्दोहश्चतुर्लक्ष उदाहृतः । पाद्मे अयं पुराणवर्गः सात्विक राजस तामस भेदेन त्रेधा विभक्तः सात्त्विकानि यथा राजसानि यथा ww तामसानि यथा “वैष्णवं नारदीयच तथा भागवतं शुभम् । गारुडच तथा पाद्यं वाराहं शुभदर्शने ॥” “ब्रह्माण्डं ब्रह्मवैवर्त मार्कण्डेयं तथैव च । भविष्यं वामनं ब्राह्मं राजसानि निबोधत ॥ " “मात्स्यं कौर्म तथा लैङ्गं शैवं स्कान्दं तथैव च । आग्रेयञ्च षडेतानि तामसानि निबोधत ॥ " एकैकस्मिन्नपि वर्गे षट् पुराणानि अन्तर्भवन्तीति, त्रिषु वर्णेषु एवं कौमें उपपुराणान्यपि अष्टादश सनामोल्लेखं निर्दिष्टानि । तानि च कुमारेण भाषितम् ( ४ ) शिवधर्माख्यं नन्दीशभाषितम् (५) दुर्वासः प्रोक्तम् xix (षट् त्रिगुणीभूताः) आकलय्य अष्टादश पुराणानि भवन्ति । (१) सनत्कुमारोक्तं पुराणम् (२) नारसिंहम् (३) स्कान्दं, (६) नारदोक्तम् (७) कापिलम् (८) मानवम् (९) उशनसा प्रोक्तम्, (१०) ब्रह्माण्डम्, (११) वारुणम् (१२) कालिकाह्वयम् (१३) माहेश्वरम् (१४) साम्बम्, (१५) सौरम् (१६) पराशरोक्तम् (१७) मारीचम् (१८) भार्गवाह्वयम्- इति । (कूर्म. पु. 1-1-17, 18, 19, 20 ) उपपुराणसंख्याविषये विप्रतिपत्तय सन्ति । केचि देषामुपपुराणानां संख्यां चतुस्त्रिंशमिता मपि प्रदर्शयन्ति । पुराणलक्षणम् “सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरित ति लक्षणानान्तु पश्चकम्’ " इति कोशप्रसिद्धं साधारणं पुराणलक्षणम्। एतत् उपपुराणविषये केवल मुनवर्तते इति, महापुराणन्तु दशलक्षणं भवेदिति च ब्रह्मवैवर्ते प्रतिपाद्यते । “एत दुपपुराणानां लक्षणञ्च विदुर्बुधाः, महताञ्च पुराणानां लक्षणं कथयामि ते” इत्यारभ्य सृष्ट्यादि दशलक्षणतां महापुराणस्य न्यरूपयदुह्मवैवर्तम् । श्रीमद्भागवतीयाः श्लोकाः परिशील्यन्ताम्- " पुराणलक्षणं ब्रह्मन् ब्रह्मर्षिभिर्निरूपितम्। शृणुष्व बुद्धि माश्रित्य वेदशास्त्रानुसारतः ॥ सर्वोऽस्याथ विसर्गश्च वृत्तिरक्षान्तराणि च । वंशो वंश्या (शा) नुचरितं संस्था हेतु रपाश्रयः || दशभिर्लक्षणै र्युक्तं पुराणं तद्विदो विदुः । केचित्पञ्चविधं ब्रह्मन् महदल्प व्यवस्थया ।” ( भाग. 12-78, 9, 10 ) अत्र पुराणस्य दशलक्षणता मुपपाद्य ततः केचित्कारपक्षमालम्ब्य पञ्चलक्षणता मपि निरूप्य मतद्वैतेन शङ्खामुद्भाव्य ‘महदल्पव्यवस्थया’ इति विलिख्य, महापुराणस्य दशलक्षणत्वं अल्प (उप) पुराणस्य पञ्चलक्षणत्वञ्च संसूच्य, शङ्का मपनुद्य, व्यवस्था मकुरुत भगवान् व्यासः । श्रीमद्भागवतकर्तृत्वशङ्करपरामर्शः इत्थं परमप्रमाणभूतस्य श्रीभागवतस्य कर्तृत्वविषये असूयुभिः शाक्तैः परिकल्पिताः काश्चन शङ्काः, तासां समाधानानि च सङ्ग्रहेण क्रमशोऽत्र निर्दिश्यन्ते । १. शङ्का हेमाद्रिनाम्नः कस्यचि द्राज्ञ: आस्थानपण्डितेषु अन्यतमो बोपदेवः गोपालमतावलम्बिन स्तत्प्रभोः तृप्तये तदाज्ञया एत त्पुराणं भगवद्व्यासप्रणीत मिति प्रचारयितुं तन्नाम्ना विरचय्य राज्ञे समर्पयामास । प्रभुश्च तदधीत्य सम्प्रीतः सर्वोत्कृष्टमेत देव व्यासप्रणीतं भागवत मिति प्रथा मुत्पाद्य मूलग्रन्थस्य बही: पुचिकाः ( प्रतिलिपी :) कारयित्वा आस्थानविद्वद्भिः व्याख्याश्च लेखयित्वा पण्डितमुखेन ग्रन्थ स्यैतस्य महतीं ख्याति मतानीत् - इति जनश्रुतेः श्रीमद्भागवत मेतत् बोपदेवकर्तृक मेव, न व्यासरचितम् इति केचित् वदन्ति । समाधानम् - तदेत दसङ्गत मिति अनन्तरप्रतिपादनेन ज्ञायेत । अस्य भागवतस्य अष्टादशपुराणान्तर्गतत्वं प्राचीनत्वं, व्यासकर्तृकत्वञ्च अनभ्युपगच्छद्भिः नवीनबोपदेवकर्तृकत्वञ्च निरूपयितुं प्रवृत्तैः प्रवर्तितो वादकोलाहलोऽतिमहान् । श्रीविष्णुभागवतं बोपदेवरचित मिति शाक्ताः अभिनिवेशवशीकृताः केवलप्रद्वेषेण कथयन्ति । अस्याः किंवदन्त्याः मूलभूता कथा काचिदत्र प्रस्तूयते - क्रि० प० १२७१ - १३०९ संवत्सरमध्यकाले देवगिरिं राजधानी कृत्वा शासतो रामरायस्य हेमादिनामा पण्डितः अमात्यशेखरो बभूव । तस्य बोपदेवनामा कश्चित् पण्डितप्रवरः परमं मित्र मासीत् । कदाचि दयं हेमाद्रिः ‘अस्या मास्थान्यां मुहूर्तद्वितये भागवताध्यायसङ्ग्रहार्थं ग्रन्थेनैकेन वर्णयितुं कुशलः कश्चित्कि मास्ते ?” इति सदस्यान् विदुषोऽपृच्छत् । बोपदेवः ‘अहं करिष्यामि ’ इत्युक्त्वा प्रतिज्ञातार्थनिर्वाहाय श्रीमद्भागवतकथानुक्रमणिकाप्रतिपादनपरं भागवतसाराख्यं कञ्चित् ग्रन्थं सन्दृभ्य सचिवाय समार्पयत् । तत्राय माद्यः श्लोकः " श्रीमद्भागवताध्यायसारो ह्यत्र निरूप्यते । विदुषा बोपदेवेन मन्त्रिहेमाद्रितृप्तये” इति । ग्रन्थमेतं प्रेक्ष्य XXतुतोषामात्यः । पुन स्तस्यैव तृप्तये, तदाज्ञया भक्तिमुक्ताफल- भक्तिलहरीनामक ग्रन्थद्वय मपि बोपदेवः प्रणिनाय । तेन चायं कविः सम्मानितोऽभूत् । भक्तिमुक्ताफलाख्यग्रन्थटीकावसाने “यस्य व्याकरणे” इत्यारब्धे श्लोके ‘भागवततत्त्वोक्तौ त्रयः’ ग्रन्था निर्मिता इति प्रतिपाद्यते । अतोऽनेन भागवतसम्बन्धि पूर्वोक्तग्रन्थत्रयं लिखित मिति ( न तु भागवतम् ) निश्चीयते । किञ्च । तत्र भागवतग्रन्थः द्वाविंशतिवार मधीत इति वदता भागवतग्रन्थमाहात्म्यवर्णनपुरस्सर वेदव्यासोऽस्तूयत । बोपदेवप्रणीतं भागवताध्यायसार - भक्तिमुक्ताफल- भक्तिलहरी समाइयग्रन्थत्रय मपरिशील्य त त्प्रमेय मनालोच्य अवि द्वद्भिः कृतं सङ्ग्रहग्रन्थकर्तरि परिपूर्ण भागवतग्रन्थकर्तृत्वारोपण मत्यन्तासङ्गतम् । अन्योऽप्यत्र विशेषः । क्रि० प० अष्टमशतान्यं स्थितैः शङ्कर- भगवत्पादैः भागवतव्याख्याऽपि काचि ल्लिखितेति विजयध्वजाचार्यैः वर्णितम् । शङ्कराचार्यप्राचार्यैः गौडपादैः क्रि० प० सप्तमशताब्दयां उषितवद्भिः स्वीयोत्तरगीताव्याख्यायां तदुक्तं भागवते इति लिखद्भिः " श्रेयस्तुतिं भक्ति मुदस्य " ( भाग 10-14-4 ) इत्ययं श्लोकः, पुन रन्यत्र “जग्राह (जगृहे) पौरुषं रूप” ( भाग. 1-3-1 ) इत्यन्यश्च उदाहारि । सति चैवं त्रयोदशशताब्दघां स्थितेन विप्रकृष्टानन्तर कालिकेन बोपदेवेन भागवतं रचित मिति वर्णनं युक्तिदूर मेव । २. शङ्का अन्यच्च । श्रीवेदव्यासप्रणीतेषु भारत स्कान्द पाद्यादि पुराणेषु परिदृश्यमाना रचनाशैली प्रायशः पाञ्चालीरीति- निबद्धा सुबोधा च भवति । श्रीमद्भागवतशैली तु गौडीरीतिप्रधाना क्लेशसंवेद्या नव्यकाव्यशैली सन्दृब्धा च दृश्यते । अर्थात् भारतादिग्रन्थशैलीतः अतिविलक्षणा रचनाशैली भागवते लक्ष्यते इति अस्य व्यारस्कर्तृत्वं न सङ्गच्छते इति अन्ये वदन्ति । तत्रेदं समाधानम् - ग्रन्थशय्याभेद माश्रित्य भित्रकर्तृत्वप्रतिपादन मापातरमणीयम् । श्रीशङ्करभगवत्पादप्रणीतेषु ग्रन्थेषु परस्परं शैलीभेदो दृश्यते । भट्टबाणप्रणीतायां कादम्बयां यादृशी मृदुमधुरा शैली तादृशी हर्षचरिते नास्ति । कालिदासरचितयो रघुवंश - मेघदूतयो रपि शैल्यां मह दन्तर मस्ति । वस्तुतस्तु, अभिन्नकर्तृकप्रन्थेष्वपि प्रमेयभेदेन तादात्विकमनः परिपाकभेदेन अभिनिवेशतारतम्येन च शैली भिन्ना बोभवीति । वेदाध्ययनानधिकारिणां साधारणानां कृते भारतादिग्रन्थजातं चित्रकथाप्रतिपादकं आशु- बोधोद्देशेन रचित मिति तत्र शैली अधिकार्यनुरोधेन सुलभा आश्रिता । श्रीमद्भागवतन्तु आत्मतुष्टये भक्तिप्रवणेन च चेतसा आत्मोद्धरणाय उद्दिष्टम् । अतिशयिताभिनिवेशवता व्यासेन ब्रह्मसूत्रार्थगर्भित मेतत् पुराणं पण्डितोपादेयतया अखिलोपनिषत्प्रतिपाद्यार्थम- काशकं निरमाथि । अत एव ‘प्रेक्षावतां भागवते परीक्षा’ इत्याभाणकश्चात्र युज्यते । अतोऽत्र शास्त्रग्रन्थे इव ईषदुर्बोधा प्रौदा शैली महर्षिणा समाद्रियत अत शैलीभेदमुपाश्रित्य भिन्नकर्तृकत्वनिरूपणं दुर्निर्वाहम् । ३. शङ्का अपि च । भागवतव्याख्यातृभिः श्रीधराचार्यादिभिः भागवतोयसर्वप्रथमश्लोकव्याख्यानावसरे उद्धृतानां पुराणवचनानां सम्बन्धीनि “हयग्रीवब्रह्मविद्या” इत्यादीनि पदानि देवीभागवतोदन्त मेव प्रस्तुवन्ति न विष्णुभागवतीयम् । खण्डितमूर्ध्ना विष्णोः हयग्रीवत्वप्राप्तिः कण्ठरवेण देवीभागवते प्रतिपादिता । हयग्रीवावतारश्च श्रीविद्योद्धरणैकप्रयोजनकः । एवं हयग्रीवेोपदिष्टा विद्या हयग्रीवब्रह्मविद्या इति शास्त्रसम्प्रदायसम्प्रतिपन्नोऽयं विषयः । अयं देवीभागवते एवास्ति, नतु विष्णुभागवते । ‘हयग्रीवब्रह्मविद्या यत्र वृत्रवध स्तथा’ इत्यादीनि वचनानि देवीभागवतपराण्येव । अतो देवीभागवत मेव व्यासरचितम् विष्णुभागवतन्तु नवीनेन अन्येन केनापि निर्मितम् - इति केचित्प्रत्यवतिष्ठन्ते । इदं समाधीयते । ‘हयग्रीवब्रह्मविद्या’ इत्यादिवचन मवष्टभ्य हयग्रीवेण अगस्त्यमहर्षये समुपदिष्टस्य देवीमहिमावबोधकस्य ग्रन्थजातस्य हयग्रीवब्रह्मविद्येति शाक्तसमयप्रसिद्धि माश्रित्य पुराणवचनस्य देवीभागवतपरत्व मेवेति यत्प्रोक्तं तदपि न सङ्गच्छते । हयग्रीवब्रह्मविद्येत्यत्र बहुधा विग्रहवाक्यानि भवन्ति । हयग्रीवाय प्रोक्ता ब्रह्मविद्या इति त्वसङ्गतम् । हयग्रीवस्त्वयं वेदाधुद्धारार्थ- मवतीर्णः । तस्मै उपदेशकर्ताऽन्यः को वा स्यात् ? हयग्रीवेण प्रोक्ता ब्रह्मविद्या इत्यपि वक्तुं न शक्यते । वेदादीना मपौरुषेयत्वात् हयग्रीवोक्त्वमपि अयुक्त मेव । अतः हयग्रीवेण उद्धृता ब्रह्मविद्या इत्येवार्थो वर्णनीयः । अर्थात् नष्टप्राया ब्रह्मविद्या पुनरुद्धृता इत्यर्थः । ब्रह्मविद्याशब्दान्तर्गतब्रह्मशब्दस्य वेद-तत्त्व तपो-ब्राह्मण चतुर्मुखाद्यर्थस्वीकारेणाऽपि देवीपरत्वं ( श्रीविद्यापरत्वं ) न वक्तु मुचितम् । अथ ब्रह्मणः पत्नी सरस्वती तस्या विद्या इति खलु वक्तव्यम् । तत्तु न सङ्गच्छते । तदा ब्राह्मीविद्या, ब्राह्मणीविद्या ब्रह्माणीविद्या इति वा स्थात्, तत्र पुंवद्भावाप्रसक्तेः ब्रह्मविद्येति नेष्टरूपसिद्धिः । अष्टादशसहस्रग्रन्थपरिमितत्वद्वादशस्कन्धत्वादयस्तु उभयसाधारणाधर्माः इति न किचि देतत् । गारुडपुराणोदाहृतेन ‘अर्थोऽयं ब्रह्मसूत्राणाम्’ इत्यादिना प्रतिपादितानां अर्थानां देवीभागवते अप्रसक्तत्वात् तद्वचनानां श्रीविष्णुभागवतपुराणपरत्वमेव सुवचम् | XXI

४. शङ्का अन्यच्च । लोकोद्धरणोद्यतो व्यासमहर्षिः सङ्कीर्णान् वेदान् संविभज्य, शिष्या नध्याप्य तन्मुखेन लोके उत्पन्नप्रायाः श्रुतीः उद्दधार । पश्चात् वेदार्थे सन्दिहानानां कृते अष्टादशपुराणानि, तत्राप्यतृप्यन् अष्टादश उपपुराणान्यपि रचयामास । तदनन्तर मेव महाभारतनिर्माणं कृतमिति सर्वे अभ्युपयन्ति । महाभारतनिर्माणात्परत एव विष्णुभागवतपुराणं निरमीयतेति भागवतादेव ज्ञायते । तथा च सकलपुराणोपपुराण महाभारत रचनानन्तरमेव रचितस्य विष्णुभागवतस्य अष्टादशपुराणान्तर्गतत्वोक्तिः न युक्तिसहा । अतः अष्टादशपुराणबहिर्भूतस्य अस्य प्रामाणिकता संशयालीढा भवति इत्यपरा शङ्का । समाधानम् नैत धुज्यते । श्रुतिस्मृतीतिहास पुराणादि सकलसदन्याः अनादिसिद्धाः । कालवैषम्येण उत्सन्नेषु प्राचीनप्रबन्धेषु नारायण एवं कृष्णद्वैपायनरूपेणावतीर्य, वेदव्यास इति अन्वर्थनामा भूत्वा यथा वेदान् तथा पुराणादी न्यपि उद्धृत्य संस्कृत्य प्रकट्यकरोत् । वस्तुतः पुराणानां सर्वेषामपि विषये व्यासस्य संस्कर्तृत्व मेव नतु कर्तृत्व मिति विदुषा मभिप्रायः । “अष्टादशपुराणानां कर्ता सत्यवतीसुतः” इत्यत्र श्लोके कर्तृशब्दः संस्कर्तृबोधक एवेति निश्चीयते विपश्चिद्भिः । अतः पुराणानां पौर्वापर्य सहेतु निर्णेतुं न शक्यते । सर्वेषां पुराणानां परिष्करणं एककाल आसी दिति निर्णीयते । परन्तु सर्वपुराणवैलक्षण्य मस्य भागवतस्य सर्वैरभ्युपेयते । भागवतावतारकथापरिशीलनेन एतत् सिध्यति । भगवान् व्यासः सर्वपुराणोत्कृष्टं सकलोपनिषत्प्रतिपाद्यार्थोपबृंहकत्वेन श्रीमद्भागवत- मात्मोद्धरणाय स्वय मेव विरचय्य स्वपुत्ताय शुकयोगिने समुपादिशत् स च परीक्षिते मुमुक्षवे इति । ततः क्रमशोऽस्य प्रचारः । ब्राह्मादीनां प्रवक्तार स्त्वन्ये, प्रचारको व्यासः । अपि तु भागवतपुराणस्य प्रवक्ता स्वयमेव व्यास इति विवेकः ।

एतावतो ग्रन्थस्य सङ्गृहीतं तात्पर्यमेतत् - इदं भागवतं व्यासप्रणीत मेव इद मेव अष्टादशपुराणान्तर्गतम् ; गारुडादिपुराणप्रशंसापात्र मपि इद मेव भागवतम् इति च * । एतदृन्थकर्तृत्वविषये अपरे केचि दन्यथा आशेरते । “अम्बरीष शुकप्रोक्तं शृणु भागवतं सदा” इति पाद्यपुराणस्थं अम्बरीषं प्रति गौतमेनोक्तं वचन माधारीकृत्य भागवतं शुकप्रोक्तं शुककर्तृक मिति व्याख्यान्ति । वस्तुतस्तु शुकप्रोक्त मित्यस्य व्यासात्पितु रधीत्य स्वमुखेन पुनः कथित मित्यर्थः । शुकप्रोक्तं इतीदं पदं पाद्मपुराणस्थम् । अत्रैव भागवते भागवतं व्यासमुनिप्रोक्त मित्यस्य बहूनि प्रमाणानि सन्ति । " उत्तमश्लोकचरितं चकार भगवानृषिः " ( भाग 1-3-40), “निःश्रेयसाय लोकस्य धर्म्य स्वस्त्ययनं महत्, तदिदं ग्राहयामास सुत मात्मविदां वरम्” (भाग 1-3-41, 42), “अनर्थोपशमं साक्षा द्भक्तियोग मधोक्षजे । लोकस्याजानतो विद्वां चक्रे सात्त्वतसंहिताम् " ( भाग. 1-7-6 ) इत्येभिर्वचनैः भागवतस्य व्यासकर्तृकत्वं सुतायोपदिष्टत्वश्च स्फुटं प्रतिपादिते । “इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्। अधीतवान् द्वापरादौ पितु द्वैपायना दहम्” ( भाग. 2-1-8) " वेदगुप्तो मुनिः कृष्णो यतोऽहमिद मध्यगाम् । हित्वा स्वशिष्यान् पैलादीन् भगवान् बादरायणिः” ( भाग. 9-22-22), “मह्यं पुत्ताय शान्ताय परं गुह्य मिदं जगौ” ( भाग. 9-22-23 ) इति श्रीशुकेनैवोक्तत्वात् व्यासो विरचय्य पुत्तायोपदिदेशेति स्पष्टमवगम्यते । अतोऽत्र शुककर्तृकत्वशङ्का परास्ता । व्याख्यानानि अस्माभि र्दृष्टानि व्याख्यानानि एकादश । तानीमानि १. श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका । २. श्रीवंशीधरकृतः भावार्थदीपिकाप्रकाशः । नानैव ज्ञायते श्रीधरस्वामिरचितभावार्थदीपिकाया ३. श्री राधारमणगोस्वामिप्रणीता दीपिनी । ४. श्रीवीरराघवाचार्यनिर्मिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका | ५. श्रीमद्विजयध्वजतीर्थलिखिता पदरत्नावली । ६. श्रीमज्जीवगोस्वामिसन्दृब्धः क्रमसन्दर्भः । ७. श्रीमद्विश्वनाथचक्रवर्तिपरिकलिता सारार्थदर्शिनी ! व्याख्यान मेतदिति ।

• विस्तर स्त्वत्र विषये वाविकमुद्रणालयमुद्रिते श्रीधरीयादिव्याख्यासहिते श्रीमद्भागवते, ग्रन्थपीठिकान्तर्गत- ‘सिद्धान्तचन्द्रिकाख्य’ ग्रन्थमागे द्रष्टव्यः । XXX1 ८. श्रीमच्छुकदेवविहितः सिद्धान्तप्रदीपः । ९. श्रीमद्वल्लभाचार्यसमुद्भाविता सुबोधिनी । १०. श्रीपुरुषोत्तमचरणगोस्वामिघटितः सुबोधिनीप्रकाशः । अयं वल्लभाचार्यकृतसुबोधिनीव्याख्यानरूपः । ११. गोस्वामि श्रीगिरिधरलाललिखिता बालप्रबोधिनी । श्रीमद्भागवत मतीव जनप्रियं सकलोपनिषत्सारभूतम्, असाधारणख्यातिभाक् च भवति । इदच पुराणोत्तमत्वेन भारतदेशे परिगण्यते । तत एव नानाप्रकारसम्प्रदायानुसारिणः महान्तो व्याख्यातारः स्वस्वमतस्य उपोदुलकं श्रीभागवत मिति विश्वसन्ति स्म । अतः ते पुराणमेतत् स्वस्वमतानुरोधेन व्याख्यातुं प्रयेतिरे । एवं भागवतव्याख्यापरम्परा अतिसमृद्धा अजायत । अद्य यावत् भागवतसम्बन्धिन्यः व्याख्याः विमर्शप्रन्याश्च षट्त्रिंशदुत्तरैकशतसंख्याका (१३६) लिखिता इति ज्ञायते । एवं सत्सु बहुषु व्याख्यानेषु अस्माभिः दृष्टानां व्यख्यानानां मध्ये तिस्र एव व्याख्याः अत्र ग्रन्थे उपात्ताः । भारतदेशे परमवैदिकमतेषु अतिप्रसिद्धानि अद्वैतविशिष्टाद्वैतद्वैताभिधानानि मतानि त्रीणि भवन्ति । अत एतन्मतत्रयसम्बद्धानि त्रीणि प्रसिद्धानि व्याख्याना न्येव अस्माभिः परिष्करणाय स्वीकृतानि । १. त्रिषु व्याख्यातृषु श्रीधरस्वामी प्राचीनतमः, प्रतीक्ष्यतमो बहूनां मार्गदर्शी च व्याख्याता | अद्वैतमतावलम्बी अयं भावार्थदीपिकाख्यां व्याख्यां व्यररचत् । " सम्प्रदायानुसारेण पूर्वाचार्यानुसारतः । श्रीभागवतभावार्थदीपिकेयं वितन्यते " इति लिखन्नयं विवरणकारः स्वस्य सम्प्रदायानुसारितां पूर्वाचार्यानुरोधिताञ्च मुक्तकण्ठं ब्रवीति । अत्र पूर्वाचार्यशब्देन चित्सुखाचार्योऽभिसंहित इत्यभिप्रयन्ति । व्याख्येयं परमप्रमाणभूता बोद्धव्यार्थप्रबोधिनी सुगमा च चकास्ति । “व्यासो वेत्ति शुको वेत्ति राजा वेत्ति न वेत्ति वा । श्रीधरः सकलं वेत्ति श्रीनृसिंहप्रसादतः” इत्यनेन श्लोकेन वक्ता भगवान् व्यासो वेद, श्रोता च शुको योगी वेद । परीक्षितु वेद, न वा इति संशयः । अपितु श्रीधरस्वामी, समयं भागवतं सरहस्यं वेत्तीति प्रतिपादयताऽभिष्टुतः । नाभादासजी सूरिकृत भक्तमालाख्यग्रन्थतः इदं ज्ञायते यत् वारणास्यभिजनः बिन्दुमाधवप्रभुः श्रीधरस्वामिव्याख्यां प्रामाणिकी मवददिति एतदपि भावार्थदीपिकाया उपादेयत्वे प्रमाणम् । मतान्तरीया अपि विवरणकाराः व्याख्या मेतां श्लाघन्ते; तद्वयाख्यानांशांश्च स्वीयेषु व्याख्यानेषु योजयन्ति । केचित् श्रीधराचार्याशयं विवरीतु मेव प्रयतमानाः तस्य प्रामाणिकता मुदोषयन्ति । अत्र जीवगोस्वामिनः क्रमसन्दर्भाख्यव्याख्यादृष्टः श्लोकः स्मरण मर्हति “स्वामिपादै र्न य द्वयक्तं यद्वयक्तञ्चास्फुटं कचित् । तत्र तत्र च विज्ञेयः सन्दर्भक्रमनामकः " इति । अयं श्रीधराचार्य:, त्रयोदशशताब्दयां स्थितं, बोपदेवं निर्दिशति । तथा विष्णुपुर्यादिभि लैंखकैश्चायं परामृष्टः । अतः अस्य कालः क्रि० प० चतुर्दशशतकमध्यभाग इति वक्तुं शक्यते । } २. विशिष्टाद्वैतमतावलम्बिना वीरराघवविदुषा विनिर्मिता भागवतचन्द्रचन्द्रिकेति अन्वर्थनानी व्याख्या चन्द्रिकेव आह्लादजननी, सकलार्थप्रकाशिका, विस्तृताकारा, विबुधमनोरञ्जनी च भवति, भागवतीयप्रथमश्लोकव्याख्या अतिविपुला बहुलार्थप्रकाशिका अवश्यमध्येतव्या भवति । अयं चतुर्दशशताब्दया मवात्सी दिल्यूह्यते ।

अत्र केन चि द्विमर्शकेन लिखिता आङ्कभाषामयी काचन पङ्किः भ्रामिका भवति He was the son of Śrīšaila of Vatsagotra and a pupil of Laksmanasūri, his father’s disciple’… अय मर्थः । " अयं व्याख्याता वीरराघवः श्रीवत्सगोत्रीयस्य श्रीशैलनाम्नः ( तिरुमलाचार्यस्य ) पुत्तः । स्वपितु शिशष्यस्य लक्ष्मणसूरेः शिष्यश्च” इति । एतादृशभ्रान्तलेखनस्य मूलं भागवतचन्द्रचन्द्रि- काव्याख्यासमारम्भस्थितश्लोकानां यथावदोषवैकल्यमेव । “वन्दे वात्स्य महोबलार्यतनयं वात्सल्यवारां निधिं श्रीशैलेशगुरुम्” इति श्लोकभागेन श्रीवत्स गोत्रोद्भवः अहोबलाचार्यस्य पुत्रः वात्सल्यसागरः श्रीशैलेशगुरुः ( व्याख्यातु वीरराघवाचार्यस्य पिता) अभिवन्दितः । अध्यायावसानस्थितगद्य (Colophon) भागेन ‘श्रीशैलगुरोस्सुतेन’ इत्यनेन श्रीशैलगुरु: वीरराघवस्य पितेति स्पष्टीभवति । अनन्तरस्तु श्लोकः ( द्वितीयः ) “श्रीशैलपूर्णा दखिलेतिहासपुराणजालं समवाप्य येन । प्रावर्ति सन्दर्शयतेव शिष्यभावं मुनिं लक्ष्मणमाश्रयेऽहम् " इति । अत्र लक्ष्मणशब्दः श्रीभाष्यकर्तॄन् रामानुजाचार्यानेव बोधयति । एषां मातुलाः तिरुमलैनम्बिनामानः । तेषां संस्कृतनाम श्रीशैलपूर्णा इति । त एव रामानुजाचार्याणां श्रीमद्रामायणादीतिहासपुराणरहस्यार्थबोधकाः गुरुवः । कारणजन्मानः रामानुजाचार्याः विदितवेदितव्या अपि रामायणादिरहस्यार्थबोधकेषु तेष्वाचार्येषु शिष्यभाव मवहन् । अत्र लक्ष्मणशब्दः रामानुजपरः, लक्ष्मणस्य रामानुजत्वात् । अयं च रामानुजशब्दः श्रीभाष्यकृद्रामानुजपरः । ता नाचार्यानह माश्रये इत्यर्थः । प्रथमश्लोक स्थित श्रीशैलगुरुशब्दस्य द्वितीयश्लोकस्थ- XXXXHI श्रीशैलपूर्णशब्दस्य च ऐकार्थ्य ममन्यत पूर्वनिर्दिष्टो विमर्शकः । अत्र पूर्णशब्दः पर्यालोचनीयः । सः ‘नम्बि’ इत्यस्य संस्कृतीकरणरूप इति सम्प्रदायकुले प्रतीतो विषयः । अतः श्रीशैल (श्रीशैलेश ) गुरुः श्रीशैलपूर्णश्च अभिन्नत्वेन न ग्राह्यौ । अपि च । तदनन्तर- (तृतीय) श्लोकपरामर्शेऽपि इदं स्पष्टीभवति, यत स्तत्र रामानुजाचार्यानन्तरकालिकाचार्यपरम्परा क्रमशो वर्ण्यते। अतः अनेन श्लोकेन रामानुजाचार्य परेणैव भवितव्यम् । ३. श्रीविजयध्वजतीर्थः पदरत्नावलीसमभिधानां व्याख्यां जग्रन्थ | द्वैतमतावलम्बिनी इयं व्याख्या व्युत्पत्तिविचित्रा, अपूर्वार्थप्रतिपादिका च । अयं व्याख्याता श्रीभागवतताप्तर्यनिर्णयाख्यां श्रीमदानन्दतीर्थविरचितां व्याख्या मधिकतर मनुसरति । अनेना- चार्येण व्याख्याते मूलग्रन्थे व्याख्यात्रन्तरस्वीकृतमूलमन्यापेक्षया विभिन्नानि पाठान्तराणि बहूनि अधिकतराः श्लोकाश्च उपलक्ष्यते । कुत्र चि दध्यायविभागश्च अन्यथा क्रियते । ४. अद्य यावत् द्वैताद्वैतविशिष्टाद्वैतमतानुयायिन्यः तिस्रः व्याख्याः निर्दिष्टाः । चतुर्थ्यापि काचि द्वयाख्या अत्र प्रकाशने अस्माभि संयोज्यते । सुधीसुधासमभिख्या इयं नवीनतमा । अद्यतनपाठकानां अर्थसौलभ्यं मनसि निधाय परिकलितैषा । यदि प्राचीन व्याख्यानेषु यत्र कुत्रापि विवरणापेक्षा परिदृश्यते, आवापोद्वापाद्यावश्यकता वा लक्ष्यते तत्र तत्र सुलभ विपुल प्रतिपादनेन विशदीकरणं अस्या व्याख्यायाः प्राथमिकं लक्ष्यम्। यदि कचित् व्याख्यानेषु परस्परवैरुद्ध्य मिव भासते तत्र सामरस्यनिरूपणेन विरोधपरिहारः द्वैतीयीकं प्रयोजनम्। नवीनैः वैदिकमतेषु शिथिलविश्वासैः कैश्चित् उत्थाप्यमानानां शङ्कानां समाधानलेखनं तार्तीयोकं प्रयोजनम्। तादृशीयं व्याख्या श्री पन्नाल राधाकृष्णशर्मप्रणीता । एषा जटिलस्य ग्रन्थभागस्य सौलभ्यसम्पादनाय प्रवृत्ता । किञ्च । एतदुरवः इदद्वीपे द्वीपान्तरेषु च लब्धप्रतिष्ठाः तत्रभवन्तः श्री एक्विराल कृष्णमाचार्य समाह्वयाः । एते मुख्यतया आन्ध्रभागवतं श्री बम्मेर पोतनामात्यरचित माघारीकृत्य भागवततत्त्वनिरूपणाय महतो ग्रन्थान् रचयन्त आसन्। तेषु केचन प्रकाशिताश्च । तै र्निरूपिताश्च अपूर्वविषयाः आन्ध्रभाषाया मेव वर्तन्त इति, आन्ध्री मजानता मुपकृतये, तत्र स्थितानपि विषयान् क्रोडीकृत्य संस्कृतभाषया निरूपण मस्मिन् व्याख्याने विद्यमानं नवीनभावनासक्तचेतसां विदुषां महते उपकाराय भवे दिति विश्वस्यते । तैः कृष्णमाचार्यैः दत्तः प्रोत्साहः, तदुन्धाध्ययनजनितव्युत्पत्तिसंस्कारः अन्येषां गुरूणां गुरुकल्पनाच परिचयवशात् सम्पादितं विषयविज्ञानच अस्याः व्याख्याया निर्माणे निदानम् । परिष्करणाय पुरस्कृताः ग्रन्थाः १. श्रीमद्भागवतमहापुराणम् - गोरखपुरस्थ गीताप्रेस् मुद्रणालये मुद्रितम् मूलमात्रम् - देवनागरलिप्यां मुद्रितोऽयं ग्रन्थ एव प्रामाणिक प्रधानमूलग्रन्थतया स्वीकृतः । अस्य ग्रन्थस्य ‘G’ इति सङ्केतः कल्पितः । २. श्रीमद्भागवतमहापुराणम् - देवनागरी लिपिः - घूर्जरदेशे मुद्रितम् । श्रीकृष्णशङ्करशास्त्रिप्रकाशितम् - एकादशव्याख्या संयुतम्। अस्य परिष्करणस्य सङ्केतः ‘A’ इति । ३. श्रीमद्भागवंतपुराणम् – लिपि देवनागरी - श्रीनित्यानन्द ब्रह्मचारि परिष्कृतम् - बृन्दावने मुद्रितम् - नवव्याख्यासमन्वितम् । इदं ‘B’ इति चिह्नितम्।

४. श्रीमद्भागवतग्रन्थः आन्ध्री लिपिः श्री पुराणं हयग्रीवशास्त्रिपरिष्कृतम् – श्रीधरीयव्याख्याविशिष्टम् – ‘H’ इति सङ्केतितम् । ५. श्रीमद्भागवतम् - वनपर्तिसंस्थानाधीश्वरेण प्रकाशितम् - श्रीवीरराघवीयव्याख्यानसमुपेतम्- चिह्नितम् |

आन्ध्र लिपिः W” इति ‘V’ इति चिह्नितम् । ६. श्रीमद्भागवतम् - श्रीवाविरामस्वामिशास्त्रिभिः आन्ध्रलिप्यां प्रकाशितम् - श्रीधरीयव्याख्याविशिष्टम् - ७. श्रीमद्भागवतम् - मूलमात्रम् - निर्णयसागरमुद्रणालये मुद्रितम्, देवनागरी लिपि:- ‘N’ इति सङ्केतितम् । ८. श्रीमद्भागवतम् - देवनागरी लिपिः मूलम् – आङभाषानुवादादिसहितम्- ‘भक्तिवेदान्त बुक् ट्रस्ट्’ संस्थया प्रकाशितम् । 1’ इति चिह्नितम् |

९. श्रीमद्भागवतम् - माध्वप्रकाशनम् - १०. श्रीमद्भागवतम् - माध्वप्रकाशनम् - ‘M’ इति । विजयध्वजीयव्याख्याविशिष्टम् - देवनागरी लिपिः । अस्य सङ्केतः देवनागरी लिपिः कन्नड भाषामयव्याख्योपेतम्- इदं ‘K’ इति चिह्नितम् । XXIV व्याख्यापरिष्करणाय विमृष्टा ग्रन्थाः श्रीधरीयव्याख्यायै A, B, H, V सङ्केतिता ग्रन्थाः । श्रीवीरराघवीयव्याख्यायै A, B, W सङ्केतिता ग्रन्थाः । श्रीविजयध्वजीयव्याख्यायै A,B, KM सङ्केतिता ग्रन्थाः । गीत मुद्रणालयप्रकाश, निर्णयसागरमुद्रणालय प्रकाशञ्च वर्जयित्वा अन्यानि सर्वाणि प्रकाशनानि भागवते सम्भावितान् नानाप्रकारान् पाठभेदान् समयं निरूपयन्ति यतोऽत्र विविधमतावलम्बिनां विदुषां व्याख्यातॄणां विशिष्टव्याख्यानानि समुल्लसन्ति, व्याख्यातारः स्वस्वदृष्टानि पाठान्तराण्यपि सविमर्श स्वस्वव्याख्यानेषु निरूपयन्ति च । G, A., B.N. I प्रकाशनानि प्रायशः मूलश्लोकविषये पाठसाम्यं वहन्ति इति तानि एकवर्गीयत्वेन गणयितुं शक्यन्ते । HV प्रकाशने द्वितीयवर्गप्रातिनिध्यं वहतः । M, W प्रकाशने आत्मनोः विभिन्नवर्गीयतां सूचयतः । विशिष्य M प्रकाशः सर्वेभ्योऽपि प्रकाशेभ्यः वैलक्षण्यं धत्ते । अत्र प्रकाशान्तरानुपलब्धाः अधिकश्लोकाः लक्ष्यन्ते । एकैकस्मि त्रपि स्कन्धे, एकैकस्मिन्नप्यध्याये श्लोकसंख्या ग्रन्थान्तरापेक्षयाऽत्र विभिन्ना दृश्यते । तथाऽपि समुदितश्लोकसंख्या तु ग्रन्थान्तरसंवादिन्येव भवति । कचित् क्वचित् श्लोकसंख्यान मपि विभिन्नाकार मस्ति । कचिच्चतुर्णा पादाना मेकश्लोकत्वेन गणनं क्रियते । अन्यत्र ततो भिन्नानां षण्णां पादाना मेकश्लोकतया गणना क्रियते । अनया रीत्या अध्यायस्थश्लोकसंख्यायां ग्रन्थभेदेन भेदो भवति । पर्यालोच्य निर्दिष्टग्रन्थानां वर्गीकरण मेवं कर्तुं शक्यते - १. GA, B.N, I प्रकाशाः एकवर्गीयाः । २. H, W, V प्रकाशाः अन्यवर्गीयाः । ३. M, K. प्रकाश एक एव एको वर्गः । पाठान्तराणां निर्देशे अवलम्बिता मार्गाः अद्य अधिकपाठानां, अधिकश्लोकानाञ्च सूचने समाश्रिता रीतयोऽधस्तात् निर्दिश्यन्ते सहृदयपाठकानां सौकर्याय १. सव्याख्यानं परिष्कृत्य प्रकाश्यमानस्य अस्य ग्रन्थस्य आधारग्रन्थत्वेन प्रायशः ‘A’ प्रकाशन मुपादीयते ! २. प्रकाशान्तरेषु लक्ष्यमाणानि पाठान्तराणि तत्तत्प्रकाशननामोल्लेखनपुरस्सरं अधोज्ञापिकायां (foot note) निर्दिश्यन्ते । ३. व्याख्यातृभिः निर्दिष्टनि पाठान्तराण्यपि तत्तद्व्याख्यातृनामनिर्देशपूर्वकं लिख्यन्ते । ! ४. ये ताव पाठभेदाः प्रकाशनेषु अधोज्ञापिकायां सूचिता अपि लभ्यमानप्रकाशनेषु वा, व्याख्यासु वा न लक्ष्यन्ते, ते तावत् ‘अमुकप्रकाशने अधोज्ञापिकायां सूचिता स्ते ते पाठा’ इति लिख्यन्ते । ५. कस्मिंश्चन प्रकाशने अधोज्ञापिकायां सूचिताः पाठभेदाः यदि कुत्रापि व्याख्याने वा, परिशील्यमानमूलप्रकाशने वा लभ्यन्ते तर्हि तेऽत्र अधोज्ञापिकायां पार्थक्येन न लिख्यन्ते । ६. यदि कुत्रचि प्रकाशने कश्चि दधिकः श्लोकः ( श्लोकौ, श्लोका वा ) उपलभ्यते क्वाचित्कत्वेन प्रक्षिप्त इति मन्यमानोऽपि सः मूलपाठपारायणानुकूल्य मुद्दिश्य मूलग्रन्थे एवं पूर्वोत्तरश्लोकसंख्यां निर्दिश्य तन्मध्यपातित्वेन निक्षिप्यते । यदि तादृशस्य श्लोकस्य व्याख्या प्यस्ति तदुचितस्थाने साऽपि योज्यते । अधिकपाठतया अङ्गीकृतस्य तादृशश्लोकस्य क्रमसंख्या तु (Serial number ) न दीयते । ७. पदानां वा वर्णानां वा आधिक्यं न्यूनता वा प्यस्ति चेत् आधारग्रन्थानुसार मेव तत्त निर्दिश्यते । ८. श्रीधरीयव्याख्याने अधिक संख्याकानां श्लोकानां प्रतीकधारणं दृश्यते । अत इय मेतद्वयाख्यानशैली इति मत्त्वा येषां प्रतीकधारणं नाऽस्ति तेषां त दस्माभिः क्रियते । अन्यव्याख्याद्वितये एवं न क्रियते । यथा मुद्रितयन्थे लभ्यते, तत्तथैव स्थाप्यते । ९. यत्र तु मूलश्लोकगतानां शब्दानां क्रमे स्वल्पो भेदः लक्ष्यते ‘यदिभेति स्वयं भयम्’ (अस्य स्थाने) ‘यदि भेति भयं स्वयम्’ इत्यादिरूपेण, तत्र पाठभेदः अधस्सूचिकायां न लिख्यते, यतोऽत्र अर्थगतः भेदः स्वल्पोऽपि नाऽस्ति । ईदृशस्थले एकः पाठ उपादीयते अन्य उपेक्ष्यते । XXVनियमाना मेषां स्वीकारे प्रयोजन मिदमेव शोधनाय स्वीकृतानां दशाना मपि प्रकाशनानां सम्बन्धिनः सर्वे पाठभेदाः विमृश्यन्ते तेषु व्याख्यातृदृष्ट्या, अर्थौचित्येन सन्दर्भानुरोधेन च य एव उत्तमः पाठ इति सम्पादकैः अभिप्रेयते स एव मूले निक्षिप्यते, शिष्टाः पाठा अधस्ता निर्दिश्यन्ते; अर्थवन्तः पाठा स्सर्व एव लिख्यन्ते । ततः पाठका स्सहृदयाः पाठौचित्यं जानन्तु, यदि जातु चित् अधरसूचितपाठ एव तेषां समुचितत्तरो भायात् त मेव वा स्वीकुर्वन्तु इति । अतः सर्वे पाठभेदाः सश्रद्ध मस्माभिः सूचिता सहृदया नाराधयेयु रिति विश्वसिमः । अनुबन्धौ अन्तत एकं विषयं विज्ञाप्य विरन्तु मिच्छामः । पाठकानां सौकर्याय ग्रन्थान्ते अनुबन्धद्वितयं योजयामः । एकस्मिन् श्लोकपादसूचिका अकाराद्यनुक्रमेण समायोजि । यत्र कुत्रापि दृश्यमानः एकः पादोऽपि भागवतीयः भवेत् अत्र दृष्टा स पादः कतमस्कन्धीयः कतमाध्यायिकः कतमश्लोकीयः इति च क्षणेन ज्ञातुं शक्येतेति तदर्थोऽयं प्रयत्नः । प्राचीनमतत्रयसम्बन्धिषु व्याख्यानेषु प्रकृतविषयोपबृंहणाय, प्रतिपाद्यांशसमर्थनाय संवादाय वा श्रुति स्मृतीतिहास पुराणागम कोश व्याकरणादि शास्त्रग्रन्थेभ्यः विवरणकारैः उद्धृता अंशा श्शतशः सहस्रशश्च सन्ति । यदि तेषां आकरनिर्देशः क्रियेत पठितॄणा माकरप्रन्यजिज्ञासा उपशमिता भवति । ते च आकरग्रन्थान् विमृश्य अधिकांशानपि जानीयुः । एवं सहृदया समाराधिता भवेयु रिति सङ्कल्प्य सोता महान्तं श्रमं तत्तद्व्याख्यानोद्धरणस्थले आकरनिर्देशं विधाय तावताप्यतृप्यदि रस्माभिः शतशो विद्यमानानां उद्धरणानां साकरग्रन्थनिर्देशं अकाराधनुक्रमेण अनुबन्धे द्वितीये स्थापनं विहितम् । स्थेयान् प्रयत्न आस्थेयः सिद्धयेऽनल्पकर्मणः इति प्रयत्यापि सर्वेषां उद्धरणानां आकराः न लक्षिताः । तथाऽपि शते अशीत्यधिकानां उद्धरणानां आकरा निरदिश्यन्त । यत्र तु विजयध्वजीय व्याख्यादृष्टनां उद्धरणानां आकर निर्देशः सर्वमूलग्रन्थान्तर्गत श्रीभागवततात्पर्यनिर्णयग्रन्था सम्पाद्य कृतः, तत्र तात्पर्यनिर्णयग्रन्थदृष्टया रीत्या केवल माकर प्रन्थनामनिर्देशः कृतः । अध्यायाद्यवान्तरग्रन्थभागो न निर्दिष्टः । अन्येषां तु अवान्तरग्रन्थभागोऽपि यथोपलम्भं सूचितः । परिष्करणसन्दर्भेऽस्माभिरनुसृताः काश्चन रीतयः सोदाहरण मधस्ता प्रदर्श्यन्ते

१. प्रथमस्कन्धे तृतीयाध्याये “जगृहे पौरुषं रूपम्” इत्यारब्धे प्रथमश्लोके कश्चित्संस्कारः कर्तव्य आपतितः । तच्छ्रोकसम्बन्धिनः ‘षोडशकल’ मिति पदस्य वीरराघवीयव्याख्यानं ‘A’ प्रकाशे ‘एकादशेन्द्रियपञ्चभूतात्मकः षोडश कलाः यस्मिंस्तत् तथा’ इति मुद्रितम् । पञ्चभूतात्मकः इतीदं पदं विशेषणं सत् कलाः इति पदेनान्वेति । सति चैवं ‘भूतात्मकः’ इति पुंलिङ्गप्रथमैकवचनान्तं पदं स्त्रीलिङ्गप्रथमा बहुवचनान्तेन ‘कलाः’ इति पदेन कथ मन्वेतु ? तत इद मशुद्धम् । ‘W’ प्रकाशे तु ‘पञ्चभूतात्मकाः’ इति मुद्रितम् । तत्राऽपि संस्कारापेक्षा भवति । अत एव स शब्दः पञ्चभूतात्मिकाः इति शोषितः । २. अस्मिन्नेवाध्याये द्वितीयश्लोकस्य वीरराघवव्याख्यायाः ‘A’ प्रचुरणे एका पड़ि ‘प्रथमस्येति शब्दस्य योऽर्थः स तद्वा इति तच्छन्देन परामृश्यते’ इत्यस्ति । इद मनन्वितम् । मूले ‘प्रथमस्य’ इति पदमेव नास्ति । ‘प्रथमस्य यस्य इति शब्दस्य योऽर्थः ’ इति तु ‘W’ प्रचुरणे मुद्रितम् । इद मेवान्वित मिति अयं पाठः स्वीकृतः । तथाहि- ‘यस्याम्भसि इति द्वितीयश्लोकारम्भे एकः ‘यस्य’ इति शब्दः । अयं प्रथमः । पुन स्तदनन्तरश्लोकारम्भे ‘यस्यावयव इत्यत्र द्वितीयः ‘यस्य’ इति शब्दः । अतोऽत्र द्वौ ‘यस्य’ शब्दौ स्तः । तत्र प्राथमिकस्य यत्तदो नित्यसम्बन्धन्यायं पुरस्कृत्य तृतीयश्लोकोत्तरार्धगतेन तद्वै इत्यत्र स्थितेन तच्छब्देन सम्बन्धः इति यच्छब्दार्थः तत्पदार्थेन परामृश्यते इति भावः सुगमो भवति । अस्यैव श्लोकस्य वीरराघवीयव्याख्या, A प्रकाशने ‘तस्य रूपस्य ज्ञानदृश्य मपरिच्छेद्यत्वं सर्वावतारनिदानत्व चाऽऽह यस्याम्भसीति सार्धेन’ इति मुद्रिता । ‘ज्ञानदृश्यं अपरिच्छेद्यत्वं सर्वावतारनिदानत्वञ्चाऽऽह्’ इति ‘A’ मुद्रितः पाठः पदान्तरसमभिव्याहारानुगुणं ‘ज्ञानदृश्यत्वं’ इति ‘W’ प्रकाशदर्शितरीत्या परिवर्तितः । किञ्च । सन्दर्भपर्यालोचने इदं वाक्यं यथास्थितरूपेण न सङ्गच्छते। अतः ‘यस्याम्भसीति सार्धेन’ इत्यस्य स्थाने ‘W’ प्रकाशनप्रदर्शितः पश्यन्तीति सार्धेन’ इति पाठः स्वीकृतः । ३. अत्रैवाध्याये अष्टमश्लोकीय वीरराघवीयव्याख्यायां ‘A’ प्रकाशने मुद्रितः ‘यस्तन्तात् कर्मणां निवृत्तिधर्मवतां नैष्कर्म्यं निवृत्तिधर्मविरहं प्रवृत्तिधर्माणां अकर्तव्यताऽवगम्यते’ इति पाठः अनन्वितः । नैष्कर्म्य इत्यस्य निवृत्तिधर्मविरहम् इत्यर्थः कथं सिध्यतु? नैष्कर्म्य निवृत्तिधर्म एव । अतोऽत्र ‘प्रवृत्तिधर्मविरह’ इति ‘W’ प्रकाशने मुद्रितः पाठः अर्थानुगुण इति स्वीकृतः । किञ्च । ‘निवृत्तिधर्मविरहं अवगम्यते इति द्वितीयान्तं पदं कथ मन्येतु प्रथमान्तेन तेन भवितव्यम् । अतः ‘प्रवृत्तिधर्मविरहः’ इति पाठ सर्वथा युक्तः । ; XXVI ४. अत्रैवाध्याये एकत्रिंश (३१) श्लोकस्य श्रीषरीयव्याख्यायाः ‘A’ प्रकाशने ‘स्वख्यावरणेन तदध्यासत इति सदृष्टन्त माह’ इत्यनन्वितः पाठोऽस्ति । अतः ‘स्वरूपावरणेन तदध्यासः’ इति सङ्गच्छमान: H, V प्रकाशनयो मुद्रितः पाठोऽङ्गीकृतः । अत्रैवाध्याये त्रिचत्वारिंश चतुश्चत्वारिंश पञ्चचत्वारिंशानां (४३, ४४, ४५) अन्तिमश्लोकानां त्रयाणां श्लोकार्धक्रमः व्याख्यानुरोधेन अर्थानुगत्या च परिवर्तितः । ‘A’ प्रकाशने मुद्रितश्लोक्रमः अस्माभिः परिवर्तितः Terrestrainer श्लोकार्यक्रमः ‘A’ — प्रकाशनस्थितः अर्थक्रमः 1. तं 2. 3. 4. 5. 6. प्रायोपविष्टं गङ्गायां परीतं परमर्षिभिः । तत्र कीर्तयतो विप्रा विप्रर्षे भूरितेजसः ॥ ४३ ॥ अहञ्चाध्यमं तत्र निविष्टस्तदनुग्रहात् । सोऽहं वः श्रावयिष्यामि यदधीतं यथामति ॥ ४४ ॥ कृष्णे स्वधामोपगते धर्मज्ञानादिभिस्सह । कलौ नष्टदृशा मेष पुराणार्कोऽधुनोदितः ॥ ४५ ॥ 1 4 5 6 2 3 अत्र त्रयः श्लोकाः । अर्थात् अर्थानि षट्। प्रथमार्धे परिवृत्तिर्नास्ति । ‘A’ प्रचुरणस्थितं चतुर्थ म अस्माभिः द्वितीयार्धत्वेन पञ्चमार्थ तृतीयार्धत्वेन षष्ठार्थं चतुर्थार्घत्वेन, द्वितीयार्धं पञ्चमार्धत्वेन, तृतीयमधं षष्ठार्थत्वेन च स्वीकृतम् । एतत्सर्वं व्याख्यानुसारेण अर्थप्रतीतिसौकर्याय परिकल्पितम् । अत एतदनुगुणतया श्रीधरव्याख्यायां स्वत्पाः परिणामाः कृताः । ६. चतुर्थाध्याये पञ्चविंश (२५) श्लोके वीरराघवव्याख्यायां त्रैवर्णिकादित्वात्’ इति ‘A’ प्रकाशमुद्रितः पाठः परित्यक्तः । ’ त्रैवर्णिकाधिकारित्वात्’ इति ‘W’ मुद्रितः पाठः स्वीकृतः । " उपनयनस्य त्रैवर्णिकादित्वात्” इत्यत्र असङ्गतिः “उपनयनस्थ त्रैवर्णिकाधिकारित्वात्” इत्यत्र अर्थसङ्गतिथ सुस्पष्टा ।

७. पचमाध्याय तृतीयश्लोकसम्बन्धि वीरराघवीयव्याख्यायाः एका पङ्किः - " पद गतौ, गत्यर्था बुद्ध्यार्थाः उपबृंहितं येन तदिति वा " इत्यादिरूया ‘A’ प्रकाशने वर्तते । परन्तु बुद्धर्थाः इत्येतदनन्तरं W” प्रकाशने “बुद्ध्यर्थाः यत् यस्मात् सर्वार्थः परिबृंहितं सर्वार्थाः परिबृंहिताः” इति लब्धः अर्थसम्भृतः अधिक ग्रन्थभागः अस्माभिः स्वीकृतः । ८. अत्रैवाध्याये त्रयोदशश्लोकव्याख्यायां वीरराघवीयायां ‘A’ प्रकाशने “अमोघ मवितथं पश्यतीति तथा भूतहिताचरणाय बद्धदीक्ष इत्यर्थः” इति इयदेवास्ति । इद मबोधक मिवाभाति । परन्त्वत्र ‘w’ प्रकाशने अधिक ग्रन्थभागः “भूतहिता चरणोपयुक्तज्ञान- सम्पन्नश्चेत्यर्थः । न केवलममोघदृगेवः अपि तु धृतव्रतः धृतं सङ्कल्पितं व्रतं सत्यार्थदीक्षारूपं येन सः भूतहिताचरणाय बद्धदीक्ष इत्यर्थः” इति लक्षितः । ‘A’ प्रकाशने प्रमादादुन्धपात सञ्जात इति अय मन्वितोऽधिकांशोऽत्र अस्माभिस्संयोजितः । तथा तत्रैव “कथ, मेव महो भाग्यं ज्ञायते” इति इदं वाक्यं “कथ मेवं महाभाग्यं ज्ञायते " इति भवितु मर्हतीति अधस्सूचिकाया मस्माभि स्सूचितम् । ९. षष्ठाध्याये चतुर्विशः श्लोकः (२४) ‘सत्सेवया दीर्घया ते’ इत्यारभ्यते । सत्सेवया दीर्घया इति सत्संक्या अदीर्घया इति च द्वेधा पदच्छेदः कर्तुं शक्यते । द्वेधाऽपि मूलं मुद्रितं व्याख्यातञ्च । परन्तु व्याख्यातृभि रधिकसंख्याकै: ‘अदीर्घया’ इत्येव व्याख्यात मिति अत्र मूले ‘सत्सेवयाऽदीर्घया’ इति अकारप्रश्लेषः संयोजितः ।

१०. षष्ठाध्याये अष्टाविंशश्लोके (२८) K.M प्रकाशयोः सौदामिनी इति मुद्रित शब्दः, A B प्रकाशयो स्तु सौदामनी इति । सौदामनी इत्येव पाठोऽस्माभिः स्वीकृतः सौदामिनी इत्यस्य अपपाठत्वात् । तथाहि सुदामन् शब्दात् “तेनैकदिक्” (अष्टा. 4-3-112 ) इति सूत्रेण सुदाना अद्रिणा एकदिक् अधिकरणात्मिका वर्तते इत्यर्थे अण् प्रत्ययः, अण्णन्तत्वात् डीपच । ‘श्वेतद्विपः सुदामा’ इति त्रिकाण्डवचनात् सुदामा, इन्द्रस्य वाहनं श्वेतगजः ऐरावतः तनैर्कादिक् इत्यर्थे वा अण् । तत “अन्” ( अष्टा. 6-4-167) इति सूत्रेण अण्प्रत्ययपरकत्वे सुदामन् शब्दस्थितः ‘अन्’ इत्यय मंशः प्रकृत्यैव भवति, टिलोपादिविकारी न XXVI भवतीत्यर्थः । अतः सौदामनीशब्दः साधु । सौदामिनी इति तु अपपाठः । " सुदामा तु पुमान् वारिधर पर्वतभेदयोः” इति मेदिनी- वचनात् सुदाम्नि मेघे भवा इति अर्थे वा सौदामनीशब्दः व्युत्पाद्यः । एव मर्थानुरोधेन ‘नान्तत्वात्’ इत्यस्य स्थाने अण्णन्तत्वात् इति ‘सौदामिनी इत्यपि पाठः’ इत्यस्य स्थाने सौदामिनी इत्यपपाठ: इति च ‘W’ प्रकाशानुरोधात् शोधनं कृतम् ! ११. अस्मिन्नेवाध्याये सप्तत्रिंश (३७) श्लोकव्याख्यायां वीरराघवीयायां ‘A’ प्रकाशने एका पङ्गि रेवं दृश्यते “तदेतत्सर्व माख्यात मित्यर्थः " इति अय मेव भाग. ‘W’ प्रचुरणे ‘आख्यात मेव सङ्गृह्य दर्शयति । मे मम जन्मकर्मणोः रहस्यं तथा भवतस्तव आत्मा मनः तुष्यते, येन तच्च तत्सर्व माख्यात मित्यन्वयः’ इति विस्तृताकारः पाठः उपलब्धः । सोऽस्माभिः आदृत्य arrareने सन्निवेशितः । १२ (a) सप्तमाध्याये दशम (१०) श्लोकसम्बन्धिन्यां व्याख्यायां ‘A’ प्रकाशनसम्बन्धिनी ‘नेयं संहिता भगवन्मननविरोधि - नी, प्रत्युत, तदुपयुक्तभगवत्स्वरूप०’ इति पङ्गिः ‘तदुपयुक्ता भगवत्स्वरूप०’ इति ‘W’ प्रकाशानुरोधेन परिवर्तिता’ तदुपयुक्तेति पदस्य संहितेति पदं प्रति विशेषणत्वात् । (b) अस्यैव श्लोकस्य विजयध्वजीयव्याख्याने A प्रकाशने ‘आनन्दरूपां भक्तिं कुर्वन्तीति किं वर्णनीय मिति’ इति पङ्गिः ग्रन्थपातयुक्ता मुद्रिता। B.K, M प्रकाशनानि दृष्ट्वा तत्र स्थिता अनुगतार्था " आनन्दरूपां भक्तिं कुर्वन्ति, किं पुनर्बहुजन्म- स्वपरोक्षितपरतत्त्वाः ये भक्तयादिसाधनातिशयेन मुक्ता वानन्दातिशय माकाङ्गमाणाः शुकादयः उरुक्रमे भक्तिं कुर्वन्तीति” इति पङ्किः स्त्र योजिता । इतीयं पङ्किः १३ (a) तदनन्तरश्लोक ( ११ ) वीरराघवीयव्याख्यायां ‘A’ प्रकाशने’ स्थिता ‘नित्यं विष्णुजनप्रियः अहर्दिव माख्यानम् प्रिय. महदिद माख्यानम् इति ‘w” प्रकाशानुसारं परिणमिता ।

(b ) अत्रैव श्लोक सभक्ति तदुणभगवतोऽस्यैवानुभाव्यत्वात् अवतारतद्णानां विशिष्य वेदान्तेभ्योऽवगतानां’ इति ‘A’ प्रकाशस्थः पाठोऽशुद्धः । शुद्धस्तु … “सभक्ततदुणस्यैव भगवतोऽनुभाव्यत्वात् अवतारतण भक्ततदृष्णानां विशिष्य वेदान्तेभ्योऽनवगतानाम् " इत्यादिरूपः ‘W’ प्रकाशात् स्वीकृत्य योजितः । १४. अष्टमाध्याये अष्टत्रिशः (३८) श्लोक | अत्र वीरराघवीयव्याख्यायां A.B प्रकाशरीत्या परिदृश्यमानः “किन्त्वदर्शना ऋष्यादिनाम्ना तापसादिरूपेण वा अन्विता इत्यर्थः " इति पाठः । एतस्य स्थाने W’ प्रकाशदृष्टः पाठः “न त्वद्दर्शनहेतुना ऋष्यादिनाना तापसादिरूपेण चान्विता इत्यर्थ” इति स्वीकृतः । १५. नवमेऽध्याये षोडशस्य (१६) श्लोकस्य वीरराघवीयव्याख्यायाः A, B दृष्टः पाठः ‘सलोकोऽपि श्रीकृष्णे यत्र सत्रादिमांश्चेत्’ इति । स चानन्वित इति W प्रकाशनस्थित सलोकोऽपि श्रीकृष्णायनसत्तादिमांश्चत’ इति पाठोऽङ्गीकृतः । १६ नवमाध्यायस्थितस्य युधितुरंगे’ व्यारव्धस्य एकचत्वारिंशश्लोकस्य विजयध्वजीयव्याख्यायां अर्थानुरोधन का चन परिवृत्ति. कर्तव्या आपतिता । भीष्माचार्य श्रीकृष्ण मम आत्मा अस्तु’ इत्याशमते । तत्र श्रीकृष्णस्य विशेषणं ‘विलसत्कवचे’ इत्यस्ति, तच्च विलसन् शोभमान कवचं यस्य स तस्मिन् इति व्याख्यातम् । तस्यैव पुन रर्थान्तर लिखितम् । विलसन् सर्पोऽनन्तः कवचं शयनस्थानीय यस्य स तथा तस्मित्रिति । इय पङ्गि A.B.M प्रकाशनेषु एव मेवास्ति । इय बांधिव भाति । मुद्रणसखालित्य मिति मत्वा किञ्चित्परिवृत्ति. सौकर्याय भवेदिति क्रियते । विलस- वबयो रभेदात् वकारस्य स्थाने वकारं नकारस्य स्थाने तकार च कृत्वा ‘बिलसत् इति पाठ उररीकृत । बिले सीदतीति विलसत् सर्वोऽनन्त सर्पवाचित्वस्फोरणाय निघण्टुवचनानि स्मारयामि ‘दन्दशको बिलेशय.’ (वैज. को. 8-5-18), ‘बिलौका गूढपाच्चक्री’ (वैज को 4-1-6) इति । इत्यर्थ स्सुगमो भवति । अत्र ‘बिलसत्’ शब्दस्य ( अम. को 2-28), ‘मृषिकेऽहौ ना बिलेशयः’ १७. एकादशाध्याये अष्टादशं श्लोकमारभ्य पञ्चविंशपर्यन्तं श्लोकसंख्या प्रचुरणभेदेन भित्राकारा वर्तते । व्याख्यानत्रयं परिशील्य अर्थानुगुणत्वेन क्रमसंख्या विपरिणमिता । षोडशश्लोकसम्बन्धिनि श्रीघरीयव्याख्याने ‘प्रत्युज्जग्मु रिति चतुर्थेनान्वयः’ इति वाक्यं दृश्यते । अत्र स्थिताना वसुदेवादिकर्तृपदानां अस्य (१६) श्लोकस्य चतुर्थे श्लोके वर्तमानेन प्रत्युज्जग्मुरिति तिङन्तेन (क्रियापदेन) अन्वय इत्यर्थः । षोडशस्य चतुर्थः श्लोकः एकोनविंशो भवति । परन्तु प्रत्युज्जग्मु रिति पदं ‘A’ प्रकाशरीत्या अष्टादशश्लोकोत्तराधे XXVII भवति । अतोऽस्य श्लोकस्य चतुर्थत्वं न भवति । BH. V प्रकाशनेषु प्रत्युज्जग्मु रिति पदं एकोनविंशे श्लोके (पूर्वार्ध) वर्तते इति व्याख्यार्थानुसारेण इमानि प्रकाशनानि अत्र प्रमाणीकृतानि । श्रीधरीयव्याख्यान मपि इमं क्रम मनुसृत्यैव मुद्रितम् । अस्मत्प्रकाशने यस्तु श्लोकक्रमः आदृतः त मनुरुध्यैव व्याख्यानानि सर्वाण्यपि मुद्रितानि । प्रतीकधारण मपि तदनुरोधा देव सम्यक् कृतम् । १८. (a) द्वादशाध्याये एकोनविंशश्लोकसम्बन्धिनी वीरराघवीयव्याख्या 4 प्रकाशने न केवल मितरसाधारणैकगुण- मेवानुवर्तिता’ इति मुद्रिता। परन्तु ‘W’ प्रकाशने मुद्रितः न केवल मनितरसाधारणैकगुण मेक मेवानुवर्तिता’ इति साधीयान् पाठः स्वीकृतः । (b) अत्रैव श्लोके वीरराघवव्याख्यापङ्गौ, A प्रकाशरीत्या “सत्ये याचके सन्धा दृढाभिरुचिः” इति एका पङ्गिः । तत्र ‘याचके’ इत्यनन्वित इति, ‘याचके’ इत्यस्य स्थाने ‘वाचिके’ इति ‘w प्रकाशपाठः स्वीकृतः । १९. त्रयोदशाध्याये पञ्चमश्लोकस्य वीरराघवव्याख्या A प्रकाशे नैव मुद्रिता । अतः B.W प्रकाशयो वर्तमानः व्याख्यानभागः अस्मदीयपरिष्करणे उपक्षिप्तः ! २०. चतुर्दशाध्यायस्थस्य नवमश्लोकस्य व्याख्या श्रीधरीया ‘A’ प्रकाशने अन्वितस्तु ‘यज्ञकरणरूपात्’ इति BH. V प्रकाशाङ्गीकृतः पाठः स्वीकृतः । 4 ई ‘यज्ञकरणानुरूपा …. इति मुद्रिता उपेक्षिता । २१. पञ्चदशाध्यायस्थस्य पञ्चत्रिंशश्लोकस्य व्याख्यायां A प्रकाशने ग्रन्थपातोऽस्ति । परिशील्य W प्रकाशनात् स लोपः परिहृतः । ‘A’ प्रकाशे स्वेन रूपेणैवावतस्थे । तथा येन…” इय देवास्ति । ‘W’ प्रकाशने. “स्वेन रूपेणैवावतिष्ठते । तथा च भगवानपि तत्तत्प्रयोजनाय मत्स्यादिरूपाणि यावत्प्रयोजनं धत्ते । तदन्ते पुनर्जह्यात् । हित्वा स्वकीयरूपेणैवावतस्थे । तथा तेन इत्यस्ति । पाठोऽसा वादृतोऽस्माभिः । २२. षोडशाध्याये चतुर्विंशः श्लोकः । अत्र सर्वत्र मूलग्रन्थेषु " भूरिभरावतार” इत्येवास्ति । अपि तु बहुषु व्याख्यानेषु ‘भूरिभारावतार’ इत्येव पाठोऽमुचत । स च छन्दः प्रतिकूलः । ‘भर’ इति ह्रस्वाकारविशिष्टभकारयुक्तः मूलानुसार्येव पाठः स्वीकृतः । तदनुसारेणैव व्याख्यानपाठः परिवर्तितः । २३. अष्टादशाध्याये त्रयोदशः श्लोकः । A’ प्रकाशस्थितः विजयध्वजीयव्याख्यासम्बन्धी चिरसमयसञ्चीर्णेतिपाठः उपेक्षितः । B, K.M प्रकाशेषु स्थितः ‘चिरसमयस्य सञ्चीर्ण’ इति व्यस्तपाठः स्वीकृतः । २४. अस्मिन्नेवाध्याये चतुश्चत्वारिंशश्लोकः । अत्र ‘पुरुदस्यवो जनाः’ इत्यत्र ‘दस्यु’ शब्दस्य विवरणवेलायां विजयध्वजीयं ‘वसु हिंसायाम्’ इति दस्युशब्दस्य मूलधातुं निर्दिशति । एवं ‘A’ प्रकाशेऽस्ति । परन्तु अन्यत्र प्रकाशने ‘दसु हिंसायाम् इति दसुधातु निर्दिष्टः । तथैवास्माभि स्पङ्गृहीतः । ( प्रसिद्ध पाणिनीय) धातुपाठे तु दसु उपक्षये, (वसु स्तम्भे, ऐश्वर्ये च ) इत्येवास्ति । अन्ततः अवश्यविधेयं कृतज्ञतानिवेदनं चिकीर्षामः । अस्या भागवतप्रकाशन संस्थाया मूलस्तम्भभूताः तिरुमल तिरुपति देवस्थानानां तादात्विकनिर्वहणाधिकारिणः श्रीमन्तः ऐ. ए. एस्. बिरुदभाजः पि० कि० आर० के० प्रसादाभिधानाः प्रथमतः स्मरणीयाः येषा मनुग्रहेण इयं भागवतसम्पादनसंस्था प्रतिष्ठापिता उज्जीवति शोधपूर्णसव्याख्यान श्रीभागवतग्रन्थप्रकाशनञ्च निर्वहति । उत्साहमूर्तिभिः धर्मोद्धरणदीक्षितैः एतैः बह्वयः तिरुमल तिरुपति देवस्थानानुबन्धिन्यः धार्मिकसंस्थाः प्रतिष्ठापितास्सत्यः कर्तव्यनिष्ठया विश्वश्रेयसे प्रयतन्ते । तेभ्यः सश्रद्ध कृतज्ञताञ्जलयः समर्प्यन्ते । देवस्थानधर्मकर्तृमण्डली, अद्यतननिर्वहणाधिकारिणः श्रीमन्तः यस् लक्ष्मीनारायण समाख्याः ऐ. ए. यस् बिरुदमण्डिताः, अन्ये सहायनिर्वहणाधिकारिणः, मुद्रणालयधिकृताश्च कार्येऽस्मिन् श्रद्धया, अस्मासु च प्रेम्णा ग्रन्थप्रकाशनकार्ये महत् साहाय्य माचारन्ति स्म । तेभ्य स्तेभ्यः पूर्णहृदयां कृतज्ञतां निवेदयामः । एतदृन्धसम्पादनविषये संस्थासम्बन्धिनः परिशोधकपण्डिताः, तत्सहायाश्च श्रद्धापूर्वकं तत्तत्कर्तव्यं निर्वहन्ति स्म । तेष्वपि कृतज्ञता मात्रिष्कुर्मः । सन्दर्भेऽस्मिन् अवश्य मनुष्ठेयं किचि द्यदि नाऽऽचरिष्यं कृतविदहं नाऽभविष्यम् । अतः श्रीमद्भागवतीयानि दुर्लभान्यनर्धाणि स्वीयानि प्रकाशनानि प्रदाय अस्मत्प्रकाशनं सुपुष्टं सुगमञ्च कृतवद्भ्यः उदारहृदयेभ्यः श्रीमद्भयः डा. ई. कृष्णमाचार्य . के आ XXIX

पद्मनाभाय्यङ्गार्य - के० आर० राघवाय्यङ्गार्य - यमू हे एक तीर्थलु सि० पुरुषोत्तम डा० यस् शङ्करनारायण राचकोण्ड नरसिंहमूर्ति समाह्वयेभ्यः मामिकां कृतज्ञतां निवेदयामि | वि० हनुमय्य एतदृन्थपरिष्करणप्रकाशनकैङ्कर्यनिर्वहणाय सम्मतिं सदयं प्रदाय, अवकाश प्रकल्प्य च बहूपकृतवद्भ्यः जिल्लेकमूडि मातृश्री विद्यापरिषन्निर्वहणमण्डली सदस्येभ्यः सार्वदिकं कार्तस्य निवेदयामः । एतादृशग्रन्थप्रचुरणे एषोऽस्माकं प्रथमः प्रयत्न इति दोषाः प्रमादाश्च भवेयुः । उदारा स्वहृदया स्तानंशान् ज्ञापयन्तु इति प्रार्थयामहे । आगामिनि परिष्करणे तेषां दूषणानां उद्धरणं कृतज्ञाः करिष्यामहे । अद्य व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टस्य श्रीभागवतस्य प्रथमस्कन्धः सम्मुद्रय रसज्ञानां हृदयालूनां सुधियां करकमलयो रयते । क्रमशः अन्येषा मपि स्कन्धानां प्रकाशनाय प्रयतिष्यामहे । Xxx

संपादक:1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. List of Abbreviations (Editions) A Śrīmadbhāgavata Puraṇam with eleven Sanskrit commentaries and a Hindi translation, published by Sri Krishna Sankara Sastry and others, Nadiad, Gujarat, in 1965. This edition was obtained from the Bhāgavata Vidyapiṭha, Ahmedabad. B Śrimadbhāgavata Puranam with eight Sanskrit commentaries and a Hindi translation, edited by Sri Nityananda Brahmachari and printed by Sri Rangacharya at Devakinan- dan Press, Brindavan, in 1907. G Śrimadbhāgavata Purāņam (mere text) published by Geeta Press, Gorakhpur in 1951. H Śrimadbhāgavata Purāṇam with the commentary of Śridhara, edited, published and printed by Sri Puranam Hayagriva Sastry in Vivekananda Press, Madras, in 1848. | Śrīmadbhāgavata Purāṇam with the English translation and purport by Sri A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada, published by Bhaktivedanta Book Trust of ISCON, in Bombay in 1972. K Śrīmadbhāgavata Purāṇam with the commentary of Sri Vijayadhvaja Tirtha and a Kannada translation, obtained from S. V. U. Oriental Research Institute, Tirupati. M Śrimadbhāgavata Purāṇam with the Commentary of Sri Vijayadhvaja Tirtha of Mädhva school, obtained from Udipi. N Śrimadbhāgavata Purāṇam (mere text), edited by Sri Narayan Ram Acharya, published by Satyabhamabai Pandurang and printed by Ramachandra Yesu Shedge at Nirnayasa- gar Press, Bombay, in 1950. V Śrimadbhāgavata Purāṇam with the commentary of Śridhara, printed and published by Vavilla Ramaswamy Sastrulu & sons, in 1941, at Vavilla Press, Madras. W Śrīmadbhāgavata Purāṇam with the commentary of Sri Virarāghava, published and printed by Sri Raja Rameswara Raya, Ruler of Wanaparti Samsthan, Mahabub Nagar District, Andhra Pradesh, in 1885. Note: F denotes footnote, eg. Ar A edition footnote. xxxxi List of Abbreviations (Commentaries ) श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली 1. रा. कृ. 2. विज 3. वीर. 4. श्रीध. श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका List of Abbreviations (Texts cited) 1. अथ, शिखा, उ. अथर्वशिखोपनिषत् 22. त्रि. म. ना. उ. त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत् 2. अम. को. अमरकोशः 23. देवी. उ. देव्युपनिषत् 3. अम्ब्र. सू. अम्भणीसूक्तम् 24. ना. र. को. नानार्थरत्नमालाकोशः 4. अष्टा, अष्टाध्यायी 25. नारा. अथ. उ. नारायणाथर्वशिरउपनिषत् 5. आप श्रौ.सू. आपस्तम्बश्रौतसूत्रम् 26. नीला. सू. नीलासूक्तम् 6. ईशा. उ. ईशावास्योपनिषत् 27. पद्म. पु. पद्मपुराणम् 7. ऋ सं. ऋक्संहिता 28. प. म. पदमञ्जरी 8. ऐत. उ. ऐतरेयोपनिषत् 29. पु. सू. पुरुषसूक्तम् 9. कठ. उ. कठोपनिषत् 30. प्रश्न. उ. प्रश्नोपनिषत् 10. काव्या. काव्यादर्शः 31. बृह. उ. बृहदारण्यकोपनिषत् 11. कूर्म. पु. कूर्मपुराणम् 32. ब्र. सू. ब्रह्मसूत्रम् 12. केन. उ. केनोपनिषत् 33. भ.गी. भगवदीता 13. कौषी. उ. कौषीतक्युपनिषत् 34. भाग. भागवतम् 14. गरु. पु. गरुडपुराणम् 35. भार, भारतम् 15. छान्दो. उ. छान्दोग्योपनिषत् 36. भा. सं. भारद्वाजसहिता 16. जाबा. उ. जाबालोपनिषत् 37. मत्स. पु. मत्स्यपुराणम् 17. 18. त. सा. तत्त्वसारः 38. म. ना. उ. महानारायणोपनिषत् तैति आ. तैत्तिरीयारण्यकम् 39. मनु. स्मृ. मनुस्मृतिः 19. तैत्ति. उ. तैत्तिरीयोपनिषत् 40. मन्त्रि उ. मन्तिकोपनिषत् 20. तैत्ति. बा. तैत्तिरीयब्राह्मणम् 41. म. भा. महाभाष्यम् 21. तैत्ति. सं. तैत्तिरीय संहिता 42. महा. उ. महोपनिषत् xxxi 43. माण्डू. उ. माण्डूक्योपनिषत् 53. वृद्ध. हा. सं. वृद्धहारीत संहिता 44. मुण्ड. उ. मुण्डकोपनिषत् 54. वे. नि. वेदनिघण्टुः 45. मैत्रा. उ. मैत्रायण्युपनिषत् 55. वैज. को. वैजयन्तीकोशः 46. याज्ञ. स्मृ. याज्ञवल्क्यस्मृतिः 56. व्यास. स्मृ. व्यासस्मृतिः 47. वसि, स्मृ. वसिष्ठस्मृतिः $7. श्वेता. उ. श्वेताश्वतरोपनिषत् 48. खाम. पु. वामनपुराणम् 58. सि. कौ. सिद्धान्तकौमुदी 49. वायु. पु. वायुपुराणम् 59. सुबा. उ. सुबालोपनिषत् 50. वि. ध. विष्णुधर्मः 60. सूर्य. उ. सूर्योपनिषत् 51. वि. ध. पु विष्णुधर्मोत्तरपुराणम् 67. स्कन्द. पु. स्कन्दपुराणम् 52. विष्णु. पु. विष्णुपुराणम् 62. ह. वं. हरिवंश: xxxxiii अध्याये १. २. ३. ५. ६. श्रीहरिः माहात्म्यसहित श्रीमद्भागवतमहापुराण प्रथमस्कन्धस्थविषयाणामनुक्रमणी माहाल्ये (पद्मपुराणान्तर्गते) विषया: नारदसनकादिसमागमः, नारदकर्तृकं भक्तिज्ञानवैराग्यवृत्तान्तनिवेदनं च । भक्तेः क्लेशनिवृत्तये नारदस्योद्योगः । सनकादिमुखाच्छ्रीमद्भागवतश्रवणेन भक्तेस्तुष्टिर्ज्ञानवैराग्ययोः पुष्टिश्च । सप्ताहकथायां भगवतः प्रादुर्भावः, गोकर्णोपाख्यानारम्भश्च । धुन्धुकारिणो दुर्मृत्युनिमित्तकप्रेतत्वप्राप्तिवर्णनं ततो गोकर्णानुग्रहेणोद्धारश्च । श्रीमद्भागवत सप्ताहारायणविधिः । प्रथमस्कन्धे २. ३. ४. ५. ६. ७. ८. क्षेत्रे श्रीमद्भागवतविषये सूतं प्रति शौनकादिमुनीनां प्रश्नः । सूतप्रतिवचनम्, भगवत्कथायाः श्रवणकीर्तनयोर्निःश्रेयसकरत्वं, भगवद्भक्ते महात्यवर्णनं च । भगवतश्चतुर्विंशत्यवताराणां संक्षेपतो वर्णनम् । महर्षेर्व्यासस्यापरितोष:, तदाश्रमे देवर्षिनारदस्यागमनं च । नारदव्याससंवादः, भगवद्णकर्मवर्णनस्य महत्त्वं देवर्षिनारदकर्तृकं स्वकीय पूर्वजन्मवृत्तान्तकथनं च । पूर्वजन्मवृत्तान्तशेषांशः, नारदस्य भगवदाराधनपूर्वकं ब्रह्मणः सकाशाज्जन्मग्रहणम् । नारदोपदेशेन व्यासद्वारा श्रीमद्भागवतारम्भः तत्र परीक्षिजन्मप्रस्तावऽश्वत्थाम्ना कृतः सुप्तानां द्रौपदीसुतानां वधः, अश्वत्थाम्नः पराभवश्च । उत्तरागमें द्रौण्यस्त्रतः परीक्षितो रक्षणम्, कुन्तीकृता श्रीकृष्णस्तुतिः, युधिष्ठिरानुतापश्च । ९. युधिष्ठिरादीनां भीष्मसमीपे गमनम्, तत्र विविधान् धर्मानुपदिश्य श्रीकृष्णस्तवनपूर्वकं भीष्मस्य महाप्रस्थानं च | १०. ११. १२. १३. १४. १५. १६. १७. १८. १९.

द्वितीयोऽध्यायः व्यास उवाच इति संम्प्रश्नसंहृष्टो विप्राणां रौमहर्षणिः । प्रतिपूज्य वचस्तेषां प्रवक्तुमुपचक्रमे ॥ १ ॥ सूत उवाच यं प्रव्रजन्तमनुपेतमपेतकृत्यं द्वैपायनो विरहकातर आजुहाव । पुत्रेति तन्मयतया तरवोऽभिनेदु स्तं सर्वभूतहृदयं मुनिमानतोऽस्मि ॥ २ ॥ यः स्वानुभावमखिलश्रुतिसारमेक मध्यात्मदीपमतितितीर्षतां तमोऽन्यम् । संसारिणां करुणयाऽऽह पुराणगुह्यं तं व्याससूनुमुपयामि गुरुं मुनीनाम् || ३ || नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् । देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जंय मुंदीरयेत् ॥ ४ ॥ 2 3 4 5 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ’ तदेवं प्रथमेऽध्याये षट् प्रश्नाः मुनिभिः कृताः । द्वितीयेतूत्तरं सूतश्चतुर्णामाह तेष्वथ || इतीति । विप्राणाम् इति एवंभूतैः सम्यक्प्रश्नैः सम्यक् पृष्टः रोमहर्षणस्य पुत्तः उग्रश्रवाः तेषां वचः प्रतिपूज्य सत्कृत्य प्रवक्तुमुपचक्रमे उपक्रान्तवान् ॥ १ ॥ S 7 प्रवचनस्योपक्रमो नाम ‘गुरुदेवतानमस्कार इति तमाह - यमिति त्रिभिः । तत्र स्वगुरोः शुकस्यैश्वर्यं तच्चरितेनैव द्योतयन्नाह यमिति । यं प्रव्रजन्तं सत्र्यस्य गच्छन्तं अनुपेतं मामुपनयस्वेत्युपनयनार्थ- माचार्यमनुपसन्नम्, यद्वा केनाप्यनुपेत मननुगतमेकाकिनमित्यर्थः । तत्र हेतुः अपेतकृत्यं कृत्यशून्य कर्ममार्गे अप्रवर्तमानं नैष्ठिकत्वात् । द्वैपायनो व्यासः विरहात् कातरो भीतस्सन् पुत्र ३ इति प्लुतेन आजुहाव आहूतवान् । दूरादाह्वाने प्लुते सत्यपि सन्धिरार्षः । तदा तन्मयतया शुकरूपतया तरवोऽभिनेदुः प्रत्युत्तरमुक्तवन्तः । पितुः स्नेहानुबन्धपरिहाराय यो 52 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-4 वृक्षरूपेणोत्तरं दत्तवानित्यर्थः । तं मुनिं आनतोऽस्मि । तन्मयत्वोपपादनाय विशेषणम् । सर्वभूतानां हृत् मनः अयते योगबलेन प्रविशतीति सर्वभूतहृदयः तम् ॥ २ ॥ तत्कृपालुतां दर्शयन्नाह - य इति । अन्धं गाढं तमः संसाराख्य मतितर्तुमिच्छताम् । पुराणानां मध्ये गुह्यम् गोप्यम् । तत्र हेतुत्वेन चत्वारि विशेषणानि । स्वो निजोऽसाधारणोऽनुभावः प्रभावः यस्य तत् स्वानुभावम् । अखिलश्रुतीनां सारम् । एकमद्वितीयमनुपममित्यर्थः । आत्मानं कार्यकारणसङ्घातमधिकृत्य वर्तमानमात्मतत्त्वमध्यात्पं तस्य दीपं साक्षात्प्रकाशकम् उपयामि शरणं व्रजामि ॥ ३ ॥ “जयत्यनेन संसारमिति जयो ग्रन्थः, तं उदीरयेदिति स्वयं तथोदीरयन् अन्यान् पौराणिकानुपशिक्षयति ॥ ४॥ 1 H.V begin with शास्त्रौघपारः श्रीकृष्णकृत्यं सृष्ट्यादिकेलयः । अवतारकथा कृष्णवृत्तयो धर्मरक्षणम् ॥ 2 V तु’ 3 11 Vadd सूतः 4 B adds अत्र 5 HV add अभिप्रेत्य 6 HV शुकदेव’ 7 HV add सर्वं 8 HY समीप मनुपपन्नम् 4 HV add (उपनयनकर्मणोऽप्यनर्हवयस्कत्वात् विशेषतो बाल इत्यभिप्रायः) in HV (“दूराद्भूते च " इति सूत्रात्) प्लुतेन “प्लुतप्रगृह्या” इति सूत्रेण सन्ध्यभावे प्राप्ते सन्धि सर्षः । (यद्वा पुचेति आदिमगुरुवर्णस्य ‘गुरोरनृतोऽनन्त्यस्याप्येकैकस्य प्राचाम्” इति सूत्रेण प्लुतत्वाङ्गीकारे नात्र सन्ध्यभावः शङ्कनीयः ।) 11 HV add सर्वभूतहृदयमिति । 12 HV add ‘मतितीरषता’ 13HVald रेफषकारयोः विश्लेषणं छान्दसम् । 14 H. V begin with एवं द्वाभ्यां गुरुं नमस्कृत्य देवं प्रणमति नारायणमिति । 15 H° इति श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

एवं ¹संपृष्टः निश्श्रेयससाधन तदनुग्राहकप्रधानतम श्रीकृष्ण²चरित्रं सूतः शौनकादीनां प्रश्न³मभिनन्दयन् तेषामुत्तररूपं श्रीभागवताख्यं पुराणमाहेत्याह बादरायणः - इतीति । अत्र श्रीसूत उवाच इति संप्रश्नसम्पृष्ट इति क्वचित् पाठो दृश्यते, सचासङ्गतः; इतीत्यादिश्लोकस्य सूतोक्तित्वाभावात् । यं प्रव्रजन्तमित्यादिर्हि सूतोक्तिः । अतस्ततः प्रागेव सूत उवाचेति पठितुं युक्तम् । इह तु श्रीव्यास उवाचेति । इतीत्थं विप्राणां शौनकादीनां ⁴तैः प्रश्नैः संहृष्टो रौमहर्षणिः रोमहर्षणस्यापत्यं पुमान् सूतः तेषां विप्राणां वचः प्रश्नात्मकं वचः प्रतिपूज्य अभिनन्द्य प्रतिवक्तुं प्रतिवचनरूपपुराणमिदं वक्तुं उपचक्रमे आरेभे । विप्राणां इत्यनेन सापेक्षस्यापि सम्प्रश्नशब्दस्य नित्यसापेक्षत्वादार्षत्वाद्वाऽसमास: । तेषां विप्राणां वचः प्रतिपूज्येति वाऽन्वयः । सम्प्रश्नसंपृष्ट इति पाठान्तरम् । तदा समीचीनः प्रश्नो यस्य तस्मै प्रतिवचनाय संपृष्टः प्रत्युत्तरं वक्तुं पृष्टः इत्यर्थः । यद्वा विप्राणां इत्यस्य वच इत्यनेनैवान्वयः । सं शोभनाः प्रश्नाः येषां तैः शौनकादिभिः संपृष्ट इत्यर्थः ॥ १ ॥

प्रश्नानाम् उत्तररूपमिदं पुराणं शुश्रावयिषुरन्यैरपि श्रावयितृभिरेवं कार्यमिति सूचयितुमेतत्पुराणप्रथमप्रवर्तकत्वरूपमहोपकर्तृ बादरायणिरूप गुरुनमस्कार⁵ तच्चरणवरणात्मकं मङ्गलमाचरति सृतः - यं प्रव्रजन्तमिति द्वाभ्याम् । द्वैपायनः श्रीव्यासः विरहकातरस्सन् यं पुत्त्रेयाजुहाव आहूतवान् । तदा तन्मयतया तरवोऽभिनेदुः तं सर्वभूतहृदयं मुनिं आनतोऽस्मीत्यन्वयः । कथम्भृतम् ? प्रव्रजन्तं, ⁶तदैव पित्रादीन् परित्यज्य व्रजन्तम् । अनुपेतं उपेतहितं असहायं इत्यर्थः । अपेतं कृत्यं यस्य तं कर्तव्यांशरहितं निष्पन्नब्रह्मोपासनत्वात् कृतकृत्यमिति भावः । प्रव्रजन्तमित्यनेन देहानुबन्धित्याग उक्तः । अनेन ममताराहित्यं फलितम् । अनुपेतमित्यनेनासहायत्वमुक्तम् । अनेन देहपोषकसहायान्तरराहित्यं सूचितम् । तेन च देहात्मभ्रमरूपाहङ्कारराहित्यं फलितम् । द्वैपायनो विरहकातर आजुहावेत्यनेन द्वैपायनादप्यतिशयितज्ञानवत्त्वं सूचितम् । यद्यपि पुत्त्रेत्यस्य दूरादाह्वानविषयवाक्य⁷त्वात् “दूराद्भूते च” (अष्टा, 8-2-84) इति प्लुतत्वे सति “प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम् ।” (अष्टा. 6-1-125) इति प्रकृतिभावे च सति सन्धिः दुर्लभः । तथाऽपि “गुरोरनृत” (अष्टा. 8-2-86) इत्यत्र प्राचामिति योगं विभज्य सर्वस्य प्लुतस्य वैकल्पिकत्वाभ्युपगमात्, “अग्नीत्प्रेषणे परस्य च” (अष्टा. 8-2-92) इति सूत्रे “सर्वः प्लुतः साहसमनिच्छता विभाषा कर्तव्यः” इति महाभाष्यकारोक्तेश्च (अष्टा. 8-2-92 महाभाष्यम्) प्लुताभावपक्षे सन्धिः सुलभ एवेति बोध्यम् । साहसं शास्त्रत्यागः तदनिच्छता शास्त्रमनुरुन्धानेनेत्यर्थ इति हरदत्तो व्याख्यदिति केचित् । (प. म. अष्टा. 8-2-92) वस्तुतस्त्वितिशब्दस्यैव वाक्यान्तत्वेन पुत्त्रशब्दे प्लुतप्रसङ्ग एव नास्ति । अनुकार्यस्य पुत्त्रशब्दस्य सम्बोधनविषयत्वे पुत्त्रानुकरणस्य तस्य तदभावाच्च । तन्मयतयेत्यत्र मयट् प्राचुर्ये सम्बन्धमात्रे वा; तत्प्रचुरतया तत्सम्बन्धितया वा तरवोऽभिनेदुः शुकात्मका वयं इत्येवंरूपेण प्रतिदध्वनुरित्यर्थः । तत्प्राचुर्यं च तरूणां⁸ शुकेन⁹ व्याप्त्याऽधिष्ठितत्वा दवगन्तव्यम् । सम्बन्धमात्रे मयट्पक्षेऽपि ज्ञानद्वाराऽ¹⁰धिष्ठेयभावरूप एव सम्बन्धो¹¹ बोध्यः; स्वरूपेण ¹²तर्वधिष्ठातृत्वासम्भवात्, “एषोऽणुरात्मा” (मुण्ड. उ. 3-1-9) " आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः” (श्वेता. उ. 5-8) इत्यादिभिः श्रुतिभिर्जीवस्वरूपस्याणुत्वावगमात्, तत्स्वरूपेणानेकाधिष्ठातृत्वासम्भवात् । यद्यपि धर्मभूतज्ञानस्यापि “स चानन्त्याय कल्पते” (श्वेता. उ. 5-9) इत्यादिश्रुतिभिः मुक्तिदशायामेव आनन्त्यमवगतं; तथाऽपि, शुकस्य परिनिष्पन्नब्रह्मोपासनत्वेन मुक्तानामिव निवृत्तज्ञानसङ्कोचक कर्मरूपावरणत्वात् अपरिच्छिन्नधर्मभूतज्ञानद्वारा अनेकतर्वधिष्ठातृत्वं उक्तम् । यत एव तन्मयतया तरवोऽभिनेदु रत एव सर्वभूतहृदयं सर्वभूतानां ¹³हृद्ययते गच्छति ज्ञानद्वारा व्याप्नोतीति सर्वभूतहृदयः तम् । अयगताविति धातुः । यद्वा सर्वभूतानां हृदयं यस्य ज्ञानद्वारा व्याप्यं स सर्वभूतहृदयः तम् । यद्वा, हृदयशब्देन धर्मभूतं ज्ञानं लक्ष्यते, हृदयस्य ज्ञानसाहचर्यात् । सर्वभूतेषु हृदयं धर्मभूतं ज्ञानमधिष्ठानं¹⁴ यस्य सः तं मुनिं स्वात्मपरमात्म याथात्म्यमननशीलं श्रीशुकं इति विशेष्यं अध्याहार्यम् । आनत इति कर्तरि क्तः, नमस्कृतवानस्मीत्यर्थः ॥ २ ॥

य इति । यः करुणया पुराणगुह्यम् । “विशेषणं विशेष्येण बहुलम्” (अष्टा. 2-1-57) इति बहुलग्रहणात् विशेष्यस्यापि पुराणशब्दस्य पूर्वनिपातः । गुह्यं पुराणम्। ¹⁵पुराणगतं गुह्यमाह, तं मुनीनामपि गुरुं व्याससूनुं उपयामि शरणं व्रजामि । पुराणं कथम्भूतम् ? स्वानुभावं स्वेन शुकेनानुभावम् - कर्मणि घञ् - प्रथममनुभूतमित्यर्थः । अखिलानां ¹⁶श्रुतीनां सारो यस्मिन्, प्रतिपाद्यः सः । तथा वेदपूर्वभागार्थभूतकर्मणाम¹⁷प्युत्तरत्र पुराणे भगवदाराधनरूपतायाः तत्र तत्र प्रतिपादनादखिलश्रुतिसारमित्युक्तम् । एवं स्वतुल्याधिकपुराणान्तररहितम्। अध्यात्मदीपम् । आत्मन्य¹⁸धीत्यध्यात्ममिति विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः । स्वात्मपरमात्मयाथात्म्यप्रकाशने दीपतुल्यमित्यर्थः । अतितितीर्षतां संसृतिं तर्तुमिच्छारहितानामपि संसारिणां तमोऽन्धं तमः संसृतिरुचिजनकं अज्ञानम् अन्धयति तिरो¹⁹धापयति निवर्तयतीति तथा ॥ ३ ॥

एवं श्रावयितृभिः आदौ महोपकर्तुः बादरायणेः नमस्कारात्मकं मङ्गलं अनुष्ठेयमिति सूचितम् । न केवलं बादरायणरेव नमस्कार्यः, अपित्वन्येऽपि नारायणादय इत्यभिप्रायेणाऽऽह - नारायणमिति । नारायणादीन्ननमस्कृत्य ततो जयमुदीरयेत् कथयेत् श्रावयेत् इति यावत् । जयमित्यस्यैव पुराणस्यान्वर्थं नामान्तरं, अखिलदुरितजयाविनाभूतत्वात् जयमिति । तत्र नरनारायणयोः बदर्याश्रमवासिनोः भगवदवतारभूतयोः “यो वै भारतवर्षेऽस्मिन् क्षेमाय स्वस्तये नृणाम्। धर्मज्ञानसमोपेत आकल्पादास्थितस्तपः (भाग 10-87-6) इति वक्ष्यमाणरीत्या शिष्याचार्यरूपेण स्वानुष्ठानद्वाराऽखिलधर्म प्रवर्तकत्वेन नारदादिमुखेनाखिलाध्यात्मशास्त्रप्रवर्तकत्वेन च गुरूणामपि गुरुत्वेन महोपकर्तृत्वात् तन्नमस्कृतिरवश्यं कार्येति भावः । वागधिष्ठातृदेवतात्वात् सरस्वती नमस्कार्येत्यभिप्रायेण सरस्वतीमित्युक्तम् । देवस्य चतुर्मुखस्य स्त्री देवी ताम् । “पुंयोगादाख्यायाम्” (अष्टा. 4-1-48) इति ङीष् । अत्र सरस्वत्याः चतुर्मुखसम्बन्धप्रत्यायकदेवीत्वविशेषणेन चतुर्मुखनमस्कृतिरपि कार्येति सूचितम् । चतुर्मुखो हि अनिरुद्धाख्य भगवत्तुरीयव्यूहनाभिकमलसम्भूत तपस्तोषितानिरुद्धोपदिष्ट भागवतचतुश्श्लोकी कृत्स्नैतत्पुराणनि²⁰दानभूतां नारदायोपदिदेश । अतः सोऽपि महानुपकर्तैव गुरुश्चेति नमस्कार्य इत्यभिप्रायः । अनेनैव अनिरुद्धनारदयोरपि नमस्कार्यत्वं अर्थसिद्ध वेदितव्यम् । अनिरुद्धाच्चतुश्श्लोक्यधिगमो नारदाय तदुपदेशश्च द्वितीये स्पष्टीभविष्यति । नारदाच्चतुश्श्लोकीमधिगम्य, कार्त्स्न्येन एतत्पुराणनिर्मातृत्वेन उपकर्तृतमत्वात् व्यासो नमस्कार्य इत्यभिप्रायेण व्यासमित्युक्तम् । तत्रायं क्रमो विवक्षितः - तावन्नमस्कार्यः शुकस्ततो व्यासस्ततो नारदस्ततः सरस्वतीतद्वल्लभौ ततोऽनिरुद्धः ततश्च नरनारायणाविति ॥ ४ ॥

1 2 3. 4 5 6 7 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14 15. 16. 17 18. 19. 20. श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली शौनकादिविप्राणामिति पूर्वोक्तः षङ्गिः समीचीनैः प्रश्नैः सम्यक् पृष्टो रोमहर्षणस्य अपत्यं रौमहर्षणिः सूतः तेषां शौनकादीनां वचः प्रतिपूज्य, प्रवक्तुं व्याख्यातुं उपचक्रमे इत्येकान्वयः । एतत् व्यासवचनम् ॥ १ ॥ शौनकादि प्रश्नपरिहारतया भागवतपुराणं व्याकर्तुकामः उरुश्रवा: स्वेष्टगुरुं रुद्रावतारं श्रीशुकमुनिं प्रणमति - यमिति । विरहकातरः पुत्तवियोगे कातरः अधीर इव स्थितः सः द्वैपायनो यदा प्रव्रजन्तमनुपेतमपेतकृत्यं पुत्रेत्याजुहाव तदा तन्मयतया तरवोऽपि नेदुः अहं सर्वभूतहृदयं तं मुनिं सर्वज्ञं आनतोस्मीत्येकान्वयः । द्वीपो नदीमध्यप्रदेशः, सः अयनं आलयः यस्य सः तथा द्वीपायनः स एव द्वैपायनः द्वीपस्यापत्यं द्वैपायनः नदीद्वीपे समुत्पन्नत्वात्तदपत्यत्वनिर्देश औपचारिकः । तद्वत्पराशरसुतत्वमपि औपचारिकमिति ज्ञापयितुं एतदेव प्रसिद्धनामाऽकरोत् । प्रव्रजन्तं सर्वपरित्यागरूपमाश्रममाश्रयन्तम् । तत्र कारण माह अनुपेतं देहाद्यभिमानशून्यं केनापि सख्या रहितं एकाकिनमिति वा । न च उपनयनशून्योऽनुपेतः अनुपनीतस्य प्रव्रजनायोगात् । न च प्रव्रजनं सन्यासः, किं तर्हि ? 55 1-2-4] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् प्रकर्षेण गमनमेवेति वाच्यम्; “यदहरेव विरजे तदहरेव प्रव्रजेत् * इति गौतमसूत्रविरोधात् । (अपेतं ) अपगतं कृत्यं यस्मात्सोऽपेतकृत्यः तं कृतकृत्यम् । अपेतं निराकृतं कृत्यं छेदनकर्म येन स तथा अवाप्ताहिं- सालक्षणाश्रमत्वात्तमिति वा । पुत्रेति दूरादाह्वाने प्लुताभावः छान्दसः । सर्वगतत्वज्ञापनाय वा तन्मयतया अहङ्कारात्मक रुद्रावतारशुकस्य व्याप्तिमत्तया वृक्षा अपि प्रतिशब्दं नेदुः किमुत शरीरिण इति द्योतयितुं अपिशब्दः । सर्वभूतानां हृत्स्थान मयते गच्छतीति सर्वभूतहृदयः तं अहङ्कारतत्त्वाभिमानित्वेन सर्वत्र स्थितमित्यर्थः ॥ २ ॥ पुनरपि भक्त्युद्रेकात्तमेव प्रणमति - य इति । यः स्वानुभावं अनन्याधीनसामर्थ्यं ब्रह्म’ आह उपादिशत्, यश्चान्धं तमः अन्धत्वापादकं अज्ञानं तितीर्षतां तर्तुमिच्छतां संसारिणां जीवानां करुणयाऽखिलानां श्रुतीनां अर्थज्ञापकतया सारं उत्तमम् । अखिलस्य जगतः श्रुतेः श्रवणेन्द्रियस्य सारं सुखदं वा । एकं सकलपुराणोत्तमम् । देहादीश्वरपर्यन्ततत्त्वानि दीपयति प्रकाशयती त्यध्यात्मदीपम् । पुराणगुह्यं पुराणेषु गोप्यं, पुराणस्य भगवतः सन्निधातुं योग्यमिति वा । भागवताख्यं पुराणं मम व्याचख्यौ । मुनीनां गुरुं तं व्याससूनुं श्रीशुकं उपयामि शरणं गच्छामी त्येकान्वयः । अखिलश्रुतीः सरति गच्छति विषयतयेत्यखिलश्रुतिसारः कर्मण्यण्प्रत्ययः । वेदार्थं सारभूतमिति वा । अध्यात्मं देहः तत्र दीपवत् वर्तमानं पुराणेषु गोपितं स्वानुभावं ममोपदिदेशेति वा ॥ ३ ॥ इष्टदेवतां शास्त्रगुर्वादीन् प्रणमति नारायणमिति । नारायणं शास्त्रप्रतिपाद्यं तथा तमेव शास्त्रकर्तृत्वात् गुरुं व्यासञ्च नमस्कृत्य सकलभाग्यात्मिकां श्रियं देवीं तथा परमगुरुं नरोत्तमं वायुं तथा विद्याभिमानिनीं सरस्वतीं तथोपसाधकं नरं शेषं प्रणम्य ततः तेषां प्रसादात् श्रीभागवताख्यं ग्रन्थं उदीरये व्याख्यास्ये, भवत्प्रश्नपरिहारित्वेनेति शेषः इत्येकान्वयः । श्रीभागवतादिसर्वशास्त्रप्रवक्तृश्रोतृभिः ते अवश्यं नमस्कार्या इति द्योतयितुमेवेत्युक्तिः ॥ ४ ॥ इदं जाबालोपनिषदि लभ्यते । (जाबा. उ. 4) 1. M adds मम श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा विप्राणां इति सम्प्रश्नसन्तुष्टः पूर्वोक्तसम्यक्प्रश्नैः सम्यतुष्टः रौमहर्षणिः रोमहर्षणात्मजः उग्रश्रवोनामकः सूतः विप्राणां तेषां वचः प्रतिपूज्य सत्कृत्य प्रवक्तुं उपचक्रमे प्रक्रान्तवान् ॥ १ ॥ प्रवचनादौ गुरुं श्लोकद्वयेन, देवताश्च श्लोकेनैकेन नमस्करोति । प्रव्रजन्तं सर्वसङ्गान् परित्यज्य गच्छन्तं केनाऽपि अनुपेतं अननुसृतं एकाकिन मिति भावः । अपेतकृत्यं कर्तव्यविरहितं यं शुकयोगिनं द्वैपायनो विरहकातरः पुत्रवियोगभीतस्सन् पुत्र इति आजुहाव आहूतवान् । तन्मयतया शुकरूपतया तरवः अभिनेदुः प्रतिवचनं अवोचन् सर्वभूतहृदयं सर्वभूतात्मभूतात्मानं तं मुनिं शुकं आनतोऽस्मि प्रणतोऽस्मि । 56 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-8 व्यासस्य शुके पुत्रभावना । शुकस्य तु सर्व ब्रह्ममयमेव । अपि च ब्रह्मवित् शुको भूतमयः । तस्मात्तरवः तन्मयतां प्राप्य व्यासाय प्रतिवचनं अयच्छन् । पुत्तमपि परब्रह्मतादात्म्यभावनाविलसितं अनुसरता व्यासेन प्रोक्तं भागवतं ब्रह्मतत्त्वप्रबोधप्रधानं इति गम्यते । तेन च सर्वभूतमनोहारिणि ब्रह्मभूते शुके व्यासस्य स्नेहः न प्राकृतमोहः, तु स्पृहणीयः परमपुरुषव्यामोह इति विवेकः ॥ २ ॥ अपि अन्धं सर्वावरकं गाढं तमः अज्ञानमयं संसारं अतितितीर्षतां अतितर्तुं इच्छतां संसारिणाम् । करुणया तेषु करुणया स्वानुभावं असाधारणप्रभावं अखिलश्रुतिसारं सर्ववेदसारभूतं एकं अद्वितीयं अध्यात्मदीपं आत्मतत्त्वस्य दीपं प्रकाशकं पुराणगुह्यं पुराणानां मध्ये गोप्यं यः आह उपादिशत्, मुनीनां नारदव्यासादीनामपि गुरुं तं व्याससूनुं शुकं उपयामि शरणं गच्छामि । अत्र सर्ववेदसारभूतं गुह्यं आत्मतत्त्वम् । आत्मा च सर्वसृष्टयन्तर्यामी अह मित्याकारकः प्रकाशः । आत्मतत्त्वप्रकाशेन संसारतमोनाशः । सृष्टिविषयको ऽस्मदभिप्रायसमाहारः संसारः । तन्निवृत्तेः सृष्टौ आत्मसाक्षात्कारः । तदावश्यकोपदेशे शुकयोगी निरुपमः तस्मादयं मुनीनां गुरुरिति प्रस्तुतः ॥ ३ ॥ } नारायणं, नरोत्तमं नरं देवीं सरस्वतीं व्यासं च नमस्कृत्य ततोऽनन्तरं जयं संसारतरणसाधनं ग्रन्थं उदीरयेत् । I अत्र नरनारायणौ सृष्टिश्रेयसे तपसि स्थितौ द्वौ ऋषी । तो न केवलं शरीरधारिणौ अपि तु जीवेषु प्रज्ञारूपेण व्यानुतः । तदंशसञ्जातौ कृष्णार्जुनौ ॥ ४ ॥ मुनयस्साधु पृष्टोऽहं भवद्भिर्लोकमङ्गलम् । यत्कृतः कृष्णसंप्रश्नो येनात्मा सुप्रसीदति ॥ ५ ॥ सवै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोक्षजे । अहैतुक्यंप्रतिहता ययाऽऽत्मा संम्प्रसीदति ॥ ६ ॥ वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः । जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानं चं यदहेतुकम् ॥ ७ ॥ धर्म स्वनुष्ठितः पुंसां विष्वक्सेन कथासु यः । नोत्पादयेद्यदि रतिं श्रम एव हि केवलम् ॥ ८ ॥

• श्रुतमप्यौपनिषदं दूरे हरिकथामृतात् । यन्त्र सन्ति द्रववित्तप्रेमाश्रुपुलकोमाः ॥

1. 2. 3 4 5. 6 7 “H.Vadd this Y. Sridhara’s commentary and the commentary of Sri Radhakrishna Sarma are to be found at respective places 57 1-2-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीध० तेषां वचः प्रतिपूज्येति यदुक्तं तत्प्रतिपूजनं करोति मुनय इति । हे मुनयः ! साधु यथा भवति तथाऽहं पृष्टः । यतो लोकानां मङ्गलमेतत् । यत् यतः कृष्णविषयः सम्प्रश्नः कृतः । सर्वशास्त्रार्थसारोद्धार- प्रश्नस्यापि कृष्णे पर्यवसानात् एवमुक्तम् ॥ ५ ॥ } तत्र यत् प्रथमं पृष्टं सर्वशास्त्रसारमैकान्तिकं श्रेयो ब्रूहीति, तत्रोत्तरम् - सवै पुंसा मिति । अयमर्थः धर्मो द्विविधः प्रवृत्तिलक्षणः निवृत्तिलक्षणश्च । तत्र यः स्वर्गाद्यर्थः प्रवृत्तिलक्षणः सोऽपरः । यतस्तु धर्मात् श्रवणादरादिलक्षणा भक्तिः भवति, स परो धर्मः स एवैकान्तिकं श्रेय इति । कथं भूत ? अहैतुकी, हेतुः फलानुसन्धानं तद्रहिता अप्रतिहता विन्नैरनभिभूता ॥ ६ ॥ ननु " तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” (बृह. उ. 4-4-22) इत्यादिश्रुतिभ्यो धर्मस्य ज्ञानाङ्गत्वं प्रसिद्धम् । तत्कुतो भक्तिहेतुत्वमुच्यते ? सत्र्त्यम् । तत्तु भक्तिद्वारेणेत्याह – वासुदेव इति । अहैतुकं शुष्कतर्काद्यगोचरम् औपनिषदमित्यर्थः ॥ ७ ॥

व्यतिरेकमाह धर्म इति । यो धर्म इति प्रसिद्धः स यदि विष्वक्सेनस्य कथासु रतिं नोत्पादयेत्तर्हि स्वनुष्ठितोऽपि सन् अयं श्रमो ज्ञेयः । ननु मोक्षार्थस्यापि धर्मस्य श्रमत्वमस्त्येव । अत आह केवलं विफलः श्रम इत्यर्थः । ननु अस्ति तत्रापि स्वर्गादिफलम् इत्याशङ्क्य एवकारेण निराकरोति । क्षयिष्णुत्वात् न तत् फलम् इत्यर्थः। ननु " अक्षय्यं ह वै चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतं भवति” (आ. श्रौ.सू. 8-1-1 ) इत्यादि श्रुतेः न तत्फलस्य क्षयिष्णुत्वं इत्याशङ्क्य हिशब्देन साधयति, “तद्यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयते” (छान्दो. उ. 8-1-6 ) इति तर्कानुगृहीतया श्रुत्या- क्षयिष्णुत्वप्रतिपादनात् ॥ ८ ॥ ननु वेदान्तश्रवणादिभिरेव तत्त्वसाक्षात्कारः स्यात् । किं भक्त्या ? अत आह श्रुतमिति । यत् यस्य पुंसः हरिकथामृतात् आस्वाद्यमानात् द्रवच्चित्तं प्रेमाश्रुपुलकोमाश्च वा न सन्ति तस्य औपनिषदं आत्मतत्त्वं श्रुतमपि दूरे परोक्षे इत्यर्थः ॥ 1 H. Vadd इलि 2 Vadds निवृत्तिलक्षणात् 3 B कृष्णे श्रवणादिल’ 4 H ‘तः 5 H 6 H. Vadd हि यस्मात् 7 BH, Vadd एवमेवात्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते 8 HV फलस्य क्षयिष्णुत्वावगमात् इति हिशब्दस्यार्थः ; उक्तफल प्रतिपादनात् ।

वीर तदेवं “मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यं च प्रयतात्मनाम् । जपतां जुह्वतां नित्यं विनिपातो न विद्यते²¹” इत्युक्तरीत्या कृतगुरुदेवतोपासनात्मकमङ्गलस्तावत् प्रश्नं अभिनन्दति - मुनय इति । हे मुनयः! भवद्भिः साधु यथा भवति तथा ²²लोकमङ्गलं प्रत्यहं पृष्टः । पृच्छतिर्द्विकर्मकः वक्तृकर्मको वाच्यकर्मकश्चेति । तत्र लोकमङ्गलमिति वाच्यकर्मोच्यते । तस्य अनभिहितत्वात् द्वितीया । वक्तृकर्मणस्त्वहंशब्दार्थस्य ‘क्त’ प्रत्ययेनाभिहितत्वात् प्रथमा प्रयुक्ता । लोकमङ्गलमिति प्रश्नसाधुत्वे²³ हेतुः । लोकमङ्गलविषयकत्वात् प्रश्नः²⁴ कृतः “मङ्गलानां च मङ्गलम् " (भार. 13-135-10) इत्युक्तरीत्या निरतिशयः²⁵ मङ्गलस्वरूपकृष्णविषयकसम्प्रश्नः कृतः । ततो लोकमङ्गलमह पृष्ट इत्यर्थः, कृष्णसम्प्रश्नस्य लोकमङ्गलविषयत्वमेवोपपादयति । येन कृष्णेन तद्विषयकप्रश्नेन वा हेतुना चाऽऽत्मा चित्तं सुष्ठु प्रसन्नं भवति प्रश्नोत्तराभ्यां सस्वरूपगुणविभूतिः कृष्णोऽनुसंहितः चित्तगतमालिन्यं अपनयति ²⁶चित्तप्रसादा²⁷देव लोकानां सर्वाणि मङ्गलानि सुलभान्येवेति भावः ॥ ५ ॥

तत्र यत्तावत्पृष्टं भवता यद्विनिश्चितं “पुंसामेकान्ततः श्रेयस्तन्नः शंसितुमर्हसि” (भाग 1-1-9) इति । किं निरतिशयं श्रेयः, को वा तत्साधनभूतो धर्मः श्रेष्ठ इति तत्र गर्भ²⁸ जरामरणाद्यनर्थरूपससृतिनिवृत्तिपूर्वकब्रह्मानन्दानुभवात्मको मोक्ष एव निरतिशयं श्रेयः । तत्साधनभूतधर्मश्च परब्रह्मोपासनात्मिका विजातीयप्रत्ययान्तराव्यवहिता प्रत्यक्षतापन्नाप्रीत्यात्मिका तद्भक्तिरेव । तन्निष्पत्तिश्च अनभिसंहितफलैः वर्णाश्रमधर्मैः ज्ञानयोगशमदमादिभिः सत्सं²⁹ङ्गत्यादिप्रणाल्या च भगवदुणश्रवणादि रुचिजननद्वारा भवतीति वक्तुं तावद्भक्तियोगानुग्राहक एव वर्णाश्रमप्रयुक्तो धर्मः श्रेष्ठः, तदन्यस्तु अभिसंहितफलः पुनः संसृतिहेतुत्वेनानर्थावह इत्याह - स वा इति त्रिभिः । यतोऽनभिसंहितफलाद्धर्माद्वर्णाश्रमानुगुणा³⁰दनुष्ठितात् ³¹अधोक्षजे भक्तिः भवति, स एव धर्मः परः उत्कृष्टः । भक्तिमपि विशिनष्टि - अहैतुकी फलोपाधिरहिता अप्रतिहता अन्तरायानुपहता। अव्यवहितेति पाठान्तरम् । तदा विजातीयप्रत्ययान्तराव्यवहिता । यया भक्त्या आत्मा सुप्रसीदति पूर्वाल्पभक्तिरुत्तरभक्तिप्रकर्षौपयिकमनोनैर्मल्यहेतुरित्यर्थः । यद्वा, ययाऽऽत्मा सुप्रसीदति इत्यनेन प्रीत्यात्मकत्वं उच्यते । अनुकूलज्ञानेनैव हि चित्तप्रसादः; प्रतिकूलेन तु चित्तविक्षेप एव । अनुकूलज्ञानमेव हि आनन्दः सुखं प्रीतिश्चेति पर्यायान्तरैः उच्यते । अव्यवहितेत्यनेन तैलधारावत् अविच्छिन्नस्मृतिसन्तानरूपत्वं उक्तम् ॥ ६ ॥

ननु अव्यवहितेत्ययुक्तम्; शब्दादिविषयासक्तमनसा³² अकामेनापि मध्ये मध्ये विषयान्तरानुध्यानव्यवहितत्वप्रसङ्गादिति शङ्कां निराकुर्वन्नुक्तभक्तेरेव विशेषणान्तरं आह - वासुदेव इति । भगवति षाड्गुण्यपरिपूर्णे वासुदेवे प्रयोजितो भक्तियोगः वैराग्यं आशु जनयति । “सर्वत्रासौ समस्तं³³ च वसत्यत्रैव वै यतः । ततः स वासुदेवेति विद्वद्भिः परिगीयते” (विष्णु. पु. 1-2-12) इति निरुक्तवासुदेवशब्देन सर्वान्तरात्मत्वं सर्वाधारत्वं, भगवच्छब्देन षाड्गुण्यपूर्तिश्चोक्ता । सर्वान्तरात्मकत्वेन निरतिश³⁴यत्वं लब्धम् । आत्मैव हि निरतिशयप्रियः । एवमनेन पदद्वयेन शब्दादि लौकिकविषयेभ्यो वैलक्षण्यं अभिप्रेतम् । एवं च विषयस्य विलक्षणत्वादेव तदनुध्यानरूपो भक्तियोगः शब्दादिविषयेषु अनासक्तिरूपवैराग्यं आशु जनयति, कस्मिंश्चिद्विषये विलक्षणे अनुरागातिशयस्य³⁵ विषयान्तर वैतृष्ण्यावहत्वदर्शनात् । तस्माद्भक्तियोगनिष्ठमनसः शनैः विषयान्तरवैतृष्ण्य स्यार्थादेवोदयात् विषयान्तरानुध्यानाव्यवहितत्वं भक्तेः सम्पत्स्यत एवेति भावः । तथा यदहैतुकम् । “नाहं वे³⁶दैर्न तपसा” (भ.गी. 11-53) इत्युक्तरीत्या भक्तिव्यतिरिक्तहेत्वन्तरालभ्यं³⁷ ज्ञानं³⁸ साक्षात्कारात्मकम्, तच्च जनयति । अनेन भक्तेः साक्षात्कारात्मकत्वं विशेषणं उक्तम् ॥ ७ ॥

तदेवं श्लोकद्वयेनोक्तविधभक्त्यनुग्राहक एवानभिसंहितफलवर्णाश्रमप्रयुक्तधर्मः श्रेष्ठ इत्युक्तम् । अथाऽस्य धर्मस्य भगवद्गु³⁹णादिरुचिजननद्वारा भक्तियोगानुग्राहकत्वं वदन्नभिसंहितफलधर्मस्य श्रमफलकत्वं आह - धर्म इत्येकेन । यः सम्यगनुष्ठितोऽपि धर्मः पुंसां विष्वक्सेनस्य भगवतः कथासु रतिं रुचिं यदि नोत्पादयेत्तर्हि स धर्मः केवलं श्रम एव श्रमफलक एव, संसृतिरूपानर्थावह एवेत्यर्थः । रतिं नोत्पादयेदित्यनेन रत्येकप्रयोजनतया अनुष्ठितो धर्मः परः । ऐहिकामुष्मिकफलार्थस्तु श्रमफलक इति प्रतीतेः, फलानभिसन्ध्यभिसन्धिभ्यां धर्मस्य उत्कृष्टत्वापकृष्टत्वे वेदितव्ये ॥ ८ ॥

" * J 2 3 4 5 6 7 10 11 12 1.3 14 15 16 17 18 विज० सम्प्रति सूतः शौनकादिप्रश्नसंसृष्टः तत्प्रश्नं स्तौतीत्याह मुनय इति । कृष्णविषयः समीचीनः प्रश्नः कृत इति यत् यस्मात् । अतोऽहं भवद्भिः साधु सर्वसाधनेषु उत्तमसाधनं प्रति पृष्टो न केवलं उभयेषां अस्माकं साधु, किन्तु, लोकं मङ्गलयतीति श्रवणमननाभ्यां कल्याणजनकत्वादित्यर्थः । कुतः ? येन कृष्णसम्प्र- श्नेनाऽऽत्मा परमात्मा मनो वा प्रसीदति तस्मादित्येकान्वयः ॥ ५ ॥ भगवद्भक्तिजनकत्वात् कृष्णसम्प्रश्न एव परमधर्म इत्याह- स वा इति । यतः कृष्णसम्प्रश्नात् अधोक्षजे अहैतुकी अव्यवहिता भक्तिः भवति, पुंसां परमधर्मस्य वा इत्येकान्वयः । अक्षजन्यज्ञानं अधः कृत्वा, अतीत्य वर्तत इत्यधोक्षजः । भगवत्प्रसादमन्तरेण काम्यफलहेतुशून्या अहैतुकी । विक्षेपादन्यप्रसङ्गादिव्यवधानशू- न्याऽव्यवहिता " नचान्योऽसा वन्योऽहमस्मि” (बृह. 3. 1-4-10 ) इति “नाऽविष्णुः कीर्तये द्विष्णुम्” इत्यादि श्रुतिस्मृति- निषिद्धत्वात् भेदबुद्धयपरपर्याय व्यवधानशून्येत्यर्थ इति, “व्यवधानं तिरोधान मपिधान मथोच्यते” इत्यभिधानविरोधात् । न च श्रुतिस्मृतिविरोधः, अनयोः, अन्यार्थत्वात् । अविष्णुः न विष्णु र्यस्य स तथा अतद्भक्त इत्यर्थः । अन्यः स्वतन्त्रः । अप्रतिहतेति पाठे अस्खलितेत्यर्थः । यया भक्त्या आत्मा आशु प्रसीदति । समुद्धृत्य मनीषयेत्युक्तं दर्शयति स इति । स एव परो धर्मो यतो धर्मादधोक्षजे भक्तिर्भवतीति वा ॥ ६ ॥ भक्तिरपि वैराग्यद्वारेण अपरोक्षज्ञानसाधनमित्याह वासुदेव इति । वासुदेवे भगवति प्रयोजितो भक्तियोगो वैराग्यं यदहैतुकं ज्ञानं तच्च जनयती त्येकान्वयः । वसति सर्वत्र, स्वस्मिन् सर्वं वासयतीति वा वासुः, क्रीडादिकरणात् देवः, वासु श्वासौ देव श्चेति वासुदेवः । तस्मिन् भक्तिलक्षण उपायो भक्तियोगः । वैराग्यं विषयेध्वसारताबुद्धिम् । अकारवाच्यविष्णुप्रसाद एव हेतुः निमित्तं यस्यतत्तथोक्तम् । द्रव्यलाभादिहेतुसम्बन्धीन्द्रजालादि- ज्ञानं न भवतीति वा ॥ ७ ॥ ननु नित्यनैमित्तिकादिधर्माणां सत्त्वात् कथमस्यैव परमत्वं इत्याशङ्कय, तेषामपि कृष्णकथारतिजनकतया तत्साधनत्वेन परमत्वं इत्याह धर्म इति । यः पुरुषः स्वनुष्ठितो धर्मः विष्वक्सेनकथाश्रयां रतिं नोत्पादयेत्तर्हि पुंसां स 60 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-12 केवलं श्रम एव हीत्येकान्वयः । शास्त्रोक्तसदाचार द्रव्य देशकालादिभिर्नियततया सुष्ठुनुष्ठितः यत्रानि कीर्तिते विष्वक् सर्वतोऽञ्चति दैत्यसेनाम् इति विष्वक्सेनः तस्य कथासु रतिं निरन्तराभ्यासरूपाम् । केवलं श्रम एव क्रियाकाले उत्तरकालेऽपि दुःखस्वरूपत्वादायास एवेत्यर्थः । हिशब्देनानेवंवित् महत्पुण्यं कर्म करोति तद्वा अस्य अन्ततः क्षीयत इति श्रुतिप्रसिद्धिं दर्शयति ॥ ८ ॥ 1 M adds स्वधर्मः I रा० कृ० हे मुनयः भवद्भिरहं लोकमङ्गलं प्रति साधु पृष्टः । यत् यतः येन आत्मा मनः सुप्रसीदति सः कृष्णसम्प्रश्नः कृष्णविषयकः प्रश्नः भवद्भिः कृतः ॥ ५॥ यया भक्त्या आत्मा मनः सम्प्रसीदति सा अहैतुकी फलाभिसन्धिरहिता अप्रतिहता अन्तरायैरनभिहता भक्तिः अधोक्षजे हरौ यतो यस्मात् धर्मात् भवति सः पुंसां परो धर्मः ॥ ६ ॥ भगवति वासुदेवे प्रयोजितो भक्तियोगः वैराग्यं वैतृष्ण्यं यत् अहैतुकं शुष्कतर्काद्यगोचरं तज्ज्ञानं च जनयति ॥ ७ ॥ 2 यो धर्मः स्वनुष्ठितः सम्यगाचरितः पुंसां विष्वक्सेनकथासु नारायणकथासु रतिं नोत्पादयेत् स धर्मः केवलं श्रम एवहि ॥ ८ ॥ यत् यतः द्रवच्चित्तप्रेमाश्रुपुलकोद्रमाः न सन्ति । तस्य पुंसः औपनिषदं श्रुतं आत्मतत्त्वं हरिकथामृतात् दूरे हरिकथातुल्यं न भवतीति भावः ॥ धर्मस्य ह्यापवर्त्यस्य नाऽर्थोयोपकल्पते । arsर्थस्य धर्मैकान्तस्य कामो लाभाय हि स्मृतः ॥ ९ ॥ कामस्य नेन्द्रियप्रीति लभो जीवेत यावता । जीवस्य तत्त्वजिज्ञासां नाऽर्थो य चेह कर्मभिः ॥ १० ॥ वदन्ति तत् तत्त्वविदस्तत्त्वं यज्ज्ञान महसम् । ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्दयते ॥ ११ ॥ * सत्तामात्रं तु यत्किश्चित् सदसच्चाविशेषणम् । उभाभ्यां भाष्यते साक्षात् भगवान् केवलः स्मृतः ॥ तच्छ्रद्दधाना मुनयो ज्ञानवैराग्ययुक्तयां । पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं भक्त्या श्रगृहीतया ॥ १२ ॥ 1 2 3 4 S 7 H 8 H समः 9 10 *The additonal verse is found between 11th and 12th y in H & M and is contemented upon by Sri Vuyayadhvaratirtha and the commentary is to be found in its relevent place 61 1-2-12] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीध० तदेवं हरिभक्तिद्वारा तदितरवैराग्यात्मज्ञानपर्यन्तः परो धर्मः इत्युक्तम् । अन्ये तुं मन्यन्ते धर्मस्य अर्थः फलं, तस्य च कामः फलं तस्य च इन्द्रियप्रीतिः, तत्प्रीतेश्च पुनरपि धर्मार्थादिपरम्परेति । यथाऽऽहुः “धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते” (भार. 18-5-49) इत्यादि, त निराकरोति धर्मस्येति द्वाभ्याम् । उक्तन्यायेन अपवर्गपर्यन्तस्य धर्मस्यार्थाय फलत्वाय अर्थो नोपकल्पते योग्यो न भवति । तथा धर्मैकान्तस्य एवम्भूतधर्माव्यभिचारिणः अर्थस्याऽपि कामो लाभाय फलत्वाय न हि स्मृतो मुनिभिः ॥ ९ ॥ 4 कामस्येति । कामस्य च विषयभोगस्य इन्द्रियप्रीतिः लाभः फलं न भवति, किन्तु यावता जीवेत तावानेव कामस्य लाभ:’ जीवनपर्याप्त एव कामः सेव्य इत्यर्थः । जीवस्य जीवनस्य च पुनः कर्मानुष्ठानद्वारा कर्मभिः य इह प्रसिद्धः सोऽर्थो न भवति किन्तु तत्त्वजिज्ञासैवेति ॥ १० ॥ ननु च तत्त्वजिज्ञासा नाम धर्मजिज्ञासैव धर्म एव हि तत्त्वमिति केचित् तत्राऽऽह वदन्तीति । तत्त्वविदस्तु तदेव तत्त्वं वदन्ति । किं तत् ? यज्ज्ञानं नाम अद्वयमिति क्षणिकविज्ञानपक्षं व्यावर्तयति । ननु तत्त्वविदोऽपि विगीतवचना एव । मैवम् तस्यैव तत्त्वस्य नामान्तरैः अभिधानादित्याह । औपनिषदैर्ब्रह्मेति हैरण्यगर्भैः परमात्मेति सात्वतैः भगवानित्यभिधीयते ॥ ११ ॥

तच्च तत्त्वं सपरिकरया भक्त्यैव प्राप्यत इत्याह- तदिति । तच्चेत्यन्वयः । ज्ञानवैराग्ययुक्तयेत्यत्र ज्ञानं परोक्षम् । तच्च तत्त्व मात्मनि क्षेत्रज्ञे पश्यन्ति । किं तत् ? आत्मानं परमात्मानम् । श्रुतेन वेदान्तादिश्रवणेन गृहीतया प्राप्तयेति भक्तेर्दादर्यमुक्तम् ॥ १२ ॥ 1

1. त्वेवं 2 H अपवर्गस्य 3 A Bomit धर्मैकान्तस्य 4 H. Vadd फलं न त्विन्द्रियप्रीतिः 5 B ध 6 B adds स्वर्गादिः 7 HV तदित्यव्ययम् । 1 वीर- तदेवमनभिसंहितफलो भगवदुण श्रवणादिरुचिजननद्वारा भक्तियोगानुग्राहक एव धर्मः, परोऽन्यस्तु श्रमफलक इत्युक्तम् । अथ उक्तविधधर्मानुग्राह्य भगवद्भक्तियोगसाध्यमोक्षस्यैव निरतिशयपुरुषार्थत्वमिति दर्शयितुं धर्मार्थकामानां स्वतः पुरुषार्थत्वं धर्मस्यार्थार्थत्वमर्थस्य कामार्थत्वं कामस्येन्द्रियतृप्त्यर्थत्वं इन्द्रियतृप्तेः³⁹ जीवनस्य पुनर्धर्मार्थत्वमित्यादिरूपां चक्रवत्परिवृत्तिं लौकिकाभिमतां च निरस्य धर्मादीनामपि परम्परया निरतिशयपुरुषार्थरूपमोक्षसाधन भक्तियोगानुग्राहकत्वं आह - धर्मस्येति त्रिभिः । तत्र धर्मस्य फलं अर्थः अर्थफलं कामः कामफलमिन्द्रियतृप्तिरिति लौकिकानां मतम् । तत्र धर्मफलत्वमर्थस्य निरस्यति धर्मस्येत्यर्धेन । आपवर्त्यस्यापवर्ग⁴⁰साधनस्य अनभिसंहितफलत्वे सति परम्परया निरतिशयपुरुषार्थरूप मोक्षसाधनीभविष्यतो धर्मस्यार्थाय प्रयोजनायार्थः धर्म न प्रकल्पते, धनं धर्मस्य फलं न भवतीत्यर्थः । धर्मस्यार्थफलकत्वरूप लौकिकमतानुवादेनैव स्वतः पुरुषार्थत्वमपि निरस्तं वेदितव्यम् । एवं उत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । एकस्यैव दानयागादिरूपस्य धर्मस्य फलानभिसन्ध्यभिसन्धिरूपाकारभेदेनोत्कृष्टापकृष्टफलसाधनत्वेऽवगते सति तत्र अनभिसंहित फलत्वरूपाकारानादरेण सह इतरपुरुषार्थरूपार्थार्थत्ववादरूपं लौकिकानां मतं अतीवानादरणीयमिति भावः । अथ कामस्यार्थफलत्वं निरस्यति - नार्थस्येति । धर्मैकान्तस्य धर्मैकप्रयोजनस्यार्थस्य वित्तस्य लाभाय प्रयोजनाय कामो न स्मृतः । अर्थस्य प्रयोजनं न कामो भवतीत्यर्थः । अत्र कामशब्देन काम्यते इति काम इति व्युत्पत्त्या अन्नपानादिः उच्यते ॥ ९ ॥

अथ कामस्य इन्द्रियतृप्तिफलकत्वं निरस्यति - कामस्येति । यावता अन्नपानादिना कामेन काम्यमानेन वस्तुना जीवति तावतोऽन्नादेर्भोग्यवस्तुनः लाभः फलं नेन्द्रियतृप्तिः, किन्तु देहधारणमेव अन्नपानादिकामफलमित्यर्थः । अथ जीवनस्य पुनर्धर्मार्थत्वं निरस्यति । जीवस्य जीवनस्य प्रयोजनं तत्त्वजिज्ञासैव; न तु इह लोके यः कर्मभिः साध्यो धर्मः सोऽर्थः प्रयोजनम् । अत्र धर्मार्थकामजीवनानां क्रमेण अर्थकामेन्द्रियतृप्तिधर्मार्थत्वं निरस्य, तेषां क्रमेणापवर्गधर्म देहधारणमात्रतत्त्वजिज्ञासार्थत्वोक्तेः अयं भावः । सति वित्ते तेनानभिसंहितफलं धर्मं सम्पाद्य तेन धर्मेण अपवर्गसाधनभूतं भक्तियोगं उपकुर्यात् । सति तु कामे तेन देहधारणमात्रोपयुक्तेन देहं धृत्वा तेन देहेन भजनीयतत्त्वजिज्ञासा कार्येति ॥ १० ॥

जीवस्य प्रयोजनं तत्त्वजिज्ञासैवेत्युक्तम् । किं तत्त्वम्, यज्जिज्ञासितव्यम् ? इत्यत आह - वदन्तीति । यज्ज्ञानं ज्ञानस्वरूपं ज्ञानगुणकं च अद्वयं स्वतुल्याभ्यधिकवस्त्वन्तररहितम् अवयवभेदरहितं वा जात्यादिभेदरहितं वा ब्रह्मपरमात्मभगवच्छब्दाभिहितं तदेव तत्त्वमिति तत्त्वविदो वदन्ति । ब्रह्मपरमात्मभगवच्छब्दाः सामान्यविशेषशब्दाः प्रयुक्ताः । एवं प्रयुञ्जानस्य सदाकाशादिशब्दा अपि कारणवाक्यगता भगवत्परा इत्यभिप्रायः ॥ ११ ॥

एवं परधर्मादि⁴¹वर्गस्यापि परम्परयाऽपवर्गसाधनत्वं, प्रसङ्गात् भजनीयवस्तुस्वरूपं चोक्तम् । अथ यद्विवक्षितं मोक्ष एव निरतिशयं श्रेयः तत्साधनं तु भक्तिरेव । तन्निष्पत्तिश्च वर्णाश्रमधर्मज्ञानयोग⁴²समाधिभिरिति तदुपपादयति तदित्यादिभिः सार्धैः दशभिः । तत्तस्मात् भक्तियोगानुग्राहकस्यैव धर्मस्य परत्वात् त्रिवर्गस्यापि परम्परया अपवर्गार्थत्वात् अपवर्गातिरिक्तनिरतिशयपुरुषार्थाभावाच्चेत्यर्थः । श्रुतं यज्ञादिकर्म तस्य कर्तव्यतया वेदे श्रुतत्वात्तेन गृहीतयाऽनुगृहीतया ज्ञानवैराग्याभ्यां युक्तया भक्त्या आत्मनि जीवात्मन्यन्तरात्मतया स्थितं ब्रह्मादिशब्दवाच्यं भगवन्तं श्रदधाना⁴³ एते⁴⁴ एवंविधया भक्त्या पश्यन्ति । ज्ञानशब्देन प्रत्यगात्मयाथात्म्यज्ञानयोगो विवक्षितः । वैराग्यं विषयान्तरेषु वैतृष्ण्यं, तेन ⁴⁵शमादिसङ्ग्रहः । एभिरङ्गैरुपकृतया भक्त्या आत्मनि स्थितं परमात्मानं पश्यन्ति साक्षात्कुर्वन्तीत्यनेन भक्तेरेव परमात्मदर्शनसमनन्तरभाविमोक्षसाधनत्वमुक्तम् । कर्मयोगज्ञानयोगयोः शमादीनां च भक्तियोगानुग्राहकत्वं च “भिद्यतेहृदयग्रन्थिः” (मुण्ड. उ. 2-2-8) इति श्रुत्या तदर्थानुवादिना वक्ष्यमाणश्लोकेन च मोक्षस्य दर्शनानन्तरभावित्वं अवगतम् । एवञ्च भक्त्या पश्यन्तीत्यस्य दर्शनरूपापन्नाया भक्तेः अव्यवधानेन मोक्षसाधनत्वं इत्यभिप्रायः ॥ १२ ॥

1. 2. 3. 4 5. 6. 63 1-2-12] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विज० ननु धर्मस्य भगवत्कथारत्यजनकत्वे कथं श्रमैकफलत्वं धर्मादर्थोऽर्थात्कामः कामात्सुखमि- त्यर्थशास्त्रादौ प्रसिद्धेरिति तत्राह धर्मस्येति । अपवर्गो मोक्षः तत्साधनं आपवर्ग्यं तस्य धर्मस्य इहार्थः । काञ्चनादिद्रव्यं अर्थाय फलाय न कल्पते ; हि यस्मात्तस्माद्धरिकथारतिजनकत्वमेव फलं इत्यर्थः । धर्म एव एकान्तं नियमेन फलं यस्य स धर्मैकान्तः । तस्य धर्मसाधनस्य अर्थस्य कामो लाभाय प्रयोजनाय न स्मृतः, विद्वद्भिरिति शेषः । अत्रापि हिशब्दो हेतौ ॥ ९ ॥ कामस्येन्द्रियप्रीतिः लाभः न भवति, तर्हि अशनाच्छादनाद्यभावे क्षुधादिना मरणमेव स्यात् । तत्राऽऽह जीवेतेति । यावताऽर्थादिना जीवति शरीरयात्रानिर्वाहको भवति तस्मा दर्थशास्त्रादौ प्रतिपादितक्रमो बहिर्मुखानां इति भावः । ब्रह्मार्पणबुद्धया कृतस्य कर्मणः भगवत्कथारतिसाधनत्वं इत्याह जीवस्येति । इह कर्मभिः योऽर्थः भगवत्कथारतिलक्षणः सः अतत्त्वजिज्ञासोः जीवस्त्र न भवति । भगवत्तत्त्वं अजानतः पुरुषस्य तदर्पणबुद्ध्या कृतैः कर्मभिः फलं ऐहिकामुष्मिकं न स्यादिति भावः ॥ १० ॥

ननु अतत्त्वजिज्ञासोरित्युक्तं किं तत्तत्त्वं येन तज्ज्ञस्य कर्मभिः पुरुषार्थो न स्यादिति तत्राह वदन्तीति । ‘अद्वयं असमाधिकं ज्ञानं ज्ञानस्वरूपं देशकालादिषु बृंहितत्वात् सर्वान्तर्यामित्वादैश्वर्यादिगुणक्त्वात् ब्रह्मेति परमात्मेति, भगवानिति शब्दयते ॥ ११ ॥

• यच्च सत्तामात्रं केवलानन्ददेहं अत एव यत्किञ्चिल्लोकविलक्षणं तत् तत्त्वं वदन्तीति त्रिकालेऽप्यनन्यथाभूतं एकविधं ब्रुवते । न ब्रह्मणो ज्ञानस्वरूपत्वं युक्तिमत् लोके ज्ञानस्य विषयापेक्षया उत्पत्तिविनाशधर्मदर्शनात्, अस्यापि तथात्वेन अनित्यत्वप्रसङ्गादिति, तत्राह सदसदिति । सत्कार्य असत्कारणं च । अविशेषणं न स्वनियतविशेषापादकम् । यस्येतिशेषः विषयापेक्षया अनुत्पाद्य मिति उभाभ्यां सदसद्धयां भाष्यते मृत्स्रष्टृघटस्रष्टृमृज्ज्ञातृघटज्ञात्रित्याद्यनन्त- कार्यकारणविशिष्टतया व्यवहियते । अतो भगवान् साक्षात् केवलः प्रकृतिसम्बन्धविधुरः स्मृतः । * याद्वषयज्ञानं भक्तियोगं जनयेत् तद् ब्रह्म किं प्रमाणगोचरः ? उतागोचरः ? गोचरश्चेत् घटादिवदब्रह्मत्वं अगोचरचे नास्त्येवेत्याशङ्क उभयदोषपरिहारायाऽऽह वदन्तीति । न वयं प्रमाणैरनुमिमीमहे न चैव तावता नास्ति । किं तर्हि, यज्ज्ञान मद्वयं ज्ञातृज्ञेयलक्षणरहितं तत्त्वविदस्तत्तत्त्वं जगदाकारेण विवर्तत इति वदन्ति । तदेव वेदान्तिभिः ब्रह्मेति परमात्मेति, भगवानिति शब्दयते । तत्रायं विभागः । बृहत्त्वात् ब्रह्मेति वेदान्तिनः । परं केवलमादानादिकर्तृत्वादात्मेति योगिनः । षणयुक्तत्वात् भगवानिति पौराणिकाः । तत्र किं तत् सत्यमिति । तत्राह - सत्तेति । तस्मादत्र सगुणं प्रमाणवेद्यं न निर्गुणमिति शास्त्रमथितार्थ इति केचिद्वयाचक्षते तदसारम् अत्रैव पूर्वपरवाक्यार्थपर्यालोचनया स्वविरोधात् ॥ तदाह तदिति । एवं उक्तप्रकारेण ब्रह्मपरमात्माद्यनन्तवैदिकादिपदवाच्यतया सगुणः सर्वजगत्कर्ता परमात्मैव तत्त्वमिति यस्मात्तस्मान्मुनयो ज्ञानिनः श्रद्दधानाः शास्त्रोक्तवस्तुगत्या आस्तिक्यबुद्धियुक्त श्रुतिगृहीतया, वेदान्तश्रवणेन दृढगृहीतया तत्त्वज्ञानेन विषयवैराग्येण युक्तया भक्त्या तमेवात्मानं परमात्मानमात्मनि हृदि पश्यन्ति । चकारः “स्वात्मन्येवात्मानं पश्येत्” (बृह. उ. 4-4-23 ) इति श्रुतिप्रसिद्धिद्योतको न तु आत्मनि क्षेत्रज्ञे जीवे आत्मानं 64 Pव्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-16 परमात्मानं पश्यन्ति परमात्मनि क्षेत्रज्ञं चेति समुच्चयार्थः । तस्मा जगदाकारेण विवर्तितं तत्त्वं अन्यनिर्गुण मन्य तत्व- } मिति नार्थः ॥ १२ ॥ 1 K adds “The vv with No 11 and asterisk mark are commented twice by Vijayadhvaja Thirtha. रा० कृ० आपवर्ग्यस्य मोक्षफलपर्यन्तस्य धर्मस्य अर्थाय प्रयोजनाय फलत्वायेति यावत् । अर्थः नोपकल्पते योग्यो न भवतीत्यर्थः । धर्मैकान्तस्य धर्माव्यभिचारिणः अर्थस्य कामो लाभाय न श्रुतः ॥ ९ ॥ कामस्य इन्द्रियप्रीतिः लाभो न भवति । यावता जीवेत् तावतैव कामलाभः । जीवस्य जीवनस्य कर्मभिः यः अर्थः सः कर्माचरणरूपं प्रयोजनं न भवति केवलं तत्त्वजिज्ञासा प्रयोजनम् ॥ १० ॥ तत्त्वविदस्तु - यत् अद्वयं अखण्डाकारं ज्ञान मिति ब्रह्मेति परमात्मेति भगवा निति च कथ्यते तत् तत्त्व मिति वदन्ति ॥ ११ ॥ तच्च तत्त्वं श्रद्दधानाः मुनयः ज्ञानवैराग्ययुक्तया श्रुतगृहीतया भक्त्या आत्मनि आत्मानं परमात्मत्वेन पश्यन्ति जानन्ति ॥ १२ ॥ अतः पुम्पिद्विजश्रेष्ठा वर्णाश्रमविभागशः । स्वनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धि हरितोषणम् ॥ १३ ॥ तस्मा देकेन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः । श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च ध्येयः पूज्यश्च नित्यदा ॥ १४ ॥ यदनुध्यासिना युक्ताः कर्मग्रन्थिनिबन्धनम् । छिन्दन्ति कोविदा स्तस्य को न कुर्यात् कथारतिम् ।। १५ ।। शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः । स्यान्महत्सेवया विप्राः ! पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥ १६ ॥ 3 2 3 श्रीध० धर्मस्य फलं भक्तिः न अर्थकामादिकं इतीम मर्थं उपपाद्य, उपसंहरति अत इति । हे द्विजश्रेष्ठाः, हरितोषणं हरे राराधनम् । संसिद्धिः फलम् ॥ १३ ॥ यस्माच्च भक्तिहीनो धर्मः केवलं श्रम एव तस्मात् भक्तिप्रधानः एव धर्मः अनुष्ठेयः इत्याह तस्मादिति । एकेन एकाग्रेण मनसा ॥ १४ ॥ 9 65 1-2-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् Ma भक्तिरहितो धर्मः श्रम एवेति प्रपञ्चितम् इदानीं तु भक्तेः मुक्तिफलत्वं प्रपञ्चयति यदिति । यस्यानुध्या अनुध्यानम्, सैवासि: खङ्गः तेन युक्ताः विवेकिनः, ग्रन्थिं अहङ्कारं निबध्नाति यत्कर्म तच्छिन्दन्ति; तस्य कथायां रति को न कुर्यात् ॥ १५ ॥ ननु सत्य मेवं कर्मनिर्मूलनी हरिकथारतिः तथाऽपि तस्यां रुचिः नोत्पद्यते ; किं कुर्म स्तत्राह शुश्रूषोरिति । पुण्यतीर्थनिषेवणात् निष्पापस्य महत्सेवा स्यात् । तया च तद्धर्मश्रद्धा । ततः श्रवणेच्छा । ततो रुचिः स्यात् इत्यर्थः ॥ १६ ॥ 1 HV add अप्रमत्ताः 2 H. V °वं 3 HV ‘लि’ 4 BH. V निषेवणादिभिः 1

वीर- श्रुतगृहीतयेत्यनेन वर्णाश्रमधर्मस्य भक्तियोगानुग्राहकत्वं उक्तम्, “धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां” (भाग. 1-2-8) ⁴⁵इत्यादिना धर्मस्य भक्तियोगानुग्रहप्रकार उक्तः, इदानीं अन्यथाऽपि, तदनुग्रहप्रकारं दर्शयति - अत इति । यतो भक्तेरेव साक्षात् मुक्तिसाधनत्वं, अतो हे द्विजश्रेष्ठाः पुम्भिः वर्णाश्रमविभागशः अवस्थितस्येति शेषः । तद्वर्णाश्रमानुगुणस्य इत्यर्थः । वर्णादिभेदेनाव⁴⁶स्थितैः पुम्भिरिति वा । सम्यगनुष्ठितस्य⁴⁷ पञ्चमहायज्ञादि रूपस्य संसिद्धिः फलं हरितोषणमेव । अयं भावः - स्वनुष्ठिताद्धर्मात् भक्तियोगप्रतिबन्ध निवृत्त्यनुकूल सङ्कल्पहेतुर्हहरितोषः, ततश्च भक्तियोग⁴⁸सम्पन्न प्रतिबन्धपापक्षयः, ततो भक्तियोगनिष्पत्तिः इति । यद्वा हरिस्तुष्यते येनानुध्यानेन तद्धरितोषणम् । तदेव धर्मस्य स्वनुष्ठितस्य संसिद्धिः फलम् । भक्तियोगोत्पत्ति प्रतिबन्धनिरसनद्वारा हरितोषहेतु भक्तियोगनिष्पत्तिरेव धर्मस्य फलं इत्यर्थः । अन्यथा, “धर्मेण पापमपुनदति (म. ना. उ. 17-6), “अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा” (ईशा. उ. 11) इत्यादिश्रुतेः धर्मस्य भक्तियोगोत्पत्ति प्रतिबन्धक पापनिरासकत्वं वदन्त्या विरोधापत्तेः ; धर्मस्यैव हरितोषफलकत्वे भक्तेः वैयर्थ्यापित्तेश्च । ननु “ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽ⁴⁹र्जुन” (भ.गी. 4- 37) इति भक्तियोगस्यैव सर्वदुरितनिवर्तकत्वस्मरणात्, भक्तियोगवत् धर्मस्यापि हरितोषहेतुत्वमेव युक्तमिति चेत्, शृणु - प्रापकप्रतिबन्धकं प्राप्तिप्रतिबन्धकं चेति द्विविधं दुरितम् । तत्र प्रापकस्य भक्तियोगस्य यदुत्पत्तिप्रतिबन्धकं दुरितं ⁵⁰तद्ध्यपनोद्यम् । एवं धर्मनिरस्तप्रतिबन्धके भगवत्प्रापकभक्तियोगे निष्पन्ने तेन यद्भगवत्प्राप्ति प्रतिबन्धकं दुरितं तदपनोद्यते; तदभिप्रायकाणि ज्ञानाग्निरित्यादीनि वचनानि ॥ १३ ॥

एवं वर्णाश्रमधर्मस्य भक्तियोगोपकारः तत्प्रकारश्च भक्तियोग प्रतिबन्धनिरसनेन, भगवद्गुणादि श्रवणरुचिजनक⁵¹द्वारा ⁵²वेति द्विधा सन्दर्शितः । अथ तुल्यन्यायतया भगवद्गुणस्वरूपादि श्रवणादीनामपि भक्तियोगोपकारकत्वं उपकारप्रकारं च वक्तुं तेषां अवश्यकर्तव्यतां तावदाह तस्मादितिद्वाभ्याम् । तस्माद्धर्मस्य भक्तियोगानुग्राहकत्वतत्प्रकारप्रदर्शनादेव ⁵³तुल्यन्यायतया भगवद्भक्तियोगोपकारकत्वेन सात्वतां भक्तानां पतिः भगवानेकेनैकाग्रेण मनसा नित्यदा श्रोतव्यः कीर्तितव्यः ध्येयः स्मर्तव्यः; पूज्यश्च । ध्यानं अत्र श्रुतार्थ प्रतिष्ठापनात्मकं मननापरपर्यायं स्मरणं विवक्षितम् । भक्त्यात्मकस्य ⁵⁴श्रवणाद्यनन्तरभावित्वं हि वक्ष्यते ॥ १४ ॥

यस्य भगवतोऽनुध्या अनुध्यानं भक्तिः सैवासि: खङ्गः तेन युक्ताः सहिताः कोविदाः कुशलाः । कर्मैव ग्रन्थिः तद्रूपं निबन्धनं बन्धनं छिन्दन्ति । कर्मणो ग्रन्थित्वरूपणं ग्रन्थिवद्दु⁵⁵र्मोच्यत्वात् । ⁵⁶दुर्विमोच्येन कर्मणा निबध्यत इति निबन्धनं, कर्मायत्तः संसारः तं छिन्दन्ति इति वा । तस्य कथासु रतिं को वा पुमान् न कुर्यात्, सर्वोऽपि कुर्यादेवेत्यर्थः । यस्य भक्तिः अनर्थावहसंसृति निरासहेतुः तस्य महोपकर्तुः भक्तियोगस्य अनुग्राहकतया तत्कथासु रतिं सर्वोऽपि जनः कुर्यादेवेत्यर्थः ॥ १५ ॥

यद्यपि धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसामिति धर्मस्य वासुदेवकथारुचिजननद्वारा भक्तियोगानुग्राहकत्वोक्त्यैव कथारुचिजनकत्वमप्युक्तमेव भवति ; तथाऽपि न साक्षादेव धर्मः कथारतिहेतुः ; अपि तु सत्सङ्गादिद्वारा हेत्वन्तरेण वेत्याह शुश्रूषोरिति । श्रोतुमिच्छोः स्वधर्मनिरस्त शुश्रूषा प्रतिबन्धकस्येत्यर्थः । श्रद्धायुक्तस्य पुंसः वासुदेवकथायां रुचिः, हे विप्राः, महतां सेवया पुण्यतीर्थानां गङ्गादीनां निषेवणाच्च भवति ॥ १६ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 {1 12 विज० उपसंहरति अत इति । हे द्विजश्रेष्ठाः संसिद्धिः फलम् ॥ १३ ॥ कृष्णसम्प्रश्नस्य परमधर्मत्वं निगमयति तस्मादिति । यतः कृष्णसम्प्रश्नस्यैव परमधर्मत्वं तस्माद्धेतोः एकेन एकाग्रेण । चकारौ परस्पर समुच्चयार्थे । श्रवणादितत्तत्काले कर्तव्यं न क्वचित्कालो वृथा यापनीय इत्यस्मिन्नर्थे नित्यदाशब्दः || १४ || फलदर्शनं पुरोधाय प्रवृत्तिदर्शनात् श्रवणादिना किं फलमिति तत्राह यदिति । यं भगवन्तं अनुसवनं निरन्तरं ध्यातुं शीलं एषां इति यदनुध्ययिनो युक्ताः मनोयोगयुक्ताः कर्मपाशेन नितरां बन्धनं तत् छिन्दन्ति । तस्य कथासु रतिं को न कुर्यात् । अतः श्रवणादिफलं अपरोक्षज्ञानद्वारा मुक्तिरेव ॥ १५ ॥ । हरिकथारतिः केन स्यात् इति तत्राह शुश्रूषो रिति । हे विप्राः शुश्रूषोः गुर्वादिपरिचर्याशीलस्य, वेदादिषु श्रद्दधानस्य महतां सेवया पुण्यतीर्थानां भागवतादि सच्छास्त्राणां गङ्गादितीर्थानां च नितरां सेवनाच्च वासुदेवकथारतिः स्यात् इत्येकान्वयः ॥ १६ ॥ रा० कृ० अतः हे द्विजश्रेष्ठाः पुंभिः वर्णाश्रमविभागशः वर्णाश्रमानुगुण्येन स्वनुष्ठितस्य सम्यगनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धिः फलं हरितोषणमेव ॥ १३ ॥ तस्मात् एकेन अनन्येन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः नित्यशः श्रोतव्यः, कीर्तितव्यः, ध्येयः, पूज्यश्च भवति ॥ १४ ॥ 67 1-2-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सर्वोऽपि यदनुध्याऽसिना यस्य भगवतः अनुध्या अनुध्यानं सैवाऽसि: खङ्गः तेन युक्ताः अवधानवन्तः कोविदाः ग्रन्थिनिबन्धनं अहङ्कार कारणं कर्म छिन्दन्ति, तस्य भगवतः कथारतिं कथास्वनुरागं को न कुर्यात् ? कुर्यादेवेत्यर्थः ॥ १५ ॥ हे विप्राः शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य पुंसः महत्सेवया पुण्यतीर्थनिषेवणात् वासुदेवकथारतिः स्यात् ॥ १६ ॥ 1 B,H,1,V " थाः शृण्वतां स्वकयां कृष्णः पुण्यश्रवणकीर्तनः । हृद्यन्तःस्थो भद्राणि विधुनोति सुहृत्सताम् ॥ १७ ॥ नष्टप्राये ध्वभद्रेषु नित्यं भागवतसेवया । भगवत्युत्तमश्लोके भक्ति र्भवति नैष्ठिकी ॥ १८ ॥ तदा रजस्तमोभावाः कामलोभादयश्च ये । चेत एतै रनाविद्धं स्थितं सत्त्वे प्रसीदति ॥ १९ ॥ एवं प्रसन्नमनसो भगवद्भक्तियोगतः । भगवत्तत्त्वविज्ञानं मुक्तसङ्गस्य जायते ॥ २० ॥ 2 श्रीध० ततश्च शृण्वता मिति । पुण्ये श्रवणकीर्तने यस्य सः । सतां सुहृत् हितकारी । हृदि या न्यभंद्राणि कामादिवासनाः तानि । अन्तःस्थो हृदयस्थ सन् ॥ १७ ॥ 2 ततश्च नष्टप्रायेष्विति । सर्वाभद्रनाशस्य ज्ञानोत्तरकालत्वा प्रायोग्रहणम् । भागवतानां भागवतशास्त्रस्य वा सेवया नैष्ठिकी निश्चला विक्षेपकाभावात् ।। १८ ।। तदेति । उपशाम्यति ।। १९ ।। रजश्च तमश्च ये च तत्प्रभवाः भावाः कामादयः एतै रनाविद्धं अनभिभूतम् । प्रसीदति एवमिति । भगवद्भक्तियोगतः प्रसन्नमनसः । अत एव मुक्तसङ्गस्य ॥ २० ॥ 1 V° च्छिद्राणि 2 H Vadd विधुनोति 3 HV कालीनत्वा’ 4 H,V ‘य’ 5 H. Vadd अत्र पूर्वार्धे नित्यं भागवतसेवयेति वर्णाधिवये आर्षम् । सद्भागवतसेवयेति पाठे नका प्यनुपपत्तिः ।

वीर- श्रवणादीनां भक्तियोगोपकारप्रकारं दर्शयति शृण्वतामिति द्वाभ्याम् । पुण्यं शृण्वतां कीर्तयतां च पुण्यावहं श्रवणं कीर्तनं च यस्य स कृष्णः स्वकथां शृण्वतां सतां साधूनां हृदयान्तःस्थितस्सन् अभद्राणि भक्तियोगोत्पत्ति प्रतिबन्धकानि दुरितानि विधुनोति । सुहृदिति हेतुगर्भमिदं सुहृत्त्वात् धुनोतीत्यर्थः ॥ १७ ॥

ततः किमत आह नष्टप्रायेष्विति । नित्यं भागवतानां सतां सेवया तत्सेवापूर्वक भगवद्गुणश्रवणेनेत्यर्थः । अभद्रेषु नष्टप्रायेषु सत्सु उत्तमश्लोके भगवति नैष्ठिकी दृढा भक्तिः भवति । नष्टप्रायेष्विति प्राय⁵⁷ग्रहणेन भक्तियोगापनोद्यं प्राप्तिप्रतिबन्धकं उत्तरपूर्वार्ध⁵⁸रूपं तु अवशिष्यत इति सूचितम् । एवं तुल्यन्यायतया स्वधर्मेणापि उपायोत्पत्तिप्रतिबन्धकमात्रमेव निरस्यत इति सम्यगुक्तं प्राक् ॥ १८ ॥

कथं अभद्रेषु नष्टेष्वपि भक्तिः भवतीत्यत्राह - तदेति । नृणां सततं महत्सेवैव धर्मः । तस्मात्⁵⁹ अभद्रेषु नष्टेषु तन्मूलाः चित्तविक्षेपावरणहेतवो रजस्तमसोर्भावा धर्माः कार्यभूता इति यावत् । ये कामलोभादयः सन्ति, आदिशब्दग्राह्याः क्रोधमोहादयः; ते सर्वे नश्यन्ति । नष्टेषु च रजस्तमोभावेषु एतै रजस्तमोभावैः अनाविद्धं अविक्षिप्तं अविमूढं च अत एव सत्त्वे रजस्तमोभ्यां अनभिभूते सत्त्वगुणे स्थितं सत्त्वप्रधानं सत् स्थिरं सदिति यावत्प्रसीदति । प्रसन्ने च चेतसि नैष्ठिकी भक्ति⁶⁰रप्युद्भवतीति भावः ॥ १९ ॥

तदेवाह एवमिति । एवं उक्तरीत्या प्रसन्नं मनो यस्य तस्य मुक्तसङ्गस्य विरक्तस्य पुंसः नैष्ठिकी भक्तिः भवतीति शेषः । तस्माच्च भक्तियोगात् भगवत्तत्त्वविज्ञानं भगवत्स्वरूपगुण याथात्म्यसाक्षात्कारात्मकं ज्ञानं जायते । दृष्ट इत्यनन्तरोक्तेः तच्च ज्ञानं परभक्तेः फलं “भक्त्यात्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप” (भ.गी. 11-54) इति वचनात् ॥ २० ॥

विज तथा ॥ १७ ॥ श्रवणफल माह शृण्वता मिति । सुहृदनिमित्तबन्धुः । पुण्ये श्रवणकीर्तने यस्य स भ सर्वामङ्गलनाशफलं आह नष्टेति । लिङ्गशरीरभङ्गपर्यन्तं अभद्राणां सम्भवात् प्रायेष्वित्युक्तम् । नैष्ठिकी अचला । उत्तमः उद्रतदोषः श्लोकः कीर्तिः यस्य स तथोक्तः तस्मिन् ॥ १८ ॥ भक्तिफल माह तदेति । यदा हरै अचला भक्तिः तदा ये रजआदयो भावाः । एतैः अनाविद्धं असंसक्तं शुद्धसत्वे स्थितं वा । बलज्ञान समाहारवति हरौ स्थितं वा चेतः प्रसीदति । सकलदोषविधुरतया निरन्तरं परमात्मानं स्मरतीत्यर्थः । रजस्तमोभ्यां भावः उत्पत्तिः येषां ते तथोक्ताः कामलोभादयः । चकारात् प्रमादादय हति वा ।। १९ ।। निरन्तरं हरिस्मरणफलं आह एव मिति । भगवत्तत्त्वविज्ञानं स्वबिम्बापरोक्षविज्ञानम् ॥ २० ॥ रा० कृ० पुण्यश्रवणकीर्तनः सतां सुहृत् कृष्णः स्वकथाः शृण्वताम् । अन्तःस्थस्सन् हृदि हृदयस्थानि अभद्राणि वासनारूपाणि विधुनोति ॥ १७ ॥ 1 अभद्रेषु नष्टप्रायेषु नित्यं भागवतसेवया

" अत्र सद्भागवत सेवया’ इति समुचिततरः पाठः श्रीधराचार्यैः सूचितः । उत्तमश्लोके भगवति नैष्ठिकी निश्चला भक्तिः भवति ॥ १८ ॥ 691-2-21] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् किंच, तदा रजस्तमोभावाः रजस्तमोभवा ये कामलोभादयो वर्तन्ते, एतैः अनाविद्धं चेतः सत्त्वे स्थितं सत् शुद्धसत्त्वस्वरूपे भगवति आसक्तं सत् प्रसीदति प्रसन्नं भवति ॥ १९ ॥ एवं भगवद्भक्तियोगतः प्रसन्नमनसो मुक्तसङ्गस्य भगवत्तत्त्व विज्ञानं जायते ॥ २० ॥ भिद्यते हृदयग्रन्थि छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि दृष्ट ए वात्म नीश्वरे ॥ २१ ॥ अतो वै कवयो नित्यं भक्तिं परमया मुदा । वासुदेवे भगवति कुर्वन्त्यात्मप्रसादनीम् ।। २२ ।। सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृते गुणा स्तै र्युक्तः परः पुरुष एक इहास्य धत्ते । स्थित्यादये हरिविरिचि हरेति संज्ञाः श्रेयांसि तत्र खलु सत्त्वतनो नॄणां स्युः ॥ २३ ॥ पार्थिवा दारुणो धूम स्तस्मादग्नि स्त्रयीमयः । 1 2 तमसस्तु रज स्तस्मा त्सत्त्वं यद् ब्रह्मदर्शनम् ॥ २४ ॥ श्रीध० ज्ञानफल माह भिद्यत इति । हृदयमेव प्रन्थिः चिज्जडग्रथनरूपः अहङ्कारः । अत एव सर्वे संशयाः असम्भावनादिरूपाः । कर्माणि अनारब्धफलानि । आत्मनि ’ स्वरूपभूते ईश्वरे दृष्टे साक्षात्कृते सति । एवकारेण ज्ञानानन्तर मेवेति दर्शयति ।। २१ ।। तत्र च सदाचारं दर्शयन् उपसंहरति अत इति । आत्मनः प्रसादंनी मनश्शोधनीं वासुदेवे भक्तिं कुर्वन्तीति भजनीयविशेषो दर्शितः ॥ २२ ॥ तदेवोपपादयितुं ब्रह्मादीनां त्रयाणां एकात्मकत्वेऽपि वासुदेवस्य आधिक्य माह सत्त्व मिति । इह यद्यपि एक एव परः पुमान् अस्य’ स्थित्यादये स्थितिसृष्टि प्रलयार्थ हरिविरिश्चिहरेति संज्ञाः केवलं भिन्नाः धत्ते । “हरिविरिश्चिहरा” इति वक्तव्ये सन्धि राषः । तत्र तेषां मध्ये श्रेयांसि शुभफलानि सत्त्वतनोः वासुदेवादेव स्युः ॥ २३ ॥ उपाधिवैशिष्ट्येन फलवैशिष्ट्यं सदृष्टान्त माह पार्थिवादिति । पार्थिवात् स्वतः प्रवृत्ति प्रकाशरहिता दारुणः काष्ठात् सकाशात् धूमः प्रवृत्तिस्वभावः त्रयीमयो वेदोक्तकर्मप्रचुरः ईषत्कर्मप्रत्यासत्तेः । तस्माद प्यग्निः त्रयीमयः साक्षात्कर्मसाधनत्वात् । एवं तमसः सकाशा द्रजः ब्रह्मदर्शनं ब्रह्मप्रकाशकम्। तुशब्देन लयात्मका तमसः सकाशा- 8 70 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-24 द्रजसः सोपाधिक ज्ञानहेतुत्वेन किञ्चिद् ब्रह्मदर्शनप्रत्यासत्तिमात्र मुक्तं ; न तु सर्वथा तत्प्रकाशकत्वं विक्षेपकत्वात् । यत्सत्त्वं तत्साक्षाद् ब्रह्मदर्शनम् । अतः तद्गुणोपाधीनां ब्रह्मादीनामपि यथोत्तरं वैशिष्ट्य मिति भावः ॥ २४ ॥

1. H. V ने 2 Badds आत्म’ 3 V° दि° 4 H,V ‘धि 5. BH, Vadd विश्वस्य 6 H य: 7 HV add लयात्मकात् 8 HVadd तस्मात् सत्त्वं 9. H, V add प्रकाशकत्वात्

वीर- एवं साक्षात्कारपर्यन्त भगवद्भक्तियोगसाध्यं फलमाह - भिद्यत इति । आत्मनि परमात्मनि ईश्वरे भगवति दृष्ट एव दृष्टमात्रे सत्येवास्य द्रष्टुः पुंसः सर्वकर्माणि भगवत्प्राप्तिप्रतिबन्धकानि उत्तरपूर्वाघरूपाणिक्षीयन्ते नश्यन्ति, अत एव तन्मूलकाः सर्वे संशयाः नश्यन्ति । सर्वशब्देन अन्यथाज्ञान विपरीतज्ञानाज्ञान सङ्ग्रहः । ततः तन्मूलको हृदयग्रन्थिव दनिर्मोच्योऽहंममाभिमानो भिद्यते, समूला संसृतिः निवर्तते । तन्निवृत्तौ च ब्रह्मप्राप्तिः तदनुभवश्च अयत्त्रसिद्धः इति भावः ॥ २१ ॥

उक्तार्थस्य अनुष्ठानं दर्शयति - अत इति । यतो मोक्ष एव निरतिशयपुरुषार्थः । तत्साधनं तु भक्तिरेव । अतः कवयो निरतिशयश्रेयस्तत्साधनाभिज्ञाः परमया मुदा भगवति वासुदेवे भक्तिं आत्मप्रसादनीं कुर्वन्ति । आत्मप्रसा⁶¹दनीं भक्तिं कुर्वन्तीत्यनेन आरब्धभक्तियोगस्य चित्तप्रसादोऽपि शनैः शनैः भक्तियोगादेव भवतीति सूचितम् ॥ २२ ॥

ननु सृष्ट्यादिकारणेषु ब्रह्मरुद्रादिदेवेषु सत्सु कथं वासुदेवभक्तिरेव मोक्षोपायत्वेनोच्यत इति शङ्कायामाह - सत्त्वमित्यादिना यावदध्यायसमाप्ति । तत्र भगवान् वासुदेव⁶²हिरण्यगर्भरुद्राख्य जीवशरीरकतया स्वावताररूपेण च जगत्सृष्टिस्थितिलय कारणभूतः । तत्र साक्षाद्वासुदेवभक्तिरेव मोक्षोपायभूता । तच्छरीरभूत हिरण्यगर्भादिभक्तिश्च⁶³ “यो यो यां यां तनुं भक्तः” (भ.गी. 7-21) इत्याद्युक्तरीत्या ⁶⁴तत्तल्लोकादि प्राप्त्युपायः यद्यपि हिरण्यगर्भादिजीवशरीरकतया तद्रूपेणावस्थितः परमात्मैव, तथाऽपि कर्तृत्वभोक्तृत्वादिकं जीवगतमेव, न⁶⁵ परमात्मगतम् । न हि शरीरगतधर्माणां शरीरिणि प्रसक्तिः इत्ययं अर्थोऽत्र प्रतिपाद्यते । सत्त्वमिति सत्त्वादयस्त्रयः प्रकृतेर्गुणाः । प्रकृतेरिति सावधारणं विवक्षितम् । प्रकृतेरेव गुणा न तु जीवस्य ⁶⁶ईश्वरस्य वेत्यर्थः । तैः सत्त्वादिभिर्युक्तः परः पुरुषः परमपुरुषः योगोऽत्र शरीरात्मभावरूपो विवक्षितः । एकः सृष्टेः प्रागिति शेषः । “सदेव सौ⁶⁷म्येदमग्र आसीत्” (छान्दो. उ. 6-2-1) इत्यादि श्रुत्यनुरोधात् । एकत्वं च कार्यदशावस्था नामरूपविभागप्रयुक्त ⁶⁸बद्धप्रतिसम्बन्धि नामरूप विभागाभावप्रयुक्त विभागानर्ह सूक्ष्मचिदचिच्छरीरक⁶⁹त्वं सृष्टेः प्राक् नामरूपविभागानर्ह सूक्ष्म चिदचिच्छरीरकतया एक एव सन्नित्यर्थः । अस्य स्थूलचिदचिदात्मकस्य जगतः स्थित्यादये स्थितिसृष्टिलयार्थम् । स्थिति प्राथम्यं भगवत्प्राथम्यविवक्षया परमपुरुष एव ब्रह्मरुद्ररूपेण तन्मध्ये स्वावताररूपेण स्थितिसृष्ट्यादिकृद्धरिविरिञ्चिहरेति संज्ञा विष्णुब्रह्मरुद्रसंज्ञाः । इतिः प्रकारार्थः ; तेन रूपसङ्ग्रहः, हर्यादिरूपाणि तद्वाचकानि हर्यादिनामानि च धत्ते बिभर्ति । तत्र सत्त्वं तनुः शरीरं अधिष्ठेयं यस्य तस्मात् सत्त्वप्रवर्तकाद्विष्णोरेव ⁷⁰नृणां भजतां श्रेयांसि ज्ञाननिष्पत्ति भवनिवृत्तिपर प्राप्तिरूपाणि स्युः खलु । सर्वकारणत्वात् सर्वस्मात् परत्वात् सम्यक् ज्ञानवर्धक सत्त्वप्रवर्तकत्वाच्च वासुदेवभक्तिरेव मोक्षप्रदेत्यर्थः । नन्वेक एव हर्यादिसंज्ञा धत्ते इत्यनेन हर्यादीनां परस्परं संज्ञाभेद एव, न वस्तुभेद इति प्रतीत्या त्रयाणां ऐक्यम् ⁷¹एव ⁷²द्रष्टव्यम् । तथा च श्रूयते “ब्रह्मा नारायणः शिवश्च नारायणः” (त्रि. म. ना. उ. 2-8) इति । स्मर्यंते च “ब्रह्मा⁷³नारायणाख्योऽसौ कल्पादौ भगवान् यथा । प्रजाः ससर्ज भगवान् ब्रह्मानारायणात्मकः” । (विष्णु. पु. 4-4-1,2) “ततस्स भगवान्विष्णू रुद्ररूपधरोऽव्ययः । ततः कालाग्निरुद्रोऽसौ भूत्वा सर्वहरो हरिः। सर्गस्थित्यन्त⁷⁴कारिणीं ब्रह्मविष्णुशिवात्मिकाम् । ⁷⁵संज्ञां ⁷⁶संयाति भगवानेक एव जनार्दनः ।” इति । ततश्च वासुदेवस्य सर्वस्मात्परत्वं नोपपद्यते । किञ्चैक एव हर्यादिसंज्ञा धत्ते इत्यनेन ⁷⁷न हर्यादिभ्यः परं तत्त्वमस्ती त्यवगम्यते । युक्तंचैतत् । अत एव “विष्णुर्मन्वादयः कालः” (विष्णु. पु. 1-22-32) “यस्मिन् ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राः ⁷⁸सर्वे सम्प्रसूयन्ते” (अथ. शिखा. उ. 2) “तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम् । ततो यदुत्तरतरं तदरूपं अनामयम् । यएतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति” (श्वेता. उ. 3-10) इति विष्णोरपि परतत्त्वविभूतित्व, तत उत्पत्तिः, पुरुषशब्दनिर्दिष्ट नारायणातिरिक्ततत्त्वस्य मोक्षहेतुत्वं इत्यादिकं सर्वं श्रूयमाणं सङ्गच्छते । किञ्च, “अमृतस्यैष सेतुः” (मुण्ड. उ. 2-2-5) इति सेतुवद्भगवतोऽन्यप्रापकत्वोक्तेश्च त्रिमूर्त्युत्तीर्णमेव सर्वजगत्कारणमिति नारायणस्य न परत्वं नापि तद्भजनान्मुक्तिः, “कारणं तु ध्येयः” (अथ. शिखा. उ. 3) इति श्रुतिविरोधप्रसङ्गादिति चेदत्रोच्यते - न तावत् त्रिमूत्यैक्यमुपपन्नम् “नारायणाद् ब्रह्मा जायते । नारायणाद्रुद्रो जायते । नारायणाद् द्वादशादित्या रुद्रा वसवः सर्वाणिच्छन्दांसि नारायणादेव समुत्पद्यन्ते” (नारा. उ. 1) । “एको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मानेशानः” (महा. उ. 1-1) “एको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः । स मुनिर्भूत्वा समचिन्तयत् तत एते व्यजायन्त विश्वे हिरण्यगर्भोऽग्निर्यमवरुणरुद्रेन्द्राः । यन्नाभिपद्मादभवत् स महात्मा प्रजापतिः । तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत सोऽग्रे भूतानां मृत्युमसृजत⁷⁹ । त्र्यक्षं त्रिशिरस्कंम्रिपादं खण्डपरशुम् । ब्रह्मणः पुत्राय ज्येष्ठाय” । “ब्रह्मा दक्षादयः कालस्तथैवाखिल जन्तवः । विभूतयो हरेरेता⁸⁰ जगतः सृष्टिहेतवः” (विष्णु. पु. 1-22-31)। “रुद्रः कालान्तकाद्याश्च समस्ताश्चैव जन्तवः । चतुर्विधाश्च ते सर्वे जनार्दन विभूतयः” (विष्णु. पु. 1-22-33)। “आद्यो नारायणो देवस्तस्मात् ब्रह्मा ततो भवः । परो नारायणो देवस्तस्माज्जातश्चतुर्मुखः । तस्माद्रुद्रोऽभवद्देवि” । “क इति ब्रह्मणो नाम ईशोऽहं सर्वदेहिनाम् । आवां त्वदङ्गसम्भूतौ तस्मात् केशवनामभाक्” (हरिवंशे) “तवान्तरात्मा मम च येचान्ये देहिसंज्ञिताः । सर्वेषां साक्षिभूतोऽसौ न ग्राह्यः केनचित् क्वचित्” । (भार. 12-339-4) एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ प्रसादक्रोधजौ स्मृतौ । तदा दर्शितपन्थानौ सृष्टिसंहारकारको” (भार. 12-328-17)। “विष्णुरात्मा भगवतो भ⁸¹वस्यामिततेजसः” । (भार. 8-24-85) “सृष्टिं ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते” (वि. ध. पु. 68-52) । “हरो हरति तद्वशः” इत्यादि श्रुतिस्मृतिभ्यः ब्रह्मरुद्रयोः परमपुरुषसृज्यत्व तद्विभूतित्व तद⁸²वरत्व तत्प्रसादायत्त ज्ञानवत्त्व तच्छरीरत्वादि धर्माणां तदैक्यविरुद्धानां अवगतत्वात् । “ब्रह्मा नारायणः शिवश्च नारायणः” (त्रि. म. ना. उ. 2-8) इत्यादि सामानाधिकरण्यस्य च “सृष्टिं ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते” (वि. ध. पु. 68-52) । “हरो हरति तद्वश” इति प्रमाणान्तरानुगुण्येनान्तरात्मतया आकृत्यधिकरणन्यायेन शरीरवाचिनां शरीरिपर्यन्तत्वेनाप्युपपत्तेः । बहुप्रमाणावगत भेदस्य निर्वाहासम्भवाच्च । नापि नारायणादुत्तीर्णं तत्त्वान्तरमस्ति ? “विश्वमेवेदं पुरुषस्तद्विश्वमुपजीवति । पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्,” (म. ना. उ. 11-1) “य मन्तः समुद्रे कवयो वयन्ति” (म. ना. उ. 1-3) “न तस्येशे कश्चन तस्य नाम महद्यशः” (म. ना. उ. 1-10) । “परात्परं यन्महतो महान्तम्” (महा. उ. 4- 71) “न तत्समश्चाभ्याधिकश्च दृश्यते,” (श्वेता. उ. 6-8) “अग्निस्वमो देवतानां विष्णुः परमः” (तैत्ति. सं. 5-5-1) । “मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय” (भ.गी. 7-7) । “आभूतसंप्लवे प्राप्ते प्रलीने प्रकृतौ महान्” (भार. 2 App. 21-52 pr) । “एकस्तिष्ठति विश्वात्मा” (भार. 12 App. 17B-45 pr) “स तु नारायणः स्मृतः” (भार. 2 App. 21-53 post) । “न परः पुण्डरीकाक्षाद् दृश्यते पुरुषर्षभः ।” “परं हि पुण्डरीकाक्षान्न भूतो न भविष्यति” । “न विष्णोः परमो देवो विद्यते नृपसत्तम । न वासुदेवात्परमस्ति दैवतम् ।” “न वासुदेवं प्रणिपत्यसीदति” । “देशतः कालतो व्याप्तिर्मोक्षदत्वं तथैव च । हरेर्विभूतिमात्रं तु केवलं सम्प्रभाषितम् ।” “न ⁸³देवः केशवा⁸⁴त्परः” (भार. 3 App. 13-17 post) “राजाधिराजः सर्वेषां (सर्वासां) विष्णुर्ब्रह्ममयो महान्” (भार. 14-43-12) “परः पराणां सकला न यत्र क्लेशादयः सन्ति परावरेशे” (विष्णु. पु. 6-5-85) इत्यादिभिर्बहुभिः प्रमाणैर्विष्णोः सर्वाधिकत्वप्रदर्शनपूर्वकं तदधिकदेवतान्तर निषेधात् । ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राः ते सर्वे सम्प्रसूयन्त इत्यत्र तु विष्णोरुत्पत्तिरवताररूपा स्वसङ्कल्पमूला उच्यते; न तु ब्रह्मरुद्रादीनामिव कर्ममूला । कारणवाक्येष्वेकस्यैव कृत्स्न जगत्कारणत्वावगमात् त्रयाणां समुच्चित्य कारणत्वानुपपत्तेः कारणत्वोपास्यत्व बोधकवाक्य गतानां शिवशम्भ्वादि सामान्यशब्दानां छागपशुन्यायेन विशेषवाचि नारायणशब्दार्थ पर्यवसानोपपत्तेः अचितः सर्वकारणत्वानुपपत्तेरीक्ष⁸⁵णार्थविरोधाच्च रुद्रादीनां अनपहतपाप्मा वा अहमस्मीत्यादिना कार्यत्वकर्मवश्यत्वादि श्रवणात् वासुदेवादि पदवाच्यस्य कुत्रापि कर्मवश्यत्वाद्यश्रवणात् तदुत्पत्तेश्च “अजायमानो बहुधा विजायते” (तैत्ति. आ. 3-13) इत्यवताररूपत्वश्रवर्णात् अजायमान इति कर्मायत्तोत्पत्ति निषेधाच्च कर्मकृतत्वस्यापोदितत्वाच्च, इतरोत्पत्तेः तथा अपवादकाभावाच्च । ततो यदुत्तरतरं इत्यनेन किमुच्यते इति चेदुच्यते - त्रिमूर्तिमध्ये रक्षकत्वेनावतीर्णस्य नारायणस्य “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” (तैत्ति. सं. 4-4-12) इत्यादिना अवगतस्य “अद्भ्यः सम्भूतः” (तैत्ति. आ. 3-13) इत्यत्र पूर्वानुवाकोक्तं महापुरुषत्वं “वेदाहमेतं” (तैत्ति. आ. 3-12) इत्यनेनैव वाक्येन प्रत्यभिज्ञाप्य तस्य श्रियःपतित्व महापुरुषत्वादिश्रवणात् तमेव सर्वोत्तरं महापुरुषं “यस्मात् परं ना परमस्ति किञ्चित्। यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्” (म. ना. उ. 10-4; श्वेता. उ. 3-9) इति प्रत्यभिज्ञाप्य, उपरिच “सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः सर्वव्यापी च भगवान्” (श्वेता. उ. 3-11) इति सहस्रशीर्षत्वादिधर्मान् प्रत्यभिज्ञाप्य तयोः वाक्ययोः मध्ये प्रयुक्तस्य ततो यदु⁸⁶त्तरमिति वाक्यस्य सन्दंशन्यायेन नारायणपरत्वस्य आवश्यकत्वात् तत इत्यस्य शब्दतोऽर्थतश्च प्रत्यभिज्ञापित तद्धेतुपरामर्शत्वस्यैव न्याय्यत्वात् अन्यथा यस्मात्पुरुषादपरं व्यतिरिक्तं परं उत्कृष्टं नास्तीति पूर्ववाक्ये नोक्तं पुरुषमेव परामृश्य तद्व्यतिरिक्तस्य उत्त्वप्रतिपादने पूर्वापरव्याघातप्रसङ्गाच्च । तत उक्तहेतुभ्यः यत्पुरुषशब्दवाच्यं तत्त्वं तदेवोत्तरं तत्त्वमिति “अमृतस्यैषसेतु"रिति अनेनापि विष्णोः न तत्त्वान्तरप्रापकत्वं उच्यते ; अपि तु स्वप्राप्तौ स्वयमेव हेतुरिति दिक् ॥ २३ ॥

ननु प्रकृति⁸⁶गुणत्वे समानेऽपि कथं⁸⁷मोक्षहेतुः, कथमितरौ गुणौ तदहेतू, सर्वमपि मोक्षहेतुर्नवास्यादिति शङ्कायां दृष्टान्तेन गुणानां वैषम्यमुपपादयति - पार्थिवादिति । दारुण इति पञ्चमी पार्थिवात् पृथिवीपरिणामरूपाद्दारुणः काष्ठात्तावद्धूमः उत्पद्यते तस्माद्धूमादनन्तरं इत्यध्याह्रियते । धूमोह्मग्नेः पूर्वमुत्पद्यते तस्माद्धूमादनन्तरमग्निरुत्पद्यते स च त्रयीमयः । यथा पार्थिव दारूत्पन्नत्वा⁸⁸विशेषेऽपि धूमो न प्रकाशकः न च ⁸⁹स्वर्गाद्यौपयिकः अग्निस्तु⁹⁰प्रकाशकः त्रयीप्रति⁹¹पाद्यतारूपेण स्वर्गप्रदश्चेति तयो⁹²र्दृष्टकार्यवैषम्यसिद्धिः, एवं सुषुप्तस्य पुरुषस्य तमोगुणा⁹³नन्तरं मनसः अनाविलत्वहेतुर्यत्सत्त्वं तदेव ब्रह्मदर्शनसाधनमिति कार्यवैचित्र्योपपत्तिरित्यर्थः ॥ २४ ॥

1. 2. 3. 4 5. 6 7. 8. 9. 10. 11 12 13. 14 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29 30 31. 32. 33. B. 34. 1 विज० अपरोक्षज्ञान फल माह भिद्यत इति । आत्मनि हृत्कमल कर्णिकामध्ये स्वबिम्बे सर्वेश्वरे दृष्टे एव तस्मिन् क्षण एवं हृदयमन्यथाख्यलिङ्ग मनो भिद्यते । तस्मिन् भिन्ने सति ईश्वरादितत्त्वविषयाः सर्वसंशयाः छिद्यन्ते । तेषु छिन्नेषु सत्सु पूर्वकृत पापकर्माणि क्षीयन्ते, उत्तराणि न श्लिष्यन्त इत्येकान्वयः । संसारच्छेदन मेवापरोक्षज्ञानफलं इति भावः । आत्मनि जीवे ईश्वरे ब्रह्मणि जीवे दृष्टे चेति परस्परभेदनिरासे नाहमेव ब्रह्मेत्येवं दृष्टे व्यतिहारन्यायेन हृदयग्रन्थिः अहङ्कारो भिद्यत इति केचित् । तदयुक्तम्- श्रुतिस्मृतिविरोधात् । “सत्य मात्मा सत्यो जीवः “, “द्वासुपणी’ (श्वेता. उ. 4-6, मुण्ड. उ. 3-1 ) इत्यात्मनि भिदाबोधः भेदसृष्ट्यभिमानेनेति भागवतज्ञानात् अद्वैतज्ञाननिषेधाच्च ॥ २१ ॥ निगमयति- अत इति । अतो निश्शेषदुःखनिवृत्त्यलम्बुद्धिगोचर सुखानुभवलक्षण मोक्षाख्य- पुरुषार्थलाभाद्धि कवयः परमया मुदा आत्मप्रसादनी भक्तिं वसुदेवे भगवति कुर्वन्ती त्येकान्वयः । आत्मप्रसादनीं मनसो नैर्मल्यापादनी विष्णुप्रसादजननीं वा, मुक्तामुक्ताचे त्युभयेऽपि हरौ भक्तिं कुर्वन्ती त्येतस्मिन्नर्थे वैशब्दः ॥ २२ ॥ उक्तश्रवण भक्तवादि लभ्यमुक्तौ कोऽधिकारी त्याशङ्कय, सात्त्विक प्रकृतिरेव तत्राधिकारीति वक्तुं सत्त्वादिगुणां- स्तदाश्रयांश्च आह सत्य मिति । सत्त्वं रजस्तम इत्येते त्रयो गुणाः जडप्रकृतेः स्वरूपभूता चित्प्रकृत्यभिमताः हरे जगदुत्पत्तौ उपादानभूताः । तै गुणैः स्वयं अगुणः सत्रपि तत्प्रवर्तकतया युक्तः परः पुरुषोऽस्य जगतः स्थित्यादये पालनसृष्टि संहारान् कर्तुं हरिविरिश्वहरेति संज्ञाः नामानि एव धत्ते । विष्णु ब्रह्मा शिव इति संज्ञावत्त्वेनावतरति । तत्र सत्त्वगुणसम्बन्ध विधुरोऽपि सत्त्वगुणप्रवर्तनेन जगत् पालयन् विष्णुसंज्ञो हरि रनन्याधिष्ठिततया पृथगेव स्थितः । चतुर्मुखस्थो ब्रह्माख्यो विष्णुः स्वय मरजा अपि रजोगुण मुपादानीकृत्य जग त्सृज नास्ते । शिवाख्यो विष्णुः स्वयं अतमा अपि तमोगुण प्रवर्तकतया जगत्संहरन् शिवे तिष्ठति । तत्सन्निधान विशेषादेव कमलासनवृषासनयो ब्रह्मशिवसंज्ञा । 1 74व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-24 तस्मा द्धरे रेव त्रिसंज्ञाः, न तु लोकप्रसिद्ध हरि ब्रह्म शिव भेदनिरासेन संज्ञाः । तथात्वे, “ब्रह्मविष्ण्वीशरूपाणि त्रीणि विष्णो महात्मनः । ब्रह्मणि ब्रह्मरूप रस” त्रित्यादि वामनपुराणविरोधात् । एवं त्रयोऽपि गुणाः विष्ण्वाश्रयाः तथाऽपि सात्त्विक राजस तामस शरीरिणां नृणां मध्ये सत्त्वतनौ सात्त्विकशरीरिणि देवप्रकृतौ जीवराशावेव श्रवणभक्त्यादिश्रेयांसि स्युर्न राजसतामस शरीरिषु मिश्रमनुष्येषु असुरेषु च इत्येकान्वयः । सत्त्वतनोः विष्णोः केवलं भवतीति दर्शयितुं मूर्तित्रयस्वरूपं आह – सत्त्व मिति । सत्त्वादयः प्रकृते गुणाः तैर्युक्त एकः परः पुरुषः हर्यादित्रिसंज्ञा धत्ते । किमर्थम् ? जगतः स्थितिसृष्टिभङ्गार्थम् । तत्र तेषां त्रयाणां मध्ये सत्त्वगुणः तनुः शरीरं यस्य सः सत्त्वतनुः ; तस्मा द्विष्णोः श्रेयांसि स्यु रिति वाणी न युक्ता । “केवलो निर्गुणश्च” (श्वेता, उ 6-11 ) इति श्रुतिव्याकोपात्; न चास्याः सर्वगुणराहित्य मर्थः । “सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रह्म” (तैत्ति, उ. 2-1-1) “गुणाः सर्वेऽपि वेत्तव्या ध्यातव्याश्च न संशयः, ” “आनन्दादयः प्रधानस्य " ( ब्र. सू. 3-3-11 ) इति स्मृतिसूत्रः ज्ञानादिगुणगणविधानात् अत्रापि “साक्षी चेता केवलं.” (श्वेता, उ. 6-11) इत्यादि साक्षित्वादिगुण प्रतीतेश्च । तस्मात् सत्त्वादिगुण राहित्यमे वास्या अर्थ इति सन्तोष्टव्यम् । किञ्च, हरिविरिञ्चहरा इत्युक्तिं विहाय हरेत्युक्तेः प्रमाणसिद्धः कश्चि दर्शविशेषो ऽस्तीति विज्ञायते । सकलसुरवरपुरटमुकुट पटलकोटि तटपरिघट्टित चरणकमल परागैः श्रीमद्वादरायणान्तेवासि प्रवरैः श्रीमदानन्दतीर्थ भगव- त्पादाचार्यैः दर्शित इति नोऽस्माभिः अत्र प्रयाततव्यम् || २३ || 4 P सच ननु त्रयाणां गुणानां प्रकृतत्वा दविशेषेण कथं सत्त्वस्यैव श्रेयः प्राप्ति हेतुत्वमित्याशङ्कय, सात्त्विकानामे वोत्तम- त्वेन ब्रह्मविद्याधिकारित्व प्रतिपादनाय गुणत्रितये सत्त्वगुण स्योत्तमत्त्वं सोदाहरण माह पार्थिवादिति । अत्रोत्तमपदं अध्याहृत्य, व्याख्येयम् । पार्थिवात् पृथिवीकार्यात् दारुणो वृक्षात् पार्थिवो धूम उत्तमः, लोकोपकारक मेधरूपत्वात् । तस्मात् धूमात् पार्थिवोऽग्निः उत्तमः । कीदृशः ? त्रय्यां प्रतिपाद्यत इति त्रयीमयः, सकलपदार्थ प्रकाशकः । अत्र यथा वृक्षधूमानीनां पार्थिवत्वाऽविशेषेऽपि अग्निः आधानेन संस्कृतो विशिष्ट पुरुषार्थसिद्धये याज्ञिकैः उत्तमत्वेन पूज्यते, तथा प्राकृता तमस स्तमोगुणा द्रजोगुण उत्तमः । तस्मात्सत्त्वं परब्रह्मादि सकलदेवता तत्त्वप्रकाशकः सत्त्वगुण उत्तमः | यद्यस्मात्सत्त्वगुणात् ब्रह्मदर्शनं ब्रह्मज्ञानं भवतीति शेषः । यत्सत्त्वं ब्रह्म दर्शय त्यपरोक्षयतीति तस्मा त्सात्त्विका एव ब्रह्मज्ञानाधिकारिण इति सिद्धम् । अनेन चेतनानां अपवर्गनरक तमः प्राप्ति योग्यानां त्रैविध्यं सूचितम् ॥ २४ ॥ 1 M adds दृष्टे ब्रह्मणि 2 BM add एकः 3M. ‘वं 4. M adds श्रुति 5. A.B “लं 6. A,B 7. M ‘प्रति रा० कृ० आत्मनि परमात्मनि ईश्वरे दृष्टे एव दृष्टमात्रे अस्य द्रष्टुः हृदयग्रन्थिः अहङ्काररूपः भिद्यते । सर्वसंशयाः छिद्यन्ते कर्माणि च क्षीयन्ते ॥ २१ ॥ ; अतः कवयो विद्वांसः परमया मुदा भगवति वासुदेवे आत्मप्रसादनीं भक्तिं नित्यं कुर्वन्ति ॥ २२ ॥ सत्त्वं रजः तम इति त्रयः प्रकृते गुणाः । तैर्युक्तः एकः परः पुरुषः परमपुरुषो भगवान् अस्य विश्वस्य स्थित्यादये स्थिति सर्गप्रलयार्थं हरि विरिचि हरेतिसंज्ञाः विष्णु ब्रह्म रुद्रनामानि घते । तत्र तेषां मध्ये सत्त्वतनोः वासुदेवात् नृणां नराणां यशांसि स्युः खलु भवेयुः खलु ॥ २३ ॥ 75 1-2-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पार्थिवात् पृथिवीपरिणाम रूपात् दारुणः काष्ठात् धूमः, श्रेष्ठः इत्यध्याहार्यः । तस्मा द्भूमात् त्रयीमयः अभिः श्रेष्ठतरः । एवं लयात्मकात् तमसो रजः विक्षेपात्मकं विशिष्टम्, तस्मात् ब्रह्मदर्शनं ब्रह्मप्रकाशकं यत्सत्त्वं तत् विशिष्टतरम् । अनेन दृष्टान्तेन वासुदेवस्य सर्वोत्तमत्वं उक्तं भवति ॥ २४ ॥ भेजिरे मुनयोऽ थामे भगवन्त मधोक्षजम् । सत्त्वं विशुद्ध क्षेमाय कल्पन्ते येऽनु ता निह ।। २५ ।। मुमुक्षवो घोररूपान् हित्वा भूतपती नथ । नारायणकलाः शान्तां भजन्ति ानसूयवः ॥ २६ ॥ रजस्तमः प्रकृतयः समशीला भजन्ति वै । पितृभूत प्रजेशादीन् श्रियैश्वर्य प्रजेप्सवः ॥ २७ ॥ वासुदेवपरा वेदा वासुदेवपरा मखाः । वासुदेवपरा योगा वासुदेवपराः क्रियाः ॥ २८ ॥ वासुदेवपरं ज्ञानं वासुदेवपरं तपः । वासुदेवपरो धर्मो वासुदेवपरा गतिः ॥ २९ ॥ 1 2 3 4 5 6.

श्रीध० वासुदेवभक्तौ पूर्वाचारं प्रमाणयति. भेजिर इति । अथातो हेतोः अग्रे पुरा विशुद्धं सत्त्वं सत्त्वमूर्ति भगवन्तं अधोक्षजम् । अतो ये ताननुवर्तन्ते त इह संसारे क्षेमाय कल्पन्ते ॥ २५ ॥ नन्वन्यानपि केचि द्भजन्तो दृश्यन्ते । सत्यम् । मुमुक्षव स्त्वन्यान् न भजन्ति, किन्तु सकामा एवेत्याह मुमुक्षय इति द्वाभ्याम् । भूतपतीनिति पितृप्रजेशादीनां उपलक्षणम् । अनसूयवो देवतान्तरानिन्दकाः सन्तः ॥ २६ ॥ रज इति । राजस्तमसी प्रकृतिः स्वभावः येषां ते । अत एव पितृभूतादिभिः समं शीलं येषाम् । श्रिया सहैश्वर्यं प्रजा चेप्सन्तीति तथा ते ॥ २७ ॥ ‘मोक्षप्रदत्वा द्वासुदेवो भजनीय इत्युक्तम् । सर्वशास्त्र तात्पर्यगोचरत्वा दपीत्याह द्वाभ्याम् - वासुदेवेति । वासुदेव एव पर स्तात्पर्यगोचरो येषां ते । ननु वेदा मखपरा दृश्यन्ते इत्याशङ्क तेऽपि तदाराधनार्थत्वात् तत्परा एवेत्युक्तं - मखा इति । योगा योगशास्त्राणि । तेषामपि आसन प्राणायामादि क्रियापरत्वं आशङ्कय तासामपि सत्प्राप्त्युपायत्वा तत्परत्वं उक्तम् ॥ २८ ॥ 76 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम [1-2-29 वासुदेवेति । ज्ञानं ज्ञानशास्त्रम् । ननु च तंत् ज्ञानपरमेवे त्याशङ्कय ज्ञानस्यापि तत्परत्वं उक्तम् । तपोऽत्र ज्ञानम् । धर्मो धर्मशास्त्रं दानव्रतादि विषयम् । ननु तत्स्वर्गपर मित्याशङ्कय, गम्यत इति गतिः स्वर्गादिफलं साऽपि तदानन्दांशरूपत्वा तत्परैवेत्युक्तम् । यद्वा वेदा इत्यनेनैव तन्मूलत्वात्सर्वाण्यपि वासुदेवपराणी त्युक्तम् । तत्र ननु तेषां मखयोगक्रियादि नानार्थपरत्वात् न तदेकपरत्वमित्याशङ्कय मखादीनामपि तत्परत्व मित्युक्त मिति द्रष्टव्यम् ॥ २९ ॥

1. H,V add अघः अधःकृतं अक्षजं ज्ञानं बरमा समघोक्षजम् । 2. H, V add राजसतामसान् 3. H,V ° ते 4 B.H,V add ते 5. B. H. Vadd अतो 6. ४ तदपि 7. HV ‘गदिफल ―

वीर- यतः सत्त्वस्यैव ब्रह्म⁹⁴दर्शनत्वं ⁹⁵ततश्च सत्त्वप्रवर्तकाद्विष्णोरेव नृणां श्रेयांसि । अत एव सत्त्वतनुं विष्णुमेवमुनयोऽभजन्नित्याह - भेजिर इति । अथ तस्मादग्रे पूर्वकाले मुनयः विशुद्धं रजस्तमोभ्यामननुविद्धं सत्त्वं सत्त्वशरीरकं तत्प्रवर्तकं भगवन्तम् अधोक्षजं भेजिरे उपासांचक्रिरे । एवमिह तान्मुनीननुसृत्य⁹⁶ सत्त्वतनुं भगवन्तं ये जना उपासते इत्यर्थः । ते क्षेमाय कल्पन्ते श्रेयोयुक्ता भवन्तीत्यर्थः । रजस्तमःप्रधानौ ब्रह्मरुद्रौ भजन्त स्तु न क्षेमाय कल्पन्ते, अपि त्वन्तवत्फलभाजो भवन्तीति भावः ॥ २५ ॥

ननु केचित् ब्रह्मरुद्राद्युपासका अपि दृश्यन्ते, सर्वेऽपि विष्णुमेव किं न भजन्त इति शङ्कायां, उपासकानां स्वस्वगुणानुसारेणो⁹⁷पास्यदेवता विषयकोपासनायां रुचिः जायत इत्याह - मुमुक्षव इति द्वाभ्याम् । मुमुक्षवः सत्त्वगुणप्रधानाः अनसूयवः । घोररूपान् भूतपतीन् रुद्रादीं स्तमःप्रधानान् हित्वा शान्ताः शुद्धसत्त्वप्रव⁹⁸र्तका नारायणस्य कला अवतारान् भजन्ति । अनसूयव इत्यनेन विष्णुभक्तानां देवतान्तरेषु तदुपासकेषु चासूयाराहित्यं देवतान्तरभक्तानां तु विष्णौ तत्परेषु चासूयावत्त्वं चास्तीति सूचितम् ॥ २६ ॥

रजस्तम स्वभावा स्तु जनाः समशीलान् रजस्तमस्वभावान् पि⁹⁹तृभूतेशान् रुद्रादीन् प्रजेशान् हिरण्यगर्भादीन् आदिशब्देन सङ्कीर्णदेवताः सरस्वतीप्रभृतीश्च “प्रेतान् भूतपतीं (गणां) श्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः” (भ.गी. 17-4) इत्युक्तान् भजन्ति । कथम्भूताः ? ¹⁰⁰श्रीमच्चैश्वर्यमाधिपत्यं च प्रजाः पुत्रादयश्च; ता ईप्सन्ति आप्तुमिच्छन्तीति तथाभूताः । अनेन विष्णुभक्तानां अनन्यप्रयोज¹⁰¹नत्वमनन्तस्थिर फलप्राप्तिः, अन्येषां तु अन्तवत्फलप्राप्तिश्चेति सूचितम् ॥ २७ ॥

अथ “सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति । तपांसि सर्वाणि च यद् वदन्ति” (कठ. उ. 2-1-5) “इष्टापूर्ते¹⁰² बहुधा जातं जायमानं विश्वं बिभर्ति भुवनस्य नाभिः, तदेवाग्निस्तुद्वायुस्तत्सूर्यस्तदु चन्द्रमाः” (म. ना. उ. 1-6-7) “वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः” (भ.गी. 15-15) “यो यो यां यां तनुं भक्तः” (भ.गी. 7-21) ¹⁰³इत्युक्तरीत्या भागद्वयात्मक वेदवेद्यः चतुर्मुखरुद्रादि शरीरकः तदन्तर्यामितयाऽन्तवच्छ्रियैश्वर्यादि फलदश्च वासुदेव एवेत्यभिप्रायेणाह - वासुदेवपरा इति द्वाभ्याम् । वेदाः पूर्वोत्तरभागद्वयात्मका वेदा: वासुदेवपराः वासुदेवः परः तात्पर्यभूमिर्येषां तथाभूताः । ननु अग्न्यादिदेवतोद्देश्क यागदानहोमादि कर्मप्रतिपादक ¹⁰⁴पूर्वभागस्य कथं वासुदेवपरत्वमित्यत आह - वासुदेवपरा मखा इति । मखा अग्न्यादिदेवता पूजात्मका यागादयो वासुदेवपराः वासुदेवः परः ¹⁰⁵प्रधानतया आराध्य¹⁰⁶ एषां तथाभूताः अग्न्यादि शरीरकतया तद्रूपो वासुदेव एव मखैराराध्य इत्यर्थः । केवलं अग्न्यादिदेवता पूज्य¹⁰⁷मात्रत्वाभिमानेन ये मखाननुतिष्ठन्ति तेषामपि तत्समीहितं फलं तैरविज्ञातोऽपि वासुदेवोऽग्न्याद्यन्तर्यामितयाऽऽराधितः प्रयच्छतीति भावः । एवमाराधितोऽन्तवत् फलं प्रयच्छतीति भावः । तथा चोक्तम्- “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते” (भ.गी. 9-24 ) इति । एवं तुल्यन्यायतया वेदान्तेषु क्वचित् क्वचित् कालाग्निरुद्रोपनिषत्प्रतर्दनविद्यादिषु रुद्रेन्द्राद्युपासनात्मका योगा अपि रुद्रादिशरीरक वासुदेवविषया इत्याह - वासुदेवपरा योगा इति । वासुदेवः परो विषयो येषां त इत्यर्थः । प्रायशो वेदान्तेषु विहिता योगा वासुदेवविषया एव श्रूयन्ते । क्वचिदापाततो रुद्रादि विषयत्वेन प्रतीयमाना अपि तत्तत्प्रकरणगतैर्लिङ्गै: रुद्रादिष्वसम्भाव्यमानैः तच्छरीरक वासुदेवविषयत्वेनैव निश्चीयन्त इति भावः । एवं निखिल निगमवेद्यो वासुदेव एवेत्युक्तम् । अथ तत्पूर्वभागोपबृंहणात्मक तन्मूलक स्मृत्यादि प्रतिपाद्यः स्मार्तक्रियाराध्यश्च स एवेत्याह - वासुदेवपराः क्रिया इति । क्रियाः स्मार्त्यः श्रौतीनां तु मखा इत्युक्तत्वात् पूर्ववदर्थः ॥ २८ ॥

अथ वेदान्तार्थोपबृंहणार्थतया प्रवृत्त कपिलाद्यागमोक्त प्रकृतिपुरुषविषयक ज्ञानमपि प्रकृतिपुरुषशरीरक परमात्मविषयकमेवेत्याह - वासुदेवपरं ज्ञानमिति । ज्ञानं प्रकृतिपुरुषविषयकं ¹⁰⁸वासुदेवविषयकं विशेषणबुद्धिशब्दयोर्विशेष्यपर्यन्तत्वादित्यर्थः । कपिलादिभिस्तु तथा न बुद्धमिति भावः । तथा वेदान्तार्थोपबृंहणपरं मन्वादिस्मृत्युक्त कृच्छ्रचान्द्रायणानशनादि तपश्च वासुदेवाराधनरूपमित्याह - वासुदेवपरं तप इति । किं बहुना । सर्वे वैदिकाः स्मार्ताश्च धर्माः, तत्प्राप्या गतयश्च वासुदेवाधीना इत्याह - वासुदेवपरो धर्मो वासुदेवपरा गतिरिति ॥ २९ ॥

1 2 3 4 5 6 8. 11 12 13 14 15

विज उक्तार्थे शिष्टाचारं दर्शयति- भेजिर इति । अथ तस्मात् सात्त्विकानां उत्तमाधिकारित्वात् अग्रे पूर्वं मुनयो ज्ञानिनो ब्रह्मादयो ऽधोक्षजं भेजिरे । तस्मा दिह गुणेषु विशुद्धं सत्त्वं क्षेमाय मोक्षाय कल्पते; नेतरौ तमोरजोगुणौ मुक्तये न कल्पेते इत्येकान्वयः ॥ २५ ॥

इदानीमपि सदाचारं दर्शयति तस्मा दसूयादि दोषरहिता दुस्तर संसारात् मुमुक्षवो रुद्रादीन् हित्वा शान्ताः परिपूर्ण सुखात्मिकाः चेत्येकान्वयः || २६ || मुमुक्षव इति । ब्रह्मादि परमसात्त्विका वासुदेवं भेजिर इति यस्मा दथ वर्तमान भविष्य त्सात्त्विका अपि घोररूपान् राजसतामसान् भूतपतीन् वासुदेवकलाः भगवन्मूर्तीः सम्प्रति भजन्ति भजिष्यन्ति हि

इदानीं प्रसङ्गा तामसराजस सेव्यानाह रज इति । श्रियैश्वर्य प्रजेप्सवो रजस्तमः प्रकृतयः पुरुषाः समशीलान् पितृभूत प्रजेशादीन् भजन्ती त्येकान्वयः । “निर्दोषं हि समं ब्रह्म” (भ.गी. 5-14 ) इति वचनात् समं ब्रह्म । 78 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-33 तच्छीलान् सेवकस्य यच्छीलं सेव्यस्यापि तच्छील मस्तीति वा समशीलान् । श्रीकामः प्रजेशान् ऐश्वर्यकामो भूतपतीन् प्रजाकामः पितॄन् श्रियञ्च ऐश्वर्यञ्च प्रजाञ्च प्राप्तु मिच्छन्तः श्रियैश्वर्यप्रजेप्सवः ॥ २७ ॥ सकलशास्त्र तात्पर्य पर्यालोचनया सकलैरवश्यं सेव्यः श्रीनारायण एवं त्यभिप्रेत्याह वासुदेवपरा इति । अत्र वेदा वासुदेवपरा इत्यादि प्रतिपाद मन्वेतव्यम् । वासुदेवगुणोत्कर्ष प्रतिपादन तात्पर्यवन्तो मखाः, संसारमदं खनन्तीति नाशयन्तीति मखाः अग्निष्टोमादयो वासुदेवोद्देश्याः नान्योद्देश्याः । योगाः अष्टाङ्गाः वासुदेवविषयाः । श्रुतिस्मृतिविहित सन्ध्योपासनादिकाः क्रियाः ॥ २८ ॥ ज्ञानं औपनिषदम्, तपः कृच्छ्रचान्द्रायणादिकायक्लेशः । धर्मो दानादिः । गम्यत इति गतिः । फलं परलोकः । अनेन हरे रखिल ऋग्वेदादि शास्त्रमुख्य विषयत्वेन सर्वोत्तमत्व मुक्तम् ॥ २९ ॥ 1M "” रा० कृ० अथ अतः अग्रे पुरा मुनयः विशुद्ध सत्त्वं सत्त्वस्वरूपं भगवन्तं अधोक्षजं वासुदेवं भेजिरे सिषेविरे । ये जनाः ता न्मुनीन् अनु अनुवर्तन्ते; तेऽपि क्षेमाय कल्पन्ते ।। २५ ।। अथ अतः मुमुक्षवः अनसूयवो देवतान्तरानिन्दका स्पन्तः घोररूपान् भूतपतीन् भूतेशादीन् हित्वा त्यक्त्वा शान्ताः नारायणकलाः नारायणावतारान् भजन्ते । रजस्तमः प्रकृतयः रजस्तमस्वभावाः समशीलाः पितृभूतादिभि स्सह समशीलाः श्रिया सह ऐश्वर्यप्रजेप्सवः ऐश्वर्य प्रजां प्राप्तु मिच्छन्तः पितृभूतप्रजेशादीन् भजन्ति ।। २६, २७ ॥ वासुदेवपराः वेदाः । एवं मखाः योगाः क्रियाश्च वासुदेवपराः । वासुदेव परमेव ज्ञानं । तत्परमेव तपः । तत्परो धर्मः । तत्परैव च गतिः ॥ २८, २९ ॥ स एवेदं ससर्जा ऽग्रे भगवा नात्ममायया । सदसद्रूपया चासौ गुणमय्या ऽगुणो विभुः ॥ ३० ॥ तया विलसितेष्वेषु गुणेषु गुणवानिव । अन्तः प्रविष्ट आभाति विज्ञानेन विजृम्भितः ॥ ३१ ॥ arr trafeat afa दवेकः स्वयोनिषु । नानेव भाति विश्वात्मा भूतेषु च तथा पुमान् ॥ ३२ ॥ असौ गुणमयैर्भावैर्भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः । स्वनिर्मितेषु निर्विष्टो भुङ्गे भूतेषु तद्गुणान् ॥ ३३ ॥ 791-2-34] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् भावयत्येव सत्त्वेन लोकान् वै लोकभावनः । लीलावतारानुरंत देवतिर्यङ्नरादिषु ॥ ३४ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे वैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्री हयग्रीव ब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ 1 2 3 A श्रीध० ननु जगत्सर्गतत्प्रवेश नियमनादि विलासयुक्ते वस्तुनि सर्वशास्त्र समन्वयो दृश्यते । कथं सएवेति चतुर्भिः । एतैरेव श्लोकैस्तस्य कर्माण्युदाराणि ब्रूहीति प्रश्नस्योत्तर- च वासुदेवपरत्वं सर्वस्य ? तत्राह मुक्तम् । सदसद्रूपया कार्यकारणात्मिकया अगुण श्चेत्यन्वयः । स्वतो निर्गुणोऽपि सन्नित्यर्थः ॥ ३० ॥ 4 भगवतो जगत्कारणत्व मुक्तं प्रवेशनियमनलक्षणां लीलामाह तयेति । विलसितेषूद्भूतेषु गुणे- ज्वाकाशादिषु अन्तः प्रविष्टः सन् गुणवा निव, मदधीना एते गुणा इत्यभिमानवा निव न तु वस्तुत स्तथा । यतो विज्ञानेन चिच्छक्त्या विजृम्भितो ऽत्यूर्जितः ॥ ३१ ॥ बहुलीलारूपत्व माह - यथेति । स्वयोनिषु स्वाभिव्यञ्जकेषु । अवहितो निहितः विश्वात्मा पुमान् परमेश्वरः । भूतेषु प्राणिषु । अन्तर्यामिणोऽपि प्रतियोगिनानात्वेन नानात्व मिवोच्यते, क्षेत्रज्ञरूपेण वा ॥ ३२ ॥ । । । भोगरूपां लीला माह असाविति । असौ हरि र्भूतसूक्ष्माणि चेन्द्रियाणि चात्मा मनश्च तैः स्वयं निर्मितेषु भूतेषु चतुर्विधेष्विति भोगे स्वातन्त्र्यं द्योत्यते । तद्दुर्गा स्तत्तदनुरूपा न्विषया निच्छया भुङ्गे भोजयतीति णिजर्थो वी ज्ञेयः । पालयतीति वा । तदा त्वात्मनेपद मार्षम्, (अष्टा. 1-3-66) “भुजोऽनवने” इति स्मरणात् ॥ ३३ ॥ इदानीं सूत जानासीति प्रश्न स्योत्तर माह भावयतीति । भावयति पालयति । एतत्तु सर्वावतारसाधारणं प्रयोजनम् । विशेषतः कृष्णावतारस्य कुन्तीस्तुतौ वक्ष्यते । लोकभावनो लोकमैर्ता । देवादिषु ये लीलावतारास्ते- ष्वनुरतोऽनुरक्तः ॥ ३४ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

1. HV ° लीला 2. H,V सर्वशास्त्रस्य 3. H, V अनुप्रवेश 4. Hadds आमाति 5. H एवेमे 6. BH,V “रूपत्वलीला’ 7. H 8 v ‘नि’ 9. H,V णिचो 10. H,V लोपो 11. H ‘क’ 80 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-34 1 वीर- कथं वेदादीनां वासुदेवपरत्वमित्याशङ्कायां “तदात्मानं स्वयमकुरुत” (तैत्ति. उ. 2-7) इत्युक्तरीत्या सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टं स्वात्मानं जगद्रूपेण परिणमय्य तत्तद्रूपेण वासुदेवस्यैवावस्थानात् ¹⁰⁹वासुदेवात्मकं विना वस्त्वभावादित्याह - स इति द्वाभ्याम् । अग्रे सृष्टेः प्राक् स एवं वासुदेव एव नामरूपविभागानर्ह सूक्ष्मचिदचिच्छरीरकतया अवस्थित इत्यर्थः । एवकारेण तच्छब्दपरामृष्ट ¹¹⁰भगवद्वाचक वासुदेव शब्दावयवार्थेन चेदं लब्धम् । यद्वा इदं परिदृश्यमानं जगदग्रे सृष्टेः प्राक् स एव आसीदित्यध्याहारः । “स देव ¹¹¹सौम्येदमग्र आसीत्” (छान्दो. उ. 6-2-1) इति स्थानप्रमाणात् । एवं चेदमित्यनेन नामरूपविभागभिन्नं जगन्निर्दिश्य तस्य वासुदेवरूपेणावस्थानोक्त्या वियदादिवस्त्वन्तर व्यावर्त्तकैवकार प्रयोगेण च “प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि (भ.गी. 13- 2) इति स्मृत्यनुरोधाच्च, अन्यथा न कर्माविभागादिति चेन्न; अनादित्वात् इत्युक्तन्यायेनाकृताभ्यागम कृतविप्रणाशादि दोषप्रसङ्गाच्च सूक्ष्मचिदचिद्वैशिष्टयं लब्धम् । सृष्टेः प्रागेवमवस्थितो भगवानात्मनः स्वस्य मायया स्वशरीरभूतया ¹¹²गुणमय्या सत्त्वादि गुण¹¹³प्रचुरतया सदसद्रूपया महदादि पृथिव्यन्तकार्यकारणरूपेण परिणममानया विभुः व्यापकः सदसद्रूपेऽप्य¹¹⁴न्तरात्मतयाऽनुप्रविष्ट इत्यर्थः । ¹¹⁵अथाऽगुणः व्याप्यतद्गु¹¹⁶णैरस्पृष्ट इदं जगत् ससर्ज ॥ ३० ॥

एवं समष्टिव्यष्ट्यवस्थाचिदन्तर्यामितया तत्कारणतया च तद्रूपेणावस्थानमुक्तम् । अथोभयावस्थ प्रकृतिसंसृष्ट जीवशरीरकतया तदन्तरात्मतया तद्रूपेण वासुदेवस्यैवावस्थितिमाह - तयेति । तया आत्ममायया विलसितेषु रचितेषु एषु परिदृश्यमानेषु ¹¹⁷गुणशब्दो लाक्षणिकः गुणकार्यभूत ¹¹⁸शब्दादिस्तम्ब¹¹⁹पर्यन्तेष्वित्यर्थः । विज्ञानेन जीवेन “विज्ञानं यज्ञं तनुते” (तैत्ति. उ. 2-5) “य आत्मनि तिष्ठन्¹²⁰” “यो विज्ञाने तिष्ठन्” (बृह. उ. 3-7-22) इति श्रुतिप्रयोगात् । तेन विजृम्भितः विशिष्टतच्छरीरक इत्यर्थः । “यस्य विज्ञानं शरीरं” (बृह. उ. 3-7-22) इति श्रुतेः । यद्वा विज्ञानरूपेण विजृम्भितः ¹²¹भाष्यमाणः तच्छरीरतया तदन्तरात्मतया च तद्रूपेण प्रकाशमानइत्यर्थः । अन्तः प्रविष्टः जीवद्वारादेवादिशरीरेष्वनुप्रविष्टः । गुणवानिव साक्षाद्देवादिशरीरतच्छरीरक जीवगतधर्मवानिवाभाति । इव शब्दस्यायमभिप्रायः । “काठिन्यवान् यो बिभर्ति नृसिंहरूपी भगवान्¹²² श्वेत”, इत्यत्र काठिन्य¹²³श्वैत्यादिवच्छरीरभूतजीवे हेयसम्बन्धः । न तु शरीरिणि वासुदेवे इति । तथा तस्यैकस्यैव देवादिशरीरभेदेनानेकधाऽवस्थितिश्चेति ॥ ३१ ॥

एतदेव दृष्टान्तमुखेनोपपादयति - यथेति । अभिव्यक्तिस्थान¹²⁴मात्रं योनिशब्देनोक्तं न ¹²⁵तु तदुपादानम् । न हि प्रकृतिर्जीवस्योपादानं न वा वह्नेर्दारूपादानं, किन्तु निमित्तम् । “¹²⁶अग्नेरापः अद्भ्यः पृथिवी” (तैत्ति. उ. 2-1) इति हि सृष्टिक्रमः । यथा दारुभ्यो वह्निरवहितः व्यतिरिक्त^{127 128}एववा सन् स्वयोनिषु स्वाभिव्यक्तिस्थलेषु दारुषु नानेवानेकधेव भाति ज्वलति । अग्नित्वस्यैकरूपत्वेऽपि, तार्णपार्णशाखादिभेदवान् भाति । एवं प्रकृतिपरिणामरूप देहेष्वभिव्यक्तो जीवो ज्ञानानन्दरूपत्वेनैकरूपोऽपि देवोऽहं मनुष्योऽहमिति देवादिभेदभिन्नो भातीत्यर्थः । पुंशब्दो जीववाची । तच्छरी¹²⁹परमात्मपर्यन्तः । पुमान् विश्वात्मा जीवशरीरकः सर्वेश्वर एक एव देवादिरूपेण नाना भातीत्यर्थः । दारुषु भूतेष्विति दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरधिष्ठेय बहुत्वोक्त्या यथा ह्रस्वत्वस्थूलत्ववक्रत्वादि भेदश्चदारुगत एव नाग्निगतः, तथा देवत्वाज्ञत्व दुःखित्वादि भेदोऽपि न विश्वात्मगतः, किन्तु देवादि शरीरदारुभेदस्तद्गत तच्छरीरकजीवगत इति सूचितम् । वह्निर्विश्वात्मेत्येकत्वनिर्देशेनामिवद्विश्वात्मनोऽपि सर्वत्रावस्थितस्य स्वरूपतः स्वभावतो वा नावस्थान्तरापत्तिरिति सूचितम् । इयां स्तु विशेषः । दारुष्वग्निः साक्षादभिव्यक्तो नाना भाति, दार्ष्टान्तिके ¹³⁰जीवद्वारा देवादिरूपेण नाना भाति इति जीवविशिष्ट देवादिशरीराणामेवाधिष्ठेयत्वात् ॥ ३२ ॥

यथा विश्वात्मनः स्वशरीरभूतप्रकृतिपुरुषद्वारा देवादिरूपेण नानाभानमेवं सुखदुःखादिभोक्तृत्वं, तन्निमित्तं कर्तृत्वञ्च, स्वशरीरभूत जीवद्वारैव; स्वतस्तुतदुभयरहित इत्याह - असाविति । असौ विश्वात्मा गुणमयैः सत्त्वादिगुण परिणामरूपत्वेन तत्प्रचुरैः भूतसूक्ष्मादिरूपैभवैिः पदार्थैस्तत्र भूतानि पृथिव्यादीनि सूक्ष्माणि गन्धादीनि, इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि, वागादीनि कर्मेन्द्रियाणि, ¹³¹पादादीनि च, आत्मा अन्तःकरणं, जीवो वा । एभिः स्वेनैवकर्त्रा निर्मितेषु भूतेषु देवादिषु निर्विष्टः जीवद्वाराऽनुप्रविष्टः तद्गुणान् पृथिव्यादि भूतगुणान् गन्धादीन् विषयान् भुङ्क्ते । जीवद्वारा विषयान् भुङ्क्ते न तु स्वत इत्यर्थः । भोक्तृत्व समव्याप्तं कर्तृत्वमप्यत्र विवक्षितं, जीवद्वारा पुण्यापुण्यरूपाणि कर्माणि च करोतीत्यर्थः । अत्र विश्वात्मे¹³²त्युच्यमानं भोक्तृत्वं कर्तृत्वं च प्रयोजक¹³³कर्तृत्वं विवक्षितम् ॥ ३३ ॥

॥ यद्वा ॥ सत्त्व रजस्तम इति प्रकृतेर्गुणाः स्युरित्यादिना सर्वकारणात् परमपुरुषादेवोपास्यमानात् नृणां श्रेयांसि कारणत्वे¹³⁴नोपास्यत्व मोक्षप्रदत्वादीनां “कारणं तु ध्येयः, (अथ. शिखा. उ. 3) “अमृतस्यैष सेतुः” (मुण्ड. उ. 2-2-5) इत्यादि प्रमाणैरेकनिष्ठत्वावगमात्, न तु ब्रह्मरुद्रादिभ्यः तेषां कर्मवश्यत्व¹³⁵सुखदुःखादि भोक्तृत्वादि नोपासकतुल्यत्वादिति सूचितम् । अथ तदुपपादनाय सर्वजीवानां परमपुरुषसृष्टकर्मानुगुणकरणकलेवरादि सम्बन्धं, तत्प्रयुक्तं कर्तृत्वं भोक्तृत्वमेषां कर्मवश्यत्व प्रयुक्तत्वे नौपाधिकत्वं, स्वभावतस्तु ज्ञानैकाकारत्वंचेत्याह - सएवेत्यादिभिश्चतुर्भिः । ¹³⁶स एवेदमित्यस्य यथोक्त एवार्थः । तयेति । तया आत्ममायाया विलसितेषु रचितेषु एषु गुणेषु गुणकार्येषु ब्रह्मादिशरीरेष्वन्तःप्रविष्टो जीव इति शेषः । पुमानित्यस्योत्तरश्लोकादपकर्षो वा । विज्ञानेन स्वधर्मभूतज्ञानेन विजृम्भितः देहमात्मत्वेनाभिमन्वान इत्यर्थः । गुणवानिव देवत्वादि धर्मवानिवाभाति । देवोऽहं मनुष्योऽहं कृशोऽहं स्थूलोऽहं इत्यभिमन्यत इत्यर्थः । इव शब्देन वस्तुतो देहविलक्षणस्तद्गतधर्मैरस्पृष्ट एवेति सूच्यते ॥ क ॥

तदेव दृष्टान्तेनोपपादयति - यथेति । यथैक एव वह्निः स्वयोनिषु स्वाभिव्यक्ति स्थानेषु तृणपर्णदिषु अभिव्यक्तो नानेव भाति, तार्णत्वपार्णत्वादि भेदेन भाति । इव शब्देन वस्तुतो वह्नित्वेन रूपेणैकरूप एव । एवं विश्वात्मा विश्वस्याचेतनजातस्यात्मा पुमान् जीवोऽपि भूतेषु देवादिशरीरेषु नानेव भाति देवोऽहं मनुष्योऽहं इत्यादिरूपेण नाना भाति । वस्तुतो ज्ञानैकाकारेण एकरूप एवेत्यर्थः । पुमानिति जात्यभिप्रायक एकत्वनिर्देशः “एको व्रीहिः सुसम्पन्नः सुपुष्टं कुरुते प्रजा” इत्यत्र व्रीहिशब्दवत् । एवं च जीवैकत्वभ्रमो न कार्यः । दृष्टान्तेऽपि वह्नित्वेन ¹³⁷एकेनापि ¹³⁸व्यक्तिभेदोऽभिप्रेतः । न चैवमेकैकस्य जीवस्य देवादिशरीरस्थस्य युगपन्नानाप्रतिभानाभाव इति वाच्यम् । एकैक एव जीवः क्रमेण देवमनुष्यादिशरीराण्युपाददानः देवोऽहं मनुष्योऽहं इत्याभातीत्येवमभिप्रायात् । न हि दृष्टान्तेऽपि तार्णस्य वह्नेः पार्णत्वेन भानमस्ति ॥ ख ॥

असौ जीवः गुणमयैः सत्त्वादिगुणत्रयात्मक भगवन्मायापरिणामरूपैः पृथिव्यादिभूत गन्धादितन्मात्रा¹³⁹ ज्ञानेन्द्रियय कर्मेन्द्रियान्तःकरणैर्भावैः पदार्थैः स्वनिर्मितेषु स्वकर्मानुसारेण निर्मितेषु भूतेषु देवादिशरीरेषु निर्विष्टः गुणान् शब्दादिविषयान् भुङ्क्ते । तन्निमित्तानि कर्माणि च पुण्यापुण्यरूपाणि करोतीति च विवक्षितं वेदितव्यम् । यद्वा तया विलसितेष्वित्यादिभिः केवलं परमात्मैव प्रतिपाद्यते । तदा विज्ञानेनेत्यस्य सङ्कल्परूपज्ञानेनेत्यर्थः । पुमान् परमपुरुषः गुणान् भुङ्क्ते इत्यस्य लीलारसरूपान् गुणान् भुङ्क्ते इत्यर्थः ॥ ग ॥

तदेवं “पुंसा मेकान्ततः श्रेयस्तन्नः शंसितुमर्हसि " (भाग 1-1-9) इत्यस्योत्तरमुक्तम्¹⁴⁰ । “सूत जानासि भद्रं ते” (भाग 1-1-12) इत्यादिना श्रीकृष्णावतारं तच्चरित्रं तदितरावतार तच्चरित्रादिकं च पृष्टम् । तत्र श्रीकृष्णावतारं तच्चरित्रादिकं विशिष्य दशमैकादशस्कन्धाभ्यां सर्वावतारां स्तच्चरित्राणि च विशिष्य तत्र तत्र तृतीयादिषु विवक्षुस्तावत्समासतः सर्वावतारसाधारणं प्रयोजनमाह - भावय¹⁴¹न्निति । एष सर्वेश्वरो लोकस्रष्टृत्वेन लोकान् भावयन् कर्मवश्यांश्चेतनान् उज्जीवयितुं सत्त्वेनोपलक्षितः शुद्धसत्त्वमूर्तिः तिर्यङ्नरसुरादिषु लीलावतारेष्वनुरतो भवति । भावयतीति पाठे लोकभावनो लोकस्रष्टा ¹⁴²एव सर्वेश्वरः तिर्यगादिषु मत्स्यादिषु मध्ये ये ¹⁴³लीलया अवतारास्तेष्वनुरतः । लीलावतारैर्भक्तेष्वनुरतो वा सत्त्वेन लोकान् भावयति त्रायति । साधुपरित्राणाय मत्स्याद्यवतारं धत्त इत्यर्थः ॥ ३४ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

1. 2. 3. 4 5. 6 7 8 9 100 11 12. 13 14 15 16 17 18 19 200 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

विज० अत्र हेतुमाह स एवेति । यः सर्ववेदान्तादि मुख्यविषयः परमसात्त्विक ब्रह्मादीष्टदेवता वासुदेवः सोऽसावेवागुणः सत्त्वादि गुणविधुरः मुख्यकारणं वा विभु व्याप्तः निमित्तकारणरूपया सदसद्रूपया व्यक्ताव्यक्तरूपया गुणमय्या जगत्ससर्जेत्येकान्वयः । अतो विष्णुरेव सत्यजगत्प्रष्टृत्वा सर्वोत्तम इत्यर्थः ॥ ३० ॥ नियन्तृत्वमपि तदेकनिष्ठ मित्याह भगवा नारायणोऽग्रे सृष्टेः पूर्व मात्ममायया स्वेच्छया सत्त्वादिगुणात्मिक जडप्रकृ त्योपादानकारणरूपया चेदं तयेति । स हरिः तया सदसद्रूपया विलसितेषु भूतभौतिक- देहेन्द्रियाद्यात्मना परिणतेजवेषु गुणेषु अन्तः प्रविष्टो गुणवान् जीव इवाभाति अज्ञाना मिति शेषः । कुतः ? विज्ञानेन 83 1-2-34] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विजृम्भितः विज्ञानपूर्णः । इदं हेतुगर्भं विशेषणं नानाकर्मविपाकिनां जीवानां विज्ञानाभावा दस्य परिपूर्णत्वात् तेन नियम्यत्वं तेषा मिति भावः ॥ ३१ ॥

न च स्थानभेदा दद्वयस्य हरे भेदाशङ्का कार्ये त्याह - यथेति । यथैको वह्निः स्वस्वयोनिषु स्वस्य व्यक्तिस्थानेषु दारुषु व्यवहितो भूताना मदृश्यतया स्थितो नानेव भाति, मथनादिनेति शेषः । दारूणा मानन्त्यात् । तथैको विश्वात्मा विश्वव्याप्तः पुमान् भूतेषु प्रविष्टो नानेव भाति । न तु नाना । “नेह नानाऽस्ति किञ्चन” (बृह, उ. 4-4-19) इति श्रुतेः । अग्नेः कश्चिद्विशेषसम्भवोऽपि नास्य कश्चिद्विशेष इति इवशब्दार्थः ॥ ३२ ॥ न च दुर्भगशरीरेषु प्रविष्टस्य जीववद् दुःखभोगः सम्भाव्यत इत्याह असाविति । असौ परमात्मा सत्वादिगुणमयैः सत्वादिगुणविकारैः भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्माभः पञ्चमहाभूत पञ्चतन्मात्रादशेन्द्रिय मनोऽभि र्भावैः तत्त्वैरुपादानरूपैः स्वनिर्मितेषु स्वेन तत्त्वेषु प्रविष्टेन विरचितेषु भूतेषु निर्विष्टः योगेश्वर्या दसङ्गतया प्रविष्ट स्तद्गुणानानन्दादीनेव भुङ्गे न तु दोषनिमित्तदुःखादीन् । तस्मात् दुर्भगशरीरस्थत्वेऽपि न दुःखादिभोग स्तस्य स्वातन्त्र्या दित्यर्थः ॥ ३३ ॥ उत्तराध्याये अथाऽख्याहीति प्रश्नं परिहरिष्यन् तदर्थं सङ्क्षेपतो दर्शयति भावयन्निति । लोकभावनः जगदुत्पादकः सत्त्वेन गुणेन इतरगुणा नभिभूय लोकान् भावयन् पालनेन वर्धय त्रेष परपुरुष स्तिर्यङ्गरसुरादिषु तिर्यग्वराहादिजातिषु नरेषु मनुष्येषु देवेषु आदिशब्दात् स्तम्भादिषु लीलावतारानुगतो भवतीति विशेषणान्वयः । लीलयै वावतारान् अनुगच्छति, न तु पूर्वकर्मणा । यो योऽवतारो जगदवनादा वनुकूलः स्यातं त मवतारं गृह्णातीत्यस्मि नर्थे ऽनुशब्दः || ३४ || इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ 1 KM वेऽपि 2 K च; Momits इव 3K परम’ रा० कृ० अग्रे सृष्टेः प्राक् असौ स एव भगवान् अगुणः स्वतो निर्गुणोऽपि विभुः सर्वव्यापकः सन् सदसद्रूपया कार्यकारणात्मिकया गुणमय्या सत्त्वादिगुणरूपिण्या आत्ममायया इदं जगत् ससर्ज । तया मायया विलसितेषु प्रभूतेषु एषु गुणेषु । गुणशब्देन गुणिनो लक्ष्यन्ते । तेन आकाशादिषु स वासुदेवः अन्तः प्रविष्टः विज्ञानेन विजृम्भितस्सन् गुणवानिव गुणाभिमानवानिव आभाति ॥ ३०, ३१ ॥ यथा एको वह्निः स्वयोनिषु स्वस्याभिव्यञ्जकेषु दारुषु अवहितः निहितः, तथा विश्वात्मा पुमान् परमेश्वरश्च भूतेषु अवहितः नानेव बहुरूप इवाभाति ॥ ३२ ॥ असौ वासुदेवः गुणमयैः भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः भावैस्स्वनिर्मितेषु भूतेषु निविष्टः जीवरूपेण अनुप्रविष्टः तद्गुणान् भूतगुणान् भुङ्गे भुनक्ति भोजयति च ॥ ३३ ॥ 84व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-2-34 पालयति । एष लोकभावनः लोकस्रष्टा वासुदेवः देवतिर्यङ् नरादिषु लीलावतारानुरतः सत्त्वेन लोकान् भावयति अत्र सूतसमाधानं भक्तिध्यानसाधनं त्रिमूर्तितत्त्वादि बोधनं विराजते । तथाहि निरन्तर कृष्णकथानुसन्धानेन आत्मनि प्रसन्ने सिद्ध्यति भक्तियोगः, तेन विघ्नापगमः । मुमुक्षोः विघ्नकारणानि इन्द्रियप्रेरणया जायमाना चित्तवृत्तय • एव । तन्निवारणप्रयत्नोऽपि चित्तवृत्तितया क्रोधोद्वेगनैराश्य श्रद्धाजाड्यादि विघ्नात्मना पर्यवस्यति । तस्मात्तन्निवारण प्रयत्न म- पहाय मुमुक्षुणा कृष्णस्मरणं करणीयम् । तथा च तदार्द्रेण तिरोहितान्यवृत्तिना चित्तेन प्रत्यूहव्यूहो नानुभूयते; किन्तु तत्स्थानीयो भगवान् कृष्ण एव दृश्यते । एतादृश स्मरणाभ्यास बलेन विषयान्तरग्रह शैथिल्यं वैराग्यापरपर्यायं सिद्ध्यति । अपि च प्रापञ्चिक विषयवासनासङ्गपरित्यागप्रयत्नोऽपि व्यतिरेकेण तत्स्मरण पर्यवसायितया न वैराग्यापादकः । निरन्तर कृष्णस्मरणेन तु सर्वेषामेव विषयाणां कृष्णमयत्वापत्तेः विषयमात्र स्मरणानुपपत्ते रस्मिन् भागवतमार्गे वैराग्य मयत्न- लभ्यं भवति । वैराग्य श्चास्मन्मते न शुष्कं रागराहित्यम् । परन्तु विश्वविस्तृत रागवत्त्वम् । तत्कथं भवति ? विश्वस्मिन् भगवन्मयत्व भावनयैव । ईदृशवैराग्योदयेन सर्वस्मिन्नेव वस्तुनि अन्तर्यामितया कृष्णो दृश्यते । तत्सर्वान्तर्या- मिसन्दर्शनमेव ज्ञानमिति कथ्यते । तदेतत्सर्वप्रयोजको भक्तियोगाख्यः धर्मः प्राणिनां परमो धर्मः । धर्मो द्विविधः व्यक्ति श्रेयोहेतुः, विश्वश्रेयोहेतु श्चेति । विश्वश्रेयस्साधन धर्मानाचरणे व्यक्ति श्रेयस्साधन धर्मनि- र्वहणानुकूल दशा नोदेति । किञ्च वैयक्तिकधर्माः फलाऽभिसन्धि दोषदूषिततया अधर्मपर्यवसायिनो भवन्ति । तत्प्रा- णिभिः प्रथमं विश्वश्रेयसे यज्ञार्थधर्म विशेषाः समाचरणीयाः तत्र वर्णाश्रमधर्म पालनं प्रधानम् । तेन प्रजाभिरनुभवविषयीक्रियते सर्वसन्तृप्तिकारिणी दशा, यया हि सर्वान्तर्यामी भगवान् प्रीयते । एतदेव वर्णाश्रम धर्मा- चरणस्य परमं प्रयोजनम् । भगवदनुध्यानं अहंकारकारण कर्मविदारणं यदेव हि भगवदायुधं सुदर्शनतया सङ्केतितम् । तस्य च रजस्तमश्छेदेन भगवद्दर्शन साधनतया ‘सुदर्शनायुधं’ इत्यन्वर्था संज्ञा । तत्सुदर्शनप्रेरकः भावः भगवदायुधान्तर ‘नन्दक- खड्ग’ त्वेन सङ्केतितः । नन्दयतीति नन्दकः इत्यन्वर्थं नाम, तस्य भगवद्दर्शनानन्द निदानत्वात् । सर्वान्तर्यामि- भगवद्दर्शनानुकूल भावप्रभावेन प्राणिना महंकारग्रन्थिः विच्छिद्यते । चिज्जडग्रन्थि निबन्धनः अहंकारः, अहमिति संविद्रूपा चित् । मदीय मित्यभिप्राय लक्ष्यभूतं शरीरादिकं जडम् । चिज्जडग्रन्थिभेदे परब्रह्मतत्त्व मेकमे वावशिष्यते । यथा वा जलोपरि हिमशकले प्लवमाने वस्तुद्वयं हिमद्रुतौ तु जलमेक मेव दृश्यते । एव मपगतेऽहङ्कारे तिरोदधति स्वीयाः भावाः ये भवन्ति पूर्वाभ्यासनिष्पन्नाः ; ते च पूर्वाभ्यासाः कर्मबन्धा इति तत्प्रभावाः वासना इति च कथ्यन्ते । मानवकर्माचरणमेतद्वासनापराधीनम् । वासनाक्षयश्च प्रागुक्त ध्यानसाधनेनैव 1 एक एव देवः सृष्टि स्थिति लयार्थ गुणत्रय माश्रित्य ब्रह्म विष्णु शिवात्मकत्वेन त्रिधाऽऽविर्भवति । गुणत्रयात्मि- का प्रकृतिः भगवच्छक्ति रेव । सा च स्थितिहेतौ विष्णौ बाह्यलक्ष्म सङ्केततया लक्ष्मीरिति वक्षसि वर्तते । वक्षःस्थलञ्च 85 1-2-34] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् प्राणिनां ममकारमय हृदयस्य सङ्केतः । ब्रह्मणि साऽऽविर्भावशक्तेः प्रतीकतया सरस्वतीनाम्रा वर्तते । सैव शिवे लयसङ्केत्ततया शरीरार्धलीना सती गौरीति व्यवह्रियते । तमोरजस्सत्त्वाना मस्ति यथोत्तरं वैशिष्ट्यम् । दारुधूमाग्नयः यथाक्रमं जडचेतनात्मनां सङ्केताः । उष्णतेजो ज्ञान- दायक: अग्रिः वेदत्रयस्य सङ्केतः । प्राणिनां तु देहो दारु, प्राणो धूमः जीवोऽग्रिश्च । शुद्धवह्नेः प्रकाशकत्व मिव शुद्धसत्त्वमयस्य जीवस्यैव परमात्मत्वम् । अतए वामाविष्णू परदेवतात्वेन वेदः स्तौति । वेदविदश्च एतद्विद्यां प्रकाशरूपिणीं ग्रहीतुकामाः समिद्धि रग्निं जुह्वति । भगवान् वासुदेवः अधोक्षजः अधः कृतेन्द्रिय ज्ञानवान् । बुद्धेरपि परस्य तस्य ग्रहणे विषयवासनादूषितानि इन्द्रियाण्यशक्ता न्येव रजस्तमोऽभिभूताः जनाः सम्पदैश्वर्य सन्तानकाङ्क्षिणः पितृभूतप्रजेशादीन् सेवन्ते । पितरो नाम पितृपितामहाद्याः । तदाराधनञ्च तद्दत्तधनरक्षण वर्धनादि श्रद्धारूपम् । भूताश्च रजस्तमोदूषिते मनसि जायमानाः शक्तिमन्तो भाषाः आग्रह जागरूकता कार्पण्यसंशयादयः । एतद्भावानुषङ्गेण भौतिकसुखाय उच्चावच दशाविहरणमेव भूताराधनम् । सृष्टिसाधनावयवगत शक्तीनां स्त्रीपुरुषसम्बन्ध कामादिभावानां च सङ्केताः प्रजापतयः । पुंस्त्ववर्धका हारौषधसेवन व्यायाम- मन्त्र तन्त्राद्यभ्यास एव प्रजापत्याराधनम् । सर्व एवैते जनाः तत्तद्दशा विशेषावस्थिताः तत्तद्रूपधारिण मीश्वर मेकमेवाश्रित्य जीवन्ति । अज्ञान विलसितमपि तेषां जीवनं साधनान्तर्गत मेव। “तेऽपि मामेव कौन्तेय । यजन्त्यविधि पूर्वकम् " (भ.गी. 9-23 ) इति गीतायां भगवतै वोक्तत्वात् । किन्तु तेषां साधनमार्गः व्यत्यस्तः । मुमुक्षूणां साधकानात्तु शुद्धसत्त्वस्वरूपिणो वेदादि विश्वात्मकस्य नारायणस्य सेवनमेव समीचीनः पन्थाः । स भगवान् सूर्यमण्डलाधिपतिः सूर्य रक्षति । भूम्यादि ग्रहान्तराण्यपि परस्पराकर्षणाधानाद्युपायै स्संरक्षति । नख दशन दंष्ट्रा शृङ्गादिभिः मृगान् रक्षति । माता पितृ सम्बन्धरूपेण सन्ततिं रक्षति । दुष्कर्मभिः त्रिगुणानां साम्यभङ्गेन प्रकोपे तेन प्रागुक्तरक्षणे च दुष्करे सः नानाविध लीलावतारधारी विश्वं रक्षति ॥ ३४ ॥ } इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्री राधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ 86

1. H.M : तृतीयोऽध्यायः सूत उवाच जगृहे पौरुषं रूपं भगवान्महदादिभिः । सम्भूतं षोडशकलमादौ लोकसिसृक्षया ॥ १ ॥ यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः । नाभिहृदाम्बुजादासीद्ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः ॥ २ ॥ tarasaसंस्थानैः कल्पितो लोकविस्तरः 1 तद्वै भगवतो रूपं विशुद्धं सत्त्व मूर्जितम् ॥ ३ ॥ पश्यन्त्यदो रूपमदभ्रचक्षुषां सहस्त्रपादोरुभुजाननाद्भुतम् । सहस्त्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकं सहस्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् ॥ ४ ॥ श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अवतारकथाप्रश्ने तृतीये तूत्तराभिधा । पुरुषाद्यवतारोक्त्या तत्तच्चारित्रवर्णनैः ॥ यदुक्तम् - " अथाख्याहि हरेर्धीमत्रवतारकथाश्शुभाः " ( भाग. 1-1-18 ) इति, तदुत्तरत्वे नावतीराननुक्रमिष्यन् प्रथमं पुरुषावतारमाह- जगृह इति पञ्चभिः । महदादिभिः महदहङ्कारपञ्चतन्मात्रैः सम्भूतं सुनिष्यन्नम् । एकादशेन्द्रियाणि पञ्च महाभूतानीति षोडशकलाः अंशाः यस्मिन् । यद्यपि भगवद्विग्रहो नैवम्भूतः तथाऽपि विराड्रीवान्तर्यामिणो भगवतो विराडूपेणोपासनार्थमेवमुक्तमिति द्रष्टव्यम् ॥ १ ॥ 1 कोऽसौ भगवानित्यपेक्षायां तं विशिनष्टि - यस्येति । यस्य अम्भसि एकार्णवे शयानस्य विश्रान्तस्य तत्रच योगः समाधिः तद्रूपां निद्रां विस्तारयतः । नाभिरेव हृदः तस्मिन् यदम्बुजं तस्मात् सकाशात् ब्रह्मा आसीत् अभूत् । पाद्मे कल्पे स पौरुषं रूपं जगृहे ॥ २ ॥ 5 कीदृशं रूपम् ? तदाह ‘यस्येति । ननु कीदृशो विग्रहः तस्य योऽम्भसि शेते स्म ? तदाह । तत् तस्य भगवतो रूपं तु विशुद्धं रजआद्यसम्भिन्नम्, अत एव ऊर्जितम् निरतिशयं सत्त्वम् ॥ ३ ॥ 87 1-3-4] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एतच्च योगिनां प्रत्यक्षमित्याह } पश्यन्तीति । अदभ्रमनल्पं ज्ञानात्मकं य च्चक्षुः तेन । सहस्त्रमपरिमितानि यानि पादादीनि तैः अद्भुतम् । सहस्त्रं मूर्धादयो यस्मिन् तत् । सहस्रं यानि मौल्यादीनि तैरुल्लसत् शोभमानम् ॥ ४ ॥ 1 H,V add °न ना’ 2 HV ° तारकथामनु° 3 B, H. Vadd तत् 4 H. V ‘इदेहान्त’ Buddy जगृहे श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

तदेवं प्रथमेऽध्याये प्रश्नः कृतः । द्वितीये तु सर्व¹प्रवर्तकभगवद्भक्तेरेव मोक्षप्रदत्वात् भगवदीयप्रबन्ध एव श्रोतव्य इति स्थापितम्, अवतारप्रयोजनं चोपक्षिप्तम् । अथ भगवदवतार विशेष² तच्चरितानि विस्तरेणोपरि विवक्षता सूतेन भगवतोऽनेकेऽवताराः सन्तीति प्रतिपाद्यते तृतीयाध्याये - जगृहे इत्यादिना । अवताराश्च द्विविधाः - अनुप्रवेशावताराः, स्वेन रूपेणावताराचेति । अकर्महेतुत्वाविशेषात् उभयत्रावतार शब्द प्रयोगः कृतः । द्विविधानपि तान् वक्तुं तदुपयोगित्वेन प्रथमं चेतनमिश्रं प्रकृतिप्राकृतजातमेकं शुद्धसत्त्वमयमपरं चेति रूपद्वयं भगवतोऽस्तीति विवक्षन् पूर्वं प्रकृतिप्राकृतात्मरूपपरिग्रहमाह - जगृह इति । पुरुषाः क्षेत्रज्ञाः³ तत्सम्बन्धि पौरुषं तन्मिश्रमित्यर्थः । एकादशेन्द्रियपञ्चभूतात्मिकाः षोडश कलाः यस्मिन् तत् तथा । महदादिभिस्सम्भूतं रूपम् अण्डकारणं समष्टितत्त्वजातम् इह रूपशब्देन विवक्षितम् । समुदायस्य ⁴महदादिभिः सम्पाद्यत्वात् महदादिभिः सम्भूतमित्युक्तम् । लोकसिसृक्षया जगृहे ब्रह्माण्डतदन्तर्वर्तिकार्यजातसिसृक्षया रूपं जगृहे इत्यर्थः ॥ १ ॥

अथ स्वासाधारणं रूपमाह - यस्येति । प्रथमस्य यस्य इति शब्दस्य योऽर्थः, स तद्वा इति तच्छब्देन परामृश्यते । द्वितीयं तु यस्येति पदं चतुर्मुखपरम् । चतुर्मुखशरीराद्धि देवमनुष्यादिसृष्टिः पुराणान्तरेषु दृष्टा। यस्यावयवसंस्थानैः यच्छरीरावयवपरिणामैः देवमनुष्यादिलोकविस्तरः । स ब्रह्मा विश्वसृजां मरीच्यादीनां पतिः । यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः अनिरुद्धस्य नाभिहृदाम्बुजादासीत्तद्भगवतो रूपमूर्जितम्, विशुद्धं सत्त्वं शुद्धसत्त्वमयम् इति, श्लोकद्वयमेक⁵वाक्यम् । तस्य रूपस्य ज्ञानदृश्यत्वमपरिच्छेद्यत्वं सर्वावतार निदानत्वं चाऽऽह - पश्यन्तीति सार्धश्लोकेन । यद्वा जगृह इत्यादिश्लोकानामेवमर्थः । अजडेषु अनुप्रवेशरूपेण ⁶स्वेन रूपेण च द्विविधे⁷ऽवतारे तत्र प्रथमस्य देवादिष्वनुप्रवेशरूपत्वात् तत्र वक्तव्यां⁸शाभावात् स्वेन रूपेण अवतारोपयोगिदिव्यमङ्गलविग्रहयोग उच्यते । आ⁹दौ महदादिभिः लोकसिसृक्षया षोडशकलं भूतेन्द्रियाभिमानिदेवताश्रयं पौरुषं परमपुरुषसम्बन्धि रूपम् अनिरुद्धाख्यरूपं सम्भूतमाविर्भूतं जगृहे परिजग्राह । यस्याम्भसोति स्फुटम् । यस्यावयवेति यस्य अनिरुद्धस्यावयवसंस्थानैः शरीरभूत प्रकृत्येकदेशपरिणामैः लोकविस्तरः कल्पितः, तस्य भगवतो रूपं शुद्धसत्त्वमयमूर्जितमुत्कृष्टमित्यर्थः ॥ २,३ ॥

पश्यन्तीति । अदः एतदनिरुद्धाख्यं रूपम् अदभ्रचक्षुषा अनल्पज्ञानेन मनसा पश्यन्ति । मनसा तु विशुद्धेन “दृश्यते त्वग्र्या बुद्ध्या सूक्ष्म्या सूक्ष्मदर्शिभिः” (कठ. उ. 3-12) इत्याद्युक्तरीत्या योगपरिशुद्धमनसा पश्यन्तीत्यर्थः। प्रत्येकं सहस्रसङ्ख्याकैः पादादिभिः अद्भुतं तथा प्रत्येकं सहस्त्रं मूर्धादयो यस्मिंस्तत् । तत्र श्रवणे¹⁰ श्रोत्रे¹¹ सहस्रेण मौलिभिः किरीटै: अम्बरैः वस्त्रैश्च कुण्डलैश्च¹² उपशोभमानं रूपं भवतीति ॥ ४ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

५.. श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली [1-3-4 10 זי “भावयन्त्रेष सत्त्वेन” इति द्वितीयाध्यायान्ते सूचितान् अवतारान् कथयितुं प्रथमतः परमपुरुषाख्यभगवदभिव्य- क्तिप्रकारमाह जगृह इति । भगवानादौ लोकसिसृक्षया महदादिभिः सम्भूतं षोडशकलं पौरुषं रूपं जगृह इत्येकान्वयः । प्रलयकालीनस्वगूहकतमः पानेन परमपुरुषाख्यं निजं रूपमाविश्चक्रे न तु विराडूपम् । महदादिभिः प्रलयकाले स्वोदरनिविष्टैः महदहङ्कारादिसप्तप्रकृतिविकृतिभिः शरीरस्थानीयादिभिः सम्भूतं सहितम् । “कलाश्च पञ्चभूतानि ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि च । पञ्च पञ्च मनश्चेति षोडशोक्ता महर्षिभिः” इति षोडशकला अन्तर्गता यस्मिन्निति तत् षोडशकलम् । “यस्मिन्नेताः षोडशकलाः प्रभवन्ति” ( प्रश्न. उ. 6-2 ) इति श्रुतेः प्राणादिषोडशकलासहितं वा । सिसृक्षया सृष्टीच्छया यः प्राक् जगत् संहृत्य सूक्ष्मरूपतया स्वोदरे निवेश्य प्रलयोदकं श्रीपर्यङ्के श्रीभुजान्तर्गतः प्रकृतिमयतमसा निगूढः स्थितः स एव परमपुरुषः पुनरुत्पत्तिकाले स्वगूहकं तमः पीत्वा आत्मानं प्रकाशितवानित्येत- देवात्र पुरुषरूपग्रहणमभिप्रेतं रामकृष्णादिवल्लोकव्यक्त्यभिप्रायेोऽपीत्युक्तं भवति ॥ १ ॥

एवं स्वगूहकतमः पानेन प्रकाशित: परमपुरुषः महदादितत्त्वान्युत्पाद्य तैः ब्रह्माण्डं सृष्ट्वा तदण्डान्तः प्रविश्य अन्तरुदके शेषपर्यङ्कशायी नाभे: लोकात्मकं पद्मं निर्माय पद्मनाभनामा भूत्वा तस्मात् पद्मात् चतुर्मुखमस्त्राक्षीदित्याह यस्येति । अम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वित्तन्वतः यस्य भगवतो नाभिहृदाम्बुजात् विश्वसृजा दक्षादीनां पतिः ब्रह्मा आसीत् ॥ २ ॥ स एव पुनर्ब्रह्माण्डे “नाभ्या आसीदन्तरिक्षम् " (पु. सू. 1-5 ) इत्यादिना अन्तरिक्षादिलोककल्पकावयवान् पुरुषाख्योऽवततार इत्यभिप्रेत्याह - यस्येति । पातालमित्यादिलोकविस्तरः चतुर्दशभुवनविस्तरः यस्य पुरुषनाम्रा अवतीर्णस्य अवयवसंस्थानैः चरणाद्यवयवविन्यासैः कल्पितः तदुत्पन्नत्वेन तदाधारत्वेन विद्भिर्निरूपितो न तु तदात्मत्वेन सच्चिदानन्दरसब्रह्मचैतन्यमविद्यादर्पणे प्रतिबिम्बितं स जीव इत्यभिधीयते तदेव ब्रह्म वशीकृतमाय मीश्वर इति तत्र सच्चिदानन्द ब्रह्मलक्षणपुरुषो भगवानीश्वरः पौरुषं रूपं जगृहे । पौरुषं विराडूपं स्वमायया कल्पितं महदहङ्कारादिभिः सम्भूतम् उत्पन्नम्; अत एव पञ्चभूतादिषोडशकलोपेतम् । किमर्थम् ? अनेन लोकसिसृक्षया । कोऽसौ भगवान् इत्यपेक्षायामाह यस्येति । स्वमायापरिणतभूतसूक्ष्मेषु शयानस्य तत्तद्रूपेण व्याप्तस्य योगनिद्रां जगत्कारणमायाशक्तिं वितन्वतो विस्तारयतः सृष्टौ प्रेरयतो यस्य नाभिहृदाम्बुजात् पञ्चीकृतभूतनिष्पत्रलोकपद्मात् ब्रह्मा आसीत्, यस्य ब्रह्मोत्पादक जगत्पद्यस्य अवयवविन्यासैः पद्मदलायमानैः लोकविस्तरः कल्पितः । न वस्तुतः सत्यः । तत् भगवतः *— 891-3-5] } श्रीमद्भागवतमहापुराणम् त्रैलोक्यात्मकं प्रथमं रूपमिति केचित् तद्दूषयति तदिति । भगवतस्तद्रूपं पुरुषादिरूपत्रयं विशुद्धं निर्दोषम् ऊर्जितम् उद्रिक्तं सत्त्वं सम्पूर्णबलज्ञानादिसर्वगुणसमूहम् । वै इति पदेन परकृतापव्याख्यानस्य प्रमाणविरोधञ्च दर्शयति । “निरनिष्ठो निरवद्यः” इति श्रुतेः नित्यनिरस्ताविद्याविलासस्य ब्रह्मणो विद्यादर्पणे प्रतिबिम्बीभूय जीवत्वं न घटते । न हि नित्यनिर्मुक्तशिरोवेदनो लीलया कदाचित् तद्वान् स्यामिति कामयते । पञ्चीकरणमपि स्वकल्पनामन्तरेण न प्रमाणपदवी मध्यास्ते । अतः उपेक्षणीयमेतन्मतम् ॥ ३ ॥ इतोऽपि तन्मतमयुक्तमित्याह

पश्यन्तीति । अदभ्रचक्षुषः पूर्णज्ञानाः ब्रह्मादयोऽदो रूपत्रयं पश्यन्ति । कीदृशम् ? सहस्त्रशब्दोऽनन्तत्ववाची प्रत्येकमभिसम्बध्यते । सहस्रं पादा ऊरवश्च भुजाश्च आननानि च सहस्रपादोरुभु- जाननानि तैः अद्भुतं सहस्रं मूर्धश्रवणाक्षिनासिका यस्मिन् तत् तथोक्तम् । सहस्रमौल्यम्बरकुण्डलैः उल्लसत् शोभमानं, निरस्ताविद्यैः उत्तमाधिकारिभिः ब्रह्मादिभिः अपरोक्षतया दृष्टत्वात् नैतत् रूपत्रयं मायाकल्पितमिति भावः ॥ ४ ॥ 1 BM विद्वद्धि 2 K " दयानन्द’ श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा भगवानादौ लोकसिसृक्षया लोकान् स्त्रष्टुमिच्छया महदादिभिः महदहङ्कारपञ्चतन्मात्रैः सम्भूतं सुनिष्पन्नं षोडशकलं, पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि मन इति एकादशेन्द्रियाणि पञ्च महाभूतानीति षोडशकलाः अंशाः यस्मिन् तत् पौरुषं रूपं जगृहे गृहीतवान् ॥ १ ॥ अम्भसि एकार्णवे शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः यस्य भगवतः नाभिहृदाम्बुजात् नाभिहदे यदम्बुजं तस्मात् विश्वसृजां प्रजापतीनां मरीच्यादीनां पतिः ब्रह्मा आसीत् अभूत् । सः पौरुषं रूपं जगृहे इति पूर्वेणान्वयः ॥ २ ॥ अपि च यस्य भगवतः अवयवसंस्थानैः लोकविस्तरः कृतः शरीरावयवपरिणामैः देवमनुष्यादिलोक विस्तारः कृत इत्यर्थः । तस्य तद्रूपं विशुद्धं रजोमुख्यगुणामिलितं ऊर्जितं निरतिशयं सत्त्वमयं भवतीत्यर्थः ॥ ३ ॥ सहस्रपादोरुभुजाननाद्भुतं सहस्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकं सहस्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् अदः रूपं आदिनारायण - रूपं अदप्रचक्षुषा अनल्पज्ञानमयनयनेन पश्यन्ति योगिनः पश्यन्ति ॥ ४ ॥ एतन्नानावताराणां निधानं बीजमव्ययम् । यस्यांशांशेन सृज्यन्ते देवतिर्यङ्गरादयः ॥ ५ ॥ स एव प्रथमं देवः कौमारं संर्गमास्थितः । चचार दुश्वरं ब्रह्मा ब्रह्मचर्यमखण्डितम् ॥ ६ ॥ द्वितीयं तु भवायास्य रसातलगतां महीम् । उद्धरिष्यन्नुपादत्त यज्ञेशः सौकरं वपुः ॥ ७ ॥ 90 व्याख्यानचतुष्टय विशिष्टम् तृतीयमृषिसंग चं देवर्षित्वमुपेत्य सः । तन्तं सात्वतमाचष्ट नैष्कर्म्यं कर्मणां यतः ॥ ८ ॥ 1 2. 3. 4 5. 6. श्रीष० एतत्तु कूटस्थं, न त्वन्यावतारवत् आविर्भावतिरोभाववदित्याह नारायणरूपम् । निधीयते अस्मिन्निति निधानम् । कार्यावसाने ‘प्रवेशस्थानमित्यर्थः । नान्यबीजतुल्यं किन्त्वव्ययम् । न केवलमवताराणामेव बीजं, किन्तु सर्वप्राणिनामपीत्याह तस्यांशो मरीच्यादिः तेन ॥ ५ ॥ सनत्कुमाराद्यवतारं तच्चरित्रं चाऽऽह [1-3-8 एतदिति । एतत् आदि- बीजमुद्रेमस्थानम् । बीजत्वेऽपि यस्येति । यस्यांशो ब्रह्मा, स एवेति । कौमार आर्षः प्राजापत्यो मानवः इत्यादीनि सर्गविशेषनामानि । यः पौरुषं रूपं जगृहे स एव देवः कौमाराख्यं सर्गमास्थितस्सन् ब्रह्मा ब्राह्मणो भूत्वा ब्रह्मचर्य चचार’ । प्रथमद्वितीयादिशब्दाः निर्देशमांत्रापेक्षया ॥ ६ ॥ वराहावतारमाह 5 द्वितीय मिति । अस्य विश्वस्य भवाय उद्भवाय । महीमुद्धरिष्यन्निति कर्मोक्तिः । एवं सर्वत्रावतारः तत्कर्म च उक्तमित्यनुसन्धेयम् ॥ ७ ॥ नारदावतारमाह 6 तृतीय मिति । ऋषिसर्गमुपेत्य तत्र च देवर्षित्वमुपेत्येत्यर्थः । सात्वतं वैष्णवं तन्त्रं पाञ्चरात्रागमं आचष्ट उक्तवान् । यतः तन्त्रान्निर्गतं कर्मत्वं बन्धहेतुत्वं येभ्यः तानि निष्कर्माणि तेषां भावो नैष्कर्म्यम् । कर्मणामेव मोचकत्वं यतो भवति तदाचष्टेत्यर्थः ॥ ८ ॥ 1 H, Vadd अवताराणां 2 H ‘दुगमन’ 3. H, Vadd सः प्रथमोऽवतारः 48 मात्रविवक्षया 5 H. Vadd प्रयुक्ताः 6 Vadds कर्म

वीर- एतदनिरुद्धाख्यं रूपं नानाविधानामवतारांणां निदानं मूलकारणं बीजं कृत्स्नजगद्बीजभूतं कृत्स्त्रजगत्स्त्रष्टृचतुर्मुखोत्पत्तिस्थानत्वादिति भावः । अव्ययम् अपक्षय¹³विकाररहितम् । अनेन अप्राकृतत्वमुक्तम् । यस्येति । यस्य भगवतोऽनिरुद्धस्यांशांशेन शरीरभूतचिदचित्तत्त्वैकदेशेन देवादयः सृज्यन्ते ॥ ५ ॥

स ¹⁴देवः परमपुरुष एव ब्रह्मा चतुर्मुखशरीरकः सन् प्रथमं कौमारं ¹⁵सर्ग सनत्कुमारादिसर्गमास्थितः सनकादिरूपेणावतीर्ण इत्यर्थः । अखण्डितं निर्विघ्नं ब्रह्मचर्यं ऊर्ध्वरेतस्कत्वोपेतं भगवदुपासनं ¹⁶चचार चकार । ते च कुमाराः प्रथमावताररूपाः । प्रथममिति विशेषणात् द्वितीयमित्यनन्तरोक्तेश्च । इमे च कुमाराः अनुप्रवेशावताररूपाः । तथा चतुर्मुखोऽपि ब्रह्मरूपधरः “ब्रह्मा नारायणात्मकः” (विष्णु. पु. 1-4-2) इत्यादिभिः सृष्ट्यादिकाले तदात्मकतया योगिभिः चिन्त्यत्ववचनात् । भगवता शौनकेन च “आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ता जगदन्तर्व्यवस्थिताः । प्राणिनः कर्मजनित संसारवशवर्तिनः ॥ यतस्ततो न ते ध्याने ध्यानिनामुपकारकाः । अविद्यान्तर्गतास्सर्वे ते हि संसारगोचराः ॥ पश्चादुद्भूतबोधास्ते ध्यानेनैवोपकारकाः । नैसर्गिको ¹⁷न वै बोधः तेषामप्यन्यतो यतः ॥” (वि. ध. पु. 104-23, 24, 25) इति चतुर्मुखसनकादीनां जगदन्तर्वर्तिनां अविद्यावेष्टितत्वेन शुभाश्रयत्वानर्हतामुक्त्वा बद्धानामेव सतां पश्चाद्योगेन उद्भूतबोधानां स्वस्वरूपापन्नानां च स्वतः शुद्धिविरहेण मुमुक्षूपास्यत्वनिषेधात्, “सृष्टि ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते” (विष्णुधर्मे 68-52) इति श्रीजन्मरहस्यवचनैकार्थ्यात् च। तदेवं चतुर्मुखसनकादयः भगवदनुप्रवेशावतारः प्रथमश्चेत्युक्तं भवति । ब्रह्मचर्यं चचार इत्यवतारप्रयोजनमुक्तम् । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ ६ ॥

अथ ¹⁸वराहावतारमाह - द्वितीयन्त्विति । अस्य जगतः भवाय अभ्युदयाय रसातलगतां महीं पृथ्वीम् उद्धरिष्यन् यज्ञेशो भगवान् द्वितीयं सौकरं वाराहं वपुः आदत्त जगृहे । वराहो द्वितीयावतार इत्यर्थः । अयं च स्वेन रूपेणा¹⁹वतारः, यज्ञेश इत्यनेन यज्ञाराध्यत्व, तत्फल²⁰दत्व तच्छरीरकत्वाद्युक्तेः वपुरादत्तेति कथनात्, तच्छरीरकत्वायुक्तः वपुरुपादत्तेति वपुर्मात्रपरिग्रहोक्तेः अस्य भवायेति केवलसाधुपरित्राणार्थत्व सूचनाच्च ॥ ७ ॥

नारदावतारमाह - तृतीयमिति । तृतीयं वपुः उपादानं ऋषि²¹सर्गः ऋषिरूपजन्मेत्यर्थः । तत्र तृतीये अवतारे स भगवान् देवर्षित्वं नारदरूप²²मापद्य नारदाख्यं जीवमनुप्रविश्येत्यर्थः । सात्वतं ²³तन्त्रं पञ्चरात्रशास्त्रम् आचष्ट अवोचत्, प्रवर्तयामासेत्यर्थः । तन्त्रं विशिनष्टि, यतस्तन्त्रात् ²⁴कर्मिणां निवृत्तिधर्मवतां नैष्कर्म्यं प्रवृत्तिधर्मविरहः प्रवृत्तिधर्माणामकर्तव्यता अवगम्यत ²⁵इति ॥ ८ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 एतदिति । यत् विज० त्रयाणां रूपाणां मध्ये पद्मनाभाख्यं रूपम् अवतारकारण मित्याह क्षीरार्णवशायि पद्मनाभाभिधं रूपम् एतत् मत्स्यादिनानावताराणां बीजं व्यञ्जकं निधानम् । अन्ततोऽत्र सर्वावतारा निधीयन्ते एकीक्रियन्त इति । न व्येति इत्यव्ययम् । यस्य पद्मनाभस्यांशांशेन सामथ्यैकदेशेन देवादयः सृज्यन्ते स पद्मनाभ एव सर्वावतारहेतु रित्यर्थः ॥ ५ ॥ स एव पद्मनाभो देवः प्रथमं स्वस्मादेव कौमारं सनत्कुमाराभिध मवतार मास्थितः । ब्रह्मा बृंहितः स्वतः पूर्णो विशिष्टजनशिक्षणाय अन्यैः दुश्चरं ब्रह्मचर्यम् अखण्डितमप्रतिहतं यथा भवति तथा चचारेत्यर्थः । सनत्कुमारोऽन्यः सनकादिषु पठितः ॥ ६ ॥ रसातलगतां महीमुद्धरिष्यन् उद्धर्तुकामो यज्ञेशः श्रीनारायणोऽस्य जगतो भवाय तु स्थित्यर्थमेव सौकर सूकरस्य वराहस्य विद्यमानं वपुः उपादत्तेत्यन्वयः ॥ ७ ॥ ऋषिषु सर्गः अभिव्यक्तिः यस्य स तथोक्तः । ऋषीणां स्वभावो यस्य स तं तृतीयं महिदासाभिधावतारमु- पेत्य देवर्षित्वं चोपेत्य स भगवान् तत्रावतारे सात्वतं पञ्चरात्रं नाम ग्रन्थविशेषमाचष्ट व्याचख्यौ नारदादेरिति शेषः । 92 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-8 यतः सात्वततन्त्रोक्तानुष्ठानात् कर्मणां नैष्कर्म्यं मोक्षसाधनत्वं स्यात् इत्यन्वयः । " सर्गस्स्वभावनिर्मोक निश्चयाध्यायसृष्टिषु” ( अम. को. 3-178) इत्यभिधानम् । श्रुत्यादिप्रसिद्धिद्योतकेन वै शब्देन देवर्षित्वं नारदत्वमुपेत्य इत्यपव्याख्यानमपहस्ति- तमिति ज्ञातव्यम् । भो ! शोनकादयः ! तृतीयं ऋषिसर्ग वितेति वा तदवतारप्रयोजनमाह देवर्षित्वमिति ॥ ८ ॥ रा० कृ० यस्य भगवतः अंशांशेन । अंशो ब्रह्मा, तस्यांशो मरीच्यादिः तेन देवतिर्यङ्गनरादयः सृज्यन्ते, तस्यैतत् पूर्वोक्तनारायणरूपं नानावताराणां निधानं कार्यावसाने प्रवेशस्थानम् अव्ययम् अविनाशि बीजं प्रभवस्थानम् । अयं तावत् भगवतः प्रथमावतारः । तस्येदं सर्वसृष्ट्या धारभूतं विश्वरूपमेव पुरुषसूक्ते समुपवर्णितम् । स्थूलत्वेन व्यक्तो विश्वरूपस्य देहो महत् । एतदेव जीवैः मनोयवनिकायां सृष्टित्वेन प्रतीयते । प्राणिनां करचरणाद्यवयवाः एतदीया एव । एतस्य विश्वरूपस्य वस्त्राणि आकाशस्तराः, किरीटाः सूर्यादिग्रहसमूहाः, हारास्ताराः, कुण्डलादिमण्डनानि खगोलानि । एकार्णवश्च देशकालातीतसृष्टिस्थितिरहितनिरालम्बानन्तसत्तामात्रस्य सङ्केतः । आत्मनि जाग्रत्सु लोकेषु तेषु आत्मनो निद्रालुता योगनिद्रा | जाग्रत्प्राणिनां स्वसत्तामात्रज्ञानवतां भगवदभिज्ञानविरहे तेषु अयं भगवान् निद्राति अज्ञातो वर्तत इत्यर्थः । नाभिर्नाम केन्द्रम् । अम्बुजच विकसनशीलस्य सङ्केतः । ब्रह्मणा भगवदवयवस्थानत्वेन लोकाः कल्प्यन्ते । प्राणिनामस्माकं देहावयवानाश्रित्य तत्तल्लोकसम्बन्धिन्यः प्रज्ञाः वर्तन्ते । ध्यानविधानेन जीवः तैरेव लोकैः बहिः स्थितैः सम्बन्धमापादयितुं प्रभवति । अपि च तत्तदवयवसम्बन्धिन्यो देवताः तत्तदवयवानां शक्तित्वेन प्रज्ञात्वेन च तेषु सन्निहिता वर्तन्ते । एवं बाह्यदेवतासम्बन्धेन जीवो बाह्यलोकान् द्रष्टुं श्रोतुं च समर्थो भवति ॥ ५ ॥ यः पौरुषं रूपं जगृहे स एव देवः प्रथमं कौमारं कौमाराख्यं सर्गमास्थितस्सन् ब्रह्मा ब्राह्मणो भूत्वा अखण्डितं ब्रह्मचर्यं चचार । बाल्ययौवनयोः मध्यस्थं वयः कौमारम् । ब्रह्मणि आत्मप्रज्ञाप्रसरः ब्रह्मचर्यम् । एतदर्थमेव कौमारे वयसि तपोवेदाध्ययनादिभिस्सह ब्रह्मचर्यसाधनमपि मुमुक्षूणामावश्यकं भवति ॥ ६ ॥ स देवः अस्य विश्वस्य भवाय उद्भवाय रसातलगतां महीम् उद्धरिष्यन् यज्ञेशस्सन् सौकरं वाराहं वपुः उपादत्त स्वीकृतवान् । द्रवदशायां विद्यमानो ग्रहगोलाकारो रसातलम् । प्रतिफलनिरपेक्षया क्रियमाणं कर्म यज्ञः । भगवता प्रवर्तितेयं सर्वा सृष्टिः यज्ञ एव, तस्मादयं यज्ञेशः ॥ ७ ॥ सः तृतीयं ऋषिसर्गमुपेत्य तत्रापि देवर्षित्वमुपेत्य यतः यस्मात् तन्त्रात् कर्मणां नैष्कर्म्य बन्धमोचकत्वं भवति तत् सात्वतं वैष्णवं तन्त्रं पाञ्चरात्रागमाख्यं आचष्ट अवोचत् । ऊहात्मकतन्तुभिः विष्णुभावनावयनस्य तन्त्रं सङ्केतः । भागवतविद्यैव वैष्णवतन्त्रम् । तत् नारदो व्यासाय उपदिदेश ॥ ८ ॥ 93 1-3-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तुयें धर्मकलासर्गे नरनारायणावृषी । भूत्वाऽऽत्मोपशमोपेत मकरोदुश्चरं तपः ॥ ९ ॥ पञ्चमः कपिलो नाम सिद्धेशः कालविप्लुतम् । प्रोवाचाऽऽसुरये साङ्ख्यं तत्त्वत्ग्रामविनिर्णयम् ॥ १० ॥ षष्ठे अनेरपत्यत्वं वृतः प्राप्तोऽनसूयया । आन्वीक्षिकीमलर्काय प्रह्लादादिभ्य ऊचिवान् ।। ११ ।। ततस्सप्तम आकूत्यां रुचे र्यज्ञोऽभ्यजायत । स यामाद्यै सुरगणै रपात् स्वायम्भुवान्तरम् ॥ १२ ॥ I 2 3 4 श्रीध० नरनारायणावतारमाह तुर्य इति । तुर्ये चतुर्थे अवतारे । धर्मस्य यमस्य कलांऽशो भार्येत्यर्थः । “अर्थो वा एष आत्मनो यत्पत्नी” (तैत्ति. ब्रा. 3-3-3 ) इति श्रुतेः । तस्याः सर्गे ऋषिः भूत्वा इत्येकावतारत्वं दर्शयति ॥ ९ ॥ कपिलावतारमाह शास्त्रे तत् साङ्ख्यम् ॥ १० ॥ दत्तात्रेयावतारमाह पञ्चम इति । आसुरये तन्नाने ब्राह्मणाय तत्त्वानां ग्रामस्य संघस्य विनिर्णयो यस्मिन् षष्ठ मिति । अत्रेरपत्यं तेनैव वृतस्सन् प्राप्तः “अत्रेरपत्यमभिकाङ्क्षत आह तुष्टः " ( भाग. 2-7-4 ) इति वक्ष्यमाणत्वात् कथं प्राप्तः ? अनसूयया मत्सदृशापत्यमिषेण मामेवापत्यं वृत्तवानिति दोषदृष्टिमकुर्वन्नेव अत्रेरपत्यत्वं प्राप्तः इत्यर्थः । आन्वीक्षिकीम् आत्मविद्याम् । अलकय राज्ञे प्रह्लादादिभ्यश्च । आदिपदात् यदुहैहयाद्या गृह्यन्ते ॥ ११ ॥ यज्ञावतारमाह तत्व इति । स यज्ञो यामाद्यैः स्वस्यैव पुत्रा यामा नाम देवाः तदाद्यैरसह स्वायम्भुवं मन्वन्तरं अपात् पालितवान् । तदा स्वयमिन्द्राऽभूदित्यर्थः ॥ १२ ॥ 1 ABH omit यमस्य 2 BH ‘षी 3 A,B “र्वन् इत्यर्थः 4 A.B omit अलकाय राज्ञे 5 A Bom अपात् ²⁵

वीर- तुर्य इति । धर्मकलासर्गे धर्मात् पितुः कलासर्गे देहजन्मरूपे तुर्ये चतुर्थावतारे नरनारायणाख्यावृषी भूत्वा आत्मोपशमः इन्द्रियनिग्रहः, तेन उपेतं दुश्चरमितरैः ²⁶चरितुमशक्यं तपश्चकार ॥ ९ ॥

पञ्चम इति । पञ्चमोऽवतारः । कपिलो नाम कपिलाख्यः । सिद्धानां आत्मयाथात्म्यानुसन्धानयोगेन सिद्धानां स्वस्वरूपापन्नानामीशः कालेन प्रवर्तयितृरहितेन कालेन विप्लुतं तिरोहितं साङ्ख्यं, कथम्भूतम् ? तत्त्वानां प्रकृतिमहदादीनां ग्रामस्य कलापस्य विनिर्णयो याथात्म्यनिर्णयो यस्मात् तथाभूतम् । आसुरये प्रोवाच ! आसुरिर्नाम सिद्धेषु प्रधानः, तस्मै ॥ १० ॥

षष्ठ मिति । अत्रेः प्रजापतेः अपत्यत्वं प्रति वृतः । मम पुत्रो भवेति अत्रिणा वृत इत्यर्थः । अनसूयया अत्रेर्भार्यया प्राप्तः । तस्याः पुत्रो दत्तात्रेयाख्यो भूत्वेत्यर्थः । अलर्काय प्रह्लादादिभ्यश्च आन्वीक्षिकीम् अध्यात्मविद्याम् ऊचिवान्, य²⁷ ऊचिवान् तं षष्ठमवतारं विद्यात् इति यच्छब्दाध्याहारेण अन्वयः । षष्ठं षष्ठरूपन्त्विति वा ॥ ११ ॥

तत इति । ततः सप्तमे अवतारे रुचेः तद्भार्यायामाकूत्यां व्यजायत । स च यज्ञ इति प्रसिद्धः । स यज्ञः याम आयो येषां तैः सुरगणैस्सह स्वायम्भुवमन्वन्तरम् अपात् पालयामास ॥ १२ ॥

1. 2 विज० भो शौनकादयः ! तुरीयं चतुर्थ शृणुत । कथं स पद्मनाभः धर्मनाम्नि भगवति कलास स्वांशावतारे नाम्ना नरनारायणावृषी भूत्वा अज्ञलोकदृष्ट्या च आत्मनः अन्तःकरणस्य उपशमेन अधिकशान्त्या उपेतं युक्तं अन्यैः कर्तुमशक्यं तपः अकरोत् इत्येकान्वयः । अत्र कलासर्ग इत्युक्तत्या नारायणस्य अवतारत्वं नरे तु विशेषावेश इति ज्ञातव्यम् । तुर्य इति केचित् पठन्ति तत्र तुर्ये चतुर्थे धर्मकलासर्गे इति सुगमोऽन्वयः ॥ ९ ॥ पञ्चमोऽवतारोऽपि कपिलो नामेत्यन्वयः । स सिद्धेशः कपिलः कालबलेन तिरोहितं तत्त्वानां चतुर्विंशतिसङ्ख्याकानां ग्रामः समूहः तस्य विशेषेण निर्णयो भगवत्परत्वेन यस्मिन् तत् तथोक्तम् । साङ्ख्यं भगवज्ज्ञानप्रतिपादनपरं वेदार्थपरिबृंहितं नाम्ना आसुरये सच्छिष्याय प्रोवाचेति पश्चादन्वयः । अत्राज्ञलोकप्रसिद्धसाङ्ख्य- शास्त्रप्रणेता कपिलः, तच्छिष्यः आसुरिश्च अन्य एवेति सतां सम्प्रदायः । यः पद्मनाभोऽनसूयया अत्रिपल्या वृतः, अत्रेः ऋषेः अनसूयायामपत्यत्वं प्राप्तः आन्वीक्षिकीं तत्त्वविद्याम् अलर्काय प्रह्लादादिभ्यश्च ऊचिवान्, तमवतारं षष्ठं वित्त ॥ १०, ११ ॥ ततः स पद्मनाभः सप्तमो रुचेः आकूत्यां पल्यां यज्ञोऽभ्यजायत जातः, स यज्ञो नाना यामा आधा येषां ते तथा तैः सुरगणैस्सह स्वायम्भुवमन्वन्तरम् अपात् अरक्षत् इत्यन्वयः । प्रतिमन्वन्तरं देवानां नामभेदात् यामा इत्युक्तम् ॥ १२ ॥ रा० कृ० सः तुर्ये चतुर्थेऽवतारे धर्मकलासमें धर्मस्य यमस्य तत्पल्याः मूर्तिनाम्याश्च सर्गरूपे नरनारायणौ ऋषी भूत्वा आत्मशमोपेतं आत्मनः अन्तःकरणस्य शमः शान्तिः तदुपेतं दुश्चरं तपः अकरोत् । अनेन विश्वश्रेयोहेतुभूततपोविद्यां भगवान् लोकाय ददौ इत्यर्थः ॥ ९ ॥ 95 1-3-13] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पञ्चमः पञ्चमोऽवतारः कपिलो नाम सिद्धेशस्सन् कालविप्लुतं कालेन तिरोहितं तत्त्वग्रामविनिर्णयं तत्त्वनिर्णायकं साङ्ख्यं तन्नामकशास्त्रम् आसुरये तन्नाम्ने शिष्याय प्रोवाच । अनेन महदादितत्त्वोपदेशः सूचितः ॥ १० ॥ अत्रेः तन्नाम्ना मुनिना अपत्यत्वं वृतः अनसूयया प्राप्तो दत्तात्रेयः आन्वीक्षिकीमात्मविद्याम् अलर्काय तन्नाम्ने राज्ञे प्रह्लादादिभ्यश्च ऊचिवान् उक्तवान् । तं षष्ठमवतारमवगच्छतेति शेषः । जीवात्मपरमात्माभेदसाधनी विद्यैव आत्मविद्या । सैव योगाभ्यासः । दत्तात्रेयो योगाविर्भावसङ्केतः ॥ ११ ॥ ततस्सप्तमोऽवतारः रुचेः आकूत्यां यज्ञः यज्ञत्वेनाभ्यजायत । स यज्ञः यामाद्यैः स्वपुत्रभूतैः सुरगणैः स्वायम्भुवान्तरं स्वायम्भुवमन्वन्तरम् अपात् अपालयत् । तदाऽयं स्वयमिन्द्रः अभूत् इत्यर्थः । एतदवतार एव कालमनुमन्वन्तरप्रारम्भकः । सार्धसप्तघटिकापरिमितः कालः याम इत्युच्यते । यामाष्टकपरि- मितो वासरः ॥ १२ ॥

भो 9 अष्टमे मेरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः । दर्शयन् वर्त्म धीराणां सर्वाश्रमनमस्कृतम् ॥ १३ ॥ ऋषिभिर्याचितो भेजे नवमं पार्थिवं वपुः । दुग्धेमामोषधीर्विप्राः तेनायं सं उत्तमः ॥ १४ ॥ रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषोदधिसम्प्लवे । नाव्यारोप्य महीमय्यामपाद्वैवस्वतं मनुम् ॥ १५ ॥ सुरासुराणामुदधिं मध्यतां मन्दराचलम् । 2. दधे कमठरूपेण पृष्ठ एकादशे विभुः || १६ || 3 4 5 6 7 8 श्रीध० ऋषभावतारमाह अष्टम इति । सर्वाश्रमनमस्कृतम् अन्त्याश्रमं पारमहंस्यं वर्त्म धीराणां दर्शयन् नाभेः आग्नीधपुत्रात् ऋषभो जातः ॥ १३ ॥ RANA 1 पृथ्ववतारमाह ऋषिभिरिति । पार्थिवं वपुः राजदेहं पृथुरूपम् । पाठान्तरे पृथोरिदं पार्थवम् । ओषधीरित्युपलक्षणम् । इमां पृथ्वीं सर्वाणि वस्तूनि दुग्ध अदुग्ध । अडागमाभावस्त्वार्षः । हे विप्राः तेन पृथ्वीदोहनेन । सोऽयमवतारः उशत्तमः कमनीयतमः । “वश - कान्तौ ” इत्यस्मात् धातोः निष्पन्नोऽयं शब्दः ॥ १४ ॥ मत्स्यावतारमाह रूप मिति । चाक्षुषमन्वन्तरे य उदधीनां सम्प्लवः संश्लेषः तस्मिन् यद्यपि मन्वन्तरावसाने प्रलयो नास्ति तथाऽपि केनचित् कौतुकेन सत्यव्रताय माया प्रदर्शिता यथा अकाण्डे मार्कण्डेयाय इति द्रष्टव्यम् । महीमय्यां नावि नौकारूपायां मह्यामित्यर्थः । अपात् रक्षितवान् वैवस्वतमिति भाविनी संज्ञा ॥ १५ ॥ 96 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-16 कूर्मावतारमाह सुरेति । कमठः कूर्मः । तद्रूपेण एकादशे अवतारे विभुः दधे दधार ॥। १६ ।।

1. A, B omit धातोः निष्पन्नोऽयं शब्दः

वीर- अष्टमे अवतारे उरुक्रमे भगवान् नाभेः स्वायम्भुव²⁸मनुपौत्रस्य भार्यायां मेरुदेव्यां जातः । स च ऋषभाख्यः । धीराणां योगीश्वराणां वर्त्म अनुष्ठेयं धर्ममार्गं दर्शयन् दर्शयितुं जात इत्यर्थः । वर्त्म विशिनष्टि सर्वैराश्रमैः आश्रमस्थैः नमस्कृतं पूजितं आश्रमधर्मवर्त्यभ्यः उत्कृष्टमिति भावः ॥ १३ ॥

ऋषिभिरिति । हुङ्कारैः वेनं हतवद्भिः ऋषिभिः याचितः जगत्पालनार्थं याचितो भगवान् नवमं पा²⁹र्थवं पृथोःसम्बन्धि वपुः भेजे प्राप्तः । अंशेनानुप्रविष्टः पृथ्वाख्यजीवानुप्रवेशेन पृथुरूपेणावतीर्ण इत्यर्थः । हे विप्राः! शौनकादयः! स इमां पृथ्वीं गोरूपं धृतवतीम् ओषधीः दुग्ध दुदोह । अडभाव आर्षः । यतोऽदुग्ध, तेन कारणेन स पृथुः उशत्तमः सर्वेषाम³⁰पीष्टतमो बभूवेत्यर्थः ॥ १४ ॥

रूप मिति । चाक्षुषान्तरं चाक्षुषमन्वन्तरम् । तत्र यः सम्प्लवः प्रलयः । तस्मिन् स भगवान् मात्स्यं दशमं रूपं जगृहे । अवतारप्रयोजनमाह नावीति । वैवस्वतं मनुं वैवस्वतमनुरूपेण जनिष्यमाणं सत्यव्रतं महीमय्यां पृथ्वीरूपायां नावि आरोप्य अपात् ररक्ष ॥ १५ ॥

एकादशे तु अवतारे विभुः भगवान् सुरासुराणां उदधिम् अमृतार्थं मथ्नतां सतां कमठरूपेण ³¹कूर्मरूपेण पृष्ठे मन्दराख्यमचलं दने धृतवान् ॥ १६ ॥

1 2 3 4 विज० य उरुक्रमो नाभेः आग्नीध्रपुत्रात् मेरुदेव्यां पल्या जातः सर्वाश्रमनमस्कृतं धीराणां विद्यारतानां वर्त्म पारमहंस्याश्रमं दर्शयन् अभूत्, तस्य सोऽष्टमोऽवतारः । न शुक्रशोणितमिश्रतया अस्य जननं, किन्तु द्वारमात्रम् इत्यस्मिन्नर्थे तु शब्दः ॥ १३ ॥ ऋषिभिः प्रार्थितः पद्मनाभो नवमावतारं पार्थवं पृथुचक्रवर्तिशरीराविष्टरूपं भेजे। हे विप्राः ! ज्ञानिनः ! गोरूपिण्याः भुवः ओषधीः क्षीरात्मिकाः दुग्धवान् इति येन तेन कर्मणाऽयं भगवान् उशत्तमः सत्यकामेषु श्रेष्ठः । उश इच्छायाम् । चशब्दो दोहनकर्मणः अमानुषत्वं द्योतयति ॥ १४ ॥ स भगवान् चाक्षुषान्तरसम्प्लवे + चाक्षुषमन्वन्तरप्रलये मात्स्यं मत्स्यस्य विद्यमानं रूपं जगृहे । किञ्च, महीमय्यां नावि तरीस्थानीयभूमौ वैवस्वतं मनुमारोप्य अपादित्यन्वयः ॥ १५ ॥ 97 11 1-3-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सुरासुराणाम् उदधिं समुद्रं प्रमध्नतां यो भगवान् पातालमाविशन्तं मन्दरं पर्वतं कूर्मरूपेण पृष्ठे दधे बभारेत्येकान्वयः । तम् अवतारमेकादशं विदुः इति ॥ १६ ॥ रा० कृ० अष्टमे अवतारे धीराणां सर्वाश्रमनमस्कृतं वर्त्म पारमहंस्यं मार्ग दर्शयन् उरुक्रमो भगवान् नाभेः तन्नाम्नो नृपतेः आग्नीधपुत्रस्य मेरुदेव्यां जातः ऋषभनाम्ना जातः । उच्छ्रासनिःश्वासभूलस्पन्दनस्य सङ्केतः परमहंसमार्गः । अयमेव लौकिकप्राण्युच्छ्रासनिःश्वासप्रारम्भकः । अत्र मेरुदेवी नाभ्युरुक्रमपदानि साभिप्रायाणि । कुण्डलिनी प्रणवोपासनायोगसमन्वयोऽत्र सूचितः । तथाहि . मेरुदेवी कुण्डलिनीप्रसारसङ्केतसरणिः । शब्दोत्पत्तिस्थानं नाभिः । उरुक्रमश्च श्वासक्रमः । उच्छ्वासनिःश्वासक्रमं समीकृत्य प्रणवमुपासमानानां कुण्डलिनीप्रबोधो जायते । अयञ्च समन्वयः पातञ्जलयोगानुगुण एव ॥ १३ ॥ हे विप्राः ! स देवः ऋषिभिः याचितो नवमं पार्थवं पृथुरूपं राजदेहं भेजे । इमां पृथिवीम् ओषधीः अदुग्ध । तेन पृथिवीदोहनेन अयमवतारः उशत्तमः कमनीयतमः । अत्र स्थूलगोलाविर्भावः सूचितः । पृथुचक्रवर्ती स्थौल्यस्य चक्राकृतिगतेश्च सङ्केतः । भूगोलात् खनिजवृक्षपर्व- तरत्नाद्युत्पत्तिः अभूत् इत्यर्थः ॥ १४ ॥ सः चाक्षुषोदधिसम्प्लवे चाक्षुषमन्वन्तरे यः उदधिसम्प्लवः उदधिसंश्लेषः तस्मिन् मात्स्यं रूपं जगृहे । अपि च महीमय्यां नावि वैवस्वतं मनुमारोप्य अपात् रक्षितवान् । अयं दशमो मत्स्यावतारः । खनिजाद्युद्भवानन्तरं वृष्ट्या भूगोलं जलाप्लावितमभूत् । तदा जले प्रथमः प्राणी मत्स्यः उदभूत् । तन्मनस्त्वेन मनुः गोपितोऽभवत् ।। १५ ।। धृतवान् । एकादशे एकादशावतारे विभुः भगवान् सुरासुराणाम् उदधिं मथ्नतां सतां कमठरूपेण पृष्ठे मन्दराचलं द जले प्लवमानं भूगोलं घनीभावमभजत् इति भावः ॥ १६ ॥ धान्वन्तरं द्वादशमं त्रयोदशममेव च । अपाययत् सुरांनन्यान् मोहिन्या मोहयन् स्त्रिया ॥ १७ ॥ चतुर्दशं नारसिंहं बिभ्रदैत्येन्द्रमूर्जितम् । ददार करजैर्वक्षस्येraj कटकृद्यथा ॥ १८ ॥ पञ्चदशं वामनकं कृत्वाऽगादध्वरं बलेः । पदत्रयं याचमानः प्रत्यादित्सुस्त्रिविष्टपम् ॥ १९ ॥ 98 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्महो नृपान् । त्रिस्सप्तकृत्वः कुपितो निःक्षत्त्रामकरोन्महीम् ॥ २० ॥

1. 2 3. 4 5 6 श्रीध० [1-3-20 धन्वन्तर्यवतारमाह

धान्वन्तर मिति । धान्वन्तरं धन्वन्तरिरूपम् । द्वादशममिति मट्प्रयोगस्त्वार्षः । त्रयोदशमंमेवेत्यादिना तच्चरितेन सह दर्शयति, अत्राप्यार्ष एव मट् । अपाययत् इत्यत्र सुधाम् इत्यध्याहारः । मोहिन्या स्त्रिया तंद्रूपेणान्यानसुरादीन् मोहयन् धन्वन्तरिरूपेणामृतमानीय मोहिन्या अपाययत् इत्यर्थः ॥ १७ ॥ नृसिंहावतारमाह - चतुर्दश मिति । नारसिंहं रूपं ‘बित्रत् एरक निग्रन्थिर्तृणम् ॥ १८ ॥ वामनावतारमाह

पञ्चदशमिति । दुष्टानां मदं वामनयतीति वामनक रूपं, ह्रस्वं वा प्रत्यादित्सुः तस्मादाच्छिद्य ग्रहीतुमिच्छुः ।। १९ ।। परशुरामावतारमाह अवतार इति । त्रिः त्रिगुणं यथा भवति तथा सप्तकृत्वः सप्तवारान् एकविंशतिवारान् इत्यर्थः ॥ २० ॥

1. A, B मादिप्रयोगस्त्वार्थः 2. A, B तममव रूप तच्च 3 A Bomut अत्राप्याच एव मटू 4 HV माहिन्याख्यारूपणा 5. A,B ‘रान् 6. V adds सः 7. H,V ‘कानू 8. H,V तृणविशेषान्

वीर- द्वादशमं वपुस्तु धान्वन्तरं ³²धन्वन्तर्याख्यजीवानुप्रवेशरूपमित्यर्थः । त्रयोदशमं रूपं तु यन्मोहिन्याख्यया अन्यान् असुरान् मोहयन् सुरान् अमृतमपाययत्, तदेव मोहिनीरूपं त्रयो³³दशममित्यर्थः ॥ १७ ॥

नारसिंहं चतुर्दशं रूपं बिभ्रत् ऊर्जितं बलिष्ठं दैत्येन्द्रं हिरण्यकशिपुं वक्षसि करजैः नखैः ददार । यथा कटकृत् आस्तरणकृत् एरकान् तदर्थतृणविशेषान् विदारयति, तद्वत् ॥ १८ ॥

वामनकं वामनाख्यं पञ्चदशं वपुः कृत्वा धृत्वा बलेरध्वरं यज्ञवाटमगात् जगाम । प्रयोजनमाह - त्रिविष्टपं प्रत्यादित्सुः आहृत्य इन्द्राय दातुमिच्छुः, पदत्रयं पदत्रयव्याजेन त्रिलोकीं याचमानः याचयिष्यमाणोऽध्वरमगात् इत्यन्वयः ॥ १९ ॥

षोडशमे अवतारे भार्गवरामाख्ये³⁴ नृपान् कार्तवीर्यादीन् ब्रह्मद्रुहः ब्रह्मकुलद्रोहकान् ³⁵पश्यन् कुपितः त्रिस्सप्तकृत्वः एकविंशतिवारं महीं निःक्षत्त्रां क्षत्त्रबीजरहिताम् अकरोत् ॥ २० ॥

1. 2. 3 4. 991-3-20] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विज० द्वादशमवतारं धान्वन्तरं धन्वन्तर्याख्यरूपसम्बन्धिनं विदुः । स हरिः यस्मिन् अवतारे मोहिन्या मोहकशक्तिमत्या स्त्रिया स्त्रीमूर्त्या अन्यान् असुरान् मोहयन् सुधाम् अपाययत्, तं त्रयोदशमेव विदुरित्येकान्वथ । च शब्दो मोहयन् इत्युक्त्या मायामयं तद्रूपमिति शङ्कानिरासार्थः ॥ १७ ॥ नरसिंहसम्बन्धिविग्रहं बिभ्रत् स भगवान् करजैः नखैः ऊर्जितं हिरण्यकशिपुं ऊरौ अङ्के निपात्य तथा ददार, यथा कटकृत् तृणास्तरणकर्ता एरकान् दीर्घाकारान् तृणविशेषान् ददार दारयति, तमवतारं चतुर्दशं विदुः इत्येकान्वयः ॥ १८ ॥ त्रिविष्टपं त्रैलोक्यं प्रत्यादित्सुः बलेराच्छिद्य इन्द्रायेदं दातुकामः तदर्थं बलिं पदत्रयं याचमानः स पद्मनाभः पञ्चदशमवतारं वामनसम्बन्धिनं कृत्वा बलेः अध्वरं यज्ञम् अगात् इत्यन्वयः ॥ १९ ॥ षोडशमे अवतारे स भगवान् जमदग्निसुतो भूत्वा ब्रह्मह ब्रह्मद्रोहिणी नृपान् यच्छन् घ्नन् त्रिस्सप्तकृत्वः एकविंशतिवारं महीं निःक्षत्तियां क्षत्रियजातिरहिता मकरोत् इत्येकान्वयः । कुपिताकारं दर्शयन् न तु कुपितः । न हि ईश्वरस्य कोपः सम्भवति, अशक्तस्य सः; “कामः क्रोधस्तथा लोभः तस्मादेत्त्वयं त्यजेत् " (भ.गी. 16-21) इति हेयत्वात्तस्येति ॥ २० ॥ रा० कृ० धान्वन्तरं द्वादशमं धन्वन्तरिः द्वादशोऽवतारः, त्रयोदशमं त्रयोदशावतारः मोहिन्यवतारः । तस्मिन्त्रवतारे मोहिन्या स्त्रिया मोहिनी स्त्रीरूपेण अन्यान् असुरान् मोहयन् सुरान् अपाययत्; सुधामिति शेषः । देवासुराः प्राणिगत सुगुणदुर्गुणा एव । धन्वन्तरिः देहस्थितिहेतुभूतधर्मसमाहारः । अमृतकलशश्च प्राणस्थिति- निदानं हृदयमेव । मोहिनीपदेन देहेषु स्त्रीपुरुषभेदाविर्भावस्सूचितः । तेन मानवमानसेषु परस्परव्यामोहश्च उदभूत् इत्यपि व्यक्तिः ।। १७ ।। सः चतुर्दशं नारसिंहं रूपमिति शेषः बिभ्रत् करजैः नखैः ऊर्जितं दैत्येन्द्रं हिरण्यकशिपुम् ऊरो निपात्येति शेषः । कटकृत् एरकान् यथा एरकानिव ददार दारितवान् । आत्मनः सर्वेश्वरत्वं सर्वैरन्यैः अङ्गीकर्तव्यम् इत्यस्य जनसमुदायनिष्ठस्य असुरगुणस्य हिरण्यकशिपुः सङ्केतः । परिहृते च तदुणे जायमानः आह्लाद एव प्रह्लादः । एतत्साधनावश्यकतीव्रसङ्कल्पात्मक श्रद्धापाटवस्य सङ्केतो नरसिंहः । तादृशसङ्कल्पसम्भवस्थानत्वेन नरस्य सिंहशिरः कल्पना च ॥ १८ ॥ सः पञ्चदर्श वामनकं वामनरूपं कृत्वा धृत्वा त्रिविष्टपं स्वर्ग प्रत्यादित्सुः इन्द्राय दातुं बलेः आच्छिद्य ग्रहीतुमिच्छुः पदत्रयं याचमानः बलेरध्वरमगात् । द्रव्यशक्तिप्रज्ञाभिः मानवसृष्टेः सङ्केतः पदत्रययाचना । मानवे जीवभावनायाः प्रतीको बलिः । जीव भावमाक्रममाणस्य दैवभावस्यैव वामनसंज्ञा । पृथिव्याम् अयं वामनः प्रथमं भौतिकदेहेन मानवस्य आविर्भूतेः प्रारम्भकः ॥ १९ ॥ 100 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-24 सः षोडशमे षोडशे अवतारे परशुरामाख्यया युक्तः ब्रह्मद्रुहः ब्राह्मणद्रोहिणी नृपान् कुपितस्सन् त्रिस्सप्तकृत्वः एकविंशतिवारान् महीं निःक्षचामकरोत् । दारुणहिंसाभिः दुष्टप्रभूणां क्रूरपालनेन च भूयिष्ठमुपहते मानवसमाजे तत्परिष्कारसाधनम् आयोधनं विधाय मानवान्तर्गतब्रह्मक्षत्तशक्तिद्वयपरस्परपरिपोषकप्राधान्यानुसन्धानप्रयत्नस्य प्रतीकः परशुरामावतारः । रामावतारः ॥ २० ॥ तत्प्रयत्नफलभूतो ततस्सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् । चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्टा पुंसोऽल्पमेधसः ॥ २१ ॥ नरदेवत्वमापन्नः सुरकार्यचिकीर्षया । समुद्रनिग्रहादीनि चक्रे वीर्याण्यतः परम् ॥ २२ ॥ एकोनविंशे विंशतिमे वृष्णिषु प्राप्य जन्मनी । रामकृष्णा विति भुवो भगवानहरद्धरम् ॥ २३ ॥ ततः कलौ सम्प्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम् । बुद्धो नाना जनसुतः कीकटेषु भविष्यति ॥ २४ ॥ **1 2. श्रीध० व्यासावतारमाह तत इति । अल्पमेधसः अल्पप्रज्ञान् पुंसो दृष्ट्ा तदनुग्रहार्थ शाखाः चक्रे ॥ २१ ॥ रामावतारमाह रामकृष्णावतारमाह नरेति । नरदेवत्वं राघवरूपेण प्राप्तस्सन् । अतः परम् अष्टादशे ॥ २२ ॥ एकोने ति । विंशतितम इति वक्तव्ये तकारलोपच्छन्दोऽनुरोधेन । ’ ( वर्णाधिक्यं तु छान्दसत्वा देवेति ज्ञेयम् । नैतत्केनाऽपि व्याख्यात्रा स्पष्टीकृतम् । अत्र विंशेचेति पाठे न काप्यनुपपत्ति रिति मन्तव्यम् ।) रामकृष्णावित्येवं नामजन्मनी प्राप्य ॥ २३ ॥ बुद्धावतार माह तत इति । अजिनस्य सुतः । जिनसुत इति पाठे जिनोऽपि स एव । कीकटेषु मध्ये गयाप्रदेशे ॥ २४ ॥
2. AB Omit वर्णाधिवयं मन्तव्यम् । 2. A, B नामनी 3. A,B ‘ज’ 101 1-3-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

वीर- ततः सप्तदशे अवतारे पराशरात् सत्यवत्यां जातो बादरायण इति प्रसिद्धः । अल्पमेधसः कृत्स्रवेद - तदर्थावगमोपयुक्तबुद्धिशून्यान् पुंसः पुरुषान् दृष्ट्टा वेद एव तरुः तस्य शाखाः चक्रे ऋग्यजुस्सामादिभेदेन तदवान्तरभेदेन च विभक्तवानित्यर्थः ॥ २१ ॥

नरदेवत्वमिति । अतः परम् अष्टादशे अवतारे सुरकार्यं रावणवधरूपं कर्तुमिच्छया नरदेवत्वं क्षत्तियत्वं प्राप्तः श्रीरामरूपेणावतीर्ण इत्यर्थः । समुद्रविषयको निग्रहः आदिर्येषां तानि वीर्याणि कर्माणि चक्रे ॥ २२ ॥

एकोनविंशे विंशतिमे चावतारे भगवान् वृष्णिषु यादवेषु रामकृष्णाविति जन्मनी । रामः बलरामः, कृष्णश्चेति द्वे जन्मनी प्रादुर्भावरूपे प्राप्य भुवो भार महरत् । रामस्त्वेकोनविंशः, कृष्णस्तु विंशतितमोऽवतार इत्यर्थः ॥ २३ ॥

ततः कलौ युगे सम्प्रवृत्ते सति सुरद्विषामार्हतानामसुराणां वा सम्मोहनार्थं भगवान् कीकटेषु ³⁶देशेषु जिनस्य सुतो भविष्यति नाम्ना बुद्ध इति प्रसिद्धः । अयमेव विंशोऽवतारः ॥ २४ ॥

विज० ततस्स हरिः सप्तदशे अवतारे पराशरात् सत्यवत्यां जातः अल्पमेधसः अल्पप्रज्ञान् पुरुषान् दृष्ट्वा वेदतरोः शाखाः चक्रे कृतवान् । रामावतारात् पूर्व व्यासावतारसत्त्वं ज्ञेयम् ॥ २१ ॥ अतः परं सप्तदशात् परं पश्चात् अष्टादशावतारे देवकार्यकरणेच्छया नरदेवत्व राजत्वं प्राप्तः समुद्रनिग्रहादीनि सेतुबन्धनपूर्वाणि वीरकर्माणि कृतवान् इत्येकान्वयः ॥ २२ ॥ स भगवान् एकोनविंशे विंशतितमे अवतारे वृष्णिषु नाना रामकृष्णाविति जन्मनी प्राप्य भुवो भरम् असुरपृतनालक्षणम् अहरत् इत्येकान्वयः । जन्मनी इति द्विवचनात् बलभद्रे विशेषावेशो ज्ञातव्यः ॥ २३ ॥ ततः कलौ युगे सम्प्रवृत्ते सति सुरद्विषां त्रिपुरवासिनां दैत्यानामयोग्यानां वेदमार्गे प्रवर्तमानानां मोहाय नाम्ना बुद्धः कीकटेषु मगधविषयेषु जिनसुतः जिनेन सुतत्वेन वृतः भविष्यति इत्यन्वयः ॥ २४ ॥

1. K adds अपि 2 KM विंशतिमे रा० कृ० ततः सप्तदशे अवतारे पराशरात् सत्यवत्यां जातो बादरायण इति प्रसिद्धः अल्पमेधसः पुंसः दृष्ट्ा तान् अनुग्रहीतुं वेदतरोः शाखाः चक्रे । श्रीरामावतारात् प्राक् व्यासावतार कथनं लेखकप्रमादापतितमिति चिन्त्यते ॥ २१ ॥ अतः परम् अष्टादशे अवतारे सुरकार्यचकीर्षया नरदेवत्वामापन्नः श्रीरामरूपेणावतीर्णः समुद्रनिग्रहादीनि वीर्याणि वीरकर्माणि चक्रे कृतवान् । मानवजात्युत्पत्त्यनन्तरं I राजधर्मोपदेशाय अयमवतारः ॥ २२ ॥ 102 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-28 सः भगवान् एकोनविंशे विंशतिमे विंशतितमे चावतारे वृष्णिषु यादवेषु रामकृष्णाविति बलरामश्रीकृष्णाविति जन्मनी प्राप्य भुवो भरमहरत् । पूतनासंहारमारभ्य आभारतसङ्ग्रामसमाप्ति कृतो दुष्टसंहारो धर्मसंस्थापनाय उद्दिष्टः । तद्धर्मसंस्थापनम् अद्यापि भगवद्गीता मुखेन निरुह्यत एव ॥ २३ ॥ ततः कलौ युगे सम्प्रवृत्ते सुरद्विषां सम्मोहाय कीकटेषु गयाप्रदेशे जिनसुतः नाम्ना बुद्धो भविष्यति । अत्र राक्षससम्मोहनं नाम कामक्रोधादीनां तत्प्रेरितानां दुष्टानां च प्रेममार्गे निर्वीर्यतापादनं, अथवा प्रेम्णा विजितत्वम् । अयं बुद्धो न शौद्धोदनिः गौतमबुद्धः । अपि तत्प्राक्कालिक: अन्य एव स जिनसुतः । तस्याराधकाः जैनाः | जैनगौतमबुद्धयोर्विषये चरित्रलेखकैः उक्ताः अंशाः भ्रान्तिमूलका इति ज्ञायते ॥ २४ ॥ अथासौ युगसन्ध्यायां दस्युप्रायेषु राजसु । जनता विष्णुयशसो नाम्ना कल्किर्जगत्येतिः ॥ २५ ॥ अवतारा ह्यसङ्ख्या हरे स्वत्त्वनिधेर्द्विजाः । यथाऽविदासिन: कुल्याः सरसस्स्युस्सहस्रशः ।। २६ ।। ऋषयो मनवो देवा मनुपुत्ता महौजसः । कलास्सर्वे हरेरेव प्रजापतयस्तथा || २७ || एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम् । इन्द्रारिव्याकुलं लोकं मृडयन्ति युगे युगे ॥ २८ ॥ 1ं 2 3 + 5 ।

श्रीधः कल्क्यवतारमाह जनिष्यते ॥ २५ ॥

अथेति । युगसन्ध्यायां कलेरन्ते विष्णुयशसो ब्राह्मणात् सकाशात् जनिता अनुक्तसर्वसङ्ग्रहार्थमाह अवतारा इति । असङ्ख्येयत्वे दृष्टान्तः यथेति । अविदासिनः अपक्षयशून्यात्,

दसु उपक्षये इत्यस्मात् निष्पन्नः । सरसः सकाशात् कुल्याः क्षुद्रप्रवाहाः ॥ २६ ॥ विभूतीराह ऋषय इति ॥ २७ ॥

103 1-3-28] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तत्र विशेषमाह एते चेति । पुंसः परमेश्वरस्य केचिदशा केचित् कला विभूतयश्च । तत्र मत्स्यादीनामवतारत्वेन सर्वज्ञत्वसर्वशक्तिमत्त्वेऽपि यथोपयोगमेव ज्ञानक्रियाशक्त्याविष्करणम् । कुमारनारदादिष्वाधिकारि- केषु यथोपयोगम् अंशकलावेशः । तंत्र कुमारादिषु ज्ञानावेशः, पृथ्वादिषु शक्त्न्यावेशः । कृष्णस्तु भगवान् साक्षात् नारायण एव, आविष्कृतसर्वशक्तित्वात् । सर्वेषां प्रयोजनमाह । इन्द्रारयो दैत्याः तैः व्याकुलम् उपद्रुतं लोकं मृडयन्ति सुखिनं कुर्वन्ति ।। २८ । 1 A 3° 2 A,B Omit निष्पत्रः 3 H - ब्वधिकारेषु 4 B तेषु 5 A Omits पृथ्वादिषु शक्तयावेश: 6 A Omits साक्षात्

वीर- अथासौ जगत्पतिः भगवान् युगयोः कलिकृतयुगयोः सन्ध्यायां सन्धौ राजसु दस्युप्रायेषु चोरप्रायेषु केवलमधर्मबहुलेषु सत्सु तद्वधार्थं विष्णुयशसो जनिता विष्णुयशसः पुत्ररूपेणावतरिष्यति, स च नाम्ना कल्किरिति प्रसेत्स्यति ॥ २५ ॥

दिङ्गात्रमेतद्दर्शितमित्यभिप्रायेण आह - अवतारा इति । हे द्विजाः ! सत्त्वनिधेः शुद्धसत्त्वमूर्तेः भगवतोऽनिरुद्धात् एते अवतारा अन्येऽपि असङ्ख्येयाः स्युः प्रवर्तन्ते । यथा अविदासिन अशोष्यात् सरसः सहस्रशः कुल्याः स्युः स्पन्दन्ते, तद्वत् । कुल्याः क्षुद्रनद्यः ॥ २६ ॥

के ते इत्यत आह - ऋषय इति । ऋषयो मन्त्रद्रष्टारो वशिष्ठादयो मुनयः, केवलस्वात्मपरमात्म याथात्म्यमननशीलाः शुकादयः, देवाः इन्द्रादयः, मनुपुत्राः प्रियव्रतादयः, महौजसः महाप्रभावाः सप्रजापतयः दक्षादिभिस्सहिताः प्रजापतयश्च इत्यर्थः । त एते सर्वे हरेरेव कलाः स्मृताः, भगवदंशेनैव सम्भूता इत्यर्थः । तथाचोक्तं भगवता - “यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा, तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम्”। (भ.गी. 10-41) इति ॥ २७ ॥

एतद्वचनार्थमेवाऽऽह - एत इति । एते ऋषिप्रभृतयस्तु पुंसः अनिरुद्धाख्यस्यांशकलाः अंशांशसम्भूताः। “कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्” इति श्रीकृष्णस्य पूर्णावतारत्वमुक्तम् उदाहृतभगव³⁷द्गीतावचनेन । विभूत्यादिमतां जन्तूनां ममत्वेन निर्दिष्टश्रीकृष्णस्य तेजोंऽशसम्भवत्वं श्रीकृष्णस्य ³⁸तु पूर्णत्वं ³⁹चावगतम् । अत्रापि भगवानित्यनेन ⁴⁰कृष्णस्य पूर्णषाड्गुण्यत्वमवगतम् । यद्वा अत्रैत इत्यनेन पूर्वोक्तेषु हिरण्यगर्भसनकादिषु केषाञ्चित् वराहनारायणमत्स्यकूर्ममोहिनीनृसिंहवामनश्रीरामावताराणां पूर्णानां सत्त्वेऽपि छत्रिन्यायेन सर्वेऽप्यवताराः परामृश्यन्ते । तत्र पूर्णत्वं नाम षाड्गुण्यपूर्णत्वेन रूपेण साक्षादवतीर्णत्वम् । अंशांशसम्भूतत्वं नाम तत्तज्जीवान्तरात्मतया अवस्थितस्य षाड्गुण्यपूर्णस्य भगवतः केनाप्यैश्वर्यवीर्यादि गुणलेशेन जीवद्वारा आविर्भूतेन विशिष्टतया सञ्जातत्वम् । निरंशस्य ब्रह्मस्वरूपस्यकदेशभेदेन आविर्भावासम्भवात् । ननु धर्मिस्वरूपैकदेशवाचिनोंऽशशब्दस्य कथं गुणपरत्वमिति चेत् न । अपृथक्सिद्धविशेषणस्यापि अंशशब्दवाच्यत्वात् विशिष्टवस्त्वेकदेशत्वस्यैव अंशपदप्रवृत्तिनिमित्तत्वात्, विशिष्टवस्स्त्वेकदेशत्वञ्च विशेषणविशेष्ययोः एकदेशतया द्वयोरप्यविशिष्टम् । वाराहाद्यवताराणां पूर्णत्वं तु तत्तत्पुराणादिभ्य एव अवगन्तव्यम् । सर्वावतारसाधारणं प्रयोजनमुपसंहरति इन्द्रेति । इन्द्रारिभिः असुरादिभिः व्याकुलम् उपद्रुतं लोकं युगे युगे प्रतियुगं मृडयन्ति ⁴¹सुखयन्ति ॥ २८ ॥

1 2 3 4 5 विज १० अथ बुद्धावतारात् अनन्तरमसौ जगत्पतिः पद्मनाभो युगसन्ध्यायां प्राप्तायां राजसु दस्युप्रायेषु बहुलं चोरेषु सत्सु नाम्ना कल्किनाम्ना विष्णुयशसो विप्रात् जनिता उत्पत्स्यतीत्येकान्वयः ॥ २५ ॥ हरेरवताराणां अनन्तत्वात् अनन्तपुरुषायुषाऽपि समापयितुं नास्माकं शक्तिरस्तीत्यभिप्रेत्याऽऽह - अवतारा इति । हे द्विजाः ! सत्त्वनिधेः बलज्ञानादिमहागुणानधानस्य हरेरवतारा असङ्ख्येया हि यस्मात् तस्मात् प्राधान्यतः सङ्ख्याताः, न साकल्येन समापयितुं शक्याः । तत्रोदाहरणमाह यथेति । यथाऽविदासिनः उन्नतस्थलात् भित्राद्वा सरसः सहस्रशः कुल्याः क्षुद्रनद्यः स्युरिति । इदं मन्दमतीनपेक्ष्योक्तम्, न तु योगिनः । क्षुद्रनदीनां तैः सङ्खयेयत्वेऽपि न हरेरवताराः सङ्ख्यातुं शक्यन्त इत्यतो बुद्धयवतारार्थमिति ज्ञातव्यम् ।। २६ ।। | इदानीं प्रतिबिम्बांशानाह ऋध्वय इति । मनुपुत्राः प्रियव्रतादयः । प्रजापतिभिः दक्षादिभिः सहिता एते ऋष्यादयः । हरेः कलाः भिन्नांशाः स्मृतिषु उक्ताः ॥ २७ ॥ तर्हि के स्वरूपांशा इति तत्राऽऽह - एत इति । स एव प्रथमम् इत्यारभ्य अथासौ इत्यनेन प्रोक्ता एते शेषशायिनः परमपुरुषस्य स्वांशकलाः स्वरूपांशावताराः ; न तत्र अंशांशिनां भेदः प्रतिबिम्बाशवत् । किमुक्तं भवति ? कृष्णो मेघश्यामः शेषशायी मूलरूपी पद्मनाभो भगवान् स्वयं तु स्वयमेव न शाखिशाखावत् भेदाभेदोऽपीति भाव इत्याह । इन्द्रारिभिः दैत्यैः व्याकुलं जनं तत्स्थानं च युगे युगे अवतीर्य मृडयन्ति रक्षन्तीत्यन्वयः ॥ २८ ॥ रा० कृ० अथासौ जगत्पतिः युगसन्ध्यायां कलिकृतयुगयोः सन्धौ राजसु दस्युप्रायेषु बाहुल्येन चोरेषु सत्सु विष्णुयशसो ब्राह्मणात् नाम्ना कल्किः जनिता उत्पत्स्यते ॥ २५ ॥ हे द्विजाः ! यथा अविदासिनः अपक्षयरहितात्सरसः कुल्याः अल्पसरितः सहस्रशः स्युः । तथा सत्त्वनिधेः हरेः असङ्ख्येया अवतारा भवेयुर्हि ॥ २६ ॥ ऋषयः मुनयः देवाः महौजसः सप्रजापतयो मनुपुत्राः सर्वे हरेरेव कलाः अंशाः स्मृताः । प्रजासु धर्मव्यवस्थापनशीलाः अधिकारिणः विष्णोः क्षत्रियरूपाः अंशावताराः । वेदोद्धरण सत्कर्माचरणानुशासनशीलाः सर्वे विष्णोः ब्राह्मणरूपाः अंशावताराः इन्द्रियविजयिनो विश्वहितार्थिनो लोकसञ्चारिणो महर्षयः नारायणस्य ज्योतिर्मयाद- ताराः । एवमसङ्ख्येयाः भगवतोऽवतारा वर्तन्ते । अत एव भगवान् स्वयमाह “यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोऽशसम्भवम् " (भ.गी. 10-41 ) इति ॥ २७ ॥ 105 1-3-29] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एते पूर्वोक्ताः ऋषिप्रभृतयः पुंसः परमपुरुषस्य अंशकलाः केचिदंशभूताः केचित् कलाभूताः । कृष्णस्तु स्वयं भगवान् पूर्णावतार इत्यर्थः । एते सर्वेऽपि युगे युगे प्रतियुगं इन्द्रारिव्याकुलं असुरोपद्रुतं लोकं मृडयन्ति सुखयन्ति । अत्र असुराः आसुरगुणसम्पन्नाः जनाः । मानवास्तावत् द्विविधाः दैवगुणसम्पन्नाः, आसुरगुणसम्पन्नाश्चेति । दैवासुरसम्पद्विभागश्च भगवता गीतासु षोडशेऽध्याये सुव्यक्तं कथितः । आसुरगुणसम्पन्नजनकृता बाधैव असुरबाधेति पुराणेषु कथ्यते । एतद्वाधानिवारणार्थं धर्मरक्षणार्थं च न अवतारोत्पत्त्यावश्यकता । अथ अन्तर्यामिणा दैवांशेन आविहैः जीवैरेव धर्मसंस्थापनं विधीयते । लोके हि केनचित् धूर्तेन अवमानितायाः कस्याश्चन स्त्रियः आक्रन्दनमाकर्ण्य परिसरवर्तिभिः जनैः तस्याः संरक्षणम् अपि च चौर्यक्रौर्यादिपीडितानां दुर्बलानां अगतिकानां च अनाहूतैः कैश्चिदावेशपूरितैः जनैः क्रियमाणं परित्राणं च दृश्यते । एतादृशेषु सन्निवेशेषु अन्तर्यामिणा दैवांशेन आविष्टाः ते जनाः कार्येषु प्रवर्तन्ते । प्रवृत्ते च देवांशे आसुरगुणाः अकिञ्चित्करा एव । तथाहि - अस्मन्निन्दकाय जनाय क्रुद्धा अपि वयं अकस्माद्विपत्रस्य तस्य रक्षणाय प्रयतामहे इति अस्मदनुभवविषय एव । एते सर्वेऽपि सन्निवेशा: भगवदावेशावतारतत्त्वं कथयन्ति । fer प्रागुक्तासु तदन्यास्वपि नितान्तावपत्करदशासु यदा मनुष्याः आसुरगुणाभिभूततया सद्प्रत्ययविरहिता. स्वार्थेकपरायणाः परस्पर क्षेमनिरपेक्षाः अन्योऽन्यं कलहायन्ते तदा नारायणः स्वावतारमुपसंहरतीति, स च तेषां विनाशकाल इति तदेतत्सर्वमपि कालात्मना भगवता स्वलीलाविशेषान्तर्भागत्वेन सङ्कल्पित इति च विज्ञेयं भवति । अत्र द्वे प्रमाणे. एकं तावत् भारतप्रधनप्राक्कालिकं धार्तराष्ट्रपक्षप्रवर्तनम् । तदा भीष्मद्रोणादयः सर्वधर्मविशारदाः भागवतोत्तमाः महावीरा अपि दुर्योधनपक्षमाश्रित्य तदनुमोदिधृतराष्ट्रानुयायिनः सन्तः पाञ्चालीवस्त्रापहरणादिविषमघट्टेषु तटस्था बभूवुः । एवम् आसुरगुणोपहतास्ते पश्चादर्जुनेन युद्धे निहताः । स्वयं कालस्वरूप इति एतद्वधे अर्जुनो निमित्तमात्र इति भगवतैवोक्तं गीतासु । यथा “कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धः” इति, “मयैवैते निहताः पूर्वमेव ― निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् !” (भ.गी. 11-32, 33 ) इति च । अन्यत्तु श्रीकृष्णनिर्याणात् प्राक् यादवानां मनः प्रवृत्तिः । एवमेव तत्तत्कालीनजनमनः प्रवृत्तिपर्यालोचनया भगवदवताराऽऽविर्भावोपसंहारकालोऽवसेयः ॥ २८ ॥ जन्म गुह्यं भगवतो य एतत्प्रयतो नरः । सायं प्रातर्गृणन् भक्त्या दुःखप्रामाद्विमुच्यते ॥ २९ ॥ एतद्रूपं भगवतो ह्यरूपस्य चिदात्मनः । मायागुणैर्विरचितं महदादिभिरात्मनि ॥ ३० ॥ यथा नभसि मेघौधों रेणुर्वा पार्थिवोऽनिले । एवं द्रष्टरि दृश्यत्व मारोपितमबुद्धिभिः ।। ३१ ।। 106 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अतः परं यदव्यक्तमव्यूढगुणबृंहितम् । अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् स जीवो यत्पुनर्भवः ॥ ३२ ॥ 1 2. 3 4 [1-3-32 श्रीध० एतत्कीर्तनफलमाह -

जन्मेति । गुह्यम् अतिरहस्यं जन्म । प्रयतः शुचिस्सन् दुःखग्रामात् संसारात् ॥ २९ ॥ विमुच्यत इति यदुक्तं तत्र कथं देहद्वयसम्बन्धे सति तद्विमुक्तिः इत्याशङ्कय देहद्वयसम्बन्धस्य भगवन्मायोत्थाविद्याविलसितत्वात् एतच्छ्रवणादिजनितविद्यया तन्निवृत्तिरुपपद्यत इत्याशयेनाऽऽह एतदिति पञ्चभिः । अरूपस्य चिदेकरसस्य आत्मनो जीवस्यैतत् स्थूलं रूपं शरीरं भगवतो या माया तस्याः गुणैः महदादिरूपैः विरचितं कृतम् । क्व ? आत्मनि आत्मस्थाने शरीरं कृतमित्यर्थः ॥ ३० ॥ कथमित्यपेक्षायाम् स्वरूपावरणेन तदध्यास इति सदृष्टान्तमाह नभसि आकाशे अबुद्धिभिः अज्ञैः आरोपितः । यथा वा पार्थिवो रेणुः आत्मनि दृश्यत्वं दृश्यत्वादिधर्मकं शरीरम् आरोपितम् इत्यर्थः ॥ ३१ ॥ 8 यथेति । यथा वाय्वाश्रितो मेघौधो तद्वतं धूसरत्वादि अनिले । एवं द्रष्टरि अत इति । किञ्च अतः स्थूलाद्रूपात् परम् अन्यदपि रूपमारोपितमित्यनुषङ्गः । कथम्भूतं तत् ? यदव्यक्तं सूक्ष्मम् । तत्र हेतुः अव्यूढगुणबृंहितम् व्यूहः करचरणादिपरिणामः नं तथा अव्यूढाः अपरिणताः ये गुणाः करचरणादयः तैः गुणैः बृंहितम् रचितं, आकारविशेषरहितत्वात् अव्यक्तमित्यर्थः । एतदेव कुतः ? तत्राऽऽह अदृष्टेति । अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् यच्च आकारविशेषवद्वस्तु तत् अस्मदादिवत् दृश्यते श्रूयते वा इन्द्रादिवत् । इदं तु न तथा । तर्हि तस्य सत्त्वे किं प्रमाणम् ? तत्राऽऽह स जीवः जीवोपाधिः लिङ्गशरीरम् “जीवो जीवेन निर्मुक्तः”, “जीवो जीवं विहाय चै” इत्यादौ जीवोपाधौ लिङ्गदेहे जीवशब्दप्रयोगः उपचारात्, जीवोपाधितया कल्प्यत इत्यर्थः । ननु स्थूलमेव भोगायतनत्वात् जीवस्य उपाधिरस्तु किमन्यकल्पनया इत्यत आह । यत् यस्मात् सूक्ष्मात् पुनर्भवः पुनर्जन्म भवतीति जीवस्य उत्क्रान्तिगत्यागतीनां तेन विना असम्भवादिति भावः ॥ ३२ ॥

1 HV देहसम्बन्धस्य 2 A Bom कृतम् 3 A.B.V ‘व्यूहितम् + H व्यूढम् 5 B.Vom नn Vomity तथा H अथ 7 A.B mur करचरणादयः 8AB : व्यूहितम् 9 A Bomt अदृष्टेति 10 A.Bommt लिङ्गशरीरं 11 A Bom च 12 AB मात् 13 A.B omit उपचारात् 14 H.V ‘लिप IS AB Onit भवतीति जीवस्य

वीर- अवतारकीर्तनादिफलमाह - जन्मगुह्यमिति । यः कश्चिन्नरो भगवतः एतज्जन्म गुह्यम् अवताररहस्यम् । सायंप्रातः समाहितचित्तो भक्त्या गृणन् कीर्तयन् दुःखजातात् विमुच्यते संसारात् मुक्तो भवतीत्यर्थः । जन्म गुह्यम् इत्यनेन भगवज्जन्म, न जीवजन्मवत् कर्ममूलम्, अपि तु स्वसङ्कल्पमूलमित्यभिप्रेतम् ॥ २९ ॥

तदेव दर्शयिष्यन् रूपप्रसङ्गात् न केवलं अवतीर्णमेव रामकृष्णाद्याख्यं भगवतो रूपम्, अपि तु परिदृश्यमानं प्रकृतिगुणवैषम्यमूलमहदादिकृतं जगदपि तद्रूपं इत्याह - एतद्रूपमिति । चिदात्मनः ज्ञानस्वरूपस्य । अत एव अरूपस्य अमूर्तस्वरूपस्य भगवतः मायागुणैः गुणपरिणामरूपैः महदादिभिः आत्मनि आधारभूते स्वस्मिन् एतत्परिदृश्यमानं जगदात्मकं रूपं ⁴²विरचितम् । आत्मनि इत्यनेन रूपशब्देन च जगतो भगवद्रूपत्वं प्रतिपादितम् शरीरस्य आत्मना⁴³ धार्यत्वनियमात् ॥ ३० ॥

एवं जगदन्तर्गतदेवमनुष्यादिशरीराणामपि भगवद्रूपत्वे सति जीवानां केवलं देवोऽहं, मनुष्योऽहम् इत्यभि⁴⁴मानो भ्रम एवेत्याह - यथेति । यथा मेघसमूहाः नभसि आकाशे अबुद्धिभिः आकाशयाथात्म्याविद्भिः आरोपिता । यथा च पृथिव्याः सम्बन्धी रेणुः धूलिः अनिले तद्याथात्म्याविद्भिः आरोपिता एवमबुद्धिभिः प्रत्यगात्मयाथात्म्याविद्भिः द्रष्टरि जीवे दृश्यत्वमारोपितम् । देवादिशरीरजातम् ‘अहं मम’ अभिमानविषयत्वेन आरोपितमित्यर्थः । अतो न देवादिशरीरजातं जीवस्वरूपमिति भावः । यद्यपि देवादिशरीरस्य तदभिमानिजीवेन धार्यत्वात् तं प्रति रूपत्वमस्त्येव, तथाऽपि “य आत्मनि तिष्ठन् यस्याऽऽत्मा शरीरम्” (बृह. उ. 3-7-22) इत्याद्युक्तरीत्या जीवस्यापि परमपुरुषधार्यत्वात् मुख्यधारकत्वं परमात्मनिष्ठमेवेति तं प्रत्येव देवाद्यचेतनजातं मुख्यं रूपं देहात्मनो: उभयोरपि परमपुरुषधार्यत्वज्ञानं⁴⁵ भ्रमरूपं प्रकृतिपुरुषयोः अब्रह्मात्मकत्वज्ञानं ⁴⁶प्रकृत्यादौ च आत्माभिमानः स्वातन्त्र्याभिमानः प्रकृतेः ⁴⁷प्रत्यगात्मैकधार्यत्वाभिमानश्च अबुद्धिकृत इत्यभिप्रायः ॥ ३१ ॥

ननु दृश्यधर्मः तस्मिन्त्रारोपितश्चेत् स जीवः कीदृश इत्यत्राऽऽह - अत इति । अतः अचिदात्मकदृश्यप्रपञ्चात् परं विलक्षणं तत्त्वं स जीवः । परत्वमेव दर्शयितुं विशिनष्टि । अव्यक्तं बाह्येन्द्रियैः द्रष्टुमशक्यं, कुत इत्यपेक्षायां हेतुः अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् इति । तत्र हेतुमाह अव्यूढगुणबृंहितमिति । व्यूढैः गुणैः बहुधा विभक्तैः गुणैः बृंहितं स्थूलीकृतं यन्न भवति तत् अव्यूढगुणबृंहितम् । अनेन अविद्व्यावृत्तिः कारणदशायाम् अस्थूलम् अचेतनम्, कार्यदशायां हि व्यूढैः गुणैः सत्त्वादिभिश्च अनिवतं स्थूलीभवति, न तथा इत्यर्थः । अत एव अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वं⁴⁸ तदन्यार्थे⁴⁹ नञ् । तत्र दृष्टं कार्यावस्थि⁵⁰तमचिद्द्रव्यम् । श्रुतं तु कारणावस्थम् । “अचेतना परार्था च नित्या सततविक्रिया” (प. सं. 2) इत्यादिशास्त्रैः श्रुतं तदुभयविलक्षणवस्तुत्वादव्यक्तम् “अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते” (भ.गी. 8-20) इति हि भगवता गीयते । एवम्भूतं यद्वस्तु स जीवः यः पुनर्भवः प्रकृतिसङ्गात् पुनःपुनर्जन्मभाक् इत्यर्थः । यत्पुनः इति पाठे यतो यत्सम्बन्धात् पुनर्भवः ततः परमित्यन्वयः ॥ ३२ ॥

1 2. 3 4 5 6 7. 8 9 विज० फलमाह जन्मेति । प्रयतः प्रकर्षेण निर्जितेन्द्रियग्रामो यो नरो जनः एवं उक्तप्रकारेण जन्मरहस्यं सायं प्रातः भक्त्या गृणन् पठन् सांसारिकदुःखसमूहात् मुच्यत इत्यन्वयः ॥ २९ ॥ 108 इदानीं प्रतिमारूपमाह व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-32 एतदिति । मायागुणैः प्रकृतिविकारै: महदहङ्कारादिभिः उपादानकारणैः आत्मनि सर्वगते हरिणा विरचितमेतज्जडं ब्रह्माण्डं अरूपस्य प्रकृतिविकृतिरूपरहितस्य चिदात्मनः केवलज्ञानस्वरूपस्य भगवतो रूपं प्रतिमास्थानीयम् । हि हेतोः यस्मात् जड, तस्मात् प्रतिमैव न साक्षात् स्वरूपम्; चिदेकरूपस्य भगवतो मायाकल्पितसत्त्वादिगुणैः महदाद्याकारेण परिणतैः एतत्प्रतीयमानं विराडूपम् आत्मनि चिद्रूपे कल्पितम् । अत एव तन्मिथ्या, अतस्मिन् तद्बुद्धेः इति यैः कैश्चिदुच्यते तन्न युक्तम्, प्रमाणविरोधात् इत्यस्मिन्नर्थे वा हिः ॥ ३० यथेति । प्रतिमात्वकल्पनामन्तरेण साक्षाद्रूपत्वं किं न स्यात् इत्याशङ्कय सा भ्रान्तिरिति सोदाहरणमाह यथा मेघौषाः नभसि आरोपिताः । मेघौघान् दृष्ट्वा अयमाकाश इति कल्पयन्ति विवेकशून्याः । यथा अनिले वायौ पार्थिवो रेणुः आरोपितः वायुना उद्धूयमानं ऊर्ध्वमुखं रेणुं दृष्ट्ट अयं वायुरिति आकाशवाय्वोः चाक्षुषत्वाभावात् भ्रान्तिरेव सा । एवं द्रष्टरि सर्वज्ञे भगवति प्रतिमां दृष्टा मनुष्यदृष्यगोचरे अबुद्धिभिः अज्ञैः भ्रान्त्या दृश्यत्वं जडरूपत्वं आरोपितं कल्पितम् तस्मात् भ्रान्तम्, अतो न साक्षाद्रूपम्, प्रतिमैव इति भावः ॥ ३१ ॥

एवं हरेः वासुदेवादिपरमं रूपं ब्रह्माण्डाख्यं प्रतिमारूपं च निरूप्य जैवं रूपमाह अत इति । यत् जैवं रूपम् अतः उक्तयोः जडेश्वररूपयोः परं यदव्यक्तं सूक्ष्मम् अव्यूढगुणबृंहितम् अनादिकालात् कदाचिदपि अनपगतसत्त्वरजस्तमोगुणपूर्ण पश्चात् अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् अश्रुतामतानुपासितानपरोक्षितपरमात्मस्वरूपत्वात् पुनः पुनः भवः उत्पत्तिः यस्य सः तथोक्तः पुनः पुनः जायमानो म्रियमाणश्च सः जीवः । तस्मात् निर्विवादं ईश्वरवशं जैवं रूपमिति भावः । अतः कार्यरूपात् परं व्यतिरिक्तं यदव्यक्तं यदनभिव्यक्तं रूपादिव्यक्तिकारणसाधनैः शून्यम् अव्यूढम् अनभिव्यक्तम् गुणानां बृंहितं कार्यं यस्मिन् तत् अव्यूढगुणबृंहितम् । अत एव अदृष्टाश्रुतवस्तु तस्मात् अव्यक्तं स प्रसिद्धः जीवः यत् यस्मात् पुनः भवति जीवेन सह वर्तमानः पुनः भवतीति पुनर्भवो देहादिप्रपञ्चलक्षणः संसारो यस्मात् भवतीति च तत् कारणं इति यत् व्याख्यानं तत् अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् इति हेत्वभिधानं विरुद्धयते । अस्मिन् पक्षे यददृष्टादिविशेषणैः विशिष्टं तद्वस्तु मूलकारणमिति वक्तव्यं प्रकृतानुपयुक्तं च । अत्र देवादिप्रपञ्चस्य मिर्थ्यावाचिपदं प्रक्षेप्यम्, अतः यत्किञ्चित् एतत् ॥ ३२ ॥ 1 A,B ° 2 A ज’ 3. A, Bom पुनः भवति जीवेन सह वर्तमानः 4 KM ‘बेत 5 A, B त’ 6. K ‘व्यत्वेन 7 K ‘थ्यात्व’ रा० कृ० यो नरः यः कोऽपि जनः प्रयतः पवित्रस्सन् भगवतः एतद् गुह्यं जन्म सायंप्रातः भक्त्या गृणन् कीर्तयन् दुःखग्रामात् संसारात् विमुच्यते । जननमरणविरहितस्य भगवतः अवतारत्वज्ञानम् एकवारपठनेन न भवति, अपि तु दीर्घकालिकपरिशी- लनेनैव । तथाऽपि परिसरवर्तिमानवलक्षणानुशीलनदशायां तदनुबन्धनिबन्धनायाः रागद्वेषरूपायाः संसृतेः आपत्तिः; तामन्तरा अवताररहस्यज्ञानं तु भक्तिपूर्वक तदध्ययनानुविद्धलोकानुशीलनेनैव भवति ।। २९ ।। अरूपस्य चिदात्मनः जीवस्य एतत् स्थूलं रूपं भगवतः मायागुणैः महदादिभिः आत्मनि विरचितम् ॥ ३० ॥ 1091-3-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अबुद्धिभिः अज्ञैः यथा मेघौघः वाय्वाश्रित इति शेषः । नभसि आकाशे आरोपितः, यथा वा पार्थिवो रेणुः अनिले आरोपितः । एवं तथा द्रष्टरि दृश्यत्व मारोपितम् ॥ ३१ ॥ अतः स्थूलरूपात् इत्यर्थः परम् अन्यत् भिन्नमिति यावत् । अव्यक्तं सूक्ष्मम् अव्यूढगुणबृंहितम् अपरिणतकरचरणादिगुणविरचितम् यद्रूपं वर्तते तदपि द्रष्टरि आरोपितमिति भावः । तच्च अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् स जीवः जीवोपाधितया वर्तते । जीवोपाधिश्च लिङ्गशरीरं, तथा च तत् सूक्ष्मरूपं लिङ्गशरीरात्मना अवतिष्ठत इत्यर्थः । यत् यस्मात् सूक्ष्मरूपात् पुनर्भवः पुनर्जन्म भवति । जीवस्य उत्क्रमणगमनागमनानि तेनैव भवन्ति ॥ ३२ ॥ यत्रेमे सदसद्रूपे प्रतिषिद्धे ससंविदा । अविद्ययाऽऽत्मनि कृते इति तद्ब्रह्मदर्शनम् ॥ ३३ ॥ यद्येषोपरता देवी माया वैशारदी मतिः । सम्पन्न एवेति विदुर्महिनि स्वे महीयते ॥ ३४ ॥ एवं जन्मानि कर्माणि हाकर्तुरजनस्य च । वर्णयन्ति स्म कवयो वेदगुह्यानि हृत्पतेः ॥ ३५ ॥ स वा इदं विश्वममोघलीलः सृजत्यवत्यत्ति न सज्जतेऽस्मिन् । भूतेषु चान्तर्हित आत्मतन्तः षार्गिकं जिघ्रति वगुणेशः ॥ ३६ ॥ श्रीध• तदेवं उपाधिद्वयमुक्त्वा तदपवादेन जीवस्य ब्रह्मता माह यत्रेति । यत्र यदा इमे संदसती कार्यकारणरूपे स्थूलसूक्ष्मे रूपे स्वसंविदा श्रवणमननादिभक्त्या स्वरूपसम्यम्ज्ञानेन प्रतिषिद्धे भवतः । ज्ञानेन प्रतिषेधार्हत्वे तमेव हेतुमाह । अविद्यया आत्मनि कृते कल्पिते इति हेतोः तद् ब्रह्म तदा जीवो ब्रह्मैव भवतीत्यर्थः । कथम्भूतं दर्शनम् ? ज्ञानैकस्वरूपम् ॥ ३३ ॥

तथाऽपि भगवन्मायायाः संसृतिकारणभूतायाः विद्यमानत्वात् कथं ब्रह्मता ? तत्राऽऽह यदीति । यदीत्यसन्देहे सन्देहवचनम् ; ‘यदि वेदाः प्रमाणं स्युः’ इतिवत् । वैशारदी विशारदः सर्वज्ञः ईश्वरः तदीया देवी संसारचक्रेण क्रीडन्ती एषा माया यद्युपरता भवति । किमित्युपरता भवेत् - तत्राऽऽह मतिः विद्या । अयं भावः यावदेषा अविद्या आत्मनो आवरणविक्षेपौ करोति तावत् न उपरतमिति । यदा तु सैव विद्यारूपेण परिणता तदा संदेसद्रूपं जीवोपाधिं दग्ध्वा निरिन्धनानिवत् स्वयमेव उपरमेत् इति । तदा सम्पन्नो ब्रह्मस्वरूपं प्राप्त एवेति विदुः तत्त्वज्ञाः । किमतः परम् ? यद्येवं स्वे महिनि परमानन्दस्वरूपे महीयते पूज्यते, विराजत इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ यथा जीवस्य जन्मादिमाया एवं ईश्वरस्यापि जन्मकर्मादिमाया इत्याह- एवमिति । अकर्तुः कर्माणि, अजनस्य जन्मानि हृत्पतेः अन्तर्यामिणः ॥ ३५ ॥ 110 तर्हि जीवात् ईश्वरस्य को इन्द्रियषडुर्गविषयं जिप्रति दूरादेव षडिन्द्रियनियन्ता ॥ ३६ ॥ व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् विशेषः ? स्वातन्त्र्यमेव विशेष इत्याह गन्धवत् गृह्णाति न तु सज्जत [1-3-36 स वा इति । षाडुर्गिक इत्यर्थः कुतः ? षडुणेशः

1. A, Bommt सदसती कार्यकारणरूपे 2. V स° 3 V स° 4 A ‘नः 5. A सद्रूपं 6 A, B omit परम् 7 AB जन्मादिमाया ,

वीर- तर्हि केनोपायेन प्रकृति⁵¹संङ्गमूलकपुनर्भवस्य निवृत्तिः, कीदृशं वा निवृत्तपुनर्भवं जीवरूपम् ? इत्यत्राऽऽह - यत्रेति द्वाभ्याम् । सदसच्छब्दौ कार्यकारणपरौ “असद्वा इदमग्र आसीत् । ततो वै सदजायत” (तैत्ति. उ. 2-7) इति प्रयोगात् । कारणावस्था च प्रलयदशा, ततश्चायमर्थः । यत्र आत्मनि इमे चिद्गते सदसद्रूपे उत्पत्तिविनाशावित्यर्थः । अविद्यया अज्ञानेन आत्मनि कृते आरोपिते च तस्मिन्नात्मनि स्वसंविदा स्वशरीरकपरमात्मविषयसम्यजज्ञानेन प्रतिषिद्धे निवृत्ते भवतः । अनेन स्वसंविदेव पुनर्भवनिवृत्तिहेतुरिति दर्शितम् । इतिशब्दः प्रकारवाची इत्येवंविधं स्वसंविन्निवृत्तोत्पत्तिविनाशमित्यर्थः । अत एव दर्शनं ज्ञानं प्रकृतिसङ्गवियुक्तं⁵² केवलपरि⁵³शुद्धजीवात्मस्वरूपज्ञानं यत्तद् ब्रह्म गुणतो बृहत्त्वात् ब्रह्मशब्दवाच्यम् । मुक्तात्मस्वरूपम् “ब्रह्मभूयाय कल्पते” (भ.गी. 14-26) “ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम्” (भ.गी. 14-27) इति मुक्तात्मन्यपि ब्रह्मशब्दप्रयोगो दृश्यते ॥ ३३ ॥

यदीति । यदि यदा एषा वैशारदी महदादिकार्यमुखेन विपुला एषा माया तन्मूला मतिः अभिमतिः । देहात्माभिमानादिरूपा च उपरता निवृत्ता भवति । उपरतिरत्र सम्बन्धविरहः । “नित्या सततविक्रिया” (प. सं. 2) “गौरनाद्यन्तवती” (मन्त्रि. उ. 4) इति । मायाशब्दवाच्यायाः प्रकृतेः नित्यत्वावगमेन विनाशायोगात् । एव इत्यस्य तदा इत्यादि⁵⁴ तदैव सम्पन्ने परमात्मप्राप्या अभिव्यक्ते स्वे स्वकीये महिम्नि गुणाष्टकरूपे मुक्तैश्वर्यात्मके महिम्न महीयते । ‘मह-पूजायाम्’ महशब्दात् आचारक्यजन्तात् कर्मण्यात्मनेपदम् । स्वकीय महिमलब्ध्या हेतुना परमव्योमवासिभिः बहुमतो भवतीति विदुः, मुक्तात्मस्वरूपयाथात्म्यविदः । यद्वा, सम्पन्न इति प्रथमान्ततया छेदः⁵⁵, स्वे⁵⁶ महिम्नि मुक्तैश्वर्ये सम्पन्नः तल्लब्ध्या समृद्धः महीयत इति निरवशेषत्वेन प्रकृतिसम्बन्ध तत्कार्यनिवृत्तौ आविर्भूतगुणाष्टकयुक्तः परब्रह्म अनुभवन् परमव्योमनिवासिभिः बहुमतोऽवतिष्ठते इत्यर्थः । अपहतपाप्मत्वादि⁵⁷गुणाष्टकरूपमहिम्नि “प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते” इत्यादिशास्त्रेभ्यः स्वाभाविकत्वावगमात् स्वे महिम्नि इत्युक्तं भवति ॥ ३४ ॥

तदेवं प्रसक्तानुप्रसक्ततया जीवस्वरूपं ⁵⁸कथितम् । अथ परमप्रस्तुतस्य भगवज्जन्मनो ⁵⁹जीवजन्मविलक्षणत्वमाह - एवमिति । अजनस्य जीववत् कर्मायत्तजननरहितस्य, अकर्तुः तद्वदेव पुण्यपापात्मककर्मरहितस्य हृत्पतेः हृदयकमलमध्यावस्थानेन पाति सर्वाणि भूतानि नियमयतीति ⁶⁰हृत्पतिः । तस्य सर्वान्तरात्मनो भगवतः एवमुक्तविधानि जन्मानि कर्माणि, कवयो वेदगुह्यानि वर्णयन्ति । कवयो ज्ञानाधिकाः । “न मुह्यात् चिन्तयन् कविः” । इति प्रयोगात् वेदगुह्यानि वेदरहस्यानि वर्णयन्ति । “अजायमानो बहुधा विजायते । तस्य धीराः परिजानन्ति योनिम्” (पु. सू. 2-1,2) इत्यादि हि वेदतात्पर्यविषयविभागप्रदर्शनपूर्वकं यादृशानि भावयति, तादृशानि वर्णयन्ति । तत्र हि अजायमान इत्यनेन जीवस्य या कर्मायत्तोत्पत्तिः सा ईश्वरस्य प्रतिषिध्यते । बहुधा विजायते इत्यनेन अकर्मायत्ता स्वसङ्कल्पमूला च उत्पत्तिः बोध्यते । “न हिंस्यात् भूतानि”, “पशुमालभेत” इत्यादिवत् विधिनिषेधयोः भिन्नविषयत्वावश्यंभावात् तयोः एकविषयत्वे पूर्वोत्तरव्याघातापत्तेः । एवम् उत्सर्गापवादसामान्यविशेषन्यायादिभिः निर्णेतव्यमिममर्थं कवय एव जानन्तीत्यभिप्रायेणोक्तम् । “तस्य धीराः परिजानन्ति योनिम् " (पु. सू. 2-2) इति तस्य प्रस्तुतस्य भगवतः योनिम् अधिष्ठेयं शरीरं धीराः परिजानन्ति । अकर्मायत्तत्वस्वेच्छोपात्तत्वाजहत्स्वभावत्वादिरूपेण धीरा एव जानन्तीत्यर्थः । अकर्तुः कर्माणि वेदगुह्यानि इत्यनेन कर्मविधिनिषेधवादिन्योः “निष्क्रियं निष्कलं” (श्वेता. उ. 6-19) “यस्य चै(वे)तत् कर्म स वै वेदितव्यः” (कौषी. उ. 4- 18) इत्यादिश्रुत्योरपि कविभिः निर्णेतव्यो विषयविभागो द्रष्टव्य इति सूचितम् । इदं सगुणनिर्गुण- सशरीराशरीर-सविकाराविकारजीवब्रह्म-भेदाभेद श्रुतिविषयविभागस्याप्युपलक्षणम् । एवं च जन्मकर्मगुणशरीरविकारभेदप्रतिपादकानां वेदान्तवाक्यानां तत्प्रतिषेधपरैर्वाक्यैः बाध्यत्वं मृषावादिभिरुक्तमनादरणीयमिति भावः । तथा चोक्तम् वातस्यैः वरदगुरुभिः - “यद्ब्रह्मणो गुणशरीरविकारभेदकर्मादि (जन्मादि) गोचर धियः (विधि) प्रतिषेधवाचः । अन्योन्य भिन्नविष⁶¹या न विरोधगन्धमर्हन्ति तन्न विधयः प्रतिषेधबाध्याः” (त. सा. 69) इति । अकर्तुः कर्माणि वेदगुह्यानि इत्यनेन भगवच्चेष्टितानां जगद्वयापारा⁶²दिरूपाणां जीवचेष्टितसजातीयतया चिन्तयितुमशक्यानि । किन्तु तद्वैजात्येन वेदादेव अवगन्तव्यानि । तथैव च कविभिरपि वर्ण्यन्त इति चोक्तम् । कवयः वर्णयन्तीत्यनेन कवीनां भगवज्जन्मकर्मयाथात्म्यवेदनमूलक तद्वर्णयितृत्वोक्त्या कुबुद्धीनां भगवज्जन्मकर्मादियाथात्म्यवेदित्वं च सूचितमिति ॥ ३५ ॥

तदेव उपपादयितुं तावत् भगवतः तच्चेष्टितस्य जीव-तच्चेष्टिताभ्यां वैजात्यं दर्शयति - स वा इति । स वै भगवान् अमोघलीलः । अमोघा अवितथा लीला यस्य सः । इदं परिदृश्यमानं चिदचिदात्मकं जगत् सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरति, न च अस्मिन् जगति सज्जते च । लीलाशब्देन जगद्व्यापारस्य लीलात्वमुक्तम् । अनेन प्राचीनकर्मवासनानुगुणप्रवृत्तबुद्ध्यनुगुणकेवल सुखदुःखाद्यर्थजीवकर्मव्यावृत्तिः । अमोघपदेन ⁶³लीलायाः निर्विघ्नसमाप्ति वदताऽपि अनेकान्तरायोपहतजीवकर्मवैजात्यमुक्तम् । समुदायेन जीववैजात्यं विश्वं सृजत्यवत्यत्ति इत्यनेन सर्गादिकर्मणः कृत्स्रजगद्विषयकत्वोक्त्या अनल्पत्वमवगतम् । अनेन अत्यल्पजीव⁶⁴कर्मव्यावृत्तिः । अस्मिन् न सज्जत इति सङ्गनिषेधेन सङ्गहेतुकरागद्वेषादिराहित्यं लब्धम् । तेन वैषम्यनैर्धृण्याभावः । एवञ्च जीवव्यावृत्तिः । किञ्च भूतेषु चिदचिदात्मकेषु “न हिंस्याद्भूतानि” इत्यादाविव अत्र भूतशब्दः अचेतनसंसृष्टचेतनवाची अन्तर्हितः अन्तरात्मतया अवस्थितोऽपि भूतैरविज्ञात इत्यर्थः । जीवस्तु अनुमापकैः लक्षणैः विज्ञायत इति ततो व्यावृत्तिः । आत्मतन्त्रः स्वतन्त्रः, जीवस्तु कालकर्मदैवादिपरतन्त्रः । षड्गुणेशः ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजसां षण्णां गुणानामीशः, अधिपतिः आश्रय इति यावत् । जीवस्तु तद्विपरीतगुणाश्रयः । षाड्वर्गिकं षडिन्द्रियवेद्यं शब्दादिकं भुङ्क्ते । तेन लीलारसम् अनुभवति । जीवस्तु सुख्यति दुःख्यति मुह्यति चेति भावः ॥ ३६ ॥

1. 2. 3 4. 5 6. 7. 8.
2. 10 11. 12. 13 14. 112

व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-36 यत्र इति । विज० जीवस्य एवंविधानादिबन्धनिवर्तकं ब्रह्मज्ञानमेव, न कर्मादिकम् इत्यभिप्रेत्य आह यत्र परमात्मनि सदसद्रूपे व्यक्ताव्यक्त मिति प्रकृतिप्राकृतरूपे स्वसंविदा स्वरूप ज्ञानेन प्रतिषिद्धे अनादित एव निवृत्ते अविद्यया अज्ञानेन आत्मनि जीवे कृते इति यद्दर्शनं ज्ञानं तत् ब्रह्मज्ञानं संसारनिवर्तकमिति शेष इत्येकान्वयः ॥ ३३ ॥ कण्ठोत्क्त्या आह यदिति । यदि सम्यगपरोक्षज्ञानोदयसाध्योत्तमप्रसादरूपा एषा विशारदस्य हरेः विद्यमाना देवी द्योतमाना मतिः ज्ञानरूपा मायेच्छा अपरोक्षज्ञानदानेन नैनं जीवं संसारयामीत्युपरता तस्मात् निवृत्ता तर्हि तं जीवं सम्पन्न एवेति परं ब्रह्म प्राप्त एवेति विदुः । किञ्च स्वस्वरूपे ज्ञानानन्दाद्यात्मके महिनि स्थितः स्वावरमुक्तजनैः महीयते पूज्यत इत्यन्वयः । महीयत इत्युक्त्या एषा कार्यकारणलक्षणप्रपञ्चविवर्तरूपा देवस्य विष्णोः सम्बन्धिनी माया वैशारदी विघटमानसंसाररूपा मतिः बुद्धिः यद्युपरता तदा स्वात्मरूपं ब्रह्म सम्पन्नं तदैक्यम् आपन्नं विदुः इत्येतत् निरस्तम्, भेदनिष्ठत्वात् पूज्यपूजकभावस्येति भावः ॥ ३४ ॥ wwwwwwww एवमिति । हरेः एवंविधावतारकर्मभिः आप्तकामत्वेन प्रयोजनाभावेऽपि जीवानां प्रयोजनमस्तीत्याह - अनन्याधीनकर्तृत्वात् फलोद्देशाभावाद्वा अकर्तुः अजनस्य जनविलक्षणस्य वा हृत्पतेः मनःप्रेरकस्य विष्णोः एवंविधानि वेदगुह्यानि उपनिषत्प्रतिपाद्यानि जन्मानि कर्माणि च कवयः संसारमोक्षाय वर्णयन्ति स्म । हिशब्देन हरेः साकल्येन क्रियाराहित्यं प्रतिषेधति, अन्यथा उत्तरश्लोकविरोधात् इत्येकान्वयः । तस्मात् जीवानां संसारमोक्ष एव भगवदवतारप- राक्रमप्रयोजनम् इत्यर्थः ॥ ३५ ॥

फलाभिसन्ध्यभावात् अकर्तृत्वं न कर्तृत्वाभावात् इति यत्, तत् स्पष्टमाह सवा इति । अमोघलील: सत्यकामलक्षणक्रीडः स पद्मनाभ एव इदं विश्वं सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरति न रुद्रादिः तथाऽपि अस्मिन् जगति न सज्जते । लौकिककर्तृवत् फलासक्तो न भवति, अतः अकर्ता न तु कर्तृत्वाभावात् । अभोक्तृत्वमपि दुःखाभोगादेव न तु भोगाभावात्, सुखभोक्तृत्वसम्भवात् इत्यभिप्रेत्य आह भूतेष्विति । पञ्चभूतैः सम्भूय उत्पन्नत्वात् भूतेषु शरीरेषु अन्तर्हितो मनश्श्रोत्रादिषडिन्द्रियवर्गग्राह्यशब्दादि विषयसारं जिघ्रति भुङ्गे न तु दुःखादिकम् । कुतः ? आत्मतन्त्रो न हि स्वतन्त्रस्य दुःखादनं घटते । इतोऽपि नेत्याह षडिति । षड़णेशः षडिन्द्रियविषयेशः अतश्च सारभुक् । तस्मात् अभोक्तृत्वं नाम दुःखाभोग एव न तु भोक्तृत्वाभावादित्यर्थः । आत्मतन्त्र इत्यनेन विशेषणेन ईश्वर एव देहप्रविष्टो जीवो भवति नान्य इत्यर्थः । स वा इदम् इत्यनेन समर्थ्यत इत्येतत् दूषितम् । न हि सुखमेव स्यात्, दुःखम् अण्वपि न स्यात् इति कर्तुं समर्थः ईश्वरः सुखदुःखपात्रीभूतं जीवत्वं अभिकाङ्क्षति, ईश्वरत्वविरोधात् ॥ ३६ ॥ 1 A, B omut पूज्य 2A “ल रा० कृ० यत्र यदा, इमे सदसद्रूपे कार्यकारणरूपे स्थूलसूक्ष्मरूपे, स्वसंविदा श्रवणमननादिभक्तिरूपेण स्वरूपसम्यग्ज्ञानेन प्रतिषिद्धे भवतः, ते रूपे द्वे अपि अविद्यया आत्मनि कृते इति हेतोः तद्दर्शनम् । तदा ब्रह्म जीवो ब्रह्मैव भवतीति भावः । तच्च ब्रह्मदर्शनं ज्ञानैकस्वरूपमित्यर्थः ॥ ३३ ॥ 113 12 1-3-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वैशारदी विशारदः सर्वज्ञः ईश्वरः । तदीया देवी क्रीडनशीला एषा माया यद्युपरता भवति, तदा मतिः विद्या आवरणविक्षेपोपरत्या सैव मायारूपिणी अविद्या विद्यारूपेण परिणता भवति । तदा जीवः सम्पन्न एव, ब्रह्मस्वरूपं प्राप्त एवेति विदुः । तत्त्वज्ञा इति शेषः । स च स्वे महिनि परमानन्दरूपे महीयते पूज्यते ॥ ३४ ॥ एवं कवयः अकर्तुः अजनस्य जन्मरहितस्य हृत्पतेः अन्तर्यामिणः देवस्य च वेदगुह्यानि कर्माणि जन्मानि वर्णयन्ति स्म । स्थूलसूक्ष्मशरीरे ज्ञानमये जीवे आरोप्येते । एते च द्वे शरीरे आत्मना व्याप्ते इति तयोः आत्मभिन्नं अन्यद्वस्तु नास्तीति ज्ञानमेव स्वरूपसम्यग्ज्ञानम् । आरोपिताभ्याम् एताभ्यां तु व्यवहारसिद्धिः । एतत् अज्ञानमेव अविद्या । तया च कर्मकौशलरूपयोगासिद्धिः फलसङ्गश्च । विद्या तु स्वरूपसम्यग्ज्ञानमेव । विद्यावानेव ब्रह्मदर्शनाधिकारी । दर्शनं च ज्ञानमेव । तेन ब्रह्मदर्शनं नाम आत्मनः ब्रह्मत्वे अवस्थानमिति पर्यवस्यति । एवमात्मनः द्रष्टृत्वे दृश्यम् अन्यत्सर्वं नावशिष्यते । ज्ञानमयशरीरः ईश्वरः स एव जगन्नाटकसूत्रधारी सर्वाधिकारी च । अविद्याऽपरनानी तदधीना क्रीडैव माया । उक्तं च भगवता “ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन ! तिष्ठति । भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया " (भ.गी. 18-61) इति । जीवरूपेणावस्थितस्य आत्मनः स्वस्वरूपज्ञानमपि एतत्कीडान्तर्भाग एव । स्वस्वरूपज्ञाने सति माया हि विद्या भवति । तदा स्वाधारभूतस्थूलसूक्ष्मरूपस्थितिविरहात् तत्स्थानेऽपि आत्मैव अवतिष्ठते । स च आनन्दस्वरूप एव । शरीरादिसृष्टिकर्मणि व्यापृताः प्रज्ञामूर्तयः अत्र कवयः । यथा शुक्रधातुगतप्रज्ञया शरीराणि निर्मीयन्ते सा प्रज्ञा ‘शुक्र’ संज्ञया व्यवह्रियते । स शुक्रो देहकल्पनया ‘कवि’ रित्युच्यते । तस्यैव उशना इति नामान्तरम् । भगवान् “कवीनामुशना कविः” (भ.गी. 10-37) इति । एतदनुसन्धाय लोके कवयः वाल्मीकिव्यासादयः भगवतः जन्मकर्मवैभवं वर्णयामासुः । स्वयमाह

भगवतः जन्मानि कर्माणि वेदगुह्यानि इत्युक्तम् । अथ कथं तानि वेदगुह्यानि ? उच्यते - वेदो ज्ञानमेव । ज्ञानं च आत्मज्ञानम् । तस्मिन् ज्ञाते तु आत्मा जन्मकर्मविरहित इति जीवात्मैव तदुभयबद्ध इति ज्ञायते । तस्मात् अखण्डज्ञानमयः आत्मा जन्मकर्मरहस्यं वेत्ति; ‘काणोऽयम्’, ‘बधिरोऽयम्’ इति खण्डज्ञानमयो जीवात्मा तन्न वेत्ति । अत एव भगवता “बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन! तान्यहं वेद सर्वाणि नत्वं वेत्थ परन्तप ! " (भ.गी. 4-5 ) इति चमत्कृतम् । अत्र युष्मदस्मच्छन्दौ जीवात्मपरमात्मसङ्केतौ । सर्वोऽयं ज्ञानाज्ञानमयो व्यापारः भगवतः क्रीडैव । अत एव “जन्म कर्म च मे दिव्यम्” (भ.गी. 4-9 ) इत्यपि तत्रैव भगवतोक्तम् ॥ ३५ ॥ अमोघलीलः स वै भगवान् इदं विश्वं सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरति । किन्तु अस्मिन् न सज्जते । अपि च भूतेषु अन्तर्हितः, आत्मतन्त्रः स्वतन्त्रः षडृणेशः षडिन्द्रियनियन्ता च सन् षाडुर्गिकम् इन्द्रियषडुर्गविषयं जिघ्रति दूरादेव गन्धवत् गृह्णाति । अत्र भगवतः क्रीडैव लीला । सा त्वमोघा अनियता एवंभाविनी इति वक्तुं न शक्यते । स भगवान् सृष्ट्यादिकर्ता इन्द्रियविषयभोक्ताऽपि आकाश इव असङ्गः । तथाहि महाकाशः घटमठयोगवशात् घटाकाशः 114व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-40 मठाकाशः इत्युच्यते । तथाऽपि घटाकाशमठाकाशयोः घटमठाभ्यां बद्धता नास्ति । यथा च ऊर्णनाभिः स्वनिर्मितैः तन्तुभिः अबद्धो विहरति तथैव भगवानपि स्वमायया नैव स्पृष्टः || ३६ || न चास्य कश्चिनिपुणेन धातुरवैति जन्तुः कुमनीष ऊतीः । नामानि रूपाणि मनोवचोभिः संन्तन्वतो नटचर्या मिवाज्ञः || ३७ ॥ स वेद धातुः पदवीं परस्य दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः । यो माया सन्ततयाऽनुवृत्त्या भजेत तत्यादसरोजगन्धम् ॥ ३८ ॥ अह धन्या भगवन्त इत्थं यद्वासुदेवेऽखिललोकनाथे । कुर्वन्ति सर्वात्मकमात्मभावं न यत्र भूयः परिवर्त उप्र: ।। ३१ ।। इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम् । उत्तमश्लोकचरितं चकार भगवानृषिः ।। ४० ।। 1 3 3 4 श्रीध० ननु किमीश्वरस्य सृष्ट्यादिकर्मभिः विषयभोगैर्वा ? तत्राऽऽह न च इति । धातुः जगद्विधातुः ईश्वरस्य ऊती : लीलाः कुमनीषः कुबुद्धिः निपुणेन तर्कादिकौशलेन न अवैति न जानाति । मनसा रूपाणि वचसा नामानि सन्तन्वतः सम्यक् विस्तारयतः । मनोवचोभिः इति बहुत्वं वृत्यभिप्रायेण मनोवचोभिः सह इति वा ॥ ३७ ॥ भक्तस्तु कथंचित् जानतीत्याह स वेद इति । अमायया अकुटिलभावेन सन्ततया निरन्तरया अनुवृत्त्या आनुकूल्येन भजेत ॥ ३८ ॥ भक्तिमार्गे प्रवृत्तान् ऋषीन् अभिनन्दति अथेति । यत् यतः भक्त एव भगवत्तत्वं जानाति । अथ अतः कारणात् भगवन्तः सर्वज्ञाः भवन्तो धन्याः कृतार्थाः । कुतः ? यत् यस्मात् इत्थं प्रश्नैः वासुदेवे आत्मभावं मनोवृत्तिं कुर्वन्ति । सर्वात्मकं ऐकान्तिकम् । यत्र यस्मिन् भावे सति भूयः उम्रो गर्भवासादिदुःखरूपः परिवर्तो जन्ममरणाद्यावर्तः न भवति ॥ ३९ ॥ सूत! किमेतत् शास्त्रम् उत्तमश्लोकस्य चरितं यस्मिन् तत् । ऋषिः अपूर्वं कथयसि ? व्यासः ॥ ४० ॥ … तत्राऽऽह इद मिति । ब्रह्मसम्मितं सर्वज्ञतुल्यम् । 1 A, B, Vomit मनो 2 A, B श्रुत्यभि 3 H मार्गेण 4 A, B omit यत् 5 HV भक्ता: 6 HV जानन्ति 7 A, B om कारणात् 8. BH, V वेद 115 1-3-40] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

वीर- नेति । यत एवं अत एव अस्य मनसा सङ्कल्पेन वचोभिः वेदात्मकैश्च नामानि देवमनुष्यादिनामानि रूपाणि देवादिरूपाणि च नटचर्याम् इव वितन्वतः वि⁶⁵दधतः धातुः ईश्वरस्य ऊतीः गतीः अवतेः गतिश्चार्थः ; पदवी प्रकारान् इति यावत् । निपुणेन भावप्रधानो निर्देशः नैपुण्येनापि जन्तुः नावैति नावगच्छति । अनवगतौ हेतुं वदन् जन्तुं विशिनष्टि । कुत्सिता मनीषा बुद्धिः यस्य । शब्दादिविषयासक्तबुद्धिः अज्ञः अहम्माभिमानाभ्यां स्वात्मपरमात्मयाथात्म्यानभिज्ञः मनोवचोभिः नामानि रूपाणि च वितन्वत इत्यत्र मनसा सङ्कल्पेन रूपसृष्टिः, वेदवचोभिः नामकल्पनमिति विवेकः । “नाम रूपं च भूतानां कृत्यानां च प्रपञ्चनम् । वेदशब्देभ्य एवादौ देवादीनां चकार सः ।” (विष्णु. पु. 1-5-63) इति वचनात् नटचर्यामिवेति चिदचिद्गतदोषराहित्यं विवक्षितम् । यद्वा नटचर्यामिव-नटो यथा विचित्रवेषानुपादत्ते तत्तद्रूपाणि मत्स्यकूर्मादीनि तन्नामानि च सन्तन्वतः बिभ्रतोऽस्य धातुः जगत्स्त्रष्टुः ईश्वरस्य ऊतीः गतीः जन्तुः मनसा वचोभिश्च निपुणेन तत्र नैपुण्येन च नावैति इत्यर्थः । अत्र पक्षे नटचर्यामिवेति दृष्टान्तेन इदं विवक्षितम् । नटस्य अनेकवेषपरिग्रहेऽपि यथा स्वस्वभावात्यागः वेषाणां चेष्टा⁶⁶मूलत्वं, चर्यायाश्च लीलात्वं तद्वदस्यापि इति । कुमनीषोऽज्ञो जन्तुः नावैतीत्यनेन शब्दादिषु विरक्तः स्वात्मपरमात्म याथात्म्य मननशीलस्तु अवैत्येवेति सूचितम् ॥ ३७ ॥

तदेवाऽऽह - स इति । यः पुमान् अमायया मायागुणकामादिरहितया सन्ततया अनुस्यूतया दुरन्तवीर्यस्य अपारवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः अनुवृत्त्या सेवया तस्य रथाङ्गपाणेः पादसरोजगन्धम् भजेत अनुभवेत् । स धातू रथाङ्गपाणेः पदवीं वेद जानाति । तथाचोक्तम् भगवता - “भक्त्यात्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ (भ.गी. 11-54 ) इति ॥ ३८ ॥

एव मया उपपादितं भगवदवतारादिरहस्यममायिकाः अविच्छिन्न भगवद्भक्तियोगनिष्ठावन्तो जानन्त्येव, अत्र न विप्रतिपत्तिरिति ⁶⁷सूचयितुं श्रोतॄणां शौनकादीनां कृतार्थतां सहेतुकाम् आविष्करोति - अथेति । भगवन्त इति सम्बोधनम्, यूय मित्यध्याहारः । यद्वा हे मुनयः! भगवन्तः! पूज्याः भवन्तः धन्याः कृतार्थाः । कुतः ? हि यस्मात् इहलोके अखिललोकनाथे वासुदेवे सर्वात्मकं सर्वप्रकारकं कारणत्रयेणापीत्यर्थः । सर्वात्मक इति पाठे सर्वस्यात्मनि सर्वशरीरके वा इति वासुदेवविशेषणम् । आत्मभावं भावः ⁶⁸भक्तियोगः आत्मनो भावः आत्मकर्तृकः । सर्वात्मन इति पाठे आत्मना मनसा यो भावो भक्तिः तं कुर्वन्ति, ततो धन्या इत्यर्थः । कथम् भक्तियोगमात्रकर्तृकत्वेन धन्यता ? इत्यपेक्षायाम् आत्मभावं विशिनष्टि । यत्र यस्मिन् आत्मभावे ⁶⁹सति उग्रः गर्भजन्मजरामरणादिदुःखहेतुत्वेन घोरः परिवर्तः संसारपरिवृत्तिः भूयो न भवति ॥ ३९ ॥

तदेवं “पुंसामेकान्ततः श्रेयस्तन्नः शंसितुमर्हसि” (भाग 1-1-9) इत्यादी⁷⁰नां शौनकादिप्रश्नानां सङ्ग्रहेण उत्तराण्यभिधाय, अथ एतच्छुश्रावयिषितभागवताख्यपुराणमुखेन तान्येव विस्तरतः प्रतिपिपादयिषुः तावत् एतत्पुराणनिर्माणप्रकारं निर्मातुः बादरायणस्य निर्माणप्रवृत्तिनिमित्तं, निर्मितस्य पुनः शुकं प्रत्यध्यापनं तेन अधीतस्य राज्ञे श्रावणं च सहेतुकं प्रष्टुं अवसरप्रदानाय भगवान् बादरायणः तदिदं पुराणं निर्माय, पुत्रमध्याप्य, तन्मुखेन प्रवर्तयामास । ⁷¹तदाऽहं तत्तन्मुखेनाधिगतम् इदं पुराणं वः श्रावयिष्यामीत्याह सूतः इदमिति । इदं भागवतमिति प्रसिद्धं पुराणं ब्रह्मसम्मितं ब्रह्म वेदः तेन सम्मितं समीकृतं, वेदतुल्यमित्यर्थः । यद्वा, ब्रह्म परं ब्रह्म तत् सम्यक् मीयते अनेनेति ब्रह्मसम्मितम् । बाहुलकात् करणे क्तः । परब्रह्मप्रमापकमित्यर्थः । यद्वा, सम्यक् मीयते प्रमीयत इति कर्मण्येव क्तः । ब्रह्मसम्मितं यस्मात् तत् ब्रह्मसम्मितम् संपूर्वात् इण्-गतौ इत्यस्मात् वा कर्मणि क्तः । “ङमो हृस्वादचि ङमुण्णित्यम्” (अष्टा. 8-3-32) इति ङमुडागमः । ब्रह्म सम्यक् इतं अवगतं येन यस्मात् वा तत् ब्रह्मसम्मितम् । तत्र हेतुं वदन् विशिनष्टि । उत्तमश्लोकस्य भगवतः चरितं चरितप्रतिपादकम् प्रतिपाद्यप्रतिपादकयोः अभेदविवक्षया उत्तमश्लोकचरितमित्युक्तम् । एवंविधं पुराणं भगवानृषिः निखिलनिगमद्रष्टा व्यासः चकार ॥ ४० ॥

1 2 3 4 5ं 6 7 विज एवंविधमिथ्याज्ञानी तत्स्वरूपाज्ञानात् भगवद्भजनात अवनस्मरणयोग्यानि रूपाणि सम्यक् तन्वतः विस्तारयतः मनोवचोभिः नामरूपात्मकं प्रपञ्चं सृजतो वा । सतां निपुणं भद्रं विधातुः अस्य हरेः । ऊतिम् अभिप्रायं गतिं वा कश्चिदपि नावैति न जानाति । कीदृश: ? कुमनीषः मिथ्याज्ञानी जन्तुः कृमिसदृशो जन्तुरिति पुनः जायमानो म्रियमाणः मिश्रबुद्धिः संसारी । कुमनीषः इति । कुत्सितं प्रमाणविरुद्धं सर्वमिध्यात्वं मनसा मन्यते, न तु युक्त्या वक्तुं शक्नोतीति अद्वैतवादी वा । कथमिव नटस्य अङ्गुल्याद्यभिनयविशेषानभिज्ञो नटचर्यां भरतादिकथात्मिकां यथा न जानाति, तथाऽयमितिभावः ॥ ३७ ॥ तर्हि कीदृशो वेद इति तत्राह स इति । यो वेदप्रामाणिकः अमायया अव्याजेन इदमखिलं मायाकल्पितम् अनिर्वाच्यं न भवतीति भावेन वा । सन्ततया निरन्तरया प्रवाहरूपया अनुवृत्त्या सेवया । हृत्कमलमध्यनिवासिनः तस्य पादसरोजयोः गन्धं भजेत अत्रैवास्वाद्य मनमनाः भवेत् स पुरुषः दुरन्तवीर्यस्य असङ्ख्यातपराक्रमस्य परस्य पूर्णस्य धातुः पोषणादिकर्तुः रथाङ्गपाणेः श्रीनारायणस्य पदवीं मार्ग स्वरूपस्थितिं वेद इत्येकान्वयः । धातुः इत्युक्ते चतुर्मुखोऽपि स्यात् इत्यतः परस्येति । चतुर्मुखपरत्वमपि अक्षरस्यास्ति, अतो रथाङ्गपाणेरिति । तस्मात् भागवता एव भगवदापरोक्ष्यं लभन्ते नेतरे इति सिद्धम् ॥ ३८ ॥ यत्र यस्मिन् भगवति आत्मभावे स्वामिभृत्यभावे भागवता अपि भवादृशा एव इत्याशयवान् आह . अथेति । हे भगवन्तः ! पूजावन्तः भाग्यवन्तो वा । क्रियमाणे सति भूयः पुनः उं रुद्रमपि ग्रसतीति उग्रः क्रूरः परिवर्तः संसारः मरणं वा न स्यात् । तस्मिन् अखिललोकनाथे सर्वात्मके सर्वान्तर्यामिण वासुदेवे इत्थम् उक्तप्रकारेण आत्मभावं कुर्वन्तीति यत् यस्मात्, अथ तस्मादिह चेतनराशौ यूयं धन्याः निरपेक्षगुणपूर्णाः कृतकृत्या इत्येकान्वयः । यत्र यस्मिन् आत्मभावे क्रियमाणे परिवर्तो न स्यात् तमात्मभाव मिति वा ॥ ३९ ॥ 117 1-3-41] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् धर्मः कं शरणं गत इति प्रश्नं परिहरति हृद मित्यादिना । ऋषिः सर्वज्ञः व्यासः भगवान् ब्रह्मणा वेदेन सम्मितं तुलितम् उत्तमश्लोकस्य हरेः चरितानि यस्मिन् सन्ति तत् तथोक्तम् । इदं बुद्धिस्थं भागवतं पुराणं चकार ॥ ४० ॥

1. AB मतिम् 2 A दपरोक्षं रा० कृ० किश्च कुमनीषः विषयाविष्टबुद्धिः कश्चिदपि जन्तुः जीवः मनोवचोभिः मनसा वचोभिः यथाक्रमं रूपाणि नामानि सन्तन्वतो विस्तारयतः अस्य धातुः सर्वहेतुभूतस्य भगवतः ऊती : लीलाः निपुणेन तर्कादिकौशलेन अज्ञः नटचर्यामिवि नावैति न जानाति ।। ३७ ॥ अमायया फलाभिसन्धिरहितया सन्ततयाऽनुवृत्त्या आनुकूल्येन यः तत्पादसरोजगन्धम्, तस्य भगवतः पादयुग्मं भजेत; सः धातुः दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः चक्रपाणेः परस्य भगवतः पदवीं लीलामार्ग वेद ‘जानाति ॥ ३८ ॥ अथ अतः इहात्र भगवन्तः सर्वज्ञा यूयं धन्याः कृतिनः । कुत इति चेत्, यत् यस्मात् अखिललोकनाथे वासुदेवे सर्वात्मकमैकान्तिकं आत्मभावं मनोवृत्तिं भवन्तः कुर्वन्ति । यत्र यस्मिन् भावे सति भूयः उग्रः भयङ्करः गर्भवासादिदुः खरूपः परिवर्तः जननमरणाद्यावर्तो न भवति । जननमरणादीनां शरीरसम्बन्धितया वासुदेवभक्तानां ज्ञानिनां तु शरीरसम्बन्धस्पृहायोगात् जननमरणादिजन्यबाधा न भवतीति भावः ॥ ३९ ॥ ब्रह्मसम्मितं वेदतुल्यं अथवा श्रीकृष्णपरब्रह्मतुल्यं उत्तमश्लोकचरितम् इदं भागवतं नाम पुराणं भगवानृषिः व्यासः चकार ॥ ४० ॥ निश्श्रेयसाय लोकस्य धन्यं स्वस्त्ययनं महत् । तेदिदं ग्राहयामास सुतमात्मवतां वरम् ॥ ४१ ॥ सर्ववेदेतिहासानां सारं सारं समुद्धृतम् । स तु संश्रावयामास महाराजं परीक्षितम् ।। ४२ ।। * प्रायोपविष्टं गङ्गायां परीतं परमर्षिभिः । तंत्र कीर्तयतो विप्रा विप्रर्षेर्भूरितेजसः ॥ ४३ ॥ अहञ्चाध्यगमं तत्र निविष्टस्तदनुग्रहात् । सोऽहं वः श्रावयिष्यामि यथाऽधीतं यथामति ॥ ४४ ॥ 118 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् कृष्णे स्वधामोपगते धर्मज्ञानादिभिस्सह । कलौ नष्टशामेष पुराणाऽधुनोदितः ॥ ४५ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादश साहस्त्र्यां श्रीsania ब्रह्मविधायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ [1-3-45
2. • 2 3. 4. t. 4 5 श्रीध० तत्सम्प्रदायप्रवृत्तिमाह - निश्श्रेयसाय इति । सुतं शुकम् आत्मवतां धीराणां मख्यम् ॥ ४१, ४२ ॥ www प्रायोपविष्ट मिति । प्रायेण मृत्युपर्यन्तानशनेन उपविष्टमिति परमवैराग्योक्तिः । हे विप्राः । विप्रर्षेः सकाशात ॥ ४३ ॥ अह मिति। अध्यगमं ज्ञातवानस्मि । तत्र कीर्तयतः तत्र निविष्टः इति च अन्वयभेदात् तत्र पदावृत्तिः अदोषः । यथाऽधीतं, न तु स्वमतिविलसितम् । तत्राऽपि यथामति स्वमत्यनुसारेण सङ्गेपतः कथितं विस्तरतः श्रावयिष्यामि ॥ ४४, ४५ ॥ । इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
3. A. HV omut आत्मवतां धीराणां मुख्यं 2 A ’ भेदपदा’ ; B भेदेन तत्र पदा

वीर- किमर्थं लोकस्य शृण्वतो जनस्य निश्श्रेयसार्थं ⁷²मुक्त्यर्थम् । तदेव दर्शयितुं विशिनष्टि । धन्यं सम्यग्ज्ञानजननद्वारा कृतार्थत्वावहं स्वस्त्ययनं मङ्गलास्पदम् । “पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गलानां च मङ्गलम्” (भार 13-135-10) इत्युक्तरीत्या निरतिशयमङ्गलावहं भगवत्स्वरूपरूपादिप्रतिपादकत्वेन मङ्गलास्पदमित्यर्थः । तदुक्तविधमिदं पुराणं आत्मवतां ज्ञानिनां श्रेष्ठं सुतम् श्रीशुकं ग्राहयामास अध्यापयामास ॥ ४१ ॥

पुराणमेव विशिनष्टि । सर्वेषां पूर्वोत्तरभागात्मकानां वेदानाम् इतिहासानां च सारं सारं समुद्धृतम् । एतत्पुराणरूपेणेति शेषः । ⁷³सारं सारांशः समीचीनन्यायैः परिष्कृतोऽर्थ इति यावत् । “सारं सारं समुद्धृतम्” इत्यनेन वेदेतिहासादिसिद्धस्य अर्धशरीरस्य क्रमविशेषनिवेशनं वेदाद्यर्थपरिष्करणं च व्यासबुद्ध्यधीनम् ⁷⁴इति अवगम्यते । स तु अधीतैतत्पुराणः शुकस्तु परीक्षितं महाराजम् इदं संश्रावयामास । शृणोतेः शब्दकर्मणोऽण्यन्ते कर्तुः परीक्षितः णौ - “गतिबुद्धि” (अष्टा. 1-4-52) इति कर्मसंज्ञायां, द्वितीया । एवं ग्राहयामास सुतम् इत्यत्रापि तत्र ग्रहेरपि शब्दकर्मकत्वात् ॥ ४२ ॥

परीक्षितं कथम्भूतम् ? गङ्गायां प्रायोपविष्टम् अनशनव्रतदीक्षितम् । ऋषिभिः परीतं परिवेष्टितम् । तत्र परीक्षितः सन्निधौ भूरितेजसो विप्रर्षेः शुकस्य कीर्तयतः श्रावयतः सतः हे विप्राः! ॥ ४३ ॥

अहमिति । तत्र निविष्टोऽहं तदनुग्रहात् ⁷⁵शुकानुग्रहात् अध्यगमम् अधिगतवानस्मि पुराणमिति शेषः । गमेः ऌदित्वादङि अध्यगममिति रूपम् । सः तदनुग्रहात् अधिगतैतत्पुराणोऽहं च यथाधीतं ⁷⁶यथावत् अधीतम् । यद्वा, अधीतमिति भावेक्तः । यथाऽध्ययनम् अध्ययनमनतिक्रम्य अध्ययनानुसारेण इत्यर्थः । यथामति श्रावयिष्यामि । यथामति इत्यनेन पुराणस्य दुरवबोधत्वं सूच्यते ॥ ४४ ॥

पुराणं स्तौति कृष्ण इति । कृष्णे भगवति धर्मज्ञानादिभिस्सह स्वधाम स्वलोकं गतवति सति, अत एव कलौ युगे नष्टदृशां नष्टप्रज्ञानां जनानां दृष्टिप्रदानक्षम ⁷⁷एष पुराणरूपोऽर्कः सूर्योऽधुनोदितः । यथा रात्रौ नष्टदृष्टीनाम् अर्कोदये सति दृष्टिः स्वविषयग्रहणसमर्था भवति, एवं रात्रिरूपे कलौ नष्टप्रज्ञानां पुनरेतत्पुराणार्कोदयेन प्रज्ञा ⁷⁸प्रवर्तत इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्री वीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

1 2. 3 4 5 6. 7 [^m50] विज० किमर्थं लोकस्य निश्श्रेयसाय मोक्षाय धन्यं पुष्टिकरं स्वस्त्ययनं सर्वमङ्गलानाम् आलयम् अर्थतः शब्दतोऽपि महत् यदेवंविधं तदिदं स व्यासः आत्मवतां वरं वशीकृतमनसां वरं सुतं शुकं ग्राहयामास ॥ ४१ ॥ Jam कुतः एतदेव अग्राहयत् ? इति तत्राह सर्वेति । वेदादिसर्वशास्त्रोत्तमत्वात् इदमेव ग्राहितमिति भावः । स तु शुकः परम ऋषिभिः परीतं समन्वितं गङ्गायां प्रयोपविष्टम् अनशनत्रतमाचरन्तं परीक्षितं नाम महाराजं चक्रवर्तिनं श्रावयामास । किञ्च अहं च हे विप्राः तदनुग्रहात् तत्र गङ्गायां तदन्तिके निविष्टो योग्यस्थाने उपविष्टो भूरितेजसः क्षात्रसामर्थ्योपेतस्य ब्रह्मापरोक्षज्ञानवतो वा । तस्य राजर्षेः अर्थे कीर्तयतः शुकात् अध्यगमम् पठितवानस्मि । योऽहं तत्राध्यगमम् सोऽहं तत्र इत्यादि प्रश्नपरिहाराय सर्ववेदेतिहासादिसारत्वेन भगवतो वृत्तं श्रीभागवतं युष्माकं श्रावयिष्यामि । यथापठितं यथाप्रज्ञ मित्येकान्वयः ॥ ४२, ४३, ४४ ॥ 120 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-3-45 यत्पृष्टं ‘धर्मः के शरणं गत’ (भाग 1-1-23 ) इति, तत्र उत्तरं धर्मज्ञानादिभिस्सह कृष्णे स्वधाम वैकुण्ठं प्राप्ते सति कलियुगे नष्टज्ञानानां पुंसां सर्वसद्धर्मप्रकाशक श्रीभगवतपुराणार्कोऽमुना वेदव्यासेन उदितः उदयं प्रापितः । तस्मात् स धर्मः सच्छास्त्रैः ज्ञानसद्धर्मप्रवर्तकं तमेव व्यासरूपिणं कृष्णं शरणं गत इति भावः ॥ ४५ ॥ 1 A, B भगवता कृत श्री इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ रा० कृ० लोकस्य निश्श्रेयसाय धन्यं स्वस्त्ययनं मङ्गलास्पदम् महत् तदिदं भागवतं व्यासः आत्मवतां जितेन्द्रियाणां मध्ये वरं सुतं शुकं ग्राहयामास अध्यापयामास ।। ४१ ।। स तु शुकयोगी गङ्गायां गङ्गातीरे प्रायोपविष्टं मृत्युपर्यन्तानशनेन उपविष्टं परमर्षिभिः परीतं महाराजं परीक्षितं सर्ववेदेतिहासानां सारं सारांशं सारं श्रेष्ठं भागवतं श्रावयामास । हे विप्राः ! तत्र कीर्तयतः भूरितेजसः विप्रर्षेः सकाशात् तत्र निविष्टोऽहं च तदनुग्रहात् अध्यगमम् भागवतं ज्ञातवानस्मि । सोऽहं अधीतभागवतोऽहं यथाऽधीतं यथामति वः श्रावयिष्यामि ॥ ४२, ४३, ४४ ॥ कृष्णे भगवति धर्मज्ञानादिभिस्सह स्वधामोपगते नित्यलीलास्थानं प्राप्ते सति कलौ युगे नष्टदृशां लुप्तप्रज्ञाचक्षुषां जनानाम् एष पुराणार्क: अधुना उदितः ॥ ४५ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ 121 चतुर्थोऽध्यायः व्यास उवाच इति ब्रुवाणं संस्तूय मुनीनां दीर्घसत्तिणाम् । वृद्धः कुलपतिः सूतं बहुचः शौनकोऽब्रवीत् ॥ १ ॥ शौनक उवाच सूत! सूत ! महाभाग ! वद नो वदतां वर! | कथां भागवतीं पुण्यां यदाह भगवाञ्छुकः || २ || कस्मिन् युगे प्रवृत्तेयं स्थाने वा केन हेतुना । कुतसञ्चोदितः कृष्णः कृतवान् संहितां मुनिः ॥ ३ ॥ तस्य पुत्त्रो महायोगी समदृनिर्विकल्पकः । एकान्तमतिरुन्निद्रो गूढो मूढ इवेयंते ॥ ४ ॥

1. 2. 3 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका तुर्ये भागवतारम्भकारणत्वेन वर्ण्यते । व्यासस्यापरितोषस्तु तपः प्रवचनादिभिः || इतीति । इत्येवं प्रसन्नतया श्रावयिष्यामीति ब्रुवाणम् । मुनीनां बहूनां मध्ये एकेन वक्तव्ये यो वृद्धो वृद्धेष्वपि बहुषु यः कुलपतिः गणमुख्यः तेष्वपि बहुषु यो बह्वृचः ऋग्वेदी तेन वक्तव्यंम् । अतः एवम्भूतत्वात् शौनकोऽब्रवीत् ॥ १ ॥ सूतेति । यत् यां कथामाह ॥ २ ॥ कस्मिन्निति । कस्मिन् युंगे कस्मिन् वा स्थाने केन हेतुनेति । महाभारतादिधर्मशास्त्राणि कृतवतः पुनरेतत्संहिताकरणे किं कारणमित्यर्थः । कुत इति सार्वविभक्तिकस्तसिः; केन प्रवर्तितः इत्यर्थः । कृष्णो व्यासः ॥ ३ ॥ यदुक्तं “स तु तं श्रावयामास” ( भाग 1-3-42 ) इति तच्छुकस्य व्याख्यानादिकं कथं घटितमिति प्रष्टुं तस्यासङ्गोदासीनतामाह द्वाभ्यां तस्येति । समदृक् समं ब्रह्म पश्यति । अतो निर्विकल्पकः । स्वार्थे कः । 122 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् निरस्तभेदः । किञ्च एकस्मिन्नेवान्तः समाप्तिः यस्याः तथाभूता मतिः यस्य सः । यतः उन्निद्रः 11-4-4 मायाशयनादुदुद्धः “या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी” (भ.गी. 2-69 ) इति स्मृतेः । अत एव गूढः अप्रकटः मूढ इव प्रतीयते ॥ ४ ॥
2. H,V प्रसन्नवाचा 2. H गु° 3. H : 4. A, B omit युगे कस्मिन् 5. H, V ‘सर्व’ 6. BH,V सं° 7. HV तत्र शुकस्य 8 HV ‘सीति 9. H. Vadd निद्रा माया । श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

इत्थं लब्धावसरः शौनकः पृच्छतीति आह व्यासः इतीति । अत्र व्यास उवाचेति पठ्यते युक्तं चैतत् । कृत्स्त्रप्रबन्धस्य व्यासोक्तिरूपत्वेऽपि परीक्षिच्छुकशौनक सूतप्रश्नोत्तररूपेण प्रणीतत्वात्, तत्र तत्र परीक्षिदादिप्रश्नोत्तरत्वज्ञापनाय राजोवाच, शुक उवाच इत्यादीनां पाठेऽपि यत्र शौनकसूतकृत प्रश्नोत्तरप्रकारानुकाररूपाः श्लोका दृश्यन्ते तेषां सर्वेषामादौ शौनकसूतप्रश्नोत्तरत्वज्ञापनाय तेषां व्यासोक्तित्वज्ञापनाय च तदादौ व्यास उवाच इत्यस्य पाठावश्यम्भावात् । क्वचित्तदभावेप्यर्थतः तस्य विवक्षितत्वात् शौनकादेरर्वाचीनस्य नियतप्रष्ट्रन्तरादेः अभावादेव अमुक उवाच इति पाठायोगात् । एतेनात्रैव व्यास उवाच इति पठ्यते, न क्वाप्यन्यत्र अस्मिन् पुराणे । तत्र मूलं मृग्यमिति केषाञ्चिदाशङ्का ¹प्रत्युक्ता । इति इत्थं ब्रुवाणं सूतं संस्तूय दीर्घसत्त्रिणां ब्रह्मसत्त्रेण दीक्षितानां मुनीनां कुलस्य समूहस्य पतिः । कुलशब्दस्य नित्यसापेक्षत्वात् “देवदत्तस्य गुरुकुलं” इत्यादाविव समासः । वृद्धः ज्ञानेन वयसा च वृद्धः । बह्वृचः ऋग्वेदी शौनकोऽब्रवीत् ॥ १ ॥

तदेवाह - सूत! सूत! इत्यादिभिः द्वादशभिः । हे सूत! सूत! आदरात् सम्भ्रमाद्वा द्विरुक्तिः । हे महाभाग ! भाग्यवन्! भाग्यमत्र निखिलतत्त्वज्ञानित्वरूपम् । हे वदतां वर ! भागवतीं श्रीमद्भागवतमहापुराणप्रतिपाद्यां कथां नोऽस्मभ्यं वद । भागवतं विशिनष्टि - यद्भागवतं भगवान् शुक आह परीक्षिते इति शेषः । वृत्तस्यापि भागवतस्य बुद्ध्या निष्कृष्टस्य यदित्यनेन परामर्शः ॥ २ ॥

एवं सामान्यतः पृष्ट्वा विशेषतः पृच्छति - कस्मिन्निति । इयं भागवती कथा कस्मिन् युगे प्रवृत्ता इत्येकः प्रश्नः । कस्मिन् स्थाने इत्यपरः । केन हेतुनेति तृतीयः । कुतः कस्माद्धेतोः केन पुंसा सञ्चो²दितः कृष्णो मुनिः द्वैपायनः इमां संहितां भागवतरूपां कृतवानिति चतुर्थः ॥ ३ ॥

यदुक्तं “स तु संश्रावयामास महाराजं परीक्षितम्” (भाग 1-3-42) इति तदघटनमिव अभिप्रेत्य तद्धेतुभूतैः विशेषणैः शुकं विशिनष्टि - तस्य इत्यादिभिः पञ्चभिः । तस्य कृष्णस्य मुनेः पुत्त्रः शुको महायोगी योगिश्रेष्ठः । श्रेष्ठत्वमाह - समदृक् सर्वदेवमनुष्यादिशरीरजातं प्रधानपरिणामरूपत्वेन पराक्त्वेन च जीववर्गं ज्ञानैकाकारत्वेन सर्वत्रानुस्यूतं परमात्मानं सत्यज्ञानादिकल्याणगुणाकरत्वेन चेत्येवं रूपं समं पश्यतीति समदृक् । ³एवंविधमेव समदर्शित्वं “विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डितास्समदर्शिनः ॥” (भ.गी. 5- 18) इत्यादाव⁴प्यगीयत । निर्विकल्पकः भेदानुसन्धानरहितः । देहगतविकल्पानां देवमनुष्यत्वादीनां आत्मनि नारोपयिता । यद्वा अब्रह्मात्मकस्वतन्त्रवस्तु⁵ज्ञानरहितः । एकान्तमतिः एकान्ता अव्यभिचारिणी निश्चितेति यावत् । मतिर्भगवति यस्य तथाभूतः । उन्निद्रः जागरूकः “या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।” (भ.गी. 2-69) इत्युक्तविध⁶जागरूक इत्यर्थः । गूढः स्वमाहात्म्यानावि⁷ष्कारशीलः मूढः अज्ञ इव ईयते⁸ दृश्यत इत्यर्थः ॥ ४ ॥

B 1 2 3 4 5 6, 7 8 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली " सोऽहं वश्श्रावयिष्यामि " ( भाग 1-3-44 ) इति सूतेनोक्तोऽपि शौनकः श्रीभागवतश्रवणे श्रद्धालुत्वदर्श- नाय विशेषप्रश्नाय सूतमाह - इतीति । दीर्घसत्रिणां दीर्घकालीनं सत्त्रमेषामस्तीति तेषां मध्ये ज्ञानवयोवृद्धः ऋषिकुलाचाररक्षकः बह्वृचः ऋग्वेदेषु निष्णातः शौनक इति ब्रुवाणं सूतं संस्तूय सूतमब्रवीत् इत्यन्वयः ॥ १ ॥ महाभाग ! भाग्ययुक्त ! सूतसूतेति तात्पर्ये द्विरुक्तिः । एकत्र पुण्यकर्मवासनेति वा । शुको भगवान् पूजावान् पुनातीति पुण्यां यां भागवत कथामाह, परीक्षिते इति शेषः । हे वदतां वर ! तां कथां नोऽस्माकं वदेत्येकान्वयः ॥ २ ॥ विशेषप्रश्नं दर्शयति कस्मिन्निति । चतुर्णां युगाना मध्ये कस्मिन्नियं प्रवृत्ता, कस्मिन् वा स्थाने देशे केन वा कारणेन कस्माद्धेतोः सचोदितः कृष्णद्वैपायन इमां संहितां कृतवानित्यन्वयः ॥ ३ ॥ शुकः परीक्षितं श्रावयामासेति त्वद्वचनमनुपपन्नमेव, केनापि श्रीशुकावगमनस्यासुलभत्वादित्याशयवानाह तस्येति । तस्य व्यासस्य पुत्रः शुकः महायोगी महाज्ञानी महाध्यानी वा । अत एव सर्वदेशकालवस्तुषु ज्ञानादिसर्वगुणैः सममेकप्रकारं ब्रह्म पश्यतीति समदृक् । मया श्रिया सह वर्तत इति वा समम् । अत एव निर्विकल्पकः इदं मदीयं तत् तदीयमिति भेदबुद्धिमपहाय सर्वमीश्वराधीनमिति स्थितः । अत एव एक एवान्तः एकान्तः तस्मिन् हरौ मनसः सन्ततगतिर्यस्य स तथा । अत एवोद्रता निद्राऽज्ञानादिदोषपरम्परा यस्मात्स तथा । भस्मनाऽवगूढः मूढ इव अज्ञ इव ईयते दृश्यते अज्ञेनेति शेषः । तस्मात्तद्दर्शनमसुलभमिति मन्य इत्यन्वयः ॥ ४ ॥ 1 k adds प्रशस्त श्री राधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा इति एवं ब्रुवाणं सूतं संस्तूय सम्यक् स्तुत्वा दीर्घसत्त्रिणां ब्रह्मसत्तदीक्षितानां मुनीनां कुलपतिः गणश्रेष्ठः वृद्धः बहुचः ऋग्वेदी शौनकः तदाख्यो मुनिरब्रवीत् ॥ १ ॥ 124व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-4-8 सूत! सूत! आदरे द्विरुक्तिः । महाभाग ! निखिलतत्त्वज्ञानरूपभाग्यवन्! वदतां वर! भगवान् शुकः यद्भागवतं आह परीक्षिते उपदिदेश तां पुण्यां भागवतीं भगवन्तमधिकृत्य कृतां श्रीमद्भागवतप्रतिपाद्या कथां नः अस्मभ्यं वद कथय ॥ २ ॥ इयं भागवती कथा कस्मिन् युगे कस्मिन् स्थाने केन वा हेतुना प्रवृत्ता ? कुतः केन सञ्चोदितः प्रवर्तितः कृष्णो मुनिः कृष्णद्वैपायनमुनिः संहितामिमां भागवतरूपां कृतवान् ॥ ३ ॥ तस्य कृष्णद्वैपायनस्य पुत्रः शुकः महायोगी समदृक् समदर्शनः सर्वत्र समं ब्रह्म पश्यन्नित्यर्थः । निर्विकल्पकः निर्भेदज्ञानवान् । एकान्तमतिः निर्जनदेशवासनिरतः । अथवा एकस्मिन्नेव ब्रह्मणि अन्तस्समाप्तिः यस्याः सा एकान्ता ब्रह्मैकविश्रान्ता मतिः यस्य तथाभूतः । उन्निद्रः मायारूपनिद्रायाः उद्बुद्धः । गूढः अप्रकटः सर्वज्ञत्वेऽपि स्वसामर्थ्यप्रकटनरहितः इत्यर्थः । मूढ इव ईयते प्रतीयते । एकान्तमतिर्नाम सर्वत्र ब्रह्मत्वनिश्चयमतिमान् सर्वदा सर्वत्र ब्रह्मतादात्म्यबुद्धिमानित्यर्थः । अत्रोक्ता एकान्ता मतिरेव अनन्या भक्तिरिति गीतासु कथिता । एतादृशानन्यभक्तिमतामेव भगवतो विश्वरूपस्य दर्शनं सिध्यति नेतरेषाम् । तथा चोक्तम् - “नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन! ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ! ।। " (भ.गी. 11-53, 54 ) । अपि च गूढमूढशब्दौ प्रश्नगर्भो स्वविज्ञानप्रकटनपराः पण्डिताः यद्यपि राज्ञां दृष्टिपथं उपयन्ति । किन्तु गूढो मूढ इव वर्तमानः अयं शुकः कथं परीक्षिन्नरपतेः दृष्टिपथमुपयातः ? इति प्रश्नः । अयं च भागवततत्त्वजिज्ञासानिदानभृतः ॥ ४ ॥

• दृष्टानुयान्तमृषिमात्मजमप्यनझम् देव्यो ह्रिया परिदधुर्न सुतस्य चित्रम् । तद्वीक्ष्य पृच्छति मुनौ जगदुस्तवास्ति स्त्रीपुम्भिदा न तु सुतस्य विविक्तदृष्टेः ॥५॥ कथमालक्षितः पौरैः सम्प्राप्तः कुरुजाङ्गलान् । उत्पत्तमूकजडवद्विचरन् गजसाह्वये ॥ ६ ॥ कथं वा पाण्डवेयस्य राजर्षेर्मुनिना सह । संवादस्समभूत्तात ! यत्रैषा सात्त्वती श्रुतिः ॥ ७ ॥ स गोदोहनमात्रं हि गृहेषु गृहमेधिनाम् । अवेक्षते महाभागः तीर्थीकुर्व स्तदाश्रयम् ॥ ८ ॥ 1 125 1-4-8] श्रीध० निर्विकल्पकत्वं प्रपञ्चयति श्रीमद्भागवतमहापुराणम् दृष्टेति । आत्मजं शुकं प्रव्रजन्तं सर्वं सत्यस्य गच्छन्तं अनुयान्तं अनुगच्छन्तं ऋषिं व्यासं अनग्नमपि दृष्ट्वा जले क्रीडन्त्यः देव्यः अप्सरसः हिया लज्जया परिदधुः वस्त्रपरिधानं कृतवत्यः । अनग्रमपि इत्यनेन अर्थात् तत्सुतः नमः इत्युक्तम् । ननस्य पुरतः गच्छतः सुतस्य तु ह्रिया न परिदधुः । तच्चित्रं वीक्ष्य । इयं स्त्री अयं पुमानिति भिदा भेदस्तवास्ति सुतस्य पुनः भेदमतिर्नास्ति । विविक्ता पूता दृष्टिर्यस्य ॥ ५ ॥ कथमिति । एवम्भूतोऽसौ कथमालक्षितो ज्ञातः ? कुरवो जाङ्गलाश्च देशविशेषास्तान् सम्प्राप्तः प्रथमम् । ततो गजसाह्वये विचरन् गजेन सहित आह्वयो नाम यस्य तस्मिन् हस्तिनापुरे। हस्ती नाम राजा, तेन निर्मितत्वात् || ६ || । कथंवेति । एवम्भूतेन मुनिना सह । यत्र संवादे एषा सात्त्वती भागवती श्रुतिः भागवतसंहिता ॥ ७॥ एतद्व्याख्यानं बहुकालावस्थानापेक्षं तस्य त्वेकत्रावस्थानं दुर्लभमित्याह – स इति । गोदोहनमात्रं कालं प्रतीक्षते । तदपि न भिक्षार्थं किन्तु तेषामाश्रमं गृहं तीर्थीकुर्वन् पवित्रीकुर्वन् । तस्मादेवम्भूतः अत्र वक्ता इत्याश्चर्यम् ॥ ८ ॥ 1 HV add भवति 2 B तच्चरित्रं 3 A, B omt भागवत "

वीर- तस्य ज्ञानाधिक्यमेव ⁹व्यञ्जयितुं कञ्चिदितिहासमाह - दृष्ट्वा इत्यनेन । कदाचित् क्वचित् देवस्त्रियः नग्ना जले विहरन्त्यः पुरतो गच्छन्तं शुकमालोक्य वासांसि न परिदधुः, ततः पृष्ठतः आयान्तं व्यासमालोक्य तु ह्रिया परिदधुः । तदिदं चित्रमवलोक्य श्रीव्या¹⁰से पृच्छति शुकमवलोक्यापि वासांसि किं न परिधत्त मां त्ववलोक्य परिधत्तेति । तदा ता ऊचुः - तव तु स्त्रीपुरुषविवेकोऽस्ति । तव सुतस्य तु परमात्मनिष्ठैकमनसः तद्व्यतिरिक्तज्ञानाभावेन स्त्रीपुंविभागो नास्ति । अतस्तमवलोक्यापि लज्जारहिता न परिदधीम, ¹¹त्वां तु अवलोक्य परिदधीम इति सोऽयमत्रोच्चते । आत्मजमनुयान्तमनग्नमपि ऋषिं व्यासं दृष्ट्वा देव्यो देवानां स्त्रियः ह्रिया लज्जया परिदधुः, वासांसीति शेषः । सुतस्य नग्नस्यापि दर्शने न परिदधुः । तद्विचित्रं वीक्ष्य मुनौ व्यासे पृच्छति सति जगदुः देव्य इत्यनुषङ्गः । किमिति ? तव ¹²स्त्रीपुंभिदा स्त्री¹³पुंभेदोऽस्ति त्वत्सुतस्य तु नास्ति । तत्र हेतुः विविक्ते प्रकृतिपुरुषविलक्षणे परमात्मन्येव दृष्टिर्यस्य तथाभूतत्वात् तद्दर्शनेनापि नास्माकं लज्जा बभूवेति ॥ ५॥

एवम्भूतः सदा कुरून् जाङ्गलांश्च उन्मत्तवन्मूढवज्जडवच्च विचरन् कथं वा गजसाह्वये हास्तिनाख्ये पुरे सम्प्राप्तः ? कथं च पौरैर्जनैरालक्षितः ? ॥ ६ ॥

कथं वा पाण्डवेयस्य राजर्षेः परीक्षितो मुनिना शुकेन सह संवादः सम्बभूव ? संवादं विशिनष्टि । यत्र संवादे एषा सात्वती, सातयति सुखयतीति सात् परमात्मा सातेः सुखार्थात् सौत्त्राद्धातोः हेतुमण्ण्यन्ताद्वासरूपविधिना “अनुपसर्गाल्लिम्पविन्द” (अष्टा. 3-1-138) इत्यादिना शप्रत्ययाभावपक्षे क्विपि सादिति व्युत्पत्तेः । सः प्रतिपाद्य¹⁴तया अस्तीति सात्वती । मतुप्युगित्वात् ङीप् । श्रुतिः श्रुतितुल्या प्रवृत्ता ॥ ७ ॥

संवादस्यासम्भावनां व्यञ्जयन्नाह - स इति । स महायोगी शुकः गृहमेधिनां गृहाश्रमिणां गृहेषु गोदोहनमात्रं, यावता कालेन गौर्दुह्यते तावन्तं कालं अवेक्षते । प्रतीक्षमाणः तिष्ठति; नत्वधिकमित्यर्थः । विरक्तत्वादिति भावः । कथमवेक्षते ? तेषां गृहमेधिनामाश्रमं तीर्थीकुर्वन् पवित्रीकर्तुमित्यर्थः ॥ ८ ॥

1 2. 4. 5. 6

विज० श्लो० ५. माध्वसम्प्रदायानङ्गीकृतोऽयं श्लोको न व्याख्यातः । कुरुजाङ्गलं कुरुविषयं प्राप्तः गजसाह्वये हस्तिनापुरे क्वचिदुन्मत्तवत् क्वचिन्मूकवत् क्वचिज्जडवत् विचरन् मुनिः पुरवासिभिः कथमालक्षितः ? शुकत्वेनेति शेषः, पौरैरपि यज्ज्ञानं दुश्शकं किं पुनरन्तःपुरनिवासिभिः ॥ ६ ॥ किञ्च परीक्षितः तद्दर्शनानन्तरकालीनः तेन सह संवादः सुतरां असुलभ इत्याशयवानाह . कथं वेति । यत्र ययोः संवादे सात्वतो हरेः, तत्सम्बन्धिनी सात्वती श्रुतिः वर्तते । तादृशः संवादः पाण्डवेयस्य राजर्षेः परीक्षितः तेन मुनिना सह कथं वा समभूत् ? न कथमपि घटत इत्येकान्चयः ॥ ७ ॥

इतोऽपि तस्य तेन सह संवादः दुर्घटः इत्याशयवानाह स इति । तदाश्रमं तेषां गृहस्थानां सतां गृहं तीर्थीकुर्वन् स्वपादक्रमणेन पवित्रीकुर्वन् महाभागः शुकः गृहमेधिनां गृहं गत्वा पाणिभिक्षामाचरन् गोदोहनमात्रं ततो नाधिकम् अवाङ्खतया एकमनाः तिष्ठति परं अन्यतः याति । हि यस्मात् तद्दर्शनमसुलभमित्येकान्वयः ॥ ८ ॥ 1 1 A,Bomı शुकः J रा० कृ० आत्मजं सर्वं सन्यस्य गच्छन्तं सुतं शुकं अनुयान्तं अनुगच्छन्तं अनप्रमपि ऋषि व्यासं दृष्ट्य देव्यः अप्सरसः ह्रिया लज्जया परिदधुः वस्त्रैः परिधानमकुर्वन् । सुतस्य नमस्य तु पुरो गच्छतः न परिदधुः परिधान नाकुर्वन् । तच्चित्रं वीक्ष्य मुनौ पृच्छति कारणं पृष्टवति तव स्त्रीपुम्भिदा स्त्रीपुरुषभेदः अस्ति। विविक्तदृष्टेः पूतदृष्टेः सर्वत्र ब्रह्मदर्शिनः इत्यर्थः । तव सुतस्य तु नास्ति इति जगदुः अप्सरसः अवोचन् ॥ ५ ॥ ― एवम्भूतोऽसौ शुकः कुरुजाङ्गलान् तत्रामकदेशविशेषान् उन्मत्तमूकजडवद्विचरन् गजसाह्वये गजसहिताह्वये पुरे इति शेषः । हस्तिनापुरे कथं प्राप्तः ? कथं वा पौरैरालक्षितः ज्ञातः ? ॥ ६ ॥ तात ! सूतसम्बोधनमिदम् । राजर्षेः राज्यपालनव्यापृतस्य परीक्षितः मुनिना निस्पृहेण शुकयोगिना सह यत्र यत्संवादे सात्वती हरिसम्बन्धिनी श्रुतिः भागवतसंहितेति यावत् । वर्तते सः संवादः कथं वा समभूत् ? ॥ ७ ॥ 127 1-4-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सः महाभागः शुकः गृहमेधिनां गृहस्थाश्रमिणां गृहेषु तदाश्रमं तीर्थीकुर्वन् पवित्रीकुर्वन् । संसारतरणकारणं स्थलं तीर्थमिति कथयन्ति । गोदोहनमात्रं कालमिति शेषः । अवेक्षते भिक्षाव्याजेन प्रतीक्षते ॥ ८ ॥ अभिमन्युसुतं सूत! प्राहुर्भागवतोत्तमम् । तस्य जन्म महाचर्य कर्माणि च गृणीहि नः ॥ ९ ॥ स सम्राट् कस्य वा हेतोः पाण्डूनां मानवर्धनः । प्रायोपविष्टो गङ्गायामनादृत्याधिराष्ट्रियम् ॥ १० ॥ नमन्ति यत्पादनिकेतमात्मनः शिवाय हानीय धनानि शत्रवः । कथं स वीरः श्रियमङ्ग ! दुस्त्यजां युवैषतोत्रष्टुमहो सहासुभिः ॥ ११ ॥ शिवाय लोकस्य भवाय भूतये य उत्तमश्लोकपरायणा जनाः । जीवन्ति नात्मार्थमसौ पराश्रयं मुमोच निर्विद्य कुतः कलेवरम् ।। १२ ।। 1 2 3 4. 5 कथय ॥ ९ ॥ श्रीध० श्रोतुस्तु चरितमतीवाश्चर्य अतः कथय इत्याह अभिमन्युसुतं इति पञ्चभिः । गृणीहि स इति । सम्राट् चक्रवर्ती। वेति वितर्के। कस्य वा हेतोः कस्मात् कारणात् । ‘अधिरादिरयं अधिराजां श्रियं सम्पत् अनादृत्य ॥ १० ॥ नमन्तीति । यस्य पादनिकेतनं चरणपीठम् । ह स्फुटम् । धनानि आनीय शत्रवो नमन्ति । अङ्ग ! हे सूत! युवा तरुण एव । ऐषत ऐच्छत् । अत्र आर्षमात्मनेपदम् । असुभिः प्राणैस्सह ॥ ११ ॥ A ननु विरक्तस्य किं धनादिभिरिति चेत् तत्राह शिवाय इति । लोकस्य शिवाय सुखाय भवाय संमृद्ध्यै भूतये ऐश्वर्याय च ते जीवन्ति नत्वात्मार्थम् । एवं सति असौ राजा निर्विद्य विरज्यापि परेषामाश्रयं कलेबरं कुतः हेतोः मुमोच ? न हि परोपजीवनं स्वयं त्यक्तुमुचितमित्यर्थः ॥ १२ ॥

1. H,V add यतः 2 B adds अधिराट् किवन्तः 3BH,V समृद्धये 4 H निर्वेद्य

वीर- अन्यच्च पृच्छति अभिमन्युसुतमिति । हे सूत! अभिमन्योः सुतं परीक्षितं महाभागवतं प्राहुः । अतः तस्य महाश्चर्यं जन्मकर्माणि च नः अस्माकं गृणीहि कथय ॥ ९ ॥

स इति । पाण्डवानां पाण्डुवंशजानां मानं प्राशस्त्यं वर्धयतीति वर्धनः, नन्द्यादित्वात् कर्तरिल्युः । सम्राट् सार्वभौमः सः परीक्षित् कस्य हेतोः कस्माद्धेतोः अधिराट्छ्रियं अधिराज्यसम्पदमनादृत्य गङ्गायां प्रायोपविष्टः ॥ १० ॥

नमन्तीति । शत्रवः आत्मनः स्वस्य शिवाय आत्मनां योगक्षेमाय धनानि आनीय आदाय समर्प्य इत्यर्थः । यस्य परीक्षितः पादनिकेतं पादपीठं नमन्ति । ह इत्याश्चर्ये । सः वीरः परीक्षित् युवा सन्नपि दुस्त्यजां श्रियमधिराट्छ्रियं असुभिः प्राणैस्सह उत्स्त्रष्टुं त्यक्तुं ऐषत ऐच्छत् । अहो अत्याश्चर्यमेतत् ॥ ११ ॥

ननु महाभागवतं प्राहुरिति त्वयैव उक्तत्वात् भागवतानां च देहतदनुबन्धिषु विरक्तेः स्वाभाविकत्वाच्च नेदमाश्चर्यं इत्यत आह - शिवाय इति । यद्यपि भागवता विरक्ताः, तथापि उत्तमश्लोको भगवानेव परं अयनं प्राप्यः प्रापकः¹⁵ आधारश्च येषां ते जना भागवता न आत्मार्थं जीवन्ति, किन्तु लोकस्य शिवाय मङ्गलाय भूतये श्रियै भवाय तस्या उत्तरोत्तरोदयाय च जीवन्ति एवं पराश्रयं परैः लोकैः शिवाद्यर्थं आश्रयणीयं परोपकारकमित्यर्थः । कलेबरं कुतः हेतोः निर्विद्य हेयं मत्वा मुमोच तत्याज ॥ १२ ॥

1 विज० किञ्च हे सूत! सुझा: अभिमन्युसुतं परीक्षितं भागवतश्रेष्ठं प्राहुः । ततः किमिति, तत्राह तस्य इति । तस्य परीक्षितः महाश्चर्य, श्रोतॄणां इति शेषः । जन्मकलिबन्धनादीनि कर्माणि च अस्माकं गृणीहि इत्यन्वयः ॥ ९ ॥ तस्य वैराग्यहेतुं पृच्छति स सम्राट् इति । पाण्डवानामभिमानवर्धनः सः सम्राट् अप्रतिहताज्ञः चक्रवर्ती कस्य वा हेतोः अधिरादृच्छ्रियं चक्रवर्तिसम्पदं लक्ष्मीं अनादृत्य तृणवत् कृत्वा गङ्गायां प्रायोपविष्टः अभूदित्य- न्वयः ॥ १० ॥ एवंविध श्रीसङ्गत्यागे महता कारणेन भवितव्यं तत्किमित्याशङ्कयाऽऽह - नमन्तीति । शत्रवः मण्डलपतयः आत्मनः शिवाय स्वकल्याणाय धनानि च आनीय यस्य परीक्षितः पदयोर्निकेतं पीठाख्यस्थानं नमन्ति इत्यन्वयः । अङ्ग ! सूत ! स धीरः असुभिः सह दुस्त्यजां श्रियं अधिराज्यसंज्ञां उत्स्रष्टुं हातुं इयेष ऐच्छत् । अहो आश्चर्यमेतत् । अतो महता हेतुना भवितव्यम्, तत्किमिति भावः ॥ ११ ॥

पुनरपि तदेव पृच्छति शिवाय इति । ये उत्तमश्लोकपरायणाः जनाः ते लोकस्य शिवादिप्राप्तये जीवन्ति न स्वार्थ जीवन्तीत्यन्वयः । तस्मात् परार्थैकजीवनोऽसौ तस्मात् कारणात् परां उत्कृष्टां श्रियं निर्विद्य विरज्य कलेबरं देहं मुमोच इत्यन्वयः ॥ १२ ॥

1. A,B.M omit ततः 2. A.B ज 1291-4-13] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० हे सूत ! अभिमन्युसुतं परीक्षितं भागवतोत्तमं भगवद्भक्तानां श्रेष्ठं प्राहुः कथयन्ति । तस्य राज्ञः महाश्चर्य जन्मकर्माणि च नः गृणीहि कथय ॥ ९ ॥ पाण्डूनां पाण्डुवंश्यप्रभूणां मानवर्धनः अभिमानवर्धनः सः सम्राट् परीक्षित् कस्य वा हेतोः अधिराट्छ्रियं राज्यसम्पदमनादृत्य गङ्गायां गङ्गातीरे प्रायोपविष्टः मरणपर्यन्तमनशनेन उपविष्टः ? ॥ १० ॥ किञ्च अङ्ग ! हे सूत ! शत्रवः आत्मनः शिवाय क्षेमाय धनानि आनीय यत्पादनिकेतं यस्य पादपीठं नमन्ति सः वीरः परीक्षित् युवा सन् असुभिस्सह दुस्त्यजां श्रियं उत्स्रष्टुं त्यक्तुं कथमैषत, ऐच्छत् ? अहो आश्चर्यम् ! ।। ११ ।। उत्तमश्लोकपरायणाः उत्तमश्लोकः भगवान् परमं सर्वोत्कृष्टं अयनं आश्रयः येषां ते; तथाभूताः ये जनाः सन्ति ते नराः लोकस्य शिवाय सुखाय, भवाय समृद्धये, भूतये ऐश्वर्याय जीवन्ति, न तु आत्मार्थम् । अस्यां दशायां असौ परीक्षिन्नरपति: निर्विद्य निर्वेदं प्राप्यापि पराश्रयं परेषामाश्रयभूतं कलेबरं कुतः मुमोच ? न खलु परोपकारकरणं स्वयं त्यक्तुमुचितमिति भावः ॥ १२ ॥ तत्सर्वं न समाचक्ष्व पृष्टो यदिह किञ्चन । मन्ये त्वां विषये वाचां स्नातमन्यत्र छान्दसात् ॥ १३ ॥ सूत उवाच द्वापरे समनुप्राप्ते तृतीये युगपर्यये । जातः पराशराद्योगी वासव्यां कलया हरेः ।। १४ ।। स कदाचित्सरस्वत्या उपस्पृश्य जलं शुचि । विविक्तदेश आसीनः उदिते रविमण्डले ।। १५ ।। परावरज्ञः स ऋषिः कालेनाव्यक्तरंहसा । युगधर्मव्यतिकरं प्राप्तं भुवि युगे युगे ॥ १६ ॥ भौतिकानां चं भावानां शक्तिह्रासञ्च तत्कृतम् । अश्रद्दधानान्निस्सत्वान् दुर्मेधान् हसितायुषः ॥ १७ ॥ दुर्भगांश्च जनान् वीक्ष्य मुनिर्दिव्येन चक्षुषा । सर्ववर्णाश्रमाणां यद्दध्यौ हितममोघदृक् ।। १८ ।। चातुर्होत्रं कर्म शुद्धं प्रजानां वीक्ष्य वैदिकम् । व्यदधाद्यज्ञसन्तत्यै वेदमेकं चतुर्विधम् ॥ १९ ॥ 130 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् ऋग्यजुस्सामाथर्वाख्या वेदाश्चत्वार उद्धृताः । इतिहासपुराणं च पञ्चमो वेद उच्यते ॥ २० ॥
2. 2 3 4 5 6 7 & 9 10 [1-4-20 श्रीध० तदिति । यत्किञ्चन पृष्टः असि तत्सर्वं नः अस्मभ्यं समाचक्ष्व । यत् यस्मात् वाचां विषये गिरां गोचरेऽर्थे स्नातं पारङ्गतं त्वां मन्ये, छान्दसादन्यत्र वैदिकव्यतिरेकेण अत्रैवर्णिकत्वात् ॥ १३ ॥ कस्मिन् युगे इत्यादिप्रश्नानां व्यासजन्मकथनपूर्वकमुत्तरमाह द्वापर इति । द्वापरे समनुप्राप्ते । कदेत्य- पेक्षायामाह, तृतीये युगस्य पर्यये परिवर्ते । वासव्यामुपरिचरस्य वसोवर्याज्जातायां सत्यवत्यां योगी ज्ञानी व्यासः जातः ॥ १४ ॥ स इति । जलमुपस्पृश्य जले स्नानादिकं कृत्वा इत्यर्थः । आसीनः बभूव इति शेषः । विविक्ते देशे इत्यादि । चित्तैकाग्रयर्थमुक्तम् । अनेनैव बदरिकाश्रमस्थानं सूचितम् ॥ १५ ॥ परावरज्ञ इति । तत्र च सः ऋषिः युगधर्मव्यतिकरादिकं वीक्ष्य सर्ववर्णाश्रमाणां यत् हितं तत् दध्यौ इति तृतीयश्लोकेनान्वयः । परावरज्ञः अतीतानागतवित् अव्यक्त रहः वेगः यस्य तेन कालेन युगधर्माणां व्यतिकरं सङ्करं प्राप्तं वीक्ष्य । तथा भुवि युगे युगे ॥ १६ ॥ भौतिकाना मिति । भौतिकानां शरीरादीनाम् । तत्कृतं कालकृतम् । निस्सत्वान् धैर्यशून्यान् दुर्मेधान् मन्दमतीन् हंसितायुषः हसितं आयुः तेजः येषां तान् ॥ १७ ॥ दुर्भगा निति । अमोघदृक् सर्वज्ञानसम्पन्नः || १८ || चातुर्होत्र मिति । ततश्च होत्रोपलक्षिताः चत्वारः ऋत्विजः चतुर्होतारः तैः अनुष्ठेयं कर्म चातुर्होत्रम् । शुद्धं शुद्धिकरं कर्म । यज्ञसन्तत्यै यज्ञानामविच्छेदाय ॥ १९ ॥ चातुर्विध्यमेवाऽह ऋमिति । उद्धृताः पृथकृताः ॥ २० ॥ I H. Vadd चरमभाग इत्यर्थ । ዛጊ፡ 243H युगतो 4 Bachhs भावानां 5A HV amt हसितायुषः अमोघदृक् सर्वज्ञानसम्पन्नः 1 AB out कर्म तान् । ABV

वीर- प्रश्नमुपसंहरति - तदिति । नः अस्माभिः पृष्टस्त्वं तदेतत् पृष्टं सर्वं सम्यगाचक्ष्व आख्याहि । ¹⁶यदपि किञ्चन अपृष्टमस्ति तदपि समाचक्ष्व । यद¹⁷सीतिपाठे यत् यस्मात् पृष्टः त्वं ततः पृष्टं तदेतत्सर्वं अन्यदपि किञ्चित् समाचक्ष्व । त्वां अन्यत्र छान्दसात् वेदवाक्यं विना वाचां इतिहासपुराणादिरूपाणां विषये स्नातं पारङ्गतं अधिकृतं वा मन्ये वेदवाक्यव्यतिरिक्तेतिहासपुराणादिश्रवणे त्वामेव अधिकारिणं व्यासानु¹⁸ग्रहात् रोमहर्षणसुतं मन्य इत्यर्थः ॥ १३ ॥

एवं आपृष्टः सूतः “कस्मिन् युगे प्रवृत्तेयं” इत्यादिप्रश्नान् प्रतिविवक्षुः तावत् तदुपोद्घातरूपं जन्मप्रभृत्येत¹⁹त्पुराणोद्योगावधिकं श्रीव्यासचरित्रं तदनुप्रयुक्तं श्रीनारदवृत्तान्तं चाऽऽह ‘द्वापर’ इत्यादिना यावत्षष्ठाध्यायसमाप्ति । द्वापरे युगे समनुप्राप्ते तत्रापि तृतीये अस्य युगस्य पर्याय अवसाने पराशरात् ऋषेः वासव्यां उपरिचरवसु²⁰वीर्यजातायां सत्यवत्यां हरेः कलया अंशेन योगी श्रीव्यासः जातः जज्ञे ॥ १४ ॥

स व्यासः कदाचित् सरस्वत्यां नद्यां शुचि पवित्रं जलं उपस्पृश्य आचम्य । इदं नित्यकर्मोपलक्षणम् । रविमण्डले उदिते सति एकः असहायः । विविक्ते निर्जने देशे आसीनः उपविवेश ॥ १५ ॥

ऋषिः निखिलनिगमद्रष्टा परावरज्ञः प्रकृतिपुरुषेश्वररूपोत्कृष्टतत्त्वयाथात्म्यदर्शी स व्यासः । अव्यक्तं रंहः वेगः यस्य तेन दुर्निरीक्ष्यवेगेन कालेन हेतुना भुवि भूलोके प्रतियुगं प्राप्तं धर्मव्यतिकरं धर्मव्यत्यासं कृतादियुगक्रमेण प्राप्तं धर्मस्य वृद्धिहासादिकमित्यर्थः ॥ १६ ॥

तथा तत्कृतं धर्म²¹व्यतिकरकृतं भौतिकानां आकाशादिभूतपरिणामरूपाणां देवादिशरीराणां भूतानां ²²तत्सृष्टानां जीवानां च शक्तिहासं शक्तिक्षयञ्च तथा जनान् अभि²³वीक्ष्य । कथम्भूतान् अश्रद्दधानान् श्रद्धां अकुर्वाणान् स्वस्ववर्णाश्रमानुगुणधर्मानुष्ठानविषयकत्वरारहितान् निस्सत्त्वान् दुर्बलान् सत्यामपि श्रद्धायां दुर्बलान् सत्यपि सत्त्वे दुर्मेधान् । हसितं सङ्कुचितं आयुः येषां तान् अनुष्ठानोपयुक्तज्ञानायूरहितान् ॥ १७ ॥

अत एव दुर्भगान् भाग्यहीनान् मुनिः परमात्मयाथात्म्यमननशीलः, अत एव अमोघदृक् अवितथसङ्कल्पः । दिव्येन चक्षुषा योगपरिशुद्धेन मनसा । सर्वेषां वर्णानामाश्र²⁴माणां च हितं दध्यौ चिन्तितवान्, चिन्तापूर्वकं चकार इत्यर्थः ॥ १८ ॥

तदेवाऽऽह प्रजानां त्रैवर्णिकानां सम्बन्धि²⁵तया श्रेयस्साधनतयाऽनुष्ठेयं वैदिकं वेदपूर्वभागबोध्यम्, अत एव विशुद्धं ²⁶भ्रमविप्रलम्भादिपुरुषदोषास्पृष्टविधिबोधितं चातुर्होत्रं चातुर्होत्रशब्दवाच्यमन्त्रप्रकाश्यं कर्मवीक्ष्य प्रजानामनुष्ठेयमालोच्य तावत् यज्ञानां सन्तत्यै कर्तव्ययज्ञकलापादिविषयकबोधार्थं ²⁷तद्वदं पूर्वं एकरूपेण अवस्थित²⁸वेदं ऋग्यजुस्सामाथर्वभेदेन चतुर्विधं व्यदधात् व्यभाङ्गीत् ॥ १९ ॥

चतुर्विधेन विधानमेव दर्शयति - ऋगिति । ऋगाद्याः चत्वारः वेदात् उद्धृताः मिश्रीभूतवेदराशेः उद्धृत्य सन्निवेशविशेषेण योजिता इत्यर्थः । तथा इतिहासः पुराणानि च उद्धृतानि इत्यनुषङ्गः । कालेन विप्लुतानि मत्स्यादि पुराणानि इतिहासाश्च उद्धृताः इत्यर्थः । इतिहासं पुराणानि च विशिनष्टि पञ्चमो वेद उच्यते । पञ्चमवेदत्वेन प्रसिध्यन्त इत्यर्थः ॥ २० ॥

1. 2. 3. 4. 5 6 7 8 9 10. 13 12. 13 विज० इह अस्यां अवस्थायां प्रश्नराशौ यत्किञ्चित्प्रश्नरूपं पृष्टः त्वं तत्सर्वं किञ्चन इत्यनुर्वरीकृत्य समाचक्ष्व । कुतः छान्दसात् वेदविषयात् अन्यत्र पुराणादौ वाचां विषये स्त्रातं निष्णातं मन्य इति यस्मात् तस्मात् इत्यन्वयः || १३ ॥ द्वापर इति । कृतयुगापेक्षया तृतीये द्वापरे युगे युगपर्यवसाने कस्मिन् युग इति प्रश्नं परिहरति समनुप्राप्ते सति हरेः कलया अंशेन पराशरात् पराकृतः शरः हिंसा येन स तथोक्तः । तस्मात् वासव्यां वसोः उपरिचरस्य पुत्र्य सत्यवत्यां योगी नित्यज्ञानी नाम्ना व्यासो जातः अवतीर्णः । अतः द्वापरे युगपर्यवसाने भागवतप्रवृत्तिरिति भावः ॥ १४ ॥ अवतारप्रयोजनमाह ― स कदाचि दिति । सः व्यासः भगवान् शुचिः शुद्धः कदाचित् सरस्वत्याः नद्याः जलं उपस्पृश्य सन्ध्याक्रियादिकं निर्वर्त्य पश्चात् रविमण्डले उदिते सति तत्तटे विविक्ते एकान्ते स्वाश्रम एव आसीनः एकाकी ॥ १५ ॥ परावरज्ञः कालत्रयज्ञानी सः सर्वतः सारः सर्वोत्तमः ऋषिकुलावतीर्णः परावरज्ञत्वे हेतुर्वा, त्रिकालदर्शि- त्वाद्वा । अव्यक्तरंहसा अनभिव्यक्तवेगेन भुवि युगे युगे प्राप्तं युगधर्मव्यतिकरं युगधर्मसाङ्कर्यम् ॥ १६ ॥ तथा तत्कृतं कालकृत भौतिकानां भूतकार्याणां भावानां पदार्थानां शक्तिहासं च अत एव जनान् च अश्रद्दधानान् तात्पर्यशून्यान्, निस्सत्त्वान् निरुत्साहान्, दुष्टा मेधा येषां ते दुर्मेधाः तान् धारणाशक्तिशून्यान् वा । एघशब्दवत् अयमप्यकारान्तः । हसितायुषः अल्पायुषः ॥ १७ ॥ दुष्टभाग्यान् वीक्ष्य मुनिः मौनवान् दिव्येन चक्षुषा अपरोक्षज्ञानेन सर्वाश्रमाणां यत् हितं तत् चिरं दध्यौ चिन्तितवान् इत्येकान्वयः । सर्वज्ञस्य चिरध्यानं अज्ञदृष्ट्यपेक्षया, दुष्टमोहनाय च इति ज्ञातव्यम् । अमोघदृक् अवन्ध्यज्ञानः ॥ १८ ॥ 7 किं हितमपश्यत् इति तत्राह चातुर्होत्र मिति । चत्वारः होतारः होत्रध्वर्यूद्रातृब्रह्माणः यस्मिन् तत् तथोक्तं, दशहोत्रादिचातुर्होत्रपर्यन्तैः मन्त्रैः प्रकाश्यं वा अग्निष्टोमादिकं कर्म प्रजानां वैदिकीनां शुद्धिकरं रागादिवर्जितं वा वीक्ष्य यज्ञसन्तत्यै अग्निष्टोमादियज्ञपरम्पराप्रवर्तनाय एक अविभक्तं वेदं ऋगादिभेदेन चतुर्विधं व्यदधात् इत्येकान्वयः । आदिमध्यावसानेषु हरिस्मृत्या तत्पूज्यत्वेन क्रियमाणं कर्म प्रजानां ज्ञानद्वारा शुद्धिकरं अपश्यत् इति भावः ॥ १९ ॥ 133 1-4-20] कथं विभक्ता इति तत्राह श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ऋगिति । वेदव्यासेन मूलवेदसमुद्रात् ऋग्यजुस्सामाथवख्याः चत्वारः वेदाः उद्धृताः, न तु कृताः । तदर्थज्ञानाय कृतं इतिहासपुराणञ्च वेदार्थाऽऽवेदकत्वात् पञ्चमो वेद इत्युच्यते । “पञ्चमो वेद” इत्युक्तेः इतिहासादीनां शब्दतः रचनं न तु अर्थतः, तस्य नित्यत्वात् इति ज्ञातव्यम् ॥ २० ॥
2. K adds अचिन्त्यो वा रा० कृ० इह इदानीं यत्किञ्चन पृष्टः त्वं तत्सर्वं नः अस्मभ्यं समाचक्ष्व कथय । कुत इति चेत् ? छान्दसात् वैदिकात् अन्यत्र वाचां विषये अर्थे त्वां स्नातं निष्णातं पारङ्गतं मन्ये । अत्र " अन्यत्र छान्दसात्” इति पदद्वयमाधारीकृत्य सूतस्य त्रैवर्णिकत्वाभावं तन्मूलकं वेदानधिकारं च बहवः प्राचीनप्राज्ञवरेण्याः कथयन्ति । अहन्तु व्यासहृदयं अन्यथैव मन्ये- सामान्यजनदुर्ब्रहवेदार्थसुखबोधायैव । पुराणोत्पत्तेः सूतस्य बहुपुराणकथामुखेन वेदार्थप्रवचनप्रज्ञाशालित्वात् अत्रापि छान्दसात् वैदिकवायादन्यत्र पुराणादिलौकिकवाङ्गये तस्य पारङ्गतत्वकथनं तत्पुराणप्रवचनप्रावीण्यप्रशंसामात्रपरमेव । अन्यथा “स संहितां भागवती” (भाग 1-7-8) इत्यत्र, “यत्रैषा सात्वती श्रुतिः” (भाग 1-4-7) इत्यत्र च अस्य भागवतस्य वेदवाचकसंहिता श्रुतिशब्दाभ्यां साक्षाद्वेदत्वाभ्युपगमात् अत्रैवर्णिकत्वमात्रप्रयुक्तवेदानधिकारिणि सूते शौनकादि कृतप्रश्न- स्यैव असङ्गतत्वापत्तेः || १३ || युगपर्यये युगगणनायां तृतीये द्वापरे समनुप्राप्ते पराशरात् वासव्यां उपरिचरवसोः वीर्यात् जातायां सत्यवत्यां हरेः कलया ज्ञानांशेन योगी ज्ञानी व्यासः जातः । हरिकलासञ्जातो नाम भगवदवतारः इत्यर्थः । मोक्षविद्याधर्मोद्धारार्थं धरायामवतीर्णाः महात्मानः भगवतः अवताराः । तेषु अन्यतमः व्यासः । सर्वोऽपि अवतारः प्रयोजनसापेक्षः । पुराणमुखेन वेदधर्मप्रयोजनकः वेदव्यासावतारः । दैवयोगेन पराशरमहर्षेः उपरिचरवीर्यसञ्जातायां कन्यायामेव सत्यवत्यां सद्योगर्भात् उदभूत् वेदव्यासः । पुराणोपवर्णिताः, इह परत्र वा प्राक् प्रवृत्ताः जगत्सृष्टिक्रमे च पुनः पुनः आवर्तमानाः गूढार्थव्यञ्जिकाः ईदृगवतारकथाः इतिहासरूपेण उपदिश्यन्ते प्राचीनैः । तासु एकतमा व्यासजननकथा । उपरिचरवसुः खगोलवृत्तिः सम्पत् या प्राणिनां प्राणहेतुभूतस्य सौरकिरणस्यांशमयी । जलपतिता च एषा जीवप्रज्ञारूपेण पृथक्क्रियते । अयमंशी मत्स्यावतारकथावसरे सविस्तरं व्याख्यास्यते । अथ जीवे दैवांशेन अभिव्यज्यमाना प्रज्ञैव वागित्यभिधीयते । सा परिसरवर्तिवस्तुभिः मनः प्रभृतीन्द्रियेषु अविकृतदशायां सत्यवतीसंज्ञां लभते । या चित्तवृत्तिस्पर्शायोगात् कन्या इति च कथ्यते । तस्यां येन देवभावः जागरितः सः गुरुः । तस्य वाक् शिष्ये ज्ञानबीजरूपेणोप्ता वर्धते । तदिदमेव कन्याया गर्भधारणं नाम । तगर्भसम्भूता च प्रज्ञा कृत्स्नमेव सृष्टिविज्ञानं विभज्य भागवतं धर्मं जगति प्रतिष्ठापयति । तदेतत् वेदव्यासजन्मनः गुह्यम् । एवं व्यासः युगे युगे अवतीर्य भुवि वेदविभागं विदधाति । अस्त्येतदुपदेशप्राप्त्युपायः । स यथा 134 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-4-20 श्वासैकाग्रं मनः कृत्वा साधकः श्वासप्रवर्तकं सङ्गीतमनुध्यायेत् । तत्सङ्गीतश्रवणोपयोगिमर्मसमुदायः सामगानमिति गान्धर्वमिति च कथ्यते यमेव अभिदधति केचित् हंसमार्ग इत्यपि । तमनुग्रहीतुमेव जीवेभ्यः नारदः पर्यटति सर्वत्र । एता गूढकथाः न केवलमस्मासु मनुष्येषु, किन्तु सर्वेषु लोकेषु सर्वासु कक्ष्यासु किम् बहुना जगत्सर्गे च सम्प्रवर्तन्ते। तत्प्रतिबिम्बभूतोऽयं भौतिकप्रपञ्चः । इहाप्येतत्कथाप्रवर्तकानां कथाः प्रागुक्तक्रमानुगताः एव पूर्वोक्तसङ्केतपदैः तेषां व्यवहारश्च वेदपुराणसम्प्रदायानुसार्येव । तथाहि व्यासप्रज्ञां धरायां अवतारितवतः व्याससंज्ञा । नारदप्रज्ञां लोकायानुग्रहीतुं जातस्य नारदाख्या च । एवं सरस्वतीव्यासादिनामधारिणः जीवाः तत्सम्बन्धिप्रयोजनापेक्षया उद्भूय भगवल्लीलामयीं जीवयात्रां कुर्वन्ति । एतादृगृषिषु बहवः जन्मान्तरेष्वपि नैकेषु स्वप्रत्यभिज्ञावन्तः स्वकर्तव्यकरणपराय- णाः सन्तः तद्दुरुभिश्च प्रत्यभिज्ञायन्ते । एतादृशप्रत्यभिज्ञावतां मध्ये तत्तत्सङ्घीयाः बहुषु जन्मसु एकमेव नामधेयं तत्तज्जन्मकारणपितृकृतनामनैरपेक्ष्येण सङ्केततया स्वीकुर्वन्ति । वेदेषु पुराणेषु च श्रूयमाणानां ऋषीणां नामानि प्रायशः ईदृशान्येव । अत एव बहुयुगप्रवृत्तपुराणकथासु श्रुतपूर्वाण्येव ऋषिनामानि पुनः पुनः श्रूयन्ते । अन्यच्च गुह्यं - यदेतन्नामधारिणः लोकातीताः महान्तः सकुटुम्बाः यथापूर्वसम्बन्धानुगताः सङ्घशः परिवर्तिनि कालचक्रे भूयो भूयः भुव्यवतरन्ति । तथाहि- वटवृक्षबीजसञ्जातं वटवृक्षान्तरमपि पूर्वलक्षणलक्षितमेव भवति । एतद्रहस्यलवज्ञानिनः ज्योतिश्शास्त्रविदः केचन पुरा नाडीग्रन्थान् व्यरचयन् । T प्रतिवत्सरं वसन्तादिऋतुधर्माश्व प्रतिवत्सरशतं प्रतिवत्सरसहस्रञ्च पुनः पुनरावर्तिनः ऋतुधर्माः सन्तीति अकथयत् सूतः महाभारतसंहितारम्भावसरे। तान् धर्मान् सम्यग्विचार्य कृतत्रेताद्वापरकल्याख्ययुगचतुष्टयव्यवस्था कृता प्राचीनैः । तानि च युगानि तिथिवासरादय इव यथाक्रमं पुनःपुनः आवर्तन्ते । द्वात्रिंशत्सहस्त्रोत्तरचतुर्लक्षसंवत्सरपरिमितः कालः कलियुगस्य प्रमाणम्। तत्प्रमाणे द्विगुणीकृते द्वापरयुगं, त्रिगुणीकृते त्रेतायुगं चतुर्गुणीकृते कृतयुगच यथाक्रमं सम्पद्यन्ते । युगचतुष्टयप्रमाणानि आहत्य विंशतिसहस्रोत्तरचत्वा- रिशल्लक्षवत्सरपरिमितकालं महायुगप्रमाणं भवति । ( 1. कलिः 4,32,000, 2. द्वापरं 8,64,000, 3 त्रेता 12, 96,000, 4. कृतं 17,28,000 आहत्य 43,20,000 ) कलिः नाम गणितशास्त्रे कलनं अथवा मित्यावश्यक इत्यर्थः । द्वापरः द्विगुणः । त्रेता त्रिगुणा । कृतं तु चतुर्गुणम्। तस्मात् कलिरेव कालमानम् । } प्रतिसंवत्सरं ऋतुपरिवर्तनावसरे प्रकृत्यां मनुष्यप्रवर्तनारोग्यादिष्विव युगसन्धिष्वपि नदीसमुद्रपर्वतेषु तत्तद्देशजातिस्वरूपस्वभावेषु मानवानाञ्चाभ्यासायुरारोग्यादिषु विशिष्य धर्मसूक्ष्मावगतिप्रत्ययादिषु विपरिणामाः दृश्यन्ते । तादृग्युगसन्धिसमयेषु धर्मसंस्थापनार्थ भगवदवतारावश्यकता समुदेति । कृतयुगे निर्व्याजमेव धर्माचरणम् । त्रेतायां स्वसंरक्षणार्थ धर्माश्रयणं क्रियते ; तेन पादत्रयवान् धर्मः । द्वापरे परस्परप्रयोजनार्थ स्वाभ्युदयार्थं च धर्ममाचरन्ति जनाः । तस्मात् तदा धर्मः द्विपाद एव । कलौ तु प्राणभयावसर एव धर्मः क्रियते । ततः तदा धर्मः एकपाद एव । द्वापरकलिसन्धिसमये श्रीकृष्णव्यासयोरवतारः समजनि । अपिच, युगसन्धिषु प्रायेण प्रपञ्च महासङ्ग्रामः अनिवार्यः । व्यासकाले हि महाभारतयुद्धमभूत् ॥ १४ ॥ 135 1-4-21] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सः व्यासः कदाचित् सरस्वत्याः शुचि जलं उपस्पृश्य आचम्य रविमण्डले उदिते सति एकः विविक्ते निर्जनप्रदेशे आसीनः बभूव । परावरज्ञः अतीतानागतवेदी ऋषिः निखिलागमार्थवेदी सः व्यासः अव्यक्तरंहसा अविदितवेगेन कालेन कारणेन भुवि युगे युगे प्रतियुगं प्राप्तं युगधर्मव्यतिकरं युगधर्माणां तपोयज्ञस्वाध्यायदानादीनां नाशं अनधिकारिषु प्रवृत्तिरूपं सङ्करं वा । तत्कृतं तेनैव कालेन कृतं भौतिकानां पाचभौतिकानां भावानां प्राणानां शक्तिहासं सामर्थ्यहानि तथा अश्रद्दधानान् सन्मार्गश्रद्धाविरहितान् निस्सत्त्वान् सत्त्वगुणरहितान् दुर्मेघान् मन्दमतीन् हसितायुषः क्षीणायुषः दुर्बलांश्च जनान् दिव्येन चक्षुषा वीक्ष्य मुनिः मननशीलः सन् अमोघदृक् सर्वहितकरतत्त्वदर्शनः सर्ववर्णाश्रमाणां हितं यत् तत् दध्यौ ध्यातवान् ॥ १५, १६, १७, १८ ॥ किञ्च सः व्यासः चातुर्होत्रं चतुर्भिः होतृभिः अनुष्ठेयं वैदिकं वेदोक्तं शुद्धं कर्म यज्ञादिरूपं प्रजानां यज्ञसन्तत्यै यज्ञानां अविच्छेदाय एकं तावत्पर्यन्तं एकरूपेण अवस्थितं वेदं चतुर्विधं व्यधात् अकरोत् ॥ १९ ॥ ते चत्वारः वेदाः ऋग्यजुस्सामाथर्वाख्याः उद्धृताः मिश्रीभूतवेदराशेः पृथकृताः । इतिहासः महाभारतादिः, पुराणं विष्णुपुराणादिकं पञ्चमः वेद इत्युच्यते । इतिहासपुराणानां एकत्वाभिप्रायेण पञ्चमः वेदः इति संज्ञा । मनुष्याणां गुणकर्मानुरूपाः विभागाः वर्णा इत्युच्यन्ते । ते च ब्रह्मक्षचवैश्यशूद्राख्याः चत्वारः । उक्तं च “चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम् ॥” (भ. - गी. 4-13 ) वयोऽनुरूपभावपरिणामानुकूलकर्माचरणाश्रयभूताः मनुष्याणां जीवितदशादिविशेषाः आश्रमा इति कथ्यन्ते । वेदः कर्माचरणप्रधानः । सत्कर्माचरणमेव स्त्रीपुरुषव्यक्तिषु सत्संस्काराधाने बीजं, न तु केवलं मेधाविलसनम् नापि तत्त्वज्ञानं वा । भगवता

वेदोपासनाय यज्ञाचरणमावश्यकं भवति । यज्ञश्च उपसर्जनीभूतेन्द्रियसुख निष्कारणमेव सर्वसङ्गेमाय पवित्रभावनया कृतं सत्कर्मैव । तथाहि नमस्कार पुरस्कारादिभिः सभ्यप्रसादनं पचभूतपर्जन्यपशुसस्यादीनां पूज्यभावनया सद्विनियोगादिकञ्च यज्ञपदवाच्यं भवति । यज्ञनिर्वहणाय चत्वारः ऋत्विजः आवश्यकाः । ते च अस्मच्छरीरे खनिजजलोष्णप्राणस्वरूपाः । यज्ञाचरणेन प्रजानां संस्कारशुद्धिः । व्यासकृतः वेदविभागः कलियुगे वैदिककर्माचरणौपयिकः । ऋग्वेदः वाग्रूपेण कण्ठनिस्सृतध्वनेः सङ्केतः । तद्ध्वनिकारणोच्छ्छासनिश्श्वासप्रवर्तितं प्राणस्पन्दनं सामवेदः । शरीरेण मनसा इन्द्रियैश्च क्रियमाणस्य कर्मणः प्रतीकः यजुर्वेदः । मनुष्याणां परस्पर श्रेयः प्रयोजनकारोग्य पौरधर्मराष्ट्रतन्त्रादि नानाशाखामयः अथर्ववेदः । सविस्तरं वेदतत्त्वबोधकाः पुराणेतिहासाः येषां तावत् पञ्चमवेदप्रतिपत्तिः प्रकल्पिता भगवता व्यासेन || २० || तत्रर्वेदधरः पैलः सामगो जैमिनिः कविः । वैशम्पायन एवैको निष्णातो यजुषमुत ॥ २१ ॥ 136 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अथर्वाङ्गिरसामासीत् सुमन्तुर्दारुणो मुनिः । इतिहासपुराणानां पिता मे रोमहर्षणः ।। २२ ।। त एवं ऋषयो वेदं स्वं स्वं व्यस्यन्ननेकधा । शिष्यैः प्रशिष्यैस्तच्छिष्यैः वेदास्ते शाखिनोऽभवन् ॥ २३ ॥ त एव वेदा दुर्मेधैर्धार्यते पुरुषैर्यथा । एवं चंकार भगवान् व्यासः कृपणवत्सलः ॥ २४ ॥ [1-4-24 1 2 3 4 5

श्रीध० तत्रेति । कविः पूर्वमीमांसाकृत्त्वात् जैमिनिः निष्णातः पारङ्गतः ।। २१ ।। अथर्वेति । दारुणः क्रूरः, अथर्वोक्ताभिचारादिप्रवृत्तेः ॥ २२ ॥ शोखाविभागमाह तइति । व्यस्यन् विभक्तवन्तः ॥ २३ ॥ वेदविभागप्रयोजनमाह तं एवेति । ये पूर्वमतिमेधाविभिः धार्यन्ते स्म त एव ॥ २४ ॥ 1 H,V ° देख 2 A,H,Vomit शाखाविभागमाह 3 HV विभागं कृतवन्तः 4 H,V त इति 5 H.V एवेति

वीर- तत्र ऋगादीनां मध्ये ऋग्वेदधरः पैलः । अध्ययनपूर्वकं ऋग्वेदं पैलः मुनिः दधार इत्यर्थः । कविः विद्वान् जैमिनिस्तु सामगः, अध्ययनपूर्वकं ऋगाधाराणि सामानि जगौ इत्यर्थः । वैशम्पायनः एक एव ऋषिः यजुषां निष्णातः पारङ्गतः मतः स्मृतः । अवान्तरभेदाभिप्रायेण यजुषां इत्युक्तम् ॥ २१ ॥

एवं अथर्वाङ्गिरसां इत्यत्रापि तेषां निष्णातः दरुणः अपत्यं दारुणः सुमन्तुर्नाम मुनिः आसीत् । अथर्वाख्यानि अङ्गिरांसि । तेषां इतिहासानां पुराणानाञ्च निष्णातस्तु मे मम सूतस्य पिता ²⁹रोमहर्षणः ॥ २२ ॥

सर्व एवैते भगवतः व्यासस्य अनुग्रहादेव निष्णाताः बभूवुः इत्यर्थतः द्रष्टव्यम् । ततस्त एते पैलादयः स्वं स्वं वेदं शिष्यैः प्रशिष्यैः शिष्याणामपि शिष्यैः तेषामपि शिष्यैश्च शिष्यादिद्वारा इत्यर्थः । अनेकधा व्यस्यन् व्यभाङ्क्षुरित्यर्थः । ततः ते वेदाः शाखिनः अभवन् व्यस्तशाखा अभवन् । तत्र ऋग्वेदः एकविंशतिशाखाभेदं प्राप्तः, यजुर्वेदस्तु एकशतधा, सामवेदस्तु सहस्रधा, आथर्वणस्तु नवधेति विवेकः ॥ २३ ॥

किमर्थमेवं आत्मना शिष्यादिमुखेन च व्यभाङ्गीत् इत्यपेक्षायां प्रयोजनं दर्शयन् व्यासनाम निर्वक्ति - त इति । दुर्मेधैरल्पप्रज्ञैः पुरुषैः त एते वेदाः यथा धार्यन्ते, यथा सन्निवेशितेषु धार्यन्ते एवं तथा चकार भगवान् श्रीव्यासः । तत्र हेतुः कृपणेषु वत्सलः वात्सल्ययुक्तः । यतः वेदान् व्यस्यत् व्यभाङ्कीत् अत एव व्यास इति प्रसिद्धः बभूवेति भावः ॥ २४ ॥

1 विज० तत्र तेषां वेदानां मध्ये ऋग्वेदप्रवर्तकः पैलः अभूदिति प्रत्येकमन्वयः । जैमिनस्य अपत्यं जैमिनिः। साम गायति, शिष्येषु गमयति प्रवर्तयतीति वा सामगः । कविः सूक्ष्मज्ञानी । ततः जैमिनेः अनन्तरं एकः प्रधानः वैशम्पायन एव यजुर्वेदानां निष्णातः, प्रवर्तकतया इति शेषः । एवशब्देन सूर्यादन्यः प्रतिषिध्यते, न तु सूर्यः । तथा सति वक्ष्यमाणविरोधात् ॥ २१ ॥ वारुणः वरुणपुत्रः सुमन्तुः नाम मुनिः अथर्वाङ्गिरसां अथर्ववेदानां प्रवर्तक आसीत् । मे पिता रोमहर्षणः इतिहासपुराणानां प्रवर्तकः ॥ २२ ॥ भगवदाज्ञाप्रवर्तकं चतुर्णां वेदानां शाखोपशाखाभेदेन ऋषिकृतविभागमाह

त एव इति । त एव पैलादय ऋषयः स्वं स्वं वेदं अनेकथा व्यस्यन् व्यभजन् इत्यन्वयः । ते वेदाः शिष्यप्रशिष्यादिभिः शाखिनः तन्नामपूर्वशाखावन्तः अभवन् इत्यन्वयः ॥ २३ ॥ व्यासनामनिर्वचनायाऽऽह त एव इति । दुर्मेधैः अल्पप्रज्ञैः पुरुषैः त एव वेदा यथा धार्यन्ते पठिताः अवधृतार्थाः क्रियन्ते, एवं तथा शिष्यप्रशिष्यादिभिः शाखोपशाखाभेदेन व्यवस्यत् चकार, तस्मात् व्यास इति । किमर्थमिति तत्राह कृपणवत्सलः दीनजनस्निग्धः ॥ २४ ॥ रा० कृ० तत्र वेदानां मध्ये ऋग्वेदधरः ऋग्वेदप्रवर्तकः पैलः तन्नामकः ऋषिः। कविः सूक्ष्मदर्शी जैमिनिः सामगः सामवेदप्रवर्तकः । वैशम्पायनः एक एव यजुषां गणे निष्णातः निपुणः । दारुणः क्रूरस्वभावः सुमन्तुः तन्नामकः मुनिः अथर्वाङ्गिरसां अथर्ववेदानां विषये निष्णातः । मे पिता रोमहर्षणः इतिहासपुराणानां विषये निष्णातः ॥ २१, २२ ॥ I त एव ते पैलादयः ऋषयः स्वं स्वं वेदं अनेकथा व्यस्यन् विभक्तवन्तः । शिष्यैः तेषां शिष्यैः प्रशिष्यैः शिष्यशिष्यैः पुनः तच्छिष्यैः ते वेदाः शाखिनः बहुशाखावन्तः अभूवन् ॥ २३ ॥ त एव पूर्व मेधाविभिः धृता एव वेदा अद्य दुर्मेधैः मन्दप्रज्ञैः पुरुषैः यथा धार्यन्ते, एवं तथा कृपणवत्सलः दीनदयालुः भगवान् व्यासः चकार विभागं कृतवानित्यर्थः ॥ २४ ॥ 138 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा । कर्मश्रेयसि मूढानां श्रेय एवं भवेदिह । इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम् ।। २५ ।। एवं प्रवृत्तस्य सदा भूतानां श्रेयसि द्विजाः । सर्वात्मकेनापि यदा नातुष्यद्धृदयं ततः ॥ २६ ॥ नातिप्रसीदद्धृदयः सरस्वत्यास्तटे शुचौ । वितर्कयन् विविक्तस्थ इंदं प्रोवाच धर्मवित् ॥ २७ ॥ धृतव्रतेन हि मया छन्दांसि गुरवोऽमयः । मानिता निर्व्यलीकेन गृहीतं चानुशासनम् ॥ २८ ॥ भारतव्यपदेशेन ह्याम्नायार्थश्च दर्शितः । दृश्यते यत्र धर्मादि स्त्रीशूद्रादिभिरप्युत ॥ २९ ॥ तथापि बत मे देह्यो ह्यात्मा चैवात्मना विभुः । असम्पन्न इवाभाति ब्रह्मवर्चस्यसत्तमः ॥ ३० ॥ किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः । प्रियाः परमहंसानां त एवं हाच्युतप्रियाः ॥ ३१ ॥ तस्यैवं खिलमात्मानं मन्यमानस्य खिद्यतः । कृष्णस्य नारदोऽभ्यागात् आश्रमं प्रागुदाहृतम् ।। ३२ ।। 9 तमभिज्ञाय सहसा प्रत्युत्थायाऽऽगतं मुनिः । पूजयामास विधिवन्नारदं सुरपूजितम् ॥ ३३ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीव ब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ [1-4-33 1 2 3 4 5 6 7. 8 9

श्रीध० किञ्च, स्त्री शूद्रेति । द्विजबन्धवः त्रैवर्णिकेष्वधमाः तेषाम् । कर्मरूपे श्रेयसि श्रेयससाधने । एवं भवेत् अनेनैव प्रकारेण श्रेयः भवतु इति । अत एव तेषां कृपया भारताख्यानं मुनिना कृतम्; इति सार्धश्लोकं एकं वाक्यम् ॥ २५ ॥ 1391-4-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एवमिति । एवं अनेन प्रकारेण भूतानां श्रेयसि हिते सर्वात्मकेनापि ‘कर्मणा ॥ २६ ॥ नातिप्रसीद दिति । न अतिप्रसीदत् हृदयं यस्य सः चित्ताप्रसत्तौ हेतुं वितर्कयन् इदं उवाच स्वगतम् ॥ २७ ॥ धृतव्रतेनेति । निर्व्यलीकेन निष्कपटबुद्धया । मानिताः पूजिताः ॥ २८, २९ ॥ 5 तथेति । दैाः देहे भवः आत्मा जीवः, वस्तुतः विभुः परिपूर्ण एव । आत्मना स्वेन रूपेण असम्पन्नः तादात्म्यं अप्राप्त इवाभाति । ब्रह्मवर्चसं वेदश्रवणाध्यापनोत्कर्षजं तेजः तत्र साधवः ब्रह्मवर्चस्याः तेषु सत्तमः अतिश्रेष्ठोऽपि । यद्वा, न केवलमसम्पन्न इवाभाति, प्रत्युत ब्रह्मवर्चसी ब्रह्मवर्चसवानपि असत्तम इवाभाति । उंशत्तम इति पाठान्तरे कमनीयतमोऽपि इति ॥ ३० ॥ असम्पत्तौ हेतुं स्वयमेवाऽऽशङ्कते - किंवेति । प्रायेण भूयस्त्वेन । हि यस्मात् त एव धर्माः अच्युतस्य प्रियाः ॥ ३१ ॥ 7 तस्येति । खिलं न्यूनम् । सरस्वतीतीरस्थम् ॥ ३२ ॥ तम् इति । आत्मानं खिद्यतः खेदं प्राप्नुवतः । कृष्णस्य व्यासस्य । प्रागुदाहृतं तं नारदं आगतं अभिज्ञाय सहसा प्रत्युत्थाय विधिवत् पूजयामास । सुरपूजितमिति ब्रह्मलोकादागतमित्यर्थः ॥ ३३ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ चाक्यम् 3 B adds (अनेकोद्देशक्ताऽपि ) 4. H. ४ चित्तस्याप्रसत्रत्वे 5. B ब्रह्मणः 1 A.H,Vomit श्रेय: 2. A, B omit इति 6 A omuts उशतम इति 7 Vadds शून्यं

वीर- एवं कृतवतापि³⁰ मुनिना व्यासेन स्त्रीणां शूद्राणां च द्विजबन्धूनां त्रैवर्णिकाभासानाञ्च श्रुतिगोचरा श्रवणविषया त्रयी ऋृगादिभिन्नो वेदः । न भवति अध्ययनस्य उपनयनाङ्गकत्वात्, उपनयनस्य च त्रैवर्णिकाधिकारित्वात्, स्त्री शूद्रादीनां वेदाध्ययनयोग्यता नास्ति । अत एव कर्मश्रेयसि वैदिककर्मसाध्ये श्रेयसि मूढानां पुरुषार्थचतुष्टयतत्साधनविषयकज्ञानविधुराणां अन्यथा श्रेयो न भवेत् इत्थं तु भवेदि³¹ति हेतुमालोचयता ॥ २५ ॥

कृपया भारतमाख्यानं कृतं हे द्विजाः! एवं सर्वात्मके³²न प्रकारेणापि भूतानां लोकानां श्रेयसि निमित्ते सदा प्रवृत्तस्यापि बादरायणस्य हृदयं मनः यदा नातुष्यत् न जहर्ष, ततः तदा नातीव प्रसीदत् प्रसन्नं हृदयं यस्य तथाभूतः, शुचौ परिशुद्धे सरस्वत्याः तटे विविक्ते निर्जने देशे स्थितः वितर्कयन्, असन्तोषहेतुः को वा इति विचारयन्, धर्मवित् बादरायणः इदं स्वगतं वक्ष्यमाणमुवाच च ॥ २६, २७ ॥

तदेवाऽऽह - धृतव्रतेन इत्यादिचतुर्भिः । धृत व्रतं छन्दः गुर्वग्निसेवोपयुक्तं येन तेन मया छन्दांसि छन्दोऽधिदैवतानि गुरवः अग्नयो³³ निर्व्यलीकेन निष्कपटभावेन मानिता बहुमानिताः पूजिता इति यावत्, छन्दआदीनां अनुशासनं गृहीतं कृतञ्च ॥ २८ ॥

किञ्च, भारतव्यपदेशेन भारतव्याजेन आम्नायानां वेदानामर्थश्च दर्शितः । भारतं विशिनष्टि यत्र भारते स्त्रीशूद्रादिभिरपि धर्मः दृश्यते । स्वस्वापेक्षितश्रेयस्साधनः स्वानुरूपो धर्मः दृश्यते अवगम्यते ॥ २९ ॥

अथापि एवं ³⁴सति । बतेति खेदे । मे मम दैह्यः देहस्थः विभुः प्रभुः आत्मा प्रत्यगात्मा । आत्मना अन्तःकरणेन सह । यद्वा दैह्यो विभुः आत्मा अन्तःकरणं आत्मना स्वयं ब्रह्मवर्चसि ³⁵कृतस्वाध्यायनिमित्ते तेजसि । समासान्तविधेः अनित्यत्वात् “ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः” (अष्टा. 5-4-78) इत्यजभावः । उशत्तमः शुद्धतमोऽपि असम्पन्न इव असमृद्धः इवाभाति ; असत्तम इति ³⁶पाठे ब्रह्मवर्चस³⁷रहित इवाभाति, यथा असत्तमः असज्जनतमः इव आभाति तद्वत् ॥ ३० ॥

एवं वितर्क्य सूक्ष्मदर्शित्वात् असन्तोषहेतुमुत्प्रेक्षते - किं वा इति । यतः भागवता धर्माः प्रायशः मया न निरूपिताः, ततो वाऽसौ किं असन्तोषः ? पारिशेष्यादयमेव भागवतधर्मानिरूपणमेवासन्तोषहेतुः भवितुमर्हति इत्यभिप्रायेण, अनिरूपणस्य असन्तोषहेतुत्वमुपपादयति प्रिया इति । सर्वान्तरात्मनि भगवति प्रीते सति हि तन्नियाम्यस्य मनसस्तोषः स च भगवान् भागवतेषु तुष्टेषु सत्सु स्वयं तुष्यति, तेषां च सन्तोषहेतवः त एव, भागवतधर्मा एव ; तदनिरूपणादुचितएव असन्तोष इति भावः । प्रायेण इत्यनेन क्वचित् क्वचिदेव भारते भागवतधर्मनिरूपणमिति सूचितम् ॥ ३१ ॥

एवं इत्थं आत्मानं ³⁸खिन्नं ³⁹दूनं मन्यमानस्य अत एव खिद्यतः तस्य कृष्णस्य व्यासस्य प्रागुदाहृतं पूर्वमुक्तसरस्वतीतीरस्थाश्रमं प्रति नारदः अभ्यागात् अध्यागच्छत् ॥ ३२ ॥

तं आगतं अभिज्ञाय चिह्नैः नारदमुनिं ज्ञात्वा सहसा त्वरया विधिवत् पूजयामास । कथम्भूतम् ? सुरैः पूजितं पूज्यमानं “मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च” (अष्टा. 3-2-188) इति वर्तमाने क्तः ॥ ३३ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥

1 2 3 4 6 7 8 9 10 141 1-4-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विज एवं भगवद्भक्तानां त्रैवर्णिकानां वैदिककर्मानुष्ठानेन शुद्धान्तःकरणानां अधोक्षजोपासनाजनितज्ञानेन मुक्तिः स्यात् इति व्यासेन स्थापितम्, तदनधिकारिणां स्त्रीशूद्रादीनां हरिभजनं कुत्रोक्तमुपायेन इत्याकाङ्गायामाह स्त्रीशूद्रेति । वेदोक्तकर्माख्यश्रेयसि पुरुषार्थसाधने मूढानां अत एव अनधिकारिणां स्त्रीशूद्रद्विजाधमानां त्रयी त्रयो वेदाः श्रोतुं न योग्याः, इति तस्मात् अत एवं मया करिष्यमाणभारतादिशास्त्रोक्तविधिना इह जने श्रेयः भवेत् इति कृपया मुनिना सर्वज्ञेन व्यासेन भारताख्यानं कृतमित्यन्वयः । अत्रैतत्प्रमेयमवगन्तव्यम् । स्त्रीशूद्रादिकृपया भगवता भारताख्यानस्य कृतत्वात् तेषामेव तत्राधिकारः न अन्येषां इति शङ्का माभूत् । “इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृहयेत्’ ( भार. 1-1-204 ) इति वचनात् ब्राह्मणादीनामपि वेदार्थपरिज्ञानाय भारताद्यभ्यासस्य आवश्यकत्वेनोक्तत्वात् उभयत्र अधिकार: युज्यते । तेषां स्त्रीशूद्रादीनां तु गत्यन्तराभावात् तदुक्तानुष्ठानेन मुक्तिरिति भावः ॥ २५ ॥ केन हेतुना, कुतः सञ्चोदितः इति प्रश्नं परिहरिष्यन् प्रायः कृतावतारकार्यस्य दुर्जनान् मोहयतः व्यासस्य लोकानुकरणप्रकारमाह एवम् इत्यादिना । हे द्विजाः ! भूतानां सदा श्रेयसि नित्यमुक्तिसाधने एवं प्रवृत्तस्यापि यदा हृदयं सर्वात्मकेन नातुष्यत् मे मनः अवतारप्रयोजनेन सर्वप्रकारेण अलं इत्यलम्बुद्धिं नाप । ततः तदा ॥ २६ ॥ धर्मज्ञानी नातिप्रसन्नहृदयः अवतारप्रयोजनानलम्बुद्धिमान् सरस्वत्याः तटे तत्रापि शुचौ देशे विविक्तस्थ एकान्ते तिष्ठन् लोकदृष्ट्यानलम्बुद्धिकारणं किञ्चेति विविधं तर्कयन् विचारयन् इदं वक्ष्यमाणमेव आत्मानं प्रत्युवाच इत्यन्वयः || २७ ॥ धृतव्रतेन लौकिकाचारोपेक्षया वेदवतधारणवता मया निर्व्यलीकेन निर्व्याजेन चेतसा इति शेषः । छन्दांसि वेदाः । गुरवः अध्यापकाः । त्रेता अनयः । मानिताः सत्कृताः । अनुशासनं आज्ञा च गृहीता । हिशब्देन विप्रादिभिः वेदव्रतादि वैदिकं कर्म अवश्यं कर्तव्यमिति दर्शयति ॥ २८ ॥ यत्र भारते स्त्रीशूद्रादिभिरपि त्रैवर्णिकैः उत अनुष्ठेयः धर्मः दृश्यते, तस्य भारतस्य करणे नाम्नायार्थः वेदादिसम्प्रत्ययार्थः प्रदर्शितोहि । तत्र किञ्चिदुर्वरितं नास्तीत्यर्थः ॥ २९ ॥ अथापि भारतकृपया आम्नायार्थप्रदर्शनानन्तरमपि दैाः देहरूपः आत्मा आत्मना स्वत एव विभुः व्याप्तः मे मम आत्मा अवतारप्रयोजनासम्पत्या असम्पन्नः अप्राप्तप्रयोजन इवाभाति । कीदृश: ? ब्रह्मवर्चस्विसत्तमः वृत्ताध्ययनस- म्पन्नानां मध्ये श्रेष्ठः इत्यन्वयः । ब्रह्मवर्चस्यसत्तम इति पाठेऽपि अयमेवार्थः ॥ ३० ॥

प्राय इदमेवा लम्बुद्धौ कारणमाह किं वा इति । भागवता धर्माः प्रायेण न निरूपिताः । किञ्च भारते निरूपिता अपि पुनः शास्त्रान्तरेण निरूपणीया इत्यतः प्रायेण इत्युक्तम् । किंविशिष्टाः ? परमहंसानां प्रियाः । ततः किं ते परमहंसाः एव अच्युतप्रियाः हि यस्मात् असम्पन्न इवाभातीति भावः ॥ ३१ ॥ 142 “} व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम [1-4-33 केनचित् प्रेरित एव महापुरुषः स्वकायें प्रवर्तते इति न्यायात् भागवतकृतिरेव अलम्बुद्धिहेतुरिति निश्चयवानपि नारदप्रेरितः भागवतमकार्षीदिति नारदस्य लोके महती कीर्तिः स्यात् इति भक्तवत्सलत्वात् नारदागमनं तस्य इति । खिन्नं अनलम्बुद्धिमाप्तवतः खिद्यतः खिद्यमानस्य आकाङ्क्षमाणं व्यासं प्रति तदागमनमाह अनलम्बुद्धिं गतस्य ॥ ३२ ॥ अभिज्ञाय संज्ञापूर्वकं विज्ञाय सहसा कालक्षेपमन्तरेण सरस्वतीतीरवर्तिस्वाश्रमस्थितो भागवतधर्मज्ञापनहेतोः नारदेन चोदितः श्रीकृष्णः भागवतसंहितां अकरोत् इति शौनकप्रश्नपरिहारः || ३३ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां काय प्रथमस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां 1A नाफ्तदा 2K " 3 K सम्प्रदायार्थः प्रथमस्कन्धे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ रा० कृ० स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां स्त्रीणां शूद्राणां त्रैवर्णिकेषु अधमानां त्रयी ऋगादित्रयी श्रुतिगोचरा श्रवणयोग्या न भवति । अतः कर्मश्रेयसि कर्मरूपे श्रेयसि मूढानां अज्ञानिनां तेषां इह अस्मिन् जन्मनि श्रेयः एवं भवेत् इति विचार्य मुनिना व्यासेन कृपया भारतं ओख्यानं कृतम् । विद्यावतां बुद्धिजाड्यात् स्त्रीषु वेदाध्ययन प्राधान्यं लुप्तप्रायमभवत् । शिष्यबोधनं स्वीयगौरवप्रतिष्ठादिसाधन- मिति मन्वानाः विद्वांसः स्वगृहेषु स्त्रीभ्यः वेदार्थप्रबोधे शिथिलित श्रद्धाकौशलाः सञ्जाताः । ये तावत् आश्रमाः प्राक्कुटुम्बप्रायाः बभूवुः, ते कलौ समागते अध्यापकान्तेवासि पाण्डित्यमल्लविद्याप्रदर्शन रङ्गस्थलानि अभवन् । एवमुदरपोषणार्थं पराश्रयेण क्रियमाणं कर्म शूद्रधर्मः । तच्च यज्ञार्थकर्मव्यतिरिक्तम् । लोकश्रेयस्करकार्या- चरणेन अयनलब्धानां अन्नवस्त्रादीनामनुभवः ब्रह्मक्षत्रवैश्य स्वभाववतां धर्मः । कलौ बहवः प्रागुक्तशूद्रधर्मेणैव जीवन्ति । उदरपोषणैकासक्तया ते निर्विरामाः अज्ञानपरवशाः वेदधर्मप्रमत्ता भवन्ति । एवं स्त्रीशूद्रधर्मिणः वेदश्रवणानर्हाः अभवन् । ईदृशाज्ञानप्राबल्यात् कालान्तरे स्त्रीशूद्राणां वेदाध्ययनाधिकारो नास्तीति नियमोपि अकारि । एतन्नियमेन जनसामान्ये वेदप्राधान्याभाव वेदद्वेषादिकलिधर्माः प्राविशन् ॥ २५ ॥ हे द्विजाः । एवं सर्वात्मकेनापि सर्वात्मनाऽपि सर्वथाऽपि इत्यर्थः । सदा भूतानां श्रेयसि प्रवृत्तस्य व्यासस्येति शेषः । ततः स्वकर्मणः यदा हृदयं नातुष्यत् सन्तोषं न प्राप्त्, तदा मातिप्रसीदद्धृदयः नातिप्रसन्नहृदयः शुचौ शुद्धे सरस्वत्याः तन्नाम्याः नद्याः तटे विविक्तस्थः विजनप्रदेशे स्थितः धर्मवित् सः व्यासः वितर्कयन् स्वचित्ताप्रसादहेतुं वितर्कयन् इदं वक्ष्यमाणं उवाच स्वमनसि अवोचत् इत्यर्थः ॥ २६, २७ ॥ 143 1-4-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् 1 धृतव्रतेन मया निर्व्यलीकेन निष्कपटबुद्धया छन्दांसि गुरवः अग्नयः मानिताः पूजिताः । अनुशासनं तेषां अनुशासनं गृहीतं तदुक्तं कृतमित्यर्थः । उत किञ्च यत्र भारते स्त्रीशूद्रादिभिरपि अनुष्ठेयमिति शेषः । धर्मादि दृश्यते । भारतव्यपदेशेन तस्य भारतस्य व्यपदेशेन व्याजेन आम्नायार्थः वेदार्थः प्रदर्शितः । तथाऽपि मे देाः देहाभिमानी आत्मा जीवः ब्रह्मवर्चस्यसत्तमः ब्रह्मवर्चस्याः वेदाध्ययनाध्यापनादिप्रभावजन्यतेजोवन्तः तेषु श्रेष्ठः । आत्मना स्वरूपेण विभुः समर्थोऽपि असम्पन्न इव अप्राप्तमनोरथ: असन्तुष्ट इवाऽऽभाति । बतेति खेदे । आत्मरूपी भगवान् ईश्वरः नातुष्यत् इति भावः । यद्यपि कलियुगे प्रजासु वेदसम्प्रदायाविच्छेदाय व्यासः वेदं चतुर्धा विभज्य शिष्यान् अध्यापयामास, किन्तु अयं वेदविभागः कालक्रमेण केवलशाखोपशाखादिविभेद परस्परसमन्वयाभाव तत्प्रयुक्तन्ब्राह्मणानैक्याद्यनर्थपर्यवसायी वैरूप्यं प्रापत् । तथाहि एकशाखीयैः अन्यशाखा अनध्येतव्या, अधीता चेत् प्रायश्चित्तं कार्यमिति केचित् अधुनाऽपि वदन्ति । अन्ये केचन शाखापरमार्थानभिज्ञा: अस्माकं यजुश्शाखा प्रथमशाखापर्यालोचनया महीयसीति दृप्यन्ति । स्वकालेऽपि वेदापेक्षया तच्छाखाभेदेषु प्रवर्धमानेन आग्रहेण कैश्चित् बहुधा विशकलितप्रायं तथा निरुपयोगतां आनीतं तं वेदं आकलव्य व्यासः खेदं अनुबभूव इति तर्क्यते; यच्च तेन भगवता जनेषु वेदाध्ययनेन सह तद्विषयसमन्वय दैनन्दिनानुष्ठानसामर्थ्यं अपेक्षितं तदद्यापि लुप्तप्रायमास्ते । अत एव मानवजीवितं वर्णाश्रमधर्मभ्रष्ट कष्टभूयिष्ठं अद्य दृश्यते । तस्मात् वेदार्थावगत्यै व्यासप्रोक्तपुराणसमुच्चय एव गतिः । एतानि पुराणानि स्त्रीशूद्रादिभ्यः उद्दिष्टानि नास्मभ्यं इति मन्यमानाः विद्वांसोऽपि वेदहृदयानभिज्ञा एव । ते हि वेदप्रयोजनं तदुक्तेतिहासयज्ञादिकर्माचरणविधानादि परिगणनमात्रमित्येव जानन्ति । अपि च वेदेषु तत्तज्जातीयानां केषाञ्चिदायोधनगाथाः सन्तीति भ्रान्तमतयः कतिचन आर्यमिश्राः “पुरा भारतदेशे आदिममानवेषु परस्परं कलहायमानेषु तान् अन्ये वैदेशिकार्याः बलात् अभियुज्य दक्षिणपथविद्रुतान् विधाय तदुषितपूर्वं उत्तरभारतदेशं आचक्रमुः” इत्येताः कथाः कल्पयित्वा पण्डितमेलकेषु विश्वविद्यालयेषु विषबीजानि वपन्ति । एते सर्वेऽपि अनर्थाः वेदार्थस्य अनवगमेन तदवगमोपयोगिव्यासप्रोक्त पुराणसम्प्रदाय स्वीकारे कैश्चित् अपरिणतमतिभिः प्रदर्शितया मिथ्याभिमानप्रयुक्तया उपेक्षया च प्रभवन्ति । आर्यसमाजाद्यन्यमतावलम्बिनस्तु वेदानां अपौरुषेयप्रयुक्तं प्राशस्त्य प्रकटयन्तः पुराणानां पौरुषेयत्वकृतं मिध्यात्वं आपादयन्ति । तदविचास्तिरमणीयम् । कुतः ? उच्यते वेदा अपौरुषेया इत्यत्र नास्माकमपि विप्रतिपत्तिः । तथापि ते तद्दष्टभिर्महर्षिभिः लोके प्रकाशिताः । तथा च आप्तवाक्यानां वेदानां प्रकाशकाः महर्षयोऽप्याप्ताः । तेषु आप्तेषु मुख्यः भगवान् व्यासः । “सहोवाच व्यासः पाराशर्यः विद्युद्वधमेवाहं मृत्युमैच्छम् " ( तैत्ति. आ. 1-9 ) इति व्यासवचनस्य प्रामाण्यं अभिहितम्। तादृशेन आप्ततमेन मन्त्रद्रष्ट्रा भगवता व्यासेन प्रणीतानां पुराणानां 144J व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-4-33 मानवरचनाप्रयुक्तमिथ्यात्वकल्पनं अन्याय्यम् । अपि च यदि तावत् ईश्वरस्य संस्कृतभाषणैक दौर्गत्यमङ्गीक्रियेत; तर्हि स संस्कृतभाषाभिज्ञमुखेनैव भाषते स्वयमरूपत्वात् किं वेदमन्त्रैः भाषमाणः पुराणश्लोकैः नाभिभाषते ? तथा चेत् स सर्वज्ञः ईश्वरः कथं भवति ? किं च वेदमन्ताः ऋषिभिः दृष्टा इत्यत्र वेदे त्तदृषिनामनिर्देश एव प्रमाणम् । न खलु संस्कृतमन्त्रग्रन्था वा तदन्यमन्त्रग्रन्था वा ईश्वरेण सृष्टाः भुवि निपातिताः । वस्तुतस्तु निरहङ्कारनिर्मलान्तःकरणेन मानवेन दृष्टस्य विश्वतत्त्वस्यैव वेदसंज्ञा । स च वेदः तद्दृष्टद्वारा तद्भाषामन्त्रमयाकारः बहिः प्रकाशितः भवति । ईदृशाः द्रष्टार एव ऋषयः । तेष्वन्यतमः व्यासः । तत्कृतं वेदसमन्वयपरमार्थविवरणादिकं पुराणेषु दृश्यते । ततश्च तेषां वेदार्थोपबृंहकत्वं अव्याहतमेव इत्यलमतिविस्तरेण । आत्मरूपी भगवान् ईश्वरः नातुष्यत् इति भावः ॥ २८, २९, ३० ॥ भागवताः धर्माः प्रायेण प्रायशः मया किं वा न निरूपिताः ? परमहंसानां विषयविरक्तानां ज्ञानिनां प्रियाः अभीष्टाः ते धर्मा एव अच्युतप्रियाः भगवतः नारयणस्यापि प्रियाः । एवं इत्येवंप्रकारेण आत्मानं खिलं न्यूनं मन्यमानस्य खिद्यतः कृष्णस्य कृष्णद्वैपायनस्य प्रागुदाहृतं सरस्वतीतीरस्थितं आश्रमं प्रति नारदः अभ्यागच्छत् आगच्छत् ॥ ३१, ३२ ॥ मुनिः व्यासः आगतं तं ऋषिं इति शेषः । अभिज्ञाय लक्षणैः नारदं ज्ञात्वा सहसा प्रत्युत्थाय सुरपूजितं तं नारदं विधिवत् यथाविधि पूजयामास । सरस्वती ब्रह्मणोः पुत्रः नारदः सरस्वतीतीरस्थितं व्यासमभिजगाम । अत्र सरस्वती अव्यक्तदशायां अन्तर्वाहिन्याः वाचः प्रतीकायते । सा भविष्यद्भागवतात्मना व्यासस्य प्रज्ञायां अन्तर्वर्तिनी विराजते स्म । तां विश्वहिताय आविष्कर्तुं नारद आजगाम । गुरुः शिष्ये गुप्तां वाचं बहिः प्रकाशयति । गुरुः स्वयं शिष्यं उपैतीति ब्रह्मविद्यासम्प्रदायः ॥ ३३ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां चतुर्थोऽध्यायः || ४ || 145 पञ्चमोऽध्यायः सूत उवाच अथ तं सुखमासीन उपासीनं बृहच्छ्रवाः । देवर्षिः प्राह विप्रर्षि वीणापाणिः स्मयन्निव ॥ १ ॥ नारद उवाच पाराशर्य ! महाभाग ! भवतः कच्चिदात्मना । परितुष्यति शारीर आत्मा मानस एव वा ॥ २ ॥ जिज्ञासितं सुसम्पन्नमपि ते महदद्भुतम् । कृतवान् भारतं यस्त्वं सर्वार्थपरिबृंहितम् || ३ || जिज्ञासितमधीतच यत्तद् ब्रह्म सनातनम् । अथापि शोचस्यात्मानमकृतार्थ इव प्रभो ॥ ४ ॥ 1 2

श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका पञ्चमे सर्वधर्मेभ्यो हरिकीर्तनगौरवम् । व्यासचित्तप्रसादाय नारदेनोपदिश्यते ॥ अथ इति । उप समीपे आसीनं विप्रर्षि व्यासं बृहच्छ्रवाः महायशाः । स्मयन् ईषद्धसन्निव इत्यनेन मुखप्रसत्तिः द्योत्यते । यद्वा इव इत्यनधिकारार्थम् । अहो महानपि मुह्यतीति स्मयमानः ॥ १ ॥ 2 पाराशर्य इति । शारीरः शरीराभिमानी आत्मा, आत्मना तेन शरीरेण कच्चित् किं परितुष्यति मानसः आत्मा मनोऽभिमानी तेन मनसा परितुष्यति कच्चित् किं वा ॥ २ ॥ जिज्ञासितम् इति । ते जिज्ञासितं ज्ञातुमिष्टं धर्मादि यत् सुसम्पत्रं सम्यक् ज्ञातम् । अपिशब्दादनुष्ठितञ्च इत्यर्थः । अयीति पाठे सम्बोधनम् । सुसम्पन्नत्वे हेतुः महदद्भुतमित्यादि । सर्वैः अर्थः धर्मादिभिः परिबृंहितं परिपूर्णम् ॥ ३ ॥ 146 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-4 जिज्ञासितम् इति । किञ्च यत्सनातनं नित्यं परं ब्रह्म च तच्च त्वया जिज्ञासितं विचारितं अधीतं अधिगतं प्राप्तं च इत्यर्थः । अथापि शोचसि तत्किमर्थमिति शेषः ॥ ४ ॥ བ 1 HV “त्यधिकार्ये 2 HY add ‘स्विच्चित् 3 BH. V नो 4 BHV add तत्सर्वं 5 HV add गत्यर्थधातोः ज्ञानार्थकत्वात्

श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका अथ यथावत् पूजानन्तरं सुखं आसीनः बृहत् श्रवः कीर्तिः यस्य । वीणा पाणौ यस्य स देवर्षिः नारदः स्मयन्निव स्वाज्ञया उपासीनं उपविष्टं विप्रर्षिं व्यासं प्राह ॥ १ ॥

तदेवाह पाराशर्य इति त्रिभिः । असन्तोषमालक्ष्य आह-कच्चिदिति इष्टप्रश्ने हे पाराशर्य! हे महाभाग! ¹भवतः ²स्वात्मना स्वयं शारीर आत्मा क्षेत्रज्ञः मानसः मनस्सम्बन्धी मनःकरणकः समनस्क इति यावत् ³परितुष्यत्येव हि कच्चित् ॥ २ ॥

ते त्वया जिज्ञासितं ज्ञातुमिष्टं सर्व सुसम्पन्नमपि ? अपिशब्दः प्रश्नद्योतकः, ज्ञातमेव हि इत्यर्थः । पद-गतौ, गत्यर्थाः बुद्ध्यर्थाः । यत् यस्मात् सर्वार्थैः परिबृंहितं, सर्वार्थाः परिबृंहिताः उपबृंहिताः येन तत् इति वा । अत एव महत् विपुलं अत्यद्भुतं शब्दतः अर्थतश्च चित्रं भारतं कृतवान् । अतः सुसम्पन्नं जिज्ञासितमिति भावः ॥ ३ ॥

किञ्च जिज्ञासितमिति यत् सनातनं अनादिनिधनाविच्छिन्नसम्प्रदायं ब्रह्म वेदः तदधीतं जिज्ञासितं च, सन्नर्थस्त्वविवक्षितः, विचारितमिति वा । पूर्वोत्तरमीमांसयोः प्रणायनप्रणयनाभ्यामिति भावः । तथापि एवं कृतकृत्योऽपि त्वमकृतार्थः अकृतकृत्यः इव हे प्रभो! शोचसि शोचन्निव लक्ष्यसे इत्यर्थः ॥ ४ ॥

1 2 3 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अथ अर्घ्यपाद्यादिसमर्हणानन्तरं सुखमुपविष्टः विस्तृतकीर्तिः वीणा महती नाम पाणौ यस्य सः तथोक्तः, मन्दस्मितं कुर्वन्निव प्रसन्नवदनः देवर्षिः समीप उपविष्टं तं विप्रर्षि व्यासं प्राह इत्येकान्वयः ॥ १ ॥ विज्ञातभगवदभिप्रायः तदनुकांरणानुगुणानुकारणवान् नारदः नित्यकुशलं तस्य सञ्जानन्नपि तदनुवदन्निव कुशलं पृच्छतीत्याह पाराशर्य इति । महाभाग ! ऐश्वर्याद्यनन्तभाग्यनिधे! पाराशर्य ! पराशरपुत्र ! भवतः शारीरः मानसो वा शरीररूपो वा । भेदाभावादेवमुक्तिः । आत्मावतारप्रयोजनं कृत्वा आत्मना स्वत एव परितुष्यति कच्चित् ? स्वतन्त्रतया कृतावतारकार्यत्वात् परितुष्यति इत्येवकारार्थः ॥ २ ॥ 4 147 1-5-4] कुत इति तत्राह श्रीमद्भागवतमहापुराणम्, जिज्ञासितम् इत्यादि । यस्त्वं धर्मादिसर्वपुरुषार्थबृंहितं पूर्ण भारतं कृतवान् ते त्वया सुसम्पन्नं सुखपूर्ण अद्भुतं सर्वस्मादाश्चर्यतमं अत्ता रुद्रः यस्मात् भवति तदद्भुतं वा । महत् देशतः कालतः गुणतश्च अपरिच्छिन्नं ब्रह्म जिज्ञासितं विचारितम् । अपि- प-च-शब्दौ वक्ष्यमाणसमुच्चये । शब्दतः अर्थतः अपि महत् अद्भुतं गहनम् । (“अर्थः स्यात्… ) व्यवहारे धने शास्त्रे वस्तुहेतुनिवृत्तिषु” (वैज को 6-1-3 ) इति वचनात्, तन्त्र्यायेन अर्थशब्दस्य द्विरावृत्त्या सर्वशास्त्रार्थपरिबृंहितं कृतवान् इति यस्मात् तस्मात् तेन लोकानां ज्ञातुमिष्टं सुष्ठु सुपूर्ण अभूत् इति वा ॥ ३ ॥ किञ्च यच्चोपाध्यायपरम्परया भवता अधीतं सनातनं नित्यं वेदात्मकं शब्दब्रह्म तदपि जिज्ञासितं विचारितं तस्मात् कृतावतारकार्योऽपि तत एव नातुष्टिकारणं पश्यामीत्यर्थः । तथापि एवमपि कृतावतारकार्योऽपि अकृतावतार- प्रयोजन इव आत्मानं शोचसि प्रकाशयसि । हे प्रभो ! प्रभूतज्ञान! इत्यन्वयः ॥ ४ ॥ 1K ‘क’ 2K “क’ 3 B.KM भगवतः 4 KM add मनोरूपो श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा अथ यथावत् पूजानन्तरं सुखं आसीनः बृहच्छ्रवाः महायशाः वीणापाणिः देवर्षि नारदः स्मयन्निव ईषत् हसन् । अत्र हासः नारदमुखप्रसादद्योतकः । उपासीनं समीपे उपविष्टं विप्रर्षि व्यासं प्राह उक्तवान् ॥ १ ॥ हे पाराशर्य ! पराशरात्मज ! महाभाग ! महाभाग्यवन्! भवतः तव शारीरः आत्मा आत्मना स्वरूपेण शरीरेण अथ मानसः आत्मा वा आत्मनैव स्वरूपेण मनसैव कच्चित् किं परितुष्यति ? यद्यपि श्रीधरस्वामिप्रभृतिभिः “शारीर आत्मा मानस एव वा” इत्यत्र शरीराभिमानी आत्मा मनोभिमानी आत्मा इति च सुष्ठु व्याख्यातं तथापि शारीरमानसरूपविशेषणद्वयं आत्मनः स्थूलसूक्ष्मादिसर्वमयत्वं सूचयति । तेन आत्मनः बृंहणशीलेन ब्रह्मणा अभेदसिद्धिः, ततश्च “सर्वं खल्विदं ब्रह्म” (त्रि. म. ना. उ. 1-3) इति महावाक्यं सुप्रतिष्ठितं भवति ॥ २ ॥ ते त्वया यत् जिज्ञासितं ज्ञातुमिष्टं सुसम्पन्नमपि सम्यक् ज्ञातं, अपिना अनुष्ठितञ्च इति भावः । तत्कथमिति चेत्, उच्यते । यस्त्वं महत् अद्भुतं सर्वार्थपरिबृंहितं धर्मादिभिः सर्वैः अर्थः पूर्ण भारतं कृतवानसि इति शेषः ।। ३ ।। किञ्च यत् सनातनं शाश्वतं ब्रह्म परब्रह्म वर्तते तत्त्वया जिज्ञासितं विचारितं अधीतं प्राप्तम् । तथापि हे प्रभो ! व्यास ! सर्वसमर्थोऽपि इत्यनेन सम्बोधनेन गम्यते । अकृतार्थ इव अकृतकर्तव्य इव आत्मानं प्रति किमर्थ शोचसि ? एवं नारदः व्यासं अपृच्छत् ॥ ४ ॥ 148 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् व्यास उवाच अस्त्येव मे सर्वमिदं त्वयोक्तम् तथापि नाऽऽत्मा परितुष्यते मे । तन्मूलमव्यक्तमगाधबोधम् पृच्छामहे त्वाऽऽत्मभवात्मभूतम् ॥ ५ ॥ स वै भवान् वेद समस्तगुह्यम् उपासितो यत्पुरुषः पुराणः 1 पंरावरेशो मनसैव विश्वं सृजत्यवत्यत्ति गुणैरसङ्गः ॥ ६ ॥ त्वं पर्यटन्नर्क इव त्रिलोकीम् अन्तश्चरो वायुरिवाऽऽत्मसाक्षी । परावरे ब्रह्मणि धर्मतो व्रतैः स्वातस्य मे न्यूनमलं विचक्ष्व ॥ ७ ॥ श्रीनारद उवाच भवताऽनुदितप्रायं यशो भगवतोऽमलम् । येनैवासौ न तुष्येत मन्ये तद्दर्शनं खिलम् ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 [1-5-5 श्रीध० अस्ति इति । आत्मा शारीरः मानसश्च । तन्मूलं तस्य अपरितोषस्य कारणं अव्यक्तं अस्फुटम् । हे नारद! त्वा त्वां पृच्छामि । आत्मभवः ब्रह्म तस्य आत्मनः देहात् उद्भूतः तं अत एव अगाधः अतिगम्भीरः बोधः यस्य तम् ॥ ५ ॥ अगाधबोधतां प्रपञ्चयन्नाह

स वा इति द्वाभ्याम् । सर्वगुह्यज्ञाने हेतुः यत् यस्मात् पुराणः अनादिसिद्धः पुरुषः उपासितः त्वया । कथम्भूतः ? परावरेशः कार्यकारणनियन्ता । मनसैव सङ्कल्पमात्रेण गुणैः कृत्वा विश्वं सृजति इत्यादि ॥ ६ ॥ त्वम् इति । किञ्च त्वं त्रिलोकीं पर्यटन् अर्क इव सर्वदर्शी योगबलेन प्राणवायुरिव सर्वप्राणिनां अन्तश्चरस्मन् आत्मसाक्षी बुद्धिवृत्तिज्ञः । अतः परे ब्रह्मणि धर्मतः योगेन निष्णातस्य । तदुक्तं याज्ञवल्क्येन “इज्याचारदमा हिंसादानस्वाध्यायकर्मणाम् । अयं तु परमो धर्मो यद्योगेनाऽऽत्मदर्शनम् " ( याज्ञ. स्मृ. 1-8 ) इति । अवरे च ब्रह्मणि वेदाख्ये । व्रतैः स्वाध्यायनियमैः निष्णातस्य मे अलं अत्यर्थं यत्र्यूनं तद्विचक्ष्व वितर्कय ॥ ७ ॥ B भवता इति । अनुदितप्रायं अनुक्तप्रायं विमलं भगवद्यशः । विना येनैव धर्मादिज्ञानेन असौ भगवान् न तुष्येतं “तदेव दर्शनं ज्ञानं खिलं न्यूनं मन्येऽहम् ॥ ८ ॥ 1 B.H,V *मः 2 H.Vadd पृच्छिर्द्विकर्मक: 3 A. Bom अनादिसिद्धः 4 B ° या 5 HV पHVadd भवता 7 HV तू 8 H. V तत्तदेतत् 9 HV add शून्यम् 1491-5-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

वीर- एवमापृष्टः आह व्यासः अस्ति इत्यादिभिः त्रिभिः । त्वयोक्तं सर्वमिदं “जिज्ञासितं सुसम्पन्नं” इत्यादिनोक्तं मम अस्त्येव, तथापि मम आत्मा न परितुष्यते । तस्य असन्तोषस्य मूलं निमित्तं, अव्यक्तं न मया ज्ञातम् । अतः त्वामेव अगाधबोधं अपारज्ञानं सर्वज्ञमिति यावत् । आत्मभवः ब्रह्मा तस्य आत्मनः शरीरात् उत्सङ्गात् उद्भूतं पृच्छामहे ॥ ५ ॥

नाहं जानामीति मावोचः, इत्यभिप्रायेणाह - स वा इति । सः वै ज्ञानिनां अग्रणी: ⁴भवान् समस्तं गुह्यं देहिनां अन्तर्गतं वेद जानाति । कुतः ? यत् यस्मात् त्वया पुराणः पुरुषः सर्वजगत्कारणभूतः सर्वज्ञः परमपुरुषः उपासितः । कथं परमपुरुषोपासनमात्रेणाहं जानीयाम् इत्यत्राह परावरेशः परे ब्रह्मादयः अवरे यस्मात् स च असौ ईशः सर्वनियन्ता भगवान् मनसैव सङ्कल्पमात्रेणैव विश्वं सृजत्यवत्यत्ति संहरति च । अथापि गुणैः सत्त्वादिभिः न सज्यते इत्यसङ्गः । स्वसङ्कल्पकृतजगदुदयविभवलयलीलस्य ⁵सर्वनियन्तुः सर्वप्राण्यन्तर्गतवस्तुवेदित्वात् यथाक्रतुरस्मिन् लोके पुरुषः भवतीति न्यायेन ईश्वरवत् सर्वमुक्तप्रायः त्वमपि जानास्येव इति भावः ॥ ६ ॥

एतदेव उपपादयन् असन्तोषनिमित्तं वद इत्याह - त्वम् इति । त्वं अर्कः सूर्य इव त्रिलोकीं पर्यटन् बहिष्ठवस्तुद्रष्टा, वायुरिव अन्तञ्चरः ज्ञानव्याप्त्या सर्वेषामन्तश्चरन् आत्मसाक्षी आत्मनः अन्तःकरणस्य साक्षी सा⁶क्षात् द्रष्टा हृद्गतार्थवेदीत्यर्थः । अतः, परं च अवरं च तयोः समाहारः तस्मिन् ब्रह्मणि परे ब्रह्मणि तदावेदके वेदाख्ये ब्रह्मणि च विषये धर्मतः निवृत्तिधर्मैः व्रतैः काण्डव्रतादिभिश्च स्नातस्य पारङ्गतस्य समाप्तधर्मव्रतस्य इत्यर्थः । मम न्यूनं असन्तोषरूपं अलं विचक्ष्व । न्यूनशब्दस्तद्धेतावुपचाराद्वर्तते । न्यूनहेतुं विचक्ष्व । चक्षिः दर्शनेऽपि वर्तते । पश्य आलोचय इत्यर्थः । अलं द्रष्टुं समर्थः त्वम् । यद्वा न्यूनमिति भावप्रधानो निर्देशः । अलं अधिकं न्यूनं न्यूनत्वं विचक्ष्व । अथवा चक्षिः भाषणार्थः एव न्यूनताहेतुं विचक्ष्व इत्यर्थः । इत्थं प्रचोदित आह भगवान् नारदः यावदध्यायसमाप्ति ॥ ७ ॥

“किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः” (भाग 1-4-31) इति तदुत्प्रेक्षितमेव तावत् असन्तोषहेतुमाह - भवता इति द्वाभ्याम् । अमलं शृण्वतां वदतां च अखिलदुरितापहं भगवतः यशः भवता अनुदितप्रायं प्रायेण अवर्णितमित्यर्थः । प्रायग्रहणेन भारते प्रासङ्गिकतया अप्राधान्येन भगवद्यशः क्वचित् क्वचित् उदितं, न तु कृत्स्नप्रबन्धानुस्यूतत्वेन प्राधान्येन चोदितमिति सूच्यते । येन भगवद्यशोऽनुवर्ण⁷नेनैव असौ तवाऽऽत्मा न तुष्येत । असौ तवाऽऽत्मा भगवान् वा न तुष्येत भगवदपरितोषेऽपि सति तन्नि⁸यम्यं त्वदीयं अन्तःकरणमपि न तुष्यत्येवेति भावः । यद्वा येनैव कारणेन न तुष्येत असौ तवाऽऽत्मा भगवान् वा तत्कारणं किमिति चेत्, खिलं न्यूनं तद्दर्शनमेव भगवद्दर्शनमेव भगवत्स्वरूप⁹गुणविभूतियाथात्म्यज्ञानपूर्वकं प्राधान्येन तद्वर्णनाभाव एवेति मन्य इत्यर्थः ॥ ८ ॥

1 2 3 5 150 विज०

व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् (1-5-8 एवं नारदेन पृष्टः अपरिमितज्ञानस्वरूपोऽपि अज्ञवत् दुष्टजनमोहनाय तत्कारणं तमेव पृच्छतीत्याह अस्त्येव इति । हे नारद! त्वया उक्तं इदं सर्वं मे अस्त्येव, न किञ्चिदवशिष्टमस्ति; तथापि मे आत्मा मनः न परितुष्यते नालम्बुद्धिं प्राप्नोति । तुष्यतीति वक्तव्ये तुष्यते इति प्रयोगात् अज्ञजनमोहनार्थमेव हरिणा प्रश्नः क्रियते न अज्ञानात् इति महान् विशेषः विज्ञायते । आत्मनः विष्णोः भवतीत्यात्मभवः ब्रह्मा, तस्य आत्मनः शरीरात् उद्भूतः उत्पन्नः आत्मभवात्मभूतः ब्रह्मपुत्रः इत्यर्थः ; आत्मनि भवतीति वा । त्वा इति त्वां अव्यक्तं सूक्ष्मं तस्य अपरितोषस्य मूलं कारणं पृच्छामहे । अल्पज्ञश्चेत् प्रश्नोत्तरं कथं ब्रूयादिति तत्राह अगाधेति । अपरिमितज्ञानं प्रश्नोत्तरवचनसमर्थं इत्यर्थः । अत्रापि समित्युपसर्गमन्तरेण पृच्छतेरात्मनेपदप्रयोगेण नारदस्य ज्ञानं चुलुकजलपरिमितं व्यासज्ञानं प्रलयसमुद्रवत् अपरिमितमिति तात्पर्य शब्दज्ञैरेव ज्ञायते । आत्मभुवात्मभूतमिति केचित् पठन्ति तत्र उवङादेशः छान्दसः ॥ ५ ॥

स वा इति ।

नारदस्य स्वात्मानम्बुद्धिहेतुवेदनकारणं वक्ति इत्याह

यः गुणैः विरचितशरीर- गतसुखदुःखफलसङ्गरहितः विश्वं मनसैव स्वतन्त्रसाधनान्तरनिरपेक्षतया सृजति अवति संहरति सः परावरेश: मुक्तामुक्तप्रपञ्चयो : ईशः इति परावरेशः । जगदुत्पत्तेः पुराप्यस्तीति पुराणः पुरं अणतीति वा पुरूणि कर्मफलानि सनोति ददाति इति पुरुषः उपासित इति । अतः भवान् समस्तगुह्यं वेद इत्येकान्वयः एतदुक्तं भवति चतुर्मुखप्रियपुत्रत्वात् तवैव सर्वजगत्सृष्ट्यादिकर्तृभगवदुपासकत्वेन सर्वज्ञत्वात् तत्प्रसादात् अस्मदनलम्बुद्धिहेतुवेदनमस्ती- ति ॥ ६ ॥

तव भगवत्प्रसादेन जनितापरोक्षज्ञानेन सर्वत्र अव्याहतपतिकर्मणा च योगप्रभावेन सर्वप्राणिशरीरान्तश्चरणेन च अनलम्बुद्धिहेतुवित्त्वमित्याह त्वम् इति । त्रिलोकीं पर्यटन् अर्क इव त्रिलोक्यां अव्याहतगतिः सर्वप्राण्यन्तश्चरः वायुरिव आत्मसाक्षी सर्वजीवबुद्धिवर्तिवृत्तज्ञः त्वं परे ब्रह्मणि तथा अवरे तत्प्रतिपादकवेदाख्यशब्दब्रह्मणि धर्मतः वेदोक्त भगवद्धर्मानुष्ठानेन तदधिकारोपपादकवेदव्रतादिभिश्च अनुष्ठापितैः लोकमोहाय च मया अनुष्ठितैः स्त्रातस्य कृतकृत्यस्य मे अवतारप्रयोजनं न्यूनं नितरां उर्वरितं अलं यथा भवति तथा विचक्ष्व विशिष्टतया ब्रूहीत्येकान्वयः ॥ ७ ॥

नारदोऽपि सर्वज्ञस्य व्यासस्य हृदि स्थिताभिप्रायं विद्वान् तत्प्रसादमादित्सुरंवतारप्रयोजनं वक्तीत्याह भवता इति । हे व्यास! भवता भगवतः हरेः अमलं यशः अनुदितप्रायं बहुत्वेन न प्रतिपादितं येन अनुदितेन यशः प्रतिपादकशास्त्रेण असौ भवत आत्मा नैव तुष्येत, अहं तस्य यशसः प्रतिपादकं शास्त्रं खिलं उर्वरितं मन्य

इत्यन्वयः ॥ ८ ॥

IM “त” 2 K ‘रूनावतार”

151

1-5-8]

श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

रा० कृ० तदा व्यासः नारदं एवमाह । हे नारद! त्वया उक्तं सर्व इदं मे मम अस्त्येव । तथापि मे आत्मा शारीरः मानसः अपीति भावः, न परितुष्यते । तन्मूलं तस्य अपरितोषस्य मूलं कारणं अव्यक्तं अस्फुटम् । अतः आत्मभवात्मभूतम् । अत्र आत्मभवात्मभूतशब्दस्य यद्यपि ब्रह्मात्मज इत्येवार्थः प्राचीनैः सर्वैः कथितः, तथापि आत्मभवस्य स्वयम्भुवः परमात्मनः आत्मभूतं तत्स्वरूपभूतं निरन्तरब्रह्मतादात्म्यभावनया ब्रह्मभूतं इत्यर्थोऽपि ग्रहीतुं शक्यते । “ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति” (मुण्ड. 3. 3-2-9 ) इत्युक्तेः । अपि च एते नारदादयः अयोनिजाः केवल प्रज्ञामयरूपिणः तत्तल्लोकेषु तत्तद्द्रव्यनिर्मितदेहानपि कार्यवशात् धारयन्ति। निर्वृत्ते च कार्ये विसंहिताकृतयः परमाणुभावं प्राप्य सर्वत्र सञ्चरन्ति नारदस्यायं सार्वत्रिकः सञ्चारः अनन्तरश्लोके स्फुटीभविष्यति । अगाधबोधं गम्भीरज्ञानं त्वा त्वां पृच्छामहे । पृच्छामह इति बहुवचनं विनेयजनबाहुल्यद्योतकम् ॥ ५ ॥

यः परावरेशः परे ब्रह्मरुद्रादयः उत्कृष्टाः । अवरे अस्मदादयः न्यूनाः । तेषां ईशो नियन्ता मनसैव सङ्कल्पमात्रेणैव विश्वं सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरति । तथापि गुणैः असङ्गः सङ्गरहितः वर्तत इति शेषः । सः पुराणः सर्वकारणभूतः पुरुषः यत् यस्मात् उपासितः त्वया इति शेषः । स वै भवान् समस्तगुह्यं सर्वमपि रहस्यं वेद जानाति । अत्र पुराणपुरुषः नानावतारधारी भगवान् विष्णुरेव । तदुपासनञ्च सामगानधर्मोपितः भक्तियोगः ॥ ६॥

त्वं त्रिलोकीं पर्यटन् अर्क इव सर्वदर्शीति शेषः । वायुरिव योगबलेन प्राणवायुरिव सर्वभूतानां अन्तश्चरन् आत्मसाक्षी बुद्धिवृत्तिज्ञः असीति शेषः । अतः परावरे परे ब्रह्मणि अवरे वेदात्मके ब्रह्मणि च क्रमेण धर्मतः ध्यानयोगेन व्रतैः स्वाध्यायनियमैः स्नातस्य निष्णातस्य मे मम यत् न्यूनं अपरितोषकारणं तत् अलं सम्यक् विचक्ष्व

कथय ।

अत्र अर्कचरिता त्रिलोकी भौतिक मानसिकाध्यात्मिकमयी । सैव भूर्भुवस्सुवर्लोकसंज्ञया यथाक्रमं व्यवह्रियते । एतांश्च लोकान् अध्यासते यथाक्रमं वसुरुद्रादित्यनामकदेवताः ।

प्रज्ञामयाकृतिः नारदश्च उच्छ्रासनिश्वासद्वारेण ओङ्काराकारः प्राणिनां अन्तः प्रविशति । एवं सः प्रणवोपासनया नारायणत्वं प्रापितेषु असंख्याकप्राणिषु युगपन्नारायणमयः वर्तते । इत्थं श्रीकृष्णः वेणुगानमहिम्ना गोगोपालकादिभ्यः अपि स्वसात्रिध्यमन्वग्रहीत् । एवमेव गौतमबुद्धः क्रीस्तुप्रभुरपि यथायथं स्वनियणिसमये स्वस्मै सर्व समर्प्य समाश्रितेभ्यः स्वसान्निध्यं अयच्छत् इति ज्ञायते । तथा च प्रागुक्तरीत्या ब्रह्मविदः नारदस्य ब्रह्मभूतत्वसिद्धिः पुनरपि दृढीकृता । तेन अस्य सर्वान्तर्यामिता अत्र निरूपिता । इत्थं सर्वान्तर्यामिताप्रयुक्तसर्वज्ञताशाली नारदः " किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः” ( भाग 1-4-31) इति व्यासोत्प्रेक्षितमेव तावत् असन्तोषकारणणं ब्रवीति ॥ ७ ॥

अमलं दुरितापहं भगवतः यशः भवता अनुदितप्रायं प्रायशः अनुक्तमित्यर्थः । अतः सन्तोषः न जात इति शेषः । येनैव धर्मादिज्ञानेन असौ सर्वान्तर्यामी भगवान् न तुष्येत् । तदर्शनन्तु तज्ज्ञानन्तु खिलं शून्यं मन्ये ॥ ८ ॥

152

व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम्

यथा धर्मादर्यचार्था मुनिवर्यानुकीर्तिताः ।

न तथा वासुदेवस्य महिमा ह्यनुवर्णितः ॥ ९ ॥

न

चित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् ।

तद्वायसं तीर्थमुशन्ति मानसाः न यत्र हंसा निरमन्त्युशिक्क्षयाः ॥ १० ॥

तद्वाग्विसर्गे जनताघविप्लवो यस्मिन् प्रतिश्लोकमबद्धवत्यपि ।

[1-5-9

नामान्यनन्तस्य यशोङ्कितानि यत् शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति साधवः ॥। ११ ॥ नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितम् न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम् ।

कुतः पुनश्शश्वदभद्रमीश्वरे न चार्पितं कर्म यदप्यकारणम् ।। १२ ।।

1 2 3 4 5 6 7

श्रीध० नन् भगवद्यश एव तत्र तत्रानुवर्णितं तत्राह

धर्मादिवत् प्राधान्येन वासुदेवस्य महिमा न युक्त इत्यर्थः ॥ ९ ॥

यथा इति । चशब्दाद्धर्मादिसाधनानि च । तथा

वासुदेवव्यतिरिक्तान्यविषयज्ञानवदेव अन्यविषयं वाक्चातुर्य च खिलमेवेत्याह

न इति । चित्रपदमपि यद्वचः हरेः यशः न प्रगृणीत, तद्वायसं तीर्थ काकतुल्यानां कामिनां रतिस्थानं उशन्ति मन्यन्ते । कुतः ? मानसाः सत्त्वप्रधाने मनसि वर्तमाना हंसा यतयः यत्र न निरमन्ति कर्हिचिदपि नितरां न रमन्ते । उशिक्क्षयाः उशिक् कमनीयं ब्रह्म क्षयः निवासः येषां ते । यथा ’ प्रसिद्धा हंसा मानसे सरसि चरन्तः कमनीयपद्मखण्डनिवासाः त्यक्तविचित्रान्नदियुक्तेऽपि उच्छिष्टगतें काकक्रीडास्थाने न निरमन्त इति श्लेषः ।। १० । विनापि पदचातुर्य भगवद्यशः प्रधानं वचः पवित्रमित्याह तत् इति । तद्वाग्विसर्गः स चासौ वाग्विसर्गः वाचः प्रयोगः । जनानां समूहः जनता तस्या अघं विप्लावयति नाशयति इति तथा सः । यस्मिन् वाग्विसर्गे अबद्धवत्यपि अपशब्दादियुक्तेऽपि प्रतिश्लोकं अनन्तस्य यशसा अङ्कितानि नामानि भवन्ति । तत्र हेतुः । यत् यानि नामानि साधवः महान्तः क्क्तरि सति शृण्वन्ति, श्रोतरि सति गृणन्ति, अन्यदा तु स्वयमेव गायन्ति कीर्तयन्ति ॥ ११ ॥

भक्तिहीनं ज्ञानं कर्म शून्यमेवेति कैमुत्यन्यायेन दर्शयति- नैष्कर्म्य इति । निष्कर्म ब्रह्म तदेकाकारत्वात् निष्कर्मतारूपं नैष्कर्म्यम् । अज्यते अनेन इत्यञ्जनमुपाधिः । तन्निवर्तकं निरञ्जनम् । एवम्भूतमपि ज्ञानं उच्यते । भावः भक्तिः तद्वर्जितं चेत् अलं अत्यर्थं न शोभते सम्यगाँपरोक्ष्याय न कल्पत इत्यर्थः । तदा शश्वत् साधनकाले फलकाले च अभद्रं दुःखरूपं यत्काम्यं कर्म यदप्यकारणं अकाम्यं तच्चेति चकारस्यान्वयः । तदपि कर्म ईश्वरे नार्पितं चेत् कुतः पुनः शोभते बहिर्मुखत्वेन सत्त्वशोधकत्वाभावात् ॥ १२ ॥ IV वि 2 Vadds अद्धा 3 HV कमनीयाब्जषण्डानि विहाय वायसा इव परित्यक्तोच्छिष्टविविधचित्रात्रयुक्ते 4 H. Vom नि 5 B. HIV च 6 H.V था 7 A, B omt ज्ञानं 8 B adds तावत् H.V add HV न्यून* 10 BH. V ‘गपरोक्षाय 153 1-5-12]

वीर- ‘प्राय’ शब्दाभिप्रेतं व्यनक्ति - यथा इति । हे मुनिवर्य! धर्मादयः धर्मार्थकामादयः अर्थाः पुरुषार्थाः यथा ससाधनैः अनुकीर्तिता भारते इति शेषः । तथा वासुदेवस्य महिमा ते त्वया नानुवर्णितः ॥ ९ ॥

एवं तदुत्प्रेक्षितमेवासन्तोषहेतुं दृढीकृत्याऽऽह¹⁰- “प्रियाः परमहंसानां त एव ह्यच्युतप्रियाः” (भाग. 1-4-31) इति तदुत्प्रेक्षितमेव दृढीकर्तुं भा¹¹गवतधर्माप्रतिपादकस्य प्रबन्धस्य परमहंसैरनादरणीयत्वं इत्याह - न इति । तच्चित्राणि पदानि यस्मिन् । अर्थवैचित्र्यस्याप्युपलक्षणमेतत् । एवंविधमपि यद्वचः वाक्यं, प्रबन्ध इति यावत् । पवित्रं शृण्वतां वदतां च पवित्रत्वापादकं हरेः यशः क्वचिदपि न प्रगृहीत नोपाददीत चेत्, न प्रगृणीतेति पाठे न वदेत् चेत्; प्रबन्धयितृगतं वदनं प्रबन्धे आरोप्य न गृणीत इत्युक्तम् । यद्वा यच्चित्रपदमपि वचः तत्र हरेः यशः न प्रगृणीत चेत् प्रबन्धकर्तेति शेषः । तद्वचः प्रबन्धं वायसं तीर्थं उशन्ति वायसतीर्थतुल्यं इच्छन्ति । तीर्थं विशिंषन्निच्छाफलमाह - यत्र वायसे तीर्थे मानसा हंसा उशिक्क्षयाः कमनीयनिवासाः न निरमन्ति । मानसाख्यसरोवर कमनीयनिवासस्थानविहारिणः मानसहंसा यथा वायसं तीर्थं उच्छिष्टपात्रादियुतरध्योदकयुक्तं क्षेत्रं वायससञ्चारयोग्यं उशन्ति ¹²मन्यन्त इति यावत् । यत्र न निरमन्ति न नितरां रमन्ते क्षणमात्रमपि न तत्र अवतिष्ठन्त इत्यर्थः । तथा उशिक् कमनीयं निरतिशयप्रियं ब्रह्मैव क्षयं आश्रयः येषां मानसाः मनस इमे मानसा ब्रह्मानन्दानुभावकाः हंसाः विशुद्धान्तःकरणाः परमहंसा इति यावत् । तद्वचः वायसं तीर्थं उशन्ति, वायसतुल्यानां कामुकानां अनुभवयोग्यं मन्यन्ते । यत्र न निरमन्ति नाद्रियन्ते न तत्र कर्णं दत्वा शृण्वन्तीत्यर्थः । उ शिक्षयेति पाठे उशब्दः अवधारणे परप्रेरणयापीत्यर्थः ॥ १० ॥

तदेवं भगवद्यशोऽनङ्कितप्रबन्धस्य शब्दतः अर्थतः चित्रपदस्यापि भागवतानुपादेयत्वं उक्तम् । अथ तदङ्कितस्य वैचित्र्यरहितस्यापि प्रत्युत शब्दतः अर्थतश्च दुष्टस्याप्यतीव तदुपादेयत्वमाह - तत् इति । प्रतिश्लोकं अबद्धवत्यपि शब्दतः अर्थतश्च दोषवत्यपि यस्मिन् प्रबन्धे अनन्तस्य भगवतः यशसा अङ्कितानि चिह्नितानि भगवद्गुणप्रत्यायकानि नामानि नारायणवासुदेवकृष्णादिनामानि दृश्यन्ते इति शेषः, तद्वाग्विसर्गः स वाक्सष्टिरूपः प्रबन्धः । जनता जनानां समूहः “ग्रामजनबन्धुभ्यस्तल्” (अष्टा. 4-2-42) इति समूहार्थे तल्प्रत्ययः । ‘तलन्तं स्त्रियाम्’ (तलन्तः पा. लि. शि. 17) इति स्त्रीत्वम् । तस्या अघं पापं विप्लवयति नाशयतीति विप्लवः, अन्तर्भावितण्यर्थात् प्लवेः पचादित्वादच् । यद्वा भावे “ऋदोरप्” (अष्टा. 3-3-57) इत्यप् । जनतायाः अघस्य विप्लवः नाशः यस्मात् स तथा । अत एव भागवता उपाददत इति वदन् विशिनष्टि यच्छृण्वन्ति इति । यद्वाग्विसर्गं साधवः शृण्वन्ति श्रावयितृसद्भावे, गृणन्ति कथयन्ति श्रोतृसद्भावे, तदुभयाभावे केवलं स्वयं गायन्ति । सामान्याभिप्रायेण यत्तदिति ¹³नपुंसकनिर्देशः । शब्ददोषो नाम अनुपस्थाप्यार्थाभिप्रायेण प्रयोगः, यथा ‘स्वे’ इत्यस्य ज्ञातिधनाभिप्रायेण प्रयोगः । अर्थदोषः नामानुपस्थापकशब्दोपस्थाप्यत्वं यथा आत्माऽऽत्मीययोः स्वशब्दोपस्थाप्यत्वम् । तदेवं त्रिवर्गतत्साधनप्रतिपादकं प्रबन्धं भागवतानुपादेयं निन्दित्वा भगवद्यशःप्रतिपादकस्यैव तदुपादेयत्वमुक्तम् ॥ ११ ॥

ननु धर्मादितत्साधनानां अपि पुरुषाभिलषितत्वेन हित्तत्वात् तत्रिरूपणमप्यर्थवदेव इत्याशङ्कायां विषमिश्रपयः प्रशंसातुल्यं तन्निरूपणं इत्यभिप्रायेणैश्वर्यकैवल्यतत्साधनानां पुरुषार्थत्वतत्साधनत्वं प्रतिक्षिपति - नैष्कर्म्यं इति । निर्गतं कर्मणः निष्कर्म निष्कर्मैव नैष्कर्म्यं स्वार्थे ष्यञ् । कर्मणः बहिर्भूतं कर्मेतरत् आत्मयाथात्म्योपासनात्मकज्ञानं इत्यर्थः । तन्निरञ्जनं रागद्वेषाद्यञ्जनरहितं रागादिभिः अनुपप्लुतं अपि अच्युतस्य भगवतः भावेन भक्तियोगेन वर्जितं ¹⁴चेत् ज्ञानानां मध्ये मलवत् हीनं, अत एव न शोभते । यद्वा नैष्कर्म्यं निरञ्जनं ज्ञानमप्यच्युतभाववर्जितं चेत् नालं शोभते नातीव शोभते इत्यर्थः । “सर्वे च्यवनधर्माण: प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक्” (भार. 12-328-31) इति केवलिनः अपि पुनः च्यवनधर्मक्तिः तावत् कैवल्यस्य न पुरुषार्थत्वं, नापि तत्साधन¹⁵योगस्य पुरुषार्थसाधनत्वमिति भावः । यतः नैष्कर्म्यं¹⁶ ज्ञानयोगमेव न शोभते कुतः पुनः तत्कर्म शोभते किं यत्तत्कर्म ईश्वरे न चार्पितं अनर्पितं अभिसंहितार्थकामादिफलं अच्युतभाववर्जितं च इत्यर्थः । अत एव शश्वत् सदा फलानुभवदशायां अनुष्ठानदशायां चाभद्रं दुःखं यस्मिन् तदनुष्ठानदशायां अभद्रवत्त्वं कायक्लेशाद्यावहत्वेन दुष्टमेव फलदशायामपि पुनःपतनभयशङ्कया अभद्रवत्त्वं अवगन्तव्यम् । यदप्यकारणं निष्कामकर्माप्यच्युतभाववर्जितं चेत् न शोभते । अयमर्थः - ज्ञानयोगः कर्मयोगश्च भगवद्भक्तिवर्जितः न शोभते काम्यं कर्म न शोभते इति कैमुत्यन्यायसिद्धमिति ॥ १२ ॥

1 2 3 4. 5 & 7

विज भारतादिशास्त्रेषु हरियशसः बहूदितत्वात् कथं खिलं मन्ये इत्युच्यत इति तत्राह यथा इति । हे मुनिवर्य ! सर्वज्ञतम ! मुनिभिः क्रियत इति वा मुनिवर्य ! धर्मादयः पुरुषार्थाः यथा अनुवर्णिताः तथा वासुदेवस्य महिमा नानुवर्णितः, हि यस्मात् तस्मात् अनुवर्णनीयः । धर्मादीनां अल्पकथनेनापि पूर्तिः स्यात् न तथा वासुदेवस्य महिम्नः भारतादौ अतिकथितस्यापि सतां तत्र तात्पर्यातिशयात् फलाधिक्याच्च । न हि सूर्योदयं आकाङ्क्षमाणस्य खद्योतोदयेनेच्छा निवर्तत इत्येतदर्थं हिशब्देनाह, द्वितीयः हिशब्दः हेत्वर्थः ॥ ९ ॥ धर्मादीनां अल्पकथनेन कथं पूर्तिः स्यादिति तत्राह न इति । यद्वचः जगत्पावनकरं हरेः यशः न गृणीत कर्हिचिदपि न प्रतिपादयेत् तच्चित्रपदमपि चित्राणि पदानि यस्मिन् तत् तथोक्तं तद्वचः शास्त्रं न भवतीत्यर्थः । कुतः ? तद्वायसं वयोमात्रानुजीवितार्थं शास्त्रं उशन्ति इच्छन्ति । यत्र काकोच्छिष्टतीर्थे मानसाः प्रेक्षावन्तः मानसाख्यसरोविहारिणो वा हंसाः परमहंसाः धवलपक्षाः वा जलपयोविवेककारिणः मिमया विचारलक्षणस्त्रानेच्छया न न्यपतन् न निपतन्ति न प्रविशन्तीति यथा तथा । यत्र यस्मिन् तीर्थे मानसाः ब्रह्मणः मनसः जाताः सनकादयः हंसाः निर्लेपा इति वा । तस्मात् सज्जनानादरणीयत्वेन धर्मादीनां अल्पकथनेन पूर्तिरिति भावः । विरमत्युशिक्षया उशिक शुद्धं क्षयं स्थानं येषां ते तथोक्ताः । शुद्धं ब्रह्म तदेव क्षयः येषां ते तथोक्ताः इति वा इति पठित्वा केचि याचक्षते तत् चिन्त्यम् ॥ १० ॥ 155 1-5-12] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वासुदेवमहिम्नः अतिकथितस्यापि कथं न पूर्तिरिति तत्राह M स वाक् इति । यस्मिन् निबन्धे प्रतिश्लोकं अपशब्दाद्यबद्भवत्यपि शाब्दिकैः जुगुप्सिते देशकालगुणैः अनन्तस्य हरेः पारिजातहरणाद्यात्मकयशोलाच्छितानि नारायणादिनामानि सन्ति साधवः परमभागवताः शुकादयः यच्च शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति स जनतायाः जनसमूहस्य अयं पापं विप्लवयति नाशयतीति जनताघविप्लवः वाचां विसर्गः विशिष्टरचनाविशेषः इत्येकान्वयः । यस्मिन् सति प्रशस्तानि अनन्तस्य नामानि साधवः शृण्वन्ति इति यत् यस्मात् तस्मात् स एव वाग्विसर्गः इति वा । जनतापापविनाशहेतुत्वात् सज्जनगृहीतत्वाच्च वासुदेवमाहात्म्यप्रतिपादकमेव शास्त्रं नान्यत् । अतः तदेव शास्त्रप्रणेतृभिः रचनीयमिति भावः ॥ ११ ॥ न केवलं वासुदेवमहिमद्योतकयशोङ्कविधुरशास्त्ररचनमेव मोघं किन्तु हरिभक्तिविरहितनिर्निमित्तज्ञानकर्मणी अपि निष्फले एव इति विज्ञापयतीत्याह नैष्कर्म्य इति । नैष्कर्म्य स्वतः निष्कर्मणः मुक्तेः साधनम् । अलं निरञ्जनं विषयसम्मार्जनमलरहितं अत्यन्तविरक्तिमत् वेदार्थविषयं परोक्षज्ञानमपि अच्युतभाववर्जितं भगवद्भक्तिरहितं हरौ अच्युततया निरन्तरभावनया मनोयोजनेन रहितं वा न शोभते, अधिकारिणः अभीष्टफलं न प्रकाशयति बन्धकतया शश्वत् सर्वदा अभद्रं अमङ्गलं ईश्वरे हरौ न चार्पितं कर्म न शोभते इति, कुतः पुनः किमु वक्तव्यम् ? यद्यपि अकारणं फलकामनादिविधुरं तथापीत्यर्थः । शश्वदभद्रं अनुष्ठानकाले फलकाले वा मङ्गलं यत्काम्यं कर्म न शोभते इति कुतः पुनः यदप्यकारणं नित्यं कर्म हरौ नार्पितं चेत् तन्न शोभते इति किं वक्तव्यमिति वा । अच्युतभाववर्जितमित्यनेन अपरोक्षज्ञानस्य भक्तिसाधनत्वात् परोक्षोपपदमेवात्र ज्ञानं विवक्षितमिति ज्ञायते ॥ १२ ॥ 1 BK,M add मुनिवरप्राप्य इति वा रा० कृ० हे मुनिवर्य, व्यास, किञ्च धर्मादयः धर्मार्थकाममोक्षाख्याः अर्थाः पुरुषार्थाः यथा अनुवर्णिताः पुनः पुनः वर्णिताः, तथा वासुदेवस्य सर्वान्तर्यामिणः भगवतः महिमा न अनुवर्णितः धर्मादिवत् प्राधान्येन नोक्तः । सर्वकारणस्य अत्र वासुदेवपरितोषजनकं ज्ञानं व्यर्थं इति कथितम्, किं तद्भवति ? उच्यते सर्वान्तर्यामिणः वासुदेवस्य पार्थक्येन न कस्यापि वस्तुनः अस्तित्वम् । तथा च धर्मादीनां वासुदेवमयत्वेन ज्ञानमेव सार्थकम् तदेव वासुदेवतोषनिदानं च ।

अपि च व्यासेन धर्मादयः पुरुषार्थत्वेन पाद्यब्रह्माण्डादिपुराणेषु वर्णिताः पुरुषार्थीशिरोमणिः वासुदेवमहिमा तु पुरुषार्थत्वेनापि न वर्णितः । किन्तु पुरुषार्थभूत मोक्षसाधनत्वेनैव वर्णितः सोऽयं महान् प्रमादः एव चित्तस्य अप्रसाद जनयति । यद्यपि धर्मादीनां पुरुषार्थानां अनुष्ठेयतया अनुवर्णनं समुचितं तथापि वासुदेवमहिमानुप्रवेशेनैव सार्थक्यं तदनुवर्णनस्य । तस्मात् वासुदेवमहिमानुवर्णनं उपसर्जनीकृत्य प्रधानतया धर्मादिवर्णनं अनुचितमेव । तदेवं कर्तव्याकरण- मेव चित्ताप्रसत्तेः कारणम् । } 156 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-12 अत्रेदं अनुसन्धेयम् - वासुदेवमहिमानुवर्णनं नाम आनन्दघनस्य वासुदेवस्य सर्वान्तर्यामिणः महिम्नः अस्तित्वरूपस्य अनुवर्णनं अनुसन्धानमेव विना च नैरन्तर्येण तादृशवासुदेवास्तित्वानुसन्धानं केवलधर्माद्यनुवर्णनं न चित्तप्रसादमावहति पार्यन्तिकसुखस्वरूपवासुदेवमयधर्मानुसन्धानस्यैव चित्तप्रसत्तिहेतुत्वात् । न खलु स्मृतमात्रं मधुगतं माधुर्यं विना आस्वादनं जिह्वया अनुभवविषयीभवति । एवं वासुदेवमहिमा तद्भक्तेषु गुणत्वेन आत्मानं अभिव्यनक्ति । तेन च भगवत्सान्निध्यसिद्धिः । लोके च सज्जनगुणानुसन्धानेन तद्रूपनारायणश्च सन्निधत्ते अस्माकम् । तेन चित्तप्रसादः समाध्यपरपर्यायः प्राप्यते । एतदनुसन्धानव्य- तिरेकिणः केचित् साधून् अविगणय्य केवलसमाधिमहत्त्वमनुचिन्तयन्तः तत्साधने च परिश्रान्ताः सन्तः विना समाधिसुखं कालान्तं भजन्ते । केवलविज्ञानापेक्षया शास्त्राध्ययनं कुर्वतां विदुषां एषैव गतिः । कदाचित् अभ्यासवशेन प्रवृद्धे अभिमानेऽपि ते आनन्दभ्रमं कुर्वन्ति । तथाहि - सुरापानादिकं अभ्यासबलेन आनन्दाभासं जनयति । ईदृशाभ्यासानुबन्ध एव सङ्गः । अथवा कर्मबन्ध इति कथ्यते एतस्मात् मानवान् विमोचयितुं सत्साङ्गत्यसज्जनगुणश्रव- णकीर्तनादिकं प्रभवति न तु धर्मानुवर्णनम् । । एवमत्रापि " भारतादिग्रन्थेषु तत्तत्कथामुखेन केवलधर्मवर्णन परायणो भवान् चित्तप्रसादनिदानं भागवतधर्मा- नुवर्णनं नाकरोत्” इति नारदः व्यासं वासुदेवमहिमानुवर्णने अवहितं विदधाति ।। ९ ।। चित्रपदं यमकोत्प्रेक्षाद्यलङ्कारयुक्तमपि यद्वचः जगत्पवित्रं हरे हरे यशः कर्हिचित् कुत्रापि न प्रगृणीत न वदेत् चेत् तद्वचः काव्यं इत्यर्थः । वायसं काकतुल्यकामिसम्बन्धि तीर्थ रतिस्थानं उशन्ति मन्यन्ते । कुत इति चेत्, यत्र काव्ये मानसाः भगवन्मये सत्त्वप्रधाने यासि स्थिताः उशिक्क्षयाः कमनीयनिवासाः ब्रह्मनिवासा इत्यर्थः । हंसाः यतयः न निरमन्ति तरां न रमन्ते । अन्यार्थस्तु - मानसाः मानससरसि चरन्तः उशिक्क्षयाः कमनी- कमलषण्डवासिनः हसाः यत्र काकक्रीडास्थाने परित्यक्तविविधचित्रात्रयुक्ते अपि उच्छिष्टगर्ते न रमन्ते इति ॥ १० ॥ अबद्धवत्यपि अपशब्दादसहितेऽपि यस्मिन् वाग्विसर्गे प्रतिश्लोकं श्लोके श्लोके अनन्तस्य श्रीविष्णोः यशोऽङ्कितानि यशसा चिह्नितानि नामानि सन्ति यत् यानि नामानि साधवः सत्पुरुषाः शृण्वन्ति वक्तरि सतीति शेषः । गृणन्ति कथयन्ति श्रोतरि सति इत्यध्याहार्यम् । गायन्ति अन्यदा तु स्वयमेव कीर्तयन्ति । तद्वाग्विसर्गः सः वाक्प्रबन्धः जनताघविप्लवः जनसमूहपापनाशकः भवति । शास्त्राणि तावत् विधिनिषेधबहुलानि । तत्र शब्दसाधुत्वासाधुत्वनिर्णायकं व्याकरणम् । तच्च “प्रयोगशरणाः वैयाकरणाः” इति न्यायेन प्रयोगाधीनम् । यत्पदं बहुभिः प्रयुक्तं रूढं भवति तत् सदिति तदन्यदसत् इति तन्निर्णयः । वस्तुतस्तु शास्त्रदृशा अपशब्दोऽपि भगवद्भक्तिप्रबोधकश्चेत् साधुरेव । शास्त्राणां मान्यता च ईश्वरतत्त्वज्ञानैकनिबन्ध- ना ॥ ११ ॥ 157 1-5-13] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् नैष्कर्म्यं निष्कर्मतारूपं निरञ्जनं अविद्यारहितमपि ज्ञानं अच्युतभाववर्जितं भगवद्भक्तिशून्यं चेत् अलं अत्यन्तं न शोभते । शश्वत् सदा साधनसमये फलकाले च अभद्रं दुःखात्मकं यत्कर्म काम्यं इति शेषः । यदप्यकारणं काम्यभिन्नं तदुभयविधं कर्म ईश्वरे नार्पितं चेत् कुतः पुनः शोभते नैव शोभत इत्यर्थः ॥ १२ ॥ अथ महाभाग ! भवानमोघदृक् शुचिश्रवाः सत्यरतो धृतव्रतः । उरुक्रमस्याखिलबन्धमुक्तये समाधिनानुस्मर द्विवेष्टितम् ।। १३ ।। ततोऽन्यथा किचन यद्विवक्षेतः पृथग्दृशस्तत्कृतरूपनामाभिः । न कुत्रचित् कापि च दुःस्थिता मतिः लभेत वाताहतनौरिवास्पदम् ॥ १४ ॥ जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः स्वभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः । तद्वाक्यतो धर्म इतीरितः स्थितः न मन्यते तस्य निवारणं जनः ।। १५ । विचक्षणोस्याऽर्हति वेदितुं विभोः अनन्तपारस्य निवृत्तितस्सुखम् । प्रवर्तमानस्य गुणैरनात्मनः ततो भवान् दर्शय चेष्टितं विभोः ॥ १६ ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8

श्रीध० तदेवं भक्तिशून्यानि ज्ञानवाक्चातुर्यकर्मकौशलानि व्यर्थान्येव यतः, अतः हरेः चरितमेव अनुवर्णय इत्याह अथो इति । अथो अतः कारणात् । अमोघा यथार्था दृक् धीः यस्य, शुचि शुद्धं श्रवः यशो यस्य, सत्ये रतः, धृतानि व्रतानि येन सः भवान् एवं महागुणस्तावत् । अतः उरुक्रमस्य विविधं चेष्टितं लीलां समाधिना चित्तैकोम्यण अखिलस्य बन्धमुक्तये त्वं अनुस्मर स्मृत्वा वर्णय इत्यर्थः । एतच्च वाक्यान्तरमिति मध्यमपुरुषप्रयोगः नानुपपत्रः ॥ १३ ॥ विपक्षे दोषान्तरमाह T तत इति । ततः उरुक्रमचेष्टितात् पृथकदृशः अत एव अन्यथा प्रकारान्तरेण यत्किञ्चत् अर्थान्तरं विवक्षतः तया विवक्षया कृतैः स्फुरितैः रूपैः नामभिश्च वक्तव्यत्वेन उपस्थितैः दुःस्थिता अनवस्थिता सती मतिः कदाचित् क्वापि विषये आस्पदं स्थानं न लभेत, वातेन आहता आघूर्णिता नौरिव । तदुक्तं गीतासु “व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् । (भ.गी. 2-41 ) इत्यादि ॥ १४ ॥ तदेवं हरियशो विना भारतादिषु कृतं धर्मादिवर्णनं अकिञ्चित्करं इत्युक्तं प्रत्युत विरुद्धमेव जातमित्याह जुगुप्सितम् इति । जुगुप्सितं निन्द्यं काम्यकर्मादि स्वभावत एव रक्तस्य तत्र रागिणः पुरुषस्य धर्मकृते धर्मार्थमनुशासतः तव महानयं व्यतिक्रमः अन्याय्यः । कुत इत्यतः आह । यस्य वाक्यतः अयमेव मुख्यः 158 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-16 धर्मः इति स्थितः इतरः प्राकृतः जनः तस्य काम्यकर्मादेः अन्येन तत्त्वज्ञेन क्रियमाणं निवारणं स्वयमेव वा त्वया क्रियमाणं यद्वा “न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः " ( म. ना. उ. 10-5) इति श्रुत्या क्रियमाणं निवारणं यथार्थमेतदिति न मन्यते । किन्तु प्रवृत्तिमार्गानधिकृतविषयं तदिति कल्पयति । तदुक्तं मतान्तरोपन्यासे भाट्टैः " तत्रैवं शक्यते वक्तुं येऽन्धपादयो नराः । गृहस्थत्वं न शक्ष्यन्ति कर्तुं तेषामयं विधिः । नैष्ठिकब्रह्मचर्यं वा परिव्राजकतापि वा । तैरवश्यं ग्रहीतव्या तेनादावेतदुच्यते” इत्यादि ॥ १५ ॥ 8 ननु यद्येवं प्रवृत्तिमार्गः निन्द्यते तर्हि निवृत्तिमार्गे सर्वक्रियात्यागेनैव पारमेश्वरसुखस्वरूपानुभूतेः किं तद्यशः कथनेनापि, तत्राह - विचक्षण इति । विचक्षणः निपुणः कश्चिदेव निवृत्तितः सर्वक्रियानिवृत्त्या अस्य विभोः सुखं निर्विकल्पकसुखात्मकं स्वरूपं वेदितुं ज्ञातुमर्हति न पुनः अविचक्षणः प्रवृत्तिस्वभावः । विभुत्वे हेतुः अनन्तः कालतः देशतश्च पारं न यस्य तस्य विभोः चेष्टितम् । ततः कारणात् हे विभो ! अनात्मनः देहाद्यभिमानिनः अत एव गुणैः सत्त्वादिभिः प्रवर्तमानस्य जनस्य दर्शय । भवानिति त्वमित्यर्थः । पाठान्तरे हे भवन्निति सम्बोधनम् ॥ १६ ॥ ቀር

1. HV लीलावैचित्र्यं 2 H. Vadd शास्त्रोल्लङ्घनमित्यर्थः । 3. H, Vadu तव 4 H, Vadd अमे 5. H. V एतदिति 6. HV गृहीतव्यं 7 B ’ तिः 8 B adds ‘इति’ 9 HV नास्त्यन्तः कालतः पारं च देशतः यस्य 10 H,V भोः

वीर- तदेवं लोकहितार्थं प्रवृत्तस्य तव केवलत्रिवर्गतत्साधननिरूपणं उचितं इत्युक्तं भवति । यतः त्रैवर्गिककर्मणः अनर्थगर्भत्वं अतः त्वं अखिलानिष्टप¹⁷रिहारेष्टप्रापणक्षम भगवद्भक्तियोगनिष्पादक तच्चेष्टितज्ञानजनकं प्रबन्धं कुरु इत्याह - अहो इति । हे महाभाग! भाग्यमत्र भगवदंशभूतत्वं, अखिलनिगमद्रष्टृत्वं च । भवान् सत्यरतः सत्यं भूतहितं तस्मिन् रतः, न केवलं सत्यरतः एव अपि तु अमोघदृक् सत्य¹⁸मूलममोघमवितथं पश्यतीति तथाभूतहिताचरणोपयुक्तज्ञानसम्पन्नश्च इत्यर्थः । न केवलं अमोघदृगेव अपितु धृतव्रतः धृतं सङ्कल्पितं व्रतं सत्यार्थदीक्षारूपं येन सः भूतहिताचरणाय बद्धदीक्ष इत्यर्थः । ¹⁹कथमेवम²⁰हो भाग्यं ज्ञायते’ इत्यतः विशिनष्टि - शुचिश्रवाः, शुचि विशुद्धं श्रवः “लोकहितार्थं अवतीर्णः व्यासः” इत्येवंविधा प्रथा यस्य सः । हेतुगर्भाणि एतानि विशेषणानि एवंविधस्यानर्थगर्भत्रैवर्गिकनिरूपणं अनुचितं इति भावः । उक्तविधस्त्व उरुक्रमस्य उरवः विपुलाः क्रमाः पादविन्यासाः त्रि²¹लोके यस्य तस्य भगवतः यद्विचेष्टितं ²²तदेव नृणां अखिलानां बन्धानां गर्भजन्ममरणादिरूपाणां मुक्तये बन्धेभ्यः मुक्तये वा समाधिना अनुस्मर सम्यक् आलोचनपूर्वकं प्रबधान इत्यर्थः ॥ १३ ॥

एवं चेत् त्वदात्मनि असन्तोष: नि²³वर्तेत नान्यथा इत्याह - अत इति । अतोऽन्यथा उरुक्रमचेष्टकथनात् अन्यथा वैपरीत्येन तत्कृतरूपनामभिः पृथग्दृशः पृथग्भूतान् सम्बन्धरहितान् अर्थान् विवक्षतः वर्णयतः तव अत एव दुसःस्थिता मतिः कदाचिदपि क्वचिदपि यत्किञ्चिदपि आस्पदं प्र²⁴तिष्ठां अव्याकुलतामिति यावत्; न लभेत प्रत्युत व्याकुलैव भवतीत्यर्थः । यद्वा ²⁵ततोऽन्यथा यत्किञ्चन विवक्षसे चे²⁶न्नानावि²⁷धार्थदर्शिनः ते मतिः क्वापि तत्कृतरूपनामभिः । कृतमि²⁸ति भावे क्तः, कर्म इत्यर्थः । तस्य उरुक्रमस्य कर्मरूपनामभिः हेतुभिः आस्पदं प्रतिष्ठां न लभते । बुद्धेः अव्याकुलत्वं नाम भगवत्कर्मरूपनामगोचरत्वं तत् न सिध्यतीत्यर्थः । यथा वातेन वायुना आहता उत्पथं नीता नौः आस्पदं न लभते तद्वत् । यद्वा अतः उरुक्रमात् अन्यथास²⁹त्त्वेन उरुक्रमानात्मकत्वेन अब्रह्मात्मकस्वतन्त्रवस्तुत्वेनेति यावत् । यत्किञ्चन वस्तु विवक्षतः वर्णयितुं इच्छतः अत एव तत्कृतैः उरुक्रमकृतैः देवमनुष्यादिरूपनामभिः हेतुभिः पृथग्दृशः पृथग्दृष्टेः तव अत एव दुसःस्थिता मतिः क्वापि कर्हिचिदपि आस्पदं न ल³⁰भेत । यत्किञ्चन विवक्षितं त् तदुरुक्रमात्मकतया तद्विभूतित्वेनैव व³¹र्णयेः चेत् तव मतिः सुस्था सती आस्पदं ल³²भेत । अतदात्मकतया स्वतन्त्रवस्तुत्वेन वर्णयितुं उद्यु³³क्तं चेत् तर्हि अत एव पृथग्दृष्टेः तव दुसःस्थिता सती मतिः आस्पदं न ल³⁴भेत इत्यर्थः । प्राधान्येन उरुक्रमचेष्टितं वर्णनीयं तत्प्रसङ्गादपि यत्किञ्चिद्वस्तु वर्णयितुं इष्टं, तदपि तद्विभूतितयैव वर्णनीयम् । एवं चेत् मतिः अव्याकुला अन्यथा तु व्याकुला भवतीति भावः ॥ १४ ॥

भूतहिताचरणा³⁵र्थे प्रवृत्तः त्वं अहितं एव कृतवान् असि इत्याह - जुगुप्सितं इति । स्वभावरक्तस्य इत्य³⁶र्थकामयोः इत्यादिः अर्थकामयोः स्वभावतः एव रक्तस्य जनस्य धर्मकृते अर्थकामसाधनधर्मार्थं अनुशासतः भारतनिर्माणद्वारा बोधयतः तव अयं महान् व्यतिक्रमः चिकीर्षितविपरीतानुष्ठानरूपः आपतितः । भूतहितं चिकीर्षितं अधुना तद्विपरीतमेव कृतं इत्ययं महान् व्यतिक्रमः इत्यर्थः । अतः इदं जुगुप्सितं निन्दितं कृतम् । स्वभावतः एव अर्थकामपारवश्यमूलक तापत्रयाभिहतं जनं प्रति पुनरर्थकामसाधनमेव अनुतिष्ठ इत्यनुशासनं निन्दितं इति भावः । ननु मयैवं अनुशासने कृतेऽपि स्वरुच्यनुसारात् लोकः निःश्रेयससाधन एव प्रवर्तताम् । भारतेऽपि क्वचित् अर्थकामयोः हेयत्वेन उक्तत्वात् न दोषश्च इत्यतः³⁷ आह यद्वाक्यत इति । परः कृत्स्त्रवे³⁸दीतरः ततः अर्वाचीनः कृत्स्त्रवित् जनः यस्य तव वाक्यात् अर्थकामसाधनमेव धर्म इति स्थितः । अर्थकामौ एव निरतिशयपुरुषार्थौ तत्साधनमेव निरतिशय धर्म इत्यध्यवसाय³⁹युक्तः । तस्य त्रिवर्गस्य निवारणं न मन्यते । त्वया त्रिवर्गस्य विस्तरेण प्रतिपादितत्वात् त्रिवर्गस्य निवारणं त्वदभिप्रेतं इति जनो न जानातीत्यर्थः ॥ १५ ॥

ननु अकृत्स्त्रवित् जनः न जानातु नाम कृत्स्नवित्तु मम अभिप्रायं जानात्येव इत्यत आह - विचक्षण इति । यदपि अस्य विभोः भगवतः अनन्तपारस्य, कर्मणि षष्ठीयम् । अपारं चेष्टितं विचक्षणः निपुणबुद्धिः निवृत्तिध⁴⁰र्मरतः निवृत्तिधर्मनिष्ठतया सुखं यथा तथा वेदितुं अर्हति । निवृत्तिधर्मनिष्ठः भगवद्वैभवाभिज्ञः दुर्लभ इति भावः । तथापि गुणैः रजआदिगुणमूलकैः रागादिभिः प्रवर्तमानस्य अनात्मनः आत्मज्ञानरहितस्य जनस्य विभोः चेष्टितं दर्शय प्रबन्धनिर्माणेन व⁴¹र्णय इत्यर्थः । शासनं नाम अज्ञातज्ञापनरूपम् । तत्र अर्थकामयोः क्वचिदपि हेयत्वानुक्तौ अपि विचक्षणः जनः जानात्येव । अतस्त⁴²म्प्रति क्वचिदपि अर्थकामयोः हेयत्वज्ञापनं व्यर्थमेव । अविचक्षणं त्वदभिप्रायानभिज्ञं प्रत्यपि तद्व्यर्थमेव । अतः विचक्षणजनस्यापि सुखप्रतिपत्तये अर्थकामयोः हेयत्वं भगवच्चेष्टितज्ञानस्य निरतिशयपुरुषार्थसाधनत्वं च विपुलप्रबन्धनिर्माणेन दर्शय इति भावः ॥ १६ ॥

स्व 1 3 3 4 5 6 7. 8. 9 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16 17. 18 19 20 21 22. 23. 24 25

विज० अधुना अलम्बुद्धिहेतुं विज्ञापयीत्याह अत इति । हे महाभाग ! अपरिमितभाग्यनिधे! उक्तप्रकारेण कर्मज्ञानयोः हरिभक्तिरहितयोः निष्फलत्वात् धर्मादीनां अल्पकथनेनापि पूर्तिः । भगवन्महिना अतिकथि- तेनापि अपूर्तिरेव इति यतः साक्षात् शुचिश्रवाः विष्णुरेव अत एव सत्ये निर्दुःखानन्दानुभवे रतः शरणागतपालनादिधृतं व्रतं येन स तथा अत एव अमोघज्ञानः अत एव भवान् पूज्यः त्वं सकलसज्जनसंसारबन्धनविध्वंसनाय उरुक्रमस्य बहुपराक्रमस्य तव यत् जगत्सृष्टिपालनादिविशिष्टचेष्टितं तत् समाधिना दर्शनगुह्यसमाधिभेदेन त्रिधा भिन्नानां भाषाणां मध्ये यथास्थितवस्तुकथनलक्षणया समाधिभाषया अनुस्मर भगवन्महिमप्रतिपादकश्रीभागवताख्यग्रन्थं कुरु । तेन कृतावतारप्रयोजनालम्बुद्धिः भविष्यतीति भावः । अखिलधर्मगुप्तये इति पाठे समस्तभागवतधर्मरक्षणाय इत्यर्थः ।। १३ ॥

केवलधर्मादिविषयशास्त्रकृत्यानर्थोपि भवतीति ज्ञापयतीति आह अतोऽन्यथा इति । अत एव भगवन्महिम्नः अन्यथा विरुद्धतया यद्धर्मादिपुरुषार्थकथनाय विवक्षितं तत्किञ्चन यत्किञ्चित्र पुरुषार्थोपयोगी कुतः तत्कृतरूपनामभिः तस्मिन् ग्रन्थे धर्मादिफलत्वेन प्रतिपादितस्वर्गादिगतलावण्यादिरूप मदनकलिकेत्यादिनामवत्पदार्थैः पृथग्दृशः ते मम सुखहेतवः इति वस्त्वयथार्थज्ञानिनः रागादिदोषदुष्टत्वेन दुःस्थिता मतिः कर्हिचित् क्वापि कस्मिंश्चिद्विषयेऽपि समुद्रे वातेन वायुना आहत्ता विघटिता नौः तरीव आस्पदं आश्रयं न लभेत इत्येकान्वयः । तस्मात् केवलधर्मादिविषयशास्त्रकृतिरनर्थकारीति भावः । अतोऽन्यथा श्रीभागवतकृतिमन्तरेण यत्किञ्चन ग्रन्थकरणं विवक्षितं तद्न्थतत्कल्पितरूपनामभिः मुग्धस्य इति वा । चशब्दान्नरकपातफलमेव स्यादिति सूचयति ॥ १४ ॥ न केवलं अनर्थकार्येव भवेत् अन्येषां निन्दिताधर्मकारी च इति ज्ञापयति जुगुप्सितम् इति । स्वत एव प्रवृत्तिधर्मादिषु रागिणः अज्ञस्य प्रवृत्तिधर्मादिकृते अनुशासनं कुरु इति प्रेरणं जुगुप्सितं त्वादृशैः इति शेषः ; न केवलं निन्दितं, किन्तु महान् व्यतिक्रमः वृक्षात् अधः पतितस्य दण्डेन ताडनवन्निस्सीमः अन्यायः । कुतः “स यत्प्रमाणं कुरुते” (भ.गी. 3-21 ) इति न्यायात् यद्वाक्यतः धर्म इति तस्य जनस्य इतरः स्थितः जनः निवारणं न मन्यत इत्यन्वयः । यस्य भवादृशस्य वचनात् धर्मोऽयं इत्यनुतिष्ठतस्तस्य प्रवृत्तिमार्गस्थितस्य जनस्य इतरस्मिन् निवृत्तिमार्गस्थितः जनः शुकादिः नायं धर्मः न चरतेति निवारणं न करोति । तस्मात् तादृशग्रन्थकृतिः अनपेक्षिता इति भावः । यद्वाक्यत इति यस्य भवादृशस्य श्रेष्ठस्य वाक्यतः वचनात् प्रतीत एव धर्मः मुख्यपुरुषार्थहेतुः इति यदुत्तरः जनः अधिकारी स्थितः विश्वस्तः तस्य जनस्य कुमार्गप्रवर्तमानस्य निवारणं स न मन्यते चेत् तस्य श्रेष्ठस्य महान् व्यतिक्रमः अन्यायः यतः, अतः जुगुप्सितं इति सम्बन्धः । कुमार्यासक्ताः स्वस्मिन् विश्वस्ताः चेत् तस्मात् ते वारणीयाः एव न पुनः प्रवर्तनीया इति कृपालोः धर्म एव इति भावः ॥ १५ ॥ 161 15 1-5-16) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् समाधिभाषात्मकग्रन्थे अधिकार्यभावात् उपरम्यत इति न वक्तव्यं इति विज्ञापयति विचक्षण इति । निवृत्तितः गुणैः प्रवर्तमानस्य अनात्मनः अस्य अनन्तपारस्य विभोः सुखं विचक्षणः वेदितुं अर्हति यस्मात् ततः भवान् पूज्यः त्वं विभोः चेष्टितं दर्शय इत्येकान्वयः । अनुष्ठितनिवृत्तिधर्मात् सत्त्वादिगुणैः जगत्सृष्ट्यादौ प्रवर्तमानस्य अनात्मनः अस्वामिकार्यस्य जीवस्य अपरिमितमूर्तेः विभोः भगवतः सकाशात् यत् भविष्यत्सुखं भवति तत्सुखं विचक्षणः विशिष्टाचार्यः सात्विक प्रकृतिः ज्ञातुं योग्य इति यस्मात् तस्मात् विभोः सर्वगस्य हरेः चरितं समाधिभाषात्मकग्रन्थकरणेन ज्ञापय इत्यतः अधिकार्यभावात् न उपरन्तव्यं इति भावः । अनात्मनः बुद्ध्यादेः गुणैः सत्त्वादिभिः शब्दादिषु प्रवर्तमानस्य जनस्य सुखाय विभोः चेष्टितं दर्शय इति वा ॥ १६ ॥ रा० कृ० हे महाभाग ! अतः भवान् अमोघदृक् यथार्थदृष्टिः शुचिश्रवाः शुद्धयशस्कः सत्यरतः, धृतव्रतश्च आस्ते । तस्मात् उरुक्रमस्य विष्णोः यद्विचेष्टितं लीलावैचित्र्यं वर्तते, तत् अखिलबन्धमुक्तये समाधिना चित्तैकाम्येण अनुस्मर । त्वं स्मृत्वा वर्णय इति यावत् ॥ १३ ॥ ततः विष्णुचेष्टितात् पृथग्दृशः पृथवस्तुतात्पर्यवतः अतः एव अन्यथा प्रकारान्तरेण यत्किञ्चन यत्किमप्यर्थान्तरं विवक्षतः वक्तुमिच्छतः तव तत्कृतरूपनामभिः तया विवक्षया कृतैः स्फुरितै रूपैः नामभिः दुःस्थिता अनवस्थिता मतिः वाताहतनौरिव कर्हिचित् कदाचित् कापि च कुत्रापि विषये आस्पदं स्थानं न लभेत ॥ १४ ॥ स्वभावरक्तस्य स्वभावत एव अर्थकामयोः रागवतः पुंसः धर्मकृते भागवतधर्मग्रहणार्थं जुगुप्सितं निन्द्यं काम्यकर्मादिकं अनुशासतः भारतनिर्माणद्वारेण बोधयतः तव महान् व्यतिक्रमः चिकीर्षितविपरीतानुष्ठानरूपः अन्यायः आपतितः । कथमिति चेत् यद्वाक्यतः यस्य तव वाक्यात् “देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य खादन् मांसं न दोषभाक् " (मनु. स्मृ. 5-32 ) इत्यादिरूयात् धर्म इति अर्थकामादिसाधनमेव मुख्यः धर्मः इत्येवं स्थितः निश्चयवान् इतरः प्राकृतः जनः तस्य अर्थकामसाधनभूतधर्मस्य निवारणं “सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज” (भ.गी. 18-66) इति भगवता भारते एव क्रियमाणं न मन्यते यथार्थमेतत् इति न मन्यते ॥ १५ ॥ विचक्षणः अतिनिपुणः कञ्चिदेव निवृत्तितः सर्वकार्यनिवृत्त्या अनन्तपारस्य देशकालानवच्छिन्नस्य अस्य विभोः सुखं निर्विकल्पकसुखात्मकं आनन्दस्वरूपं वेदितुं ज्ञातुं अर्हति । ततः तस्मात् कारणात् हे विभो ! अनात्मनः आत्मरहितस्य देहाद्यभिमानिनः अत एव गुणैः सत्त्वादिभिः प्रवर्तमानस्य कार्यव्यापृतस्य जनस्य चेष्टितं भगवतः लीलाविशेषान् भवान् त्वमित्यर्थे अयंशब्दः प्रयुक्तः । दर्शय वर्णय इत्यर्थः ।

अत्र देहाद्यभिमानवतः सत्त्वादिगुणसङ्गेन कार्यव्यापृतस्य जनस्य आनन्दस्वरूपदर्शनाय भगवच्चेष्टानुवर्णनं कर्तव्यं इत्युक्तं भवति । तत्कथम् ? उच्यते- गृहदारधनादिषु आत्मीयभावं अपहाय सर्वान्तर्यामिणः विष्णोः सत्तां अनुसन्धाय तत्समर्पणधिया तेषु स्वकर्तव्यं आचरतः जनस्य सर्वत्र भगवद्भावना सिध्यति । तया च सर्वचेष्टासु भगवल्लीलानुसन्धानं, तेन रागद्वेषोपरमः, ततश्च निर्विकल्पसुखानुभवः । सोऽयं विष्णूपासनाक्रमः । उक्तं च भगवता “तदद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥” (भ.गी. 5-17) ॥ १६ ॥ 162 1 K,M omit किं K.M omit खै व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् त्यक्त्वा स्वधर्म चरणाम्बुजं हरे भजन्नपक्कोऽथ पतेत्तत्तो यदि । यत्र व वाsभद्रमभूदमुष्य किं को वाऽर्थ आप्तोऽभजतां स्वधर्मतः ॥ १७ ॥ तस्यैव हेतोः प्रयतेत कोविदो न लभ्यते यद्धमतामुपर्यधः । तल्लभ्यते दुःखवदन्यतस्सुखं कालेन सर्वत्र गभीररंहसा ॥ १८ ॥ नं वै जनो जातु कथञ्चनाव्रजेत् मुकुन्दसेव्यन्यवदङ्ग! संसृतिम् । स्मरन्मुकुन्दायुपगूहनं पुनः विहातुमिच्छेन्न रसग्रहो यतः ॥ १९ ॥ इदं हि विश्व भगवानिवेतरो यतो जगत्स्थाननिरोधसम्भवः । तद्धि स्वयं वेद भवांस्तथापि वै प्रादेशमात्रं भवतः प्रदर्शितम् ॥ २० ॥ [1-5-17 2 3 4 5 6 7 8 9 walak श्रीध० एवं तावत् काम्यधर्मादेः अनर्थहेतुत्वात् तं विहाय हरेः लीलैव वर्णनीया इत्युक्तम् । इदानीं तु नित्यनैमित्तिकस्वधर्मनिष्ठामप्यनादृत्य केवलं हरिभक्तिरेव उपदेष्टव्या इत्याशयेनाह . त्यक्त्वा इति । ननु स्वधर्मत्यागेन भजन् भक्तिपरिपाकेन यदि कृतार्थो भवेत् तदा न काचित् चिन्ता । यदि पुनः अपक्क एव म्रियेत ततः भ्रश्येद्वा तदा स्वधर्मत्यागनिमित्तः अनर्थः स्यात् इत्याशङ्कयाऽऽह । ततः भजनात् कथञ्चित् पतेत् भ्रश्येत् म्रियेत वा यदि तदपि भक्तिरसिकस्य कर्मानधिकारात् नांनर्थशङ्का, अङ्गीकृत्याप्याह । वाशब्दः कटाक्षे यत्र क्व वा नीचयोनौ अपि अमुष्य भक्तिरसिकस्य अभद्रं अभूत् किम् ? नाभूदेव इत्यर्थः । भक्तिवासनासद्भावादिति भावः । अभजद्भिस्तु केवलं स्वधर्मतः को वा अर्थः आप्तः ? अभजतां इति षष्ठी तु सम्बन्धमात्रविवक्षया ॥ १७ ॥

ननु स्वधर्ममात्रादपि " कर्मणा पितृलोकः " (बृह. उ. 1-5-16 ) इति श्रुतेः पितृलोकप्राप्तिः फलं अस्त्येव इति तत्राह - तस्यैव इति । तस्यैव हेतोः तदर्थं यत्नं कुर्यात् । यदुपरि ब्रह्मपर्यन्तं अधः स्थावरपर्यन्तं च भ्रमद्भिः जीवैः न लभ्यते । षष्ठी तु पूर्ववत् । भगवद्भक्तिसुखार्थमेव प्रयतेत तस्य दुर्लभत्वात् । तत्तु विषयसुखं अन्यत एव प्राचीनकर्मणा सर्वत्र नरकादावपि लभ्यते दुःखवत् यथा दुःखं प्रयत्नं विनापि लभ्यते तद्वत् । तदुक्तं “अप्रार्थितानि दुःखानि यथैवायान्ति देहिनाम् । सुखान्यपि तथा मन्ये दैन्यंमत्रातिरिच्यते” इति ।। १८ ।।

यदुक्तं “यत्र कवाऽ भद्रमभू” दिति तदुपपादयति नं वा इति । मुकुन्दसेवी जनः जातु कदाचित् कथञ्चन कुयोनिगतः अपि संसृतिं नाव्रजेत् नाविशेत् अङ्ग! अहो ! अन्यवत् केवलकर्मनिष्ठवत् इति वैधर्म्ये दृष्टान्तः । कुत इत्यत आह मुकुन्दाङ्गेः उपगूहनं आलिङ्गनं पुनः स्मरन् विहातुं नेच्छेत् । यतः अयं जनः रसग्रहः रसेन रसनीयेन गृह्यते वशीक्रियते । यद्वा, रसे रसनीये ग्रह आग्रहः यस्य । तदुक्तं भगवता " यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन । पूर्वाभ्यासेन तेनैव हियते ह्यवशोऽपि सः " (भ.गी. 6-43 ) इति ॥ १९ ॥

163 1-5-20] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

तदेवं भगवल्लीला प्राधान्येन वर्णय इत्युक्तम् । तत्र कः भगवान् काश्च तस्य लीलाः इत्यपेक्षायामाह - इदं इति । इदं विश्वं भगवानेव । स तु अस्मात् विश्वस्मात् इतरः । ईश्वरात् प्रपञ्चः न पृथक्, ईश्वरस्तु प्रपश्चात् पृथक् इत्यर्थः । तत्र हेतुः यतः भगवतः हेतोः जगतः स्थित्यादयः भवन्ति, अनेनैव लोलाः अपि दर्शिताः । यद्वा इदं विश्वं 1 11 भगवान् । इतर इव यः सः जीवोऽपि भगवान् । चेतनाचेतनप्रपञ्चः तद्वयतिरेकेण नास्ति । स एवैकः तत्त्वं इत्यर्थः । हिशब्देन " सर्व खल्विदं ब्रह्म” (छान्दो. उ. 1-14 -1 ) इत्यादिश्रुतिप्रमाणं सूचितम् । तद्धि स्वयमेव भवान् वेद । प्रादेशमात्रं एकदेशमात्रं “आचार्यवान् पुरुषो वेद” इत्यादिश्रुत्यर्थसम्पादनाय प्रदर्शितम् ॥ २० ॥ 12 1 BHV “क” 2 HV “तत् 3 HV तथापि 4 H. V “त्रानर्थक्यमङ्गीकृत्याह 5 BHV add प्राप्तः 6. A, H,V omit भगवद्भक्तिसुखार्थमेव प्रयतेत, तस्य दुर्लभत्वात् इत्यर्थः । 7 8 ‘व’ 8 HV स 9 HV ‘यो’ 10. BH,V अनुवर्ण’ 11 HV जीवो भगवानेव 12 H,V add मे मया

वीर- यदुक्तं “कुतः पुनश्शश्वदभद्रमीश्वरे न चार्पितं कर्म” (भाग 1-5-12) इति कर्मणः अभद्रगर्भत्वं भगवद्भक्तियोगस्य ⁴³शश्वद्भद्रगर्भत्वं च तदुभयमुपपादयति - त्यक्त्वा इति । पतेत् इति शरीरपातौक्तिः । ईश्वरे न चार्पितं स्वधर्मं स्वसमीहित⁴⁴ फलसाधनं धर्मं त्यक्त्वा हरेः चरणाम्बुजं भजन् ⁴⁵भजनोद्यतस्सन् यः सन् अपक्वः अपक्वकषायः पतेत् म्रि⁴⁶येत यदि, अमुष्य यत्र क्वापि किमभद्रं भविष्यति न किञ्चिदपीत्यर्थः । “न हि कल्याणकृत्कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति” (भ.गी. 6-40) “प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीस्समाः । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते” (भ.गी. 6-41) । “अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्” (भ.गी. 6-42) इति भगवदुक्तेः इति भावः । अभजताम् इति च्छेदः । हरेः चरणाम्बुजं अभजताम् । यद्वा स्वधर्मत इति सार्वविभक्तिकः तसिः । स्वधर्मं भजताम् स्वधर्ममनुतिष्ठताम् । कर्तरि षष्ठीयम् । कोवाऽर्थः आप्तः प्राप्तः न कोऽपि इत्यर्थः । “ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालम् क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति” (भ.गी. 9-21) इति भगवदुक्तेरिति भावः । अन्तवदेवास्य तद्भवति - ‘तद्यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयते । एवमेव अमुत्र पुण्यजितो लोकः क्षीयते” (छान्दो. उ. 8-1-6) “प्लवाह्येते अदृढा यज्ञरूपाः” (मुण्ड. उ. 1-2-7) इत्यादिश्रुतेश्च इति भावः ॥ १७ ॥

एवं भगवद्भक्तिस्वधर्मयोः शश्वद्भद्रगर्भाभद्रगर्भत्वे प्रतिपादिते । अथ तत्फलयोः उपायान्तरालभ्यत्वलभ्यत्वे वदन् उपायान्तरे⁴⁷भ्यस्तु सुखसाधनोपयुक्तमेव भूतहितं कार्यं इत्याह - तस्यैव इति । उपरि ब्रह्मलोकादिषु अधः पातालादिषु भ्रमतां जीवानां यत् सुखं परब्रह्मानन्दानुभवात्मकं न लभ्यते तस्यैव हेतोः तत्सुखसाधनोपयुक्तोपायद⁴⁸र्शनार्थमेव कोविदः निपुणबुद्धिः तादृशः यतेत । एवं चेत् भूतहितकारित्वं नान्यथेति भावः । तत्सुखं वैषयिकसुखं तु सर्वत्र उपर्यधश्च गभीररंहसा दुर्लक्ष्यवेगेन कर्मणो⁴⁹ऽप्युपलक्षणमिदं; भ्रमतां इत्यनुषङ्गः । कालेन तदुद्रोधेन प्राचीनेन कर्मणा च भ्रमतां जायमानानां जनानां इत्यर्थः । अन्यतः उपायान्तरादेव कालकर्मादिरूपात् लभ्यते ; दुःखवत् यथा दुःखं तद्वत्, अप्रार्थितमपि दुःखं कालकर्मादिहेत्वन्तरेण ⁵⁰एव भवति । तद्वैषयिकसुखमपि इत्यर्थः । यद्वा, भक्तिसाध्यनैश्श्रेयससुखस्याभूतपूर्वत्व दुःखासम्भिन्नत्वज्ञापनाय भक्तिव्यतिरिक्तोपायान्तरसाध्यस्य सर्वस्यापि दुःखमिश्रत्वमाह तदिति । अन्यत अनभिसंहितफलवर्णाश्रमधर्मोपकृत भगवद्भक्तिव्यतिरिक्तोपायात् यत्सुखं महता कालेन सर्वत्र लभ्यते तद्दुःखवत् दुःखमिश्रमेव दुःखासम्भिन्नं तु प्रागुक्तोपायादेव इत्यर्थः ॥ १८ ॥

“यत्र व वाऽभद्रमभूदमुष्य किम्” (भाग 1-5-17) इति काक्वा सूचितमभिप्रायं सिंहावलोकनन्यायेन विवृणोति - न वा इति । अङ्ग! हे बादरायण! मुकुन्दसेवी मुकुन्दभक्तः जनः कदाचिदपि कथञ्चिदपि संसृतिं नाऽऽव्रजेत्; किन्तु; ततः मु⁵¹च्येतैव इत्यर्थः । इदं निष्पन्नभक्तियोगनिष्ठपुरुषाभिप्रायकं “तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये अथ सम्पत्स्यै” (छान्दो. उ. 6-14-2) इति श्रुतेः । अनिष्पन्नभक्तियोगोऽपि जनः अन्यवत् केवलकाम्यकर्मिवत् न संसृतिं व्रजेत् । “नहि कल्याणकृत्कश्चित्” (भ.गी. 6-40) इत्याद्युक्तरीत्या कर्मिविलक्षणमेव जन्म प्राप्नोतीति भावः । तदेव विशदयति - स्मरन् इति। मुकुन्दाङ्घ्र्युपगूहनम् । गुहू संवरणे इति धातुः । मुकुन्दाङ्घ्र्योः संवरणं सम्यक् वरणं प्रपदनमिति यावत् । तत् स्मरन् पौर्वदैहिकं स्मरन्नित्यर्थः । तत्पुनः विहातुं त्यक्तुं नैच्छेत् । कुतः, यतः मुकुन्दसेवी जनः रसग्रहः “रसो वै सः रसंह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति” (तैत्ति. उ. 2-7) इत्युक्तरीत्या निरतिशयानन्दात्मकरसरूपपरमात्मानं गृहीतवान् इत्यर्थः । तथा चोक्तं भगवता - “तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदैहिकम् । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन! पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः” (भ.गी. 6-43,44) इत्यादिना ॥ १९ ॥

ननु ⁵²के ते भगवद्गुणा ये मया वर्णनीया इत्यपेक्षायां तेषां आनन्त्यात् न मया उपदेष्टुं, साकल्येन त्वया वर्णयितुं वा शक्याः । किन्तु सङ्ग्रहेण तान् दर्शयामीत्याह - इदं इति । यतः यस्मात् जगत्स्थितिसंहारसर्गाः प्रवर्तन्ते । स भगवान् इदं विश्वं एवं ⁵³इतर इव इतर एव “वद्वा यथा तथैवैवं(साम्ये)” (अम. को. 3-420) इति इवशब्दस्यापि एवशब्दपर्यायत्वानुशासनात् विश्वाभिन्नोऽपि विश्वविलक्षण इत्यर्थः । यत इति “जन्माद्यस्य यतः” (ब्र. सू. 1-1-2) इत्यत्रेव हेतौ पञ्चमी । भगवानिदं इत्यनेन “सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्जलान्” (त्रि. म. ना. उ. 1-3) इति श्रुत्यर्थो⁵⁴ऽभिप्रेतः । एवं जगदुपादानत्वजगन्निमित्तत्वतदुभयाक्षिप्तसर्वश⁵⁵क्तित्वं उपादानकारणाक्षिप्तसर्वान्तरात्मत्वचिदचिद्विशिष्टत्वतन्मूलकजगदभिन्नजगद्विशेष्यत्व तन्मूलकतद्विलक्षणत्वकारणत्वाक्षिप्तोपास्यत्वमोक्षप्रदत्वादयः गुणाः सामर्थ्यात् अत्र फलिताः । एवमादयः त्वया वर्णनीया इति भावः । तद्धि उक्तगुणादिजातं भवान् स्वयं आत्मना वेद । तथापि ⁵⁶मया भवतः प्रादेशमात्रं प्रेदश एव प्रादेशः स्वार्थे अण् ⁵⁷प्रादेशमात्रं गुणानामेकदेशमात्रमेव प्रदर्शितम् । यद्यपि जगदुपादानत्वादीनां भगवद्गुणानां आनन्त्यं भवान् जानात्येव, तथापि पृष्टेन मया दिङ्घात्रं प्रदर्शितं इत्यर्थः ॥ २० ॥

14

1. 2. 3 4. 5. 6. 7. 8 9 10. 11. 12. 13. 14. 15. 165 1-5-20] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

विज० इतोऽपि प्रवृत्तिधर्मोपदेशात् निवृत्तिधर्मोपदेशः वरीयान् इत्याह त्यक्त्वा इति । अथ स्वधर्म त्यक्त्वा हरेः चरणाम्बुजं भजंस्ततः यद्यपक्कः पतेत् तदा अमुष्य यत्र क्क वा भद्रमभूत्, स्वधर्मं भजतां को वा अर्थ आप्तः एव इत्येकान्वयः । भगवदविषयस्वधर्मानुष्ठानात्मकप्रवृत्तिधर्मं त्यक्त्वा निवृत्तिधर्मविधायकशास्त्रोक्ताचारैः हरेः पादपद्मं सेवमानः पुरुषः तस्मात् अनधिगातापरोक्षज्ञानादिः तत्फलपरिपाके रागाद्यन्तरायविहतः स्खलेत्, तथापि अमुष्य पुंसः “क्षिप्रं भवति धर्मात्मा” (भ.गी. 9-31 ) इत्यादिप्रमाणात्, यत्र क वा जन्मान्तरे श्रीमदादिकुलोद्भूतस्य निवृत्तिधर्मात्मकं भद्रमेष्यतु यत्तदतीतत्वेन भण्यत इति वचनात् । अभूत् भविष्यत्येव । केवलं प्रवृत्तिधर्मं भजतां अनुतिष्ठतां अस्खलनेऽपि धर्मादिषु को वा पुरुषार्थ आप्तः न कोऽपीति भावः । तस्मात् निवृत्तिधर्मविधायकशास्त्रं भवान् करोतु इति प्रार्थये ॥ १७ ॥ तस्य इति । कोविदः तस्यैव तस्मात् विवेकिना प्रवृत्तिधर्मं विहाय निवृत्तिधर्म एवं अनुष्ठेय इत्याह हेतोः प्रयतेत । उपर्यधः भ्रमतां यत् न लभ्यते गभीररहंसा कालेन अन्यतः सर्वत्र दुःखवत् सुखं लभ्यते इत्येकान्वयः । अनन्तपारस्य इति हरेः मुख्यप्रसादलभ्यं यत् सुखं उक्तं तस्यैव हेतोः नान्यस्य तत्सुखहेतुनिवृत्तिधर्मा- ख्यसाधनस्यार्थे प्रयत्नं कुर्यात् । यत्सुखं भूस्वर्गादिषु प्रवर्तमानानां प्रवृत्तिधर्माणां पुरुषाणां न सुलभं, निरन्तरं निवृत्तिधर्मं सेवमानानां अव्यक्तवेगेन अनेकजन्मपरिमितेन कालेन अन्यतः सर्वदेवेभ्यः अत्यन्तभिन्नात् हरेः सर्वदेशकालेषु निर्दुःखं स्वरूपसुखं अभिव्यज्यते । तस्मात् निवृत्तिधर्म एव श्रेयान् इति भावः । यथा पापिनां प्रयत्नमन्तरेण दुःखं लभ्यते तथा निवृत्तिधर्माणामपि साधनसामग्री विना निरायासेन सुखं लभ्यते इत्यस्मिन्नर्थे दुःखवत् इति दृष्टान्तो वा । स्वर्गादौ भ्रमतां यत्सुखं न लभ्यते, विवेकी तस्यैव हेतोः प्रयतेत । एवशब्दव्यावर्त्यमाह - तदिति । अन्यतः विषयभोगात् यत् दुःखोपेतं सुखं गभीररंहसा कालेन सर्वत्र लभ्यते । तस्मात् तादृशसुखार्थं न यतनीयं किन्तु तद्वयतिरिक्तस्य नित्यस्य केवलस्य स्वरूपसुखस्य इति वा ॥ १८ ॥ इतोऽपि निवृत्तिधर्म एव श्रेयान् इत्याह न वा इति । अङ्ग ! हे भगवान्! मुकुन्दसेवी जनः अन्यवत् मुकुन्दासेवमानवत् जातु कदाचिदपि कथञ्चन कस्माच्चित् निमित्तात् संसृतिं न व्रजेत् । वैशब्देन “न हि कल्याणकृत्कश्चित् दुर्गतिं तात ! गच्छति’ (भ.गी. 6-40 ) इति वाक्यं प्रमाणयति कुत इति तत्राह स्मरन्निति । मुकुन्दस्य मनसा चरणारविन्दालिङ्गनसुखं स्मरन् अनुभवन् रसज्ञः जनः पुनः विहातुं नेच्छेत् इत्यन्वयः ॥ १९ ॥ मुकुन्द रूपमाह इदं इति । स भगवान् इदं विश्वमिव न तु विश्व किन्तु इतरः विलक्षणलक्षणः कुतः जगत्स्थाननिरोधसम्भवाः इति यतः जगत् स्थापयति निरोधयति संहरति सम्भावयति उत्पादयतीति तथोक्तः । जगत्प्रष्टृत्वादिलक्षणलक्षितसार्वज्ञ्यसर्वस्वातन्त्र्य सर्वशक्तिसर्वस्वामित्वादिगुणपूर्णत्वादसर्वसत्वादिगुणविशिष्टात् जगतः भेदः अनुभवसिद्ध इति हिशब्दः । कि भगवान् स्वयं तद्वैलक्षण्यं वेद जानाति । हि यस्मात् ऐक्यकथनं प्रमाणविरुद्धमिति भावः । यद्यपि भवतः सर्वं सिद्धं न मया वक्तव्यांशः अस्ति, तथापि उपाध्यायपुरः बालवत् अव्याकृताकाशसदृश- ज्ञानवतः भवतः केवलप्रादेशाकाशपरिमितं ज्ञानं प्रदर्शितं मया इति शेष इत्यन्वयः ॥ २० ॥

1. B, KM को 2. K जगद्विलक्षण 3 KM यस्मात्तस्मादैक्य’ 166 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-20 रा० कृ० स्वधर्मं स्ववर्णाश्रमादिप्राप्तं धर्मं त्यक्त्वा हरेः चरणाम्बुजं भजन् अथ अपक्कः भगवत्प्राप्तियोग्योऽपि तमलभमानः एव ततः तद्भजनात् यदि पतेत् रोगादिना म्रियेत चेत्, अथवा विषयान्तरासक्त्या कथञ्चित् भ्रश्येत् चेत् अस्य भगवद्भक्तिशीलस्य यत्र क्व वा यत्र कुत्रापि वा किमभद्रं अभूत् ? न किमपीत्यर्थः । उक्तं च भगवता " न हि कल्याणकृत्कश्चित् दुर्गतिं तात! गच्छति । (भ.गी. 6-40) “पूर्वाभ्यासेन तेनैव हियते ह्यवशोऽपि सः” (भ.गी. 6-44 ) इति । अभजतां अभजद्भिः इति यावत् स्वधर्मतः को वा अर्थः आप्तः न कोऽपीत्यर्थः । यद्यपि स्वधर्माचरणं ईश्वरभक्तिश्च परस्परं न विरुध्यतः, तथापि तयोः भक्तिरेव गरीयसी । भक्तियुक्तस्य कर्माचरणं ईश्वराराधनतया परिणमते ; तदयुक्तस्य तु बन्धकारणमेव ॥ १७ ॥ उपरि ब्रह्मलोकपर्यन्तं अधः स्थावरपर्यन्तं भ्रमतां भ्रमद्भिः इति यावत् । यत् न लभ्यते तस्यैव भगवदनुभवजन्यपरमानन्दस्यैव हेतोः कोविदः विवेकी प्रयतेत प्रयत्नं कुर्यात् । तत्सुखं विषयसुखं तु दुःखवत् । अन्यतः प्राकृतकर्मवशात् सर्वत्र पश्चादियानावपि गभीररंहसा अलक्षितवेगेन कालेन लभ्यते ॥ १८ ॥ अङ्ग ! हे व्यास! मुकुन्दसेवी जनः अन्यवत् अन्यजन इव केवलकर्मनिष्ठ इव जातु कदाचित् कथञ्चन केनापि प्रकारेण संसृतिं नाव्रजेत् नाविशेत् । मुकुन्दाङ्गियुपगूहनं विष्णुपादालिङ्गनं पुनः स्मरन् रसग्रहः रसनीये भगवति आग्रहवान् जनः विहातुं तदालिङ्गनं त्यक्तुं नेच्छेत् । “न लभ्यते यद्धमतां उपर्यधः” ( भाग. 1-5-18 ) इत्यत्र प्रज्ञामयलोकास्सूचिताः । मानवप्रज्ञायाः उपरि सप्तप्रज्ञास्यन्ति । मानवप्रज्ञा देहस्य अन्तः बहिश्च वर्तते । ऊर्ध्वलोकेषु सप्तमः ब्रह्मलोकः इति कथ्यते । एवं मानवप्रज्ञायाः अधश्च सप्तप्रज्ञामयलोकाः वर्तन्ते । तेषु सप्तमं पातालं इत्युच्यते । एतच्चतुर्दशलोकवर्तिनः जीवाः अस्मत्सहचरा एव। मानुषमनसः अधस्तनलोकेषु जान्तवप्रज्ञा, ततोऽप्यधः वृक्षादीनां प्रज्ञाः सन्ति । वृक्षखनिजादयः स्थावरा इति, जन्तुनरादयः जङ्गमा इति च कथ्यन्ते । मानवमनसः उपरि अन्तरिक्षप्रज्ञा, तदुपरि पञ्चभूतमहदादीनां प्रज्ञाः तत्तत्प्रज्ञाचारिणः जीवाश्च विद्यन्ते । त एव देवगन्धर्वकिन्नरकिम्पुरुषसिद्धसाध्यादयः ये तावत् द्रव्यलोकधर्मप्रवर्तकाः । तैरेव द्रव्याणां वर्णगन्धादयः जायन्ते । मानवमनस्तु ऊर्ध्वाधोलोकानां द्वारायते । तस्मादेव मानवलोकस्य मध्यमलोक इति संज्ञा । मानवप्रज्ञा च कामक्रोधाद्यभ्यासवशात् अधोलोकेषु तपोब्रह्मचर्याद्यभ्यासबलेन ऊर्ध्वलोकेषु च वर्तते । सर्वेष्वेतेषु लोकेषु कार्यकारणसम्बन्धप्रयुक्तकर्मफलानुभवः अनिवार्यः येषु अन्तर्यामित्वेन ईश्वरः वर्तते । यस्मिन् कस्मिन्नपि लोके वर्तमानाः जनाः यदि भगवदर्पितमनस्काः तर्हि तेषां प्रज्ञा ब्रह्मलोकं अतीत्य वर्तते । अतीते च तल्लोके कार्यकारणसम्बन्धः तत्प्रयुक्तकर्मफलानुभवञ्च नैव भवतः । ब्रह्मलोकातिक्रमपर्यन्तं साधकप्रज्ञा प्रमादवशात् पतयालुः वर्तते । अनन्तरं प्रज्ञायाः भगवन्मयत्वावस्थानेन न पुनरावृत्तिः । तदुक्तं भगवता “आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन! मामुपेत्य तु कौन्तेय! पुनर्जन्म न विद्यते” (भ.गी. 8-16) इति । 167

1-5-21] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ननु भुवादिलोकत्रयमुक्तं इतः प्रागेव । केयं इदानीं चतुर्दशलोकोक्तिः ? उच्यते - उभयविषविभागेऽपि न कापि विप्रतिपत्तिः । तथाहि - पाटलकुसुमवर्णरुचिगन्धादिकं एकस्मिन् ग्रन्थे वर्ण्यते, अन्यस्मिन् तत्कुसुमुस्य रसायनविभागादयः कथ्यन्ते, परस्मिन् तस्य विकासनविधानानि निरूप्यन्ते, अपरस्मिन् तस्य औषधगुणाः प्रकाश्यन्ते । तथाऽपि एतत्सर्वग्रन्थगताः विषयाः न केवलं परस्पराविरुद्धाः किन्तु तत्कुसुमविज्ञान सर्वस्वप्रतिपादकाः । एवं सृष्टिरहस्य प्रकाशनाय प्राचीनैः कृताः पूर्वोक्तलोकविभागादयोऽपि अन्योन्यं न विरुध्यन्ते ।

---

यदुक्तं - “मुकुन्दसेवी जनः अन्यवत् संसृतिं न गच्छेत्”, इति तत्रापि किञ्चिदुच्यते । सर्वत्र हरिभावनया तत्सेवाभ्यसनशील एव मुकुन्दसेवी । सः जननादिकं उपेत्यापि प्राकृत इव न बध्यते संसारेण । जन्मादिकञ्च देहादेरेव, न तु नित्यस्य आत्मनः । उक्तं च भगवता " अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताश्शरीरिणः” (भ.गी. 2- 18 ) । अपि च मुकुन्दसेविनः देहादीनामपि ईश्वरमयत्वात् न जननमरणरूपसंसृतिबन्धः । जातस्य तु तस्य शरीरादेरपि हरिभक्तिसाधनत्वात् जननमपि महते प्रयोजनाय कल्पते । तच्च जननं तात्कालिकमेव । उक्तं च “मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः” (भ.गी. 8-15 ) इति । न खलु हरिचरणभजनपरवशः हरिमयजीवनः जनः तदन्यस्थितिं प्राप्नोति ॥ १९ ॥ भगवता

इदं च विश्व भगवानिव भगवानेव । इवेत्येवार्थे । स भगवांस्तु इतरः अस्मात् विश्वस्मात् इतरः । यतः भगवतः जगत्स्थाननिरोधसम्भवाः जगतः स्थितिलयसम्भवाः भवन्ति स भगवान् इति पूर्वेणान्वयः । तद्धि स्वयं भवान् वेद जानाति, तथाऽपि प्रादेशमात्रं दिङ्मात्रं मे मया भवतः तव दर्शितं सूचितम् ॥ २० ॥ त्वमात्मनाऽऽत्मानमवेह्यमोघदृक् परस्य पुंसः परमात्मनः कलाम् । 1 अजं प्रजातं जगतः शिवाय तन्महानुभावाभ्युदयोऽधिगण्यताम् ॥ २१ ॥ इदं हि पुंसः तपसः श्रुतस्य वां स्विष्टस्य सूक्तस्य च बुद्धिदत्तयोः । अविच्युतोऽर्थः कविभिर्निरूपितः यदुत्तमश्लोकगुणानुवर्णनम् ॥ २२ ॥ अहं पुरातीतभवेऽभवं मुने दास्यास्तु कस्याश्चन वेदवादिनाम् । निरूपितो बालक एव योगिनां शुश्रूषणे प्रावृषि निर्विविक्षताम् ॥ २३ ॥ ते मय्यपेताखिलचापलेऽर्भके दान्तेऽधूतक्रीडनकेऽनुवर्तिनि । चक्रुः कृपां यद्यपि तुल्यदर्शनाः शुश्रूषमाणे मुनयोऽल्पभाषिणि ॥ २४ ॥

1. 2. 3. B. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
         168 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-24 श्रीध० न च तवाचार्यापेक्षा ‘ईश्वरावतारत्वात् इत्याह- त्वम् इति । हे अमोघदृक् ! त्वं आत्मना स्वयमात्मानं अजमेव संन्तं जगतः शिवाय प्रजातमवेहि । कुतः ? परस्य पुंसः कलां अंशभूतम् । तत् तस्मात् महानुभावस्य हरेः अभ्युदयः पराक्रमः अधि अधिकं गण्यतां निरूप्यताम् ॥ २१ ॥

इदं हि इति । श्रुतादयः भावे निष्ठा । इदमेव हि अनेनैव तपआदिसर्व तव सफलं स्यात् इत्याह- तपश्श्रवणादेः अविच्युतः नित्यः अर्थः फलम् । किं तत् ? उत्तमश्लोकस्य गुणानुवर्णनमिति यत् ॥ २२ ॥ सत्सङ्गतः हरिकथाश्रवणादिफलं स्ववृत्तान्तेन प्रपञ्चयति 3 अहम् इति । अहं पुरा पूर्वकल्पे अतीतभवे पूर्वजन्मनि वेदवादिनां दास्याः सकाशात् अभवं जातोऽस्मि । निरूपितः नियुक्तः । क्व ? योगिनां शुश्रूषणे । प्रावृषि वर्षोपलक्षिते चातुर्मास्ये निर्विवक्षतां निर्वेशं एकत्र वासं कर्तुमिच्छताम् ॥ २३ ॥ त इति । अपेतानि गतानि अखिलानि चापलानि यस्मात् तस्मिन् । दान्ते नियतेन्द्रिये । अधृतक्रीडनके त्यक्तक्रीडासाधने । अनुवर्तिनि अनुकूले ॥ २४ ॥

1. BH,V add अपि 2. HV सन्ततं 3 HV add सभ्यासिनां त्वम् ⁵⁷

वीर- नाहं जानामि इति माऽवोचः इति वक्तुं त्वं आत्मानं भगवदंशसञ्जातं जानीहि इत्याह - त्वम् इति । अमोघदृक् अमोघं सत्यं सर्वं यथावत् पश्यतीति अमोघदृक् त्वम् । परस्य पुंसः परमपुरुषस्य कलाम् अं⁵⁸शम् अजं कर्मायत्तोत्पत्तिरहितं अथापि जगत: शिवाय हिताय स्वेच्छया जातं आत्मानं आत्मना स्वयमेव अवेहि । कलाशब्दस्य नित्यस्त्रीत्वात् स्त्रीपुंसयोरपि विशेषणविशेष्यभाव उपपन्नः । यतः अमोघदृक् भगवदंशसम्भूतः ⁵⁹तस्मादे⁶⁰वम्भूतेन त्वया महानुभावस्य भगवतः अभ्युदयः जन्मकर्मगुणादीनामप्युपलक्षणमिदं जन्मकर्मगुणादिः अधिगण्यताम् ; कथ्यतां, प्रबध्यतामिति यावत् । एवं चेत् कृतकृत्यस्य तव आत्मनि असन्तोषः निश्शेषं निवर्तत इति भावः ॥ २१ ॥

ननु महानुभावाभ्युदयाधिगणनमात्रेण कथं कृतकृत्यत्वं, कथन्तरां असन्तोषनिवृत्तिश्च इत्यत आह - इदं इति । उत्तमश्लोकस्य गुणानुवर्णनं इति यत् तदिदमेव कृतार्थीभवितुं इच्छतः पुंसः सम्बन्धिनां तपआदीनां अविच्युतः च्यवनरहितः प्रतिहतिरहितोऽर्थः । प्रयोजनं कविभिः निरतिशयप्रयोजनयाथात्यविद्भिः निरूपितः । अत्र तपः अनशनादि, मन्त्रजपो वा, श्रुतं अध्ययनं, स्विष्टं यागादि, पूर्तं वापीकूपतटाकखननादि, बु⁶¹द्धिः ज्ञानं, दत्तं दानं । भारतादेः अतिविस्तृतत्वात् तत्र सारग्रहणं जलधिमथनात् सुधाग्रहणकल्पं अविचक्षणैः दुष्करम् । तस्मात् मुमुक्षूणां अतीव सेव्यं सारं अर्थजातं स⁶²ङ्कल्प्य दर्शय । एतावत् कर्तव्यं इत्युक्तं भवति । उत्तमश्लोकगुणानुवर्णनश्रवणस्याप्युपलक्षणं तपआदीन् अनुतिष्ठतः पुंसः यद्युत्तमश्लोकगुणानुवर्णनश्रवणयोः रुचिः जा⁶³यते तदैव तेषां साफल्यम् । अन्यथा तु तपआदीनां वैयर्थ्यमेव इत्युक्तम् ॥ २२ ॥

ननु भगवद्गुणवर्णनादेरपि ⁶⁴तपआदिवत् क्रियारूपस्य न स्वतः पुरुषार्थरूपत्वं इति कथं तस्य अविच्युतार्थत्वं इति शङ्कायां स्वतः प्रयोजनरूपत्वाभावेऽपि भगवद्भक्तियोगरुचिजननद्वारा तन्निष्पादनद्वारा च निश्श्रेयससाधनत्वात् अविच्युतार्थत्वं अस्त्येव इति वक्तुं तत्र दृष्टान्ततया स्वस्य पौर्वदैहिकं वृत्तान्तमाह - अहं इत्यादिना यावदध्यायसमाप्ति । हे मुने! पुरा पूर्वस्मिन् कल्पे अतीतभवे जन्मनि अहं कस्याश्चित् वेदवादिनां दास्या अभवं पुत्र आसम् इत्यर्थः । वेदवादिनां गृहेषु प्रावृषि वर्षर्तौ निर्विविक्षतां नितरां वेष्टुं प्रवेष्टुं इच्छतां चातुर्मास्यदीक्षां प्रवेष्टुं इच्छतां योगिनां सन्न्यासिनां शुश्रूषणे निमित्ते शुश्रूषणार्थं बालक एवं सन् अहं वेदवादिभिः निरूपितः नियोजितोऽस्मि इत्यर्थः ॥ २३ ॥

ततः किं अत आह - ते मयि इति । यद्यपि ते योगिनः तुल्यदर्शनाः समदर्शिनः, तथापि मयि कृपां चक्रुः । कृपाकरणे हेतुं वदन् आत्मानं विशिनष्टि । अर्भके बाले, अथापि अपेतं त्यक्तं अखिलं चापलं जै⁶⁵ह्ययादिकं येन । अधृतक्रीडनके इति च्छेदः । अधृतानि अपरिगृहीतानि क्रीडनकानि बालक्रीडासाधनानि भावे वा ल्युट् । क्रीडा वा येन अनुवर्तिनि अनुकूले शुश्रूषमाणे तदनुशासनशुश्रूषापूर्वकसेवां कुर्वति अल्पभाषिणि मितभाषिणि ॥ २४ ॥

1. 2 3. 4 5. 6. 7. 8

विज० तद्धि स्वयं वेद इत्युक्तं विविच्य विज्ञापयति त्वम् इति । हे अमोघदृक् ! त्वं अजं आत्मानं परमात्मनः परस्य पुंसः कलां जगतः शिवाय प्रजातं आत्मना अवेहीत्यन्वयः । आदानादिकर्तुः परमपुरुषस्य अंश अवतीर्णं स्वत एव परोपदेशमन्तरेण जानासि । अत्र लोट् लडर्थे । अन्यथा अमोघदृक्त्वमेव अनुपपन्नं स्यात् । तद्धि स्वयं वेद इति च विरुद्धं स्यात् । तन्महानुभावाभ्युदयः तस्य तव महासामर्थ्यलक्षणचरितोदयः त्रिलोकहिताय गण्यतां प्राधान्येन सङ्ख्याय कथ्यताम् । तेन जगतः शिवं भवतीत्यभिप्रायः ॥ २१ ॥ भगवन्महिमाऽभ्युदयवर्णनात् कथं जगतः शिवं स्यात् इति तत्राह इदम् इति । यदुत्तमश्लोकस्य हरेः गुणानुवर्णनम्, इदं हि पुंसः तपआदे अपरोक्षज्ञानद्वारा मोक्षसाधनत्वात् कविभिः अविनष्टफलात्मकः अर्थः निरूपितः । हिशब्दः अवधारणे, हेतौ वा । तपः कायक्लेशलक्षणम् । श्रुतं शास्त्रश्रवणम् । विष्टं उत्तमकल्पतया यजनम् । सूक्तं अध्ययनम् । बुद्धं ज्ञांतम् । दत्तं दानम् । एवं हरिमहिमानुवर्णनेन सर्वस्य शिवसम्भवात् तदेव त्वया कर्तव्यमिति भावः ॥ २२ ॥ · इदानीं हरिकथाश्रवणादि शिवकरमिति वक्तुं स्वातीतजन्मकथनपूर्वकं स्वस्य भागवतसङ्गतिप्रकारमाह अहम् इति । पुराशब्दस्य अतीतकालसामान्यवाचित्वेन निश्चयानुदयात् तदर्थं अतीतेत्युक्तं अनन्तरातीतजन्मनि इत्यर्थः । तुशब्दः इतरदासीजातिवैशिष्ट्यद्योतनार्थः । योगिनां सन्नयासिनाम्। कप्रत्ययः प्रशंसायाम्, लौल्यादिदोषरहितः बालः । प्रावृषि वर्षाकाले निर्विविक्षतां एकत्र स्थितिमिच्छताम् ॥ २३ ॥ 170 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-25 शिष्यगुणेन तेषां प्रवृत्तिमाह त इति । निरस्तसमस्तचञ्चलस्वभावे जिह्वादीन्द्रियनिग्रहवति अत एव निरस्तबालक्रीडासाधने अनुकूलवर्तिनि परिचरति अत्यल्पबालविग्रहधारिणि मयि ते योगिनः अनुग्रहलक्षणां कृपां चक्रुः इत्यन्वयः । किविशिष्टाः ? तुल्यदर्शनाः, यद्यपि तुल्यं गुणक्रियारूपैः समं ब्रह्म पश्यन्तः यथास्थितवस्तुदर्शिनो वा, तथापीति शेषः ॥ २४ ॥ A. K ज्ञानं रा० कृ० हे अमोघदृक्! हे अमोघदर्शन ! व्यास ! त्वं आत्मना स्वयं आत्मानं स्वं अजं जन्मरहितमपि जगतः शिवाय प्रजातं परस्य पुंसः परमपुरुषस्य परमात्मनः कलां अंशभूतं अवेहि जानीहि । तत् तस्मात् महानुभावाभ्युदयः महानुभावस्य हरेः अभ्युदयः पराक्रमः अधिगण्यतां अधिकं निरूप्यताम् ॥ २१ ॥ उत्तमश्लोकगुणानुवर्णनं उत्तमश्लोकस्य अज्ञाननिवर्तकयशसः भगवतः गुणानां अनुवर्णनं यद्वर्तते तदिदमेव पुंसः सम्बन्धिन इति शेषः । तपसः श्रुतस्य शास्त्रश्रवणस्य स्विष्टस्य अग्निष्टोमादे: यागस्य, पूर्तस्य तटाकादेः सूक्तदत्तयोः अध्ययनदानयोः वा । " सूक्तस्य च बुद्धिदत्तयोः” इति पाठे बुद्धिः नाम ज्ञानम् । अविच्युतः अविनाशः नित्य इति यावत् । अर्थः प्रयोजनमिति कविभिः याथार्थ्यावेदिभिः विद्वद्भिः निरूपितः । हि इति निश्चये ॥ २२ ॥ हे मुने! अहं पुरा पूर्वकल्पे अतीतभवे पूर्वजन्मनि वेदवादिनां ब्राह्मणानां दास्याः कस्याश्चन स्त्रियः अभवं जातोऽस्मि । तदा प्रवृषि प्रावृट्कालोपलक्षिते चातुर्मास्ये निर्विविक्षतां एकत्र निवेशं निवासं कर्तुं इच्छता योगिनां शुश्रूषणे बालक एव निरूपितः नियोजितः । स्वयं वेदं पठन्तः बहून् पाठयन्तः वेदपुरुषं स्मरन्तः स्मारयन्तश्च सन्तः भगवद्भक्तिसाधनदीक्षिताः वेदवादिनः इत्युच्यन्ते । तेषामेव ‘ब्रह्मवादिसंज्ञा’। एतद्वेदवादिसम्प्रदायः नितरां प्राचीनः । " एते ब्रह्मवादिनो वदन्ति” इति श्रुतिः ॥ २३ ॥ यद्यपि तुल्यदर्शनाः ते मुनयः अपेताखिलचापले दान्ते नियतेन्द्रिये अघृतक्रीडनके अनुवर्तिनि शुश्रूषमाणे अल्पभाषिणि अर्थके मयि कृपां चक्रुः ।। २४ ।। उच्छिष्टलेपानंनुमोदितो द्विजैः सकृत् स्मं भुझे तदपास्तकिल्विषः । एवं प्रवृत्तस्य विशुद्धचेतसः तद्धर्म एवात्मंरुचिः प्रजायते ।। २५ ।। तत्रान्वहं कृष्णकथाः प्रगायतामनुग्रहेणाशृण्वं मनोहराः । ताश्श्रद्धया मेऽनुपदं विशृण्वतः प्रियश्रवस्यङ्ग! ममाभवद्वेचिः ॥ २६ ॥ 171 1-5-28] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तस्मिंस्तदा लब्धवेर्महामुने प्रियश्रवस्यस्खलिता मतिर्मम | ययामेतत्सदसत्स्वमायया पश्ये मयि ब्रह्मणि कल्पितं परे ॥ २७ ॥ इत्थं शरत्प्रावृषिकावृतू हरेः विशृण्वतो मेऽनुसवं यशोऽमलम् । सङ्कीर्त्यमानं मुनिभिर्महात्मभिः भक्तिः प्रवृत्ताऽऽत्मरजस्तमोपहा ॥ २८ ॥ 1 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8 9.
श्रीध० उच्छिष्टेति । उच्छिष्टस्य लेपान् पत्रलग्रान् तैः द्विजैः अनुज्ञातः सन् भुञ्जे स्म । तेन भोजनेन अपास्तकिल्बिषः जातोऽस्मि । तेषां धर्मे परमेश्वरभजने एवं आत्मनः मनसः रुचिः प्रजायते स्म इत्यनुषङ्गः ॥ २५ ॥ तत्रेति । अशृणवं श्रुतवानस्मि । मे श्रद्धया ममैव स्वतस्सिद्धया न त्वन्येन बलात् जनितया । अतः ममेत्यस्य अपौनरुक्त्यम् । अनुपदं प्रतिपदम् । प्रियं श्रवः यशः यस्य तस्मिन् ॥ २६ ॥ 1 तस्मिन् इति । प्रियं श्रवः यस्म तस्मिन् भगवति लब्धरुचेः मम अस्खलिता अप्रतिहता मतिः अभवत् इत्यनुषङ्गः । यया मत्या परे प्रपञ्चातीते ब्रह्मरूपे मयि सदासत् स्थूलं सूक्ष्मश्चैतच्छरीरं स्वमायया स्वाविद्यया कल्पितं, न तु वस्तुतोऽस्तीति तत्क्षणमेव पश्ये पश्यामि ॥ २७ ॥ इत्याह एवं शुद्धे त्वम्पदार्थे ज्ञाते देहादिकृतविक्षेपनिवृत्तेः तत्कारणभूतरजस्तमोनिवर्तिका दृढा भक्तिः जाता इत्थं इति । हरेः यशः अनुसर्व त्रिकालम् ॥ २८ ॥

1. B. भिक्षापात्र 2. HV add भुङ्क्ष्व इत्यनुशिष्टस्सन् 3. HV एतत्स*

वीर- कृपाफलं वदन् आत्मानं विशिनष्टि - उच्छिष्टेति । द्विजैः योगिभिः अनुमोदितः तैः दत्तान् उच्छिष्टलेपान् भुक्तावशिष्टान् अन्नादीन् सकृत् भुञ्जे स्म भुक्तवान् अस्मि । तेन भोजनेन अपास्तानि किल्बिषाणि भागवतधर्मरुचिप्रतिबन्धकानि यस्य तथाभूत आसम् । एवं भागवतशुश्रूषणे प्रवृत्तस्य अत एव विशुद्धं भागवतधर्मरुचिप्रतिब⁶⁶न्धरहितं चेतः यस्य तस्य मम तद्धर्म एव आत्मनि अन्तःकरणे रुचिः प्रजायते प्राजायत ॥ २५ ॥

तत्र आत्मरुचौ जातायां सत्यां अन्वहं अनुदिनं कृष्णस्य भगवतः कथाः प्रगायतां कथयताम् योगिनां अनुग्रहेण मनोहरा⁶⁷ मनोज्ञाः⁶⁸ कथा: अशृणवं श्रुतवान् अस्मि । ताः कृष्णकथाः अनुसवं त्रिकालं श्रद्धया विशृण्वतः मम अङ्ग! हे व्यास! प्रियं श्रोतॄणां प्रीत्यावहं श्रवः कीर्तिः यस्य तस्मिन् भगवति रतिः अनुरागः अभवत् बभूव ॥ २६ ॥

तदा तस्मिन् प्रियश्रवसि ब⁶⁹द्धा रुचिः येन तस्य मम हे महाम⁷⁰ते! प्रियश्रवसि मतिः अस्खलिगा स्थिरा बभूव । अस्खलितां मतिं विशिनष्टि - यया मत्या परे ब्रह्मणि परब्रह्मधार्ये मयि वर्तमानं एतत् सदसत्कार्यकारणात्मकं जगत् स्वमायया स्वसम्बन्धिन्या प्रकृत्या कल्पितं निष्पादितं न तु स्वतः इत्यर्थः । पश्ये दृष्टवानस्मि । “तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरर्पिता नाभावरा अर्पिता, एवमेवैता भूतमात्रा प्रज्ञामात्रास्वर्पिता प्रज्ञामात्रा प्राणेऽर्पिताः” (कौषी. उ. 3-9) “जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्” (भार. 6-29-5) इत्युक्तप्रकारेण प्रकृतिश्चेतनधार्या, चेतनः परमात्मधार्यः इति देहात्मभेदं आत्मपरमात्मसम्बन्धञ्च ज्ञातवान् अस्मि इत्यर्थः ॥ २७ ॥

इत्थं शरत्प्रावृषिकौ शरत्प्रावृषौ ऋतू अनुसवं अमलं महात्मभिः मुनिभिः सङ्कीर्त्यमानं हरेः यशः विशृण्वतः मम आत्मनि ये रजस्तमसी तयोर⁷¹पहन्त्री भक्तिः प्रवृत्ता बभूव ॥ २८ ॥

1. 2 3 4 5. 6. 7

विज० किं तच्छुश्रूषाकर्मेति तत्राह उच्छिष्टेति । ब्रह्मकुलोद्भवानामेव चतुर्थाश्रम इति प्रकाशनाय द्विजैरिति कथितम् । उच्छिष्टपात्रोद्धरणं गोमयोदकेन मार्जनं वा तत्स्थले । लेपनं तत्रानुज्ञातः न हि शूद्रस्य तदनुज्ञानाभावे उच्छिष्टस्पर्शनं सुतरां तद्भक्षणं वा शक्यम्, लिप्यन्ते उपलिप्यन्ते सिध्यन्ते प्राणा एतैः इति लेपाः ओदनाः तद्भुक्तोच्छिष्टानां ओदनानां अदनं प्रति अभ्यनुज्ञात इति वा । अनेन स्वशरीरयात्रानिर्वाहमाह, तदनुवर्तित्वं स्पष्टमाह सकृदिति । चशब्दः एवार्थे । यतयः सकृदेव भुञ्जते तथा अहमपि सकृदेव भुझे । तत्फलमाह तदिति । तेन कर्मणा सकृद्धोजनेन अपास्तं निरस्तं किल्बिषं पापं यस्य स तथा । ततः किमभूत् इति तत्राह एवमिति । एवं उक्तप्रकारेण प्रवर्तमानस्य विशेषेण शुद्धान्तःकरणस्य तेषां परमहंसानां धर्मे विषयवैराग्यलक्षणे भगवत्कथाश्रवणाद्यभ्यासलक्षणे वा अभिरुचिः उत्कण्ठा प्रजायते इत्यन्वयः । सन्ततानुवृत्तिसूचनाय लट्प्रयोगः ।। २५ ।। T

अभिरुच्या किं जातमिति तत्राह तत्र इति । तत्र तत्सकाशे मनोहरा कृष्णकथा अनुदिनं प्रातस्सवनादनन्तरं प्रगायतां कीर्तयतां परमहंसानां अनुज्ञालक्षणानुग्रहेण अशृणवं इत्यन्वयः । अङ्ग ! श्रीवेदव्यास ! तदा श्रद्धया अनुसवं त्रिसन्ध्यमपि ताः कथाः विशृण्वतः मे मतिः ध्यानलक्षणोपासना प्रियश्रवसि परममङ्गलकीर्ती हरौ अभवदित्यन्वयः ॥ २६ ॥ । अखण्डस्मरणोपासनाफलामाह - तस्मिन् इति । रागाद्यवद्यैरनुपहतत्वादस्खलिता निरन्तरं स्थिरतया अखण्डोपासनं अभवत् इत्यन्वयः । अहं यया । अखण्डोपासनया एतत्सदसत्कार्यकारणात्मकं जगत् मयि स्थिते बिम्बभूते ब्रह्मणि पूर्णे हरौ तत्सृष्टं तत्पालितं तत्संहृतं च इति पश्ये । कथम्भूतं ? स्वमायया स्वेच्छया मदनुग्रहाभिमुख्या यत्र स्थीयतां इति कल्पितं सङ्कल्पितं इत्यन्वयः । ब्रह्मणि अध्यस्तं जगत् पश्य इत्यङ्गीकारे मिथ्याज्ञानित्वं प्रसज्जते न हि शुक्तत्यध्यस्तरजतं पश्यन् यथार्थज्ञानी भवति । किन्तु नेदं रजतं शुक्तिरेवेति पश्यंस्तथा नेदं जगत् किन्तु ब्रह्मैवेति न चात्र तथेत्यलमतिप्रसङ्गेन ॥ २७ ॥ 173 1-5-28] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् भक्त्युपासनयो: अन्योन्यनिमित्तकभावः अस्ति इत्यभिप्रेत्याह - इथं इति । इत्थं उक्तप्रकारेण मुनिभिः सम्यक् कीर्त्यमानं अमलं हरेः यशः अनुसवनं शरत्प्रावृषिकावृतू विशेषेण शृण्वतः मम हरौ तदितरविरागवती मनसः रजोगुणतमोगुणनिमित्तरागाद्यन्यथाज्ञानादिदोषहरा महत्त्वज्ञानलक्षणा भक्तिः प्रवृत्ता अभूत् आत्मनः इत्यन्वयः ॥ २८ ॥ 1 K adds तद्भक्षणं च 2 B, KM ‘दिश्यन्ते 3 KM add सर्वज्ञैः योगिभिः रा० कृ० द्विजैः अनुमोदितः भुङ्क्ष्व इति अनुज्ञातः सन् उच्छिष्टलेपान् तदुक्तावशिष्टस्य पात्रलान् अन्नादीन् सकृत् एकवारं भुझे स्म भुक्तवान् अस्मि । तत् तस्मात् अपास्तकिल्बषः निरस्तभागवतधर्मरतिप्रतिबन्धकपापः अभवं इति शेषः । एवं प्रवृत्तस्य नित्यं तत्परिचर्यापूर्वकं तदुच्छिष्टभोजनादिरतस्य विशुद्धचेतसः निर्मलान्तःकरणस्य मम इति शेषः । तद्धर्म एव तेषां महात्मनां परमेश्वरभजनरूपे धर्म एव आत्मरुचिः मनोरतिः प्रजायते स्म इति शेषः ॥ २५ ॥ अङ्ग ! व्यास ! तत्र तद्देशे अन्वहं प्रतिदिनं कृष्णकथाः प्रगायतां प्रकर्षेण गायतां तेषां मुनीनां अनुग्रहेण मनोहराः ताः कृष्णकथाः अशृणवम् । अनुपदं मे श्रद्धया विशृण्वतः मम प्रियश्रवसि भगवति रतिः अभवत् ॥ २६ ॥ हे महामते ! व्यास! तदा तस्मिन् प्रियश्रवसि भगवति लब्धरुचेः मम अस्खलिता अप्रतिहता मतिः अभवत् इति शेषः । यया मत्या परे प्रपञ्चातीते ब्रह्मणि ब्रह्मस्वरूपे मयि सत् स्थूलं असत् सूक्ष्मं च एतच्छरीरं स्वमायया कल्पितं न तु वस्तुतः मयि अस्तीति पश्ये पश्यामि जानामि ॥ २७ ॥ इत्थं शरत्प्रावृषिकौ ऋतू वर्षाशरदृतु अनुसवं त्रिकालं महात्मभिः मुनिभिः सङ्कीर्त्यमानं अमलं हरेः यशः विशृण्वतः मे आत्मरजस्तमोऽपहा भक्तिः प्रवृत्ता उत्पन्ना। अत्र प्रपञ्चातीतत्वं नाम न प्रपञ्चपरित्यागः; किन्तु विश्वस्मिन् विष्णुदर्शनमेव । ब्रह्मत्वं च विश्वस्मिन् नैरन्तर्येण ब्रह्मभावनया सिध्यति । “नाहं स्थूलसूक्ष्ममयं शरीरमाश्रितवान् किन्तु तदेव मामाश्रित्य वर्तते तच्च मायाकल्पितम्’ इति नारदः ज्ञातवान् । नन्वेतत् सर्वमपि महाभारतयुद्धानन्तरं कलियुगमारम्भात् प्राक् श्रीकृष्णावतारसमाप्तिसमये नारदेन व्यासाय कथितं हि ! तर्हि पूर्वकल्पप्रवृत्तां स्वकथां कथयता तेनैव नारदेन “मुनयः श्रीकृष्णकथासङ्कीर्तनं अकुर्वन्’ इति कथं उक्तम् ? अत्रोच्यते- प्रतिवत्सरं ऋतुधर्माः यथा पुनः पुनः आवर्तन्ते । तथा भगवतः मुख्यावताराः प्रतिकल्पं पुनः आवर्तन्ते । इयं च युगानां पुनःपुनः आवृत्तिः सूतेन शौनकादिभ्यः भारतकथाप्रस्तावनायां उक्तैव । तस्मात् नारदपूर्वजन्मकथोपवर्णितः श्रीकृष्णावतारः पूर्वकल्पप्रवृत्त इति अनुमीयते ॥ २८ ॥ 174व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् तस्यैवं मेऽनुरक्तस्य प्रश्रितस्य हतैनसः । श्रद्दधानस्य बालस्य दान्तस्यानुचरस्य च ॥ २९ ॥ ज्ञानं गुह्यतमं यत्तत् साक्षाद्भगवतोदितम् । अन्ववोचन् गमिष्यन्तः कृपया दीनवत्सलाः ॥ ३० ॥ येनैवाहं भगवतो वासुदेवस्य वेधसः । मायानुभावमविदं येन गच्छन्ति तत्पदम् ॥ ३१ ॥ एतत्संसूचितं ब्रह्मस्तापत्रयचिकित्सितम् । यदीश्वरे भगवति कर्म ब्रह्मणि भावितम् ॥ ३२ ॥ श्रीध० तस्येति । तस्य ज्ञातशुद्धत्वम्पदार्थस्य दृढभक्तिमतः में प्रश्रितस्य विनीतस्य ॥ २९ ॥ " [1-5-29 ज्ञानमिति । गुह्यतममिति साधनभूतधर्मतत्त्वज्ञानं गुह्यं तत्साध्यं विविक्तात्मज्ञानं गुह्यतरं तत्प्राप्येश्वरज्ञानं गुह्यतमम् । भगवतोदितं भागवतं शास्त्रं अन्ववोचन् उपदिष्टवन्तः ॥ ३० ॥ तदेव ज्ञानं पूर्वोक्तत्वम्पदार्थज्ञानात् विवेकेन दर्शयति येनैव इति । अविदं ज्ञातवानहम् ॥ ३१ ॥

तत्साधन धर्मरहस्यं च सूचितमित्याह एतत् इति । तापत्रयस्य आध्यात्मिकादेः चिकित्सितं भेषजं निवर्तकं तत्त्वशोधकमिति यावत् । किं तत् ? भगवति भावितं समर्पितं यत्कर्म तत्। कथम्भूते भगवति ? ईश्वरे सर्वनियन्तरि । एवमपि च ब्रह्मणि अप्रच्युतपूर्णरूपे ॥ ३२ ॥

1. H, V add देहद्वय° 2. HV add ● तत्त्व 3 B तन्निव 4. BH,V स

वीर- तस्य प्रवृत्तभक्तेः अनुरक्तस्य बालस्यापि प्रश्रितस्य विनीतस्य हतं एनः पापं यस्य श्रद्धायुक्तस्य दान्तस्य जितेन्द्रियस्य अनुचरस्य अनुवर्तिनः मे मह्यम् ॥ २९ ॥

यद्भगवता साक्षात् उदितं ज्ञानं तद्गमिष्यन्तः गन्तुं उद्यताः दीनवत्सलाः योगिनः कृपया अन्ववोचन् उपदिदिशुः इत्यर्थः ॥ ३० ॥

ज्ञानं विशिनष्टि - येन ज्ञानेनाहं भगवतः वेधसः विश्वविधातुः वासुदेवस्य मायानुभावं त्रिगुणात्मकप्रकृतिमहिमानं अविदं ज्ञातवान् अस्मि अनेन विरोधिस्वरूपज्ञानं उक्तम् । येन च ज्ञानेन तस्य वासुदेवस्य पदं स्थानं गच्छन्ति । अनेन प्राप्यप्रापकविषयज्ञानं उक्तम् । अर्थपञ्चकज्ञानं उपदिदिशुः इति फलितम् ॥ ३१ ॥

तदेवं स्वपूर्वजन्मवृत्तान्तदृष्टान्तेन भगवद्गुणश्रवणादेः तद्भक्तियोगसाधनत्वं उक्तम् । भक्तियोगस्य शश्वद्भद्रगर्भत्वं पूर्वमेव प्रतिपादितम् । धर्मकृतेऽनुशासतः स्वभावरक्तस्य इत्यनेन त्रैवर्गिककर्ममूलकतापत्रयाभिहतजनोद्देशेन पुनः त्रैवर्गिकधर्मानुशासनं तापत्रयनिमित्तधर्मार्थत्वेन निन्दितं इत्युक्तम् । तेन ईश्वरे न चार्पितं कर्म इत्यनेन च अनभिसंहितफलस्य कर्मणः भक्तियोगनिष्पादनद्वारा तापत्रयनिवृत्तिहेतुत्वं वदन् त्रैवर्गिकस्य कर्मणः पुनः पुनः तापत्रयहेतुत्वमेव सदृष्टान्तं उपपादयति - एतदिति त्रिभिः । हे ब्रह्मन्! तापत्रयचिकित्सितं ता⁷²पानां आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकानां दुःखानां त्रयं तापत्रयं तच्चिकित्सितं प्रतिकृतं भवति येन तापत्रयचिकित्सितं तापत्रयप्रती⁷³कारं इत्यर्थः । तदेतदेव संसूचितं श्रुतिस्मृत्यादिभिः इति शेषः । किं यत् ब्रह्मणि ईश्वरे भगवति भावितं समर्पितं ⁷⁴कर्मैव तापत्रयचिकित्सितं इति सूचितं इत्यर्थः । “धर्मेण पापं अपनुदति” (म. ना. उ. 17-6) “अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा” (ईशा. उ. 11) इत्यादिका श्रुतिः, स्मृतिश्च “यज्ञो दानं तपः कर्म पावनानि मनीषिणां” (भ.गी. 18-5) इत्यादिका । तापत्रयं हि पापमूलकं अनभिसंहितफलेन ⁷⁵कर्मणा पापनिवृत्ति भक्तियोगनिष्पत्तिद्वारा तापत्रयं निवर्तत इति श्रुति स्मृतिभिः सूच्यते ॥ ३२ ॥

1 2 3 4

विज· ननु सद्गुरूपदेशमन्तरेण केवलं यशश्श्रवणेनैव कथं ज्ञानोदयः इति चेत्तत्राह - तस्य इति ॥ २९ ॥ ज्ञायते अनेनेति ज्ञानं शास्त्रम् । भगवतोदितं भगवत्सम्प्रदायात् आगतं अन्ववोचन् समग्रानुग्रहपूर्वकं उपदिष्टवन्तः । गमिष्यन्तः चातुर्मास्यानन्तरम् ॥ ३० ॥ तंदुपदिष्टशास्त्रेण किं त्वया लब्धं इति अत आह- येनैवेति । वेधसः सर्वजगत्कर्तुः मायानुभावं इच्छासामर्थ्यम् ॥ ३१ ॥ एतत् मया उक्तं ज्ञानं तापत्रयात्मकसंसारनिवर्तकौषधं समीचीनं सूचितं लोकस्य इति शेषः । तस्मात् एतादृशं ज्ञानमेव आपाद्यं इति भावः । तर्हि कर्मकरणं व्यर्थमिति तत्राह यदिति । यायजूकैः क्रियमाणं अग्निष्टोमादि तदपि यदि ब्रह्मणि अपरिच्छिन्नगुणे ईश्वरे ईशादपि परे हरौ भावितं अर्पितं तर्हि ज्ञानं उत्पद्यते । तेन तापत्रयचिकित्सितं एतदुक्तं भवति - ब्रह्मार्पणबुद्ध्या क्रियमाणेन कर्मणा शुद्धान्तःकरणस्य विषयविरक्तिद्वारा भगवति तीव्रया भक्त्या जनितापरोक्षज्ञानेन तापत्रयात्मकः संसारः निवर्तत इति यत् ब्रह्मणि भावितं यत्कर्म तदेतत्तापत्रयचिकित्सितं संसूचितमिति एकान्वयो वा ॥ ३२ ॥

1. A, B, M omit शायते मुपदिष्टवन्तः 2. A, B, M omit तदुपदिष्ट सामर्थ्यम् ॥ ३१ ॥ 176 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-33 रा० कृ० एवं अनुरक्तस्य मुनिसेवासक्तस्य प्रश्रितस्य विनीतस्य हतैनसः पापरहितस्य श्रदधानस्य श्रद्धायुतस्थ बालस्य दान्तस्य जितेन्द्रियस्य अनुचरस्य स्वसेवकस्य तस्य मे गमिष्यन्तः चातुर्मास्यसमाप्त्यनन्तरं गन्तुं उद्यताः दीनवत्सला: मुनय इति शेषः । कृपया साक्षात् भगवता यदुदितं ब्रह्मादीन् प्रयुक्तं तत् गुह्यतमं ज्ञानं ईश्वरतत्त्वज्ञानं अन्ववोचन् उपादिशन् ॥ २९, ३० ॥ येनैव पूर्वोक्तज्ञानेन वेधसः सर्वस्रष्टुः भगवतः वासुदेवस्य मायाऽनुभावं लीलाप्रभावं अविदं ज्ञातवान् अस्मि येन ज्ञानेन वासुदेवमायानुभावज्ञानेन तत्पदं भगवतः स्थानं गच्छन्ति भागवता इति शेषः । तन्मुनयः मह्यं अवोचन् इति पूर्वेणान्वयः ॥ ३१ ॥ हे ब्रह्मन् यत्कर्म भगवति ब्रह्मणि ईश्वरे भावितं समर्पितं वर्तते इति शेषः । तदेतत् कर्म तापत्रयचिकित्सितं तापत्रयस्थ आध्यात्मिकादेः भेषजं निवर्तकम् इति यावत् संसूचितं ज्ञापितं इत्यर्थः ॥ ३२ ॥ 1 KM ऽयं च आमयो यश्च भूतानां जायते येन सुव्रत । तदेव ह्यामयं द्रव्यं नं पुनाति चिकित्सितम् ॥ ३३ ॥ एवं नृणां क्रियायोगाः सर्वे संसृतिहेतवः । त एवात्मविनाशाय कल्पन्ते कल्पिताः परे ॥ ३४ ॥ यत्र क्रियते कर्म भगवत्परितोषणम् । ज्ञानं यत्तदधीनं हि भक्तियोगसमन्वितम् ॥ ३५ ॥ कुर्वाणा यत्र कर्माणि भगवच्छिक्षयाऽसकृत् । गृणन्ति गुणनामानि कृष्णस्यानुस्मरन्ति च ॥ ३६ ॥ 2 3 4 श्रीध० ननु संसारहेतोः कर्मणः कथं तापत्रयनिवर्तकत्वम् ? सामग्रीभेदेन घटत इति सदृष्टान्तमाह आमय इति । यश्च आमयः रोगः येन घृतादिना जायते तदेव केवलं आमयकारणभूतं द्रव्यं तं आमयं न पुनाति न निवर्तयतीत्यर्थः । किन्तु चिकित्सितं द्रव्यान्तरैः भावितं सत् पुनात्येव यथा ॥ ३३ ॥ द्वाभ्यां एवमिति । तथाऽऽत्मविनाशाय कर्मनिवृत्तये कल्पन्ते समर्था भवन्ति, परे ईश्वरे कल्पिता अर्पिताः सन्तः । अत्र च प्रथमं महत्सेवा ततश्च तत्कृपा तत तद्धर्मश्रद्धा ततः भगवत्कथाश्रवणं ततः भगवति रतिः तथा च देहद्वयविवेकात्मज्ञानं ततः दृढा भक्तिः ततः भगवत्तत्त्वज्ञानं ततः तत्कृपया सर्वज्ञत्वादिभगवद्गुणाविर्भाव इति क्रमः दर्शितः ॥ ३४ ॥ 2 177 1-5-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ननु च ज्ञानेन अज्ञानप्राप्तकर्मनाशः तच्च ज्ञानं भक्तियोगात् भवति । कथं कर्मणा कर्मनाशः स्यात् तत्राह यदत्र इति ॥ ३५ ॥

भगवदर्पणेन क्रियमाणं कर्म भक्तियोगं जनयतीति सदाचारेण दर्शयति

कुर्वाणा इति । यत्र यदा भगवतः शिक्षया कर्माणि कुर्वाणा भवन्ति तदा श्रीकृष्णस्य गुणनामानि गृणन्ति अनुस्परन्ति च कृष्णं इत्यर्थः । इयञ्च भगवच्छिक्षा " यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय! तत्कुरुष्व मदर्पणम्” (भ.गी. 9-27 ) इति ॥ ३६ ॥ 1 समर्पि 2 HV “विविक्ता’ 3 HV विज्ञानं 4 H,V add तच्च ⁷⁵

वीर- त्रैवर्गिककर्मणः तापत्रयहेतुत्वं वक्तुं तावत् दृष्टान्तमाह - आमय इति । यद्यपि उदाहृतश्रुतिमतिवचोभिः पापस्यैव तापत्रयमूलत्वं सूचितं, तथापि त्रैवर्गि⁷⁶ककर्मणः अन्ततोऽनिष्टावहत्येन पापवत् अनिष्टसाधनत्वात् तदपि तापत्रयनिमित्तमेव । हे सुव्रत! यथा येन अपध्यान्नादिना भूतानां यः आमयः रोगः जायते, तदामयकारणं द्रव्यं चिकित्सितमपि प्रतीकारत्वेन सेवितमपि आमयं न पुनाति न शोधयति । चिकित्सितोऽपि व्याधिः अपथ्यादिना पुनः वर्धत इत्यर्थः । चिकित्सितं इति आमयविशेषणं वा । आमयकारणेन चिकित्सितं प्रतिकृतं अपि आमयं व्याधिं तदामयकारणं द्रव्यं न पुनातीत्यर्थः ॥ ३३ ॥

दृष्टान्तेन अभिमतं अर्थं दान्तिके⁷⁷ऽनुगमयति - एवम् इति । एवं अपध्यान्नादेः आमयकारणव⁷⁸त् नृणां सर्वे क्रियायोगा अनभिसंहितफलकर्मव्यतिरिक्ताः सर्वे त्रैवर्गिकाः क्रियायोगाः संसृतेर्हेतवः ⁷⁹अत एव परस्मिन् आत्मनि अकल्पिताः असमर्पिताः आत्मविनाशाय कल्पन्ते । आत्मनः अन्ततः स्थावरत्वरूपविनाशाय कल्पन्ते सम्पन्ना भवन्ति ॥ ३४ ॥

तर्हि परस्मिन् कल्पिताः क्रियायोगाः किं वा साक्षात् निःश्रेयसहेतवः न भक्तियोगनिष्पादनद्वारा इत्याह - यत् इति । भगवान् परितुष्यते भक्तियोगोत्पत्तिप्रतिबन्धकनिरसनोपयुक्तपरितोषयुक्तो भवति, येन तदाराधनरूपेण कर्मणा तद्भगवत्परितोषणं यत् कर्म अत्र लोके क्रियते । अनुक्रियत इति पाठे अनुस्यूततयाऽऽशरीरपातं क्रियते । तदधीनं यत्कर्माधीनं तन्निष्पाद्यमेव भक्तियोगसमन्वितं ज्ञानम् । अत्र ध्यानसाध्यं दर्शनात्मकं विवक्षितं, “भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन! ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ " (भ.गी. 11-54) इत्युक्तत्वात् ॥ ३५ ॥

न केवलं भगवत्परितोषणात्मकं कर्मैव भक्तियोगानुग्राहकं, अपि तु भगवद्गुणश्रवणादिकमपि इत्याह - कुर्वाणा इति । भगवच्छिक्षया “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि” (भ.गी. 9-27), “मयि सर्वाणि कर्माणि सन्न्यस्य” (भ.गी. 3-30) इत्याद्युक्तभगवच्छिक्षया असकृत् कर्माणि वर्णाश्रमानुरूपणि कुर्वाणाः कृष्णस्य भगवतः गुणान् नामानि च कल्याणगुणप्रकाशकानि ⁸⁰वा गा⁸¹यन्ति अनुस्मरन्ति च । नामानि गृणन्ति गुणान् अनुस्मरन्ति च इत्यर्थः । भक्तियोगनिष्पत्तिकामा इति कर्तृपदं अध्याहर्तव्यम् । यथा भगवच्छिक्षया असकृत् कृतानि कर्माणि भक्तियोगानुग्राहकाणि तथा गुणानामानुस्मरणादिकमपि इति भावः ॥ ३६ ॥

1. 2. 3 4 5. 6. आमय इति । सुखमेव व्रतं येन विज० ननु कर्मणां बन्धस्वभावात् कथं तापत्रयभैषज्यमिति तत्राह सः तथा तस्य सम्बुद्धिः, हे सुव्रत ! सत्यसङ्कल्पादिव्रतोपेत! इति वा । येन द्रव्येण भूतानां आमयं आमयः श्लेष्माद्यः जायते तदेव आमयकारणं द्रव्यं चिकित्सितं औषधीकृतं तद्रोगलक्षणं पुनाति परिहरति हि । तदिदं अनुभवसिद्धं इति हिशब्दार्थः । एवकारस्तु तस्य प्राधान्यद्योतनार्थः न तु द्रव्यान्तरनिषेधार्थः कुतः ? औषधीकरणाय द्रव्यान्तरसंयोगदर्शनात् । शब्दः उपमार्थः, स यथा ॥ ३३ ॥ एवं तथा नृणां संसारिणां क्रियालक्षणा योगा उपायाः स्वतः संसारहेतवः त एव क्रियायोगाः परे पूर्णे ब्रह्मणि कल्पिताः आत्मविनाशाय अर्पिताः । अनेकजन्मसञ्चितदुष्कर्मस्वरूपनाशाय कल्पन्ते । तस्मात् केवलं कर्मबन्धकं ब्रह्मार्पणेन ओषधीकृतं भक्तिज्ञानद्वारा संसाराख्यरोगनिवर्तकम् इति भावः ॥ ३४ ॥ ज्ञानद्वारा कर्मण: मोचकत्वं आह यत् इति । अत्र कर्मभूमौ भगवदर्पणेन भगवत्परितोषणं यत्कर्म जीवैः क्रियते यद्भक्तियोगसमन्वितं परोक्षापरोक्षोपपदं ज्ञानं, तज्ज्ञानं तस्य कर्मणः अधीनं हि, “कर्मणा ज्ञानमातनोति ज्ञानेनामृतीभवति अथामृतानि कर्माणि " इति श्रुतेः कर्मणा ज्ञानं जायते हि यस्मात् तस्मात् कर्म ज्ञानद्वारा बन्धनिवर्तकमिति भावः । अत्र अग्निष्टोमादिकर्मसु यत्कर्म भगवत्परितोषणं इति वा ॥ ३५ ॥ कथङ्कारं कर्मणा ज्ञान उत्पद्यत इति तत्राह कुर्वाणा इति । यत्र यस्य यजमानस्यार्थे यस्मिन् यज्ञे हवनादीनि कर्माणि कुर्वाणा वैदिका ऋत्विगादयः “स्मर्तव्यः सततं विष्णुः विस्मर्तव्यो न जातुचित्” भगवच्छिक्षया असकृत् निरन्तरं आदिमध्यावसानेषु वा कृष्णस्य गुणान् स्मरन्ति नामानि गृणन्ति ॥ ३६ ॥ रा० कृ० हे सुव्रत! यः आमयः रोगः येन घृतादिना भूतानां प्राणिनां जायते तदेव द्रव्यं रोगकारणभूतं द्रव्यं चिकित्सितं द्रव्यान्तरैः प्रतिकृतमपि तं आमयं न पुनाति न निवर्तयतीत्यर्थः । एवं सर्वे क्रियायोगाः फलेच्छया कृताः यज्ञादयः संसृतिहेतवः संसारस्यैव कारणभूता भवन्तीति शेषः । त एव क्रियायोगाः परे ब्रह्मणि कल्पिताः समर्पिताः चेत् आत्मविनाशाय कर्मविनाशाय कल्पन्ते समर्था भवन्ति ॥ ३३, ३४ ॥ भगवत्परितोषणं यत् कर्म अत्र क्रियते भक्तियोगसमन्वितं यत् ज्ञानं विद्यते तज्ज्ञानं इति शेषः । तदधीन हि भगवत्परितोषककर्माधीनं हि । भक्तियोगसहितं ज्ञानं भगवत्प्रीतिजनककर्मायत्तमिति भावः ॥ ३५ ॥ 1791-5-37] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् यत्र यदा भगवच्छिक्षया असकृत् कर्माणि कुर्वाणा ये तावत् वर्तन्ते इति शेषः । ते कृष्णस्य गुणनामानि गृणन्ति उच्चारयन्ति अनुस्मरन्ति च पश्चात् स्मरन्ति च ॥ ३६ ॥ ‘नमो भगवते तुभ्यं वासुदेवाय धीमहि । प्रद्युम्रायानिरुद्धाय नमस्सङ्कर्षणाय च ॥ ३७ ॥ इति मूर्त्यभिधानेन मन्त्रमूर्तिममूर्तिकम् । यजते यज्ञपुरुषं स सम्यग्दर्शनः पुमान् ॥ ३८ ॥ इमं स्वनिंगमं ब्रह्मन्नवेत्य मदनुष्ठितम् । अदान्मे ज्ञानमैश्वर्यं स्वस्मिन् भावं च केशवः ॥ ३९ ॥ त्वमप्यदभ्रश्रुत! विश्रुतं विभोः समाप्यते येन विदां बुभुत्सितम् । आख्याहि दुःखैर्मुहुरर्दितात्मनां संक्लेशनिर्वाणमुशन्ति नान्यथा ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे व्यासनारदसंवादे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ 3 2 3. 4. श्रीध० कीर्तनस्मरणरूपभक्तिहेतुत्वं उक्तम् । ज्ञानहेतुत्वमाह द्वाभ्यां - 2

‘नम इति । नमः धीमहि मनसा नमनं कुर्वीमहि ॥ ३७ ॥ 3 इति इति । अमूर्तिकं मन्त्रोक्तव्यतिरिक्तमूर्तिशून्यम् । यजते पूजयति स पुमान् सम्यग्दर्शनः भवति ॥ ३८ ॥

एवं कृतवति मयि हरिः स्वसदृशं ज्ञानादिकं दत्तवान् इत्याह- मदनुष्ठितं मया अनुष्ठितं अवेत्य ज्ञात्वा । भावं च प्रीतिं च ॥ ३९ ॥ अतः त्वमपि एवं कुरु इत्याह : इमं इति । इमं स्वनिगमं स्वोपदेश त्वम् इति । अदभ्रं अनल्पं श्रुतं यस्य हे अदश्रुत! विभोः विश्रुतं यशः प्रख्याहि कथय । येन विश्रुतेन बुद्धेन विदां विदुषां बुभुत्सितं बोद्धुं इच्छा समाप्यते । यत् यतः दुःखैः पीडितांना ‘क्लेशशान्तिं प्रकारान्तरेण न मन्यन्ते ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ 1 H, V °रूपयोः 2 B adds ओ 3. H, Vadd अमुना मन्त्रेण 4. H, Vadd सम्यक् प्राप्यते 5. B ‘तात्मनां 6. B संक्लेश 180 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-40

⁸¹ वीर- गुणनामस्मरणादिपूर्वकं अनभिसंहितफलकर्मानुष्ठानप्रकारमेव दर्शयन् तथा कुर्वाण एव उत्तमाधिकारी इत्याह - ओं इति द्वाभ्याम् । ओं ब्रह्मणः “ओं तत्सदिति निर्देश: ब्रह्मणः त्रिविधः स्मृतः” (भार. 6-39-23) इति भगवदुक्तेः वासुदेवादिव्यूहचतुष्टयरूपेण अवस्थिताय भगवते नमो नमः इति नामोच्चारणप्रकारदर्शनं धीमहि, ओमादिशब्दप्रकाशितकल्याणगुणविशिष्टं परमात्मानं ध्यायेम स्मरेम इति गुणस्मरणप्रकार प्रदर्शनं, तत्र अवतेर्धातोः निष्पन्नेन ओं इत्यनेन सर्वरक्षकत्वं अकारोकारमकाराणां संहितावशात् निष्पन्नेन ओं इत्येनेन तु सर्वकारणत्वसर्वशेषित्वादिकं - उभयविधेन ओं इत्यनेन प्रत्यभिज्ञापितब्रह्मशब्देन स्वरूपतः गुणतः च कल्याणगुणानन्त्यं अबृहतामपि बृहत्वावहत्वं च - वासुदेवपदेन सर्वाधारत्वं सर्वान्तरात्मत्वं च प्रद्युम्नशब्देन “न तत्र सूर्यो भाति” (कठ. उ. 5-15) इत्युक्तविधनिरतिशयदीप्तियुक्तत्वं, अनिरुद्धपदेन सर्वव्यापकत्वं, सङ्कर्षणपदेन अतीन्द्रियार्थविषयकज्ञानापादकत्वं च फलितम् । उपलक्षणमिदं एतत्प्रभृत्रयः गुणा अनुसन्धेया इत्यर्थः । सङ्कर्षणशब्दनिरुक्तिः पञ्चमे वक्ष्यते ॥ ३७ ॥

इति इत्थं अमूर्तिकं कर्मवश्यप्राकृतमूर्तिरहितं मन्त्रमूर्तिं ओमित्याद्युक्तमन्त्रप्रकाश्या मूर्तिः अप्राकृता अकर्ममूला स्वेच्छोपात्ता च यस्य तं मन्त्रशरीरकं वा अभिध्यायन् ओमादिनामानि अनुगृणंश्च यज्ञाराध्यं परमपुरुषं यो यजते स्वध⁸²र्मेणाराधयति स एव पुमान् सम्यग्दर्शन: “ज्ञानत्वात्मैव मे मतः” (भ.गी. 7-10) इत्युक्तविधः अधिकारी इत्यर्थः ॥ ३८ ॥

एवं यजतां आशु भक्तियोगः निष्पद्यते इत्यभिप्रायेण आत्मानं दृष्टान्तयति - इमम् इति । हे ब्रह्मन्! मदनुष्ठितं इमं स्वस्य भगवतः निगमं अनुशासनं अवेत्य दृष्ट्वा केशवः स्वस्मिन् भावं भक्तिं तत्साध्यं दर्शनात्मकं ज्ञानं ऐश्वर्यञ्च देवर्षित्वोचितं अदात् ददौ इत्यर्थः ॥ ३९ ॥

उत्तरमुपसंहरति- त्वम् इति । हे अदभ्रश्रुत! अनल्पकीर्ते! त्वं विभोः भगवतः विश्रुतं यशः प्रख्याहि प्रबध्नीहि । येन विश्रुतप्रख्यानेन विदां बोद्धृणां बुभुत्सितं बोद्धुं इष्टं समाप्यते आपूर्यते न निरवशिष्यत इति यावत् । युच्छ्रतस्य तस्य जिज्ञासितव्यं नावशिष्यते तथाविधं आख्यानं कुरु इत्यर्थः । किञ्च दुःखैः त्रिभिः तापैः मुहुः मुहुः अर्दितः पीडितः आत्मा मनो येषां⁸³ क्ले⁸⁴शनिर्वाणं क्लेशा आध्यात्मिकादयः ते निर्वाप्यन्ते अपनोद्यन्ते येन - अन्यथा उपायान्तरेण तु न निर्वाप्यन्ते । तथाविधं यथाशान्ति अतीवाद्रियन्ते, तादृशं प्रख्याहि इत्यन्वयः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

181 1-5-40] 1 मद्भागवतमहापुराणम् विज० यो यजमानः खयं च नित्यं ओं नमो भगवते इत्यादिमूर्त्यभिधानेन मूर्तिवाचकेन मन्त्रेण मन्त्रप्रतिपाद्यं अमूर्तिकं प्रकृतिवैकृतिविग्रहविधुरं वासुदेवादिरूपं यज्ञपुरुषं “चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा” (ऋ. सं. 4-58-3) इत्यादि ऋकप्रतिपाद्याकार भगवन्तं उद्दिश्य यजते स पुमान् यजमानः परोक्षापरोक्षज्ञानवान् भवति । ते च ऋत्विगादयः सम्यग्दर्शनाः समीचीनशास्त्रविज्ञानाः सर्वज्ञाश्च सम्यक् भगवन्तं दर्शयन्ति ज्ञापयन्तीति सम्यग्दर्शनाः । सर्वेषां हरिपरायणत्वात् ओं सर्वपूर्णसर्वजनरञ्जक इति वा, ओमित्येवंरूपभगवते षगुणपूर्णाय तुभ्यं नमः । सर्वत्र वसति, दीव्यतीति वासुदेवः, बलज्ञानरूपत्वात् दैत्यनिरसनशीलत्वात् क्रीडाशीलत्वाद्वा । तस्मै धीमहि स्थरेम । प्रकृष्टं धुनं हिरण्यमेव रूपं यस्य सः प्रद्युम्नः “हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेशः आप्रणखात् सर्व एव सुवर्ण: " ( छान्दो. उ. 16-6 ) इति श्रुतेः तस्मै । न केनापि निरुद्ध इति अनिरुद्धः । अनः मुख्यप्राणः सोऽस्यास्तीति अनी तेन अनिना मुख्यप्राणप्रसादवता पुरुषेण रुद्धः वशीकृत इति वा, अनिरुधः संसारमुक्ताः तान् दधाति धारयति पोषयतीति वा, अनिरस्तं उदाख्यं नाम धत्त इति वा । “तस्योदिति नाम” (छान्दो. उ. 1-6-7 ) इति श्रुतेः तस्मै । सम्यक् पापकर्षणशीलत्वात् सङ्कर्षणः । समीचीनं करं सनोति ददातीति वा तस्मै । चशब्दः प्रत्येकं पृथङ्कन्तत्वधो- तनार्थः । इतिशब्दः प्रभृतिवचनः तस्मादृत्विगादिभिः वैष्णवैः यजमाना भगवन्तं ईजाना ज्ञामवन्तः भवन्तीति भावः ॥ ३७, ३८ ॥ स्वानुभवसिद्धमेतदिति विज्ञापयति इमम् इति । केशवः मदनुष्ठितं इमं स्वधर्मनियमं अवेत्य ऐश्वर्य ईश्वरविषयं ज्ञानं स्वस्मिन् भावं भक्तिञ्च मे मां अदात् इत्यन्वयः ॥ ३९ ॥ इदानीं अवतारप्रयोजनालम्बुद्धिकारणविज्ञापनं उपसंहरति त्वम् इति । हे अदभ्रश्रुत! " श्रोता मन्ता” इत्यादेः सम्पूर्णश्रोतृत्वादिगुणसम्पन्नः त्वं ईश्वरोऽपि ऐश्वर्यादि गुणसम्पन्नत्वेन आप्तव्यार्थविधुरोऽपि सज्जनवात्सल्यादेव येन तत्कीर्तिगर्भग्रन्थकरणेन विदुषां विदन्तीति विदः ज्ञानलाभकामाः तेषां वा विचारकाणां वा बुभुत्सितं ज्ञातुं इष्टं समाप्यते सम्पूर्ण भवति तादृशं श्रीभागवतलक्षणं विभोः समर्थस्य तव विश्रुतं यशः प्रख्याहि प्रख्यापय इत्यन्वयः । तस्मात् अन्येषां भागवतकरणशक्त्यभावात् तत्कृतिरेव अलम्बुद्धिकारणमिति भावः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

1. KM शास्त्रीय ज्ञा रा० कृ० तुभ्यं भगवते निरतिशयैश्वर्यादिमते नमः धीमहि मनसा नमस्कुर्वीमहि । एवं वासुदेवाय प्रद्युम्नाय अनिरुद्राय सङ्कर्षणाय च तुभ्यं नमः धीमहि। इत्येवंप्रकारेण मूत्यभिधानेन मूर्तिवाचकं अन्तरेण यः जनः मन्त्रमूर्ति मन्त्रमयाकृतिं अमूर्तिकं प्राकृताकृतिरहितं यज्ञपुरुषं यजते स पुमान् सम्यग्दर्शनः सम्यग्ज्ञानवान् भवतीति शेषः ॥ ३७, ३८ ॥ 182 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-5-40 हे ब्रह्मन् ! व्यास! इमं पूर्वोक्तं स्वनिगमं स्वोपदेशं मदनुष्ठितं अवेत्य ज्ञात्वा केशवः मे मह्यं ज्ञानं तत्त्वज्ञानं ऐश्वर्य अणिमाद्यैश्वर्यं भावं च स्वस्मिन् भक्तिं च अदात् दत्तवान् ॥ ३९ ॥ हे अदभुत ! अनल्पज्ञानयुत! व्यास! येन ज्ञातेन विश्रुतेन विदां विदुषां बभुत्सितं बोद्धुं इच्छा समाप्यते सम्यक् आप्यते । तद्विभोः विश्रुतं यशः त्वमपि प्रख्याहि कथय । कुत इति चेत् दुःखैः आध्यात्मिकादिभिः त्रिभिः अर्दितात्मनां पीडितानां जनानां इति शेषः । सङ्क्लेशनिर्वाणं क्लेशोपशमं अन्यथा प्रकारान्तरेण न उशन्ति विज्ञाः न मन्यन्ते ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां पचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ 183 षष्ठोऽध्यायः सूत उवाच एवं निशम्य भगवान् देवर्षेर्जन्म कर्म च । भूयः पप्रच्छ तं ब्रह्मन् व्यासः सत्यवतीसुतः ॥ १ ॥ व्यास उवाच भिक्षुभिर्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टभिस्तव । वर्तमानो वयस्याद्ये ततः किमकरोद्भवान् ॥ २ ॥ स्वायम्भुव! कया वृत्त्या वर्तितं ते परं वयः । कथं चेदमुदस्राक्षीः काले प्राप्ते कलेबरम् || ३ || प्राक्कल्पविषयामेतां स्मृतिं ते सुरसत्तम! न ह्येषं व्यवधांत् काल एष सर्वनिराकृतिः ॥ ४ ॥ 1 2 3 4

श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका व्यासस्य प्रत्ययार्थञ्च षष्ठे प्राग्जन्मसम्भवम् । स्वभाग्यं नारदः प्राह कृष्णसंकीर्तनोद्भवम् ॥ स्वयमपि तथा चिकीर्षुः गुरूपदेशानन्तरभावि तच्चरितं पृच्छति भिक्षुभिरिति त्रिभिः । विप्रवसिते दूरदेशगमने कृते सति विज्ञानस्याऽऽदेष्टभिः ब्रह्मतत्त्वोपदेशं कृतवद्भिः ॥ १२ ॥ स्वायम्भुवेति । परं वय उत्तरमायुः ते त्वया कथं वर्तितं नीतम् । इदमिति दासीपुत्रभूतं कलेवरम् उदस्राक्षीः उत्सृष्टवानसि ॥ ३ ॥ प्रागिति । एष कल्पान्तरलक्षणः कालः ते स्मृतिं कथं न व्यवदत् न खण्डितवान् । अडागमाभाव- स्त्वार्थः । हि, यत एष कोलः सर्वस्य निराकृतिः अँपलापो यस्मात् सः ॥ ४ ॥ 1 A कथनो° 2 A.H. Vomit त्रिभिः 3 A B उपदेशकर्तृभिः 4 A. Bomt कृतवद्धिः 5 B adds कथं 6 A B ° धा’ 7 AH,V om काल: & HV प्रलोपो 184व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम्

¹

श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका “अन्ववोचन् गमिष्यन्तः कृपया दीनवत्सलाः” (भाग 1-5-30) इत्युक्तम् । तत उपरितनं देवर्षिवृत्तान्त जिज्ञासुः पृच्छति व्यासः इत्याह सूतः एव मिति । इत्थं वर्णितं देवर्षेः जन्म कर्म च पौर्वदैहिकं निशम्य स सत्यवत्याः सुतो भगवान् श्रीव्यासः तं देवर्षिं हे ब्रह्मन्! शौनक! भूयः पुनः पप्रच्छ ॥ १ ॥

प्रश्नमेवाऽऽह - भिक्षुभिरिति । ते तव विज्ञानादेष्टृभिः विज्ञानोपदेष्टृभिः भिक्षुभिः सन्न्यासिभिः विप्रवसिते चातुर्मास्यान्ते अन्यत्र गते सति ततः पश्चात् भवानाद्ये वयसि वर्तमानः किं कृतवान् ? ॥ २ ॥

हे! स्वायम्भुव! ते त्वया परं वयः भिक्षुविप्रवासप्रभृतिवयः कया वृत्त्या वर्तितं नीतम् ? कथं वा प्राप्ते काले इदं कलेबरमुदस्राक्षीः उत्सृष्टवानसि ? प्राक्क¹ल्पीयमपि कलेबरं वृत्तान्तकथनमुखेन प्रस्तुतत्वात् इदमिति सन्निहिततया परामृश्यते ॥ ३ ॥

हे मुनिसत्तम! प्राक्कल्पविषयां पूर्वकल्पीयामेतां भिक्षूपदेशप्राप्तां भगवत्स्मृतिं एष कालो न व्यवधात् न तिरोहितवान् । अडभाव आर्षः । आगमशास्त्रस्यानित्यत्वाद्वा । न व्यवधात् किमिति प्रश्नो विवक्षितः । व्यवधायकत्वसूचनाय कालं विशिनष्टि । एष कालः सर्वनिराकृतिः सर्वविनाशकः ॥ ४ ॥

}A ‘प्तका’ 2 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली इदं व्यासनारदसंवादोपाख्यानं सूतः शौनकादिभ्योऽब्रवीदिति विज्ञापयितुमाह- एव मिति । हे ब्रह्मन् ! सत्यवतीसुतो व्यासो देवर्षेर्जन्म कर्म च एवं श्रुत्वा पुनरपि तं नारदं पप्रच्छेत्येकान्वयः ॥ १ ॥ नारदस्नेहपाशात् तद्यशःख्यापनाय च सर्वज्ञोऽपि व्यासः तद्वयश्शेषवृत्तिं पृच्छति भिक्षुभिरिति । तव विशिष्टज्ञानोपदेष्टभिः भिक्षुभिः ज्ञानभिक्षादानशीलैः विप्रवसिते देशान्तरं गते आये बाल्ये वयसि वर्तमानो भवान् तदनन्तरं किमकरोत् इत्येकान्वयः ॥ २ ॥ तदेव विविच्य पृच्छति स्वायम्भुवेति । स्वयम्भुवो ब्रह्मणः पुत्र! ते तव परं ज्ञानोपदेशोत्तरकालीनं वयः कया वृत्त्या वर्तितम् । मरणकाले प्राप्ते इदं शरीरं वा उदस्राक्षीः उत्सृष्टवानसि इत्येकान्वयः ॥ ३ ॥ सर्वेषां पूर्वजन्मसंज्ञादीनां निराकृतिः निराकरणं यस्मात् सर्वनिराकृतिरेष कालः । सुरसत्तम! ज्ञानिश्रेष्ठ! तव अतीत ब्रह्मकल्पविषयामेतां स्मरणशक्तिं नैव व्यवधात् तिरोहितां नैवाकरोत् । आश्चर्यमेतदित्यस्मिन्नर्थे हिशब्दः । एवकारस्ववधारणार्थः ॥ ४॥ 185 1-6-5] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा हे ब्रह्मन् ! सत्यवतीसुतो भगवान् व्यासः एवं पूर्वोक्तदिशा देवर्णेनारदस्य जन्म कर्म च निशम्य श्रुत्वा भूयः पुनः तं नारदं पप्रच्छ पृष्टवान् ॥ १ ॥ तव विज्ञानादेष्टभिः ब्रह्मज्ञानस्य उपदेष्टृभिः, भिक्षुभिः विप्रवसिते दूरदेशगमने कृते सति ततः अनन्तरमाद्ये वयसि बाल्ये वर्तमानः भवान् किमकरोत् ? हे स्वायम्भुव ! ब्रह्मपुत्र! ते तव परम् उत्तरं वयः कया वृत्त्या जीविकया वर्तितं नीतम् ? किञ्च कालेऽन्तकाले प्राप्ते इदं कलेवरं दासीपुत्रभूतं शरीरं कथमुदस्राक्षीः त्यक्तवानसि ? हे सुरसत्तम! देवश्रेष्ठ ! सर्वनिराकृतिः सर्वविनाशहेतुः एष कालः प्राक्कल्पविषयां पुरातनकल्पसम्बन्धिनीं भिक्षूपदेशरूपिणी मेतां ते स्मृतिं न व्यवदादेव हि कथं वा न खण्डितवान् ? न व्यवधादिति पाठे तु स्मृतिं न तिरोहितां चकारेत्यर्थः । (१) भैक्ष्येण जीवनम् (२) अपरिग्रहश्चेति । अत्र भिक्षवः सन्यासिन एव । तैरनुष्ठेयौ मुख्यधर्मौ द्वौ

अनयोस्तु स्वभोजनावश्यकव्ययाभ्यधिगुणलोकसेवनयाञ्चालब्धभोजनाभ्यामविरोधः ॥ २, ३, ४ ॥ नारद उवाच भिक्षुभि र्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टभिर्मम । वर्तमानो वयस्याद्ये तत एतदकारवम् ।। ५ ।। एकात्मजा मे जननी योषिन्यूढा च किङ्करी । मय्यात्मजेऽनन्यगतौ चक्रे स्नेहानुबन्धनम् ॥ ६ ॥ साऽस्वतन्त्रा न कल्पोऽऽसीद्योगक्षेमं ममेच्छती । ईशस्य हि वशे लोको योषा दारुमयी यथा ॥ ७ ॥ अहं च तद्ब्रह्मकुले अंधिवांस्तदपेक्षया । दिग्देशकालाव्युत्पन्नो बालकः पञ्चहायनः ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 श्रीध० भिक्षुभिरिति । अकारिषम् कृतवानहम्। रेफषकारयोः विश्लेषः छन्दोऽनुरोधेन इत्यव- गन्तव्यम् ॥ ५ ॥ ततः तावत् किञ्चित्कालं तत्रैव मातृस्नेहयन्त्रितो न्यवसम् इत्याह त्रिभिः एकेति । एक एवाहमात्मजः यस्यास्सा । योषिदिति मूढेति च स्नेहानुबन्धे हेतुः ॥ ६ ॥ 186 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-8 सेति । अस्वतन्ता सा अतो न केल्या योगक्षेमविधाने न समर्था किङ्करी इत्यस्वार्थं प्रपञ्चयति - आसीत् । दारुमयी योषा इत्यतिपारवश्ये दृष्टान्तः ॥ ७ ॥

तदेवं सा स्नेहं चक्रे, अहञ्च दिगादिष्वनभिज्ञः अतस्तत्रैव न्यवसमित्याह अह मिति । अहं च तस्मिन् ब्रह्मकुले तस्याः मातुः स्नेहानुबन्धस्यापेक्षा कदा विरमेदिति प्रतीक्षयेत्यर्थः । ॐषिवान् वासं कृतवान् । पञ्चहायनः पचवर्षः ॥ ८ ॥ 1 A.B “र” 2 A.B out इत्यवगन्तव्यम् 3 A B तत्र 4 AB कल्पा 5 A,B omit योगक्षेमविधाने HV ‘पि A ’’ 8 H.V 3° ¹ वीर- एवमापृष्टः यथावत् स्ववृत्तान्तं वक्तुमारेभे नारदः - भिक्षुभिरिति । तत इत्यन्तस्य पूर्ववदेवार्थः । एतद्वक्ष्यमाणम् अकारषम् अकार्षम् कृतवानिति ॥ ५ ॥

तदेवाऽऽह - एकात्मेत्यादिना कल्पान्त इत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन । एकोऽहम् आत्मजः पुत्रो यस्याः सा । मम जननी माता योषिदिति स्वभावोक्तिः । जननी इत्यनेनैव स्त्रीत्वोक्तः, अत एव मूढा किङ्करी अनेन पराधीनत्वमुक्तम् । अनन्यगतौ गतिः पोषणोपायः अनन्यपोषके मय्यात्मजे स्नेहानुबन्धनं स्नेहपारवश्यं चक्रे ॥ ६ ॥

सा मम जननी अस्वतन्त्रा किङ्करीत्वात् । अत एव मम योगक्षेममिच्छत्यपि न कल्पा न समर्था बभूव । योगश्च क्षेमश्च तयोः समाहारः । योगः अलब्धलाभः, लब्धपरिरक्षणं रक्षितविवर्धनं, तस्य पात्रे प्रतिपादनं च क्षेमः ॥ ७ ॥

अहं च तदा पञ्चहायनः पञ्चवर्षवयस्को बालकः । अत एव दिग्देशकालाव्युत्पन्नः दिग्देशकालस्वभावानभिज्ञः तदवेक्षया मात्रवेक्षया तद्देहावसानप्रतीक्षणेन हेतुना इत्यर्थः । तस्मिन् ब्रह्मकुले ब्राह्मणगृहे उषितवानस्मि ॥ ८ ॥

विज विज्ञातस्वकीर्तिवितरणव्यासाभिप्रायो नारदः तत्प्रश्नं परिहरति – भिक्षुभिरिति । उक्तार्थश्लो- कोऽयम् ॥ ५॥ स्वस्य सत्र्ययासिनामनुगमने कारणमाह एकात्मजेति । अहमेक एव आत्मजोऽपत्यं यस्याः सा तथा योषितो मध्ये मूढा विवेकज्ञानशून्या किङ्करी दासी च एवंविधा मम जननी । नान्या गतिः आश्रयो यस्य सोऽनन्यगतिः तस्मिन् आत्मजे मयि स्नेहानुबन्धनं चक्रे इत्येकान्वयः ॥ ६ ॥ सेति । मम योगक्षेममप्राप्तस्य केवलं स्नेहमेव बद्धवती न तु अशनवसनादिदानपूर्वकमित्याह प्राप्त्युपायं योगं प्राप्तस्य परिपालनं क्षेममिच्छती अस्वतन्त्रा पराधीना कल्पा समर्था नासीत् इत्येकान्वयः । कुतो 187 1-6-9] द्भागवतमहापुराणम् लोकः सेवको जनः ईशस्य स्वामिनो वशे हि यस्मात्तस्मादित्यर्थः । “ईशावास्यम्” (ईशा. उ. 1) इति श्रुतेः ईशस्य परमेश्वरस्येति वा । कथमिव ? दारुमयी काष्ठनिर्मिता योषा यथा जडप्रवर्तकयन्त्रपुरुषाधीना तथेत्यन्वयः ॥ ७ ॥ तर्हि किमिति तत्र वास इति तत्राऽऽह अह मिति । चशब्द एवार्थः पूर्वेण समुच्चयार्थो वा । अहं तस्याः मातुरपेक्षया तस्मिन् ब्रह्मकुले एव ब्राह्मणगृहे एव ऊषिवानित्यन्वयः । “कुलं वंशे गृहे नार्थे जातिसाङ्कर्ययोरपि " इत्यभिधानात् । तत्र वासे हेत्वन्तरमाह दिगिति । दिगाद्यनभिज्ञाने कारणमाह बालक इति । पच संवत्सराः यस्य स तथोक्तः । योऽहं दिगाद्यनभिज्ञः पञ्चहायनो बालकः सोऽहमित्येकान्वयः ॥ ८ ॥ 14.8 प्रति हायनाः रा० कृ० मम विज्ञानादेष्टभिः भिक्षुभिः विप्रवसिते विप्रोषिते आधे वयसि वर्तमानः अहं ततः एतद्वक्ष्यमाणं कार्यमकार्षम् ॥ ५ ॥ एकात्मजा एकपुत्रा योषित् मूढा किङ्करी पराधीनवृत्तिः मे जननी अनन्यगतौ रक्षकान्तररहिते आत्मजे मयि स्नेहानुबन्धनं चक्रे कृतवती ॥ ६ ॥ मम योगक्षेमम्, अप्राप्तलाभो योगः प्राप्तपरिरक्षणं क्षेमः, तयोस्समाहारः योगक्षेमं तदिच्छती काङ्क्षन्त्यपि अस्वतन्त्रा किङ्करीत्वात् पराधीना सा कल्पा मम योगक्षेमसम्पादनसमर्था न आसीत् नाभूत् । तथा हि दारुमयी योषिद्यथा योषेव लोकः ईशस्य वशे वर्तत इति शेषः ॥ ७ ॥ , पञ्चहायनः पञ्चवत्सरः दिग्देशकालाव्युत्पन्नः दिग्देशकालेष्वनभिज्ञः बालकः अहंच तदपेक्षया तन्मातृ- स्नेहानुबन्धदृशा तद्ब्रह्मकुले तद्ब्राह्मणगृहे ऊषिवान् वासमकरवम् । “अहं च तद्ब्रह्मकुले ऊषिवांस्तदपेक्षया” इत्यत्र बालकस्यापि तस्य विलक्षणं वैराग्यमुक्तं भवति । अत्र पुत्रप्रेमबद्धा मातैव न तु पुत्रो मातृप्रेमबद्धः । तथाऽपि पुत्रव्यामोहं जहीहीति मातरं शासितुमपि नायमर्हति शासनस्यापि चित्तवृत्त्यन्तर्भावेन बन्धहेतुत्वात्; विशिष्य विष्णुधर्मे निरवकाशत्वाच्च । तथा हि- सर्वत्र दृश्यमानो विष्णुः किं न दृश्यते स्वमातरि ? ततश्च तां त्युक्तं शासितुं वा नैवावसरः । काम इव तत्त्यागकामोऽपि बन्धहेतुरेव । तस्मादयं विलक्षणवैराग्यशाली बालकः मातृस्नेहानुबन्धपरित्याग- प्रयत्नमपहाय केवलं तदनुबन्धविरतिं प्रतीक्षमाणः आसीदिति ज्ञायते । अत एव च अये मातृमरणमपि ईश्वरानुग्रहं मनुते ॥ ८ ॥ ― एकदा निर्गतां गेहादुहन्तीं निशि गां पथि । सर्पोऽदशत् पदा स्पृष्टः कृपणां कालचोदितः ॥ ९ ॥ 188 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम्, तदा तदहमीशस्य भक्तानां शमभीप्सतः । अनुग्रहं मन्यमानः प्रातिष्ठं दिशमुत्तराम् ॥ १० ॥ स्फीताञ्जनपदांस्तत्र पुरग्रामव्रजाकरान् । खटखटवाटीश्च वनान्युपवनानि च ॥ ११ ॥ चित्रधातुविचित्राद्रीनिभभप्रभुजद्रुमान् । जलाशयाञ्छिवजलान्नलिनीस्सुरसेविताः ॥ १२ ॥ चित्रवनैः पत्ररथैः विभ्रमद्धमरश्रियः । नलवेणुशरस्तम्बकुशकीचकगंहरम् ॥ १३ ॥ एक एवातियातोऽहमद्राक्षं विपिनं महत् । घोरं प्रतिभयाकारं व्यालोलूकशिवाजिरम् ॥ १४ ॥ परिश्रान्तेन्द्रियात्माऽहं तृट्परीतो बुभुक्षितः । tarrer पीत्वा हृदे नद्या उपस्पृष्टो गतश्रमः ।। १५ ।। 感 तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलोपस्थ आस्थितः । आत्मनाऽऽत्मानमात्मस्थं यथाश्रुतमचिन्तयम् ॥ १६ ॥

• स्वप्रो माया महश्शय्या जाग्रदाभास आत्मनः । नाम रूपक्रियावृत्तिः संविच्छास्त्रं परं पदम् || नेन्द्रियार्थं न च स्वनं न सुप्तं न मनोरथम् । न निरोधञ्चानुगच्छेच्चितद्भगवत्पदम् ॥ स एको भगवानग्रे क्रीडिष्यन्निदमात्मनः । सृष्ट्वा विहृत्य तज्जग्ध्वा उदास्ते केवलः पुनः ॥ [1-6-16

1. 2. 3 4 5 6 7. 8 • Three additional Verses berween VV. 16 & 17 are found in K. M The commentary of Vijayadwaja on them is to be found in their proper place. श्रीध० एकदा इति । गेहान्निर्गतां गां दुहन्तीम् । हेतौ शतृप्रत्ययः । दोग्धुं निर्गतामित्यर्थः । पदा पादेन आस्पृष्टः ईषदाक्रान्तोऽदशत् अखादत् ॥ ९ ॥ तदेति । तन्मातुर्मरणं भक्तानां शं कल्याणमभीप्सतः ईशस्यानुग्रहं मन्यमानः प्रातिष्ठम् प्रस्थितोऽस्मि ॥ १० ॥ 1891-6-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् 3 स्फीतानिति । स्फीतान् जनपदादीनतियातस्सन् महद्विपिनमद्राक्षमिति चतुर्थेनान्वयः । जनपदादिषु नानागुणदो- षयुक्तेषु समदृष्टिस्सन् गतोऽहमिति तात्पर्यार्थः । स्फीतान् समृद्धान् जनपदान् देशान् । तत्र तस्यां दिशि । पुरग्रामव्रजाकरान् । तत्र पुराणि राजधान्यः । ग्रामाः भृंग्वादिप्रोक्ताः “विप्राश्च विप्रभृत्याश्च यत्र चैव वसन्ति ते । स तु ग्राम इति प्रोक्तः शूद्राणां वास एव " ॥ इति । “शूद्राश्च शूद्रभृत्याश्च यत्र सर्वे वसन्ति हि । स तु ग्राम इति प्रोक्तो द्विजानां वास एव वा ॥ इति । व्रजाः गोकुलानि आकराः रत्नाद्युत्पत्तिस्थानानि तान् । खेटाः कर्षकग्रामाः । खर्पटाः गिरितटग्रामाः ; भृगुप्रोक्ता वा “एकतो यत्र तु ग्रामो नगरं चैकतः स्थितम् । मिश्रं तत् खर्पटं नाम नदागिरिसमाश्रयम्” इति । वाट्यः पूँगपुष्पादीनां वाटिकास्ताः । वनानि स्वतस्सिद्धवृक्षाणां समूहाः । उपवनानि आरोपितवृक्षाणां समूहाः तानि च ॥ ११ ॥ चित्रेति । चित्रैः धातुभिः स्वर्णरजताद्यैः विचित्रान् अद्रींश्च । इभैर्भग्नाः भुजाः शाखाः येषां ते द्रुमाः येषु तान्। शिवानि भद्राणि जलानि येषु तान् जलाशयान् सुरैस्सेविताः नलिनीः सरसीः ॥ १२ ॥ चित्रेति । चित्राः स्वनाः येषां तैः पत्ररथैः पक्षिभिः तन्नादप्रतिबुद्धैरित्यर्थः । विभ्रमद्भिः भ्रमरैः श्रीः शोभा यासां ताः नलिनी: अतियातोऽतिक्राम्य गतस्सन् महद्विपिनं वनमद्राक्षम् । कीदृशम् ? नलवेणुशराणां स्तम्बैः कुशैः कीचकैश्च गह्वर दुर्गमम् । तत्र नलानि तृणविशेषाः, सूक्ष्मरन्ध्राः वेणवः वेणुजातंय एव । विपुलान्तरालगर्भाः सैच्छिद्राः कीचकाः । शराः दर्भविशेषाः । स्तम्बाः तृणादिगुच्छविशेषाः तैः गह्वरं दुर्गमप्रदेशम् । घोरं दुस्सहं प्रतिभयाकारं भयङ्कररूपं व्यालादीनामजिरं क्रीडास्थानम् ॥ १३, १४ ॥ परिश्रान्तेति । परिश्रान्तानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि आत्मा देहश्च यस्य तृषा परीतो व्याप्तस्सैन् उपस्पृष्टः आचान्तः ॥ १५ ॥ तस्मिन्निति । पिप्पलोपस्थे अश्वत्थमूले आश्रितः उपविष्टः । आत्मना बुद्ध्या मनसा वा आत्मस्थं हृदिस्थमात्मानं परमात्मानम् || १६ || 1 B adds (दोहयितुं) 2 A B भृयुप्र° 3 HV हि 4 HV वा 9 A Bomit शूद्रा इति 6 AB ‘ई’ 7 A,B तु खर्वटं 8 HV पूगपुष्पोद्यानानि ताः 9 A,B रोपित 10 A,B येषां 11 A,B omi जलाशयान् सुरैस्सेविताः 12 A,B प्रबु 13 A Borm सच्छिद्रा: 14 A Bomt चक्षुरादीनि 15 A Bomus सन् ¹ वीर- एवं स्थिते कदाचिन्निशि गेहात् निर्गतां गां दुहन्तीं दोग्धुं प्रवृत्तां कृपणां मम मातरं पथि मार्गे पदा पादेन स्पृष्टः कालचोदितः कालशरीरकेण दैवेन चोदितः सर्पः अदशत् ददंश । सा अम्रियत इत्यर्थतो द्रष्टव्यम् ॥ ९ ॥

तदाऽहं तन्मरणं भक्तानां शं सुखमभीप्सतः कामयमानस्य ईशस्य भगवतोऽनुग्रहरूपं मन्यमानः उत्तरां दिशं प्रति प्रातिष्ठं प्रस्थितवानस्मि ॥ १० ॥

तत्र प्रस्थाने स्फीतान् समृद्धान् जनपदान् देशान् द्वितीयान्तानामतियात इत्युपरिष्टादन्वयः । पुराणि पट्टणानि ग्रामान् अ¹ट्टरहितान् व्रजान् गोपालनिवासान् आकरान् रत्नाद्युत्पत्तिस्थानानि खेटान् कृषीवलग्रामान् खर्वटान् निषादादिग्रामान् वाटीः पुष्पवाटिकाः वनानि अरण्यरूपाणि उपवनानि कृत्रिमवनानि च ॥ ११ ॥

तथा चित्रैः नानाविधैः धातुभिः गैरिकादिभिः विचित्रानद्रीन् पर्वतान् इभैर्गजैर्भग्नाः भि²न्नाः भुजाः शाखा येषां तान् द्रुमान्, शिवानि विशुद्धानि जलानि येषु तान् जलाशयान् सरांसि, तथा सुरैस्सेविताः क्रीडिताः नलिनीः पद्माकरान् कथम्भूताः चित्राः नानाविधाः स्वना येषां तैः, पत्ररथैः पत्राणि तद्रूपात्मकाः पक्षा रथाः रथवत् गमनसाधनानि येषां तैरित्यर्थः। पक्षिभिः सङ्कुला इति शेषः । भ्रमद्भिः भ्रमरैः श्रीः शोभा यासां ताः ॥ १२, १३ ॥

अतियातोऽतिक्रान्तः एकोऽसहाय एवाहं नलादिभिर्गह्वरं महद्विपिनं वनम् अद्राक्षं दृष्टवानस्मि । तत्र नलो ग्रन्थिपर्णी, वेणवः स्थूलवंशाः । सशब्दा: कीचकाः । सूक्ष्माः सचित्राः शरस्तम्बाः अश्ववालाः । कुशाः प्रसिद्धाः । विपिनमेव विशिनष्टि । घोरमुग्रं दुष्प्रवेशम् । अत एव व्यालानां दृष्टगजानां अजगराख्यस³र्पविशेषाणां वा उलूकानां घू⁴कानां शिवानां शृगालविशेषाणां च अजिरं क्रीडास्थानम् । अतीव प्रतिभयाकारं प्रतिमुखं गच्छतां भयापादकम् ॥ १४ ॥

तत्राहं परिश्रान्तानि इन्द्रियाणि आत्मा देहश्च यस्य । तृषा पिपासया परीतः व्याप्तः बुभुक्षितः क्षुधितश्च नद्याः ह्रदे स्नात्वा उपस्पृष्टः कर्तरि क्तः आचान्तः । पीत्वा जलमिति शेषः । गतः श्रमो यस्य तथाभूतः ॥ १५ ॥

तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलस्य अश्वत्थस्य उपस्थे मूले आश्रितः उपविष्टः । आत्मस्थं जीवात्मनि स्थितं, हृदयकमलस्थं वा आत्मानं परमात्मानं आत्मना मनसा अचिन्तयम् ध्यातवानस्मि ॥ १६ ॥

1 2 3 4 विज कियन्तं कालमवात्सीदिति प्रश्नस्य मातृमरणपर्यन्तमवात्समिति परिहारमभिप्रेत्य आह एकदेति । ‘स्पृश-उपताप’ इति धातो: आक्रमणेन तप्तो गां गोमतल्लिकामदशत् अभक्षयत् । कालेन मृत्युना चोदितः प्रेरितः ॥ ९ ॥ सोऽहं तदा मातुरन्त्यं कर्म कृत्वा तन्मरणं भक्तानामभीष्टमीशस्यानुग्रहं मन्यमानः उत्तरां दिशं प्रति प्रातिष्ठमित्यन्वयः ॥ १० ॥ एक एव सहायरहितोऽहं तत्र उत्तरस्यां दिशि देशान् समेतानतीत्य यात इति चतुर्थश्लोकेनान्वयः । व्यालाश्च, दुष्टगजाश्च, उलूकाश्च, शिवाः शृगाल्यश्च व्यालोलूकशिवाः तासामजिरं क्रीडास्थानम् प्रतिभयाकारं मृत्युमाह्वयदिव स्थितम् अत एव घोरं महदपारं विपिनमद्राक्षमित्येकान्वयः । सर्वर्तुसम्पत्त्या स्फीतान् समृद्धान् पुराणि 191 1-6-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ग्रामाश्च व्रजाश्च आकराश्च पुरग्रामवजाकराः । पुरं राजाश्रयो ग्रामो बहुजनाकीर्णः । गोपालानां गवाञ्च निवासस्थानं व्रजः । रत्नाद्युत्पत्तिस्थानमाकरः । खेटान् मृगयोपजीवनप्रदेशान् । पट्टनानि वाट्यश्च तास्तथोक्ताः ताः पट्टनवाटी: जलस्थलायतिस्थिता राजधानी पट्टनम् । पुष्पोपजीविनां निवासस्थानं वाटी । वृक्षसमुदायः वनम् । आरोपितः उपवनम् ॥ ११ ॥ इभैः गजैः भग्नाः भुजद्रुमाः भूर्जवृक्षा येषु ते तथोक्ताः । “भूर्जपत्रे भुजो भूर्जे मृदुत्वक् चर्ममल्लिकौ " (वैज. को 3-3-45 ) इति यादवः । इभभग्नाः भुजाः शाखा येषां ते तथोक्ताः इभभप्रभुजद्रुमाः येषु ते तथोक्ता इति वा तान् । विचित्रधातुभिः नानाविधगैरिकहरितालादिभिः चित्रा आश्चर्यरूपाः अद्रयो गिरयः तान् शिवजलान् गुरुत्वादिदोषरहितान् जलाशयान् सरोवरादिजलाधारान् । देवनिषेविता नलिनीः पुष्करिणीः ॥ १२ ॥ चित्रस्वनैः नानाविधस्वरमधुरैः पत्ररथैः पक्षिभिः सह विभ्रमन्तः इतस्ततश्चलन्तो भ्रमरा भृङ्गाः विभ्रमद्धमराः विभ्रमन्द्रमराणां श्रीः शोभा समृद्धिर्वा यासु तास्तथोक्ताः ताः शराणां स्तम्बाः शरस्तम्बाः नलानि च वेणवश्च शरस्तम्बाश्च कुशाश्च ते तथोक्ताः तैः गह्वरो निबिडोऽरण्यविशेषः । वायुना उद्भूतस्वतस्स्वनाः वेणवः कीचकाः उच्यन्ते ।। १३, १४ ।। तृषा परीतः पानीयपानेच्छुः बुभुक्षितोऽन्नकामः अत एव परिश्रान्तेन्द्रियदेहोऽहं तत्र महारण्ये नद्याः हृदे उपस्पृष्टः कृतपादप्रक्षालनादिकः स्नात्वा तर्पणादिसकलाः क्रियाः विधाय स्वादूदकं पीत्वा तेन हेतुना गतश्रमोऽपगताल- स्यो भूत्वा ॥ १५ ॥ " मनुष्यसञ्चाररहितेऽरण्ये पिप्पलोपस्थे अश्वत्थमूले आश्रितः स्वस्तिकासने उपविष्टः समाहितचित्तो भूत्वा आत्माना विषयेभ्यः आहृतेन मनसा हृदि संस्थितमात्मानं प्रत्यगात्मानं यथा परमहंसेभ्यः श्रुतं तथा अचिन्तयमित्येका- कान्वयः ॥ १६ ॥

• यथाश्रुत मचिन्तयमित्येतद्दर्शयितुं जायदाद्यवस्थास्वरूपं निरूपयति स्वन इति । स्वप्नाद्यवस्था आत्मनः परमात्मनः सकाशादात्मनो जीवस्योत्पद्यन्ते इत्यन्वयः । तन्त्रेण उपात्तत्वादात्मशब्दस्य द्विरावृतिः कर्तव्या । जीव- मनःस्थितमायाख्यदृष्टश्रुत वस्तुसंस्कारोपादानको जाग्रत्पदार्थसदृशकरितुरगाद्यनेकपदार्थदृष्टिरूपः स्वप्रः सर्वेन्द्रियोपरतिरूप- त्वात् स्वप्नजागरितविषयग्रहणरहिता शय्यापरपर्यायसुषुप्तिः नामरूपक्रियासु वृत्तिर्यस्य स तथोक्तः, आभासः प्रत्ययः नामरूपक्रियाविषयप्रत्ययो जाग्रत् एतदवस्थात्रयकारणं ब्रह्म न मृदादिवत् कार्यानुस्यूतम् किन्तु ततो विलक्षणं तदित्यभिप्रेत्याह संविदिति । समीचीना प्रकृतिप्राकृतमिश्ररहिता वित् ज्ञानं यस्य तत्तथोक्तं सम्यक् निर्दोषमात्मानं वेत्तीति संवित्, तदात्मानमेव “वेदाऽहं ब्रह्मास्मि” (बृह, उ. 1-4-10) इति श्रुतेः । शास्त्रं सर्वनियन्तृ । पद्यत इति पदम्, परममुत्तमं प्राप्तव्योत्तमम् । एवं जाप्रदाद्यवस्था कर्तृत्वेन आत्मादिभ्यः अत्यन्तोपकारकम् विशिष्टज्ञानधनं सर्वान्तर्यामि प्राप्तव्योत्तमं तुर्यं ब्रह्मस्वरूपं श्रुतम् । तदेव अचिन्तय मिति भावः ॥ 192

व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-16 एतदेव विविच्य दर्शयति नेति । चित्र माश्चर्यरूपं चित्रमविमिश्र अज्ञानात्मकं वा चित्तं चेतनं जीवं त्रायत इति वा चित् ज्ञानं, तनोति राति ज्ञानिनां बहुलीकरोति तदन्येषां ददति गुरुमुखेनेति वा चित्तरतं वा “सहि सर्वमनोवृत्ति- प्रेरक स्समुदाहृतः” इति स्मृतेः । चिनोतीति चित् । चेता स्रष्टा ब्रह्मा तं तरति अतीत्य वर्तते । चिनोति सृजति रमयति वा तस्मादुत्तममिति वा भगवदैश्वर्यादिगुणसामग्रीमत्पर्व रूपं, हरेरिति शेषः । तत्ततं व्याप्तं भगवतः हरेः पदं वा । एवंविधं तत्प्रकृत्यादिसम्बन्धविधुरत्वादिन्द्रियार्थं जाग्रदवस्थां नानुगच्छेत् न स्वप्नावस्थां न सुषुप्त्यस्यां ‘चिन्तितोऽर्थो मनोरथ’ इत्यभिधानात् न मनोरथम्, अत एवं न निरोधं मरणं अनुगच्छेत् इत्यस्य प्रत्येकमन्वयः । चशब्दो मिथः समुच्चयार्थे ॥ ननु कालतोऽपि स्वप्राद्युत्पत्तिदर्शनात् तत्कर्तृत्वं हरेः कथमित्याशङ्कय सकलप्रपञ्चकर्तृत्वेन मुख्यकर्तृत्वात् तदन्तःपातिस्वप्राद्यवस्थाकर्तृत्वं किं वक्तव्यमित्यभिप्रेत्य प्रपञ्चसृष्टयादिकर्तृत्वमाह स इति । सृष्ट्यप्रे स एको भगवान् आसीदिति अवान्तरान्वयः । स पुनः सिसृक्षुः अन्तर्यामितया अवतारैश्च क्रीडिष्यन् क्रीडितुमिच्छन् आत्मनः स्वस्मात् स्वोदरात् ब्रह्मादिपरमाणुपर्यन्तमिदं जगत् सृष्ट्वा अन्तर्यामितया प्रविश्य प्रादुर्भावैश्च विहृत्य पुनश्च तज्जग्ध्वा संहृत्य प्रलये केवल एकाकी उदास्ते जीवप्रवृत्तिं प्रति उदासीनो वर्तत इत्यन्वयः । जग्ध्वा उदास्त इति सन्ध्यभावः । प्रकृत्यादिसाधनान्तर मन्तरेणापि त्रष्टुं शक्त इति माहात्म्यं द्योतयितुं सृष्टिस्थितिसंहारकर्तृत्वमेव न ज्ञानादिकर्तृत्वं च अस्तीति ।। 1 A omıts वनम् । आरोपितः रा० कृ० एकदा एवं संस्थिते कदाचित् निशि रात्रौ गां दुहन्तीं गोदोहनहेतोरित्यर्थः । गेहात् निर्गतां कृपणां मद्योगक्षेमानुषक्तां मातरमिति शेषः । पथि मार्गे पदा तस्याः पादेन स्पृष्टः कालचोदितः कालेन भगवद्रूपिणा चोदितः प्रेरितस्सर्पः अदशत् ददंश ॥ ९ ॥ तदाऽहं तन्मातृमरणं भक्तानां शं भद्रम् अभीप्सतः अभिलषतः ईशस्यानुग्रहं मन्यमानः उत्तरां दिशं प्रातिष्ठम् प्रस्थितवानस्मि । अत्र मातृमरणमपि ईश्वरानुग्रहमेव मन्यमानेन बालकेन भगवन्मयजीवनस्य परा काष्ठा प्रदर्शिता । तस्य जीवनमरणे भगवल्लीलाविशेषौ । उक्तं च भगवता “मृत्युस्सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्” (भ.गी. 10-34) इति । अनेनास्य मातरि न मातृत्वप्रयुक्तो व्यामोहः, किन्तु विष्णुत्वप्रयुक्तः प्रेमैव तस्मात् मातृमरणं न दुःखकारणमभवत् ॥ १० ॥

तत्र तस्यां दिशि स्फीतान् समृद्धान् जनपदान् देशान् पुरग्रामव्रजाकरान् पुराणि राजधानी : ग्रामान्, व्रजान् गोकुलानि आकरान् रत्नाद्युत्पत्तिस्थानानि, खेटान् कर्षकग्रामान्, खर्पटान् गिरितटग्रामान् वाटी: पुष्पोद्यानानि वनानि स्वतस्सिद्धवृक्षसमूहान् उपवनानि आरोपितवृक्षसमूहान् चित्रधातुविचित्रादीन् चित्रैः स्वर्णरजताद्यैः धातुभिः विचित्रानद्रींश्च, इभभप्रभुजद्रुमान् गजच्छिन्नशाखान् वृक्षान् शिवजलान् जलाशयान् सरोवरान्, सुरसेविताः चित्रस्वनैः पत्ररथैः पक्षिभिः 17 193 1-6-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सकुला इति शेषः विभ्रमद्धमाश्रियः विभ्रमतां भ्रमराणां श्रीः शोभा यासु ताः नलिनी: सरसीः, एक एवातियातः अतिक्रम्य गतस्सन् अहं नलवेणुशरस्तम्बकुशकोचकगहरं, नलवेणुशराणां स्तम्बैः कुशैः कीचकै गहरं दुर्गमं घोरं दुस्सहं प्रतिभयाकारं भयङ्कररूपं व्यालोलूकशिवाजिरं सर्पधूकसृगालानां क्रीडास्थानं महद्विपिनं काननमद्राक्षम् अपश्यम् ॥ ११, १२, १३, १४ ॥ परिश्रान्तेन्द्रियात्मा परिश्रान्तानि चक्षुरादीनि इन्द्रियाणि आत्मा देहश्च यस्य सः, तृटूपरीतः तृषा व्याप्तः बुभुक्षितश्च सन् अहं नद्याः हदे कुण्डे स्नात्वा पीत्वा उपस्पृष्टः कृताचमनः अत एव गतश्रमः तस्मिन् निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलोपस्थे अश्वत्थवृक्षमूले आश्रितः उपविष्टः आत्मना बुद्ध्या आत्मस्थं हृद्रतं आत्मानं परमात्मानं यथाश्रुतं भिक्षुमुखश्रुतप्रकारानुसारेण अचिन्तयम् ध्यातवानस्मि । अत्र बालकप्रस्थानेन जीवप्रस्थानं, क्रूरमृगसञ्चार भीकरेण दुर्गमारण्येन संसारः परिश्रान्तेन्द्रियात्मना तेन जीवात्मा च व्यज्यन्ते । “यथाश्रुतमचिन्तयम्” इत्यत्र ध्यानविधानं सूच्यते । साधकः प्रणवमनुश्रुत्य मनसा ध्यायेत्। आत्मस्थः आत्मा च प्राणहृदयस्पन्दनश्वासस्थानभूतः साधकावशः वशीकृतसाधकजीवनहेतुः परमात्मैव ॥ १५, १६ ॥ ध्यायतश्चरणाम्भोजं भावनिर्जितचेतसा । औत्कण्ठ्याशुकलाक्षस्य ह्यासी शनैर्हरिः ॥ १७ ॥ प्रेमातिर्भरनिर्भिन्न पुलकाझेऽतिनिर्वृतः । आनन्दसम्प्लवे लीनो नापश्यमुभयं मुने! ॥ १८ ॥ रूपं भगवतो यत्तन्मनः कान्तं श्वापहम् । अपश्यन् सहसोत्तस्थौ वैक्लव्याहुर्मना इव ॥ १९ ॥ दिदृक्षुस्तदहं भूयः प्रणिधाय मनो हृदि । वीक्षमाणोऽपि नापश्यमवितृप्त इवातुरः || २० || 1 2 3 4 5 श्रीध० ध्यानफलमाह अनुकलायुक्ते अक्षिणी यस्य ॥ १७ ॥ ध्यायत इति । भावेन भक्त्या निर्जितं वशीकृतं यच्चेतः तेन । औत्कण्ट्येन 194व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-20 प्रेमेति । प्रेम्णोऽतिभरेण, निर्भिन्नपुलकानि अङ्गानि यस्य । आनन्दानां सम्प्लवे महापूरे परमानन्दे उभयमात्मानं परं च ॥ १८ ॥ रूप मिति । मनसः कान्तमभीष्टम् । शुचा शोकः तामपहन्तीति तथा तत् । उत्तस्थौ उत्थितोऽस्मि ।। १९ ।। दिदृक्षु रिति । हृदि मनः प्रणिधाय स्थिरीकृत्य अवितृप्तोऽहम् आतुर इव अभवमिति शेषः ॥ २० ॥

1. A,B omit ध्यानफलमाह 2. A, B तस्थे 3 A व्युत्थितोऽस्मि B उत्थितवानस्मि ⁴ वीर- भावनिर्जितेन अभ्यासवशीकृतेन चेतसा चरणाम्भोजं ध्यायतः चिन्तयतः औत्कण्ठयात् प्रेमपूर्वकानुध्ययानाद्धेतोः अश्रूणामानन्दजनेत्रजलानां कला बिन्दवो ययोस्ते अक्षिणी यस्य तस्य मे मम हृदि शनैः हरिरासीत् आविरासीत् ॥ १७ ॥

तदा प्रेमाधिक्येन हेतुना निर्भिन्नाः अभिव्यक्ताः पुलकाः रोमाञ्चाः यस्मिंस्तदङ्गं शरीरं यस्य सः, अतीव निर्वृतः सुखितः । आनन्दसम्प्लवे आनन्दप्र⁵वाहे लीनो मतः । हे मुने! उभयं देहमात्मानं च नापश्यम् न दृष्टवानस्मि ॥ १८ ॥

यदाविर्भूतं मनःकान्तं मनसोऽतीव प्रियम्, अत एव शुचापहं शुचायाः शोकस्यापहन्तृ भगवतो रूपं तत् पुनरपश्यन् वैक्लव्यात् अदर्शनकृतात् अधार्ष्ट्यात् दुःखितमनाः सहसा आशु उत्तस्थौ उत्थितवानस्मि । कैवल्यादिति पाठान्तरम्, तदाऽसहायत्वात् ॥ १९ ॥

तद्रूपं भूयः पुनः द्रष्टुमिच्छुरहं हृदि मनः प्रणिधाय स्थिरीकृत्य वीक्षमाणः चिन्तयन्नपि नापश्यम् । अत एवातुर इव विषयातुर इव वितृप्तोऽभवमिति ॥ २० ॥

विज० इदानीमुपास्तिफलमाह ध्यायत इति । भावेन भक्त्या निर्वृतं परमानन्दमाप्तं चेतो यस्य स तथा । तस्या उत्कण्ठायाः जातानामश्रूणां बाष्पाणां कलाभिः बिन्दुभिः युक्तेऽक्षिणी यस्य स तथा तस्य शनैः अव्ययेण स्वचरणकमलं ध्यायते मे हृदि हरिरासीत् प्रत्यक्षोऽभूदित्येकान्वयः ॥ १७ ॥ प्रेम्णा अतिशयितभारेण निर्भित्रः समुल्लसन् जातः पुलको रोमाञ्चः प्रेमातिभरनिर्भिन्नपुलको यस्य स तथा आनन्दसम्प्लवे सुखप्रलयोदके मग्नोऽहं तमेवापश्यमुभयं द्वितीयं समाधिकं वा नापश्यं सर्वोत्तमत्वादित्य- न्वयः ॥ १८ ॥ 195 1-6-21]

श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ततः परं किमभूदिति तत्राऽऽह रूप मिति । मनःकान्तं मनोहरं हरेः यद्रूपमद्राक्षं तत् सहसा अपश्यन् अचक्षाणो दुर्मनाः दुःखितान्तःकरणः मुक्तिं प्राप्तः कैवल्यात् मोक्षादिव उत्तस्थौ उदतिष्ठमित्यन्वयः ॥ १९ ॥ पुनः हरेः रूपं दिदृक्षुः हृदि मनः प्रणिधाय स्थितः आतुरो रोगी वा अवितृप्तोऽसन्तुष्टो वीक्षमाणोऽप्यहं नापश्यमित्यन्वयः ॥ २० ॥ शुकलाक्षस्य रा० कृ० भावनिर्जितचेतसा भक्तिवशीकृतेन मनसा चरणाम्भोजं भगवतः पादपद्मं ध्यायतः औत्कण्ठया- उत्कण्ठया अश्रुबिन्दुयुक्ते अक्षिणी यस्य तस्य मे मम हृदि शनैः हरिः आसीत् आविरासी दित्यर्थः ॥ १७ ॥ हे मुने! प्रेमातिभरनिर्भिन्नपुलकाङ्गः प्रेम्णः अतिभरण आधिक्येन निर्भिन्नाः अभिव्यक्ताः पुलकाः रोमाञ्चाः यस्मिन् तदङ्गं शरीरं यस्य सः, अतिनिर्वृतः अत्यन्तं सुखितः ततश्चानन्दसम्प्लवे आनन्दप्रवाहे लीनः निमग्नः अहमिति शेषः । उभयमात्मानं परमात्मानं च नापश्यम् ॥ १८ ॥ यदाविर्भूतं शुचापहं दुःखनाशकं मनः कान्तं मनोहरं भगवतो रूपं वर्तत इति शेषः । तद्रूपमपश्यन् पुनरपश्यन् वैक्लव्यात् व्याकुलत्वात् दुर्मना इव दुःखित इव सहसा उत्तस्थौ ध्यानात् उत्थितवानस्मि ।। १९ ।। तत् भगवद्रूपं भूयः पुनः दिदृक्षुः द्रष्टुमिच्छुः अहं हृदि हृदये मनः प्रणिधाय स्थिरीकृत्य वीक्षमाणोऽपि ध्यायन्नपि नापश्यम्, अत एवावितृप्तः असन्तुष्टः आतुर इव व्याकुल इवाभवमिति शेषः ॥ २० ॥ श्रीभगवानुवाच एवं यतन्तं विजने मामाहागोचरो गिराम् । मम्मीरश्लक्ष्णया वाचा शुचः प्रशमयन्निव ।। २१ ॥ हन्तास्मिन् जन्मनि भवान् मां मां द्रष्टुमिहार्हति । अविपक्ककषायाणां दुर्दर्शोऽहं कुयोगिनाम् ॥ २२ ॥ . सकृद्यद्दर्शितं रूपमेतत्कामाय तेऽनघ ! कामश्शनकैस्साधुं सर्वान्मुञ्चति हृच्छयान् ॥ २३ ॥ सत्सेवयाऽदीर्घया ते जाता मयि दृढा मतिः । हित्वाऽद्यमिमं लोकं गन्ता मज्जनतामसि ॥ २४ ॥ 196 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् मतिर्मयि निबद्धेयं न विपद्येत कर्हिचित् । प्रजासर्गनिरोधेऽपि स्मृतिश्च मदनुग्रहात् ॥ २५ ॥

| 4 2 3 7 4 5 8 9

श्रीध० एव मिति । गिरामगोचरः संवेदनस्याविषयभूत ईश्वरः ॥ २१ ॥ [1-6-25 6 A.B.N * घु: 7 W " हन्तेति । हन्तेति सानुकम्पसम्बोधने । मेति मां द्रष्टुं माऽर्हति नार्हति यतः अविपक्का : अंदग्धाः कषायाः मलाः कामादयो येषां तेषां कुयोगिनाम् अनिष्पन्नयोगांनाम् ॥ २२ ॥ कुतस्तर्हि दृष्टोऽसि तत्राऽऽह - सकृदिति । सकृदर्शितं मयेति यदेतत्कामाय मय्यनुरागाय । त्वत्कामेन किमित्यत आह मत्कामः पुमान् हृच्छयान् कामान् ॥ २३ ॥ सदिति । अदीर्घयाऽपि सतां सेवयाऽवद्यं निन्द्यं दोषसम्पादकमिति यावत् । इमं लोकं देहं दासीपुत्रकलेबरं मज्जनतां मत्पार्षदतां गन्ताऽसि ।। २४ ।। मति रिति । प्रजानां सर्गे सृष्टौ निरोधे संहारेऽपि प्रजासर्गस्य निरोधे इति वा ॥ २५ ॥ 1 H. V वेदवचसामप्यविषयस्सः 2 A omits माऽर्हति 3 A न वि 4 A omits अ° 5 गि 6 A.Bumt दोषसम्पादकमिति यावत् दासीपुत्रकलेवरं 7A.B omit ⁵ वीर- एवं द्रष्टुं पुनःपुनः यतन्तं यत्नं कुर्वन्तं मामुद्दिश्य गिरामगोचरः “यतो वाचो निवर्तन्ते” (तैत्ति. उ. 2-4-5) इत्युक्तरीत्या वागविषयः, अपरिच्छेद्यत्वादिति भावः । अदृश्यस्सन् इति तात्पर्यम् । भगवान् इति विशेष्यमध्याहर्तव्यम् । गगने गम्भीरया वाचा शुचः शोकान् प्रशमयन्निवाऽऽह ॥ २१ ॥

उक्ति⁶मेवाऽऽह - हन्तेति चतुर्भिः । इह लोके अस्मिन् जन्मनि भवान् मां द्रष्टुं माऽर्हति नार्हतीति, माशब्दोऽयं नञ्पर्यायः । अतो “माङि लुङ्” (अष्टा. 3-3-175) इति लुङभावः । दर्शनानर्हत्वे हेतुं वदन् आत्मानं विशिनष्टि । अविपक्वोऽविनष्टः क⁷षायः दर्शनप्रतिबन्धकः पुण्यपापात्मकः कषायः कषायवत् दुरपनेयः कर्मोपाधिः येषां तेषां कुयोगिनामहं दुर्दर्शः दुःखेनापि द्रष्टुमशक्यः ॥ २२ ॥

तर्हि सकृत् कथं दृष्टोऽसीत्यत्र आह - सकृदिति । हे अनघ! सकृद्रूपं मदीयं दर्शितमिति यत् तत्तव मत्कामाय मद्विषयकदिदृक्षायै । एतत् कामय ते इति पाठान्तरम् । तत्र ते तुभ्यं सकृद्दर्शितं रूपं एतत्कामय, द्रष्टुमिति शेषः । निवृत्तप्रेरणात् स्वार्थे⁸ णिजन्तात् कमेर्हेतुमण्णिचि, “णिचश्च” (अष्टा. 1-3-74) इति वैकल्पिकं परस्मैपदम् । किं काममात्रेणेत्यत आह मकामः मां द्रष्टुं कामयमानः साधुः साधुचरितः पुमान् शनैः सर्वान् हृच्छ्र⁹यान् हृद्गतान् रागादिदोषान् मुञ्चति निरस्यति ॥ २३ ॥

यतः ते तव अदीर्घया अल्पकालिक्यै¹⁰व सतां सेवया मयि दृढा मतिः जाता ¹¹ततः त्वमिममवद्यम्, लोक्यत इति लोको देहः तं शूद्रदेहमित्यर्थः । हित्वा त्यक्त्वा मज्जनतां मद्भृत्यतां गन्ता गमिष्यसि कल्पान्तरे इति शेषः ॥ २४ ॥

मदनुग्रहाद्धेतोः कर्हिचित् प्रजासर्गनिरोधे प्रलयकालेऽपि त¹²व मयि निबद्धा निश्चितेयं मतिः स्मृतिश्च न विपद्येत न नश्येत्¹³ । कर्हिचिन्मयि निबद्धा मतिः प्रजासर्गनिरोधेऽपि म¹⁴यि स्मृतिश्च न विपद्येत इति वाऽन्वयः ॥ २५ ॥

1 2 3 4 5 6 1 8 9 विज हरे भक्तवात्सल्य माश्चर्य मिति दर्शयति- एव मिति | गिरां वाचामगोचर: अविषयः अदृश्यः गम्भीरया अगाधया श्लक्ष्णया मधुरया वाचा मानसी: शुचः प्रशमयन्निव नष्टाः कुर्वत्रिव स्थितो हरिरेवं विजने जनसञ्चाररहिते द्रष्टुं यतमानमाह इत्येकान्त्रयः ।। २१ । किमाह हरिरिति तत्राऽऽह हन्तेति । हन्त विस्मये । भवान् इह भूलोकेऽस्मिन् जन्मनि शूद्रयोनौ मां द्रष्टुं नार्हति कुतः कषेण भोगेन अयते गच्छतीति कषायः पापम् । अभुक्तपापफलानां कुयोगिनां जन्मना अनभिज्ञानेन वा कुत्सितो योगो ध्यानादिकः एषामस्तीति कुयोगिनः । तेषां पुंसां दुर्दर्शः द्रष्टुमशक्यः ॥ २२ ॥ तर्हि किमिति दर्शितम् इति तत्राऽऽह सकृदिति । अनघ ! सांसारिकदुःखरहित! ते तव कामायाथ कदानु पश्येयमित्युत्कण्ठायै । तया किं फलमभूदिति तत्राऽऽह मक्काम इति । मद्भक्तः पुरुषः क्रमेण सर्वान् हृच्छयान् प्राकृतान् कामान् साधु मुञ्चतीत्यन्वयः ॥ २३ ॥ परमहंससेवाफलमाह सदिति । दीर्घया बहुकालीनया सतां परमहंसानां सेवया परिचर्यया मयि दृढा मतिः मननलक्षणा भक्तिर्जाता, वै यस्मात् अतोऽवद्यं दोषरूपशूद्रजातित्वादिमं लोकं देहं हित्वा पश्चादूह्मपुत्रत्वेन जातः त्वं मज्जनतां मम जनतां परमभागवतत्वं गन्ताऽसीत्यन्वयः ॥ २४ ॥ मयि निबद्धेयं मतिः कदाचिदपि न विपद्येत न नश्येत् प्रजानां सर्गः सृष्टिः, निरोधः संहारः एतयोः स्मृतिनाशकयोः स्मृति: जातिस्मरणशक्तिश्च न विपद्येत । कस्मात् मदनुग्रहात् । अनेन भगवद्भक्तसङ्गः अभिमतफल इत्युक्तं भवति ॥ २५ ॥ 198 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-25 रा० कृ० विजने एकान्ते एवं भगवद्दर्शनार्थं यतन्तं प्रयत्नं कुर्वन्तं मामुद्दिश्य गिरां वाचाम् अगोचरः अविषयः भगवान् गम्भीरश्लक्ष्णया गम्भीरया सुस्वरया श्लक्ष्णया मधुरया वाचा शुचः निजादर्शनजन्यशोकान् प्रशमयत्रिव आह अब्रवीदित्यर्थः । ननु " हृद्यासीन्मे शनैर्हरिः” ( भाग 1-6-17) इत्यनेन हरेराविर्भावः उक्तः, तथाऽपि “नापश्यमुभयं मुने” ( भाग 1-6-18 ) इति तददर्शनं तत्सन्दर्भ एवं कथितम् । कथमिदं सङ्गच्छते ? श्रूयतां तावत् - ध्यायतो बालकस्य मनो भगवद्भक्त्या वशीकृतम्, अर्थात् भगवन्मयमभूत् । ततश्च मनसो भगवन्मयत्वावस्थानेन मनोनिरूप्यस्य आत्मनोऽपि आनन्दघने भगवति लयः । तेन ज्ञातृज्ञेययोरभावात् केवलसंविद्रूपसत्तामात्रावस्थितिः । एवं च “नापश्यमुभयम्” इत्युक्ति युक्तिसहैव । नन्वेवं चेत् “वीक्षमाणोऽपि नापश्यम्” ( भाग. 1-6-20) इत्युक्तिः असमाधेयैव । तथाहि - वस्तुदर्शिन एव वीक्षमाणत्वोक्तिर्युज्यते ; उक्ते च वीक्षमाणत्वे अदर्शनोक्तिः दूरापास्तैव । एवमत्र अन्योऽन्याश्रयदोषो दुर्निवारः । अत्रोच्यते पूर्वत्र ध्यायतो मनसो भक्तिवशात् भगवन्मयत्वमयत्त्रलब्धम् । न तत्रेच्छा न वा प्रयत्नः । अत्र तु दिदृक्षुवीक्षमाणपदाभ्यां यथाक्रमं दर्शनेच्छाप्रयत्नरूपचित्तवृत्तिप्रसङ्गात् चित्तवृत्तिनिरोधरूपयोगाप्रसङ्गः । तेन च मनोलयाप्रसङ्गः । ततश्च भगवद्दर्शनाभावः । तस्मादत्र दर्शनेच्छया वीक्षमाणस्य दर्शनप्रयत्न एव दृष्टिः ; न तु दर्शनमात्रे | दर्शनञ्चात्र ज्ञानमेव । तस्मात् “वीक्षमाणोऽपि नापश्यम्” इति वचनं न केवलमदुष्टमविरुद्धञ्ज, किन्तु सारवदेव । अत्रेदमवधेयम् - विष्णोरनुग्रहेण अयत्नलब्धतन्मयीभवनदशायां देहात्मभ्रमोत्थानेन विष्णुदर्शनच्छापरवशस्य तस्य सर्वत्र नारायणत्वज्ञानमेव । न तु तन्मयत्वानुभवः । तस्मात् सर्ववाञ्छावियोगाय केवलविष्णुभक्तिरेव विवर्धनीया ॥ २१ ॥ हन्त ! अनुकम्पापरोऽयं शब्दः । इह स्थानेऽस्मिन् जन्मनि वाञ्छापरीतेऽस्मिन् शरीरे इत्यर्थः । भवान् बद्ध इति शेषः । मां द्रष्टुं माऽर्हति नार्हति । अविपक्ककषायाणां अदग्धकामादिमलानां कुयोगिनामहं दुर्दर्शः दुःखेनापि द्रष्टुमशक्यः || २२ || हे अनघ । सकृत् एकवारं यद्रूपं दर्शितं तुभ्यं मयेति शेषः । तदेतत् ते कामाय मयि अनुरागाय । मत्कामः मदनुरागवान् पुरुषः शनकैः साधुः विरक्तस्सन् सर्वान् हृच्छयान् हृद्रतान् कामक्रोधादिदोषान् मुञ्चति त्यजति । यद्यपि कामो बन्धहेतुः तथाऽपि स एव भगवद्विषयकश्चेत् बन्धविमुक्तिहेतुरेव तद्भक्तिजनकत्वात् ॥ २३ ॥ अदीर्घया अल्पकालिकयाऽपि सत्सेवया साधूनां सेवनेन ते तव मयि दृढा मतिः भक्तिः जाता । अवध निन्द्यं दोषभूयिष्ठमिति यावत् । इमं लोकं देहं हित्वा त्यक्त्वा मज्जनतां मद्भूत्यतां गन्ताऽसि गमिष्यसि ॥ २४ ॥ 1991-6-26] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् मयि निबद्धा इयं मतिः कर्हिचित् कदाऽपि न विपद्येत न विनश्येत् । च अपिच मदनुग्रहात् प्रजासर्गनिरोधेऽपि प्रलयेऽपि स्मृतिश्च मदीयस्मृतिश्च न विपद्येत इति शेषः ॥ २५ ॥ एतावदुक्त्वोपरराम तन्महद्भूतं नभोलिङ्गमलिङ्गमीश्वरम् । अहं च तस्मै महतां महीयसे शोष्णवनामं विदधेऽनुकम्पितः || २६ ॥ नामान्यनन्तस्य तपः पठन् गुह्यानि भद्राणि कृतानि च स्मरन् । गां पर्यटस्तुष्टमना गतस्पृहः कालं प्रतीक्षन् विमदो विमत्सरः || २७ ।। एवं कृष्णमतेर्ब्रह्मन्नसक्तस्यामलात्मनः । कालः प्रादुरभूत् काले तडित्सौदामनी यथा ॥ २८ ॥ प्रयुज्यमाने मयि तां शुद्धां भागवतीं तनुम् । अरब्धकर्मनिर्वाणो न्यपतत् पाञ्चभौतिकः ॥ २९ ॥ कल्पान्त इदमादाय शयानेऽम्भस्युदन्वतः । शिशयिषोरनुप्राणं विविशेऽन्तरहं विभोः ॥ ३० ॥ सहस्त्रयुगपर्यन्ते उत्थायेदं सिसृक्षतः । मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्योऽहं च जज्ञिरे ॥ ३१ ॥ अन्तर्बहिश्च लोकांस्त्रीन् पर्येग्यस्कन्दितव्रतः । अनुग्रहान्महाविष्णो रैविघातगतिः क्वचित् ॥ ३२ ॥ 1 2 3 4 S 6 1 8 9 10 11 12

श्रीध० एतावदिति । तत् प्रसिद्धं महद्भुतम्। “अस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदृग्वेदः” (बृह. 3. 2-4-10 ) इत्यादिश्रुतेः । कीदृशम् ? ईश्वरं सर्वनियन्तृ नभसि लिङ्गं मूर्तिः यस्य नभोलिङ्गम्, “आंकाशशरीरं ब्रह्म” इति श्रुतेः । सन्निहितमपि न लिङ्गयते इत्यलिङ्गं तस्मै अदृष्टाय अवनामं प्रणामं विदधे कृतवान् अहं तेनानुकम्पितस्सन् ॥ २६ ॥ नामानि इति । अनन्तस्य नामानि पठन् अनवरतं गृणन् हतत्रपः त्यक्तलज्जः विमत्सरो जातः इति शेषः ॥ २७ ॥ 200 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-32 एवमिति । काले स्वावसरे काले मृत्युः प्रादुरभूत् आविर्बभूव । अकस्मात् प्रादुर्भावि दृष्टान्तः तडिदिति । सौदामनीति विशेषणं स्फुटत्वप्रदर्शनार्थम् । तथाहि -

---

सुदामा माला तत्र भवा सौदामनी मालाकारेत्यर्थः । यद्वा सुदामनामा कश्चित् स्फटिकपर्वतः । ततः “तेनैकदिक्” (अष्टा. 4-3-112 ) इति सूत्रेणान् । स्फटिकादिमयपर्वतप्रान्त- भवा हि विद्युदिति स्फुटा भवति तद्वदित्यर्थः । यद्वा तडिदित्यन्तिके इत्यर्थः । “तडिदित्यन्तिकबंन्धयोः” इति नैरुक्तस्मरणात् ॥ २८ ॥ प्रयुज्यमाने मयि ता मिति । अयमर्थः 10 “हित्वाऽवद्यमिमं लोकं गन्ता मज्जनतामसि” (भाग. 1-6-24 ) इति या भागवती भगवत्पार्षदरूपा शुद्धा सत्त्वमयी तनुः प्रतिश्रुतां तां प्रति भगवता मयि प्रयुज्यमाने नीयमाने संति प्रारब्धं यत् कर्म तन्निर्वाणं समाप्तिः यस्य । आरब्धकर्मणो निर्वाण एव निर्वाणं यस्येति वा, पाञ्चभौतिकः पञ्चभूतात्मको देहो न्यपतत् । अनेन पार्षदतनूनाम् अकमरिब्धत्वं शुद्धत्वं नित्यत्वमित्यादि सूचितं भवति ॥ २९ ॥ कल्पान्त इति । इदं त्रैलोक्यम् आदाय उपसंहृत्य उदन्वतः एकार्णवस्याम्भसि शयाने श्रीनारायणे शिशयिषोः शयनं कर्तुमिच्छो: विभोः ब्रह्मणः अन्तर्मध्यम् अनुप्राणं निश्वासेन सह विविशे प्रविष्टोऽहम् । “ततोऽवतीर्य विश्वात्मा देहमाविश्य चक्रिणः । अवाप वैष्णवीं निद्रामेकीभूयाथ विष्णुना” (कूर्म. पु. 1-10-9) इति कूर्मोक्तः । स्वायनेऽम्भसीति पाठे स्वायने स्वस्यायने आश्रयेऽम्भसि शिशयिषोः ब्रह्मण इति श्रीनारायणेन अभेदविवक्षया उक्तमित्यवगन्तव्यम् ॥ ३० ॥ सहस्त्रेति । प्राणेभ्यः इन्द्रियेभ्योऽहं मरीचिमिश्राः तन्मुख्याः ऋषयश्च जज्ञिरे ॥ ३१ ॥ अन्तरिति । ये कर्मिणः ते बहिर्न यान्ति । ये च तपआदिभिः ब्रह्मलोकं गताः ते त्वन्तर्न यान्ति । अहं तु महाविष्णोरनुग्रहात् अस्कन्दितव्रतः अखण्डितब्रह्मचर्यव्रतस्सन् अन्तर्बहिश्च पर्योम पर्यटामि। क्वचिदपि अविधाता अप्रतिहता गतिः यस्य सः ॥ ३२ ॥ 1 H. V एतस्य या अक्षरस्य 2 A,B omit आकाश श्रुतेः 3 B, H. Vadd अस्मि 4 B तटिद्विद्युदिवेति 5 A, B सुदामा नाम 6 B “वज्र, H,V ‘वघ’ 7 H ° तां 8 A, B omit सति 9 AB आ’ 10 A,B “प्तं 11 A,B गमेव 12 AB सः 13 A कौ ¹⁴ वीर- अलिङ्गं कर्मकृ¹⁵तदेहरहितं नभोलिङ्गम् आकाशशरीरकम् ईश्वरं सर्वनियन्तृ । ऐश्वरमिति पाठे ईश्वरशब्दवाच्यं तन्महत् सर्वव्यापकं भूतं स्वाधीनस¹⁶त्तादिमत् ब्रह्म “तस्य ह वा एतस्य महतो भूतस्य निःश्वसितम्” (सुबा. उ. 2-1) इति श्रुतेः । एतावदुक्त्वा विरराम तूष्णीमास । ततो महतां तेजस्विनामपि महीयसे तस्मै महते भूताय तेनानुकम्पितोऽहमवनामं प्रणामं विदधे कृतवानस्मि ॥ २६ ॥

ततोऽनन्तस्य भगवतो नामान्यहं गतलज्जः पठन् भद्राणि लोकानां मङ्गलावहानि गुह्यानि वेदगुह्यानि जन्मानि कर्माणि च स्मरन् गां भूमिं पर्यटन् तुष्टं मनो यस्य, गता स्पृहा शब्दादिविषया यस्य, विगतो मत्सरो भूतविषयको यस्य, विगतः मदो देहपारवश्यरूपो यस्य सः । अपद इति पाठे अनिकेतः । कालं देहावसानकालं प्रतीक्षन्, आसमिति क्रियापदम् अध्याहार्यम् । यावत् कल्पावसानं जीवितवानस्मीत्यर्थः ॥ २७ ॥

हे ब्रह्मन् ! कृष्णे भगवत्येव मतिः यस्य, अत एवामलो विशुद्धः आत्मा मनो यस्य, अत एव शब्दादिविषयेषु असक्तस्य मम काले त¹⁷द्देहारम्भकप्रारब्धावसानकाले कालः मृत्युकालः प्रादुरभूदुपस्थितो बभूव । मृत्युकालस्य क्षणिकत्वद्योतनाय दृष्टान्तमाह - सौदामनी सुदाम्नः पर्वतस्य अदूरभवा सौदामनी चातुरर्थिके¹⁸ऽणि “अन्” (अष्टा. 6-4-167) इति प्रकृतिभावे अ¹⁹ण्णन्तत्वात् ङीप् । सौदामिनी इत्यपपाठः ॥ २८ ॥

तदा तां प्रसिद्धां सर्वजीवलयाधारभूतामित्यर्थः । शुद्धामप्राकृतां भागवतीम् अनिरुद्धाख्यां तनुं प्रति मयि प्रयुज्यमाने संश्लिष्यमाणे लयं प्राप्तुमुद्युक्ते सतीत्यर्थः । आरब्धकर्मनिर्वाणः तद्देहावस्थितिनिमित्तस्य प्रारब्धकर्मणः निर्वाणम् अवसानं यस्य स पाञ्चभौतिको देहो न्यपतत् ॥ २९ ॥

एवं प्रा²⁰कृतीयशरीरपातावधिवृत्तान्तः कथितः । अथ तदुपरितनवृत्तान्तमाह - कल्पान्त इत्यादिना । तदा कल्पान्ते इदं जगत् आदाय स्वस्मिन् प्रविलाप्य उदन्वतः प्रलयार्णवस्य अम्भसि शयाने अनिरुद्धाख्ये भगवति शिशयिषोः तन्नाभिपद्मे शिशयिषोः विभोः चतुर्मुखस्य अन्तःप्राणम् अनुविविशे अनुप्रविष्टवानस्मि । सन्नर्थस्त्वविवक्षितः ॥ ३० ॥

सहस्रयुगावसाने उत्थाय नाभिकमलात् इति शेषः । इदं व्यष्ट्यात्मकं जगत् सिसृक्षोः चतुर्मुखस्य प्राणेभ्यः प्राणादिभ्यः मरीचिस²¹हिता ऋषयो वशिष्ठादयः अहं नारदश्च जज्ञिरे उद्बभूवुः । अहं च जज्ञे इति पुरुषविपरिणामेन अन्वयः ॥ ३१ ॥

ततो महाविष्णोः अनुग्रहात् क्वचिदप्यविधाता अप्रतिहता गतिः यस्य अस्कन्दितम् अखण्डितं व्रतं ब्रह्मचर्यं यस्य सः अहं त्रिलोकान् अन्तर्बहिश्च पर्येमि परितः सञ्चरामि ॥ ३२ ॥

1. 2. 3. 4 5. 6 7.

विज० ईश्वरमीशनशीलं सकलजनप्रवर्तनशक्तिमत् अलिङ्ग जडशरीररहितं रुद्रादन्यद्वा । ईश्वरमित्युक्तत्या भूतविग्रहवान् हर इति शङ्कानिरासार्थं वा अलिङ्गमित्युक्तम् । नघोलिङ्गं गमकं दृष्टान्तत्वेन यस्य तत् तथोक्तम् ; आकाशवत् सर्वगमित्यर्थः । तत् महत् भूतं ब्रह्म । एतावदुक्त्वा विरराम । तेनानुकम्पितः कृपापात्रीकृतः अह महतां महीयसे तस्मै महाभूताय शीर्णा शिरसा अवनामं नमस्कारं विदधे कृतवानित्यन्वयः ॥ २६ ॥ गत पो लज्जारहितः अनन्तस्य हरेः कृतानि अलम्बुद्धिमान् गतस्पृहः परवस्तुस्पृहारहितः । “पट गतौ” कर्माणि विक्रमलक्षणानि गां भूमिं तुष्टमनाः यदृच्छालाभेन इति धातोः, पटो गतिः न विद्यते गतिः ईश्वरादन्यो यस्य 202 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-32 सः अपटः, अनन्यगतिरित्यर्थः । असङ्गतो विरक्त इति वा । कन्थादिप्रावरणरहितो वा । “अ आ अं अः पुराणर्षिः” इति वाक्यात् अ इति सम्बोधनं वा । हे व्यास! पटः समर्थः । अपटो निकेतरहित इति केचित् तच्चिन्त्यम् । विमत्सरो विगतमात्सर्यः । एवंविधोऽहं मरणकालं प्रतीक्षमाणोऽभवमिति शेषः ॥ २७ ॥ कृष्णे परमानन्दबलात्मके हरौ मतिः यस्य स तथा । तस्य कालो मरणाख्यः प्रावृट्काले प्राप्ते सौदामन्याख्या विद्युत् यथा सहसा पद्यते तथेत्यर्थः । “तडिद्दीप्तां शतह्रदा, सौदामन्यैरावती च तद्भेदेऽप्यभिमन्त्रणम् " (वैज. को, 2-2-4,5 ) इति वचनात् । कुरुपाण्डववत् पृथगुक्तिः युज्यत इति भावः ॥ २८ ॥ मयि शुद्धां निर्दोषां भागवतीं तनुं हरिमूर्तिम् एवं प्रयुञ्जने ध्यायति सति फलदानाय प्रारब्धकर्मविनाशवान् पञ्चभिः भूतैः निर्मितो देहो न्यपतत् इत्यन्वयः ॥ २९ ॥ हरिं ध्यायन् मुक्तस्त्वं कं लोकं गत इति तत्राऽऽह 2 कल्पान्त इति । अहं कल्पावसाने स्वसृष्टमिदं विश्वम् आदाय स्वोदरे निवेश्य उदन्वतः अम्भसि शेषपर्यङ्के शयाने हरौ शिशयिषोः शयितुमिच्छोः विरिञ्चस्य अन्तः अनुप्राणम् अन्तर्गच्छन्सम् अनुविवेश प्रविष्टवानस्मीत्यन्वयः ॥ ३० ॥ सहस्रयुगपर्यन्ते चतुर्युगसहस्त्रपरिमितस्वनिशावसाने विष्णोरुत्थाय उत्पाद्यमिदं सिसृक्षतो विरिञ्चस्य अङ्कात् अहं जज्ञे मरीच्यत्रिमुख्या ऋषयश्च तस्य प्राणेभ्यो जज्ञिर इत्येकान्वयः ॥ ३१ ॥ विष्णुनाम्नो यजमानादपि महतो विष्णोः अनुग्रहात् अप्रतिहतगमनः अस्खलितब्रह्मचर्यादिवतोऽहं त्रीन् लोकान् अन्तर्बहिश्च पर्येमि पर्यटामीत्येकान्वयः ॥ ३२ ॥

1. A, B "” 2. K.M “मो: रा० कृ० एतावत् पूर्वोक्तमात्रमुक्त्वा महत् व्यापकं भूतं सत्तात्मकं नभोलिङ्गम् आकाशशरीरं अलिङ्गम् प्राकृतरूपरहितम् ईश्वरं सर्वनियामकं तत् ब्रह्म उपरराम तूष्णीमासीत् । अहञ्च अनुकम्पितः तस्याऽऽश्वासनेन दयाविषयीकृतः । महतां महात्मनां ब्रह्मादीनामपि महीयसे महत्तराय शीर्ष्या मस्तकेन अवनामं प्रणामं विदधे कृतवानस्मि ॥ २६ ॥ हतत्रपः त्यक्तलज्जः । अहमिति शेषः । अनन्तस्य अविच्छिन्नस्य भगवतो नामानि पठन् गुह्यानि रहस्यानि भद्राणि मङ्गलरूपाणि कृतानि च चेष्टितानि च स्मरन् भावयन् गां भुवं पर्यटन् गतस्पृहः विगतकामः तुष्टमनाः सन्तुष्टान्तरङ्गः विमदः मदरहितः विमत्सरः मत्सररहितः कालं भौतिकशरीरवियोगकालं प्रतीक्षन् प्रतीक्षमाणः आसमिति शेषः ॥ २७ ॥ 203 1-6-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् हे ब्रह्मन् ! एवं पूर्वोक्तप्रकारेण असक्तस्य प्रापचिकविषयेषु अनासक्तस्य अमलात्मनः निर्मलान्तःकरणस्य ममेति शेषः । काले वर्षाकाले सौदामनी तटित् यथा मालाकारा विद्युदिव कालः मृत्युकालः प्रादुरभूत् गोचरोऽभूदित्यर्थः ॥ २८ ॥ तां पूर्व भगवता प्रतिश्रुतां शुद्धां शुद्धसत्त्वात्मिकां भागवतीं भगवत्सेवानुकूलां तनुं शरीरं प्रति मयि प्रयुज्यमाने नीयमाने सति भगवतेति शेषः । प्रारब्धकर्मनिर्वाणः प्रारब्धकर्मनाशकः पाञ्चभौतिकः पञ्चभूतनिर्मितः देहः न्यपतत् भुवि पतितोऽभूत् ॥ २९ ॥ कल्पान्ते प्रलये इदम् एतत्रैलोक्यम् आदाय उपसंहृत्य उदन्वतः एकार्णवस्य अम्भसि जले शयाने श्रीमन्नारायणे शिशयिषोः शेतुमिच्छो: विभोः व्यापकस्य ब्रह्मणः अन्तः मध्यम् अनुप्राणं : उच्छ्रासनिश्वासात्मकप्राणवा- युम् अनुसृत्य अहं विविशे प्रविष्टोऽस्मि ॥ ३० ॥ सहस्रयुगपर्यन्ते चतुर्युगसहस्रस्य समाप्तौ उत्थाय इदं विश्वं सिसृक्षतः स्रष्टुमिच्छतः ब्रह्मणः प्राणेभ्यः प्राणवायुभ्यः मरीचिमिश्राः मरीचिप्रभृतयः ऋषयः प्रजापतयः अहं च जज्ञिरे जाताः स्मः ॥ ३१ ॥ अस्कन्दितव्रतः अखण्डितब्रह्मचर्यव्रतस्सन् महाविष्णोः अनुग्रहात् क्वचित् कुत्रापि अव्याहतगतिः अनिरुद्धगति- स्सन् त्रीन् लोकान् अन्तर्बहिश्च पर्येमि पर्यटामि ॥ ३२ ॥ देवदत्तामिमां वीणां स्वरब्रह्मविभूषिताम् । मूर्छयित्वा हरिकथां गायमानश्चराम्यहम् ॥ ३३ ॥ प्रगायतस्यवीर्याणि तीर्थपादः प्रियश्रवाः । आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि ॥ ३४ ॥ एतद्धधातुरचित्तानां मात्रास्पर्शेच्छया मुहुः । भवसिन्धुप्लवो * दृष्टो हरिचर्यानुवर्णनम् ।। ३५ ।। मादिभिर्योगपथैः कामलोभहतो मुहुः । मुकुन्दसेवया यद्वत् तथाऽऽत्माऽद्धा न शाम्यति ॥ ३६ ॥ सर्वं तदिदमाख्यातं यत् पृष्टोऽहं त्वयानघ ! जन्मकर्मरहस्यं मे भवतश्चात्मतोषणम् ।। ३७ ।। सूत उवाच एवं सम्भाष्य भगवान् नारदो वासवीसुतम् । आमन्त्र्य वीणां रणयन् ययौ यादृच्छिको मुनिः ॥ ३८ ॥
2. K.,M.Wa व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अहो देवर्षिर्धन्योऽयं यत् कीर्ति शार्ङ्गधन्वनः । गायन् मांद्यन्निदं तन्त्र्या रमयत्यातुरं जगत् ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवग्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे व्यासनारदसंवादे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

• 2. 3

5. 6 [1-6-39 4 श्रीध० नंनु किमिति पर्यटनम् ? ईश्वराज्ञया लोकमङ्गलार्थमित्याह – देवदत्ता मिति चतुर्भिः । देवेन ईश्वरेण दत्ताम् । स्वराः “निषादर्षभगान्धारषडुमध्यमधैवतपञ्चमाः” इति सप्त । त एव ब्रह्म, ब्रह्माभिव्यञ्जकत्वात् । तेन विभूषिताम् । स्वतस्सिद्धसप्तस्वरामित्यर्थः । मूर्च्छयित्वा मूर्च्छनालापवतीं कृत्वा ॥ ३३ ॥ स्वप्रयोजनमाह प्रगायत इति ॥ ३४ ॥ w परप्रयोजनमाह एतदिति । मात्रा विषयाः तेषां स्पर्शाः भोगाः, तेषामिच्छया आतुराणि चित्तानि येषां तेषाम् । हरिचर्यानुवर्णनम् इति यत् एतदेव भवसिन्धोः प्लवः पोतः । न केवलं श्रुतिप्रामाण्येन, किन्तु अन्वयव्यतिरेकाभ्यां दृष्ट एवेत्यर्थः ॥ ३५ ॥ एतदेवेत्युक्तमवधारणम् अनुभवेन द्रढयति यमादिभिः इति । यमादिभिः तथा न शाम्यति, यद्वत् मुकुन्दसेवया अद्धा साक्षादात्मा मनः शाम्यति । कथञ्चित् मुकुन्दसेवामात्रेण साम्यति किं पुनः तिगुणवर्णनेनेति भावः ॥ ३६ ॥ सर्व मिति । भवतो मनसः परितोषकरं मम जन्मकर्मरहस्यं चांख्यातम् ॥ ३७ ॥ एव मिति । आमन्त्र्य अनुज्ञाप्यं । यादृच्छिकः स्वप्रयोजनसङ्कल्पशून्यः ॥ ३८ ॥ हरिकथागायकनारदभायं श्लाघते

अहो इति । माद्यन् हृष्यन् । तन्त्र्या वीणया ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ 1 A, B omat ननु 2. A,B “सि 3 A, B द्धीति 4 A ‘न्धौ 5A मनः परितोषकं B मनः परितोषकारणं 6 B च व्याख्यातम् 7 B° य

²¹ वीर- देवेन भगवता ब्रह्मणा वा दत्ताः स्वराः निषादर्षभगान्धारषड्जमध्यमधैवतपञ्चमाख्याः सप्त, ते²² एव ब्रह्म । तेन विभूषितां स्वरैः सन्निधापितेन ब्रह्मणा भगवता वा²³ विभूषितामिमां पाणिस्थां वीणां मूर्छयित्वा वादयित्वा मूर्छा वीणादिवादनम् “वादने मूर्च्छना मता” इति वैजयन्तीकोशात् (3-9-131) हरिकथां गायमानोऽहम् एवं चरामि ॥ ३३ ॥

प्रियं भक्तानां प्रीत्यावहं श्रवः यशो यस्य । तीर्थों पवित्रौ गङ्गादितीर्थाश्रयौ वा पादौ यस्य, तीर्थं पादे यस्येति वा । स भगवान् स्ववीर्याणि यशांसि प्रगायतो मम चेतसि आहूत इव शीघ्रं दर्शनं याति दृष्टो भवतीत्यर्थः ॥ ३४ ॥

तदेवमापृष्टं यथावत् अनुवर्ण्य अथ सर्वथा त्वं हरिचरित्राण्येव अनुवर्णय इत्यभिप्रायेण तापत्रयातुरजनानां भगवदुणवर्णनानुश्रवणम् अन्तरेण तापत्रयविधातुकं नोपायान्तरमस्तीत्याह - एतदिति द्वाभ्याम् । असकृत् मात्रास्पर्शेच्छया मात्राः शब्दादिविषयाः तासां स्पर्शेच्छया अनुभवतृष्णया आतुरं पीडितं चित्तं येषां तेषां जनानां भवसिन्धोः प्लवः पूरः । स हि यस्मात् कारणात् अदृष्टो नष्टो भवति, त²⁴देतदेव किम् ? हरिचर्याया अनुवर्णनमिति ॥ ३५ ॥

मुहुः कामलोभाभ्यां हत आत्मा मनः यद्वत् यथा मुकुन्दसेवया गुणानुश्रवणादिरूपया अद्धा स्फुटं शाम्यति कामादिरहितो भवति, तथा यमादिभिः योगमार्गैः न शाम्यति ॥ ३६ ॥

प्रश्नस्य उत्तरमुपसंहरति - सर्वमिति । हे अनघ! त्वया अहं यत् प्रतिपृष्टः तदेतत् सर्वमाख्यातम् । आख्यातमेव सङ्गृह्य दर्शयति । मे मम जन्मकर्मणोः रहस्यं तथा भवतः तव आत्मा मनः तुष्यते येन, तच्च तत्सर्वम् आख्यातमित्यन्वयः ॥ ३७ ॥

व्यासनारदसंवादमुपसंहरति सूतः एवमिति । एवम् इत्थं सम्भाष्य भगवान् नारदो मुनिः वासवीसुतम् उपरिचरवसुवीर्यजायाः सत्यवत्याः सुतं व्यासं आमन्त्र्य आपृच्छ्य, वीणां रणयन् ध्व²⁵नयन् यादृच्छिकः स्वेच्छानुचारी ययौ ॥ ३८ ॥

देवर्षिं स्तौति - अहो इति । धन्यत्वं स्वस्य परस्य च सुखापादकत्वम् । तदेवाऽऽह यो देवर्षिः शार्ङ्गधन्वनो भगवतः कीर्तिं गायन तन्त्र्या वीणया माद्यन् मदं प्राप्नुवन् स्वयं वीणास्वनजहर्षमग्नस्सन् इत्यर्थः ; आतुरं तापत्रयातुरं जगदपि रमयति सुखयति ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां श्रीभागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

विज० तदेवाऽऽह - देवे ति । स्वरब्रह्मविभूषितां सप्तस्वरलक्षणां वेदेनालङ्कृतां नाम्ना देवदत्ताम् इमां वीणां मूर्च्छयित्वा स्वराणाम् आरोहणावरोहणक्रमो मूर्च्छा, मूर्च्छनां गतिं कारयित्वा हरिकथां गायमानोऽहं चरामि इत्यन्वयः ॥ ३३ ॥ 206 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-39 तीर्थं गङ्गाख्यं पादे यस्य स तीर्थपात् तस्य । वीर्याणि चरितलक्षणानि प्रकृष्टं गायतः चशब्दः एवार्थे । एवमुपासकस्यैव मम चेतसि प्रियश्रवाः भगवान् आहूत इव शीघ्र मविलम्बितं दर्शनं याति अपरोक्षो भवतीत्यन्वयः || ३४ ॥ हरिचर्यानुवर्णनं समाधिभाषया भगवच्चरितवर्णनं यत् तदेतत् मुहुः मात्रास्पर्शेच्छया तत्प्राप्तिनिमित्तम् आतुरचित्तानां क्लिष्टमनसां पुंसां भवसिन्धुप्लवः संसारसागरतरीविशेषो दृष्टः साक्ष्यादिप्रमाणैरिति शेषः, इति यस्मात् तस्मात् सात्विकहिताय सैव वर्णनीयेति भावः ॥ ३५ ॥ तर्हि यमादियोगानुष्ठानविधानं व्यर्थम् इति, तत्राऽऽह - यमादिभिरिति । मुकुन्दकथासेवया यथा आत्मा जीवः अञ्जसा शाम्यति भगवन्निष्ठबुद्धिमान् भवति, तथा कामलोभाभ्यां वैरिभ्यां हतः पीडितः अनुष्ठितैः योगमार्गैः यमादिभिः अद्धा न शाम्यति । तस्मात् हरिकथासेवैव संसारतरी इत्येकान्वयः ॥ ३६ ॥ उपसंहरति सर्व मिति । अतीतजन्मविषयत्वात् रहस्यं मम जन्म, कर्म प्रत्यहं त्वया पृष्टः तदिदं सर्वमाख्यातं तुभ्यमिति शेषः । कीदृशम् ? नित्यसन्तुष्टस्य तवापि भवतः आत्मनो मनस्तोषणं तुष्टिजनकं भवतः आख्यातमिति वा । चशब्दो जन्मकर्मणोः समुच्चये । श्रोतॄणामात्मनां जीवानां तृप्तिजनकमिति वा ॥ ३७ ॥ सूतो व्यासनारदसंवादं शौनकादीन् ब्रूत इत्याह एवमिति । वासवीसुतं सत्यवत्याः पुत्रं व्यासम् एवं पूर्वोक्तप्रकारेण सम्भाष्य उक्त्वा, गच्छामि इत्यामन्त्र्य, आज्ञां गृहीत्वा, वीणां रणयन् ध्वनयन् ययौ । यादृच्छिकः अतर्कितं गमनागमनो यतिः निर्जितेन्द्रियग्रामः ।। ३८ ।। शार्ङ्गधन्वनो हरेः कीर्ति माध्व्या मधुरया गिरा तच्या वीणया गायन् आतुरं क्लिष्टं जगत् रमयति यः, सोऽयं देवर्षिः नारदो धन्यः कृतकृत्यः । अहो आश्चर्यमेतत् शूद्रयोनेरपि एतादृशमाहात्म्यमभूदिति । नारं ज्ञानं ददातीति नारदः । अरदो दोषदो न भवतीति वा । आरवत् अङ्गारकवत् आयुःखण्डको न भवतीति वा । दो अवखण्डने ।। ३९ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

1. A, B add तत् रा० कृ० देवदत्तां भगवद्दत्तां स्वरब्रह्मविभूषितां स्वराः निषादादयः त एव ब्रह्म तेन विभूषिता मिमां वीणां सप्ततन्त्र मूर्च्छयित्वा स्वराणां मूर्छनाः प्रापय्य हरिकथां विष्णुकथां गायमानोऽहं चरामि ॥ ३३ ॥ स्ववीर्याणि स्वस्य यशांसि प्रगायतः प्रकर्षेण गायतः मे मम चेतसि मनसि प्रियश्रवाः भक्तप्रीतिकरकीर्तिमान् तीर्थपादः पादे गङ्गादितीर्थवान् भगवान् इति शेषः । आहूत इव शीघ्रं दर्शनं याति दृष्टो भवतीत्यर्थः ॥ ३४ ॥ 207 1-6-39] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् मुहुः पुनःपुनः मात्रास्पर्शेच्छया विषयभोगेच्छया आतुरचित्तानां तदेकानुरक्तमनसां जनानामिति शेषः । एतत् हरिचर्यानुवर्णनं हरिलीलानिरन्तरवर्णनं भवसिन्धुप्लवः संसारसागरतरणे पोतः इति दृष्टः ज्ञातः ॥ ३५ ॥ मुहुः कामलोभहतः कामलोभाभ्यां मलिनीकृतः आत्मा अन्तःकरणं, यद्वत् यथा मुकुन्दसेवया शाम्यति शान्तिं प्राप्नोति तथा यमादिभिः यमनियमादिभिः योगपथैः योगमार्गः अद्धा साकल्येन न शाम्यति ॥ ३६ ॥ हे अनघ । भवतः तव आत्मतोषणं मनस्सन्तोषकारणं मे मम जन्मकर्मरहस्यं जन्मकर्मणोः रहस्यं प्रति यदहं त्वया पृष्टः, तदिदं सर्वम् आख्यातं तुभ्यं कथितमित्यर्थः ।

अत्र महद्भूतं ओंकारस्वरूपं ब्रह्मैव । तस्य निश्श्वसितं ऋग्वेद इति वेदे कथ्यते । यथा “एतस्य चाक्षरस्य महतो भूतस्य निश्श्वसितमेतदृग्वेदः " (मैत्रा. उ. 6-32 ) इति, शिरसा अवनाममकरवम् इत्यनेन समीकृतजयापजयः साधनमार्गः सूच्यते । अयमेव योगः । उक्तं च भगवता “योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्ग त्यक्त्वा धनञ्जय! सिद्ध्यसिद्धयोस्समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥” (भ.गी. 2-47) 1 गतत्रपः इत्यनेन प्रयत्नवैफल्यजनितलज्जा गलितेति ज्ञायते । अनन्तस्य नामानीत्यनेन सृष्टिनामान्येव भगवतो नामानीत्युक्तं भवति । अन्तर्यामिणो भगवतः आनन्दमयत्वज्ञानेन स्वस्यापि तुष्टमनस्त्वं ततश्च शुद्धसत्त्वमयात्मनः कृष्णमयबुद्धेः तस्य इन्द्रियविषयेष्वपि असङ्गः । भागवतदेहश्च शुद्धसत्त्वमयः भगवदनुभवपरिपूर्णः अभौतिकः सर्वान्तर्यामी च । सत्यवसरे सः भौतिकोऽपि भवति । “न्यपतत् पाञ्चभौतिकः " ( भाग 1-6-29 ) इत्यनेन तस्य अनायासमरणं, निरन्तरभगवत्स्मृतिप्रवाहश्च सूच्येते । एकार्णवस्य जलेन प्राणिप्रज्ञासमाहारः प्रलयकालोपसंहृतः गम्यते । तादृशनरसम्बन्धिज्ञानस्य अयनत्वादेव भगवतो नारायणसंज्ञा अन्वर्था । " अनुप्राणं विभोरतरहं प्राविशम्” इत्यत्र निश्श्वासः ब्रह्माविर्भावस्य उच्छ्रासः नारायणलीनतायाश्च सङ्केतौ । तेन ब्रह्मणा सह नारदो लीनोऽभूदिति व्यज्यते । पुनरपि स नारदः अन्तर्यामिशीलभागवतदेहधारी व्यक्तसृष्टौ प्रतिव्यक्ति प्रज्ञारूपेण अन्तर्वर्तते । ब्रह्मणः प्राणेभ्यो जाताः सप्तर्षयः, जीवकण्ठनिर्गतानां सप्तस्वराणां तदुत्पत्तिकारणान्तर्यामिप्रज्ञानां च सङ्केताः । तथा च हरिनामगानपरवशानाम् अन्तः नारदप्रञ्जया सम्बन्धः । नारदवाद्यमानवीणया जीवस्य कशेरुका (मेरुदण्डः ) सृच्यते । पृष्टास्थिसमाश्रितनाडीमण्डलजायमानाः शब्दाः सङ्कल्पतया सम्भवन्ति । उच्छ्ासनिश्श्वाससाहाय्येन कण्ठनादः उदेति । एतद्विषयसामग्रीपर्यालोचनया प्रणवोपदेशवेलायाम् उपदेशकोपदिष्टयो: अन्तः नारदो वर्तते । सर्वप्राणिषु विष्णुं पश्यताम् अन्तः नारदप्रज्ञा जागरूका वर्तते । अस्कन्दितव्रतं च ब्रह्मचर्यमेव । तच्च ब्रह्मप्रज्ञायाः सङ्कतः । भगवत दयया नारदः प्राणिषु ब्रह्मप्रज्ञाकारंणान्तः चरति । अन्तर्बहिश्च पर्यटति इत्यनेन अन्तस्स्फूर्त्या मनसि भौतिकस्वरूपसन्दर्शनेन बहिश्च प्राणिनां 208 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-6-39 हरिपदं दर्शयति । त्रिषु लोकेषु महाविष्णोः कृपया अयमव्याहतगतिः इत्यनेन साधकस्य आत्मनः मनसः भौतिकदेहस्य च गोचरीभवतीति ज्ञायते । एवं नारदवीणावादनेन प्राणिनामन्तः ब्रह्मप्रज्ञाप्रबोधनं गम्यते ॥ ३७ ॥ भगवान् नारदः मुनिः एवं पूर्वोक्तप्रकारेण वासवीसुतं कृष्णद्वैपायनं सम्भाष्य कथयित्वा आमन्त्य गच्छामीति आपृच्छ्य वीणां रणयन् वादयन् यादृच्छिकः स्वप्रयोजनसङ्कल्पशून्यस्सन् ययौ अगच्छत् ॥ ३८ ॥ यः नारदः शार्ङ्गधन्वनः भगवतो हरेः कीर्तिं गायन् माद्यन् स्वयं हृष्यन् आतुरं विषयव्याकुलमिदं जगत् तन्या रमयति सुखयति । अहो इत्याश्चर्यम् । सोऽयं देवर्षि नारदः धन्यः कृतकृत्यः ।। ३९ ।। इति श्रीमद्भread प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां षष्ठोऽध्यायः || ६ || 18 2091 H. K.M.V द्याः सप्तमोऽध्यायः शौनक उवाच निर्गते नारदे सूत ! भगवान् बादरायणः । श्रुतवांस्तदभिप्रेतं ततः किमकरोद्विभुः ॥ १ ॥ सूत उवाच ब्रह्म सरस्वत्यमाश्रमः पश्चिमे तटे । शम्याप्रास इति प्रोक्त ऋषीणां सत्तवर्धनः ॥ २ ॥ तस्मिन् स्वं आश्रमे व्योसो बदरीषंण्डमण्डिते । आसीनोऽप उपस्पृश्य प्रणिदध्यौ मनः स्वयम् ॥३॥ भक्तियोगेन मनसि सम्यक् प्रणिहितेऽमले । अपश्यत् पुरुषं पूर्व मायां च तदपाश्रयाम् ॥ ४ ॥ यया सम्मोहितो जीव आत्मानं त्रिगुणात्मकम् । परोऽपि मनुतेऽनर्थं तत्कृतं चाभिपद्यते ।। ५ ।। अनर्थोपशमं साक्षाद्भक्तियोगमधोक्षजे । लोकस्याजानतो विद्वांश्चक्रे सात्वतसंहिताम् ॥ ६ ॥ यस्यां वै श्रूयमाणायां कृष्णे परमपूरुषे । भक्तिरुत्पद्यते पुंसः शोकमोहभयापहा ।। ७ ।। स संहितां भागवत कृत्वाऽनुक्रम्य चात्मजम् । शुकमध्यापयामास निवृत्तिनिरतं मुनिः ॥ ८ ॥ 2 3 + 5 6 7 8 9 10 11 12 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अथ भागवतश्रोतुर्जन्म वक्तुं परीक्षितः । सुप्तबालवधाद्द्रौणेर्दण्डस्सप्तम उच्यते ॥ 210 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-8 निर्गत इति । विभुः समर्थः तस्य नारदस्य अभिप्रेतं तेतात्पर्यविषयार्थं श्रुतवान् सन् ॥ १ ॥ ब्रह्मेति । ब्रह्मनद्योः ब्रह्मदैवत्यायाः ब्राह्मणैः अन्विताया वा । सतं कर्म वर्धयतीति तथा ॥ २ ॥ + तस्मिन्निति । बदरीणां षण्डेन समूहेन मण्डिते आंश्रमे स्वीयाश्रमे मनः प्रणिदध्यौ स्थिरीचकार, “समाधिनाऽनुस्मर तद्विचेष्टितम् (भाग 1-5-13 ) इति नारदोपदिष्टं ध्यानं कृतवानित्यर्थः ॥ ३ ॥

भक्तीति । प्रणिहिते निश्चले । अत्र हेतुः पूर्णमिति वा पाठः । तदुपाश्रयाम् ईश्वराश्रयां तदधीनां ईशमायाकृतां च जीवानां संसृतिमपश्यत् इत्याह भक्तियोगेन अमले । पूर्वं प्रथमं पुरुषम् ईश्वरमपश्यत् । मायां चापश्यत् ॥ ४ ॥ ययेति । यया सम्मोहितः स्वरूपावरणेन विक्षिप्तः परोऽपि गुणत्रयाद्वयंतिरिक्तोऽपि तत्कृतं त्रिगुणत्वाभिमानकृतम् अनर्थञ्च कर्तृत्वादिकं प्राप्नोति ।। ५ ।। 10 , " अनर्थेति । अनर्थमुपशमयति यः अधोक्षजे साक्षाद्भक्तियोगः तं च अपश्यत् । एतत्सर्वं स्वयं दृष्ट्वा एवमजानतो लोकस्यार्थे सात्वतसंहितां श्रीभागवताख्यां चक्रे । तदनेन श्लोकेन भागवतार्थः संक्षेपतो दर्शितः । एतदुक्तं भवति “विद्याशक्तिः मायानियन्ता नित्याविर्भूतपरमानन्दस्वरूपः सर्वज्ञः सर्वशक्तिरीश्वरः तन्मायया सम्मोहितः तिरोभूतस्वरूपः तद्विपरीतधर्मा जीवः तस्य च ईश्वरभक्त्या लब्धज्ञानेन मोक्ष इति । तदुक्तम् विष्णुस्वामिना “ह्लादिन्या संविदाश्लिष्टः सच्चिदानन्द ईश्वरः । स्वाविद्यासंवृतो जीवः से क्लेशनिकराकरः ॥” तथा “स ईशो यद्वशे माया स जीवो यस्तयाऽर्दितः । स्वाविर्भूतपरानन्दः स्वाविर्भूतसुदुःखभूः ।। स्वादृगुत्थविपर्यासभवभेदजभीशुचः । यन्मायया जुषन्नास्ते तमिमं नृहरि नुमः” इत्यादि ॥ ६ ॥ त्यर्थः ॥ ७ ॥ संहितायाः अनर्थोपशामकत्वं दर्शयति स इति । अनुक्रम्य शोधयित्वा ॥ ८ ॥ यस्यामिति । यस्यां वै श्रूयमाणायामेव किं पुनरश्रुतायामि- 1 A. Bomut विभुः समर्थः A. Bomit तत्तात्पर्यविषयार्थ : AB द्यां 4 AB यां 5 A आश्रितायां च B अन्विताया वा 6 A,B omit आश्रमे स्वीयाश्रमे 7 B°द° 8 B adds मायया 9 AB ’ द्य’ 10 A,B श्लोकत्रयेण 11 AB ° शक्तया 12 4.B संक्ले ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

वासवीसुतम् आमन्त्य्र नारदो ययौ इत्युक्तम्, ततः उपरितनं व्यासवृत्तान्तं पृच्छति शौनकः - निर्गत इति । हे सूत! तदभिप्रेतं “किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः” (भाग 1-4-31) इत्युत्प्रेक्षितमेव । नारदस्याभिप्रेतं श्रुतवान् भगवान् मुनिः बादरायणो नारदे निर्गते सति ततः¹ किमकरोत् ? ॥ १ ॥

इत्थमापृष्ट आह सूतः - ब्रह्मनद्यामित्यादिभिः सप्तभिः । ब्रह्मनद्यां ब्रह्मर्षिभिः सेवितायां नद्यां सरस्वत्याख्यायां पश्चिमे तटे शम्याप्रास इति प्रसिद्धो व्यासस्याश्रमः, स² च ऋषीणां सत्त्वर्धनः सत्त्राणि वर्धन्तेऽस्मिन्निति तथा ॥ २ ॥

तस्मिन् बदरीणां वृक्षाणां ष³ण्डैः मण्डिते आश्रमे शम्याप्रासे व्यासः अप उपस्पृश्य आचम्य स्वयमात्मना मनः प्रणिदध्यौ, विषयान्तरेभ्यः प्रत्याहृत्य आत्मस्थमकरोदित्यर्थः ॥ ३ ॥

भगवद्भक्तियोगेन अमले मनसि सम्यक् प्रणिहिते समाहिते पूर्वं तावत् पुरुषं परमपुरुषमपश्यत् । ततः तदपाश्रयां पुरुषापाश्रयां त⁴दाधारां तच्छरीरभूतामिति यावत् । मायामपश्यत् ॥ ४ ॥

मायां विशिनष्टि - ययेति । परोऽपि मायाख्यप्रकृतेः विलक्षणोऽपि जीवो यया मायया मोहितः त्रिगुणात्मकं गुणत्रयपरिणामात्मकं शरीरमेव आत्मानं मनुते मन्यते, तत्कृतं देहात्मभ्रमकृतम् अनर्थं च तापत्रयस्वरूपं प्रतिपद्यते ॥ ५ ॥

किञ्च अनर्थोपशमं तापत्रयरूपानर्थोपशा⁵मकात्मकम् उपायम् अजानतो लोकस्य अधोक्षजे भक्तियोगमेवानर्थोपशमं विद्वान् सर्वज्ञानवान् व्यासः अपश्यदित्यनुषङ्गः । भगवद्भक्तियोगमेव अनर्थोपशमनोपायत्वेन निश्चितवानित्यर्थः । ततः सात्वतसंहितां श्रीभागवतरूपां संहितां चक्रे । संहिता सन्दर्भविशेषः, सात्वतशब्दस्तु पुरस्तादेव निरुक्तः ॥ ६ ॥

तामेव विशिनष्टि - यस्यामिति । यस्यां सात्वतसंहितायां श्रूयमाणायां शोकाद्यपहर्तरि परमपुरुषे कृष्णे भक्तिरुत्पद्यते । तत्र मोहो नाम “अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या अस्वे स्वमिति या मतिः” (विष्णु. पु. 6-7-11) इत्युक्तविधः । शोको बाह्यक्लेशः, दुःखमान्तरः, भयमागामिदुःखदर्शनजं प्रतिकूलं ज्ञानम् । पूरुष इति दीर्घश्छान्दसः ॥ ७ ॥

स व्यासोऽनुक्रम्य विवक्षितार्थान् क्रमविशेषेण विन्यस्य तदनुक्रमेणैव इमां संहितां कृत्वा सुतं शुकमध्यापयामास । प्रश्नावसरदानाय शुकं विशिनष्टि । निवृत्तिनिरतं सांसारिकधर्मवैमुख्यद्वारा केवलचित्तैकाग्र्यावहः⁶ शमदमादि⁷र्निवृत्तिः तत्र निरतं मुनिं परब्रह्मयाथात्म्यमननशीलम् ॥ ८ ॥

} 2 3 + 5 6 7 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भागवतकरणापदेशेन भगवति भक्तिः तन्माहात्म्यञ्च प्रतिपाद्यते अस्मिन्नध्याये निर्गत इति । तदभिप्रेतं भागवतकारणं तस्य नारदस्य वा ततो नारदनिर्गमनानन्तरम् ॥ १ ॥

लकुटीकृतशम्यानामयज्ञीयतरुशाखापतितस्थले कृतशालान्तर्यज्ञकरणात् शम्याप्रास इति लोके रूढिः । सतं वर्धयति अधिकफलं करोतीति सत्तवर्धनः ॥ २ ॥ 212 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-8 ऋष्युपयोगयोग्यफलबदरीवृक्षसमूहालङ्कृते ऋषिसामान्याश्रमे अतीतानागतवर्तमानानन्तकोटि ब्रह्माण्डबाह्याभ्य- न्तरवर्त्यपरिमितपदार्थान् अशेषविशेषैस्सह करतलामलकवत् सततमपरोक्षीकुर्वतश्चिरं मनः प्रणिधानमसुरजनमोहनायेति बोद्धव्यम् ॥ ३ ॥ ध्यानेन किं लब्धमभूदिति तत्राऽऽह भक्तीति । भक्तियोगेन सम्यगेकाग्रतया हरौ प्रणिहिते सम्यक् स्थापिते अमले रागादिदोषरहिते सतां पुरुषाणां मनसि प्रत्यक्षीभवन्तं पूर्ण देशतः कालतो गुणतश्च अपरिच्छिन्नं पुरुषं परमात्मानं जीवानां संसारकरी मायां बन्धकशक्तिञ्च तदपाश्रयां तस्य हरेः अधीनां अपश्यदित्येकान्वयः । प्रकृतिपुरुषौ विविक्ततया द्रष्टुं लोकानां मनसि सम्यक् प्रणिहिते सति शक्यौ इत्यपश्यदिति वा । एतदभिप्रायेण तदपाश्रयामित्युक्तम् । ततोऽपगत्य आश्रित्य स्थितां “स्थातुमीक्षापथेऽमुया” ( भाग. 2-5-13 ) इति वक्ष्यति ॥ ४ ॥ अनिर्वाच्या अविद्या माया नाम । अतः कथं बस्थकशक्तिः इयमित्याशङ्कय अनिर्वाच्यायाः अर्थक्रियायोगात् अस्याः तद्दर्शनादत्र बन्धकशक्तिरेवोच्यत इत्यभिप्रेत्याऽऽह ययेति । परोऽपि त्रिगुणात्मकप्रकृतेरन्योऽपि यया सम्मोहितो जीव आत्मानं त्रिगुणात्मकं त्रिगुणोपादानकदेहरूपं मनुते तत्कृतं मायाकृतं तादृशमानकृतं वा जननमरणाद्यनर्थमहं कर्तेत्यनर्थं चाभिपद्यत इत्यन्वयः । तस्मादेवंविधमायाबन्धनिवर्तकमपरोक्षज्ञानद्वारा भक्तियोगमद्राक्षी- दिति भावः ॥ ५ ॥

ततः किमकरोदिति तत्राऽऽह - अनर्थेति । तत्रिवृत्तिसाधनमाहेति वा अनर्थेति । साक्षादाहेति इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारोपायमजानतो लोकस्य सात्त्विकप्रकृतेः बन्धकशक्तिनिमित्तमनर्थमुपशमयति नाशयति इत्यनर्थों- पशममधोक्षजे भक्तियोगं विद्वान् महत्त्वज्ञानपूर्वक प्रेमलक्षणभक्तियोगप्रदर्शनाय सात्वतसंहितां चक्रे इत्येकान्वयः || ६ || अनया कथं भक्तिरुत्पद्यत इति तत्राऽऽह -

यस्यामिति ॥ ७ ॥ अनुक्रम्य संशोध्य न त्ववद्यबुद्ध्या । निवृत्तिनिरतमित्यस्य फलाभिसन्धिरहितमित्यर्थः ॥ ८ ॥

1. K ऋषिभक्षणयो श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा हे सूत ! नारदे निर्गते स्वाश्रमात् अन्यत्र गते सति विभुः समर्थः भगवान् बादरायणः तदभिप्रेतं तस्य नारदस्य अभीप्सितं भगवल्लीलावर्णनरूपं श्रुतवान् सन् ततः तदनन्तरं किमकरोत् ? ॥ १ ॥ ब्रह्मनद्याः ब्रह्मदैवत्यायाः सरस्वत्याः नद्याः पश्चिमे तदे तीरे ऋषीणां सत्तवर्धनः शम्याप्रास इति ख्यातः आश्रमोऽस्तीति शेषः ॥ २ ॥ 213 1-7-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् बदरीषण्डमण्डिते बदरीणां षण्डेन समूहेन मण्डिते अलङ्कृते तस्मिन् स्वीयाश्रमे आसीनो व्यासः अप उपस्पृश्य स्वयं परप्रेरणं विनैव मनः प्रणिदध्यौ स्थिरोचकार ॥ ३ ॥ भक्तियोगेन अमले निर्मले विषयवासनारहिते इत्यर्थः । अत एव सम्यक् प्रणिहिते निश्चले मनसि पूर्व प्रथमं पुरुषम् ईश्वरमपश्यत् । अनन्तरं यया मायया सम्मोहितः स्वरूपावरणेन विक्षिप्तः जीवः परोऽपि गुणत्रयात् व्यतिरिक्तोऽपि आत्मानं त्रिगुणात्मकं गुणत्रयकार्यभूतं देहेन्द्रियादिरूपं मनुते। तत्कृतं त्रिगुणत्वाभिमानकृतम् अनर्थ च कर्तृत्वादिकं चाभिपद्यते प्राप्नोति । तां तादृशीं तदुपाश्रयाम् ईश्वराधीनां मायां चापश्यत् । शरीरेन्द्रियाणाम् उत्पत्तिविकासवयः परिणामभावनाशक्त्यादयः सर्वप्राणिसाधारणाः न स्वायत्ताः । न वा स्वयं जीवः तेषां कर्ता । नापि स्वाश्रयभूतः आकाशस्स्वीयः । एवं सः साकल्येन पराधीनः । सर्वमपि सर्वान्तर्याम्यधीनमेव स्वकर्तव्यकर्माण्यपि ईश्वराधीनमायाजन्यानि । स्वभुक्ताहार: शरीराङ्गेषु अभिव्याप्य शक्तिं प्रयच्छति । सा शक्तिः कार्यन्ति स्वशरीरादनुपदं बहिरागत्य, स्वनिवासमाकाशमाश्रयति । एवं स्थिते चाऽऽत्मना क्रियमाणानां कर्मणां तत्फलानां च कर्तृत्वभोक्तृत्वादेः आत्मन्यारोपणमहङ्कारविमूढत्वमेव । लोके हि कस्यचिद्धनिनः विपणौ नियुक्तः, तत्परोक्षे क्रयविक्रयादिव्यवहारनिमित्तभूतो जनः न स्वतन्त्रः । यदि स्वातन्त्र्यमवलम्ब्य तद्व्यवहारं स्वायत्तीकरोति, तर्हि सः बध्यते बाध्यते च । एवम् आत्मजीवनाश्रयभूता सृष्टिः सर्वान्तर्यामिसम्बन्धिनी । अन्तर्यामिणश्चादर्शनात् कर्तृत्वभोक्तृत्वादेः आत्मन्यारोपणं बन्धदुःखयोः कारणं भवति ॥ ४, ५ ॥ अनर्थोपशमं पूर्वोक्तानर्थनिवर्तकम् अधोक्षजे भगवति साक्षात् भक्तियोगम् अपश्यदिति पूर्वेणान्वयः । एतत्सर्व स्वयं दृष्ट्वा विद्वान् व्यासः एवमजानतो लोकस्यार्थे सात्वतसंहितां श्रीमद्भागवतं चक्रे ॥ ६ ॥ यस्यां भागवतसंहितायां श्रूयमाणायां सत्यामेव पुंसः शोकमोहभयापहा भक्तिः परमपूरुषे कृष्णे उत्पद्यते । एतादृशी भागवती संहितां स व्यासः कृत्वा अनुक्रम्य आनुपूर्व्येण संशोध्य निवृत्तिनिरतं मुनिम् आत्मजं शुकम् अध्यापयामास || ७, ८ ॥ शौनक उवाच स वै निवृत्तिनिरतस्सर्वत्रोपेक्षको मुनिः । कस्य वा बृहतीमेतामात्मारामस्समभ्यसत् ॥ ९ ॥ सूत उवाच आत्मारामाच मुनयो निर्मन्था अप्युरुक्रमे । कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिमित्थम्भूतगुणो हरिः ।। १० । 214वाख्यानचतुष्टयविशिष्टम् हरेर्गुणाक्षिप्तमतिर्भगवान् बादरायणः । अध्यगान्महदाख्यानं नित्यं विष्णुजनप्रियः ।। ११ ।। परीक्षितोऽथ राजर्जन्यकर्मविलापनम् । संस्थां च पाण्डुपुत्राणां वक्ष्ये कृष्णकथोदर्यम् ॥ १२ ॥
2. 2 3. 4. 5.

श्रीम० स इति । कस्य वा हेतोः बृहतीं वितताम् ॥ ९ ॥ 44 [1-7-12 यदा ते मोहकलिल बुद्धिव्यतितरिष्यति । 2-52 ) इति । यद्वा ग्रन्थिरेव ग्रन्थः, निवृत्तः क्रोधाहङ्काररूपो मुक्तानां किं भक्त्या इत्यादिसर्वाक्षेपपरिहारार्थमाह इत्थंभूतगुण आत्मेति । निर्मन्थाः प्रन्येभ्यो निर्गताः । तदुक्तम् गीतासु - तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥” (भ.गी. ग्रन्थिः येषां ते निवृत्तहृदयग्रन्थय इत्यर्थः । ननु इति ॥ १० ॥ हरे रिति । अध्यगात् ननु भक्तिं कुर्वन्तु नाम, एतच्छास्त्राभ्यासे शुकस्य किं कारणमित्यत आह अधीतवान् । विष्णुजनाः प्रियाः यस्येत्यर्थः । ऐतद्वयाख्यानादिप्रसङ्गेन तत्संज्ञाभिकाम इति भावः । एतेन " तस्य पुत्रो महायोगी” (भाग. 1-4-4 ) इत्यादिना शुकस्य व्याख्याने प्रवृत्तिः कथमिति यत् पृष्टं तस्योत्तरमुक्तम् ॥ ११ ॥ यदन्यत्पृष्टं परीक्षितः प्रायोपवेशश्रयणं " तस्य जन्म महाश्चर्यम्” ( भाग 1-4-9 ) इत्यादिना तस्योत्तरं वक्तुमाह - परीक्षित इति । विलयनं मुक्तिं मृत्युं वा । संस्थां महाप्रस्थानं, श्रीकृष्णकथानामुदयो यथा भवति तथा ॥ १२ ॥

1. A.H,Vomit निवृतः उपनिधः येषां ते 2. A.B omit एतत् 3. A, B सङ्गति 4. AB ‘शेन श्रवर्ण 5.8 ए

वीर- तत्र लब्धावसरः पृच्छति शौनकः - स इति । वा इत्यवधारणे । निवृत्तिनिरतः मुनिः, अत एव सर्वत्र श्रोतव्येषु अध्येतव्येषु चोपेक्षकः आदररहितः आत्मारामः परमात्यैकपरः एवंविधः । कस्य वा हेतोरिति शेषः । कस्माद्धेतोः बृहतीं विपुलामेतां संहिताम् अभ्यसत् अधीतवान् । कथमेकाग्रचित्तो भगवन्मननपरः तद्विरोधिनीमेतां बृहतीं संहितां अभ्यसदिति प्रश्नाशयः ॥ ९ ॥

नेयं संहिता भगवन्मननविरोधिनी, प्रत्युत तदुपयुक्तभगवत्स्वरू⁹परूपगुणविवरणरूपत्वात् अतोऽधीतवान् इत्युत्तरं वक्तुं ता¹⁰वद्भक्तेः स्वरूपगुणविषयकतामाह सूतः - आत्मारामा इति । यद्यपि मुनयः आत्मारामाः परमात्मैकनिष्ठाः, अत एव निर्ग्रन्थाः लौकिकार्थप्रबन्धधारणरहिताः । अनिर्ग्राह्या इति पाठे अशिक्षणीया अपरप्रेष्याः¹¹ नि¹²रपेक्षाः इत्यर्थः । तथाऽपि ते उरुक्रमे भगवति अहैतुकम् अनन्यप्रयोजनां भक्तिं कुर्वन्ति । सविषयाया भक्तेः स्वरूपमाह - इत्थमिति । इत्थम्भूता एवंविधा गुणा यस्य तथाविधो हरिरिति, एवंविधां भक्तिं कुर्वन्तीत्यन्वयः । हरिः एवंविधगु¹³णकैतत्स्वरूपक इति इ¹⁴त्थं समनुध्यानात्मकत्वात् भक्तेः तत्र भजनीयस्वरूपगुणविषयकज्ञानस्य अपेक्षितत्वात् तद्विवरणरूपामिमां संहितामधीतवानिति भावः ॥ १० ॥

तदेवाऽऽह - हरे रिति । हरेः गुणैः वेदान्तेभ्यः अवगतैः अनुभूयमानैः गुणैः आक्षिप्ता आकृष्टा मतिः यस्य स भगवान् बादरायणिः शुकः नित्यं विष्णुजनप्रियः अ¹⁵हर्दिवमाख्यानमध्यगात् अधीतवान् । हरेरिति हरेः गुणाक्षिप्तमतिः विष्णुजनप्रियः इतीदं विशेषणद्वयं हेतुगर्भम् । विष्णोर्जना भक्ताः प्रिया यस्येति बहुव्रीहिः । अयं भावः - यद्यपि अ¹⁶नुभाव्याः भगवद्गुणाः वेदान्तेभ्योऽवगताः, तथाऽपि “स्वाध्यायाद्योगमासीत योगात् स्वाध्यायवान् भवेत्” इत्युक्तरीत्या भगवद्गुणप्रतिपादकप्रबन्धसंशीलनस्य अवश्यापेक्षितत्वात् कार्त्स्न्येनास्ये प्रबन्धस्य भगवदुणप्रतिपादकत्वात् सावतारतद्गुणकसविभूतिकस¹⁷भक्ततद्गुणस्यैव भगवतोऽनुभाव्यत्वात् अवतारतद्गुणभक्ततद्गुणाना विशिष्य वेदान्तेभ्योऽनवगतानां वेदान्तावगतगुणेभ्योऽपि अतिशयितानाम् अस्मादाख्यानादवगमात् इदमध्यगादिति अनेन प्रबन्धप्रशस्त्यं सूचितम् ॥ ११ ॥

तदेवं “कस्मिन् युगे प्रवृत्तेयम्” (भाग 1-4-3) इत्यादिप्रश्नानामुत्तरमुक्तम् । अथ “तस्य पुत्त्रो महायोगी” (भाग 1-4-4) इत्यादिप्रश्नस्योत्तरं विवक्षिष्यंस्तावत् “अभिमन्युसुतं सूत! प्राहुर्भागवतोत्तमम् । तस्य जन्म महाश्चर्यं कर्माणि च गृणीहि नः ॥” (भाग 1-4-9) इत्यादि प्रश्नानामुत्तरं सोपोद्धातं वक्तुं प्रतिजानीते परीक्षित इति । परीक्षितो राजर्षेः जन्म कर्माणि विलाप¹⁸नं विलयं च तेषां समाहारः, तदुपोद्वातरूपपाण्डुपुत्राणां संस्थानं स्थितिं वृत्तान्तमिति यावत् । तदेतत्सर्वं कृष्णस्य भगवतः कथायाः उदयः अनुप्रसक्तिः यस्मिन् तद्वक्ष्ये । संस्थां च कृष्णकथोदयामिति च पाठान्तरम् । तदा कृष्णकथोदयामिति संस्थाविशेषणं, संस्थाशब्दस्य यथोक्तएवार्थः । तत्र पाण्डुपुत्राणां सं¹⁹स्थानं परीक्षिज्जन्मकर्माद्युपोद्धातरूपा²⁰ परीक्षिज्जन्मकर्मादिकं तु इतः प्रभृति प्रधानप्रतिपाद्यम् । तदुभयानुप्रसक्ता कृष्णकथा । सर्वोऽयं स्कन्धः कृ²¹त्स्नप्रबन्धोपोद्धातरूप इति विवेकः ॥ १२ ॥

1 2 3 4 5. 6. 7 8 9 10 11 12

विज० अविद्वानिव शौनकचोदयति स वा इति । आत्मनि रमते इति आत्मारामो मुनिः, सर्वज्ञो मौनी वा । अत एव सर्वत्र शिष्यसङ्ग्रहणादौ उपेक्षकोदासीनबुद्धिः निवृत्तिनिरतः शुकः कस्य फलस्यार्थे बृहती महतीमेतां समभ्यसद्वा इत्यन्वयः । चतुर्षु पुरुषार्थेषु कस्य पुरुषार्थस्येति विकल्पार्थो वाशब्दः । ‘शुक-गता’ विति धातोः परब्रह्मणि अव्याहतबुद्धिगतित्वात् शुकः ॥ ९ ॥ 216 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-12 परिहरतीत्याह आत्मारामा इति । चशब्दोऽप्यर्थे । आत्मारामाः स्वरूपसुख एव रममाणा अपि अत एव निर्ग्राह्याः निरुपादेयाः मुनयः उत्तमाधिकारिणः उरुक्रमे उरवः क्रमाः पादविक्षेपाः यस्य स तथा, तस्मिन्नहैतुकी प्रयोजनविधुराम् आनन्दरूपां भक्तिं कुर्वन्ति, किं पुनः बहुजन्मस्वपरोक्षितपरतत्त्वाः ये भक्तन्या- दिसाधनातिशयेन मुक्तौ आनन्दातिशयमाकाङ्क्षमाणाः शुकादयः उरुक्रमे भक्तिं कुर्वन्तीति किं वर्णनीयमित्येकान्वयः । इत्थम्भूतगुणो निरपेक्षमुक्तमनोवशीकरणक्षमः किमुत अमुक्तमनोवशीकरणक्षमगुण इति वाच्यमिति भावः ॥ १० ॥ अतः शुकेन भागवताभ्यसनं कृतमित्याह हरे रिति । हरेरतिशयज्ञानानन्दादिगुणैः आक्षिप्ता आकृष्टा मतिर्यस्य स तथोक्तः बादरायणसुतो भगवान् नित्यं भागवतजनहृदयङ्गमं महदाख्यानम् । आख्यायते भगवन्महिमा अनेनेत्याख्यानं भागवतपुराणमध्यगात् अन्यांश्चाख्यापयामास च इत्येकान्वयः ॥ ११ ॥ कस्मिन् युगे इत्यादिशौनकप्रश्नं परिहृत्य तस्य जन्मेति प्रश्नं परिहरतीत्याह परीक्षित इति । अथ परीक्षितो राजर्षेः जन्म कर्म विलापनं मरणं वक्ष्ये । तदर्थे प्रथमतः पाण्डुपुत्राणां संस्थां स्वगरिहणं युद्धादुपरितनमहाभिषेकादिमहाप्रस्थानान्तां संस्थां स्थितिं च वक्ष्ये । कीदृशीं संस्थाम् ? कृष्णकथाया उदयो यस्यां सा तथोक्ता, ताम् ॥ १२ ॥ • Here किंपुनः परिहृत्य omit

---

उरुक्रमे is added since thes lune is found in B, K and M and forms part of the onginal commentary 1 AB प्रश्नं रा० कृ० निवृत्तिनिरतः सर्वत्रोपेक्षकः आत्मारामः स वै मुनिः शुकः कस्य वा हेतोः बृहती विपुलामेतां भागवतसंहिताम् अभ्यसत् अधीतवान् ? नित्यमुक्तस्य शुकयोगिनः प्रयोजनाभावात् भागवताध्ययने कारणं किमिति प्रश्नार्थः ॥ ९ ॥ आत्मारामाः परमात्मन्यनुरक्ताः मुनयो मननशीलाः निर्ग्रन्था अपि निवृत्तहृदयग्रन्थयोऽपि उरुक्रमे भगवति अहैतुकीं निष्कारणां भक्तिं कुर्वन्ति । कुत इति चेत् ? हरिः इत्थम्भूतगुणो विषयविरक्तजनवशीकरणनिपुणगुण इत्यर्थः । मोक्षकाङ्क्षया भागवताध्येतॄणां भागवताध्येतॄणां न तत्प्राप्तिः । काङ्क्षयैव हि नारदो विष्णुसान्निध्यं न प्रापत् पूर्वजन्मनि । तां विना विष्णुं ध्यायतां मनः तस्मिन् लीयते स एष मनोलयो मोक्षः । विष्णुश्च निष्कामः स्वाभिलाषं विनैव स्वस्मान्निर्गतायां त्रिगुणात्मक सृष्टौ आत्मानं पश्यन् बाल इव क्रीडति । एवमेव निष्कारणसाधनतत्परा एव भागवतोत्तमाः मुनयः इति पूर्वोक्तप्रश्नस्य समाधानम् ॥ १० ॥ भगवान् नित्यं विष्णुजनप्रियः विष्णुजनाः प्रियाः यस्य सः । बादरायणिः व्यासपुत्रः शुकः हरेः गुणाक्षिप्तमतिः गुणैः आक्षिप्ता आकृष्टा मतिः यस्य सः तथाभूतस्सन्, महद्विपुलमाख्यानं भागवताख्यानम् अध्यगात् अधीतवान् ॥ ११ ॥ 217 1-7-13] श्रीमद्भागवतमहापुराणाम् अथ राजर्षेः राजत्वे ऋषिवद्वर्तमानस्य परीक्षितः जन्म जननं कर्म कलिनिग्रहादिरूपं विलायनं मोक्षं कृष्णकथोदयं कृष्णकथाविर्भावसहितं पाण्डुपुत्राणां युधिष्ठिरादीनां संस्थानं महाप्रस्थानं वक्ष्ये कथयिष्यामि । अत्र राजर्षिपदेन द्रष्टा राजा गृह्यते तेन राजयोगीत्यर्थः निष्पद्यते । समदर्शनो योगी राजा भवितुमर्हतीति व्यज्यते ॥ १२ ॥ यदा मृधे कौरवसृञ्जयानां वीरेष्वथो वीरगतिं गतेषु । वृकोदराविद्धगदाभिमर्शभनोरुदण्डे धृतराष्ट्रपुते ॥ १३ ॥ भर्तुः प्रियं द्रौणिरिति स्म पश्यन् कृष्णासुतानां स्वपतां शिरांसि । उपहरद्विप्रियमेव तस्य जुगुप्सितं कर्म विगर्हयन्ति ।। १४ ।। माता शिशूनां निधनं सुतानां निशम्य घोरं परितप्यमाना । तंदारुदद् बाध्यकलाकुलाक्षी तां सान्त्वयंशाह किरीटमाली ।। १५ ।। तदा शुचस्ते प्रजामि भद्रे ! यद् ब्रह्मबन्धोः शिर आततायिनः । गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैरुपाहरे त्वाऽऽक्रम्य यत् स्त्रस्यसि देग्धता ॥ १६ ॥ इति प्रियां वल्गुविचित्रजत्यैः स सान्त्वयित्वाऽच्युतमित्रसूतः । अन्वाद्रवद्दशित उपधन्वा कपिध्वजो गुरुपुत्रं रथेन ॥ १७ ॥ तमापतन्तं स विलक्ष्य दूरात् कुमारहोद्विममना रथेन । पराद्रवत् प्राणपरीप्सुरुव्यां यावदमं स्वभयाद्यथाऽर्कः ॥ १८ ॥ यदाऽशरणमात्मानमैक्षत श्रान्तवाजिनम् । अस्त्रं ब्रह्मशिरो मेने आत्मत्राणं द्विजात्मजः ॥ १९ ॥ अथोपस्पृश्य सलिलं सन्दधे तत् समाहितः । अजाननुपसंहारं प्राणकृच्छ्र उपस्थिते ॥ २० ॥ 1 2. 3. M तन्मा 9. H वि. 10. HV ‘स्था’ " हाथा कः 15. H. V “मवेक्षत् 4. 5 6 7. 8 K,M 11. 12 13. 14. 16. 17 18. स 19. www.g श्रीध० तत्र परीक्षितः जन्म निरूपयिष्यन् आदौ तावत् गर्भस्थ एव अश्वत्थाम्रो ब्रह्मास्त्रात् कृष्णेन परिरक्षित इति वक्तुं कथां प्रस्तौति यदे त्यादिभिस्त्रिभिः । यदा द्रौणिरश्वत्थामा कृष्णासुतानां द्रौपदीपुत्राणां शिरांसि उपाहरत् तदा तन्माता अरुदत् । तां च सान्त्वयन् किरीटमाली अर्जुन आहेति तृतीयेनान्वयः । किमिति ? बालानां शिरांसि आनीतवानित्यपेक्षायामाह । मृधे युद्धे यद्यपि पाण्डवा अपि कौरवा एव । तथाऽपि सृञ्जयवंशजः धृष्टद्युम्नः 218 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-20 पाण्डवानां सेनापतिरिति सृञ्जयानामित्युक्तम् । वीरगतिं स्वर्गगतिम् । अथो अनन्तरम् । वृकोदरेण आविद्धायाः क्षिप्तायाः गदायाः अभिमर्शेन अभिघातेन भग्नौ ऊरुदण्डौ यस्य । तथाभूते धृतराष्ट्रपुत्रे दुर्योधने सति ॥ १३ ॥ भर्तु रिति । भर्तुः दुर्योधनस्य । स्मेति वितर्के । इति एवं प्रियं स्यादिति पश्यन् तस्य तद्विप्रियमेवेति वाक्यान्तरम् । विप्रियत्वे हेतुः - जुगुप्सितमंत्यन्तजुगुप्साविशिष्टमिति ॥ १४ ॥ मातेति । घोरं दुस्सहं यथा भवति तथा बाष्पस्य कलाभिः बिन्दुभिः आकुले व्याप्ते अक्षिणी यस्याः सां । किरीटस्य एकत्वेऽपि तदग्राणां बहुल्यात् किरीटमाली इत्युक्तम् ॥ १५ ॥ ?T तदेति । शुचः शोकाश्रूणि विमृजामि परिमार्जयामि यत् यदा ब्रह्मबन्धोः ब्राह्मणाधमस्य । आततायिन इति । " अग्रिदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारहरचैव षडेते ह्याततायिनः " ( वसि. स्पृ. 1-19 ) इति स्मरणादत्र आततायी शस्त्रपाणिः तेन च पुत्रहन्तृत्वं लक्ष्यते । गाण्डीवात् धनुषः मुक्तैः विशिखैः बाणैः उपाहरे त्वत्समीपमानयामि । यत् शिर आक्रम्य आसनं विधाय दग्धपुत्रा स्थास्यसि । स्वास्यसीति पाठान्तरम् ॥ १६ ॥ इतीति । वल्गवः रम्याः विचित्रा: जल्पाः भाषणानि तैः सः अर्जुनः अच्युत एव मित्रं सूतश्च यस्य सः। दंशितो बद्धकवचः । उग्रं धनुः चापं यस्य । कपिः हनुमान् ध्वजे यस्य सः । गुरोः पुत्रं रथेन अन्वैद्रवत् अन्वधावत् ॥ १७ ॥ तमिति । आपतन्तम् आधावन्तं सः द्रौणिः । कुमारहा बालघाती । उद्विग्नमनाः कम्पितहृदयः । प्राणपरीप्सुः प्राणान् लब्धुमिच्छुः, न तु कीर्तिम् । यावद्रमं यावद्रन्तुं शक्यं तावत् । उर्व्या पराद्रवत् पलायितः 1 को ब्रह्मा मृगो भूत्वा सुतां यन्धुमुद्यतस्सन् रुद्रस्य भयात् यथा पलायते स्म । अर्क इति पाठे वामनपुराणकथा सूचिता । तथाहि- विद्युन्माली नाम कश्चिद्राक्षसोऽभूत् माहेश्वरः । तस्मै रुद्रेण सौवर्ण विमानं दत्तम् । ततोऽसौ अर्कस्य पृष्ठतो भ्राम्यन् विमानदीप्त्या रात्रिं विलोपितवान् । ततोऽर्केण निजतेजोभिः द्रावयित्वा तद्विमानं पातितम् । तच्छ्रुत्वा कुपिते रुद्रे भयादर्कः पराद्रवत् । ततो रुद्रस्य क्रूरदृष्ट्या दन्दह्यमानः पतन् वाराणस्यां पतितो लोलार्कनाम्म्रा भुवि विख्यातः जीत इति ॥ १८ ॥ यदेति । अशरणं रक्षकरहितम् । ननु पलायनमेव रक्षकमस्ति ? न तस्यापि कुण्ठितत्वात् इत्याह श्रान्ता वाजिनो यस्य तम् । ब्रह्मशिरोऽस्त्रं ब्रह्मास्त्रम् । द्विजात्मज इति अदीर्घदर्शितामाह ॥ १९ ॥ अथेति । तत् ब्रह्मास्त्रम् । समाहितः कृतध्यानः । उपसंहारमजानतोऽपि सन्धाने हेतुः इति ॥ २० ॥ प्राणकृछ्र

1. A, H, Vomit परिरक्षित 2. A, B त्यादिना थ° 3 V अपा° 4 B उपाहृतवा’ 5 AB.V स्वर्गम् 6. A.B मिति ॥ १४ ॥ 7 A,B omit तथा 8. A, H, Vomat व्याप्ते 9. A omits सा 10 A बहुत्वात् 11 AB प्रभृ’ 12 B ‘हा 13 B दारापहारी च 14 A.B सती ॥ १६ ॥ 15. A, B omit सः 16. A, B ‘न्वा 17 AB ‘यत 18 H यभितु B जृम्भितु 19 A, B amt ऽभूत् 20 B भ्रमन् 21. A, B omit भुवि 22. AB omit जात 2191-7-20] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ²¹ वीर- तावत्परीक्षितो जन्मकर्मादिकं वक्तुं पाण्डुपुत्राणां संस्थानमाह - यदेत्यादिना यावत्पञ्चदशाध्यायसमाप्ति । तत्र परीक्षितो जन्म उपोद्घात एवान्तर्भाव्य उच्यते, कर्मादिकं तु ततः उपरितनग्रन्थेनेति विवेकः । यदेत्यस्य “तदा” इति तृतीयेनान्वयः । मृधे युद्धे कौरवाणां सृञ्जयानां च वीरेषु वीरगतिं वीराणां गतिं स्व²²र्गतिं गतेषु प्राप्तेषु सत्सु । धृतराष्ट्रपुत्रे दुर्योधने वृकोदरेण भीमेनापविद्धायाः प्रयुक्ताया गदाया अभिमर्शेन घातेन भग्नौ ऊरू एव दण्डौ यस्य तथाभूते सति ॥ १३ ॥

द्रौणिः अश्वत्थामा स्वचिकीर्षितं भर्तुः धृतराष्ट्रस्य अप्रियमपि प्रियमिति पश्यन् मन्यमानः स्वपतां शयानानां कृष्णायाः द्रौपद्याः सुतानां शिरांसि अपाहरत् छित्वा आनीतवान् । इदं कर्मं तस्य धृतराष्ट्रस्य विप्रियमेव । यद्वा, तस्य अश्वत्थाम्नः कर्म विप्रियमेव सर्वलोकस्यापीति शेषः । अत एव जुगुप्सितं विगर्हयन्ते अधुनाऽपि वि²³निन्दन्ति ॥ १४ ॥

यदैवं तदा माता द्रौपदी शिशूनां सुतानां घोरं निधनं मरणं निशा²⁴म्य दृष्ट्वा परितप्यमाना बाष्पैः आकुले अक्षिणी यस्याः तथाभूता बभूवेति शे²⁵षः । तदा तां द्रौपदीं सान्त्वयन् उपच्छन्दयन् किरीटमाली कि²⁶रीटानां माला सेवमानानां अस्यास्तीति किरीटमाली अर्जुनः । व्रीह्यादेः आकृतिगणत्वात् “व्रीह्यादिभ्यश्च” (अष्टा. 5-2-116) इति मत्वर्थीय इनिः । इदं वक्ष्यमाणमाह ॥ १५ ॥

तदेवाऽऽह - हे भद्रे! ब्रह्मबन्धोः ब्राह्मणाधमस्य आततायिनः “अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारापहर्ता च षडेते ह्या²⁷ततायिनः” (वसि. स्मृ. 1-19) इति शस्त्रपाणेराततायित्वस्मरणात् आततायिन इत्युक्तम् । शस्त्रपाणिर्नाम शस्त्रधारणेन निरपराधिप्राणिघातुकः । तस्य शिरो गाण्डीवेन मुक्तैः विशिखैः बाणैः, यद्यदा आहरेयं यद्यदा च²⁸ आहृतं शिरः पादेन आक्रम्य दग्धपुत्रा त्वं स्रा²⁹स्यसि । तदा ते तव शुचः विमृजामि मार्जयामि ॥ १६ ॥

इतीत्थं वल्गुभिः सुन्दरैः विचित्रैश्च जल्पैः भाषणैः प्रियां द्रौपदीं सान्त्वयित्वा, अच्युतः कृष्णो मित्रं सूतः सारथिश्च यस्य सारथीकृताच्युत इत्यर्थः । दंशितः कवचितः उग्रं धनुः गाण्डीवं यस्य । कपिध्वजः हनुमच्चिह्नितः ध्वजो यस्य सोऽर्जुनः । रथेन साधनेन गुरोः द्रोणाचार्यस्य पुत्रमश्वत्थामानम् अन्वाद्रवत् अन्वधावत् ॥ १७ ॥

आपतन्तं तमर्जुनं दूरादेव विलक्ष्य प्रत्यभिज्ञाय कुमारहा कुमारघाती सोऽश्वत्थामा उद्विग्नं भीतं मनो यस्य तथाभूतः प्राणपरीप्सुः प्राणान् आप्तुमिच्छुः जिजीविषुरित्यर्थः । उर्व्यां भूमौ यावदमं यावदन्तुं शक्यं तावद्रथेन साधनेन पराद्रवत् पलायितवान् । को दक्षः यथा रुद्रभयात्, तद्वत् ॥ १८ ॥

यदाऽशरणं रक्षकरहितं श्रान्ता वाजिनो यस्य तमात्मानमैक्षत पर्यालोचितवान् । तदा स द्विजात्मजो द्रौणिः । आत्मा त्रायते अनेनेत्यात्मत्राणं स्वरक्षणोपायं ब्रह्मशिरोनामकमस्त्रं मेनेऽबुध्यत । ब्रह्मशिरोऽस्त्रेण अर्जुनं हत्वा आत्मानं रक्षिष्यामि इत्यध्यवसितवानित्यर्थः ॥ १९ ॥

अथ सलिलमुपस्पृश्य आचम्य समाहितः अस्त्रप्रयोगोपयुक्तमनःप्रणिधानयुक्तः संहारम् अस्त्रोपसंहारमजानन्नपि प्राणकृच्छ्रे प्राणापद्युपस्थितायां तद् ब्रह्मशिरोऽस्त्रं सन्दधे प्रयुयोज ॥ २० ॥

1. 2 3. 4. 5 6 7. B. 220 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-20 विज० अथो कथान्तरं निरूप्यते यदेति । कौरवपाण्डवानां मृधे युद्धे भीष्मादिषु वीरेषु वीरगति स्वर्ग गतेषु धृतराष्ट्रपुत्रे दुर्योधने वृकोदरेण आविद्धायाः भ्रान्तायाः गदायाः अभिमशेन सम्यक्ताडनेन भग्नः ऊरुदण्डो यस्य स तथोक्तः, तस्मिन् सति दुर्योधनपातमारभ्य ॥ १३ ॥ भर्तुः स्वस्वामिनो दुर्योधनस्य मया प्रियं कार्यम् इति स्म पश्यन् निरूपयन् द्रौणिः यदा स्वपतां निद्रां कुर्वतां कृष्णासुतानां द्रौपदीपुत्राणां शिरांसि अपाहरत् तदां ॥ १४ ॥ सुतानां माता द्रौपदी शिशूनां सुतानां निधनं निशम्य घोरं यथा भवति तथा परितप्यमाना निधनं विश्रम्भणं वा तस्य द्रौणेः जुगुप्सितं निन्दितम् एतच्छिशुनिधनाख्यं कर्म निगर्हयन्ती अरुददित्येकान्वयः । कीदृशं कर्म ? द्रौणेरेव विप्रियं न तु दुर्योधनस्य, भारते पांस्वभिषेकादिना अप्रियत्वोक्तेः । इदानीं द्रौणिना शिश्वादिवधात् पूर्वदृष्टं स्वप्रमाह तामिति । किरीटमाली अर्जुनः सान्त्वयन् दुःखं शमयन् तां द्रौपदीमाह ॥ १५ ॥ गाण्डीवनिस्सृतैः विशिखैः विविधशिखैः शरीरं खनित्वा विशन्तीति वा शरैराततायिनो हनिष्यन् मरिष्यामीति क्रूरक्रियाकारिणो ब्रह्मबन्धोः ब्राह्मणाघमस्य द्रौणेः शिर उपाहरे छेत्स्यामि । त्वं तच्छिरः पुरतः स्थितं पदा आक्रम्य पुत्रवधदुःखनिमित्तनयनजातैः जलैः स्त्रास्यसि स्त्रानं करिष्यसीति यस्मात् तस्मात् हे भद्रे ! मा शुचः शोचनं मा कुरु । अश्रु पाणिना निरुजन् हे भद्रे ! मा रुद इत्यसान्त्वयत् इत्यन्वयः । शुचो नैवेति वा । “अनिदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः । क्षेत्रदारहरश्चैव षडेते ह्याततायिनः " ( वसि. स्मृ. 1-19) इति “आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचार- यन् " (मनु. स्मृ. 8-350) इति स्मृतेः ॥ १६ ॥ , स कपिध्वज इति । वल्गवो मनोहरा विचित्रा विविधाश्चर्यभूता जल्पा वाग्विशेषा ये ते तथोक्ताः । तैः प्रियां भार्या सान्त्वयित्वा रथेन गुरुपुत्रमभ्यद्रवत् इत्यन्वयः । अच्युत एव मित्रम् अनिमित्तबन्धुः सूतो यन्ता यस्य स तथोक्तः, दंशितः कवचितः, उयं भयङ्करं धनुः यस्य स तथोक्तः || १७ | कुमारहा कुमारान् हतवान् द्रौणिः उर्व्या भूमौ यावद्रमं यावद्गन्तुं शक्यं तावद्रथेन पराद्रवदित्यन्वयः । किं कृत्वा ? आपतन्तं तमर्जुनं दूराद्विलोक्य उद्विग्नमनाः संभ्रान्तचेताः प्राणपरीप्सुः जीवनलाभेप्सुः । क इव ? रुद्रस्य भयात् आर्किः अर्कपुत्रः शनैश्चरः । पुरा यथा रूद्रस्य तृतीयनेत्रस्य तेजसो भयादार्किः परिधावति तथेति वायुपुराणान्तरप्रसिद्धमिदम् । “यथा क” इति केचित् पठन्ति । ब्रह्मपञ्चमशिरश्छेदनाय प्रवृत्तं रुद्रं दृष्ट्ा ब्रह्मा परिधावति इत्येतदसुरजनमोहायेति ज्ञातव्यम् ॥ १८ ॥ अशरणं पालकरहितम् आत्मत्राणम् आत्मानं त्रायत इति ब्रह्मशिरोनामास्त्रम् ॥ १९ ॥ ब्रह्मास्त्रप्रयोगे इतिकर्तव्यतामाह

अथेति । अथ ईक्षणानन्तरमुपस्पृश्य आचम्य संहारमुपसंहारम् । अपिशब्देन विद्याया असङ्कल्पं दर्शयति । तर्हि किमर्थं सन्दध इति तत्राऽऽह प्राणेति ॥ २० ॥ 221 1-7-21] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० कौरवसृञ्जयानां कौरवाणां पाण्डवानां च मृधे युद्धे वीरेषु वीरगतिं स्वर्ग गतेषु । अथो अनन्तरम्। धृतराष्ट्रपुत्रे दुर्योधने वृकोदराविद्धगदाभिमर्शभग्नोरुदण्डे वृकोदरेण आविद्धायाः क्षिप्तायाः गदायाः अभिमशेन अभिघातेन भग्नौ ऊरुदण्डौ यस्य तथाभूते सति । भर्तुः ममेति शेषः । प्रभोः दुर्योधनस्य प्रियमिति स्म पश्यन् आलोचयन् द्रौणिः अश्वत्थामा स्वपतां कृष्णासुतानां द्रौपदीपुत्राणां शिरांसि यदा उपाहरत् छित्त्वा आनीतवान् । तस्य तत्कर्म सर्वस्थापि विप्रियमेव जातमिति शेषः । अपि च तत्कर्म जुगुप्सितमिति विगर्हयन्ति । अधुनाऽपि सर्वे “जनाः निन्दन्ति । तदा माता द्रौपदी शिशूनां सुतानां घोरं निधनं मरणं निशम्य श्रुत्वा परितप्यमाना बाष्पकलाऽऽकुलाक्षी बाष्पकलाभिः अश्रुबिन्दुभिः आकुले अक्षिणी यस्याः सा तथाभूता सती अरुदत् रोदनं कृतवती । तां तादृशीं द्रौपदीं सान्त्वयन् किरीटमाली अर्जुनः आह ॥ १३, १४, १५ ॥ हे भद्रे ! यत् यदा गाण्डीवमुक्तैः विशिखैः बाणैः ब्रह्मबन्धोः ब्राह्मणाधमस्य आततायिनः शस्त्रपाणेः अश्वत्थाम्नः इति शेषः । शिरः त्वा त्वां प्रति उपाहरे त्वत्समीपमानयामि; यत् शिरच आक्रम्य दग्धपुत्रा मृतसुता स्थास्यसि त्वमिति शेषः । तदा ते तव शुचः शोकाश्रूणि विमृजामि परिमार्जयामि ।। १६ ।। सः अर्जुनः इत्येवं वल्गुविचित्रजल्पैः मनोहरैः विचित्रैश्च जल्पैः भाषणैः प्रियां द्रौपदीं सान्त्वयित्वा अच्युतमित्रसूतः अच्युत एव मित्र सूतश्च यस्य तथाभूतः । दर्शितो बद्धकवचः उग्रधन्वा कपिध्वजस्सन् रथेन गुरुपुत्रमश्वत्थामानम् अन्वाद्रवत् अन्वधावत् । अत्र पार्थसारथे: मित्रत्वकथनेन तत्कृतं सारथ्यं भारतप्रधनकालिकात् दुष्टशिक्षणशिष्टरक्षण धर्मसंस्थापनप्रयोजनकात् सारथ्यात् भिन्नमिति ज्ञेयम् ॥ १७ ॥ आपतन्तम् आधावन्तं तमर्जुनं दूराद्विलक्ष्य प्रत्यभिज्ञाय कुमारहा बालघाती सः अश्वत्थामा उद्विग्रमनाः कम्पितमानसः प्राणपरीप्सुः प्राणान् प्राप्तुमिच्छुः रुद्रभयात् कः यथा ब्रह्मेव यावदमं यावद्गन्तुं शक्यं तावत्, उय पराद्रवत् पलायितवान् ॥ १८ ॥ द्विजात्मजः द्रौणिः यदा श्रान्तवाजिनमात्मानमशरणं रक्षकरहितमैक्षत पर्यालोचितवान् तदेति शेषः । आत्मत्राणम् आत्मरक्षकं ब्रह्मशिरः तन्नामकमस्त्रं मेनेऽबुध्यत ॥ १९ ॥ अथ अनन्तरं प्राणकृच्छ्रे प्राणानां कष्टे उपस्थिते प्राप्ते सति उपसंहारम् अस्त्रोपसंहारम् अजानन्नपि सलिलमुपस्पृश्य आचम्य समाहितः एकाग्रमनस्कः अस्त्रं ब्रह्मशिरोनामकास्त्रं सन्दधे प्रयुक्तवान् ॥ २० ॥ ततः प्रादुष्कृतं तेजः प्रचण्डं सर्वतोदिशम् । प्रोणापदमभिप्रेक्ष्यं विष्णुं जिष्णुरुवाच ह ।। २१ ।। अर्जुन उवाच कृष्ण ! कृष्ण ! महाभांग ! भक्तानामभयङ्कर! | त्वमेको दह्यमानानामपवर्गोऽसि संसृतेः ॥ २२ ॥ 222 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् त्वमाद्यः पुरुषस्साक्षादीश्वरः प्रकृतेः परः । मायां व्युदस्य चिच्छया कैवल्ये स्थित आत्मनि ॥ २३ ॥ स एवं जीवलोकस्य मायामोहितचेतसः । विधत्से स्वेन वीर्येण श्रेयो धर्मादिलक्षणम् ॥ २४ ॥ तथाऽयं चावतारस्ते भुवो भारजिहीर्षया । स्वानां चानन्यभावानामनुध्यानाय चासकृत् ॥ २५ ॥ किमिदं स्वित्कुतो वेति देवदेव ! न वेदम्यहम् । सर्वतोमुखमायाति तेजः परमदारुणम् ॥ २६ ॥ श्रीभगवानुवाच वेस्थेदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्ममस्त्रं प्रदर्शितम् । नैवासौ वेद संहारं प्राणबाध उपस्थिते ॥। २७ ॥ नास्यान्यतमं किञ्चिदत्रं प्रत्यवर्कर्शनम् । जात्रतेज उन्नद्धमस्त्रज्ञो हांस्त्रतेजसा ॥ २८ ॥ [1-7-28

1. 2. 3 4 5. 6 7. 8 9.

श्रीध० तत इति । ततः अस्त्रात् सर्वतोदिशं प्रादुष्कृतं प्रकटीभूतं तेजः अभिप्रेक्ष्य समन्ताद्विलोक्य ततः प्राणापदं चाभिप्रेक्ष्य अर्जुनः कृष्णमुवाच ॥ २१ ॥ प्रस्तुतं विज्ञापयितुं प्रथमं स्तौति अपवर्जयिता नाशक इत्यर्थः ॥ २२ ॥

कृष्णेति चतुर्भिः । संसृतेर्हेतोः दह्यमानानां तस्याः अपवर्गः त्वमिति । यतः त्वमीश्वरस्साक्षात् । कुतः ? यतः प्रकृतेः परः पुरुषः । तत्कुतः ? यतः आद्यः कारणम् । कारणत्वेत्वविकारितामाह । मायां व्युदस्य अभिभूय कैवल्यरूपे आत्मन्येव स्थितः ॥ २३ ॥ त्रिवर्गदाताऽपि त्वमेवेत्याह

स इति । यस्त्वं मायामभिभूय स्थितः स एव मायाऽभिभूतस्य जनस्य धर्मादिफलमुपासितस्सन् विधत्से स्वेन वीर्येण प्रभावेण ॥ २४ ॥ 2 तथाच अनेनावतारेण तव साघुपक्षपातो लक्षित इत्याह- तथेति । किं भूभारभैरणं मदिच्छामात्रेण न स्वानां ज्ञातीनामनुध्यानाय च तथा अनन्यभावानाम् एकान्तभक्तानां च ॥ २५ ॥ भवति ? तत्राऽऽह एवं स्तुत्वा प्रस्तुतं विज्ञापयति- किमिति । किमात्मकमिदं कुतो वा आयातीति । स्विद्वितकें ॥ २६ ॥ 223 1-7-28] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वेस्थेति । इदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्ममस्त्रं तेन च प्राणबाधे उपस्थिते प्राप्ते प्रदर्शितं केवलं न तु तत्प्रयोगे कुशल इत्यर्थः । यतोऽसौ उपसंहारं न वेद । एतच्च त्वं तु वेत्थ जानासि ॥। २७ ॥ त्वमज्ञोऽसि नहीति । प्रत्यवकर्शनं कृशत्वकरं निवर्तकमित्यर्थः । अतः तदत्रतेजः उन्नद्धमुत्कण्ठं विजृम्भितमित्यर्थः । ब्रह्मास्त्रतेजसैव जहि घातय । त्वत्प्रयुक्तं चास्त्रं तदुपसंहृत्य स्वयमुपशाम्येत् यतः संवस्त्रप्रयोगकुशलोऽसि ॥ २८ ॥ 1 A,B अध्य° 2 A, B क्ष्य’ 3 AB सर्वास्त्रप्रयोगकुशलोऽसि ‘ह’ 4 B ज्ञापयति 5 A,B omit विजृम्भितमित्यर्थः 6 A 7 A.B omst ²⁹ वीर- ततः सर्वतोदिशं सर्वदिक्षु प्रादुष्कृतं प्रादुर्भूतं प्रचण्डमुग्रं तेजः प्राणापदमभिप्रेक्ष्य प्राणविपत्तिकारित्वेन उत्प्रेक्ष्य जिष्णुरर्जुनो विष्णुं श्रीकृष्णमुवाच ॥ २१ ॥

तदेवाऽऽह - कृष्ण! कृष्णेत्यादि पञ्चभिः । प्रादुष्कृतं तेजो याथात्म्यात् त³⁰दुपसंहारानभिज्ञः तदुभयज्ञापनाय भगवन्तं कृष्णं प्रष्टुकामो नाहमपि वेद्मीति मा वोच इत्यभिप्रायेण तावत् भगवन्तं स्वाभाविकैः धर्मैः स्तौति चतुर्भिः । हे कृष्ण! कृष्ण! “कृषिर्भूवाचकश्शब्दोणश्च निर्वृतिवाचकः³¹” इ³²ति निरुक्तकृष्णशब्दोपस्थापितसर्वलोकसुखावहत्वरूपगुणानुसन्धानकृतसम्भ्रमात् द्विरुक्तिः । हे महाबाहो! “बाहू राजन्यः कृतः” (पु. सू. 1-5) इत्युक्तरीत्या राजन्यकुलप्रभवबाहो! भक्तानाम् अभयं करोतीति तथाभूतः, तस्य सम्बोधनम् । दह्यमानानां ता³³पत्रयेण दह्यमानानां जनानां संसृतेरपवर्गः पारभूतः संसारात् विमोचक इति यावत् । त्वमेक एव कृत्स्त्रजगत्सुखावहस्य, तत्रापि भक्तानामभयङ्करस्य संसृतिरूपमहाभयक्षेपणक्षमस्य तव कियानेतदुपस्थितभयापनयने प्रयास इति भावः ॥ २२ ॥

नन्वेवंविधस्त्वीश्वरो नाहमित्यत आह - त्वमिति । त्वमेव साक्षादीश्वरः यत्किञ्चिदीशितव्य³⁴वस्त्वपेक्षया सर्वोऽपि लोक ईश्वर एवेत्यनितरसाधारणैः धर्मैः अभिप्रेतमीश्वरमितरस्मात् व्यावर्तयति । आद्यः आदौ भवः निखिलजगत्कारणत्वेनावस्थितः पुरुषः सर्वान्तरात्मतया सर्वप्रशासितृत्वेन सर्वहृदयान्तर्वर्तीत्यर्थः । अथापि प्रकृतेः परः “भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च” (भ.गी. 7-4) “अपरेयमितस्त्वन्याम्” (भ.गी. 7-5) इत्यादिश्लोकद्वयोक्तप्रकृतिद्वयाद्विलक्षणः पुरुषशब्देन “पूस्संज्ञे वै शरीरेऽस्मिन् शयनात् पुरुषो हरिः” इति निरुक्तेन सर्वान्तरात्मत्वं सर्वाधारत्वं च फलितम् । प्रकृतेः परः इत्यनेन प्रकृतिगतधर्मास्पर्शश्च । नन्वीश्वरश्च सर्वाधारकश्चेत् तस्य किं धारकम् ? देहाद्विलक्षणस्यापि जीवस्य देवोऽहं मनुष्योऽहम् इति देहधर्मस्पर्शदर्शनात् कथं तस्य प्रकृतिधर्मा- स्पर्शश्चेत्यतो विशिनष्टि - चिच्छक्त्या शक्तिशब्दः सर्वत्र कार्योपयोग्यपृथक्सद्धविशेषणवाची । चिच्छक्त्या ज्ञानशक्त्या नित्याविर्भूतापरिच्छिन्नधर्मभूतज्ञानशक्त्या मायां प्रकृतिं चेतनाचेतनात्मिकां व्युदस्य; मायाशब्दोऽत्र उपचारात् मायाधर्मपरः । मायाधर्मान् व्युदस्य मायाधर्मैरस्पृष्ट इत्यर्थः । केवल एव कैवल्यः | स्वार्थे ष्यञ् । केवले आत्मनि स्थितः “स्वे महिम्नि प्रतिष्ठितः” (मैत्रा. उ. 6-25) इत्युक्तरीत्या आधारान्तरानपेक्ष इत्यर्थः । जीवस्तु कर्मणा सङ्कुचितज्ञानत्वात् देहात्मभ्र³⁵मेण देहधर्मानात्मन्यध्यस्यति । ईश्वरस्तु चिच्छक्त्या तान् व्युदस्य तत्तज्जीवान्तरात्मतया तत्तज्जीवकर्मानुरूपं फलं प्रयच्छन् अनितरधार्योऽवतिष्ठत इति भावः ॥ २३ ॥

तदेवाऽऽह - स एवेति । उक्तविध ईश्वर एव त्वम् । मायया देहात्मभ्रमस्वतन्त्रात्मभ्रमादिरूपमायाकार्येण मोहितं चेतो यस्य तस्य जीवलोकस्य धर्मादिलक्षणं धर्मार्थकाममोक्षरूपपुरुषार्थचतुष्टयरूपं श्रेयः, तद्विपर्ययरूपम् अश्रेयश्च तत्तत्कर्मानुगुण्येन स्वेन स्वेन वीर्येण स्वाभाविकेनाप्रच्युतेन माहात्म्येन उपलक्षितः विधत्से प्रयच्छसि ॥ २४ ॥

न केवलमन्तरात्मतया एवं विधत्से, अपितु अवतारमुखेनापि इत्यभिप्रा³⁶येण आह - तथेति । भुवो भारभूतानां दुष्कृतां जिहीर्षया संहारेच्छ्या अनन्यभावानाम् अनन्यप्रयोजनभक्तियोगर्निष्ठानां स्वानां स्वकीयानामसकृदनुध्यानाय चायं तवावतारः ॥ २५ ॥

एवं संस्तुत्य प्रकृतं पृच्छति - किमिति । इदं तेजः किंस्विदिति याथात्म्यप्रश्नः । कुतो वेति हेतुप्रश्नः । कुतो वा आगच्छति, कुतश्च शमिष्यतीत्यर्थः । स्वस्य तु एतदज्ञानमावेदयति न वेद्ययहमिति । तर्हि किं जानासीत्यत्राऽऽह | सर्वतोमुखं परमदारुणं तेजः आ³⁷यातीत्येतावदेव वेद्मीत्यर्थः ॥ २६ ॥

इत्थं संस्तुतो विज्ञापितश्च भगवान् सर्वज्ञ आह - वेत्थेति द्वाभ्याम् । प्राणबाध उपस्थिते सति द्रोणपुत्रस्येति कर्तरि षष्ठी । तेन प्रदर्शितं प्रयुक्तं ब्राह्यमस्त्रमिदं तेजो वेत्थ जानीहि । असौ द्रोणपुत्रः संहारं प्रयुक्तब्रह्मास्त्रोपसंहारं न वेद न जानाति ॥ २७ ॥

तर्हि कथमिदमुपसंहर्तव्यमित्यत्राऽऽह - नेति । अस्य द्रोणपुत्रप्रदर्शितस्य ब्रह्मास्त्रस्य प्रत्यवम³⁸र्शकं प्रतिभटमस्त्रं ततोऽन्यतमं किश्चिदपि न विद्यते अतोऽस्त्रज्ञः ब्रह्मास्त्रप्रयोगोपसंहाराभिज्ञः त्वमस्त्रतेजसा ब्रह्मास्त्रतेजसैव उन्नद्धमुद्रिक्तम् अस्त्रतेजः ब्रह्मास्त्रतेजः जहि, त्वमपि ब्रह्मास्त्रेणैव तदभिभावयेत्यर्थः ॥ २८ ॥

• 1 2. 3 4 5. 6 7.

विज० ततः तस्मात् अस्त्रादुत्पत्रं सर्वतोदिशं प्रापतयानुवत् प्रचण्डमभिप्रेक्ष्य दृष्ट्ा जिष्णुरर्जुनः । हेत्यनेन मनस्याश्चर्यं कृत्वेति दर्शयति ॥ २१ ॥ कृष्ण ! सदानन्दात्मक! कृष्ण ! दुःखकर्षणशील! संसृतेर्जातेन तापाग्निना दह्यमानानां पुंसां त्वमेक एव संसृतेरपवर्गोऽसि दुःखनाशकरोऽसीत्यन्वयः ॥ २२ ॥

अनिष्टपरिहारसामर्थ्य तवास्तीत्याह त्वमिति । पापानि औषत् अदहदिति पुरुषः, “सर्वान् पाप्मन औषत्तस्मात् पुरुषः” (बृह. उ. 1-4-1) इति श्रुतेः । पुरुषः पुरु बहु सरतीति वा । सर्वेषामादौ भवनादाद्यः साक्षादीश्वरः निरुपचरितैश्वर्योपेतः । तत्कथमिति तत्राऽऽह - प्रकृतेरिति । चित्प्रकृतेरप्युत्तम एवंविधस्त्वं चिच्छत्या 225 19 1-7-28] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् स्वरूपज्ञानशक्त्या मायां बन्धकशक्तिं निरस्य कैवल्ये प्रकृतिप्राकृतबन्धरहिते आत्मनि स्वरूपे स्थितो ग्रतोऽत इत्यन्वयः । स भगवान् कस्मिन् प्रतिष्ठित इति “स्वे महिनि " ( मैत्रा. उ. 6-25 ) इति श्रुतेः ॥ २३ ॥ स प्रकृतिप्राकृतसम्बन्धरहित एव बन्धकशक्त्या मोहितबुद्धेर्जीवलोकस्य स्वरूपवीर्येण धर्मादिलक्षणं श्रेयो विधित्सुरवतरतीत्यन्वयः ॥ २४ ॥ भगवदवतारास्ते यथा पुंसामनुध्यानादिना मोक्षहेतवस्तथा भुवो भारजिहीर्षया कृतोऽयं चावतारश्चानन्य भक्तानां स्वानामसकृदनुध्यानाय स्यादित्यतो मोक्षं साधयतस्तव भक्तैहिकदुःखनिवारकत्वं किं वर्णनीयमिति भावः । भूभारानुध्या- नयोः समुच्चये चशब्दः || २५ ॥ यत्तेजः परमं दारुणं सर्वतोमुखमायाति हे देव! तदिदं किंखित् कुतो वेति अहं न वेद्मि इत्यन्वयः ॥ २६ ॥ यत्तेजः तदिदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्ममस्त्रं वेत्थेत्यन्वयः । कीदृशम् ? प्राणबाधे जीवाधिष्ठितदेहनाशे उपस्थिते आसत्रे सति प्रदर्शितम् । प्राणबाध इत्येतत्कुतो वाऽवगतमिति तत्राऽऽह नेति । असौ द्रौणिः अस्यास्त्रस्य संहारं न वेदेति यस्मादतो ज्ञायते प्राणबाधे मुक्तमिति ॥ २७ ॥ अस्त्राणामन्यतमं aftaarस्य प्रत्यवकर्षणं विसर्गोपसंहारपूर्वकमस्त्रज्ञः त्वमस्त्रतेजसा उन्नद्धमुद्धतमस्त्रतेजो www प्रतीकारसमर्थ निवर्तकं न हि । जहीत्यन्वयः । हिशब्दों हेतौ ॥ २८ ॥ अतोऽस्त्रज्ञो रा० कृ० ततः ब्रह्मशिरोनामकास्त्रात् सर्वतोदिशं प्रादुष्कृतं प्रादुर्भूतं प्रचण्डमुग्रं प्राणापदं प्राणविपत्तिहेतुभूतं तेजः अभिप्रेक्ष्य जिष्णुः अर्जुनः विष्णुं कृष्णमुवाच ॥ २१ ॥ महाबाहो ! कृष्ण ! कृष्ण ! भक्तानामभयङ्कर ! संसृतेः जननमरणरूपात् संसाराद्धेतोः दह्यमानानां जीवानां अपवर्गः मोक्षस्वरूपः त्वमेकोऽसि ॥ २२ ॥ त्वं प्रकृतेः मायारूपिण्याः परः अतीतः साक्षादीश्वरः आद्यः पुरुषस्सन् चिच्छक्त्या ज्ञानशक्त्या मायाम् अहन्ताममताकारणभूताम् अविद्यां व्युदस्य तिरस्कृत्य केवले कैवल्यरूपे आत्मनि स्वरूपे स्थितः स्थितवान् ॥ २३ ॥ स एव पूर्वोक्तः ईश्वर एव त्वं मायामोहितचेतसः मायया अविद्यया मोहितं देहेन्द्रियाद्यात्माभिमानवत् चेतः यस्य तथाभूतस्य जीवलोकस्य स्वेन वीर्येण अचिन्त्यप्रभावेण धर्मादिलक्षणं धर्मार्थकाममोक्षादिलक्षणं श्रेयः पुरुषार्थं विधत्से प्रयच्छसीत्यर्थः ॥ २४ ॥ तथा भुवः भारजिहीर्षया भारभूतानां दुष्टानां संहारेच्छया अनन्यभावानाम् एकान्तभक्तानां स्वानां स्वाश्रितानाम् असकृत् निरन्तरम् अनुध्यानाय च अयं तेऽवतारः कृत इति शेषः ॥ २५ ॥ हे देवदेव! सर्वतोमुखं परमदारुणं तेजः आयाति । तदिदं किंखित् परमार्थतः, किं रूपं कुतो वेति कुतो हेतोरायातीति अहं न वेद्मि ॥ २६ ॥ 226 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-36 इदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्ममस्त्रं, जानीहीति शेषः । प्राणबाधे उपस्थिते प्रदर्शितं तेनेति शेषः । असौ द्रौणिः संहारम् अस्त्रोपसंहारं नैव वेद नैव जानाति । वेत्थ त्वं जानासि ॥ २७ ॥ अस्य ब्रह्मशिरोनामकास्त्रस्य प्रत्यवकर्शनं कृशत्वापादकं निवर्तकमिति यावत् । अन्यतमं ततो भिन्नं किञ्चिदस्त्रं न हि नास्ति खलु । अस्त्रज्ञोऽसि त्वमिति शेषः । उन्नद्धमुत्कटमस्त्रतेजः ब्रह्मास्त्रतेजः जहि उपसंहर ॥ २८ ॥ स्वप्रयुक्तब्रह्मास्त्रतेजसा अस्त्रतेजसा सूत उवाच श्रुत्वा भगवता प्रोक्तं फल्गुनः परवीरहा । स्पृष्ट्राऽपस्तं परिक्रम्य ब्राह्मं ब्राह्मायं सन्दधे ॥ २९ ॥ संहत्यान्योन्यमुभयोस्तेजसी शरसंवृते । आवृत्य रोदसी खं च ववृधातेऽर्कवह्निवत् ॥ ३० ॥ दृष्टाऽस्त्रतेजस्तु तयोस्त्रीन् लोकान् प्रदहन्महत् । दह्यमानाः प्रजास्सर्वाः सांवर्तक ममंसत ।। ३१ ॥ प्रजोपप्लवमालक्ष्य लोकव्यतिकरं च तम् । मतं च वासुदेवस्य सञ्जहारार्जुनो द्वयम् ॥ ३२ ॥ तत आसाद्य तरसा दारुणं गौतमीसुतम् । बबन्धामर्षताम्राक्षः पशुं रशनया यथा ॥ ३३ ॥ शिबिराय निनीषन्तं दशा बद्धा रिपुं बलात् । प्राहार्जुनं प्रकुपितो भगवानम्बुजेक्षणः || ३४ ॥ मैनं पार्थार्हसि त्रातुं ब्रह्मबन्धुमिमं जहि । योऽसावनागसस्सुप्तानवधीन्निशि बालकान् ॥ ३५ ॥ मत्तं प्रमत्तमुन्मत्तं सुप्तं बालं स्त्रियं जडम् । प्रपन्नं विरथं भीतं न रिपुं हन्ति धर्मवित् ॥ ३६ ॥

3 4 5. 6 श्रीध० श्रुत्वेति । परे शत्रवः त एव वीराः तान् हन्तीति तथाविधः । फल्गुन- अर्जुनः अपः स्पृष्टक्ष आचम्य तं श्रीकृष्णं परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्माय ब्रह्मास्त्रं निवर्तयितुम् ॥ २९ 227 1-7-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् संहत्येति । ततश्च उभयोः ब्रह्मास्त्रयोः तेजसी शरैः संवृते संवेष्टिते परस्परं मिलित्वा ववृधाते अवर्धेताम् । किं कृत्वा ? रोदसी द्यावापृथिव्यौ खमन्तरिक्षं च आवृत्य । यथा प्रलये सङ्कर्षणमुखाभिः उपरि स्थितोऽर्कच संहत्य वर्धेते तद्वत् ॥ ३० ॥ वान् ॥ ३२ ॥ " दृष्टेति । तयोः द्रौणिफल्गुनयोः ततः तेन दह्यमानाः सांवर्तकं प्रलयाग्निम् अमंसत मेनिरे ॥ ३१ ॥ प्रजेति । लोकानां व्यतिकरं व्यत्ययं नाशमित्यर्थः । वासुदेवस्य मतं च आलक्ष्य ब्रह्मास्त्रद्वयमुपसंहृत- तत इति । गौतमवंशजा गौतमी कृपी तस्याः सुतम् । अमर्षेण कोपेन ताम्रे अक्षिणी यस्य सः । पशुं यथेति । तस्य बन्धनं धर्म इत्यत्र व दृष्टान्तः । यथा याज्ञिकः पशुमिवं रशनया रज्ज्वा निर्घृणत्वे दृष्टान्तः बध्नाति ॥ ३३ ॥ शोकरोषादियुक्तस्याप्यर्जुनस्य धर्मनिष्ठाख्यापनाय श्रीकृष्णवाक्यं तदाह शिबिराय राजनिवेशाय नेतुमिच्छन्तम् अर्जुनं प्रकुपितः तद्वधाभावेनामर्षं प्राप्तः षङ्गिः- शिबिराय इति । इवेति ॥ ३४ ॥ मेति । अनागसो निरपराधान्। ब्रह्मबन्धुं ब्राह्मणाभासम् ॥ ३५ ॥ रिपोरपि सुप्तस्य बालस्य च वधो न धर्मः इत्यन्यार्थेः दर्शयति प्रमत्तमनवहितम् । उन्मतं ग्रहवातादिना । जडम् अनुद्यमम् । प्रपन्नं शरणागतम् । विरथं भगरथम् ॥ ३६ ॥

1. A,B फा° 2. A,B फा° 3. A, B omit ततः 4. A B कृपत्वे 5 A B omit वा 6 V ° कं 7 A.B
2. A, B omit तन्धा प्राप्तः मत्त मिति । मत्तं मद्यादिना । 8 A. H. Vomit अर्जुनं । ³⁸ वीर- इत्थं भगवता प्रोक्तमस्त्रोपसंहारोपायं श्रुत्वा परवीरहा फ³⁹ल्गुनोऽर्जुनः अप आचम्य तं कृष्णं परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्माय ब्रह्मास्त्राय प्रतिभटं ब्राह्ममेवास्त्रं सन्दधे प्रयुयोज ॥ २९ ॥

ततः तयोरुभयोरस्त्रयोः तेजसी शरैः व्याप्तेऽन्योन्यं संहत्य सङ्गत्य रोदसी द्यावापृथिव्यौ खमाकाशं च आवृत्य आवेष्ट्य अर्कवह्नी इव ववृधाते वृद्धिं गते ॥ ३० ॥

किञ्च ततः त्रीन् लोकान् प्रदहत् तयोः द्रौण्यर्जुनयोः अस्त्रतेजः तत्प्रयुक्तास्त्रतेजो दृष्ट्वा तेन दह्यमानाः सर्वाः प्रजाः सांवर्तकं प्रलयाग्निममंसत अमन्यन्त ॥ ३१ ॥

लोकव्यतिकरं लोकोपमर्दनरूपं प्रजोपद्रवं वासुदेवस्य मतमभिप्रायं च आलक्ष्यार्जुनः द्वयं ब्रह्मास्त्रद्वयं सञ्जहार उपसंहृतवान् ॥ ३२ ॥

तत आसाद्य समीपमेत्य दारुणमुग्नं गौतम्याः द्रोणपत्न्याः कृप्याः सुतं द्रौणिम् अमर्षेण क्रोधेन ताम्रे अक्षिणी यस्य सः अर्जुनः । तरसा बलेन बबन्ध यथा रज्ज्वा पशुं तद्वत् ॥ ३३ ॥

रिपुं द्रौणिं बलात् रज्ज्वा बद्ध्वा शिबिराय राजनिवेशा⁴⁰य शिबिरं प्रति निनीषन्तं नेतुमिच्छन्तम् अर्जुनं भगवानम्बुजेक्षणः कृष्णः प्रकुपित आह धर्मपरीक्षार्थमिति भावः ॥ ३४ ॥

तदेवाऽऽह - नैनमिति पञ्चभिः । हे पार्थ! इमं ब्रह्मबन्धुं त्रातुं जीवयितुं नैवार्हसि किन्तु जहि । “आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन्” (मनु. स्मृ. 8-350) इति स्मृतेरिति भावः । तदेवाऽऽह - योऽसौ ब्रह्मबन्धुः निशि बालकान् तत्रापि सुप्तानवधीत् ॥ ३५ ॥

धर्मवित् पुमान् मत्तादिरूपं रिपुं न हन्ति । एवं तु धर्मस्थितिरित्यर्थः । तत्र मत्तं मधुना, प्रमत्तमनवहितं, उन्मत्तं पित्तादिना, जडं केवलमज्ञम् ॥ ३६ ॥

J 2 5 विज० परेषां शत्रूणां सम्बन्धिनो वीरान् हन्तीति परवीरहा, शत्रुवीरानिति वा । तं कृष्णं परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य ।। २९ ।। उभयोः शरसंवृते तेजसी अन्योन्यं संहत्य सङ्घट्टनं कृत्वा रोदसी द्यावापृथिव्यौ खमाकाशं च आवृत्य अर्कवह्निवत् ववृधाते इत्यन्वयः ॥ ३० ॥ सांवर्तकं प्रलयकालीनदाहममंसत न्यरूपयन् ॥ ३१ ॥ व्यतिकरो नाशोऽस्त्रोपसंहारलक्षणं वासुदेवमतम् ॥ ३२ ॥ गौतमीसुतं कृपीपुत्तं, रशनया रज्ज्वा ॥ ३३ ॥ शिबिराय स्कन्धावाराय सेनानिवेशनस्थानायेति यावत् । निनीषन्तं नेतुमिच्छन्तम् ॥ ३४ ॥ , हे पार्थ! ब्रह्मबन्धुं ब्राह्मणाधममेनमश्वत्थामानं त्रातुं नार्हसि किन्तु योऽसौ निशि रात्रौ सुप्तान् बालकान् अवधीदितीमं जहि हनेत्यन्वयः । अनागसोऽकृतापराधान् । तत्राश्वत्थाम्नो वध्यत्वेऽनागस्त्वं सुप्तत्वं बालकत्वमिति हेतुत्रयमनादृत्य तद्धननं कारणमिति ज्ञातव्यम् " अनागसं प्रसुप्तं च बालकं हन्ति यो नरः । स खण्डशो विधातव्य इत्येवं मनुरब्रवीत्” इति स्मृतेः ॥ ३५ ॥ रिपुणा नैते हन्तव्या इत्याह- मत्तमिति । मत्तं मद्यादिपानेन मदान्धं प्रमत्तं विस्मृतिमन्तम् उपसं ग्रहग्रस्तं, जडं स्वतो विवेकज्ञानशून्यं, सुप्तं निद्रितं बालं विशेषानभिज्ञं, स्त्रियं बाल्ये तारुण्ये वार्धके च पराधीनवृत्तिं प्रपन्नं शरणागतं विरथं रथादिसाधनरहितम् । विपथं युद्धमार्गादपक्रान्तमिति केचित् पठित्वा व्याचक्षते ; तत्, भयचलनयोः इति धातोः भीतं चलितं युद्धमार्गादपसृतमित्यनेन पुनरुक्तम् । न च कम्पितार्थत्वं, पाठविरोधात् । अतोऽनुपासितगुरुचरणैः उत्प्रेक्षितमुपेक्षणीयम् ॥ ३६ ॥

1. B. K.M निशातव्य 2291-7-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० भगवता श्रीकृष्णेन प्रोक्तम् अस्त्रोपसंहारोपायं श्रुत्वा परवीरहा शत्रुवीरहन्ता फल्गुनः अर्जुनः अपः पृष्ट्रा आचम्य तं श्रीकृष्णं परिक्रम्य प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्माय ब्रह्मास्त्रोपसंहाराय ब्राह्यमस्त्रं सन्दधे प्रयुयोज ।। २९ ।। उभयोः ब्रह्मास्त्रयोः तेजसी शरसंवृते शरैस्संवेष्टिते अन्योन्यं संहत्य रोदसी द्यावापृथिव्यौ खमन्तरिक्षं च आवृत्य अर्कवह्निवत् ववृधाते वृद्धिं गते ॥ ३० ॥ तत स्त्रीन् लोकान् प्रदहत् महत् तयोः अश्वत्थामार्जुनयोः अस्त्रतेजः दृष्ट्वा तेनेति शेषः । दह्यमानाः सर्वाः प्रजाः सांवर्तकं प्रलयानिं अमंसत अमन्यन्त ॥ ३१ ॥ लोकव्यतिकरं लोकनाशरूपं तं प्रजोपप्लवं प्रजानामुपद्रवं वासुदेवस्य मतम् आशयं च आलक्ष्य विलोक्य अर्जुनः द्वयं ब्रह्मास्त्रद्वयं सञ्जहार उपसंहृतवान् । ब्रह्मास्त्र तत्प्रयोक्तृभिः अनुध्याता संकल्पिता च आत्मशक्तिः या तेजोरूपेण व्याप्नोति, अश्वत्थामा तद्यथाविधि प्रयुक्तवान् । अर्जुनस्तु कृष्णं प्रदक्षिणीकृत्य तमनुस्मृत्य च तत् प्रायुङ्ग । प्रयोगभेदेन प्रयुक्तयोरस्त्रयोः तारतम्यम् । तथाहि द्रौणिप्रयुक्तमस्त्रं सूर्यसमम्, अर्जुनप्रयुक्तमस्त्रं वह्निसमम् । ते द्वे परस्परं प्राहरताम् । परमात्मना सृष्टो बहिर्व्यक्तरूपो भानुः तदन्तर्यामिरूपोऽग्निरिति ऋग्वेदोक्तिः । ब्रह्मास्त्रतेजोमयं कृष्णमनुस्मरता परिक्रमता च किरीटिना प्रयुक्तेऽस्त्रे तदनुषक्तं द्वितीयमस्त्रं द्रौणिप्रयुक्तं प्रशमं प्रापत् । सेयमर्जुनकृता अस्त्रद्वयोपसंहारप्रक्रिया ॥ ३२ ॥ ततः अस्त्रोपसंहारानन्तरम् अमर्षताम्राक्षः पुत्त्रवधजातेनासहनेन रक्ताक्ष: अर्जुन इति शेषः । तरसा वेगेन दारुणं क्रूरं गौतमीसुतं कृपीसुतं द्रौणिम् आसाद्य समीपं गत्वा रशनया रज्ज्वा पशुं यथा पशुमिव बबन्ध बद्धवान् ।। ३३ ।। रज्ज्वा रिपुं बलात् बद्धा शिबिराय निनीषन्तं नेतुमिच्छन्तमर्जुनं प्रति प्रकुपितः प्रकोपं गतो भगवानम्बुजेक्षणः प्राह अवोचत् ॥ ३४ ॥ हे! पार्थ! योऽसौ द्रौणिरनागसः निरपराधान् सुप्तान् निद्रितान् तत्रापि बालकान् तानपि निशि रात्रौ अवधीत् तमेनं ब्रह्मबन्धुं ब्राह्मणाधमं त्रातुं रक्षितुं माऽर्हसि । इमं जहि । अत्र “प्रकुपितः अम्बुजेक्षणः” इति कथनेन भगवतो दुष्टचेष्टासु प्रकोप एव न तु आत्मविकारहेतुः रोषः । अत एव सोऽन्तः कृपामय इति अम्बजेक्षणपदेन व्यज्यते । एतेन भगवत्कृतं दुष्टशिक्षणं प्रेममूलकं न तु द्वेषकृतमित्युत्रेयम् ॥ ३५ ॥ धर्मवित् धर्मज्ञः मत्तं मद्यादिना विवशं प्रमत्तं कार्यान्तरव्यग्रतया अनवहितम्, उन्मत्तं पिशाचादिभिः पीडितं, सुप्तं बालं जडं प्रयत्नरहितं स्त्रियं प्रपत्रं शरणागतं विरथं भम्ररथं भीतं भयेन पलायमानम् एतादृशं रिपुं न हन्ति न हन्यादित्यर्थः । अयं तावत् राजसामान्यधर्मः । तेन लोकक्षेमार्थं कृष्णकृतः पूतनावधः निर्दोष एव ॥ ३६ ॥ 230 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् स्वप्राणान् यः परप्राणैः प्रपुष्णात्यघृणः खलः । तद्वषस्तस्य हि श्रेयो योषाद्यात्यधः पुमान् ॥ ३७ ॥ प्रतिश्रुतं च भवता पाञ्चाल्यै शृण्वतो मम । आहरिष्ये शिरस्तस्य यस्ते मानिनि! पुत्रहा ॥ ३८ ॥ तदसौ वध्यतां पाप आतताय्यात्मबन्धुहा । भर्तुश्च विप्रियं वीर! कृतवान् कुलपांसनः ।। ३९ ॥ सूत उवाच एवं परीक्षता धर्म पार्थः कृष्णेन चोदितः । नैच्छद्धन्तुं गुरुसुतं यद्यप्यात्महनं महान् ॥ ४० ॥ अथोपेत्य स्वशिबिरं गोविन्दप्रियसारथिः । न्यवेदयत्तं प्रियायै शोचन्त्या आत्मजान् हतान् ॥ ४१ ॥ तथाऽऽहृतं पशुवत् पाशबद्धमवाखं कर्मजुगुप्सितेन । निरीक्ष्य कृष्णापकृतं गुरोस्सुतं वामस्वभावा कृपया ननाम चं ॥। ४२ ।। उवाच चासहन्त्यस्य बन्धनानयनं सती । मुच्यतां मुच्यतामेषं ब्राह्मणो नितरां गुरुः ।। ४३ ।।
2. 2. 3 4 S [1-7-43 श्रीध० स्वेति । तद्वधो दण्डरूपः तस्यैव श्रेयः पुरुषार्थः । यत् यतः दण्डप्रायश्चित्तरहितात् दोषात् स पुमान् अधो यातीति नरकादिकं प्राप्नोति । तथा च स्मृतिः “राजभिर्धृतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः । विधूतकल्मषा यान्ति स्वर्ग सुकृतिनो यथा ।” (मनु, स्मृ. 8-318 ) इति ॥ ३७, ३८, ३९ ॥ एवमिति । यद्यपि चोदितः; तथाऽपि हन्तुं नैच्छत् । आत्महनं पुत्रहन्तारमपि “आत्मा वै पुत्रनामासि।” इति श्रुतेः । आत्मशब्देन पुत्तपरामर्शः । यतः महान् ॥ ४० ॥ तत इति । गोविन्दः प्रियः सारथिः च यस्य सः । आत्मजान् शोचन्त्यै ।। ४१ ।। तथेति । तथा परिभवेन आहृतमानीतम् । कर्मणः जुगुप्सितेन दोषेण अवाडुखम् । अपकृतम् अपकारिणम् । कृपया निरीक्ष्य । वामः शोभनः स्वभावः यस्यास्सा || ४२ ॥ 231 1-7-43] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् उवाचेति । बन्धनेन आनयनमसहमाना ॥ ४३ ॥ ननाम चोवाच चेति चकाराभ्यां सम्भ्रमस्सूचितः
3. A, B omit नरकादिकं प्राप्नोति 2. A,B स्मरन्ति 3. A,B omit आत्मा वै… पुत्तपरामर्श: 4. Homits आत्मश… परामर्श: 5. A omits च ⁴⁰ वीर- योऽघृणः निष्कृपावान् अत एव खलो दुरात्मा यः पुमान् परेषां प्राणैः स्वप्राणान् प्रपुष्णाति तस्य वधः तस्यैव श्रेयस्करः अन्यथा यस्मात् अकृतप्रायश्चित्तात् दोषात् पुमान् अधः नरके पतति ॥ ३७ ॥

किञ्च मम शृण्वतस्सतो भवता पाञ्चाल्यै द्रौपद्यै प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातं किमिति ? हे मानिनि! यस्तव पुत्रहन्ता तस्य शिर आहरिष्ये आहरिष्यामीति ॥ ३८ ॥

तत् तस्मादसौ पापात्मा आतताय्यात्मनस्तव बन्धुहा कुमारघाती हे वीर! भर्तुः धृतराष्ट्रस्य विप्रियमिदं कर्म कृतवान् । कुलपांसनः कुलदूषकश्चातो वध्यताम् ॥ ३९ ॥

इत्थं धर्मं परीक्षता धर्मपरीक्षार्थमेवं ब्रु⁴¹वता कृष्णेन चोदितोऽपि इ⁴²त्यर्थः पार्थोऽर्जुन आत्मजहनमपि सुतहनमपि तं गुरुसुतं द्रौणिं हन्तुं नैच्छत् । यतोऽर्जुनो महान् गुरुकृतोपकाराभिज्ञः ॥ ४० ॥

ततो गोविन्दः प्रियः सारथिश्च यस्य सोऽर्जुनः स्वशिबिरमागत्य हतानात्मजान् प्रति शोचन्त्यै प्रियायै द्रौपद्यै तं द्रौणिं न्यवेदयत् ॥ ४१ ॥

तथा आहृतमानीतं पशुना तुल्यं पशुवत् पाशेन बद्धम् । पशुर्यथा पाशेन बध्यते तद्वद्बद्धम् । कर्मणः स्वकृतस्य जुगुप्सितेन जुगुप्साशब्दात् स्वार्थसन्नन्तात् भावे क्तः । निन्दया हेतुना अवाङ्मखम्। अ⁴³धोमुखम् अपकृतमपकारिणम् अर्जुनेनापकृतं वा, गुरोस्सुतमश्वत्थामानं निरीक्ष्य दृष्ट्वा द्रौपदी वामस्वभावा हेतुगर्भमिदं सुस्वभावत्वात् ननाम ॥ ४२ ॥

अस्य गुरुसुतस्य बन्धनेन आनयनं बन्धनपूर्वकमानयनं बन्धनमानयनं च वा अस्य अर्जुनस्य वा अर्जुनकर्तृकबन्धनानयनमिति वा । असहन्ती सती द्रौपदी उवाच । उक्तिमेवाऽऽह - मुच्यतामित्यादिभिः सार्धैः पञ्चभिः । एष द्रौणिर्मुच्यतां मुच्यताम्; त्वरया द्विरुक्तिः । मोचनीयत्वे हेतुं दर्शयन्ती विशिनष्टि । ब्राह्मणस्तत्रापि गुरुः ॥ ४३ ॥

1. 2 3 विज० खल इन्द्रियारामोऽघृणो दयारहितः तद्वधः तस्य हिंसकस्य हननं श्रेयः साधु, कुतो येषां हिंसादिदोषादधो नरकं यातीति यस्मात्तस्मादिति ॥ ३७ ॥ प्रतिज्ञा च रक्षणीयेत्याह

प्रतिश्रुतमिति । हे मानिनि! माना! यः ते तव पुत्रान् हतवान् तस्य शिर आहरिष्य इति मम शृण्वतः सतः पाञ्चाल्यै द्रौपद्यै प्रतिज्ञातञ्च यस्मात्तस्मादित्यन्वयः ॥ ३८ ॥ 232 ख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-43 आत्मबन्धुस्सुतस्तोकः पुत्रो उदाहृतः” इत्यभिधानात् आत्मबन्धून् सुतान् हतवानित्यन्वयः । तस्मादसौ पापः । विप्रियं तु लोकदृष्टति ज्ञातव्यम् ॥ ३९ ॥ हरिणा अर्जुनं प्रति द्रौणिवधप्रतिपादनमर्जुनस्य धर्मपरीक्षणाभिप्रायमेव न तु वधाभिप्रायमिति कथनपूर्वकम- र्जुनस्य भक्तयतिशयं कथयति एवमिति । पार्थो गुरुसुतं हन्तुं नैच्छदित्यन्वयः । कथम्भूतः ? यद्यप्येवं धर्म परीक्षता कृष्णेन चोदितः, तथाऽपि नैच्छत् । कथम्भूतम् ? आत्मानं हतवन्तम् अयमपि कश्चिद्धेतुः । पुनरपि कथम्भूतः ? महान् महापुरुषः महत्त्वात् नैच्छदिति भावः ॥ ४० ॥ अथ गोविन्दः प्रियच सारथिश्च यस्य स तथोक्तः; स पार्थः स्वशिबिरमुपेत्य द्रौणिना हतान् आत्मजान् पुत्रान् प्रति शोचन्त्यै प्रियायै द्रौपद्ये तं न्यवेदयदित्येकान्वयः ॥ ४१ ॥ वामस्वभावा मृदुस्वभावा चारुतरशीलेति यावत् । कृष्णा तथाऽऽहृतं, तदेवाऽऽह पशुत्वात् पाशेन बद्ध, कर्मजुगुप्सितेन कर्मणा लज्जया अवाडुखम् अपकृतं पुचहत्यया अपकर्तारमपि गुरोः सुतं निरीक्ष्य कृपया ननामेत्येकान्वयः ॥ ४२ ॥ न केवलं नत्वा तूष्णीमभूत्, किन्तु वचनं चोवाचेत्याह - नयनमसहमाना सती प्रशस्तसौशील्यादिगुणवती ब्राह्मण एव वर्णानां गुरु: उवाचेति । अस्य द्रौणेः बन्धनेन अयन नितरां युष्माकं गुरुः || ४३ || रा० कृ० यः अघृणः दयारहितः खलः दुष्टः परप्राणैः स्वप्राणान् पुष्णाति रक्षति, तद्वधः तादृशदुष्टस्य वधः तस्य हि तस्यैव श्रेयः श्रेयस्करः । अन्यथा यद्दोषात् यतो दोषात् पुमान् स इति शेषः । अधः नरकादिकं याति प्राप्नोति ॥ ३७ ॥ हे मानिनि ! द्रौपदि ! यः ते पुत्रहा पुत्रान् हतवान् तस्य शिरः आहरिष्ये त्वत्समीपमानेष्यामीति मम शृण्वत एव सतः भवता पाञ्चाल्यै प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातम् ॥ ३८ ॥ हे वीर! हे अर्जुन! पापः आततायी निष्कारणमन्यषातुकः आत्मबन्धुहा तव पुत्रघाती कुलपांसनः ब्राह्मणकुलदूषकः अश्वत्थामा भर्तुश्च दुर्योधनस्यापि विप्रियमप्रियं कृतवान् । तत् तस्मादसौ वध्यताम् हन्यताम् ॥ ३९ ॥ एवं धर्म परीक्षता कृष्णेन चोदितः प्रेरितः महान् पार्थः आत्महनं यद्यपि आत्मभूतपुत्त्रघातिनमपि गुरुसुतमश्वत्थामानं हन्तुं नैच्छत् ॥ ४० ॥ अथ अनन्तरं गोविन्दप्रियसारथिः गोविन्दः प्रियः सारथिश्च यस्य सः अर्जुनः स्वशिबिरमुपेत्य आगत्य हतान् आत्मजान् उद्दिश्येति शेषः । शौचन्त्यै विलपन्त्यै प्रियायै द्रौपद्यै तमश्वत्थामानं न्यवेदयत् प्रादर्शयत् ॥ ४१ ॥ तथा अवमानेन आहृतमानीतं पशुवत् पाशबद्धं कर्मजुगुप्सितेन निन्दितकर्मणा अवाखमधोमुखम् अपकृतं कृतापकारमपि गुरोस्सुतमश्वत्थामानं वामस्वभावा शोभनस्वभावा कृष्णा द्रौपदी कृपया निरीक्ष्य ननाम च 233 1-7-44] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् नमस्कृतवती । अत्र द्रौपद्याः परिणतमातृवात्सल्यातिशयः सूचितः । कृप्यपि पुत्रदुःखपीडिता माभूदिति पुत्रघातिन्यपि अश्वत्थामनि द्रौपदी दयां प्रदर्शितवती ॥ ४२ ॥ किञ्चात्य द्रौणेः बन्धनानयनं बन्धनेनानयनं असहमाना सती द्रौपदी “ब्राह्मणो नितरां गुरुश्च एष मुच्यतां मुच्यताम् ।” सम्भ्रमे द्विरुक्तिः । इति अर्जुनमुवाच ॥ ४३ ॥

1. 8 च सरहस्यो धनुर्वेदः सविसर्गोपसंयमः । अस्त्रप्रामश्च भवता शिक्षितो यदनुग्रहात् ॥ ४४ ॥ स एवं भगवान् द्रोणः प्रजारूपेण वर्तते । तस्यात्मनोऽर्थं पल्यास्ते नान्वगाद्वीरसूः कृपी ॥ ४५ ॥ तद्धर्मज्ञ ! महाभाग ! भवद्धिगौरवं कुलम् । वृजिनं नार्हति प्राप्तुं पूज्यं वन्द्यमभीक्ष्णशः ॥ ४६ ॥ मा रोदीदस्य जननी गौतमी पतिदेवता । यथाऽहं मृतवत्साऽऽर्ता रोदिम्यमुखी मुहुः || ४७ ॥ यैः कोपितं ब्रह्मकुलं राजन्यैरजितात्मभिः । तत्कुलं प्रत्याशु सानुबन्धं शुचार्पितम् ॥ ४८ ॥ सूत उवाच धर्म्यं न्याय्यं सकरुणं निर्व्यलीकं समं महत् । राजा धर्मसुतो राज्ञ्याः प्रत्यनन्दद्ववो द्विजाः ! ।। ४९ ।। नकुलरसहदेवश्च युयुधानो धनञ्जयः । भगवान् देवकीपुत्रो ये चान्ये याश्च योषितः ॥ ५० ॥ 2 3 4 श्रीधर सरहस्य इति । सरहस्यः गोप्यमन्त्रसहितः । विसर्गः अस्त्रप्रयोगः, उपसंयमः उपसंहारः, ताभ्यां सहितः अस्त्रसमूहश्च यदनुग्रहात् यस्य द्रोणस्यानुग्रहात् प्रसादात् ॥ ४४ ॥ स इति । किञ्च तस्य द्रोणस्य आत्मा देहः तस्यार्धं कृपी आस्ते । अर्धत्वे हेतुः पत्नी । “अर्थो वा एष आत्मनो यत्पत्नी” (तैति ब्रा. 3-3-3 ) इति श्रुतेः । “जायापती अभिमादधीयाताम्” इति श्रुतेरुभयोरेकाकारत्वाव- गमाच्च । ननु भर्तरि मृते सा कथं जीवति ? तत्राऽऽह नान्वगाद्भर्तारम् यतः वीरसूः पुत्रवती ॥ ४५ ॥ 234व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-50 तदिति । तत्तस्मात् गौरवं गुरोः कुलं कौरवं वा भवद्भिः कर्तृभिः वृजिनं दुःखं प्राप्तुं नार्हति । किन्तु पूज्यं वन्द्यञ्च ॥ ४६ ॥ मा रोदीत् इति । मृतवत्सा मृतपुत्रा ॥ ४७ ॥ विपक्षे दोषमाह

यैरिति । तेषां राजन्यानां कुलम् । कर्म कथम्भूतम् ? सानुबन्धं सपरिवारम् । शुचा शोकेन अर्पितं व्याप्तं च ब्रह्मकुलं कर्तृ प्रदहति ॥ ४८ ॥ धर्म्यमिति । धर्म्यमित्यादयो वचसः षडुणाः पूर्वश्लोकषट्टे द्रष्टव्याः । तत्र धर्म्यं धर्मादनपेतम् । मुच्यतां मुच्यतामिति । न्याय्यं न्यायादनपेतम् । सरहस्य इत्यादि । सकरुणं तस्यात्मनोऽर्धमित्यादि । निर्व्यलीकं तद्धर्मज्ञेति । समं मा रोदीदिति दुःखसाम्योक्तेः । महत् यैः कोपितमिति निष्ठुरोक्तव्या हितोपदेशात् । एवम्भूतं राश्याः वचो हे द्विजाः । प्रत्यनन्दत् अनुमोदितवान् ॥ ४९ ॥ नकुल इति । नकुलादयश्च प्रत्यनन्दन् । युयुधानः सात्यकिः ॥ ५० ॥

1. A, B omit यदनुग्रहात् प्रसादात् ॥ ४४ ॥ 2 A, B omt कौरवं वा 3 A “नोऽर्धमिति 8 नोऽर्थं पत्नीति । ⁴³ वीर- न ह्येष गुरुः अपित्वस्यायं पितेत्यत्र⁴⁴ आह - सरहस्य इति । भवता यस्यानुग्रहात् रहस्येन सहितो धनुर्वेदः सविसर्गोपसंयमः प्रयोगोपसंहारसहितोऽस्त्रग्रामः अस्त्रसमुदायश्च शिक्षितः ॥ ४४ ॥

स भगवान् द्रोण एवैष प्रजारूपेण वर्तते । एतच्छब्दो द्रोणस्यैवाकारान्तरेण अवस्थितिपरामर्शकः “आत्मा वै पुत्रः” (कौषी. उ. 2-11) इति श्रुतेरिति भावः । पुत्त्रविषयापकारेण पितैवापक्रियते इति भावः । ननु स स्वर्गतः इत्यत्राऽऽह - तस्येति । तस्य द्रोणस्यात्मनः शरीरस्यार्धम् अर्धांशरूपा तत्पत्नी कृपी वीरसूः पुत्रवती स⁴⁵ती आस्ते, नान्वगात् न साऽनुमरणं कृतवती । अर्धमिति । समांशाभिप्रायेण नपुंसकनिर्देशः । “अर्थो वा एष आत्मनो यत्पत्नी” (तैत्ति. ब्रा. 3-3-3) इति श्रुत्यभिप्रायेणार्धमित्युक्तम् । द्रोणस्य स्वर्गतत्वेऽपि तदर्धशरीरभूता तत्पत्न्यपक्रि⁴⁶यत एवेति भावः ॥ ४५ ॥

तत् तस्मात् हे धर्मज्ञ! मदुक्तधर्माभिज्ञ! हे महाभाग! गुर्वपमानराहित्यरूपमहाभाग्ययुक्त! भवद्भिः गुरूणां बहुमन्तृभिः गौरवं कुलं गुरोः सम्बन्धि कुलं वृजिनं दुःखं प्राप्तुं प्रापयितुं, भवद्भिर्हेतुभिः वृजिनं प्राप्तुमिति वा नार्हति, किन्त्वभीक्ष्णशः पौनःपुन्येन पूज्यं वन्दनीयं च भवद्भिरित्यनुषङ्गः ॥ ४६ ॥

एतद्विष⁴⁷यापकृत्या कृपी नितरामहमिव दुःखिता स्यात्, तत्तवानुचितमित्यभिप्रायेण आह । मृता वत्साः पुत्त्रा यस्यास्सा अत एव आर्ताऽहं मुहुर्मुहुरश्रुमुखी यथा रोदिमि तथाऽस्य ब्राह्मणस्य जननी पतिरेव देवता यस्यास्सा गौतमी गौतमस्य दुहिता कृपी मा रोदीत् ॥ ४७ ॥

किञ्च इदं कर्म अस्मत्कुलस्याप्यनर्थकारीत्याह - यैरिति । अजितात्मभिः अजितः क्रोधपरवश आत्मा मनो येषां तैः यै राजन्यैः ब्रह्मकुलं विप्रकुलं कोपितं, कोपविषयीकृतम्, अत एव शुचा शोकेन अर्पितं प्रापितं दुःखितं सदित्यर्थः । तेषां राजन्यानां कुलं सानुबन्धमनुबन्धसहित माशु दहति । अत्र प्रदहनक्रियाकर्तृ ब्रह्मकुलं, कर्म तु राजन्यकुलम् ॥ ४८ ॥

हे द्विजाः! इत्थं धर्म्यं धर्मादनपेतं, न्याय्यं न्यायात् नीतेः अनपेतं, सकरुणं करुणायुक्तं निर्व्यलीकम् अनृताप्रियरहितं समम् अविषममनुरूपं महत् आशयगम्भीरं च राज्ञ्या द्रौपद्या वचो निशम्य धर्मसुतो युधिष्ठिरः प्रत्यनन्दत् ॥ ४९ ॥

तथा नकुलादयः ये चान्ये तद्व्यतिरिक्ताः पुरुषाः, याश्च स्त्रियः सर्वे ते प्रत्यनन्दन्निति वचनविपरिणामेन पूर्वेणान्वयः ॥ ५० ॥

1. 2. 3 4. । विज० अतिशयितगुरुत्वमाह सरहस्येति । सरहस्यः सकीलको धनुर्वेदः सविसर्गोपसंयमः प्रयोगोपसंहारसहितः अस्त्रग्रामो ब्रह्मास्त्रसमूहो यस्य द्रोणस्यानुग्रहात् भवता शिक्षितः अभ्यस्तः ॥ ४४ ॥ । स एष द्रोणो भगवान् प्रजारूपेण “आत्मा वै पुत्रनामासि” (कौषी. उ. 2-11 ) इति श्रुतेः पुत्ररूपेण वर्तते यतो गुरुपुत्रस्य गुरुवत्पूजार्हत्वादिति भावः । किन्तु अन्योऽपि हेतुरस्तीत्याह - तस्येति । तस्य द्रोणस्यात्मनः शरीरस्यार्धमर्थाङ्गी सती वीरसूः वीरपुक्तवती कृपी सम्प्रत्यास्ते, पतिं नान्वगात् अनुगमनं न कृतवती यतः अतो गुरुपलीभक्त्या च मुच्यतामिति भावः ॥ ४५ ॥ न केवलं गुरुभक्तिरेवात्र हेतुः अन्योऽप्यस्तीत्याह तदिति । गुरौ गुरुपुत्रेषु वा आचारनमनलक्षणो यो धर्मः तं जानातीति धर्मज्ञः । हे धर्मज्ञ! भगानां भाग्यानां समुदायो भागः । महान् भागो यस्य स तथा तस्य सम्बुद्धिर्महाभाग ! अश्वत्थाम्रो दुःखे सति तन्मातुरपि दुःखं स्यात् तेन तत्कोपे नं अस्मत्कुलस्यापि पापं भवेदिति । यस्मात्तस्मादभीक्ष्णशः सर्वदा सर्वैः पूज्यं वन्द्यं गौरवं कुलं भवद्भिर्वृजिनं पापं तन्निमित्तं दुःखं वा प्राप्तुं नार्हति योग्यं न भवति ।। ४६ ।। यथा अश्रुमुखी मृतवत्सा मृतपुत्रा अत एव आर्ताऽहं मुहुरनिशं रोदिमि तथा पतिरेव देवता यस्यास्सा तथा गौतमी कृपी अस्याश्वत्थाम्नो जननी माता मा रोदीदित्येकान्वयः । तस्मादस्मत्कुलहिताय वा मुच्यतामयं गुरुपुत इत्यर्थः ॥ ४७ ॥ विपक्षे बाधकमाह – बैरिति । अकृतात्मभिः अशिक्षितबुद्धिभिः यै राजन्यैर्ब्राह्मणकुलं कोपितं तत्कुपितं शुचाऽर्पितं प्राप्तशोकं सानुबन्धं समूलभूतं तेषां राज्ञां कुलं तत्क्षणमेव प्रदहतीत्यन्वयः ॥ ४८ ॥ 236 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-51 धर्म्य धर्मादनपेतं न्याय्यं न्यायादनपेतं दयासहितं निर्व्यलीकं समं शत्रुमित्रभावशून्यं सर्वशास्त्रानुसृतं वाऽर्थतो महत् ॥ ४९ ॥ एते नकुलादयश्च प्रत्यनन्दन् इत्यध्याहृत्य अन्वयः । युयुधानः सात्यकिः ये चान्येऽनुजीविनः ते च, याश्च स्त्रियः ताश्च ननन्दुरिति भावः ॥ ५० ॥
2. Aमा रा० कृ० सरहस्यः रहस्यमन्त्रसहितः धनुर्वेदः सविसर्गोपसंयमः प्रयोगोपसंहारसहितः अस्त्रग्रामश्च यदनुग्रहात् यस्य द्रोणस्यानुग्रहात् प्रसादात् भवता शिक्षितः अधीतः स एष भगवान् द्रोणः प्रजारूपेण “आत्मा वै पुत्रनामासि " ( कौषी. उ. 2-11 ) इति श्रुतेः वर्तते । अपि च तस्य द्रोणस्य आत्मनः देहस्य अर्ध पत्नी वीरसूः वीरमाता कृपी आस्ते नान्वगात् सा पतिं नान्वगच्छत् ॥ ४४, ४५ ॥ तत्तस्मात् धर्मज्ञ ! महाभाग ! अर्जुन! गौरवं गुरोस्सम्बन्धि कुलं भवद्भिः वृजिनं दुःखं प्राप्तुं नार्हति । अभीक्ष्णशः पुनः पुनः पूज्यं वन्द्यं च भवतीति शेषः ॥ ४६ ॥ मृतवत्सा मृतपुत्रा अत एव आर्ता दुःखिता अश्रुमुखी अहं यथा मुहः रोदिमि तथाऽस्याश्वत्थाम्नो जननी पतिदेवता गौतमी कृपी मा रोदीत् रोदनं न कुर्यात् ॥ ४७ ॥ अजितात्मभिः अनिगृहीतमनस्कैः यैः राजन्यैः ब्रह्मकुलं ब्राह्मणकुलं कोपितं भवति तत् ब्रह्मकुलमिति शेषः । शुचा शोकेनार्पितं व्याप्तं सत् सानुबन्धं सपरिवारं तत्कुलं राजन्यकुलम् आशु दहति भस्मसात्करोति । अत्र श्रीकृष्णं प्रपन्नायाः कृष्णायाः संसारातीतचित्तवृत्तिः सूचिता ॥ ४८ ॥ हे द्विजाः ! धर्मसुतो राजा युधिष्ठिरः राज्ञ्याः द्रौपद्याः धर्म्यं धर्मादनपेतं न्याय्यं न्यायसहितं, सकरुणं, निर्व्यलीकम् अनृताप्रियरहितं समं दुःखसाम्यसूचकं महत् निष्ठुरोक्तन्या हितोपदेशात् पूज्यं वचः वचनं प्रत्यनन्दत् अनुमोदितवान् ॥ ४९ ॥ एवं नकुलः सहदेवः युयुधानः सात्यकिः धनञ्जयः अर्जुनः भगवान् देवकीपुत्रः श्रीकृष्णः ये चान्ये पुरुषाः, याच योषितः, ते सर्वे, ताः सर्वाश्च द्रौपदीवचनं प्रत्यनन्दन्निति शेषः ।। ५० ।। तत्राऽऽहामर्षितो भीमस्तस्य श्रेयान् वधः स्मृतः । न भर्तुर्नात्मनश्चार्थे योऽहन् सुप्तान् शिशून् वृथा ॥ ५१ ॥ निशम्य भीमगदितं द्रौपद्याश्च चतुर्भुजः । आलोक्य वदनं सख्युरिदमाह हंसन्निव ५२ ॥ 237 1-7-55] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीकृष्ण उवाच ब्रह्मबन्धुर्न हन्तव्यं आततायी वधार्हणः । मयैवोभयमानातं परिपाह्यनुशासनम् ॥ ५३ ॥ कुरु प्रतिश्रुतं सत्यं यत्तत्सान्त्वयता प्रियाम् । प्रियच भीमसेनस्य पाञ्चाल्या मह्यमेव च ॥ ५४ ॥ सूत उवाच अर्जुन सहसाऽऽज्ञाय हरेहर्दमथासिना । मणि जहार मूर्धन्यं द्विजस्य सहमूर्धजम् ॥ ५५ ॥ विमुच्य रशनाबद्ध बालहत्याहतप्रभम् । तेजसा मणिना हीनं शिबिरान्निरयापयत् ।। ५६ । aur द्रविणादानं स्थानात्रिर्यापणं तथा । एव हि ब्रह्मबन्धूनां वधो नान्योऽस्ति दैहिकः ॥ ५७ ॥ पुत्र शोकातुरास्सर्वे पाण्डवारसह कृष्णया । स्वानां मृतानां यत्कृत्यं चक्रुर्निर्हरणादिकम् ॥ ५८ ॥ * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे द्रौणिनिग्रहो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 1 H,V,W रा 2 3 4 5 6 7 8.

श्रीध० तत्रेति । तस्य तथाविधस्य द्रौणे: वध एवं श्रेष्ठः । अन्यथा अस्य नरकपातप्रसङ्गात् । तदाह- न भर्तुरिति । अहन् जघान ॥ ५१ ॥ निशम्येति । चतुर्भुजं इत्युक्तेः अयं भावः ― भीमे तं हन्तुं प्रवृत्ते, द्रौपद्यां च अनिच्छन्त्यां सहसा तन्निवारणे प्रवृत्तायाम् उभयोः संनिवारणाय आविष्कृतचतुर्भुज इति । सन्दिहानस्य सख्युरर्जुनस्य ॥ ५२ ॥ ब्रह्मबन्धु रिति । वधार्हणः वधार्हः । मयैव शास्त्रकृता “ब्राह्मणो न हन्तव्यः " तथा “आततायिनमायान्त- मपि वेदान्तपारगम् । जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन ब्रह्महा भवेत् " ॥ ( भार. 4-651* 3 post ) इति च वदता । तदुभयमप्यनुशासनं परिपालय ।। ५३ ।। 238 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-7-58 तव च प्रतिज्ञां पूरयेत्याह कुर्विति । प्रियां सान्त्वयता त्वया यत् प्रतिश्रुतं हननं तच्च सत्यं कुरु प्रियं च कुरु । मह्यं मम तत्र वधे भीमस्य प्रियं भवति, अवधे द्रौपद्याः प्रियं द्वये श्रीकृष्णस्य प्रियमिति च ॥ ५४ ॥ 5 अर्जुनमिति । हरेः श्रीकृष्णस्य हार्दमभिप्रायमाज्ञाय ज्ञात्वा न ह्यशक्यमुभयं विदध्यात्; अतोऽस्यायमभिप्राय मूर्धन्यं मूर्धनि जातम् । सहमूर्धजं सकेशम् ॥ ५५ ॥ इति ज्ञात्वेत्यर्थः । असिना खड़ेन । विमुच्येति । मणिना च हीनं निरयापयन्निस्सारितवान् ॥ ५६ ॥ अनेन श्रीकृष्णोक्तं सर्वं सम्पादितमित्याह पुत्रेति । निर्हरणं दाहार्थं नयनम् ॥ ५८ ॥ aपनमिति ॥ ५७ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 1 B प्रसङ्गः स्यात् 2 A.B जोक्ते: 3 A Bomat अनिच्छन्त्या 4 AB सवरणाय 5 A,B ort प्रिय 6 A Vomit 7 B “दितवानि प्रियमिति च ⁴⁷ वीर- तत्र भीमस्त्वमर्पित आह - किमिति । तस्य ब्रह्मबन्धोः द्रौणेः वध एव श्रेयान् स्मृतः । कुतः ? यतोऽयं भर्तुः धृतराष्ट्रस्य आत्मनः स्वस्य चार्थे प्रयोजनाय न सुप्तान् शिशून् हतवान्, किन्तु वृथैव हतवानिति ॥ ५१ ॥

भीमस्य द्रौपद्याश्च गदितं व⁴⁸चः श्रुत्वा चतुर्भुजो भगवान् श्रीकृष्णः सख्युरर्जुनस्य वदनमालोक्य स्म⁴⁹यन् ईषद्धसन्निवेदं वक्ष्यमाणमाह ॥ ५२ ॥

तदेवाऽऽह - ब्रह्मबन्धुरिति द्वाभ्याम् । ब्रह्मबन्धुरिति हेतुगर्भम् । ब्रह्मबन्धुत्वादयं न हन्तव्यः । आततायीत्यपि हेतुगर्भम्। आततायित्वादयं वधार्हणः वधमर्हतीति वधार्हणः । नन्द्यादित्वात् कर्तरि ल्युः । मयैवमुभयमाम्नातं वधार्हत्वमर्हत्वं चेत्युभयमपि सहेतुकमिति अनुशासनं मदनुशासनम् । न ब्राह्मणं हन्यात् । “आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन्” (मनु. स्मृ. 8-350) इत्यादिशास्त्रानुमतमिदमुभयं पाहि, पालय नातिक्रमस्व, यथैतदुभयं पालितं स्यात्तथा कुर्वित्यर्थः ॥ ५३ ॥

तत्रान्यतरकरणेऽन्यदकृतं स्यात्, तत् तवानुचितमित्यभिप्रायेणाऽऽह - कुर्वति । प्रियां द्रौपदीं सान्त्वयता त्वया यत्प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातं शिरश्छिन्द्यामिति तदपि सत्यं यथार्थं कुरु; भीमादीनां प्रियं च कुरु ॥ ५४ ॥

तत एवमुक्तोऽर्जुनो भावज्ञो हरेर्हार्दं हृद्गगतमभिप्रायमाज्ञाय असिना खड्गेन साधनेन द्विजस्य द्रोणेः मूर्धन्यं मूर्ध्नि धारितं मणिं मूर्धजैः केशैः सहितं यथा तथा जहार हृतवान् ॥ ५५ ॥

ततो रश⁵⁰नां विमुच्य पूर्वमेव बालानां हत्यया हता प्रभा यस्य तं तेजसा तेजःपदेन मणिना च हीनं रहितं सुतरां हतप्रभं शिबिरान्निरयापयत् बहिः निस्सारयामास ॥ ५६ ॥

नन्वेवमपि स्वप्रतिश्रुतं भीमगदितं च न कृतमेवेत्याशङ्कमानं शौनकं प्रत्याह सूतः - वपनमिति । वपनं मुण्डनं द्रविणादानं धनापहरणं स्थानान्निर्यापणं चेत्येष एव हि ब्रह्मबन्धूनां वधः, अन्यो दैहिकः शिरःपाण्यादिच्छेदरूपः नास्ति हि । तत्त्रैतत् त्रयमपि कृतमेव, तेनैव वधोऽपि कृतप्राय एवेति भावः ॥ ५७ ॥

ततस्सर्वे पाण्डवा युधिष्ठिरादयः कृष्णया द्रौपद्या सह शोकपीडिताः सन्तो मृतानां स्वानां पुत्रबन्धूनां यत् कर्तव्यं निर्हरणादिकं तच्चक्रुः ॥ ५८ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

1. 2 3 विज० ० तत्र तस्यामवस्थायाममर्षितो भीम आहेत्यन्वयः । यो भर्तुः दुर्योधनस्यात्मनः स्वस्य च नार्थे सुप्तान् शिशून् वृथा अहन् हतवान् । वृथाशब्दोऽवयविषयो वध्यानामर्थे च न भवति, तस्य वधस्तस्यैव श्रेयान् स्मृतो नास्माकं पापमिति भावः ॥ ५१ ॥ चतुर्भुजो भीमगदितं श्रुत्वा द्रौपद्याश्च वचनमिति शेषः । सख्युरर्जुनस्य वदनमवलोक्य मन्दस्मितं कुर्वन्निदमाहेत्येकान्वयः ॥ ५२ ॥ हन, न हनेत्युभयं मयैव आम्रात्तमभिहितं यस्मात्तस्मादनुशासनम् आत्मवचनं परिपाहीत्यन्वयः ॥ ५३, ५४ ॥ अर्जुनः सहसा झटिति हरेर्हृदि स्थितमाज्ञाय सम्यक् ज्ञात्वा क्षुरधारेणासिना द्विजस्य सहमूर्धजं केशैरसहितं मूर्धन्यं मूर्ध्ना सहोत्पन्नं मणिं जहारेत्यन्वयः ॥ ५५ ॥ तेजसा सामर्थ्येन शरीरकान्त्या वा रत्नेन च रहितं शिशूनां वधेन हतप्रभम् अलक्ष्मीनिधानं रज्वा बद्धं विमुच्य शिबिरान्निरयापयत् शवनिर्गमनवत् निष्कासयामासेत्येकान्वयः ॥ ५६ ॥ ब्रह्मबन्धूनां प्राणत्यागलक्षणमरणप्रतिनिधिरयं वध इत्याह- बन्धन मिति । ब्रह्मबन्धूनामेष एव वधो वधप्रतिनिधिः । अन्यो दैहिको नेत्रोत्पाटनादिको नास्तीत्यन्वयः । शास्त्रविहितो नास्तीति भावः । कोऽसाविति तदाह बन्धनमिति । पाशेन करौ पृष्ठे कृत्वा बन्धनं, द्रविणादानं हिरण्याहरणं, स्थानान्निर्यापणं स्वदेशान्निर्यापणम् । तथाशब्दः प्रत्येकमभिसम्बन्धयितव्यः। सान्त्वयन्त्रित्यारभ्य नान्योऽस्ति दैहिक इत्यन्तं यदुक्तं तदिदं द्रौणिना स्वप्ने दृष्टं सङ्कथितम् । अन्यथा ग्रन्थान्तरविरोधः । तत्र भीमेन कृतमित्युक्तत्वादिति ज्ञातव्यम् ॥ ५७ ॥

• भक्तिविधानार्थं भक्तवात्सल्याद्यचिन्त्यमाहात्म्यं मुरारे र्निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । तदर्थं मृतानां यत्कर्तव्यं लौकिकं पुत्र शोकेति । सर्वे पाण्डवाः मृतानां प्राणवियोग प्राप्तानां स्वानां बन्धूनां यत्कृत्यं निर्हरणादिकं तच्चक्रुरित्यन्वयः ॥ ५८ ॥ तदुच्यते M 240 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 1 A omits *This comes at the beginning of the VIII Chapter in K & M (1-7-58 रा० कृ० तस्मिन् समयेऽमर्षितः तत्कृतं प्रतिनन्दनमसहमानः भीमः न भर्तुरर्थे न दुर्योधनप्रयोजनाय वा, न चात्मनोऽर्थे नाप्यात्मप्रयोजनाय वा यो वृथा सुप्तान् शिशून् अहन् अवधीत् सुप्तशिशुवधः न प्रभुप्रयोजनसाधकः नापि स्वप्रयोजनसाधक इत्यर्थः । तस्य द्रौणेर्वधः श्रेयानित्याह ॥ ५१ ॥ भीमगदितं भीमस्य वचनं द्रौपद्याश्च वचनमिति शेषः । निशम्य श्रुत्वा चतुर्भुजो भगवान् सख्युरर्जुनस्य वदनमालोक्य हसत्रिवेदं वक्ष्यमाणमिति शेषः । आह ।। ५२ ।। ब्रह्मबन्धुः ब्राह्मणाधमोऽपि न हन्तव्यः, किन्तु आततायी वधार्हणः वधार्हः इति मयैवोभयमाम्नातं, तदनुशासनं ममेति शेषः । परिपाहि परिपालय । प्रियां द्रौपदीं सान्त्वयता अनुनयता त्वयेति शेषः । यत्प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातं तत्सत्यं कुरु । किञ्च भीमसेनस्य पाञ्चाल्याः मह्यमेव मम च प्रियं कुरु । नन्वश्वत्थामा आततायी ब्रह्मबन्धुरिति प्रत्यक्षतः प्रमाणीकृतोऽयमर्थः तथाऽपि मुच्यतां मुच्यताम् एष ब्राह्मणो नितरां गुरुः, “यैः कोपितं ब्रह्मकुलं प्रदहत्याशु” ( भाग. 1-7-48 ) इत्यादिना तद्वधो द्रौपद्या बहुधा प्रतिषिद्धः । तद्वचनं धर्मराजादयः प्रत्यनन्दन् । अनन्तरं भगवता च “ब्रह्मबन्धुर्न हन्तव्यः” इत्यादिकं कथयता तदेव समर्थितम् । तथा सति दण्ड्यानामदण्डने लोकरक्षणव्यवस्था कथं सुप्रतिष्ठिता भवति ? तर्हि ब्राह्मणत्वमात्रप्रयुक्तोऽयं द्रौणिवधनिषेध इति चेत्, मैवम् “आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ” (मनु. स्मृ. 8-350 ) इति, “आततायिनमायान्त- मपि वेदान्तपारगम् । जिघांसन्तं जिघांसीयान्त्रतेन ब्रह्महा भवेत्॥” (भार. 4-651 3 pr.) इति चोक्तत्वात् । सत्यम् । अत्रोच्यते ब्राह्मणैः क्षत्रियैः अन्योऽन्यरक्षकैः अवशिष्टाः सर्वाः प्रजाः सुरक्षिता भवेयुरिति भागवताशयः । किञ्च ब्राह्मणापेक्षया भागवतोत्तमेषु क्षत्रियेष्वेव नैसर्गिको भक्तियोगः । वेदशास्त्राध्ययनपरब्रह्मज्ञानपरायणेभ्योऽपि भक्तिरहितेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नारदादिभिः कृतो मोक्षसाधनसामग्र्यां गरीयस्याः भक्त्याः समुपदेशो दरीदृश्यते । तथा भागवते च राजर्षीणामेव कथाः प्रायशो दृश्यन्ते । तस्मात् कृतापराधेऽपि ब्राह्मणे तत्कोपनं लोकरक्षादीक्षादक्षेण राज्याश्रममुनिना राजर्षिणा समाहितचेतसा परिहर्तव्यम् । कुपितात् क्षत्रियादपि ब्राह्मणादेव महीयान् लोकव्युत्क्रमः । तथाहि- पुरा परशुरामेण क्षत्रियाणामविनयं निजिघृक्षता क्षत्रिया अपि निश्शेषं निर्मूलिताः । ततश्च आश्रीरामावतारं नानाराष्ट्रप्रजाः धर्मपालनप्रच्युताः अशरणाश्च बभूवुः । ईदृशदुरवस्थातो लोकमुद्धर्तुकामो रामः प्रथमं परशुरामगर्वभङ्गं विधाय पश्चात् लोके वेदधर्म प्रतिष्ठापितवान् ॥ ५३, ५४ ॥ अर्जुनस्सहसा झटिति हरेः हार्दमभिप्रायमाज्ञाय सम्यक् ज्ञात्वा अथ अनन्तरम् असिना खड्गेन मूर्धन्यं मूर्ध्नि जातं, सहमूर्धजं केशसहितं द्विजस्य द्रौणेः मणि जहार छित्वा आहृतवानित्यर्थः ॥ ५५ ॥ 241 20 1-7-58] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ततः रशनाबन्धं रज्जुकृतं बन्धं विमुच्य बालहत्याहतप्रभं तेजसा मणिना हीनं द्रौणिमिति शेषः । शिबिरात् स्वकीयात् निरयापयत् निष्कासयामास ॥ ५६ ॥ वपनं मुण्डनं, द्रविणादानं धनापहरणं तथा स्थानात् निवासस्थानात् निर्यापणं निस्सारणं च इत्येष एव हि ब्रह्मबन्धूनां वधः अस्मादन्यः दैहिकः शिरश्छेदनादिरूपः वधः नास्ति ॥ ५७ ॥ कृष्णया द्रौपद्या सह पुत्रशोकातुराः पुत्तशोकेन पीडिताः सर्वे पाण्डवाः मृतानां स्वानां बन्धूनां निर्हरणादिकं दाहार्थनयनादिकं यत्कृत्यं वर्तते तत्सर्वं चक्रुः ।। ५८ ।। इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ 242 अष्टमोऽध्यायः सूत उवाच
• अथो निशामयामास कृष्णायै भगवान् पुरा । पतितायाः पादमूले रुदन्त्या यत् प्रतिश्रुतम् ॥ पश्य राज्ञ्यरिदारांस्ते रुदतो मुक्तमूर्धजान् । आलिङ्ग्य स्वपतीन् भीमगदाभोरुवक्षसः || अथ ते सम्परेतानां स्वानामुदकमिच्छताम् । दातुं सकृष्णा गङ्गायां पुरस्कृत्य ययुः स्त्रियः ॥ १ ॥ ते निनयोदकं सर्वे विलप्य च भृशं पुनः । आप्लुता हरिपादाब्जरज: पंतसरिजले ॥ २ ॥ तत्रासीनं कुरुपतिं धृतराष्ट्रं सहानुजम् । गान्धारीं पुत्रशोकार्ता पृथां कृष्णां च माधवः ॥ ३ ॥ सान्त्वयामास मुनिभिः हतबंन्धून् शचार्पितान् । भूतेषु कालस्य गतिं दर्शयन्त्रप्रतिक्रियाम् ॥ ४ ॥
• These two following verses are found in K&M and commented upon by विजयध्वजतीर्थ । The commentary is to be found in its proper place 1 2 3 4

श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका अष्टमे कुपितद्रौणेरस्नाद्रक्षा परीक्षितः । श्रीकृष्णेन स्तुतिः कुन्त्या राज्ञश्शोकश्च कीर्त्यते ॥ 2 अथेति । ते पाण्डवाः सम्परेतानां मृतानां गङ्गायां उदकं दातुं सकृष्णाः कृष्णेन सहिताः पुरस्कृत्य अग्रतः कृत्वा । तस्मिन् कार्ये स्त्रीपुरस्सरत्वविधानात् ॥ १ ॥ 3 स्त्रियः स्त्री: त इति । उदकं निनीय दत्वा । हरिपादाब्जरजोभिः पूता या सरित् गङ्गा तस्या जले। पुनर्भहणात् आदावपि स्नाता इति गम्यते ॥ २ ॥ 243 1-8-4] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तत्रेति कुरुपतिं युधिष्ठिरं सहानुजं भीमादिभिः सहितम् । पुत्रशोकार्ता इति तिसृणां विशेषणम् ॥ ३ ॥ सान्त्वयामासेति । मुनिभिः सहितः ॥ ४ ॥ 1 B कृष्णेन तत्स्तुति:; HV श्रीकृष्णसंस्तुतिः 2 H. V add निवापोदकं 3 H.Vadd निवापोदकं ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका अथ ते पाण्डवाः सम्परेतानां ¹स्वानां उदकं तिलोदकम् । एतच्छ्राद्धादीनामप्युपलक्षणम् । इच्छतां प्रेतरूपेण कामयमानानां दातुं उदकं दातुं स्त्रियः द्रौपद्यादिस्त्रीः पुरस्कृत्य कृष्णेन सहिताः गङ्गां ययुः ॥ १ ॥

तत्र ते सर्वे पाण्डवादयः भृशं पुनः पुनः विलप्य सम्परेतानां उदकं निनीय प्रदाय हरेः कृष्णस्य पादाब्जयोः रजसा पूते सरितः गङ्गायाः जले आप्लुताः स्ना²त्वा विशुद्धा बभूवुः इत्यर्थः ॥ २ ॥

तत्र गङ्गातीरे आसीनं उपविष्टं सहानुजं कुरूणां पतिं धृतराष्ट्रं पुत्रशोकार्तामिति गान्धारीकृष्णयोः विशेषणम् । तत्र गान्धारी धृतराष्ट्रभार्या, पृथा कुन्ती, कृष्णा द्रौपदी, माधवः कृष्णः सान्त्वयामास इत्युत्तरेण अन्वयः । सहानुजम् इत्यत्र अनुजशब्दः पाण्डुसुतधर्मराजादीनां उपलक्षकः । तेषामपि अत्र शोकार्तत्वेन सान्त्वनीयत्वात्, न तु विदुरपरः तस्य पूर्वमेव धृतराष्ट्रेण निर्यापितत्वात् । यादवक्षयानन्तरं आगामिनः तदा अवस्थानासम्भवात्, एतच्च अस्मिन् तृतीये स्कन्धे स्फुटीभविष्यति ॥ ३ ॥

हता बन्धवः येषां तान् अत एव शुचा शोकेन अर्पितान् अर्दितान् धृतराष्ट्रादीन् बन्धून् भूतेषु लोकेषु न विद्यते प्रतिक्रिया प्रत्युपायः यस्याः तां कालस्य गतिं जन्ममरणाद्यु³त्पादनरूपां दर्शयन् मुनिभिः सह सान्त्वयामास । माधव इति कर्तृपदं अनुषङ्गेण योजनीयम् । एव मुत्तरत्राऽपि ज्ञेयम् ॥ ४ ॥

1 : 3 * श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली भीमहतान् दर्शय इति पुरा यत् प्रतिश्रुतं तदस्यै द्रौपद्यै निशामयामास दर्शयाञ्चकारेत्वन्वयः ॥ हे राज्ञि ! ते तव अरिदारान् शत्रुभार्याः मुक्तमूर्धजान् मुक्तकेशी: । भीमस्य गदया भग्नाः ऊरवः उत्सङ्गाश्च वक्षांसि च येषां ते तथोक्ताः । उरूणि विस्तीर्णानि वक्षांसीति वा ॥ स्त्रियः पुरस्कृत्य सम्परेता युद्धे मृताः सकृष्णाः द्रौपद्या सहिताः कृष्णेन यादवेन्द्रेण सहिता वा ॥ १ ॥ ते पाण्डवाः तिलोदकं निनीय दत्वा भृशं विलप्य परिवेदनलक्षणं रोदनं कृत्वा पश्चात् हरेः पादपद्मपरागेण पूते शुद्धे सरितः गङ्गायाः जले आप्लुताः स्नाताः अभूवन् इत्यन्वयः ॥ २ ॥ 244व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अनुजेन सञ्जयेन सह वर्तमानम् ॥ ३ ॥ [1-8-5 मुनिभिः सह । हताः पुत्राः येषां ते तथा तान् । भूतेषु प्राणिषु कालरूपस्य हरेः गतिं विक्रमप्रतिक्रियां अपरिहार्यां दर्शयन् ॥ ४ ॥ 1.M ‘देवन” ’ Commentary on additional V श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा अथ अनन्तरं ते पाण्डवाः सम्परेतानां मृतानां, अत एव उदकं इच्छतां स्वानां स्वबन्धूनां तदुदकं गङ्गायां दातुं सकृष्णाः कृष्णेन सहिताः सन्तः स्त्रियः स्त्री: पुरस्कृत्य ययुः जग्मुः ॥ १ ॥ ते सर्वे उदकं निवापोदकं निनीय मृतेभ्यः दत्वा भृशं विलप्य पुनश्च हरिपादाब्जरजः पूतसरिज्जले विष्णुपादपद्यपरागैः पवित्रीकृते गङ्गाजले आप्लुताः स्त्राताः बभूवुः इति शेषः ॥ २ ॥ तत्र गङ्गातीरे आसीनं सहानुजं कुरुपतिं युधिष्ठिरं धृतराष्ट्रं पुत्रशोकार्ता गान्धारी कृष्णां द्रौपदीं च अनन्तरं पृथ कुन्ती च माधवः श्रीकृष्णः मुनिभिः सह सान्त्वयामास । ततः हतबन्धून् अत एव शुचा दुःखेन अर्दितान् पीडितान् गान्धारीधृतराष्ट्रादीन् भूतेषु लोकेषु अप्रतिक्रियां प्रतीकाररहितां कालस्य गतिं दर्शयन् माधवः सान्त्वयामासेति पूर्वेण अन्वयः ॥ ३४ ॥ साधयित्वाऽजातशत्रोः स्वं राज्यं कितवैर्हतम् । घातयित्वाऽसतो राज्ञः कचस्पर्शतायुषः ॥ ५ ॥ याजयित्वाऽश्वमेधैस्तं त्रिभिरुत्तमकल्पकैः । तद्यशः पावनं दिक्षु शतमन्योरिवातनोत् ॥ ६ ॥ आमन्त्र्य पाण्डुपुत्रांश्च शैनेयोद्धवसंयुतः । द्वैपायनादिभिर्विप्रैः पूजितैः प्रतिपूजितः ॥ ७ ॥ गन्तुं कृतमतिर्ब्रह्मन् ! द्वारकां रथमास्थितः । उपलेभेऽभिधावन्तीमुत्तरां भयविह्वलाम् ॥ ८ ॥ उत्तरोवाच पाहि पाहि महायोगिन् देव देव जगत्पते ! नान्यं त्वदभयं पश्ये यत्र मृत्युः परस्परम् ॥। ९ ॥ अभिद्रवति मामीश! शरस्तप्तायसो विभो ! कामं दहतुं मां नाथ! मा मे गर्भो निपात्यताम् ॥ १० ॥ 245 1-8-12] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सूत उवाच उपधार्य वचस्तस्या भगवान् भक्तवत्सलः । अपाण्डवमिदं कर्तु द्रौणेरनमबुध्यत ॥ ११ ॥ तवाय मुनिश्रेष्ठ! पाण्डवाः पञ्च सायकान् । आत्मनोऽभिमुखान् दीप्ताना लक्ष्यास्त्राण्युपाददुः ॥ १२ ॥ 1 2 ३ 4 5 6 7. च S श्रीध० साधयित्वेति । कितवैः धूर्तेः दुर्योधनादिभिः । द्रौपद्याः कचग्रहणादिना क्षतं नष्टं आयुः येषां तान् ॥ ५ ॥ ददर्श ॥ ८ ॥ याजयित्वेति । याजयित्वेत्यादि भाविकथासङ्केपः । शतमन्योः शतक्रतोरिव ॥ ६ ॥ शैनेयः शिनेः नप्ता सात्यकिः तेन चोद्धवेन च संयुतः ॥ ७ ॥ आमन्त्र्येति । गन्तुमिति । रथमास्थितः सन् उत्तरां परीक्षिन्मातरं भयेन विह्वलां व्याकुलां अभिमुखं धावन्तीं उपलेभे उत्तरा श्रीकृष्णं प्रार्थयते

पाहि पाहीति द्वाभ्याम् । अन्यस्तु प्रार्थनायोग्यो नास्तीत्याह त्वत्तः अन्यं अभयं भयरहितं न पश्यामि । यत्र लोके । परस्परं अन्योन्यं मृत्युः भवति ॥ ९ ॥ तत्र प्रस्तुतं भयं आवेदयति शल्यं यस्य सः । अतिकार्पण्येनाह

नेति । त्वत् अभिद्रवतीति । अभिद्रवति अभिमुखमायाति । तप्तं आयसं लोहमयं काममिति । कामं यथेच्छं मा निपात्यतां न भ्रश्यतु ॥ १० ॥ उपधायेति । पराभवेन अतिकुपितस्य द्रौणेः अस्त्रं अबुध्यत ॥ ११ ॥ अपाण्डवं पाण्डवशून्यं इदं विश्वं कर्तुं प्रवृत्तं अत एव बहुमुखं तदागतं इत्याह- तोवेति । तव तदानीमेव ॥ १२ ॥ 1 B ’ त्यादिना 2 B adds ब्रह्मास्त्र ³ वीर- कितवैरक्षद्यूताद्युपायेन वञ्चकैः दुर्योधनादिभिः हृतं अजातशत्रोः युधिष्ठिरस्य स्वं⁴ राज्यं साधयित्वा राज्ञ्या द्रौपद्याः कचस्पर्शेन केशपाशग्रहणेनैव क्षतं क्षीणं आयुः येषां तान् असतः दुष्टान् दुश्शासनादीन् घातयित्वा अर्जुनादिभिरिति शेषः ॥ ५ ॥

उत्तमकल्पकैः मुख्यकल्पैः अन्यूनमन्त्रदक्षिणैः त्रिभिः अश्वमेधैः ⁵युधिष्ठिरं याजयित्वा पावनं पवित्रं तस्य युधिष्ठिरस्य यशः शतमन्योः शक्रस्य यश इव व्यतनोत् विस्तारयामास ॥ ६ ॥

ततः पाण्डुपुत्रान्, चशब्दात् अन्यांश्च । आमन्त्र्य आपृच्छ्यं शैनेयः शिनेः नप्ता सात्यकिः शैनेयोद्धवाभ्यां सात्यक्युद्धवाभ्यां सहितः आत्मना पूजितैः द्वैपायनः आदिः मुख्यः येषां तैः विप्रैः प्रतिपूजितः ॥ ७ ॥

द्वारकां प्रति गन्तुं कृतमतिः निश्चितमतिः हे ब्रह्मन्! रथं आस्थितः अधिष्ठितः तदा अभिधावन्तीं ⁶भयेन विह्वलां उत्तरां अभिमन्युपत्नीं इत्थं विज्ञापयन्तीं इति शेषः । उपलेभे पथि ददर्श इत्यर्थः । यद्वा अभिधावन्तीं विज्ञापनपूर्वकं अनुवर्तमानां उपलेभ इत्यन्वयः ॥ ८ ॥

विज्ञापनमेवाह - पाहीति द्वाभ्याम् । हे देवानामपि देव! हे जगत्पते निखिलजगत्त्रातः! हे महायोगिन् सूक्ष्मार्थदर्शिन्! पाहि पाहि । न विद्यते भयं यस्मात् तथाभूतं त्वत् त्वत्तः अन्यं न पश्ये । अदर्शने हेतुं वदन्ती अन्यान् विशिनष्टि - यत्र त्वद्व्यतिरिक्तेषु परस्परं मृत्युः मृत्युग्रस्ता इत्यर्थः । न हि स्वयं मृत्युवश्यः अन्यं मृत्योः त्रातुं प्रभुः इति भावः ॥ ९ ॥

ननु किं तव भयमुपस्थितं, यस्मात् त्वं मया रक्षणीया इत्यत्राह - अभिद्रवतीति । हे ईश! विभो! तप्तश्च असौ आयसः । अयसः विकारः शरः मां अभिद्रवति । ⁷अभिमुखं आगच्छति । हे नाथ! स शरः मां कामं यथेच्छं दहतु । मे मम गर्भश्च यथा मा निपात्यतां तथा अनुगृहाण इत्यर्थः ॥ १० ॥

तस्या उत्तरायाः वचः अवधार्य आकर्ण्य भक्तवत्सलः भगवान् अबुध्यत अध्यवस्यत् । क्रिमिति ? अपाण्डवं पाण्डवाभावं कर्तुं इदं शररूपेण द्रवत् द्रौणेः अस्त्रं द्रौणिप्रयुक्तं ब्रह्मास्त्रं इति ॥ ११ ॥

य⁸था भगवान् एवं अबुध्यत तर्हि तथै⁹व हे भृगुश्रेष्ठ! शौनक ! पाण्डवा अपि आत्मनः अभिमुखान् अभिमुखं आगच्छतः दीप्तान् पञ्च सायकान् शरान् आलक्ष्य अस्त्राणि उपाददुः जगृहुः ॥ १२ ॥

1 2 3 4 5 6 विज० घातयित्वा वधं कारयित्वा पाण्डवैः इति शेषः । कचानां केशानां स्पर्शन हतानि नष्टानि आयृषि येषां ते तथा तान् । अजातः सुयोधनः शत्रुः यस्य सः तथोक्तः । तथाचीतं - “सुयोधनादयम्पत्रे जाता जज्ञिरे घटात् । व्यासेनानन्तवीर्येण मार्तण्डाधिकतेजसा ।। इति प्रयोगात् । न जातः शत्रुः यस्य स तथोक्त इति केचित् । कितवैः चोरप्रायैः दुर्योधनादिभिः ॥ ५ ॥ ht मध्यमाधमकल्पयोरुत्तमकल्पकैः । शतं मन्यत्रः ऋतवः यस्य सः तथा, तस्य इन्द्रस्य यशः वामनावतारं हरिः यथा ततान तथा अतनीत् । तनु विस्तारं ॥ ६, ७ ॥ 247 1-8-12] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् भगवान् यदा द्वारकां गन्तुं कृतमतिः रथं आस्थितः तदा पाहि पाहि इत्यादिवादिनी भयेन विवशां आत्मानं उद्दिश्य आगच्छन्तीं उत्तरां उपलेभे ददर्श इत्यन्वयः । यत्र मर्त्यलोके परस्परं मृत्युः तत्र त्वदन्यं अभयप्रदच न पश्ये । स्वस्याभिमतप्रकाशनाय आत्मनेपदप्रयोगः ॥ ८,९ ।। अयसः विकारः आयसः तप्तश्चासौ आयसश्च इति तथोक्तः । शरः हननशीलः बाणः । शरी- रविनाशनशक्तिप्रकाशनाय आयस इति । अपरिच्छिन्नस्य तव गर्भरक्षणं शक्यसाधनं इति द्योतनाय विभो ! इति, नाथ! ऐश्वर्यशक्तियुक्त! मां यथेष्टं दहतु । किं तर्हि मम गर्भः मा निपात्यतामिति ॥ १० ॥ भगवान् अस्याः उत्तरायाः वचः उपधार्य श्रुत्वा निश्चित्य इदं अवनिमण्डलं अपाण्डवं पाण्डुपुत्ररहितं कर्तुं मुक्तं द्रौणेः अस्त्रं अबुध्यत इत्यन्वयः ॥ ११ ॥ हे भृगुश्रेष्ठ! अथ तर्ह्येव तदानीमेव पञ्च पाण्डवाः आत्मनः अभिमुखान् ज्वलितान् पञ्च सायकान् अन्तकरान् बाणान् आलक्ष्य अनन्तरमेव अस्त्राणि उपाददुः इत्येकान्वयः । षो अन्तकर्मणि इति धातोः समन्तं कुर्वन्तीति सायकाः ; ण्वुल् आयादेशश्च ॥ १२ ॥ रा० कृ० अपि च माधवः कितवैः धूर्तेः दुर्योधनादिभिः हृतं अपहृतं राज्यं अजातशत्रोः साधयित्वा राज्याः द्रौपद्याः कचस्पर्शक्षतायुषः केशाकर्षणपापेन नष्टायुषः असतः दुश्शसनादीन् दुष्टान् घातयित्वा तं युधिष्ठिरं उत्तमकल्पकैः अन्यूनमन्तदक्षिणैः मुख्यकल्पैः त्रिभिः अश्वमेधैः याजयित्वा पावनं तद्यशः युधिष्ठिरयशः शतमन्योः इव शतमन्योः यश इव दिक्षु अतनोत् विस्तारयामास । ननु बन्धुमरणातुरान् धृतराष्ट्रादीन् उद्दिश्य प्राणिषु कालस्य अप्रतिक्रियां गतिं दर्शयन् भगवान् श्रीकृष्णः अनन्तरं युधिष्ठिरस्य राज्यं साधयित्वा पाञ्चालीकचाकर्षणनष्टायुषः दुष्टान् घातयित्वा पुनः तं धर्मराजं अश्वमेधैः याजयित्वा तत्कीर्ति दिक्षु विस्तारितवान् इत्युक्तम् । प्राणिकोट्यनुभूयमानसुखदुःखादीनां कारणं किं कालः वा आहोस्वित् भगवान् वा ? नाद्यः, राज्यसाधनादीनां भगवत्कर्तृत्वोक्तेः । नापि द्वितीयः बन्धुमरणादिदुःखस्य कालकृतत्वकथनात् । घटादीनामिव निमित्तादिकारणबाहुल्यं इष्टमेव इति चेत् मैवम् । कारणशब्देन प्रधानकारणस्यैव विवक्षितत्वात् । तस्मात् एकस्य कार्यस्य कारणद्वयकल्पना नोपपद्यते । अत्रोच्यते भगवान् कालस्वरूप एव “कालः कलयतामहम्’ (भ.गी. 10-30 ) इति, “कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्धः” (भ.गी. 11-32 ) इति च भगवतैव गीतासु उक्तत्वात् । अतः नात्र कारणद्वयकल्पना । वस्तुतस्तु भगवान् ईश्वरः जीवकृतकर्मफलेषु न व्याप्रियते “नादत्ते कस्यचित्पापं नचैव सुकृतं विभुः " (भ.गी. 5-15) इत्युक्तत्वात् प्रकृतिगुणैः क्रियमाणानि कर्माणि आत्मनि आरोप्य तैः अहङ्कृतः जीवः बद्धः भवति । बद्धजीवस्य कर्मफलप्राप्तिरेव दैवगतिरिति कालगतिरिति च व्यवह्रियते । ईदृशकर्मफलप्राप्तिं निमित्तीकृत्य कृष्णः दुष्टशिक्षणशिष्टरक्षणधर्मरक्षणव्यूहं प्रावर्तयत् । दुष्कर्मबद्धाः धार्तराष्ट्राः, महाभारत युद्धे क्षयमापुः । प्रकृतिरहस्यवेदिनः अथवा भगवन्मायातत्त्वज्ञाः पाण्डवाः कृष्णं शरणं गताः विजयं आपुः । एवं प्रकृतिनियामकस्य ईश्वरस्य अनुध्यानेन लोकयात्रां कुर्वन् अपि जनः बन्धविमुक्तः भवति । यद्यपि 248 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-13 कृतकर्मफलानुषङ्गः अनुभवैकक्षयिष्णुः तथापि तत्त्ववित् न तत्कर्मभिः बध्यते; तदिदं कौशलं योग इत्युच्यते इति सर्व अनवद्यम् ॥ ५६ ॥ हे ब्रह्मन् ! अथ च माधवः पाण्डुपुत्तान् आमन्त्र्य शैनेयोद्धवसंयुतः सात्यकिना उद्धवेन सहितः पूजितैः आत्मना इति शेषः । द्वैपायनादिभिः विप्रैः प्रतिपूजितस्सन् द्वारकां गन्तुं कृतमतिः रथं आस्थितः अधिष्ठितः सन् भयविह्वलां भयेन व्याकुलां अभिधावन्तीं अभिमुखं आगच्छन्तीं उत्तरां उपलेभे ददर्श ॥ ७,८ ॥ 1 हे महायोगिन् ! योगीश्वर ! देवदेव ! जगत्पते! श्रीकृष्ण ! पाहि पाहि सम्भ्रमे द्विरुक्तिः । मां रक्ष । यत्र लोके परस्परं मृत्युः भवतीति शेषः । तत्र लोके त्वत् त्वत्तः अन्यं अभयं भयरहितं भयनिवर्तकमिति यावत् । न पश्ये न पश्यामि ॥ ९ ॥ ईश ! सर्वेश्वर ! विभो ! सर्वव्यापक ! तप्तायसः तप्तं लोहमयं शल्यं यस्य सः शरः मां अभिद्रवति मम अभिमुखं आयाति । हे नाथ! हे रक्षक! स शरः कामं यथेच्छं मां दहतु मे गर्भः मा निपात्यतां न अंशं नीयताम् ॥ १० ॥ भक्तवत्सलः भगवान् श्रीकृष्णः तस्याः उत्तरायाः वचः उपधार्य सम्यग्विचार्य इदं विश्वं अपाण्डवं पाण्डवरहितं कर्तुं प्रयुक्तमिति शेषः । द्रौणेः अश्वत्थानः अस्त्रं ब्रह्मास्त्रं अनुध्यत अवगतवान् ॥ ११ ॥ हे मुनिश्रेष्ठ ! अथ अनन्तरं तव तदानीमेव । पाण्डवाः आत्मनः अभिमुखान् अभिमुखमागतान् दीप्तान् दीप्यमानान् पञ्च सायकान् आलक्ष्य विलोक्य अस्त्राणि स्वीयास्त्राणि उपाददुः परिजगृहुः ॥ १२ ॥ व्यसनं वीक्ष्य तत्तेषां अनन्यविषयात्मनाम् । सुदर्शनेन स्वास्त्रेण स्वानां रक्षां व्यधाद्विभुः ।। १३ ।। अन्तस्थः सर्वभूतानां आत्मा योगेश्वरो हरिः । स्वमाययाऽऽवृणोद्रर्थं वैराव्याः कुरुतन्तवे ।। १४ ।। यद्यप्यस्त्रं ब्रह्मशिरस्त्वमोघं चाप्रतिक्रियम् । वैष्णवं तेज आसाद्य समशाम्यह। ॥ १५ ॥ मा संस्था होतदार्य सर्वाश्चर्यमयेऽच्युते । य इदं मायया देव्या सृजत्यवति हन्त्यजः ।। १६ ।। 1 2 T श्रीध० व्यसनमिति । ब्रह्मास्त्रस्य अस्त्रान्तरैः अनिवर्त्यत्वात् तत् दुष्परिहरं व्यसनं वीक्ष्य अनन्यविषयः आत्मा येषां स्वैकनिष्ठानां इत्यर्थः ॥ १३ ॥ 2491-8-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अन्तरस्थ इति । वैराट्याः उत्तरायाः अन्तस्थस्सन् गर्भ आवृतवान् । तत्र हेतुः यतः आत्मा अन्तर्यामी । योगेश्वर इति बहिः ष्ठस्यापि प्रवेशघटनार्थं उक्तम् । कुरूणां तन्तवे सन्तानाय पाण्डवानामपि कुरुवंशजत्वात् एवं उक्तम् ॥ १४ ॥ यदीति । अमोषं अप्रतिक्रियञ्च समशाम्यत् संशान्तं आसीत् ॥ १५ ॥ मेति । एतद् ब्रह्मास्त्रशमनं आश्चर्य मा मंस्थाः मा मन्यस्व । इदं जगत् ॥ १६ ॥ 1 H “हो’ 2 B न अन्यविषयः ¹⁰ वीर- तदा अनन्यविषयः आत्मा मनः येषां तेषां अ¹⁰नन्यरक्षकाणां पाण्डवानां तद् व्यसनं दुःखं आलोक्य विभुः कृष्णः स्वासाधारणेन सुदर्शनेन अस्त्रेण स्वानां पाण्डवानां रक्षां व्यधात् अकरोत् । सुदर्शनेन तान् सायकान् निरस्य पाण्डवान् ररक्ष इत्यर्थः ॥ १३ ॥

ततः अन्तस्स्थः सर्वान्तरात्मतया अवस्थितः आत्मा अन्तः प्रविश्य धारकश्च भगवान् अत एव योगेश्वरः निरतिशयसूक्ष्मार्थदशीं उत्तरागर्भप्रविष्टापाण्डवास्त्रदर्शीत्यर्थः । हरिः कृष्णः । कुरुतन्तवे कुरुवंशविस्तारार्थं वैराट्याः विराटपुत्र्याः उत्तराया गर्भं स्वयं आत्मनैव आवृणोत् वैराट्या उदरं स्वयं प्रविश्य तद्गर्भे यथा ब्रह्मास्त्रेण न ह¹¹सैत् तथाऽऽवृणोत् । गर्भमासा¹²द्य सुदर्शनेन अस्त्रं चिच्छेद इत्यर्थः ॥ १४ ॥

कथं अप्रतिभटं ब्रह्मास्त्रं सुदर्शनेनापि निरस्तं इति शौनकाभिप्रेतं दो¹³षं अनूद्य तं¹⁴ प्रतिक्षिपति - यद्यपीति । ब्रह्मशिरोनामास्त्रं अप्रतिक्रियं केनापि अनिवार्यम् । अत एव अमोघं अप्रतिहतं, तथापि हे भृगूद्वह! वैष्णवं विष्णोः सम्बन्धि तेजः तेजोरूपं सुदर्शनं आसाद्य सम्यक् अशाम्यत् सुदर्शनेतराप्रतिक्रियं ब्रह्मास्त्रम् । सुदर्शनमेव सर्वाप्रतिक्रियमिति भावः ॥ १५ ॥

तत्र विस्मयः न कार्य इत्याह - मेति । सर्वेभ्यः अपि आश्चर्येभ्यः आश्चर्यमये आश्चर्यशक्तिप्रचुरे अच्युते स्वाश्रितास्त्रभूषणगुणविभूत्यादीन् न च्यावयति न पृ¹⁵थक् करोतीत्यच्युतः । तथाभूते भगवति एतत्सुदर्शनेन ब्रह्मास्त्रं निरस्तं इत्येतदाश्चर्यं मा मंस्थाः न मन्यस्व । सर्वाश्चर्यमयत्वमेव व्यञ्जयितुं विशिनष्टि - यः भगवान् अच्युतः अजः स्वयं कर्मायत्तोत्पत्त्यादिषड्भावविकाररहितः । इदं चिदचिदात्मकं कृत्स्त्रं जगत् मायया देव्या देवस्य स्वस्य सम्बन्धिन्या मायया आश्चर्यशक्त्या सृजति अवति हन्ति च कृत्स्नजगत्सृष्टिस्थितिलयलीलस्य कियदेतत् सुदर्शननिरस्तं ब्रह्मास्त्रं इत्यतः नाश्चर्यं कार्यमित्यर्थः ॥ १६ ॥

1. 2 3. 4. 5. 6. विज० न अन्यः विषयः आत्मा येषां ते अनन्यविषयात्मानः तेषां अन्येषु भगवद्बार्तारहितेषु विषयेषु शब्दादिषु आत्मा मनः न गच्छति येषां ते तथोक्ताः तेषां इति वा । पाण्डवानां तद्व्यसनं वीक्ष्य विभुः सुदर्शनाख्यस्वास्त्रेण स्वानां पाण्डवानां रक्षां व्यधात् इत्येकान्वयः ॥ १३ ॥ 250 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-17 सर्वप्राणिनां अन्तः हृदि संस्थितः आत्मा आदानादिकर्ता योगैश्वर्यवान् सहजाणिमादियोगैश्वर्यवान् सर्वोपायानां ईश्वरः वा हरिः संसारदुःखहरणशीलः कुरूणां सन्तत्यविच्छेदाय वैराट्याः विराटपुत्र्याः उत्तरायाः गर्भं स्वमायया स्वयोगसामर्थ्येन यथा ब्रह्मास्त्रं न दहेत् तथा आवृणोत् आत्मना गूहितं अकरोत् इत्येकान्वयः ॥ १४ ॥ 7 यद्यपि ब्रह्मशिरोस्त्रं त्वमोघं अव्यर्थ अप्रतिक्रियं प्रतिकाररहितञ्च तथाऽपि वैष्णवं तेजः आसाद्य सम्यक् अशाम्यत् इत्येकान्वयः ॥ १५ ॥ यो मायया देव्या दीप्यमानया इच्छया ब्रह्मादिजगत् सृजति रक्षति संहरति स्वयं जन्मादिरहितः तस्मिन् सर्वाश्चर्यस्वरूपे अच्युते विनाशरहिते हरौ एतत् ब्रह्मास्त्रोपशमनलक्षणं आश्चर्य मा संस्था न चिन्तय इत्येकान्वयः || १६ ||
2. B.K, M “तो” रा० कृ० विभुः भगवान् श्रीकृष्णः अनन्यविषयात्मनां अनन्यायत्तमनस्कानां भगवदेकचित्तानां इत्यर्थः । स्वानां स्वभक्तानां तेषां पाण्डवानां तत् ब्रह्मास्वजन्यं व्यसनं दुःखं वीक्ष्य स्वास्त्रेण सुदर्शनेन रक्षा व्यधात् अकरोत् । शत्रुप्रयुक्तबाणान् निरस्य पाण्डवान् अरक्षत् इत्यर्थः ॥ १३ ॥ सर्वभूतानां अन्तस्स्थः आत्मा आत्मस्वरूपः योगेश्वरः हरिः कृष्णः कुरुतन्तवे कुरूणां सन्तानाय वैराट्याः विराटपुत्र्याः उत्तरायाः गर्भ स्वमायया स्वशक्त्या आवृणोत् आवृत्य रक्ष || १४ || हे भृगूहह ! भृगुवंशतिलक ! यद्यपि ब्रह्मशिरः तत्रामकं अस्त्रं अमोघं अप्रतिक्रियं प्रतीकाररहितं च । तथापि तदस्त्रं वैष्णवं तेजः सुदर्शनरूपं आसाद्य समशाम्यत् सम्यक् शान्तं अभूत् ॥ १५ ॥ यः अजः जन्मरहितः दैव्या देवसम्बन्धिन्या । देव्या इति पाठे स्वयं प्रकाशमानया इत्यर्थः । मायया स्वशक्त्या इदं जगत् सृजति अवति रक्षति हन्ति संहरति, तस्मिन् यत्तदोर्नित्यसम्बन्धात् सर्वाश्चर्यमये सर्वेषामपि आश्चर्यजनके अच्युते भगवति कृष्णे एतत् सुदर्शनेन ब्रह्मास्त्रशमनं आश्चर्य आश्चर्यकरं मा मंस्थाः न मन्यस्व ।। १६ ।। ब्रह्मतेजोविनिर्मुक्तै रात्मजैसह कृष्णया । प्रयाणाभिमुखं कृष्णमिदमाह पृथा सती ।। १७ ।। कुन्युवाच नमस्ये पुरुषं त्वाऽऽयमीश्वरं प्रकृतेः परम् । अलक्ष्यं सर्वभूतानामन्तर्बहिरेवस्थितम् ॥ १८ ॥ 251 1-8-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् मायाजवनिकाच्छेत्रमज्ञाधोक्षजमव्ययम् । न लक्ष्यसे मूढदृशां नये नाट्यर्धरो यथा ॥ १९ ॥ तथा परमहंसानां मुनीनाममलात्मनाम् । भक्तियोगविधानार्थं कथं पश्येम हि स्त्रियः ॥ २० ॥ कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय व नन्दगोपकुमाराय गोविन्दाय नमो नमः ॥ २१ ॥ नमः पङ्कजनाभाय नमः पङ्कजमालिने । नमः पङ्कजनेत्राय नमस्ते पङ्कजाये ।। २२ ।। यथा हृषीकेश ! खलेन देवकी कंसेन रुद्धातिचिरं शचार्पिता । विमोचिताहं च महात्मजा विभो ! त्वयैव नाथेन मुहुर्विपदृणात् ॥ २३ ॥ विषापहाः पुरुषादर्दर्शनात् असत्सभायाः वनवासकृच्छ्रतः । मधे मथेऽनेकमहारथास्त्रतो द्रौण्यवतश्चास्म हरेऽभिरक्षिताः ।। २४ । ।। 1 2 3 4 5 6. 7 8 श्रीध० ब्रह्मेति । कृष्णया च सह ।। १७ ।। नमस्य इति । त्वा त्वां नमस्ये नमस्करोमि । ननु कनिष्ठं मां कथं नमस्करोषि तत्राह आद्यं पुरुषं कुतः प्रकृतेः परम् । तत्कुतः ? ‘ईश्वरं प्रकृतेरपि नियन्तारम् । अत एव सर्वभूतानां अन्तर्बहिश्च पूर्णत्वेनावस्थितं, तथाप्यलक्ष्यम् ॥ १८ ॥ तत्र हेतुः मायेति । मायैव जवनिका तिरस्करिणी तयाऽऽच्छत्रं प्रतिच्छन्नम् । अतोऽहं अज्ञा भक्तियोगानभिज्ञा केवलं नमस्यामि । अधोक्षजं अधः कृतं इन्द्रियजं ज्ञानं यस्मात् तम् । अव्ययं अपरिच्छिन्नम् । तत्प्रपञ्चयति नेति । नटः यथा नट इव मूढदृशां देहाभिमानिनां पुंसां न त्वं लक्ष्यसे ॥ १९ ॥ किख तथेति । परमहंसानां आत्मानात्मविवेकिनां ततो मुनीनां मननशीलानामपि ततश्च अमलात्मनां निवृत्तरागादीनामपि तथा तेन निजमहिना न लक्ष्यसे अतः भक्तियोगं विधातुं त्वां वयं स्त्रियः कथं हि पश्येम । यद्वा परमहंसादीनामपि भक्तियोगविधानार्थं त्वाम्, आत्मारांमाणामप्यचिन्त्यनिजगुणैः आकृष्य भक्तियोगं विधातुं कारयितु- तीर्णमित्यर्थः || २० | 1 ज्ञानभक्तम्योः अशक्यत्वं उत्तत्वा पुनः केवलं नमस्करोति 252 कृष्णाय इति द्वाभ्याम् ॥ २१ ॥ व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-24 नम इति । पङ्कजं नाभौ यस्य, पङ्कजानां माला अस्ति यस्य, पङ्कजवत् प्रसन्ने नेत्रे यस्य, पङ्कजाङ्कित्तौ अङ्गी यस्य तस्मै ॥ २२ ॥ तथाहि तत्कृतोपकारान् अनुस्मरति यथेति द्वाभ्याम् । अयमर्थः मातृतोऽपि मय्यधिका तव प्रीतिः । हे हृषीकेश ! यथा देवको कंसेन रुद्धा त्वया विमोचिता अहं च तथैव किं विमोचितेति काका महान् विशेष उक्तः । तं दर्शयति साऽतिचिरं रुद्धा सती तस्मादेव सकृद्विमोचिता । तथा शुचार्पिता च सती । न च तस्याः

पुत्राः रक्षिताः । अस्ति चान्यः नाथः इति ॥ २३ ॥ विपट्टणमेव दर्शयति तस्याः । अहं तु विपद्गणात् तत्रापि मुहुः शीघ्रं च सात्मजा च त्वयैव च नाथेन विषादिति । विषात् भीमस्य विषमोदकदानात् । महामेः जतुगृहदाहात् । पुरुषादा: हिडिम्बादयः राक्षसाः तेषां दर्शनात् । असत्सभायाः द्यूतस्थानात् । अभितः रक्षिता आस्म अभवाम ॥ २४ ॥ 1 H.V add प्रकृतेः 2B स्करिणीरूपा 3 H त्वद्भक्ति 4 HV शो 5 HV ‘नां 6 HV “सां 7 HV ’ रागादिदोषाणामपि 8. H. Vadd अयं भावः B° रामान् मुनीनप्य’ 10 HV ‘मवतीर्ण’ त्वां स्त्रियो वयं कथं पश्येमेत्यर्थः । 11 HV ‘देकस्मादेव ¹⁵ वीर- ततः ब्रह्मतेजसा ब्रह्मास्त्रेण विनिर्मुक्तैः आत्मजैः युधिष्ठिरादिभिः कृष्णया द्रौपद्या च सह सती पृथा कुन्ती प्रयाणाभिमुखं कृष्णमिदं वक्ष्यमाणमाह ॥ १७ ॥

तदेवाह - नमस्ये इति षड्विंशत्या । प्रयाणाभिमुखं कृष्णं आलोक्य तद्विश्लेषं असहमाना तं ततः निवर्तयितुं लौकिकोऽपि कश्चिद् गुणाढ्यः पुमान् आश्रितान् न हातु उत्सहते । परमकारणस्य सर्वान्तरात्मनः अचिन्त्यविविधविचित्रशक्तेः स्वेच्छोपात्ताप्राकृताश्चर्यदिव्यतनोः आश्रितवात्सल्यजलधेः आश्रितार्तिहरस्य निरतिशयसुखदस्य योगपरिशुद्धमनसैव गोचरस्य अविज्ञातचिकीर्षितस्य सर्वशरीरकस्य सर्वसुहृदः अचिन्त्यविविधविचित्रचेष्टितस्य अवितर्क्यावतारस्य तव पदाम्बुजं अन्तरेण नास्माकं शरणमस्ति । अतः कथं अनन्यात्मनः अस्मान् विहाय गन्तुं उद्युङ्क्ष इति विज्ञापयति । तत्र तावत् लौकिकपुरुषवैजात्यज्ञापनाय अनितरसाधारणैः धर्मैः विशिष्टं नमस्करोति नमस्य इति । आद्यं सर्वजगत्कारणं प्रकृतेः परं पुरुषं ईश्वरं त्वां नमस्ये नमस्करोमि नमस्कारेण पूजयामीत्यर्थः । नमश्शब्दात् “शब्दवैरकलहाभ्रकण्वमेधेभ्यः करणे” (अष्टा. 3-1-17) इत्यतः करण इत्यनुवर्तमाने “नमो वरिवश्चित्रङः क्यच्” (अष्टा. 3-1-19) इति करोत्यर्थे क्यचि आर्षत्वादात्मनेपदम्। साङ्ख्याभिमतपुरुषव्यावृत्त्यर्थं ईश्वरमित्युक्तम् । सापेक्षं ईश्वरत्वं ब्रह्मादिसाधारणमिति तद्व्यावृत्त्यर्थं सर्वभूतानां अन्तर्बहिश्च अवस्थितं इत्युक्तम् । अनेन “यच्च किञ्चिज्जगत्सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा । अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः” (म. ना. उ. 9-5) इति श्रुतिरुपबृंहिता भवति । अनेन देवताविशेषत्वं च फलितम् । सर्वभूतानां ब्रह्मादिस्थावरान्तानां अन्तर्बहिश्च व्याप्य नियन्तृतया अवस्थितं इत्यर्थः । प्रकृतेः परत्वे हेतुः अलक्ष्य इति प्रकृतिवन्न लक्ष्यते न दृश्यते इत्यलक्ष्य¹⁶म् । यद्वा अन्तर्बहिश्च अवस्थितमपि अलक्ष्यमदृश्यम् ॥ १८ ॥

तत्र हेतुः मायाज¹⁷वनिकाच्छन्नं मायैव ज¹⁸वनिका नेपथ्यं तद्वत् तिरोधायकत्वात् । तया जीवाज्ञानरूपया हेतुभूतया छन्नं तिरोहितं इन्द्रियाविषयं इति यावत् । किं सर्वेषामप्यतीन्द्रियम् ? नेत्याह - अज्ञेति । अक्षजा इन्द्रियवृत्तयः अ¹⁹धः अक्षजा यस्मात् सः अधोक्षजः इन्द्रियवृत्त्यविषयः अज्ञानां अनुपासकानां अधोक्षजं अज्ञाधोक्षजम् । तत्र हेतुः अव्ययं इति - न व्येति विविधं विकारं गच्छतीत्यव्ययम् । वि²⁰विधविकारभागेव ह्यज्ञाक्षजविषयः त्वं त्वव्ययत्वात् अज्ञाधोऽक्षज इत्यर्थः । अनेन एतत् सूच्यते योगविशुद्धमनसा अनुग्राह्य इति ; तथा च श्रूयते “न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनं” (कठ. उ. 6-9), “न मांसचक्षुरभिवीक्षते तम्” “दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः” (कठ. उ. 3-12) “हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृ²¹प्तय एनं विदुः” (कठ. उ. 6-9) इत्यादि । तदेवाऽऽह न लक्ष्यसे मूढदृशेति योगापरिशुद्धधिया न लक्ष्यसे न दृश्यसे । ननु सर्वैरपि दृश्य एवासौ इत्यत्राह - नटो नाट्यधरो यथा । नटो यथा दृश्यते तथा दृश्यसे इत्यर्थः । यद्वा मूढदृशा ²²अजानता पुंसा नाट्यधर: नटः यथा न लक्ष्यते अयं एवंविध इति न ज्ञायते । किन्तु नाट्योपयुक्तवेषविशिष्टतयैव दृश्यते, तद्वत् । अनेनाज्ञाघोक्षज इत्यनेन च योगपरिशुद्धमनोप्राह्यः अपरिशुद्धमनसा त्वग्राह्यः इति तत्र न लक्ष्यसे इत्यनेन अग्राह्यत्वं उपपादितम् ॥ १९ ॥

अथ परिशुद्धमनोग्राह्यत्वं वदन्ती, योगानधिकारिण्यः अपरिशुद्धमनसः स्त्रियः वयं कथं जानीम इत्याह - तथेति । तथा तथापी²³त्यर्थः । मुनीनां सदा त्वत्स्वरूपमननशीलानां अमलात्मनां विशुद्धमनसां परमहंसानां भक्तियोगविधानार्थम् । अर्थशब्दोऽत्र विषयी²⁴भूतपदार्थवाची । भक्तियोगविधानस्य भक्तियोगप्रपञ्चस्यार्थं विषयभूतं भक्तियोगदृश्यं त्वां स्त्रियो वयं कथं पश्येम हि जानीम हि । तर्हि किं जानासीत्यपेक्षायां नटं नाट्यधरं नाट्योपयुक्तनामरूपादिविशिष्टतयैव जानते न तु तत्त्वतः अयमेतज्जातिनामरूपगुणक इति । तद्वत् अस्मिन्नवतारे यानि कृष्णवासुदेवदेवकीनन्दनादिनामानि, यच्च पङ्कजनाभाद्यवयवोपेतं ता²⁵न्येतान्येव सर्वेषां अवभासमानानि केवलं जानीम इत्यभिप्रायेण उक्तनामरूपविशिष्टं नमस्करोति कृष्णायेति । श्लोकद्वयं निगदेनैव व्याख्यातम् ॥ २०, २१, २२ ॥

नन्वतारदशायां अयोगपरिशुद्धमनोभिः अपि सर्वैः दृश्यमानस्य भगवतः कथं अलक्ष्यत्वं अज्ञाधोक्षजमव्ययं, न लक्ष्यसे मूढदृशा इत्युक्तम् । “न मांसचक्षुरभिवीक्षते तं”, “न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनं” (कठ. उ. 6-9) इत्यादिभिः श्रुतं चादृश्यत्वं इति चेन्न, सर्वैः देवमनुष्या²⁶दिसाजात्येन दृश्यमानत्वेऽपि त्व²⁷द्विलक्षणत्वेन अदृश्यत्वात् । विलक्षणदर्शनमेव हि अलक्ष्यं इत्यादिभिः प्रतिषिध्यते नटदृष्टान्तेनापि त²⁸देवावगन्तव्यम् । जानन्त्या अपि कथं पश्येम हि स्त्रिय इत्युक्तिः लोकपरिपाट्यभिप्रायिका । यतस्त्वं साक्षात् प्रकृतेः परः परमपुरुष ईश्वरः तत एवास्यां अवतारदशायामपि स्व²⁹भावमजहत् स्वासाधारणान् धर्मान् दर्शयसीत्यभिप्रायेणाह - यथेति । हे हृषीकेश! खलेन दुरात्मना कंसेन चिरं शुचा शोकेनार्पिता नि³⁰धापिता शोकं प्रापिता इति यावत् । रुद्धा या च देवकी यथा विमोचिता तथा अहमपि सपुत्रा हे विभो! सर्वशक्ते! त्वयैव नाथेन विपदां गणात् मुहुः विमोचिता किं, कि³¹मित्यस्य नेत्यादिः विमोचितैवेत्यर्थः । अनेन स्वार्थनिरपेक्षपरदुःखनिराचिकीर्षारूपं कृपालुत्वं, आश्रितानिष्टपरिहर्तृत्वं, निम्नोन्नतानादरेण आश्रितमात्रपक्षपातित्वञ्च प्रदर्शितमिति फलितम् ॥ २३ ॥

कोऽसौ विपद्गणः यस्मात् त्वं विमोचिता इत्यत्राह - विषादिति । महाग्नेः लाक्षागृहाग्नेः पुरुषादानां राक्षसानां दर्शनात् द³²र्शनजात् भयात् वनवासकृच्छ्रतः वनवासक्लेशात् मृधे मृधे प्रतियुद्धं महारथानां अस्त्रेभ्यः द्रौण्यस्रतः ब्रह्मास्त्रात् हे हरे! रक्षिताः स्म अभवाम । विषादिभ्यः रक्षणप्रकारः महाभारतात् अवगन्तव्यः, विस्तरभयात् नात्र लिख्यते ॥ २४ ॥

इत्यर्थ: य 8 B,W हो 9 त

1 2 3 4 5 6 78 9 10 11 12 13 14 15 16 17

विज० ब्रह्मास्त्रतेजोमुक्तैः आत्मजैः युधिष्ठिरादिभिः पुत्रैस्सह । सती साध्वी ॥ १७ ॥ 1 संसारव्यावृत्तये आद्यं पुरुषमिति, हिरण्यगर्भव्यावृत्तये ईश्वरमिति, जगत्सृष्ट्याद्यैश्वर्यवत्त्वं न ततः व्यावृत्तं इत्यतः प्रकृतेः परमिति । एतत्सर्वं कुत इत्युक्तमलक्ष्यं इति, लक्षणया वृत्त्यापि ज्ञातुं अशक्यं तर्हि शून्यप्रायं इत्यत उक्तं सर्वभावनां “अन्तर्बहिश्च तत्सर्व” ( म. ना. उ. 9-5) इति श्रुतेः । आद्यस्य कथं अन्तर्बहिश्च व्याप्य स्थितत्वं इत्यत उक्तं भूतप्रलयेऽपि धुवं नित्यं अविनाशिनम् ।। १८ ।। त्वां नमस्ये इत्यपरोक्षतया उक्तस्य कथं अलक्ष्यत्वं इति तत्राह मायेति । हे अधोऽक्षज ! वशीकृतेन्द्रिय ! जीवगुणाच्छादकपरमाच्छादकोभयविधमायाख्यतिरस्करिण्या छत्रः त्वं मूढदृशा विपरीतज्ञानया मर्त्यया मया लक्ष्यमणोऽपि न लक्ष्यसे; यथा नाट्यर्धरो नटः दृश्यमानोऽपि तदङ्गुल्याद्यभिनयलक्षितकथाविशेषाज्ञेन नरेण न लक्ष्यते तथा । तस्मात् अलक्ष्यः त्वं इत्यर्थः ।। १९ ।। इतोऽपि मादृशीनां त्वदर्शनं असुशकं इत्याह- तथेति । अमलात्मनां अविद्याकामकर्मादिमलरहितमनसां मुनीनां सर्वज्ञानां परमहंसानां सनकादीनां भक्तियोगविधानार्थ भक्तियोगकरणविषयं त्वां तेऽपि पश्यन्ति । तथा रागादिमत्यः स्त्रियः वयं कथं त्वां पश्येमहीत्येकान्वयः । स्त्रीषु तारतम्यविशेषद्योतनार्थं आत्मनेपदप्रयोगः ॥ २० ॥ तर्हि स्त्रीणां भगवदुपासनाभावेन तज्ज्ञानाभावात् मोक्षाभाव इत्याशङ्कय तत्स्तुतिरेव अपरोक्षज्ञानजनकतया मोक्षसाधिकेत्यभिप्रेत्य कृष्णं स्तौति कृष्णेति । कृषति विलिखति दारयति मोहपटलमिति कृष्णः । तस्मै नमो नमः । नीलोत्पलदलश्यामलाय वा । वसुना दीव्यतीति वसुदेवः आनकदुन्दुभिः तस्य पुत्रः वासुदेवः तस्मै इति । वस आच्छादने इति धातोः इदं जगत् आच्छाद्य दीव्यतीति वासुदेवः तस्मै इति वा । बलात् दैत्यनिरसनशीलकी- डादिगुणसम्पन्नाय वासुदेवायेति वा । देवकी लक्ष्मीः तां नन्दयितुं शीलमस्येति देवकीनन्दनः तस्मै । नन्दगोपनाम्नः राज्ञः कुत्सितं कुष्ठं मारयति नाशयतीति नन्दगोपकुमारः तस्मै । पुराणान्तरसिद्धार्थं अवलम्ब्य कथितः अयं अर्थः । अन्यः प्रसिद्धः । गवां विदः लाभः यस्य स तथा तस्मै; गवा वेदेन लभ्यत इति गोविन्द इति वा ॥ २१ ॥ 255 1-8-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पक्कजं नाभौ यस्य स तथा तस्मै । पङ्काज्जनं जननं यस्य तत्पङ्कजनं पद्मं तत् अभवति अभिभवति आभातीतिवा पङ्कजनाभः तस्मै । पङ्कजैः रचिता माला अस्यास्तीति पङ्कजमाली तस्मै । फ्ङ्कजदलवन्नेत्रे यस्य स तथा तस्मै । पङ्कजैः रेचिता रेखा तद्युक्तः अङ्घ्रिः यस्य स तथोक्तः तस्मै ॥ २२ ॥ हृषीकेश ! इन्द्रियगणनाथ ! कसि हिंसायां इति धातोः कंसेन हिंसाशीलेन ‘इन्द्रियारामेण अतिचिरं कारागृहे रुद्धा शुचार्पिता देवकी त्वया यथा विमोचिता हे विभो ! सहात्मजा पुत्रैः सहिताऽहं त्वयैव नाथेन विपदणात् मुहुः विमोचिता इत्येकान्वयः ॥ २३ ॥ विपद्रणं विविच्याह विषादित्यादिना । हे हरे ! वयं भीमाय दत्तात् कालकूटविषात्, जतुगृहदाहप्रयुक्त- महाः, पुरुषादानां हिडिम्बबक किर्मीरादीनां दशनात् भक्षणात् असतां दुर्योधनादीनां द्रौपदीकेशग्रहणादिनिन्दितकर्मणां सभायाः, वनवाससङ्कटात्, मृधे मृधे रणे रणे अनेकेषां महारथानां नागाद्यस्त्रतः, तथा अश्वत्थानः ब्रह्मास्त्राच्च त्वया अभिरक्षिता आस्म इत्येकान्वयः । तस्मात् अहमद्य त्वां शरणं गतास्मीति वाक्यशेषः ॥ २४ ॥

1. B, K,M स्कारिण्या 2. KM " 3 BK,M अशिता 4. BK,M add खलेन रा० कृ० ब्रह्मतेजोविनिर्मुक्तैः ब्रह्मशिरोनामकास्त्रतेजसः विमुक्तैः आत्मजैः कृष्णया द्रौपद्या च सह सती पृथा कुन्ती प्रयाणाभिमुखं कृष्णं इदं वक्ष्यमाणं आह ॥ १७ ॥ ईश्वरं सर्वनियामकं प्रकृतेः परं अतीतं सर्वभूतानां अन्तर्बहिरवस्थितं तथापि अलक्ष्यं मायायवनिकाच्छन्नं मायैव यवनिका तिरस्करिणी तया छन्नं आच्छादितं अधोक्षजं अधः कृतेन्द्रियज्ञानं अव्ययं नित्यं आद्यं पुरुषं त्वा त्वां अज्ञा अहमिति शेषः । नमस्ये नमस्करोमि । अपि च त्वं नाट्यधरो नटो यथा नट इव मूढदृशा देहाभिमानिना पुंसा न लक्ष्यसे न ज्ञायसे ।। १८, १९ ॥ तथा परमहंसानां आत्मानात्मविवेकिनां मुनीनां मननशीलानामपि अमलात्मनां निवृत्तरागादिदोषतया निर्मलान्तःकरणानां भक्तियोगविधानार्थ भक्तियोगविधानमेव अर्थः प्रयोजनं यस्य तथाभूतं भक्तियोगविधानाय अवतीर्ण इत्यर्थः । त्वां इति शेषः । स्त्रियः वयमिति शेषः । कथं पश्येमहि पश्येम ॥ २० ॥ वासुदेवाय वसुदेवतनयाय देवकीनन्दनाय देवकीहर्षवर्धनाय नन्दगोपकुमाराय नन्दगोपस्य कुमाराय गोविन्दाय नमो नमः ॥ २१ ॥ पङ्कजनाभाय ते नमः । पङ्कजमालिने नमः ! पङ्कजनेत्राय नमः । पङ्कजाङ्कये नमः | " तथा परमहंसानां मुनीनाममलात्मनां भक्तियोगविधानार्थम् " ( भाग 1-8-20 ) इत्यत्र किञ्चिदुच्यते । भक्तियोगविरहिताश्चेत् साधकाः विष्णुं साकारं न पश्यन्ति । ततः तेषां कृष्णेऽपि विष्णोः अदर्शनं सम्भाव्यम् । 256 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-26. संसारिणस्तु जीवाः आर्तिपीडिताः कृष्णं भजन्ते येन तेषां मध्ये स भगवान् नृत्यन् वर्तते । ततश्च अमुकरूपो देवः सहायः अस्माकं अभवत् इति वदतां संसारिणां वचनस्य याथार्थ्य केवलयोगसाधकैः भक्तियोगविरहितैः नावगम्यते । नन्वेवं चेत् रागद्वेषादिरहितानां आत्मानात्मविवेकिनां मननशीलता व्यर्थैव ? न तेऽपि अव्यक्तोपासकाः भगवन्तं प्राप्नुवन्ति किन्तु अधिकतरः तेषां क्लेशः । उक्तं च भगवता “क्लेशोऽधिकतरस्तेषां अव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते” (भ.गी. 12-5 ) इति । ये तावत् अनन्यमनस्काः स्वसंस्मरणपरायणाः तेषां स भगवान् सुलभः । तथा चोक्तं भगवता “ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि सन्यस्य मत्पराः, अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते " (भ.गी. 12-6 ) इति । ततश्च “कथं पश्येमहि स्त्रियः " ( भाग. 1-8-20 ) इति कुन्त्याः प्रश्नः कथमपि पश्येम’ इति समाधानगर्भित इति व्यज्यते । एवमत्र कुन्तीस्तुत्या भक्तियोगपुरस्कृतसर्वसमर्पणबुद्धिसमुपलब्धं भगवद्दर्शनं मार्गन्तिरैः असुलभं इत्युपदिश्यते ॥ २२ ॥

हे हृषीकेश ! इन्द्रियनियामक ! विभो ! खलेन कंसेन सुचिरं रुद्धा शुचा पुत्रशोकेन अर्पिता व्याप्तैव देवकी यथा त्वया विमोचिता तथा अहं च सहात्मजा सती नाथेन रक्षकेण त्वयैव मुहुः विपद्रणात् विमोचिता रक्षिताऽस्मीति शेषः । मात्रादिसम्बन्धः जीवस्यैव न तु देवस्य । स्वभक्तं जनं सर्वमपि समं संरक्षति भगवान्। तेन निर्गुणपरब्रह्मान्वेषणादपि वरं भगवतः रक्षणभरणादिकल्याणगुणानुकीर्तनं येन तत्सान्निध्यप्राप्तिः सुलभा । सगुणनिर्गुणवि- भागोऽपि जीवकृत एव । न खलु दुष्टशिक्षणशिष्टरक्षणादयः सद्गुणाः भगवद्व्यतिरेकिण इति केनापि ज्ञानिना वक्तुं शक्यते । एतन्निरूपणायैव भगवता विभूतियोगः समुपदिष्टः ॥ २३ ॥ किञ्च हे हरे । विषात् भीमस्य विषान्नदानात् महामेः जतुगृहदाहात् पुरुषाददर्शनात् पुरुषादाः नरमांसभक्षकाः हिडिम्बादयः राक्षसाः तेषां दर्शनात् असत्सभायाः द्यूतस्थानात् वनवासकृच्छ्रतः अरण्यवासक्लेशात् मृधे मृधे प्रतियुद्धं अनेक महारथास्त्रतः अनेकेषां महारथानां भीष्मादीनां अस्त्रेभ्यः द्रौण्यस्त्रतः साम्प्रतमश्वत्थामप्रयुक्तब्रह्मास्त्रतः अभिरक्षिताः आस्म सर्वतः संरक्षिताः अभवाम ॥ २४ ॥

• सुयोधननिसृष्टी नः शापायामर्षणो मुनिः । पश्चातृष्यत सह त्रिलोकैश्चरतां वने ॥ विपदस्सन्तु नः शश्वत्तत्र तत्र जंगदुरो ! भवतो दर्शनं यत्स्यादपुनर्भवदर्शनम् ।। २५ ।। जनन्यैश्वर्यश्रुतं श्रीभिरेधमानमदः पुमान् । नैवात्यभिधातुं वै त्वामकिश्वनगोचरम् ।। २६ ।। 257 1-8-27] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् नमोsकिचनविताय निवृत्तगुणवृत्तये । आत्मारामाय शान्ताय कैवल्यपतये नमः ॥ २७ ॥ मन्ये त्वां कालमीशानमनादिनिधनं विभुम् । समं चरन्तं सर्वत्र भूतानां यन्मिथः कलिः ॥ २८ ॥ वेद चिचिकीर्षितं तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम् । न यस्य कश्चिद्दयितोऽस्ति कर्हिचित् द्वेष्यश्च यस्मिन् विषमा मतिर्नृणाम् ॥ २९ ॥ जन्म कर्म च विश्वात्मन्नजस्याकर्तुरात्मनः । तिर्यनुषिषु यादस्सु तदत्यन्तविडम्बनम् ॥ ३० ॥ गोप्याददे त्वयि कृतागसि दाम तावत् या ते देशाऽशुकलिलाखनसमामाक्षम् । appi निनीय भयभावनया स्थितस्य सा मां विमोहयति भीरपि यदि भेति ॥ ३१ ॥ केचिदाहरजं जातं पुण्यश्लोकस्य कीर्तये । यदोः प्रियस्यान्ववाये मलयस्येव चन्दनम् ॥ ३२ ॥ अपरे वसुदेवस्य देवक्यां याचितोऽभ्यगात् । अंजस्त्वमस्य क्षेमाय वधाय च सुरद्विषाम् ॥ ३३ ॥ *This additional verse is found in H & V and not commented by any commentator 1. 2. 3 4. 5 6. 7. 8. 9. श्रीध० विपद इति । यत् यासु सम्पदस्तु श्रेयः परिपन्थिन्य इत्याह अभिधातुं श्रीकृष्ण ! गोविन्द ! इति वक्तुमपि प्रस्तुतमनोरथपूरणाय पुनः प्रणमति

2 विपत्सु कीदृशं दर्शनं ? नास्ति पुनरपि भवदर्शनं यस्मात् ॥ २५ ॥ जन्मेति । जन्म सत्कुले जन्मादिभिरेधमानः मदः यस्य सः अकिञ्चनानां गोचरं विषयभूतम् ॥ २६ ॥ नम इति । अकिञ्चनाः भक्ता एवं वित्तं सर्वस्वं यस्य तस्मै । ततः यस्मात् तस्मै । तत्कुतः ? आत्मारामाय । तत्कुतः ? शान्ताय किं ? निवृत्ताः गुणवृत्तयः धर्मार्थकामविषयाः रागादिरहिताय । किञ्च कैवल्यपतये कैवल्यं दातुं समर्थाय ॥ २७ ॥ ननु देवकीपुत्तं मां कथं एवं स्तौषि, तत्राह हेतवः मन्य इति । मन्ये त्वां कालं न तु देवकीपुत्रम् । तत्र ईशानं नियन्तारं अनादिनिधनं आद्यन्तशून्यं विभुं प्रभुं समं यथा भवति तथा सर्वत्र चरन्तम् । ननु 258 , व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-33 पार्थसारथेः मम कथं साम्यं तत्राह स्वतः त्वयि वैषम्यम् ॥ २८ ॥

यत् यतः त्वत्तः निमित्तभूतात् भूतानामेव मिथः कलिः कलहो भवति नतु

न वेदेति । नृणां विडम्बनं अनुकरणं, ईहमानस्य ननु निग्रहानुग्रहरूपं मयि प्रसिद्धं वैषम्यं, अत आह कुर्वतः यस्मिन् त्वयि विषमा मतिः अनुग्रहनिग्रहरूपा भवति ॥ २९ ॥ जन्मेति । ते अजस्य जन्म अकर्तुः वामनादिरूपेण । यादस्सु मत्स्यादिरूपेण ॥ ३० ॥

कर्म । तिर्यक्षु वराहादिरूपेण । नृषु रामादिरूपेण । ऋर्षिषु नरविडम्बनं त्वयि अत्याश्चर्य इत्याह गोपीति । गोपी यशोदा त्वयि कृतागसि दधिभाण्डस्फोटनं कृतवति यावत् दाम रज्जुं आददे जग्राह तावत् तत्क्षणमेव या ते दशा अवस्था सा मां विमोहयति । किंभूतस्य ? अश्रुभिः कलिलं व्यामिश्रं अञ्जनं ययोः ते च ते संम्प्रमे व्याकुले अक्षिणी यस्मिन् तद्वक्त्रं निनीय अधः कृत्वा ताडयिष्यतीति भयस्य भावनया स्थितस्य । यत् यतः त्वत्तः भीरपि स्वयं बिभेति तस्य ते दशा ॥ ३१ ॥ 6 अत एव जगन्मोहनतया दुर्ज्ञेयत्वात् तव जन्मादि बहुधा वर्णयन्तीत्याह केचिदिति चतुर्भिः । पुण्यश्लोकस्य प्रियस्य युधिष्ठिरस्य कीर्तये यदोरेव कीर्तय इति वा यदोः प्रियस्यान्ववाये वंशे मलयस्य कीर्तये ने वा चन्दनं यथा ॥ ३२ ॥ अपर इति । तथा वसुदेवस्य भार्यायां देवक्यां अज एव त्वं अभ्यगात् । पुत्रत्वमिति शेषः । प्रथमपुरुषस्त्वार्थः । अभ्यगा इति वा पाठः सुगमः । ताभ्यामेव पूर्वं सुतपः पृश्निरूपाभ्यां याचितः सन् । अस्य जगतः क्षेमाय ॥ ३३ ॥

1. H, V भवस्य संसारस्य दर्शनं 2. B adds तत् 3. B नरनारायणादिरूपेण 4. A, B omut त्वयि 5. HV सम्प्रमेण 6 HV ‘नि 7 A omits प्रियस्य 8. A, B वंशे 9. A,B अर्भत्वमिति

वीर- यदेतत् विपद्गणनिवारकत्वं तदेतत् तव कियत् ? अर्थादेव तन्निवृत्तेः इत्यभिप्रायेणाह - विपद इति । हे जगद्गुरो! तत्र तत्र शश्वत् सदा ताः त्वया निरसनीयाः नः³³ आश्रितानां विपदः सन्तु असतां न तन्निरासाय यत्नः त्वया कार्यः इति भावः । यत् यदि अपुनर्भवदर्शनं भवतः दर्शनं स्यात् । न विद्यते पुनर्भवस्य संसृतेः दर्शनं यस्मात् तत् तथाभूतं भवद्दर्शनं यदि स्यात्; सम्भावनायां लिङ् । सकलापमूलसंसृतिपरिहारक्षमं तद्यदि स्यात् । विपदः सन्तु नाम अर्थादेव तन्निवृत्तेः इति भावः ॥ २५ ॥

नन्वहमीश्वरश्चेत् तर्हि त्वमिव सर्वेऽपि मामेवंविधं किं न वदन्तीत्यत आह - जन्मेति । ऐश्वर्यशब्दः धनपरः, श्रुतशब्दः विद्यापरः जन्मेश्वर्यश्रुतानां सत्कुलप्रसवधनविद्यानां श्रीभिः समृद्धिभिः एधमानः मदः यस्य स पुमांस्त्वां अभिधातुं न च अर्हति । त्रिमदोन्मत्तत्वेन स्व³⁴परयाथात्म्यविवेकाभावादिति भावः । अनर्हतामेव सूचयितुं विशिनष्टि अकिञ्चनगोचरं नास्ति किञ्चन येषां ते अकिञ्चनाः निष्कामाः तेषां गोचरम् ॥ २६ ॥

अन्यैश्च चिदचिद्व्यावर्तकैः ईश्वरासाधारणधर्मैः विशिषन्ती नमस्करोति - नम इति । अकिञ्चनानां वित्ताय विद्लृ लाभे इति धातुः, विद्यते लभ्यते इति वित्तः तस्मै । निवृत्ताः गुणानां रजआदीनां वृत्तयः कामक्रोधादयः यस्य तस्मै । अनेन अविद्यावृत्तिः । शान्ताय ऊर्मिषट्करहिताय अशनायापिपासाशोकमोहजरामृत्यवः षडूर्मयः । अनेन बद्धजीवव्यावृत्तिः । तत्र हेतुः, आत्मारामाय, स्वानुभवैकपरा³⁵य । कैवल्यं प्रकृतिसम्बन्धराहित्यं मोक्ष इति यावत् तस्य पतिः तस्मै मोक्षप्रदाय । अनेन मुक्तनित्यजीवव्यावृत्तिः ॥ २७ ॥

ननु ब्रह्मरुद्रेन्द्राद्यन्यतमः क³⁶श्चिदुक्तविधः, नत्वहं इत्यत्राह - मन्य इति । ईशानं ब्रह्मादीनपि च³⁷ वशीकुर्वाणं कालं त्वां मन्ये कालशरीरकं त्वां मन्ये इत्यर्थः । अत एव कालकृतजन्ममरणादिरहितम् । नन्वहमपि प्राकृतवद्वैषम्यादिमानेव; त³⁸तः कालं विशिनष्टि । सर्वत्र समं चरन्तं कालयन्तं यत् यस्मात् का³⁹लनिमित्तात् भूतानां मिथः कलिः कलहः भवति । समं चरन्तं इत्यनेन कालशरीरकस्य तव न वैषम्यनैर्नृण्यादिकं अस्तीति सूचितम्, यन्मिथः कलिरित्यनेन । अथापि तत्तज्जीवकर्मानुसारेण सुखदुःखादीन् प्रति नि⁴⁰मित्तमात्रत्वमस्तीति सूचितम् ॥ २८ ॥

नन्वहमपि कांश्चिदनुगृह्णन् कांश्चिन्निगृह्णन् कथं वैषम्यादिरहित इत्यत आह - नेति । हे भगवन्! नृणां विडम्बनं अनुकारं ईहमानस्य कुर्वाणस्य तव चिकीर्षितं न कोऽपि वेद । क्वचित् निग्रहोऽपि अन्ततः अनुग्रहरूपतया फलतीति न वैषम्यादिकमस्ति । पूतनाशकटयमलार्जुनधेनुककेशिकुवलयापीड चाणूरमुष्टिकको⁴¹सलकंसादिविषयनिग्रहस्य अन्ततः तेषां निरतिशयपुरुषार्थरूपमुक्तिहेतुत्वदर्शनात् इति भावः । यत एवं अत एव त्वयि वैषम्यादिरहिते तदापादयता नृणां मतिरेव विषमेत्याह न यस्येति । कर्हिचिदपि दयितः प्रियः द्वेष्यश्च नास्ति । यस्मिन् नृणां मतिः विषमा रजस्तमोन्वयात् अयथार्था भवति । नृणां विडम्बनं ईहमानस्य इत्यनेन नरचेष्टानुकारमात्रमेव, न तु सर्वथा तत्सजातीयचेष्टितम् । “जन्म कर्म च मे दिव्यं” (भ.गी. 4-9) इति भगवतैवोक्तत्वात् इति सूचितम् ॥ २९ ॥

बिडम्बनत्वमेव अन्यथानुपफ्त्या द्रढयति - जन्मेति । अजस्य जन्मरहितस्य कर्मायत्तोत्पत्तिरहितस्य अकर्तुः प्राचीनकर्मानुरूपप्रवृत्तबुद्ध्यधीनकर्मरहितस्य आत्मनः सर्वान्तरात्मनः तव तिर्यगादिषु जन्म तत्सजातीयं कर्म च इति यत् तदत्यन्तविडम्बनमेव । अन्यथा अजस्य अकर्तुः आत्मनश्च तन्न घटत इति भावः । तत्र तिर्यक्षु वराहादिषु ऋषिषु भा⁴²र्गवदत्तात्रेयकार्दमादिषु नृषु राघवयादवादिषु यादस्सु मत्स्यकूर्मादिषु जलौकस्सु वि⁴³डम्बनमात्रम् ॥ ३० ॥

वि⁴⁴डम्बनमात्रं चेदिदं न घटते इत्यभिप्रायेणाह - गोपीति । तावद्यथा त्वयि कृतं आगः अपराधः येन तथाभूते सति गोपी यशोदा दाम रज्जुं आददे त्वद्बन्धनार्थं परिज⁴⁵गृहे, तदा अश्रुभिः कलिलं कलुषितं अञ्जनं ययोस्ते सम्भ्रमे भयसूचकाटोपयुक्ते अक्षिणी यस्य तद्वक्त्रं निनीय उन्नीय उ⁴⁶न्नाम्य । अश्रुकलिलेत्यादिक्रियाविशेषणं वा, अश्रुकलिलाञ्जनसम्भ्रमाक्षं यथा तथा वक्त्रं निनीय प्रापय्य इत्यर्थः । यस्माद् य⁴⁷तः भीरपि बिभेति तस्य तव भयभावनया भयाभिनयेन स्थितस्य या दशा सा मां विमोहयति । अत्र भीशब्देन सर्वेषां भयहेतुः मृत्युः लक्ष्यते “भीषास्माद्वातः पवते भीषोदेति सूर्यः भीषास्मादग्निश्चेन्द्रश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः” (तैत्ति. उ. 2-8) इत्युक्तविधस्या⁴⁸सम्भावितभयस्य तवेत्यर्थः । तावद्विमोहयति मूढां करोति । पश्चात्तु नरचेष्टानुकारमात्रमिदमिति ज्ञापयतीति तावच्छब्दाशयः ॥ ३१ ॥

यतो विडम्बनमात्रं न तु तात्त्विकं अत एव त्वदवतारप्रयोजननिमित्तं च इदमेवेति निश्चेतुं अशक्त्या⁴⁹ तत्र नाना तर्कयन्तीत्याह - केचिदिति पञ्चभिः । केचित्व⁵⁰दवतारप्रयोजननि⁵¹र्णयप्रवृत्तानां मध्ये अजमपि त्वां प्रियस्य भक्तस्य पुण्यश्लोकस्य यदोः कीर्तये तद्वंशे जातमाहुः । यदुवंशकीर्तिजननाय तत्र त्वां जातमाहुरित्यर्थः । यथा मलयस्य पर्वतस्य कीर्तये चन्दनं जातं वदन्ति तद्वत् ॥ ३२ ॥

अपरे त्व⁵²त्र साधुलोकस्य क्षेमाय सुरद्विषां वधाय च जा⁵³तस्त्वं वसुदेवस्य देवक्याम् । ताभ्यां पूर्वजन्मनि याचितः अभ्यगात् । पुत्रत्वं प्राप्त इत्याहुः । वसुदेवस्य इत्यपादानस्यैव शेषत्वविवक्षया षष्ठी ॥ ३३ ॥

1. 2. 3. 4. 5 6. 7. 8. 9. 10 11. 12 13. 14. 15. 36. 17. 18. 19 20 21.

विज• भगवत्स्मरणविरोधिसम्पत्परम्परायाः भगवद्दर्शनकरविपत्परम्परैव श्रेयसी भगवद्दर्शनहेतुत्वात् । अतः सम्पन्यः भगवद्दर्शनकरविपद एव अस्माकं सन्त्विति विज्ञापयति. विपद इति । हे जगत्पते! नः अस्माकं तत्र तत्र सांसारिकव्यापारेषु निरन्तरं विषदः सन्तु यासु यासु विपत्सु अपुनर्भवं मोक्षं दर्शयतीत्यपुनर्भवदर्शनं भवतः दर्शनं स्यादिति यत् यस्मात् तस्मात् ताः स्युः इति वाक्यशेषः ॥ २५ ॥ सम्पद्रयो विपदां श्रेयस्त्व कुत इति तत्राऽह जन्मेति । अभिजनैश्वर्यशास्त्रश्रवणजनितविद्याधन श्रीमदैः वर्धमानमदः पुमान् अकिञ्चनानां परमहंसानां विषयं ज्ञातुं योग्यं त्वां इतीत्थं त्वां अभिधातुं वक्तुम् उपलक्षणमेतत् ; स्पर्तु वा नार्हः । वै यस्मात् तस्मात् स्मरणहेतुविपद एव श्रेयस्यः सम्पद्भ्य इति भावः ॥ २६ ॥ श्रीकृष्णादन्यत् किञ्चन उपादेयं न विद्यते येषां ते अकिञ्चनाः ते एव वित्तं यस्य स तथा तस्मै । निवृत्ताः सत्त्वादिगुणानां वृत्तयः जाग्रदाद्यवस्था यस्मात् स तथोक्तः तस्मै । अकिञ्चनैः ज्ञाताय इति वा । निरन्तरं वृत्ताज्ञानादिगुणानां वृत्तिः स्थितिः यस्मिन् सः तथोक्तः तस्मै वा । अत एव आत्मनि आरमते इत्यात्मारामः तस्मै । आत्मनां चेतनानां आरामाय क्रीडाकृत्रिमभवनाय अत एव शान्ताय सुखपूर्णाय अत एव कैवल्यपतये मुक्तिनाथाय नम इत्यन्वयः ॥ २७ ॥ न विद्येते आदिनिधने वस्य स तथा तं अनादिनिधनम्, अनस्य प्राणस्य जन्मलयकर्तारं इति वा । ईशं शिवमानयति चेष्टयतीति ईशानः, तं सर्वेश्वरं वा । जगच्चेष्टाशक्तिमन्तं वा । परं सर्वस्मात् अन्यं सर्वत्र स्वपरेषु समं यथायोग्यं चरन्तं त्वां कालं संहतारं मन्ये । कुरुपाण्डवादिभूतानां यत् यस्मात् त्वं मिथः अन्योन्यं कलिः कलहः तं त्वामिति वाक्यशेषः ॥ २८ ॥ P समं चरन्तं इत्येतत् विवेचयति न वेद इति । यस्य तव योग्यतातिरेकेण कर्हिचित् कश्चिद्दयितो नास्ति, कश्चित् द्वेष्यः नास्तीति शेषः । एवमपि यस्मिन् त्वयि नृणां असुरप्रकृतीनां मतिः विषमा। अर्जुनः अनुग्राह्यः, अयं 261 1-8-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् दुर्योधनः द्वेष्यः इति ताभ्यां उभाभ्यां बहूपचितपुण्यद्वेषनिचयौ अवगणय्य हे भगवन्! नृणां विडम्बनं अनुकरण ईहमानस्य चेष्टमानस्य ‘द्विषन्तं नैव भोजयेत्’ (भार. 5-409-1 ) इत्यादिवचनात् तस्य तव कश्चित्पुरुषः चिकीर्षितं कर्तुं इष्टं न वेद न जानातीत्येकान्वयः । अथवा लोके यस्मिन् पुंसि योग्यतातिरेकेण स्नेहद्वेषकारिणि नृर्णा मतिः विषमा अस्य दयितोऽयं अस्य द्वेषीति न भवांस्तादृशः इत्यतः समचारीति वैदिका इति ॥ २९ ॥ अधुना अनादिनिधनत्वं समर्थयते जन्मेति । हे विश्वात्मन् ! सर्वान्तर्यामिन्! अजस्य अजातस्य अनायासेन फलानपेक्षया अकर्तुः आत्मनः स्वामिनः तव तिर्यङ्नृपशुषु यादस्सु जलजन्तुषु यज्जन्म तज्जात्यनुकारि कर्म च तदतिशयेन विडम्बनं अतः अनादिनिधनः असीति भावः । अजस्य आत्मनः तिर्यगादिषु यज्जन्म अकर्तुः आत्मनः तज्जात्यनुसारि यत्कर्म तदुभयं अत्यन्तविडम्बनं इति वा योजना ॥ ३० ॥

गोपीति । त्वयि कृतागसि दधिभाण्डं भित्त्वा इदं चातिविडम्बनं विदुषामपि मोहकं इत्यभिप्रेत्याह नवनीतापहारिणि सति यदा गोपी नाम्ना यशोदा नित्यमुक्तं त्वां बद्धुं दाम आददे तावत्तदा यं त्वां प्रति भीः सर्वजनस्य भयकारिणी दुर्गापि बिभेति यस्य भयभावनया अश्रुभिः कलिलं कलुषं अञ्जनं यस्य तत् तथोक्तं अश्रुकलिलाञ्जनञ्च तत् सम्भ्रमयुक्तं अक्षि यस्य तत् तथोक्तं वक्तं विनम्य अवाचीनतया कृत्वा स्थितस्य ते तव या दशा अवस्था सा मां विमोहयति इत्येकान्वयः । तस्मात् तदनुकरणं विदुषामपि मोहकं इति भावः ॥ ३१ ॥ इदानीं एवंविधस्य तव देवक्यां जन्मानुकरणे निमित्तं विद्वांसोऽनेकधा वदन्तीति विज्ञापयति- केवित् इत्यादिना । केचित् विद्वांसः पुण्यकीर्तेः भगवद्भक्तस्य यदो राज्ञः अन्ववाये तस्य कीर्तये जातं त्वां आहुः इत्यन्वयः । नाना मलयस्य पर्वतस्य कीर्तये चन्दनमिव ॥ ३२ ॥ अपरे. बुधाः देवैः याचितः अजः त्वं अस्य सज्जनस्य क्षेमाय सुरद्विषां वधाय च वसुदेवस्य सकाशात् देवक्यां अभ्यगात् आविर्भूत इति ब्रुवते ॥ ३३ ॥

1. B, K, M भवद्दर्शन’ 2 KM वाक्यविशेष: 3 KM बनाय 4. K,M तस्य रा० कृ० हे जगदुरो ! यत् यत्र, अपुनर्भवदर्शनं पुनः संसारसन्दर्शनरहितं भवतः तव दर्शनं स्यात् भवेत् ताः विपदः नः अस्माकं तत्र तत्र सांसारिकेषु व्यापारेषु शश्वत् सदा सन्तु भवन्तु । अहङ्कारममकारमयजीवितसन्निवेशेषु निरन्तरं अन्तर्यामिणः भगवतः प्रेरणां अनुसन्दधानाः भक्ताः तदनुग्रह- भाजः संसृतिं सन्तरन्ति । भक्तियोगविकसितविवेकवतां भागवतानां हि विपदोऽपि भगवत्प्रसादायन्ते ॥ २५ ॥ किञ्च, जन्मैश्वर्यश्रुतश्रीभिः जन्म सत्कुले प्रसूतिः, ऐश्वर्यं धनादिसम्पत्, श्रुतं विद्या, तेषां श्रीभिः समृद्धिभिः एघमानमदः वर्धमानमदः पुमान् अकिञ्चनगोचरं श्रीकृष्णादन्यत् न किञ्चन उपादेयं वस्तु येषां ते अकिञ्चनाः भागवताः, तेषां गोचरं त्वां अभिधातुं तव नाम वक्तुं नार्हति । 262 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-33 आभिजात्यैश्वर्याद्यभिमानिनः जनाः तन्मयं भगवन्तं आकलय्य तदर्थमेव तं प्रार्थयन्ते । अनन्यचित्तास्तु तदाभिजात्यादिकं सर्वमपि भगवन्मयं पश्यन्तः भगवत्येव समर्प्य भक्तिं अनन्यां भजन्ते । विना स्वभावसमर्पणं भगवान् अगोचर इति कुन्त्याः परमाशयः ॥ २६ ॥ अकिञ्चनवित्ताय अकिञ्चनाः भक्ताः एव वित्तं सर्वस्वं यस्य तस्मै, निवृत्तगुणवृत्तये निवृत्ताः गुणवृत्तयः धर्मार्थकामविषयाः यस्मात् तस्मै आत्मारामाय आत्मनि आनन्दस्वरूपे रममाणाय शान्ताय शान्तचित्ताय कैवल्यपतये कैवल्यं दातुं समर्थाय भवते इति शेषः । नमो नमः । अनन्यया भक्त्या भगवत्सन्निधिसाधका भक्ताः एव भगवतः वित्तभूताः । भगवांस्तावत् धर्मार्थ- कामसाध्यविषयशून्यः । ततश्च तदाश्रितानां निष्कामकर्माचरणपरायणानामपि धर्मादयः मोक्षसाधनपर्यवसायिनः एवेति गम्यते । आत्मारामपदेन निर्हेतुकानन्दस्वरूपः देव इति व्यज्यते । शान्तपदेन साहित्यं सूच्यते । कैवल्यं च देशकालादिषु सर्वेष्वपि केवलात्मभावनैव तां दातुं भगवानेव समर्थः तस्मात् अयं कैवल्यपतिः ॥ २७ ॥ यत् येषु भावेषु भूतानां प्राणिनां मिथः परस्परं कलिः कलहः भवतीति शेषः । तेषु सर्वत्र समं चरन्तं त्वां ईशानं सर्वनियन्तारं अनादिनिधनं जननमरणरहितं विभुं सर्वव्यापकं कालं मन्ये । सृष्टिधर्माणां अभिव्यञ्जकः परस्परसम्बन्धनिबन्धनः भगवतः व्यक्तरूपात्मकः कालः । सः अनादिनिधनः तदभिज्ञातुः जीवस्य जननात् प्राक् मरणात् पश्चादपि तस्य विद्यमानत्वात् । नहि मानदण्डेन मध्यवर्तिना कुड्यादिकस्य प्रमात्रा सर्वाभिव्यापकः आकाशः प्रमातुं शक्यते । सर्वक्षेत्रसाधारणं वर्षाजलं यथा कृष्यनुरूपं फलं प्रयच्छति तथैव भगवानपि जीवेभ्यः स्वभावानुगुणं फलं वितरति । तस्मादयं सर्वत्र समः ॥ २८ ॥ हे भगवन् ! यस्मिन् त्वयि नृणां मतिः विषमा विभिन्ना भवति यस्य च तव न कश्चित् दयितः प्रियः, कर्हिचित् कदापि द्वेष्यश्च भवति । तादृशस्य नृणां विडम्बनं अनुकरणं ईहमानस्य कुर्वतः तव चिकीर्षितं कश्चित् कोऽपि न वेद न जानाति ॥ २९ ॥ हे विश्वात्मन् ! विश्वरूप! अजस्य जन्मरहितस्य अकर्तुः अकर्मवश्यतया पुण्यपापयोः अकर्तुः आत्मनः सर्वान्तर्यामिणः तव तिर्यङ्गरर्षियादस्सु वराहादिरूपेण तिर्यक्षु, रामादिरूपेण नरेषु, वामनादि रूपेण ऋषिषु, मत्स्यादिरूपेण यादस्सु जन्म कर्म च यदस्ति तदत्यन्तविडम्बनं अनुकरणमात्रमेव । यदुक्तं “न वेद कचिद्भगवंश्चिकीर्षितं तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम् " ( भाग. 1-8-29 ) इति । तत्रोच्यते कार्पासं यथाक्रमं सूत्रवस्त्रकूर्पासात्मना परिणतं पूर्वपूर्वस्थितिप्रत्यभिज्ञाविरहितं च केनापि देहिना धृतं मदीयं इदं कूर्पासमिति व्यवह्रियते । तच्च जर्जरितं सत् स्वं धृतवतो मनः व्यथयति । एवं विविधभूत शक्तिसम्मेलनवशात् उद्भूतः जीवः तच्छक्तिभिन्नं आत्मानं प्रत्यभिज्ञाय, स्वभिन्नैर्जनैः सम्बन्धं व्यवस्थाप्य, सुखदुःखादिकं अनुभवति । यद्यपि इयं नानादशावैचित्रीमयी देवी माया भगवति प्रवर्तते; तथापि द्वन्द्वव्यवहितज्ञानेन तेन जीवेन सर्वान्तर्यामी भगवान् नैव स्मर्यते, भगवतस्त्वेषा क्रीडासाधनी माया तदधीनैव । 263 1-8-34] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् भगवतः तिर्यङ्नरर्षियादस्सु जन्मादिकं अत्यन्तविडम्बनम् इत्यत्र किञ्चिदुच्यते । अत्र भगवदवतारतत्त्वं निरूपितम् । वराहावतारः वराहादिनानाविधभूचरजन्तूत्पत्ति, मत्स्यावतारः मत्स्यादिविविधजलचरोत्पत्तिं च सूचयति । एवं भगवान् स्वक्रीडानुसारेण प्रकृतिं उत्पाद्य तदनुरूपप्राणित्वेन अवतरति । नित्यं च वयं पश्यामो यत् तण्डुलेषु पत्रादिषु च तदनुगुणक्रिमिकीटकादीनां आविर्भावम् । एवमेव तत्तद्बीजात् तत्तद्वृक्षादीनां आविर्भावः दृश्यते । तथैव भूदेवलोकादिषु मावनदेवादीनां उत्पत्तिः भवति । सैषा सर्वा भगवतः अवतारलीला ॥ ३० ॥ गोपी यशोदा त्वयि कृतागसि कृतापराधे दधिभाण्डस्फोटनरूपापराधं कृतवति सति इत्यर्थः । दाम रज्जुं यावत् आददे जग्राह तावत् तत्क्षणे एव अश्रुकलिलाञ्जनसम्भ्रमाक्षं अश्रुभिः कलिलं व्यामिश्र अञ्जनं ययोः ते सम्प्रमान्विते अक्षिणी यस्मिंस्तद्वनं निनीय अधः कृत्वा भयभावनया आस्थितस्य यत् यस्मात् त्वत्तः भीरपि बिभेति । भयाभिमानदेवतापि त्रस्यति तथाभूतस्य ते तव या दशा वर्तत इति शेषः । सा अवस्था मां विमोहयति अद्यापीति शेषः ॥ ३१ ॥ अजमपि त्वां प्रियस्य पुण्यश्लोकस्य युधिष्ठिरस्य कीर्तये यदो: अन्ववाये वंशे मलयस्य तन्नामकपर्वतस्य कीर्तये चन्दनमिव जातं त्वां केचिदाहुः ॥ ३२ ॥ अपरे वसुदेवस्य देवक्यां याचितः ताभ्यां पुरा सुतपः पृश्निरूपाभ्यां याचितः सन् अस्य विश्वस्य क्षेमाय, सुरद्विषां राक्षसानां वधाय च अजः कालकर्माद्यधीनजन्मरहितः त्वं अभ्यगाः पुत्रत्वं स्वीकृतवानसि इत्याहुः इति पूर्वेणान्वयः ॥ ३३ ॥ भारावतारणायान्ये भुवो नाव इवोदधौ । सीदन्त्या भूरिभारेण जातो ह्यात्मभुवार्थितः ॥ ३४ ॥ भवेऽस्मिन् क्लिश्यमानानां अविद्याकामकर्मभिः । श्रवणस्मरणाहणि करिष्यन्निति केवन ॥ ३५ ॥ शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्त्यभीक्ष्णशः स्मरन्ति नन्दन्ति तवेहितं जनाः । त एव पश्यन्त्यचिरेण तावकम् भवप्रवाह्येपरमं पदाम्बुजम् ॥ ३६ ॥ अप्यच नस्त्वं स्वकृतेहितं! प्रभो! जिहाससि स्वित् सुहृदोऽनुजीविनः । येषां न चान्यद्भवतः पदाम्बुजं परायणं राजसु योजितांहंसाम् ॥ ३७ ॥ के वयं नामरूपाभ्यां यदुभिस्सह पाण्डवाः । भवतोऽदर्शनं यहिं हृषीकाणामिवेशितुः ॥ ३८ ॥ नेयं शोभिव्यते तंत्र यथेदानीं गदाधर ! त्वत्पदैरङ्किता भाति स्वलक्षणविलक्षितैः ॥ ३१ ॥ 264व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् इमे जनपदाः वृद्धाः सुपक्कषमिवीरुधः । वनाविनदन्वन्तो शेषन्ते तव वीक्षितैः ॥ ४० ॥ [1-8-40
2. 2. 3. 4. 5. 6. 7. B. 9 श्रीष० भारेति । आत्मभुवेति ब्रह्मप्रार्थनेस्य प्राधान्यविवक्षया ॥ ३४ ॥ मतान्तरं भव इति । परमानन्दस्वरूपाज्ञानं अविद्या । ततो देहाद्यभिमानात् कामः ततः कर्माणि तैः क्लिश्यमानानां तन्निवृत्तये श्रवणाद्यर्हाणि कर्माणि करिष्यन् ॥ ३५ ॥ अस्य पक्षस्य सिद्धान्ततां अभिप्रेत्य श्रवणादिफलमाह - शृण्वन्तीति । नन्दन्ति अन्यैः कीर्त्यमानं अभिनन्दन्ति ये जनाः तव ईहितं चरितं तावकं त्वदीयं पदाम्बुजं त एव पश्यन्त्येव अचिरेणैव इति च सर्वत्र अवधारणम् । कीदृशम् ? भवप्रवाहस्य जन्मपरम्पराया उपरमः ’ यस्मिंस्तत् ॥ ३६ ॥ 3 इदानीं तव अस्मत्परित्यागः अनुचितः इत्याशयेनाह अपीति चतुर्भिः । हे प्रभो! सुहृदः अतिस्निग्धान् अनुजीविनश्च नः अस्मान् अद्यापि स्वित् किंस्वित् त्वं जिहाससि येषां अस्माकं अन्यत् परायणं नैवास्ति । तत्कुतः । राजसु योजितं अंहो दुःखं यैस्तेषां स्वानां कृतं इहितं अपेक्षितं येन तस्य सम्बोधनम् । विसर्गान्तपाठे त्वम्पदविशेषणम् ॥ ३७ ॥

ननु तव बन्धवः यदवः पुत्राश्च पाण्डवाः शूराः समर्थाश्च तत्किं कार्पण्यं भाषसे अत आह वयम् इति । यर्हि भवतोऽदर्शनं यदा त्वं अस्मान् न पश्यसि तदा नामरूपाभ्यां नाना विख्यात्या रूपेण समृख्या च यदुभिः सहिताः पाण्डवाः नाम के वयम् ? न केऽपि; अतितुच्छा इत्यर्थः । हृषीकाणां इन्द्रियाणां ईशितुः जीवस्य अदर्शने यथा न किञ्चित् नाम च रूपं च तद्वत् ॥ ३८ ॥ नेति । किञ्च यथेदानीं इयं अस्मत्पाल्या भूमिः स्वैः असाधारणैः वज्राङ्कुशादिभिः लक्षणैः विलक्षितैः चिह्नितैः त्वत्पदैः अङ्किता सती भाति तत्र तदा त्वयि निर्गते सति न शोभिष्यते ॥ ३९ ॥ इमे इति । अपि च इमे जनपदा देशाः स्वृद्धाः सुसमृद्धाः सन्तः तव वीक्षितैः एधन्ते ॥ ४० ॥

1. H,V ‘नायाः 2. H, V श्रवणसङ्कीर्तनादिभिरेव त्वत्पदाम्बुजप्राप्तिरित्याह 3. HV add किया 4 H, Vadd निवारणं 5. H, Vindd हातुमिच्छसि 6. H, Vadd स्वात्रितकृतसर्वाभीष्ट इत्यर्थः । 7 BH,V यादवाः ⁵³ वीर- अन्ये तु उदधौ अर्णवे नाव इव भूरिभारेण सीदन्त्याः क्लिश्यन्त्याः भुवः भारापहाराय आत्मभुवा च चतुर्मुखेनार्थितः भगवान् जा⁵⁴त इत्याहुः ॥ ३४ ॥

केचन तु अस्मिन् लोके अविद्यादिभिः क्लिश्यमानानां जनानां श्रवणस्मरणाद्यर्हाणि चेष्टितानि करिष्यन् कर्तुं जात इत्याहुरित्यर्थः । अविद्या देहात्मभ्रमादेः निमित्तं अज्ञानम् । कामः तन्मूलकशब्दादिविषयाभिलाषः, कर्माणि तत्तदनुकूलव्यापारात्मकानि ॥ ३५ ॥

अविद्यादिभिः क्लिश्यमानानां जनानां श्रवणाद्यर्हाणि इत्यनेन भगवच्चेष्टितानां क्लेशापह⁵⁵र्तृत्वं सूचितम् । तच्च न साक्षात्, किन्तु संसृतिनिवर्तकभगवच्चरणारविन्दसाक्षात्कारावहभक्तियोगनिष्पादनद्वारा इत्यभिप्रायेण भगवच्चेष्टितश्रवणादिपराणां एतच्चरणाम्बुजसाक्षात्कारः नान्येषां इत्याह शृण्वन्तीति । ये जनाः तव ईहितं चेष्टितं शृण्वन्ति वक्तृसान्निध्ये गृणन्ति श्रोतृसान्निध्ये तदुभयासन्निधौ च स्वयं गायन्ति स्मरन्ति नन्दन्ति । स एव भवप्रवाहस्य संसारप्रवाहस्य उपरमः यस्मात् त⁵⁶त्तावकं त्वदीयं पदाम्बुजं अचिरेण पश्यन्ति ॥ ३६ ॥

तदेवं संस्तुत्य अधुना प्रयाणं उपसंहर इति सूचयितुं त्वत्पदाम्भो⁵⁷जैकशरणान् अस्मान् हातुं उत्सहसे किम् ? इति काक्वाऽऽह - अपीति षड्भिः । स्वकृते स्वार्थे त्वमपीहितः ईहितः किम् ? प्रवृत्तः किम् इत्यर्थः । यत् यस्मात् हे प्रभो! सुहृदः अनुजीविनः मृत्यांश्च नः अस्मान् अधुना जिहाससि स्वित् हातुं इच्छसि हि । त्यागानर्हतां सूचयितुं आत्मनो विशिनष्टि । येषां भगवतः पदाम्बुजात् अन्यत् परायणं श्रेयः प्रापकं प्राप्यं च नास्ति । अत एव राजसु राज्ञां मध्ये यो⁵⁸जिताहसां यो⁵⁹जितदुःखानां येषां अन्यत् परायणं नास्ति तानस्मानित्यन्वयः ॥ ३७ ॥

सर्वमिदं निर्हेतुकया त्वत्कृपयैव सम्पन्नं, नत्वस्मद्गतगुणनिरीक्षणेन इत्यभिप्रायेणाह - क इति । नामरूपाभ्यां उपलक्षितस्य इति शेषः । मनुष्यसजातीयनामरूपाभ्यां उपलक्षितस्य तव दर्शनं हृषीकाणां इन्द्रियाणां ईशितुः करणाधिपस्य क्षेत्रज्ञस्य दर्शनमिव यर्हि यदा येषां जातं ते पाण्डवा वयं यदुभिस्सह के ? न केऽपि । न केनापि त्वद्दर्शनहेतुना गुणेन युक्ताः, किन्तु त्वत्कृपयैव इत्थं जातमिति भावः । ते वयं नामरूपाभ्यां क इति वा अन्वयः । ⁶⁰न त्वद्दर्शनहेतुना ऋष्यादिनाम्ना तापसादिरूपेण चान्विता इत्यर्थः ॥ ३८ ॥

हे गदाधर! अधुना इयं भूमिः स्वैः स्वासाधारणैः लक्षणैः चिह्नः ध्वजवज्राङ्कुशादिरेखारूपैः वि⁶¹लक्षिता अभिज्ञैः त्वत्पदैः अङ्किता सती भाति तथा तत्र त्वद्गमनानन्तरकालेन शोभिष्यते हि ॥ ३९ ॥

तव वीक्षितैरेव इमे जनपदा देशा अधुना स्वृद्धाः सुसमृद्धाः । स्वृद्धत्वमेवाह सु⁶²पक्वौषध्यो वीरुधः गुल्मानि च येषु तथा वनानि च अद्रयश्च नद्यश्च उदन्वन्तः क⁶³मलाकराश्च तद्वत् वर्धन्ते हि ॥ ४० ॥

विजः अन्ये प्राज्ञा उदधौ हिरण्याक्षादिभूरिधारेण सीदन्त्या आसनमज्जनाया नाव इव दुस्सहासुरजनभारेण परिखिन्नायाः भुवः आत्मभुवा ‘प्रार्थितः भारावतारणाय जातोऽसि इत्याचक्षते ॥ ३४ ॥ 266 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् 1-8-40 केचन पण्डिताः अस्मिन् भवे संसारे आविद्याकामकर्मभिः क्लिश्यमानानां दुःखेन परिभूयमानानां श्रवणार्हाणि नामानि स्मरणार्हाणि रूपाणि करिष्यन् अवातरत् इति वदन्ति ॥ ३५ ॥ कर्मणां श्रवणस्मरणैः किं फलं इति तत्राह * शृण्वन्तीति । ये जनाः सव ईहितं चेष्टितं अभीक्ष्णशः शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति स्मरन्ति नन्दन्ति ते एवाचिरेण क्षिप्रं भवप्रवाहोपरमं संसारप्रवाहस्थ उपरमः निवृत्तिः विनाशः यस्मिन् तत् तावकं पदाम्बुजं पश्यन्तीत्येकान्वयः । तस्मात् त्वत्कर्मश्रवणादिफलं मुक्तिरेव इति भावः ॥ ३६ ॥ स्वात्मादिभ्यः अत्यन्तहितकरत्वात् त्वद्विरहः अस्माकं अतिदुस्सहः इत्यभिप्रेत्याह अप्यह्येति । प्रभो! राजसु योजितांहसां कृतापराधानां येषां अस्माकं भवतः पदाम्बुजात् अन्यत् परायणं नास्ति, त्वं ताः सुहृदः अनुजीविनः किङ्करान् त्वद्भुक्तभोजनसिक्थसेविनः नोऽस्मान् जिहाससि अपिस्वित् द्वारकागमनव्याजेन त्यक्तुमिच्छसि किंखित् ? कीदृशस्त्वं? स्वकृतेहितः स्वतन्तचेष्टितः स्वार्थे भृत्यार्थे हितो वा भृत्यप्रयोजनाय कृतचेष्टो वा । चशब्दः एवार्थे ॥ ३७ ॥

तत्कुत इति तत्राह त इति । यदा ईशितुः इन्द्रियस्वामिनः दर्शनं तदैव हृषीकाणां इन्द्रियाणां दर्शनादिशक्तिः अन्यदा नास्तीति यथा तथा यदूनां अस्माकं यर्हि यदा भवतः दर्शनं यदा ते तव सकाशात् यदुभिः सह पाण्डवाः कथं नामरूपाभ्यां युधिष्ठिरादिनाम्ना शुक्लादिरूपेण च युक्ता इति शेषः इत्यन्वयः । यदा येषां यदूनां अस्माकं च भवतः दर्शनं तदा ते यादवाः वयं पाण्डवाश्च ते वयं नामरूपवन्त इति वा । के वयं इति केचित् पठन्ति । यर्हि भवतः अदर्शनं तदा नाम्ना यशसः बलेन रूपेण बलकोशाद्यात्मना यदुभिस्सह वयं के, असत्कल्पा एवेति । तस्मात् त्वद्विरहः अस्माकं मरणकल्पः इत्यर्थः ॥ ३८ ॥ भो गदाधर ! इयं राजधानी इदानीं ध्वजादिलक्षणैः विशेषेण चिह्नितैः त्वत्पदैः अङ्किता यथा भाति त्वयि द्वारकां गते तथा न शोभियत इत्येकान्वयः । अथवा इयं भूः त्वत्पदैरङ्किता यथा भाति त्वयि वैकुण्ठं गते तथा न शोभिष्यते इति वा । न केवलं अस्माकमेव त्वद्रमनं दुःखकरं एषां जनपदादीनामपीत्याह इम इति । इमे जनपदादयः तव सन्निधानात् सुष्ठु ऋद्राः त्वत्कारुण्यामृतदृष्ट्या वीक्षिता एधन्ते हि यस्मात् इत्येकान्वयः ॥ ३९, ४० ॥

1. KM हिरण्यादि • 2. KM add ब्रह्मणा

रा० कृ० आसनमज्जनायाः नाव इव भूरिभारेण दुष्टजनभारेण सीदन्त्याः अन्ये, भूरिभारेण उदधौ समुद्रे भुवः भारावतरणाय आत्मभुवा ब्रह्मणा अर्थितः प्रार्थितस्सन् भवान् जातो हीति आहुरिति पूर्वेणान्वयः ॥ ३४ ॥ सीदन्त्याः केचन अस्मिन् भवे संसारे अविद्याकामकर्मभिः अज्ञानमूलककामकृतपुण्यपापरूपकर्मभिः क्लिश्यमानानां पीड्यमानानां श्रवणस्मरणार्हाणि तादृशसंसारक्लेशनिवर्तकश्रवणस्मरणयोग्यानि कर्माणीति शेषः । करिष्यन् भवान् जातः इत्याहुरिति पूर्वेणैवान्वयः । 267 1-8-41] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पञ्चेन्द्रियपरितृप्ति साधनानि अविद्याकामकर्माणि यदनुष्ठानेन प्राणिनः यज्ञार्थकर्मभ्रष्टाः स्वार्थैकपरायणाः पापिनः भवन्ति । निष्कामकर्मरूपं यत् ज्ञानादिकमपि स्वर्गादिफलेच्छया पशुबलिप्राधान्येन च परिणामविरसमेव । ईदृशकर्मानुष्ठानविपदः लोकमुद्धर्तुं समर्थानि भगवता कृतानि श्रवणाद्यर्हाणि कर्माणीति भावः ॥ ३५ ॥ ये जनाः अभीक्ष्णशः नैरन्तर्येण तवेहितं चरितं वक्तरि सति शृण्वन्ति गायन्ति रसाविभविन स्वयं गायन्ति । गृणन्ति श्रोतरि सति कीर्तयन्ति स्वयं स्मरन्ति । नन्दन्ति अन्यैः कीर्त्यमानं अभिनन्दन्ति । त एव जनाः अचिरेण शीघ्रमेव भवप्रवाहोपरमं जननमरणादिपरम्परानिवर्तकं तावकं त्वदीयं पदाम्बुजं पश्यन्ति । भक्तियोगेनैव भौतिकशरीरधारिण्यपि भगवति दिव्यत्वमनुभवितुं शक्यते । तदैव जन्मकर्मबन्धच्छेदः । न खलु मार्गान्तरैः प्रत्ययविषयोभवति परमेश्वरस्य भौतिकी तनुः ॥ ३६ ॥ राजसु दुर्योधनादिषु योजितांहसां कृतपापानां येषां अस्माकमिति शेषः । भवतः पदाम्बुजात् अन्यत् परायणं च शरणं च नैवास्ति । तादृशान् सुहृदः अनुजीविनः तवेति शेषः । नः अस्मान् स्वकृतेहित ! स्वाश्रितेभ्यः कृतसर्वाभीष्ट । हे प्रभो! त्वं अद्य अपिखित् किमिति हेतोः जिहाससि हातुमिच्छसि ? ॥ ३७ ॥ । हृषीकाणां इन्द्रियाणां इशितुरिव प्राणभूतस्य जीवस्येव भवतः अदर्शनं दर्शनाभावः यहि यदा भवतीति शेषः । तदा नामरूपाभ्यां यदुभिश्च सह सहिताः पाण्डवाः वयं के ? न केऽपि । व्यर्था इत्यर्थः ॥ ३८ ॥ हे गदाधर ! इयं अस्मत्पालनीया भूमिः स्वलक्षणविलक्षितैः स्वीयैः असाधारणैः वज्राङ्कुशादिभिः लक्षणैः विलक्षितैः चिह्नितैः त्वत्पदैः तव चरणविन्यासैः अङ्किता सती यथा इदानीं भाति तत्र तदा त्वयि निर्गते सति न शोभिष्यते ॥ ३९ ॥ तव वीक्षितैः इसे जनपदाः सुपक्कौषधिवीरुधः सुष्ठु पक्काः ओषधयः व्रीह्मादयः वीरुधः द्राक्षादिलताश्च येषां ते तथोक्ताः स्वृद्धाः सुसमृद्धाः सन्तः एधन्ते वर्धन्ते । तथा वनाद्रिनधुदन्वन्तः वनपर्वतनदीसमुद्राश्च वर्धन्ते ॥ ४० ॥ अथ विश्वेश! विश्वात्मन् ! विश्वमूर्ते! स्वकेषु मे । स्नेहपाशमिमं छिन्धि दृढं पाण्डुषु वृष्णिषु ॥ ४१ ॥ त्वयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुपतेऽसकृत् । रतिमुद्वहतदद्वा गङ्गेौधमुदन्वति ॥ ४२ ॥ श्रीकृष्ण ! कृष्णसख! कृष्ष्वृषभावनिषुग्राजन्मवंशदहनानपवर्गवीर्य ! गोविन्द ! गोद्विजसुरार्तिहरावतार ! योगेश्वराखिलगुरो ! भगवन्नमस्ते ॥ ४३ ॥ सूत उवाच पृथयेत्थं कलपदैः परिणूंताखिलोदयः । मन्दं जहास वैकुण्ठो मोहयत्रिव मायया ॥ ४४ ॥ 268 व्याख्यानचतुष्प्रयविशिष्टम् तां वाढमित्युपामन्य प्रविश्य गजसाह्रयम् । स्त्रियश्च स्वपुरं यास्वन् प्रेम्णा राज्ञा निवारितः * ॥। ४५ ।। व्यासाौरीश्वरेहाज्ञैः कृष्णेनाद्भुतकर्मणा । 10 प्रवोषितपीतिहासैनाबुध्यत शुचार्पितः ॥ ४६ ॥ आह राजा धर्मसुतश्चिन्तयन् सुहृदां वधम् । प्राकृतेनात्मना विप्राः स्नेहमोहवशं गतः ॥ ४७ ॥ [1-8-47

1. 2. 3. 4. 5. H,V गी 6. 7. 8. * 9. 10.

श्रीध० गमने पाण्डवानामकुशलम् अगमने च यादवानां इत्युभयतः व्याकुलचित्ता सती तेषु स्नेहनिवृत्तिं प्रार्थयते अथेति । विश्वेश! इत्यादीनि सम्बोधनानि स्नेहपाशच्छेदे सामर्थ्यख्यापनाय । दृढं सन्तम् ॥ ४१ ॥ ततः किं अत आह त्वयीति । अनन्यविषया सती मे मतिः रतिं उद्वहतात् । अनवच्छित्रां प्रीतिं करोत्वित्यर्थः । ओषं पूरम् । यथा गङ्गा प्रतिबन्धं न गणयति एवं मतिरपि विघ्नान् मां गणयत्विति भावः ॥ ४२ ॥ एवं अभ्यर्थ्य पुनः प्रणमति श्रीकृष्णेति । हे श्रीकृष्ण! ते नमः । उपकारान् अनुस्मरन्ती बहुधा सम्बोधयति । कृष्णसख! अर्जुनस्य सखे! वृष्णीनामृषभ ! श्रेष्ठ! अवन्यै भूम्यै दुह्यन्ति ये राजन्याः तेषां वंशस्य दहन ! एवमपि अनपवर्गवीर्य ! अक्षीणप्रभाव! गोविन्द ! प्राप्तकामधेन्वैश्वर्य! गोद्विजसुराणां आर्तिहरः अवतारः यस्य इति ॥ ४३ ॥ पृथयेति । कलानि मधुराणि पदानि येषु तैः वाक्यैः परिभूतः स्तुतः अखिलः उदयः महिमा यस्य सः । स्तुती इत्यस्मात् । परिणुत इति वक्तव्ये दीर्घः छन्दोऽनुरोधेन । मन्दं ईषत् । तस्य हास एव माया । वक्ष्यति हि “हासो जनोन्मादकरी च माया” ( भाग. 2-1-31 ) इति ॥ ४४ ॥ तामिति । त्वयि मे अनन्यविषया मतिः इति यत् प्रार्थितं तद् बाढं इत्याीिकृत्य रथस्थानात् गजसाह्रयमागत्य पश्चात् तां च अन्याश्च सुभद्राप्रमुखाः स्त्रियः उपामत्र्य अनुज्ञाप्य स्वपुरं यास्यन् राज्ञा युधिष्ठिरेण प्रेम्णा अत्रैव कचित्कालं निवसेति सम्प्रार्थ्यं निवारितः ॥ ४५ ॥ अथ भीष्मनिर्याणोत्सवं वकुं उपोद्घातकथां प्रस्तौति व्यासेति । व्यासाद्यैः प्रबोधितोऽपि शुचा व्याप्तस्सन् नाबुध्यत विवेकं न प्राप । कुतः ? ईश्वरेहायाः अझैः स्वभक्तभीष्मनिर्याणमहोत्सवाय राज्ञा सह कुरुक्षेत्रं गन्तव्यं तत्र तन्मुखेनैवायं प्रबोधनीय इति ईश्वराभिप्रायः कार्यद्वयविधायकः तं अजानन्दिः इत्यर्थः । श्रीकृष्णेनापि प्रबोधितः नाबुध्यत । अत्र हेतुः अद्भुतकर्मणेति । यथा कुरुपाण्डवसन्धानार्थं गतोऽपि यथोचितमेव वदन्नपि विग्रहमेव दृढीकृतवान् एवमत्रापि प्रबोधयन् अबोधमेव दृढीचकार इत्यर्थः ॥ ४६ ॥ 2691-8-47] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अबोधमेव प्रपञ्चयति

आहेति षङ्गिः । प्राकृतेन अविवेकव्याप्तेन आत्मना चित्तेन हे विप्राः ! ॥ ४७ ॥

1. H, V माकुलम् 2. H, V सततम् 3. B, H. V न 4. H,V ‘ति; बहु” 5. H,V प्रकटीकृत: 6. H,Varid इति ज्ञेय: 7. H, Vadd पश्चात् 8. H, V " हया ⁶³ वीर- मदभिप्रायं जानास्येव इत्यभिप्रायेण सम्बोधयन्तीत्याह । अथशब्दः प्रश्नद्योतकः । हे विश्वेश! सर्वान्तःकरणनियन्तः! हे विश्वात्मन्! सर्वान्तरात्मन्! विश्वशरीरक! स्वकेषु पाण्डवेषु मे मयि विभक्तिव्यत्यय आर्षः । वृष्णिषु यादवेषु चेमं दृढं स्नेह एव पाशः तं छिन्धि⁶⁴ । यद्वा वृष्णिषु पाण्डवेषु च त्वत्सनेहपाशः ⁶⁵इत्यभिप्रायेण मे इत्युक्तम् ॥ ४१ ॥

तदेवं⁶⁶ व्यञ्जयन्ती प्रार्थयते त्वयीति । हे मधुपते! यादवानामेव माधवा इति नामान्तरं तच्च नवमे स्फुटीभविष्यति । त्वय्यनन्यविषया त्वदितयविषया मम मतिः असकृत् अद्धा ⁶⁷उदन्वति समुद्रे गङ्गाजलौघमिव उद्वहतात् । यथा गङ्गा समुद्रमप्राप्यैव ⁶⁸स्वजलौघं वोढु⁶⁹मक्षमा समुद्रं प्राप्यैव स्वजलौघं वहति, एवं त्वां अप्राप्य रन्तुं अक्षमा मे मतिः त्वय्येव रतिं उद्वहतात् इत्यर्थः ॥ ४२ ॥

स्वाभिप्रेतविज्ञप्त्यनुमता “अञ्जलिः परमा मुद्रा क्षिप्रं देवप्रसादनी” (भा. सं.) इत्युक्तविधाञ्जलिरेव उपायः, ततोऽन्यः अस्तीत्यभिप्रायेण केवलमि⁷⁰तरसाधारणगुणविशिष्टं सम्बोध्य नमस्करोति - श्रीकृष्णेति । हे श्रीकृष्ण! सर्वलोकसुखकर! कृष्णोऽर्जुनः तस्य सखा कृष्णसखः । तत्सम्बोधनम् । वृष्णीनामृषभ! श्रेष्ठ! अवनिद्रुहां अवन्युपलक्षितलोकोपद्रवकारिणां राजन्यानां वंशस्य दहनः⁷¹ यथा वेणूनां दहनः अग्निः नाशकः तद्वद्राजन्यकुलनाशक⁷²! अनपवर्गं अनन्तं वीर्यं यस्य हे गोविन्द! गवां द्विजानां सुराणां च आर्तिहरः अवतारः यस्य योगेश्वर! सूक्ष्मदर्शिन्! अखिलगुरो! हितोपदेष्टः! ॥ ४३ ॥

इत्थं कलानि मधुराणि पदानि वचांसि तैः पृथया कुन्त्या कर्त्र्या परिणूतः परिगीतः अखिलः उदयः महिमा यस्य स वैकुण्ठः श्रीकृष्णः मायया हासात्मिकया आश्चर्यशक्त्या लोकं मोहयन्निव मन्दं ईषत् जहास हसितवान् मन्दमिति क्रियाविशेषणम् ॥ ४४ ॥

तावत् स्वपुरं यातुमुद्युक्तो भगवांस्तां पृथां अन्याः स्त्रीश्च बाढं ओं इत्युपामन्त्र्य अङ्गीकारपूर्वकं अनुज्ञाप्य प्रेम्णा राज्ञा युधिष्ठिरेण च निवारितः गजसाह्वयं हस्तिनापुरमेव पुनः प्राविशत् । प्रविश्येति पाठे प्रविश्य तत्रैव कचित्कालं उवासेति शेषः ॥ ४५ ॥

तदा ईश्वरेहाज्ञैः ईश्वरचेष्टाभिज्ञैः व्यासाद्यैः अद्भुतं कर्म चेष्टितं यस्य तेन श्रीकृष्णेन भगवता च इतिहासैः प्रतिबोधितोपि धर्मसुतः अत एव शुचार्पितः ⁷³ना⁷⁴बुध्यत कालस्य गतिः ईदृशीति न विजज्ञे ॥ ४६ ॥

किन्तु हे विप्राः! बन्धुषु स्नेहमोहयोः वशं प्राप्तः । अत एव प्राकृतेन देहे तदनुबन्ध्यादिप्रवणेन आत्मना मनसा सुहृदां वधमेव चिन्तयन् धर्मसुतः राजा युधिष्ठिरः अब्रवीत् ॥ ४७ ॥

270 यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-47 विज० पाण्डवयादवेषु भागवतत्वेन स्नेह आवश्यक इति जानन्त्यपि पुत्तमित्तादिस्नेहः संसारहेतुत्वात् हेयः इति ज्ञापयितुं आह अथेति । अथ अनन्तरं एतदनुगृहाण । किं तदिति, हे विश्वेश! विश्वात्मन् ! विश्वव्यापिन् ! विश्वमूर्ते! अनन्तविग्रह स्वकेषु स्वीयत्वेनाभिमतेषु पाण्डवेषु पाण्डवसम्बन्धिषु यादवेषु च मम गाढं पुत्रमित्रादिस्नेहपाशं छिन्धीत्यन्वयः । पुत्रादिस्नेह एव च्छेद्यो न तु भागवतस्नेहः, तस्य शास्त्रे कर्तव्यत्वेन विहितत्वात् इत्यभिप्रेत्य उक्तं इममिति ॥ ४१ ॥ न केवलं विषयविरक्त्या अलं किन्तु त्वयि अनपायिनीं रतिं त्वं वितरेत्याह त्वयीति । हे मधुपते! आनन्दनाथ ! नान्यविषया रुद्रादिविषया अनन्यविषया ओघं जलप्रवाहवेगं उदन्वति समुद्रे ॥ ४२ ॥

स्तुतिमुपसंहरति श्रीकृष्णेति । श्रिया अतसिकाकुसुमसदृश्या कृष्ण ! नीलवर्ण! कृष्णसख ! अर्जुनसख ! वृष्णिवृषभ ! वृष्णिकुलश्रेष्ठ ! वृष्णिवत् मेघवत् भक्ताभिमतवर्षण! “वृष्णिः कुलविशेषेत वर्षन्मेघेऽपि कथ्यते " इत्यभिधानम् । अवनिगुहां भूकण्टकानां राज्ञां वंशं अन्वयं दहतीति अवनिषुग्राजन्यवंशदहन ! अवनिधुप्राजन्याख्यवेणु- दाहक । इति वा तस्य सम्बुद्धिः । अवनिधुग्राजन्यवंशदहन ! अमरवन्द्यवीर्य देवस्तुत्यपराक्रम! गोविन्द! वेदवाणीलब्धविभव ! गवां द्विजानां सुराणां आर्तिहरः अवतारः यस्य स तथोक्तः, तस्य सम्बुद्धिः गोद्विजसुरार्तिहराव - तार! योगैश्वर्ययुक्ताखिलगुरो ! यथायोग्यं ज्ञानोपदेशकर्तः ! ते तुभ्यं नम इत्यन्वयः ॥ ४३ ॥ विकुण्ठा नाम काचिदृषिपत्नी। तत्पुत्रत्वेन जातः । वैकुण्ठपुरनाथोऽपि वैकुण्ठ इति वा । पृथया कुन्त्या कलपदैः स्त्रीत्वाव्यक्तवर्णमधुरपदैः योगमायया स्वरूपशक्त्या ॥ ४४ ॥ यत्त्वदभीष्टं तत् तथास्त्विति बाढमिति तामुक्त्वा द्रौपदीपूर्वाः स्त्रियश्च द्वारकां गमिष्यामीत्युपामन्त्र्य गङ्गातीरात् गजसाह्वयं प्रविश्य स्वपुर द्वारकां यास्यन् गमिष्यन् प्रेम्णा सम्प्रति न गन्तव्यमिति राज्ञा निवारितः पाण्डववात्सल्यात् तत्रैवावात्सीदित्येकान्वयः ॥ ४५ ॥ स्वानन्दानुभवलक्षणो मोक्षः सकलपुरुषार्थोत्तमः । स च भगवदपरोक्षज्ञानलब्धविष्णुप्रसादलभ्य इत्ययमर्थः प्रतिपाद्यते अस्मिन्नध्याये । तत् ज्ञापयितुं उपोद्वातं रचयति व्यासाद्यै रित्यादिना । स्वराज्ये अभिषिक्तोऽपि ज्ञातितदनुबन्धिव- घात् पापबुद्ध्या राज्यानिच्छुः युधिष्ठिरो राजा नाबुध्यत अयं धर्म इति ज्ञानं नावैदित्यन्वयः कथम्भूतः ? ईश्वरस्य ईहां सादिलक्षणां चेष्टां जानन्तीति ईश्वरेहाज्ञाः तैः व्यासाद्यैः मुनिभिः अद्भुतपराक्रमेण कृष्णेन च इतिहासैः पुरावृत्तकथाविशेषैः प्रकर्षेण बोधितोऽपि ज्ञात्यादिमरणनिमित्तशुचा आविद्धः ॥ ४६ ॥

इत्थं बोधितोऽपि धर्मेऽधर्मबुद्धिः किं चकारेति तत्राह आहेति । हे विप्राः ! शृणुतेति शेषः । प्राकृतेनात्मना धर्माधर्मविवेकविधुरेण मनसा तत्कारणमाह स्नेहात् जातः मोहः भ्रमः स्नेहमोहः तस्य वशङ्गतः । तस्मात् तन्निमित्तमाह सुहृदां ज्ञातितदनुबन्धिना वधमहर्निशं चिन्तयन् धर्मसुतः इत्थं आह इत्येकान्वयः स्नेहमोहवशङ्गतः इत्यनेन धर्मात्मनः धर्मसुतस्य कथं धर्मे हरिविमखदुष्टतदनुबन्धिवधलक्षणे तु अधर्मत्वशङ्का अभूदित्येतत् दूरतोऽपास्तम् ॥ ४७ ॥

1. KM “दव्यक्त” Here ends the 8th Chapter in K & M 274 1-8-47] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० अथ अस्या दशायां हे विश्वेश! सवजगन्नियामक ! विश्वात्मन् ! सर्वान्तरात्मन् ! विश्वमूर्ते! विश्वरूप ! स्वकेषु स्वीयेषु पाण्डुषु पाण्डवेषु वृष्णिषु दृढं इमं मे स्नेहपाशं छिन्धि मंहर । स्वपुत्रानुभूतक्लेशस्मारकस्य स्नेहपाशस्य कृष्णचरणकमलध्यानान्तरायत्वेन तच्छेद प्रार्थयते कुन्ती । इयं च कुन्तीप्रार्थना स्थिरजीवनसुखितसन्ततीनां अपि संसारसक्तचेतसां प्राणिनां भगवद्भक्तिसूचनैव ॥ ४१ ॥ हे मधुपते! यादवविभो! अनन्यविषया अनन्यगामिनी गङ्गा उदन्वति सागरे ओषमिव प्रवाहमिव अनन्यविषया विषयान्तरसङ्कल्परहिता मे मतिः अद्धा साक्षात् त्वयि असकृत् निरन्तरं रतिं प्रीतिं उद्वहतात् उत्कर्षेण वर्षमानां करोतु । यथा गङ्गा यत्र कुत्रापि सञ्चरिता अन्ते सागरेण सङ्गता भवति तथा ममापि मतिः त्वयि भगवति लभा भवत्विति कुन्त्याशयः ॥ ४२ ॥ श्रीकृष्ण ! कृष्णसख ! अर्जुनमित्त ! वृष्यूनम ! वृष्णिश्रेष्ठ ! अवनिप्राजन्यवंशदहन ! भूमिद्रोहिराजवं- शवैश्वानर ! अनपवर्गवीर्य ! अक्षीणप्रभाव! गोविन्द ! सम्प्राप्तकामधेन्वैश्वर्य! गोद्विजसुरार्तिहरावतार ! योगीश्वर ! अखिलगुरो ! भगवन्! ते नमः । गोधान्यादिग्राम सहजसम्पदं कृत्रिमधनाधिकारबलेन विनाशयितुं कंसः प्रायतत । तस्मात् तस्य तदाश्रयात् जरासन्धशिशुपालादीनां अपि अवनीद्रोहित्वम् । ततक्ष कृष्णः तेषां अवनीधुप्राजन्यानां संहाराय निमित्तमभूत् । भगवतः वंशदहनत्वरूपेण न तत्कृतकंसादिदुष्टवधः तज्जीवितसन्निवेशैः कार्यकारणसम्बन्धानुगत इति व्यज्यते । तथाहि वेणुवनप्रविष्टः अभिः इतस्ततः विजृम्भमाणः सर्वमेव काननं दहति ॥ ४३ ॥ पृथया कुन्त्या कलपदैः मधुरशब्दैः इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण परिणूताखिलोदयः संस्तुताखिलमहिमा वैकुण्ठः श्रीकृष्णः मायया मोहयन्निव मन्दं जहास हसितवान् । अत्र भगवतो मन्दहासः तन्मायायाः जगन्मोहिन्याः सूचकः । माया लोकव्यवहारहेतुभूता परमेश्वरक्रीडासाधनी नैव दुष्टा । सा च स्वस्याः ईश्वरपरतन्त्रतां अभिजानतां अकिचित्करा । अन्येषां तु बाधिका । यद्यपि इयं लोके बान्धव्यादिबन्धकारणम् । तथापि विना परस्परानुबन्धं जीवानां न भगवत्प्रेमतत्त्वाखादावकाशः । ततश्च भगवान् वासुदेवः नानाविधानुभवमाधुर्यमहितस्वसवन्तिर्यामित्वज्ञानप्रदानेन जीवान् अनुग्रहीतुं तेषु मायां विस्तारयति ॥ ४४ ॥ स्वपुरं यास्यन् भगवान् वासुदेवः तां इत्थं कथयन्तीं कुन्तीं स्त्रियश्च अन्या महिलाश्च बाढं इत्युपामध्य अङ्गीकारपूर्वकं अनुज्ञाप्य गजसाह्वयं हस्तिनापुरं प्रविश्य राज्ञा धर्मराजेन प्रेम्णा निवारितः अभवदिति शेषः ॥ ४५ ॥ 272 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-8-52 ईश्वरेहाशैः भगवदभिप्रायानभिज्ञैः व्यासाद्यैः महर्षिभिः अद्भुतकर्मणा कृष्णेन इतिहासैः पुरावृत्तैः प्रबोधितोऽपि धर्मजः शुचार्पितः शोकेन व्याप्तस्सन् नाबुध्यत विवेकं न प्राप ॥ ४६ ॥ हे विप्राः ! प्राकृतेन अविवेकपूरितेन आत्मना मनसा सुहृदां मित्रबान्धवादीनां वधं चिन्तयन् स्नेहमोहवसं गतः तेषु सुहृत्सु स्नेहप्रयुक्तकिङ्कर्तव्यतामौढ्ययुक्तस्सन् धर्मसुतो राजा युधिष्ठिरः आह वक्ष्यमाणरीत्या जगाद ॥ ४७ ॥ अहो मे पश्यताज्ञानं हृदि रूबं दुरात्मनः । पारक्यस्यैव देहस्य बायोमेक्षौहिणीर्हताः ॥ ४८ ॥ बालद्विजसुहन्पित्रपितृभ्रातृगुरुद्वहः । न मे स्यान्निरयान्मोक्षो ह्यपि वर्षायुतायुतैः ।। ४९ ।। नैनो राज्ञः प्रजाभर्तु धर्मयुद्धे वधो द्विषाम् । इति मे न तु बोधाय कल्पते शांसनं वचः ॥ ५० ॥ स्त्रीणां मद्धतबन्धूनां द्रोहो योऽसाविहोत्थितः । कर्मभिगृहमेधीयैर्नाहिं कल्पो व्यपोहितुम् ॥ ५१ ॥ यथा पङ्केन पंङ्काम्मः सुरया वा सुराकृतम् । भूतहत्यां तथैवैकां न यज्ञैर्मार्ष्टमर्हति ।। ५२ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रार्धा श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे कुन्तीस्तुतियुधिष्ठिरानुतापो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

श्रीध० अहो इति । पारक्यस्यैव श्वशृगालाद्याहारस्यैव देहस्यार्थे । मे भया । अक्षौहिणीः अक्षौहिण्यः । ‘अक्षौहिणीप्रमाणन्तु व्यासेनोक्तम्- “अक्षौहिणी प्रसन्धाता रथानां द्विजसत्तमाः । समुधागणनतत्त्वशैः सह- स्त्राण्येकविंशतिः । शतान्युपरि चैवाष्टौ तथा भूयश्च सप्ततिः । गजानाञ्च प्रसयानमेतदेव प्रकीर्तितम् ॥ ज्ञेयं शतसहस्रन्तु सहस्राणि नवैव तु । नराणामपि पञ्चाशच्छतानि त्रीणि चैव हि । पश्च षष्टिसहस्राणि तथाश्वानां शतानि च। दशोत्तराणि षट्प्राहुः सङ्ख्यातत्वविदो जनाः ॥ एतामक्षौहिणीं प्राहुः यथावदिह समुचया” इति ॥ ४८ ॥ 2 बालेति । सुहृदः सम्बन्धिनः । मित्राणि सखायः । पितरः पितृव्याः ॥ ४९ ॥ 273 1-8-52] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् स्मृत्याद्यनुशासनाद्धर्मयुद्धे न दोष इति चेत्तत्राह नैनो राज्ञ इति । द्विषां वधः एनः पापं न भवतीति यच्छासनं शिक्षारूपं वचः कुतः नं कल्पते ? यतस्तद्वचः प्रजाभर्तुरेव । अयं भावः स्वप्रजानामन्यतो बाघे प्रसक्ते तद्वधोऽनुज्ञातः । दुर्योधनेन तु प्रजायां पाल्यमानायां मया केवलं राज्यलोभेन हतत्वात् पापमेवेदमिति ॥ ५० ॥ स्त्रीणामिति । किञ्च युद्धे पुंसां वधो भवतु नाम धर्मः, स्त्रीणां तु मया हता बन्धवः यासां तासां योऽसौ द्रोहः अनुद्दिष्टष्युत्थितः तं व्यपोहितुं अपाकर्तुं कल्पः समर्थो नाहम् । गृहमेधीयैः गृहाश्रमविहितैः ॥ ५१ ॥ ननु “सर्व पाप्मानं तरति तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते य उ चैनमेवं वेद” (तैत्ति, सं. 5-3-12) इति श्रुतेः पापमश्वमेधेन नश्येदेवेत्याशङ्कयाविवेकविजृम्भितं हेतुवादमाश्रित्य निराकरोति यथेति । यथा घनपङ्केन पङ्काम्भो न मृज्यते, यथा वा सुरालेपंवृत्तं अपावित्र्यं बद्ध्या सुरया न मृज्यते तथैव भूतहत्यामेकां प्रमादतः जातां बुद्धिपूर्वहिंसाप्रायैर्यज्ञैः माटुं शोधयितुं नार्हतीति ॥ ५२ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ 1 HV add आर्षत्वात् प्रथमार्थे द्वितीया । 2 H. Vadd अत्र 3. H, V नु 4. H,V 7 HV न भवामि । BH, Vom घन* 9. A.B “श” 10. H. V अपवित्रत्वं मध्यन्यतो 5. HV ‘प्युपस्थितः 6. HV ‘त्यः 11. HV ‘नां 12. B पूर्वक’ 13. H " प्रायो यज्ञो ⁷⁴ वीर- तदेवाह यावत्समाप्ति । अहो दुरात्मनः मम हृदि रूढं अज्ञानं पश्यत । तदेव दर्शयति पारक्यस्य श्वशृगालादिभक्ष्यस्य देहस्यैव देहसुखार्थमेव मे मया बह्व्यः अक्षौहिणीः अक्षौहिण्यः हताः ॥ ४८ ॥

बालादिद्रुहः बालादिहन्तुः मम वर्षायुतानां अयुतैरपि निरयान्मोक्षः न हि भवेत् ॥ ४९ ॥

ननु “शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्” (भ.गी. 18-43) “धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत् क्षत्रियस्य न विद्यते” (भ.गी. 2-31) इत्यादिशास्त्रैः धर्म्ययुद्धस्य धर्मत्वावबोधनात् त्वं⁷⁵ हतान् प्रति किं शोचसे इत्यत आह नेति । प्रजाभर्तुः प्रजापोषणाधिकृतस्य राज्ञः युद्धे द्विषां वधः धर्मादनपेतः नैनः न पापं, किन्तु धर्म एवेति यदनुशासनात्मकं वचः भगवद्वचः तन्मम बोधाय विवेकाय न कल्पते विवेकं जनयितुमसमर्थमित्यर्थः । धर्म⁷⁶युद्धस्य धर्मत्वेऽपि तदनुबन्धितया महतः पापस्यैव प्राप्तत्वात् इति भावः ॥ ५० ॥

ननु धर्मार्थं यतमानस्यावर्जनीयतया प्रसक्तमपि पापं वर्णाश्रमधर्मैरपोहितुं शक्यमेव । “धर्मेण पापमपनुदति” (म. ना. उ. 17-6) इति शास्त्रात् इत्यत आह स्त्रीणामिति । मया हता बन्धवः पतयः यासां तासां स्त्रीणां योऽसौ द्रोह: ⁷⁷पापात्मकः इह धर्मयुद्धे प्रवृत्ते मय्युत्थितः तमहं गृहमेधीयैः गृहाश्रमिणः कर्तव्यैः धर्मैः व्यपोहितुं न कल्पः⁷⁸ न प्रभुः । बहुकालानुभाव्यफलो विपुलो द्रोहः अल्पकालनिर्वर्त्यैः गृहमेधीयैः कर्मभिः नापोहितुं कल्पः⁷⁹ कर्मणा कर्मनिर्हारश्च अयुक्त इति भावः ॥ ५१ ॥

एतदेव सदृष्टान्तमुपपादयति यचेति । पङ्काङ्गं सपङ्कमङ्गं पङ्केनैव यथा मार्ष्टुं शोधयितुं नार्हति लोकः, यथा च सुराकृतं सुराकृ⁸⁰तदोषदूषितं भाण्डं पु⁸¹नः सुरयैव मार्ष्टुं नार्हति तथा यज्ञैरेकामपि भूतहत्यां न मार्ष्टुमर्हति । पङ्काङ्क इति पाठे पङ्काङ्कितपादाद्यवयवः पुमान् पङ्केनैव आत्मानं मार्ष्टुं नार्हति तद्वदित्यर्थः । पङ्काङ्कमिति द्वितीयान्तपाठे पङ्कस्याङ्को यस्मिंस्तदङ्गं पङ्केन मार्ष्टुं नार्हति तद्वत् ॥ ५२ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

1 2 B. 1 4 5 6

विज० किमाहेति तत्राह अहो इति । मे हृदि रूढं अङ्कुरितं अज्ञानं तत्तु पश्यत । अहो आश्चर्यम् । कथं मे पारक्यस्य परकीयस्य वशृगालभोग्यस्य मे देहस्यार्थे बह्व्यः अक्षौहिणीः अक्षौहिण्यः हता एव यस्मात्तस्मात् इति शेषः ॥ ४८ ॥ तत्फलमाह न मे इति । मे निरयान्मोक्षः वर्षाणामयुतायुतैः न स्याद्धि । कथम्भूतस्य मे ? बालान् सौभद्रादीन् द्विजान् द्रोणादीन् सुहृदः द्रुपदादीन् मित्राणि धनदानेनेष्टान् भटविशेषान् पितॄन् भूरिश्रवः प्रभृतीन् भ्रातृन् दुर्योधनादीन् गुरून् भीष्पादीन् द्रोहितवान् हिंसितवानिति बालद्विजसुहृन्मित्रपितृभ्रातृगुरुधुक् तस्य ।। ४९ ।। प्रजाभर्तुः प्रजापालकस्य राज्ञः हरिद्विषां वधो नैनः पापं न भवति, प्रत्युत युद्धे वैरिणां राज्ञां वधो धर्मः धर्मसाधनं इति यत् " यः पदातिं हन्ति स भवति चातुर्मास्ययाजी” इत्यादि शाश्वतं नित्यं वेदवचः मे बोधाय भ्रमं निरस्य यथार्थज्ञानाय न कल्पत इत्यन्वयः । तुशब्द एवार्थे ॥ ५० ॥ कुतो न कल्पत इति तत्राह स्त्रीणामिति । मद्धतबन्धूनां मया हता बन्धवो यासां ताः तथा तासां मन्निमित्तहता बन्धवो यासामिति वा स्त्रीणाम् । योऽसौ द्रोहो हिंसालक्षणः वैधव्यप्राप्त्या मय्यन्वितः सम्पृक्तः तमहं हयमेधीयैः अश्वमेधसम्बन्धिभिः कर्मभिः व्यपोहितुं न कल्पो न समर्थ इत्येकान्वयः ॥ ५१ ॥ तत्र दृष्टान्तमाह - यथेति । पङ्काम्भः कर्दमजलं पङ्केन कर्दमेन युक्तं द्रव्यं शोधयितुं यथा न शक्नोति, यथा सुरा सुरया मिश्रीकृतं दोषं व्यपोह्य, शुद्धं कर्तुं न शक्ता स्वयमशुद्धत्वात् तथैव यज्ञः हिंसादिरूपत्वात् एतां भूतहत्यां मार्छु मार्जयितुं नार्हतीत्येकान्वयः । ज्ञानपक्षमाश्रित्य युधिष्ठिरेण यज्ञः निन्दितः न तु अकर्तृकत्वबुद्धया, “ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविः” (भ.गी. 4-24 ) इत्यादौ ब्रह्मार्पणबुद्ध्या कर्तव्यत्वेन विहितत्वात्, “कर्मणा ज्ञानमातनोति” इत्यादेश्च ॥ ५२ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ 275 1-8-52] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० अहो दुरात्मनः मे हृदि रूढं अशानं पश्यत, यत् पारव्यस्य परकीयस्य त्यर्थः । देहस्य कृते बाघः अक्षौहिणीः अक्षौहिण्यः मे मया हता निहताः ॥ ४८ ॥ श्वसृगालादिभक्ष्यस्ये- बालद्विजसुहृन्मित्रपितृभ्रातृगुरुद्रुहः बालादीनां धातुकस्य मे मम वर्षायुतायुतैरपि निरयात् नरकात् मोक्षः निस्तारः न स्यात् ॥ ४९ ॥ धर्मयुद्धे द्विषां वधः राज्ञः एनः पापं न भवतीति यत् शासनं शिक्षारूपं वचः, तन्मे बोधाय विवेकाय न कल्पते समर्थ न भवति । कुत इति चेत् तद्वचः प्रजाभर्तुरेव प्रजाभरणशीलस्यैव विषये सार्थकं भवतीति शेषः ॥ ५० ॥ तबन्धूनां मया हता बन्धवः यासां तासां स्त्रीणां योसौ द्रोहः इह उत्थितः अनुद्दिष्टशेप्युपस्थितः तं तोहजन्यं कलुषं गृहमेधीयैः गृहस्थाश्रमविहितैः हिंसाप्रायैः कर्मभिः व्यपोहितुं दूरीकर्तुं अहं न कल्पः न समर्थः ।। ५१ ।। यथा पङ्केन पङ्काम्भः कर्दमजलं न मृज्यते, सुरया वा सुराकृतं अपवित्रत्वं न मृज्यते तथैव एनां भूतहत्यां यज्ञैः हिंसामयैः मार्छु शोधयितुं न कोऽप्यर्हति योग्यो भवति । गीतोपदेशात् प्राक् अर्जुनेन यः विषादः अनुभूतः सोऽयं मोहजातः अधुना धर्मजेनाप्यनुभूयते । उक्तं च भगवता “प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ।” (भ.गी. 3-27) इति ॥ ५२ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ 276 नवमोऽध्यायः सूत उवाच इति भीतः प्रजाद्रोहात् सर्वधर्मविवित्सया । 2 ततो विनशनं प्रागोद्यत्र देवव्रतोऽपतत् ।। १ ।। तदा ते भ्रातरस्सर्वे सदश्वैस्वर्णभूषितैः । अन्वगच्छन् रथैर्विप्रा व्यासधौम्यादयस्तथा ॥ २ ॥ भगवानपि विप्रर्षे! रथेन सधनञ्जयः । स तैर्व्यरोचत नृपः कुबेर इव गुह्यकैः ॥ ३ ॥ दृष्ट्वा निपतितं भूमौ दिवश्चघुतमिवामरम् । प्रणेमुः पाण्डवा भीष्मं सानुगांसह चक्रिणा ॥ ४ ॥ तत्र ब्रह्मर्षयस्सर्वे देवर्षयश्च सत्तम! राजर्षयश्च तत्रासन् इष्टुं भरतपुङ्गवम् ॥ ५ ॥ पर्वतो नारदो धौम्यो भगवान् बादरायणः । बृहदश्वो भरद्वाजस्सशिष्यो रेणुकासुतः ॥ ६ ॥ वसिष्ठ इन्द्रप्रमदस्त्रितो गृत्समदोऽसितः । कक्षीवान् गौतमोऽत्रिश्च कौशिकोऽथ सुदर्शनः ॥ ७ ॥ अन्ये च मुनयो ब्रह्मन् ! ब्रह्मरातादयोऽमलाः । शिष्यैरुपेता आजग्मुः कश्यपाङ्गिरसादयः ॥ ८ ॥

1. 2 3. 4 5. 6 7 8 9. श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका युधिष्ठिराय भीष्मेण सर्वधर्मनिरूपणम् । कृष्णस्तुतिश्च मुक्तिश्च नवमे तस्य वर्ण्यते । ’ यदर्थं तस्य विवेकः श्रीकृष्णेन संवर्धितः तद्दर्शयति 3 वेदितुमिच्छया विशसनं कुरुक्षेत्रं देवव्रतो भीष्मः ॥ १ ॥ 277 इति इति । सर्वेषां धर्माणां विवित्सया । 1-9-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तदेति । सन्तः श्रेष्ठाः अश्वाः येषु तैः रथैः ॥ २, ३ ॥ दृष्येति । सानुगाः परिवारसहिताः ॥ ४ ॥ तत्रेति । तत्र तदा तत्रासन् । तत्क्षणं एवं आगता इत्यर्थः । भरतपुङ्गवं भीष्मम् ॥ ५ पर्वत इति । रेणुकासुतः परशुरामः ॥ ६ ॥ वशिष्ठ इति । कौशिको विश्वामित्रः ॥ ७ ॥ अन्य इति । ब्रह्मरातः शुकः आङ्गिरसो बृहस्पतिः ॥ ८ ॥ 1 H. V श्रीकृष्णस्य स्तुतिर्मुक्तिः 2 HV वेतु 3 AB विनशनं 4 AB णमेव ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका ततः इतीत्थं प्रजाद्रोहान्द्रीतो युधिष्ठिरः स्व¹र्ग्यान् धर्मान् बोद्धुमिच्छया विशसनं विशसिता हिंसिता यत्र बन्धवः तद्विशसनं कुरुक्षेत्रं, प्रायात् प्रतस्थे । विशसनं विशिनष्टि यत्र देवव्रतो भीष्मोऽपतत् भीष्मात् धर्मान् बोद्धुं प्रययावित्यर्थः ॥ १ ॥

तदा तस्य युधिष्ठिरस्य भ्रातरो भीमादयस्सर्वे सन्तोऽश्वा येषां तैः, स्वर्णभूषितै रथैरन्वगच्छन् । तथा हे विप्राः! व्यासधौम्यादयश्च अन्वगच्छन् ॥ २ ॥

हे विप्रर्षे! सधनञ्जयः सार्जुनो भगवान् श्रीकृष्णोऽपि रथेनान्वगच्छत् तदा स नृपो युधिष्ठिरो व्यरोचत यथा गुह्यकैर्यक्षैः कुबेरस्तद्वत् ॥ ३ ॥

दिवः स्वर्गात् च्युतममरमिव स्थितं भूमौ निपतितं भीष्मं दृष्ट्वा सानुगाः सभृत्याः पाण्डवाः चक्रिणा श्रीकृष्णेन सह प्रणेमुः ॥ ४ ॥

तत्र भरतपुङ्गवं भरतवंश²श्रेष्ठं देवर्षिप्रभृतय आसन् आगत्य स्थितवन्तः ॥ ५ ॥

तानेव कांश्चिदाह - पर्वत इति द्वाभ्याम् । रेणुकासुतो भार्गवो रामः । कौशिको विश्वामित्रः ॥ ६, ७ ॥

हे ब्रह्मन्! अन्ये च, ब्रह्मरातः आदिर्येषां ते अमला मुनयः शिष्यैरुपेताः कश्यपादयश्च आजग्मुः ॥ ८ ॥

1 2 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली प्रजाद्रोहात् इति । भीतो युधिष्ठिरः सर्वधर्मज्ञानेच्छया ततो हस्तिनपुरात् विशसनं युद्धस्थानं कुरुक्षेत्रं प्रायात्, तत्रापि यत्र देववतो भीष्मोऽपतत् इत्येकान्वयः ॥ १ ॥ 278 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-8 तस्य युधिष्ठिरस्य भ्रातरो भीमादयः सन्तः प्रशस्ता अश्वा येषां ते तथा तैः । तथा व्यासादयो विप्राः अन्वगच्छन्त्रित्यन्वयः ॥ २ ॥ सधनञ्जयः सार्जुनो गुह्यकैर्यक्षैः कुबेरो वैश्रवणः । व्यरोचत अराजत । रुच दीप्तौ ॥ ३ ॥ सह चक्रिणा कृष्णेन सहिताः दिवः स्वर्गात् च्युतं समागतं देवमिव द्योतमानम् ॥ ४ ॥ तत्र तदा सर्वे देवर्षयो नारदादयो ब्रह्मर्षयो व्यासादयः राजर्षयो विश्वामित्रादयः । भरतपुङ्गवं भीष्मं द्रष्टुमायाता आसन्नित्यन्वयः ॥ ५ ॥ तेषां नामान्याह

पर्वत इत्यादिना । रेणुकासुतः श्रीपरशुरामः || ६ | कौशिको विश्वामित्रः ॥ ७ ॥ ब्रह्मरातः शुकः, पर्वताद्या आङ्गिरसान्ता मुनयः आजग्मुरित्यन्वयः ॥ ८ ॥ 1 AB द्विजाः 2 A.B स्व श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा इति पूर्वोक्तप्रकारेण प्रजाद्रोहात् द्रोहजनितात् पापादित्यर्थः । भीतः युधिष्ठिरः सर्वधर्मविवित्सया सर्वेषां धर्माणां वेदितुमिच्छया, ततो हस्तिनापुरात् यत्र देवव्रतो भीष्मः अपतत् तत् विनशनम्, विशसनमित्यपि पाठः । कुरुक्षेत्रं प्रागादगच्छत् ॥ १ ॥ तदा तद्भातरस्तस्य युधिष्ठिरस्य भ्रातरस्सर्वे सदश्चैः योग्याश्चैः स्वर्णभूषितैः सुवर्णालङ्कृतैः रथैः अन्वगच्छन् युधिष्ठिरमिति शेषः । तथा व्यासधौम्यादयः विप्रा अन्वगच्छन् ॥ २ ॥ हे विप्रर्षे! भगवानपि श्रीकृष्णोऽपि सधनञ्जयः अर्जुनसहितः रथेन धर्मजम् अन्वगच्छदिति शेषः । स नृपः युधिष्ठिरः तैः भ्रात्रादिभिस्सहितः गुह्यकैः यक्षैरसहितः कुबेर इव व्यरोचत व्यराजत ॥ ३ ॥ भूमौ निपतितमत एव दिवः स्वर्गात् च्युतं निपतितममरमिव स्थितं भीष्मं दृष्टा सानुगाः सानुचराः पाण्डवाः चक्रिणा श्रीकृष्णेन सह प्रणेमुः प्रणामं चक्रुः ॥ ४ ॥ , तत्र तदा सर्वे ब्रह्मर्षयः भृग्वादयः, तथा देवर्षिसत्तमाः नारदादयः राजर्षयश्च भरतपुङ्गवं भरतकुलश्रेष्ठं भीष्मं द्रष्टुं तत्र आसन् समागता इत्यर्थः ॥ ५ ॥ हे ! ब्रह्मन् ! पर्वतः नारदः, धौम्यः भगवान् बादरायणो व्यासः बृहदश्वः भरद्वाजः सशिष्यः रेणुकासुतः परशुरामः वशिष्ठः, इन्द्रप्रमदः, त्रितः, गृत्स्नमदः, असितः कक्षीवान् गौतमः, किन अत्रिः कौशिकः अथ सुदर्शनः अपि चान्ये ब्रह्मरातादयः अमला मुनयः शिष्यैरुपेताः । काश्यपाङ्गिरसादयः तत्रऽऽजग्मुरागताः ।। ६, ७, ८ 279 ,1-9-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तान् समेतान् महाभागांनुपलभ्य वसूत्तमः । पूजयामास धर्मज्ञो देशकालविभागवित् ।। ९ ।। कृष्णं च तत्प्रभावज्ञ आसीनं जगदीश्वरम् । हृदिस्थं पूजयामास माययोपात्तविग्रहम् ॥ १० ॥ पाण्डुपुत्रानुपासीनान् प्रश्रयप्रेमसङ्गतान् । अभ्याचष्टानुरागालैस्यीभूतेन चक्षुषा ।। ११ ।। भीष्म उवाच अहो कष्टमहोsन्याय्यं यद्यूयं धर्मनन्दनाः । जीवितुं नार्हथ क्लिष्टं विप्रधर्माच्युताश्रयाः ।। १२ ।। संस्थितेऽतिरथे पाण्डौ पृथा बालप्रजा वधूः । युष्मत्कृते बहून् क्लेशान् प्राप्ता तोकवती मुंहुः ॥ १३ ॥ सर्व कालकृतं मन्ये भवतां च यदप्रियम् । सपालो यद्वशे लोको वायोरिव धनावलिः ॥ १४ ॥ यत्र धर्मसुतो राजा गदापाणिर्वृकोदरः । कृष्णोऽस्त्री गाण्डिवं चापं सुहृत्कृष्णस्ततो विपत् ॥ १५ ॥ नह्यस्य कर्हिचिद्राजन् ! पुमान् वेद विधित्सितम् । यद्विजिज्ञासा युक्ता मुह्यन्ति कवयोऽपि हि ॥ १६ ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8. 9 10 11 12 13

श्रीधः तानिति । वसूत्तमो भीष्मः देशकालविभागवित् इत्युत्थातुमशक्यत्वात् शयान एव मनसा वाचा च पूजयामासेत्यभिप्रायः ॥ ९ ॥ कृष्ण मिति । हृदिस्थं सन्तं पुरतश्चासीनं पूजयामास ॥ १० ॥ पाण्डुपुत्रानिति । उपासीनान् समीप उपविष्टान् प्रश्रयो विनयः, प्रेम स्नेहः ताभ्यां सङ्गतान् उपपन्नान् पाठान्तरे ताभ्यां सन्नतान् अवनतान् अभ्यंचष्ट अभ्यभाषत । अनुरागास्त्रैः स्नेहाश्रुभिः, अन्धीभूतेन चक्षुषा उपलक्षितो ददर्शति वा ॥ ११ ॥ 280 गानचतुष्पविशिष्टम् [1-9-16 अभिभाषणमाह अह्मे इत्येकादशभिः । हे धर्मनन्दन ! क्लिष्टं यथा भवत्येवं जीवितुं नार्हथ यूयमिति यदेतदहो कष्टं जुगुप्सितम् । अहो अन्याय्यं चैतत् । यतो यूयं विप्राः धर्मोऽच्युतश्चाश्रयो येषां ते ॥ १२ ॥ किया, संस्थितेति । पाण्डौ संस्थिते मृते बालाः प्रजाः पुत्राः यस्यास्सा। वधूश्चेति दैन्यं दर्शितम् । सोकान्यपत्यानि तद्वती । अपत्यैस्सह क्लेशान् प्राप्तेत्यर्थः ॥ १३ ॥ I कालकृतत्वेन शोकं वारयति सर्व मिति द्वाभ्याम् । भवतामपि । यद्वशे यस्य वंशे वर्तते ॥ १४ ॥ यत्रेति । कृष्णोऽर्जुनः । अस्त्री धन्वी । ततः तत्रापि विपत् ।

अहो दुर्घटघटनापटुः काल इत्याह पुण्यशारीरबलास्त्रनैपुण्यशस्त्रदैवसम्पत्तावपि दुर्वारा विपदित्यर्थः ॥ १५ ॥ ननु श्रीकृष्णं कथं कालोऽतिक्रमेत् इत्यपेक्षायामाह नहीति । न ह्यस्य श्रीकृष्णस्य इत्यङ्गुल्या निर्दिशति । विधित्सितं कर्तुमिष्टम् । यत् यस्य विधित्सितस्य विजिज्ञासया ॥ १६ ॥

1. B. H, Vomit देश …… , आय: 2 A,B ‘स’ 3. A., B ’ भ्या’ 4. A,B “नाः 5 A.B वशवर्ती ॥ १४ ॥ 6 A ‘देव’ B ‘देवता’ 7. B दर्शयति ³ वीर- तान् ब्रह्मर्षिप्रभृतीन् समेतान् समुदितानुपलभ्य अभिज्ञाय धर्मज्ञो देशकालाभिज्ञश्च वसूत्तमो भीष्मः यथार्ह पूजयामास पूर्वजन्मनि वसुत्वात् वसूत्तम इत्युक्तम् ॥ ९ ॥

तथा कृष्णं च तत्प्रभावाभिज्ञो हृ³दिस्थं पूजयामास ध्यानेन हृदिस्थं कृत्वा मानसैरुपचारैः पूजयामासेत्यर्थः । कथम्भूतम् ? आसीनमग्रत उपविष्टं जगदीश्वरं मायया सङ्कल्परूपज्ञानेन उपात्तो विग्रहो यस्य तम् ॥ १० ॥

तत्र उपासीनान् उपविष्टान् अनुवर्तमानान् प्रश्रयेण विनयेन प्रेम्णा च सङ्गतान् पाण्डुपुत्त्रान् अनुरागास्त्रैः अनुरागजैरश्रुबिन्दुभिः अन्धीभूतेन चक्षुषा अभ्याचष्ट ददर्श, उवाच च । चक्षेरुभयार्थकत्वात् अत्र तन्त्रेणोभयमपि विवक्षितम् ॥ ११ ॥

तत्रोक्तिमाह - अह्मे इति द्वादशभिः । हे धर्मनन्दन! अहो इदं कष्टं जीवनमन्याय्यमिति च्छेदः । सन्धिरार्षः। “ओत्” (अष्टा. 1-1-15) इति प्रकृतिभावौ⁴चित्यात् । यद्यस्माद्विप्रा धर्मोऽच्युतो भगवांश्चाश्रयो येषां ते । विप्राद्यनुवर्तिनो यूयं क्लिष्टं कृच्छ्रं यथा तथा जीवितुं नार्हथ ॥ १२ ॥

अतिरथे पाण्डौ संस्थिते प्रेते सति बालाः प्रजाः पुत्राः यस्यास्सा वधूश्च पृथा कुन्ती तोकवती अपत्यवती सत्यपि युष्पदर्थे बहून् मुहुर्मुहुः क्लेशान् प्राप्ता हि ॥ १३ ॥

भवतां यदप्रियं दुःखमभूत् एतत्सर्वं कालकृतं कालोद्बुद्धदैवकृतं मन्ये । कोऽसौ कालः, यत्कृतं मदप्रियम् तत्राऽऽह - वायोर्वज्ञे⁵ मेनपङ्गिरिव यस्म वशे सर्वो लोको वर्तते स एव कालः ॥ १४ ॥

अत्यन्तासम्भावितमिदमभवदिति विस्मयते - यत्रेति । यत्र धर्मसुतादयः तत्र विपदिति तत् चित्रमित्यर्थः । आद्यः कृष्णशब्दोऽर्जुनपरः, द्वितीयस्तु भगवत्परः ; तद्विशेषणं सुहृदिति । धर्मसुतादीनां सुहृत् स्त्रीशब्देन कृष्णा स्त्री द्रौपदी विवक्षिता । धर्मसुतादीनामन्यतम एव सर्वविपक्षक्षपणक्षमे सति सम्भूय सर्वेषामवस्थानेऽपि विपदभवदिति एतदतिचित्रमिति, इदं सर्वं कालकृतमेवेति भावः । सुहृत् कृष्ण इत्यनेन सुहृदपि कृष्णः कालमेव अन्ववर्ततेति सूचितम् । “द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च । यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ॥” (भाग. 2-10-12) इत्युक्तविधस्य तत्रापि भवतामतीव सुहृदः कृष्णस्य विपन्निमित्तकर्मोद्बोधकालानुवर्तित्वादिवोपेक्षा सङ्गता नान्यथेत्याशयः ॥ १५ ॥

ननु यद्वशे लोकः स⁶ कालोऽपि श्रीकृष्णायत्तसत्तादिमांश्चेत्तर्हि कालानुवृत्त्या किमस्य चिकीर्षितमित्यत्राह - नेति । हे राजन्! अस्य कृष्णस्य विधित्सितं चिकीर्षितं न कोऽपि पुमान् वेद । अवेद्यत्वज्ञापनाय विधित्सितं विशिनष्टि, यस्य विधित्सितस्य जिज्ञासया युक्ताः सहिताः विधित्सितं ज्ञातुं प्रवृत्ताः कवयो ब्रह्मादयोऽपि मुह्यन्ति ॥ १६ ॥

1 2. 3. 4. A,B omit तत् 3. विज० महाभागो वसूत्तमो भीष्मः समेतान् सङ्गतान् नृपादीनुपलक्ष्य दृष्ट्रा मनसा प्रतिगम्य वा पूजयामास । कथम्भूतः ? देशकालविभागवित् देशः कुरुक्षेत्रं कालः शरतल्पशयनलक्षणः तयोर्विभागमौचित्यं वेत्तीति प्रत्युत्थानादि- वन्दनादिपूजायाम् अशक्तत्वात् मानसीं वाचिकीं आञ्जलिकों वा पूजां कृतवानित्यर्थः । अन्यत्र तद्देशकालविभागं जानातीति धर्मज्ञः, आपत्सम्पद्धम जानातीति धर्मज्ञः । धर्मशब्दवाच्यं भगवन्तं जानातीति वा धर्मज्ञः ॥ ९ ॥ कृष्णं च पूजयामासेत्येकान्वयः । कथम्भूतः ? तस्य कृष्णस्य प्रभावं सामर्थ्यं जानातीति तत्प्रभावज्ञः । कथम्भूतम् ? तत्रासीनं जगत ईश्वरं मायया स्वेच्छया पितृत्वेनाङ्गीकृतवसुदेवशरीरं हृदि मनसि स्थितं ध्यानलक्षणोपासन- या शरीरमध्ये पुण्डरीककर्णिकायां दीपवद्दीप्यमानं वा ॥ १० ॥ प्रश्रयगुणेन प्रेमगुणेन सम्यक् तान् समीपे निषण्णान् पाण्डोः पुत्रान् तेषु अनुरागयुक्तैरस्त्रैः बाष्पैः अन्धीभूतेन चक्षुषा युक्तः " इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया” (अष्टा. 2-3-27) इति सूत्रात् अभ्याचष्ट आह आभिमुख्येन अपश्यदित्यन्वयः ॥ ११ ॥ ! भो! धर्मनन्दर! युधिष्ठिर! यूयं क्लिष्टं क्लेशयुक्ततया जीवितुं नार्हथ । विप्रादिष्वेकोऽपि सुखजीवनाय अलं किमु बहुत्वमित्यभिप्रायेणोक्तं विप्रधर्माच्युताश्रया इति यत् क्लिष्टं जीवथ, तत् कष्टमन्याय्यमहो आश्चर्यादप्याश्चर्यम् । ‘अहोऽन्याय्यमिति प्रगृह्यसंज्ञाभङ्गः । लोकदृष्टिमपेक्ष्यैवोक्तो न तु पाण्डवानां दुःखमस्तीति तेषां भूभारावतारणाय अवतीर्णानाम् असुरजननिधनेन वनवासादिष्वपि नित्यसुखित्वादिति विशेषद्योतनार्थः । धर्मस्य नन्दनो धर्म नन्दयतीति वा, धर्म एव नन्दनो यस्य स तथेति वा धर्मेण सुखक्रीडा यस्य स तथेति वा, तस्मात् नन्दनं सुखनन्दनं यस्य स तथेति वा ॥ १२ ॥ 282 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-16 अतिरथे पाण्डौ संस्थिते स्वर्ग गतवति सति अतोकवती पुत्ररहिता यथा बहुक्लेशवती भवति तथा बालप्रजा युष्मन्माता पृथा पुत्रवत्यपि युष्मत्कृते युष्मत्प्रोषणपालनाद्यर्थात् बहुक्लेशान् प्राप्ता । पुत्रबाहुल्येन मतुप्प्रत्ययः । पुत्रवती पुत्रपोषणादावतिक्लेशं प्राप्नोति यथा तथेत्यन्वयदृष्टान्तो । वा इत्येकान्वयः ॥ १३ ॥ एवंविधयुष्पदप्रिये भवदारब्धकर्म नियामको हरिरेव हेतुरित्यभिप्रेत्य आह - सर्वमिति । भवतां यदप्रियं दुःखादि तत्सर्वं युष्मत्प्रारब्धकर्म नियामककालाख्य हरिकृतं मन्ये; वायोर्वशंगता घनावलिरिव जडाजडलोको यस्य भगवतो वशे वर्तते स नारायणः सर्वगुणपूर्णत्वात् काल इत्युच्यत इत्येकान्वयः ॥ १४ ॥ APARTA अन्यथानुपपत्तितोऽप्ययं हेतुः सिद्ध्यतीत्याह यत्रेति । यत्र राजा रखको धर्मस्य सुतो यत्र च तस्य राज्ञः कनिष्ठः क्षितिभारायितदितिसुतशोणितदिग्धां गदां पाणौ बिभ्रत् भक्त्या वशीकृतपरब्रह्मा वृकोदरः तथा यत्र च इन्द्रावतारः कृष्णोऽर्जुनोऽस्त्री द्रोणादुपात्तास्त्रग्रामः तस्य च करे रिपूणां पूयशोणितवमनकारि गाण्डीवाख्यं धनुर्यत्र चैषां सर्वसुपर्वाधिराजो राजपक्षः अनन्तबलवीर्याद्यनन्तगुणार्णवः श्रीमान् वासुदेवो वसुदेवपुत्रः कृष्णः सुहृत् अनिमित्तबन्धुः ततस्तत्र विपत् तेषां प्रारब्धकर्माभावे विपत् कुतः स्यात्, अस्ति च तस्मादित्येकान्वयः || १५ || सुहृदस्तस्य विपत्करत्वं कथमिति तत्राऽऽह नहीति । अपरिच्छिनत्वाद्यस्य स्वरूपजिज्ञासया युक्ताः कवयोऽपि मुह्यन्ति अयमित्थंभूत इति निर्देष्टुं न जानन्ति । हे राजन्! तस्यास्य विधित्सितं कर्तुमिष्टं कश्चिदपि पुमान् कदाचित्र वेद । हि यस्मात्तस्मात्सर्वेषां स्वकृतादृष्टानुसारिफलदातुरस्य भवत्सुहृत्त्वेऽपि प्रारब्धकर्मानुकूल्येन विपत्करत्वं युक्तमित्येकान्वयः ॥ १६ ॥

1. K.M add तथाऽपि 2. K.M ‘भावः । रा० कृ० धर्मज्ञः देशकालविभागवित् वसूत्तमः भीष्मः महाभागान् महात्मनः तान् मुनीन् समेतान् समागतानुपलभ्य अभिज्ञाय पूजयामास || ९ || तठप्रभावशः तस्य कृष्णस्य प्रभावज्ञः भीष्मः आसीनं पुरतः उपविष्टं हृदिस्थं मायया उपात्तविग्रहं स्वीकृतमानुषदेहं जगदीश्वरं कृष्णं च पूजयामास ॥ १० ॥ अनुरागास्त्रैः प्रेमाश्रुभिः अन्धीभूतेन चक्षुषा उपलक्षितः भीष्मः उपासीनान् स्वसमीपे उपविष्टान् प्रश्रयप्रेमसङ्गतान् प्रश्रयप्रेमभ्यां विनयस्नेहाभ्यां उपपन्नान् पाण्डुपुत्रान् अभ्यचष्ट अभ्यभाषत ॥ ११ ॥ हे धर्मनन्दन ! युधिष्ठिर ! विप्रधर्माच्युताश्रयाः विप्राः धर्मः अच्युतः एते सर्वे आश्रयः येषां ते यूयं यद्यतः क्लिष्टं यथा तथा जीवितुं नार्हथ तथाऽपि युष्माकं जीवनमहो कष्टम् ! अहोऽन्याय्यम् ॥ १२ ॥ अतिरथे महारथसहस्रजेतरि पाण्डौ संस्थिते मृते सति बालप्रजा बालपुत्रा वधूः पृथा कुन्ती तोकवती अपत्यसहिता युष्मत्कृते बहून् क्लेशान् मुहुः प्राप्ता ॥ १३ ॥ 1-9-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वायोर्वशे घनावलिवि यद्वशे लोको वर्तते सः काल इति कथ्यते । किञ्च भवतां यदप्रियं दुःखमभूत् तत्सर्वं कालकृतं मन्ये ॥ १४ ॥ यत्र पाण्डवपक्षे धर्मजः राजा वृकोदरो गदापाणिः कृष्णः अर्जुनः अस्वी अस्त्ववान् गाण्डीवः चापः सुहृत् कृष्णः भगवान् वासुदेवः ततः तत्पक्षे विपत् आपदिति चित्रमेतदिति शेषः ।। १५ ।। राजन् ! यद्विजिज्ञासया यस्य कृष्णविधित्सितस्य जिज्ञासया युक्ताः ज्ञातुमुद्युक्ताः कवयोऽपि ब्रह्मादयोऽपि मुह्यन्ति हि मोहं प्राप्नुवन्ति हि । अस्य पुरतो दृश्यमानस्य कृष्णस्य भगवतः विधित्सितं चिकीर्षितं कर्हिचित् कदापि पुमान् पुरुषः न वेद न कोऽपि वेदैवेत्यर्थः अनेन सर्वशास्त्रविदोऽपि कदा किं भविष्यतीति नैव जानन्तीति ज्ञायते । तस्मात् ज्ञानिनः शास्त्रज्ञानमधिगत्यापि स्वातन्त्र्यमनवलम्ब्य स्थितगतिमनुसन्धाय शनैर्जीवितं नयन्ति । ततश्चानुपदं कर्तव्यज्ञानाय ज्ञातेन कर्तव्येन च भगवदाराधनाय जनेन भगवत्समर्पितधिया भवितव्यम् ॥ १६ ॥ तस्मादिदं दैवतन्तं व्यवस्य भरतर्षभ ! तस्यानुविहितोऽनाथा नाथ ! पाहि प्रजाः प्रभो ! ।। १७ । एष वै भगवान् साक्षादाद्यो नारायणः पुमान् । मोहयन् मायया लोकं गूढश्चरति वृष्णिषु ॥ १८ ॥ अस्यानुभावं भगवान् वेद गुह्यतमं शिवः । देवर्षिर्नारदस्साक्षाद्भगवान् कपिलो नृप ।। १९ ।। यं मन्यसे मातुलेयं प्रियं मित्रं सुहृत्तमम् । अकरोस्सचिवं दूतं सौहृदादथ सारथिम् ।। २० ।। सर्वात्मनः समदृशो ह्यद्वयस्यानहङ्कृतेः । तत्कृतं मतिवैषम्यं निरवद्यस्य न क्वचित् ॥ २१ ॥ तथाऽप्येकान्तभक्तेषु पश्य भूषनुकम्पितम् । यन्मेऽस्त्यजतस्साक्षात् कृष्णो दर्शनमागतः ।। २२ ।। भक्त्याssवेश्य मनो यस्मिन् वाचा यन्नामकीर्तयन् । त्यजन् कलेबरं योगी मुच्यते कामकर्मभिः ।। २३ ।। 204[1-9-24 स देवदेवो भगवान् प्रतीक्षतां कलेबरं यावदिदं हिनोम्यहम् । प्रसन्नहासारुणलोचनोल्लसन्पुखाम्बुजो ध्यानपथश्चतुर्भुजः ॥ २४ ॥ 1 2. 3 4 5. 6 7.

श्रीध० तस्मादिति । इदं सुखादि । दैवतन्त्रमीश्वराधीनं व्यवस्य निश्चित्य तस्येश्वरस्य अनुविहितोऽनुवर्ती सन् । कर्तरि क्तः । हे नाथ! कुलपरम्परागत ! स्वामिन्! प्रभो! संमर्थ ! अनाथाः असमर्थाः प्रजाः पाहि ।। १७ ॥ एष इति । एष एव भगवान् सर्वेश्वरः । यतः आद्यः

अनुविधेयः परमेश्वरश्च श्रीकृष्ण एवेत्याह पुमान् । तच्च कुतः ? यतो नारायणस्साक्षात् ॥ १८ ॥ तदुपपादयति

अस्येति । अनुभावं प्रभावम् ॥ १९ ॥ यमिति । स्वमज्ञानाद्यमेवं मन्यसे । मातुलेयं मातुलान्याः देवक्याः सुतम् । प्रियं प्रीतिविषयम् । मित्र प्रीतिकर्तारम् । सुहृत्तमम् उपकारान् अनपेक्ष्य उपकारकच । सौहृदात् स्नेहात् । अकरोः कृतवानसि । सचिवं मन्त्रिणं 112011

ननु ईश्वरश्चेत् कथं नीचे सारथ्यादी प्रवृत्तस्तत्राऽऽह - सर्वेति। तत्कृतं नीचोच्चकर्मकृतं मम योग्यमयोग्यमिति मतेर्वैषम्यं क्वचिदपि नास्ति । कुतः निरवद्यस्य रागादिशून्यस्य तत्कुतोऽनहङ्कृते । तच्च कुतोऽद्वयस्य । तदपि कुतः समदृशः । तत्रापि हेतुः सर्वस्यात्मनः । यथेष्टं वा हेतुहेतुमद्भावः ॥ २१ ॥ तथेति । तथाऽपि समत्वेऽपि । हे भूप! अनुकम्पितमनुकम्पाम् ॥ २२ ॥ इदानीं स्वदेहत्यागपर्यन्तं श्रीकृष्णावस्थानं प्रार्थयते भक्त्येति द्वाभ्याम् ॥ २३ ॥ स इति । यावदिति विलम्बं द्योतयति । अहं हिनोमि त्यजामीति स्वातन्त्र्यम् । इदमित्यनात्मत्वेन ज्ञातम् । प्रसन्नहासेन अरुणलोचनाभ्यां च उल्लसटुचिरं मुखाम्बुजं यस्य | ध्यानस्य पन्थाः विषयः । योऽन्यैश्चिन्त्यते केवलं सोऽग्रतः स्थितः स्पन् मां प्रतीक्षतामित्यर्थः ॥ २४ ॥

1. A. omits समर्थ ! 2. A, B amul मातुलान्याः 3. A, B विश्वासात् 4 A, B omit च $B ’ च्छोभमानं 6 B न्यैरन्तचिन्त्यते

वीर- अस्त्येवं, प्रकृते किमित्यत्राऽऽह - तस्मादिति । तस्मात् सर्वलोकस्य कालायत्तसुखादिमत्त्वात् कमदिश्च कृष्णायत्तत्वात् कृष्णस्य कालायत्तनुवर्तितत्वाच्च, हे भरतर्षभ! इदं सुखदुःखादिकं सर्व दैवतन्त्रं दैवायत्तं व्यवस्य निश्चित्य दैवमत्र कालकर्माद्युद्बोधयिता । तदनुवर्ती चेश्वरः कृष्णो विवक्षितः । तस्य दैवस्यानुविहितः, तस्येति कर्तरि षष्ठी । तेन प्रवर्तितस्त्वं हे प्रभो! नाथ! अनाथाः प्रजाः पाहि पालय ॥ १७ ॥

एवं तमनुशास्य, लोकानुग्रहकाम्यया श्रीकृष्णयाथात्म्यमावेदयति - एष इति । एष श्रीकृष्णः साक्षात् भगवान् षाङ्गुण्यपरिपूर्णः आद्यो जगत्कारणभूतः परमपुरुषो नारायण एवं सन् मायया लोकं मोहयन् गूढः तिरोधापितस्वकीयवेषः वृष्णिषु यादवेषु चरति कश्चित् यादव इवानुकरोति ॥ १८ ॥

त्वमेव इममित्थं जानासि, किमन्येऽपीत्यत्र आह - अस्येति । अस्य कृष्णस्य गुह्यतममनुभावं माहात्म्यं हे नृप! भगवान् उत्पत्तिप्रलयाद्यभिज्ञः शिवो वेद । तथा देवर्षिर्नारदो भगवान् कपिलश्च वेद ॥ १९ ॥

शिवादयस्त्वेवं विदुः त्वं तु अन्यथा जानासि । तथाऽपि न तस्य तत्कृतं वैषम्यमस्तीत्याह - यमिति द्वाभ्याम् । यं कृष्णं मातुलेयं मातुलपुत्रं प्रियं प्रीतिविषयं च मित्रं स्वतुल्यं च, सुहृत्तमम् महोपकारकञ्च मन्यसे । यं च त्वं सचिवं मन्त्रिणं च कदाचिद्दूतं कदाचित् सौहृदातिशयात् सारथिं च अकरोः कृतवानसि । तस्यानुभावं भगवान् शिवो वेदेति पूर्वेणान्वयः ॥ २० ॥

यद्यप्येवं मन्यसेऽकरोश्च तत्कृतं दौत्यसारथ्यादिक्रियाकृतं मतिवैषम्यं कदाचिदप्यस्य न विद्यते । मतिवैषम्याभावे हेतुं वदन् विशिनष्टि - सर्वात्मन इति । सर्वात्मनः मातुलेयादीन् मन्वानस्य दूतं सारथिश्च कुर्वतः तवाप्यन्तरात्मतया य⁷द्दूतत्वादिकारणाय त्वामप्यचोदयदिति भावः । अथाऽप्यनवद्यस्य नियाम्यगतावद्यासंस्पृष्टस्य । तत्र हेतुः अनहङ्कृतेर्देहात्मभ्रान्तिरहितस्य । किञ्चाद्वयस्य द्वितीयवस्तुरहितस्य स्व⁸व्याप्यस्वतन्त्रवस्तुरहितस्येत्यर्थः । अत एव समदृशः सर्वमपि प्रकृतिपुरुषाद्यात्मकम् उच्चावचं स्वशरीरतया स्वनियाम्यतया चैकरूपं पश्यतः । उक्तगुणविपरीतस्यैव हि पुंसो मतिवैषम्यमिति भावः ॥ २१ ॥

सर्वात्मन इत्यनेन सर्वस्य तत्प्रीतिविषयत्वमवगतं शरीरं ह्यात्मनः प्रीतिविषयं यद्यपि सर्वं चिदचिदात्मकं जगच्छरीरभूतं प्रियं कृपाविषयं च, तथाऽपि क्षेत्रज्ञानुजिघृक्षया जगद्व्यापारे प्रवृत्तस्य स्वस्य वैषम्यनैर्धृष्यादिपरिहाराय व्या⁹जमात्रापेक्षिणः स्वानुवर्तिनो नितरां प्रियाः कृपणविषयाश्चेति तदेव दर्शयितुं भक्तस्य मुमूर्षोर्मम चक्षुर्विषय¹⁰तां गत इत्याह - तथाऽपीति । यद्यपि सर्वात्मा समदर्शी च तथाऽपि हे भूप! एकान्तभक्तेषु अनन्यप्रयोजनभक्तेषु अनुकम्पितं अनुकम्पाऽस्य सञ्जातेत्यनुकम्पितः । तारकादित्वादितच् । अनुकम्पायुक्तं पश्य अवेहि । तत्र लिङ्गमाह - यद्यस्मात् कृष्णोऽसून् प्राणान् त्यजतः त्यक्तुमुद्युक्तस्य मम साक्षाद्दर्शनं प्राप्तः ॥ २२ ॥

किं त¹¹व तद्दर्शनजं फलमित्यत्राऽऽह - भक्त्येति । यस्मिन् भक्त्या मनो निवेश्य वाचा यस्य भगवतो नाममात्रमेव कीर्तयन् कलेबरं त्यजन् योगी कामकर्मभिः काम्यन्त इति कामाः, शब्दादिविषयास्तेषां निमित्तभूतैः कर्मभिः पुण्यपापात्मकैः का¹²मैः कर्मभिश्चेति वा मुच्यते संसृतिबन्धान्मुच्यत इत्यर्थः । यच्छब्दस्य स कृष्ण इत्यध्याहृततच्छब्दवता पूर्वेणान्वयः, स देव इत्युत्तरेण वा । नामकीर्तनमेव कामकर्मविमोचनद्वारा निःश्रेयसफलकं; किमु साक्षाद्दर्शनमिति भावः ॥ २३ ॥

यत एवमतो यावन्मत्प्रयाणं तावद्भगवान् प्रतीक्षतामिति प्रार्थयते - स इति । यावदिदं कलेबरं शरीरं हिनोमि त्यजामि या¹³वत् बिभर्मीति भावः । तावत्प्रसन्नेन प्रहासेन अरुणलोचनाभ्यां उल्लसत् मुखाम्बुजं यस्य स चतुर्भुजो भगवान् श्रीकृष्णः देवानामपि देवो ध्यानपथः ध्यानविषयभूतस्सन् प्रतीक्षतां चक्षुष्पथत्वं प्राप्त एव ध्यानपथोऽपि भवत्वित्यभिप्रायेण, ध्यानपथ इत्युक्तम् । यद्वा द्विभुजत्वेन ध्यानपथो भवतु इत्यभिप्रायेण तदुक्तिः । तत्रत्यानां द्विभुजत्वेन । चक्षुष्पथोऽपि स्वस्य चतुर्भुजत्वेन चक्षुष्पथः तेनैव रूपेण ध्यानपथोऽस्त्वित्यभिप्रायेण वा ध्यानपथोश्चतुर्भुज इत्युक्तम् ॥ २४ ॥

1. 2. 3 4. 5 6. 7

विज विवक्षितकथनं निगमयति तस्मादिति । तस्मादुक्तहेतुभ्यो देवस्य हरेस्तन्तमधीनं जगन्निश्चित्य तस्य हरेरनुकूलया श्रुतिस्मृतिलक्षणया आज्ञया भगवद्दितदनुबन्धिनिग्रहशिष्टजनपरिपालनाख्यं स्वकर्मविहितं विधिमनुवर्त- मानः तत्राधर्मबुद्धिमपहाय हे भरतकुलश्रेष्ठ ! प्रभो ! समर्थ ! नाथ ! अनाथाः त्वदन्यनाथरहिताः प्रजाः पाहीत्येकान्वयः || १७ ॥ एष वा एतावत्कालमीश्वरं परोक्षतया अभिधाय इदानीमपरोक्षतया हस्तग्राहेण निर्दिशन्निव निर्दिशति इति । यः साक्षादाद्यो नारायणो भगवान् स एष पुमान् लोकमज्ञजनं यथार्थज्ञानाच्छादिकया मायया मनुष्य इति मोहयन् गूढोऽविज्ञातो वृष्णिषु चरति । वै यस्मात्तस्मादयमेव कालाख्य इत्येकान्वयः ॥ १८ ॥ तर्हि क एनं यथावद्वेदेति तत्राऽऽह अस्येति । हे नृप ! सदाशिवो भगवानस्य हरेर्गुह्यतममनुभावं वेद तथा देवर्षिर्नारदः साक्षात्कपिलो भगवानपि जानातीत्येकान्वयः ॥ १९ ॥ त्वं यं कृष्णं मातुलस्य वसुदेवस्यापत्यं प्रियं बन्धुं मित्रं सङ्कटेषु मित्वा ज्ञात्वा रक्षितारं सुहृत्तमम् अतिशयेन सुहृदं मन्यसे यञ्च त्वं सौहार्दात् सचिवं मन्त्रिणं दूतं सन्देशहरं सारथिं यन्तारमकरोः तस्यास्येति पूर्वेण सम्बन्धः ॥ २० ॥1

• तथाऽप्यस्याहो सर्वोत्तमोऽहमनेन सारथित्वादिषु विहित इति विषमा बुद्धिर्नास्तीत्याह सर्वात्मन इति । सर्वान्तर्यामिणः पिता माता सुहृत् बन्धुरित्यादिवाक्यात् बन्ध्वादिषु स्थित्वा बन्ध्वादीनां बन्ध्वादित्वापादकत्वेन मुख्यबध्वादित्वात् बन्ध्वादिसर्वरूपत्वात् सर्वात्मनो वा समदृशः यथा वस्तु तथा सर्वपदार्थान् जानतः अद्वयस्य समाधिकरहितस्य अनहङ्कतेः प्राकृतवैकृतशरीररहितत्वात् देहाद्यहम्बुद्धिरहितस्य अत एव निरवद्यस्य रागादिदोषरहितस्य इत्येतैः हेतुभिः अस्य कृष्णस्य तत्कृतं सारथित्वादिकृतिनिमित्तं त्वयि मतिवैषम्यं क्वचिदपि नास्ति अनेकविधानां जीवानां तत् इत्येकान्वयः ॥ २१ ॥ एवंविधविषममतिषु अस्मासु अस्य संसर्गकारणं किमित्याशङ्कय युष्मद्विधभक्तभक्त्या द्रवीकृतमनोऽनुकम्पैव कारणमित्याह – तथाऽपि इति । हे! भूप! तथाऽपि एवमुक्तप्रकारेण कृतकृत्यस्यापि अस्य एकान्तभक्तेषु अव्यभिचीर्णभक्तिमत्सु युष्मासु अन्येषु मयि चानुकम्पितम् अनुकम्पां कृपां पश्य! कुत इति तत्राऽऽह यदिति । 287 1-9-24] प्राणत्यागकाले प्रायः स्वेन पुष्टाः पुत्रादयोऽपि पूर्वमेव विमुखा गच्छन्ति । अहो असून प्राणांस्त्यजतो मे मम स्वामी श्रीकृष्णः साक्षादर्शनं दृष्टिविषयमागत इति यद्यस्मात् तद्भक्तानुकम्पैव संसर्गकारणमित्येकान्वयः ॥ २२ ॥ प्राणत्यागकाले हरिदर्शनफलमाह भक्त्या इति । भक्त्या हरौ मन आवेश्य वाचा यस्य हरेर्नारायणादिनाम कीर्तयन् कलेबरं शरीरं त्यजन् योगी कामकर्मभिर्मुच्यते मुक्तः स्यात्, तं प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा म्रियमाणस्य मे मुक्तिः किं वर्णनीयेति वाक्यशेषः । तस्मात् तत्प्रीतिकृत् धर्मोऽतः तदुक्तप्रकारेण स्वधर्मेऽधर्मबुद्धिं हित्वा त्वं राज्यं कुर्विति परमतात्पर्यार्थः ॥ २३ ॥

स युधिष्ठिरं प्रत्यभिधाय इदानीं स्वच्छन्दमृत्युर्भीष्म उत्तरायणसमयपर्यन्तं भगवतोऽवस्थानं प्रार्थयते इति । अहं यावदिदं पञ्चभूतरचितं कलेबर हिनोमि त्यजामि तावदुत्तरायणपर्यन्तं स देवो भगवान् प्रतीक्षताम्, मयि कृपयाऽनुग्रहं कुर्यादिति प्रार्थये इत्यन्वयः । कथम्भूतः ? प्रसन्नहासश्च अरुणे लोचने नेत्रे प्रसन्नहासारुणलोचनानि तैः उल्लसत् मुखमेवाम्बुजं यस्य स तथा ध्यानपथः उपासनाविषयो द्रष्टुं ध्यानमेव पन्था मार्गों यस्य स तथा चत्वारो भुजा यस्य स यथा इदमेव ध्यानविषयं वपुः पुरतः स्थितस्य द्विभुजत्वादयमेव स इति परोक्षतया निर्देशः ॥ २४ ॥

1. K हितत्वात् इ *According to A and B, the commentary on VV 21, 22 is as follows : बन्धुरित्यादिवाक्यात्मादिषु स्थित्वा अन्य्यादीनां मन्वादित्वापादकत्वेन मुख्यन्यादित्वात् बन्यादिसर्वरूपस्चात् सर्वात्मनो वा समदृशो यथा वस्तु तथा सर्वपदार्थान् जानतोऽद्धयस्य समाधिकरहितस्य अनहङ्कृतेः प्राकृतवैकृतशरीरहितत्वात् देहाधाम्बुद्धिर- हितस्य अत एव निरस्य रागादिदोषरहितस्य इत्येतैर्हेतुभिः अस्य कृष्णस्य तत्कृतं सारथित्वादिकृतिनिमित्तं त्वयि मतिवैषम्य कचिदपि नास्ति अनेकविधानां जीवानां हि तदित्येकान्वयः ॥ २१ ॥ तथाऽप्यस्य अहो सर्वोत्तमोऽहमनेन सारचित्यादिषु विहित इति विषमा बुद्धिर्नास्तीत्याह - सर्वात्पन इति । सर्वान्तर्यामियः पिता माता सुहृद् एवंविधविषममतिष्वस्मात्वस्य संसर्गकारणं किमित्याशङ्कर दुष्पद्विषभक्तभक्त्या द्रवीकृतमनोनुरूपैव कारणमित्याह - तथाऽपीति । हे भूप । तथापि एवमुक्तप्रकारेण कृतकृत्यस्याप्यस्य एकान्तभक्तेषु अव्यभिचीर्णभकिमत्सु युष्मासु अन्येषु मयि चानुकम्पितम् अनुकम्पां कृपां पश्य । कुत इति तत्राऽऽह - यदिति । प्राणत्यागकाले प्राक्सलेन पुष्टाः पुत्रादयोऽपि पूर्वमेव विमुखा असून प्राणरित्यक्तो मे मम स्वामी श्रीकृष्णः साक्षादर्शनं दृष्टिविषयमागत इति यत् यस्मात् त्वदक्तानुकम्पैव संसर्गकारणमित्येकान्वयः ॥ २२ ॥ रा० कृ० तस्मात् हे भरतर्षभ ! भरतकुलश्रेष्ठ ! युधिष्ठिर ! इदं सुखदुःखादिकं देवतां देवाधीनं व्यवस्य निश्चित्य तस्य देवस्यानुविहितः अनुगतस्सन् त्वं हे नाथ! कुलपरम्परागतत्वामिन्! प्रभो! समर्थ! अनाथाः प्रजाः पाहि ॥ १७ ॥ एष वै अयं दृश्यमानः कृष्ण एव भगवान् आद्यः पुमान् साक्षान्नारायणस्सन् मायया स्वमायया लोकं मोहयन् गूढः अनवगतः वृष्णिषु चरति ॥ १८ ॥ हे नृप! अस्य श्रीकृष्णस्य गुह्यतमम् अनुभावं प्रभावं भगवान् शिवो वेद, देवर्षिर्नारदो वेद, साक्षाद्भगवान् कपिलो वेद ॥ १९ ॥ 288 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-25 यं कृष्णं मातुलेयं मातुलपुत्रं मित्रं सुहृत्तमं मन्यसे अथ यं सचिवं दूतं सौहृदात् सारथिमकरोः तस्यानुभावं भगवान् शिवो वेदेत्यादिपूर्वेणान्वयः ॥ २० ॥ सर्वात्मनः समदृशः अद्वयस्य अनहङ्कृतेः निरवद्यस्य रागादिशून्यस्य अस्य भगवतः तत्कृतं नीचोच्चकर्मकृतं मतिवैषम्यं क्वचित् न, नास्ति ॥ २१ ॥ तथाऽपि तस्य समदर्शित्वेऽपि हे । भूप! एकान्तभक्तेषु अनन्यचित्तेषु भक्तेषु अनुकम्पितम् अनुकम्पां दयामिति यावत् । पश्य । यत् यस्मात् असून् प्राणान् त्यजतो मे पभ साक्षात् कृष्णों दर्शनमागतः दर्शनविषयीभूतः ॥ २२ ॥ यस्मिन् श्रीकृष्णे भक्त्या मनः आवेश्य निवेश्य वाचा यन्नाम यस्य नाम कीर्तयन् कलेवरं त्यजन् योगी कामकर्मभिः पुण्यपापात्मकैः संसारबन्धरूपैः कर्मभिः मुच्यते ॥ २३ ॥ अहं यावदिदं कलेबरं हिनोमि त्यजामि तावत्पर्यन्तं सः देवदेवः भगवान् कृष्णः प्रसन्नहासारुणलोचनोल्ल- सन्मुखाम्बुजः प्रसन्नहासैः अरुणलोचनाभ्यां च उल्लसन्मुखमेव अम्बुजं यस्य तथाभूतः चतुर्भुजः ध्यानपथः मम ध्यानविषयीभूतस्सन् प्रतीक्षतां ममाग्रतः स्थित्वा मां प्रतीक्षतामित्यर्थः । अन्ये देहान्तसमये भगवतो दिव्यमङ्गलविग्रहमुत्प्रेक्षन्ते । भीष्मस्तु भगवन्तं श्रीकृष्णं स्वलोचनाभ्यां पुरत एव पश्यति । अहो तस्य भाग्यगरिमा । भक्तिमार्गे भगवकल्याणगात्रदर्शनमेव हि परमं प्रयोजनम् ॥ २४ ॥ सूत उवाच युधिष्ठिरस्तदाकण्य शयानं शरपञ्जरे । अपृच्छद्विविधान् धर्मान् ऋषीणाश्रनुशृण्वताम् ॥ २५ ॥ पुरुषस्वभावविहितान् यथावर्णं यथाश्रमम् । वैराग्यरागोपाधिभ्या माम्नातोभयलक्षणान् ॥ २६ ॥ दानधर्मान् राजधर्मान् मोक्षधर्मान् विभागशः । स्त्रीधर्मान् भगवद्धर्मान् समासव्यासयोगतः ॥ २७ ॥ धर्मार्थकाममोक्षाश्च सहोपायान् यथा मुने! नानाख्यानेतिहासेषु वर्णयामास तत्त्ववित् ॥ २८ ॥ धर्म प्रवदतस्तस्य स कालः प्रत्युपस्थितः । यो योगिनान्मृत्योर्वाञ्छितस्तूत्तरायणः ॥ २९ ॥ तदोपसंहृत्य गिरंस्सहस्रणीर्विमुक्त मन आदिपुरुषे । कृष्णे लसत्पीतपटे चतुर्भुजे पुरः स्थितेऽमीलितदृग्व्यधारयत् ।। ३० ।। 289 231-9-32] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विशुद्धया धारणया हताशुभस्तदीक्षयैवाऽऽशु गतायुधव्र्व्यथः । निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमस्तुष्टाव जन्यं विसृजञ्जनार्दनम् ॥ ३१ ॥ श्रीभीष्म उवाच (श्री भीष्मकृतश्रीकृष्णस्तुतिः ) इति मतिरूपकल्पिता वितृष्णा भगवति सात्वतपुङ्गवे विभूनि । स्वसुखमुपगते क्वचिद्विहर्तुं प्रकृतिमुपेयुषि यद्भवप्रवाहः ।। ३२ ।।
2. 2. 3. 4 5 6. 7.
3. 9 10. 11.

श्रीध० युधिष्ठिर इति । तत्सानुकम्पं वाक्यमाकर्ण्य ॥ २५ ॥ पुरुष इति । पुरुषस्वभावेन विहितान् नरजातिसाधारणान् वर्णयामासेति तृतीयेनान्वयः । यथावर्ण वर्णधर्मान् । यथाश्रमम् आश्रमधर्माक्षि । वैराग्यरागाभ्यामुपाधिभ्यां क्रमेणान्नातमुभयं निवृत्तिप्रवृत्तिरूपं लक्षणं येषां तान् ॥ २६ ॥ पुनस्तत्रैव विशेषमाह

दानेति । मोक्षधर्मान् शमदमादीन् भगवद्धर्मान् हरितोषणन् द्वादश्यादि- नियमरूपान्। समासव्यासौ सङ्केपविस्तारौ । तावेव योगावुपायौ । ततस्ताभ्याम् ॥ २७ ॥ धर्मेति । धर्मादींश्च यथा यथाधिकार प्रतिनियतोपायसहितान् । यथा यथावत् । नानाख्यानेषु य इतिहासास्तेषु यथा सन्ति तथा वर्णयामास इति ॥ २८ ॥ धर्मान् इति । छन्देन इच्छया मृत्युर्यस्य ॥ २९ ॥ तदेति । सहस्रणीर्युद्धे समीपस्थान सहस्त्रं रथिनो नयति पालयतीति सहस्रणीर्भीष्मः । सहस्रगीरिति पाठे सहस्रार्थवतीर्गिरः । लसन्तौ पीतौ पटौ यस्य तस्मिन् । अमीलितद्गेव मनो व्यधारयत् ॥ ३० ॥ विशुद्धयेति । अनयैव विशुद्धया धारणया ध्यानविशेषेण हतमशुभं यस्य सः । तस्य श्रीकृष्णस्य ईक्षया कृपादृष्टयैव गंता आयुधव्यथा यस्य सः । अत एव निवृत्तः सर्वेन्द्रियवृत्तीनां विभ्रमो विविधं भ्रमणं यस्मात् सः । जन्यं देहम् ||३१|| परमफलरूपां श्रीकृष्णे रतिं प्रार्थयमानः स्वकृतमर्पयति :- इतीति । इति नानाधर्माद्युपायैः मतिः मनोधारणलक्षणा उपकल्पिता समर्पिता । क्व ? सात्वतानां पुङ्गवे श्रेष्ठे भगवति । वितृष्णा निष्कामा । अवितृष्णेति वा च्छेदः, कृष्णेऽवितृप्तेत्यर्थः । विगतो भूमा यस्मात् तस्मिन् यमपेक्ष्यान्यत्र महत्त्वं नास्तीत्यर्थः । तदेव परमैश्वर्यमाह । 290 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-32 स्वसुखं स्वस्वरूपभूतं परमानन्दमुपगते प्राप्तवत्येव । कचित् कदाचित् विहर्तुं क्रीडितुं प्रकृतिं योगमायामुपेयुषि स्वीकृतवति । न तु स्वरूपतिरोधानेन जीववत्पारतन्त्र्यमित्यर्थः । विहर्तुमिति यदुक्तं तत्प्रपञ्चयति । यद्यतः प्रकृतेः भवप्रवाहः सृष्टिपरम्परा भवति ॥ ३२ ॥

1. B adds धर्मान् 2. B में’ 3 B कानू 4. H. V यथाप्रतिपादिताः 5. A,B omit ध्यानविशेषेण 6 A.B गत आयुधश्रमो यस्य 7. A, B प्रार्थयितुं प्रथमं ख° 8. A, B omit कृष्णे 9. B यदपेक्षया* ¹³ वीर- तद्भीष्मवचो निशम्य युधिष्ठिरः शरपअरे शयानं भीष्ममृषीणां शृण्वतां सतां नानाविधान् धर्मानपृच्छत् ॥ २५ ॥

धर्मान् विशिनष्टि । पुरुषस्वभावः ज्ञत्वाज्ञत्वशक्तत्वाशक्तत्वादिरूपः तदनुरूपेण विहितान् कर्तव्यतया विधिचो¹⁴दितान् यथावर्णं यथाश्रमं ब्राह्मणादिवर्णानां ब्रह्मचर्याद्याश्रमाणां च योग्यान् योग्यार्थकयथाशब्दस्याव्ययीभावः । वैराग्यरागावकामकामौ तावेवोपाधी, ताभ्यामाम्नातानुभयलक्षणान् उभयविधान् प्रवृत्तिनिवृत्तिभेदभिन्नान् यथैकस्यैवाग्निहोत्रादिकर्मणः “अग्रिहोत्रं जुहोति, जुहुयात् स्वर्गकामः, यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्” इति स्वर्गाधिकारजीवनाधिकाररूपाभ्यामुपाधिभ्यामेव भेदः, एवं वैराग्यरागोपाधिभ्यां प्रवृत्तिधर्मत्वेन निवृत्तिधर्मत्वेन च आम्नातान् वस्तुत एकरूपान् वर्णाश्रमादिधर्मानित्यर्थः ॥ २६ ॥

आम्नातानित्यनेन वैदिकधर्मानिपृच्छदिति सूचितम् । तथा स्मार्तधर्मानपृच्छदित्यभिप्रायेणाऽऽह - दानधर्मान् इति । राजधर्मा नीतिशास्त्रोक्ताः, मोक्षधर्माः पाञ्चरात्रादितन्त्रोक्ताः । तत्राप्यवान्तरभेदाभिप्रायेण पुरुषस्वभावभेदाभिप्रायेण च विभागश इत्युक्तम् । भगवद्धर्माः तच्छ्रवणकीर्तनादयः समासव्यासयोगतः सङ्क्षेपविस्ताराभ्यां युक्ताः शास्त्रेषु प्रतिपाद्यतयेति समासव्यासयोगाः। सार्वविभक्तिकस्तसिः । समासव्यासयोगान् । यद्वा, समासव्यासयोगात् सङ्क्षेपयोगात् विस्तरयोगात् च अपृच्छत् । सङ्क्षिप्तत्वेन विस्तृतत्वेन चापृच्छदित्यर्थः ॥ २७ ॥

द्वितीयान्तानां वर्णयामास इत्युत्तरत्रान्वयः । हे मुने! सहोपायान् ससाधनान् धर्मार्थकाममोक्षानपि यथावत् नानाविधेष्वाख्यानेष्वितिहासेषु च यत्तत्वं त¹⁵द्विद्भीष्मो वर्णयामास ॥ २८ ॥

एवं पृष्टान् धर्मान् प्रवदतः योगिनः छन्दमृत्योः स्वच्छन्दानुसारी मृत्युर्यस्य तस्य भीष्पस्य यो वाञ्छित उत्तरायणः स कालः प्रत्युपस्थितः । यद्वा तस्य स कालः प्रत्युपस्थितः यश्छन्दमृत्योर्योगिनः वाञ्छितः स चापि कः ? उत्तरायण इत्यन्वयः ॥ २९ ॥

तदेति । यदा सः कालः प्रत्युपस्थितः तदा सहस्रणीः सहस्राणां कुरुपाण्डवादिरूपाणां नायकः सहस्रं स्ववं¹⁶श्यानां नयति सद्गतिं प्रापयतीति वा स भीष्मः गिर उपसंहृत्य विरम्य मुक्तः सङ्गो देहतदनुबन्ध्यादिसङ्गो यस्य तत् मनः पुरःस्थिते लसन्तौ विलसन्तौ पीतौ पि¹⁷शङ्गौ पटौ यस्य तस्मिन् कृष्णे व्यध्रारयत् । कथम्भूतः ? निमीलिते दृशौ दृष्टी येन सः निमेषणमप्यकुर्वन् कृष्णमेव पश्यन्, तद्विग्रहध्यानैकप्रवणं चित्तमकरोदित्यर्थः ॥ ३० ॥

विशुद्धया धारणया भगवद्विग्रहानुध्यानात्मिकया हतं निरस्तमशुभं भगवत्प्राप्तिविलम्बावहं प्रारब्धं यस्य तदीक्षयैव भगवद्दर्शनेनैवाऽऽशु गता निरस्ता आयुधप्रहारजा व्यथा यस्य निवृत्ताः सर्वेषामिन्द्रियाणां वृत्तयो विभ्रमः देहात्मादिभ्रमश्च यस्य स भीष्मः जन्यं जननयोग्यं देहं विसृजन् त्यक्ष्यन् जनार्दनं सर्वजनदुःखहरं श्रीकृष्णं तुष्टाव ॥ ३१ ॥

स्तुतिमेवाऽऽह - इति इत्यादिभिरेकादशभिः । तावत्परमव्योमस्थं वेदान्तवेद्यं दिव्यात्मस्वरूपं प्रकृतावताररूपं तत्प्रयोजनं चानुसन्धाय तस्मिन् स्वमतिदार्ढ्यं प्रार्थयते इ¹⁸तीति । वक्ष्यमाणप्रकारेण मम मतिर्भगवति वितृष्णा अलम्बुद्धिरहिता सती उपकल्पिता प्रतिष्ठिता भवतु । यद्वा, इतिर्हेतौ । मतिर्वितृष्णा इति । यस्मात्तस्माद्भगवत्युपकल्पिता भवत्वित्यर्थः । कथम्भूते ? सात्वतपुङ्गवे सात्वतानां यादवानां पुङ्गवे श्रेष्ठे भागवतानां नायके वा विभूम्नि विलक्षणे भूम्नि वागादिभ्यः प्राणशब्दवाच्याज्जीवाच्च विलक्षणेऽपरिच्छित्रे भूमशब्दवाच्य इत्यर्थः “भूमात्वेव विजिज्ञासितव्यः यो वै भूमा तत्सुखं नाल्पे सुखमस्ति” (छान्दो. उ. 7-23-1) इति हि श्रूयते । तदाह - स्वसुखमुपगत इति । स्वं स्वाभाविकं सुखमुपगतवत्यपरिच्छिन्नस्वाभाविकानन्दशालिनीत्यर्थः । क्वचिदेशे विहर्तुं प्रकृतिं विग्रहमुपेयुषि यस्माद्भवप्रवाहः संसारप्रवाहो भवति यत्सङ्कल्पमूला क्षेत्रज्ञानां संसारप्रवृत्तिस्तस्मिन्नित्यर्थः ॥ ३२ ॥

1 2. 3. 4 5.

विज० अथ युधिष्ठिरो भीष्मोक्तमाकण्य शरतल्पे शयानं भीष्मं विविधान् धर्मानपृच्छदित्यन्वयः । पृच्छतेर्द्विकर्मकत्वाद्भीष्मं धर्मानिति युज्यते ॥ २५ ॥ धर्माणां तत्त्ववित् भीष्म एतान् धर्मान् नानाख्यानात्मकेष्वितिहासेषु वर्णयामासेत्यन्वयः । तान् कथम्भूतान् ? वर्ण्यपुरुषस्यैते निजत्वेन विहिता धर्मास्तदाश्रमिपुरुषस्यैते विहिता’ इति विविच्य यथावर्ण यथाश्रमं वणिनामाश्रमिणां पुरुषाणां स्वभावविहितान्निजत्वेन विहितान् धर्मान् वैराग्योपाधिना रागोपाधिना चैते निवृत्तिधर्मा एते प्रवृत्तिधर्मा इति निष्कामज्ञानपूर्वमित्यादिवचनैः प्रतिपादितोभयविधलक्षणान् ॥ २६ ॥ विभागशः पृथक् पृथक् भगवतः सर्वजगत्प्रष्टृत्वादिधर्मान् ॥ २७ ॥ तथा धर्मार्थकाममोक्षांश्च तत्तत्साधनसहितान् समासव्यासयोगतः सङ्केपविस्ताराभ्यां यथा यथावत् तात्त्विकदेवोत्तमयुधिष्ठिरादिबोधने भीष्मस्यासामर्थ्यात् भीष्मस्य कीर्त्यर्थं तस्मिन् तत्काले विशेषाविष्टश्रीकृष्णश्च पाण्डवप्रश्नान् व्याचख्यावित्यस्यार्थे यथेति ॥ २८ ॥ स्वच्छन्दमृत्योः स्वेच्छया मरणं कुर्वतो योगिनो वाञ्छित उत्तरायणाख्यः कालो यः स भीष्मस्य प्रत्युपस्थित इत्यन्वयः । उत्वमिष्यतो ज्ञानिनः काले अनुगुणे किञ्चित्सुखाधवयं भवति नान्यथा मुक्त्यभाव इत्यतमर्थं तुशब्दो वक्ति ।। २९ ।। 292 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-32 तदा उत्तरायणे प्राप्ते सति सहस्रणीः स्वमुक्तिसमये स्वोपदिष्टानेकजननेता । एकादशाक्षौहिणीनायकस्य बलवतां सहस्रसङ्ख्यावतां नायकत्वकथनमनित्यत्वात् उपेक्षणीयम् । अमीलितदृक् प्रफुल्ललोचनः । विशेषत उच्छु- सितज्ञानो वा भीष्मो गिरं विषयसम्बन्धिनीमुपसंहत्य विमुक्तो विषयसङ्गो येन तत्तथोक्तं तन्मनः पुरःस्थिते प्रत्यक्षे चतुर्भुजे उपलब्धे शोभमानपिशङ्गवस्त्रे आदिपुरुषे नारायणावतारे श्रीकृष्णे व्यधारयत् विशेषेणाचलतयाऽधारयदि- त्येकान्वयः । मीलितदृक् अर्धमुकुलितचक्षुर्वा ॥ ३० ॥ विशुद्धया फलरागादिदोषरहितया हरौ निरन्तरमनोधारणया हताशुभ: निरस्तपापः तस्य कृष्णस्येक्षया निरीक्षणेनैव नान्येन आशु तत्क्षणं विनष्टा युधि निमित्तव्यथा अत एव तदितरो निवृत्तो निरस्तः सर्वेषामिन्द्रियाणां वृत्तीनां व्यापाराणां विभ्रमो विलासो यस्य स तथोक्तः, निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिश्चायं विगतभ्रमश्चायमिति वा पद्यमयं जल्पं वचनं विसृजन् रचयन् व्यर्थवचनं मुञ्चन् वा जनं जननमर्दयति विनाशयतीत्युपलक्षणमेतत् । मरणञ्च ‘जननमरणनाशक- त्वेन नित्यमुक्तिदातृत्वात् जनार्दनः तं तुष्टाव इत्येकान्वयः ॥ ३१ ॥

ननु किमियं स्तुतिर्मानसी वाचिकी वा ? नाद्यः परार्थे जीविनः स्वप्रयोजनाय स्तुतेः अनुपपन्नत्वात् । द्वितीयो युक्त इत्यभिप्रेत्य आह इति मति रिति । इतिशब्दों हेत्वर्थः, प्रकरणार्थो वा समाप्तिवचनो वा । यत एवं भगवान् सकलप्रवर्तकः तस्मात् तस्मिन् मतिर्मननशीलबुद्धिरुपकल्पिता तद्विषयीकृता सकलशास्त्रप्रकरणे वक्ष्यमाणप्रक- रणे वा । समाप्तौ मरणकाले । किविशिष्टे ? विभूमि परिपूर्ण अपरिच्छेदलक्षणपूर्णत्वं देशकालयोरप्यस्तीति, अत उक्तं भगवतीति । निरवधिकैश्वर्यादिगुणवति यः कश्चिदृषिसत्तमो निर्दिश्यते इति शङ्का मा भूदित्याह सात्वतपुङ्गवे यादेवेश्वरे स्वसुखे स्वरूपानन्दे उपगते आगते अतिनिकटवर्तिनीति वा “निलीनो हि प्रकृतौ संसारमेति” इति श्रुतेः । यस्याः सकाशात् जीवानां संसारप्रवाहो भवति । क्वचित् सृष्टिकाले नानावताररूपैः विहर्तुं महदहङ्कारादिजगत् स्रष्टुकामां तां प्रकृतिं श्रियं जहात्मिकां च उपेयुषि प्राप्तवति, कीदृशी मतिः ? वितृष्णा विषयतृष्णारहिता । वौ हरौ तृष्णा यस्याः सा तथा वा । “विः पक्षिपरमात्मनोः " (वैज. को. 8-1-60 ) इत्यभिधानम् ॥ ३२ ॥

1. A, B 2 KM add धर्मा 3. K.M वणबलतया
2. K, M add जननं च रा० कृ० युधिष्ठिरः तत् भीष्मस्य प्राणत्यागविषयकं वचनमाकर्ण्य शरपञ्जरे शयानं भीष्यं ऋषीणा मनुशृण्वतां विविधान् धर्मानिपृच्छत् ॥ २५ ॥ हे मुने! पुरुषस्वभावविहितान् पुरुषस्वभावेन विहितान् मानवजातिसाधारणान् यथावर्ण ब्राह्मणादिवर्णयोग्यान् धर्मान् यथाऽऽश्रमं ब्रह्मचर्याद्याश्रमयोग्यान् धर्मान् वैराग्यरागोपाधिभ्यां वैराग्यरागरूपोपाधिभ्यां आम्नातोभयलक्षणान् आनातं क्रमेण विहितम् उभयं प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं लक्षणं येषां तान् धर्मान् दानधर्मान् गोदानादीन् राजधर्मान् कार्तिकव्रतादीन् मोक्षधर्मान् स्त्रीधर्मान् पातिव्रत्यादीन् भगवद्धर्मान् हरितोषणान् द्वादश्यादिनियमरूपान्, विभागशः विभागानुसारेण समासव्यासयोगतः सङ्क्षेपतो विस्तरतश्च सहोपायान् ससाधनान् धर्मार्थकाममोक्षांश्च नानाख्यानेतिहासेषु धर्मवित् भीष्मः वर्णयामास । 293 1-9-32] गवतमहापुराणम् रागः कामो, वैराग्यं कामाभावः उपाधयः तदुभयाधारः रागस्योपाधयो विषया ये इन्द्रियार्थाः इति व्यवह्रियन्ते । एतेचानुभूयमानाः उत्तरोत्तरं प्रीतिजनकाः स्वविरहेऽसह्यवेदनां जनयन्ति । तस्मात् आवैराग्योदयमिन्द्रियाणां विषयलाभालाभप्रयुक्ते सुखदुःखे भवतः । स्पष्टीकृतं चैतत् भगवता - " ध्यायतो विषयान् पुंसस्सङ्गस्तेषूपजायते । सात् सञ्जायते कामः कामात् क्रोधोऽभिजायते ॥ (भ.गी. 2-62) “क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिशाद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ।। (भ.गी. 2-63 ) इति वैराग्योपाधयस्तु सत्सङ्गसदृन्याध्ययनसत्कर्माचरणेश्वरप्रणि- । धानादयः । रागसहकारिणः प्रवृत्तिधर्माः इन्द्रियसुखदुःखहेतवो विषयभोगाः वैराग्यदोहदकारिणो निवृत्तिधर्माः तपोदानभूतद- यानिर्व्याजानन्दादयो मनश्शान्तिहेतवः ॥ २६, २७, २८ ॥ छन्दमृत्योः स्वच्छन्दमरणस्य योगिनो यः उत्तरायणो वाञ्छितः सः कालः धर्मान् प्रवदतस्तस्य भीष्मस्य प्रत्युपस्थितः सम्प्राप्तः ॥ २९ ॥ तदा देहान्तकाले प्राप्ते सति सहस्रणी: युद्धे सहस्त्ररथिनेता भीष्मः गिरः वाचः उपसंहृत्य विरम्य विमुक्तसङ्ग विमुक्तः देहादिविषयसङ्गः येन तन्मनः पुरः स्थिते चतुर्भुजे लसत्पीतपटे आदिपुरुषे कृष्णे अमीलितदृक् अनिमीलितनयनस्सन् व्यधारयत् ॥ ३० ॥ विशुद्धया निर्मलया धारणया भगवन्मूर्तिध्यानात्मिकया हताशुभः हतमशुभं भगवत्प्राप्तिप्रतिबन्धकं पापं यस्य सः तदीक्षयैव तस्य कृष्णस्य करुणादृष्ट्यैव आशु गतायुधव्यथः गता निवृत्ता आयुधव्यथा आयुधप्रहारजन्यवेदना यस्य तथाभूतः । निवृत्तसर्वेन्द्रियविभ्रमः निवृत्तः सर्वेन्द्रियाणां सर्वेन्द्रियवृत्तीनां विभ्रमः विषयान्तरभ्रमणं यस्य सः भीष्मः जन्यं शरीरं विसृजन् त्यक्ष्यन् जनार्दनं श्रीकृष्णं तुष्टाव स्तुतवान् ॥ ३१ ॥ इत्येवं नानाविधसाधनैः निर्मला वितृष्णा फलाभिसन्धिरहिता मतिः मम बुद्धिः विभूनि अनन्यमहिमाश्रये स्वसुखं स्वरूपभूतं परमानन्दं उपगते प्राप्तवति तथाऽपि कचित् कदाचित् विहर्तुं क्रीडितुं यत् यस्याः प्रकृतेः भवप्रवाहः सृष्टिपरम्परा भवति तां प्रकृतिं स्वमायाशक्तिमुपेयुषि स्वीकृतवति भगवति सात्वतपुत्रे यादवश्रेष्ठे श्रीकृष्णे उपकल्पिता प्रतिष्ठिता भवत्विति शेषः । विशुद्धया धारणया इत्यत्र धारणापदेन धारणातीतस्थितिरुच्यते, उत्तमकक्ष्याचेयमष्टाङ्गयोगे । योगस्य यम-नियम- आसन-प्राणायामाः पूर्वाङ्गानि प्रत्याहार-धारण-ध्यान-समाधयः उत्तराङ्गानि । उच्छ्रसनिःश्वाससहायेन शरीर मनइन्द्रियेषु पूर्वाङ्गसिद्धिः । प्रत्याहारश्च प्रत्यानयनं पश्चादानयनमित्यर्थः । प्राणे लीनं मनः प्रज्ञेत्युच्यते । स्वप्रज्ञायाः स्वस्मिन्त्रानयनं प्रत्याहारः । अत्र साध्या प्रज्ञा, साधकः आत्मा च परस्परं सन्निदधाते । धारणा चान्यस्मिन्नन्यस्य द्रुतिः यथा वारिणि निहिता शर्करा द्रुता वारितामेति । अनया भगवन्मूर्तिध्यानपर्यवसायिन्या धारणया देवव्रतस्य भगवत्प्राप्तिप्रतिबन्धक्षयः । तेन तस्य सर्वेन्द्रियवृत्तिनिवृत्तिरूपयोगसिद्धिः । एतद्योगसान्तत्यसन्धायिनी तत्कृता श्रीकृष्णस्तुतिश्च ॥ ३२ ॥

294व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् त्रिभुवनकमनं तमालवर्ण रविकरगौरवराम्बरं दधाने । पुरलककुलावृताननाब्जे विजयस रेतिरस्तु मेऽनवद्या ॥ ३३ ॥ युधि सुरगरजोविधूप्रविष्वक्वलुलितश्रमवार्यलकङ्कृतास्ये । । मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि विलसत्कवचेऽस्तु कृष्ण आत्मा ॥ ३४ ॥ सपदि सखिrat निशम्य मध्ये निजपरयोर्बलयो रथं निवेश्य स्थितवति परसैनिकायुरक्ष्णा हृतवति पार्थसखे रतिर्ममाऽस्तु ॥ ३५ ॥ व्यवहितपृतनामुखं निरीक्ष्य स्वजनवधाद्विमुखस्य दोषबुद्ध्या । कुमतिमहरदात्मविद्यया यश्चरणरतिः परमस्य तस्य मेऽस्तु ॥ ३६ ॥ स्वनिगममपहाय मत्प्रतिज्ञामृतमधिकर्तुमवप्लुतो रथस्थः । धृतरथचरणोऽभ्ययाच्चलदुर्हरिरिव हन्तुमिभं गतोत्तरीयः ।। ३७ ।। शितविशिखहतो विशीर्णदंश: क्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे । प्रसभमभिससार मद्वधार्थं स भवतु मे भगवान् गतिर्मुकुन्दः ॥ ३८ ॥ [1-9-33

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. B. 9. 10. 11. श्रीध० इदानीं श्रीकृष्णमूर्ति वर्णयन् रतिं प्रार्थयते - त्रिभुवनकमनम् इति । त्रिभुवनकमनं त्रिलोक्यामेकमेव कमनीयं यत्तद्वपुर्दधाने रतिर्मेऽस्तु । कथम्भूतं वपुः ? तमालवत् नीलो वर्णो यस्य तत् । प्रातः कालिका रवेः करा इव स्वत एव गौरे पीते वरे निर्मले चाम्बरे यस्मिंस्तत् । अलककुलैरुपर्यावृत्तमाननाब्जं यस्मिंस्तत् । विजयसखे पार्थसारथौ । अनवद्याऽहैतुकी फलाभिसन्धिरहिता रतिरस्तु ॥ ३३ ॥

। विजयसखित्वमेवानुवर्णयन् रतिं प्रार्थयते - युधि इति । युधि युद्धे तुरगाणां खुररजस्तुरगरजस्तेन विधूम्रा धूसरास्ते च ते विष्वच इतस्ततश्चलन्तः कचाः कुन्तलाः तैलुलितं विकीर्णं श्रमवारि स्वेदबिन्दुरूपं तेन भक्तवात्सल्यद्योतकेन अलङ्कृतमास्यं यस्य तस्मिन् श्रीकृष्णे ममात्मा मनोऽस्तु रमतामित्यर्थः । पुनः कथम्भूते ? मदीयैर्निशितैः तीक्ष्णैः शरैः विभिद्यमाना त्वक् यस्य तस्मिन् । शरैरैव विलसत् त्रुट्यत् कवचं यस्य तस्मिन् ॥ ३४ ॥ “सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत । यावदेतानिरीक्षेऽहं योद्धुकामानव- स्थितान् " (भ.गी. 1-21 ) इति सख्युरर्जुनस्य वचो निशम्य सपदि तत्क्षणमेव स्वपरयोर्बलयोः सैन्ययोर्मध्ये रथं प्रवेश्य स्थिते पार्थसखे मम रतिरस्तु । तत्र स्थित्वा कृतं सख्यं दर्शयति । परस्य दुर्योधनस्य सैनिकानामायुरक्ष्णा कालरूपेण हृतवति । असौ द्रोणः असौ भीष्मः असौ कर्ण इति तत्तत्प्रदर्शनव्याजेन दृष्टयैव सर्वेषामायुराकृष्यार्जुनस्य जयं कृतवति ॥ ३५ ॥ किं च सपदि इति । 295 1-9-38] श्रीमद्भागवत न केवलमर्जुनस्य सपत्नायुर्हरणेनैव जयमावहतु किन्तु अविद्याहरणे नापीत्याह । व्यवहिता इति । व्यवहिता दूरे स्थिता या पृतना तस्या मुखमिव मुखम् अग्रे स्थितान् भीष्पादीन् निरीक्ष्येत्यर्थः । स्वजनवधाद्विमुखस्य निवृत्तस्य । तदुक्तं गीतासु - “एवमुक्त्वाऽर्जुनस्सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः " (भ.गी. 1-46 ) इति । कुमतिम् अहं ममेत्यादिकुबुद्धिम् ॥ ३६ ॥ मम तु पहान्तमनुग्रहं कृतवानित्याह स्वनिगमम् इति द्वाभ्याम् । स्वनिगममशस्त्र एवाहं साहाय्यमात्रं करिष्यामीत्येवम्भूतां स्वप्रतिज्ञां हित्वा श्रीकृष्णं शस्त्रं ग्राहयिष्यामीत्येवंरूपां मत्प्रतिज्ञां ऋतं सत्यं यथा भवति तथा अधि अधिकां कर्तुं यो रथस्थः सन्नवप्लुतः सहसैवावतीर्णस्सन् यो माम् अभ्ययात् अभिमुखमधावत् । इभं हन्तुं हरिः सिंह इव । किम्भूतः ? धृतो रथचरणश्चक्रं येन सः तथा च सरम्मेण मानुष्यनाट्यविस्मृते रुदरस्थसर्वभूतभुवन- भारेण प्रतिपदं चलद्ः चलन्ती गौः पृथ्वी यस्मात् सः । तेनैव संरम्भेण पथि गतं पंतितमुत्तरीयं वस्त्रं यस्य सः मुकुन्दो मे गतिर्भवतु इति उत्तरेणान्वयः || ३७ ॥ शितविशिखेति । एवं यदाऽभ्ययात्तदा स्मयमानस्याततायिनो धन्विनो मे शितैः तीक्ष्णैः विशिखैः हतोऽतो विशीर्णदशो विध्वस्तकवचः अंत एवं क्षतजेन रुधिरेण परिप्लुतो व्यप्ताङ्गस्सन् प्रसभं बलात् वारयन्तमर्जुनमप्यतिक्रम्य मद्वधार्थमभिससार अभिमुखं जगाम । एवं यो लोकप्रतीत्याऽर्जुनपक्षपातीव लक्षितो वस्तुतस्तु मैय्येवानुग्रहं कृतवान् यन्मद्भक्तेनोक्तं वचो मा मृषाऽस्त्विति स भगवान् मे " गतिर्भवत्वित्यर्थः ॥ ३८ ॥

1. A, B किम्भूते 2 A, B नि° 3 A, B दृष्ट्या 4. A, B हन्तेत्या° 5. HV ‘वं रूपां 6 A, B omit माम् 7. A B तदा 8. HV बहुशः 9 H,V च्युतमु 10. A,B omut अत एव 11 A,B व्याप्तस्सन् 12. A,B ममैवा’ 13 H,V तत्तथा अस्तित्वति 14. Badds मम ¹⁸ वीर- प्रकृतं रूपमनुभूय मतिदार्ढ्यं प्रार्थयते - त्रिभुवनकमनं त्रिभुवनकमनीयं त्रिभुवनसुन्दरमिति यावत्, तद्वपुर्दधाने विजयसखेऽर्जुनसखे श्रीकृष्णेऽनवद्या निर्दुष्टा अनन्यप्रयोजनेति यावत् । मम रतिरनुरागोऽस्तु । कथम्भूतं वपुः ? तमालस्येव वर्णो नीलो यस्य । रवेः करः किरणसमुदाय इव गौरं वरं चाम्बरं यस्मिन् अलककुलै कुन्तलजालैरावृतमाननाब्जं यस्य तथाभूतम् ॥ ३३ ॥

युद्धदशावस्थितमनुसन्धाय प्रार्थयते - युधि इति । कृष्णे भगवति ममात्मा मनः अस्तु दृढं भ¹⁹वतु तिष्ठतु । कथम्भूते ? युधि युद्धे तुरगरजोभिः अश्वशफोत्थितरजोभिः विधूम्रैः विधूसरैः विष्वग्विलम्बमानैः कचैरलकैः लुलितैः स्नवद्भिः श्रमवारिभिः श्रमस्वेदबिन्दुभिश्चालङ्कतमास्यं यस्य निशितैश्शरैः विभिद्यमाना त्वक् यस्य, अत एव विलसन् क्षतजेन विलसन् कवचो यस्मिन् ॥ ३४ ॥

युद्धप्रारम्भदशावस्थं रूपमनुसन्धाय प्रार्थयते - सपदि इति । युद्धप्रारम्भसमये सख्युरर्जुनस्य वचः “सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत । यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ॥” (भ.गी. 1-21) इत्यादिरूपं वचो निशम्य निजपरयोः पाण्डवकौरवयोः बलयोर्मध्ये रथं निवेश्य स्थापयित्वा स्थितवति, अक्ष्णैव दृष्टिमात्रेणैव परसैनिकानां दुर्योधनादीनामायुर्हृतवति, पार्थस्यार्जुनस्य सखा तस्मिन् मम रतिरस्तु ॥ ३५ ॥

गीतोपनिषदुपदेशावस्थं रूपमनुसन्धाय प्रार्थयते - व्यवहिता इति । व्यवहितायाः नातिदूरस्थायाः पृतनायाः शत्रुसेनायाः मुखं पुरोभागमवलोक्य दोषबु²⁰द्ध्या स्वजनवधाद्विमुखस्यार्जुनस्येति विशेष्यमध्याहर्तव्यम् । कुमतिं “दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण!” (भ.गी. 1-28) इत्यादिना तेनैवाविष्कृतां बन्धुहत्यया पापमाशङ्कमानां कुमतिमात्मविद्यया गी²¹तोपनिषदुपदेशेन योऽपहृतवान् तस्य परमस्य परो मा यस्मात् सः परमः, सर्वाभ्यधिकस्य भगवतश्चरणयो रतिर्ममास्तु ॥ ३६ ॥

जिघांसया स्वस्योपर्याधावनदशायाम् अवस्थितं रूपमनुसन्दधानः तमेव तत्प्राप्त्युपायमध्यवस्यति । स्वनिगममित्यादिश्लोकद्वयमेकान्वयम् आततायिनः प्रहरतो मे मम तावत् शितैः विशिखैः बाणैः हतः ताडितः अत एव विशीर्णः शिथिलः दंशः कवचो यस्य सः । क्षतजेन रुधिरेण परिप्लुतः व्याप्तगात्रस्सन् स्वनिगम् आयुधं न गृहामीति स्वप्रतिज्ञामपहाय आयुधं ग्राहयामीत्येवंविधां मत्प्रतिज्ञां ऋतं स²²त्यं कर्तुं स्वप्रतिज्ञामुपेक्ष्य भक्तप्रतिज्ञामेव यथार्थं²³ कर्तुमित्यर्थः । रथस्थः ततोऽवप्लुतः धृतः रथचरणः सुदर्शनाख्यं चक्रं येन सः, चलन्ती गौः भमिर्यस्मात् । भूमिं चालयन् गतं गच्छदुत्तरीयं यस्य सः । इभं गजं हन्तुं हरिः सिंह इव बलात् मद्वधार्थमभिससार मदभिमुखमागतवान् स मुकुन्दो मो²⁴क्षदो भगवान् मम गतिः स्वप्राप्त्युपायो भवतु ॥ ३७, ३८ ॥

1. 2 3. 4. 5. 6. तस्मिन् कृष्णे मम अनवद्या रागाद्यवद्यविधुरा रतिरस्तु त्रिभुवनेषु कमनं कमनीयं त्रिभुवनानां कमनमिच्छा तमालवर्ण, वरञ्च तत् अम्बरं च वराम्बरम् । नवस्य विज० विजयोऽर्जुनः सखा यस्य सः तथा रतिरनवद्या निर्दुष्टा अस्त्विति वाऽन्वयः । कथम्भूते ? यस्मिंस्तत्तथोक्तमिति वा । तमालपुष्पवद्वर्णो यस्य तत्तथा रवेरादित्यस्य करः किरण इव गौरमरुणं वराम्बरं यस्य वपुषः तत्तथोक्तम् । ‘गौरोऽरुणे सिते पीते स्वच्छे च परिकीर्त्यते” इत्यभिधानम् । अलककुलैः कुन्तलकुलैः आवृतमाच्छन्नमाननाब्जं यस्य तत् तथा एवंविधं वपुर्दधाने ॥ ३३ ॥ ममात्मा मनः कृष्णे अस्त्वित्यन्वयः । । कथम्भूते ? विलसच्छोभमानं कवचं यस्य स तस्मिन् । वि (बि) लसत् सर्पोऽनन्तः कवचं शय्यास्थानीयं यस्य स तथा तस्मिन्निति वा, अच्छेद्यत्वाभेद्यत्वेऽप्यसुरमोहनाय । मम निशितैश्शरैर्विभिद्यमानेव त्वग्यस्य स तथोक्तः तस्मिन् । वीत्युपसर्गाद्भिद्यमानत्वगप्यभिद्यमानैवेति ज्ञातव्यम् । निशितशरैरप्यविभिद्यमानत्वगिति तात्पर्यार्थः, विप्रिय इतिवत् । युद्धे तुरगाणां खुरनिपातोत्थितै रजोभिर्विशेषेण धूम्रवर्णैश्च तैर्विध्यद्भिः परस्परमान्नद्भिः कचैः केशैलुलितैः कलुषितैः श्रमवारिभिः श्रमनिमित्तस्वेदोदबिन्दुभिः अलङ्कृतमास्यं मुखं यस्य स तथोक्तः तस्मिन् ॥ ३४ ॥ 297 1-9-38] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पार्थसखे कृष्णे मम रतिरस्त्वित्यन्वयः । “सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत !” (भ.गी. 1-21 ) इति सख्युरर्जुनस्य वचो निशम्य सपदि वचः श्रवणानन्तरं निजपरयोः पाण्डवकौरवसम्बन्धिबलयोः सैन्ययोर्मध्ये रथं प्रवेश्य स्थितवति । अक्ष्णा निरीक्षणेन परसैन्यानाम् कौरवसैन्यानां आयुजीवनलक्षणं हतवति ॥ ३५ ॥ यः परमो वीरः स्वर्गं प्राप्तुं युद्धाय व्यवस्थितयोः पृतनयोः सेनयोः मुखं भीष्पादिकं निरीक्ष्य “हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिष” (भ.गी. 2-5) इति दोषबुद्ध्या “न योत्स्ये” (भ.गी. 2-9) इत्युक्त्वा स्वजनहननात् विमुखस्यार्जुनस्य कुमतिं दुष्टनिग्रहशिष्टपरिपालनलक्षणव्यापारबुद्धेः विपरीतबुद्धिम् “अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् " (भ.गी. 2-11) इत्यादिरूपया आत्मविद्ययाऽहरत्, “करिष्ये वचनं तव” (भ.गी. 18-73 ) इति दुष्टनिर्हरणे धर्मे बुद्धिं कारितवान् मे तस्य परमस्य चरणयोः स्मरणेन ज्ञानसाधनयोरवयवविशेषयोः रतिरस्त्वित्यन्वयः ॥ ३६ ॥ अथ युद्धे आयुधं न ग्रहीष्यामीति स्वनियमं प्रतिज्ञालक्षणं विहाय यो भक्तानुकम्पी, आयुधं ग्राहयिष्यामीति मत्प्रतिज्ञां ऋतमधि सत्ये स्थितां कर्तुं धृतरथचरणः उद्धृतसुदर्शनचक्रो रथस्थो रथावप्लुतोऽवतीर्णो गतोत्तरीयः श्लथितोत्तरीयवासाः हरिः सिंहः इभं गजमिव बलाग्रे उभयोः सेनयोः पुरतो मां हन्तुमभ्ययात् ॥ ३७ ॥ यच आततायिनो मे निशितैस्तेजितैः विशिखैः बाणैः हतो विद्धो विशीर्णदंशः खण्डितकवचः क्षतजेन रुधिरेण परिप्लुतः स्नात इव प्रसभं ‘रथा न्नावतर, भीष्मं न प्रतिहर’ इत्यर्जुनवाक्यमनादृत्य बलात्कारात् मम वघार्थमभिससार, स मुकुन्दो भगवान् मम मुदे भवत्विति श्लोकान्वयः ॥ ३८ ॥
2. A " मिति 2 AB omut कौरवसैन्यानां 3. B. KM “जवलक्षणं 4. KM निग्रहणे रा० कृ० त्रिभुवनकमनं त्रिजगन्मोहनं तमालवर्णं तमालवन्नीलवर्णो यस्य तत्, रविकरगौरवराम्बरं रवेः कराः किरणा इव गौरे पीते वरे निर्मले अम्बरे यस्मिंस्तत्, अलककुलावृताननाब्जं अलकजालैरुपरि आवृतम् आननाब्जं यस्मिंस्तत् वपुः शरीरं दधाने विजयसखे अर्जुनस्य मित्रे पार्थसारथौ मे अनवद्या निर्मला फलाभिसन्धिरहितेति यावत्, रतिरस्तु । सर्वोत्पत्तिहेतुराकाशो निराकारोऽपि पश्यतो जनस्य नीलवर्णभ्रमं जनयन् नयनमोहनो भवति । एवं भगवान् श्रीकृष्णोऽपीति द्योतयितुं तस्य नीलवर्णत्वमभिवर्ण्यते कविभिः ॥ ३३ ॥ युधि युद्धे तुरगरजोविधूम्रविष्वक्कचलुलितश्रमवार्यलङ्कृतास्ये तुरगाणामश्वानां रजः खुररजः तेन विधूम्राः धूसराः विष्वञ्चः इतस्ततश्चलन्तः कचाः कुन्तलाः तैः लुलितं व्याप्तं श्रमवारि स्वेदबिन्दुरूपं तेन अलङ्कृतमास्यं मुखं यस्य तथाभूते । अपि च मम निशितशरैः तीक्ष्णबाणैः विभिद्यमानत्वचि ईषद्भिन्नगात्रे विलसत्कवचे विराजमानकवचे कृष्णे आत्मा मम मनः अस्तु समर्पितं भवतु । यद्यपि सर्वसृष्टिनियामकः ईश्वरः सङ्कल्पमात्रेणैव सकलधार्तराष्ट्रकुलं नाशयिष्यति किं बहुना, नैव भारतयुद्धावश्यकता च तत्सङ्कल्पेन । तथाऽपि विश्रान्तः कविर्यथा अविश्रान्तपात्रोपचितं नाटकं करोति तथा भगवान् स्वयं कर्तव्यविरहितोऽपि लीलार्थ कर्मसु प्रवृत्तः स्वसृष्टान् जीवानपि तेषु नियोजयतीति ज्ञेयम् ॥ ३४ ॥ 298 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम्, [1-9-39 सखिवचः सख्युरर्जुनस्य वचः योद्धुकामान् द्रष्टुं सेनाद्वयमध्ये रथं स्थापय इत्याकारकं निशम्य श्रुत्वा सपदि तत्क्षणमेव निजपरयोः बलयोः सैन्ययोर्मध्ये रथं प्रवेश्य स्थापयित्वा स्थितवति स्थिते परसैनिकायुः परस्य दुर्योधनस्य सैनिकानामायुः अक्ष्णा-दर्शनेन - कालस्वरूपेण, हृतवति पार्थसरखे भगवति मम मतिरस्तु | विपणौ परसैनिकायुः यद्यपि अर्जुनादय एव हृतवन्तः तथाऽपि ते तत्र निमित्तहेतव एव । कृष्णस्य सङ्कल्पात्मकं दर्शनमेव परेषां मरणे प्रधानं कारणम् । अनन्तरमर्जुनादिभिर्निहता अपि ते पूर्वमेव हतप्रायाः । तथा हि क्रीतं वस्तु सौकर्याय तत्रैव निक्षिप्तमपि क्रेतुरेव न तु विक्रेतुः । अत एव भगवताऽप्युक्तम्- पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् !” (भ.गी. 11-33 ) इति ॥ ३५ ॥ “मयैवैते निहताः व्यवहितपृतनामुखं व्यवहितायाः दूरे स्थितायाः पृतनायाः कौरवसेनायाः मुखमग्रभागं निरीक्ष्य दोषबुद्ध्या पापाचरणधिया स्वजनवधात् भीष्मादिवधात् विमुखस्य अर्जुनस्येति शेषः । कुमतिम् अहं हन्ता, मदीया इमे हन्यमानाः’ इत्यकारिकां बद्धबुद्धिं यो देवः आत्मविद्यया गीतोपदेशेन अहरत् न्यवारयत् तस्य परमस्य पुरुषोत्तमस्य चरणरतिः पादभक्तिः मे ममास्तु ॥ ३६ ॥ स्वनिगमम् अशस्त्र एव सहायो भविष्यामीति स्वप्रतिज्ञामपहाय त्यक्त्वा मत्प्रतिज्ञां श्रीकृष्णं शस्त्रं ग्राहयिष्यामीति मम प्रतिज्ञां ऋतं यथार्थ यथा भवति तथा अधिकर्तुं अधिकां कर्तुं रथस्थस्सन् अवप्लुतः हठादवतीर्णः धृतरथचरणः उद्धृतचक्रायुधः गतोत्तरीयः पथि गलितोत्तरीयः चलदुः कुक्षिस्थसकलजगद्धारेण प्रतिपदं चलद्भूमिः इभं गजं हन्तुं हरिरिव सिंह इव यः अभ्ययात् ममाभिमुखम् अधावत् । अपि च आततायिनः प्रहरतः मे शितविशिखहतः तीक्ष्णबाणैः प्रहतः विशीर्णदंशः विध्वस्तकवचः क्षतजपरिप्लुतः रक्तसिक्ताङ्गस्सन् प्रसभं बलात् स्वं निवारयन्तमपि अर्जुनमविगणय्य इत्यर्थः । मद्वधार्थं यो मामभिससार अभिजगाम सः तादृशः भगवान् मुकुन्दः मे गतिः भवतु ॥ ३७, ३८ ॥ विजयरथकुटुम्ब आत्ततोत्रे धृतहयरश्मिनि तच्छ्रियेक्षणीये । भगवति रतिरस्तु मे मुमूर्षोयमिह निरीक्ष्य हता गतास्रूपम् ।। ३९ ।। ललितगतिविलासवल्गुहासप्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमानाः । कृतमनुकृतवत्य उत्पदान्धाः प्रकृतिमर्गन् किल यस्य गोपवध्वः ।। ४० ।। मुनिगणनृपवर्यसङ्कुलेऽन्त सदसि युधिष्ठिरराजसूय एषाम् । अर्हणमुपपेद ईक्षणीयो मम दृशिगोचर एष आविरात्मा ॥ ४१ ॥ * क्षितिभरमवरोपितुं कुरूणां श्वसन इवासृजदक्षवंशवह्निम् । तमिमममनुव्रतार्तिहा हृदि परिरभ्य जहामि मर्त्यनीडम् ॥ तमिममहमजं शरीरभाजां हृदि हृदि विष्ठितमात्पकल्पितानाम् । प्रतिशमिव नैकपार्कमेकं समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः ॥ ४२ ॥ 2991-9-44] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सूत उवाच कृष्ण एवं भगवति मनोवाग्दृष्टिवृत्तिभिः । आत्मन्यात्मानमावेश्य सोऽन्तःश्वास उपारमत् ॥ ४३ ॥ सम्पद्यमानमाज्ञाय भीष्मं ब्रह्मणि निष्कले । सर्वे बभूवुस्ते तूष्णीं वयांसीव दिनात्यये ॥ ४४ ॥
3. 2 3. 4. • This additional V is found in H & V between VV 41 & 42 but it appears in K & M between VV 42 & 43 and the commentaries on it, by Sridhara and Vijayadhvaja will appear at their proper places. 5 6. 7. B. श्रीध० तदेवमन्यायैरपि भृत्यरक्षाव्यये कृष्णे रतिमाशास्ते विजयेति । विजयोऽर्जुनः तस्य रथ एव कुटुम्बमकृत्यशतैरपि रक्षणीयं यस्य तस्मिन् । आत्तं तोत्रं प्रतोदो येन तस्मिन् । घृताश्च ते हयानां रश्मयः प्रग्रहास्ते सन्ति यस्य तस्मिन् । । “त्रीह्यादिभ्यश्च” (अष्टा. 5-2-113) इत्यनकारान्तादपि रश्मिशब्दादिनिः । तच्छ्रिया तो- दृक्सारथ्यकरणोपयोगिवेषेणेक्षणीये शोभमाने । मुमूर्षोर्मर्तुमिच्छाः । नन्वन्यायवर्तिनि किमिति रतिः प्रार्थ्यते ? अत आह भगवत्यचिन्त्यैश्वर्ये तदाह । इह युद्धे हतास्सर्वे यं निरीक्ष्य संरूपं तत्समानं रूपं गताः प्राप्ता इति दिव्यदृष्ट्या पश्यन्नाह ॥ ३९ ॥ ललितेति । क्षत्रधर्मेण युध्यमानास्तत्सरूपं प्रापुरित्येतन्न चित्रं यतो मंदान्धाः अपि प्रापुरित्याह ललितगतिश्च विलासश्च वैल्गुहासादिश्च मञ्जुगत्यादिभिरात्मीयैः तदीयैर्वा कल्पित उरुर्मानः पूजा यासां ताः । अत उत्कटेन मदेनान्धाः विवशाः अत एव तदेकचित्तत्वेन तस्य कृतं कर्म गोवर्धनोद्धरणादिकमनुकृतवत्यो गोपवध्वो यस्य प्रकृतिं स्वरूपभगन् अगमन् । मकारलोपस्त्वार्थः । किल प्रसिद्धौ । तस्मिन् मे रतिरस्त्विति पूर्वेणान्वयः ॥ ४० ॥ जगत्पूज्यतामनुस्मरन्नाह - मुनीति | मुनिगणैः नृपवर्यैश्च सङ्कुले व्याप्तेऽन्तस्सदसि सभामध्ये युधिष्ठिरस्य इत्याश्चर्येण विलोकनीयरसन् अर्हणमुपपेदे प्राप । एष प्रकटो वर्तते अहो में भाग्यमिति भावः ॥ ४१ ॥ राजसूये एषां मुनिगणादीनामीक्षणीयः अहो रूपमहो महः जगतामात्मा मम दृशि गोचरो दृष्टिविषयः सन् आविः

किञ्च क्षितीति । वंशानां वह्निः यथा अक्ष एव वंशवह्निः यः तमसृजत् । तं परिरभ्य मर्त्यनीडं जामि || सोऽहं कृतार्थोऽस्मीत्याह - तम् इति । तम् इति । तमिममजं सम्यगधिगतः प्राप्तोऽस्मि । सम्यक्त्वमाह विधूतभेदमोहः तदर्थं भेदस्योपाधिकत्वमाह । आत्मकल्पितानां स्वनिर्मितानां शरीरभाजां प्राणिनां हृदि हृदि प्रतिहृदयं घिष्ठितमधिष्ठितमधिष्ठाय स्थितमिति यावत् । अकारलोपस्त्वार्थः । “तत्सृष्टा तदेवानुप्राविशत्, जजान जाताननुविवेश” इति श्रुतेश्च । नैकधा अनेकधा । अधिष्ठानभेदादनेकधा भान्तमित्यर्थः । अत्र दृष्टान्तः “एकं सन्तं बहुधा कल्पयन्ति” इति श्रुतेः । सर्वप्राणिनां दृशं दृशं प्रत्येकमेवार्कमनेकधा प्रतीतमिवेति ॥ ४२ ॥ 300 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-44 ० कृष्ण इति मनोवाग्दृष्टीनां वृत्तिभिः परमात्मनि श्रीकृष्णे । अन्तरेव विलीनः श्वासो यस्य सः ॥ ४३ ॥ सम्पद्यमान मिति । निष्कले निरुपाधौ सम्पद्यमानं मिलितमाज्ञाय आलक्ष्य । वयांसि पक्षिण इव ॥ ४४ ॥

1. A, B तथा सारथ्यश्रियेक्ष 2 V स्व° 3. B क्षा° 4. B उन्मदान्धाः 5 HV वल्गुहासादिमञ्जु B रासादिः 6 B उरुर्महान् मानः 7 B ‘द्धा’ 8. A, B महिमेत्येवमाच 9 HV महा 10. A, B स्वयंनिर्मि° 11. A, B omit तत्सृष्ट्रा श्रुतेश्च 12 A.B omit एक… श्रुतेः ²⁴ वीर- सारथ्यदशावस्थितं रूपमनुसन्धायास्मिन् रतिदार्ढ्यं प्रार्थयते - विजयेति । विजयस्य अर्जुनस्य रथः कुटुम्बः कुटुम्बवद्रक्षणयोग्यो यस्य, आत्तं तोत्रं वेत्रं येन, धृता हयानामश्वानां रश्मयः प्रग्रहा येन तस्मिन् तच्छ्रिया तोत्रहयरश्मिग्रहणजशोभया ईक्षणीये अतीवेक्षितुमर्हे च भगवति मुमूर्षोर्मर्तुमुद्यतस्य मम रतिरस्तु । द्व²⁵न्द्वयुद्धे यं निरीक्ष्य ये हतास्ते च स्वरूपं स्वाभाविकं रूपमपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकविशिष्टं रूपं मुक्तिमिति यावत् । गताः प्राप्ताः तस्मिन् भगवतीत्यन्वयः । सरूपमिति पाठे समानरूपं साधर्म्यमिति यावत् ॥ ३९ ॥

न केवलं तन्निरीक्ष्य युद्धे हता एव स्वरूपं गता अपि तु तत्कामेन तमनुवर्तमाना अपीत्याशयेन आह - ललितेति । ललितया सुन्दरया गत्या विलासेन वल्गुहासेन सुन्दरतरहासेन मन्दस्मितेन प्रणयनिरीक्षणेन च कल्पितः उरुः अधिकः मानः बहुमानः यासां ता गोपवध्वः उन्मदेन उद्रिक्तकामेन अन्धाः स्वपरविवेकरहिताः कृ²⁶ष्णमात्मानं मन्यमाना इत्यर्थः । अत एव कृतं भगवत्कृतं भगवतश्चेष्टितं पूतनानिरासादिकमिति यावत् । अनुकृतवत्यः अनुकुर्वत्यः सत्यः ए²⁷वञ्च स्फुटीभविष्यति । यस्य प्रकृतिं स्वभावं साधर्म्यमगन् अगमन् किलेति प्रसिद्धिर्धोत्यते, तस्मिन् भगवति रतिरस्त्विति पूर्वेणान्वयः ॥ ४० ॥

युधिष्ठिरराजसूयसभास्थं रूपमनुसन्धाय तस्य स्वचक्षुर्विषयतां प्रार्थयते - मुनीति । युधिष्ठिरराजसूये मुनीनां गणैः नृपश्रेष्ठैश्च सङ्कुलेऽन्तरसदसि सभामध्ये य एषां युधिष्ठिरकृतं मुनिगणाद्यभिमतं चार्हणमग्रपूजादिकम् उपपेदे प्राप्तः एष ईक्षणीयो मदन्तरात्मा श्रीकृष्णः मम दृशि गोचरो दृष्टिविषयस्सन् आविर्भवतु; यावत्तनुत्यागमवतिष्ठत्विति भावः । यद्वा आविरात्मा प्रकाशस्वरूपः दृशि गोचरोऽस्त्वित्यन्वयः ॥ ४१ ॥

अथ सर्वान्तरात्मानमनुसन्धाय उक्तविधं भगवन्तं प्राप्तोऽस्मीत्याह - तम् इति । तमुक्तविधमात्मना भगवता स्वेनैव तत्तत्कर्मानुरूपं कल्पितानां देहभाजां हृदि हृदि प्रतिहृदयं वस्तुत एकमेव प्रतिदृशं नैकधा अ²⁸नेकधा अवस्थितमर्क सूर्यमिव धिष्ठितमधिष्ठितं समधिगतोऽस्मि स²⁹म्प्राप्तोऽस्मि । कथम्भूतः ? विधूतः भेदमोहः अब्रह्मात्मकस्वतन्त्रवस्तुभेदज्ञानात्मको मोह एकरूपे आत्मनि देवमनुष्यादिभेदमोहश्च यस्य तथाभूतः यथा दिविष्ठः सूर्यः एक एव सन् प्रतिदृशं दृशा दृशा वारिगतेनापि न³⁰यनेनात्माभिमुखं ज³¹लादौ भासमानः जलादिगतमृद्धिह्रासादिदोषागोचरः व्याप्यवस्तुगतदोषसङ्गरहितोऽर्कस्तमिव हृदि हृदि धिष्ठितमिति दृष्टान्तार्थः । अन्यथाऽर्कदृष्टान्तो न घटते । अतोऽयं निर्दोषत्वे दृष्टान्तः “वृद्धिह्रासभाक्त्वमन्तर्भावादुभयसामञ्जस्यादेव दर्शनाच्च” (ब्र. सू. 3-2-20) इति हि सूत्रम् । तत्र हि - “न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गम्” (ब्र. सू. 3-2-11) इत्यनेन पृथिव्यादिष्वन्तरात्मतयाऽवस्थितस्यापि परमात्मनो निरस्तनिखिलदोषत्वसमस्तकल्याणगुणाकरत्वरूपोभयलिङ्गश्रवणात् पृथिव्यादिगतदोषसंस्पर्शाभावमभिधाय “अत एव तूपमा सू³²र्यकादिवत्” (ब्र. सू. 3-2-18) इत्यनेन यतो नानाविधेषु स्थानेषु स्थितस्यापि परस्य ब्रह्मणो न तत्प्रयुक्तदोषभा³³त्त्वमत एव जलदर्पणादिप्रतिबिम्बितसूर्यादिवत् परमात्मा तत्र तत्रावस्थितोऽपि निर्दोष इति शास्त्रेषूपमा क्रियते । “आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् । तथाऽत्मैको ह्यनेकस्था जलाधारेष्विवांशुमान् ॥ एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥” इत्यादिष्वित्यभिधाय पुनः “अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वम्” (ब्र. सू. 3-2-19) इत्यनेन सूत्रेण अम्बुदर्पणादिषु यथा सूर्यमुखादयो गृह्यन्ते न तथा पृथिव्यादिषु स्थानेषु परमात्मा गृह्यते । अम्ब्वादिषु हि सूर्यादयो भ्रान्त्या तत्रस्था इव गृह्यन्ते न परमार्थतः तत्रस्थाः । इह तु “यः पृथिव्यां ति³⁴ष्ठन् योऽप्सु तिष्ठन् य आत्मनि तिष्ठन्” ³⁵(बृह. उ. 3-7-22) इत्येवमादिना परमार्थत एव परमात्मा पृथिव्यादिषु स्थितो गृह्यते । अतः सूर्यादेरम्बुदर्पणादिप्रयुक्तदोषाननुषङ्गः तत्र तत्र स्थित्यभावादेव अतो न तथात्वं दार्ष्टान्तिकस्य न दृष्टान्ततुल्यत्वमिति परिचोद्य “वृद्धिह्रासभाक्त्वम्” (ब्र. सू. 3-2-20) इत्यादिसूत्रेण पृथिव्यादिस्थानान्तर्भावात् स्थानिनः परब्रह्मणः स्वरूपतो गुणतश्च पृथिव्यादिस्थानगतवृद्धिह्रासादिदोषभाक्त्वमात्रं सूर्यादिदृष्टान्तेन निरस्यते । कथमित्यवगम्यते उभयदृष्टान्तसामञ्जस्यादेवमिति निश्चीयते । “आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् … ॥ जलाधारेष्विवांशुमान्” इति दोषवत्स्वनेकेषु ³⁶अवस्थितेस्तस्य आकाशस्य वस्तुतोऽनवस्थितस्यांशुमतश्च ³⁷उभयस्य दृष्टान्तस्य उपादानं हि परमात्मनः पृथिव्यादिगतदोषभाक्त्वनिवर्तनमात्रे प्रतिपाद्ये समञ्जसं भवति । घटकरकादिषु यथा वृद्धिह्रासभाक्षु पृ³⁸थक् पृथक् संयुज्यमानमप्याकाशं वृद्धिहासादिदोषैः न स्पृश्यते । यथा च जलाधारेषु विषमेषु दृश्यमानोऽप्यंशुमान् तद्गतवृद्धिह्रासादिभिः न स्पृश्यते, तथाऽयं परमात्मा पृथिव्यादिषु नानाकारेषु अचेतनेषु चेतनेषु च स्थितः तद्गतवृद्धिह्रासादिदोषैरसंस्पृष्टः सर्वत्र वर्तमानोऽप्येक एव अस्पृष्टदोषग³⁹न्धः कल्याणगु⁴⁰णाकर एव । यथा जलादिषु वस्तुतः अनवस्थितस्याप्यंशुमतो हेत्वभावात् जलादिदोषानभिष्वङ्गः तथा पृथिव्यादिषु अवस्थितस्यापि परमात्मनो दोषप्रत्यनीकाकारतया दोषहेत्वभावाच्च न दोषगन्ध इति भाषितम् ॥ ४२ ॥

इत्थं भगवति कृष्णे परमात्मनि मनोवाग्दृष्टीनां वृत्तिभिः व्यापारैरात्मानं प्रत्यगात्मानमावेश्य तेन संयुक्तमनुसन्धायेत्यर्थः स भीष्मोऽन्तः श्वासः अन्तर्लीनः प्राणवायुः यस्य सः तथाभूतः उपारमत् शरीरं विहाय अर्चिरादिगत्या परमपुरुषं प्राप्त इत्यर्थः ॥ ४३ ॥

तदा भीष्पं निष्कले निर्दोषि ब्रह्मणि सम्पद्यमानं सर्वोपाधिविधूननपूर्वकं ब्रह्म प्राप्नु⁴¹वन्तं प्र⁴²त्यभिज्ञाय सर्वे तत्रत्यास्तूष्णीं बभूवुर्यथा दिनात्यये रात्रौ वयांसि पक्षिणस्तद्वत् ॥ ४४ ॥

302 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-44 विज० इह युद्धे यं निरीक्ष्य हताः, संरूपं वैष्णवं धाम गताः मुमूर्षोः प्रियमाणस्य मे तस्मिन् भगवति रतिरस्त्वित्यन्वयः । कथम्भूते ? विजयस्य अर्जुनस्य रथ एव कुटुम्बं रक्षणीयवर्गो यस्य स तथा तस्मिन् । आत्ततोत्रे गृहीतप्रतोदे धृता हयरश्मयः कविकामुखरज्जवो येन स तथा । जितश्रम इति भावप्रधानो निर्देशः । जितश्रम इति कृष्णविशेषणं वा स्वरूपं मूलरूपं वा ॥ ३९ ॥ यस्य ललितानि गतिविलासादीनि तथोक्तानि ललितगतिश्च विलासश्च वल्गुहासो मन्दस्मितञ्च प्रणयेन निरीक्षणञ्च तथोक्तानि तैः कल्पितमुरु पृथु मानं यासां ताः तथोक्ताः ललितगत्यादिभिः कृष्णे कल्पितं समर्पितमुरुमानं महापूजा याभिस्ताः तथोक्ता इति वा, अत एव उत्कृष्टेन मदेन अन्धाः कृतं ’ पूतनावधादिपराक्रममनुकृतवत्यः कृष्णायमानत्वेनानुकुर्वाणाः गोपवध्वो गोपस्त्रियो यस्य प्रकृतिं जडशरीरं विहाय स्वभावाविर्भावलक्षणं मोक्षमगुः किल, तस्मिन् कृष्णे रतिरस्त्विति पूर्वेणान्वयः ॥ ४० ॥ , मुनीनां गणैः नृपाणां वर्यैश्च सङ्कुले निबिडे युधिष्ठिरराजसूये यज्ञे अन्तरसदसि येषां ऋष्यादीनां मध्ये योऽर्हणमग्रपूजामभिपेदे प्राप्तवान् युधिष्ठिरपृष्टभोष्यमुखेन अयमेवाग्रपूज्य इति शास्त्रतः उपपाद्यादत्तेति वा स एष आत्मा मत्कारुण्यान्मरणसमये मम दृशि गोचरो दृष्टिविषय आविरभूदहो मम भाग्यमिति शेषः । आविरात्मा प्रकाशरूप इति वा ॥ ४१ ॥

। आत्मत्वविवरणपूर्वकं स्तौति — तमिममिति । चक्षुरभिमानित्वेन प्रतिदृशं दृशं दृशं प्रति नैकधा चक्षुरिन्द्रियनियामकतया अनेकरूपं स्थितमर्क यथैकमेव समधिगच्छति ज्ञानी तथा अहमप्यात्मना कल्पितानां सृष्टानां शरीरभाजां जीवानां हृदि हृदि धिष्ठितं विविधं बहुरूपं स्थितं तमिममजं कृष्णमेकत्वसङ्ख्याविशिष्टं न द्वित्वोपेतं समधिगतोऽस्मि ज्ञातवानस्मि । कीदृशोऽहम् ? विधूतभेदमोहोऽवतारगुणादिषु निरस्तभेदभ्रमबुद्धि:, यथास्थितवस्तुविज्ञानी वा अधिगन्तधिगमनाधिगम्यानां भेदस्याबाधितानुभवसिद्धत्वादन्योऽहं कृष्णोऽन्य इति भेदमोहनिरासवचनं निजदर्शनदुराग्रह- विजृम्भितैः अविद्याकल्पितमात्मपदप्रयोगेण निरस्तम् । अन्यथा तस्य वैयर्थ्य स्यात् । शरीरभाजामित्यनेन चेतनबहुत्वसि- द्धेश्च “नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्” (श्वेता. उ. 6-13 ) इति श्रुतेः ॥ ४२ ॥

• स्तुतिमुपसंहरति क्षितिभरमिति । श्वसन इव वायुर्यथा वंशेषु वेणुषु मिथस्सङ्घर्षणात् वह्निं सृजति तथाऽयं श्रीकृष्णः क्षितिभरं भूभारम् असुरबललक्षणमवरोपितुम् अवतारयितुं कुरूणामक्षवंशे वह्निं द्यूताख्यदहनम् असृजत् । तमिममनुव्रतानां भक्तानामार्ति हतवान् आर्तिहा अङ्घ्रिर्यस्य स तथोक्तः, तमजं श्रीकृष्णं हृदि परिरभ्य मर्त्यनीडं मरणधर्मशरीरं जहामि । स कृष्णः अत्रानुग्रहं करोत्विति वाक्यशेषः ।। कथङ्कारं शरीरमत्याक्षीदिति तत्राऽऽह कृष्ण इति । एवमुक्तप्रकारेण मनसो वाचो दृष्टेर्वृत्तिभिर्हृदि परिरभ्येत्युक्तत्वादात्मनि हृदि स्थिते बहिस्थिते च श्रीकृष्णे भगवत्यात्मानं स्वजीवचैतन्यलक्षणमन्तःकरणं नाहं स्वतन्त्रः तदधीन एवेत्यावेश्य निघाय स भीष्मोऽन्तः श्वासो रेचकपूरकैः कृत्वा श्वासोच्छ्रासरूपप्राणापानौ कुम्भके कृत्वा मूलाधारात् ब्रह्मनाड्या नाभिचक्रादिक्रमेण उदानवायुमूर्ध्वं नीत्वा उपारमत् । शरीरमजहदित्येकान्वयः ॥ ४३ ॥ 303 1-9-44] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् समागतास्ते सर्वे निष्कले षोडशकलावर्जिते ब्रह्मणि हरौ सम्पद्यमानं प्राप्तवन्तं भीष्ममाज्ञाय तूष्णीं बभूवुः । कथमिव ? दिनात्यये सन्ध्याकाले वयांसि पक्षिण इव इत्यन्वयः ॥ ४४ ॥ 1 B,X,M स्व. S Here M’s version is preferred to A’s version ‘बलादि’ 2 KM पूजार्हः 3 B. KM add परमात्मा 4 B, KM वि रा० कृ० इह युद्धे यं भगवन्तं निरीक्ष्य हतास्सर्वे तत्सरूपं तत्समानरूपं गताः प्राप्ताः तादृशे विजयरथकुटुम्बे रक्षणीयार्जुनरथे इत्यर्थः । आत्ततोत्रे गृहीतप्रतोदे धृतहयरश्मिनि धृताश्वप्रग्रहे तच्छ्रिया रथसारथ्यशोभया ईक्षणीये दर्शनीये भगवति श्रीकृष्णे रतिः मुमूर्षोर्मर्तुमिच्छोः मे मम अस्तु भवतु । अत्र विजयरथकुटुम्बपदेन भगवतः शरणागतरक्षणैकपरायणत्वं धृतहयरश्मिपदेन इन्द्रियमनोधारणाव्यञ्जकेन राजयोगसाधनमार्गश्च सूच्यते ॥ ३९ ॥ ललितगतिविलासवल्गुहासप्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमानाः ललितगतिः सुन्दरगमनं विलासः रासादिः वल्गु- हासः मनोहरहासः प्रणयः स्नेहः तत्पूर्वकनिरीक्षणमेतैस्सर्वैः कल्पितः उरुः मानः सत्कारः यासां ताः उन्मदान्धाः उत्कटमदेनान्धाः स्वपरविवेकरहिताः कृतं तस्य भगवतः गोवर्धनोद्धरणादिकम् अनुकृतवत्यः गोपवध्वः यस्य प्रकृतिं स्वरूपं अगन् अगमन् ।- अगुरिति श्रीविजयध्वजस्वीकृतपाठः समुचिततरः- तस्मिन् देवे मे रतिरस्त्विति पूर्वेणान्वयः । लौकिकास्तावदन्यानपि लौकिकान् याभिः क्षोभयन्ति ताभिरेव चेष्टाभिः लोकातीतोऽपि भगवान् भक्तानां मनास्थावर्ज्य स्वायत्तीकरोतीति ज्ञेयम् ॥ ४० ॥ युधिष्ठिरराजसूये धर्मराजस्य राजसूययागसन्दर्भे मुनिगणनृपवर्यसङ्कुले अन्तस्सदसि सभामध्ये एषां पूर्वोक्तमुनिगणादीनाम् ईक्षणीयः दर्शनीयः अर्हणमग्रपूजाम् उपपेदे प्राप, स एष आत्मा सकलजगदन्तर्यामी मम दृशि गोचरः दृष्टिविषयः आविः प्रकटो वर्तत इति शेषः ॥ ४१ ॥ प्रतिदृशं सर्वप्राणिनां दृशं दृशं प्रति नैकधा अनेकधा प्रतीतमपि वस्तुतः एकमर्कमिव आत्मकल्पितानां स्वसृष्टानां शरीरभाजां प्राणिनां हृदि हृदि प्रतिहृदयं धिष्ठितमधिष्ठितम् अन्तर्यामिणमिति यावत् । अतः अजं जन्मादिविकाररहितं तमिमं वासुदेवं विधूतभेदमोहः निवृत्तजीवजडान्तर्यामिभेदः अहं समधिगतोऽस्मि सम्यक् प्राप्तोऽस्मि । प्रतिदृशं भिन्नत्वेन दृश्यमानोऽप्यर्को यथा एक एव भवति तथा प्रतिदेहं विभिन्नोऽप्यात्मा एक एव सर्वान्तर्यामी । तादृशसर्वान्तर्यामिस्वरूपं वासुदेवं भेदबुद्धिविरहितो भीष्म स्सम्यक् ज्ञातवानिति भावः ॥ ४२ ॥ एवमात्मनि सर्वजगदन्तरत्मनि भगवति श्रीकृष्णे मनोवाग्दृष्टिवृत्तिभिः मनोवाग्दृष्टीनां वृत्तिभिः आत्मानं प्रत्यगात्मानमावेश्य एकीकृत्य अन्तश्वासः अन्तर्लीनश्वासः सः भीष्मः उपारमत् उपरतोऽभूत् देहं त्यक्तवानित्यर्थः ॥ ४३ ॥ निष्कले बन्धरहिते ब्रह्मणि श्रीकृष्णाख्ये परब्रह्मणि भोष्यं सम्पद्यमानमैक्यं प्राप्तमाज्ञाय विदित्वा ते तत्रत्यास्सर्वे जनाः, दिनात्यये रात्रौ वयांसीव पक्षिण हव तूष्णीं बभूवुः निश्शब्दा अभवन् ॥ ४४ ॥ 304व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् तत्र दुन्दुभयो नेदुर्देवमानववादिताः । शशंसुस्साधवो राज्ञां खात्पेतुः पुष्पवृष्टयः ॥ ४५ ॥ तस्य निर्हरणादीनि सम्परेतस्य भार्गव ! युधिष्ठिरः कारयित्वा मुहूर्त दुःखितोऽभवत् ॥ ४६ ॥ तुष्टुवुर्मुनयो हृष्टाः कृष्णं तद्बह्यनामभिः । ततस्ते कृष्णहृदया: स्वाश्रमान् प्रययुः पुनः ।। ४७ ।। ततो युधिष्ठिरो गत्वा सहकृष्णो गजाह्वयम् । पितरं सान्त्वयामास गान्धारीं च तपस्विनीम् ॥ ४८ ॥ पित्रा चानुमतो राजा वासुदेवानुमोदितः । चकार राज्यं धर्मेण पितृपैतामहं विभुः ॥ ४९ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे युधिष्ठिरराज्यप्रलम्भो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ 1 2 [1-9-49 श्रीध० तत्रेति । देवैः मानवैश्च वादिताः राज्ञां मध्ये ये साधवोऽनसूयवः || ४५ || तस्येति । निर्हरणादीनि दाहसंस्कारादीनि सम्परेतस्य सम्यक् परं परमात्मानं इतस्य प्राप्तस्य मुक्त- स्यापीत्यर्थः ॥ ४६ ॥ तुष्टुवु रिति । तस्य गुह्यनामभिर्वेदोक्तैः कृष्ण एव हृदयं येषां ते कृष्णहृदयाः ।। ४७ ।। तत इति । पितरं धृतराष्ट्रम् । तपस्विनीं पुत्रशोकजनितसन्तापवतीम् ॥ ४८ ॥ पित्रेति । विभुः राजा युधिष्ठिरः अनुमतोऽनुज्ञातः ॥ ४९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकाया व्याख्यrai Tantsध्यायः ॥ ९ ॥ 1 A.B सम्यक् परेतस्य 2 A.B omit पुत्रशोकजनित 305 24 1-9-49) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ⁴² वीर- तत्र तदा देवैर्मानवैश्च वादिता दुन्दुभयो नेदुः दध्वनुः साधवो भागवताश्शशंसुरहो भीष्मस्य भाग्यं माहात्म्यं चानितरसाधारणमिति तुष्टुवुः । राज्ञां पुष्पवृष्टयः राजभिः कारिताः पुष्पवृष्टयः खादुपरिदेशात् पेतुः प⁴³तिता इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

हे भार्गव! सम्परेतस्य परलोकं प्राप्तस्य भीष्मस्य निर्हरणादीनि दाहादिकर्माणि कारयित्वा युधिष्ठिरो मुहूर्तं दुःखितो बभूव ॥ ४६ ॥

तथा मुनयो हृष्टाः कृष्णं तस्य कृष्णस्य गुह्यं स्व⁴⁴रूपरूपयाथात्म्यं वेदान्तवेद्यं तत्प्रकाशकैः नामभिस्तुष्टुवुः । ततस्ते मुनयः कृष्ण एव हृदयं येषां तथाभूताः पुनराश्रमान् प्रययुः ॥ ४७ ॥

ततः कृष्णेन सहितो युधिष्ठिरो हस्तिनापुरं गत्वा पितरं धृतराष्ट्रं तपस्विनीं पतिव्रतां गान्धारीं च सान्त्वयामास ॥ ४८ ॥

ततः पित्रा धृतराष्ट्रेणानुज्ञातः वासुदेवेन भगवताऽनुमोदितश्च विभुर्युधिष्ठिरः पित्रादिक्रमप्राप्तं राज्यं धर्मेण चकार शशास ॥ ४९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

1 2 विज० तत्र भीष्मस्य निर्याणसमये खात् आकाशात् भीष्ममूर्ध्नाति शेषः ।। ४५ ।। सम्परेतस्य मृतस्य निर्हरणादीनि शवसंस्कारपुरस्सराणि कर्माणि कृत्वा भीमादिभिश्च कारयित्वा ॥ ४६ ॥ भगवन्महिना हृष्टरोमाञ्चितसर्वाङ्गाः तस्य कृष्णस्य गृह्यनामभिः वेदशिरोगतात्यन्तरहस्यनामभिः कृष्णहृदयाः कृष्णो हृदये येषां ते तथा, कृष्णे हृदयं मनो येषामिति वा ॥ ४७ ॥ गजाह्वयं गजसमाननामानं हस्तिनापुरम् । पितरं धृतराष्ट्रम् ॥ ४८ ॥ अनुमोदितोऽनुज्ञातः पित्रा राज्यकरणशक्तिमान् ।। ४९ ।। धृतराष्ट्रेण च पितृपैतामहं पितृपितामहागतं धर्मेण शास्त्रोक्तवर्त्मना विभू इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां aaarai vented नवमोऽध्यायः ।। ९ ।। रा० कृ० तत्र तदा भीष्मनिर्याणसमये देवमानववादिताः दुन्दुभयो नेदुः दध्वनुः । राज्ञां मध्ये साधवः शशंसुः तुष्टुवुः स्तुतिमकुर्वन् । खात् आकाशात् पुष्पवृष्टयः पेतुः अपतन् ॥ ४५ ॥ 306 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-9-49 हे भार्गव ! सम्परेतस्य मृतस्येति सामान्यार्थः । सम्यक् परं परमेश्वरम् इतस्य प्राप्तस्येति विशेषार्थः । तस्य भीष्मस्य निर्हरणादीनि दाहादीनि कर्माणि युधिष्ठिरः कारयित्वा मुहूर्त क्षणकालं दुःखितोऽभवत् ॥ ४६ ॥ ततो हृष्टाः मुनयः तद्दृह्यनामभिः तस्य रहस्यनामभिः गूढार्थनामभिरिति यावत् । कृष्णं तुष्टुवुः स्तुतवन्तः । पुनश्च ते मुनयः कृष्णहृदयाः कृष्णमयहृदयाः स्वाश्रमान् प्रययुरगच्छन् || ४७ ॥ ततोऽनन्तरं युधिष्ठिरः सहकृष्णः कृष्णसहितस्सन् गजाह्वयं हस्तिनापुरं गत्वा पितरं धृतराष्ट्रं तपस्विनीं पुत्रशोकेन दयनीयां गान्धारी च सान्त्वयामास विनयोक्तिभिरनुनीतवान् ।। ४८ ।। पित्रा धृतराष्ट्रेणानुमतः अनुज्ञातः वासुदेवानुमोदितश्च वासुदेवेन चानुज्ञातः राजा विभुः युधिष्ठिरः पितृपैतामहं पित्रादिपरम्पराप्राप्तं राज्यं धर्मेण चकार शशास ॥ ४९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां restoreः ॥ ९ ॥ 307 दशमोऽध्यायः शौनक उवाच हत्वा स्वftereyu आततायिनो युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः । सहानुजैः प्रत्यवरुद्धभोजनः कथं प्रवृत्तः किमकारवीत्ततः ॥ १ ॥ सूत उवाच वंशं कुरोवंशदवाग्मिनिर्हतं संरोहयित्वा भवभवनो हरिः । निवेशयित्वा निजराज्य ईश्वरो युधिष्ठिरं प्रीतमना बभूव ह ॥ २ ॥

• याजयित्वमेधैस्तं त्रिभिरुतमकल्पकैः । तद्यश: पावनं दिक्षु शतमन्योरिवातनोत् । निशम्य भीमोक्तमथाच्युतोक्तं प्रवृत्तविज्ञानविधूतविभ्रमः । शशास गामिन्द्र इवाजिताश्रयः परिध्युपान्तामनुजानुवर्तितः ॥ ३ ॥ कामं ववर्ष पर्जन्यः सर्वकामदुधा मही । सिषिचुः स्म व्रजन् गावः पयसोधरवतीर्मुदा ॥ ४ ॥ aurसमुद्रा गिरयः सवनस्पतिवीरुधः । फलन्त्योषधयस्सर्वाः काममन्वृतु तस्य वै ॥ ५ ॥ नाऽऽधयो व्याधयः क्लेशा दैवभूतात्महेतवः । अजातशत्रावभवन् जन्तूनां राज्ञि कर्हिचित् ॥ ६ ॥ उषित्वा हास्तिनपुरे मासान् कतिपयान् हरिः । सुहृदां च विशोकाय स्वसुश्च प्रियकाम्यया || ७ || आमन्त्र्ये चाभ्यनुज्ञातः परिष्वज्याऽभिवाद्य तम् । आरुरोह रथं कैश्चित्परिष्वत्तोऽभिवादितः ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 5 6. • This additonal verse is shown in Vijayadhvaja’s commentary, under foot note m K & M The commentary is to be found in its proper place 7 8. 9 10 11 12. 13. 14 15 16 18 308 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका दशमे कृतकार्यस्य हस्तिनापुरतो हरेः । स्त्रीभिस्संस्तूयमानस्य वर्ण्यते द्वारकागमः ॥ [1-10-8 ‘राज्यं चकारेत्युक्तं, तत्र पृच्छति शौनकः हत्वेति । स्वस्य रिक्थे । धने स्पर्धन्ते स्म ये ते तथा । यद्वा स्वरिक्थाय स्पृत् सङ्गामो येषामत एव धनादिहरणादाततायिनः तान् हत्वा प्रत्यवरुद्ध भोजनो बन्धुवधदुःखेन सङ्कुचितभोगो राज्यलाभेन प्राप्तभोगो वा कथं राज्ये प्रवृत्तः प्रवृत्तो वा ततः किमकार्षीत् ? ’ ॥ १ ॥ J राज्यप्राप्तौ श्रीकृष्णस्य प्रीतिं पर्यालोच्य प्रवृत्त इत्याशयेन उत्तर माह वंशमिति । वंशं कुरो: संरोहयित्वा परीक्षिद्रक्षणेन संरोह्य अङ्कुरितं कृत्वा । कथम्भूतम् ? वंशदवाग्मिनिर्हृत, वंश एव दवो वनं, तस्मादुद्भूतो यः क्रोधरूपोऽग्निः तेन निर्हृतं दग्धम् । निजराज्ये निवेश्य च ॥ २ ॥ प्रवृत्तौ हेतुमुक्तवा, किमकार्षीदित्यस्य उत्तरमाह निशम्येति । प्रवृत्तं यद्विज्ञानं परमेश्वराधीनं जगत् न स्वतन्त्रम् इत्येवंभूतं तेन विधूतो विभ्रमः अहं कर्तेत्येवम्भूतो मोहो यस्य सः । अनुजैरनुवर्तितः सेवित स्सन् अजितः श्रीकृष्ण एव आश्रयो यस्य सः । परिधिः समुद्रः । उपान्तां तत्पर्यन्तां गां पृथ्वीं पालयामास ॥ ३ ॥ w तस्य राज्यमनुवर्णयति. काममिति त्रिभिः । मही सर्वकामदुधा बभूव । व्रजान् गोष्ठानि । ऊधस्वती रूध- स्वत्यः । ऊधः क्षीराशयः । तद्वत्यः, “स्थूलोधस इत्यर्थः । सिषिचुः अभ्यषिञ्चन् ॥ ४ ॥ नद्य इति । अन्वृतु ऋतावृतौ ॥ ५ ॥ नेति । आधयो मनोव्यथाः । व्याधयो रोगाः । क्लेशाः शीतोष्णादिकृताः । दैवञ्च भूतानि च आत्मा च हेतुर्येषां ते, आधिदैविकाधिभौतिकाध्यात्मिका: जन्तूनां नाभवन् ॥ ६ ॥ इदानीं द्वारकागमनं निरूपयितुमाह आमन्येति तं युधिष्ठिरम् ॥ ८ ॥

उषित्वेति । स्वसुः सुभद्रायाः सुहृदां युधिष्ठिरादीनाम् ॥ ७ ॥ 1 H. Vadd तत्र हस्तिनापुरे 2. H. V धनेऽपि स्पर्धया स्पृहां कुर्वतः यद्वा 3 HV स्पृट् सामोB स्पृधः (स्मृत) सङ्ग्रामो 4 H. V येषां ते अत एव तद्धरणीहरणा दात 5 H.V प्राप्ताधिकभोगो 6 H,V कारूषीत् 7. HV add किमकरोत् ? अत्र रेफादुडार्ष: 8 B रूपं 9. HV add सर्वाभीष्टदोषी 10 H. Vadd प्रथमार्थे द्वितीया ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका

धर्मेण राज्यं चकारेत्युक्तम्, तदेव विस्तरतो बुभुत्सुः उक्तानुवादपूर्वकं पृच्छति शौनकः - हत्वेति । स्वरिक्थस्पृधः स्वदायलिप्सून् । स्पृह¹ इति पाठेऽपि स एवार्थः । हकारस्य धकार आर्षः । अत एवाऽऽततायिनो दुर्योधनादीन् हत्वा प्रत्यवरुद्धं प्रत्यधिगतं प्रतिप्राप्तं भोजनं राज्यं येन स धर्मभृतां वरिष्ठो युधिष्ठिरः । गविष्ठिर इति पाठे, गवि वचसि स्थिरो युधिष्ठिरः अनुजैर्भीमादिभिस्सह कथं प्रवृत्तः ? राज्यशासन इति शेषः । ततो राज्यशासनानन्तरं किमकार्षीदिति प्रश्नद्वयम् । रेफविश्लेष आर्षः ॥ १ ॥

तत्र तावत् कथं प्रवृत्त इति प्रश्नस्योत्तरं वि²वक्षुरुपोद्वाततया भगवतः कृतकृत्यत्वमाह - वंशमिति । वंशदवाग्निना वेणुवनसङ्घर्षणजदवाग्नितुल्येन कुलकलहेन दग्धं विनष्टं कुरोर्वशं संरोहयित्वा, परीक्षिद्रूपेणोत्पा³दयित्वा भवभावनः, भवो जगत् तं भावयति वर्धयतीति भवभावनः । हेतुगर्भं इदं, भवभावनत्वात्संरोहयित्वा । हरिः ईश्वरः श्रीकृष्णो युधिष्ठिरं निजराज्ये निवेशयित्वा प्रीतमना बभूव । कृतकृत्यत्वादिति भावः ॥ २ ॥

प्रश्नस्योत्तरमाह - निशम्येति चतुर्भिः । भीष्मोक्तम् अच्युतोक्तञ्च निशम्य प्रवृत्तेन सुप्रतिष्ठितेन विज्ञानेन देहात्मविवेकादिरूपेण विधृतः विभ्रमो देहात्मादिभ्रमो यस्य । अनुजैर्भीमादिभिः अनुवर्तितो युधिष्ठिरः । इन्द्र इवाच्युत एवाश्रयो यस्य | अच्युतमाश्रयते सेवते भजत इति वा तथाभूतः । परिध्युपान्तां दिगन्तावधिं चतुस्समुद्रान्तां पृथिवीं शशास ॥ ३ ॥

अजातशत्रौ राज्ञीत्येत त्काममित्यादि पू⁴र्वश्लोकद्वयेऽपि अपकर्षणीयम् । अजातशत्रौ युधिष्ठिरे राज्ञि सति पर्जन्यः कामं यथेष्टं ववर्ष । सर्वान् कामान् दोग्धि प्रपूरयतीति तथा, मह्यभूत् । गावः पयसा क्षीरेण ऊधस्वतीरूधस्वत्यः । भूम्न्यत्र मतुप् । पृथूधस इत्यर्थः । मुदा व्रजान् व्रजस्थान् प्रति सिषिचुः क्षीरं दुदुहुः ॥ ४ ॥

तस्य युधिष्ठिरस्य सम्बन्धिन्यः नद्यादयः स्वधर्मान्, न तत्यजुः इति शेषः । वनस्पतिभिः वीरुद्भिश्च सहिताः सर्वा ओषधयः । अन्वृतु ऋत्वनुकूलं फ⁵लानि फेलुः ॥ ५ ॥

अजातशत्रौ राज्ञि सति, जन्तूनां प्राणिनां कदाचिदप्याधयो मानसिका, व्याधयो दैहिकाश्च, क्लेशाः तानेवाह दैवभूतात्महेतवः । आधिदैविका आधिभौतिका आध्यात्मिका नाभवन् ॥ ६ ॥

किनकार्षीत्तत इत्यस्योत्तरं विवक्षिष्यन् पूर्वं प्रस्तुतस्य निवृत्तप्रयाणस्य भगवतो वृत्तान्तमाह - उषित्वा इत्यादिना यावदेकादशाध्यायसमाप्ति । सुहृदां युधिष्ठिरादीनां विशोकाय शोकाभावाय । स्वसुश्च स्वभगिन्याः सुभद्रायाः प्रियकाम्यया च हास्तिनपुरे कतिपयान् मासानुषित्वा अवस्थाय ॥ ७ ॥

तं युधिष्ठिरमामन्त्र्य पृष्ट्वा तेनाऽभ्यनुज्ञातः तं परिष्वज्याभिवाद्य च कैश्चिन्यूनवयस्कैः परिष्वक्तः आलिङ्गितोऽभिवादितश्च हरिः श्रीकृष्णो रथमारुरोह ॥ ८ ॥

1 - 3 4 5. श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली होस्तिनपुरात् द्वारकायात्राकथनपूर्वकं भगवत्प्रसादलब्धयुधिष्ठिरराज्यसमृद्धिकथनेन हरेर्महिमैव वर्ण्यते अस्मिन्न- ध्याये । तत्र हरितद्भक्तकथायां अवितृप्तमनाश्शौनकः पुनरपि पृच्छतीत्याह - हत्वेति । स्वरिक्थं स्वराज्याख्यद्रव्यम- । 310 व्याख्यान तुष्यविशिष्टम् 1-10-8 स्माकमिति स्पर्धन्त इति स्वरिक्थस्पृधः तान् आततायिनः प्रतिवीरं हत्वा मर्तुकामान् दुर्योधनादीन् हत्वा अनुजैस्सह प्रत्यवरुद्ध भोजनः संक्षिप्तभोगो धर्मभृतां धर्मप्रवर्तकानां व्यासादीनां गवि वाचि स्थिरो निश्चलो युधिष्ठिरः कथं केन प्रकारेण राज्यपालने प्रवृत्तः किं कर्माकार्षीत् ? अथ कृष्णश्च तेन सह हस्तिनपुर मागतः किमकृत, तदस्माकं ब्रूही- त्येकान्वयः ॥ १ ॥ पाण्डवानां निरतिशयहरिकृपयैव राज्यादिलाभ इति ज्ञापयन् पाण्डवस्थापनादिकृष्णमहिमानं तावदाह P वंश मिति । ईश्वरो जगच्चोष्टायां समर्थः हरिः वंशलक्षणदवात् वनात् उत्पन्नाग्निना नितरां हृतं कुरो राज्ञो वंशं संरोहयित्वा परीक्षिदङ्कुरेण जनयित्वा युधिष्ठिरं निजराज्ये निवेशयित्वा प्रीतमना बभूवेत्येकान्वयः । नित्यप्रीतस्य कादाचित्कप्रीत्युक्तिः लौकिकापेक्षयेत्येतमर्थ हशब्देन प्रसिद्धद्योतनेनाह । भवभावन इति पाठे सृष्टिवर्धनं अनेन संरोहणशक्तिरदर्शि । ईश्वर इत्यनेन राज्यस्थापनमाहात्म्यमसूचि । भवतापन इत्यनेन संसारोन्मूलनकर्तुः हरेः पाण्डवरिपुनि- बर्हणं किमु वक्तव्यमिति न्यायो दर्शितः ॥ २ ॥

• याजयित्वा इत्ययमुक्तार्थः ॥ किमकार्षीदिति प्रश्नं परिहरति- निशम्येति । अथ युधिष्ठिरो भीष्मोक्तं धर्मसर्वस्वं तथाऽच्युतस्य कृष्णस्योदितं वाक्यश्च निशम्य तदुभयं श्रुत्वा प्रवृत्तमुत्पन्नं यद्विज्ञानं तेन विशेषेण धूतो निरस्तो विविधो भ्रमः तत्त्वे नानासंशयो यस्य स तथोक्तः श्रीकृष्णाश्रयोऽनुजैर्भीमादिभिरनुवर्तितः अमात्यादिसप्तप्रणिधिभिः उपात्तां प्राप्तां गाम् अवनिं स्वर्गमिन्द्रो यथा शशासेत्येकान्वयः । भूमिं स्वर्गसमानां अपालयदिति द्योतनाय गामित्युक्तम् । “अमात्या मन्त्रिणो दूताः श्रेणयश्च पुरोहिताः। पुरं जनपदचेति सप्त प्रणिधयः स्मृताः || ” (वैज को 3-6-197) इति वचनात् परिधिः पः समुद्रः स एव उपान्तेऽवसाने यस्याः सा । परिध्युपान्तामिति पाठो बादरायणमतापरिज्ञानात् उच्छूसित इति ज्ञातव्यम् ॥ ३ ॥ कृष्णाश्रयफलमाह

काम मिति । पर्जन्यो मेघाभिमनी देवः । सर्वेषामभीष्टं दोग्धीति सर्वकामदुघा, गावः सौरभेय्यः पयसा क्षीरेण गोष्ठ सिषिचुः सिक्तवत्यः । अतिस्थूलं ऊधः क्षीरपात्रं यासां ताः अत्यूधसः ॥ ४ ॥ नद्यादयो रत्नानि फलन्ति । वनस्पतयः वीरुधो मातुलिङ्गादयः, ओषधयो व्रीह्मादयः । पर्जन्यादयः तस्य युधिष्ठिरस्य काममिच्छानुसारेण अन्वृतु ऋतावृतौ वृष्ट्यादिमन्तः अभूवत्रित्यन्वयः ॥ ५ ॥ । न केवलं इष्टप्राप्तिरनिष्टनिवृत्तिश्च सुतरामित्याह - नाऽऽधय इति । अजातशत्रौ युधिष्ठिरे जन्तूनां राज्ञि रञ्जके सति कदाचिदप्यधिदैविकादिहेतवः क्लेशा नाऽऽसुरित्येकान्वयः आधिः मानसी पीडा । व्याधिः भगन्दरादिः । कथम्भूताः ? दैवानि भूतानि च आत्मा च हेतुः निमित्तं येषां ते तथोक्ताः अधिदैवहेतुः अनावृष्ट्यादिः, अधिभूतहेतुः उन्मादादिः, अध्यात्महेतुः कुष्ठादिः ॥ ६ ॥ इदानीं कुरुपुरं प्रविष्टः कृष्णः किमकार्षीदित्यभिप्रायिकं प्रश्नं परिहरति उषित्वेति । सुहृदां पाण्डवानां विशोकाय स्वसुः सुभद्रायाश्च प्रियकाम्यया कतिचिन्मासान् हस्तिनापुरे उषित्वा ॥ ७ ॥ 317 1-10-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् आमन्त्र्य च इरकां गमिष्यामीति युधिष्ठिरायोत्त्वा शिष्टाचाररक्षणाय युधिष्ठिरं परिष्वज्याभिवाद्य कैश्चिदर्जुनादिभिः आलिङ्गितो वन्दितश्च रथ मारुरोहेत्यन्वयः ॥ ८ ॥

1. K.,M ह° 2. A, B ’ वारं 3. BK, M ‘नः 4. K adds पनसादयः 5. K.M ‘प्यधिदैवका’ Commentary on add] V श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा स्वरिक्थस्पृहः स्वधने स्पर्धया स्पृहां कुर्वतः आततायिनः दुर्योधनादीन् हत्वा प्रत्यवरुद्ध भोजनः पुनस्स्ववशीकृतभोगः धर्मभृतां वरिष्ठः युधिष्ठिरः अनुजैर्भीमदिभिस्सह कथं प्रवृत्तः ? राज्यपालने इति शेषः । ततोऽनन्तरं च कि अकारुषीत् अकरोत् ? ॥ १ ॥ वंशदवानिनिर्हृतं वंशदवाग्निना वेणुवनसङ्घर्षणजन्य दवानलतुल्येन कुलकलहेन दग्धं कुरोः वंशं संरोहयित्वा परीक्षिद्रक्षणेनाङ्कुरितं कृत्वा, भवभावनः, भवं भक्तानामभ्युदयं भावयति उत्पादयतीति भवभावनः ईश्वरो हरिः श्रीकृष्णः युधिष्ठिरं निजराज्ये निवेशयित्वा प्रीतमना बभूव ह अभवत् खलु ॥ २ ॥ भीष्मोक्तं, अथानन्तरं अच्युतोदितञ्च वचः निशम्य प्रवृत्तविज्ञानविधूतविभ्रमः प्रवृत्तेन प्ररूढेन विज्ञानेन विधूतो विभ्रमो यस्य सः । अनुजानुवर्तितः सोदरै स्पेवितः युधिष्ठिरः इन्द्र इव अजिताश्रयः अच्युताश्रयस्सन् परिध्युपान्तां समुद्रपर्यन्तां गां पृथिवीं शशास । प्रथमं भगवता प्रतिबोधितस्याऽपि धर्मराजस्य पापविषयकः संशयो नैव निवृत्तः । अनिवृत्ते च तस्मिन् सर्वाण्यपि शास्त्राणि श्रुतानि नैव रक्षन्ति । उक्तञ्च गीतासु “संशयात्मा विनश्यति” (भ.गी. 4-40 ) इति भगवत्कल्पितभीष्मोपदेशेन विगतसंशयस्य तु युधिष्ठिरस्य अभिमतोऽभूत् श्रीकृष्णोपदेशः । इन्द्रस्य स्वर्गभ्रंश नारायणाश्रय राक्षससंहार पुनस्स्वर्गलाभाः श्रूयन्ते ह्यस्माभिः इतिहासेषु । तत्र देवराजत्वाभि- मानी इन्द्रः स्वर्गात् भ्रश्यति अहङ्कारमयराक्षसाक्रान्तत्वात् । नारायणसमर्पितबुद्धेस्तस्य तु तद्राक्षसापगमेन पुनः स्वर्गप्राप्तिः । अयमर्थो वामनावताराादभिज्ञायते । वेदोपवर्णितः इन्द्रः इन्द्रियनियामकप्रज्ञायाः सङ्केतः । विगलितविष्णु- स्मृतिः सा देहेन्द्रियजालं आश्रित्य तदधिदेवताप्राभवप्रमत्ता सती स्वर्गसुखानुभवाय प्रयतते । तदा सा व्यवह्रियते अहङ्कार इति यं परिवृत्य कामक्रोधादिरक्षोगणः तमिन्द्रमानन्दमयस्वर्गात् पातयन्ति । तथापीश्वरे शरणं गता हीन्द्रप्रज्ञा प्रणष्टमानन्दमयं स्वर्गं सर्वसमर्पणजन्यं भजते । एवं भगवता निजराज्ये निवेशितो धर्मोऽपि भगवत्समर्पित- बुद्धिः प्रध्वस्ताहङ्कृतिः परं प्रशान्तचित्तः स्वर्ग मनुबभूवेति तत्त्वम् ॥ ३ ॥ धर्मजे राज्यं शासति सति पर्जन्यो वर्षाभिमानी देवः कामं यथेच्छं ववर्ष । मही सर्वकामदुघा सर्ववाञ्छादात्री अभूदिति शेषः । ऊधस्वतीः स्थूलोधस्वत्यः गावः मुदा सहिताः पयसा क्षीरेण व्रजान् गोष्ठानि सिषिचुः स्म बहुक्षीरं दुदुहुरित्यर्थः ॥ ४ ॥ 312 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-10-9 धर्मजे राज्यं शासति नधः समुद्राः गिरयः सवनस्पतिवीरुधः वृक्षलतासहितास्सर्वा ओषधयः तस्य युधिष्ठिस्य काममिच्छाम् इच्छानुसारेणेत्यर्थः । अन्वतु ऋतावृतौ । फलन्ति। नदीनां फलं सस्यादिवृद्धिः, समुद्रफल रत्नादिसम्पत्तिः, गिरीणां फलं धातुसमृद्धिः । वनस्पतिवीरुधां फलं फलपुष्पादिसमृद्धिः । ओषधीनां फलच व्रीहियवगोधूममुटुमाषादिसमृद्धिः ॥ ५ ॥ अजातशत्रौ धर्मजे राज्ञि सति कर्हिचित् कदाचिदपि जन्तूनां प्राणिनाम् आधयो मनोव्यथाः । व्याधयो रोगा दैवभूतात्महेतवः, दैवं, भूतानि, आत्मा च हेतुर्येषां ते तथाभूताः आधिदैविकाधिभौतिकाध्यात्मिकाः इत्यर्थः । क्लेशाः नाऽभवन् । यत्र तावत् जनाः दानधर्मपरस्परसम्भावनासहकारादिसल्लक्षणलक्षिताः यज्ञार्थं कर्माऽऽचरन्ति तत्र वर्षसस्यादिसमृद्धिः सम्पद्यते । अपि च ते स्वयं सुखिताः परेषां सुखसम्पिपादयिषवो यदि. स्युः, पञ्चभूतान्यपि सुखाधायकानि भवन्ति । यत्र पुनः शेमुषीविभवाधिकारबलादयः प्राधान्येनाऽऽराध्यन्ते, प्रजाश्च स्वार्थसम्पादनैकपरायणाः भवन्ति, तत्र पञ्चभूतप्रकोपेन अतिवृष्ट्धनावृष्टिदुःखदारिद्र्यरोगादिबाधाः सम्भवन्ति । सार्वकलिकीचेयं व्यवस्था । केचित्तु विप्रतिपन्नमतयः कलियुगे नेयमुपपद्यते, सत्यदूरेति च विवदन्ति । प्रत्यक्षामपीमां द्रष्टुमनिच्छन्तो निमीलितनयनाः केचन वर्तन्ते । किन्त्वयमद्याप्यनुभवसिद्धो विषयः यत् यज्ञार्थकर्माचरणपराः प्रशान्तसुखमयजीवनाः, तदन्ये दुःखमयजीवना वर्तन्त इति । तस्मा द्भगवन्नियुक्तकर्माचरणपरस्य युधिष्ठिरस्य राज्यं सुखसमृद्धिमयं अभूदिति भावः । आधिदैविकादि- क्लेशास्तु सुगमा एव ॥ ६ ॥ , हरिः सुहृदां युधिष्ठिरादीनां मित्राणां शोकनाशाय स्वसुश्च सोदर्यास्सुभद्रायाश्च प्रियकाम्यया कतिपयान् मासान् हास्तिनपुरे उषित्वा, अथ तं युधिष्ठिरमामन्त्र्य पृष्ट्ाऽभ्यनुज्ञातः, तेनानुमतः परिष्वज्य तं आलिय अभिवाद्य प्रणम्य कैश्चित् परिष्वक्तः आलिङ्गितः अभिवादितः नमस्कृतश्च सन् रथमारुरोह | " सर्वनमस्कार्यो भगवान् नारायणावतारः श्रीकृष्णोऽपि युधिष्ठिरमभ्यवन्दत इत्यत्र किञ्चिदुच्यते युधिष्ठिरः वयसा कृष्णादपि ज्यायान् । कनिष्ठाः वृद्धान् नमस्कुर्वन्ति । वृद्धाश्च कनिष्ठानाशासत इति शिष्टाचारः । आचारस्य धर्महेतुत्वात् धर्मस्य प्रभुत्वात् अच्युतस्य भगवदवतारस्य च धर्मसंस्थापनार्थत्वात् धर्ममूलमाचारं स्वयमनुसृतवान् भगवान् श्रीकृष्ण इति ज्ञेयम् । तदुक्तं महाभारते “आचारप्रभवो धर्मो धर्मस्य प्रभुरच्युतः ( भार, 13-107-147) इति ॥ ७,८ ॥ सुभद्रा द्रौपदी कुन्ती विराटतनया तथा । गान्धारी धृतराष्ट्रश्च युयुत्सु गौतमो यमौ ॥। ९ ॥ वृकोदरश्च धौम्यश्च स्त्रियो मत्स्यसुतादयः । न सेहिरे विमुद्यन्तो विरहं शार्ङ्गधन्वनः ॥ १० ॥ 313 1-10-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् संसामुक्तस्सने हातुं नोत्सहते बुधः । कीर्त्यमानं यशो यस्य सकृदाकर्ण्य रोचनम् ॥ ११ ॥ तस्मिन् न्यस्तधियः पार्थाः सहेरन् विरहं कथम् । दर्शनस्पर्शसंलाप शयनासनभोजनैः ।। १२ ।। सर्वे तेऽनिमिषैरंक्षै स्तमनुद्रुतचेतसः । वीक्षन्त: स्नेहसम्बद्ध विवेलुंस्तत्र तत्र ह ॥ १३ ॥ न्यरुन्धत्रुद्दाष्य मौत्कण्ठ्याद्देवकीसुते । निर्यात्यगारान्नोऽभद्रमिति स्याद्वान्धर्वेस्त्रियः || १४ || मृदङ्गशङ्कुभेर्यश्च वीणापणवगोमुखाः । धुन्धुर्यानिकघण्टाद्या नेदुर्दुन्दुभयस्तथा ।। १५ ।। प्रासादशिखरारूढाः कुरुनार्यो दिदृक्षया । 15 वृषः कुसुमैः कृष्णं प्रेमवीडीस्मितेक्षणाः ।। १६ ।। 1 2 3 4 5 6. 7 8 9 10 11. 12. 13 14 15 16 श्रीध० सुभद्रेति । युयुत्सुः धृतराष्ट्राद्वेश्यायां जातः । गौतमः कृपः । यमौ नकुल सहदेवो ॥ ९ ॥ वृकोदर इति । अन्याश्च स्त्रियः, मत्स्यसुता उत्तरा । तस्याः पुनर्ग्रहणं गर्भरक्षककृष्णविरहे मोहाधिक्यात् । यद्वा मत्स्यसुता सत्यवती ॥ १० ॥ 2 तेषां कृष्णविरहासहनं कैमुत्यन्यायेनाऽऽह - सत्सङ्गादिति द्वाभ्याम् । सतां सङ्गाद्धेतोः मुक्तः पुत्तादिविषयो दुसङ्गो येन सः । सद्धिः कीर्त्यमानं रोचनं रुचिकरं यस्य यशः सकृदप्याकर्ण्य सत्सङ्गं त्यक्तुं न शक्नोति ॥ ११ ॥ 3 तस्मिन्निति । दर्शनादिभिः तस्मिन् श्रीकृष्णे न्यस्ता अध्यस्ता धीर्येषां ते ॥ १२ ॥ सर्व इति । अत एवानिमिषैः अक्षः नेत्रैः तमेव वीक्षमाणः तत्रतत्रार्हणांनयनाद्यर्थं चलन्ति स्म । यतः स्नेहेन सम्यम्बद्धाः | अत एव तमनुद्रुतानि तानि चेतांसि येषां ते ॥ १३ ॥ न्यरुन्धनिति । अगारान्निर्याति निर्गच्छति सति । बान्धवस्त्रियः औत्कण्ठयात् आसक्त्यतिशयाद्धेतोः उदलत् स्रवत् बाष्पम् अश्रु न्यरुन्धन् नेत्रेष्वेव स्तम्भितवत्यः । तत्र हेतुः अभद्रं न स्यात्, अमङ्गलं मौभूदित्येतदर्थम् ॥ १४ ॥ 314व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् 9 मृदङ्गेति । मृदङ्गादयो दश वाद्यभेदाः ॥ १५ ॥ 轴 प्रासादेति । प्रेमब्रीडास्मितपूर्वकं ईक्षणं " यासां ताः ॥ १६ ॥ 1-10-16 1 B ‘है’ 2 B adds पुनः श्री’ 3 HV add मनोहरमित्यर्थः 4 HV ‘णाद्यानयनार्थं 5 BHV अनुग 6 Badds देवकी सुते 7 H,V मा 8 H,V मा भवेदि° 9 H, Vadd समं एककालम् 10 HV ‘व्रीडाभ्यां स्मितपूर्व 11 HIV ackd अवलोकन ⁵ वीर- तदा सुभद्राप्रभृतयः विमुह्यन्तो मो⁶हिताः । शार्ङ्गधन्वनः श्रीकृष्णस्य विरहं विश्लेषं न सेहिरे नासहन्त । मत्स्यसुता सत्यवती ॥ ९, १० ॥

युक्तश्चैतदित्यभिप्रायेणाऽऽह - सत्सङ्गादिति द्वाभ्याम् । सतां साधूनां सङ्गाद्धेतोर्मुक्तः दुस्सङ्गो दुरात्मसं⁷योगो येन स बुधः पुमान् अ⁸स्य रोचनं रुचिकरं कीर्त्यमानं यश एव सकृदाकर्ण्य हातुं नोत्सहते ॥ ११ ॥

तस्मिन् भगवति कृष्णे दर्शनादिभिर्निहिता धीः येषां ते पार्थाः तस्य विरहं कथं संहरन् ? न सहेरन्नेवेत्यर्थः ॥ १२ ॥

ते पार्थादयस्सर्वे स्नेहश्च सम्बन्धश्च तयोस्समाहारः, तस्मात् स्नेहात् शरीरसम्बन्धाच्च, अनुद्रुतं अनुसृतं चेतो येषां, तथाभूतास्सन्तोऽनिमिषैर्निमेषरहितैः अनन्यपरैरक्षैः अक्षिभिः । अक्षशब्दः इन्द्रियवाच्यप्यौ⁹चित्यात् चक्षुःपरः । तमेव वीक्षन्तः तत्र तत्र चेलुः परिबभ्रमुः ॥ १३ ॥

तदा बान्धवाः कुन्तीप्रभृतयः स्त्रियः, अगारात् गृहात् देवकीसुते निर्याति निर्याते सति, अभद्रं न स्यादिति बुद्ध्या ¹⁰प्रेमपूर्वकानुध्यानात् उद्गलदपि बाष्यं न्यरुन्धन् ॥ १४ ॥

मृदङ्गादयः समं युगपत् नेदुः दध्वनुः ॥ १५ ॥

कुरूणां नार्यः कृष्णं द्रष्टुमिच्छवः प्रासादशिखरारूढाः । प्रेमादीन्यासां सन्तीति तथा । द्वन्द्वान्मत्वर्थीयः अर्श आद्यच्¹¹ ॥ १६ ॥

1 2 3 4 विज० सुभद्रादयः शार्ङ्गधन्वनो हरे विरहं न सेहिरे इत्यन्वयः । युयुत्सुः धृतराष्ट्राद्वैश्यायां जातो दुर्योधनानुजः । गौतमः कृपाचार्यः । यमौ नकुलसहदेवो । मत्स्यसुतादय उत्तराप्रभृतयो विमुद्यन्तः कर्तव्यतामजा- नन्तः ॥ ९, १० ॥

पार्था मुकुन्दविरहं न सेहिर इत्येतदाश्चर्यं न भवतीत्याह तत्सङ्गादिति । तस्य हरेः मङ्गात सेवालक्षणात् मुक्तो दुस्सङ्गोऽन्यत्र पुत्रदारादिषु सङ्गो येन स मुक्तदुसङ्गो बुधो विवेकी जनः तं हातुं नोत्सहते 315 1-10-16] तस्मादित्यन्वयः । तत्र कैमुत्यन्यायमाह - पुंसां रोचनं रुचिजनकम् ॥ ११ ॥ श्रीमद्भागवतमहापुराणम् कीर्त्यमानमिति । भागवतैः कीर्त्यमानं यस्य कृष्णस्य यशः सकृदाकर्ण्य दर्शनस्पर्शनादिभिः अभ्यस्तधियः पार्थास्तस्य विरहं कथं सहेरन् नैव सहेरन्निति किमु वक्तव्यमिति भावः ॥ १२ ॥ विरहमसहमानानां तेषां भक्तिप्रसरसम्प्लवातिरेकमाह सर्व इति । अनिमिषैः पक्ष्मव्यापाररहितैः अक्षैर्नेत्रैस्तं वीक्षमाणाः कृष्णानुगतहृदयाः ते सर्वे स्नेहात् तत्र तत्र विचेरुरित्यन्वयः । यावद्यावत् दूरङ्गतः तावत्तावदुत्तुङ्ग भूपृष्ठमारुह्य वीक्षमाणाः तस्थुः | अदर्शनं याते तस्मिन् चेतसा तमनुदुद्रुवुरित्यर्थं हशब्दः सूचयति ॥ १३ ॥ J पाण्डवस्त्रियः देवकीसुते अगारात् न गारो निगरणं नाशलक्षणं यस्मात् सोऽगारः । अगाः वृक्षा एव अराणि वंशवंश्यलक्षणानि यस्येति वा । अगम् अगमनम् कान्त्यतिशयादेः अरं अलं यस्मादिति वा । अगानां स्वर्णात्मकानां पर्वतानां आरः प्रवेशलक्षणं गमनं यस्मिन्निति वा । तस्मात्पुरात् निर्याति सति, अभद्रममङ्गलं न स्यादिति भावेनौत्कण्ठ्यादुदृतं बाष्पं नेत्रजलं न्यरुन्धन् स्तम्भितवत्य इत्येकान्वयः ।। १४ ।। मार्दङ्गिकादिभिराहता मृदङ्गादयो नेदुरित्यन्वयः । भेरी नाम चर्मपिहिता, दीर्घमहद्दारुकृतो वाद्यविशेषः । धुन्धुरिकाख्यात्मकं वाद्यं दुन्दुभिः तिरश्चीनवाद्यविशेषः । आनकः पटहः । पणवो ढक्काविशेषः ॥ १५ ॥ प्रेम्णा वीडेन स्मितेन च सहितमीक्षणं, दर्शन यासां तास्तथोक्ताः । व्रीडाशब्द उभयलिङ्गः । प्रेमव्रीडाभ्यां येत् स्नेहपूर्वमीक्षणं यासामिति वा कुसुमैः कुसुमानि, व्यत्ययो भक्त्यतिशयद्योतनर्थम् । पुष्पैः करणैरिति वा ॥ १६ ॥ 1 BKM न्यरुन्धयन् 2 B.K 1 यत् स्मित तत्पूर्व 3 BK,M र्थः रा० कृ० अथ सुभद्रा, द्रौपदी कुन्ती, विदुरः, युधिष्ठिरः, गान्धारी. धृतराष्ट्रः, यमौ नकुल सहदेवी, वृकोदरो भीमः, धौम्यः पुरोहितः, मत्स्यसुतादयः सत्यवत्यादयः स्त्रियः सन्तः शार्ङ्गधन्वनः कृष्णस्य विरहं न सेहिरे । नासहन्त ॥ १.१० ॥ युयुत्सुः, गौतमः कृपः विमुद्यन्तः मोहं गताः सत्सङ्गात् मुक्तदुस्सङ्गः बुधः ज्ञानी कीर्त्यमानं सद्भिरितिशेषः । रोचनं रुचिकरं यस्य भगवतो यशः सकृत् एकवारमप्याकर्ण्य श्रुत्वा हातु सत्सङ्गं त्यक्तु नोत्सहते न शक्नोति तस्मिन् श्रीकृष्णे दर्शनस्पर्शनालायशयनासन भोजनैः न्यस्तधियः समर्पितबुद्धयः पार्थाः कुन्तीपुत्राः युधिष्ठिरादयः विरह श्रीकृष्णस्य वियोगं कथं सहेरन् ? न कथमपीति भावः ।। ११. १२ ॥ ते पार्थादयस्सर्वे स्नेहसम्बद्धाः अनुद्रुतचेतसः कृष्णमनुसूचिताः अनिमियैः अक्षैः नेत्रैः तं श्रीकृष्णं वीक्षन्तस्तत्र तत्र विचेलुः सञ्चरन्ति स्म ॥ १३ ॥ 316 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-10-17 देवकीसुते श्रीकृष्णे अगारात् भवनात् निर्याते निर्गच्छति सति, अभद्रममङ्गलं मा स्यात् मा भवेदिति बान्धवस्त्रियः कुन्तीद्रौपद्यादयः औत्कण्ठ्यात् प्रेमातिशयात् उद्गलत् प्रस्रवत् बाष्पं अश्रुजलं न्यरुन्धन् स्तम्भितवत्यः ॥ १४ ॥ श्रीकृष्णप्रयाणकाले मृदङ्गशङ्खभेर्यः वीणापणवगोमुखाः चर्चर्या कघण्टाद्याः दुन्दुभयः एते सर्वे वाद्यविशेषाः समं युगपत् नेदुः दध्वनुः ॥ १५ ॥ कुरुनार्यो दिदृक्षवः कृष्णं द्रष्टुकामाः प्रासादशिखरारूढाः सौधाग्रमधिरूढास्सत्यः प्रेमव्रीडास्मितेक्षणाः प्रेमलज्जासूचकं यत् स्मितं हासः तेन युक्तमीक्षणमवलोकनं यासां ताः तथाभूतास्सत्यः कृष्णं कुसुमैः ववृषुः ।। १६ ।। सितातपत्रं जग्राह मुक्तादामविभूषितम् । रत्नदण्डं गुडाकेशः प्रियः प्रियतमस्य है || १७ || उद्धवस्सात्यकिश्चैव व्यजने परमाद्भुते । विकीर्यमाणः कुसुमैरेजे मधुपतिः पथि ।। १८ । अश्रूयन्ताऽऽशिषस्सत्या स्तत्र तत्र द्विजेरिताः । नानुरूपानुरूपाश्च निर्गुणस्य गुणात्मनः ॥ १९ ॥ अन्योन्यमासीत्सञ्जल्प उत्तमश्लोकचेतसाम् । कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां सर्वश्रुतिमनोहरः ॥ २० ॥ J 2 श्रीध० सितेति । गुडाका निद्रा । तस्या ईशो जितनिद्रोऽर्जुनः ॥ १७ ॥ उद्भव इति । व्यजने चामरे जगृहतुः । मधुपतिः श्रीकृष्णः ।। १८ ।। अश्रूयन्तेति । सत्याः श्रीकृष्णे तासामव्यभिचारात्, किन्तु, नानुरूपाश्च ताः अनुरूपाश्च आशिषः निर्गुणस्य परमानन्दस्य सुखी भवेत्यादयो नानुरूपाः । गुणात्मनो मानुष्यनाट्यावतारे अनुरूपाश्चेत्यर्थः । सन्धिरार्षः ।। १९ ॥ अन्योन्यमिति । सर्वासां श्रुतीनां मनोहरः उपनिषदोऽपि मूर्तिमत्यस्तं समजल्पन् अभ्यनन्दन्नित्यर्थः ॥ २० ॥ 1 Badds (गुडाका धनुर्विद्या तस्या ईश इति वा धनुर्वेदपारग इत्यर्थः ) 2 H. V मधूनां देशानां पतिः 11.5 मानुष्यवतोऽनु मनुष्यनाट्या ¹¹ वीरः- प्रियः प्रीतिविषयः । गुडाकेशः अर्जुनः प्रियतमस्य कृष्णस्य सितातपत्रं श्वेतच्छत्रं जग्राह । - कथम्भूतम् ? मुक्तानां दामभिस्सरैः विभूषितं, रत्नमयो दण्डो यस्य तत् ॥ १७ ॥

उद्धवस्सात्यकिश्चोभौ परमे श्रेष्ठेऽद्भुते च व्यजने जगृहतुः । पथि कुसुमै र्विकीर्यमाणो मधुपति र्यदुपतिः । यदूना मेव मधव इति नामान्तरम् । तच्च नवमे स्फुटीभविष्यति । रेजे रराज ॥ १८ ॥

निर्गुणस्य सत्त्वादिप्राकृतगुणरहितस्य गुणात्मनः ज्ञा¹²नादिषाड्गुण्यस्वभावस्य “सत्त्वादयो न सन्तीशे” (विष्णु. पु. 1-9-44), “तेजोबलैश्वर्य” (विष्णु. पु. 6-5-85) इत्यादिवचनात् नानुरूपाः अवाप्तसमस्तकामत्वात् अनुरूपाः भक्तिस्नेहकारितत्वात्, तत्र तत्र द्विजेरिताः, अत एव सत्या आशिषः अश्रूयन्त ॥ १९ ॥

उत्तमश्लोके कृष्णे एव चेतासि यासां तासां, कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां अन्योन्यं सर्वेषां श्रुतिमनोहरः सुखकरः श्रोत्राणि मनांसि च हरति वशीकरोतीति तथा वा सञ्जल्पः संवादः आसीत् ॥ २० ॥

1 विज गुडाका निद्रा । “निद्रा गुडाका सम्प्रोक्ता (सुप्तञ्च) प्रमीला (प्रमीया) मृत्युरुच्यते " (वैज, को. 3-6-197) इत्यभिधानम् । तस्या ईशो गुडाकेशो जितनिद्रोऽर्जुन इन्द्रकीलके विनिद्रो भूत्वा तप्ततपाः पशुपतेरेतन्नाम लब्धवान् । गुडवत् रक्तकेशो वा । दीर्घस्तु छान्दसः । मुक्तादामविभूषितं मौक्तिकमालालङ्कृतप्रान्तमण्डलं रत्नखचितदण्डं सितातपत्रं श्वेतच्छत्रं जग्राहेत्यन्वयः । हरेरात्मादेरतिशयेन प्रियत्वं " तदेतत् प्रेयः” (बृह. उ. 1-4-7) इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धं हशब्देनाह । अर्जुनस्य कैर्यातिशयदर्शी वा स्वसारथ्यकरणलक्षणापराधपरिहारार्थो वा ॥ १७ ॥ उद्धवसात्यकी च व्यजने जगृहतुरिति पूर्वेण सम्बन्धः । एवशब्दः स्वहस्ताभ्यामेव जगृहतुः, न त्वन्याभ्यां स्वदासाभ्यामित्यस्मिन्नर्थे । मधूनां यादवगोत्रविशेषाणां पतिः; मुक्ताधीशो वा । कुसुमैः कुरुपुरन्ध्रिकरकमलमुक्तैरिति शेषः पथि राजमार्गे ॥ १८ ॥ कुरुपुरे तत्र तत्र तत्समार्गे द्विजवरमुखनिस्सृताः “दुष्टान् जहि साधून् पालय पालय, अस्माननुगृहाण " इत्यादिकाशिषः शुभवाक्यप्रबन्धाः अश्रूयन्तेत्यन्वयः । कीदृश्यः ? सत्याः यथार्थविषयाः, निर्गुणस्य सत्त्वादिगुणप्रवृत्यु- दासीनस्य अण्डादुहिः स्थितस्य नानुरूपा अननुकूला इति सत्त्वादिगुणकार्याण्डे स्थित्वा सत्त्वादिगुणान् आतयति, सततं प्रवर्तयतीति गुणात्मा । अत सातत्यगमने इति धातोः उणादिप्रत्ययनिमित्तमेतद्रूपम् । तस्य पालनादिकर्तुरनुरूपाः पालनानुग्रहादिगुणात्मनो वा । चशब्दस्समुच्चये, इवार्थे वा ॥ १९ ॥ न केवलं कुरुपुरस्त्रियो हरौ पुष्पावकिरणमकुर्वन्, किन्तु स्तुतिमपीति भावेनाह - अन्योन्यमिति । उत्तमश्लोकचेतसां कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां सर्वश्रुतीनां वेदाभिमानिनीनां देवतानां मनोहरः सर्वेषां जन्तूनां श्रुती: श्रवणानि मनांसि च हरतीति वा । परस्परं सञ्जल्पः स्तुतिलक्षणः संलाप आसीदित्येकान्वयः ॥ २० ॥ रा० कृ० प्रियः हरेरिष्टः गुडाकेशः गुडाकायाः निद्राया ईशः जितनिद्रः प्रियतमस्य हरेः कृते मुक्तादामविभूषितं मौक्तिकमालालङ्कृतं रत्नदण्डं रत्नखचितदण्डं सितातपत्रं श्वेतच्छत्रं जग्राह गृहीतवान् ॥ १७ ॥ 318 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-10-21 उद्धवस्सात्यकिश्च परमाद्भुते परमश्रेष्ठे अद्भुते च व्यजने, जगृहतुरिति शेषः । मधुपतिः मधूनां यादवानां पतिः श्रीकृष्णः पथि मार्गे कुसुमैः विकीर्यमाणः रेजे बभासे ॥ १८ ॥ भगवतो निर्गुणस्य नानुरूपाः अननुरूपाः गुणात्मनः तस्य अनुरूपाश्च सत्याः द्विजेरिताः ब्राह्मणोक्ता आशिषः तत्रतत्र अश्रूयन्त श्रुताः ।। १९ ।। उत्तमश्लोकचेतसां उत्तमश्लोके पुण्यकीत भगवति सक्तं चेतः यासां तासां कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां अन्योन्यं सञ्जल्पः संवादः सर्वश्रुतिमनोहरः सर्वेषां श्रोत्रचित्ताकर्षकः अथवा सर्वश्रुतीनां मनोहरस्सन् आसीत् वक्ष्यमाणप्रकारेण प्रावर्तत ॥ २० ॥ स्त्रिय ऊचुः सवै किलाऽयं पुरुषः पुरातनो य एक आसीदविशेष आत्मनि । अग्रे गुणेभ्यो जगदात्मनीश्वरे निमीलितांत्मन्निशि सुप्तशक्तिषु ॥ २१ ॥ स एव भूयो निजवीर्यचोदितां स्वजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीम् । अनामरूपात्मनि रूपनामनी विधित्समानोऽनुससार शास्त्रकृत् ॥ २२ ॥ स वा अयं यत्पदमत्र सूरयो जितेन्द्रिया निर्जितमातरिश्वनः । पश्यन्ति भक्त्युत्कलितामलात्मना नंन्वेष सत्त्वं परिमार्तुमर्हति ।। २३ ।। स वा अयं सख्यनुगीतसत्कथो वेदेषु गुह्येषु च गुह्यवादिभिः । य एक ईशो जगदात्पलीलया सृजत्यवत्यत्ति न तत्र सज्जते ॥ २४ ॥ यदा धर्मेण तमोधियो नृपा जीवन्ति तत्रैष हि संत्त्वतः किल । भगं सत्यमृतं दयां यशो भवाय रूपाणि दधद्युगे युगे ।। २५ ।। अहो अंलं श्लाध्यतमं यदोः कुलं अहो अलं पुण्यतमं मधोर्वनम् । 11 यदेव पुंसामृषभः श्रियः पतिः स्वजन्मना चङ्क्रमणेन चाञ्चति ॥ २६ ॥

1. 2. 3. 4. 5 6. 7. 8. 9. 10. 11 12. 13 Mak 1 श्रीध० तत्र तेजस्सौन्दर्याद्यतिशयेन विस्मिताभ्यस्सखीभ्योऽन्याः स्त्रियः कथयन्ति नात्र विस्मयः कार्यः साक्षादीश्वरात्मत्वादस्येति स वै इत्यादिभिः चतुर्भिः । वै स्मरणे । किलेति प्रसिद्ध्या प्रमाणद्योतकम्। य एक एवाद्वितीयः पुरुषः आसीत् सएवाऽयं श्रीकृष्णः । कुत्राऽऽसीत् अविशेषे आत्मनि निष्प्रपले निजस्वरूपे कदा अग्रे गुणेभ्यो गुणक्षोभात्पूर्वम् । तथा निशि प्रलये च तस्य लक्षणं जगतामात्मनि जीवे निमीलितात्पनि। निमीलितात्मन् इति 3191-10-26] रागवतमहापुराणम् लुप्तसप्तम्यन्तं पदम् । जातावेकवचनम्। ईश्वरे लीनरूपेषु जीवेषु सत्वित्यर्थः । ननु जीवानां ब्रह्मत्वात् कथं लयः, तत्राऽऽह an-m सुप्तासु शक्तिषु सतीषु जीवोपाधिभूतसत्त्वादिशक्तिलय एव जीवलय ’ इत्यर्थः ॥ २१ ॥ तदेवं सृष्टेरादौ प्रलयानन्तरञ्च निष्प्रपञ्चावस्थानं उक्त्वा सृष्टिप्रलययोर्मध्ये संप्रपञ्चावस्थानमाहुः स इति । स एवाप्रच्युतस्वरूपस्थितिरेव प्रकृतिमनुससार अधिष्ठितवान् । भूयः पुनः सृष्टिप्रवाहस्य अनादित्वात् । कीदृशीम् ? निजवीर्यचोदितां स्वकालशक्तिप्रेरितां स्वांशभूतानां जीवानां मायां मोहिनीम् । अत एव सिसृक्षत, स्रष्टुमिच्छतीम्। किमर्थम् अनुससार ? अनामरूप आत्मनि जीवे रूपनामनी विधातुमिच्छन् उपाधिसृष्ट्या जीवानां भोगायेत्यर्थः । कर्माणि च विधातुं वेदान् कृतवानित्याहुः शास्त्रकृदिति ॥ २२ ॥ अस्य दर्शनमतिदुर्लभमस्माभिः लब्ध मित्याहुः

स इति । स वै अयम् । यस्य पदं स्वरूप मद्धिं वा । निर्जितो मातरिश्वा प्राणो यैः । ह्रस्वत्वमार्षम्। ते सूरय एव पश्यन्ति । केन ? भक्तत्योत्कलित उत्कण्ठितोऽपलो य आत्मा बुद्धिस्तेन । ’ दृश्यते त्वप्रयया बुद्धया’ (कठ. उ. 3-12 ) इति श्रुतेः । बुद्धिवैमल्यस्याऽपि अयमेव हेतुरित्याहुः । ननु हे सखि ! एष एव नः सत्त्वं बुद्धिं परिमाष्टुं सम्यक् शोधयितुमर्हति न तु योगादय इत्यर्थः । यद्वा नुं अहो एष सत्त्वं ज्ञानं परिमाष्टुं नाशयितुं दूरगमनेन अप्रत्यक्षीभवितुं नार्हति । किन्त्वनेन सहैव ‘गन्तव्यमित्यर्थः ॥ २३ ॥ पुण्यश्लोकतामाहुः - स इति । हे सखि ! यो वेदेषु रहस्यागमेषु च रहस्यनिरूपकैः अनुगीतसत्कथः, अनुगीताः सत्यः कथा यस्य स एवायम् । गानप्रकारमाहुः य एक ईश इत्यादिना ॥ २४ ॥ S एवम्भूतस्य नानावतारे कारण माहुः यदा हीति । तमोव्याप्ता घी येषां ते नृपाः यदाऽधर्मेण जीवन्ति केवलं प्राणान् पुष्णन्ति तत्र तदैष एव भवाय स्थित्यै सत्त्वतो विशुद्ध सत्त्वेन रूपाणि दधत् भगादीनि धत्ते प्रकटयति युगे युगे तत्तदवसरे । भगमैश्वर्यम् । सत्यं सत्यप्रतिज्ञत्वम् । ऋतं यथार्थोपदेशकत्वम् । दयां भक्तकृपाम् । यशोऽद्भुतकर्मत्वम् ॥ २५ ॥ 10

विशेषतः श्रीकृष्णावतारसौभाग्यं वर्णयन्ति – अहो इत्यादिभिः पञ्चभिः । यत् यस्मादेष पुरुषोत्तमः श्रियः पतिः स्वजन्मना यदोः कुलमञ्चति पूजयति सत्करोति, अतः श्लाध्यतमं तत् । चङ्कमणेन च मधोर्वनं मधुरां " सत्करोत्यतः तत्पुण्यतममिति तमबर्थस्यापि अत्यन्तातिशये अलमिति । तत्राप्याश्चर्ये अहो इत्युक्तम् ॥ २६ ॥

1. BH,V ‘नम् 2. H,V add इव लक्ष्यते 3. H, Vomit स 4. BH,V हे सखि एष 5 H, Vadd एव नः 6. Badds (अस्माभिः ) 7. H,V सत्कथाः 8. H,V ‘तारकारणत्व’ 9 H. Vadd ‘रूपेण 10. H, V °ति 11. Badds अचति 12. B तमप्प्रत्ययार्थस्या; H. V तमप्प्रत्ययस्यात्यन्तातिशयेन ¹² वीर- सञ्जल्पमेवाह - स वै किल इत्यादिभिर्दशभिः । तावत् प्रलयदशायां कृत्स्नजगदुपादानत्वेन निमित्तत्वेन च य एकोऽवस्थितः, यश्च ततो “बहु स्यां प्रजायेय”, (तैत्ति. उ. 2-6) “नामरूपे व्याकरवाणि” (छान्दो. उ. 6-3-2) इति सङ्कल्पपूर्वकं नामरूपव्याकर्ता यश्च “तस्य ह वा एतस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतादृग्वेदः, यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै” (सुबा. उ. 2-1) इति वे¹³दादिभिः कर्तृत्वेन, तत्प्रवर्तकत्वेन च प्रसिद्धः, यश्च मुमुक्षुभिः ध्येयो दृश्यश्च ¹⁴वेदान्तवेद्यस्वरूपस्वभावः, यश्च जगत्सर्गस्थितिलयलीलः स एवायं कृष्ण इति जल्पन्ति चतुर्भिः । निशि प्रलयदशायां गुणेभ्यः सत्त्वादिगुणोन्मेषादग्रे पू¹⁵र्वं सुप्तशक्तिषु सतीषु कर्मरूपशक्तिषु सुप्तासु फलप्रदानाय अप्रवृत्तास्वित्यर्थः । आत्मनि स्वस्मिन् जगदात्मनि सूक्ष्मचिदचिद्रूपजगच्छरीरके कार्यदशायां जगदन्तरात्मनीति वा ईश्वरे नियन्तरि निमीलितात्मन् आत्मा मतिः निवृत्तसर्गादिसङ्कल्पे स्वस्मिन्नविशेषे सति विशेषाः पृथिव्यादिभूतानि “महदाद्या विशेषान्ता” इति प्रयोगात् तच्च प्रदर्शनार्थं कार्यवर्गरहिते सति नामरूपविभागरहिते सतीति वा ¹⁶एकोऽद्वितीयः एक अविभक्तचिदचिच्छरीरकतया एकः उपादानभूतः । अविभक्तनामरूपता हि उपादानता । अद्वितीयः निमित्तान्तररहितः । एक इत्यनेन उपादानत्वोक्तत्या निमित्तस्यैव धीस्थत्वात् अद्वितीय इत्यनेन निमित्तान्तरनिषेधः । एवंविधो य आसीत् स एवायं किल श्रीकृष्ण इत्यनेनान्वयः ॥ २१ ॥

स एव भूय इति । य एकोऽद्वितीयो भूत्वा भूयः निजवीर्यचोदितां “बहु स्याम्” (तैत्ति. उ. 2-6) इत्यादिस्वसङ्कल्पप्रेरितां स्वजीवमायां स्वशेषभूतजीवतिरोधायिकां प्रकृतिं, ¹⁷प्रति सिसृक्षतीं स्त्रष्टुमुन्मुखीं अनुससार । अन्तरात्मतया प्रविश्य नामरूपे व्याकरोदित्यर्थः । कथम्भूतः ? अनामरूपात्मनि, न विद्येते नामरूपे यस्य तस्मिन्नात्मनि जीवे रूपनामनी नामरूपे विधित्समानश्चिकीर्षुः शास्त्रकृद्वेदप्रवर्तको यः, स एवाऽयं श्रीकृष्णे वर्तते इत्यर्थः ॥ २२ ॥

स वा इति । निर्जितानीन्द्रियाणि अन्तर्बाह्यानि यैः निर्जितः मातरिक्षा प्राणो यैस्ते सूरयः भक्त्योत्कलितं संयुक्तं अत एवाऽमलं चेतस्तेन यस्य पदं स्वरूपं पश्यन्ति योऽयञ्च सत्त्वमन्तःकरणं परिमार्ष्टु शोधयितुं अर्हति स एवाऽयं कृष्णः ॥ २३ ॥

स इति । हे सखि! गुह्येषु वेदेषु वेदान्तेषु, गुह्येष्विति विशेषणात्, वे¹⁸दवादिभिः वेदान्तगुह्यरूपस्वरूपगुणयाथात्म्योपदेष्टृभिश्च अनुगीतासु गीयमाना सती विशुद्धा कथा यस्य य¹⁹श्चैक एव सन्नात्मनः स्वस्य लीलया लीलार्थं जगत् सृजति अवति रक्षति अत्ति संहरति, तत्र जगति न सज्जते । जगदन्तरात्मतया स्थितः तद्गतदोषैः न सज्जते च, न पक्षपातीति स एवाऽयं कृष्णः ॥ २४ ॥

नन्वेवंविधश्चेत् किमर्थं यादवान्यतमरूपेण अवतिष्ठत इत्याशङ्कायां दुष्कृद्विनाशाय साधुपरित्राणाय च प्रतियुगमवतीर्यावतीर्य, अधुना एवंरूपेणावतीर्ण इत्यभिप्रायेण जल्पन्ति - यदेति । यदा तमोधियो नृपाः । तमोजुष इति च पाठः । तत्र तामसा अत एवाधर्मेण जीवन्ति तत्र तदैष उक्तविधो भगवान् भवाय दुष्कृद्विनाशपूर्वकं साधूनां अभ्युदयाय सत्त्वतः शुद्धसत्त्वमयानि रूपाणि युगे युगे दधद्विभ्राणः । भगमैश्चर्यं, सत्यं वाचिकं ऋतं पुण्यं कर्म दयां यशश्च धत्ते । स्वाभाविकैर्धर्मैरनपेत एव अवतिष्ठत इत्यर्थः । ऋतशब्दः पुण्यशब्दवाची । “एवं पुण्यस्य कर्मणो दूरादुन्धो वाति” (म. ना. उ. 9-7) इत्यत्र, “एवमनृतादात्मानं जुगुप्सेत्” (म. ना. उ. 8-2) इति पुण्यप्रतियोगित्वेन अनृतशब्दप्रयोगात् भगवत्कर्मणां²⁰ पुण्यं, तन्नाम वदतां श्रोतॄणाञ्च पुण्यावहत्वम् ॥ २५ ॥

यतो भगवानुक्तविधः श्रीमन्नारायण एवं श्रीकृष्णरूपेण यदुकुलेऽवतीर्य मधुवने विहृत्य द्वारका²¹मधिवसन् प्रजाः पालयन् अष्टभिर्महिषीभिरन्याभिश्च विहरति । अतो यदुकुलमधुवनद्वारकामहिष्यादीनां भाग्यं तपश्चैतावदिति वाचा मनसा वा अवगन्तुम् अशक्यमित्यभिप्रायेण जल्पन्ति - अहो इत्यादिभिः षङ्गिः । यदोः कुलं, अलं नितरां श्लाघ्यतमं, मधोः वनं अलं नितरां पुण्यतमञ्च । कुतः ? यद्यस्मात् पुंसां सe²²त्त्वता ऋषभो नायकः श्रियो लक्ष्म्याः पतिरेष भगवान् श्रीकृष्णः स्वजन्मना यदुकुलं चङ्क्रमणेन पुनः पुनः सञ्चारेण मधुवनञ्चाञ्चति प्रशस्तं करोतीत्यर्थः ॥ २६ ॥

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8 9 10. 1 विज० कोऽसाविति तत्राह स वै इति । हर्यपेक्षया अप्रधानत्वात् गुणशब्दवाच्येभ्यो महदादि- तत्त्वेभ्योऽग्रे निशि महाप्रलये सुप्तशक्तिषु शक्यत्वात् तदधीनत्वात् शक्तिशब्दवाच्यासु सत्त्वादिगुणाभिमानिनीषु श्रीभूदुर्गासु सुप्तासु जगद्व्यापारान् विहाय हरौ रममाणासु सतीषु य एकः प्रधानो जगदात्मनि जगदादानकर्तरि जगत्संहर्तरि न विशेषोऽधिको यस्मात्सोऽविशेषः । तस्मिन् ईश्वरे ईशानादिशक्तिमति “स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठितः " ( छान्दो. उ. 7-24-1) इति श्रुतेः स्वरूपाधारे स्थितो निमीलितात्मा “तुच्छ्येनाभ्यपिहितं यदासीत्” इति श्रुतेः गुणतोऽल्पतया तमआदिरूपया प्रकृत्या निगूहित आसीत्स पुरातनः पुरुषो विष्णुरयं कृष्णः किल परमार्थः सत्यम् । नैवानयोः कश्चिद्विशेष इत्यन्वयः ॥ २१ ॥ स परमपुरुष एव भूयः पुनः सृष्टिदशायां स्वजीवमायां प्रकृतिं स्वभायां महालक्ष्मीमनुससार । तस्यां वीर्यमधादित्यन्वयः । कथम्भूताम् ? निजवीर्यचोदितां स्वसामध्येंन प्रेरितां सिसृक्षती सृष्टीच्छावतीम् । कथम्भूतः सः ? अप्रसिद्धगुणत्वात् अप्राकृतरूपत्वाच्च अनामरूपात्मरूपात्मनि स्वस्मिन्नाधारे रूपनामनी विधित्समानो रूपनामात्मकं प्रपचं स्त्रष्टुमिच्छन् शास्त्रकृत् सकलनियमनकर्ता य एवंविधः स हरिरयं किलेत्यन्वयशेषः ॥ २२ ॥ अत्र कर्मभूमौ जितेन्द्रियाः प्राणायामेन निर्जितमातरिश्वानो वशीकृतप्राणाः सूरयो भक्तया उत्कलितेन विकसितेन उत्कण्ठितेन वाऽमलेन रागादिमलरहितेन आत्मना स्वरूपान्तः करणेन यत्पदं यस्य स्वरूपं पश्यन्ति, सवाऽयं कृष्णः किलेत्यन्वयः । एष कृष्णः सात्त्विकानामनुग्राहकः अस्माकं सत्त्वं स्वविषयकं ज्ञानं परिमाष्टुं नाशयितुं नार्हति । परिपूर्वोमार्ष्टिर्वर्जनार्थः । नन्वित्यनेन “अपपरी वर्जने” (अष्टा. 1-4-88 ) इति सूत्रं प्रमाणयति । न त्विति पाठः सुगमः । कर्मणा अन्तःकरणशुद्धिः किं न स्यादिति तत्राह न त्विति । एष कर्मणा सत्त्वं अन्तःकरणं परितः सर्वतो मार्छु शोधयितुं नार्हति किन्तु भक्त्या श्रवणाद्युपायसंस्कृतया यावदन्तःकरणं शुध्यति तावन्न कर्मणेति भावः ॥ २३ ॥ यो वेदवादिभिरनन्तवेदेषु गुह्येषु उपनिषत्सु च अनुगीतसत्कथः निरन्तरोदितसच्चरितो यश्चैक एव ईशः, यश्चात्पलीलया जगत् सृजति, सृष्टमवति, तत्तद्योग्यकर्मफलभुक्तये, अत्ति संहरति, यश्च जगति न सज्जते आप्तकामत्वात्फलं नाऽऽदित्सति । हे सखि । स एवाऽयं कृष्ण इत्येकान्वयः । गुह्यवादिभिरिति पाठे उपनिषद्विचारकुशलै- रित्यर्थः ॥ २४ ॥ 322 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-10-26 तमोधिकास्तामसा असुरप्रकृतयो नृपा अधर्मेण धर्मविरुद्धेन श्रुतिस्मृत्यविहित प्राणिहिंसादिकर्मणा यदा जीवन्ति स्वशरीरयात्रां कुर्वन्ति, तत्र तदैष हरिः सात्त्वतः सात्त्विकान् देवादीन् अनुगृह्णन् धर्मादिनामवन्ति रूपाणि युगे युगे दधत् दधानो वर्तते इति शेषः । वराहमत्स्यादिरूपस्य भूम्युद्धरणकर्मणा धर्माख्या, कपिलादेः अणिमाद्यष्टैश्वर्ययोगात् षड्गुणपूर्णत्वात् भगाख्या, कल्क्यादेः तमो विनाश्य सत्त्वगुणमभिसम्बध्यानन्तगुणाभिव्यञ्जकतया विशेषानन्दरूपत्वात् सत्याख्या, व्यासादेः ज्ञानप्रवर्तकत्वेन ज्ञानविशिष्टत्वादृताख्या, किमर्थं भवाय चरणप्रणतजनाभिवृद्धये । तस्मादिदानीं अधर्मप्रवर्तकान् जरासुतादीनिगृह्णन् देवावतारान् युधिष्ठिरादीन् अनुगृह्णन् कृष्णात्मना अवतीर्णः किलेत्यर्थः ॥ २५ ॥ प्रियश्रवाः मनोहरकीर्तिः पुंसामृषभः पुरुषोत्तम एष कृष्णो यदोः श्लाघ्यं स्तुत्यं मधुवनं च अलमत्यर्थमतिशयेन पुण्यमहो अहो आश्चर्यादाश्चर्यम् । चशब्दः समुच्चये ॥ २६ ॥ 1 K.M “स्ति’ रा० कृ० यः एकः अद्वितीयः पुरातनः सर्वहेतुनिदानभूतः पुरुषः गुणेभ्यः गुणक्षोभात् अग्रे सृष्टिप्रारम्भात् पूर्वमित्यर्थः । सुप्तशक्तिषु सुप्तासु शक्तिषु सतीषु सत्त्वादिशक्तिलये सति निशि प्रलये च जगदात्मनि सर्वजगज्जीवे ईश्वरे सकलजगदन्तर्यामिण निमीलितात्मनि प्रसुप्ते सति अविशेषे निष्प्रपचे सत्त्वादिगुणविशेषरहिते आत्मनि निजस्वरूपे आसीत्, स वै किलायं स एवाऽयं श्रीकृष्णः किल । सृष्टिप्रारम्भात् पूर्वं जीवनोपाधिभूतसत्त्वादिशक्तिलये सति प्रलये च सकलजीवेष्वीश्वरे लीनरूपेषु सत्सु निष्प्रपञ्चे निजरूपे यः पुराणपुरुषः अद्वितीयः एवाऽऽसीत् स एवायं कृष्ण इति भावः ॥ २१ ॥ शास्त्रकृत् श्वासनिष्क्रमक्षण एव वेदशास्त्राद्याविर्भावकारी स एव अप्रच्युतस्वरूपस्थितिरेव भगवान् अनामरू- पात्मनि नामरूपरहिते आत्मनि जीवे रूपनामनी व्यत्ययेन नामरूपे विधित्समानः विधातुमिच्छन् भूयः पुनः निजवीर्यचोदितां निजवीर्येण स्वकालशक्तिरूपेण चोदितां प्रेरितां स्वजीवमायां निजांशभूतानां जीवानां मोहिनीं सिसृक्षती स्रष्टुमिच्छन्तीं प्रकृतिमनुससार अनुगतवान् ॥ २२ ॥ अत्र संसारे निर्जितमातरिश्वनः निर्जितात् मातरिश्वनः प्राणवायोः, प्राणजयादित्यर्थः । जितेन्द्रियास्सूरयः ज्ञानिनः भक्तयुत्कलितामलात्मना भक्त्या उत्कलितः उत्कण्ठितः अत एव अमलः रागादिमलरहितः आत्मा बुद्धिः तेन यत्पदं यस्य भगवतः स्वरूपं पश्यन्ति जानन्ति स वा अयं स एवायं श्रीकृष्णः । ननु हे सखि, एष भगवान् सत्त्वं नः अन्तःकरणं परिमाष्टुं शोधयितुं अर्हति न तु योगादिः || २३ || हे सखि ! वेदेषु गुह्येषु वेदानुसारिरहस्यागमेषु गुह्यवादिभिः तत्त्वनिरूपकैः महर्षिभिः अनुगीतसत्कथः अनुगीताः अनवरतगानविषयीकृताः सत्कथाः यस्य सः, यः ईशः एक एव सन् आत्मलीलया आत्मनः स्वस्य लीलया मायया जगत् सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरति । किन्तु तत्र जगत्सृष्ट्यादौ न सज्जते न सक्तो भवति । अहंममेत्यभिमानं न करोति स वा अयं स एवायं श्रीकृष्णः ॥ २४ ॥ 323 1-10-27] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् यदा हि तमोषियः तमसा श्रद्धाजाड्येन व्याप्ता धीयेषां ते तथोक्ताः । ‘श्रद्धा चास्तिक्यबुद्धि’ रिति अभिज्ञैर्निरुक्ता । नृपाः अधर्मेण जीवन्ति प्रजापरिरक्षणरूपराज्योपासनं परित्यज्य स्वप्राणान् केवलं पुष्णन्ति । तत्र तदा एष हि पूर्वोक्तो भगवान् वासुदेवो भवाय लोकस्थित्यै सत्त्वत्तः नियमसङ्गराहित्यधृत्युत्साहादिरूपेण शुद्धसत्त्वेन रूपाणि नानाविधानि दधत् युगे युगे प्रतियुगं भगमैश्वर्य सत्यं सत्यसन्धत्वं ऋतं शिष्टाचारं दयां दीनेष्वनुकम्पां यशोऽद्भुतकर्मत्वं धत्ते । अत्र भगवदवतारकारणकथनव्याजेन सामान्यतो मानवजात्यै विशिष्य पालकेभ्यश्च भगवद्दिव्यगुणानुवर्णनोपं- हितयज्ञार्थकर्माचरणप्राशस्त्यमुपदिश्यते व्ययमर्यादिया ॥ २५ ॥ 1 यत् यस्मात् पुंसां ऋषभः पुरुषोत्तमः एष पुरो दृश्यमानः श्रियः पतिः लक्ष्मीनाथः । प्रियश्रवाः इति पाठे श्रोतृप्रिय कीर्तिः श्रीकृष्णः यथाक्रमं स्वजन्मना निजावतारेण चङ्मणेन सञ्चारेण च अति सत्करोति । तस्माद्धेतोः यदोः कुलं श्लाघ्यतमम् । अहो बताश्चर्यकरम् । एवं मधोर्वनञ्च अलमतिशयेन पुण्यतमं भवतीति शेषः ।। २६ ।। अहो बत स्वर्यशसस्तिरस्करी कुशस्थली पुण्ययशस्करी भुवः । पश्यन्ति नित्यं यदनुग्रहेषितं स्मितावलोकं स्वपतिं स्म यत्प्रजाः ।। २७ ।। नूनं व्रतस्त्रानतादिनेश्वरः समर्चितो ह्यस्य गृहीतपाणिभिः । पिवन्ति याः संख्यधरामृतं मुहुर्व्रजस्त्रियः सम्मुमुहु र्यदाशयाः ॥ २८ ॥ या वीर्यशुल्केन हतास्स्वयंवरे प्रमथ्य चैद्यप्रमुखान् हि शुष्मिणः । प्रद्युम्नसाम्बाम्बसुतादयोऽपरा याचाऽऽहृता भौमवधे सहस्रशः ॥ २९ ॥ एताः परं स्त्रीत्वमपास्तपेशलं निरस्तशौचं बत साधु कुर्वते । यासां गृहात्पुष्करलोचनः पतिर्नजात्वपैत्याहृतिभिर्हृदि स्पृशन् ॥ ३० ॥ एवं विधा गेंदन्तीनां स गिरः परयोषिताम् । निरीक्षणेनाऽभिनन्दन् सस्मितेन ययौ हरिः ॥ ३१ ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

श्रीध० द्वारकां श्लाघन्ते अहो इति । अहो बताश्चर्यम् । किं तत् ? कुशस्थली द्वारका । स्वर्ग उत्कृष्ट इति यद्यशस्तस्य तिरस्करी परिभवकर्त्री । भुवश्च पुण्ययशस्करी पुण्ययशः कर्त्री भवति । यत् यतः यत्प्रजा यत्रत्यास्सर्वाः प्रजाः स्वानुग्रहेणेषितं प्रेषितम् । स्मितपूर्वकः अवलोकः यस्य तम् । यद्वा 324 अनुग्रहार्थमिषितमिष्टम् ।व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् 1-10-31] अनुग्रहोषितमिति पाठे स्वानुग्रहार्थं उषितं कृतनिवासम् । ऐकपद्य पाठे तु अनुग्रहेणेषितं प्रेषितं यत् स्मितं तत्पूर्वकोऽवलोको यस्य तम् । स्वस्याऽऽत्मनः पतिं श्रीकृष्णं न त पित्रादिवदेहमांत्रपतिं नित्यं पश्यन्ति स्म । नैतत् स्वर्गे अस्तीत्यर्थः ॥ २७ ॥ नून मिति । हे सखि ! अस्य गृहीतपाणिभिः पत्नीभिरीश्वरोऽयमेव नूनं जन्मान्तरेषु समर्चितः । यस्मिन्नधरामृते आशयश्चित्तं यासां ताः सम्मुमुहुः । सम्मोहं प्राप्ता इति मनोहरत्व मुक्तम् ॥ २८ ॥ एतत् प्रपञ्चयति.

या इति द्वाभ्याम् । वीर्य प्रभाव एव शुल्कम् मूल्यं येन शुष्मिणो बलिष्ठान् । प्रद्युम्रश्च साम्बश्च अम्बश्च सुता यासां रुक्मिणी - जाम्बवती - नाग्नजितीनां ता आदिर्यासां सत्यभामादीनां ताः, याचापराः । अस्य श्लोकस्य उत्तरश्लोकेनान्वयः ॥ २९ ॥ एता इति । एताः स्त्रीत्वमेव परं केवलं साधु शोभनं कुर्वते । किम्भूतम् ? अपास्तं गतं पेशलं भद्रं स्वातन्त्र्यं यस्मात् तत् । निरस्तं शौचं शुचित्वं यस्मात्तथाभूतमपि जातु कदाचिदपि नापैति न निर्गच्छति । आहृतिभिर्व्याहारैः । यद्वा पारिजातादिप्रियवस्त्वाहरणैः हृदि स्पृशन् आनन्दयन् ॥ ३० ॥ एवंविधा इति । एवंविधा विचित्रा गिरः सस्मितेन निरीक्षणेनाभिनन्दन् स हरिर्ययौ ॥ ३१ ॥ 18 स्मितपूर्वावलोकम् HV स्मितपूर्वावलोकनम् । 2. H V 3 HV मात्रस्य पतिं 4 HV विशुष्पि’ 5 B र्व्यवहारैः ²² वीर- अहो बतेति । कुशस्थली द्वारका । स्वर्यशसः कर्मणि षष्ठी । स्वर्लोकय²³शसः तिरस्करी । भुवो भूमेः पुण्यं यशश्च करोत्यावहतीति तथा । तदेव व्यञ्जयितुं विशिंषन्ति । यत्प्रजाः यद्यस्यां कुशस्थल्यां प्रजा, यत् यस्मात् अनुग्रहेणोषितं अधिवसन्तं स्मितयुक्तोऽवलोको यस्य तं स्वपतिं आत्मनायकं नित्यं पश्यन्ति स्म । यदनुग्रहार्थं यत्प्रजाविषयकानुग्रहार्थं उषितमिति वा अन्वयः ॥ २७ ॥

नूनमिति । अस्य कर्तरि षष्ठी । अनेन कृष्णेन गृहीताः पाणयो यासां ताभिः कर्त्रीभिर्व्रतैः उपवासादिभिः स्नानैः पुण्यज²⁴लस्नानहोमैः आदिशब्देन दानादिभिश्च । व्रतादीनां समाहारद्वन्द्वेन एकत्वम् । एभिस्साधनैः नूनं ईश्वरः समर्चितः, पूर्वजन्मनीति शेषः । कुत एतदनुमीयत इत्यतो विशिंषन्ति । या अस्य गृहीतपाणयः स्त्रियः हे सखि! अधरामृतं मुहुर्मुहुः पिबन्ति अनाराधितेश्वराणां एतद्दुर्लभमिति भावः । कस्याधरामृतम् ? यस्मिन्नाशयो मनो यासां ता व्रजस्त्रियः सम्मुमुहुः । तस्य श्रीकृष्णस्य अधरामृतमित्यन्वयः ॥ २८ ॥

या इति । या इत्यस्यैताः इत्युत्तरेणान्वयः । शुष्मिणो मत्तान् चैद्यप्रमुखान् शिशुपालप्रभृतीन् स्वयंवरे प्रमथ्य मथनपूर्वकं विजित्य वीर्यमेव शुल्कमुपायनत्वेन देय ²⁵तेन या आहृताः प्रद्युम्नसाम्बप्रसवादयः स्त्रियः । तत्र प्रद्युम्नप्रसवा रुक्मिणी । साम्बप्रसवा जाम्बवती । आदिशब्देन सत्यभामादिसङ्ग्रहः । तथाऽपरा अन्याश्च याः स्त्रियः भौमवधे नरकासुरवधे सहस्रशः षोडशसहस्रसङ्ख्याका आहृताः ॥ २९ ॥

एता स्सर्वाः निरस्तं शौचं पवित्रता येन अपास्तपेशलं मार्दवं येन तथाभूतमपि स्त्रीत्वं परं केवलं साधु यथा तथा कुर्वते कुर्वन्ति । बत इत्याश्चर्ये । तदेव दर्शयितुं विशिंषन्ति । यासां स्त्रीणां गृ²⁶हात्पतिर्जन्ममरणक्लेशात् रक्षणकर्ता पुष्करलोचनः कमलनयनः श्रीकृष्णः कदाचिदपि नापैति न त्यजति । कथम्भूतस्सन्? आहृ²⁷तिभिः हे रुक्मिणि! एहीत्यादिभिरा²⁸हृतैः हृदि स्पृशन् हृदयङ्गमस्सन् । सोऽयं श्रीकृष्णो यातीत्यर्थः ॥ ३० ॥

वदन्तीनां जल्पन्तीनां पुरयोषितां एवंविधाः गिरः उक्तीः सस्मितेन निरीक्षणेनैवाभिनन्दन् स हरिर्ययौ ॥ ३१ ॥

1. 2. 3 4 5 6. विज० अनुग्रह इति तादर्थ्ये सप्तमी भक्तानुग्रहार्थे क्षितं उषितं मुखे स्थितं यत् स्मितं तेन युक्तोऽवलोको यस्य स तथोक्तः तम् । क्षि-निवासगत्योरिति धातुः । भक्तेष्वनुग्रहेण यदीक्षितं गोपवधूरुद्दिश्य स्मितयुक्तावलोकश्च यस्य सः तथोक्तस्तं वा । स्वपतिं स्वस्वामिनं श्रीकृष्णं यत्प्रजाः यत्रत्याः प्रजा नित्यं पश्यन्तीति यत् यस्मात् तत् तस्मात् कुशस्थली द्वारावती स्वर्यशसस्तिरस्करी स्वर्गकीर्तिनिरासिनी भुवो यशस्करी चेत्यन्वयः । तदैक्षत इति ईक्षणव्यपदेशात् ईक्षितं इच्छा । भक्तानुग्रहेच्छया सहितौ स्मितावलोकौ यस्य स तथा तमिति वा ॥ २७ ॥ अस्य श्रीकृष्णस्य पाणिना गृहीताः पाणयो यासां ताः, तथा ताभिरस्य भार्याभिः नूनं निश्चयेन व्रतस्नानादिनेश्वरः पूर्वं सम्यगर्चितः सत्कृतः याः व्रजस्त्रियो यदाशया यस्याऽधरामृतमाधुर्यस्य आस्वादनेच्छया सम्यक् मुमुहुः । हे सखि ! तदधरामृतं मुहुः पिबन्तीति यत्तस्मादित्येकान्वयः । हे सखि ! याः स्त्रियोऽस्याधरामृतं पिबन्ति । अनेन गृहीतपाणिभिः ताभिः नूनं व्रतादिनेश्वरः समर्चितो यदाशया व्रजस्त्रियो मुमुहु रिति वाऽन्वयः ॥ २८ ॥ ताः का इति तत्राऽऽङ्गुः या इति । विशुष्मिणो विशिष्टबलान् चैद्यप्रमुखान् शिशुपालादीन् प्रमथ्य विलोड्य पराजित्य स्वयंवरे वीर्यमेव शुल्कमुत्कोचं, तेन याः स्त्रियो हृता आनीतास्ताः । प्रद्युप्रश्च साम्बश्च तौ प्रमुखौ येषान्ते तथा प्रद्युम्नसाम्बप्रमुखाः, ते आत्मजा यासां ता स्तथोक्ताः रुक्मिण्याद्या, याचापराः सहस्रशः कशेर्वादिशतोत्तरषोडशसहस्त्रसङ्ख्याः भौमवधे आहृताः ॥ २९ ॥ एताः पुरा अमिपुत्रत्वे कृष्णभार्यात्वाय स्त्रीत्वमवाप्तये आप्तुं समं सम्भूय साधु शोभनं तप आख्यं कुर्वतेऽकुर्वत । बत हर्षे । निरस्तशोकमिति क्रियाविशेषणं वा । कुतः पुष्करलोचनः पुण्डरीकाक्षः पतिराकृतिभिराकारैः चेष्टाविशेषैः हृदि स्पृशन् यासां गृहाज्जातु कदाचिदपि नापैति यस्मात्तस्मादित्यन्वयः ॥ ३०,३१ ॥ 1 Kadds भित्रं पदं रा० कृ० यत् यस्मात् यत्प्रजाः यत्पुरीवासिन्यः प्रजाः अनुग्रहेषितं स्वानुग्रहार्थ इषितं इष्टं स्मितावलोकं स्मितपूर्वावलोकनं स्वपतिं स्वस्य आत्मनः पतिं श्रीकृष्णं नित्यं पश्यन्ति स्म । यत्तदोर्नित्यसम्बन्धात् तस्मात्, सा 326 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-10-32 कुशस्थली द्वारका स्वर्यशस्तिरस्करी उत्कृष्टस्य स्वर्गस्याऽपि यशसः तिरस्करी परिभवकर्त्री । अपि च भुवः भूलोकस्य पुण्ययशस्करी भवतीति शेषः ॥ २७ ॥ हे सखि ! याः भगवता गृहीतपाणयः स्त्रियः अधरामृतं भगवतः अधरसुधां मुहुः पिबन्ति । व्रजस्त्रियश्च यदाशयाः यदधरामृतासक्तचित्ता एव सत्यः सम्मुमुहुः सम्मोहं प्रापुः । ताभिः अस्य भगवतः श्रीकृष्णस्य गृहीतपाणिभिः अनेन श्रीकृष्णेन गृहीताः पाणयो यासां ताभिः पत्नीभिरित्यर्थः । ईश्वरः अयमेव भगवान् व्रतस्त्रानहुतादिना नूनं जन्मान्तरेषु समर्चितः । अन्यथा कथमेताः स्त्रियो जगदीश्वरस्य वाल्लभ्यमनुभवितुं अर्हन्तीति भावः । P अधरामृतपदेन वाक्सुधा व्यज्यते । सम्मुमुहुरित्यनेन भगवल्लीनमनस्कतापरपर्यायात्मविस्मृतिर्गम्यते । तथा च कौरवेन्द्रपुरस्त्रीभिः व्रजस्त्रीपर्यालोचनया भगवदूहीतपाणीनां स्त्रीणाम् आधिक्यकथनेऽपि सूक्ष्मेक्षिकया परिशीलने व्रजस्त्रीणामाधिक्यमेव व्यज्यते । तथाऽहि - “पिबन्ति यास्सख्यधरामृतं मुहुः” इत्यनेन तासां तदृहीतपाणीनां तदधरामृतपानज्ञानस्फुरणमास्ते । व्रजस्त्रीणान्तु भगवदधरामृतास्वादभावनयैव आत्मविस्मृतिः जायते। अहो व्रजाङ्गनानां भक्तिरसावेशः ! किञ्च पूर्वत्र सुखपारवश्यं विषयेन्द्रियसन्निकर्षजन्यम् । अत्र तु भावनामात्रजन्यम् । भक्तिश्च भावप्रधाना । अत एव व्रजस्त्रीभक्तिः नारदादीनामपि भागवतोत्तमानां प्रशंसापात्रमास्ते ॥ २८ ॥ प्रद्युम्बाम्बसुतादयः । प्रद्युम्नः, साम्बः, अम्बः सुताः यासां ताः रुक्मिणी जाम्बवती नानजित्यः । ताः आदिर्यासां ताः सत्यभामादयः याः स्त्रियः वीर्यशुल्केन स्वयंवरे विशुष्मिणः प्रमत्तान् चैद्यप्रमुखान् शिशुपालादीन् प्रमध्य विजित्य हृताः आहृताः । किञ्च अपराः याः स्त्रियः, भौमवधे भौमस्य नरकासुरस्य वधे कृते सति सहस्रशः हृतास्सन्ति । ता एतास्सर्वास्त्रियः अपास्तपेशलं विगतस्वातन्त्र्यं निरस्तशौचं अपाकृतशुचित्वमपि स्त्रीत्वं परम् अत्यन्तं साधु कुर्वते । कुत इति चेत् — आहृतिभिः प्रेयसीजनोचितव्याहारैः हृदि स्पृशन् हृदये आनन्दं जनयन् पुष्करलोचनः कमलाक्षः पतिः यासां तासां स्त्रीणां गृहात् जातु कदाचिदपि नापैति । अत्रापि श्रीकृष्णा दानन्दम् इच्छन्तीभ्यः स्त्रीभ्यः व्यतिरेकेण व्रजस्त्रीणाम् आधिक्यं व्यज्यते ॥ २९, ३० ॥ ग (व) दन्तीनां पुरयोषितां पुरस्त्रीणामेवंविधाः गिरः वाचः सस्मितेन निरीक्षणेन विलोकनेन अभिनन्दन् सः हरिः ययौ द्वारकामगच्छत् ॥ ३१ ॥ अजातशत्रुः पृतनां गोपीथाय मधुद्विषः । परेभ्यश्शङ्कितस्स्नेहात्प्रायुक्त चतुरङ्गिणीम् ॥ ३२ ॥ अथ दूरागतान् शौरिः कौरवान् विरहातुरान् । संनिर्वर्त्य दृढं स्त्रिग्धान् प्रायात् स्वनगरीं प्रियैः ॥ ३३ ॥ कुरुजाङ्गलपाञ्चालान् शूरसेनान् सयामुनान् । ब्रह्मावर्त कुरुक्षेत्रं मत्स्यान् सारस्वता नथ || ३४ || 327 1-10-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् मरुधन्वमतिक्रम्य सौवीराभीरयोः परान् । आनर्तान् भार्गवोपागाच्छ्रान्तवाह्ये मनाग्विभुः ॥ ३५ ॥ as a तत्रत्यैर्हरिः प्रत्युद्यतार्हणः । सायं भेजे दिशं पश्चादविष्ठो गां गत स्तदा ॥ ३६ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्थां संहितायां

प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने श्रीकृष्णद्वारकागमनं नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

1. 2 3. 4 5 6 7. 8 9. 10.
   श्रीध० अजातशत्रुरिति । मधुद्विषोऽपि गोपीथाय रक्षणाय स्नेहात् परेभ्यः शत्रुभ्यः शङ्कितस्सन् प्रायुङ्कः । “हस्त्यश्वरथपादातं सेनाङ्गं स्याच्चतुर्विधम् (चतुष्टयम् ) " (अम. को 2-33) इत्येवं चतुरङ्गिणीम् पृतनाम् सेनाम् ॥ ३२ ॥ अथेति । पाण्डोः कुरुवंशजत्वात् पाण्डवा अपि कौरवा एव तान् प्रियैः उद्धवादिभिस्सह ॥ ३३ ॥ कुर्विति । कुरुक्षेत्रं कुरुदेशान्तर्गतमेव । क्रमोऽत्र न विवक्षितः ॥ ३४ ॥ मर्विति । मरुर्निरुदको देशः । धन्वोऽल्पोदकः । आनर्ताख्यो द्वारकादेशः । स विभुंरुयागात् प्राप्तः । हे भार्गव ! ‘मनागीषच्छ्रान्ताः वाहाः यस्य सः ॥ ३५ ॥ तत्रेति । तत्र तत्र देशे तत्रत्यैर्जनैः प्रत्युद्यतानि निवेदितानि अर्हणानि उपायनानि यस्मै सः । सायम् अपराह्न पश्चादिशं पश्चिमां दिशं भेजे प्राप्तः । तदा च गविष्ठः स्वर्गस्थः सूर्यः गामुदकं गतः प्रविष्टोऽस्तङ्गत इत्यर्थः । “अद्भयो वा एष प्रातरुदेत्यपस्सायं प्रविशति” इति श्रुतेः । यद्वा, तदा सायङ्काले जाते रथादवतीर्य गविष्ठो धूमौ स्थितः ततो गां जलाशयं गतस्सन् पश्चात् दिशं सन्ध्यां भेजे उपासितवानित्यर्थः ।। ३६ ।। इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ 1 H.V ‘कदेश: 2 HV ‘भुः प्रागात् 3 H. V acid शौनक ! 4 HV आकाशस्थः

वीर- तदा अजातशत्रुः परेभ्यः शत्रुभ्यः शङ्कितः स्नेहान्मधुद्विषः श्रीकृष्णस्य गोपीथाय रक्षणाय चतुरङ्गिणीं हस्त्यश्वरथपदातिरूपाण्यङ्गान्यस्याः सन्तीति तथा तां सेनां प्रायुङ्ग समयुङ्ग ॥ ३२ ॥

अथ विरहेण विश्लेषेणातुरान् दुःखितान् अत एव दूरमागतान् कौरवान् युधिष्ठिरादीन् दृढं स्निग्धमनुरागो येषां तान् सम्यक् सान्त्वनेन निवर्त्य प्रियैस्सह स्वनगरीं द्वारकां प्रायात् प्रययौ ॥ ३३ ॥

कुर्वादिमरुधन्वान्तान् देशानतिक्रम्य ततः सौवीराभीरयोः परान् पश्चादवस्थितान् आनर्तान् द्वारकाक्षे²⁹त्रजनपदान् विभुर्हरिः श्रीकृष्णः उपागात् । कथम्भूतः ? हे भार्गव! मनाक् ईषत् श्रान्ता वाहा अश्वा यस्य ॥ ३४, ३५ ॥

तत्रत्यै³⁰स्त³¹दा देशस्थैः तत्र तत्र प्रत्युद्यतं शिरसि आधाय अभिमुखमानीतमर्हणं पूजासाधनं यस्य तथाभूतः या³²वत् आनर्तानुपागात्, तदा गविष्ठस्सूर्यः, गोभिः किरणैस्तिष्ठतीति व्युत्पत्तेः । पश्चाद्दिशं प्रति सायं भेजे प्राप्तः । गां भूमिं गतश्च, उदकं गतश्च - “सायमप्सु प्रविशति” इति श्रुतेः ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

विज० परेभ्यो गोपीथाय रक्षणाय चतुरङ्गिणीं हस्त्यश्वरथपदातिमंती पृतनां सेनां स्नेहात् स्नेहमात्रात् तदानीं माहात्म्यज्ञानं नास्तीति भावः ॥ ३२ ॥ स्वनगरीं द्वारवतीं प्रियैः पुरुषैरसह ॥ ३३, ३४ ॥ हे भार्गव ! शौनक ! कुरुजाङ्गलप्रभृत्येकादशदेशानतिक्रम्यागात् । श्रान्ताश्वो विभुरानर्तान् स्वाधिकृतान् देशान् उपागादित्यन्वयः || ३५ ॥ यदा हरिस्सायं सन्ध्यासमये पञ्चादिशं भेजे। कथम्भूतः ? तत्र तत्र च स्वराष्ट्रे प्रतिपदं तत्रत्यैर्जनैः प्रत्युद्यतार्हणः प्रदत्तप्राज्यधनः तदा गविष्ठः दिवि स्थितः आदित्यः गां समुद्रोदकं गतः अस्तङ्गत इत्यर्थः । “असौ वा गविष्ठोऽप्सूदेत्यस्वस्तमेति” इति श्रुतेः ॥ ३६ ॥ * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

1. K.,M. “व” 2. B,K.M add पश्चिमां दिशं 3 K.M ‘प्राहृत’ “This chapter does not end here in K&M रा० कृ० तदा अजातशत्रुः धर्मजः स्नेहात् कारणात् परेभ्यः हतबन्धुभ्यः शत्रुभ्यः शङ्कितस्सन् मधुद्विषः श्रीकृष्णस्य गोपीथाय रक्षणाय चतुरङ्गिणीं चतुरङ्गसहितां पृतनां सेनां प्रायुङ्ग प्राहिणोत् ॥ ३२ ॥ 3291-10-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अथ शौरिः श्रीकृष्णः विरहातुरान् भाविकृष्णवियोगेन दुःखितान् अत एव दूरागतान् दृढं नितान्तं स्निग्धान् अनुरक्तान् कौरवान् युधिष्ठिरादीन् पाण्डवान् सत्रिवर्त्य ससान्त्वनं निवर्त्य प्रियैरुद्धवादिभिस्सह स्वनगरीं द्वारकां प्रायात् अगच्छत् ॥ ३३ ॥ हे भार्गव ! कुरुजाङ्गलपाञ्चालान् सयामुनान् शूरसेनान् ब्रह्मावर्त कुरुक्षेत्रं मत्स्यान् अथ सारस्वतान् मरुधन्वौ निर्जलदेशमल्पजलदेश अतिक्रम्य सौवीराभीरयोः परान् आनर्तान् एतान् सर्वान् देशान् मनाक् ईषत् श्रान्तवाहः विभुः कृष्णः प्रागात् प्रययौ ॥ ३४, ३५ ॥ अपि च तत्रत्यैः तत्तद्देशीयैर्जनैः तत्र तत्र द्वारकामार्गे प्रत्युद्यतार्हणः समर्पितोपायनः हरिः सायं सायंसमये पश्चाद्दिशं पश्चिमां दिशं द्वारकाप्रदेशं भेजे। तदा गविष्ठः सूर्योऽपि गां पश्चिमसमुद्रजलं गतः प्रविष्टः ॥ ३६ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ 330 एकादशोऽध्यायः सूत उवाच आनर्तान् स उपव्रज्य वृद्धाञ्जनपदान् स्वकान् । दध्मौ दरवरं तेषां विषादं शमयन्निव ।। १ ।। स उच्चकाशे धवलोदरो दरोऽप्युरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा । दोध्यायमानः करकञ्जसम्पुटे यथाऽब्जखण्डे कलहंस उत्स्वनः ॥ २ ॥ तमुपश्रुत्य निनदं जगद्भयभयावहम् । प्रत्युद्ययुः प्रजा स्सर्वा भर्तृदर्शनलालसाः ॥ ३ ॥ तंत्रोपनीतलयो र दीप मिवाऽऽदृताः । आत्मारामं पूर्णकामं निजलाभेन नित्यदा ॥ ४ ॥ प्रीत्युत्फुल्लमुखाः प्रोचु हर्षगदया गिरा । पितरं सर्वसुहृदं मवितार मिवार्भकाः ॥ ५ ॥ नताः स्म ते नाथ संदाङ्गिपङ्कजं विरिवैरिसुरेन्द्रवन्दितम् । परायणं क्षेम मिहेच्छतां परं न यत्र कालः प्रभवेत् परः प्रभुः ॥ ६ ॥ भवाय नस्त्वं भव विश्वभावन ! त्वमेव माताऽथ सुहृत्पतिः पिता । त्वं सद्रुर्नः परमञ्च दैवतं यस्यानुवृत्त्या कृतिनो बभूविम ॥ ७ ॥ 1 2 3 4. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका आनतैः स्तूयमानस्य पुरीं निर्विश्य बन्धुभिः । एकादशे रतिः सम्यग्यादवेन्द्रस्य वर्ण्यते ॥ उत्सवै रुंच्चलत्पौर मुदञ्चद्धृजतोरणम् । उल्लस द्रन दीपालि स्वपुरं प्रभु राविशत् ।। 331 1-11-7] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् 6 आनर्ता निति । वृद्धान् समृद्धान् दरवरं पाञ्चजन्यं शङ्खम्। दध्मौ वादितवान् ॥ १ ॥ स इति । दरः शङ्खः दध्मायमानो भगवता आपूर्यमाण उच्चकाशे अतिशयेन शुशुभे इत्यन्वयः । कथम्भूतो दरः ? धवल मुदरं यस्य सः धवलोदरः । तथाप्युरुक्रमस्य कृष्णस्याधरस्य यः शोणगुण स्तेन शोणिमा यस्य सः, अधरशोणशोणिमा। स्वार्थे वा इमन् । करको करकमले तयो स्सम्पुटे मध्ये वर्तमानः कथमुच्चकाशे ? अब्जखण्डे रक्तकमलसमूहे कलहंसो राजहंसः उत्स्वनः उच्चशब्दो यथा तद्वत् ॥ २ ॥ तमिति । जगतो यद्भयं तस्य भयावहम् । प्रत्युद्ययुः प्रत्युज्जग्मुः । भर्तु दर्शने लालसा औत्सुक्यं यासां ताः ॥ ३ ॥ , ‘तत्र तस्मिन् श्रीकृष्णे उपनीताः समर्पिताः बलयः उपायनानि याभिस्ताः । निरपेक्षेऽपि तस्मिन्नादरेण समर्पणे दृष्टान्तः रवेः दीपमिवेति ॥ ४ ॥ १० प्रीतीति । पितरमर्भका इव तं सर्वसुहृद मवितारं प्रोचु रित्युत्तरेणान्वयः । सुहृत्त्वेनैव अवितारं न तु कामेन । अत्र हेतुः आत्मारामम् । तत्रापि हेतुः परमानन्दनिजस्वरूपलाभेनैव पूर्णकामम् ॥ ५॥ कि मूचु रिति तदाह- नताः स्मेति । विरिो ब्रह्मा । वैरिशाः सनकादयः । इह संसारे परं क्षेम मिच्छतां परायणं परमं शरणम् । कुतः ? परेषां ब्रह्मादीनां प्रभुरपि कालो यत्र प्रभुर्न भवेत् ॥ ६ ॥ भवायेति । अतो भवायोद्भवाय नोऽस्माकं त्वं भव हे विभावन! अनुवृत्त्या अनुगमनेन कृतिनः कृतार्थाः बभूविम जाता वयम् ॥ ७ ॥
2. H,V “रुल्लसत 2. H, V’ वा’ 3 HV °दि 4 H,V ना° 5 H,V द° 6. H, Vadd शोणीभावः 7 BH,V ° 8 HV add ‘जगद्भवभयापहम्’ इति पाठे जगतां जीवानां भवात् संसारात् यद्भयं तदपहन्तीति जगद्भवभयापहम्। 9. H,V add तत्रेत्यादिश्लोकद्वय मेकं वाक्यम् । 10 H,V add स्वसंरक्षकं 11. HV ‘शि: 12. A, B : ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका स भगवान् स्वृद्धान् समृद्धान् स्वका नानर्तान् जनपदा नुपव्रज्य तत्रत्यानां विषादं स्वविश्लेषजं शमयन्निव दरवरं शङ्खश्रेष्ठं पाञ्चजन्यं दध्मौ ध्वनयामास ॥ १ ॥

तदा स दाध्मायमानो दरवरः स्वतो धवल मुदरं यस्य तथाभूतोऽपि दामोदरस्य भगवतोऽधर¹शोणेन शोणिमा यस्य सः । स भगवत्करकमलयो स्सम्पुट उच्चकाशे² यथाऽब्जख³ण्डे रक्तकमलसमूहे उत्खन उच्चैस्खनो यस्य स हंस स्तद्वत् ॥ २ ॥

जगतो भयं येभ्यः तेषां भय मावहतीति तथा, तं निनदमुपश्रुत्य सर्वाः प्रजाः भर्तुर्भगवतो दर्शने लालसाः आसक्तचित्ताः प्रत्युद्ययुः प्रत्याजग्मुः ॥ ३ ॥

तत्राऽऽदृता आदरयुक्ता रवेर्दीपमिवात्मानं जगच्च प्रकाशयतः प्रकाशान्तरानपेक्षस्य सूर्यस्य दीपमिव उपनीतः बलिः पूजार्थं द्रव्यं याभि स्ताः ॥ ४ ॥

प्रीत्या उत्फुल्लानि विकसितानि मुखाम्बुजानि यासां तथाभूताः प्रजाः हर्षेण गद्गदया कुण्ठितया गिरा तं प्रोचुः । रविदृष्टान्ताभिप्रेतं व्यञ्जयन् विशिनष्टि । निजलाभेन नित्यनिरवधिकस्वानन्दानुभवलाभेन पूर्णकाम मवाप्तसमस्तकाम मात्मारामं स्वानुभवैकनिष्ठं, बल्यनपेक्षमिति भावः । के कमिवोचुः । सर्वेषु पुत्रेषु सुहृदं सौहार्दयुक्तमवितारं रक्षितारं पितर मर्भकाः शिशवः पुत्रा इव ॥ ५ ॥

उक्त मेवाहुः - नता इति चतुर्भिः । हे नाथ! तवाङ्घ्रिपङ्कजं प्रति नताः स्म । कथम्भूतम् ? वि⁴रिञ्चिना ब्र⁵ह्मणा, वैरिञ्चयैः सनकादिभिः सुरेन्द्रैरिन्द्रादिभिश्च वन्दितं नमस्कृतं इह क्षेमं निश्श्रेयसमिच्छतां परमुत्कृष्टं परायणं क्षेमसाधनभूतं, परमिति क्षेमविशेषणं वा । यत्र पदारविन्दे परेषां ब्रह्मादीनामपि प्रभुः तानपि वशीकुर्वन्, कालोऽपि न प्रभवेत् न समर्थो भवेत्, यत्र त्वयि विषये परः प्रभुः कालोऽपि न प्रभवेत् तस्य तव पदाम्बुजमिति वाऽन्वयः । “सर्वस्य वशी, सर्वस्येशानः” (बृह. उ. 4-4-22), “न तस्येशे कश्चन” (म. ना. उ. 1-10) इत्यादि श्रुत्यर्थोत्रानुसन्धेयः ॥ ६ ॥

हे विश्वभावन! विश्वं जगत् भावयति सत्तास्थितिप्रवृत्तिमत्करोतीति तथाभूत! त्वं नोऽस्माकं भवायाभ्युदयाय भव । “माता पिता भ्राता निवासः शरणं सुहृद् गतिर्नारायणः” (सुबा. उ. 6-1), “तं देवतानां परमञ्च दैवतम्” (श्वेता. उ. 5-7), “पतिं पतीनां परमं परस्तात्” (श्वेता. उ. 6-7), “न तस्य कश्चित्पतिरस्ति लोके नचेशिता नैव च तस्य लिङ्गम्” (श्वेता. उ. 6-9), “यो वै वेदांश्च प्रहिणोति” (श्वेता. उ. 6-18) इत्यादिश्रुत्यर्थ मनुसन्धायोचुः । त्वमेव मातेत्यादि लौकिकस्तु बन्धुरेक एव, त्वं तु सर्वविधबन्धुरिति भावः । यस्य तवानुवृत्त्या सेवया वयं कृतिनः ⁶कृतकृत्या बभूविम, स त्वं नो भवाय भवेत्यन्वयः ॥ ७ ॥

1 2 3 4 5 6 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली स कृष्णः स्वृद्धान् सुष्ठु सम्पन्नान् स्वकान् स्वीयान् नाम्ना आनर्तान् जनपदा नुपगम्य इति दरवरं शङ्खश्रेष्ठं दध्मौ पूरयामास । तेषां विषादं राजकं भयं शमयन् परिहरत्रिवेत्यन्वयः ॥ १ ॥ सः दरः पाञ्चजन्याख्यः उच्चकाशे । धवलं शुक्ल मुदरं यस्य स धवलोदरोऽतिघवलोदरोऽपि उरुक्रमस्य श्रीकृष्णस्य अधरोष्ठस्य शोणेन रागेण शोणिमा रक्तभावो यस्य स तथोक्तः । दाष्मायमानः पुनः पुनः पूर्यमाणः करावेव ने हस्तकमले तयोः सम्पुटे मध्ये वर्तमान इति शेषः । करकञ्जसम्पुटे निधाय दाध्मायमान इति वा । तत्र अब्जखण्डे करकमले स्थितः उत्स्वनः उच्चध्वनिः कलहंसो राजहंसो यथा तथेत्यन्वयः ॥ २ ॥ भर्तृदर्शनलालसाः श्रीकृष्णस्य दर्शनोत्सुकाः सर्वाः प्रजाः जगतो भवः संसारः तस्मात् भयं हन्तीति दृष्टान्तः 333 1-11-7) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् जगद्भवभयापहः, तं जगद्भयभयापह मिति पाठे, जगद्भयानां दैत्यानां सकाशात् यद्भयं तस्य नाशनः तं निनदं शङ्खध्वनिं श्रुत्वा तं कृष्णं प्रत्युद्ययु रित्यन्वयः ॥ ३ ॥ नित्यदा निजलाभेन स्वतो लब्धेन पूर्णकामम् अतएवाऽऽत्मारामं आ समन्तात् रममाणं कृष्णं नत्वा हर्षेण गदया स्खलन्त्या गिरा ताः प्रजाः प्रोचु रित्यन्वयः । कीदृश्यः ? प्रीत्युत्फुल्लं विकसितं मुखं यासां ता स्तथोक्ताः । उपनीतः समर्पितो बलि भागधेयो याभि स्ता स्तथा । बलिः पूजासाधनं वा । कथमिव ? तेजःपुञ्जस्य रखे- दीप मिव, आत्मारामस्य बलिं दत्वेति शेषः । आदृताः परमादरयुक्ताः अर्भकाः बालाः पितर मिव । कथम्भूतं हरिम् ? अत्रादिदानेन पातृत्वात्पितरं सर्वस्मा दात्मादेः सुहृद मनिमित्तबन्धुं ज्ञानादिदानेन अवनकर्तृत्वा दवितारम् ॥ ४, ५ ॥ हे नाथ! तवाङ्घ्रिपङ्कजं सदा नताः स्मेत्यन्वयः । कीदृशम् ? विरिश्चिवैरिश्चसुरेन्द्र चतुर्मुखशङ्करदेवेन्द्रै- वन्दितम्, इह चेतनराशिमध्ये परं क्षेमं मोक्ष मिच्छतां भक्तानां परायणम् उत्तमाश्रयं परस्य हिरण्यगर्भस्य प्रभुः समर्थो जननमरणधर्मापादकोऽपि कालः यत्र पदारविन्दे भक्तानां न प्रभवेत् जरादिधर्मापादको न भवति । परेषां भक्तानां प्रभुः कालः यत्र भक्तानां न प्रभवेदतस्तस्याङ्घ्रिपङ्कजस्थे न समर्थ इति किं वाच्य मिति वा ॥ ६ ॥ हे विभावन ! जगत सत्तादिप्रदत्वं नोऽस्माकं भवाय ज्ञानभक्त्यादिकल्याणाय भव, यस्य तवानुवृत्त्या सेवालक्षणेनानुवर्तनेन कृतिन स्सुकृतिनो बभूविम । स त्वं नः परमं दैवतम् इष्टदेवता । नः सदुरुः निर्दोषगुरुस्थानीयञ्च त्वमेव माताऽभीष्टदानेन आत्मना त्वयैव नास्पत्प्रयत्नेन सुहृत् पिता पतिः स्वामी ॥७॥ 1 BK,M " 2 K.M स्य श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा स भगवान् स्वृद्धान् समृद्धान् स्वकान् स्वकीयान् आनर्तान् तन्नामकान् जनपदान् देशा नुपव्रज्य समीपं गत्वा तेषां तत्रत्यजनानां विषादं स्ववियोगजन्यं दुःखं शमय न्निव दरवरं शङ्खश्रेष्ठं पाञ्चजन्यं दध्मौ वादितवान् ॥ १ ॥ दाध्यायमानः उच्चैवद्यिमानः स दरः शङ्खः धवलोदरोऽपि उरुक्रमस्य कृष्णस्य अधरशोणशोणिमा, अधरस्य शोणेन रागेण शोणिमा रक्तिमा यस्य सः केवलरक्त इत्यर्थः । करकञ्जसम्पुटे भगवतः करकमलयोः सम्पुटे स्थितः अब्जषण्डे स्थितः उत्स्वनः कलहंसो यथा राजहंस इव उच्चकाशे अत्यन्तं शुशुभे ॥ २ ॥ , जगद्भयभयावहं जगद्भयहेतूनां राक्षसादीनां भयङ्करं तं निनदं शङ्खनादं उपश्रुत्य समीपे श्रुत्वा सर्वाः प्रजाः भर्तृदर्शनलालसाः भर्तुः श्रीकृष्णस्य दर्शने आसक्ताः प्रत्युद्ययुः अभिजग्मुः ॥ ३ ॥ तत्र श्रीकृष्णे आदृताः आदरयुक्ताः प्रजाः रवेः सकलजगत्प्रकाशकस्य दीपमिवोपनीतबलयः समर्पितपूजाः तथा प्रीत्युत्फुल्लमुखाः निजलाभेन परमानन्दनिजस्वरूपलाभेन नित्यदा निरन्तरं पूर्णकामम् अत एवाऽऽत्मारामम् आत्मनि आनन्दस्वरूपे रमणशीलं सर्वसुहृदम् अवितारं संरक्षकं तं भगवन्त मर्भकाः पितर मिव हर्षगदया गिरा वाचा प्रोचुः अवोचन् ॥ ४५ ॥ 334व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-11-10 हे नाथ! यदङ्घ्रिपङ्कजे परः श्रेष्ठः प्रभुः ब्रह्मादीनां प्रभुरपि कालः न प्रभवेत्, न समर्थो भवति । विरिञ्चिवैरिचसुरेन्द्रवन्दितं विरिञ्चिः ब्रह्मा, वैरिवा: ब्रह्मात्मजाः सनकादयः सुरेन्द्रः देवेन्द्रः तैर्वन्दितं इह संसारे परं क्षेम मिच्छतां परायणं परमं शरणं तव तत् अङ्घ्रिपङ्कजं पादपद्मं नतास्स्मः नमस्कुर्मः ॥ ६ ॥ हे विश्वभावन ! विश्वपालक! नः अस्माकं भवाय पुरुषार्थचतुष्टयरूपाभ्युदयाय त्वं भव । अस्माकं माता आत्मसुहृत् पिता पतिस्त्वमेव । यस्य भवतः अनुवृत्त्या अनुवर्तनेन सेवयेत्यर्थः । वयं कृतिनः कृतार्था बभूविम । सः त्वं नः सद्गुरुः परमं दैवतञ्चासि इति शेषः ॥ ७ ॥ अहो सनाथा भवता स्म यद्वयं त्रैविष्टपाना मपि दूरदर्शनम् । प्रेमस्मितस्त्रिग्धनिरीक्षणाननं पश्येम रूपं तव सर्वसौभगम् ॥ ८ ॥ यम्बुजाक्षपससार भो भवान् कुरून् मधून् वाऽथ सुहृदिदृक्षया । तत्राब्दकोटिप्रमितः क्षणो भवेत् रविं विनाक्ष्णो रिव नस्तवाच्युत ।। ९ ।। * कथं वयं नाथ चिरोषिते त्वयि प्रपन्नतृष्णाखिलतापशोषणम् । जीवेम ते सुन्दरहासशोभित मपश्यमाना वदनं मनोहरम् ॥ सूत उवाच इति चोदीरिता वाचः प्रजानां भक्तवत्सलः । शृण्वानोऽनुग्रहं दृष्ट्या वितन्धन् प्राविशत्पुरीम् ॥ १० ॥ मधुभोजदशाहहिं कुकुरान्धकवृष्णिभिः । आत्मतुल्यबलैर्गुप्तां नांगै भगवती मिव ॥। ११ ॥ सर्व सर्वविभर्व पुण्यवृक्षलताश्रमैः । उद्यानोपवनारामैर्वृतपद्माकरश्रियम् ॥ १२ ॥ गोपुरद्वारमार्गेषु कृतकौतुकतोरणाम् । चित्रध्वजपताकामै रन्तः प्रतिहतातपाम् ।। १३ ॥ सम्मार्जितमहामार्ग रथ्यापणकचत्वराम् । सिक्तां गन्धजलै रुप्तां फलपुष्पाक्षताङ्कुरैः ॥ १४ ॥ द्वारि द्वारि गृहाणाञ्च दध्यक्षतफलेक्षुभिः । अलङ्कृतां पूर्णकुम्भै बलिभि धूपदीपकैः ।। १५ ।। 7

1. 2 3 4 5 * The acdditional verse is found in BJ. $ I प्रसन्नदृष्ट्या 6 7 8 9 10 11 335 1-11-15] श्रीधः कृतार्थत्व मेवाऽऽहुः पश्येम । त्रैविष्टपानामपि दूरदर्शनं दूरे दर्शनं स्निग्धं निरीक्षणं यस्मिं स्तदाननं यस्मिं अर्थका इव सकरुण माहुः रागवतमहापुराणम् अहो इति । अहो भवता वयं सनाथाः स्म । यद्यस्मात् तव रूपं यस्य तत् । देवानामपि दुर्लभदर्शन मित्यर्थः । प्रेम्णा यत् स्मितं तद्युक्तं स्तद्रूपम् । सर्वेषु चाङ्गेषु सौभगं यस्मिं स्तत् ॥ ८ ॥ यहीति । यर्हि यदा भो अम्बुजाक्ष ! नो भवानिति पाठे न इत्यनादरे षष्ठी । ‘अस्मा ननादृत्य अपससार अपहाय जगाम । कुरून् हस्तिनापुरम् | मधून् मथुरां वा । तत्र तदा रविं विना आन्ध्या दक्ष्णो र्यथैकोऽपि क्षणोऽब्दकोटिप्रतिमो भवे देवं तव नः त्वदीयाना मस्माकमपीत्यर्थः ॥ ९ ॥ इतीति । इति चैवंविधा अन्या उदीरिता उच्चारिता वाचः शृण्वन् दृष्ट्या साभिनन्दनावलोकेन अनुग्रह कुर्वन् पुरीं द्वारकां प्राविशत् ॥ १० ॥ तां द्वारकां स्तौति मध्विति पञ्चभिः । स्वतुल्यबलैः मधुभोजादिभिर्गुप्तां रक्षिताम् ॥ ११ ॥ 8 सर्वेति । सर्वेष्वृतुषु सर्वे विभवाः पुष्पादिसम्पदो येषां ते पुण्यवृक्षा लताश्रमाः लतामण्डपाश्च येषु तै- रुद्यानादिभिर्वृता ये पद्माकराः सरांसि तैः श्रीश्शोभा यस्यां ताम् । उद्यानं फलप्रधानम् । उपवनं पुष्पप्रधानम् । आरामः क्रीडार्थं वनम् ॥ १२ ॥ गोपुरेति । गोपुरं पुरद्वारम् । द्वारं गृहद्वारम् । कृतानि कौतुकेनोत्सवेन तोरणानि यस्यां ताम् । गरुडादिचिह्नाङ्किताः ध्वजाः जयप्रदयन्त्राङ्किताः पताकाः । चित्राणां ध्वजपताकाना मयैरन्तः प्रतिहत आतपो यस्यां ताम् ॥ १३ ॥ इतर मार्गाः सम्मार्जितेति । सम्मार्जितानि निस्सारितरजरस्कानि महामार्गादीनि यस्यां ताम् । महामार्गाः राजमार्गः रथ्याः आपणकाः पण्यवीथयः, चत्वराण्यङ्गणानि । फलादिभि रुप्तामवकीर्णाम् ।। १४, १५ ।। 1 B *पि’ 2 H V दुर्दर्शमित्यर्थः 3 B सर्व सर्वेषुवाऽङ्गेषु 4 H Vadd भवान् 5 HV ‘रान् 6 BHV ‘लोकनेन 7 v पुण्या- 8 HV add या 9 HV ‘दिवार’ ⁶ वीर- अहो इति । भवता त्वया वय महो सनाथाः स्म इ⁷ति यत्सुखप्रदनाथवन्तो बभूविम । कुतः ? यत् यस्मात् तव रूपं पश्येम । कथम्भूतम् ? त्रैविष्टपानां देवानामपि दूरदर्शनं दु⁸र्दर्शनं प्रेमपूर्वक⁹स्मित¹⁰स्निग्धे सानुरागे ईक्षणे च यस्मिंस्तदाननं यस्य तत्सौभगं सुन्दरम् ॥ ८ ॥

भो अम्बुजाक्ष! भवान् सुहृद्दिदृक्षया यदा कुरून् मधून् वा जनपदानपससार जगाम, तत्र तदा हे अच्युत! नोऽस्माकं त्वामपश्यतां, रवेर्विना रविं वि¹¹ना अक्ष्णोः क्षणकालोऽब्दकोटिप्रतिमः संवत्सरकोटिकालतुल्यो भवेत् ॥ ९ ॥

इतीत्थं प्रजानामुदीरिता वाचः शृण्वानो भक्तवत्सलो भगवा नवलोकनेनानुग्रहं वितन्वन्, पुरं प्राविशत् । पूरशब्दोऽयं न तु पुरशब्दः ॥ १० ॥

कथम्भूतां पुरम् ? मध्वादयो यादवावान्तरविशेषाः तैरात्मतुल्यबलैः कृष्णतुल्यबलैर्नागैः काद्रवेयादिभिः भोगवतीमिव गुप्तां रक्षितां भोगवतीं नाम नागानां पुरीम् ॥ ११ ॥

सर्वर्तुषु युगप¹²न्निर्वृत्तेषु य स्सर्वो विभवः फलपुष्पादिसमृद्धिर्येषां ते पुण्या वृक्षाश्च मन्दारपारिजातादयः, लताः तदधस्तनाः आश्रमाश्च येषु तैः । उद्यानोपवनारामैः वृतानां पद्माकराणां श्रीः शोभा यस्याम् । तत्रोद्यानम् राज्ञां क्रीडास्थानम् । उपवनं वनसमीपस्थम्, आरामः कृतकः ॥ १२ ॥

गोपुराकाराणां द्वाराणां मार्गेषु कृतानि कौतुकानि मङ्गलार्थानि तोरणानि जम्ब्वाम्रपल्लवादिनिर्मितानि यस्यां चित्राणां ध्वजानां पताकानां चाग्रैरन्तः प्रतिहतो निरस्त आतपो यस्याम् ॥ १३ ॥

सम्मार्जिता महामार्गादियो यस्याम् । महामार्गा राजवीथयः रथ्या उपवीथयः आपणका¹³नि वणिजां क्रयविक्रयादिगृहाणि चत्व¹⁴राणि गजाश्वादिशालाः । गन्धोदकैः सिक्तां, फलादिभिरुप्तां विकीर्णाम् ॥ १४ ॥

प्रतिद्वारं दध्यादिभिर्जलपूर्णकुम्भैः धूपैः दीपैश्चालङ्कृताम्, एवम्भूतां पुरमिति पूर्वेणान्वयः ॥ १५ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 विज० हे नाथ! तव रूपं पश्येमेति यत् यस्मात् वयं भवता सनाथाः स्म नाथवन्तो भवाम| अहो अस्मद्भाग्य मित्यन्वयः । कभम्भूतम् ? त्रैविष्टपानामिन्द्रादिदेवाना मपि दूरतः चिरकालतः चीर्णतपस्सम्पत्त्या दृश्यत इति दूरदर्शनम् । अनेन दर्शनसाधनसामग्र्येवाभिप्रेता न तु दर्शनाभावः । तैः प्रार्थितत्वेन तत्कार्यार्थमवतीर्णत्वात् दर्शनतारतम्याभिप्राय वा प्रेम्णा स्मितं स्निग्धं निरीक्षणं मधुरावलोकनं ताभ्यां युक्तमाननं यस्मिं स्तत्तथोक्तम् । सर्वं पूर्ण सौभगं सौन्दर्य यस्मिं स्तत्तथोक्तम् ॥ ८ ॥ हे अम्बुजाक्ष! अथ यर्हि यदा माधवः श्रीवल्लभो भवान् मधुविषयेभ्यः सुहृदां पाण्डवानां दिदृक्षया दर्शनेच्छ्या कुरून् कुरुविषयान् कुरुविषयेभ्यो मधून् वा अञ्चति गच्छति । हे अच्युत ! तत्र तस्या मवस्थायाम् । तवेति षष्ठी द्वितीयार्थे त्वां विना । कुरूणां मधूनाञ्च नोऽस्माकं यथा रविं विना अक्ष्णां तथैकः क्षणः कालः अब्दकोटिप्रतिमः वर्षकोटिसमानः स्या दित्येकान्त्रयः ॥ ९ ॥ दृष्ट्या दर्शनेन शृण्वानः शृण्वन् चशब्दात् वन्दिमागधादीनां गिरः ॥ १० ॥ गुप्तां रक्षिताम् । भोगवती नाम नागानां पुरी । आत्मतुल्यबलैः परस्पर अधिकदृष्टान्तन्यायो वा ॥ ११ ॥ मात्मना तुल्यवीर्यैः, वसन्तादिसर्वर्तनां सर्वविभवैः पूर्णपुष्पसम्पत्तिभिः पुण्यै वृक्षै रश्वत्थादिभिर्न्यग्रोधरुहाभिः कल्पवल्लीभिर्वा आश्रमै रुपवेश्यस्थानैः उद्यानैः प्रमदादिभिस्सह राज्ञां क्रीडाभूमिभिः उपवनै नगरा नातिदूरे आरोपितवृक्षसमुदायै रारामैः पुराद्वहिः रथ्योभयपार्श्वरोपितवृक्षसमुदायै रेतैः सर्वर्तुसर्वविभवादिभिः धृता पद्माकराणां श्री शोभा यया सा तथोक्ता, ताम् ॥ १२ ॥ 26 337 1-11-15] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् गोपुरेषु पुरद्वारेषु अन्यद्वारेषु मार्गेषु कृतानि कौतुकतोरणानि उत्सवतोरणानि यस्यां सा तथा ताम् । अन्तः प्रतिहतः निवारित आतपो यस्यां सा तथा, ताम् ॥ १३ ॥ सम्मार्जितानि विधूतोपस्कराणि महामार्गरथ्यापणकचत्वराणि यस्यां सा तथा । महामार्गे राजमार्गः । रथ्या रथमार्गोः । आपणकानि पण्यविक्रयस्थानानि । चत्वरं चतुष्पथम् । गन्धजलैः चन्दनादितोयैः सिक्तां प्रोक्षितां, क्रमुकफलपुष्पाक्षताङ्करैः उप्ताम् ॥ १४ ॥ गृहाणां द्वारि दध्यक्षतफलेक्षुभिः पूर्णकुम्भै र्बलिभिः पूजासाधनै धूपदीपादिकै रलङ्कृताम् । एवंविधां पुरीं प्राविश दिति पूर्वेणान्वयः ॥ १५ ॥ 1 KM स्मात्तस्मात् 2 KM ‘रणानि रा० कृ० यत् यस्मात् त्रैविष्टपानामपि देवानामपि दूरदर्शनं दुर्लभदर्शनम् । प्रेमस्मितस्निग्धनिरीक्षणाननं प्रेमपूर्वकं स्मितं स्त्रिग्धे सानुरागे निरीक्षणे लोचने यस्मिन् तत् । सर्वसौभगं सर्वाङ्गसौन्दर्यं तव रूपं पश्येम । तस्मात् अहो वयं भवता सनाथाः स्मः ॥ ८ ॥ भो अम्बुजाक्ष ! अच्युत ! यहि यदा भवान् सुहृद्दिदृक्षया सुहृदां धर्मजादीनां नन्दादीनाञ्च दिदृक्षया कुरून् हस्तिनापुरं, अथवा मधून् मधुरां अपससार जगाम ) तत्र तदा तव नः त्वदीयाना मस्माकं रवेः विना अक्ष्णामिव, क्षणः अब्दकोटिप्रतिमः संवत्सर कोटिसमयसमानोऽभवत् ॥ ९ ॥ च अनन्तरश्च । इति पूर्वोक्तप्रकारेण । ईरिताः उक्ताः । प्रजानां वाचः भक्तपालको भगवान् शृण्वन् दृष्ट्या साभिनन्दनविलोकनेन अनुग्रहं वितन्वन् कुर्वन् पुरीं द्वारकां प्राविशत् ॥ १० ॥

इतःपरं पञ्चभिः श्लोकैः पुरीं विशिनष्टि आत्मतुल्यबलैः स्वसमानबलैः मधु भोज दशाहर्हि कुकुरान्धकवृष्णिभिः नागै भगवतीमिव गुप्तां रक्षिताम् । सर्वर्तुसर्वविभवैः युगपत् सर्वर्तनां सर्वविभवैः पुष्पफलादिसम्प- द्भिः सहितैः पुण्यवृक्षलताश्रमैः पावनतरुभि र्लतामण्डपैश्च समेतैः उद्यानोपवनारामैः उद्यानादिभिः वृतपद्माकरश्रियं, वृतानां पद्माकराणां सरोवराणां श्री शोभा यस्यां ताम् । गोपुरद्वारमार्गेषु गोपुरे पुरद्वारे द्वारे गृहद्वारे मार्गेषु च कृतकौतुकतोरणां कृतानि कौतुकतोरणानि उत्सवतोरणानि यस्यां ताम् चित्रध्वजपताकायैः, चित्राणां ध्वजपताकानां अप्रैः अन्तः प्रतिहतातपाम्, प्रतिहतः आतपः यस्यां ताम्, सम्मार्जितमहामार्गरध्यापणकचत्वरी, सम्मार्जितानि महामार्गरथ्यापणकचत्वराणि, महामार्गाः रथ्याः, आपणकाः चत्वराणि च यस्यां ताम् गन्धजलैः सुगन्धवारिभिः सिक्तां फलपुष्पाक्षताङ्कुरैः उप्तां व्याप्ताम् । किञ्च गृहाणां द्वारि द्वारिं प्रतिद्वारं दध्यक्षतफलेक्षुभिः पूर्णकुम्भैः बलिभिः नैवेद्यद्रव्यैः धूपदीपादिकै रलङ्कृताम् ईदृशीं पुरीं प्राविश दिति पूर्वेणान्वयः ॥ ११, १२, १३, १४, १५ ।। 338 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् निशम्य प्रेष्ठ मायान्तं वसुदेवो महामनाः । अक्करचोप्रसेनश्च रामश्चाद्भुतविक्रमः ।। १६ ।। प्रद्युम्नश्चारुदेष्णश्च सांम्बो जाम्बवतीसुतः । प्रहर्षवेगोच्छशित शयनासनभोजनाः || १७ || वारणेन्द्रं पुरस्कृत्य ब्राह्मणैः संसुमङ्गलैः । शङ्ख तूर्यनिनादेन ब्रह्मघोषेणचाऽऽदृताः ॥ १८ ॥ प्रत्युज्जग्म रथैर्दृष्टाः प्रणयागतसाध्वसाः । वारमुख्याश्च शतशो यानै स्तदर्शनोत्सुकाः । लसत्कुण्डलनिर्भात कपोलवदनश्रियः ।। १९ ।। नटनर्तकगन्धर्वा स्सूतमागधवन्दिनः । गायन्ति चोत्तमश्लोक चरितान्यद्भुतानि च ॥ २० ॥ भगवांस्तत्र बन्धूनां पौराणा मनुवर्तिनाम् । 12 यथाविध्युपसङ्गम्य सर्वेषां मान मादधे ।। २१ ।। प्रह्नाभिवदनाश्लेषकरस्पर्शस्मितेक्षणैः । आश्वास्य च श्वपाकेभ्यो वरैश्चाभिमते विभुः ।। २२ ।। 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13. 14 15 श्रीध० निशम्येत्यादिश्लोकचतुष्क मेकं वाक्यम् । प्रेष्ठं अन्तरात्मान मायान्तं निशम्य श्रुत्वा वसुदेवादयः प्रत्युज्जग्मुरिति चतुर्थेनान्वयः ॥ १६ ॥ प्रद्युम्न इति । प्रहर्षवेगेनोच्छेशितानि उल्लङ्घितानि शयनादीनि यै स्ते । शैश प्लुतगतौ ॥ १७ ॥ वारणेन्द्रमिति । वारणेन्द्रं मङ्गलार्थं पुरतः कृत्वा ससुमङ्गलैः सुमङ्गलं पुष्पादि तद्युक्तपाणिभिः । ब्रह्मघोषो मन्त्रपाठः ॥ १८ ॥ प्रत्युज्जग्मु रिति सार्धश्लोक मेकं वाक्यम् । प्रणयेन स्नेहेन आगतं साध्वसं सम्भ्रमो येषां ते । वारमुख्या नटादयश्च प्रत्युज्जग्मुः । लसत्कुण्डलैर्निर्भातानि यानि कपोलानि तैर्वदनेषु श्री : शोभा यासां ताः । वारमुख्या नर्तक्यो वेश्या इति यावत् ॥ १९ ॥ 3391-11-22] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् नटेति । अद्भुतानि चेति चकारस्य वन्दिनश्चेत्यन्वयः । नटा नवरसाभिनयचतुराः । तालाद्यनुसारेण नृत्यन्तो नर्तकाः । गन्धर्वा गायकाः । “सूताः पौराणिकाः प्रोक्ता मागधा वंशशंसकाः । वन्दिनस्त्वमलप्रशाः प्रस्तावसदृशोक्त- यः " । ते सर्वे गायन्ति चेत्यन्वयः । उत्तमश्लोकस्य अद्भुतानि चरित्राणि भक्तवात्सल्यादीनि ॥ २० ॥ भगवानिति । यथाविधि यै स्सह यथोचितं तैस्तथा समागम्य समागमं कृत्वा सर्वेषां मान मादधे कृतवा नित्यर्थः ॥ २१ ॥ तदाह - प्रह्णेति । प्रहं प्रहृत्वं शिरसा नतिः, अभिवादनं वाचा नतिः । आश्वास्य अभयं दत्वा, आ श्वपाकेभ्यः श्वपाकांनभिव्याप्य, आचण्डाल मित्यर्थः । वरै रभीष्टदानैश्च मानं कृतवान् ॥ २२ ॥ 10

1. H,V add अत्यन्तप्रीतिविषयं 2. H. V सि नटादयश्च प्रत्युज्जग्मुः 8. HY यथोक्तम् 9. B v श्वस 4. H, Vadd च 5. H, V यासां 6. H, Voent से 7. H,Vomit वारमुख्याः कादीनभि’ H,V कानप्यभि * 10. H, V add इत्यर्थः ॥ ¹⁴ वीर- प्रेष्ठं निरतिशयप्रियतमं भगवन्तमायान्तं निशम्याऽऽकर्ण्य महामना वसुदेवः अक्रूरादयश्च ॥ १६ ॥

प्रकृष्टो हर्षस्तस्य वेगेन औत्कण्ठ्येन उच्छ्वसितानि व्युदस्तानि त्यक्तानि इति यावत् । शयनादीनि यैस्तथाभूतास्सन्तः ॥ १७ ॥

वारणेन्द्रं गजेन्द्रं पुरस्कृत्य पुरोऽवस्थाप्य ससुमङ्गलैः स्वस्तिवाचनसहितैः ब्राह्मणैः शङ्खानां तूर्याणाञ्च निनादेन ब्रह्मघोषेण ¹⁵च सह आदृताः आदरयुक्ताः ॥ १८ ॥

हे ब्रह्मन्! प्रणयेन हेतुना आगतं साध्वसं भयं येषां तथाभूतास्सन्तो रथैर्गमनसाधनैः प्रत्युज्जग्मुरभिमुखं ययुः । तथा वारमुख्याः गणिकाश्रेष्ठाश्च लसद्भ्यां कुण्डलाभ्यां निर्भातौ कपोलौ येषु तेषां वदनानां श्रीः शोभा यासां ताः तद्दिदृक्षया यानैर्गमनसाधनैः प्रत्युज्जग्मुः ॥ १९ ॥

नटादयोऽद्भुतानि उत्तमश्लोकस्य भगवतश्चरितानि जगुः । तत्र नटा अभिनेतारः । नर्तकाः स्त्रीणां नृत्यशिक्षकाः । गन्धर्वा गायकाः । सूताः पौराणिकाः । मागधा वंशावलिपाठकाः । वन्दिनः मङ्गलवादिनः, स्तोत्रपाठकाश्च ॥ २० ॥

तत्र भगवान् यथाविधि नमस्कारालिङ्गनकरस्पर्शस्मितावलोकनादिभिर्यथायोग्यं वसुदेवादिभि रुपसङ्गम्य सर्वेषां पौराणा मनुवर्तिनां भृत्यानाञ्च मान मादधे, सम्मानं चकार । विभुः भगवान् श्वपाकपर्यन्तेभ्यः - चतुर्थ्यन्तमिदं आश्वास्योपच्छन्द्य, अभिमतैर्वरैर्मानिमादधे इत्यन्वयः ॥ २१, २२ ॥

चतुर्थ्यन्त विज वसुदेवाक्रूरादय आयान्तं कृष्णं निशम्य श्रुत्वा करधृतमौक्तिकपूर्णघटं वारणेन्द्रं पुरस्कृत्य पुरस्कृतैः ब्राह्मणैश्च सार्धं रथैः साधनैः प्रत्युज्जग्मु रित्यन्वयः । किंविशिष्टाः ? प्रहर्षवेगेन उच्छृंशितानि सहसा परित्यक्तानि 340 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-11-23 शयनासन भोजनानि यैस्ते तथा । तूर्य काहलम् । ब्रह्मघोषः वेदघोषः । मय्यासन्नेऽपि मां नाभिजग्मु रिति हार्दो भावः । साध्वसं प्रणयेनाऽऽगतं साध्वसं येषां ते । पौरा वारमुख्याः नर्तकीषु गणिकासु श्रेष्ठाः तस्य कृष्णस्य दर्शनोत्कण्ठावत्यः चलद्भिः कुण्डलै निर्मातानि कपोलानि येषां तानि तथोक्तानि चलत्कुण्डलनिर्मातकपोलानि च तानि वदनानि चलत्कुण्डलनिर्भातकपोलवदनानि तेषां श्रीः यासां ता स्तथोक्ताः ॥ १६, १७, १८, १९ ॥ अभिनयेन शृङ्गाराद्यनुकरणकर्ता नटः । गीतवाद्यानुसारेण नृत्यकर्ता नर्तकः । षड्डादिकुशलाः गन्धर्वाः । पुराणाद्यर्थानुसारेण स्तावकाः सूताः । पराक्रमाङ्कितस्तुतिकर्ताारी मागधाः । मङ्गलपाठका वन्दिनः ॥ २० ॥ तत्र तेषु वसुदेवादि ष्वागतेषु सत्सु श्रीकृष्णो भगवान् सर्वेषां बन्ध्वादीनां यथाविध्युपसङ्गम्य मानमादधे, चकार इत्यन्वयः ॥ २१ ॥ कैः प्रह्लादिभिः ॥ २२ ॥

1. KM च्छसि’ रा० कृ० हे ब्रह्मन् ! प्रेष्ठं प्रियतमं श्रीकृष्णं आयान्तं आगच्छन्तं निशम्य श्रुत्वा । महामनाः हृष्टमानसः । इदं विशेषणं अक्रूरादीनामपि सम्बध्यते । वसुदेवः, अक्रूरः, उग्रसेनः, अद्भुतविक्रमो रामः, प्रद्युम्नः, चारुदेष्णः, किञ्च साम्बः, जाम्बवतीसुतः एते सर्वेऽपि प्रहर्षवेगोच्छ्रसितशयनासनभोजनाः प्रहर्षेण हर्षाधिक्येन वेगेन त्वरया च उच्छ्रसितानि त्यक्तानि शयनासनभोजनानि यैस्ते तथाभूताः आदृताः आदरसहिताः प्रणयागतसाध्वसाः स्नेहसञ्जातस- म्भ्रमाश्च सन्तः वारणेन्द्रं गजेन्द्रं पुरस्कृत्य पुरतः कृत्वा ससुमङ्गलैः पुष्पाक्षतादिमङ्गलद्रव्ययुक्तैः ब्राह्मणैः शङ्खत्तूर्यनिनादेन ब्रह्मघोषेण वेदघोषेण च सह रथैः यानसाधनैः प्रत्युज्जग्मुः प्रत्युद्ययुः । किञ्च, लसत्कुण्डलनिर्घातकपोलवदनश्रियः लसत्कुण्डलैः प्रकाशमानकुण्डलैः निर्माताः नितरां विराजिताः कपोलाः येषां तेषां वदनानां श्रीः शोभा यासां ताः वारमुख्याः वेश्याः तद्दर्शनोत्सुकाः भगवद्दर्शनोत्सुकाः यानैः यानसाधनैः शतशः तदभिमुखं ययुः ।। १६, १७, १८, १९ ।। नटनर्तकगन्धर्वाः सूतमागधवन्दिनः अद्भुतानि आश्चर्यावहानि उत्तमश्लोकचरितानि, उत्तमश्लोकस्य उत्तमयश- सः श्रीकृष्णस्य चरित्राणि गायन्ति च । चकारेण अभिमुखं जग्मुरित्यपि व्यज्यते तत्र तदा विभुः भगवान् उपसङ्गम्य बान्धवादिभिः समागम्य प्रह्णाभिवादनाश्लेषकरस्पर्शस्मितेक्षणैः प्रह्णं प्रहृत्वं नतशिरस्कत्व मिति यावत् । अभिवादनं वाचा नमस्कारः । आश्लेषः आलिङ्गनम् । करस्पर्शः स्मितेक्षणं स्मितपूर्वकावलोकनम् एतै रभिमतैः वरैः वस्तुदानैश्च आश्वास्य सान्त्वयित्वा सर्वेषां बन्धूनां पौरवाणाञ्च आ श्वपाकेभ्यः श्वपचा नभिव्याप्य आचण्डाल मिति यावत् । अनुवर्तिनां सेवकानाञ्च यथाविधि यथोचितं मानं सत्कारं आदधे अकरोत् ॥ २०, २१, २२ ॥ , स्वयञ्च गुरुभि विप्रैः सदारैः स्थविरै रपि । आशीर्भिर्युज्यमानोऽन्यै वन्दिभिश्चाविशत्पुरंम् || २३ || 341 1-11-30] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् राजमार्ग गते कृष्णे झरकायाः कुलस्त्रियः । हयfverse विप्र ! तदीक्षणमहोत्सवाः ॥ २४ ॥ नित्यं निरीक्षमाणानां यदपि द्वारकौकसाम् । नं वितृप्यन्ति हि दृशः श्रियो धामाङ्ग मच्युतम् ॥ २५ ॥ श्रियो निवासो यस्योरः पानपात्रं मुखं दृशाम् । बाहवो लोकपालानां साराणां पदाम्बुजम् ॥ २६ ॥ सितातपत्रव्यजनै रुपस्कृतः प्रसून वर्षे रभिवर्षितः पथि । पिशङ्गवासा वनमालया बभौ घनो यथाकदुपचापवैद्युतैः ॥ २७ ॥ प्रविष्टस्तु गृहं पित्रोः परिष्वक्तः स्वमातृभिः । ववन्दे शिरसा सप्त देवकीप्रमुखा मुदा ।। २८ ।। ताः पुत्र मक मारोष्य स्नेहस्नुतपयोधराः । हर्षवलितात्मान: सिषिचु नेत्रजैर्जलैः ॥ २९ ॥ अथाविशत् स्वभवनं सर्वकाम मनुत्तमम् । प्रासादा यत्र पत्नीनां सहस्राणि च षोडश ॥ ३० ॥

• शत मष्टोत्तरश्चैव वज्रवैदूर्यमण्डिताः ॥ 1 2. 3. 4. 5 6. 7. 8.

9. 10. *An additional half verse with “gtalac↑ is found in K,M. in between VV 30 & 31. श्रीधः स्वयश्चेति । अन्यैश्च वन्दिभिश्च ॥ २३ ॥ 1 राजमार्ग मिति । हे विप्र ! शौनक ! तस्येक्षणेन महान् उत्सवो यासां ताः ॥ २४ ॥ नित्यमिति । यत् यस्मात् नित्यं सदा अच्युतं निरीक्षमाणानामपि दृशो नैव तृप्यन्ति अत आरुरुहुः । कथम्भूतम् ? श्रियः शोभाया धाम स्थानमङ्गं यस्य तम् ॥ २५ ॥ 3 ऐतदेवाभिनयेनाऽऽह श्रिय इति । श्रियो लक्ष्म्याः यस्य उसे वक्षः निवासः । यस्य मुखं सर्वप्राणिनां दृशां सौन्दर्यामृतपानाय पानपात्रम् । यस्य बाहवो लोकपालानां निवासः सारं श्रीकृष्णं गायन्तीति सारङ्गा भक्तास्तेषां यस्य पदाम्बुजं निवासः तं निरीक्षमाणानां दृश इति पूर्वेणान्वयः ॥ २६ ॥ सितेति । सितै रातपत्रव्यजनै रुपस्कृतो मण्डितः । अर्कश्श्रोडुपो नक्षत्रसहितश्चन्द्रश्च । चाप मिन्द्रधनुश्च । वैद्युतं विद्युतेजश्च तैः । अर्कश्छत्रस्योपमानम्। नक्षत्राणि पुष्पवृष्टेः । चन्द्रः परिभ्रमकृतमण्डलाकारयोः चामरव्यजनयोः । 342 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-11-30 चापं वनमालायाः । विद्युत्तेजः पिशङ्गवाससोः । अभूतोपमेयम्। यदि घनस्योपरि सूर्यबिम्ब मुभयतः चन्द्रौ, सर्वतो नक्षत्राणि, मध्ये च मिलितं चापद्वयं स्थिरं विद्युतेजश्च भवे तर्हि, स घनो यथा भाति तथा हरिर्वभा वित्यर्थः ॥ २७ ॥ प्रविष्ट इति । देवकी प्रमुखा सप्त ववन्द इति मातृसोदर्या दादरविशेषज्ञापनार्थ मुक्तम् । अष्टादश अपि वसुदेवभार्याः मातृतुल्यत्वान्नमस्कृता एव ॥ २८ ॥ ता इति । नेत्रजैर्जलै NPA हर्षाश्रुभिः ॥ २९ ॥ अथेति । अनुत्तमं यस्मादुत्तमं नास्ति तदनुत्तमम् । सर्वोत्तम मित्यर्थः । सहस्राणि च दष्टोत्तरशताधिकानीति ज्ञेयम् ॥ ३० ॥ स्वगृहप्रवेश माह षोडशेति चकारा
10. B, H, V, omut है विप्र ! शौनक ! 2 H. Vome ए 3 HV हरिं वसुदेवस्य 4 HV ° सः 5 HV “णां 6 B पितुर्वसुदेवस्य H. V ¹⁵ वीर- स्वयञ्च सदारैर्गुरुभिः स्थविरैर्वृद्धेर्विप्रैरनैर्वन्दिभिश्च कृ¹⁶ताभि राशीर्भिश्च युज्यमानः पुरमाविशत् ॥ २३ ॥

द्वारकायाः राजमार्गं कृष्णे गते सति तत्र तत्र स्त्रियः तस्य कृष्णस्येक्षणे महानुत्सवो हर्षो यासां ताः । हे विप्र! हर्म्याणि सौधान्यारुरुहुः ॥ २४ ॥

नित्यं निरीक्षमाणानामपि कुतो दिदृक्षा बभूवेत्यत्राह - नित्यमिति । यत् यस्मात् नित्यं श्रियो धामाङ्ग लक्ष्मीनिवासदेहम् । ‘श्रियो धामान’मिति च पाठः । अच्युतं नित्यं निरीक्षमाणानामपि द्वारकौकसां, द्वारका ओकः स्थानं यासां, तासां स्त्रीणां दृशो न वितृप्यन्ति । तस्मात्तदीक्षणमहोत्सवा हर्म्याणि आरुरुहुरित्यर्थः । हिशब्देन अतृप्तेः प्रसिद्धिर्द्योत्यते ॥ २५ ॥

उचिता चैषा ह्यतृप्तिरित्यभिप्रायेणाह - श्रिय इति । यस्येत्यस्य उरोमुखबाहुपदाम्बुजैः प्रत्येकमन्वयः । यस्योरः श्रियो निवासः स्थानम्, उरोलावण्यानुभवाय तदेव¹⁷ वासमाश्रितवती श्रीरित्यभिप्रायः । यस्य मुखं, दृशां पश्यञ्चनचक्षुषां पानपात्रं, तल्लावण्यरसपानपात्रं, यस्य च हि बाहवो लोकपालानां पानपात्रं, तल्लावण्यरसपानपात्र, यस्य च पदाम्बुजं, सारडङ्गाणां, सारं गच्छतां सारग्राहिणां मुनीनां तल्लावण्यपानपात्रं, सारं गायन्तीति सारङ्गाः, सारतमार्थवक्तार इति च । तमच्युतं नित्यं निरीक्षमाणानामपि दृशो न वितृप्यन्तीति युक्तमेवेत्यर्थः ॥ २६ ॥

सितेति । पथि सितातपत्रञ्च व्यजने च तैरुपस्कृतः सितातपत्रेणावृतः, व्यजनाभ्याञ्च वीज्यमान इत्यर्थः । पिशङ्गे वाससी यस्य स भगवान् वनमालया बभौ । कथम् ? यथा अर्कादिभिः युगपत्समुदितैः घनो नीलाम्बुदस्तद्वत् । अभूतोपमैषा । नर्ह्यर्कोडुपयोः सहावस्थानमस्ति । तत्रार्कादिस्थानीया मु¹⁸कुटवनमालावस्त्रभूषणादयः, विद्युदेव वैद्युतम् । उडुपश्चन्द्रः । यद्वा उडुपग्रहणं गुरुशुक्रयोः, अन्येषां नक्षत्राणामप्युपलक्षणम् । तत्रोडुपस्थानीयं सितातपत्रं गुरुशुक्रस्थानीये व्यजने नक्षत्रस्थानीयानि प्रसूनानि, इन्द्रम¹⁹णिस्थानीया वनमाला, विद्युत्स्थानीयं पिशङ्गवस्त्रम्, अर्कस्थानीयं तु मु²⁰कुटमिति सितातपत्राद्युपस्कृतत्वादि विशेषणसामर्थ्यात् ॥ २७ ॥

ततस्तु पित्रोर्देवकी वसुदेवयोर्गृहं प्रविष्टो भगवान् मातृभिर्देवकीरोहिण्यादिभिः परिष्वक्तः आलिङ्गितः देवकीप्रमुखा मातृृर्मुदा शिरसा मनसा ववन्दे ॥ २८ ॥

ता देवक्यादयः पुत्रं कृष्णमङ्कमारोप्य स्नेहेन स्रुतौ ²¹पयोधरौ स्तनौ यासां, हर्षेण विह्वलित आत्मा मनो यासां तथाभूताः नेत्रजलैरानन्दबाष्यैः सिषिचुः ॥ २९ ॥

अथ ततः, स्वभवनं स्वगृहं प्राविशत् । कथम्भूतम् ? सर्वे कामाः काम्यमानाः भोग्यभोगोपकरण²²स्थानादयो यस्मिन्, नास्त्युत्तमं यस्मात् यत्र पत्नीनां षोडशसहस्राणि प्रासादास्तथाभूतम् ॥ ३० ॥

1. 2. 3. 4, 5. 6 7. विज तथोक्ताः ॥ २३, २४ ॥ हर्म्याणि सौधानि तदीक्षणं तस्य श्रीकृष्णस्य दर्शनमेव महानुत्सवो यासा ताः ―― दृष्टचरस्य अदृष्टपूर्वदर्शनवत् दर्शने किमि त्युत्कण्ठातिशय इति तत्राह नित्य मिति । श्रियो धाम स्थानं अङ्गं वपुर्यस्य स तथा । तमच्युतं नित्यं निरीक्षमाणानां द्वारकानिवासिनामपि दृशो न वितृप्यन्ति, पुनः पुनः दृष्ट्रापि अलं दर्शनेनेति भावं न प्राप्नुवन्ति यस्मा त्तस्मा द्युक्त उत्कण्ठातिशयो हीत्यन्वयः ॥ २५ ॥ नैतदाश्चर्य मित्याह श्रिय इति । यस्य हरेः उरः वक्षस्स्थलं श्रियो लक्ष्याः निवासः स्थानं, यस्य मुखं द्रष्टृणां लावण्यं पातुं पानपात्रम्, यस्य बाहवो लोकपालानां बलस्थानम्, यस्य पदाम्बुजं सारङ्गाणां सारग्राहिणां ब्रह्मादीनां परायणम् ॥ २६ ॥ सितातपत्रव्यजनादिभि रलङ्कृतो भगवांस्तथा बभौ यथार्कादिभि रन्वितो मेघो भातीत्यन्वयः । अत्रार्य विभाग: मध्याह्लार्कस्थानीयं श्वेतच्छत्रम्, उडुपस्थानीयं व्यजनम्, इन्द्रचापस्थानीया माला, पीतवस्त्रं विद्युत्स्थानी- यम्, मेघस्थानीयो भगवान्। अर्कस्थानीयं किरीटम्, उडुपस्थानीयं श्वेतच्छत्रं मन्दारादिप्रसूनमाला इन्द्रचापस्थानीया विद्युत्स्थानीयं व्यजन मिति वा ॥ २७ ॥ पित्रोः मातापित्रोः । स्वमातृभिः देवक्यादिभिः परिष्वक्तः आश्लिष्टः ॥ २८ ॥ ता मातरः पुन्नाम्नो नरकात् त्रायत इति पुत्तः तं कृष्णं सिषिचुः अभ्यषिञ्चन् । हर्षेण विह्वलीकृतो विवशीकृतः आत्मा अन्तःकरणं यासां तास्तथोक्ताः ॥ २९ ॥ यत्र यस्मिन् भवने वज्रवैदूर्यमणिमण्डिताः षोडशसहस्त्राणि पुनरष्टोत्तरशतं पत्नीनां प्रासादाः सन्ति तदनुत्तमं सर्वकामं स्वभवन माविश दित्येकान्वयः । काम्यन्त इति कामा: इच्छाविषया स्ते सर्वे यत्र सन्ति तत्तथोक्तम् ॥ ३० ॥ 344व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-11-31 रा० कृ० अपिच भगवान् स्वयं सदारैः गुरुभि र्विप्रादिभिः विप्रैः स्थविरैः वृद्धै रपि अन्यैः पौरैश्च वन्दिभिश्च कृताभि रिति शेषः । आशीर्भि र्युज्यमानः पुर माविशत् । हे विप्र कृष्णे द्वारकाया राजमार्ग गते कुलस्त्रियः तदीक्षणमहोत्सवाः हर्म्याणि सौधानि आरुरुहुः । यस्य उरः श्रियो निवासः मुखं दृशां विलोकिजननेत्राणां पानपात्रं सौन्दर्यामृतपानपात्रम् | बाहवः लोकपालानां निवास इति शेषः । पदाम्बुजं सारङ्गाणां भक्तानां निवासः, तं श्रियोधाम अङ्गम्, श्रियः स्थानं अङ्गं यस्य तम्, अच्युतं श्रीकृष्णं नित्यं यदपि निरीक्षमाणानां वीक्षमाणाना मपि द्वारकौकसां द्वारकानिवासानां जनानां दृशः नयनानि न वितृप्यन्ति तृप्तिं न प्राप्नुवन्ति ॥ २३, २४, २५, २६ ॥ पथि मार्गे सितातपत्रव्यजनैः श्वेतच्छत्रण व्यजनाभ्यां च उपस्कृतः क्रमेण आच्छादितः वीजितः । प्रसूनवर्षैः पुष्पवृष्टिभिः अभिवर्षितः वनमालयोपलक्षितः पिशङ्गवासाः पीताम्बरो भगवान् अर्कोडुपचापवैद्युतैः सूर्यचन्द्रेन्द्रचापविद्यु- तेजोभिः उपलक्षितः, घनो यथा मेघ इव बभौ विरराज ॥ २७ ॥ अनन्तरं तु पित्रोः देवकीवसुदेवयोः गृहं प्रविष्टः स भगवान् स्वमातृभिः परिष्वक्तः आलिङ्गितः मुदा हर्षेण देवकीप्रमुखा रसप्त मातृः इति शेषः । शिरसा ववन्दे ॥ २८ ॥ ता मातरः पुत्रं श्रीकृष्णं अङ्कमारोप्य स्नेहस्नुतपयोधराः स्नेहेन प्रस्रवत्कुचाः हर्षविह्वलितात्मान सत्यः नेत्रजैः जलैः आनन्दबाष्पैः सिषितुः । तदा भगवतो वासुदेवस्य तरुणवयस्कत्वात् स्नेहेनापि तन्मातॄणां स्तपयोधरत्व मस्वाभाविक मित्र यद्यपि स्थूलदृशां भाति तथापि लोकोत्तरलीलस्य तस्य विषये कि मसाहजिकं भवति । यद्वा, वात्सल्यभक्तिभरितान्तरङ्गानां भगवन्मातृत्वभाग्यशालिनीनां तासां नारीशिरोमणीनां दृक्पथे सः श्रीकृष्णः सर्वदा स्तनन्धय एव भवेत् ॥ २९ ॥ अथ अनन्तरं स भगवान् यत्र भवने षोडशसहस्राणि पत्नीनां प्रासादा स्सन्ति तत्सर्वकामं सर्वभोगसमेतं अनुत्तमं सर्वोत्तमं स्वभवन मविशत् प्रविष्टः ॥ ३० ॥ पत्न्यः पतिं प्रोष्य गृहा नुपागतं विलोक्य सञ्जातमनोमहोत्सवाः । उत्तस्थु रारात् सहसाऽऽसनाशेयात् सांकं व्रतै व्रीडितलोचनाननाः ॥ ३१ ॥ तमात्मजै दृष्टिभिरन्तरात्मना दुरन्तभावाः परिरेभिरे पतिम् । free writer नेत्रयो विलंज्जतीनां भृगुवर्य वैक्लवात् ॥ ३२ ॥ यद्यप्यसौ पार्श्वगतो रहोगत स्तंत्राऽपि तस्यायुिगं नवं नवम् । पदे पदे का विरमेत तत्पदाच्चलापि यं की नं जहाति कर्हिचित् ॥ ३३ ॥ एवं नृपाणां क्षितिभारजन्मना मक्षौहिणीभिः परिवृत्तंतेजसाम् । 10 विषाय वैरं श्वसनो यथाऽनलं मिथो वधे नोपरतो निरायुधः ॥ ३४ ॥
2. 2. 3 4. 5
3. 7 8. 9. 10 345 1-11-34] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीधः पत्नयः इति । देशान्तरे उषित्वा आरात् दूरा देव विलोक्य सञ्जातो मनसि महोत्सवो यासां ताः । आसना दाशयाच्च- आसनात् देहेनोत्तस्थुः, आशयोऽन्तःकरणं, तस्मादप्यात्मना उसस्थुः । श्रीकृष्णेनाऽऽत्मनः संश्लेषे अन्तःकरणव्यवधानमपि ता नांसहन्तेत्यर्थः । क्रीडितानि लोचना न्याननानि च यासां ताः अपाङ्गै रेव वीक्षणात् व्रीडितलोचनाः अवनतमुखत्वात् व्रीडिताननाः साकं व्रतै रिति हास्यक्रीडावर्जनादिनियमा अपि ताभ्य उत्तस्थु रित्यर्थः । धृतव्रता एवोत्तस्थु रिति वा । व्रतानि च याज्ञवल्क्येनोक्तानि “क्रीडां शरीरसंस्कारं समाजोत्सवदर्शनम्, हास्यं परगृहे यानं त्यजेत्प्रोषितभर्तृका” (याज्ञ. स्पृ. 1-84) इति ॥ ३१ ॥

तमिति । ‘आयान्तं तं पतिं दर्शनात्पूर्व मात्मना ईव बुद्धयान्तर्हृदये परिरभिरे, ततो दृष्टिभिः, तत स्समीप- मागत मात्मजैः पुत्रैः गृहीतकण्ठ मालिङ्गयन्त्य इव स्वयं मालिङ्गितवत्य इत्यर्थः । अत्र हेतुः दुरन्तभावा गम्भीराभिप्रायाः । तदां च तासां नेत्रयो र्निरुद्ध मप्यम्बु बाष्पं वैक्लवा द्वैवश्या दास्रवत् ईषत्सुखाव । अत एव धैर्यहान्या विलेज्जतीनाम् । हे भृगुवर्य ! चित्रं शृण्विति ॥ ३२ ॥ S यदिति । पार्श्वगतः समीपस्थ स्तत्रापि रहोगत एकान्ते प्रवर्तते स्म । पदे पदे प्रतिक्षणं नवं नवमेव । अत्र कैमुत्यन्यायः का विरमेतेति, चला चञ्चलस्वभावाऽपि श्रीः न जहाति ॥ ३३ ॥

उक्तं श्रीकृष्णचरितं संक्षिप्याह एव मिति द्वाभ्याम् । क्षिते भराय जन्म येषाम् । पापातिशयेन केवलं भूभारायोत्पन्नानामित्यर्थः । अक्षौहिणीभिः कृत्वा परिवृत्तं सर्वतः प्रसृतं तेजः प्रभावो योषाम् । श्वसनो वायु वेणूना मन्योन्यसङ्घर्षणेनानलं विधाय मिथो दाहेन यथोपशाम्यति, तद्वत् ॥ ३४ ॥ 1 HV नात्मनाऽऽत्मनः 2 HV न सहन्त इ° 3 B adds आरात् 4 H, Vom इव 5 H. V पुत्रानुदुह्य तत्कण्ठ° 6. H. V था 7V लखितानां $ B adds अर्थ: 9 HV add परिवृद्धतेजसामिति वा ²² वीर- तदा प्रोष्य प्रवासं कृत्वा गृहानुपागतं प्रियं दूराद्विलोक्य पत्न्यो रुक्मिण्यादयः सञ्जातो मनसि महान् उत्सवो हर्षो यासां, व्रीडिते लोचने येषु तान्याननानि यासां तथाभूताः व्रतैः सहासनाशयात् सहसा आशु उत्तस्थुः । तत्र व्रतेभ्यः उत्थानं नाम भर्त्रागमनार्थं व्रतत्यागः, आसना दुत्थानं प्रसिद्धम् । आशया दभिप्रायादुत्थानं दिदृक्षौत्कण्ठ्यत्यागः दर्शनस्य जातत्वात् ॥ ३१ ॥

तमिति । दुरन्तोऽगाधो भावः स्नेहो यासां ताः पत्न्यः समागतं तं पतिम् आत्मजैर्दृष्टिभिरन्तरात्मना च परिरेभिरे आलिङ्गितवत्यः । श²³रीरपरिरम्भस्य रहःकालिकत्वात्तं न साक्षात् चक्रुः, अपितु पुत्रैः प्रद्युम्नादिपुत्रद्वारेणेत्यभिप्रायेण पुत्रैरित्युक्तम् । मनसा चक्षुषा च समं साक्षादेव चक्रुरित्यभिप्रायेण अन्तरात्मना दृष्टिभिश्चेत्युक्तम् । हे भृगुवर्य! विलज्जतीनां तासाम्, अत एव नेत्रयोः अम्बु निरुद्धमपि वि²⁴क्लबादधा²⁵र्ष्ट्यात् अस्रवत् ॥ ३२ ॥

व्रतैस्साक मासनाशया दुत्तस्थुः तमात्मजैरित्यादिना च तासां तद्विरहासहिष्णुत्वं सूचितम् । तदेवोपपादयति - यद्यपि इति । यद्यप्यसौ भगवान् कृष्णस्तासां पार्श्वगतः, रहोगतश्च, तथाऽपि तस्याङ्घ्रियुगं तासां नवं नवमेवाभूत् । य²⁶तस्तत्पदात्तस्य पदारविन्दात् का विरमेत ? विश्लिष्यावस्थातुमुत्सहेत ? न कापीत्यर्थः । तदेव दर्शयितुं विशिनष्टि । चला, इतरत्र चञ्चला श्रीर्लक्ष्मीरपि कदापि य²⁷त् यदङ्घ्रिं न जहाति, तत्पदात्का विरमेतेत्यन्वयः । तदापीति पाठान्तरम् । तत्र यद्यपि पार्श्वगतो रहोगतश्च, तदाऽपि तस्याङ्घ्रियुगं नवं नवं, किं पुनः कदाचि दन्तरितं नवं नवमिति कैमुत्यन्यायसिद्धमिति भावः । उत्तरार्धं तु यथोक्तार्थमेव ॥ ३३ ॥

अथोपरितनं वृत्तान्तं सङ्गृह्य विवक्षुरुक्तवृत्तान्तं समासतोऽनुवदति एवम् इति । क्षितेर्भूमेर्भारस्य जन्मादयो येभ्यः अक्षौहिणीभिः परिवृतं परितो व्याप्तं तेजः शौर्यं येषां तेषां नृपाणां कौरवाणां पाण्डवानाञ्च मिथः वैरं श्वसनो वायु रनलमग्निमिव विधाय वर्धयित्वा स्वयं निरायुध एव तेषां मिथो वधेन वधाद्य उपरत: उपरराम उपसंहृतवान् स एष इत्युत्तरेणान्वयः स्वयं निरायुध एव सन् तेषां मिथो वधं कारयन् यः स्वयं तूष्णीम् अवस्थित इत्यर्थः ॥ ३४ ॥

1 2 3. 4 5 विजः पत्न्यः आरात् दूरा देव विलोक्य सञ्जातो मनसि महोत्सवो यासां ता स्तथोक्ताः । सहसा झटिति उत्तस्थु रित्यन्वयः । कथम्भूतम् ? प्रोष्य प्रवासं कृत्वा गृहा नुपागतम्। कीदृश्यः पत्न्यः ? साकम्पिताश्च व्रीडितलोचनाननाश्च साकम्पितव्रीडितलोचनाननाः, सहित माकम्पितं याभि स्ता स्तथा व्रीडितानि लोचनानि आननानि च यासां ता स्तथा ॥ ३१ ॥

दुरन्तभावाः वेलातीतस्नेहाः अनन्तशृङ्गारा वाऽन्यैरज्ञाताभिप्राया वा । दृष्टिभि रात्मजै रन्तरात्मना मनसा च तं पतिं परिरेभिरे । वैक्लव्यात् पारवश्या द्विलज्जितानां तासां नेत्रयोः निरुद्ध मप्यम्बु अस्रव दित्यन्वयः ॥ ३२ ॥ नैतत्तासां स्नेहकार्य किमित्याह यदि इति । यद्यप्यसौ कृष्णो रहोगतः एकान्तगतः सदा तासां पार्श्वगतः समीपस्थः, तथाऽप्यनुपदं तासां तस्याङ्घ्रियुगं नवं नवं नूतनान्नूतनम् । तथाहि का स्त्री तस्य पादकमलात् अलमिति विरमेत विरामं कुर्यात् ? अन्यत्र चञ्चलविभवप्रदायिनी श्री यं भगवन्तं कर्हिचित् न जहाती त्येकान्वयः ॥ ३३ ॥ वायु र्यथा वनदहनाय वेणूनां मिथ रसङ्घट्टनेनाग्रि मुत्पादयति तथाऽक्षौहिणीभिः क्षितिभारजन्मनां भूमे भरि भूतं जन्म येषां ते तथोक्ता स्तेषां परिवृत्तं परिवृद्धं तेजो येषां ते तथोक्ता स्तेषा मसुराणां विनाशाय कुरुपाण्डवपक्षपातिनां नृपाणां मिथो वैरं विधाय स्वयं निरायुधः परस्परवधेन विनाशं विधाय चोपरत उदास्त इत्यन्वयः || ३४ | 1 KM “बा रा० कृ० प्रोष्य देशान्तरे उषित्वा गृहानुपागतं पतिं आरात् दूरा द्विलोक्य परन्यः रुक्मिण्यादयः सञ्जातमनो महोत्सवाः सञ्जातहृदयानन्दाः व्रीडितलोचनाननाः लज्जितनयनास्याः व्रतै स्साक मासनाशयात् आसना दाशयाच्च अन्तःकरणाच्च सहसोत्तस्थुः उत्थितवत्यः ॥ ३१ ॥ 347 1-11-35] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् हे भृगुवर्य ! दुरन्तभावाः दुर्ज्ञेयाभिप्रायाः ताः पत्न्य इति शेषः । त मायान्तं पतिं प्रथम मात्मना बुद्धया अन्तः हृदये अनन्तरं दृष्टिभि स्तत आत्मजैः पुत्रैः पुत्रद्वारेत्यर्थः । परिरेभिरे आलिङ्गितवत्यः । तदा च विलज्जितानां तासां नेत्रयोरम्बु बाष्पं निरुद्धमपि वैक्लबात् वैवश्या दास्रवत् ईषत् स्रुतमभूत् ॥ ३२ ॥ यद्य प्यसौ श्रीकृष्णः तासां पत्नीनां पार्श्वगतोऽन्तिकस्थः, रहोगतश्च एकान्ते वर्तमानश्च तथाप्यतियुगं श्रीकृष्णस्य चरणयुगलं पदे पदे अनुक्षणं नवं नवं भवतीति शेषः । अतः यत्पदकमलं चलाऽपि श्री लक्ष्मीः कर्हिचित् कदाऽपि न जहाति न त्यजति तत्पदात् तस्य पदकमलात् का विरमेत? का वा सती वियुज्य स्थातुं प्रभवेत् ? न कापीत्यर्थः ॥ ३३ ॥ क्षितिभारजन्मनां भूभारकारणभूतजन्मनां अक्षौहिणीभिः परिवृत्ततेजसां सर्वतोव्याप्ततेजसां नृपाणां राज्ञां एवं मिथः परस्परं वैरं श्वसनो मारुतः अनलं यथा अनिमिव विधाय निरायुधः स्वय मायुधरहित एव वधेन तेषां वधात् उपरतः स भगवान् निवृत्तो बभूव । कानने हि निबिडगुल्माकारतया प्रवृद्धेषु पवनेन च प्रचलितेषु कीचकेषु परस्परसङ्घर्षेण प्रभवति वह्निः । स च दावाग्निः पुन र्मरुतैव सहकृतः स्वाविर्भावहेतुभूतैः कीचकै स्सह सर्वमेव गहनं दहति । एवं धरणीभरकारणभूताः लोकभीकरलक्षणलक्षिताः राजानश्च समेधितसम्पदः सैन्यसहायेन जनान् यदा पीडयन्ति तदा भगवान् तदृतान् कामक्रोधादी नासुरगुणान् सम्बध्य तेषु प्रधनप्रणय मुत्पाद्य स्वयञ्च मरुदिव निमित्तीभूय युद्धसारथि निरायुध एव सन् तान् दुष्टभूनेतॄन् अन्योन्यप्रहारेण मारयित्वा भुवो भार मपाकरोति, तदिदं श्रीकृष्णावतारप्रयोजने ष्वन्यतमम् ॥ ३४ ॥ स एवं नरलोकेऽस्मिन् अवतीर्णः स्वमायया । रेमे स्त्रीरत्नकूटस्थो भगवान् प्राकृतो यथा ॥ ३५ ॥ उद्दामभावपिशुनामलवल्गुहास ब्रीडावलोकनिहतो मदनोऽपि यासाम् । सम्मु चाप मजहात् प्रमदोत्तमास्ता यस्थेन्द्रियं विमथितुं कुरकै र्न शेकुः ॥ ३६ ॥ तंमयं मन्यते लोको हाङ्ग मपि सङ्गिनम् । आत्मौपम्येन मनुजं व्यांपुण्यानं यतोऽबुधः ॥ ३७ ॥ एतदीशन मीशस्य प्रकृतिस्थोऽपि सदृणैः । न युज्यते सदाऽऽत्मस्थै र्यथा बुद्धि स्तदाश्रया ।। ३८ ॥ तं मेनिरेऽबला मुंडाः सौणानुवरहः । अप्रमाणविदो पर्तु रीश्वरं मतयो यथा ॥ ३९ ॥ * 348 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिशोपाख्याने श्रीकृष्णद्वारकाप्रवेशो नाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ [1-11-39

1. 2. 3. 4 5 6 7 8 9 * श्रीध० स इति । स्त्रीरत्नकूटस्थः उत्तमस्त्रीकदम्बस्थः ॥ ३५ ॥ नन्वेवं स्त्रीसङ्गादिभिः संसारप्रतीतेः कथं भगवानवतीर्ण इत्युच्यते ? तत्राऽऽह उदामेति द्वाभ्याम् । यासामुद्दामा गम्भीरो यो भावोऽभिप्राय स्तस्य पिशुन स्सूचकोमलो वल्गुः सुन्दरो हासो व्रीडावलोकश्च ताभ्यां निहतोऽमदनः महादेवोऽपि सम्मा लज्जया चापं पिनाक मजहात् । एवम्प्रभावा याः स्त्रियः इत्येताव द्विवक्षितम् । यद्वा भगवतो मोहिनीरूपेण महेशोऽपि मोहितः, एवमेताश्च तादृग्विलासा एवेति तथोक्तम् । ताः कुहकैः कपटै विभ्रमैः यस्येन्द्रियं मनो विमथितुं क्षोभयितुं न शेकुर्न शक्ताः । अथवा निहत स्ताडितो मदनोऽपि जगद्विजयी सम्मुह्य तत्तत्कर्तव्यतामूढः सन् चापं धनुर्लज्जया जहा जहौ । ताश्च प्रमदोत्तमाः कामविजयिन्योऽपीत्यादि पूर्ववत् ॥ ३६ ॥ हेतुः

तम् इति । तं श्रीकृष्ण मयं प्राकृतो लोकः आत्मौपम्येन स्वसादृश्येन सङ्गिनं मनुजं मन्यते । अत्र व्यावृण्वानं व्याप्रियमाणम् । यतोऽय मबुधोऽतत्त्वज्ञः ॥ ३७ ॥ कुत इत्यपेक्षाया मैश्वर्यलक्षण माह एतत् इति । ईश स्पेशन मैश्वर्य नामैत देव । किं तत् ? प्रकृतिस्थोऽपि तस्था गुणैः सुखदुःखादिभिः सदा न युज्यते इति यत्, यथाऽऽत्मस्थै रानन्दादिभि रात्माश्रयाऽपि बुद्धिर्न युज्यते, तद्वत् । वैधम्र्म्ये दृष्टान्तो वा । आत्मस्थैः सत्ताप्रकाशादिभि र्यथा बुद्धिर्युज्यते इति एवं वा । असदात्मा देह स्तत्रस्यै गुणै स्तदाश्रया बुद्धि स्तदुपाधि जीवो यथा युज्यते, एवं प्रकृतिस्थोऽपि तद्णैर्न युज्यते इति यदेत दीशन मीशस्येति ॥ ३८ ॥ तत्पल्योऽपि तस्य तत्त्वं न जानन्तीत्याह तम् इति । तं स्त्रैण मात्मवश्यं रह एकान्तेऽनुव्रत मनुसृतच मेनिरे । भर्तुरप्रमाणविदः प्रमाण मियत्तां महिमान मजानत्य इत्यर्थः । ईश्वरं क्षेत्रज्ञं मतयोऽहंवृत्तयो यथा स्वाधीनं स्वधर्मयोगिनं मन्यन्ते तद्वत्। यद्वा यथा तासां मतयः कल्पनां स्तथा तथा तमीश्वरं स्त्रैणादिरूपं मेनिरे इत्यर्थः ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां एकादशोऽध्यायः ।। ११ ।।

1. V मन्दहा 2. HV एव एताश्चलाः दृग्विलासा 3 HV अ° 4 HV नारता स्तथा 3491-11-39] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ²⁷ वीर- स एष इति । स एषः स्वमायया आत्मीयसङ्कल्पेन अस्मिन्नरलोकेऽवतीर्णो भगवान् स्त्रिय एव रत्नानि तेषां कूटस्थः समुदायस्थितः रेमे चिक्रीडे । यथा प्राकृतः स्त्रीवश्यस्तद्वत् । प्राकृतो यथेत्यनेन स्त्रीवश्यत्वानुकारमात्रमेव न तु परमार्थतस्तदस्तीति सूचितम् ॥ ३५ ॥

तदेव व्यञ्जयितुं विशिनष्टि - उद्दामेति । ताः प्रमदोत्तमाः कुहकैर्वचनोपायैर्यस्येन्द्रियं प्रमथितुं न शेकुः न प्राभवन् तमपीत्युत्तरेणान्वयः । सुतरां पारवश्यत्वाभावसूचनायास्य प्रमदोत्तमा विशिनष्टि । यासां उद्दामभावादिभिर्निहत सन् मदनोऽपि सम्मुह्य मोहं प्राप्य स्वयं चापं धनु रजहात्तत्याज, ताः प्रमदोत्तमाः इत्यन्वयः । उद्दाम उदारोऽगाध इति यावत् । भावोऽभिप्राय स्तेन पिशुनः चित्ताकर्षसूचकः अमलः सुन्दरश्च हासस्तेन च व्रीडापूर्वकावलोकनेन च निहतः अभिभूतः ॥ ३६ ॥

एवंविधं तं यः स्त्रीवश्यं मन्यते सोऽज्ञ इत्याह - तम् इति । मनुजं व्यापृण्वानं मनुजवच्चेष्टमानं मनुष्यभावेन स्वयाथात्म्यमाच्छादयन्तमित्यर्थः । वस्तुतो निस्सङ्गमपि सङ्गिनमिव भासमानं तमिमं भगवन्तं यो लोको जन आत्मौपम्येन स्वतुल्यत्वेन मन्यते, सोऽयं लोकः अतो हेतो बुधः नितरामज्ञः ॥ ३७ ॥

अथ विषयैरनाकृष्टत्वमीश्वरस्य नाश्चर्यमित्यभिप्रायेणेश्वरत्वं निर्वक्ति - एतत् इति । प्रकृतिस्थोऽपि मूलप्रकृतिव्यापकोऽपि तद्गुणैस्सत्त्वादिभिरात्मस्थैर्जीवगतैरविद्यास्मितारागद्वेषादिभिश्च गुणैस्सदा न युज्यते इति, यदेतदेव ईश्वरस्येशनमित्यन्वयः । सदेत्यनेन मुक्तव्यावृत्तिः, स हि पूर्वं तैर्युक्तः । हेयगुणास्पर्शोदाहरणमाह यथेति । तदाश्रया ईश्वराश्रया बुद्धिस्तज्ज्ञानं यथा सत्त्वादिभिर्न युज्यते । नहि “स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” इत्युक्तविधं स्वतस्सर्वगतस्य ²⁸ज्ञानं सत्त्वरजस्तमोन्वयाधीन सम्यक्त्वासम्यक्त्वयुक्तं स एवं सर्वप्रकारेण ²⁹चिदचिद्गतहेयरहित इति य³⁰त्तदेव हि ईश्वस्येश्वरत्वमित्यर्थः ॥ ३८ ॥

यथैवमज्ञो लोक स्त मुक्तविधमीश्वरमात्मतुल्यं मन्यते तथा ताः स्त्रियोऽप्यज्ञानादात्मवश्य ममन्यन्तेत्याह - तम् इति । संसारिणामिन्द्रियप्रसूता मतयो यथेश्वरं न जानन्ति, किन्तु मौढ्यादन्यथा मे³¹निरे । एवं मूढास्ता अबलाः स्त्रियोऽपि तं भगवन्तं रहः स्त्रैणं स्त्रीसमूह मनुव्रतं स्त्रीसमूहानुवर्तिनं मेनिरे । तत्र हेतुः भर्तुरप्रमाणविदः । प्रमीयत इति प्रमाणं स्वरूपम् । तत्स्वरूपमजानत्यः ॥ ३९ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

1. 2 3. 4. विज० स्वमायया स्वेच्छया प्राकृतः स्त्रीजितः स्त्रीरलकूटस्थः स्त्रीश्रेष्ठसमूहस्थः ॥ ३५ ॥ स्त्रीश्रेष्ठसमूहगतः स्त्रीजिता ननुकरोत्येव परं न स्वयं स्त्रीजित इत्याह- उदामेति । यासा मुद्दामभावस्य उत्कृष्टशृङ्गारचेष्टितस्य पिशुनः सूचकः अमलः निर्व्यलीक: वल्गुः कोमलः हासः स्मितं व्रीडयाऽवलोकः 350 व्याख्यानचतुष्टयविशि [1-11-39 कटाक्षवीक्षणम् । उद्दामभावपिशुनामलवल्गुहासेन व्रीडावलोकनेन च विहतः ताडितो मदनोऽपि सम्मुह्य पुष्पाख्यं चाप मजहात् मुक्तवान्, ताः प्रमदोत्तमाः कुहकै रुद्दामभावादिभि र्यस्य श्रीकृष्णस्येन्द्रियं प्रमथितुं वशीकर्तुं न शेकुः, तस्य कुतः स्त्रीजितत्व मित्यन्वयः || ३६ || तस्य स्त्रीजितत्वपरिवादोऽज्ञसम्मत्येत्याह

मन्यते इति । अशलोकः स्वसुखानुभवेन अवाप्तकामतया स्त्रीष्वसक्तमपि आत्मौपम्येनाऽऽत्मानं दृष्टान्तीकृत्य स्त्रीसङ्गिनं तन्मयं स्त्रीमयं मन्यते । हि यस्मा त्तस्मा दयं जनोऽबुधः अज्ञः । कथम्भूतं मनुजम् ? प्रावृण्वानम् आच्छादयन्तम् ॥ ३७ ॥ तर्हि ज्ञानिप्रवादः कीदृश इति तत्राह

यत्तत् इति । प्रकृतिस्थोऽपि सदात्मस्थैः स्वसाधारण स्तद्वणैः प्रकृतिगुणैः सत्त्वादिभिः शब्दादिभिश्च न युज्यते न सम्बध्यत इति यत्तदीशस्येशन मीश्वरत्वम् । तत्र व्यत्यासदृष्टान्त माह यथेति । यथा प्रकृतिस्थानां ज्ञानिनां तदाश्रया तस्य कृष्णस्याश्रया बुद्धिः प्रकृतिगुणैः न बध्यते किमु ? तस्य प्रकृतिगुणसम्बन्धेनेत्यतोऽबुधजनप्रवाद इति भावः ॥ ३८ ॥ तथाऽविदोऽसुरा इति सोदाहरण माह

तम् इति । खला इन्द्रियारामा मूढाः शास्त्रार्थाविदः तामसराजसप्रकृतयः, अत एवाप्रमाणविदोऽनन्तगुणत्वादिप्रमाणाविद स्तं कृष्ण मनुव्रतं भृत्यव दनुगतं स्त्रैणं स्त्रीजितं मेनिरे, वैशेषिकादिवादिनां मतयो यथेश्वरं यथामति मेनिरे तथा तस्मान्न तस्याप्तकामस्य स्त्रीजितत्व मिति भावः ॥ ३९ ॥ * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां aratri प्रथमस्कन्धे एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ 1 BK,M स्वाधारैस्त’ * Here ends 10th chapter of 1st Skandha in K&M रा० कृ० स एष भगवान् स्वमायया अस्मिन्नरलोके अवतीर्णस्सन् स्त्रीरत्नकूटस्थः स्त्रीरत्नसमुदाये स्थितः प्राकृतो यथा स्त्रीवश्यः सामान्यपुरुष इव रेमे चिक्रीड ॥ ३५ ॥ यासा मुद्दामभावपिशुनामलवल्गुहास व्रीडावलोकनिहतः, उद्दामस्य गम्भीरस्य भावस्य प्रेम्णः पिशुन स्सूचकः अमलः वल्गुः सुन्दरः हासः व्रीडावलोकः लज्जासहितावलोकश्च ताभ्यां हासावलोकाभ्यां निहतः विस्मितः मदनोऽपि मन्मथोऽपि सम्मुह्य सम्मोहं प्राप्य चापं स्वीयं धनुः अजहात् अत्यजत् । ताः प्रमदोत्तमाः रमणीमणयः यस्य भगवतः श्रीकृष्णस्य इन्द्रियं मनः कुहकैः कपटविभ्रमैः विमथितुं न शेकुः न समर्था बभूवुः । तं श्रीकृष्णं असक्तमपि सङ्गिनं सङ्गसहितं आत्मौपम्येन आत्मनः स्वस्थ, औपम्येन सादृश्येन व्यापृण्वानं व्याप्रियमाणं मनुजं मनुष्यमात्रं अयं लोकः मन्यते । अतोऽयं लोकः अबुधः अनभिज्ञः । 351 1-11-39] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् यथाऽऽत्मस्थै रानन्दादिभिः गुणै स्तदाश्रया आत्माश्रयापि बुद्धिः न युज्यते, तथा भगवान् श्रीकृष्णः प्रकृतिस्थोऽपि प्रकृतिकार्येषु स्त्रीपुत्रादिषु स्थितोऽपि तद्वणैः प्रकृतिगुणैः सत्त्वादिगुणैः गुणकार्यभूतैः सुखदुःखादिभिच सदा नित्यमेव न युज्यते इति यत् तदेतदेव ईशस्य ईशनं ईश्वरत्वं नाम । मदनमोहिनीनामपि प्रमदोत्तमानां विभ्रमाः यस्य मनः स्पष्टु मपि नाल मित्यहो तस्य कृष्णस्य निर्विकारता निस्सङ्गता च। अथवा मदनजनके अष्टोत्तरशतोत्तरषोडशसहस्त्रस्त्रीवल्लभे तस्मिन् भगवति किं न युज्यते ? यदुक्तम् " एतदीशन मीशस्य… बुद्धि स्तदाश्रया” (भाग 1-11-38) इति, तत्रोच्यते- आत्माऽत्र शरीरादिसर्वान्तर्यामी । तदाश्रिता बुद्धिः यदा शरीरेन्द्रियाण्याश्रित्य मनोरूपेण परिणमति, तदा नैवानन्दमाप्नोति । सर्वान्तर्यामिसम्पादित शरीराद्याश्रयेऽपि तात्कालिकशारीरकत्वयोगात् । एवं जीवेष्वपि तज्जीवभूतो भगवानपि अनाकलित- जीवभाव: देवभावेनैव अवतिष्ठते । तथाहि - सुवर्ण भूषणरूपेण अवस्थितमपि तन्नामरूपाभ्यां अस्पृष्टं सत् सुवर्ण मेवाऽऽस्ते । तथाच स्वतोऽसङ्गो भगवान् स्त्रीणां वाल्लभ्यं प्राप्यापि तद्वाल्लभ्यबन्धस्यातन्त्रस्सन् असङ्ग एव वर्तते ॥ ३६, ३७, ३८ ॥ मतयः शास्त्रकृताः बुद्धिवृत्तयः ईश्वरं यथा ईश्वरमिव भर्तुः श्रीकृष्णस्याप्रमाणविदः स्वरूपानभिज्ञा: मूढाः अबलाः स्त्रियः रहः एकान्ते अनुव्रतं स्ववशवर्तिनं तं श्रीकृष्णं स्त्रैणं स्त्रीष्वनुरक्तं मेनिरे । यथा शास्त्रज्ञानां बुद्धिवृत्तयः ईश्वरतत्त्वनिरूपणे प्रवृत्ता ईश्वरं जगतः उपादानं निमित्तमात्रं सगुणं निर्गुणमिति बहुधा यथारुचि मन्यन्ते तथा स्त्रियोऽपि श्रीकृष्णतत्त्वानभिज्ञा स्तद्वशगा स्तं स्वाधीनं मन्यन्त इति भावः ॥ ३९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधी सुधायां व्याख्यायां एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ 352 द्वादशोऽध्यायः शौनक उवाच अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन ब्रह्मशीष्णरुतेजसा । उत्तराया हतो गर्भ ईशेनांजीवितः पुनः ॥ १ ॥ तस्य जन्म महाबुद्धेः कर्माणि च महात्मनः । निधनं च यथैवासीत् स प्रेत्य गतवान् यथा ॥ २ ॥ तदिदं श्रोतुमिच्छामो गंदितुं यदि मन्यसे । ब्रूहि नः श्रद्दधानानां यस्य ज्ञानमदाच्छुकः ॥ ३ सूत उवाच अपीपलद्धर्मराजः पितृवत् रञ्जयन् प्रजाः । निस्पृहः सर्वकामेभ्यो कृष्णपादाजसेवया || ४ || सम्पदः क्रतवो लोका महिषी भ्रातरो मही । जम्बूद्वीपाधिपत्यं च यशश्च त्रिदिवं गतम् ।। ५ ।। किं ते कौमाः सुरस्याही मुकुन्दमनसो द्विजाः । अधिजहुर्मुदं राज्ञः क्षुधितस्य यथेतरे || ६ ||

1. 2. 3. 4 5 6 7 8. 9. 10. 11. 12 13. 14. 15 16. 17 18 19. 0 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका पुरोक्तं यत्प्रयं द्रौणिदण्डादिविस्तरात् । द्वादशे तु तदेवाथ परीक्षिज्जन्म वर्ण्यते ॥ “परीक्षितोऽथ राजर्षेर्जन्म कर्म विलापनम् । संस्था च पाण्डुपुत्राणां वक्ष्ये कृष्णकथोदयम् “॥ ( भाग. 1-7-12) इति प्रतिज्ञाय पाण्डवानां राज्यस्थितिः उपोद्वातरूपा सप्रसङ्गं सप्तमाध्यायं आरभ्य निरूपिता । इदानीं औपोद्वातिकं उक्तानुवादपूर्वकं पृच्छति शौनकः - अश्वत्थाम्नेति । उपसृष्टेन विसृष्टेन । तस्य जन्मादि ब्रूहीत्युत्तरेणान्वयः ॥ १ ॥ । । 353 27 1-12-6] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तस्येति । स परीक्षित् । प्रेत्य देहं त्यक्त्वा निधनं विनाशश्च ॥ २ ॥ तदिति । प्रार्थये न तु आज्ञापयामीत्याह । गदितुं यदि मन्यसे अनुग्रहेण तर्हि नः ब्रूहीति । “यस्य ज्ञानमदाच्छुकः” इति श्रवणेच्छायां कारणम् ॥ ३ ॥ निस्पृहस्यापि राज्ञः श्रीकृष्णानुग्रहात् तादृक् पौत्र समजनीति वक्तुं तस्य श्रीकृष्णे भक्त्युद्रेकमाह - अपीपलदिति त्रिभिः । पितृवत् अपीपलत् पालयामास ॥ ४ ॥ सम्पद इति । क्रतवः तदुपार्जिता लोकाश्च ॥ ५ ॥ किमिति । सुरस्पीहः सुराणां स्पृहणीयाः ते सम्पदादयः कामाः विषयाः राज्ञः किं मुदं प्रीतिं अधिजहु कृतवन्तः, न कृतवन्त इत्यर्थः । अत्र हेतुः मुकुन्दे एव मनो यस्येति क्षुधितस्य अनैकमनसः यथेतरे सक्चन्दनादयः प्रीतिं न कुर्वन्ति तद्वत् ॥ ६ ॥ 1 H,V “ह्यत् 2 H,V थै’ 3 HV ‘य’ 4 HV ° रूपप्रसङ्गः 5 HV ‘तः 6 H,V जन्मेत्यादिना 7. H,V पात्र ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका यद्यपि परीक्षिज्जन्मकर्मादिकं पुरस्तादेव पृष्टम्, यद्यपि च, तदुक्तमेव तदुपोद्वातरूपोऽयं व¹चःक्रमः किमकार्षीत् तत इति । प्रकृतप्रश्नस्य उत्तरं चाश्रुतम् । एवञ्च अन्तरा पुनस्तत्प्रश्नानुपपत्तिः, तथाऽपि किमकारिषीत्तत इति पृष्टस्य राज्यशासनानन्तरभाविनः युधिष्ठिरवृत्तान्तस्य परीक्षिज्जन्मानन्तरकालिकत्वात् तदनन्तरमेव तच्छुश्रूषुः तावत् “स्वयमेवाऽऽवृणोद्गर्भं वैराट्याः कुरुतन्तवे” (भाग. 1-8-14) इति प्रक्रा²न्तापरिसमापितं सावशेषं शुश्रूषुः पृच्छति शौनकः - अश्वत्थाम्नेति । अश्वत्थाम्नोपयुक्तेन प्रयुक्तेन उरु अधिकं दुस्सहं प्रभूतञ्च तेजो यस्य तेन ब्रह्मशीर्ष्णा ब्रह्मशिरोनामकेन अस्त्रेण तावत् उत्तरायाः गर्भः हतः । ततः पुनः ईशेन कृष्णेन आजीवितः इत्युक्तानुवादः ॥ १ ॥

तत उपरितनं तस्य उत्तरातनयस्य महात्मनः यज्जन्मादि तदिदं हे महाबुद्धे! श्रोतुमिच्छामि निधनं मरणं यथैवासीत् प्रेत्य मृत्वा यथा गतवान् यां गतिं प्राप्तवान् तदिदमित्यन्वयः ॥ २ ॥

यदि गदितुं मन्यसे वक्तुमिष्टं योग्यं च मन्यसे चेत् तर्हि श्रद्दधानानां नः अस्माकं ब्रूहि । कुतः वः तज्जन्मादिशुश्रूषा श्रद्धा बभूव इत्यतः तं विशिनष्टि । यस्य परीक्षितः शुकः ज्ञानं परमात्मयाथात्म्यज्ञानं अदात् उपदिष्टवान् । महाभागवतत्वात् तज्जन्मादिशुश्रूषा नः समभवदिति भावः । अत्र जन्मैव प्राधान्येन पृच्छ्यते । तस्य कर्मादिकं तु युधिष्ठिरा³दिवृत्तान्तानन्तरकालिकत्वात् तच्छ्रवणानन्तरमेव विशेषतः प्रष्टव्यमपि जन्मकालिकजातकद्वारा सामान्यतः बुभुत्सुना जन्मना सहोपात्तम् । अत एवोत्तरेऽपि जातकद्वारैव तत्कर्मादिकं प्रदर्श्यत इत्यवगन्तव्यम् ॥ ३ ॥

परीक्षितः जन्मप्रकारं वक्तुं तावत् तादात्विकं युधिष्ठिरावस्थानप्रकारमाह - अपीपलदिति त्रिभिः । अपीपलत् अपालयत् कथम्भूतः ? कृष्णस्य पादयोरनुसेवया अनुध्यानेन हेतुना सर्वेभ्यः कामेभ्यः निर्गता स्पृहा यस्य तथाभूतः कृष्णपादानुसेवकत्वात् निस्पृहः सन्नित्यर्थः ॥ ४ ॥

तत्सेवया स्पृहाभावहेतुत्वमेव सदृष्टान्तमाह - सम्पद इति द्वाभ्याम् । यथा क्षुधितस्य अशनायायुक्तस्य पुंस इतरे स्रक्चन्दनादयः न मुदमावहन्ति किन्त्वशनमेव । तथा हे द्विज! ये सम्पदादयः ते ते कामाः सुरस्पा⁴र्हाः सुराणामपि स्पृहणीया अपि मुकुन्द एव मनो यस्य तस्य राज्ञो युधिष्ठिरस्यमुदमधिजह्नः किम् ? सम्पादितवन्तः किम् ? न सम्पादितवन्त एवेत्यर्थः । तत्र सम्पदः भोग्यभोगोपकरणादिसमृद्धयः स्वर्गादिसुखसाधनानि अश्वमे⁵धादीनि, लोकाः करप्रदाः जनाः, महिष्यः पत्न्यः, भ्रातरः दिग्विजयिनो भीमादयः, मही निष्कण्टका पृथ्वी त्रिदिवं गतं त्रिदिवपर्यन्तव्याप्तं यशश्च ॥ ५,६ ॥

1. 2 3 4 5. श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली वैराग्यप्रकारः हरेः भक्तानुकम्पित्वं च अस्मिन्नध्याये प्रतिपाद्यते । “उपलेभेऽभिधावन्तीं उत्तरां” इत्यादि श्रुतानुवादपूर्वकं परीक्षिज्जन्मादिप्रवृत्तिं पृच्छति शौनक इत्याह- अश्वत्थान्नेत्यादिना । उरुतेजसा अश्वत्थाम्ना विसृष्टेन ब्रह्मास्त्रेण उत्तरायाः हतः गर्भः पुनः ईशेन उज्जीवितः इत्येकान्वयः ॥ १ ॥ । मरणं निधनं यथाकथं प्रेत्य मृत्वा गतवान् कं लोकमिति शेषः ॥ २ ॥ वक्तुं वा यदि मन्यसे इत्यनेन वक्तव्यस्यातिगोप्यत्वं सूचयति ॥ ३ ॥ अपीपलत् अरक्षत् । निस्पृहः सर्वकामेभ्यः इत्यनेन कृष्णपादसेवायाः अतिस्वादुत्वं दर्शितं कामानां तिक्तत्वञ्च ॥ ४ ॥ एतदेव स्पष्टमाह सम्पद इति ॥ ५ ॥ कामातुरस्यार्थाः विषयाः विषयविरक्तस्य मुकुन्दमनसः युधिष्ठिरस्य अर्थाः किं पुरुषार्थत्वेन नार्थाः कुतः इति नेति । यथा क्षुधितस्य इतरे वीणादयः न तृप्तिं कुर्वन्ति तथा अन्ते दुःखहेतुत्वात् ते मुदं नाकुर्वन्नित्यर्थः । अनेन वैराम्यातिशयः मोक्षे सुखातिशयो दर्शितः ॥ ६ ॥ तत्राह

श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन प्रयुक्तेन उरुतेजसा ब्रह्मशीर्णा ब्रह्मशिरोनामकास्त्रेण उत्तरायाः गर्भः तदृतशिशुः हतः पुनः कृष्णेन आजीवितः इति त्वत्तः पूर्वं श्रुतमिति शेषः ॥ १ ॥ 355 1-12-7] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् शुकः यस्य ज्ञानमदात् उपदिष्टवान् महाबुद्धेः परमविवेकिनः महात्मनः तस्य परीक्षितः जन्मकर्माणि निधन एतत्सर्वं यथैव येन प्रकारेणासीत्, सः प्रेत्य मरणं प्राप्य यथा गतवान् तदिदं सर्व तद्वृत्तान्तं श्रोतुमिच्छामि । गदितुं वक्तुं युक्तं इति यदि मन्यसे तर्हि श्रद्दधानानां नः अस्मान् ब्रूहि कथय ॥ २, ३ ॥ धर्मराजः कृष्णपादाब्जसेवया सर्वकामेभ्यः निस्पृहः प्रजाः रञ्जयन् पितृवत् पितेव अपीपलत् अपालयत् ॥ ४ ॥ J हे द्विज! सम्पदः भोगसाधनसम्पत्तयः क्रतवः अश्वमेघादयः लोकाः स्वर्गादयः महिषी द्रौपदी भ्रातरः भीमसेनादयः, मही निष्कण्टका पृथिवी जम्बूद्वीपाधिपत्यञ्च त्रिदिवं गतं स्वर्गपर्यन्तव्याप्तं यशश्च ते पूर्वोक्तास्सर्वे सुरस्याः सुराणामपि स्पृहणीयाः कामाः विषयाः मुकुन्दमनसः श्रीकृष्णसंलग्नचित्तस्य राज्ञः धर्मराजस्य शुषितस्य अन्नासक्तस्य परे यथा त्रक्वन्दनादय इव मुदं प्रीतिं किं अधिजहुः ? चक्रुः ? नैवेति भावः । क्षुधा देहपोषकाहारावश्यकतां ज्ञापयति । आवश्यकवस्तूपलब्धिरेव तृप्त्यै भवति । इन्द्रियाकर्षकाः स्वक्चन्दनादयः न खलु आवश्यकतानिरूपकाः । एवं आत्मावश्यकवस्तुज्ञानिनः तदन्यानि न तृप्ति आवहन्ति । तथा च वैराग्याभ्यसनोपयोगिराजयोगमार्गोऽत्र सूचितः । अपरिणतप्रकृतेः जनस्य विनाभ्यासं केवलं इन्द्रियनिग्रहः न प्रयोजकः वैराग्यानुदयात्। उक्तञ्च भगवता “सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेः ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ? " (भ.गी. 3-33 ) इति ॥ ५६ ॥ मातुर्गर्भगतो वीरः स तदां भृगुनन्दन ! ददर्श पुरुषं कह्यमानोऽखतेजसा ।। ७ ।। अङ्गुष्ठमात्रममलं स्फुरत्पुरटमौलिनंम् । अपीच्यदर्शनं श्यामं तडिद्वाससमच्युतम् ॥ ८ ॥ श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहुं तप्तकाञ्चनकुण्डलम् । अंताक्षं गदापाणिर्मात्मनः सर्वतोदिशम् । परिभ्रमन्तमुल्काभां भ्रामयन्तं गदां मुहुः ॥ ९ ॥ अस्वतेजः स्वगदया नीहारमिव गोपतिः । विधमन्तं सन्निकर्षे पर्यैक्षत क इत्यसौ ॥ १० ॥ विधूय तदमेयात्मा भगवान् धर्मगुप् विभुः । freat दशमासस्य तत्रैवान्तर्दधे हरिः ॥ ११ ॥ 356 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् ततः सर्वगुणोदकें सानुकूलैग्रहोदये । जज्ञे वंशधरः पाण्डो भूयः पाण्डुरिवौजसा ।। १२ ।। [1-12-12

1. 2. 3. 4 5 6 7 8 9. 10. 11. श्रीध० प्रस्तुतमाह www मातुरिति । स परीक्षित् ॥ ७ ॥ अङ्गुष्ठमात्रमिति । पुरटं सुवर्ण स्फुरन् पुरटमौलिः यस्यास्ति तम् अधिकप्रकाशहेमकिरीटधारिणमित्यर्थः । “व्रीह्मादिभ्यश्च” (अष्टा. 5-2-113 ) इति इनिप्रत्ययः । अपीच्यं अतिसुन्दरं दृश्यत इति दर्शनं रूप यस्य तम् । तद्वत् वाससी यस्येति श्याममिति च पदाभ्यां विद्युद्युक्तमेघोपमा सूचिता । अच्युतं अविकारम् ॥ ८ ॥ श्रीमदिति । तप्तं दाहोत्तीर्ण यत्काञ्चनं तन्मये कुण्डले यस्य । क्षतजाक्षं अंहो मद्भक्तस्यापि गर्भे अस्त्रपीडेति संरम्भादत्यारक्तनेत्रम् ॥ ९ ॥ अखतेज इति । अस्त्रतेजो विधमन्तं विनाशयन्तम् । नीहारं हिमं गोपतिः सूर्य इव । ‘सन्निकर्षे समीपे ददर्श । दृष्ट्वा चासौ क इति पर्यैक्षत त्रितर्कितवान् ॥ १० ॥ विधूयेति । अमेयात्मा कथं तद्विधूतवान् इत्यवितर्यरूपः । धर्मं गोपायतीति धर्मगुप् । यद्वा धर्म गोपायन्तीति धर्मगुपः राजानः तत्प्रभुः तेषामपि पालकत्वात् । ‘दशमासपरिच्छेद्यस्य तस्य मिषतः पश्यतः यत्र दृष्टः तत्रैव गर्भं एव अन्तर्दधे अन्तर्हितः । न तु अन्यत्र गतः । यतो विभुः सर्वगतः ॥ ११ ॥ 7 तत्त इति । उदर्क उत्तरफलम् । सर्वगुणानां उत्तरोत्तराधिक्यसूचके लगे । तत्र हेतुः अनुकूलैः अन्यैर्ग्रहैः सहितानां शुभग्रहाणां उदयः यस्मिन् ॥ १२ ॥ 1 A, B omit अधिक इत्यर्थः । 2 HV तडिद्विद्युत्तद्वत् 3 HV दूषित 4 A muts अहो पीडति 5 Badi ( एवंविधं गर्भगतो बालः) 6 HV add दशमास्यस्य 7 B के ⁵ वीर- अथ परीक्षितः जन्म वक्तुं तावत् तस्य मात्रुदरावस्थानदशामाह - मातुरिति सार्धैः पञ्चभिः । हे भृगुनन्दन ! वीरः उत्तरातनयः मातुः गर्भगतः उदरगतः ब्रह्मास्त्रतेजसा दह्यमानः कञ्चित्पुरुषं ददर्श ॥ ७ ॥

कथम्भूतम् ? अङ्गुष्ठपरिमिता मात्रा उन्नाहः यस्य, न विद्यते मलं देहजं यस्य, स्फुरत्पुरट: हिरण्मयः मौलिः किरीटं यस्य, अपीच्यं हृष्टपुष्टाङ्गतया स्पृहणीयं दर्शनं यस्य, तरिदिव अम्बरं वस्त्रं यस्य, आश्रितान् न च्यावयतीति तथा, श्रीमन्तः वृत्तत्वादिगुणैः शोभावन्तः दीर्घाः आजानुलम्बिनः चत्वारः बाहवः यस्य, अग्नितापनिर्मली - कृतकाञ्चनमये कुण्डले यस्य, क्षतजे रक्ते अक्षिणी यस्य, गदा पाणौ यस्य तं परिभ्रमन्तं उल्कस्य अङ्गारस्येव आभा यस्यास्तां गदां मुहुर्मुहुः परितोदिशं सर्वतोदिशं भ्रामयन्तं आत्मानं धारकम् ॥ ८,९ ॥

गो⁶पतिः सूर्यः नीहारमिव स्वगदया ब्रह्मास्त्रतेजो विधमन्तं नाशयन्तं सन्निकर्षे स्थितं एवंविधं पुरुषं कोसाविति पर्यैक्षत पर्यालोचितवान् । यतः पर्यैक्षत तत एव प्रवृत्तिनिमित्तात् परीक्षिच्छब्दवाच्यश्च स⁷र्वभूतैरिति भावः ॥ १० ॥

तद्ब्रह्मास्त्रतेजो विधूय निरस्य अमेयात्मा अपरिच्छिन्नस्वरूपस्वभावः धर्मगोप्ता विभुः भगवान् हरिः दशमे मासि तस्य गर्भस्थशिशोः मिषतः पश्यतः सः तत्रैवान्तर्हितवान् ॥ ११ ॥

ततः सर्वगुणोदर्के सर्वगुणाधिके, तदेवाह सानुकूल⁸ग्रहोदये आनुकूल्येन सहितानां ग्रहाणां भृग्वङ्गिरआदीनां उदयः यस्मिन् लग्ने इति विशेष्यं अध्याहर्तव्यम् । सानुकूला⁹ ग्रहा यस्मिन् तस्मिन्नुदये लग्ने वा पाण्डोः वंशधरः वंशवर्धनः पुनः ओजसा पाण्डुरिव पाण्डुसदृशो जज्ञे ॥ १२ ॥

1. 2 3 4 विज० कचित् लोकविलक्षणम् ॥ ७ ॥ स्फुरत्पुरमौलिनं देदीप्यमानस्वर्णमुकुटम्। अपीच्यदर्शनं षोडशवर्षवत् दृश्यमानं मेघश्यामम् ॥ ८ ॥ क्षतजवत् अरुणे अक्षिणी यस्य स तथा तं, आत्मनः स्वस्य सर्वतोदिशं पूर्वादिदिक्षु विदिक्षु परिभ्रमन्तं परितो वर्तमानं उल्काभां गगनात्पतत्तारकाविशेषसदृशीं गोपतिः सूर्यः नीहारं हिमं विधमन्तं शमयन्तं पुनः सन्निकर्षे समीपे दृष्ट्वा च कोऽयं परुष इति पर्यैक्षत आलोचनं अकरोत् ॥ ९, १० ॥ धर्म गोपायति रक्षतीति धर्मगुप् अमेयात्मा अनन्तरूप दशमास्यस्य दशमासारम्भस्य कुमारस्य पश्यतः सत इति शेषः । विभुः समर्थः हरिः सर्वपापकर्षणशीलो भगवान् षड्गुणोपेतः ॥ ११ ॥ ततः हरेरदर्शनानन्तरं सर्वगुणोदर्के सकलगुणोत्तरफले सानुकूला ये ग्रहाः तेषां उदयः यस्मिन् सः तथोक्तः तस्मिन् काले पाण्डोः वंशधरः सन्तानानुच्छेदकर्ता ओजसा भूयः पुनः उत्पन्नः पाण्डुरिव स्थितः ॥ १२ ॥ रा० कृ० हे भृगुनन्दन ! शौनक ! यदा सः वीरः परीक्षित् मातुः गर्भगतः तदाऽस्त्रतेजसा ब्रह्मास्त्रस्य तेजसा दह्यमानः कश्चिद्विलक्षणं पुरुषं ददर्श ॥ ७ ॥ अङ्गुष्ठमात्रं अङ्गुष्ठप्रमाणं अमलं गर्भप्रवेशेऽपि तदुतमलरहितं स्फुरत्पुरटमौलिनं प्रकाशमानकाञ्चनकिरीटसहितं अपीच्यदर्शनं मनोहरदर्शनं श्यामं तटिद्वाससं तटिदिव पीतं वासो यस्य तं, अच्युतं अविनाशं श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहु तप्तकाञ्चनकुण्डलं तापनिर्मलीकृतसुवर्णकुण्डलं क्षतजाक्षं रक्तनयनं गदापाणिं आत्मनः सर्वतो दिशं स्वरक्षणार्थं सर्वासु दिक्षु परिभ्रमन्तं उल्काभां तप्ताङ्गारामां गदां मुहुः भ्रामयन्तं चालयन्तं नीहारं हिमं गोपतिरिव सूर्य इव स्वगदया अस्वतेजः ब्रह्मास्त्रतेजः विधमन्तं विनाशयन्तं एतादृशं पुरुषं सन्निकर्षे समीपे क इति को वाऽयं भवेदिति असौ गर्भगतो वीरः पर्येक्षत पर्यालोचितवान् ।। ८, ९, १० ॥ 358 पानचतुष्टयविशिष्टम् [1-12-13 अमेयात्मा अचिन्त्यखरूपः धर्मगुप् धर्मरक्षकः विभुः सर्वव्यापकः भगवान् हरिः तदस्त्रतेजः विधूय नाशयित्वा दशमासस्य दशमासवयस्कस्य तस्य शिशोः मिषतः पश्यतः तत्रैव यत्र दृष्टः तस्मिन्नेव प्रदेशे अन्तर्दधे अन्तर्षानमगच्छत् । अत्र उत्तरागर्भे विष्णोः दर्शनं असङ्गतमिति केषाञ्चित्कथनमेव असङ्गतम् । भगवन्तं केचन ध्यानेन आत्मनि पश्यन्ति । मातुः सत्सङ्गवशात् तच्छिशुरपि तं द्रष्टुं प्रभवतीति ये तावन्न जानन्ति ते महाग्रन्थान् न विवृण्वन्तु । अपि च भौतिक सुखदुःखमात्राभिज्ञा: लोकातीतसत्यविमर्श कर्तुं अनर्हाः ॥ ११ ॥ ततोऽनन्तरं सर्वगुणोदकें सर्वे गुणाः उदर्काः उत्तरफलानि यस्मिन् तस्मिन् सानुकूलग्रहोदये अनुकूलमहोदयस- हिते लग्ने इति शेषः । पाण्डोः पाण्डुमहाराजस्य वंशधरः वंशवर्धनः ओजसा तेजसा भूयः पाण्डुरिव पाण्डुः जात इव दृश्यमानः परीक्षिदिति शेषः । जज्ञे जातः ॥ १२ ॥ तस्य प्रीतमना राजा विप्रैधम्यकृपादिभिः । जातकं कारयामास वाचयित्वा चं मङ्गलम् ॥ १३ ॥ हिरण्यं गां महीं प्रामान् हस्त्यश्वानृपतिर्वरान् । प्रादात् स्वनं च विप्रेभ्यः प्रजातीर्थे स तीर्थवित् ॥ १४ ॥ तमूचुर्ब्राह्मणास्तुष्टाः राजानं प्रश्रयान्वितम् । एष ह्यस्मिन् प्रजातन्तौ पुंरूणां पौरवर्षभं ।। १५ ।। दैवेनाप्रतिघातेन शुक्ले संस्थामुपेयुषि । रातो वोऽनुग्रहार्थाय विष्णुना प्रभविष्णुना ।। १६ । तस्मान्नाम्ना विष्णुरात इति लोके बृहद्रवाः । भविष्यति न सन्देहो महाभागवतो महान् ॥ १७ ॥ 14 युधिष्ठिर उवाच अप्येष वंश्यान् राजन् पुण्यश्लोकान् महात्मनः । अनुवर्तिता विद्यशसा साधुवादेन सत्तमः । १८ ॥

श्रीध० तस्येति । जातकं जातकर्म ! मङ्गलम् पुण्याहम् ॥ १३ ॥ 3591-12-18] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् हिरण्यमिति । वरान् श्रेष्ठान् । स्वनं शोभनं अत्रञ्च तीर्थवित् दानार्हपात्रदेशकालादिशः “यावन्न च्छिते नालं तावन्नाप्नोति सूतकम्। छित्रे नाले ततः पश्चात् सूतकन्तु विधीयते” इति वचनात् ततः पूर्वं प्रादात् । आमानं वा । प्रजातीर्थे पुत्रोत्पत्तिपुण्यकाले “पुत्रे जाते व्यतीपाते दत्तं भवति चाक्षयम्” इति स्मृतेः “देवाश्च पितरश्चैव पुत्रे जाते द्विजन्मनाम् । आयान्ति हि नृपश्रेष्ठ ! पुण्याहमिति चाब्रुवन्” इति च ॥ १४ ॥ तमिति । हे पौरवर्षभ! पुरूणां पुरुवंश्यानां शुक्ले शुद्धे अस्मिन् प्रजातन्तौ । दैवेन कथम्भूतेन अप्रतिघातेन दुवरिण संस्थां नाशं उपेयुषि गते सति वः अनुग्रहार्थाय यस्मात् प्रभविष्णुना प्रभवनशीलेन श्रीविष्णुना रातः दत्तः, बृहच्छ्रवाः महाकीर्तिः तस्माल्लोके विष्णुरात इति नाम्रा भविष्यति महाभागवतश्च गुणैश्च महान् भविष्यति नात्र सन्देहः इति तं राजानं ब्राह्मणा ऊचुरिति त्रयाणामन्वयः ॥ १५, १६, १७ ।। महाभागवतो भविष्यतीत्युक्ते दृष्टः पृच्छति राजा अपीति । अपिस्वित् किंस्वित् साधुवादेन यशसा तत्कीर्त्या चानुवर्तिता भविष्यतीति पूर्वस्यैव अतः परमपि अनुषङ्गः ॥ १८ ॥

1. H, Vadd सु* 2. B, H,V गृहं तस्मात् सूर्यग्रहशताधिकम् 3. B, H, Vada स्मृतेः स नृपतिः 4. BH,V स ⁹ वीर- ततः प्रीतं हृष्टं मनः यस्य स राजा युधिष्ठिरः धौम्यकृपादिभिः विप्रैः ¹⁰सुमङ्गलं स्वाऽऽशिवं वाचयित्वा जातकं जातकर्म कारयामास ॥ १३ ॥

ततः नृपतिः युधिष्ठिरः हिरण्यादीन् अन्यांश्च वरान् कामान् यथायोग्यं यथाभिलाषं च कामं प्रादात् अर्थिभ्यः प्रायच्छत् । स तीर्थवित् दानपात्रवित् राजा प्रजातीर्थे पौत्रोत्पत्तिनिमित्तदानकाले स्वन्नं सुमृष्टं अन्नं च विप्रेभ्यः प्रादात् ॥ १४ ॥

हिरण्यादिभिः तुष्टाः ब्राह्मणाः तं प्रश्रयेण विनयेन अवनतं नम्रं राजानं ऊचुः ॥ १५ ॥

तदेवाऽऽह - एषहीति सार्धद्वयेन । पु¹¹रूणां भवतां प्रजातन्तौ प्रजासन्ताने निमित्ते शुक्ले गर्भपिण्डे संस्था¹²मुपेयुषि सति हि यस्मात् एषः जातः अप्रतिघातेन प्रतिहतिरहितेन दैवेन प्रभविष्णुना समर्थीभवनशीलेन विष्णुना वो¹³ऽनुग्र¹⁴हार्थोऽयं रातः रक्षितः ॥ १६ ॥

तस्मात् विष्णुना रातत्वरूप¹⁵प्रवृत्तिनिमित्त¹⁶नाम्ना वाचकेन शब्देन लोके विष्णुरात इति प्रसिद्धः बृहच्छ्रवाः विपुलकीर्तिः गुणैः महान् महाभागवतश्च भविष्यति नात्र सन्देहः ॥ १७ ॥

विप्रैः एवं उक्तः युधिष्ठिरः तस्य भाविनः गुणान् बुभुत्सुः पृच्छति - अपीति । अपि स्वित् इत्येतद्दृवं समुदितं प्रश्नद्योतकं हे सत्तमाः! एष जातः शिशुः साधुवादेन साधूनां उपदेशेन हेतुना महात्मनः पुण्यश्लोकान् वंश्यान् राजर्षीन् पाण्डवादीन् अनुवर्तिता स्वित् यशसा अनुवर्तिष्यति किम् ? पाण्डवादिवत् यशस्वी भविष्यति ? इति प्रश्नः । साधूनां वादः यस्मिन्विषयभूते तेन यशसा अनुवर्तिता स्वित् इति वान्वयः ॥ १८ ॥

1. 2. 3. 4. 5 6 7 विज० जातकं जातकर्म मङ्गलं पुण्याहम् ॥ १३ ॥ तीर्थ शास्त्रं पात्रं वा वेत्तीति तीर्थवित् प्रजातीर्थे पुत्राख्यशुद्धजले पुत्रजन्मकाले वा सतीर्थवित् इत्येकं वा पदम् संतीर्थ इत्यर्थः ॥ १४ ॥ प्रश्रयानतं प्रावण्यगुणावनतं कुरूणां कुरुवंशजातानां अस्मिन् कुले प्रजातन्तौ पुत्राख्यसन्ताने संस्थां विनाशं उपेयुषि गच्छति सति वः युष्माकं अनुग्रहाख्यप्रयोजनाय प्रभविष्णुना विष्णुना रातः दत्तः इति यस्मात् तस्मात् लोके नाम्ना विष्णुरात इति बृहच्छ्रवाः विख्यातयशाः भविष्यति ॥ १५, १६, १७ ॥ www. ब्राह्मणवचनानन्तरं युधिष्ठिरः तान् अप्राक्षीत् इत्याह अपीति । हे सत्तमाः । अपिशब्दस्य स्विदित्यनेनान्वयः । साधुषु वादः यस्य स तथा । साधुरिति वादेन वा ॥ १८ ॥ 1 K. सतीर्थज्ञः रा० कृ० प्रीतमनाः सन्तुष्टान्तरङ्गः राजा युधिष्ठिरः धौम्यकृपादिभिः विप्रैः मङ्गलं पुण्याहं वाचयित्वा तस्य शिशोः जातकं जातकर्म कारयामास ।। १३ ॥ तीर्थवित् पात्रज्ञः सः नृपतिः धर्मराजः प्रजातीर्थे पुत्रोत्पत्तिपुण्यसमये हिरण्यं गां धेनुं महीं भूमिं वरान् श्रेष्ठान् हस्त्यश्वान् स्वनं शोभनं अन्नं च विप्रेभ्यः प्रादात् प्रदत्तवान् ॥ १४ ॥ हे पौरवर्षभ! पुरुवंशश्रेष्ठ ! पुरूणां पुरुवंशीयानां अस्मिन् शुक्ले निर्मले प्रजातन्तौ सन्तानतन्तौ अप्रतिघातेन दुर्निवारण संस्थां नाशं उपेयुषि गते सति वः युष्माकं अनुग्रहार्थाय अनुग्रहप्रयोजनाय यस्मात् कारणात् प्रभविष्णुना विष्णुना एष शिशुः रातः दत्तः तस्मात् कारणात् नाम्रा विष्णुरात इति लोके प्रसिद्ध इति शेषः । बृहच्छ्रवाः विपुलकीर्तिः महान् महाभागवतः अत्यन्तं भगवद्भक्तश्च भविष्यति अत्र न सन्देह इति तुष्टाः ब्राह्मणाः प्रश्रयान्वितं विनयसमेतं तं राजानं धर्मराजं ऊचुः उक्तवन्तः ॥ १५, १६, १७ ॥ हे सत्तमाः ! हे पूज्याः ! एष शिशुः साधुवादेन सज्जनप्रशंसापात्रेण यशसा कीर्त्या महात्मनः पुण्यश्लोकान् पवित्रकीर्तीन् वंश्यान् अस्मद्वंशीयान् राजर्षीन् पाण्डुप्रभृतीन् अपिस्वित् अनुवर्तिता अनुसरिष्यति किम् ? ॥ १८ ॥ 361 1-12-19] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ब्राह्मणा ऊचुः पार्थ प्रजाविता साक्षादिक्ष्वाकुरिव मानवः । ब्रह्मण्यः सत्यसन्यश्च रामो दाशरथिर्यथा ॥ १९ ॥ एष दाता शरण्य यथा ह्यौशीनरः शिबि: । यशोवितनिता स्वानां दौष्यन्तिरिव यज्वनाम् ॥ २० ॥ धन्विनामग्रणीरेष तुल्यश्चार्जुनयोर्द्वयोः । हुताश इव दुर्धर्षः समुद्र इव दुस्तरः || २१ || मृगेन्द्र इव विक्रान्तो निषेव्यो हिमवानिव । तितिक्षुर्वसुधेवासौ सहिष्णुः पितराविव ॥ २२ ॥ पितामह समस्साम्ये प्रसादे गिरिशोपमः । आश्रयस्सर्वभूतानां यथा देवो रमाश्रयः || २३ || सर्वसद्गुणमाहात्म्ये एष कृष्णमनुव्रतः । रन्तिदेव इवोदारो ययातिरिव धार्मिकः ॥ २४ ॥ धृत्यां बलिसमः कृष्णे प्रह्लाद इव संग्रहः । आहतैषोऽश्वमेधानां वृद्धानां पर्युपासकः ॥ २५ ॥ राजर्षीणां जनयिता शास्ता चोत्पथगामिनाम् । निग्रहीता कलेरेष भुवो धर्मस्य कारणात् ।। २६ ।। तक्षकादात्मनो मृत्युं द्विजपुत्रोपसर्जितात् । प्रपश्यत उपश्रुत्य मुक्तसङ्गः पदं हरेः || २७ ॥ जिज्ञासितात्मयाथात्यो मुनेर्व्याससुतादसौ । हित्वेदं नृप । गङ्गायां यास्यत्यद्धाऽकुतोभयम् ॥ २८ ॥ 1 2 3. 4. 5. 6. 7. 8. श्रीध० पार्थेति । प्रजानामविता रक्षकः । मानवः ‘मनोः पुत्रः । ब्रह्मण्यः ब्राह्मणेषु हितः सत्यप्रतिज्ञञ्च श्रीरामो यथा ॥ १९ ॥ 362 चाख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-12-28 एष इति । औशीनरः उशीनरदेशाधिपतिः शिखिः ‘येन स्वमांसं श्येनाय दत्वा शरणागतः कपोतः रक्षितः । स्वानां ज्ञातीनां यज्वनां च यशोविस्तारकः दौष्यन्तिः भरत इव ॥ २० ॥ धन्विनामिति । अर्जुनयोः पार्थकार्तवीर्ययोः ॥ २१ ॥ मृगेन्द्र इति । हिमवानिव सतां निषेव्यः अनन्यगतिकत्वेन । वसुधेव तितिक्षुः क्षैन्ता । प्रीत्या पितरौ मातापितराविव सहिष्णुः ॥ २२ ॥ $ · पितामह इति । पितामहः ब्रह्मा तेन समः । साम्ये समत्वे रमाश्रयः हरिः ॥ २३ ॥ सर्वेति । सर्वैः सद्गुणैः माहात्म्यं यत् तस्मिन् श्रीकृष्णतुल्यः ।। २४ ।। धृत्येति । धृत्या धैर्येण सग्रहः सन् भद्रः ग्रहः अभिनिवेशः यस्य सः । आहर्ता कर्ता ।। २५ ।। राजर्षीणामिति । राजर्षीणां जनमेजयादीनाम् ॥ २६ ॥ तक्षकादिति । द्विजपुत्रेण’ उपसर्जितात् प्रेरितात् तक्षकात् आत्मनः मृत्युं उपश्रुत्य विरक्तस्सन् हरेः पदं प्रपत्स्यते भजिष्यति ॥ २७ ॥ जिज्ञासितेति । ततश्च जिज्ञासितं आत्मनः याथात्म्यं येन सः । इदं शरीरं गङ्गायां हित्वा अकुतोभयं हरेः पदं यास्यति। अद्धा निश्चयेन ।। २८ ।।
2. H, Vadd वैवस्वत’ 2 HV और 3 H, Vadd शिबिचक्रवर्ती 4B क्षान्त्या; H क्षान्तौ क्षान्तः 5H, Vadd सर्वभूत” 6 B adds इव 7. Hy add शृङ्गिनाम्ना 8 B ° र्थ्य ¹⁶ वीर- एवं आपृष्टाः जातककोविदाः ब्राह्मणाः तस्य भाविनः गुणान् वर्णयन्ति - पार्थेत्यादिभिः दशभिः । न केवलं अनितरसाधारणैकगुणं एकमेवानुवर्तिता अपितु तत्तदसाधारणगुणान् सर्वानपीत्याहुः । हे पार्थ! मानवः मनोः वैवस्वतस्य सुतः इक्ष्वाकुरिव साक्षात् प्रजाविता प्रजानां अविता रक्षिता । यथा दाशरथिः दशरथपुत्रः श्रीरामः तद्वत् ब्रह्मण्यः ब्रह्मकुले साधुः सत्ये वाचिके सन्धा दृढाभिरु¹⁷चिः यस्य तथाभूतश्च ॥ १९ ॥

एष दाता आत्मपर्यन्तदाता शरण्यः शरणं रक्षणोपायं अर्हतीति श¹⁸रण्यः । यथौशीनरः उशीनरसुतः शिबिः चक्रवर्ती, तद्वत् दाता शरण्यश्च । दौष्यन्तिरिव भरत इव यज्वनां यष्टृृणां यशोवितनिता यशसो विस्तारयिता ॥ २० ॥

धन्विनां धनुष्मतां अग्रणीः श्रेष्ठः तत्र द्वयोरपि अर्जुनयोः कार्तवीर्यपार्थयोः तुल्य: ¹⁹इत्यर्थः । हुताशः अग्निरिव दुर्धर्षः प्रसोढुं अशक्यः समुद्र इव दुस्तरः अगाधाशयः ॥ २१ ॥

सिंह इव विक्रान्तः । कर्तरि क्तः । पराक्रमी पादविक्षेपवान् वा । हिमवानिव निषेव्यः भूतानां उपजीव्यः । असौ शिशुः वसुधेव भूमिरिव तितिक्षुः प्रसहिष्णुः पितराविव मातापितराविव सहिष्णुः ²⁰परापराधसहिष्णुः ॥ २२ ॥

साम्ये सर्वभूतसमत्वे पितामहेन ब्रह्मणा समः तुल्यः प्रसादे ज्ञानप्रसादे अनुग्रहे वा गिरिशोपमः रुद्रतुल्यः । सर्वभूतानां पुरुषार्थलिप्सूनां आश्रयः आश्रयितुं योग्यः । यथा रमाश्रयः श्रीनिवासः देवः तद्वत् ॥ २३ ॥

सर्वे सद्गुणाः निर्दुष्टगुणाः तत्कृतं य²¹त् माहात्म्यं यस्मिन् कृष्णं भगवन्तं अनुव्रतः अनुवर्तिता कृष्णतुल्यसद्गुणमाहात्म्ययुक्त इत्यर्थः । रन्तिदेव इव उदारः त्यागी ॥ २४ ॥

धृत्या धैर्येण बलिसमः वैरोचनितुल्यः प्रह्लाद इव कृष्णे भगवति भक्त इति शेषः । सद्ग्रहः सतां ग्राहकश्चैष शिशुः अश्वमेधानां आहर्ता अनुष्ठाता वृद्धानां ज्ञानेन वयसा स्थानेन वृद्धानां पर्युपासकः यथोचितसेवकः ॥ २५ ॥

राजर्षीणां जनमेजयादीनां जनयिता उत्पथगामिनां धर्ममार्गातिवर्तिनां शास्ता । भुवः पृथिव्याः हेतोः धर्मस्य कारणात् निमित्तात् धर्मार्थं चेत्यर्थः । एष कलेः निग्रहीता क²²लिं निग्रहीष्यति ॥ २६ ॥

द्विजपुत्रेण उपसर्पितात् शापद्वारा नियोजितात् तक्षकात् आत्मनः स्वस्य मृत्युं मरणं उपश्रुत्य आकर्ण्य मुक्तः देहतदनुबन्धिषु सङ्गः येन तथाभूतः हरेः पदं स्थानं प्रपत्स्यते प्राप्स्यति ॥ २७ ॥

मु²³क्तसङ्गः हरेः पदं प्रपत्स्यति इत्येतदेवोपपादयति । व्याससुतात् मुनेः शुकात् जिज्ञासितं विचारितं निर्णीतमिति यावत् । आत्मयाथात्म्यं प्रत्यगात्मपरमात्मस्वरूपस्वभावत्वं, देहतदनुबन्ध्यसङ्गहेतुभूतं येन सोऽसौ परीक्षित् । हे नृप! इदं शरीरं गङ्गायां त्यक्त्वा नास्ति कुतश्चित् भयं यस्मात् तद्धरेः पदं धाम अद्धा स्फुटं यास्यति ॥ २८ ॥

1 2 3 4 5 6 7 विज० हे पार्थ! पृथायाः सुत! युधिष्ठिर! मानवः मनुपुत्रः प्रजानामविता दाशरथिः दशरथपुत्रः सत्यसन्धः सत्यप्रतिज्ञः ।। १९ ।। औशीनरः उशीनरपुत्रः दौष्यन्तिः दुष्यन्तपुत्रः इव यज्वनां यथा विस्तारकर्ता तथा अयमपि स्वानां स्ववंशजन्यांनां यशोवितनिता ॥ २० ॥ द्वयोः अर्जुनयोः कार्तवीर्यपाण्डवयोः तुल्यः दुर्धर्षः दुस्सहः ॥ २१ ॥ तितिक्षुः क्षमावान् पितरौ इव सहिष्णुः सहनशीलः ।। २२ ।। साम्ये सामञ्जस्ये पितामहस्य विरिञ्चस्य समः प्रसन्नतायां शिवसमः । रमायाः आश्रयः पतिः ॥ २३ ॥ सर्वैः सतां गुणैः माहात्म्यं महात्मत्वं यस्य तथोक्तः अथवा सर्वसद्णमाहात्म्यविषये कृष्णं यादवेन्द्रं अनुगतः तथाभूतः कृष्णं अर्जुनं वा ॥ २४ ॥ 364व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-12-28 धृत्यां धैर्ये गृह्णातीति ग्रहः भक्तिः सती भक्तिः यस्य स तथोक्तः “अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वं” (ब्र. सू. 3-2-19) इति सूत्रात् ॥ २५ ॥ राजर्षीणां कुमाराणां जनयिता उत्पादकः उत्पथगामिनां अशास्त्रविहितमार्गवर्तिनां शास्ता । धर्मस्य भगवतः दुःखापादनकारणात् कलेः निग्रहीता निगृह्य शिक्षाकर्ता ॥ २६ ॥ द्विजपुत्रोपसर्जितात् द्विजकुमारप्रेरितात् तक्षकात् मुक्तसङ्गः पुत्रादिसङ्गरहितः ॥ २७ ॥ व्याससुतात् श्रीशुकात् मुनेः जिज्ञासितं विचारितं आत्ममः परमात्मनः यथास्वरूपसम्बन्धिगुणाधिक्यं येन स तथोक्तः । इदं शरीरं अद्धा समीचीनम् । अकुतोभयस्वरूपानन्दाविर्भावलक्षणं मोक्षं यास्यतीत्यन्वयः ॥ २८ ॥

1. KM “म” रा० कृ० हे पार्थ! हे पृथापुत्र ! युधिष्ठिर! एष जातः मानवः वैवस्वतमनोः पुत्रः इक्ष्वाकुरिव साक्षात् स्वयं न मन्त्रिद्वारा इत्यर्थः । प्रजाविता प्रजानां अविता रक्षकः भविष्यति । दाशरथिः रामो यथा दशरथपुत्रः श्रीराम इव ब्रह्मण्यः ब्राह्मणभक्तः, सत्यसन्धश्च सत्यप्रतिज्ञश्च भविष्यति । औशीनरः उशीनरदेशाधिपतिः शिबिः यथा दाता स्वदेहपर्यन्तदाता शरण्यश्च शरणागतपोषकश्च भविष्यति । दौष्यन्तिरिव दुष्यन्तपुत्रो भरत इव स्वानां स्वकीयानां यज्वनां यष्टृणां च यशसः वितनिता विस्तारयिता भविष्यति । अपि च एषः अर्जुनयोः पार्थकार्तवीर्ययोः तुल्यः एष धन्विनां धनुर्धराणां अग्रणीः श्रेष्ठः भविष्यति । किञ्च हुताशः अग्निरिव दुर्धरः धर्षितुं अभिभवितुं अशक्यः । समुद्र इव दुस्तरः अनुल्लङ्कयशासन इत्यर्थः । मृगेन्द्रः सिंह इव विक्रान्तः पराक्रमवान् हिमवानिव निषेव्यः देवादीनामप्युपजीव्यः भविष्यति । किञ्चासौ वसुधा भूमिरिव तितिक्षुः क्षमाशीलः । पितराविव मातापितराविव सहिष्णुः अपराधसहिष्णुः साम्ये सर्वभूतसमत्वे पितामहसमः ब्रह्मणा तुल्यः प्रसादे अनुग्रहे गिरिशोपमः शिवसदृशः, रमाश्रयः लक्ष्म्याः आश्रयः देवः यथा महाविष्णुरिव सर्वभूतानां आश्रयः भविष्यति । अपि चैष सर्वसदृणमाहात्म्ये सर्वसद्णप्रयुक्ते प्रभावे कृष्णमनुव्रतः कृष्णतुल्य इत्यर्थः । रन्तिदेव इव पुल्कसाय जलं दत्वा सन्तुष्टः राजेव उदारः युक्तायुक्तविचारं विना परोपकारपारीणः, ययातिरिव धार्मिकः धर्माचरणतत्परो भविष्यति । किञ्च धृत्या धैर्येण बलिसमः बलिनामकराक्षसराजतुल्यः, प्रह्लाद इव कृष्णे सद्गृहः सदभिनिवेशवान् भविष्यति । अपि च एषः अश्वमेधानां अश्वमेधयागानां आहर्ता अनुष्ठाता वृद्धानां ज्ञानवयोवृद्धानां पर्युपासकः सेवकः भविष्यति । किञ्चैषः राजर्षीणां जनयिता जनकः उत्पथगामिनां अधर्ममार्गगामिनां शास्ता शासकः भविष्यति । भुवः धरण्याः धर्मस्य कारणात् कलेः कलिपुरुषस्य निग्रहीता निग्राहकः भविष्यति । अथ द्विजपुत्रोपसर्जितात् द्विजपुत्रेण ब्राह्मणपुत्रेण उपसर्जितात् शापद्वारा नियोजितात् तक्षकात् तक्षकनाम्नः सर्पात् आत्मनः स्वस्य मृत्युं मरणं उपश्रुत्य आकर्ण्य मुक्तसङ्गः परित्यक्तदेहादिसङ्गस्सन् हरेः विष्णोः पदं पादारविन्दं प्रपत्स्यते रक्षकत्वेन प्राप्स्यति हे नृप! असौ बालकः मुनेः व्याससुतात् श्रीशुकात् जिज्ञासितात्मयाथात्म्य: जिज्ञासितं 365 1-12-29] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विचारितं आत्मयाथात्म्यं प्रत्यगात्मपरमात्मनोः स्वरूपस्वभावतत्त्वं येन सः तथाभूतस्सन् इदं शरीरं गङ्गायां हित्वा त्यक्त्वा अद्धा साक्षात् अकुतोभयं सर्वात्मना भयरहितं ॥ १९, २०, २१, २२, २३, २४, २५, २६, २७, २८ ॥

इति राज्ञ उपादिश्य विप्रा जातककोविदाः । लब्धापचितयस्सर्वे प्रतिजग्मुः स्वकान् गृहान् ॥ २९ ॥ स एष लोके विख्यातः परीक्षिदिति यत्प्रभुः । गर्भे दृष्टमनुध्यायन् परीक्षेत नरेष्विह ॥ ३० ॥ स राजपुत्रो ववृधे आंशु शुक्ल इवोडुपः । परमपदं आपूर्यमाणः पितृभिः काष्ठाभिरिव सोऽन्वहम् ।। ३१ ।। बाल एव स धर्मात्मा कृष्णभक्तो निसर्गतः । प्रीतिदः सर्वलोकस्य महाभागवतस्सुधीः || यक्ष्यमाणोऽश्वमेधेन ज्ञातिद्रोहजिहाँसया । iiiseasesi देध्यावन्यत्र करदण्डयोः || ३२ ॥ तदभिप्रेतमालक्ष्य भ्रातरोऽच्युतचोदिताः । धनं प्रहीणमाजहुरुदीच्यां दिशि भूरिशः ॥ ३३ ॥ तेन सम्भृतसम्भारो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः । वाजिमेधैस्त्रिभिमतो यज्ञैः समयजद्धरिम् ॥ ३४ ॥ आहूतो भगवान् राज्ञा याजयित्वा द्विजैर्नृपम् । उवास कतिचिन्मासान् सुहृद प्रियकाम्यया ।। ३५ ।। ततो राज्ञाभ्यनुज्ञातः कृष्णया सह बन्धुभिः । ययौ द्वारवतीं ब्रह्मन् सार्जुनो यदुभिर्वृतः ॥ ३६ ॥ * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्तयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषोपाख्याने द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ ; यास्यति गमिष्यति 1 2. 3 4 5 6. 7. 8. 9 * The additional verse is found only in B 10. 11. 12. 13 14 15. 16 17. 18. 19 20. * श्रीध० इतीति । जातककोविदाः जातकशास्त्रसमर्थाः लब्धा अपचितिः पूजा यैस्ते ॥ २९ ॥ परीक्षिदिति नाम निर्वक्ति- स एष इति । यत् यस्मात् प्रभुः समर्थस्सन् गर्भे दृष्टं पुरुषं अनुध्यायन् इह दृश्यमानेषु नरेषु मध्ये सर्वमपि नरं परीक्षेत अयमसौ भवेन्नवेति विचारयेत् अतः परीक्षिदिति विख्यातः । पूर्वदृष्टमिति वा पाठः । तदा मातृगर्भे पूर्व दृष्टं इत्यर्थः ॥ ३० ॥ स इति । शुक्ले शुक्लपक्षे सः प्रसिद्धः उडुपः चन्द्रः अन्वहं यथा काष्ठाभिः पञ्चदशकलाभिः आपूर्यमाणः वर्धते एवं पितृभिः युधिष्ठिरादिभिः कामैः चतुष्षष्टिकलाभिन आपूर्यमाणो ववृधे ॥ ३१ ॥ । पूर्वमपकृष्योक्तान् अश्वमेधान् स्वावसरे संप्रकारं कथयति - यक्ष्यमाण इति । ज्ञातिद्रोहस्य हॉनेच्छया यक्ष्यमाणः करदण्डयोरन्यत्र करः षष्ठांशग्रहणं । दण्डः दुष्टनिग्रहजनिततदीयधनलाभः । ताभ्यां विना अलब्धधनः दध्यौ चिन्तयामास करदण्डार्जितधनस्य परिजनभरणमात्रोपलक्षणत्वात् ॥ ३२ ॥ तदिति । प्रहीणं मरुत्तस्य यज्ञे त्यक्तं सुवर्णपात्रादिकं आनीतवन्तः ॥ ३३ ॥ तेनेति । सम्भृतसम्भारः सम्पादितयज्ञोपकरणः । भीतो ज्ञातिद्रोहांत् ॥ ३४, ३५, ३६ ।। इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥

1. HV “°ि 2 BH,V पूर्व 3 HV कलादिभिश्च 4 HV ‘माकृष्यो’ 5 HV हनने 6 A,B करदण्डजस्य 7 A, B ’ पक्षीणत्वात् ²³ वीर- इत्थं राज्ञे युधिष्ठिराय तद्गणकर्मादिकं उपादिश्य आवेद्य ²⁴जातकं ²⁵अधिकृत्य प्रवृत्ते ज्योतिश्शास्त्रे कोविदाः अतिनिपुणा विप्रास्सर्वे लब्धा अपचितिः बहुमतिः यैस्तथाभूताः स्व²⁶कान् गृहान् प्रति जग्मुः ॥ २९ ॥

स जातककोविदैः अनुवर्णितभाविगुण एष उत्तरासुतः परीक्षिदिति लोके विख्यातः । कुतः यत् यस्मात् प्रभुः अयं उत्तरासुतः गर्भे मातुः उदरे दृष्टं पुरुषं ध्यायन् इह लोके नरेषु तं पुरुषं पर्यैक्षत परीक्षितवान् अन्वेषितवान् इति यावत् । परीक्ष्य श्रीकृष्णं अध्यवस्यत् इत्यर्थः । ततः प्रवृत्तिनिमित्तात् परीक्षिच्छब्दवाच्यः विख्यात इत्यर्थः । पूर्वं पर्यैक्षत क इत्यसाविति गर्भावस्थायां परीक्षणमपि तच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति सूचितम् । परिपूर्वात् ईक्षते: शतरि परीक्षदिति रूपम् । परीक्षिदिति च प्रायिकः पाठो दृश्यते । तदा “हृसृरुहियुषिभ्यः इति” (उणादि, 1-97) इत्यौणादिकसूत्रे ईक्षतेर्ग्रहणाभावेऽपि बाहुलकात् इत्प्रत्यये हरित्सरिदादिशब्दवत् सा²⁷ध्यः ॥ ३० ॥

स परीक्षिदिति प्रसिद्धः राजपुत्रः । एकः तच्छब्दः प्रसिद्धिद्योतकः अपरस्तु प्रकृतपरामर्शक इत्यतः न पौनरुक्त्यम् । पितृभिः वर्धयितृभिः हेतुभूतैः अन्वहं आशु ववृधे यथा शुक्ले पक्षे आपूर्यमाणाभिः वृद्धिं गताभिः काष्ठाभिः कलाभिः उडुपः चन्द्रः वर्धते तद्वत् इत्यर्थः ॥ ३१ ॥

अथ कि²⁸मकार्षीदिति प्रश्नस्योत्तरं सोपोद्घातमाह - यक्ष्यमाण इत्यादिना यावत्पञ्चदशाध्यायसमाप्ति । ज्ञातिद्रोहजिहासया ज्ञातिवधप्रयुक्तदोषपरिजिहीर्षया अश्वमेधेन “तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते” (तैत्ति. सं. 5-3-12) इति ब्रह्महत्यादीनामपि परिहारकतया श्रुतेन “ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां न²⁹ परं पुण्यपापयोः” इति निरतिशयपुण्यत्वेन च प्रसिद्धेन अश्वमेधेन यक्ष्यमाणः भगवन्तं आराधयितुकामः राजा युधिष्ठिरः अन्यत्र करदण्डयोः करः स्वामिग्राह्यः, दण्डः प्रसिद्धः तयोरन्यत्र ताभ्यां विना इत्यर्थः । अलब्धधनः उपायान्तरेण अप्राप्तधनः मनो दध्यौ चिन्तितवान् । करदण्डाभ्यां लब्धं धनं न³⁰ यागार्हम्। उपायान्तरेण तु न प्राप्तं धनं अतः कथं यक्ष्यामीति चिन्तव्याकुलो बभूवेत्यर्थः ॥ ३२ ॥

तस्य युधिष्ठिरस्य अभिप्रेतं आलक्ष्य अच्युतेन आहूतेन श्रीकृष्णेन चोदिताः आदिष्टाः आहूतो भगवानिति वक्ष्यमाणत्वात् भ्रातरः भीमादयः उदीच्यां दिशि प्रहीणं पराजितैः राजभिः त्यक्तं धनं भूरिशः आजहुः ॥ ३३ ॥

तेन धनेन सम्भूताः सञ्चिताः सम्भाराः यागसाधनानि यस्य स अत एव लब्धकामो युधिष्ठिरः त्रिभिः वाजिमेधैः भीतः मन्त्रतन्त्रद्रव्यलोपादिभ्यः भीतः निश्छिद्रं यथा तथेति भावः । हरिं सम्यगाराधितवान् ॥ ३४ ॥

भगवान् कृष्णोऽपि राज्ञा आहूतः द्विजैः नृपं युधिष्ठिरं याजयित्वा सुहृदां प्रीतिं कर्तुं इच्छया कतिचित् मासानुवास ॥ ३५ ॥

ततो बन्धुभिस्सह राज्ञा युधिष्ठिरेण कृष्णया द्रौपद्या चानुज्ञातः अर्जुनेन सहितः यदुभिः च परिवृतो हे ब्रह्मन्! द्वारवतीं ययौ ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥

1 2 3 4. 5. 6. 7. विज० लब्धा प्राप्ता अपचितिः पूजा यैस्ते तथोक्ताः ॥ २९ ॥ यः प्रभुः सर्पदृष्टिं तक्षकाख्यसर्पदर्शनं अनुध्यायन् निरन्तरं चिन्तयन् इह नरेषु समीपे आगच्छत्सु परीक्षेतेति यस्मात् तस्मात् स एष लोके परीक्षिदिति विख्यात इति परीक्षिन्नामनिरुक्तिः इत्यन्वयः ॥ ३० ॥ उडुपः चन्द्रः शुक्लपक्षे काष्ठाभिः दिग्देवतासरस्वतीगोभिः अन्वहं यथा तथा स राजपुत्रोपि पितृभिः युधिष्ठिरादिभिः अन्वहं अन्नपानादिभिः पूर्यमाणः ऐषतेत्यर्थः ॥ ३१ ॥ 368 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-12-36 ज्ञातिद्रोहजिहासया भीष्पादिवधनिमित्तपापहननेच्छया अश्वमेधयज्ञे भगवन्तं यष्टुकामः राजा करदण्डयोरन्यत्र करं दण्डं च वर्जयित्वा न लब्धं धनं येन सोऽलब्धधनः दध्यावित्यन्वयः ॥ ३२ ॥ उदीच्याः उत्तरायाः दिशः भूरिशः बहुलं प्रहीणं यज्ञशिष्टं मरुत्तेन पूर्वजेन स्थापितं धनम् ॥ ३३ ॥ तेन द्रव्येण सम्भृतः सम्पन्नः सम्भारः यज्ञसाधनं येन स तथोक्तः ॥ ३४ ॥ सुहृदः युधिष्ठिरस्य प्रियेच्छया ।। ३५ ।। बन्धुभिस्सह कृष्णया द्रौपद्या चाभ्यनुज्ञातः सार्जुनः अर्जुनेन सहितः यदुभिश्च परिवृतः कृष्णः द्वारवतीं ययौ इत्यन्वयः * || ३६ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ 1 KM यज्ञेन

• Here ends XI Chapter in K&M रा० कृ० लब्धापचितयः लब्धा युधिष्ठिरात् प्राप्ता अपचितिः पूजा यैस्ते तथाभूताः जातककोविदाः ज्योतिश्शास्त्रविशारदाः सर्वे विप्रा इति पूर्वोक्तप्रकारेण राज्ञे धर्मजाय उपादिश्य निवेद्य स्वकान् स्वकीयान् गृहान् प्रतिजग्मुः ययुः ॥ २९ ॥ यत् यस्मात् कारणात् गर्भे दृष्टं पुरा अनुभूतं पुरुषं अनुध्यायन् अभिध्यायन् इह अस्मिन् लोके नरेषु मानवेषु परीक्षेत सोऽयं भगवान् भवेन्नो वेति परीक्षेत यो विचारयेत् स एष भगवता रक्षितः प्रभुः परीक्षिदिति लोके विख्यातः प्रसिद्धस्सञ्जातः ॥ ३० ॥ सः पूर्वोक्तः राजपुत्रः परीक्षिनामकः पितृभिः धर्मराजादिभिः आपूर्यमाणः भोगैस्सम्पूर्यमाणः शुक्ले शुक्लपक्षे काष्ठाभिः कलाभिः आपूर्यमाणः स उडुपः इव चन्द्र इव अन्वहं प्रतिदिनं आशु शीघ्रं ववृधे वृद्धिं प्राप ॥ ३१ ॥ ज्ञातिद्रोहजिहासया ज्ञातिवधप्रयुक्तपापस्य जिहासया परिजिहीर्षया अश्वमेधेन यक्ष्यमाणः भगवन्तं आराधयितु- कामः राजा धर्मराजः करदण्डयोरन्यत्र उचितकरदण्डाभ्यां विना अलब्धधनः अप्राप्तवित्तस्सन् दध्यौ धनं विना यज्ञानुष्ठानं कथं वा स्यादिति चिन्तयामास ।। ३२ ॥ तदभिप्रेतं तस्य धर्मराजस्य अभिप्रेतं अभिमतं आलक्ष्य ज्ञात्वा भ्रातरः भीमादयः अच्युतचोदिताः श्रीकृष्णेन प्रेरितास्सन्तः उदीच्यां उत्तरस्यां दिशि भूरिशः प्रहीणं महत्तस्य राज्ञः यज्ञे सन्तुष्टैः ब्राह्मणैः परित्यक्तं धनं आजहुः आनीतवन्तः ॥ ३३ ॥ 28 3691-12-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तेन सोदरानीतेन धनेन सम्भृतसम्भारः सम्पादितयागसाधनः धर्मपुत्रः धर्मतनयः युधिष्ठिरः भीतस्सन् ज्ञातिद्रोहात् भीतस्सन् त्रिभिः वाजिमेधैः अश्वमेधनामकैः यज्ञैः हरिं विष्णुं समयजत् सम्यक् पूजितवान् ॥ ३४ ॥ भगवान् श्रीकृष्णः राज्ञा युधिष्ठिरेण आहूतः द्विजैः ब्राह्मणैः नृपं धर्मजं याजयित्वा यज्ञं कारयित्वा सुहृदां मित्राणां धर्मजादीनां प्रियकाम्यया प्रीतिं कर्तुमिच्छया कतिचिन्मासान् उवास तत्र हस्तिनापुरे न्यवसत् ॥ ३५ ॥ हे ब्रह्मन् ! ततोऽनन्तरं बन्धुभिस्सह राज्ञा युधिष्ठिरेण कृष्णया द्रौपद्या च अभ्यनुज्ञातः सार्जुनः अर्जुनसहितः यदुभिः वृतः परिवृतः द्वारवतीं द्वारकापुरीं ययौ जगाम ॥ ३६ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां द्वादशोऽध्यायः ।। १२ ।। 370 त्रयोदशोऽध्यायः सूत उवाच विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयादात्मनो गतिम् । ज्ञात्वाऽगाद्धास्तिनपुरं तयावाप्तविवित्सितः ॥ १ ॥ यावतः कृतवान् प्रश्नान् क्षत्ता कौषारवामतः । जातैकभक्तिगोविन्दे तेभ्यश्चोपरराम ह ॥ २ ॥ तं बन्धुमागतं दृष्टा धर्मपुत्रः सहानुजः । धृतराष्ट्रो युयुत्सुश्च सूतश्शारद्वतः पृथा ॥ ३ ॥ गान्धारी द्रौपदी ब्रह्मन् ! सुभद्रा चोत्तरा कृपी । अन्याश्च जामयः पाण्डोर्ज्ञातयस्ससुताः स्त्रियः ॥ ४ ॥ प्रत्युज्जग्मुः प्रहर्षेण प्राण तन्त्र इवागतम् । अभिसङ्गम्य विधिवत् परिष्वङ्गाभिवादनैः ॥ ५ ॥ मुमुचुः प्रेमबाष्पौध विरोत्कण्ठ्यकातराः । राजा तमर्हयाञ्चक्रे कृतासनपरिग्रहम् ।। ६ ।। तं भुक्तवन्तं विश्रान्तमासीनं सुखमासने । प्रश्रयावनतो राजा प्राह तेषां च शृण्वताम् ॥ ७ ॥ युधिष्ठिर उवाच अपि स्मरथ नो युष्मत्पक्षच्छायासमेधितान् । विपदुणाद्विषाम्यादेर्मोचिता यत्समातृकाः ॥ ८ ॥

1. 2. 3. 4. 5 6 7 8 9. श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका निर्गमो धृतराष्ट्रस्य विदुरोक्त्या त्रयोदशे । उक्तः पौत्राभिषेकेन वक्तुं राज्ञो महापथम् ॥ 371 1-13-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इदानीं परीक्षितः कलिनिग्रहादिकर्माणि कथयिष्यन् विदुरागमनेन धृतराष्ट्रप्रस्थानं ततोऽर्जुनागमनं ततः श्रीकृष्णान्तर्धानं निशम्य पाण्डवप्रस्थानं च निरूपयति त्रिभिरध्यायैः विदुर इति । आत्मनो गतिं हरिं तया आत्मगत्या अवाप्तं विवित्सितं ज्ञातुमिष्टं सर्व येन ॥ १ ॥ तदेवाऽऽह - www. यावत इति । यावतः कर्मयोगज्ञानादिविषयान् प्रश्नान् प्रथमं कृतवान् । कौषारवस्य मैत्रेयस्य पुरतः पश्चात् त्रिचतुःप्रश्नार्थज्ञानमात्रेण गोविन्दे जातैकभक्तिः कृतार्थस्सन् तेभ्यः प्रश्नेभ्यः मैत्रेयोक्ततादृशप्रतिवचनेभ्य इत्यर्थः । उपरराम । ततः परं न विजिज्ञासितवान् ॥ २ ॥ तमिति । सूतः सञ्जयः । शारद्वतः कृपः । पृथा गान्धारीति । कृपी द्रोणभार्या जामयो ज्ञातिभार्याः कुन्ती ॥ ३ ॥ अन्याश्च स्त्रियः || ४ || प्रत्युज्जग्मुरिति । प्राणं तत्व इवेति कुतश्चिन्मूर्च्छादिदोषतः प्राणेऽवसन्ने सति तन्वः करायादयो निश्चेष्टा भवन्ति । पुनस्तस्मिन्त्राविर्भूते यथोत्तिष्ठन्ति तद्वत् ॥ ५ ॥ मुमुचुरिति । विरहेण यदौत्कण्ठ्यं तेन कातरा विवशाः ॥ ६ ॥ तमिति । तं विदुरम् ॥ ७ ॥ अपीति । पक्षिणो ह्यपत्यानि यथाऽतिस्नेहेन पक्षच्छायया वर्धयन्ति तद्वद्युष्मत्पंक्षच्छायया समेधितान् वर्धितान् नोऽस्मान् अपि स्मरथ ? किं स्मरथ ? समेधितत्वमेवाऽऽह विपदुणाद्यस्मान्मोचिताः स्मः ॥ ८ ॥
2. A, B ’ व्रतादि’ 2. A, B omit मैत्रेयोक्त इत्यर्थ: 1 3. B या° 4 H,V पुनश्च तस्पि’ 5. A, B ’ त्पक्षपातच्छा’ ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका कुरुपाण्डवयुद्धात् प्रागेव मन्त्राय धृतराष्ट्रेण आहूतः तत्पुत्रेण पराभूतो विदुरः तीर्थयात्रायां निमित्तभूतायां सत्यां गतः तत्रात्मनः परमात्मनो गतिं या¹थात्म्यं मैत्रेयादृषेर्ज्ञात्वा तया आत्मगत्या ज्ञानविषयभूतया अवाप्तविधित्सितः कृतकृत्यः । विवित्सितः इति पाठे विदितवेद्यः “येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विदिते इदं सर्वं विज्ञातं भवति” (छान्दो. उ. 6-1-3) इति श्रुतेः । पुनर्हास्तिनपुरं प्रागात् प्राप्तः ॥ १ ॥

तयाऽवाप्तविधित्सित इत्येतदेवोपपादयति । यावतः क्षत्ता विदुरः कौषारवो मैत्रेयः कुषारवगोत्रप्रसूतत्वात् । तस्याग्रतः यावतः प्रश्नान् कृतवान् तत्र कतिपयानामेव प्रश्नानामुत्तरैः गोविन्दे जाता एका अव्यभिचारिण्यनन्यप्रयोजना भक्तिर्यस्य तथाभूतः तेभ्योऽवशिष्टप्रश्नेभ्य उपरराम । अवशिष्टप्रश्नानामुत्तराणि न शुश्रावेत्यर्थः । जातैकभक्तिरित्यनेन कृतकृत्यत्वमुक्तम् ॥ २ ॥

तमागतं बन्धुं वि²दुरं ज्ञात्वा सहानुजो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः धृतराष्ट्रादयः सूतः सञ्जयः शारद्वतः कृपः ॥ ३ ॥

अन्याश्च जामयः अन्तःपुरस्त्रियः ससुताः पाण्डोः ज्ञातयश्च हे ब्रह्मन् ॥ ४ ॥

प्रहर्षेण प्रत्युज्जग्मुः अभिमुखं ययुः । यथा आगतं प्राणं तन्वः शरीराणि तद्वत् प्राणमागतमिव तं प्रत्युज्जग्मुरित्यर्थः । परिष्वङ्गाभिवादनैः विधिवत् यथोचितम् अभिसङ्गम्य ॥ ५ ॥

विरहप्रयुक्तौत्कण्ठ्येन कातराः प्रेमबाष्पौघमानन्दाश्रुसमूहं मुमुचुः । कृतः आसनपरिग्रहो येन तं विदुरं राजा युधिष्ठिरोऽर्हयामास पूजयामास ॥ ६ ॥

ततो भुक्तवन्तं विश्रान्तमासने सुखमासीनं तं विदुरं स्वानां शृण्वतां सतां प्रश्रयेणावनतः प्राह ॥ ७ ॥

तदेवाऽऽह - अपीत्यादिभिश्चतुर्भिः । युष्पत्पक्षयोः परिग्रहरूपयोः छायायां समेधितान् नोऽस्मानपि स्मरथ स्परथ किम् ? आत्मनां तत्पक्षच्छायासमेधितत्वं स्मारयति । समातृकाः मात्रा सहिता वयं विषाम्यादिरूपात् विपद्गणा³द्यद्येन त्वया विमोचिताः ॥ ८ ॥

श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली विषयरागः संसाराय, तदभावो विमुक्तये इत्यतो मुमुक्षुणा स्वतो वैराग्यं परतो वा सम्पादनीयमित्ययमर्थः प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र शुद्धान्तःकरणस्यैव विषयविरागस्सुदृढ इति, स च कर्मणा तीर्थसेवया वा स्यादित्यभिप्रेत्य विदुरस्य तीर्थसेवां कृत्वा युधिष्ठिरादिबन्धुदिदृक्षया हास्तिनपुरागतिमाह - विदुर इति । विदुरो हास्तिनपुर- मगादित्यन्वयः । किं कृत्वा तीर्थयात्रायां कृष्णादिष्टात् मैत्रेयादात्मनः परमात्मनो गतिं ज्ञानं जीवस्य गतिं स्वर्गनरकादिविषयामिति वा तया परमात्मविद्यया अवाप्तं विवित्सितं ज्ञातुमिष्टं येन स तथोक्तः ॥ १ ॥ “नापृष्टः कस्यचित् ब्रूयात्” (भार. 12-276-34) इति वचनात् प्रश्नप्रतिवचनाभ्यां तत्त्वमवगम्य अलम्बुद्धिरभूदित्याह यावत इति । क्षत्ता विदुरः कुषारवस्यापत्यस्य मैत्रेयस्याग्रतो यावतः प्रश्नान् कृतवान् तेभ्यः प्रश्नेभ्यो मैत्रेयेण परिहृतेभ्य उपरराम ज्ञातत्वादलम्बुद्धिमानभूत् । हशब्दः तृप्तिसूचकः । चशब्द एवार्थे । तत्त्वज्ञानेन फलमाह जातेति । ततो ज्ञानातिशयेन जाता एका प्रधाना भक्तिर्यस्य स तथोक्तः कुत्र गोविन्दे श्रीकृष्णे अनेन भक्तिज्ञानयोरन्योऽन्यहेतुत्वम् असूचि ॥ २ ॥ सूतः सखयः शारद्वतः कृपः ॥ ३ ॥ अन्याः पाण्डोजमयः पुत्रभार्याः अन्या या प्रसिद्ध नामानो जामयः स्वसारो वा ॥ ४ ॥ आगतान् प्राणान् दृष्ट्ट तन्वः भोगायतनानि शरीराणीव “तत्प्राणे प्रपन्न उदतिष्ठत्” इति श्रुतेः ॥ ५ ॥ मिथः प्रेमबाष्पौषं प्रेमनिमित्तनेत्रजलप्रवाहम् । अर्हयाचक्रे पूजयामास औत्कण्ठ्यकातराः औत्कण्ठ्येन परवशाः । कृतः आसनस्य पीठस्य परिग्रहः स्वीकारो येन स तथोक्तः तम् ॥ ६ ॥ 373 1-13-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् स्वकीयानां च शृण्वतां सताम् ॥ ७ ॥ नोऽस्मान् स्मरथ ? यूयमिति शेषः । मात्रा सह वर्तमानाः समातृकाः विवाम्यादेः विपदुणान्मोचिताः यद्येन तस्मादिति शेषः ॥ ८ ॥

1. K तत्त्वज्ञानादतिशयेन श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयात् तन्नाम्नो ऋषेः आत्मनः परमात्मनो गतिं तत्त्वं ज्ञात्वा तया आत्मगत्या अवाप्तविवित्सितः अवाप्तं प्राप्तं विवित्सितं ज्ञातुमिष्टं येन सः विदितवेदितव्य इत्यर्थः । हास्तिनपुरं हस्तिनापुरम् अगात् अगच्छत् । धार्तराष्ट्रपाण्डवयुद्धात् प्रागेव मन्त्राय धृतराष्ट्रेणाऽऽहूतः तत्पुत्रेण पराभूतो विदुरः तीर्थयात्रार्थ हस्तिनापुरान्नि- जगाम । युद्धानन्तरं हस्तिनगरात् द्वारकामागतः कृष्णः विदुरस्य यात्रानन्तरं हस्तिनगरप्रत्यागमनात् प्रागेव निर्याणमयासीत् । आनिर्याणमात्मना सहावस्थितं मैत्रेयं लोकाय भागवतरहस्यमुपदिशेति भगवान् श्रीकृष्णः समादिदेश स्वनिर्याणसमये ।

श्रीकृष्णनिर्याणानन्तरं विदुरो मैत्रेयमुपगम्य तस्मादात्मतत्त्वं जग्राह । महात्मानः केचिदत्र कथयन्ति “श्रीकृष्णो भौतिकदेहत्यागानन्तरं मैत्रेयं प्राविशत्, तदारभ्य अद्य यावत् आध्यात्मिकविद्याविषये मैत्रेयो जगद्गुरुरिति व्यवहिपते । " तथा हि - “काले काले सः सिद्धपुरुषशरीराण्याश्रित्य लोकाय ब्रह्मविद्यां प्रयच्छति । जीसस् प्रभुरपि अनेनैव मैत्रेयतेजसा अनुगृहीतः । मैत्रेयाविष्टेन हि तेन प्रभुणा सनातनब्रह्मविधैव क्रैस्तवबोधस्वरूपेण लोके प्रकटीकृता” इत्ययमभिप्रायश्च “याद्विभूतिमत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोऽशसम्भवम् ॥” (भ.गी. 10-41 ) इति भगवदुक्त्या संवदति ॥ १ ॥ क्षत्ता विदुरः कौषारवाप्रतः कौषारवस्य मैत्रेयस्थ अग्रतः पुरतो यावतः प्रश्नान् कृतवान् गोविन्दे जातैकभक्तिः तत्र कतिपयानामेव प्रश्नानां समाधानैः भगवति सञ्जातभक्तिः तेभ्यः शिष्टप्रश्नेभ्यः उपरराम उपरतवान् ॥ २ ॥ 7 हे ब्रह्मन् ! आगतं तं बन्धुं दृष्ट्ा सहानुजः धर्मपुत्रः धृतराष्ट्रः युयुत्सुः सूतः सञ्जयः शारद्वतः कृपः पृथा कुन्ती, गान्धारी, द्रौपदी, सुभद्रा, उत्तरा, कृपी द्रोणभार्या, पाण्डोर्जामयः ज्ञातिभार्या ससुताः ज्ञातयः अन्याश स्त्रियः आगतं प्राणं तन्व इव करचरणाद्यवयचा इव प्रहर्षेण प्रत्युज्जग्मुः, अभिमुखं ययुः । किञ्च परिष्वज्ञभिवादनैः आलिङ्गनमस्कारैः विधिवत् यथाविधि अभिसङ्गम्य अभिमुखं गत्वा विरहोत्कण्ठपकातराः वियोगजेनीत्कण्ठयेन विह्वलाः प्रेमबाष्पौषं स्नेहजन्यमश्रुपूरं मुमुचुः तत्यजुः । कृतासनपरिग्रहं आसनोपविष्टं तं विदुरं राजा युधिष्ठिरः अर्हयाचक्रे पूजितवान् ॥ ३, ४, ५.६ ॥ 374व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-9 ततश्च भुक्तवन्तं विश्रान्तं आसने सुखमासीनं तं विदुरं स्वानां स्वकीयानां शृण्वतां स्वकीयेषु शृण्वत्सु सत्सु प्रश्रयावनतः प्रश्रयेण विनयेन अवनतः राजा धर्मजः प्राह वक्ष्यमाणप्रकारेणावोचत् ॥ ७ ॥ यत् यस्मात् कारणात् विषाग्न्यादेः विषात्रवह्निदाहादेः विपद्णात् आपत्समूहात् समातृका: मातृसहिता वयमिति शेषः । मोचिताः भवद्भिः रक्षिताः स्मः तान् युष्मत्पक्षच्छायासमेधितान् युष्माकं पक्षपातेन प्रवर्धितान् नः अस्मानपि स्मरथ ? यूयं स्मरथ किम् ? ॥ ८ ॥

1. K,M वै चर’ 2. N कया कृत्या वर्तितं वंश्चरद्भिः क्षितिमण्डलम् । तीर्थानि क्षेत्रमुख्यानि सेवितानीह भूतले ॥। ९ ॥ भवद्विधा भागवतास्तीर्थभूतास्स्वयं विभो ! । तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि स्वान्तंस्थेन गदाभृता ॥ १० ॥ अपि नस्सुहृदस्तात ! बान्धवाः कृष्णदेवताः । दृष्टा: श्रुता वा यदवः स्वपुर्यां सुखमासते ।। ११ ॥ इत्युक्तो धर्मराजेन सर्वं तत् समवर्णयत् । यथाऽनुभूतं क्रमशो विना यदुकुलक्षयम् ॥ १२ ॥ नवप्रियं दुर्विषहं नृणां स्वयमुपस्थितम् । नीवेदयत् सकरुणो दुःखितान् द्रष्टुमक्षमः || १३ | कचित्कालमथावात्सीत् सत्कृतो देववत्सुखम् । 12 भ्रातुर्ज्येष्ठस्य श्रेयस्कृत् सर्वेषां प्रीतिमावहन् ।। १४ ।। अविप्रदर्यमा दण्डं यथावदधकारिषु । यावधार शूद्रत्वं शापाद्वर्षशतं यमः ।। १५ ।। श्रीसूत उवाच युधिष्ठिरो लब्धराज्यो दृष्ट्वा पौत्रं कुलं परम् । भ्रातृभिर्लोकपालाभैर्मुमुदे परयाँ श्रिया ।। १६ ।।
2. 2. 3. 4. 5. 6. 7 8 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 375 1-13-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीध० कयेति । वो युष्माभिः कया वृत्त्या वर्तितं देहवृत्तिः कृता । कानि च तीर्थादीनि सेवितानीति ॥ ९ ॥

भवतां च तीर्थाटनं न स्वार्थं कृतं किन्तु तीर्थानुग्रहार्थमित्याह - भवद्विधा इति । मेलिनजनसम्पर्केण तीर्थानि मलिनानि सन्ति । सन्तः पुनः स्वान्तं मनः, तत्र स्थितेन स्वस्यान्तः स्थितेनेति वा पुनः तानि तीर्थान्यपि तीर्थीकुर्वन्तीत्यर्थः ॥ १० ॥

अपीति । अपि किं सुखमासते ? भवद्भिः क्वापि दृष्टाः श्रुता वा ? ॥ ११, १२ ॥ यदुकुलक्षयावर्णने कारणमाह नन्विति ॥ १३ ॥

कमिति । श्रेयस्कृत्तत्वमुपदिशन् ॥ १४ ॥ VAN ननु शूद्रोऽसौ कथं तत्त्वमुपदिशेत् । न ह्यसौं शूद्रः किन्तु यमस्तद्रूपेणासीत् । किं तत्र कारणम् ? यमे चात्रागतेऽमुत्र को दण्डधर इत्यपेक्षायामाह अबिभ्रत् इति । अबिभ्रत् घृतवानित्यर्थः । माण्डव्यस्य शापात् । तथाहि कचिच्चोराननुधावन्तो राजभटा माण्डव्यस्य ऋषेस्तपञ्चरतः आश्रमसमीपे तान् सम्प्राप्य तेन सह निबध्य आनीय राज्ञे निवेद्य तदाज्ञया ‘सर्वान् शूलमारोपयामासुः । ततो राजा तं ऋषि ज्ञात्वा शूलादवतार्य प्रसादयामास । ततो मुनिर्यमं गत्वा कुपित उवाच कस्मादहं शूलमारोपित इति । तेनोक्तं त्वं बाल्ये शलभं कुशाग्रेणाविध्य क्रीडितवानिति । तच्छ्रुत्वा माण्डव्यस्तं शशाप बाल्ये अजानतो मे महान्तं दण्डं यतस्त्वं कारितवानतः शूद्रो भवेति ।। १५ ।। इदानी राज्यापकर्षणं निरूपयितुमुत्कर्षं निगमयति. युधिष्ठिर इति । कुलंधरं वंशधरम् ॥ १६ ॥

1. A., Bomut कृतं 2. A, B मलिनजनसम्पर्केण मलिनानि तीर्थानि सन्तः पुनस्वयं तीर्थीकुर्वन्ति स्वान्तं मनः तत्रस्थेन, स्वस्यान्तस्थितेनेति वा ॥ १० ॥ 3. A, B कथमुप° 4. A,B omut आश्रम 5. Badds तान् 6. A,B राज्यस्यापकर्ष ³ वीर- क्षितिमण्डल चरद्भिः कया वृत्त्या वर्तितम् ? इह भूतले कानि तीर्थानि भगवत्क्षेत्रमुख्यानि च भवद्भिस्सेवितानि ? ॥ ९ ॥

कृतकृत्यानां भवतां न तीर्थयात्रया स्वप्रयोजनमस्तीत्यभिप्रायेण आह - भवद्विधा इति । हे विभो! भवादृशाः भागवताः स्वयमेव तीर्थभूताः पवित्रभूताः । अतस्तीर्थयात्राकृतं पवित्रत्वं नापेक्षितमिति भावः । तर्हि किमर्थं तीर्थान्यटन्ति ? तन्त्राऽऽह - तीर्थीकुर्वन्तीति । स्वान्तःस्थेन गदाभृता भगवता तीर्थान्यपि तीर्थीकुर्वन्तीति तीर्थान्यपि तीर्थीकर्तुं तानि पर्यटन्तीति भावः । वस्तुतः परिशुद्धान्येव गङ्गादितीर्थानि । तथाऽपि पापिभिः तेषु परिहृतानि पापान्यादाय तान्यपि पवित्रीकुर्वन्ति स्वगतानि तु स्वान्तरात्मतयाऽवस्थितो गदाभृत् क्षपयति । तस्य त्वघप्रतिभटत्वान्न तस्मिन् पापसमावेशप्रसक्तिरिति भावः । एतदभिप्रायेणैव गदाभृतेत्युक्तम् । तथा च नवमे “किञ्चाहं न भुवं यास्ये नरा मय्यामृजन्त्यघम् । मृजामि तदघं क्वाहं राजंस्तत्र विचिन्त्यताम्” (भाग. 9-9-5) इति गङ्ग्योक्तो भगीरथ आह “साधवो न्यासिनश्शान्ता धर्मिष्ठा लोकपावनाः । हरन्त्यघं तेऽङ्गसङ्गात्तेष्वास्ते ह्यघभिद्धरिः” (भाग. 9-9-6) इति ॥ १० ॥

अपीति । हे तात! कृष्ण एव देवता येषां ते नोऽस्माकं सुहृदो बान्धवाश्च यदवः दृष्टाः अथवा स्वपुया द्वारकायां सुखमासत इति श्रुताः किम् ? ॥ ११ ॥

इतीत्थं धर्मराजेनोक्तः विदुरो यदुकुलक्षयं विना अन्यत्सर्वं यथानुभूतं दृष्टं श्रुतं चा⁴नतिक्रम्य क्रमशः समवर्णयत् ॥ १२ ॥

यदुकुलक्षयं कुतो नावर्णयदित्यत्राऽऽह - नन्विति । हे शौनक! दुर्विषहं सोढुमशक्यं स्वयमुपस्थितं स्वयमेवोपस्थास्यदप्रियं यदुकुलक्षयात्मकं नावेदयत् । कुतः ? यतस्सकरुणः दयावानत एव दुःखितान् दुःखिष्यमाणान् द्रष्टुमक्षमः असहिष्यमाणः ॥ १३ ॥

अ⁵यं देववदीश्वरवत्सत्कृतो बहुमतः कञ्चित्कालं ज्येष्ठस्य भ्रातुः धृतराष्ट्रस्य श्रेयस्कृत् सर्वेषां धर्मराजादीनां प्रीतिमावहन् सुखमवात्सीत् उवास । श्रेयः क⁶र्तुं प्रीतिं वोढुं चावात्सीदित्यर्थः । भ्रातुः श्रेयस्कारणमत्र तस्य मरणज्ञापनपूर्वकं मुक्त्युपायप्रवर्तनरूपं विवक्षितम् ॥ १४ ॥

कथं तस्य तद्भावनसामर्थ्यमिति शङ्काव्युदासाय सर्वप्राणिमृत्युकालज्ञः तद्दण्डधरश्च यो यमः स एवायं विदुर इति वदन् शङ्कान्तरं च निराह - अबिभ्रदिति । शापात् माण्डव्यशापाद्धेतोः यमः यावच्छूद्रत्वं विदुररूपं शूद्रभावं दधार तावद्वर्षशतमर्यमा सूर्योऽघकारिषु पापिषु यथाऽघं तत्पापानुरूपं दण्डमबिभ्रत् कारयामास । अनेन यम एव विदुरश्चेत् यमाधिकारं कः कृतवान् इत्याशङ्का व्युदस्ता । यमाधिकारं स्वाधिकारं च अयमैवाकरोदिति भावः ॥ १५ ॥

भ्रातुः श्रेयस्क्रियामेव प्रपञ्चयितुं तावत् तादात्विकं युधिष्ठिरादिसंस्थानप्रकारमाह - युधिष्ठिर इति द्वाभ्याम् । लब्धं राज्यं येन स युधिष्ठिरः कुलन्धरं कुलनिर्वाहकं पौत्रं परीक्षितं दृष्ट्वा इन्द्रादिलोकपालसदृशैः भ्रातृभिः प⁷रमया श्रिया च मुमुदे ॥ १६ ॥

विज० एकभुक्तादित्रतेन किमिति शेषः । इह भूतले क्षेत्रप्रधानानि तीर्थानि यानि तानि सर्वाणि च सेवितानीत्यन्वयः ॥ ९ ॥ हे प्रभो ! स्वात्मस्थेन गदाभृता हरिणा तीर्थभूताः भवादृशाः भागवताः गङ्गादितीर्थानि तीर्थीकुर्वन्ति, न स्वय्मात्मशुद्धपेक्षया तीर्थानि गच्छन्तीति शेषः ॥ १० ॥ कृष्णो दैवतं येषां ते तथोक्ताः ॥ ११ ॥ भ्रमता परिवर्तमानेन क्षितितलमिति शेषः । स्वेन यथानुभूतं तथा तत्सर्वमवर्णयत्, किन्तु यदुकुलक्षयं विना तीर्थयात्रायां यमुनायां भगवदाज्ञया बदरी गच्छन्तमुद्धवं दृष्ट तस्मात् विप्रशापाद्धेतोः पडूिंशद्वर्षादुपरि माशमेष्यादुकुलं श्रुत्वा तत्रावर्णयदिति भावः ॥ १२ ॥ 377 1-13-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तत्किमिति नावर्णयदिति तत्राऽऽह तत्त्विति ॥ १३ ॥

विदुरः किमकार्षीदिति तत्राऽऽह - कश्चिदिति । सुखलक्षणं श्रेयः ज्येष्ठस्य भ्रातुर्धृतराष्ट्रस्य ॥ १४ ॥

एवं भगवद्भक्तिज्ञानादिमानयं विदुरो देवेषु कस्यावतार इति तत्राऽऽह - अविप्रदिति । योऽर्यमा वैवस्वतोऽघकारिषु पापकृत्सु यथाऽधं पापमनतिक्रम्य दण्डमबिभ्रत् शिक्षामकरोत् पापफलमभोजयदित्यर्थः । स यमो माण्डव्यशापात् यावद्वर्षशतं तावच्छूद्रत्वं बभारेत्यन्वयः । माण्डव्यो नाम कश्चिदृषिः कस्मिंश्चिन्नदीतीरे तपश्चरंस्तत्र कस्माच्चित्रगरात् चौर्य गृहीत्वा गतैोरैस्सहानुधावद्भिः नगरपालैः अज्ञानात् गृहीत्वा राज्ञे निवेद्य तदनुज्ञया शूले समारोपितोऽभूत् । तत्रापि शूले तपः कुर्वन्तमपि जाज्वल्यमानं दृष्ट्ा जनैर्निवेदतो राजा ससम्भ्रममुपागम्य शूलादवरोप्य प्रसाद्य प्रस्थापयामास । कोपेन जाज्वल्यमानेन यमसमीपं गतेन मुनिना कस्मादहं शूलमारोपित इति पृष्टो यमः तस्मात् शापमादातुकामो बाल्यावस्थायां काचित् मक्षिका शूले समारोपिता तेन दोषेणायमवस्थाविशेषः प्राप्त इति प्राह । तस्मै क्रुद्धो मुनिः शूद्रो भवेति शशाप तमिति माण्डव्यशापः ॥ १५ ॥ अथ युधिष्ठिरः किं चकारेति तत्राऽऽह युधिष्ठिर इति । इन्द्रादिलोकपालसमानैः भीमादिभ्रातृभिः लब्धराज्यो युधिष्ठिरः कुलंधरं पौत्रं दृष्ट्ा परमया श्रिया सम्पदा मुमुद इत्येकान्वयः कुलन्धरः ॥ १६ ॥

1. A, B परमसम्पदा कुलं धारयतीति रा० कृ० क्षितिमण्डलं भूमण्डलं चरद्भिः पर्यटद्भिः वः युष्माभिः कया वृत्त्या कया जीविकया वर्तितम् देहपोषणं कृतम् ? इह भूतले कानि तीर्थानि क्षेत्रमुख्यानि च युष्पाभिस्सेवितानि ? हे विभो ! भवद्विधाः त्वत्तुल्याः भागवताः भगवद्भक्ताः स्वयमेव तीर्थभूतास्सन्तः स्वान्तःस्थेन स्वकीयहृदयस्थेन गदाभृता विष्णुना तीर्थानि तीर्थान्यपि तीर्थीकुर्वन्ति पवित्रीकुर्वन्ति ॥ ९, १० ॥ हे! तात ! कृष्णदेवताः नः अस्माकं सुहृदः हितचिन्तकाः बान्धवाः यदवश्च अपि दृष्टाः ? अथवा स्वपुर्यां सुखमासते इति श्रुता वा श्रुताः किम् ? ॥। ११ ॥ इत्येवम्प्रकारेण धर्मराजेनोक्तः पृष्टः विदुरः विना यदुकुलक्षयं तत्सर्वमन्यत्सर्वं यथानुभूतं यथाज्ञातं क्रमशस्समवर्णयत् ॥ १२ ॥ नृणां स्वयमुपस्थितं प्रारब्धवशात् प्राप्तं ननु निश्चयेन दुर्विषहमप्रियं यदुकुलक्षयरूपं सकरुणः दुःखितान् द्रष्टुमक्षमोऽसमर्थो विदुरः नाऽऽवेदयन्नाकथयत् अप्रियस्यापि सत्यस्याकथने “सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात्सत्यमप्रियम् । प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मरसनातनः ।” इति प्राचां वचनमेव प्रमाणम् ॥ १३ ॥ अथानन्तरं देववत् सत्कृतस्सविदुरः सर्वेषां धर्मराजादीनां प्रीतिमावहन् कुर्वन् ज्येष्ठस्य भ्रातुः धृतराष्ट्रस्य श्रेयस्कृत् ज्ञानवैराग्योपदेशेन श्रेयस्करस्सन् कञ्चित्कालं सुखमवात्सीत् तत्रैवावसत् ॥ १४ ॥ 378 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम [1-13-17 शापात् माण्डव्यमुनिशापात् यमो यावद्वर्षशतं वर्षशतपर्यन्तं शूद्रत्वं दधार तावत्पर्यन्तमर्यमा सूर्यः अधकारिषु पापकृत्सु यथाएं पापमनुसृत्य दण्डमबित्रत् अधारयद्विहितवानित्यर्थः । समवर्ती यमोऽपि माण्डव्येन शप्त इत्यहो धर्मसूक्ष्मविनिर्णयस्य दुष्करता! अपि च यमनिष्ठधर्मदण्डयोरंशयोः पूर्वस्मिन् विदुरभावमागते अपरः कालरूपी पापिनोऽशिक्षयदित्यवसेयम् ॥ १५ ॥ लब्धराज्यो युधिष्ठिरः कुलधरं वंशप्रवर्तकं पौत्रं परीक्षितं दृष्ट लोकपालाभैरिन्द्रादिलोकपालतुल्यैः प्रातृभिरसोदरैः परया श्रिया च सहितस्सन् मुमुदे मुदितवान् ॥ १६ ॥

अथाऽऽमन्त्र्याच्युतो बन्धून् निर्वत्यनुगतान् विभुः । अर्जुनोद्धवशैनेयैः ययौ द्वारवतीं हयैः ॥ एवं गृहेषु सक्तानां प्रमत्तानां तदीहया । अत्यक्रामदविज्ञातः कालः परमदुस्तरः ॥ १७ ॥ विदुरस्तदभिप्रेत्य धृतराष्ट्रमभाषत । विदुर उवाच राजन्निर्गम्यतां शीघ्रं पश्येदं भयमागतम् ।। १८ ।। प्रतिक्रियां न यस्येह कुतश्चित्कर्हिचित् प्रभो ! स एवं भगवान् कालः सर्वेषां समागतः ॥ १९ ॥ येन चैवाभिपन्नोऽयं प्राणैः प्रियतमैरपि । जनस्सद्यो वियुज्येत किमुतान्यैर्धनादिभिः ॥ २० ॥ पितृभ्रातृसुहृत्पुत्रा हतास्ते विगतं वयः । आत्मा च जरया प्रस्तः परगेहमुपाससे ।। २१ । 4 अन्यः पुरैव बधिरो मन्दप्रज्ञश्च साम्प्रतम् । विशीर्णदन्तो मन्दाग्निः संरोगः कफमुहन् ॥ अहो महीयसी जन्तोर्जीविताशा ययौ भवान् । भीमापवर्जितं पिण्डमादते गृहपालवत् ॥ २२ ॥ अनिर्निसृष्टो दत्त गरो दाराश्च दूषिताः । हृतं क्षेत्रं धनं येषां तैलैरसुभिः कियत् ॥ २३ ॥ 3791-13-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तस्यापि तव देहोऽयं कृपणस्य जिजीविषोः । परैत्यनिच्छतो जीर्णो जरया वाससी इव ॥ २४ ॥ *An additional verse 15 found in H,K,M,V between VV 16 & 17 The commentary of Vijayadhvaja Teertha on this verse is to be found in its proper place 1 H,V ‘व’ 2. HV ‘वृतो 3 H,V ययौ 4. 5. H,V,W म 6 AF,GF यां न पश्येऽहं 7. B,H,I,K,M,V,W ष B. AF,GF व 9. H,K,M,V चेहा 10 H,V,W मुच्ये 4 An additional verse is found mB,H,I,N,V between VV. 21 & 22. This verse is nor commented by any commentator 11 B,I सराग: 12 I था 13 14 15. श्रीध० एवमिति । तदीहया गृहव्यापारेण प्रमत्तानाम् । अत्यक्रामदायुष्कालोऽतिक्रान्तः । यद्वा आयुश्च तान्’ अभ्यभवदित्यर्थः ॥ १७ ॥ 2 विदुर इति । अभिप्रेत्य ज्ञात्वा ॥ १८ ॥ ननु तत्प्रतीकारः क्रियतां किं निर्गमनेन ? तत्राऽऽह - प्रतिक्रियेति । सर्वेषामिति यैः प्रतिकर्तव्यं तेषामपीत्यर्थः ॥ १९ ॥

कथं धनादिवियोग: सोढुं शक्योऽत आह येन च इति । अभिपन्नोऽभिस्तः ॥ २० ॥ अत्रावस्थानमतिदैन्यमिति दर्शयन् वैराग्यमुत्पादयति पितृभ्रात्रिति सप्तभिः । आत्मा च देहः ॥ २१ ॥ अहो इति । येन पुत्रा हतास्तेन भीमेन दत्तं पिण्डं गृहपाल इव । गृहपालः श्वा ॥ २२ ॥ अग्निरिति । निसृष्टः क्षिप्तः गरो विषम्। दूषिताः अवमताः । तद्दत्तैरन्नादिभिः लब्धैरसुभिः कियत् प्रयोजनम् ? न किञ्चिदित्यर्थः ॥ २३ ॥ तस्येति । तस्यापि तवैवं दैन्यमनुभवतोऽपि परैति क्षीयते अत एव धीरो भवेति ॥ २४ ॥

1. A, B omt आयुश्च 2. B adds कालः 3 B adds अनं 4. A, B प्रक्षिप्तः ⁷ वीर- एवं गृहेष्वासक्तानां तदीहया गार्हियचेष्टया प्रमत्तानाम् अविदितमृत्युकालानाम्, कर्तरि षष्ठी । तैः अविज्ञातः परमस्सर्वं वशीकुर्वन् अत एव दुस्तरः । कस्याप्यवश्यः कालोऽत्यक्रामत् अतिक्रान्तवान् । तदीहया अविज्ञात इति वाऽन्वयः । युधिष्ठिरादीनां विषयानुभवकालो व्यतिक्रान्तो बभूवेत्यर्थः ॥ १७ ॥

भ्रातुः श्रेयस्क्रियाप्रकारं प्रपञ्चयति - विदुर इत्यादिभिः दशभिः । तं कालातिक्रममभिप्रेत्य विदुरः धृतराष्ट्रमभाषत । तदेवाऽऽह - राजन्नित्यादिसार्धैर्नवभिः । हे! राजन्! इतः शीघ्रं निर्गम्यताम् त्वयेति शेषः । आगतमुपस्थितमिदं भयं पश्य आलोचय ॥ १८ ॥

किं तत् तत्राऽऽह - प्रतिक्रियेति । कुतश्चिदपि हेतोः कदाचिदपि यस्य भयस्य प्रतीकारः निवारणं नास्ति स एष भगवान् भगवन्नियाम्यः सर्वेषां नः अस्माकं कालः मृत्युकालः समागतः स⁸मुपस्थितः ॥ १९ ॥

गृहासक्तिं त्याजयितुं कालं विशिंषन्नाह - येन इति । अयं परिदृश्यमानो जनः येन मृ⁹त्युकालेन अभिपन्नः अभिपद्यमानः प्रियतमैः निरतिशयप्रियैः प्राणैरपि सद्यो विमुच्येत त्यज्येत । अन्यैः प्राणानुबन्धिभिः धनादिभिः मुच्येत इति किं वक्तव्यम् ? स कालस्समागत इत्यन्वयः ॥ २० ॥

विरक्तिमुत्पादयितुं तस्यावस्थां वर्णयति - पित्रित्यादिभिश्चतुर्भिः । तव पित्रादयो हता मृताः । वयो यौवनञ्चापगतम् । आत्मा देहो जरया च प्रस्तः । तथाऽपि परेषां शत्रूणां गेहमुपाससे जीवनार्थमिति शेषः ॥ २१ ॥

जीविताशां त्याजयितुं विस्मयमान आह । अहो जन्तोः जीविताशा महीयसी बलीयसी, यया जीविताशया भवान् भीमेनावर्जितं परिभूय दत्तं पिण्डं कबलमादत्ते स्वीकरोति अ¹⁰त्तीति यावत् । गृहपालः श्वा तद्वत् ॥ २२ ॥

पिण्डस्य भीमापवर्जितत्वख्यापनाय भीमादीनां शत्रुत्वं प्रख्यापयन् तदपवर्जितपिण्डेन प्राणधारणम¹¹तिहीनमित्याह - अग्निरिति । येषाम् इत्यस्याग्न्यादिभिः प्रत्येकमन्वयः । येषामग्निः निसृष्टः लाक्षागृहेष्विति शेषः । येषां गरो विषं दत्तम्, येषां च दाराः द्रौपदी दूषिताः, कचग्रहणवस्त्रापहरणादिभिः दूषिताः, येषां च धनं क्षेत्रं राज्यं च अपहृतं, सर्वं त्वयेति बोद्ध्यम् । तत्र त्वत्पुत्रैरिति कर्तृपदं बोध्यम् । तद्दत्तैः तदपवर्जितैः पिण्डदाना¹²यत्तत्वात् तद्दत्तैरित्युक्तम् । असुभिः प्राणैः कियत् नकिञ्चित् अ¹³तिहीनमिदं जी¹⁴वनमित्यर्थः ॥ २३ ॥

वि¹⁵धिविधेयं प्रारब्धमनुभा¹⁶व्यमेवेति, तत्र जीविताशां त्याजयितुमेव विशिंषन्नाह - तस्येति । तस्य तद्दत्तासोः कृपणस्य जीवितुमिच्छोरप्यनिच्छतः देहत्यागमनिच्छतोऽपि तव दे¹⁷हः इति शेषः । जीर्णे वाससी इव जरया देहः परैत्यपगमिष्यत्येव ॥ २४ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10

विज० * ययौ द्वारवतीं इत्युक्त श्रीकृष्णप्रयाणशेषमाह आगमिष्यामीति आमन्त्र्य सम्भाष्य यान्तमनुगतान् बन्धून् निर्वर्त्य यावित्येकान्वयः || अधुना धृतराष्ट्रस्य स्वर्गप्राप्तिप्रकारं वक्तुमुपक्रमते अथेति । अथ विभुः व्याप्तः अच्युतः अर्जुनादियुक्तो हयैः युक्तेन रथेन द्वारवतीं एवमिति । एवमुक्तप्रकारेण हरिपरायणानां पाण्डवादिवत् यः काल एकमपि क्षणमवन्ध्यतां नेतुं शक्यस्स कालो हरिविमुखानां गृहेषु पुत्रमित्रादिलक्षणेषु केवलं शिश्नोदरम्भरतया सक्तानां गृहपोषणघनान्वेषणप्रयत्नैः प्रमत्तानां विस्मृतपरमात्मतत्त्वानाम् अत एव अविज्ञातोऽत्यक्रामत् अतिक्रान्तोऽभूदित्येकान्वयः ॥ १७ ॥ 381 1-13-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तत्कालस्यातिक्रमणं विदुर इति नाम सार्थ साधयन्, निर्गम्यतां गृहादिति शेषः । प्राप्तमिदं मरणभयं पश्येत्यन्वयः ॥ १८ ॥ यस्य कालस्य कुतश्चित्कारणात् कर्हिचिदपि प्रतिक्रिया निवर्तनक्रिया नास्ति स एष भगवान् कलरूपो नः सर्वेषां समागतः शरीरवियोगकारणाय प्राप्त इत्यन्वयः ॥ १९ ॥ इतोऽपि निर्गमनमुचितमित्याह - येन इति । इह जीवलोके येन कालरूपिणा हरिणाऽभिपन्नो ग्रस्तोऽयं जनोऽतिशयेन हृदयङ्गमैः प्राणैरपि वियुज्येत अन्यैः धनादिभिर्वियुज्येत इति किमुतेत्यन्वयः ॥ २० ॥ P अस्तु ममापि मरणं, ततः किमिति तत्राऽऽह पित्रिति । तव पित्रादयो हता वयश्च विगतम् आत्मा देहा जरया ग्रस्त इति यत् तथाऽपि त्वं परगेहमुपाससे न श्रेयस्साधनाय ईहसे मृतस्य तव अतः परलोके न सुखावाप्तिरित्यर्थः ॥ २१ ॥ परलोके सुखं नेतिचेदिहैव दीर्घजीवितमस्त्वित्यभिप्रायश्चेत् तर्हि त्वं निरपत्रप इत्यभिप्रेत्याह – अहो इति । जन्तोर्जीविताशा बहुकालं जीवामीत्याशा इच्छा महीयसी महत्तरा । अहो अज्ञानातिरेको, यथा जीविताशया भवान् भीमापवर्जितं भीमेन तिरश्चीनहस्तेन दत्तं पिण्डमादत्ते; क इव गृहपालवत् सारमेय इव ॥ २२ ॥ ननु विषम उपन्यासः, कनिष्ठपुत्रत्वेन मत्पुत्रत्वात् तद्दत्तान्नेन शरीरपोषणमुचितमिति चेत् सत्यम्, विषदानादिना त्वया अपराद्धत्वात्तद्दत्तं विषोपममित्यभिप्रेत्य आह अभिरिति । अभिदाहाद्यपराधाः त्वया येषां कृताः तेषामन्नैः पुष्टैरसुभिः कियत् प्रयोजनं, लज्जाकरत्वात् मृतिरेव गरीयसी अतो निर्गम्यतामित्यन्वयः ॥ २३ ॥ युधिष्ठिरादीनां मयि तात्पर्यात् न निर्जिगमिषांमीति चेत्, तत्राऽऽह

तस्येति । जरया प्रस्ते वाससी इव वस्त्रे इव यथा तथाऽनिच्छतो जिजीविषोः जीवितुं इच्छोः कृपणस्य परान्नादननिरतस्यापि तवायं जीर्णो देहः परैति निरस्तासुः स्यात् अतो देहस्य अनित्यत्वात् निर्गच्छं त्वम् इति वदामीति भावः ॥ २४ ॥

• Commentary on additional V. 1. KM पी 2. BK, M ‘जीवन 3 BK, M *ज्या 4. BK,M च्छत्वित्ति रा० कृ० एवमुक्तप्रकारेण गृहेषु सक्तानां तदीहया गृहेच्छया प्रमत्तानां विस्मृतकर्तव्यानां जनानामिति शेषः । परमदुस्तरः कालः अविज्ञातः केनाप्यविदितः अत्यक्रामत् अतिक्रान्तवान् ॥ १७ ॥ तं कालातिक्रममभिप्रेत्य मनसि निधाय विदुरः धृतराष्ट्रमभाषत वक्ष्यमाणप्रकारेण अवोचत् हे राजन् ! आगतमुपस्थितमिदं भयं पश्य जानीहि शीघ्रं निर्गम्यतां इतस्त्वया बहिर्गम्यताम् ॥ १८ ॥ हे प्रभो ! इह अस्मिन् संसारे कुतश्चित् कस्मादपि ब्रह्मादेरपि इति यावत् । कर्हिचित् कदाऽपि यस्य कालस्य प्रतिक्रिया प्रतीकारः न, नास्ति, स एष भगवान् भगवतस्वरूपः कालः अन्तकालः नः अस्माकं सर्वेषां समागतः सम्प्राप्तः ।। १९ ।। 382 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम [1-13-25 किञ्च येन कालेनाभिपन्नः आक्रान्तः अयं दृश्यमानो जनः प्रियतमैरपि प्राणैः सद्यः विमुच्येत वियुज्येत। अन्यैः प्राणानुबन्धिभिः धनादिभिः किमुत ? विमुच्येतेति किमु वक्तव्यम् । सः कालः समागत इति पूर्वेणान्वयः ॥ २० ॥ ते तव पितृभ्रातृसुहृत्पुत्राः हता निहताः वयः यौवनं विगतम् । आत्मा च देहश्च जरया वार्धक्येन प्रस्तः कबलितः । तथाऽपि परगेहं परेषां गृहमुपाससे जीवनार्थमिति शेषः ॥ २१ ॥ 4 केवलं दाक्षिणात्यपुस्तकेषु दृश्यमानोऽप्ययं श्लोकः व्याख्यायते । पुरैव प्रागेव अन्धस्त्वमिति शेषः । साम्प्रतं बधिरः मन्दप्रज्ञः विशीर्णदन्तः मन्दाग्निः मन्दीभूतजठराग्निः सरोगः रुग्णः कफमुद्वहन् उद्वमन् एवम्भूतस्सन्नपि जीवनार्थं परगृहमाश्रयसे इति भावः ॥ जन्तोः प्राणिनः जीविताशा अहो ! महीयसी अतिशयेन महती, यया जीविताशया भवान् भीमापवर्जितं भीमेन शत्रुभूतेनापवर्जितं निसृष्टं पिण्डं कबलं गृहपालवत् गृहरक्षणे नियुक्तश्शुनक इव आदत्ते स्वीकरोति ॥ २२ ॥ येषां पाण्डवानामग्निः निसृष्टः दत्तः दहनार्थमिति शेषः । गरश्च विषं च दत्तः भोजनार्थम् दत्तम् । दाराश्च पत्नी द्रौपद्यपि दूषिताः कचग्रहणवस्त्रापकर्षणादिना अवमानिता । क्षेत्रं धनं चापहृतम् त्वयेति शेषः । तद्दत्तैः तैः भीमादिभिः दत्तैः अन्नादिभिस्संरक्षितैः असुभिः प्राणैः कियत् किं फलम् ? न। न किमपि इत्यर्थः ॥ २३ ॥ तस्य तादृशस्य कृपणस्य दीनस्य जिजीविषोः जीवितुमिच्छतः अनिच्छतोऽपि देहत्यागमनिच्छतोऽपि तवायं देहः जरया जीर्णस्सन् वाससी इव वस्त्रे इव परैति क्षीयते ॥ २४ ॥ गतस्वार्थमिमं देहं विरक्तो मुक्तबन्धनः । अविज्ञातगंतिर्जह्यात् स वै धीर उदाहृतः ।। २५ । यः स्वकात्परतो वेह जातनिर्वेद आत्मवान् । हृदि कृत्वा हरिं गेहात् प्रव्रजेत् स नरोत्तमः ।। २६ ।। अथोदीचीं दिशं यातु स्वैरज्ञातगतिर्भवान् । इतोऽर्वाक् प्रायशः कालः पुंसां गुणविकर्षणः ॥। २७ ॥ एवं राजा विदुरेणानुजेन प्रज्ञाचक्षुर्बोधितं आजमीढः । छित्त्वा स्वेषु स्नेहपाशान् द्रढिम्रो निश्चक्राम भ्रातृसन्दर्शिताध्वा ॥ २८ ॥ पतिं प्रयान्तं सुबलस्य पुत्री पतिव्रता चानुजगाम साध्वी । हिमालयं न्यस्तदण्डप्रहर्ष मनस्विनामिव संत्सम्प्रहारः ।। २९ ।। 383 1-13-32] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अजातशत्रुः कृतमैत्री ताग्निर्विप्रान् नत्वा तिलगोभूमिरुक्मैः । गृहं प्रविष्टो गुरुवन्दनाय ने चापश्यत् पितरौ सौबलीं च ॥ ३० ॥ तत्र सञ्जयमासीनं पप्रच्छोद्विग्नमानसः । गावगणे व तातो वृद्धो हीनश्च नेत्रयोः || ३२ ॥ अम्बा च हतपुत्राऽऽर्ता पितृष्यः क्व गतस्सुहृत् । अपि मव्यकृतप्रज्ञे हतबन्धु भार्यया । आशंसमानश्शमलं गङ्गायां दुःखितोऽपतत् ।। ३२ ।

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. B. 9 10. 11. 12. 13. 14 15 16 17. 18. 19. ཐ श्रीध० किंलक्षणो धीर इत्यपेक्षायामाह – गतेति । गतस्वार्थं यशोधर्मादिशून्यं मुक्तबन्धनस्त्यक्ताभिमानः क गत इत्यविज्ञाता गतिर्यस्य स धीरः प्राप्तदुःखस्य स्वयं सहनेन मुक्ति प्राप्तः ॥ २५ ॥ य इति । नरोत्तमस्तु ततः प्रागेव कृतप्रतीकारः स्वकात् स्वत एव परतः परोपदेशतो वा ॥ २६ ॥ त्वन्तु’ नरोत्तमो नाभूः अत इदानीं धीरो भवेत्याह- अथेति । अर्वागर्वाचीनः । एष्यन्नित्यर्थः । गुणान् धैर्यदयादीन् विकर्षत्याच्छिनत्तीति तथा ॥ २७ ॥ एवमिति । आजमीढः अजमीढवंशजः । प्रज्ञाचक्षुरन्धः । एवं बोधितस्सन् । द्रढिम्नचित्तदात् । भ्रात्रा सन्दर्शितोऽध्वा बन्धमोक्षयोः मार्गे यस्य सः ॥ २८ ॥ 1 पतिमिति । सुबलस्य पुत्री गान्धारी साध्वी सुशीला हिमालयं प्रयान्तं पतिमनुजगाम । ननु कथं सा सुकुमारी हिमादिदुः खबहुलं हिमवन्तं गता अत आह । न्यस्तदण्डानां संन्यासिनां प्रहर्षो यस्मिंस्तम् । दुःखदमपि केषाश्चित् प्रहर्षहेतुर्भवतीत्यत्र दृष्टान्तः मनस्विनां शूराणां युद्धे सन् तीव्रः सम्प्रहारो यथा । पाठान्तरे सत्सम्प्रहारं युद्ध यथेति ॥ २९ ॥ अजातशत्रुरिति । कृतं मैत्र मित्रदैवत्यं सन्ध्यावन्दनं येन । नत्वा सम्पूज्य पितरौ विदुरधृतराष्ट्रौ सौबलीं गान्धारीं नापश्यत् ॥ ३० ॥ तत्रेति । हे गावल्गणे ) गांवगणस्थ पुत्र । साम ! ॥ ३१ ॥ 384सह ॥ ३२ ॥ व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् {1-13-32 अम्बेति । सार्धश्लोकमेकं वाक्यम् । अकृतप्रज्ञे सन्दमतौ शमलमपराधमाशंसमानः आशङ्कमानः । भार्यक
2. A मुक्तिप्राप्तेः ॥ २५ ॥ ; B मुक्तिप्राप्तेः वै निश्चितम् ॥ २५ ॥ 2. Badds पूर्व 3. B मा° 4. HV कालः उत्तरकालः अर्वाक् निकृष्ट इति वा गुणविकर्षणः 5 HV वन’ 6 AH,V omit सन्यासिनां 7 B adds कथञ्चित् 8 A ग° ¹⁷ वीर- तर्हि ज्ञातिसन्निधावत्रैव परैत्वित्यत्राऽऽह - गतेति । गतः स्वार्थः स्वापेक्षितपुरुषार्थो यस्मात् तमिमं देहं यो जह्यात् त्यजेत् । कथम्भूतः विरक्तः देहादिषु स्पृ¹⁸हारहितः । मुक्तानि बन्धनानि संसृतिब¹⁹न्धकानि पुण्यपापात्मकानि येन अविज्ञाता ज्ञातिभिरज्ञाता गतिः देहत्यागलोकान्तरप्रा²⁰प्तिरूपा यस्य सः स एव धीरः योगी उदाहृतः ॥ २५ ॥

किञ्च, स्वकात् स्व²¹स्मात् परतः अन्यस्मात् अन्योपदेशाद्वा इह जातो निर्वेदो वैराग्यं यस्य सः यः पुमान् आत्मवान् जितेन्द्रियः हरिमाश्रितानां संसृतिबन्धहरं भगवन्तं हृदि कृत्वा विधाय ध्यानेन सन्निधाप्य गेहात् प्रव्रजेत् नि²²र्गच्छेत् स एव²³ नरेषूत्तमः । त्वमेवं कुर्विति भावः ॥ २६ ॥

तदेवाऽऽह - अथ इति । अतः स्वैर्ज्ञातिभिः अज्ञाता गतिर्यस्य स भवानुदीचीं दिशं यातु । तत्र हेतुमाह - इतोऽर्वाक् इतोऽनन्तरं कालः प्रायशः पुंसां गुणानात्मगुणान् अक्रोधादीन् विकर्षत्यपनुदत इति तथाभूतः । नन्द्यादित्वाल्ल्युः । यद्वा इतोऽनन्तरका²⁴लात् अर्वागधरः निकृष्टः कलिकाल इति यावत् । अर्वाक्त्वमेवाह गुणविकर्षण इति । गुणविकर्षणः उक्तार्थः ॥ २७ ॥

एवमित्थम् अनुजेन विदुरेण बोधित आजमीढः अजमीढवंशजः एतच्च नवमे स्फुटम् । प्रज्ञैव चक्षुर्यस्य अन्ध इति भावः । यद्वा अन्धत्वेऽपि प्रज्ञया चक्षुःस्थानीयया सर्वं साक्षात्कुर्वाणः राजा धृतराष्ट्रः, भ्रात्रा विदुरेण सन्दर्शितः अध्वा गन्तव्यदेशाध्वा यस्य सः अनेन विदुरोऽपि तेनैव सह निरगादिति सूच्यते । द्रढिम्नः नितरां दृढान् दृढमूलान् स्वेषु देह-तदनुबन्ध्यादिषु स्नेहा अनुरागाः त एव पाशाः पाशवत् ब²⁵न्धहेतुत्वात् तान् छित्वा निश्चक्राम गृहादिति शेषः ॥ २८ ॥

पतिमिति । सुबलस्य पुत्री गान्धारी न्यस्तः त्यक्तो दण्डो भूतद्रोहो यैः तेषां सर्वभूतसुहृदां योगिनां प्रहर्षं हर्षकरं हिमालयं प्रति यान्तं गच्छन्तं पतिमनुजगाम । युक्तं चैतदित्यभिप्रायेण तं²⁶ विशिनष्टि पतिव्रता साध्वी चेति । मनस्विनामिवेति स धृतराष्ट्रनिर्गम इत्यध्याहारः । स निर्गमः मनस्विनां विवेकिनां सम्प्रहार इव स²⁷न् अवस्थितः । मनस्विनामुद्बोधक इवावर्ततेत्यर्थः ॥ २९ ॥

ततोऽजातशत्रुर्हुता अग्नयः आहवनीयादयो येन तथाभूतः अनेन रात्रावेव धृतराष्ट्रो निरगादिति सूचितम् । तिलादिभिः सत्कृत्य विप्रान् नत्वा पि²⁸त्रोः कृतं मैत्रं येन सः अत एव गुर्वोः गान्धारीधृतराष्ट्रयोः वन्दनाय तयोर्गेहं प्रविष्टः । पितरौ धृतराष्ट्रविदुरौ सौबलीं गान्धारीं नापश्यत् न ददर्श । पितराविति द्विवचनेन विदुरो विवक्षितः, सौबल्याः गान्धार्याः पृथगुपादानात् ॥ ३० ॥

ततस्तत्र धृतराष्ट्रगृहेष्वासीनम् उपविष्टं सञ्जयं धृतराष्ट्रस्य गीतोपदेष्टारं अजातशत्रुः पप्रच्छ । कथम्भूतः ? उद्विग्नं भीतं मानसं यस्य तथाभूतः । प्रश्नमेवाह - गावल्गणे इत्यादिभिस्त्रिभिः । हे गावल्गणे! सञ्जय! नः अस्माकं तातः पिता नेत्रयोः नेत्राभ्यां हीनः रहितः वृद्धश्च क्व गतः ? हताः पुत्राः यस्याः सा अत एवाऽऽर्ता दुःखिता च मा²⁹ता गान्धारी च क्व गता तथा पितृव्यः पितृभ्राता सुहृच्च विदुरः क्व गतः ? अपीत्यपिशब्दः सम्भावनाद्योतकः, प्रश्नद्योतको वा ॥ ३१ ॥

हताः मया हताः बन्धवः पुत्रा यस्य सः अत एव दुःखितः भार्यया सहाकृतप्रज्ञे विवेकर³⁰हिते मयि दोषं शमलमपराधमिति यावत् । आशंसमानः चिन्तयन् गङ्गायां अपतत् पतितवान् स्यात् पतितवान् किमिति वाऽर्थः ॥ ३२ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 गतेति । विज० ननु प्रथममेव पतिष्यतीति देहमुपेक्षमाणस्य आत्महननाख्यदोषानुषङ्ग इति तत्राऽऽह · गतः स्वार्थ: ऐहिकामुष्मिक सुखसाधनो यस्मात् स तथोक्तः तमिमं देहं देहाभिमानम् । मुक्तः तदनु भार्यादिस्नेहानुबन्धात् मुक्तोऽविज्ञातगतिरन्यैर्जनैः अनवबुद्धारण्यादिगतिः जह्यात् स वै एव धीरो विवेकज्ञान्युदाहृतः । तस्मात् पुरुषार्थसाधना- योग्यदेहहानी दोषाभावात् निर्जनवनं गत्वा तपश्चर्यया शरीरमिदं साधितस्वार्थ कुर्विति भावः ॥ २५ ॥

इतोऽपि प्राप्तवनस्य तव तपस्साधनमेव श्रेयस्करमिति वक्तीत्याह य इति । यः स्वतः स्वबुद्ध्या परतः परबोधनेन वा जातनिर्वेद उत्पन्नवैराग्यः, आत्मवान् वशीकृतमना हरिं हृदि कृत्वा गेहात् प्रव्रजेत् स नरोत्तमः पुरुषश्रेष्ठ इत्येकान्वयः || २६ || अथ तस्मात् भवानुदीचीं दिशं यातु । कथम्भूतः ? स्वैरज्ञातगतिः न तु स्वैः पाण्डवैः अविज्ञातगतिः पाण्डवानुज्ञयैव तस्य वनवासाय गत्युक्तेः । कथं तर्हि शब्दयोजना ? स्वैरिणीशब्दार्थवत् स्वेच्छानुसारेण ज्ञाता गतिर्यस्य, न परेच्छातः स तथोक्त इति विवरणोपपत्तेः । अन्यथा अविज्ञातगतिरित्येतदपहसितं स्यात् । इतोऽर्वाक् पूर्वतनः कालः पुंसामधिकारिणां ज्ञानभक्तयदिगुणसामन्यापादकः, इत उपरितनः कालः प्रायेण गुणेषु विषयेषु विकृष्य नाशयतीति गुणविकर्षणो विविच्य दर्शयतीति वा वेदस्य वा विकर्षणमित्युक्तेः ॥ २७ ॥

एवमुक्तप्रकारेणानुजेन विदुरेण बोधितोऽतः प्रज्ञानमेव चक्षुर्यस्य स तथा स्वतो जात्यन्धः । प्रज्ञया चष्टे पश्यति न तु मांसदृष्ट्येति वा आजमीढः अजमीढवंशोद्भवः आजेन ज्ञानेन मीढः सिक्त इति वा, मिह सेचन इति धातोः । द्रढिम्रो दृढतरान् स्वेषु स्नेहाख्यपाशान् छित्वा भ्रात्रा विदुरेण सम्यग्दर्शित उभयविधो वैदिकलौकिकाख्योऽध्वा मार्गो मस्य स तथोक्तो राजा धृतराष्ट्रो निश्चक्राम निर्गतो बभूवेत्येकान्वयः । गृहादिति शेषः ॥ २८ ॥ सुबलस्य पुत्री गान्धारी पतिशुश्रूषैव व्रतं यस्याः सा तथोक्ता । प्रयान्त पतिमनुजगामेत्यन्वयः । चकारात् कुन्ती च गत्वा कुत्रावसदिति तत्राऽऽह - हिमालयमिति । कायवाङ्नोभिर्न्यस्तः परित्यक्तो भूतद्रोहलक्षणो दण्डो यैः 386 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-32 तेषां प्रकर्षेण हर्ष जनयतीति न्यस्तदण्डप्रहर्षम् । अत एव मनस्विनां वशीकृतेन्द्रियग्रामाणां सन्यासिनां सम्यग्विहारं क्रीडास्थानं हिमालयं हिमवन्तं पर्वतं गत्वा तत्र बदरिकाश्रमे अवसदित्यन्वयः ॥ २९ ॥ इदानीं युधिष्ठिरस्य मनसि तपस्तपतो धृतराष्ट्रस्य प्रायेण मृतिरभूत् तथाविधशकुनप्रतिभासादित्यभिप्रेत्याह- अजातशत्रुरिति । मित्रः सूर्यः तद्विषयं कर्म मैत्रं सन्ध्योपासनादि तत्कृतं येन स कृतमैत्रः । गार्हपत्याद्यनिषु हुतं येन स हुतानिः । तिलगोवस्त्ररुक्मैः विप्रांस्तर्पयित्वा रुक्मं सुवर्ण च दत्वा पित्राद्युपवेशनस्थले पित्रादिगुरुवन्दनाय पितृगृहान् प्रविष्टोऽजातशत्रुस्तदायतनं नमस्कुर्वन् पितरौ कुन्तीधृतराष्ट्रौ सौबली गान्धारीं मनसा जीवन्तौ नापश्यत् सम्प्रति ते मृता इति तस्य मनसि तथा प्रत्यभादित्यन्वयः पितरावित्यत्र पितृशब्देन विदुरोऽत्र नाभिप्रेतः, तस्य शूद्रजातित्वेन अवन्यत्वात् । धृतराष्ट्रादिमृतेः पूर्वं युधिष्ठिरेणैकीभूतत्वाच्च न चापश्यत् इत्यस्यानुक्त्वा धृतराष्ट्रगमनार्थाङ्गीकारे भारतादौ युधिष्ठिराद्यनुज्ञया गत्युक्तेः तद्विरोधो दुर्वारः ॥ ३० ॥ मनसि प्रतीतपितृस्वर्याणस्य युधिष्ठिरस्य तन्मरणानन्तरं तदवसरे तत्र आगत्य आसीनं सञ्जयं प्रति पारलौकिकगतिप्रश्नमाह तत्रेति । गवगणस्यापत्यं गावल्गणिः, तस्य सम्बुद्धिः हे गावल्गंणे! नस्तातः क्व कं लोकं प्रति गतः ? कथम्भूतः ? नेत्रयोरिति तृतीयार्थे षष्ठी, नेत्राभ्यां हीनो नेत्रयोर्योगेन वा । वृद्धः जरया च प्रस्तोम्बा कुन्ती वा हतपुत्रत्वादार्ता गान्धारी च परत्र लोकं कम्प्रति गते ? पितृव्यो धृतराष्ट्रः क गत इति पुनः प्रश्नस्तात्पर्यातिशयात् ॥ ३१ ॥ www धृतराष्ट्रस्य मरणकाले स्वस्मिन् प्रियाप्रियविवेकं तस्य मरणप्रकारं च पृच्छति अपीति । अकृतप्रज्ञे अशिक्षितबुद्धौ मयि स्वभार्यया सह शमलं पापमपराधमाशंसमानो हतबन्धुः दुःखितस्सन् गङ्गायामपतदपि ? बन्धून ं मारयित्वा स्वयं राज्यमादाय मां निष्कासितवानिति शमलबुद्धिर्नाभिवत् किम् ? तद्दुःखातिशयादेव गङ्गायां पतित्वा मृतो नन्विति भावः ॥। ३२ ।।

1. B,K,M `क्ष्य° 2 K.M add विक्तिगतिः 3 KM ‘दु’ 4 KM द्रु’ 5 KM दू” 6 B.K.M add सर्व्वान् रा० कृ० विरक्तो मुक्तबन्धनः, अत एव पुत्रदारादिषु आसक्तिरहितः अविज्ञातगतिः अज्ञातप्रयाणः यः इह गतस्वार्थं नष्टपुरुषार्थ इमं देहं जह्यात् त्यजेत् स वै स एव धीरः उदाहृतः कथितः ॥ २५ ॥ यः स्वकात् स्वत एव परतो वा अन्यस्माद्वा परोपदेशादिति यावत् । इहास्मिन् संसारे जातनिर्वेदस्सं- जातवैराग्यः आत्मवान् विदितात्मपरमात्मतत्त्वः हरिं विष्णुं हृदि मनसि कृत्वा निधाय गेहात् गृहात् प्रव्रजेत् निर्गच्छेत् स नरोत्तमः नरश्रेष्ठः भवतीति शेषः ॥ २६ ॥ अतः भवान् स्वैः ज्ञातिभिरज्ञातगतिः अज्ञातगमनः अथानन्तरं, शीघ्रमेवेति यावत् । उदीचीं उत्तरां दिशं यातु गच्छतु । इतोऽर्वाक् इतोऽनन्तरं कालः प्रायशः पुंसां गुणविकर्षणः गुणानां विवेकादीनां विकर्षणः विनाशकः भविष्यतीति शेषः ॥ २७ ॥ 387 1-13-33) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एवमित्यमनुजेन विदुरेण बोधितः प्रबोधितः आजमीढः अजमीढवंशसञ्जातः प्रज्ञाचक्षुः बहिरन्योऽपि तदा अन्तर्यामिणा भगवता सम्पादितप्रज्ञालोकनः राजा धृतराष्ट्रः स्वेषु स्वकीयेषु धनदारादिषु द्रढिमः अतिदृढतरान् स्नेहपाशान् अनरागबन्धान् छित्त्वा भ्रातृसन्दर्शिताध्वा भ्रात्रा विदुरेण सन्दर्शितः अध्वा निवृत्तिमार्गः यस्य तथाभूतस्सन् निश्चक्राम गृहात् निर्जगाम ॥ २८ ॥ पतिव्रता साध्वी सुशीला सुबलस्य पुत्री गान्धारी न्यस्तदण्डप्रहर्ष न्यस्तदण्डानां त्यक्तभूतद्रोहाणां सर्वभूतसुहृदामिति भावः । प्रहर्ष अधिक हर्षदायकं हिमालयं प्रयान्तं पतिमनुजगाम अनुससार । किञ्च मनस्विनां शूराणां सत्संप्रहार इव युद्धे तीव्रः प्रहार इव तस्याः धृतराष्ट्रानुगमः न दुःखावहः, किन्तु हर्वहेतुरेवाभवदिति शेषः । अत्र गान्धार्या साधकस्यावश्यकं वैराग्यं मृत्युतिरस्कारिधैर्य च सूचिते ॥ २९ ॥ कृतमैत्रः विहितसन्ध्यावन्दनः हुतानिः अजातशत्रुः युधिष्ठिरः तिलगो (वस्त्र) भूमिरुक्मैः तिलैः धेनुभिः भूम्या सुवर्णैश्च सत्कृत्येति शेषः । विप्रान् ब्राह्मणान् नत्वा नमस्कृत्य गुरुवन्दनाय गुरूणां पूज्यानां धृतराष्ट्रादानां वन्दनाय नमस्काराय गृहं धृतराष्ट्रगृहं प्रविष्टः पितरौ धृतराष्ट्रविदुरौ, सौबलीं गान्धारी च नापश्यत् ॥ ३० ॥ अनन्तरं धर्मजः उद्विग्नमनाः भीतचित्तः तत्र धृतराष्ट्रगृहे आसीनमुपविष्टं सञ्जयं पप्रच्छ हे गावल्गणे! गवल्गणपुत्र ! सञ्जय ! नेत्रयोः नेत्राभ्यां हीनः रहितः वृद्धश्च नस्तातः क ? कुत्र गतः ? हतपुत्रा अत एव आर्ता दुःखिता अम्बा वा माता गान्धारी वा क्व गता ? सुहृत्पितृव्यः पितृभ्राता विदुरश्च क गतः ? हतबन्धुः मया निहतपुत्रः अत एव भार्यया सहेति शेषः । दुःखितः सः धृतराष्ट्रः अकृतप्रज्ञे विवेकहीने मयि शमलमपराधं मम पुत्रान् अयं हतवान् मामपि हनिष्यतीत्याकारकमाशंसमानः गङ्गायाम् अप्यपतत् ? अपतत् किम् ? ॥ ३१, ३२ ॥ पितर्युपरते पाण्डौ सर्वान्नः सुहृदः शिशून् । अरक्षतां व्यसनतः पितृव्यौ क्व गतावितः ॥ ३३ ॥ सूत उवाच कृपया स्नेहवैक्लव्यात् सूतो विरहकर्शितः । आत्मेश्वरमचक्षाणो न प्रत्याहातिपीडितः ॥ ३४ ॥ विमृज्याश्रूणि पाणिभ्यां विष्टभ्यात्मानमात्मना । अजातशत्रु प्रत्यूचे प्रभोः पादावनुस्मरन् ॥ ३५ ॥ सञ्जय उवाच •1 नाहं वेद व्यवसितं पित्रोर्वः कुलनन्दन ! गान्धार्या वां महाबाहो मुक्तिोऽस्मि महात्मभिः || ३६ ॥ 388 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् ना अथाऽऽजगाम भगवान् नारदस्सह तुम्बुरुः । प्रत्युत्थायाभिवाद्याऽऽह सानुजोऽभ्यर्चयन्निव ॥ ३७ ॥ युधिष्ठिर उवाच ना नाहं वेद गतिं पित्रोर्भगवन् क्व गतावितः । अम्बा वा हतपुत्राऽऽर्ता क्व गता चं तपस्विनी ॥ ३८ ॥ श्रदिष्या नो भगवान् दृष्टो मग्नानां व्यसनार्णवे । कर्णधार इवापारे भगवान् पारदर्शकः || *” इत्यं पृष्टस्सदेवर्षिः धर्मपुत्रेण भार्गव । सूत उवाच fessarषे भगवान्नारदो मुनिसत्तमः ॥ ३९ ॥ नारद उवाच मा कञ्चन शुचो राजन् यदीश्वरवशं जगत् । ★VI लोकास्सपाला यस्येमे वहन्ति बलिमीशितुः ॥ *VII स संयुनक्ति भूतानि स एव वियुनक्ति च ॥ ४० ॥ [1-13-40
2. 2. 3. 4 5 6. 7. 8 *I

सूत उवाच

A1 42 43 44 Commentary of these two verses by Vijayadhwaja Teertha runs as follows →→

एतस्मिन्नन्तरे युधिष्ठिरसञ्जयसंवादमध्ये त्रितन्तीं तन्तीत्रयमेलनोपेतां वीणां ध्वनयन् वादयन् तुम्बुरुणा सह वर्तमानः भगवान् हरेः षडुणवत्ता पूज्यो वा ॥ १ ॥ राज्ञाऽऽदरेण उपनीतं दत्तं अर्ध्य यस्मै स तथा तं प्रत्युत्थानं कृत्वाऽभिवन्दितं परमासने सिंहासनसमानपीठे आसीनमुपविष्टं नारदं कौरवेन्द्रो युधिष्टरः अभ्यभाषत इत्यन्वयः ॥ २ ॥ 3891-13-40] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

• III AF.GF नाहं वेद गतिं पित्रोर्भगवन्! क गताविति । कर्णधार इवापारे सीदतां पारदर्शकः ॥ 10 11. *IV H,V & W add this line and it is commented by श्रीवीरराघव 12 13
• V W adds thus line and it is commented by श्रीवीररायव 14 *VI *VII श्रीध० पितरीति । यावरक्षतां तौ । इतः स्थानात् ॥ ३३ ॥ कृपयेति । कृपया स्नेहवैक्लव्याच्चातिपीडितः आत्मेश्वरं धृतराष्ट्रमपश्यन् विरहकर्शितश्च सूतः सञ्जयः न प्रत्युत्तरमाह ।। ३४ । विसृज्य इति । आत्मना बुद्धया आत्मानं मनः विष्टभ्य धैर्ययुक्तं कृत्वा प्रभोः धृतराष्ट्रस्य ॥ ३५ ॥ नाहम् इति । गान्धार्याश्च व्यवसितं निश्चयम्। यतः मुषितो वञ्चितोऽस्मीति ॥ ३६ ॥ अथ इति । एवं कञ्चित्कालं शोचति तस्मिन् अथ नारद आजगाम । अत्रास्ति क्वचित्पुस्तके पाठान्तरं, तदुल्लक्ष्य यथासम्प्रदायं व्याख्यायते । शोकवेगादभ्यर्चयन्निवाह राजा नेत्वाऽभ्यर्चेत्यर्थः । " शोकाक्रान्तः क्रुधाविष्टः श्रद्धया रहितः पुमान् । गुरुदेवद्विजातीनां पूजनं न समाचरेत् ॥” इति श्रुतेः ॥ ३७ ॥ नाहम् इति । नाहं वेद न वेद्मि । तपस्विनी दुःखयुक्ता ॥ ३८ ॥ कर्णधार इति । अपारे शोकार्णवे भगवांस्त्वमेव कर्णधार: नाविक इव पारदर्शकः । अतो ब्रूहीति शेषः ॥ ३९ ॥ आदावेव यथावृत्तकथने शोकेन मूर्च्छितः पतेदिति प्रथमं तावच्छोकमुपशमयति- मेति । कञ्चन मा शुचो मा शोचः । न केवलं तानेव । यद्यस्मादीश्वराधीनं जगत् तदेवाऽऽह लोका इति । स एव भूतानि संयुनक्ति संयोजयति वियुनक्ति वियोजयति च ॥ ४० ॥ 1 A निश्चितम् 2 HIV ‘एतस्मिन्नन्तरे’ इत्यादिपाठान्तरं कतिषुचित् पुस्तकेषु दृश्यते । मया यथासम्प्रदायमेव व्याख्यायते 3 A B त्वाऽभ्यर्चयत् ॥ ३७ ॥ 4 B ° मपनयति ³⁰ वीर- वात्सल्ययुक्तत्वात् सापराधेष्वपि दोषमनवेक्ष्य अपकारमप्युपकारत्वेन चिन्तयन् पृच्छति । पितरि पाण्डौ उपरते मृते सति सर्वान् नः अस्मान् सुहृदः पुत्रान् शिशून् व्यसनतः आपद्भ्यः यावरक्षतां तौ पितृव्यौ पितृभ्रातरौ धृतराष्ट्रविदुरावितः क्व गतौ ? छत्रिन्यायेन विदुराभिप्रायाद्वा व्यसनतोऽरक्षतामित्युक्तम् ॥ ३३ ॥

एवमुक्तस्सूतः सञ्जयः आत्मनः स्वस्य ईश्वरं प्रभुं धृतराष्ट्रमचक्षाणः अ³¹पश्यन् अत एव अतीव पीडितो दुःखितः तद्विरहेण कर्शितः क्षणादेव कृशीभूतस्सन् कृपया स्नेहवैकृतवैक्लव्यात् अधार्ष्ट्यात् च तावन्न प्रत्याह प्रत्युत्तरं वक्तुं न प्रबभूवेत्यर्थः ॥ ३४ ॥

ततश्शनैः पाणिभ्यामश्रूणि विमृज्य आत्मना विवेकात्मिकया धिया आत्मानं सङ्कल्पविकल्पात्मकं मनो विष्टभ्य प्रतिबद्ध्य स्थिरीकृत्य प्रभोः धृतराष्ट्रस्य पादावनुस्मरन्नजातशत्रुं प्रत्यूचे ॥ ३५ ॥

उक्तिमेवाऽऽह - नेति । हे कुरुनन्दन! वो युष्माकं पित्रोः विदुरधृतराष्ट्रयोः गान्धार्याश्च व्यवसितं निश्चितं नाहं वेद्मि । हे! महाबाहो! त्वमिव अहमपि महात्मभिः तैः मुषितोऽस्मि वञ्चितोऽस्मि ॥ ३६ ॥

अथ तस्मिन्नेव समये तुम्बुरुणा सहितो भगवान्नारदः तत्राऽऽजगाम । तमवलोक्य सानुजो युधिष्ठिरः प्रत्युत्थायाभिवाद्य अभ्यर्चयन्त्रेवाऽऽह ॥ ३७ ॥

उक्तिमेवाऽऽह - नाहमिति द्वाभ्याम् । भगवन्! पित्रोर्गतिं नाहं वेद अहं न जाने । तावितः क्व गतौ ? तथा हतपुत्रा आर्ता च तपस्विनी पतिव्रता च अम्बा क्व गता ? ॥ ३८ ॥

दिष्ट्येत्यानन्दद्योतकमव्ययम् । चादेः आकृतिगणत्वात् निपातसंज्ञायां “स्वरादिनिपातमव्ययम्” (अष्टा. 1-1-37) इत्यव्ययसंज्ञा । व्यसनार्णवे पितृविश्लेषजदुःखार्णवे मग्नानामस्माकम् । कर्तरि षष्ठी, नः अस्माभिः भगवांस्त्वं दिष्ट्या दृष्टः । त्वद्दर्शनेन व्यसनमपगतमेव, आनन्दश्च भविष्यतीति भावः । कथं दृष्टः ? अपारे दुष्प्रापतीरे समुद्रे तत्तारयिता कर्णधार इव नाविक इव न³²स्त्वं पित्रोर्गतिं ब्रूहि । न वेद्मीति मावोच इत्यभिप्रायेण तं विशिनष्टि । पारदर्शनः सर्वस्यापि अवधिदर्शनः सर्वज्ञ इति यावत् । हे भार्गव! इत्थं धर्मपुत्रेण युधिष्ठिरेण पृष्टः सर्वज्ञः भगवान् मुनिश्रेष्ठो नारदः तमाबभाषे ॥ ३९ ॥

भाषणमेवाऽऽह - मा कञ्चनेति विंशत्या । यत्पृष्टं पित्रोर्गतिं ब्रूहित्वमिति तस्योत्तरं विवक्षुः तावत्तत्तज्जीवकर्मानुगुणसुखदुःखादिफलप्रदानप्रवृत्तेश्वरायत्तत्वात् कृत्स्नस्य जगतः तदन्तर्गतस्त्वं क³³र्मायत्तत्वादिह तदनुबस्ध्यादि संश्लेषविश्लेषनिमित्तं शोकं माकुर्विति वैराग्योत्पादनाय आह चतुर्भिः । हे राजन्! कञ्चन देहं तदनुबन्धिनं वा कञ्चिदपि मा शुचः शोकं मा कार्षीः । कुतः ? यत् यस्मात् इदं जगत् ईश्वरवशं कर्मानुगुणफलदानप्रवृत्तेश्वरायत्तं तन्नियाम्यमित्यर्थः । कोऽसावीश्वर इत्यत्राऽऽह - सपाला इन्द्रादिलोकपालैः सहिताः लोकाः विरिञ्चिप्रभृत्यकिञ्चनपर्यन्ता इमे जनाः यस्य ईशितुः बलिं पूजां वहन्ति किङ्करा भवन्तीत्यर्थः ॥ ४० ॥

1. 2 3. विज स्वस्य अकृतप्रज्ञत्वमुपपादयति पितरीति । नः अस्माकं पितरि पाण्डौ उपरते स्वर्गं गते सति गान्धारीधृतराष्ट्रौ शिशून् सर्वान् व्यसनतः अरक्षताम् । सुहृत्त्वं शिशुत्वं च रक्षणीयत्वे हेतुः । तौ पितृव्यौ 391 1-13-40] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् गान्धारीधृतराष्ट्रौ मृत्वा इतः अस्मात् लोकात् परत्र कं लोकं गतावित्यन्वयः । तयोरनवरतशुश्रूषणादेव कृतप्रज्ञता, सदभावात् अकृतप्रज्ञत्वमिति भावः ॥ ३३ ॥ अतिपीडितो दुःखेनेति शेषः । आत्मनः स्वस्य ईश्वरं स्वामिनं धृतराष्ट्रमचक्षाणो मृतत्वादेव अपश्यन् अत एव विरहेण वियोगेन कर्शितः कृशतरः कुतः स्नेहपारवश्यात् दाक्षिण्याच्च सञ्जयो युधिष्ठिरचोद्योत्तरं वक्तुं नाशकत् इत्यन्वयः || ३४ ॥ आत्मना मनसा आत्मानं विष्टभ्य संस्थाप्य प्रभोः धृतराष्ट्रस्य ॥ ३५ ॥ · प्रजा रञ्जयित्वा कुलं नन्दयति न तु अन्यथा इत्यतः पदद्वयं प्रायोजि । न केवलं त्वमेव व्यंसितोऽहं वियोजित इति चार्थः, पित्रोः कुन्ती धृतराष्ट्रयोः परलोकगतिमिति शेषः । मुषितो वञ्चितोऽस्मि ॥ ३६ ॥ हे भगवन् ! मृतयोः पित्रोः परलोकगतिं न वेद तां भवन्तं पृच्छामि तौ मृत्वा इतः कं लोकं प्रति गताविति अपारे संसारे सीदतां बिभ्यतां कर्णधारो नाविक इव तस्मात् त्वं दुःखार्णवे मग्नानां पारं परं तीरं दुःखशमनोपायं दर्शयतीति पारदर्शनः ॥ ३७, ३८ ॥ धृतराष्ट्रादिषु कञ्चन मा शुचः शोकं मा कार्षीः । कुतः जगदीश्वरवशमिति यद्यस्मात् स एवेश्वरो भूतानि संयुनक्ति स्वकर्मानुसारेण संयोजयति, स एव स्वकर्मावसाने वियुनक्ति वियोजयति । एतस्मात् अस्ववशत्वान्मा शुच इति भावः ॥ ३९, ४० ॥ 1 A Bonut कृशतरः चोद्योतरं रा० कृ० पितरि पाण्डौ उपरते मृते सति सुहृदः शिशून् सर्वान् नः अस्मान् व्यसनतः आपदः अरक्षतां तौ पितृव्यौ पितृभ्रातरौ धृतराष्ट्रविदुरौ इतो देशात् क्व गतौ ? || ३३ ॥ सूतस्सञ्जयः आत्मेश्वरं स्वप्रभुं धृतराष्ट्रं अचक्षाणः अवीक्षमाणः विरहकर्शितस्सन् कृपया स्नेहवैक्लव्यात् अतिपीडितश्च सन् न प्रत्याह प्रत्युत्तरं न दत्तवान् ।। ३४ ।। ततस्स सञ्जयः पाणिभ्यामश्रूणि विमृज्य आत्मना विवेकात्मिकया बुद्ध्या आत्मानं मनः विष्टभ्य स्थिरीकृत्य प्रभोः धृतराष्ट्रस्य पादावनुस्मरन् अजातशत्रुं धर्मराजं प्रत्यूचे प्रत्युक्तवान् ॥ ३५॥ हे कुलनन्दन ! कुलपालक! महाबाहो ! वः युष्माकं पित्रोः धृतराष्ट्रविदुरयोः गान्धार्या वा व्यवसितं निश्चितमहं न वेद न जानामि । त्वमिव अहमपि तैर्महात्मभिः मुषितोऽस्मि वञ्चितोऽस्मि ॥ ३६ ॥ अथ अनन्तरं सहतुम्बुरुः भगवान् नारदः आजगाम तत्रागतवान्। ततश्च सानुजः धर्मज इति शेषः । प्रत्युत्थाय नारदमिति शेषः । अभिवाद्याभ्यर्चयन्निव आह वक्ष्यमाणप्रकारंणोक्तवान ॥ ३७ ॥ 392 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-41 हे भगवन् ! पित्रोः धृतराष्ट्रविदुरयोः गतिं नाहं वेद, इतः स्थानात् क्व गतौ ताविति शेषः । हतपुत्रा आर्ता तपस्विनी दयनीया अम्बा वा के गता ? || ३८ ॥ अपारे दुःखसागरे इति शेषः । भगवान् त्वमेव कर्णधार इव नाविक इव पारदर्शकोऽस्माकं गतिप्रदर्शकोऽसि । अथ धर्मजप्रश्नानन्तरं मुनिसत्तमः भगवान्नारदः आबभाषे प्रत्युत्तरं ददौ ॥ ३९ ॥ हे राजन् ! यत् यस्मात् जगत् ईश्वरवशं ईश्वराधीनं वर्तत इति शेषः । तस्मात् कञ्चन कमपि जनमुद्दिश्य मा शुचः शोकं मा कार्षीः । यस्य ईशितुः परमेश्वरस्य बलिं पूजां सपालाः इन्द्रादिलोकपालसहिताः इमे लोकाः त्रैलोक्यस्था जनाः वहन्ति पालयन्ति । स ईशिता भूतानि प्राणिनः संयुनक्ति संयोजयति, स एव वियुनक्ति च वियोजयति च ॥ ४० ॥ यथा गावो नसि प्रोतास्तन्त्यां बंद्धाः स्वदामभिः | वात्यो नामभिर्बद्धा वहन्ति बलिमीशितुः ॥ ४१ ॥ यथा क्रsोपस्कराणां संयोगविगमाविह । इच्छया क्रीडितुस्यातां तथैवेशेच्छया नृणाम् ।। ४२ ।। यन्मन्यसे ध्रुवं लोकमधुवं वा न चोभयम् । सर्वथा न हि शोच्यास्ते स्नेहादन्यत्र मोहजात् ॥ ४३ ॥ तस्माज्जाङ्ग ! वैक्लव्यमज्ञानकृतमात्मनः । कथं त्वंनाथाः कृपणा वर्तेरस्ते च मां विना ॥ ४४ ॥ कालकर्मगुणाधीनो देहोऽयं पाञ्चभौतिकः । कथमन्यस्तु गोपायेत् सर्पग्रस्तो यथापरम् ॥ ४५ ॥ अहस्तानि सहस्तानामपदीनि चतुष्पदाम् । फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥ ४६ ॥
2. 2 3. 4 5 6 7. H,V वर्तेरन् बत मामृते; 8. 9. श्रीधः यथेति । गावो बलीवर्दा नसि नासिकायां प्रोतास्तन्त्र्यां दीर्घतन्त्र्यो दामभिः बद्धाः स्वामिनो बलिं वहन्ति यथा एवं वाक्यों कर्तव्याकर्तव्यविधायक वेदलक्षणायां नामभिः ब्राह्मणो ब्रह्मचारीत्यादिवर्णाश्रमलक्षणैः बद्धाः परमेश्वरस्य बलिं तेन प्रेरितास्सर्वे वहन्तीत्यर्थः ॥ ४१ ॥ प्रवृत्तौ पारतन्त्र्यमुक्त्वा संयोगवियोगयोरप्याह - 393 यथेति । क्रीडोपस्कराणां क्रीडासाधनानाम् ॥ ४२ ॥ 1-13-46] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ईश्वराधीनत्वात् न शोकः कार्य इत्युक्तम् । लोकतत्त्वे च विचार्यमाणे निर्विषयोऽयं शोक इत्याह यदिति । यद्यदि लोकं जनं धुवं जीवरूपेण अध्रुवं देहरूपेण न चेति न ध्रुवं नाप्यध्रुवम् । शुद्धब्रह्मरूपेण अनिर्वचनीयत्वेन वा उभयं वा चिज्जडांशतः । सर्वथा चतुर्ष्वपि पक्षेषु ते पित्रादयो न शोच्याः । स्नेहादन्यत्र । स्नेह एव केवलं शोकहेतुः, स च अज्ञानमूल इत्यर्थः ॥ ४३ ॥ तत्र त्वदेहतः तेषां वृत्तिरित्येतत्तावत् नास्तीत्याह 1 तस्मादिति । तस्मान्मां विना कथं ते वर्तेरन् इत्यात्मनः मनसः वैक्लव्यं व्याकुलतां त्यज ॥ ४४ ॥ कालेति । कालो गुणक्षोभकः कर्म जन्मनिमित्तं गुणा उपादानं तदधीनः पाञ्चभौतिकोऽयं जडः तद्विभागे नाशवांश्च । सर्पग्रस्तः अजगरगिलितः यथा अन्यं मुमूर्षु न रक्षति तद्वत् ॥ ४५ ॥ ईश्वरेण विहिता वृत्तिश्च सर्वतः सुलभैव इत्याह- अहस्तानीति । अहस्तानि पश्चादीनि अपदानि तृणादीनि । तत्र तेष्वहस्तादिष्वपि फल्गून्यल्पानि । एवं जीवः सर्वोऽपि जीवस्य सर्वस्य जीवनं जीविका । एतेनैव सर्वतः मृत्युप्रैस्तत्वं चोक्तम् ॥ ४६ ॥ I A.B “न्यां 2 A, B “न्यां 3 A.B ‘न्यां
3. H. V विप्रः 5 HV प्रेरितां वह 6. HV भा 7. B adds ( दारुरचितमेषादीनाम् ) 8. B नेति 9. B स्वरूपत्वेन 10. A वृत्तिरेत 11 A, B omit मुमूर्षु 12. A, B ’ ग्रास’

वीर- बलिवहनमेव सदृष्टान्तमुपपादयति - यथेति । तन्ती³⁴ तिरश्चीना महती रज्जुस्त³⁵त्र बद्धाः क्षुद्ररजव उपदामानि यद्वा तन्ती³⁶ नासारज्जुः तत्सम्बद्धा आकर्षणपाशा दामानि । यथा गावः चतुष्पादः नसि रन्ध्रीकृतायां नासिकायां प्रोताः संयुक्तरज्जवः त³⁷तस्तन्त्यामुपदामभिः बद्धाः द्विपदे किं कुर्वन्ति । तथा वाक्तन्त्यां³⁸ वेदाख्यतन्त्यां³⁹ नामभिः वर्णाश्रमविशेषान्वयात्मकनामभिः उपदामस्थानीयैः बद्धाः सपाला लोकाः ईशितुः ईशस्य बलिं वहन्ति ॥ ४१ ॥

किं देहतदनुबन्ध्यादीन् नित्यान् मत्वा शोचसि, किं वाऽनित्यान्, अथवा उभयथा अपि ? तथाऽपि न ते शोकविषया इति वक्तुं तावत् देहादिश्लेषविश्लेषौ क्रीडार्थं जगद्व्यापारे प्रवृत्ते⁴⁰श्वरस्येच्छया तत्तत्कर्मानुगुण्येन सम्पद्येते इति सदृष्टान्तमाह । यथेह लोके कस्यचित् क्रीडितुः पुंस इच्छया क्रीडोपस्कराणां क्रीडासाधनानां संयोगवियोगावन्यथा च भवतः यथा क्रीडोपस्कराः क्रीडितुरिच्छया कदाचित् संश्लिष्य पुनस्तदिच्छयैव विश्लिष्टाश्च भवन्ति । तथा ईश्वरेच्छया नृणामपि संयोगवियोगौ स्याताम् ॥ ४२ ॥

उक्तं शिरस्त्रयमनुवादपूर्वकं प्रतिक्षिपति । यदि लोकं ध्रुवं स्थिरं मन्यसे यद्वा अधुवं अथवा उभयं; तत्र तावत् तृतीयः कल्पोऽसम्भवादेव निरस्त इत्यभिप्रायेणाऽऽह - न चोभयमिति । न हि द्व्यात्मकं वस्तु दृष्टं श्रुतं वे⁴¹त्यर्थः । परस्परविरुद्धयोः ध्रुवत्वाधुवत्वयोः एकत्र समावेशोऽसम्भवनिरस्त इति भावः तदभ्युपगम्यापि तेन सह इतरच्छिरोद्वयं प्रतिक्षिपति, सर्वथेति ध्रुवत्वेऽध्रुवत्वे च उभयविधत्वे च ते देहादयः तत्त्वमेवेति न शोच्याः; त⁴²त्त्वादेव न शोच्याः । न हि वस्तुतो⁴³ यावदात्मभावि⁴⁴धर्मः केनाप्यपनेतुं शक्य इति भावः । एवं सति तच्छोकहेतुः केवलं देहात्मभ्रममूलकः देहादिषु अनुराग एव इत्यभिप्रायेण स्नेहादन्यत्र मोहजादिति । मोहजात् देहात्मभ्रमजात् स्नेहात् अन्यत्र अन्यस्मिन् शोकमोहहेतुत्वं नास्तीति शेषः ॥ ४३ ॥

तस्मात् अङ्ग! हे राजन्! अज्ञानकृतं देहात्मभ्रमकृतं आत्मनः स्वस्थ स्वमनसो वा वैक्लव्यं दैन्यं जहि अपनय । तदभिप्रेतं प्रश्नान्तरं सर्वज्ञत्वात् स्वयमेव आविष्कृत्य प्रतिवक्ति - कथमिति सार्धद्वयेन । तत्र कथमित्यर्धेन प्रश्नाविष्कारः, ततः श्लोकद्वयेन तस्य प्रतिवचनमिति विवेकः । मां विना अनाथा रक्षितृहीना, अत एव दीनास्ते कथं वर्तेरन् जीवेरन्निति शब्दोऽत्र अध्याहर्तव्यः । कथं जीवेरन्निति पृच्छसि चेदित्यर्थः ॥ ४४ ॥

तावत् तत्तुल्ययोगक्षेमे स्वस्मिन् तद्रक्षकत्वाभिमानं त्यजेत्यभिप्रायेणाऽऽह - कालेति । कर्मादृष्टं, गुणाः सत्त्वादयः, पृथिव्यादिपञ्चभूतारब्धोऽयं देहः कालाद्यधीनः । अयमित्यनेन त्वद्देहोऽप्येवंविध एव इति सूचितम् । स्वयमेवंविधदेहः कथमन्यान् गोपायेत् रक्षेत् ? न रक्षेदेवेत्यर्थः । यथा स्वयं सर्पग्रस्तः अन्यान् तद्ग्रस्तान् न गोपायति तद्वत् ॥ ४५ ॥

अस्त्वेवमथाऽपि जीविकावति गृहे स्थितानामस्माकं जीवनं सुशकम् । कथमितः गतानां तेषां जीवन स्वादित्यत आह - अहस्तानीति । अहस्तानि भूतानि सहस्तानां तेषां जीवनं यथालाभं यथायोग्यं औषधिफलमूलपशुमृगादीनि जीवनमित्यर्थः । तथा हस्तरहितानामपि चतुष्पदां अपदान्यविद्यमानपादादि⁴⁵भूतानि जीवनं, तत्रापि अपदेष्वपि महतामजगरादीनां भूतानां फल्गूनि क्षुद्राणि भूतानि जीवनम् । किं बहुना जीवस्य सजीवस्य भूतस्य जीव एव जीवनम् । जीवनशब्दः भक्ष्यपरः ॥ ४६ ॥

1. 2. 3. 4 5 6 7. 8 9 10 11. 12

विज० ईश्वरजीवस्वातन्त्र्यपारतन्त्र्ये सोदाहरणं दर्शयति यथेति । यथा गावः बलीवर्दाः नसि नासिकायां त्रिवृत्कृततन्तुदामभिः प्रोताः स्थूताः नासिकाच्छिद्रस्यूतेहस्वदामभिः आधारभूतायां दीर्घायां तन्त्यां बद्धाः ईशितुः स्वामिनः व्रीह्यादिगोणीर्वहन्ति तथा ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्र ब्रह्मचारिगृहस्थवानप्रस्थयतय इति नामात्मकदामभिः वाक्तन्त्यां विधिनिषेधात्मकवेदलक्षणायां बद्धाः स्ववर्णाश्रमविहितकर्मभिः ईश्वरस्य बलिं यज्ञादिलक्षणपूजां वहन्ति कुर्वन्ति । तस्मात् स एव स्वतन्त्रः । जीवास्तदधीना इति शोकपरिहाराय स ईशः स्वविहितकर्मणा पूज्य इति भावः ॥ ४१ ॥ वेदस्यानेकार्थत्वेन तात्पर्यस्य दुर्ज्ञेयत्वात् धौरेयाणां च गोण्यादिपातनेन स्वामिकार्यावज्ञानदर्शनात् विषमोऽयमुप- न्यास इत्यतो निदर्शनान्तरमाह यथेति । यथा क्रीडोपस्कराणां लीलासाधनानां संयोगविगमौ क्रीडितुः पुरुषस्येच्छया 395 1-13-46] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तथैव ईशेच्छया पितृपुत्रादिरूपाणां नृणां मिथः संयोगविगमौ स्थातामित्यन्वयः । अनेन वेदस्य मुख्यार्थः श्रीनारायण एवेति निरणायि । तस्मात् पराधीनत्वात् न शोकेन प्रयोजनं तवेति भावः ॥ ४२ ॥

यति “यस्तर्केणानुसन्धत्ते सधर्म वेद नेतरः” इति स्मृतेः उक्तार्थनिर्णये केयं युक्तिरिति तत्राऽऽह - तत् यदि लोकं शरीरं ध्रुवं मन्यसे अध्रुवमनित्यं वाऽथवा उभयं नित्यामित्यं, मनुषे इति विकल्य परिहरति सर्वथेति । सर्वप्रकारेण ते पितरः न शोच्याः । तथा हि नित्यत्वे नाशाभावात्तस्य चादर्शनात् अनित्यमिति वक्तव्यम् । तस्यापरिहार्यत्वात्तृतीयोऽनुपपन्नः व्याहतत्वात् । तर्हि शोके किं कारणमिति तत्राऽऽह - स्नेहादिति । अहं, । मम इति मोहः बुद्धिभ्रमः तस्मात् जातस्नेहादन्यत्र ऋते शोककारणं नास्ति, तस्मात् प्रमजन्यस्नेह एव तस्य हेतुरिति भावः ॥ ४३ ॥ ननु “यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौं” (श्वेता. उ. 6-23 ) इति श्रुतेः गुरुविषयस्नेहल क्षणभक्तेः पुरुषार्थहेतुत्वेनोपयोगात् कथं तस्य मोहजन्यत्वमित्याशङ्कय तस्य वैलक्षण्यात् मम तत्पोषणकर्तृत्वेन मन्त्रायत्वात् मदृतै जीवनमेव नास्ति तेषां ईशरक्यत्वादिशनाभावादित्यात्मनि यथाऽभिमाननिमित्तकातर्य त्वया त्यक्तव्यमित्याह तस्मादिति । आत्मनः परमात्मनः अज्ञानेन जातं वैक्लव्यं जहि त्यजेत्यन्वयः । परमात्मनः स्वातन्त्र्यपरामर्शेनेति शेषः ॥ ४४ ॥ किन तवायं देहः स्वाधीनः पराधीनो वा, स्वाधीनत्वे भोगयोग्यदुःखनिवारणाक्षमता कथम् ? न हि कचिदुःखं मे स्यात् इत्याकाइति विचक्षणः । तस्मात् पराधीन इति च वक्तव्यम् । तथा च तस्य पररक्षणसामर्थ्य न घटत इत्याह- कालेति । कालः पक्षमासादिलक्षणः कर्मफलपाचकं पुण्यपापलक्षणमदृष्टं गुणाः सत्त्वादयः, निमित्तोपादानकारणजन्यत्वेन कालाद्यधीनः सजीवोऽयं देहः पञ्चभिर्भूतैरारब्धः स्वव्यतिरिक्तान् कथं गोपायेत् रक्षेत् ? तत्र दृष्टान्तः सर्पग्रस्तः मण्डूकः सर्पग्रस्तं परं रक्षितुं न समर्थः तथेति । तुशब्देन अनुभवसिद्धमेवेदमिति द्योतयति, तस्मादहं पित्रादिरक्षाकर्तेति अज्ञानं त्यजेति भावः ॥ ४५ ॥ ननु भगवन्! सत्यमेतत् तथाऽपि वृद्धानामन्धानां च अन्नादिदौस्थ्यात् तज्जीवने मम सन्देह इति चेत् तत्राऽऽह अहस्तानीति । हे तात! वत्स! अहस्तानि शशपारावतपक्षिप्रभृतीनि सत्त्वानि सहस्तानां मनुष्याणां जीवनं देहधारणसाधनं द्विचतुष्पदां च अन्नं तृणादयः तत्र द्विपत्स्वपि अणूनि मनुष्यादीनि महतां राक्षसादीनां जीवनमित्यनुवर्तते । एवं जीवस्य जीवनं विधात्रा विहित मतो न तान् प्रति चिन्ता कर्तव्येत्यर्थः ॥ ४६ ॥

1. KM *ता: 2. K.M ‘णीं व 3. K.,M. गौ रा० कृ० नसि प्रोताः संयुक्तरज्जवः गावः बलीवर्दाः तन्त्यां तिरश्चीनायां महत्यां स्वदामभिः स्वप्रग्रहैः बद्धास्सन्तः यथा स्वामिनः भारं वहन्ति तथा वाक्तन्त्यां कर्तव्याकर्तव्यनिर्देशक श्रुतिलक्षणायां नामभिः ब्राह्मणब्रह्मचर्या- दिरूपैः बद्धाः जीवाः ईशितुः परमेश्वरस्य बलिमाज्ञारूपां पूजां वहन्ति पालयन्ति ॥ ४१ ॥ 396 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-47 इहास्मिन् लोके यथा क्रीडितुः क्रीडापरस्य इच्छया क्रीडोपस्कराणां क्रीडासाधनानां संयोगविगमौ संयोगवियोगौ भवत इति शेषः । तथैव ईशेच्छया परमेश्वरस्येच्छया नृणां संयोगवियोगी स्यातां भवेताम् ॥। ४२ ।। यत् यदि लोकं ध्रुवं शाश्वतं मन्यसे अथवा अधुवमशाश्वतं मन्यसे, अथवा न च उभयं न ध्रुवं, नाप्यध्रुवमिति यदि मन्यसे सर्वथा त्रिधाऽपि ते धृतराष्ट्रादयः न शोच्याः न शोचनीयाः । मोहजात् शरीरेन्द्रियादिषु आत्मभ्रममूलकात् स्नेहादन्यत्र शोककारणत्वं नास्ति । अयं भावः लोकस्य धुवत्वे; तस्मादेव शोको व्यर्थः । अधुवत्वे शोकेनापि अधुवत्वपरिहाराभावात् शोको न कार्यः । उभयत्वाभावे मिध्यारूपत्वेन तदाऽपि शोकस्याकिचित्कर- त्वात् निरर्थक एव ॥ ४३ ॥ तस्मादङ्ग ! हे धर्मराज! अनाथाः अशरणाः कृपणाः दीनास्ते धृतराष्ट्रादयः मां धर्मराजं विना कथं वर्तेरन् जीवेयुः ? इत्यज्ञानकृतं मोहकृतं आत्मनः वैक्लव्यं व्याकुलतां जहि त्यज ॥ ४४ ॥ सर्पग्रस्तः परम् अन्यं सर्पग्रस्तं यथा सर्पग्रस्तमिव कालकर्मगुणाधीनः कालो गुणपरिणामहेतुः कर्माणि पुण्यपापादीनि, गुणास्तत्त्वादयः एतत्त्रितयाधीनः पाञ्चभौतिकः पञ्चभूतकार्यस्वरूपः अयं देहः अन्यांस्तथाभूतान् अन्यदेहान् कथं गोपायेत् रक्षेत् ? न कथमपीति भावः ॥ ४५ ॥ अहस्तानि हस्तरहितानि मत्स्यफलादीनि सहस्तानां मनुष्यादीनां जीवनं भवन्तीति शेषः । अपदानि पदरहितानि चतुष्पदां गवादीनां जीवनं भवन्ति । तत्र तेष्वहस्तादिषु मध्ये फल्गुनि अल्पानि महतां जीवनं भवन्ति । एवं जीवः जीवस्य अन्यजीवस्य जीवनं जीविका भवति ॥ ४६ ॥ तदिदं भगवान् राजनेक आत्माऽऽत्मनां स्वदृक्। अन्तरोऽनन्तरो भाति पश्य तं मावयोरुषां ॥ ४७ ॥ सोऽयमद्य महाराज ! भगवान् भूतभावनः । कालरूपोऽवतीर्णोऽस्यामभावाय सुरद्विषाम् ॥ ४८ ॥ निष्पादितं देवकृत्यमवशेषं प्रतीक्षते । तावसूयमवेक्षध्वं भवेद्यावश्विरः ।। ४९ ।। धृतराष्ट्रः सह भ्रात्रा गान्धार्या व स्वभार्यया । दक्षिणेन हिमवत वीणामाश्रमं गतः ॥ ५० ॥ खोतोभसप्तभिर्या वै स्वर्धुनी सप्तधा व्यंमात् । सप्तानां प्रीतये नाना सप्तत्रोतः प्रचक्षते ॥ ५१ ॥ 397 1-13-52] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् स्नात्वानुसवनं तस्मिन् हुत्वा धामीन् यथाविधि । अध्यक्ष उपशान्तात्मा से आस्ते विगतैषणः ॥ ५२ ॥

श्रीध० मोहनिवृत्त्यर्थ द्वैतस्यावस्तुत्वमाह सदिति । तदिदम् अहस्तसहस्तादिरूपं जगत् स्वदृक् भगवानेव न ततः पृथक्। स चैक एव न तु नाना । ननु सजातीयविजातीयभेदे प्रत्यक्षे कुत एतत् ? तत्राह आत्मनां भोक्तृणाम् आत्मा स्वरूपम् । अतः न सजातीयभेदः । अन्तरोऽनन्तरश्चान्तर्बहिश्च भोक्तृभोग्यरूपश्च भाति । अतो न विजातीयभेदोऽपि । नन्वेकः कथं तथा प्रतीयते? तंत्राऽऽह - मायया उरुधा बहुधा भातीति तं पश्येति ॥ ४७ ॥ कासावास्ते स ईश्वरो महामायावी द्वारकायामित्याह - सोऽयमिति । अस्यां भूम्याम् अभावाय नाशाय ।। ४८ ।। तर्हि श्रीकृष्णोऽत्रास्तीत्यत्रैवाऽऽस्थाम् मा कृथा इत्याह- निष्पादितमिति । तंच्च देवानां कर्तव्यं कार्य तेन निष्पादितम्। केवलमवशेषं प्रतीक्षते । यदुकुलक्षयमिति हृदिस्थम् । ततो निजं धाम यास्यति ततो यूयमपि गच्छतेत्यर्थः । तच्च भूतमपि विदुरवदंसौ नावर्णयत् ॥ ४९ ॥ 10 तदेवं शोकावस्थानं च निवार्य जिज्ञासमानाय तस्मै यथावृत्तं कथयति दक्षिणे भागे ॥ ५० ॥

धृतराष्ट्र इति षङ्गिः । हिमवतो तदपि कुत्रेत्याह - स्त्रोतोभिरिति । या वै प्रसिद्धा स्वर्धुनी गैङ्गा सा आत्मानं यत्र सप्तधा व्यधात् । किमर्थम् ? नाना पृथक् सप्तभि: स्त्रोतोभिः प्रवाहैः सप्तानामृषीणां प्रीतये । अत एव तत्तीर्थं जनाः सप्तस्त्रोतो वदन्ति ॥ ५१ ॥ तत्र तेन कृतमष्टाङ्गयोगमाह स्नात्वेति चतुर्भिः । तत्र स्नानं होमोऽब्भक्षणं चेति नियमा उक्ताः । भैक्षणस्थाने अपां स्वीकारादन्मक्षणः उपशान्त आत्मा यस्य सः विगताः पुत्राद्येषणा यस्मादिति । यमा उक्ताः ।। ५२ ।। 1 B, प्रतीयेत 2 A अत आह 3 HV भान्तं 4 AB कासावस्तीदृशो 5 H. V पृथिव्यां 6 HV अत्र 7 A,Bomut कर्तव्यं 8 A.B ‘देव 9 A.B ‘वं 10 AB शोकमास्थां 11 AB वे 12 AB om! गङ्गा 13 A B भक्षस्था° 14 A,B * क्षः

वीर- सर्वत्र वने गृहे वा भगवानेव रक्षिता इत्यभिप्रायेण तदुपयुक्ततया भगवतः सार्वात्म्यं कृत्स्नजगतः तदात्मकतया तदनन्यत्वं चाह - तदिति । हे राजन्! तदीश्वरवशत्वेनोक्तमिदं परिदृश्यमानं चिदचिदात्मकं जगत् भगवानेक एव मृदयं घट इतिवत् स्वरूपाभेदशङ्का वारयितुं विशिनष्टि । आत्मनां देवमनुष्यादिदेहभृतां जीवानामात्माऽन्तः प्रविश्य प्रशासनधारकत्वाभ्यामवस्थितः । आत्मशब्दस्यैतदेव हि प्रवृत्तिनिमित्तम् । यदन्तः प्रविश्य प्रशासनधारकत्वाभ्यामवस्थानम् । अनेन शरीरात्मभावनिबन्धनं जगद्ब्रह्मणोः अनन्यत्वमित्युक्तं भवति । शरीरात्मभावनिबन्धनश्च अनन्यत्वव्यपदेशो दृष्टचरः । आत्मा देवो जातः मनुष्यो जात इति व्याप्यवस्तुगतदोषसंस्पर्शशङ्कां निराकुर्वन् विशिनष्टि । स्वदृक् आत्मनामात्मतयाऽवस्थितोऽपि स्वात्मयाथात्म्यदर्शी, अतः नास्य दोषसंस्पर्श इति भावः । तथा च श्रूयते - “अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति” (मुण्ड. उ. 3-1-1) इति न केवलमन्तरात्मैव, अपि तु अन्तरोऽप्यनन्तरो भाति । बहिश्च भाति । नन्वेकस्य कथं देवमनुष्यादिरूपेण बहुधाऽवस्थानमित्यत्राऽऽह पश्य तं माययोरुधेति । मायया देवमनुष्यादिरूपेण परिणतया शरीरभूतया जीवसंस्पृ⁴⁶ष्टया प्रकृत्या तं भगवन्तं उरुधा बहुधा पश्य चिदचिदात्मकदेवादिशरीरभेदेन एक एव स्थित इति विजानीहीत्यर्थः ॥ ४७ ॥

न केवलं त्वत्पितरः स्वार्थमेव निर्गता, अपि तु युष्पाभिरपि एवमेव निर्गन्तव्यमिति भवतां प्रदर्शनार्थमपि इत्यभिप्रायेणाऽऽह - सोऽयमिति द्वाभ्याम् । हे! महाराज! सः निखिलजगदन्तरात्मा वशीकृतलोकत्रय कालशरीरकोऽयं भगवान् श्रीकृष्णः भूतानि स्वाज्ञानुवर्तीनि भावयत्यभ्युदययुक्तानि करोतीति तथा; हेतुगर्भमिदं साधुपरित्रातृत्वात् इति भावः । सुरद्विषां दुष्कृतामभावाय नाशाय कालरूपो मृत्युरूपोऽस्यां भुव्यवतीर्णः का⁴⁷लरूपत्वेनावतीर्णः ॥ ४८ ॥

तेन च देवकृत्यं देवार्थं कर्तव्यं कृत्यं प्रयोजनं तद्विपक्षक्षपणरूपं निष्यादितं अधुना त्वयं भगवानवशेषं कर्तव्यप्रयोजनावशेषं स्वकुलविनाशात्मकमिति गूढाभिसन्धिः । प्रतीक्षते । अतो यावदिह भू⁴⁸र्लोके भगवानीश्वरः कृष्णः भवेद्व⁴⁹र्तेत । तावदेव यूयमपि अवेक्षध्वम्, त⁵⁰था पितृवन्निर्गच्छतेति भावः ॥ ४९ ॥

ब्रूहि त्वमिति प्रकृतप्रश्नस्योत्तरमाह - धृतराष्ट्र इति द्वाभ्याम् । स्वभार्यया गान्धार्या भ्रात्रा वा विदुरेण च सह धृतराष्ट्रो हिमवतो दक्षिणेन ऋषीणामाश्रमं गतः । हिमवतः दक्षिणपार्श्वानन्तरवर्तिनमाश्रमं गत इत्यर्थः । “एनबन्यतरस्यामदूरेऽपञ्चम्याः " (अष्टा. 5-3-35) इत्यवध्यवधिमतोः सामीप्ये एनप्प्रत्यये व्युत्पन्नमिदं दक्षिणेनेत्यव्ययम् ॥ ५० ॥

कोऽसावाश्रम इत्यत्राऽऽह - स्रोतोभिरिति । यं सप्तस्त्रोत इति प्रचक्षते तमाश्रमं गत इत्यन्वयः । तत्र तन्नाम्नः प्रवृत्तौ निमित्तमाह - य⁵¹त्रेति । प्रसिद्धा स्वर्धुनी स्वर्गनदी गङ्गा सप्तानामृषीणां प्रीतये यतः सप्तभिः स्रोतोभिः प्रवाहैर्नाना बहुधा त⁵²देवाऽऽह सप्तधा व्यधात् । सुविभक्ता बभूव । अतस्तं देशं सप्तस्रोत इत्याचक्षते । यमेवमाचक्षते तं गता इत्यर्थः ॥ ५१ ॥

तत्र किं करिष्यति, कथं वा वर्तिष्यते इत्यत्राऽऽह - तत्रानुसवनं त्रिसन्ध्यं स्नात्वा अग्नीन् यथाविधि हत्वा चाब्भक्षः अप एव भक्षयन् उपशान्तः रा⁵²गाद्यकलुषित आत्मा मनो यस्य विगता ईषणाः दारेषणा धनेषणा पुत्रेषणा यस्य तथाभूत आस्ते आसिष्यते ॥ ५२ ॥

1 2 3 4 5 6. 7 8

3991-13-52] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विज० इतोऽपि न शोकः कर्तव्यः किन्त्वखिलस्य हर्यधीनत्वात् तद्भजनमेवावश्यं कर्तव्यमित्याह- तदिति । एवमिदं हरेरितरत् सर्वमनित्यमस्वतन्तं चेति तत् तस्मात् हे राजन् ! भगवानात्मनां जीवानामात्मा आदानादिकर्ता एकोऽद्वितीयः स्वदृक् स्वयंप्रकाशः विवेकज्ञानिनामन्तरः अस्य जगतोऽन्तः स्थित्वा रतिकृत् अनन्तरो गुणगुण्यादिभेदरहितो भाति । तस्मात्त्वमपि देवोत्तमावतारत्वेन बिम्बेन विवेकित्वात् मायया स्वेच्छया कृतामुरुतामनेकावतार- ताम् अन्तर्याम्याद्यात्मिकां निर्भेदां हरेर्विभूतिं पश्यंश्च तमेव भजेति वाक्यशेषः । स्वदृक् भगवानात्मा स एक एवेदं जगत् भाति कथं भोक्तृरूपेणान्तरो भोग्यरूपेणानन्तरः । नित्यस्यानेकत्वं कथं तत्राऽऽह पश्येति । तं परमेश्वरं मायया बहुधा वर्तमानं पश्येति केचिद्योजयन्ति । एकस्य भोक्तभोग्यरूपत्वानुपपत्तेरनिर्वाच्यमायाया अप्रामाणिकत्वेनानङ्गीकार्यत्वात् अनादरणीयमेव तदिति ॥ ४७ ॥ www Ma ननु भगवता ईश्वरवशं जगदित्युक्तं तमीश्वरं वयं कथं बुद्धयामह इति तत्राऽऽह सोऽयमिति । अस्सकलं स्ववशं विधायाऽऽस्ते सोऽयमद्य देवैः प्रार्थितोऽस्यामुयां यदुकुलेऽवतीर्ण इत्यन्वयः । कथम्भूतः भूतानां भावनो वर्धनः, कालरूपः संहाररूपः । किमर्थम् ? सुरद्विषामभावाय विनाशाय ॥ ४८ ॥ अवतारप्रयोजनं च सम्पन्नप्रायमिति ब्रूत इत्याह - निष्यादितमिति । भूभारदैत्यसंहाराख्यं देवकार्यं तेन निष्पादितं स पुनरवशेषमवशिष्टं यदुकुलक्षयं प्रतीक्षते पश्चाद्वैकुण्ठमेष्यतीति शेषः । श्रीकृष्णः इह भूतले यावन्तं कालं तिष्ठति यूयमपि तावन्तं समयमनुवर्तध्वमित्यन्वयः || ४९ ।। वक्तीत्याह

“नाहं वेद गतिम् " ( भाग 1-13-38) इति प्रश्नं परिहरिष्यन् धृतराष्ट्रस्य तपश्चरणाश्रमतीर्थनाम इति । भ्रात्रा विदुरेण चशब्दात् कुन्त्या सह गतः । हस्तिनपुरान्निर्गम्य हिमवतः पर्वतस्य दक्षिणेन दक्षिणदिशि गतमृषीणामाश्रमं सप्तस्रोतो नाम गतोऽभूदित्यन्वयः ॥ ५० ॥ धृतराष्ट्र M कस्मात् सप्तस्त्रोतस्त्वं तस्येति तत्राऽऽह स्त्रोतोभिरिति । यत्र यस्मिन्नाश्रमे स्वर्धुनी भागीरथी सप्तानामृषीणां प्रीतये, सप्तभि: स्त्रोतोभिः जलस्यन्दनधाराभिः सप्तधा सप्तभिः द्रोणिभिरभ्यगात्, समुद्रमिति शेषः । इति यस्मात् तेन विचक्षणाः सप्तस्रोत इति संज्ञां प्रचक्षत इत्यन्वयार्थः ॥ ५१ ॥ उपशान्त आत्मा अन्तःकरणं यस्य स तथोक्तो विगतेक्षणः नष्टमांसदृष्टिः वौ परमात्मनि गतं प्राप्तमीक्षणं निरन्तरचिन्तनं यस्येति वा । अब्मक्षः कृतजलाहारः स धृतराष्ट्रः तस्मिन्त्राश्रमे स्नात्वा यथाविधि अग्रीच हुत्वा आस्ते इत्यन्वयः । आस्ते इति लट् भूतार्थे । अन्यथा उक्तार्थविरोधः स्यात् ॥ ५२ ॥

1. KM यस्मात्तस्मात् 2 KM ‘तारान्त’ रा० कृ० हे राजन् ! तत् ईश्वरवशत्वेन उक्तमिदं दृश्यमानं स्थावरजङ्गमात्मकं जगत् आत्मनां जीवानामात्मा स्वरूपभूतः । स्वदृक् स्वप्रकाशरूपः । अन्तरं भोक्तृरूपोऽनन्तरं भोम्यरूपः भगवान् एक एव भाति । मायया स्वेच्छया उरुधा बहुधा जातमिति शेषः । तं भगवन्तं पश्य ॥ ४७ ॥ 400 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-53 हे महाराज ! धर्मज ! भूतभावनः सकलप्राणिपालक: कालरूपस्सोऽयं भगवान् अद्याधुना सुरद्विषां राक्षसानामभावाय विनाशायास्यां भूम्यामवतीर्णः श्रीकृष्णत्वेनावतीर्णवान् ॥ ४८ ॥ अपि च, देवकृत्यं देवानां कार्यं निष्पादितं निर्वर्तितं तेन भगवतेति शेषः । सः केवलमवशेष कार्यशेषं प्रतीक्षते । ईश्वरः स भगवान् यावदिह लोके भवेत् वर्तते तावत् यूयमवेक्षध्वं प्रतिपालयत ॥ ४९ ॥ धृतराष्ट्रः स्वभार्यया गान्धार्या भ्रात्रा विदुरेण च सह हिमवतो दक्षिणेन ऋषीणामाश्रमं गतः ॥ ५० ॥ तमाश्रमं विशिनष्टि या वै प्रसिद्धा स्वर्धुनी गङ्गा नाना पृथक् सप्तभि: स्त्रोतोभिः प्रवाहैः सप्तानां ऋषीणामिति शेषः प्रीतये यत्र सप्तधा व्यधात्, आत्मानमिति शेषः । अत एव यं सप्तस्रोतः प्रचक्षते प्रवदन्ति, तमाश्रममगादिति पूर्वेणान्वयः ॥ ५१ ॥ स धृतराष्ट्रः तस्मिन्नाश्रमेऽनुसवनं त्रिकालं स्नात्वा यथाविधि अग्नीन् गार्हपत्यादीन् हुत्वा अन्यक्षः जलाशनः उपशान्तात्मा कामक्रोधादिवेगविरहितान्तःकरणः विगतेषणः ईषणात्रयरहितश्च सन् आस्ते वर्तते ॥ ५२ ॥ 30 जितासनो जितश्वास: प्रत्याहृतषडिन्द्रियः । हरिभावनया ध्वस्तरजस्तत्त्वतमोमलः || ५३ ॥ विज्ञानात्मनि संयोज्य क्षेत्रज्ञे प्रविलाप्य तम् । ब्रह्मण्यात्मानमाधारे घटाम्बरमिवाम्बरे || ५४ ॥ ध्वस्तमायागुणोदकों निरुद्धकरणाशयः । निवर्तिताखिलाहार आस्ते स्थाणुरिवाचलः । तस्यान्तरायो मैवाभूः संन्यस्ताखिलकर्मणः ।। ५५ ।। स वा अद्यतनात् राजन् ! परतः पञ्चमेऽहनि । कलेवरं हास्यति स्वं तच्च भस्मीभविष्यति ॥ ५६ ॥ दह्यमानेऽग्रिभिर्देहे पत्युः पत्नी सहोटजे । बहिः स्थिता पतिं साध्वी तमग्निमनुवेक्ष्यति ॥ ५७ ॥ विदुरस्तु तदाश्चर्यं निशम्य कुरुनन्दन ! हर्षशोकयुतस्तस्मात् गन्ता तीर्थनिषेवकः ॥ ५८ ॥ 401 1-13-59] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सूत उवाच इत्युक्त्वाऽथारुहत् स्वर्ग नारदस्सहतुम्बुरुः । युधिष्ठिरो वचस्तस्य हृदि कृत्वाऽजहांच्छुचः ।। ५९ ।। इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रधां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथम नैमिषीयोपाख्याने त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ 1 2. 3 4. 5. 6 K,M,N श 7 8 श्रीध० जितासन इति । जितासन इत्यादिना आसनप्राणायामप्रत्याहारा उक्ताः । हरिभावनयेति धारणोक्ता । ध्वस्ता रजस्सत्त्वतमोरूपा मला यस्येति फलतो ध्यानमुक्तम् ॥ ५३ ॥ समाधिमाह - विज्ञानेति द्वाभ्याम् । आत्मानं मनोऽहङ्कारास्पदात् स्थूलदेहाद्वियोज्य विज्ञानात्मनि बुद्धौ संयोज्य एकीकृत्य तं च विज्ञानात्मानं दृश्यांशाद्वियोज्य क्षेत्रज्ञे द्रष्टरि प्रविलाप्य तं च क्षेत्रज्ञं द्रष्टुंशाद्वियोज्य आधारे आश्रयसंज्ञे ब्रह्मणि प्रविलाप्य घटाम्बरं घटोपाधेर्वियोज्य यथा महाकाशे प्रविलाप्यते तद्वत् ॥ ५४ ॥

व्युत्थानाभावमाह – ध्वस्तेति । तद्धि अन्तर्गुणक्षोभाद्वा बहिरिन्द्रियविंक्षेपाद्वा व्युत्थानं भवेत्, तदुभयं तस्य नास्ति यतो ध्वस्तो मायागुणानामुदर्क उत्तरफलं वासना यस्य सः । निरुद्धानि करणानि चक्षुरादीन्याशयो मनश्च यस्य सः। अत एव निवर्तितोऽखिल आहारो भोज्यमिन्द्रियैर्विषयाहरणं वा येन सः स्थाणुरिव निश्चल आस्ते ॥ ५५ ॥ तथाभूतमप्यानेतुमुद्यतं प्रत्याह- तस्येति । अन्तरायो विघ्नः मैवाभूरित्यडागमश्छान्दसः । दर्शनमपि तावत्कुर्यामित्युद्यतं प्रत्याह । स वा अद्यतनादह्नः परत उत्तरत्र । स्वं स्वाधीनम् । तर्हि तद्दाहार्थं गमिष्यामि नेत्याह तच्चेति ॥ ५६ ॥ तर्हि मान्धायनयनायं गमिष्यामि ! नेत्याह सह गार्हपत्यादिभिः दह्यमाने तस्य पत्नी बहिः स्थिता तर्हि विदुरानयनार्थं गन्तव्यमेव ! नेत्याह

दह्यमान इति । पत्युर्देहे सहोटजे पर्णशालासहिते योगाग्निना सती तं पतिमनु अग्निं वेक्ष्यति प्रवेक्ष्यति ॥ ५७ ॥ विदुर इति । विदुरस्तु तन्त्रिशाम्य दृष्ट भ्रातुः सुगत्या हर्षः तन्मृत्युना शोकश्च ताभ्यां युक्तः तस्मात् स्थानात् तीथानि सेवितुं गन्ता गमिष्यति ॥ ५८ ॥ इतीति । शुचः शोकान् ॥ ५९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकाय व्याख्यायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ 1 A,B °दं 2. A,B omit तद्धि 3. HV ° श्रोभाद्वा 4. H. Vadd वा 5. H,V °र्थं 6.1B निषेवितुं 402 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-59

वीर- जितमासनं येन सः चिरम् आसीनोऽपि क्लमरहित इत्यर्थः । जिताः श्वासाः प्राणादिवायवो येन सः । प्रत्याहृतानि शब्दादिविषयेभ्यो नियमितानि षडिन्द्रियाणि येन । हरिभावनया भगवद्रू⁵³पानुस्मृत्या ध्वस्तानि निरस्तानि रजआदिगुणत्रयकार्याणि मुक्तिप्रतिबन्धकानि पु⁵⁴ण्यापुण्यादिरूपाणि मलानि यस्य तथाभूतः ॥ ५३ ॥

विज्ञानात्मनि विज्ञानस्वरूपे क्षेत्रज्ञे प्रत्यगात्मनि अभिसंयोज्य पूर्वं प्रस्तुतानि इन्द्रियाणि इत्यर्थात् सिद्धम् । इन्द्रियाणि संयोज्य इन्द्रियैः अनाकृष्टचित्त इत्यर्थः । तमात्मानं क्षेत्रज्ञमाधारे धारके ब्रह्मणि विलाप्य विलीनं कृत्वा उपाधिविधूननेन ब्रह्मसमानाकारतया अनुसन्धायेति यावत् । तत्र दृष्टान्तमाह - घटाम्बरमिवाम्बरं इति । महाकाशे घटाकाशमिव ब्रह्मण्य⁵⁵ज्ञानं प्रविलाप्य स्थाणुरिव आस्त इत्युत्तरेणान्वयः । अम्बरदृष्टान्तेन जीवब्रह्मणोः स्वरूपैक्यमनुसन्धायेति न भ्रमितव्यम् । घटाद्युपाध्यपगमेन घटाकाशस्य महाकाशसंश्लेषेऽपि स्वरूपभेदसद्भावात् । पञ्चीक⁵⁶रणस्मरणात् आकाशेऽप्यंशभेदस्य वेदान्तिभिरवश्य⁵⁷मङ्गीकृतत्वात् यदि⁵⁸ आकाशेऽशभेदो नाभ्युपगम्येत तदा कृत्स्नस्याप्याकाशस्य घटाद्युपहितत्वप्रसङ्गः । न चेष्टापत्तिः, घटाकाशमहाकाशयोर्व्याप्यव्यापकता⁵⁹याः वैपरीत्यापातात् कास्र्त्स्न्येन आकाशस्य घटोपहितत्वे हि तत्परिच्छिन्नस्य आकाशस्य व्याप्यत्वं सुस्पष्टम् । अतः संश्लेषदशायामपि घटाकाशमहाकाशयोः प्रदेशभेदः अस्त्येव । उपाध्यपगमेन समानाकारत्वमात्राभिप्रायक एवायं दृष्टान्त इत्यवगन्तव्यम् ॥ ५४ ॥

ध्वस्तः मायागुणानां रजआदीनां उदर्को रागद्वेषादिकार्यद्वारा उत्तरोदयो यस्य । निरुद्धानि करणानि इन्द्रियाणि आशयो वासना अन्तःकरणं वा येन । निवर्तिता अखिलाः सर्वे आहाराः अब्भक्षणादयोऽपि येन तथाभूतः स्थाणुरिवाचलो निश्चल आस्ते आसिष्यते । “प्रत्याहृतषडिन्द्रिय” इत्यनेन इन्द्रियाणां विषयेभ्य आकर्षणमात्रमुक्तम् । “निरुद्धकरणाशय” इत्यनेन तु पुनर्विषयेषु प्रवृत्तिप्रतिबन्ध उक्तः । अतो न पौनरुक्त्यम् । तथा ध्वस्तरजस्तमोमल इत्यनेन पुण्यपापाद्यभाव उक्तः । “ध्वस्तमायागुणोदर्क” इत्यनेन पुण्यापुण्यमूलकरागद्वेषाद्यभाव उक्तः । तथा तावदब्भक्ष⁶⁰स्ततो निवर्तिताखिलाहार इति ॥ ५५ ॥

कथं चित्तमानयिष्यामीति युधिष्ठिराभिप्रायमालक्ष्य आह - तस्येति । संन्यस्तानि त्यक्तान्यखिलानि देहधारणार्थान्यपि कर्माणि येन तस्य धृतराष्ट्रस्यान्तरायो विघ्नभूतः त्वं मा भूः न भव । हे राजन्! स धृतराष्ट्रः अद्यतनाद्वर्तमानदिनादारभ्य परतः पञ्चमेऽहनि स्वं कलेवरं हास्यति वै नूनं त्यक्ष्यति । तच्चकलेबरं योगाग्निनैव भस्मीभविष्यतीति ॥ ५६ ॥

तदा⁶¹ सहोटजे पर्णशालासहिते भर्तुः देहे अग्निभिर्दह्यमाने सति तस्य पत्नी साध्वी पतिव्रता गान्धारी बहिःस्थिता तमग्निमनुवेक्ष्यत्यनुप्रवेक्ष्यति ॥ ५७ ॥

हे कुरुनन्दन! ततस्तदाश्चर्यं निशाम्य दृष्ट्वा विदुरः हर्षशोकाभ्यां भ्रातुः मुक्तिविश्लेषजाभ्यां युक्तः तस्माद्देशात् ती⁶²र्थनिषेवकः सेवितुमिच्छन् गन्ता गमिष्यति ॥ ५८ ॥

इतीत्थम् उक्त्वा सहतुम्बुरुः भगवान् नारदः स्वर्गमारुहत् स्वर्गं प्रति ऊर्ध्वं जगामेत्यर्थः । युधिष्ठिरस्तु तस्य नारदस्य वचः हृदि कृत्वा निधाय शुचः शोकान् अजहात् तत्याज ॥ ५९ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

1. 2 3 4 5 6. 7 8 9 10 जितासन इति । धृतराष्ट्र विजः अपि मयीति मृत्युकालीनवैमनस्यविषयं प्रश्नं परिहरतीत्याह - उक्तविधिना तपः कुर्वन् अभ्यासपाटवेन जितासनः स्वस्तिकाद्यासनजयवान् निर्जितश्वास: प्राणजयवान् विषयेभ्यः प्रत्याहृतश्रोत्रादिषडिन्द्रियस्सन् हरिभावनया हरिनिरन्तरध्यानेन ध्वस्तं सत्त्वरजस्तमोनिमित्तं मनोमलं येन स तथा ॥ ५३ ॥ स्वरूपज्ञानेन स्वस्वरूपमारभ्य परतत्त्वपर्यन्तानि अशेषतत्त्वानि अपरोक्षीकृत्य सर्वं जगत् विज्ञानात्मनि विज्ञानतत्त्वाभिमानिनि विरिचे संयोज्य तत्र प्रविलाप्य लयमेष्यतीति ध्यात्वा तं विरिचं क्षेत्रज्ञे स्वहृदि स्थिते हरावन्तर्यामिणि प्रविलाप्य घटाम्बरमम्बर इव उत्पद्यमानघटवर्ति महाकाशस्वरूपतद्भिनजायमानाकाशयो मध्ये महाकाशस्वरूपघटाकाशो महाकाशे घटे भिन्ने यथा एकीभवति तथा आत्मानं स्वान्तर्यामिणं हरिमाधारे सर्वाधारे ब्रह्मणि सर्वगते प्रविलाप्य एकीभावेन चिन्तयन् ॥ ५४ ॥ अत एव ध्वस्तमायागुणोद्रेक इति हेतुगर्भ निरस्तप्रकृतिसत्त्वादिगुणोद्रेकत्वात् हरावेव निरुद्धाशेषकरणमना अत एव निवर्तिताखिलाशनोऽधुना स्थाणुरिवाचल आस्ते । तदा मृतिकाले आसीदित्येकान्वयः । तस्मान्न त्वयि शमलमाशंसमानो नापि दुःखितो गङ्गायाम् अभ्यपतदिति भावः । ब्रह्मार्पणबुद्ध्या संन्यस्तसमस्तकर्मणः तस्य धृतराष्ट्रस्य तपोविघ्नो माभूरित्यन्वयः ॥ ५५ ॥

इदानीं धृतराष्ट्रमृतिकालं वक्तीत्याह स या इति स धृतराष्ट्रः अद्यतनादह्नः परतः पूर्वस्मिन् पञ्चमेऽहनि कलेबरं हास्यति जहौ । तच्च भस्मीभविष्यति भस्मसादभूत् । हशब्देन “सुप्तिङपग्रहलिङ्गनराणाम्” इति व्याकरणसूत्रमत्र प्रमाणीकरोति, इतिहासं वा सूचयति । वा इत्यनेन “तांस्तदा नारदो विद्वापयामास धर्मवित् । उक्तवोत्तमां गतिं तेषां निष्ठां तात्कालिकीं तथा ।” इति स्कन्दपुराणोक्तं वाक्यं सूचयति । च शब्द एवार्थे । तत्कलेवरमेव भस्मीभविष्यति । न तु सः स्वयं शून्यतामेष्यति चेतनस्य नित्यत्वात् ॥ ५६ ॥ उटजेन पर्णशालया सह वर्तमानः सहोटजः तस्मिन् प्रवेक्ष्यति प्राविशत्। साध्वीशब्देन कुन्ती च । सा चानिमाविशत् तस्मादुत्तरगतिं प्राप्तान् प्रति परलोकमुद्दिश्य न शोचितव्यमिति भावः ॥ ५७ ॥ एष्यज्ञस्य विदुरस्य धृतराष्ट्रवनप्रवेशात् पूर्वतनाचरणप्रकारमाह - विदुर इति । सर्वज्ञो विदुरो दिव्यज्ञानेन भविष्यदाश्चर्य धृतराष्ट्रपाण्डवयादवानां स्वर्निर्याणं निशम्य हरिसामर्थ्यस्मरणेन बन्धुमरणस्मरणेन च हर्षशोकान्वितः 404व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-13-59 सर्वमनित्यम्, ईश एव नित्यः ततः तीर्थयात्रादितत्सेवैव पुरुषार्थप्रदेत्यतः कारणात् तीर्थनिषेवणकः गन्ता गङ्गादितीर्थानां भागवतादिशास्त्राणां च सेवामानो ययौ । तुशब्दो, गन्तेति लुट् भूतार्थत्वभेदमाह; “तुः स्याद्भेदेऽवधारणे” ( अम. को 3-243) इत्यभिधानात् । स च पुनः धृतराष्ट्रपरिसरमागतोऽभवत् । धृतराष्ट्रादिदिदृक्षया वनं गतेषु भवन्तं प्रवश्यि एकत्वमागतो हि, तस्मात् न तस्य गतिर्मया वर्णनीयेति भावः । पुरा दिदृक्षार्थं वनमागतेषु पाण्डवेषु राजानं प्रविश्य एकत्वमागत इति स्कान्दकथितार्थभेदे वा वर्तते तुशब्दः ॥ ५८ ॥ सतुम्बुरुरिति वक्तव्ये कुन्त्यादिविषयाः शुचः ॥ ५९ ॥ सहतुम्बुरुरिति नारदः सर्वदा तुम्बुरुणा सहैव वर्तते न तं विहायेति द्योतनार्थः । इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे त्रयोदशोऽध्यायः * || १३ ॥ ०

1. K.M *दि. 2. B, K.,M सेवन: 3. A,B ष्ट्रदिट्ट° *In K & M 12th Chapter ends here रा० कृ० अपि च स धृतराष्ट्रः जितासनः जितश्वासः प्रत्याहृतषडिन्द्रियः हरिभावनया ध्वस्तरज- स्सत्त्वतमोमलः आत्मानमहङ्कारास्पद विज्ञानात्मनि बुद्धौ संयोज्य तं विज्ञानात्मानं क्षेत्रज्ञे द्रष्टरि प्रविलाप्य संयुक्तं विभाव्य तं च क्षेत्रज्ञमाधारे आश्रयभूते ब्रह्मणि घटाम्बरं घटाकाशे अम्बरे आधारभूते महाकाशे इव विलाप्य संयुक्तं विभाव्य ध्वस्तमायागुणोदर्कः निरुद्धकरणाशयः निवर्तिताखिलाहारः स्थाणुरिवाचलः आस्ते । संन्यस्ताखिलकर्मणः तस्य धृतराष्ट्रस्य अन्तरायः मैवाभूस्त्वं मा भूः ’ मनुष्यैः अभ्यसनीयानां विद्यानां मध्ये योगेन देहत्यागरूपा उत्तमोत्तमा विद्या । श्रीमद्भागवते प्रधानभूतया परीक्षित्कथया इयमेवोपदिश्यते । मानवप्राप्यं शाश्वतं दिव्यजीवनं च अनिवार्यमृत्युघटनाग्रहण, विनियोगात्तं यद्धि पुरा नियमबद्धवैयक्तिकजीवितलक्ष्येष्वन्यतममभवत् । प्रायिकं चैतत् यद्भागवतोत्तमाः राजानः ऋषयश्चानेनैव पथा देह त्यजन्ति स्मेति । मानवजन्मनः सार्थक्यं तत्कर्तव्यनिर्वहणायत्तम्, न तु विषयानुभवायत्तमिति, देहाभिमानश्च दुःखहेतुरिति जानन्ति विवेकिनः । ते हि स्वशरीरबन्धुगृहजन्यं सुखदुःखादिकं सर्वमप्यसत्यमिति, कर्तव्यमेकमेव सत्यमिति विज्ञाय तत्करणसमनन्तरमेव क्रमशः लघूकृताहारविहारादिकाः तापत्रयविरहिताः प्रशान्तात्मानश्च यथावसरं देहं त्यजन्ति । एतद्विवेकविरहिताः देहाभिमानिनस्तु परकृतपुरस्कारतिरस्कारजातसुखदुःखादि नानादशाऽऽग्रहपरवशाः चिरायुस्सम्पादनपराश्च प्रव्यथन्ते । अत एव सम्प्रति परमकर्तव्यज्ञानविरहिते अज्ञानोपहते जगति जनाधिक्याहारन्यूनतादिक्षुद्रविवादैः प्रायेण मानवो निपीड्यते । यदि प्रागुक्ता योगसहकृतदेहत्यागविद्या समधिगता भवति तर्हि नैवोदेत्यद्यापि तत्क्षुद्रविवादक्लेशः । एतत्सर्वविवादपरिष्कारः श्रीमद्भागवतत्त्वप्रकाशितो विराजते इत्यलमतिविस्तरेण । 405 1-13-59] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् प्रकृते च जलप्रायमाहारं भुञ्जानः क्रमशः प्रक्षीणाभ्यवहारः धृतराष्ट्रः मनः प्रशमाय विष्णुमन्तर्यामिणं दध्यौ । तेन तस्य सर्वेन्द्रियाणां विष्णुनिष्क्ष्या रजस्तमोहानिः । तदा देहात्मबन्धहेतुः प्राणः परिपक्कः तद्देहमपहाय आत्मानमाश्रितवान् । तथा च आत्मानमाकाशगतं सम्भाव्य तदाकाशं च विष्णुमयं विज्ञाय सः स्वयं सश्वासं बहिरागत्य आकाशे लीनोऽभवदिति पिण्डितार्थः ॥ ५३, ५४, ५५ ॥ हे राजन् ! युधिष्ठिर! स धृतराष्ट्रः अद्यतनात् वर्तमानादहः आरभ्य परतः अनन्तरं पञ्चमेऽहनि दिने स्वं कलेवरं हास्यति त्यक्ष्यति । तच्च कलेबरं भस्मीभविष्यति योगाग्मिनेति शेषः ॥ ५६ ॥ सहोटजे उटजसहिते पत्युर्देहे अभिभिर्दह्यमाने सति बहिः स्थिता साध्वी पतिव्रता तस्य पत्नी गान्धारी तं पतिमनु अनुसृत्य अग्निं वेक्ष्यति प्रवेक्ष्यति । अत्र योगेन देहत्यागविधानमुक्तम् । एतेन च विधानेनाभ्यस्तेन केचिदेकस्मिन्नेवजन्मनि बहुवारं देहं त्यजन्तः प्रविशन्तः तत्प्रक्रियासमधिगतान् विविधानुभवान् अभ्यासवशात् वासनाकारतया मनसि मुद्रितानेकत्र क्रोडीकृत्य (समाहृत्य ) शास्त्रत्वेन निबध्नन्ति । अन्ये केचन देहं विहायापि स्वस्वस्मृतिसमारूढाः भाविभवपरम्परामेकाकारतयाऽनु- भवितुं प्रभवन्ति । एतत्स्मृतिसाहाय्येन संवत्सराणां शतानि सहस्राणि च यावत् तेषाम् एकैकमहाकार्यसाधनदीक्षा सिध्यति । बहवो ऋषयः सहस्रसंवत्सरसत्रयागनिर्वहणाय नैमिशारण्ये सम्मिलिताः महात्मानश्च ईदृशा एव । एते च प्रायशः सङ्घशः कार्याचरणपरायणाः परस्परमभिजानन्ति । एतत्प्रत्यभिज्ञासौलभ्याय च सर्वेष्वेव जन्मसु एकमेव सङ्केतनाम स्वीकुर्वन्ति । नारदविश्वामित्रवसिष्ठशक्तिपराशरादयः ऋषयः युगे युगे वर्तमानाः ब्रह्मविद्यापरिव्याप्तये प्रयतमानाः पुराणेषु गीयन्ते । एतादृशा एव चिरञ्जीविन इति कथ्यन्ते ॥ ५७ ॥ 1 हे कुरुनन्दन । युधिष्ठिर! विदुरस्तु दुराचारतत्परस्य धृतराष्ट्रस्यापि मोक्षरूपं तत् आश्चर्य निशाम्य विलोक्य हर्षशोकयुतः भ्रातृमुक्तिमृत्युप्रयुक्त हर्षशोकान्वितः तीर्थनिषेवकः तीर्थानि सेवितुकामः तस्मात् प्रदेशात् गन्ता गमिष्यति ॥ ५८ ॥ इति पूर्वोक्तप्रकारेण उक्त्वा अथ सहतुम्बुरुः नारदः स्वर्गमारोहत् । युधिष्ठिरः तस्य नारदस्य वचो हृदि कृत्वा निधाय शुचः शोकान् अजहात् त्यक्तवान् ॥ ५९ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्थे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ 406 चतुर्दशोऽध्यायः सूत उवाच सम्प्रस्थिते द्वारकायां जिष्णौ बन्धुदिदृक्षया । ज्ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम् ॥ १ ॥ व्यतीताः कतिचिन्यासास्तंदा नाऽऽयात्ततोऽर्जुनः । ददर्श घोररूपाणि निमित्तानि कुरूद्वहः ॥ २ ॥ कालस्य च गतिं रौद्रो विपर्यस्तर्तुधर्मिणः । पापीयसीं नृणां वार्तां कोधलोभानृतात्मनाम् ॥ ३ ॥ जिह्यप्रायं व्यवहृतं शाठ्यमिश्र व सौहृदम् । पितृमातृसुहद्धातृदम्पतीनां च कंल्कनम् ॥। ४ ॥ कन्याविक्रयिणं तातं सुतं पित्रोरपोषकम् । ब्राह्मणान् वेदविमुखान् शूद्रान् वै ब्रह्मवादिनः ।। निमित्तान्यत्यरिष्टानि काले त्वनुगते नृणाम् । लोभाद्यधर्मप्रकृतिं दृष्टोवाचानुजं नृपः ॥ ५ ॥ 15 युधिष्ठिर उवाच सम्प्रेषितो द्वारकायां जिष्णुर्बन्धुदिदृक्षया । ज्ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम् ।। ६ ।। गतारसप्ताऽधुना मासा भीमसेन तवानुजः । नायाति कस्य वा हेतो: नाहं वेदेदमञ्जसा ।। ७ ।। अपि देवर्षिणाऽऽदिष्टः स कालोऽयमुपस्थितः । यदाऽऽत्मनोऽङ्गमाक्रीडं भगवानुत्सिसृक्षति ॥ ८ ॥ KM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 * This additional verse is found in H.N.V.W and the commantares of Sndhara and Veeraraghra on the same are to be tound at their proper places 10 11 12 13 14 15 16 17 407 1-14-8) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका चतुर्दशे त्वरिष्टानि दृष्ट्ा राजा विशङ्कितः । अशृणोदर्जुनात्कृष्णतिरोधानमितीयते ॥ सम्प्रस्थित इति । श्रीकृष्णस्य चेति चकारेणाभिप्रायं च ज्ञातुम् ॥ १ ॥ व्यतीता इति । कतिचित् सप्त मासाः । तदा कालातिक्रमेऽपि ततः द्वारकातः नाऽऽयात् नाऽऽगतः । निमित्तानि उत्पातान् कुरूद्वहः युधिष्ठिरः ॥ २ ॥ कालस्येति । रौद्रां घोराम् । तदेवाऽऽह क्रोधलोभानृतैर्युक्तः आत्मा मनः येषाम् ॥ ३ ॥ विपर्यस्ताः ऋतुधर्माः यस्मिन् तस्य वार्तां जीविकाम् । जिह्यप्रायमिति । जिह्मप्रायं कपटबहुलं व्यवहृतं व्यवहारं, शाठ्यं वञ्चनं तन्मिश्रं सौहृदं सख्यम् । पित्रादीनां स्वप्रतियोगिभिः कल्कनं कलहादि || ४ ||

• कन्याविक्रयिणमिति तात जनकम् ॥ निमित्तानि इति । अत्यरिष्टानि अत्यन्तं अशुभानि दृष्ट नृणां लोभाद्यधर्मप्रकृति लोभादिकं मानसिकदुर्गुणं अधर्मानुष्ठानप्रभृतिं च कायिकदुर्गुणं दृष्ट्ा अनुजं भीमम् । नृपः युधिष्ठिरः ॥ ५,६ ॥ 2 गता इति । वेति वितर्के । कस्माद्धेतोः नायातीत्यहं न वेद्मि ॥ ७ ॥ अपीति । अपि किं यदा आत्मनः आक्रीडं क्रीडासाधनमङ्गं मनुष्यनाट्यविग्रहं उत्सृष्टुं इच्छति स कालः प्राप्तः ॥ ८ ॥

1. HV भू 2 HV add किम् Commentary on acil V ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका सम्प्रस्थित इति । बन्धूनां यदूनां दिदृक्षया पुण्यश्लोकस्य पुण्ययशसः श्रीकृष्णस्य विचेष्टितं ज्ञातुं च जिष्णौ अर्जुने द्वारकायां सम्प्रस्थिते प्रस्थानपूर्वकं द्वारकायां प्रविष्टे सति । द्वारकायां बन्धूनां दिदृक्षया इति वा अन्वयः ॥ १ ॥

कतिचिन्मासाः व्यतिक्रान्ताः बभूवुः । तथापि ततो द्वारकातः अर्जुनो नाऽऽगच्छत् । तदा कुरूद्वहः युधिष्ठिरः घोररूपाणि निमित्तानि दुःखनिमित्तानि अरिष्टानि ददर्श ॥ २ ॥

विपरीताः ऋतूनां वसन्तादीनां धर्मा यस्य तस्य कालस्य रौद्रां¹ घोरां गतिं च द्वितीयान्तानां ददर्शेति पूर्वेण दृष्ट्वेत्युत्तरेण वा अन्वयः । क्रोधादिप्रवण आत्मा मनो येषां नृणां पापीयसीं वार्तां जीवनार्थप्रवृत्तिम् ॥ ३ ॥

जिह्यप्रायं कौटिल्यप्रचुरं व्यवहृतं व्यवहारं शाठ्यमिश्रं मौर्ख्ययुक्तं सौहृदं च पित्रादीनां परस्परं कल्कनं रागादिदोषं च ॥ ४ ॥

• कन्यां विक्रीणातीति तथा तातं पितरं पित्रोरपोषकं सुतं च वेदेभ्यो विमुखान् ब्राह्मणान् ब्रह्मवादिनो वेदपाठकान् शूद्रांश्च ||

तथा अत्यरिष्टानि निमित्तानि दुःखसूचकानि काले तु अनुगते निमित्ते निमित्तभूतविपरीतकालानुसा²रमित्यर्थः । नृणां लोभाद्यधर्मस्वभावं च दृष्ट्वा । लोभादीत्यादिशब्देन क्रोधादिसङ्ग्रहः । नृपः युधिष्ठिरः, अनुजं भीमं प्रोवाच ॥ ५ ॥

तदेवाऽऽह - सम्प्रेषित इति षोडशभिः । द्वारकायां ये बान्धवाः तेषां दिदृक्षया कृष्णस्य विचेष्टितं ज्ञातुं च जिष्णुः सम्प्रेषितः प्रस्थापितः ॥ ६ ॥

हे भीमसेन! सप्त मासाः व्यतिक्रान्ताः अधुनापि कस्माद्धेतोः तव अनुजः अर्जुनः नायाति ? इदं अनागमननिमित्तं अहं अञ्जसा न वेद³ । ‘अञ्जसा’ इत्यव्ययं तत्त्वशीघ्रार्थयोर्वर्तते ॥ ७ ॥

अपीत्यपिशब्दः सम्भावनाद्योतकः । देवर्षिणा नारदेन आदिष्टः सूचितः सः कालः अधुना उपस्थितोऽपि ? उपस्थितः स्यात् किमित्यर्थः । कोऽसौ यस्मिन् काले भगवान् कृष्णः आत्मनः स्वस्य आक्रीडं क्रीडार्थमङ्गं उत्सिसृक्षतित्यक्तुमिच्छति, स कालः आक्रीडं क्रीडार्थं मनुष्यसंस्थानमङ्गं शुद्धसत्त्वमयं अप्राकृतं शरीरं उत्सिसृक्षति भूमेः विश्लेषयितुं इच्छतीत्यर्थः ॥ ८ ॥

1 2. 3 Commentaiy on addi, V श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली

दुर्निमित्तादिसंसारयात्राप्रतिपादनात् तस्य अनित्यत्वज्ञापनेन हरौ परा भक्तिः जायत इत्यर्थः निरूप्यते अस्मिन्नध्याये । तत्र अवशेषं प्रतीक्षत इत्युक्तयदुकुलसंहारकथनपूर्वकं श्रीकृष्णस्य स्वधामप्राप्तिं वक्तुं उपक्रमते - सम्प्रस्थित इति । नारदोक्तपरामर्शेन वीतशोकतया राज्यं पालयन् नृपः स्वानुमतेन विष्णौ अर्जुने द्वारकायां स्थितानां बन्धूनां दर्शनेच्छया मायया इच्छया गृहीतमनुष्यवेषस्य वासुदेवस्य ईहितं चेष्टितं च ज्ञातुं द्वरकां प्रति सम्प्रस्थिते जगते ॥ १ ॥ यदा कतिचिन्मासाः दिवसाः व्यतीताः अतिक्रान्ताः, तदा शतशः सहस्राणि घोररूपाणि भयङ्कराणि निमित्तानि आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकान् उत्पातान् ददर्श इत्यन्वयः । " अहस्तु मासशब्दोक्तं यत्र चिन्तायुतं व्रजेत्” इत्यभिधानं तुशब्देन गृहीतम् ॥ २ ॥ उत्पातं दृष्ट्ा किं चकार नृप इति तत्राऽऽह

कालस्येति । कालगत्यादिकं दृष्ट्ा नृपः अनुजं भीमसेनं इत्यभाषत इत्यन्वयः । विपर्यस्ताः ’ वसन्तादीनां ऋतूनां धर्माः पुष्पोट्र्माः अस्य सन्तीति विपर्यस्तर्तुधर्मस्य कालस्य । रौद्रामिति पाठात् गतेरपरिहार्यत्वं वक्ति । क्रोधादिष्वात्मा मनो येषां ते तथोक्ताः तेषां नृणां वाती श्रुत्वा जीवनोपायं प्रवृत्तिं पापीयसीं पापभूयिष्ठां दृष्ट्ा ॥ ३ ॥ 409 A1-14-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् व्यवहृतं दानोपादानादिव्यवहारं जिह्यप्रायं कापट्यप्रचुरं सौहृदं स्नेहं शाठ्यमिश्रं स्वप्रयोजनोपेतं पित्रादीनां कल्कितां कलङ्कितां कलहं वा ॥ ४ ॥ अरिष्टानि अशुभानि " अरिष्टं पापशुभयोः, अरिष्टमशुभेऽपि च” इत्यभिधानं अपिशब्देन अग्राहि । पूर्वकालवैलक्षण्यद्योतकः तुशब्दः । लोभादिना अधर्मस्वभावम् ॥५, ६ ॥ अत्रापि मासाः दिवसाः अहमञ्जसेदं कारणं न वेद । त्वमिदं वेत्थ । किमिति वाक्यशेषः ॥ ७ ॥ आत्मनः स्वस्य आक्रीडं क्रीडास्थानं अङ्गं निजां भूमिं “यस्य पृथिवी शरीरम् (बृह, उ. 3-7-3) इत्यादेः । यत् यदा देवर्षिणा नारदेन “यूयं तावदवेक्षध्वं " इति निर्दिष्टः सः कालः प्रत्युपस्थितः आसन्नोऽपि किम् ? ॥ ८ ॥ 1 KM add व्यत्यस्ताः 2K रौद्रीमित्यपाठात् 3 K.M साध्य ° 4 K.M ‘दे° श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा बन्धुदिदृक्षया बन्धूनां यादवानां दर्शनेच्छया पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य विचेष्टितं ज्ञातुं च जिष्णौ अर्जुने द्वारकायां सम्प्रस्थिते हस्तिनापुरात् गते सति कतिचित् सप्तसङ्ख्याकाः मासाः व्यतीताः गताः । ततो द्वारकायाः अर्जुनो नाऽऽयात् नाऽऽगच्छत् तदा कुरूद्वहः कुरुकुलनिर्वाहकः धर्मजः घोररूपाणि भीकराणि निमित्तानि ददर्श दृष्टवान् ॥ १,२ ॥ विपर्यस्तर्तुधर्मिणः विपरीतऋतुधर्मवतः कालस्य रौद्रां गतिं क्रोधलोभानृतात्मनां क्रोधादिपरीतमानसानां नृणां पापीयसीं हिंसाबहुला वार्ता प्रवृत्ति जिह्मप्रायं व्याजबहुलं व्यवहृतं व्यवहारं शाठ्यमिश्रं वचनोपेतं सौहृदं मित्रत्वं च पितृमातृसुहृद्रातृदम्पतीनां पित्रादीनां परस्परं कल्कनं कलहञ्च कुरूद्वहो ददर्शेति पूर्वेणान्वयः ॥ ३, ४ ॥ काले तु काले च अनुगते अनुकूले सर्वदोषानुकूले सति निमित्तानि इत्थं उक्तानि अनुक्तान्यपि दुःखनिमित्तानि अत्यरिष्टानि तीव्रोत्पातरूपाणि तथा नृणां नराणां लोभाद्यधर्मप्रकृति लोभादिभिः अधर्मैः सहितां प्रकृति स्वभावञ्च दृष्ट्वा नृपो धर्मजः अनुजं भीमं उवाच ॥ ५ ॥ युधिष्ठिरोक्तमेव दर्शयति - द्वारकायां बन्धुदिदृक्षया पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य विचेष्टितं ज्ञातुं च जिष्णुः अर्जुनः सम्प्रेषितः प्रस्थापितः || ६ || अधुना सप्त मासा गताः । हे भीमसेन! तवानुजः अर्जुनः कस्य वा हेतोर्नायाति ? नागच्छति ? इदं अनागमनकारणं अञ्जसा तत्त्वेनाहं न वेद न वेद्मि ॥ ७ ॥ यदा यस्मिन् काले भगवान् श्रीकृष्णः आत्मनः स्वस्य आक्रीडं क्रीडासाधनं अङ्गं मानवदेहं उत्सिसृक्षति उत्प्रष्टुं त्यक्तुं इच्छति । देवर्षिणा नारदेन आदिष्टः सूचितः सोऽयं कालः अपि उपस्थितः ? प्राप्तः किम् ? ॥ ८ ॥ 410 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् यस्मान्नः सम्पदो राज्यं दाराः प्राणाः कुलं प्रजाः । आसन् सपत्नविजयो लोकाश्च यदनुग्रहात् ।। ९ ।। पश्योत्पातान्नरव्याघ्र ! दिव्यान् भौमान् सदैहिकान् । दारुणान् शंसतोऽदूरात् भयं नो बुद्धिमोहनम् ॥ १० ॥ ऊर्वक्षिबाहवो महां स्फुरन्त्यङ्ग! पुनः पुनः । वेपथुश्चापि हृदये आराद्दास्यन्ति विप्रियम् ॥ ११ ॥ शिवैषोद्यन्तमादित्यं अभिरौत्यनलानना । मॉम! सारमेयोऽयं अभिभत्यभीरुवत् ॥ १२ ॥ शस्ताः कुर्वन्ति मां सव्यं दक्षिणं पशवोऽपरे । वाहांश्च पुरुषव्याघ्र ! लक्षये रुदतो मम ॥ १३ ॥ मृत्युदूतः कपोतोऽयमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुहानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ १४ ॥ 10 11 धूम्रा दिशः परिषयः कम्पते भूः सहादिभिः । निर्घात महानासीत् साकं व स्तनयिशुभिः ।। १५ ।। बायुर्वात वरस्पर्शो रजसा विसृजस्तमः । असृक् वर्षेन्ति जलदा बीभत्समिव सर्वतः ।। १६ ।। [1-14-9

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 11. 12. 13. 14. श्रीघ० अम्माकं सर्वपुरुषार्थहेतुः श्रीकृष्णः, अतस्तद्वियोगं विना अनिष्टं न स्यात् इत्याशयेनाऽऽह - यस्मादिति । यस्माच्छ्रीकृष्णात् हेतोः । एतच्च उपरिष्टात् अर्जुनः स्पष्टीकरिष्यति । लोकाश्च यज्ञकरणरूयात् यस्यानुग्रहात् ॥ ९ ॥ पश्येति । अदूरात् सन्निहितं नः अस्माकं भयं शंसतः उत्पातान् ॥ १० ॥ दैहिकानाह - ऊर्विति । ऊर्वादयः वामाः स्फुरन्ति । वेपथुः कम्पश्च हृदये वर्तते । एते मह्यं आरात् सन्निहितं विप्रियं दास्यन्ति ॥ ११ ॥ 411 1-14-16] भौमानाह साधैस्त्रिभिः 3 श्रीमद्भागवतमहापुराणम् शिवेति । शिवा क्रोष्ट्री उद्यन्तं आदित्यं अभिरौति उद्यत्सूर्याभिमुखं क्रोशति । अनलानना अग्निं मुखेन वर्मन्ती । अङ्ग! हे भीम ! मामभिलक्ष्य सारमेयः श्वार्जभरेभति प्लुतं भषति । अभीरुवनिशम् ॥ १२ ॥ शस्ता इति । शस्ता गवादयः मां सव्यं वामं कुर्वन्ति । अपरे गर्दभाद्याः प्रदक्षिणं कुर्वन्ति । वाहान् अश्वान् ॥ १३ ॥ मृत्युदूत इति । अयं कपोतः मृत्युदूतः मृत्युसूचकः उलूकः घूकः प्रत्युलूकः तत्प्रतिपक्षो घूकः काको वा कुद्धानैः कुत्सितशब्दैः विश्वं शून्यं कर्तुमिच्छतः ॥ १४ ॥ धूम्रा इति । धूम्राः धूसराः दिशः परिधयः ’ अग्निमिव लोकमावृण्वन्ति । दिव्यानाह सांर्धाभ्याम् । निर्धातः निरवज्रपातः स्तनयित्रवोऽञं गर्जितानि तैस्सह ॥ १५ ॥ वायुरिति । तमो विसृजन् विशेषेण सृजन् असृक् रक्तम् ॥ १६ ॥
2. B.H,V आशंसतः 2. H.V ‘ह’ 3 B adds इत्यर्थः 4. H,V रोदिति 5. B ङ्कवत् 6. B बकः 7. H, Vadd परिवेषाः 8. H. V अमं 9. H. V निर्मातादिसार्धाभ्याम् 10 B ³ वीर- भगवन्तं विशिनष्टि - यस्मात् भगवतः हेतोः नः अस्माकं सम्पदादयः बभूवुः, यस्य चानुग्रहात् लोकाः पुण्यलोकाः भविष्यन्ति स भगवान् उत्सिसृक्षतीत्यन्वयः । सम्पदः भोग्यभोगोपकरणादिसमृद्धयः । सपत्नविजयः शत्रुविजयः ॥ ९ ॥

हे नरव्याघ्र! दिव्यान् दिवि भवान्, भौमान् भूमौ भवान् देहे च भवान् दारुणान् घोरान् अदूरात् समनन्तरमेव नः अस्माकं बुद्धिं मोहयतीति तथाभूतं भयं शंसतः सूचकान् उत्पातान् पश्य ॥ १० ॥

तावत् दैहिकान् उत्पातान् दर्शयति - ऊर्विति । अङ्ग! हे भीम! मम वामोर्वादयः पुनः पुनः स्फुरन्ति चलन्ति । हृदये वेपथुः कम्पश्च भवति । तान्येतानि ऊर्वादिस्फुरणानि आरात् समनन्तरकालमेव मह्यं अप्रियं दास्यन्ति मम वि⁴प्रियसूचकानि भवन्तीत्यर्थः ॥ ११ ॥

एषा शिवा शृगालविशेषः अनलवत् ज्वलदाननं यस्यास्सा आदित्यमभि आदित्याभिमुखं रौति । अङ्ग! भीम! अयं सारमेयः श्वा मम अभिमुखं अभीरुवत् अभीतवत् रोदिति रोदनं करोति ॥ १२ ॥

शस्ताः प्रशस्ताः गवाश्वादयः पशवः मां सव्यं आत्म⁵नां सव्यपार्श्वस्थं कुर्वन्ति । अपरे अप्रशस्ताः खरमहिष्या⁶दयः तु दक्षिणं कुर्वन्ति । हे पुरुषव्याघ्र! मम वाहान् गजाश्वादीन् रुदतः रोदनं कुर्वाणान् लक्षये ॥ १३ ॥

अयमुलूको ⁷मृत्योर्दूतः तद्वदनिष्टकरः स च प्रत्युलूकच म⁸दभिमुखं अन्यश्च उ⁹लूकश्चानावेतौ अनिद्रौ निद्रारहितौ कुह्वानैः कुकुइत्येवंविधैः ह्रानैश्शब्दैः क्विति तच्छब्दानुकारः । इमं देशं शून्यमिच्छतः सूचयतः ॥ १४ ॥

दिशः धूम्राः परिधयश्च दृश्यन्ते इति शेषः । अद्रिभिः सह भूः पृथिवी कम्पते । स्तनयित्नुभिः मेघैः अ¹⁰कालिकैस्सह महान् निर्घातः अशनिनिर्घातश्च आसीत् ॥ १५ ॥

खरः कठिनः स्पर्शः यस्य स वायुः धूल्या तमः विसृजन् विशेषेण सृजन् वाति । जलदाः मेषाः सर्वतो बीभत्समिव असृक् रुधिरं वमन्ति मुञ्जन्ति ॥ १६ ॥

विजः यस्य कृष्णस्य अनुग्रहात् येषां अस्माकं सम्पदादयः आसंस्तेषां नः स कालः आसन्न इत्यन्वयः । दाराः भार्याः सपत्नानां शत्रूणां विजयः । लोकाः स्वर्गादयः । प्रजाः पुत्राः ।। ९ ।। । कुतः आशङ्कसे इति तत्राऽऽह - पश्येति । दिव्यान् सूर्यप्रकाशादीन् भौमान् भूकम्पादीन् देहभवाः दैहिकाः तत्र ऊरुस्फुरणादयः तैस्सह वर्तमानाः सदैहिकाः तान् इति त्रिविधान् द्रष्टृव्यतिरिक्तकारणशून्यान् अशुभसूचकान् उत्पातान् पश्य इत्यन्वयः । कीदृशान् बुद्धिमोहनं भयं अदूरात् इदानीमेव आशंसतः कथयतः तस्मादाशङ्के इति भावः ॥ १० ॥ दैहिकान् वक्तीत्याऽऽह विप्रियं मह्यं दास्यन्तीत्यन्वयः ॥ ११ ॥ ऊर्वक्षीति । ममोत्सङ्गादयः पुनः पुनः स्फुरन्ति कम्पन्ते । एते आरात् क्षिप्रं अनलोऽग्निः आनने यस्यास्सा तथोक्ता मुखात् अग्निज्वालां उरन्तीत्यर्थः । एषा शिवा शृगाली उपगच्छन्तं अरुणमादित्वं अभिमुखं रौति रटति । स्ट शृगालाक्रोशे काकाङ्क्षाने च । सारमेयः श्वा ॥ १२ ॥ शस्ता भरद्वाजादयः मां सर्व्य अप्रदक्षिणं, अपरे पशवो बस्तगर्दभादयः मां प्रदक्षिणं कुर्वन्ति । वाहान् अवादी रोदनं कुर्वतः मनसा निरूपयामि ॥ १३ ॥ मृत्युदूतः मरणसूचकः कपोतः शिलाकणाशनपक्षी अग्रौ पदं करोति । यत् करोति “यत्कपोतः पदमौ कृणोति” इति मन्त्रादिदं स्वप्ने दर्शनमिति ज्ञातव्यम् । मे मनः कम्पयन् उलूकः प्रत्युलूकक्ष मिथो हुङ्कुरैः जगत् शून्यमिच्छतः । सर्वनाशे यथा तथा आह्वानं कुरुत इत्यर्थः । कुद्धानमिति केचित्पठन्ति । कुद्धानं नाम तज्जातिध्वनिविशेषः ॥ १४ ॥ परिधयः दिशः धूम्राः धूमवर्णाः ज्वलिताः परिवेषा वा स्तनयिनुभिः अशनिभिः अकालमेवैर्वा साकं महान् निर्घातः निर्मेषगर्जितम् ॥ १५ ॥ वायुः शंसति अपकर्षकालं इत्याह-

वायुरिति । रजसा धूल्या तमः अन्धकारं विसृजन् निठुरस्पर्शः वायुः वाति । अथ दिव्यानाह असृ गिति । जलदाः सर्वतोदिशं बीभत्समिव भीषकमिव असृक् रुधिरं वर्षन्ति ॥ १६ ॥

1. BK, M स्ट 413 1-14-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० यस्माच्छ्रीकृष्णाद्धेतोः नः अस्माकं सम्पदः, राज्यं दाराः प्राणाः कुलं परीक्षिद्रक्षणेन सन्ततिः प्रजाः सपत्रविजयः शत्रुविजयः आसन्, यदनुग्रहात् यस्य श्रीकृष्णस्य अनुग्रहात् लोकाश्च पुण्यलोकाश्च आसनू स भगवान् अङ्ग उत्सिसृक्षति इति पूर्वेणान्वयः ॥ ९ ॥ पश्य ॥ १० ॥ हे नरव्याघ्र ! दिव्यान् भौमान् सदैहिकान् दारुणाम् अदूरात् नः बुद्धिमोहनं भयं शंसतः कथयतः उत्पातान् अङ्ग भीम ! ऊर्वक्षिबाहवः मम वामाः इति शेषः । पुनः पुनः स्फुरन्ति । हृदये वेपथुश्चापि भवतीति शेषः । एतानि ऊर्वादिस्फुरणानि मह्यं आरात् समीपे विप्रियं दुःखं दास्यान्ति ॥ ११ ॥ अङ्ग! अनलानना अनलवज्ज्वलदाननं यस्यास्सा एषा शिवा उद्यन्तमादित्यं अभिरौति सूर्याभिमुखं आक्रोशति । अयं च सारमेयः मामभि अभिलक्ष्य अभीरुवत् रोदिति ॥ १२ ॥ हे पुरुषव्याघ्र ! शस्ताः प्रशस्ताः पशवः गवादयः मां सव्यं आत्मनां सव्यपार्श्वस्थं कुर्वन्ति । अपरे अप्रशस्ताः खरमहिषादयः दक्षिणं मां दक्षिणपार्श्वस्थं कुर्वन्ति । मम वाहान् अश्वान् रुदतः लक्षये पश्यामि ॥ १३ ॥ अयं कपोतः मृत्युदूतः विपरीतरवत्वात् मृत्योः दूत इव प्रतिभाति । उलूकः घूकः प्रत्युलूकः काकश्च अनिद्रौ कुह्वानैः कुत्सितस्वनैः मनः कम्पयन्तौ शून्यं विश्वमिति शेषः । इच्छतः ॥ १४ ॥ दिशः धूम्राः धूसरा: परिधयः सूर्यचन्द्रपरिवेशः दृश्यन्त इति शेषः । भूः अद्रिभिः सह कम्पते । हे तात! भीम ! स्तनयित्नुभिः गर्जितैस्साकं सह महान् निर्घातः निर्मेघाशनिपातश्च आसीदिति शेषः ।। १५ ।। खरस्पर्शः वायुः रजसा धूल्या तमः अन्धकारं विसृजन् प्रवर्तयन् वाति जलदाः मेघाः सर्वतः सर्वत्र बीभत्समिव असृक् रक्तं वर्षन्ति ॥ १६ ॥ सूर्य हतप्रभं पश्य ग्रहमद मिथो दिवि । संकुलैर्भूतगणैः ज्वलिते इव रोदसी ।। १७ ।। नो नदाश्च क्षुभिताः सरांसि च मनांसि च । न ज्वलत्यग्निराज्येन कालोऽयं किं विधास्यति ॥ १८ ॥ न पिबन्ति स्तनं वत्सा न दुह्यन्ति च मातरः । रुदन्त्यशुमुखा गावो न हृष्यन्त्यूषभा व्रजे ।। १९ ।। दैवतानि रुदन्तीव विद्यन्ति धुंच्चलन्ति च । इमे जनपदा ग्रामा पुरोधानाकराश्रमाः । भ्रष्टश्रियो निरानन्दाः किमघं दर्शयन्ति नः ॥ २० ॥ 414व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् मन्य एतैर्महोत्पातैः नूनं भगवतः पदैः । अनन्यपुरुषश्रीभिः हीना भूर्हतसौभगा ॥ २१ ॥ इति चिन्तयतस्तस्य दृष्टारिष्टेन चेतसा । राज्ञः प्रत्यागमान् यदुपुर्याः कपिध्वजः ।। २२ ।। तं पादयोर्निपतितं अयथापूर्वमातुरम् । अघोक्दनमबिन्दन् सृजन्तं नयनाब्जयोः || २३ | विलोक्योद्वहृदयों विच्छायमनुजं नृपः । पृच्छति स्म सुहन्मध्ये संस्मरन्नारदेरितम् ॥ २४ ॥
2. 2 3 4 5. 6. 7 8. 9 [1-14-24 •

श्री० सूर्यमिति । ग्रहाणां मर्द युद्धम् । भूता रुद्रानुचराः तेषां गणैः सङ्कुलैः व्यामिश्रैः प्राणिभिः सहितैः रोदसी द्यावापृथिव्यौ ज्वलिते प्रदीप्ते इव च पश्येति ॥ १७ ॥ पुनर्भीमानाह नद्य इति साधैः त्रिभिः । प्राणिनां मनांसि च ॥ १८ ॥

नेति । न दुह्यन्तीति कर्मकर्तयर्षिम् । न प्रस्नुवन्तीत्यर्थः ॥ १९ ॥ दैवतानीति । दैवतानि प्रतिमाः । अघं दुःखम् ॥ २० ॥ मन्य इति । एतैः महोत्पातैः कृत्वा न विद्यते अन्येषु पुरुषेषु श्रीः वज्राङ्कुशादिशोभा येषां तैः भगवतः पदैः हीना भूरिति अहं मन्ये ॥ २१ ॥ इतीति । तस्य राज्ञः इत्येवं दृष्टानि अरिष्टानि येन तेन चेतसा चिन्तयतः सतः ॥ २२ ॥ तमिति । अयथापूर्व निपतितं तदेवाऽऽह आतुरं इत्यादिविशेषणैः । अपां बिन्दून् अश्रूणि नेत्राभ्यां विसृजन्तमित्यर्थः ॥ २३ ॥ विलोक्येति । उद्विग्नं कम्पितं हृदयं यस्य सः । विच्छायं विगतकान्तिम् नृपः युधिष्ठिरः ॥ २४ ॥

1. H,V भूतानि 2. H,V सुसङ्कुलैः 3. H, Vomit सः ¹⁰ वीर- हता प्रभा यस्य सः तथाभूतं सूर्यं पश्य । दिवि ग्रहाणां भृम्वङ्गारकादीनां परस्परं विमर्दं कलहं पश्य । सु नितरां सङ्कुलैः भूतानां पिशाचानां गणैः रोदसीत्यव्ययम् द्यावापृथिव्योर्वर्तते ¹¹ज्वलिते इव दृश्येते ॥ १७ ॥

नद्यः प्राक्सोतसः, नदाः प्रत्यक्स्रोतसः । सरांसि भूतानां मनांसि च क्षुभिताः सञ्चलिताः भवन्ति, शुष्का भवन्ति इति वा । अग्निः आहवनीयादिः आज्येन न ज्वलति । अयं कालः किं दुःखं विधास्यति, अहं तु न वेद्मीति भावः ॥ १८ ॥

वत्साः स्तनं स्तन्यं न पिबन्ति मातरश्च वत्सान् प्रति न दुह्यन्ति स्तन्यमिति शेषः । गावः अश्रूणि मुखे यासां ताः रुदन्ति व्रजे गोष्ठे ऋषभा न हृष्यन्ति च ॥ १९ ॥

दैवतानि देवप्रतिमा रुदन्तीव स्विद्यन्ति गात्रप्रस्वेदं मुञ्चन्ति । उच्चलन्तीव उत्प्लुत्य पतन्तीव दृश्यन्ते । पुरादीनामाश्रमाः इमे जनपदा देशाः ग्रामाश्च भ्रष्टा श्रीः येभ्यः, निर्गतः आनन्दः येभ्यः तथाभूता दृश्यन्ते । नः अस्माकं किमघं ¹²दुःखं दर्शयिष्यन्ति वयं तु न विद्म इति भावः ॥ २० ॥

इदं तु अहमुद्रावयामि इत्याह - मन्य इति । एतैः महोत्पातैः इदं त्वहं मन्ये उद्भावयामि । किम् ? अनन्यपुरुषश्रीभिः न विद्यते अन्यपुरुषेषु श्रीः येषु तैः अन्यपुरुषेषु असम्भावितकान्तिभिः भगवतः श्रीकृष्णस्य पदैः पादविन्यासैः हीना रहिता अत एव ह¹³तं सौभगं सौन्दर्यं यस्यां तथाभूता भूः पृथ्वी नूनं भविष्यतीति ॥ २१ ॥

इति इत्थं दृष्टानि ज्ञातानि अरिष्टानि येन तेन चेतसा राज्ञः तस्य युधिष्ठिरस्य चिन्तयतः सतः हे ब्रह्मन्! कपिध्वजः अर्जुनः यदुपुर्याः द्वारकायाः प्रत्यागमत् आगतवान् ॥ २२ ॥

तमागतं पादयोर्निपतितं अनुजं अर्जुनं नृपः युधिष्ठिरः विलोक्य उद्विग्नं भीतं हृदयं यस्य तथाभूतो नारदोक्तं संस्मरन् सुहृदां मध्ये पृच्छति स्म अपृच्छत् । कथम्भूतं? अयथापूर्वं पूर्ववत् अनवस्थितं आतुरं दुःखितं अधोवदनं अवाङ्मुखं नयनाब्जयोः अश्रुबिन्दून् सृजन्तं मुञ्चन्तं विच्छायं विगतकान्तिम् ॥ २३, २४ ॥

विज० दिवि व्योम्नि परस्परं ग्रहमर्द ग्रहयुद्धं भगणे नक्षत्रसमूहे ससङ्कुले साङ्कर्यसहिते भावप्रधान - त्वद्योतनाय ससङ्कुल इत्युक्तम् । तेनापि भयप्रापकत्वमाह । तुशब्देन एवं चेदेवं स्यात् इति ज्योतिश्शाखं प्रमाणीकरोति । रोदसी द्यावापृथिव्यौ ज्वालाकुले इव भातः ॥ १७ ॥ पुनश्च भौमानाऽऽह नद्य इति । स्वर्नद्यादीनां दिव्यत्वसङ्ग्रहार्थमत्र नापाठि । नदाः पुत्रद्यः शोणादयः । क्षुभिताः निमित्तमन्तरेण कलुषाः । नित्यमाज्येन ज्वलनस्वभावः वह्निः आज्येन न ज्वलतीति यस्मात् अतोऽयं कालः किं शमलं विधास्यति ? ॥ १८ ॥ व्रजे गोष्ठे अश्रु मुखे यासां ताः तथोक्ताः न हृष्यन्ति, नाविष्किरन्ति तटाघातं न कुर्वन्तीत्यर्थः । दैवतानि प्रतिमाः रोदनादौ यो भावः तं कुर्वन्ति ॥ १९ ॥ भ्रष्टश्रियः अत एव निरानन्दाः समृद्धिरहिताः सुखमुक्ता वा अघं व्यसनम् ॥ २० ॥ 416 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-14-24 एषां उत्पातानां फलं स्वयमेवानुमनोमि इत्याह मन्य इति । एतैर्महोत्पातैः प्रायेण यादवेन्द्रस्य भगवतः पदैः हीना त्यक्ता अत एव हतसौभगा भूः महीति मन्ये । कथम्भूतैः पदैः ? अनन्यपुरुषस्त्रीभिः नान्ये पुरुषाः स्त्रियश्च सौन्दर्ये साम्ये आधिक्ये च वर्तन्ते येषां तानि अनन्यपुरुषस्त्रीणि तैः । दीर्घः छान्दसः । अनन्यैः भगवदेकशरणैः पुरुषैः स्त्रीभिश्च होनेति वा ॥ २१ ॥ दृष्टारिष्टेन दृष्टाशुभेन व्यसनं अनुमिमानेन चेतसा तस्य युधिष्ठिरस्य राज्ञः इति चिन्तयतः अनुज प्रति कथयतश्च सतः इति शेषः । कपिध्वजः अर्जुनः यदुपुर्याः द्वारकायाः हस्तिनपुरं प्रत्यागमदित्यन्वयः ॥ २२ ॥ अयथापूर्वं पूर्वं यथा तथा न भवतीति आतुरं सम्भ्रान्तं रोगिकल्पं वा अधोवदनं अवाङ्खं अब्बिन्दून् जलबिन्दून् ॥ २३ ॥ विच्छायं विगतश्रीकं अनुजं निरीक्ष्य उद्विग्रहृदयः त्वरितमनाः पृच्छति स्म अपृच्छदित्यन्वयः ॥ २४ ॥ रा० कृ० दिवि अन्तरिक्षे हतप्रभं सूर्यं पश्य । मिथः परस्परं ग्रहमर्द ग्रहाणां कलहं पश्य । सुसङ्कुलैः प्राण्यन्तरसहितैः भूतगणैः पिशाचगणैः । ज्वलिते इव प्रदीप्ते इव स्थिते रोदसी द्यावापृथिव्यौ च पश्य ॥ १७ ॥ नद्यो नदाश्च क्षुभिताः क्षोभं प्राप्ताः त्यक्तमर्यादा इत्यर्थः । एवं सरांसि च मनांसि च प्राणिनामिति शेषः । क्षुभितानीति शेषः । लिङ्गव्यत्ययेनान्वयः । अग्रिः आहवनीयादिः आज्येन घृतेनापि न ज्वलति अतोऽयं विपरीत धर्मवान् कालः किं दुःखं विधास्यति करिष्यति इत्यहं न वेद्यीति शेषः ।। १८ ।। वत्साः स्तनं न पिबन्ति मातरश्च न दुह्यन्ति वत्सान् स्तन्यं न पाययन्ति । अश्रुमुखा गावः धेनवः रुदन्ति । व्रजे गोष्ठे ऋषभाः न हृष्यन्ति हर्षं न प्राप्नुवन्ति ॥ १९ ॥ दैवतानि देवताप्रतिमाः रुदन्तीव रोदनं कुर्वन्तीव । स्विद्यन्ति गात्रस्वेदनं कुर्वन्ति । किञ्च प्रचलन्ति उत्प्लुत्य पतन्ति । अपि च भ्रष्टश्रियः निरानन्दा इमे जनपदाः ग्रामाः पुरोद्यानाकराश्रमाः पुराणि राजधान्यः, उद्यानानि उपवनानि, आकराः सुवर्णाद्युत्पत्तिप्रदेशाः खनयः, आश्रमाः मुनीनां निवासाः । नः अस्माकं किमघं दुःखं दर्शयन्ति दर्शयिष्यन्तीति वयं न जानीम इति यावत् ॥ २० ॥ एतैः पूर्वोक्तः महोत्पातैः नूनं निश्चयेन अनन्यपुरुषश्रीभिः भगवतः श्रीकृष्णस्य पदैः हतसौभगा नष्टसौभाग्या भूः हीना शून्या भविष्यतीति शेषः मन्ये तर्कयामि ॥ २१ ॥ हे ब्रह्मन् । इति इत्थं दृष्टारिष्टेन चेतसा मनसा तस्य राज्ञः युधिष्ठिरस्य चिन्तयतः सतः कपिध्वजः अर्जुनः यदुपुर्याः द्वारकायाः प्रत्यागमत् प्रत्यागतवान् ॥ २२ ॥ पादयोः निपतितं अयथापूर्व आतुरं अधोवदनं नयनाब्जयोः अब्बिन्दून् अश्रुबिन्दून् सृजन्तं विमुञ्चन्तं विच्छायं कान्तिहीनं अनुजं अर्जुनं विलोक्य नृपः धर्मजः उद्विग्नहृदयः नारदेरितं नारदोक्तं संस्मरन् सुहृन्मध्ये पृच्छति स्म अर्जुनं वक्ष्यमाणप्रकारेण अपृच्छत् ॥ २३, २४ ॥ 417 31 1-14-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् युधिष्ठिर उवाच कच्चिदानर्तपुर्यां नः स्वजनाः सुखमासते । मधुभोजदशाह सात्वतान्धकवृष्णयः ।। २५ ।। शूरो मातामहः कच्चित् स्वस्त्यास्ते वise मारिषः | मातुलसानुजः कच्चित् कुशल्यानकदुन्दुभिः ॥ २६ ॥ सप्त स्वसारस्तत्पत्त्यो मातुलान्यः सहात्मजाः । आसते सनुषाः क्षेमं देवकीप्रमुखाः स्वयम् ॥ २७ ॥ कच्चिद्राजाऽऽहुको जीवत्यसत्पुत्रोऽस्य चानुजः । हृदीकः ससुतोऽकूरः जयन्तगदसारणाः ॥ २८ ॥ आसते कुशलं कच्चिद्ये च शत्रुजिदादयः कच्चिदास्ते सुखं राम्रो भगवान् सात्वतां प्रभुः ॥ २९ ॥ प्रद्युम्नः सर्ववृष्णीनां सुखमास्ते महारथः । गंम्भीररवोऽनिरुद्धो वर्धते भगवानुत ।। ३० ॥ सुषेणश्चारुदेष्णश्च साम्बो जाम्बवतीसुतः । अन्ये च कार्ष्णिप्रवराः सपुत्रा ऋवभादयः ॥ ३१ ॥ तथैवानुचरारीरेः श्रुतदेवोद्धवादयः । सुनन्दनन्दशीर्षण्या ये चान्ये सात्वतर्षभाः || ३२ ॥ अपि स्वस्त्वासते सर्वे रामकृष्णभुजाश्रयाः । अपि स्मरन्ति कुशलं अस्माकं बैद्धसौहृदाः || ३३ ||

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

श्रीध० कच्चिदिति । स्वजनाः बान्धवाः ॥ २५ ॥ किं वक्ष्यतीति शङ्कया व्यवहितक्रमेण पृच्छति यादवः कुन्त्याः पिता । आनकदुन्दुभिः वसुदेवः ॥ २६ ॥ सप्तेति ।

शूर इत्यादिना । मारिषः मान्यः मातामहः शूरो नाम स्वसारः परस्परम्। वसुदेवक्षेमेण तासामपि क्षेमं पृष्टमेव तथापि पृथक् पृच्छति स्वयमिति ॥ २७ ॥ 418 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-14-33 कच्चिदिति । आहुकः उग्रसेनः । असन् पुत्रो यस्य । अत एव जीवनमात्रमेव पृष्टम् । अनुजश्च देवकः हृदीकः । सुतः कृतवर्मा जयन्तादयः कृष्णभ्रातरः ॥ २८, २९ ।। प्रद्युम्न इति । सर्ववृष्णीनां मध्ये महारथः गम्भीररयः युद्धे महावेगः वर्धते मोदते इत्यर्थः ॥ ३० ॥ सुषेण इति । कृष्णस्य अपत्यानि कार्ष्णयः तेषु प्रवराः ॥ ३१ ॥ तथैवेति । सुनन्दनन्दौ शीर्षण्यौ मुख्यौ येषां ते ॥ ३२, ३३ ॥

1. B " क्षेमात्; HV क्षेमतः 2 H. V हृदिकस्य ¹³ वीर- प्रश्नमेवाऽऽह - कच्चिदित्यादिना यावदध्यायसमाप्ति । कच्चिदिति इष्टप्रश्नद्योतकं अव्ययम् । तावत् सामान्यतः सर्वान् इष्टान् बन्धून् पृच्छति - कच्चिदिति । मध्वादयः यादवा¹⁴न्तरविशेषाः । तच्च नवमे स्फुटम् । नः अस्माकं स्वजनबन्धवः आनर्तपुर्यां द्वारकायां सुखं यथा तथा आसते कच्चित् आसते किम् ? तच्चमदिष्टमिति कच्चिच्छब्दं प्रयुञ्जानस्य भावः । एवं उत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ २५ ॥

अथ उक्तविधार्जुनदर्शनेन कृष्णनिर्याणं सम्भाव्य तच्छ्रवणजो विषादः पश्चादेव भवत्वित्यभिप्रायेण तावत् क्रमशः विशेषेण पृच्छति - शूर इत्यादिना । अस्माकं मातामहः शूरः हे पार्थ! हे मारिष! सविसर्गपाठे शूरविशेषणं मारिषशब्दः सौम्यशब्दपर्यायः । स्वस्ति यथा तथा आस्ते कच्चित् ? तथा नो मातुल आनकदुन्दुभिः वसुदेवः सानुजः कुशली कुशलमस्यास्तीति तथाभूतः आस्ते कच्चित् ? वसुदेवस्यानुजास्तु देवभागो, देवश्रवाः, आनकः, सञ्जयः, शामकः, कङ्कः, स¹⁵मिको व¹⁶त्सरो वृकश्च इति नव ॥ २६ ॥

सप्तेति स्वसारः उग्रसेनस्येति शेषः । ¹⁷सप्त भगिन्यः । तस्य आनकदुन्दुभेः पत्न्यः मातुलान्यः अस्मन्मातुलस्य वसुदेवस्य स्त्रियः “इन्द्रवरुणभवशर्वरुद्र” (अष्टा. 4-1-49) इत्यानुगागमे ङीषि च मातुलानीति शब्दः व्युत्पादितः । आत्मजैस्सहिताः स्नुषाभिः सुतभार्याभिः सहिता देवकीप्रभृतयः देवकी, श्रुतदेवा, शान्तिदेवा, उपदेवा श्रीदेवा देवरक्षिता सहदेवाख्या: स्वयं क्षेमं यथा तथा आसते कच्चित् ? ॥ २७ ॥

असन् दुरात्मा कंसः पुत्रो यस्य स आहुकः उग्रसेनो राजा जीवति कच्चित् ? अस्य आहुकस्य चानुजो देवकश्च जीवति कच्चिदित्यन्वयः । हृदीकस्य ¹⁸श्वफल्कस्य सुतः अक्रूरः, जयन्तादयो ये च सत्यजिदादयः वसुदेवपुत्राः ते सर्वे कुशलमासते कच्चित् ? ॥ २८ ॥

सात्वतां भक्तांनां पतिः । सात्वच्छब्दः भ¹⁹क्तवाचकः । सात्वतशब्दस्तु यादववाचक इति विवेकः । भगवान् बलरामः सुखमास्ते कच्चित् ? ॥ २९ ॥

अथ श्रीकृष्णपुत्रान् पृच्छति सर्ववृष्णीनां महारथः प्रद्युम्नः सुखमास्ते कच्चित् ? तथा भगवान् गम्भीरवेगः अनिरुद्धश्च वर्धते उत ? ॥ ३० ॥

जाम्बवतीसुत इति साम्बस्य विशेषणम् । सुषेणादयः अन्ये च ऋषभादयः कार्ष्णिप्रवराः श्रीकृष्णसुतश्रेष्ठाः सपुत्राः अपि सुखमासते इत्युपरिष्टादन्वयः ॥ ३१ ॥

तथैव शौर: भगवतोऽनुचराः श्रुतदेवोद्धवादयः ये चान्ये सात्वतर्षभाः यादवश्रेष्ठाः सुनन्दादयः ॥ ३२ ॥

कृ²⁰ष्णरामभुजा एव आश्रयाः येषां ते सर्वेऽपि स्वस्ति आसते ? बद्धसौहृदाः ²¹ते सर्वे अस्माकमपि कुशलं स्मरन्ति किं इत्यर्थः ॥ ३३ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8

विज० आनर्तपुर्यां द्वारवत्यां मधवश्च भोजाश्च दाशार्हाच अहश्च सात्वताश्च अन्धकाश्च वृष्णयश्च मधुभोजदशार्हार्हसात्वतान्धकवृष्णयः ॥ २५ ॥ मारिषः आर्यः मातामहः मातुः पिता मातुलः मातुः सहोदरः आनकदुन्दुभिः वसुदेवः । कच्चिच्छन्दः प्रश्नार्थे । कुशली सुखी ॥ २६ ॥ वसुदेवस्य सप्त स्वसारः सहोदर्यः कुशलवत्यः किम् ? तस्य वसुदेवस्य पत्न्यः अस्माकं मातुलान्यः मातुलभार्याः आत्मजैस्सह वर्तमानाः । अनेन तत्पुत्राणां च कुशलप्रश्नः कृत इति ज्ञातव्यम् । स्नुषाभिः पुत्रभार्याभिः सहिताः ॥ २७ ॥ असन् दुष्टः पुत्रः कंसनामा यस्य सः असत्पुत्रः आहुकः उग्रसेनः अस्यानुजो देवकः ससुतः कृतवर्माख्यपुत्रसहितः हृदीकः पुत्रैः सहितः अक्रूरो वा ॥ २८ ॥ ये शत्रुजिदादयः ते च सुखमासते किम् ? रामो बलभद्रः ॥ २९ ॥ सर्ववृष्णीनां मध्ये महारयः गम्भीररयः उग्रवेगः अगाधज्ञानो वा । रय गतौ, गतिः ज्ञानम् ॥ ३० ॥ काष्णीनां कृष्णसुतानां प्रवराः कार्ष्णिप्रवराः ॥ ३१ ॥ श्रुतसेनोद्धवादयः शौरैः अनुचराः भृत्याः सुनन्दनन्दौ शीर्षण्यौ प्रधानौ येषां ते सुनन्दनन्दशीर्षण्याः सुनन्दनन्दप्रधाना इत्यर्थः । नन्दशीर्षाद्या इति पाठे सुनन्दो नन्दशीर्षश्च आद्यौ येषां ते तथोक्ता इति योजनीयम् । शीर्षशब्दः प्रधानवाची । पार्श्वदेषु प्रधानौ सुनन्दनन्दौ आद्यौ येषां ते तथोक्ता इति वा ।। ३२.३३ ॥ रा० कृ० मधुभोजदशाहर्हसात्वतान्धकवृष्णयः नः अस्माकं स्वजनाः बान्धवाः आनर्तपुर्यां द्वारकायां सुखमासते कच्चित् ? सन्ति किम् ? ॥ २५ ॥ मारिषः मान्योऽस्माकं मातामहः शूरः स्वस्ति सुखं आस्ते वा कच्चित् ? अथ सानुजोऽस्माकं मातुलः आनकदुन्दुभिः वसुदेवः कुशली कच्चित् ? || २६ ॥ 420 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-14-34 तत्पल्यः तस्य वसुदेवस्य भार्याः स्वसारः परस्परं भगिन्यः देवकीप्रमुखाः अस्माकं सप्त मातुलान्यः सहात्मजाः सस्रुषाश्च स्वयं क्षेममासते कच्चित् ? ॥। २७ ॥ असत्पुत्रः दुष्टपुत्रः राजा आहुकः उग्रसेनः जीवति कच्चित् ? अस्य उग्रसेनस्य अनुजश्च जीवति कच्चित् ? ससुतः हृदीकः हृदीकस्य सुतः कृतवर्मा, अक्रूरः जयन्तगदसारणाः कुशलं आसते कच्चित् ? ।। २८ ।। ये च शत्रुजिदादयः वर्तन्ते तेऽपि कुशलं आसते कच्चित् ? सात्वतां भक्तानां प्रभुः भगवान् रामः बलरामः सुखमास्ते कच्चित् ? ॥ २९ ॥ सर्ववृष्णीनां मध्ये महारथः प्रद्युनः सुखमास्ते कच्चित् ? उत तथा गभीररयः भगवान् अनिरुद्धः वर्धते कच्चित् ? ॥ ३० ॥ सुषेणः चारुदेष्णश्च जाम्बवतीसुतः साम्बः अन्ये च ऋषभादयः कार्ष्णिप्रवराः श्रीकृष्णपुत्रश्रेष्ठाः सपुत्राः स्वस्ति आसते अपि ? वर्तन्ते किम् ? ॥ ३१ ॥ तथैव शौरः श्रीकृष्णस्य अनुचराः सेवकाः श्रुतदेवोद्धवादयः ये चान्ये सुनन्दनन्दशीर्षण्याः सुनन्दनन्दप्रभु- खाः सात्वतर्षभाः सन्ति तेऽपि स्वस्ति आसते किमिति शेषः ॥ ३२ ॥ रामकृष्णभुजाश्रयाः बलराम श्रीकृष्णभुजाश्रयाः सर्वे स्वस्ति अप्यासते ? किञ्च ते बद्धसौहृदाः अस्माकं कुशलं अपि स्मरन्ति ? ॥ ३३ ॥ भगवानपि गोविन्दो ब्रह्मण्यो भक्तवत्सलः । कच्चित्पुरे सुधर्मायां सुखमास्ते सुहद्वृतः ।। ३४ ।। मङ्गलाय चं लोकानां क्षेमाय च भवाय च । आस्ते यदुकुलाम्भोधावाद्योऽनन्तसखः पुमान् ॥ ३५ ॥ यदाहुर्दण्डगुप्तायां स्वपुर्यां यदवोऽर्चिताः । क्रीडन्ति परमानन्दं महापौरुषिका इव ।। ३६ ।। यत्पादशुश्रूषणमुख्यकर्मणा सत्यादयो वाष्टसहस्त्रयोषितः । निर्जित्य सङ्घचे त्रिदशांस्तदाशिषो हरन्ति वज्रायुधवल्लभोचिताः ॥ ३७ ॥ यद्वाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनो यदुप्रवीरा हाकुतोभया मुहुः । अधिकमन्यभिराहृतां बलात् सभां सुधर्मा सुरसत्तमोचिताम् ।। ३८ ।। 421 1-14-39] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् कच्चितेऽनामयं तात भ्रष्टतेजा विभासि मे । अलब्धमानोऽवज्ञातः किं वा तात! चिरोषितः ॥ ३९ ॥ 1 2 3 4 5 H,V भि 6 श्रीध० भगवानिति । भगवान् सुखमास्ते इति प्रश्नस्यानौचित्यमाशङ्क्य आह पुर इत्यादि || ३४ || भगवतः अत्रावस्थाने हि लोकानां मङ्गलं, नान्यथेत्याशयेनाऽऽह – मङ्गलायेत्यादि चतुर्भिः । मङ्गलाय शुभाय क्षेमाय लब्धपालनाय भवाय उद्भवाय अनन्तसखः बलभद्रसहायः ॥ ३५ ॥ यदिति । अर्चिताः सर्वैः पूजिताः परमानन्दं यथा भवति तथा। महापुरुषः विष्णुः तदीया महापौरुषिका वैकुण्ठनाथानुचराः इव ॥ ३६ ॥ यदिति । यस्य पादशुश्रूषणमेव मुख्यं तपआदिभ्यः श्रेष्ठं यत्कर्म तेन सत्यभामादयः, सङ्घये युद्धे श्रीकृष्णबलेन त्रिदशान् देवान् निर्जित्य तदाशिषो देवभोग्यान् पारिजातादीन् । वज्रायुधस्य वल्लभा शची । तस्या उचिताः ॥ ३७ ॥ 3 यदिति । यदाहुदण्डप्रभंवोपजीविनः सुधर्मा अड्डिभिः अभिक्रमन्ति स गोविन्दः सुखमास्ते इति गतपञ्चमश्लोकेनान्वयः ॥ ३८ ॥

इदानीं तस्यैव कुशलं पृच्छति कच्चिदिति षङ्गिः । अनामयं आरोग्यम् । न लब्धः मानः येन बन्धुभ्यः सकाशात् । किं वा तैः प्रत्युत अवज्ञातः तिरस्कृतः यतः चिरोषितः बहुकालं तत्र स्थितः ॥ ३९ ॥ 1 AB भगवति 2 AB भाAR ‘थि ²¹ वीर- अथ भगवतः कुशलं पृच्छति भगवान् कृष्णोऽपि पुरे सुधर्मायां सुहृद्भिः वृतः सुखमास्ते कच्चित् ? ॥ ३४ ॥

ब्रह्मण्यो भक्तवत्सल इति विशेषणद्वयाभिप्रेतं ²²व्यञ्जयन् पृच्छति - मङ्गलायेति । लोकानां ²³जनानां म²⁴ङ्गलार्थं अनन्तस्य सखा आद्यः पुमान् परमपुरुषः यदुकुलाम्भोधावास्ते कच्चित् ? अनन्तसख इत्यनेन बलरामसहितः आस्ते किमिति पृष्टं भवति । क्षेमः लब्धसुखपरिपालनम् । भवः योगः सचालब्धसुखलाभरूपः । तदुभयविधाय मङ्गलायेत्यर्थः ॥ ३५ ॥

तदेव प्रपञ्चयति - यद्वह्विति त्रिभिः । यस्य कृष्णस्य भगवतः बाहुदण्डगुप्तायां स्वपुर्यां द्वारकायां अर्चिताः सर्वैः लोकैः बहुमताः यदवः परमानन्दं यथा तथा क्रीडन्ति । महापौरुषिका इव यक्षा इव ॥ ३६ ॥

यस्य भगवतः पादयोः शुश्रूषणं परिचरणं मुख्यं कर्म तेन हेतुना सत्यभामादयः षोडशसहस्रयोषितः सङ्ख्ये युद्धे त्रिदशान् देवान् निर्जित्य, ²⁵वज्रमायुधं यस्य स इन्द्रः वल्लभः प्रियः यासां तासां शच्यादीनां उचिताः आशिषः अभीष्टार्थाः पारिजातादयः भगवता आहृता इति शेषः । तदित्यव्ययम् । सामान्याभिप्रायमेकत्वं नपुंसकत्वं वा । ता आशिषः हरन्ति स्वीकुर्वन्ति ॥ ३७ ॥

यस्य भगवतः बाहुदण्ड ए²⁶वाभ्युदयो येषां ते तदुपजीविनः तद्भृत्याः यदुप्रवीराः न विद्यते कुतोऽपि भयं येषां तथाभूतास्सन्तः सुरसत्तमानां इन्द्रादीनां उचितां²⁷ तां निर्जित्य बलादाहृतां सुधार्माख्यां सभां अङ्घ्रिभिः मुहुर्मुहुरधिक्रमन्ति अ²⁸ध्याक्रमन्ति ॥ ३८ ॥

त²⁹तः तस्य निस्तेजस्कत्वादिहेतून् विकल्पयन् पृच्छति - हे तात! तव अनामयं आरोग्यं कच्चित् ? मे मम ³⁰भ्रष्टं तेजः यस्मात् तथाभूतो विभासि लक्ष्यसे । हे तात! त्वं तत्र चिरमुषितः । हेतुगर्भमिदम् । चिरमुषितत्वादलब्धो मानः सम्मानः येन तथाभूतः किम् ? अथवा तैरवज्ञातः अवमतः किम् ? ॥ ३९ ॥

1. 2. 3 4 5 6 7 8 9. विज० सुधर्मायां सभायां ब्रह्मणा वेदेन गम्यत इति ब्रह्मण्यः विप्रप्रियः वा । नित्यसुखस्य हरेः कुशलोद्देशे न मे प्रश्नः किन्तु लोकसुखकरत्वोद्देशः इत्ययमर्थः अपिशब्देन दर्शितः ॥ ३४ ॥ एतमेवार्थं दर्शयति मङ्गलायेति । सः अवन्तः शेषः सखा यस्य सः अनन्तसखः आद्यः पुमान् लोकानां मङ्गलाय शुभाय क्षेमाय प्राप्तपरिपालनाय, भवाय वृद्धये यदुकुलसमुद्रे आस्ते कच्चिदित्यन्वयः । चशब्दाः मिथः समुच्चयार्थाः, मङ्गलाद्यनेकप्रयोजनार्थाः || ३५ ॥ यदवः यस्य कृष्णस्य बाहुदण्डैः रक्षितायां स्वपुर्यां क्रीडन्तीत्यन्वयः । क इव परमानन्दं प्राप्य महापौरुषिका इव मुक्ता इव परमानन्दापरपर्यायं वा । वैश्रवणबाहुदण्डगुप्तं चैत्ररथं प्राप्य महापौरुषिका यक्षा इव वा ॥ ३६ ॥ यस्य हरेः पादयोः शुश्रूषणं सेवालक्षणं तदेव मुख्य कर्म तेन साधनेन सत्यादयः सत्यभामापुरस्सराः यष्टसहस्रयोषितः षोडशसहस्रसङ्ख्याः स्त्रियः सङ्ख्ये युद्धे त्रिदशान् इन्द्रादीन् निर्जित्य वज्रायुधस्य इन्द्रस्य वल्लभायाः शच्याः उचिताः तदाशिषः तेषां इन्द्रादीनामाशिषः पारिजातादिकाः हरन्ति आच्छिद्य स्वीकुर्वन्तीत्यन्वयः ॥ ३७ ॥ यस्य हरेः बाहुदण्डानां अभ्युदयः दिग्विजयश्रीः तां अनुजीवितुं शीलाः, अत एव अकुतोभयाः यदुप्रवीराः सुरसत्तमस्य इन्द्रस्य उचितां बाहुबलाहृतां आनीतां सुधर्माख्यां सभां अदिभिरनुदिनं अधिक्रमन्ति आक्रम्य तिष्ठन्तीत्यन्वयः ॥ ३८ ॥ 423 1-14-40] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तव किमेतादृशदुःखनिमित्तमिति पृच्छतीत्याह कच्चिदिति । हे तात! ते तव अनामयं कच्चित् सुखं भ्रष्टतेजा इति । भ्रष्टतेजस्त्वे कारणं पृच्छति अलब्धेति । अलब्धः किम् ? कुतः कुशलप्रश्नः इति तत्राऽऽह मानः येन स तथोक्तः न केवलं मानाभावः किन्तु अवज्ञातश्च किं इत्याह किं या क्षिप्रमागतः तदूहीत्यन्वयः ॥ ३९ ॥

अवज्ञात इति । पूर्व चिरोषितः अद्य रा० कृ० ब्रह्मण्यः ब्राह्मणभक्तः भक्तवत्सलः भगवान् गोविन्दोऽपि सुहृद्वृतः पुरे द्वारकायां सुधर्मायां तन्नाम्न्यां सभायां सुखमास्ते कच्चित् ? ॥ ३४ ॥ लोकानां मङ्गलाय क्षेमाय लब्धेष्टरक्षणाय, भवाय अलब्धाभिमतलाभाय च अनन्तसखः शेषावतारबलराम- सखः आद्यः पुमान् परमपुरुषः श्रीकृष्णः यदुकुलाम्भोधौ सुखमास्ते कच्चित् ? ॥ ३५ ॥

इतः परं रक्षितारं भगवन्तं त्रिभिः वर्णयति यदाहुदण्डगुप्तायां स्वपुर्यां द्वारकायां अर्चिताः यदवः महापौरुषिका इव भगवतः अनुचरा इव परमानन्दं क्रीडन्ति । सत्यादयः सत्यभामादयः द्व्यष्टसहस्त्रयोषितः षोडशसहस्रयोषितः यत्पादशुश्रूषणमुख्यकर्मणा सङ्ख्ये युद्धे त्रिदशान् निर्जित्य वज्रायुधवल्लभोचिताः इन्द्रप्रेयसीनां शच्यादीनां उचितास्तदाशिषः तेषां देवानामाशिषः भोग्यान् पारिजातादीन् गृह्णन्ति । यदाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनः यस्य भगवतः बाहुदण्डयोः अभ्युदयः प्रभावः तदनुजीविनः यदुप्रवीराः अकुतोभयास्सन्तः सुरसत्तमोचितां इन्द्रादीनामुचितां बलात् आहृतां भगवता स्वप्रभावेण आनीतां सुधर्मां तदाख्यां सभां अभिः मुहुर्मुहुः अधिक्रमन्ति । स भगवान् गोविन्दः सुखमास्ते कच्चित् ? इति पूर्वेणान्वयः || ३६, ३७, ३८ ॥ हे तात! अर्जुन! मे मम भ्रष्टतेजाः नष्टकान्तिः विभासि । अतः ते तव अनामयं कच्चित् आरोग्यमस्ति किम् ? अथवा तत्र द्वारकायां चिरोषितः चिरकालं निवासं कृतवान् त्वं अलब्धमानः अप्राप्तसम्मानः अवज्ञातः किम् ? तैर्यादवैः तिरस्कृतः किम् ॥ ३९ ॥ कच्चिन्नाभिहतोऽभावैः शब्दादिभिरमङ्गलैः । न देतमुक्तमर्थिभ्यः आशया यत्प्रतिश्रुतम् ॥ ४० ॥ कैच्चित्त्वं ब्राह्मणं बालं गां वृद्धं रोगिणं स्त्रियम् । शरणोपसृतं सत्त्वं नात्याक्षीः शरणप्रदः ॥ ४१ ॥ कच्चित्त्वं नागमो गम्यां गम्यां वाऽसत्कृतां स्त्रियम् । पराजितो वाऽथ भवान् नोसमैर्नासमैः पथि ॥ ४२ ॥ अपिस्वित्पर्य भुङ्गवास्त्वं सम्भोज्यान् वृद्धबालकान् । उपेक्ष्यातिथिभृत्यांच गर्भिण्यातुंरकन्यकाः । जुगुत्सितं कर्म किञ्चित् वा यदक्षमम् ॥ ४३ ॥ 424व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् कच्चित्प्रेष्ठतमेनार्थं हृदयेनात्मबन्धुना । शून्योऽस्मि रहितो नित्यं मन्यसे तेऽन्यथा न रुक् ॥ ४४ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्यां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे युधिष्ठिरक्तिको नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ [1-14-44

1. 2 3 4 5 • Thus additional halt verse is tound in H,N.V 6 N सु” 7 8. 9. 10. श्रीध० कच्चिदिति । अभावैरिति छेदः । प्रेमशून्यैः अमङ्गलैः परुषैः शब्दादिभिः नाभिहतः न ताडितोऽसि किम् ? यद्वा अर्थिभ्यः अपि दास्यामीत्युक्तं न दत्तं किम् ? यद्वा आशया सह यथा आशा भवति तथा दास्यामीति प्रतिश्रुतं यत् तन्न दत्तं किम् ? ॥ ४० ॥ कच्चिदिति । अन्यद्वा शरणागतं सत्त्वं प्राणिमात्रं नात्याक्षीः न त्यक्तवानसि किम् ? यतस्त्वं पूर्व शरणप्रदः आश्रयप्रदः ॥ ४१ ॥ कच्चिदिति । अगम्यां इति छेदः । निन्दितां स्त्रियं नागमः किम् ? न गतवानसि किम् ? असत्कृतां मलिनवस्त्रादिकां गम्यां नागमः किम् ? न उत्तमैः अनुत्तमैः समैः इत्यर्थः । असमैरधमैर्वा किं न पराजितोऽसीत्यर्थः ॥ ४२ ॥ 4 अपीति । सुंभोजनार्हान् वृद्धान् बालकांश्च किंस्वित्पर्यभुङ्गथाः त्यक्त्वा भुक्तवानसि किम् ? अक्षमं कर्तुमयोग्यं यत्तन्न कृतवानसि किम् ? ॥ ४३ ॥ कच्चिदिति । नित्यं सदा प्रेष्ठतमेन हृदयेन अन्तरङ्गेण स्वबन्धुना श्रीकृष्णेन रहितः शून्योस्मीति आत्मानं मन्यसे । यद्वा हृदयेन शून्योस्मीति मन्यसे इत्यर्थः । अन्यथा ते रुक् मनः पीडा न घंटेत ? ।। ४४ ।। इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ 1 HV प्रिय° 2 A, B किमपि दास्यामीति नोक्तं किम् ? 3 A,B सम्भोज 4 H. Vadd पर्यभुङ्क्थाः तानसम्भोज्य भुक्तवानसि । परिरत्र वर्जनार्थः । s HV अत्यन्तान्त’ 6. A, B omit आत्मानं 7 A, B omut यहा ³⁰ वीर- अभावैरिति च्छेदः । न विद्यते भावः सद्भावः येषान्तैः आशया अर्थिभ्यः या³¹चकेभ्यः यत्प्रतिश्रुतं दास्यामीति प्रतिज्ञातं तत् तेभ्यः किं वा न दत्तम् ? ॥ ४० ॥

अमङ्गलैर्वा शाब्दादिविषयैः नाभिहतः ।

ब्राह्मणादीन् अ³²न्यं च शरणोपसृतं शरणागतं सत्त्वं जन्तुं शरणप्रदः रक्षकस्त्वं नात्याक्षीः कच्चित् ? ॥ ४१ ॥

अगम्यां स्त्रियं त्वं नागमः न गतवान् कच्चित् ? गम्यामप्यसत्कृतां वा नागमः कच्चित् ? अथ ननु भवान् पथ्युत्तमैः अधमै³³र्वा जनैः पराजितो वा किम् ? ॥ ४२ ॥

सम्भोज्यान् सह भोक्तुं योग्यान् वृद्धान् बालकांश्च । परीत्यव्ययं वर्जनार्थम् । परित्यज्य त्वमभङ्कथाः अपि, भुक्तवान् किम् ? नः अस्माकं अक्षमं असह्यं किञ्चित् निन्दितं कर्म कृतवान् किम् ? ॥ ४३ ॥

हृदयेन हृदयङ्गमेन नित्यं प्रियतमेन आत्मबन्धुना श्रीकृष्णेन रहितः अत एव शून्यो निरानन्दोऽस्मीति मन्यसे कच्चित् ? अन्यथा उक्तहेतूनां अन्यतमस्याप्यभावे ते तव रुक् रोगः आधिः न स्यात् । यद्वा रुक् दीप्तिः अन्यथा न प्रागिव नास्ति । अतः केनचित् उक्तान्यतमेन हेतुना भवितव्यमित्यर्थः ॥ ४४ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

विज० अवज्ञा च इङ्गितैः क्रियया वाचा वा स्यात्, तत्र तव एकेन सर्वैः किं वा इत्यभिप्रेत्य पृच्छति - कच्चिदिति । आदिशब्देन इङ्गितक्रिये गृहीते । शब्दादिभिरवज्ञाने कारणं स्वदोषः परदोषो वा ? तत्र स्वदोषो नास्ति हीति पृच्छति न दत्तमिति । वित्ताशया प्राप्तेभ्यः अर्थिभ्यः युक्तं योग्यं दास्यामीति प्रतिज्ञातं तत्र दत्तं किं, इतीयं वै स्वदोषात्; दत्वापि तदाशापूर्तिपर्यन्तं न दत्तं इतीयं परदोषात्; उभयं च न प्राप्तं हीति वा वाक्यार्थः ॥ ४० ॥

ब्राह्मणादि सत्त्वं जीवजातं शरण्योपसृतं शरणार्थितया प्राप्तं शरणप्रदः त्वं नात्याक्षी : रक्षामकृत्वा त्यक्तवानसि किम् ? अरक्षितैः तैः अवज्ञातः इति वाक्यार्थः ॥ ४१ ॥ अगम्यां विधवां परस्त्रियं वा, गभ्यां असत्कृतां वा स्नानादिसंस्काररहितां प्रदानकर्मरहितां वा स्त्रियं नागमः न गतवानसि किम् ? इयं च पार्थ! एवंविधं कर्म करोतीति काचित् स्वदोषनिमित्तावज्ञा ॥ ४२ ॥ आवृद्धबालकान् बालावधि सर्वान्, अभोज्यान् भोजयित्वा पर्यभुङ्कथाः भुक्तवानसि किम् ? सम्भोज्यानिति पाठे सह भोक्तुं योग्यान् वर्जयत्वा भुक्तवानसीत्यर्थः ’ अक्षमं कर्तुमशक्यं तादृशं किञ्चित् शास्त्रे निषिद्धं कर्म कृतवान् किम् ? एकादशीभोजनं स्वर्णस्तेयं निधानोद्धरणमित्यदिजुगुप्सितं कर्म ॥ ४३ ॥ उक्तं सर्वं विच्छायत्वे न पूर्णमिति मत्वा कारणान्तरं पृच्छति - अथेति । अथ यं नित्यं प्रेष्ठादिगुणत्वेन मन्यसे तेन सर्वतः प्रेष्वेन प्रियतमेन हृदयेन मनोहारिणा आत्मबन्धुना स्वाभाविकबन्धुना कृष्णेन रहितः वियुक्तः सन् शून्यः अमङ्गलोऽसि कच्चित् ? ते तव रुक् शरीरकांन्तिः तु अन्यथा न पूर्ववत् हि यस्मात् तस्मात् तेन वियुक्तः 426 [1-14-44 अमङ्गलो भवितुमर्हसीति मन्ये नित्यं प्रेष्ठतमेन रहितः शून्यः अस्मीत्यात्मानं हृदयेन मन्यसे । सर्वथा तव शरीरकान्तिस्त्वन्यथा न पूर्ववदिति का। प्रेष्ठेन तेन रहितः शून्योऽस्मीति मन्यसे, अन्यथा तथा मननाभावे रुक् रोगः मनोव्यथा कथमिति वा । त्वं मष्टित्वात् आस्यैकनिष्ठत्वाच्च कृष्णप्रेष्ठत्वाच्च लोकशास्त्रनिषिद्धं न करोषि हि । तस्मात् तेन कृष्णेन वियुक्तत्वात् तव विच्छायत्वं इति मन्ये इति हिशब्दार्थः ॥ ४४ ॥ * इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

1. K.,M add असत् 2. B, K,M प्रभा अन्यथा 3. B. K.,M. • Here ends 13th Chapter in K & M रा० कृ० अभावैः सद्भावशून्यैः अमङ्गलैः शब्दादिभिः कच्चिन्नाभिहतः ? असीति शेषः । अथवा आशया यत् अर्थिभ्यः प्रतिश्रुतं दास्यामीति प्रतिज्ञातं उक्तं तत् तेभ्यः न दत्तं कच्चित् ? ॥ ४० ॥ शरणप्रदः रक्षणदाता त्वं ब्राह्मणं बालं गां धेनुं वृद्धं रोगिणं स्त्रियं अथवा शरणोपसृतं शरणागतं सत्त्वं प्राणिमात्रं नात्याक्षीः कच्चित् ? नात्यजः किम् ? ॥ ४१ ॥ } त्वमगम्यां निनां स्त्रियं नागमः कच्चित् ? गम्यां वा योग्यां अप्यसत्कृतां मलिनवस्त्रादिसहितां नागमः कच्चित् ? अथवा भवान् पथि मार्गे नोत्तमैः अनुत्तमैः समैः इत्यर्थः । असमैः अधमैर्वा न पराजितोऽसि कच्चित् ? ।। ४२ ।। सम्भोज्यान् सहभोजनार्हान् वृद्धबालकान् अपिस्वित् पर्यभूयाः ? परित्यज्य भुक्तवानसि किम् ? अक्षमं कर्तुमयोग्यं यत्किचित् जुगुत्सितं कर्म न कृतवानसि किम् ? इति शेषः ॥ ४३ ॥ अथ नित्यं प्रेष्ठतमेन प्रियतमेन आत्मबन्धुना श्रीकृष्णेन रहितः अत एव हृदयेन शून्योऽस्मि शून्यहृदयोऽस्मीति कच्चिन्मन्यसे ? अन्यथा ते धीरस्य न रुक् मनःपीडा न भवति ॥ ४४ ॥ इति श्रीमद्भगवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ 427 पञ्चदशाऽध्यायः सूत उवाच एवं कृष्णसखः कृष्णो भ्रात्रा राज्ञांऽऽविकल्पितः नांनाशङ्कास्पदं रूपं कृष्णविश्लेषकर्शितः ।। १ ।। शोकेन शुष्यद्वदनहत्सरोजो हतप्रभः । विभुं तमेवानुध्यायन्नाशक्नोत्प्रतिभाषितुम् ॥ २ ॥ कृच्छ्रेण संस्तभ्य शुचः पाणिनाऽऽसृज्य नेत्रयोः परोक्षेण समुन्नद्ध प्रणयौत्कण्ठाकातरः ॥ ३ ॥ सख्यं मैत्रीं सौहृदं च सारथ्यादिषु संस्मरन् । नृपमप्रजमित्याह बाष्यगदया गिरा ॥ ४ ॥ अर्जुन उवाच वञ्चितोऽहं महाराज! हरिणा बन्धुरूपिणा । येन मेऽपहतं तेजो देवविस्मापैनं महत् ॥ ५ ॥ यस्य क्षणवियोगेन लोकोहाप्रियदर्शनः । उक्थेन रहितो ह्येष मृतकः प्रोच्यते यथा ।। ६ ।। यत्संश्रयात् द्रुपदगेहमुपागतानां राज्ञां स्वयंवरमुखे स्मरदुर्मदानाम् । तेजो हृतं खलु मयऽभिहतश्च मत्स्यः सज्जीकृतेन धनुवाउँभिगता च कृष्णा ॥ ७ ॥ यत्सन्निधावहम् खाण्डवमग्नयेऽदाम् इन्द्रं च सामरगणं तरसा विजित्य । लब्धा सभा मयकृताद्भुतशिल्पमाया दिग्भ्योऽहरनृपतयो बलिमध्वरे ते ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 5 6. 7. 8 9. 10 11. 12 13 14. 15. 16. 428 [1-15-8 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका कलिप्रवेशमालक्ष्य धुरं न्यस्य परीक्षिति । आरुरोह नृपस्स्वर्ग इति पञ्चदशेऽब्रवीत् ॥ एवमिति । कृष्णोऽर्जुनः । अविकल्पित इति च्छेदः । नानाशङ्कास्पदं रूपमालक्ष्य विकल्पित इत्यर्थः । प्रतिभाषितुं नाशक्नोदित्युत्तरेणान्वयः । तत्र हेतवः कृष्णविश्लेषेण कर्शितः कृशः कृतः ॥ १ ॥ शोकेन इति । शोकेन हेतुना वदनं च हृच्च ते एव सरोजे शुष्यती तांपातिशयेन शुष्के वदनहृत्सरोजे यस्य सः । हता प्रभा तेजो यस्य सः ॥ २ ॥ कृच्छ्रेणेति । शुचः शोकाश्रूणि यान्युदच्छन्ति तानि नेत्रयोरेव संस्तभ्य गलितानि च पाणिनाऽऽमृज्य परोक्षेण दर्शनागोचरेण श्रीकृष्णेन हेतुना समुन्नद्धमधिकं चत्प्रेमोत्कण्ठ्यं तेन कातरो व्याकुलः सन् नृपमित्याहेत्यु- तरेणान्वयः ॥ ३ ॥ सख्यमिति । सख्यं हितैषिताम् । मैत्रीम् उपकारितां सौहृदं सुहृत्वं जात् सम्बन्धितां च । बाष्पेण कण्ठावरोधात् गदया गिरा ॥ ४ ॥ वञ्चित इति । येन मां वञ्चयता । देवान् ब्रह्मरुद्रादीन् विस्मापयतीति यत् महत् सर्वोत्कृष्टम् ॥ ५ ॥ यस्येति । यस्य क्षणवियोगेन इत्यादिश्लोकस्थयच्छन्दानाम् अन्ते “तेनाहमद्य मुक्ति” (भाग 1-15-13) इति इतः सप्तमश्लोकस्थेन तच्छब्देन सम्बन्धः । प्रियस्याप्यप्रियत्वे दृष्टान्तः । उक्थेन प्राणेन रहित एष पित्रादिः ॥ ६ ॥ श्रीकृष्णोपकाराननुस्मरति यत्संश्रयात् इति दशभिः । यस्य संश्रयात् बलात् स्मरेण कामेन दुर्मदानामतिमत्तानां तेजः प्रभावो हृतं धनुर्ग्रहणेनैव पश्चात्तद्धनुः सज्जीकृतं ज्यांसहितं च तेन च मत्स्यो परिभ्रमन् विद्धः तांडितः ततस्तान् विजित्य कृष्णा द्रौपदी प्राप्ता च ॥ ७ ॥ 11 यदिति । उ इति विस्मये । खाण्डवमिन्द्रस्य वनं कोण्डवमिति वा पाठः । अग्नये अदां दत्तवानस्मि । खाण्डवदाहे रक्षितेन मयेन कृता च सभा लब्धा । अद्भुतशिल्परूपा माया यस्यां सा । निखिलजगदाश्चर्यकरशिल्पनि- मणिन जगन्मोहिनीत्यर्थः । ते अध्वरे यागे राजसूये बलिं धनादिरूपमर्हणद्रव्यजातम् ॥ ८ ॥
2. H,V विकल्पितः 2. H, V हेतु: 3 A Bom तापातिशयेन शुष्के 4. H, Vomit सौहृदं 5. A,B omit] महारुद्रादीन् 6. A,Bit अन्ते 7. A.B omit ज्यासहितं 8. A, B यन्त्रोपरि प्र 9. A,B omit ताडितः 10. A,B omit काण्डवमिति वा पाठः । 11. A.B omit निखिल… त्वर्थः । 4291-15-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका एवमिति । इ¹त्थं कृष्णस्य भगवतः सखा कृष्णोऽर्जुनो भ्रात्रा राज्ञा युधिष्ठिरेण नानाविधानां शङ्कानामास्पदं निमित्तं रूपं तेजोहीनं स्वकीयं रूपं प्रति विकल्पितः कृष्णस्य भगवतो विश्लेषेण वियोगेन कर्षि²तः ॥ १ ॥

तद्विश्लेषजशोकेन शुष्यद्वदनं हृदयकमलं च यस्य सः, अत एव हता प्रभा यस्य तथाभूतः तमेव विभुं श्रीकृष्णमभिध्यायन् प्रतिभाषितुं प्रतिवक्तुं नाशक्नोत् न शशाक ॥ २ ॥

ततः कृच्छ्रेण महता प्रयत्नेन शुचः शोकान् संस्तभ्य, नेत्रयोः नेत्रे । कर्मणि षष्ठी । पाणिना आमृज्य । यद्वा, संस्तभ्य मन इति ³शेषः । नेत्रयोश्शुचः शोकाश्रूणि पाणिना संमृज्य, परोक्षेणाति⁴समुन्नद्धः उत्कटः प्रणयः स्नेह औत्कण्ठ्यं प्रेमपूर्वकानुध्यानं विरहासहत्वदशा वा; ताभ्यां कातरः अधीरः ॥ ३॥

बाष्पैः गद्गदया कुण्ठीभूतया गिरा अग्रजं नृपतिम् इतीत्थं वक्ष्यमाणया रीत्या आहेत्यन्वयः । कथम्भूतस्सन् ? सारथ्यादिषु कर्मसु सख्यादीन् संस्मरन् । तत्र सौहृदं हितैषित्वं मित्रत्वं प्रियैषिता समानशीलत्वं सखित्वम् । नियोगादिकरणार्हत्वं वा मित्रत्वम् ॥ ४ ॥

उक्तिमेवाऽऽह - वञ्चित इति त्रयोविंशत्या । हे महाराज! अहं बन्धुरूपिणा बन्धुरूपतां प्राप्तेन हरिणा आश्रितार्तिहरेण साक्षाद्भगवता वञ्चितोऽस्मि, रहितोऽस्मीत्यर्थः । येनेत्यादीनां यच्छब्दानां “तेनाहमस्मि मुषितः पुरुषेण भूम्ना” (भाग 1-15-13) इत्युपरिष्टादन्वयः । देवानामपि विस्माप⁵नम् आश्चर्यकरं यन्महत् मत्ते⁶जो येनापहृतं, देवेति यु⁷धिष्ठिरस्य सम्बोधनं वा ॥ ५ ॥

यस्य च भगवतः क्षणमात्रवियोगेनापि अप्रियं दर्शनं यस्य तथाभूतोऽयं मत्प्रभृति लोको भवति, तथैव लोकः उक्थेन प्राणेन रहितः मृतकः शवः प्रोच्यते । अपिशब्दाद्द⁸र्शनायोग्यश्च प्रोच्यते, तद्वत् ॥ ६ ॥

यत्संश्रयात् इति । अस्मदीयशौ⁹र्यवीर्यादिकं यदधीनं तेन वञ्चितोऽस्मीति समुदायार्थः । द्रुपदगेहे द्रौपद्याः स्वयंवरमुखे स्वयंवरप्रारम्भे स्मरेण कामेन हेतुना दुष्टो मदो येषां तेषामुपागतानां राज्ञां तेजो मया यस्य भगवतः संश्रयाद्धेतोः अपहृतं खलु । तथा सज्जी¹⁰कृतेन समारोपितज्यागु¹¹णकेन धनुषा मत्स्यो मत्स्याकारो यन्त्रविशेषश्चाभिहतः छिन्नः । कृष्णा द्रौपदी चाधिगता लब्धा च ॥ ७ ॥

यत्सन्निधौ इति । यस्य भगवतः सन्निधौ हेतुभूते अमरगणैस्सहितं इन्द्रं जवेन विजित्य, खाण्डवाख्यं वनमहमग्नये अदां दत्तवानस्मि । अहमु इति च्छेदः । उशब्दः निपातो विस्मयद्योतकः । अत्याश्चर्यमयं एवंविधं कर्म कृतवानस्मीति भावः । तथा मयकृतानि¹² मयेन निर्मितानि¹³ अद्भुतानि आश्चर्यभूतानि शिल्पानि प्रतिमादीनि माया अन्यान्यप्याश्चर्याणि यस्यां सा सभा मया लब्धा अद्भुतानि शिल्पानि पाणिपादादिनैपुण्यानि यासु ता माया आश्चर्यरूपाः प्रतिमादयो यस्यामिति वा, तथा यत्सन्निधौ ते तव अध्वरे अश्वमेधे नृपतयो दिग्भ्यो बलिमुपाहरन्नाहृत्य समर्पयामासुः ॥ ८ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8. 9 10 11 12 13 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्रावली

• भगवति भक्तिविधानार्थं दुःखकथनव्याजेन तन्महिमा प्रतिपाद्यतेऽस्मिनध्याये | कृष्णस्य विश्लेषेण वियोगेन कर्षितः उक्तनानाशङ्काया आस्पदं शोकामिना शुष्यती वदनहृत्सरोजे यस्य तत्तथोक्तः । अत एव हतप्रभं नष्टकान्तिरूपमाकारं दृष्ट्वा भ्रात्रा राज्ञा विकल्पित एवं वा एवं वेति बहुकोटिविषयीकृतः तमेव विभुमनुध्यायन् निरन्तरं चिन्तयन् कृष्णस्य सखा अर्जुनः प्रतिभाषितुं नाशक्नोदित्येकान्वयः ॥ १, २ ॥ शोकहेतूनामनेकत्वात् बहुवचनम् । शुचः शोकान् कृच्छ्रेण संस्तभ्य पाणिना नेत्रजमश्रु आमृज्य कृष्णस्य पारोक्ष्येणाप्रत्यक्षत्वेन समुत्रद्धेन प्रणयेन कदा नु पश्येयम् इत्यौत्कण्टकोन कातरः विवशः ॥ ३ ॥ सारथ्यादिषु कर्म सख्यादिकं सम्यक् स्मरन्नर्जुनः बाष्पेन निमित्तेन गहृदया स्खलन्त्या गिरा अग्रजं नृपमिति वक्ष्यमाणप्रकारेण आहेत्येकान्वयः ॥ ४ ॥ देवानपि विस्मापयतीति देवविस्मापनम् । महत्तेजः सामर्थ्यलक्षणं येन कृष्णेनापहतं सहैव नीतं तेन बन्धुरूपिणा प्रधानबन्धुना हरिणा अर्जुनोऽहं वञ्चित इत्येकान्वयः । वञ्चित इति हरौ न दोषः आरोप्यते, किन्तु तेन वियुक्त इति तद्वियोगमात्रम् । वियोगोऽपि गृहीतमानुषाकारेण न साक्षात् सर्वहृदि सत्रिहितत्वात् तस्य इत्यभिप्रायेण बन्धुरूपिणा इत्युक्तम् । तस्मात् शोकात् शून्योऽस्मीति भावः ॥ ५ ॥ एतमर्थ सदृष्टान्तमाह- यस्येति । यथोक्तेन प्राणेन रहित एष देहो मृतकः कुणप इति प्रोच्यते । तथा यस्य कृष्णस्य क्षणवियोगेन लोकोऽप्यप्रियममङ्गलं पश्यतीति अप्रियदर्शनः यस्मात् तस्मात् शून्यत्वमित्यर्थः । प्राणत्यागे पित्रादिशरीरमपि पुत्रादेरप्रियत्वात् बहिर्भूमौ निक्षिप्यते यथा, तथाऽहमपि बन्धुभिरप्रियत्वात् अवज्ञात इव दृष्ट इति भावः । ममायं लोकः देहः अप्रियदर्शनः जात इति वा । प्रथम हि शब्देन प्राणवियुक्तदेहस्य कुणपत्वं श्रुतिसिद्धमिति दर्शयति । न केवलमहमेव अप्रियदर्शनः किन्त्वर्य लोकः बन्धुजनः द्वारवत्यादिप्रदेशो वा उक्येन पित्रादिना वियुक्त एवं बन्धुजनोऽपीति दृष्टान्तयोजना ॥ ६ ॥ यत्संश्रयात् सन्निधावित्यादि यदनुभावनिरस्तचित्ता इत्यन्तानां श्लोकानां तेनाहमद्यमुषित इति मध्यगतेन श्लोकेन मध्यकुलकन्यायेन अन्वयः । यत्संश्रयात् यस्य कृष्णस्य सेवाबलात् द्रुपदगृहे पाञ्चालपुरे स्वयंवरमुखे स्वयंवरश्रेष्ठे उपागतानां मिलितानां स्मरकारणेन जातः दृष्टः मदो येषां ते तथोक्ताः । तेषां राज्ञां जरासन्धादीनां 431 1-15-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तेजोऽभिमानलक्षणं मया. ईदृशेन हृतम् । किञ्च सज्जीकृतेन धनुषा यन्तविहितः मत्स्यः विहतः पातितञ्च किञ्च मया कृष्णा द्रौपदी चाधिगता वेदाध्ययनवत् आदरेण प्राप्तेत्येकान्वयः ॥ ७ ॥ यस्य सन्निधौ अहमेवामरगणैस्सह वर्तमानमिन्द्रं च तरसा वेगेन बलेन च विजित्य खाण्डवाख्यं वनमपि याचमानायालये अदां दत्तवानस्मि । अद्भुतानि शिल्पानि स्थले जलप्रत्ययादीनि मायाश्च यस्यां सन्ति सा तथोक्ता मयनाम्ना तक्ष्णा कृता सभा मया लब्धाः यत्सन्निधानविशेषादिति योज्यम् । ते तव अध्वरे यज्ञे राजसूयलक्षणे दिग्भ्य आगतनृपतयः बलिं ते तुभ्यमहरन् ददुरित्यन्वयः ॥ ८ ॥ *Here begins 14th Chapter in K&M श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा भ्रात्रा राज्ञा युधिष्ठिरेण एवं नानाशङ्कास्पदं रूपं स्वकीयं रूपं आलक्ष्येति शेषः । विकल्पितः विकल्पेन पृष्टः कृष्णसखः श्रीकृष्णस्य मित्रं कृष्णः अर्जुनः कृष्णविश्लेषकर्शितः श्रीकृष्णविरहेण पीडितः शोकेन शुष्यद्वदनहत्सरोजः अत एव हतप्रभः तमेव विभुं श्रीकृष्णमनुध्यायन् प्रतिभाषितमुत्तरं वक्तुं नाशक्नोत् समर्थो नाभवत् ॥ १२ ॥ अथार्जुनः कृच्छ्रेण प्रबलप्रयत्नेन शुचः शोकाश्रूणि उदच्छन्त्यश्रूणि नेत्रयोः संस्तभ्य प्रागेव उदुतान्यश्रूणि पाणिना आमृज्य । परोक्षेण श्रीकृष्णेनेति शेषः । समुत्रद्धप्रणयौत्कण्ठकातरः सख्यं मैत्रीं सौहृदं सारथ्यादिषु यद्भगवता कृतं तत्सर्वं च संस्मरन् बाष्पगदया गिरा नृपं राजानं अग्रजं युधिष्ठिरम् इति वक्ष्यमाणप्रकारेणाऽऽह अब्रवीत् ॥ ३४ ॥ हे महाराज ! बन्धुरूपिणा मातुलपुत्ररूपेण हरिणाऽहं वचितः । इतः परं येनेत्यादियच्छन्दानां “तेनाहमद्य मुषितः " ( भाग 1-15-13 ) इति त्रयोदशश्लोकस्थेन तच्छब्देनान्वयः येन हरिणा देवविस्मापनं देवानामप्याश्चर्यकर मे महत्तेजोऽपहृतम् ॥ ५ ॥ उक्थेन प्राणेन रहितः एष पित्रादिः यथा हि मृतकः प्रोच्यते तथा यस्य हरेः क्षणवियोगेन सर्वो हि लोकः अप्रियदर्शनो भवतीति शेषः ॥ ६ ॥ यत्संश्रयात् यस्य भगवतः आश्रयात् स्वयंवरमुखे द्रौपद्याः इति शेषः । स्मरदुर्मदानां द्रुपदगेहमुपागतानां राज्ञां तेजः मया सज्जीकृतेन धनुषा हृतं खलु । मत्स्यः मत्स्ययन्त्रश्च अभिहतः, कृष्णा च द्रौपदी चाधिगता लब्धा ॥ ७ ॥ यत्सन्निधौ यस्य भगवतसन्निधौ कारणभूते सत्यहं तरसा बलेन सामरगणं देवगणसहितं इन्द्रं च विजित्य खाण्डवं वनमग्नये अदां दत्तवानस्मि । अनन्तरं मयकृता अद्भुतशिल्पमाया सभा मया लब्धा । तथा च ते. तव अध्वरे राजसूयाग्ये नृपतयः दिग्भ्यः बलिं उपहारमहरन् आनीय समर्पितवन्तः ॥ ८ ॥ 432 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् यत्तेजसा नृपशिरोऽमिहन्यखार्थे आर्योऽनुजस्तव गंजायुतसत्त्ववीर्यः । तेनाहृताः प्रमथनाथमखाय धूपा यन्मोचितास्तंदनयन् बलिमध्वरे ते || ९ || पन्यास्तवाधिमखकृप्तमहाभिषेकश्लाघिष्ठचारुकवरं कितवैरसभायाम् । [1-15-9 स्पृष्टं विकीर्य पदयोः पतिताशुमुख्यां यतत्त्रियोऽकृत हतेशविमुक्तकेशाः ॥ १० ॥ यो नो जुगोप वन एंत्य दुरन्तकृदुर्वाससोऽरिरंचितादयुताप्रभुग्यः । शाकान्नशिष्टमुपर्युज्य यतस्त्रिलोकीं तृप्ताममंस्त सलिले विनिमङ्गः ।। ११ ।। यत्तेजसाऽथ भगवान् युधि शूलपाणिः विस्मार्पितस्सगिरिजो मैदानिजं मे । अन्येऽपि चाहममुनैव कलेबरेण प्राप्तो महेन्द्रभवने महदासनार्धम् ।। १२ ।। तत्रैव मे विहरतो भुजदण्डयुग्मम् गाण्डीवलक्षणमरातिवधाय देवाः । सेन्द्राः श्रिता यदनुभाविर्तमाजमीढ! तेनाऽहमद्य मुक्तिः पुरुषेण भूना ।। १३ ।। यदान्धवः कुरुबलाब्धिमनन्तपारमेको रथेन तंतरेऽहमतौर्यसत्वम् । प्रत्याहृतं बहुधनं च मया परेषां तेजः पदं मणिमयं च हृतं शिरोभ्यः ।। १४ ।। यो भीष्मकर्णगुरूशल्यचमूचदराजन्यवर्यरथमण्डलमण्डितासु । अप्रेचये मम विभो रथयूथपानामायुर्मनांसि च दृशा संह ओज आर्च्छत् ।। १५ ।। यो म प्रणिहितं गुरुभीष्मकर्ण नप्तृत्रिगर्तशलसैन्धवबाहिकाद्यैः । अखाण्यमौषमहिमानि निरूपितानि नोपस्पृशुर्नृहरिदासमिवासुराणि ।। १६ ।।

1. 2 3 4 5 6 7 8 “K,M omit this verse. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 • 18 19 20 21 22. 23 24 25 26 27. 28. 29 30 31 32

श्रीध० अनन्तरश्लोको विगीत: तथाऽपि व्याख्यायते यदिति । नृपशिरस्सु अह्निर्यस्य तं जरासन्धं तवानुजो भीमः मखार्थमहन् हतवान्। तन्निर्जयं विना राजसूयमखानुपपत्तेः । गजायुतस्येव सत्त्वमुत्साहशक्तिः वीर्य बलं यस्य सः । तं हत्वा प्रमथनाथो महाभैरवः तस्य मखाय ये राजानः तेनाहृताः ते च यद्यस्मान्मोचितास्तत्तस्मात्तेऽध्वरे बलिं पुष्कलधनोपहारादिरूपम् आनीतवन्तः ॥ ९ ॥ 433 32 1-15-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् पत्न्या इति । यैः कितवैः दुश्शासनादिभिः तव पत्न्याः कबरं विकीर्य उन्मुच्य स्पृष्टमाकृष्टं तेषां दुश्शासनादीनां स्त्रियो हतेशा अत एव वैधव्याद्विमुक्तकेशाः ‘अकृत चकार । कथम्भूतं कबरम् ? अधिमखं राजसूयमधिकृत्य कृप्तो रचितो यो महाभिषेकः मन्त्रपूर्वाभिषेकः तेन अभिषेकेण श्लाघिष्ठं श्लाघ्यतमम् चारु रम्यम् । तच्च कबरं केशपाशः धम्मिल्ल इत्यर्थः । यत्स्मरणात् तदानीमेव अस्मत्कृपया प्राप्तस्य श्रीकृष्णस्य नमने पदयोः पतितान्यश्रूणि मुखाद्यस्याः तस्याः पन्याः । पदशब्दसापेक्षस्यापि पतितशब्दस्याश्रुपदेन समासो नित्यसापेक्षत्वात् ॥ १० ॥ ― य इति । शिष्याणाम् अयुतस्याग्रे तत्पङ्गौ भुड़े । यः तस्माद्दुर्वाससो हेतोररिणा दुर्योधनेन रचितं यद्दुरन्तं कृच्छ्रं शापलक्षणं तस्मात् सकाशात् नः अस्मान् वैनमेत्य जुगोप रक्षितवान् । किं कृत्वा ? शाकमेवान्नं शिष्टं तस्मिन्नेव पात्रे अवशिष्टमुपयुज्य जग्ध्वा । यत उपयोगात्सलिले विनिमग्नो मुनीनां सङ्घः त्रिलोकीं तृप्ताममंस्त । एवं हि भारते कथा कदाचिद्दुर्वाससो दुर्योधनेन आतिथ्यं कृतम्। तेन च परितुष्टेन वरं वृणीष्वेत्युक्ते दुर्वाससः शापात् पाण्डवा नश्येयुरिति मनसि निधाय दुर्योधनेनोक्तं युधिष्ठिरः अस्मत्कुलमुख्योऽतः तस्यापि भवने भवता एवमेव शिष्यायुतसहितेनातिथिना भवितव्यं, किन्तु द्रौपदी यथा क्षुधा न सीदेत् तथा तस्यामपि भुक्तवत्यां तदुह गन्तव्यमिति । ततश्च तथैव दुर्वाससि प्राप्ते परमादरेण युधिष्ठिरेण माध्याह्निकं कृत्वा आगम्यतामिति विज्ञापितो मुनिस्समुनिसङ्घः अघमर्षणैस्त्रानाय जले निममज्ज । तत्र चिन्तातुरया द्रौपद्या स्मृतमात्रः श्रीकृष्णोऽङ्कस्थां रुक्मिणीं हित्वा तत्क्षणमेव भक्तवत्सलतया चागतः । तया चौवेदिते वृत्तान्ते भगवतोक्तं हे द्रौपदि ! अहं च बुभुक्षितोऽस्मि प्रथमं मां भोजयेति । तया चातिलज्जितयोक्तम् - स्वामिन्! मद्भोजनपर्यन्तं अक्षयमप्यन्नं सूर्यदत्तस्थास्याम् । मया च सर्वान् सम्भोज्य भुक्तमतो नास्त्यन्नमिति । तथाऽप्यतिनिर्बन्धेन स्थालीमानाय्य तत्कण्ठलग्नं किञ्चिच्छाकान् प्राश्योक्तम् “अनेन विश्वात्मा भगवान् प्रीयताम्। अथ भोक्तुं मुनिसङ्घमाय” इति भीमं प्रहितवान् । भीमेन गत्वोक्तम् — “स्वामिन् ! भोजनार्थमागम्यताम् ! कथं विलम्बः क्रियते । स च तावता अतितृप्तो वृथा पाकभयेन पलायित इति ॥ ११ ॥ 21 22

यदिति । सगिरिजः गिरिजासहितो विस्मापितस्सन् निजं पाशुपतमस्त्रमदात् । अन्येऽपि लोकपालाः निजान्यस्त्राणि दैदुः । अन्यदप्याश्चर्यमाह अमुनेति । महतः इन्द्रस्य आसनार्धम् ॥ १२ ॥ तत्रेति । तत्रैव स्वर्गे क्रीडितः । गाण्डीवं लक्षणं चिह्नं यस्य तत् । अरातयो निवातकवचाः दैत्याः तेषां वैधार्थमाश्रितवन्तः । येनानुभावितं प्रभावयुक्तं कृतम्। हे आजमीढ ! युधिष्ठिर ! तेन मुषितो वञ्चितोऽस्मि । कथम्भूतेन ? भूना निजमहिमावस्थानेन ॥ १३ ॥ यदिति । यदान्धव इत्यादि श्लोकत्रयस्थापि तेन मुषितोऽहमिति पूर्वेणैव सम्बन्धः । श्रीकृष्णबान्धव एक एवाहं कौरवसैन्याब्धिं नास्ति अन्तो गाम्भीर्येण पारं च देशतो यस्य । अथवा अन्तः समाप्तिः पारं समाप्तस्योत्तर तीरं तदुभयरहितं तं तैंतरे तीर्णवानुत्तरगोग्रहणे । अतर्याणि दुस्तराणि सत्त्वानि तिमिङ्गिलादीनि भीष्पादिरूपाणि यस्मिन् । परैः नीतं गोधनं प्रत्याहृतम् । परेषां च शिरोभ्यः सकाशात् तेजास्पदं प्रभावस्यास्पदम् उष्णीषरूपं मणिमयं मैकुटरनरूपं च पुरुधनं बहुधनं तावन्मोहनास्त्रेण मोहयित्वा हृतं यैः कृष्णः बान्धवः सर्वविधबन्धुः यस्य तेन यदान्धवेन मया ॥ १४ ॥ 43430 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-16 य इति । अदना अनल्पा ये राजन्यवर्याः तेषां रथमण्डलैः मण्डितासु भीष्मादीनां चमूषु सारथिरूपेण रथिकस्य ममाचरस्मन् सारथिरूपेण वर्तमानस्सन् हे विभो ! तेषां रथयूथपानाम् आयुरादीनि यो दृशा दृष्टट्यैव आर्च्छत् हृतवान्। मनांसीत्युत्साहादिशक्तिः । सहो मैंनोबलम् । ओजः अस्त्रादिकौशलम् ॥ १५ ॥ यदिति । यस्य दोष्षु भुजेषु मा मां प्रणिहितं स्थापितं गुप्तमित्यर्थः । तैरेव गुर्वादिभिः निरूपितानि प्रयुक्तान्यस्त्राणि न स्पृशन्ति स्म । गुरुः द्रोणः । नप्ता भूरिश्रवाः । त्रिगर्तः त्रिगर्तदेशाधिपतिः सुशर्मा । शलः शल्यः मद्राधिपतिः सैन्धवः सिन्धुदेशाधिपतिः जयद्रथः । बाह्निकः शन्तनोः भ्राता । अमोघो महिमा येषां तथाभूतान्यपि । महितानीति पाठान्तरेऽपि स एवार्थः । प्रतीकाराकरणेऽपि अस्पर्शे दृष्टान्तः । आसुराणि हिरण्यकशिपुप्रेरितानि अस्त्राणि नृहरिदासं प्रह्लादमिवेति ॥ १६ ॥ " … 7 1 H,V विगलितः 2 HV तद्विजयं 3 HV पशुरूपेणानीता यस्मा° 4 A Bomit पुष्कल रूपम् 5 A B omit दुशासनादीनां 6. H,V add च 7. A.,B omit मन्तपूर्वाभिषेक: 8 A, B omit अभिषेकेण 9 H. V अतिशयितश्लाघाविषयोभूतं 10 HV अतिमनोहर 11. A,B omt तस्याः 12 B वने आगत्य 13 A, B omut रक्षितवान् 14 B भुक्त्वा 15 A, B omit भवने 16 B क्षुधया 17 B हे 18. A,B ‘णाय 19 H,V ‘वात्सल्यात् प्राप्तः 20 H, V निवेदिते 21 A लज्जयोक्तं, B लज्जया अहो मदीयमभाग्यं भाग्यं च यत्तस्त्रैलोक्यनाथो यज्ञपुरुषो भगवान् मद्गृहमागतः भोजनं प्रार्थयतीति मनसि विधायोक्तं 22 Badds अश्रुपातं चकार 23 H. V मात्र 24. A, H, Vomit भीमेन गत्वा क्रियते 25 B प्रपलाय्य गत 21 A अदुः 27 B ° कवचादयो 28 H.V युद्धार्थ " 29. H,V ‘णान्वयः । 30 H ततर 31 AB ’ अहे 32 A ‘ती’ 33 H,V तेज:पदं 34 A.B मु’ 35 A Bout पुरुषनं 36. A.B तान्पो 37. H, V नीतं 38. A, Bom यः कृष्णः तेन 39 A. Bomat रथिकस्य 40 A. Bomut सारथिरूपेण… स्सन् 41 A,B शक्ति 42. A, B omt. मनो 43 H,V कायिकबलं शस्त्रादिकशलमित्यर्थः । 44 45 A Bom गुप्तमित्यर्थः 46 HV ‘क’ 47. H,V ‘क’ 48 A, B omit मद्राधिपतिः ¹³ वीर- तवानुजो ममार्योऽग्रजः गजानामयुतस्य सत्त्वं बलं त¹⁴त्तुल्यं वा वीर्यं च यस्य सः भीमः तव मखार्थं यज्ञार्थं यस्य भगवतः संश्रयाद्धेतोः नृपस्य जरासन्धस्य शिरोऽङ्घ्रिमिति प्राण्यङ्गत्वात् समाहारद्वन्द्वैक्ये¹⁵न शिरोऽङ्घ्री¹⁶ चाहनत् । तेन नृपेणाहृताः नृपाः ततो विमोचितास्सन्तो यत्प्रमथनाथस्य रुद्रस्य भैरवस्य वा मखाय मखार्थं संभृतं धनं ¹⁷तवाध्वरे बलिं करमनयन्नानीतवन्तः । नृपाणां शिरस्सु अङ्घ्रिर्यस्य तं जरासन्धमिति वा ॥ ९ ॥

पत्न्या इति । तव पत्न्याः द्रौपद्याः अधिमखं राजसूयाख्ये य¹⁸ज्ञे । विभक्त्यर्थे अव्ययीभावः । क्लृप्तः कारितो यः महाभिषेकः तेन श्लाघिष्ठमत्यन्तश्लाघ्यम् चारु सुन्दरं कबरं धम्मिल्लं विकीर्य विक्षिप्य यैः दुश्शासनादिभिः स्पृष्टं तेषां स्त्रियः स्त्रीः हताः मृताः ईशाः पतयः यासां ताश्च विमुक्ताः केशाः यासां ताश्च तथाभूताः । यः अकृत कृतवान् स तवानुजो नृपशिरोऽङ्घ्रिमहन्निति पूर्वेणान्वयः । कथम्भूतायाः पत्न्याः ? पदयोर्दुश्शासनस्य भगवतो वा स्वस्य वा पदयोः प¹⁹तितान्यश्रूणि मुखाद्यस्याश्च तथाभूतायाः ॥ १० ॥

यो न इति । यः अयुताग्रभुक् अयुतेन विप्राणामयुतेन सह अग्रे भुङ्क्ते इति तथा; अयुतस्याग्रे वा । तस्मादरिणा दुर्योधनेन विहितात् प्रेषितात् दुर्वाससः हेतोरागतात् दुरन्तकृच्छ्रात् अपारसङ्कटाद्यो भगवान् नः अस्मान् शाकात्मकान्नावशि²⁰ष्टमवलेपमुपयुज्य भुक्त्वा जुगोप । यतः शाकावशिष्टमुपभुक्तवतो भगवतो हेतोः सलिले विनिमग्नः सङ्घः भूतसङ्घरूपो देहो यस्य स दुर्वासाः त्रिलोकीमपि²¹ तृप्ताममंस्त अमन्यत । तेन भगवता मुषितोऽस्मीत्यन्वयः । एषा चा²²न्यत्र कथा सूच्यते “दुर्वासा मुनिवर्योऽथ दुर्योधनगृहं गतः । तं राजा पूजयामास, सार्घ्यपाद्यासनादिभिः ॥ निमन्त्रयामास स तं भोजनाय नराधिपः । तं बाढमिति चामन्त्र्य कृत्वा नित्यादिकाः क्रियाः ॥ बुभुजेऽन्नं बहुगुणं ब्राह्मणैस्सह धर्मवित् । अब्रवीच्च स राजानं भुक्त्वा तुष्टमना मुनिः ॥ वरं वरय भद्रं ते वरदोऽस्मि नराधिप! याचयाम्यद्य किमहं वरमेतं मुनीश्वरम् ॥ इति चिन्तां समापन्नो राजा दुर्योधनस्तदा । मुहूर्तं चिन्तयित्वाऽथ प्रतिपेदे मनोगतम् ॥ वनवासं गता ये तु पाण्डवाश्शंसितव्रताः । तेषामस्य मुनेश्शा²³पं जनयेयं लवान्नृपः । मद्गृहे भुक्तवा²⁴न् सर्वं यदा वाञ्छति भोजनम् । तन्न दातुं शक्नुवन्ति ते वने क्लेशभागिनः । तदा कोपपरीतात्मा शापं दास्यत्यसंशय²⁵म् । इत्येवं दुरभिप्रायो वरं वव्रे सुदारुणम् । वने मे भ्रातरस्सन्ति पाण्डवा दुःखभागिनः । भोक्तव्यं त²⁶द्गृहं गत्वा मद्गृहे भुक्तवान् यथा । तथेति मुनिरुक्त्वा तं गत्वाऽयाचत भोजनम् । अयुतब्राह्मणाग्रे मां भोजयाऽऽशु युधिष्ठिर! श्रुत्वैतद्वचनं राजा हृदि सञ्जातवेपथुः । भुक्तमस्माभिरधुना शिष्टमन्नं न विद्यते । तथा न ब्राह्मणास्सन्ति सामग्री च कदाचन । यद्यहं न ददाम्यत्रं शापं दास्यति कोपतः²⁷ । तथाऽप्येनं निमन्त्र्यैवमुपायं मृगयेऽधुना । इत्येवं मनसा ध्या²⁸यन् राजा मुनिमथाब्रवीत् । भगवन्नित्यकर्मादि कृत्वा स्नानादि कर्म च । शीघ्रमागमनं कार्य सिद्धं सर्वं तथा मम । तत ओमित्यनुज्ञाय गत्वा चाऽऽशु विवेश ह । तत्राघमर्षणं कुर्वन् दध्यौ तद्ब्रह्म निष्कलम् । एतस्मिन्नेव काले तु भगवान् यदुनन्दनः आजगाम कुरुश्रेष्ठ सन्निधौ क्लेशनाशनः । विषण्णवदनान् दृष्ट्वा पाण्डवान् मधुसूदनः । उवाच राजन्! किं दीर्घं ध्यायसे क्लेशभागिव । सो²⁹ऽसौ न्यवेदयत्सर्वं मुनेरागमनादिकम् । श्रुत्वैतत् भगवान् कृ³⁰ष्णो दुर्योधनविचेष्टितम् । श्रुत्वोवाचावशिष्टं तदन्नं किं किञ्चिदस्ति वै³¹ । शाकमात्रावशिष्टो मे पाक इत्यब्रवीन्नृपः । उवाच भगवान् शिष्टं पाकमानीयतामिति । आनीतं भक्षयामास राज्ञो दुःखोपशान्तये । दुर्वासास्तु मुनिर्मेने तृप्तं स्थावरजङ्गमम् ॥” इत्यादिका कथा वर्तते ॥ ११ ॥

यत्तेजसेति । यस्य भगवतः तेजसा मया हितेन हेतुना सः³² भगवान् शूलपाणिः शम्भुः किरातरूपो युद्धे विस्मापितः मयेति शेषः । विस्मयं प्रापितः । स च गिरिशो रुद्रः मे मह्यमस्त्रं पाशुपताख्यं ददौ । तथाऽप्यन्ये च शक्त्यादयो विस्मापिता इत्यर्थः । तथाऽहममुनैवाधुना तेजोहीनकलेबरेणैव महेन्द्रस्य भवने महदासनस्यार्धं प्राप्तः । इन्द्रासनस्यार्धं अधिष्ठितवानस्मीत्यर्थः । महदिति पृथक्पदम् । अन्यथा ‘आन्महत’ (अष्टा. 6-3-46) इत्यात्वापत्तिः । आर्षत्वात्, तदभावे महत्यासने इत्यप्यन्वेतुं शक्यम् ॥ १२ ॥

तत्रैव महेन्द्रभवने विहरतो मम गाण्डीवलक्षणं गाण्डीवेन सह लक्ष्यते इति तथा येन भगवता अनुभावितं प्रभावं प्रतिनीतं भुजदण्डयोर्युग्मं सेन्द्रा देवा अरातिवधाय कालकेयनिवातकवचाद्यसुरवधार्थं श्रिताः सहायत्वेन आश्रिताः हे! आजमीढ! तेन भूम्ना अपरिमितानन्दरूपेण परमपुरुषेण श्रीकृष्णेनाहं मुषितोऽस्मि, वञ्चितोऽस्मि । मां विहाय स्वलोकं जगामेत्यर्थः ॥ १३ ॥

यद्बान्धव इति यच्छब्दानां अध्याहृततच्छब्दवता लुठन्ति हृदयं मम माधवस्य इत्यनेन अन्वयः । यो भगवान् बान्धवः यस्य सः । अहमेक ए³³वावार्य दुस्तरं सत्त्वं बलं यस्य तमनन्तपारं निरवधिकं कुरूणां बलरूपमब्धिं रथेन साधनेन ततरे तीर्णवानस्मि । आर्षत्वात् – ‘तृफलभजत्रपश्च’ (अष्टा. 6-4-122) इति एत्वाभ्यासलोपाभावः, आत्मनेपदञ्च । तथा यद्बान्धवेन मया परेषां शत्रूणां बहुधनं प्रत्याहृतं, तथा तेषां शिरोभ्यः तेजःपदं तेजसः पदं आश्रयं मणिमयं मण्यात्मकं च धनं प्रत्याहृतम् ॥ १४ ॥

य इति । हे विभो! अदभ्राणाम् अनल्पवीर्याणां बहूनां राजन्यश्रेष्ठानां रथजालैः मण्डितासु भीष्मादीनां सेनासु यो भगवान् ममाग्रेचरः अवस्थितः दृशा दृष्टिमात्रेण रथयूंथपानामोजसा सह आयुर्मनांसि च आर्च्छत् हृतवान् । तेनाहं मुषितोऽस्मीति सम्बन्धः ॥ १५ ॥

यद्दोष्ण्विति । यस्य भगवतः दोष्षु बाहुषु प्रणिहितं प्रणिधापितं, त्वयेति शेषः । त्वया यद्भुजैकशरणत्वेन कृतं तं मामित्यर्थः । गुरुः द्रोणः तत्प्रभृतिभिः निरूपितानि प्रयुक्तानि अप्रतिहतमहिमानि अस्त्राणि नोपास्पृशन् । यथा आसुराण्यसुरेण कशिपुना कारितान्यस्रघातादीनि नृसिंहदासं प्रह्लादं नास्पृशंस्तद्वत् ॥ १६ ॥

4 2. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 विज० गदाख्यमायुधं च सत्त्वं च हृदयसारश्च वीर्यं वोरभावश्च सत्त्वं मानसबलं च वीर्य कायबलं च वा यस्य स गदायुधसत्त्ववीर्यः । तवानुजो मम ज्येष्ठो भीमसेनो नृपशिरस्सु अःि यस्य स तथोक्तः तं जरासन्धं यत्सन्निधावहन् हतवानित्यन्वयः । किमर्थम् ? मखार्थे राजसूययज्ञमुद्दिश्य जरासन्धेन तेन प्रमथनाथमखाय रुद्रमुद्दिश्य पुरुषमेधाख्ययज्ञायाहृता गृहीता येन कृष्णेन मोचिताः जरासन्धवधेनेति शेषः । भूयस्ते तव अध्वरे बलिं भ्युदनयन् अभिगम्य आनीतवन्तः इत्यन्वयः । “वष्टिभागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः” (सि. कौ. ‘अव्ययादाप्सुपः " 2-4-82) इत्यत्र " अभेरप्युपसङ्खुधानं कर्तव्यम् " ॥ ९ ॥ कुरुसभायां तव पल्या द्रौपद्या अपि राजसूयनानि मखे कुप्तेन कृतेन महाभिषेकेण श्लाघिष्ठं अतिशयेन श्लाध्यतमं अत एव चारु रुचिरं कबरं केशबन्धनं यैरक्षकितवैः दुश्शासनादिभिः स्पृष्टं यत्तत्कबरं विकीर्य यत्पदयोः पतितायाः अश्रुमुख्याः अश्रुप्रधानो यः सः तत्पदयोः पतितत्वादेव तत्स्त्रियः तेषां कितवानां स्त्रियो भार्याः विमुक्तकेश्यः भीमाविद्धगदाभग्नोरुदण्डान् स्वपतीनालिङ्गय रुदती : विकीर्णकेशपाशा न्यकृत नितराम् अकार्षीदित्येकान्वयः । अनुशब्दः उभयलिङ्गेऽप्यस्ति धनुश्शब्दवत् ॥ १० ॥ । यस्य तेजसा युधि वराहनिमित्तयुद्धे विस्मापितो विस्मयं गमितः शूलं पाणौ यस्य सः शूलपाणिः स गिरिश: निजमस्त्रं पाशुपताख्यं मे महामदादित्यन्वयः । अन्ये लोकपाला अपि स्वं स्वमस्त्रं ददुरिति शेषः । अपि चार्जुनोऽहम् अमुनैव कलेवरेण मान्येन महेन्द्रभवने अमरावत्यां महतो देवेन्द्रस्यासनार्थं प्राप्त अथान्यच्च श्रीकृष्णमाहात्म्यं वक्ष्यामि विशेषत इत्यथशब्दार्थः ॥ ११, १२ ॥ 437 इत्येकान्वयः । 1-15-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् येन कृष्णेनानुभावितं प्रवृद्धबलवत्कृतं गाण्डीवज्याऽऽघातलाञ्छन भुजदण्डयुग्मं श्रिताः ‘इन्द्रेण सह वर्तमाना देवाः अरातिवधाय निवातकवचनाम्रां शत्रूणां हननाय कस्य भुजदण्डयुग्मं तत्र महेन्द्रभवन एव विहरतः क्रीडमानस्य मे मम ॥ १३ ॥ येषां बान्धवोऽहं कुरुभिः विराटगोग्रहणे अनन्तपारमदृश्यतीरान्तरं अनन्तोऽपरिच्छिन्नः पारः पूर्तिर्यस्य स तथा तं कुरुसेनासमुद्रं रथेन तरसा वेगेनातरम् तीर्णवानस्मीत्यन्वयः । कथम्भूतः ? एकोऽसहायः आर्यसत्त्वः पूज्यबलः कि यदान्धवेन मया विराटपुरे गोधनञ्च प्रत्याहृतं पुनरानीतम्। तथा परेषां शत्रुभूतानां भीष्मादीनां शिरोभ्यः मणिमयं घनमुष्णीषलक्षणं न केवलं हृतम्, किन्तु परं केवलं तेजः अभिमानलक्षणं सामर्थ्यमेव अपहृतमित्यन्वयः || १४ || राजन्यवर्याणां श्रेष्ठानां रथानां मण्डलैः समूहैः मण्डितासु अलङ्कृतासु, भीष्मश्च कर्णश्च गुरुश्च शल्यश्च ते तथोक्ताः तेषां सेनापतीनां चमूषु सेनासु मध्ये मम यो रथः तस्मिन् रथे यः अग्रेचरः सारथित्वात् पुरोभागवर्ती तेषामेव रथयूथपानां भीष्मादीनाम् आयुर्मनांसि च सहसा शीघ्रं दृशा दर्शनेन आर्च्छत्, अपाहरदित्येकान्वयः । चशब्दः एवार्थे । यदा आर्च्छत् तद्दृशैव न आयुधादिना । समुच्चये वा ॥ १५ ॥ गुरुभीष्पादिभिः निरूपितानि प्रयुक्तानि अमेयमहिमानि अचिन्त्यसामर्थ्यान्यस्त्राणि यस्य दोष्षु भुजेषु प्रणिहितं निक्षिप्तं मां नोपस्पृशुः न तापं चक्रुरित्यन्वयः । ‘स्पृश उपतापे’ इति धातुः । कानि कमिव आसुराणि हिरण्यकशिपुप्रेरितानि असुरप्रयुक्तानि नृहरिदासं प्रह्लादं यथा न व्यथयन्ति तथेति ।। १६ ।। 1 KM add के रा० कृ० यत्तेजसा यस्य हरेः तेजसा हेतुना गजायुतसत्त्ववीर्यः गजानामयुतस्य सहस्त्रदशकस्य सत्त्वं वीर्यं यस्य सः तवानुजः आर्यः मम पूज्यो भीमः नृपशिरोऽद्धिं राजमस्तकन्यस्तपादं महाबलपराक्रमं जरासन्धं मखार्थं तव राजसूययागार्थम् अहन् अवधीत् । तं जरासन्धं हत्वा तेन प्रमथनाथमखाय आहृताः बलादानीताः भूपाः राजानः यत् यस्माद्विमोचिताः तत् तस्मात् कारणात् ते तवाध्वरे बलिम् अध्वरसाधनभूतं द्रव्यम् अनयन् समर्पितवन्तः ॥ ९ ॥ पदयोः स्वसंस्मरणात् तदैव प्राप्तस्य श्रीकृष्णस्य चरणयोः पतिताश्रुमुख्याः पतितान्यश्रूणि मुखे यस्याः तस्यास्तव पत्न्याः द्रौपद्याः अघिमखकुप्तमहाभिषेकश्लाघिष्ठचारुकबरं सभायां कुरुसभायां विकीर्य आकृष्य यैः कितवैः दुश्शासनादिभिः धूर्तैः स्पृष्टं आकृष्टमभूत् तस्त्रियः तेषां कितवानां स्त्रियः स्त्रीः हतेशविमुक्तकेशाः हतः ईशः नाथः यासां ताः विधवाः अत एव विमुक्तकेशाः यो भगवान् अकृत कृतवान्। लोकदृष्ट्या यद्यपि दुश्शासनादयो भीमादिभिर्निहताः तथाऽपि - “मयैवैते निहताः पूर्वमेव । निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् !” (भ.गी. 11-33) इति भगवदुक्तेः तस्मिन्नेव हन्तृत्वव्यपदेशः ॥ १० ॥ T यः अयुताप्रभुक् अयुतस्य शिष्याणामयुतस्याप्रे तत्पड़ौ भुनक्ति तस्माद्दुर्वाससः कारणात् अरिरचितात् अरिणा दुर्योधनेन रचितात् दुरन्तकृच्छ्रात् शापरूयात् अपारसङ्कटात् यो भगवान् वनमेत्य आगत्य शाकान्नशिष्टमुपयुज्य 438 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-17 नोऽस्मान् जुगोप, रक्षितवान् । यतः शाकान्नभोजनात् सलिले स्नानार्थं जले विनिमप्रसङ्घः विनिमनः मुनीनां सङ्घः त्रिलोकीं तृप्ताममंस्त अमन्यत । तच्छाकान्नशिष्टं उपयुज्येतिपूर्वेणान्वयः ॥ ११ ॥ अथ यत्तेजसा यस्य हरेस्तेजसा हेतुना सगिरिज: पार्वतीसहितः भगवान् शूलपाणिशिशवः युधि युद्धे विस्मापितो मया विस्मयं प्रापितरसन्निजमस्त्रं पाशुपताख्यं मे महामदात् दत्तवान् । तथाऽन्येऽपीन्द्रादयो लोकपालाः इत्यर्थः । निजान्यस्त्राणि दत्तवन्तः । किञ्चाहममुनैव कलेबरेण मनुष्यशरीरेण महेन्द्रभवने महदासनार्थं महतः इन्द्रस्य यदासनं तदर्थं प्रापमिति शेषः ॥ १२ ॥ हे आजमीढ ! युधिष्ठिर! तत्रैव महेन्द्रभवने एव विहरतो मे मम यदनुभावितं येन भगवता सप्रभावं कृतं गाण्डीवलक्षणं भुजदण्डयुग्मं सेन्द्राः इन्द्रसहिताः देवाः अरातिवधाय अरातीनां शत्रूणां कालकेयादिदैत्यानां वधाय श्रिताः सहायत्वेनाश्रिताः तेन भूम्ना परिपूर्णतमेन पुरुषेण श्रीकृष्णेनाहं अद्य मुषितो वञ्चितोऽस्मि ॥ १३ ॥ यदान्धवः यः भगवान् बान्धवस्सहायभूतः यस्य सोऽहमेकः अनन्तपारमतार्थसत्त्वं दुस्तर भीष्मादितिमिङ्गिलम- ख्यजलजन्तुसहितं कुरुबलाब्धिं रथेन ततरे तीर्णवान्। किञ्च मया बहुधनं परैनीतं गोधनं प्रत्याहृतं प्रत्यानीतम्, अपि च परेषां शत्रूणां शिरोभ्यः सकाशात्तेजःपदं प्रभावव्यञ्जकं मणिमयं धनं च हृतमानीतं " यदान्धव” इत्यादीनां त्रयाणां श्लोकानां " तेनाहमद्य मुषितः पुरुषेण भूना” (भाग 1-15-13 ) इति पूर्वेणैवान्वयः ॥ १४ ॥ हे विभो ! युधिष्ठिर ! अदराजन्यवर्यरथमण्डलमण्डितासु भीष्मकर्णगुरुशल्यचमूषु यो भगवान् ममाग्रेचरः सारथिरूपेण मम पुरतः स्थितस्सन् दृशा दृष्टिमात्रेण रथयूथपानां रथयूथपालकानाम् आयुर्मनांसि सहः बलं ओजः अस्त्रशस्त्रादिकौशलं च आर्च्छत् अहरत् ॥ १५ ॥ यद्दोष्षु यस्य भगवतः दोषषु प्रणिहितं स्थापितं भगवता कृपया रक्षितमित्यर्थः । मा मां गुरुभीष्मकर्णद्रौणित्रिगर्तशलसैन्धवबाह्निकाद्यैः निरूपितानि प्रयुक्तानि अमोघमहिमान्यस्त्राणि नृहरिदासं प्रह्लादं आसुराणीव हिरण्यकशिपुप्रयुक्तानि अस्त्राणीव नोपस्पृशुः न स्पृष्टवन्तः तेन पुरुषेण अहमद्य मुषितोऽस्मीति पूर्वेणान्वयः ॥ १६ ॥

• यन्मे नृपेन्द्र ! तदतर्क्यविहार ईशो यो लब्धरूपमवदद्रणमूर्ध्नि दर्शी । यन्माययाऽऽवृत्तदृशो न विदुः परं तम् सूत्रादयोऽहमहमस्मि ममेति भव्याः || सौत्ये वृतः कुमतिनाऽऽत्मद ईश्वरो मे यत्पादपद्ममभवाय भजन्ति भव्याः । मां श्रान्तवाहमरयो रथिनो भुविष्ठं न प्राहरन् यदनुभावनिरस्तचित्ताः ॥ १७ ॥ नर्माण्युदाररुचिरस्मितशोभितानि हे! पार्थ! हेऽर्जुन! सखे! कुरुनन्दनेति । सञ्जल्पितानि नरदेव ! हृदि स्पृशानि स्मर्तुर्लुठन्ति हृदयं मम माधवस्य ॥ १८ ॥ शय्यासनादनविकत्थनभोजनादिष्वैक्याद्वयस्य ऋतवानिति विप्रलब्धः । सख्युरसखेव पितृवत्तनयस्य सर्व सेहे महान्महितया कुमतेरघं मे ॥ १९ ॥ 4391-15-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सोsहं नृपेन्द्र ! रहितः पुरुषोत्तमेन संख्या प्रियेण सुहृदा हृदयेन शून्यः । अध्वन्युरुक्रमपरिग्रहमङ्ग ! रक्षन् गोपैरसद्धिरबलेव विनिर्जितोऽस्मि ॥ २० ॥ तद्वै धनुस्त इषवः स रथो हयास्ते सोऽहं रथी नृपतयो यत नमन्ति । सर्व क्षणेन तदभूदसदीशरिक्तं भस्मन् हुतं कुहकराद्धमिवोप्तमूष्यांम् ॥ २१ ॥ राजंस्त्वयाऽभिपृष्टानां सुहृदां नः सुहृत्पुरे । विप्रशापविमूढानां निघ्नतां मुष्टिभिर्मिथः ।। २२ । वारुणीं मदिरां पीत्वा मदोन्मथितचेतसाम् । अजानतामिवान्योऽन्यं चतुःपञ्चावशेषिताः || २३ ॥ प्रायेणैतद्भगवत ईश्वरस्य विचेष्टितम् । मिथो निन्ति भूतानि भावयन्ति च यन्मिथः ॥ २४ ॥ *The additional verse is found in K & M The commentary of Sn Vijayadhvaja is at its proper place. 1 2 3 4. 5 6 7 8 9 10. 11 श्रीध० स्वापराधमनुस्मरन् सन्तप्यमान आह कुमतित्वमेवाऽऽह

सौत्य इति । सौत्ये सारथ्ये कुमतिना में मया स वृतः आत्मद इत्यादिना । आत्मदः ज्ञानप्रदः । अभवाय मोक्षाय । भव्याः श्रेष्ठाः । श्रान्ता वाहा अश्वा यस्य तं माम् । जयद्रथवधे हि जलपानं विना अश्वाः श्रान्ताः ततो रथादवतीर्य भुविष्ठमपि बाणैः भुवं भित्त्वा मया जलं सम्पादितम्। तदा यस्यानुभावेन निरस्तचित्ता अरयो मां न प्रहृतवन्तः स सौत्ये वृत इति कुमतित्वम् ॥ १७ ॥ नर्माण इति । हे नरदेव ! उदारं गम्भीरं रुचिरं च यत् स्थितं तेन शोभितानि नर्माणि परिहासवाक्यानि तथा कार्यप्रस्तावेषु हे पार्थेत्यादीनि मधुराक्षराणि सञ्जल्पितानि च हृदि स्पृशानि मनोज्ञानि च माधवस्य यान्येतानि तानीदानीं स्मर्तुर्मम हृदयं लुठन्ति, लोठयन्ति, क्षोभयन्ति। णिजभाव आर्षः ॥ १८ ॥ शय्येति । विकत्थनं स्वगुणश्लाघनं विरुद्धसम्भाषणं वा । शय्यादिष्वैक्यात् अव्यतिरेकाद्धेतोः ऐक्यं मानसिक व्यापाराभेदः कदाचित् व्यभिचारं दृष्ट्टा हे वयस्य ! ऋतवान् सत्ययुक्तस्त्वमिति वक्रोक्त्या विप्रलब्धः तिरस्कृतोऽपि । ऋभुमानिति पाठे क्रभवो देवाः सेवकारसन्ति यस्य सः । असौ महानपि मया वयस्य इति मत्वा विप्रलब्धः तिरस्कृत इत्यर्थः । ऋतमानिति पाठे वत्वाभाव आर्षः । मेघमपराधं सेहे असहत, महामहितया महत्त्वेन ऐकपद्ये अतिमहत्त्वेनेत्यर्थः । सख्युरघं सखेव, तनयस्याषं पितेव ॥ १९ ॥ त्वया शङ्कितं पराजयं चापि प्राप्तोऽहमित्याह स इति । तेन सख्या रहितोऽतो हृदयेन शून्यः । अङ्ग! हे राजन्! उरुक्रमस्य परिग्रहं षोडशसहस्रस्त्रीलक्षणं रक्षन् असद्भिः नीचैः | अबला योषेव || २० ॥ • 440 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-24 श्रीकृष्णवियोग एवात्र हेतुः नान्य इत्याह- तदिति । यतो येभ्यो हेतुभ्यः नृपतय आंमनन्ति । ईशेन रिक्तं शून्यम् असत्कार्याक्षमं सर्वमपि क्षणेन श्रीकृष्णवियोगाव्यवहितक्षण एव सन्मन्त्रविधानैरपि भस्मन्निति लुप्तसप्तमीकं पदम्। भस्मनि हुतं वा अतिप्रीतादपि कुहकान्मायाविनः सकाशाद्राद्धं लब्धमिव अथवा कुहके वञ्चके असत्पात्रे राद्धं दत्तमिव सम्यकर्षणादप्यूष्यां ऊपरभूमौ उप्तं प्रकीर्ण बीजमिव ॥ २१ ॥ राजन्निति । सुहृत्पुरे त्वयाऽभिपृष्टानां नः सुहृदां मध्ये चत्वारः पञ्च वा अवशेषिताः । तत्र हेतुः विप्रशापेत्यादि । वारुणीम् अत्रमयीम् । अजानतामिवाऽन्योऽन्यम् अंजानतामिव स्वपितृपुत्रभ्रातृप्रभृतीन् कदाऽप्यजानतामिव एरकामुष्टिभिः निम्नताम् अवशेषिता इत्यनेनेोक्तः ॥ २२, २३ ॥ अवशेषिता इत्यनेनेोक्तं हेतुकर्तारमाह त्रिभिः Q प्रायेणेति । भावयन्ति पालयन्ति ।। २४ ।।

1. A, B “नादि । श° 2. HV " मु° 3 A महितया महत्त्वेन ऐकपद्ये अति स महितया महत्त्वेन महामहितया इतिपाठे एकपदे 5 A.B आनमन्ति 6 HV add भस्माहुति 7 A.B लब्धं यथाऽसत् सम्यकर्षणादिनाऽपि ऊपरभूमावुप्तं बीजमिष 8. H. V *दिना 9 AB omt अजानतां तामिव 10 A, B omit अव नोक्तः ॥ अति° 4 H. V ³³ वीर- सौत्य इति । यस्य भगवतः पादपद्मं भव्याः साधवोऽभवाय मुक्तये भजन्ति । य आत्मद आत्मपर्यन्तवदान्यः “य आत्मदो बलदायक”, “एको बहूनां यो विदधाति कामान्” (श्वेता. उ. 6 -13) इति श्रुतेः । ईश्वर: सर्वनियन्ता कुबुद्धिना मे मया सौत्ये सारथ्ये निमित्ते वृतः श्रान्तैः वाह्रैस्सहितम् अत एव भुविष्ठमपि मां यस्य भगवतः प्रभावेण निरस्तं विमोहितं चित्तं येषां ते नृपा न प्राहरन् न प्रहृतवन्तः ॥ १७ ॥

नर्माणीति । हे नरदेव! तस्य माधवस्य श्रीकृष्णस्य उदारेण रुचिरेण सुन्दरेण च स्मितेन शोभितानि नर्माणि परिहासवाक्यानि हे पार्थेत्यादिरूपाणि सम्बोधनात्मकानि जल्पितानि च स्मरतो मम हृदयं लुठन्ति छिन्दन्ति ॥ १८ ॥

शय्येति । शय्यादिव्यापारेषु ऐक्यं साधारण्यं साम्यमिति यावत् तेन न विद्यते द्वयं द्वैविध्यम् । अन्यतरस्य व्यापारान्तरं यस्य तस्य कुमतेर्मे मम सख्युरधं सखेव तनयस्याधं पितृवत् पितेवे³⁴त्युक्तप्रकारेण विप्रलब्धोऽधिक्षिप्तः । ऋभुमान् ऋभवो देवाः तद्वान् धनवानितिवत् देवानां स्वामीत्यर्थः । महामहितया महामहिमत्वात् महान् महितयेति पाठे महिता माहात्म्यं तेन महान् सर्वमघमपराधं सेहे सोढवान् । ऋतवानिति पाठे ऋतं सत्यं वाचिकं काकुगर्भं विवक्षितं त³⁵त् त्वं सत्यवादी किलेत्येवमादिरूपेण विप्रलब्धोऽपीत्यर्थः ॥ १९ ॥

सोऽहमिति । स ऐक्याद्वयोऽहं हे नृपेन्द्र! सख्या मित्रेण प्रियेण निरतिशयप्रीतिविषयेण हृदयते गच्छतीति हृदयः अय गताविति धातुः । हृदयङ्गमेन सुहृदा हितैषिणा पुरुषोत्तमेन शून्यो रहितः अङ्ग! हे राजन्! अध्वनि उरुक्रमस्य श्रीकृष्णस्य परिग्रहं कलत्रमण्डलं रक्षन् गोपैरप्यसद्धिः दुर्जनैरबलेव योषिदिव निर्जितोऽस्मीति ॥ २० ॥

तदिति । ये भगवता सह अवस्थानदशायां धनुरादयः त एव अधुनाऽपि रथी चाहं स एवाधुनाऽपि यतो येभ्यो धनुरादिभ्यो नृपतय आमनन्ति बलिष्ठं रथिनं मां मन्यन्त इत्यर्थः । यद्यप्येवं तथाऽपि तत्सर्वं धनुरादिकमीशरिक्तं श्रीकृष्णरहितं सत् क्षणेन असत् असत्प्रायमभूत् । यथा भस्मनि हुतं यथा च कुहकराद्धं दोषवद्विप्रस्य राद्धं राधनं दानादिसत्कारः यथा च ऊषे ऊषरभूमौ उप्तं बीजं तद्वत् ॥ २१ ॥

हे राजन्! सुहृत्पुरे द्वारकायां त्वयाऽभिपृष्टानां नोऽस्माकं सुहृदां मध्ये चतुःपञ्चावशेषिताः, चत्वारः पञ्च वाऽवशिष्टाः । अन्ये तु सर्वेऽपि नष्टा इत्यर्थः । तत्र हेतुं वदन् विशिनष्टि । विप्राणां ऋषीणां शापेन विमोहितचित्तानाम् ॥ २२ ॥

वारुणीं मदिरां सुरां पीत्वा, तेन उन्मथितं विभ्रान्तं चेतो येषाम्, अत एवान्योऽन्यं अजानतामिव मिथो मुष्टिभिर्निघ्नताम् ॥ २३ ॥

तन्मिथो निहननमपि प्रायशः ईश्वरस्य कृष्णस्य विचेष्टितम् एतत्सङ्कल्पमूलकमेवेति भावः । तदेव सदृष्टान्तमाह - यत् यथा यत्सङ्कल्पान्मिथो भूतानि भावयन्ति वर्धयामासुः तथा तत्सङ्कल्पादेव मिथो निघ्नन्ति विनिर्जघ्नुः ॥ २४ ॥

विज० * हे नरेन्द्र ! दर्शी सर्वज्ञो य ईशो रणमूर्ध्नि अलब्धरूपं केनाप्यज्ञातपूर्वरूपं मे अवदत् । सूत्रादयः मुख्यप्राणमुखाः देवाः तं न विदुरिति यत् यस्मात् तत् तस्मात् ईशो अतर्क्यविहारः अचिन्त्य क्रीड इत्यन्वयः । लब्धरूपमानन्दरूपमिति वा । कथम्भूताः सूत्रादयः ? यस्य मायया मोहकशक्त्या आवृतदृशः पिहितनेत्राः नष्टज्ञाना इति यावत् । कथमावृतदृश इति तत्राऽऽह - अहमहमिति । भव्याः ज्ञातुं योग्यतावन्तः सकलमङ्गलरूपा इति वा ॥ भव्या मुमुक्षवो यत्पादपद्यमभवाय भजन्ति, यस्य श्रीकृष्णस्यानुभावेन महिना निरस्तं मुग्धं चित्तं येषां ते तथोक्ता अरयः कर्णादयो मां न प्राहरन्त्रायुध्यन् । कथम्भूताः रथिनः ? रथादियुद्धसाधनोपेताः किविशिष्टं माम् ? भुविष्टं भूमौ स्थितं सम्यक् श्रान्ताः वाहा अश्वा यस्य सः तथोक्तः तं श्रान्तानां वाहानां जलपानाय रथादवरुह्य युद्धसाधनमन्तरेण भूमितले स्थितमित्यर्थः । सोऽयमीश्वरः कुमतिना मया मे मत्सम्बन्धिनि सौत्ये सारथ्यकर्मणि वृतः । किविशिष्टः ? आत्मानं ददातीत्यात्मदः “य आत्मदा बलदा” (तैत्ति. सं. 4-1-8 ) इति श्रुतेः । अद्य तेन भूना पुरुषेण मुषितोऽस्मीति परमोऽन्वयः ॥ १७ ॥ हे नरदेव ! माधवस्य हृदिस्पृशानि मनोहराणि हे पार्थ! अर्जुनेत्यादीनि गोड्यां सञ्जल्पितानि नर्माणि परिहासलक्षणानि स्मर्तुर्मम हृदयं लुठन्ति परिवर्तन्ते, हृदयात् न निर्गच्छन्ति । कथम्भूतानि ? उदारं गम्भीरं रुचिरं यत्स्मितं तेन शोभनानि मङ्गलानि ॥ १८ ॥ ममायं कृष्णो वयस्यः अहमेतादृशेन कृष्णेन समानवयस्कत्वात् ऋभुमान् सदैव इति भावेन परमेष्टदेवेन श्रीकृष्णेन शय्यादिषु ऐक्यात् तेन वञ्चितः तादृशबुद्धेः तदधीनत्वात् परदेवतया शय्याद्यैक्यमपराधो हि यस्मात् तस्माद्वञ्चितोऽस्मि । शय्या शयनम् विकत्थनं गालीवचनं स्तवनं वा । तथाऽपि स कृष्णो महतो महत्त्वेन 442 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-24 सख्युरमपराधं सखेव पुत्रस्याषं पितेव कुत्सितबुद्धेऽयं मया विप्रलब्धोऽपि संचितोऽपि महामहितया कुमतेर्मेऽयं सेह इति वा । शय्यादिषु ऋभुमान् महात्मा मया विप्रलब्धस्तिरस्कृतः किमिति, वयस्यः सखेत्यैव्यव्यवहारात् तथाऽपि महामाहात्म्येन ममापराधं सेह इति वा ॥ १९ ॥ । शून्योऽस्मीति विकल्पं पुनः स्पष्टं परिहरतीत्याह– सोऽहमिति । हे नृपेन्द्र सख्या जन्मप्रभृति- सहवर्तमानेन प्रियेण विषयादिसुखप्रापकेण सुहृदा अनिमित्तबन्धुना हृदयेनातिस्निग्धेन अतिक्रान्तेन वा पुरुषोत्तमेन क्षराक्षरमतीत्य वर्तमानेन कृष्णेन रहितः शून्योऽमङ्गलः अस्मीत्येकान्वयः येन मे अपहृतं तेज इत्येतद्विवृणोति - अध्वनीति । अङ्ग! राजन् ! उरुक्रमस्य हरेः परिग्रहं कलत्रं रक्षन्नागच्छन्नसद्धिः असाधुभिर्गोपैः अबला योषेव विनिर्जितोऽस्मि । तस्मात् तेन मे मम तोजोऽपहृतमिति भावः ॥ २० ॥ तदेव स्पष्टयतीत्याह तदिति । धनुस्तद्वै तदेव त इषवः तादृशाः शराः स रथः तादृशो रथः ते हयाः तादृशा अश्वाः रथी सोऽहं नान्यो यतो यस्मै नृपतय आमनन्ति तत्सर्वमीशरिक्तं श्रीकृष्णतेजसा विहीनं क्षणेन असत् नाशवत् अप्रयोजकमभूत्। कथमिव ? भस्मनि हुतमिव कुहकेन राद्धं चरिण सिद्धमिव ऊषे ऊषरे उप्तमिव भस्मनि हुतस्य मन्त्रोच्चारणादिना किञ्चित्फलं स्यादित्यतः, कुहकेति ऐन्द्रजालिकेन कुटुम्बभरणमुद्दिश्य द्रव्याऽऽहरणात् तज्जीवनेन ऐहिकफलदर्शनादित्यत उक्तमुप्तमूष इति । न तत्र किशद्वीजं प्ररोहतीत्यभिप्रायेण निदर्शनत्रयम् उक्तमिति वेदितव्यम् ॥ २१ ॥ कच्चिदानर्तपुर्यामित्यादिबान्धवकुशलप्रश्नं परिहरतीत्याह राजन् इति । सुहृत्पुरे द्वारवत्याम् ॥ २२ ॥ नाना वारुणीं वरुणनिर्मिततां मदिरां मदकरी सुरां पीत्वा । अन्यच्च निमित्तमस्तीत्याह विप्रशापेति । ब्राह्मणशापेन विमूढानां कृत्याकृत्यज्ञानरहितानाम् अत एव आत्मानमजानताम् ॥ २३ ॥ इदं यादवनिधनमपि श्रीकृष्णकृतमित्यभिप्रेत्य ब्रूत इत्याह

प्रायेणेति । भूतानि मिथो निम्नन्ति भावयन्ति उत्पादयन्ति चेतीति यत्तदीश्वरस्य भगवतो विशिष्टचेष्टितमिति मन्ये । प्रायश्शब्दस्य प्राचुर्यार्थवाचित्वेऽपि अत्रावधारणार्थ एव । चशब्दः समुच्चयार्थः ॥ २४ ॥ अभवाय संसारदुःखनिवृत्तिपूर्वक परमानन्द- रा० कृ० भव्याः श्रेष्ठाः भक्ताः प्राप्तिलक्षणमोक्षाय यत्पादपद्मं यस्य भगवतः पादपद्मं भजन्ति, यदनुभावनिरस्तचित्ताः यस्य भगवतोऽनुभावेन प्रभावेण निरस्तं मोहितं चित्तं येषां ते अरयश्शत्रवो रथिनोऽपि रथस्थिता अपि श्रान्तवाहं श्रान्ताश्वमत एवं भुविष्ठं भूतलगतं मां न प्राहरन् न प्रहृतवन्तः, सः आत्मदः ज्ञानदाता ईश्वरः कुमतिना कुबुद्धिना हेतुना मे मम सौत्ये सारथ्ये वृतो नियुक्तः ॥ १७ ॥ हे नरदेव ! युधिष्ठिर! माधवस्य उदाररुचिरस्मितशोभितानि नर्माणि परिहासवचनानि हे पार्थ! हेऽर्जुन! हे मखे ! हे कुरुनन्दन । इति हृदिस्पृशानि मनोहराणि सञ्जल्पितानि वचनानि स्मर्तुर्मम हृदयं लुठन्ति क्षोभयन्ति ॥ १८ ॥ 443 1-15-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् शय्यासनानविकत्थनभोजनादिषु शय्या, आसनम्, अटनं विहरणं, विकत्थनम् आत्मश्लाघा एतेषु शय्यादिषु ऐक्यात् हे वयस्य ! ऋतवान् सत्यवान् ऐक्ये सत्यपि कदाचित् व्यभिचारदर्शनात् हे सखे! सत्यवचनोऽसि ! इति विप्रलब्धः तिरस्कृतोऽपि महान् स भगवान् महितया महत्त्वेन कुमतेमें मम अघमपराधं सर्वमपि सख्युरचं सखेव तनयस्याधं पितृवत् सेहे सोढवान् ॥ १९ ॥ अङ्ग! नृपेन्द्र ! हे राजेन्द्र ! सः हरिकरुणापात्रभूतः अहं सख्या मित्रेण सुहृदा हितैषिणा प्रियेणाभिमतेन पुरुषोत्तमेन श्रीकृष्णेन रहितः हृदयेन शून्यः शून्यहृदयस्सन् अध्वनि मार्गे उरुक्रमपरिग्रहं उरुक्रमस्य भगवतः श्रीकृष्णस्य परिग्रहं षोडशसहस्त्रभार्यागणं रक्षन् असद्भिः दुष्टैः गोपैः अबलेव विनिर्जितोऽस्मि । अत्र विश्वनाथचक्रवर्ती स्वसारार्थदर्शिन्याम् एवं कथयति पुरा देव्यः अष्टावक्रमुनिं स्तुत्वा ‘विष्णुर्वः पतिर्भविष्यतीति’ तस्माद्वरं प्राप्य तदङ्गवक्रिमदर्शनोत्थात् उपहासात् ‘दस्युहस्ता भविष्यथ’ इत्यभिशापं च प्राप्य पुनः प्रसादिताच्च तस्मात् शापान्तञ्च प्रापुः । अतो भर्तारं प्राप्य दस्युहस्तं गता इति मुनेः शापप्रसादयोः अमोघत्वात् दस्युहस्तगतत्वं भर्तुः प्राप्तिश्च तासां तन्त्रैणैवाभूत् स्वभर्तुः कृष्णस्यैव दस्युरूपत्वात् ॥ २० ॥ यतो येभ्यो धनुरादिभ्यो नृपतयो मां आनमन्ति प्रणमन्ति । आमनन्तीति पाठे मां बलिनं मन्यन्त इत्यर्थः । तद्वै धनुः तदेव धनुः, त एव इषवः बाणाः, स एव रथः, त एव हयाः स एवाहं रथी च । तथापीशरिक्तं श्रीकृष्णरहितं तद्धनुरादिकं सर्व भस्मन् भस्मनि हुतं घृतमिव कुहकराद्धमिव कुहकात् मायाविनः सकाशात् प्राप्तं वस्त्विव ऊष्यां ऊषरक्षेत्रे उप्तं बीजमिव क्षणेन असत् असत्प्रायं कार्यासमर्थमित्यर्थः अभूत् । एवमत्र सर्वेषामपि कार्यक्षमत्वं ईश्वराधीनमेवेति निरूपितम्। तदुक्तं भगवता “ईश्वरस्सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन! तिष्ठति । भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्तारूढानि मायया ।। " (भ.गी. 18-61) इति ॥ २१ ॥ हे राजन् ! सुहृत्पुरे द्वारकायां त्वयाऽभिपृष्टानां पुरा विप्रशापविमूढानाम् अत एव वारुणीं मदिरां च पीत्वा मदोन्मथितचेतसां मदविह्वलमानसानां अत एव अन्योऽन्यमजानतामिव स्थितानामिति शेषः । ततश्च मुष्टिभिर्मिथः परस्परं निघ्नतां प्रहरतां नः सुहृदां मध्ये चतुःपञ्च चत्वारः पञ्च वाऽवशेषिताः अवशिष्टाः कृताः ॥ २२, २३ ॥ अवशेषिता इत्यनेनेोक्तः कारणकारणभूतोऽत्र निरूप्यते - भूतानि गोव्याघ्रादीनि पितृपुत्रादीनि मिथः परस्परं निम्नन्ति, मिथः भावयन्ति, पालयन्ति च इति यत् तदेतत्सर्वमपि भगवतः ईश्वरस्य श्रीकृष्णस्यैव चेष्टितं लीला ईश्वरस्य सर्वप्रेरकत्वात् ॥ २४ ॥ जलौकसां जले यद्वन्महान्तो ऽदन्त्यणीयसः । दुर्बलान् बलिनो राजन् महान्तो बलिनो मिथः ।। २५ ।। एवं बलिष्ठैर्यदुभिर्महद्धिरितरान् विभुः । यदून् यदुभिरन्योऽन्यं भूभारान् सञ्जहार ह

• ॥ २६ ॥ 444व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् देशकालार्थयुक्तानि हृत्तापोपशमानि च । हरन्ति स्मरतश्चित्तं गोविन्दाभिहितानि मे ।। २७ ।। सूत उवाच एवं चिन्तयतो जिष्णोः कृष्णपादसरोरुहम् । सौहार्देनातिगाढेन शान्ताऽऽसीद्विमला मतिः ॥ २८ ॥ वासुदेवधनुध्यानपरिबृंहितरंहसा । भक्त्या निर्मथिताशेषकषायधिषणोऽर्जुनः ।। २९ । गीतं भगवता ज्ञानं यत्तत् सङ्ग्राममूर्धनि । कालकर्मतमोरुद्धं पुनरध्यगमत् प्रभुः ॥ ३० ॥ विशोको ब्रह्मसम्पत्त्या संछिन्नद्वैतसंशयः । लीनप्रकृतिनैर्गुण्यादलिङ्गत्वादसम्भवः ।। ३१ ।। निशम्य भगवन्मार्ग संस्थां यदुकुलस्य च । स्वः पथाय मतिं चक्रे निभृतात्मा युधिष्ठिरः || ३२ ॥ [1-15-32 1 2 * 4 3 4 5. 6

श्रीध० जलौकसाम् इति । जलौकसां मत्स्यादीनां मध्ये महान्तः स्थूला अणीयसः सूक्ष्मान् यथा अदन्ति भक्षयन्ति ॥ २५ ॥ एवमिति । एवं बलिष्ठैर्महद्भिः पाण्डवैः दुर्योधनजरासन्धादीन्निहत्य यदुभिः इतरान् साल्वादीन्निहत्य यदून् यदुभिरन्योऽन्यं निहत्य भगवान् भूभारान् भुवो भारभूतान् यदून् संहृतवान् ॥ २६ ॥ अतः परं वक्तुं न शक्नोमीति सूचयन्नाह देशकालेति । देशकालोचितार्थयुक्तानि मनः पीडोपशमकराणि च गोविन्दस्य वचनानि स्मरतो मे मम चित्तं हरन्ति आकर्षन्ति ॥ २७ ॥ एवमिति सूतोक्तिः । अतिदृढेन स्नेहेन कृष्णपादसरोरुहं चिन्तयतोऽर्जुनस्य मतिश्शान्ता भगवत्स्मरण- जनिताऽऽनन्दातिशयेन शान्तिरसयुक्ता विशोका विमला विरक्ता च आसीत् ॥ २८ ॥ मतिवैमल्यफलमाह — वासुदेवेति । वासुदेवाधनुध्यानेन परिबृंहितं संवर्धितं रंहो वेगो यस्यास्तया भक्त्या निर्मथिता: उन्मूलिताः अशेषाः कषायाः कामादयः यस्यास्सा धिषणा बुद्धिर्यस्य सः ज्ञानं पुनरध्यगमदित्युत्त- रेणान्वयः ।। २९ ।। 445 1-16-32) श्रीमद्भागवतमहापुराणम् गीतमिति । कालेन कर्मभिस्तमसा भोगाभिनिवेशेन च रुद्धमावृतं सत् ॥ ३० ॥ ज्ञानफलमाह विशोक इति । एतदेव शोकहेत्वभावेन उपपादयति । शोकस्य हि हेतुः द्वैतभ्रमः तस्य देहः तस्य लिङ्गं तस्य गुणाः तेषामविद्या । तंत्र ब्रह्मसम्पत्त्या वेदान्तश्रवणेन ब्रह्माहमिति ज्ञानेन लीना प्रकृतिरविद्या यस्मिंस्तन्नैर्गुण्यं भवति, न तु सुषुप्तिप्रलययोरिव अविद्याशेषः । तस्मात् नैर्गुण्यात् गुणकार्यलिङ्गनाशः । अलिङ्गत्वाच्च असम्भवः । सम्यम्भोगाय भवति पुनः पुनरिति सम्भवः स्थूलदेहः तद्रहितः । ततश्च तत्परिच्छेदाभावात् सञ्छिन्नो द्वैतलक्षणः संशयो भ्रमो यस्य स विशोको जात इति ॥ ३१ ॥ निशम्येति भगवतो मार्गमालक्ष्य यदुकुलस्य संस्थां नाशं श्रुत्वा नारदोक्तं चानुस्मृत्य स्वः पथाय स्वर्गमार्गाय निभृतात्मा निश्चलचित्तः नियमितान्तः करण इत्यर्थः ॥ ३२ ॥ 1 AB omit भगव युक्ता 2 H. V अपि 3 HV ततच सञ्जहारेत्याह

4 A Bomt नियमितान्तःकरण इत्यर्थः ³⁵ वीर- युक्तं चैतत् तस्य भूभाराव³⁶तारायावतीर्णस्य इत्यभिप्रायेण स्वयमुदासीन एव सन् भूभारं - जलौकसाम् इति द्वाभ्याम् । तत्र विवक्षितार्थोपयोगितया दृष्टान्तमाह - जले जलौकसां मत्स्यादीनां मध्ये यथाऽणीयसः सूक्ष्मान् जलौकसो महान्तस्ते अदन्ति, भक्षयन्ति । यथा च दुर्बलांस्तान् बलिनो घ्नन्ति यथा च राजन्! महान्तो बलिनश्च ते मिथो निघ्नन्ति ॥ २५ ॥

एवं विभुः बलिष्ठैः महद्भिश्च यदुभिरितरान् दुर्बलानन्यांश्च भूतान् ततोऽन्योन्यं युदभिर्यदूनेव मिथो भुवो भाररूपान् सञ्जहार संहृतवान् ॥ २६ ॥

देशकालार्थः देशकालानुगुणं कर्तव्यं प्रयोजनं तद्युक्तानि तत्प्रकाशकानि शृण्वतां हृदयगतदुःखोपशमानि गोविन्दस्याभिहितानि । भावे क्तः । भाषणानि गीतादिरूपाणि स्मरतो मम चित्तं हरन्ति ॥ २७ ॥

इत्थमतिगाढेनापरेण सौहार्देन कृष्णस्य पादसरोरुहं चिन्तयतोऽर्जुनस्य अत एव विमला शान्ता रागाद्यकलुषिता च मतिर्बभूव ॥ २८ ॥

वासुदेवस्य अङ्घ्र्योरनुध्यानेन परिबृंहितं वर्धितं रंहो वेगः प्रावर्ण्य यस्यास्तया वासुदेवभक्त्या अविच्छिन्नस्मृतिसन्तानरूपया प्रीत्यात्मिकया निर्मथिताः निरस्ताः अशेषाः कषायाः कषायवत् दुर्मोच्या³⁷ रागादयो यस्यास्सा धिषणा बुद्धिर्यस्य सोऽर्जुनः ॥ २९ ॥

सङ्ग्राममूर्धनि युद्धारम्भे यद्भगवता गीतं गीतोपनिषद्रूपेणोपदिष्टं ज्ञानं स्वात्मपरमात्मतत्प्राप्तिसाधनादियाथात्म्यगोचरं ज्ञानं तन्महता कालेन कर्मणा तमोगुणेन चावरुद्धं तिरोहितमपि विभुः तत्त्वावधारणसमर्थः । अत्र निर्मथिताशेषकषायत्वं हेतुः । पुनरप्यध्यगमत् अध्यवस्यत् ॥ ३० ॥

ब्रह्मसम्पत्त्या प³⁸तृगतौ । गत्यर्थो बुद्ध्यर्थः । ब्रह्मविषयकसम्यज्ज्ञानेन ह्यर्जुनः तदानीं मु³⁹क्तः तेनोपलक्षितः यद्वा, तेन हेतुना छिन्नद्वैतसंशयः आत्मनि देहगतदेवादिभेदभ्रमरहित इति । गीतोपनिषत्पूर्वष्ट्वोक्तयुद्धमेवः ब्रह्मसम्पत्त्या इति मध्यम⁴⁰षट्कार्थज्ञानोन्मेष उक्तः । यद्वा ब्रह्मसम्पत्त्या सत्छिन्नद्वैतसंशयः ब्रह्मज्ञानेन सञ्छिनदेवादिद्वैतस्वनिष्ठद्वैतसंशयः इत्यर्थः । अलिङ्गत्वादिति स्थूलदेहविरहानुसन्धानमुक्तम्, लीनप्रकृतिनैर्गुण्यात् विनष्टसूक्ष्मप्रकृतितया गुणत्रयविरहात्त⁴¹दननुसन्धानादित्यर्थः । देहे वर्तमानत्वात् अर्जुनस्यासम्भवः । अत एव पुनर्जन्मरहितः ततो विशोकः अभवदित्यर्थः । विशोकग्रहणम् अपगतपाप्मत्वादि गुणाष्टकयुक्तस्वरूपोपलक्षणम् ॥ ३१ ॥

भगवतो मार्गं स्वर्लोकगमनप्रकारं यदुकुलसंस्थाम् अन्तं नाशं चेति यावत् । त⁴²त् श्रुत्वा युधिष्ठिरः निभृतात्मा समाहितचि⁴³त्तः स्वःपथाय स्वश्शब्दः सुखपरः - निरतिशयसुखरूपलोकमार्गाय मतिं चक्रे ॥ ३२ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8

विज० इममर्थं सोदाहरणं स्पष्टयतीत्याह - जलौकसाम् इति । जलौकसां यादसां मध्ये महान्तोऽणीयसोऽणुतरान् अदन्ति बलिनो दुर्बलान् भक्षयन्ति । ये महान्तः ये च बलिनः ते मिथोऽन्योन्यं भक्षयन्ति यथा ॥ २५ ॥ एवं विभुः बलिष्ठैः महद्भिर्यदुभिरितरान् हत्वा यदुभिरेव यदुनन्योन्यं हत्वा भूभारं दैत्यकुलं सञ्जहारेत्येकान्वयः । भूभारहरणमेवावतारप्रयोजनमित्येतत् हशब्देन आह ! यदाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनः । यदून् यदुभिरन्यो- न्यमित्याद्युक्तं पालनं संहरणञ्च हरेर्विषममिति चेत् तत्त्राऽऽह द्वयमिति । तत्तत्कर्मानुसारिफलदातुः ईश्वरस्याप्तकामस्य तेषां सञ्जीवनं मरणं चेति द्वयं सममेव जीवनेनोपादेयाभावात् मरणेन हान्यभावाच्च अतो द्वयं न विषममिति भावः ॥ २६ ॥ स्वदुःखकारणं ब्रूत इत्याह–देशेति । देशकालार्थयुक्तानि तत्तद्देशतत्तत्कालत्तद्वस्तूचितानि हृत्तापोपशमनानि अहङ्कराश्रितसंसारसमुद्रशोषणकारणानि गोविन्दस्याभिहितानि वचनानि स्मरतो मम चित्तं हरन्तीति यस्मात्तस्मात्तद्रहितत्वेन शोचामीत्येकान्वयः ॥ २७ ॥ बान्धवनिमित्तस्नेहलक्षणभक्त्यतिशयेन तच्चरणस्मरणमाह - एवमिति । अतिगाढेनातिशयेन दृढेन तत्रै- वातिशयेन मग्मेन वा सौहार्देन प्रेमलक्षणभक्तिसाधनेन कृष्णपादपद्मम् एवमुक्तप्रकारेण स्मरतो जिष्णोः निर्मला मतिर्मननसमर्था बुद्धिः शान्ता सुखपूर्णा पूर्वस्मादतिशयेन भगवन्निष्ठावती आसीदित्येकान्वयः * ॥ २८ ॥

इत्याशङ्कय जी- वासुदेवेति । द्वे ननु अर्जुनस्य नानाविधक्षत्तहत्यापापोपरक्तायाः तामस्याः बुद्धेर्नैर्मल्यं कथं युज्यते वन्मुक्तेष्वेकत्वात् भगवदर्पणबुद्धया कृतदुष्टक्षत्तहत्यस्य तस्य मतेः नैर्मल्यं युक्तमिति दर्शयति ब्रह्मसम्पत्त्या ब्रह्मणोऽवगत्या ब्रह्मापरोक्षज्ञानेन विशोकः तस्मादेव छिन्नौ निवृत्तौ द्वैतसंशयौ यस्मात् स तथोक्तः, इतं द्वीतं द्विधा गतं ज्ञानं तस्य भावो द्वैतम्, अन्यथाज्ञानमिति यावत् । संशयः इदं वाग्दो वा इत्युभयकोटिविषयम् ज्ञानम् विच्छिन्नो जीवब्रह्मभेदविषयः संशयो येनेति वा लीना अपसारिता प्रकृतिरहङ्कारात्मिका यस्मात् स तथोक्तः, भावप्रधानो निर्देशः, तस्मात् लीनप्रकृतित्वान्निर्गतानि सत्त्वादिगुणकार्याणि यस्मात् स तथोक्तः तस्य भावो नैर्गुण्यं तस्मादलिङ्गत्वात् सूक्ष्मशरीररहितत्वात् न सम्भवोऽनारब्धकर्ममूला या पुनरुत्पत्तिः तया वर्जितः, अनारब्धकर्मणां 447 1-15-32] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ज्ञानोदयेन नाशादारब्धकर्मणामेव उर्वरितत्वाज्ज्ञानोदयकाले एवम्भूतस्त्रर्जुनो रणमूर्धन्यारब्धकर्मणा स्वधर्मे अधर्मबुद्धये स्वात्मने भगवता यज्ज्ञानं गीतम् उपदिष्टम् तदारब्धकर्ममूलैः कालकर्मतमोभिः रुद्ध, कालेन कर्मणा तमसा चाऽऽवृतं पुनरध्यगमत् अवगतवान् आवर्तितवानित्यन्वयः । कीदृशः ? वासुदेवस्या धोरभिरतः सम्यध्यानेन परितो बृंहितं वृद्धं रहो वेगो यस्याः सा तथोक्ता, तया भक्त्या निर्मथिताः अशेषाः समूलाः कषायाः पापलक्षणाः रागलक्षणा वा यस्याः सा तथोक्ता निर्मथिताशेषकषाया धिषणा बुद्धिर्यस्य स तथा । अत्र न सर्वारब्धकर्मणां निर्मथनमभिप्रेतं किन्तु महता भगवत्कारुण्यादिना कारणेन केषाञ्चिदेव । अन्यथा “भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पत्स्वते” (ब्र. सू. 4-1-19) " तस्य तावदेव चिरम्” ( छान्दो. उ. 6-14-2 ) इत्यादिसूत्र श्रुतिविरोधः स्यात् । “महता कारणेनैव प्रारब्धान्यपि कानिचित् । कर्माणि क्षयमायान्ति ब्रह्मदृष्टिमतः क्वचित् " ।। इत्युक्तत्वाच्च । अतोऽत्राशेषशब्दो निर्मथनयोग्याशेषप्रारब्धवि- वय इति भावः ॥ २९, ३०, ३१ ॥

एवं यादवसंस्थां श्रीकृष्णस्वधामप्राप्तिञ्चाभिधाय पाण्डवस्वर्याणमुपक्रमते निशम्य इति । भगवतः श्रीकृष्णस्य स्वधामगमनप्रकारं यदुकुलस्य संस्थां विनाशञ्च श्रुत्वा निवृत्तात्मा राज्यादिभ्यः व्यावृत्तमनाः नितरां वृत्ते सदाचारे आत्मा यस्येति वा । युधिष्ठिरः कामक्रोधादिजयलक्षणयुद्धे स्थिरः स्वः पथाय स्वर्गमार्गाय वीराध्वने मतिं चक्र इत्यन्वयः || ३२ ॥

• Here ends 14th Chapter in K & M 1 A “रथितः 2 A उपावृत’ रा० कृ० हे राजन् ! जले जलौकसां जलजन्तूनां मध्ये यद्वत् यथा महान्तः स्थूलाः महामत्स्या अणीयसोऽल्पीयसो मत्स्यादीन् अदन्ति भक्षयन्ति यद्वत् बलिनः दुर्बलान् घ्रन्ति महान्तो बलिन यद्वत् मिथः प्रान्ति च, एवं विभुस्सर्वव्यापकः श्रीकृष्णः बलिष्ठैः महद्भिश्च यदुभिर्निमित्तभूतैः इतरान् दुर्बलान् दुष्टान् सञ्जहार संहृतवान् । यदूंस्तु यदुभिरेव अन्योन्यं सञ्जहार । एवं भूभारान् भुवो भारभूतान् सञ्जहार ।। २५, २६ ।। देशकालार्थयुक्तानि देशकालप्रयोजनसमुचितानि हत्तापोपशमानि गोविन्दाभिहितानि गोविन्दस्य वचनानि गीतादिरूपाणि कर्तॄणि स्मरतो मम चित्तं हरन्ति रञ्जयन्ति ॥ २७ ॥ एवमतिगाढेन सौहार्देन प्रेम्णा कृष्णपादसरोरुहं चिन्तयतः ध्यायतः जिष्णोरर्जुनस्य मतिरशता विमला च आसीत् ॥ २८ ॥ वासुदेवानामनुध्यान परिबृंहितरंहस्त भक्त्या निर्मथिताशेषकषायधिषणोऽर्जुनः समृतमधीन कौरवपाण्डवयुद्ध- प्रारम्भे भगवता श्रीकृष्णेन गीतं भगवदीतारूपेणोपदिष्टं यत् ज्ञानं वर्तत इति शेषः । कालकर्मतमोरुद्धं तज्ज्ञानं प्रभुस्समर्थस्सन् पुनरध्यगमत् अधिगतवान् ॥ २९, ३० ॥ 448 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-33 ततश्च ब्रह्मसम्पत्त्या ब्रह्मात्मज्ञानेन लीनप्रकृतिनैर्गुण्यात् अविद्यालयप्रयुक्तात् गुणराहित्यात् ततः अलिङ्गत्वात् गुणकार्यलिङ्गनाशात् असम्भवः स्थूलदेहाभिमानरहितः अर्जुनः देहपरिच्छेदाभावात् सञ्छिन्नद्वैत संशयस्सन् विशोकश्शोक- रहितः सञ्जात इति शेषः । लिङ्गमत्र त्रिगुणकार्यभूतं नामरूपाद्यभिमाननिदानं वासनामयं सूक्ष्मशरीरम् तन्तूनां कार्पासमिव त्रिगु- णानामाधारभूता प्रकृतिः । प्रकृतिरविद्यैव दृश्यप्रपञ्चात्मिका । ब्रह्मात्मज्ञाननिष्ठया तु सर्वप्रपञ्चस्य ब्रह्मत्वावस्थितेः प्रकृतिप्रभावाभावरूपः प्रकृतिलयस्सञ्जायते, प्रकृतिलयात् प्रकृतिकार्यगुणलयः तेन गुणकार्यवासनामयसूक्ष्मशरीरलयः । तेन स्थूलदेहावस्थितस्यापि जीवस्य ब्रह्मनिष्ठया द्वैतभ्रमनिवृत्तेः विशोकत्वमुपपद्यते ॥ ३१ ॥ भगवन्मार्ग भगवतः श्रीकृष्णस्य मार्ग वैकुण्ठगमनं यदुकुलस्य संस्थां च विनाशं च निशम्य निभृतात्मा युधिष्ठिरः स्वः पथाय स्वर्गमार्गाय मतिं चक्रे ॥ ३२ ॥ 33 पृथाऽप्यनुश्रुत्य धनञ्जयोदितं नाशं यदूनां भगवदृतिं च ताम् । एकान्तभक्त्या भगवत्यधोक्षजे निवेशितात्मोपरराम संसृतेः ॥ ३३ ॥ ययाऽहरडुवो भारं तां तनुं विजहावजः । कण्टकं कण्टकेनेव द्वयं चापीशितुस्समम् ।। ३४ ।। यथा मत्स्यादिरूपाणि धत्ते जह्याद्यथा नटः । भूभारः क्षपितो येन जहाँ तच्च कलेवरम् ॥ ३५ ॥ यदा मुकुन्दो भगवानिमां महीं जहाँ स्वतन्वा श्रवणीयसत्कथः । सदाऽहरेवाप्रतिबुद्धचेतसामधर्महेतुः कलिरन्ववर्तत ।। ३६ ।। युधिष्ठिरस्तत्परिसर्पणं बुधः पुरे चं राष्ट्रे च गृहे तथाऽऽत्मनि । विभाव्य लोभानुतजिह्महिंसनाद्यधर्मचक्रं गमनाय पर्यधात् ।। ३७ ।। स्वराट् पौत्रं विनयिनमात्मनः सुसमं गुणैः । तोयनीव्याः पतिं भूमेरभ्यषिञ्चद् जाह्वये ॥ ३८ ॥ मथुरायां तथा वज्रं शूरसेनपैतिं ततः । प्राजापत्यां निरूप्येष्टिमनीनपिबदीश्वरः ।। ३९ ॥ विसृज्य तत्र तत्सर्वं दुकूलवलयादिकम् । निर्ममो निरहङ्कारः सञ्छिनाशेषबन्धनः ॥ ४० ॥ 4491-15-41] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वाचं जुहाव मनसि तत्प्राण इतरे चं तम् । मृत्यावपानं सोत्सर्ग ते पञ्चत्वे जोहवीत् ।। ४१ ।। The three verses No. 33,34 & 35, excepting the second half of V 34 already commented at V.26, are omitted in K & M, and not commented by श्रीविजयध्वजतीर्थ. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

दुर्विज्ञेयाम् । वक्ष्यति ह्येकादशे “सौदामन्या यथाऽऽकाशे यान्त्या मर्त्यैस्तथा कृष्णस्य दैवतैः || ” ( भाग. 11-31-9 ) इति एकान्तभक्तया श्रीध० पृथा इति । तां भगवदृतिं हित्वाऽभ्रमण्डलम् । गतिर्न लक्ष्यते अव्यभिचरितभक्त्या संसृतेरुपरराम, जीवन्मुक्तो बभूव । देहं जहाविति वा ॥ ३३ ॥ तदेवमुक्तमपि यादवेभ्यो भगवतो वैलक्षण्यमबुद्धा तत्साम्यं वदतो मन्दमतीन् प्रति वैलक्षण्यं स्पष्टयति द्वाभ्याम् - यया इति । यया यादवरूपया तन्वा भुवो भारं कण्टकेन कंण्टकमिव कण्टकोद्धरणसाधनीभूतं कष्टकमिवाहरत्। यादवतनुर्भूभारतनुश्चेति द्वयमपि ईश्वरस्य संहार्यत्वेन सममेव ॥ ३४ ॥

श्रीकृष्णमूर्तेर्विशेषमाह यथा इति । तान्यपि यथा धत्ते जहाति च । तदाह- - यथा नटो निजरूपेण स्थितः एव रूपान्तराणि धत्तेऽन्तर्धते च तथा येन कलेबरेण क्षपितः तदपि कलेबरं जहाँ अन्तरघादित्यर्थः ॥ ३५ ॥ युधिष्ठिरस्य स्वर्गारोहणप्रसङ्गाय कलि प्रवेशमाह यदा इति । स्वतन्वा जहौ संतनोरेव वैकुण्ठारोहात् । श्रवणा सती कथा यस्य तदा यदहः तस्मिन्नेव अंहरिति लुप्तसप्तम्यन्तं पदम् । अप्रतिबुद्धचेतसामविवेकिनामिति विवेकिनां तु न प्रभुरित्युक्तम् । अन्ववर्ततेतिं पूर्वमेवांशेन प्रविष्टस्य स्वेन रूपेणानुवृत्तिरुक्ता ॥ ३६ ॥ युधिष्ठिर इति । बुधो युधिष्ठिरः आत्मनि मनसि च तस्य कलेः परिसर्पणं प्रसरणं विलोक्य । कथम्भूतम् ? लोभाद्यधर्मचक्रं यस्मिन् । जिल्लं कौटिल्यम् । पर्यधात्तदुचितं परिधानमकरोत् ॥ ३७ ॥ स्वराट् इति । आत्मनः स्वस्य गुणैः सुसमं स्वेनात्यन्तसदृशं नियतं नियमवन्तं तोयं सर्वतः " स्थितं समुद्रोदकमेव । नीवी परिधान विशेषो यस्यास्तस्याः भूमेः पतित्वेनाभिषिक्तवान् ॥ ३८ ॥ मथुरायाम् इति । वज्रं अनिरुद्धस्य पुत्रम् । प्राजापत्येष्टिं निरूप्य कृत्वेत्यर्थः । अपिबत् आत्मन्यारोप- यामास । ईश्वरः समर्थः ॥ ३९ ॥ विसृज्य इति । सञ्छिन्नान्यशेषाणि बन्धनान्युपाधयो येन ॥ ४० ॥ तदेव दर्शयति द्वाभ्याम् - वाचम् इति । वाचमित्युपलक्षणम् । सर्वेन्द्रियाणि मनसि प्रविला- पितवानित्यर्थः । तच्च मनः प्राणे प्राणाधीनवृत्तित्वात् । तं च प्राणमितरे इतरस्मिन्नपाने, तेनाकर्षणात् । अपानव्यापार उत्सर्गः तत्सहितमपानं मृत्यौ तदधिष्ठातृदेवतायाम् । अनेनैव वागादिष्वपि तत्तत्कर्मसाहित्यं ज्ञेयम् । तं मृत्युं पञ्चत्वे 450 14 व्याख्यानचतुष्ट्यविशिष्टम् (1-15-41 पचभूतानामैक्ये देहे देहस्यैव मृत्युः न आत्मन इति भावितवानित्यर्थः । अजोहवीदिति यङ्लुगन्तात् लुङि रूपम् ॥ ४१ ॥ 1 AB omit कण्टकमिव mr भूतं 2 A omts एवं 3 HV ‘धावि’ 4 A रोहम’ 5 HV स्वोय’ B स्व 6 HV अहनीति 7. H. V ‘मज्ञानाविष्टचित्तानां वि 8 A तेन 9 A.B अतिसदृशं 10 B adds एवं 11 HV ‘धु’ 12 HV अपानेनाऽऽ° 13 HY *न 14 HV दीनामपि ⁴³ वीर- अर्जुनोदितं यदूनां नाशं, तां भगवतो गतिं च श्रुत्वा कुन्त्यपि भगवत्यधोक्षजे अनन्यप्रयोजनया भक्त्या निवेशित आत्मा मनः यया तथाभूता संसृतेरुपरराम । विरक्ता बभूव ॥ ३३ ॥

भगवन्मार्गमिति । भगवद्गतिमित्यनेन चोक्ता भगवतः स्वलोकं प्रति गतिः किं कृ⁴⁴ष्णाख्यतनुत्यागपूर्विका उत तयैवेति शौनकाभिप्रेतं विशदयति - यया इति । अजो भगवान् यया तन्वा भुवो भारमहरत् तां तनुं विजहौ । मनुष्यसंस्थानं विजहौ । स्वासाधारणया चतुर्भुजादिमत्या तन्वा अवतीर्य पित्रोः प्रार्थनया यां मनुष्यसंस्थानस्थितां तनुं भूभारमपनेतुं जग्राह । तां तनुं तिरोधाय स्वासाधारणतन्वा जगामेत्यर्थः । मनुष्यसंस्थानस्य भूभारापनोदनौपाधिकत्वेन यावदुपाधितत्संस्था⁴⁵नापनोद्यमपनुद्य, स्वासाधारणयैव जगामेति भावः । मनुष्यसंस्थानेनैव किं न जगामेत्याकाङ्क्षायां, तत्र दृष्टान्तमुखेनोत्तरमाह । यथा कण्टकविद्धचरणः पुमान् यावत्तदपनोदककण्टकान्तरं परिगृह्य तेन तदपनुद्य, ततः अपनुत्तमपनोदकमपि कण्टकद्वयं जहाति, तद्वत् ईशितुः भगवतः द्वयमपि, सममपनोद्यम् । दु⁴⁶ष्कृततच्छरीरजालमपनोदकं मनुष्यसंस्थानं चोभयमपि समं हातव्यत्वेन समम्, अपनोदकशरीरस्यापि यावदुपाधि धार्यत्वादिति भावः । ईशितुरुभयमित्यनेन दुष्कृच्छरीरेष्वपि अन्तः प्रविश्य नियन्तुर्भगवतः तान्यपि शरीराणि भगवत एव स्वस्यैवेति सूचितम् । कण्टकदृष्टान्तेन चैतदभिप्रेतम् यथा उभयोः कण्टकयोः कण्टकत्वमविशिष्टम्; एवमुभयोरपि शरीरयोः स्वशरीरत्वमविशिष्टमिति ॥ ३४ ॥

इदमेव प्रसिद्धदृष्टान्तान्तरेणाप्याह - यथा इति । यथा नटः नाट्योपयुक्तानि वेषान्तराणि परिगृह्य, नाट्यानन्तरं स्वेनरूपेणैवावतिष्ठते, तथा च भगवानपि तत्तत्प्रयोजनाय मत्स्यादिरूपाणि यावत्प्रयोजनं धत्ते, तदन्ते पुनर्जह्यात् । हित्वा स्वकीयरूपेणैवावतस्थे, तथा येन शरीरेण भूभारः क्षपितः निरस्तः, तत्कलेबरं जहौ । तत्तिरोधाय स्वासाधारणेनैव जगामेत्यर्थः ॥ ३५ ॥

यदा इति । श्रोतव्याः सत्याः कथाः यस्य सः भगवान् मुकुन्दः स्वतन्वा स्वासाधारणदिव्यमङ्गलविग्रहेणोपेतः महीं यदा यस्मिन्नहनि जहौ, तदाऽहरेव तस्मिन्नहन्येव अविवेकिनामभद्रहेतुः अशुभहेतुः कलिरन्ववर्तत ॥ ३६ ॥

ततो युधिष्ठिरः पुरे राष्ट्रे गृहे आत्मनि जनानां देहेषु च तस्य कलेः परिसर्पणम् अनुवर्तनं बुधः जानन् तन्मूलकं लोभाद्यधर्माणां चक्रं जालमवलोक्य गमनाय गृहात् निर्गमनाय पर्यधात् परिहितः उद्युक्तो बभूव इत्यर्थः ॥ ३७ ॥

ततः स्वराट् राजा युधिष्ठिरः गुणैः आत्मनः स्वस्य समं तुल्यं विनयिनं च पौत्रं परीक्षितं ह⁴⁷स्तिनपुरे तोयनीव्याः समुद्रमेखलायाः भूमेः पतिमभ्यषिञ्चत् अभिषिक्तवान् । विनिमयमात्मनोऽनवमं इति पाठे विनिमयं विनिमयार्ह सदृशमनवममन्यूनमित्यर्थः ॥ ३८ ॥

तथा मथुरायां वज्राख्यं यदुकुलकुमारं शूरसेनानां जनपदानां पतिमभ्यषिञ्चत् । ततः प्राजापत्यां प्रजापतिदेवताकामिष्टिं निरूप्य कृत्वा ईश्वरः युधिष्ठिरः अग्नीन् आहवनीयादीन् अपिबत् । आत्मन्यारोपितवान् ॥ ३९ ॥

तत्र स्वगृह एवं तत् प्रसिद्धं दुकूलादिकं त्यक्त्वा वाचं जुहावेत्यन्वयः । कथम्भूतः ? निर्ममो देहाद्यनुबन्धिषु स्वकीयत्वाभिमानरहितः निरहङ्कारः, देहात्मभ्रमरहितः सञ्छिन्नान्यशेषाणि बन्धनानि प्रकृत्यादीनि येन तथाभूतः प्रकृत्यादिमोक्षमनुसंहितवानित्यर्थः ॥ ४० ॥

तत्प्रकारमाह - वाचम् इत्यादिना । वाचं वागादिकर्मज्ञानोभयेन्द्रियव्यापारं मनसि जुहाव, मनोऽधीनममन्यत । मनसः इन्द्रियप्रकृतित्वाभावादित्यर्थः । तन्मनः प्राणे जुहाव; मनःप्रवृत्तिं प्राणाधीनां मेने, तथा प्राणसंवादादिषु दर्शनात् अत एव हि तस्य मुख्यप्राणत्वम् । प्राणादीनां लयानुसन्धानप्रकारमाह । इतरे च तं मृत्यावपानं सोत्सर्गमिति तं प्राणमितरे इतरस्मिन्नपाने तं सोत्सर्गमपानमुदान इति शेषः । उत्सर्गशब्दो वृत्तिपञ्चकप्रदर्शनार्थः । स्वस्ववृत्तिविशिष्टानामेव तेषु तेषु लयमनुसंहितवानित्यर्थः । ततस्तू⁴⁸दानं मृत्यौ मृत्युसंज्ञके समाने तं समानं पञ्चत्वे प्राणादिपञ्चककारणे वायावित्यर्थः । त⁴⁹दिति पाठे वस्तुजामित्यर्थः, अवस्थाविशेषवायुर्हि प्राणः । न वायुमात्रम्, स चैकोऽपि प्रा⁵⁰णनादिवृत्तिपञ्चकविधः । अतः वृत्तिपञ्चकनिरोधेन प्राणस्य तत्कारणे वायौ लयानुसन्धानप्रकार उक्तः ॥ ४१ ॥

1 2 3 4 5. 6 7 विज० * स्वर्याणनिर्णये कारणमाह यदा इति । यदा श्रवणीयसत्कथो मुकुन्दः स्वतन्वा स्वाभिमतवा मूर्त्या इमां महीं जहौ त्यक्तवान्। तदा हरौ अप्रतिबुद्धचेतसां हरिविषयबोधरहितबुद्धीनां पुंसामभद्रहेतुः पापकारणं कलिरन्ववर्ततेत्यन्वयः ॥ ३६ ॥ बुधो विवेकज्ञानी युधिष्ठिरो राज्ये पुरे व गृहे भार्यादौ च तथा आत्मनि स्वस्मिन् तस्य कलेः परितः सर्पणं व्याप्तिं विभाव्य ज्ञात्वा कलिव्याप्तिमूलं लोभाद्यधर्मसमुदायं च विज्ञाय गमनाय वीराध्वगमनाय पर्यधान्निश्चितवान् इत्येकान्वयः, “परिधानं तु निश्चयः” इत्यभिधानम् । लोभश्चानृतं च जिह्यं कौटिल्यं च हिंसनं च लोभानृतजिह्यहिंसनानि आदिः यस्य पुरुषादेः तत्तथोक्तम् ॥ ३७ ॥ स्वराट् चक्रवर्ती। स्वपौत्रं तं गुणैरनवमं योग्यं पौत्रमभिमन्योस्सुतं परीक्षितं तोयमेव नीवी वसनं यस्यास्सा तथोक्ता तस्याः ॥ ३८ ॥ 452 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् } [1-15-41 मधुपुर्यामनिरुद्धपुत्रं नाना वज्रं शूरसेनविषयपतिमभ्यषिञ्चदिति शेषः । प्राजापत्यां प्रजापतिदैवत्यामिष्टिं निरूप्य सर्वखदक्षिणामिष्टिं कृत्वा श्रौतानीनपिबत् आत्मनि समारोपयामास । स कीदृश: ? ईश्वरो राज्यादिषु निर्विध संन्यसने समर्थः ॥ ३९ ॥ तदेवाह - विसृज्य इति । सञ्छिन्नाशेषपापादिबन्धनः ॥ ४० ॥ स्वमरणकाल एतच्च चिन्तनीयमित्यभिप्रेत्य तत्कृतमित्याह वाचम् इति । वाचं च वागभिमानिनीमुमां मनसि मनोऽभिमानिनि रुद्रेऽजुहोत् । अस्या अस्मिन् लयः भवतीत्यचिन्तयत् न तु तदानीं कृतवानित्यर्थः । तन्मनः प्राणे मनः कारणे जुहाव | मनसः परमुत्तमं प्राणमितरे इतरस्मिन्नपाने उत्सर्गकर्माभिमानिनि जुहाव । धृत्या मनस एकाग्रतया सोत्सर्ग सवृत्तिकमपानं तत्परत्वे तस्मादपानात् पूर्वभाविनि व्याने अजोहवीत् हि । तथा हि ग्रन्थान्तरप्रसिद्धिः ॥ ४१ ॥ 1 K.M Ìam’ * VV. 33,34 & 35 are not commented However, the 2nd half of V 34 is commented at V 26 रा० कृ० पृथाऽपि कुन्त्यपि धनञ्जयोदितं अर्जुनोक्तं यदूनां नाशं तां च भगवतः श्रीकृष्णस्य गतिं स्वधामगमनमुपश्रुत्य आकर्ण्य भगवत्यधोक्षजे श्रीकृष्णे एकान्तभक्तत्या परमया भक्त्या फलाभिसन्धिरहितया भक्त्येत्यर्थः । निवेशितात्मा संसृतेः संसारात् उपरराम उपरतिं प्रापत् । महाभारते कुन्त्यपि गान्धारीधृतराष्ट्राभ्यां सह वनं गत्वा देहं तत्याजेति अभ्यधायि । तदयं श्लोकः प्रक्षिप्त इव प्रतिभाति । ततश्च प्रायेण केषुचिल्लिखितग्रन्थेष्वयं नैव दृश्यते । श्रीविजयध्वजतीर्थैरप्ययं न व्याख्यातः ॥ ३३ ॥ अजः श्रीकृष्णः यया यादवतन्वा भुवो भारं कण्टकेन कण्टकमिवाहरत् तां तनुं विजहौ त्यक्तवान् । ईशितुः परमेश्वरस्य द्वयं चापि यादवशरीरं भूभारशरीरं चेति द्वयमपि सममेव समानमेव ॥ ३४ ॥ स भगवान् नटो यथा नट इव यथा मत्स्यादिरूपाणि धत्ते स्वीकरोति यथा च पुनस्तानि रूपाणि जह्यात् त्यजति तथा येन भूभारः क्षपितो निवर्तितः तच्च कलेबरं जहाँ तिरोहितं चकार ।। ३५ ।। श्रवणीयसत्कथः भगवान् मुकुन्दः यदा स्वतन्वा इमां महीं जहौ त्यक्तवान् तदाऽहरेव तस्मिन्त्रेवाहनि अप्रतिबुद्धचेतसाम् अविवेकिनाम् अधर्महेतुः कलिरन्ववर्तत, सर्वतः प्रसृतवान्। कलियुगारम्भे सर्वे ग्रहाः एकं राशि प्रविश्य पुनः पृथगवस्थातुं विभिन्नप्रमाणवेगाः मण्डलाऽऽवृत्तिं प्रारभन्ते । तदा च भूतले महान्तः परिणामास्सम्भवन्नीति च वदन्त्यभिज्ञाः । तथा हि — कलियुगारम्भे समेषामेव ग्रहाणां कूटस्समभवत् । अद्य प्रभृति प्रहाणां पश्चाद्गणनायां प्रागुक्तः सर्वग्रहकूट: क्रैस्तवशकात् प्राक् त्रिसहस्रपूर्वकयुत्तरशततमे वत्सरे ‘फिब्रुवरी’ अष्टादशतमदिने सञ्जात इति ज्ञायते । बृहत्संहितायाम् श्रीवराहमिहिराचार्योक्तिमनुश्रुत्य युधिष्ठिरपट्टाभिषेकः शकारम्भसंवत्सरात् प्राचीनेभ्यः षङ्गि- शत्युत्तरपञ्चशतोत्तरद्विसहस्रवर्षेभ्यः प्रागेवाभवत्। इदं च प्रागुक्तेन संवदति । तस्मात् श्रीमद्भागवतमनुसृत्य श्रीकृष्णनिर्याणदिवसोऽयमेवेति निश्चेतुं शक्यते । अथ ‘यत्संश्रयात् मयाऽभिहतश्च मत्स्यस्सज्जीकृतेन धनुषा’ A ( भाग 1-15-7 ) इत्यत्रार्जुनस्य दुःखवचसा श्रीकृष्णो मीनमासे देहं तत्याजेति गम्यते । अपि च सप्तर्षिमण्डलं 453 1-15-42] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सप्तविंशतिनक्षत्रेषु प्रत्येकमेकशताब्दीमध्यास्ते तथा च “आसन् मखासु मुनयः युधिष्ठिरे शासति पृथिवीम् ” इति वराहमिहिरवचनमनुसृत्य धर्मजपट्टाभिषेकसमये सप्तर्षिमण्डलं मखानक्षत्रमधितस्थौ । एतदृणनयाऽपि कलियुगारम्भकालः उपर्युक्तकालेन संवदति ॥ ३६ ॥ बुधः विवेकी युधिष्ठिरः पुरे च राष्ट्रे च गृहे च तथा आत्मनि जनस्य मनसि च लोभानृतजिह्महिंसनाद्यधर्मचक्रं लोभो विषयलाभेऽपि तृष्णाधिक्यम्, अनृतमसत्यभाषणम्, जिह्यं कुटिलत्वम्, हिंसनं पीडनम् लोभाद्यधर्मसमुदायसमेतं तत्परिसर्पणं तस्य कलेः परितः प्रसरणं विलोक्य गमनाय पर्यधात् निश्चित- वान् ॥ ३७ ॥ स्वराट् स्वतन्त्रो राजा युधिष्ठिरः विनयिनं विनयसहितं गुणैः भागवतत्वादिगुणैः आत्मनः स्वस्थ सुसममतिसदृशं पौत्रं परीक्षितं तोयनीव्याः भूमेः पतिं गजानये हस्तिनापुरे अभ्यषिञ्चत् अभिषिक्तवान् ॥ ३८ ॥ ईश्वरस्समर्थो युधिष्ठिरः तथैव मथुरायां वज्रमनिरुद्धपुत्रं शूरसेनपतिं शूरसेन देशप्रभुम् अभ्यषिञ्चत् । ततः प्राजापत्यां परिव्राजकोचितां इष्टिं निरूप्य कृत्वा अग्नीन् गार्हपत्यादीन् अपिबत् आत्मन्यारोपितवान् । गृहस्थस्य गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्निपूजा वेदविहिता । तदग्नित्रयम् आन्तरं बाह्यं चेति द्विविधम् । बहुजनहिताय यज्ञार्थसत्कर्मा- चरणपरायणाः बाह्य यजन्ते । अनन्तरं च ते ज्ञानमार्गेण देहं त्यक्तुमिच्छन्तः परित्यज्य बाह्यमन्तर्विद्योतमानममित्रयमुपास- ते । प्रकृते च धर्मजः आन्तरामित्रयोपासनां कृतवानिति ज्ञायते ॥ ३९ ॥ धर्मजस्तत्र गृहे तद्राजोचितं दुकूलवलयादिकं सर्वं विसृज्य निर्ममः निरहङ्कारः सञ्छिन्नाशेषबन्धनस्सन् वाचं मनसि जुहाव समर्पितवान् । ततश्च तन्मनः प्राणे, तं प्राणमितरे अपाने सोत्सर्गम् अपानं मृत्यौ च जुहाव । तं मृत्युं च पञ्चत्वे पञ्चमहाभूतानामैक्यरूपे देहे अजोहवीत् भावितवानित्यर्थः ॥ ४०, ४१ ॥ त्रित्वे हुत्वाऽथ पञ्चत्वं तच्चैकत्वेऽजुहोन्मुनिः । सर्वमात्मन्यजुहवीदाण्यात्मानमव्यये ।। ४२ ।। चीरवासा निराहारो बद्धवाङ्क्तमूर्धजः । दर्शयन्नात्मनो रूयं जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥ ४३ ॥ अनवेक्षमाणो निरगादशृण्वन् बधिरो यथा । उदीचीं प्रविवेशाशां गतपूर्वी महात्मभिः । हृदि ब्रह्म परं ध्यायन्त्रावर्तेत यतो गतः ।। ४४ ।। सर्वे तमनु निर्जग्मुर्भ्रातरः कृतनिश्चयाः । कलिनाऽधर्ममित्रेण दृष्ट्वा स्पृष्टाः प्रजा भुवि ॥ ४५ ॥ 454व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् ते साधुकृतसर्वार्था ज्ञात्वाऽऽत्यन्तिकमात्मनः । मनसा धारयामासुर्वैकुण्ठचरणाम्बुजम् ।। ४६ ।। 1 2 3 4. 5 6 • [1-15-46 सर्व श्रीध० त्रित्व इति । त्रित्वे गुणत्रये पञ्चत्वं देहम् । तच्च त्रित्वमेकत्वे अविद्यायाम् । सवारीपहेतुमविद्याम् आत्मनि जीवे। अजोहवीदिति वक्तव्ये अजुहवीदित्यार्षम् । एवं त्रित्वादिभिः शोधितमात्मानं जीवात्मानं ब्रह्मणि अव्यये कूटस्थे न तु तस्यान्यत्र लय इत्यर्थः ॥ ४२ ॥ तदेवमात्मप्रतिपत्तिमुक्तवा बाह्यस्थितिमाह चीरवासा इति द्वाभ्याम् । बद्धवाड़ौनी ॥ ४३ ॥

6 अनवेक्षमाण इति । अनवेक्षमाणोऽनुजादिप्रतीक्षामकुर्वन् । आशां दिशं गतपूर्वी पूर्व प्रविष्टाम् । महात्मभिर्विवेकवद्भिः । यतो यां दिशं गतः पुननविर्तेत संसारे न प्रवर्तते ॥ ४४ ॥ सर्वे इति । अधर्मो मित्रं यस्य तेन ॥ ४५ ॥ त इति । साधुकृताः सर्वेऽर्थाः धर्मादयो यैः । अत एव वैकुण्ठस्य चरणाम्बुजमेव आत्यन्तिकं शरणं ज्ञात्वा मनसा धारयामासुः ॥ ४६ ॥ • 1 AB omst त्रित्वादिभिः 2 A Bompt जीवात्मानं 3 A B omit तु 4 B adds सार्थ’ 5 B पे’ 6 HV “दिषु प्रती’ ? H. V विदुरधृतराष्ट्रादिभिः । ⁵⁰ वीर- एवं इन्द्रियवर्गप्राणतद्वृत्तिनिरोधानुसन्धानमुक्तम् । अथ वायुना सहितानि पञ्चभूतानि इन्द्रियव⁵¹र्गश्च अहङ्कारकार्यमिति तदुभयं त्रित्वे सात्त्विकराजसतामसरूपत्रिविधाहङ्कारे जुहावेत्यर्थः । सर्वत्र त्वप्रत्ययः स्वार्थिकः । यथायथमिन्द्रियाणां सात्त्विकाहङ्कारे लयः । भूतानां तामस इति विवेकः । तच्चाहङ्कारत्रयमेकत्वे एकस्मिन् प्रकृतितत्त्वे महत्तत्त्वद्वारा जुहावेत्यर्थः । सर्वं वागादिप्रकृत्यन्तमात्मनि जीवेऽजुहवीच्चे⁵²तनाधीनाह्यचेतनप्रवृत्तिः, अत एव मुक्तम् न हि जीवः प्रकृतेः उपादानमात्मानं जीवमव्यये ब्रह्मण्यजुहोत् । जीवस्य ब्रह्माधीनवृत्तित्वात् तस्मिंस्तं स्था⁵³पितवानित्यर्थः ॥ ४२ ॥

ततः चीरं वल्कलं वासो वस्त्रं यस्य सः, निराहारः बद्धवाङ्मौनी, मुक्ताः विक्षिप्ताः मूर्धजाः केशाः येन सः। जडादिवत् आत्मनः स्वस्थ रूपमाकारं दर्शयन् लोकस्येति शेषः ॥ ४३ ॥

यथा बधिरः तद्वदशृण्वन्, अन्ध इवानवेक्षमाणः निरगात् । गृहादिति शेषः । पूर्वं गतां गतपूर्वां, यतो यां गतः पुनर्नावर्तेत तां, महात्मभिर्विरक्तैः गतपूर्वामुदीचीम् आशां दिशं हृदि परं ब्रह्म ध्यायन् प्रविवेश ॥ ४४ ॥

तं युधिष्ठिरमनुसृत्य तद्भ्रातरस्सर्वे कृतनिश्चया गमनाय कृतो निश्चयो यैस्ते कृतविवेका वा निर्जग्मुः । ते भ्रातरः युधिष्ठिरादयो वा अधर्मः मित्त्रं यस्य तेन कलिना स्पृष्टाः प्रजाः भुवि दृष्ट्वा ॥ ४५ ॥

असाधुकृताः तुच्छीकृताः सर्वेऽर्थाः देहतदनुबन्ध्यादयो यैः तथाभूताः आत्मनो देहस्यात्यन्तिकं मरणं ज्ञात्वा भगवच्चरणाम्बुजं मनसा धारयामासुः युधिष्ठिरादयः ॥ ४६ ॥

1 2 3 विज अथ व्यानापानचिन्तनानन्तरम् अवशिष्टावुदानसमानौ त्रित्वे त्रित्वसङ्ख्याविशिष्टेषु स्वकारणेषु प्राणापानव्यानेषु हुत्वा लयं विचिन्त्य तच्च पञ्चत्वं पञ्चत्वसङ्ख्याविशिष्टान् प्राणापानव्यानोदानसमानांश्चैकत्वे एकत्वसा विशिष्टे पञ्चानां कारणे मूलप्राणे अजुहोत्। मुनिर्मीनी तत्पूर्वोक्तं सर्वं तस्य मूलप्राणस्यापि कारणे आत्मनि स्वहृदि स्थिते विष्णावजुहोत् तं चात्मानमव्यये विनाशरहिते ब्रह्मणि सर्वगते तदभिव्यक्तिकारणे विष्णावजुहोदित्येकान्वयः । अत्र वागादीन्द्रियाणां तदभिमानिदेवानां देवशरीराणां च अनौ आज्यलयवत् स्वकारणेषु विलय एवेति ज्ञातव्यम् ॥ ४२ ॥ चीरवासाः वल्कलवस्त्रो निराहारो मनुष्यान्नवर्जितो बद्धवाग्वचनवृत्तिविधुरो, मूर्धजाः केशाः जडादिवत् आत्मनो रूपं दर्शयन् बधिरो यथा तथाऽशृण्वन् अत एव अनपेक्षमाणः स्वयं गेहात् निरगादित्येकान्वयः ॥ ४३ ॥ यावच्छरीरपातं भुवं प्रदक्षिणीकृत्य निरन्तराटनमेव सङ्कल्प्य हृदि परं ब्रह्म ध्यायन् क्षत्रियैर्महात्मभिः गतपूर्वामुदीचीमाशामुत्तरां दिशं प्रविवेश । वीरगतिं गमिष्यन् यतो गतो नावर्तेत यां वीरगतिं गतः पुनर्नाविर्तेत ताम् इत्यन्वयः ॥ ४४ ॥ भ्रातरो भीमसेनादयोऽधर्ममित्रेण अधर्मप्रधानेन ।। ४५ ।। आत्मनः परमात्मनः स्वरूपमात्यन्तिकं सर्वातिशयमथवा आत्मनः स्वस्य आत्यन्तिकमन्तकाले कर्तव्यं ज्ञात्वा साधु सम्यक्कृतोऽनुष्ठितः सर्वार्थो धर्मादियैस्ते तथा साधुना कर्मणा पुण्यलक्षणेन कृताश्चिन्त्राः निरस्ताः सर्वेऽर्थाः शब्दादिविषया यैस्ते तथोक्ता इति वा । ‘कृती- च्छेदने’ इति धातुः । अत्र हरौ मनोधारणं नामाखण्डस्मरणमिति ज्ञातव्यम् ॥ ४६ ॥ रा० कृ० मुनिर्मननशीलो युधिष्ठिरः अथ पञ्चत्वं पृथिव्यादिभूतपञ्चकं त्रित्वे सत्त्वादिगुणत्रये हुत्वा तच्च त्रित्वमेकत्वे तत्कारणभूते प्रधाने अजुहोत् हुतवान् । तच्च सर्व सर्वकारणभूतं प्रधानमात्मनि जीवेऽजुहवीत्, अजोहवीत् । तं च शोधितमात्मानमव्यये ब्रह्मणि सर्वव्यापके सर्वाधिष्ठाने सर्वनियन्तरि परमात्मनि अजोहवीत् । उच्छ्रासनिश्वासकारक शक्तिस्वरूपौ प्राणापानौ । धर्मजः स्वयोगसाधनविधानमनुसृत्य उच्छ्रासं निश्वासे लीनमकरोत् । देहबन्धशैथिल्यावहशक्तिस्वरूपो मृत्युः “ब्रह्मण्यात्मानमव्यये” इत्यनेन देहत्यागसाधनं ध्यानमुपदिष्टम् ।। ४२ ।। अनन्तरं स धर्मजः चीरवासाः अनेन बाह्यविषयभोगराहित्यं सूचितम् । निराहारः बद्धवाक्- अत्र वाचोपलक्षणीभूतया सर्वेन्द्रियोपरतिः दर्शिता । मुक्तमूर्धजः जडोन्मत्तपिशाचवत् जडो मनश्शून्यः, उन्मत्तः इन्द्रियविकलः – जडादिवत् आत्मनो रूपं दर्शयन् लोकायेति शेषः । अनवेक्षमाणः अनुजादिकमप्रतीक्षमाणः बधिये 456 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-15-47 यथा कस्यापि वचनमशृण्वन् निरगात् गृहान्निर्गतवान् । पश्चात् हृदि परं ब्रह्म श्रीकृष्णाख्यं ध्यायन् यतो यां दिशं गतः पुनस्संसारे नावर्तते । महात्मभिः विदुरादिभिः गतपूर्वी पूर्व गतां तामुदीचीमाशां दिशं प्रविवेश प्रविष्टवान्। पुरा किल वृद्धाः अन्त्ये वयसि विसृज्य गृहम् अपुनरावृत्तिं पादयात्रां कुर्वन्ति स्म, हिमालयं प्रति यत्र बहवः पवित्र प्रदेशास्सन्ति । तेषु केषाञ्चित् आश्रयमात्रेण समाधिस्सिद्धयति । अपरेषु महात्मनां दर्शनं लभ्यते । तस्मादियमुत्तरदि- ग्यात्रा प्राचामादरणीया अभवदिति तर्क्यते । अपिचास्मिन् भूतले प्रथमतो मानवसृष्टि: हिमालये समजायत । तत्सृष्टिसहकारिणो महाशक्तिस्वरूपा देवाः महर्षयश्च सौरकिरणद्वारा भूतलेऽवतीर्य मानुषदेहधारिणस्सन्तो भविष्यन्मानवप- रम्परायाः मार्गदर्शकाः गुरवश्च अवर्तन्त । तेषु केचन अद्यापि बहूनां जनानां स्वदिव्यस्थितिमापादयन्तः तत्रैव हिमाचले वसन्ति । तस्मादेष समुदाचारः अभवद्यदुत्तमपथजिगमिषवः सर्वेऽपि पुनरावृत्तिरहितां हिमालययात्रां कुर्वन्ति स्मेति । तदेतन्महाप्रस्थानमिति कथ्यते । कृतमहाप्रस्थानैः पुनर्यत्प्राप्यते लोकान्तरजीवितं तदभिधीयते स्वगरिहणमिति । प्रकृते च युधिष्ठिरो महाप्रस्थानं विधाय स्वर्गमारूढवान् ॥ ४३, ४४ ॥ भ्रातरः धर्मजस्य भ्रातरस्सर्वे भुवि अधर्ममित्रेण कलिना स्पृष्टाः प्रजाः दृष्ट्वा कृतनिश्चयास्तं युधिष्ठिरमनु अनुसृत्य निर्जग्मुः गृहान्निर्गतवन्तः ॥ ४५ ॥ ते युधिष्ठिरादयो भ्रातरः साधुकृतसर्वार्थाः आत्मनः आत्यन्तिकं तापत्रयनिवर्तकं शरणं वैकुण्ठचरणाम्बुजं ज्ञात्वा तन्मनसा धारयामासुः निरन्तरं चिन्तयामासुरित्यर्थः ॥ ४६ ॥ तळ्यानोक्तिया भक्त्या विशुद्धधिषणाः परे । तस्मिन्नारायणपदे एकान्तमतयो गतिम् ॥ ४७ ॥ अवापुर्दुरवाप ते असद्धिर्विषयात्मभिः । विधूतकल्मषस्थानं विरजेनात्मनैव हि ॥ ४८ ॥

• विदुरोऽपि परित्यज्य प्रभासे देहमात्मवान् । कृष्णावेशेन तच्चित्तः पितृभिः स्वक्षयं ययौ ।। ४९ ॥ द्रौपदी च तदाऽऽज्ञाय पतीनामनपेक्षताम् । वासुदेवे भगवति होकान्तमतिराप तम् ॥ ५० ॥ 10 र्थः श्रद्धयैतद्भगवत्प्रियाणा पाण्डोस्सुतानामिति सम्प्रयाणम् । 11 शृणोत्यलं स्वस्त्ययनं पवित्रं लब्धा हरौ भक्तिमुपैति सिद्धिम् ॥ ५१ ॥ 457 1-15-51] ← श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इति श्रीमद्भागवत महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रर्धा श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां Teras rusaraiरहणं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

1 2 3 4 * 5. 6 7 8 9. 10. 11

श्रीध० तदिति । एकान्तमतयः भगवदेकप्रवणबुद्धयः विषयात्मभिः असद्भिः दुरवापां, कथम्भूते पदे ? विधूतकल्मषाणां योगिनाम् आस्थानं निवासस्थानं यत् तस्मिन् । विरजेन आत्मनैव गतिमवापुः प्रापुः न तु षोडशकलेन लिङ्गेन । अस्थानमिति पाठे गतेर्वा विशेषणम् । विरजेनात्मनैव आस्थानरूपां गतिं ते विधूतकल्मषाः प्रापुरिति वा ॥ ४७, ४८ ॥ विदुर इति । विदुरोऽपि आत्मवान् ज्ञानवान् तीर्थान्यटन् प्रभासे श्रीकृष्णावेशेन कृष्णे चित्तमावेश्य देहं परित्यज्य तच्चित्त एवं सन् तदानीं नेतुमागतैः पितृभिस्सह स्वक्षयं स्वाधिकारस्थानं ययौ ॥ ४९ ॥ द्रौपदी इति । आत्मानं प्रत्यनपेक्षतां तदा ज्ञात्वा तमाप प्राप ॥ ५० ॥ यं इति । एवं यत्सम्प्रयाणम् । भगवतो दिव्यपदप्राप्तिम् । अलमतिशयेन स्वस्त्ययनं मङ्गलास्पदम् । अलं पवित्रं च ॥ ५१ ॥ इति श्रीमarred प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्याया पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ 1 AB omut योगिनाम् 2. H, V ययुः 3 A,B omat प्राप 4. H.V यत् 5. A.B om भगवतो प्राप्तिम् । ⁵³ वीर- तस्य वैकुण्ठ⁵⁴पदाम्बुजस्य ज्ञानेन उद्रिक्तया उ⁵⁵त्कटया भक्त्या विशुद्धा धिषणा बुद्धिर्येषां ते नारायणपदवाच्ये परमपुरुषे एकान्ता ग⁵⁶तिः मतिः येषां मतेरे⁵⁷कान्तत्वं नाम विजातीयप्रत्ययाव्यवधानं विषयेषु शब्दादिषु प्रवण आत्मा मनः येषां तैः असद्धिः दुरात्मभिः दुःखेनाप्यवाप्तुमशक्यां गतिं मुक्त्यात्मिकामवापुः । तदेवोपपादयति - विधूतानि निरस्तानि कल्पषाणि भगवत्प्राप्तिप्रतिबन्धकानि पूर्वोत्तराधानि येषां ते विरजेन रजस्तमोरहितेन आत्मना स्वरूपेण स्थानं श्रीनारायणस्य प⁵⁸दमवापुरित्यनुषङ्गः ॥ ४७, ४८ ॥

विदुरोऽपि कञ्चित्कालं तीर्थान्यटित्वा पाण्डवादीनां गतिमाकर्ण्य आत्मवान् भगवति समाहितचित्तः प्रभासे देहं परित्यज्य कृष्णावेशेन कृष्ण⁵⁹समाधानेन तच्चित्तः कृष्णैकविषयकचित्तः पितृभिः पितृदेवताभिस्सह स्वक्षयं स्वस्थानं बयौ । पुनर्यम एव भूत्वा स्वलोकं ययावित्यर्थः । ‘कृष्णोपवेश’ इति पाठे यदुकुलसंहाराय यत्र श्रीकृष्णः प्रविष्टः तस्मिन् देशे प्रभासे इत्यर्थः । पुनः अधःपतनाभावात् पाण्डवादीनां मुक्तत्वकथनं ते हि प्रारब्धकर्मावसाने विमोक्ष्यन्ते एव अतो न विरोधः ॥ ४९ ॥

तदा द्रौपद्यपि पतीनामनपेक्षतामाज्ञाय ज्ञात्वा वासुदेवे भगवति एकान्ता विजातीयप्रत्ययान्तराव्यवहिता मतिर्यस्याः तथाभूता तं वासुदेवमवाप ॥ ५० ॥

श्रीकृष्णादीनां प्रयाणश्रवणादिफलमाह - य इति । इतीत्थम् अ⁶⁰तितरां स्वस्त्ययनं शृण्वतां पठतां च शुभावहं पवित्रं च भगवतः प्रयाणं पाण्डोस्सुतानां सम्प्रयाणं च यः पुमान् श्रद्धया शृणोति सः हरौ भ⁶¹गवति भक्तिं लब्ध्वा सिद्धिं मुक्तिमुपैति ॥ ५१ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

1. 2 3 4 5. 6 7 8. विज० इत्थं नारायणचरणाम्बुजं हृदि संविधाय तद्ध्यानेन उद्रिक्तया भक्त्या विशुद्धमतयोऽहोभि. सप्तभिः भुवं प्रदक्षिणीकृत्य गन्धमादनगिरिविवरे बदर्याख्यं नारायणाश्रमं प्राप्य तस्मिन् परे मनोहरे नारायणपदे नारायणाश्रमे एकान्तमतयः एकान्तं नारायणं ध्यायन्नः ते पाण्डवा अपतन् शरीराणि तत्यजुरित्यन्वयार्थः, एकमनस्का वा ॥ ४७ ॥ शब्दादिविषयमनस्कैः असद्ध अमङ्गलैः पुरुषैः दुरवाप गन्तुमशक्यं निरस्तजरामरणादिकल्पषस्थानं स्वस्वमूलरूपं विरजेन रजआदिगुणात्मकलिङ्गशरीराभिमानरहितेन आत्मना मनसा उपलक्षितास्ते प्राप्ता इत्येकान्वयः । एवकारस्तु देवदूतदर्शितमायया युधिष्ठिरदृष्टभीमादिरोदनापादकलोकं नापुरित्यस्मिन्नर्थे न तु रजोमिश्रितात्मनेत्यत्र हिशब्दस्तु न तु दोषात् देहपातः न तु प्रारब्धकर्मनाशादित्यस्मिन्नर्थे श्रुतिप्रसिद्धिं द्योतयति । श्रुतिरपि सकलसुरोत्तमालिपुरस्सरगणैः आराधितचरणैः श्रीभगवत्पादैः सकलपुराणसारसङ्ग्रहगृहे श्रीमहाभारततात्पर्यनिर्णये उदाहृता, नास्माभिरत्रोदाह्रियते ग्रन्थबाहुल्यभयादिति । विदुरोऽपि परित्यज्य " इति प्रक्षेपश्लोकः ।। ४८. ४९ ।। अनपेक्षता देहाद्यनभिमानतामेकान्तमतिः एकाग्रचेताः ॥ ५० ॥ श्रीकृष्णपाण्डवानां स्वधामप्रवेशश्रवणादिना किं प्रयोजनम् ? येन अत्रावश्यं वक्तव्यं स्यादिति तत्राऽऽह य इति । य एतद्भगवत्स्वधामप्रयाणं भक्ताना च पाण्डवानां च प्रयाणादिकं च शृणोति सः हरौ भक्तिं लब्ध्वा शान्तिं मुक्तिं उपैतीत्यन्वयः । अलं त्रिकरणशुद्धया ॥ ५१ ॥ 4591-15-51] ! A omits मनोहरे 2 KM “चिता: श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ रा० कृ० तद्ध्यानोद्रिक्तया भक्तया विशुद्धधिषणाः विनिर्मलबुद्धयः परे सर्वोत्कृष्टे तस्मिन् सर्वशास्त्र- समन्वयगोचरे नारायणपदे विष्णुचरणे एकान्तमतयो निश्चलमानसास्ते भ्रातरः विषयात्मभिः नश्वरविषयासक्तचित्तेभ्यः असद्भिः दुष्टैः दुरवापां विधूतकल्पषास्थानं विधूतकल्पषाणां निवासभूतां गतिं नारायणपदस्वरूपां विरजेन विशुद्धेन आत्मनैव अवापुर्हि प्रापन् खलु । एवमत्र समासतो निरूपितं युधिष्ठिरादिमहाप्रस्थानं महाभारतोक्तेन तन्महाप्रस्थानेन विपुलेन न विरुद्धयते परमार्थसाभ्यात्। तथा हि महाभारते द्रौपदी भीमादयश्चत्वारोऽपि युधिष्ठिरमनुजग्मुः किन्तु एकैकशः एकस्मिन् काले मध्येमार्ग भौतिकदेहं तत्यजुः । धर्मजस्तु यावदवसानमवशिष्टः । अन्ते च सर्वेऽप्येकत्रैव सम्मिलिताः । अत्रान्तरे भीमादीनां पापमनेकेषु लोकेषु प्रक्षालितमभूत् । धर्मजेन दृष्टाः द्रौपदीभीमादिभिः अनुभूयमानाः नानाविधनरकयातनाः तत्तज्जीवप्रकृतिपरिशुद्धरूयैकप्रयोजनाः । एते च विशेषाः सविस्तरं महाभारते समुपवर्णिताः । अत्र तु श्रीमद्भागवते समेषामेव तेषां शाश्वतविष्णुपदप्राप्तिमात्रं उक्तमिति सर्वमनवद्यम् ॥ ४७, ४८ ॥ आत्मवान् ज्ञानवान् विदुरोऽपि तीर्थाटनं कुर्वन् कृष्णावेशेन कृष्णस्यावेशेन स्वान्तःप्रवेशेन तच्चिसः तन्मयचित्तः प्रभासे तत्रानि तीर्थे देहं परित्यज्य पितृभिस्सह स्वक्षयं स्वाधिकारस्थानं ययौ ॥ ४९ ॥ तदा द्रौपदी च पतीनामनपेक्षतां स्वापेक्षाराहित्यम् आज्ञाय विदित्वा भगवति वासुदेवे एकान्तमत्तिः निश्चलबुद्धिस्सती तं वासुदेवमाप प्राप्तवती । महाप्रस्थानसमये मार्गमध्ये पतितां द्रौपदीमनादृत्य पाण्डवाः पुरो जग्मुरित्युक्तं महाभारते । अनादरकारणमत्र भागवते सूचितम् । तथाहि देहत्यागाय नारायणैकान्तमतयः ते परस्परनिरपेक्षाः सञ्जाताः । अत एव पाण्डवानां न केवलं द्रौपदीपतने किन्तु परस्परपतनेऽपि अनादरः ॥ ५० ॥ अलमतिशयेन स्वस्त्ययनं शुभास्पदं पवित्रं पापहरं च इति एतदित्यं पूर्वोक्तं भगवत्प्रियाणां भगवतः श्रीकृष्णस्य प्रियाणाम् । भगवत्प्रयाणमिति पाठे तु भगवतः प्रयाणमित्यर्थः । पाण्डोस्सुतानां धर्मराजादीनां सम्प्रयाणं यः श्रद्धया शृणोति सोऽपि हरौ भक्तिं लब्ध्वा सिद्धिं पूर्वोक्तां पाण्डवानां गतिमुपैति प्राप्नोति ॥ ५१ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीताया सुधासुधायां व्याख्यायां पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ 8 षोडशोऽध्यायः सूत उवाच ततः परीक्षित् द्विजवर्यशिक्षया महीं महाभागवतः शशास है । यथा हि सूत्यामभिजातकोविदाः समादिशन् विप्र ! महदुणस्तथा ॥ १ ॥ स उत्तमस्य तनयामुपयेम इरावतीम् । जनमेजयादश्चतुरस्तस्यामुत्पादयत् सुतान् ।। २ ।। आजहाराश्वमेधांस्त्रीन् गङ्गायां भूरिदक्षिणान् । शारद्वतं गुरुं कृत्वा देवा यत्राक्षिगोचराः ॥ ३ ॥ निजग्राहौजसा वीरः कलिं दिग्विजये क्वचित् । नृपलिङ्गधरं शूद्रं घ्रन्तं गोमिथुनं पदा ॥ ४ ॥ शौनक उवाच कस्य हेतोर्निजग्राह कलिं दिग्विजये नृपः । नृदेवचिह्नधृक् शूद्रकोऽसौ गां यः पदाऽहनत् ॥ ५ ॥ तत्कथ्यतां महाभाग ! यदि कृष्णकथाश्रयम् । अथवाऽस्य पदाम्भोजमकरन्दलिहां सताम् ।। ६ ।। किमन्यैरसदालापैरायुषो यदसायः । क्षुद्रायुषां नृणाम! मर्त्यानामृतमिच्छताम् ॥ ७ ॥ इहोपहूतो भगवान् मृत्युश्शामित्रकर्मणि । न कश्चिन्नियते तावत् यावदास्त इहान्तकः ॥ ८ ॥ एतदर्थं हि भगवानाहूतः परमर्षिभिः ।
   अहो नृलोके पीयेत हरिलीलामृतं वचः ॥ ९ ॥
2. 2 3 4 5 6 7. 8. 9. 19 461 1-16-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ततश्च षोडशे भूमिधर्मयोः कलिखित्रयोः । संवादे वर्ण्यते प्राप्तिः पालकस्य परीक्षितः || तत इति । द्विजवर्याणां शिक्षया सूत्यां जन्मनि अभिजातिकोविदा जातकर्मविदः हे चित्र ! महतां गुणाः यस्मिन् सः ॥ १ ॥ स इति । जनमेजयादीनित्यक्षराधिक्यं छान्दसम् । उत्पादयदिति अडागमाभाव आर्षः । उत्पादयन्निति पाठे हेतौ शतृप्रत्ययः । सुतानुत्पादयितुं इरावतीमुपयेम इति वाक्ययोजना ॥ २ ॥ बभूवुः ॥ ३ ॥ आजहार इति । आजहार कृतवानित्यर्थः । शारद्वतं कृपम् । यत्र येष्क्वमेधेषु देवा दृष्टिगोचरा निजग्राह इति । निजग्राह निगृहीतवान् कलिमेव निर्दिशति नृपेति । नृपलिङ्गधरं राजवेषधारिणम् ॥ ४ ॥ कस्य इति । कस्य हेतोरिति अयमर्थः । कलिं कस्माद्धेतोः केवलं निजग्राह, न तु हतवान् । यतोऽसौ शूद्रः कोऽतिकुत्सितः यो गां पदाऽहनत् अहन्निति ॥ ५ ॥ तत् इति । तत् कलिनिग्रहरूपं कर्म । अस्य विष्णोः पदाम्भोजयोर्यो मकरन्दस्तं लिहन्ति आस्वादयन्ति ये तेषां सतां महतां वा कथाश्रयमिति समासान्निष्कृष्टस्यानुषङ्गः तर्हि कथ्यताम् ॥ ६ ॥ किम् इति। नोचेत्किमन्यैरसद्भिरालापैर्यद्यैरायुषो वृथाक्षयः । अस्माकमयं सत्रप्रयत्नोऽपि हरिकथामृतपानार्थ एवेत्याह साधभ्याम् । क्षुद्रमल्पमायुर्येषाम् अतो मर्त्यानां मरणर्धर्मवताम् । तथापि ऋतं सत्यं मोक्षमिच्छताम् ॥ ७ ॥ इह इति । यो मृत्युः स इह सत्रे, शमितुरिदं शामित्रं कर्म पशुहिंसनं तदर्थमुपहूतः ततः किमत आह न कश्चिदिति ॥ ८ ॥ एतद् इति । ततोऽपि किम् अत आह । अहो नृलोके हरिलीलामृतं वचः पीयेतेत्येतदर्थम् । हरिलीलैवामृतं यस्मिंस्तम् ॥ ९ ॥ 1 H. V दो 2 H जातकविदः 3 H. V महान्तो 4 B ’ दोनित्यर्थे एकाक्षराधिक्यं HV दीनित्यत्राक्षरा’ 53 ° कृष्यानु’ 6. H नचे’ 7 BH.V सार्थद्वाभ्याम् 8 BH. Vomit धर्म 9 H यस्मिन् तत्कथाप्रचुरमित्यर्थः यस्मिन् तं तत्कथाप्रचुरमित्यर्थः ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका तदेव¹ सम्प्रस्थानं पाण्डुपुत्राणां ‘वक्ष्ये कृष्णकथोदय’मिति प्रतिज्ञातं पाण्डुपुत्रसंस्थानं परीक्षिज्जन्मोपेतमुपपाद्य ²“परीक्षितोऽथ राजर्षेर्जन्मकर्मविलापनम्” (भाग 1-7-12) इति प्रतिज्ञा³तं निर्वर्णयति । तत्र तज्जन्म पाण्डवपुत्रवृत्तान्ते एवान्तर्भाव्याभिहितं विलापनं द्वादशे स्कन्धे वक्ष्यति । इतः परं चतुरध्या⁴यैः कर्माणि वर्ण्यन्ते इति विवेकः । तत इति । ततः पितृनिर्गमनानन्तरं महान्तो गुणा यस्य स परीक्षित् । हे द्विज! जन्मसूत्यां जन्मदिने जातककोविदाः विप्राः यथा समादिशन् तथैव द्विजवर्यशिक्षया महाभागवतस्सन् महीं शशास पालयामास ॥ १ ॥

स परीक्षिदुत्तरस्य मातुलस्य तनयामिरावतीमुपयेमे उदवाह । ⁵तस्यामिरावत्यां जनमेजयादींश्चतुरः सुतानुदपादयत् । अडभाव आर्षः, आगमशास्त्रस्यानित्यत्वाद्वा ॥ २ ॥

शारद्वतं कृपं गुरुं कृत्वा वृत्वा गङ्गायां गङ्गातीरे त्रीनश्वमेधानाजहार, यत्र येष्वश्वमेघेषु देवा इन्द्रादयोऽक्षिगोचरा बभूवुः, तथाविधा नाजहारेत्यर्थः ॥ ३ ॥

कदाचित् दिग्विजये निमित्ते चरन् वीरः परीक्षित् क्वचिदेशे यदा पादेन गोमिथुनं स्त्रीपुंसयोर्गवोर्युग्मं घ्नन्तं ⁶शूद्रमपि नृपचिह्नधरं कलिभोजसा पराभिभवसामर्थ्यात्मकेन निजग्राह निगृहीतवान् ॥ ४ ॥

तत्र लब्धप्रश्नावसरः पृच्छति शौनकः - कस्य हेतोरिति । नृपः परीक्षिद्दिग्विजये कस्माद्धेतोः कलिं निजग्राहेत्येकः प्रश्नः । यो गां पदाऽहनत् तताड, असौ नृपचिह्नधा⁷री शूद्रः कः ? इत्यपरः । यद्यपि नृपलिङ्गधरं शूद्रं कलिमिति सामानाधिकरण्यनिर्देशेनैव कलिरेव नृ⁸पदेवचिह्नधृक् शूद्र इति ज्ञात एवेति प्रश्नानुपपत्तिः तथाऽपि क इत्यस्य किंगुणक इत्यभिप्रायः । अतः प्रश्नोपपत्तिः ॥ ५ ॥

त⁹त्कलिविनिग्रहादिकं केवलमस्माभिः पृष्टमित्येव न¹⁰ वर्णय; कि¹¹न्तु हे महात्मन्! यदि विष्णुकथाश्रयं भगवत्कथोपेतम् । अथवा अस्य विष्णोः पदाम्बुजमकरन्दास्वादिनां साधूनां कथाश्रयं स्यात्तर्हि कथ्यताम् ॥ ६ ॥

तत्र हेतुं वदन् विष्णुतद्भक्तकथानाश्रयाणामश्रोतव्यत्वमवर्णनीयत्वञ्चाह - किमन्यैः इति । अङ्ग! हे सूत! यत् येभ्य आयुषोऽसद्व्ययो निरर्थकः क्षयो भवति तैः क्षुद्रायुषामल्पायुषामृतं कर्मफलमिच्छतां मर्त्यानां मरणशीलानां नृणां सम्बन्धिभिरन्यैर्विष्णुतद्भक्तज¹²नकथानाश्रयैरतोऽत एवासद्भिरालापैः किं वर्णितैः ¹³वा न किञ्चित्प्रयोजनं, किन्तु केवलमायुर्व्यय एवेति भावः । यद्वा, ऋतं सत्यं परं ब्रह्म इच्छतां तत्प्राप्तिं कामयमानानां मरणशीलानामल्यायुषां नृणामस्माकमन्यै रसदालापैः किम् ? न किञ्चित्प्रयोजनमस्ति, यतो येभ्यः केवलमायुषोऽसद्व्ययो भवतीत्यन्वयः ॥ ७ ॥

ननु क्षुद्रायुषां मर्त्यानामस्माकं यावत् त्वत्प्र¹⁴श्नवर्णनश्रवणं जीवनम¹⁵प्यवसातुं शक्यमित्यत्राह - इहेति । इह नैमिषक्षेत्रे शामित्रकर्मणि सत्रकर्मणि । शमितृशब्दः पशुसंज्ञपयितृवाची “शमयिता च भगवानस्तु” इति श्रुतेः । सचेह पापापनोदकभगवद्गुणानुभवितृपरः । तत्सम्बन्धे कर्मणि सत्रकर्मणि भ¹⁶गवदुणवर्णनश्रवणात्मकब्रह्मसत्र इत्यर्थः । भगवान् मृत्यु राहूतः । स चान्तको यावदिहास्ति तावदत्र न कश्चिन्प्रियते न मरणमेति ॥ ८ ॥

किमर्थमाहूत इत्यत्राह - एतदर्थमत्रावस्थितानामस्माकम् अमरणार्थमेव हि परमर्षिभिर्भगवान् मृत्युराहूत इत्यर्थः । मृ¹⁷त्यर्थः मृत्युरपि स्वव्यापारं विहाय भगवद्गुणश्रवणायेह न किञ्चिदपि हन्यादित्यभिप्रायेणाऽहूत इति भावः । “तत्कथ्यतां महाभाग!” इत्यादि श्लोकद्वयेन तद्भक्तकथाश्रवणस्यैव वर्णनीयत्वं श्रोतव्यत्वञ्चोक्तं, तदेव सहेतुकमुपपादयति अहो इति सार्धेन । नृलोके हरेर्लीला यस्मिन् प्रतिपाद्याः तद्धरिलीलं तदमृततुल्यं वचः पीयते पा¹⁸वकं श्रोतव्यमिति यावत् । ये पिबन्ति तानभिनन्दति अहो इति । तेषां भाग्यमेतावदिति वक्तुमशक्यमिति भावः ॥ ९ ॥

1. 2. 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12. 13 14 15 16 17 18 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अत्र भगवति भक्तिविधानार्थं भगवद्भक्तपरीक्षितः कलिबन्धनादिमाहात्म्यवर्णनेन हरिमहिमैव प्रतिपाद्यत इति तन्महिमा प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्र प्रथमे राज्यपालनादिमहिमोच्यते इत्याह- तत इति । ततः पाण्डवस्वर्याणानन्तरं द्विजवर्यशिक्षया कृपादिब्राह्मणश्रेष्ठसदुपदेशेन । शिक्षा विद्योपादानम् । अभिजातकोविदाः जातकज्ञानपटवः सूत्यामुत्पत्तौ यथा महदुणानुपादिशंस्तथा तदनुसारेण महीं शशासेत्यन्वयः ॥ १ ॥ उत्तरस्य विराटपुत्तस्य पुत्त नाम्ना इरावतीं उपयेमे । उपयमनं विवाहः । उत्पादयत्, उदपादयत्, अजनयत् । चतुर इति पाठः ॥ २ ॥ शारद्वतं कृपं यत्र येषु अश्वमेधेषु देवा इन्द्रादयोऽक्षिगोचराः प्रत्यक्षास्तादृशानिति शेषः ॥ ३ ॥

पदेति । चिदेकान्त- सः धीरः दिशां जये ओजसा स्वाभाविकशक्त्या कलिं निगृहीतवानित्यन्वयः । नृपाणां लिङ्गं लक्षर्ण धारयतीति नृपलिङ्गधरः तं कर्मणा शूद्रं, तदेवाह पदा गोमिथुनं मन्तं तडयन्तं प्रदेशे ॥ ४ ॥ नृपलिङ्गभृग्यः शूद्रः पदा गामहनत् तं कलिं दिग्विजये निजग्राह, असौ कः, कष्टकर्मा इत्याक्षेपो न प्रश्नः कलिमित्युक्तया ज्ञातत्वेन सिद्धप्रश्नत्वापातात् ॥ ५ ॥ विष्णुकथा आश्रयो यस्य तत्, एतादृशं कलिबन्धनश्चेत्तर्हि कथ्यताम् । अथ पक्षान्तरे वा । यदि अस्य हरेः मकरं मदकरं भावं ददतीति मकरन्दः । तं लिहन्ति आस्वादयन्ति तेषां कथाऽश्रयं तर्हि कथ्यताम् इत्यन्वयः ॥ ६ ॥ । किमिति विष्णुवैष्णवकथाकथनमिति तत्राह - किमन्यैः इति । असदालापैः अमङ्गलप्रसतैः किं प्रयोजनम् ? न किमपि । कुतः ? आयुषोऽसद्धयो व्यर्थक्षय इति, यत् यस्मात् अत इत्यर्थः । यत् यैः असदालापैः आयुषोऽसमीचीनो व्यय इति वा । इतोऽपीतरप्रसङ्गो नापेक्षित इति ब्रूत इत्याह- शुद्रायुषां अल्पायुषां मर्त्यानां मरणधर्माणाम्, अतएव मृतिमिच्छतां नृणां मारकः मृत्युः भगवान् नरसिंहः शामित्रकर्मणि, पशुसंज्ञपनकर्मकर्ता शमिता तस्य कर्म शामित्रम् । तादर्थ्ये सप्तमी शामित्रकर्मार्थमृषिभिर्नैमिषारण्यवासिभिरिहोपहूतः आहूय प्रसाद्य स्थापितः । अन्तं करोतीत्यन्तकः स भगवान् यावदिहाऽऽस्ते न तावत् कश्चिन्प्रियत इत्यन्वयः ॥ ७८ ॥ 464खानचतुष्टयविशिष्टम् [1-16-9 अनेन प्रकृते किमायातमिति तत्राह एतदर्थम् इति । अतः सम्प्रति नृलोके मृत्युभयविधुरतया स्थितैर्मत्यैः, लीलामृतं वचः पीयेत, एतदर्थं हि परमऋषिभिरिहाहतः । अहो आश्चर्यम् । मरणधर्मिणामपि हरिलीलामृतत्वपदं हि यस्मात्तस्मात् विष्णुवैष्णवकथाश्रयं चेत्, तत् कथ्यतामिति भावः ॥ ९ ॥

1. KM मं श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा हे विप्र ! सूत्यां जन्मदिनेऽभिजातकोविदाः जातककर्माभिशाः, यथा हि समादिशन्, तथा महागुणः महाभागवतः भगवद्भक्तेषु श्रेष्ठः परीक्षित् ततः पितृनिर्गमनानन्तरं द्विजवर्यशिक्षया भक्तब्राह्मणश्रेष्ठानां शिक्षया महीं शशास पालयामास ॥ १ ॥ सः परीक्षित् उत्तरस्य तनयामिरावती उपयेमे परिणीतवान् । तस्यामिरावत्यां जनमेजयादीन् चतुरस्सुतान् उत्पादयत्, उदपादयत् अजनयदिति भावः ॥ २ ॥ किश्च सः परीक्षित् शारद्वतं कृपं गुरुं कृत्वा गङ्गायां गङ्गातीरे यत्र येवमेधेषु देवा इन्द्रादयः अक्षिगोचराः प्रत्यक्षाः बभूवुरिति शेषः । साक्षात्कृतदेवानित्यर्थः । तान् भूरिदक्षिणान् त्रीनश्वमेधान् आजहार चकार || ३ || वीरः परीक्षित् दिग्विजये निमित्ते सतीति शेषः । क्वचित्कुत्रचिदेशे पदा पादेन गोमिथुनं प्रन्तं ताडयन्तं नृपलिङ्गघरं राजलक्षणघरं शूद्रं कलिमोजसा सामर्थ्येन निजग्राह निगृहीतवान् । अत्र शूद्रपदस्य शूद्रधर्मवानित्यर्थः । शूद्रधर्मश्च स्वस्य स्वकीयानाश्चोदरपोषणमेव परमार्थ भावयता जनेन विधीयमानो नानाकर्मनिर्वहणात्मकः । स हि जनो लोकसेवया जीवनोपाधिरयत्रसिद्ध इत्यविज्ञाय लोकसेवा जीवनोपाधये करोति तादृशजनाधिकारस्य कलहकारणत्वात् कलिस्तमाविष्टो वर्तते ॥ ४ ॥ यो गां पदाऽहनत् अताडयत् सोऽसौ नृदेवचिह्नधृक् राजलक्षणधारी शूद्रकः कुत्सार्थे कप्रत्ययः । अतिकुत्सितः शूद्रः । तस्मात्तादृशं कलिं नृपः परीक्षित् दिग्विजये कस्य हेतोः कस्मात्कारणात् निजग्राह, केवलं निगृहीतवान्, न तु हतवान् ? ॥ ५ ॥ हे महाभाग ! सूत! तत्कलिनिग्रहादिकं यदि कृष्णकथाश्रयं भगवत्कथाविषयकं भवति । अथवा अस्य कृष्णस्थ पदाम्भोजमकरन्दलिहां पदपद्ममकरन्दास्वादिनां सतां सज्जनानां कथाश्रयं यदि भवति, तर्हि कथ्यताम् ॥ ६ ॥ अङ्ग सूत! ऋतं सत्यं परं ब्रह्म इच्छतां क्षुद्रायुषां अल्पायुषां मर्त्यानां मरणशीलानां नृणां अस्माकमिति शेषः । यत् येभ्यः आयुषः असद्व्ययः निरर्थकः क्षयः भवतीति शेषः । तैरन्यैरसदालापैः श्रीकृष्णतद्भक्तकथाश्रयव्यतिरि- कैः दुरालापैः वर्णितैराकर्णितैर्वा किम् ? किं प्रयोजनमित्यर्थः ॥ ७ ॥ 34 465 1-16-10] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इह अस्मिन् नैमिशक्षेत्रे शामित्रकर्मणि सत्रयागकर्मणि भगवान् मृत्युरुपहूतः, आकारितोऽस्तीति शेषः । स च अन्तकः यमः यावदिहास्ते तावदत्र न कश्चिन्प्रियते मृतो न भवति ॥ ८ ॥ अहो नृलोके मानुषलोके हरिलीलामृतं श्रीकृष्णलीलाप्रतिपादकं अमृतमयं वचः पीयेत कर्णपुटाभ्यां आस्वाद्येत इत्येतदर्थं हि भगवान्मृत्युः महर्षिभिराहूतः इहाऽऽकारितः । अत्र सत्रकर्मवाचकं शामित्रकर्मपदं पशुहिंसनार्थकं व्याचख्युः श्रीधराद्याः प्राञ्चः । तथाहि सर्वान्तर्यामिविष्णुमययज्ञकर्माचरणवशात् सर्वत्र देवभावानुभवसिद्धया जीवभावरूपपशुविनाशः । तेन शामित्रकर्मणः पशुहिंसनार्थकत्वं युक्तमेव । ननु सत्रकर्मणि सर्वहरस्य मृत्योराह्वानं कथं सङ्गच्छते ? उच्यते

“मृत्युस्सर्वहरश्चाऽहम्” (भ. गी. 10-34 ) इति गीतावचनेन सर्वव्यापकस्य भगवतो मृत्युरूपत्वाविरहात् मृतेरपि हरिलीलान्तर्भावेन तदभावे लीलायास्सामम्यासिद्धेः । युज्यतेऽत्र मृत्योराह्वानम् । अत एवोक्तं, ‘भगवान् मृत्यु’ रिति । नन्देवत् अन्तकस्य सद्भावे मृतेरनिवार्यत्वात् “न कश्चिन्प्रियते तावत् यावदास्त इहान्तकः” इत्युक्तिः कथं नाम सङ्गच्छते ? श्रूयताम् अन्तको यद्यपि देहमात्रात्मजीवितवतो जनान् देहेन सह संहरति, तेषां जीवितस्य प्रतिजन्मभिन्नत्वात्, किन्तु ये तावत्सर्वान्तर्यामिनारायणप्रज्ञामयजीविनस्तेहि प्रकृत्यनियतस्थितयः नानाविधदेहत्यागखी- कारसद्भावेऽपि स्वात्मस्मृतिशालिनस्सन्तो विराजन्ते त एव चिरञ्जीविनो यज्ञमयजीविताः महानुभावाः सहस्रसमसत्रयज्ञ- मारभन्ते । तस्मादीदृशानामन्तको देहान्तरापादको नतु मृतिप्रापकः इति सर्वमनवद्यम् ॥ ९ ॥ मन्दस्य मन्दप्रज्ञस्य वयोमन्दायुषश्च वै । निद्रया ह्रियते नक्तं दिवा च व्यर्थकर्मभिः ॥ १० ॥ सूत उवाच यदा परीक्षित् कुरुजाङ्गलेऽंशृणोत् कलिं प्रविष्टं निजचक्रवर्तिते । निशम्य वार्तामनतिप्रियां ततः शरासनं संयुगशौण्डिराददे ॥ ११ ॥ स्वलङ्कृतं श्यामतुरङ्गयोजितं रथं मृगेन्द्रध्वजमाश्रितः पुरात् । वृतो रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया स्वसेनया दिग्विजयाय निर्गतः ।। १२ ।। भद्राचं केतुमालच भारतश्चोत्तरान् कुरून् । किम्पुरुषादीनि वर्षाणि विजित्य जगृहे बलिम् ॥ १३ ॥ तत्र तत्रोपशृण्वानः स्वपूर्वेषां महात्मनाम् । प्रंगीयमाणं चं यशः कृष्णमाहात्यसूचकैम् ॥ १४ ॥ आत्मानं च परित्रातमश्वत्थाम्नोऽखतेजसः । स्नेह वृष्णिपार्थानां तेषां भक्ति केशवे ।। १५ ।। 466 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् तेभ्यः परमसन्तुष्टः प्रीत्युज्जृम्भितलोचनः । महाधनानि वासांसि ददौ हारान् महामनाः ।। १६ ॥ सारथ्यपरिषदसेवनसख्यदौत्यवीरासनानुगमनस्तवनैप्रणामान् । [1-16-17 स्निग्धेषु पाण्डुषु जगणतिञ्च विष्णोर्भक्तिं करोति नृपतिश्चरणारविन्दे || १७ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

श्रीध० तदभावे ‘वृथैव जीवनमित्याह

मन्दस्य इति । मन्दस्यालसस्य नक्तं रात्रौ यद्वय आयुः तन्निद्रया हियते । दिवा अह्नि च यद्वयः तत् व्यर्थकर्मभिरपह्रियते ॥ १० ॥ तंत्र तावत्कलिनिग्रहप्रसङ्गमाह यदा इति । यदा निजचक्रवर्तिते स्वसेनया पालिते देशे कलिं प्रविष्टं शुश्राव सदा तामनतिप्रियां वात किञ्चित्प्रियाश्च युद्धकौतुकसम्पत्तेर्निशम्य ततः शरासनं दुष्टनिग्रहार्थमाददे। संयुगे शौण्डिर्युद्धे प्रगल्भः । संयुगशौरिरिति पाठे युद्धे शौरिः कृष्णतुल्यः ॥ ११ ॥ स्वलङ्कृतम् इति । ततश्च दिग्विजयाय निर्गतः ॥ १२ ॥ भद्रेति । भद्राश्वादीनि पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरतः समुद्रलमानि वर्षाणि मेरोः सर्वतः इलावृतम्। तत उत्तरतो रम्यकं हिरण्मयश्च । दक्षिणतो हरिवर्ष, किम्पुरुषश्च । तानि विजित्य । किम्पुरुषेत्यत्र वर्णाधिक्यमार्षम् । बलिं पुष्कलधनप्रदानपूर्विकां सपर्याम् ॥ १३ ॥ तत्र इति । प्रगीयमाणं यशः, यशआदीनि शृण्वस्तेभ्यो ददाविति तृतीयेनान्वयः ॥ १४, १५, १६ ॥ सारथ्येति । किञ्च, स्निग्धेषु पाण्डवेषु विष्णोर्यानि सारथ्यादीनि कर्माणि शृण्वन् तथा विष्णोः जगत्कर्तृकां प्रणतिञ्च शृण्वन् नृपतिः परीक्षित् विष्णोः चरणारविन्दे भक्तिं करोति स्म । सारथ्यादीनि विवेचयति । सारथ्यं नियन्तृत्वम् । परिषदमिति रेफषकारयोर्विश्लेषश्छान्दसः । तत्र पार्षदं सभापतित्वम् । सेवनं चित्तानुवृत्तिः । वीरासनं रात्रौ खड्गहस्तस्य तिष्ठतो जागरणम् । सेवनं पाण्डवचोदितकार्यकरणम् । स्तवनं वन्दिमागधादिवत् तेषां वैभवप्रख्याप- नम् ॥ १७ ॥

1. H, Vadd तस्य 2, 1 तदा तत्कलि° 3.3 परिपालिते 4. HV कलिमिति युद्धे को 5. HV ‘घे 6. H,V ‘ण्ड: यु’ 7 A पाठान्तरे 8. HV तदा 9. A,B omit सारथ्या यन्तृत्वम् । 10. H,Vomit पारषद छान्दसः । 11 HV पारिषदं
2. A, B omit सेवनं ख्यापनम् । 467 1-16-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ¹⁸ वीर- कुतः ? यत् यस्मात् मन्दस्य मन्दचेष्टस्य मन्दा प्रज्ञा बुद्धिर्यस्य, मन्दमल्पमायुर्यस्य तस्य हरिलीलामृतं वचोऽशृण्वतः, वयः कौमारादि । केवलं नक्तं रात्रौ निद्रया ह्रियते ह्रस्यते । दिवाऽहनि तु व्यर्थैः पुरुषार्थशून्यैः कर्मभिः सांसारिककर्मभिः ह्रियते । हरिलीलामृतं वचः पिबतस्तु वयः सफलमिति भावः ॥ १० ॥

इत्थमापृष्टः सहेतुकं कलिनिग्रहादिकं वर्णयति सूतः - यदा इत्यादिना यावत्सप्तदशाध्यायसमाप्ति । यदा परीक्षित् विजयार्थं गतः कु¹⁹रुजाङ्गलेषु च जनपदेषु वसन् निजचक्रेण स्वाज्ञाचक्रेण वर्तितेऽनुशिष्टे देशे स्वसेनाधिष्ठिते देशे वा प्रविष्टं कलिं तत्प्रवेशरूपामत्यन्तमप्रियां वार्तां निशम्याकर्ण्य ततः संयुगे युद्धे शौण्डिः²⁰ प्रवीणो राजा शरासनं धनुराददे जग्राह । निजचक्रवर्तिते कुरुजाङ्गले वसन्निति वान्वयः ॥ ११ ॥

ततः सुष्ठुलङ्कृतं श्यामैस्तुरङ्गैः संयोजित, मृगेन्द्रः सिंहाङ्कितो ध्वजो यस्मिंस्तं रथमाश्रितोऽधिष्ठितः र²⁰थादिचतुरङ्गयुक्तया सेनया परिवृतो दिग्विजयाय निर्गतः । कुरुजाङ्गलादिष्विति शेषः ॥ १२ ॥

भद्राश्चादिवर्षाणि निर्जित्य बलिं करं जगृहे ॥ १३ ॥

तत्र तत्र देशेषु स्वपूर्वेषां युधिष्ठिरादीनां महात्मनां कृष्णस्य भगवतो माहात्म्यस्य सूचकं प्रगीयमाणं यशः ॥ १४ ॥

अश्वत्थाम्नो ब्रह्मास्त्रतेजसा परित्रातमात्मानं च वृष्णीनां पार्थानाञ्च केशवे कृष्णे स्नेहमनुरागञ्च तथा तेषां तस्मिन् भक्तिञ्चोपशृण्वानः ॥ १५ ॥

नितरां हृष्टः प्रीत्या उज्जृम्भिते लोचने यस्य सः महामना उदारबुद्धिर्वदान्यो राजा तेभ्यः श्रावयितृभ्यः महाधनानि बहुमूल्यद्रव्याणि वासांसि, हारान् मुक्ताहारांश्च ददौ ॥ १६ ॥

स्रिग्धेष्वनुरक्तेषु पाण्डुषु युधिष्ठिरादिषु विष्णोः श्रीकृष्णस्य सारथ्यादिकं जगत्कृतं प्रणामञ्च स्मृत्वेति शेषः, नृपतिः परीक्षित् विष्णोः चरणारविन्दे भक्तिं करोति स्म चकारेत्यर्थः । तत्र सारथ्यं प्रसिद्धम् । पार²¹षदं सभ्यत्वं, सेवनं भृत्यकर्म, दौत्यं दूतकर्म, वीरासनानुगमनं नृपासनाधिष्ठितं प्रत्यनुवर्तनम्, स्तवनं स्तुतिकर्म, प्रणामो नमस्कारः विष्णुक²²र्तृकान्यविषयानेतान् स्मृत्वेत्यर्थः ॥ १७ ॥

1. 2. 3 4 5. मन्दस्य इति । विज० यथा मर्त्यस्य असत्प्रसङ्गादायुषो वैयर्थ्य तथा निद्रार्थादिपरस्यापीत्याह अल्पस्यापि प्रज्ञाबाहुल्यादनेकवेदशास्त्रतदर्थग्रहणं स्यादित्यतो मन्दप्रशस्य इति । मन्दप्रशस्य कल्पायुषस्ततस्यादित्यतो मन्दायुष इति । अल्पायुषोऽपि भाग्यवशातत्स्यात् इत्यतो मन्दस्येति । मन्दस्य निर्भाग्यस्य एवंविधस्य मर्त्यस्य नक्तं रात्रिः निद्रया हियते । हिरण्याद्यर्थान्वेषणकर्मभिर्दिवा दिनमपि हियते । चशब्दों हेत्वर्थे । तस्मान्निद्रादिजयेन हरितत्परायणक- थाऽत्र त्वया कथ्यतामिति भावः । वै इत्यनेन अनुभवसिद्धमेतदिति दर्शयति सत्रदिदृक्षया अत्रागतैर्मत्यैशाकर्ण्यताम्। मृत्यावत्रसद्भिर्वेत्यस्मिन्नर्थे आद्यशब्दः ॥ १० ॥ 468 व्याख्यानचतुष्टपविशिष्टम् [1-16-17 कुरुजाङ्गले कुरुविषये हस्तिनापुरे वसन् परीक्षित् यदा निजचक्रवर्तिते निजचक्रेण स्वानुशया निजानां पाण्डवानां आज्ञया वर्तिते राष्ट्र प्रविष्टं कलिं शुश्रावेति शेषः । ततस्तदा संयुगरोचिर्युद्धेच्छुः राष्ट्रविप्लवरूपामनतिप्रियां वार्तां निशम्य शरासनमाददे इत्यन्वयः । संयुगं रोचयतीति धनुर्विशेषणं वा ॥ ११ ॥ श्यामैर्नवसु वीथीषु विशिष्टगतिभिः नीलवर्णैर्वा तुरङ्गैयोजित, मृगेन्द्रो ध्वजे यस्य स तथा तं सिंहलाञ्छनध्वजं, रथाश्च अश्वाश्च द्विपाश्च पत्तयश्च रथाश्वद्विपपत्तयः तैर्युक्तया पुरान्निर्गतोऽभूदित्यन्वयः ॥ १२ ॥ स परीक्षित् भद्राश्वादिवर्षाणि उत्तरकुर्वादिजनपदांश्च विजित्य बलिं करं जगृहे इत्यन्वयः ॥ १३ ॥ स महामनास्तत्र तत्र वर्षेषु विषयेषु च स्वपुरतो गायकैरुपगीयमानं कृष्णमाहात्म्यसूचकं महात्मनां स्वपूर्वेषां पाण्डवानां माहात्म्यमुपशृण्वानः उपशृण्वन् ॥ १४ ॥ कथं माहात्म्यं सूच्यत इति तत्किञ्चिदाह आत्मानम् इति । अश्वत्थाम्नोऽस्त्रतेजसः कृष्णेन परिरक्षितमात्मानञ्च वृष्णीनां पाण्डवानां मिथः स्नेहच उभयेषां कृष्णे भक्तिञ्च शृण्वन् ॥ १५ ॥ तेभ्यो गायकेभ्यः परमसन्तुष्टोऽतएव प्रीत्या उज्जृम्भिते विकसिते लोचने यस्य स तथोक्तो महाधनानि अनर्घ्याणि वस्त्राणि हारान् मौक्तिकमालास्तेभ्यो ददावित्यन्वयः ॥ १६ ॥ नृपतिः परीक्षित् कृष्णे स्निग्धेषु पाण्डुपुत्त्रेषु मुक्तामुक्तप्रपञ्चप्रणतस्य विष्णोः सारथ्यादिना अहो ! हरिश्चरणनतजनतासु करुणार्णवो नन्विति तस्य चरणारविन्दे विशेषतो भक्तिं करोतीत्येकान्वयः । सारथेः कर्म सारथ्यं, पार्षद सभापतिकर्म । द्वाःस्थत्वं वा, परिषदां कर्मेति वा । सेवनमुक्तकर्मकरणम्। सख्युः कर्म सख्यम् । दूतस्य कर्म सन्देशहरत्वं दौत्यम् । वीरासनं रात्रौ खङ्गपाणिः स्थित्वा स्वामिरक्षार्थ जागरणम्। वीरोचितासनम्। गच्छतः पृष्ठतो गमनमनुगमनम्। स्तवनं स्तुतिः । प्रणामो नमस्कारः प्रह्णत्वं वा । वीरासनानुगमनं सिंहासनोपसर्जनतया उपवेशनं वा ॥ १७ ॥
2. K मृत्या व त्रसद्धि 2 KM, पदानि च 3 B.K.M ‘क’ रा० कृ० मन्दस्य मन्दभाग्यस्य, मन्दप्रज्ञस्य मन्दबुद्धेः मन्दायुषः अल्पायुषः, जनस्येति शेषः । नक्तं निद्रया हियते । व्यर्थ नीयते । एवं व्यर्थकर्मभिः दिवा दिनसमयश्च हियते । अत्र रजस्तमभिभूताः देहात्मप्रज्ञाजीविनो मन्दप्रज्ञा इत्युक्ताः । केवलदेहार्थकार्यनिर्वहणव्यग्रतया तेषां जीविनां वयो मन्दमसत्प्रायं भवति । ततश्च तज्जीवनं व्यर्थमेव । एतेन हरिलीलामृतपायिनो हरिमयजीवनस्य तु वयस्सफलमिति सिध्यति ॥ १० ॥ 4691-16-18] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् परीक्षित् निजचक्रवर्तिते निजसैन्यरक्षिते कुरुजाङ्गले कुरुजाङ्गलविषये कलिं प्रविष्टं यदाऽशृणोत् श्रुतवान् ततस्तदा अनतिप्रियां तां वार्ता निशम्य श्रुत्वा संयुगशौण्ड: युद्धे प्रगल्भः सः परीक्षिदिति शेषः । शरासनं धनुराददे स्वीचकार ।। ११ ।। स परीक्षित् स्वलङ्कृतं सम्यगलङ्कृतं श्यामतुरङ्गयोजितं मृगेन्द्रध्वजं सिंहध्वजं रथमाश्रितोऽधिष्ठितः रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया चतुरङ्गसहितया स्वसेनया वृतः दिग्विजयाय पुरात् हस्तिनापुरात् निर्गतः निरगच्छत् ॥ १२ ॥ निर्गत्य स राजा भद्राश्वं केतुमालं, उत्तरान् कुरून्, एतन्नामकवर्षाणि किम्पुरुषादीनि वर्षाणि च विजित्य बलिं करं तद्वर्षपालकेभ्यः इति शेषः । जगृहे गृहीतवान् । परितः उत्तरधुवं भुवः प्रदेशान् नव द्वीपानिति हिमालयस्योत्तरा किञ्चन केन्द्रमादाय तत्परितो वर्तिनः प्रदेशान् अष्टवर्षाणोति प्राचीनाः विभक्तवन्तः । एतानि वर्षाणि च इलावृतरम्यकहिरण्मयहरिवर्षकिम्पुरुषभद्राश्वकेतुमालभार- ताख्यानि । साम्प्रतिको भारतदेशो भारतवर्षान्तर्गतः ॥ १३ ॥ तत्र तत्र विषयेषु प्रगीयमानं स्वपूर्वेषां धर्मराजादीनां महात्मनामन्येषाञ्च भागवतानां कृष्णमाहात्म्यसूचकं यशः कीर्तिमश्वत्थाम्नः अस्त्रतेजसः ब्रह्मास्त्रतेजसस्सकाशात् आत्मानं परित्रातं कृष्णेन परिरक्षितञ्च वृष्णिपार्थानां यादवपाण्डवानां परस्परं स्नेहञ्च तथा तेषां यादवपाण्डवानां केशवे कृष्णे भक्तिं च उपशृण्वानः शृण्वन् परमसन्तुष्टः प्रीत्युज्जृम्भितलोचनः आनन्दप्रफुल्लनयनः महामना उदारमानसः परीक्षित् तेभ्यः गायकेभ्यः महाधनानि अधिकधनानि वासांसि हारान् मुक्तादिहारांश्च ददौ दत्तवान् ॥ १४, १५, १६ ।। स्त्रिग्धेषु पाण्डुषु धर्मराजादिषु विष्णोः श्रीकृष्णस्य सारथ्यपारषदसेवनसख्यदौत्यवीरासनानुगमनस्तवनप्रणामान् जगत्प्रणतिं श्रीकृष्णे जगत्कर्तृकां प्रणतिं च शृण्वन् नृपतिः परीक्षित् विष्णोश्चरणारविन्दे भक्तिं करोति स्म ॥ १७ ॥ तस्यैवं वर्तमानस्य पूर्वेषां वृत्तिमन्वहम् । नातिदूरे किलाश्चर्यं यदासीत्तन्निबोध मे ।। १८ ।। धर्मः पदैकेन चरन् विच्छायामुपलभ्य गाम् । पृच्छति स्माश्रुवदनां विवत्सामिव मातरम् ।। १९ ।। धर्म उवाच कच्चिद्भद्रेऽनामयंमात्मनस्ते विच्छायासि ग्लायतेषन्मुखेन । आलक्षये भवतीमन्तराधिं दूरे बन्धुं शोचसि कञ्चनाम्ब! || २० || पादैर्न्यनं शोचसि मैकपादमात्मानं वा वृषलैर्भोक्ष्यमाणम् । आहो सुरादीन् हृतयज्ञभागान् प्रजा उतस्विन्मघवत्यवति ।। २१ ।। 470 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अरक्ष्यमाणाः स्त्रिय उर्वि बालान् शोचस्यथों पुरुषादैरिवार्तान् । ari देव ब्रह्मलोके कुकर्मण्य ब्रह्मण्ये राजकुले कुलाग्ग्रान् ॥ २२ ॥ किं क्षत्रबन्धून् कलिनोपसृष्टान् राष्ट्राणि वा तैरवरोपितानि । इतस्ततो वाऽशनपानवासः स्नानव्यवायोन्मुखजीवलोकम् ।। २३ ।। यद्वाऽम्बे! ते भूरिभरावतारकृतावतारस्य हरेर्धरित्रि ! अन्तर्हितस्य स्मरती विसृष्टा कर्माणि निर्वाणविलम्बितानि ॥ २४ ॥ इदं ममाचक्ष्व तवाधिमूलं वसुन्धरे ! येन विकर्शितासि । कालेन वा से बैलिनां बलीयसा सुरार्चितं किं हृतमम्ब ! सौभगम् ॥ २५ ॥ [1-16-25 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

श्रीध० तस्य इति । पूर्वेषां वृत्तिमनुवर्तमानस्य सतः । नातिदूरे शीघ्रमेव ॥ १८ ॥ धर्म इति । धर्मो वृषरूपः । विच्छायां हतप्रभाम् । गां गोरूपां पृथ्वीम् । विवत्सां नष्टापत्याम् ॥ १९ ॥ कच्चित् इति । ते आत्मनो देहस्य यद्यपि बहिरामयो न लक्ष्यते, तथाप्यन्तर्मध्ये आधिः पीडा यस्यास्तां त्वामालक्षये । केन यतो विच्छायाऽसि । अत ईषत् म्लायता वैवर्ण्य भजता मुखेन लिङ्गेन तत्र कारणानि कल्पयन् पृच्छति दूरे बन्धुमित्यादि पञ्चभिः । दूरे स्थितं बन्धुं देशान्तरवर्तिनं वत्सम् ॥ २० ॥ पादैः इति । त्रिभिः पादैः न्यूनं ’ अतएवैकपादं मा मां मल्लक्षणं जनमित्यर्थः । वृषलैः धर्मशून्यैः कुत्सितराजन्यैरित ऊर्ध्व भोक्ष्यमाणम्। पुंस्त्वमात्मपदविशेषणत्वात् । मन्त्रादिलोपपूर्वकयज्ञाद्यनुष्ठानेनासुरैः हृता यज्ञभागाः येषां तान् यज्ञाद्यकरणात् ॥ २१ ॥ 1 7 अरक्ष्यमाणा इति । हे उर्वि! पृथ्वि ! भर्तृभिररक्ष्यमाणाः स्त्रियः, पितृभिररक्ष्यमाणान् बालान्’ प्रत्युत तैरेव पुरुषादैरिव निर्दयैरार्तान् क्लिष्टान् । वाचं देवीं सरस्वती कुकर्मणि दुराचारे स्थितीम् । कुलाग्ग्रान् ब्राह्मणोत्तमान् सेवकान् ॥ २२ ॥ किम् इति । कलिना उपस्पृष्टान् व्याप्तान् अवरोपितान्युद्वासितानि । व्यवायो मैथुनम् । इतस्ततो विधिनिषेधानादरेण सर्वतोऽशनादिषून्मुखं प्रवर्तमानं जीवलोकं वा ॥ २३ ॥ 471 1-16-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् धरित्रि! ते तब यो भूरिभरस्तस्यावतरणार्थ कृतावतारस्य कर्माणि स्मरन्ती या इति । हे अम्ब! मातः हे तेन विसृष्टा सती शोचसि निर्वाणं विलम्बितं मोक्षादप्यधिकसुखानीत्यर्थः ॥ २४ ॥ 13 आश्रितं " येषु तानि । पाठान्तरे निर्वाणं विडम्बितमुपहसितं यैः इदम् इति । हे अम्ब! ते " सौभगं सौभाग्यं कालेन वा हृतम् ॥ २५ ॥ 1 HV विकल्पयन् 2 v वर्तिवत्सं 3 HV add शून्यं 4 H. Vomil मल्लक्षणं जनमित्यर्थः । SH.V ‘मात्मनुशब्दविशेषणत्वात् ; B मात्मनो विशेषणत्वात् 6 HV अथवा B omits तान् 7 Hadds सत् 8 HV ‘तान्। कुला’ 9 H. Vomit इतस्ततो 10 H. V ‘तश्शयनादि 11 H. ‘त’ 12 H,V ‘ती 13 H,V add स्थितं 14 H. V add तव , ²² वीर- तस्य परीक्षितः पूर्वेषां युधिष्ठिरादीनां वृत्तिमन्वहं वर्तमानस्य ²³सतः तस्य नातिदूरे सन्निकृष्टदेशे यन्महदाश्चर्यमासीत् तत्कथयिष्यतो मे मत्तो निबोध शृणु ॥ १८ ॥

धर्म इति । धर्मः धर्माधिदेवो वृषरूपधरः एकेन पदेन ²⁴चरन् विच्छायां निस्तेजस्कां गां गोरूपधरां वत्सरहितां मातरमिव अश्रूणि वदने यस्यास्तां पृच्छति समापृच्छत् ॥ १९ ॥

प्रश्नमेवाह - कच्चित् इत्यादिभिः षङ्भिः । हे भद्रे! तवात्मनो देहस्यानामयमारोग्यमस्ति कच्चित् ? ईषन्म्लायता हर्षक्षयमुपगतेन मुखेन विच्छाया निस्तेजस्का भवसि । अहन्तु भवतीं त्वामन्तरा हृदयमध्ये आधिः क्लेशो यस्यास्तथाभूतामालक्षये । म्ला²⁵नविच्छायामुत्पश्यामि । हे अम्ब! कञ्चन दूरस्थं बन्धुं शोचसि ॥ २० ॥

किं²⁶ वा पादैस्त्रिभिर्न्यनं एकः पादो यस्य तं माम्प्रति शोचसि ? उत वृषलैः शूद्रप्रायैः राजभिर्भोक्ष्यमाणं स्वात्मानं प्रत्येव शोचसि ? आहोस्वित् हृतः शून्यो य²⁷ज्ञीयहविर्भागो येषां तान् देवान् प्रति ? उतस्वित् मघवतीन्द्रेऽवर्षति सति दु²⁸र्भिक्षपीडिताः प्रजाः प्रति ? ॥ २१ ॥

यद्वा हे उर्वि! पुरुषादैराक्षसैरिव नृशंसैरार्तान् पीडितान् बालकान्, अरक्ष्यमाणाः स्त्रियः स्त्री: प्रति शोचसि किम् ? ब्रह्मकुले ²⁹कुकर्मणि दुर्वृत्ते सति देवस्य विष्णोस्सम्बन्धिनीं वाचं त्रयीं प्रति ? उत राजकुलेऽब्रह्मण्ये ब्राह्मणेष्वसाधुनि सति कुलाग्य्रान् ब्राह्मणान् प्रति ? ॥ २२ ॥

किं वा कालेन उपसृष्टान् क्षत्रियाधमान् प्रति ? यद्वा तैः क्षत्रबन्धुभिरवरोपितान्युपद्रुतानि राष्ट्राणि प्रति ? उत इतस्ततः निषिद्धदे³⁰शे जनेष्वशनाद्युन्मुखमशनाद्यभिलाषिणं जीवलोकं प्रति ? ॥ २३ ॥

यद्वा हे अम्ब! हे धरित्रि! तव भूरिभरस्यावताराय ह³¹रणाय कृतोऽवतारो येन तस्य हरेरधुना अन्तर्हितस्य श्रीकृष्णस्य । हरेरिति कर्तरि षष्ठी । तेन विसृष्टा त्यक्ता सती तस्य कर्माणि चेष्टितानि निर्वाणविलम्बितानि स्मरती त्वं शोचसि ? निर्वाणे मोक्षे विशेषेण लम्बितानि सन्निहितानि, साक्षात्कृतानीति यावत् । यद्वा निर्वाणं सुखं, विलम्बितं अधुनान्तरितं येभ्यस्तानि ॥ २४ ॥

हे वसुन्धरे! तवाऽऽधेर्मूलमिदमुपस्थितं मह्यमाचक्ष्व आख्याहि, येन त्वं विकर्शिता कृशत्वं प्राप्तासि, तस्याऽऽधेर्मूलमित्यर्थः । हे अम्ब! सुरैरपि बहुमन्तव्यं तव सौभगं स्पृहणीयं सौन्दर्यं बलिनामपि बलीयसा कालेन किं वाऽपहृतम् ? ॥ २५ ॥

1. 2 3. 4 5 6 7 8 9. विज० पूर्वेषां पित्रादीनां वृत्तमाचरितमनुदिनमेवं वर्तमानस्य नातिदूरे अस्मदृष्टिगोचरे यदाश्चर्यमासीत् तन्निबोधेत्येकान्वयः ॥ १८ ॥

किं तदिति तत्राह - धर्म इति । सत्याख्येनैकेन पादेन चरन् धर्मो वृषभो भूत्वा वत्सरहितां मातरमिवाश्रुवदनाभत एव विच्छायां विगतकान्तिं गोरूपिणीं गां भूमिं उपलभ्य अपृच्छदित्येकान्वयः ॥ १९ ॥ “भद्रा गौर्गोमतल्लिका” (वैज, को, 3-4-46) इत्यभिधानम्। हे भद्रे! ते तव आत्मनो देहस्य अनामयमारोग्यं कच्चित् ? किं म्लायता म्लानिं गच्छता मुखेन विच्छाया विगतकान्तिरसीति यत् यस्मात् तस्मात् भवतीमन्तराधिं मनः पीडावतीमालक्षये पश्यामि । किञ्च, कञ्चन दूरे बन्धुं परोक्षप्रदेशे स्थितं बन्धुं प्रति शोचसि वेति ॥ २० ॥ अपि च, त्रिभिः पादैर्न्यनं हीनमेकपादं मा मां प्रति शोचसि ? उत पक्षान्तरे । आहोखित् वृषं धर्मं लीनं नष्टं कुर्वन्तीति वृषलाः राजाभासाः शूद्रप्रायास्तैर्भोक्ष्यमाणमात्मानं शोचसि ? अथो अथवा हृतो यज्ञे भागो येषां ते तथोक्तास्तान् सुरादीन् शोचसि किम् ? मघवतीन्द्रेऽवर्षति यज्ञाभावाद्वर्षमकुर्वति सति सस्यादिसंवृद्ध्यभावेन दरिद्राः प्रजा उद्दिश्य शोचस्युतस्वित् अपिस्वित् ? ॥ २१ ॥ अथवा हे उर्वि! भूः ! राजकुले अब्रह्मण्ये अरक्ष्यमाणाः स्त्रिय उद्दिश्य शोचसि ? अथवा पुरुषादैर्मनुष्यभक्षकैरिव स्थितैरुपद्रवकरैरार्तान् दुःखितान् बालांश्च शोचसि किम् ? ब्रह्मकुले ब्राह्मणकुले कुत्सितकर्मणि दुष्प्रतिग्रहोल्लेखनादिकर्म कुर्वीत सति राजकुलेऽब्रह्मण्ये ब्राह्मणबहुमानमकृत्वा, तस्मात्करादीनाददाने सति च कुलाग्यां श्रेष्ठां कुलीने वर्तमानामिति वा देवीं द्योतमानां वाचं देववाणीमाचारकुलहीना अध्येष्यन्तीति शोचसि स्वित् ? “बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रहरिष्यति” (भार. 1-1-204 ) इति वचनात् ॥ २२ ॥ कालेनोपसृष्टानुपहतान् क्षतबन्धून् शोचसि ? तैः क्षत्रबन्धुभिः अवरोपितानि विनाशितानि राष्ट्राणि वा शोचसि ? यद्वा एवं वां इतस्ततः अनियमेनाशनञ्च पानञ्च वासः स्थानञ्च व्यवायो ग्राम्यधर्मच, ते तथोक्ताः, तेषूत्सुकमुत्कण्ठावन्तं जीवलोकं प्राणिसमूहं किं शोचसि ? || २३ || • अथेति पक्षान्तरारम्भः । ते तव भूमेर्महतो भरस्यावतारोऽवरोपणं तस्मै भूरिभरावताराय कृतोऽवतारः स्वरूपप्रकाशो येन स तथोक्तः । तस्यान्तर्हितस्य निर्वाणं स्वस्वयोग्यं मोक्षं विशेषेण लम्बयन्ति पुरः स्थितं कारयन्तीति 473 1-16-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् निर्वाणविलम्बितानि । निर्वाणं विलम्बयन्ति अपहरन्तीति वा हरेः कर्माणि चरितानि स्मरन्ती हरिणाऽहमद्य विसृष्टा नन्विति शोचस्यपि किम् ? ॥ २४ ॥ येन मनोदुःखेन विकर्शिता कृशतराऽसि, हे वसुन्धरे ! तदिदमाधेः मनःपीडायाः मूलं ममाख्याहीत्यन्वयः । अथवा सम्प्रति प्रभुणा समर्थेन बलिना सर्वाङ्गपुष्टेन कालेन तव सुरार्चितं सौभाग्यमवलीढं ग्रस्तञ्चेत्यन्वयः ॥ २५ ॥ 1 KM वेद’ 2 B. K.M ‘बलि’ 3 KM add इति रा० कृ० पूर्वेषां युधिष्ठिरादीनां वृत्तिमेवमन्वहं वर्तमानस्यानुसरतः तस्य परीक्षितो नातिदूरे यदाश्चर्य- मासीत्किल तन्मे कथयतो मत्तः निबोध शृणु ॥ १८ ॥ धर्मः वृषरूपधरो धर्माधिदेवः एकेन पदा पादेन चरन् इतस्ततः सञ्चरन् गां गोरूपधरां धरित्री विच्छायां निस्तेजस्कामुपलभ्य विलोक्य विवत्सां वत्सरहितां मातरमिव अश्रुवदनां रुदन्तीमित्यर्थः । तां गां पृच्छति स्म वक्ष्यमाणप्रकारेणापृच्छत् । गोवृषभौ सस्यसम्पत्कृषिकर्मणोरसङ्केतौ । तदुभयदशाज्ञाने राज्यव्यवस्था स्फुटीभविष्यति । अपि च गोवृषभौ भूसूर्ययोस्सङ्केत्तत्वेन वेदे समुपवर्णितौ । वृषभरूपस्य धर्मस्य सत्यदानदयाशौचाख्याः चत्वारः पादाः । समायाते कलौ दानैकपादो धर्मो भवति तच्च दानं स्वार्थैकदृष्टिभिः कलुषितमास्ते । सर्वमिदं परीक्षिदपश्यदिति ध्वनिः ।। १९ । हे भद्रे! ते आत्मनो देहस्य अनामयं आरोग्यं कच्चित् ? अस्ति किम् ? कुत इति चेत् ? ईषत् म्लायता म्लानिं गतेन मुखेन विच्छाया तेजोविहीनाऽसि । भवतीं त्वां अन्तराधिं मानसिकव्यथासहितां आलक्षये तर्कयामि । हे अम्ब! दूरे स्थितं कञ्चन बन्धुं शोचसीति काकुः । शोचसि किमिति भावः ॥ २० ॥ पादैस्त्रिभिः पादैः न्यूनं हीनमत एवं एकपादं मा मां मत्तुल्यं जनमपीति ध्वनिः । शोचसि किम् ? अथवा वृषलैश्शूद्रधर्मभिः राजभिः भोक्ष्यमाणं पाल्यमानं आत्मानं प्रति शोचसि किम् ? अहो अथवा, हृतयज्ञभागान् सुरादीन् देवादीन् प्रति शोचसि किम् ? उतस्वित् अथवा मघवति पर्जन्याधिदेवे अवर्षति सति प्रजाः दुर्भिक्षपीडितान् जनान् प्रति शोचसि किम् ? ॥ २१ ॥ हे उर्वि ! अरक्ष्यमाणाः भर्तृभिरपाल्यमानाः स्त्रियः स्त्री: प्रति पुरुषादैरिव राक्षसैरिव स्थितैः पित्रादिभिरार्तान् पीडितान् बालान् प्रति शोचसि किम् ? अहो अथवा ब्रह्मकुले ब्राह्मणकुले कुकर्मणि कुत्सितकर्माचरणपरायणे सति सदध्ये भावात् देवीं वाचं देवस्य निःश्वासरूपां वेदलक्षणां सरस्वतीं प्रति अब्रह्मण्ये ब्राह्मणभक्तिहीने राजकुले लोभहेतुना भृत्यत्वेन स्थितान् कुलाग्ग्रान् ब्राह्मणान् प्रति च शोचसि किम् ? ॥ २२ ॥ कलिना उपसृष्टान् व्याप्तान् क्षत्रबन्धून् क्षत्रियाधमान्। अथवा तैः राजाधर्मः अवरोपितानि पीडितानि राष्ट्राणि देशान् प्रति शोचसि किम् ? अथवा इतस्ततः निषेधमनादृत्येत्यर्थः । अशनपानवासस्त्रानव्यवायोन्मुखजीवलोकं सर्वतोऽशनादिषु प्रवर्तमानं जीवसमुदायं प्रति शोचसि किम् ? ॥ २३ ॥ 474शिष्टम [1-16-26 यद्वा अथवा, हे अम्ब! हे धरित्रि! ते तव भूरिभरावतारकृतावतारस्य तव भूरिभारापनोदनार्थं स्वीकृतजन्मनः अन्तर्हितस्य अधुना तिरोहितस्य हरेः श्रीकृष्णस्य विसृष्टा दूरीकृता तेन त्यक्ता सतीति भावः । निर्वाणविलम्बितानि मोक्षाश्रितानि कर्माणि हरेः कर्माणि स्मरती स्मरन्ती शोचसि किम् ? ॥ २४ ॥ 3 हे वसुन्धरे ! येनाऽऽधिना विकर्शितासि कृशतां नीताऽसि तवाधिमूलं तस्याऽऽधेर्मूलं इदं, कारणं मम आचक्ष्व कथय । अथवा हे अम्ब! सुरार्चितं देवैरपि बहुमतं ते तव सौभगं सौन्दर्य बलिनां बलवतां मध्ये बलीयसा कालेन हृतं किम् ? अपहृतं किम् ? ।। २५ ।। धरण्युवाच भवान् हि वेद तत्सर्वं यन्पां धर्मानुपृच्छसि । चतुर्भिर्वर्तसे येन पादैर्लोकसुखावहैः ।। २६ ।। सत्यं शौचं दया क्षान्तिस्त्यागस्सन्तोष आर्जवम् । शम दमस्तपस्साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम् ॥ २७ ॥ ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्य शौर्य तेजो बलं स्मृतिः । स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिधैर्य मार्दवमेव च ॥ २८ ॥ प्रागल्भ्यं प्रश्रयश्शीलं सह ओजो बलं भगः | गाम्भीर्य स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिर्मानोऽहङ्कृतिः ।। २९ ।। एते चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणाः । प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्धिर्न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥ ३० ॥ तेनाऽहं गुणपात्रेण श्रीनिवासेन साम्प्रतम् । शोचामि रहितं लोकं पाप्मना कलिनेक्षितम् ॥ ३१ ॥ आत्मानञ्चानुशोचामि भवन्तचामरोत्तमम् । देवान् पितृनृषीन् साधून् सर्वान्वणस्तथाऽऽश्रमान् ॥ ३२ ॥ ब्रह्मादयो बहुतिथं यदपाङ्गमोक्षकांमास्तपस्समचरन् भगवत्प्रपन्नाः । सा श्रीः स्ववासमरविन्दवनं विहाय यत्पादसौभगमनं भजतेऽनुरक्ता ॥ ३३ ॥ तस्याऽहमब्जकुलिशाङ्कुशकेतुकेतैः श्रीमत्पदैर्भगवतस्समलङ्कृताङ्गी । त्रीत्यरोच उपलभ्य ततो विभूतिं लोकान् स मां व्यसृजदुत्स्मयतीं तदन्ते ॥ ३४ ॥ 475 1-16-37] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् यो वै ममातिभरमासुरवंशराज्ञामक्षौहिणीशतमपानुददात्यतन्त्रः । त्वां दुःस्थमूनपदमात्मनि पौरुषेण सम्पादयन् यदुषु रम्यमविदङ्गम् ॥ ३५ ॥ का वा सहेत विरहं पुरुषोत्तमस्य प्रेमावलोकरुचिरस्मितवस्गुजल्यैः । स्थैर्य समानमहरमधुमानिनीनां रोमोत्सवो मम यदह्नाियाः ।। ३६ ।। श्रीसूत उवाच तयोरेवं कथयतोः पृथिवीधर्मयोस्तदा । परीक्षित्राम राजर्षिः प्राप्तः प्राची सरस्वतीम् ॥ ३७ ॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे पृथ्वीधर्मसंवादो नाम षोडशोऽध्यायः ।। १६ । 1 2 3 4. 5. 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 श्रीध० भवानिति । भवान् जानात्येव तथाऽपि वक्ष्यामीत्याह । येन हेतुभूतेन त्वं चतुर्भिः पादैर्वर्तसे यत्र च सत्यादयो महागुणाः न वियन्ति न क्षीयन्ते तेन श्रीनिवासेन रहितं लोकं शोचामीति षष्ठेनान्वयः ॥ २६ ॥ सत्यम् इति । सत्यं यथार्थभाषणम् । शौचं शुद्धत्वम् । दया परदुःखासहनम् । क्षान्तिः क्रोधप्राप्तौ चित्तसंयमनम् । त्यागोऽर्थिषु मुक्तहस्तता । सन्तोषोऽलम्बुद्धिः । आर्जवमवक्रता । शमो मनोनैश्चल्यम् । दमो बाह्येन्द्रियनैश्चल्यम्। तपः स्वधर्मः । साम्यम् अरिमित्राद्यभावः । तितिक्षा परापराधसहनम् । उपरतिलभंप्राप्तावौदासीन्यम् । श्रुतं शास्त्रविचारः ॥ २७ ॥ ज्ञानम् इति । ज्ञानमात्मविषयम्। विरक्तिर्वैतृष्ण्यम् । ऐश्वर्य नियन्तृत्वम् । शौर्य सङ्ग्रामोत्साहः । तेजः प्रभावः । बलं दक्षत्वम् । स्मृतिः कर्तव्याकर्तव्यार्थानुसन्धानम् । स्वातन्त्र्यम् अपराधीनता। कौशलं क्रियानिपुणता । कान्तिः सौन्दर्यम् । धैर्यमव्याकुलता । मार्दवं चित्ताकाठिन्यम् ॥ २८ ॥ प्रागल्भ्यम् इति । प्रागल्भ्यं प्रतिभातिशयः । प्रश्रयो विनयः । शीलं सुस्वभावः । सह ओजो बलानि मनसो ज्ञानेन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणाञ्च पाटवानि । भगो भोगास्पदत्वम् । गाम्भीर्यमक्षोभ्यत्वम् । स्यैर्यमचञ्चलता । आस्तिक्यं श्रद्धा । कीर्तिर्यशः । मानः पूज्यत्वम् | अनहङ्कृतिः गर्वाभावः ।। २९ ।। एत इति । एते एकोनचत्वारिंशत् अन्ये च ब्रह्मण्यंशरण्यत्वादयो महान्तो गुणाः यस्मिन्त्रित्याः सहजाः न वियन्ति न क्षीयिन्ते स्म ॥ ३० ॥ 476 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् तेन इति । तेन गुणपात्रेण गुणालयेन पाप्मना पापहेतुना ॥ ३१, ३२ ॥

[1-16-37 तस्य विरहो दुस्सह इत्याह चतुर्भिः ब्रह्मादय इति । ब्रह्मादयो यस्याः श्रियोऽपाङ्गमोक्षः स्वस्मिन् दृष्टिपातस्तत्कामारसन्तो बहुतिथं बहुकालं तपः समचरन् सम्यक् चरन्ति स्म । भवद्भिरुत्तमैः प्रपन्ना आश्रिताऽपि सा श्रीः यस्य पादलावण्यमलमनुरक्ता सती सेवते ॥ ३३ ॥ तस्य इति । तस्य भगवतः श्रीमद्भिः पदैः केतुर्ध्वजः, अब्जादयः केतोश्चिह्नानि येषां तैः । यद्वा अब्जादीनामाश्रयैः सम्यगलङ्कृत्तमङ्गं यस्याः साऽहं ततो भगवतो विभूतिं सम्पदमुपलभ्य प्राप्य त्रीन् लोकानतिक्राम्यारोचे शोभितवत्यस्मि । पश्चात्तस्याः विभूतेरन्ते नाशकाले प्राप्ते सति उत्स्मयन्ती ‘गर्व कुर्वाणां मां स व्यसृजत् त्यक्तवान् ॥ ३४ ॥ 7 य इति । किञ्च । यो वै आसुरो वंशो येषां तेषां राज्ञामक्षौहिणीशतरूपं ममातिभरं भारमपनीतवान् । त्वाञ्चनपदत्वात् दुःस्थं सन्तं पौरुषेण पुरुषकारेणात्मनि स्वस्मिन् सम्पूर्णपदं सुंस्थं सम्पादयन्। “लक्षणहेत्वोः क्रियायाः” (अष्टा. 3-2-126) इति हेतौ शतृप्रत्ययः । सम्पादयितुमित्यर्थः । अबिभ्रत् धृतवानित्यर्थः ॥ ३५ ॥ का इति । तस्य विरहं का वा सहेत ? प्रेमावलोकश्च रुचिरस्मितश्च वल्गुजल्पश्च तैः मधुमानिनीनां सत्यभामादीनां समानं गर्वसहितं स्थैर्य स्तब्धत्वञ्च योऽहरत् । यस्याऽङ्क्षिणा रजस्युत्थितेन विटङ्कितायाः अलङ्कृतायाः संस्यादिमिषेण रोमोत्सवो भवति ॥ ३६ ॥ तयोः इति । कथयतोस्सतोः प्राचीं पूर्ववाहिनीं सरस्वतीं कुरुक्षेत्रे ॥ ३७ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां षोडशोऽध्यायः ।। १६ ।। 1 V भा’ 2 BH,V कर्तव्यार्थानु 3 HV स्वभाव: 4 H.V ज्ञानकर्मेन्द्रियाणा 5 B ज्यत्वशर 6 B आश्रिता अपि । 7 HV add उत्स्पयमानां 8 HV स्व’ 9 HV °स्यङ्कि’ 10 B शप्पादि 11 √ टुमो ³¹ वीर- एवमुक्ता धरण्याह - भवान् इत्यादि दशभिः । तन्ममाधिमूलं सर्व ³²नूनं भवान् वेद जानास्येव । कुतो यद् यस्मात् धर्मान् पृच्छसि अजानतो धर्मप्रश्नः नो³³पपन्न इति भावः । अथाऽपि किं तदिति चेद्येन ³⁴त्वं लोकांनां सुखावहैश्चतुर्भिः पादैर्वर्तसे अवर्तथाः । अधुना येन कारणेन विनैकपादेन वर्तसे तदेव ममापि आधिमूलमित्यर्थः ॥ २६ ॥

कारणविशेषजिज्ञासायां तदुपपादयति - सत्यम् इत्यादि पञ्चभिः । सत्यादन्योऽन्ये च बहवो महत्त्वमिच्छद्भिर्जनैः प्रार्थनीया गुणाः नित्याः कदाचिदपि यस्मिन्न वियन्ति न व्य³⁵यन्ति तेन गुणानां पात्रेण मुख्याश्रयेण श्रीनिवासेन श्रीकृष्णेन साम्प्रतमधुना रहितमतएव पाप्मना पापेन कलिना ईक्षितं लोकं प्रत्यहं शोचामीत्यन्वयः । तत्र सत्यं भूतहितस्वं वाचिकं वा । शौचं हेयप्रतिभटत्वम् । दया परदुःखासहिष्णुत्वम् । क्षान्तिः प³⁶रापराधसहिष्णुता । त्यागः अनादरः पूर्णकामत्वप्रयुक्तः । तथा च श्रूयते “सर्वमिदमभ्याप्तो वा³⁷क्यानादरः” (छान्दो. उ. 3-14-2) इति आत्मपर्यन्तवदान्यत्वम् वा त्यागः । सन्तोषः कर्हिचिदपि क्लेशराहित्यम् । आर्जवं मनोवाक्कायानामै³⁸क्यरूपम्। शमो मनोनिग्रहः । दमो बाह्येन्द्रियनिग्रहः । तप आलोचनम्, जगद्व्यापारोपयुक्तम् । साम्यमरिमित्रादिराहित्यम् । तितिक्षा द्वन्द्वाप्रतिहतत्वम् । उपरतिर्वृथाव्यापारोपरतिः श्रुतं सर्वशास्त्रार्थयाथात्म्यवित्त्वम् ॥ २७ ॥

ज्ञानमाश्रितानिष्टपरिहारेष्टप्रापणोपयुक्तम् । विरक्तिर्विषयेषु निस्पृहत्वम्, विषयानाकृष्टचित्तत्वं वा । ऐश्वर्यं स्वा³⁹तिरिक्तसर्वनियन्तृत्वम् । शौर्यं युद्धेष्ववैमुख्यम् । तेजः अ⁴⁰प्रधृष्यता । बलं प्रसिद्धम् । स्मृतिः सत्स्वपि विपुलेषु अ⁴¹पराधेषु उपकारस्मरणम् । स्वातन्त्र्यमन्यानपेक्षत्वम् । कौशलं नैपुण्यम् । कान्तिः “न तत्र सूर्यो भाति” (कठ. उ. 5-15) इति श्रुत्युक्तविधा दीप्तिः । धैर्यं वीर्यं, तच्च युद्धे स्वगृहे इव प्रवेशसामर्थ्यम् । मार्दवमक्रूरत्वम् । “स्वातन्त्र्यं सौभगं कान्तिः” इति पाठे सौभगं ⁴²स्पृहणीयम् ॥ २८ ॥

प्रागल्भ्यम् सभासु धार्ष्ट्यम् । प्रश्रयो महत्सु विनयः । शीलं सद्वृत्तिः । सहः प्राणस्य स्वाभाविकसामर्थ्यम् । ओजः अ⁴³न्नादिजनितम्, बलं धारणासामर्थ्यम् । भगो ज्ञानाद्युत्कर्षः । गाम्भीर्यं ⁴⁴दु:खग्राह्याभिप्रायत्वम् । स्थैर्यं क्रोधनिमित्तैरविकारः । आस्तिक्यं शास्त्रार्थविश्वासः । कीर्तिर्यशः । मानः पूजार्हता । अनहङ्कृतिर्देहात्माभिमानराहित्यम् ॥ २९, ३० ॥

श्रीयते ब्रह्मादिभिरिति श्रीः लक्ष्मीः, तस्याः निवासः श्रीनिवासः तेन इत्यभिप्रेतम् ॥ ३१ ॥

आत्मानं मां भवन्तञ्च अनुशोचामि इत्यर्थः ॥ ३२ ॥

तदेव विशदयति ब्रह्मादय इति । चतुर्मुखप्रभृतयो यस्याः अपाङ्गमोक्षः ईषत् तिर्यक् प्रसारः तद्विषयत्वमात्मानं कामयमानाः बहुतिथं बहुकालं तपः समचरन् चक्रुः सा श्रीरपि कमलवनं स्वनिवासं विहाय भगवन्तमेव प्रपन्ना च सती यस्य पादयोः सौभगं सौन्दर्यमेवालं नितरां भजते सेवते ॥ ३३ ॥

तस्य भगवतः अब्जादीनां केतूनां चिह्नानां केतैराश्रयभूतैः पदैः पादविन्यासैरलङ्कृतमङ्गं यस्यास्सा, अहं ततः अत एव विभूतिं लक्ष्मीमप्युपलभ्य त्वयाप्येवं भाग्यं न लब्धमित्या⁴⁵क्षिप्य विभूतिं सर्वसमृद्धिं प्राप्येति वा । त्रीनपि लोकानत्यरोचे त्रिलोकीमतिक्रम्य ततोऽप्यधिकं दीप्तिमत्यस्मि । एवमुत्स्मयन्तीं गर्वितां मां स भगवान् तदन्ते अवतारप्रयोजनान्ते व्यसृजत् तत्याज ॥ ३४ ॥

यो वा इति ममातीव भाररूपमासुरवंशेऽ⁴⁶सुरसम्पद्युक्तवंशे जातानां राज्ञामक्षौहिणीनां शतमपानुदत् अपनीतवान् । तथा यश्चाऽऽत्मतन्त्रः स्वतन्त्रः ऊनपदमूनं पदं पादद्वयं यस्य तमतएव दुःस्थं दुःखितं त्वामात्मनि स्वस्मिन्यत्पौरुषं सामर्थ्यं तेन सम्पादयन् पादचतुष्टयसम्पन्नं कर्तुमिच्छुर्यदुषु रमणीयमङ्ग शरीरमबिभ्रद्धृतवान् ॥ ३५ ॥

यश्च प्रेमपूर्वकावलोकनेन रुचिरेण सुन्दरेण स्मितेन सुन्दरैर्भाषिणैश्च मधुमानिनीनां यादवस्त्रीणां स्थैर्यमितरावश्यत्वं सम्यक् हृतवान् यस्य चाङ्घ्रिभ्यां विटङ्किताया अलङ्कृताया मम रोमोत्सवो रोमोद्गमो बभूव । तस्य पुरुषोत्तमस्य श्रीकृष्णस्य विरहं का वा मादृशी सहेत ? न का⁴⁷पीत्यर्थः ॥ ३६ ॥

इत्थं तयोः पृथिवीधर्मयोः कथयतोर्मिथः सम्भाषमाणयोस्सतोः तदा परीक्षिन्नाम राजर्षिः प्राचीं सरस्वतीं प्रभासतीर्थं प्राप्तो गतः ॥ ३७ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघववदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11. 12 13 14 15 16 ; विज० धर्मेण पृष्टा भूमिः तं प्रतिबूत इत्याह भवान् इति । हे धर्म! यदाधिमूलं त्वं मामनुपृच्छसि तत्सर्वं भवान् वेद हि तथाऽपि वक्ष्ये इति शेषः । येन श्रीकृष्णेन त्वं लोकसुखावहैः तपश्शौचदयासत्याख्यैश्चतुर्भिः पादैः कलावपि वर्तसे अवर्तथा इत्यर्थः ॥ २६ ॥ यत्र यस्मिन् श्रीकृष्णे इमे उक्ताः सत्यादयोऽनुक्ता अन्ये च महागुणाः प्रत्येकमनन्तास्सन्ति । कीदृशाः ? महत्त्वमिच्छद्भिः पुरुषैः प्रतिबिम्बे तादृशगुणलाभाय प्रार्थ्या उपास्याः ते कर्हिचिद्यतो न यान्ति च अभिन्नत्वादित्येतमर्थं स्मेत्यनेन श्रुतिसिद्धं दर्शयति । हे देवोत्तम ! तेन गुणपात्रेण श्रीनिवासेन साम्प्रतं रहितं पाप्मना कलिनेक्षितं दृष्टमात्मानं माञ्च भवन्तञ्च शोचामीत्यन्वयः । सत्यं निर्दुःखानन्दानुभवो भूतहितयथार्थभाषणं वा । शौचं नित्यशुद्धिः । प्रकृतिसम्बन्धाभावान्नित्यं बाह्याभ्यन्तरशुद्धिता । हरेरेवाऽन्यत्र मृज्जलाभ्यां रागराहित्येन । दया सज्जनेष्वार्तप्राणिषु चित्तद्रवत्त्वं वा उभयत्र समम् । दानं भक्ताभक्तमध्यमेषु सुखदुःखमिश्रफलवितरणम् । अन्यत्र धर्मार्थ पात्रे वित्तविश्राणनम् । त्यागोऽस्वकीये स्वकीयता बुद्ध्यपरपर्यायमिथ्याभिमानोत्सन्नता । अन्यत्र सन्यासः । सन्तोषः स्वरूपानन्द- पानेनाऽन्यत्राऽलम्बुद्धिः, अन्यत्र यदृच्छया प्राप्तभोगेष्वलम्प्रत्ययः । आर्जवं व्यवहारेष्ववक्रता, मनसि वचसि चैकविधता उभयत्र समानम् । शमः स्वतः प्रियरूपत्वादिदं प्रियमिदमप्रियमिति बुद्धिविधुरता; शंरूपतया मीयत इति वा । अन्यत्र बुद्धेर्भगवन्निष्ठता । दम इन्द्रियाणां स्ववशत्वमुभयत्र समानम् । स्वतः परत इति विशेषः शत्रुनिग्रहो वा । तप आलोचनं, मुक्तिज्ञानम् । अन्यत्र कृच्छ्रचान्द्रायणाद्युपवासनियमः । साम्यं सर्वावतारान्तर्यामिरूपेषु निर्दोषगुणपूर्णत्वेन समता, यथास्थितवस्तुदर्शनं वा उभयत्र समानम्, न तु सर्वत्र शत्रुमित्रभावराहित्यम् । तितिक्षा महापराधसहनं, यथा भृगोः पादाहत्यपराधम् । अन्यत्र द्वन्द्वसहिष्णुता । उपरतिः स्वरूपरतिः । उपः मुख्यप्राणः तस्मिन् रतिर्वा । ऊ रुद्रः । 4791-16-37] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अन्यत्र काम्यकर्मनिवृत्तिः कृतकृत्यतया व्यर्थसर्वव्यवहारोपरमो वा । श्रुतं सर्वत्र श्रवणशक्तिः, श्रोतेत्यादेः श्रुतिप्रसिद्धता वा । अन्यत्र शास्त्रार्थतात्पर्यावधारणं श्रुत्यर्थविचारो वा ॥ २७ ॥ ज्ञानं सर्वज्ञता, अन्यत्र परोक्षापरोक्षभेदेन परमार्थविषयम्। विरक्तिः स्वेतरविषये असारताबुद्धिः । अन्यत्र शब्दादिविषयरागराहित्यम् । ऐश्वर्यं समस्तजगदीशितृत्वसामर्थ्यम् । अन्यत्राणिमादिकम् । शौर्य सतमेष्वपलायित्वमुभयत्र समानम् । तेजः परैरप्रधृष्यत्वम् । अन्यत्र ब्रह्मवर्चसम्। धृतिः सर्वधारणम् । “एव सेतुर्विधृतिः " (बृह, उ. 4-4-22) इति श्रुतेः । विकारहेतावविकारित्वं वा । अन्यत्र जिह्वोपस्थजयः । स्मृतिरतीतानागतानन्तब्रह्माण्डादिस्मरणम्। अन्यत्रावगत- पदार्थानुसन्धानम् । स्वातन्त्र्यमपराधीनत्वम् । अन्यत्र स्वतन्तो विष्णुः तदधीनत्वं कुमारीकङ्कणवदेकाकित्वं वा । कौशल सर्वकर्मणि वैचित्र्यकरणबुद्धिः । अन्यत्र शिल्पविद्यावैशारद्यम् । कान्तिर्देहगता दीप्तिः । अन्यत्र भगवद्भक्तिकामनम् । सौभगं शुभैकभागित्वम् । अन्यत्र लोकमनोहरत्वम् । मार्दवं भक्तेषु मृदुत्वम् । उभयत्र समानम्। क्षमा क्रोधासमुत्थितिः उभयत्र समम् ॥ २८ ॥ प्रागल्भ्यमुभयत्र समम् । प्रश्नयो विनयः । समम् । शीलं लोकमनोहरस्वभावं समम् । सहः सहनशक्तिः । प्राणस्य स्वाभाविकसामर्थ्यं वा समम् । ओजः पराभिभवशक्तिः, अन्यत्र मानसबलम् । बलं स्वेच्छाकरणशक्तिः अन्यत्र शरीरादिधारणसामर्थ्य वा । भगः षडुणवत्त्वं, भाग्यं वा अन्यत्रोत्पत्त्यादिज्ञानम् । गाम्भीर्यं परैरनवगाह्यत्वम् । अन्यत्र स्तिमितत्वम् । स्थैर्य नित्याकम्पनम् । अन्यत्र धर्मादचलनम्। आस्तिक्यं वेदाद्युक्तमस्तीति बुद्धिः । अन्यत्र गुरुवाक्येषु श्रद्दधानता | कीर्तिर्दिक्षु ख्यातिः, अन्यत्र हरिनामकीर्तनम् । मानः परेषां माननम् । अन्यत्राऽभिमानः । अनहङ्कृतिः स्वरूपभेदादहमिति बुद्धिराहित्यम् । अन्यत्र नाऽहं कर्ता हरिरेव मयि स्थित्वा सर्व करोतीति बुद्धिः ॥ २९, ३०, ३१ ॥ न केवलं भवन्तं शोचामि किन्तु देवादीनपि ॥ ३२ ॥ श्रीकृष्णविरह एव ममाधिमूलमित्याख्याति ब्रह्मादय इति । यस्याः श्रियोऽपाङ्गः कटाक्षः तस्य मोक्ष उन्मीलनविशेषः । तं कामयन्त इति यदपाङ्गमोक्षकामाः स्वेषु श्रियः कटाक्षनिपातमाकाङ्गमाणा इत्यर्थः । शास्त्रोक्तप्रकारेण भगवत्प्रपन्नाः ब्रह्मादयो बहुतिथं बहुकालं भगवतीमभजन्निति शेषेणान्वयः । सा श्रीरनुरक्ता सद्भक्तिमती स्वनिवासमरविन्दवनं पद्मवनं विहाय यस्य श्रीकृष्णस्य पादयोः सौभगं सौभाग्यम्, अलं भजत इत्यन्वयः ॥ ३३ ॥ उपलब्धा तपोविभूतिर्यया सा तथा । तपसा विविधफलं प्राप्ता सती तस्य भगवतोऽब्जा, कुलिशशाङ्कुशश्च केतुर्ध्वजश्च अब्जकुलिशाङ्कुशकेतवो रेखारूपा एते केताचिह्नानि येषां तानि तैः श्रीमद्भिः पदैः सम्यगलङ्कतसर्वाङ्गाहं श्रीन् लोकान् अतिक्रम्यारोचं शोभितवती । सः श्रीकान्तः तदन्ते तपोविभूतेरवसाने उत्स्मयन्तीं का नु मत्सदृशी स्त्री इत्यहङ्कुर्वाणां मां व्यसृजदित्येकान्वयः । तदन्त इति त्वितरापेक्षयोक्तं न तु भूमेः पुण्यावसानमस्ति भगवत्पत्नीत्वात् ॥ ३४ ॥ 480 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् यो वै असुराणां सम्बन्धी वंशः आसुरवंशः, तस्मिन् जातानां राज्ञामक्षौहिणीशतं ममातिभारमपानुददपाहरत् । शतमितिशब्दः सहस्रादिवाची । त्वयि चतुष्पदत्वेन पूर्णपदं सम्पादयन् आत्मतन्त्रो यदुषु रम्यं रमणीयमङ्गमबि- भ्रत् ॥ ३५ ॥ यच प्रेम्णाऽवलोकञ्च रुचिरं स्मितश्च वल्गुर्मधुरो जल्पश्च ते तथोक्तास्तैर्मधुमानिनीनां समानमभिमानेन सह वर्तमानं स्थैर्यमहरत् । यस्याङ्घ्रिभ्यां विटङ्कितायाश्चिह्निताया अलङ्कताया वा मम रोमोत्सवो रोमाञ्चोऽभूदिति शेषः । तस्य पुरुषोत्तमस्य विरहं का वा स्त्री सहेत ? न कापीत्यन्वयः || ३६ || तदवसरे तत्र परीक्षितो गमनमाह तयोरिति । परीक्षित्राम राजश्रेष्ठः कुरुक्षेत्रे प्राचीं दिशमुद्दिश्य स्यन्दमानां नाना सरस्वतीं नदीं प्राप्त इत्यन्वयः ॥ ३७ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां 1 KM पापात्मना 2 KM भेदादावह श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

रा० कृ० हे धर्म ! यत् ममाऽऽधिकारणं मामनुपृच्छसि तत्सर्वं भवान् वेद हि जानाति हि । अथ आधिकारणं विशदीकरोति येन हेतुभूतेन भगवता लोकसुखावहैश्चतुर्भिः पादैः वर्तसे अवर्तथाः । किञ्च हे भगवन् ! धर्म ! सत्यं शौचं दया क्षान्तिः त्यागरसन्तेष आर्जवं शमो दमस्तपस्साम्यं तितिक्षा उपरतिः श्रुतं ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्य शौर्यं तेजः बलं स्मृतिः स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिः धैर्य मार्दवं प्रागल्भ्यं प्रश्रयश्शीलं सहः ओजः बलं भगः गाम्भीर्य स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिः मानः अनहङ्कृतिः एते पूर्वोक्ता गुणाः महत्त्वमिच्छद्भिः प्रार्थ्याः । अन्ये च महागुणाः यत्र भगवति नित्याः अनपायिनस्सन्तः कर्हिचित् कदाऽपि न वियन्ति स्म न क्षयं यान्ति स्म । तेन तादृशेन गुणपात्रेण श्रीनिवासेन साम्प्रतं अद्य रहितं शून्यं तथा पाप्मना पापहेतुना कलिना ईक्षितं व्याप्तं लोकं प्रति अहं शोचामि ।। २६, २७, २८, २९, ३०, ३१ ॥

आत्मानं वृषलैर्भोक्ष्यमाणत्वात् आत्मानं प्रति एकपादत्वात् अमरोत्तमं देवश्रेष्ठं भवन्तं प्रति हृतयज्ञादिभागत्वात् देवान् प्रति दुष्टपीडितत्वात् पितॄन् ऋषीन् साधून् प्रति तथा नष्टधर्मत्वात् सर्वान् वर्णान् ब्राह्मणादिवर्णान् आश्रमान् ब्रह्मचर्याद्याश्रमांश्च प्रति शोचामि ॥ ३२ ॥ भगवत्प्रपन्नाः भगवति शरणं गता अपि ब्रह्मादयो देवाः यदपाङ्गमोक्षकामाः यस्याः श्रियः अपाङ्गमोक्षकामास्सन्तः बहुतिथं बहुकालं तपस्समचरन् । सा श्रीरपि स्ववासं अरविन्दवनं विहाय यत्पादसौभगं यस्य भगवतः पादसौन्दर्यमलं भृशं अनुरक्ता सती भजते, सेवते, तस्य भगवतः अब्जकुलिशाङ्कुशकेतुकेतैः पद्यवज्राङ्कुशध्वजचिह्नेः श्रीमत्पदैः समलङ्कृताङ्गी अहं ततो भगवतो विभूतिं सम्पदमुपलभ्य प्राप्य त्रीन् लोकान् 481 35 1-16-37] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अत्यरोचे अतिशयेन शोभितवत्यस्मि । अनन्तरं तदन्ते तस्या विभूतेरन्ते उत्स्मयन्तीं गर्व प्राप्नुवन्तीं मां स भगवान् व्यसृजत् त्यक्तवान् । भगवत्प्रपन्ना अपि सकामाश्चेत् प्राप्यवस्तुसद्भावात् दरिद्रा एव । विषयतृष्णाविरहितास्तु नित्यतृप्तत्वात् प्राप्यवस्त्वभावेन श्रीमन्त एवेति भावः । एवं भगवत्पदसेवानुरक्तानां विभूतिः, तत्सेवागवितानान्तु च्युतिरिति भावः । कृष्यादिकर्मणां यज्ञार्थत्वाभावे स्वार्थदोषदूषितत्वात् पतनफलकगर्वहेतुत्वमिति परमार्थः ॥ ३३, ३४ ॥ यो वै श्रीकृष्णः ममातिभरं अतिभारावहं आसुरवंशराज्ञां आसुरसम्पद्युक्ते वंशे सञ्जतानां राज्ञां अक्षौहिणीशतमपानुदत् अपनीतवान् । अपि च आत्मतन्त्रः स्वतन्त्रो यो भगवान् ऊनपदं लुप्तपादं द्वापरयुगे पादद्वयोपेतमित्यर्थः । दुःस्थं दुःखितं त्वां आत्मनि स्थितेनेति शेषः । पौरुषेण सामर्थ्येन सम्पादयन् पादचतुष्टयसहितं चिकीर्षुः यदुषु रम्यमङ्ग अबिभ्रत् यदुवंशे सञ्जात इत्यर्थः । किञ्च यः प्रेमावलोकरुचिरस्मितवलगुजल्यैः मधुमानिनीनां मधुकुलस्त्रीणां पत्यभामादीनां समानं गर्वसहितं स्थैर्यमहरत् हृतवान् । यदङ्गिविटङ्कितायाः यस्य पादरजसाऽलङ्कृतायाः मम रोमोत्सवः सस्यादिरूपेण रोमोटुमः भवति तस्य पुरुषोत्तमस्य विरहं का वा सहेत, न कापीति भावः ।। ३५, ३६ ।। एवमुक्तप्रकारेण तयोः पृथिवीधर्मयोः कथयतोर्मिथः सम्भाषमाणयोः सतोः तदा तस्मिन्नेव काले परीक्षित्राम राजर्षिः प्राची पूर्ववाहिनीं सरस्वतीं प्राप्तः आगतः || ३७ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ 482

1. H. V ददर्श सप्तदशोऽध्यायः सूत उवाच तत्र गोमिथुनं राजा हन्यमानमनाथवत् । दण्डहस्तं च वृषलं ददृशे नृपलायनम् ॥ १ ॥ वृषं मृणालधवलं मेहन्तमिव बिभ्यतम् । वेपमानं पदैकेन सीदन्तं शूद्रतांडितम् ॥ २ ॥ गां च धर्मदुघां दीनां भृशं शूद्रपदाहताम् । विवत्सां सांश्रवदनां क्षमां यवसमिच्छतीम् ॥ ३ ॥ पप्रच्छ रथमारूढः कार्तस्वरपरिच्छदम् । मेघगम्भीरया वाचा समारोपितकार्मुकः ॥ ४ ॥ राजोवाच कस्त्वं मच्छरणे लोके बलाद्धस्यबलान् बली । नरदेवोऽसि वेषेण नटवत् कर्मणाऽद्विजः ॥ ५ ॥ यस्त्वं कृष्णे गते दूरं सह गाण्डीवधन्वना । शोच्योऽस्यशोच्यान् रहसि प्रहरन् बधमर्हसि ॥ ६ ॥ त्वं वा मृणालधवलंः पादैर्न्यूनः पदा चरन् । वृषरूपेण किं कश्चित् देवो नः परिखेदयन् ॥ ७ ॥ न जातु कौरवेन्द्राणां दोर्दण्डपरिरम्भिते । भूतलेऽनुपतन्त्यस्मिन् विना ते प्राणिनां शुचः ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका ततस्सप्तदशे राज्ञः कलेर्निग्रह उच्यते । तस्यैव वीर्यभाजोऽपि वैराग्यं वक्तुमद्भुतम् ॥ 483 1-17-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तत्रेति । हन्यमानं ताड्यमानम् ॥ १ ॥

• वृषमिति । मृणालं पद्मकन्दः तद्वद्धवलम् । भयात् मेहन्तं मूत्रयन्तम् । इवेत्यनेन पादावशेषो धर्मः भयात् मूत्रयत्रिव प्रतिक्षणं क्षीयमाणांशः तस्याप्यनिर्वाहात् कम्पमान इवेति दर्शितम् ॥ २ ॥ गामिति । धर्मदुघां हविर्दोग्ध्रीम् । क्षामां कृशाम् । यंज्ञाद्यभावात् कृशा । अत एव यज्ञभागं इच्छन्ती पृथिवीति शूद्रः ॥ ५ ॥ पप्रच्छेति । कार्तस्वरं सुवर्ण तन्मयः परिच्छदः परिकरो क इति । हंसि घातयसि । राजाऽहमिति चेत् तत्राह यवसं तृणम् । अत्रं सस्यादिप्रसवक्षयात् विवत्सेव सूचितम् ॥ ३ ॥ यस्य स्वर्णनिबद्धमित्यर्थः । सज्जीकृतकार्मुकः ॥ ४ ॥ नट इव वेषमात्रेण नरदेवोऽसि, कर्मणा तु अद्विजः य इति । अशोच्यान् निरपराधान् रहसि यस्त्वं प्रहरन् प्रहरसि स शोच्यः सापराधोऽसि अतो वमर्हसि ॥ ६ ॥

वृषं प्रत्याह त्वमिति । त्वं वा कः ? स्वयमेव सम्भावयति किं कश्चिद्देवो वृषरूपेण नः अस्मान् परिखेदयन् वर्तसे ? ॥ ७ ॥ नेति । दोर्दण्डैः परिरम्भिते परिरम्भितवत् सुरक्षिते ते शुचः अश्रूणि विना अन्येषां अश्रूणि नानुपतन्तीति खेदहेतुत्वं दर्शितम् ॥ ८ ॥ 1 B “शा 2 HV ‘क्ष्यतेऽद्भु° • H,Vomit this commentary 3 Bomars इवHESHV त्रापि यज्ञामा II.V यज्ञभागाभा 7. B. H. V ‘ती 8 HV add सा 9 H.V add तव ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका तत्रेति । तत्र प्राच्यां सरस्वत्यां पूर्वोक्तं अनाथवत् हन्यमानं गोमिथुनं नृपस्येव लाञ्छनानि यस्य, दण्डो हस्ते यस्य तं वृषलं च राजा परीक्षित् ददर्श ॥ १ ॥

तत्र गोमिथुने पुमांसं विशिनष्टि - वृषमिति । वृषं मृणालवत् धवलं, मेहन्तमिव मूत्रं मुञ्चन्तमिव बिभ्यतं उद्विजन्तं एकेन पादेन कम्पमानं शूद्रेण ताडितं अतः सीदन्तं क्लिश्यन्तम् ॥ २ ॥

स्त्रियं विशिनष्टि - गामिति । धर्मदुघां घृतपयोरूप क्षरणद्रव्यदोग्ध्रीं शूद्रस्य पा¹देन ताडितां अत एव भृशं दीनां वत्सरहितां अश्रुवदनां अश्रुसहितं वदनं यस्यास्तां, क्षा²मां कृ³शां यवसं तृणं इच्छन्तीं कामयमानां गां च, चकारात् वृषलञ्च पप्रच्छेत्यन्वयः ॥ ३ ॥

कार्तस्वराः स्वर्णमयाः परिच्छदाः परिकराः यस्मिंस्तं रथमारूढः । समारोपितं सज्जीकृतं कार्मुकं धनुः येन सः परीक्षित् मेघगर्जितवत् गभीरया गिरा पप्रच्छ ॥ ४ ॥

प्रश्नमेवाह - कस्त्वं इत्यादिभिरेकादशभिः । तावत् वृषलं प्रति प्रश्नमाह द्वाभ्याम् । कस्त्वं त्वं कः इति प्रश्नः । किमर्थं पृच्छसीत्यत्राह अहमेव शरणं रक्षिता यस्य तस्मिन् अस्मिन् लोके बली सन् त्वं अबलान् दुर्बलान् बलात् हंसि अतः पृच्छामीति भावः । नृपोऽहमित्यत्राह - नटवत् वेषेण नरदेवोऽसि कर्मणा तु⁴ अद्विजः शूद्रः ॥ ५ ॥

गाण्डीवधन्वना अर्जुनेन सह श्रीकृष्णे दूरं स्व⁵लोकं प्रति गते सति त्वमेव अशोच्यान् शोकानर्हान् रहसि प्रहरन् वधमर्हसि अतः शोच्योऽसि स्वजनेनेति शेषः ॥ ६ ॥

अथ वृषभं पृच्छति - त्वमिति । हे मृणालधवल! पादैः त्रिभिः न्यूनः चरन् त्वं वा कः ? नः अस्मान् वृषरूपेण परिखेदयन् किं वा कश्चित् देवः ? ॥ ७ ॥

कौरवेन्द्राणां दोर्दण्डैः⁶ परिरम्भिते आश्लिष्टे पालिते इति यावत् । अस्मिन् भूतले विना ते त्वां विना, केषाञ्चिदपि प्राणिनां शुचः शोकाश्रुबिन्दवः कदाचिदपि न पतन्ति ॥ ८ ॥

1. 2 3 4 5 6 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली अत्रापि भगवद्भक्तप्रधानस्य परीक्षितः कलिबन्धनादिमाहात्म्यवर्णनेन हरेः महिमैव वर्ण्यत इति तन्महिमोच्यते । तत्र नातिदूरं इति कथितमाश्चर्यमाह तन्नेति । तत्र कुरुक्षेत्रे प्राच्याः सरस्वत्याः तीरे अनाथवत् नाथः स्वामी तेन रहिता यथा हन्यन्ते तथा ताड्यमानं गोमिथुनम् ॥ १ ॥ मिथुनं विविच्याह वृषमिति । मृणालधवलं कमलनालसूत्रवद्धवलं शुक्लवर्ण बिभ्यतं भीतमिव मेहन्तं शकृन्मुञ्चन्तं वेपमानं एकेन पदा स्थितत्वात् सीदन्तं भगाङ्गवत् तिष्ठन्तं शूद्रेण कलिना पीडितं वृषं अद्राक्षीत् ॥ २ ॥ यवसं तृणं आकाङ्गमाणां अत एव कृशां अश्रुवदनां अश्रुमुखीं विवत्सां वत्सरहिता इव स्थितां शूद्रस्य पदा ताडितां भृशं अत्यर्थं दीनां कृपणां धर्मदुघां यज्ञयोग्यपयोदोग्ध्रीं गां चैवंविधां अपश्यदित्यन्वयः ॥ ३ ॥ कथम्भूतः ? कार्तस्वरपरिच्छदं सुवर्णपरिकरपरिष्कृतं रथं आरूढः दृष्ट्वा तां राजा पप्रच्छेत्यन्वयः । समारोपितकार्मुकः सज्जीकृतधन्वा ॥ ४ ॥ तत्र प्रथमं शूद्रं प्रति प्रश्नप्रकारमाह कस्त्वमिति । यस्त्वं नटवत् वेषेण नरदेवोऽसि, न तु राजा; कर्मणा अद्विजः शूद्रोऽसि । अद्विज इत्युक्त्या शूद्रत्वं कथं ज्ञातं इति चेत् कर्मणेत्यनेन क्षत्रियवैश्ययोः परिहृतत्वात् मच्छरणे अहमेव रक्षको यस्य स तथा तस्मिन् “शरणं गृहरक्षित्रोः” (अम. को 3-209 ) इत्यभिधानम् । बली त्वं अबलौ दुर्बलौ गोवृषौ बलात् प्रसह्य हंसि पीडयसि त्वं कः ? ॥ ५ ॥ 485 1-17-8] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् गाण्डीवधन्वना सह कृष्णे दूरङ्गते सति यः शोच्यः रहसि अशोच्यान् प्रहरन् असि सः त्वं महंसीत्यन्वयः ॥ ६ ॥ इदानीं वृषभं पृच्छति - त्वं वेति । हे वृषभ ! पादैः न्यूनः यथा चरसि तथा त्रिभिः पादैः न्यूनः एकेन चरन् मृणालवत् धवलः त्वं को वा वृषभरूपेण अस्मान् परिखेदयन् अस्मदुद्धेः परिघातं कुर्वन् गतस्त्वं कश्चिद्देवः किम् ? ॥ ७ ॥ कुतः परिखेदकत्वमिति तत्राह प्राणिनां शुचः शोकनिमित्ताश्रुबिन्दवः जातु यस्मात्तस्मात् परिखेदयसीति भावः ॥ ८ ॥ 1 KM रहितो यथा हन्यते न जात्विति । कौरवेन्द्राणां दोर्दण्डैः परिरम्भिते रक्षिते अस्मिन् भूतले क्वचिदपि न निपतन्ति । त्वां विना त्वन्तु बाष्पकलाक्षः शोचसि श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा तत्र सरस्वतीतीरे राजा परीक्षित् अनाथवत् हन्यमानं वृषलेनेति शेषः । गोमिथुनं दण्डहस्तं नृपलाञ्छनं वृषलं च ददर्श ॥ १ ॥ अनन्तरं कार्तस्वरपरिच्छदं सुवर्णमयपरिकरं रथं आरूढः समारोपितकार्मुकः सज्जीकृतचापः सः परीक्षित् मेघगम्भीरया पर्जन्यगर्जितवदुम्भीरया वाचा शूद्रताडितं अत एव सीदन्तं क्लेशमनुभवन्तं एकेन पदा पादेन वेपमानं कम्पमानं बिभ्यतं त्रस्यन्तं अत एव मेहन्तमिव मूत्रं मुञ्चन्तमिव स्थितं मृणालधवलं बिसविशदं वृषं उद्दिश्येति शेषः । तथा भृशं शूद्रपदाहतां, अत एव दीनां दयनीयां विवत्सां वत्सरहितां साश्रुवदनां क्षामां कृशीभूतां यवसं यज्ञभागाख्यं घासं इच्छती इच्छन्तीं धर्मदुषां धर्मदोग्ध्रीं गां गोरूपधारिणीं पृथिवीं वृषलं चोद्दिश्य पप्रच्छ पृष्टवान् ॥ २, ३, ४ ॥ प्रथमं तावत् वृषलं पृच्छति - त्वं कः ? मच्छरणेऽस्मिन् लोके बली सन् त्वं अबलान् बलात् हंसि । नटवत् नट इव वेषेण नरदेवः प्रभुः असि । गोताडनरूपेण कर्मणा तु अद्विजः द्विजेतरोऽसि ॥ ५ ॥ कृष्णे गाण्डीवधन्वना अर्जुनेन सह दूरं गते सति अशोच्यान् शोकानर्हान् धर्मिष्ठान् रहसि एकान्ते प्रहरन् ताडयन् शोच्यः शोचनीयोऽसि । अत एव वधमर्हसि ईदृशस्त्वं कः ? ॥ ६ ॥ अनन्तरं परीक्षित् वृषभं पृच्छति पादैः त्रिभिः चरणैः न्यूनः हीनः एकपदा चरन् मृणालघवलः त्वं वा कः ? वृषरूपेण नः अस्मान् परिखेदयन् कश्चिद्देवोऽसि किम् ? कौरवेन्द्राणां दोर्दण्डपस्रिम्मिते भुजदण्डः परिरक्षिते अस्मिन् भूतले ते तव शुचः अश्रूणि विना प्राणिन अन्येषां प्राणिनां शुचः भूतले जातु कदापि नानुपतन्ति न पतन्ति ॥ ७८ ॥ 486 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् मा सौरभेयानुशुंचो व्येतु ते वृषलाद्भयम् । मा रोदीरम्ब ! भद्रं ते खलानां मयि शास्तरि ॥ ९ ॥ यस्य राष्ट्र प्रजाः सर्वास्त्रस्यन्ते साध्यसाधुभिः । तस्य मत्तस्य नश्यन्ति कीर्तिरायुर्भगो गतिः ।। १० ॥ एष राज्ञां परो धर्मः ह्यांर्तानामार्तिनिग्रहः । अत एनं वधिष्यामि भूतमसत्तमम् ॥ ११ ॥ कोऽवृश्चत् तव पादांस्त्रीन् सौरभेय चतुष्पदः । मा भूवंस्त्वादृशां राष्ट्रे राज्ञां कृष्णानुवर्तिनाम् ।। १२ ।। आख्याहि वृष! भद्रं वः साधूनामकृतागसाम् । आत्मवैरूप्यकर्तारं पार्थानां कीर्तिदूषणम् ॥ १३ ॥ जनेऽनागस्यधं युञ्जन् सर्वतोऽस्य च द्भयम् । साधूनां भद्रमेव स्यादसाधुदमने कृते ॥ १४ ॥ अनागस्विह भूतेषु य आगस्कृन्निरङ्कुशः । आहर्ताऽस्मि भुजं साक्षादमर्त्यस्यापि साङ्गदम् ।। १५ ।। राज्ञां हि परमो धर्मः स्वधर्मस्थानुपालनम् । शासतोऽन्यान् यथाशास्त्रमनापत्यथानिह ।। १६ ।। [1-17-9
2. 2. 3. 4 5. 6. 7 8 9. 10. “The second half of the 14th verse is not seen to K,M,V & W. श्रीध० एवमुक्ते पुनरपि शोचन्तं प्रत्याह-

मेति । भोः सुरभेः पुत्र! मां अनुशुंचः शोकं मा कुरु । व्येतु अपयातु । गां प्रत्याह । अम्ब! मातः ! शास्तरि मयि जीवति सति ते भद्रमेव अतो मा रोदी: ।। ९ ।। मद्धितार्थमेवैनं हनिष्यामि न तवोपकाराय इत्याह काश्चिदपीत्यर्थः । असाधुभिः त्रस्यन्ते पीड्यते इत्यर्थः । भगो यस्येति द्वाभ्याम् । हे साध्वि! सर्वाः याः भाग्यम् । गतिः परलोकः ॥ १०, ११ ॥ पुनरपि शोचन्तं वृ॑षं प्रत्याह क इति । कोऽवृश्चत् चिच्छेद । त्वादृशाः त्वद्विधाः दुःखिताः ।। १२ ।। आख्याहीति । वः भद्रमस्तु । आत्मनः तव पादच्छेदेन वैरूप्यं कृतवन्तं कीर्तिं दूषयतीति तथा तमाख्याहि ॥ १३ ॥ 7 487 1-17-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ननु तदाख्याने कृते कथं भद्रं स्यादित्यतः आह- जन इति । यस्तावत् अनागसि जने ’ अघं दुःखं युञ्जन् कुर्वन् भवति अस्यैवम्भूतस्य मत् मत्तः सकाशात् सर्वत्रापि भयं भवति, ततः साधूनां भद्रं भवेदेवेति ॥ १४ ॥ एतस्य दण्डे अहंमसमर्थः इति मा शङ्कीरित्याह अनागस्त्विति । आगस्कृत् अपराधकर्ता । तस्य अमर्त्यस्य देवस्यापि भुजं आहर्ता अस्मि आहरिष्यामि । साङ्गदमित्यनेन मूलतः उत्पाट्य आहरिष्यामीति दर्शितम् ॥ १५ ॥ नन्वेकस्य निग्रहेऽन्यस्यानुग्रहे तव किं प्रयोजनम् ? तत्राह - राज्ञो हीति । अन्यान् अधर्मिष्ठान् शासतः दण्डयतः ।। १६ । 1 B अत्र मा शुचः 2 HV शो 3 HV कुरुष्व 4 H. V मम हितार्थ : B वृषभं 6. B तत्र 7. H. Vadd वद 8 A यस्मादना 9 A adds यः 10 HY A णा ⁶ वीर- हे सौरभेय! माऽनुशुचः शोकं मा कार्षीः । ते तव वृषलात् अस्मात् शूद्रात् भयं व्ये⁷तु नश्यतु । गामाश्वासयन्नाह - मेति । हे अम्ब! खलानां दुरात्मनां शास्तरि दण्डधरे मयि तिष्ठति सति त्वं मा रोदी: । रोदनं मा कार्षीः । ते तव भद्रं सुखमेव भविष्यति ॥ ९ ॥

हे साध्वि! यस्य ⁸राष्ट्रे दुरात्मभिः सर्वाः प्रजाः त्रस्यन्ते बिभ्यति । असाधुभिरिति करणत्वविवक्षया तृतीया प्रयुक्ता, अतो न “भीत्रार्थानाम्” (अष्टा. 1-4-25) इत्यपादानत्वम् । तस्य मत्तस्य राज्ञः कीर्त्यादयो नश्यन्ति । भगो भाग्यं, गतिः पुण्यलोकगतिः ॥ १० ॥

आर्तानां दुःखितानां आर्तिपरिहार इति यदेष राज्ञां परः उत्कृष्टो धर्मः । यतः एवं अतः भूतद्रोहकारिणं अत एव असत्तममेनं वधिष्यामि ॥। ११ ॥

पुनः वृष पृच्छन् आश्वासयति - क इति सार्धैश्चतुर्भिः । हे सौरभेय! चतुष्पदः⁹ तव त्रीन् पादान् कोऽवृश्चत् अभि¹⁰नत् कृष्णानुवर्तिनां राज्ञां अस्माकं राष्ट्रे त्वादृशा दुःखिता मा भूवन् न सन्तु ॥ १२ ॥

हे वृष! वः भद्रमेव भविष्यति । किं त्वकृतागासां निरपराधिनां साधूनां युष्माकं आत्मवैरूप्यकारिणं पार्थानां कीर्तिं दूषयतीति तथा तं आख्याहि ॥ १३ ॥

यः अनागसि निरपराधे जने द्रोहं युञ्जन्नास्ते तस्य सर्वतः सर्वत्र मत् मतः भयं भविष्यति ॥ १४ ॥

योऽनागस्सु भूतेषु जनेषु निरङ्कुशः उत्पथः सन् आगस्कृत् द्रोहकृत् भवति, तस्य साक्षात् अमर्त्यस्य देवस्याप्यङ्गदयुक्तं भुजं आहर्ता अस्मि आहरिष्यमाणोऽस्मि ॥ १५ ॥

स्वधर्मस्थानां अनुपालनमेव राज्ञः परमः धर्मः । कथम्भूतस्य ? इह लोके अनापदि उत्पथान् दुर्वृत्तान् अन्यान् असाधून् शासतः दण्डयतः । अनापद्युत्पथान् इत्यनेन आपदि दुर्वृत्तिः न दोषावहेति सूचितम् ॥ १६ ॥

1 2 3 4 5 विज हे सौरभेय! सुरभिवंशोद्भव ! मा शुचः शोकं मा कार्षीः । ते तव वृषलात् भयं व्येतु नश्यतु इत्यन्वयः । इदानीं सौरभेयों पृच्छति – मा रोदीरिति । हे सौरभेयि! त्वमपि काऽसीत्यध्याहारः कर्तव्यः । कस्त्वमित्युक्तत्वात् । हे अम्ब! मा रोदी: । अश्रुविमोक्षणं मा कार्षीः । ते तुभ्यं भद्रमस्तु । कुतः ? मयि दुष्टानां शास्तरि सति ॥ ९ ॥ यस्य राष्ट्र राज्ये असाधुभिः दुष्टैः प्रजाः साधु हिंस्यन्ते पीड्यन्ते मत्तस्य तस्य कीर्त्यादयो नश्यन्तीत्यन्वयः । गतिः परलोकः ॥ १० ॥ यः आर्तानां आर्तिनिग्रहः एष राज्ञः परो धर्मः हि यस्मात् आर्तिनिग्रहस्य स्वधर्मत्वात् असत्तमं भूतद्रुहमेनं वृषलं वधिष्यामीत्यन्वयः । अनेन “कस्य हेतोः निजग्राह” इति चोद्यं परिहृतम् ॥ ११ ॥ हे सौरभेय ! चतुष्पदः तव त्रीन् पादान् कोऽवृश्चत् छेदितवान् सः कः ? ज्ञातश्चेत् परिहरिष्यामीति शेषः । कुत इति तत्राऽऽह मा भूवन्निति । त्वादृशाः त्वद्विधाः ।। १२ ।। अकृतागासां अकृतापराधानां साधूनां निर्दोषाणां वः युष्माकं भद्रमस्तु । पार्थानां कीर्तिदूषणं आत्मवैरूप्यकर्तारं पुरुषमाख्याहीत्यन्वयः । हे गले! सुरभि ! योऽनागसि अघं अपराधं युञ्जन् प्रयुञ्जानो वर्तते अस्य तत् तस्मात् अपराधात् सर्वत इह परलोके च भयं भवत्येवेति शेषः । “सौरभेयी गला धेनुः भद्रा नन्दाऽमृतस्रवा” इत्यभिधानम् ॥ १३ ॥ निरङ्कुशः अनिवारितः अङ्गदेन बाहुभूषणेन सह वर्तमानम् । अमर्त्यस्य देवस्यापि आहर्तास्मि छेत्तास्मि ॥ १४, १५ ॥ L कुत इति तत्राऽऽह राज्ञ इति । स्वविहितधर्ममनुतिष्ठतां अनुपालनं तत्तद्योग्यतया रक्षणं राज्ञः परो धर्मो हि । किंविशिष्टस्य ? इह अनापदि आपदभावेऽपि उत्पथान् मार्गमुत्सृज्य वर्तमानान् अन्यान् दुष्टान् यथाशास्त्रं शासतः ।। १६ ।। 1 B.K.M सौरभ 2 KM add यशोदूषणं 4891-17-17] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् रा० कृ० हे सौरभेय! हे सुरभिपुत्र ! वृषभ ! मा अनुशुचः शोकं मा कुरु । वृषलात् अस्मात् शूद्रात् ते भयं व्येतु अपगच्छतु । अधुना गां प्रति ब्रवीति । हे अम्ब! खलानां शास्तरि शिक्षके मयि सति ते भद्रं भविष्यति, मा रोदी: रोदनं मा कार्षीः ॥ ९ ॥ हे साध्वि ! धेनो ! यस्य राज्ञः राष्ट्रे देशे सर्वाः प्रजाः सर्वे जनाः असाधुभिः खलैः त्रस्यन्ते पीडिता भवन्ति, मत्स्य दुष्टदमनरूपस्वकर्तव्यानुसन्धानरहितस्य तस्य राज्ञः कीर्तिः आयुः भगः ऐश्वर्यं गतिः पुण्यलोकप्राप्तिः नश्यन्ति ॥ १० ॥ आर्तानां दुःखितानां आर्तिनिग्रहः दुःखपरिहारः इत्येषः राज्ञां परो धर्मः, अतः भूतगुहं प्राणिद्रोहिणं असत्तमं अतिनीचं एवं वृषलं वधिष्यामि संहरिष्यामि ॥ ११ ॥ हे चतुष्पद! सौरभेय ! तव पादान् त्रीन् कः अवृश्चत् अच्छिनत् ? कृष्णानुवर्तिनां श्रीकृष्णानुयायिनां राज्ञां अस्माकं राष्ट्रे त्वादृशाः दुःखिताः मा भूवन् मा सन्तु ॥ १२ ॥ हे वृष! भद्रं शुभमस्तु । अकृतागसां अकृतापराधानां साधूनां वः युष्माकं आत्मवैरूप्यकर्तारं शरीरवैरूप्यकर्तारं तथा पार्थानां पार्थवंशजानां अस्माकं कीर्तिदूषणं जनं आख्याहि कथय ॥ १३ ॥ अनागसि निरपराधे जने अघं दुःखं युञ्जन् कुर्वन् यो वर्तते अस्य सर्वतः सर्वत्र मत् मत्तः भयं भविष्यतीति शेषः । असाधुदमने दुष्टनिग्रहे कृते सति साधूनां भवादृशां भद्रमेव स्यात् ॥ १४ ॥ यः इह लोके निरङ्कुशः निर्भयः अनागस्सु निरपराधेषु भूतेषु जनेषु आगस्कृत् द्रोहकारी भवति, तस्य साक्षात् अमर्त्यस्यापि साङ्गदं भुजं आहर्तास्मि आहरिष्यामि ॥ १५ ॥ इह लोके अनापदि आपदभावेऽपि उत्पथान् उन्मार्गगामिनः अन्यानसाधून् यथाशास्त्रं शासतः दण्डयतः राज्ञः पालकस्य स्वधर्मस्थानुपालनं स्वधर्मावलम्बिनां निरन्तरपालनं परमः धर्मो हि उत्कृष्टः धर्मः खलु । अत्र तृणजलादिभिः जीवता गोमिथुनेन नदीजलतरुफलसस्यादिप्रकृतिसम्पत् सूच्यते । तां जन्तवो यथेच्छमनुभूय जीवन्ति, मानवस्तु लोभवशात् स्वायत्तीकृत्य क्रूरो भवति । तथा च सकलजनजीवनहेतुभूतायाः सम्पदः स्वायत्तीकरणे यः स्वाधिकारमुपयुनक्ति सोऽवश्यं दण्ड्यः । ईदृगधिकारविपदः प्रजाः परिरक्षितुमेव राजानः उद्दिष्टाः न तु तास्वधिकारं प्रदर्शयितुम् । अत्र कलिपरीक्षितावीद्गधिकारपरिरक्षणयोः सङ्केततया सूचितौ । एवमिह राजधर्मतत्त्वं व्यज्यते ॥ १६ ॥ धर्म उवाच. एतद्वः पाण्डवेयानां युरुमार्ताभय वचः । येषां गुणगणैः कृष्णः त्या भगवान् कृतः ॥ १७ ॥ 490 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् न वयं क्लेशबीजानि यंतः स्युः पुरुषर्षभ ! | पुरुषं तं विजानीमो वाक्यभेदविमोहिताः ॥ १८ ॥ केचिद्विकल्पवासना आहुरात्मानमात्मनः । दैवमन्ये परे कर्म स्वभावमपरे प्रभुम् ।। १९ ।। • अप्रतर्क्यार्दनिर्देश्यादिति केष्वपि निश्चयः । अंत्रानुरूपं राजर्षे! विमृश स्वमनीषया ॥ २० ॥ सूत उवाच एवं धर्मे प्रवदति स सम्राट् द्विजसत्तम! | समाहितेन मनसा विखेदः पर्यवष्ट तम् ॥ २१ ॥ धर्म ब्रवीषि धर्मज्ञ ! धर्मोऽसि वृषरूपर्थक्। यदधर्मकृतेः स्थानं सूचकस्यापि तद्भवेत् ।। २२ ।। अथवा देवमायाया नूनं गतिरगोचरा । चेतसो वचसापि भूतानामिति निश्चयः ॥ २३ ॥ तपः शौचं दया सत्यं इति पादाः कृते कृताः । अधर्माखियो भग्नाः स्मयसमदैस्तव ।। २४ ।। [1-17-24 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 श्रीध० एतदिति । आर्तानां अभयं यस्मात् तद्वचः वः युष्माकं युक्तं उचितमेव ॥ १७ ॥ नेति । वयं तु यतः पुरुषात प्राणिनां क्लेशहेतवः भवेयुः तं पुरुषं न विजानीमः । यतः वादिनां वाक्यभेदैः विमोहिताः ॥ १८ ॥ A वाक्यभेदानेवाऽऽह केचिदिति । विकल्पं भेदं वसते आच्छादयन्ति ये आत्मनः प्रभुं सुखदुःखप्रदमाहुः । तदुक्तं “आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः " यद्वा ‘विकल्पैः कुतर्कैः वसनाः प्रावृताः नास्तिकाः । एवं हि ते वदन्ति योगिनः ते आत्मानमेव (भ.गी. 6-5) इति । न तावद्देवतादीनां प्रभुत्वं, कर्माधीनत्वात् । न च कर्मणः, तस्यास्वाधीनत्वादचेतनत्वाच्च । अतः स्वयमेव प्रभुः न चान्यः कश्चिदिति । अन्ये दैवज्ञाः दैवं ग्रहादिरूपां देवताम् । परे तु मीमांसकाः कर्म । अपरे लोकायतिकाः स्वभावम् ॥ १९ ॥ 491 1-17-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अप्रतक्र्यादिति । केष्वपि सेश्वरेषु मध्ये केष्वपीति दुर्लभत्वं दर्शितम्। निश्चय इति सिद्धान्तत्वम् अप्रतक्र्यान्मनोऽगोचरादनिर्देश्यात् वचनांगोचरात् परमेश्वरात् सर्वं भवतीति विमृश विचारय स्वबुद्ध्या ॥ २० ॥ 1 एवमिति । विखेदः गतमोहः पर्यवष्ट प्रत्यभाषत ज्ञातवानिति वा ॥ २१ ॥ धर्ममिति । अनिर्धारितमिव ब्रुवन् घातकं जानन्नपि न सूचयेदित्येवंरूपं धर्मं ब्रवीषि अतः धर्मोऽसि । ननु घातकस्य सूचने को दोष इत्यत आह यदिति । स्थानं नरकादि ॥ २२ ॥

यद्वा, अज्ञानादप्यकथनं भवतीत्याह अथवेति । देवस्य मायाया गतिः वध्वघातकलक्षणा वृत्तिः भूतानां चेतसो वचसश्च अगोचरा सुज्ञेया न भवतीति निश्चयः ॥ २३ ॥ धर्मोऽसाविति ज्ञात्वा तस्य पादानुवादेन व्यवस्थामाह 16 त्रिभिरंशैः भग्नाः । स्मयः विस्मयः ॥ २४ ॥ तप इति द्वाभ्याम्। अधर्मपादैः तव त्रयः पादाः 1 H. Vadd ये 2 H. V ‘कृ’ 3 HV वा 4 HV ‘चि’ 5 HV अपरे 6 HV स्वकर्ष 7 BH. Vomit मध्ये & HV ‘दमनोगो’ 9B सोऽगो° In HV प्रत्य” 11 H.V ‘नित्यर्थ: 12 HV “तु” 13 HV संभव 14 HV ‘सु’ 15 HV स्वर्थशाः रुग्णाः 16 H.V गर्व: वृष एतदिति त्रिभिः । तावद्वचोऽभिनन्दति एतदिति । पाण्डुवंशजानां युष्माकं येषां पाण्डवेयानां गुणगणैः हेतुभिः भगवान् ¹⁰ वीर- एवमुक्तवन्तमाह - वृष एतदिति त्रिभिः । तावद्वचोऽभिनन्दति एतदिति । पाण्डुवंशजानां युश्माकं एतत् आर्तानां न भयं यस्मात्तद्वचः युक्तमेव । पाण्डवेयान् विशिनष्टि - येषाम् पाण्डवेयानां गुणगुणैः हेतुभिः भगवान् कृष्णः दौत्यादौ कर्मणि वृतः दौत्यादिकमर्थं इत्यर्थः । येषां इति कर्तरि षष्ठी । यैः वृत इत्यर्थः । एवंविधगुणगणाश्रयाणां एतद्वचः युक्तमेवेति भावः ॥ १७ ॥

गाण्डीवधन्वना अर्जुनेन सह श्रीकृष्णे दूरं स्वलोकं प्रति गते सति त्वमेव शोकानर्हान् रहसि प्रहरन् वधमर्हसि । अतः शोच्योऽसि । स्वजने कोऽवृश्चदिति यत्पृष्टं तत्रोत्तरमाह हे पुरुषभ! यस्मात् पुंसः क्लेशबीजानि दुःखकारणानि स्युः तं पुरुषं वयं न जानीमः । तत्र हेतुं वदन् आत्मनो विशिनष्टि वाक्यभेदविमोहिताः क्लेशकारणानि वदतां वाक्यभेदैः नानाविधवाक्यैः विमोहिताः ॥ १८ ॥

वाक्यभेदानेव दर्शयति - केचिदिति सार्धेन । क्लेशकारणवादिनां मध्ये केचिदेवं वा, एवं वा इत्येवंविधः विकल्प एव वसनं वसनवत् निर्णेतव्यार्थापादकं येषां तथाभूता आत्मनः स्वस्य आत्मानमेव क्लेशकारणमाहुः । अन्ये दैवं अपरे तु कर्म प्राक्तनं कृतम् । इतरे तु स्वभावम् । अपरे तु प्रभुम् तत्र दैवम् जीवादृ¹¹ष्टस्वभावः प्रकृतेः परिणामस्वभावः प्रभुः ईश्वरः ॥ १९ ॥

केचित्तु अप्रतर्क्यात् तर्कागोचरात् अनिर्देश्यात् वक्तुमशक्यात् कस्पाच्चित्कारणात् क्लेश इत्याहुः इति इत्थं केष्वपि निश्चयः नेत्यध्याहारः । यद्वा तत्तदभिमानानुसारेणैव निश्चय इत्यर्थः । तत्रैवं क्लेशकारणेषु विकल्पितेषु हे राजर्षे! यदनुरूपं प्रकृतक्लेशानुगु¹²णकारणं तत् स्वमनीषया सूक्ष्मया धिया विमृश विचारय ॥ २० ॥

इत्थं धर्मे प्रवदति सति हे द्विजसत्तमाः! स सम्राट् सार्वभौमः परीक्षित् विगतखेदः समाहितेन मनसा तं धर्मस्याभिप्रायं प्रत्यचष्ट । च¹³क्षिङ् दर्शनेऽपि वर्तते दृष्टवान् आलोच्य निर्णीतवान् इत्यर्थः ॥ २१ ॥

निर्णीतमेव तदभिप्रायं प्रत्याह - धर्ममित्यादिभिः षङ्भिः । तत्र क्लेशबीजावहे पुरुषे सन्निहितेऽपि यदुक्तं क्लेशबीजानि यतः स्युः तं पुरुषं न जानीम इति तत्र तदभिप्रायं निर्णीतमाह धर्ममिति । हे धर्मज्ञ! साक्षात् त्वं वृषरूपधृक् धर्म एवासि । अत एव आपद्यपि पुरुषं तं न विजानीम इति धर्ममेव ब्रवीषि । अधर्मकारिणि पुरुषे सन्निहिते¹⁴ यत् अधर्मसूचकं वचः तद्ध¹⁵र्म्यमेव इत्यर्थः । यत् यस्मात् अधर्मकृतः अधर्मकारिणः स्थानं प्राप्यं स्थानं यत् सूचकस्यापि ¹⁶तत् स्थानं भवेत्; ‘पतितः पतितः’ इत्युक्त्वा पतिष्यतीति शास्त्रादिति भावः ॥ २२ ॥

अथ “विमृश स्वमनीषया” इति यदुक्तं तदभिप्रायमाह - अथवेति । देवमायायाः ईश्वरसङ्कल्पस्य “माया वयुनं ज्ञानम्” (वे. नि. 3-9) इति ज्ञानपर्यायोऽत्र मायाशब्दः “मायया सततं वेत्ति प्राणिनां च शुभाशुभम्” (भार. 13 Appn. 15. 2805 pr) इति प्रयोगाच्च । गतिः भूतानां चेतसो वचसश्च अगोचरा अविषयीभूतेति वा निश्चयः । न जानीम इति विमृशस्वेति च वदता त्वया अयं पापकृदिति सूचनं अधर्मः ईश्वरसङ्कल्पश्च वा¹⁷ङ्मनसयोरगोचर इति वा दर्शितमित्यर्थः ॥ २३ ॥

धर्मोऽसीत्यनेन त्वं साक्षात् धर्माधिदेवता एवेत्युक्तं यत एवं अत एव तव पादा अपि न लौकिकवृषभपादसजातीयाः, अपि तु विशिष्टा ए¹⁸वेति वदंस्तद्व्यञ्जकान् दर्शयति तप इति । धर्माधिदेवस्य तव पादाः तप आदयश्चत्वारः प्रकीर्तिताः । तत्र त्रयः पादाः अधर्मस्यां¹⁹शैः त्रिभिः स्मयादिभिर्भग्नाः । तत्र स्वस्मिन् उत्कर्षधी: स्मयः । स च तपोनाशहेतुः, सङ्गः शौचविरोधी, मदः दयाविरोधी, चित्तविकार: विवेकाक्षमत्वरूपः । मदेनार्तानां आर्तिमपश्यत्र दयां कुरुते ॥ २४ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 विज० श्रीकृष्णो भगवान् येषां पाण्डवानां ज्ञानभक्तिविरक्तत्यादिगुणगणैः दौत्यादौ वृतः तेषां पाण्डवेयानां पाण्डुवंशोद्भवानां वः एतत् आर्तानां अभयङ्करं वचः युक्तमुचितमित्यन्वयः ॥ १७ ॥ हे पुरुषर्षभ । यतो जीवानां क्लेशबीजानि स्युः, वयं तं पुरुषं अय मेवेति न जानीमः अनेक शोकबीज- प्रतिपादकवेदवाक्यविमोहिताः ॥ १८ ॥ वाक्यभेदमेवाह केचित् इत्यादिना । केचित् वैकल्पं विकल्पसमूहोपेतं वचः येषां ते तथोक्ताः सन्दिग्धवचस इत्यर्थः । आत्मनः स्वस्य क्लेशबीजं आत्मानं स्वयमेवाहुः । केचित् साङ्ख्याः आत्मानं अन्तःकरणं तत्कारणमाहुः । वैकल्पवचसः प्रकृतिपुरुषयोः विवेकाग्रहवचनाः ‘एके सम्यक् ज्ञानिनः दैवं सर्वदेवप्रधानं हरि 493 1-17-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् क्लेशबीजमाहुः । अपरे प्रभु स्वभावं कालं क्लेशबीजमाहुः । “सर्वे निमेवा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषात्’ ( म. ना. उ. 1-8 ) इति श्रुतेः । स्वशब्दवाच्यात् विष्णोः भावः यस्य स स्वभावः ॥ १९ ॥ अनन्तत्वात् सर्वात्मना अप्रतर्क्यात् तर्काविषयात् अनिर्वाच्यत् प्रधानात् क्लेशपरम्परात् सर्वेषां जीवानां प्रकृत्या पिहितत्वात् इति केष्वपि निश्चयः । अथवा अप्रतर्यात् प्रकर्षेण तर्कायोग्यात् सत्त्वेनासत्वेन ‘वा निर्वक्तुं अशक्यात् भावरूपाज्ञानादिति केषु मायावादिषु निश्चयः । भो राजश्रेष्ठ ! एषु पक्षेषु अनुरूपं श्रुतिस्मृत्यनुकूलं विमृश स्वबुद्ध्या आलोच्य निश्चिनु इति ॥ २० ॥ धमें एवं प्रवदति सति स सम्राट् समाहितेन एकाग्रेण मनसा आलोच्य स्वाधीनैः कर्मका प्रधानैः दैवमेव अस्वतन्त्राणां जीवानां दुःखादिबीजं न त्ववान्तरम्, स्वातन्त्र्येण कर्मादीनां दुःखबीजपक्ष: हेय एव इत्येवं धर्मान् विदित्वा तं प्रत्याचष्टेत्येकान्वयः । आत्मादिशब्दवाच्यं परमात्मानं क्लेशबीजं विदित्वेति वा, आदानादिकर्तृत्वात् आत्मा देवोत्तमत्वात् दैवम् क्रियाविषयत्वात् सकलकारणशक्तिमत्वाच्च कर्म स्वस्मात् भावः प्रकाशो यस्य स स्वभावः स्वभां स्वरूपभूतां मां प्रकाशं वाति गच्छति, न परप्रकाशमिति स्वभावः स्वयम्प्रकाश इत्यर्थः । अप्रतर्यात् दुस्तर्काविषयत्वात् अप्रसिद्धत्वात् अनिर्वाच्यात् " अप्रसिद्धेरवाच्यं तत्’ इति स्मृतेः इति । सर्वेषु पक्षेषु हरिरेवोच्यते क्लेशबीजत्वेन “अहं सर्वस्य प्रभवः मत्तः सर्व प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ’ (भ.गी. 10-8), “बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः । सुखं दुःखं भवोऽभावः भयञ्चाभयमेव च " (भ.गी. 10-4), “अहिंसा समता तुष्टिः तपो दानं यशोऽयशः । भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः” ( म..गी. 10- 5 ) इत्यादेश | “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनात मघवन्ति ते” (भ.गी. 9-24 ) इति स्मृतेः पृथक्कल्पनायाः अज्ञानिविषयत्वात् इत्यादिकं समाहितेन सम्राडिति पदद्वयेनोक्तमिति ज्ञातव्यम् । सम्यक् राजते प्रकाशते सर्व अस्येति सम्राट् । अत एव " आत्मवैरूप्यकर्तारं न विजानीम” इति वदन्तं धर्म अब्रवीदित्यन्वयः । समाहितचेतसा ज्ञानेन तं धर्म भगवन्तं प्रत्यचष्ट दृष्टवान् । अपरोक्षदर्शनेन तस्य निजरूपमद्राक्षीत् इत्यर्थः । दृष्ट्ा चाब्रवीदिति शेषः ॥ २१ ॥ किमब्रवीदिति तत्राह धर्ममिति । हे धर्मज्ञ ! धर्मं ब्रवीषि यस्मात् तस्मात् सधर्मोऽसि न वृषः अपितु अज्ञजनमोहनाय वृषरूपं धत्से । यदुक्तं “आत्मवैरूप्यकर्तारं न विजानीम” इति तत्राह यदिति । “असत्कृतमधर्म तु वदन् धर्ममवाप्नुयात्” इति वचनात् अस्य वृषलस्य आत्मवैरूप्यकर्तृत्वात् सूचने च दोषाभावेऽपि " यद्यधर्मः कृतः सद्भिः न स वाच्यः कथञ्चन” इति वाक्यात् सज्जनेषु अधर्मकृतः यत् स्थानं नरकादिलक्षणं तत्सूचकस्यापि तत् स्थानं भवेदिति ज्ञापनांत् त्वया आत्मवैरूप्यकर्ता न ज्ञापित इत्यतः धर्मं ब्रवीचीत्यर्थः ॥ २२ ॥ अथवेति । यतः क्लेशबीजानि तं न विजानीमः इति वदतः तव अभिसन्धिरयं वेति वक्तीत्याह मादृशानां गोचरापि नूनं प्रायेण भूतानां चेतसः वचसश्च देवमायायाः सर्वजीवानां मुख्यामुख्यक्लेशबीजस्य देवस्य हरेः इच्छया गतिस्थितिरधर्मेण धर्म शोचामीत्यादिका अगोचरेति ज्ञापयितुं सर्वज्ञेन भवता न विजानीम इत्युक्तमिति भावः अभिप्रायनिश्चय इति ॥ २३ ॥व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-17-24 तव तप आदिचत्वारः ये पादाः कृतयुगे कृताः पूर्णाः अवर्तन्त तेषां मध्ये त्रयः पादाः तपरशौचदयाख्याः अधर्माः अधर्मपादैः स्मयसङ्गमदैः भयाः । स्मयेन तपोभङ्गः, स्त्रीसङ्गेन शौचभङ्गः मदेन दयाभङ्गः ॥ २४ ॥ 1 K acdik इति वा 2 KM add सदसत्त्वेन 3 KM " नाय रा० कृ० येषां पाण्डवेयानां धर्मजादीनां गुणगणैः हेतुभूतैः बद्धः भगवान् कृष्णः दौत्यादौ कृतः नियुक्तोऽभूत् । तादृशानां पाण्डवेयानां वः युष्माकं एतदभयं वचः युक्तं अनुरूपमेव । बन्धच्छेदिनः बन्धातीतस्य भगवतः भक्त्यादिगुणगणबद्धत्वं नैव विस्मयावहम्। तथाहि वैतुष्यार्जन व्रतयज्ञ- होमदानादिनानानियमाः भक्तिं विना प्रयोजनापेक्षया विधीयमानाः शृङ्खलादिवत् बन्धहेतवः, न भगवत्प्राप्तिहेतवः । नियमास्तावत् अनुष्ठातुरेव तु भगवतः । तथा च नियमोल्लङ्घनबुद्धिरिव नियमैकपरायणोपि बद्ध एव उभयोरपि कामक्रोधदूषितत्वात् । भक्तिमतां तु नियमाः त्रिगुणात्मकप्रकृतिप्रक्षालनोपयोगिनः । ते हि भक्ताः नियमैः न बद्ध्यन्ते न वा तान् अतिक्रमन्ति । वस्तुतः तेषां नियमाश्च भगवदाराधनोपयोगिमार्गाः एव, ये तावत्तदाराधनाविरोधेन समाद्रियन्ते । पुरा किल बृन्दावने ब्राह्मणबालकैः सह क्रीडनावसरे तरोः भुवि लङ्घितस्य श्रीकृष्णस्य कटिपीडा सञ्जाता । तदा भगवान् तत्पीडापनोदनार्थं स्वकटिं पद्भिः मर्दयतेति तान् बालकान् आदिदेश । ते तु भगवद्भक्तिभरविवशाः तथा कर्तुं न प्रबभूवुः । अत्रान्तरे गोपबालकः कञ्चन तत्रागतः विदितकृष्णपीडः धरामालित्य शयानस्य श्रीकृष्णस्य कट्यां स्वपादं निधाय तत्पादाकर्षणेन कटिपीडां दूरीचकार । अत्र भगवदाधापनोदने भगवति स्वकल्पिताः नियमाः ब्राह्मणबालकानां अन्तराया अभवन् । श्रीकृष्णसन्तोषणैकप्रवणबुद्धिः गोपबालकस्तु भक्तिनिमित्तकनियमनिरपेक्षस्मन् चरणस्पर्शेनापि भगवदाधापनोदनाय प्रायतत । ईदृश्या भक्त्या भगवान् बध्यत इति किमत्र चित्रम् ? ॥ १७ ॥ हे पुरुषर्षभ ! राजन् ! यतः यस्मात् पुरुषात् क्लेशबीजानि पादच्छेदादीनि क्लेशकारणानि स्युः भवेयुः तं पुरुषं वाक्यभेदविमोहिताः नानाविधैः वाक्यैः विमोहिताः वयं न विजानीमः नावगच्छामः ॥ १८ ॥ केचिद्विकल्पवसनाः भेदाच्छादिनः भेदानङ्गीकारिणः अद्वैतवादिन इत्यर्थः । आत्मानं आत्मनः प्रभुमाहुः । अन्ये ज्योतिर्विदः दैवं ग्रहादिरूपं आत्मनः प्रभुमाहुः । परे मीममांसकाः कर्म आत्मनः प्रभुमाहुः । अपरे लोकायतिकाः स्वभावं आत्मनः प्रभु माहुः । अप्रतर्क्यात् मनोऽगोचरात् अनिर्देश्यात् वागगोचरात् ईश्वरादेव सुखदुःखादिकं सर्व भवतीति केष्वपि भागवतेषु निश्चयः । हे राजर्षे! अत्र अस्मिन् विचारे अनुरूपं सुखदुःखादिदाने समुचितं कारणं स्वमनीषया स्वबुद्ध्या विमृश विचारय । एतत्सिद्धान्तप्रतिपादकाः प्राज्ञाः सुखमार्ग न निर्दिशन्ति अनुभवज्ञानाधानाकुशलत्वात् । प्रागुक्ताश्च आत्मग्रहक- स्वभावाः पण्डितपरिभाषिताः सुखदानादानयोरसमर्था एव । ततश्च तत्कल्पनाजीविनि मानवे एव सुखदुःखतत्त्वमस्ति । सदसद्विवेकशाली मानव एव स्वसुखदुःखयोः कारणीभवति । परेभ्यः प्राप्तेऽपि दुःखे तेषु कारणत्वापादनं अकिचित्करमेव, सर्वस्यापि जगत्प्रवृत्तेः भगवदधीनत्वात् । स खलु सर्वान्तर्यामी सकलतर्कनिर्णयातीतः । तादृशं 495 1-17-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् परमात्मानं स्वनिर्वचननिरूपितं समाकलय्य तस्मिन् स्वबुद्धिकृतकर्मफलसमर्पणेन वञ्चितः जनः दुःखादिकमनुभवति, न स्वन्यैरिति भावः ॥ १९, २० ॥ हे द्विजसत्तम! शौनक ! धर्मे एवं पूर्वोक्तप्रकारेण प्रवदति सति स सम्राट् सार्वभौमः परीक्षित् विखेदः दुःखरहितः समाहितेन सावधानेन मनसा तं धर्मं पर्यचष्ट प्रत्यभाषत ॥ २१ ॥ हे धर्मज्ञ! धर्म घातुकं वृषलं जानन्नपि तं न सूचयेदिति धर्मं ब्रवीषि । अतस्त्वं वृषरूपधृत् धर्मः । धर्मदेवतासि । अधर्मकृतः अधर्मकारिणः यत् नरकादिकं स्थानं भवति तत् सूचकस्यापि भवेत् । सुखदुःखादिसकलावस्थानां दैवमूलकत्वात् पापकृति पापोदाटनमपि पापायैव भवति । परान् निन्दता न तत्कृतपापानि परिह्रियन्ते प्रत्युत निन्दकस्यापि मनो रागद्वेषदूषितं भवति । तस्मात् अखिलेश्वरं नियन्तारं अनुध्यायन् यः कर्तव्यमाचरति सः सर्वकर्मबन्धः विमुच्यत इति परमार्थः ॥ २२ ॥ अथवा देवमायायाः देवस्य भगवतः सङ्कल्परूयायाः मायायाः गतिः भूतानां चेतसो वचसचापि नूनं अगोचरा अज्ञेया अनिर्देश्येति निश्चयः ॥ २३ ॥ धर्माधिदेवस्य तव “तपः शौचं दया सत्यं” इति चत्वारः पादाः कृते कृतयुगे कृताः शास्त्रे निरूपिता इत्यर्थः । तत्र चतुर्षु पादेषु त्रयः तपरशौचदयाख्याः पादाः अधर्माशैः स्मयसङ्गमदैः स्मयः बुद्धिविमोहात्मकः, सङ्गः विषयासक्तिः, मदः गर्वः एतैस्त्रिभिः भमा: विनाशिताः ॥ २४ ॥ इदानीं धर्म! पादस्ते सत्यं निर्वर्तयेद्यतः । तं जिघृक्षत्यधर्मोऽयं अनृतेनैधितः कलिः ।। २५ ।। इयं च भूर्भगवता न्यासितोरुभरा सती । श्रीमद्भिस्तत्पदन्यासैः सर्वतः कृतकौतुका ॥ २६ ॥ शोचत्य कला साध्वी दुर्भगेोज्झिताधुना । अब्रह्मण्या नृपव्याजाः शूद्रा भोक्ष्यन्ति मामिति ॥ २७ ॥ सूत उवाच इति धर्म महीचैव सान्त्वयित्वा महारथः । निशातमादधे खड्ड कलयेऽधर्महेतवे ।। २८ ।। तं जिघांसुमभिप्रेत्यं विहाय नृपलायनम् । तत्पादमूलं शिरसा समगात् भयविलः ॥ २९ ॥ 496 1.K.M व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् पतितं पादयोर्वीरः कृपया दीनवत्सलः । शरण्यो नावधीच्छ्रोक्य आह चेदं हसन्निव ।। ३० ॥ 1 2 3 4 5 [1-17-30 श्रीध० इदानीमिति । इदानीं कलौ हे धर्म ! ते पादः चतुर्थोशः तत्रापि सत्यमेवाऽस्ति यतः सत्यात् भवान् आत्मानं निर्वर्तयेत् कथञ्चित् धारयेत्। यद्वा पुरुषस्त्वां साधयेत् । तमपि पादं अनृतेन संवर्धितः कलिरूपोऽयं अधर्मो ग्रहीतुमिच्छति तत्रेयं स्थितिः । कृतयुगे प्रथमं सम्पूर्णः चतुष्पाद्धर्मः, त्रेतायां चतुर्णामपि पादानां मध्ये स्मयेन तपः, सङ्गेन शौचं, मदेन दया, अनृतेन सत्यं इत्येवं चतुर्थोऽशो हीयते । द्वापरे त्वर्धम् । कलौ चतुर्थोऽशोऽवशिष्यते सोप्यन्ते यतीति ॥ २५ ॥ इयमिति । न्यसितः अन्योन्यद्वारेणावतारितः उरु: भरः भार: यस्यास्सा ।। २६ । यस्याः । कृतं कौतुकं मङ्गलं शोचन्तीति । अश्रूणि कलयति मुञ्चतीत्यश्रुकला तेन त्यक्ता सती शूद्रा भोक्ष्यन्ति मामिति शोचति ॥ २७ ॥ इतीति । निशातं निशितं खड्गम् । अधर्मस्य हेतुः यः कलिः तं हन्तुं इत्यर्थ ॥ २८ ॥ तमिति । अभिप्रेत्य ज्ञात्वा ॥ २९ ॥ पतितमिति । शरण्यः आश्रयार्हः । श्लोक्यः संत्कीर्त्यहः ॥ ३० ॥ 1H Vadd तब 2 BHV शि 3 Vय 4 BHV र्थांश 5 BHA ● HV नश्येदिति 7 शरणा 8 B सुकी ६ ¹⁹ वीर- अथ वृषलं तच्चिकीर्षितं च निश्चित्याह - इदानीमिति । हे धर्म! य²⁰स्तव तु²¹रीयपा²²दः सत्यं त²³द्यतो निर्वर्तयेत् यस्माद्धेतोः निष्प²⁴द्येत तमिदानीं अनृतेनैधितः प्रवृद्धो²⁵ऽयं अध²⁶र्मिरूपः कलिः जिघृक्षति ग्रहीतुमिच्छति । तपआदीनां क्रमेण नि²⁷र्वर्तकाः स्मयसङ्गमदानृतानां अ²⁸भावाः । सन्त्यपि हि तपआदीनि विस्मयादिभि²⁹र्भज्यन्ते ॥ २५ ॥

अथ गां तत्क्लेशहेतु निश्चित्याऽऽह - इयमिति द्वाभ्याम् । इयं गौः साक्षात् भूः पृथ्वी भगवता श्रीकृष्णेन न्यासित अपनीतः उरुभरः यस्यास्तथाभूता श्रीमद्भिः अब्जादिवि³⁰ग्रहैः श्रीः शोभा येषामस्तीति तैः तस्य भगवतः पादन्यासैः सर्वत्र कृतं कौतुकं उत्सवः यस्यास्सा बभूव ॥ २६ ॥

अधुना तु भगवतोज्झिता त्यक्ता सती साध्वी भूः अत एव भाग्यहीनेव अब्रह्मण्या ब्रह्मकुलासाधवो नृपव्याजाः नृपवेषमात्रधराः शूद्राः मां भोक्ष्यन्तीतिहेतोः अश्रूणां कलाः बिन्दवः यस्याः तथाभूता शोचति ॥ २७ ॥

इति इत्थं, धर्मं महीं च सान्त्वयित्वा महारथः परीक्षित् अधर्महेतवे कलये तद्वधार्थं निशातं तीक्ष्णं खड्गं आदधे उद्धृतवान् ॥ २८ ॥

तं परीक्षितं जिघांसुं हन्तुं इच्छुं अभिप्रेत्य आलक्ष्य कलिः नृपलाञ्छनानि किरीटादीनि विहाय अपनीय भयेन विह्वलगात्रः ³¹शिरसा तस्य परीक्षितः पादयोर्मूलं समगात् पपातेत्यर्थः ॥ २९ ॥

पादयोः पतितं2³²कलिं वीरः दीनवत्सलः शरणम³³र्हति शरण्यः श्लोक्यः प्र³⁴शस्तो राजा कृपया नावधीत् न हतवान् किन्तु हसन्निव इदं वक्ष्यमाणमाह ॥ ३० ॥

1 2 3 4 5 6 7. 8. 9 10 11 12 13 14 15 विज० इदानीं अस्मिन् युगे यतः येन पादेन निर्वर्तसे हे धर्म! ते स पादः सत्यं सत्यात्मकस्त्ववशिष्टः अनृतेन अधर्मपादेन एधितः वर्धितः अधर्मात्मकः कलिः तं सत्याख्यं पादं जिघृक्षति तं ग्रहीतुमिच्छति ग्रसितुमाकाङ्गते इत्यन्वयः ॥ २५ ॥ इयं भूञ्च भगवता न्यासितः अवरोपितः उरुः महान् भरः भारः यस्यास्सा तथोक्ता श्रीमद्भिः तस्य हरेः पदन्यासैः पदपरिक्रमणैः सर्वतः कृतकौतुका रचितालङ्कारा रचितरोमाञ्चेति वा सती निर्मलाऽभूत् ॥ २६ ॥ सेयं साध्वी अधुना तत्पदन्यासैः उज्झिता दुर्भगेव भाग्यहीना स्त्रीव शोचन्ती अश्रुकला सन्ततस्तुतनेत्रजल- ‘धारा आस्ते इत्यन्वयः । किङ्कृत्वा अब्रह्मण्या ब्राह्मणभक्तिरहिता नृपव्याजाः शूद्रा मां भोक्ष्यन्ति पालकव्याजेन भुञ्जते इति ॥ २७ ॥ अधर्महेतवे अधर्मकारणाय निशातं तेजितं हन्तुमिति शेषः ॥ २८ ॥ जिघांसुं हन्तुमिच्छ्रं पादमूलं समगात् अष्टाङ्गविशिष्टतया आसीदित्यन्वयः ॥ २९ ॥ श्लोक्यः कीर्तिकामः ॥ ३० ॥ 1 B.K.M हन्तुकामं रा० कृ० हे धर्म! इदानीं कलौ ते पादः सत्यं चतुर्थोऽशः सत्यमेवास्ति यतस्स आत्मानं कथञ्चित् धारयति । तमपि पादं अनृतेन असत्येन एधितः संवर्धितः कलिः कलिरू ग्रहीतुमिच्छति ॥ २५ ॥ इयं च भूः मोरूपधरा भूमिः भगवता श्रीकृष्णेन न्यासितोरुभरा सती परस्परयुद्धेन अपनीतभूरिभारा सती श्रीमद्भिः पद्मादिशोभासहितैः तत्पदन्यासैः भगवतः पादन्यासैः सर्वतः सर्वत्र कृतकौतुका कृतमङ्गला च सती, 498 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-17-31 अधुना उज्झिता तेन भगवता त्यक्ता अश्रुकला अश्रुबिन्दुसहिता साश्रुनयनेति यावत् । तथा सती अब्रह्मण्याः ब्राह्मणभक्तिहीनाः नृपव्याजाः नृपवेषधारिणः शूद्रा मां भोक्ष्यन्ति अनुभविष्यन्तीति दुर्भगा भाग्यहीना पाध्वीव पतिव्रतेव शोचति दुःखिता भवति ॥ २६, २७ ॥ इति पूर्वोक्तप्रकारेण महारथः परीक्षित् धर्म महीं च सान्त्वयित्वा अधर्महेतवे कलये निशातं तीक्ष्णं खड़ आददे गृहीतवान् ॥ २८ ॥ तं परीक्षितं जिघांसुं हन्तुं इच्छं अभिप्रेत्य आलक्ष्य कलिः नृपालच्छनं किरीटादिकं राजचिह्नं विहाय त्यक्त्वा भयविह्वलः भयव्याकुलः शिरसा तत्पादमूलं तस्य परीक्षितः पादयोः मूलं समगात् अपतत् ॥ २९ ॥ दीनवत्सलः शरण्यः श्लोक्यः प्रशंसनीयः वीरः राजा पादयोः पतितं कलिं कृपया नावधीत् । किञ्च हसत्रिव इदं वक्ष्यमाणं वचनं आह अब्रवीत् ॥ ३० ॥ राजोवाच न ते गुडाकेशयशोधराणां बद्धाञ्जलि भयमस्ति किञ्चित् । न वर्तितव्यं भवता कथञ्चन क्षेत्रे मंदीये त्वमधर्मबन्धुः ।। ३१ ।। त्वां वर्तमानं नरदेवदेहेष्वनुप्रवृत्तोऽयमधर्मपूगः । लोभोऽनृतं चौर्यमनार्यमंही ज्येष्ठा च माया कलह दम्भः ।। ३२ ।। न वर्तितव्यं तदधर्मबन्धो धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये । ब्रह्मावर्ते यत्र यजन्ति यज्ञैः यज्ञेश्वरं यज्ञवितानविज्ञाः ॥ ३३ ॥ यस्मिन् हरिर्भगवानिज्यमान इंज्यामूर्तिर्यजतां शं तनोति । कामानमोघान् स्थिरजङ्गमानां अन्तर्बहिर्वायुरिवैष आत्मा ॥ ३४ ॥ सूत उवाच परीक्षितैवमादिष्टः स कलिर्जातवेपथुः । तमुह्यतासिमाहेदं दण्डपाणिमिवोद्यतम् ।। ३५ ।। कलिरुवाच aa ar araft सार्वभौम ! तवाज्ञया । लक्षये तत्र तत्रापि त्वामात्तेषुशरासनम् ।। ३६ ।। ·

1. 2. 3 4. 5 6. 7. 8. 9 4991-17-36] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् श्रीध० नेति । गुडाकेशोऽर्जुनः तस्य यशोधरा ये वयं तेषां तान् प्रति बद्धः अञ्जलिः येन तस्य ते। किञ्चित् कथञ्चन केनाप्यंशेन न वर्तितव्यम् । यस्मात् त्वं अधर्मस्य बन्धुः ॥ ३१ ॥ तदेवाऽऽह - त्वामिति । राजदेहेषु वर्तमानं त्वामनु सर्वतः प्रवृत्तः । अनार्य दौर्जन्यं अंहः स्वधर्मत्यागः । ज्येष्ठा अलक्ष्मीः । माया कपटम् ॥ ३२ ॥ नेति । तत् तस्मात् धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये वर्तितुमहें ब्रह्मावर्ते देशे । यज्ञस्य वितानं विस्तारः तत्र विशा निपुणाः ॥ ३३ ॥ यस्मिन्निति । इज्या यागः तद्रूपा मूर्तिः यस्य शं क्षेमं कामांश्च । ननु इन्द्रादयः देवा इज्यन्ते न तु हरिः । तत्राऽऽह एषः स्थावरादीनां आत्मेति । तथापि जीववत् न परिच्छिन्न इत्याह अन्तर्बहिरिति । यथा वायुः प्राणरूपेण अन्तस्थोऽपि बहिरप्यस्ति तद्वत् सर्वान्तर्यामी ईश्वरोऽपि इति ॥ ३४ ॥

परीक्षितेति । उद्यतासिं उद्धृतखङ्गम् । दण्डपाणि यमम् । उद्यतं उद्युक्तम् ॥ ३५ ॥ यत्रेति । अत्र न वस्तव्यमिति या तवाऽऽज्ञा तया यत्र क्वापि वत्स्यामि किन्तु तत्र तत्रापि आतो गृहीतः इषुः शरासनञ्च येन तं त्वामेव लक्षये ॥ ३६ ॥ 1 AB किन्तु 2 B तत्रापि 3D स्थितोऽपि ³⁴ वीर- तदेवाह - नेत्यादिभिश्चतुभिः । गुडाकेशयशोधराणां अर्जुनकीर्तिवर्धनानां अस्माकं सन्निधाविति शेषः बद्धाञ्जलेस्ते तव किञ्चिदपि भयं नास्ति, अस्मदीये क्षेत्रे कथञ्चन भवता न वर्तितव्यं, कुतः यतः त्वं अधर्मस्य बन्धुः अनुबन्धी ॥ ३१ ॥

तदेव प्रपञ्चयति - त्वामिति । नरदेवानां देहेषु वर्तमानं त्वां अनुसृत्य प्रवृत्तः भवति अयमध³⁵र्मसमुदायः, कोऽसावधर्मयूथः इत्यत्राह - लोभ इति । अनार्यं शाठ्यं अंहः पापं, ज्येष्ठा अलक्ष्मीः, माया मायागुणकार्यम् रागद्वेषादिकं अपह्नवो वा, दम्भः वञ्चनम्॥ ३२ ॥

तत् तस्मात् हे अधर्मबन्धो! धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये अस्मिन् ब्रह्मावर्ते क्षेत्रे त्वया न वर्तितव्यम् । “सरस्वतीदृषद्वत्योः देवनद्योर्यदन्तरं तद्ब्रह्मावर्तम्” । तथा यत्र यज्ञवितानविज्ञाः यज्ञानु³⁶शासनकोविदाः यज्ञैः यज्ञेश्वरं परमपुरुषं आराधयन्ति तत्र ब्रह्मावर्ते न वर्तितव्यम् भवतेत्यर्थः ॥ ३३ ॥

किम्बहुना! यस्मिन् देशे हरिः भगवान् इज्या आराध्या इन्द्रादयः ते मूर्तिः शरीरं यस्य सः । यज्ञैः इज्यमानो वायुरिव स्थावराणां जङ्गमानाञ्च भूतानामन्तर्बहिश्च व्याप्य इति शेषः । आत्मा अन्तः प्रविश्य प्रशासनध³⁷रणे कुर्वन् यजतां आराधयितॄणां अमोघान् कामान् इष्टार्थांश्च शं सुख मोक्षाख्यं च तनोति प्रयच्छति । तत्र सर्वत्रापि न भवता वर्तितव्यम् ॥ ३४ ॥

इत्थं परीक्षिता अनुशिष्टः कलिः जातवेपथुः सञ्जातगात्रकम्पः उद्यतः उद्धृतः असिः खङ्गः येन तं दण्डपाणिं यममिवोद्यन्तं उक्तं इदं वक्ष्यमाणमाह ॥ ३५ ॥

तदेवाह - यत्रेति द्वाभ्याम् । हे सार्वभौम! तवाऽज्ञया यत्र क्व³⁸चित् वत्स्यामि यत् स्थानं भवान्निर्दिशति, तत्र क्वचित् वत्स्यामि । किन्तु तत्र त्वामेव गृहीतशरासनं आलक्षये ॥ ३६ ॥

1. 2 3 4 विज· गुडाकेशयशोधराणां अर्जुनकीर्ति बिभ्रतां कौरवाणां अस्माकमर्थे बद्धोऽञ्जलिः येन सः तथोक्तः तस्य गुडाकेशयशोधराणां सकाशात् भयं नास्तीति वा । किन्तु हे कले! त्वया मदीये क्षेत्रे कथञ्चिदपि न वर्तितव्यं इत्यन्वयः । देहमारभ्य राष्ट्रपर्यन्तस्थानविवक्षया क्षेत्र इत्युक्तम् । कुत इति तत्राह त्वमिति । अधर्म एव बन्धुः यस्य स तथोक्तः अधर्मबन्धुत्वादिति भावः ॥ ३१ ॥ M

ततश्च किमिति तत्राऽऽह त्यामिति । नरदेवानां धर्मपालकानां राज्ञां देहेषु वर्तमानं सत्रिदधानं त्वां अनु अनन्तरं अयं लोभाद्यधर्मयूथः प्रवृत्तो भवतीति यस्मात् तस्मात् अधर्मबन्धो ! हे कले! सत्येन धर्मेण च वर्तितव्ये ब्रह्मावर्ते विन्ध्यहिमवत्पर्वतयोः मध्ये पुण्यदेशे न वर्तितव्यं इत्यन्वयः । लुभ गाध्य इति धातोः लोभः परवित्ताभिलाषः सद्व्यये प्राप्ते स्ववित्तापरित्यागो वा । ज्येष्ठा अलक्ष्मीः, माया निकृतिः यत्र यस्मिन् ब्रह्मावर्ते स्वाध्यायादिः ब्रह्मयज्ञः चरुपुरोडाशादिद्रव्यलक्षणवितानयज्ञश्च येषान्ते ब्रह्मवितानयज्ञाः मुनयः यज्ञैः यज्ञेश्वरं यजन्ति ॥ ३२, ३३ ॥ यस्मिन् इच्छात्ममूर्तिः इच्छातनुः इज्यमानः हरिः भगवान् यजतां पुंसां शं सुखं तनोति प्रपञ्चयति अमोधान् कामानपि - तनोतीति । किंविशिष्टो हरिः ? स्थिरजङ्गमानां अन्तर्बहिश्च वर्तमानः क इव वायुरिव आत्मा व्याप्तः ईशः प्रवर्तकः ॥ ३४ ॥ उद्यतं सन्नद्धं दण्डपाणिं यममिव स्थितं उद्यतासिं उद्धृतखङ्गम् ॥ ३५ ॥ यत्र क वा त्वदुक्तस्थले वत्स्यामीत्यन्वयः । लक्षये पश्यामि ॥ ३६ ॥ रा० कृ० गुडाकेशयशोधराणां अर्जुनकीर्तिवर्धनानां अस्माकमिति शेषः । पुरतः बद्धाञ्जलेः ते किञ्चिदपि भयं नैवास्ति । तथापि यतः त्वं अधर्मबन्धुः अधर्मस्य सहकारी असिं, ततः मदीये क्षेत्रे मत्पालिते देशे कथञ्चन केनाप्यंशेन भवता त्वया न वर्तितव्यम् ॥ ३१ ॥ नरदेवदेहेषु नरदेवानां राज्ञां देहेषु वर्तमानं त्वां लोभः परवित्ताद्यभिलाषः, अनृतं असत्यभाषणं, चौर्य गुप्ततया परधनाद्यपहरणं, अनार्य दौर्जन्य, अंहः पापाचरणं, ज्येष्ठा अलक्ष्मीः दारिद्र्यमिति यावत् । माया कपटं, 501 1-17-37] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् कलहः विरोधः, दम्भो वञ्चनादिकं इत्ययं एवमादिकः अयं अधर्मपूगः अधर्मयूथः अनुप्रवृत्तः अनुसृत्य व्याप्तः ॥ ३२ ॥ हे अधर्मबन्धो ! तत् तस्मात् यत्र यज्ञवितानविज्ञाः यज्ञानुष्ठानकोविदाः यज्ञैः यज्ञेश्वरं भगवन्तं यजन्ति धर्मेण कायिकेन धर्मेण सत्येन वाचिकेन सत्येन चकारात् मानसेन ध्यानेन च वर्तितव्ये तत्र मदीये ब्रह्मावतें त्वया न " वर्तितव्यम् ॥ ३३ ॥ किन यस्मिन् ब्रह्मावर्ते इज्यामूर्तिः यज्ञस्वरूपः इज्यमानः यज्ञैः पूज्यमानः स्थिरजङ्गमानां स्थावरजङ्गमानां अन्तर्बहिश्च व्याप्य वायुरिव स्थितः आत्मा सर्वात्मा एषः भगवान् हरिः यजतां निष्कामानां पूजकानां शं आत्मसुखं अपि च सकामानां यजतां अमोघान् कामान् उत्तमान् विषयांश्च तनोति तत्र ब्रह्मावर्ते त्वया न वर्तितव्यमिति पूर्वेणान्वयः । यज्ञार्थसत्कर्माचरणेन हि भवति सर्वजीविनां सन्तृप्तिः, यैव सर्वान्तर्यामिसन्तृप्तिरिति व्यपदिश्यते । तया परिसरप्रदेशः शान्तिसुखविलसितः विनिर्मलो भवति । प्रजाः प्रयत्नं विना प्राप्तकामाः भवन्ति । तथा च अधिकारेण कार्यसाधनावश्यकता नैवास्ते । तस्मात् प्रभवः नाधिकारप्रदर्शिनः, किन्तु प्रजासेवापरायणाः भवन्ति । ईदृशानां महतां मध्ये अधिकारैकदृष्टेः जनस्य वर्तनेन सः परिसरः कलुषितो भवति । तस्मादयं परीक्षित् ब्रह्मावर्त परित्यजेति कलिपुरुषमादिशतीति ज्ञेयम् ॥ ३४ ॥ एवं उक्तप्रकारेण परीक्षिता आदिष्टः आज्ञप्तः सः कलिः जातवेपथुः भयेन सञ्जातकम्पः उद्यतासिं उद्धृतखङ्गं दण्डपाणिं यममिव उद्यतं हन्तुमुद्युक्तं तं परीक्षितं इदं वक्ष्यमाणं वचनमाह अवोचत् ॥ ३५ ॥ हे सार्वभौम ! तवाऽऽज्ञया यत्र क्वचन यत्र कुत्रापि वत्स्यामि निवासं करिष्यामि, परन्तु तत्र तत्रापि आत्तेषुशरासनं गृहीतवाणचापं त्वामेव लक्षये पश्यामि ॥ ३६ ॥ तन्मे धर्मभृतां श्रेष्ठ! स्थानं निर्देष्टुमर्हसि । यत्रैव नियतो वत्स्य आतिष्ठस्ते ऽनुशासनम् ।। ३७ ॥ सूत उवाच अभ्यर्थितस्तदा तस्मै स्थानानि कलये ददौ । द्यूतं पानं क्रियः सूना यत्राधर्मश्चतुर्विधः ॥ ३८ ॥ पुनश्च याचमानाय जातरूपमदात्Ìभुः । ततोऽनृतं मदं कामं रजो वैरच पञ्चमम् ॥ ३९ ॥ अमूनि पक्ष स्थानानि धर्मप्रभवः कलिः । औसरेवेण दत्तानि न्यवसत्तनिदेशकृत् ॥ ४० ॥ 502 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अथैतानि न सेवेत बुभूषः पुरुषः कचित् । विशेषतो धर्मशीलः राजा लोकपतिर्गुरुः ॥ ४१ ॥ वृषस्य नष्टांस्त्रीन् पादान् तपश्शीचं दयामिति । प्रतिसंदध अश्वस्य महीं च समवर्धयत् ।। ४२ ।। स एव एतर्ह्यध्यास्त आसनं पार्थिवोचितम् । पितामहेनोपन्यस्तं राज्ञाऽरण्यं विविक्षता ॥ ४३ ॥ आस्तेऽधुना सं राजर्षिः कौरवेन्द्रत्रियोल्लसन् । गजाये महाभागश्चक्रवर्ती बृहद्रथाः ॥ ४४ ॥ इत्थंभूतानुभावोऽयं अभिमन्युसुतो नृपः । यस्य पालयतः क्षोणीं यूयं सत्राय दीक्षिताः ॥ ४५ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाह श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे कलिनिग्रहो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

1. 2. 3. 4. 5. 6 श्रीध° तदिति । तत् तस्मात् नियतः निश्चलः वत्स्ये 1

वत्स्यामि ॥ ३७ ॥ [1-17-45 अभ्यर्थित इति । पानं मद्यादि। सूनाः प्राणिवधाः । द्यूते अनृतम्। पाने मदः, पूर्व मदः दयानाशकत्वेनोक्तः अत्र तु गर्वद्वारा तपोनाशकत्वनं । स्त्रीषु सङ्गः । हिंसायां क्रौर्य ‘दयानाशकमिति ज्ञेयम् । यद्यपि सर्व सर्वत्र ‘सम्भवति तथापि प्राधान्येन अनृतादीनां द्यूतादिषु यथासंज्ञेयम् । द्वादशस्कन्धे तु “सत्यं दया तपो दानमिति पादा विभोर्नृप ! " ( भाग. 12-3-18) इत्यत्र दानशब्देन शौचमेवोक्तम् । मनश्शुद्धिरूपत्वात् भूताभयदानस्थ “त्रेतायां धर्मपादानां तुयशो हीयते शनैः । अधर्मपादैरनृतहिंसासन्तोषविग्रहै: " ( भाग. 12-3-20 ) इत्यत्र चासन्तोषशब्देन तस्य हेतुर्गर्यो लक्ष्यते, विग्रहशब्देन च तद्धेतुः स्त्रीसङ्गः इत्यविरोधः ॥ ३८ ॥ पुनरिति । चतुर्विधस्यापि एकत्रैवावस्थानं देहीति पुनः याचमानाय जातरूपं सुवर्ण अदात् दत्तवान् । ततस्सुवर्णदानात् अनृतम्, मदम्, काममिति स्त्रीषु सङ्गम्, रज इति रजोमूलां हिंसाम् एतानि चत्वारि, पञ्चमं वैरक अदादिति ॥ ३९ ॥ अमूनीति । औत्तरेयेण परीक्षिता अमूनि अमीषु स्थानेषु न्यवसदित्यर्थः ॥ ४० ॥ 帧 अथेति । अथ इति हेतोः । एतानि बुभूषुः भवितुमिच्छुः । स्त्रीसुवर्णयोरसेवनं नाम तयोरनासक्तिः ॥ ४१ ॥ 503 1-17-45] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वृषस्येति । एवं कलिं निगृह्य वृषस्य पादान् प्रतिसन्दधे; तपआदीनि प्रवर्तितवानित्यर्थः ॥ ४२ ॥ युष्पदीयसत्रप्रवृत्तिरपि तत्प्रभावादेवेत्याह त्रिभिः स इति । एतर्हि इदानीं युधिष्ठिरेण अरण्यं प्रवेष्टुमिच्छता उपन्यस्तं समर्पितं आसनं अध्यास्ते । अधुना आस्ते पालयत इति वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवनिर्देशः । स्मेत्यध्याहारो वा ॥ ४३, ४४ ॥ इत्थमिति । सत्राय सत्रं कर्तुं दीक्षिता: दीक्षां कृतवन्तः ॥ ४५ ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ 12

1. A, B “दे: 2 H, V नोक्तः 3 B adds 4 HV add अपि 5. B adds तत् 6. H,V दानमित्यर्थः 7. B एकत्रावस्थानं 8 B स्त्रीसङ्गम्; H, Voruit स्त्रीषु “तौ 10. A,B 9B उद्भवि 11. B ’ दित्याह 12. B adds च ³⁸ वीर- अतः त्वामेवंविधं न यत्र लक्षये हे धर्मभृतां श्रेष्ठ! तव अनुशासनं आतिष्ठन् अनुपालयन् नियमेन वत्स्ये, तत्स्थानं निर्देष्टुं त्वमर्हसि ॥ ३७ ॥

इत्थं अभ्यर्थितो राजा ततः तस्मै कलये वासस्थानानि ददौ । तान्येवाऽऽह – द्यूतमिति । येषु स्थानेषु द्यूतादिरूपः चतुर्विधः अधर्मः तानि ददौ इत्यर्थः । तत्र द्यूतं अक्षैः देवनं, पानं मद्यपानं, स्त्रियः स्त्रीणां सङ्गः, सूना भूतहिंसा ॥ ३८ ॥

पुनश्च स्थानान्तरं याचमानाय कलये प्रभुः परीक्षित् जातरूपं सुवर्णं स्थानमदात् । ततः पुनरपि स्थानान्तराणि याचमानाय अनृतादीनि पञ्च येषु तानि स्थानानि ददौ रजः क्रोधः ॥ ३९ ॥

प्रभवति अस्मात् इति प्रभवः अधर्मप्रभवः कलिः औत्तरेयेण परीक्षिता दत्तानि अमूनि पञ्च स्थानानि अनृतादीनि पूर्वोक्तानि द्यूतादीनि च तस्यौत्तरेयस्य आज्ञानुवर्ती सः कलिः न्यवसत् ॥ ४० ॥

यतो द्यूतादीनि कलेरावासस्थानानि अथ अतः बुभूषुः भवितुमिच्छुः आत्मसत्तां लब्धुमिच्छुः पुमान् एतानि द्यूतादीनि न सेवेत । बुभूषुरित्यनेन एतानि सेवमानोन्ततः स्थावरतां प्राप्नुवन् असत्प्रायो भवेदिति सूचितम् । राजा तु विशेषतः एतानि न सेवेत । कुतः ? यतोऽयं धर्मशीलः धर्म एव शीलं वृत्तं यस्य सः । तच्च कुतः लोकपतिः लोकानां ³⁹पतिः पालयिता, अन्यथा राजानमवलोक्य प्रजा अपि तथा कु⁴⁰र्वत्यः नश्येयुरिति भावः । एतच्च राज्ञः अनुचितमित्यभिप्रायेण विशिनष्टि । गुरुः हितोपदेष्टा ॥ ४१ ॥

ततः वृषस्य वृषरूपधर्मस्य नष्टान् तपआदिरूपान् त्रीन् पादान् प्रतिसन्दधे संयोजयामास परीक्षिदिति शेषः । तथा महीं चाश्चास्य सान्त्वयित्वा सम्यगवर्धयत् पुपोष ॥ ४२ ॥

स इति । स उक्तविधप्रभावः एष परीक्षित् एतर्हि अधुना अनतिकाले विप्रकृष्टकाले अरण्यं विविक्षता प्रवेष्टुमिच्छता पितामहेन राज्ञा युधिष्ठिरेण उपन्यस्तं प्रदत्तं पार्थिवस्य सार्वभौमस्योचितं सिंहासनं अध्यास्ते । “वर्तमानवद्वे"ति भूते लट् ॥ ४३ ॥

कौरवश्रेष्ठः श्रिया सार्वभौमश्रिया उल्लसन् प्रकाशमानः विपुलकीर्तिः चक्रवर्ती चक्रं भूमण्डलं वर्तयति पालयतीति तथाभूतः । राजर्षिः महाराजः परीक्षित् गजाह्वये पुरे अधुना वर्तमानसन्निकृष्टे भूतकाले आस्ते आस्त ॥ ४४ ॥

न केवलं उक्त एव तस्य प्रभावः, किन्तु इत्थंभूता अन्ये च प्रभावाः यस्य, तथाभूतोऽयमभिमन्योः सुतः नृपः परीक्षित् अत एवाधुना तस्याभावेऽपि तद्भयात् कलेः अत्र देशे प्रवेशाभावादेव भवतां इदं सत्रं प्रवर्तत इत्याह - यस्येति । यस्य परीक्षितः क्षोणीं पालयतः अत्रापि वर्तमानसामीप्ये भूते लटः शत्रादेशः, पालितवतः सतः । अपनीतेऽपि घनसारे तत्पेटिकायां तद्वासनानुवृत्तिवत् तदाज्ञाचक्रानुवृत्तेरेव हेतोः यूयं सत्राय कृतसङ्कल्पाः वर्तध्वे, अन्यथा कलिना अभिभूतं सत्रमिदं न प्रवर्तेत इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥

विज हे धर्मभृतां श्रेष्ठ ! तत् स्थानं निर्देष्टुमर्हसि इत्यन्वयः । आतिष्ठन् वत्स्ये वसामि ॥ ३७ ॥ कानि तानि स्थानानि इति तत्राऽऽह यत्र येषु स्थानेषु चतुर्विधः अधर्मः पापं स्यादिति शेषः ॥ ३८ ॥ शेषः ॥ ३९ ॥ जातरूपं सुवर्ण तत्फलमाह द्यूतमिति । द्यूतं देवनं, पीयत इति पानं मद्यं, सूना प्राणिहिंसनं, तत इति । ततो द्यूतादिभ्यः अनृतादीनि पापसाधनानि भवन्तीति तस्य राज्ञः निदेशकृत् आज्ञाकृत् अधर्मप्रभवः अधर्मोत्पादकः अमूनि द्यूतादीनि पञ्च स्थानानि ।। ४० ।। बुभूषः पुरुषार्थकामः लोकपतिः लोकपालः गुरुः उपदेष्टा धर्मस्येति शेषः ॥ ४१ ॥ वृषस्य धर्मस्य ॥ ४२ ॥ एतर्हि तदानीं पार्थिवानां राज्ञां उचितं आसनं सिंहासनं अध्यास्ते इति लट् लङर्थः । अरं प्राप्तं रक्षतीत्यरण्यं वनं विविक्षता प्रवेष्टुकामेन पितामहेन पितुः पिचा युधिष्ठिरेण उपन्यस्तं दत्तं आसनं अध्यास्ते इति “अधिशीड्स्याऽऽसां कर्म” (अष्टा, 1-4-46) इति सप्तम्यर्थे द्वितीया । बृहच्छ्रवाः महाकीर्तिः ॥ ४३, ४४ ॥ SOS 1-17-45] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् यस्य क्षोणी पालयतः सतः यूयं सत्राय यज्ञविशेषाय दीक्षिताः सोऽयमभिमन्युसुतो नृपः इत्थम्भूतानुभावः, कल्यादिबन्धनलक्षणसामर्थ्योपेत इत्यन्वयः || ४५ || 1 KM add अनुतिष्ठन् इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरलावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ रा० कृ० तत् तस्मात् हे धर्मभृतां श्रेष्ठ! ते अनुशासनं आतिष्ठन् यत्रैव नियतः निर्भयः वत्स्ये तत्स्थानं निर्देष्टं नामग्रहणेन सूचयितुं अर्हसि ॥ ३७ ॥ अभ्यर्थितः एवं कलिना सम्प्रार्थितः राजा तदा तस्मै कलये द्यूतं, पानं, स्त्रियः स्त्रीसङ्ग इत्यर्थः । सूना हिंसा इत्येवं चतुर्विधः अधर्मः यत्र वर्तते तानि स्थानानि ददौ दत्तवान् ॥ ३८ ॥ पुनश्च याचमानाय कलये प्रभुः परीक्षित् जातरूपं काञ्चनमदात् दत्तवान्। ततः काञ्चनदानात् अनृतं मदः, कामः, रजश्च इत्येतानि चत्वारि स्थानानि पञ्चमं स्थानं वैरं चादात् ॥ ३९ ॥ अधर्मप्रभवः अधर्मकारणभूतः कलिः तन्निदेशकृत् तस्य परीक्षितः निदेशकृत् आज्ञाकारी सन् औत्तरेयेण उत्तरातनयेन परीक्षिता दत्तानि अमूनि पूर्वोक्तानि पञ्चस्थानानि न्यवसद्धि निश्चयेन तेषु निवासमकरोत् । काञ्चनगोपनेन असत्यमदकलहप्राणिवधादि पापबुद्धिः प्रजासु प्रतन्यते । परजीवितावश्यकतानुसन्धाननिरपेक्षप्र- वृत्तिः, स्वार्थसम्पादनाय निष्किञ्चनानां नियोजन, अस्पृश्यतायोग्यतानैरपेक्ष्येण कस्मिंश्चित्कुले जातानां वृत्तिप्रकल्पनादयश्च ‘मद’ पदेन व्यवह्रियन्ते । मिथ्यागणनं अन्येष्वविभक्तस्य धनकाञ्चनादेः गोपनं असत्ये ऽन्तेर्भवति । प्रयोजनानपेक्षया विलासार्थं अन्नवस्त्रगृहाद्यनुभवेच्छा कामे पर्यवस्यति । अल्पतरवेतनदानेन अनल्पकार्यकरणदुर्भरभारवहनादिषु भृत्यानां प्रवर्तनादिकं च हिंसात्वेन व्यपदिश्यते । तथा च केषुचित् स्थानेषु कलिधर्मप्रवर्तनया दुष्टपीडनात् साधारणप्रजासंरक्षणं साध्यं भवति । तथाहि – मक्षिकापिपीलिकादि बाहुल्योपद्रवसमये गृहकोणेषु गुडशर्करादिमिश्रितरज्जुतण्डुलचूर्णादिनिक्षेपेण तदुपद्रवतीव्रतां यथा निवारयितुं वयं शक्नुमः तथा राष्ट्रे च राजापि दुष्टान् तच्चित्ताकर्षकस्थानप्रवृत्तिनिरतान् विधाय शिष्टजनसंरक्षणं कुर्यादिति भावः । । तदेवं परीक्षिदपि कलिं निगृह्य धर्मं पादचतुष्टयपूर्णमकरोदिति ज्ञायते ॥ ४० ॥ अथ बुभूषुः भवितुमिच्छुः आत्मस्थितिं कामयमानः इत्यर्थः पुरुषः क्वचित् कस्मिन्त्रपि देशे काले वा एतानि कलिस्थानानि पूर्वोक्तानि न सेवेत । विशेषतः विशिष्य धर्मशीलः धर्मस्वभावः लोकपतिः लोकपालकः, गुरुः लोकाय हितोपदेष्टा राजा एतानि नैव सेवेतेति पूर्वेणान्वयः ॥ ४१ ॥ 506 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् (1-17-45 अनन्तरं परीक्षित् वृषस्य वृषरूपधर्मस्य नष्टान् भग्नान् तपः शौचं दया चेति त्रीन् पादान् प्रतिसन्दधे प्रतिसंयोजयामास । एवं महीं चाश्वास्य समवर्धयत् सम्यगपालयत् भक्तिमार्गप्रवर्तनेन, पाषण्डमतदूरीकरणेन, कृष्यादिना च प्रजापालनमकरोदिति भावः ॥ ४२ ॥ सः पूर्वोक्तप्रभावः एषः परीक्षित् एतर्हि सम्प्रति अरण्यं विविक्षता प्रवेष्टुमिच्छता पितामहेन राजा युधिष्ठिरेण उपन्यस्तं दत्तं पार्थिवोचितं सार्वभौमस्य उचितमनुरूपं आसनं सिंहासनं अध्यास्ते अधिष्ठितवान् ॥ ४३ ॥ महाभागः बृहच्छ्रवाः अधिककीर्तिः चक्रवर्ती स राजर्षिः परीक्षित् कौरवेन्द्रश्रिया कौरवेन्द्राणां युधिष्ठिरादीनां श्रिया शोभया उल्लसन् प्रकाशमानः सन् गजाह्वये हस्तिनापुरे अधुना आस्ते आसीदित्यर्थः ॥ ४४ ॥ यस्य परीक्षितः क्षोणी पालयतस्सतः यस्मिन् राज्ञि भूमिं शासति सतीति यावत् । यूयं सत्राय दीक्षिताः प्रवृत्ताः अभवत । सोऽयमभिमन्युसुतो नृपः इत्थंभूतानुभावः पूर्वोक्तमहिमोपेतः ।। ४५ ।। इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ 507 अष्टादशोऽध्यायः सूत उवाच यो वै द्रौण्यस्वविप्लुष्टो न मातुरुदरे मृतः । अनुग्रहाद्भगवतः कृष्णस्याद्भुतकर्मणः ॥ १ ॥ ब्रह्मको पोत्थिताद्यस्तु तक्षकात् प्राणविप्लवत् । न सम्ममोहोरुभयात् भगवत्यर्पिताशयः ॥ २ ॥ उत्सृज्य सर्वतस्सद्धं विज्ञाताजितसंस्थितिः । वैयासंकेर्जही शिष्यो गङ्गायां वं कलेवरम् ॥ ३ ॥ नोत्तमंश्लोकवार्तानां जुषतां तत्कथामृतम् । स्यात्सम्प्रमोन्तकालेऽपि स्मरतां तत्पदाम्बुजम् ॥ ४ ॥ तावत्कलिर्न प्रभवेत प्रविष्टोऽपीह सर्वतः । यावदीशो महानुर्व्यामभिमन्यव एकराट् ॥ ५ ॥ यस्मिन्नहनि योंव भगवानुत्ससर्ज गाम् । तदैवेहानुवृत्तोऽसौ अधर्मप्रभवः कलिः ॥ ६ ॥ नानुद्वेष्टि कलिं सम्राट् सारङ्ग इव सारभुक् । कुशलान्याशु सिधन्ति नेतराणि कृतानि यत् ॥ ७ ॥ किं 10 नु बालेषु शूरेण कलिना धीरभीरुणा । अप्रमत्तः प्रमत्तेषु यो वैको नृषु वर्तते ॥ ८ ॥ 1 2 3 4 5 6 7. 8. 9 10 11 श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका राज्ञस्त्वष्टादशे तस्य ब्रह्मशापो निरूप्यते । स चानुग्रह एवास्य जातो वैराग्यमावहन् । 508 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् परीक्षितः निर्याणं अत्याश्चर्यं वक्तुं तत्सम्भावनाय जन्माश्चर्यमनुस्मारयति निर्दग्धसन् ॥ १ ॥ [1-18-8 यो वा इति । विप्लुष्टो ब्रह्मेति । ब्रह्मकोपादुत्थितात् तक्षकात् यः प्राणविप्लवः प्राणनाशः तस्मात् यत् उरुभयं तस्मात् न सम्मुमोह । तत्र हेतुः यस्तु भगवत्येव अर्पिताशय इति ॥ २ ॥ सः ॥ ३ ॥ उत्सृज्येति । किन्तु वैयासँकेः शुकस्य शिष्यस्सन् । विज्ञाता अजितस्य श्रीहरेः संस्थितिः तत्त्वं येन न चैतच्चित्रमित्याह मोहः न स्यात् ॥ ४ ॥ नेति । उत्तमश्लोकस्यैव वार्ता येष्वत एव नित्यं तत्कथारूपममृतं जुषतां सम्भ्रमः तस्मिन् राज्ञि सुतरां तत्र चित्रमित्याशयेन आह

तावदिति । अभिमन्योः पुत्रः एकराट् चक्रवर्ती ईश: यस्मिन्निति । यस्मिन्नहनि यहि पतिः यावत् ॥ ५ ॥ ननु तदा कलेः अप्रवेश एवास्तु प्रविष्टोऽपि न प्राभवदिति कुतस्तत्राह यस्मिन्नेव क्षणे गां पृथ्वीं अनुवृत्तः प्रविष्टः । अधर्मस्य प्रभवः यस्मिन् ॥ ६ ॥ ननु अधर्महेतुं कलिं सर्वथा किं न हतवान् तत्राह - नानुद्वेष्टीति । सारङ्गः भ्रमर इव सारभुक् ― सारग्राही । सारमाह सिद्ध्यन्तिः यतः तानि कृतान्येव सिद्धयन्ति न तु सङ्कल्पितमात्राणीति ॥ ७ ॥ यत् यस्मिन् कुशलानि पुण्यानि आशु सङ्कल्पमात्रेण फलन्ति । इतरागि पापानि आशु न ननु दोषाधिक्याद्देष एव युक्तः । न धीरेषु तस्याकिञ्चित्करत्वात् इत्याह भवेत् । बालेषु अधीरेषु अप्रमत्तः अवहितः सन् यो वृक इव वर्तते ॥ ८ ॥

किन्नु इति । किं नु तेन

1. HV शापोत्थि 2 BY ‘सि’ 3 HV नैतच्चि * 4 V येषु तत 5 HV जुषमाणानां 6 BHV ता° 7 HV प्रभवेदि° 8 B सावधान: ¹ श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका अथैतत्प्रबन्धपिपृच्छ्षिां उद्बोधयितुं पारीक्षितं वृत्तान्तं समासतः वदन्नुपसंहरति - य इति दशभिः । यो वै परीक्षित् मातुरुदरे द्रौण्यस्त्रेण विप्लुष्टः दग्धोऽपि अद्भुतकर्मणः कृष्णस्य भगवतोऽनुग्रहात् न मृतः ॥ १ ॥

यश्च ब्रह्मकोपेन ब्राह्मणशापात्मकेन उत्थितात् समुत्थितात् प्राणानां विप्लवः नाशः यस्मात्, उरुभयं यस्मात् तक्षकात् न सम्मुमोह मोहं न प्राप्तः, नाबिभेदित्यर्थः । कथम्भूतः ? भगवत्येव अर्पितः आशयः अन्तःकरणं येन तथाभूतस्सन् ॥ २ ॥

स राजा सर्वतः सर्वत्र देहतदनुबन्ध्यादिषु समुत्सृज्य वैयासकेः शुकस्य शिष्यो भूत्वा विज्ञातेऽजिते भगवति संस्थितिः निष्ठा यस्य सः स्वकलेवरं गतयां जहौ तत्याज ॥ ३ ॥

मोहाभावमेव सहेतुकमुपपादयति - नेति । उत्तमश्लोकस्य भगवतः वार्ता येषां तेषां न भयं मोहः वा अस्तीत्यर्थः । कि¹मु तस्योत्तमस्य उत्तमश्लोकस्य कथामृतं जुषतां सेवमानानां तत्पदाम्बुजं स्मरतां अन्तकालेऽपि सम्भ्रमः ²स्यात् ॥ ४ ॥

सिंहावलोकनन्यायेन यस्य पालयतः क्षोणीं इत्यनेन अभिप्रेतमुपपादयति - तावदिति । इह लोके सर्वत्र प्रविष्टोऽपि कलिः यावदुव्यां अभिमन्युसुत एकराट् स्वतुल्यराजान्तररहितः ईश्वरः अधिपतिः बभूव तदाज्ञा वा यावदनुवृत्ता बभूव तावत् कलिः न प्रभवेत् न समर्थो बभूव ॥ ५ ॥

कदा प्रविष्टः इत्यत्राह - यस्मिन्नहनि यह्रोव क्षणे भगवान् कृष्णः गां भूमिं उत्ससर्ज तत्याज, तस्मिन्नेवाहनि क्षणे चा³सावधर्मप्रभवः कलिः अनुप्रवृत्तः प्रविष्टो बभूव ॥ ६ ॥

ननु कलिं कुतो न हतवानित्यत्राह - नेति । सम्राट् सार्वभौमः परीक्षित् कलिं नानुद्वेष्टि तन्मरणपर्यन्तं द्वेषं न कृतवानित्यर्थः । वर्तमानसामीप्ये लट् । कुतः यतः सारङ्गः इव भृङ्गवत् सारभुक् सारानुभविता सारग्राहीति यावत् सारङ्गो यथा कमलगतं सारं मकरन्दं गृह्णाति न तु तन्नाशयति तद्वत् कलिगतसारग्राहित्वात् न तं जघानेत्यर्थः । कोऽसौ तद्गत⁴सारः यज्जिघृक्षुस्तं ना⁵नुद्वेष्टीत्यत्राह - कुशलानीति । यत् यस्मिन् कलौ कृतानि कुशलानि भगवन्नामकीर्तनादिरूपाणि पुण्यकर्माणि आशु सिद्ध्यन्ति भगवत्प्राप्तिमावहन्ति इतराणि अकुशलकर्माणि पापानीति यावत् । तान्याशु न सिद्ध्यन्ति, न फलदानि भवन्ति । एतत्सारभुक् नानुद्वेष्टि । अनेन कृतादियुगेषु कुशलानां चिरेण फलदत्वं इतरेषां तु आश्विति सूचितम् ॥ ७ ॥

ननु कलिना अभिभूतैः जनैः कुशलानि न कृतान्येव स्युः, येनाऽऽशु सिद्ध्येयुरित्यत्राह - किन्नु इति । बालेषु मूर्खेषु विषयभूतेषु शूरेण धीरेषु विवेकिषु तु भीरुणा कलिना किन्नु कृतं स्यात् ? न कोऽप्यनर्थः कृतः स्यादित्यर्थः । तदेव दृष्टान्तेन दर्शयन् विशिनष्टि - यः कलिर⁶विषु वृक इव प्रमत्तेष्वेव जनेषु अप्रमत्तो वर्तते ॥ ८ ॥

1 2 3 4 5 6 श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली । पुनरपि भगवति भक्तिविधानार्थं तन्माहात्म्यमुच्यतेऽस्मिन्नध्याये । तदर्थं पारीक्षितं स्वर्याणमुपक्रमते - य इति । यः अद्भुतकर्मणः श्रीकृष्णस्य अनुग्रहात् द्रौण्यस्वदग्धोऽपि मातुः उत्तराया उदरे न मृतः ॥ १ ॥ यश्च ब्रह्मशापोत्थितात् ब्राह्मणशापप्रेरितात् तक्षकनागात् प्राणविप्लवे विनाशे प्राप्ते सति भगवत्यर्पितचित्तत्वात् मरणाख्योरुभयात् न सम्मुमोह ॥ २ ॥ 510 व्याख्याrचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-8 सः परीक्षित् सर्वतः सर्वेषु राज्यादिषु स्नेहलक्षणं सङ्ग उत्सृज्य वैयासकेः श्रीशुकस्य शिष्यो भूत्वा तदुपदेशेन आत्मयोग्यं विज्ञानं स्वरूपबिम्बपरतत्त्वापरोक्षज्ञानं तेन आर्जिता सम्पादिता संस्थितिः मुक्तिः येन स तथोक्तः गङ्गायां प्रासादे स्वकलेवरं जहौ इत्यन्वयः ॥ ३ ॥

नैतदाश्चर्यं इत्याह नेति । उत्तमश्लोकस्य वार्ता प्रसङ्गः येषां ते तथा उत्तमश्लोकस्य वार्ता जीविका येषां ते तथेति वा । तेषां श्रवणपुटेन तस्य हरेः कथामृतं जुषतां श्रवणव्याजेन सेवमानानां तस्य पादपद्मं च स्मरतां अन्तकाले सम्प्रमो न स्यादित्यन्वयः । निरन्तरं हरिचरणनिषेवर्णन आत्यन्तिकप्रलये सर्वदेहविरहमिच्छतां दैनन्दिनमरणभयं नास्तीति किं वर्णनीयमित्यपिशब्दार्थः । उत्तमश्लोकवार्तादिष्वेकमेवालं, मिलितं किमु वर्णनीयमिति वा ॥ ४ ॥ मदीये राष्ट्रे न वर्तितव्यमित्यस्य अभिप्रायः कलेः सामर्थ्यप्रकटनाभावः, न तु प्रवेशाभाव इत्यभिप्रेत्याऽऽह — तावदिति । अभिमन्यवः अभिमन्योः पुत्रः परीक्षित् एकराट् चक्रवर्ती यावत् यावन्तं कालं उव्यां आस्त इत्यन्वयः । कीदृश: ? महान् ईशः सप्तद्वीपवत्याः भूमेः अधिपतिः न मण्डलेश इत्यर्थः । तावत् तावन्तं कालं इह सम्प्रविष्टोऽपि कलिः न प्रभवेत् स्वशक्तिप्रकटनसमर्थो नाभूदित्यन्वयः ॥ ५ ॥ कदा नु उर्व्यां कलिः प्रविष्टः इति तत्राऽऽह - यस्मिन्निति ॥ ६ ॥ सारङ्गः मधुकर इव सारभुक् सारग्राही सम्राट् कलिं न द्वेष्टीत्यन्वयः । कुत इति तत्राऽऽह कुशलानीति । कुशलानि सुकृतानि इतराणि पापानि यत् यस्मात् ॥ ७ ॥ ।

इतोऽप्युदास्त इत्याह- किमु इति । धर्मज्ञानादिकं वृणोतीति आवृणोति नाशयतीति वृकः शूरेषु भीरुणा बालेषु शूरेण कलिना किमु ? किं प्रयोजनम् ॥ ८ ॥ 1 KM जीवनाशे श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा यो वै परीक्षित् मातुः उदरे द्रोण्यस्त्रविप्लुष्टः द्रौणे: अश्वत्थाम्नः अस्त्रेण ब्रह्मास्त्रेण दग्धोऽपि अद्भुतकर्मणः भगवतः कृष्णस्यानुग्रहात् न मृतः । यस्तु यो वा परीक्षित् भगवति अर्पिताशयः भगवदर्पितान्तःकरणः ब्रह्मकोपोत्थितात् प्राणविप्लवात् प्राणनाशकात् उरुभयात् तक्षकात् न सम्मुमोह सम्मोहं न प्राप्तवान्। स राजा सर्वतः देहतदनुबन्धिपुचादिषु सङ्ग उत्सृज्य वैयासिकेः व्यासपुत्तस्य शुकस्य शिष्यो भूत्वा विज्ञाताजितसंस्थितिः विज्ञातहरितत्त्वस्सन् कलेबरं जहाँ त्यक्तवान् ॥ १, २, ३, ॥ उत्तमश्लोकवार्तानां भगवद्वार्तानां अत एव तत्कथामृर्त भगवत्कथासुधां जुषतां पिबतां अत एव च तत्पदाम्बुजं भग स्मरतां जनानामिति शेषः । अन्तकालेऽपि सम्भ्रमो न स्यात् न भवतीति भावः ॥ ४ ॥ $11 1-18-9] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् महान् भगवत्सम्पादितोत्कर्षवान् एकराट् एकैकः प्रभुः अभिमन्यवः अभिमन्युपुत्तः परीक्षित् यावत् यावत्पर्यन्तं उर्व्या ईशः अधिपतिः अभूदिति शेषः तावत् तावत्पर्यन्तं कलिरिह परीक्षित्पालिते राज्ये सर्वतः प्रविष्टोऽपि न प्रभवेत् स्वप्रभावं दम्भानृतादिदोषं प्रकटयितुं न समर्थोऽभूत् ॥ ५ ॥ यस्मिन्नहनि दिने यर्हि एव यस्मिन् एव क्षणे भगवान् श्रीकृष्णः गां भुवं उत्ससर्ज त्यक्तवान् तदैव तस्मिन् दिने तस्मिन्नेव क्षणे अधर्मप्रभवः अधर्मकारणभूतोऽसौ कलिरिह भुवि अनुप्रवृत्तः प्रविष्टः ॥ ६ ॥

सारङ्ग इव भ्रमर इव सारभुक् सारग्राही स सम्राट् परीक्षित् कलिं नानुद्वेष्टि । तन्मरणपर्यन्तं तस्मिन् कलौ द्वेषं न कृतवानित्यर्थः । दोषसत्त्वेऽपि कलेरनिग्रहे कारणमाह यत् यस्मिन् कलौ कृतानि कुशलानि भगवन्नामसङ्कीर्तनादीनि पुण्यकर्माणि आशु शीघ्रमेव सिद्धयन्ति फलप्रदानि भवन्ति । इतराणि पापानि तु आशु न सिद्ध्यन्ति न फलन्ति । यथा भ्रमरः कुसुमगतं सारं मकरन्दं गृह्णाति न तु कुसुमं नाशयति तथा परीक्षिदपि कलिगतं सारं गृहीत्वा न कलिं हतवान् । कलिसारो यथा - लोके हि धर्मात्मानः कलिप्रवर्तिताधर्मव्यतिकरसन्त्रस्ताः स्वयं सत्प्रवर्तनादृतमतयः भवन्ति । सत्स्वपि दुरूहेषु तदाचरणपरायणाः एव बध्यन्ते बाध्यन्ते च यानवलोक्य शिष्टाः जना तदाचरणात् बिभ्यति । एवमधर्मभीताः यथाकथञ्चित् जीवितं नयन्तस्ते कदाचिद्भगवति भगवत्प्रीणनकर्मस्वपि बद्धबुद्धयः भवन्ति । तदा प्रभृति च ते क्रमशः सुपरिणतमतयो विराजन्ते । अनया दृशा विचार्यमाणे यत्र कुत्रचित्कलेः अवस्थानमपि वरमेव ॥ ७ ॥ वृकः वृकतुल्यः यः कलिः प्रमत्तेषु अनवहितेषु नृषु जनेषु अप्रमत्तः अवहितस्सन् वर्तते, बालेषु अविवेकिषु शूरेण धीरभीरुणा धीरेषु विवेकिषु भीरुणा तेन कलिना किं नु ? किं वा अनिष्टं स्यात् ? न किमपीति भावः । अनवधानेनाजाविकात् अविं पृथग्भूतं वृको यथा निगृह्य निहन्ति, तथा धीरभीरुः कलिरपि प्रमत्तमेव जन स्वायत्तीकरोति । प्रमत्तता चात्र त्रिगुणव्यापारप्रवर्तिता माया। सैषा सर्वजीवेषु सर्वान्तर्यामिणः प्रकृत्यतीतस्य परमात्मनः दर्शनात् निवर्तते । तद्व्यतिरेकेण जीवेषु जीवत्वदर्शनात् द्रष्टा तत्तज्जीवस्वसम्बन्धानुबन्धिप्रयोजनसिद्ध्यसिद्धिप्रयुक्तरागद्वेषाभ्यां अनुभवति सुखदुःखादिद्वन्द्वम् । ईदृशप्रमादभरितबुद्धिमेव कलिः निग्रहीतुं प्रभवति । तथा च विश्वं विष्णुमयं पश्यत्सु भागवतेषु कलिः अकिञ्चित्कर एवेति पर्यवस्यति ॥ ८ ॥ उपवर्णितमेतः पुणयं पारीक्षितं मया । वासुदेवकथोपेतं आख्यानं यदपृच्छत ।। १ ।। या याः कथा भगवतः कथनीयोरुकर्मणः । गुणकर्माश्रयाः पुम्भिः संसेवास्ता बुभूचुभिः ॥ १० ॥ 512 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् ऋषय ऊचुः सूत! जीव ! समास्सौम्य ! शाश्वतीर्विशदं यशः । यस्त्वं शंससि कृष्णस्य मर्त्यानाममृतं हि नः ॥ ११ ॥ कर्मण्यस्मिन्ननाश्वासे धूमधूम्रात्मनां भवान् । आपाययति गोविन्दपादपद्यासवं मधु ।। १२ ।। तुलयाम लवेनापि न स्वर्ग नापुनर्भवम् । भगवत्सङ्गिसङ्गस्य मर्त्यानां किमुताऽऽशिषः || १३ || को नाम तृप्येद्रसवित्कथायां महत्तमैकान्तपरायणस्य । नान्तं गुणानामगुणस्य जग्मुः योगेश्वरा ये भवपाद्यमुख्याः || १४ || तंत्रो भवान् वै भगवाधान: महत्तमैकान्तपरायणस्य | हरेदारे चरितं विशुद्धं शुश्रूषतां नो तिनोतु विद्वन् ।। १५ ।। स वै महाभागवतः परीक्षित् येनापवर्गाख्यमदभ्रबुद्धिः । ज्ञानेन वैयासकिशब्दितेन भेजे खगेन्द्रध्वजपादमूलम् ।। १६ ।। [1-18-16 1 2 3 4 5 6 7 8 9 श्रीध० उपवर्णितमिति । पारीक्षितं आख्यानं अपृच्छत पृष्टवन्तो किं बहुना, कर्माणि यस्य तस्य गुणकर्मविषयाः बुभूषुभिः सद्भावमिच्छद्भिः ॥ १० ॥ नरैः एतावदेव कर्तव्यमिति सर्वशास्त्रार्थसारं कथयति यूयम् ॥ ९ ॥ या या इति । कथनीयानि उरूणि पुनः विस्तरेण कथनार्थं सूतोतिं तत्सङ्गञ्च अभिनन्दति सूतेति त्रिभिः । शाश्वतीः समाः अनन्तरान वत्सरान् जीव । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । विशुद्धं यशः कीर्तयसि । तच्चास्माकं मर्त्यानां अमृतं मरणनिवर्तकम् ॥ ११ ॥ कर्मणीति । किञ्च अस्मिन् कर्मणि सत्रे अनाश्वासे अविश्वसनीये वैगुण्यबाहुल्येन फलनिश्चयाभावात् धूमेन धूम्रः विवर्णः आत्मा शरीरं येषां तान् अस्मान् कर्मणि षष्ठी । आसवं मकरन्दम् । मधु मधुरम् ॥ १२ ॥ तुलयामेति । भगवत्सङ्गिनः विष्णुभक्ताः तेषां सङ्गस्य यो लवः अत्यल्पः कालः तेनापि स्वर्ग : तुलयाम समं न पश्याम। न च अपवर्गम्। सम्भावनायां लोट् । मर्त्यानां तुच्छा आशिषः राज्याधा न तुलयामेरि किमु वक्तव्यम् ॥ १३ ॥ 37 513 1-18-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एवं सत्सङ्गमभिनन्द्य श्रवणौत्सुक्यमाविष्कुर्वन्ति को नामेति । रसवित् रसज्ञः । महत्तमानां एकान्तेन परं अयनं आश्रयः यः तस्य कथायां अगुणस्य प्राकृतगुणरहितस्य । कल्याणगुणानां अन्तं ये योगेश्वराः तेऽपि न जग्मुः । एतावन्त इति न परिगणयाञ्चक्रुः । भवः शिवः । पाद्यः ब्रह्मा च मुख्यौ येषां ते ॥ १४ ॥ तदिति । नः अस्माकं मध्ये भगवान् प्रधानं सेव्यः यस्य सः भवान् नः शुश्रूषतां उदारं परमपुरुषार्थप्रदं हरेः चरितं विस्तारयतु ।। १५ ।।

तच्च शुकपरीक्षित्संवादेन कथयेत्याहुः स वा इति द्वाभ्याम् । वैयासकिना श्रीशुकेन शब्दितेन कथितेन येन ज्ञानेन ज्ञानसाधनेन अपवर्ग इत्याख्या यस्य तत् । खगेन्द्रध्वजस्य हरेः पादमूलं भेजे ॥ १६ ॥

1. BH,V *स्वारं 2 HV क्तं 3 H. V “स्ये 4 HV यस्य 5 HV तत इति 6. H. V तच्छुक परीक्षित्संवादं नः ⁶ वीर- यत् यूयं मामपृच्छत तदेतत् वासुदेवस्य कथोपेतं अत एव शृण्वतां वदतां च पुण्यावहं एतत्परीक्षितः सम्बन्ध्याख्यानं मया वः युष्मभ्यं उपवर्णितम् ॥ ९ ॥

पिपृच्छिषां उद्बोधयितुमेव साकल्येन भगवत्कथानां श्रोतव्यतामाह - या इति । कथनीयान्यनुरूपाणि ब⁷हूनि कर्माणि चेष्टितानि यस्य तस्य भगवतो गुणाः कर्माणि च आश्रयाः वि⁸षयाः यासां ताः या या कथाः ताः बुभूषुभिः पुम्भिः संसेव्याः ॥ १० ॥

यदुक्तं “उत्सृज्य सर्वतस्सङ्गं विज्ञाताजितसंस्थितिः । वैयासकेर्जही शिष्यः” (भाग 1-18-3) इति शुकोपदिष्टैतत्पुराणज⁹ज्ञानेन मुक्तः बभूवेति तद्वैयासक्युपदिष्टपुराणश्रवणद्वारा तज्जन्यज्ञानलिप्सुः पृच्छति शौनकः - सूतेति सप्तभिः । तावज्जन्ममरणाद्यनन्तदुःखावहदुस्सहसंसृतिक्षपणद्वारा निरतिशयानन्दरूपपरब्रह्मप्राप्तिहेतुं तत्कथामृतं पाययन्तं महोपकर्तारं सूतमाशास्ते सूतेति । हे सूत! हे सौम्य! त्वं शाश्वतीः समाः वत्सरान् जीव । “कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे” (अष्टा. 2-3-5) इति द्वितीया । कुत एवमाशास्य इत्यत्र तं विशिनष्टि - यस्त्वं कृष्णस्य विशदं विपुलं अमृततुल्यं यशः मर्त्यानां नः अस्मभ्यं शंससि कथयसि अतो हर्षातिशयादशास्य इति भावः ॥ ११ ॥

तदेव व्यनक्ति - कर्मणीति । अनाश्वासे अविश्वसनीये निर्भयत्वानिमित्ते अस्मिन् यज्ञादिकर्मणि निष्ठानामिति शेषः धूमधूम्रात्मनां अज्ञानावृतमनसां यद्वा धूमेन यज्ञि¹⁰येन धूम्रः आत्मा शरीरं येषां केवलकर्मजडानामिति भावः । भवान् गोविन्दस्य पादपद्मयोः आसवं अमृतं मधु मधुरं पाययति ॥ १२ ॥

यत एवमत एव स्वर्गमोक्षादयोऽपि न भगवत्सङ्गिसङ्गलेशेनापि तुल्याः इत्यभिप्रायेणाह - तुलयाम इति । भगवत्सङ्गिनः त्वादृशस्य यः सङ्गः तस्य लवेन लेशमात्रेणापि स्वर्गं अपुनर्भवं मोक्षं चापि न तुलयाम न तुल्यं मन्यामह इत्यर्थः । यतस्तेन स्वर्गमोक्षावेव न तुलयामः किं पुनः मर्त्यानां आशिषः अर्थकामादीन् तुलयाम इति ॥ १३ ॥

ननु अश्रुतभगवद्गुणकर्मवत् किं पृच्छसि ? तत्राह - क इति । महत्तमानां एकान्तं परं उत्कृष्टं अयनं प्राप्यः प्रापकः आधारश्च; ईयते इत्ययनं, यन्त्यनेन इत्ययनं, यन्त्यस्मिन्नित्ययनं इति त्रिधा व्युत्पन्नानां अयनशब्दानां तन्त्रेण निर्देशात् तस्य भगवतः कथायां विषयभूतायां रसज्ञश्चेत् को नाम पुमान् तृप्येत न कोऽपीत्यर्थः । ननु श्रुतानामेव भगवद्गुणानां कर्मणां पुनः श्रवणेन को वा रसः निष्पद्यते इत्याशङ्कां निराकुर्वन् भगवन्तं विशिनष्टि - यस्यागुणस्य हेयगुणरहितस्य गुणानां अन्तं अवधिं रुद्रचतुर्मुखादयः योगे¹¹श्वराः अपि न जग्मुः । अश्रुतानामपि गुणकर्मणां आनन्त्यात् श्रुतानामपि नवनवायमानत्वाच्च न कोऽपि तृप्येदिति भावः ॥ १४ ॥

यत एवं अतो महत्तमैकान्तपरायणस्य हरेरुदारं विपुलमाचरितं चेष्टितं विशुद्धं शृण्वतां वदताञ्च विशुद्ध्यावहं भगवानेव प्रधानः मु¹²ख्याश्रयः यस्य स भवान् हे विद्वन्! भगवद्गुणकर्मयाथात्म्याभिज्ञ! हरेरुदारं चरितं श्रोतुमिच्छतां नः अस्मभ्यं वितनोतु वि¹³स्तरतः कथयतु इति यावत् ॥ १५ ॥

सम्प्रति प्रष्टव्यं पृच्छति - स वा इति द्वाभ्याम् । स उक्तविधो महाभागवतः अनल्पबुद्धिः परीक्षित् येन वैयासकिशब्दितेन शुकोपदिष्टपुराणजेन ज्ञानेन गरुडध्वजस्य भगवतः पादमूलं भेजे प्रा¹⁴प्तः ॥ १६ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 विज० उपसंहरति उपवर्णितमिति ॥ ९ ॥ — यथेयं पारीक्षिती कथा भगवतः गुणकर्माश्रयत्वात् सेव्याऽऽसीत् तथा अन्या अपि तादृशः कथाः मुमुक्षुभिः सेव्या इत्याह या या इति । कथनीयानि उरूणि कर्माणि यस्य स तथोक्तः । तस्य बुभूषुभिः मोक्षैककामैः ॥ १० ॥ सूत! यस्त्वं श्रीकृष्णस्य विशदं यशोऽमृतं मरणधर्मिणामस्माकं शंससि हि यस्मात्तस्मात् आशीर्लक्षणम् । सोमाई! भद्रेति वा, सुमायाः वत्सेति वा, सुमा महर्षिभार्या, शाश्वतीः समाः बहुवर्षान् जीव शतवर्षान् उपर्यपि प्राणान् चारयेत्येकान्वयः ॥ ११ ॥ “कर्मणा ज्ञानमातनोति” इत्यादिश्रुतिप्रत्ययात् अन्तःकरणशुद्धिद्वारा हरिज्ञानलब्धये यागपरम्पराभिः अनाश्वासे श्वासमोक्षानवसरे अन्यत्र सङ्गावसरविधुरे वा, अत एव हरिकथावर्णने सावसरे अस्मिन्नुपक्रान्ते सत्राख्ये कर्मणि हर्युद्देशेन सुहुतहविराज्याद्युद्भूतधूमेन धूम्र आत्मा मनआदीन्द्रियजातं येषां ते तथोक्ताः कर्मणि षष्ठीदर्शनात् तेन धूमेन धूम्रतया पवित्रीकृतशरीरान् अस्मान् मधु मधुरं गोविन्दपादपद्मासवं आपाययतीत्यन्वयः । पादपद्मात् आसूयत इति आसवं मधु वा । अनेन सत्रयागः सफलः जात इत्युक्तं भवति ॥ १२ ॥ आह , दीर्घकालीनसत्रकरणमन्तरेण अल्पकालीनयज्ञकरणेन शुद्धान्तःकरणजन्यज्ञानात् मोक्षः सुकरः इत्याशङ्काय तुलयाम इति । भगवत्सङ्गिनां वैष्णवानां सङ्गस्य सेवालक्षणस्य सकाशात् यत्सुखं तस्य लवेनापि $15 1-18-16] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् लवलक्षण कालावच्छिन्नभागेन सह स्वर्ग दुःखासम्पित्रप्रदेशं नाकलक्षणं अपुनर्भवं कैवल्यं सम्यक् स्वरूपाभिव्यक्ति जननाभावलक्षणं न तुलयामः तुलयितुं न प्रभवामः । लडधें लोट्; प्रार्थनायां वा । मर्त्यानां मर्त्यशरीर भोगराज्यादि सम्पदः किमुत ? न तुलयामेति किं वक्तव्यम् ? सायुज्यादिविशिष्टफलहेतुत्वेन अन्तरङ्गवात् न सम इत्यर्थः । क्षिप्रमुक्तौ तदनन्तरं पूर्वस्मादतिरिक्तफलविशेषाभावात् चिरसमयस्य सञ्जीर्णमहत्सेवादिलक्षणसङ्गस्य अतिसुखहेतुत्वेन तस्य चेह दीर्घसत्रकरणव्याजेन सम्भवादिदमेव सर्वैरनुमन्तव्यमित्युक्तमनेनेति भावः ॥ १३ ॥ — श्रुतभगवत्कथानामप्यस्माकं न तत्कथायां अलम्बुद्धिरिति आशयवन्त आहुरित्याह- को नामेति । भवपाद्ममुख्याः भवः शिवः पाद्मो ब्रह्मा तौ मुख्यौ येषां ते तथोक्ता योगेश्वराः तत्तदधिकारियोग्यमोक्षोपायोपदेष्टृत्र- धानाः ते अगुणस्य सत्त्वादिगुणरहितस्य सर्वकार्येषु प्रधानस्य वा यस्य ज्ञानादिगुणानां अन्तं अवसानं न जग्मुः, नाम पुमान् तस्य मुक्तामुक्तब्रह्मादीनां महत्तमानां एकान्ततः नियमेन परायणस्य उत्तमाश्रयस्य महत्तमेष्यः परायाः उत्कृष्टायाः श्रियोऽप्ययनस्य वा हरेः कथायां तृप्येत् अलम्बुद्धिमाप्नुयादित्यन्वयः । कीदृशः ? रसवित् सारज्ञानी विद्वान् ।। १४ ।। ततः किमिति तत्राऽऽह तत इति । अलम्बुद्धिः नास्तीति यतः ततः हे विद्वन् ! भगवतां सौभाग्यवतां पुंसां प्रधानः भवान् हरेरुदारं चरितमस्माकं वितनोतु विस्तारयतु इत्यन्वयः । भगवानेव प्रधानो यस्य मते स तथेति वा। महत्तमश्च, एकान्तञ्च परायणश्चेति महत्तमैकान्तपरायणः महतां ब्रह्मादीनामतिशयेन श्रेष्ठः अन्ते प्रलये एक एव न द्वितीयोऽस्ति पराः मुक्ताः तेषामाश्रयः शुश्रूषतामित्यनेन श्रवणशीलनं स्वाभाविकमिति दर्शयति ॥ १५ ॥ तदिति किं तत्राऽऽह स वा इति । अदभबुद्धिः पूर्णज्ञान: महाभागवतः परीक्षित् वैयासकिना शुकेन शब्दितेन उपदिष्टेन श्रुतेन ज्ञानेन येन अपवर्गाख्यं खगेन्द्रध्वजस्य गरुडध्वजस्य पादमूलं भेजे इत्यन्वयः । वा इत्यनेन आख्यानस्य इष्टसाधनावबोधकत्वेन उपादेयत्वं दर्शयतीति ॥ १६ ॥ 1 KM मोक्षकामै: 2 B, K,M. रोमहर्षिभार्या 3 A रा० कृ० यदपृच्छत यत् यूयं मां पृष्टवन्तः तदेतत् पारीक्षितं परीक्षित्सम्बन्धि वासुदेवकथोपेतं वासुदेवस्य कथया सहितं पुण्यं पृच्छतां शृण्वतां वदतां च पुण्यावहं आख्यानं वः युष्मभ्यं मया उपवर्णितं कथितमित्यर्थः ॥ ९ ॥ कर्माणि कथनीयोरुकर्मणः वर्णनीयबहुकर्मणः भगवतः श्रीकृष्णस्य गुणकर्माश्रयाः गुणाः भक्तवात्सल्यादयः, गोवर्धनोद्धरणादीनि आश्रयः विषयः यासां ताः या याः कथाः सन्तीति शेषः । तास्ताः कथाः बुभूषुभिः स्वरूपभूतसत्तामिच्छद्भिः पुष्भिः । अत्र ‘पुम्भिरिति पदं स्त्रीणामप्युपलक्षणम् । संसेव्याः निरन्तरं श्रोतव्या इत्यर्थः । अन्यथा स्वरूपनिराकरणेन संसारदुःखानुभवः भवतीति भावः ॥ १० ॥ 516 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-17 हे सौम्य ! प्रियदर्शन ! सूत! यस्त्वं मर्त्यानां मरणधर्मवतां नः अस्माकं अमृतं मरणनिवर्तकं कृष्णस्य यशः कीर्ति विशदं विशुद्धं शंससि कथयसि तादृशस्त्वं शाश्वतीः समाः अनन्तान् संवत्सरान् जीव ॥ ११ ॥

अनाश्वासे फलनिश्चयाभावात् अविश्वसनीयेऽस्मिन् कर्मणि सत्राख्ये कर्मणि आसक्तानामिति शेषः, धूमधूम्रात्मनां धूमेन यज्ञीयेन धूम्राः विवर्णाः आत्मानः शरीराणि येषां तेषां धूमधूम्रात्मनः इति भावः । अस्मानिति शेषः । मधु मधुवत् स्वादुं गोविन्दपादपद्मासवं गोविन्दस्य पादपद्मयोः आसवं संसारदुःखविस्मारकं मकरन्दं भवान् आपाययति सम्यक् श्रावयतीति भावः ॥ १२ ॥ भगवत्सङ्गसङ्गस्य भगवत्सङ्गिनः भगवद्भक्तस्य भवादृशस्य सङ्गस्य लवेनापि लेशमात्रेणापि स्वर्गं नार्क वा अपुनर्भवं जन्मराहित्यं मोक्षाख्यं वा न तुलयामः सदृशं न पश्यामः । मर्त्यानां मरणशीलानां आशिषः आशीर्वादान् न तुलयाम इति किमुत ? किमु वक्तव्यम् ? ॥ १३ ॥ अगुणस्य हेयगुणरहितस्य गुणैः अबद्धस्येति वा यस्य भगवतः गुणानां अलौकिकगुणानां अन्तं योगेश्वराः ये भवपाद्यमुख्याः शिवब्रह्मादयः न जग्मुः भगवतः गुणाः एतावन्त इति परिगणनां कर्तुं न प्राभवन्, तस्य महतमैकान्तपरायणस्य महत्तमाः परमविवेकिनः भागवताः तेषामेकान्तेन परमयनं उत्कृष्टः आश्रयः यः तस्य भगवतः इति शेषः । कथायां को नाम रसवित् रसाभिज्ञः तृप्येत तृप्तिं प्राप्नुयात् ? || १४ || ततो हेतोः हे विद्वन्! सूत! भगवत्प्रधानः भगवानेव प्रधानः मुख्यतया सेव्यो यस्य सः भवान् महत्तमैकान्तपरायणस्य हरेः श्रीकृष्णस्य विशुद्धमुदारं चरितं शुश्रूषतां नोऽस्माकं वितनोतु विस्तरेण कथयतु ॥ १५ ॥ स वै प्रसिद्धः महाभागवत: विषयोपभोगवैमुख्येन निरन्तरं भगवद्धजनपरायणः अदभ्रबुद्धिः महामतिः परीक्षित् वैयासकिशब्दितेन शुकोपदिष्टेन येन ज्ञानेन ज्ञानसाधनेन आख्यानेन अपवर्गाख्यं मोक्षाख्यं खगेन्द्रध्वजपादमूलं खगेन्द्रध्वजस्य महाविष्णोः पादमूलं भेजे प्राप्तवान् तत्पारीक्षितं नः कथय ॥ १६ ॥ तन्नः परं पुण्यमसंवृतार्थमाख्यानमत्यद्भुतयोगनिष्ठम् । आख्यानन्ताचरितोपपन्नं पारीक्षितं भागवताभिरामम् ॥ १७ ॥ सूत उवाच अहो वयं जन्मभूतोऽद्य हाऽऽस्म वृद्धानुवृत्त्याऽपि विलोमजाताः । दौष्कुल्यमाधिं विधुनोति शीघ्रं महत्तमानामभिधानयोगः ॥ १८ ॥ कुतः पुनर्गुणतो नाम तस्य महत्तमैकान्तपरायणस्य । योऽनन्तशक्तिर्भगवाननन्तो महदुत्वाद्यमनन्तमाहुः ॥ १९ ॥ एतावताऽलं नंनु सूचितेन गुणैरसाध्यानतिशायनस्य । हित्वेतरान्त्रार्थयतो विभूतिर्यस्यारेिणुं जुषतेऽनभीप्सोः ॥ २० ॥ $17 1-18-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् अथापि यत्पादनखावसृष्टं जगद्विरिञ्चोपहृतार्हणाम्भः । सेशं पुनात्यन्यतमो मुकुन्दात् को नाम लोके भगवत्पदार्थः ॥ २१ ॥ यत्रानुरक्तास्सहसैव धीरा व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढम् । व्रजन्ति संत्पारमहंस्यमंन्त्यं यस्मिन्नहिंसोपर्शमस्वधर्मः ॥ २२ ॥ अहं हि पृष्टोऽर्यमणो भवद्भिराचक्ष आत्मावगमोऽत्र यावान् । नमः पतन्त्यात्मसमं पतत्रिणः तथा समं विष्णुगतिं विपश्चितः ॥ २३ ॥ एकदा धनुरुद्यम्य विचरन् मृगयां वने । मृगाननुगतश्चान्तः भूषितस्तृषितो भृशम् ॥ २४ ॥ 1 2. 3 4. 5. 6. 7 8. 9 श्रीध० तदिति । तदसंवृतार्थं यथा तथा आख्याहि । तदेव निर्दिशन्ति । परीक्षिते कथितं पारीक्षितं आख्यानं श्रीभागवतं पुराणम्। परं पुण्यं सत्त्वशोधकम् । अत्यद्भुते योगे निष्ठा यस्य । अनन्तस्याचरितैः उपपन्नं युक्तम् । अत एव भागवतानां अभिरामं प्रियम् । एतैर्विशेषणैः कर्मज्ञानभक्तियोगप्रकाशकत्वं दर्शितम् ॥ १७ ॥

श्रीभागवतव्याख्याने लब्धप्रसङ्ग महतामादरपात्रं आत्मानं श्लाघते द्वाभ्यां - अहो इति । अहो इत्याश्चयें । ह इति हर्षे । वयमिति बहुवचनं श्लाघायाम्। विलोमजाताः प्रतिलोमजा अपि अद्य जन्मभृतः सफलजन्मानः आस्म जाताः । वृद्धानां अनुवृत्त्या आदरेण । ज्ञानवृद्धः शुकः तस्य सेवयेति वा । यतो दुष्कुलत्वं तन्निमित्तमाधिं च मनः पीडाच महत्तमानां अभिधानयोगः लौकिकोऽपि सम्भाषणलक्षणः सम्बन्धः विधुनोति अपनयति ॥ १८ ॥ कुत इति । कुतः पुनः किम्पुनर्वक्तव्यं तस्य अनन्तस्य नाम गृणतः पुंसः महत्तमानामभिधानयोगः दौष्कुल्य विधुनोतीति । यद्वा नाम गृणतः पुनः कुतः दौष्कुल्यमिति । यद्वा गृणतः पुंसः तस्य नाम दौष्कुल्यं विधुनोतीति किं वक्तव्यमिति कैमुत्यन्यायमेवाऽऽह । अनन्ताः शक्तयः यस्य । स्वतोऽप्यनन्तः । किञ्च महत्सु गुणा यस्य सः महदुणः तस्य भावः तत्त्वं तस्मात् । बं गुणतोऽप्यनन्तमाहुः ॥ १९ ॥ 4 एतत्प्रपञ्चयति त्रिभिः एतावतेति । तस्य यदसाम्यं अनतिशायनं च गुणैः तत्साम्यं तदाधिक्यं च अन्यस्य नास्तीत्यस्यार्थस्य ज्ञानमेतावता सूचितेनालं पर्याप्तं कः तद्विस्तरतः वक्तुं शक्नोति । तदेवाऽऽह – इतरान् ब्रह्मादीन् प्रार्थयतः प्रार्थयमानान् हित्वा विभूतिः लक्ष्मीः अनभीप्सोरपि यस्याङ्किरेणुं जुषते सेवते इति ॥ २० ॥ व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-24 अथेति । अथेत्यर्थान्तरे । यस्य पादनखादवसृष्टं निस्सृतमपि विरिचेनोपहृतं समर्पितं अर्हणाम्भोऽध्य- दकमीशसहितं जगत्पुनाति । विरियोपहृतं सेशमिति च तयोरप्युपासकत्वमुक्तम् । तस्मात् मुकुन्दव्यतिरिक्तः को नाम भगवत्पदस्य अर्थः स एव सर्वेश्वर इत्यर्थः ॥ २१ ॥ धर्मः ॥ २२ ॥ यत्रेति । धीरास्सन्तः । ऊढं घृतं अन्त्यं परमकाष्ठापनम्। तदाह एवं स्वभाग्यमभिनन्द्य पारीक्षितोपाख्यानं वतुमाह

यस्मिन्नहिंसोपशमक्ष स्वाभाविको अहं हीति । हे अर्यमाणः! हे सूर्याः! त्रयीमूर्तयः अत्र यावान् आत्मावगमः मम ज्ञानं तावदाचक्षे प्रवक्ष्यामि । तथा हि यथा पक्षिणः नमः आत्मसमं स्वशक्त्यनुरूपमेव उत्पतन्ति न तु कृत्स्नं तथा विपश्चितोऽपि विष्णोर्गतिं लीलां समं स्वमत्यनुरूपमेव वदन्तीत्यर्थः ॥ २३ ॥ सम्प्रति कथामुपक्षिपति एकदेति ॥ २४ ॥

1. Badds स्यात् 2. B. H,V *ति 3. B.V ज्ञानाय एता 4. H,V add इत्यर्थः 5 AV “र्षो ¹⁴ वीर- तदाख्यानं पुराणं नः अस्मभ्यं आख्याहि कथय । कथम्भूतम् ? वदतां शृण्वताश्च परं पुण्यं निरतिशयपुण्यावहम् । यद्वा, परमुत्कृष्टं स्वतुल्याधिकपुराणान्तररहितं असंवृताः असङ्कुचिताः स्पष्टा वा अर्था मुमुक्षूणामुपादेयाः शास्त्रार्थाः प्रतिपाद्या यस्मिन् । अत्यद्भुता भगवद्भक्तियोगनिष्ठा यस्मात् । अनन्तस्य अपरिच्छिन्नस्वरूपस्वभावस्य भगवतः आचरितैः चेष्टितैः प्रतिपाद्यैः उपपन्नं ¹⁵अत एव भागवतानामभिरामं श्रीभागवतमिति भावः । भागवतशब्दस्य अन्यगामित्वव्युदासाय विशिनष्टि - पारीक्षितं परीक्षिता श्रुतम् ॥ १७ ॥

इत्थं भगवद्गुणानुवर्णने प्रवर्तितः तावत् आत्मानं कृतार्थं मन्यते - अहो इति । स्वभाग्यं शिरःकम्पेनाऽऽविष्करोति । किं तद्भाग्यमित्यत्र तदेव दर्शयति - वयं विलोमजाता अपि ब्राह्मण्यां क्षत्रियाज्जाता अपि वृद्धानां ज्ञानेन वयसा जन्मना च वृद्धानां भ¹⁶वतामनुवृत्त्या हेतुभूतया अधुना जन्मभृतः प्रशस्तदेहधृ¹⁷तः आस्म अभवाम । हेत्याश्चर्ये हर्षे वा । विलोमजानामपि हेत्वन्तरेण प्राशस्त्यमूलकः हर्षः आश्चर्यं च युक्तमेवै¹⁸तदित्यभिप्रायेणाह - दौष्कुल्यमिति । महत्तमानां त्वादृशानां अभिधानयोगः श्रवणव्याख्यानसम्बन्धः दौष्कुल्यं दुष्कुलप्रभवत्वप्रयुक्तं हीनत्वं आधिं मनःक्लेशं वा¹⁹ऽऽशु धुनोति निरस्यति ॥ १८ ॥

यतो महत्तमानामभिधानयोगः एव आधिं दौष्कुल्यं च विधुनोति, कुतः पुनः साक्षान्महत्तमैकान्तपरायणस्य भगवतो नाम गुणतः कीर्त्रयतः पुंसः दोष्कुल्यमाधिश्च सम्भाव्येत ? ननु कोऽसौ महत्तमैकान्तपरायणभूतः, के तस्य महिमानः, तन्नामग्रहणमात्रस्यैव क²⁰थंतरां दौष्कुल्यादिपरिहारकत्वम् ? कथन्तरां तद्भताभिधानयोगस्य तत्त्वं इत्यतः तं विशिषन्नाह - यो भगवान् पूर्णषाड्गुण्यः यश्च अनन्तशक्तिः अनन्ताः शक्तयः यस्य तथाभूतः पावकस्य दाहकत्वशक्तिवन्नामाभिधातृगतदौष्कुल्याद्यपनोदकशक्तिरस्तीति भावः । यश्च स्वरूपेणानन्तः यश्च महद्गुणत्वात् अनन्तगुणत्वात् अनन्तमाहुः “सत्यं ज्ञानमनन्तम्” (तैत्ति. उ. 2-1-1) इत्यादयो वेदान्ताः । तस्य नाम गृणतः इत्यन्वयः । अनन्तः अनन्तगुणत्वाच्च इत्यनेन तस्मिन् स्वरूपतः गुणतश्च आनन्त्यं अनन्तपदप्रवृत्तिनिमित्तमिति सूचितम् । अनेन स्व²¹भक्ताभिधानयोगस्य दौष्कुल्याद्यपनोद²²नोपयुक्तानेकगुणाश्रयत्वमुक्तम् । गुणानां महत्त्वं नाम आनन्त्यं अनितरसाधारण्यं च²³ अ²⁴नितरसाधारणानवधिकगुणत्वात् इत्यर्थः ॥ १९ ॥

महद्गुणशब्दाभिप्रेतमेव विशदयन् तत्सङ्गृह्य दर्शयामीत्यभिप्रायेणाऽऽह - एतावतेति । गुणैर्न विद्यते साम्यं यस्य तैः न विद्यते अतिशायनं अतिशयः यस्य असाम्यश्चासौ अनतिशायनः तस्य निस्समाभ्यधिकगुणस्येत्यर्थः । सूचितेन दिङ्मात्रदर्शितेन एतावता महिम्ना अलं बहुना किं ? तद्दर्शनीयमिति भावः । कियता विभूतिर्लक्ष्मीः प्रार्थयमानानपि इतरान् ब्रह्मादीन् हित्वा अनभीप्सोः अकामयमानस्यापि यस्य भगवतः अङ्घ्रिरेेणुं जुषते सेवते इति इयता श्रियःपतित्वमेव तन्मात्रप्रदर्शनायालमित्यर्थः ॥ २० ॥

अ²⁵न्यामपि तन्माहात्म्यदिशं दर्शयामीत्यभिप्रायेणाह - अथापीति द्वाभ्याम् । अथापि अपि च पुनरपि वेत्यर्थः । यस्य भगवतः वामपादाङ्गुष्ठनखावसृष्टं अर्वाक् प्रसृतं विरिञ्चेन ब्रह्मणा उपहृतं समर्पितं अर्हणाम्भः अर्घ्यजलं गङ्गात्मकं कर्तृ सेशं इन्द्रादिलोकपालैः सहितं जगत्पुनाति इत्येताव²⁶ता सूचितेन महिम्ना अलमित्यर्थः । एवंविधमहागुणगणयुक्तात् श्रीनिवासात् तीर्थपदात् मुकुन्दात् अन्यः को वा लोके भगवत्पदार्थः भगवत्पदाभिधेयः ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवी²⁷र्यतेजःप्रभृत्यसङ्ख्येयकल्याणगुणपौष्कल्यवदभिधायकेन भगवच्छब्देन प्रवृत्तिनिमित्तानामाश्रयः पुरुषोत्तमादन्यः को वा अभिधीयते ? न कोऽपीत्यर्थः । एतेन योऽनन्तशक्तिः भगवानित्यत्र कोऽसौ भगवान् ? इत्याकाङ्क्षा शामिता ॥ २१ ॥

यत्रेति । यत्र यस्मिन् भगवति मुकुन्दे अनुरागयुक्तास्सन्तः धीराः जितेन्द्रियाः सहसा अकस्मादेव देहे आदिशब्दात्तदनुबन्ध्यादिषु चोढं रूढमूलं सङ्गमपोह्य तत्पारमहंस्यं अन्त्यं तुरीयं परमहंसाश्रमं व्रजन्ति यस्मिन् पारमहं²⁸स्याश्रमे अहिंसा उपशमश्च स्वानुरूपः धर्मः दयादिरस्ति ॥ २२ ॥

एवंविधानन्तमाहात्म्यशालिनः भगवतः माहात्म्यं वर्णयितुमहं न प्रभुः अथापि यथामति वर्णयामीत्यभिप्रायेणाऽऽह - अहमिति । अर्यमणः! हे ज्ञानाधिकाः! ऋगतौ गत्यर्थाः बुद्ध्यर्था । अत्र भगवन्माहात्म्ये भवद्भिः पृष्टोऽहम् यद्वा हे! अर्यमणः! सूर्याः! त्रयीमूर्तयः यावान् आत्मनो बुद्धेः अवगमः प्रसरः यावन्महिमा मद्बुद्धिविषयो भवति तावन्तं महिमानमाचक्षे वर्णयामि । तथाहि - यथा पतत्त्रिणः पक्षिणः बाणा: वा आत्मसमं स्वबलानुरूपमेव नभः प्रतिपतन्ति उद्गच्छन्ति तथा विपश्चितोऽपि समं स्वबुद्धिबलानुरूपं विष्णुगतिं भगवन्महिमानं पतन्ति विषयोकुर्वन्ति । न हि पतत्त्रिणः नमसि उद्गच्छन्तो नभसोऽभावान्निवर्तन्ते किन्तु स्वबलक्षयात् निवर्तन्ते एवं विपश्चितोऽपि मतिक्षयादेव निवर्तन्ते न तु भगवन्महिम्नः क्षयादित्यर्थः । त²⁹च्चोक्तमन्यत्रापि “इषुक्षयान्निवर्तन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात् । मतिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगुणक्षयात्” इति ॥ २३ ॥

अथ तत्पृष्टं भागवताख्यं पुराणं परीक्षिच्छुकसंवादरूपं शुश्रावयिषुस्तावत् संवादप्रवृत्तिं, तदुपोद्वातरूपं परीक्षिच्छुकयोः सङ्गमं, परीक्षितः प्रायोपवेशं च तन्मूलं विप्रशापं तन्निमित्तं चाऽऽह - एकदा इत्यादिना यावत्स्कन्धसमाप्ति । तावच्छापनिमित्तमाह षड्भिः एकदेति । कदाचित् परीक्षित् धनुरुद्यम्य उद्धृत्य वने मृगयां चरन् मृगान् अनुसृत्य गतः श्रान्तः नितरां तृषितः क्षुधितः तृषा सञ्जाता क्षुत् अस्य सञ्जातेति तथा तारकादित्वात् इतच् ॥ २४ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 मित्याहुरित्याह 1 हरेरुदारचरितानां अनन्तत्वात् तेषां मध्ये किं वक्ष्यामीति प्रश्नो माभूदित्यभिलषितचरितमिद- तनः इति । तदाख्यानमस्माकं आख्याहीत्यन्वयः । परं उत्कृष्टं पुण्यं पुनानं असंवृतः स्पष्टोऽर्थः पुरुषार्थः यस्माद्भवति तथोक्तं तत् अत्यद्भुतानां योगानां भक्तिज्ञानादिलक्षणानां निष्ठा प्रतिपाद्यतया नितरां स्थितिः यस्मिंस्तत्तथोक्तं तत्कालतो देशतश्च अनन्तस्य अपरिच्छिन्नस्य हरेः चरितेन उपपन्नं सहितं तथा परीक्षित्सम्बन्धि भागवतानामभिरामं मनोहरं भागवताः अभिरमन्ते यस्मिन्निति वा भगवत्सम्बन्धित्वाद्वा अभिरामम् ॥ १७ ॥ हे महात्मन्! शौनक ! विलोमजाताः हीनजन्मानोपि वयं ज्ञानवृद्धानां अनुवृत्त्या सेवया जन्मभूतः सफलजन्मानः अभूम इत्यन्वयः । अहो आश्चर्य अस्मन्दाग्यं कुतः महत्तमानां अभिधानं गोष्ठी तस्य योगः सम्बन्धः अभिधानेन नाम्रा योग इति वा दुष्कुलोत्पत्तिनिमित्तं दौष्कुस्यं आधिं मनोदुःखं शीघ्रं विधुनोतीत्येकान्वयः ॥ १८ ॥ कैमुत्यमाह कुत इति । महत्तमैकान्तपरायणस्य हरेः नाम गृणतः पुंसः आधिं विधुनोतीति कुतः पुनः किं वक्तव्यमित्यन्वयः । अनन्ताः अपरिमिताः शक्तयः यस्य सः तथा देशादितः परिच्छेदो न विद्यते यस्य सोऽनन्तः यो भगवान् अनन्तशक्तिः अनन्तश्च न केवलं ताभ्यां आनन्त्यं गुणानन्त्यमप्यस्तीत्याह महदिति । महान्तो गुणाः महगुणाः तेषां भावः महदुणत्वं तस्मात् छान्दसत्वात् महच्छब्दस्य महादेशाभावः, यं भगवन्तं अनन्तं गुणतः परिच्छेदरहितं “सत्यं ज्ञानमनन्तम्” (तैसि. उ. 2-1-1) इत्यादिवेदान्ता आहुरित्यन्वयः ॥ १९ ॥ प्रार्थयतः कटाक्षमोक्षमिति शेषः, इतरान् ब्रह्मादीन् हित्वा कटाक्षवीक्षामकृत्वा विभूतिः महालक्ष्मीः स्वरतत्वात् अनभीप्सोः अनिच्छाः यस्य हरेः अहिरेणुं अनवरतं जुषते सेवते तस्यास्य हरेः असाम्ये अद्वितीये तथा गुणैरनतिशयिते आधिक्यरहिते सर्वोत्तमत्वे च सूचितेन लक्ष्मीपतिरित्येतावता अलं नन्वित्येकान्वयः । “अहमेव स्वयमिदं वदामि जुष्टं देवेभिकत मानुषेभिः” (अमाणीसूक्ते) “श्रीमन्मन्दकटाक्षलब्धविभवमलेन्द्रम् " (श्री सू.) इत्यादि श्रुतिस्मृतिशतैः इतरेषां अशेषाणां लक्ष्म्या अवतारत्वात् लक्ष्मीपतित्वं विष्णोः सर्वोतमत्वंयुक्तिरिति भावः ॥ २० ॥ अधापीति । यस्य अथ सर्वोत्तमत्वाद्वितीयत्वसमर्थनस्य बहुयुक्तिसन्दृष्टत्वप्रकटनाय इदमपि भवतीत्याह सदनावसूष्टं गलितं चिरियोन ब्रह्मणा उपहृतं समर्पितं आणलं श्रीपादावनेवनोदकं इति यावत् । रुद्रेन सह 521 1-18-24] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् वर्तमानश्च जगत् चतुर्दशभुवनं पुनाति यस्मादथ तस्माल्लोके भुवने मुकुन्दात् मोक्षप्रदात् नारायणात् अन्यतमः अन्यः भगवत्पदार्थः निरतिशयज्ञानादिगुणवत्तया भगवानिति नामवाच्योऽस्ति सर्वेषां अनेन विरिश्चिपूज्यत्वशिवशुद्धि करतीर्थपदत्वभगवन्नामवाच्यत्वाद्वितीयत्वानि सर्वो- स्वार्थे तमप् प्रत्ययः । को नाम तदवक्तनत्वात् न कोप्यस्तीत्यर्थः । तमत्वसूचकानीति ज्ञातव्यम् ॥ २१ ॥ मुकुन्दत्वं विवृणोति यत्रेति । यत्र मुकुन्दे अनुरक्ताः स्निग्धाः धीराः विषयवार्तायां निवृत्तायां बुद्धी रतास्सन्तः देहादिषु ऊढं प्ररूढं सङ्गं स्नेहलक्षणं सहसा विमर्शज्ञानेन व्यपोह्य निरस्य तत्परमहंसाश्रमप्राप्यं सत्यं ‘साधुगुणयुक्तं ब्रह्म मुकुन्दाख्यं व्रजन्ति, यस्मिन् परमहंसाश्रमे अहिंसा विहितातिरिक्तहिंसावर्जनं उपरमम् । उं रुद्रं पाति पिबति हिनस्तीति वा, उपो विष्णुः सर्वाधिकः तस्मिन् हरौ रमो रमणं रतिः विषयनिवृत्तिर्वा धर्मो विहित इति शेषः । अनेन मुक्तिदानमपि सर्वोत्तमत्वद्योतकमिति सूचितं भवति ॥ २२ ॥ W आख्याहीति शौनकप्रश्नोत्तरं बक्ति अहं हीति । अस्य हरेः गुणान् वक्तुं भवद्भिः पृष्टोऽहं अत्र हरिगुणेषु यावान् आत्मावगमः आत्मनो मम अवगमः ज्ञानं तावदाचक्षे व्याकरिष्ये गुणानामनन्तत्वात् कस्यापि सर्वात्मना ज्ञातुं शक्तिः नास्ति इत्येतदर्थं हिशब्देनाऽऽह । न केवलं अहमेवाशक्तः किन्तु अतीतानागतवर्तमाना ब्रह्मादयः सर्वेप्येवमेव हरिगुणविषय इति सोदाहरणमाह - नभ इति । यथा पतत्रिणः पक्षिणः नमः आत्मसमं स्वशक्त्यनुसारेण पतन्ति शक्त्यभावादेवोपरमन्ति न नमोऽवसानात् अनन्तत्वादस्य तथा ब्रह्मादयः विपश्चितः ज्ञानिनः विष्णुगतिं विष्णुज्ञानं प्रति समं आत्मशक्त्यनुसारेण यतन्ते शक्तयभावादुपरमन्ति न गोविन्दगुणानां मितत्वादिति भावः ॥ २३ ॥ पारीक्षितमाख्यानं वक्ष्यन् तस्य निर्वेदनिमित्तब्रह्मशापं वक्तुमुपक्रमते - प्रगृह्य मृगयां उद्दिश्य को विचन् ॥ २४ ॥

1. KM add तत् 2. K “शयाने 3. x अधिकराहित्ये 4. | धनुरुद्दाम्य सर्व कृत्या रा० कृ० तत् तादृशं परं पुण्यं पृच्छतां वदतां शृण्वतां च सर्वेषां अत्यन्तपुण्यावहं असंवृतार्थ असंवृत्तः स्पष्टः अर्थः यस्य तत् अत्यद्भुतयोगनिहं अनन्ताचरितोपपत्रं अनन्तस्य भगवतः आचरितैः अद्भुतकर्मभिः उपपन्नं सहितं अत एव भागवताभिरामं भगवद्भक्तानां मनोहरं पारीक्षितं परीक्षिते कथितं आख्यानं भागवताख्यं पुराणं नः अस्मभ्यं आख्याहि कथय । सत्कर्माचरणजातं फलं पुण्यं तत्कर्मफलत्यागजन्यन्तु परं पुण्यमिति विवेकः । श्रीमद्भागवतमहापुराणस्य तादृशकर्मफलत्यागबुद्धिजनकत्वात् परं पुण्यमिति विशेषणमुपपद्यते । यदुक्तं पारीक्षितमाख्यानं अत्यद्भुतयोगनिष्ठमिति तत्रोच्यते - इतरमार्गेषु दृश्यमानः त्रिगुणविजयनिर्गुणोपासनादिव्यवहारः नात्र दृश्यते । अयं तु योगस्सगुण एव । शुद्धसत्त्वप्रधानाः त्रिगुणातीत स्थितिमावहन्ति ते भूतदयादयः कल्याणगुणा इत्युच्यन्ते । अस्मिन् कि ये $22 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् (1-18-24 योगमार्गे साधकः स्वमनसो नानाविधाभिप्रायनिरासप्रयत्नमपहाय तन्मनो नारायणकल्याणगुणपरिपूर्ण आतनुते । तेन तस्य प्रकृतिः दिव्यत्वं प्राप्य अखण्डानन्दमश्नुते । तस्मादस्मिन् मार्गे साधनाऽपि सुमधुरा सर्वेन्द्रियसमाह्लादिनी सकलकल्मषहारिणी च सती स्वस्वरूपानुसन्धानात्मिकां परां भक्तिं वितरति ॥ १७ ॥ वयं विलोमजाता अपि ब्राह्मण्यां क्षत्रियात् जाता अपि वृद्धानुवृत्त्या वृद्धानां ज्ञानवयोवृद्धानां शुकादीनां भवतां अनुवृत्त्या सेवया अद्य जन्मभृतः सार्थकजन्मानः आस्म अभवाम् । अहो आश्चर्यम्। ह! सन्तोषातिशयद्योतक- मिदं पदम् । तथाहि महत्तमानां अतिशयेन महतां भवादृशानां अभिधानयोगः लौकिकोऽपि सम्भाषणसम्बन्धः दौष्कुल्यं दुष्कुलप्रभवत्वप्रयुक्तं हैन्यं आधिं तन्निमित्तां मानसिक पीडाञ्च विधुनोति निरस्यति ॥ १८ ॥ यो भगवान् षड्गुणैश्वर्यसम्पन्नः अनन्तशक्तिः स्वयमनन्तः महद्गुणत्वात् महत्सु विवेकशालिषु भक्तेषु गुणा यस्मात् भवन्ति स महद्गुणः तस्य भावः महद्गुणत्वं तस्मादपि ऋषयः यं अनन्तं आहुः तस्य महत्तमैकान्तपरायणस्य देवस्य नाम गृणतः कीर्तयतो जनस्येति शेषः । महत्तमानामभिधानयोगः दौष्कुल्यादिकं विधुनोतीति कुतः पुनः, किं वक्तव्यम् ? ॥ १९ ॥ विभूतिः लक्ष्मीः प्रार्थयतोपि इतरान् ब्रह्मादीन् हित्वा विहाय अनभीप्सोः अनभिलषतः अपि यस्य भगवतः अरेिणुं जुषते सेवते इत्येतावता सूचितेन गुणैः असाम्यानतिशायनस्य समानाधिकरहितस्य भगवतः महिम्नेति शेषः अलम् ॥ २० ॥ अथापि अपि च यत्पादनस्वावसृष्टं यस्य भगवतः पादस्य नखात् निस्सृतं विरिवोपहतार्हणाम्भः विरिचेन ब्रह्मणा उपहृतं समर्पितं अर्हणाम्मः अर्घ्यजलं गङ्गात्मकं सेशं महादेवसहितं जगत् पुनाति पवित्रीकरोति । तस्मात् मुकुन्दात् गोविन्दात् अन्यतमः भगवत्पदार्थः भगवत्पदस्यार्थः वाच्यः को नाम लोके । अस्ति इति शेषः स एव मुकुन्दः सर्वेश्वरो भगवानित्यर्थः ॥ २१ ॥ यत्र यस्मिन् भगवति मुकुन्दे अनुरक्ताः धीराः सहसैव अकस्मादेव केनापि भाग्येन इत्यर्थः । देहादिषु देहे तदनुबन्धिपुत्रादिषु च ऊढं रूढमूलं सङ्ग आसक्तिं व्यपोह्य त्यक्त्वा यस्मिन् पारमहंस्ये अहिंसा उपशमश्च स्वधर्मः स्वाभाविको धर्मः भवति, अन्त्यं तुरीयं तत्पारमहंस्यं परमहंसाश्रमं व्रजन्ति, तस्मात् मुकुन्दात् अन्यतमः भगवत्पदार्थः को नाम लोके अस्ति इति पूर्वेणान्वयः । भगवतः अनन्तशक्तित्वोक्तेः जगति शक्तिविरहितस्य वस्तुनः अभावात् शक्तेः सर्वसृष्टिहेतुत्वाच्च भगवान् अनन्त इत्यत्र अनन्तरूप इत्यर्थः । महदुणत्वादित्यत्र भगवद्गुणानां महत्सङ्कान्तत्वोक्ते: महतां भागवतानां भगवदुणवत्त्वमुक्तं भवति । तथा च तद्गुणवतां तत्त्वाऽऽपत्तेः भगवद्भागवताभेदोपचारात् अनन्तमहद्गुणः भगवान् पुनरप्यनन्तः अनन्तगुणो भवति । शक्तेः विभूत्युपजीव्यत्वात् विभूतिमय्याः लक्ष्म्याः सर्वशक्तिमयभगवदङ्घिसेवनं निसर्गसिद्धं भवति । तस्मात् भगवान् विभुः सर्वैश्वर्यसम्पन्नोऽपि भवति । एतादृशे भगवत्यनुरक्ताः धीराः महर्षयः देहात्मभावनां परित्यज्य 523 1-18-25] रागवतमहापुराणम् सर्वभूतात्मभूतात्मानः अहिंसोपशमाख्यस्वधर्मसमुपेताश्च सन्तः निरूढ’ सोऽहम्भावनया समीकृतोच्छ्रासनिश्वासाः पारमहं- स्याख्या मात्मनिष्ठां भजन्ते । एते खलु महात्मानः यथावसरं शरीरमुपकरणमादाय विश्वहिते प्रवर्तन्ते ॥ २२ ॥ हे अर्यमणः ! ज्ञानातिशयेन सूर्यसदृशाः हे महर्षयः ! भवद्भिः पृष्टोऽहं अत्र भगवन्महिति यावान् यावन्मात्रः आत्मावगमः आत्मबुद्धेः प्रसरः भवति तावन्तमेव महिमानं आचक्षे हि वर्णयामि खलु । तथाहि पतत्रिणः पक्षिणः गरुडादयः यथा आत्मसमं स्वशक्त्यनुरूपमेव नभः पतन्ति उद्गच्छन्ति न तदन्तं प्राप्नुवन्ति तथा विपश्चितः ज्ञानिनोऽपि समं स्वबुद्धित्यनुरूपमेव विष्णुगतिं विष्णोः सर्वव्यापकस्य भगवतः महिमानं पतन्ति स्वज्ञानविषयीकुर्वन्ति वर्णयन्ति च न तु तदन्तं लभन्ते । न हि जीवस्य भगवज्जिज्ञासा भगवत्परीक्षापर्यवसायिनी किन्तु तत्त्वप्राप्त्येक प्रयोजनेति भावः ॥ २३ ॥ एकदा कदाचित् परीक्षित् धनुः उद्यम्य वने मृगयां विचरन् मृगान् अनुगतः भृशं श्रान्तः क्षुधितः तृषितश्च अभूदिति शेषः ॥ २४ ॥ जलाशयमचक्षाणः प्रविवेश तमाश्रमम् । ददर्श मुनिमासीनं शान्तं मीलितलोचनम् ।। २५ ।। प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राणमनोबुद्धिमुपारतम् । स्थानत्रयात्परं प्राप्तं ब्रह्मभूतमविक्रियम् ।। २६ । विप्रकीर्णजटाच्छन्नं रौरवेणाजिनेन च । विशुष्यत्तालुरुदकं तथाभूतमयाचत ।। २७ ।। अलब्धतृणभूम्यादिरसम्प्राप्तार्घ्यसूनृतः । अवज्ञातमिवात्मानं मन्यमानक्षुकोप ह ॥ २८ ॥ अभूतपूर्व सहसा क्षुत्तृयामर्दितात्मनः । ब्राह्मणं प्रत्यभूत् ब्रह्मन् ! मत्सरो मन्युरेव च ।। २९ ।। सतुं ब्रह्मऋषेरंसे गतासुमुरगं रुषा । विनिर्गच्छधनुष्कोच्या निधाय पुरमागमत् ॥ ३० ॥ एष किं निभृताशेषकरणो मीलितेक्षणः । मंचासमाधिराहोखित् किंनुं स्वात् क्षत्रवन्धुभिः ॥ ३१ ॥ 524शिक्ष तस्य पुत्रोऽतितेजस्वी विहरन् बालकोऽर्थकैः । राज्ञाऽवं प्रापितं तातं श्रुत्वा तत्रेदमब्रवीत् ॥ ३२ ॥
2. 2 3 4 5 6

W [1-18-32

श्रीध० जलाशयमिति । अचक्षाणः अपश्यन् । तं प्रसिद्धं आश्रमम् । तस्मिंश्च मुनिं शमीकम् ॥ २५ ॥ प्रतिरुद्धेति । प्रतिरुद्धाः प्रत्याहृताः इन्द्रियादयः येन तम् । अत एवोपारतम् । स्थानत्रयज्जाप्रदादिलक्षणात् परं तुरीयं पदं प्राप्तम् । अत एव ब्रह्मभूतत्वादविक्रियम् ॥ २६ ॥ विप्रकीर्णेति । विप्रकीर्णाभिः जटाभिः आच्छन्नम् । रुरुः मृगविशेषः तस्य चर्मणा चाच्छन्नम् । विशेषेण शुष्यसालु यस्य सः । तथाभूतं मुनिं उदकमयाचत ।। २७ ।। अलब्धेति । न लब्धं तृणं तृणासनं भूम्याद्युपवेशस्थानं च येन सः । न सम्प्राप्तं अर्घ्यं सूनृतं प्रियवचनं च येन सः ॥ २८ ॥ अभूतपूर्व इति । मत्सरः तदुत्कर्षासहनम् ॥ २९ ॥ स इति । गतासुं मृतम् । धनुष्कोट्या चापाग्रेण ॥ ३० ॥ सर्पनिधाने राज्ञोऽभिप्रायमाह - एष इति । एष किं प्रत्याहृतसर्वेन्द्रियस्सन् मीलितेक्षणः ‘यद्वा क्षत्रबन्धुभिः आगतैः गतैर्वा किं तु स्यादित्यवज्ञया मृषासमाधिस्सन्निति जिज्ञासयेत्यर्थः ॥ ३१ ॥ तस्येति । तस्य पुत्रः शृङ्गी नाम अतितेजस्वी तपोबलसम्पन्नः । अघं दुःखम् । तत्रार्थकमध्ये ॥ ३२ ॥ / 1 HV “यात् परं जाय 2 HV शुध्यन् तालुः 3 A * प्तोऽर्षः 4. A,B, Vadd स्थितः 5 HV शातुमित्यर्थः 6 v नामा ²⁹ वीर- क्वचिदपि जलाकरमपश्यं³⁰स्तमाश्रमं प्रविवेश आङ्गिरसत्याश्रमं प्रविष्टवानित्यर्थः, तत्र मुनिमाङ्गिरसं ददर्श, कथम्भूतम् ? आसीनं उपविष्टं, शान्तं प्रसन्नं मीलिते लोचने येन तम् ॥ २५ ॥

प्रतिरुद्धानि निर्व्यापारितानि इन्द्रियाणि येन तं अत एवोपारतं बाह्यव्यापारादुपारतं स्थानत्रयात् जाग्रत्स्वप्रसुषुप्तिरूपावस्थात्रयात् परं स्वात्मानं प्राप्तं अनुसन्दधतं ब्रह्मभूतं ब्रह्मविषयकभावनया अन्वितं अविक्रियं द्वन्द्वप्रयुक्तविकाररहितम् ॥ २६ ॥

विप्रकीर्णाभिः विक्षिप्ताभिः जटाभिः छन्नं आवृतं रौरवेण रुरोर्मृगस्य सम्बन्धिना चर्मणा छन्नं एवंभूतं मुनिं वि³¹शुष्यत् तालु वदनं च यस्य तथाभूतो राजा उदकं जलमयाचत ॥ २७ ॥

न लब्धं तृणं भूमिः आदिशब्दात् अन्यच्च उपवेशार्थं येन न सम्प्राप्तं अर्घ्यं सूनृतं च म³²धुरवचश्च येन तथाभूतः अत एव अज्ञातं अवहेलितमिवात्मानं मन्यमानः राजा चुकोप ॥ २८ ॥

क्षुत्तृड्भ्यां अर्दितः पीडितः आत्मा शरीरं यस्य तस्य राज्ञः अत एव अभूतपूर्वः पूर्वं भूतः भूतपूर्वः न भूतपूर्वः अभूतपूर्वः कदाचिदपि पूर्वं न जात इत्यर्थः । मत्सरः मन्युश्च हे ब्रह्मन्! ब्राह्मणं मुनिं प्रत्यभूत् बभूव । मन्युः क्रोधः अमर्ष इति यावत् । मत्सरो द्रोहः अपचिकीर्षेति यावत् ॥ २९ ॥

ततः स तु राजा निर्गच्छन् निर्गन्तुमुद्युक्तः रुषा ब्रह्मर्षेरंसे धनुष्कोट्या धनुषोऽग्रभागेन गतप्राणं सर्पं निधाय पुरं ययौ ॥ ३० ॥

किमर्थं निहितवान् इत्यत्र राज्ञः ³³तात्पर्यमाविष्करोति - एष इति । किमेष मुनिः निभृतानि नियमितानि अशेषाणि करणानि इन्द्रियाणि येन मीलिते ईक्षणे लोचने येन तथाभूतः यथार्थसमाधिनिष्ठः; आहोस्वित् क्षत्रबन्धुभिरस्माकं किं प्रयोजनं विद्यते इति बुद्ध्या मृषा मि³⁴थ्याभूतः समाधिः यस्य तथाभूतः एवमास्ते इत्यभिप्रायेण निधाय गत इत्यर्थः ॥ ३१ ॥

ततः तस्य मुनेः पुत्रः अतितेजस्वी ब्राह्मतेजस्सम्पन्नः बालकः अर्धकैस्सह क्रीडन् तातं पितरं राज्ञा अघं प्रापितं अपराधविषयीकृतं श्रुत्वा तत्रैवेदं वक्ष्यमाणमब्रवीत् ॥ ३२ ॥

I 2 3 4 5

विज० जलाशयं जलाधारं तटाकविशेषं अचक्षाणः अपश्यन् स परीक्षित् आश्रमं आलस्यपरिहारकारणं स्थानविशेषं प्रविवेश इत्यन्वयः । शान्तं असम्प्रज्ञातसमाधिस्थं किञ्चिन्मीलितनेत्रम् ॥ २५ ॥ तथोक्तः तं स्थानेति । प्रतिरुद्धाः परमात्मन्येव सन्निधापिताः श्रोत्रादीन्द्रियाणि च प्राणश्च मनश्च बुद्धिश्च येन स प्राणरोधः कुम्भके श्वासरोधः चेष्टानिवृत्तिर्वा अत एव शब्दादिज्ञानेभ्यः उपारतं तदेव स्पष्टयति जाग्रदादिस्थानत्रयात् परं अतीतं तुरीयं हरिं प्राप्तं अत एव ब्रह्मणि भूर्त, प्रयत्नमन्तरेण स्वत एव मनसा स्वबिम्बरूपं परमात्मानं अनुभवन्तं अतएव अविक्रियं निश्चेष्टं निवातस्थदीपोपमं विरुद्धक्रियारहितं वा ॥ २६ ॥ विप्रकीर्णाभिः जटाभिः छन्नं संवृतं रुरोः कृष्णमृगस्य विद्यमानेन अजिनेन च संवृतं आसीनं वा विशुष्यत् नीरसं तालु जिह्वामूलं गूढजिह्वा यस्य स तथा सः परीक्षित् तथाभूतं एवंविशिष्टं मुनिं उदकमयाचत प्रार्थितवान् इत्यन्वयः ॥ २७ ॥ स राजा चुकोपेत्यन्वयः । तस्मा इति शेषः । अलब्धं तृणभूम्यादि येन सः तथोक्तः आदिशब्देन मधुपर्कादि गृह्यते स्वागतमित्यादिप्रियवचनं सूनृतं “तृणानि भूमिरुदकं वाक् चतुर्थी च सूनृता” (भार. 3-2-52) इति स्मृतेः आत्मानं मुनिना अवज्ञातमिव मन्यमानः क्षुधादिनिमित्तोऽयं कोपः इत्यस्मिन्नर्थे हशब्दः, इतिहासद्योतको या ।। २८ ।। 526 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-32 तस्य परीक्षितः ब्राह्मणं प्रति मन्युरभूत् न केवलं मन्युः किन्तु मत्सरश्चाभूदित्यन्वयः । मन्युरेव न प्रसादः इत्येवशब्दार्थः । मत्सरो नायं मद्वशः इत्यप्रीतिश्च कीदृशः अभूतपूर्वः इतः पूर्वमनुत्पन्नः कीदृशस्य क्षुतृड्यामर्दितात्मनः पीडितमानसस्य ॥ २९ ॥ शापनिमित्तमाह

पुरमागमदित्यन्वयः ॥ ३० ॥ स इति । स राजा तस्य ब्रह्मर्षः स्कन्धे गतासुं मृतं सर्प धनुष्कोच्या निधाय पुरमागच्छतस्तस्य आलोचनप्रकारमाह एव इति । एष मुनिः विषयेभ्यः प्रत्यङ्गखतया निभृताशेषकरणः परतत्त्वविषयीकृतसकलेन्द्रिय: मीलितेक्षणः किं नः अस्माकं क्षत्रबन्धुभिः किं स्यादिति मुधा समाधि: मीलितेक्षणः आहोस्विदिति मनसापि तर्कयन् पुरमगादिति पूर्वेणान्वयः ॥ ३१ ॥ तस्य ब्रह्मर्षेः पुत्रः शृङ्गिनामकः तत्रेदमब्रवीदित्यन्वयः । इदमिति वक्ष्यमाणं किं कृत्वा राज्ञा परीक्षिता अघमपराधं प्रापितं पितरं श्रुत्वा अशुचितां प्रापितमिति वा । अतितेजस्वीत्यनेन शापदानसामर्थ्यमस्यास्तीति दर्शितम् । अर्थकैः बालैस्सह विहरन् वयसा बालः न तु सामर्थ्येनेत्येतद्दर्शितं कप्रत्ययेन ॥ ३२ ॥ रा० कृ० तत स्म राजा जलाशयमचक्षाणः अपश्यन् तं प्रसिद्धं आश्रमं शमीकाश्रमं प्रविवेश । प्रविश्यासीनं शान्तं रागलोभादिरहितं मीलितलोचनं मुनिं शमीकं ददर्श दृष्टवान् ॥ २५ ॥ प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राणमनोबुद्धिं प्रतिरुद्धाः निर्व्यापारिताः इन्द्रियप्राणमनोबुद्धयः येन तं अत एव उपारतं बाह्यव्यापारात् उपरतं स्थानत्रयात् जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिरूपात् अवस्थात्रयात् परं तुरीयं स्वात्मानं प्राप्तं अनुसन्दधानं अत एव ब्रह्मभूतं “ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति” (मुण्ड. उ. 3-2-9) इति श्रुत्या ब्रह्मत्वमुपगतं अतएवाविक्रियं द्वन्द्वप्रयुक्तविकाररहितं विप्रकीर्णजटाच्छन्नं विक्षिप्ताभिः जटाभिः आवृतं रौरवेण रुरुसम्बन्धिना अजिनेन चर्मणा आच्छन्नं च तथाभूतं एवंभूतं मुनिं राजा विशुष्यत्तालुः उदकमयाचत याचितवान् ॥ २६, २७ ॥ अलब्धतृणभूम्यादिः अलब्धतृणासनभूम्याद्युपवेशस्थानः असम्प्राप्तार्घ्यसूनृतः असम्प्राप्तार्घ्यप्रियवचनश्च स राजा आत्मानं अवज्ञातमिव अवहेलितमिव मन्यमानः चुकोप ह कुपितवान् ॥ २८ ॥ क्षुतृड्यां क्षुधा तृषा च अर्दितात्मनः राज्ञः परीक्षितः अभूतपूर्वः पूर्व कदापि न जातो मत्सरः तदुत्कर्षासहनरूपः मन्युरेव च क्रोधश्च ब्राह्मणं प्रति शमीकमुनिं प्रति सहसा अभूत् ॥ २९ ॥ स तु राजा विनिर्गच्छन् तस्मात् प्रदेशात् निवर्तमानः रुषा क्रोधेन गतासुं मृतं उरगं सर्प धनुष्कोट्या धनुरयेण ब्रह्मर्षः अंसे स्कन्धे निधाय पुरं स्वपट्टणं आगमत् आगतः ॥ ३० ॥ एष मुनिः निभृताशेषकरणः नियमितसर्वेन्द्रियस्सन् मीलितेक्षणः किम् ? यथार्थसमाधिः किम् ? आहोवित् अथवा आगतैर्गतैर्वा क्षत्तबन्धुभिः क्षत्रियाधमैः किन्नु स्यात् किं प्रयोजनं भवेत् इति बुद्धया मृषासमाधिः मिथ्याभूतसमाधिरास्ते इति मनसि विचिन्तयन् परीक्षित् पुरमगच्छत् ॥ ३१ ॥ 527 1-18-33] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् तस्य शमीकस्य पुत्रः अतितेजस्वी बालकः अर्धकैः इतरबालकैः सह विहरन् क्रीडन् तातं जनकं राज्ञा अघं अपराधं प्रापितं श्रुत्वा तत्र बालकानां मध्ये इदं वक्ष्यमाणं वचनं अब्रवीत् अवोचत् ॥ ३२ ॥ शृङ्गी उवाच अहो अधर्मः पालानां पीव्नां बलिभुजामिव । स्वामिन्यधं यदासानां द्वारपानां शुनामिव ॥ ३३ ॥ ब्राह्मणैः क्षत्रबन्धुर्हि द्वारपालो निरूपितः । स कथं तद् द्वास्स्थः सभाण्डं भोक्तुमर्हति ॥ ३४ ॥ कृष्णे गते भगवति शास्तर्युत्पथगामिनाम् । तद्भिन्नसेतूनाहं शास्मि पश्यत मे बलम् ॥ ३५ ॥ इत्युक्तवा रोषताम्राक्षः वयस्यानृषिबालकः । कौशिक्याप उपस्पृश्य वाग्वज्रं विससर्ज ह || ३६ ॥ इति लङ्गितमर्यादं तक्षकसप्तमेऽहनि । 1 यति स्म कुलाङ्गारं चोदितो मे सहम् ॥ ३७ ॥ ततोऽभ्येत्याश्रमं बालः गले सर्पकलेबरम् । पितरं वीक्ष्य दुःखार्तः मुक्तकण्ठो रुरोद ह ॥ ३८ ॥ स व आङ्गिरसो ब्रह्मन् श्रुत्वा सुतविलापनम् । उन्मील्य शनकैरेंत्रे दृष्टा स्वासे मृतोरगम् ।। ३९ ।। 17 विसृज्य पुत्र पप्रच्छ वत्स! कस्माद्धि रोदिषि ? | केन वा तेऽपकृतमित्युक्तस्स न्यवेदयत् ॥ ४० ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 श्रीध० अछे इति । पालानां राज्ञाम्। पीव्यां पुष्टनाम्। अधर्ममेव निर्दिशति स्वामिनि ’ दासानां यदघं पापाचरणं बलिभुजां काकानामिव शुनामिव चेति ॥ ३३ ॥ दासत्वं दर्शयति ब्राह्मणैरिति । सभाण्डं भाण्डे एव स्थितम् ॥ ३४ ॥ 528 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् कृष्ण इति । तत् तदनन्तरम् । अहं शास्मि दण्डयामि ॥ ३५ ॥ [1-18-40 इतीति । इति वयस्यानुक्तवा रोषेण ताम्रे अक्षिणो यस्य सः कौशिको नदी तस्याः अपः सन्धिरार्षः । वाग्वज्रं शापम् ॥ ३६ ॥ इतीति । इत्येवं सर्पनिक्षेपेण दंड्क्ष्यति भक्षयिष्यति । पाठान्तरे भस्मीकरिष्यति । स्पेति पादपूरणे । कुलस्याङ्गारतुल्यं मे मया तातगुहं ततेति ह्रस्वत्वमार्षम् ॥ ३७ ॥ तत इति । गले सर्पकलेबरं यस्येति अलुक्समासः । मुक्तकण्ठः उच्चैरित्यर्थः ॥ ३८ ॥ स इति । आङ्गिरसः अङ्गिरसगोत्रोद्भवः शमीकः । पप्रच्छ इत्युत्तरेणान्वयः ॥ ३९ ॥ किमिति पृष्टवान् इत्यत आह विसृज्येति । तं सर्प विसृज्य कस्माद्धेतोः रोदिषि ? केन अपकारः कृतः ? ॥ ४० ॥ 1 HV दर्शयति 2 H,V add इति 3 4 HV इत इति 5 HV पक्ष्यति वीर- तदेवाऽऽह - अहो इति पञ्चभिः । बलिभुजां शुनां वायसानामिव वा पीव्नां वर्धितानां पालानां राज्ञां अहो अधर्मः पश्यत । कोऽसावधर्मः द्वारपानां शुनामिव दासभूतानां राज्ञां स्वामिनि ब्राह्मणे अघं अपराधं इति यदेष एवाधर्मः ॥ ३३ ॥

तदेवोपपादयति क्षत्रबन्धुर्हि ब्राह्मणैः द्वारपालत्वेन श्वेव नियोजितः सः द्वाःस्थः क्षत्रबन्धुः तद्गृहे ब्राह्मणगृहे श्वेव कथं सभाण्डमेकपात्रं यथा तथा भोक्तुमर्हति योग्यो भवेत् ॥ ३४ ॥

उत्पथ³⁵प्रतिपन्नानां शास्तरि दण्डयितरि कृष्णे भगवति स्वलोकं प्रति गते सति तान् भिन्नमर्यादान् अहमद्य शास्मि शिक्षये । मम बलं पश्यत ॥ ३५ ॥

वयस्यान् समानवयस्कान् बा³⁶लकान् प्रति इत्थं उक्त्वा रोषेण ताम्रे अक्षिणी यस्य सः ऋषिबालकः कौशिक्याः नद्याः अपः उपस्पृश्य आचम्य वाग्वज्रं शापात्मकवानूपं वज्रं विससर्ज प्रायुङ्ग ॥ ३६ ॥

वाग्वज्रमेव दर्शयति - इति इत्थं उल्लङ्घिता मर्यादा येन तं मे ततद्रुहं ततः तातः पिता तस्यापकारिणं कुलनाशकं राजानं इतः सप्तमेऽहनि मया चोदितः प्रेरितः तक्षकः सर्पः ध³⁷क्ष्यतीति ॥ ३७ ॥

ततो बालः पितुराश्रममागत्य गले कण्ठे सर्पो यस्य तत्कलेबरं यस्य तं पितरं आलोक्य दुःखपीडितः मुक्तः कण्ठः येन सः उच्चैस्स्वरयुक्तः इत्यर्थः, रुरोद रोदनं कृतवान् ॥ ३८ ॥

ततो हे ब्रह्मन् ! स वै आङ्गिरसः सुतस्य विलापनं श्रुत्वा शनैर्नेत्रे उन्मील्य अंसे मृतमुरगं दृष्ट्वा ॥ ३९ ॥

तं परिहृत्य पुत्रं पप्रच्छ । प्रश्नमेवाऽऽह - हे वत्स! कस्माद्धेतोः त्वमिति शेषः । विरोदिषि रोदनं करोषि, केन वा ते तव अपकृतम् ? भावे क्तः । इति इत्थमुक्तो बालकः सर्ववृत्तं न्यवेदयत् कथयामास ॥ ४० ॥

1 2 3

विज० किमाहेति तत्राऽऽह - अहो इति । बलिभुजां काकानामिव पृथ्व्या: पालानां राज्ञामधर्मः अन्यायः अद्य अस्माभिः दृष्टः । अहो कष्टं तत्कुत इति तत्राऽऽह - स्वामिनीति । शुनां स्वामिन्यषमिव ब्राह्मणदासानां तद्दुहद्वारपानां राज्ञां सम्प्रति स्वामिनि ब्राह्मणेऽधं दृष्टमिति यत् यस्मात् तस्मादिति ॥ ३३ ॥ राज्ञां विप्रदासत्वं कथमिति तत्राऽऽह ब्राह्मणैरिति । ब्राह्मणैः दासतया द्वारपालः निरूपितः स राजा तस्य विप्रस्य गृहे द्वाःस्थः द्वारपालः कथं सभाण्डं भाण्डेन सह वर्तमानं गृहं भोक्तुं नाशयितुमर्हति नार्हत्येव । हि यस्मात् तस्मात् असौ स्वामिना दण्ड्यः इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ तर्हि सम्प्रति को दण्डकर्ता एतेषामिति तत्राऽऽह कृष्ण इति । उत्पथगामिनां विहितमार्ग परित्यज्य गच्छतां शास्तरि कृष्णे भगवति गते भिन्नसेतून् लङ्घितमर्यादांस्तानद्याहं शास्मि दण्डयामीत्यन्वयः । मे बलं सामर्थ्य पश्यत हे बालाः । इति शेषः ॥ ३५ ॥

स च दण्डः कीदृश इति तत्राऽऽह - इतीति । रोषताम्राक्षः रक्तनेत्रः कौशिकी कुशपाणिः अपः उपस्पृश्य आचम्य वाग्वज्रं शापलक्षणं विससर्ज दत्तवान् राज्ञ इति शेषः । इतिहासद्योतकेन हशब्देन कौशिकी नदी तस्या अपः उपस्पृश्य इत्यपव्याख्यानमपहस्तितमिति ज्ञातव्यम् ॥ ३६ ॥ इतः अद्यतनात् अह्नः सप्तमेऽहनि मे मया चोदितः प्रेरितः तक्षकः सर्पविशेषः लङ्गितमर्यादं कुलाङ्गारं कुलनाशकं मम पितृद्रुहं परीक्षितं नाम राजानं धक्ष्यति स्म दग्धं कुर्यादित्येकान्वयः । धक्ष्यतीति लृट् स्मशब्दसामर्थ्यात् लोडर्थो बोद्धव्यः । भागवतप्रधानराजदहनेऽपि सामर्थ्यद्योतनाय वा अयं व्यत्ययः ॥ ३७ ॥ आश्रमं गतः ततः गले सर्पकलेबरं कण्ठस्थितसर्पशरीरं पितरं दृष्ट्ट मुक्तकण्ठः उच्चैः रुरोद इत्यन्वयः । समाधिस्थितो वाचा नो बोधनीय इत्यतो रोदनं उच्चैः कृतं इत्यर्थद्योतकः हशब्दः ॥ ३८ ॥ वै अपि आङ्गिरसकुलोत्पन्नः स शमीकोऽपि सुतस्य विलापितं रोदनम् ॥ ३९ ॥ उरगं विसृज्य परिहृत्य कस्माद्धेतोः विरोदिषीति पुत्रं पप्रच्छेत्यन्वयः । विप्रकृतं विपरीतं कृतम् ॥ ४० ॥ रा० कृ० बलिभुजामिव काकानामिव द्वारपानां द्वाररक्षिणां शुनामिव पीव्नां पुष्टानां दासानां दासभूतानां पालानां राज्ञां स्वामिनि ब्राह्मणे यदत्रं पापाचरणं इदं वर्तते अहो सोऽयमधर्मः विलोक्यतां भवद्भिरिति शेषः ॥ ३३ ॥ $30 ख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-41 क्षत्रबन्धुः क्षत्रियाधमः ब्राह्मणैः द्वारपाल : श्वेव द्वारपालत्वेन निरूपितः नियोजितः सः द्वास्स्थः द्वारपालः क्षत्रबन्धुः तदुहे तेषां ब्राह्मणानां गृहे सभाण्डं भाण्डस्थितं वस्तु घृतादिकं कथं भोक्तुमर्हति ? न कथमपीति भावः । पुरा तपस्विभिः ब्राह्मणैः क्षत्रियाः प्रजापरिपालने नियुक्ता इति ज्ञायते ॥ ३४ ॥ उत्पथगामिनां अनापदि च विहितमार्ग अपहाय वर्तमानानां शास्तरि भगवति कृष्णे गते स्वलोकं गते सति तत् तदा भित्रसेतून् भग्नमर्यादान् तान् अद्याहं शास्मि शिक्षये मे मम बलं पश्यत ॥ ३५ ॥ वयस्यान् सवयस्कान् बालकान् प्रति इति एवं उक्त्वा रोषताम्राक्षः क्रोधरक्ताक्षः ऋषिबालकः कौशिक्यपः कौशिकीनदीजलानि उपस्पृश्य आचम्य वाग्वज्रं शापं विससर्ज प्रयुक्तवान् ह इत्याश्चयें। आश्चर्यद्योतकमिदं पदं राशश्शापानर्हत्वं सूचयति ॥ ३६ ॥ इति इत्थं लङ्घितमर्यादं अतिक्रान्तमर्यादं मे पितृगुहं पितृद्रोहकारिणं कुलाङ्गारं स्वकुलनाशकं राजानं चोदितः मया प्रेरितस्तक्षकः इतः प्रभृति सप्तमेऽहनि दक्ष्यति भक्षयिष्यति । धक्ष्यतीति पाठे भस्मीकरिष्यती- त्यर्थः ॥ ३७ ॥ ततश्शापदानानन्तरं बालः शृङ्गी आश्रमं पितुराश्रमं अभ्येत्य गले कण्ठे सर्पकलेबरं सर्पकलेबरसहितकण्ठं पितरं वीक्ष्य विलोक्य दुःखार्तः दुःखेन पीडितः मुक्तकण्ठः उच्चैस्वरयुक्तः रुरोद रोदनं चकार ह इत्याश्चर्ये । क शापदानम् ? क्वच स्वयं रोदनम् ? अहो अस्याज्ञता इत्यर्थः ॥ ३८ ॥ ततश्च हे ब्रह्मन् ! स वा आङ्गिरसः अङ्गिरोगोत्रोद्भवः सः शनकैरशनैः नेत्रे उन्मील्य स्वांसे मृतोरगं मृतसर्प दृष्ट्वा तं विसृज्य शमीकः सुतविलापनं स्वपुत्रस्य विलापं श्रुत्वा वत्स! कस्माद्धेतोः रोदिषि ? रोदनं करोषि ? केन वा तेऽपकृतम् ? अपकारः कृतः ? इति पुत्रं पप्रच्छ । स च पुत्रः इत्येवमुक्तः पृष्टो न्यवेदयत् सर्व वृत्तमकथयत् ॥ ३९, ४० ॥ निशम्य शप्तमतदहं नरेन्द्रम् स ब्राह्मणो नात्मजमभ्यनन्दत् । अहो बतांहो महदर्श ते कृतम् अल्पीयसि द्रोह उरुर्दमो धृतः ।। ४१ ।। न वै नृभिर्नरदेवं पराख्यम् संम्मातुमर्हस्यविपक्कबुद्धे! | यत्तेजसा दुर्विषण गुप्ता विन्दन्ति भद्राण्यकुतोभयाः प्रजाः ।। ४२ ।। अलक्ष्यमाणे नरदेवनानि रथाङ्गपाणावयमङ्ग! लोकः । तंदा हि चोरप्रचुरो विनधत्यरक्ष्यमाणोऽविवरूथवत् क्षणात् ॥ ४३ ॥ 531 1-18-44] मद्भागवतमहापुराणम् तदद्य नः पापमुपैत्यनन्वयम् चैत्रष्टनाथस्य वैसोर्विलुम्पकात् । परस्परं नन्ति शयन्ति वृञ्जते पशून् योऽर्थान् पुरुदस्यवो जनाः ॥ ४४ ॥ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 श्रीध० निशम्येति । अभिनन्दनवाक्यं अहो इत्यादि । बत कष्टम्। ते त्वया महत्पापं कृतम् । अल्पीयसि द्रोहेऽपराधे । दमः दण्डः ॥ ४१ ॥ नेति । परो विष्णुरित्याख्या ख्यातिः यस्य । तं नरदेवं नृभिः सम्मातुं समं द्रष्टुम् ॥ ४२ ॥ अलक्ष्यमाण इति । अलक्ष्यमाणे अदृश्यमाने । अविवरूथवत् मेषसङ्घवत् ॥ ४३ ॥ तदिति । नष्टः नाथः यस्य लोकस्य तस्य वसोः वसुनः घनस्य विलुम्पकात् अपहर्तुः चोरादेः हेतोः यत्पापं भविष्यति तदस्मिन्निमित्तत्वादस्मानुपैष्यति । अनन्वयं सम्बन्धशून्यमेव । तदेव पापं दर्शयति परस्परमिति । शपन्ति परुषं वदन्ति । पश्वादीन् वृञ्जतेऽपहरन्ति । पुरुदस्यवश्चोरबहुलाः ।। ४४ ।। HV “कमु

वीर- ततो अतदर्हं शापानर्हं राजानं शप्तं आकर्ण्य ब्राह्मणः आङ्गिरसः पुत्रं नाभ्यनन्दत् तदेव दर्शयति - अहो इति सार्धैः सप्तभिः । हे अज्ञ! ते त्वया महदंहः पापं अहो कृतं बत किं तत् अल्पीयसि द्रोहे अल्पापराधे निमित्ते उरुः दमः दण्डः धृतः कृत इत्येतत् ॥ ४१ ॥

अपकृतेनापि राजा नापकार्य इत्याह - न वा इति । हे अविपक्वबुद्धे! नृभिः अपकृतैरपि नरदेवः नापकार्यः, अतस्त्वं नरदेवं पराख्यं ³⁸परमपुरुषमिति सामर्थ्यलब्धोऽर्थः नरदेवनाम्नि रथाङ्गपाणाविति वक्ष्यमाणानुगुण्यात् नरदेव इत्याख्यामात्रमेव स तु साक्षादीश्वर एवेति भावः । तं सम्मातुमेवार्हसि न त्वपकर्तुम् । तत्र हेतुमाह यत् यस्मात् यद्विषयानपकारात् तस्य दुर्विषहेण शत्रुभिः असोढव्येन तेजसा गुप्ताः प्रजाः कुतश्चिदपि भयरहिताः भद्राणि मङ्गलानि सुखानीति यावत् विन्दन्ति लभन्ते । तस्मात् लोकसुखावहो नरदेवः न हन्तव्य इति भावः ॥ ४२ ॥

विपर्यये अनर्थमाह - अलक्ष्यमाण इति त्रिभिः । नरदेवाख्ये चक्रपाणौ विष्णौ अलक्ष्यमाणे अविद्यमाने सति, अङ्ग! हे पुत्र! तदा ह्ययं लोकः अरक्ष्यमाणः अत एव चोरभूयिष्ठस्सन् वृकप्रचुराविसङ्घ इव नक्ष्यति नष्टो भविष्यति ॥ ४३ ॥

न³⁹श्यतु का ⁴⁰हानिः इत्यत्राऽऽह - तदिति । तत्पापं अनन्वयं अस्मत्सन्ताननाशकं अद्य अधुना नः अस्मान् उपैति किं तत्पापं यद्विलुम्पकात् नरदेवविच्छेदकात् त्वत्तः हेतोः वसोः धनस्य नष्टनाथस्य रक्षकरहितस्य सतः पुरवः ब⁴¹हवः दस्यवः येषां ते जनाः परस्परं घ्नन्ति शपन्ति वाक्पारुष्यं कुर्वन्ति वृञ्जते च्छिन्दन्त्यर्थान् वृञ्जते ह⁴²रन्तीत्येतत् ॥ ४४ ॥

1. 2. 3. 4 5 विज० अतदहं तस्य शापस्य अर्हो योग्यो न भवतीत्यतदर्हः तं न केवलं नाभ्यनन्दत् अनिन्दत्वेत्याह अहो इति। अंहः पापं बत खेदे । अल्पीयसि अणुतरे द्रोहे अपराधलक्षणे उरुर्दमः www. महादण्डः ॥ ४१ ॥

कुतः अनिन्ददिति तत्राऽऽह न वा इति । नराणां देवो राजा तदधीनैः नृभिः नापराध्य इति दुर्विषहेण यस्य राज्ञः तेजसा गुप्ताः रक्षिताः न कुतोऽपि भयं यासां ताः अकुतोभयाः प्रजाः भद्राणि विन्दन्ति लभन्ते इति वै यतः बहुश्रेयोविवक्षया भद्राणीति बहुवचनम् ॥ ४२ ॥ बाधकञ्चाऽऽह अरक्षमाण इति । नरदेवान्तर्यामित्वात् नरदेवनाम्नि रथाङ्गपाणी विष्णो अरक्षमाणे पालनं अकुर्वाणे सति तदानीमेवायं अरक्ष्यमाणः अपाल्यमानः चोरप्रचुरः लोकः जनः अविवरूथवत् रक्षारहितसेनावत् क्षणात् विनश्यति हीत्येकान्वयः, “सेना रक्षा वरूथस्स्यात् अवरोधो निवेशनम् " इत्यभिधानम् ॥ ४३ ॥ नष्टनायकस्य पालकरहितस्य पशोः राष्ट्रस्य चोरादयो विलुम्पकाः नाशका इति यत् यस्मात् अद्य नः अस्माकं अनन्वयं अनुपमं, अन्वयविरोधि सन्ततिनाशकरं वा पापमुपैतीत्यन्वयः । उक्तमेव विवृणोति परस्परमिति । वृञ्जते अपहरन्ति छिन्दन्ति इति वा, दसु हिंसायामिति धातोः नगरनाशकाः, पुर गताविति धातोः इतस्ततो यात्राविधकरा वा पशून् घ्नन्ति स्त्रियः शपन्ति उपालभन्ते धर्षयन्ति अर्थान् वृञ्जत इति विवेकः ॥ ४४ ॥ 1 KM श्रमो रा० कृ० अतदहं शापानहं नरेन्द्र परीक्षितं शप्तं निशम्य श्रुत्वा सः ब्राह्मणः शमीकः आत्मजं पुत्रं नाभ्यनन्दत् नाभिनन्दितवान् । हे अज्ञ! ते त्वया महदंहः पापं कृतमहो! अल्पीयसि द्रोहे निमित्ते सति उरुः महान् दमः दण्डः धृतः कृतः बतेति खेदे ॥ ४१ ॥ हे अविपक्कबुद्धे! हे अपरिणतबुद्धे ! दुर्विषहेण सोढुमशक्येन यत्तेजसा यस्य राज्ञः तेजसा गुप्ताः रक्षिताः अकुतोभयाः कुतश्चिदपि भयहीनाः प्रजाः भद्राणि श्रेयांसि विन्दन्ति लभन्ते तादृशं पराख्यं विवाख्यं विध्वंशजातं नरदेवं राजानं नृभिः अन्यैः साधारणजनैः सम्मातुं समं द्रष्टुमेव न वै अर्हसि नार्हसि किम्पुनस्तं अपकर्तुम् ? अतः स्वशक्त्या सर्वव्यापके विष्णुतुल्ये राजनि कृतः द्रोहः सर्वत्र कृतो भवतीति भावः ॥ ४२ ॥ 533 1-18-45] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् हे अङ्ग ! पुत्र ! नरदेवनानि राजाद्वये रथाङ्गपाणौ विष्णौ अलक्ष्यमाणे अदृश्यमाने सति तदा हि अयं लोकः अरक्ष्यमाणः अत एव चोरप्रचुरस्सन् अविवरूथवत् वृकादिभ्यः अरक्ष्यमाणं अजाविकमिव क्षणात् विनयति विनाशं गमिष्यति ॥ ४३ ॥ नष्टनाथस्य विगतरक्षकस्य वसोः वसुनः धनस्य विलुम्पकात् अपहर्तुः चोरादेः यत्पापं भवति तत्पापं अनन्वयं सम्बन्धशून्यमेवापि अद्य नः अस्मान् उपैति प्राप्स्यति । कुत इति चेत् पुरुदस्यवः तस्करबहुला जनाः परस्परं घ्नन्ति शपन्ति परुषं वदन्ति पशून् स्त्रियः अर्थाश्च वृञ्जते अपहरन्ति च ।। ४४ ।। तदाऽऽर्यधर्मश्च विलीयते नृणाम् वर्णाश्रमाचारयुतस्त्त्रयीमयः । ततोऽर्थकामाभिनिवेशितात्मनाम् शुनां कपीनामिव वर्णसङ्करः ।। ४५ ।। धर्मपालो नरपतिस्स तु सम्राट् बृहच्छ्रवाः । साक्षान्महाभागवतः राजर्षिर्हयमेधयाट् । क्षुतदशंमयुतो दीनो नैवास्मच्छापमर्हति ॥ ४६ ॥ अपापेषु स्वभृत्येषु बालेनापक्कबुद्धिना । पापं कृतं तद्भगवान् सर्वात्मा क्षन्तुमर्हति ॥ ४७ ॥ तिरस्कृता विप्रलब्धाः शप्ताः क्षिप्ता हता अपि । नास्य तत्प्रतिकुर्वन्ति तद्भक्ताः प्रभवोपि हि ॥ ४८ ॥ श्रीसूत उवाच इति पुत्रकृताघेन सोऽनुतप्तो महामुनिः । स्वयं विप्रकृतो राज्ञा नैवायं तदचिन्तयत् ।। ४९ । प्रायशस्साधवो लोके परैर्द्वन्द्वेषु योजिताः । न व्यथन्ति न हृष्यन्ति यत आत्माऽगुणाश्रयः ॥ ५० ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस्त्रयां श्रीहयग्रीवब्रह्मविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे विप्रशापोपलम्भनं नाम अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।। 1 2 3 4 श्रीध० संदेति । आर्यधर्मः सदाचारः । शुनां कपीनामिव अर्थकामयोरेव अभिनिवेशितचित्तानाम् ॥ ४५ ॥

एवं राजमात्रस्य शापानर्हत्वमुक्त्वा प्रस्तुते विशेषमाह धर्मपाल इति सार्धेन । हयमेधयाट् अश्वमेधयाजी । नन्वेवम्भूतश्चेत् तत् कुतोऽपकृतवान् तत्राऽऽह - क्षुडिति । स्वागतप्रश्नाद्यभावेन अवज्ञातः प्रत्युत शापं कथमर्हतीत्यर्थः ॥ ४६ ॥ 534व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् अस्य महापापस्य अन्यत् प्रायश्चित्तमदृष्ट्ा पापमावेदयन् भगवन्तं ‘प्रार्थयते [1-18-50 अपापेष्विति ॥ ४७ ॥

राजा चेत् प्रतिशापं दद्यात् तर्हि निष्कृतिर्भवेत् अपि तत्तु न सम्भवति, तस्य महाभागवतत्वात् इत्याह तिरस्कृता इति । तिरस्कृताः निन्दिताः विप्रलब्धाः वचिताः क्षिप्ता अवज्ञाताः । हताः ताडिताः । अस्य तद्भक्ताः विष्णुभक्ताः प्रभवः समर्था अपि ॥ ४८ ॥ तिरस्कारादिकर्तुः । न तत्प्रतीकारं कुर्वन्ति इतीति । विप्रकृतः अपकृतः युक्तं चैतदित्याह - अर्ध अपराधम् ॥ ४९ ॥ प्रायश इति । द्वन्द्वेषु सुखदुःखादिषु । अगुणाश्रयः सुखदुःखाद्याश्रयो न भवति ॥ ५० ॥ 1 BHV 2 HV add हरि इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरखामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्याख्यायां अष्टादशोऽध्यायः ।। १८ ।।

वीर- किञ्च तदा नरदेवनाम्नि रथाङ्गपाणौ अलक्ष्यमाणे सति वर्णाश्रमाचारयुतः त्रय्या आगतः त्रयीमयः “तत आगत” (अष्टा. 4-3-74) इत्यधिकारे “मयट् च” (अष्टा. 4-3-82) इति मयट् वैदिक इत्यर्थः । नृणां आर्यधर्मः सतां धर्मश्च विलीयते नङ्क्ष्यति ततो धर्मलयात् अर्थकामयोः निवेशितः अभिनिविष्टः आत्मा मनः येषां ⁴³नृणां शुनामिव च सङ्करो भविष्यति ॥ ४५ ॥

एवं सामान्यनरदेवस्य अनिग्राह्यत्वमुक्त्वा अथ प्रकृतं परीक्षितं निर्दिश्याऽऽह - धर्मपाल इति । स तु नरपतिः परीक्षित् धर्मपालः वर्णाश्रमधर्ममर्यादापालकः तथात्वेन विश्रुतः विपुलकीर्तिः सार्वभौमश्च तत्रापि महाभागवतः, अनेन ब्रह्मविदपकर्तॄणां नः गतिरेव नास्तीति भावः । राजर्षिः केवलं राजव्याजऋषिरेव न⁴⁴, ह⁴⁵यमेधयाट् हयमेधेन ⁴⁶इष्टवान् ॥ ४६ ॥

क्षुत्तृङ्घ्यां यः श्रमः तेन युतः अत एव दीनश्च तथाभूतः सर्वथा अस्मच्छापं नार्हति एवमात्मजं अनभिनन्द्य तत्कृतात् अघात् आत्मनः अनर्थमाशङ्क्य भगवन्तं क्षमापयति - अपापेष्विति । सर्वात्मा सर्वान्तरात्मा शप्तृशप्तयोर⁴⁷प्यन्तरात्मतया अवस्थितः इति भावः । भगवान् अपापेषु ⁴⁸स्वभक्तेषु अनेन अपक्वबुद्धिना विवेकरहितेन बालेन कृतं पापमिदं क्षन्तुमर्हति ॥ ४७ ॥

साक्षान्मद्विषयापराधः कथञ्चिन्मच्छरणवरणादिना सह्यः स्यात् मद्भक्तविषयापराधस्तु न कथञ्चिदपि, किन्तु तैरेव सह्यः इत्येवंविधं भगवदभिप्रायमालोच्य तानेव क्षमापयति - तिरस्कृता इति । तिरस्कृताः परिभूता अपि विप्रलब्धाः प्रतारिता अपि शप्ता अपि क्षिप्ता निन्दिता अपि हताः ताडिता अपि तद्भक्ताः भगवद्भक्ताः प्रभवोऽपि प्रत्यपकर्तुं समर्था अपि अस्य तिरस्कारकर्तुः न⁴⁹ तिरस्कारादिकर्तृृन् प्रतिकुर्वन्ति, किन्तु केवलं क्षाम्यन्ति ॥ ४८ ॥

इति इत्थं स महामुनिः पुत्रकृतेन अघेन अनुतप्तः ⁵⁰राज्ञां स्वयं विप्रकृतोऽपि⁵¹ तद्राजकृतं अघं अपराधं नैवाचिन्तयत् न चिन्तितवान् ॥ ४९ ॥

कुतो नाचिन्तयदित्यत्राऽऽह - प्रायश इति । लोके परैः अन्यैः द्वन्द्वेषु शीतोष्णसुखदुःखादिषु योजिताः संयोजिता अपि साधवः प्रायेण न व्यथन्ति न हृष्यन्ति च यथा सुखे योजिताः न हृष्यन्ति तथा दुःखे योजिता अपि न व्यथन्तीत्यर्थः कुतः यतः आत्मा तेषां मनः गुणाश्रयः शीलाश्रयः । यद्वा अगुणाश्रय इति च्छेदः । गुणकार्यरागद्वेषाद्यनाश्रयः ॥ ५० ॥

इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां भागवतचन्द्रचन्द्रिकायां व्याख्यायां अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥

1 2 3 4 5 6 7. 8 9 विज० तस्य परिपाकमाह तदेति । यदा पश्चादिहन्तृशिक्षा न क्रियते तदा आर्याणां शिष्टानां सम्मतो धर्मः धर्मे अधिकृतानां अनुष्ठातॄणां विलीयते क्रमेण हसितः तिरोभवति च । कीदृशः त्रय्या त्रिभिः वेदैः मीयते ज्ञायते प्रतिपाद्यत इति त्रयीमयः अत एव वर्णाचारैः आश्रमाचारैश्च युतः । धर्मलयपरिपाकमाह तत इति । ततः वर्णाश्रमाचारयुतवैदिकार्थधर्मनाशानन्तरं कनकाद्यर्थेषु स्त्रक्वन्दनवनितादिभोगलक्षणकामेषु अभिनिवेशितः आत्मा मनः येषां ते तथोक्ताः तेषां पुंसां यथा शुनां कपीनाञ्च भक्षणभोगादावनवस्था तथा हीनजातीनामुत्तमजातिभिः उत्तमजातीनां हीनजातिभिः भोगसम्भोगादिना वर्णानां सङ्करः कलुषीभावः भविष्यतीत्येकान्वयः ।। ४५ ।।

परीक्षितः अदुष्टत्वे नन्विदं तदेव कथमिति तत्राऽऽह धर्मपाल इति । अत्र धर्मपालादिविशेषणानि हेतुगर्भाणि । धर्मपालत्वात्, महाभागवतत्वात्, राजर्षित्वात्, हयमेधयाजित्वाच्च सम्राट् न दुष्टः अतः मुत्तृट्श्रमान्वित- त्वेन बभुक्षापिपासया दीनः अस्मदाश्रममागतः अर्ध्यादिपूजायोग्यः नैव अस्मत् अस्मत्तः शापं अर्हति तस्मात् अनिवार्यमघं आपनमिति भावः । हयमेधैः अश्वमेधैः इष्टवान् इति हयमेधयाट् ॥ ४६ ॥

इत्थं अघस्य सिद्धत्वं आपाद्य अनुतापपूर्वकं तदघनिष्कृतिं करोति अपाविति । सर्वात्मा सर्वान्तर्यामी श्रीनारायणः बालेन स्वभृत्येषु कृतं तत्पापं क्षन्तुमर्हतीत्यन्वयः ॥ ४७ ॥ अस्मदाश्रममागतः अवज्ञातः परीक्षित् प्रभुरपि न तत्प्रतिचक्र इत्याशयेनाऽऽह तिरस्कृता इति । तिरस्कृता निन्दिता विप्रलब्धाः वञ्चिताः शप्ताः उपालब्धाः क्षिप्ताः अधिक्षिप्ताः हताः ताडिताः अपिशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । प्रभवोऽपि प्रतिकर्तुं समर्था अपि प्रतिशापं कर्तुं वा तद्भक्ताः तस्य भक्ताः हरेर्भक्ताः आय तिरस्कारादिकर्तुः सम्बन्धितत्तिरस्काराद्युद्दिश्य न प्रतिकुर्वन्ति प्रतिक्रियां नैव कुर्वन्तीत्यर्थः । हिशब्देन “क्षमा बलमशक्तानां शक्तानां भूषणं क्षमा” इति प्रसिद्धिं दर्शयति ॥ ४८ ॥ 536 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-18-50 तदनं तेन राज्ञा कृतं अपराधं महामुनिरिति हेतुगर्भ विशेषणं सर्वशत्वाच्छरीराभिमानिनः एव दुःखादिप्राप्त्या कोपोत्पत्तिः न त्वसम्प्रज्ञातसमाधेः तस्य पद्मपत्र पानीयवत् अश्लिष्टदुरितत्वात् इत्यादिविशेषत्वादित्यर्थः ॥ ४९ ॥ साधूनां अयं स्वभाव इत्याह साधव इति । द्वन्द्वेषु सुखदुःखादिषु योजिताः साधवः क्यास्थितवस्तुदर्शिनः । कुतः व्यथाद्यभावः इति तत्राऽऽह यत इति । आत्मा गुणाश्रयः इति अकारप्रश्लेषाप्रश्लेषाभ्यां पदच्छेदः कर्तव्यः । गुणस्य अगुणस्य दोषस्य वा आत्मा कर्ता जीवः स्वयमेवाश्रयः तत् तस्मात् इति ॥ ५० ॥ इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कवे अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ रा० कृ० तदा रक्षकराजाभावसमये वर्णाश्रमाचारयुतः वर्णानां आश्रमाणां च आचारैः सहितः त्रयीमयः वेदत्रयप्रतिपादितः नृणां आर्यधर्मश्च शिष्टाचारश्च विलीयते विनाशं गमिष्यति । ततः आर्यधर्मविनाशात् अर्थकामाभिनि- वेशितात्मनां अर्थकामयोरभिनिवेशितः अभिनिवेशपूरितः आत्मा येषां तेषां जनानां शुनामिव कपीनामिव च वर्णसङ्करः वर्णानां सङ्करः कलुषीभावः भविष्यतीति शेषः । साधारणजनेषु धर्माधर्मविनिर्णयशक्तिः प्रायशो मृग्यैव । तेषां प्रासवासोगृहरक्षणादिकं प्रधानम् । तदपेक्षया जनसमाजे वर्णाश्रमाचारयुतः वेदधर्मः प्रवर्तयितव्यः । वर्णाश्च वेदधर्मानुसारेण ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्राख्याः चत्वारः एव ये तावत् अकृतबुद्धिभिः अद्य कुलत्वेन व्यपदिश्यन्ते । आजन्मसिद्धगुणान् अनुसृत्य तत्तज्जनानां तत्तद्वर्णव्यवहारः । ते च आजन्मसिद्धगुणाः पूर्वजन्मकर्मवासनानु- प्राप्ताः यदनुरोधेन स्वकर्म अथवा कर्तव्यकर्म निश्चीयते । एतत्प्रतीपदिशा कर्मस्वीकाराचाराभ्यां वर्णसङ्करः । किच एतद्वर्णतत्त्वप्रयोजनप्राशस्त्यानभिज्ञाः साधारणजनाः बुद्धिपूर्व अस्मिन् वैदिके घमें न प्रवर्तन्ते । तदत्र निस्स्वार्थबुद्धिना सकलजनश्रेयस्साधननिरतेन परिपालकेन स्वसुखनात्रसम्पादनदृष्टिः सामान्यजनः विनेयः । तदा दुर्जनोऽपि धर्ममनुवर्तते । एष हि दुर्जनस्य स्वभावः यत् अयं प्रायशः निर्भये कर्मणि व्याप्रियते । प्रागुक्तस्य प्रभोरभावे तु दुर्जनाः प्रजोपद्रवकारिणः सञ्जायन्ते । प्रजाश्च प्रायेण स्वार्थकामसम्पादनासक्तचित्तत्वात् धर्ममोक्षमाहात्म्यान्धाः भवन्ति । धर्माचरणैकप्रयोजनौ अर्थकामौ इति भावना तासु लुप्यते । प्रत्युत ताभिः अर्थकामसाधनाय धर्मः अनुष्ठीयते । तथा हि केवलवेतनसम्पादनधिया कर्माणि आचरन्ति न तु परसुखायापि । स्त्रीपुरुषाः कामोपभोगार्थमेव मिथुनीभवन्ति न तु गृहस्थधर्मनिर्वहणायापि । अस्यां दशायां अधिकारबलसम्पत्प्रमुखप्रभावोत्कर्षशालिनः जनाः परदारघनाद्यपहरणेषु प्रवर्तन्ते । दुर्बलाः साधवश्च अशरणाः भवन्ति । तथा च जनास्सर्वे यथा कथञ्चित् लब्धं वस्तु सर्वमपि स्वायत्तीकृत्य कपय इव पलायन्ते नानावर्गत्वेन च विशकलिताः श्वान इव परस्परं कलहायन्ते बहिश्च प्रदर्शयन्ति पशुकामचेष्टाः । एतत्सर्वानर्थपरम्परा राजर्षेः परीक्षितः मरणेन सम्भविष्यतीति शमीकमहर्षिणा सूचितम् ॥ ४५ ॥ 537 1-18-50] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् धर्मपालः वर्णाश्रमधर्मरक्षकः सम्राट् सार्वभौमः बृहच्छ्रवाः अधिकयशस्कः साक्षात् विनैव फलाभिप्रायं महाभागवत: निरन्तरं भगवत्सेवकः राजर्षिः राजा सत्रपि ऋषिवत् विषयेषु अनासक्त्या वर्तमानः हयमेधयाट् हयमेधयाजी तथापि शुतृछ्रमयुतः सुधा, तृषा, श्रमेण च सहितः अत एव दीनः सः तु नरपतिः राजा परीक्षित् अस्मच्छापं नैवार्हति ॥ ४६ ॥ अपापेषु अपराधरहितेषु स्वभृत्येषु निजसेवकप्रायेषु राजसु अपकबुद्धिना अपरिणतबुद्धिना बालेन यत् शापदानलक्षणं पापं कृतं तत्पापं सर्वात्मा भगवान् क्षन्तुमर्हति । शमोकः स्वमनसि कल्पितसान्निध्यं सर्वात्मानं भगवन्तं इत्थं प्रार्थितवान् इति ज्ञेयम् ॥ ४७ ॥ तिरस्कृता परिभूता अपि विप्रलब्धाः वञ्चिताः अपि शप्ताः शापविषयीकृता अपि क्षिप्ताः निन्दिता अपि हताः ताडिता अपि तद्भक्ताः भगवद्भक्ताः प्रभवोऽपि प्रतिकर्तुं समर्था अपि अस्य तिरस्कारादिकर्तुः विषये तत्कृततिरस्कारादिकं न हि प्रतिकुर्वन्ति प्रतीकारं नैव कुर्वन्ति हि ॥ ४८ ॥ इति पूर्वोक्तप्रकारेण पुत्रकृताघेन निजपुत्रकृतेन पापेन अनुतप्तः पश्चात्तप्तः स महामुनिश्शमीकः स्वयं राज्ञा परीक्षिता विप्रकृतोऽपकृतोऽपि तद्राजकृतं अवं अपराधं नैवाचिन्तयत् न चिन्तितवान् ॥ ४९ ॥ लोके जगति परैः इतरैः द्वन्द्वेषु सुखदुःखादिद्वन्द्वेषु योजिताः संयोजिता अपि साधवः प्रायशः न व्यथन्ति दुःखे सति व्यथां नानुभवन्ति न हृष्यन्ति सुखे सति न हर्ष प्राप्नुवन्ति यतः यस्मात् कारणात् तेषां आत्मा अगुणाश्रयः गुणकार्यरागद्वेषाद्यनाश्रयः इति भावः । शुभाशुभे तताधक्तिपुराकृतकर्मानुगते तन्मनः स्पृशतः । सुखदुःखे तु तन्मनः परिणामविशेषस्वरूपे शुभाशुभविचारणासापेचे । तद्विचारणापरित्यागपटवः साधवः । तेषां मतं अनुसृत्य सुखदुःखादिसङ्टनानां इतरे न हेतवः किन्तु द्वारभूताः तवायक्तिपुराकृतकर्मफलानुभवरूपत्वात् । सुखदुःखे च केवलं अनुभवितुः भावनासापेक्षे- एतत्तत्त्वविदः भयोद्वेगादिभिः न विचाल्यन्त इति भावः ॥ ५० ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ 538 एकोनविंशोऽध्यायः सूत उवाच महीपतिस्त्वथ तत्कर्म गह्यं विचिन्तयन्त्रात्मकृतं सुदुर्मनाः । अहो मया नीचमनार्यवत्कृतं निरागस ब्रह्मणि गूढतेजसि ॥ १ ॥ ध्रुवं ततो मे कृतदेवहेलनात् दुरत्यये व्यसनं नातिदीर्घात् । तदस्तु कामं त्वंघनिष्कृताय मे यथा न कुर्या पुनरेवंमद्धा ॥ २ ॥ अद्यैव राज्यं बलमृद्धकोशं प्रकोपितब्रह्मकुलानलो मे । दहत्वभद्रस्य पुनर्न मेऽभूत् पापीयसी धीर्द्विजदेवगोभ्यः ॥ ३ ॥ 10 सं चिन्तयन्नित्यंमथाऽशृणोद्यथा मुनेः सुतोक्तो निर्ऋतिस्तकाख्यैः । स साधु मेने न चिरेण तक्षकानलं प्रसक्तस्य विरक्तिकारणम् ॥ ४ ॥ 13 14 अथो विहायेमममुच लोकं विमर्शितौ हेयतया पुरस्तात् । 15 कृष्णाङिसेवामधिमन्यमान उपाविशत् प्रायममर्त्यनद्याम् ॥ ५ ॥ या वै लसच्छ्रीतुलसीविमिश्रकृष्णाङ्गिरेण्वभ्याधिकाम्बुनेत्री । पुनाति लोकानुभयत्र सेशान् कस्तां न सेवेत मरिष्यमाणः || ६ || 1 W मयाऽपीवम’ 2 V ‘य’ 3 B. HIV ह्यघ. K.M अघ’ 4 AFGE ’ व सद्य: 5 AFGF ‘मूर्जं, v ‘मृद्धि’ 6 AF GF मेऽस्तु 7 K.M तासु & HIV सचिन्त’ 9 AFGE ‘‘I K.M ताद्विकृति त 11 H.K.M.V ख्यात् 12 KM ‘द’ 13 HV लोको 14 KM विमृश्य तौ, N विमर्शितो 15 H.K.M.V भिं 16 K.M पुनात्यशेषानुभयत्र लोकान श्रीधरस्वामिविरचिता भावार्थदीपिका प्रायोपविष्टे गङ्गायां राज्ञि योगिजनावृते । शुकस्यागमनं तत्र प्रोक्तमेकोनविंशके ।। महीपतिरिति । स्वकृतं तत्कर्म मुनिस्कन्धे संर्पक्षेपणं गईं निन्द्यं विचिन्तयन् सुदुर्मना जातः । चिन्तामेवाऽऽह सार्धाभ्यां अहो इति । नीचम् पापम् । अमीवमिति पाठे स एवाऽर्थः । ब्रह्मणि ब्राह्मणे गूढं गुप्तं तेजो यस्य तस्मिन् ॥ १ ॥ 5391-19-6] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ध्रुवमिति । कृतं यद्देवहेलमीश्वरावज्ञापापमित्यर्थः । तस्मान्नूनं मे व्यसनं भविष्यति । तत्तु नातिदीर्घा स्कालादचिरादेवाऽस्तु तत्राप्यद्धा साक्षान्पमैव न पुचादिद्वारेणेति प्रार्थना । काममसङ्कोचतः । एवं प्रार्थनायाः प्रयोजनमधस्य निष्कृताय प्रायश्चित्ताय यथा पुनरेवं न कुर्यामिति च ॥ २ ॥ एवं साक्षात्स्वस्यैव व्यसनं सम्प्रार्थ्य ततः प्रागेव किञ्चित्प्रार्थयते 4 अद्य इति। अद्यैव मे राज्यादि दहतु प्रकोपितं ब्रह्मकुलमेवाऽनलः । पुनर्द्विजादीन् पीडयितुं धीमें नोऽभूत्र भवेदित्यर्थः ॥ ३ ॥ सं इति । इत्थं चिन्तयन् स राजा मुनेस्सुतेनोक्तः सप्तमेऽहनि निरृतिर्मृत्युर्यथा भविष्यति तथाऽशृणोत् । शमीकप्रेषितशिष्याच्छ्रुत्वा च स तक्षकस्य विषाग्निं साधु मेने, यतो विषयेषु प्रसक्तस्य विरक्तिकारणम् ॥ ४ ॥ अथो इति । अथो अनन्तरम्। उभौ लोकौ पुरस्तात् राज्यमध्य एव हेयतया विचारितौ विहाय श्रीकृष्णाङ्घिसेवामेव अधिमन्यमानः सन् सर्वपुरुषार्थाधिकां जानन् ’ प्रायमनशनं तस्मिन्नित्यर्थः । तत्सङ्कल्पेनोपाविशत् इति यावत् । यद्वा प्रायं प्रकृष्टमयनं मरणं यथा भवति तथा ॥ ५ ॥ अमर्त्यनद्यामिति विशेषणस्य फलमाह या इति । या गङ्गा लसन्ती श्रीर्यस्यास्तुलस्यास्तया विमिश्रा ये कृष्णारेिणवस्तैरभ्यधिकं सर्वोत्कृष्टं यदम्बु तस्य नेत्री तद्वाहिनी उभयत्रान्तर्बहिश्च सेशान् लोकपालैस्सहितान् लोकान् पुनाति । मरिष्यमाणः आसन्नमरणः मरणस्यानियतकालत्वात् सर्वोऽपि तथा । अतस्तां को न सेवेत ? ॥ ६ ॥ BH. V सर्पनिक्षे 2. H. Vadd अस्तु 3. B कुलं तदेवा’ 4 ‘B adds सा 5. A, B मा 6. HV सञ्चिन्तयमिति 7. H, Vadd नृपः BA,B श9 B adds ईशै: श्रीवीरराघवविदुषा लिखिता भागवतचन्द्रचन्द्रिका महीपतिरिति । अथ स्वपुरप्रवेशानन्तरं महीपतिः परीक्षिदात्मकृतं तदुरगनिधानरूपं गर्ह्य कर्म चिन्तयन् सुदुर्मनाः आत्मनिन्दापरो बभूवेत्यर्थः । तदेव दर्शयति सार्धद्वयेन । अहो मया मूर्खवन्निरागसि निरपराधिनि गूढमनभिव्यक्तं तेजः सामर्थ्य यस्मिन् ब्रह्मणि ब्राह्मणविषयेऽमीवं निकृष्टं कर्म कृतम् । अमीवं पापम् ॥ १ ॥ ततो नीचात्कृतात् देवहेलनरूपात् कर्मणो निमित्तात् न केवलं मया ब्राह्मणोऽवहेलितः, किन्तु साक्षादेवो भगवानेवेत्यभिप्रायेण देवहेलनादित्युक्तं मे मम नातिदीर्घात् समनन्तरकालमेव दुरत्ययमतिवर्तितुमशक्यं व्यसनं दुःखं ध्रुवं नूनं भविष्यति । तत् स्वस्य हितमेव मन्यते तदिति तद्व्यसनं ममाघनिष्कृताय पापविशुद्धये कामं प्रकाममस्तु । किमनिष्टं प्रार्थयसे इत्यत्राह यथा पुनरेवंविधमधं न कुर्याम्, अद्धा न कुर्यामेव । अद्धेति स्फुटावधारणयोर्धीत- कमव्ययं शिक्षार्थमस्त्विति भावः । अस्त्वद्धा अस्त्वेवेति वाऽन्वयः ॥ २ ॥ P अद्य इति । प्रकोपितं कोपं प्राप्तिं यत् ब्रह्मकुलं ब्राह्मणकुलं तत्कर्तृकनिग्रहात्मकोऽनलोऽग्निरद्यैव मम राज्य बलं सैन्यं प्रभूतघनकोशञ्च दहतु । यथा पुनरभद्रस्य मम द्विजेभ्यो देवेभ्यो गोभ्यश्चापचिकीर्षायुक्ता चैवंविधा पापीयसी बुद्धिर्माभूत्तथा शिक्षार्थ दहत्विति भावः ॥ ३ ॥ 540 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-6 इत्थं सञ्चिन्तयन् राजा यथा येन प्रकारेण तक्षकाख्यो निर्ऋतिर्मृत्युर्मुनेः सुतेनोक्त. शापात्मकोक्तया प्रचोदितस्तथैव शुश्राव ततस्स राजा प्रसक्तस्य विषयेष्विति शेषः, विषयासक्तस्य स्वस्य विरक्तिकारणं हेतुगर्भमिदं विरक्तिकारणत्वात्तमचिरेण तक्षकरूपमनलं साधु यथा तथा मेने || ४ || 1 अथो ततः इमममुञ्च लोकं विहाय । लोक्यत इति लोकः फलम्, सुखमिति यावत्, ऐहिकामुष्मिक सुख- स्पृहां विहायेत्यर्थः । इमममुच लोकं विशिनष्टि । स्वेन पुरस्तात्पूर्वमेव हेयतया विमर्शितौ विचारपूर्वकं हेयत्वेन निश्चितौ विचारपूर्वकम् इमममुच लोकं विहायेत्यन्वयः । ततः कृष्णस्य भगवतोऽङिसेवामधिमन्यमानो निरवधिकपुरुषार्थसाधनतया मन्यमानोऽमर्त्यनद्यां देवनद्यां गङ्गायां प्रायमनशनत्रतमुपाविशत् अनशनव्रतेन दीक्षितो बभूवेत्यर्थः ॥ ५ ॥ } स्वगृहेऽन्यत्र वा प्रायमुपविशतु किं विशेषेण अमर्त्यनद्यामेव तदुपाविशदित्यत्र तां विशिषन्नाह - या वा इति । लसन्त्या श्रीतुलस्या विमिश्रो यः कृष्णस्याङ्घ्रिरेणुस्ततोभ्यधिकस्य प्रशस्तस्याम्बुनोऽम्भसो नेत्री प्रवहन्ती या मर्त्यनदी उभयत्र इहामुत्र च सेशान् लोकपालैः सहितान् लोकान् जनान् पुनाति तां नदीं मरिष्यमाणः को वा पुमान्न सेवेत ? अपि तु सर्व इत्यभिप्रायेण तस्यामेव प्रायमुपाविशदित्यर्थः । लसच्छ्रीतुलसी श्रीकृष्णाद्धिरेणुना हेतुनाऽभ्यधिकं स्वाधिकरहितमम्बु तस्य नेत्रीति वाऽर्थः ॥ ६ ॥

1. Wadds स्वकृतं 2 w निरपराधे 3 w अमी वात्कृ + w ‘मनुपविश्य श्रीविजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली विमुक्तिसाधनेषु प्रथमापाद्यसाधनत्वेन वैराग्यमवश्यमापाद्यं मुमुक्षुणेति परीक्षिच्चिन्ताकथनापदेशेन तत्प्रतिपाद्य- तेऽस्मिन्नध्याये । ननु परीक्षितो धर्मपालत्वादिकं न युज्यते नृशंसवत्रीचकर्मकरणात् पश्चात्तापानुदयाच्चेत्याशङ्कापरिहार- त्वेनाह - महीपतिरिति । मुनेः स्कन्धे मृतसर्पशरीरार्पणलक्षणमात्मना अनुष्ठितं यत्कर्म तच्चिन्तयन् सुदुर्मनाः सुष्ठु दुःखितमना अभूदिति शेषः । तुशब्द ईश्वरेच्छाधीनत्वं दर्शयति “श्वपचादपि कष्टत्वं ब्रह्मेशानादयः सुराः” इति स्मृतेः । कस्मिन्विषये अनुष्ठितं येन महती चिन्ता सम्भाव्यत इति तत्राह अहो इति । मया निरागस निरपराधे गूढतेजसि अप्रकाशिततेजो लक्षणमहिम्नि ब्रह्मणि ब्राह्मणे अनार्यवत् मूर्खवत् नीचं कर्म कृतम् अहो कष्टमिति । महीपतेः कर्मणो गर्ह्यत्वद्योतनाय ब्रह्मणीति सोऽप्यपराधी चेत्कथञ्चित् घटत इत्यतो निरागसीति । प्रतिक्रियासामर्थ्यप्रकटनाय गूढतेजसीति । “ब्रह्म वेदस्तपस्तत्त्वं ब्रह्मा विप्रः प्रजापतिः” (अम. को. 3-271) इत्यभिधानात् ; “ब्राह्मणो नाऽवमन्तव्यो निरागास्तु विशेषतः " ( भार. 1-179-13 ) इति वचनात् ॥ १ ॥

तच्च दुष्कृतमपरिहार्यविपत्तिकरमिति चिन्तयतीत्याह- धुमिति । ब्राह्मणस्यास्य अवज्ञा विष्णोरवज्ञैव । यतस्तस्माद्देवस्य हरेहेलनादवज्ञानात् ध्रुवमवश्यं दुरत्ययमत्येतुमशक्यं व्यसनं दुःखं नातिदीर्घादचिरान्मे मम भविष्यति इत्यन्वयः । तद्व्यसनं मनसाऽभ्युपगच्छतीत्याह तत् इति । अघनिष्कृताय पापप्रायश्चित्ताय तद्व्यसनं काममस्तु, कुतोऽद्धा निरङ्कुशतयाऽहं पुनरेवंविधमषं यथा न कुर्या तथाऽस्त्विति शेषः ॥ २ ॥ 541 1-19-6] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् नौपचारिकमिदम् आन्तरमेवेत्यभिप्रेत्य तदेवाऽऽह - अद्यैव इति । प्रकोपितब्रह्मकुलमेवानलो बहुदाहेऽप्य- लम्बुद्धिर्नास्तीत्यनलः । मे मदीयत्वेन अभिमतं राज्यदिकमद्यैव कालक्षेपमन्तरेण दहतु । भूयः अभद्रस्य मे द्विजदेवतासु पापीयसी बुद्धिर्नाभूत्, न भूयादित्यन्वयः । अभूदिति व्यत्ययो राज्ञो महानुतापसूचनायेति ज्ञातव्यम् । द्विजाश्च देवताश्च द्विजदेवताः द्विजेषु सन्निहिता देवता वा द्विजरूपदेवता वा । तासु न विद्यते भा दीप्तिर्येषां तेऽभास्तान् द्राति कुत्सयतीति अभद्रः । द्रा कुत्सायामिति धातुः । तद्वत् द्राणमज्ञानं यस्य स तथेति वा, द्रा निद्रायामिति धातुस्तस्य || ३ || ↑ प्रेरितात् विकृतिकृतापराधपरिहारं स इति । सचाऽऽकर्ण्य अथेत्थं चिन्तयन् स परीक्षित् तक्षकाख्यान्मुनेः सुतोत्तात् सुतेन देहवियोगलक्षणं यथावदशृणोदित्यन्वयः । आकर्ण्य किमकार्षीदिति तत्राऽऽह तक्षकादचिरेण मरणं राज्यादिषु अलं प्रसक्तस्य विरक्तिकारणमभूदिति साधु मेने इत्यन्वयः ॥ ४ ॥ अथो इति । अथो ब्रह्मशापाकर्णन- ‘स सम्राट् कस्य वा हेतो’ रिति शौनकप्रश्नं परिहरति समनन्तरमेव ममायं शापोऽपि विरक्तिहेतुत्वात् साधुरिति मन्वानः पुरस्तात्प्रथमं ताविहलोकपरलोकावनित्यत्वदुःखमिश्र- त्वादिना हेयतया विमृश्य अधिराट् श्रीयुतमिमं भूलोकं तथा अमुं स्वर्गलोकं निर्विद्य विहायाऽस्मिन् संसारे कृष्णाङ्घ्रिसेवैव आत्यन्तिकदुःखनिवृत्तिसुखसाधनत्वात् कर्तव्येति च विमृश्य तामेव श्रियमाणस्य आत्मनः कर्तव्यामभिम- न्यमानः परीक्षित् अमर्त्यनद्यां गङ्गायां प्रायमुपाविशत् यावज्जीवमनशनत्रतं चकारेत्यन्वयः ॥ ५ ॥ किमिति गङ्गायामेव प्रायोपवेशः, अन्यत्राऽपि किं न स्यादिति तत्राह । या वा इति । लसन्ती श्रीमती तुलसी लसच्छ्रीतुलसी ब्रह्मज्ञानेन तुलां सिनोतीति तुलसी ब्रह्मज्ञानसदृशी । ब्रह्मज्ञानस्य संसारनिवर्तकत्वं यन्माहात्म्यं तदस्या अप्यस्तीति तत्सदृशी । तनोति करोति मोक्षादिपुरुषार्थमिति तुर्विष्णुः, तत्र लसतीति वा तुलसी । तस्या मञ्जरीरजोभिः विमिश्राः कृष्णस्याङ्घ्रिरेणवः, तैः सहाधिकानि यान्यम्बूनि जलानि तेषां नेत्री लसच्छीतुलसी- मञ्जरी रजोविमिश्रश्रीकृष्णचरणरेणुसमधिगत माहात्म्याभ्यधिकसलिलप्रवाहाऽऽकुलेत्यर्थः । या चान्त एव अशेषान् लोकान् उभयत्र अन्तर्बहिश्च पुनातीति उभयत्र इह लोके शिष्टव्यवहारयोग्यतालक्षणां शुद्धिं परलोके नरकप्राप्त्यादिनिवर्तनलक्ष- णां करोतीति वाऽतो मरिष्यमाणः पुमान् कस्तां गङ्गां न सेवेत ? ॥ ६ ॥ 1 KM विकृति श्रीराधाकृष्णप्रणीता सुधीसुधा अथ हस्तिनापट्टणगमनानन्तरं महीपतिः परीक्षित् आत्मकृतं तन्मुनिस्कन्धे सर्पकलेबर निक्षेपणरूपं गी निन्द्यं कर्म विचिन्तयन् सुदुर्मनाः अत्यन्तं दुःखितमनस्कोऽभूदिति शेषः । तच्चिन्ताप्रकारमेवाह - अहो! मयाऽनार्यवत् अज्ञवत् निरागसि निरपराधे गूढतेजसि गुप्तसामध्यें ब्रह्मणि ब्राह्मणे विषये नीचं पापं कृतम् । 542 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-6 ततस्तस्मात् कृतदेवहेलनात् कृतात् देवस्य भगवतो हेलनात् अवहेलनात्- अनेन ब्रह्मनिष्ठे शमीक महामुनौ कृतोऽपराधः भगवत्येव कृत इति परीक्षिद्भावयतीति गम्यते । मे मम नातिदीर्घात् शीघ्रमेव दुरत्ययं दुर्निवारं व्यसनं दुःखं धुवं निश्चितमेव भविष्यतीति शेषः । यथा पुनः एवं एवंविधं पापं अद्धा निश्चयेन न कुर्या तथा तद्व्यसनं तु मे अघनिष्कृताय पापपरिहाराय कामं यथेष्टमेवाऽस्तु भवतु । } प्रकोपितब्रह्मकुलानलः प्रकोपितं सर्पकलेबरप्रक्षेपेण कोपं प्रापितं यत् ब्रह्मकुलं ब्राह्मणकुलं तदेवाऽनलः कुपितब्राह्मणकर्तृकनिग्रहरूपोऽनल इत्यर्थः । अद्यैव मे राज्यं बलं सैन्यं ऋद्धकोशं समृद्धं धनागारच दहतु । अभद्रस्य दुष्टस्य मे पुनः द्विजदेवगोभ्यः पापीयसी एवंविधा अपचिकीर्षायुक्ता धीर्बुद्धिः न अभूत् मा भूदिति भावः । न मेऽस्तु इति पाठस्साधीयान् । स्वपापाचरणानुतप्तः परीक्षित् मुनिपुत्रदत्तशापमङ्गीकृत्य तच्छापफललमनुभवितुं संसिद्धोऽभवत्। यद्यपि राजर्षिरसः प्रतिशापप्रदानाय प्रभुस्तथापि स्वजीवनस्य सप्तदिनमात्र परिमितत्वात् अपकारिष्वपि सहिष्णुतायाः परमभागवत- शीलत्वात् भागवतोत्तमस्स राजा तथा न कृतवान् । अपि च परीक्षिताऽनुभूयमानायाः मनोव्यथायाः शृङ्गिशापो न कारणम् । किन्तु स्वपापाचरणनिदानभूतः दुष्टसङ्कल्प एव । तस्मादयं राजा भविष्यत्यपि तादृशः पापसङ्कल्पः आत्मनो माभूदिति प्रार्थयते । एवं भागवतोत्तमाः विपत्परम्पराभ्यः अविचलिताः परमप्रयोजनप्राप्तिप्रयत्नशीलाः भवन्तीत्येषा परीक्षिच्छापक- था महते प्रबोधाय कल्पते । एतदेव अग्रे विशदयति ॥ १, २, ३ ॥ इत्थं पूर्वोक्तप्रकारेण सञ्चिन्तयन् स राजा अथानन्तरमेव यथा तक्षकाख्यः निर्ऋतिः मृत्युः मुनेस्सुतोक्तः सुतेन कथितः शापरूपेण प्रचोदितः तथा शमीकप्रेषितशिष्यादशृणोत् । किञ्च सः प्रसक्तस्य विषयासक्तस्य आत्मन इति शेषः । विरक्तिकारणं तक्षकानलं तक्षकस्य विषाग्निं साधु मेने ॥ ४ ॥ अथो ब्राह्मणशापश्रवणसमनन्तरमेव पुरस्तात् शापश्रवणात् प्रागपि राज्यशासनसमयमध्य एव इत्यर्थः । हेयतया दुःखमिश्रत्वात् त्याज्यतया विमर्शितौ विचारितौ इमं लोकं भूलोकं, अमुञ्च लोकं स्वर्लोकं च विहाय कृष्णसेवां श्रीकृष्णपादसेवा अधिमन्यमानः सर्वसाधनेभ्यः अधिकां मन्यमानः अमर्त्यनद्यां गङ्गायां गङ्गातटे इति यावत् प्रायमनशनं निमित्तीकृत्येति शेषः । उपाविशत् प्रायोपवेशं कृतवानित्यर्थः । असमये बलवत् देहत्यागाभिलाष इव प्राणिनामासनेऽपि मृत्यौ वैराग्यानुदयो दोषावहः । तस्मादासन्नमृत्युः परीक्षित् विरक्तः श्रीकृष्णपादसेवासक्तः गङ्गातटे प्रायोपवेशमकरोदिति ज्ञेयम् ॥ ५ ॥ लसच्छ्रीतुलसीविमिश्रकृष्णाङ्घ्रिरेण्वभ्यधिकाम्बुनेत्री लसन्त्या श्रीतुलस्या विमिश्राः ये कृष्णाङ्घ्रिरेणवः तैरभ्यधिकं सर्वोत्कृष्टं यदम्बु तस्य नेत्री वाहिनी या वै गङ्गा सेशान् लोकपालसहितान् लोकानुभयत्राऽन्तर्बहिश्च पुनाति पवित्रीकरोति तां गङ्गां मरिष्यमाणः आसन्नमृत्युः को वा न सेवेत ? सर्वोऽपि सेवेतेति भावः ॥ ६ ॥ 543 1-19-7] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इति व्यवच्छिद्य स पाण्डवेयः प्रायोपवेशं प्रति विष्णुपद्याम् । दध्यौ मुकुन्दामिनन्यभावो मुनिव्रतो मुक्तसमस्तसङ्गः ॥ ७ ॥ तत्रोपजग्मुर्भुवनं पुनाना महानुभावा मुनयः सशिष्याः । प्रायेण तीर्थाभिगमापदेशैः स्वयं हि तीर्थानि पुनन्ति सन्तः ॥ ८ ॥ अत्रिर्वसिष्ठश्यवनश्शरद्वानरिष्टनेमिर्भृगुरङ्गिराश्च । पराशरो गाधिसुतोऽथ राम उतथ्य इन्द्रप्रमदेध्मवायै ॥ ९ ॥ मेधातिथिर्देवल आर्ष्टिषेणो भारद्वाजो गौतमः पिप्पलादः । मैत्रेय और्व: कवर्षः कुम्भयोनिर्द्वैपायनो भगवान्नारदश्च ॥ १० ॥ अन्ये च देवर्षिर्ब्रह्मर्षिवर्या राजर्षिवर्या अरुणादयश्च । नानाप्रवरान् समेतानभ्यर्च्य राजा शिरसा ववन्दे ॥ ११ ॥ सुखोपविष्टेष्वथ तेषु भूयः कृतप्रणामः स्वचिकीर्षितं यत् । विज्ञापयामास विविक्तचेता उपस्थितोऽग्रेऽभिगृहीतपाणिः ।। १२ ।। 13 V 1 K.M °स्थाय 2 1 दधौ 3 KM ‘धिं’ 4 H, V, W उचथ्य 5 AFGF ° प्रमतिः सुबाहुः; KM ‘प्रमतीध्यवाही 6 H “र्ष्णि”, °र्षि’ 7 B.H,V भ° 8 AFGF ‘य: ५ AF GF ° महर्षि’ 10 AF GF नानर्षिसङ्घान् पुरतः स° 11 H,V.W] संस्तान् स’ 12 AF OF महत् 13 KM “र्घ्य श्रीध० इति इति । इत्येवं विष्णुपद्यां गङ्गायां प्रायोपवेशं प्रति व्यवच्छिद्य निश्चित्य पाण्डवेय इति तत्कुलौचित्यं दर्शयति । नास्त्यन्यस्मिन् भावो यस्य सः । कुतः ? मुनिव्रतः उपशान्तः । तत्कुतः ? मुक्तस्समस्तरसङ्गो येन सः ॥ ७ ॥ तत्र इति । तत्र तदा तद्दर्शनार्थं, मुनयः उपागताः न तु तीर्थस्नानार्थं कृतार्थत्वात् । ननु तादृशानामपि तीर्थयात्रा दृश्यन्ते तत्राह प्रायेणेति । तीर्थयात्राव्याजैः ॥ ८, ९, १० ॥ अन्य इति । अरुणादयः काण्डर्षित्वविशेषेण पृथङ्गिर्दिष्टाः । नोना यान्यार्षेयाणि ऋषीणां गोत्राणि तेषु प्रवरान् श्रेष्ठान् शिरसा भुवं स्पृष्टा ववन्दे ॥ ११ ॥ सुखोपविष्टेषु इति । विज्ञापनार्थ पुनः कृतप्रणामः । विविक्तं शुद्धं चेतो यस्य । अभिगृहीतौ संयोजितौ पाणी येन सः स्वचिकीर्षितं प्रायोपवेशनादि युक्तमयुक्तं वेति विज्ञापयामास ॥ १२ ॥ 1 HV नानाविधान्यार्षे 544व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-12 वीर० स पाण्डवेयः परीक्षित् इत्थं विष्णुपद्यां गङ्गायां प्रायोपवेशं प्रति व्यवच्छिद्य विनिश्चित्य सङ्कल्प्य मुक्तः समस्तेषु देहतदनुबन्ध्यादिषु सङ्गो येन, मुनीनां व्रतं यस्य, न विद्यतेऽन्यो भावः ‘चिन्ता यस्य सः मुकुन्दाि दध्यौ ध्यातवान् ॥ ७ ॥ तदा तत्र राज्ञस्सन्निधौ महानुभावास्सशिष्या मुनयः लोकं पुनानाः पवित्रीकुर्वन्तः आजग्मुः । भुवनं पुनाना इत्येतदेवोपपादयति प्रायेण सन्तः साधवः तीर्थयात्राव्याजैः स्वयमेव तीर्थानि पुनन्ति । हि यथा च पुनन्ति 2 तथोपपादितं पुरस्तात् “तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि” ( भाग. 1-13-10 ) इत्यत्र ॥ ८ ॥ केचैते मुनय इत्यत्र ं दर्शयति - अत्रिरिति सार्थद्वयेन । गाधिसुतो विश्वामित्रः रामो भार्गवः, कुम्भयोनिरगस्त्यः || ९, १० ॥ अन्ये च देवर्षिश्रेष्ठा, ब्रह्मर्षिश्रेष्ठा, राजर्षिवर्या अरुणादयश्च ऋषयः । तानागतान्नानाविधार्षेयप्रवरान् समेतान् सङ्घीभूतानभ्यर्च्य राजा परीक्षित् शिरसा ववन्दे ॥ ११ ॥ अथ तेषु सुखं यथा तथा उपविष्टेषु सत्सु पुनरपि कृतः प्रणामी येन स राजा उपस्थितस्तेषां समीपे तिष्ठन्नभिगृहीतपाणिः बद्धाञ्जलिः विवेकयुक्तं चेतो यस्य तथाभूतः स्वचिकीर्षितं कर्तुमिष्टं यत्तद्विज्ञापयामास ।। १२ ।। I W adds भावना 2. W adds इत्यर्थः 3 w व ते 4 w adds तान् । विज अतो मरिष्यमाणोऽहं तीर्थोत्तमत्वाद्विष्णुपद्यां गङ्गायामनशनव्रतं करिष्य इति प्रायोपवेशं प्रति व्यवस्थाय निश्चित्यानन्यभावोऽनन्यचेता राज्यभारादिचिन्तारहितान्तःकरणो विवेकचेता वा मुनीनां निवृत्तानां ज्ञानिनां व्रतमिव व्रतं यस्य स मुनिवतो, वाचालत्वरहितो वा । अत एव मुक्ताः समस्तास्सङ्गाः पुत्रादिविषयस्नेहा यस्य स मुक्तसमस्तसङ्गः । श्रोत्रादीन्द्रियैरन्यप्रसङ्गमन्तरेण तत्कथाश्रवणादिप्रसङ्गो यस्य स तथेति वा । स पाण्डवेयः परीक्षित् विष्णुपद्यां प्रायोपवेशं प्रति स्थितो मुकुन्दं तदङ्घ्रिश्च एवं दध्यावित्येकान्वयः । चः समुच्चये अवधारणे वा ॥ ७ ॥ यत्र परीक्षित्तिष्ठति तत्रोपजग्मुः ॥ ८ ॥ मुनीनां नामानि निर्दिशतीत्याह इध्मवाहश्च इन्द्रप्रमतीध्मवाहौ ॥ ९ ॥ कुम्भयोनिरगस्त्यः ॥ १० ॥ अनिरिति । गाधिसुतो विश्वामित्रो रामः परशुरामः, इन्द्रप्रमतिश्च अन्ये च प्रसिद्धाः प्रसिद्धनामानो नारदादयो देवर्षयो, रामादयो ब्रह्मर्षयो, विश्वामित्रादयो राजर्षयः जातिभेदकथनार्थ पुनर्वचनम्। अरुण आदिर्येषां तथोक्ताः ऋषीणां समूहः आर्षेयं तस्मिन् प्रवराः नानार्षेयप्रवराः, तानभ्यर्च्य अर्घ्यपाद्यादिभिरिति शेषः । शिरसा वन्दनं नाम नमस्कार एवात्राऽभिप्रेतः, कृतप्रणाम इत्युत्तरवच- नात् ॥ ११ ॥ 39 545 1-19-13] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ऋषीणाम उपस्थितोऽर्घ्यं गृहीतं पाणी येन स तथा यत् खेन कर्तुमिष्टं तदेभ्यो विज्ञापयामासेत्यन्वयः ॥ १२ ॥

1. B, K.M " 2. KM add मुक्ते हरौ समस्तसङ्गः रा० कृ० इति हेतोरस पाण्डवेयः पाण्डुवंशजः परीक्षित् विष्णुपद्यां गङ्गायां प्रायोपवेशं प्रति व्यवच्छिद्य अनन्यभावः न विद्यतेऽन्यस्मिन् भावो भावना यस्य निश्चित्य मुक्तसमस्तसङ्गः त्यक्तदेहतदनुबन्धिसङ्गः मुनिव्रतः तथाभूतस्सन् मुकुन्दा श्रीहरिपदं दध्यौ ध्यातवान् । अत्र ‘मुकुन्दाद्धि’ पदेन विष्णुपदमभिधीयते । सर्वव्यापकस्य विष्णोः पदेन विभ्वाकाशमभिव्यज्यते । विष्णुपदस्य आकाशार्थकत्वे “वियद्विष्णुपदम्” (अम. को 1-73) इत्यादिकोशोऽपि प्रमाणीभवति । आकाशेन च शब्दगुणकेन सर्वशब्दादिभूतः प्रणवो गम्यते । ‘ओम्’ इत्याकारकः प्रणवः प्राण्युच्छासनिश्वासात्मक सोऽहपरिणामेन हंसमन्त्रेण सिध्यति । तथा च तन्मन्तनिरन्तरस्मरणेन श्वासे मनोलयं गमिते सति तच्छ्रासान्तलन प्रणवत्वेनावतिष्ठते साधकः । तन्मन्त्रनिरन्तरस्परणच अनन्यभावपदेन गम्यते । सैषा स्थितिः विष्णुपदप्राप्तिरित्युच्यते ॥ ७ ॥ तदा महानुभावाः मुनयस्सशिष्याः भुवनं पुनानाः तत्र परीक्षित्समीपे आजग्मुरागताः । प्रायेण सन्तस्साधवः तीर्थाभिगमापदेशः तीर्थयात्राव्याजैः स्वयं हि स्वयमेव तीर्थानि पुनन्ति पवित्रीकुर्वन्ति ॥ ८ ॥ अत्रिर्वसिष्ठश्चयवनः शरद्वानरिष्टनेमिः भृगुरङ्गिराः पराशरो विश्वामित्रः परशुरामः उतथ्यः इन्द्रप्रभदः इष्पवाहः, मेधातिथिः, देवल:, आर्षिषेणः, भारद्वाजः, गौतमः, पिप्पलादः, मैत्रेयः, और्वः, कवषः, अगस्त्यः व्यासः, भगवान् नारदः किञ्चान्ये देवर्षिवर्याः ब्रह्मर्षिवर्याः राजर्षिवर्याः अरुणादयश्च काण्डर्षयः इति शेषः । तत्रोपजग्मुरिति पूर्वेणान्वयः । नानार्षेयप्रवरान् नानाऋविगोत्रेषु श्रेष्ठान् समेतान् स्वसन्निधिमागतान् तान् मुनीन् राजा अभ्यर्च्य शिरसा ववन्दे, वन्दनं कृतवान् ॥ ९, १०, ११ ॥ अथ तेषु मुनिषु सुखोपविष्टेषु भूयः पुनरपि कृतप्रणामः उपस्थितस्तेषां समीपे स्थितः अग्रे पुरतः अभिगृहीतपाणिः संयोजिताञ्जलिः परीक्षिदिति शेषः । विविक्तचेताः विशुद्धमनस्कस्सन् चिकीर्षितं स्वेन आत्मना कर्तुमिष्टं यद्वर्तते तद्विज्ञापयामास निवेदितवान् ॥ १२ ॥ राजोवाच अहो! वयं धन्यतमा नृपाणां महत्तमानुग्रहणीयशीलाः । राज्ञां कुलं ब्राह्मणपादशौचात् दूराद्विसृष्टं वत गर्ह्यकर्म ॥ १३ ॥ atta aseer परावरेशो व्यासक्तचित्तस्य गृहेष्वभीक्ष्णम् । निर्वेदमूलो द्विजशापरूयो यत्र प्रसक्तो भयमाशु बसे ।। १४ ।। 546 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् तं मोपयातं प्रतियंन्तु विप्रा गङ्गा च देवी धृतचित्तमीशे । द्विजोपसृष्टः कुहकस्तक्षको वा दशत्वंलं गायत विष्णुगाथाः ।। १५ ।। पुनश्च भूयाद्भगवत्यनन्ते रतिः प्रसङ्गश्च तदाश्रयेषु । महत्सु यां यामुपयामि सृष्टिं मैत्र्यस्तु सर्वत्र नमो विजेभ्यः ।। १६ ।। इति स्म राजाऽध्यवसाययुक्तः प्राचीनमूलेषु कुशेषु धीरः । उदङ्खो दक्षिणकूल आस्ते समुद्रपत्न्याः स्वसुंतन्यस्त भारः ।। १७ ।। विहाय सर्व नरदेवचिह्नं केयूरहाराङ्ग दमौलिरत्नान् । रत्नाङ्गुलीयान् विमलान्निरस्य पवित्रपाणिर्मुनिवेष आस्ते || एवं में तस्मिन्नरदेवदेवे प्रायोपविष्टे दिवि देवसङ्गतः । प्रशस्य भूमौ व्यकिरन् प्रसूनैर्मुदा मुहुर्दुन्दुभयश्च नेदुः ॥ १८ ॥ [1-19-18 1 KM ° शौचमाराद्; B,W ‘शौचादारात् 2. KM मेऽस्त्वद्य परावरेशे 3 KM *विष्टं 4 KM " यान्तु 5 HV " काख्य 6 v ’’ 7 HV रतिप्रस 8 H. K. MV राजा व्यवसाय’ 9 BK.M, W ‘सुते न्यस्त’ • This additional verse is found in K & M. between vv 17 and 18. It was commented upon by Vijayadhvaja Theertha and the commentary is to be found in its proper place 10. H,V तु तस्मिन्न; w बतास्मिन्न’ 11 W “र्मुहुर्मुहु । श्रीध० अनुमोदनेनाऽनुग्रहमालक्ष्याऽऽत्मानं श्लाघते – अहो इति । नृपाणां मध्ये महत्तमैरनुग्रहणीयं शीलं वृत्तं येषां ते। एतच्च राज्ञामतिदुर्लभमित्याह । ब्राह्मणानां पादशौचात्पादक्षालनोदकात् “दूरादुच्छिष्टविण्मूत्रपादाम्भांसि समुत्सृजेत्” इति स्मृतेः दूरे हि तैस्तद्विसृज्यते । ततोऽपि दूरादेव विसृष्टं क्षिप्तम् । तत्राऽपि स्थातुमयोग्यमित्यर्थः । गह्रीं कर्म यस्येत्यात्मानमुद्दिश्योक्तम् ॥ १३ ॥ आस्तां तावदनुग्रहो ब्रह्मशापोऽपि भगवत्प्रसादादेव जात इत्याह- तस्येति । तस्य गर्ह्यकर्मण एव । अतोऽघस्य ‘पापात्मनो गृहेष्वसक्तचित्तस्य मे स्वप्राप्तये परावराणामीश एव द्विजशापरूपो बभूव । यत्र यस्मिन् शापे सतिगृहेषु प्रसक्तो भयं धत्ते निर्विण्णो भवति । यतो निर्वेदमूलो निर्वेदो वैराग्यमूलम् प्राप्तिकारणं यस्मिन् । स्वस्य वैराग्यप्राप्यत्वात्तस्य च भयमूलत्वात्तदर्थं द्विजशापं कारितवानित्यर्थः ॥ १४ ॥ तान् प्रार्थयते - तम् इति द्वाभ्याम् । तं मामुपयातं शरणागतं प्रतियन्तु जानन्तु देवी देवतारूपा गङ्गा च प्रत्येतु । वाशब्दः प्रतिक्रियानादरे । गाथाः कथाः गायत ॥ १५ ॥ पुनरिति । स आश्रयो येषां तेषु प्रकृष्टः सङ्गो भूयात् । अहं यां यां सृष्टिं जन्म उपयामि तस्यां तस्यां सृष्टौ जन्मनि ॥ १६ ॥ 547 1-19-18] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् इति इति । अध्यवसायो निश्चयः । प्राचीनानि प्रागग्राणि मूलानि येषां तेषु प्रागग्रेषु कुशेषु आस्ते स्म । स्वसुतन्यस्तभारः स्वसुते जनमेजये न्यस्तो भारो राज्यं येन सः ॥ १७ ॥ एवमिति । मुदा व्यकिरन् देवसङ्घैः वादिता दुन्दुभयो नेदुः ॥ १८ ॥ 1 BH,V ‘दप्रक्षा 2. H, Vadd पापस्य 3. A, B तया 4. B, H, Vadd स्वयम् 5 HV प्रत्येतु वा । चशब्दः

वीर तदेवाह अहो इति चतुर्भिः । नृणां मध्ये वयमहो धन्यतमाः उत्तमाः खलु । धन्यतमत्वे हेतुं वदन्नात्मनो विशिनष्ट। महत्तमैर्भवद्भिरनुग्रहणीयमनुग्रहीतुं योग्यं शीलं येषाम् । यद्वा, महत्तमानुग्रहणीयं महत्तमानुग्रहलभ्यं शीलं येषां तथाभूताः । अनेवम्भूतं राजकुलं निन्दति राज्ञामिति । ब्राह्मणानां भवतां पादशौचात्पादसेवामूलकविशुद्धेर्दू- राद्विसृष्टं दूरात् त्यक्तं यद्राज्ञां कुलं तत् गह्यं निन्धं कर्म यस्य तथाभूतं भवति । बत इति खेदे ॥ १३ ॥ ननु महत्तमानुग्रहणीयशीलस्य तव कथमधुना तन्निग्रहप्रवृत्तिरित्यत्र तन्निग्रहो ऽप्यनुग्रहरूप एवेत्याह- तस्य इति । तस्यैव महत्तमानुग्रहणीयशीलस्यैव अभीक्ष्णं पुनः पुनः गृहेषु व्यासक्तं चित्तं यस्य तस्य ममाऽघस्य प्रकृतब्रह्मविदपचाररूपस्य परिहारक इति शेषः । निर्वेदमूलः देहतदनुबन्ध्यादिषु वैराग्ये च मूलो हेतुः द्विजशापरूपः परावरेशो भगवानेव प्रसक्तः प्रवृत्तः मामनुग्रहीतुं भगवत्सङ्कल्प एवं द्विजशापव्याजेन प्रवृत्त इत्यर्थः । कथं तस्यानुग्रहरूपतेत्यत आह—- यत्र यस्मिन्मयि प्रसक्तो द्विजशापरूपः परावरेशः आशु अभयं धत्ते आदधाति । ब्रह्मविदपचारपरिहारहेतुत्वात्रिर्वेदमूलत्वात् सत्सङ्गद्वारा मुक्त्याधायकत्वाच्चानुग्रहरूप एवेत्यर्थः ॥ १४ ॥ अस्त्वेवं प्रकृतं किं इत्याह तम् इति । हे विप्राः ! भवन्तः इयं देवी गङ्गा च ईशे भगवति धृतं चित्तं येन तथाभूतं तमुक्तविधं मां उपयान्तमनुवर्तिनं प्रतियन्तु हेयोपादेयशुश्रूषं जानन्त्वित्यर्थः । द्विजेनोपसृष्टः प्रचोदितः तक्षकः कुहकः विस्मापकः मा वञ्चयन्त्रलं नितरां दशतु नाऽहं बिभेमीति भावः । किन्तु यूयं विष्णोर्गाथाः कथाः गायत कथयत अलं गायतेति वाऽन्वयः ॥ १५ ॥ पुनश्च किञ्च । मम भगवत्यनन्ते अतिभक्तिस्तदाश्रयेषु भगवद्भक्तेषु सङ्गश्च स्यात् । एवमनुगृहीतेति भावः । किश्च यां यां सृष्टिं यद्यज्जन्म प्राप्नोमि तत्र सर्वत्र जन्मनि महत्सु भवादृशेषु मैत्री आनुकूल्यमस्तु । द्विजेभ्यो वो नमः ॥ १६ ॥ इतीत्थं निश्चययुक्तो राजा धीरः स्वसुते जनमेजये न्यस्तो निहितो राज्यभारो येन तथाभूतः समुद्रपल्या गङ्गायाः दक्षिणकूले दक्षिणतीरे प्राचीनमूलेषु प्राचीनामेषु कुशेष्वास्ते स्म उपविष्टवान् ॥ १७ ॥ इत्थं तस्मिन्नरदेवानां देवे ‘परीक्षिति प्रायोपविष्टे सति दिवि सर्वदेवसतः तं प्रशस्य प्रस्तूय मुदा प्रसूनैः कुसुमैः मुहुर्मुहः पुनःपुनः भूमौ व्यकिरन् दुन्दुभयच नेदुः दध्वनुः ॥ १८ ॥ 3. W प्रकृते 2 w °त्यत्राऽऽह 3. A, B त्व’ 4. w adds तस्मिन् 548 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-18 विज० महत्तमैः महापुरुषैरनुग्रहणीयं शीलं येषान्ते तथोक्ताः वयं नृपाणां मध्ये धन्यतमाः । अहो अस्मद्भागधेयम्! कुतः ? राज्ञां कुलं गर्ह्यकर्म निन्धकर्मवत् तत्कष्टं येन राजकुलेन ब्राह्मणपादशौचमारात् दूराद्विसृष्टं विरहितं तदिति शेषः ॥ १३ ॥ स्वचिकीर्षितमाह - तस्य इति । परावरेशे मुक्तामुक्तप्रपञ्चनाथे हरौ व्यासक्तचित्तस्य अनुरक्तबुद्धेः मे तेषु गृहेषु अयं द्विजशापरूपो दण्डोऽभीक्ष्णं अलं निर्वेदमूलो वैराग्यहेतुरस्तु । यत्र येषु गृहेषु प्रसक्तः संसारभयमेव धसे, यत्र यस्मिन् भगवति प्रसक्तोऽभयं मोक्षमेव धत्ते प्राप्रोति तस्मिन् हराविति वा ॥ १४ ॥ योऽहमेवं महत्तमानुग्रहणीयशीलः तं मा मां द्विजोपसृष्टः द्विनकुमारेण प्रेरितः वेषान्तरधारी यथा तथा कुहकः कपटी सर्पजातिविशिष्टो वा तक्षकः दशतु भक्षयतु युष्माभिरेतत्कर्तव्यमित्याह अलम् इति । यूयं देवकीनन्दनमित्यादिका विष्णुविषया गाथाश्चरणत्रयाद्युपलक्षितान् श्लोकान् अलं देहवियोगपर्यन्तं गायत, षड्डादिस्वरैरिति शेष इत्यन्वयः ॥ १५ ॥ न केवलमस्मिन् जन्मन्येव हर्यादौ मनो रतिप्रसङ्गोऽपितु जन्मान्तरेऽपीति प्रार्थय इत्याह पुनश्च इति । तदाश्रयेषु भगवद्भक्तेषु युष्मद्विधेषु मैत्री अस्तु मदीयोऽयमिति चित्तवृत्तिलक्षणा । सृष्टिं जन्म ॥ १६ ॥ wdk कुत्र गङ्गायां स्थित इति तत्राऽऽह इति स्म इति । स्वसुते जनमेजये न्यस्तो निहितो राज्यभारो येन स तथोक्तः । इत्युक्तप्रकारेण व्यवस्य निश्चित्य मनोयोगयुक्तो निश्चययुक्तो वा राजा परीक्षित् समुद्रपल्या गङ्गाख्यायाः नद्याः उदक एव किञ्चिदक्षिणकूले दक्षिणतीरभागे प्रासादे प्राचीनाग्रेषु कुशेषु उदङ्गख आस्त इत्यन्वयः । मृत्युचिन्तारहितत्वात् धीर इत्युक्तम् । कूलशब्दस्य लक्षणार्थमनाश्रित्य मुख्यार्थाङ्गीकारे भारतविरोधः स्यात् । यथा ‘गङ्गापदेन तीरं लक्ष्यते कूलपदेनाऽपि जले लक्षणोपपतेः । आस्त इति लडप्येवं विधिविशेषद्योतनार्थः ॥ १७ ॥ मुनिवेषः ।

• श्वेतच्छत्रचामारादिनरदेवचिह्न न केवलं तावदेव । किन्तु केयूरादी निरस्य त्यक्त्वा चर्म कृष्णाजिनादि व्यकिरन् वर्षितवन्तः ॥ १८ ॥ 1 KM add मम 2K,M अस्मदीयोऽयमिति चि’ 3 KM व्यवसायं 4 K पृष्ठ 5. KM add गड़यां कटकमास्त इति रा० कृ० महत्तमानुग्रहणीयशीलाः, अतिशयेन महद्भिः भवादृशैरनुग्रहणीयं शीलं चारित्रं येषाम् ते तथाभूता वयं नृपाणां मध्ये इति शेषः । धन्यतमाः अत्यन्तं कृतार्थाः । अहो! आश्चर्यम् ! ब्राह्मणपादशौचात् ब्राह्मणानां पादशौचात् पादसेवानिमित्तकविशुद्धेः दूराद्विसृष्टं विक्षिप्तं राज्ञां कुलं गर्ह्यकर्म निन्द्यकर्मसहितं भवतीति शेषः । बतेति खेदे ॥ १३ ॥ तस्यैव निन्ाकर्मण एवाघस्य पापस्वरूपस्य गृहेषु इदमुपलक्षणं दारादेरपि । तथा च गृहदारधनादिषु अभीक्ष्णमत्यन्तं व्यासक्तचित्तस्य संलग्नमनस्कस्य मे, ममानुग्रहार्थमिति शेषः । परावरेशः सर्वेश्वरः एव निर्वेदमूलः 5491-19-19] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् निर्वेदकारणभूतः द्विजशापरूपोऽभवदिति शेषः । यत्र यस्मिन् शापे सति प्रसक्तः गृहादिष्वासक्तः जनः भयं वैराग्यकारणं भयं आशु शीघ्रमेव धत्ते प्राप्नोति निर्विण्णो भवतीत्यर्थः ॥ १४ ॥ हे विप्राः ! तमुक्तविधं ईशे भगवति धृतचित्तं च मा मां उपयातं शरणागतं प्रतियन्तुं भवन्तोऽवगच्छन्तु । देवी गङ्ग च तथा मां प्रत्येतु । द्विजोपसृष्टः, द्विजेन ब्राह्मणबालकेन उपसृष्टः प्रेरितः कुहक: वेषान्तरधारी तक्षको वा मां दशतु । यूयन्तु विष्णुगाथाः अलं पर्याप्तं देहवियोगपर्यन्तमिति यावत् गायत कथयत ॥ १५ ॥ पुनश्च अपि च अनन्ते भगवति रतिर्भक्तिः तदाश्रयेषु महत्सु च प्रसङ्गः प्रकृष्टस्सङ्गश्च भूयात् । किञ्च यां यां सृष्टिं यद्यज्जन्मोपयामि प्राप्नोमि तत्तज्जन्मनि सर्वत्र सर्वभूतेषु मम मैत्री अस्तु भवतु । द्विजेभ्यः ब्राह्मणेभ्यः वः नमः । महत्तमानुग्रहणीयशीलमात्मानं धन्यं मन्यमानेन भगवत्प्राप्त्युपायवैराग्यापादकं विप्रशापमपि भगवत्स्वरूपमेव भावयता परीक्षिता सर्वात्मनाऽहङ्कारः परित्यक्तः तस्मादयमीशे धृतचित्तोऽभवत् भगवद्भक्ति भागवतप्रसङ्गभाग्यबन्धुरां जननपरम्परां च स्वीकर्तुमायत्तोऽभवत् । तथा च मोक्षपदस्य अर्थः न जन्माभावः किन्तु जननमरणशी- लदेहबद्धभावनाविमुक्तिरेवेति, तस्यास्साधनत्वेन च देहोपयोग इति जन्मस्वीकरणनिराकरणयोर्जीवोऽस्वतन्त्र इति च ज्ञायते । अपि चानेन सन्दर्भेण विष्णुभक्तयाऽनन्यया मानवजन्म अन्वर्थं भवतीति पर्यवस्यति ॥ १६ ॥ इति एवं अध्यवसाययुक्तः निश्चयोपेतः धीरो राजा स्वसुतन्यस्तभारः स्वसुते जनमेजये निहितराज्यभारः समुद्रपत्न्याः गङ्गायाः दक्षिणकूले प्राचीनमूलेषु प्रागग्रेषु कुशेषु दर्भेषु उदड्रखः आस्ते स्म उपविष्टोऽभूत् ॥ १७ ॥ एव तस्मिन्नरदेवदेवे राजश्रेष्ठे परीक्षिति प्रायोपविष्टे सति दिवि वर्तमानाः देवसङ्घाः भूमौ स्थितं तं राजानं प्रशस्य संस्तुत्य मुदा हर्षेण प्रसूनैर्व्यकिरन् पुष्पवृष्टिं व्यतन्वन् । दुन्दुभयश्च देवैर्वादिताः दुन्दुभयश्च नेदुः || १८ || महर्षयो वै समुपागता ये प्रशस्य साध्वित्यनुमोदमानाः । ऊचुः प्रजानुग्रहशीलसारा यदुत्तमश्लोकगुणाभिरूपम् ॥ १९ ॥ न वा इदं राजर्षिवर्य ! चित्रं भवत्सु कृष्णं समनुव्रतेषु । येऽध्यासनं राजकिरीटजुष्टं सद्यो जहुर्भगवत्पार्श्वकामाः ॥ २० ॥ सर्वे वयं तावदिहास्महेऽद्यं कलेवरं यावदसौ विहाय । लोकं परं विरजस्कं विशोकं यास्यत्ययं भागवतप्रधानः ॥ २१ ॥ आश्रुत्यं तदृषिगणवचः परीक्षित् समं मधुद्रुवांव्यलीकम् । आभाषतैनानभिनन्द्य युक्तान् शुश्रूषमाणश्चरितानि विष्णोः ।। २२ ।। 550 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् राजोवाच समागतास्सर्वत एव सर्वे वेदा यथा मूर्तिधरास्त्रिपृष्ठे । नेहाraisya च कचनार्थ ऋते परानुग्रहमात्मशीलम् ॥ २३ ॥ ततश्च वः ख्यमिमं विपृच्छे विस्त्रभ्य विप्रा ! इतिकृत्यतायाम् । सर्वात्मना प्रियमाणैर्श्व कृत्यं शुद्धञ्च तत्रामृशताभियुक्ता ॥ २४ ॥ * 1 2 3 4 5 6. 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16. 17 18 19 20 21 • [1-19-24 धुवं कृष्णमनु° श्रीष० महर्षय इति । प्रजानुग्रहे शीलं स्वभावः सारो बलञ्च येषाम् । उत्तमश्लोकगुणैरभिरूपम् सुन्दरम् ॥ १९ ॥ नेति । भवत्सु पाण्डोर्वश्येषु । ये जहुरिति युधिष्ठिराद्यभिप्रयेण ॥ २० ॥ परस्परं सम्मन्त्रयन्ते

सर्व इति । परं श्रेष्ठ लोकम् । तत्र हेतुः । विरजस्कं निर्मायं विशोकच यास्यतीति कुतस्तत्राऽऽह - अयम् इति ॥ २१ ॥ आश्रुत्य इति । आश्रुत्य आकर्ण्य । समं पक्षपातशून्यम् । मधुच्युत् अमृतस्त्रावि । गुरु गम्भीरार्थम् । अव्यलीकम् सत्यम् ॥ २२ ॥ समागता इति । त्रयाणां लोकानां पृष्ठे उपरि सत्यलोके वेदा यदा मूर्तिधरा भवन्ति तत्तुल्याः | ज्ञानातिशयमुक्त्वा कृपालुतामाह नेहेति । भवतां प्रयोजनं परानुग्रहं विना नास्ति । तर्हि स एवाऽर्थः स्यात् । आत्मशीलं स्वस्वभावम् ॥ २३ ॥ ने तत इति । पृच्छ्यम् प्रष्टव्यम् । विस्रभ्य विश्वासं कृत्वा । एवंकर्तव्यमित्यस्य भावः इतिकृत्यता, तस्मिन् विषये । सर्वात्मना सर्वावस्थासु यत्कृत्यं विशेषतश्च प्रियमाणैस्तच्च शुद्धं पापसंम्पर्करहितमामृशत विचारयत ।। २४ ।।

1. H,V omit ने 2.HV ¹² वीर- ये समागता महर्षयस्ते सर्वे । उत्तमैः श्लोक्याः प्रशंसनीया गुणास्तैरभिरूपं राजानं प्रशस्य साधु साध्वित्यनुमोदमानाः ऊचुः । कुतो, यद्यतस्ते प्रजास्वनुग्रह एव शीलं स्वभावः स एव सारो येषान्ते तथाभूतत्वात्प्रश्स्यानुमोदमाना ऊचुरित्यर्थः ॥ १९ ॥

उक्तिमेवाह - न वा इति । हे राजर्षिवर्य! नित्यं श्रीकृष्णमनुव्रतेषु अनुव¹³र्तिषु भवत्स्विदं विचित्रं न वै न भवति ¹⁴किं तत्, ये भवन्तो भगवतः पार्श्वं सामीप्यं कामयमानाः सन्तो राज्ञां किरीटैर्जुष्टं सेवितमध्यासनं सार्वभौमसिंहासनं सद्यो जह्रुस्तत्यजुरित्येतत् ॥ २० ॥

एवं राजानमुक्त्वाऽथ मि¹⁵थ आहुः - सर्व इति । यावत् भागवता एव प्रधाना नितरां सेव्या यस्य सोऽसौ राजा कलेबरं विहाय विरजस्कं शुद्धसत्त्वमयं; विशोकम्, इदमुपलक्षणम् । अपहतपाप्मत्वादिगुणाष्टकप्रादुर्भावदेशं परं लोकं नित्यविभूत्याख्यं यास्यति; तावत्सर्वे वयमिहैव राज्ञः सन्निधावेव आस्महे आसीमहि ॥ २१ ॥

तत्समं वैषम्यरहितममृतस्राविगुर्वाशयगम्भीरमव्यलीकं निष्कपटञ्च मुनीनां वचनमाकर्ण्य एतान् युक्तान् हितानात्महिताचरणोद्युक्तानृषीनभिन¹⁶न्द्य विष्णोश्चरितानि श्रोतुकामः परीक्षिदभाषत ॥ २२ ॥

तदेवाऽऽह - समागता इति । त्रिपृष्ठे सत्यलोके यथा मूर्तिधरा वेदाः तद्वदवभासमानाः सर्वे यूयं सर्वतः सर्वाभ्यो दिग्भ्यः इह समागताः । मदनुग्रहार्थं समागता इति भावः । तदेव व्यनक्ति । समागतानां वः परानुग्रहमात्मशीलं विना इहाऽमुत्र च लोकेऽर्थः प्रयोजनं कश्चिदपि नाऽस्ति हि । परेषु मादृशेषु अनुग्रहरूपमात्मशीलं स्वस्वभावं, स्ववृत्तं वा विनाऽन्यदा¹⁷गमनकारणं ¹⁸नास्ति होत्यर्थः ॥ २३ ॥

यतो भवदागमनमस्मदनुग्रहैकप्रयोजनम् । ततो हे विप्राः! वो युष्मान् विस्र¹⁹भ्य विश्वस्य इतिकृत्यतायां इतिकर्तव्यतायां प्रष्टव्यमिमं वक्ष्यमाणं पृच्छामि । कर्तव्यव्यापारप्रकारः इतिकृत्यता तस्यां निमित्तभूतायामितिकर्तव्यताज्ञानार्थं प्रष्टव्यं पृच्छामीत्यर्थः । पृ²⁰च्छां दर्शयंस्तत्सम्यक् निर्णीय कथयतेत्याह । म्रियमाणैर्मुमूर्षुभिर्जनैः सर्वात्मना सर्वप्रकारेण करणत्रयेण कर्तव्यं शुद्धं संसृत्यनिमित्तं च यत्तत्कर्म तत्राऽभियुक्ताः तद्विमर्शनाभिमुख्ययुक्तास्सन्तो यूयमामृशत विमृश्य ²¹उपदिशत हेऽभियुक्ता! इति सम्बोधनं वा ॥ २४ ॥

1. 2 3 4 5 6 7 8 9 विज• यदुत्तमश्लोकस्य हरेर्गुणानुरूपं गुणप्रकटतानुकूलं तत् ऋषय ऊचुरित्यन्वयः । प्रजानुग्रहमन्तरेण अन्यस्वभावो नाऽस्ति येषां ते तथोक्ताः ॥ १९ ॥ अध्यासनं सिंहासनम्, राज्ञां मण्डलपतीनां किरीटैर्जुष्टं सेवितम् । कालक्षेपराहित्यद्योतनार्थः सद्यश्शब्दः || २० || असावयं विशोकं नित्यनिर्दुःखं कुतः ? विरजस्कम् अशोभने शोभनाध्यासबुद्धिरहितम् । कुतः परं त्रिगुणातीतं पूर्ण वा कुतोऽजं जन्मजरामरणरहितं हरिं यास्यतीत्यन्वयः ॥ २१ ॥ मधु अमृतं च्यु॑त् श्रवणसुखमत एव गुरोर्ब्राह्मणकुमारस्य शापं व्यलीकयति अनृतं करोति फलत इति गुरुशापव्यलीकम् । अनेन दुर्मरणदोषपरिहारो लक्ष्यते, न तु तक्षकदेशनाभावः, तत्कृतदशनदर्शनात्। ऋषिगणवच आश्रुत्य एतान् ऋषीनाभाषतेत्यन्वयः ॥ २२ ॥ 552 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-24 त्रिपृष्ठे सत्यलोके शील समाधाविति धातोः परमात्मसमाधिमन्तो वा । युष्माकमिह लोके अथवा अमुत्र च परलोके कश्चनाऽर्थः साध्यं प्रयोजनं नाऽस्तीति यतस्ततः परानुग्रहकरणस्वभावात् वो युष्पानिमं प्रश्नं विपृच्छे पृच्छामीत्यन्वयः । किं कृत्वा ? इतिकृत्यतायामित्यंकर्तव्यतायां विप्राः विशिष्टज्ञानिनः अकुटिलबद्धयः सात्त्विकप्रकृतय इति विस्त्रभ्य विश्वस्य । कोऽसाविति तत्राऽऽह सर्वात्मना इति । तत्र कृत्यशतेषु प्रियमाणैः पुरुषैः सर्वप्रकारेण शुद्ध निर्दोषं पुरुषार्थपर्यवसायि कृत्यं कर्तव्यञ्चाभियुक्ता आग्रहयुक्ताः तात्पर्योपेता आमृशत आलोचयत । अलोच्य वाऽस्माकं ब्रूतेति तुशब्दः ॥ २३, २४ ॥ 1 x नित्यशोभनं 2. KM घोततीति मधुश्युत् 3 * " दंशनात्। ऋषि’ रा० कृ० ये वै महर्षयस्तत्र समुपागताः यत् यस्मात् प्रजानुग्रहशीलसाराः प्रजासु राजादिसर्वजनेषु अनुग्रहस्वभावसाराः अभवन् तस्मात्ते उत्तमश्लोकगुणाभिरूपं उत्तमश्लोकैः उत्तमकीर्तिभिः गुणैरभिरूपं सुन्दरं राजानं परीक्षितं प्रशस्य प्रस्तुत्य साधु! इति अनुमोदमानाः ऊचुः वक्ष्यमाणप्रकारेणोक्तवन्तः ॥ १९ ॥ हे राजर्षिवर्य ! ये भवन्तः भगवत्पार्श्वकामाः भगवतस्सान्निध्यं कामयमानास्सन्तः राजकिरीटजुष्टं राजकिरीटैर्जुष्टं सेवितमध्यासनं सार्वभौमसिंहासनं सद्यो जहुः त्यक्तवन्तः तेषु कृष्णं समनुव्रतेषु अनुवर्तमानेषु भवत्सु इदं भगवत्कथाप्रार्थनं न वा चित्रं नैवाश्चर्यकरं भवति । प्रतिज्ञाबद्धाः पाण्डवाः विष्णोरवतारस्य श्रीकृष्णस्य सन्निधिमेव महानिधिं मन्यमानाः वनमगच्छन् । तस्मात्ते सिंहासनादप्युच्चतरं स्थानमलभन्त । तथाप्यन्त एव वैराग्योदयेन महाप्रस्थानमकुर्वन् । परीक्षित्तु राज्यपरिपालनावर एव विरक्तः प्रायोपवेशं कृत्वा नारायणध्याननिमग्नोऽभवत् । ततोऽयं स्वपितृभ्योऽपि महत्तर इति व्यज्यते ॥ २० ॥ भागवतप्रधानः भगवद्भक्तेषु श्रेष्ठः अयमसौ राजा यावत्कलेबरं शरीरं विहाय, विरजस्कं रजोरहितं, शुद्धसत्त्वमयमिति यावत् । विशोकं आध्यात्मिकादितापत्रयशून्यं परं सर्वोत्कृष्टं लोकं वैकुण्ठाख्यं यास्यति तावदद्य वयं सर्वे इहाऽऽस्महे । मृतोरगकलेबरनिक्षेपेण महर्षेरवमाननाकारणभूतात् रजोगुणात् परीक्षिद्विमोचितो भवेदिति स्वापराधजन्य - बाधाऽऽविलस्थितिमतीत्य नारायणध्यानमग्रमानसस्स भवेदिति तथा चावसानवेलायां स भागवतोत्तमो दिव्यतेजोमयं धाम प्राप्नुयादिति च ते महर्षयस्सङ्कल्पितवन्त इति ज्ञायते ॥ २१ ॥ परीक्षित्समं पक्षपातरहितं मधुच्युत् अमृतस्रावि गुरु गम्भीरार्थं अव्यलीकञ्च यथार्थञ्च तत्पूर्वोक्तं ऋषिगणस्य वचः आश्रुत्य आकर्ण्य विष्णोश्चरितानि शुश्रूषमाणः श्रोतुकामः युक्तान् स्वहिताचरणे सावधानान् एतानृषीन् अभिनन्द्य संस्तुत्य अभाषतावोचत् ॥ २२ ॥ 553 1-19-25] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् त्रिपृष्ठे त्रयाणां लोकानामुपरि सत्यलोके यथा मूर्तिधरास्सशरीराः वेदास्सन्तीति शेषः । तद्वत्सर्वे यूयमित्यध्याहार्यम् । सर्वत एव सर्वाभ्यो दिशाभ्य एव समागताः । परानुग्रहं परेषु अनुग्रहरूपं आत्मशीलं स्ववृत्तं ऋ विना इहाऽस्मिन् लोके अथवा अमुत्र च स्वर्गादिलोके वा भवतां कश्चन अर्थः प्रयोजनं न नास्ति । ततश्चात्र त्रयाणां लोकानां मध्ये धूलोको द्रव्यात्मकः, भुवर्लोकश्शक्तयात्मकः सुवर्लोकचेतनात्मकश्च । एतत्त्रयातीतः सत्यलोकोऽथवा ब्रह्मलोकस्सत्यात्मकः । अस्मात्सत्यलोकादन्येषां लोकानां सर्गस्थितिप्रलयास्सम्प्रवर्तन्ते । शाश्वतास्सृष्टिधर्माः सर्वेऽवतिष्ठन्ते ये हि वेदा इत्यभिधीयन्ते । तादृशवेदमूर्तय इव तत्रागता ऋषयो व्यराजन्तेति भावः ॥ २३ ॥ ततश्च तस्माद्धे विप्राः । विस्रभ्य भवत्सु विश्वासं कृत्वा इतिकृत्यतायां इतिकर्तव्यतायां निमित्तभूतायां सत्यां वो युष्मान् पृच्छ्यं प्रष्टव्यमिमं वक्ष्यमाणं विपृच्छे विशेषतः पृच्छामि । म्रियमाणैरासन्नमृत्युभिः सर्वात्मना च सर्वप्रकारेण च शुद्धं निर्मलं यत्कृत्यं कर्तव्यमस्ति तत्र विषयेऽभियुक्ताः सर्वज्ञा भवन्तः आमृशत सविमर्शमुपदिशत ।। २४ ।। सूत उवाच तत्राभवद्भगवान् व्यासपुत्रो यदृच्छया गामटमानोऽनपेक्षः । अलक्ष्यलिङ्गले निजलाभतुष्टो वृतश्च बालैरवधूतवेषः ।। २५ ।। तं वर्ष सुकुमारपादकस्वाहंसकपोलगात्रम् । चार्वायताक्षोत्रसतुल्य कर्णसुध्वाननं कम्बुसुजातकण्ठम् ॥ २६ ॥ निगूढजत्रं पृथुतुङ्ग वक्षसमावर्तनाभिं वलिवल्गुदरा । दिगम्बरं वक्रविकीर्णकेशं प्रलम्बबाहुं स्वमरोत्तमाभम् ।। २७ ।। श्यामं संदापीव्यवयोऽङ्गलक्ष्म्या स्त्रीणां मनोज्ञं रुचिरस्मितेन । प्रत्युत्थितास्ते मुनयः स्वासनेभ्यस्तल्लक्षणज्ञा अपि गूढवर्चसम् ॥ २८ ॥ स विष्णुरातोऽतिथयं आगताय तस्मै सपय शिरसाऽऽजहार । ततो निवृत्ता हाबुधाः खियोऽर्भका महासने सोपविवेश पूजितः ।। २९ ।। स संवृतस्तत्र महान् महीयसां ब्रह्मर्षिराजर्षिदेवर्षिसद्धैः । व्यरोचताऽलं भगवान्यथेन्दुर्महर्क्षतारानिकरैः परीतः ॥ ३० ॥ प्रशान्तमासीनमकुण्ठमेधसं मुनिं नृपो भागवतोऽभ्युपेत्य । प्रणम्य मूर्ध्नाग्वहितः कृताञ्जलिर्नत्वा गिरा सूनुतयाऽन्वपु 554 ३१॥व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् परीक्षिदुवाच अह्ये अद्य वयं ब्रह्मन् ! सत्सेव्याः क्षत्रबन्धवः । कृपयाऽतिथिरूपेण भवद्भिस्तीर्थकाः कृताः ॥ ३२ ॥ (1-19-32
2. 2. 3. 4. 5. 6 7. 8. 9 10 11. श्रीध तत्र इति । तत्र तेषु यागयोगतपोदानादिभिर्विवदमानेषु सत्सु यदृच्छया गां पर्यटन् व्यासपुत्रस्तत्राभवत् प्राप्तः । न लक्ष्यमाश्रमादिलिङ्गं यस्य अवधूतोऽवज्ञया जनैस्त्यक्तो यस्तस्येव वेषो यस्य सः ।। २५ ।। तम् इति । तमित्यादीनां प्रत्युत्थिता इति तृतीयश्लोकेनाऽन्वयः । द्विगुणान्यष्टौ वर्षाणि यस्य सुकुमारौ पादौ करावूरू अंसौ बाहू कपोलौ गात्रञ्च यस्य तम् । चारुणी आयते अक्षिणी यस्मिन् उन्नता नासा यस्मिन् लम्बहस्वादिवैषम्यं विना तुल्यौ कर्णौ यस्मिन् शोधने च भ्रुवौ यस्मिन् एवम्भूतमाननं यस्य तम् । कम्बुवत् रेखात्रयाङ्कितः सुष्ठुजातः कण्ठो यस्य ॥ २६ ॥ निगूढेति । कण्ठस्याधोभागयोः स्थिते अस्थिनी जत्रुणी, मांसेन निगूहे जत्रुणी यस्य । पृथु विस्तीर्ण तुङ्गमुन्नतञ्च वक्षो यस्य, आवर्तवन्नाभिर्यस्य, वलिभिस्तिर्यप्रिरेखाभिर्वल्गु रम्यमुदरं यस्य । दिश एवाऽम्बरं यस्य । वक्रा विकीर्णाश्च केशा यस्य प्रलम्बौ बाहू यस्य, स्वमरेषु श्रेष्ठदेवेषूत्तमो हरिस्तद्वदाभा यस्य तम् ॥ २७ ॥ श्यामम् इति । सदा अपीच्यमत्युत्तमं यद्वयो यौवनं तेन या अङ्गलक्ष्मी देहकान्तिस्तया रुचिरस्मितेन च । गूढवर्चसमपि प्रत्युत्थिताः तं दृष्ट्ा प्रत्युद्वेमं कृतवन्त इत्यर्थः ॥ २८ ॥ स इति । शिरसैव सपर्यामाजहार आत्मनिवेदनं कृतवान्। तेन सहाऽऽगताः स्त्र्यर्भकादयः ततो निवृत्ताः, स चोपविवेश । सन्धिरार्षः ॥ २९ ॥ स इति । स भगवान् ब्रह्मर्ष्यादिसङ्घैः संवृतः सन् अलं व्यरोचत । ग्रहाः शुक्रादयः । ऋक्षाण्यश्चिन्यादीनि । अन्यास्ताराः ॥ ३० ॥ प्रशान्तमिति । न कुण्ठाः सर्वार्थेषु मेधा यस्य तम् । प्रणम्य प्रश्नार्थं पुनर्नत्वा ॥ ३१ ॥ सूनृतां गिरमाह कृताः ॥ ३२ ॥

अहो इति पञ्चभिः । सतां सेव्या जाताः यतोऽतिथिरूपेण हेतुना तीर्थका योग्याः 1 HV °यै 2 B. HV भागे 3. B. H.V ‘त्यन्तोत्तमं 4 H. V रुचिरं स्मयेन 5 HV इमने 555 1-19-32] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् ²¹ वीर- तत्रैवं पृच्छतो राज्ञः सन्निधौ भगवान् व्यासस्य पुत्रः श्रीशुकोऽभवदागत्य तस्थौ । कथम्भूतः ? यदृच्छया गां भूमिमटमानः तत्र हेतुरनपेक्षः कृत्य²²पेक्षारहितः । तत्र हेतुः निजलाभेन ब्रह्मात्मकस्वा²³त्मानुभवेनैव तुष्टः अलक्ष्यमृषिरिति ज्ञातुमशक्यलिङ्ग रूपं यस्य सः । तत्र हेतुः अवधूतवेषः; अभिभाव्यवेशः²⁴, अत एव बालैर्वृतः परिवृतः ॥ २५ ॥

तम् इति । तमागतं गू²⁵ढं मषीसंवृतमणिवत् तिरोहितं वर्चो यस्य तथाभूतमपि तस्य शुकस्य चिह्नाभिज्ञा मुनयः स्वासनेभ्यः प्रत्युत्थिता बभूवुरित्यन्वयः । कथम्भूतम् ? द्व्यष्टवर्षं षोडशवर्षवयस्कमिव स्थितं, द्विरावृत्ता अ²⁶ष्टौ वर्षाणि यस्य तमिति समासः, सुकुमाराः पादादयो यस्मिंस्तद् गात्रं²⁷ यस्य, चारुणी सुन्दरे आयते विशाले अक्षिणी यस्मिन्, उदग्रा नासिका यस्मिन्, तुल्यौ समौ कर्णौ यस्मिन्, शोभने भ्रुवौ यस्मिन्, ततस्तेषां कर्मधारयः, तदाननं यस्य, कम्बुवत् शङ्खवत् वर्तुलः रेखात्रयोपेतश्च कण्ठो यस्य ॥ २६ ॥

निगूढे मांसलत्वेनाप्रकाशे जत्रुणी अंसद्वयसन्धिगतास्थिनी यस्य, पृथु विशालं तुङ्गमुन्नतं वक्षो यस्य, आवर्ता आवर्तवद्वर्तुला विविक्ता²⁸ न्युक्ता च नाभिर्यस्य, वलिभिस्त्रिभिर्वल्गु सुन्दरमुदरं यस्य, दिगम्बरं दिगेवाम्बरं वस्त्रं यस्य, ची²⁹रधरत्वेन प्रशस्ताम्बररहितमित्यर्थः । उपरिवाससा रहितं वा । अन्यथा मोक्षधर्मादिषूक्तप्रकारविरोधात् । वक्रा विकीर्णाश्च । केशा यस्य, प्रलम्बौ आजानुलम्बौ बाहू यस्य, स्वमरोत्तमस्य अमरश्रेष्ठस्येव आभा यस्य ॥ २७ ॥

अपीच्यं कमनीयं वयो यस्मिंस्तस्याङ्गस्य ³⁰लक्ष्म्या कान्त्या सुन्दरस्मितेन च सदा स्त्रीणां मनोज्ञं स्पृहणीयम् ॥ २८ ॥

अथ स विष्णुरातः परीक्षित् आगतायातिथये तस्मै श्रीशुकाय शिरसा, नम्रणेति शेषः । सपर्यां पूजां जहार चकार; शिरसा प्रणामपूर्वकं पूजां चक्रे इत्यर्थः । तदा तमनुसृत्य आगता अज्ञा बालकाः प्रतिनिवृत्ता बभूवुः । ततः स पूजितः शुकः महासने महति राज्ञा समर्पिते आसने उपविवेश ॥ २९ ॥

तत्र आसने उपविष्टस्स महीयसामपि महान् माहात्म्ययुक्तो भगवान् शुको ब्रह्मर्षिप्रभृतीनां सङ्घैरलं नितरां व्यरोचत । यथा ग्रहादीनां निकरैः समूहैः परिवृतश्चन्द्रस्तद्वत् । ग्रहा अङ्गारकादयः । ऋक्षाण्यश्चिन्यादीनि नक्षत्राणि । तदुभयेतराणि नक्षत्राणि ताराः ॥ ३० ॥

प्रशान्तं सात्त्विकवेषम् अकुण्ठा आवरणरहिता मेघा धीर्यस्य तम् । यद्यपि “नित्यमसिच् प्रजामेधयोः” (अष्टा. 5-4-122) इत्यत्र नञ् दुस्सुभ्य एव” (अष्टा. 5-4-121) इति नियमः तथापि आर्षत्वादसिच् । आसीनमुपविष्टं मुनिं शुकमभिमुखं समीपमागत्य महाभागवतो नृपः परीक्षित् मूर्ध्ना प्रणम्य बद्धाञ्जलिरवहितः तदुक्तिश्रवणोपयुक्तावधानयुक्तः सूनृतया मधुरया गिराऽन्वपृच्छत् ॥ ३१ ॥

तदेवाऽऽह - अहो इति । यावत्समाप्ति तावत् तत्समागमनेनात्मनः कृतार्थतामाविष्करोति अहो इति । हे ब्रह्मन्! वयं क्षत्रबन्धवोऽप्यद्याहो! सत्सेव्यास्सन्तः, सन्तः सेव्याः येषां तथाभूताः अभूम । यद्वा सतां ³¹सेव्या अनुग्राह्या अभूम । तत्र हेतुमाह - कृपया भवद्भिरतिथिरूपेण अतिथिव्याजेन वयं तीर्थकाः कृताः पवित्रीकृताः ॥ ३२ ॥

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 विज० ज्ञानादिनैव सत्सङ्गत्या सकलपापक्षयो भवतीति प्रतिपाद्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्रादौ शुकागमनं वक्ति - तत्र इति । यत्र परीक्षिता मुनिभिश्च स्थितं तत्र तस्यामवस्थायां वा व्यासपुत्रः शुको भगवान् यदृच्छया दैवेच्छयाऽभवदित्यन्वयः । पूर्वस्मात्कान्तिविशेषद्योतनाय अभवदित्युक्तम्, आगमनस्य तावता चरितार्थत्वात् । अटनस्य स्वाधीनत्वप्रकाशनाय अटमान इति शानच् प्रत्ययः । तर्हि अर्थाभिलाषी किमटतीत्यत उक्तमनपेक्ष इति । बाह्यविषयापेक्षारहितः । तत्कुत इत्यस्यापि तदेवोत्तरम् । अनपः प्राणनाथः श्रीविष्णुः तद्विषये ईक्षा ईक्षणं दर्शनं यस्य स तथोक्तः । नहि करतलामलकवत् सततमपरोक्षीकुर्वाणस्य तस्य बाह्यपदार्थापेक्षा भवतीति वा । बाह्यपदार्थापेक्षाभावे शरीरयात्रा कथमित्यस्याप्येतदेवोत्तरम् । अनं प्राणं पिबतीत्यनपा ईक्षा दर्शनम्। कोकचसुपुटेन वायुपानज्ञानं यस्यास्ति स तथा कथित इति वा । श्रीप्रसादाभावादशनदारिद्यं किमित्यस्येदमुत्तरम् । शश्वदपगता न भवतीत्यनपा लक्ष्मीः, तस्या ईक्षणं यस्यास्ति स तथेति वा । तत्कटाक्षस्य पात्रीभूत इत्यर्थः । सन्ततगमनागमनस्वभावेन वायुना तृप्तिः कथं स्यादिति तत्राह निजेति । स्वरूपानन्देन अलंबुद्धिमान् यदृच्छालाभेन तृप्तः किमाश्रम इति तत्राह अलक्ष्येति । न लक्ष्याणि आश्रमादिलिङ्गानि यस्य स तथोक्तः । तत्कुत इति तत्राह अवधूतेति । अवधूतानां दिगम्बराणां वेषो यस्य स तथोक्तः । अवधूतः परित्यक्तः वेषोऽलङ्कारो येन स तथेति वा । अत एव बालैश्च वृतः ॥ २५ ॥ मुनयस्तं दृष्ट्ा आसनेभ्यः प्रत्युत्थिता इत्यन्वयः । चशब्दादन्ये च तत्रास्थिता उत्तस्थुरिति ग्राह्यम् । गूढवर्चसं आच्छादितनिजतेजोल क्षणमहिमानमपि तल्लक्षणज्ञाः । किंविशिष्टम् ? द्व्यष्टवर्ष द्विः कृत्वाऽष्टवर्षाणि यस्य स तथोक्तः तं षोडशवर्ष सुकुमाराणि कोमलानि पादादीनि यस्य स तथोक्तस्तम्। पादौ च करौ च ऊरू च बाहू च अंसौ च कपोलौ च गात्रच तानि तथोक्तानि । चारुणी ईषदरुणे रक्ते च अक्षिणी यस्य स तथा । उन्नता नासिका यस्य स तथा । तुल्यौ परस्परसमौ कर्णौ यस्य स तथा तम् । शुभं शोभनं आननं यस्य स तथा तम्। कम्बुवत् त्रिरेखाङ्कितशङ्खवत् सुजातो लक्षणवत्तमः कण्ठो यस्य स तथा तम् ॥ २६ ॥ अंसवक्षःस्थलयोर्मध्यं जत्रु निगूढं पूरितविवरं पीवरं जत्रु यस्य स तथा तम् । पृथु विस्तीर्ण तुङ्गमुन्नतं वक्षो यस्य स तथा तम् । आवर्तः पयसां भ्रमः तद्वनिना वृत्ता नाभिर्यस्य स तथा तम् । वलिभिः रेखाभिः वल्गु सुन्दरं उदरं यस्य स तथा तम् ॥ २७ ॥ अपीच्यं षोडशवर्षीयं वयो यस्य तदापीच्यवयः तच्चाङ्गं तस्य, लक्ष्म्या स्त्रीणां मनोशं मनोहरं रुचिरस्मितेन च मनोहरमिति शेषः ॥ २८ ॥ 557 1-19-32] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विष्णुरातो विष्णुदत्तः । न तिथिर्दिनविशेषो यस्य स तथा तस्मै, आजहार चकार । हिशब्दो बुधत्वे हेतुः । अनेन कथमालक्षितः पौरैः कथं वा पाण्डवेयस्य इति प्रश्नः परिहृत इति ज्ञातव्यम् ॥ २९ ॥ " स परीक्षित् महीयसां महत्तराणाम् मध्ये महान् संवृतो गूढो महत्त्वप्रकाशनाय राजा ब्रह्मर्थ्यादिभिः परीतो व्यरोचतेत्युक्तम् तक्षकान्मरिष्ये इति मरणभिया मुखाङ्गकान्तिग्लानिनस्तिीति यस्मात्तस्मादित्यर्थः ॥ ३० ॥ सूनृतया गिरा प्रियवचनेन ॥ ३१ ॥ हे ब्रह्मन् ! ब्रह्मज्ञानिन् ! क्षत्रबन्धवो वयमद्य सद्भिस्सेव्या अभूम, अहो भाग्यम्! कुतः ? अतिथिरूपेण आगतैर्भवद्भिस्तीर्थकाः तीर्थेषु प्रशस्ताः तीर्थाः कृताः । यथा भवन्तो निष्कलुषत्वाय तीर्थानि भवन्ति तथा वयमपि, युष्पत्सङ्गत्येत्यर्थः । तत्र कृपैव कारणमित्यतः कृपयेत्युक्तम् ॥ ३२ ॥ 1 K काकोदरवत् चखु रा० कृ० यदृच्छया गां भुवमटमानः पर्यटननपेक्षः प्राकृतवस्तुभोगापेक्षारहितोऽलक्ष्यलिङ्गः अज्ञेयाश्रमा- दिचिह्नः निजलाभतुष्टः निजस्वरूपपरमानन्दलाभेन तृप्तः । बालैः, अत्र बालपदेन न केवलमर्थकसमुदायः किन्तु शुकयोगिप्रभावानभिज्ञः सर्वोऽपि जनो लक्ष्यते । अज्ञैर्वृतो वेष्टितः अवधूतवेषः भगवान् व्यासपुत्रः शुकः तत्र परीक्षित्समीपे अभवत् आगच्छदिति भावः ॥ २५ ॥ अथ शुकयोगिनं विशिनष्टि तमित्यादिभिस्त्रिभिः श्लोकैः द्वष्टवर्ष द्विगुणिताष्टवर्ष षोडशवत्सर वयस्क मि- त्यर्थः । सुकुमारपादकरोरुबाहंसकपोलगात्रम् - सुकुमारौ कोमलौ पादौ करौ ऊरू बाहू अंसौ कपोलौ यस्मिंस्तद्वा यस्य तथाभूतं चावयिताक्षोत्रसतुल्यकर्णसुध्वाननम् - चारुविशालनेत्रं उन्नतनासिकासहितं समकर्ण शोभनश्रूयुतं च आननं यस्य तथाभूतम् । कम्बुसुजातकण्ठम् शङ्खचारुगलं निगूढजत्रुम् पृथुतुङ्गवक्षसम् विशालोत्रतोरस्कम्, आवर्तनाभिं वलिवल्गुदरं वलिभिस्सुन्दरोदरम् दिगम्बरं वक्रविकीर्णकेशम्, प्रलम्बबाहुं दीर्घबाहुम्, स्वमरोत्तमाथम् श्रेष्ठेषु देवेषु इन्द्रतुल्यं श्यामं नीलवर्ण सदा अपीच्यवयोङ्गलक्ष्म्या अपीच्यमतिकमनीयम्, यद्वयो यौवनं, तत्कृतयाऽङ्गलक्ष्म्या देहकान्त्या रुचिरस्मितेन च स्त्रीणां मनोज्ञं मनोहरं गूढवर्चसं गुप्ततेजोयुतमपि तं शुकं दृष्ट्टा तल्लक्षणज्ञास्ते मुनयः स्वासनेभ्यः प्रत्युत्थिताः प्रत्युत्थानमकुर्वन्नित्यर्थः ॥ २६, २७, २८ ॥ अनन्तरं स विष्णुरातः परीक्षित् आगताय तस्मै अतिथये शुकाय शिरसा सपर्यामाजहार आहृतवान् प्रणामेनैव तत्पूजां कृतवानित्यर्थः । ततस्तदनन्तरं अबुधाः स्त्रियः अर्भका निवृत्ता हि । स च शुकः राज्ञा पूजितः महासने उपविवेश ॥ २९ ॥ तत्रासने उपविष्टः महीयसां मध्ये महान् सः भगवान् शुकः ब्रह्मर्षिराजर्षिसुरर्षिसङ्घैः संवृतस्सन् प्रहर्क्षतारानिकरैः परीतः इन्दुर्यथा चन्द्र इव अलमत्यन्तं व्यरोचत विराजितोऽभवत्। चन्द्रौपम्येन शुकस्य सन्निधिः प्रशान्त्याह्लादादिजनक इति गम्यते ॥ ३० ॥ 558 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-33 भागवतो नृपः प्रशान्तमकुण्ठमेघसं अकुण्ठबुद्धिमासीनं मुनिमभ्युपेत्य मूर्ध्ना प्रणम्यावहितस्सावधानः कृताञ्जलिः पुनरपि नत्वा सूनतया गिरा अन्वपृच्छत् ॥ ३१ ॥ हे ब्रह्मन् ! यस्मात् कृपया भवद्भिरतिथिरूपेण वयं तीर्थकाः कृताः पवित्रीकृताः तस्मादहो ! अद्य क्षत्रबन्धवोऽपि वयं सत्सेव्याः सतामादरणीयाः अभूमेति शेषः ॥ ३२ ॥ येषां संस्मरणात्पुंसां सद्यश्शुध्यन्ति वै गृहाः । किं पुनर्दर्शनस्पर्शपादशौचासनादिभिः ॥ ३३ ॥ सान्निध्यात्ते महायोगिन् ! पातकानि महत्यपि । सद्यो नश्यन्ति वै पुंसां विष्णोरिव सुरेतराः ॥ ३४ ॥ अपि मे भगवान् प्रीतः कृष्णः पाण्डुसुतप्रियः । पैतृष्वसेयप्रीत्यर्थं तदोत्रस्यात्तबान्धवः ॥ ३५ ॥ अभिप्रस्थापितो नूनं कारुण्याविष्टचेतसा । कृष्णेनैवेत्यहं मन्ये भक्तानां शमभीप्सता ॥ अन्यथा तेऽव्यक्तगतेर्दर्शनं नः कथं नृणाम् । नितरां प्रियमाणानां संसिद्धस्य वनीयसः ॥ ३६ ॥ अतः पृच्छामि संसिद्धिं योगिनां परमं गुरुम् । पुरुषस्येह यत्कार्य प्रियमाणस्य सर्वथा ॥ ३७ ॥ यच्छ्रोतव्यमथो जंप्यं यत्कर्तव्यं नृभिः प्रभो ! स्पर्तव्यं भजनीयं वा ब्रूहि यद्वा विपर्ययम् ॥ ३८ ॥ नूनं भगवतो ब्रह्मन् ! गृहेषु गृहमेधिनाम् । न लक्ष्यते हावस्थानमपि गोदोहनं कचित् ॥ ३९ ॥ 3 सूत उवाच एवमाभाषितः पृष्टः स राज्ञा श्लक्ष्णया गिरा । प्रत्यभाषत धर्मज्ञो भगवान् बादरायणिः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे श्रीवैयासिक्यां अष्टादशसाहस् श्रीहयग्रीवनविद्यायां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे शुकागमनं नाम एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ ॥ ॥ इति प्रथमः स्कन्धः समाप्तः ॥

1. 2 Thus additional verse is found in N within brackets between wv 35 & 36 3 4 5. 6. 7. 5591-19-40] श्रीध० येवाम् इति ॥ ३३ ॥ श्रीमद्भागवतमहापुराणम् सान्निध्यात् इति । श्रीविष्णोस्सान्निध्यात् सुरेतराः असुराः मयादय इव ॥ ३४ ॥ अपि इति । पाण्डुसुतानां प्रियः । अतस्तेषां पैतृष्वसेयानां प्रीत्यर्थ तदोत्रस्य मे आत्तं स्वीकृतं बान्धवं बन्धुकृत्यं येन सः ॥ ३५ ॥ अन्यथा इति । अन्यथा श्रीकृष्णप्रसादं विना अव्यक्ता गतिर्यस्य प्रियमाणानां नितरां कथं स्यात् ? वनयिता याचयिता । वनयितृतमो वनीयान् तस्य वनीयसः । अत्युदारतया मां याचेथा इति प्रवर्तकस्येत्यर्थः ॥ ३६ ॥ अत इति । सम्यक् सिद्धिर्यस्मात्तम् । कार्य कर्तुं योग्यम्, कर्तव्यन्त्वावश्यकमिति भेदः । अत एव सर्वथा म्रियमाणस्य पुरुषस्य यस्मिन् कृते संसिद्धिर्मोक्षलक्षणा सिद्धिर्भवति त त्वां योगिनां गुरुं पृच्छामि ॥ ३७ ॥ यत् इति । यच्छ्रोतव्यं यज्जाप्यं यत्कर्तव्यं यत् स्मर्तव्यं, यदाराध्यं तदूहि । विपर्ययमश्रोतव्यादि ॥ ३८ ॥ तव दर्शनस्य पुनर्दुर्लभत्वात् इदानीमेव कथनीयमित्याशयेनाह - अस्माकं भाग्यवशात् त्वद्दर्शनं जातमिति भावः ॥ ३९ ॥ नूनम् इति । गोदोहनमात्रकालमपि एवम् इति । एवमहो इत्यादिकया श्लक्ष्णया मधुरया गिरा आभाषितोऽभिमुखीकृतः पृष्टश्च ॥ ४० ॥

• आर्य धर्मजमाहतारिमवनौ कृत्वा परीक्षिनृपम् ब्रह्मास्त्रादभिरक्षितं कलिजयख्यातञ्च कृत्वा भुवि। अन्ते यश्शुकरूपतः स्वपरमज्ञानोपदेशेन तम् शापादावदमुं नमामि परमानन्दाकृतिं माधवम् ॥ $ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीधरस्वामिविरचितायां भावार्थदीपिकायां व्यख्यायां एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥ ।। प्रथमः स्कन्धः समाप्तः ॥ 1 HV गोदोहनकालमात्रमपि • H.V omit this verse B adds प्रथमस्कन्धगूढार्थपद भावार्थदीपिका । सद्भिरुद्दीपनीयेयं यथास्यात्तत्त्वदीपिका || ³¹ वीर- कथमतिथिरूपेणास्मदागमनरूपेण व स्तीर्थोभूतता इत्यत्र तत्कैमुत्यन्यायेन दर्शयति - येषाम् इति । येषां भवतां स्मरणादेव सद्यः पुंसां स्मर्तॄणां गृहाः शुध्यन्ति, किं पुनर्भवतां दर्शनादिभिः शुद्ध्यन्तीति वक्तव्यम्! पादशौचं पादजलम् ॥ ३३ ॥

यत एवमतो हे महायोगिन्! तव सान्निध्यादेव हेतोः पुंसां मादृशानां महान्त्यपि सर्वाणि पातकानि सद्य एव नश्यन्ति, यथा विष्णोः सुरेतरा असुरा नश्यन्ति तद्वत् ॥ ३४ ॥

किञ्च भगवतः श्रीकृष्णस्य अनुग्रहकारितं भगवद्दर्शनादिकमन्यथा तद्दुर्लभमित्याह - अपि इति द्वाभ्याम् । तावत्तदनुग्रहस्त्वस्माकं सुलभ इति सम्भावयामीत्यभिप्रायेणाह - अपि इति । अपिशब्दः सम्भावनाद्योतकः । मे भगवान् कृष्णः प्रीतः प्रसन्नः स्यात् । तत्र हेतुं वदन् तं विशिनष्टि । पाण्डुसुताः प्रिया यस्य सः पाण्डुसुतानाञ्च प्रियः । अस्तु पाण्डुसुतप्रियः त्वत्प्रियस्तु कथमित्यत्रोभयत्रानुगतं हेतुं वदन् विशिनष्टि पितुर्भगिनी पितृष्वसा कुन्ती, तस्या अपत्यानि पि³²तृष्वस्त्रेयाः तेषां प्रीत्यर्थं तद्गोत्रस्य पैतृष्वस्त्रेयसन्तानस्य आप्तबान्धवः पितृष्वसुः प्रियस्तत्प्रीत्यर्थं तत्पुत्रेषु पुनस्तत्प्रीत्यर्थं तत्पुत्रादिष्वित्येवं यावत्सन्तान³³प्रिय इत्यर्थः । आत्तबान्धव इति पाठे आत्ता उपात्ताः परिगृहीताः बान्धवाः येन इष्टबान्धव इत्यर्थः । भगवत्प्रसादेन त्वद्दर्शनं जातं, तत्प्रसादस्तु तत्पितृष्वसुः सन्तानप्रभवत्वादिति भावः ॥ ३५ ॥

अन्यथा भगवतः प्री³⁴त्यभावेऽव्यक्तगतेः सांसारिकैः अलक्ष्यगतेर्वनीयसः अतिशयेन वनवासिनः संसिद्धस्य कृतकृत्यस्य ते तव दर्शनं नृणां संसारिणां तत्रापि नितरां म्रियमाणानां नोऽस्माकं कथं स्यात् । वनमस्यास्तीति वनी, वनवान् वनवासी प्रकृतऋषिसङ्घापेक्षयाऽतिशयेन वनीति वनीयान् तस्य वतीयसः ॥ ३६ ॥

यतो दुर्लभमपि त्वद्दर्शनमभूदतो योगिनामपि परमं गुरुं त्वां संसिद्धिं पृच्छामि । संसिद्धिशब्दो मुक्तिसाधनोपचरितः । मुक्तिसाधनं पृच्छामीत्यर्थः । तदेव विशदयति । इह लोके पुरुषस्य मुमुक्षोः सर्वदा तत्रापि म्रियमाणस्य यत्कर्तव्यं मनोवाक्कायैः कर्तव्यं, मुक्तिसाधनतयेति शेषः । तत्पृच्छामीत्यन्वयः । तत् ब्रूहीत्युत्तरेणान्वयः ॥ ३७ ॥

कर्तव्यमेव विभज्य पृच्छंस्तद्विपर्ययमकर्तव्यं च ब्रूहीत्याह - यत् इति । हे प्रभो! नृभिर्मुमुक्षुभिः, तत्रापि मुमूर्षुभि: यच्छ्रोतव्यादिक, यच्च विपर्ययमश्रोतव्यादि च तत्सर्वं ब्रूहि कथय । यत्कर्तव्यमित्युपात्तत³⁵च्छ्रोतव्यादिकरण³⁶ व्यतिरिक्तक³⁷रणाभावे प्रश्नः स्मर्तव्यं मन्तव्यं भजनीयं प्रीतिपूर्वकमनुध्येयम्, अतो न पौनरुक्तत्यम् । अथो अपिचेत्यर्थः ॥ ३८ ॥

यावत्तनुत्यागं एतत्पृष्टं प्रतिवदताऽनियतावस्थानेनापि त्वया अवस्थातव्यमित्यभिप्रायेण तदवस्थानमनियतत्वेन स्तौति - नूनम् इति । हे ब्रह्मन्! गृहमेधिनां गृहाश्रमिणां गृहेषु क्वचिदपि भगवतस्तवावस्थानं गोदोहमपि गौर्दुह्यते यावता कालेन तावान् कालो गोदोहनशब्देन विवक्षितः । तावत्कालमपि न लक्ष्यते हि³⁸ ॥ ३९ ॥

एवम् इति । इत्थं राज्ञा आभाषितः । अहो अद्य वयं ब्रह्मन्नित्यादिनोक्तः पृष्टः, अतः पृच्छामि संसिद्धिमित्यादिना पृष्टश्च स भगवान् धर्मज्ञः मुमुक्षूणां मुमूर्षूणां कर्तव्यधर्मयाथात्म्याभिज्ञो बादरायणिः श्रीशुकः श्लक्ष्णया विशुद्धया स³⁹मृद्धया गिरा प्रत्यभाषत प्रश्नानामुत्तराण्युवाचेत्यर्थः ॥ ४० ॥

इति श्रीवत्सान्वयपयः पारावारराकासुधाकरस्य सर्वविद्यानिधेः चक्रवर्तिनः श्रीशैलगुरोस्सुतेन तच्चरणकमलपरिचर्याप्रसादिततत्सूक्तिसमधिगत श्रीमद्भागवतार्थहृदयेन श्रीवैष्णवदासेन श्रीवीरराघवविदुषा लिखितायां श्रीमद्भागवतचन्द्रचन्द्रिकाख्यायां श्रीमद्भागवतव्याख्यायां प्रथमस्कन्धे एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥ ॥ प्रथमः स्कन्धः समाप्तः ॥

1. 2. 3 4 5 6 7 8 40 561 1-19-40] श्रीमद्भागवतमहापुराणम् विज० तीर्थीकरणमेव विशिनष्टि । येषां भवतां संस्मरणात् पुंसो गृहास्सद्यः शुध्यन्ति वै यस्मात्, अतो दर्शनादिना शुध्यन्तीति किं पुनर्वक्तव्यमित्यन्वयः ॥ ३३ ॥

भवत्सङ्गत्या विशेषोऽप्यस्तीत्याह- सान्निध्यात् इति । अनेन ब्रह्महत्यादिपापपरिहारो भवतीत्युक्तं भवति ज्ञानात्पूर्वतनानि भस्मीभवन्ति । पञ्चात्तनानि न श्लिष्यन्तीति शास्त्रनिश्चितं वैशब्देनाऽऽह न केवलमस्मत्पापहानिरेव किन्तु अस्मत्सङ्गतानामपीति ॥ ३४ ॥ पाण्डुसुतानां प्रियः पाण्डुसुताः प्रियाः यस्येति वा । कृष्णो भगवान् मे मह्यं प्रीतोऽपि प्रीत एव । कुतः ? पिता वासुदेवः, तस्य स्वसा कुन्ती तस्याः पुत्राः पैतृष्वस्त्रेयाः युधिष्ठिरादयः तेषां प्रीतये तेषां गोत्रं यस्य सोऽहं तदोत्रः तस्य मे आप्तबान्धवो जात इति यस्मादत इति ॥ ३५ ॥ अन्यथा तत्प्रीत्यभावे अव्यक्तगतेरज्ञातगमनस्य संसिद्धस्य ब्रह्मज्ञानितया कृतकृत्यस्य वरीयसो वरणीयेषु पूज्यस्य ते दर्शनं नृणां नः कथं घटते? म्रियमाणानां नितरां न घटत इति शेषः ॥ ३६ ॥ भवद्दर्शनं दुर्लभमिति यतोऽतो दैवात्प्राप्तं योगिनां परमगुरुं संसिद्धं कैवल्यभूतं भवन्तमिह म्रियमाणस्य पुंसः सदा यत्कार्यं यच्च श्रोतव्यम्, अथ यच्च जाप्यम्, अथवा ‘नृभिर्यत्कर्तव्यम्, भजनीयं वा यद्वा विपर्ययम् अकर्तव्यं स्मर्तव्यादि तच्च पृच्छामि । तदस्माकं ब्रूहीत्येकान्वयः ॥ ३७, ३८ ॥ ,, गृहमेधिनां गृहस्थानां गृहेषु कचिदेकत्राऽपि गोदोहनक्षणमपि भवतोऽवस्थानं न लक्ष्यते । नूनं निश्चितो हि यस्मात्तस्मात् ज्ञानिनि स्वतः प्राप्ते सति कर्तव्याद्यज्ञाने अस्माकं महासुरत्वं स्यादिति भवन्तं पृच्छामीति भावः ॥ ३९ ॥ एवमाभाषितः पृष्टः सम्बोध्य कृतप्रष्टव्यो गुरुशिष्यसंवादलक्षणधर्मज्ञो बादरायणिः शुकः श्लक्ष्णया मधुरया गिरा राजानं प्रत्यभाषतेत्येकान्वयः ॥ ४० ॥ भागवतविवरणमिदं तुलसीदलमिव समर्पयामि हरेः । चरणनलिनयुगलेऽहं प्रथमस्कन्धोपगं सतां प्रीत्यै ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां श्रीविजयध्वजतीर्थविरचितायां पदरत्नावल्यां टीकायां प्रथमस्कन्धे एकोनविंशोऽध्यायः ।। १९ ॥ || प्रथमः स्कन्धः समाप्तः ॥ 1 KM " से 2. K mids अन्यैः रा० कृ० येषां भवतां संस्मरणादेव सद्यः पुंसाम् इदमुपलक्षणम् । स्मरणभाजां सर्वेषां जनानामित्यर्थः । गृहाश्शुध्यन्ति तेषां दर्शनस्पर्शनपादशौचाऽऽसनादिभिः शुध्यन्तीति किं पुनर्वक्तव्यम् ॥ ३३ ॥ 562 व्याख्यानचतुष्टयविशिष्टम् [1-19-40 हे महायोगिन् ! ते सान्निध्यात् पुंसां महान्त्यपि पातकानि विष्णोस्सान्निध्यात् सुरेतराः राक्षसा इव सद्यो नश्यन्ति । अत्र महायोगिनश्शुकस्य विष्णुसादृश्यकथनेन विष्णुमयजीवनत्वं सूच्यते ॥ ३४ ॥ पाण्डुसुतप्रियः पैतृष्वस्त्रेयप्रीत्यर्थं तद्गोत्रस्याऽऽत्तबान्धवः भगवान् कृष्णो में प्रीतोऽपि प्रीत एवेत्यर्थः ॥ ३५ ॥ , अन्यथा श्रीकृष्णप्रीत्यभावे अव्यक्तगतेः वनीयसः ‘चतुर्विधपुरुषार्थान् दास्यामि मां याचत इति मुहुर्यो याचकान् प्रेरयति । स वनीयान् तस्य संसिद्धस्य कृतकृत्यस्य ते तव दर्शनं नृणां तत्रापि नितरां म्रियमाणानां नोऽस्माकं कथं भविष्यतीति शेषः ॥ ३६ ॥ अतो योगिनां परमं गुरुं त्वामिति शेषः । संसिद्धिं मोक्षलक्षणामुद्दिश्य पृच्छामि । किञ्च, इह लोके म्रियमाणस्य पुरुषस्य सर्वथा यत्कार्यं करणीयं वर्तते, तदपि पृच्छामीति पूर्वेणान्वयः ॥ ३७ ॥ www हे प्रभो ! नृभिः यच्छ्रोतव्यम् अधो अथ यज्जप्यं यत्कर्तव्यं यत् स्मर्तव्यं, यद्वा भजनीयं वर्तते, यद्वा अथवा विपर्ययं यानि श्रोतव्यजप्यकर्तव्यस्मर्तव्यभजनीयानां विरुद्धानि वर्तन्ते तानि सर्वाणि ब्रूहि कथय ॥ ३८ ॥ हे ब्रह्मन् ! गृहमेधिनां गृहेषु कचिदपि भगवतो भवतोऽवस्थानं, गोदोहनं यावता कालेन गोदोहः क्रियते तावत्कालमात्रमपि नूनं न लक्ष्यते हि । तस्मात् दुर्लभो भवान् कर्तव्यमवश्यमुपदिशत्विति भावः ॥ ३९ ॥ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण राज्ञा परीक्षिता श्लक्ष्णया मधुरया गिरा वाचा आभाषितः पृष्टश्च धर्मज्ञो भगवान् बादरायणिश्शुकः प्रत्यभाषत प्रत्युत्तरं दत्तवानित्यर्थः ॥ ४० ॥ इति श्रीमद्भागवते प्रथमस्कन्धे श्रीराधाकृष्णप्रणीतायां सुधीसुधायां व्याख्यायां एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥ || प्रथमः स्कन्धः समाप्तः ॥ 563श्रीnation प्रथमस्कन्यस्थ श्लोक पादानुक्रमणिका अतः परं यदव्यक्त ३ ३२ а अ अतः पुमि द्विजश्रेष्ठाः २ १३ a अकरो दुश्वरं तपः अतः पृच्छामि संसिद्धिं १९ ३७ a अकरो सचिवं दूतं अकर्तु रजनस्य च ९ २० c अतरसाधोऽत्र यत्सारं १ ११ C ३ ३५ b अतिमर्त्यानि भगवान् १ २० C अकृतार्थ इव प्रभ r d अतो वै कवयो नित्यं २ २२ a अक्रूर श्चोप्रसेनश्च ११ १६ c अत्य क्राम दविज्ञातः १३ १७ C अक्षौहिणीभिः परिवृत्ततेजसाम् ११ ३४ b अत्रानुरूपं राजर्षे १७ २० c अक्षौहिणीशत मपानुद दात्पतन्तः १६ ३४ b अर्विष्ठः शरान् १९ १ a अभि र्निसृष्टो दत्तक्ष १३ २३ a अथ तं सुख मासीनः 5 a अग्री नपि दीश्वरः १५ ३९ d अथ ते सम्परेतानां ८ १ a अग्रे गुणेभ्यो जगदात्मनीश्वरे १० २१ C अथ दूरागतान् शौरिः १० ३३ a अप्रेचरो मम विभो रथयूथपानां १५ १५ C अथर्वाङ्गिरसा मासीत् ४ २२ a अङ्गुष्ठमात्र ममलं १२ ८

अथवा देवमायायाः अज स्वमस्य क्षेमाय ८ ३३ C अथवाऽस्य पदाम्भोज १७ २३ १६ अजस्या कर्तुरात्मनः ८ ३० Ե अथ विश्वेश विश्वात्मन् अजं प्रजातं जगत शिशवाय तत् ५ २१ C अजातशत्रा वभवन् १० ६ अथाऽऽजगाम भगवान् अथाऽऽख्याहि हरे धमन ८ ४१ a १ १८ १३ ३० a अजात शत्रु प्रत्यूचे १३ ३५ c अथापि यत्पादनखावसृष्टं १८ २१ a अजातशत्रुः कृतमैत्रो हुताग्निः १३ ३० a अथापि शोच स्वात्मानं ५ ४ c अजातशत्रुः पृतनां १० ३२ २३ अथाऽऽबभाषे भगवान् १३ ३१ c अजानता मिवान्योन्यं १५ २३ C अथाविशत्स्वभवर्न ११ ३० 8 अजान नुपसंहारं ७ २० अथाऽसौ युगसध्यायां ३ २५ 4 अज्ञाधोक्षज मव्ययम् ८ १९ h अह धन्या भगवन्त इत्थं ३ ३९ a अज्ञानकृत मात्मनः १३ ४४ अर्थतानि न सेवेत १७ ४१ ● अत एनं वधिष्यामि १७ ११ अथोदीचीं दिशं यातु १३ २७ • श्रीमद्भागवत प्रथमस्कन्धस्थ अथोपस्पृश्य सलिलं अथोपस्पृश्य सलिलं अथोपेत्य स्वशिबिरं अध्यायः श्लोकः पादः अन्ये च मुनयो ब्रह्मन् अध्यायः श्लोकः पादः 19 २० a अनादृत्याधिराश्रियम् ૪ १० d ७ ४१ а अनाद्युत्पथा निह १७ १६ d अथ महाभाग भवा नमोघदृक् ५ १३ a अनामरूपात्मनि रूपनामनी १० २२ C अथो विहायेम ममुं च लोकं ११ ५ а अनिद्रौ शून्य मिच्छतः १४ १४ d अदा मे ज्ञान मैश्वर्य ५ ३९ C अनुग्रहं मन्यमानः ६ १० C अदृष्टश्रुतवस्तुत्वात् ३ ३२ C अनुप्रहाद्भगवतः १८ १ C अद्यैव राज्यं बल मृद्धकोश १९ ३ a अद्राक्षं विपिनं महत् ६ १४ b अनुग्रहा महाविष्णोः अनुग्रहेणाशृणवं मनोहराः ६ ३२ c ५ २६ h अद्वय स्थानहंकृतेः ९ २१ b अनुध्यानायचासकृत् ७ २५ d refer गमनाय पर्यधात् १५ ३७ d अनुप्रवृत्तोऽय मधर्मपूगः १७ ३२ b अधर्मप्रभवः कलिः १७ ४० b अनुवर्तिता स्विद्यशसा १२ १८ C अधर्मप्रभवः कलिः १८ ६ d अधर्महेतुः कलि रन्ववर्तत १५ ३६ d अधम स्वयो भग्नाः १७ २४ C अनृतेनैधितः कलिः अन्तःप्रतिहतातपाम् अन्तः प्रविष्ट आभाति १७ २५ d ११ १३ d २ ३१ C अधिक्रमन्त्यडिभि राहूतां बलात् १४ ३८ c अन्तःस्थस्सर्वभूतानां ८ ૪ 8 अजिह्रु मुदं राज्ञः १२ ६ c अन्तरोऽनन्तरो भाति १३ ४७ c अधोवदन भब्बिन्दून् १४ २३ C अन्तर्बहि रवस्थितम् ८ १८ d अध्यगा महदाख्यानं अध्यात्मदीप मति तितीर्षतां तमोन्धं अध्रुवं वा न चोभयम् अध्वन्युरुक्रमपरिग्रह भङ्ग रक्षन् अनन्तपारस्य निवृत्तितः सुखम् ७ ११ C अन्तर्बहिर्वायुरिवैष आत्मा १७ ३४ d २ ३ b अन्तर्बहिश्च लोकां स्त्रीन् ६ ३२ es १३ ४३ b अन्तर्हितस्य स्मरती विसृष्टा १६ २३ c १५ २० C अन्तरोषायुरिवात्मसाक्षी ५ 3 b अनन्य पुरुषश्रीभिः ५ १६ १४ २१ c b अन्धीभूतेन चक्षुषा ९ ११ d अन्यत्र करदण्डयोः १२ ३२ d अनन्यविषयात्मनां ८ १३ b अन्यथा तेऽव्यक्तगतेः १९ ३६ a अनपेक्षमाणो निरगात् १५ ४४ A अन्याश्च जामयः पाण्डोः १३ ૪ c अनर्थोपशमं साक्षात् ७ ६ a अन्ये च कार्ष्णि प्रवराः १४ ३१ C अनलं प्रसक्तस्य विरक्तिकारणं १९ ४ d अन्ये च देवर्षिब्रह्मर्षि वर्याः १९ ११ a अनाग स्विह भूतेषु १७ १५ A अन्ये च मुनय स्सूत १ છે c अनादिनिधनं विभुम् ८ २८ b अन्ये च मुनयो ब्रह्मन् १ ८ a 2 अन्येऽपि वाह ममुनैव कलेवरेण अन्येऽपि चाह ममुनैव कलेवरेण अन्योन्य मासीत्सञ्जल्पः श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पाट अरक्षतां व्यसनतः अध्यायः लीयः पादः १५ १२ C १० २० a अपृच्छद्विविधान्धर्मान् अप्रतवर्या दनिर्देश्यात् १ २५ C १७ २० a अन्यगच्छन् रथैर्विप्राः ९ २ C अप्रमत्तः प्रमत्तेषु १८ ८ c अन्ववोचन् गमिष्यन्तः अन्वाद्रवत् दंशित उग्रधन्वा ५ ३० C अप्रमाणविदो भर्तुः ११ ३९ c ७ १७ c अप्यधनस्त्वं स्वकृतेहित प्रभो ८ ३७ 8 अपदानि चतुष्पदाम् अपरे वसुदेवस्य १३ ४६ b अप्येष वंश्यान् राजर्षीन् १२ १८ a ८ ३३ a अबिभ्र दर्यमा दण्डं १३ १५ a अपवर्गोऽसि संसृतेः अपश्यत् पुरुषं पूर्व ७ த २२ d अभक्ष उपशान्तात्मा १३ ५२ C ७ ४ C अब्रह्मण्या नृपात्मजाः १७ २७ C अपश्यन् सहोत्तस्थे ६ १९ C अब्रह्मण्ये राजकुले कुलाब्यान् १६ २१ d अपाण्डव मिदं कर्तुं ८ ११ c अभावाय सुरद्विषां १३ ४८ d अपात्स्वायम्भुवान्तरम् ३ १२ d अभिद्रवति मा मीश ८ १० a াম ३ १५ d अपापेषु स्वभृत्येषु अपाययत् सुरा नन्यान् अपि गोदोहनं क्वचित् १८ ४७ a ATY ३ १७ C अभिमन्युसुतं सूत अभिमन्युसुतो नृपः अभिरेभत्यभीरुवत् ४ १ 2 १९ ३९ d अभिरौत्यनानना अपि ते मह दद्भुतम् ५ ३ b अभिसङ्गम्य विधिवत् १७ ४५ १४ १२ d १४ १२ h १३ ક્ c b अपि देवर्षिणाऽऽदिष्टः १४ ८ a अभूत पूर्वस्सहसा १८ २९ a अपि न स्सुहृद स्तात १३ ११ a अभ्यर्च्य राजा शिरसा ववन्दे १९ ११ d अपि मय्यकृतप्रज्ञे १३ ३२ c अभ्यर्थित स्तदा तस्यै १७ ३८ a अपि मे भगवान्प्रीतः १९ ३५ a अभ्यषिञ्च जाये १५ ३८ d अपि वर्षायुतायुतैः ८ ४९ d अभ्याचष्टानुरागास्त्रैः ९ ११ 2 अपि स्मरथ नो युष्मन् - १३ ሪ a अमर्त्यस्यापि साङ्गदम् १७ १५ d अपि स्मरन्ति कुशलं १४ ३३ c अमूनि पक्ष स्थानानि १७ ४० अपि स्वस्त्यासते सर्वे १४ ३३ a अमोध साप्रतिक्रियं १५ b अपि स्वित्पर्यभुङ्का स्त्वं १४ ४३ 8 अम्बा च हतपुत्राऽऽर्ता १३ ३२ a अपीच्यदर्शनं श्यामम् १२ C अम्बा वा हतपुत्राऽऽर्ता १३ ३८ c अपीपलद्धर्मराजः १२ ૪ a अयथापूर्व मातरम् अपुनर्भवदर्शनम् ८ २५ d अरक्षतां व्यसनतः १४ २३ b १३ ३३ 9 अरक्ष्यमाणः म्बिय उर्षि बालान् अरक्ष्यमाणः स्त्रिय उर्वि बालान् अरक्ष्यमाणोऽविवरूथवत्क्षणात् अरिष्टनेमिर्भरङ्गिराश्च अध्यायः श्लोकः पादः १६ २१ a १८ ४३ d ११ ९ b अविद्ययाऽऽत्मनि कृते अविद्या कामकर्मभिः अविपककषायाणां असं प्रत्यवकर्शनं अध्याय: ३ ३३ ८ ३५ b ६ २२ c अरूपस्य चिदात्मनः ३ ३० b अवेक्षते महाभागः ’ ८ c अर्जुनः सहसाऽऽज्ञाय ७ ५५ a अवेत्य मदनुष्ठितं ५ ३९ b अर्हणमुपपेद ईक्षणीयो ९ ४१ c अवैति जन्तुः कुमनीष ऊती : ३ ३७ b अर्हस्यङ्गानुवर्णितुं १ १३ b अव्यूढ गुणव्यूहितं अलक्ष्यमाणे नरदेवनानि १८ ४३ a अशृण्व-बधिरो यथा अलक्ष्यलिङ्गी निजलाभतुष्टः १९ २५ C अश्रद्दधाना नित्वात् m* * * ३ ३२ b १५ ४४ 2 १७ C अलक्ष्यं सर्वभूतानां ८ १८ C अश्रूयन्ताशिष स्वत्याः १० १९ 2 अलङ्कृतां पूर्णकुम्भैः ११ १५ C अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन १२ १ a अलब्धतृणभूम्यादिः १८ २८ a १६ १४ է अलब्धमानोऽवज्ञातः १४ ३९ c अष्टमे मेरुदेव्यान्तु ३ १३ a अलिङ्गत्वादसम्भवः १५ ३१ d असक्तस्यामलात्मनः ६ २८ b अल्पीयसि द्रोह उरुर्दमो धृतः १८ ४१ d असङ्गमपि सङ्गिनं ११ ३७ b अवज्ञात मिवात्मानं १८ २८ C ف अवतारकथा श्शुभाः १ १८ b असत्पुत्रोऽस्य चानुजः असत्सभाया वनवास कृच्छ्रतः १४ २८ b अवतारा ह्यसङ्ख्येयाः ३ २६ a असद्धि विषयात्मभिः ८ २४ Ֆ १५ ४८ b अवतारे षोडशमे ३ २० असम्पन्न इवाभाति ४ ३० c अवतीर्ण रस्वमायया ११ ३५ b असम्प्राप्तार्घ्यसूनृतः १८ २८ b अवधी निशि बालकानू E ३५ d असाधुदमने कृते १७ १४ d अवशेषं प्रतीक्षते अवाडुखं कर्म जुगुप्सितेन १३ ४९ b असृम्वर्षन्ति जलदाः १४ १६ c अवापु दुखापां ते ७ ४२ १५ ४८ Ե असौ गां यः पदाऽहनत् १६ ५ d a असौ गुणमयैर्भावैः २ ३३ & अविघातगतिः क्वचित् ६ ३२ d अस्त्येव मे सर्व मिदं त्वयोक्तम् ५ ५ a अविच्युतोऽर्थः कविभिर्निरूपितः ५ २२ C अविज्ञातगति जह्यात् १३ २५ U अवतार मिवार्भका: ११ ५ d अवितृप्त इवा तुरः ६ २० d अवमामश्च भवता अस्त्रज्ञो ह्यखतेजसा अस्त्रतेजस्वगया अनं प्रत्यवकर्शनं ७ R c ७ २८ d १२ १० a ७ २८ b अखं ब्रह्मशिरो मेने स्पोकपादा अध्यायः श्लोकः पादः आत्माराम स्वमभ्यसत् अखं ब्रह्मशिरो मेने 5 L १९ C आख्याता न्यप्ययीतानि ६ C अा ण्यमोघमहिमानि निरूपितानि १५ १६ C आख्यान मत्यद्भुत योगनिष्ठ १८ १७ b अस्माकं बद्धसौहृदाः १४ ३३ d आख्यानं यदपृच्छत १८ ९ d अस्यानुभावं भगवान् ९ १९ 8 आख्याहि दुःखे मुँह रर्दितात्मनां ५ ro C अहस्तानि सहस्तानां १३ ४६ 8 आख्याहि वृष भद्रं वः १७ १३ а अहशत दुधकुले ६ ८ a आख्याहानन्ता चरितोपपन्नं १८ १७ € Fear तस्मै महdi महीयसे ६ २६ C आचक्ष आत्मावगमोऽत्र यावान् १८ २३ b अहञ्चाध्यगमं तत्र ३ ४४ a आजहाराश्वमेधां स्त्रीन् १६ ३ 8 अहं पुरातीतभवेऽभवं मुने ५ २३ a आततायी वधार्हणः ७ ५३ b अहं हि पृष्टोऽर्यमणो भवद्भिः १८ २३ a आतता य्यात्मबन्धुहा G ३९ b अहैतुक्यप्रतिहता ६ C आतिष्ठ स्तेऽनुशासनं १७ ३७ d अहो अद्य वयं ब्रह्मन् १९ ३२ a अहो अधर्मः पालानां १८ ३३ अहो अलं पुण्यतमं मधोर्वनम् १० २६ b आत्मजैः सह कृष्णया आत्मतुल्यबलैर्गुप्तां आत्मत्राणं द्विजात्मजः ८ १७ 2 b ११ ११ C ७ ११ d अहो अलं श्लाघ्यतमं यदोः कुलं १० २६ घ आत्मन सर्वतोदिशं १२ ९ d अहो कष्ट महोsन्याय्यं ९ १२ छ आत्मन स्सुगमं गुणैः १५ ३८ b अहो देवर्षिर्धन्योऽयं ६ ३९ 翁 आत्मनाऽऽत्मानमात्मस्थं ६ १६ c अहो नृलोके पीयेत १६ ८ C आत्मनोऽभिमुखान्दीप्तान् ८ १२ c अहो बत स्वर्यशस स्तिरस्करी १० २७ 2 अहो व ताहो महदज्ञ ते कृतं १८ ४१ C आत्म न्यात्मान यावेश्य आत्मवैरूप्य कर्तारं ९ ४३ C अहो मया नीच मनार्यव त्कृतं १९ * अहो महीयसी जन्तोः १३ २२ 8 अहो मे पश्यताज्ञानं ८ ४८ आत्मानञ्च परित्रातं आत्मा च जरया ग्रस्तः आत्माचैवाऽऽत्मना विभुः WEL C १३ २१ € ४ ३० १६ १४ b 8 अहो वयं जन्म भृतोऽद्य हास्म १८ १८ 8 आस्मान खानुशोचामि १६ ३१ 3 अहो वयं धन्यतमा नृपाणा अहो सनाथा भवता स्म य द्वयं १९ १३ 2 आत्मानं त्रिगुणात्मकं ७ ५ b ११ ८ a आत्मानं वा वृषलै भोक्ष्यमाणं १६ २० b आत्मा मानस एव वा ५ २ d आ आत्मा योगेश्वरो हरिः € * b आक्रम्य वत्स्नास्यसि दग्धपुत्रा ७ १६ d आत्माराम समभ्यसत् ७ d Sआत्मारामं पूर्णकाम आसे स्वाणु रिवाचलः अध्यायः शोकः पादः आत्मारामं पूर्णकाम ११ . C आरुरोह रथं कैचित् १० ८ c आत्मारामा मुनयः પ १० 8 आरोपित मबुद्धिभिः ३ ३१ d आत्मारामाय शान्ताय ८ २७ C आर्ताना मार्तिनिग्रहः १७ ११ b आत्मेश्वर मचक्षाणः १३ ३४ आत्मौपम्येन मनुजं ११ ३७ आर्योऽनुजस्तव गजायुतसत्त्ववीर्यः आलक्षये भवती मन्तराचिं १५ ९ b १६ १९ c आदते गृहपालवत् १३ २२ d आदौ लोकसिसृक्षया ३ १ d आलक्ष्यावाण्युपाददुः आलोक्य वदनं सख्युः ८ १२ d ७ ५२ € आधोऽनन्तसखः पुमान् आयो नारायणः पुमान् आनन्द सम्प्लवे लीनः १४ ३५ d आवर्तनाभिं वलिवल्नूदर ९ १८ b आवृत्य रोदसी खच ६ १८ C आशया यत्प्रतिश्रुतं आनर्तान् भार्गवोऽपागात् १० ३५ c आशंसमानश्शमल आनर्तान् स उपम्रज्य ११ १ ६ अशीर्भिर्युज्यमानोऽन्यैः १९ २७ b ७ ३० c १४ ४० १३ ३२ e ११ २३ C d la आन्वीक्षिकी मलकय आपन स्संसृतिं घोरां ३ ११ c आशु शुक्ल इवोडुपः १२ ३१ b १ १४ 8 आश्रमं प्रागुदाहृतं ३२ d आपाययति गोविन्द १८ १२ c आश्रमः पश्चिमे तटे ७ २ b आपूर्यमाणः पितृभिः १२ ३१ C आश्रय सर्वभूतानां १२ २३ C आप्लुता हरिपादाब्ज- ८ २ C आश्रुत्य तदृषिगणवचः परीक्षित् १९ २२ a आभाषतैना मभिनन्द्य युक्तान् १९ २२ C अभिमन्यव एकराट् १८ ५. d आसते कुशलं कच्चित् ११ २२ c १४ २९ a आमन्त्र्यचाभ्यनुज्ञातः १० ८ a आसते सनुषाः क्षेमं १४ २७ C आपल्य पाण्डुपुतांच ८ आसनं पार्थिवोचितं १७ ४३ b ५ a आमच्य वीणां रणयन् ६ ३८ C आसन् सफल विजयः ૪ ९ C आमयो यच भूतानां ५ ३३ असीनं जगदीश्वरं १ १० b श्र आनातो भयलक्षणान् ९ २६ d आसीनं सुख मासने १३ 19 b आप्रायार्थश्च दर्शितः ४ २९ b आसीना दीर्घसत्रेण १ २१ C आयु र्मनांसि च दृशा मह ओज आच्छेत् १५ १५ a आसीनोऽप उपस्पश्य * પ ३ C आयुषो यदसन्धयः १६ ६ d आस्तेऽधुना स राजर्षिः ૨૭ ૪૪ a आरब्धकर्मनिर्वाणः ६ २९ C आस्ते यदुकुलम्पोषी १४ ३५ C आरा दास्यन्ति विप्रियं १४ ११ d आस्ते स्थाणु रिवाचलः १३ ५५ d आह वेदं हसन्निव लोकपादानुक्रमणिका आह चेदं हसत्रिव १७ ३० d इति मूर्त्यभिधानेन आह राजा धर्मसुतः ८ ભાવ 2 इति मे न तु बोधाय इन्द्रारिव्याकुलं लोकं अध्यायः श्लोकः पादः ५ ३८ 8 ८ ५० C आहरिष्ये शिर स्तस्य ७ ३८ इति यज्ञ उपादिश्य १२ २९ а C आहर्तास्मि भुजं साक्षात् १७ १५ इति लक्षित मर्याद १८ ३७ 2 C आहषोऽश्वमेधानां १२ २५ c इति लोके बृहच्छ्रवाः १२ १७ b आहुरात्मानमात्मनः १७ १९ इति व्यवच्छिद्य स पाण्डवेयः १९ મ а b आहूत इव मे शीघ्रं ६ ३४ इति सम्प्रश्नसम्पृष्टः AJ २ १ R आहूतः परमर्षिभिः १६ ง d इति स्म राजाध्यव साथ युक्तः १९ १७ a आहूतो भगवान् शा १२ ३५ а इति स्या दान्धवस्त्रियः १० 2 ૪ d आहो सुरादीन् हृत यज्ञभागान् १६ २० c इति हासपुराण મ २० C इति हास पुराणानां ४ २२ इतोऽप्रायशः कालः १३ २७ इत्थम्भूतगुणो हरिः ७ १० d tear वि मानवः १२ १९ b इत्थम्भूतानुभावोऽयं १७ ४५ a इच्छया क्रीडितः स्यातां १३ ४२ c इत्थं शरत्प्रावृषिका वृतू हरेः ५ २८ 8 इज्यामूर्तिर्यजतां शं तनोति १७ ३४ b इत्युक्तः स न्यवेदयत् १८ ४० d इस स्ततो वाशनपानवासः १६ २२ ር इत्युक्तो धर्मराजेन १३ १२ å इति केष्वपि निश्चयः १७ २० b इत्युक्वाथाऽऽरुत्स्वर्ग १३ ५९ 1 इति चिन्तयतस्तस्य १४ २२ a इत्युक्त्वा रोपताना: १८ ३६ จ इति चोदीरिता वाचः ११ १० a इद माह पृथा सती ८ १७ d इति तद्दर्शनं ३ ३३ d हद माह इस त्रिव ७ ५२ d इति धर्म मही और १७ २८ 8 इदं प्रोवाच धर्मवित् ’ २७ d इति पादाः कृते कृताः १७ २४ b इदं भागवतं नाम ३ ro 8 इति पुत्तकृतावेन १८ ४९ a इदं ममाचक्ष्व तवाधिमूल १६ २४ a इति प्रियां वल्गविचित्रजल्पे ७ १७ a इदं हि पुंस स्तपसः श्रुतस्य वा ५ २२ मैं इति ब्रुवाणं संस्तूय ४ १ a इदं हि वयं भगवानिवेतरः ५ २० а इति भारत माख्यानं ४ २५ € इदानीं धर्मपारस्ते १७ २५ a इति पीतः प्रजाद्रोहात् १ १ a इन्द्र सामरगणं तरसा विजित्य १५ है b इति मति रूपकल्पिता वितृष्णा १ ३२ 1 इन्द्रारि व्याकुलं लोकं ३ २८ c 7 इमभमपुजनुमान् इममप्रभुज द्रुमान् अध्यायः श्लोकः पादः उक्त्वा हास्तिनपुरे ६ १२ b उदमुखो दक्षिणकूल आस्ते इदं स्वनिगमं ब्रह्मन् इमे जनपदा ग्रामाः ५ ३९ A १४ २० उदिते रविमण्डले C उदीचीं प्रविवेशाशां इसे जनपदाः स्वृद्धाः इय भू भगवता ८ ४० प्र उदीच्यां दिशि भूरिशः १७ २६ a इहोपहूतो भगवान् १६ ७ c उद्दामभावपिशुनामल वल्गुहास उद्धरिष्य नुपादत्त १९ १७ र्डे १५ c d १५ ४४ c १२ ३३ d ११ ३६ a उद्यानोपवनारामैः ११ १२ c ३ 19 c ईशस्य हि वशे लोकः ईशे नाजीवितः पुनः ईश्वरस्य विचेष्टितम् ईश्वरस्यात्ममायया ईश्वरं प्रकृतेः परं ईश्वरं मतयो यथा उद्भव स्सात्यकि क्षैव १० a ६ 6 c उन्मत्तमूकजडवत् ४ ૐ c १२ १ d उन्मील्य शनकै नेत्र १८ ३९ c * १५ २४ b उपधार्य वच स्तस्याः ८ ११ 2 १ १८ d उपयेम इरावती १६ २ b ८ १८ b उपलभ्य वसूतमः ९ ९ b ११ ३९ d उपभेऽभिधावन्ती ८ ረ C ईश्वरः प्रकृतेः परः G g २३ b उक्थेन रहितो ह्येषः 3 उच्छिष्टपा ननुमोदितो द्विजैः १५ ६ C उपवर्णित मेतद्वः उपस्थितोऽऽभिगृहीतपाणिः उपस्पृश्य जलं शुचि उपस्पृष्टो गतश्रमः १८ ९

१९ १२ d ४ १५ b ६ १५ d ५ २५ a उपाविशत्प्राय ममर्त्यनद्यां १९ ५ d उतथ्य इन्द्रप्रमदेष्मवाही १५ १ d उत्तमश्लोक चरितं m उपासितो य त्पुरुषः पुराणः ५ ६ ទ ४० C उत्तमश्लोक चेतसां उपासीनं बृहच्छ्रवाः ५ K b १० २० b उपाहर द्विप्रियमेव तस्य 19 ૪ C उत्तमश्लोक विक्रमे उत्तमै नसिमैः पथि १ १९ b उरुक्रमस्याखिलबन्धमुक्तये ५ १३ c १४ ४२ d उत्तराया हतो गर्भः उरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा ११ २ १२ १ C उत्तरां भयविह्वलां उलूकः कम्पय न्मनः ८ ८ d उवाच चाऽसहन्त्यस्य 62 × ૪ X b B ४३ a उत्तस्थु रारा रसहसाऽऽसनाशयात् ११ ३१ C उत्थायेद सिसृक्षतः ६ ३१ b उवास कति चिन्मासान् १२ ३५ c उत्सृज्य सर्वत सङ्ग १८ a उषित्वा हास्तिनपुरे १० 19 a कचुः प्रजानुग्रहशीलसाराः कपादानुक्रमणिका एवं परीक्षता धर्म 5 एतत्संसूचितं ब्रह्मन् ५ ३२ 8 ऊचुः प्रजानुग्रहशीलसाराः १९ १९ C एतदर्थं हि भगवान् १६ ८ C १४ ११ a एत दीशन मीशस्य ११ ३८ 2 ऊषस्तदपेक्षया ६ b एत द्रूपं भगवतः ३ ३० 2 एतद्वः पाण्डवेयानां १७ १७ a एतचातुरचित्तानां ६ ३५ 8 ऋग्यजुस्सामाथर्वाख्याः ऋतमधिकर्तु मवप्लुतो रथस्थः ४ २० a एतन्नानावताराणां ३ ५ a ९ ३७ b ऋते परानुग्रह मात्मशील १९ २३ d एतावताऽलं ननु सूचितेन एतावदुक्तवोपरराम तमहत् १८ २० Д ६ २६ 8 ऋषय शौनकादयः १ 30 * b एताः परं स्त्रीत्व मपास्तपेशलं १० ३० a ऋषयो मनवो देवाः ३ २७ a एते चान्ये च भगवन् १६ २९ 8 ऋषिभिर्याचितो भेजे ३ १४ a एते चांशकलाः पुंसः ३ २८ ऋषीणा चानुशृण्वतां ९ २५ d एधन्ते तव वीक्षितैः ८ ४० d मीणा माश्रमं गतः १३ ५० d एधमान मदः पुमान् ८ २६ b ऋषीणां सत्तवर्धनः ७ २ d एरका कटकुडाथा ३ १८ d एव माभाषितः पृष्टः १९ ४० a ए एवं कृष्णमते ब्रह्मन् ६ २८ 8 एक आत्माऽऽत्मनां स्वदृक् १३ ४७ b एवं कृष्णसखः कृष्णः १५ a एक एवाति यातोऽहं ६ १४ а एवं गृहेषु सक्तानां १३ ૧૭ ६ एकदा धनु रुद्यम्य १८ २४ a एवं चकार भगवान् २४ c एकदा निर्गतां गेहात् ६ ९ а एव तस्मि नरदेव देवे १९ १८ a एकात्मजा मे जननी ६ ६ a एवं चिन्तयतो जिष्णोः १५ २८ 靠 एकान्त भक्त्या भगवत्यधोक्षजे १५ ३३ c एवं जन्मानि कर्माणि ३ ३५ a एकान्तमतय गि १५ ४७ d एवं द्रष्टारि दृश्यत्वं ३ ३१ C एकान्तमति राप तं १५ ५० एवं धर्मे प्रवदति १७ २१ a एकान्तमति रुनिद्रः ४ c एवं निशम्य भगवान् ६ A एकोनविंशे विंशतिमे ३ २३ a एवं नृणां क्रियायोगाः ५ ३४ а एको रथेन ततरेऽह मतार्थसत्त्वं १५ १४ b एवं नृपाणां क्षितिधारजन्मनां ११ ३४ मैं एतत्कामाय तेऽनघ ६ २३ b एवं परीक्षता धर्म ७ ४० 8 9 श्रीमद्भागवतप्रथमस्कन्ध एवं प्रवृत्तस्य विशुद्धचेतसः अध्यायः श्लोकः पादः करणो मीलितेक्षणः अध्यायः श्लोकः एवं प्रवृत्तस्य विशुद्धचेतसः ५ २५ C एवं प्रवृत्तस्य सदा ४ २६ कचस्पर्शक्षतायुषः कच्चितेऽनामयं तात ८ ५ d १४ ३९ a एवं प्रसन्नमनसः २ २० а कच्चित्त्वं नाऽगमोऽगम्यां १४ ४२ a एवं बलियै र्यदुभिः १५ २६ a कच्चित्त्वं ब्राह्मणं बालं १४ ४१ a एवं यतन्तं विजने ६ २१ a कच्चित्प्रेष्ठतमेनाथ ૪ ૪૪ a एवं राजा विदुरेणानुजेन १३ २८ a कच्चिदानर्तपुर्यां नः १४ २५ एवं विधा मदन्तीनां १० ३१ а कच्चि दास्ते सुखं रामः १४ २९ c एवं सम्भाष्य भगवान् ६ ३८ a कच्चिद्राजाऽऽहुको जीवति १४ २८ a एष किं निभृताशेष १८ ३१ कच्चिन्नाभिहतोऽभावैः १४ ४० a एष कृष्ण मनुव्रतः १२ २४ b एष दाता शरण्यक्ष १२ २० a एष राज्ञां परो धर्मः १७ ११ कच्चित्पुरे सुधर्मायां कच्चिन्द्रेऽनामय मात्मनस्ते कक्षित्काल मथाऽवात्सीत् १४ ३४ c १६ १९ a १३ १४ 8 एष वै भगवान् साक्षात् ‍ १८ a कण्टकं कण्टकेनेव १५ ३४ c एष सर्वनिराकृतिः ६ ४ d कथचेद मुदस्राक्षीः ६ ३ c एष हि ब्रह्म बन्धूनां E ५७ C कथनीयोरु कर्मणः १८ १० b एक ह्यस्मिन् प्रजातन्तौ १२ १५ c कथन्त्वनाथाः कृपणाः १३ ४४ C कथ मन्यस्तु गोपायेत् १३ ४५ Te मालक्षितः परैः 20 ४ a ऐक्या द्वयस्य ऋतवानिति विप्रलब्धः १५ १९ b कथं पश्येम हि स्त्रियः ८ २० đ ऐक्षत श्रान्तवाजिनं ७ १९ कथं प्रवृत्तः किमकारषीत्ततः १० १ d कथं वा पण्डवेयस्य ४ a औ औत्कण्ठ्या देवकीसुते औत्कण्ठ्याश्रुकलाक्षस्य औत्तरेयेण दत्तानि १७ ४० कथं स वीरः श्रिय मङ्ग! दुस्त्यजां ४ ११ C १० 2 ६ १७

• 2 * १४ b कथायां सक्षणा हरेः १ २१ d c कथा भागवत पुण्यां C कपिध्वजो गुरुपुत्तं रथेन कपोलवदनश्रियः कम्पते भूः सहाद्रिभिः ४ २ C ७ १७ d ११ १९ d १४ १५ b कीवान् गौतमोऽत्रि कचलुलितश्रमवार्यतास्ये ९ ७ c क्या वृत्त्या वर्तितं वः १३ ९. ४ ९ ३४ b करणो मीलितेक्षणः १८ ३१ b 10श्लोकपादानुक्रमणिका करस्पर्शस्मितेक्षणैः अध्यायः श्लोकः पादः करस्पर्शस्मितेक्षणैः करिष्य निति केचन करोरुबाइंसकपोलगात्रं ११ २२ b कल्पन्ते येऽनु तानिह कालः प्रादुरभूरकारले अध्यायः श्लोकः २ २५ d ८ ३५ d कल्पान्त इद मादाय ६ ३० १९ २६ b कल्पितो लोकविस्तरः ३ ३ b कर्णधार इवापारे कर्णधार इवार्णवम् कर्मग्रन्थिनिबन्धनं १३ ३९ कश्यपाङ्गिरसादयः ९ ८ d १ २२ d कषायधिषणोऽर्जुनः १५ २९ d २ १५ b कस्ता न सेवेत मरिष्यमाणः १९ ६ d १८ १२ a कस्त्वं कृष्णे गते दूरं १७ ६ a कर्म ब्रह्मणि भावितं ५ ३२ d कस्त्वं मच्छरणे लोके १७ ५ а कर्मभि गृहमेधीयैः ८ ५१ C कस्मिन्युगे प्रवृत्तेयं ठे ६ कर्मश्रेयसि मूढानां ४ २५ c कस्य वा बृहती मेतां ૧ १ c कर्माणि च गृणीहि नः कर्माणि च महात्मनः ९ d कस्य हेतो र्निजग्राह १६ ५ a १२ २ b कंसेन रुद्धातिचिरं शुचार्पिता ८ २३ b कर्माणि निर्वाणविलम्बितानि m १६ २३ d काम मवृतु तस्य वै १० ५ d १७ २८ d कामलोभहतो मुहुः ६ ३६ b कलावस्मिन् युगे जनाः कला सर्वे हरे रेव कलिनाधर्ममित्रेण १ १० b कामलोभादयश्च ये २ १९ ३ २७ c कामस्य नेन्द्रिय प्रीतिः २ १० a १५ ४५ कामं दहतु मां नाथ ८ १० C C कलिना धीरभीरुणा कामं वर्ष पर्जन्य: १८ ८ १० a b कलिमागत माज्ञाय १ २१ 8 कामानमोघान् स्थिरजङ्गमानां १७ ३४ c कलिं दिग्विजये कचित् १६

b कामा स्तपः समचरन् भगवत्प्रपन्नाः १६ ३२ b कलिं दिग्विजये नृपः १६ ५ b कामो लाभाय हि स्मृतः २ ९ d कलिं प्रविष्टं निजचक्रवर्तिते १६ १० b कार्तस्वरपरिच्छदं १७ ४ b कलिं सत्त्वहरं पुंसां कालकर्मगुणाधीन: १३ ४५ a १ २२ c कलेवरं यावदसौं विहाय १९ २१ b काल कर्मतमो रुद्धं १५ ३० m १३ ४८ C कलेवरं यावदिदं हिनोम्यहं ९ २४ b कलेवरं हास्यति स्वं १३ ५६ कालस्य च गतिं रौद्रां * ३ а C कलौ नष्टदृशा मेषः ३ ४५ C कालं प्रतीक्षन् विमदो विमत्सरः ६ २७ d कल्पते शासनं वचः है ་ ५० d कल्पन्ते कल्पिताः परे ५ ३४ d काल परमदुस्तरः कालः प्रादुरभूत्काले १३ १७ d ६ २८ C 11 काले त्वनुगते नृणाम् काले त्वनुगते नृणाम् कालेन वाते बलिनां बलीयसा कालेन सर्वत्र गभीररंहसा १४ ५ b १६ २४ ५ १८ d कुरुजाङ्गल पाञ्चालान् गवतप्रशमस्कन्धस्थ अध्यायः श्लोकः पाट 2 C कुमति महर दात्मविद्ययायः कुमारोद्विना रथेन कृपयातिथिरूपेण अध्यायः श्लोकः पाद ९ ३६ C ७ १८ b १० ३४ कालेनाव्यक्तरंहसा काले प्राप्ते कलेवरं ४ १६ b कुरुनार्यो दिदृक्षया १० १६ .0 b ६ ३ d कुरु प्रतिश्रुतं सत्यं ७ ५४ कालोऽयं किं विधास्यति १४ १८ d कुरूमधून्वाथ सुहृद्दिदृक्षया ११ ९ b का वा सहेत विरहं पुरुषोत्तमस्य १६ ३५ a कुर्वन्ति सर्वात्मक मात्म भावं ३ ३९ C काष्ठाभिरिव सोऽन्वहं १२ ३१ d कुर्वन्त्यहतुकी भक्ति ७ १० किमषं दर्शयन्ति नः १४ २० f कुर्वन्त्यात्म प्रसादनी २ २२ d किमन्यै रसदालापैः १६ ६ c कुर्वाणा यत्र कर्माणि ५ ३६ a किमिदं स्वित् कुतो वेति 19 २६ a कुश कोचक गारं ६ १३ d किमुतान्यै र्धनादिभिः १३ २० d कुशलान्याशु सिध्यन्ति १८ ७ C किम्पुरुषादीनि वर्षाणि १६ १२ C किं क्षतबन्धून् कलिनोपसृष्टान् १६ २२ a किन्ते कामाः सुरस्पाह १२ ६ a किं नु बालेषु शूरेण १८ ८ а किं पुनर्दर्शनस्पर्श किं नु स्यात्तबन्धुभिः किं वा तात चिरोषितः किं वा भागवता धर्माः कोकटेषु भविष्यति १८ ३१ d १९ ३३ c १४ ३९ d कृतवान् किल वीर्याणि ४ ३१ а कृतवान् कुलपांसनः कुशल्यानकदुन्दुभिः कुशस्थली पुण्ययशस्करी भुवः कृच्छ्रेण संस्तभ्य शुचः कृतकौतुकतोरणां कृतप्रणाम स्स्वचिकीर्षितं यत् कृत मनुकृतवत्य उन्मदान्धाः १० २७ b ११ १३ १९ १२ b ९ ४० C १ २० а ७३९ d १४ २६ d १५ ३ a b ३ २४ d कृतया न यदक्षमं १४ ४३ d कीर्ति रायु र्भगो गतिः १७ १० d कृतवान् भारतं यस्त्वं ५ ३ कीर्ति मनोऽनहङ्कृतिः १६ २८ d कृतवा -संहितां मुनिः ४ ३ d कीर्त्यमानं यशो यस्य १० ११ c कृतावतारस्य हरे रित्रि १६ २३ b कुकुरान्धकवृष्णिभिः ११ ११ b कृतासन परिग्रहं १३ ६ d कुत farafa भो १३ १९ b कृत्वागादध्वरं बलेः ३ १९ .. b कुत सञ्चोदितः कृष्णः C कृत्वानुक्रम्य चात्मजं ७ ८ b कुतः पुन र्गुणतो नाम तस्य १८ १९ a कृपणस्य जिजीविषोः १३ २४ b कुतः पुन श्शख दमद्र मीश्वरे कुबेर इव गुह्यकैः ५ १२ C ९ d कृपण कालचोदितः कृपयातिथिरूपेण ६ ९ d १९ ३२ c 12 कृपया दीनवत्सलः कृपया दीनवत्सलः कृपया दीनवत्सला: लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः गुरुवया मर्दितात्मानः १७ ३० b कृष्णो दर्शन मागतः ५ ३० d कृपया मुनिना कृतं ४ २५ f कृष्णोऽस्त्री गाण्डिवं चापं केचिदाहु रजं जातं ९ २२ d ९ १५ C ३२ a कृपया स्नेह वैक्लव्यात् १३ ३४ а केचि द्विकल्प वसनाः १७ १९ મ कृष्ण एवं भगवति ९ ४३ a केन वा तेऽपकृतं १८ ४० C कृष्ण कृष्ण महाभाग G २२ a के वयं नामरूपाभ्यां ८ ३८ a कृष्ण पाद सरोरुहं १५ २८ b कैवल्यपतये नमः ८ २७ d कृष्णपादाब्जसेवया १२ ४ d कैवल्ये स्थित आत्मनि कृष्ण माहात्म्य सूचकं १६ १३ d को न कुर्यात्कथारतिम् २३ d २ १५ d कृष्णया सह बन्धुभिः १२ ३६ b को नाम तृप्येत् रसवित्कथायां १८ १४ a कृष्णविश्लेषकर्शितः १५ १ d को नाम लोके भगवत्पदार्थः १८ २१ d कृष्णस्तु भगवा स्वयं ३ २८ b को वा भगवतस्तस्य १ १६ कृष्णस्य च विचेष्टितं १४ R d को वार्थ आप्तोऽभजतां स्वधर्मतः ५ १७ ل कृष्णस्य च विचेष्टितं ૪ ६ d कोsवृश्चत्तव पादां स्त्रीन् १७ १२ कृष्णस्य नारदोऽभ्यागात् ४ ३२ c कौमारं सर्ग मास्थितः ३ ६ b कृष्णस्याद्भुतकर्मणः कृष्णस्यानुस्मरन्ति च कृष्णच त प्रभावज्ञः १८ १ d कौरवान् विरहातुरान् १० ३३ b ५ ३६ d कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां १० ३० ९ १० कौरवेन्द्रश्रियोल्लसन् 2 कृष्णं तदुह्यनामभिः ९ ४७ b कौशिकोऽथ सुदर्शनः 2 ** १७ ४४ b १ ७ d कृष्णः पाण्डुसुतप्रियः १९ ३५ b कौशिक्याप उपस्पृश्य १८ ३६ C कृष्णारेिण्यभ्यधिकाम्बुनेत्री १९ ६ b क्रीडन्ति परमानन्दं १४ ३६ c कृष्णाङ्घ्रिसेवा मधि मन्यमानः १९ ५ क्रोध लोभानृतात्मना ३ d कृष्णाय वासुदेवाय ८ २१ a क गता च तपस्विनी १३ ३८ d कृष्णावेशेन तच्चितः १५ ४९ C क्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे ९ ३८ b कृष्णासुतानां स्वपतां शिरांसि ७ ૪ b भतजाक्षं गदापाणि १२ ९ C कृष्णे गते भगवति १८ ३५ क्षत्ता कोषाtarग्रतः १३ २ b a कृष्णनाद्भुतकर्मणा ८ ४६ क्षामां यवस मिच्छतों १७ ३ d b कृष्णे परमपुरुषे ७ 4 b क्षीयन्ते चास्य कर्माणि २ २१ C कृष्णे लसत्पीतपटे चतुर्भुजे कृष्णे स्वधामोपगते ९ ३० C क्षुत्तृद् श्रमयुतो दोनो १८ ४६ e ३ ४५ a या मर्दितात्मनः १८ २९ b 13 41 शुद्रायुषां नृणा मङ्ग शुचित स्तृषितो भृशम् शुधितस्य यथेतरे क्षेत्र प्रविलाप्य ते १६ १८ २४ १२ m 2 6 છ a d गम्भीरश्लक्ष्णया गिरा गम्भीररयोऽनिरुद्धः १४ ३० C ६ २१ C ६ d गम्यां वासत्कृतां विम् १४ ४२ b १३ ५४ b गये दाराश्च दूषिताः १३ २३ b क्षेत्रे मदीये त्व मधर्मबन्धुः क्षेत्रेऽस्मिन्वैष्णये वयं १७ ३१ d गर्भे दृष्ट मनुध्यायन् १२ ३० c १ २१ b गले सर्पकलेवरं १८ ३८ b माय च भवाय च १ १३ d गविष्ठो गां गत स्तदा १० ३६ d माय च भवाय च १४ ३५ b गाय धर्मदुर्गा दीना १७ ३ a गाण्डीवमुक्त विशिखै रुपाहरे गाण्डीवलक्षण मराति वधाय देवाः १५ १३ b खलानां मयि शास्तरि ** ७ १६ C १७ ९ d गान्धारी तपखिनी ९ ४८ d खा त्पेतुः पुष्पवृष्टयः ९ ४५ d खेट खवट वाटीक्ष गान्धारी द्रौपदी ब्रहान् १३ a ६ ११ C गान्धारी धृतराष्ट्रश्च १० ९ C गान्धारी पुत्रशोका ८ ३ C ग गाव देवी घृतचितमीशे गान्धार्या च स्वभार्यया १३ ५० b १९ १५ b गान्धार्या व महाबाहो १३ ३६ गाय दुःखितोऽपतत् C १३ ३२ f गाम्भीर्य स्थैर्यमास्तिक्यं १६ २८ C गयां भूरिदक्षिणान् १६ ३ b गयां स्वं कलेवरं गायन्तिवोत्तमश्लोक ११ २० c १८ ३ d गौध मुदन्वति ८ ४२ d गायमाद्य त्रिदं तन्त्र्या गजाये महाभागः ૨૭ ૪૪ गायमानश्चराम्यहं ६ ३३ on the ३९ c d गतपूर्वा महात्मभिः १५ ४४ d गावल्गणे क न स्तातः १३ ३१ C गतवार्थ मिमं देहं १३ २५ a गां पर्यटन् तुष्टमना गतस्पृहः गतासु मुरगं रुषा १८ ३० b गां वृद्धं रोगिणं स्त्रियम् ६ २७ C TA_Fr b गता सप्ताधुना मासाः ૪ ७ a गीतं भगवता ज्ञानं १५ ३० a गदापाणि र्वृकोदरः गदितुं यदि मन्यसे यता तीर्थनिषेवकः ९ १५ b गुणकर्माश्रयाः पुम्भिः १८ १० c १२ ३ b गुण मय्यागुणो विभुः २ ३० d १३ ५८ d गुणेषु गुणवा निव २ ३१ b गन्ता मञ्जनता मसि ६ २४ d गुणै राम्या नतिशायनस्य १८ २० गर्नु कृतमति ब्रह्मन् ८ मैं गुरवो गुहाम प्युत १ ง ረ d 14 गुलानि भद्राणि कृतानि च स्मरन् गुह्यानि भद्राणि कृतानि च स्मरन् गूढशरति वृष्णिषु गूढः कपटमानुषः गूढो मूढ इवेयते पादानुक्रमणिका ६ २७ b चकार राज्यं धर्मेण ९ १८ d चक्रवर्ती द्रवाः १ २० d चक्रुः कृपा यद्यपि तुल्यदर्शनाः चक्रुर्निर्हरणादिकं छन्दांसि गुरवोऽधायः अध्यायः श्लोकः ९ ४९ C ઙ ૪૪ d ५ २४ c મ の ५८ d ४ ४ d चक्रे वीर्या ण्यतः परं ३ २२ d गृणन्ति गुणनामानि ५ ३६ C चक्रे वेदतरो शाखा: ३ २१ C गृह प्रविष्टो गुरुवन्दनाय १३ ३० c चक्रे सात्वतसंहितां E ६ d गृहीतश्चानुशासनं ४ २८ d चक्रे स्नेहानुबन्धनं ६ ६ d गृहेषु गृहमेधिनां ४ b चचार दुवरं मा ३ ६ c गोपीचाय मधुद्विषः १० ३२ b चतुःपञ्जावशेषिताः १५ २३ d गोपुरद्वार मार्गेषु ११ १३ a गोपै रसद्धि रबलेव विनिर्जितोऽस्मि गोप्याददे त्वयि कृतागसि दाम तावत् भोविन्द गोद्विजसुरार्तिहरावतार चतुर्दशं नारसिंह ३ १८ R १५ २० d चतुर्भिर्वर्तसे येन १६ २५ c ८ ३१ a चरणरतिः परमस्य तस्य मेऽस्तु १ ३६ d ८ ४३ C चरद्भिः क्षितिमण्डलं १३ ९ b गोविन्दप्रियसारथिः ૭ ૪૨ b चरितान्यद्भुतानि च ११ २० d गोविन्दाभिहितानि मे १५ २७ d चलाऽपि यच्छ्रीर्नजहाति कर्हिचित् ११ ३३ d गोविन्दाय नमो नमः ८ २१ d चाक्षुषेोदधिसम्प्लवे १५ b गौतमी पति देवता ७ ४७ b चातुर्होत्रं कर्म शुद्धं ४ १९ ย ग्रहमर्द मिथो दिवि १४ १७ b चार्वायताक्षोत्रसतुल्यकर्ण- ग्रहक्षतारा निकरैः परीतः १९ ३० d चित्रधातुविचित्रादीन् ६ १२ १९ २६ C а चित्रध्वजपताकायैः ११ १३ C घटाम्बर मिवाम्बरे १३ ५४

घनो यथाकडुपचाप वैद्युतैः चित्रस्वनैः पत्ररथैः चिन्तयन् सुहृदां वर्ष ६ १३ а ८ ४७ b ११ २७ d चीरवासा निराहारः १५ ४३ 您 घातयित्वा सतो राज्ञः 5 चेत एतै रनाविद्धं २ १९ C घोरं प्रतिभयाकारं ६ १४ C चेतसो वचचाऽपि १७ २३ C नन्तं गोमिथुनं पदा १६ d चोदितो मे ततद्रुहं १८ ३७ d चकार भगवा नृषिः ३ ४० d छन्दांसि गुरवोऽनयः ૨૮ b 15किरमा स्वेषु स्नेहपाशान्द्रदिन: जुगुप्सितं कर्म विगर्हयति आयायः श्लोकः पाट छित्त्वा स्वेषु स्नेहपाशान्द्रदिन: १३ २८ जहाँ तच्च कलेवरं C १५ ३५ d छिद्यन्ते सर्वसंशयाः २ २१ b जहाँ स्वतन्वा श्रवणीयसत्कथः १५ ३६ b छिन्दन्ति कोविदा स्तस्य २ १५ जहात्रतेज उन्नद्धं ७ २८ C जातकं कारयामास १२ १३ C ज जगद्विरियोपहृतार्हणाम्भः जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् जगद्रय भयावहं जगृहे पौरुषं रूपं जातनिर्वेद आत्मवान् १३ २६ b ५ १० b ११ जातरूपमदात्प्रभुः १८ ३९ b Ե जातः पराशरा द्योगो ४ १४ C १८ २१ b ३ a जाता मयि दृढा मतिः जातैकभक्ति गोविन्दे ६ २४ b १३ २ c जज्ञे वंशधरः पाण्डोः १२ १२ C जडोन्मत्तपिशाचवत् जनमेजयादी चतुरः attery वैराग्य जनस्सद्यो वियुज्येत जातो यस्य चिकीर्षया १ १२ d १५ ४३ d जातो ह्यात्मभुवार्थितः ८ ३४ d १६ C २ ક जायते येन सुव्रत ५ ३३ b c जिज्ञासित मधीतच ५ ४ a १३ २० C जनिता विष्णुयशसः जनेनागस्यधं युञ्जन् जन्तूनां राज्ञि कर्हिचित् जन्मकर्म च विश्वात्मन् जन्मकर्म रहस्यं मे जिज्ञासितं सुसम्पन्नं 4 ३ a ३ २५ C जिज्ञासितात्म याथात्म्यः १२ २८ 2 १७ १४ a जितासनो जितश्वासः १३ ५३ a १० ६ d जितेन्द्रिया निर्जितमातरिश्वनः १० २३ b ८ ३० a ६ ३७ जिष्णु बन्धुदिदृक्षया १४ ६ Ե C जन्म कर्म विलापनं ७ १२ b जिष्णौ बन्धुदिदृक्षया १४ १ b जन्म गुह्यं भगवतः ३ २९ а जिहाससि खित्सुहृदोऽनुजीविनः ८ ३७ b जन्माद्यस्य यतोऽन्वया दितरत चार्थे ष्वभिज्ञः स्वराट् जन्मैश्वर्यश्रुतश्रीभिः जिह्मप्रायं व्यवहृतं ** ४ a १ a जीवन्ति तत्रैव हि सत्त्वतः किल १० २५ b ८ २६ जीवन्ति नात्मार्थमसौ पराश्रयं ૪ १२ c a जम्बूद्वीपाधिपत्य १२ ५ c जीवस्य तत्त्वजिज्ञासा २ १० C जयन्तगद सारणाः 20 १४ २८ d जीविताशा यया भवान् १३ २२ b जरया वाससी इव १३ २४ d जीवितुं नार्हथ क्लिष्टं ९ १२ c जलाशय मचक्षाणः १८ २५ a जीवो जीवस्य जीवनं जलाशया छिवजलान् ६ १२ C जुगुप्सितं कर्म किचित् जलौकसां जले यद्वत् १५ २५ जुगुप्सितं कर्म विगर्हयन्ति १३ ४६ d १४ ४३ C ig १४ d 16 जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः श्लोकपादानुक्रमणिका तत्कृतं मतिवैषम्य a जुषतां तत्कथाऽमृतं १८ ४ b ज्ञातयः ससुताः स्त्रियः १३ ४ d तत आसाद्य तरसा aisatarai यथा तडिद्वासस मच्युतं ६ २८ १२ ረ ૩ ३३ d च ज्ञातिद्रोह जिहासया १२ ३२ b तत एत दकारणं ६ ५ d ज्ञातु पुण्यश्लोकस्य ૪ १ c ततश्च वः पृच्छ्ष मिमं विपृच्छे १९ २४ a ज्ञातुञ्च पुण्यश्लोकस्य १४ ६ ततस्ते कृष्णहृदयाः ९ ४७ C ज्ञात्वागाद्धास्तिन पुरं ज्ञात्वा त्यन्तिक मात्मनः १३ १ C तत सद्यो विमुच्येत १ १४ c १५ ४६ b तत सप्तदशे जातः ३ २१ a ज्ञानवैराग्ययुक्तया ज्ञानं गुह्यतमं यत्तत् २ १२ तत सप्तम आकूत्यों ३ १२ a ५ ३० a तत सर्वगुणोदर्के १२ १२ а ज्ञानञ्च यदहेतुकं २ ७ d ततः कलौ सम्प्रवृत्ते ३ २४ ज्ञानं यत्तदधीनं हि ५ ३५ c ततः किमकरोत् भवान् ६ २ d ज्ञानं विरक्ति रैश्वर्य १६ २७ वै ततः किमकरो द्विभुः ७ १ d ज्ञानेन वैयासकिशब्दितेन १८ १६ £ ततः परीक्षि द्दिजवर्यशिक्षया १६ १ a ज्येष्ठा च माया कलहञ्च दम्भः १७ ३२ d ततः प्रादुष्कृतं तेजः श्री २१ ज्वलिते इव रोदसी १४ १७ d ततो जयमुदीरयेत् २ ४ d ततो निवृत्ता धबुधाः स्त्रियो ऽर्भकाः १९ २९ ८ त एकदा तु मुनयः १ ५ a ततोऽनृतं यदं कामं १७ ३९ C त एत ऋषयो वेदं ततोऽन्यथा किचन यद्विवक्षतः ५ १४ a ४ २३ а त एव पश्यन्त्यचिरेण तावकं ८ ३६ c ततो भवान् दर्शय चेष्टितं विभोः ५ १६ d त एव वेदा दुर्मेधैः ततोऽभ्येत्याश्रमं बालो १८ ३८ a ४ २४ a त एव झच्युतप्रियाः ४ ३१ d ततो युधिष्ठिरो गत्वा ९ ४८ 2 त एवात्मविनाशाय तक्षक सप्तमेऽहनि ५ ३४ ततो राज्ञाभ्यनुज्ञातः १२ ३६ a १८ ३७ ततोऽर्थकामाभिनिवेशितात्मनां १८ ४५ C b तक्षकात्प्राणविप्लवात् तक्षकादात्मनो मृत्युं तच्च भस्मीभविष्यति १८ २ b ततो विनशनं प्रागात् ९ १२ २७ तत्कथ्यतां महाभाग १६ ५ а १३ ५६ d तत्कुलं प्रदहत्याशु ७ ४८ C तच्चैकत्वेऽजुहोनिः १५ ४२ b तत्कृताभिपद्यते ७ ५ d तद्दधाना मुनयः २ १२ a तत्कृतं मतिवैषम्यं १ २१ C 17 वत्पादमूल शिरसा अध्यायः श्लोकः पादः तदोपसंहृत्य गिरःसहस्रणी : तत्पादमूलं शिरसा तत्प्राण इतरे च तं १७ २९ C १५ ४१ b तथाऽपि बत मे देहाः तथाऽप्येकान्तभक्तेषु ४ ३० a ९ २२ a तंत्र कीर्तयतो विप्राः तत्र गोमिथुनं राजा १७ तत्र तत्र जगद्गुरो m2 v ३ ४३ c तथाभूत मयाचत १८ २७ d १ तथाsयञ्चावतार स्ते ७ २५ a a ८ २५ b तथा समं विष्णुगतिं विपश्चितः १८ २३ a तत्र तत्र द्विजेरिताः १० १९ b तथाऽऽहृतं पशुवत्पाशबद्धं ७ ४२ तत्र तत्र ह तत्रत्यैः १० ३६ a तथैवानुचरा रशौर: १४ ३२ а तत्र तत्राऽञ्जसाऽऽयुष्पन् १ ९ a तथैवेशेच्छया नृणां १३ ४२ d तत्र तत्रोपशृण्वानः १६ १३ a तद्रत्यन्त विडम्बनं ८ ३० d सत्र दुन्दुभयो नेदुः १ ४५ a तदद्य नः पाप मुपैत्यनन्ार्य १८ ४४ а तत्र ब्रह्मर्षय सर्वे ९ ५ a तदभिप्रेत मालक्ष्य १२ ३३ a तत्र वेदधरः पैलः ४ २१ a तदसौं वध्यतां पापः વ ३९ a तत्र सञ्जयमासीनं १३ ३१ a तदस्तु कामं त्वघनिष्कृताय मे १९ २ C तत्रान्यहं कृष्णकथाः प्रगायतां ५ २६ 8 तदा तदह मीशस्य ut ६ १० a तत्राब्दकेटिप्रतिमः क्षणो भवेत् ११ ९ C तदा ते आतर सर्वे १ २ a तत्राऽभवद्भगवान् व्यासपुत्रो १९ २५ a तदा नाऽऽया ततोऽर्जुनः ૪ २ b तत्राऽऽसीनं कुरुपति ८ ३ a तदा रजस्तमोभावाः २ १९ a तत्राऽऽहामर्षितो भीमः 19 ५१ a तत्रैव मे विहरतो भुजदण्डयुग्म १५ १३ a तत्रैवान्तर्दधे हरिः १२ ११ d तदाऽरुददाष्यकलाकुलाक्षी तदाऽऽर्यधर्मश्च विलीयते नृणां तदा शुचस्ते प्रमृजामि भने પ १५ C १८ ४५ a ig १६ a तत्रोपजग्मुर्भुवनं पुनानाः १९ ८ 8 तदहरेवाप्रतिबुद्ध चेतसां १५ ३६ c तत्रोपनीत क्लयः ११ મ a तदा हि चौरप्रचुरो विनयति १८ ४३ C तत्त्वग्रामविनिर्णयं ३ १० d तदिदं ग्राहयामास ३ ४१ C तत्त्वतस्तदनुग्रहात् १ ८ b तदिदं भगवान् राजन् १३ ४७ से तत्त्वं यज्ज्ञान मयं २ b तदिदं श्रोतुमिच्छामः १२ a तत्सर्वं न समाचक्ष्व ४ १३ b तदीक्षणमहोत्सवाः ११ २४ d तथाऽऽत्माऽद्धा न शाम्यति ६ ३६ d तदोक्षयैषाऽऽशु गतायुधव्यथः १ ३१ b तथा परमहंसानां ८ २० तदेव ह्यामयं द्रव्यं ५ ३३ + तथाऽपि तस्यादियुगं नवं नवं तथाऽपि नाऽऽत्मा परितुष्यते मे ११ ३३ b १८ ६ C ५ तदोपसंहत्य गिरः सहस्रणी : ९ ३० 18 श्लोकपादानुक्रमणिकर अपाद तद्गोत्रस्थात बान्धवः १९ ३५ d तमस स्तु रज स्तस्मात् २ २४ c ततै रसुभिः कियत् १३ २३ d तमात्मजै दृष्टिभि रन्तरात्मना ११ ३२ 8 तद्धर्म एवात्मरुचिः प्रजायते ५ २५ d तमापतन्तं स विलक्ष्य दूरात् B १८ * तद्धर्मज्ञ महाभाग ७ ४६ a तमिम महमजं शरीभाज ९ ४२ तद्धि स्वयं वेद भवां स्तथाऽपि वै ५ २० c तमुद्यतासि माहेद १७ ३५ C तद्धधानोदितया भक्त्या १५ ४७ 2 तमुपश्रुत्य निनर्द ११ ३ a तक्ताः प्रभवोऽपि हि १८ ४८ d तदिनसेतू नद्याहं १८ ३५ C तमूचु ब्रह्मणा स्तुष्टाः तयावाप्तविवित्सितः १२ १५ 2 १३ d ताशः पावनं दिक्षु ८ ६ c तथा विलसिते वेषु २ ३१ तदुषः तस्य हि श्रेयः ७ ३७ C तयो रेवं कथयतोः १६ ३६

वृद्धविसर्गे जनतानविप्लवो तद्वायसं तीर्थ मुशन्ति मानसाः तद्वीक्ष्य पृच्छति मुनौ जगदुस्तवस्ति तद्वैधनुस्त व स्परथो यास्ते तद्वै भगवतो रूपं ५ ११ a तहाँवाऽथ मुनिश्रेष्ठ ८ १२ 鼈 ५ ta C तल्लक्षणज्ञा अपि गूढवर्चसं १९ २८ d ४ ५ C तल्लभ्यते दुःखव दन्यत स्सुखं ५ १८ C १५ २१ ä तवेहमानस्य नृणां विडम्बनं ८ २९ b ३ c तस्माज्जङ्ग वैक्लव्यं तन्तं सात्वत माचष्ट ३ ८ C तस्मादग्नि स्त्रयीमयः १३ ४४ 2 २ २४ b तव बद्धाः स्वदामभिः १३ ४१ तस्मा दिदं दैवतन्त्रं ९ १७ . b तन्त्रः परं पुण्य मसंवृतार्थम् तस्मा देकेन मनसा २ १४ a १८ १७ а तत्र सितुमर्हसि १ ९ d तस्मा नाना विष्णुरातः १२ १७ मैं तन्न श्शुश्रूषमाणानां तस्मि नारायणपदे १५ ४७ 2 c १ १३ а तो भवान् वै भगवत्प्रधान. १८ १५ तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये a तन्मूल मव्यक्त मगाधबोधं ५ ५ C तस्मिन्यस्तधियः पार्थाः १० am ६ १६ a કર В तन्मे धर्मभृतां श्रेष्ठ १७ ३७ 8 तस्मिन् स्व आश्रमे व्यासः ७ ३ 8 तप शौच दया मिति १७ ४२ b तस्मिंस्तदा लब्धरुचे महामुने ५ २७ 2 तप शौचं दया सत्यं १७ २४ तस्मै सपर्या शिरसाऽऽजहार १९ २९ b a तप्तकाशकुण्डलं १२ १ b तस्य कर्मा क्युदाराणि १ १७ 8 तमन्त्रि मनुवेक्ष्यति १३ ५७ d तस्य जन्म महाबुद्धेः १२ २ a तमनुदुराचेतसः १० १३ b तस्य जन्म महाचर्य * ९ c समभिज्ञाय सहसा ४ ३३ 8 तस्व निर्हरणादीनि ९ ४६ 巍 तमयं मन्यते लोको ११ ३७ & तस्य पुत्रोऽतितेजस्वी १८ ३२ * 19 तस्य पुलो महायोगी तस्य पुत्रो महायोगी तस्य प्रीतमना राजा तस्य मत्तस्य नश्यन्ति तस्य श्रेयान् वधः स्मृतः तस्याऽऽत्मनोऽर्ध पल्या स्ते तस्या नुविहितोऽनाथा अध्यायः श्लोकः पादः तेने ब्रह्म हुदा य आदिकवये ४ ४ 2 तां तनुं विजा वजः १५ ३४ b १२ १३ a तां बाढ मित्युपामन्त्र्य ८ ४५ ä L વ c तां सारक्य नाऽऽह किरीटमाली ७ १५ d B ५१ b ताः पुत्र मङ्क मारोप्य ११ २९ a ७ ४५ c ताः स्त्रद्धया मेऽनुपदं विशृण्यतः ५ २६ c ९ १७ C तितिक्षु वसुधवाऽसौ १२ २२ c तस्यान्तरायो मैवाभूः तस्यापि तव देहोऽयं १३ ५५ तितिक्षोपरतिः श्रुतं १६ २६ d e १३ २४ तिरस्कृता विप्रलब्धाः १८ ४८ a a तस्या मुत्पादय त्सुतान् १६ २ d तिर्यङ्गषिषु याद ८ ३० C सस्या हमब्ज कुलिशाङ्कुशकेतुकेतैः तीर्थपादः प्रियश्रवाः १६ ३३ ६ ३४ b * तस्यैव भेषस्य परावरेश: १९ १४ a तीर्थभूताः स्वयं विभो १३ १० b तस्यैव हेतोः प्रयतेत कोविदः ५ १८ a तीर्थानि क्षेत्रमुख्यानि १३ ९ C तस्यैव खिल मात्मानं ४ ३२ 2 तीर्थीकुर्वं स्तदाश्रमं ४ ८ d तस्यैवं मेऽनुरक्तस्य ५ २९ a तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि १३ १० c तस्यैवं वर्तमानस्य १६ १७ तुयें धर्मकलास ३ ९ a a तं जिघांसु मभिप्रेत्य १७ २९ a तुलयाम लवेनापि १८ १३ a १७ २५ C तुल्यश्चार्जुनयोर्द्वयोः १२ २१ b तं द्वष्टवर्ष सुकुमारपाद - १९ २६ a तं पञ्चत्वे जोहवीत् १५ ४१ d तुष्टाव जन्यं विसृजअनार्दनं तुष्टुवुर्मुनयो हृष्टाः ९ ३१ d ९ ४७ तं पादयोर्निपतितं १४ २३ तृट्परीतो बुभुक्षितः ६ १५ b a तं बन्धु मागतं दृष्ट्वा १३ ३ а तृतीय मृषिस ३ ८ a तंभुक्तवन्तं विश्रान्तं १३ પ a तृतीये युगपर्यये १४ १४ b तं मेनिरेऽबला मूढाः ११ ३९ a तृप्ता ममस्त सलिले विनिमप्रसङ्घः १५ ११ d तं मोपयातं प्रतियन्तु विप्राः १९ १५ a तेजसा मणिना हीनं 19 ५६ C तं व्याससून मुपयामि गुरुं मुनीनां २ ३ d तेजसी शरसंवृते 9 e ३० b तं सर्वभूत हृदयं मुनि मानतोऽस्मि २ d तेजः परमदारुणं ७ २६ d तान्समेतान्महाभागान् ९ ९ a तेजः पदं मणिमयं च हृतं शिरोभ्यः १५ १४ d तापत्रयचिकित्सितं ५ ३२ b तेजो वारि मृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गे मृषा १ १ C ताव कलिर्न प्रभवेत् १८ ५ а तेजो हृतं खलु मयाभिहतवा मत्स्यः १५ p c ताव धूय मवेक्षध्वं १३ ४९ C तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत्सूरयः १ १ b 20तेन सम्भृतसम्भारः तेन सम्मृत सम्भारः १२ ३४ 8 त्वमात्मनात्मानमवे मोषदृक् तेनाऽयं स उशत्तमः ३ १४ d त्वमाद्यः पुरुषः साक्षात् ७ २३ 7 तेनाऽहमद्य मुषितः पुरुषेण भूना तेनाहं गुणपात्रेण १५ १३ d त्वमेको दामानानां २२ C १६ ३० a त्वमेव माताथ सुत्पतिः पिता ११ ક b तेनाहृताः प्रमथनाथमखाय धूपाः १५ ९ C त्वया खलु पुराणानि १ ६ 2 ते निनीयोदकं सर्वे ८ a त्वयि मेऽनन्यविषया ८ ४२ a तेभ्यश्चोपरराम ह १३ २ d त्वयैव नाथेन मुहु विपद्गणात् ८ २३ d तेष्यः परम सन्तुष्टः ते मय्यपेताखिलचापलेऽर्भके तेषां भक्तिञ्च केशवे १६ १५ 8 त्वं न सन्दर्शितो घात्रा १ २२ a ५ २४ 8 त्वं पर्यटन इव त्रिलोकी ५ ધ . १६ १४ d त्वं वा मृणालधवलः १७ ક ते साधुकृत सर्वार्थाः १५ ४६ 8 त्वं सद्रुर्नः परमश दैवतं ११ ७ C 2 तोयनीव्याः पतिं भूमेः १५ ३८ C त्वा मनगोचरं ८ २६ d त्यक्त्वा स्वधर्मं चरणाम्बुजं हरेः ५ १७ * त्वा मात्तेषुशरासनं १७ ३६ d त्यजन् कलेबर योगी १ २३ c त्वां दुःस्य मूनपद मात्मनि पौरुषेण १६ ३४ C त्यागः सन्तोष आर्जवं १६ २६ b त्वां वर्तमानं नरदेव देहेषु १७ ३२ a त्रयी न श्रुतिगोचरा ४ २५ b त्रयोदशममेव च ३ १७ b त्रस्यन्ते साध्य साधुभिः १७ b दक्षिणं पशवोऽपरे १४ १३ b त्रितो गृत्समदोऽसितः १ છ b दक्षिणेन हिमवतः १३ ५० c त्रित्वे हुत्वाऽथ पचत्वं १५ ४२ а दण्डपाणि मिवोद्यतं १७ ३५ d त्रिभि स्वमकल्पकैः ८ ६ b दण्डहस्तच वृषलं s ’ € त्रिभुवन कमनं तमाल वर्ण ९ ३३ 8 ददर्श घोररूपाणि X ૪ c त्रिरसप्तकृत्वः कुपितः ३ २० ย C ददर्श पुरुष कत्ि १२ ७ C जीनत्यरोच उपलभ्यततो विभूतिं १६ ३३ c ददर्श मुनि मासीनं १८ २५ C श्रील्लोकान् प्रदहन्महत् ७ ३१ ददार करजै स ३ १८ c विष्टानामपि दूरदर्शनं ८ b ददृशे नृपलाम १७ १ d त्यचि विलसत्कक्वेऽस्तु कृष्ण आत्मा ९ ३४ d ददी हारा महामनाः १६ १५ d त्वत्परता माति ८ ३९ C दमी दरवरं तेषा R

’ C विभोः ५ ४० 2 दक्षतफलेभिः ११ १५ b 21 भूषि माल मध्यन दय मुकुन्दाणि मनन्यभावः १९ ७ C दथ्यो हित ममोक् १८ d द कमठरूपेण ३ १६ C दिवा मिवापरं दियोऽनृपतयो बलिमध्वरे ते दिदृक्षु स्तदहं भूयः १५ ६ २० १ * b d e दम्पतीनाथ कल्कन * d दिवा च व्यर्थकर्मभिः १६ १ d दर्शन स्पर्शसंलाप- १० १२ c दिव्यान् भौमान् स दैहिकान् १४ १० Ե दर्शनं नः कथं नृष्णां १९ ३६ b दुकूल वलयादिक १५ ४० b · दर्शनं याति वेतसि ६ ३४ d दुःखप्रामाद्विमुच्यते ३ २९ d दर्शपत्र प्रतिक्रियां ८ ४ d दुःखितान्द्रष्टुमक्षमः १३ १३ d दर्शयत्रात्मनो कप १५ ४३ C दुम्मा मोषधी चित्राः ३ १४ c दर्शचन् वर्ष धीराणां ३ १३ C दुरत्ययं व्यसनं नातिदीर्मात् १९ २ b दशत्वले गावत विष्णु गायाः १९ १५ d दुरन्तभावाः परिरभिरे पति ११ ३२ b दस्युप्रापेषु राजसु ३ २५ b दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः दत्वमस्य पुन नऽभूत् १९ C दुर्दर्शोऽहं कुयोगिनां ३ ३८ b ६ २२ d दहमानाः प्रजा स्पर्धा: ७ ३१ C दुर्बलान् बलिनो राजन् १५ २५ C मानेऽभिभ दे १३ ५७

दह्यमानोऽखतेजसा दातुं सकृष्णा गङ्गय दाध्यायमानः करकसम्पुटे दानधर्मान् राजधर्मान् दान्तस्यानुचरस्य च दाता बड़ा रिपुं बलात् १२ B दुर्भगेोऽधुना บ C दुर्मेधान् हसितायुषः ११ C दुर्वाससोऽरिरचिता दयुताप्रभुग्यः ९ २७ a दुस्तरं निस्तितीर्षतां दुर्भगांव जनान् वीक्ष्य १७ २७ ४ १७ d १५ ११ . b १ २२ b ४ ફૂટ а b ५ २९ d दुहन्ती निशि गां पथि ६ ९ b ५ २४ b दूध द्विसृष्टं बत गई कर्म १९ १३ ₫ ७ ३४ b दूरे बन्धुं शोचसि कानाम्ब १६ १९ d दाराः प्राणाः कुलं प्रजाः * ९ b दृढं वृष्णिषु ८ ४१ दारुणं गौतमीसुतं ક ३३ b दृश्यते का धर्मादि दारुणान् शंसोदूरात् १४ १० C दृष्ट एवात्मनीबारे दारुकः स्वयोनिषु दास्या स्तु कस्याश्चन वेदवादिनां दिगम्बरं वक्तविकीर्णकेश २ ३२ b दृष्टारिहेन चेतसा ४ २९ c २ २१ d १४ २२ b ५ २३ १९ २७ c दृष्ट्वा निपतितं भूमौ दिग्देशकालव्युत्पन्नः ६ ८ C दृटा रहता वा यदवः नुवार भूषिमात्यज मध्य न १३ ११ C ९ " 22 दृश या पुंसोऽल्पमेधसः पुंसोऽल्पमेधसः पौत्र कुलन्धरं दृष्टास्तेजस्तु तयोः दृष्टा स्पृष्टाः प्रजा भुवि नुक्रमणिका द्वेष्यक्ष मस्मिन् विषमा मति ३ २१ d देशकालार्थयुक्तानि १५ २७ १३ الله قا १६ b देहोऽयं पाञ्चभौतिकः १३ ४५ b ३१ a दैत्यादौ भगवान् कृतः १७ १७ d १५ ४५ d दैवतानि रुदन्तीव १४ २० а दृष्ट्वा स्वांसे मृतोरगं १८ ३९ d दैवभूतात्महेतवः १० ६ b दृष्ट्वाचाऽनुजं नृपः १४ ५ d दैवमन्ये परे कर्म १७ १९ C देवकी नन्दनाय च ८ २१ b दैवेनाप्रतिषान १२ १६ देवकी प्रमुख मुदा देवकी प्रमुखा स्वयं ११ २८ d दोर्दण्डपरिरम्भिते १७ ረ b १४ २७ d दौष्कुल्य माधिं विषुनोति शीघ्रं १८ १८ C दोष्यन्ति रिव यज्वनां १२ २० d देवक्यां याचितोऽभ्यगात् ८ ३३ b देवक्यां वसुदेवस्य १ १२ धूतं पानं स्त्रिय स्सूना १७ ३८ c C देवतिर्यङ्गनरादयः अष्टुं भरतपु १ ५ d ३ d देवलिर्यङ्नरादिषु द्रोहो योser विहोत्थितः ८ ५१ b २ ३४ d देवदत्ता मिमां वीणां ६ ३३ द्रौणे रख मनुध्यत ८ ११ d a देव देव जगत्पते द्रौण्यस्वतश्चास्म हरेऽभिरक्षिताः ८ २४ d ८ * b देव देव न पयहं ७ २६ b द्रौपदी च तदाऽऽज्ञाय १५ ५० 8 देवमानववादिताः ९ ४५ b द्रौपद्याश्च चतुर्भुजः 9 કર b देवर्षयश्च सत्तम देवर्षित्व मुपेत्य सः १ ५ b द्वयञ्चापीशितु समं १५ ३४ d ३ ८ b द्वापरे समनुप्राप्ते ४ * a देवर्षि नारद साक्षात् ९ १९ द्वारकायाः कुलस्त्रियः ११ २४ b C देवर्षिः प्राह विप्रर्षि द्वारकां रथ मास्थितः ८ b ५ r C देव जन्म कर्म च ६ १ b द्वारपाना शुना मिव १८ ३३ d देवविस्थापनं महत् १५ ५ d द्वारपालो निरूपितः १८ ३४ b देवान् पितृनृषीन् साधून् १६ ३१ C द्वारि द्वारि गृहाणाच ११ १५ देवा यत्राक्षिगोचराः १६ ३ d द्विजपुत्रोपसर्जितात् १२ २७ b देवो नः परिखेदयन् મ d द्विजस्य सह मूर्धर्ज ७ ५५ d देवीं सरस्वतीं व्यासं c द्विजोपसृष्टः कुहक स्तक्षको वा १९ १५ C देव्यो हिया परिदधुर्न सुतस्य चित्र ४ ५ b द्वितीयन्तु भवायास्य ३ ७ देशकालविभागवित् ९ d द्वेष्यश्च यस्मिन् विषमा मति नॄणां ८ २९ 23 द्वैपायनादिभि चित्रः द्वैपायनादिभि विप्रैः द्वैपायनो भगवा नारदश्च द्वैपायनो विरहकातर आजुहाव aapathaliniste न ज्वलत्यनि राज्येन अध्यायः रोक पाट घाना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि १ १ d ८ 19 c १९ १० d धार्यन्ते पुरुषै र्यथा २ २ b धुन्धु यनिक घण्टा द्याः धूम्र धूम्रात्मनां भवान् r २४ b १० १५ c १८ १२ b वक्ष्यति स्म कुलाङ्गारम् १८ ३७ c धूम्रा दिशः परिधयः धृतरथचरणोऽभ्ययाच्चलदुः १४ १५ 8 ९ ३७ C ते जह्मा यथा नटः १५ ३५ b धृतराष्ट्र मभाषत १३ P Ե धत्ते भगं सत्य मृतं दयां यशः १० २५ c धृतराष्ट्र सहानुजं ८ ३ b धनं प्रहीण माजहुः १२ ३३ c धृतराष्ट्रः सह भ्रात्रा १३ ५० a धन्यं स्वस्त्ययनं महत् ३ ४१ b धृतराष्ट्रो युयुत्सुश्च १३ ३ C धन्विना मग्रणी रेषः १२ २१ a धृतव्रतेन हि मया धर्म ज्ञानादिभि स्सह ३ ४५ d धर्मपालो नरपति: १८ ४६ a धृत्या बलिसमः कृष्णे घृतहयरश्मिनि तच्छ्रिये क्षणीये ४ ९ ३९ b १२ २५ २८ मैं * धर्मपुत्र स्सहानुजः १३ धैर्य मार्दव मेव च १६ २७ 2 d धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः १२ ३४ b ध्यायत चरणाम्भोज ६ १७ धर्मयुद्धे वधो द्विषां ८ ५० b ध्येयः पूज्यश्च नित्यदा ** b धर्मशास्त्राणि यान्युत १ ६ d घुवं ततो मे कृतदेवहेलनात् १९ २ a धर्मस्य ह्यापवर्गस्य २ a ध्वस्त माया गुणोदर्कः १३ ५५ a धर्मं प्रवदत स्तस्य ९ २९ a धर्मं ब्रवीषि धर्मश १७ २२ а न धर्मः कं शरणं गतः १ २३ d न कचि म्रियते तावत् १६ ८ a धर्मः पदैकेन चरन् १६ १८ a न कुत्रचित्क्वापि च दुःस्थिता मतिः ५ १४ धर्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्रपरमो निर्मत्सराणां सतां १ ३ a नकुल सहदेव ७ ५० a धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां २ ८ a न चापश्यत्पितरौ सौबलीश १३ ३० d धर्मार्थकाममोक्षांच ९ २८ a न चार्पितं कर्म यदप्यकारणं ५ १२ d धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये १७ ३३ b न चास्य कaि त्रिपुणेन धातुः ३ ३७ a धर्मोऽसि वृषरूपधृक् १७ २२ b न जातु पौरवेन्द्राणां १७ a धय न्याय्यं सकरुण १७ ४९ a न जात्वयै त्याहृतिभि र्हृदि स्पृशन् १० ३० d धान्वन्तरं द्वादशमं ३ १७ a न व्यत्यग्नि राज्येन १४ १८ C 24 नटनर्तकगन्धर्वाः नट नर्तकगन्धर्वाः नटवत्कर्मणा द्विजः श्लोकपादानुक्रमणिका आध्यायः श्लोक पाट ११ २० a नमः पङ्कजमालिने न वितृप्यन्ति हि दृश अध्यायः श्लोकः पाद ८ २२ b १७ ५ d नये नाट्यधरो यथा ८ १९ d न मातु रुदरे मृतः न मे स्या त्रिस्या न्मोक्षः १८ १ ८ ४९ c न तथा वासुदेवस्य ५ १ C नमोऽ विज्ञानवित्ताय ८ २७ a नताः स्म ते नाथ सदङ्घ्रिपङ्कजं ११ ६ a नमो भगवते तुभ्यं ५ ३७ ገ न ते गुडाकेश यशोधराणां १७ ३१ а न यज्ञैर्मार्छु मर्हति ८ ५२ d न त्वा गिरा सुतिया न्वपृच्छत् १९ ३१ d न यत्र कालः प्रभवेत् परः प्रभु ११ ६ d न दत्त मुक्त मर्थिभ्यः १४ ४० £ न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः ३ ३१ d न दुह्यन्ति च मातरः १४ १९ b न यत्र हंसा नियम न्त्यशिक्षयाः ५ १० d नद्यः समुद्रा गिरयः १० ༥ a न यद्वचः चित्रपदं हरे यशः ५ १० а नद्यो नदाश्च क्षुभिताः १४ १८ a न यस्य दियितोऽस्ति कर्हिचित् ८ २९ c नन्दगोपकुमाराय ८ २१ £ न युज्यते सदाऽऽत्मस्थैः ११ ३८ D नन्वप्रियं दुर्विषह १३ १३ a नर चैव नरोत्तमं J ૐ ४ Tवेष सत्त्व परिमार्छु मर्हति १० २३ d नरदेवत्व मापन्नः ३ २२ ä न पिबन्ति स्तनं वत्साः १४ १९ а नरदेवोऽसि वेषेण १७ ५ ६५ न पुनाति चिकित्सितं ५ ३३ d नरनारायणा वृषी ३ ९. b त्रिगर्तशल सैन्धव बाह्निकाद्यैः १५ १६ b न रिपुं हन्ति धर्मवित् ३६ d न प्रत्याहातिपीडितः १३ ३४ d नर्मायुदाररुचिरस्थित शोभितानि १५ १८ ä न प्रायेण निरूपिताः ४ ३१ b न लभ्यते यत् भ्रमता मुपर्यधः ५ १४ b न प्राहरन् यदनुभावनिरस्तचित्ताः १५ १७ d न लक्ष्यते ह्यवस्थानं १९ ३९ न भर्तुर्नात्मन चार्थे Y ५१ C न लक्ष्यसे मूढ दृशा ८ १९ c नमः पतन्त्यात्मसमं पतत्रिणः १८ २३ c नल वेणुशरस्तम्ब- नमन्ति यत्पादनिकेत मात्मनः ४ ११ a नलिनी : सुरसेविताः न मन्यते तस्य निवारणं जनः ५ १५ d नवमं पार्थिवं वपुः नमस्ते पङ्कजाये ८ २२ d न वयं क्लेशबीजानि ६ १३ ६ १२ ३ १४ d १७ १८ а € b नमस्ये पुरुष त्वाद्यं नमसङ्कर्षणाय च ८ १८ a न वर्तितव्यं तदधर्मबन्धो १७ ३३ छ ५ ३७ d न वर्तितव्यं भवता कथञ्चन १७ ३१ C ८ २२ a नमः पङ्कजनाभाय न वा इदं राजर्षिवर्य चित्रं १९ २० 2 नमः पजनेत्राय ૮૨ C न वितृप्यन्ति हि दृशः ११ २५ C 25न विपद्येत कर्हिचित् नाऽहं वेद गति पित्रोः आध्यायः श्लोकः ८ ९ C न विपद्येत कर्हिचित् ६ २५ नान्यं त्वदभयं पश्ये न वियन्ति स्म कर्हिचित् १६ २९ d नान्वगा द्वीरसूः कृपी ७ ४५ d न वेद कचिद्भगवं चिकीर्षितं ८ २९ a नापश्य मुभयं मुने ६ १८ d न वै जनो जातु कथञ्चनाऽऽव्रजेत् न वै नृभिर्नरदेवं पराख्यं ५ १९ a १८ ४२ а नाबुध्यत शुचार्पितः नाभिहृदाम्बुजा दासीत् ८ ४६ d ३ २ C न व्ययन्ति न हृष्यन्ति १८ ५० C नाभे जति उरुक्रमः ३ १३ b न शोभते ज्ञानमलनिजनं ५ १३ b नामानि रूपाणि मनोवचेभिः नष्टप्राये भद्रेषु २ १८ a न सम्मोहोरुभयात् १८ २ c नामान्यनन्तस्य यशोङ्कितानि यत् नामान्यनन्तस्य तत्रपः पठन् ३ ३७ ५ ११ € ६ २७ c ed a न सेहिरे विमुह्यन्तः १० १० C नाम्ना कल्कि र्जगत्पतिः ३ २५ d न स्वर्गं नापुनर्भवं १८ १३ b नायाति कस्य वा हेतो: १४ 19 C न हृष्यन्त्युषभा व्रजे १४ १९ d नारदं सुरपूजितं ४ ३३ d न हास्य कर्हिचि द्राजन् ९ १६ a नारद स्सहतुम्बुरुः १३. ३७ b न ह्यस्यान्यतमं किचित् ७ २८ a नारद स्वहतुम्बुरुः १३ ५९ b न ह्येष व्यवधात् कालः ६ ४ C नारदो मुनिसत्तमः १३ ३९ d नागे भगवती मित्र ११ ११ d नारदो वासवीसुतं ६ ३८ b नातिदूरे किलाश्चर्य १६ १७ नारायणकला रशान्ताः २ २६ C c नातिप्रसीदहृदयः २७ а नारायणं नमस्कृत्य २ ४ a नातुष्यहृदयं ततः ४ २६ d art Earnata ९ C नात्याक्षी : शरणप्रदः १४ ४१ नार्थोऽर्थाय पकल्पते २ ९ ६ d नाथ पाहि प्रजाः प्रभो ९ १७ d नाऽर्थो यह कर्मभिः २ १० d नाssधयो व्याधयः क्लेशाः १० ६ a नावर्तेत यतो गतः १५ ४४ f नानाख्यानेतिहासेषु ९ २८ c नावेदयत् सकरुण १३ १३ C नानार्षेयप्रवरान् समेतान् ११ ११ C नाव्यारोप्य महीमय्यां ३ १५ C नानाशङ्कास्पदं रूपं १६ १ C नाऽशक्नो प्रतिभाषितुं १५ २ d नानुद्वेष्टि कलिं सम्राट् १८ ૧ a नाशं यदूनां भगवदुतिश्च तां १५ ३३ b नानारूपानुरूपाश्च १० १९ C नास्य तत्प्रतिकुर्वन्ति १८ ४८ C नानेव भांति विश्वात्मा २ ३२ € नाहं कल्पो व्यपोहितुं ८ ५१ d नान्तं गुणाना मगुणस्य जग्मुः १८ १४ नाहं वेद गतिं पित्रोः १३ ३८ a 26 १३ ३६ a १४ 19 d १ ३ a निगूढजनुं पृथुवक्षसं नाऽहं वेद व्यवसितं नाऽहं वेद व्यवसितं नाहं वेदेद मासा निगमकल्पतरो गलितं फलं यः कः पाट freanderera दम्बु नेत्रयोः निरूपितो कलक एव योगिनां निषेव्यो हिमवानिव अध्यायः श्लोकः पादः ११ ३२ ५ २३ E 5 १० १९ c १ а निर्गते नारदे सूत १९ २७ 8 निर्गुणस्य गुणात्मनः d निग्रहीता कले रेवः १२ २६ निर्मन्था अप्युरुक्रमे L १० b निम्नतां मुष्टिभि र्मिथः निर्धातच महांस्तात १४ १५ c १५ २२ d निःक्षता मकरोन्मही ३ २० d निर्जित्य सङ्घ त्रिदशां स्तदाशिषः १४ ३७ C निजग्राहौजसा वीरः १६ निर्ममो निरहङ्कारः १५ ४० C निजपरयो बलयो रथं निवेश्य नियत्यगारानो भद्रं १० १४ C ९ ३५ b निजलाभेन नित्यदा ११ ४ d निर्वेदमूलो द्विजशापरूपः १९ १४ c नितरां प्रियमाणानां १९ ३६ निर्व्यलीकं समं महत् ७ ४९ b C नित्यं निरीक्षमाणानां निवर्तिताखिलाहारः १३ ५५ C ११ २५ B नित्यं भागवतसेवया २ १८ Ե निविष्ट स्तदनुग्रहात् ३ ४४ b नित्यं विष्णुजनप्रियः निवृत्तगुणवृत्तये ८ २७ b ५७ ११ d नित्या यत्र महागुणाः १६ २९ b निवृत्त सर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमः ९ ३१ c निवृत्तिनिरतं मुनिः ७ ८ d निद्रया हियते नक्तं निधनञ्च यथैवाऽऽसीत् १६ ९ c निवेशयित्वा निजराज्य ईश्वर १० २ C १२ २ C निवेशितात्मोपरराम संसृतेः १५ ३३ d निधानं बीज मव्ययं ३ निधाय पुर मागमत् १८ ३० निभृतात्मा युधिष्ठिरः १५ ३२ → M ५ b निशम्य घोरं परितप्यमाना 67 १५ b d निशम्य प्रेष्ठ मायान्तं ११ १६ A d निशम्य भगवा १५ ३२ a निमित्तानि कुरूद्वहः १४ २ d निशम्य भीमगदितं ५२ a निमित्तान्यत्यरिष्टानि ૪ ५ a निशम्य भीष्मोक्त मथाच्युतोक्तं १० ३ * निमीलितात्म निशि सुप्तशक्तिषु १० २१ d निशम्य वार्ता मनतिप्रियां ततः १६ १० c निरवद्यस्य न कचित् ९ २१ d निरस्तशौचं वत साधु कुर्वते निशम्य राप्त मतदहं नरेन्द्र १८ ४१ a १० ३० b निरागस ब्रह्मणि गूढतेजसि निशात माददे ख १७ २८ c १९ १ d निरीक्षणेनाभिनन्दन् १० ३१ निशाम्य कुरुनन्दन १३ ५८ b c निरीक्ष्य कृष्णापकृतं गुरो स्तुतं ७ ४२ C निश्चक्राम भ्रातृसन्दर्शिताच्या १३ २८ d निषेव्यो हिमवानिव १२ २२ D निरुद्धकरणाशयः १३ ५५ b 27 १३ ४९ a ३ ४१ a निष्णातो यजुषा मुत निष्णातो यजुषा मुत निष्पादितं देवकृत्यं farare लोकस्य अध्याय: होकः पादः ४ २१ d न्यपतत्पाञ्चभौतिकः न्यरुन्धत्रुदुल दाष्यं न्यवसतत्रिदेशकृत् पराद्रवत्राणपरीच्या अध्यायः श्लोकः पाद ६ २९ d १० १४ प्र १७ ४० d निःस्पृह सर्वकामेभ्यः १२ ‘४’ C न्यवेदयत्तं प्रियायै ७ ४१ c नीहार मिa गोपतिः १२ १० b न्यासितोरुभरा सती १७ २६ b नूनं गति रगोचरा १७ २३ b थ नूनं भगवतः पदैः १४ २१ b नूनं भगवतो ब्रह्मन् पक्षच्छायासमेोषितान् १३ ८ b १९ ३९ a नूनं व्रतस्नानहुतादिनेश्वरः १० २८ а पञ्चदशं वामनकं पञ्चमः कपिलो नाम ३ १९ a ३ १० 2 नृणां स्वय मुपस्थितं १३ १३ b पञ्चमो वेद उच्यते २० d नृदेवचिह्नधृक् शूद्रकः १६ ५ c पतितं पादयो वरः नृप मज मित्याह १५ ४ c पतिव्रता चानुजगाम साध्वी नृपलिङ्गधरं शूद्रं १६ ४ C पतिं प्रयान्तं सुबलस्य पुत्री १७ ३० १३ २९ b १३ २९ a a नेतराणि कृतानि यत् १८ ७ d पतीना मनपेक्षतां १५ ५० b नेदु दुन्दुभय स्तदा १० १५ d पल्यः पतिं प्रेष्य गृहानुपागतं ११ ३१ a नेयं शोभिष्यते तत्र ८ ३९ a नेहाथवाऽमुत्र च कश्चनार्थः पत्न्या स्तवाधिमखकुत महाभिषेक - १५ १० a १९ २३ C पत्युः पत्नी सहोटजे १३ ५७ b नैच्छद्धन्तुं गुरुसुतं છ ४० पदत्रयं याचमानः ३ १९ c नैनो राज्ञः प्रजाभर्तुः ८ ५० पदे पदे का विरमेत तत्पदात् ११ ३३ नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे १ ४ a पप्रच्छ रथ मारूढः १७ X a नैवानं तदचिन्तयत् १८ ४९ ď पप्रच्छु रिद मादरात् १ ५ d नैवात्यभिधातुं ६ २६ C पप्रच्छद्दिमानसः १३ ३१ b नैवाऽसौ वेद संहारं સ २७ पयसोधस्वती मुँदा १० नैवास्मच्छप महत १८ ४६ f परगेह मुपाससे नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितं ५ १२ а परतः पञ्चमेऽहनि 30 20 10 ♦ Jo d १३ २१ d १३ ५६ b नैष्कर्म्य कर्मणां यतः ३ ८ d परस्परं नन्ति शपन्ति वृञ्जते १८ ४४ C नोत्तमश्लोकवार्तानां १८ ४ a नोत्पादये द्यदि रतिं २ ረ नो पस्पृशु र्तृहरिदास मिवासुराणि १५ १६ d पराद्रवत्प्राणपरीप्सुर्व्यां परस्य पुंसः परमात्मनः कलां पराजितो वाऽथ भवान् ५ २१ १४ ४२ b c ૩ १८ c 28 श्लोकपादानुक्रमणिका परावर्ण ममिच्छतां परं यः श्लोकः पादः परायणं क्षेममिच्छतां परं परायणं राजसु योजितांहसां ११ AT ६ ८ ३७ d परावरज्ञः स ऋषिः ४ १६ a पर्येम्यस्कन्दितव्रतः पर्यैक्षत क इत्यसौ पर्वतो नारदो धौम्यः पादै लोकसुखावहैः अध्यायः श्लोकः ६ ३२ १२ १० ९ ६ परावरविदो विदुः १ ७ d पशुं रशनया यथा ૧ ३३ d परावरे ब्रह्मणि धर्मतो व्रतैः ५ મ C पशून् स्त्रियोऽर्थान्पुरुदस्यवो जनाः १८ ४४ d परावरेशो मनसैव विश्व ५ c पश्य तं माययोरुधा १३ g d पराशरो गाधिसुतोऽथ रामः १९ ९ ር पश्यन्ति नित्यं यदनुग्रहेषितं १० २७ C परिगीतानि सूरिभिः १ १७ b पश्यन्ति भक्त्युत्कलितामलात्मना १० २३ C परिणूताखिलोदयः ८ ४४ b परितुष्यतिशारीरः ५ २ c पश्यन्त्यदो रूप मदनचक्षुषा ३ mr * a परिध्युपान्तामनुजानुवर्तितः पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं २ १२ C १० ३ d परिपाह्यनुशासनं ७ ५३ d पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान् ३ २० b परिबृंहितरंहसा २५ २९ b पश्येदं भय मागतं १३ १८ d परिभ्रमन्त मुल्काभां १२ १ पश्ये मयि ब्रह्मणि कल्पितं परे ५ ३७ d परिश्रान्तेन्द्रियात्माह ६ पश्येम रूपं तव सर्वसौभगं ११ ८ d १५ a परिष्वक्तः स्वमातृभिः ११ १८ Ե पश्योत्पाता नरव्याघ्र १४ १० a परिष्वक्तोऽभिवादितः १० ८ d पाञ्चाल्या मह्यमेव च 19 ५४ d परिष्वङ्गाभिवादनैः १३ ५ d पाञ्चाल्यै शृण्वतो मम ફ ३८ Ե परिष्वज्याभिवाद्य तं १० ८ b पाणिनाऽऽमृज्य नेत्रयोः १५ ३ b परीक्षितैवमादिष्टः १७ ३५ पाण्डवाः पञ्च सायकान् ረ १२ b a परीक्षितोऽथ राजर्षेः 19 १२ а पाण्डवाः सह कृष्णया ७ ५८ b परीक्षिदिति यत्प्रभुः १२ ३० b पाण्डुपुत्ता नुपासीनान् ९ ११ a परीक्षित्राम राजर्षिः १६ ३६ c पाण्डूनां मानवर्धनः ४ १० b परीक्षेत नरेष्विह १२ ३० d पाण्डोस्सुताना मिति सम्प्रयाणं १५ ५१ b परीतं परमर्षिभिः ३ ४३ b पातकानि महान्त्यपि १९ ३४ b परेभ्य शशङ्कितः स्नेहात् १० ३२ ር पादपद्मासवं मधु १८ १२ d परै त्यनिच्छतो जीर्णः पादशौचासनादिभिः १९ ३३ d १३ २४ C परै द्वन्द्वेषु योजिताः १८ ५० b पादैर्न्यनं शोचसि मैकपादं १६ २० a परोक्षेण समुन्नद्ध- परोऽपि मनुतेऽनर्थं १५ ३ C पादैर्न्यूनः पदा चरन् १७ ક b ७ " c पादै लोकसुखावहैः १६ २५ d 29 पानपात्रं मुखं दृशाम् पानपात्रं मुखं दृशाम् ११ २६ b पापं कृतं तद्भगवान् १८ ४७ c पापीयसी घी द्विजदेवगोभ्यः १९ ३ d पापीयसीं नृणां वास पित्राचानुमतो राजा पित्रो र्वः कुलनन्दन पिप्पलोपस्थ आस्थितः पिबत भागवतं रस मालयं पुरुष ९ ४९ १३ ३६ a b ६ १६ b १ ३ c १४ ३ C पाप्मना कलिनेक्षितं १६ ३० d पिबन्ति याः सख्यधरामृतं मुहुः १० २८ c errertra cetr ६ ४८ पीनां बलिभुजा मिa १८ ३३ b C पाराशर्य महाभाग ५ २ a पिशङ्गवासा वनमालया बभौ ११ २७ C पारीक्षितं भागवताभिधानं १८ १७ t पुण्यतीर्थीनिषेवणात् २ १६ b पार्थ प्रजाविता साक्षात् १२ १९ а पुण्यवृक्षलताश्रमैः ११ १२ b पार्थः कृष्णेन चोदितः ७ ૪ b पुण्यश्रवणकीर्तनः २ १७ b पार्थानां कीर्तिदूषणं १७ १३ d पुण्यश्लोकस्य कीर्तये ८ ३२ b पार्थिवा दारुणो धूमः २ २४ a पुण्यश्लोकान्महात्मनः १२ १८ b पाहि पाहि महायोगिन् ८ ९ a पुण्यश्लोकेड्यकर्मणः १ १६ b पितरं वीक्ष्य दुःखार्तः १८ ३८ C पुण्यं परीक्षितं मया १८ १ b पितरं सर्वसुर्द पितरं सान्त्व यामास ११ ५ c पुत्रशोकास ७ पद 2 ९ ४८ C पुत्रेति तमयतया तरवोऽभिनेदुः २ २ C पितर्युपरते पाण्डौ पितामहसम साम्ये १३ ३३ a पुन रध्यगमत्प्रभुः १५ ३० d १२ २३ Я पुनश्च भूया द्भगवत्यनन्ते १९ १६ a पितामहेनोपन्यस्तं १७ ४३ c पुनश्च याचमानाय १७ ३९ पिता मे रोमहर्षणः ४ २२ d पुनाति लोकानुभयत्र सेशान् १९ ६ C पितृपैतामहं विभुः ९ ४९ d पुमा वेद विधित्सितं ९ १६ b पितृभिः स्वक्षयं ययौ १५ ४९ d पुरग्राम वजा करानू ६ ११ b पितृभूत प्रजेशादीन् २ २७ पुरस्कृत्य ययुः स्त्रियः ८ १ d पितृभ्रातृ गुरुगुहः पितृभ्रातृसुहृत्पुचाः ८ ४९ b पुरः स्थितेऽमीलितदृ ग्व्यधारयत् ९ ३० d १३ २१ 2 पुराणं ब्रह्मसम्मितं ३ ४० b पितृ मातृ सुहद्धातृ पितृव द्रञ्जयन् प्रजाः * 20 ४ C पुराणाको धुनोदितः ३ ४५ d १२ ४ b पुरुषस्येह यत्कार्य पितृव्यः क्व गतः सुहृत् १३ ३२ b पुरुषस्वभाव विहितान् १९ ३७ C ९ २६ पितृव्यौ क्व गता वितः १३ ३३ a पुरुषं तं विजानीमः १७ १८ c 30पुरुण पौरवर्षभ श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः पुरूणां पौरवर्षभ पुरे च राष्ट्रे च गृहे तथाऽऽत्मनि १२ १५ d प्रगीयमाणञ्च यशः प्रत्याहृतषडिन्द्रियः अध्याय: श्लोक: पाद: १६ १३ C १५ ३७ Ե प्रचण्डं सर्वतो दिशं २१ b पुरोधानाकराश्रमाः १४ २० d प्रजा उतस्विन्मघवत्यवर्षति १६ २० d पुलकाङ्गेऽतिनिर्वृतः ६ १८ b प्रजातीर्थे सतीर्थवित् १२ १४ d पुंसा मेकान्ततः श्रेयः १ ९ C प्रजानां भक्तवत्सलः ११ १० b पुंसां गुणविकर्षणः १३ २७ d प्रजानां वीक्ष्य वैदिकं ४ १९ b पूजयामास धर्मज्ञः ९ ९ C प्रजारूपेण वर्तते ७ ४५ b पूजयामास विधिवत् ४ ३३ c प्रजासर्गनिरोधेऽपि ६ २५ c पूजितैः प्रतिपूजितः ८ ७ d प्रजोपप्लवमालक्ष्य ७ ३२ а पूज्यं वन्द्य मभीक्ष्णशः ४६ d प्रज्ञाचक्षुर्बोधित आजमीढः १३ २८ b पूर्वेषां वृत्ति मन्वहं १६ १७ b प्रणम्य मूर्ध्नाविहितः कृताञ्जलिः १९ ३१ € पृच्छति स्म सुहृन्मध्ये १४ २४ c प्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमानाः ९ ४० b पृच्छति स्माश्रुवदनां १६ १८ C प्रणयागतसाध्वसाः ११ १८ f पृच्छामहे त्वाऽऽत्मभवात्मभूतं ५ ५ d प्रणयौत्कण्ठ्यकातरः १५ ३ d पृथग्दृशस्तत्कृतरूपनामभिः ५ १४ b प्रणिदध्यौ मनः स्वयं ૩ ३ d पृथयेत्थं कलपदैः ८ ४४ a प्रणिधाय मनो हृदि ६ १० b पृथा प्यनुश्रुत्य धनञ्जयोदितं १५ ३३ a प्रणेमुः पाण्डवा भीष्मं ९ ४ C पृथा बाल प्रजा वधूः ९ १३ b प्रतिक्रिया न यस्येह १३ १९ 2 पृथा कृष्णाच माधवः ८ d प्रतिजग्मुः स्वकान् गृहान् १२ २९ d पृथिवी धर्मयो स्तदा १६ ३६ b प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेकं ९ ४२ c पृष्टो यदिह किञ्चन ४ १३ b प्रतिपूज्य च स्तेषां २ १ C पृष्ठ एकादशे विभुः ३ १६ d प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राण- १८ २६ a पैतृष्वसेय प्रीत्यर्थ १९ ३५ £ प्रतिश्रुतञ्च भवता ७ ३८ а पौराणा मनुवर्तिनां ११ २१ b प्रतिषिद्धे स्वसंविदा ३ ३३ b प्रकृति मगन्किल यस्य गोपवध्वः ९ ४० d प्रतिसन्दध आश्वस्य १७ ४२ C प्रकृति मुपेयुषि यद्भवप्रवाहः १ ३२ d प्रत्यनन्द द्वचो द्विजाः ७ ४९ d प्रकृतिस्थोऽपि तदुणैः ११ ३८ b प्रत्यभाषत धर्मज्ञः प्रकोपितब्रह्मकुलानलो मे १९ ३ b प्रगायतस्स्ववीर्याणि ६ ३४ a प्रत्यादित्सुः त्रिविष्टपं प्रत्याहृतषडिन्द्रियः amm ११ ४० C १९ d १३ ५३ b 31 प्रत्याहृतं बहुधना० प्रत्याहृतं बहुधनञ्च मया परेषां श्रीमद्भागवत प्रथमस्कन्धस्थ अध्यायः श्लोकः पादः मादा सूखना विप्रेभ्यः अध्यायः स्नेक पार १३ २६ d १५ १४ प्रव्रजेत्स नरोत्तमः प्रत्युज्जग्मुः प्रहर्षेण १३ ५ प्रशस्य भूमौ व्यकिर न्प्रसूनैः १९ १८ € प्रत्युज्जग्मू रथै र्हृष्टाः ११ १८ प्रशस्य साध्वित्यनुमोदमानाः १९ १९ b प्रत्युत्थायाऽऽगतं मुनिः ४ ३३ b प्रशान्त मासीन मकुण्ठमेघसं १९ ३१ a प्रत्युत्थायाभिवाद्याऽऽह १३ ३७ c प्रायप्रेमसङ्गतान् ९ ११ b प्रत्युत्थिता स्ते मुनय स्स्वासनेभ्यः १९ २८ प्रश्रयावनतो राजा १३ G L C प्रत्युद्ययुः प्रजा स्सर्वाः ११ ३ c प्रश्रितस्य हतैनसः प्रत्युलूकश्च कुह्वानैः १४ १४ c प्रसन्नहासारुणलोचनोल्लसत् ५ २९ ९ २४ b C प्रद्युम्नश्चारुदेष्णश्च ११ १७ प्रसभमभिससार मद्वधार्थ a ९ ३८ C प्रधुम्र साम्बाम्बसुतादयोऽपराः १० २९ प्रसादे गिरिशोपमः £ १२ २३ b प्रद्युम्न सर्ववृष्णीनां १४ ३० а प्रसूनवर्षे रभिवर्षितः पथि ११ २७ b प्रधुप्रायानिरुद्धाय ५ ३७ € प्रहरन्वध मर्हसि १७ ६ d अपरस्यत उपश्रुत्य प्रपत्रं विरथं भी प्रपुष्णात्यघृणः खलः प्रबोधितोपीतिहासैः प्रभासे देहमात्मवान् १२ २७ C प्रहर्षवेगोच्छसित- ११ १७ C 9 v ३६ c प्रह्लाद इव सहः १२ २५ b ક ३७ b ** ८ ४६ c १५ ४९ b प्रह्लादादिभ्य ऊचिवान् प्रह्नाभिवादनाश्लेष- प्राकृतेनाऽऽत्मना विप्राः ३ ११ d ११ २२ a ८ G C प्रभोः पादा वनुस्मरन् १३ ३५ d प्राक्कल्प विषया मेतां ६ ४ a प्रमत्तानां तदीया १३ ૨૭ b प्रागल्भ्यं प्रश्रय श्शीलं १६ २८ a प्रमथ्य चैद्यप्रमुखान् हि शुष्मिणः १० २९ b प्राचीन मूलेषु कुशेषु धीरः १९ १७ प्रयाणाभिमुखं कृष्ण ८ १७ प्राजापत्यां निरूप्येष्टिं १५ ३९ Ind प्रयुज्यमाने मयि तां ६ २९ a प्राणकृच्छ्र उपस्थिते 6 २० d प्रलम्बबाहुं स्वपरोत्तमाभं १९ २७ d प्राणबाध उपस्थिते 9 છ २७ d प्रवक्तुमुपचक्रमे २ १ d प्राणं तन्त्र इवागतं १३ الله ५ b प्रवर्तमानस्य गुणै स्नात्मनः ५ १६ c प्राणापद मभिप्रेत्य ફ २१ C प्रविवेश तमाश्रमं १८ २५ b प्राणेभ्योऽहं च जज्ञिरे ६ ३१ d प्रविश्य गज सायं ८ ४५ प्राणैः प्रियतमै रपि १३ २० ի प्रविष्टस्तु गृहं पित्रोः ११ २८ a प्रातर्हुत हुताभयः १ ५ b प्रविष्टोपी सर्वतः १८ ५ b प्रातिष्ठं दिशमुत्तरां ६ १० d प्रवृत्तविज्ञान विधूत विभ्रमः १० ३ b प्रादा स्वत्रच विप्रेभ्यः १२ १४ c 32 प्रादेशमात्रं भवतः प्रदर्शित प्रादेशमात्रं भवतः प्रदर्शितं प्राप्तं भुवि युगे युगे लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः प्राप्तः प्राचीं सरस्वती ५ २० d ४ १६ १६ ३६ d प्रेमस्मितस्त्रिग्ष निरीक्षणाननं बाष्पगद्गदया गिरा अध्याप ११ ८ d प्रेमातभर निर्भिन्न- ६ १८ A प्रेमावलोकरुचिरस्मितवल्गुजल्यैः १६ ३५ b प्राप्ता तोकवती मुहुः प्राप्तो महेन्द्रभवने मह दासनार्थ प्रायश साधवो लोके ९ १३ d १५ १२ d प्रेम्णा राज्ञा निवारितः प्रोवाचासुरये स ८ ४५ d ३ १० C १८ ५० a प्राया त्स्वनगरी प्रियैः १० ३३ d क प्रायुङ्क्त चतुरङ्गिणी १० ३२ d फलन्त्योषधय सर्वाः १० ५. c प्रायेण तीर्थाभिगमापदेश: १९ ረ C फलपुष्पाक्षताङ्कुरैः ११ १४ d प्रायेणाल्पायुषः सभ्य १ १० a फल्गुनि तत्र महतां १३ ४६ C प्रायेणैतद्भगवतः १५ २४ a फाल्गुनः परवीरहा ७ २९ b प्रायोपविष्टं गङ्गायां ३ ४३ a प्रायोपविष्टे दिवि देवसङ्घाः १९ १८ b प्रायोपविष्टो गङ्गायां ૪ १० बदरीखण्डमण्डिते ७ ३ b c प्रायोपवेशं प्रति विष्णुपद्यां १९ e b १५ ४३ b प्रार्थ्या महत्त्व मिच्छद्भिः १६ २९ बद्धाजले वै भयमस्ति किञ्चित् १७ ३१ b C प्रासादशिखरारूढाः १० १६ बन्धनानयनं सती ७ ४३ b а प्रासादा यत्र पत्नीनां ११ ३० बबन्धमताम्राक्षः ७३३ c C प्राह तेषाञ्च शृण्वतां १३ ક d बलाद्धं स्वबलान् बली १७ प्राहार्जुनं प्रकुपितः ७३४ बलिभि धूपदीपकैः ११ १५ C प्राह भगवतोत्तमं ९ h बाहवो लोकपालानां ११ २६ c J 2 ur ५ b d प्रियश्रवस्य ममाऽभवद्रुचिः ५ २६ m d बहिः स्थिता पति साध्वी १३ ५७ c प्रियश्रवस्वस्खलिता मति र्मम ५ २७ b बह्वृचः शौनकोऽब्रवीत् १ d प्रियच भीमसेनस्य ७ ५४ C बायोमेक्षौहिणी र्हताः ८ ४८ d प्रियं मित्रं सुहृत्तमं बान्धवाः कृष्णदेवताः १३ ११ b १ २० b बालकः पञ्चहायनः ६ ८ d प्रियः प्रियतमस्य ह १० १७ d प्रियाः परमहंसानां बालद्विज सुहृन्मित्र- ८ ४९ a ४ ३१ c प्रीत्युज्जृम्पितलोचनः १६ १५ b बालहत्या हतप्रभं ७ ५६ b प्रीत्युत्फुल्लमुखाः प्रोचुः ११ ५ a बालेनापक बुद्धिना १८ ४७ b प्रेमास्मिक्षणाः १० १६ d बागदया गिरा १५ 50 * d 33 ३ १८ b १४ १६ d बुद्धो नाना जनसुतः ३ २४ बिग्रदैत्येन्द्रमूर्जिर्त विदैत्येन्द्रमूर्जित बीभत्स मिव सर्वतः श्रीमद्भागवतप्रथमस्कस्थ अध्यायः श्लोकः पाट ब्राह्मणैः क्षत्रबन्धुर्हि ब्राह्मणो नितरां गुरुः भगवति सात्त्वतपुचे विभूषि अध्यायः श्लोकः पाद १८ ३४ a १७ ४३ d ७ २७ b c ब्राह्मम प्रदर्शितं बुभूषः पुरुषः कचित् १७ ४१ b आह्माय सन्दधे B Q) २९ d बूहू, दश्वो भरद्वाजः ९ ६ C ब्रूयुः स्निग्धस्य शिष्यस्य १ ८ ር ब्रह्मोपोत्थिता वस्तु १८ २ a ब्रूहि नः श्रद्दधानानां १ ११ e ब्रह्मघोषेणचाऽऽदृताः ११ १८ d ब्रूहि नः श्रद्दधानानां १ १७ C ब्रह्मचर्य मखण्डितं ३ ६ d ब्रूहि नः श्रद्दधानानां १२ ३ c ब्रह्मण्य स्सत्य सन्धश्च १२ १९ c ब्रूहि या विपर्ययं १९ ३८ d ब्रह्माण्यात्मानमव्यये १५ ४२ d ब्रूहि योगेश्वरे कृष्णे १ २३ M ब्रह्मण्यात्मानमाधारे ब्रह्मण्ये धर्मवर्मणि ब्रह्मण्यो भक्तवत्सलः ब्रह्मतेजोविनिर्मुक्तैः Aai सरस्वत्यां ter fri जहि ब्रह्मबन्धु न हन्तव्यः १३ ५४ c १ २३ b भक्ताना मभयङ्कर १४ ३४ b भक्तानां शमभीप्सतः ८ १७ a भक्तिङ्करोति नृपतिश्चरणारविन्दे २२ b d १६ १६ b ६ १० 15 G २ a भक्तियोग मधोक्षजे の ६ Ե ७ ३५ भक्तियोग विधानार्थ ८ २० c {g ५३ 2 ब्रह्मभूत मविक्रियं १८ २६ d भक्तियोगसमन्वितं भक्तियोगः प्रयोजितः ५ ३५ d A. २ ७ छ ब्रह्मरातादयोऽमलाः १ ८ b भक्तियोगेन मनसि ७ ४ a ब्रह्मर्षि राजर्षि देवर्षि सङ्घैः १९ ३० b भक्ति रुत्पद्यते पुंसः પ ७ في c ब्रह्मवर्चसत्तमः ४ ३० d भक्ति भवति नैष्ठिकी २ १८ ď ब्रह्मशीष्र्णोरुतेजसा १२ १ b भक्ति परमया मुदा २ २२ h ब्रह्मादयो बहुतिथं यदपाङ्गमोक्ष- १६ ३२. a भक्तिः प्रवृत्ताऽऽत्मरजस्तमोपहा ५ २८ d ब्रह्मावर्त कुरुक्षेत्रं १० ३४ C भक्तया निर्मथिताशेष- १५ २९ c ब्रह्मावर्ते यत्र यजन्ति यज्ञैः १७ ३३ C भक्ताऽऽवेश्य मनो यस्मिन् १ २३ a ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः ३ २ d २ १२ d ब्रह्मेति परमात्मेति २ ११ c ब्राह्मणं प्रत्यभू दुह्मन् १८ २९ C भगवच्छिक्षया सकृत् भगवति रति रस्तु मे मुमूर्षोः ५ ३६ b ९ ३९ c ब्राह्मणै मङ्गलैः ११ १८ b भगवति सातवे विभूति ९ ३२ b 34 aaple भगवत्तत्त्वविज्ञानं भगवत्परितोषणं २ २० C भगवा निति शब्ाते ५ ३५ b भगवानुत्ससर्ज गां भगवत्यर्पिताशयः १८ २ d भगवा नुसिसृक्षति भगवत्युत्तमश्लोके २ १८ c भगवांस्तत्र बन्धूनां भवाय न सूत्वं भव विश्वभावन अध्यायः श्लोकः पादः २ ११ d १८ ६ b १४ ८ d ११ २१ a भगवत्सङ्गिङ्गस्य १८ १३ भोरुदण्डे धृतराष्ट्रपु 67 १३ d भगवद्भक्तियोगतः २ २० b भजन्ति हानसूयवः २ २६ d भगवन् क गता वितः १३ ३८ b भजन्नपकोऽथ पतेत्ततो यदि ५ १७ b भगवन्त मोक्षजं २ २५ b भजेत तत्पादसरोजगन्धं ३ ३८ d भगवान् कपिलो नृप ९ १९ d भद्राश्वं केतुमाल १६ १२ a भगवान्देवकीपुत्तो ७ ५१ c भयं नो बुद्धिमोहनं १४ १० d भगु विभुः १२ ११ b भर्तुश्च विप्रियं वीर ७ ३९ C भगवान् पारदर्शकः भगवान् प्राकृतो यथा १३ ३९ b भर्तुः प्रियं द्रौणि रिति स्म पश्यन् ७ १४ ख ११ ३५ ď भर्तृदर्शनलालसाः ११ ३ d भगवान् बादरायणः १ * b भवतापतोषणं ६ ३७ d भगवान् बादरायणः ७ b भवतः कच्चिदात्मना ५ २ b भगवान् वादरायणः ९ ६ b भवताञ्च यदप्रियं ९ १४ b भगवान् बादरायणः भगवान् बादरायणः ૭ ११ b भवतानुदितप्रायं ५ ८ a ११ ४० d भवता यद्विनिचितं १ ९ b भगवान् भक्तवत्सलः ८ ११ b भवतो दर्शनं यत् स्यात् ८ २५ c भगवान् भूतभावनः १३ ४८ b भवतोऽदर्शनं यर्हि है ३८ c भगवान् महदादिभिः ३ १ b भवत्सु कृष्णं समनुव्रतेषु १९ २० b भगवान् सात्वतां पतिः- १ १२ b भवन्तचामरोत्तमं १६ ३१ b भगवान् सात्वतां पतिः २ १४ b भवद्धि गौरवं कुलं ७ ४६ b भगवान् सात्वतां प्रभुः १४ २९ d भवद्धिलोकमङ्गल AJ २ 4 b भगवानपि गोविन्दो १४ ३४ a भवदि स्तीर्थकाः कृताः १९ ३२ d भगवानपि विप्र ३ भवद्विघा भागवताः १३ १० а मैं . भगवा नम्बुजेक्षणः E ૬૪ d भवप्रवाहोपरमं पदाम्बुजं ८ ३६ d भगवा नहर ३ २३ d भवसिन्धु प्लवो दृष्टः ६ ३५ C भगवा नाम मायया २ ३० b भवाय न स्त्वं भव विश्व भावन ११ ક a 35भवान् हि वेद तत्सर्व अध्यायः शोकः पाद मतिमंद भवान् हि वेद तत्सर्व १६ २५ a भूतानां पचियः कलिः .. d भवाय रूपाणि दधद्युगे युगे १० २५ d भूतानां श्रेयसि द्विजाः ४ २६ b भविष्यति न सन्देहः १२ १७ C भूतेषु कास्य ग ८ £ भवेद्याय दिहेश्वरः १३ ४९ d भूतेषु च तथा घुमान् २ ३२ d भवेऽस्मिन् क्लिश्यमानानां ८ ३५ a भूतेषु वाकाति ३ १६ भस्मन् हुतं कुहकराद्ध मिवोप्त मूष्यां १५ २१ d भूस्वाऽऽत्मोपशाम ३ भारतव्यपदेशेन २९ a भूभारः क्षपिलो न १५ १५ C भारतं चोत्तरान् कुरून् १६ १२ b भूभारान् साहार ह १५ २५ d भारद्वाजो गौतमः पिप्पलादः १९ १० b भूयः पञ्च तं क ६ c भारावतारणायान्ये ८ ३४ a भूयः पाण्डु रिवोजस १२ १२ भावनिर्जितचेतसा ६ १७ b भूरीणि भूरिकर्माणि १ ११ 8 भावयत्येष सत्त्वेन २ ३४ a भृशं शूद्रपदाह १७ ३ b भावयन्ति च यन्मिथः भिक्षुभि र्विप्रसि Jw १५ २४ d भेजिरे मुनयोऽवायें २ २५

६ २ A भेजे खगेन्द्रपादमू १८ १६ d भिक्षुभि र्विश्वसिते ६ ५ a भौतिकाच भावान १७ A भिधिते हृदयग्रन्थि २ २१ a भ्रष्टतेजा विभाति मे १४ ३९ b भीमसेन तवानुजः १४ ७ b अष्टश्रियो निः १४ २० e भीमापवर्जितं पिण्ड १३ २२ भ्रातरः कृतनिश्रयाः १५ ४५ b भीष्मं ब्रह्मणि निष्कले १ b प्रातरो ऽच्युतचोदिताः १२ b भुट्टे मुझे भूतेषु तदुणान् २ ३३ d भ्रातुज्येष्ठस्य श्रेय १३ १४ C भुवो धर्मस्य कारणात् १२ २६ d प्रातृभिलोकपालाई १३ १६ C भुवो नाव इवोदधौ ८ ३४ b प्रात्रा राज १५ १ b भुवो भारजिहीर्षया ७ २५ b भ्रामयन्तं गर्दा १२ ९ f भूतगुह मसत्तमं भूतलेऽनुपतन्त्यस्मिन् १७ ११ d मकरन्दलिi Ra १६ 纛 b १७ ८ c भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः भूतहत्यां तथैवैकां मङ्गलाय च लोकानां १४ ३५ a २ ३३ Ե ८ ५२ मणि जहार सूर्यन्य ७ ५५ C c भूतं नभोलिङ्ग मलिङ्ग मीश्वरं भूताना मिति निश्चयः मता वसुदेवस to ३२ C ६ २६ b मति पत् ८ ४२ b १७ २३ d ६ २५ 36 मरकाम शनकै स्साधु Harth साधु श्लोकयादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः महिनि स्वे महीयते …- अध्यायः श्लोकः पादः ६ २३ c atara माना E ५३ C मतं प्रमत्त मुमतं ७ ३६ a मय्यात्मजेऽनन्यगतौ ६ ६ c मत्सरो मन्यु रेवच १८ २९ d मरीचिमिश्रा ऋषयः ६ ३१ C मत्स्यान् सारस्वता नथ १० ३४ d मरुधन्व मतिक्रम्य १० ३५ a मथुरायां तथा कर्ज १५ ३९ a मर्त्याना ङ्किमुताऽऽशिषः १८ १३ d मध्यतां मन्दराचलं ३ १६ b मर्त्याना ममृतं हि नः १८ ११ d मदोन्मथितचेतसां १५ २३ b मर्त्याना मृतमिच्छतां १६ ૩ b मधुभोजदशाहहिं- ११ ११ a मलयस्येव चन्दनं ८ ३२ d मधुभोजदशाह- १४ २५ c महत्तमाना मभिधानयोगः १८ १८ d मनसा धारयामासुः १५ ४६ महत्तमानुग्रहणीयशीलाः १९ १३ b मनस्विनामिव सत्सम्प्रहारः १३ २९ मनः कान्तं शुचापहं ६ १९ Ave ov d महतमैकान्तपरायणस्य १८ १४ b b महत्तमैकान्तपरायणस्य १८ १५ b मनुपुता महौजसः ३ २७ b १८ १९ b मनोबुद्धिमुपारतं मनोवाग्रदृष्टिवृत्तिभिः मन्त्रमूर्ति ममूर्तिकं मन्दभाग्या ह्युपद्रुताः १८ २६ Ե महत्सु यां या मुपयामि सृष्टि १९ १६ C ९ ४३ b महदादिभिरात्मनि ३ ३० d ५ ३८ b महदुणत्वाद्यमनन्त माहुः १८ १९ d १ १० d महद्धि रितरा विभुः १५ २६ b मंदस्य मन्दप्रशस्य १६ g a महर्षयो वै समुपागता ये १९ १९ मन्दं जहास वैकुण्ठः मन्दा सुमन्द मतयः ८ ४४ C महाधनानि वासांसि १६ १५ C १ १० C महानुभावा भ्युदयोऽधिगम्यतां ५ २१ d मन्य एतै महोत्पातैः १४ २१ a महानुभावा मुनय स्सशिष्याः १९ ८ b यमनकोप ह १८ २८ d महान्तोऽदन्त्यणीयसः १५ २५ b मन्यमानस्य खिद्यतः ४ ३२ b महान्तो बलिनो मिथः १५ २५ d मन्यसे तेऽन्यथा न रुक् १४ ४४ d महापौरुषका इव १४ ३६ d मन्ये तद्दर्शनं खिलं ५ ८ d महाभागवतो महान् १२ १७ मन्ये त्वां काल मीशानं ८ २८ A महाराजं परीक्षितं ३ ४२ d मन्ये त्वां विषये वाचां ४ १३ C महासने सोपविवेश पूजितः १९ २९ d मम दृशि गोचर एष आविरात्मा ९ ४१ d महिमा ह्यनुवर्णितः ५. ९ d मम निशितशरैः विभिद्यमान- ९ ३४ £ महिनि स्वे महीयते ३ ३४ d 37 महिषी भ्रातरो मही महिषी भ्रातरो मही मही समवर्धयत् १२ ५ b मां श्रान्तवाह मरयो रथिनो भुविष्ठं १७ ४२ d मिथो निधन्ति भूतानि परया क्रिया ड १५ १७ C १५ २४ C महीपति स्त्वथ तत्कर्म गाँ महीं महाभागवतः शशास ह मा कञ्चन शुचो राजन् माता शिशूनां निधनं सुतानां १९ a मिथो वधेनोपरतो निरायुधः ११ ३४ d १६ b मिषतो दशम्मासस्य १३ ४० 8 मुकुन्दमनसो द्विजाः १२ ११ C १२ ६ b १७ १५ a मुकुन्दसेवया यद्वत् ६ ३६ C मातु गर्भगतो वीरः मातुल रसानुजः कच्चित् १२ ७ 2 मुकुन्दसेव्यन्यवदा संसृति ५ १९ b १४ २६ C मुक्तकण्ठो रुरोद ह १८ ३८ d मातुलान्य स्सहात्मजाः १४ २७ b मात्रास्पर्शेच्छया मुहुः मुक्तास्य जायते २ ६ ३५ b मानिना निर्व्यलीकेन ४ २८ C मुक्ताः पदं हरेः मुक्तादामविभूषितं १२ २७ १० 2 2 2 २० d १७ b माभूवं स्त्वादृशा राष्ट्र १७ १२ c मुखाम्बुजो ध्यानपथश्चतुर्भुजः ९ २४ d माम सारमेयोऽयं १४ १२ £ मुच्यतां मुख्यता मेषः ७ ४३ c मा संस्था ह्येतदाश्चर्य ८ १६ a मुच्यते कामकर्मभिः ९ २३ d मा माहागोचरो गिरां ६ २१ b मुदा मुहुर्दुन्दुभयश्च नेदुः १९ १८ d मा मां द्रष्टुमिहार्हति ६ २२ मुनयः प्रशमायनाः १ १५ b मा मे गर्भो निपात्यतां ८ १० d माययोपात्तविग्रहं ९. १० d ३ ३० £ मुनयः साधु पृष्टोऽहं मुनिगणनृपवर्यसङ्कुलेऽन्तः मुनिर्दिव्येन चक्षुषा २ ५ a १ ४१ 2 १८ मायाजवनिकाच्छत्रं ८ १९ a मुनिवर्यानुकीर्तिताः ५ ९ b मायाञ्च तदपाश्रयां मायानुभाव मविद माया मोहितचेतसः माया वैशारदी मतिः ૭ ४ d मुनिवतो मुक्तसमस्तसङ्गः १९ ર d ५ ३१ मुनिं नृपो भागवतोऽभ्युपेत्य १९ ३१ b २४ b मुनीना ममलात्मनां ८ २० b ३ ३४ b मुनीनां दीर्घसत्तिणां ४ १ b मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या 19 २३ C मुनेर्व्याससुता दसौ १२ २८ b मा रोदी दस्य जननी ७ ४७ a मुने स्तोको निर्ऋति स्तक्षकारव्यः १९ ४ b मा रोदी रम्ब भद्रं ते १७ ९ C मुमुक्षवो घोररूपान् २ २६ 8 मासान् कतिपयान् हरिः मा सौरभेयानुशुचः १० B b मुमुचुः प्रेHararti १३ ६ a 9 2 १ a मुमुदे परया श्रिया १३ १६ d 38 श्लोकपादानुक्रमणिका मुमोच निर्विद्य कुतः कलेवरं अध्यायः श्लोकः पादः यत्पादसंश्रया स्सूत अध्यायः श्लोकः पादः मुमोच निर्विद्य कुतः कलेवरं मुषितोऽस्मि महात्मभिः ४ १२ d १३ ३६ d य आगस्कृन्निरङ्कुशः मुहरहो रसिका भुवि भावुकाः य इदं मायया देव्या १७ १५ b ८ १६ C १ ३ d मुहूर्त दुःखितोऽभवत् य उत्तमश्लोकपरायणा जनाः १२ b ९ ४६ d मुह्यन्ति कवयोऽपि हि य एक आसी दविशेष आत्मनि १० २१ չ ९ १६ d मूर्खयित्वा हरिकथां य एक ईशी जगदात्मलीलया १० २४ c ६ ३३ C य एतत्प्रयतो नरः ३ २९ b मृगाननुगतः श्रान्तः १८ २४ c मृगेन्द्र इव विक्रान्तो यक्ष्यमाणोऽश्वमेधेन १२ ३२ а १२ २२ a डयन्ति युगे युगे यच्छृण्वतां रसज्ञानां १ १९ c ३ २८ d मृतकः प्रोच्यते यथा यच्छ्रोतव्य मथो जयं १९ ३८ १५ ६ d मृत्या वपानं सोत्सर्ग यजेत यज्ञपुरुषं ५ ३८ c १५ ४१ C मृत्युदूतः कपोतोऽयं यज्ञेशः सौकरं वपुः ३ iv d १४ १४ a मृत्यु शामित्रकर्मणि यज्ञेश्वरं यज्ञवितानविज्ञाः १७ ३३ d १६ ૩ d मृदङ्गशङ्खभेर्यश्च यसै समयजद्धार १२ ३४ d १० १५ a मृधे मृधेऽनेक महारथास्वतः यत आत्माऽगुणाश्रयः १८ ५० d ८ २४ C मृषासमाधि राहोस्वित् यतरस्युः पुरुषर्षभ १७ १८ b १८ ३१ C haranीरया वाचा यतो जगत्स्थाननिरोधसम्भवाः ५ २० b १७ ४ C यतो भक्ति रधोक्षजे २ ६ b मेधातिथि केवल आर्ष्टिषेणः १९ १० a मेहन्त मिव बिभ्यतं यत्कर्तव्यं नृभिः प्रभो १९ ३८ b १७ २ b मैत्रेय और्वः कवषः कुम्भयोनिः यत्कीर्ति शार्ङ्गधन्वनः ६ ३९ b १९ १० मैत्रेया दात्मनो गतिं मैत्र्यस्तु सर्वत्र नमो द्विजेभ्यः यत्कृतः कृष्ण सम्प्रश्नः २ ५ C १३ १ b यत्तत्सङ्गाममूर्धन १५ ३० b १९ १६ d मैनं पार्थार्हसि त्रातुं ७ ३५ यत्त त्सान्त्वयता प्रियां यत्तदु सनातनं ७ ५४ b ५ ४ b मोक्षधर्मान् विभागशः मोचिता यत्समातृकाः १ २७ b १३ ८ d मोहयत्रिव मायया ८ ४४ d मोहयन्मायया लोक ९ १८ C यत्तेजसाऽथ भगवान् युधि शूलपाणिः यत्तेजसा दुर्विषण गुप्ताः यत्तेजसा नृपशिरोऽह्निमहम खार्थे यत्पादपद्यममवाय भजन्ति भव्याः १८ ४२ C १५ ९ a १५ १७ b १५ १२ Я मोहिन्या मोहयन् स्त्रिया ३ १७ d प्रियमाणस्य सर्वथा १९ ३७ d पाशुश्रूषण मुख्यकर्मणा यत्पादसंश्रया स्सूत १४ ३७ а १ १५ 2 39 यत्पादसौभगमल भजतेऽनुरक्ता यत्पादसौभगमलं भजतेऽनुरक्ता यत्पृष्टोऽहं त्वयाऽनघ यत्र कचन वत्स्यामि श्रीमद्भागवतप्रथमस्कन्धस्थ अध्यायः श्लोकः पादः १६ ३२ d ६ ३७ b यथा विध्युपसङ्गम्य यथाऽहमेत त्सदसत्खमायया यदुभिस्सह पाण्डवाः अध्यायः श्लोकः पाद ११ २१ C 13 ५ २७ c १७ ३६ a यथाऽहं मृतवत्साऽऽ ७ ४७ यत्र कवा भद्रमभूदमुष्य ५ १७ C यथाश्रुतमचिन्तयं ६ १६ d यत्र देवतोऽपतत् ९ ↑ d यथा हि त्या मभिजातकोविदाः १६ १ C यत्र धर्मसुतो रजा ९ १५ a यथा हृषीकेश खलेन देवकी ८ २३ a यत्र प्रसक्तो भय माशु पत्ते १९ १४ d यथा ह्यवहितो वहिः २ ३२ 8 यत्र मृत्युः परस्परं V ९ d यथा ह्यौशीनरः शिवः १२ २० b यत्राधर्मश्चतुर्विधः १७ ३८ d यथेदानीं गदाधर ८ ३९ b यत्रानुरक्ता सहसैव धीराः १८ २२ a यत्र क्रियते कर्म ५ ३५ a सदस ३ ३३ a यत्रैव नियतो मत्स्ये १७ ३७ c यदधर्मकृतः स्थानं यदनुध्यासिना युक्ताः १७ २२ C २ १५ a यत्रैषा सात्वती श्रुतिः ४ ७ d यदपि द्वारकौकस ११ २५ b सत्रिधाव खाण्डव मनयेऽदाम् १५ ८ यदाऽऽत्मनोऽङ्गमाक्रीडं १४ ८ c यत्संश्रया हुपदगेह मुपागतानां १५ મ 6

यथा क्रीडोपस्कराणा यदा परीक्षित्कुरुजाङ्गलेऽशृणोत् १६ १० a १३ ४२ а यथा गावो नसि प्रोताः यदा मुकुन्दो भगवा निमां महीं १५ ३६ a १३ ४१ a यथा देवो रमाश्रयः यदा मृषे कौरवसृञ्जयानां ७ १३ a १२ २३ d यथा धर्माcreare. ५ ९ यदा शरण मात्मानं ७ १९ a a यथाऽधीतं यथामति ३ ४४ d यदासी तन्निबोध मे १६ १७ d यथा न कुर्या पुन रेव मद्धा १९ २ यदाह d भगवान् शुकः 1. २ d यथा नभसि मेate: ३ ३१ यदा धर्मेण तमोधियो नृपाः १० २५ a प्र यथाऽनुभूतं क्रमशः १३ १२ c यदि कृष्ण कथाश्रयं १६ ५ f यथा पङ्केन पाम्भः ८ ५२ a यीश्वर जगत् यथा बुद्धि स्तदाश्रया ११ ३८ d यदीश्वरे भगवति यथाऽब्जखण्डे कलहंस उत्खनः K २ d यदुत्तमश्लोक गुणानुवर्णन १३ ४० b ५ ३२ C ५ २२ d यथा मत्स्यादिरूपाणि १५ ३५ a यदुत्तमश्लोक गुणभिरूपं १९ १९ d atra carifie १३ १५ b यदुपुर्याः कपिध्वजः १४ २२ d यथावर्ण यथाश्रमं ९ २६ b यदु प्रवीरा कुतोभया मुहुः १४ ३८ b यथा विदासिनः कुल्याः ३ २६ C यदभिरसह पाण्डवाः ८ ३८ b 40यदून् यदुभि रन्योन्य श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पाद यस्यांशांशेन सृज्यन्ते अध्यायः श्लोकः पाद २ ६ d यदून् यदुभि रन्योन्यं यदृच्छया गा मटमानोऽनपेक्षः १५ २६ C ययाऽऽत्मा सम्प्रसीदति १९ २५ b यदेष पुंसा मृषभः श्रियः पतिः १० २६ c या सम्मोहितो जीव: यारो भा પ ५ а १५ ३४ а यदोः प्रियस्यान्ववाये ८ ३२ c ययौ द्वारवतों ब्रह्मन् १२ ३६ C यद्दोषाद्यात्यधः पुमान् ७ ३७ d ययौ यादृच्छिको मुनिः ६ ३८ d यद्दter मा प्रणिहितं गुरुभीष्पकर्ण- १५ १६ यर्ह्यम्बुजाक्षापससार भो भवान् ११ ९ 8 a ter: कुरुबलाब्धि मनन्तपारं १५ १४ यशश्च त्रिदिवं गतं १२ ५ d а १४ ३६ В यशः कलिमलापहं १ १६ d यदाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनः यशो भगवतोऽमलं ५ ८ ང་ b १४ ३८ а यशोवितनिता स्वानां यदिभेति स्वयं भयं १ १४ d यदुह्मबन्धोश्शिर आततायिनः 4 १६ b श्रद्धयैतद्भगवत्प्रियाणां यस्तत्स्त्रियोऽकृत हतेशविमुक्तकेशाः १२ २० C १५ ५१ а १५ १० d यद्यप्यसौ पार्श्वगतो रहोगतः ११ ३३ a यस्तै मानिनि पुलहा 19 ३८ d यद्यप्यस्त्रं ब्रह्मशिरः ८ १५ a यस्त्वं शंससि कृष्णस्य १८ ११ यात्मनं महान् ७ ४० d यस्मान्न सम्पदो राज्यं १४ ९ a यद्ययं धर्मनन्दनाः १ १२ b यस्मिन्नहनि यव १८ ६ a योपरता देवी ३ ३४ Pa यस्मिन्नहिंसोपशमः स्वधर्मः १८ २२ d यद्वाक्यतो धर्म इतीतरः स्थितः ५ १५ C यस्मिन्प्रतिश्लोक मबद्धवत्यपि ५ ११ ៦ याम्ब ते भूरिमरावतार- १६ २३ यस्मिन्हरि भगवा निज्यमानः १७ ३४ a यद्वासुदेवेऽखिललोकनाथे ३ ३९ b यस्य क्षणवियोगेन १५ ६ a यद्विजिज्ञासा युक्ता ९ १६ C यस्य ज्ञान मदाच्छुकः १२ ३ d यष्टनाथस्य वसो विलुम्पकात् १८ ४४ यस्य पालयतः क्षोणीं १७ ४५ C यन्नाम विवशो गृणन् १ १४ b यस्य राष्ट्रे प्रजा सर्वाः १७ १० a यन्मन्यसे ध्रुवं लोकं १३ ४३ a यस्याङ्घ्रिरेणुं जुषतेऽनभीप्सोः १८ २० d यन्मां धर्मानुपृच्छसि १६ २५ b यस्यानुवृत्त्या कृतिनो बभूविम ११ 19 d यन्मेऽस्त्यजतः साक्षात् ९ २२ C यस्याम्भसि शयानस्य ३ ૨ a यन्मोचिता स्तदनयन् बलि मध्वरे ते १५ १ d यस्यावतारो भूतानां १ १३ C यमादिभिर्योगपथैः य मिह निरीक्ष्य हता गता स्परूपं ययाति रिव धार्मिकः ६ ३६ ३ ३ a a ९ ३९ d यस्यां वै श्रूयमाणायां G ७ a १२ २४ d यस्यां शांशेन सृज्यन्ते ३ ५ C 41 यस्येन्द्रियं विमथितुं कुहकै र्न शेकुः अध्यायः श्लोकः याद: योगेश्चराखिलगुरो भगवन्नमस्ते अध्यायः श्लोकः पादः यस्येन्द्रियं विमथितुं कुहकै न शेकुः ११ ३६ d युधिष्ठिरः कारयित्वा ९ ४६ यस्वकारतो वेह यस्स्वानुभावमखिलश्रुतिसारमेकं यं प्रवजन्त मनुषेत मपेत कृत्यं यं मन्यसे मातुलेयं १३ २६ a युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः १० १ b २ ३ a युधिष्ठिरो लब्धराज्यः १३ १६ a २ a युधिष्ठिरो वचस्तस्य १३ ५९ c ९ २० a युयुत्सु गौतम य १० ९ d याजयित्वा द्विजैर्नृपं याजयित्वाऽश्वमेधै स्तं १२ ३५ b युयुधानो धनञ्जयः ૭ ५० Ե ८ ६. а युवैषतोत्स्त्रष्टु महो सहासुभिः ४ ११ d या ते दशाऽश्रुकलिलाञ्जन सम्भ्रमाक्षं यानि वेदविदां श्रेष्ठः € ३१ b युष्मत्कृते बहून् क्लेशान् ९ १३ c 67 यूयं सत्राय दीक्षिताः यानै स्तद्दर्शनोत्सुकाः ११ १९ b ये च शत्रु जिदादयः या याः कथा भगवतः १८ १० a येचाऽन्ये याच योषितः यावतः कृतवान् प्रश्नान् १३ २ a येचाऽन्ये सात्वतर्षभाः १७ ४५ d १४ २९ b ७ १४ ३२ ५० d d यावदास्त इहान्तकः १६ m ८ b येऽध्यासनं राजकिरीटजुष्टं १९ २० C याव दीशो महा मुर्च्या १८ C येन गच्छन्ति तत्पदं ५ ३१ d यावदुमं रुद्रभयाद्यथाऽर्कः ih १८ d येन चैवाभिपन्नोऽयं १३ २० а याव दधार शूद्रत्वं १३ १५ C येन मेऽपहृतं तेजः १५ ५ c या वीर्यशुल्केन हृता स्वयंवरे १० २९ а येनात्मा सम्प्रसीदति १ ११ f या वै लसच्छ्री तुलसीविमिश्र- १५ ६ a येनाऽऽत्मा सुप्रसीदति याचाहृता भौमवधे सहस्रशः १० २९ d येनापवर्गाख्य मदबुद्धिः २ ५ d १८. १६ b यासां गृहात्पुष्कर लोचनः पतिः १० ३० C येनैवाऽसौ न तुष्येत ५ ረ c यास्य यद्धाsकुतोभयं १२ २८ d येनैवाहं भगवतः ५ ३१ а यास्य त्ययं भागवत प्रधानः १९ २१ d युक्त मार्तभयं वचः येषां गुणगणैः कृष्णः १७ १७ C १७ १७ b युक्तः परः पुरुष एक इहास्य धत्ते येषां न चान्यद्भवतः पदाम्बुजात् ८ ३७ في c २ २३ b युगधर्म व्यतिकरं येषां संस्मरणात्पुंसां १९ ३३ a ४ १६ यैः कोपितं ब्रह्मकुलं ७ ४८ а युधि तुरगरजो विधूम्रविष्वक् ९ ३४ योगक्षेमं ममेच्छती ६ ७ b युधिष्ठिर स्तत्परिसर्पणं बुधः १५ ३७ a योगनिद्रां वितन्वतः ३ २ b युधिष्ठिर स्तदाकर्ण्य १ २५ a योगिनां परमं गुरुं युधिष्ठिरं प्रीतमना बभूव ह १० २ d 42 योगेश्वराखिल गुरो भगवन्नमस्ते १९ ३७ ८ ४३ d लोकवादानुक्रमणिका वारा ये अध्यायः श्लोकः पादः रामकृष्णभुजाश्रयाः अध्यायः श्लोकः पादः योगे ये भवपाद्ममुख्माः योऽनन्तशक्ति भगवाननन्तः १८ १४ d रविकरगौरवशम्बरं दधाने ९ ३३ b १८ १९ C रवि विनाsक्ष्णोtिa न स्तवाच्युत ११ ९ d यो नो जुगोप वन एत्य दुरन्तकृच्छात् १५ ११ a र दीप मित्रादृताः ११ ४ b यो भीष्मकर्ण गुरुशल्यचमूष्वद- १५ १५ а रसातलगतां महीं ३ ક b योऽमायया सन्ततयाऽनुवृत्त्या ३ ३८ यो योगिन - छन्दमृत्योः ९ २९ c यो वृको नृषु वर्तते १८ ८ d राज निर्गम्यतां शीघ्रं राजन्यवर्यरथमण्डलमण्डितासु राजन्यवंशदहनानपवर्गवीर्य- १३ १८ c १५ १५ b ८ ४३ b यो वै द्रौण्यस्त्र विप्लुष्टः १८ а राजन्यै रजितात्मभिः ७ ४८ b यो वै ममातिभर मासुरवंश राज्ञां १६ ३४ m a राजमार्ग गते कृष्णे ११ २४ a योषा दारुमयी यथा ६ 6 d राजर्षयश्च तत्राऽऽसन् ५ c योषिन्मूढा व किङ्करी 417 ६ ६ b राजर्षि र्हयमेधयाट् १८ ४६ d योऽसावनागस सुप्तान् योऽहन् सुप्तान् शिशून् वृथा ७ ३५ c राजर्षिवर्या अरुणादयश्च १९ ११ b ७ ५१ d राजर्षीणां जनयिता १२ २६ a 20 g b राजर्षे मुनिना सह राजंस्त्वयाभिपृष्टानां १५ २२ a रजसा विसृजं स्तमः १४ १६ b राजा तमर्हयाचक्रे १३ ६ C रज स्तमः प्रकृतयः २ २७ a राजा धर्मसुतो राज्याः ७ ४९ c रज सत्त्वतमो मलः १३ d राजानं प्रश्रयान्वितं १२ १५ b रजः पूतसरिज्जले ८ २ d राजा लब्धधनो दध्यौ १२ ३२ c रजो वैरञ्च पञ्चमं १७ ३९ d राजा लोकपति गुरुः १७ ४१ d रति मुद्वहता दा ८ ४२ C राज्ञः प्रत्यागम दृान् १४ २२ C रतिः प्रसङ्गश्च तदाश्रयेषु १९ १६ यज्ञाधं प्रापितं तातं १८ ३२ c दण्डं गुडाकेशः १० १७ C राज्ञाऽरण्यं विविक्षता १७ ४३ d रथं मृगेन्द्रध्वजमाश्रितः पुरात् १६ ११ b राज्ञां कुलं ब्राह्मणपादशौचात् १९ १३ c रथाङ्गपाणा वय मङ्ग लोक: १८ ४३ b राज्ञां कृष्णानुवर्तिनां रथेन स धनञ्जयः ९ ३ b राज्ञां स्वयंवरमुखे स्मरदुर्मदानां १५ रथ्यापणकचत्वरा रन्तिदेव इवोदारः ११ १४ b राज्ञो हि परमो धर्मः 2 2 १७ २२ d ७ b १७ १६ a १२ २४ C रातो कोऽनुग्रहार्थाय १२ १६ ぬ रमय ल्यातुरं जगत् ६ ३९ d रामकृष्णभुजाश्रयाः १४ ३३ b 43 रामकृष्णा विति भुवः रामकृष्णा विति भुवः रामश्चाद्भुतविक्रमः रामो दाशरथि र्यथा मद्भागवतप्र अध्यायः श्लोकः पादः ३२३ c लोकस्याजानतो विद्वान् वर्णयन्ति स्म कवयः अध्यायः श्लोकः ७ ६ C ११ १६ d लोकं परं विरजस्कं विशोकं १९ २१ c १२ १९ d लोका वै लोकभावनः २ ३४ b राष्ट्राणि वा तै स्वरोपितानि १६ २२ & लोकान्स मां व्यसृज दुत्स्मयती तदन्ते १६ ३३ d रुचेर्यज्ञोऽभ्यजायत ३ १२ b लोकाश्च यदनुग्रहात् १४ ९ d रुदन्त्यश्रुमुखा गावः १४ १९ C लोका रसपाला यस्येमे १३ ४० C रूपं भगवतो यत्तत् ६ १९ a लोको हाप्रियदर्शनः १५ ६ b रूपं स जगृहे मात्स्यम् ३ १५ а लोभाद्यधर्मप्रकृति १४ ५ C रेजे मधुपतिः पथि १० १८ d लोभोऽनृतं चौर्य मनार्य मंहः १७ ३२ C रेणुर्वा पार्थिवोऽनिले ३ ३१ b य रेमे स्वीरलकूटस्थः ११ ३५ £ वतं निनीय भयभावनया स्थितस्य ८ ३१ c रोदिम्यश्रुमुखी मुहुः रोमोत्सवी मम यदङ्घिविटङ्कितायाः रौरवेणाजिनेन च लक्षये तत्र तत्राऽपि 19 ४७ d वक्ष्ये कृष्णको ७ १२ d १६ ३५ d वञ्चितोऽहं महाराज १५ ५ a १८ २७ b वत्स कस्माद्धि रोदिषि १८ ४० b ल वद नो वदतां वर २ b १७ ३६ वदन्ति तत्तत्त्वविदः २ ११ a लक्षये रुदतो मम १४ १३ d वधाय च सुरद्विषां ८ ३३ d लब्धापचितय सर्वे १२ २९ C वधो नाऽन्योऽस्ति दैहिक: लब्धा सभा मयकृताद्वतशिल्पमाया १५ वनाद्रिनधुदन्वन्तो लकवा हरौ भक्ति मुपैति सिद्धिं १५ ५१ वना न्युपवनानि च लभेत वाताहrat रिवास्पदं ५ १४ d वन्दिभिश्चाविशत्पुरी g ५७ d ८ ४० ६ ११ d ११ २३ t c ललितगति विलास चल्गुहास- ९ ४० a वपनं द्रविणादानं ७ ५७ a लसत्कुण्डलनिर्भात- ११ १९ C वपुरलककुलावृताननाब्जे ९ ३३ C लाभो जीवेत यावता २ १० b areer नृषिबालकः १८ ३६ लीन प्रकृति नैर्गुण्यात् १५ ३१ C वयं तु न वितृष्याम १ १९ a लीलया दधतः कलाः लीलावतारानुरतः लीलां विदधतः स्वैरं लोकव्यतिकरच तं १ १७ d वयांसीव दिनात्यये ૪૪ d २ ३४ c वयो मन्दायुषञ्च वै १६ ९ b १ १८ c ११ २२ d ७ ३२ b वर्णयन्ति स्म कवयः ३ ३५ C 44 वर्णयामास तत्ववित् वर्णयामास तत्त्ववित् श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः ९ २८ विचेलु विचेलु स्तत्रतत्र ह अध्यायः श्लोकः पादः ११ १८ a वारणेन्द्रं पुरस्कृत्य वर्णाश्रम विभागशः २ १३ वारमुख्याश्च शतशः ११ १९ चे वर्णाश्रमाचाraa artयः १८ ४५ b वारुणीं मदिरां पीत्वा १५ २३ वर्तमानो वयस्याद्ये ६ २ वासव्यां कलया हरेः १ १४ d वर्तमानो वयस्याद्ये ६ ५ c वासुदेवकथारुचिः २ १६ b वर्तितं ते परं वयः ६ ३ b वासुदेवकथोपेतं १८ ९ C वर्तेरंस्ते च मां विना १३ ४४ d वासुदेवपरं ज्ञानं २ २१ a वर्धते भगवा नुत ववन्दे शिरसा सप्त वृधातेऽर्कवह्निवत् ववृषुः कुसुमैः कृष्णं १४ ३० d वासुदेवपरं तपः २९ b ११ २८ C वासुदेवपरा गतिः २ २९ d ક Go ३० d वासुदेवपरा मखाः २ २८ b १० १६ C वासुदेवपरा योगाः २ २८ C वसिष्ठ इन्द्रप्रमद. ९ ७ a वासुदेवपरा वेदाः २ २८ a वसुदेवो महामनाः ११ १६ Ե वासुदेपराः क्रियाः २ २८ d वसुन्धरे येन विकर्शितासि १६ २४ Ե वासुदेवपरो धर्मः २ २९ c वहन्ति बलि मीशितुः १३ ४० d वासुदेवस्य वेधसः ५ ३१ b वहन्ति बलि मीशितुः १३ ४१ d वासुदेवानुध्यान- १५ २९ वंशं कुर्वशदवाग्निर्हितं १० २

वासुदेवानुमोदितः ९ ४९ b वातन्त्यां नामभिर्बद्धाः १३ ४१ C वासुदेवाय धीमहि ५ ३७ b वाक्यभेदविमोहिताः १७ १८ d वासुदेवे भगवति २ B a वा विससर्ज ह १८ ३६ d वासुदेवे भगवति २ २२ c वाचयित्वा च मङ्गलं १२ १३ d वासुदेवे भगवति १५ ५० C वाचं जुहाव मनसि १५ ४१ a वाहांश्च पुरुषव्याघ्र १४ १३ c वाचं देवीं ब्रह्मकुले कुकर्मणि १६ २१ c विकीर्यमाणः कुसुमै १० १८ C वाचा नाम कीर्तयन् ९ २३ b विखेदः पर्यचष्ट तं १७ २१ d वाञ्छित स्तूत्तरायणः ९ २९ d विचक्षणोऽस्यार्हति वेदितुं विभोः ५ १६ а वाजिमेधै स्त्रिभि भतः १२ ३४ c विचरन् गजसाह्वये ४ ६ d वामस्वभावा कृपया ननाम च ७ ४२ d विचिन्तय त्रात्मकृतं सदुर्मनाः १९ १ b वायुर्वाति खर स्पर्शः १४ १६ वायो रिव धनावलिः ९ १४ & M a विचरन्मृगयां बने १८ २४ b d विलु स्तत्रतत्र ह १० १३ d 45विच्छायमनुजं नृपः श्रीमद्भागवतप्रथमस्व अध्यायः श्लोकः पाद विलोक्य सञ्जातमनोमहोत्सवाः अध्यायः श्लोकः पादः विच्छायमनुजं नृपः विच्छाया मुपलभ्य गां विच्छायासि प्लायतेषन्पुखेन विजयरथकुटुम्ब आत्ततोत्रे १४ २४ b विपदस्सन्तु न श्शश्वत् ८ २५ १६ १८ b विपणा द्विषाग्न्यादेः १३ ८ c १६ १९ b विपर्यस्तर्तुधर्मिणः १४ ३ b ९ ३९ a विप्रकीर्णजटाच्छन्नं १८ २७ a विजयसखे रतिरस्तु मेऽनवद्या ९ ३३ d विप्रधर्माच्युताश्रयाः ९ १२ d विजित्य जगृहे बलिं १६ १२ d विप्रर्षेर्भूरितेजसः ३ ४३ d विज्ञाताजित संस्थितिः १८ विप्रशापविमूढानां विज्ञानात्मनि संयोज्य १३ ५४ a विप्रा जातककोविदाः विज्ञानादेष्टभि म ६ ५ b विप्राणां रौमहर्षणिः विज्ञानादेष्टभि स्तव ६ २ b विप्रान्नत्वा तिलगोभूमिरुवमैः १५ २२ C १२ २९ b २ १ b १३ ३० b विज्ञानेन विजृम्भितः २ ३१ d विप्रैर्घोम्यकृपादिभिः १२ १३ b विज्ञापयामास विविक्तचेताः १९ १२ C विभाव्य लोभानृत जिह्महिंसनात् १५ ३७ C वितन्वन् प्राविशत्पुरी ११ १० d विभुं तमेवानुध्यायन् १५ वितर्कय विविक्तस्थः ४ २७ C विभ्रमद्धमरश्रियः ६ १३ عل الله २ c Ե विदुर स्तदभिप्रेत्य १३ १८ a विमर्शितो हेयतया पुरस्तात् १९ ५ b विदुर स्तीर्थयात्रायां १३ १ a विदुर स्तु तदाश्चर्य विमुक्तसङ्ग मन आदिपुरुषे ९ ३० b १३ ५८ a विदुरोऽपि परित्यज्य १५ ४९ विमुच्य रशनाबद्ध B ५६ a विधत्से स्वेन वीर्येण विसृज्याश्रूणि पाणिभ्यां १३ ३५ A A 19 २४ C विमृश स्वमनीषया १७ २० d विषमन्तं सत्रिकर्षे १२ १० C विमोचिताच सहात्मजा विभो 6 २३ c विधाय वैरं श्वसनो यथानल ११ ३४ 쌀 C विरक्तो मुक्तबन्धनः १३ २५ b विधित्समानोऽनुससार शास्त्रकृत् १० २२ C विरजे नात्मनैव हि १५ ४८ d विधुनोति सुहृत्सतां २ १७ d विरहं शार्ङ्गधन्वनः १० १० d विधूतकल्मषास्थानं १५ ४८ C विरहौत्कण्ठ्य कातराः १३ ६ b विधूय तदमेयात्मा १२ ११ а विराटतनया तथा १० ९ b विना ते प्राणिनां शुचः १७ ८ d विरिञ्च वैरिचयसुदेन्द्र वन्दितं ११ ६ b विना यदुकुलक्षयं १३ १२ d विलज्जतीनां भृगुवर्यवैक्लवात् ११ ३२ d विनिर्गच्छधनुष्कोट्या १८ ३० C विलप्य च भृशं पुनः ८ २ b विन्दन्ति भद्राण्यकुतोभयाः प्रजाः १८ ४२ d विलोक्य सञ्जातमनोमहोत्सवाः ११ ३१ b 46 विलोक्योमहृदयः श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवद० अध्यायः श्लोकः पादः विलोक्यद्विप्रहृदयः विवत्सा मिव मातरं १४ २४ a वीणापणवगोमुखाः १० १५ b १६ १८ d विवत्सां साश्रुवदनां विविक्त देश आसीनः १७ ३ C ४ १५ C वीणापाणिः स्मय त्रिव वीरासनानुगमनस्तवनप्रणामान् वीरेष्वथो वीरगतिं गतेषु ५ १ d १६ १६ b 9 १३ b विविशेऽन्तरहं विभोः ६ ३० d वृकोदरश्च धौम्यश्च १० १० a विशुद्धधिषणाः परे १५ ४७ b वृकोदराविद्धगदाभिमर्श- ७ १३ c विशुद्धया धारणया हताशुभ: ९ ३१ a वृजिनं नार्हति प्राप्तुं ७ ४६ C विशुद्धं सत्त्व मूर्जित विशुष्यत्तालु रुदकं ३ ३ d वृतपद्माकरश्रियं ११ १२ d १८ २७ विशृण्वतो मेऽनुसवं यशोऽमलं वृतश्च बालैरवधूतवेषः १९ २५ d ५ २८ b विशेषतो धर्मशील: वृत प्राप्तोऽनसूयया ३ ११. b १७ ४१ C वृतो रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया १६ ११ C विशोको ब्रह्मसम्पत्त्या १५ ३१ a वृद्ध कुलपति स्सूतं ४ १ C विश्रम्य विप्रा इतिकृत्यतायां १९ २४ b वृद्धानां पर्युपासक. १२ २५ d विश्वमूर्ते स्वकेषु मे ८ ४१ b वृद्धानुवृत्त्याऽपि विलोमजाता. १८ १८ b विषादं शमय त्रिव ११ १ d वृद्धो होश्च नेत्रयो १३ ३१ d विषामहाः पुरुषाद दर्शनात् ८ २४ वृषरूपेण किं कश्चित् C विष्टभ्याऽऽत्मानमात्मना १३ ३५ h वृषस्य नष्टांस्त्रीन् पादान् १७ ४२ ३ विष्णुना प्रभविष्णुना १२ १६ d वृषं मृणालधवलं १७ २ a विष्णुं जिष्णु रुवाच ह ७ २१ d वृष्णिषु प्राप्य जन्मनी ३ २३ b विष्णोरिव सुरेतराः १९ ३४ d वेत्थ त्वं सौम्य तत्सर्व ८ विष्वक्सेनकथासु यः २ ८ b वेत्थदें द्रोणपुत्रस्य 5 २७ a विसृज्य तत्र तत्सर्व १५ ४० a वेद गुह्यतमं शिव ९ १९ b विसृज्य पुत्रं पप्रच्छ १८ ४० 請 वेद यानि हत्पते ३ ३५ d विस्मापित: सगिरिजोऽस्त्र मदान्निजं मे १५ १२ ኮ वेद मेकं चतुर्विध ४ १५ d विहरन् बालकोऽर्भके: १८ ३२ b वेदा यथा मूर्तिधरा स्त्रिविष्टपे १९ २३ h विहातु मिच्छेन्न रसग्रहो यतः ५. १९ d वेदाश्चत्वार उद्धृता ४ २० b विहाय नृपलाञ्छनं १७ २९ b derस्ते शाखिनोऽभवन् वीक्षन्त स्नेहसम्बद्धाः १० १३ C वेदेषु गुह्येषु च गुह्यवादिभि वीक्षमाणोऽपि नापश्य ६ २० C ae areas वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलन ४ २३ d १० २४ b १. २. է 47 वेपथुश्चापि हृदये वेपथुचापि हृदये वेपमानं पदैकेन अध्यायः श्लोकः पादः १४ ११ C १७ २ Ը शक्तिह्रासञ्च तत्कृतं श शास्तर्युत्पथगामिनां अध्यायः श्लोकः पादः ४ १७ Ե वैकुण्ठचरणाम्बुज १५ ४६ d शङ्खतूर्यनिनादेन ११ १८ C वैक्लव्या दुर्मना इव वैयासके जहाँ शिष्यः वैराग्यरागोपाधिभ्यां ६ १९ d शतमन्यो रिवातनोत् ८ ६ d १८ ३ c शप्ताः क्षिप्ता हता अपि १८ ४८ b ९ २६ C शब्दादिभि रमङ्गलैः १४ ४० h शमो दम स्तपः साम्यं १६ २६ C वैराव्याः कुरुतन्तवे १४ d वैशम्पायन एवैको ૪ २१ C शम्याप्रास इति प्रोक्तः शयनासनभोजनाः ७ २ C ११ १७ d वैष्णवं तेज आसाद्य ८ १५ c व्यजने परमाद्भुते शयनासनभोजनैः १० १२ d १० १८ b शयानं शरपञ्जरे ९ २५ Ի व्यतीताः कतिचिन्मासाः १४ २ a शयानेऽम्भस्युदन्वतः ६ ३० b व्यदधा ज्ञसन्तत्यै ४ १९ शय्यासनादन विकत्थनभोजनादिषु १५ १९ а व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढं १८ २२ b शरणोपसृतं १४ ४१ c व्यरोचतालं भगवान्यथेन्दुः १९ ३० शरण्योनावधीच्छ्रोक्यः १७ ३० C व्यवस्य भरतर्षभ ९ १७ शर स्तप्तायसो विभो ८ १० b व्यवहितपृतनामुखं निरीक्ष ९ ३६ शरासनं संयुगशौण्डि राददे १६ o d व्यसनं वीक्ष्य सत्तेषां ८ १३ ri साधवो राज्ञां ९ ४५ C व्यापृण्वानं यतोऽबुधः ११ ३७ d शशास गामिन्द्र इवाजिताश्रयः १० ३ व्यालोलूकशिवाजिरं ६ १४ d शस्ताः कुर्वन्ति मां सव्यं १४ १३ a व्यासक्तचित्तस्य गृहेष्वभीक्ष्ण १९ ૪ b retafiष्टमुपयुज्य यतस्त्रिलोकी १५ ११ C व्यासधौम्यादयस्तथा १ २ d शाठ्यमिश्रञ्च सौहृदं १४ ४ b व्यासः कृपणवत्सलः ४ २४ d शान्तं मीलितलोचनं १८ २५ C व्यासः सत्यवतीसुतः ६ १ d शान्ताऽऽसी द्विमला मतिः १५ २८ d ८ ४६ А शापा द्वर्षशतं यमः १३ १५ d व्येतु ते वृषलाद्भयं १७ ९ Ե शारद्वतं गुरुं कृत्वा १६ ३ C व्रजन्ति तत्पारमहंस्य मन्त्य १८ २२ c शाश्वती विशदं यशः १८ ११ Ե व्रजस्त्रियः सम्मुमुहुर्यदाशयाः बीडावलोकनिहतो मदनोऽपि यासां १० २८ d ११ ३६ b शासतोऽन्यान् यथाशास्त्रं शास्तर्युत्पथगामिनां १७ १६ الله १८ ३५ b 48 शास्ताचोत्पथगामिनां शास्ताचोत्पथगामिनां शास्मि पश्यत मे बलं शिक्षितो यदनुग्रहात् शितविशिखहतो विशीर्णदंशः शिबिरान्निरयापयत् शिबिराय निनीषन्तं शिवाय लोकस्य भवाय भूतये शिवाय हानीय धनानि शत्रवः १२ २६ b १८ ३५ d श्लोकपादानुक्रमणिय अध्यायः श्लोकः पादः शूरसेनपतिं ततः शूरसेनान् सयामुनान् श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहु अध्यायः श्लोकः पादः १५ ३९ b १६ ३४ b 67 ×× d ९ ३८ а 19 ५६ d G ३४ ४ १२ a ४ ११ b शूरो मातामहः कच्चित् शृणोत्यलं स्वस्त्ययनं पवित्रं शृण्वतां स्वकथां कृष्णः शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति साधवः शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्त्यभीक्ष्णशः शृण्वानोऽनुग्रहं दृष्टया ५ ११ ८ ३६ 8 ११ १० १४ २६ а १५ ५१ C २ १७ a d C शिवैषोद्यन्त मादित्यं शिशयिषोरनुप्राण शिष्यै रुपेता आजग्मुः १४ १२ a शैनेयोद्धवसंयुतः ८ ७ b ६ ३० c शोकमोहभयापहा 9 g ७ d ९ ६ C शोकेन शुष्यदन- १५ २ a शिष्यैः प्रशिष्यै स्तच्छिष्यैः शीर्णावनायं विदधेऽनुकम्पितः शुकमध्यापयामास ૪ २३ c शोचत्य कला साध्वी १७ २७ a ६ २६ d शोचन्त्या आत्मजान् हतान् ७ ४१ d 19 ८ C शोचस्यथो पुरुषादैरिवार्तान् १६ २१ b शुकमुखादमृतद्रवसंयुतं शुक्ले संस्थामुपेयुषि शुचः प्रशमयत्रिव १ ३ Ե शोचामि रहितं लोकं १६ ३० c १२ १६ h शोच्योऽस्यशोच्यान् रहसि १७ ६ c ६ २१ d शौर्य तेजो बलं स्मृतिः १६ २७ b शुचिश्रवास्सत्यस्तो घृतव्रतः शुद्धञ्च तत्रामृशताभियुक्ताः शुद्धां भागवतीं तनुं ५. १३ b श्यामं सदापीच्ययोऽङ्गलक्ष्म्या १९ २८ a १९ २४ d श्रद्दधानस्य बालस्य ५ २९ C ६ २९ b श्रम एवहि केवलं २ ८ d शुद्धिकामो न शृणुयात् १ १६ c श्रवणस्मरणाहणि ८ ३५ c शुनां कपीनामिव वर्णसङ्करः १८ ४५ d श्रान्तवाही मना ग्विभुः १० ३५ d शुश्रूषणे प्रावृषि निर्विविक्षतां ५ २३ d श्रियैश्वर्यप्रजेप्सवः २ २७ d शुश्रूषतां नो वितनोतु विद्वन् १८ १५ d श्रियो धामाङ्ग मच्युतं ११ २५ d शुश्रूषमाणश्चरितानि विष्णोः १९ २२ d श्रियो निवासो यस्योर: ११ २६ a शुश्रूषमाणे मुनयोऽल्पभाषिणि शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य शूद्रा भोक्ष्यन्ति मामिति शून्योऽस्मि रहितो नित्यं ५ २४ d श्री कृष्ण कृष्ण सख वृष्ण्यृषभावनिक् ८ ४३ a २ १६ a १७ २७ d ૪૪૪ श्रीनिवासेन साम्प्रतं श्रीमत्पदैर्भगवतः समलङ्कृताङ्गी श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहुं १६ ३० b १६ ३३ b १२ ९ а 49 श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किंवा श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किं वा परैरीश्वरः श्रीमद्भागवतप्रथम अध्यायः श्लोकः पादः १ २ स एष भगवान् द्रोण: श्रीमद्धिस्तत्पदन्यासैः १७ २६ C स एष लोके विख्यातः स तैर्व्यरोचत नृपः अध्यायः श्लोकः पादः ७ ४५ а १२ ३० a श्रुतदेवोद्धवादयः १४ ३२ b स कथं तदुहे द्वाःस्थः १८ ३४ C श्रुतवां स्तदभिप्रेतं ७ १ C स कदाचित्सरस्वत्या ४ १५ श्रुत्वा तत्रेदमब्रवीत् १८ ३२ d स कलिजतिवेपथुः १७ ३५ b श्रुत्वा भगवता प्रोक्तं ७ २९ a स कालः प्रत्युपस्थितः ९ २९ b श्रुत्वा सुतविलापनं १८ ३९ b स कालोऽय मुपस्थितः १४ ८ b श्रेय एवं भवे दिह श्रेयांसि तत्र खलु सत्त्वतनोर्नृणां स्युः श्रेय धर्मादिलक्षण ४ २५ d सकृत् स्म भुजे तदपास्तकिल्बिषः ५ २५ b २ २३ d सकृदाकर्ण्य रोचनं १० ११. d ७ २४ d सकृद्यद्दर्शितं रूपं ६ २३ a श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च श्रोतव्यानि विभागशः २ १४ c सख्यं मैत्रों सौहृदच १५ ४ 2 १ ११ b सख्या प्रियेण सुहृदा हृदयेन शून्यः १५ २० b श्लाघिष्ठ चारुकबर कितवैः सभायां १५ १० b सख्युरसखेव पितृवत्तनयस्य सर्व १५ १९ C स गिरः परयोषितां १० ३१ b षष्ठे अत्रेरपत्यत्वं वाइर्गिकं जिघ्रति षहुणेशः ३ ११ स गोदोहनमात्रं हि ४ ८ â ३ ३६ d सङ्कीर्त्यमानं मुनिभिर्महात्मभिः ५ २८ c सहे शनिर्वाण मुशन्ति नान्यथा ५ ४० d स आस्ते विगतैषणः الله وا स १३ ५२ d स जीवो यत्पुनर्भवः स उच्चकाशे धवलोदरी दरोऽपि ११ २ 8 स उत्तमस्य तनयां १६ ३ а स एव जीवलोकस्य २४ â स एव प्रथमं देवः ३ ६ а स एव भगवान् कालः १३ १९ c स एव भूयो निजवीर्यचोदितां १० २२ а स तदा भृगुनन्दन स एव वियुनक्ति च १३ ४० f स तु ब्रह्मऋरंसे सञ्जल्पितानि नरदेव हृदि स्पृशानि जहारार्जुनो द्वयं १५ १८ C મ ३२ १२ ७ d b १८ ३० a स एवेदं ससर्जाये २ ३० & स तु सम्राट् बृहच्छवा १८ ४६ b स एष एतर्ह्यध्यास्ते १७ ४३ a स तु संश्रावयामास ३ ४२ C स एष नरलोकेऽस्मिन् ११ ३५ a स तैर्व्यरोचत नृपः ९ ३ c 50 स चित्त नित्यमाशृणोद्यथा सज्जीकृतेन धनुषाधिगता च कृष्णा सञ्छिन्नद्वैतसंशयः १९ * a ३ ३२ d १५ d १५ ३१ b सञ्छिन्नाशेषबन्धनः १५ ४० dसत्कृत सूत मासीनं श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः समुद्रनिग्रहादीनि अध्यायः श्लोकः पटः सत्कृतं सूत मासीनं १ ५ C सपालो यद्वशे लोकः ६ १४ c सत्कृतो देववत् सुखं १३ १४ b सपुला ऋषभादयः १४ ३१ d सत्त्वं यदुदर्शनं २ २४ d सप्तत्रोतः प्रचक्षते १३ ५१ d सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्गुणा स्तैः २ २३ a सप्तस्वसार स्तत्परन्यः १४ २७ a सत्त्वं विशुद्धं क्षेमाय २ २५ C सप्तानां प्रीतये नाना १३ ५१ C सत्यवत्यां पराशरात् ३ २१ b समजापतय स्तथा ३ २७ d सत्यं निर्वर्तयेद्यतः १७ २५ b स प्रेत्य गतवान्यथा १२ २ d सत्यं शौचं दया क्षान्तिः १६ २६ a स ब्राह्मणो नात्मज मभ्यनन्दत् १८ ४१ b सत्यादयो द्वष्टसहस्त्रयोषितः १४ ३७ b सत्रं स्वर्गाय लोकाय १ ४ c स भवतु मे भगवान्गति र्मुकुन्दः सभाण्डं भोक्तुमर्हति १८ ३४ ९ ३८ d d सत्सङ्गान्मुक्तदुस्सङ्गः सत्सेवया दीर्घया ते सत्सेव्याः क्षत्रबन्धवः १० ११ a सभां सुधर्मा सुरसत्तमोचितां १४ ३८ d ६ २४ a समान्द्रयविह्वलः १७ २९ d १९ ३२ b समं चरन्तं सर्वत्र ८ २८ c सदश्चैः स्वर्णभूषितैः १ २ b समदडिर्विकल्पकः ४ b सदसद्रूपया चाऽसौ २ ३० c समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः ९ ४२ d सदसि युधिष्ठिर राजसूय एषां ९ ४१ b समर्चितो हास्य गृहीतपाणिभिः १० २८ b सदारैः स्थविरै रपि ११ २३ b समशाम्यसुगूतह ८ १५ d स देवदेवो भगवान् प्रतीक्षतां ९ २४ a समशीला भजन्ति वै २ २७ b सद्यः पुनन्त्युपस्पृष्टाः १ १५ समं मधुच्युहरु चाव्यलीकं १९ २२ b सद्यः शुध्यन्ति वै गृहाः १९ ३३ b समागतास्सर्वत एव सर्वे १९ २३ 3 सद्यो जहुर्भगवत्पार्श्वकामाः १९ २० d समादिश विप्र महदुण स्तथा १६ १ d सद्यो नश्यन्ति वै पुंसां १९ ३४ c सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणात् १ २ d समाधिनानुस्पर तद्विचेष्टितं समाप्यते येन विदां बुभुत्सितं ५ १३ d ५ ४० b समारोपित कार्मुकः १७ d सन्तन्यतो नटचर्या मिवाज्ञः ३ ३७ d समासव्यासयोगतः ९ २७ d सन्दधे तत्समाहितः த B २० b समाहितेन मनसा १७ २१ C सान्निध्याते महायोगिन् ११ ३४ a सन्निवर्त्य दृढं स्निग्धान् १० ३३ c समुद्धृत्य मनीषया १ ११ d सभ्यस्ताखिलकर्मणः सपदि सखिवचो निशम्य मध्ये १३ ५५ f समुद्र इव दुस्तरः १२ २१ d ९ ३५ 篮 समुद्रनिग्रहादीनि ३ २२ c $1 समुद्रपत्न्याः स्वसुतन्यस्तभारः समुद्रपल्याः स्वसुतन्यस्तभारः सम्पदः क्रतवो लोकाः अध्यायः श्लोकः पादः १९ १७ d सर्वतोऽस्य च मद्भयं १२ ५ a सर्वत्रोपेक्षको मुनिः सम्पद्यमान माज्ञाय ९ ४४ 2 सर्वथा नहि शोच्या स्ते सर्वेषां न स्समागतः अध्यायः श्लोकः पादः ૫૪ b E ९ b १३ ४३ c a सम्पन्न एवेति विदुः ३ ३४ सर्वधर्मविवित्सया १ १ b C सम्परेतस्य भार्गव ९ ४६ b सर्वमात्मन्यजुहवीत् १५ ४२ C सम्पादयन्यदुषु रम्य मबिभ्रद १६ ३४ d सम्प्रस्थिते द्वारकायां ૪ १ a सर्वसर्वविभव- सर्ववर्णाश्रमाणां यत् ११ १२ a १८ C सम्प्राप्तः कुरुजाङ्गलान् ४ ६ b सर्ववेदेतिहासानां ३ ४२ a सम्प्रेषितो द्वारकायां ૪ ६ a सर्वश्रुति मनोहरः १० २० d सम्भूतं षोडशकलं ३ १ c सर्वसदुणमाहात्म्ये १२ २४ a सम्भोज्यान् वृद्धबालकान् १४ ४३ b सर्व कालकृतं मन्ये ९ १४ a सम्मातु मर्हस्यविपक्कबुद्धे १८ ४२ b सर्व क्षणेन तदभूदसदीशरिक्तं १५ २१ C सम्मार्जितमहामार्ग- ११ १४ a सर्व तत्समवर्णयत् १३ १२ b सम्मुह्य चाप महात्प्रमदोत्तमास्ताः ११ ३६ c सर्व तदिद माख्यातं ६ ३७ a सम्मोहाय सुरद्विषां ३ २४ सर्वात्मनाऽपि यदा ४ २६ सम्यक्प्रणिहितेऽमले ४ b सर्वात्मन स्समदृशः ९ २१ a स यामाद्यै सुरगणैः ३ १२ सर्वात्मना म्रियमाणैश्च कृत्यं १९ २४ C सरसः स्यु स्सहस्रशः ३ २६ d सर्वात्मा क्षन्तुमर्हति १८ ४७ d सरस्वत्या स्तटे शुचौ सरहस्यो धनुर्वेदः स राजपुतो ववृधे स राज्ञा श्लक्ष्णया गिरा ४ २७ b ક * 2 a सर्वान्न सुहृद श्शिशून् सर्वान्मुञ्चति हृच्छयान् १३ ३३ b ६ २३ d १२ ३१ a सर्वान्वर्णास्तथाऽऽश्रमान् १६ ३१ d १९ ४० b सरांसि च मनांसि च १४ १८ b सर्वार्थपरिबृंहितं सर्वाश्चर्यमयेऽच्युते ५ ३ d छ 3 १६ b सर्पग्रस्त यथापरं सर्पोऽदशत्पदा स्पृष्टः सर्वकामदुधा मही १३ ४५ d सर्वाश्रमनमस्कृतं ३ १३ d ६ ९ £ सर्वे तमनु निर्जग्मुः १५ ४५ a १० b सर्वे तेऽनिमिषै रक्षैः १० १३ a सर्वकाम मनुत्तमं ११ ३० 6 सर्वे बभूवुस्ते तूष्णी ९ ४४ C सर्वतः कृतकौतुका सर्वतोमुख मायाति १७ २६ d सर्वे वयं तावदिहाऽऽस्महेऽद्य १९ २१ 19 २६ € सर्वेषां न स्समागतः १३ १९ d 52 सर्वेषां प्रीति मावहन् श्लोकपादानुक्रमणिका साक्षाद्भगवतोदितं अध्यायः श्लोकः पाद. अध्यायः श्लोकः पादः सर्वेषां प्रीति मावहन् सर्वेषां मान माद १३ १४ d सह ओजो बलं भगः १६ २८ b ११ २१ d सहगाण्डीवधन्वना १७ ६ सर्वे संसृतिहेतवः ५ ३४ b कृष्णो गजाह्वयं ९ ४८ b सवनस्पतिवीरुधः १० ५ b सह रामेण केशवः १ २० b स वा अद्यतना द्राजन् १३ ५६ а सहस्रपादोरुभुजाननाद्भुतं ३ * b स वा अयं यत्पदमत्र सूरयः १० २३ सहस्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकं ३ ४ а स वा अयं सख्यनुगीतसत्कथः १० २४ а सहस्त्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् ३ 50 ४ स वा आङ्गिरसो ब्रह्मन् स वा इदं विश्व ममोषलीलः स विष्णुरातोऽतिथय आगताय सविसर्गोपसंयमः स वेद धातुः पदवीं परस्य स वै किलाऽयं पुरुषः पुरातनः १८ ३९ a सहस्रयुगपर्यन्ते ६ ३१ a ३ ३६ सहस्रसम मासत १ ४ d a १९ २९ a सहस्राणि च षोडश ११ ३० d 9 ४४ b सहानुजैः प्रत्यवरुद्ध भोजनः १० १ c ३ ३८ a सहिष्णुः fuaa fra १२ २२ d १० २१ 2 सहेरन् विरहं कथं १० १२ स वै धीर उदाहृतः सवै निवृत्तिनिरतः १३ २५ d सहोपायान्यथा मुने ९ २८ b ७ ९ से संयोगविगमा विह १३ ४२ b सवै पुंसां परो धर्मः स वै भवान्वेद समस्तगुह्यं स वै महाभागवतः परीक्षित २ ६ संरोहयित्वा भवभावनो हरिः १० २ ត ५ ६ а संवादस्समभूत्तात ४ ७ C १८ १६ a संसारिणां करुणयाऽऽह पुराणगुह्यं २ my ३ C सशिष्यो रेणुकासुतः ससङ्कलैः भूतगणैः १ ६ d संसिद्धस्य वनीयसः १९ ३६ d १४ १७ c संसिद्धिर्हरितोषणं २ १३ d स सम्यग्दर्शनः पुमान् स सम्राट् कस्य वा हेतो: स सम्राट् द्विजसत्तम ५ ३८ d संसेव्या स्ता बुभूषुभिः १८ १० d ४ १० a संस्थाञ्च पाण्डुपुत्राणां ૭ १२ C ढ १७ २१ b संस्थां यदुकुलस्य च १५ ३२ b स संयुनक्ति भूतानि १३ ४० संस्थितेऽतिरथे पाण्डौ ९ १३ a e स संवृत स्तत्र महान्महीयसां स संहितां भागवतीं १९ ३० संस्मरनारदेरितं १४ २४ d а ७ ८ a संहत्यान्योन्य मुभयोः ७ ३० a स साधु मेने न चिरेण तक्षका- १९ ४ c साकञ्च स्तनयिलुभिः १४ १५ d स सान्त्वयित्वाच्युतमित्रसूतः પ ૭ b साकं व्रतै व्रीडितलोचनाननाः ११ ३१ d सस्मितेन ययौ हरिः १० ३१ d साक्षाद्भगवतोदितं ५ ३० b 53 साक्षान्महाभागवतः taareerama अध्यायः श्लोकः पादः सूत जानासि भद्रन्ते अध्यायः श्लोकः पादः १० a साक्षान्महाभागवतः सात्वतान्धकवृष्णयः साधयित्वाऽजातशत्रोः १८ ४६ c सितातपत्रं जग्राह १४ २५ d सिद्धेशः कालविप्लुतं ३ १० b ८ ५ a सिषिचु नेत्र जलैः ११ २९ d साधुवादेन सत्तमाः १२ १८ ₫ सिषिचुः स्म व्रजान् गावः १० এ ४ € साधूना मकृतागसां १७ १३ b सीदन्तं शूद्रताडि ૨૭ २ d साधूनां भद्रमेव स्यात् सानुकूलमहोदये सानुगा स्सह चक्रिणा १७ १४ c सीदन्त्या भूरिभारेण ८ ३४ c १२ १२ b सुख मास्ते महारथः १४ ३० b ९ ४ d सुख मास्ते सुहृद्वृतः १४ ३४ d सानुजोऽभ्यर्चयन्निव १३ ३७ d सुखोपविष्टेष्वथ तेषु भूयः १९ १२ 2 सानुबन्धं शुचार्पितं ७ ४८ d सुत मात्मवतां वरं ३ ४१ d सान्त्वयामास मुनिभिः ८ ४ 143 सुदर्शनेन स्वास्त्रेण ८ १३ C सान्त्वयित्वा महारथः सामगो जैमिनिः कविः १७ २८ b सुनन्दनन्दशीर्षण्याः १४ ३२ C ४ २१ b सुपौषधि वीरुधः ८ ra b सा मां विमोहयति भीरपि यद्विभेति साम्बो जाम्बवतीसुतः ८ ३१ d सुप्तं बालं स्त्रियं जड 9) ૭ ३६ b ११ १७ b सुभद्रा चोत्तरा कृपी १३ b साम्बो जाम्बवतीसुतः १४ ३१ b सुभद्रा द्रौपदी कुन्ती १० ए a सायम्प्रात गृणन्यक्त्या सायं भेजे दिशं पश्चात् ३ २९ c सुभ्रवाननं कम्बुसुजातकण्ठं १९ २६ d १० ३६ C सुमन्तु दारुणो मुनिः ૪ २२ Ե सारङ्ग इव सारमुक् १८ E b सुरकार्यचिकीर्षया ३ २२ b सारङ्गाणां पदाम्बुजं सारथ्यपारषदसेवनसख्यादौत्य- सारथ्यादिषु संस्मरन् सारं सारं समुद्धृतं सार्जुनो यदुभिर्वृतः सार्वभौम म तवाज्ञया ११ २६ d सुरया वा सुराकृतं € ५२ h १६ १६ a सुरार्चितं किं हृतमम्ब सौभगं १६ २४ d १५ * b सुरासुराणा मुदधिं ३ १६ 藉 ३ ४२ b १२ ३६ d सुषेणश्चारुदेष्णश्च सुहृत्कृष्ण स्ततो विपत् १४ ३१ a ९ १५ d १७ ३६ b सुहृदाश्च विशोकाय १० ७ C सा श्रीः स्ववास मरविन्दवनं विहाय १६ ३२ c सुहृदां न स्सुहृत्पुरे सा स्वतन्त्रा न कल्पाऽऽसीत् ६ ७ a सांवर्तक ममंस्त ७ ३१ d सुहृदां प्रियकाम्यया सिक्तां गन्धजलै रुप्तां ११ १४ c सूचकस्यापि तद्भवेत् सितातपत्रव्यजनै रुपस्कृतः ११ २७ a सूत जानासि भद्रन्ते १५ २२ १२ ३५ d १७ २२ d १ १२ a b .C 54 सूत जीव समा स्सौम्य सूत जीव समा सौम्य श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः स्पष्पस्तं परिक्रम्य अध्यायः श्लोकः पादः ८ ५१ a १८ ११ a स्त्रीणां मद्धतबन्धूनां सूत मागधवन्दिनः ११ २० b स्त्रीणां मनोज्ञं रुचिरस्मितेन १९ २८ सूत सूत महाभाग ૪ २ a स्त्रीधर्मा भगवद्धर्मान् ९ २७ सूतः शारद्वतः पृथा १३ d स्त्रीषुभिदा न तु सुतस्य विविक्तदृष्टेः ४ ५ d सूतो विरहकर्शितः १३ ३४ b स्त्री शूद्रद्विजबन्धूनां ४ २५ a सूर्य हतप्रभं पश्य १४ १७ a स्त्रीशूद्रादिभिरप्युत ४ २९ d सृजत्यवति हन्त्यजः ८ १६ d स्वातंरहः ११ ३९ b सृजत्यवत्यत्ति गुणै रसङ्गः ५ ६ d स्थानत्रयात्परं प्राप्तं सृजत्यवत्यत्ति न तत्र सज्जते १० २४ स्थानं निर्देष्टुमर्हसि सृजत्यव त्यत्ति न सज्जतेऽस्मिन् ३ ३६ b स्थानानि कलये ददौ सृजन्तं नयनाब्जयोः १४ २३ d स्थानात्रिर्यापणं तथा の १८ २६ १७ ३७ b १७ ३८ b ५७ b सेतिहासानि चानघ १ ६ b स्थाने वा केन हेतुना ४ ३ b सेन्द्राः श्रिता यदनुभावित माजमीढ- १५ १३ C स्थितवति परसैनिकायु रक्ष्णा ९ ३५ c सेविता नीह भूतले १३ ९ d स्थितं सत्त्वे प्रसीदति २ १९ d सेशं पुनात्यन्यतमो मुकुन्दात् १८ २१ C स्थित्यादये हरिविरिचि हरेति संज्ञाः २ २३ C सेहे महान्महितया कुमते रघं मे १५ १९ d स्थैर्य समान महन्मधुमानिनीनां १६ ३५ C सोऽनुतप्तो महामुनिः १८ ४९ b स्नात मन्यत्र छान्दसात् १३ d सोऽन्तःश्वास उपारमत् १ ४३ d वातस्य मेन्यून मलं विचक्ष्व து ५ d सोऽय मद्य महाराज १३ ४८ a स्नात्वानुसवनं तस्मिन् १३ ५२ a सौहार्देनातिगाढेन सोऽहं नृपेन्द्र रहितः पुरुषोत्तमेन सोऽहं रथी नृपतयो यत आनमन्ति सोऽहं वः श्रावयिष्यामि सौत्ये वृतः कुमतिनात्मद ईश्वरो मे सौरभेय चतुष्पद सौवीराभीरयोः परान् सौहृदा दथ सारथिं १५ २० а स्नात्वा पीत्वा हृदे नद्याः १५ २१ b ३ ४४ c स्नानव्यवायोन्मुखजीवलोकं स्निग्धेषु पाण्डुषु जगत्प्रणतिञ्च विष्णोः ६ १५ १६ २२ d c १६ १६ C १५ १७ a स्नेहपाश मिमं छिन्धि ८ ४१ c १७ १२ b स्नेहमोहवशं गतः ८ ४७ d १० ३५ b स्नेहस्तपयोधराः ११ २९ b १५ २८ C स्नेह वृष्णिपार्थानां १६ १४ C ९ २० स्नेहा दन्यत्र मोहजात् १३ ४३ d d स्त्रिय खपुरं यास्यन् ८ ४५ स्पृष्टं विकीर्य पदयोः पतिताश्रुमुख्या १५ १० C C स्त्रियो मत्स्यसुतादयः १० १० b स्पृष्ट्वाऽपस्तं परिक्रम्य ७ २९ C 55स्फीताजनपदांस्तत्र श्रीमद्भागवतप्रथम अध्यायः शोकः पादः स्फीताञ्जनपदांस्तत्र स्फुरत्पुरमौलिनं ११ а स्वयञ्च गुरुभि र्विप्रैः १२ ८ b स्वयं विप्रकृतो राज्ञा स्फुरन्त्यक्ष पुनः पुनः १४ ११ b स्मयङ्गदै स्तव १७ २४ d स्वरब्रह्मविभूषित स्मरतां तत्पदाम्बुजं १८ ४ d स्वराट् पौत्रं विनयिनं स्वयं हि तीर्थानि पुनन्ति सन्तः स्वश्रमान् प्रययुः पुनः अध्यायः शोकः पादः ११ २३ a १८ ४९ c ८ d ६ ३३ १५ ३८ A स्मरन्ति नन्दन्ति तवेहितं जनाः ८ ३६ b स्वर्धुनी सप्तधा व्यधात् १३ ५१ b कुन्दनं पुनः ५ १९ c स्वर्धु न्यापोऽनुक्या ક્ १५ d स्मर्तव्यं भजनीयं वा १९ ३८ C स्वलक्षणविलक्षितैः ८ ३९ d स्मर्तुर्लुठन्ति हृदयं मम माधवस्य १५ १८ d स्वलङ्कृतं श्यामतुरङ्गयोजितं १६ ११ а स्मितावलोकं स्वपति स्म यत्प्रजाः १० २७ d स्वसुख भुपगते कचिद्विहर्तुं ९ ३२ c स्मृति ते सुरसत्तम ६ ४ b स्वसुश्च प्रियकाम्यया s d स्मृतिञ्च मदनुग्रहात् ६ २५ d स्वसेनया दिग्विजयाय निर्गतः १६ ११ d स्यात्सम्भ्रमोऽन्तकालेऽपि १८ સ c स्वस्त्या स्ते वाऽथ मारिषः १४ २६ b स्यान्महत्सेवया विप्राः २ १६ C स्वस्मिन् भावञ्च केशवः ५ ३९ d स्रोतोभि सप्तभिर्या वै १३ ५१ a स्वं राज्यं कितवैर्हृतं ८ ५. b स्वजनवधाद्विमुखस्य दोषबुद्ध्या ९ ३६ b स्वं स्वं व्यस्यन्ननेकधा ૪ २३ b स्वजनाः सुखमासते १४ २५ b स्वः पथाय मनचक्रे १५ ३२ C स्वजन्मना चङ्क्रमणेन चाञ्चति १० २६ d स्वाठा मधुनोपेते १ २३ c स्वजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीं स्वधर्मस्थानुपालनं १० २२ Է स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिः १६ २७ C १७ १६ b स्वादु स्वादु पदे पदे १ १९ d स्वनिगम मपहाय मत्प्रतिज्ञां ९ ३७ a स्वानाञ्चानन्यभावानां ७ २५ c स्वनिर्मितेषु निर्विष्टो २ ३३ C स्वाना मुदकमिच्छतां ८ १ b स्वर्या यदवोऽर्चिताः १४ ३६ b स्वानां मृतानां यत्कार्य ७ पद C स्वपर्या सुख मासते १३ ११ d स्वानां रक्षां व्यधा द्विभुः ८ १३ d स्वपूर्वेषां महात्मनां स्वप्राणान्यः परप्राणैः १६ १३ b स्वानुष्टितस्य धर्मस्य २ १३ C ७ ३७ a स्वान्तस्थेन गदाभृता १३ १० d स्वभाव मपरे प्रभु १७ १९ d स्वामिन्यवं यद्दासानां १८ ३३ c स्वभावरक्तस्य महान्व्यतिक्रमः ५ १५ b स्वायम्भुव क्या वृत्त्या ६ ३ a स्वमाययाऽऽवृणो दुर्भ ८ ૪ C स्वाश्रमान् प्रययुः पुनः ९ ४९७ 56 स्विद्यन्ति झुच्चलन्ति च श्लोकपादानुक्रमणिका अध्यायः श्लोकः पादः स्विन्ति चलन्ति च स्विष्टस्य सूक्तस्य च बुद्धिदत्तयोः वृद्धाञ्जनपदान् स्वकान् १४ २० b हस्त्यश्वानृपति वरान् हेपार्थ हेर्जुनसखे० अभ्यायः श्लोकः पादः १२ १४ b ५ २२ b हातुं नोत्सहते बुधः १० ११ b ११ १ b हित्वा भूतपती नथ २ २६ b स्वैरज्ञातगतिर्भवान् १३ २७ हित्वावद्य मिमं लोकं ६ २४ £ हित्वेतरान् प्रार्थयतो विभूति: १८ २० C हित्वेदं नृप गङ्गायां १२ २८ c हिमालयं न्यस्तदण्डमहर्ष १३ २९ C हतबन्धुः सभार्यया १३ ३२ d हिरण्यं गां महीं ग्रामान् १२ १४ a हतबन्धून् शुचार्पितान् हन्तास्मिञ्जन्मनि भवान् ४ b हीना भू र्हतसौभगा १४ २१ d हत्वा स्वरिक्थस्पृध आततायिनः १० a हुताश इव दुर्धर्षः १२ २१ C ६ २२ a हुत्वा चान्यथाविधि १३ ५२ b हन्यमान मनाथवत् s १ b हृतवति पार्थसखे रति र्ममाऽस्तु ९ ३५ d हरन्ति वज्रायुधवल्लभोचिताः १४ ३७ d हृतं क्षेत्रं धनं येषा १३ २३ c हरन्ति स्मरतश्चित्तं १५ २७ C हतास्ते विगतं वयः १३ २१ b हारचर्या वर्णन ६ ३५ d हृत्तापोपशमानि च १५ २७ b हरिणा बन्धुरूपिणा १५ b हृत्सरोजो हतप्रभः १५ २ b हरिभावनया ध्वस्त- १३ ५३ c हृदयेनाऽऽत्मबन्धुना १४ ४४ b हरि रिव हन्तु मिभं गतोत्तरीयः १ ३७ d हृदि कृत्वा जहाच्छुचः १३ ५९ d हरिलीलामृतं वचः १६ ८ f हृदि कृत्वा हरिं गेहात् १३ २६ c हरिः प्रत्युद्यतार्हणः १० ३६ b हृदि ब्रह्म परं ध्यायन् १५ ४४ € हरे रुदारं चरितं विशुद्धं १८ १५ C हृदि रूढं दुरात्मनः ८ ४८ b हरे गुणाक्षिप्तमतिः ७ ११ a हृदिस्थं पूजयामास ९ १० C हरे हर्दि मथासिना 19 ५५ b हृदि हृदि धिष्ठित मात्मकल्पितानां ९ ४२ b हरे स्वनिधे द्विजाः ३ २६ b हृदीक ससुतोऽकूरः १४ २८ C हारु प्रि ११ २४ c हृद्यन्तःस्थो ह्यभद्राणि २ c हर्षदा गिरा ११ ५ b हर्षवलितात्मनः ११ २९ c हृद्यासीन्मे शनै हरिः हृषीकाणामिवेशितुः ६ १७ d ८ ३८ d हर्षशोकयुत स्तस्मात् १३ ५८ c हे पार्थ हेऽर्जुनसखे कुरुनन्दनेति १५ १८ b 57 श्रीमद्भागवत प्रथमस्कन्धस्थ प्रक्षिप्तश्लोक पादानुक्रमणिका अथामन्याच्युतो बन्धून् 13 17 a जिज्ञासायां च निष्ठिताः अथो निशामयामास 8 1 2nd 3 half of b V. 44. a अन्धः पुरैव बधिरः 13 22 a जीवेम ते सुन्दरहासशोभितम् 11 10 c अपश्यमाना वदनं मनोहरम् 11 10 d तद्यशः पावनं दिक्षु 10 3 c अभिप्रस्थापितो नूनम् 19 36 a तमिममजमनुव्रतार्तिहाङ्क्षिम् 9 42 c अर्जुनोद्धवशैनेयैः 13 17 c त्रिभिरुत्तमकल्पकैः 10 3 b आलिङ्ग्य स्वपतीन् भीम 8 1 C त्रिलोकेश्चरतां वने Co 8 25 d इत्थं पृष्टस्स देवर्षिः 13 39 a दिष्ट्या नो भगवान् दृष्टः 13 39 a उदास्ते केवलः पुनः 6 17 d दूरे हरिकथामृतात् 2 9 b 2nd धर्मपुत्रेण भार्गव ! 13 39 b उपेक्ष्यातिथिभृत्यांश्च 14 half of a V. 43. न निरोधञ्चानुगच्छेत् N 17 C उभाभ्यां भाष्यते साक्षात् 2 12 C न सुप्तं न मनोरथम् 6 17 b कथं वयं नाथ चिरोषिते त्वयि 11 10 a नामरूपक्रियावृत्तिः 6 17 c कन्याविक्रयिणं तातम् 14 a निर्वर्त्यनुगतान् विभुः 13 17 b कारुण्याविष्ट चेतसा 19 36 b नेन्द्रियार्थं न च स्वप्नम् 6 17 a कृष्णभक्तो निसर्गतः 12 32 b पतितायाः पादमूले 8 00 1 C कृष्णायै भगवान् पुरा 8 1 b पौशातृष्यत सह 00 8 25 c कृष्णेनैवेत्यहं मन्ये 19 36 € पवित्रपाणिर्मुनिवेष आस्ते 19 18 d केयूरहाराङ्गदमौलिरत्नम् 19 18 b पश्य राश्यरिदारांस्ते 8 1 a क्रीडिष्यन्निदमात्मनः 6 17 b प्रपत्र तृष्णाखिलतापशोषणम् 11 10 b क्षितिभरमवरोपितुं कुरूणाम् 9 42 а प्रीतिदः सर्वलोकस्य 12 32 c Terrunage: 8 co 7 d प्रेमाश्रुपुलकोदुमाः 2 9 d 2nd बाल एव स धर्मात्मा 12 32 a गर्भिण्यातुरकन्यकाः 14 half of b V. 43. ब्राह्मणा वेदविमुखान् 13 चित्रं तद्भगवत्पदम् जाप्रदाभास आत्मनः 6 17 d भक्तानां शमभीप्सता 19 6 17 b भगवान् केवलस्स्मृतः 5 2 c 36 d 2 12 d 58 59 Adiryaiya. Before V Päda यत्र सन्ति द्रवच्चित aarti व्यसनार्णवे मन्दप्रज्ञश्च साम्प्रतम् महाभागवतस्तुषी: 13 39 b 13 22 b d C 32 2 12 32 यन्माययाऽऽवृतदृशः 15 17 C शतमन्योरिवातनोत् शतमष्टोत्तरश्चैव शापायामर्षणो मुनिः शूद्रान् वै ब्रह्मवादिनः श्रुतमप्यौपनिषदम् 10 3 d 11 31 a co 25 b 13 5 d 2 9 a यमे नृपेन्द्र ! तदतर्क्सविहार ईश ! 15 17 a 9 42 b ययौ द्वारवत हयैः 13 17 d स एको भगवान 6 17 a याजयित्वाऽश्वमेधैस्तम् 10 3 2nd सत्तामात्रन्तु यत्किचित् सदसच्चाविशेषणम् 2 12 a 2 12 b यूयं व्यवसिता विप्राः 3 half of a V. 44. सरोगः कफमुद्रहन् 13 22 d यो लब्धरूपमवदद्रणमूर्ध्नि दर्शी 15 17 b संविच्छास परं पदम् 6 17 d रत्नाङ्गुलीयान्विमलान्निरस्य 19 18 c सुतं पित्रोरपोषकम् 14 5 b रुदतो मुक्तमूर्धजान् 8 1 b सुयोधननिसृष्टो नः 8 25 а रुदन्त्या यत्प्रतिश्रुतम् ७० 1 d सूत्रादयोऽहमहमस्मि ममेति भव्याः 15 17 d वज्रवैदूर्यमण्डिताः 11 31 b सृष्ट्रा विसृज्य तज्जया 6 17 C विशीर्णदन्तो मन्दामिः 13 22 C स्वप्रो मायाप्रहरशय्या 6 17 a विहाय सर्व नरदेवचिह्नम् 19 18 a हृदि परिरभ्य जहामि मर्त्यनीडम् 9 42 d Riginpy Belote V Pada व्याख्यानोतानां प्रमाणवचनानां आकरनिर्देशिनी प्रथमः स्कन्धः SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number अ 1 6 27 अ आ अं अः पुराणर्षिः विज 203 2 2 8 अक्षय्यं ह वै चातुर्मास्य 3 8 48 अक्षौहिणी प्रसङ्ख्याता 咖啡 श्रीध आप श्रौ.सू. 8-1-1 58 श्रीध व्यासोक्तिः 273 4 7 16 अनिदो गरदचैव विज वसि, स्मृ, 1-19 220 5 2 23 अविमो देवतानाम् वीर तैति, सं. 5-5-1 73 6 9 26 अग्रिहोत्रं जुहोति वीर 291 7 2 2 अमीत्प्रेषणे परस्य च वीर अष्टा 8-2-92 54 8 2 32 अग्रे रापः अन्यः पृथिवी वीर Afa. 3. 2-1 81 9 1 1 अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां वीर 4 7. 3. 8-4 7 10 11 26 2 23 अजायमानो बहुधा विजायते वीर पु सू. 2-1 3 35 अजायमानो बहुधा विजायते वीर पु. सू. 2-1 12 8 43 अञ्जलिः परमा मुद्रा वीर भा. स 13 9 42 अत एव तूपमा सूर्यकादिवत् वीर सू 3-2-18 14 3 11 अत्रे रपत्य मभिकाङ्गत श्रीध भाग 2-7-4 15 1 1 अथ परा यथा तदक्षर वीर मुण्ड उ. 1-5 16 5 17 अथ वा योगिना मेव वीर भ. गो 6-42 17 3 1 अथाऽऽख्याहि हरे धमन् श्रीध भाग 1-1-18 2 0 0 2 2 2 2 18 1 1 अथातो ब्रह्मजिज्ञासा विज ब. सू 1-1-1 19 1 1 अथैन माहु सत्यकर्मेति विज 20 2 23 अद्भ्य सम्भूतः वीर afa, 31. 3-13 21 10 36 अद्भ्यो वा एवं प्रात रुदेति श्रीध 20 73 328 22 17 43 अधिशीस्थाऽऽसां कर्म विज अष्टा. 1-4-46 505 23 6 28 अन् वीर 3TET. 6-4-167 202 PER 2 2 1 6 2 2 2 2 2 2 73 111 270 302 10 164 87 18 24 1 4 अनन्ते स्वर्गे लोके वीर केन. 3. 4-9 34 60निर्देशिनी SI Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sources etc Particulars of Page Number 25 27

• • 7 2 2 2 7 2 3 1 3 $ 2 23 अनपहतपाप्मा वा वीर 73 26 1 1 अनर्थोपशमं साक्षात् वीर भाग 1-7-6 5 13 47 अनशन बन्यो अभि वीर मुण्ड, उ. 3-1-1 399 28 7 35 अनागसं प्रसुप्तञ्च विज स्मृतिः 229 29 7 7 अनात्मन्यात्मबुद्धिर्या वीर विष्णु. पु. 6-7-11 212 30 4 7 अनुपसर्ग लिम्पविन्द वीर अष्टा. 3-1-138 127 31 8 18 अन्तर्बहिश्च तत्सर्व विज म. ना. उ. 9-5 255 32 5 19 अन्तवन्त इमे देहाः रा. कृ. म. गी. 2-18 168 33 4 13 अन्यत्र छान्दसात् रा. कृ. भाग 1-4-12 134 34 6 1 अन्ववोचन् गमिष्यन्तः खीर भाग 1-5-30 185 35 10 223 23 अप परी वर्जने विज 3TET. 1-4-88 322 36 1 1 अपरस्परसम्भूतं विज भ.गी. 16-8 23 37 7 23 अपरेयमितस्त्वन्यां वीर भ.गी. 7-5 224 38 17 21 अप्रसिद्धे वाच्यं तत् विज स्मृतिः 494 39 เก 5 18 अप्रार्थितानि दुःखानि श्रीध 163 40 7 12 अभिमन्युसुतं सूत वीर भाग 1-4-9 216 41 15 9 अभे रप्युपसङ्ख्यानम् विज 437 42 10 3 अमात्या मन्त्रिणो दूताः विज वैज, को.. 3-6-197 311 43 1 2 अमृतस्यैष सेतुः वीर मुण्ड. उ. 2-2-5 27 44 2 23 अमृतस्यैष सेतुः वीर मुण्ड. उ. 2-2-5 72 45 1 1 अम्बरीष शुकप्रोक्तम् श्रीध पद्म. पु. 3 46 1 1 अम्बरीष शुकप्रोक्तम् वीर पद्म. पु. S 47 1 3 अम्बरीष शुकप्रोक्तम् विज पा.पु. 32 48 9 42 अम्बुव दग्रहणासु न वीर ब्र. सू. 3-2-19 302 49 12 25 अम्बुव दग्रहणातु न विज ब्र. सू. 3-2-19 365 50 1 1 अय मात्मा ब्रह्मा वीर माण्डू, उ. 2 7 51 $ 14 5,6 अरिष्टं पाप शुभयो ररिष्टम् विज 410 52 1 1 अर्थोऽयं मह्मसू विज गरु, पु. 21 53 3 9 अर्धो वा एवं आत्मनो श्रीध तैत्ति, ब्रा. 3-3-3 94 61 आकर निर्देशिनी SI Adhyāya Śloka Text quoted In commentary Particulars of sources etc. No. No. No. Page Number
• • • • • • 8 3 3 54 7 45 अर्षो वा एष आत्मनो श्रीष àfa. m. 3-3-3 234 55 7 45 अर्धो वा एष आत्मनो वीर तैत्ति. ब्रा. 3-3-3 235 56 2 13 अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा वीर ईश. 3. 11 66 57 5 32 अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा वीर ईश. उ. 11 176 58 3 6 अविद्यान्तर्गता सर्वे वीर वि. प. पु. 104-25 91 59 3 32 अव्यक्तोऽय मचिन्त्योऽयम् वीर भ.गी. 8-20 108 60 9 36 अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् विज भ.गी. 2-11 298 61 17 22 असत्कृतमधर्मन्तु विज व्या. स्पू. 494 62 3 33 असद्वा इदमग्र आसीत् वीर art. 3. 2-7 111 63 1 64 10 80 4 8 5 8 3 R ER R
• • • • • £ 8 65 6 66 2 ~ 22 1 असा वादित्यो ब्रह्म रा. कृ. सूर्य. क्र. 5 26 36 असो वा गविष्ठोऽप्सूदेति विज माध्यन्दिनायनश्रुतिः 329 26 अस्य महतो भूतस्य श्रीध गृह. 3. 2-4-10 200 23 अस्येशाना जगतो विष्णु वीर तैत्ति. सं. 4-4-12 73 67 18 20 अह मेव स्वय मिदं विज अम्ब. सू. 521 68 14 2 अह स्तु मासशब्दोक्तं विज भारते 409 69 16 28 अहं प्रजापतीनाञ्च वीर 479 70 1 1 अहं सर्वस्य प्रभवः विज भ.गी. 10-8 18 71 17 21 अहं सर्वस्य प्रभवः विज भ.गी. 10-8 494 72 17 2 7 28 अहं हि सर्वयज्ञानां वीर भ.गी. 9-24 78 21 अहिंसा समता तुष्टिः विज म. गी. 10-5 494 आ 74 9 42 आकाश मेकं हि यथा वीर 302 75 10 8 आचारप्रभवो धर्मो रा. कृ. भार, 13-107-147 313 76 7 53 आततायिनमायान्तमपि श्रीध 238 77 7 16 आततायिनमायान्तं हन्या विज मनु. स्मृ. 8-350 221 78 7 35 आततायिनमायान्तं हन्या वीर मनु. स्मृ. 8-350 229 79 7 $3 आततायिनमायान्तं हन्या वीर मनु. स्मृ. 8-350 239 7 53 आततायिनमायान्तं हन्या रा. कृ. मनु, स्मृ. 8-350 241 62 आकर निर्देशिनी Sl. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. Particulars of sources etc. Page Number 81 7 39 आत्मबन्धु स्तुतस्तोकः विज 233 82 83
• 1 8 6 8 8 8 5 2 8 2 1 3 आत्मारामाच मुनयो श्रीध भाग 1-7-10 31 7 45 आत्मा वै पुत्रनामाऽसि विज कौषी. उ. 2-11 236 84 7 45 आत्मा वै पुत्रनामाऽसि रा. कृ. कौषी, उ.2-11 237 85 17 19 आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुः श्रीध भ. गी. 6-5 491 86 23 आनन्दादयः प्रधानस्य विज 75 ब्र. सू. 3-3-11 87 1 1 आनन्दो ब्रह्म वीर àfar. 3. 3-6 8 88 15 12 89 5 19 Prov आत्महतः वीर 3TET. 6-3-46 436 आ ब्रह्मभुवनाल्लोकाः रा. कृ. भ.गी. 8-16 167 90 3 6 आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ताः वीर वि. ध. पु. 104, 23-25 91 91 2 23 आभूतसम्प्लवे प्राप्ते वीर भार 2 App. 21-51 P 73 92 1 1 आरभ्य यत्र वीर 5 मत्स्य, पु.

93 2 2 आरामात्र ह्यवरोऽपि वीर श्वेता. उ. 5-8 $4 94 1 1 आशी नमस्क्रिया वस्तु वीर काव्या. 1-14 14.9 95 15 36 आसन् मखासु मुनयः रा. कृ. 454 96 5 7 इज्याचारमाहिंसा श्रीध याज्ञ. स्मृ. 1-8 149 97 4 25 इतिहासपुराणाभ्यां वेदं विज भार. 1-1-204 142 98 9 11 इत्थम्भूतलक्षणे विज अष्टा. 2-3-21 282 99 1 1 इदं भागवतं नाम वीर भाग 2-1-8 5 100 1 1 इदं भागवतं नाम रा. कृ. भाग. 2-1-8 25 101 14 102 18 103 2 2 2 000 27 इन्द्र वरुण भव शर्व वीर 3721. 4-1-49 419 23 इषुक्षया त्रिवर्तन्ते वीर 2 520 28 इष्टापूर्ते बहुधा वीर म. ना. उ. 1-6 77 ई 104 1 1 ईक्षते नशिब्दम् श्रीध ब्र. सू. 1-1-5 2 105 1 1 ईदूदेहुवचनम् वीर अष्टा. 1-1-11 6 106 6 7 ईशावास्य मिदं सर्वम् विज ईशा. उ. 1 188 63 आकर निर्देशिनी St. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary sources etc. Particulars of Page Number No. No. No. 107 3 35 ईश्वर सर्वभूतानाम् रा. कृ. भ.गी. 18-61 114 108 15 21 ईश्वर सर्वभूतानाम् रा. कृ. भ. गी. 18-61 444 109 1 1 उत्तमश्लोकचरितम् वीर भाग 1-3-40 5 110 18 11 उत्सृज्य सर्वत स्सङ्गम् वीर भाग. 1-18-3 514 111 5 11 ऋदोरप् वीर अष्टा 3-3-57 154 112 6 11 एकतो यत्र तु ग्रामो श्रीध भृगुवचनम् 190 113 1 1 एक मेवाद्वितीयं वीर छान्दो, उ. 6-2-1 7 114 2 115 15 116 2 117 2 2 F3 2 23 एक स्तिष्ठति विश्वात्मा वीर भार. 12 App. 17B 45 pr. 73 17 एको बहूनां यो विदधाति वीर ता. उ. 6-13 441 33 एको व्रीहिः सुसम्पन्नः वीर 82 23 एको ह वै नारायणः वीर महा. 3.1-1 72 118 1 4 एत मनोमयं चक्रं श्रीध वायु. पु. 33 119 6 37 120 1 121 S 23 122 2 123 13 124 10 125 9 126 1 127 1 128 10 129 1 130 1 3 2 2 2 2 2 2 - 4 4~~ एतस्य वाऽक्षरस्य रा. कृ. मैत्रा. 3. 6-32 208 एतावानेव लोकेऽस्मिन् विज भाग 6-3-22 29 एते ब्रह्मवादिनो वदन्ति रा. कृ. 171 23 एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ वीर भार. 12-328-17 72 50 एनबन्यतरस्याम् वीर अष्टा. 5-3-35 399 25 एव ममृता दात्मानं वीर म. ना. उ. 8-2 321 36 एव मुक्तत्वार्जुन स श्रीध भ.गी. 1-47 296 एव मेवामुत्र पुण्य वीर छान्दो, उ. 8-1-6 8 एवं कृत्वा ततो देवो श्रीध 33 25 एवं पुण्यस्य कर्मणो वीर मना. उ9-7 321 2 एष मे सर्वधर्माणाम् विज भार, 13-135-8 29 1 एष सर्वेश्वर एव विज बृह. उ. 4-4-21 22 131 16 28 एष सेतु विधृतिः विज बृह. उ. 4-4-22 480 132 2 2 एषोऽणुरात्मा वीर मुण्ड. उ. 3-1-9 54 64 St. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. Particulars of sources etc. Page Number 133 1 1 ऐतदास्य मिदं सर्व वीर छान्दो. उ. 6-8-7 7 134 9 12 ओत् वीर अष्टश. 1-1-15 281 135 5 37 ओं तत्स दिति निर्देशो वीर भार. 6-39-23 181 136 1 20 137 ०० 8 138 18 12 139 5 35 140 8 141 18 142 5 22 23 N N * क ात ब्रह्मणो नाम वीर ह. वं. 47 कथं पश्येम हि वियः रा. कृ. भाग. 1-8-20 257 कर्मणा ज्ञान मातनोति विज 515 कर्मणा ज्ञान मातनोति विज 179 52 कर्मणा ज्ञान मातनोति विज 275 12 कर्मणा ज्ञान मातनोति विज 515 18 कर्मणा पितृलोकः श्रीष बृह. उ. 1-5-16 163 143 1 1 कवि र्यः पुत्रस्स ईमा विज क्र. सं. 1-164-16 19 144 3 35 कवीनां उशना कविः रा. कृ. भ.गी. 10-37 114 145 2 31 काठिन्यवान् यो बिभर्ति वीर 81 146 3 20 कामः क्रोध स्तथा लोभः विज़ भ.गी. 16-21 100 147 1 १ कारणं तु ध्येयः वीर अथ. शिखा. उ. 3 8 148 2 33 कारण तु ध्येयः वीर अथ. शिखा. उ. 3 82 149 8 5,6 कालः कलयता महं रा. कृ. भ. गो. 10-30 248 150 3 1 कालच पञ्चभूतानि विज 89 151 18 11 कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे वीर 312. 2-3-5 514 152 3 28 कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् रा. कृ. भ.गी. 11-32 106 153 8 5,6 कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् रा. कृ. अ. गो. 11-32 248 154 13 10 काहं न भुवं यास्ये वीर भाग 9-9-5 376 155 1 11 किमलभ्यं भगवति वीर भाग. 10-39-2 41 156 5 7 किं वा भागवता धर्माः रा. कृ. भाग. 1-4-31 152 157 5 8 किं वा भागवता धर्माः वीर भाग. 1-4-31 150 65आकर SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 158 7 1 किं वा भागवता धर्माः वीर भाग 1-4-31 211 159 5 17 कुतः पुनः शखदभद्रम् बीर भाग 1-5-12 164 160 6 8 कुलं वंशे गृहे नाऽर्थे विज 188 161 1 23 कृषि भूवाचक शब्दो विज भार. 5-68-5 50 162 7 22 कृषि भूवाचक शब्दो वीर भार. 5-68-5 224 163 1 2 कृष्णद्वैपायनं व्यासम् विज विष्णु पु. 3-4-5 29 164 2 23 केवलो निर्गुणश्च विज श्वेता. 3. 6-11 75 165 1 2 को धर्म सर्वधर्माणां विज भार. 13-135-3 29 166 9 26,27,28 क्रोधाद्भवति सम्मोहः रा. कृ. भ.गी. 2-63 294 167 11 31 क्रीड शरीरसंस्कार श्रीध याज्ञ. स्मृ. 1-84 346 168 8 22 क्लेशोऽधिकतर स्तेषां रा. कृ. 17. Tit. 12-5 257 169 1 13 किम् च विज अष्टा. 3-2-76 45 170 18 48 क्षमा बल मशक्तानाम् विज 536 171 1 1 क्षरं प्रधान ममृताक्षरं वीर ता. उ. 1-10 10 172 5 17 क्षिप्रं भवति धर्मात्मा विज भ.गी. 9-31 166 173 1 क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम् श्रीध 1977. 1-1-21 34 174 1 1 खं ब्रहा वीर बृह. उ. 5-1-1 8 175 3 42 गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थ श्रीर STET. 1-4-52 120 176 2 23 गुणा सर्वेऽपि वेत्तव्या विज 75 177 2 2 गुरो रनृतोऽनन्त्यस्यापि वीर STET. 8-2-86 54 178 3 34 गौ रनाद्यन्तवती वीर मन्त्रि. 3. 4 111 179 9 33 गौरोऽरुणे सिते पीते विज 297 180 1 1 ग्रन्थोऽष्टादश श्रीध स्कन्द पु 3 181 1 1 ग्रन्थोऽष्टादश वीर स्कन्द. पु. 5 182 1 1 प्रयोऽष्टादश विज स्कन्द. पु. 21 183 5 11 ग्रामजनकपुष्यस्तल् वीर 31. 4-2-42 154 66 आक SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. Particulars of sources etc. Page Number 184 3 40 ङमो हवा दचि ङमुद्द वीर अष्टा. 8-3-32 117 185 1 1 चक्षो स्सूर्यो अजायत विज पु. सू. 1-6 20 186 1 1 चतुर्विशत्साहस्त्र विज 21 187 5 37,38 चत्वारि शुक्ष त्रयो अस्य विज ऋ. सं. 4-58-3 182 188 4 20 20 चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं रा. कृ. भ.गी. 4-13 136 189 1 4 चित्रकुत्तिमिशो नेमिः विज वैज, को. 3-3-46 35 190 1 1 जनिकर्तुः प्रकृतिः वीर STET. 1-4-30 6 191 3 35 जन्म कर्म च मे दिव्यं रा. कृ. भ.गी. 4-9 114 192 8 29 जन्म कर्म च मे दिव्यं वीर भ.गी. 4-9 260 193 1 1 जम्माद्यस्य यतः विज ब्र. सू. 1-1-1 18 194 7 195 5 196 3 197 3 U W NA 45 जायापती अमि मादधीयाताम् श्रीध 234 27 जीवभूतां महाबाहो वीर भार. 6-29-5 173 32 जीवो जीवन निर्मुक्तो श्रीध 107 32 जीवो जीवं विहाय श्रीष 107 198 1 1 ज्ञातौ द्वा वजावीशानीशौ वीर श्वेता. 3. 1-9 7 199 2 13 ज्ञानाप्रिः सर्वकर्माणि वीर भ.गी. 4-37 66 200 5 38 ज्ञानत्वात्मैव मे मतम् वीर भ.गी. 7-18 181 201 1 202 1 203 6 204 1 2 2 - 1 णिचच वीर 3TET. 1-3-74 14 23 णिचश्च वीर अष्टा, 1-3-74 111 23 णिचक्ष वीर अष्टा 1-3-74 198 1 जेरनिटि वीर 3TET. 6-4-51 14 205 6 28 तडिदित्यन्तिक 206 28 शतदा 張惠 श्रीध 201 विज वैज को, 2-2-4 203 67 SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 207 2 23 तत स्स भगवान विष्णुः श्रीर 72 208 2 23 ततो यदुत्तरतरं वीर श्वेता उ. 3-10 72 209 6 30 ततोऽवतीर्य विश्वात्मा श्रीध कूर्म. पु. 1-10-9 201 210 1 1 तत्करोति वीर चुरादिगणसूत्रम् 204 14 211 1 13 तत्करोति तदाचष्टे विज चुरादिगणसूत्रम् 204 45 212 1 2 तत्कर्म यन्त्र बन्धाय विज विष्णु. पु. 1-19-41 29 213 1 1 तत्तु समन्वयात् विज ब्र. सू. 1-1-4 18 214 1 1 तत्त्व मसि वीर छान्दो. उ. 6-8-7 7 215 5 19 तत्र तं बुद्धिसंयोगं वीर भ.गी. 6-43 165 216 5 15 तत्रैव शक्यते वक्तुम् श्रीष 159 217 13 5 तत्प्राणो प्रपत्र उदतिष्ठत् बिज 373 218 1 1 तत्सत्यं स आत्मा विज छान्दो, उ. 6-8-7 21 219 8 22 तथा परमहंसानां रा. कृ. भाग. 1-8-20 256 220 2 30 तदाऽऽत्मानं स्वयं मकुरुत वीर तैत्ति 3. 2-7 81 221 1 1 तदेतत्प्रेयः विज बृह. उ. 1-4-8 18 222 10 17 तदेतत्प्रेयः विज बृह. उ. 1-4-8 318 223 1 1 तदैक्षत बहुस्य प्रजायेय वीर छान्दो. उ. 6-2-3 7 224 5 225 5 22 16 तदबुद्धय स्तदात्मानः रा. कृ. भ.गी. 5-17 162 27 तद्यथा रथस्था वीर कौषी. उ. 3-9 173 226 2 8 तह कर्मfrat श्रीध छान्दो. उ. 8-1-6 58 227 5 17 तद्यथेह कर्मजितो वीर छान्दो, उ 8-1-6 164 228 1 1 तनामरूपाभ्यां व्याक्रियते वीर बृह. उ. 1-4-7 9 229 2 7 तमेतं वेदानुवचनेन श्रीध बृह. उ. 4-4-22 58 230 1 1 तयोरन्यः पिप्पलं स्वादु वीर मुण्ड. उ. 3-1-1 10 231 12 32 तरति ब्रह्महत्याम् वीर तैत्ति, सं. 5-3-12 368 232 2 23 तवान्तरात्मा मम.प वीर भार. 12-339-4 72 233 7 12 तस्य जन्म महाश्चर्य श्रीध भाग 1-4-9 215 234 5 19 तस्य ताव देव चिरं छान्दो. उ. 6-14-2 165 235 3 35 तस्य धीराः परिजानन्ति सू. 2-2 112 68 निर्देशिनी SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 236 7 237 6 EX 11 तस्य पुत्त्रो महायोगी श्रीध भाग 1-4-4 215 26 तस्य ह वा एतस्य महतो वीर सुबा. उ. 2-1 201 238 10 21 तस्य ह वा एतस्य महतो वीर सुबा. उ. 2-1 320 239 5 37 तस्योदिति नाम विज छान्दो. उ. 1-6-7 182 240 1 1 तान्यहं वेद सर्वाणि विज भ.गी. 4-5 19 241 19 242 10 ०७ 00 तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि वीर भाग 1-13-10 545 21 तुच्छयेनाभ्वपिहितं यदासीत् विज 322 243 1 4 तुल्यश्रुततपश्शीलाः वीर भाग 10-87-11 35 244 13 58 तुस्याद्भेदेऽवधारणे विज 374. a. 3-243 405 245 18 28 तृणानि भूमिरुदकं विज भार. 3-2-52 526 246 15 14 तफलभजनपश्च वीर अष्टा, 6-4-122 437 247 5 17 ते तं भुक्तवा स्वर्गलोकं वीर भ.गी. 9-21 164 248 15 5 तेनाsह मद्य मुषितः वीर भाग. 1-15-13 430 249 15 5 तेनाऽह मद्य मुषितः रा. कृ. भाग. 1-15-13 432 250 15 6 तेनाऽह मद्य मुषितः श्रीध भाग. 1-15-13 429 251 15 14 तेनाऽह मद्य मुषितः रा. कृ. भाग 1-15-13 439 252 2 23 तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम् वीर श्वेता, उ. 3-9 72 253 6 28 तेनैकदिक् श्रीध अष्टा. 4-3-112 201 254 11 7 तं देवतानां परमश्च दैवतम् वीर श्वेता. 3. 5-7 333 255 13 56 तां स्तदा नारदो विद्वान् विज स्कन्द. पु. 404 256 17 38 त्रेतायां धर्मपादानां श्रीध भाग. 12-3-20 503 257 } 4 दशाश्वमेधी पुन रेति जन्म वीर भार. 12-94-3 34 258 1 6 दुःखनोव्यसनेष्वघम् विज ना. र. को. य. का. 47 38 259 15 11 दुर्वासा मुनिवर्योऽथ वीर 436 260 19 13 दूरादुच्छिष्टखिपूत्र श्रीध 547 261 2 2 दूराद्भूते च वीर TET. 8-2-84 $4 262 3 4 दृश्यते त्वया दा कीर कठ. उ. 3-12 88 69 69 आक SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sources etc. Particulars of Page Number 263 8 19 दृश्यते त्वया या वीर कठ. 3. 3-12 254 264 10 23 दृश्यते त्वया बुख्या श्रीष कठ. उ. 3-12 320 265 9 36 दृष्टे स्वजनं कृष्ण वीर भ.गी. 1-28 297 266 1 1 देवस्यैष स्वभावोऽयं विज 20 267 S 15 देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य रा. कृ. मनु. स्मृ. 5-32 162 268 12 14 देवाच पितरचैव श्रीध 360 269 2 23 देशतः कालतो व्याप्तिः वीर 73 270 1 1 द्योतनः सर्वभावानां वौर सावित्रीविवरणे 5 271 9 15 द्रव्यं कर्म च कालच वीर भाग. 2-10-12 282 272 1 2 द्रव्यक्रियागुणादीनां वीर 27 273 1 3 द्वा सुपर्णा सयुजा वीर मुण्ड. उ. 3-1-1 32 274 2 21 द्वा सुपर्णी सयुजा विज मुण्ड. 3. 3-1-1 74 275 1 1 द्वे वा ब्रह्मणो रूपे विज बृह. उ. 2-3-1 23 276 2 9 धर्मादर्थश्च कामश्च श्रीध भार. 18-5-49 62 277 2 13 धर्मेण पाप मपनुदति वीर म. ना. 3. 17-6 66 278 5 32 धर्मेण पाप मपनुदति वीर म. ना. 3. 17-6 176 279 8 5 St धर्मेण पाप मपनुदति वीर म. ना. उ. 17-6 274 280 7 1 धर्मः प्रोज्झितकेतवोऽत्र रा. कृ. भाग 1-1-2 25 281 8 50 धर्म्याद्धि युद्धात् वीर भ.गी. 2-31 274 282 9 26,27,28 ध्यायतो विषयान् पुंसः रा. कृ. भ. गो. 2-62 70 283 in 5 15 न कर्मणा न प्रजया धनेन श्रीध म. ना. उ. 10-5 159 284 16 285 8 19 286 8 20 287 8 23 288 2

9 न कचि प्रियते तावत् रा. कृ. भाग 1-16-8 466 न चक्षुषा पश्यति कश्च नैनम् वीर कठ. 3. 6-9 254 न चक्षुषा पश्यति कथ नैनम् वीर कठ. उ. 6-9 254 न चक्षुषा पश्यति कक्ष नैनम् वीर कठ. उ. 6-9 254 न चाऽन्योऽसावन्योऽहमस्मि विज बृह. 3. 1-4-10 60 70आकरनिर्देशिनी St. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No No. sources etc. Particulars of Page Number 289 1 1 न जायते म्रियते वा वीर कठ. उ. 1-18 11 290 19 31 नम्दुस्सुभ्यः वीर अष्टा. 5-4-121 556 291 5 37 न तत्र सूर्यो भाति न वीर कठ. 3. 5-15 181 292 16 28 न तत्र सूर्यो भाति न वीर कठ, उ, 5-15 478 293 2 23 न तत्समचाभ्यधिकक्ष वीर Am. 3. 6-8 73 294 11 7 न तस्य कचि त्यति रस्ति वीर ता. 3. 6-9 333 295 1 1 न तस्य कार्य करणञ्च विद्यते विज श्वेता. उ. 6-8 296 2 2333 न तस्येशे कश्चन तस्य वीर म. ना. उ. 1-10 297 11 6 न तस्येशे कश्चन तस्य वीर म. ना. उ. 1-10 333 298 1 1 न ते विष्णोः विज वृद्ध. हा. पं. 8-24-7 299 2 23 न देवः केशवात्परः वीर भार. 3 App. 13-17. post 300 2 23 301 8 19 302 3 35 303 8 20 is a t न परः पुण्डरीकाक्षात् वीर ≈ R * * R 73 19 73 73 न मांसचक्षुरभिवीक्षते तम् वीर 254 न मुह्या च्चिन्तयन् कविः वीर 111 18 नमो वरिवचित्रङ: क्यच् वीर TEL. 3-1-19 253 304 9 36 न योत्स्ये विज भ.गी. 2-9 298 305 5 19 न लभ्यते यद्धमता मुपर्यधः रा. कृ. भाग 1-5-18 167 306 2 23 न वासुदेवं प्रणिपत्य सीदति वीर 73 307 2 23 न विष्णोः परमो देवो वीर भार. 2 App. 21 73 308 8 30 309 9 108 न वेद कश्चिद्भगवं चिकीर्षितं रा. कृ. भाग. 1-8-29 263 42 न स्थानतोऽपि वीर ब. सू. 3-2-11 301 310 S 17 न हि कल्याणकृत् कश्चित् वीर भ.गी. 6-40 164 311 5 19 न हि कल्याणकृत् कश्चित् वीर भ.गी. 6-40 165 312 5 19 न हि कल्याणकृत् कश्चित् श्रीध भ. गी. 6-40 167 313 5 19 न हि कल्याणकृत् कश्चित् विज भ.गी. 6-40 166 314 5

17 न हि कल्याणकृत् कश्चित् रा. कृ. भ.गो. 6-40 167 315 5 18 न हि कल्याणकृत् कश्चित् रा. कृ. भ.गी. 6-40 167 316 1 4 न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रम् रा. कृ. भ.गी. 4-38 36 317 3 35 न हिंस्यात् भूतानि वीर 112 71 आकर निर्देशिनी SI.. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sources etc. Particulars of Page Number 318 8 5,6 नाऽऽदते कस्यचि त्पापं रा. कृ. भ.गी. 5-15 248 319 1 1 नानावीर्याः पृथग्भूताः वीर विष्णु. पु. 1-2-52 10 320 13 2 नाsपृष्टः कस्यचित् ब्रूयात् विज भार. 12-276-34 373 321 3 3 नाभ्या आसीदन्तरिक्षम् विज पु. सू. 1-5 89 322 1 1 नामरूपे व्याकरवाणीति वीर छान्दो. उ. 6-3-2 9 323 10 21 नामरूपे व्याकरवाणीति वीर छान्दो, उ. 6-3-2 320 324 3 37 नाम रूपञ्च भूतानां कृत्यानां वीर विष्णु. पु. 1-5-63 116 325 2 23 नारायणादेव समुत्पद्यन्ते वीर नारा. उ. 1 72 326 2 23 नारायणा जायते वीर नारा. उ. 1 72 327 2 6 नाविष्णुः कीर्तये द्विष्णुम् विज स्मृतिः 60 328 13 50 नाहं वेद गतिं पित्रोः विज भाग 1-13-38 400 329 2 7 नाहं वेदै र्न तपसा वीर म. गी. 11-53 59 330 4 4 नाहं वेदै र्न तपसा रा. कृ. भ.गी. 11-53 125 331 19 31 नित्यमसि प्रजामेधयोः वीर अष्टा. 5-4-122 556 332 1 1 नित्यो नित्यानां वीर कठ, उ. 5-13 10 333 9 42 नित्यो नित्यानां विज कठ, उ. 5-13 303 334 10 17 निद्रा गुडाका सुप्तश्च विज वैज. को 3-6-197 318 335 15 10 निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् रा. कृ. भू. गी. 17-33 438 336 3 3 निरनिष्ठो निरवद्यः विज श्रुतिः 90 337 2 27 निर्दोष हि समं ब्रह्म विज भ.गी. 5-14 78 338 9 32 निलीनो हि प्रकृतौ विज 293 339 1 3 निश्श्रेयसाय लोकस्य वीर भाग 1-3-41 S 340 1 1 निष्कलं निष्क्रियं वीर श्वेता उ. 6-19 341 3 35 निष्कलं निष्क्रियं वीर dal. 3. 6-19 112 342 1 2 नृणामयं परो धर्मः विज भाग 7-11-12 343 2 32 नेह नानास्ति किञ्चन विज बृह. 3. 4-4-19 222 1 10 29 84 4 344 11 7 पति पतीनां परमं वीर ता. उ. 6-7 333 345 1 1 पति विश्वस्य म. ना. उ. 9-3 10 72 आकर निर्देशिनी SI. Adhyāya Šloka Text quoted In commentary Particulars of sources etc. No. No. No. Page Number 346 1 1 पदच्छेदः पदाथोक्तिः विज 21 347 2 23 परात्परं यन्महतो वीर महा. उ. 4-71 348 1 1 पराऽस्य शक्ति विविधैव वीर श्वेता, उ. 6-8 349 15 37 परिधानन्तु निश्चयः विज 452 350 12 1 परीक्षितोऽथ राजर्षेः श्रीध भाग. 1-7-12 353 351 16 1 परीक्षितोऽथ राजर्षेः वीर भाग 1-7-12 352 1 2 परोऽरिपरमात्मनोः विज वैज, को. 6-5-49 353 2 23 परं हि पुण्डरीकाक्षात् वीर 354 2 23 परः पराणां सकला वीर विष्णुं पु. 6-5-85 355 3 35 पशु मालभेत वीर 356 3 6 पश्चा ( तस्मा) दुद्धृतबोधास्ते वीर वि. ध. पु. 104-25 357 12 14 पुत्रे जाते व्यतीपाते दत्तं भवति श्रीध स्मृति: 358 2 4 पुंयोगा दाख्यायाम् वीर अष्टा, 4-1-48 359 2 6 पुंसा मेकान्ततः श्रेयः वीर भाग 1-1-9 360 2 34 पुंसा मेकान्ततः श्रेयः वीर भाग 1-1-9 RN 9 A R R 2 6 8 * * * 73 7 462 29 73 73 112 91 360 55 $9 83 361 3 40 पुंसा मेकान्ततः श्रेयः वीर भाग. 1-1-9 116 362 5 2 17 पूर्वाभ्यासेन तेनैव रा. कृ. भ. श्री. 6-44 167 363 5 18 पूर्वाभ्यासेन तेनैव रा. कृ. भ.गी. 6-44 167 364 5 19 पूर्वाभ्यासेन तेनैव वीर भ.गी. 6-44 165 365 7 23 पूस्संज्ञे वै शरीरेऽस्मिन् वीर 224 366 1 1 पृथगात्मानं प्रेरितारं वीर ता. उ. 1-6 10 367 3 34 प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते वीर 111 368 2 30 प्रकृतिं पुरुषचैव वीर म. गी. 13-12 81 369 8 52 प्रकृतेः क्रियमाणानि रा. कृ. भ.गी. 3-27 276 370 1 1 प्रकृत्यैकाच श्रीर 311, 6-4-163 14 371 1 1 प्रचोदिता येन पुरा श्रीध भाग 1-4-22 3 372 1 1 प्रजापतिः प्रजा असृजत वीर तैल, सं. 2-2-1 11 373 1 1 प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विज क्र. सं. 10-121-10 19 374 2 23 प्रजा रससर्ज भगवान् वीर विष्णु पु. 1-4-2 72 73 आकर निर्देशिनी SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. Particulars of sources etc. Page Number 375 1 4 प्रतर्दनो ह वै वीर कौषी. 3. 3-1 34 376 1 1 प्रधानक्षेत्रज्ञपति र्गुणेश: वीर ता. उ. 6-16 10 377 1 2 प्रमीया हिंसा च संज्ञ विज. 378 5 11 प्रयोगशरणा वैयाकरणाः रा. कृ. 157 25 29 379 1 11 प्रसादे सर्वदुःखानां बुद्धिः वीर भ.गी. 2-65 41 380 S 17 प्राप्य पुण्यकृतां वीर भ.गी. 6-41 164 381 5 10 प्रियाः परमहंसानाम् वीर भाग 1-4-31 154 382 2 27 प्रेतान् भूत गणां श्चान्ये वीर भ.गी. 17-4 77 383 1 1 प्रेरणन्तु प्रचोदनम् वीर 5 384 5 17 प्लवा ह्येते दृढा यज्ञ वीर मुण्ड. 3. 1-2-7 164 385 2 2 प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यम् वीर अष्टा. 6-1-125 54 386 10 21 बहुस्यां प्रजाये वीर तैत्ति, उ. 2-6 320 387 10 22 बहुस्यां वीर तैत्ति, उ. 2-6 321 388 3 35 बहूनि मे व्यतीतानि रा. कृ. भ.गी. 4-5 114 389 7 390 16 391 17 2 2 2 22 बाहू राजन्यः कृतः वीर पु. सू. 1-5 224 22 बिभेत्यल्पश्रुते वेदो विज भार, 1-1-204 473 21 बुद्धि ज्ञनि विज भ.गी. 10-4 494 392 1 1 बृहति बृंहयति वीर 13 393 1 1 बृहत्त्वा दुहणत्वाच्च वीर विष्णु पु. 3-3-22 13 394 1 4 ब्रह्मज्ञानेन वा मुक्तिः विज 35 395 3 33 ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम् वीर भ.गी. 14-27 111 396 3 33 ब्रह्मभूयाय कल्पते वीर भ.गी. 14-26 111 397 1 1 ब्रह्मविदाप्रति परम् विज afa. 3. 2-1 18 398 2 23 ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राः सर्वे वीर अ. शिखा. 3. 2 72 399 2 23 ब्रह्मविण्वीशरूपाणि विज वाम. पु. 75 400 5 401 18 402 1 5 27 ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति रा. कृ. मुण्ड. उ. 3-2-9 152 26 ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति रा. कृ. मुण्ड, उ, 3-2-9 527 1 ब्रह्म वेदस्तपस्तत्त्वं विज अम. को. 3-271 19 74 SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 403 19 1 ब्रह्म वेदस्तपस्तस्वं विज अम. को 3-271 541 404 1 ब्रह्मशब्देन मुख्योऽर्थः वीर श्रीभाष्याव तारिका का म. सू. 1-1-1 13 405 12 32 ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां 541 406 4 30 ब्रह्महस्तिभ्यां वर्चसः वीर अट. 5-4-78 368 407 2 23 ब्रह्मा दक्षादयः कालः वीर विष्णु. पु. 1-22-31 72 408 2 23 ब्रह्मा नारायणः शिवश्च नारायणः श्रीर त्रि. म. ना. स. 2-8 72 409 2 23 ब्रह्मा नारायणाख्योsat वीर विष्णु. पु. 1-4-1 72 410 3 6 ब्रह्मा नारायणात्मकः वीर विष्णु. पु. 1-4-2 91 411 8 52 ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविः चिज म. ग्री. 4-24 275 412 7 53 ब्राह्मणो न हन्तव्यः श्रीध 238 413 19 1 ब्राह्मणो नाऽवमन्तव्यः विज भार 1-179-13 541 ३ 414 2 20 415 3 28 भक्तवात्वनन्यया शक्य वीर . गी. 11-54 69 38 भक्तपात्वनन्यया शक्य वीर भ.गी. 11-54 16 416 4 4 भक्तंचात्वनन्यया शक्य रा. कृ. म. गी. 11-54 125 417 5 35 भक्तपात्वनन्यया शक्य वीर भ.गी. 11-54 178 418 16 20 भद्रा गौ गोमतल्लिका विज वैज. को. 3-4-46 473 419 1 1 भर्गस्तेजः समाख्यातम् वीर 5 420 1 1 भर्जयत्यखिलं कष्टम् वीर 5 421 2 12 422 17 10 423 8 31 424 6 425 9 426 7 20 = 2 2 3 भिद्यते हृदयग्रन्थिः वीर मुण्ड, उ. 2-2-8 63 भीत्रार्थाना भयहेतुः वीर अष्टा. 1-4-25 488 भीषास्मा द्वातः पवते वीर तैत्ति, उ. 2-8 260 12 भूर्जपत्रे भुजो भूर्जे विज वैज. को. 3-3-45 192 32 भूमावेव विजिज्ञासितव्यः वीर छान्दो, उ 7-13-1 292 23 भूमिरापोऽनलो वायुः वीर भ.गी. 7-4 224 427 1 4 भृगुर्वै वारुणः तैत्ति, उ. 3-1 34 428 1 1 भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं वीर श्वेता. उ. 1-12 10 429 15 29,30,31 भोगेन त्वितरे विज प्र. सू. 4-1-19 448 75आकर निर्देशिनी St. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sources etc. Particulars of Page Number 430 2 5 मङ्गलाचारयुक्तानां वीर मनु. स्मृ. 4-146 58 431 1 18 मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्न वीर अम, को. 3-248 47 432 4 33 मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च चोर अष्टा. 3-2-188 141 433 1 3 मतुपो लुगिष्टः वीर अड्डा, 1-4-19 सूत्रसम्बन्धि वार्तिकम् 32 434 2 23 मत्तः परतरं नाऽन्यत् वीर भ.गी. 7-7 73 435 1 11 मनुष्याणां सहस्त्रेषु वीर भ.गी. 7-3 41 436 1 1 मम योनिरप्स्वन्तः विज देवी. उ. 4 19 437 S 36 मयि सर्वाणि कर्माणि वीर भ.गी. 3-30 178 438 3 28 मयैवैते निहताः पूर्व रा. कृ. भ.गी. 11-33 106 439 15 29,30,31 महता करणे नैव विज 448 440 1 1 महदाद्याः वीर विष्णु. पु. 1-2-54 10 441 10 21 महदाद्या: विशेषान्ताः वीर विष्णु. पु. 1-2-54 320 442 1 1 मह्यं पुत्राय शान्ताय वीर भाग. 9-22-23 5 443 6 22 माङि लुङ् वीर अष्टा. 3-3-175 197 444 11 7 माता पिता भ्राता वीर सुबा. उ. 6-1 333 445 5 19 मा मुपेत्य पुनर्जन्म रा. कृ. भ. गी. 8-15 168 446 1 18 मायया सततं वेत्ति वीर भार. App 15 2805 pr 47 447 17 23 मायया सततं वेत्ति वीर भार App 15 2805 pr 493 448 1 1 माया वयुनं ज्ञानम् वीर वं. नि. 3-9 111 449 1 18 माया वयुनं ज्ञानम् वीर वे. नि. 3-9 47 450 17 23 माया वयुनं ज्ञानम् वीर वे. नि. 3-9 493 451 1 3 मुक्तिः कैवल्यनिर्वाण वीर अम. को 1-146 32 452 6 33 मूर्छा वीणादिवादनम् वीर वैज को 3-9-131 206 453 1 मूलं कृष्णो ब्रह्म च वीर भार. 1-1-66 9 454 1 1 मृत्तिकेत्येव सत्यम् विज छान्दो. उ. 6-4-1 21 455 6 10 मृत्यु सर्वहर श्चाऽहम् रा. कृ. भ.गी. 10-34 193 456 16 9 मृत्युस्सर्वहर श्चाऽहम् रा. कृ. भ.गी. 10-34 466 76 आकरानदाशना SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc Page Number 457 15 17 य आत्मदा बलदा विज तैत्ति सं. 4-1-8 442 458 15 459 2 31 460 3 www 17 य आत्मदो बलदायक वीर 441 य आत्मनि तिष्ठन् वीर बृह. 3. 3-7-22 81 31 य आत्मनि तिष्ठन् खीर बृह. उ. 3-7-22 108 461 9 42 य आत्मनि तिष्ठन् वीर बृह. 3. 3-7-22 302 462 8 18 यच्च किञ्चि जगत्सर्व वीर म. ना. उ. 9-5 253 463 × 32 यज्ञो दानं तपः कर्म वीर भ.गी. 18-5 176 464 1 4 यज्ञो वै विष्णुः रा. कृ. तैत्ति. सं. 1-5-6 36 465 5 19 यतते च ततो भूयः श्रीध भ.गी. 6-43 163 466 3 6 यत स्ततो न ते वीर वि. ध. पु. 104-24 91 467 1 1 यत सर्वाणि भूतानि श्रीध भार. 13-135-11 2 468 1 1 यतो वा इमानि भूतानि वीर áfa, 3. 3-1 5 469 1 1 यतो वा इमानि भूतानि विज afa. 3. 3-1 18 470 6 21 यतो वाचो निवर्तन्ते वीर तैत्ति. उ. 2-4 197 471 14 14 यत्कपोतः पद मौ विज 413 472 1 2 यत्करोषि यदश्चासि विज भ. गी. 9-27 29 473 5 36 यत्करोषि यदश्नासि श्रीध भ.गी. 9-27 178 474 5 36 यत्करोषि यदश्नासि वीर भगी. 9-27 178 475 1 2 यत्नेन चित्ते विनिवेशयन्ति वीर 28 476 5 19 यत्र कवाऽभद्र मभूत् वीर भाग 1-5-17 165 477 1 1 यत्राऽधिकृत्य गायत्रीम् श्रीध मत्स्य. पु. 3 478 1 1 यत्राऽधिकृत्य गायत्रीम् विज मत्स्य. पु. 479 4 13 यत्रैषा सात्वती श्रुतिः रा. कृ. भाग 1-4-7 134 480 5 36 यत्संश्रयात् रा. कृ. भाग. 1-15-7 453 23 21 481 1 1 यथा सोम्यैकेन वीर छान्दी. 3. 6-1-6 11 482 1 1 यद रोहितम् वीर छान्दो. 3. 6-4-1 9 483 2 2 यदहरेव विरजे तदहरेव विज जाबा. उ. 4 56 484 7 10 यदा ते मोहकलिलं श्रीध भ.गी. 2-52 215 77 भाकरनिदेशिनी क St. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 485 1 1 यदेत त्परमं ब्रह्म विज ह. वं. 18 486 1 यदेष आकाश आन्दो वीर f. 3. 2-7 8 487 3 35 यदुह्मणो गुणशरीर वीर त. सा. 69 112 488 3 27 यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं वीर म. गी. 10-41 104 489 3 27 यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं रा. कृ. भ. गी. 10-41 105 490 13 491 17 22 492 N 2 23 493 1

यद्यद्विभूतिमत्सस्वं रा. कृ. भ.गी. 10-41 374 धर्मकृत सद्धिर्न स चिज व्या. स्पू. 494 यमन्तस्समुद्रे कवयो वीर म. ना. उ. 1-3 73 य मेवैष वृणुते तेन लभ्यः विज कठ. उ. 2-22 19 494 13 43 य स्तर्केणानुसन्ध विज 396 495 2 23 यस्मात्परं ना परमस्ति वीर म. ना. उ 8-13 73 496 3 1 यस्मिन्नेताः षोडशकलाः विज प्रश्न. 3, 6-2 89 497 } 1 यस्मिन् प्रयुज्यमाने तु वीर गरु. पु. 14 498 2 23 यस्मिन् ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्राः वीर अथ. शिखा, उ. 2 72 499 3 35 यस्य चै (वै) तत्कर्म स वै वीर कौषी, 3. 4-18 112 500 13 44 यस्य देवे परा भक्तिः विज श्वेता, उ. 6-23 396 501 14 8 यस्य पृथिवी शरीरं विज TE. I. 3-7-3 410 502 2 31 यस्य विज्ञानं शरीरं वीर बृह. उ. 3-7-22 81 503 3 31 यस्याऽऽत्मा शरीरं वीर बृह. उ. 3-7-22 08 504 1 1 यस्यां पराशरात् वीर भाग. 9-22-21 5 505 1 1 य सर्वज्ञ सर्ववित् वीर मुण्ड. उ. 1-1-9 7 506 1 1 य स्सर्वज्ञः विज मुण्ड. उ. 1-1-9 20 507 4 4 या निशा सर्वभूतानां श्रीध भ.गी. 2-69 123 508 4 4 या निशा सर्वभूतानां वीर म. गो. 2-69 124 509 12 14 याय न विद्यते नालम् श्रीध 360 510 14 8 यूयं ताव दवेक्षध्वम् (तावद्यूयं) चित्र भाग 1-13-49 410 511 1 2 ये च वेदविदो विप्रा वीर भार, 3-86-22 27 512 1 1 येति ज्ञानं समुद्दिष्टम् विज 20 513 8 22 ये तु सर्वाणि कर्माणि रा. कृ. 19. T. 12-6 257 78 आकरनिदेशिनी SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sources etc. Particulars of Page Number 514 1 1 येनाश्रुतं श्रुतं वीर छान्दो. 3. 6-1-3 11 515 13 1 नाश्रुतं श्रुतं भवति वीर छान्दो, उ. 6-1-3 372 516 7 53 यैः कोपितं ब्रह्मकुलं रा. कृ. भाग 1-7-48 241 517 1 1 यो ब्रह्माणं विदधाति श्रीध ता. 3. 6-18 3 518 1 1 यो ब्रह्माणं विदधाति वीर श्वेता. 3. 6-18 9 519 1 1 यो ब्रह्माणं विदधाति विज श्वेता. 3. 6-18 19 520 2 23 यो यो यां यां तनुं भक्तः वीर भ.गी. 7-21 71 521 2 31 यो विज्ञाने तिष्ठन् वीर 6. 3. 3-7-22 81 522 2 4 यो वै भारतवर्षेऽस्मिन् वीर भाग. 10-87-6 55 523 11 7 यो वै वेदांक्ष प्रहिणोति वीर श्वेता. उ. 6-18 333 524 1 1 यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि विज अम्भ, सू. 19 525 8 50 यः पदातिं हन्ति स भवति विज 275 526 1 1 यः पृथिव्यां तिष्ठन् वीर बृह. उ. 3-7-3 7 527 9 42 यः पृथिव्यां तिष्ठन् वीर बृह. उ. 3-7-3 302 528 1 19 रसो रागे विषे वीर्ये विज वैज को 6-1-49 48 529 1 20 रसो रागे विषे वीर्ये त्रिज वैज. को 6-1-49 48 $30 1 3 रसो वै सः श्रीध afa.3. 2-7 31 531 1 1 रसोवै सः चर तैत्ति. उ. 2-7 8 532 5 19 रसो वै सः वीर नैनि 3.2-7 165 533 1 3 रसो वै सः रा. कृ. afa. 3. 2-7 33 534 1 2 राजन्ते तावदन्यानि ज 28 535 7 37 राजभिर्धृतदण्डा स्तु श्रीध मनु. म. 8-318 231 536 2 23 राजाधिराज सर्वेषां वीर भार 14-43-12 73 537 2 23 रुद्रः कालान्तकाद्याच वीर विष्णु पु. 1-22-33 72 ल 538 16 35 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः श्रीध अष्टा. 3-2-126 477 539 1 1 लोकवत्तु लोलाकैवल्यम् विज ब्र. स. 2-1-33 20 79 SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. sourpes etc. Particulars of Page Number 540 1 1 वक्तव्यं ब्रह्मगुरुणा विज 19 541 5 20 वा यथा तथै वैवं वीर अम. को 3-42-0 165 542 1 1 वसैनॅय वरेण्यन्तु वीर सावित्रीविवरणे 543 15 भागुरिल्लोप विज सि. को. on अहा. 2-4-B2. 437 544 1 1 वाचारम्भणं विज BR). 3. 6-4-1 20 545 6 33 वादने मूर्छना न ना वीर वैज को, 3-9-131 206 546 1 1 वामं वरेण्यं परम् विज 21 547 9 32 विः पक्षिपरमात्मनो: विज वैज. को. 8-1-60 293 548 2 31 विज्ञानं यज्ञं तनुते वीर तैत्ति. 3. 2-5 81 549 4 4 विद्या विनयसम्पत्रे वीर भ.गी. 5-18 123 550 6 11 विप्राश्च विप्रभृत्याश्च श्रीष भृगुवचनम् 190 551 19 7 विय द्विष्णुपद रा. कृ. अम. को 1-73 546 552 2 3 विशेषणं विशेष्येण बहुलम् वीर अष्टा 2-1-57 54 553 1 3 विश्राणनं वितरणं विज अम. को, 2-428 32 554 2 23 विश्वमेवेदं पुरुषः वीर मना. उ. 11-1 73 555 1 1 विश्वं सत्यम् विज ऋ सं. 2-24-12 20 $56 2 23 विष्णु रात्मा भगवतः वीर भार. 8-24-85 72 557 2 23 विष्णुर्मन्वादयः कालः वीर विष्णु. पु. 1-22-32 72 558 6 21 वीक्षमाणोऽपि नाऽपश्यम् रा. कृ. भाग 1-6-20 199 $59 7 15 व्रीह्मादिभ्यश्च वीर अष्टा. 5-2-116 220 560 9 39 ब्रह्मादिभ्यश्च श्रीच अष्टा. 5-2-116 300 561 12 8 व्रीह्यादिभ्यश्च श्रीध अटा 5-2-116 357 562 9 42 वृद्धिहासभाक्तय वीर प्र. सू. 3-2-20 302 563 8 43 वृष्णिः कुलविशेषे तु विज 271 564 1 2 वेता वेद्यस्य सर्वस्य विज 29 565 1 1 वेदगुप्तो मुनिः कृष्णो भाग 9-22-22 5 566 3 1 वेदाहमेतं पुरुष विग पु. सू. 2-1 19 80SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 567 2 23 वेदाहमेतं पुरुष वीर पु. सू. 2-1 73 568 6 16 वेदाहं ब्रह्मास्मि विज बृह. उ. 1-4-10 192 569 1 1 वेदे भूरि वीर गरु. पु. 13 570 1 1 वे सरह मेव वेद्य: विज भ.गी. 15-15 18 571 2 28 वेदेश सराह मेव वेद्यः वीर भ.गी. 15-15 77 572 2 6 व्यवधानं तिरोधान मपिधान विज 60 573 5 14 व्यवसायात्मिका बुद्धिः श्रीष भ.गी. 2-41 158 574 5 3 व्यवहारे घने शास्त्रे विज वैज, को. 6-1-3 148 575 1 2 शनकैर्भगवल्लोकालोक विज भाग 3-2-6 30 $76 8 18 शब्दवैरकलाप्रकra वीर अष्टा. 3-1-17 253 577 16 8 शमयिता च भगवान् वीर 463 578 17 5 शरणं गृहरक्षित्रोः विज अम. को, 3-209 485 579 1 1 शास्त्रयोनित्वात् विज ब्र. सू. 1-1-3 18 580 8 50 शौर्य तेजो धृति दक्ष्यि वीर भ.गी. 18-43 274 $81 1 12 श्रवणं कीर्तनं विष्णोः वीर भाग 7-5-23 41 582 18 20 श्रीमन्मन्दकटाक्षलब्ध विज लक्ष्मीध्यानश्लोकः 521 583 19 1 अपचा दपि कष्टत्वं विज 541 ६ 584 1 1 स ईक्षत इमाल्लोकान् श्रीध ऐत. उ. 1-1 2 585 7 6 स ईशो यद्वशे माया श्रीष 211 586 1 स कारण वीर ga. 3. 6-9 10 587 1 1 स चानन्त्याय कल्पते वीर श्वेता, उ. 5-9 13 588 INN 2 2 स चानन्त्याय कल्पते वीर श्वेता. उ. 5-9 54 589 2 23 स तु नारायणः स्मृतः वीर पार 3 App. 21-53 post. 73 590 4 4 स तु संश्रावयामास श्रीध +977, 1-3-42 122 591 4 4 स तु संश्रावयामास वीर भाग 1-3-42 123 592 1 1 सत्यकाम सत्यल्पः वीर छान्दो. उ. 8-1-5 7 81 आकरनिदेशिनी SI. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary No. No. No. Particulars of sources etc. Page Number 593 1 1 सत्यञ्चानृतञ्च सत्य मभवत् वीर तैत्ति. 3. 2-6 11 594 1 1 सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रह्म वीर तैत्ति, उ. 2-1-1 13 595 2 23 सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रहा 596 18 19 सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रह्म 哥哥 तैत्ति. उ. 2-1-1 75 तैति उ. 2-1-1 521 597 18 19 सत्यं ज्ञान मनन्तं ब्रह्म वीर तैत्ति उ. 2-1-1 520 598 17 38 सत्यं दया तपो दानं श्रीध भाग. 12-3-18 503 599 13 13 सत्यं ब्रूया त्प्रियं ब्रूयात् रा. कृ. 378 600 2 21 सत्यमात्मा सत्यो जीवः विज 74 601 10 19 सत्त्वादयो न सन्तीशे वीर विष्णु. पु. 1-9-44 318 602 12 6 सदृशं चेष्टते स्वस्थाः रा. कृ. भ.गी. 3-33 356 603 1 1 सदेव सोम्येदमग्र आसीत् वीर छान्दो. उ. 6-2-1 11 604 1 1 सदेव सोम्येदं रा. कृ. छान्दो. उ. 6-2-1 25 605 2 23 सदेव सोम्येदमग्र आसीत् वीर छान्दो. उ. 6-2-1 71 606 2 30 सदेव सोम्येदमग्र आसीत् वीर छान्दो. उ. 6-2-1 81 607 1 1 सन्मूला: सोम्येमाः सर्वाः वीर छान्दो. उ. 6-8-4 7 608 10 21 स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठितः विज छान्दो. उ. 7-4-1 322 609 7 3 समाधिनाऽनुस्मर श्रीध भाग 1-5-13 211 610 1 1 समुदाय उभयहेतुकोऽपि विज ब्र. सू. 2-2-18 18 611 等 1 समेत्यान्योऽन्यसंयोगं वीरं विष्णु पु. 1-2-53 10 612 5 15 सय प्रमाणं कुरुते विज भ.गी. 3-21 161 613 17 33 सरस्वतीदृषद्वत्योः देव वीर 500 614 3 8 सर्ग स्वभाव निर्मोक विज अम. को. 3-178 93 615 2 7 सर्वत्राऽसौ समस्तं च वीर विष्णु. पु. 1-2-12 59 616 5 15 सर्वधर्मान् परित्यज्य रा. कृ. भ.गी. 18-66 162 617 16 27 सर्वमिद मभ्यासो वीर छान्दो. उ. 3-14-2 478 618 11 6 सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः वीर बृह. उ. 4-4-22 333 619 2 2 सर्वः प्लुत स्साहसम् वीर मा. भा. on अष्टश. 8-2-92 54 620 2 23 सर्वानशिरोग्रीवः वीर .3.3-11 241 82 Sl. Adhyaya Śloka Text quoted In commentary Particulars of No. No. No. sources etc. Page Number 621 7 23 सर्वान् पाप्मन औक्तस्मात् विज बृह. उ. 1-4-1 225 622 5 12 सर्वे च्यवनधर्माण: वीर भार. 12-328-31 155 623 17 19 सर्वे निमेषा जज्ञिरे विज म. ना. 3. 1-8 494 624 1 1 सर्वे वेदा यत्पद मामनन्ति विज कठ. उ. 2-15 18 625 2 28 28 सर्वे वेदा यत्पद मामनन्ति वीर कट. उ. 2-15 77 626 1 2 सर्वेषामेव धर्माणां वीर 27 627 1 सर्व खल्विदं ब्रह्म वीर त्रि. म. ना. उ. 1-3 7 628 5 20 सर्वं खल्विदं ब्रह्म श्रीध छान्दो 3. 3-14-1 164 629 5 20 सर्वं खल्विदं ब्रह्म वीर त्रि. म. ना. 3. 1-3 165 630 8 52 सर्व पाप्मानं तरति श्रीध तैति सं. 5-3-12 274 631 1 1 सवा एष वीर बृह. 3. 4-4-25 11 632 4 13 स संहितां भागवती रा कृ. भाग 1-7-8 134 633 6 addi V. Der 16 a 17 सहि सर्वमनोवृत्ति विज 193 634 1 2 स होवाच व्यासः पाराशर्यः चीर afa. 30. 1-9-2 28 635 2 23 साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च विज श्वेता. 3. 6-11 75 636 13 10 साधवो न्यासिनः वीर भाग 9-9-6 376 637 10 36 साय मप्सु प्रविशति वीर 329 638 2 639 13 56 640 100 8 ~ $5 2 साहसं शास्त्रत्यागः, तदनिच्छता वीर प म on अष्टा 8-2-92 $4 सुप्तिङपग्रहलिङ्गनराणाम् विज सिकौ on अष्टा 3-1-85 404 सुयोधनादयः सर्व विज 247 641 2 34 सूत जानासि भद्रं ते वीर भाग 1-1-12 83 642 11 20 सूताः पौराणिकाः प्रोक्ताः श्रीध 340 643 2 23 सृष्टिं ततः करिष्यामि वीर वि. ध. पु. 68-52 72 644 3 6 सृष्टिं ततः करिष्यामि वि. ध. पु. 68-52 92 645 9 646 9 647 9 648 18

• • w w 35 सेनयोरुभयोर्मध्ये श्रीध भ.गी. 1-21 295 35 सेनयोरुभयो मध्ये वोर भ.गी. 1-21 296 35 सेनयोरुभयो मध्ये विज भ. ग. 1-21 298 43 सेना रक्षा वरूथः स्यात् विज 533 400 1 1 सोऽकामयत वीर af. 3. 2-6 11 83 SI. Adhyāya Śloka Text quoted In commentary No. No.

Particulars of SOURCE etc. 650 1 1 सोऽसृजत्सर्वान् लोकान् रा. कृ. 651 4 1 सोऽहं वः श्रावयिष्यामि विज आग, 1-3-44 652 15 33 सौदामन्या यथाऽऽकाशे श्रीघ भाग 11-31-9 653 17 13 सौरभेयी गला धेनु विज 654 10 3 संशयात्मा विनश्यति रा. कृ. भ.गी. 4-40 655 7 4 स्थातु मोक्षापथेऽमुया विज भाग. 2-5-13 656 1 657 5 658 12 659 13 660 2 661 7 662 7 663 11 664 7 23 38-82 0 2 2 2 स्नेहपूर्व मनुध्यानं भक्तिः वीर 36 स्मर्तव्यः सततं विष्णुः विज भगवच्छिया Page Number ལྕ༅ | མ ཎྜ སྠཽ ༔ བྷ ཀྑུཾ ཨ ཐཱ 25 124 450 499 312 213 179 १ स्वयमेवाऽऽवृणो दुर्भ वीर भाग 1-8-14 354 39 स्वरादिनिपात मव्ययम् वीर 3921. 1-1-37 391 12 स्वात्मन्येवात्मानं पश्येत् विज बृह. 3. 4-4-23 64 6 स्वादृगुत्थविपर्यासभव श्रीध 211 11 स्वाध्यायाद्योग मासीत वीर 216 38 स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च वीर श्वेता. 3. 6-8 350 स्वे महिनि विज मैत्रा. उ. 6-28 226 665 9 36 हत्वार्थकामास्तु गुरु विज भ.गी. 2-5 298 666 1 1 हन्ताऽह मिमा स्तिस्रो वीर छान्दो, उ 6-3-2 9 667 2 23 हरे विभूतिमात्रन्तु वीर 73 668 2 23 हसे हरति तद्वशः वीर 72 669 10 32 श्रीध अब को 2-33 328 670 1 2 हायनान्तयुवादिभ्योऽण् वीर अष्टा. 5-1-130 28 671 8 44 हासो जनोन्मादकरी च माया श्रीध भाग 2-1-31 672 6 29 हित्वाऽवद्य मिमं लोकं श्रीच भाग 1-6-24 673 1 1 हिरण्यगर्भ सम

श्रीध क्र.सं. 10-121-1 674 5 37 हिरण्यमश्रु हिरण्यकेश विज छान्दो. उ. 1-6-6 182 675 1 1 हृत्स्नेहे मनसि त्रिग्धे विज 19 676 8 677 6 678 12 679 22 90 27 19 हृदा मनीषा मनसाऽभिकुप्तः वीर कठ, उ. 6-9 254 21 हवासी न्मे शनै हरिः रा. कृ. भाग 16-17 199 30 हृ स रुहि युषिष्य इतिः वीर उप्पादि. सू. 3-97 367 6 हादिन्यय संविदाश्लिष्टः श्रीध विष्णुश्वापिवचनम् 211 84