हत्वा नरकमत्युग्रं दानवं दानवान्तकः
॥ अथ पञ्चषष्ठिरध्यायः ॥
श्रीशुक उवाच —
हत्वा नरकमत्युग्रं दानवं दानवान्तकः ।
आरुह्य गरुडं प्रायात् प्राग्ज्योतिषपुरान्नृप ॥ १ ॥
सत्यधर्मीया
दानवान्तकोऽत्युग्रं नरकं हत्वैवं कृत्वाऽऽगत इत्याह ॥ नरकमिति ॥ नरकमत्युग्रं हत्वा प्रापयित्वा तमआदिकम् । हन हिंसागत्योरिति स्मरणात् । अन्तर्णीतण्यर्थश्च
॥ १ ॥
स गच्छन् गगने विष्णुर्वन्दितुं देवमातरम् ।
जगाम त्रिदशावासं सहितः सत्यभामया ॥ २ ॥
सत्यधर्मीया
देवमातरमदितिं सहितो युक्तो भाविकुण्डलमण्डलनहितसमेत इति च ॥
स्वर्गद्वारं गतो विष्णुर्दध्मौ शङ्खं महास्वनम् ।
उपाजग्मुस्तदाकर्ण्य सार्घ्यपाद्या दिवौकसः ॥ ३ ॥
सत्यधर्मीया
सार्घ्यपाद्याः पादाघ्य•भ्यां चेति यत् । दिवौकसो दिवोकस इति द्वावपि शब्दावद्वन्द्वार्थावुपपादितं च प्राक् ॥ ३ ॥
पूजितस्तैः सुरैः कृष्णो भक्तिनम्रैर्गतज्वरैः ।
सुरेन्द्रभवनं दिव्यं प्रविवेश मनोरमम् ॥ ४ ॥
सत्यधर्मीया
हत्वा नरकमत्युग्रं दानवं दानवान्तकः । आरुह्य गरुडं प्रायात् प्राग्ज्योतिषपुरागतः । ज्वरो नरकासुररूप उपतापो येषां तैस्तत्कृत इति वा । दिव्यं तल्लोकम् ॥ ४ ॥
तत्र शक्रः समं शच्या पूजयामास केशवम् ।
रत्नैराभरणैर्दिव्यैर्गन्धमाल्यैश्च शोभनैः ॥ ५ ॥
सत्यधर्मीया
दिव्यैरिति सर्वान्वयि ॥ ५ ॥
ततः प्रायात् पुरीं मातुरदित्याः सह भार्यया ।
दृष्ट्वोपतस्थे तं देवी पुत्रमायान्तमच्युतम् ॥ ६ ॥
पदरत्नावली
उपतस्थे समीपे तस्थौ ॥ ६ ॥
सत्यधर्मीया
पुरीममरावतीगतभवनविशेषाम् । तं पुत्रमायान्तं दृष्ट्वा । उपतस्थे गतम् ॥ ६ ॥
**ववन्दे तां हरिस्तं सा पूजयामास भामिनी । **
आशीर्भिः परमप्रीता चिरदृष्टं यदूत्तमम् ॥ ७ ॥
पदरत्नावली
भाम तेजो ऽस्या अस्तीति भामिनी । चिरकालदृष्टम् ॥ ७ ॥
दुर्घटभावदीपिका
चिरं दृष्टमित्यस्य चिरं बहुकालस्यानन्तरं दृष्टमित्यर्थः । एतेन बहुकालस्यानन्तरं दृष्टमिति वक्तव्यं चिरं दृष्टमिति कथनमयुक्तमिति दूषणं परिहृतम् । अन्यसर्वविभक्तिषु सादृश्याच्चिरमित्यस्य षष्ठ्यन्तत्वमनन्तरमित्यस्य शेषं चाभ्युपेत्य चिरं दृष्टमित्यस्य बहुकालस्यानन्तरं दृष्टमित्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ ७ ॥
सत्यधर्मीया
तां मातरमाशीर्भिः पूजयामास ॥ ७ ॥
सत्यभामाऽपि कौरव्य श्वश्व्राः कृष्णेन चोदिता ।
पादयोः कुण्डले तस्या निधाय प्रणनाम वै ॥ ८ ॥
पदरत्नावली
श्वश्व्रा भर्तुर्मातुः ॥ ८–९ ॥
सत्यधर्मीया
श्वश्व्राः पत्युर्मातुः कुण्डले नरकं हत्वा नीते ॥ ८ ॥
स्नुषामाश्लिष्य सन्तुष्टा सा पुनर्लब्धकुण्डला ।
आनन्दबाष्पप्रचुरा प्राहेदं कश्यपप्रिया ॥ ९ ॥
सत्यधर्मीया
कश्यपप्रिया तद्भार्या ॥ ९ ॥
न ते जरा न वैरूप्यं कान्तेन सह विप्रियम् ।
भूयात् कल्याणि सुव्यक्तं मत्प्रसादात् कदाचन ॥ १० ॥
पदरत्नावली
सत्यभामामाशिषा योजयति– न ते जरेति ॥ वैरूप्यं सौन्दर्याभावः । विप्रियं कलहः ॥ १०–११ ॥
दुर्घटभावदीपिका
हे कल्याणि । मत्प्रसादात्कदाचन ते जरा न भूयाद्वैरूप्यं न भूयात् । कान्तेन सह विप्रियं कलहो न भूयात् । मत्प्रसादात्ते सर्वदा सुव्यक्तं सर्वसौभाग्यं च भूयादिति । एतेन सुव्यक्तं जरादिकं न भूयादित्युक्ते किञ्चिव्द्यक्तं जरादिकं भूयादिति प्रतीयते । अतः सुव्यक्तमित्येतदनुपपन्नमिति चोद्यं पराकृतम् । सुव्यक्तमित्यस्य जरेत्यादि-नाऽन्वयमनङ्गीकृत्याध्याहृतेन सर्वसौभाग्यमित्यनेनान्वय इत्यूरीकरणात् ॥ १० ॥
॥ इति श्रीसत्याभिनवतीर्थविरचितायां दुर्घटभावदीपिके उत्तरार्धे पञ्चषष्ठितमोऽध्यायः ॥ १०–६५ ॥
सत्यधर्मीया
विप्रियम् । अव्ययं विभक्तीत्यर्थाभाव्येऽव्ययं विरोध इति यावत् । सुव्यक्तं यथा भवति तथा । मत्प्रसादं प्राप्य स्थितायास्त इत्यन्वयः ॥ १० ॥
ततोऽनुज्ञाप्य तां देवीं त्रिदशानपि केशवः ।
आरुह्य प्रययौ तार्क्ष्यं सहितः सत्यभामया ॥ ११ ॥
सत्यधर्मीया
देवीमदितिम् ॥ ११ ॥
महात्मना गगने देवदेव्यौ गरुत्मता नीयमाने विचित्रम् ।
अपश्यतां नन्दनं चारगुप्तं शचीभर्तुर्दयितं हृद्यगन्धम् ॥ १२ ॥
पदरत्नावली
हृद्यगन्धम् । हृदयप्रियगन्धम् ॥ १२ ॥
सत्यधर्मीया
देवदेव्यौ । नैकशेषः परवल्लिङ्गता च । नीयमाने ऊह्यमाने सत्यामनोऽनुसारिणी हरिप्रवृत्तिरिति द्योतयितुमेवं निर्दिदेशेति ज्ञेयम् । चारा इन्द्रभटाः । चार्विति पाठे वनविशेषणम् । गुप्तं दूतैरिति शेषः ॥ १२ ॥
वनं दृष्ट्वा दिव्यगन्धं सुपुष्पं कृष्णं सत्या प्राह पाणौ गृहीत्वा ।
प्रविश्यास्मिन् साधुचित्तं विहर्तंु मुहूर्तं मे कामयते केशवेति ॥ १३ ॥
पदरत्नावली
काम्यते, वनसम्पदिति शेषः । काम्यतो इति वा ॥ १३–१४ ॥
सत्यधर्मीया
पाणौ गृहीत्वा गतम् । मुहूर्तं मे चित्तं विहर्तुं कामयते । कामय इति पाठे चित्रमिति । मुहूर्तमित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया ॥ १३ ॥
अथावरुह्य गरुडात् तस्या वचनगौरवात् ।
प्रविवेश वनं कृष्णः पालितं शक्रकिङ्करैः ॥ १४ ॥
सत्यधर्मीया
तस्याः सत्यभामाया वचनगौरवात्तद्गुरुत्वात् । आन्तरङ्गिको भावस्तु तस्या यद्वचनं दातास्म्यहं पारिजातं तरुं त इति स्ववचनं तद्गौरवादिति ॥ १४ ॥
तत्रापश्यत् तरून् दिव्यान् मत्तसारङ्गनादितान् ।
फलभारनतान् भूरिप्रसूनरजसाऽऽवृतान् ॥ १५ ॥
पदरत्नावली
सारङ्गनादितान् भृङ्गनादितान् ॥ १५–१६ ॥
सत्यधर्मीया
सारङ्गा भ्रमराः । रजसा परागेण ॥ १५ ॥
चलत्किसलयोपेतान् विहङ्गध्वनिशोभितान् ।
विचरन्ती तथा तत्र पारिजातं महाद्रुमम् ॥ १६ ॥
सत्यधर्मीया
चलद्भिः किसलयैरुपेतान् । तत्र नन्दने तथा यथा मनस्तथा ॥ १६ ॥
दृष्ट्वा पप्रच्छ गोविन्दं विस्मयाकुललोचना ।
किन्नामाऽयं तरुर्देव विचित्रो भुवनत्रये ॥ १७ ॥
पदरत्नावली
विविधं चित्रं मुख्यं मिश्रफलं यस्मिन् स विचित्रः । ‘चित्रमालेख्य-मिश्रयोः’ इति । ‘मिश्रमाविलमुख्ययोः’ इति च ॥ १७ ॥
सत्यधर्मीया
विस्मयेनाकुले लोचने यस्याः सा । नाम्ना को विचित्रो विशिष्ट-श्चित्रादिति विचित्रः । चित्रं स्यादद्भुतालेख्यतिलकेषु विहायसीति विश्वः । द्युलोके श्रेष्ठ इत्यर्थः ॥ १७ ॥
सत्यमेतस्य वृक्षस्य कृतार्थाः फलभागिनः ।
प्रवालमूलो विपुलो जातरूपमहातनुः ॥ १८ ॥
पदरत्नावली
एतस्य वृक्षस्य फलभागिनः कृतार्था इति सत्यमित्यन्वयः । वैचित्र्यं कथयति प्रवालेति । प्रवालो रत्नविशेष एव मूलं शिफा यस्य स तथा । विपुलो विस्तृतः । जातरूपं सुवर्णमेव महातनुर्यस्य स तथा ॥ १८ ॥
सत्यधर्मीया
एतस्य वृक्षस्य । फलभागिनः कृतार्था इति नोपचरितमितीरयति ॥ सत्यमिति ॥ प्रवाला विद्रुमास्तदात्मकं मूलं वा मूलो यस्य सः । विपुलो विशालो जातरूपमयी महती तनुर्यस्य सः ॥ १८ ॥
इन्द्रनीलच्छदच्छन्नो लसद्वैडूर्यवेदिकः ।
माणिक्यपुष्पो विविधमुक्ताफलफलान्वितः ॥ १९ ॥
पदरत्नावली
इन्द्रनीलमेव च्छदः पत्रम् इन्द्रनीलच्छदः, तेन छन्नः संवृतः । लसद् वैदूर्यरत्नमेव वेदिः परिष्कृता भूमिर्यस्य स लसद्वैदूर्यवेदिकः । माणिक्यरत्नान्येव पुष्पाणि यस्य स माणिक्यपुष्पः । विविधानि तारतम्योपेतानि मुक्ताफलान्येव फलानि विविधमुक्ता-फलफलानि तैरन्वितः ॥ १९ ॥
सत्यधर्मीया
इन्द्रनीलमहच्छदाः पत्राणि तैश्छन्नः । च्छदः पालाश इति विश्वः । लसन्ती वैडूर्यमयी वेदिका यस्य । माणिक्यान्येव पुष्पाणि यस्य सः । मुक्ताफलानि मुक्ता एव फलानि तैरन्वितः ॥ १९ ॥
गोमेदपक्वप्रकरो वज्रकिञ्जल्करञ्जितः ।
स्फुरन्मरकतस्थूलशाखाशतविराजितः ॥ २० ॥
पदरत्नावली
गोमेदरत्नान्येव पक्वानि तेषां प्रकरा यस्य सस् तथा । वज्ररत्नान्येव किञ्जल्कानि वज्रकिञ्जल्कानि तै रञ्जितोऽरुणीकृतः । स्थूलाः शाखाः । स्फुरन्ति मरकत-रत्नान्येव स्थूलशाखाः स्फुरन्मरकतस्थूलशाखाः, तासां शतेन विराजितः ॥ २०–२१ ॥
सत्यधर्मीया
गोमेदात्मा पक्वः । पचो व इति वः । स्वयं पातात्पक्वता । प्रकरो विकीर्णः कुसुमादिर्यस्य सः । प्रकरश्चोपकारे स्याद्विकीर्णकुसुमादिष्विति विश्वः । वज्रा एव किञ्जल्कास्तैरञ्जितः । स्फुरन्मरकतात्मिकाः स्थूलाः शाखास्तासां शतेन विराजितः ॥२०॥
तरुरेष जगन्नाथ मनो मे हरते भृशम् ।
नेतव्योऽयं पुरीं वृक्षो यद्यहं ते प्रिया प्रभो ॥ २१ ॥
सत्यधर्मीया
हे जगन्नाथ । एष तरुर्मे मनो भृशं हरते । आदरातिशयात्पुनर्वृक्ष इत्युक्तिः । यदि तेऽहं प्रिया तर्हि नेतव्यः । पुरीं द्वारावतीम् ॥ २१ ॥
छायायामुपविष्टां मामन्यपत्न्नयस्तवानघ ।
दृष्ट्वा मंस्यन्ति दयितां सर्वाभ्यो मां तवाच्युत ॥ २२ ॥
पदरत्नावली
मंस्यन्ति निरूपयन्ति ॥ २२–२४ ॥
सत्यधर्मीया
अन्याश्च ताः पत्न्यश्च ताः । हे अच्युत । सर्वाभ्यो मां दयितां मंस्यन्तीति जानते ॥ २२ ॥
इत्युक्तो देवकीपुत्रः सत्यया प्रियकान्तया ।
प्राह नायं तरुर्भद्रे नेतव्यो नन्दनाद् वनात् ॥ २३ ॥
सत्यधर्मीया
प्रिया च सा कान्ता च तया । नन्दनाद्वनात् । हे भद्रे । न नेतव्यः ॥ २३ ॥
पुरा क्षीराम्बुधेर्जातो मथ्यमानात् सुरासुरैः ।
शक्राय दत्तः सकलैस्तदा तत्फलभोक्तृभिः ॥ २४ ॥
सत्यधर्मीया
तज्जन्मोक्त्वा तन्मनः प्रसादयितुं यतते ॥ पुरेति ॥ सुरासुरै-र्मथ्यमानात् क्षीराम्बुधेर्जातस्तदा तत्फलं समुद्रजातं भोक्तृभिर्देवैः स्वं स्वं गृहीत्वाऽयमिन्द्राय दत्त इति भावः ॥ २४ ॥
तन्नाहार्यमनादृत्य मया मित्रं शतक्रतुम् ।
तरुरत्नं सरोजाक्षि धर्ममेवानुतिष्ठता ॥ २५ ॥
पदरत्नावली
तस्मात् समुद्राज्जातानां फलानां भोक्तृभिः ॥ २५ ॥
सत्यधर्मीया
मित्रं शक्रमनादृत्य मया नाहार्यम् । तदनाहरणे हेतुमाह ॥ धर्म-मेवानुतिष्ठितेति ॥ २५ ॥
नीयमाने च वृक्षेऽस्मिन् पारिजाते शुचिस्मिते ।
सङ्ग्रामो जायते घोरस्त्रिदशैर्जयकाङ्क्षिभिः ॥ २६ ॥
पदरत्नावली
जयकाङ्क्षिभिर् जयेच्छुभिः । जितयुद्धैर्वा ॥ २६ ॥
सत्यधर्मीया
हे शुचिस्मिते । पारिजाते वृक्षे नीयमाने जयकाङ्क्षिभिर्जयापेक्षावद्भि-स्त्रिदशैः सङ्ग्रामो जायते ॥ २६ ॥
इत्युक्तो देवदेवेन सत्यभामा पुनर्हरिम् ।
प्राह भीषयसे किं मां व्यलीकैः कंसमर्दन ॥ २७ ॥
पदरत्नावली
व्यलीकैः कपटवचनैः ॥ २७ ॥
सत्यधर्मीया
देवदेवेन इत्युक्ता सत्यभामा । हे कंसमर्दन व्यलीकैरनृतैः किं मां भीषयस इति प्राह । अलीकं त्वप्रियेऽनृत इति विश्वः । कंसमर्दनेत्यनेन समर्थतां वचोऽ-लीकतामूलं ध्वनयति ॥ २७ ॥
नाभ्यनन्दद् दुराचारा शची मां गृहमागताम् ।
हेतुर्हि वृक्षस्तस्यायं भर्तृपौरुषगर्विता ॥ २८ ॥
पदरत्नावली
तरून्नयने निमित्तमाह– नेति ॥ २८ ॥
सत्यधर्मीया
नलिननयन नयने तरोः कारणं किमित्यतः कथयति ॥ नेति ॥ दुराचारा शची मां गृहमागतां नाभ्यनन्दन्न चाभिनन्दितवती न च सच्चकारेति इति यावत् । तत्र निमित्तं किमित्यत इदमित्याह ॥ तस्येति ॥ तस्य मदनभिनन्दनस्य । अयं वृक्षो लोकविलक्षणो हेतुर्भर्तृपौरुषगर्वितेति । कृष्णेर्ष्याजननाय मुख्यः स हेतुरिति भावः ॥२८॥
नेतव्यः सर्वथा वृक्षः पारिजातोऽयमच्युत ।
प्रियाऽहं तव चेन्नाथ नोचेद् विरम साम्प्रतम् ॥ २९ ॥
पदरत्नावली
विरम प्रियभाषणादिति शेषः ॥ २९–३५ ॥
सत्यधर्मीया
अच्युत नाथ । अहं तव प्रिया चेत्सर्वथा सङ्ग्रामो वा किं वा भवतु भवताऽयं तरुः पारिजातो नेतव्यः । न प्रिया चेत्साम्प्रतं विरम तूष्णीमास्व । न व्यथाकर्त्र्या भाव्यमिति भावः । न चामरसमसमरे जयो नाप्यपजयो न वा मरणं तथा मरणं न निश्चितमिति । न राज्यादिचुत्यभावेनान्यथासिद्धमच्युतपदमिति च न वद तव न मृत्यु-रित्यप्याह ॥ यमच्युतेति ॥ यमाच्च्युतो यमवधातीतो विमृत्युरिति यावत् ॥ २९ ॥
इत्युक्तः सत्यया कृष्णस्ताननादृत्य रक्षकान् ।
उत्पाट्यारोपयामास पारिजातं गरुत्मति ॥ ३० ॥
सत्यधर्मीया
उत्पाट्य उत्कृत्य गरुत्मति गरुडे आरोपयामास गतम् ॥ ३० ॥
ततो निवारयामासुर्गोविन्दं वनपालकाः ।
केचिद् द्रुततरं जग्मुर्देवेन्द्राय निवेदितुम् ॥ ३१ ॥
सत्यधर्मीया
वनपालाः केचिद्द्रुततरं यथातथा केचिज्जग्मुः ॥ ३१ ॥
कृष्णकृष्ण न हर्त्तव्यस्तरुरेषोऽमरार्चितः ।
हरसे यदि तस्य त्वं फलं सद्योऽनुभोक्ष्यसि ॥ ३२ ॥
सत्यधर्मीया
हरसे चेत्सद्यस्तत्फलं हरणफलमनुभोक्ष्यसि ॥३२॥
प्राप्नोषि न पुरीं कृष्ण सहानेन महीरुहा ।
सद्यः पश्यसि देवेन्द्रं पृष्ठतोऽभ्युद्यतायुधम् ॥ ३३ ॥
सत्यधर्मीया
तदेव विविच्याहुः । अनेन महीरुहा सह पुरीं द्वारकां न प्राप्नोषि । किञ्च पृष्ठतोऽभ्युद्यतमायुधं वज्रं येन तं पश्यसीति ॥ ३३ ॥
सुरेन्द्रान्तिकमासाद्य द्रुतं ते वनरक्षकाः ।
उपविष्टं समं शच्या शक्रं दृष्ट्वाऽब्रुवन् नृप ॥ ३४ ॥
वनरक्षका ऊचुः—
अवज्ञायाखिलान् देवानिन्द्राणीं च त्वया सह ।
जहार कृष्णदयिता पारिजातं महाद्रुमम् ॥ ३५ ॥
सत्यधर्मीया
शच्या समं साकमेकासन उपविष्टं त्वया सहेन्द्राणीं चावज्ञाय धिक्कृत्य । कृष्णादयितेति वचनं तद्बोधितो जहार हरिरिति भावेनेति ज्ञेयम् ॥ ३४,३५ ॥
उक्ताऽस्माभिर्भृशं देव वारयद्भिर्हरिप्रिया ।
उपालभ्याहरद् वृक्षं भर्तृपौरुषगर्विता ॥ ३६ ॥
सत्यधर्मीया
भर्तृपौरुषगर्विता हरिप्रियाऽस्माभिर्निवारयद्भिरुक्ताऽपि भृशमुपालभ्य भर्त्सयित्वा वृक्षमहरत् ॥ ३६ ॥
श्रीशुक उवाच—
इत्याकर्ण्याप्रियं शक्रो दण्डाहत इवोरगः ।
शचीं विलोक्य पार्श्वस्थां नामृष्यत् तत्पराभवम् ॥ ३७ ॥
सत्यधर्मीया
पार्श्वस्थां शचीं विलोक्य तत्पराभवं नामृष्यन्न सेहे । तरुणीपुरतोऽ-प्रतिष्ठा न सोढुं शक्येति शचीं पार्श्वस्थामित्यनेन ध्वनयति ॥ ३७ ॥
सन्नाहोद्योगमाघोष्य सन्निपात्य च सैनिकान् ।
लोकपालान् समाहूय निश्चक्राम सुरेश्वरः ॥ ३८ ॥
पदरत्नावली
सन्नाहो युद्धोद्योगार्थं विद्यमानं गोमुखम् । सन्निपात्य सम्मेलयित्वा सैनिकान् सेनानायकान् ॥ ३८–३९ ॥
सत्यधर्मीया
सन्निपात्य मेलयित्वा सैनिकान्सेनासमवेतांस्तथा लोकपालांश्च समाहूय तैः सह निर्जगाम ॥ ३८ ॥
ऐरावतं चतुर्दन्तमारुह्य वरवारणम् ।
गृहीतवज्रं गच्छन्तमनुजग्मुर्दिवौकसः ॥ ३९ ॥
सत्यधर्मीया
ऐरावतं वरवारणं यद्वा वारं तदणयति गमयतीति वरवारणं मदोदक-स्रावणमिति यावत् । वराः प्रतिभटास्तेषां वारणं निवारणं येनेति वा वरान् वारयतीति वा । आरुह्य गृहीतवज्रं गच्छन्तमिन्द्रं दिवौकसोऽनुजग्मुः ॥ ३९ ॥
वैश्वानरस्तु तुरगमारुह्य दृढदंशितः ।
घोरां शतघ्नीमादाय स्रुवपुच्छां ययौ रणम् ॥ ४० ॥
पदरत्नावली
स्रुवं पुच्छे यस्याः सा ताम् ॥ ४० ॥
सत्यधर्मीया
वैश्वानरोऽग्निः । तुरङ्गं तुरजो वाहमात्रेऽपि इत्युक्तेर्वाहनमुरणम् । मेषारूडं वरप्रदमित्युक्तेरारुह्य वैश्वानरोऽग्निः । वैश्वानरस्तूरणमिति च सरलः पाठः । विश्वे नरा अस्येति वैश्वानरः । नरे सञ्ज्ञायामिति विश्वशब्दस्य दीर्घः । स्रुवं पुच्छे यस्याः सा तां शतघ्नीमादाय रणं प्रति ययौ ॥ ४० ॥
यमस्त्वारुह्य महिषं दण्डमादाय वीर्यवान् ।
मृत्युकालादिभिर्युक्तो युद्धार्थी शक्रमन्वगात् ॥ ४१ ॥
पदरत्नावली
मृत्युकालादिभिः प्रभृतिभिः ॥ ४१–४३ ॥
सत्यधर्मीया
मृत्युकालावमात्यौ तदादिभिर्युक्तः ॥ ४१ ॥
निर्ऋतिश्च महातेजा घोरमारुह्य पौरुषम् ।
असिहस्तो महाबाहुर्युद्धाय प्रययौ नृप ॥ ४२ ॥
सत्यधर्मीया
पौरुषं स्वार्थेऽण् । पुरुषम् । असिहस्तः खड्गपाणिः ॥ ४२ ॥
मकरं भीषणाकारमारुह्य वरुणस्त्वरन् ।
पाशोद्यतकरः प्रायाद् युद्धायानुशचीपतिम् ॥ ४३ ॥
सत्यधर्मीया
भीषणाकारं मकरमारुह्य वरुणस्त्वरन् पाशोद्यतकरः शचीपतिमनु युद्धाय प्रायात् ॥ ४३ ॥
वायुः कृष्णमृगारूढो दंशितस्तोमरायुधः ।
सुरेश्वरमनुप्रायाद् योद्धुं चक्रभृता सह ॥ ४४ ॥
पदरत्नावली
चक्रभृता कृष्णेन ॥ ४४ ॥
सत्यधर्मीया
कृष्णमृगः सारङ्गः । तोमरमायुधं यस्य सः । चक्रभृता कृष्णेन ॥४४॥
ऊढां चतुर्भिः पुरुषैः शिबिकां नरवाहनः ।
योद्धुकामस्त्वरन् प्रायाद् विष्णुना मुद्गरायुधः ॥ ४५ ॥
पदरत्नावली
नरवाहनो वैश्रवणः ॥ ४५–४६ ॥
सत्यधर्मीया
नरवाहनः कुबेरः । चतुर्भिः पुरुषैरूढां शिबिकामारुह्येत्यन्वयः ॥ ४५ ॥
ईशानो वृषभं तुङ्गमारुह्य शितशूलभृत् ।
वासवेन समं प्रायाद् भूतकोटिसमन्वितः ॥ ४६ ॥
सत्यधर्मीया
ईशानः शिवो भूतानां कोटयस्ताभिः समन्वितः ॥ ४६ ॥
भेरीशङ्खमृदङ्गैश्च पणवानकगोमुखैः ।
सुवर्णसुषिरैर्दिव्यैः कांस्यतालैश्च भूरिभिः ॥ ४७ ॥
पदरत्नावली
सुवर्णसुषिरैः काहलैः ॥ ४७ ॥
रथनेमिनिनादैश्च हयानां खुरनिःस्वनैः ।
क्ष्वेलितास्फोटितैर्घ•रैः सङ्ग्रामाह्वानगर्जनैः ॥ ४८ ॥
पदरत्नावली
क्ष्वेलितैः सिंहनादैर् आस्फोटितैर् भुजास्फालैः ॥ ४८–५१ ॥
॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां श्रीविजयध्वजतीर्थकृतायां पदरत्नावल्यां
दशमस्कन्धे उत्तरार्धे पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ॥
सत्यधर्मीया
सुवर्णसुषिरैः सुवर्णात्मकसरन्धै्रः काहिलीभिरित्यर्थः । सुषिरं विवरे वाद्ये सरन्ध्रे सुषिरोऽनिल इति विश्वः । भूरिभिर्बहुलैः ॥ खुराणां निःस्वनास्तैः । क्ष्वेलितैः सिंहनादैरास्फोटितैरुर्वाद्यास्फालनैः सङ्ग्रामार्थमाव्हानं तद्रूपैर्गर्जनैः ॥ ४७, ४८ ॥
तिष्ठतिष्ठेति मा याहि क्व यासीति पुनः पुनः ।
प्रवदद्भिः सुरगणैः शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ४९ ॥
सत्यधर्मीया
तव मायेति प्रवदद्भिरिति वा । मा याहि न गच्छ । हि यस्मात्त्वया माया आश्रिता अतः ॥ ४९ ॥
**कम्पयद्भिश्च शस्त्रोघैः प्रेषयद्भिश्च वाहनम् । **
पुरोऽहमिति गच्छद्भिः शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ५० ॥
सत्यधर्मीया
अहं पुरोऽहं पुर इति गच्छद्भिः ॥ ५० ॥
घोरैर्ज्याघातनिर्घोषैः सिंहनादैश्च भूरिभिः ।
अभिदुद्रुवुरुद्वृत्ताः सिंहं गोमायवो यथा ॥ ५१ ॥
॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धे पञ्चषष्ठिरध्यायः ॥
सत्यधर्मीया
सिंहं गोमायवः सृगालाः ॥ ५१ ॥
**॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां दशमस्कन्ध उत्तरार्धे **
पञ्चषष्ठिरध्यायः ॥ १०–६५ ॥