अस्तिप्रास्तीति कंसस्य महिष्यौ भरतर्षभ

श्रीमद्भगवद्बादरायणप्रणीतम्

श्रीमद्भागवतम्

दशमस्कन्ध उत्तरार्धः

॥ अथ एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

अस्तिप्रास्तीति कंसस्य महिष्यौ भरतर्षभ ।

हते भर्तरि दुःखार्ते ईयतुः स्वपितुर्गृहान् ॥ १ ॥

श्रीमद्विजयध्वजतीर्थविरचिता पदरत्नावली

पदरत्नावली

सच्छास्त्रस्यासच्छास्त्रेणेव कतिपयेष्वध्यायेषु श्रीकृष्णस्य जरासन्धेन साकं सङ्ग्रामं वर्णयति । तत्वनिर्णयेन सदसतां भक्तिद्वेषाभ्यामुद्बुद्धाभ्यां विहितनिर्वाणावाप्तिर्भवति । तत्र कथां प्रसञ्जयितुमाह– अस्तीति ॥ अस्तिप्रास्तिशब्दाभ्यामविद्याया द्वे रूपे संशयविपरीत-ज्ञाननामनी उच्येते । तत्र संशये ज्ञानसत्तामात्रमस्ति विपरीते तदपि नास्तीत्यस्तिप्रास्ती । अस भुवि, भू सत्तायामिति धातोः । यद्वा निश्चायकप्रमाणाभावेन निश्चयज्ञानाभावात् संशय-विपरीतज्ञानवाचकावेतौ । असु निरसन् इति धातोः । कंसस्य महिष्यौ । ‘कसि हिंसायाम्’ इति धातोर् हिंसात्मनोऽधर्मस्य महिमबन्धकत्वेन सम्बन्धिन्यौ । ‘षिञ् बन्धने’ इति धातोः । कृष्णनाम्ना धर्मेण भर्त्तरि स्वनिर्वाहके कंसनाम््नयधर्मे हते विनाशिते स्वपितुः स्व-पोषकस्य जरासन्धस्य, ‘जॄ वयोहानौ’ इति धातोर्वयोहानिहेतुभूतशैवी शास्त्रसंहिता जरेत्युच्यते । तस्यां सन्धा मरणापत्तावपि न मुञ्चामीति प्रतिज्ञा यस्य स तथा तस्य गृहान् प्रमेयविशेषानीयतुः प्राप्य स्थिते । शब्दशक्तिविचक्षणैः पुरुषैरध्यात्मविषयतयाऽत्रार्थो ज्ञातव्य इति ग्रन्थबाहुल्यभीरुणा मया न प्रदर्श्यत इति ॥ १ ॥

श्रीसत्यधर्मयतिकृता भागवतटिप्पणी

सत्यधर्मीया

यदर्थमत्यर्थमर्थितोऽर्थितदोऽवनाववतीर्णश्चकार चाङ्कुरार्पणं तत्तूर्णमुदीर्णं विधातुमिव गते गतपतिके द्वे सुते मागधस्येत्यादिरेतदादिकथनाकर्णनादिकं च मुक्तिकारणमिति निरूप्यतेऽस्मिन्स्कन्धे । तत्रादौ का कथोत्तरत्र प्रवृत्तेत्यौत्तरेयस्यान्तरीं शङ्कां स्वयमेव शुक आशुकरुणः परिहरन्वक्तीति वक्ति— श्रीशुक इति ॥ हे भरतर्षभ । अत्रोत्तरत्र यौष्माकीणपूर्वपुरुषकर्मैव प्रतिपाद्यते प्राय इति प्रोत्साहयितुं सम्बोधनमिति मन्तव्यम् । कंसस्यास्तिप्रास्तीति द्वे महिष्यौ मूर्धाभिषिक्ते योषितौ निर्विसर्गे द्वे नामनी अस्तीति प्रास्तीति विवेकः । अस्तिः प्रास्तिश्चेत्यपि हरिवंशपाठस्तत्रेतिशब्दोऽध्याहार्यः । भर्तरि कंसे हते कृष्णेनेति शेषः । दुःखार्ते, स्वपितुर्जरासन्धस्य गृहानीयतुः । अत्र भर्तृगेहे तन्निवेश-कर्तुरदर्शनात्पुत्री नष्टा चेत्पितृशरणं शरणमिति नीत्या गते । हरिरेव तदायुरवलोक्यै-तेऽत्रैरयत्तत्र गन्तुमिति तात्पर्यं चावधेयम् । यच्च भागवतं तत्र क्व नामातीवदुर्वचः । आध्यात्मिकोऽर्थो विदुषां विदुषैतत्कृते कृतम् । ईदूदेद्विवचनमिति प्रगृह्यसञ्ज्ञायां प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यमिति प्रकृतिभावः ॥ १ ॥

श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धोत्तरार्धव्याख्या (गूढकर्तृका) सुमनोरञ्जिनी

सुमनोरञ्जिनी

सेवितं (नन्दि) विष्णुतीर्थार्यभावितं हरिमाश्रये ॥ १ ॥

वन्देऽहं मौद्गराचार्यचरणद्वन्द्वमादरात् ।

यत्प्रेमपात्रतां प्राप्तो दुरितैर्नाभिभूयते ॥ २ ॥

पूर्वार्धस्य परं पारमुत्तीर्य मम मानसम् ।

दशमस्कन्धवाराशेरुत्तरार्धं तितीर्षति ॥ ३ ॥

भक्तवत्सलो भगवान् भवापवर्गाय भजमानानां जनानां ततस्ततः प्रत्यूहव्यूहं स्वयं परिहृत्य परिरक्षतीतीममर्थं सूचयन् स्वपादमूलं भजद्भोजान्धकादीनां सुसुखान्तरायस्य सन्ततिरूपजरासन्धादेः पराभवप्रकारः प्रदर्श्यतेऽत्र कतिपयैरध्यायैः । तत्र तावज्जरासन्धस्य युद्धोद्योगबीजं वक्ति– अस्तीति ॥ अस्तिप्रास्तीति नाम््नयौ । अत्र मणीवादिवत्प्रगृह्य-सञ्ज्ञाभावो ज्ञेयः । कंसस्य महिष्यौ पत्नी । दुःखार्ते दुःखेन पीडिते । स्वपितुर् जरासन्धस्य । गृहान् गृहं प्रति । ‘गृहाः पुंसि च भूम््नयेव’ इत्यमरः । ईयतुर् आगते ॥१॥

पित्रे मगधराजाय जरासन्धाय दुःखिते ।

वेदयाञ्चक्रतुः सर्वमात्मवैरूप्यकारणम् ॥ २ ॥

सत्याभिनवयतिकृता दुर्घटभावदीपिका

दुर्घटभावदीपिका

श्रीमद्धनुमद्भीममध्वान्तर्गतरामकृष्णवेदव्यासात्मकलक्ष्मीहयग्रीवाय नमः ॥ जरासन्धो विंशद्भिरक्षौहिणीभिस्तिसृभिरक्षौहिणीभिश्च संवृतः सन् यदुराजधानीं सर्वतो दिशं सर्वा दिशो यस्याः सा तां मथुरां न्यरुणदपीति । एतेन तिसृभिश्चेति चशब्देनैव न केवलं विंशद्भिरक्षौहिणीभिः किन्तु तिसृभिरक्षौहिणीभिश्चेति समुच्चयस्य प्राप्तत्वात्तिसृभिश्चा-पीत्यपिशब्दो व्यर्थ इति चोद्यं परिहृतम् । न केवलं परमोद्योगं चक्रे किन्तु मथुरां न्यरुण-दपीति समुच्चयलाभार्थमपिशब्दः प्रयुक्त इत्यभ्युपगमात् । एतेनैव मथुरां सर्वासु दिक्षु न्यरुणदिति वक्तव्यम् । सर्वतो दिशमिति कथनमनुपपन्नमिति दूषणं निरस्तम् । सर्वतो दिशमित्यत्र सर्वा दिशो यस्याः सेति बहुव्रीहिः सर्वा इति प्रथमाया लुकं तसीत्यादेशं च स्वीकृत्य सर्वतो दिशमित्यस्य सर्वासु दिक्ष्विति तात्पर्यार्थ इत्यभ्युपगमात् ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

विंशद्भिस्तिसृभिरुपरि चाहत्य त्रयोविंशद्भिरक्षौहिणीभिः । दशानी-किन्यक्षौहिणीत्यमरः ।

‘षट्सहस्रं पञ्चशतं षष्ठिरेका तु वाहिनीम् ।

द्विसहस्रं शतं सप्ताशीतिर्गजरथस्य च ।

यत्रायुतं नवशती त्रिंशत्पञ्चपदातयः ।

अनीकिन्यभिधेया । से’त्युक्तानीकिनीदशकमक्षौहिणी ।

अन्यत्राप्युक्तम्– प्रयुतं नवसाहस्रं पञ्चाशत्त्रिशतं भटाः । पञ्चाशत्षष्ठिसाहस्रं षट्शतं दशवाहिनः । एकविंशतिसाहस्रं शतानामष्टसप्ततिः । द्विशतस्यन्दना यत्र साऽक्षौहिण्युच्यते बुधैरिति । अक्षादूहिन्यामुपसङ्ख्यानमिति वृद्धिः । संवृतः । अक्षौहिणी रथास्तस्याः खसप्त-वसुमूर्छनाः । गजास्तावन्त एव स्युस्त्रिपञ्चघ्ना हया नरा’ इति । व्याख्याता च सङ्ख्या महाभारततात्पर्यनिर्णयटीकायां बुधवल्याम् । तथा चापिभिर्धनुष्पाणिभिः संवृतोऽक्षौहिणीभिः सह यदुराजधानीं मथुरां सर्वतो दिशं न्यरुणद्रुरोध ॥ ४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

विंशद्भिस् तिसृभिश्च अक्षौहिणीभिस् त्रयोविंशतिभिरक्षौहिणीभिरित्यर्थः । अक्षौहिणी च–

खाद्य्रष्टमूर्च्छनमिता (२१८७०) करिणो रथाश्च (२१८७०)

व्योमेन्द्वरीष्वरिमिता (६५६१०) अपि सप्तयः स्युः ।

खेषु त्रिखेचरखभूसमिताश्च (१०९३५०) पद्गा

अक्षौहिणीति कथिता कविभिः समस्ता ॥

इति सङ्ग्रहश्लोकानुसारेण ज्ञेया । एतत्सङ्ख्याकसेनाभिः सर्वतोदिशं सर्वासु दिक्षु न्यरुणद् रुरोध ॥ ४ ॥

निरीक्ष्य तद्बलं कृष्ण उद्वेलमिव सागरम् ।

स्वपुरं तेन संरुद्धं स्वकुलं च भयाकुलम् ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

उद्वेलं वेलामुद्गत्यायान्तं सागरमिव विद्यमानं तद्बलं सैन्यं, तेन बलेन संरुद्धं स्वपुरं मथुरां भयाकुलं स्वकुलं च निरीक्ष्येत्यन्वयः ॥ ५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तस्य जरासन्धस्य । बलं सैन्यम् । उद्वेलम् उद् उल्लङ्घिता वेला मर्यादा येन सस् तम् । सागरमिव स्थितम् । तेन सैन्येन ॥ ५ ॥

चिन्तयामास भगवान् हरिः कारणमानुषः ।

तद्देशकालानुगुणं स्वावतारप्रयोजनम् ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

कारणेनैव मानुषस्तत्त्वेनावतरितस्तद्देशकालानुगुणं स्वावतारस्य प्रयोजनं भगवांश्चिन्तयामास लोकमनुकुर्वन् ॥ ६ ॥

हनिष्यामि बलं ह्येतद्् भुवि भारं समाहितम् ।

मागधेन समानीतं वंश्यानां सर्वभूभृताम् ॥ ७ ॥

दुर्घटभावदीपिका

अहं भुवि भुवो भारं समाहितं सन्नद्धम् । ह्येतद्बलम् । हिशब्दोऽवधारणे । हनिष्यामि हनिष्याम्येवेति । एतेन भुवि भारं बलं हनिष्यामीत्यनेनैव पूर्णत्वात्समाहितमित्येतद्व्यर्थमिति दूषणं परास्तम् । समाहितमित्यस्य स्थापितमित्यर्थमनङ्गी-कृत्य सन्नद्धमित्यर्थमङ्गीकृत्य बलस्य सन्नद्धताज्ञापनेन स्वपराक्रमज्ञापनं क्रियत इत्यूरी-करणात् ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया– भारं समाहितं तत्त्वेन स्थितं पश्यतां सर्वभूभृतां ताननादृत्येत्यर्थः ॥७॥

सुमनोरञ्जिनी

कारणेन भूभारहरणरूपनिमित्तेन । मानुषः मनुष्यलोकेऽवतीर्णः । तद्देशकालयोस् तदानीन्तनदेशकालयोर् अनुगुणम् अनुकूलं योग्यमित्यर्थः । स्वावतारे प्रयोजनं भूभारपरिहाररूपं प्रयोजनम् । चिन्तयामास सङ्कल्पितवान् । तमेवाह ॥ हनिष्यामीति ॥ भुवि समाहितं भारं भारभूतम् एतद्बलं सैन्यं हनिष्यामि । सर्वभूभृतां पश्यतां सताम् । वश्यानां सर्वभूभुजामिति क्वचित्पाठः । वंश्यानां स्ववश्यानां सर्वभूभुजां बलमित्यन्वयः ॥ ७ ॥

अक्षौहिणीभिः सङ्ख्यातं भटाश्वरथकुञ्जरैः ।

मागधोऽपि न हन्तव्यो भूयः कर्ता बलोद्यमम् ॥ ८ ॥

दुर्घटभावदीपिका

अक्षौहिणीभिः सङ्ख्यातं भटाश्वरथकुञ्जरैर्युक्तं बलं हनिष्यामीति पूर्वेणान्वयः । यतो भूयो रणोद्यमं कर्ताऽतो मागधोऽपि मागध एव न हन्तव्य इति । एतेन मागधबलं हनिष्यामीत्युक्तत्वान् न केवलं मागधबलं न हन्तव्यं किन्तु मागधोऽपि न हन्तव्य इति कथनमयुक्तमिति दूषणं परिहृतम् । अपिशब्दस्यावधारणार्थत्वमङ्गीकृत्य मागधोऽपि न हन्तव्य इत्यस्य मागध एव न हन्तव्य इत्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

कीदृग्बलमित्यत आह । अक्ष•हिणीभिः सङ्ख्यातं भटाश्वरथकुञ्जरैः सङ्ख्यातं तदेव हनिष्यामि । मागधोऽपि मागधस्तु न हन्तव्यः । कुतस्तस्य न हननमित्यत आह– भूयः कर्ता बलोद्यममिति ॥ ८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तर्हि मागधोऽपि हन्तव्य इति नेत्याह– मागध इति ॥ भूयः पुनः बलोद्यमं सैन्योद्योगं कर्ता करिष्यति । तद्बलं पुनरपि हन्तव्यमिति भावः ॥ ८ ॥

एतदर्थोऽवतारोऽयं भूभारहरणाय मे ।

संरक्षणाय साधूनां कृतोऽन्येषां वधाय च ॥ ९ ॥

दुर्घटभावदीपिका

मेऽयमवतार एतदर्थो भवति । एतदर्थ इत्युक्तं विवृणोति ॥ भूभारेति । अयमवतारो भूभारहरणाय साधूनां संरक्षणाय मे मया कृतः । भूभारहरणा-येत्युक्तं विवृणोति ॥ अन्येषामिति ॥ साधुभ्योऽन्येषां दैत्यादीनां वधायायमवतारः कृत इति । एतेनैतदर्थ इत्येतच्छब्देन बुद्धिस्थभूभारहरणादेः परामर्शस्य कर्तव्यत्वेन भूभारहरणा-येत्यादिकं व्यर्थमिति चोद्यस्यानवकाशः । एतच्छब्देन कस्य परामर्श इत्याशङ्कापरिहारार्थं

बुद्धिस्थभूभारहरणादेः परामर्श इति वक्तुं भूभारहरणायेत्यादिनैतदर्थोऽवतारोऽयमित्यस्य विवरणं कृतमित्यभ्युपगमात् । एतेनैव भूभारहरणायेत्यनेनैवान्येषां वधायेत्यर्थस्य प्राप्तत्वाद् अन्येषां वधायेत्येतव्द्यर्थमिति दूषणस्यानवकाशः । कोऽसौ भूभारस्तस्य हरणं कीदृशमित्याशङ्कापरिहारार्थं भूभारहरणायेत्यस्य विवरणम् अन्येषां वधायेत्यनेन क्रियत इत्यूरीकरणात् ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

अयमवतारो भूभारहरणाय साधूनां रक्षणायान्येषां बलादीनां सकाशा द्वधाय च मे मया कृत इतीदानीमेतदर्थ एतस्य जरासन्धस्यार्थो निवृत्तिस्त्याग इति यावत्

॥ ९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

कुत एवं कर्तव्यमित्यत आह– एतदिति ॥ चोऽवधारणे । एतदर्थ एवावतार इति सम्बन्धः । किमेतदित्यत उक्तम् ॥ भूभारेति ॥ किं तद्भूभारहरणं नामेत्यतः स्पष्टयति ॥ अन्येषामिति ॥ साधुभ्योऽन्येषाम् ॥ ९ ॥

अन्योऽपि धर्मरक्षायै देहः सम्भ्रियते मया ।

विरामायाप्यधर्मस्य काले प्रभवतः क्वचित् ॥ १० ॥

एकलव्यो बाह्लिकश्च तथा पञ्चजनेश्वरः ।

रुरुधुर्दक्षिणद्वारं पौण्ड्रकश्च महाबलः ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

पौण्ड्रको वासुदेवः ॥ १४ ॥

युधामन्युर्बृहत्क्षत्रः शल्यो भूरिश्रवास्तथा ।

उत्तमौजाश्च रुग्मी च द्रुमश्चैव सुदक्षिणः ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

बृहत्क्षत्रस्तन्नामा ॥ १५ ॥

एते नियुक्ता राजानो जरासन्धेन जयद्रथः ।

पश्चिमद्वारमासाद्य रुरुधुर्मधुरां पुरीम् ॥ १६ ॥

सत्यधर्मीया

नियुक्ता आज्ञप्ताः ॥ १६ ॥

द्रुपदः शिशुपालश्च त्रिगर्तोऽथ भारत ।

शुकनिः सोमदत्तश्च कुलिन्दश्च महाबलः ॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

कुलिन्दो महाबल इति योग्यान्वयि ॥ १७ ॥

जरासन्धेन सहिताः सर्वे मदबलान्विताः ।

उत्तरद्वारमासाद्य रुरुधुर्भरतर्षभ ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

मदश्च बलं च ताभ्यामन्विताः ॥ १८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

मदबलाभ्यामन्विताः ॥ १८ ॥

ते निरुध्य चतुर्द्वाराण्युद्वेलाम्भोधिसन्निभाः ।

सिंहनादं प्रकुर्वन्तो दध्मुः शङ्खाननेकशः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

मधुरां योग्यानां परमानन्ददात्री वेदान्तविद्याम् । तस्याश्चतुर्द्वाराणि ऋगादीनि । पाखण्डशैववीरादयः कलिङ्गादिशब्दिता बहवः सैनिकाः सेनारक्षका यस्य स तता । ‘सेनारक्षाश्च सैनिकाः’ इत्यमरः ॥ ११–१९ ॥

सत्यधर्मीया

चतुर्द्वाराण्येवं गतम् । अनेकश इति प्रथमाबहुवचनान्तं द्वितीया-बहुवचनान्तं च सत्त इत्यस्य शङ्खानां च विशेषणम् ॥ १९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

उद्वेलः सीमामतिक्रान्तो योंऽभोधिस्तत्सन्निभाः ॥ १९ ॥

क्ष्वेलन्तो युद्धसन्नद्धा जघ्नुर्भेरीः सहस्रशः ॥ २० ॥

पदरत्नावली

क्ष्वेलन्तो ऽट्टहासं कुर्वन्तः ॥ २० ॥

सत्यधर्मीया

क्ष्वेलन्तः सिंहनादं कुर्वन्तः ॥ २० ॥

सुमनोरञ्जिनी

क्षेलन्त उच्चध्वनिं कुर्वन्तः । क्ष्वेडः कर्णामयेशब्द इति विश्वः ॥२०॥

तद् वीरभूपालकदम्बजृम्भितं युगावसानार्णवघूर्णितोपमम् ।

निशम्य कृष्णो न चचाल चेतसा सृगालघोषं मृगराडिवोद्धतः ॥ २१ ॥

तीक्ष्णधारः शितमुखः खड्गो नन्दकसञ्ज्ञितः ।

लघू शरचितौ रम्यौ तूणी चाक्षयसायकौ ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

तीक्ष्णा धारा यस्य सः । शितं निशितं मुखं यस्य सः । नन्दक-सञ्ज्ञितः खड्गः । शरचितौ शरैर्नालैः पुङ्खैरिति यावच्चितौ सम्बद्धौ । ‘बाणस्त्वयोमयः प्रोक्तः शरो नालोऽस्य कीर्तित’ इति बृहद्भाष्योक्तेः । तौ चैवम्भूतावित्याह– अक्षय-सायकाविति ॥ अक्षयाः सायका ययोस्तौ ॥ २५ ॥

सुमनोरञ्जिनी– तीक्ष्णा धारा यस्य सः । शितं तीक्ष्णं मुखम् अग्रं यस्य सः । शरैश् चितौ पूर्णौ । इतरतूणीरवन्नेत्याह । अक्षयाः सायका ययोस्ताविति ॥ २५ ॥

तुरगाः सैन्यसुग्रीवमेघपुष्पबलाहकाः ।

हलं च बलभद्रस्य मुसलं च दृढं गुरु ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

शैब्येत्यपि केचित्पठन्ति । दृढं गुर्विति हलमुसलयोर्विशेषणम् । कुसलं मुसलं तु स्यादिति विश्वः ॥ २६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

शैब्यः सुग्रीवः मेघपुष्पः बलाहक इति सञ्ज्ञाः । तुरगाः शीघ्रगामिनोऽश्वाः । मुसलं दृढं स्थूलम् । शक्ते स्थूले त्रिषु दृढमित्यमरः ॥ २६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यदूनां नृपैः सार्धं कदनं युद्धम् अभूत् । अत्रापि चतुर्भिर् वसुदेवा-दिभिः साकम् अष्टानां कलिङ्गाद्यष्टसङ्ख्यानां यत्कदनमासीत् तदद्भुतमिव अदृष्टाश्रुतं युद्धमिव

॥ ४१ ॥

दक्षिणद्वार्यपि तथा गोविन्दाध्मातचेतसाम् ।

आसीद् यदूनां कदनं राजन्यकटकेन वै ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

यादवेषु श्रेष्ठो यादवशार्दूलः ॥ ४५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यादवशार्दूलः यादवानां श्रेष्ठः । सिंहशार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थ-वाचका इत्यभिधानात् । विष्णुः कृष्णः रामेण सहेति शेषः । यत्र चैद्यमागधौ तत्रेत्यर्थः

॥ ४५ ॥

जरासुतस्तावभिवीक्ष्य माधवौ महाबलौघेन बलीयसाऽऽवृणोत् ।

ससैन्ययानध्वजवाजिसारथी सूर्यानलौ वायुरिवाभ्ररेणुभिः ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

माधवौ मधुकुले जातौ । सैन्येन यानध्वजैः रथध्वजैर्वाजिभिरश्वैः सारथिभिश्च सहितौ । ‘वाजी त्वश्वे शरे वेगे’ इति । अभ्रैर् जलधरैः रेणुभिश्च ॥ ४६ ॥

सत्यधर्मीया

तौ माधवौ मधुकुलोत्पन्नाविति । यानध्वजा रथकेतवः । अभ्रैै रेणुभिश्च वायुः सूर्यानलौ विवस्वद्विभावसू । आवृणोद् यथावृणोत् ॥ ४६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

माधवौ मधुकुलोत्पन्नौ । सैन्येन, यानैः रथैः शिबिकाभिश्च, ध्वजैः, वाजिभिर् अश्वैः सारथिभ्यां च सहितौ । तौ रामकृष्णौ । बलीयसा सैन्येनावृणोत् । सूर्यानलौ वायुरिव । वायुरभ्रैः सूर्यम् । रेणुभिश्चाग्निमिवेत्यर्थः ॥ ४६ ॥

सुपर्णतालध्वजचिह्नितौ रथौ विलक्षयन्त्यो हरिरामयोर्मृधे ।

स्त्रियः पुराट्टालकहर्म्यगोपुरं समाश्रिताः सम्मुमुहुः शुचार्पिताः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

सुपर्णतालध्वजाभ्यां चिह्नितौ अङ्कितौ हरिरामयोः कृष्णबलभद्रयोः रथौ विलक्षयन्त्यः पश्यन्त्यः । पुरं गृहम् । अट्टालकं गृहोपरीष्टकादिविरचितचतुरस्रस्थलम् । हर्म्यं धनिनांवासः गोपुरं पुरद्वारम् । अल्पवयसौ अल्पसेनौ कृष्णरामौ मागधं (च) प्रलयार्णवोपमसेनं दृष्ट्वा समुत्पन्नया शुचा ॥ ४७ ॥

दुर्घटभावदीपिका

पुराट्टालकहर्म्यगोपुरं समाश्रिताः स्त्रियो हरिरामयोः कृष्ण-बलरामयोः सुपर्णतालध्वजचिन्हितौ गरुडतालध्वजाङ्कितौ रथौ मृधे विलक्षयन्त्योऽप-श्यन्त्योऽत एव शुचार्पिताः सत्यः सम्मुमुहुः सम्यग्मोहं प्रापुरिति । एतेन कृष्णराम-रथादर्शनस्यैव संमोहहेतुत्वाद् रथावलक्षयन्त्य इति वक्तव्यम् । रथौ विशेषेण लक्षयन्त्य इति कथनमनुपपन्नमिति चोद्यं परास्तम् । विशब्दस्य नञर्थत्वमङ्गीकृत्य विलक्षयन्त्य इत्यस्या-लक्षयन्त्य इत्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

हरिरामयोः सुपर्णतालध्वजचिन्हितौ सुपर्णश्च तालश्च तौ ध्वजौ च केतू ताभ्यां चिन्हितौ रथौ मृधे विलक्षयन्त्यः पुराट्टालकहर्म्यगोपुरं समाश्रिताः स्त्रियः शुचार्पिताः सम्मुमुहुः ॥ ४७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सुपर्णो गरुडः । तालो वृक्षविशेषस् ताभ्यां सहितौ यौ ध्वजौ ताभ्यां चिह्नितौ । हरिरामयोः रथौ । मृधे युद्धे विलक्षयन्त्यः पश्यन्त्यः । अट्टालकं गृहोपरिभागे इष्टिकोपरचितचतुष्कोणगृहम् । हर्म्यः धनिनां निवासस्थानम् । गोपुरं पुरद्वारम् । एतेषां समूहमित्यर्थः । समाश्रिताः स्त्रियः, शुचा ‘इमौ द्वौ शत्रवो बहवः’ इति धिया समुन्नतशोकेन अर्दिताः पीडिताः । अलक्षयन्त्य इति पाठे अपश्यन्त्य इत्यर्थः शोककारणमदर्शनमेवेति भावः ॥ ४७ ॥

हरिः परानीकपयोमुचां मुहुः शिलीमुखात्युल्बणवर्षपीडितम् ।

स्वसैन्यमालोक्य सुरासुरार्चितं व्यघूर्णयच्छार्ङ्गशरासनोत्तमम् ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

व्यघूर्णयद् विस्फारयामास । परानीकपयोमुचां शत्रुसेनामेघानाम्

शशाङ्काकृतिपाञ्चजन्यं शशाङ्कस्याकृती रूपमिव रूपं यस्य स चासौ पाञ्चजन्यश्च तम् । आकृतिः कथिता रूप इति विश्वः । दैत्यकुलस्य गर्भनिर्भेदनेनापचारो नाशो येन तम् । योग्यतया रवावन्वयीदम् । दैत्यकुलापचारमहारवोपेतमिति निर्गलितोऽर्थः । मुखे तद्द्वारि निधायाशु यादवानाश्वासयन् सबलान् कुर्वन् क्षत्रियकूटेन समूहेन घट्टितान् पुपूर पूरयामास । पपारेति वक्तव्ये पुपूरेत्यार्षः प्रयोगः ॥ ५० ॥

सुमनोरञ्जिनी

शशाङ्काकृतिः शशाङ्कस्य चन्द्रस्य आकृतिरिव आकृतिर्यस्य सः । चन्द्रवत् शुभ्र इत्यर्थः । स चासौ पाञ्चजन्यश्च तम् । दैत्यकुलस्य अपचारो नाशो यस्मात्त-मिति पदरत्नावल्याम् । पुपूर श्वासेन पूरयामास । किमर्थमित्यत उक्तम् ॥ यादवानिति । क्षत्रियकूटेन क्षत्रियसमुदायेन । घटितान् युद्धे व्यासक्तान् यदून् आश्वासयन् समाधास्यन्

॥ ५० ॥

नृपास्तदाकर्ण्य तु कर्णनिष्ठुरं क्रमेण निर्भिण्णहृदो बभूविरे ।

यदुप्रवीराश्च समुद्यतायुधा रणे नृपान् जघ्नुरनीकसंयुताः ॥ ५१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अभ्यधावद् अभिमुखमाधावत् । तैलेन धौतान् अपनीतमलान्

॥ ५४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तांस्तान् राज्ञः । आशुगैर् बाणैः ॥ ५९ ॥

सारथिं चतुरो वाहाननयद् यमसादनम् ।

त्रिभिस्त्रिभिः शरैर्भूयोऽप्येकैकं नृपतीन् रणे ॥ ६० ॥

तेन राजन्यकटकं विभ्रान्तं शरताडितम् ॥ ६४ ॥

सत्यधर्मीया

आकर्णान्तं कर्णप्रान्तपर्यन्तं तेन कृष्णेन शरताडितं राजन्य-कटकं विभ्रान्तम् ॥ ६४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

आकर्णान्तं कर्णप्रान्तपर्यन्तम् । आकृष्य चैद्यं विव्याधेति सम्बन्धः । राजन्यकटकं राज्ञां सैन्यम् । तेन कृष्णेन । शरताडितं, विभ्रान्तं विकीर्णम् ॥ ६४ ॥

कालान्तमारुतोद्धूतशैलद्रुमलतोपमम् ।

त्रातारं नाध्यगच्छद् वै हताश्वरथसारथिः ॥ ६५ ॥

दुर्घटभावदीपिका

किञ्चिद्राजन्यकटकं कालान्तमारुतोद्धूतशैलोपमं किञ्चिद्राजन्य-कटकं कालान्तमारुतोद्धूतद्रुमोपमं किञ्चिद्राजन्यकटकं कालान्तमारुतोद्धूतलतोपममिति विवेको द्रष्टव्यः । एतेन राजन्यकटकस्य विरुद्धशैलादिसाम्याभिधानमयुक्तमिति चोद्यं परिहृतम्

॥ ६५ ॥

पदरत्नावली

कालान्तमारुतेन प्रलयकालवायुना ॥ ६५–६६ ॥

सत्यधर्मीया

शैलोपरि विद्यमानश्चासौ द्रुमश्च तस्मिन्विद्यमाना च सा लता वल्ली । कालान्तो हि प्रलयकालिको मारुतो मारुतोद्धूता च सा सा च तयोपमा यस्य तत् । हताश्वरथसारथिस्त्रातारं रक्षकं नाध्यगच्छन्नाप ॥ ६५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

कालान्तमारुतेन प्रलयकालीनवायुना । उद्धूतानाम् इतस्ततः क्षिप्तानां शैलस्थद्रुमलतानामुपमा यस्य तत् । एवंभूतं स्वत्रातारं नाध्यगच्छदित्यन्वयः ॥ ६५ ॥

पदरत्नावली

धनुस्तरङ्गैर् आयुधगुल्मैश्च सङ्कुलाः । आस्फूर्जिता उन्नतस्थलादधः-पतज्जलध्वनयः, तैरावर्तैर् जलभ्रमणैश्च भयानका भयप्रदाः । वृत्तफलकध्वनयो वाऽऽ-स्फूर्जितास्त एव आवर्त्ताः । महामणिप्रवेकाः प्रवेका उत्तमा एवाश्मान आभरणान्येव शर्करा यासु तास्तथा ॥ ६९ ॥

दुर्घटभावदीपिका

नरकेशशैवला इत्यस्याश्वादिकेशव्यावृत्त्यर्थं नरेत्युक्तम् ॥ ६९ ॥

सत्यधर्मीया

करा एवोरवो मीना यासु ताः । नरकेशशैवला नराणां केशा एव शैवलानि जलाञ्चलानि यासु ताः । शैवलं पद्मकाष्ठेऽपि जलाञ्चल इति विश्वः । धनूंष्येव तरङ्गा यासु ताश्च ता आयुधान्येव गुल्मास्तैः सङ्कुला आस्फूर्जितैर् ध्वनिविशेषैर् आवृत्तैर्भ्रमणैरन्यत्राम्भसां भ्रमैर्भयानका भीतिप्रदाः । महामणिप्रवेकाभरणाश्मशर्करा महामणिप्रवेका अत्युत्तममणय आभरणानि चाश्मानः शर्कराः क्षुद्रपाषाणाश्च यासु ताः । क्रमिकोऽन्वयः ॥ ६९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

करा ऊरवश्च मीना नराणां केशा एव शैवलं यासु ताः । धनंूष्येव तरङ्गा आयुधान्येव गुल्मा लतास् तैः सङ्कुलाः । आस्फूर्जितैर् नदीघोषैर् आवर्तैर् जलभ्रमैश्च भयानकाः । महामणीनां प्रवेका उत्तमा आभरणानि च यथायथम् अश्मानः शर्कराश्च यासु ताः ॥ ६९ ॥

प्रवर्तिता भीरुभयावहा मृधे मनस्विनां हर्षवहाः परस्परम् ।

विनिघ्नताऽरीन् मुसलेन दुर्मदान् सङ्कर्षणेनापरिमेयतेजसा ॥ ७० ॥

पदरत्नावली

सङ्कर्षणेन एवंविधा असृगापगाः प्रवर्त्तिता इत्यन्वयः ॥ ७० ॥

दुर्घटभावदीपिका

हर्षवहाः परस्परमित्यस्य कृष्णसङ्कर्षणयोः परस्परं हर्षवहा इत्यर्थः । एतेन कृष्णसङ्कर्षणाभ्यामेव नदीप्रवर्तनस्य कृतत्वाच् चैद्यादिभिर्नदीप्रवर्तनस्याकृतत्वात् परस्परं हर्षवहा इत्येतदनुपपन्नमिति चोद्यं प्रत्युक्तम् । कृष्णसङ्कर्षणयोरित्यस्य शेषमङ्गीकृत्य कृष्णकृतनदीदर्शनेन रामस्य हर्षो रामकृतनदीदर्शनेन कृष्णस्य हर्ष इत्युच्यत इत्यभ्युपगमात् ॥ ७० ॥

पदरत्नावली

सीरिणं बलभद्रम् आपेति शेषः ।

सत्यधर्मीया

अवशिष्टेषु हतेभ्य एकेन स्वेन रथेन शीरिणमाप ॥ ७३ ॥

सुमनोरञ्जिनी– शीरं लाङ्गलं तदस्यायुधमिति शीरी बलभद्रस् तम् । प्रापेति शेषः ॥७३॥

तावुभौ गिरिसङ्काशौ मत्ताविव महागजौ ।

परस्परमयुध्येतां सामर्षौ बलशालिनौ ॥ ७४ ॥

सत्यधर्मीया

बलेन शाले इति तौ ॥ ७४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तौ बलभद्रमागधौ ॥ ७४ ॥

मागधस्तु गदां गुर्वीमादायामर्षविह्वलः ।

भ्रामयित्वा शतगुणं चिक्षेप बलवक्षसि ॥ ७५ ॥

सत्यधर्मीया

शतगुणं शतवारं बहुवारमिति यावत् ॥ ७५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अमर्षविह्वलः क्रोधपरवशः । शतगुणं शतवारम् ॥ ७५ ॥

तामापतन्तीं तरसा गदां शृङ्गोपमां गिरेः ।

व्यंसयित्वा हलधरो मुधा चक्रे स्मयन्निव ॥ ७६ ॥

पदरत्नावली

व्यंसयित्वा वञ्चयित्वा ॥ ७६–७७ ॥

हतेषु सर्वानीकेषु नृपो बार्हद्रथस्तदा ।

उपेक्षितो भगवता मागधो दुर्मना ययौ ॥ ८१ ॥

पदरत्नावली

मुक्तः विसृष्टः ॥ ८०–८३ ॥

सत्यधर्मीया

मुक्तो जीवेति विसृष्टो राजभिर्विद्रुतमिलितैर्वार्भिरितो वारितो नेत्रयोरिति शेष इत्यप्यर्थः ॥ ८०,८१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

लोकनाथाभ्यां रामकृष्णाभ्याम् । वचनैर्वारित इत्यन्वयः ॥ दुर्मना दुःखितमनाः ॥ ८०, ८१ ॥

(तपसे कृतसंकल्पो वारितः पथिराजभिः ॥

वाक्यैः पवित्रार्थपदैर्नयनैः प्राकृतैरपि ।

स्वकर्मबन्धप्राप्तोऽयं यदुभिस्ते पराभवः ॥)

सत्यधर्मीया

श्लोकद्वयं प्रक्षिप्तमिति सम्प्रदायविदः ।

सुमनोरञ्जिनी

कानि वचनानीत्यतस्तानि दर्शयति ॥ स्वेति ॥ ते, यदुभिः प्राप्तो यः पराजयः सः स्वकर्मबन्धनः स्वीयकर्ममूलक इत्येवंरूपैर्वचनैरित्यन्वयः ।

मुकुन्दोऽप्यक्षतबलो निस्तीर्णारिबलार्णवः ।

गृहीत्वा मागधेन्द्रस्य धनं स्त्रीकोशवाहनम् ॥ ८२ ॥

सत्यधर्मीया

अक्षतं बलं सेना यस्य सः ॥ ८२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

न क्षतं बलं यस्य सः । निस्तीर्णो ऽरिबललक्षणोऽर्णवो येन । स्त्रीकोशवाहनं स्त्रियो दास्यः ॥ ८२ ॥

विकीर्यमाणः कुसुमैस्त्रिदशैरनुमोदितः ।

माधुरैरभिसङ्गम्य विज्वरैर्मुदितात्मभिः ।

उपगीयमानविजयः सूतमागधबन्दिभिः ॥ ८३ ॥

सत्यधर्मीया

त्रिदशैः कर्तृभिः कुसुमैः कर्णैर्विकीर्यमाणोऽनुमोदितश्च माधुरैस्तन्नगरा-गारैर् उपगीयमानो विजयो यस्य सः ॥ ८३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

त्रिदशैर् देवैः । अनुमोदितः साधु साध्विति भाषितः । माथुरैर् मथुरावासिभिर् जनैः । अभिसङ्गम्य मिलित्वा । सूतादिभिर् उपगीयमानविजयो ऽभूदिति शेषः ॥ ८४ ॥

शङ्खदुन्दुभयो नेदुर्भेरीतूर्याण्यनेकशः ।

वीणावेणुमृदङ्गानि पुरं प्रविशति प्रभौ ॥ ८४ ॥

पदरत्नावली

पुरं प्रविशति सति दुन्दुभ्यादयो नेदुरित्यन्वयः ॥ ८४ ॥

सत्यधर्मीया

भेर्यश्च तूर्याणि च तानि कीदृशानि वीणाभिः सहिता वेणुमृदङ्गा येषां तानि । अतो न मृदङ्गो न बबाधे । प्रभौ पुरं प्रविशति नेदुः ॥ ८४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

प्रभौ पुरीं प्रविशति सति । शङ्खादयो नेदुरित्यन्वयः ॥ ८४ ॥

सिक्तमार्गां हृष्टजनां पताकाभिरलङ्कृताम् ।

निर्घुष्टां ब्रह्मघोषेण कौतुकाबद्धतोरणाम् ॥ ८५ ॥

पदरत्नावली

कौतुकाभिर्द्वन्द्वमालाभिराबद्धतोरणाम् ॥ ८५ ॥

सत्यधर्मीया

ब्रह्मघोषः स्वाध्यायध्वनिः । कौतुकेनोत्सवेन हर्षेण वा । उत्सवे नर्महर्षयोरिति विश्वः । आसमन्ताद्बद्धानि तोरणानि यस्यां सा ताम् ॥ ८५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

कथम्भूतां पुरीम् । ब्रह्मघोषेण वेदघोषेण निर्घुष्टां नादिताम् । कौतुकेन हर्षेण उत्सवेन वा । परम्परागतमङ्गलतया वा । आ सर्वतः बद्धानि तोरणानि यस्यां सा ताम् ।

‘कौतुकं चाभिलाषः स्यादुत्सवे नर्महर्षयोः ।

परंपरासमायातमङ्गले च कुतूहले’ इति विश्वः ॥ ८५ ॥

निचीयमानो नारीभिर्माल्यदध्यक्षताङ्कुरैः ।

निरीक्ष्यमाणः सस्नेहं प्रीत्युत्कलितलोचनैः ॥ ८६ ॥

पदरत्नावली

निचीयमानः राशीक्रियमाणः ॥ ८६ ॥

सत्यधर्मीया

निचीयमानो विकीर्यमाणो विवेशेति विपरिणतानुषङ्गः । प्रीत्यो-त्कलितानि च तानि लोचनानि च तैर्निरीक्ष्यमाणः ॥ ८६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

नारीभिर् माल्यादिभिर् निचीयमानः विकीर्यमाण इत्यर्थः । प्रीत्या उत्कलितैर् विकसितैर् लोचनैर् निरीक्ष्यमाणः प्रभुः ॥ ८६ ॥

आयोधनागतं वित्तमनन्तं वीरभूषणम् ।

यदुराजाय तत्सर्वमाहृतं प्रादिशत् प्रभुः ॥ ८७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्ध उत्तरार्धे एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥ १०–४९ ॥

पदरत्नावली

यदुराजाय उग्रसेनाय ॥ ८७ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां

पदरत्नावल्याम् उत्तरार्र्धे एकोनपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥ १०–४९ ॥

सत्यधर्मीया

अनन्तं बहु अबद्धं तथैव राशीकृतं वा यदुराजायोग्रसेनाय ॥८७॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां दशमस्कन्ध उत्तरार्धे

एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥ १०–४९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

आयोधने युद्धस्थाने गतं स्वेनाहृतम् । वित्तादिकम् । यदुराजाय उग्रसेनाय । व्यादिशत् ॥ ८७ ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धोत्तरार्धव्याख्यायां (गूढकर्तृकायां) **

सुमनोरञ्जिन्याम् एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥ ॥ १०–४९ ॥