स्तुवतस्तस्य भगवान् दर्शयित्वा जले वपुः

॥ अथ एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

श्रीकृष्णो ज्ञातवृत्तान्त इव अक्रूरमपृच्छदित्याह ॥ तमिति ॥ ते त्वया । इहास्मिन्देशे, भूमौ, वियति आकाशे तोये वा । किमद्भुतं दृष्टम् । कुतः । त्वां दृष्टाश्चर्यवत् । लक्षयामहे लक्षणैस्तर्कयामः ॥ ३ ॥

अक्रूर उवाच—

अद्भुतानीह यावन्ति भूमौ वियति वा जले ।

त्वयि विश्वात्मके तानि किं मेऽदृष्टं विपश्यतः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

भूमौ वियति जले वा यावन्त्यद्भुतानि सन्ति तानि विश्वात्मके विश्वरूपे इह त्वय्येव सन्तीति त्वां विपश्यतो मे किमदृष्टम्? सर्वं दृष्टमेव ॥ ४ ॥

दुर्घटभावदीपिका

यावन्ति भूतानीह प्रत्यक्षसिद्धायां भूमौ वियत्याकाशे जले । वाशब्दोऽनुक्त-समुच्चये । अन्यत्र यावन्ति भूतानि सन्ति तानि विश्वात्मके विश्वनियामके त्वयि सन्त्यतस्त्वां विपश्यतो विपश्यता मे मयाऽदृष्टमभूतं किमस्ति न किमपि । हे ब्रह्मन् । भूमौ वियति जले वा यानि सर्वाण्यद्भुतानि तानि यत्र यस्माद्भवन्ति तं त्वानुपश्यतोऽनुपश्यता मे मयाऽदृष्टमद्भुतं किमस्तीति । अनेन विश्वात्मक इत्यस्य विश्वनियामक इत्यर्थ उक्तो भवति । एतेन भगवतो विश्वैक्याभावाद्विश्वात्मके त्वयि सर्वाण्यद्भुतानि सन्तीति कथनमयुक्तमिति दूषणं परास्तम् । एतेनैव यत्रेति पद्यमद्भुतानीहेति पद्येन पुनरुक्तमिति चोद्यं पराकृतम् । यत्रेति पद्यस्याद्भुतानीहेति पद्यविवरणरूपत्वमित्यभ्युपगमात् ॥ ४,५ ॥

सत्यधर्मीया

भूमौ वियति जले वा यावन्त्यद्भुतान्याश्चर्याणि सन्ति तानि विश्वात्मके जगद्वितते इह त्वय्येव सन्तीति त्वां विपश्यतोऽवलोकयितुर्मम किमदृष्टं सर्वं दृष्टमेवेत्यर्थः ॥ ४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अक्रूरो गूढाभिसन्ध्या उत्तरमाह ॥ अद्भुतानीति ॥ भूम्यादौ यावन्ति अद्भुतानि सन्ति तानि विश्वात्मके विश्वान्तर्यामिणि इह अस्मिन् त्वयीति सामानाधिकरण्यम् । विपश्यतो मे किमदृष्टं भवेत् । सर्वमप्यद्भुतं दृष्टमेवेति । यद्वा इह लोके यान्यद्भुतानि तानि त्वयि विपश्यतो मे भूम्यादौ किं दृष्टं स्यात् । न किमपि भूम्यादावद्भुतं दृष्टम् । किं तु त्वय्येव दृष्टमिति भावः ॥ ४ ॥

यत्राद्भुतानि सर्वाणि भूमौ वियति वा जले ।

तं त्वाऽनुपश्यतो १ब्रह्मन् किं मे दृष्टमिहाद्भुतम् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

उक्तमेव स्पष्टयति यत्रेति । हे ब्रह्मन् अचिन्त्यामितसद्गुणपरिपूर्ण । ‘ब्रह्मशब्दः परे विष्णौ नान्यत्र क्वचिदिष्यते । असम्पूर्णाः परे यस्मादुपचारेण वा भवेत्’ ‘वासुदेवात् परः को नु ब्रह्मशब्दोदितो भवेत् । स हि सर्वगुणैः पूर्णस्तदन्ये तूपचारतः’ इत्यादेः । यत्र त्वयि सर्वाण्यद्भुतानि तं त्वा त्वामिहानुपश्यतो मेऽन्यत्र भूमौ वियति जले वा किमद्भुतं दृष्टम् । सर्वाश्चर्यनियामकेऽमिताश्चर्यरूपे त्वयि दृष्टे न क्वाप्यन्यदाश्चर्यं भवेदिति भावः ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

ननु मदुपास्तेः प्रागेव प्रसन्नाननोऽसि तदधुना किं प्रयुक्तमुक्त्या प्रकटयेत्यतो वदति ॥ यत्रेति । भूमौ वियति जले वा यान्यद्भुतानि सर्वाणि च यत्र तं त्वां दूरतोऽनुपश्यतो मम किमद्भुतं न दृष्टम् । ब्रह्मन् ब्रह्मेति पाठौ युक्तौ । यत्र सर्वाण्यद्भुतानि तं त्वामनुपश्यतो मम भूमौ वियति जल इतीह किमद्भुतं दृष्टं स्यात् । आश्चर्याश्चर्यरूपे त्वयि दृष्टे कृष्ण न क्वाप्यन्यदाश्चर्यं भवेत् । ब्रह्मत्वस्य मुख्यपूर्णत्वस्याश्चर्यताप्रयोजकस्यान्यत्राभावान्नेतरदाश्चर्यकरमिति भावः ॥ ५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

मय्यपि किमाश्चर्यं दृष्टमित्यतोऽभिसन्धिमुद्घाटयन्नाह ॥ यत्रेति । जल इत्यावर्तते । हे ब्रह्मन् भूम्यादौ यान्यद्भुतानि तानि सर्वाणि यत्र यस्मिंस्त्वयि सन्ति तं तादृशं सर्वाश्चर्यमयं त्वाम् । जले अनु पश्चात् । इह रथे पुनर्जले अनुपश्यतो मे अद्भुतं किमदृष्टं भवेत् । किं तु दृष्टमेवेति भावः । रथे स्थितस्यैव तदानीमेव जले दर्शनं पुनः रथे पुनर्जले तद्दर्शनम् । तदेवाद्भुतं दृष्टमिति भावः ॥ ५ ॥

श्रीशुक उवाच—

इत्युक्त्वा चोदयामास स्यन्दनं गान्दिनीसुतः ।

मधुरामनयद् रामं कृष्णं चैव दिनात्यये ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

दिनात्यये अपराह्णे ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

इत्युक्त्वा कृष्णं प्रति गान्दिनीसुतः स्यन्दनं चोदयामास । दिनात्ययेऽपराह्णे मधुरां रामं कृष्णं चानयत् ॥ ६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

गान्दिनीसुतो ऽक्रूरः । दिनात्यये अपराह्णे । ततोऽपराह्णे इत्युत्तरवाक्यात्

॥ ६ ॥

विरोधोद्धार— इत्युक्त्वेति । अत्र दिनात्ययपदस्यास्तकालार्थत्वाङ्गीकारे ततोऽपराह्णे भगवान्कृष्णः संकर्षणान्वित इति वक्ष्यमाणश्लोकेऽपराह्णपदेन विरोधो भवेत् । अतोऽर्थान्तरम् । उदयात्पर्यावर्तनपर्यन्तं दिनवृद्धिः । आवर्तनादस्तपर्यन्तं दिनक्षयः । एतद्विवक्षया दिनात्यय इत्युक्तम् । मध्याह्नादूर्ध्वमित्यर्थः ॥ यद्वा ॥ दीयते क्षीणो भवति स दिनः । दीङ् क्षये दिवादिर् इण् सिञ् जि दीङिति नक् बाहुलकाद्ध्रस्वः । क्षयोन्मुखः कंस इत्यर्थः । द्यति खण्डयति देवकीषडपत्यानीति दिनः कंसः । दोऽवखण्डने । द्यतेः किनन् । तस्यात्ययः क्षयस् तस्मिन्विषये रामं कृष्णं च मथुरामनयदित्यर्थः ॥ ६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्याने पाङ्घरी श्रीनिवासाचार्यकृते

विरोधोद्धारे एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ १०-३९ ॥

॥ दशमस्कन्धपूर्वार्धः समाप्तः ॥

मार्गे ग्रामजना राजंस्तत्र तत्रोपसङ्गताः ।

वसुदेवसुतौ वीक्ष्य प्रीता दृष्टिं न चाददुः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

दृष्टिं रामकृष्णार्पितां नाददुर् न प्रत्यावर्तयन् । चित्रलिखिता इव तस्थुरित्यर्थः

अक्रूर उवाच—

नाहं भवद्भ्यां रहितः प्रवेक्ष्ये मधुरां प्रभो ।

त्यक्तुं नार्हसि मां नाथ भक्तं ते भक्तवत्सल ॥ ११ ॥

सत्यधर्मीया

पुरीं पुरा विशेतीशेनोक्तोऽक्रूरः प्रतिवक्ति ॥ नेति ॥ भवद्भ्यां रहितो वर्जितो मधुरां न प्रवेक्ष्ये । हे भक्तवत्सल नाथ ते भक्तं मां त्यक्तुं नार्हसि ॥ ११ ॥

आगच्छ याम गेहान्नः सनाथान् कुर्वधोक्षज ।

साग्रजः सह गोपालैः सुहृद्भिश्च सुहृत्तम ॥ १२ ॥

सत्यधर्मीया

हे अधोक्षज नो गेहानवान्तरागाराणि येषां सन्ति ते गेहा निलयास्तान्याम आगच्छ । अस्मान्वा गेहानेव वा सनाथान्नाथोपेतान्कुरु । गेहेऽन्नं रात्रिभोक्तव्यमन्नं यस्य सः सन्सनाथानस्मान्कुर्विति वा । न केवलमेकल एवेति वदति । गोपालैः सह साग्रज इतरैः सुहृद्भिश्च सहेति ॥ १२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

नो गेहान् प्रत्यागच्छ । नो ऽस्मान् । सुहृद्भिर् गोपालैर् नन्दाद्यैः

॥ १२ ॥

आर्येण रामेण । यदुवर्गद्रुहं यदुवर्गद्रोहं कुर्वन्तं कंसम् । सुहृदां वसुदेवादीनां प्रियं सन्तोषं वितरिष्ये दास्ये ॥ १७ ॥

श्रीशुक उवाच—

एवमुक्तो भगवता सोऽक्रूरो विमना इव ।

पुरीं प्रविश्य कंसाय कर्मावेद्य गृहं ययौ ॥ १८ ॥

॥ २० ॥

सुमनोरञ्जिनी

श्री कृष्णदृष्टां मधुरां पुरीं वर्णयति ॥ ददर्शेति ॥ स्फाटिकानि स्फटिकनिर्मितानि तुंगानि उन्नतानि गोपुराणि पुरबहिर्द्वाराणि यस्यास्ताम् । स्फुरद्धेममयानि कपाटानि तोरणानि द्वारबहिःप्रदेशा यस्यां ताम् । ताम्रैर् आरैर् आरकूटैः पित्तलापरपर्यायैर् निर्मितानि कोष्ठानि प्राकाररक्षणाय यन्त्रस्थापनार्थं निर्मितानि कुट्टिमानि तैः । ताम्रमया अरास् तादृशकुट्टिमोपरि रचितानि दलानि तैरिति वा । आसमन्ताद्विद्यमाना परिखा । तया च दुरासदां शत्रुभिः प्राप्तुमशक्याम् । उद्यानानां वनानां रम्याणामुपवनानां च आलिभिः पङ्क्तिभिः शोभिताम् ॥ २० ॥

सौवर्णशृङ्गाटकहर्म्यनिष्कुटश्रेणीसभाभिर्भवनैरुपस्कृताम् ।

वैडूर्यवज्रामलनीलविद्रुमैर्मुक्ताहरिद्भिर्वलभीषु वेदिषु ॥ २१ ॥

॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

दधिचन्दनोक्षितैरापूर्णकुम्भैः प्रसूनदीपावलिभिः, सपल्लवैः सकिसलयैर्वृन्तैः प्रसवबन्धनैः सहिता रम्भाः, क्रमुकास्तैः सकेतुभिर्ध्वजसहितैः स्वलङ्कृतद्वाराणि गृहाणि यस्यां सा तां पट्टिकाभिरुल्लोचैः सहिता ताम् ॥ २३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

दधिचन्दनाभ्याम् उक्षितैः सिक्तैः । आपूर्णकुंभैर् द्वारेषु उभयपार्श्वस्थापित-पूर्णकुम्भैः प्रसूनैः पुष्पैर् दीपावलिभिश्च । सपल्लवैः किसलयसहितैः । सवृन्तरंभाक्रमुकैः, वृन्तैः फलप्रसूनबन्धैः सहिता रम्भाः कदलीवृक्षाः क्रमुकाः पूगाश्च तैः । कीदृशैः सकेतुभिर् ध्वजसहितैः । एतैः सुष्ठु अलङ्कृतानि द्वाराणि येषां तानि तथा । स्वलङ्कृतद्वाराणि गृहाणि यस्यां सा । पट्टिकया उपर्याततवितानवस्त्रेण सहिताम् । एतादृशीं पुरीं ददर्शेति पूर्वेणान्वयः ॥ २३ ॥

तां सम्प्रविष्टौ वसुदेवनन्दनौ वृतौ वयस्यैर्नरदेववर्त्मना ।

द्रष्टुं समीयुस्त्वरिताः पुरस्त्रियो हर्म्याणि चैवारुरुहुर्नृपोत्सुकाः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

तामेवम्भूतां मधुरां वयस्यैः सखिभिर्वृतौ नरदेववर्त्मना राजमार्गेण सम्प्रविष्टौ वसुदेव- नन्दनौ द्रष्टुं त्वरिताः पुरस्त्रियः समीयुः सममेलिषुः । तथा हे नृप उत्सुकाः सत्यो हर्म्याणि चारुरुहुः

॥ २४ ॥

सत्यधर्मीया

तां मधुरां वसुदेवनन्दनौ वयस्यैर्वृतौ नरदेववर्त्मनैव प्रविष्टौ द्रष्टुं त्वरिताः पुरस्त्रियो हर्म्याण्युत्सुका आरुरुहुः ॥ २४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तामेतां पुरीं नरदेववर्त्मना राजमार्गेण सम्प्रविष्टौ । वयस्यैः सवयस्कैर् गोपैर्वृतौ वसुदेवनन्दनौ द्रष्टुमुत्सुकाः पुरस्त्रियः समीयुर् मिलिताः । हर्म्याणि उपरितनगृहाणि च । आरुरुहुः । नृपेति परीक्षित्सम्बोधनम् ॥ २४ ॥

काश्चिद् विपर्यक्कृतवस्त्रभूषणा विस्मृत्य चैकं युगलेष्वथापराः ।

कृतैकवस्त्रश्रवणैकनूपुरा नाङ्क्त्वा द्वितीयं त्वपराश्च लोचनम् ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

विपर्यग् विपरीतं कृतानि धृतानि वस्त्रभूषणानि याभिस्तास्तथा । युगलेषु धार्येषु कुण्डलकङ्कणादियुग्मेषु एकं विस्मृत्य समीयुः । श्रवणे कर्णे एकनूपुरं श्रवणैकनूपुरम्, एकवस्त्रं च श्रवणैकनूपुरं चैकवस्त्रश्रवणैकनूपुरे, कृते धृते एकवस्त्रश्रवणैकनूपुरे याभिस्ताः कृतैकवस्त्रश्रवणैक-नूपुराः । चरणाभरणमेकं नूपुरमेककर्णोर्ध्वभागे धृतमिति यावत् । द्वितीयं स्वलोचनं नाङ्क्त्वा संसज्जितकज्जलमकृत्वा ॥ २५ ॥

दुर्घटभावदीपिका

काश्चिद्विपर्यक्कृतवस्त्रभूषणा विपर्येण वैपरीत्येन कृतानि धृतानि वस्त्रभूषणानि याभिस्ता विपर्यक्कृतवस्त्रभूषणाः सत्यः समीयुः । अथान्यच्च । अपरा युगलेष्वेकं विस्मृत्य । चशब्दोऽनुक्तसमुच्चये । एकं धृत्वा च समीयुरपराः कृतैकवस्त्रश्रवणैकनूपुरा एकं च तद्वस्त्रं चैकं च तन्नूपुरं चैकनूपुरम् । श्रवणे करणे एकनूपुरं श्रवणैकनूपुरमेकवस्त्रं च श्रवणैकनूपुरं चैकवस्त्रश्रवणैकनूपुरे कृते धृते एकवस्त्रश्रवणैकनूपुरे याभिस्ताः कृतैकवस्त्रश्रवणैकनूपुराः सत्यः समीयुः । अपर एकं स्वलोचनमङ्क्त्वा द्वितीयं स्वलोचनम् । तुशब्दोऽवधारणे । नांक्त्वा तु नांक्त्वैव समीयुरिति । एतेन श्रवणभूषणे त्विति वक्तव्यं श्रवणेति कथनमयुक्तम् । एकवस्त्रेत्येकशब्दश्रवणशब्देनैव नूपुरशब्देनापि सम्बन्धस्य सम्भवात् । एकनूपुरेत्येकशब्दो व्यर्थ इति दूषणं प्रत्युक्तम् । एकश्रवण-भूषणमेकं नूपुरं धृतमित्यर्थमित्यनङ्गीकृत्य पादाभरणमेकं नूपुरमेककर्णोर्ध्वभागे धृतमित्यर्थ इत्यङ्गीकारात्

॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

काश्चिद्योषितो विपर्यग्धृतवस्त्रभूषणा विपर्यग्विपरीतं धृतानि वस्त्राणि भूषणानि याभिस्ताः । युगलेषु प्रावरणौत्तरीयकर्णाभरणवलयकङ्कणमञ्जिरादियुग्मेषु । एकं विस्मृत्य । कृतैक-वस्त्रश्रवणैकनूपुरा एकं वस्त्रमेकं कर्णाभरणमेकं नूपुरं च यासां ताः । द्वितीयं स्वलोचनं नाङ्क्त्वाऽ-संसज्जितकज्जलं कृत्वा ॥ २५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तासामौत्सुक्यत्वराभ्यामापन्नां दशां वर्णयति द्वाभ्याम् ॥ काश्चिदिति ॥ विपर्ययेण व्यत्यासेन कृतानि वस्त्राणि भूषणानि च याभिस्ताः । परिधानीयमुत्तरीस्थाने । उत्तरीयं परिधानीयस्थाने । एवं करभूषणानि पादयोः पादभूषणानि करयोः कृत्वेति यावत् । अपराः काश्चिद् युगलेषु वस्त्राभरणादिषु एकं विस्मृत्य । आगता इति सम्बन्धः । तदेव विशदयति ॥ कृतैकेति ॥ कृतमेकमेव वस्त्रं श्रवणं कर्णभूषणं नूपुरं चरणाभरणं च याभिस्ताः । कृतैकपत्रेत्यपि पठन्ति । तत्पक्षे कृतमेकमेव पत्रं ताटङ्कं श्रवणे याभिस्ताश्च ता एकनूपूराश्चेत्यर्थः । अपराश्च स्वलोचनं द्वितीयं नाङ्क्त्वा अनंत्क्वा एकमेव लोचनमञ्जयित्वेति यावत् ॥ २५ ॥

अश्नन्त्य एकास्तदपास्य सोत्सवा अभ्यज्यमाना अकृतोपमज्जनाः ।

प्रासादशिखरारूढाः प्रीत्युत्फुल्लमुखाम्बुजाः ।

अभ्यवर्षन् सौमनस्यैः प्रमदा बलकेशवौ ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

प्रीत्या उत्फुल्लानि मुखाम्बुजानि यासां तास्तथा । सौमनस्यैः पुष्पराशिभिः

॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

सौमनस्यैः पुष्पराशिभिः सुमनसां भावा सौमनस्यानि तैश्च ॥ २९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

प्रीत्या उत्पुल्लानि विकसितानि मुखाम्बुजानि यासां ताः । सौमनस्यैः पुष्पसमूहैः । प्रमदा अभ्यवर्षन् ॥ २९ ॥

दध्यक्षतैः सोदपात्रैः स्रग्गन्धैरभ्युपायनैः ।

तावानर्चुः प्रमुदितास्तत्र तत्र द्विजातयः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

सोदपात्रैः सजलकलशैः । आनर्चुः पूजयामासुः ॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

दधिभिरक्षतैश्च, सोदपात्रैर्मध्य आचमनाद्यर्थं सजलैः पात्रैः । स्रजश्च गन्धाश्च तैरभ्युपायनैः सम्मुखाभिगमनैरितरैः पूजासाधनैर्वा तत्र तत्र द्विजातयो ब्राह्मणा आनर्चुरपूजयन्

॥ ३० ॥

सुमनोरञ्जिनी

तत्र द्विजातयो ब्राह्मणादयः । दध्यक्षतादिभिस् तौ रामकृष्णौ । आनर्चुः पूजयामासुः ॥ ३० ॥

रजकं कञ्चिदायान्तं रङ्गकारं गदाग्रजः ।

दृष्ट्वाऽयाचत वासांसि धौतान्यत्युत्तमानि च ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

रङ्गं वर्णं करोतीति रङ्गकारस्तम् ॥ ३१ ॥

सत्यधर्मीया

गदाग्रजः कञ्चिद्रङ्गकारं रङ्गं वर्णं करोति स तथा तं रजकं चायान्तं दृष्ट्वा धौतान्यत्युत्तमानि वासांस्ययाचत ययाचे । चशब्दाद्यभावेऽपि रङ्गकारोऽयमन्य इति चशब्दमध्याहृत्यान्वेतव्यम् । ततस्तु वापकः प्रीत इत्युत्तरग्रन्थानुकूल्यमन्यथा न स्यादिति ज्ञेयम्

॥ ३१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

गदाग्रजः श्रीकृष्णः । रजकं वस्त्रनिर्णेजकम् । स एव, रङ्गं वस्त्राणां वर्णविशेषं करोतीति रङ्गकारः । तं दृष्ट्वा अयाचतेति सम्बन्धः ॥ ३१ ॥

देह्यावयोः समुचितान्यङ्ग वासांसि चार्हतोः ।

भविष्यति परं श्रेयो दातुस्ते नात्र संशयः ॥ ३२ ॥

सत्यधर्मीया

अङ्ग रजक आवयोः समुचितानि वासांसि देहि । दातुस्ते परं श्रेयो मङ्गलम् । न लाभो जीवनात्पर इत्युक्तेस्तल्लाभात्मकं श्रेय इति, भविष्यति । अत्र संशयो न नास्ति । राजार्हाणि वासांसि कथं देयानीति न वदेति वदति ॥ अर्हतोरिति । मातुलस्यैतानीत्यर्हतोर्योग्ययो-स्तद्भागिनेययोरित्यन्तर्बहिरङ्गतस्तु वासांसि धार्याणि केनचिदर्हतोरिति । तत्राप्येतन्मृतावर्हतोरिति चार्थो ज्ञेयः । अदातुस्तेनादाननिमित्तेन संशयः सम्यक् शयो हस्तो भविष्यति ताडयामीति यावत्

॥ ३२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सुमनोरञ्जिनी

तस्य रजकस्य । अनुजीविनः भृत्याः । वासःकोशान् वस्त्रग्रन्थीन् ॥३७॥

वसित्वाऽऽत्मप्रिये वस्त्रे कृष्णः सङ्कर्षणस्तथा ।

शेषाण्यादत्त गोपेभ्यो विसृज्य भुवि कानिचित् ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

आत्मप्रिये स्वयोग्ये वस्त्रे । कानिचिदवशिष्टानि भुवि विसृज्य वितत्य पादन्यासं कुर्वन्तौ गताविति यावत् । ‘शिष्टान्यास्तीर्य तत्र च पदं प्रणिधाय चागात्’ इति चाचार्यवचनम्

॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

आत्मप्रिये स्वयोग्ये वस्त्रे कृष्णः सङ्कर्षणश्च वसित्वा शेषाणि गोपेभ्योऽदत्त । कानिचिदुर्वरितानि भुवि विसृज्य वितत्य पादन्यासं कुर्वन्तौ गताविति भावः । शिष्टान्यास्तीर्य तत्र पदं प्रणिधाय चागादित्याचार्योक्तेः । प्रायेण प्राहुणिकाः प्राप्तनूतनप्राहुणिकानां पादस्थापनार्थं स्थापयन्ति वासांसि कंसस्तु स्वयं न वेदितेति वयमेव कुर्म इति प्रचयार्थं चेमां कृतिमकृत देव इति ज्ञेयम् ॥ ३८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

कृष्णस् तथा संकर्षणः । आत्मप्रिये वस्त्रे वसित्वा परिधाय । शेषाणि अवशिष्टानि । गोपेभ्य आदत्त ददतुरित्यर्थः ॥ ३८ ॥

ततस्तु १वापकः प्रीतस्तयोर्वेषमकल्पयत् ।

विचित्रवर्णैः २शैलेयैराकल्पैरनुरूपतः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

वायकस्तन्तुवायविशेषः । वेषमलङ्कारमकल्पयत् । एतदेव विशदयति विचित्रेति ॥ विचित्रा नानाविधा वर्णा नीलरक्तादयो येषां ते विचित्रवर्णास्तैः शैलेयैर्गिरिभवैर्गैरिकादिभिराकल्पैर्भूषणैश्च ॥ ३९ ॥

सत्यधर्मीया

रजकेन सह रङ्गकारो दृष्टः कृष्णेनेत्युक्तम् । तत्र स कः किंकर्मा कां सेवां देवस्याकरोदथवा दुरात्मा चेत्किमतनोत्तं भगवानित्यतः स संस्तत्सेवा चेयं देवोऽप्येवं दयां ततान तदुपरीति परिकीर्तयति ॥ तत इति ॥ वापको नापिता ततः स्वेन सह दृष्टरजकभञ्जनानन्तरं वायकश्चैलेयैरिति पठित्वा वायकस्तन्तुवायविशेषः । चैलेयैर्वस्त्रमयैरिति व्याख्या । रजको वस्त्रनिर्णेजकः स एव वस्त्राणां रङ्गमपि कुर्वन्रङ्गकार इत्याकारया व्याख्यया न सख्यं भजते । किञ्च रजक एव रञ्जकश्चेन्मूले कृष्णदृष्टवतस्ततस्त्विति नानुवादः सम्भवति । अपि च न तान्तुवायिकव्यापारः स इत्युपेक्ष्या । उक्तं च–

ग्राह्यापहेयरहितैकचिदात्मसान्द्रस्वानन्दपूर्ववपुरप्ययशोषहीनः ।

लोकान्विडम्ब्य नरवत्समलक्तकाद्यैर्वप्त्रा विभूषित इवाभवदप्रमेयः । इति ।

तयो रामकृष्णयोर्वेषमकल्पयत् । प्रीत इति भक्ततोपोद्बलकम् । विचित्रवर्णैः शैलेयैर्गिरिभवै-र्गौरिकादिभिराकल्पैर्भूषणैश्चानुरूपतः स्वतदुचिततया ॥ ३९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

वायकस् तन्तुवायकः वप्त्रा विभूषित इवाभवदिति निर्णयानुसारेण । वापक इति पाठे तु स्पष्टोऽर्थः । विशेषवेषमलङ्कारम् । कैरिति तत्राह ॥ विचित्रेति । शैलेयैः पर्वतोत्पन्नैर् धातुभिर् आकल्पैर् आभरणैः । चैलेयैरित्यपि पठन्ति । चैलं वस्त्रं तन्मयैर् आकल्पैर् उष्णीषादिभिरित्यर्थः ॥ ३९ ॥

नानालक्षणवेषाभ्यां कृष्णरामौ विरेजतुः ।

स्वलङ्कृतौ बालगजौ पर्वणीव सितेतरौ ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

नानालक्षणं नानावेषश्च ताभ्याम् । पर्वणि उत्सवविशेषे । सितेतरौ श्वेतश्यामौ

सुदाम्नः सुदामनामकस्य ॥ ४२ ॥

तयोरासनमानीय पाद्यं चाथार्हणादिभिः ।

पूजां सानुगयोश्चक्रे स्रक्ताम्बूलानुलेपनैः ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

पाद्यं चानीयेत्यन्वयः । अर्हणादिभिरुपचारैः स्रक्ताम्बूलानुलेपनैः पूजाञ्चक्रे

॥ ४३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

पाद्यं पादप्रक्षालनार्थमुदकं च । आनीय । अर्हणं पूजासाधनं द्रव्यम् । आदिपदेन विनयवचनादिकम् । तैर् अनुलेपनं चन्दनम् ॥ ४३ ॥

प्राह नः सार्थकं जन्म पावितं च कुलं प्रभो ।

पितृदेवर्षयो मह्यं तुष्टा ह्यागमनेन वाम् ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

पावितं पवित्रीकृतम् ॥ ४४ ॥

सत्यधर्मीया

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

अन्वयवर्धिनी वंशपरम्परातो वृद्धिमतीम् ॥ ५१ ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

अन्वयवर्धिनीं वंशपरम्परातो वृद्धिमतीम् । बलं यशः कान्तिं च तद्रूपं वरं दत्वाऽऽयुर्नित्यायुर्मोक्षं च दत्वा सहाग्रजो निर्जगाम तद्धामतः ।

माला अवाप्य च सुदामत आत्मन्तन्त्रस्तावक्षयोऽनुजगृहे निजपार्षदौ हि ।

पूर्वं विकुण्ठसदनाद्धरिसेवनाय प्राप्तौ भुवं मृजिनपुष्पकरौ पुराऽपीत्याचार्योक्तेः ॥ ५१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मयतिकृतायां

दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

सुमनोरञ्जिनी

इति तद्याचनाप्रकारेण । अन्वये वंशे वर्धिनीं दिने दिने वर्धिष्यमाणां श्रियं संपत्तिम् ॥ ५१ ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां **

(गूढकर्तृकायां) सुमनोरञ्जिन्याम् एकोनच्वारिंशोऽध्यायः ॥