अथ तर्ह्यागतो गोष्ठमरिष्टो वृषभासुरः

॥ अथ चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच—

अथ तर्ह्यागतो गोष्ठमरिष्टो वृषभासुरः ।

महीं महाककुत्कायः कम्पयन् खुरविक्षताम् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

निजचरणैकशरणानां शिष्टानां विशिष्टारिष्टविनष्टिं त्वरया करोति हरिरित्यत्र निदर्शनतयाऽरिष्टाख्यबलिष्ठासुरसंहारलक्षणं कृष्णविक्रमं देवकार्याभिज्ञेन नारदेनोद्बोधितस्यासुरजातेः कंसस्य सज्जनोपद्रवोद्यमं च निरूपयत्यस्मिन्नध्याये ।

अथ शङ्खचूडवधानन्तरं दैत्यान्तरनिग्रहलक्षणकथाऽऽरभ्यते । ‘मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकार्त्स्न्येष्वथो अथ’ इत्यमरः । शङ्खचूडं निहत्य यदा गोपस्त्रीभिः सह व्रजमागतः श्रीकृष्णस्तर्हि तदा वृषासुरो वृषभाकारोऽरिष्टाख्यासुरो महान्तौ ककुत्कायौ यस्य स तथा । खुरैर्विक्षतां विदारितां मही कम्पयन्

॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

अरिष्टासुरविनष्टिं कृष्णकृतां तथा कृतान्तमुखं खलं कंसं यापयित्वा वासुदेव-सेवां विधित्सुर्विधिसुतः सर्वं वसुदेवादिकृतं कर्ममर्म शशंस । तेन च हिंसोद्योगं कंसश्चकारेत्यत्र प्रतिपाद्यते । तत्र गोपीपरिवृतो व्रजमुपव्रज्य किं कृतवान्भगवानिति परीक्षकपरीक्षिच्छङ्कां स्वयं दयया परिहरति शुक इति कवयति ॥ श्रीशुक इति । अथ शङ्खचूडाहननानन्तरम् । तर्हि तदेत्यव्यवधानं सूचयति । अथ मङ्गलसूचकं सत्प्रारम्भार्थे विक्रमान्तरमारभ्यत इति । महास्कन्धाङ्गः खुरविक्षतां महीं कम्पयन्नागतः । हे महि त्वमेवास्मद्धननमूलं न चेत्त्वत्प्रार्थने कुतोऽवतरेद्धरिर्नावतरेच्चेत्पूतनादि-घातः कुतो भवेदिति मतितस्तत्क्षितिसक्षतीकरणमसुरस्येति तात्पर्यम् । किञ्च स्वनासिकाछेदमपीह सोढ्वा खलो निरुन्धे खलु सत्प्रयाणमितिवत्स्वयं पशुत्वं सम्पाद्यापि लोकबाधा कर्तव्येति मनुतेऽयं दनुज इति दुर्जनस्वभावोऽसुर इत्यनेनासूचि ॥ १ ॥

सुमनोरञ्जिनी

कथान्तरप्रारम्भार्थोऽथशब्दः । तर्हि यदा शङ्खचूडं हत्वा व्रजमागतस्तदा नाम्ना अरिष्टः वृषभाकारोऽसुरः । महान्तौ ककुत्कायौ यस्य सः । खुरैः पादाग्रैर् विक्षताम् । महीं कंपयन् । गोष्ठं प्रत्यागत इति सम्बन्धः ॥ १ ॥

रवमाणः खरतरं पदा च विलिखन् महीम् ।

उद्यम्य पुच्छमभ्राणि विषाणाग्रेण चोद्धरन् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

रवमाणः कर्कशध्वनिं कुर्वाणः । विलिखन् विदारयन् । उद्यम्य उन्नमय्य । विषाणाग्रेणाभ्राणि मेघानुद्धरन् उत्क्षिपन् । अनेन तावदौन्नत्यं ध्वन्यते ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

रवमाणो रवन् हम्भाध्वनिं कुर्वन्विषाणाग्रेण शृृङ्गप्रान्तेन चात्पुच्छेनाप्यभ्राणि मेघानुद्धरन् । अनेन तावदौन्नत्यं ध्वन्यते । कृष्णसावर्ण्यान्मेघा अपि मेघकारिण इति चोत्तुङ्गशृृङ्गो-द्धरणमिति ध्वनिः ॥ २ ॥

सुमनोरञ्जिनी

खरतरं क्रूरतरं यथा भवति तथा रवमाणः शब्दं कुर्वाणः । अभ्राणि मेघान्

॥ २ ॥

किञ्चित्किञ्चिच्छकृन्मुञ्चन् मूत्रयन् स्तब्धलोचनः ।

यस्य निर्ह्रादितेनाङ्ग निष्ठुरेण गवां नृणाम् ॥ ३ ॥

पतन्त्यकालतो गर्भाः स्रवन्ति स्म भयेन वै ।

निर्विशन्ति घना यस्य ककुद्यचलशङ्कया ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

स्तब्धलोचनोऽनिमिषनयनः । निर्ह्लादितेन शब्देन । पञ्चमषष्ठयोः पातः । मासचतुष्टयात् प्राक् चेत् स्रावः । ‘आचतुर्थाद् भवेत् स्रावः पातः पञ्चमषष्ठयोः । अत ऊर्ध्वं तु नारीणां प्रसवः परिकीर्तितः’ इति स्मृतिः । ककुदि गलपृष्ठशृृङ्गे अचलशङ्कया ॥ ३,४ ॥

सत्यधर्मीया

शकृन्मलम् । स्तब्धलोचनः स्तब्धे लोचने यस्य सः । मदभावोऽयम् । निर्ह्रादितेन नादेन नृणां तद्योषितां नृणां निष्ठुरेण श्रवणासह्येनाकालतो गवां गर्भा इत्यन्वयः । आचतुर्थाद्भवेच्छ्रावः पातः पञ्चमषष्ठयोः । पञ्चमषष्ठयोः पातो, मासचतुष्टयात्प्राक् चेच्छ्राव इति विवेकः । ककुद्यचलशङ्कया पर्वतशङ्कया निर्विशन्ति । तावानायामः(?) ककुद इति भावः

॥ ३,४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

स्तब्धे निश्चले लोचने यस्य सः । निष्ठुरेण क्रूरेण निह्रादितेन गर्जितेन । गर्भाः पतन्ति स्रवन्ति च । मासत्रयादर्वाक्तनाः स्रवन्ति । तदूर्ध्वाः पतन्ति । यस्य ककुदि घना अचलशङ्कया पर्वतसम्भावनया । निर्विशन्ति उपविशन्ति ॥ ३,४ ॥

तं तीक्ष्णशृङ्गमुद्वीक्ष्य गोप्यो गोपाश्च तत्रसुः ।

पशवो दुद्रुवुर्भीता राजन् सन्त्यज्य गोकुलम् ॥ ५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सपालैः पालकसहितैः । पशुभिस् त्रासितैः किं किं कृतं भवेत् ॥ ७ ॥

असृक् अश्यतेरौणादिके प्रत्ययेऽसृक्शब्दो बोध्यः । रक्तं वमन्नुद्गिरन् मूत्रेण सहितं शकृत्समुत्सृजन्पादांश्चतुरः समुत्क्षिपन्ननिमीलितेक्षणः सोत्कोचलोचनः कृच्छ्रं प्राणसङ्कटं जगाम । अथानन्तरं निर्ऋतेर्मृत्योः क्षयं गृहं जगाम च । सुराः पुष्पैः किरन्तः सन्तो हरिमीडिरे पूजयामासुः

॥ १४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

असृक् रक्तम् । वमन् । मूत्रेण सहितं शकृत् । समुत्सृजन् । स्वपादान् विक्षिपन् इतस्ततो विक्षिपन् । अनिमीलितेक्षणः विवृतनेत्रः । निऋतेर्यमस्य क्षयं लोकम् । जगाम । अथ तद्धननानन्तरम् ॥ १४ ॥

एवं ककुद्मिनं हत्वा स्तूयमानः स्वजातिभिः ।

कन्यां यशोदायाः सुताम् । देवक्याः सुतं कृष्णं, रोहिणीपुत्रं रामं प्राहेत्येकं वाक्यम् । बिभ्यता वसुदेवेन । स्वमित्रे नन्दे तौ स्थापितौ । याभ्यां कृष्णरामाभ्याम् । ते पुरुषास् त्वद्भृत्याः शकटतृणावर्त्तादयः हता इति च प्राहेत्यपरं वाक्यम् ॥ १७ ॥

निशम्य तद् भोगपतिः कोपात् प्रचलितेन्द्रियः ।

निशातमसिमादत्त वसुदेवजिघांसया ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

प्रकर्षेण चलितानीन्द्रियाणि यस्य स तथा । निशातमुत्तेजितमसिं खड्गम्

केशिनं तन्नामकं दैत्यम् । रामकेशवौ हन्येतामिति आशास्य आज्ञाप्य

॥ २० ॥

सुमनोरञ्जिनी

मल्लरंगं परितः श्रिताः स्थिता मञ्चा उन्नतस्थानानि । स्वैरं यथेच्छं क्रियमाणं संयुगं मल्लयुद्धम् ॥ २४ ॥

महामात्र निबोधेदं वचो मम महामते ।

गजः कुवलयापीडः प्रभिन्नकरटामुखः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

हे महामात्र हस्तिपाधिप । ‘महामात्रो महादेवे समृद्धे हस्तिपाधिपे’ इत्युत्पलमाला । निबोध शृृणु । प्रभिन्ने करटयोर्गण्डयोरामुखे मदधारानिस्सरणद्वारे यस्य स तथा

महामत इति सम्बोधनयोग्यतां प्रकटयन्नाहेत्याह ॥ सोऽपीति । स्वस्रीयौ स्वसुः पुत्रौ गतं षष्ठे । भोजराजस्य तत्कुलपतेर्जगती पृथिवी तस्याः पत्युः कंसस्य तवेत्यन्वयः । कथं हन्तव्यावित्याकुलमतिरतिविह्वलबुद्धिस्तं प्रत्येवमाह । जगती रत्नगर्भा भूर्भूतधात्र्यब्धिमेखलेत्यमरः

॥ २७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सोऽपि हस्तिपकोऽपि । कंसस्य तव । स्वस्रीयौ कथं हन्तव्याविति तत्राह

॥ २७ ॥

इत्युक्तस्तेन कंसस्तु महामात्रेण दुर्मतिः ।

उवाच भूयो वचनं समेतान् श्रावयन् नृप ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

स्वमातृदोषाविष्करणं न कार्यमिति मतिरहितत्वाद्दुर्मतिः । तदपि नैकान्त इत्याहेव नैकवारमित्यप्याह ॥ भूयो वचनं समेतांच्छ्रावयन्निति । मतिदौष्ट्योपोद्बलमिदमपीति ज्ञेयम्

॥ २८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

समेतान् मिलितान् ॥ २८ ॥

कंस उवाच—

शृणुध्वमेतद् वचनं मयोदितं निशम्य सर्वे हृदि धारयन्तु तत् ।

येनाहमेतेष्वसुहृत्त्वमादितश्चरामि बन्धुष्वपि तस्य कारणम् ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

एतेषु कृष्णादिषु बन्धुषु असुहृत्त्वं द्वेषितामादितः पूर्वतश्चरामि करोमि

॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

एतद्वचनमन्यदीयमेव मयोदितमनुभाषणमिषेण सर्वे यूयं शृृणुध्वम् । निशम्य श्रुत्वा च भवन्तो हृदि धारयन्तु येन कारणेनाहमेतेषु कृष्णादिषु बन्धुष्वसुहृत्त्वं द्वेषितामादितः प्राक्तश्चरामि करोमि तस्य कारणं शृृणुध्वमिति ॥ २९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

असुहृत्वं शत्रुभावम् । एतेषु यादवेषु ॥ २९ ॥

माता मम महाभागा कदाचित् कमलेक्षणा ।

विचचार गृहोद्याने मन्दमारुतवीजिते ॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

महाभागेत्यमनःपूर्वकतां वक्ष्यमाणकर्मणः सूचयति ॥ कमलेक्षणेति ॥ द्रुमिलमनःकरणकारणोक्तिरिति ज्ञेयम् । गृहान्तर्गतलीलावने ॥ ३० ॥

प्रोत्फुल्लाशोकबकुलपूगपुन्नागशोभिते ।

भ्रमद्भ्रमरसङ्घाते कूजत्कोकिलसङ्कुले ॥ ३१ ॥

सत्यधर्मीया

प्रोत्फुल्लेत्यशोकादिविशेषणम् ॥ ३१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

भ्रमतां चरतां भ्रमराणां सङ्घातः समुदायो यस्मिन् तस्मिन् ॥ ३१ ॥

नृत्यच्छिखण्डिनिवहे मर्कटाटोपसुन्दरे ।

वसन्तसमये रम्ये सालमण्डलमण्डिते ॥ ३२ ॥

चरन्ती तत्र मे माता चिन्तयामास सुव्रता ।

भर्तारं कामसन्तप्ता ऋतुस्नाता स्वलङ्कृता ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

सालानां सर्जवृक्षाणां मण्डलेन समूहेन मण्डिते । सुव्रता पतिव्रता

सा मन्माता सती । रमणेन ग्राम्यकर्मणैवेतरं पतिभिन्नं नित्यानुभूतव्यत्यस्तैः ।

शङ्किता साऽभवत्पश्चात्तस्य गौरवदर्शनात् ।

सा तमाहोत्थिता नत्वं भीता मम पतिर्ध्रुवम् । इति हरिवंशोक्तेः ।

विदित्वा ज्ञात्वा नितान्तं गाढं खेदो यस्तेनाविलौ अनाच्छौ लोचनाशयौ नयनमानसे यस्याः । आर्यगर्हितं महद्विनिन्दितम् । कितव वञ्चक येन दुरात्मना दुष्टमनस्केन त्वयेदृशं कृतं त्वं क इत्युवाच ॥ ३७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

रमणे रतिक्रियायां रतौ विषये वा । सा तं विदित्वा पत्युरन्यं ज्ञात्वा । नितान्तखेदेन अतिविषादेन आविलौ व्याप्तौ लोचनाशयौ यस्याः सा । हे कितव वञ्चक आर्याणां गर्हितं निन्दितम् ॥ ३७ ॥

इति ब्रुवन्तीं परिसान्त्वयन् शनैः स दीर्घबाहुर्द्रुमिलोऽभ्यभाषत ।

वयं हि गन्धर्वकुलोद्भवाः प्रिये गीर्वाणतुल्यामरवल्लभानुगाः ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

गीर्वाणैर्देवैस्तुल्या समाश्च तेऽमरवल्लभस्येन्द्रस्यानुगा अनुचराश्च ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

इति ब्रुवन्तीं दीर्घबाहुर्द्रुमिलस्तत्प्रसूत इति स्वस्य बलिष्ठतां सूचयितुमिदम् । परिसान्त्वयन् शनैरभाषत । महात्मसङ्गे जाते मोदः सम्पादनीयः खेदः कुत इति द्रुमिलो निजदुर्मिलतां ललनां प्रतिलपयति ॥ वयमिति ॥ हि यतः प्रिये वयं गन्धर्वकुलोद्भवा जात्या गन्धर्वाः किञ्च गीर्वाणैर्देवैस्तुल्याः समाश्च तेऽमरवल्लभ इन्द्रस्तस्यानुगा भृत्याश्च ते । या गीस्तया वाणतुल्या तामभाषतेत्यन्वयः ॥ ३८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अमराणां वल्लभानुगाः प्रियभृत्याः ॥ ३८ ॥

भवादृशीनां मनुजाङ्गनानां जानीहि भद्रे सुलभा वयं न च ।

जराविनाशाद्यखिलाधिभागिनां नृणां सुराणां महदन्तरं प्रिये ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

जरा च विनाशश्च तावादी येषां ते जराविनाशादयः, ते च तेऽखिलाधयश्च तान् भजन्ति तच्छीला इति जराविनाशाद्यखिलाधिभागिनस्तेषाम् । महदन्तरं महान् विशेषः

हे कान्ते एकान्ते यज्जातं जातं कोऽपि न वेत्तीतीयान् कोपः कुत इत्यतः सुकृतदुष्कृतसाक्षिण एत इति सा सारसाक्षी प्रोच्य तं तुच्छीकरोति ॥ इमानिति ॥ इः इच्छा तेनैव मम मं विषं येन स तत्सम्बुद्धिः । मासे च समये चन्द्रे यमे वेधसि मं विषमिति विश्वः । हे आनतिक्रम्य आनतिः सत्कार्यप्रवणता क्रम्या क्रमणीया क्षेप्या यस्य स तत्सम्बुद्धिः । जडेषु चेतनग्रहः समीरणो वायुरवधीर्य । धृङनादरे । विस्तृतं चैतद्युक्तिपादीयसुधास्थगौरवमनुरुध्य प्रयोजन-मवधीर्यतामिति वाक्यटिप्पणे । अवज्ञायातो नैकतरातिरेकः । वैशकलित्येनार्धयोरन्वय इति पदद्वयं वा । येन दुरात्मनाऽहं मलिनीकृता । च्विना प्रागित एतादृङ्मालिन्याभावः सूचित इति ज्ञेयम्

॥ ४१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

इमान् जलाग्न्यादीन् । साक्षित्वेन स्थितान् निश्चित्यापि तान् अवधीर्य अवज्ञायेत्यर्थः । मलिनीकृता परपुरुषाभिगमनदोषवती कृता ॥ ४१ ॥

गजेनेव मदान्धेन पद्मिनी वनमध्यगा ।

विशृङ्खलेन विमला येनाहं मलिनीकृता ।

स त्वं किमिति मां भूयः सान्त्वयस्यमराधम ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

हे अमराधम देवैर्गर्हित । ‘अधमौ गर्हितन्यूनौ’ इति यादवः ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

वनमध्यगेति पद्मिनीपक्षे जलमध्यगेति पद्माक्षीपक्षे । वनमध्यमुद्यानमध्यं गच्छतीति सा तथेत्यर्थो ज्ञेयः । विशृृङ्खलेनोद्घाटितनिगडेन । अन्यत्र सन्मात्रमपहाय स्वैरेणेत्यर्थः । हे अमराधम देवैर्गर्हित एतत्ते कर्म तव, विदित्वा त्वां गर्हयेयुरिति भावः । अधमौ गर्हितन्यूनाविति च । अधमः कुत्सिते न्यून इति विश्वः । देवनीच वा ॥ ४२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अमरेषु अधम । तदेव सदृष्टान्तं विवृणोति ॥ गजेनेति ॥ विशृृङ्खलेन विधिनिषेधस्मरणलक्षणशृृङ्खलारहितेन । अन्यत्र स्पष्टम् । मदान्धेन उभयत्र समम् । अहमपि पद्मिनी । स्त्रीजातिविशेषः । तादृशी वनमध्यगा उपवने चरन्ती ॥ ४२ ॥

इति ब्रुवन्तीं प्रोवाच स भूयः शापशङ्कितः ।

अनुलोमः सरोजाक्षि मनुष्यासु दिवौकसाम् ॥ ४३ ॥

नराणां देवकान्तासु प्रतिलोमो हि सङ्गमः ।

जानीहि नाहमागस्कृत् तेन पङ्कजगन्धिनि ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

दिवौकसां देवानां मनुष्यासु सङ्गमोऽनुलोमो युक्तः । स्वभावतस्तेषामुत्तमत्वात् । देवकान्तासु नराणां सङ्गमः प्रतिलोमो विरुद्धः । शन्तन्वादीनां गङ्गादिषु सङ्गमो दृष्टचरोऽतः कथमेत-दित्यादिमन्दाशङ्कां तत्रापि वरुणस्य शन्तनुतयाऽवतारत्वादित्युभयोरपि देवत्वेन न दोष इति मानप्रसिद्धिद्योतकहिशब्देन परिहरति ॥ ४३,४४ ॥

सत्यधर्मीया

नाधर्मो मयाऽचारीति समाधत्ते ॥ इतीति । हे पङ्कजगन्धिनि पङ्कजस्य गन्धः सोऽस्या अस्तीति तत्सम्बुद्धिः । हे सरोजाक्षि मनुष्यासु दिवौकसां सङ्गमोऽनुलोमो युक्तः स्वभावतस्तेषामुत्तमत्वात् । देवकान्तासु नराणां सङ्गमः प्रतिलोमो विरुद्धः स न कार्यः । हिशब्देन तत्तज्जातित्वेनैवैतस्य विरुद्धता नावतारादिष्विति शन्तनुगङ्गादिव्यावृत्तिर्मानप्रसिद्धेरिति सूचयति । तेन हेतुनाऽहमागस्कृदपराधकर्ता न ॥ ४३,४४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

मनुष्यासु मनुष्यस्त्रीषु । दिवौकसां देवानां सङ्गमो ऽनुलोमः युक्तः । अतो दोषावहो न भवति । प्रतिलोमः प्रतिकूलः । स्वोच्चदारपरिग्रहरूपत्वात् ॥ ४३,४४ ॥

तस्मात् ते जायते पुत्रो मद्वीर्यं न वृथा भवेत् ।

श्रीमान् धीमान् महोत्साहो न मे वाग् जायते मृषा ॥ ४५ ॥

सत्यधर्मीया

तस्माच्छ्रीमान्धीमान्महोत्साहः पुत्रो जायते मद्वीर्यं रेतो न वृथा भवेत् । मे वाक् च मृषा न जायते ॥ ४५ ॥

इत्येवं वादिनं क्रुद्धा माता मम यशस्विनी ।

प्राह सन्त्यज्य सन्तप्ता पातिव्रत्यं सुदुर्लभम् ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

पातिव्रत्यं सन्त्यज्यात एव सन्तप्ता ॥ ४६ ॥

दुर्घटभावदीपिका

यशस्विनी सन्तप्ता क्रुद्धा मम माता सुदुर्लभं पातिव्रत्यं सन्त्यज्य सम्यक् त्याजयित्वेति वादिनमेनं प्राहेति । एतेन तया पातिव्रत्यस्य त्यक्तत्वात् । सन्त्यज्येत्यनुपपन्नमिति चोद्यमपहस्तितम् । सन्त्यज्येत्यन्तर्णीत ण्यर्थ इत्यङ्गीकृत्य सन्त्यज्येत्यस्य सम्यक् त्याजयित्वेत्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ ४६ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्याभिनवयतिकृतायां

दुर्घटभावदीपिकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ १०-३४ ॥

सत्यधर्मीया

सुदुर्लभं पातिव्रत्यं सन्त्यज्य स्थितेति क्रुद्धा मम मातैवं वादिनम् । निन्दा द्योत्यत इतिना इति प्राह ॥ ४६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

पातिव्रत्यं सन्त्यज्य पातिव्रत्यत्यागेन सन्तप्तेति यावत् ॥ ४६ ॥

निस्सेतोर्भिन्नवृत्तस्य पापस्योन्मार्गवर्तिनः ।

क्रूरस्ते तनयो भूयात् साहसी निर्दयोऽघृणः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

निस्सेतोर्निरस्तमर्यादस्य भिन्नवृत्तस्य नष्टस्वाचारस्य उन्मार्गवर्तिनो लोकवेद-प्रतिषिद्धाचारवर्तिनः पापस्य पापात्मनस्ते । अघृणो जुगुप्सारहितः । ‘घृणा जुगुप्साकृपयोः’ इति यादवः ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

निर्निर्मितः सेतुर्येन निर्जितराक्षसो रामस्तस्य सकाशाद्भिन्नं विलक्षणं वृत्तमाचारो यस्य । एकपत्नीव्रतरामविलक्षणवृत्तस्य व्यभिचारिण इति यावत् । उन्मार्गवर्तिनः पापस्य ते तव तनयः साहसी स्वबलमनवलोक्य कर्ता । निर्दयोऽदाताऽघृणः कृपाविकलोऽघृणो जुगुप्सारहितो निर्दयोऽघृण इति वा । घृणा जुगुप्साकृपयोरिति विश्वः । दया दानेति स्मृतेः । भूयाद्धीमांच्छ्रीमा-न्महोत्साहीति भावः ॥ ४७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

निःसेतोर् निर्मर्यादस्य । भिन्नवृत्तस्य । भिन्नं भग्नं वृत्तं शीलं सात्विकस्वभावो येन । कुतः । उन्मार्गवर्तिनस्ते तनयः । साहसी हिंसकः, अघृणो ऽकृत्येषु जुगुप्सारहितः । घृणा जुगुप्साकृपयोरित्यभिधानात् ॥ ४७ ॥

नानुग्राह्यो देवतानां द्विजानां च तपस्विनाम् ।

इत्थं वदन्त्यां तस्यां स क्रुद्धायां शापशङ्कितः ।

तावकानां भवेच्छत्रु(स्तत्रैवा)रित्युक्त्वाऽन्तरधीयत ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

तर्हि तावकानां सतां त्वद्बन्धूनामेव ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

देवतानां तपस्विनां द्विजानां च नानुग्राह्यः । क्रुद्धायां तस्यामित्थं वदन्त्यां शापेन शङ्कितः सतीयं कुपिता सती यदि दद्याच्छापं तर्हि न सोऽन्यथा भवेदिति सन्देहग्रस्त-स्तावकानां सतां स्वकीयानां शत्रुर्भवेदित्युक्त्वा तत्रैव स्थितस्थान एवान्तरधीयतान्तर्हितोऽभूत्

॥ ४८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

इत्थं वदन्त्यां सत्याम् । तावकानां भोजवृष्ण्यन्धकानाम् ॥ ४८ ॥

गते तस्मिन् महोद्यानान्माता मम तपस्विनी ।

केनाप्यज्ञातवृत्तान्ता गृहानेवाभ्यपद्यत ॥ ४९ ॥

सत्यधर्मीया

तस्मिन्गन्धर्वे ॥ ४९ ॥

ततः सा गर्भमालम्ब्य कालेनैव सुषाव माम् ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

कालेनैव प्रसवकालेनैव ॥ ५० ॥

सत्यधर्मीया

ततस्तद्दिनप्रभृति गर्भमालम्ब्य काले दशमे मासि मां सुषावासूत ॥ ५० ॥

इति मे नारदः प्राह कदाचिद् भगवान् ऋषिः ।

ततः प्रभृत्यहं २द्वेष्मि तानेतान् बन्धुदुर्जनान् ॥ ५१ ॥

॥ ५७ ॥

द्विपः कुवलयापीडो जहि तेन ममाहितौ ।

आरभ्यतां धनुर्यागश्चतुर्दश्यां यथाविधि ॥ ५८ ॥

सत्यधर्मीया

तेन द्विपेन ममाहितौ वैरिणौ जहि । रङ्गन्नेत्राभ्यां स्रवद्वारि पयो यथा भवति तथा जहीति वाऽन्वयः । यथाविधि चतुर्दश्यां धनुर्यागश्चारभ्यताम् ॥ ५८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

रङ्गद्वारि कुवलयापीडो द्विपो ऽपनीयतां नीयताम् ॥ ५७,५८ ॥

तद्बन्धून् निहनिष्यामि वृष्णिभोजदशार्हकान् ॥ ६५ ॥

पदरत्नावली

जनो मनोरथानुच्चैर्दैवहतानपि करोति । कुर्वंश्च हर्षशोकाभ्यां युज्यते । न तु हर्षमात्रेण । यद्यपि फलसिद्धिरीश्वराधीना तथापि ते आज्ञां करोमि ॥ ७१ ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

तर्हि यदर्हणं निष्फलं तुभ्यं न मदर्थितं रुरुच इत्यतः स्वावश्यकमिदमिति बाधकमुपन्यस्यापि किञ्चित्साशं कुर्वन्नाह ॥ मनोरथानिति ॥ जनो मनोरथान् दैवहतानपि करोति कुर्वंश्च हर्षशोकाभ्यां युज्यते । साहसमेवं न कार्यं चेदपि ते आज्ञां करोमि गच्छामीति यावत् । प्रभ्वाज्ञायाः प्राज्ञेनानुल्लङ्घ्यत्वादिति भावः ॥ ७१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सिध्यसिध्योः खेदमोदौ लोके दृष्टावित्याह ॥ मनोरथानिति ॥ दैवहतान् दैवप्रतिकूलान् । अथापि एवं सत्यपि । राजाज्ञाया अखण्डितत्वात् ते तवाज्ञां करोमीति ॥७१॥

श्रीशुक उवाच—

एवमादिश्य चाक्रूरं मन्त्रिणश्च विसृज्य सः ।

प्रविवेश गृहं कंसस्तथाऽक्रूरः स्वमालयम् ॥ ७२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धपूर्वार्धे चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

गृहं कंसः प्रविवेश तथाऽक्रूरोऽपि स्वमालयं प्रविवेशेत्यन्वयः ॥ ७२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटिप्पण्यां श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां

दशमस्कन्धपूर्वार्धे चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ १०-३४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

विसृज्य प्रेषयित्वा ॥ ७२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां (गूढकर्तृकायां)

सुमनोरञ्जन्यां चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ १०-३४ ॥