ततश्च पौगण्डवयः श्रितौ व्रजे बभूवतुस्तौ पशुपालसम्मतौ

॥ अथ त्रयोदशोऽध्यायः ॥

आदिपूरुषः श्रीकृष्णः । तत्र तत्र वनस्पतीन् वृक्षान् वीक्ष्य । अग्रजं बलभद्रम् आहेत्यन्वयः । कथम्भूतान् । अरुणानां पल्लवानां नवदलानां श्रिया सह । फलप्रसूनानां फलपुष्पाणाम् उरुभरेण भारेण । पादयोः रामकृष्णपादयोः । स्पृशंत्यः शिखा अग्रभागा येषां तान् । पदरत्नावल्याम् अरुणपल्लवश्रिया युक्तयोः पादयोरित्यन्वयो दर्शितः ॥ ४ ॥

श्रीभगवानुवाच—

अहो अमी देववरामरार्चितं पदाम्बुजं ते सुमनःफलार्हणम् ।

नमन्त्युपादाय शिखाभिरात्मनस्तमोपहत्यै तरुजन्म यत्कृतम् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

लोकशिक्षणाय आत्मन्यर्पितार्हणादिकमग्रजं प्रत्यर्पन्नेवमाह अहो इति ॥ हे देववर अमरार्चितं सुरपूजितं ते पादाम्बुजं सुमनःफलार्हणं पुष्पफलात्मकपूजोपायनमुपादाय शिखाभिर्नमन्ति । किमर्थमित्याह आत्मन इति ॥ येन तमोनिमित्तपापेन कृतं सम्पादित-मात्मनस्तरुजन्म तस्य तमसो ऽज्ञाननिमित्तपापस्य उपहत्यै निरासाय ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

किमाह महामाहात्म्यो हरिर्हलधरं प्रतीत्यतः श्लोकत्रितयेनाह ॥ अहो इति ॥ हे देववर । अमरार्चितं देवपूजितं ते पदाम्बुजं पादकमलं सुमनःफलार्हणं पुष्पफलात्मकं पूजोपायनमुपादाय शिखाभिर्येन पापेन कृतमात्मनस्तरुजन्म तस्य तमसः पापस्यापहत्या अमी शिखाभिर्नमन्ति । अहो आश्चर्यचर्योऽस्यार्थित्वमिति भावः ॥ ५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे देववर सुमनःफलार्हणैः पुष्पफलरूपपूजासाधनैः । सुष्ठु मनसः फलं यद्ध्यानादिरूपं तद्रूपार्हणैरिति वा । अमरार्चितं ते पादाम्बुजम् । अमी वृक्षाः । शिखाभिः शिखाग्रैर् उपादाय स्वीकृत्य स्पृष्ट्वेति यावत् । त्वां नमन्ति । कस्मै प्रयोजनाय । तमसोऽज्ञानस्य अपहत्यै परिहाराय । यद् यदर्थं त्वत्पूजार्थमेव । तरुजन्म कृतं स्वीकृतं, ऋष्यादिभिरिति । येन तमसा तरुजन्म कृतं तत्तमसोऽपहत्यै इति वा ॥ ५ ॥

एतेऽलिनस्तव यशोऽखिललोकतीर्थं

गायन्त आदिपुरुषानुपथं भजन्ते ।

प्रायो अमी मुनिगणा भवदीयमुख्या

गूढं वनेऽपि न जहत्यनघात्मदैवम्१ ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

हे आदिपुरुष अग्रज । ‘भ्रमराणां पक्षमूलमलमाहुर्मनीषिणः’ इत्युक्तेः, अलानि पक्षमूलानि सन्ति एषामित्यलिनो भ्रमराः । अखिलानां लोकानां तीर्थं मुनिजनसेवितजलवत् कीर्तनयोग्यं दुरितप्रक्षालनक्षमम् । यद्वा अखिलो ऽनल्पः लोकः ज्ञानलक्षणप्रकाशो येषां ते तथा तेषां तीर्थं शास्त्रस्थानीयम् । ‘लोकृ दर्शने’ इति धातुः । ‘तीर्थं शास्त्रे गुरौ क्षेत्रे मुनिजुष्टजले तथा’ इत्यभिधानम् । अनुपथम् अनुगमनम् । ‘पथे गतौ’ इति धातुः । अनुपदं वा यशो गायन्तः सन्तः भजन्ते । मुनिगणाः सर्वज्ञकल्पानां देवादीनां गणाः । ‘वेत्ता वेद्यस्य सर्वस्य मुनिः सद्भि-रुदाहृतः’ इत्युत्पलमाला । भवदीयेषु भृत्येषु मुख्या वने गूढं मनुष्यलिङ्गधरमपि त्वां न जहति न त्यजन्ति । ‘ओ हाक् त्यागे’ इति धातुः । अमराणाम् आत्मदैवं स्वेष्टदैवम् । अनघात्मदैवमिति पाठे अनघानां निर्दुःखानां मुक्तानाम् आत्मदैवम् । ‘मुक्तानां परमा गतिः’ इत्यादेः । ‘दुःखैनोव्यसनेष्वघम्’ इत्यमरः । हे अनघ निर्दोष आत्मदैवं स्वस्तुत्यमिति वा ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

हे आदिपूरुष अग्रज । अलानि पक्षमूलानि सन्त्येषामित्यलिनः । भ्रमराणां पक्षमूलमलमाहुर्मनीषिण इति वचनात् । अखिललोकतीर्थमखिलानां लोकानां तीर्थमृषिजुष्टजलतुल्यम् । अखिललोकस्य ज्ञानिजनस्य शास्त्ररूपमिति तीर्थं वा । यशो दिक्स्फूर्तिमतीं कीर्तिम् । दिक्षु यानाद्यश इति छान्दोग्यभाष्योक्तेः । गायन्तः सन्तोऽनुपथमनुपदं वा भजन्ते यतोऽतः प्रायो बाहुल्येन भवदीयेषु तावकसेवकेषु मुख्या मुनिगणा एवामी । हे अनघ निर्दोष हे अमर वा । आत्मदैवं स्वस्तुत्यं त्वां वने गूढमपि न जहति न त्यजन्ति । मनुजतनुं निगूढं त्वामेतेऽप्यल्यादितया गूढस्वस्वरूपास्तज्जात्यनुरूपस्वरादिना त्वां सेवन्त इति भावः । अला वृश्चिकलाङ्गूलं तदिवास्त्येषा-मित्यलिनः । अल भूषणादौ सर्वधातुभ्य इन् । मधुपालिनः, षट्पदभ्रमरालय इत्युभयतश्चामरः । पूर्वत्र चोपयुक्त उत्तरत्र चोपयोक्ष्यत इति लेखनमत्रेति ज्ञेयम् ॥ ६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे आदिपूरुष एते अलिनो भ्रमराः । अखिललोकानां तीर्थं पावनम् । शास्त्रेऽप्यम्भसि पावन इति च । तव यश एव गायन्ति । अनुपथं मार्गमनुसृत्य । भजन्ते च । इदं नोत्प्रेक्षेत्याह ॥ प्राय इति ॥ प्रायः प्रायशः । अमी मुनिगणाः । कीदृशाः । भवदीयेषु वैष्णवेषु मुख्याः । अत एव गूढं मर्त्यलिङ्गधरमपि । अमराणाम् आत्मदैवं कुलस्वामिनं न जहति न त्यजन्ति ॥ ६ ॥

नृत्यन्त्यमी शिखिन ईड्य मुदा हरिण्यः

कुर्वन्ति गोप्य इव ते प्रियमीक्षणेन ।

सूक्तैश्च कोकिलगणा गृहमागताय

धन्यो वनौकस इयान् हि सतां निसर्गः ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

ईड्य स्तुत्य । शिखिनो मयूराः, अन्यत्र जटाधारिणस् तापसाः । हरिण्यः हरिणस्त्रियः, अन्यत्र हिरण्मयवत् तपस्तेजसा ज्वलन्तः । ‘हरिणी स्याद् हिरण्मयी’ इति हलायुधः । ते तव ईक्षणेन निरीक्षणेन प्रियं कुर्वन्ति । कोकिलगणाश्च सूक्तैः पञ्चमरागादिमञ्जुलकीर्तनैः, अन्यत्र कः ब्रह्मा उः शिवस् तयोः किल वार्ता सङ्कीर्तनं येषां ते कोकिला इन्द्रकामादिदेवास् तेषां गणाः सूक्तैः श्रुतिवचनैः प्रियं कुर्वन्ति । ‘वार्तासम्भाव्ययोः किल’ इति यादवः । स्मार्तन्यायं सूचयति गृहमिति ॥ गृहमागताय अतिथये गृहिणाऽर्ध्यादिकं दातव्यमिति यत् तस्माद् वनौकसो वनमेव ओको निकेतनं येषां ते मृगादयो वानप्रस्थादयो वा गृहं वनरूपस्वनिवासमागताय भवते प्रियं कुर्वन्तीति धन्याः कृतार्थाः । सतां निसर्गः स्वभाव इयान् एतावान् । हिशब्देन उक्तार्थे नानामानानि सूचयति । ‘वैश्वानरः प्रविशत्यतिथिर्ब्राह्मणो गृहान् । तस्यैतां शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् । आशा प्रतीक्षे सङ्गतं सूनृतां चेष्टापूर्ते पुत्रपशूंश्च सर्वान् । एतद् वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो यस्यानश्नन् वसति ब्राह्मणो गृहे’ इत्यादेः ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

अमी शिखिनः केकिनः । शिखी केकीत्यमरः । नृत्यन्ति । ईड्य मुदेति योग्ययोग्यान्वयि । इदं तु स्वजलदतुलकायच्छविविलोकनघटितनटनानेतान्भ्रातर्यारोप्योचे हरिरित्यामर-पामरं विज्ञातमेव सर्वत्रासम्भावितं भगवति योज्यमित्यान्तरङ्गिको भावोऽवसेयः । ईड्यमुदेति पदमेकं वा । या रमयेड्यः स्तुत्योऽहं तद्धेतुकमुदेति तदाऽर्थः । यद्वा शुभ्राण्यप्यभ्राणि सन्ति बलकलेवरमपि शुभ्रमिति तदभ्रभ्रान्त्या तन्नर्तनप्रवर्तनं युक्तमित्येवमुक्तिः । उक्तं च रामायणे । पाण्डुरारुणवर्णानि नीलमाञ्जिष्ठकानि च । प्रविशन्नभ्रजालानि निष्क्रामंश्च पुनः पुन इति । अत एव नीलमेघसमाभास इत्यादौ नीलादिपदसार्थकता दृढनिरूढेति ज्ञेयम् । हरिण्यो हरिणतरुण्यो गोप्य इव ते ईक्षणेन निरीक्षणेन प्रियं कुर्वन्ति । कोकिलगणाः सूक्तैः पञ्चमरागप्रपञ्चनवचनैर्वनौकसो वनमोको भवनं येषां ते तथा । गृहं वनरूपस्वनिवासमागताय प्रियं कुर्वन्ति किलैतत्सम्भावितं हि यतोऽतो धन्यः कृतार्थः सतां निसर्गः स्वभाव इयानेतावानेव । अमी मुनिगणा इति पूर्वोक्तमत्राप्यनुसन्धेयम्

॥ ७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे ईड्य स्तुत्य । शिखिनो मयूराः । त्वां दृष्ट्वा मुदा नृत्यन्ति । हरिण्यः हरिणस्त्रियः । मुदा ईक्षणेन सप्रेमावलोकनेन । गोप्य इव ते प्रियं कुर्वन्ति । गृहं वनौकसां गृहं वनमेव तत्प्रत्यागताय ते । कोकिलगणाश्च । सूक्तैर् मधुरस्वरवचनैः प्रियं कुर्वन्ति । एते वनौकसो धन्याः सज्जनाः । कुतः । हि यस्मात् सताम् इयान् यद्गृहमागताय सप्रेमावलोकनसूनृतवाण्यादिभिः प्रीणनमित्येतावान् निसर्गः स्वभावः । तस्मात् । इति रामाविष्टस्वांशमुद्धिश्य भगवानुवाचेति ॥७॥

श्रीशुक उवाच—

एवं वृन्दावनं कृष्णः श्रीमत् प्रीतमनाः पशून् ।

रेमे सञ्चारयन्नद्रेः सरिद्रोधस्सु सानुगः ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

एवमग्रजार्पितप्रभूतनिजसाम्राज्यः कृष्णः श्रीमद् वृन्दावनमिति प्रीतमना ओः गोवर्धनगिरेः पादेषु सरितो यमुनाया रोधस्सु तीरेषु सानुगः पशून् चारयन् रेमे । ‘कूलं रोधश्च तीरं च’ इत्यमरः ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

एवमग्रजसमर्पितस्वप्राज्यसाम्राज्यः श्रीमद्वृन्दावनमिति प्रीतमना ओर्गोवर्धन-सम्बन्धिनी या सरिद्यमुना तद्रोधस्सु तत्तीरेषु । कूलं रोधश्च तीरं चेत्यमरः । सानुगः पशूंश्चारयन्रेम इत्यन्वयः । ओः सानुग इति वाऽन्वयः । तदणुशृृङ्गोपरिग इत्यर्थः ॥ ८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

एवं श्रीमद्वृन्दावनं प्रति । प्रीतमनाः कृष्णः । सानुगः सन् । ओः पादेषु । सरितां रोधस्सु तटेषु । रेमे चिक्रीडे ॥ ८ ॥

क्वचिद् गायति गायत्सु मदान्धालिष्वनुव्रतैः ।

उपगीयमानचरितः सखिसङ्कर्षणान्वितः ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

रतिप्रकारं प्रपञ्चयति क्वचिदिति ॥ अनुव्रतैर् अनुचरैः, वृन्दारकादिवृन्दैरिति यावत् । सखिभिः सङ्कर्षणेन चान्वितो ऽनुगतः ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

कुसुमरसास्वादनमदेनान्धा अलिनोऽलयो वा तेषु गायत्सु क्वचित्क्वापि गायति । अनुवृतैस्तत्कूजनानुकृतस्वकूजनैरुपगीयमानचरित इदं मुद्रणाभावाद्देवादिभिरित्यर्थः । अनुव्रतैर्गोपालै-रिति व्याख्या सखीति स्तुत्यकृष्णेन सह छत्रिन्यायेन वा तदाप्ततमत्वेन स्तव्यतया सम्मतजन-विशेषविषयकतया नेतव्यम् । सखीभिः सङ्कर्षणेन चान्वितोऽनुगतः ॥ ९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तत्प्रकारमेवाह ॥ क्वचिदिति नवतिश्लोकैः । अनुव्रतैर् अनुगैः । उपगीय-मानचरितः । सख्या श्रीदाम्ना संकर्षणेन चान्वितः । मदान्धेष्वलिषु गायत्सु स्वयं गायति

॥ ९ ॥

क्वचिच्च कलहंसानामनु कूजति कूजितम् ।

अभिनृत्यति नृत्यन्तं बर्हिणं हासयन् क्वचित् ॥ १० ॥

सत्यधर्मीया

चकोरक्रौञ्चचक्राह्वभारद्वाजालिबर्हिणामित्यत्रान्तराविद्यमानमाह्वेति देहलीदीप-न्यायेन सर्वान्वयि । चकोरेत्यादि बर्हिणान्तं गतम् । चकोरादीनां सत्वानामिति सामानाधिकरण्यम् । वैय्यधिकरण्येन तदितरेषां सत्त्वानां प्राणिनामिति वा । अनु रौति तद्रुतवद्रुतं करोतीत्यर्थः । सिंह-व्याघ्रयोः सकाशाद्भीतवदनुरौति । व्याघ्रो मां ग्रसत्यर आगच्छेति यं कञ्चित्प्रति शब्दं करोति

॥ १२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अन्ये तदनुरूपाणि मनोज्ञानि महात्मनः ।

गायन्ति स्म महाराज स्नेहक्लिन्नधियः शनैः ॥ १७ ॥

पदरत्नावली

तदनुरूपाणि चरितानि । स्नेहेन भक्तिरसेन क्लिन्ना आर्द्रा धीर्येषां ते तथा

॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

तदनुरूपाणि चरितानीति पूरणीयम् । स्नेहेन, एतत्पादस्य कृष्णहस्त-स्पर्शायोग्यत्वादेवोत्तरत्र गूढत्वप्राप्तिः फलमित्युत्प्रेक्षयन्ति । भक्तिरसेन क्लिन्ना आर्द्रा धीर्येषां ते तथा शनैर्निद्राविद्रुतिदरतः ॥ १७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अन्ये तदनुरूपाणि तत्कालोचितानि । महात्मनः श्रीकृष्णस्य । मनोज्ञानि सन्तोषकारीणि । शनैर् गायन्ति गानानि कुर्वन्ति । सर्वेषां मनोज्ञानि महात्मनश् चरित्राणि गायन्तीति वा । स्नेहेन क्लिन्ना आर्द्रा धीर्येषां ते तथाविधाः ॥ १७ ॥

एवं निगूढात्ममतिः स्वमायया गोपात्मजत्वं चरितैर्विडम्बयन् ।

रेमे रमालालितपादपल्लवो ग्राम्यैः समं ग्राम्यवदीशचेष्टितम् ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

स्वमायया स्वेच्छयैव निगूढात्ममतिः प्रच्छन्नस्वरूपानुभवः, अन्यापेक्षयेति शेषः । ग्राम्यैर् मूर्खजनैः समं ग्राम्यवन् मूर्खजनवद् रेमे । एवमीशस्य सर्वेशस्य कृष्णस्य चेष्टितम्, चित्रमिति शेषः ॥ १८ ॥

दुर्घटभावदीपिका

रमालालितपादपल्लवः श्रीकृष्णो ग्राम्यैर्मूर्खजनैः समं सह ग्राम्यजनव-न्मूर्खजनवद्रेमे । एवमीशचेष्टितमीशस्य सर्वेशस्य कृष्णस्य चेष्टितमिति चित्रमिति । एतेनेशचेष्टित-मित्येतदनन्वितमिति दूषणं परास्तम् । एवमिति चित्रमित्यनयोः शेषेणान्वयस्योक्तत्वात्

॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

एवं निगूढात्मनो मतिर्यस्य सः । स्वरूपभूतेत्यात्मा मतिर्यस्येति वा । गूहनमीहात एव नेतरत इत्याह ॥ स्वमाययेति ॥ स्वेच्छयेत्यर्थः । चरितैः कर्मभिर्गोपात्मजत्वं विडम्बयन्ननुकुर्वन् रमालालितपादपल्लवोऽपि ग्राम्यैरश्लीलजनैः समं साकं रेमे । नरेषु जनने नरवत्प्रवृत्तिरित्यादेरीशचेष्टितं ग्राम्यवदश्लीलवद्भवति । अयं चानुकरणस्य महामहिमा ॥ १८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

स्वमायया स्वेच्छया निगूढा अनाविर्भाविता आत्ममतिर् आत्मा परमात्मेति मतिर्येन स तथा । अन्येषामिति शेषः । चरितैर् गोपात्मजत्वं नन्दात्मजत्वम् । विडम्बयन् ज्ञापयन् । रमालालितपादपल्लवोऽपि । ग्राम्यैर् भूतैः समं ग्राम्यवदेव रेमे । तत्किमर्थमित्यत आह ॥ ईशेति ॥ ईशचेष्टितं, एवमेव ग्राम्यैः समं ग्राम्यवदेव । तदुक्तं भारततात्पर्ये । यद्वा एवं रेमे । कुत इति चेत् । ईशचेष्टितं ग्राम्यैः समं ग्राम्यवदेवेति ॥ १८ ॥

धन्येयमद्य धरणी तृणवीरुधस्तत्

पादस्पृशो द्रुमलताः करजाभिमृष्टाः ।

नद्योऽद्रयः खगमृगाः सदयावलोकै-

र्गोप्योऽन्तरेण भुजयोरपि यत्स्पृहा श्रीः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

तृणानि श्रीतृणानि वीरुधो गुल्माख्यौषधिलताश्च धन्याः । कुतः ? यतस्तस्य कृष्णस्य पादौ स्पृशन्तीति तत्पादस्पृशः । करजैर्नखैर् अभिमृष्टाः संस्पृष्टा द्रुमलताश्च धन्याः । नद्यादयो दयासहितैरवलोकैर् धन्याः । श्रीरपि यद्भुजयोरन्तरं वक्षःस्थलं स्पृहयतीति यत्स्पृहा तस्मिन् भुजयोरन्तरेण मध्ये आलिङ्गिता गोप्योऽपि धन्याः ॥ १९ ॥

सत्यधर्मीया

हरिचरणस्मरणपरवशचेताः शुकः स्वयमवन्यादिधन्यतां मनस्यानीय लोकावगत्यै प्रकाशयति ॥ धन्येति ॥ अद्य धरिणीयं धन्या । तृणवीरुधस्तृणानि श्रीतृणानि धन्याः । तत्र तन्त्रम् । यत्पादस्पृशो यस्य हरेः पादौ स्पृशन्तीति तास्तथा । नद्योऽद्रयश्च धन्याः । सदयावलोकैः खगमृगा धन्याः । श्रीरपि यत्स्पृहा यस्योरसः स्पृहेच्छा यस्याः सा । तद्भुजयोरन्त-रेणोरसाऽऽलिङ्गितेन गोप्यो धन्याः । परवशश्रीरियमिति न पूर्वोत्तरसङ्गतिरेतस्याः ॥ १९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

शुकः सानन्दं तदानीन्तनतृणादिकं स्तौति ॥ धन्येति ॥ इयं धरिणी भूमिर् धन्या । तृणानि वीरुधः पत्रशाखादिप्रतानवत्यो लता धन्या इति वचनव्यत्ययेनानुवर्तते । कुतः । यस्मादेतास् तत्पादस्पृशस् तस्य श्रीकृष्णस्य पादं स्पृशन्तीति तथोक्ताः । द्रुमलताश्च धन्याः । करजैर् नखैर् अभिमृष्टाः स्पृष्टा नद्यादयः । सदयैर् अवलोकैर् अभिमृष्टा अवलोकिताः । श्रीरपि, यत्स्पृहेति सर्वत्रान्वेति । येभ्यः पादस्पर्शादिभ्यः स्पृहयतीति तथोक्तेति । भुजयोरन्तरेण गोप्योऽपि अभिमृष्टा अतस्ता अपि धन्याः ॥ १९ ॥

श्रीदामा नाम गोपालो रामकेशवयोः सखा ।

सुबलास्तोककृष्णाद्यान् गोपान् प्रेम्णेदमब्रवीत् ॥ २० ॥

पदरत्नावली

अधुना धेनुकासुरसंहाराख्यदुरितहरचरितमुपक्रमते श्रीदामेति । सुबलश्चाशोकश्च कृष्णश्चाद्या येषां ते तथा तान् । ‘सुबलस्तोककृष्णाद्या गोपाः प्रेम्णेदमब्रुवन्’ इति केचिदपपठन्ति

बलः प्रविश्य बाहुभ्यां तालान् सम्परिकम्पयन् ।

फलानि पातयामास मतङ्गज इवौजसा ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

मतङ्गजः मत्तगजः । ओजसा बलेन । ‘ओजोऽवष्टम्भबलयोः’ इति यादवः

॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

तालो द्रुमभेद इति विश्वः । मतङ्गजो मत्तगजः । ओजसा बलेन । ओजोऽवष्टम्भबलयोरिति यादवः ॥ २८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तालान् तालवृक्षान् मतङ्गज इव कुरङ्ग इव । ओजसा बलेन ॥ २८ ॥

फलानां पततां शब्दं निशम्यासुररासभः ।

अभ्यधावत् क्षितितलं सनगं परिकम्पयन् ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

असुररासभः गर्दभरूपी दैत्यः । सनगं वृक्षैः पर्वतेन च सहितम् ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

सत्यधर्मीया

तेन खरशवेनाहतस्ताडितो बृहच्छिराः पतमानो हि पतन्महातालः पार्श्वस्थं तालं कम्पयन् सन् स्वयं भग्नः । स च तालविलोलितस्तालोऽन्यत्तालं सोऽप्यन्यमित्येवं पङ्क्तिशः समकम्पत ॥ ३३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तेन खरदेहेन । आहतस् ताडितः पार्श्वस्थं तालम् । कंपयन् स्वयं भग्नः

॥ ३३ ॥

बलस्य लीलयोत्सृष्टखरदेहहताहताः ।

तालाश्चकम्पिरे सर्वे महावातेरिता इव ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

बलस्य रामस्य लीलया लघुक्रीडया उत्सृष्टेन उत्क्षिप्तेन खरदेहेन हततालाहताः

प्राहिणोदिति पृथगन्वेति । तृणराजस्विति, जानन्ति पूर्वराजान इत्यादि-वत्समासान्तविधेरनित्यताश्रित्योक्तमिति ज्ञेयम् । तृणराजानां तालानां सूर्गर्भवद्विद्यमानफलस्तबकमोचनं यस्मिन्कर्मणि तद्यथा भवति तथोपरि प्राहिणोदिति वा । ह्रस्वो नपुंसक इति ह्रस्वः । सा तु हिंसायां सूस्तू गर्भविमोचन इति विश्वः ॥ ३७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

आपतत आगच्छतः । गृहीतौ पश्चाच्चरणौ येषां तान् । तृणराजसु तालद्रुमेषु

॥ ३७ ॥

फलप्रकरसङ्कीर्णा दैत्यदेहैर्गतासुभिः ।

रराज भूः सतालाग्रैर्घनैरिव नभस्तलम् ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

फलप्रकरेण तालफलनिकरेण सङ्कीर्णा व्याप्ता । सतालाग्रैरिति देहविशेषणम्

॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

फलानां प्रकरो निकरस्तेन सङ्कीर्णा आकुला । गतासुभिर्दैत्यदेहैर्गता असवः प्राणा येभ्यस्तैः । सतालाग्रैस्तालशिरोभिः सहितैरिति देहविशेषणम् । घनैः सहितं नभस्तलमाकाश-प्रदेश इव भू रराजाशोभत । नभस्तलमिन्द्रनीलमिति सुधाभिधानादिन्द्रनीलवच्च रराजेति वा । फलानां नैल्यात्तदुपमता चेति तलशब्दश्च केवलप्रदेशमात्रार्थकतापेक्षया युक्ततया चेति ज्ञेयम् । चशब्दा-ध्याहारमात्रं सोढव्यम् ॥ ३८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

फलानां प्रकरः समूहस् तेन सङ्कीर्णा व्याप्ता । दैत्यदेहैर् निमित्तैः । दैत्यदेहैश्च तालाग्रैश्च सङ्कीर्णेति वा । अनेन अरुणश्वेतनीलमेघसादृश्यं सम्पादितं भवति । घनैर् मेघैः । नभः स्थलमिव भूः रराजेति ॥ ३८ ॥

तयोस्तत् सुमहत्कर्म निशाम्य विबुधादयः ।

मुमुचुः पुष्पवर्षाणि चक्रुर्वाद्यानि तुष्टुवुः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

तयोः रामकृष्णयोः । निशाम्य अवलोक्य । वाद्यानि चकु्रः वादयामासुः

गोरजसा छुरितानि मिश्रितानि । तेषु कुन्तलेषु वक्रकेशेषु बद्धानि बर्हाणि, वन्यानि वनजानि प्रसूनानि च यस्य । रुचिरे ईक्षणे चारुहासश्च यस्य । तं क्वणन्तं वादयन्तम् । दिदृक्षिता दर्शनोत्कण्ठा दृशो यासां ताः ॥ ४२ ॥

पीत्वा मुकुन्दमुखसारघमक्षिभृङ्गै-

स्तापं जहुर्विरहजं व्रजयोषितोऽह्नि ।

तत्सत्कृतिं समधिगम्य विवेश गोष्ठं

सव्रीडहासविगमो यदपाङ्गमोक्षः ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

मुकुन्दस्य मुखमेव सारघं मधु तत् । सरघाणां मधुमक्षिकाणामिदं सारघम् । ‘सरघा मधुमक्षिका भवेत् क्षुद्रा’ इति हलायुधः । अह्नि यो हरेर्विरहः, तज्जं तापम् । यासाम-पाङ्गमोक्षः कटाक्षनिरीक्षणम्, व्रीडया लज्जया सहितः सव्रीडः, स चासौ हासश्च, तस्य विगमो विशेषेण प्राप्तिर्यस्य स तथा । तासां सत्कृतिं सत्कारं समधिगम्य प्राप्य गोष्ठं विवेश ॥४३॥

सत्यधर्मीया

व्रजयोषितोऽह्नि विरहजं हरिविरहजातं तापमक्षिभृङ्गैरक्षीण्येव भृङ्गास्तैर्मुकुन्द-मुखसारघं मुकुन्दस्य मुखमेव सरघा मधुमक्षिकास्तासामिदं सारघं मधु पीत्वा । सरघा मधुमक्षि-केत्यमरः । सरं गतिं घातयति हन्त्यन्येभ्योऽपीति डः णिलोपटिलोपः रघणं रघि गतौ स्वनौघश्चेति घित्करणादन्येभ्योऽपीति घः । आगमशासनस्यानित्यत्वान्न नुम् । सहरघं वर्तत इति सरघा । यासामपाङ्गमोक्षो वीक्षणं तन्निरीक्षणम् । सव्रीडहासविगमो व्रीडा लज्जा तया सहितः सव्रीडो हासस्तस्य विगमो येन स लज्जाहासनिरासककटाक्षमोक्षो यासां तत्सत्कृतिं समधिगम्य प्राप्य गोष्ठं विवेश । यासां सव्रीडहासविगमो बहिर्व्रीडासहितहासप्रसरोऽपाङ्गस्यानङ्गस्य तदुपद्रवस्येति यावन् मोक्षो मोचनं येन सः । यासां तत्सत्कृतिं सत्कारमिति वा ॥ ४३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

व्रजयोषितः गोप्यः । मुकुन्दस्य मुखपद्मे विद्यमानं सारघं, सरघा मधुमक्षिकेत्यमरात् तत्सम्बन्धि सारघं मुधु । अक्षिभृङ्गैः पीत्वा अह्नि विरहजं श्रीकृष्णविरहेणोत्पन्नं तापं मनस्तापम् । जहुस् तत्यजुः । सव्रीडः व्रीडया लज्जया सहितः हासस् तस्य विगमो निर्गमः । अपांगमोक्षः कटाक्षवीक्षणं चेति यत् तत् सत्कृतिं गोपीजनकृतसत्कारं समधिगम्य ज्ञात्वा प्राप्य वा । गोष्ठं विवेशेति सम्बन्धः ॥ ४३ ॥

तदा यशोदारोहिण्यौ पुत्रयोः पुत्रवत्सले ।

यथाकालं १यथाकामं व्यधत्तां परमाशिषः ॥ ४४ ॥

दुर्घटभावदीपिका

यथायोगादित्येतद् यथामनोयोगं यथाकाममिति यावदिति व्याख्येयम्

॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्याभिनवयतिकृतायां

दुर्घटभावदीपिकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १०-१३ ॥

सत्यधर्मीया

रोहिणीयं बाल्हीकपुत्री कौरव्यायणी । यथोक्तं बृहदारण्यकभाष्ये । बाल्हीकसुता रोहिणी । अतो बलभद्रः कौरव्यायणीपुत्र इति । प्रसङ्गसङ्गत्येदमुक्तमिति ज्ञेयम् । आशिषः परं व्यधत्तां परमाशिषो व्यधत्तामिति वा ॥ ४४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यथाकालं वयोनुसारेण । यथायोगं योग्यतानुसारेण । आशिष आशीर्वचनानि

॥ ४४ ॥

विगताध्वश्रमौ तत्र मज्जनोन्मर्दनादिभिः ।

नीवीं वसित्वा रुचिरां दिव्यस्रग्गन्धमण्डितौ ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

मज्जनं स्नपनम् । उन्मर्दनं शरीरमलप्रक्षालनम् । नीवी वस्त्रं वसित्वा आच्छाद्य । ‘परिधानांशुकग्रन्थौ प्रोक्ता नीवी तथांशुके’ इत्यभिधानम् ॥ ४५ ॥

सत्यधर्मीया

मज्जनं स्नपनमुन्मर्दनमङ्गादेर्मलनिष्कासनं तदादिभिरादर्शप्रदर्शनादिभिः । रुचिरां नीवीं वस्त्रं वसित्वाऽऽच्छाद्य । वस्त्रबन्धेऽपि नीवीत्यमरः । स्त्रीलिङ्गो नीवीशब्दः स्त्रीपुंससामान्यकटी-वस्त्रवाचक इति बहवः । स्त्रीकटीवस्त्रमात्रवाचक इति पक्षेऽप्यन्वयव्यत्यसनेनानुपदं क्रियमाणं व्याख्यानान्तरमिति विवेकः । निवियते व्यञ् संवरणे, नौ व्यञो यलोपः पूर्वस्य च दीर्घोण इति दीर्घः । कृदिकारादिति ङीष् । आच्छाद्य । नीवीं स्त्रीकटबन्धन इति मेदिनी । दिव्यस्रग्गन्धालङ्कृतौ रुचिरां नीवीं योषिद्वस्त्रं वसित्वा स्थितया तया जनन्योपहृतं परिवेषितं स्वाद्वन्नं प्राश्य भुक्त्वा ताभ्यामुपलालितावादौ, मृदुशय्यायां संविश्य सुखं यथा तथा सुषुपतुः ॥ ४५,४६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

मज्जनं स्नानम् उन्मर्दनं गात्रोन्मर्दनं पादसंहननादिकं वा । तैर् विगत-मार्गश्रमाविव । नीवीं वस्त्रम् । वसित्वा परिधाय ॥ ४५ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धपूर्वार्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

विषं विषमिश्रजलं पीत्वा परेतस्य मृतस्य आत्मनः पुनरुत्थानं यत् तद् गोविन्दानुग्रहेक्षितं गोविन्दस्य अनुग्रहाद् दर्शितमन्वमंसत न्यरूपयन् ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

विषं पीत्वा परेतस्य तत्प्रायस्य गोपजनस्यात्मनः पुनरुत्थानं यत्तद्गोविन्दानु-ग्रहेक्षितमनुग्रहाद्दर्शितमन्वमंसत व्यजानत् ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मयतिकृतायां

दशमस्कन्धपूर्वार्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १०-१३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

विषं विषयुक्तजलं पीत्वा । परेतस्य मृतस्य । आत्मनः स्वस्य पुनरुत्थानं यत् तत् तत्कारणम् । गोविन्दस्यानुग्रहपूर्वकेक्षितम् । अन्वमंसत ज्ञातवन्तः ॥ ५२ ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां **

(गूढकर्तृकायां) सुमनोरञ्जिन्यां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १०-१३ ॥