गोपा नन्दादयः श्रुत्वा द्रुमयोः पततो रवम्

॥ अथ द्वादशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

गोपा नन्दादयः श्रुत्वा द्रुमयोः पततो रवम् ।

तत्राजग्मुः कुरुश्रेष्ठ १निर्घातरवशङ्किताः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

श्रीहरेर्दुरितहररुचिरबालचरितश्रवणमननोपासनानि मुक्तिसाधनानि भवन्तीति तन्माहात्म्यं निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्रादौ यमलार्जुनभञ्जनान् नन्दाद्याश्चर्यं वक्ति गोपा इत्यादिना ॥ निर्घातरवशङ्किता अशनिनिर्घोषशङ्किताः ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

हरिचरितं दुरितहरणपुरःसरं संविन्निदानं सत्साधनं तद्धामाप्तय इति निरूप्यतेऽस्मिन्नध्याये । तत्रादौ यमलार्जुनभञ्जनतो नन्दाद्याश्चर्यं स्वजातरज्जुविसर्जनं कथयति ॥ गोपा इति ॥ पततोर्द्रुमयो रवं शब्दं श्रुत्वा निर्घातस्याशने रवस्तत्पातज इति शङ्किताः सन्देहयुतास्तत्र तत्स्थल आजग्मुः । भयशङ्किता इति पाठः स्फुटार्थः ॥ १ ॥

सुमनोरञ्जिनी

पततोर् द्रुमयोः रवं शब्दम् । निर्घातो ऽशनिपात इति भयेन शङ्किताः

॥ १ ॥

भूम्यां निपतितौ तत्र ददृशुर्यमलार्जुनौ ।

बभ्रमुस्तदविज्ञाय लक्ष्यं पतनकारणम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

बभ्रमुर् भ्रान्ता बभूवुः । उक्तं च हरिवंशे ‘विना वातं विना वर्षं विद्युत्प्रपतनं विना । विना हस्तिकृतं दोषं केनेमौ पातितौ द्रुमौ’ इति ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

पतनकारणं लक्ष्यं प्रत्यक्षविषयमविज्ञाय बभ्रमुर्भ्रान्ता अभवन् । तत्तर्कणप्रकारस्तु

विना वर्षं विना वातं विद्युत्प्रपतनं विना ।

विना हस्तिकृतं दोषं केनेमौ पतितौ द्रुमौ ॥

इति हरिवंशशंसितोऽवसेयः ॥ २ ॥

सुमनोरञ्जिनी

पतनकारणं लक्ष्यं प्रत्यक्षसिद्धमपि तदविज्ञाय बभ्रमुः । किं तल्लक्ष्यं कारणमित्यत आह ॥ उलूखलमिति ॥ यद्वा, यद्यपि दाम्ना बद्धम् उलूखलं विकर्षंतं बालकं कृष्णं ददृशुस्तथापि तं पतनकारणमविज्ञाय बभ्रमुरिति पूर्वेणान्वयः । इदं चर्यं कस्य, कुतो वा कारणात् । उत्पातभयेन कातरा व्याकुलचित्ताः । आः कष्टमिति । आश्चर्यमद्भुतमिति वा ॥ २,३ ॥

पदरत्नावली

लोके आत्मनो भक्तवश्यतां तद्विदां स्वावतारज्ञानिनां नारदादीनां दर्शयन् व्रजस्य व्रजस्थजनव्रजस्य हर्षमुद्वाहयन् बाहुक्षेपं च कुरुत इति पूर्वेणान्वयः ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

तद्विदां स्वस्वरूपज्ञानिनां नारदादीनाम् । लोके स्वस्य भक्तवश्यतां दर्शयन् बालचेष्टितैर्व्रजस्य तद्गतजनव्रजस्य हर्षमुद्वाहयन्प्रवहन् तं तन्वन्बाहुक्षेपं च कुरुत इत्यतीतेनान्वयः

॥ ९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तद्विदां हरिरेवायमवतीर्ण इति ज्ञानवतां नारदादीनाम् । आत्मनः स्वस्य भक्तवश्यतां दर्शयन् । व्रजस्य हर्षम् उद्वाहयन् अवर्धयन् ॥ ९ ॥

गोपवृद्धा महोत्पाताननुभूय बृहद्वने ।

नन्दादयः समागम्य व्रजकार्यमचिन्तयन् ॥ १० ॥

सत्यधर्मीया

समागम्य मिलित्वा । व्रजकार्यं भविष्यत् ॥ १० ॥

सुमनोरञ्जिनी

गोपेषु वृद्धा वयसा बुद्ध्या च । समागम्य स्थानविशेषे मिलित्वा । व्रजकार्यं गोकुलस्य हितकरं कृत्यम् ॥ १० ॥

तत्रोपानन्दनामाऽऽह गोपो ज्ञानवयोधिकः ।

देशकालार्थतत्त्वज्ञः प्रियकृद् रामकृष्णयोः ॥ ११ ॥

पदरत्नावली

तत्र नन्दादिषु ॥ ११ ॥

सत्यधर्मीया

ज्ञानं च वयश्च ताभ्यामधिकः । तज्ज्ञानमेव विवेचयति ॥ देशकालार्थतत्त्वज्ञ इति ॥ रामकृष्णयोः प्रियकृत् । एतेन श्रीकृष्ण एव स्थानान्तरं गन्तुं तानप्रेरयदिति ध्वन्यते

॥ ११ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तत्र तेषु मध्ये । देशकालार्थानां तत्त्वं स्वरूपं जानातीति तथोक्तः । अस्मिन् देशे काले वा अयमर्थो हितो ऽन्योऽहित इति ज्ञानवानित्यर्थः ॥ ११ ॥

उत्थातव्यमितोऽस्माभिर्गोकुलस्य हितैषिभिः ।

आयान्त्यत्र महोत्पाताः प्रजानां नाशहेतवः ॥ १२ ॥

॥ १४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

चक्रवातेन । तत्स्वरूपेण दैत्येन । ऊह्यता श्रीकृष्णं वहता । वियत् प्रति । तत्र तस्याम् अवस्थायाम् ॥ १४ ॥

यन्न म्रियेत द्रुमयोरन्तरं प्राप्य बालकः ।

असावन्यतमो वाऽपि तच्चाप्यच्युतरक्षणम् ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

असौ कृष्णः, अन्यतमो वाऽपि कश्चिद् बालको न म्रियेतेति यत् तच्चाप्यच्युतेनैव रक्षणमभूत् ॥ १५ ॥

सत्यधर्मीया

दुर्घटभावदीपिका

शकटान्युङ्ध्व माचिरमित्यस्याचिरं शीघ्रं शकटानायुङ्ध्वमित्यर्थः । एतेन शीघ्रं शकटान्युङ्ध्वमिति वक्तव्यम् अचिरं शकटान्युङ्ध्वमिति कथनमयुक्तमिति दूषणं परिहृतम् । युङ्ध्वम् आ अचिरमिति पदच्छेदमङ्गीकृत्य आ इत्यस्य युङ्ध्वम् इत्यनेनान्वयमङ्गीकृत्याचिरं शीघ्रं शकटानायुङ्ध्वमित्यर्थस्योक्तत्वात् ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

तत् ततः । तत्राद्यैव यास्यामः शकटाननांसि यूयं युङ्ध्व युङ्ध्वं चिरं माऽस्त्वित्यर्थः । ध्वमो मलोपश्छान्दसः । यद्वा युङ्ध्वम् आचिरमिति छेदः । आ सम्यगिति अचिरं शीघ्रमतिशीघ्रम् । अभिविधिरेवात्र सम्यक्त्वेन विवक्षित इति क्त्वान्न प्रकृतिभावः । युङ्ध्वं भवतामग्रतो गोधनानि यान्तु । अग्रत इत्यावर्तते । सार्वविभक्तिकश्च तसिः । अग्रेभ्यो प्रधानेभ्यो यदि रोचते तर्हि शकटान्युङ्ध्वं यास्याम इत्यन्वयः । अग्रमालम्बने वाते परिणामे परस्य च । प्रान्ते पुरस्तादधिके प्रधाने प्रथमोर्ध्वयोरिति विश्वः । एवं च रुच्यर्थानामित्यस्योपपत्तिर्जातेति ज्ञेयम् । युङ्क्ष्वमाचिरमिति पाठस्तु कल्पितः । एतदर्थापनानिपुणैर्बहुवचनक्रमाननुगुण इत्युपेक्ष्यः ॥ १८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तत् तस्मात् । मा चिरं शीघ्रम् । युङध्वम् अनडुद्भिः संयोजयध्वमित्यर्थः । भवतां भवद्भ्यः ॥ १८ ॥

तच्छ्रुत्वैकधियो गोपास्सर्वे नन्दपुरोगमाः ।

उपनन्दवचो राजन् प्रतिनन्द्य गृहान् ययुः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

एकस्मिन् वृन्दावनगमनविषये धीर्बुद्धिर्येषां ते ॥ १९ ॥

सत्यधर्मीया

नन्दपुरोगमा नन्दादय उपनन्दवचः श्रुत्वा केचनानुमेनिरे नानुमेनिरे च केचनेति नेतीरयति ॥ सर्व एकधिय इति ॥ एकस्मिन्वृन्दावनगमनविषये धीर्येषां ते गोपास्त-त्प्रतिनन्द्य गृहान्स्वान्स्वान्ययुः ॥ १९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

तद् उपनन्दोक्तम् । एकधिय एकविषयकधियः । प्रतिनन्द्य शिरसा श्लाघ्य

॥ १९ ॥

सरित्तीरगतं कृष्णं भग्नार्जुनमथाह्वयत् ।

रामं च रोहिणी देवी क्रीडन्तौ बालकैर्भृशम् ॥ २० ॥

सत्यधर्मीया

बालकैर्भृशं क्रीडन्तौ क्रीडां कुर्वन्तौ भग्नार्जुनं सरित्तीरगतं कृष्णमथ रामं चेत्येतौ रोहिणी देव्याह्वयदाजुहावेत्यर्थः ॥ २० ॥

सुमनोरञ्जिनी

सरित्तीरे यमुनातीरे गतम् । भग्नौ अर्जुनौ येन तम् । रामं च राममपि

॥ २० ॥

नोपेयातां यदाहूतौ क्रीडासङ्गेन पुत्रकौ ।

यशोदां प्रेषयामास रोहिणी पुत्रवत्सला ॥ २१ ॥

॥ २४ ॥

प्रतीक्षते त्वां दाशार्हो भोक्ष्यमाणो व्रजाधिपः ।

एह्यावयोः प्रियं धेहि स्वगृहान् १यान्तु बालकाः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

व्रजाधिपः नन्दगोपः । धेहि विधेहि ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

दाशार्हो व्रजाधिपो नन्दोऽधिपो मां व्रजेत्युक्त्वा त्वां प्रतीक्षते सहाशितव्य-मित्यासीनो मार्गं निरीक्षते । एह्यावयोः प्रियं धेहि पिधेहि बालकाः स्वगृहान्यान्तु । यातेति पाठे हे बालका यात गच्छतेत्यर्थः । बालान्स्वबालाभ्यां सहानाजुहाव यशोदा भुक्त्यर्थम् । न दारिद्य्रान्न वा लोभादपि स्वपुत्रेण सहादनसाधनसुकृताप्त्याद्याप्यनुदितत्वादिति मन्तव्यम् ॥ २५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

दाशार्हः दशार्हकुलोत्पन्नः । व्रजाधिपो नन्दगोपः भोक्ष्यमाणः । त्वां प्रतीक्षते त्वदागमनमाकांक्षते । आवयोर् मह्यं नन्दाय च रौहिण्यै चेति वा । हे बालकाः । यात गच्छत

॥ २५ ॥

जन्मर्क्षं तेऽद्य भविता विप्रेभ्यो देहि गाः शुचिः ।

धूलिधूसरिताङ्गस्त्वं तात मज्जनमावह ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

धूलिधूसरितानि अङ्गानि अवयवानि यस्य सः ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

धूलिधूसरितान्यङ्गान्यवयवा यस्य सः । मज्जनं स्नानं चावह । नन्दादिमं त्वमन्यं नावह परकीयोऽयमिति नोऽनुसन्दध्याः किन्तु मज्जनं मम जनो हि मज्जनस्तमावह । अत इत आगते स्वकीयता स्फुटीभविष्यतीति भावः । हे मज्ज मत्तो जायत इति स तथा । तातमिति शेषः । आव सम्यग्रक्ष च । हेत्येतदुभयकार्यकारितेतरत्र दुःसाधनेति द्योत्यते । हे अज्ज आश्चर्यकरजन्म । उर्वरितं पूर्ववत् । हे मज्जन मत्तो जनो जननं यस्य तत्सम्बुद्धिः । मा मामवेति वा ॥ २६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अन्यच्च निमित्तमस्तीत्याह ॥ जन्मेति ॥ जन्मर्क्षं जन्मनक्षत्रम् । शुचिः सन् । धूलिधूसरिताङ्गः रजसा मलिनाङ्गः । मज्जनम् अभ्यङ्गस्नानम् । आवह कुरुष्व ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

अनस्सु शकटेषु । आत्तानि गृहीतानि शरासनानि धनूंषि यैस्ते ॥३१॥

सत्यधर्मीया

सर्वोपस्कराणि घरट्टक्षुब्धादीनि गतमुपरिस्करेति । आत्तं शरासनं धनुर्यैस्ते

॥ ३१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अनस्सु शकटेषु । यत्ताः सन्नद्धाः । आत्तानि स्वीकृतानि शरासनानि यैस्ते तथोक्ताः ॥ ३१ ॥

गोधनानि पुरस्कृत्य शृङ्गाण्यापूर्य सर्वतः ।

तूर्यघोषेण महता ययुः सहपुरोहिताः ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

शृङ्गाणि विषाणनिर्मितगोपोचितवाद्यानि आपूर्य सर्वतः महता तूर्यघोषेण ययुः

कृष्णरामाभ्यां सह । तथा कृष्णरामाभ्यां कथ्यमाना या कथाऽव्यक्तमधुर-रूपा । तयोर् या कथा व्रजस्त्रीभिर्गीयमाना वा तच्छ्रवणोत्सुके यशोदारोहिण्यौ रेजतुरित्यन्वयः

॥ ३४ ॥

वृन्दावनं सम्प्रविश्य सर्वकालसुखावहम् ।

तत्र चक्रुर्व्रजावासं शकटैरर्धचन्द्रवत् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

अर्धचन्द्रवद् अर्धचन्द्राकारवत् । यथोक्तं हरिवंशे ‘निवेशं विपुलं चक्रे गवां चैव हिताय च । शकटावर्तपर्यन्तं चन्द्रार्धाकारसंस्थितम्’ इति ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

सर्वेषु कालेषु सर्वर्तुषु यत्सुखं तदावहतीति तत् । अर्धचन्द्रवदर्धचन्द्रानुकारं व्रजावासं चक्रुः ॥ ३५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

व्रजावासं गोकुलस्थानम् । अर्धचन्द्राकारं चक्रुः ॥ ३५ ॥

वृन्दावनं गोवर्धनं यमुनापुलिनानि च ।

वीक्ष्यासीदुत्तमा प्रीती राममाधवयोर्नृप ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

वृन्दावनं, गोवर्धनं पर्वतं, यमुनायाः पुलिनानि च । प्रीतिः । रामेति गतम्

॥ ३६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

गोवर्धनं तन्नामकं पर्वतम् । गवां वर्धनं वृन्दावनमिति वा ॥ ३६ ॥

एवं व्रजौकसां प्रीतिं यच्छन्तौ बालचेष्टितैः ।

कलवाक्यैश्च कालेन वत्सपालौ बभूवतुः ॥ ३७ ॥

पदरत्नावली

कलवाक्यैः सुमधुरभाषितैः ॥ ३७ ॥

सत्यधर्मीया

कालेन वत्सपालौ तर्णरक्षकौ बभूवतुः ॥ ३७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यच्छन्तौ दास्यन्तौ । कलवाक्यैर् अव्यक्तमधुरवचनैः । कालेन तद्योग्य-कालेन । वत्सपालौ गोवत्सपालौ ॥ ३७ ॥

अविदूरे व्रजभुवः सह गोपालबालकैः ।

चारयामासतुर्वत्सान् नानाक्रीडापरिच्छदौ ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

अविदूरे समीपे । नानाविधाः क्रीडापरिच्छदाः क्रीडोपकरणानि ययोस्तौ

आसदद् आजगाम ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

वत्सयूथगतं स्वगोवत्ससमूहनिविष्टं मुग्ध इवाज्ञवच्छनैर्मन्दं शनैः शनैश्चर-ग्रहवत्स यथा प्रायेणायमशुभग्रह इति पञ्चमोक्तेर्दुःस्थानस्थितोऽनर्थदस्तथाऽसददित्यावृत्त्याऽप्यन्वयः

॥ ४२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

वत्सयूथगतं वत्ससमुदाये प्रविष्टम् । तं दैत्यम् । मुग्ध इव अजानन्निव । आसदत् समीपमागतवान् ॥ ४२ ॥

गृहीत्वाऽपरपादाभ्यां सहलाङ्गूलमच्युतः ।

भ्रामयित्वा कपित्थाग्रे प्राहिणोद् गतजीवितम् ॥ ४३ ॥

पदरत्नावली

अपरपादाभ्यां पाश्चात्यचरणाभ्याम् । कपित्थस्य दधित्थाख्यवृक्षस्य अग्रे । प्राहिणोत् प्राक्षिपत् ॥ ४३ ॥

दुर्घटभावदीपिका

अच्युतः कृष्णो वत्सासुरस्यापरपादाभ्यां सहलाङ्गूलं गृहीत्वा वत्सासुरं भ्रामयित्वा गतजीवितं कृत्वा कपित्थाग्रे प्राहिणोत्स्थापितवानिति । एतेन गतजीवितमित्ये-तदनन्वितमिति दूषणं परास्तम् । कृत्वेति शेषेणान्वयस्योक्तत्वात् ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

अपरपादाभ्यां पाश्चात्यचरणाभ्यां सहलाङ्गूलं पुच्छं गृहीत्वा तथैव भ्रामयित्वा कपित्थागे्र तत्तर्वग्रे गतजीवितं प्राहिणोच्चिक्षेप । भ्रामणक्षण एव गतप्राणं वृक्षोपरि प्राक्षिपदिति । अथ कपित्थे स्युर्दधित्थग्राहिमन्मथाः । तस्मिन्दधिफलं पुष्पफलं दन्तशठावपीत्यमरः ॥ ४३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अपरपादाभ्यां पाश्चात्यपादाभ्यां सह लाङ्गूलं गृहीत्वा । भ्रमणेन गतजीवितम् । तं दैत्यम् । प्राहिणोच् चिक्षेप ॥ ४३ ॥

स कपित्थैर्महाकायः पात्यमानैः पपात ह ।

तं वीक्ष्य विस्मिता बालाः शशंसुः साधु साध्विति ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

कपित्थैः कपित्थशाखायुक्तफलैः ॥ ४४ ॥

सत्यधर्मीया

स पात्यमानैः कपित्थानां फलानि कपित्थानि तैः फलैः सह पपात । तन्महादेहसंस्पर्श एव फलपतनहेतुरिति भावः । तं वत्सं फलपातं च । विस्मिता बालाः साधु साध्विति शशंसुः । अनायासेन यातानि नः फलानि निहितश्चायं दैतेय इति विस्मय इति भावः

॥ ४४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

स महाकायः सन् । कपित्थैः कपित्थफलैः सह पपात । तं पूर्वं वत्साकृतिम् अनन्तरं महाकायम् ॥ ४४ ॥

देवाश्चोपरि सन्तुष्टा बभूवुः पुष्पवर्षिणः ।

तौ वत्सपालकौ भूत्वा सर्वलोकैकपालकौ ॥ ४५ ॥

सत्यधर्मीया

देवाश् च ऊपरीति छेदः । उत्कृष्टत्वादुनामासाविति छान्दोग्यभाष्योक्तेः । ओः उत्कृष्टस्य कृष्णस्योपरि तदुपरीतिवद्देवाः पुष्पसन्ततिं ववृषुः । सर्वलोकैकपालकौ सर्वलोकैकपौ तावलकावलकौ शुक्लकृष्णकेशात्मकाविति वा भूत्वा वत्सपालकौ सन्तौ तौ ॥ ४५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

वत्सपालकौ भूत्वापि । सर्वलोकानाम् एकपालकौ मुख्यपालकौ । दुष्टशिष्टशिक्षणेनेत्येवं सन्तुष्टा देवाः । उपरि श्रीकृष्णोपरि । पुष्पसन्ततिम् । ववृषुरिति सम्बन्धः

॥ ४५ ॥

सप्रातराशौ गोवत्सान् चारयन्तौ विचेरतुः ।

स्वंस्वं वत्सकुलं सर्वे पाययिष्यन्त एकदा ॥ ४६ ॥

॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

वज्रसम्भिन्नश्चासौ गिरिश्च तस्य सकाशाच्च्युतं शृृङ्गमिव ददृशुः । अनन्तरं तत्रसुरिदमित्थमित्यनिर्णयादिति भावः । स बको नाम नाम्ना प्रागपीति वैकारः सूचयति । इदानीं बकरूपधृक् बकस्य कङ्कस्य । बकः कङ्क इत्यमरः । रूपं धृष्णाति धरतीति स तथा ॥४८॥

सुमनोरञ्जिनी

कीदृशम् । वज्रसंभिन्नगिरेश्च्युतं शृृङ्गमिव स्थितम् । दृष्ट्वा तत्रसुर् भीता अभवन् । सः महासत्वः बको नामतः । वै प्रसिद्धः ॥ ४८ ॥

आनकशङ्खसंस्तवैर् दुन्दुभिशङ्खादिमङ्गलघोषसहितैर् उत्तमस्तोत्रैः समीडिरे संस्तुतवन्तः । तद् बकासुरसंहारसुरस्तोमसंस्तवनादिकृष्णविजयोत्सवम् । विसिस्मिरे विस्मिताः

॥ ५३ ॥

अप्यासीद् विप्रियं तेषां कृतं पूर्वं यतो भयम् ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

बत खेदे । मृत्यवः मृतिहेतवः । अपि तु यतो येभ्यो भयं मृत्युलक्षणं प्रजानां पूर्वमासीत् तेषां तदेव विप्रियं मरणरूपानिष्टं कृतमासीत् । अहो आश्चर्यम् ॥ ५६ ॥

दुर्घटभावदीपिका

बालस्यास्य कृष्णस्य मरणार्थं बहुमृत्यवो मरणहेतव आगता अभवन् । यतो यैर्मृतिहेतुभिरन्येषां बालानां पूर्वं भयं मरणभयम् मरणमिति यावत्, कृतं तेषामपि विप्रियं मरणदुःखमासीत् । अहो बत अत्याश्चर्यमिति । एतेन कृष्णस्य मरणाभावात् । अस्य कृष्णस्य बहवो मृत्यवोऽभवन्नित्येतदनुपपन्नमिति दूषणं निरस्तम् । मृत्युशब्देन मरणहेतूनां ग्रहणात् । एतेनेवास्य मरणार्थं मरणहेतव आगता अभवन्निति वक्तव्यम्, अस्य मृतिहेतवोऽभवन्निति कथनमनुपपन्नमिति चोद्यं पराकृतम् । मरणार्थम् आगता इत्यनयोः शेषेण मरणार्थं मृतिहेतव आगता अभवन्नित्यर्थ-स्योक्तत्वात् । एतेनैव कृष्णस्य भयाभावेन यैः पूर्वं कृष्णस्य भयं कृतमिति वचनमनुपपन्नमिति चोद्यं परिहृतम् । अन्येषां बालानामित्यस्य शेषेण यैरन्येषां बालानां पूर्वं भयं कृतमित्यर्थस्योक्तत्वात्

॥ ५५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्याभिनवयतिकृतायां

दुर्घटभावदीपिकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १०-१२ ॥

सत्यधर्मीया

मृत्यवस्तत्कारणानि । यतो येभ्यो भयं प्रसक्तं तेषां तैः कृतं तदेव विप्रियमप्यासीत् । अपिना नाकृतकार्याणां स्वदेशकदेशगमनं किन्तु मरणमासीदिति द्योतयति । तेषामपि तादृशानामपि विप्रियं कृतमासीदिति वा योजना । यतो भयमन्येषां पूर्वमासीत्तेषामिति वा । श्लोकद्विकस्यैकान्वयः ॥ ५६,५७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

मृत्यवः मारकाः । अभवन् प्राप्ता अभवन् । अपि तथापि । यतः येभ्यः भयं संभावितं तेषाम् अनेनैव विप्रियं, कृतपूर्वं पूर्वम् एतावत्पर्यन्तं कृतमासीत् । अहो आश्चर्यं, बत

॥ ५६ ॥

अथाप्यभिभवन्त्येनं न ह्येते घोरदर्शनाः ।

जिघांसयैनमासाद्य नश्यन्त्यग्नौ पतङ्गवत् ॥ ५७ ॥

पदरत्नावली

अथशब्दः कार्त्स्न्यार्थकः । ‘मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकार्त्स्न्येष्वथो अथ’ इत्यमरः । अथाऽपि सर्वेऽपि एते घोरदर्शना एनं बालकं नाभिभवन्ति क्लेशयितुं न शक्नुवन्ति । प्रत्युत जिघांसया हननेच्छया एनमासाद्य अग्नौ पतङ्गवत् शलभ इव नश्यन्ति । क्रूरकर्मकारिणामेषा दुर्दशा भवत्येवेति हिरवधारयति ॥ ५७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

न केवलं पूर्वमेवमासीत्, अथापि अनन्तरमपि ते घोरदर्शनाः । एनं नाभिभवन्ति । किन्तु जिघांसया हन्तुमिच्छया । एनं प्राप्य । अग्नौ पतङ्गवत् शलभवन् नश्यन्ति

॥ ५७ ॥

अहो ब्रह्मविदां वाचो नासत्याः सन्ति कर्हिचित् ।

गर्गो यदाह भगवानन्वभावि तथैव तत् ॥ ५८ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्मविदां परब्रह्मज्ञानाम् । अहो परब्रह्मज्ञानमाहात्म्यम् । गर्गो यदाह ‘नारयोऽभिभवन्त्येनम्’ इत्यादि ॥ ५८ ॥

सत्यधर्मीया

ब्रह्मविदां परब्रह्मज्ञानां वाचोऽसत्याः कर्हिचिदपि न सन्ति न भवन्ति । अहो ब्रह्मज्ञानमाहात्म्यम् । भगवान्पूज्यो गर्गोऽथापि व्रजमाव्रजन्तोऽपि घोरदर्शनास्ते तवैनं सुतं नाभिभवन्ति न पराभावयन्ति । यतोऽयं नारायणसमस्ते नैतत्पराभावकाः पराभावकाश्च नायं तेषामिति समः समाधिरित्यतोऽभिधत्ते जिघांसया हननेच्छयैनमासाद्य प्राप्य नश्यन्तीति । तत्रैतदनायासं च निदर्शनेन दर्शयति ॥ अग्नौ पतङ्गा इव शलभवदिति । इति यदाह तत्तथैवान्वभावि अनुभूतम् । पृथगन्वयने तु विप्रियं तेषां कृतमासीदित्यनन्तरं पान्त्यादेरवक्तव्यत्वेनासङ्गत्यापत्तेः । यदि पृथगन्वय इष्टस्तर्ह्येवं योजना । यतो येभ्यः पूतनादिभ्यो भयमितरेषां प्राक् तेषां सकाशात्किञ्चिद्विप्रियं कृतमासीत् । अथाऽपि घोरदर्शना एनं नाभिभावयन्ति । इतरद्यथापूर्वम् । पुरोहिताभिहितं स्मारम् । सामान्यतो ब्रह्मविदां तन्निदर्शनेन मनसि माननं तन्वते ॥ अहो इति ॥ ५८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

असत्या अयथार्थाः । तदनुभवमारोहयति ॥ गर्ग इति ॥ यदाह तत् तथैव अभावि अभून् ननु ॥ ५८ ॥

इति नन्दादयो गोपा रामकृष्णकथां मुदा ।

कुर्वन्तो रममाणाश्च नाविन्दन् भववेदनाम् ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

भववेदनां संसारदुःखम् ॥ ५९ ॥

सत्यधर्मीया

रामकृष्णकथां तत्सङ्कथनम् । भववेदानां संसारदुःखं नाविन्दन्नापुः ॥ ५९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

रामकृष्णयोः कथां गुणानुवादम् । रममाणाः सुखिनः । भववेदनां संसारदुःखम् ॥ ५९ ॥

एवं विहारैः कौमारैः कौमारं जहतुर्व्रजे ।

निलायनैः सेतुबन्धैर्मर्कटोत्प्लवनादिभिः ॥ ६० ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

कौमारैः कुमारावस्थासम्बन्धिभिर् विहारैः क्रीडाभिः कौमारं बाल्यवयो जहतुः । ‘बाल्यं स्यात् पञ्चमाब्दान्तं पौगण्डं नवमावधि । कैशोरं षोडशाब्दान्तं यौवनं तु ततः परम्’ इति उत्पलमाला । निलायनैः कुत्रचिन्निलीनस्यैकस्य अन्येन्यान्वेषणरूपैः । सेतुबन्धैः रघुरामवेष-धरकृष्णादेशानुसारेण वानरवेषैरन्यैः कुतश्चिनिःसरन्त्या उपसरितः मृच्चयशिलाशकलैर्निरोधनादिरूपैः । मर्कटोत्प्लवनादिभिर् वानरवत् सागरतरणानुकरणादिरूपोड्डीयनैः । आदिपदेन नृसिंहादिस्वावतारान्तर-क्रीडा ग्राह्याः ॥ ६० ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे द्वादशोध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

कुमाराणामिमे कौमारास्तैर्विहारैः क्रीडाभिः कौमारं वयो जहतुः । निलायनैरेकेनैकस्य निलीनस्य मार्गणरूपैः सेतुबन्धैः सिकतादिभिर्मर्कटोत्प्लवनादिभिः कपिवदुड्डीव-नादिभिः । आदिशब्देन मयूरादिक्रीडा ग्राह्याः । अनेन नारायणकपिलदाशरथिभावं स्वस्य ध्वनयामास कृष्णः । एवं छत्रिन्यायेन बल एतदेकलकोऽपि गृहीत इति ज्ञेयम् । क्वचिद्विनाशायेत्यारभ्यै-तत्सुहृद्भिश्चरितं मुरारेरित्यन्तो ग्रन्थः प्रक्षिप्त इति प्रेक्षावन्तोऽतो न व्याख्यातोऽस्माभिः ॥६०॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मयतिकृतायां

दशमस्कन्धपूर्वार्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १०-१२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

एवंरीत्या कौमारैः कुमारावस्थायोग्यैः । निलायनैर् निलीनम् एकम् अपरोऽन्वेष-यति तन्निलायनम् । तैः । सेतुबन्धैर् वालुकादिना प्रस्रवज्जलनिवारणैः । मर्कटवदुत्प्लवनमेव आदि येषां तैर् विहारैः क्रियमाणैः । कौमारं कुमारावस्थाम् । जहतुरिति योजना ॥ ६० ॥

नन्दगोपं यशोदां च लीलयाऽऽनन्दयो यथा ।

मम हृन्मन्दिरेऽप्येवं विहरानन्दयन्मनः ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां **

(गूढकर्तृकायां) सुमनोरञ्जिन्यां द्वादशोऽध्यायः ॥ १०-१२ ॥