कथ्यतां भगवन्नेतत्तयोः शापस्य कारणम्

॥ अथ एकादशोऽध्यायः ॥

राजोवाच–

कथ्यतां भगवन्नेतत्तयोः शापस्य कारणम् ।

यत् तद् विगर्हितं कर्म येन देवऋषेस्तमः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

हरेरेव संसारबन्धान्मोक्ष इति दर्शयितुं नलकूबरमणिग्रीवयोः शापप्रकारं निरूपयत्यस्मिन्नध्याये । तत्र राजा शुकं पृच्छतीत्याह राजेति । यद् विगर्हितं निन्दितं कर्म तदेतत् कथ्यताम् । येन कर्मणा देवऋषेस्तमोगुणकार्यक्रोधोऽभूत् ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

किं मदादिमौ चक्रतुः कुपितश्च शापमदान्नारदो येन तदादितो वदेति परीक्षित्पृच्छतीत्याह ॥ राजेति ॥ एतत्तयोरिति पदमेकम् । एतौ वृक्षात्मकौ तौ चेत्येतत्तौ । तयोः शापस्य कारणं यद्विगर्हितं कर्म तत्कथ्यतामित्यन्वयः । तत्कर्मज्ञानेन देवऋषेः । ऋत्यक इति प्रकृतिभावः । तमस्तत्कार्यं कोपोऽभूत् । यद्विगर्हितं न गर्हितं च श्रीकृष्णकृतमोचनकारणं किं च कथ्यतामित्यप्यन्वयः । एतीति यत्तमो येन देवऋषेः प्राप्तं तम इति येन तदित्यन्वयः । येनेति वा यदिति वाऽतिरिक्तमिति मन्तव्यम् ॥ १ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे भगवन् एतत् कथ्यताम् । किं तत् । तयोर् नलकूबरमणिग्रीवयोः शापस्य कारणम् । नारदस्य स्वाभाविकः कोप एवेति चेत् । देवऋषेः । अनेन सत्वैकस्वभावता प्रकटिता । तथाविधस्य नारदस्य । तमस् तमोगुणकार्यक्रोधोऽपि येन केन निमित्तेन कोपकारणं ताभ्यां कृतम् । विगर्हितं कर्मैव चेत्तत् तदपि यद् यज्जातीयं स्यात् । येन कर्मणा देवऋषेर्निमित्तात् । तच्छापादिति यावत् । तमस् तमःकार्यस्थावरजन्म अभूत् ॥ १ ॥

श्रीशुक उवाच–

रुद्रस्यानुचरौ भूत्वा सुदृप्तौ धनदात्मजौ ।

कैलासोपवने रम्ये मन्दाकिन्यां मदोत्कटौ ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

औत्तरेयप्रश्नमुत्तरयति ॥ श्रीशुक इति ॥ अनुचरौ भृत्यौ पूर्वमसुदृप्तौ अनन्तरं मदोत्कटौ उत्कटमदावित्यर्थः । कैलासोपवने मन्दाकिन्यां वियद्गङ्गायाम् ॥ २ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अनिर्णीतैतदादित्वके काये कियानयमहो मोह इति द्वाभ्यामाह ॥ देह इति ॥ देहः किमन्नदातुः स्यात् । किंशब्दो विकल्पार्थः । सर्वापेक्षया विनाऽन्नं सद्यस्तनस्यापि न जीवनमिति तद्दातुरुक्तिरादाविति ज्ञेयम् । पितुर्मातुरित्युक्तौ मातृपूर्वभाषणं माता पूर्वरूपमित्यादेर्माता गरीयसीति कौसल्योक्तेश्च कर्तव्यं पितुः कुतः प्रागुक्तिरिति शङ्का नोत्तरितान्तरङ्गतः स्यादिति निषेक्तुरित्युक्तिः । एतेन निषेकात्पूर्वं मासत्रितयं वासः प्राथमिकस्तत्रेति प्रथमं तदुक्तिरिति युक्तिः सूचितेति ज्ञेयम् । मातृगरीयस्त्ववाद एकोपाधिकपित्रपेक्षया । यदि विद्याद्यनुबन्धोऽपि तस्मिन्वर्तेत तर्हि स मातुरपि गरीयानित्येवमुक्तिर्वा । उक्तं च मोक्षधर्मे पाराशरगीतायाम् । पिता परं दैवतं मानवानां मातुर्विशिष्टं पितरं वदन्ति । ज्ञानस्य लाभमित्यादि । मातुःपितुर्मातामहस्य । मातामहस्येति शक्य एवं निर्देशेनासङ्गृहीतसङ्ग्राह्यता, मातुर्ज्ञातुराचार्यस्य पितुः पालकजनकस्य पुत्रिकापुत्रत्वेन स्वीकुर्वतो मातामहस्येत्यपि पराकृतेति ज्ञेयम् ।

ननु पूर्वं जनन्या इत्यनुक्तेरुक्तेश्च मातुरिति तेनैव विवक्षिताक्षतेर्मातामहस्येति भाषणं भूषणमिति चेत् । प्रौढोऽसि । कृतं परिखोड्डीनं परन्तु व्यत्यस्तवितस्तिजातं पालकपितुरलाभात्तत्र तदतन्त्रतापत्तेश्चेत्थमुक्तिरित्यवेहि । विक्रेतुर्वेतनादिवितरणेन विक्रयकर्तुर्बलिनो बलिष्ठस्य निग्रहीतुरग्नेर्दाहेऽदाहे शुनस्तदादेः ॥ ११ ॥

सुमनोरञ्जिनी

किं च यं देहमात्मीयत्वेन ज्ञात्वा प्राणिहिंसां करोति तज्ज्ञानमपि बुद्धिभ्रंश-मूलकमेव । तस्यात्मीयत्वाभावादित्याह ॥ देह इति ॥ अन्नदातुर् अन्नदानादिना पोषयितुः । स्थितौ स्वाधीनत्वाभिमानात् । निषेक्तुर् गर्भाधानकर्तुर् उत्पत्तौ तथाभिमानात् । मातुर् गर्भधारणादिना तदुत्पत्तौ सहकारित्वाभिमानात् । उपलक्षणमेतत् । पितुः पितुरित्यपि ग्राह्यम् । मातुः पितुर् मातामहस्य । उभयोरप्यदृष्टजन्यत्वाद्वा । तयोरपि परंपरया तथात्वात् । बलिनः बलात्कारेण विष्टिगृहीतुस् तस्य यथेष्टविनियोज्यत्वाभिमानात् । क्रेतुः क्रयेण गृहीतुः । तस्यापि तथाभिमानात् । इदं जीवनदशायाम् । अन्यदा तु । अग्नेर् भस्मीकरणादौ अधीनत्वाभिमानात् । शुनः सारमेयस्य । स्वोपभोग्यत्वेन स्वादृष्टजन्यत्वाभिमतेः ॥ ११ ॥

व्याधींश्छवहृतींश्चैव शवदाहादिकं तथा ।

वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा दिव्यशरच्छते ।

वृत्ते स्वर्लोकतां भूयो लब्ध्वा भक्तौ भविष्यतः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

स्मृतेः फलमाह वासुदेवस्येति । दिव्यशरदां देवतासम्बन्धिसंवत्सराणां शतं तस्मिन् वृत्ते अतीते सति स्वः स्वर्गः लोको येषां ते स्वर्लोका देवाः, तेषां भावः स्वर्लोकता तां देवत्वम् । भक्तौ, वासुदेवस्येति अत्राप्यन्वयः ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा । दिव्यशरच्छते शरदां समानां शतम् । दिव्यं देवतासम्बन्धि तच्च तस्मिन्वृत्ते गते सति स्वर्लोकतां स्वर्लोक ओको येषां ते स्वर्लोका देवा तेषां भावस्तत्ता तां देवत्वं भूयो लब्ध्वा । वासुदेवस्येत्यत्राप्यन्वेति । भक्तौ मदनुग्रहाद्भविष्यत इत्यन्वयः

॥ २३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

एवं दिव्यानां शरदां वत्सराणां शते वृत्ते प्रवृत्ते सति । मदनुग्रहाद् वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा । स्वर्लोकतां स्वः स्वर्ग एव लोको निवासस्थानं ययोस्तौ । तयोर्भावः स्वर्लोकता ताम् । स्वर्गलोकमित्यर्थः । पुनः यथापूर्वं भक्तौ । भगवति भागवतेषु च ॥ २३ ॥

श्रीशुक उवाच–

स एवमुक्त्वा देवर्षिर्गतो नारायणाश्रमम् ।

नलकूबरमणिग्रीवावासतुर्यमलार्जुनौ ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

नारायणाश्रमं बदरिकाश्रमम् । यमलौ सहोत्पन्नौ च तौ अर्जुनौ तन्नामकवृक्षौ च यमलार्जुनौ ॥ २४ ॥

सत्यधर्मीया

स देवर्षिरेवमेतौ प्रत्युक्त्वा नारायणाश्रमं बदरिकाश्रमं गतः । नलकूबर-मणिग्रीवौ चैवं शप्तौ यमलार्जुनौ यमलौ च तौ सहोत्पन्नावर्जुनौ च तावासतुः । भूरुहमात्रगात्र-ताशापेऽपि स्मृतिर्भवत्वित्युक्तत्वादर्जुनः प्रीतिपात्रं वासुदेवस्येति श्रुततत्कथौ तन्नामकानौकहीभवने भगवान्प्रीतो नौ मोचयेदथवा तमद्वितीयार्जुनं विधातुं वेति मतिमन्तौ तावर्जुननगतां गताविति तात्पर्यमवधेयम् ॥ २४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

नारायणाश्रमं बदरिकाश्रमम् । यमलौ सहोत्पन्नौ । अर्जुनौ अर्जुनद्रुमौ

॥ २४ ॥

ऋषेर्भागवतमुख्यस्य सत्यं कर्तुं वचो हरिः ।

जगाम शनकैस्तत्र यत्रास्तां यमलार्जुनौ ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

भागवतस्य मुख्यर्षेर्वचः सत्यं कर्तुं हरिः शनकैर्मन्दं यत्रास्तां तत्र तत्स्थलं जगाम । शुकोक्तिरियम् ॥ २५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हरिः श्रीकृष्णः ॥ २५ ॥

यक्षावूचतुः–

कृष्ण कृष्ण महायोगिन् त्वमाद्यः पुरुषः परः ।

व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं रूपं ते ब्राह्मणा विदुः ॥ ३० ॥

तात्पर्यम्

‘रूप्यत्वात्तु जगद्रूपं विष्णोः साक्षात्सुखात्मकम् । नित्यपूर्णं समुद्दिष्टं स्वरूपं परमात्मन’ इति वामने ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

नियमनादिनाऽशेषविश्वकर्षकत्वाद् उलूखलकर्षकत्वाच्च हे कृष्ण महायोगिन् महाणिमाद्युपाय त्वमाद्यः परः सर्वश्रेष्ठः पुरुषस् तन्नामकावतारवान् । व्यक्ताव्यक्तं कार्यकारणात्मकमिदं विश्वं ते तव रूप्यत्वात् प्रतिमात्वेन निरूप्यत्वात्, उत्पाद्यत्वाद् वा रूपमित्युच्यते । न तु साक्षाद् रूपम् । तर्हि कुत्रासौ रूपशब्दो मुख्यार्थ इति चेन् नित्यपूर्णसुखात्मकं परमात्मनः स्वरूपं साक्षान्मुख्यं समुद्दिष्टमित्यवगन्तव्यम् । ‘रूप्यत्वात्तु जगद्रूपं विष्णोः साक्षात् सुखात्मकम् । नित्यपूर्णं समुद्दिष्टं स्वरूपं परमात्मनः ॥’ इति वामनवचनात् । ब्रह्म अणन्तीति ब्राह्मणा अपरोक्षज्ञानिनः

॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

कृष्ण कृष्ण महायोगिन्निति श्लोके लोकेशस्य ब्राह्मणा इदं व्यक्ताव्यक्तं विश्वं ते स्वरूपं विदुरिति जगदैक्यमुच्यत इत्यन्यथाप्रतीत्यापदपनुत्तये प्रमाणेन रूपादिपदार्थनिरूपणपरेण तत्तात्पर्यमाह ॥ रूप्यत्वादिति ॥ रूप्यत्वान्निरूप्यत्वादुत्पाद्यत्वादिति यावत् । रूप प्रतिष्ठायामिति स्मरणात्प्रतिष्ठाप्यत्वादिति वा । जगद्रूप्यत्वाद्विष्णो रूपमित्युच्यते । गौणोऽत्र रूपपदार्थश्चेत्क्वासौ मुख्यार्थ इत्यत आह ॥ सुखात्मकमिति ॥ नित्यपूर्णसुखात्मकं परमात्मनः स्वरूपं साक्षान्मुख्यं समुद्दिष्टमिति वामनोक्ते रूपं निरूप्यमित्यर्थः । ननु बहुस्थले जगदैक्यपराकृतये पराक्रान्तं प्रागाचार्यैस्तत्प्रणाड्यार्थो ज्ञातुं प्राज्ञैः शक्यत इति पुनः पुनः कुतः प्रमाणोपन्यसनं क्रियत इति चेत् । प्रथमद्वितीयस्कन्ध एवैवमनुयोज्यं किङ्करनियोज्यभवता भवतु किं जातं वदामः । एकस्मिन्नर्थे मानानि नानाप्रणाड्या व्यवस्थापकानि सन्ति तानि चैकत्रैवोदाहृतानि चेन्मन्दविन्दविन्दुसन्दोहरूढाणि भवेयुः । ते ते प्रकाराश्च बोध्या बोध्यान्प्रतीति कृपणकरुणावरुणशरणमाचार्या उदाजह्रुरुदाहरिष्यन्ति च इति चेतः परं वा चेतः परं कुरु ॥

ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ यतः कर्षसि देवेश नियम्य सकलं जगदित्यादेर्जगत्कर्षकत्वात् हे कृष्ण प्रस्तुतमुलूखलकर्षकतया चेति पुनर्हे कृष्णेत्युक्तिः । महायोगिन्महोपाय महाणिमादियोग त्वमाद्यः परः सर्वोत्कृष्टः पुरुषः । व्यक्ताव्यक्तं कार्यकारणात्मकमिदं विश्वं जगत्ते तव रूप्यत्वाद्रूपमिति ब्राह्मणा अपरोक्षज्ञानिनः । ब्रह्माणतीति ब्राह्मणोऽपरोक्षज्ञानीति गीताभाष्योक्तेः । वर्णविपर्ययो निरुक्तत्वादित्युक्तत्वात्तट्टीकायाम् । आद्यत्वपरत्वपुरुषत्वमहायोगित्वादियुतं त्वमन्यद्रूपं विदुरित्यपि मानानुयानयोजना ज्ञेया । त्वत्वावन्यपर्यायौ ऋचां त्वः पोषमास्त इत्यादेस्त्वशब्दोऽन्यार्थकः ॥३०॥

सुमनोरञ्जिनी

हे कृष्ण कृष्ण महायोगिन् महान् योग ऐश्वर्यं यस्य । आद्यः कारणीभूतः । आदीनां जगत्कारणब्रह्मादीनां यो नियामकः । पुरुषः पूर्षु शेत इति पुरुषः । पर उत्कृष्टः । आद्यत्वं विवृणोति ॥ व्यक्तेति ॥ व्यक्ताव्यक्तं कार्यकारणात्मकम् । विश्वं ते त्वया रूपं रूप्यते निर्मीयते इति रूपम् । निर्मितमित्यर्थः । यद्वा प्रतिमास्थानीयम् । न तु रूपमभिन्न-मित्यर्थः । ब्राह्मणाः, ब्रह्म वेदस् तम् अणन्ति अर्थज्ञानपूर्वमुच्चरन्ति अध्यापयन्ति वा तथोक्ता वेदार्थज्ञानिनः विदुरिति । इदं विश्वं ते रूपमित्यनेन आपातप्राप्तविश्वाभेदशङ्कां प्रमाणेनैव परिहरन्त्याचार्याः ॥ रूप्यत्वादिति ॥

रूप्यत्वात्तु जगद्रूपं विष्णोः साक्षात्सुखात्मकम् ।

नित्यपूर्णं समुद्दिष्टं स्वरूपं परमात्मनः ॥ इति ।

रूप्यत्वान् निर्मितत्वात् । अथवा रूप्यत्वात्प्रतिमात्वेन सन्निधानपात्रत्वाज् जगद् विष्णोः रूपमुच्यत इत्यर्थः । विष्णोर्यत्साक्षात्सुखात्मकं निरतिशयसुखात्मकम् । नित्यं पूर्णं देशतो गुणतश्च व्याप्तम् । स्वरूपं मत्स्यादिकं तत्स्वरूपम् । सद् रूपं समुद्दिष्टं स्वरूपत्वान्निमित्ताद् रूपशब्दवाच्यमित्यर्थः ॥ ३० ॥

त्वमेकः सर्वभूतानां देह आत्मेन्द्रियेश्वरः ।

त्वमेव कालो भगवान् विष्णुरव्यय ईश्वरः ॥ ३१ ॥

तात्पर्यम्

देहे शरीरे । ‘विष्णुः सर्वगुणोद्रेकात्काल इत्यभिधीयत’ इति च ॥३१॥

पदरत्नावली

सर्वभूतानां देहे आत्मनो मनस इन्द्रियाणां चेश्वरः स्वविषयशक्तिप्रदः । यद्वा आत्माऽन्तर्यामी इन्द्रियेश्वर इति भिन्ने पदे । न केवलमन्तरेव प्रवर्तकः बहिरपि सर्वशक्तिमत्त्वात् तत्तच्छक्तिप्रबोधक इति भावेनाह– त्वमिति ॥ ‘कल बन्धने’, ‘कल संहरणे’, ‘कल ज्ञाने’, ‘कल विद्रावणे’, ‘कल कामधेनौ’ इति धातुपाठात् पूर्णसद्गुणैः कलितत्वात् सम्बद्धत्वात् कालः सर्वगुणपूर्णः । तथा जगद्बन्धनसंहरणबोधनविद्रावणादिकर्मयुक्तत्वात् कालनियामकत्वाच्च कालनामकस्त्वमेव । तदुक्तम् ‘विष्णुः सर्वगुणोद्रेकात् काल इत्यभिधीयते ।’ इति वामने । महावाराह च ‘कालः कलितसम्पूर्णसद्गुणत्वाज्जनार्दनः । संहारात् सर्ववित्त्वाद् वा सर्वविद्रावणेन वा ॥’ इति । सर्वव्यापित्वाद् विष्णुः । विष्लृ व्याप्तौ इति धातोः । अव्ययश् चतुर्विधनाशशून्यः । ‘अनित्यत्वं देहहानिर्दुःखप्राप्तिरपूर्णता । नाशश्चतुर्विधः प्रोक्तस्तदभावो हरेः सदा । तदन्येषां तु सर्वेषां नाशाः केचिद् भवन्ति हि’ इति महावाराहवचनात् । ईश्वर ईशेभ्यो ब्रह्मभवादिभ्यो वरः ॥ ३१ ॥

सत्यधर्मीया

त्वमेकः सर्वभूतानां देह आत्मेति श्लोके देह इति प्रथमान्तेन जडदेहैक्यतोच्यत इत्यन्यथाप्रतीतिनिरासाय स्वयं पदं विवक्षितं दर्शयति ॥ देहे शरीर इति ॥ तत्रैव त्वमेव काल इति क्षणलवाद्यात्मजडकालात्मकता विष्णोस्तथैवोत्तरस्मिन्महदादिरूपतोच्यत इत्यापत्प्रच्युत्यै प्रमाणे आह ॥ विष्णुरिति ॥ सर्वगुणोद्रेकादुद्रिक्तगुणयुक्तत्वाद्विष्णुः काल इत्यभिधीयते न तु कालात्म-कत्वादित्यर्थः । कल छेदने कल बन्धने कल ज्ञाने कल कामधेनुरिति च पठन्ति । यथा कामधेनुः सर्वार्थान्ददाति तथाऽयमपि धातुः सर्वार्थवाचीत्यर्थ इति गीताभाष्यप्रमेयदीपिकाभ्यामुक्तेः सकल-गुणोद्रिक्तता कालशब्दार्थ इत्यर्थः । प्रथमान्तः कामधेनुरिति पाठे ललितार्थ इतरस्तु टीकाकृदटीकत इत्युपेक्ष्यः । क्लिष्टार्थताऽपि स्पष्टमाभातीति वामन इति शेषः ॥ ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ सर्वभूतानां देहे आततत्वादात्मा इन्द्रियाणां चेश्वरः स्वविषयशक्तिप्रदस्त्वमेव कालः सर्वगुणोदीर्ण ईश्वर ईशेभ्यो वरः । अव्ययो नाशशून्यो भगवान्विष्णुस्त्वमेकोऽन्तर्भेदहीनस्तत्तदन्तर्गतरूपः ॥ ३१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

पुरुषत्वं प्रपञ्चयति ॥ त्वमिति ॥ त्वं सर्वभूतानां देहे स्थूले सूक्ष्मे च स्थितः । केवलं पिशाचादिवन्न किं तु आत्मेन्द्रियेश्वरः । आत्मा मनः जीवो वा । इन्द्रियाणि दश मनसा सहैकादश वा । तेषाम् ईश्वरो नियामकः । कालः सर्वगुणोद्रिक्तः । कल कामधेनुरित्युक्तेः । तदुक्तं तात्पर्ये । विष्णुः सर्वगुणोद्रेकात्काल इत्यभिधीयत इति । ईश्वर ईशेभ्यो ब्रह्मादिभ्यो वरः । तदुक्तं गीताभाष्ये । इशेभ्यो ब्रह्मरुद्रश्रीशेषादिभ्यो यतो भवानिति ॥३१॥

त्वं महान् प्रकृतिः सूक्ष्मा रजस्सत्त्वतमोमयी ।

त्वमेव पुरुषोऽध्यक्षः सर्वक्षेत्रविकारवित् ॥ ३२ ॥

तात्पर्यम्

‘प्रकृत्यादेस्तद्वशत्वात्प्रकृत्यादिरुदीर्यते । यथा राजा भृत्यकृतात्स्वयं कर्तेत्युदीर्यते । यथा देहं स्वतन्त्रत्वात्स्वयमित्याहुरञ्जसे’ति पाद्मे ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

महान् महत्तत्वम् । रजःसत्त्वतमोमयी सूक्ष्मा प्रकृतिस्त्वम् । स्वाधीन-प्रकृत्यादिकत्वान् महान् प्रकृतिश्चेत्युदीर्यते । तदुक्तम् ‘प्रकृत्यादेस्तद्वशत्वात् प्रकृत्यादिरुदीर्यते । यथा राजा भृत्यकृतात् स्वयं कर्तेत्युदीर्यते । यथा देहं स्वतन्त्रत्वात् स्वयमित्याहुरञ्जसा’ इति पाद्मे । पुरि सर्वप्राणिशरीरे शेते नियन्तृतया वर्तत इति वा पूर्णत्वाद् वा पुरुषः । ‘स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयो नैनेन किञ्चनानावृतं नैनेन किञ्चनासंवृतम्’ इति श्रुतेः । ‘पृ पालनपूरणयोः’ इत्यतः ‘विदिपुरोश्च’ इति कुषन्प्रत्ययविधानात् पूर्णमिति सिद्ध्यति । अध्यक्षः साक्षी । साक्षित्वं व्यनक्ति सर्वेति । ‘स प्राणमसृजत । प्राणाच्छ्रद्धां खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवीन्द्रियं मनोऽन्नमन्नाद् वीर्यं तपो मन्त्राः कर्म लोका लोकेषु नाम च’ इति श्रुतेः सर्वक्षेत्राणां कारणभूतानि यानि विकारशब्दवाच्यानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वादीनि तानि तत्त्वेन वेत्तीति स तथा ॥ ३२ ॥

सत्यधर्मीया

प्रकृत्यादेस्तद्वशत्वात्तदधीनत्वाद्विष्ण्वधीनत्वात्स्वाधीनप्रकृत्यादिकत्वाद्विष्णुः प्रकृत्यादिरित्युदीर्यते । तत्र दृष्टान्तमाचष्टे ॥ यथेति ॥ भृत्यकृताद् भृत्यप्राप्तफलात्स्वयं राजा कर्ता जयादिकर्ता तत्फलवानितीर्यते । यथा देहं स्वतन्त्रत्वात्स्वाधीनत्वात्स्वयमित्याहुः । अञ्जसेत्यत्रेव प्रागप्यन्वेति । स्वातन्त्र्यं तद्गतत्वं च शब्दवृत्तेर्हि कारणम् । स्वातन्त्र्यं तत्र मुख्यं स्यात्कुतो राज्ञि जयोऽन्यथेत्युक्त्यनुरोधतो यथा राजेत्येकं यथा देहमित्यपरं निदर्शनमिति ज्ञेयम् । ततश्चायं श्लोकार्थः ॥ मूले महान्प्रकृतिरित्युक्तिर्माने च प्रकृत्यादेरिति च कथमिति चेत् । केचिन्महा-नित्यप्युदीर्यत इति योजनमुशन्ति । प्रकृतिग्रहणेनैव महतः प्राकृतस्य ग्रहणं भवत्येवेति तात्पर्ये तदग्रहः । मूले तु व्यक्तमव्यक्तमित्युक्त्यनुरोधेन महतः पूर्वं प्रकृतेश्चानन्तरमुक्तिरिति समादधुः । वस्तुतस्तु प्रकृतिरादिर्यस्य तस्य महतस्तथैव प्रकृत्यादिर्महानित्यन्वयने सोऽपि महानुक्तो भवतीति समाधिरवधेयः । त्वं महान्महत्तत्त्वम् । रजःसत्त्वतमोमयी सूक्ष्मा प्रकृतिस्त्वं तत्तत्स्वामि-कत्वान्महान्प्रकृतिश्चेत्युदीर्यते । अध्यक्षः पुरुषो जीवस्त्वमध्यक्षः साक्षितया पुरुषः पूर्णगुणतया शरीरशायित्वेन वा । साक्षिता साक्षितैतस्मिंस्त्वयीत्याह ॥ सर्वक्षेत्रविकारविदिति ॥ सर्वेषां क्षेत्राणां ये विकारा आरम्भकाः पृथिव्यप्तेजोवाय्वाद्याः खं वायुः पृथ्वीत्यादेः, तान्वेत्तीति स तथा

॥ ३२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

त्वं महान् महत्तत्वनियामकः । महत्तत्वं त्वदधीनमेवेति द्वेधापि योज्यम् । एवमुत्तरत्रापि । रजःसत्वतमोमयी । तदात्मिका सूक्ष्मा प्रकृतिरपि त्वमेव त्वदधीनैव । पुरुषः क्षराक्षरभेदेन द्विविधोऽपि त्वदधीन एव । अत एव सर्वस्याध्यक्षः । सर्वाणि स्वेदजादिभेदेन चतुर्विधान्यपि क्षेत्राणि शरीराणि विक्रीयन्ते यैरिति सर्वक्षेत्रविकाराः सर्वशरीरकारणानि आकाशादीनि वेत्ति जानातीति तथोक्तः । यद्वा सर्वक्षेत्रेषु ये विकारा इन्द्रियवृत्तयो ज्ञानादयस् तान् वेत्तीति तथोक्तः । सर्वेन्द्रियगुणद्रष्टेत्यर्थः । अत्र महानित्यादिना भगवतो महदाद्यभेद इत्यन्यथाप्रतीतिं प्रमाणेनैव परिहरन्त्याचार्याः ।

प्रकृत्यादेस्तद्वशत्वात्प्रकृत्यादिरुदीर्यते ।

यथा राजा भृत्यकृतात्स्वयं कर्तेत्युदीर्यते ।

यथा देहं स्वतन्त्रत्वात्स्वयमित्याहुरञ्जसा ॥

इति पाद्म इति । प्रकृत्यादेर् इत्यत्र आदिशब्देन महदादिपरिग्रहः । तद्वशत्वाद् विष्णुवशत्वाद् विष्णोस्तन्नियामकत्वादिति यावत् । सः प्रकृत्यादिरुदीर्यते । त्वं महान् प्रकृतिरित्यादौ न तु तदात्मकत्वात् । ननु तत्पदप्रवृत्तिनिमित्तानधिकरणस्य कथं तच्छब्दवाच्यत्वम् । अतिप्रसंगादित्यतः केवलं प्रवृत्तिनिमित्ताधिकरणत्वमेव तच्छब्दवाच्यतायां न तन्त्रमपि तु तत्पदवाच्यत्वमपि । तत्र द्वितीयमेव मुख्यमिति भावेन तत्र दृष्टान्तमाह ॥ यथेति ॥ भृत्येन कृतात् शत्रुजयाद् राजा जयकर्ते-त्युच्यते जयाश्रयभृत्यस्वामित्वात्तथा भगवतः प्रकृत्यादिस्वामित्वाद्भगवान् प्रकृत्यादिरुच्यत इति भावः । स्वामित्वेन निमित्तेन भगवान् प्रकृतिरिति व्यवहारे दृष्टान्तमुक्त्वा स्वाधीनत्वं निमित्तीकृत्य प्रकृत्यादिर्भगवानिति व्यवहारेऽपि दृष्टान्तमाह ॥ यथेति ॥ यथा स्वस्य तन्त्रत्वादधीनत्वाद् देहं स्वयमित्याहुः स्वाभेदेन व्यपदिशन्ति तथा प्रकृत्यादिर्भगवानिति व्यपदेशो युज्यत इति भावः ॥३२॥

गृह्यमाणस्त्वमग्राह्यो विकारैः प्राकृतैर्गुणैः ।

को न्विहार्हति विज्ञातुं प्राक् सिद्धं गुणसंस्थितेः ॥ ३३ ॥

तात्पर्यम्

स्वात्मना गृह्यमाणः ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

स्वयमेव स्वात्मना साकल्येन गृह्यमाणः, न त्वन्येनेत्यर्थः । तदुक्तम् ‘स्वात्मना गृह्यमाणः’ इति । प्राकृतैर्विकारैर्महदाद्यभिमानिभिर्ब्रह्मादिभिरग्राह्यः । ननु सर्वत्र सर्वदा व्याप्ताभिः श्रीभूदुर्गाभिर्ग्राह्यो भवेदित्यत आह गुणैरिति । सत्त्वरजस्तमोभिमानिश्रीभूदुर्गाभिरप्यग्राह्यः, साकल्येनेति शेषः । गुणसंस्थितेः सत्त्वादिगुणानां कार्योन्मुखीभवनाद् उत्पत्तेरिति भावः । इह जीवराशौ सत्त्वादित्रिगुणसंस्थानरूपब्रह्माण्डोत्पत्तेः प्रागेव सिद्धम् ‘आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किञ्चनास’ इत्यादिश्रुतिसिद्धं ब्रह्म विज्ञातुं साकल्येनाऽवगन्तुं कोऽर्हति ? न कोऽपि । इह अधिकारिवर्गे कोऽपि अर्हति चेत् ‘इयदामननात्’ इत्यादेः कश्चतुर्मुख एवेत्या-वृत्त्याऽन्वयः । ‘कश्छन्दसां योगमावेद धीरः’, ‘वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्’ ‘स्त्रियः सतीस्ता उमे पुंस आहुः पश्यदक्षण्वान्न वि चेतदन्धः । कविर्यः पुत्रः स ईमा चिकेत यस्ता विजानात् स पितुष्पितासत्’, ‘ब्रह्मैनं पश्यति स्फुटम्’ इत्यादिश्रुतेः । इदमपि दर्शनं तत्प्रसादेनैवेति बोध्यम् । ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः’ इत्यादिश्रुतेः ॥ ३३ ॥

दुर्घटभावदीपिका

स्वात्मना गृह्यमाणस्त्वं विकाराभिमानिभिर्ब्रह्मादिभिः प्राकृतैर्गुणैः प्रकृतिकार्य-सत्त्वरजस्तमोभिमानिश्रीभूदुर्गाभिरग्राह्यः । तदेवोपपादयति ॥ क इति ॥ गुणसंस्थितेर्गुणानां गुणाभिमानिश्रीभूदुर्गाणाम् । उपलक्षणमेतत् । विकाराणां च विकाराभिमानिब्रह्मादीनां च संस्थितेरुत्पत्तेः प्राक् सिद्धं त्वामिह जगति कोऽनु सम्यक् । साकल्येनेति यावत् । किं ज्ञातुम् अर्हति । न कोऽपीति । किञ्चिज्ज्ञानं लक्ष्म्यादीनामस्तीति भावः । गुणानां प्रकृतिजन्यत्वेन विकारित्वेऽपि पृथग्ग्रहणं महदाद्यपेक्षयाऽऽल्पविकारित्वज्ञापनार्थम् । तदुक्तं मधुश्छन्दसशाखायाम् । कार्याकार्या गुणास्तिस्रोऽतः स्वल्पोद्भवोऽजनाविति । तिस्र इति लिङ्गव्यत्ययश् छान्दसः ॥ ३३ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्याभिनवयतिकृतायां

दुर्घटभावदीपिकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकादशोऽध्यायः ॥ १०-११ ॥

सत्यधर्मीया

गृह्यमाणस्त्वमग्राह्य इति श्लोक एकेन गृह्यमाणत्वागृह्यमाणत्वे भगवत इति प्रतीयते । तच्च विरुद्धमित्यतः प्रमाणानुसारेणाध्याहारेण स्वयं व्याकृत्य तथोत्तरश्लोके छन्नमहिमत्व-मुक्त्वा ते नम इत्युक्तिरप्ययुक्तेत्यतो व्यवस्थापकं तन्मानमुदाहरति ॥ स्वात्मनेति ॥ स्वात्मना गृह्यमाणः स्वैः स्वकीयैः कृपापदैरात्मना च गृह्यमाण इत्यर्थः । अगृह्यमाणः स्वस्वेतरैरपि । अनन्तमिति वेतीशस्त्वनन्तत्वं, तथा अनन्तस्य तु सङ्ख्याने न तु सर्वज्ञता भवेदित्येकादशतात्प-र्योक्तेः । ज्ञेय एतैः सदा युक्तैर्भक्तिमद्भिः सुनिष्ठितैः । ज्ञानगम्यमित्यादेश्च । आचार्यचरणोऽपि स्वेनात्मनेत्येतावता पूर्तौ यत्स्वात्मनेत्यूचे तेनासूचयदमुमर्थमिति ज्ञेयम् । अन्येषां स्वाननुगृहीतानामनु-गृहीतानामपि साकल्येन छन्नः स्वस्य न तु छन्न इत्यन्वयः ॥

ततश्चायं श्लोकद्विकार्थः ॥ व्यक्ताव्यक्तत्वे एवं भगवत इत्यवगमयति ॥ गृह्यमाण इति ॥ स्वैरात्मना च गृह्यमाणः स्वैः साकल्येन तथाऽऽत्मना चेतरैः सर्वथाऽग्राह्यः । ते च क इत्यत आह । प्राकृतैर्विकारैर्महदाद्यभिमानिभिर्ब्रह्मादिभिर्गुणैः सत्त्वाद्यभिमानिनीभिरग्राह्य उक्तरीत्या । गुण-संस्थितेर्गुणानां कार्योन्मुखीभवनात्, उत्पत्तेरिति यावत् प्रागेव सिद्धं त्वां विज्ञातुमिहाधिकारिवर्गे कोऽर्हति न कोऽपि । मूले विज्ञातुमित्यत्र विपदार्थः साकल्यादिरूप इति ज्ञेयम् । इह जीवराशौ कोऽपि पुमानर्हति चेत्स इयदामननादित्यादेः कश्चतुर्मुख एवेत्यावृत्त्याऽन्वयः । कश्छन्दसां योगमावेद धीरः । वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् । ब्रह्मैनं पश्यति स्फुटमित्यादेः । वासुदेवाय, वेधसे ज्ञान-स्वरूपाय । तस्मै दयोदयाभावदशायां परोक्षाय । तुभ्यं दयोदयेऽपरोक्षभूताय । तस्मै शापापनोदकतया नारदेरिताय तुभ्यमिदानीमस्मादृशां दृशां विषयायेति वा । आत्मद्योतैरात्मना द्योतः प्रकाशः कार्योन्मुखता येषां तैर्गुणैः सत्त्वादिभिः प्रकृत्येति यावत् । छन्नः महिमा माहात्म्यं यस्य तत्तस्मै ब्रह्मणे गुणपूर्णाय । तुच्छेनाभ्वपिहितं यदासीत्तपसस्तन्महिनाऽजायतैकमिति श्रुतेः । पिहितत्वमपीतरापेक्षयेति प्राग्विवृतरीत्या ज्ञेयम् । नमोऽस्त्विति शेषः ॥ ३३,३४ ॥

सुमनोरञ्जिनी

स्वात्मना स्वेनैव गृह्यमाणः ज्ञायमानः । तदुक्तम् । स्वात्मना गृह्यमाण इति । प्राकृतैः प्रकृतिकार्यैर् विक्रीयमाणैर् गुणैर् इन्द्रियवृत्तिभिः । अग्राह्यः विषयीकर्तुमशक्यः प्राकृतेन्द्रियाग्राह्य इत्यर्थः । कुत इत्यत आह ॥ क इति ॥ इह जीवसमुदाये । कः पुरुषः । गुणसंस्थितेर् गुणस्य अप्रधानस्य गुणकार्यस्य वा जगतः संस्थितेः सत्तालाभरूपोत्पत्तेः प्राक् सिद्धं त्वां विज्ञातुमर्हति न कोऽपीत्यर्थः ॥ ३३ ॥

तस्मै तुभ्यं भगवते वासुदेवाय वेधसे ।

आत्मद्योतैर्गुणैश्छन्नमहिम्ने ब्रह्मणे नमः ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

आत्मना त्वया द्योतन्ते कार्योन्मुखतया प्रकाशन्त इति आत्मद्योताः, तैर्गुणैः सत्त्वादिभिः, प्रकृत्येत्यर्थः । छन्नो गूहितः महिमा यस्य तत् तस्मै । ‘तुच्छ्येनाभ्वपिहितं यदासीत् तपसस्तन्महिनाऽजायतैकम्’ इति श्रुतेः । अपिहितत्वमितरापेक्षया न स्वस्य, अपरिच्छिन्न-त्वेनानाच्छाद्यत्वादिति भावेनाह ब्रह्मण इति । तदुक्तम् ‘छन्नोऽन्येषां न तु स्वस्य भगवान् पुरुषोत्तमः’ इति । वासयति सर्वमाच्छादयति निवासयतीति वा वासुः । ‘वस आच्छादने’, ‘वस निवासे’ इति वा धातोर् ण्यन्तादुण् । सर्वत्र वसतीति वा वसतेरुण् । स चासौ देवश्च क्रीडादि-गुणविशिष्टश्चेति वासुदेवस् तस्मै । उक्तं च मोक्षधर्मे ‘छादयामि जगद् विश्वं भूत्वा सूर्य इवांशुभिः । सर्वभूताधिवासश्च वासुदेवस्ततो ह्यहम्’ इति । वेधसे विशेषेण धारणपोषणकर्त्रे ॥ ३३ ॥

सुमनोरञ्जिनी

वेधसे जगत्कर्त्रे । आत्मना स्वेन त्वया द्योतः प्रकाशो येषां तैर् गुणैः सत्वादिभिः । छन्नमहिम्ने अगृहीतमाहात्म्याय । आत्मद्योतैः स्वप्रकाशैर् गुणैर् आनन्दादिभिः । ब्रह्मणे पूर्णाय । अन्येषां छन्नमहिम्न इति वा । तदुक्तम् । ‘‘छन्नोऽन्येषां न तु स्वस्य भगवा-न्पुरुषोत्तमः ।’’ इति । इदं पूर्वश्लोकेऽप्युपयुज्यते ॥ ३४ ॥

यस्यावतारा ज्ञायन्ते शरीरेष्वशरीरिणः ।

तैस्तैरतुल्यातिशयैस्तिर्यग्योनिष्वसङ्गतैः ॥ ३५ ॥

तात्पर्यम्

‘छन्नोऽन्येषां न तु स्वस्य भगवान्पुरुषोत्तमः । तस्यावतारा देहस्था ओहस्था इति द्विधा । अन्तर्याम्यादिरूपाणि देहस्थानि विदो विदुः । मत्स्यकूर्मादि-रूपाणि न देहस्थानि हृत्पतेः । अन्यातुल्यैरतिशयैर्मनसो नियमादिभिः । ज्ञायन्ते तानि रूपाणि नित्यपूर्णानि सर्वश’ इति महाकौर्मे ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

हरेरवतारा देहस्था ओहस्था इति प्रकारद्वयविशिष्टा इति अत्राह यस्येति ॥ यस्य हरेरवताराः शरीरेष्वन्तर्यामित्वेन ज्ञायन्ते । अशरीरेषु शरीरव्यतिरिक्तबाह्यस्थलेषु अशरीरिणः मत्स्यकूर्मादयो ज्ञायन्ते । कथमेते भगवदवतारा इति ज्ञायन्ते इति तत्राह तैस्तैरिति ॥ अतुल्यातिशयैर् अतुल्यैर्महिमातिशयैर् अदृश्यमनोनियमादिभिर् देहस्था अवतारा ज्ञायन्ते । तिर्यग्योनिषु मत्स्यकूर्मवराहादिजात्यवच्छिन्नेषु असङ्गतैरसम्भावितैर् हयग्रीवसंहरणवेदमन्दरधरिण्युद्धरणादिभि-र्माहात्म्यातिशयैर् मत्स्यकूर्मवराहाद्या ओहस्था अवतारा इति ज्ञायन्ते । तदुक्तम् ‘तस्यावतारा देहस्था ओहस्था इति द्विधा । अन्तर्याम्यादिरूपाणि देहस्थानि विदो विदुः । मत्स्यकूर्मादिरूपाणि न देहस्थानि हृत्पतेः । अन्यातुल्यैरतिशयैर्मनसो नियमादिभिः । ज्ञायन्ते तानि रूपाणि नित्यपूर्णानि सर्वशः’ इति महाकौर्मे ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

यस्यावतारा इति श्लोके वस्तुतो येषां नैराकार्यं व्यवहारस्तस्मात्कार्य-मतुल्यातिशयैरधिकारिभिस्ते चावतारा ज्ञायन्त इत्यन्यथाप्रतीतिनिरासाय छन्न इत्यादित उदितमहाकौर्मप्रमाणशेषेण तात्पर्यमाह ॥ यः पुरुषोत्तमस्तस्यावतारा इति । देहस्था ओहस्था इति द्विधा । अव्ययात्तृतीयाया लुक् । वैशिष्ट्यं तदर्थः । प्रकारद्वयविशिष्टा इत्यर्थ इति न सामानाधिकरण्यं विरुणद्धीति ज्ञेयम् । अवतारपदं स्वयमेव व्याकरोति ॥ अन्तर्याम्यादिरूपाणि देहस्थानीति ॥ विदो ज्ञानिनो विदुरिति मत्स्यकूर्मादिरूपाणि देहस्थानि जीवदेहस्थानि न । हृत्पतेर्विध्यधिकस्य । यथोक्तं बृहद्भाष्ये । हरणाद्यज्ञभागादेर्ज्ञानादेर्दानतस्तथा । ब्रह्मा हृदय इत्युक्तस्तस्यैव विदपि ध्रुवमिति । यद्यपि हरणाद्यज्ञभागादेर्हृदित्यंश एव प्रकृतसङ्गतस्तथाऽप्युत्तर-त्रोपयोक्ष्यत इत्यधिकांशोदाहरणम् । तनोति ब्रह्माणं यं कर्तुं कामयते तमिति रमा च । हृतोः पतिरिति हृत्पतिस्तस्य । अन्यातुल्यैरतिशयैरिति व्याख्याति ॥ मनसो नियमादिभिरिति ॥ करणैर्भक्तैः कर्तृभिः सर्वशोऽन्तरनन्तर्विद्यमानानि सर्वाणि नित्यपूर्णान्येव ज्ञायन्ते । अन्यैस्तुल्या नेति वा । न तुल्या अतुल्या अन्येऽतुल्या येषामिति वा तैः । शरीरेषु देहेषु केचन यस्यावतारा अन्तर्यामिका अशरीरिणो न विद्यते शरीरमधिष्ठानतयैषामिति तेऽशरीरिणो मत्स्याद्याः । अन्यातुल्यै-रतिशयैरदृश्यमनसोनियमादिभिरसङ्गतैर् अं त्वामेव सङ्गतास्तैरधिकारिभिस्तिर्यगादियोनिष्वपि ज्ञायन्ते । तिर्यग्योनिष्वप्यसङ्गतैरन्यत्रासम्बद्धवेदहर्तृहयग्रीवसंहरणधरण्युद्धरणादिभिः । सममितरत् । तज्जात्यवच्छिन्नेषु कर्मपारवश्येनासम्भावितैरित्यसङ्गतैर्वा तैस्तैरतुल्यातिशयैः समाधिकविकलैस्तिर्यग्योनिषु तिर्यगादियोनिष्वप्याविर्भूतैरप्यसङ्गतैस्तत्तज्जातिप्रापककर्मसम्बन्धविधुरैः शरीरैरशरिण इत्यशरीरिण इति रणविषया मत्स्याद्या इत्यपि योजना ॥ ३५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

शरीरेषु अन्तर्यामितया स्थिता बिम्बसंज्ञकाः । अशरीरिण ओहस्था मत्स्यादयोऽपि यस्यावतारास् तदन्तर्यामितया स्थितास्तवावताराः । अतुल्यातिशयैर् अनन्यसाध्यमनो-नियमनादिभिर्ज्ञेयाः । मत्स्याद्यास्तु तिर्यग्योनिषु असंगतैर् असंभावितैस् तैस्तैस् तत्र तत्र रूपविशेषेष्वभिव्यज्यमानैर् असदृशमहिमाविशेषैलिङ्गैर्ज्ञेया इति योज्यम् । तदुक्तम्–

तस्यावतारा देहस्था ओहस्था इति द्विधा ।

अन्तर्याम्यादिरूपाणि देहस्थानि विदो विदुः ।

मस्त्यकूर्मादिरूपाणि न देहस्थानि हृत्पतेः ।

अन्यातुल्यैरतिशयैर्मनसो नियमादिभिः ।

ज्ञायन्ते तानि रूपाणि नित्यपूर्णानि सर्वशः ॥ इति महाकौर्मे ।

इति । शरीरेष्वित्यस्यार्थो देहस्था इति । तत्र कानि रूपाणि देहस्थानीत्यत उक्तम्– अन्तर्याम्यादीति ॥ अन्तर्यामी बिम्बः । आदिपदेन मनआदिनियामकानिरुद्धादयो गृह्यन्ते । मत्स्यकूर्मादीनि न देहस्थानि ओहस्थपदबोध्यानि । अतुल्यातिशयैरित्यस्य विवरणम् ॥ अन्येति ॥ अन्येषामतुल्यैरसाध्यैः । अतिशयैरित्यस्यार्थो मनसो नियमादिभिरिति ॥ ३५ ॥

स भवान् सर्वलोकस्य भवाय १विभवाय च ।

२अवतीर्णोऽसि भागेन साम्प्रतं पतिराशिषाम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

स तादृशो भवान् सर्वलोकस्य समस्तसज्जनस्य भवाय मङ्गलाय प्रभवाय पराक्रमाय । ‘स्याज्जन्महेतौ प्रभवो ज्ञाने स्थाने पराक्रमे’ इति उत्पलमाला । आशिषां धर्मादि-पुरुषार्थानां पतिः पालयिता दाता च । अंशभागेन अंशस्य पद्मनाभस्य भागेन कृष्णकेशरूपेण अवतीर्णः, अस्तीति शेषः ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

स उक्तगुणयुक्तः सर्वलोकस्य समस्तज्ञानिजनस्य भवाय मङ्गलाय विभवायैश्वर्याय मुक्तये वा । प्रभवायेति पाठपक्षे प्रभवाय पराक्रमाय । प्रभवो जलमूले स्याज्जन्मभूमौ पराक्रम इति विश्वः । भवानाशिषां पतिः पशुपतिर्दाता वा साम्प्रतं भागेनांशानामंशेन पद्मनाभकृष्ण-केशरूपेणावतीर्णोऽसि गतम् । अतद्वान्भवांस्त्वमसीति वा । अंशभागेनेति पाठेंऽशांशेनेत्यर्थः । तदाऽस्तीति शेषः ॥ ३६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

स तादृशो भवान् । सर्वलोकस्य भवाय क्षेमाय । विशेषतो अस्मदादेः प्रकृष्टभवाय मङ्गलाय च । अवतीर्णोऽसि । अंशभागेन अंशांशेन । आशिषां पतिर्दाता ॥ ३६ ॥

नमः परमकल्याण नमस्ते विश्वमङ्गल ।

वासुदेवाय शान्ताय यदूनां पतये नमः ॥ ३७ ॥

सत्यधर्मीया

विश्वमङ्गल जगन्मङ्गल स्वयं परमकल्याण मङ्गलाङ्ग । शान्ताय सुखावधेयशान्तमूर्तये वा । यदूनां पतये । पदमेकं द्वयोरुक्तिरित्युक्तिर्नमःसम्पुटिकेति मन्तव्यम्

॥ ३७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यदूनां पतये पत्ये । विश्वमङ्गल अस्माकं तु परमकल्याण ॥ ३७ ॥

अनुजानीहि नौ भूमन् सदाऽनुचरकिङ्करौ ।

दर्शनं नौ भगवत ऋषेरासीदनुग्रहात् ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

भूमन् ज्ञानानन्दादिगुणपूर्ण । अनुचरकिङ्करौ दासदासौ । यदृच्छया प्राप्त-महत्सङ्गमो भगवद्दर्शनसाधनमभूत् किं पुनर्बुद्धिपूर्वकमिति भावेनाह दर्शनमिति ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

हे भूमन् गुणपूर्ण । अनुचरकिङ्करौ दासदासौ । नोदस्वित्पूर्तिरामायणमिति-वदस्मदासत्तेत्याहतुः ॥ सदेति ॥ भगवतो दर्शनमृषेर्नारदस्यानुग्रहान्नावासीदतो नावनुजानीह्याज्ञापय । भगवत इति ऋषिपदेनाप्यन्वेति । नावित्यपि नमःपदवद्द्विवारमुक्तमुक्तकृत्यं ज्ञेयम् ॥ ३८ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे भूमन् । अनुजानीहि अनुज्ञां देहि । अनुचरस्य त्वदनुचरस्य रुद्रस्य किंकरौ प्रोक्तकारिणौ भृत्यावित्यर्थः । अनन्यसाध्यं त्वद्दर्शनम् ऋषेरनुग्रहादेव लब्धमित्याहतुः ॥ दर्शनमिति ॥ ३८ ॥

वाणी गुणानुकथने श्रवणौ कथायां

हस्तौ च कर्मसु मनस्तव पादयोर्नौ ।

स्मृत्यां शिरस्तव सुरप्रवर प्रणामे

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकादशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

बद्धोलूखलं बद्धमुलूखलं यस्मिन्स तम् । ननु स्वयं तेन मोचितावित्युचितम् । तदुलूखलबन्धमोचनमतयोरित्यनयोर्गमनं तथेवेति चेत् । न । एतदवतारेऽर्जुनमोचकोऽयमेवास्मत्तो मोचनेऽर्जुनमोचितः कृष्ण इत्यपप्रथा स्यात्स्वावचप्रत्यवायिनावावामिति मतिमन्तौ विना मोचनं जग्मतुरिति तात्पर्यमनेन सूचितं ज्ञेयम् । आमन्त्र्य गच्छाव इत्युक्त्वोत्तरां दिशं स्वतातपालितां जग्मतुः ॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मयतिकृतायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे एकादशोऽध्यायः ॥

सुमनोरञ्जिनी

बद्धम् उलूखलं यस्मिन् तं श्रीकृष्णं, आमन्त्र्य भगवन् गच्छाव इत्यभिभाष्य

॥ ४४ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां

सुमनोरञ्जन्याम् एकादशोऽध्यायः ॥ १०-११ ॥