गर्गः पुरोहितो राजन् यदूनां सुमहायशाः

॥ अथ नवमोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

गर्गः पुरोहितो राजन् यदूनां सुमहायशाः ।

व्रजं जगाम नन्दस्य वसुदेवप्रचोदितः ॥ १ ॥

ज्योतिषामयनं साक्षाद् यत्तज्ज्ञानमतीन्द्रियम् ।

प्रणीतं भवता येन पुमान् वेद परावरम् ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

ज्योतिषामयनं ग्रहाणां राशे राश्यन्तरगमनगोचरं ज्योतिश्शास्त्रम् । ज्ञायते अनेनेति ज्ञानम् । अतीन्द्रियम् अतीन्द्रियार्थम् । येन भवत्प्रणीतेन । परावरम् अतीतानागतविषयम्

॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

पुत्रस्योत्तरत्र बलाबले कथं कथय वर्तेतेतीप्सया तस्य तत्समयप्रणायकतां पुरस्कृत्य तं स्तौति ॥ ज्योतिषामिति ॥ येन त्वन्निर्मितेन पुमांस्तदधीती परावरं भूतभविष्यद्वेद तज्ज्योतिषां नक्षत्रादीनामयनमाश्रयीभूतमतीन्द्रियमतीन्द्रियार्थयुक्तं साक्षाज्ज्ञानं तत्साधनं शास्त्रं भवता प्रणीतं निर्मितम् ॥ ५ ॥

सुमनोरञ्जिनी

यत्, ज्योतिषां गृहराश्यादिज्योतिर्गणस्य अयनम् आश्रयः ज्योतिश्चक्रमिति यावत् । यद्वा अयनं वर्त्म, गतिरिति यावत् । तस्य ज्ञानं ज्ञायन्तेऽनेनेति ज्ञानसाधनं शास्त्रमित्यर्थः । कीदृशम् । अतीन्द्रियम् अतीन्द्रियार्थगोचरम् । येन भवता प्रणीतं स पुमान् त्वं भवान् परावरं वेद । सर्वज्ञोऽसीति भावः । येन भवत्प्रणीतशास्त्रेण परावरं कालविप्रकृष्टमप्रकृष्टं च वेद जानातीति तद्भवता प्रणीतमिति वा ॥ ५ ॥

त्वं हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठः संस्कारान् कर्तुमर्हसि ।

बालयोरनयोर्नॄणां जन्मना ब्राह्मणो गुरुः ॥ ६ ॥

पदरत्नावली

संस्कारान् जातकर्मादीन् । संस्कारकर्ता मदन्यः किं न स्यादिति तत्राह नॄणामिति ॥ ६ ॥

सत्यधर्मीया

स त्वं ब्रह्मविदां श्रेष्ठोऽनयोर्बालयोः रामकृष्णयोः संस्काराञ्जातकर्मादीन् कर्तुमर्हसि । अहं कुत इत्यत आह । हि यतो नॄणां ब्राह्मणस्तज्जातिजो गुरुरुपदेष्टाऽतः कुर्विति

॥ ६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हि यस्मात् त्वम् । ब्रह्मविदां वेदविदाम् । संस्कारान् जातकर्मादीन् । त्वं त्वमेव कर्तुमर्हसि । कुतः । नॄणां मध्ये ब्राह्मणः । जन्मना उत्पत्यैव । गुरुः श्रेष्ठः । गुरुत्व-मौत्पत्तिकमेव नागन्तुकमिति भावः । यद्वा नॄणाम् अस्मदादीनाम् । जन्मना जन्मारभ्य । ब्राह्मण एव गुरुः संस्कारादिकर्ता अत इत्यर्थः ॥ ६ ॥

गर्ग उवाच–

यदूनामहमाचार्यः ख्यातश्च भुवि सर्वतः ।

सुतं मया संस्कृतं ते मन्यते देवकीसुतम् ॥ ७ ॥

कंसः पापमतिः सख्यं तव चानकदुन्दुभेः ।

देवक्या अष्टमो गर्भो न स्त्री भवितुमर्हति ॥ ८ ॥

इति सञ्चिन्तयन् श्रुत्वा देवकीदारिकावचः ।

अपि हन्ता गताशङ्कस्तर्हि तन्नोऽनयो महान् ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

स्वस्य संस्कारकर्तृत्वे काञ्चिदनुपपत्तिं नन्दं प्रति गर्गो वक्तीत्याह शुकः गर्ग इति ॥ चशब्दो हिशब्दार्थः । योऽहं यदूनामाचार्यः पुरोहित इति सर्वतो भुवि विख्यातो हि । मया संस्कृतं सुतं कंसो मन्यते चेद् देवकीसुतमेव मन्यते ॥

कंसः हिंसाशीलः । कसि हिंसायामिति धातोः । अत एव पापमतिः । कथमयं कंसो मया संस्कृतं चेत् ते सुतं देवकीसुतं मन्यते इत्यत्र निमित्तमाह सख्यमिति ॥ तवानकदुन्दुभेश्च सख्यं यत् स जानाति अतोऽनयोः सुतविनिमयोऽभूदिति मन्यते । निमित्तान्तरं चाह देवकीदारिकेति ॥ देवकीकन्यायास् तव हन्ता क्वचिज्जात इति निश्चयकं वचः श्रुत्वा देवक्या अष्टमो गर्भो स्त्री भवितुं नार्हति पुमानेव भवेदिति सञ्चिन्तयन् गताशङ्को नष्टहननशङ्कः, अपगताशङ्को वा हन्ता भवेद् यदि तर्हि तत् तेन हननेन नो महाननयोऽनर्थो भवेदित्यर्थः । ज्योतिश्शास्त्रविचक्षणेन गर्गेणापि कृष्णहननशङ्काप्रदर्शनं लोकरीत्येत्यवसेयम् ॥ ७-९ ॥

दुर्घटभावदीपिका

यतः पापमतिः कंसो देवकीदारकीवचो देवकीकन्यायास्तव पूर्वशत्रुः क्वचिद्वर्तत इति श्रुत्वा देवक्या अष्टमे गर्भे स्त्री भवितुं नार्हतीति सदा सञ्चितयन् भवति । तवानकदुन्दुभेः सख्यं मन्यते च । यतश्चाहं यदूनामाचार्यः पुरोहित इति भुवि सर्वतः सर्वदेशेषु ख्यातोऽतो मया संस्तुतं ते सुतं मन्यते मन्येत । अनन्तरं गताशङ्कः सन् हन्ता भवेत्तर्हि तत्तेन हननेन नोऽस्माकं महाननर्थो भवेदिति ॥ ७-९ ॥

सत्यधर्मीया

तत्र गर्गो नायमनर्गलमार्ग इति काञ्चिदनुपपत्तिं सर्वजनीनां प्रदर्श्य तदुदितवर्त्मना तच्चक्र इव तत्स्वरूपं च न्यरूरुपन्नन्दं प्रतीत्याह कैश्चित् श्लोकैः ॥ गर्ग इति ॥ अहं यदूनामाचार्यः । नाप्रसिद्ध इति द्योतयति ख्यातश्च । सर्वतः सर्वस्यां भुवीति सर्वप्रकारेणेति वा सर्वैरिति वेति । मया संस्कृतं सुतं पापमतिः कंसो मन्यते चेज्ज्ञातवांश्चेद्देवकीसुतमेव मन्यते । कुत इत्यत आह । सख्यं तव चानकदुन्दुभेश्च यत्स मन्यते जानाति तत इति । देवकीदारि-कायास्तत्कुमारिकाया वचः श्रुत्वा देवक्या गर्भोऽष्टमः स्त्री भवितुं नार्हति पुमानेव भवेदिति सञ्चिन्तयन्गताशङ्को गतसंशयोऽत्रागत्य हन्ता भवेद्यर्हि तर्हि तन्नो महाननयोऽन्यायो भवेत् । बालयोरनयोरित्युक्तत्वेऽपि सुतमित्याद्युक्तिस्तस्याशङ्कास्पदत्वेनेति ज्ञेयम् । इदमदो वेति ज्योतिःसमयप्राज्यसाम्राज्यस्य गर्गस्यापि लोकरीतित इति ज्ञेयम् ॥ ७-९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

एवमुक्तो गर्गः स्वाभिलभिषतमतिगौप्येन नामकरणकरणादि नन्दमुखेन वाचयितुमाह ॥ यदूनामिति ॥ चो यस्मादित्यर्थे । देवक्या अष्टमो गर्भो न स्त्री भवितुमर्हति अपि तु प्रायः पुमानेव स्यात् । स च क्वास्ते इति संचिन्तयन् अहोरात्रमालोचयानः कंसः, ते सुतं मया संस्कृतं मन्यते चेद् आनकदुन्दुभेस्तव च सख्यं सञ्चिन्तयन् स्मरन् ते सुतं देवकीसुतं देवक्याः प्रसूतं मन्यते । कुत एतत्सर्वम् । यतोऽहं यदूनां च यदूनामेवाचार्यः कुलपुरोहित इति भुवि सर्वतः सर्वजनेषु ख्यातो ऽत इत्यर्थः । जानातु कंसः किं तत इत्यत आह ॥ हन्तेति ॥ एवं जानन् पापमतिः कंसः गताशङ्कः संशयरहित एव सन् त्वां वसुदेवं च हन्ता । तर्हि तदा । तत् संस्कारकरणम् । महान् अनयो ऽन्यायो भवेत् । आगता प्ताप्रा शङ्काऽयमेव प्रायो मे मृत्युरिति संभावना यस्येति वा । तत्र निमित्तान्तरमप्यस्तीत्याह ॥ श्रुत्वेति ॥ देवक्या या दारिका कन्यका दुर्गा तस्या वचः ‘‘तव हन्ता क्वचिज्जात’’ इत्यादिरूपं वचनमपि श्रुत्वेति सम्बन्धः ॥ ७-९ ॥

तर्हि मम सुतनामानि पञ्चषाणि वद वर्तन्ते चेदित्यत आह ॥ बहूनीति ॥ गुणकर्मानुरूपाणि तान्यहं वेद जनाः पामरा न विदुः । मध्ये नो इति वदन् स्वस्यापि साकल्यतो वैकल्यं ज्ञानस्य सूचयति । तानि च नामानि गुणानुगुणानि कृष्णादीनि मधुसूदनादीनि क्रियानुगुणानि । इदमपि स्थूलदृश्वविवक्षयाऽपि सङ्कीर्णानीति मन्तव्यम् । आधास्यदकरिष्यदाधास्यति वा । भाविभावं कथयति ॥ एष इति ॥ अञ्जः सम्यक् पुरा पृथ्ववतारे दस्युपीडिताः साधवोऽराजके तत्पितृमरणानन्तरमरक्षमाणाः समेधिता अभिवृद्धा सन्तो दस्यून् जिग्युः । नरनारायणरूपेणेति वा । यथोक्तमुद्योगपर्वाणि– ‘ब्रह्मोवाच । यावेतौ पृथिवीं द्यां च भासतौ यौ तपस्विनौ । नरनारायणावेता’-वित्यारभ्य–

‘‘नारायणस्तथैवात्र भूयः सोऽन्याञ्जघान ह ।

वासुदेवार्जुनौ वीरौ समवेतौ महारथौ ।

नरनारायणौ देवौ पूर्वदेवाविति श्रुतिः ।

अजेयौ मानुषे लोके सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ।

नारायणसमस् तत्स्वरूपत्वात् ॥ १९ ॥

सत्यधर्मीया

निगमयन्नवगमयति ॥ तस्मादिति ॥ नारायणसम इति नारायण एवेत्यर्थः

॥ १९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

हे नन्द गुणैः, अनुभावेन सामर्थ्येन । नारायणसमः । गगनं गगनाकार-मिति वादभेदेऽपि सदृशव्यवहारः । अन्यस्य सदृशस्याभावाद् आत्मानं स्वम् । आशिषाम् । षष्ठी तृतीयार्थे । आशीर्भिः पूर्णं मेने ॥ १९,२० ॥

श्रिया कीर्त्याऽनुभावेन गोपायस्व समाहितः ।

इत्यात्मानं समादिश्य गर्गे च स्वगृहं गते ।

नन्दः प्रमुदितो मेने आत्मानं पूर्णमाशिषाम् ॥ २० ॥

पदरत्नावली

आत्मानं नन्दम् । आत्मानं स्वम् ॥ २० ॥

सत्यधर्मीया

गुणैरित्युक्तं विशदयति ॥ श्रियेति ॥ कीर्त्या श्रियाऽनुभावेनेत्यादि गुणैर्नारायणसम इत्यन्वयः । समाहितस्त्वं, समे सर्वे कंसादयोऽहिता यस्य स तं गोपायस्व । समाहित इति छेदः । स्वैः सह समाहितो रक्षय समाहितेन साकं वर्तत इति स त्वम् । आत्मानं स्वमित्यादिश्याज्ञाप्य गर्गे स्वगृहं स्वाश्रमं गते सति नन्दः प्रमुदितः सन् आत्मानं स्वमाशिषां पूर्णं मेने व्यजानत् । एवं मेने माया इनो मेन स्वस्मिन्स्वगृहं गते सत्यात्मानमाशिषां पूर्णं पूर्णमनोरथं मेन इत्यावृत्त्याऽन्वयो वा ॥ २० ॥

कालेन व्रजताऽल्पेन गोकुले रामकेशवौ ।

जानुभ्यां सह पाणिभ्यां १रङ्गमाणौ विचेरतुः ॥ २१ ॥

पदरत्नावली

व्रजता गच्छता । रङ्गमाणौ सरीसृपमाणौ, चेष्टमानौ वा ॥ २१ ॥

सत्यधर्मीया

व्रजतैवं गच्छताऽल्पेन कालेन रामकेशवौ जानुभ्यां पाणिभ्यां सहेति यथायथमन्वयि । रङ्गमाणौ गच्छन्तौ विचेरतुः । रिङ्गमाणौ रङ्गमाणौ रिङ्खमाणावित्यपि पठन्ति । अर्थः सर्वत्र समः ॥ २१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

व्रजता गच्छता अल्पेन कालेन । अल्पे काले गते सतीत्यर्थः । रङ्गमाणौ रिङ्खणं कुर्वन्तौ ॥ २१ ॥

तावङ्घ्रियुग्ममनुकृष्य सरीसृपन्तौ घोषप्रघोषरुचिरव्रजकर्दमेषु ।

तन्नादहृष्टमनसावनुसृत्य लोकं मुग्धप्रभीतवदुपेयतुरन्ति मात्रोः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

सरीसृपन्तौ पुनः पुनः भृशं सर्पन्तौ । घोषाणां किङ्किणीनां प्रघोषः प्रकृष्टनिनादस्तेन रुचिरः, स चासौ व्रजश्च तस्य कर्दमाः पङ्कास्तेषु । ‘आभीरपल्लीकिङ्किण्योर्घोषो गोपालशब्दयोः’ इति वचनात् । तन्नादेन किङ्किणीस्वरेण हृष्टं ययोस्तौ लोकं मन्दजनमनुसृत्य विडम्ब्य मुग्धप्रभीतवन् मुग्धाविव अतिभीताविव च मात्रो रोहिणीयशोदयोर् अन्ति अन्तिकमुपेयतुः प्राप्तवन्तौ ॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

तौ रामकृष्णावङ्घ्रियुग्मं पादद्वन्द्वमनुकृष्य सरीसृपन्तावतिशयेन पुनः पुनः प्रसर्पन्तौ । घोषाणां किङ्किणीनां प्रघोषः शब्दविशेषस्तेन रुचिरो यो व्रजस्तस्य कर्दमाः पङ्कास्तेषु । तेषां नादस्तेन हृष्टं तुष्टं मनो ययोस्तौ । लोकं जनमनुसृत्य मुग्धौ मनोहरौ मूर्खौ वा प्रभीतावतिभीतौ ताविव प्रभीतवत्ताविव मात्रोः रोहिणीयशोदयोरन्ति अन्तिकमुपेयतुः । आभीरपल्लीकिङ्किण्योर्घोषो गोपालशब्दयोरिति वचनात् ॥ २२ ॥

सुमनोरञ्जिनी

सुमनोरञ्जिनी

शृृङ्गिणो गवादयः । दंष्ट्रिणः सारमेयादयः । द्विजा गृध्रादयः । तेभ्यः भयशङ्किते तज्जनन्यौ । अतिचलौ अत्यन्तं चपलौ । स्वसुतौ । क्रीडायाः सकाशान् निषेद्धुम् । गृह्याणि गृहकर्माण्यपि कर्तुं तज्जनन्यौ यदा न शेकाते तदा अलं मनसोऽनवस्थां व्याकुलताम् आपतुः

॥ २५ ॥

कालेनाल्पेन राजर्षे रामः कृष्णश्च गोकुले ।

अघृष्टजानुभिः पद्भिर्विचक्रमतुरञ्जसा ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

न घृष्टानि पृथ्वीघर्षणमनाप्तानि जानूनि चत्वारि येषां तैः पद्भिरञ्जसा विचक्रतुः पादविक्षेपं चक्रतुः ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

अघृष्टजानुभिर्न घृष्टानि जानूनि चत्वारि येषां तैः पद्भिरञ्जसा विचक्रमतुः । अघृष्टजानुभिः कैश्चिद्वयस्यैरिति वा ॥ २६ ॥

सुमनोरञ्जिनी

न घृष्टानि जानूनि येषां तैः पद्भिः पादैर् अंजसा विचक्रमतुः पादविक्षेपं चक्रतुरित्यर्थः ॥ २६ ॥

ततस्तु भगवान् कृष्णो वयस्यैर्व्रजबालकैः ।

सहरामो व्रजस्त्रीणां १चिक्रीडे जनयन् मुदम् ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

व्रजस्त्रीणां मुदं जनयंश्चिक्रीडे चिक्रीड । क्वचित्तथैव पाठः । वृतानतिवृतेः स सुन्दरः ॥ २७ ॥

सुमनोरञ्जिनी

वयस्यैः सवयस्कैः । व्रजस्त्रीणाम् । मुदं सन्तोषम् । चिक्रीडे क्रीडां चक्रे

॥ २७ ॥

कृष्णस्य रुचिरं गोप्योऽदीनकौमारचापलम् ।

शृण्वन्त्याः किल तन्मातुरिति होचुः समागताः ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

किं स्वप्न एतदुत देवमाया किं वा मदीयो बत १बुद्धिभेदः ।

अथो अमुष्यापि ममार्भकस्य यः कश्चनौत्पत्तिक आत्मयोगः ॥ ४० ॥

पदरत्नावली

शङ्कां प्रकाशयति किमिति । देवस्य हरेर्माया इच्छा । ‘इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिः’ इति श्रुतिः । औत्पत्तिकः स्वाभाविक आत्मयोग आत्मनः परमात्मनः योगः विश्वम्भरत्वाद्यैश्वर्यातिशयः ॥ ४० ॥

दुर्घटभावदीपिका

औत्पत्तिक आत्मयोग इत्यस्य स्वाभाविकः परमात्मप्रसादाधीनाणिमादियोग इत्यर्थः । एतेनात्मेत्येतद्व्यर्थमिति दूषणं परिहृतम् । अन्यत्राविद्यमान औत्पत्तिको योगः कृष्णस्य कथमागत इत्याशङ्कापरिहारार्थमौत्पत्तिकयोगस्य भगवत्प्रसादाधीनत्वमुच्यत इत्यभ्युपगमात् ॥४०॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्याभिनवयतिकृतायां

दुर्घटभावदीपिकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे नवमोऽध्यायः ॥ १०-९ ॥

सत्यधर्मीया

तामेव वितत्य वक्ति ॥ किमिति । एतद्भातं वस्तु स्वप्ने तदवस्थायां किं किं स्वप्नो न । कुत इत्यत उतैतत्स्वाप्नावस्थां विना जाग्रद्दशायामपि सत्त्वादित्यप्यन्वयमुशन्ति । उताथवा देवस्य श्रीहरेर्माया सैवेशेच्छा सृष्टवती । नायमपि कल्पोऽनल्पः । तथा सति पार्श्वस्थोपालम्भप्रसङ्गः । मदीय एव बुद्धिभेदो बुद्धिभ्रंशः । मोह इति पाठोऽपि पाङ्क्तः । न च स च मदकृत् । कुमारस्यापि ममान्तरुदरं दर्शनात् । देवमायेति प्राक् कल्पितं स्वयमेवेत्थमिति मत्वाऽऽह ॥ अथो इति ॥ अत एवामुष्येत्युक्तिः । ममामुष्यार्भकस्य । यः कश्चन यः कोऽप्यात्मयोग आत्मनि सन् योगोऽणिमाद्यैश्वर्यम् । कोऽपि न क्षिक्षयददक्षश्च कोमलो बालः कथमयं तव विकल्पः कल्प्यत इत्यत आह ॥ औत्पत्तिक आजनीनः स्वाभाविक इति यावदिति । अमुष्येत्यत्र ओदिति प्रगृह्यसंज्ञायां प्लुतेति प्रकृतिभावः । बत सन्तोषे । अर्भोऽर्भकः कश्चतुर्मुखो यस्येत्यन्तरर्थः ॥ ४० ॥

सुमनोरञ्जिनी

संशयप्रकारं प्रदर्शयति ॥ किमिति ॥ किं स्वप्न उत देवस्य हरेर्माया । माया चेदन्येषां किं न प्रतीयत इत्यत उक्तम् ॥ देवेति ॥ श्रीहरेर्मायात्वादिदं लोकविलक्षणमेवेति भावः । किं वा मदीयो बुद्धिभेदः बुद्धिविपर्यासः । अथवा ममामुष्यार्भकस्यापि औत्पत्तिकः स्वाभाविक आत्मयोगः स्वीयैश्वर्यातिशयः ॥ ४० ॥

अदो यथा तन्न वितर्कगोचरं चेतोमनःकर्मवचोभिरञ्जसा ।

यदाश्रयं येन यतः प्रतीयते सुदुर्विभाव्यं प्रणताऽस्मि तत्पदम् ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

स्वसुतं किं न व्यज्ञासीरिति चेत् ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्याद्यनन्तवेदवेद्यं ब्रह्मैव मम पुत्रतां प्राप्तमिति यस्मात् तस्मान्मया बोद्धुमशक्यमिति न दूषणं किन्तु ब्रह्मभवादिभिरपि दुर्विभाव्यमित्याशयेनाह अद इति । अदः परब्रह्म यथा यादृशं तत् तादृशमिति चेतोमनःकर्मवचोभिश् चेतो बुद्ध्यभिमानिब्रह्मवायू, मनो गरुडशेषरुद्राः, कर्म देवेन्द्रः पुष्करश्च, वचो वाणीगौरीवह्निबृहस्पतय एतैर् वितर्कगोचरं वितर्कैः श्रुतिस्मृत्यनुसारिविविधतर्कैर् गोचरं विषयम् अञ्जसा साकल्येन न भवति । किमुत चेतोमनःकर्मवचोभिरञ्जसा निश्चयेन वितर्कगोचरं विरुद्धतर्कगोचरं न भवतीति । न शून्यारोपितं विश्वमित्याह यदाश्रयमिति ॥ यद् ब्रह्म आश्रयो यस्य तद् यदाश्रयम्, जगदिति शेषः । प्रलये ब्रह्माश्रयत्वेन तिष्ठतीत्यनेन जगद्ब्रह्मणोर्भेदः सिद्धः । स्थितिकाले च येन जीवति । सृष्टिकाले च यतः प्रतीयते उत्पत्तिमत्त्वेन ज्ञायते । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते, येन जातानि जीवन्ति, यत् प्रयन्त्यभिसंविशन्ति’ इति श्रुतिः । अनेन जगज्जन्मादिकारणत्वं स्वलक्षणमित्युक्तं भवति । एतादृशं ब्रह्म कथं ज्ञायत इति तत्राह सुदुर्विभाव्यमिति । सुखेन दुःखेन च विभाव्यं विशिष्टत्वेन विरुद्धत्वेन च ज्ञेयम् । ‘सुदुः शोभनदुःखयोः’ इति यादवः । ‘नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्ताऽन्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ’ इति श्रुतेः । द्वैतवादिभिः सम्यग्, औतवादिभिर् असम्यग् ब्रह्म ज्ञेयम् । तत्र द्वैतवादिनः सम्यग्ज्ञानेन स्वयोग्या मुक्तिः, औतवादिनः प्रमाणविरुद्धज्ञानेन तम इति विवेकः । ‘अन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः’, ‘तांस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः’ इत्यदिश्रुतेः । तद् देशकालगुणैर्व्याप्तं पद्यत इति पदं मुख्यप्राप्यं ब्रह्म प्रणताऽस्मि ॥ ४१ ॥

सत्यधर्मीया

स्वपुत्रं हे नन्दभार्ये कथं न त्वं व्यज्ञासीरित्यतो न त्रिनेत्रादय एनं सम्यग्विदुरहं कियन्मात्रमिति मर्म न प्रकाश्यमित्यपदेशेन तान्यप्यज्ञान्कथयित्वाऽन्ततः किं त्वं करोषीत्यत इयत्येव सीमा सेवाया इति तदावेदयति ॥ अद इति ॥ कञ्जजस्त्वर्भकपदेनैव निरस्त इति न तदुक्तिरत्र । अदो रूपं यथा तथा । चेतो रुद्रः पुष्करश्च । वाचो वाणीवह्निबृहस्पतयः । वितर्कगोचरं लिङ्गमशिष्यमित्युक्तेर्गोचरसञ्चरेत्यादिना नित्यपुल्लिङ्गतयोक्तोऽपि गोचरशब्दो नपुंसकः । तर्कस्यानुमितेर्गोचरो विषयो, विरुद्धं पृथग्भूतं तर्कगोचरादिति तत्तथेति । गोर्ज्ञानस्य चरश्चरणं यस्य तत्तर्कस्य गोचरं तन्नेति वितर्कगोचरम् । एवं चेन्न गोचरतद्धितेति टच् । सप्तघटिकाभोजनत्रिलोकनाथ इत्यादिवद्योग्यतया तर्कपदार्थस्य गोपदार्थेनान्वयः । विस्तरस्तु निर्गतं मनसो वाचो यदि तत्स्यादिति गोचरमित्यनुव्याख्याव्याख्यासुधातोऽनुसन्धेयः । पार्थसारथिरपि शास्त्रदीपिकायामवादीत् । अवगतसाधनमपि कर्मागोचरं सदिति । विशिष्टा अशुष्कास्तर्कास्तेषां गोचरं न साकल्येन वितर्कास्तद्भिन्ना वेदाद्यास्तेषां गोचरं साकल्येनेति च ज्ञेयम् । नेन्द्रियाणि नानुमानमित्यादेः । न शून्यसङ्कल्पं तदित्याह ॥ यदाश्रयमिति ॥ अद इत्यत्राप्यन्वेति । अदो जगत्, यदाश्रयं यदाश्रयो यस्य तत् । येन जीवति यतः प्रतीयते उत्पत्तिमत्त्वेन ज्ञायते । यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्तीत्यादेः । यतो येनेति वदन्निमां प्रतीकतया जग्राहेति ज्ञेयम् । एतादृशं सुविभाव्यं दयायां दुर्विभाव्यं साकल्येन वा करुणायां वा । तत्पद्यत इति पदं मुख्यप्राप्यं ब्रह्म प्रणताऽस्मि । तत् तत्त्वाद्वा चेतो वा धाता वृत्तिभेदाच्चेतोमनःकर्मवचोभिः । अञ्जसा वितर्कगोचरं नेत्यपि बाह्यार्थो ज्ञेयः । अदो यथा प्राक् न तथा चेतोमनःकर्मवचोभिरञ्जसा दुर्विभाव्यमित्यन्वयः । वितर्कगोचरं वेदैकसमधिगम्यपदं प्रणताऽस्मीत्यन्वयने द्वितीयैकवचनं गोचरमितीति न क्लेश इत्यपि वदन्ति ॥ ४१ ॥

सुमनोरञ्जिनी

अन्तिमं पक्षमवलंब्यैव स्वपुत्रस्य ब्रह्मत्वं निश्चित्य ब्रह्मादिभिरपि दुर्विभाव्यमिदं किमु मादृशैरिति चिन्तयामासेत्याह ॥ अद इति ॥ अदः मत्पुत्राख्यं वस्तु । यथा यादृशं तत् तादृशस्वरूपेण । चेतोमनःकर्मवचोभिः । चेतश् चेतनो जीवस् तदभिमानी ब्रह्मा । मनो रुद्रः स्कन्देन्द्रादयः । कर्म पुष्करः । वच उमादयः । तैर् देवैः कृतवितर्कगोचरं न भवति यदा तदाऽस्मदादिभिः सुदुर्विभाव्यमिति किमु । तर्हि किं निःस्वरूपमेव । नेत्याह ॥ यदिति ॥ अद इत्यनुवर्तते । अदो जगत् । यतो जायते । येन जीवति । प्रलये मुक्तौ च यदाश्रयमिति प्रतीयते वेदादिभिस् तत्पदं तादृशब्रह्मस्वरूपं प्रणताऽस्मीत्यन्वयः । चेत आदिभिर्देवैर् यथा यथावन् न वितर्कगोचरं ‘इदं मया स्रष्टुं योग्यम्’ इत्यादिवितर्कागोचरम् । अदो जगत् । यदाश्रयम् । येन यतः प्रतीयते तद्दुर्विभाव्यं पदं प्रणताऽस्मीति वा, चेत इत्यादेः पदरत्नावल्यामाविष्कृतोऽयमेवार्थः श्लिष्टः न यथाश्रुतः श्रीधराविष्कृतः । चेतोमनःपदयोः पौनरुक्त्यापत्तेः । कर्मपदार्थस्य वितर्के करणानुपपत्तेश्च ॥ ४१ ॥

अहं ममासौ पतिरेष मे सुतो

व्रजेश्वरस्याखिलवित्तपा सती ।

गोप्यश्च गोपाः सहगोधनाश्च ये

महादेवे देवेषूत्तमे । नौ आवयोः । परमा भक्तिः स्यात् । लोके जनमध्ये । अलोके लोकविलक्षणे हराविति वा । यद्वा लोके तद्भक्तलोके । भक्तिः स्यात् । योग्येति शेषः । यया भगवद्भक्त्या । दुस्तरं तर्तुमशक्यं संसारम् ॥ ४९ ॥

अस्त्वित्युक्तः स एतेन व्रजे द्रोणो महायशाः ।

जज्ञे नन्द इति ख्यातो यशोदा सा धराऽभवत् ॥ ५० ॥

पदरत्नावली

एतेन ब्रह्मणा ॥ ५० ॥

सत्यधर्मीया

एतेन ब्रह्मणाऽस्त्वित्युक्तो महायशा द्रोणो नन्द इति ख्यातो व्रजे जज्ञे । सा धरा च यशोदाऽभवदित्यन्वयः ॥ ५० ॥

सुमनोरञ्जिनी

एतेन ब्रह्मणा । द्रोणो नन्द इति ख्यातो जज्ञे । धरा च यशोदाऽभवत्

॥ ५० ॥

ततो भक्तिर्भगवति पुत्रभूते जनार्दने ।

दम्पत्योर्नितरामासीद् गोपगोपीषु भारत ॥ ५१ ॥

पदरत्नावली

गोपगोपीषु मध्ये नितराम् ॥ ५१ ॥

सत्यधर्मीया

गोपगोपीषु तन्मध्ये । ततश्चतुराननवरतः पुत्रभूते जनार्दने भगवति नितरां भक्तिर् दम्पत्योरासीत् । दम्पत्योरिति गतम् । जाया च पतिश्च दम्पती इत्यत्र पुरत एव तरुण्याः स्फुरणादुत्तरत्र गोपीगोपेष्विति वक्तव्यमिति चेत् । साक्षादधोक्षजजनियोनित्वाज्जायापुरस्कृतिरितरत्र त्वितरासामप्राधान्यं च पुंसामिति द्योतयितुमर्थविशेषं चिव्द्यत्यस्योक्तिरिति तात्पर्यमवधेयम् ॥५१॥

सुमनोरञ्जिनी

यद्यपि तयोः स्वभावसिद्धा भक्तिः । ततो ब्रह्मवरात् । दंपत्योर् नितराम् अधिकम् । आसीत् । गोपगोपीषु मध्ये ॥ ५१ ॥

कृष्णो ब्रह्मण आदेशं सत्यं कर्तुं व्रजे विभुः ।

सहरामो वसंश्चक्रे तेषां प्रीतिं स्वलीलया ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते दशमस्कन्धपूर्वार्धे नवमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

आदेशं हरौ सुदृढभक्तिरस्त्वित्यादिरूपम् ॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीमन्महेन्द्रतीर्थपूज्यपादशिष्यविजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां पदरत्नावल्यभिधायां श्रीमद्भागवतटीकायां दशमस्कन्धपूर्वार्धे नवमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

ब्रह्मण आदेशं भक्तिरस्त्वित्यादिरूपं सत्यं यथार्थं कर्तुं विभुः श्रीकृष्णः सहरामो व्रजे वसंस्तेषां नन्दयशोदागोपानां स्वलीलया प्रीतिं चक्रे । अनया भक्तिरुदेतीति भावः

॥ ५२ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां सत्यधर्मयतिकृतायां

दशमस्कन्धपूर्वार्धे नवमोऽध्यायः ॥ १०-९ ॥

सुमनोरञ्जिनी

भक्तानुकंपी कृष्णोऽपि ब्रह्मण आदेशं वरदानरूपम् । सत्यं कर्तुम् । प्रीतिं सन्तोषम् ॥ ५२ ॥

**॥ इति श्रीमद्भागवतदशमस्कन्धपूर्वार्धव्याख्यायां **

(गूढकर्तृकायां) सुमनोरञ्जिन्यां नवमोऽध्यायः ॥ १०-९ ॥