यतिर्ययातिः संयातिरायातिर्वियतिः कृतिः

॥ अथ पञ्चदशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच—

यतिर्ययातिः संयातिरायातिर्वियतिः कृतिः ।

षडिमे नहुषस्यासन् इन्द्रियाणीव देहिनः ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

पितरि नहुषे स्थानादिन्द्राण्याः शच्या धर्षणान्मानसात् । इन्द्रवरुणेत्यालुक् । द्विजैर्वाहितशिबिकोऽगस्त्यादिभिः शापद्वाराऽजगरत्वं च प्रापिते सति । उक्तं च वनपर्वणि ।

अहं हि दिवि दिव्येन विमानेन चरन् पुरा ।

अभिमानेन मत्तः सन् कञ्चिन्नान्यमचिन्तयम् ।

ब्रह्मर्षिदेवगन्धर्वयक्षराक्षसपन्नगाः ।

करान् मम प्रयच्छन्ति सर्वे त्रैलोक्यवासिनः ।

चक्षुषा यं प्रपश्यामि प्राणिनं पृथिवीश्वरम् ।

तस्य तेजो हराम्याशु तद्धि दृष्टेर्बलं महत् ।

ब्रह्मर्षीणां सहस्रं हि उवाह शिबिकां मम ।

स मामपनयो राजन् भ्रंशयामास वै श्रियः ।

तत्र ह्यगस्त्यः पादेन वहन् स्पृष्टो मया मुनिः ।

अगस्त्येन ततोऽस्म्युक्तो ध्वंस सर्पेति वै रुषा ।

ततस्तस्माद्विमानाग्य्रात्प्रच्युतश्च्युतभूषणः ।

प्रपतन् बुबुधेऽऽत्मानं व्यालीभूतमधोमुखम् ।

इत्यादिना । तथोद्योगपर्वणि च । वहन्तु त्वां महाभागेत्यारभ्याथ मामस्पृशन्मूधर्ि्न पादेनाधर्मपीडित इत्याद्यन्तरीकृत्य -

ध्वंसः पापपरिभ्रष्टः क्षीणपुण्यो महीतलम् ।

दशवर्षसहस्राणि सर्परूपधरो महान् ।

विचरिष्यसि पूर्णेषु पुनः स्वर्गमवाप्स्यसि ।

इति । इत्यादिना । षष्ठे च नीतस्तिरश्चां गतिमिन्द्रपत्न्येत्युक्तेः पादेनर्षिशीर्षताडनानुगुणं गूढपादजगरत्वमगस्त्योक्तमिति विभावनीयम् । वनपर्वणि यद्यप्यगस्त्येनेत्युक्तम् । तथाऽपि तत्संस्थेन भृगुणेति वाच्यम् । यथोक्तं दानधर्मे ।

ततो भृगुर्महातेजा मैत्रावरुणिमब्रवीत् ।

निमीलयस्व नयने जटा यावद्विशामि ते ।

स्थाणुभूतस्य तस्याथ जटाः प्राविशदच्युतः ।

भृगुः स सुमहातेजाः पातनाय नृपस्य च ।

ततोऽगस्त्यो मदपतिं वाक्यमाह विशाम्पते ।

योजयस्वेति मां क्षिप्रं कं च देशं वहामि ते ।

इत्युक्तो योजयामास नहुषस्तेन तं मुनिम् ।

भृगुस्तस्य जटान्तःस्थो बभूव हृषितो भृशम् ।

न चापि दर्शनं तस्य चकार स भृगुस्तदा ।

वरदानप्रभावज्ञो नहुषस्य महात्मनः ।

न चुकोप तदाऽगस्त्यो युक्तोऽपि नहुषेण वै ।

तं तु राजा प्रतोदेन चोदयामास भारत ।

न चुकोप स धर्मात्मा ततः पादेन देवराट् ।

अगस्त्यस्य तदा क्रुद्धो वामेनाभ्याहनच्छिरः ।

तस्मिंश्छिरस्यभिहते स जटान्तर्गतो भृगुः ।

शशाप बलवत्क्रुद्धो नहुषं पापचेतसम् ।

यस्मात्पदाहतः क्रोधाच्छिरसीमं महामुनिम् ।

तस्मादाशु महीं गच्छ सर्पो भूत्वा सुदुर्मते ।

इत्युक्तः स तदा तेन सर्पो भूत्वा पपात ह ॥ इति । अत्रापि विशेषः ।

वेदप्रामाण्यविषये पृष्टो नेत्याह मूढधीः ।

प्रमाणमिति तेनोक्ते शिरस्येनं पदाहनत् ।

तदा भृगुं तस्य जटासु लीनः कदाऽपि तस्याक्षिपथं न यातम् ।

आविश्य कञ्जप्रभवः शशाप व्रजस्व पापाजगरत्वमेव ॥

इति महाभारततात्पर्यनिर्णयतोऽवसेयः । मूलमगस्त्य इति वनपर्वणि तथोक्तिः । न भृगुणाऽपि ब्रह्मदत्तवरके दत्तोऽकिञ्चित्करः स्याच्छाप इत्याविश्य कञ्जप्रभव इत्यभ्यधुराचार्या इति सर्वैककण्ठ््यं ज्ञेयम् ॥ ३ ॥

छलारी

इन्द्राण्या धर्षणाच्छच्याः संस्पर्शनिमित्तात्पितरि नहुषे द्विजैरगस्त्यादिभिः स्वर्गस्थानाद्भ्रंशिते सति अजगरत्वं महासर्पत्वं प्रापिते सति । केनचिन्निमित्तेन नहुषस्य स्वर्गाधिपत्ये प्राप्ते शचीसम्भोगेच्छायामगस्त्यादिभिरजगरो भवेति शापे दत्ते सत्यजगरो बभूवेति भावः ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

एवंविधैरिति पदमेकम् । एवं विधाः प्रकारा येषु तैः सपरुषैः क्षिप्त्वा तिरस्कृत्य वास आदाय मन्युनाऽऽचार्यसुतां कूपे प्राक्षिपत् । नग्नां मग्नामपि चकारेति भावः ॥ १७ ॥

छलारी

वास आदाय नग्नं कृत्वेत्यर्थः ॥ १७ ॥

तस्यां गतायां स्वगृहं ययातिर्मृगयां चरन् ।

प्राप्तो यदृच्छया कूपे जलार्थी तां ददर्श ह ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

तस्यां शर्मिष्ठायाम् । कूपे पतितां ताम् ॥ १८ ॥

छलारी

तां देवयानीम् ॥ १८ ॥

दत्वा स्वमुत्तरं वासस्तस्यै राजा विवाससे ।

गृहीत्वा पाणिना पाणिमुज्जहार दयापरः ॥ १९ ॥

पदरत्नावली

उत्तरम् उत्तरीयम् । उज्जहार कूपादिति शेषः ॥ १९ ॥

कचस्य बार्हस्पत्यस्य शापाद् यमशपं पुरा ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

ब्राह्मणपुत्र्यास्तव ब्राह्मण एव भर्ता युक्तो, न तु क्षत्रियः । प्रतिलोमाप्रवेशादित्याशङ्कां परिहरति– न ब्राह्मण इति ॥ हे महाभुज मे ब्राह्मणो हस्तग्राहो न भविता न भविष्यति । कुत इति तत्राह– कचस्येति ॥ बार्हस्पत्यस्य बृहस्पतेरपत्यस्य नाम्ना कचस्य शापात् । मृतसञ्जीविनीविद्यार्थी कचस्तत्प्रतिग्रहाय बहतिथं गुरुपरिचर्यां विधाय तत्प्रसादमासाद्य तद्विद्यामध्यगीष्ट । अथ गुरोराज्ञया गन्तुकामं कचमुपलभ्य सर्वप्रकारेण कचस्य हितमाचरन्त्या मया भो कच त्वं मम भर्ता भव, इत्युक्तो मामुवाच– है देवयानि त्वया मैवं वक्तव्यं यद भ्राताऽहमिति । तदा कुपिताहं तमशपं मत्पितुरवातविद्या न फलत्वितीयमाल्यायिकानेनाख्यायते– यमशपं पुरेति । अहं पुरा ये कचमशपं शप्तवती तस्य शापादिति ॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

भूपं प्रति ‘करग्रहो भवेत्क्षत्रिय एवेति’ कचशापोऽस्त्यत उचित इति याचित इत्याह ॥ न ब्राह्मण इति ॥ बार्हस्पत्यस्य बृहस्पतेः पुत्रस्य शापात् । सोऽपि नानयेन मां शशापेत्याह ॥ यमशपं पुरेति ॥ मृतसञ्जीवनी विद्या न कविं मत्पितरं विहायान्यत्रास्तीति कचो विचोदितः । स्वपित्रोपायतो विद्यां च द्विषत्सु तस्यापि ख्यात्यै उपदिदेश । स चाधिगतविद्यो गन्तुमुद्यतो यदा तदाऽहं चैकत्र सहवासतस्तस्य गुणलुब्धा ममतया मम भवतु भवान् धव इत्यवदम् । हे भगिनि मैवं ब्रूया इत्यूचे सुचेताः । ततोऽहं प्रतिहतकामा कामार्ताऽतिरुषाऽनवद्यापि विद्याऽफलिष्यतीत्यशपम् । सोऽपि नेतःपरं सजातीयः पतिः स्यात्तवेत्यशपदित्याख्यायिकाऽनेन सङ्गृहीता । यथोक्तमादिपर्वणि ।

जिगीषया ततो देवा वव्रिरेऽङ्गिरसं मुनिम् ।

पौरोहित्याय राज्यार्थे काव्यं तूशनसं परे ।

ब्राह्मणौ तावुभौ नित्यमन्योन्यस्पर्धिनौ भृशम् ।

न हि वेद स तां विद्यां यां काव्यो वेद वीर्यवान् ।

सञ्जीवनीं ततो देवा विषादमगमन्परम् ।

ततो देवा भयोद्विग्नाः काव्यादुशनसस्तदा ।

ऊचुः कचमुपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः ।

भजमानान्भजस्वास्मान् कुरु साहाय्यमुत्तमम् ।

या सा विद्या निवसति ब्राह्मणेऽमिततेजसि ।

शुक्रे तामाहरत्क्षिप्रं भागमाङ्नो भविष्यसि ।

वृषपर्वसमीपे स द्रष्टुं शक्यस्त्वया द्विज ।

रक्षते दानवांस्तत्र न स रक्षत्यदानवान् ।

तमाराधयितुं शक्रो भवान् पूर्ववयाः कविम् ।

देवयानीं च दयितां सुतां तस्य महात्मनः ।

त्वामाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चन विद्यते ।

शीलमाधुर्यदाक्षिण्यैराचारेण दमेन च ।

देवयान्यां हि तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम् ।

तथेत्युक्त्वा ततः प्रायाद्बृहस्पतिसुतः कचः ।

असुरेन्द्रपुरे शुक्रं दृष्ट्वोवाच प्रणम्य च ।

ऋषेरङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद्बृहस्पतेः ।

नाम्ना कच इति ख्यातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान् ।

ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्यहं परमं गुरो ।

अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन् सहस्रं परिवत्सरान् ।

शुक्र उवाच–

कच सुस्वागतं तेऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः ।

अर्चयिष्येऽहमर्च्यं त्वामर्चितोऽस्तु बृहस्पतिः ॥

वैशम्पायन उवाच–

कचस्तु तत्तथेत्युक्त्वा प्रतिजग्राह तद्व्रतम् ।

आराधयन्नुपाध्यायं देवयानीं च भारत ।

गायन्नृत्यन् वादयंश्च देवयानीमतोषयत् ।

पञ्चवर्षशतान्येवं कचस्य चरतो व्रतम् ।

तत्रातीयुरथो बुद्ध्वा दानवास्तं ततः कचम् ।

गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्येकममर्षिताः ।

जघ्नुर्बृहस्पतेर्द्वेषाद्विद्यारक्षार्थमेव च ।

हत्वा शालावृकेभ्यश्च प्रायच्छंल्लवशः कृतम् ।

ततो गावो निवृत्तास्ता अगोपाः स्वं निकेतनम् ।

तां दृष्ट्वा रक्षती गास्तु कचो नाभ्यागतो वनात् ।

उवाच वचनं काले देवयान्यथ भारत ॥

देवयान्युवाच–

आहुतं चाग्निहोत्रं ते सूर्यश्चास्तङ्गतः प्रभो ।

अगोपाश्चागता गावः कचस्तात न दृश्यते ।

व्यक्तं हतो मृतो वाऽपि कचस्तात भविष्यति ।

तं विना न च जीवेयमिति सत्यं ब्रवीमि ते ॥

शुक्र उवाच–

अयमेहीति शब्दाच्च मृतं सञ्जीवयाम्यहम् ।

ततः सञ्जीवनीं विद्यां प्रयुज्य कचमाह्वयत् ।

भित्वा भित्वा शरीराणि वृकाणां स विनिर्गतः ।

आहूतः प्रादुरभवत्कचो हृष्टोऽथ विद्यया ।

कस्माच्चिरायितोऽसीति पृष्टस्तामाह भार्गवीम् ।

हतोऽहमिति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मणकन्यया ।

समिधश्च कुशादीनि काष्ठभारं च भामिनि ।

गृहीत्वाऽऽश्रममारात्तं वटवृक्षं समाश्रितः ।

गावश्च सहिताः सर्वा वृक्षच्छायामुपाश्रिताः ।

असुरास्तत्र मां दृष्ट्वा कस्त्वमित्यभ्यचोदयन् ।

बृहस्पतिसुतश्चाहं कच इत्यभिविश्रुतः ।

इत्युक्तमात्रे मां हत्वा पेषीकृत्य तु दानवाः ।

दत्वा शालावृकेभ्यस्तु सुखं जग्मुः स्वमालयम् ।

आहूतो विद्यया भद्रे भार्गवेण महात्मना ।

त्वत्समीपमिहायातः कथञ्चित्समजीवितः ।

स पुनर्देवयान्योक्तः पुष्पाहारो यदृच्छया ।

वनं ययौ कचो विप्रो ददृशुर्दानवाश्च तम् ।

पुनः सम्पेषयित्वा तं समुद्राम्भस्यमिश्रयन् ।

चिरं गतं पुनः कन्या पित्रे तं सन्न्यवेदयत् ।

विप्रेण पुनराहूतो विद्यया गुरुदेहजः ।

पुनरावृत्य तद्वृत्तं न्यवेदयत तद्यथा ।

देवयानी पुनश्चाह कदाचिद्वन्यमाहर ।

उक्तोऽगच्छद्वनं तत्र दानवा ददृशुः पुनः ।

ततस्तृतीयं तं हत्वा दग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः ।

प्रायच्छन्ब्राह्मणायैव सुरायामसुरास्तथा ।

देवयान्यथ भूयोऽपि पितरं वाक्यमब्रवीत् ।

पुष्पाहारप्रेषणकृत्कचस्तात न दृश्यते ॥

शुक उवाच-

बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः ।

विद्यया जीवितोऽप्येवं हन्यते करवाणि किम् ।

मैवं शुचो मा रुद देवयानि न त्वादृशी मर्त्यमनुप्रशोचेत् ।

यस्यास्तव ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च देवाः सेन्द्रा वसवोऽथाश्विनौ च ॥

सुरद्विषश्चैव जगच्च सर्वमुपस्थाने सन्नमति प्रभावात् ।

अशक्योऽसौ जीवयितुं द्विजातिः सञ्जीवितो वध्यते चैव भूयः ॥

देवयान्युवाच–

यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो बृहस्पतिश्चापि पिता तपोनिधिः ।

ऋषेः पुत्रं तमथो वाऽपि पौत्रं कथं न शोचेयमहं न रुन्ध्याम् ।

स ब्रह्मचारी च तपोधनश्च सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः ।

कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये प्रियो हि मे तात कचोऽनुरूपः ।

आकारयामास तदा देवयान्याः कृते विभुः ।

गुरोर्भीतो विद्यया चोपहूतः शनैर्वाक्यं जठरे व्याजहार ।

प्रसीद भगवन्मह्यं कचोऽहमभिवादये ।

यथा बहुमतः पुत्रस्तद्वत्कुर्यात्तु मां भवान् ।

तमब्रवीत्केन इहोपनीतो ममोदरे तिष्ठसि ब्रूहि वत्स ।

असुरैः सुरायां भवतोऽस्मि दत्तो हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य ।

किं ते प्रियं ते करवाणि वत्से वधेन मे जीवितं स्यात्कचस्य ।

नान्यत्र कुक्षेर्मम भेदनेन दृश्येत्कचो निहतो देवयानि ॥

देवयान्युवाच–

द्वौ मां शोकाविग्नकल्पौ दहेतां कचस्य नाशस्तव चोपघातः ।

कचनाशे मम शर्म नास्ति तवोपघाते जीवितुं नास्ति शक्तिः ॥

शुक्र उवाच–

संसिद्धिरूपोऽसि बृहस्पतेः सुत यं त्वां भक्तं भजते देवयानी ।

विद्यामिमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं न चेदिन्द्रात्कचरूपी त्वमेव ।

न निवर्तेत्पुनर्जीवन् कश्चिदन्यो ममोदरात् ।

ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद्विद्यामवाप्नुहि ।

गुरोः सकाशात्समवाप्य विद्यां भित्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः ।

दृष्ट्वा च तं पतितं ब्रह्मराशिमुत्थापयामास मृतं कचोऽपि ।

विद्यामित्यारभ्य ऋषेरङ्गिरसः पुत्र भर्ता भवितुमर्हसि ।

अनवद्याङ्गि पूजनीयतरा मम ।

गुरुपुत्रस्य पुत्रो वै, यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने ।

तत्राहमुषितो भद्रे कुक्षौ तस्य महात्मनः ।

भगिनी प्रत्याख्यास्यसि चोदितः ।

ततः कच न विद्या ते सिद्धिमेषा गमिष्यति ॥

कच उवाच–

ऋषिपुत्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति ।

फलिष्यति न ते विद्या यन्मामुक्तवती ह्यसि ।

अध्यापयिष्यामि च यत्तस्य विद्या फलिष्यतीत्यन्तेन । मात्स्येऽपि सुरापानाद्वञ्चनीयं प्रायणीय इत्याद्युक्तेः । तदैव शुक्रशापः सुरापविषये तत्रैवोक्तः । यो ब्राह्मणोऽद्यप्रभृतीह कश्चिन्मोहात्सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः । तपोपहा ब्रह्महा चैव स स्यादस्मिंल्लोके गर्हितः स्यात्परे चेत्यादिना ।

मघवा तदा,

तथेत्युक्त्वाऽथ चक्राम सोऽपश्यत वने स्त्रियः ।

क्रीडन्तीनां च कन्यानां वने चैत्ररथोपमे ।

वायुर्भूत्वा सवस्त्राणि सर्वाण्येवाभ्यमिश्रयत् ।

ततो जलात्समुत्तीर्य कन्यास्ताः सहितास्तदा ।

वस्त्राणि जगृहुस्तानि यथासन्नान्यनेकशः ।

ततो वासो देवयान्याः शर्मिष्ठा जगृहे तदा । व्यतिमिश्रमजानन्ती दुहिता वृषपर्वण इत्युक्तेः । मिश्रीकरणेन परस्य व्यत्यासे च शुक्रकोपो भवतीति शक्रभाव इति भावः ॥ २२ ॥

छलारी

ब्राह्मणपुत्र्यास्तव ब्राह्मण एव भर्ता न तु क्षत्रियो युक्तः । प्रतिलोमाप्रवेशादित्याशङ्कां परिहरति ॥ न ब्राह्मण इति ॥ बृहस्पतेः सुतः कचः शुक्रान्मृतसंजीवनीविद्यामध्यगीष्ट । तदा च देवयानी तं पतिं चकमे । सः कचो गुरुपुत्रिणा, मम पूज्येति न तामुदवहत् । ततश्च सा कुपिता सती तवेयं विद्या न फलत्विति शशाप । तदनन्तरं कचस्तव ब्राह्मणः पतिर्न भवत्वित्यशपदितीयमाख्यायिकाऽनेनोच्यते । अहं पुरा पूर्वं यं कचं प्रत्यशपं शप्तवती बार्हस्पत्यस्य बृहस्पतेरपत्यस्य तस्य कचस्य शापान्मे ब्राह्मणो हस्तग्राहो न भवतीत्यतस्त्वमेव मम पाणिग्रहणं कुरु ॥ २२ ॥

ययातिरनभिप्रेतं दैवोपहृतमात्मनः ।

मनस्तु तद्गतं बुध्द्वा प्रतिजग्राह तद्वचः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

अनन्तरं ययातिः किं कृतवानिति तत्राह– ययातिरिति ॥ यदनभिप्रेतं प्रातिलोम्येनोद्वहनं तदेव आत्मनो देवेन नारायणेन उपहृतं प्रापितम्, आत्मनो मनश्च तस्यां गतमनुरक्तं बुद्ध्वा तस्या देवयान्या वचः प्रतिगृहीतवानित्यन्वयः ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

प्रार्थितो ययातिस्तां किं नेत्युत पतिः स्यामित्युक्तवानित्यतोऽङ्गीचकारेतीरयति ॥ ययातिरिति ॥ अनभिप्रेतं प्रातिलोम्याद्दैवोपहतं क्व सा मृगशावाक्षी क्व वा मृगया क्वाहं दैवमेवैतद्घटकमिति दैवोपहृतम् । किञ्चात्मनः स्वस्य मनश्च तद्गतं देवयानीनिविष्टं बुद्ध्वा । तद्वचस् तस्या वचः प्रतिजग्राह । यया भावी तिरानन्द इति तद्वचो जग्राहेति वा ॥ २३ ॥

छलारी

अनेन ययातिः किं कृतवानिति तत्राह ॥ ययातिरिति ॥ अशास्त्रीयत्वादनभिप्रेतमपि दैवेनोपहृतं प्रापितं बुद्ध्वा न ह्यधर्मे मदीयं मनो गच्छेन्मम मनश्च तस्यां गतमतो न मे दोष इति बुद्ध्वा तस्या वचः प्रतिजग्राह तां भार्यात्वेनाङ्गीचकार । प्रायः सतां न मनः पापमार्गे गच्छेदिति ह्यात्मनश्च सत्यमित्युक्तेः सतां मनः पापमार्गं न गच्छेदिति द्रष्टव्यम् ॥ २३ ॥

गते राजनि सा वीरे तत्र स्म रुदती पितुः ।

न्यवेदयत् ततः सर्वमुक्तं शर्मिष्ठया कृतम् ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

ततो घूर्णिकामुखात्् स्ववृत्तान्तमाकर्ण्य तत्रागतस्य पितुः पुरतो रुदती सती उक्तं भिक्षुकीत्यादि कृतं कूपप्रक्षेपादि सर्वं न्यवेदयत् ॥ २४ ॥

दुर्घटभावदीपिका

वीरे राजनि ययातिराजनि गते सति सा देवयानी तत्र पुरोद्याने रुदती भवति स्म । ततो दासीमुखाच्छर्मिष्ठाया कृतां पुत्रीपीडां श्रुत्वाऽगतस्य पितुः शुक्रचार्यस्य पुरतः शर्मिष्ठयोक्तं कृतं सर्वं न्यवेदयदिति । एतेन पुरोद्याने पितुरभावात्पुरोद्याने रुदती पितुर्न्यवेदयादित्यनुपपन्नमिति दूषणं परिहृतम् ।

‘‘सा तत्र त्वरितं गत्वा घूणिकासुरमन्दिरम् ।

पदरत्नावली

शर्मिष्ठा तत् सर्वं श्रुत्वा यद्यहं नानुगमिष्यामि तदा गुरुद्रोहान्मत्कुलं सर्वं नष्टं भवतीति यत् स्वानां सङ्कटं तद् वीक्ष्य तदर्थस्य तदनुगमनप्रयोजनलक्षणस्य गौरवं गुरुप्रसादेन स्वकुलाभिवृद्धिलक्षणमस्तीति मनसा निश्चित्य स्त्रीसहस्रेण परिवृता तथा करिष्यामीति पितरमुकत्वा देवयानीं दासीवत् पर्यचरत् ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

शर्मिष्ठा नर्मैव मर्मस्पृग्जातमिति स्वकसङ्कटं वीक्ष्यानुमेने हीनवृत्तिमित्याह ॥ स्वानां पित्रादीनामिति । सङ्कटं वीक्ष्य गुरुप्रसादे सम्पादिते तदर्थस्य तदनुगरूपप्रयोजनस्य गौरवं भावि च वीक्ष्य स्त्रीसहस्रेण स्त्रियश्च सहस्रसङ्ख्याकास्ताभिः सहितं यत्सहस्रमाहत्य सहस्रद्वयेन । यथोक्तमादिपर्वणि । द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां द्वे कन्ये परिवारिते । द्विसहस्रेण कन्यानां तथा शर्मिष्ठया सहेति । दासिवद्दासीवत्पर्यचरत् । देवयान्युवाच ।

याचतो भिक्षुकस्याहं स्तुवतः प्रतिगृह्णतः ।

स्तूयमानस्य दुहिता कथं दासी भविष्यसि ।

अपत्ये सन्तानार्थे । तादर्थ्ये सप्तमी । राजपुत्र्या शर्मिष्ठया प्रार्थितो धर्मविद् धर्मज्ञः । न काञ्चन परिहरेत् तद् व्रतम्’ इति छान्दोग्ये । अत्यागी च स्वभार्याणां मुच्यते नात्र संशयः’ इति सामसंहितायां च । स्वयमागतां परिहतुर्मशक्यं चेति धर्ममवेक्ष्य शुक्रवचः स्मरन्नपि दिष्टमेव दैवमेवात्र कारणमिति निश्चित्य काले ऋतुकालेऽभ्यपद्यत, तामिति शेषः ॥ ३२ ॥

दुर्घटभावदीपिका

धर्मविद्ययातिः राजपुत्र्या शर्मिष्ठयाऽपत्ये विषयेऽर्थितः सन् तत्सङ्गेन धर्मं चावेक्ष्य काले तत्सङ्गकाले शुक्रवचः स्मरन्नपि यथादिष्टं वर्तते तथैव भविष्यतीति निश्चित्य शर्मिष्ठामभ्यपद्यतेति । एतेन काल इत्येतव्द्यर्थमिति दूषणं परास्तम् । शर्मिष्ठासङ्गकाल एव शुक्रवचसः स्मरणं जातं पूर्वं शुक्रवचसः स्मरणं नाभूदिति वक्तुं काल इत्युक्त इत्यभ्युपगमात् । एतेनैवादिष्टेत्येतदनन्वितामिति दूषणं परिहृतम् । यथेत्यादि शेषपूरणेनान्वयस्योक्तत्वात् ॥ ३२ ॥

सत्यधर्मीया

राजपुत्र्याऽर्थितो धर्मविद्धर्मज्ञो धर्मं याचितमुचितं देयं मयेति स्वस्मरणादागच्छन्तम् । यथोक्तम् ।

सा त्वां प्रासाद्य याचे त्वामृतुं देहि नराधिप । ययातिः ।

वेद त्वां शीलसम्पन्नां दैत्यकन्यामनिन्दिताम् ।

रूपं च ते न पश्यामि सूच्यग्रमपि निन्दितम् ।

किञ्चाब्रवीन्मामुशना देवयानीं यदावहम् ।

नेयमाह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी ।

शर्मिष्टा ।

न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले ।

प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ।

पृष्टन्तु साक्ष्ये प्रवदन्तमन्यथा वदन्ति मिथ्या पतितं नरेन्द्र ।

एकार्थितायां तु समर्थितायां मिथ्या वदन्तं त्वनृतं निहन्ति ।

ययातिः ।

राजा प्रमाणं भूतानां स नश्येत मृषा वदन् ।

अर्थकृच्छ्रमपि प्राप्य न मिथ्या वक्तुमुत्सहे ।

शर्मिष्टा ।

समावेतौ मतौ राजन्पतिः सख्याश्रयः पतिः ।

समं विवाहमित्याहुः सख्यामसि वृतः पतिः ।

दातव्यं याचमानेभ्य इति मे व्रतमाहितम् ।

त्वं च मां याचसे कामं ब्रूहि किं करवाणि ते ।

इत्यादि । इति व्रतमितीरयन् पराशर्यो न काञ्चन परिहरेद् व्रतमिति श्रुतिपातनिकार्थस्य नावसरं व्यतारीदिति मतैतदभिमत आचार्यवर्यश्छान्दोग्योपनिषद्भाष्ये, अत्यागाच्च स्वभार्याणां मुच्यते नात्र संशय इति च सामसंहितायामिति व्याख्यातवान् । एकस्य बह्वोर् जाया भवन्तीत्यादेर्बहुषु योषित्सु पाणिगृहीतीषु न काञ्चन परिहरेदिति तदर्थः । इतरस्तु परस्त्रीपारवश्येन कृतव्याख्यानमित्युपेक्ष्यमिति श्रीवेदेशतीर्थश्रीपादैरुक्तत्वात्तथा भार्याद्वये परित्यागादेकस्यादुष्टचेतसेति माधवस्तवराजोक्तेश्च स्वीकार्यो न स्वीकार्यश्चेति ज्ञेयम् । शुक्रवचो मा धास्तल्पे तु कर्हिचिदिति वचः स्मरन् स्मरशरार्दितां च तां स्मरन् स्मरंश्च स्वप्रतिज्ञां च ययातिभागधेयमेवाभ्यपद्यत । बलीयसी दैवमेवेत्यबलालापं लालयामास भूप इति भावः ॥ ३२ ॥

छलारी

अपत्ये तादर्थ्ये सप्तमी । अपत्यार्थं धर्मं च न काञ्चन स्वयं परिहरेत्तद्व्रतमिति श्रुतेः । स्वयमागतां परिहर्तुमशक्यं चेति धर्ममवेक्ष्य शुक्रवचः स्मरन्नपि दिष्टमेव दैवमेवात्र कारणमिति निश्चित्य । काले ऋतुकालेऽभ्यपद्यत । तामिति शेषः ॥ ३२ ॥

यदुं च तुर्वसुं चैव देवयानी व्यजायत ।

द्रुह्युं चानुं च पूरुं च शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

व्यजायत, अजीजनत् ॥ ३३ ॥

सत्यधर्मीया

व्यजायत जनयामास । नन्वादिपर्वणि कुमारमित्युक्तिरत्र तु तत्रत्वोक्तिश्च कथमिति चेत् । तत्रैवोत्तरत्र नेत्रं निधेहि । त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञाऽनेन ययातिना । दुर्भगा मम द्वौ पुत्रावित्यत्र तु वोत्तरं भविष्यति । अहो मम मोहो जातः । हन्त तर्हि तत्रैव परस्परं विरोधो दुश्शमनः सम्पन्न इति चेत् । त्रयाणामपि यमलतां बोधयितुं पितूरेतःपातस्यैककालिकत्वादेकवचनमिति न्यक्कृतस्तव चमत्कार इति प्रशमं व्रज । अथवा राज्ञ आज्ञाकारी महानेक इति तथोक्तिरितरावकिञ्चित्करावित्यनुक्तिः । यद्वक्ष्यति । अकर्तोच्चरितं पितुरिति । वस्तुतस्तु त्रय इत्यविरोधः । एतत्पक्षे भारते मात्स्यादौ चानुक्तं पुनः पुनर्वार्षपर्वणीरमणं स्वीकार्यम् । शुक्रः ।

धर्मज्ञः सन्महाराज यो धर्ममकृथाः प्रियम् ।

तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्जय ।

ननु न काञ्चनेत्यादिश्रुत्यर्थो न भारतवचनवैरूप्यादिति । तथा हि । ययातिः ।

ऋतुं वै याचमानाया भगवन्नान्यचेतसा ।

दुहितुर्दानवेन्द्रस्य धर्म्यमेतत्कृतं मया ।

ऋतुं यो याचमानाया न ददाति पुमान्धृतः ।

भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन्स इह ब्रह्मवादिभिः ।

अभिकामांस्त्रियश्च गम्यां रहसि याचितः ।

नोपैति सहधर्मेण भ्रूणहेत्युच्यते बुधैरितीति चेत् । चेतश्चेतः परं वा प्रवेशय पद्येषु । नान्यचेतसा गम्यामिति । धर्मेणेति सा चानन्यपाणिगृहीतीति । नेतरनरकामुकी न स्वैरिणी गम्या कुलादिमतीत्येतैर्विशेषणैस्तां विशेषाशेषवित् । अन्यथा राज्यभाक्तं तदपत्यानां न स्यादित्युक्त एवार्थः । तथा पूर्वं वयः परित्यज्य जरासन्धोऽन्वपद्यतेत्युक्तेरव्यवहृतिर् व्यवहृतिर्लडर्थतयाऽस्माभिर्वर्णिता युक्तेति मन्तव्यम् ॥ ३३ ॥

छलारी

व्यजायताजीजनत् ॥ ३३ ॥

गर्भसम्भवमासुर्या भर्तुर्विज्ञाय भामिनी ।

देवयानी पितुर्गेहं ययौ क्रोधविमूर्च्छिता ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

आसुर्याः शर्मिष्ठायाः ॥ ३४ ॥

विकृतं रूपं करोतीति तथा ॥ ३६ ॥

ययातिरुवाच —

अतृप्तोऽस्म्यद्य कामानां ब्रह्मन् दुहितरि स्म ते ।

व्यत्यस्यैतां यथाकामं वयसा यो हि दास्यति ॥ ३७ ॥ (वि.पाठः-योऽभिधास्यति )

पदरत्नावली

ते तव दुहितरि कामानां स्म शब्दादिविषयाणां स्मरणेनातृप्तोऽस्मि अलम्बुद्धिं न प्राप्तोऽस्मि । स्मृतौ वृत्ते निषेधे स्म स्वः स्वर्गपरलोकयोः’ इत्यभिधानम् । अत एव ममानुग्रहः कर्तव्य इत्याह– व्यत्यस्येति ॥ यो मह्यं वयोऽभिधास्यति तस्मिन्नेतां जरां व्यत्यस्य सङ्क्रमय्य तद्वयसा यथाकामं भुञ्ज इति ॥ ३७ ॥

सत्यधर्मीया

हे ब्रह्मन् शुक्र । कामानां कामैर्विषयभोगैरतृप्तोऽनलम्बुद्धिरस्मि । भवतु भवांस्तथा । मम किं कथयसि । त्वं कोऽहं क इति न किलेत्यालपति । ते तव दुहितरि पुत्र्यां देवयान्यामिति । कामसम्बन्धितृप्तिशून्य इति वा । दुहितरीत्यनेन तृप्तेरुभयसम्बन्धित्वेन तदतृप्तिमपि सूचयति स्म । निन्दितामेतां जरामित्यन्वयो वा । अकालालाभान्निन्दितता । यो तनयो वयस्तरुणतां दास्यति तस्मा एतां व्यत्यस्य विनिमयेन दत्वा यथाकाममिच्छानुसृति वयसा तदीयेन वर्त इति ॥३७॥

छलारी

कामानां भोगैरिति शेषः । अत एव ममानुग्रहः कर्तव्य इत्याह ॥ व्यत्यस्येति ॥ यो मह्यं स्वयं यस्तारुण्यमभिधास्यति तस्मिन्नेतां जरां व्यत्यस्य संक्रमय्य तद्वयसा यथाकामं भुञ्जे । इति प्रार्थयामासेति शेषः । तर्हि तथाऽस्त्विति लब्धव्यवस्थितिरभूदिति ज्ञेयम् ॥ ३७ ॥

श्रीशुक उवाच—

इति लब्धव्यवस्थानः पुत्रं ज्येष्ठमवोचत ।

यदो तात प्रतीच्छेमां जरां देहि निजं वयः ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

तर्हि तथास्त्विति लब्धव्यवस्थानो लब्धं जराया व्यवस्थानं येन स ययातिर्ज्येष्ठं पुत्रमुवाच । प्रतीच्छ गृहाण ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

एवमर्थितः कविरोञ्चकारेत्यर्थमितिना सूचयति । यथोक्तम्– नाहं मिथ्या ब्रवीम्येतज्जरां प्राप्नोषि भूमिप । जरामेनां त्वमन्यस्मै सङ्क्रामय यदीच्छसीति । भारते आदिपर्वणि । इत्यनुग्रहमनसोशनसा लब्धं व्यवस्थानं येन स तथा । ज्येष्ठं पुत्रमिदमुवाच । प्रतीच्छ गृहाण ॥ ३८ ॥

छलारी

इति लब्धव्यवस्थानो जराया व्यवस्थितिर्येन सः । प्रतीच्छ गृहाण ॥ ३८ ॥

मातामहकृतां वत्स न तृप्तो विषयेष्वहम् ।

वयसा भवदीयेन रंस्ये कतिपयाः समाः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

मातामहेन शुक्रेण कृताम् । रस्ये सुरतमनुभवामि ॥ ३९ ॥

सत्यधर्मीया

त्वन्मातामहविहितोऽयं घातस्तात यतस्ततस्त्वमेवैतद्गृहीत्वा वितर तव वय इत्यवयति ॥ मातामहेति । प्रान्तपर्यन्तं नेत्याह । रंस्ये कतिपयाः समाः संवत्सरानिति ॥ ३९ ॥

छलारी

मातामहकृतां शुक्रकृताम् । जरामिति पूर्वेणान्वयः ॥ ३९ ॥

अनित्ये यौवने वयसोनं कनिष्ठं मां मदाज्ञामित्यर्थः । प्रत्याख्यातुं निराकर्तुम् ॥४२॥

पूरुरुवाच —

को नु लोके मनुष्येन्द्र पितुरात्मकृतः पुमान् ।

प्रतिहर्तुं क्षमो यस्य प्रसादाद् विन्दते परम् ॥ ४३ ॥ (छ.पाटः-प्रतिकर्तुं)

पदरत्नावली

हर्तुम् । परं लोकम् ॥४३॥

इति श्रीमद्भागवते नवमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

कदिन्द्रियैः कुत्सितेन्द्रियैः ॥ ५१ ॥

इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्य पञ्चदशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

मनःषष्ठैः कदिन्द्रियैः कुत्सितानि च तानीन्द्रियाणि च तैः । कोः कत्तत्पुरुषेऽचीति कदादेशः । मनःसुखं विदधानः सार्वभौमः । गतम् । नातृप्यत्तृप्तो नाभूत् ॥ ५१ ॥

इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ।

छलारी

मनः षष्ठैर् मनसा सह षट् सङ्ख्याकैः कदिन्द्रियैर्दुष्टेन्द्रियैः । मनःसुखं मनःप्रीतिम् । विदधानः कुर्वन् ॥ ५१ ॥

इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे पञ्चदशोऽध्यायः ।