पित्रोपशिक्षितो रामस्तथेति कुरुनन्दन

॥ अथ चतुर्दशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच—

पित्रोपशिक्षितो रामस्तथेति कुरुनन्दन ।

संवत्सरं तीर्थचर्यां चरित्वाऽऽश्रममाव्रजत् ॥ १ ॥

पदरत्नावली

हर्यवतारो भार्गवरामस् तथेत्युक्त्वा, अयोग्यजनान् मोहयन् इति शेषः । तदुक्तम् ‘अपापमपि देवेशं पितरः संन्यवारयन् । अजानन्तोऽस्य माहात्म्यं मोहितास्तस्य मायया । मोहयन् मायया लोकं चक्रे चापचितिं वधे । पुण्यपापादिनिर्मातुः कुतः पापादिसङ्गतिः’ इति चरित्वा कृत्वा ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

संवत्सरमेकं चरित्वा कृत्वाऽऽश्रमं, स्वमश्रमं यथा भवति तथेति वा ॥ १ ॥

छलारी

पित्रा रामस्य महात्म्यमजानता जमदग्निनोपशिक्षितः पूर्वोक्तरीत्या शिक्षितः । पापरहितोऽपि हर्यवतारो भार्गवरामः । तथेत्युक्त्वा । अयोग्यजनं मोहयन्नेवेति शेषः । स्वेच्छयैव तीर्थयात्रारूपं प्रायश्चित्तं चरित्वा स्वाश्रममावृजदिति ॥ तदुक्तम्–

अपापमपि देवेशं पितरः संन्यवारयन् ।

अजानन्तोऽस्य माहात्म्यं मोहितास्तस्य मायया ।

मोहयन्मायया लोकं चक्रे चापचितिं वधे ।

पुण्यपापादिनिर्मातुः कुतः पापादिसङ्गतिरिति चेति ॥ १ ॥

कदाचिद् रेणुका याता गङ्गायां पद्ममालिनम् ।

गन्धर्वराजं क्रीडन्तमप्सरोभिरपश्यत ॥ २ ॥

पदरत्नावली

याता, गङ्गामिति शेषः ॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

याता सती । पद्मानां मालाऽस्यास्तीति स तथा । तमप्सरोभिः क्रीडन्तमपश्यतापश्यत् ॥ २ ॥

छलारी

रेणुका तत्पत्नी याता । गङ्गां प्रतीति शेषः । गङ्गायां क्रीडन्तं क्रीडां कुर्वन्तमित्यन्वयः ॥ २ ॥

विलोकयन्ती क्रीडन्तमुदकार्थं नदीं गता ।

होमवेलां न सस्मार किञ्चिच्चित्ररथस्पृहा ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

किञ्चिद् ईषच्चित्ररथे स्पृहावती जाता ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

क्रीडन्तं गन्धर्वराजमुदकार्थं नदीं गता विलोकयन्ती होमवेलां न सस्मार । तन्नाम स्वयमेव मूलकृदाह ॥ किञ्चिच्चित्ररथस्पृहेति ॥ ३ ॥

छलारी

किञ्चिदीषच्चित्ररथे गन्धर्वराजे स्पृहा यस्याः सा ॥ ३ ॥

विरोधोद्धार—होमवेलामिति ॥ अत्र रेणुकायास्तन्महात्म्ये पार्वत्यंशत्वमुच्यते । तदा तस्याश्चित्ररथगन्धर्व-स्पृहोक्तावनर्थप्रसङ्गेन विरोधोऽतोऽस्यार्थान्तरमुच्यते । चित्रं हि लोकविलक्षणमुच्यते । अतस्त्र्यक्षत्वादिलोकवैलक्षण्येन चित्र आश्चर्यरूपो रथो देहो यस्य स चित्ररथो रुद्रः । शरीरं रथमेव चेति श्रुतेः । तस्मिन् स्पृहा कामना यस्याः सा अप्सरोगन्धर्वक्रीडादर्शनेन स्वभर्तृरुद्रा-सक्तचित्ताऽभूदिति भावः । अतः किञ्चित्कालं होमवेलां न सस्मारेत्यर्थः । यद्वा । रथस्त्वश्वतरीयुक्तश्चित्र इत्यभिधीयते इत्युक्तेः । स चासौ रथश्चेति कर्मधारयस् तस्मिन् रथे स्पृहा । क्षत्रकुल एव वैभवादेतादृशरथप्राप्तिर्न तु विप्रकुले । एवं लक्षणा वासना यस्याः सा । अथवा । न किञ्चित्स्वल्पमपि चित्ररथे गन्धर्वे स्पृहावती आसीत् । किन्तु होमवेलां सस्मारेत्यर्थः । किंवा । चित्रारतिर्यस्य स चित्ररो रुद्रस्तस्मिंस्तिष्ठतीति चित्र रथा तथाविधा स्पृहा यस्याः सा । पृषोदरादित्वात्सलोपः । उत वा । चित्रः शबलवर्णमेष्यो वाहनं यस्य तस्मिन्नग्नौ चित्रस्तन्त्रसारोक्त-दिशाऽनेकवर्णो गरुडो रथो वाहनं यस्य तस्मिन्विष्णौ वा स्पृहा भक्तिर्यस्याः सा रेणुका होमवेलां किञ्चित्स्वल्पं न सस्मार किन्तु पूर्णं सस्मारेति । अन्यथा तत्काले गमनायोगादिति ॥ ३ ॥

इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ ९-१४ ॥

इति श्रीभागवते पाङ्घरी श्रीनिवासाचार्यकृतविरोधोद्धारे नवमः स्कन्धः समाप्तः ॥ ९ ॥

कालात्ययं तं विलोक्य मुनेः शापविशङ्किता ।

आगत्य कलशं तस्थौ पुरोधाय कृताञ्जलिः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

कलशं पुरोधाय भर्तुरग्रे निधाय तत्रैव कृताञ्जलिस्तस्थौ ॥ ४ ॥

सत्यधर्मीया

कालात्ययं तं विलोक्याङ्गस्मृतिमती मुनेः शापविशङ्किता सती कलशं गृहे पुरो निधाय तस्थौ ॥ ४ ॥

छलारी

कालात्ययं होमकालातिक्रमम् । कलशं पुरोधाय भर्तुरग्रे निधाय ॥ ४ ॥

व्यभिचारं मुनिर्ज्ञात्वा पत्न्नयाः प्रकुपितोऽब्रवीत् ।

घ्नतैनां पुत्रकाः पापामित्युक्तास्तां न चक्रिरे ॥ ५ ॥

पदरत्नावली

घ्नत हतां कुरुते । तां हतिम् ॥ ५ ॥

सत्यधर्मीया

व्यभिचारं किञ्चिच्चित्ररथस्पृहेत्युक्तम् । मनसा चित्ररथस्पृहारूपम् । हे पुत्रका एनां पापां घ्नतेत्यब्रवीदिति पित्रोक्तास्तां हिंसां न चक्रिरे । तन्नेति पाठे हननमिति वा तद्वचनं वेत्यर्थः ॥ ५ ॥

छलारी

घ्नत हतां कुरुत । व्यभिचारमानसां ताम् । मातृहत्याम् ॥ ५ ॥

रामः सञ्जोदितः पित्रा भ्रातॄन् मात्रा सहावधीत् ।

प्रभावज्ञो मुनेः सम्यक् समाधेस्तपसश्च सः ॥ ६ ॥

दुर्घटभावदीपिका

रामः परशुरामः पित्रा जमदग्निना सञ्चोदितः सम्प्रेरितः सन् मात्रा सह भ्रातॄनवधीत् । सत्यवतीसुतो जमदग्निर्मात्रादीनां वधेन प्रीतः सन् वरेण परशुरामं छन्दयामास तोषयामास । रामः परशुरामोऽपि हतानां मात्रादीनां जीवितं वधे विषयेस्मृतिं च वरं वव्रे अशक्यं वरं कथं वव्र इत्यत आह ॥ प्रभावज्ञो इति ॥ स रामो यतो मुनेर्जमदग्निमुनेः समाधेस्तपसश्च सम्यक् प्रभावमो मृतजीवनाद्यनुकूलप्रभावज्ञोऽतो जीवनादि वरं वव्र इत्यन्वयः । ततो राममात्रादयः कुशलिनः सन्तो निद्रापाये निद्रापगम इवाञ्जसोत्तस्थुः । ननु परशुरामः पापहेतुमात्रादिवधं कथं कृतवादित्यत आह ॥ पितुरिति ॥ रामो यतः पितुर्जमदग्नेस्तपसो वीर्यं भ्रात्रादिवधनिमित्तकपापाश्लेषहेतुतपःसामर्थ्यं विद्वानतः सुहृद्वधं मात्रादीनां वदं चक्र इति । एतेन पितुर्विद्वांस्तपोवीर्यं रामश्चक्रे सुहृद्वधमित्येतत्सरामो यतो मुनेः समाधेस्तपसश्च प्रभावज्ञोऽतो मात्रा सह भ्रातृनवधीदित्यनेन पुनरुक्तमिति दूषणं परिहृतम् । प्रभावज्ञो मुनेरित्यस्य भ्रातृन्मात्रा सहानवधीदित्यनेनान्वयमनङ्गीकृत्य वव्रे हतानां रामोऽपीत्यननोन्वय स्योक्तत्वात् ॥ ६,७,८ ॥

सत्यधर्मीया

भ्रातॄन् मात्रा सहावधीत् । तेषां च वधः स्वाज्ञोल्लङ्घनान्मुनिना ज्ञापित इति ज्ञेयम् । माता गरीयसी मातरित्यादेः कथं रामो मातरं तातबोधितो घातयामसेत्यत आह ॥ प्रभावज्ञो मुनेः पितुरिति । समाधेस्तपसश्च प्रभावज्ञ इत्यन्वेति ॥ ६ ॥

छलारी

आज्ञातिलङ्घिनां भ्रातॄणां मातुश्च वधे सञ्चोदितः सन्मुनेः समाधेस्तपसश्च प्रभवाज्ञः । यदि न हन्यां तर्हि मामपि शपेत् । यदि तु हन्यां तर्हि मयि सन्तुष्टः संस्तानपि जीवितुं समर्थ इति जानन्नित्यर्थः ॥ ६ ॥

वरेण छन्दयामास प्रीतः सत्यवतीसुतः ।

वव्रे हतानां रामोऽपि जीवितं चास्मृतिं वधे ॥ ७ ॥

तात्पर्यम्

— ‘जामदग्न्यो वरं वव्रेऽनन्तशक्तिरपि स्वयम् । पितुर्मान्यत्वसिद्ध्यर्थं लोके लोकेश्वरः प्रभुः । अपापमपि देवेशं पितरः संन्यवर्तयन् । अजानन्तोऽस्य माहात्म्यं मोहितास्तस्य मायया । मोहयन्मायया लोकं चक्रे चापचितिं वधे । पुण्यपापादिनिर्मातुः कुतः पापादिसङ्गतिः’ इति च ॥८॥

पदरत्नावली

मुनेः समाधेस् तपसश्च सम्यक् प्रभावज्ञः । ’प्रतापमाहात्म्ययोः प्रभावः स्यात्’ इत्यभिधानम् ॥ छन्दयामास वशीचकार । वशाभिप्राययोश्छन्दः’ इत्यभिधानम् । वधे अस्मृतिं वयं रामेण हता इति स्मृतिशून्यत्वलक्षणं वरं च ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

वरेण छन्दयामासेति श्लोके साक्षादधोक्षजस्य वरवरणं पितरं प्रत्युच्यते । तदसम्भवि भगवतीत्यतः प्रमाणेन तदर्थमाह ॥ जामदग्न्य इति ॥ प्रभुर्लोकेश्वरः स्वयमनन्तशक्तिर्भगवान् सन्नपि वरं वव्रे । पितुर्जमदग्नेर्लोके मान्यतासिद्ध्यर्थमपापं स्वभावतो देवेशं पितरो जमदग्निमुख्या न्यवारयन् । अस्य रामस्य माहात्म्यमजानतः । अज्ञाने च निमित्तमाह ॥ तस्य रामस्यैव मायया मोहिता इति ॥ अपचितिं प्रायश्चित्तम् । पुण्यपापादिनिर्मातुस्तद्घटयितुः । पापमकार्षीः । तीर्थसंसेवया चांहो जहि । पित्रोपशिक्षितो रामः संवत्सरं तीर्थचर्यां चरित्वेत्यादितात्पर्यमनेनोक्तं वेदितव्यम् । यद्यपि तत्तत्पद्यांशशङ्काशमनायमानीयस्तत्तदंशः शंसनीयस्तथाऽपि स्कान्दसन्दानसन्दर्भानुसारेणोदाहरणमिति ज्ञेयम् । अतो यथायोग्यं योज्यमिति नासङ्गतिः ॥ अथ पद्यार्थः । सत्यवत्याः सुतो जमदग्निः प्रीतः स्वाज्ञानवज्ञानसन्तुष्टश्छन्दयामास वरं वरयेत्याज्ञापयामास । यं स रामोऽपि हतानां मातृभ्रातॄणां जीवितं वव्रे । तथा वधे स्वकृतवधविषये चास्मृतिम् अस्मानयमहन्निति स्मृत्यभावं वरं वव्रे ॥ ७ ॥

छलारी

सत्यवतीसुतः सत्यवत्या गाधिराजपुत्र्याः सुतो जमदग्निः स्ववचनकारिणं स्वपुत्रं रामं वरेणाच्छादयामास । वरं वरयेति रामं प्रत्युवाच । प्रभू रामोऽपि पितुर्मान्यत्वसिद्ध्यर्थं स्वेन महतां मात्रादीनां जीवितं जीवनरूपवरम् । वधेऽस्मृतिरूपवरं च वयं रामेण हता इति स्मरणशून्यत्वलक्षणं वरं च वव्रे प्रार्थयामासेति । तदुक्तम् । जामदग्नेर्वरं वव्रेऽनन्तशक्तिरपि स्वयम् । पितुर्मान्यत्वसिद्ध्यर्थं लोके लोकेश्वरः प्रभुरिति ॥ ७ ॥

उत्तस्थुस्ते कुशलिनो निद्रापाय इवाञ्जसा ।

पितुर्विद्वांस्तपोवीर्यं रामश्चक्रे सुहृद्वधम् ॥ ८ ॥

पदरत्नावली

रामेण एते वसुमदादयो जीवन्ति चेज्जीवन्तु नो चेन्म्रियन्तामिति मत्वा सुहृद्वधो नाकारि । किन्तु स्वसार्वज्ञमीश्वरत्वेन दोषाभावं च प्रकटयितुमिति भावेनेत्याह– पितुरिति ॥ ‘वीर्यं पराक्रमे रेतस्यन्नमाहात्म्ययोरपि’ इति यादवः । पितुस्तपोमाहात्म्यं जानता कृतमिति भावः । साक्षान्नारायणावतारस्य निरवद्यस्य सकलगुणाकरस्य भार्गवरामस्य क्षत्रहत्यादिदोषमार्जनाय तीर्थसेवा मातृभ्रातृवधात् स्वाज्ञाकारित्वेन प्रसन्नात् पितुवरदानमित्यादिकं कथं घटत इतीत्थं शङ्का जामदग्न्यो वरं वत्रेऽनन्तशक्तिरपि स्वयम् । पितुर्मान्यत्वसिद्ध्यर्थं लोके लोकेश्वरः प्रभुः’ । इत्यादिमानेन परिहर्तव्या ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

निद्रापाये निद्राया अपायेऽतिक्रमे जाग्रतो जना इव कुशलिनः । सा च ते च ते । उत्तस्थुः । पितुस्तपोवीर्यं विद्वानिति रामः सुहृद्वधं चक्रे ॥ ८ ॥

छलारी

ते वसुमदादयो निद्रापाये निद्रापगमे यथा तिष्ठन्ति तथोत्तस्थुः । ननु रामोऽत्यन्तनिन्दितं मात्रादिवधं कथं चकारेत्यत आह ॥ पितुर्विद्वान् इति ॥ ८ ॥

छलारी

महेन्द्रादौ देवसमूहे न्यस्तदण्डस्त्यक्तदण्डः प्रशान्तधीः । शान्तकोप इति यावत् ॥ २६ ॥

एवं भृगुषु विश्वात्मा भगवान् हरिरीश्वरः ।

अवतीर्य परं भारं भुवोऽहन् बहुशो नृपान् ॥ २७ ॥

दुर्घटभावदीपिका

हरिरवतीर्य भुवः परममुत्कृष्टं यथा भवति भारं भारभूतान्नृपान्बहुशोऽहन्निति । एतेन भारभूतानिति वक्तव्यम् । भारमिति वचनमुपपन्नमिति दूषणं निरस्तम् । भारमिति द्वितीयैकवचनं द्वितीयाबहुवचनादेश इत्यभ्युपगम्य भार शब्देन भारभूतत्वं गृहीत्वा भारमित्यस्य भारभूतानित्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ २७ ॥

इति श्रीभागवतटिप्पण्यां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ ९-१४ ॥

पदरत्नावली

भुवः परं भारं केवलं भारभूतान् नृपान् अहन् संहृतवान् ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

समग्रस्य तात्पर्यं स्वयं मूलकृदेव लपति ॥ एवमिति ॥ परं भारं तद्रूपान्नृपांस्तदपसदान्बहुशस्त्रिःसप्तकृत्वोऽहन् हतवान् । किं कुर्यात्तैः स्वदुःखे दत्त इत्यतोऽप्याह ॥ बहुश इति ॥ पूर्णसुखोऽपि ॥ २७ ॥

छलारी

भृगुषु भृगुवंशेऽवतीर्यावतारं कृत्वा भुवो भारं केवलं भारभूतान्नृपान् अहन्संहृतवान् ॥ २७ ॥

गाधेरभून्महातेजाः समिद्ध इव पावकः ।

तपसा क्षात्रमुत्सृज्य यो लेभे ब्रह्मवर्चसम् ॥ २८ ॥

पदरत्नावली

महातेजा विश्वामित्रः ॥ २८ ॥

विश्वामित्रस्य चैवासन् पुत्रा एकशतं नृप ।

मध्यमस्तु मधुच्छन्दा माधुच्छन्दस एव ते ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

तस्य विश्वामित्रस्यैकशतं पुत्रा आसन् । तेषामेकोत्तरशतपुत्राणां मध्ये यो मध्यमः स त मधुच्छन्दा नाम । तेन मधुच्छन्दसा संयुक्ता ये पञ्चाशत्पुत्रास् ते मधुच्छन्दसः सकाशात् कनिष्ठा माधुच्छन्दसनामानो भवन्ति नान्ये । तस्य ह विश्वामित्रस्यैकशतं पुत्रा आसुः । पञ्चाशदेव ज्यायांसो मधुच्छन्दसः पञ्चाशत् कनीयांसस्तथा ज्यायांसो न ते कुशलं मेनिरे । (ऐ.ब्रा, ७-३.१८) इत्यादि ब्राह्मणं चेममेवार्थं वक्ति ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

द्वितीयचरुप्रभवप्रभावमाह ॥ गाधेरिति । तपसा तल्लब्धवरैश्च क्षात्रमुत्सृज्य क्षत्रत्वं त्यक्त्वा ब्रह्मवर्चसं ब्राह्मणत्वमनेन लक्ष्यते लेभे प्राप । यथोक्तम् । वरेण विप्रत्वमवाप योऽसाविति ।

स तु वव्रे वरं राजन् ब्राह्मणः स्यामहं त्विति ।

तथेति चावदद् ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥ इति गदापर्वणि ।

इति स्तुता वेदमाता प्राह गम्भीरया गिरा ।

विश्वामित्र ब्राह्मणोऽसि द्विजत्वं दत्तवत्यहम् ।

वसिष्ठसाम्यं भविता ममोपासनया मुने ।

ऋर्षिर्मम भव त्वं हि तस्माच्छ्रेष्ठो न संशयः । इति कावेरीमाहात्म्ये ।

ब्रह्मर्षे स्वागतं तेऽस्तु तपसाऽस्मि सुतोषितः ।

ब्राह्मण्यं तपसोऽग्रेण प्राप्तवानसि कौशिक । इति रामायणे चतुराननवचनम् ।

प्रतिगृह्य ततो धर्मस्तथैवोष्णं तथा नवम् ।

भुक्त्वा प्रीतोऽस्मि विप्रेति तमुक्त्वा स मुनिं गतः ।

क्षत्रभावादपगतो ब्राह्मणत्वमुपागतः ।

धर्मस्य वचनात्तत्र विश्वामित्रस्तथाऽभवत् ॥ इत्याद्युद्योगपर्वणि ।

च्यवनाद्वरदानेन रुचिकस्य स्वसम्भवात् ।

क्षत्रवादादपगतो ब्राह्मणत्वमुपागतः ।

स्वस्यैव तपसा चापि ब्राह्मण्यं समवाप्तवान् । इति शान्तिपर्वणि ।

ततः प्रसादितो देवैर्वसिष्ठो जपतां वरः ।

सख्यं चकार ब्रह्मर्ष इदमस्त्विति चाब्रवीत् ।

इति रामायणे वसिष्ठवचः । अस्मन्मतेऽनुगतसामान्याभावात्क्षत्रत्वापगमोऽप्ययं सम्भवी । विस्तरस्तु मासेन शूद्रो भवति ब्राह्मणो रसविक्रयादित्याद्युदाहृत्य सुधायामुदितोऽनुसन्धेयः । तमृत्विज ऊचुस्त्वमेव नोऽस्यान्हः संस्थमधिगच्छेत्यथ हैनं शुनःशेपोऽञ्जःसर्वं ददर्श । तमेताभिश्चतसृभिरभिसुषाव यच्चिद्धि त्वं गृहे गृह इत्यथैनं द्रोणकलशमभ्यवनिनायोच्छिष्टं चम्वोर्भरेत्येतयर्चाऽथ हास्मिन्नन्वारब्धे पूर्वाभिश्चतसृभिः सस्वाहाकाराभिर्जुहुवाञ्चकार । अथैनमवभृथमभ्यवनिनाय त्वन्नोऽग्ने वरुणस्य विद्वानित्येताभ्यामथैनमत ऊर्ध्वमग्निमाहवनीयमुपस्थापयाञ्चकार । शुनश्चिच्छेपं निन्दितं सहस्रादित्यथ ह शुनःशेपो विश्वामित्रस्याङ्कमाससाद । सहोवाचाजीगर्तः । सौयवसिषे पुनर्मे पुत्रं देहीति । नेति होवाच विश्वामित्रो देवा वा इमं मह्यमरासतेति स ह देवरातो वैश्वामित्र आस । तस्यैते कापिलेयबाभ्रवाः स होवाचाजीगर्तः । सौयवसिस्त्वमेहि विह्वयावहै इति । स होवाचाजीगर्तः । सौयवसिराङ्गिरसो जन्मनास्याजीगर्तिः श्रुतः कविः । ऋषे पैतामहात्तन्तोर्मापगाः पुनरेहि मामिति । स होवाच शुनःशेपो दर्शुस्त्वा शासहस्तन्नयच्छूद्रे ह लप्सता । गवां त्रीणि शतानि त्वमवृणीथा मदङ्गिर इति । स होवाचाजीगर्तः । सौयवसिस्तद्वै मा गात तपति पापं कर्म मया कृतम् । तदहं निह्नवे तुभ्यं प्रतियन्तु शतं गवामिति । स होवाच शुनःशेपो यः सकृत्पापं कर्म कुर्यात्कुर्यादेनत्तत्तोऽपरम् । नापगाः शौद्रीयान्न्यायादसन्धेयं त्वया कृतमित्यसन्धेयमिति ह विश्वामित्र उपपाद । स होवाच विश्वामित्रो भीम एव सौयवसिः शासेन विशिशासिषुः । अस्थान्मैतस्य पुत्रो भूर्ममैवोपेहि पुत्रतामिति । स होवाच शुनःशेपः स वै यथा नोज्ञपया राजपुत्र तथा वद । यथैवाङ्गिरसः सन्नुपेयां तव पुत्रतामिति । स होवाच विश्वामित्रो ज्येष्ठो मे त्वं पुत्राणां स्थास्तव श्रेष्ठा प्रजा स्यात् । उपेया दैवं मे दायं तेन वै त्वोपमन्त्रय इति । स होवाच शुनःशेपः संज्ञानानेषु वै ब्रूयात्सौहार्दाय मे श्रियै यथाहं भरत ऋषभोपेयां तव पुत्रतामिति ।

अथ ह विश्वामित्रः पुत्रानामन्त्रयामास समधुच्छन्दाः श्रृणोत ऋषभो रेणुरष्टकः । एके च भ्रातरः स्थासौ ज्येष्ठ्याय कल्पध्वमिति । तस्य ह विश्वामित्रस्यैकशतं पुत्रा आसुः । पञ्चाशदेव ज्यायांसो मधुच्छन्दसः पञ्चाशत्कनीयांसस्तथा ज्यायांसो न ते कुशलं मेनिरे । ताननुव्याजहार तान्वः प्रजा भक्षीष्टेति । त एतेऽन्ध्राः पुण्ड्राः शबराः पुलिन्दा मूतिबा इत्युदन्त्या बहवो भवन्ति । विश्वामित्रा दस्यूनां भूयिष्ठाः । स होवाच मधुश्छन्दाः । पञ्चाशता सार्धं यन्नः पिता सञ्जानीते तस्मिंस्तिष्ठामहे वयम् । पुरस्त्वा सर्वे कुर्महे त्वामन्वञ्चो वयं स्मसीति । अथ ह विश्वामित्रः प्रतीतः पुत्रांस्तुष्टाव । ते वै पुत्राः पशुमन्तो वीरमन्तो भविष्यथ ये मानं मेऽनुगृह्णन्तो वीरवन्तमकर्त मा । पुर एता वीरवन्तो देवरातेन गाथिनाः । सर्वै राध्यास्तत्पुत्रा एष वः सद्विवाचनम् । एष वः कुशिका वीरो देवरातस्तमन्वित । युष्मांश्चिद्दायं म उपेता विद्यां यामु च विद्मसि । ते सम्यञ्चो वैश्वामित्राः सर्वे साकं सरातयः । देवराताय तस्थिरे धृत्यै श्रैष्ठ्याय गाथिनाः । अधीयत देवरातो ऋक्थयोरुभयोर्ऋषिः । जह्नूनां चाधिपत्ये दैवे वेदे च गाथिनाम् । तदेतत्परऋक् शतगाथं शौनःशेपमाख्यानं तद्धोता राज्ञेऽभिषिक्तायाचष्टे हिरण्यकशिपावासीन आचष्टे । हिरण्यकशिपावासीनः प्रतिगृणाति । यशो वै हिरण्यं यशसैवेनं तत्सममध्वर्योरोमित्यृचः प्रतिगर एवं तथेति गाथाया ओमिति वै दैवं तथेति मानुषं दैवेन चैतैन तन्मानुषेण च पापादेनसः प्रमुञ्चति तस्माद्यो राजा विजिती स्यादप्ययजमान आख्यापयतैवैतच्छौनःशेपमाख्यानं न हास्मिन्नल्पं च नैनः परिशिष्यते सहस्रमाख्यात्रे दद्याच्छतं प्रतिगरित्र एते चैवासने श्वेतश्चाश्वतरीरथो होतुः पुत्रकामा हाख्यापयेरन् लभन्ते ह पुत्रान् लभन्ते ह पुत्रान् ॥

अत्रोपयुक्ततदुपयुक्तसप्तमपञ्चकतृतीयाध्यायगतखण्डद्विकार्थः । एवं दन्धनीकृतबन्धनः शुनः शेपोऽचरत्किम् । परत इत्यत ईरयति ॥ तमृत्विज इति ॥ तमुक्तरीत्या मुक्तमृत्विजो विश्वामित्रादय ऊचुः । तद्वचनमेव विवेचयति वेदपुरुषः ॥ त्वमेवेति ॥ हे शुनःशेप त्वमेव नोऽस्माकमस्यान्होऽभिषेचनायाभिधावतः संस्थं समाप्तिमधिगच्छ प्राप्नुहि । हरिश्चन्द्रहस्ततोऽनुष्ठापयेति यावत् । अथ तदृत्विगुक्त्यनन्तरं शुनःशेप एतं यागम् अञ्जःसवम् । अञ्जः सम्यक् सवः सोमाभिषवो यस्मिन् योगे तं तादृशमनङ्गभङ्गं ददर्श प्रेक्षितवान् । निश्चिकायेति यावत् । तं सोमं यच्छिद्धीत्यादि-भिश्चतुसृभिर्ऋग्भिः सहस्वाहाकारैः सोममुच्छिष्टं चम्वोर्भरेत्येतयर्चा तं द्रोणकलशं प्रत्यवनिनाय नीत्वाऽपूरयत् । भरेत्युक्तेः । अथ भरणानन्तरम् अस्मिन् होमेऽन्वारब्धे पूर्वाभिश्चतुसृभिर्ऋग्भिः सोमं सहस्वाहाकाराभिर्जुहवाञ्चकार ।

यत्र ग्रावेति सूक्तं नवर्चम् । तत्र यच्चिद्धीति पञ्चमीमारभ्य चतुसृभिरभिषवः । उच्छिष्टमित्यादिकं नवमी तया द्रोणकलशपूरणम् । यत्र ग्रावेत्यादिभिश्चतुसृभिर्होम इत्येवं कृत्स्नस्य सूक्तस्य विनियोगः । अथ होमानन्तरमेनमवभृथं तत्साधनं सर्वं तत्स्थलं प्रति नीतवान् त्वन्नो अग्ने वरुणस्येत्यादिकाभ्यामृग्भ्यां तद्यागं कृतवान् ॥ अथेति ॥ मङ्गलसूचकं कार्यान्तरस्येति ज्ञेयम् । तत ऊर्ध्वमित्यूर्ध्वमित्यन्यथा न वक्तव्यं स्यात् । तत ऊर्ध्वं तदुपर्येनमाहवनीयमग्निमुपस्थापयाञ्चकार । तन्मन्त्रः । शुनश्चिच्छेपं निन्दितं सहस्रादिति चतुर्थे मण्डलेऽपि वेत्यादिऋग्भाष्योक्तेः । हरिश्चन्द्रमुपस्थाने प्रेरयदिति यावत् । असाङ्कर्येण पशुविनियोगशंसनादञ्जःसवोजमिति ज्ञेयम् । विश्वामित्राजीगर्तयोः संवादं दर्शयति । अथ हेति । अथाभिषेचनीयसमाप्त्यनन्तरं हरिश्चन्द्रसहितेषु ऋत्विक्षु विस्मृतेषु कथा काचिदत्र पूरणीया । अजीगर्तोऽप्राक्षीत्प्रेक्षावतः । शुनःशेपः किं कुमारो ममोत क्रेतुरथवा कस्यचिदपरस्येति । तत्र सभास्तारास्तदिच्छयेत्युत्तरमाहुः । तदुपश्रुत्य शुनःशेपः किं चर्चयेति स्वसम्मतविश्वामित्रपुत्रत्वः ॥ अथ तदनन्तरमिति ॥ विश्वामित्रस्याङ्कमुत्सङ्गमाससाद । अथानन्तरं सौयवसिरजीगर्तः शुनःशेपपिता क्रतुर्जातः साङ्गो ऽङ्गरोगविकलश्च हरिश्चन्द्रोऽतो मे मम । हे ऋषे विश्वामित्र पुत्रं देहीति स उवाच ह । स विश्वामित्रो हरीच्छयाऽयमायातः पोतोऽत एनं न वितरामि । तं किञ्च देवा इमं मह्यमरासत ददुः । ममायं जात इति । वैश्वामित्रो देवैरातत्वाद्देवरातश्चेति नामद्वन्द्वनिरुक्तिर्ज्ञेया । आस । यथा द्रौणेरुलूकेन कृतमप्यास बोधकमित्येतत्सुधाभिधानाद्विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययं वा । यदिदमुपासत इति तलवकारश्रीटिप्पणानुसारेणासगतीत्यादिधात्वन्तरस्य रूपं वेति ज्ञेयम् । विवृतं चास्माभिरपि प्राक्ततोऽनुसन्धेयम् । तस्य शुनःशेपस्य कापिलेयाः कपिलगोत्रोत्पन्ना उत्पन्नाश्च तथा बभ्रुगोत्रे ते बान्धवा आसासुः । अथ विश्वामित्रेण निराकृतोऽजीगर्तः शुनःशेप त्वमिह विश्वामित्रोत्सङ्गसङ्गं विहाय गेहं प्रत्येवागच्छ जननीजनकश्चेत्यावां त्वां विह्वयावहै आकरवावहै । इत्युक्तावप्यत्यक्ततदङ्कं तूष्णीकं निरीक्ष्य कयाचिद्गाथया पुनः शुनःशेपं पिता प्राह । स हेति । त्वमाङ्गिरसोऽङ्गिरगोत्रोत्पन्नो जन्मनाऽऽजीगर्तिरजीगर्तस्य ममापत्यमसि । जन्मनेत्युभयान्वयि वा । कविर्विद्वानिति श्रुतः प्रख्यातश्च । अतो ऋषे त्वं पैतामहात्प्रजापतिसम्बन्धिनस्तन्तोः सन्तानान् मापगा अपगत उपगतोऽन्वयान्तरान्वयम् । मा भूः पुनर्मा मामेहि आगच्छेति गीतं पित्रा श्रुत्वा स्वयमपि गाथयोत्तरं वक्ति । स हेति । सदस्यास्तदितरे लोकाश्च यत्क्रूरं कर्म शूद्रेष्वत्यन्तनीचेष्वपि नालप्सत न लब्धवन्तः । तत्किमित्यतस्तावदेकमुक्त्वा मूकयति । शासहस्तं शासो मद्विशसनसाधनमसिः स हस्ते यस्य तम् । त्वा त्वामदर्शुर्दृष्टवन्तः । हे अङ्गिरो मन्मन्निमित्तं मन् मूलतयेति यावत् । गवां त्रीणि शतानि क्रयसमये शतं शतं रज्जुसमासज्जनक्षणे विशसनासिविशानीकरणे शतमेवं त्रीणि शतान्यवृथा वृतवानसीति नाशायोद्यतस्य तव नाशायोग्येत्यूच इति सुतोक्तः । सौयवसिरजीगर्त उवाच तां गाथामाह ॥ तद्वा इति । हे तात पितः । अनुक्रोशप्रदर्शनम् । मया यत्पापं कर्म कृतं तन्मा मां तपति दहति तन्निह्नवे परिहरणं कथमित्यतः कथयति ॥ तुभ्यमिति । गवां शता । जसो डादेशः । शतानि तुभ्यं प्रतियन्तु त्रीणि शतानि त्वमेव गृहाण गृहीतो न ते भ्रातरौ द्वे शते इति भावः । इति पित्र्युक्त्यनन्तरं शुनःशेपः पुनर्गाथान्तरेणाह । य इति । यः कश्चित्पुमान्सकृदेकवारं पापकं पापं कुर्यात्ततः कृताद्दुष्कृतादपरमितस्ततोऽपि नीचं मन्मातृहत्येदानीं प्रवृत्तस्य पुनः कुटुम्बनिकुरुम्बनिवृत्तिप्रवर्तनं भवेदिति कुर्यादेव । अभ्यस्तत्यागस्य दुःसाध्यत्वात् । तथा हि कस्त्यक्षति सिद्धविद्यामित्यादेः । शौद्रीयान्न्यायाद्दुर्जननीतेर्नापगायतोऽतस्त्वया कृतं पापं पुनरसन्धेयं प्रतिसन्धानायोग्यमिति सुतः । अथ विश्वामित्रो वक्ति । असन्धेयमप्रतिसन्धानयोग्यं तव पापमिति शुनःशेपेनोक्तं तदसन्धेयत्वं विश्वामित्र उपपादकयुक्त्योपपादितवान् । तदुपपादनार्थमेवेमां गाथामचकथत् । असौ सौयवसिः सूयवसप्रसूतोऽजीगर्तो भीम एव भयकारणमेव शासेन खड्गेन विशिशासिषुर्विशासनं कर्तुकामोऽस्थात्स्थितोऽभूत् । अत एतस्य पुत्रो मा भूः । ममैव पुत्रतामुपेहीति शुनःशेपं विश्वामित्र उवाच । अथ तयोरुक्तिप्रत्युक्ती वक्ति । स होवाच शुनःशेप इति । विश्वामित्रेणैवमुक्तः शुनःशेपो गाथया गाधितनयाय कथयति । स वा इति । हे राजपुत्र । अनेन सन्नपि क्षत्रियस्तपसा सम्पादितब्राह्मणत्व इति तन्माहात्म्यं सूच्यत इति ज्ञेयम् । त्वं यथा जात्यन्तरतां यातो यातोऽहं पित्रन्तरपुत्रतामिति सूचययितुं वैवमुक्तिः । राजजातीयः सन्नथ येन प्रकारेण नोऽस्मान् अभिर्ज्ञपय । आ सम्यग्ज्ञपय ज्ञायते । तथैवाहमाङ्गिरसः सन्नपि तव पुत्रतामुपेयां पुत्रत्वं तथा वद । यथा त्वं ब्राह्मणत्वं सम्पादितवांस्तथा मामप्याङ्गिरसं वैश्वामित्रं वादय जनैरिति हृदयम् । विश्वामित्रोऽप्यथ गाथया कथयति । हे शुनःशेप त्वं मम पुत्राणां तन्मध्ये ज्येष्ठः स्याः । नैकपर्याप्तं मदाप्तं श्रैष्ठ्यमित्याह । तवेति । प्रजासन्ततिरपि श्रेष्ठा स्याद् देवैर्दत्तमिति दैवं दायमपत्यत्वरूपं त्वमुपेयाः प्राप्नुहि । तेन वै पुत्रत्वेनैव त्वा त्वामुपमन्त्रये व्यवहराणि । शुनःशेपः स्वाभिप्रेतं तन्मुखतो वादयितुं गाथामाह । स होवाचेति । संज्ञानानेषु मां पुत्रं जानत्सु तवेतरसुतेषु सर्वे मां ब्रूयात् । ज्येष्ठत्वेन व्यवहरत् । ज्येष्ठं पिता कनिष्ठं मातेति द्वयोर्द्वयोः प्रीतिपात्रत्वोक्तेस्तथैव स्वस्य निर्गतिकतयैवं दशापन्नेति क्लिष्टो ज्यैष्ठ्यं वृतवानिति भावः । कानिष्ठ्यं चेत्पितृसौमनस्यं न प्राप्यत इति हृदयम् । इयदनर्थस्य तन्मूलत्वाच्च । तच्च मे मम सौहार्द्याय भ्रातृभिः स्नेहातिशयाय । यकारोऽधिकोऽधिकतां स्नेहस्य बोधयति । श्रियै सम्पदे च सम्पद्यते । हे भरतर्षभ भरतवंशजोत्तंस विश्वामित्रैवं चेत्तव पुत्रतामुपेयां तथैतान् सुतान्प्रति वदेति तात्पर्यम्

। अथ विश्वामित्रः पुत्रानामन्त्रयामास । आगतांस्तांस्तन्मध्ये यश्च मधुश्छन्दा नाम यश्चर्षभो यश्च रेणुर्यश्चाष्टक एतदादयः श्रुणोत मद्वाणीं शृृणुत । एकेन यूयं भ्रातरः स्थ ते सर्वेऽस्मै शुनःशेपाय ज्यैष्ठ्याय युष्मज्ज्यैष्ठाय कल्पध्वमभिमानं त्यक्त्वा तज्ज्यैष्ठ्यं वृणुत । एकेन च भ्रातर इत्येकसारल्येनानुदाहरन्नुदाहरन्नेकेचनास्मा इति वैरल्येन वेदपुरुषः केषाञ्चिदनोङ्करणज्ञानं च विश्वामित्रस्यास्तीति भावमाविर्भावयामासेति ज्ञेयम् ।

तत्र पुत्राः कियन्तस्ते च किमवदन्नित्यत आह । एकशतं पुत्रा आसुः । गता मधुश्छन्दास्तु मध्यमस्ततो ज्यायांसः कनीयांसश्चेत्याहत्यैकशतम् । तत्तत्र ज्यायांसो ये ते पितुर्वचनं कुशलं स्वेष्टदं न मेनिरे । ताननुलक्ष्य विश्वामित्रो व्याजहार शापरूपं वचनं व्याहरणं ज्ञेयम् । वः प्रजाः पुत्राद्या अन्तानन्तो येषामस्ति ते देहास्तांश्छ्वादीनिति यावत् । भक्षीष्ठ भक्षन्ताम् । त एत एवं शप्ता अन्ध्राः पुण्ड्राः शबलाः पुलिन्दा मूतिबा इति पञ्चविधा उदन्त्या जातितोऽत्यन्तमन्ते भवाश् चण्डाला इति यावत् । बहवः पुनरवान्तरभेदवन्तश्च दस्यूनां तस्कराणां मध्ये भूयिष्ठा अतिशयेन भूयांसो भूयिष्ठा वैश्वामित्रा भवन्तीति ज्येष्ठपुत्रवृत्तमुक्त्वा मधुश्छन्दसा सहितैकपञ्चाशत्सुतवृत्तं गाथया दर्शयति । स हेति । समधुश्छन्दाः पञ्चाशताः कनीयसा सार्धं साकं सुतत्वाविशेषादेते पितुराज्ञावज्ञातारः किंवा नेति सन्दिहानं पितरं प्रयत्नगौरवं कुत इति यथा भवेदाकर्णनं तस्य तथा पारोक्ष्येण शुनःशेपं प्रतीत्युक्त्वा तोषयन्ति । यन्न इति । नः पिता यत्सञ्जानीते सम्यग्जानाति तस्मिन्वयं तिष्ठामहे शुनःशेप त्वां पुरस्तात्कुर्महे । ज्येष्ठं त्वा त्वां कृत्वा च सर्वे वयम् । अनेन द्विर्वचनेन संशयं व्यनाशयदिति ज्ञेयम् । अन्वञ्चोऽनुगच्छन्तः स्मसि भवाम इति । श्रुतेतरसुतवृत्तः किं विश्वामित्रश्चकारेत्यत आह ॥ अथेति । एतदेकपञ्चाशत्सुतशंसनानन्तरं प्रतीतो विश्वासं प्राप्तः सन्पुत्रांस्तुष्टावास्तौषीत् । तां प्रथमां गाथां कथयति । ये यूयं मे नानमनुगृह्णन्तः स्वीकुर्वन्त आज्ञां मां वीरवन्तं स्वधर्मशूरसूनुमन्तमकर्त कृतवन्तस्ते पुत्राः पशुमन्तः । पशवो हि देवास्तद्वत्त्वं च तत्सौमनस्येनेति ज्ञेयम् । पशुर्भगवान्वा । पालनात्सुखरूपत्वात्पशुनामा जनार्दन इति छान्दोग्यभाष्योक्तेः । प्रसिद्धपशुमत्त्वमित्यप्यर्थः । वीरवन्तः पुत्रवन्तो वीरवत्तममित्यत्रेव वीर्यवन्त इति वा । भविष्यथ ।

अथ द्वितीयामाह ॥ पुर इति ॥ पुरो युष्मत्पुरत एत्रा गन्त्रा देवरातेन सह गाथिनाः । गाथिशब्दो गाधिशब्दपर्यायः । थकारस्थाने धकारो धकारस्थाने थकारश्चाधस्मान्नो ददिर्भवेत्यादौ बहुलमुपलब्ध इति गाधिपौत्रा वीरवन्तः सर्वेऽपि सर्वैः राध्या आराध्याः पूज्याश्च भविष्यथ एषः शुनःशेपो वः सद्विवाचनं सन्मार्गोपदेशं करिष्यतीति । सन्मार्गवचनरूप एवेति । तृतीयामाह ॥ एष व इति ॥ हे कुशिका वो युष्माकमेषः शुनःशेपो वीरो विविधमीरयतीति स तथा नियन्ता । ज्येष्ठ इति यावत् । यो देवरातस्तमन्वित अनुगता भवत । मे मदीयं दायं युष्मांश्चोपेतं प्राप्स्यति । चकारात्तं देवरातं च । यामु च यामपि काञ्चन विद्यां वयं विद्मसि जानीमः साऽपि युष्मानपि । आ सम्यगुपेतेत्यन्वयः । चतुर्थीयं गाथा । ते सम्यञ्च इति । हे वैश्वामित्रा मम पुत्रा गाथिना गाधिपौत्रास्ते वयं सर्वेऽपि सम्यञ्चः समीचीनमनस्का ये च देवरातेन साकं सार्धं सरातयः । रातिर्मैत्र्यं तेन सहिताः । शूररातय इत्यृग्भाष्ये चैव मित्राणीत्युक्तेः । रातिर्देयस्वापतेयदानम् । तेन सहिता इति वा । एतादृशाः सन्तो देवराताय । चतुर्थी षष्ठ्यर्थे । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वाच्या । या खर्वेण पिबति तस्यैव खर्व इति वैदिकोक्तेः । मम कायसूनव इति च । यथा देवरातस्य धृत्यै ततः स्वपोषणाय तच्छ्रैष्ठ्याय च तस्थिरे स्थिताः । अतः सम्यञ्चो वयम् । समवप्रविभ्य इत्यन्यतमोपपादकत्वाभावश्छान्दसमात्मनेपदम् । पञ्चमीमाह । अधीयत इति । इक्स्मरण इति स्मरणात् । स्मृतिकारैरधीयते स्मर्यते । किं तदित्यत आह । देवरात इति । उभयोरजीगर्तविश्वामित्रयोस्तत्सम्बन्धिऋक्थयोर्धनयोर्ऋषिर्द्रष्टा तद्योग्य इति यावत् । द्वामुष्यायणत्वात् । जह्नूनामजीगर्तमूलपुरुषजह्नुवंशसम्भवाः सर्वेऽपि जह्नवस्तेषां चाधिपत्ये स्वाम्ये । तथा दैवे देवसम्बन्धिनि कर्मणि । तथा वेदे मन्त्रे च तथा गाथिनां गाधिसम्बन्धिनां चाधिपत्य इत्यादिकमादिवद् अयं योग्य इति । उक्तमुपाख्यानमुपसंहरति । तदेतदिति । कस्य नूनं निधारयेत्यन्ताः सप्तनवतिसङ्ख्या ऋचः । हं नः सहमित्यादिकास् तिस्रः । एवमृचां शतम् । परशब्द श्राध्किवार्चा । शर्वोक्तऋक्शतात्परः । एकत्रिंशत् सङ्ख्यायन्वित्याद्या गाथा यस्मिन्सन्ति तत्परऋक्शतगाथम् । तथा च शुनःशेपदृष्टम् (९७) सप्तनवतिसङ्ख्याः । मधुश्छन्दोदृष्टास्तिस्रो ब्राह्मणोक्ता एकत्रिंशद्गाथाश्च यस्मिन्सन्ति तत्परऋक्शतगाथं शौनःशेपम् ।

हरिश्चन्द्रो ह वैधस इत्यादिकं शुनःशेपविषयं सर्वमाख्यानं तद्धोता अभिषिक्ताथ राजसूयक्रत्वङ्गाभिषेचनीये कर्मणि तस्मै राज्ञे आचष्टेऽकथयत् । तत्रेत्थम्भवितव्यमुभाभ्यामित्याह । हिरण्यकशिपाविति । हिरण्यकशिपौ तत्तन्तुनिर्मितकशिपौ आसीन आचष्टे । अध्वर्युरपि हिरण्यकशिपावासीनो वक्ष्यमाणं प्रतिगरं ब्रूयात् । यस्माद्धिरण्यं यशोहेतुत्वाद्यद्यशस्तत एनं राजानं यशसा समृद्धयति समृद्धं यशस्विनं करोत्यतस्तत्रोपवेश आवश्यक इति भावः । प्रतिगरं गृणाति । होत्रुक्ताथा एकैकशो ऋचोऽन्तेऽध्वर्योरोमिति प्रतिगरो भवति । तत्तदृगवसितावध्वर्युः कुर्यादोङ्कारोच्चारमिति भावः ।

होतृप्रयुक्तगाथायास्तु तथेति ब्रूयात्स एव प्रतिगरः प्रणवः क्व प्रणेतव्यस्तथेति क्वेत्यतो व्यवस्थामाह । ओमितीति । देवैरङ्गीक्रियमाणार्थे तथेति च मानुषं तदङ्गीकारे उभाभ्यां भाविफलमाह । दैवेनेति । एनं यजमानं दैवेन प्रणवेन मानुषेण तथेत्यनेन च प्रतिगरेण पापादैहिकादेनसः पारत्रिकदुःखवन्नरकादेः साधनात्प्रमुञ्चति मोचयति । क्रतुमानेवं भवतु भवति चाक्रतुः कथमित्यतः कथयति । यस्मादुपाख्यानं पापापनोदकं तस्माद्यो राजा विजिती विजितं च विजयस्तद्वान् स्यात् । सो यजमानोऽप्ययाजी सन्नप्येतच्छौनःशेपाख्यानमाख्यायैतैव स्वपुरतो नादयेत् । तथा सति तस्मिन्नेतदाख्यानं श्रुतवति क्षितिपतावल्पं स्वल्पमेन ऐहिकपारत्रिकफलोपलम्भकं पापं न परिशिष्यतेऽवशिष्टं भवति । विना दक्षिणां नार्थसिद्धिरिति तामाह । सहस्रमिति । आख्यात्रे होत्रे सहस्रं गवां दद्यात्प्रतिगरित्रे चाध्वर्यवे शतं दद्यात् । एत आसने होत्रध्वर्युभ्यामुपविष्टे हिरण्यकशिपुरूपे ताभ्यामेव दद्यात् । अश्वतरीरथश्चित्र इत्यर्थः । यथोक्तम् । क्षत्रियत्वावगतिसूत्रभाष्ये रथस्त्वश्वतरीयुक्तश्चित्र इत्यभिधीयत इत्यादि । तस्यैव क्षत्रमुख्यचिह्नत्वात् । श्वेतः श्वेतं रूप्यमिति विश्वात् श्वेतमस्त्यत्रेति श्वेतो रजतालङ्कृत इति यावत् । स च होतुर्देय इत्यर्थः । अक्रतुः कृतो राज्ञः कल्पोऽभिहितः । इदानीं पुत्रकामानां तदवाप्तिमाह । पुत्रकामा इति । ह प्रसिद्धौ । पुत्रकामाय तेऽपि आख्यापयेरन् । शौनःशेपमाख्यानं ब्राह्मणमुखाच्छृणुयुः । पुत्रान् लभन्ते ह लभन्ते । हेति प्रसिद्धौ । अध्यायान्तेऽभ्यासस्तु मानिको भवन्सर्वाध्यायोक्तार्थनिर्धारकः । यथोक्तं भाष्ये । प्रथमे द्वितीयेऽध्याये चावधारणार्थं सर्वस्याप्युक्तस्याध्यायमूलतः । द्विरुक्तिं कुर्वते प्राज्ञा अध्यायान्ते विनिर्णय इति वाराहसंहितायाम् । सर्वाध्यायार्थावधारणार्थाऽध्यायान्ते द्विरुक्तिः । उक्तं च गारुडे । अध्यायान्ते द्विरुक्तिः स्याद्वेदे वा वैदिकेऽपि वा । विचारो यत्र सज्जेत पूर्वोक्तस्यावधारणे । अनुक्तानां प्रमाणानां स्वीकारश्च कृतो भवेत् । विनिन्द्य चेतरान्मार्गान्सम्पूर्णफलता तथेतीति ।

पदरत्नावली

अन्ये चाष्टकादयोऽनुवर्तन्तामिति शेषः । उपसंहरति– एवमिति ॥ यत् कौशिकगोत्रं तद्- वैश्वामित्रैः पृथग्विधमभूत् । कथं तदिति तत्राह– प्रवरान्तरमिति । प्रवरान्तरमापन्नं हि यस्मात् तस्मादेव पृथग्विधं कल्पितं, हि प्रसिद्धमिति भावः । एवमत्रावगन्तव्यम्, एके शप्ता एकेऽनुगृहीता अन्यस्तु पुत्रत्वेन स्वीकृतः । इत्येवं कौशिकगोत्रं पृथग्विधं नानाप्रकारं जातम् । तच्च प्रवरान्तरमापन्नं प्राप्तं हि यस्मादेवं देवरातज्येष्ठत्वेन तत् प्रकल्पितम् । अत्र प्रवरो नाम तस्मिन्नेव वंशेऽवान्तरभेदो न तु वंशान्तरम् । तथा च स्मृतिः ‘एक एव ऋपिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वं विना भृग्वङ्गिरोगणात्’ इति । अत एवाश्वलायनवौद्धायनादिभिः कौशिकानां देवरातप्रवरत्वमुक्तम् इति ॥३७॥

सत्यधर्मीया

अन्ये चाष्टकादयस्तमन्ववर्तन्तेति शेषः । तदविभक्तं कौशिकगोत्रं वैश्वामित्रैर्विश्वामित्रपुत्रैः पृथग्विधमेके च शप्ताः केचनानुगृहीता गृहीत एक इति पृथग्विधं नानाप्रकारं तत्कौशिकगोत्रम् । प्रवरो नामावान्तरभेदो न तु वंशान्तरता । तथा च स्मृतिः । एक एव ऋषिर्यो यत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वं विना भृग्वन्तिरोगणादिति । अत एवाश्वलायनबौधायनादिभिः कौशिकानां देवरातप्रवरत्वमुक्तमित्यवगन्तव्यमिति व्याचख्युः । इति हेतोरेवं प्रकल्पितमुपाधि-वशात्प्रवरान्तरतया त्याज्यगोत्रद्वयकत्वेन प्रकल्पितमभूत् ॥ ३७ ॥

छलारी

अन्ये चाष्टकादयस्तस्य सुता आसन् । उपसंहरति ॥ एवमिति ॥ एके शप्ता एकेऽनुगृहीता अन्यस्तु पुत्रत्वेन स्वीकृतः । इत्येवं कौशिकगोत्रं पृथग्विधं नानाप्रकारं जातं तच्च प्रवरान्तरमापन्नं प्राप्तं हि यस्मादेवं देवरातज्येष्ठत्वेन तत्प्रकल्पितम् । अत्र प्रवरो नाम तस्मिन्नेव वंशेऽवान्तरभेदः । न तु वंशान्तरम् । तथा च स्मृतिः । एक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रत्वं विना भृग्वंगिरोगणादिति । अत एवाश्वलायनबौधायनादिभिः कौशिकानां देवरातप्रवरत्वमुक्तमित्यवगन्तव्यम् ॥ ३७ ॥

यः पुरूरवसः पुत्र आयुस्तस्याभवन् सुताः ।

नहुषः क्षत्रवृद्धश्च रजी रामश्च वीर्यवान् ।

अनेना इति राजेन्द्र क्षत्रवृद्धान्वयं शृणु ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

श्रुतायोः सन्ततिं विस्तृत्य पुरूरवसः पुत्रस्य प्रथमस्यायोवर्शं वर्णयति बादरायणिः– य इति । नहुषान्वयस्यैव राज्यार्हत्वात् क्षत्रवृद्धाद्यन्वयस्य तदनहत्वात् सुचीकटाहन्यायमनुसन्दधानः क्षत्रवृद्धाद्यन्वयं वक्ति-क्षत्रवृद्धान्वयमिति ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

श्रुतायोः श्रावयित्वाऽन्ववायमायोर्वंशं शुकः शंसति ॥ य इति ॥ तस्यायोर्नहुषः क्षत्रवृद्धो रजी रामश्चानेना इति सुता अभवन्नित्यन्वयः । आयोः पुत्रास्तथा पञ्च सर्वे वीरा महारथाः । स्वर्भानुतनयायां च प्रभायां जज्ञिरे नृप । नहुषः प्रथमं जज्ञे वृद्धशर्मा ततः परम् । रम्भो रजिरनेनाश्चेति हरिवंशशंसनात्क्षत्रवृद्धशर्मेति शर्मान्तरं तथा रामस्य रम्भेत्यभिधाभेदो ज्ञेयः । तत्रैव क्षत्रवृद्धस्य मे शृृण्वित्याद्युक्तेः । सूचीकटाहन्यायेन वृद्धान्वयं प्रशंसन् प्रतिृणोति ॥ क्षत्रवृद्धान्वयं शृृण्विति ॥ ३८ ॥

छलारी

श्रीकृष्णावतारप्रस्तावाय यस्य वंशे कृष्णावतारस्तद्वंशस्यातिविततत्वात् सूचीकटाहन्यायेन पुरूरवसः पुत्राणां श्रुतायुप्रभृतीनां पञ्चानां कनिष्ठानां वंशानुक्त्वेदानीं प्रथमस्यायोर्वंशमाह ॥ यः पुरूरवसः पुत्र इति । रजीराम इत्यत्र रजिः, राम इति पदच्छदोऽनेना इति । तस्य सुता अभवन्नित्यन्वयः । नहुषान्वयस्य राज्यार्हत्वात्क्षत्रवृद्धान्वयस्य तदनर्हत्वात्सूचीकटाहन्यायमनुसन्दधानः क्षत्रवृद्धान्वयं वक्ति ॥ क्षत्रवृद्धान्वयमिति ॥ ३८,३९ ॥

क्षत्रवृद्धसुतस्यासन् सुहोत्रस्यात्मजास्त्रयः ।

काश्यः कुशो गृत्समद इति गृत्समदादभूत् ॥ ३९ ॥

स एव शत्रुजिद्वत्सो ऋतध्वज इतीरितः ।

तथा कुवलयाश्वेति प्रोक्तोऽलर्कादयस्ततः ॥ ४३ ॥

सत्यधर्मीया

स एव प्रतर्दन एव शत्रुजिद्वत्सो ऋतध्वजः कुवलयाश्वश्चेतीरितो नामान्येकस्यैवेमानीति व्याचख्युः । हरिवंशविरोधं सेहिरे त इति ज्ञेयम् । प्रतर्दनस्य पुत्रौ द्वौ वत्सगर्भौ सुविश्रुतौ । वत्सपुत्रो ह्यलर्क इत्युक्तेः । तत इत्यत्राप्यन्वेति । ततः प्रतर्दनाद्वत्सोऽभूत् । स एव वत्स इतीरित एव शत्रुजिदादिकुवलयाश्वेत्यन्तनामभिः प्रोक्त इत्यन्वयनेन तदविरोधो ज्ञेयः ॥४३॥

छलारी

ततः प्रतर्दनादिशब्दवाच्याद् द्युमतः सकाशादलर्कादयः सुता जाताः । द्युमतोऽनेकानि नामानि अभूवन्नित्याह ॥ प्रतर्दन इति स्मृत इति ॥ ४३ ॥

षष्ठिवर्षसहस्त्राणि षष्ठिवर्षशतानि च ।

नालर्कादपरो राजा बुभुजे मेदिनीं युवा ॥ ४४ ॥

इतीमे काश्यजा भूपाः क्षत्रवृद्धान्ववायिनः ।

रम्भस्य रभसः पुत्रो गम्भीरश्चक्रकस्ततः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

इतीमे काश्यजाः काश्यस्य सन्तानजा भूपाः क्षत्रवृद्धस्यान्ववायो वंश एषामस्ति तथा । वंशोऽन्ववायः सन्तानः’ इत्यभिधानम् ॥ ४७ ॥

तस्य क्षेत्रे ब्रह्म जज्ञे शृणु वंशमनेनसः ।

शुद्धस्ततः शुचिस्तस्मात् त्रिककुद् धर्मसारथिः ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

क्षत्रवृद्धस्यान्वयो वंशः सोऽस्त्येषामिति ते तथा । कश्यपस्य सन्तानजा रामस्य रम्भस्य वा ततो रभसाद्गम्भीरश्चक्रकश्चेति द्वौ जातौ गम्भीरस्ततो गम्भीराच्चक्रक इति वा तस्येति सुलग्नमेतदर्थ इति ज्ञेयम् । तस्य चक्रकस्य क्षेत्रे कलत्रे ब्रह्म ब्राह्मणकुलम् । अनेनसो वंशं शृृणु । ततोऽनेनसस्तथा शुद्धात्तस्माच्छुचेस्तस्मात्त्रिककुदः ॥ ४७,४८ ॥

छलारी

काश्यस्य सन्तानजा भूपाः क्षत्रवृद्धस्यान्ववायो वंश एषामस्ति तथा । वंशोऽन्ववाय सन्तान इत्यभिधानम् । अल्पत्वात्क्षत्रवृद्धानुजस्य राभस्य वंशमाह ॥ रम्भस्येति । ततो गम्भीरस्ततश्चक्रकः । क्षेत्रे भार्यायां ब्रह्म ब्राह्मणकुलमायोः कनिष्ठपुत्रस्य । अनेनसो वंशमाह ॥ शृृणु वंशमिति ॥ ततोऽनेनसस्तस्मात्त्रिककुप् तस्माद्धर्मः सारथिर्यस्य स कृतकृत्यः ॥ ४७,४८ ॥

ततः शान्तरया जज्ञे कृतकृत्यः स आत्मवान् ।

रजेः पञ्चशतान्यासन् पुत्राणाममितौजसाम् ॥ ४९ ॥

सत्यधर्मीया

ततो धर्मसारथेः शान्तरयाः कृतकृत्यो जज्ञे । आत्मवान् स्वेनैव स्ववान् पुत्ररूपस्वरूपान्तररहित इत्यर्थः । रजेरायुस्तृतीयपुत्रस्य ॥ ४९ ॥

छलारी

यत आत्मज्ञानी । अतः पुत्रोत्पादनं न कृतवानित्यर्थः । आयोस्तृतीयपुत्रस्य रजेर्वंशमाह ॥ रजेरिति ॥ ४९ ॥

देवैरभ्यर्थितो दैत्यान् हत्वेन्द्रायाददाद् दिवम् ।

इन्द्रस्तस्मै पुनर्दत्वा गृहीत्वा चरणौ रजेः ॥ ५० ॥

आत्मानमर्थयामास प्रह्लादात् परिशङ्कितः ।

पितर्युपरते पुत्रा याचमानाय नो ददुः ॥ ५१ ॥

सत्यधर्मीया

रजये रजेश्चरणौ गृहीत्वाऽऽत्मानमर्थयामास । जीवयेति प्रह्लादात्परिशङ्कित इति चरणग्रहणनिमित्तम् । पितर्यग्रजौ याचमानायेन्द्राय त्रिविष्टपं नो ददुः ॥ ५०,५१ ॥

छलारी

तस्मै रजिनामकाय पुनर्दिवं दत्वाऽऽत्मानं स्वात्मानं स्वाधिपत्यं ददावित्यर्थः । प्रह्लादोऽसुरो बलवांश्च । अतस्तस्मात्परिशङ्कितो भीतः पितरि रजिनामके मृते सति याचमानायेन्द्राय स्वर्गं नो ददुरित्यन्वयः ॥ ५०-५१ ॥

त्रिविष्टपं महेन्द्राय यज्ञभागान् समाददुः ।

गुरुणा हूयमानेऽग्नौ बलभित् तनयान् रजेः ॥ ५२ ॥

सत्यधर्मीया

किञ्च यज्ञभागान्स्वयमाददुः स्वयं गृहीतवन्तः । यथोक्तं हरिवंशे । शक्रच्यावनप्रतिष्ठापने ेबदरीफलमात्रं तु पुरोडाशं विधत्स्व मे । ब्रह्मर्षे येन तिष्ठेयं तेजसाप्यायितः सदा । ब्रह्मन् कृशोऽहं विमना हृतराज्यो हृताशनः । हतौजा दुर्बलो मूढो रजिपुत्रैः कृतः प्रभो । बृहस्पतिः । तेषां च बुद्धिसम्मोहमकरोद्द्विजसत्तमः । नास्ति वादार्थं शास्त्रं च धर्मविद्वेषणं परम् । परमं तर्कशास्त्राणामसतां तन्मनोऽनुगमित्यारभ्य हतवीर्या इत्यन्तेन । गुरुणा बृहस्पतिनाऽग्नौ हूयमाने आभिचारिकमन्त्रैः । अनेन रणमारणासुशकता कौशिकस्य द्योत्यते ॥ ५२ ॥

छलारी

स्वयं यज्ञभागान्समाददुश्च । तेषां मतिभ्रंशाय गुरूणा बृहस्पतिनाऽभिचारकविधानेनाग्नौ हूयमाने सति बलभिद्बलारातिरिन्द्रो रजेस्तनयानवधीत् ॥ ५२ ॥

अवधीद् भ्रांशितान् मार्गान्न कश्चिदवशेषितः ।

प्रतिक्षत्रः क्षत्रवृद्धात् सञ्जयस्तत्सुतो जयः ॥ ५३ ॥

पदरत्नावली

क्षत्रवृद्धात् प्रतिक्षत्रोऽभूत् । अनेन क्षत्रवृद्धस्य द्वौ पुत्रौ सुहोत्रः प्रतिक्षत्रश्चेति । तत्र सुहोत्रवंशः प्राक् कथितः । इदानीं प्रतिक्षत्रस्य वंश उच्यत इत्युक्तं भवति ॥ ५३ ॥

इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्य चतुर्दशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

मार्गाद्भ्रंशितानुन्मादादिमत इति यावत् । कश्चिदपि पञ्चशतमध्ये । क्षत्रवृद्धस्य सन्तत्यन्तरं शंसति ॥ प्रतिक्षत्र इति ॥ तत्सुतः प्रतिक्षत्रपुत्रस्तत्सुतः सञ्जयसुतः ॥ ५३ ॥

छलारी

सिंहावलोकनन्यायेनाह ॥ प्रतिक्षत्रः क्षत्रवृद्धादिति । अनेन क्षत्रवृद्धस्य द्वौ पुत्रौ सहोत्रः प्रतिक्षेत्रश्चेति । तत्र सुहोत्रवंशः प्राक् प्रतिपादितः । इदानीं प्रतिक्षत्रस्य वंश उच्यत इत्युक्तं भवति । तत्सुत इत्यस्योभयत्र सम्बन्धः । सञ्जयस्तत्सुतः ॥ ५३ ॥

ततः कृतः कृतस्यापि जज्ञे वीर्यधनस्ततः ।

सहदेवस्ततोऽहीनो जयत्सेनस्तु तत्सुतः ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

ततो जयात्ततो वीर्यधनात्ततः सहदेवादहीनस्तत्सुतोऽहीनसूनुः ॥ ५४ ॥

छलारी

सहदेवस्तत इत्यत्र तत इत्यस्यावृत्तिः । ततः सहदेवादहीनः ॥ ५४ ॥

सङ्कृतिस्तस्य च जयः क्षत्रधर्मा महारथः ।

क्षत्रवृद्धान्वया भूपा इमे शृण्वथ नाहुषान् ॥ ५५ ॥

इति श्रीमद्भागवते नवमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ।

सत्यधर्मीया

तस्य सङ्कृतिस्तस्य जयस्य महारथः क्षत्रधर्मा । इमे क्षत्रवृद्धान्वया भूपाः । अथ नाहुषान् शृृणु ॥ ५५ ॥

इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ।

छलारी

तस्य जयत्सेनस्य संकृतिस्तस्य च संकृतेर्जयः । तं विशिनष्टि ॥ क्षत्रधर्मा महारथ इति । नाहुषान् भूपान् ॥ ५५ ॥

इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे चतुर्दशोऽध्यायः ।