अथातः श्रूयतां राजन् वंशः सोमस्य पावनः

॥ अथ द्वादशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच—

अथातः श्रूयतां राजन् वंशः सोमस्य पावनः ।

यस्मिन्नैलादयो भूपाः कीर्त्यन्ते पुण्यकीर्तयः ॥ १ ॥

तस्य रूपगुणौदार्यशीलद्रविणविक्रमान् ।

श्रुत्वोर्वशीन्द्रभवने गीयमानान् सुरर्षिणा ॥ १७ ॥

सत्यधर्मीया

सुरर्षिणा नारदेन ॥ १७ ॥

छलारी

पुरूरवसः सकाशादुर्वश्यां प्रमुखाः षट् पुत्रा जाता इति वक्तुमुपोद्घातमाह ॥ तस्येत्यादिना ॥ १७ ॥

तदन्तिकमुपेयाय देवी स्मरशरार्दिता ।

मित्रावरुणयोः शापादापन्ना नरलोकताम् ॥ १८ ॥

पदरत्नावली

आगमने कारणान्तरमाह– मित्रेति ॥ १८ ॥

सत्यधर्मीया

तदन्तिकं पुरूरवसः समीपमुपेयाय प्रापत् । स्वयमेवागमने कारणमाह । स्मरस्य मन्मथस्य शरैरर्दितोपद्रुतेति । स्मरो नारदोक्तगुणविषयकस्थिरस्मरणं मनः स एव शरस्तेनार्दितेति वा । यथोक्तं छान्दोग्यभाष्ये । अस्थिरस्मरणं चित्तं स्थिरस्मरणं स्मर इति । मानुषी मानुषं प्रत्यागतेति नाद्भुतमित्यत आह ॥ देवीति ॥ देवोपभोग्येति देवीति तथा । तर्हि किमित्यापदियमापत्तस्या इत्यत आह ॥ मित्रावरुणयोरिति ॥ यद्यपि शाप उभाभ्यां न दत्तः किन्त्वेकेन मित्रेण । यथोक्तं रामायणे ।

तां तु मित्रः सुसङ्क्रुद्ध ऊर्वशीमिदमब्रवीत् ।

मयाऽभिमन्त्रिता पूर्वं कस्मात्त्वमवसर्जिता ॥

पतिमन्यं वृतवती किमर्थं दुष्टचारिणि ।

अनेन दुष्कृतेन त्वं मत्क्रोधकलुषीकृता ।

मनुष्यलोकमास्थाय कञ्चित्कालं निवत्स्यसि ।

बुधस्य पुत्रो राजर्षिः काशिराजः पुरूरवाः ।

तमभ्यागच्छ दुर्बद्धे स ते भर्ता भविष्यतीति । तथाऽपि

तमेव कालं मित्रोऽपि वरुणत्वमकारयत् ।

क्षीरोदेन सहोपेतः पूज्यमानः सुरेश्वरैः । इति

तत्रैवोक्तेर्वरुणत्वं मित्रस्येति मित्रावरुणयोरित्युक्तिः ।

मित्रश्च वरुणश्चैव दीक्षितौ प्रेक्ष्य चोर्वशीम् ।

रेतः सिषिचतुस्सद्यस्तत्कुम्भे न्यदधुस्तदा ।

तां शप्तवन्तौ मनुजभोग्या भूम्यां भवेति तौ । इति । माधवः वेदव्याख्यायां पुराणान्तरमुदजहार तत उभयोरिति सम्भवति । किञ्च ब्रह्मशापोऽप्युपलक्षणीयः । यथोक्तं हरिवंशे ।

देवानुत्सृज्य सम्प्राप्ता तन्मे ब्रूहि बहुश्रुत ।

ब्रह्मशापाभिभूता सा मानुषं समुपस्थितेति ।

अतः सम्भवति मित्रावरुणयोः शापेनेतीति मन्तव्यम् । नरलोकतां मनुष्यसङ्गयोग्यशरीरवत्ताम् ॥ १८ ॥

छलारी

ननु देवी कुतो मनुष्यान्तिकमागतेति तत्राह ॥ मित्रावरुणयोरिति ॥ १८ ॥

निशाम्य पुरुषश्रेष्ठं कन्दर्पमिव रूपिणम् ।

धृतिं विहाय ललना उपतस्थे तदन्तिकम् ॥ १९ ॥

दुर्घटभावदीपिका

निशम्येत्यस्य निशाम्य दृष्ट्वेत्यर्थः । एतेन तस्य रूपगुणौदार्येति श्लोके उर्वशीपुरूरवसो रूपगुणौदार्यादिकं श्रुत्वा तदन्तिकमुपेयायेत्युक्तत्वान्निशम्योपतस्थ इत्येतत्पुनरुक्तामिति दूषणं निरस्तम् । निशम्येति हस्वश् छान्दस इत्यङ्गीकृत्य निशाम्येत्यर्थकत्वमङ्गीकृत्य तदन्तिकमुपतस्थ इत्यनेन तस्यातिसमीपमुपतस्थ इत्युच्यत इत्यभ्युपगमात् ॥ १९ ॥

इति श्रीभागवतटिप्पण्यां द्वादशोऽध्यायः ॥ ९-१२ ॥

सत्यधर्मीया

रूपिणं रूपवन्तं धृतिं स्थगनम् । एतेन पुरूरसः पुरुपारवश्यं नार्या द्योत्यते । तदन्तिके उपतस्थे ॥ १९ ॥

छलारी

एतावुरणकौ राजन् न्यस्तौ रक्षस्व मानद ।

संरंस्ये भवता साकं श्लाघ्यः स्त्रीणां वरः स्मृतः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

उरणकौ मेषौ न्यस्तौ निक्षेपकल्पनया स्थापितौ । तस्माद् रक्षस्व । संरंस्ये सम्यक् त्वया रतिं करिष्ये । अस्माकमियमेव व्रतक्लप्तिरित्याह– श्लाघ्य इति ॥ यः श्लाघ्यः कमनीयः स एव स्त्रीणां वरः पतिः स्मृतः ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

उरणकौ मेषौ न्यस्तौ विक्षेपरूपतया स्थापितौ । रक्षस्व । मानद मानप्रद ।

मा नद न मयेदं भवतीति न शब्दं कुर्विति वा । भवता साकं संरंस्ये । स्त्रीणां यः श्लाघ्यः स वरः स्मृतः ॥ २३ ॥

छलारी

केनचिद्व्याजेन जिगिमिषोस्तस्य समयबन्धप्रकारमाह ॥ एताविति ॥ द्वाभ्याम् । उरणकौ मेषौ न्यस्तौ निक्षेपकल्पनया स्थापितौ । संरस्ये त्वया सह रतिं करिष्ये । अस्माकमियमेव व्रतक्लृप्तिरित्याह ॥ श्लाघ्य इति । यः श्लाघ्यः कमनीयः स एव स्त्रीणां वरः पतिः स्मृतः । अतो विजातीयत्वं न दोष इति भावः ॥ २३ ॥

घृतं मे वीर भक्ष्यं स्यान्नेक्षे त्वाऽन्यत्र मैथुनात् ।

विवाससं तत् तथेति प्रतिपेदे महामनाः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

समयं बध्नाति- नेक्ष इति ॥ मैथुनादन्यत्र सुरतसमयमन्तरेण त्वं विवाससं नग्नं नेक्षे न पश्यामि अन्यथेतो गमिष्यामीति शेषः । पुरूरवा उत्तरमाह- तत् तथेतीति । तत् तयोक्तं त्रयमपि तथेति प्रतिपेदे अभ्युपगतवान् ॥ २४ ॥

सत्यधर्मीया

एतावत्तु तावता भवताऽऽवश्यं कार्यमिति समयबन्धं विदधाति ॥ घृतमिति ॥ सद्यस्तप्तं भक्ष्यं स्यात् । मैथुनाद् अन्यत्र तदन्यस्मिन्काले विवाससं वस्त्रहीनं नेक्षे । यदीक्षे कदाचित्तर्हि त्वां नेक्षे गच्छेयमिति तात्पर्यम्

। तत्तयोक्तं त्रयमपि प्रतिपेदेऽनुमेने ॥ २४ ॥

छलारी

मैथुनादन्यत्र सुरतसमयमन्तरेण विवासं नग्नं त्वां नेक्षे न पश्यामि । अन्यथेतः । गमिष्यामीति शेषः । पुरूरवा उत्तरमाह ॥ तत्तथेति ॥ प्रतिपेदेऽङ्गीकृतवान् ॥ २४ ॥

राजोवाच—

अहो रूपमहो भावं नरलोकविमोहनम् ।

को न सेवेत मनुजो देवीं त्वां स्वयमागताम् ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

तस्येङ्गितं हर्षोल्लासं दर्शयति– अहो इति ॥ भावं शृृङ्गारादिकम् । न रीयन्त इति नरा अमरास्तेषां लोकः समूहस् तमपि विमोहयतीति नरलोकविमोहनम् । एवंविधां त्वाम् ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

भावं शृृङ्गारादिकं वीक्ष्य स्वयमागतामप्रार्थनयाताम् । सु अत्यन्तमयमाऽऽयुगैकाकिनीति यावत् । सा च साऽऽगता च तामिति वा ॥ २५ ॥

छलारी

तस्येङ्गितं हर्षोल्लासं दर्शयति ॥ अहो इति ॥ अहो आश्चर्यकरं तव रूपम् । अहो आश्चर्यकरं तव भावं शृृङ्गारादिभावं च । दृष्ट्वेति शेषः । को न सेवेतेत्यन्वयः ॥ २५ ॥

निशि निस्त्रिंशमादाय विवस्त्रोऽभ्यद्रवद् रुषा ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

इत्येवं वाक्सायकैर् वचनबाणैः । विद्धस्ताडितः । प्रतोदैरङ्कुशैः । कुञ्जेषु रन्तुं शीलमस्येति कुञ्जरः । निस्त्रिंशं खड्गम् ॥ ३२ ॥

ते विसृज्योरणौ तत्र प्राद्योतन्त स्वविद्युता ।

आदाय मेषावायान्तं नग्नमैक्षत सा पतिम् ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

तत्र तस्मिन् समये ते गन्धर्वा उरणौ तत्र विसृज्य स्वविद्युता स्वशरीरप्रकाशेन प्राद्योतन्त तत्प्रान्तं स्वान् नग्नं चैनं प्रकाशितवन्तः ॥ ३३ ॥

सत्यधर्मीया

प्रतोदैरङ्कुशैः कुञ्जरो नखमुखकुञ्जेषु रो वक्तव्य इति मत्वर्थे रः । कुञ्जौ दंष्ट्रे अस्य स्त इति, कुञ्जेषु रमत इति रमेर्डो वा । गजो यथा तथा वाक्सायकैर्विद्धो विवस्त्रो दिगम्बरं च प्रकाशितवन्तः कृतकृत्यत्वात् । मेषौ च नैकदा गन्धर्वैरन्धकारे नीतौ किन्तु पूर्वमेकोऽनन्तरमेक इति ज्ञेयम् । यथोक्तं हरिवंशे ।

निशायामथ चागत्य मेषमेकं जहार सः ।

गन्धर्वागमनं ज्ञात्वा शापं तं च यशस्विनी ।

राजानमब्रवीत्तत्र पुत्रो मेऽह्रियतेति सा ।

एवमुक्तो विनिश्चित्य नग्नो नैवोदतिष्ठत ।

नग्नं मां द्रक्ष्यते देवी समयो वितथो भवेत् ।

ततो भूयस्तु गन्धर्वा द्वितीयं मेषमाददुरिति ।

तस्याः पुरूरवःसमीपे वासदिनान्यपि हरिवंशोक्तानि ज्ञेयानि ॥ तथा हि ।

तया सहावसद्राजा दर्शवर्षाणि पञ्च च ।

पञ्चषट्सप्तचाष्टौ च दश चाष्टौ च भारत । इमां गणानां स्वयमेव क्रोडीकृत्य विवृणोति । वर्षाण्येकोनषष्ठिं तु तद्भक्त्या शापमोहितेति । १०५=१५५=२०६=२६७=३३८=४११०=५१ ॥ ५१८=५९ ॥ इत्येकोनषष्ठिसंवत्सरा ज्ञेयाः । न च माधवोदाहृतपुराणे-

इति सा समयं कृत्वा रमयामास तं नृपम् ।

चतुरब्दे गते रात्रौ देवैरुरणकद्वयं हृतम् ।

इत्युक्तिः कथमिति शङ्क्यम् । इन्द्रसभायां तदनिभालनदिनमारभ्य गन्धर्वैर्नालीकलोचनानयनालोचनकालश्चतुरब्द आत्मातश्चतुरब्दे गते मेषमोषणसमयस्तैरुपलब्ध इति तन्मात्रपरं तदित्युपपत्तेः । अथवा मानान्तरविवक्षया मानान्तरे चतुरब्द्युक्तिः । मानवमानवरणेन हरिवंश इति संशयोत्तारसम्भवादिति प्रसङ्गसङ्गदनम् ॥ ३३ ॥

छलारी

प्रतोदैरङ्कुशैः । निस्त्रिंशं खड्गम् । स्वविद्युता स्वप्रकाशेन । प्रद्योतन्त दीप्तिमकुर्वत ॥ ३३ ॥

ऐलोऽपि शयने जायामपश्यन् विमना अभूत् ।

तच्चितो विक्लवः शोचन् बभ्रामोन्मत्तवन्महीम् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

ऐल इलापुत्रः पुरूरवा बभ्राम पर्यटनं कृतवान् । भ्रम अनवस्थाने, इति धातुः ॥ ३४ ॥

सत्यधर्मीया

तच्चित्तो महीं बभ्राम चचार । गन्धर्वैर्विद्युदप्यथ ।

उत्पादिताऽतिमहती यया तद्भवनं महत् ।

प्रकाशितं वै सहसा गन्धर्वैर्नग्नमैक्षत ।

नग्नं दृष्ट्वा तिरोभूता साऽप्सरा कामचारिणी ।

तिरोभूता तु तां दृष्ट्वा गन्धर्वा ह्यगमन् दिवम् ।

अपश्यन्नूर्वशीं तत्र विललाप सुदुःखितः ।

चचार पृथिवीं सर्वां मार्गमाणस्ततः । इति हरिवंशे ॥ ३४ ॥

छलारी

ऐल इलापुत्रः पुरूरवा बभ्राम । भ्रम अनवस्थान इति धातुः । पर्यटनं कृतवान् । विह्वल उद्विग्नः ॥ ३४ ॥

स तां वीक्ष्य कुरुक्षेत्रे सरस्वत्यां च तत्सखीः ।

पश्यन् प्रहृष्टवदनः प्राह सूक्तं पुरूरवाः ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

पुरूरवाः सरस्वत्यां नद्यां तामुर्वशीं पञ्च तत्सखीश्च वीक्ष्य सूक्तं प्राह इत्यन्वयः ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

तां च कुरुक्षेत्रे सरस्वत्याम् । तदित्यव्ययम् । लिङ्गविशिष्टपरिभाषा नित्या वा । तन्नामश्रुतिविवृत्यवसरे वक्ष्यामः । वीक्ष्य ताश्च पश्यन्नित्यन्वयः । अतो नातिरेकः । पश्यन्नित्यस्य पश्य इति केचित् । सम्भवति वीक्षेत्यनेनैकान्वये पश्यन्नित्यधिकमेव । चशब्दश्च सुश्लिष्ट इति चेत् । अगाधमेधोऽसि । पुरुविवरं रासि विवरणस्य । सत्यम् । पश्यतीति पश्यो जीवस्तद्वान् अर्शआद्यचि पश्यस्तद्वदाचरन्विक्लवस्तच्चित्त उन्मत्तवदिति । अनङ्गबाधया निरङ्गस्मरण एतर्हि तु तदवलोकेन जीववानिव जात इत्यतः प्रहृष्टवदन इति संलग्नमित्यवेहि ।

तत्रापि प्लक्षतीर्थे पुष्करिण्यां हिमवत्यां समाप्लुताम् । क्रीडन्तीमप्सरोभिश्च पञ्चभिः सह शोभनाम् । तां क्रीडन्तीं ततो दृष्ट्वेति हरिवंशोक्तेर्विशेषो ज्ञेयः । हिमवतीति नामवती पुष्करिणीति न सरस्वत्यामित्युक्तिबाधेति बोध्यम् । पुरूरवाः सखीः प्रति तया प्रदर्शितश्च । इदं सूक्तं प्राह । यथोक्तं तत्रैव-

ऊर्वशीताः सखीः प्राह स एष पुरुषोत्तमः ।

तस्मिन्नहमवात्सं वै दर्शयामास तं नृपम् ।

समाविग्नास्ततः सर्वे पुनरेव नराधिपः ।

जाये हे तिष्ठ मनसि घोरे वचसि तिष्ठ हे ।

एवामादीनि सूक्तानि परस्परमभाषतामिति ॥ ३५ ॥

पुरूरसव ऊर्वश्या भाषणप्रतिभाषणम् ।

सूक्तेषूक्तानि सूक्तानि कुर्मोऽर्थान्मन्दसन्दृशे ॥ १ ॥

ततश्चेदमष्टमाष्टकपञ्चमाध्यायप्रारम्भः । प्राक्तनो वर्गश्चोरवर्ग इति सम्प्रदायोऽध्यापकानाम् । ऐलोर्वशीतिहासोऽत्र वैशद्याय प्रवर्ण्यत इत्यादीत्युर्वश्यैलसंवादमिममेषोऽप्यसूचयदित्यन्तानुक्रमणिका । तथा च वाजसनेयकम् । ऊर्वशी हाप्सरा पुरूरवसमैलं चकमतं ह विन्दमानोवाच त्रिः स्ममाहो वैतसेन दण्डो हतादकामांस्मेत्यारभ्य तथेति तस्मै हविरासुस्तंहा यं ज्ञात्वाभिपरोवाद ह ये जाये मनसेत्यादीत्यन्तं विवरणरूपम् । अत्र सूक्ते प्रथमा ऋक् । हये जाय इति पुरूरवो वचनम् । हय इति हेत्यर्थे निपातः । अरतिवितरणात्सम्प्रति क्रूरे । मनसा मनःपूर्वकमस्मद्धितदात्री सती तिष्ठ । स्थितौ मम तवास्था कुत इत्यतो वक्ति ॥ वचांसीति ॥ वचांसि कथं मिश्रा । शसोडादेशः । मिश्राणि भाषणप्रतिभाषणरूपाणि मिलित्वा नु क्षिप्रम् । अद्य वा । कृणवावहै करवावहै । क्रि विहिंसाकरणयोश्च । धिन्विकृण्वोरचेत्युप्रत्ययः । समयेनेयता मया कृतानि किं मत्तः परं कार्यमित्यत आह ॥ नाविति ॥ नौ आवयोर्मन्त्रा एकान्तवार्ता एते वक्तुमुत्कण्ठा विषया अनुदितासो ऽनुदिता अनाख्याताः । च नेति निपातसमुदायश्चार्थे । परस्मिन्नहन् । उत्तरपुरुदिनेषु तथा परतरेऽहनि चरमेऽहनि च नापिति वा । अत एते मयः सुखनामैतत् । तिस्त्रो देवीर्मयो भुव इत्यृग्भाष्यटीकाटिप्पणीषु, तथा मयः कृणोषीति भाष्ये च सुखमातनोति भुवः सुखाश्रयीभूताः । मीङ्हिंसायामित्यस्मादसुन्प्रत्यये गुणायादेशयोश्च निष्पन्नस्य मयःशब्दस्य मीनाति हिनस्ति दुःखमिति व्युत्पत्त्या मयः सुखं कमिति शिवभातेत्यादिविंशतिसुखनामसु पाठात् । यद्वै सुखं तन्मय इति श्रुत्यन्तरादित्युक्तेर्नाकरन् । अत एतानि कृणवावहा इति ॥ १ ॥

अथ द्वितीया । किमेता वाचेत्यूर्वशी शंसति । एता एतया । टाडादेशः । वाचा फलानुपलम्भिकया किं कृणवावा किं करवाव । अहं तु प्राक्रामिषं त्वामतिक्रम्यागतास्मि । अतिक्रमे निदर्शनं दर्शयति । उषसामग्रिये वेति । बहूनामुषसां मध्येऽग्रे भवा । अग्राद्धस्तस्येयादेशः । पूर्वोषा गतातिथिर्यथा पुनर्नायाति तथाऽहमपीतो गता नागच्छामि । तस्माद्धे पुरूरवस्त्वं पुनरस्मात्सकाशादस्तं ग्रहं परेहि परागच्छ । त्वां प्रत्यागतं कथं न सत्करोषीत्यतोऽहमेवं दुरापेत्याह । अहं वात इव दुरापनेति । वातो यथा न धार्यस्तथाऽहं दुरापना दुष्प्रापाऽस्मि । अतः परेहि ॥ २ ॥

अथ तृतीया । इषुर्न श्रिय इति । तान्तस्तामस्तं पाहीति निरस्तो वक्ति । इषुधेर्निषङ्गान्निः सृत इषुरसना युजन्तः । असनायै अरिनिरसनाय न भवति । श्रिये विजयजनितसम्पदे न । रहोऽपि त्वद्विरहकातर्यादियं दशा शशिमुखि ममेति भावः । रंहिर्मानसिकवेगवानप्यहं गोषा वैरिसम्बन्धिनीनां गवां सम्भक्ता । जित्वा ता आनीतास्त्वमेतां त्वमेतां गृहाणेति विभाजको न भवामि । तथा शतसास्तच्छतं तत्सहस्रमित्यादेः शतस्याहिततोपहृतधनस्य विभाजकोऽपि नाभवम् । किञ्चावीरे स्वामिरहित इव नष्टे इतरैर्दृष्टेऽपि जने कर्मणि मन्निर्वाह्ये सति हे सति न विद विद्युतन् न विद्योतते न शक्तिर्व्यक्ती भवति । उतापि धुनयः परान्कम्पयितारो मद्भटा उरा । सप्तम्या डादेशः । उरौ महति रणे मायुं मीयते प्रक्षिप्यत इति मायुःशब्दः कृवापाजीत्युण् । सिंहनादात्मकमिति यावत् । न चितयन्त न व्यजानन् । राजचिन्तया तेऽपि ज्ञानहीना जाता इति भावः । चिति संविज्ज्ञानेऽस्माण्णिचि संज्ञापूर्वकविधेरनित्यतया लघूपधगुणाभावश्छान्दसो लुङ् । अविरे स्वेतरवीररहिते क्रतौ । स क्रतुर्ज्ञानरूपत्वादित्युक्तेर्हराविषुः शरवत्तन्मयो भवेदित्यादेर्मम मनोरूपी बाणो रंहिर्वेगवान्न । हराविति सामान्योक्तं किञ्चिद्विविच्य वक्ति । इषुधेर्जङ्घाद्वन्द्वस्य । खजतूणीनिभवरजङ्घेत्युक्तेः । तद्विषय इति यावत् । उपमानवाचिपदेनोपमेयग्रहणं च विज्ये बिभर्षि धनुषी इत्यादिविलोकयितारो लोका आलङ्कारिकाः पश्यतः पश्य नीलोत्पलद्वन्द्वान्निः सरन्ति शिताः शरा इत्यादिकं च कथमिति न कथेयुः । असनेति ङसोडादेशः । नेत्युपमानेऽसनाऽसनस्य । असनबन्धूकेत्यमरः । असनसमसमवस्त्रान्तस्येत्यर्थः । यथोक्तं द्वादशस्तोत्रे । ‘असनोत्फुल्लसुपुष्पकसमवर्णावरणान्ते’ इति । स क्रतुः कीदृश इत्यतो वाऽहं कीदृश इत्यतो वाऽऽह । यो गोषा वेदसम्भक्ता गावो वाचस्तदात्मकत्वाद्वेदग्रहः । वेदविभक्ता शतसा अपरिमितलोकानां तत्तद्योग्यतामनुसृत्य सम्पत् सम्भक्ताऽहमपि गोषाः प्राग्भगवद्गतचित्तत्वाद्भगवद्गतेन्द्रियसर्वस्व इति स तथा । अशान्तगोभिर्विशतां तमिस्रमित्यादेः । उरा । उरस्सु स्थाने डा । यच्छ्रिये लक्ष्मै रातं तदपि न विद विद्युतन् न प्रकाशते । ‘स्मरणीयमुरो विष्णोरिन्दिरावासमीशतुः’ इति तदवश्यं स्मरणीयतयोक्तेः । धुनयः कम्पितारोऽन्तश्शत्रवो मायुं मम मरणं न चितयन्त नास्मरन् । जीवन्मृतो न मृत इत्येव वस्तुतस्त्वेवमवस्थित्यपेक्षया सैवावस्था वरेति तात्पर्यम्

। तात्पर्यमेवं सर्वत्राप्यध्यात्मविषय आनेतुं शक्यं तथाऽपि विस्तरदरत आदरे सत्यप्युपरम्यत इति ज्ञेयम् । मीञ् हिंसायामिति स्मरणात् । तस्मादुणादयो बहुलमित्युणि वृद्धावायादेशे रूपं ज्ञेयम् ॥ ३ ॥

अथ चतुर्थी । इदमुत्तरं चेति द्वे ऊर्वशीवचने । तत्र प्रथमेन प्रथमतः कृतमुषसं प्रति पारोक्ष्येण सुदती वदति ॥ सा व स्विति । हे उषः सेयमूर्वशी वसु वसनमशनं वा वयोऽभ्यञ्जनेन मासृण्यादिसम्पादनम् । वसु वृद्धौषधाख्यान्नधनेषु यौक्त्रेंशुक इति विश्वः । वसु वस्त्रं वयोऽन्नं वा । श्वशुराय पुरूरवपित्रे दधती प्रयच्छती गृहे यदि स्थिता पतिं पुरूरवसं वष्टि कामयते तदा गृहाच्छ्वशुराशनमन्दिरादन्ति समीपे यदस्तं यत्र स्वपतिः स्वपिति तद्गृहं ननक्षे व्याप्नोति । अनेन स्मरशरवशता द्योत्यते । यस्मिन्ग्रहे चाकन्काङ्क्षत्यूर्वशी । आवः कुत्स इति ऋग्भाष्ये चाकन्नुक्तः कर्म यतः स्वतन्त्रेत्युक्तेः स्वतन्त्र इत्यर्थः । अत एव पुल्लिङ्गं चोपपन्नमिति ज्ञेयम् । करोतेः शत्रन्तस्येदमिति टीकाटिप्पणे । कृञो लटः शत्रादेशे बहुलं छन्दसीति शयः श्लौ श्लाविति द्वित्वम् अभ्यासकार्ये दीर्घोकित इत्यत्र योगविभागादभ्यासाकार्ये दीर्घे छान्दसे ऋकारलोपे निष्पन्नाच्चाकशब्दात्सौ नञा निर्दिष्टमनित्यमिति नाभ्यस्ताच्छतुरिति निषेधस्य प्रवृत्तौ उगिदचामिति नुमि हल्ङयाभ्य इति सुलोपे संयोगान्तलोपे च चाकन्निति । प्रथमपक्षे चकतृप्तावस्माण्यन्ताच्छत्रृप्रत्यये छन्दस्युभयथेत्यार्धधातुकत्वाण्णिलोपः शबभावश्च । यद्वा कमुकान्तावस्माल्लगन्ताल्लङि सिप्यभ्यासस्य नुमभावश्छान्दसो दीर्घोकित इति दीर्घत्वम् । सिलोपे च मोनो धातोरिति मकारस्य नकारे चाकन्निति ज्ञेयम् । दिवानक्तमहनि रात्रौ च वैतसेन शेपो वैतस इति पुंस्प्रजनस्येति निरुक्तम् । पुंस्प्रजनेन श्नथिता ताडिता च भवति ॥ ४ ॥

पञ्चमीमाह । त्रिःस्ममाह इति । हे पुरूरवस्त्वं मा मामह्वोऽहनि वैतसेन पुंप्रजनेन त्रिस्त्रिवारम् । द्वित्रिचतुर्भ्यः स्तुच् । श्नथयः स्म अश्नथयः । कृत्वोर्थप्रयोग इति कालवाचिनोहःशब्दादधिकरणे षष्ठी । उत अपि च स्मेति पूरणे । अव्यत्यै सपत्नीभिः सह पर्यायेण पतिमागच्छति या साऽव्यती तस्यै मे मह्यं पृणासि पूरयसि । एवं बुद्ध्या हे पुरूरवस्ते केतं निकेतमन्वायमन्वगमम् । यदा तदा हे वीर त्वं मे तन्वः शरीरस्य राजा रञ्जक आसीः । इतः परमुपरमस्वेति भावः । व्यतयो देवा न सन्ति यस्यां स्थल्यां साऽव्यतिस्तस्यै मानुषसभायाम् । ङेङर्थादेशः । विद्यमानं केतं व्यतीं रवीविपदिति श्रुतिकृत्यवसरे विशेषेणाधिकत्वात्तु व्यतयो देवताः स्मृता इति कर्मनिर्णयभाष्योक्तेः । अथवाऽव्यत्यै शापहेतुपापापनोदार्थं व्यतीति पापमुद्दिष्टं तस्य पातो यतो भवेत् । व्यतीपातमिति व्यतीपातपदनिर्वचनपरपुराणवचने व्यतीति पापाभिधानमित्यभिधानात् । विशेषेणातिरत्ययो यस्याः सा न भवतीत्यव्यती तस्यै वा । जातिशब्दव्याकृत्यवसरे उपसर्गाश्चासन्निधाने ससाधनां क्रियामाहुः प्राचार्यः प्रान्ते वासीति ततोऽतिरत्ययवाचक इति तत्त्वनिर्णयटीकोक्तेः ॥ ५ ॥

अथ षष्ठी । पुरूरवो वचनम् ॥ या सुजूर्णिरिति । सुजूर्णिर्वेगवतीति यै तन्नाम्नी या श्रेणिर्या च सुम्न आधोहिनो वसवित्येतत्कर्मनिर्णयभाष्ये सुम्नं सुखमिति व्याख्यानात्सुम्ने सुखार्थमागता आपिर् या च हृदे हृदये भावे चक्षुस्तद्दर्शनी भावज्ञा नाम्ना चक्षुर् या च ग्रन्थिनी सन्दर्भं सन्दधती तदभिधा एवं पञ्चभिः सखीभिरेताभिः सह चरण्युश्चरणशीलोर्वशी ससार । ताश्च सख्योऽञ्जयः सालङ्कारा अरुणयोऽरुणवर्णा न सस्रुः प्रागिव न प्रापुः । व्यतिरेकं निदर्शनमाह ॥ धेनव इति । धेनवो नवप्रसवा गावो न इव । श्रिये श्रवणाय वत्सार्थं नुवन्ति शब्दं कुर्वन्ति । तथ नानवन्त नाशब्दयन् । यत्तु माधवोऽभ्यधात् । नकारः समुच्चये ताभिस्तिसृभिः सहाजगाम । द्वितीयव्याख्याने सुजवेति विशेष्यसमर्पकम् । प्रथमव्याख्यायां च ग्रन्थिनो सन्दर्भवती सोर्वशीति विशेष्यसमर्पकमिति । तच्चोभयथाऽपि तुच्छम् । भारतभारतीं नानुससार स इत्युपेक्ष्यः । तथा हि हरिवंशे ।

क्रीडन्तीमप्सरोभिश्च पञ्चभिः सह शोभनाम् ।

ऊर्वशीं ताः सखीः पञ्च प्राहैष पुरुषोत्तमः ॥

इत्यादि । समाविग्नास्ततः सर्वा इति प्राग्वदसरणे तथारणने च मानमिति मन्तव्यम् । राजा खिद्यतीति खेदेन वा समयोऽनया कृतो व्यतीतः कुतोऽत्र स्थेयमित्यनास्थया वा समात्यां समाविग्नतेति तात्पर्यम्

॥६॥

अथ सप्तमी ॥ समस्मिन्निति ॥ ऊर्वशीवचनम् । अस्मिन्पुरूरवसि जायमाने वर्धमाने ग्ना अप्सरसोऽपि समासत सङ्गता अभवन् । उतापि च । र्इम् एनम् । एमाशुमाशव इत्यृग्भाष्ये ईमेवेति वचनादवधारणार्थ इकारस्तस्य स्वगूर्ता एवेत्यन्वयो वा । स्वगूर्ताः स्वयमेवागच्छन्त्यो नद्यस्तासामाश्रयभूता अवर्धन् अवर्धयन् । किञ्च हे पुरूरवो यद्यस्मात्त्वा त्वां महे महते रणाय रमणीयाय सङ्ग्रामाय दस्युहत्याय च देवा अवर्धन् ॥ ७ ॥

अथैलवाक्यानि त्रीणि । अथाष्टमी । तत्रादितो द्वाभ्यामूर्वशीमन्याभिः सह स्तौति । स च यदास्विति । यद्यदा सहायभूतः पुरूरवा अत्कं स्वरूपं रूपनामात्क इति । जहतीषु परित्यजन्तीष्वमानुषीषु देवतासु मानुषः सन्निषेवेऽभिमुखं गच्छति तदा ता अप्सरसो मन् मत्तोऽप अपसृत्य । उपसर्गा हि धातुसम्बन्धेन तदर्थबोधहेतवः । केवलास्तु ससाधनक्रियावचना भवन्तीत्यतो व्यतीन्विशेषेणाधिकानित्युक्तमिति कर्मनिर्णयटीकादावुक्तेरपापसृत्येति युक्तम् । अत्रसन् । त्रसतिरत्र गतिकर्मा । गच्छन्ति । पलायने निदर्शनं तरसन्ती भुज्युर्नेति । तरसन्नामा मृगस्तस्य स्त्री तरसन्ती । भुज्युस्तद्भोगसाधनीभूतेति । यथा व्याधाद्भीता द्रवति । किञ्च रथस्पृशो रथे बद्धा अश्वानस्ते यथा पलायन्ते तथैता इति ॥ ८ ॥

अथ नवमी । यदासु मर्त इति । यद्यदा आस्वमृतासु देवयोनिषु मर्तो मनुष्यः पुरूरवा निःस्पृक् निःशेषं स्पृशन् क्षोणीभिर्वाग्भिः क्रतुभिश्च न कर्मभिश्च सम्पृक्ते सम्पर्कं करोति । ता अप्सरस आतय आड्य इव विद्यमानाः स्वाः । शरातिरातिरादिश्चेत्यमरः । पक्षिविशेषा इव तन्वः शरीराणि न शुम्भत नाशोभयन् न प्रकाशयन्तीति । अश्वासोऽश्वा न इव । क्रीलयः क्रीडन्त्यो दन्दशाना दन्तैरोष्ठं दंशतः । यथा चापल्येन धावन्तः स्वस्वरूपं न प्रकाशयन्ति यन्तुस्तथैता इति व्यथया कथयति । अज्यतिभ्यां चेतीण् । दन्दशाना इत्यप्सरसःपक्षेऽप्यन्वेति ॥ ९ ॥

अथ दशमी । विद्युन्नेति । अनयोर्वशीं स्तौति । योर्वशी निष्पन्नतटित इव पतन्तीदविद्योद् द्योतते । अप्या अप इत्यन्तरिक्षनाम । तत्सम्बन्धिनी काम्या काम्यानि । अस्मदिष्टानि । भौमानि तु भरेदिति किं वक्तव्यमिति भावः । मे मह्यं भरन्ती धारयन्ती ददातीति यावत् । यदा गतायास्तस्याः सकाशादपः कर्मप्राप्तयो नर्य नरेभ्योऽत्र मानवेभ्यः परत्र नरेभ्यो विनाशशून्यत्वेन देवेभ्यो हितरूपः सुजातः कोमलकलेवरः पुत्रो जनिष्टोऽजनिष्ट । तदेयमूर्वशी मम दीर्घमायुरत्र पुत्रपौत्रादिपरम्परया परत्र नित्यायुर्मोक्षं च । प्रतिरत व्यतारीत् । प्रजामनुप्रजायसे नद्रुतेमर्त्यामृतमिति हि मन्त्रः । शश्वत्पुत्रेणेत्यारभ्यात्यायन्नधरन्तम इति ब्राह्मणम् ॥ १० ॥

अथैकादशी । इत्था गोपीथ्याय । निपातितः । गतम् । स्वार्थे ष्यञ् । वृद्ध्यभावश्छान्दसः । पालनाय । विशेषानुक्तेः सर्वरक्षणाय । यद्वा गोपीथेषु भवो व्यापारः स च रक्षणलक्षण इति तस्मै । दिगादिर्यत् । यविष्ठयेत्यादिष्विवाधिक्ये वा यः । गौर्भूमिस्तस्याः पीथ्यं पीथं पालनं तस्मा इत्यप्यालपन्ति । जज्ञिषे जातोऽसि पुत्ररूपेण । आत्मा वै पुत्रनामासीति श्रुतेः । आदरात्तदेवादीरयति । हे पुरूरवो मे ममोदरे ओजो वीर्यं तदत्र रेतो दधाथ निहितवान् । तव्द्याप्तं फलोपलम्भकमिति यावत् । अस्तु तथाऽपि न कथयेति कथयति । अहं विदुषी भविष्यज्ज्ञा सस्मिन्सर्वस्मिन् । राजस इतिवत्सर्वशब्दस्य सादेशः । समशब्दस्य वा सर्वनामसंज्ञातः स्माआदयः समशब्दमलकारलोपोदेति । अहन्नहनि त्वां चाशासं शिक्षितवत्यस्मि । त्वं मे मम वचनं नाशृृणोः । किञ्च त्वमभुक् अपालयिता प्रतिश्रुतमपारयन्निति यावत् । वदासि हये जाय इत्यादिकम् । वदेर्लेट्यडागमः । अत्र वाजसनेयकम् । ऊर्वशी अप्सराः पुरूरवसमैलं चकमे तं हविन्दमानोवाच त्रिः स्म माऽन्हो वैतसेन दण्डेन हतेत्यादि ॥ ११ ॥

अथ द्वादशी । कदा सूनुरिति । पुरूरवा वदति । कदा कस्मिन्काले सूनुर्जातस्तवोदरतः सन्पितरं मामिच्छादिच्छेत् । लोटि शपि इषुगमियमाञ्छ इति छादेशः । लोटो डाटावित्यडागमः । कदा वा विजानत् । पितरं मामधिगच्छन् चक्रन् क्रन्दमानो भ्रमन्वा । बालानां स्वभावोऽयम् । अश्रु न वर्तयद्वर्तयेच्च । किञ्च कः किं प्रकारः सन्मनसाऽसौ दम्पती जायापती त्वां मां चेति वियूयोद्विश्लेषयेत् । यु मिश्रणामिश्रणयोः । यौतेश्छान्दसः शपः श्लुः । तुजादित्वादभ्यासदीर्घः । अद्याधुना यद्यदाऽग्निर्ज्वलनवदुज्वलन्निति गर्भः श्वशुरेषु दीदयन्मत्पित्राद्युत्तमगतिप्रापकत्वाद्दीप्यते । दीदेति दीप्तिकर्मेति नैरुक्तो धातुः ॥ १२ ॥

अथ त्रयोदशी । ऊर्वशीवचः प्रतिब्रवाणीति । हे पुरूरवास्त्वां प्रतिब्रवाणि प्रतिवच्मि । तदपत्यमश्रुबाष्पं वर्तयते वर्तयिष्यति । आध्ये आध्याते सति शिवायै कल्याणे समुपस्थिते सति चक्रन्रुदन्नश्रु अश्रूणि विमुञ्च न क्रन्दन्न । आह्वानं कुर्वदिव तदपत्यं ते तुभ्यं प्रहिनव प्रहिणोमि । तन्नेतरदित्याह । यदिति । अस्मे अस्मासु ते त्वत्तो निहितं त्वमस्तं गृहं परेहि गच्छ । हे मूर मूढ । रलयोर्लडयोस्तथा वबर्योश्चैक्यवड्डुढ्योस्तत्त्वान्मूढेत्युक्तिः । मा मां न ह्यापो मा प्राप्नोषि । हिनवेत्यत्र हिनोतेश्छन्दसि लुङ्लङ्लिट इति भविष्यदर्थे लङिति पोमादेशो गुणः । अन्त्यलोपश्छान्दसः । बहुलवचनादडभावः । आप आप्लृव्याप्तौ लिटि तिङा तिङो भवन्ति थलोणलिति माधवोऽलीलिखद्यद्यपि नाचिन्तयद्विसर्गमार्गम् । अतः स्थलो णसादेशश्छान्दसः ॥ १३ ॥

अथ चतुर्दशी । पुरूरवाः सुदेवो ओति । त्वया सह क्रीडावानयं देहोऽद्यात्रैव प्रपतेदपततु । अथवाऽनावृदनावृतः सन् परमां परावतं दूरादपि दूरदेशं गन्तवै । तुमर्थे तवैन्प्रत्ययः । गन्तुं महाप्रस्थानं तु तनोत्वद्य । अथवा शक्तिवियुक्तश्चेद्यत्र कुत्रापि गन्तुं निऋतेः क्षमानामैतत् । पृथिव्या उपतस्थे । पृष्टे शयीत शयनं कुर्यात् । अथाथवा वृकाः श्वापदो रभसासो बुभुक्षा वेगवन्तोऽद्युर्भक्षयन्तु । एतेन गच्छसि चेत्कान्त पन्थानः सन्तु ते शिवाः । ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवानित्यादिवद्विना विनाशं नाशनं शुनामिति मरणमर्थितवान्पार्थिव इति व्यज्यते । मा मृथा इत्युत्तरमत एव सुलग्नम् । अत्र च वाजसनेयकम् । सुदेवो द्यो द्वा बध्नीत प्रवापते तदेनं वृका वा श्वानो वाऽद्युरिति हैव तदुवाचेति । श्रुतौ वृकपदं श्वाद्युपलक्षणमिति ज्ञायते । खेदेनेदमनुमोदनं मोदिनीनाथस्येति ज्ञेयम् ॥ १४ ॥

अथ पञ्चदशी । तमितरा तरुणी प्रत्युवाच । हे पुरूरवस्त्वं मा प्रतप्तः पत न । पतेर्लुङि लृदित्वात्पुषाद्युतेत्यादिना च्लेरङ् । पतः पुमिति पुम् । अथ मा मृथा मृतिं नाप्नुहि । म्रियतेर्लुङि थासि ह्रस्वादङ्गादिति सिचो लोपः । तथा त्वा त्वमशिवासोऽमङ्गला वृकासो वृको मोक्षन् उ मैव भक्षयन्तु । ओर्लुङि लुङ्वनोर्घाश्लिति घश्लादेशः । मन्त्रे घसेति चेर्लुक् । गमहनेत्युपधालोपः । शासिवसीत्यादिना षत्वम् । खरि चेति चर्त्वक्षत्वे । बाहुलकादडभावः । मया चेयमुपचारिता न मनःपूर्वमपचार आचरितः कुत इयं तत्याज मामिति न राजन्कुतुकी भव भवताऽपि न किञ्चिद्दुश्चरितमाचरितमस्मत्स्वभाव एवायमित्यावेदयति ॥ नवा इति । स्त्रैणानि स्त्रीकृतानि सख्यानि न वै सन्ति न फलोपलम्भकानि भवन्ति । अतो न सन्त्येव । तत्र हेतुमाह ॥ एतेति । एता एतानि सख्यानि सालावृकाणां हृदयाणि तानि यथा विस्रब्धान्वत्सादीन् त्वत्स्याम इति कामयन्ते तद्वत् । अत्र वाजसनेयकम् । मैतदामृथा नवै स्त्रैणं सख्यमस्ति पुनर्गृहा निहीति हैनं तदुवाचेति । इत्यष्टमपञ्चमे तृतीयो वर्गः ॥ १५ ॥

अथ षोडशी । यद्विरूपेति । यद्यदा विरूपा मानवतनुसम्पर्कात्पतिसम्मत्या विविधरूपेति वा । मनुष्येषु मर्त्येष्वचरं तदा रात्रीरेकोनषष्ठिवर्षे दिनरात्रीश्चतस्त्रः शरदश्चतुः संवत्सरी वाऽवसम् । सुखातिशयेन दिनातिशयेप्येवमुक्तिस्तथा विपरीते विपर्ययस्योक्तिश्च प्रथमतात्पर्ये । अहस्तु मासशब्दोक्तं यत्र चिन्तायुतं व्रजेत् । एवं संवत्सराद्यं च विपरीते विपर्यय इति नाममहोदधाविति । अन्यथा वर्षाण्येकोनषष्ठि त्विति भारते विरोधापत्तेः । अद्यापि जनाभाणकं बहुसंवत्सरवासेऽपि दिनचतुष्टयं वासः कृत इति । रात्रीरित्यत्यन्तसंयोगे द्वितीया । घृतस्य स्तोकं सकृदेकवारमह्नोऽश्ना तावदेव तेनैव स्तोकेनेदं सम्प्रति ततृषाणा अतितृप्ता चरामि इदं क्षेत्रादिकं चरामि । आज्यस्य प्राज्यत्वेऽपि स्तोकमित्युक्तिर्लोकदृष्टिबाधाबाधार्थम् ॥ १६ ॥

अथ सप्तदशी ॥ अन्तरिक्षप्राप्तमिति । स्वतेजसाऽन्तरिक्षं पुरयन्त्री वृषणाकक्ष्यप्रेतिवत् । प्रपूरण इति धातुः । तथा रजसो रञ्जकस्य मन्मनोहरस्मयोदकादेर्विमानीं निर्मात्रीमूर्वशीं वशिष्ठः समानां मध्ये वसतामतिशयेनातिशयिता वसिष्ठ इव ममतां स्त्रीममतामुचथ्यभार्यां समाधातुं कुशल इति वा । उपशिक्षामि शिक्षित्वा वशं नयामि । सुकृतस्य सुकर्मणो रातिर्दाता पुरूरवाश्च त्वा त्वामुपतिष्ठादुपतिष्ठन्मे हृदयं तप्यते । अतो निस्वेतेति राजोवाच । हृदयं हृद्यं सदमप्रतीत्यप्यर्थः ॥ १७ ॥

अथाष्टादशी । ऊर्वशीवाक्यम् । ऐल त्वा त्वामिमे देवा मृत्युबन्धस्तमाकाङ्क्षन्निति तद्बन्धुत्वम् । यथा र्इं यथैतद्भवसि भविष्यसि प्रजाः प्रकर्षेण जायमानास्त्वं ते सम्बन्धिनो यष्टव्यतया देवान्हविषा यजासि यजसि । स्वर्गे स्वर्ग एव त्वमपि मादयासेऽस्माभिः सहेत्याहुरित्यर्थः । अतो हित्वा त्वं मदभिलाषं सुखीभवेति पुरूरवसं प्रत्युवाचेति तात्पर्यम्

। इत्यष्टमपञ्चमे चतुर्थो वर्गः ॥ १८ ॥

छलारी

पुरुरवाः सरस्वत्यां तन्नामिकायां नद्यामुर्वशीं वीक्ष्य पञ्च तत्सखींश्च पश्यन्सूक्तं प्राह ॥ अहो जायेति । सूत्रोक्तप्रकारेणेत्यर्थः ॥ ३५ ॥

अहो जाये तिष्ठ तिष्ठ घोरे न त्यक्तुमर्हसि ।

मन्त्रा अद्याप्यनिर्वृत्ता वचांसि कृणवावहै ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

किं तत्सूक्तमित्यतोऽर्थतस्तत् प्रतिगृह्णाति– अहो जाये तिष्ठेति ॥ ‘अहो जाये मनसा’ इत्यारभ्य हविषा यजाति स्वर्ग उ त्वमपि मादयासे’ इत्यन्तमुत्तरप्रत्युत्तरात्मकं सूक्तमुर्वशीवशीकरणाभिप्रायेण प्राहेत्यर्थः । ततश्चेदम् ऋग्वेदेऽष्टमाष्टकपञ्चमाध्याये प्रथमसूक्तम्– ‘हये जाये मनसा तिष्ठ घोरे वचांसि मिश्रा कृणवाव है नु । न नौ मन्त्रा अनुदितास एते मयस्करन् परतरे च नाहन्’ इति । हये अहो जाये मनसा तिष्ठ मनःपूर्वकं पूर्ववत् तिष्ठ, मां त्यक्तुं नार्हसीति शेषः । हे घोरे सुरतशौण्डे, अये परतरे अहन् अहनि उत्तरोत्तरदिवसे मयः सुखं करन् च न कुर्वन्त्येव । एते नौ आवयोः सुरतमन्त्रा करुणोक्तिपूर्वकाः, नु अद्याप्यनुदितासो ऽनिवृत्ता अपरिसमाप्ता इति यस्मादतो नैतदुचितमतो मिश्राणि सलापलक्षणानि वचांसि कृणवाव है करवावहै ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

प्रायो मताभिप्रायः स्याच्छ्लोकोऽपि नेति नेति नो । श्रुत्यर्थः श्रुतिमात्रेणाथाऽति किञ्चिद्विविच्यते । ह ये अहो इति । तिष्ठ न त्यक्तुमर्हसीति मनसा तिष्ठेति सूचितादरप्रदर्शकम् । वञ्चसीति न वृता कथा इति प्रथयितुं मन्त्रा इति गुप्तभाषणानीत्यर्थः । वचांसि कृणवावहै इत्यनुवादः । अद्यप्यनिर्वृत्ताऽसमाप्ता इति स्वास्थां तच्छ्रवणे सूचयति । घोरे खेदकत्वान् मत्प्राणसङ्कट इत्यर्थः ॥ ३६ ॥

छलारी

किं तत्सूक्तमित्यतोऽर्थतस्तत्प्रतिगृह्णाति ॥ अहो जाये तिष्ठेति । अहो जाये तिष्ठ मनःपूर्वकं पूर्ववत्तिष्ठ मां त्यक्तुं नार्हसि । तिष्ठ तिष्ठेत्यादराद्विरुक्तिः । हे घोरे सुरतशौण्डे । नौ मन्त्राः सुरतमन्त्रा अनिर्वृत्ता अथाऽपि अपरिसमाप्ता इत्यर्थः । वचांसि कृणवावहै करवावहै ॥ ३६ ॥

सुदेवोऽयं पतत्यत्र देवि दूरं हृतस्त्वया ।

खादन्त्येन वृका गृध्रस्त्वत्प्रसादस्य नास्पदम् ॥ ३७ ॥

पदरत्नावली

सारसङ्ग्रहाभिप्रायेण मध्ये काश्चनर्चो विहाय सुदेवोऽद्य प्रपतेदित्येतामृचमर्थत उदाहरति- सुदेव इति ॥ सुदेवो अद्य प्रपतेदनावृत् परावतं परमां गन्त वा उ । अधा शयीत निर्ऋतेरुपस्थेऽधैनं वृका रभसासो अद्युर् इति । हे देवि योऽहं परावतं परवन्तम्, दीर्घश्छान्दसः । दूरं देशं हृतस् त्वया सह परमां रतिं गन्तवै उ गन्तुमेव । तुमुन्नथें तवैन् प्रत्ययः । तस्य मे अयं सुदेवः समीचीनज्ञानलक्षणगतिसाधनं शरीरम् अत्र कुरुक्षेत्रे अस्यामवस्थायां वा प्रपतेत् प्रपतिष्यति । कुतः ? अनावृद् आधाररहितः । अथ पतनानन्तरं निर्ऋतेभूमेरुपस्थे पृष्ठे शयीत । अथ निर्जीवमेनं शरीरं रभसासः भक्षणसम्भ्रमाकुला वृका अद्युः खादन्ति । पतित्वा शयित्वाऽपि कथञ्चित् सप्राण चेद् वृका इन्द्रियाणि खादन्ति इति ॥ ३७ ॥

सत्यधर्मीया

समयो न गमनीय एतदुपयोगिनीः काश्चिदृच इति फलिताभिलपनेन कमललपना तुष्टा तिष्ठेदिति मतिस्ता विहाय सुदेवोऽद्य प्रपतेदित्येतामृचमर्थतो राजा विराजयति ॥ सुदेव इति ॥ हे देवि लीलाशालिनि । अनेन मार्जारक्रीडामूषकप्राणसङ्कटाभाणकं ध्वन्यते । परावतमित्यवधिर्न निरूपित इति दूरमित्युक्तिः । हृत इत्यनेन पारवश्यं द्योतयति । त्वयेत्यनेन कारणान्तरं वा काकतालीयं वा वारयति । वृकास इत्युपलक्षणमिति गृध्रा इति सूचयति प्रायेण । त एव शवरुचयः ।

गोवर्धनसितच्छत्रदण्डवद्भासते च कः ।

गृध्रा इत्युत्तरं यस्य प्रश्नस्य तदिहोत्तरम् ॥

इति नीतिकारः । को गोवर्धनसितछत्रस्य दण्डवद्भासते शवभुजश्च क इति प्रश्नद्वयम् । तत्र केशवस्य श्रीकृष्णस्य भुज इत्येकम् । शवभुजः क इति द्वितीयस्य गृध्रा इति यस्य प्रश्नस्योत्तरं तदिह द्वितीयप्रश्न उत्तरमिति तदर्थः । तत्र हेतुः । त्वत्प्रसादस्य नास्पदमिति । आस्पदं प्रतिष्ठायामिति निपातितः शब्दः ॥ ३७ ॥

छलारी

सारसङ्ग्रहेण मध्ये काश्चन ऋचो विहाय सुदेवो यं पतत्यत्रेत्येनाम् ऋचमर्थत उदाहरति ॥ सुदेव इति । हे देवि । सुदेवः क्रीडादिसाधनो मम देहः । अत्र कुरुक्षेत्रे पतति पतेत् । हे देवि । त्वयाऽयं देहो दूरं हृतो दूरेऽपहृतस्त्वत्प्रसादस्य नास्पदमनास्पदम् । एनं देहं वृकाः खादन्ति ॥३७॥

ऊर्वश्युवाच—

मा मृथा पुरुषोऽसि त्वं मा स्म त्वाऽद्युर्वृका इमे ।

क्वापि सख्यं न वै स्त्रीणां वृकाणां हृदयं यथा ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

इयं परिणीततरुणीनां दशा दशा याऽस्मदादीनामितोऽपि वैचित्र्यमित्याह ॥ विधायेति । अलीकविश्रम्भं मिथ्याविश्वासं विधायाज्ञेष्वतदर्हेष्वत्यन्तसौख्यदा रत्यात्यन्तिकसुखप्रदा नवं नवं पुरुषमभीप्सन्त्यः कामबाधात्कामयन्त्यः । नवं नवमित्यनेन न जातुचिज्जातिविवेकेप्सा तासामस्तीति ध्वन्यते । अत एव पुंश्चल्यः । यद्वा नवं नवं धनादिकमभीप्सन्त्यः पुंश्चल्यो धनिकपुंमात्रगामिन्यो भ्रातृपित्रादिभिरप्रत्तेऽन्नदौ ताः किं कुर्युरित्यत आह ॥ स्वैरीति ॥ न विद्यते वृत्तिर्जीविका यासां तास्तथा स्वैः स्वकीयैः प्रत्ते चिताय तद्रुरुच इति भावः । स्वैरवृत्तयो ये पुमांसस्तत्र नवनवमभीप्सन्त्य इति वा । व्यख्यानव्याख्येयभाव इत्यादिकं त्वच्छिन्नम् ॥ ४० ॥

छलारी

छलारी

त्रेतायुगे पुरूरवसः प्रकाशाद्वेदत्रयाभिव्यक्तिं वक्तुं कृतस्थितिं तावद्दर्शयति ॥ एक एवेति ॥ पुरा कृतयुगे एक एव वेदो मिश्रीभूत आसीत् । तस्य मूलवेद इत्याख्या । न ऋगादिनामानि । स वेदस्त्रेतायुगे त्रिधाऽभवत् । ततश्चतुर्धाऽभवत् । ते च वेदा ऋङ्निगदादिनामान उपवेदनामानश्च । द्वापरे तु भारतेन सह पञ्चधाऽभवन् । ते च ऋग्वेदयजुर्वेद इत्यादिनामानोऽवान्तरवेदनामानश्चेति । कलौ प्रायेणोत्सन्नाः । अत्राथर्वणभाष्यं प्रमाणम् । एको वेदः कृते ह्यासीत्त्रेतायां स त्रिधाऽभवत् । स एव पञ्चधा जातो द्वापरं प्राप्य वै युगम् । उत्सन्नः स कलिं प्राप्य वेदप्रायेण सर्वशः । नैव कृते सामादिनामानि तदा वेदस्य चाभवन्निति । वेदस्य मूलवेदादिनामकत्वे मूलवेदादुद्धृता उपवेदा उच्यन्ते । ततश्चावान्तरवेदा उद्धृता इति । ऋचः स ऋच उद्धृत्येति ऋग्भाष्यटीकावाक्यं प्रमाणमिति । ततश्च चतुर्धाऽभवदित्यत्र प्रागेव चतुर्धा विभक्तं वेदम् ऋङ्निगदादिरूपं वेदं व्यक्तीकृत्वेति तत्त्वप्रकाशिकावाक्यं प्रमाणामिति । सर्ववाङ्मयः सर्वासां वेदवाचां प्रधानभूतस्त्रिमात्रात्मप्रणवोऽपि ह्येक एव । न तु चतुर्मात्रप्रणवादिभेदभिन्नः । उक्तं चैकादशस्कन्धतात्पर्ये । प्रणवस्थानेकविधत्वं त्रिमात्रमादितः कृत्वा यावच्चानन्तमातृकाः । ‘प्रणवास्ते विभेदेनानन्ताः परिकीर्तिताः । एकमात्रोत्तराः सर्वे परं ब्रह्माभिधायका’ इति । एको नारायण एव देवतात्वेन पूज्यः । अन्ये ब्रह्माद्या मनुनामका न देवतया पूज्याः किन्तु विद्यात्वादिनैव पूज्याः । इदमप्युक्तमाथर्वणभाष्ये । ब्रह्मरुद्रेन्द्रपूर्वैस्तु नामभिः प्रोच्यते हरिः । देवतात्वेन चेज्यः स ब्रह्माद्या मनुनामकाः । वक्तृत्वेन पितृत्वेन कारित्वेनैव चादरात् । इज्यन्ते देवताः सर्वा न तु देवतया क्वचित् । अनन्ययाजिनस्ते तु तस्मात्कार्तयुगा जना इति । अग्निरप्येक एव । अग्निरिति प्रथमा सप्तम्यर्थे । सप्तसु प्रथमेति सूत्रात् । तथा च तस्मिन्काले एको हरिरेवाग्निः । अग्नौ । अग्निष्टोमादियज्ञेष्विति यावत् । ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिनामभिरीज्य इति शेषः । न ब्रह्मादयः । न च कृतयुगे सर्वेषां ध्याननिष्ठत्वात्तत्र यज्ञादिकर्मसद्भावे प्रमाणाभाव इति वाच्यम् । अग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैः सर्वदेवस्थितं हरिम् । यजन्ति तांश्च कारित्वाद्वसुस्तस्मात्तथाऽयजत् । पृथक् पृथक् च त्रेतायां यजन्ते देवतागणान् । यथा कृते तथा प्राज्ञास्त्रेतायां बहुधा तत इति । तथा पूज्यो यज्ञैः सोपचारैर्ध्येयो वेद्यश्च सर्वदेति । तथा । एवं वायोः पितरं विष्णुमेव यजन्ति देवैः सह ये कृते जनाः । तथा विष्णुं यजन्ते न तु कञ्चिदन्यमित्याथर्वणभाष्यादिस्थवर्णानामेव यज्ञादिकर्मसद्भावे प्रमाणत्वादिति । वर्णश्च समुदायैकवचनमेतत् । ब्राह्मणादिसमूहोऽपि ब्राह्मणादिसर्वजन इति यावत् । एक एव भगवन्निष्ठ एवाभूत् । कृते भागवताः सर्वे वेदाश्च पुरुषास्तथेत्युक्तेः । जनोऽखिलो विष्णुपरो बभूवेत्युक्तेश्च । न चेदं वचनं त्रेतायुगस्थजनपरमिति वाच्यम् । त्रेतायां वर्तमानायां कालः कृतसमोऽभवदित्युक्तेरित्युक्तम् ॥ ५० ॥

पुरूरवस एवासीत् त्रयी त्रेतामुखे नृप ।

अग्निना प्रजया राजा लोकं गान्धर्वमेयिवान् ॥ ५१ ॥

इति श्रीमद्भागवते नवमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ।

पदरत्नावली

त्रयी त्रिप्रकारा । अत्राथर्वणभाष्यं मानम् ‘एको वेदः कृते ह्यासीत् त्रेतायां स त्रिधाऽभवत् । स एव पञ्चधा जातो द्वापरं प्राप्य वै युगम् । उत्सन्नः स कलिं प्राप्य वेदः प्रायेण सर्वशः । नैवम् ऋक्सामादिनामानि तदा वेदस्य चाभवन्’ इति । अग्निना प्रजया पुत्रत्वेन कल्पितेनामिना ॥ ५१ ॥

इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्य द्वादशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

पुरूरवसः सकाशादेव त्रेतामुखे तद्युगारम्भे त्रयी प्रकारत्रयोपेता श्रुतिराहवनीयाद्याह्वयेन प्रकारत्रयोपेतेनाग्निना प्रजया कृतेन तत्त्वेन गान्धर्वं लोकमेयिवान् । अनन्तरं च यज्ञेशमधोक्षजं हरिमित्याद्युक्तेर्गान्धारयन्वर्तते यद्गन्धर्वस्तेन केशव इति वचनात्सम्पादितभगवज्ज्ञानो मुक्तिमगादित्यपि वक्ति ॥ लोकमिति ॥ लोकं प्रकाशं ज्ञानमिति यावत् । एयिवाननन्तरं गान्धर्वं भगवल्लोकं चैयिवान् । एको वेदः कृते ह्यासीत्त्रेतायां स त्रिधाऽभवत् । स एव पञ्चधा जातो द्वापरं प्राप्य वै युगम् । उत्सन्नः स कलिं प्राप्य वेदः प्रायेण सर्वशः । नैवम् ऋक्सामादिनामानि तदा वेदस्य चाभवन्नित्यथर्वणभाष्यम् । ऋचः स ऋच उद्धृत्य ऋग्वेदं कृतवान्विभुः । यजूंषि निगदाच्चैव तथा सामानि सामतः । ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वण इत्यादेरेतन्नामानश्चत्वारो वेदा आविर्भूता मुख्यतो भगवतः । राजा त्ववान्तरव्यञ्जक इति मन्तव्यमिति केचित् । चतुर्धाऽभवदित्यत्र प्रागेव चतुर्धा विभक्तं वेदमृङ्निगदादिरूपं व्यक्तीकृत्येति तत्त्वप्रकाशिका । सर्ववाङ्मयः प्रणवोऽप्येकः । अनन्तरं त्र्याद्यात्मतया विभक्तः । अनन्तमात्रान्तमुदाहरन्ति यं त्रिमात्रपूर्वं प्रणवोच्चयं बुधा इति मध्वविजयः । त्रिमात्रमादितः कृत्वा यावच्चानन्तमात्रकाः । प्रणवास्ते विभेदेन ह्यनन्ताः परिकीर्तिताः । एकमात्रोत्तराः सर्वे परब्रह्माभिधायका इत्येकादशतात्पर्ये । तदा कृते नारायण एक एव देवो देवता चेतीज्यः । इतरे तु विद्याद्यनुबन्धेनार्हणीया न तु देवतात्वेन ब्रह्मरुद्रेन्द्रपूर्वैस्तु नामभिः प्रोच्यते हरिः । देवतात्वेन चेज्यः स ब्रह्माद्या मनुनामकाः । वक्तृत्वेन पितृत्वेन कारित्वेनैव चादरात् । इज्यन्ते देवताः सर्वा न तु देवतया क्वचित् । अनन्ययाजिनस्ते तु तस्मात्कार्तयुगाजना इत्यथर्वणभाष्यम् । एकोऽग्निरेकस्मिन्नग्नौ तन्नामभिरिज्यो हरिः । न च कृतयुगे कृतध्यानाः सर्वेऽपीति नेज्या यदा तदा किमिज्यो हरिरितरे सुरा इज्या इति चिन्ता तदनन्तरं हरिरेवेज्य इत्युत्तरं च सम्भवतस्तदेव कथमित्यत्राग्निष्टोमादिभिर्यज्ञैः सर्वदेवस्थितं हरिम् । यजन्ति तांश्च कारित्वाद्वसुस्तस्मात्तथाऽयजत् । पृथक् पृथक्च त्रेतायां यजन्ते देवतागणान् । यथा कृते तथा प्राज्ञस्त्रेतायां बहुधा तत इति । पूज्यो यज्ञैस्सोपचारैर्ध्येयो वन्द्यश्च सर्वदेति । एवं वायोः पितरं विष्णुमेव यजन्ति देवैः सह ये कृते जनाः । तथा विष्णुं यजन्ते न तु कञ्चिदन्यमित्याथर्वणभाष्यम् । मुक्ता अपि यजन्ति का कथा कातर्युगजनानामित्यत्र कृष्णो मुक्तैरिज्यते वीतमोहैरित्याद्याचार्यवचनं च । वर्णश्चैक एव ब्राह्मणादिवर्णो भगवन्निष्ठः । कृते भागवताः सर्वे वेदाश्च पुरुषास्तथेति । जनोऽखिलो विष्णुपरो बभूवेति च । न रामराज्यस्थत्रेतायुगीयजनपरमिति कथमेतत्परमित्यत्र त्रेतायां वर्तमानायां कालः कृतसमोऽभवदित्यादिकानि च मानानि कृतचर्यायामनुसन्धेयानि । इति कृतयुगस्थितिमुक्त्वा त्रेतायुगस्थितिं दर्शयति पुरूरवस इतीत्यवतारयन्ति ॥ ५१ ॥

इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ।

छलारी

एवं कृतयुगस्थितिमुक्त्वा त्रेतायुगस्थितिं दर्शयति ॥ पुरूरवस इति ॥ मुखे त्रेतायुगोपक्रमकाले एकवेदस्त्रयी त्रित्वावच्छिन्नः । त्रिविध इत्यर्थः । पुरूरवसः सकाशात्ततश्चतुर्धाऽभवदित्यादि पूर्वोक्तरीत्या ज्ञातव्यम् । गन्धर्वप्रसादेन लब्धं लोकमुर्वशीलोकमग्निं प्रजया पुत्रत्वेन कल्पितोऽग्निना । एयिवान्प्राप्तः ॥ ५१ ॥

इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ।