हरितो रोहितादासीच्चम्पस्तस्माद् विनिर्मिता

॥ अथ अष्टमोऽध्यायः ॥

अनुमरिष्यती सहगमनं कर्तुमिच्छती । प्रजावन्तं पुत्रवन्तं तस्या आत्मानं देहं जानता । ज्ञानिनौर्वेण ऋषिणा निवारिता ॥ ३ ॥

आज्ञायास्यै सपत्नीभिर्गरो दत्तोऽत्र साहसः ।

सह तेनैव सञ्जातः सगराख्यो महायशाः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

अत्र गर्भे पुत्रमाज्ञाय सपत्नीभिरस्यै बाहुकपत्न्यै, सहसा हन्तीति साहसो गरो दत्त इत्यन्वयः । तेन विषेण सह सञ्जातोऽतः सगराख्यः ॥ ४ ॥

उत्सृष्टं मन्त्रयित्वा भूप्रदक्षिणार्थं प्रेषितम् ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

आत्मानं विषविषमीकरणेनात्मनो अनाः प्राणा येन तमीश्वरं हरिमौर्वेप-दिष्टयोगेन वाऽश्वमेधैरयजदपूजयत् । पशुमश्वमुत्सृष्टं मन्त्रयित्वा देशप्रदक्षिणार्थं त्यक्तं यज्ञे तदर्थं पुरन्दरो जहार । अनेन शतमन्योः शतमन्युसङ्कल्पजो मन्युस्तेनायं हयापहार इति ध्वन्यते

॥ ८ ॥

छलारी

और्वोपदिष्टयोगेन ज्ञानेनायजत् । उत्सृष्टं भूप्रदक्षिणार्थं प्रेषितम् ॥ ८ ॥

सुमत्यास्तनया दृप्ताः पितुरादेशकारिणः ।

हयमन्वेषमाणास्ते समन्तान्न्यखनन् महीम् ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

सगरस्य सुमतिः केशिनीति द्वे भार्ये । तत्र सुमतिर्गरुडस्य स्वसा, तस्याः षष्ठिसहस्रपुत्राणां प्रभावमाह– सुमत्या इति ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

तस्य द्वे भार्ये । सुमतिरिति वनितासुतैकैका च केशिनीति । तत्र सुमत्या दृप्तास्तनयाः पितुः सगरस्यादेशकारिण आदेशमाज्ञां कुर्वन्तीति ते तथा हरिहयनीतं हयमन्वेष-माणा मार्गयन्तो महीं समन्तान्न्यखनन् खातवन्तः ॥ ९ ॥

छलारी

सगरस्य सुमतिः केशिनीति द्वे भार्ये । तत्र ज्येष्ठपत्न्याः षष्ठिसहस्रपुत्राणां प्रभावमाह ॥ सुमत्या इति ॥ दृप्ता उच्छृङ्खलाः ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

केचित्तु कपिलस्य कोपाग्निना दग्धा इति वदन्ति । तन्निराकरोति– न साधुवाद इति ॥ नृपेन्द्रपुत्रा मुनिकोपभर्जिता इत्ययं साधवादो न भवति असम्भवात् । कथमिति तत्राह– सत्वधामनीति ॥ शुद्धस्फटिकविशदज्ञानमूृर्तौ श्रीकपिलदेवे रोषमयं तमः कथं विभाव्यते सम्भाव्यते? न कथमपि । किञ्च जगत्पवित्रीकरणसमर्थस्वभावे । ‘आत्मा जीवे धृतौ देहे स्वभावे परमात्मनि’ इति यादवः । असम्भावनायां दृष्टान्तः– खे रज इति ॥ न साधुवाद इत्यतो नञस् तन्त्रान्वयः । न इवार्थे । ‘चक्रं न वृत्तम्’ इत्यादिवेदे दृष्टत्वात् । न यथा भुवो रजः पार्थिवो धूलिः खे सम्भावितस् तथा क्रोधो माधवेऽसम्भावित इति भावः ॥१३॥

सत्यधर्मीया

यद्यप्यतीतपद्ये तत्सदवद्यत्वेन विवरं वितरितं मया तत्प्रत्तचित्तानां कश्चिदविपश्चिदनवधानमानसः सोऽपि कपिलकोपोपतापिता नृपसुता इति मनुयात्तनुयाच्च स्वं सैनसमिति तदुद्दिधीर्षुर्ऋषिः स्वयमेव विशदमुपदिशति ॥ नेति ॥ मुनिः कपिलस्तत्कोप-लक्षणाशुशुक्षणिस्तेन भर्जिता नृपेन्द्रस्य सगरस्य पुत्राः षष्टिसहस्त्रमिति साधुवादस्तत्स्वरूप-वेदितृवादो न भवति । कुत इत्यत आह ॥ सत्त्वधामनि बलज्ञानसमाहारमूर्ताविति ॥ रोषमयं तमो रोषप्रापकमज्ञानं कथं विभाव्यतां रोषस्य मय आगमनं येन तत्तम इति । अयं साधुवादो नेत्यन्वयः । अरोषमराणां दोषाणामुषो दाहो यथा भवति तथाऽयं विभाव्यते । तस्मिन्सत्त्वधामनि तमः कथं विभाव्यत इति वा । निमित्तान्तरमप्याह ॥ जगत्पवित्रात्म-नीति ॥ जगत्पवित्रयतीति स तथा । आत्मा स्वभावो यस्य तस्मिन् । न साधुवाद इत्यत आवृत्तो नञ् इवार्थे मुनिकोपभर्जिता इवेति साधुवाद वा तदन्वयः । वस्तुतस्तु स्वपापभर्जिता नैतत्कोपत इति तदर्थः । चक्रं न वृत्तमिति यथा । यद्वा खे भुवस्तत्सम्बन्धि रजो धूलिर्न यथाऽसम्बद्धं तथा क्रोधो माधवेऽसम्भावित इति । ननु नेति प्रतिषेधार्थो भाषायाम् । उभयमन्वध्यायम् । नेन्द्रं देवममंसतेति प्रतिषेधार्थीयः पुरस्तादुपचारस्तस्य यत्प्रतिषेध इति । दुर्मदासो न सुरायामित्युपमार्थो य उपरिष्टादुपचारस्तस्य येनोपमीयत इति यास्कनिरुक्तेः पूर्वतनस्य नेत्यस्य भाषायां प्रतिषेधार्थता । परतः प्रयुज्यमानस्य तत्पदार्थप्रतियोगिकसादृश्य-प्रतिषेधोभयार्थता भाषायामिति ज्ञायते । तत्कथं नैरङ्कुश्येन यत्रकुत्रत्यस्य सम्बन्धमङ्गी-कृत्येवार्थकता वर्ण्यत इति चेत् । सत्यम् । भोसयुथ्यछन्दस्त्वेन यथा स्वच्छन्दमन्वयसम्भवात् । यथोक्तं कर्मनिर्णयगतार्भको न कुमारक इत्यृग्भाष्ये कुमारक इवेति तट्टीकायां च मा भूत्स्थितशब्दाध्याहार इति प्रकारान्तरेण व्याचष्टे ॥ कुमारक इवेति ॥ शिशुरिव । यद्यपि परं नेति पदमिवार्थे प्रसिद्धं तथाऽपि क्वचित्पूर्वस्यापि भवति । सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्त इति वचनात् । अस्मिन्पक्षे न वाऽधिष्ठानवचनेन पूर्वपरित्यागोऽर्थात्सिद्ध इति । एतेनैव वयो-नवसनीरूपपक्षिणो वसतीर्यद्वत् सहवत्सा धेनुर्धेनुर्न न धेनुरिवेत्यादि ऋग्भाष्यादिटीका-टिप्पणादिकमुक्तव्याकर्तव्यगतिकम् । भक्तिपादीयखलेनपर्षान्प्रतिहन्मि भूरि किंमानिन्दन्ति शत्रवोऽनिन्द्रा इत्यनुव्याख्याव्याख्यासुधावाक्यार्थचन्द्रिका तु सम्भवदन्वयं नञमुत्तरं गृहीत्वा टीकोक्तं क्वचित्पदमिव च प्रसिद्धमुपजीव्य प्रवृत्तेति नैतद्विसंवादिनीति ज्ञेयम् । भोः पर, न तु तनुतरं तव मनः । यद्व्याचकार तावकीनो माधवोऽष्टमाष्टकपञ्चमाध्यायद्वितीयवर्गगता अत्रसन्रथ-स्पृशो नाश्वा रथे नियुक्ता अश्वा इव । ते यथा पलायन्त इति ।

अस्तौत् स्तुतवान् ॥ २१ ॥

सत्यधर्मीया

तत्र भस्माश्वसहितप्रदेशे कपिलाख्यं कपिलमित्येवालपन् लपंश्च कपिलाख्यमिति श्रौतत्वं नाम्नोऽध्वनयत् । तथा च गीताभाष्यप्रमेयदीपिकाटिप्पणेषु । सिद्धानां कपिलो मुनिः सुखरूपः । पाल्यते लीयते जगदनेनेति कपिलः । प्रीतिः सुखं कमानन्द इत्यभिधानात् । प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति च । ऋषिं प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञानैर्बिभर्ति जायमानं च पश्येत् । सुखादनन्तात्पालनाल्लापनाच्च यं वै देवं कपिलमुदाहरन्तीति बाभ्रव्य-शाखायाम् । सिद्धानां कपिलो मुनिरिति कपिलशब्दं व्याचष्टे ॥ सुखेति ॥ सुखरूप इति कः । पाल्यते जगदनेनेति पिः । लीयते जगदनेनेति लः । लीङ् श्लेषण इत्यस्माड्डः । ला आदान इत्यतो वा कः । ततः कर्मधारयः । कशब्दस्य सुखवाचित्वेऽभिधानं प्रयोगं च पठति ॥ प्रीतिरिति ॥ समग्रार्थे श्रुतिमाह ॥ ऋषिमिति ॥ तं भगवन्तमृषिं कपिलं च पश्येत् । कथमृषिः सर्वज्ञत्वादित्युच्यते । यः प्रसूतं पूर्वकल्पेषु जातं जायमानं वर्तमानं चैवमागामि च जगज्ज्ञानैर्बिभर्ति जानातीति यावत् । कथं कपिल इत्यत उक्तं सुखादिति । यच्छब्दद्वयस्य तमित्यनेनान्वयः । सुखरूप इत्यनन्तरं भाष्ये कपिल इति निर्देशघटनाय शेषमाह ॥ इति क इति ॥ किर् औणादिकः । ततश्चातो लोप इटि चेत्याकारलोप इति भावः । यद्यपि पाल्यत इति भाष्ये पाल रक्षण इति धातुर्गृहीतः । पा रक्षण इत्येतत्तस्यार्थानुवाद इति भावेन पा रक्षण इत्यतः किरित्युक्तमिति केचित् । वस्तुतस्तु पा रक्षण इत्यस्य णाविति वर्तमाने पातेर्लुग्वक्तव्य इति णिचि परतो लुगागमे कर्मणि यकि च पाल्यत इति रूपमिति भावेनैवमुक्तम् । लीङ् श्लेषण इत्यत्र श्लेषणं स्वस्वकारणेषु मेलनं स्वोदरसंश्लिष्टतापादनमित्यर्थः । अस्माद्धातोर्विभाषा लीयते-रित्यात्वेऽर्तिह्रीत्यनेन पुगागमे ल्युटि लापनादिति भाष्ये रूपम् । क्वचिद्भाष्ये लापानादिति पाठस्तत्र दीर्घत्वं छान्दसमित्याहुः । ला आदान नपुंसकलिङ्गो निर्दिष्ट इति सुखं रूपमिति कमित्येवानुवादः कर्तव्यः । तथाऽपि कं सुखं स्वरूपत्वेनास्यास्तीत्यर्श आदिभ्य इति मत्वर्थीयाच्प्रत्यये क इति रूपमिति द्योतयितुं भाष्ये सुखमिति वक्तव्ये सुखरूप इति पुल्लिङ्गप्रयोग इति तदनुसारेणैव क इति पुल्लिङ्गोऽनूदितः । कं ब्रह्मेति श्रुतौ कशब्दः सुखविशिष्टाभिधानादेव चेति सूत्रे सुखार्थो व्याख्यात इति प्रकृतसिद्धिः । समग्रार्थो कपिल-शब्दस्योक्त इति शेषः । चशब्दसमुच्चेयमाह ॥ आगामि चेति ॥ कथमनेन सार्वज्ञ्यलाभ इत्यत उक्तं जानातीति ॥ यावदिति ॥ यच्छब्दद्वयस्य, यो ज्ञानैर्बिभर्ति यं च पश्येदिति यच्छब्द-द्वयमिति । सुखरूप इत्यनन्तरमित्यारभ्य यच्छब्दद्वयमितिपर्यन्तं सुमतीन्द्रतीर्थटिप्पणवाक्यम् । तत्र काचन चर्चायते ।

यद्यपि ते सुमतीन्द्राश्चैवमेव भान्ति नामतो नार्थात् ।

बृहदारण्यकभाष्यादिकमपि नालोकि यैर्न चालोचि ॥ १ ॥

गुर्वर्थदीपिकाकृद्द्रोहो द्रोहोऽपि भावबोधेभ्यः ।

लघुरप्यलघुः फलतो महदिह दत्तं महद्भ्यो यत् ॥ २ ॥

यद्विषमपि पीयूषतया मतमिति मृतिहृन्न जातु जायेत ।

रूपं यत्त्वनुरूपं पदमिति गदितं न सन्धितं स्यात्तैः ।

लोके साक्षिणि कोशे मत्वर्थे सत्यचीतिके सार्थे ॥ ४ ॥

कपिलेयैरवलेपाल्लेखोलेखेड्वचस्यहो

ऊहो नवमेऽर्थैरनवमे कथामात्रं प्रथायते ।

परिश्रमो विश्रमायामत्सराणां भवेत्सताम् ॥ ५ ॥

तथा हि । बृहदारण्यकभाष्ये संसाराप्लुतानां मुक्तानां कानि सुखानि लोका रोचमानानि कानि । लोका लीनं सुखं क इत्युक्तं कं नाम क्षीयतेऽत्र यदिति । स्वतः कशब्दस्य पुल्लिङ्गतोक्तेति कपिल इति गीताभाष्यप्रमेयदीपिकायां सुखरूप इति क इत्यत्रार्शआद्यच्प्रत्यय-कल्पनेनावक्रे वक्रतां प्रदर्श्य न समाधिर्विधेयः । न च नच विधेयः । तत्रैव लीनं संसारदशायां तदनन्तरमभिव्यक्तं यत्सुखं तत्रैव क इति कशब्दपुल्लिङ्गता लीनं सुखं क इत्युक्तमित्यंशेन शंसिता न च सदाऽभिव्यक्तसुखमुखविग्रहे सम्भवति भगवति लीनतालाप इति न तदुदाहरण-धरणिरियमिति । अहो आयुष्मंस्तनुषे शेमुषीमुपर्येव न मनुषे उत्तरग्रन्थे त्वद्धृदयग्रन्थिमालोच्य लोकोऽनुयोक्ता भवेदिति । तथा हि । कं नाम क्षीयतेऽत्र यदित्यंशे । अत्र संसारे यत्क्षीयते स्थीयते तत्सुखं कमित्युक्तमित्युक्तेः किं कंसारेः संसारोऽस्ति येन तत्र कमिति नपुंसक-लिङ्गकशब्दवाच्यं सुखमपि सुखेनाङ्गीकर्तुमुचितं स्यादिति । तत्र तं प्रति त्वया वक्तव्ये न विवक्षानुसारेण षण्डसार्थाङ्गनाभामित्यादिशब्दवद्विशेषणस्यावश्यं सामान्यपरतोररीकार्येत्यनेन त्वां त्वं समाधत्स्व । निरवकाशेन प्रकाशनाच्च छान्दोग्यभाष्ये । तथा हि । क इत्यानन्द उद्दिष्ट उश इच्छा प्रकीर्तितेति । तर्हि गीताभाष्ये कमानन्दः कं ब्रह्मेत्युदाहरणं न मनोहरमिति न च वाच्यम् । पुल्लिङ्गनपुंसकलिङ्गपदयोरैकार्थ्यनिर्भर्येणैव तथोक्तेरिति सम्भवत्वात् । रूपशब्दः सुखरूपं यस्येति सुखस्य तदात्मकतामावेदयन्न सहेत टीकोक्तस्य क इत्यस्य । अर्श आद्यजन्तताश्रयणमित्युपर्येव ज्ञायते । न हि बहुव्रीहिस्तत्रेति वक्तुरुत्कण्ठां कुण्ठयति सुखरूप इति स्वयं नपुंसको भवन् रूपशब्दः । किञ्च विशेषशब्दाश्च सामान्यवाचका अपि भविष्य-न्तीत्याचार्याः सूचितवन्तः सूचितचेतसो गीतातात्पर्ये । दुःखं तु मानसं ज्ञेयमायासो बाह्यमुच्यते । विशेषस्य विवक्षायामन्यथा सर्वमेव त्विति । बृहदारण्यकछान्दोग्यभाष्यादिकं मनसि निधाय किञ्चित्पिधाय चेक्षापरीक्षायै सर्वविदष्टीकाकारपादाः सुखरूप इति क इतीति करणेन कशब्दवाच्यतायां सुखरूपत्वं हेतुत्वेन न्यरूपयन्निति टीकैवाच्प्रत्ययव्याकृतिं बबाध इति श्रुतिरपि केवलं सुखादनन्तादिति गदन्ती सान्दोलयति शिर इति गदनीयमेव जगदुरिति दिक् । महान्गुणतः प्रणतः प्रह्वः कृतनमनोऽस्तौत्तुष्टाव ॥ २१ ॥

छलारी

तत्र हयसमीपे । महान्बुद्धिमान् अंशुमान् ॥ २१ ॥

अंशुमानुवाच—

न पश्यति त्वां परमात्मनोऽजनो न बुद्ध्यतेऽद्यापि समाधियुक्तिभिः ।

कुतोऽपरे तस्य मनःशरीरविसर्गसृष्टावयवप्रकाशाः ॥ २२ ॥

पदरत्नावली

स्तुतिर्द्वेधा विद्यमानगुणविषया अविद्यमानगुणविषया च । तत्र द्वितीयाऽपि विद्वदविद्वद्विषयभेदेन द्विविधा । उभयस्या अपि स्तुतिफलं न लभ्यते । विदुष आत्मन्यविद्यमानगुणकथनेन ह्रिया स्तोतरि द्वेषसम्भवाद् विदुषोऽज्ञानेन मुखविकासादिसम्भवेऽपि स्तोतुः स्तुतिफलप्रदानशक्तिसामग््रयभावात्, अतः प्रथमैव श्रेयसीति भावेन स्तौति– न पश्यतीति ॥ अजनोऽजो विरिञ्चो यस्य परमात्मनोंऽशं त्वां न पश्यति अनन्तत्वेन साक्षा-दपरोक्षीकर्तुं न शक्नोति । तर्हि परोक्षतो जानाति किम् ? नेत्याह– नेति ॥ समाधियुक्ति-भिरेकाग्रीकृतचित्तयोगैरद्यापि न बुद्ध्यते । सम्यङ् न जानातीत्यन्वयः । ‘पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति मेरो रूपं विपश्चितः’ इतिवत् । न यस्य तत्त्वमिति पाठे, परमात्मनो यस्य तव तत्त्वं न बुद्ध्यत इति न, किन्तु बुद्ध्यते, तथापि सम्यङ् न जानातीत्यर्थः । ‘कश्छन्दसां योगमावेद धीरः को धिष्ण्यां प्रतिवाचं पपाद’ इति श्रुतेः । नयस्य नीतिरूपस्य परमात्मनस्तव तत्त्वं न बुद्ध्यते इति वा । एकस्य ज्ञानाभावेऽप्यन्यस्य तत्सम्भवः किं न स्यात् तथा दृष्टत्वादित्या-शङ्क्य इतरविषयोऽयं न्यायो न परमात्मविषय इति भावेनाह– कुत इति ॥ अपरे । विरिञ्चादितरे, समाधियुक्तिरहिताः कुतो हेतोः पश्यन्ति जानन्ति ? दर्शनादिसद्भावे न किमपि लिङ्गमित्यर्थः । अनेन चोद्यं कथं परिहृतमिति तत्राह– तस्येति ॥ तस्य विरिञ्चस्य मनसः शरीराच्च विसर्गः विशिष्टा सृष्टिर्येषां मरीच्यादीनां ते मनःशरीरविसर्गस् तैः सृष्टेषु शरीरावयवेषु श्रोत्रादिषु प्रकाशो अभिमानित्वेन स्थितिलक्षणो येषां दिक्सूर्यादीनां ते मनःशरीरविसर्गसृष्टावयव-प्रकाशाः । अनेन इन्द्रादयो मरीच्यादय उभयेऽपि प्रत्युक्ताः । अत्र जनो न पश्यति न बुध्यते इत्यङ्गीकारे कुतोऽपरे इत्येतद् गतार्थत्वेनासङ्गतं स्यादतोऽजन इति पदच्छेदेन विरिञ्च एव ग्राह्यः

॥ २२ ॥

सत्यधर्मीया

न जानन्तोऽप्यवजानन्तो वयमनन्तो त्वया अव्या इत्याशयेनांशुमानीशांशं कपिलमुपश्लोकयति षड्भिः श्लोकैः । अजनो जनो जननं स आद्विष्णोर्यस्य सोऽजो ब्रह्मा यस्य परमात्मनो हरेरंशमिति शेषः । त्वां तत्त्वेन न पश्यति साकल्येन नापरोक्षीकरोति । परोक्ष-तस्तर्हि स साकल्येन जानाति किमित्यतो नेत्याह ॥ अद्यापीति ॥ समाधियुक्तिभिर्न बुध्यते समाधयः प्राणायामादयस्तैर्युक्तिभिस्तर्कैः समाधीनां युक्तयो योगास्तैरिति वा । करणैर्न बुध्यते परोक्षतः साकल्येन न जानाति । तस्य चतुरास्यस्य मनः शरीरविसर्गसृष्टाः । मनश्च शरीरं च ताभ्यां विविधः सर्गो येषां ते तैर्मरीच्यादिभिः सृष्टा वयं तदपरे अर्वाचीना अधुनातनाः कुतो हेतोः पश्येम । खस्वरूपं निरूपयति ॥ अप्रकाशा इति ॥ न विद्यते प्रकाशो मानमुभयविधं तद्वदेषां ते तथा । अवयवप्रकाशा मनःशरीरेभ्यो विसृष्टाः स्वयं च ते सृष्टाः स्त्रष्ट्रोत्पादिता येऽवयवाः प्रतीकास्तत्र प्रकाशो विषयस्फोरणादिरूपो येषां ते परे इन्द्रादय इति वा । न यस्य तत्त्वं परमात्मनो जन इति पाठे यस्यापरेतस्य मृत्यूपलक्षितदोषरहितस्यात्मनः सर्वस्वामिनस्तव तत्त्वं स्वरूपं न जनोऽपामरः प्रबुध्यते । ननु रमा चेत्सामस्त्येन जानीयात्त्वमित्यतो न सापि पटुरिति प्राह ॥ अदिति ॥ याऽपि समाधियुक्तिभिः करणैर्या रमया परं तत्त्वं नापि न प्राप्तं न ज्ञातमिति यावत् । आत्मनो विषये इदमद् आश्चर्यम् । कुतो न कुतोऽपि । कुतूहलावहमिति वा । अद्भुतपदव्याकृत्यवसरेऽदित्याश्चर्यार्थकमव्ययमिति भान्वाद्युक्तेर्नाद्भुतव्याकरणमिति मन्तव्यम् । हे अपरेतस्यापगतरेतोविकार । रेतसि भवो रेतस्यस्तस्मादपगतस्तदविकृतदेह इति यावत् । मनःशरीरविसर्गसृष्टावयवप्रकाशा मनःसृष्टा रुद्रचन्द्राद्याः शरीरसृष्टो विराट् शरीरसृष्टो ब्रह्मा विसर्गः पाय्वादितत्सृष्टा दक्षाद्यास्ते चावयवप्रकाशा इतरे तत्त्वेशाश्च । अद्यापि समाधियुक्तिभिर्न पश्यन्ति । यश्च भगवान्नपश्यति । पश्यतीति पश्यो जीवस्तद्वदाचरति पश्यति । यदा पश्यः पश्यत इति व्याख्यावसरे पश्यतीति पश्यो जीव इति टीकोक्तेः । जीवविलक्षण इति यावत् । तत्त्वं जनो न बुध्यत इति कुतः कुतोऽवक्तव्यमवचनेऽपि ज्ञायत इति विवृण्वन्ति ॥ २२ ॥

छलारी

अजनोऽजो विरिञ्चः । यस्य परमात्मनः । अंश इति शेषः । त्वां न पश्यति साकल्येनापरोक्षीकर्तुं न शक्नोति । अथवा । परम् आत्मन इति पदद्वयम् । आत्मनः स्वात्मनः परमुत्तमम् । त्वामित्यन्वयः । तर्हि परोक्षतो जानाति किं, नेत्याह ॥ नेति ॥ समाधि-युक्तिभिर्ध्यानयोगैरद्यापि त्वां न बुद्ध्यते न जानातीत्यन्वयः । ‘पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति मेरो रूपं विपश्चित’ इतिवत् । अपरेऽर्वाचीनास्तु कुतस्त्वां पश्येयुः । अर्वाचीनत्वे हेतुस् तस्य मनः शरीरविसर्गसृष्टा इति । तस्य विरिञ्चस्य मनसः शरीराच्च विसर्गो विसृष्टा सृष्टिर्येषां मरीच्यादीनां ते तथोक्तास्तैस्तत्रापि वयमप्रकाशा अज्ञाः । कुतस्त्वामपश्याम इत्यर्थः ॥ २२ ॥

ये देहभाजस्त्रिगुणप्रधाना गुणान् विपश्यन्त्युत वा तमश्च ।

यन्मायया मोहितचेतसस्ते विदुः स्वसंस्थं न बहिःप्रकाशाः ॥ २३ ॥

पदरत्नावली

ये देहभाजः शरीरिणस्ते त्रिगुणप्रधानाः सत्त्वप्रधाना रजःप्रधानास्तमःप्रधाना इति त्रिविधाः । तत्र रजःप्रधाना राजसा मानुषास् त्रिगुणप्रधाना धर्मार्थकामपरायणा गुणान् स्वगदीनेव पश्यन्ति, न मोक्षम् । तमःप्रधानास्तामसा असुरा यस्य हरेर्मायया बन्धकशक्त्या मोहितचेतसो ऽन्यथाज्ञानपूर्णबुद्धयस् तमो वा अन्धतम एव विशिष्टं पश्यन्ति अनुभवन्ति । अत्र निमित्तमाह- त इति ॥ ते स्वसंस्थं स्वहृदिस्थं विष्णुं न विदुरिति यत् तस्मादिति शेषः । तर्हि तेऽचेतनाः किं ? नेत्याह– बहिरिति ॥ बहिर्देहादावेव प्रकाशो येषां ते तथा अनात्मज्ञानिन इत्यर्थः । ‘आत्मैव महय्यः’ इति श्रुतेः । ज्ञानाश्रयत्वेन चेतनत्वेऽपि यथार्थज्ञानं नास्तीति भावः ॥ २३ ॥

दुर्घटभावदीपिका

ये देहभाजस्ते त्रिगुणप्रधानाः । देहभाजां मध्ये केचन सत्त्वगुणप्रधाना केचन रजोगुणप्रधाना केचन तमोगुणप्रधानाः । ये सत्त्वगुणप्रधानास्ते भगवति । उत शब्द एवार्थे । अज्ञानवाचकेन तमः शब्देन दोषान्तरं लभ्यते । तमो वाऽज्ञानादि दोषानेव विपश्यन्ति । ये रजोगुणप्रधानास्ते भगवति ज्ञानादि गुणानज्ञानादि दोषांश्च विपश्यन्ति । ननु सत्त्वगुणप्रधानैरिव तमोगुणरजोगुणप्रधानैरप्यनपेक्षितशरीरपीडादिना शरीरनियमनादौ स्वातन्त्र्या-योगात्स्वस्वशरीरनियामकः स्वतन्त्रो ज्ञानादि गुणसम्पन्नोऽज्ञानादि दोषरहितः स्वस्वदेहस्थितो भगवानङ्गीकर्तव्य एवातस्तद्गुणप्रधाना रजोगुणप्रधानाश्च भगवान्ज्ञानादि गुणैरेव युक्तो नत्व-ज्ञानादिदोषैरिति न पश्यन्तीति कथमुक्तमित्यत आह ॥ यन्माययेति ॥ ते तमोगुणप्रधाना रजोगुणप्रधानाश्च यन्मायया भगवतो मायया मोहितचेतसस्तं स्वसंस्थं स्वदेहे स्थितं भगवन्तं न विदुः । ननु देहस्थितभगवत्ज्ञानाभावे भगवान्दोषीति कथं ज्ञानं स्यादित्यत आह ॥ बहिः प्रकाशा इति ॥ बहिःस्थितभगवत्ज्ञाना इति ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

गुणानुगुणाचरणानधिकारिण आह ॥ य इति ॥ ये देहभाजः शरीरिणस्ते त्रिगुणप्रधानास्त्रयो गुणाः प्रधानानि कारणीभूतानि येषां ते रजः प्रकृतयो मानुषा आवर्तन्ते । त्रिगुणप्रधाना इति । त्रयो गुणा धर्मार्थकामास्ते एव प्रधानं मुख्यप्रयोजनं येषां त इति तदर्थः । ते च गुणानप्रधानफलस्वर्गादीनेव विपश्यन्ति जानन्ति अनुभवन्ति न मोक्षं ते लभन्त इति यावत् । ये यद्यस्मान्मायया तव बन्धकशक्त्या योग्यतां निमित्तीकृत्य बध्नन्त्यामोहितचेतसो मोहितमतयस्तस्मिंस्तत्त्वं विषयीकुर्वच्चेतो येषां ते तथा स्वसंस्थं त्वां न विदुः । किञ्च बहिःप्रकाशा देहादावेवाहज्ञानिनः । मिथ्याज्ञानिन इति यावत् । उत तस्मात्तमोऽन्धन्तम एव विपश्यन्ति । यन्मायया आमोहितचेतस इति तामसपक्षे आ सम्यगिति, राजसपक्षे आ ईष-दिति । उत्तरत्र प्रध्वस्तमायेत्याद्युक्तिस्वारस्याद्विवेको ज्ञेयः ॥ २३ ॥

छलारी

तर्हि केऽपि न पश्यन्ति किमित्यतः केचिदेव पश्यन्तीत्याह ॥ ये देहभाज इति ॥ ये देहभाजः शरीरिणस्ते त्रिगुणप्रधानाः सत्त्वप्रधाना रजःप्रधानास्तमःप्रधाना इति त्रिविधाः । तत्र रजःप्रधाना राजसा मानुषा गुणान्स्वर्गादीनेव विपश्यन्त्यनुभवन्ति । न मोक्षम् । अन्यथाज्ञानपूर्णबुद्धयस्तमःप्रधानास्तामसा असुरा यस्य हरेर्मायया बन्धकशक्त्या मोहितचेतस-स्तम एवान्धन्तम एव विपश्यन्त्यनुभवन्ति । अत्र निमित्तमाह ॥ त इति ॥ ते स्वसंस्थं हृदिस्थं विष्णुं न विदुरिति । यस्मात्तस्मादिति शेषः । तर्ह्यचेतनाः किं ते, नेत्याह ॥ बहिरिति ॥ बहिर्देहादावेव प्रकाशो येषां ते तथा । अनात्मज्ञानिन इत्यर्थः । ज्ञानाश्रयत्वेन चेतनत्वेऽपि न परतत्त्वज्ञानिन इति भावः । ये सत्त्वप्रधाना सात्त्विका देवादयस्ते त्वामेव विपश्यन्तीति योज्यम् ॥ २३ ॥

तं त्वामहं ज्ञानघनस्वभावं प्रध्वस्तमायामयभेदमोहैः ।

सनन्दनाद्यैर्मुनिभिर्विभाव्यं कथं विमूढः परिभावयामि ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

ये सत्त्वप्रधानाः सात्विकप्रकृतयस् तैः सनन्दनाद्यैर्मुनिभिर्विभाव्यम् उपास्यं तं तत्तद्योग्येभ्यस्ततत्तत्फलदातारं त्वामहं कथं परिभावयामि चिन्तयामि ? चिन्तने काऽनु-पपत्तिरिति तत्राह– विमूढ इति ॥ सामान्यज्ञाते वस्तुनि विशेषजिज्ञासा सञ्जाघटीति । मम तु तदेव नास्त्यतस्त्वद्विषयज्ञानाभाव एवानुपपत्तिरित्यर्थः । सनन्दनादीनामपि देहभाक्त्वाविशेषात् तत्परिभावना कथं स्यादिति तत्राह– प्रध्वस्तेति ॥ प्रध्वस्तो मायामयः प्रकृतिहेतुको भेदमोह अनात्मन्यात्मत्वमोहो यैस्ते तथा तैः, निरस्तमिथ्याज्ञानैरित्यर्थः । अनेन देहभाक्त्वेऽपि विशेषोऽस्तीति दर्शितम् । ‘कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वैः प्रकृतिजैर्गुणैः’ इति स्मृतिः ॥ २४ ॥

सत्यधर्मीया

राजसास्तामसाश्च बहुलास्तरतमयेति तान्निरूप्योत्तमानां रीतिमीरयति ॥ तं त्वामिति ॥ अहं तं त्वां कथं परिभावयामि चिन्तयामि । महमुत्सवरूपं त्वा त्वामिति । किं परिभावितः कीदृशोऽहमित्यतस्तदाह ॥ ज्ञानघनस्वभावमिति ॥ ज्ञानपूर्णतया ज्ञानघनः स्वभावः स्वरूपं यस्य तम् । ज्ञानघनो ज्ञानात्मा चासौ स्वाख्यो भावो नित्यसत्तश्च स वा तम् । मायामयो मायिको मिथ्याभूत इति यावत् । स चासौ भेदश्च अपारमार्थिको भेदो जगतो जगन्नाथस्येति तद्विषयको यो मोहो मिथ्यामत्युपदेशप्राप्तः स प्रध्वस्तो यैस्ते तैः । मायामयो भेदो यस्य प्रपञ्चस्य स इति यो मोहो वैचित्यं स प्रध्वस्तो यैरिति वा । मायाया प्रकृति-रूपायाऽमयो रोगस्तेन प्राप्तो भेदस्य प्रपञ्चरूपस्य मोहोऽज्ञनं स प्रध्वस्तो यैरिति वा । मोह-मिच्छेति मूर्छायामविद्यायां च सूरय इति विश्वः । सनन्दनाद्यैः सनन्दन एवाद्यो येषां ते मुनयः परमहंसास्तैर्विभाव्यं चिन्त्यम् । ननु सनकादिः स न कस्मात्पूर्वं गृहीतो गृहीतश्च तदनन्तरजः सनन्दन इति चेत् । सत्यम् । अगाधमेधाव्यसि । शङ्का चेयं निरातङ्का । परन्तु गुर्वनुकम्पायाः किमकम्प्यम् । सनकादय इत्युक्तौ केवलं परमहंसा विभावका न संसारे सन्तः सन्त इति भायात्तच्चानिष्टम् । दृष्टेर्वसिष्ठादीनां तन्निविष्टानां विभावकताया अतस्तेऽपि ग्राह्या आदिपदेनेति वचनमेवमिति । न तथोक्तावप्यादिपदेनैते ग्रहीतुं शक्या इति वाच्यम् । सजातीयग्रहस्यैव न्याय्यत्वात् । इत्थं वदंश्च सनन्दनादयः सनकाद्या नन्दनैः सहिताः सनन्दनाः सांसारिका मुनयो वसिष्ठाद्या इत्यप्यर्थान्तरसङ्ग्रहः सुग्रह इति सूचयामासेति ज्ञेयम् । अहं तु न तदन्यतम इति कथं कथय त्वां परिभावयामीत्याह ॥ विमूढ इति ॥ न चात्रातीव कर्तव्यं दोषदृष्टिपरं मनः । दोषो ह्यविद्यमानोऽपि तत्पराणां प्रदृश्यत इति सुधाभिधानान् न शङ्कस्वेति वाच्यम् । क्षणमेकं विलम्बोऽवलम्बनीयो दया विधेया विनेयोपरि । ओ स्वच्छन्दं पृच्छ । ॐ धन्योऽस्मि । अधिकार्यवधिं विधिसर्वं धीकृत्य कुत उक्तिनेति शङ्कितुं शक्यमिति चेत् । सत्यम् । सा च पिशाची क्व नाम नावतार्या । तथाऽपि मन्त्रयामः । अस्य योगित्वाद्योगिपुरस्कृतिरिति वा नन्दनस्तत्पुत्रो विधाता चासावाद्यश्च तेन सहितैर्नन्दनेष्वाद्यस्तेन सहितैरिति वा मुनिभिरिति भावेनाप्येवमुक्तिरिति जोषमास्व । किञ्च विमूढ इति मौढ्यं किंहेतुकमित्यतोऽप्याह ॥ सनन्दनाद्यैरिति ॥ नन्दनेन तन्नाम्ना नन्दनवनेन सहितं सौवर्गभाग्यं तदेवाद्यं येषां भोगानां तैर्विमूढस्तत्कामनया मूढतम इति ॥ २४ ॥

छलारी

तर्हि तवापि सात्त्विकत्वाद् ध्यानेन त्वं मां ज्ञास्यसीति तत्राह ॥ तं त्वामिति ॥ सनन्दनाद्यैर्मुनिभिर्विभाव्यमुपास्यं ज्ञानघनस्वभावं ज्ञानादिगुणस्वरूपं तं तत्तद्योग्ये-भ्यस्तत्तत्फलदातारं त्वामहं कथं परिभावयामि चिन्तयामि । चिन्तने काऽनुपपत्तिरिति तत्राह ॥ विमूढ इति ॥ सामान्यतो ज्ञाते वस्तुनि विशेषजिज्ञासा संजाघटीति । मम तु तदेव नास्ति । अतस्तद्विषयज्ञानाभाव एवानुपपत्तिरित्यर्थः । सनन्दनादीनामपि देहभात्क्वाविशेषात्परिभावना कथं स्यादिति तत्राह ॥ प्रध्वस्तेति ॥ प्रध्वस्तो मायामयः प्रकृतिहेतुको भेदमोहोऽनात्मन्यात्ममोहो यैस्ते तथा तैर्निरस्तमिथ्याज्ञानैरित्यर्थः । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वप्रकृतिजैर्गुणैरिति स्मृतिः

॥ २४ ॥

प्रशान्तमायागुणकर्मलिङ्गमनामरूपं सदसद्विमुक्तम् ।

॥ ३२ ॥

छलारी

महान्तं कालं तपस्तेप इत्यन्वयः । नाशक्नोत् । गङ्गामानेतुमिति शेषः । ततः कालेन संस्थितः कालमृत्युना संस्थितो ग्रस्तो मृतोऽभूदित्यर्थः ॥ ३२ ॥

दिलीपस्तत्सुतस् तद्वदशक्तः कालमेयिवान् ।

भगीरथस्तस्य पुत्रस्तेपे स सुमहत्तपः ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

कालमेयिवान् मरणं प्राप्तः ॥ ३३ ॥

सत्यधर्मीया

कालं यममेयिवान्प्राप्तवान् । मृत इति यावत् । तस्य दीलीपस्य नृपस्य

॥ ३३ ॥

छलारी

तद्धत् तपस्तेप इति शेषः । अशक्तः । गङ्गामानेतुमिति शेषः । काल-मेयिवान्मरणं प्राप्तः । तेपे कृतवान् ॥ ३३ ॥

दर्शयामास तं देवी प्रसन्ना वरदाऽस्मि ते ।

इत्युक्तः स्वमभिप्रायं शशंसावनतो भृशम् ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

प्रसन्ना देवी ते वरदाऽस्मीति निगद्य स्वात्मानं तमुद्दिश्य प्रदर्शयामास

॥ ३४ ॥

सत्यधर्मीया

अहं प्रसन्ना वरदा च तेऽस्मीति तं भगीरथं नृपमात्मानं दर्शयामास । यस्मिन्नियत्यपि न देवी दर्शयामासात्मानमित्यस्मिते स्मितरहिते दुःखित इति यावत् । सति यथापूर्वमुर्वरितम् । स्वमभिप्रायं स्वपितृगात्रभस्मपवित्रीकरणरूपं शशंसोचे ॥ ३४ ॥

छलारी

तं प्रत्यात्मानं दर्शयामास । वरदाऽस्मीति गङ्गोक्तः सन् स्वाभिप्रायं पूर्वजोद्धारणे शशंस ॥ ३४ ॥

गङ्गोवाच —

को विधारयिता वेगं पतन्त्या मे महीतले ।

अन्यथा भूतलं भित्वा नृप यास्ये रसातलम् ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

महीपते महीतले पतन्त्या मम वेगं विधारयिता कः । स्वत एव पत तवेयत्कुत इत्यत आह ॥ अन्यथेति ॥ अनागमन एवमागमने च तवोभयथा नाभीष्टसिद्धिरिति भावः ॥ ३५ ॥

छलारी

पतन्त्या । गगनादिति शेषः । मे वेगं विधारयिता धारयिष्यति । अन्यथा धारकाभावे ॥ ३५ ॥

किं चाहं दुर्गतिं यास्ये नरा मय्यामृजन्त्यघम् ।

मृजामि तदघं क्रूरं राजंस्तत्र विविच्यताम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

किञ्च रसातलप्रवेशलक्षणानर्थ एव न, अन्योऽप्यतीत्याशयेनाह– किञ्चेति ॥ कुतो नरकप्राप्तिरिति तत्राह- नरा इति ॥ पापिनो नराः स्नानादिना मय्यघमामृजन्ति शोधयन्ति । पापं निक्षिप्य स्वयं शुद्धा भवन्ति । हे राजन् तदघं मृजामि शोधयामि । क्वेति शेषः । क्व निक्षिप्य शुद्धा भवामि ? अत्र अस्मिन्नर्थे विविच्यतां नराणामघसंहर्ता मदघसंहर्ता क इति विवेकः क्रियतामित्यन्वयः ॥ ३६ ॥

सत्यधर्मीया

न केवलं रसातलं यास्येऽपि तु ममायमेको भावी विभव इत्याह ॥ किञ्चेति ॥ नरा मय्यघं स्वेषां विसृज्य स्नानादिनाऽऽत्मानमामृजन्ति शोधयन्ति तत्क्रूरं तैर्मुक्तमघं मृजामि मार्जयामि । तत्रोभयविषये विविच्यतां त्वया विवेकः क्रियताम् । पामरनरपापापहन्त्र्या मम दुर्गतिमतिहाय पापपरिहारोपायो धर्ता चायमिति निश्चयश्च क्रियतामिति यावत् । रसातलगमने च तवाभीप्सितमपि न सेत्स्यतीत्याह ॥ नरा इति ॥ नराः पितृव्याः कथमघं मृजन्त्यहं च कथं तदघं मृजामि । विचिन्त्यतामित्युचितोऽपि पाठः ॥ ३६ ॥

छलारी

किञ्च न केवलं रसातलप्रवेशलक्षणानर्थ एवान्योऽप्यस्तीत्याशयेनाह ॥ किञ्चेति ॥ कुतो नरकप्राप्तिरिति तत्राह ॥ नरा इति ॥ पापिनो जनाः स्नानादिना मय्यघमामृजन्ति शोधयन्ति । पापं निक्षिप्य स्वयं शुद्धा भवन्ति । हे राजन् तदघं मृजामि शोधयामि । क्वेति शेषः । क्व निक्षिप्य शुद्धा भवाम्यत्रास्मिन्नर्थे विविच्यताम् । नराणामघहाऽहं मदघसंहर्ता क इति विवेकः क्रियतामित्यन्वयः । तत्रोपायो विचिन्त्यताम् ॥ ३६ ॥

राजोवाच —

साधवो निराशिषः शान्ता ब्रह्मिष्ठा लोकपावनाः ।

हरन्त्यघं तेऽङ्गसङ्गाद् ये प्राप्ताः स्वहृदा हरिम् ॥ ३७ ॥

पदरत्नावली

उत्तरमाह– साधव इति ॥ शमदमादिलक्षणसम्पन्नाः साधवोऽत एव निराशिषः स्वर्गादिसुखलक्षणाशारहिताः । कुत इति तत्राह– ब्रह्मिष्ठा इति ॥ इष्ठन् प्रत्ययान्तं चैतत् । ब्रह्मिणः पूर्णा भगवद्भक्त्येति शेषः । अमी अतिशयेन ब्रह्मज्ञानसम्पन्ना इति यावत् । ब्रह्मण्येव स्थिता ब्रह्मिष्ठा इत्ययं छान्दस इति केचित् । तथात्वे ब्रह्मस्था इति स्यात् । न हि छान्दसता स्वच्छन्देनाङ्गीकार्या । तस्मादयमिष्ठन्नन्तस्तमनुसृत्यैवं कृतम् । लोकपावना एवंविधा ये स्वहृदा हरिप्राप्तास्ते अङ्गसङ्गात् पादप्रक्षालनादिना हस्ताद्यङ्गसम्बन्धात् पापिनामघं हरन्तीति शेषः । तेषां स्वहृदि स्थितहरिसान्निध्यात् पापं नास्त्येव । तत्र किं वक्तव्यमनवरतं पद्मनाभ-सरोजनिवासाया इत्यर्थः ॥ ३७ ॥

छलारी

शेरते सन्तीत्यर्थः ॥ ४१ ॥

रथेन वायुवेगेन प्रयान्तमनुधावती ।

देशान् पुनन्ती निर्दग्धानसिञ्चत् सगरात्मजान् ॥ ४२ ॥

पदरत्नावली

प्रयान्तं भगीरथम् अनुधावती पृष्ठत आयान्ती ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

अनुधावती पृष्ठतोऽनुगच्छन्ती मध्येध्वसम्बद्धान्देशान्पुनन्ती सगरात्मजां-स्तद्भस्म असिञ्चत् ॥ ४२ ॥

छलारी

प्रयान्तं भगीरथमनुधावती पृष्ठत आयान्ती । आसिञ्चत्प्लावयामास ॥ ४२ ॥

यज्जलस्पर्शमात्रेण ब्रह्मदण्डहता अपि ।

सगरात्मजा दिवं जग्मुः केवलं देहभस्मभिः ॥ ४३ ॥

ऋतुपर्णो नलसखो योऽश्वविद्यामयान्नलात् ।

दत्वाऽक्षहृदयं तस्मै सर्वकामस्तु तत्सुतः ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

ततोऽयुतायोर् ऋतुपर्णः । अयात् प्राप्तवान् । तत्सुत ऋतुपर्णसुतः

॥ ४७,४८ ॥

सत्यधर्मीया

ततोऽयुतायुतो ऋतुपर्णो नामतो नलसखो नलस्य सखा नलसखः । नलो बाहुकः सखा यस्येति वा । अत्र टजार्षः । कथं सख्यं तयोरित्यतोऽक्षहृदयमिति । पाशमर्म दत्वोपदिश्याश्वविद्यां तत्परीक्षाशास्त्रं नलादयादगच्छज्ज्ञानदीपं सम्पादितवान् । तत्सुतो ऋतुपर्णसुतः । तथोक्तमरण्यपर्वणि ।

विध्यक्षहृदयज्ञं मां सङ्ख्याने च विशारदम् ।

बाहुकस्तमुवाचाथ देहि विद्यामिमां मम ।

मत्तोऽपि चाश्वहृदयं गृहाण पुरुषर्षभेत्यादि ।

ऋतुपर्णकीर्तनं कलिमलकर्तनमिति माहात्म्यं कर्कोटकस्य नागस्य दमयन्त्या नलस्य च । ऋतुपर्णस्य राजर्षेः कीर्तनं कलिनाशनमिति वचनात् ॥ ४८ ॥

छलारी

नलराजसखो ऋतुपर्णो ऽभवदित्यनुषङ्गः । यो ऋतुपर्णस्तस्मै नलायाक्षहृदयं द्यूतविद्यां दत्वाऽश्वविद्यामयात् । तत्सुतो ऋतुपर्णसुतः ॥ ४८ ॥

ततः सुदासस्तत्पुत्रो मदयन्तीपतिर्नृपः ।

आहुर्मित्रसहं यं वै कल्माषाङ्घ्रिमुत क्वचित् ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

यं सुदासपुत्रम् ॥ ४९ ॥

न रहो न रहस्यम् ॥ ५१ ॥

श्रीशुक उवाच—

सौदासो मृगयां किञ्चिच्चरन् रक्षो जघान ह ।

मुमोच(शुशोच)भ्रातरं सोऽथ गतः प्रतिचिकीर्षया ॥ ५२ ॥

तत्पत्नी द्विजपत्नी अकृतार्थवदकृतार्था । स्वार्थे गतेरर्थवत्त्वमिति मतु-ब्वद्वतिः । अरतिविरतिराह । साक्षाद्राक्षस आजनी न तज्जातिः ॥ ५८ ॥

छलारी

अकृतार्थवत् । यद्यपि लज्जा स्त्रीणां स्वभावतस्तथाऽपि तत्पत्नी लज्जां त्यक्त्वा लज्जारहिताऽकृतार्थपुरुषवद्राजानं प्रत्याहेत्यर्थः । यद्वा । अकृतार्थवदकृतार्थवती पत्या सुरतस्यासमाप्त-त्वादकृतार्थेत्यर्थः । अकृतार्थशब्दान्मन् प्रत्यये ङीप् प्रत्ययस्य छान्दसे लोपेऽकृतार्थवदिति रूपनिष्पत्तिः । राक्षसस्य कृपाजननायावध्यत्वे कारणान्याह ॥ न भवा-नित्यादिना ॥ इक्ष्वाकूणामिक्ष्वाकुवंशोत्पन्नानां मध्ये ॥ ५८ ॥

मदयन्त्याः पतिर्वीर नाधर्मं कर्तुमर्हसि ।

देहि मेऽपत्यकामायास्त्वकृतार्थं पतिं द्विजम् ॥ ५९ ॥

सत्यधर्मीया

मदयन्त्याः पतिः । अनेन स्त्रीसुखं जानासीति मत्पतिं त्यजेति त्याजन एतत्सुखस्य मम तव पत्न्या अपि सति त्वय्येतत्सुरतसुखविखण्डनं स्यादिति वा कटाक्षयतीति ज्ञेयम् । अपत्यकामायाः पुत्रापेक्षावत्या अकृतार्थमसुरतसमाप्तिं द्विजं पतिं देहि मा हिंसीतीति भावः ॥ ५९, ६० ॥

छलारी

अकृतार्थमसमाप्तरतिम् ॥ ५९ ॥

देहोऽयं मानुषो राजन् पुरुषस्याखिलार्थदः ।

तस्मादस्य वधो वीर सर्वार्थवध उच्यते ॥ ६० ॥

छलारी

अस्य मानुषदेहस्य ॥ ६० ॥

एष हि ब्राह्मणो विद्वान् तपःशीलगुणान्वितः ।

आरिराधयिषुर्ब्रह्म महापुरुषसंज्ञितम् ॥ ६१ ॥

सर्वभूतात्मभावेन भूतेष्वन्तर्हितं गुणैः ।

सोऽयं ब्रह्मर्षिवर्यस्ते राजर्षिप्रवराद् विभोः ॥ ६२ ॥

पदरत्नावली

सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतनियामकत्वेन, भूतेष्वन्तर्हितमदृश्यत्वेन स्थितम् । गुणैः पूर्णमिति शेषः ॥ ६१ ॥

दुर्घटभावदीपिका

सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतनियामकत्वेन सर्वभूतेष्वन्तर्हितमदृश्यतया स्थितम् । गुणैः पूर्णमिति । एतेन गुणैरित्येतदनन्वितमिति दूषणं परिहृतम् । पूर्णमित्यस्य विशेष्यमभ्युपेत्यान्वयस्योक्तत्वात् ॥ ६२ ॥

सत्यधर्मीया

भजने यानि निमित्तानि भीतिजनने भवन्ति त्यजनेन वा भवन्त्विति द्विजजाया राजानं प्रति प्राह ॥ एष इति ॥ महापुरुषसंज्ञितं ब्रह्म नारायणाख्यं सर्वभूता-नात्मभावेन स्वामित्वेन भूतेष्वन्तर्हितं गुणैरारिराधयिषुस्तत्तद्गुणकत्वेनाराधनं कर्तुमिच्छुर्विभो राजर्षिप्रवरत्वात् ॥ ६१,६२ ॥

छलारी

सर्वभूतानामात्मा स्वामीति भावेन भावनया आरिराधयिषुः । यद्वा । कथंभूतं ब्रह्म । सर्वभूतानात्मभावेनात्मत्वेनान्तर्नियामकत्वेन । भूतेष्वन्तर्हितमदृश्यत्वेन स्थितं गुणैः पूर्णमिति शेषः ॥ ६१,६२ ॥

कथमर्हति धर्मज्ञ वधं पितुरिवात्मजः ।

तस्य साधोरपापस्य भ्रूणस्य ब्रह्मवादिनः ॥ ६३ ॥

पदरत्नावली

भ्रूणस्य स्वयमेव पुत्रस्य । ब्रह्मवादिनः ब्रह्मज्ञानिनः षडङ्गवेदाध्यायिनो वा ॥ ६३ ॥

सत्यधर्मीया

आत्मजः सुतो भ्रूणस्य । भ्रूणोऽर्भके स्त्रैणगर्भ इत्यमरः । भ्रूणः स्त्रीगर्भ-योरिति भानुः । स्त्रैणगर्भो नाम स्वयमपत्यतयाऽधुना न जात इति स्वयमेव वर्तत इत्यर्थः । भ्रूणहत्यां वैते घ्नन्तीत्येतद्विवृतौ वेदवेदाङ्गविदो ब्राह्मणस्येत्युक्तेर्वेदवेदाङ्गज्ञानिन इति वा । ब्रह्मवादिनो वेदवादिनो ब्रह्मविषयको वादोऽस्यास्तीति ब्रह्म वदितुं शीलमस्यास्तीति वा द्वितीयव्याख्यानुसारेणार्थो ज्ञेयः ॥ ६३ ॥

छलारी

सवितुः सकाशादात्मज इव भ्रूणस्य स्वयमेव पुत्रस्य बभ्रोर्वधम् । यथाऽयोग्यवधमिवेत्यर्थः । सतां संमतो भवान्वधं ब्रह्मवधं कथं साधु मन्यत इत्यर्थः । क्षणमपि येन विना न जीविष्ये । सोऽयं यदि भक्ष्यः क्रियते तर्हि मृतकं यथा मृतप्रायं मां पूर्वं भक्षय । यद्वा मृतकं प्राणरहितं शरीरम् । प्राणमन्तरेण यथा न जीवति तथा पत्या विना न जीविष्य इत्यन्वयः । विलपन्त्या ब्राह्मण्या । एवं प्रार्थितेऽपीति शेषः ॥ ६३–६५ ॥

कथं वधं यथा बभ्व्रा मन्यते सम्मतो भवान् ।

यद्ययं क्रियते भक्ष्यस्तर्हि मां खाद पूर्वतः ॥ ६४ ॥

पदरत्नावली

बभ्व्राः सौरभेय्याः । ‘माहेयी सौरभेयी च बभ्रुः स्याद् वृषकाङ्क्षिणी’ इत्यभिधानम् ॥ ६४ ॥

सत्यधर्मीया

बभ्व्राः सौरभेय्याः । माहेयी सौरभेयी च बभ्रूः स्याद्वृषकाङ्क्षिणीति चाभिधानम् । सम्मतः सत्त्वेन भवान् । बभ्व्रा वधो यथा न विधातव्यस्तथा ब्राह्मणवधोऽपि स एवं कथं मन्यते । साध्विति जानीषे यदि । अयं सप्ततिर्भक्ष्यः क्रियते । तर्ह्ययमुपायं वा कुर्वादाविति वदति ॥ तर्हीति ॥ पूर्वतः पूर्वं मां खाद भक्षय ॥ ६४ ॥

न जीविष्ये विना येन क्षणं च मृतकं यथा ।

एवं करुणभाषिण्या विलपन्त्या अनाथवत् ॥ ६५ ॥

पदरत्नावली

येन पत्या । मृतकं प्राणरहितशरीरम् । प्राणमन्तरेण यथा मृतकं हेयं तथा मज्जीवनमनेन विनेति भावः ॥ ६५ ॥

सा वै सप्त समा गर्भमबिभ्रन्न व्यजायत ॥ ७१ ॥

पदरत्नावली

तर्ह्यस्य केन विधिना पुत्रो जात इति तत्राह– वसिष्ठ इति ॥ तेन सौदासेन अनुज्ञातः मद्भार्यायां पुत्रमुत्पादयेति । समाः संवत्सरान् ॥ ७१ ॥

सत्यधर्मीया

तदनुज्ञातस्तेन तद्भर्त्रा । सा मदयन्ती समाः सप्त संवत्सरान् गर्भमबिभ्रद् बभार । न व्यजायत न बहिः प्रादुर्भूतोऽभूत् ॥ ७१ ॥

छलारी

तेन सौदासेनानुज्ञातो मद्भार्यायां पुत्रमुत्पादयेति । सप्तसमाः सप्तसंवत्सरान् गर्भमबिभ्रद्दधाना न व्यजायत नाप्रासूत ॥ ७१ ॥

जघ्नेऽश्मनोदरं तस्मात् सोऽश्मकस्तेन कथ्यते ।

अश्मकान्मूलको जज्ञे यः स्त्रीभिः परिरक्षितः ॥ ७२ ॥

सत्यधर्मीया

ततः किं कृतवती सेत्यतो वक्ति ॥ जघ्न इति ॥ अश्मना पाषाणेनोदरं जघ्ने जघान । अनेन सा द्विजसती स्वकलेवरं शिलया ताडयन्ती न भवतु भवतः साक्षात्सन्ततिः प्रकारान्तरेणान्तर्वत्नी पत्नी जाता चेदप्यनया धाट्यै भवतु तवापत्यमिति मनसि कृतवती तथैवेश्वर एतद्गृहेश्वरीमप्रेरयदिति ध्वन्यते । आत्मानं शोचन्तीत्यस्य स्वोदरं दृषत्ताडनादिना देहमुद्दिश्य शोचन्तीति चार्थो ज्ञेयः । तेन हेतुनाऽयं जातः सुतोऽश्मकः कथ्यते । यो मूलकः स्त्रीभिः परिरक्षितः परशुरामतः स्वयं परित उपवेशनेन न कोऽप्यत्र पुरुष इति सम्भाषणादिना संरक्षितः ॥ ७२ ॥

छलारी

अतो वसिष्ठ एव तस्या उदरमश्मना पाषाणेन जघान । स उत्पन्नः सुतोऽश्मकः । स्त्रीभिः संवेष्ट्य परशुरामात्परिरक्षितोऽतो नारीकवच इत्युक्तः । परशुरामेण निःक्षत्रिये सति क्षत्रियवंशस्य मूलमभवदतो मूलक इति चाप्युक्तः ॥ ७२,७३ ॥

नारीकवच इत्युक्तो निःक्षत्रे मूलकोऽभवत् ।

ततो दशरथस्तस्मात् पुत्र ऐलबिलिः स्मृतः ॥ ७३ ॥

पदरत्नावली

निःक्षत्रे परशुरामेण दुष्टक्षत्रियसंहारे कृते सति, क्षत्रियवंशस्य मूलमभवदतो मूलक इति चाप्युक्तः ।

सत्यधर्मीया

अतो नारीकवच इति नामाऽयम् । नार्य एव कवचं यस्य सः निःक्षत्रे परशुरामे क्षत्रमात्राभावे सति कृते मूलं करोतीति करोतेर्डः । क्षत्रियकुलमूलं मूलकनाम-मूलमित्थमिति भावः । ततो मूलकाद्दशरथोऽयमितरो रामतातात् ॥ ७३ ॥

राजा विश्वसहो यस्य खट्वाङ्गश्चक्रवर्त्यभूत् ।

यो देवैरर्थितो दैत्यानवधीद् युधि दुर्जयान् ॥ ७४ ॥

पदरत्नावली

खट्वाङ्गो दैत्यान् निहत्य स्वपुरं गत्वाऽऽयुमुहूर्तावधिकं ज्ञात्वैवं मनः सन्दधे ॥ ७४ ॥

सत्यधर्मीया

यस्यैलबिलेर्विश्वसहः विश्वं सहत इति क्षमावानिति गुणनाम । खट्वाङ्ग इति तातस्थापितं नामेति विवेकश् चक्रवर्तीति गतम् । अर्थितः सहायार्थं याचितः ॥ ७४ ॥

छलारी

यस्यैलिबिलिनामकस्य । खट्वांगो राजाऽभूत् । तं विशिनष्टि ॥ विश्वसह इति ॥ अत्यन्तक्षमावानित्यर्थः । प्रसन्नैर्देवैर्वरं वृणीष्वेत्युक्ते खट्वाङ्गेनोक्तं तावन्ममायुः कथ्यतामिति । देवैश्चोक्तं मुहूर्तमात्रमिति । तत्ज्ञात्वा देवैर्दत्तविमानेन पुरमेत्य मनः सन्दधे । इदानीं खट्वाङ्गस्य स्वसाधुवृत्तानुस्मरणपूर्वकं भगवच्छरणागतिप्रकारं दर्शयति ॥ नम इत्यादिना तमहं प्रपद्य इत्यन्तेन ॥ ७४ ॥

किञ्चन वस्तूत्तमश्लोकादन्यद्भगवदनधीनं नापश्यम् । किन्तु भगवदधीन-मेवापश्यमित्यर्थः ॥ ७७ ॥

न वृणे ह्यवरं कर्म भूतभावनभावनाद् ।

येऽविक्षिप्तेन्द्रियधियो देवास्ते स्वहृदि स्थितम् ।

न विदन्ति प्रियं शश्वदात्मानं किमुतापरे ॥ ७८ ॥

पदरत्नावली

भूतभावनस्य भूतोत्पादकस्य हरेर्भावनाद् उपासनादन्यदवमं कर्म मोक्षसाधनत्वेन न वृणे । अविक्षिप्तेन्द्रियधियः । आत्मानं हरिम् ॥ ७८,७९ ॥

दुर्घटभावदीपिका

अहमवमं कामं (कर्म) न वृणे न स्वीकरोमि । भूतभावनभावनाद् भूतोत्पादकभगवद्ध्यानादन्यत्कर्म न वृणे न करोमीति । एतेन पूर्ववाक्ये देवैः कामवरो दत्त इत्युक्तत्वादवमं कामं न वृण इति वक्तव्यम् । अवमं कर्म न वृण इति कथनमसङ्गतम् । भूतभावनादित्येतदनन्वितमिति दूषणं परिहृतम् । काममन्यदिति पदयोः शेषमङ्गीकृत्य न वृण इत्यस्यावृत्तिं वृण इत्यस्य स्वीकारार्थत्वं करोमीत्यर्थं चाभ्युपगम्यावमं कामं न स्वीकरोमि । भूतभावनादन्यत्कर्म न करोमीत्यर्थस्योक्तत्वात् ॥ ७८ ॥

सत्यधर्मीया

हि यतः कर्मावरं नश्वरफलकमिति नीचम् । भूतभावनो भगवान् । भूतभावनस्य जगदुत्पादकस्य भावनादुपासनया न वृणे नेच्छामि । दुर्गमं भगवदवगमनमित्याह ॥ य इति ॥ अविक्षिप्तेन्द्रियधियः शश्वत्प्रियमात्मानं स्वामिनं हृदि संस्थितमपि न विदन्ति । अपरे मदादयो न विदाम इति किमुतेति योजना । इन्द्रियसहिता च सा धीश्चाविक्षिप्ताऽ-विषयविषयिणी सा येषां तथेति ॥ ७८ ॥

छलारी

अहं भूतभावनभावनाद्भूतोत्पादकभगवद्ध्यानादिकामादवममन्यकामं न वृणे न स्वीकरोमीति । विषयेष्वविक्षिप्तानीन्द्रियाणि धियश्च येषां ते देवा अप्यात्मानं श्रीहरिं न जानन्ति किमुतापरे मादृशाः ॥ ७८ ॥

अथेशमायारचितेषु सङ्गं गुणेषु गन्धर्वपुरोपमेषु ।

रूढं प्रकृत्याऽऽत्मनि विश्वभर्तुर्भावेन हित्वा तमहं प्रपद्ये ॥ ७९ ॥

पदरत्नावली

किमनेन बहुनोक्तेनापि, एवं मम सिद्धान्त इति सन्दधाति– अथेति ॥ अथाहं तं श्रीहरिं प्रपद्य इत्यन्वयः । किं कृत्वा ? ईशस्य हरेर्मायया विकृतैः पृथिव्यादिपञ्चभूतै रचितेषु गुणेषु देहेन्द्रियादिषु गन्धर्वपुरोपमेषु नश्वरेषु । आत्मनि मनसि । प्रकृत्या स्वत एव रूढं सङ्गं स्नेहलक्षणं पाशं हित्वा । त्यागे साधनमाह– विश्वभर्तुरिति ॥ भावेन भक्त्या

॥ ८० ॥

सत्यधर्मीया

मदनुष्ठेयकाष्ठेयमिति स्पष्टयति । अहमीशमायारचितेष्वीशेन मुख्यकर्त्रा मायया प्रकृत्या रचितेषु निर्मितेषु गुणेषु देहादिषु । स्थैर्यं न तेषामित्यनुरूपं निदर्शनं निरूपयति । गन्धर्वपुरोपमेषु, गन्धर्वपुरेणोपमा येषां ते तथा तेषु । प्रकृत्या स्वत आत्मन्य-चिन्मनसि रूढं सङ्गं स्नेहं हित्वा तद्धाननिदानमाह । विश्वभर्तुर्जगद्धारकस्य भावो भक्तिस्तेनेति, तं प्रपद्ये ॥ ७९ ॥

छलारी

किमनेन बहूक्तेनाथैवं मम सिद्धान्त इति भगवति मनः सन्दधाति ॥ अथेति ॥ अथ तस्मात्तं श्रीहरिं शरणं प्रपद्य इत्यन्वयः । किं कृत्वा । ईशस्य हरेर्माययेच्छया विकृतैः पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतैः रचितेषु गन्धर्वपुरोपमेषु नश्वरेषु गुणेषु देहेन्द्रियादिषु । आत्मनि मनसि प्रकृत्या स्वत एव रूढं सङ्गं स्नेहपाशलक्षणं हित्वा । त्यागे साधनमाह ॥ विश्वभर्तुरिति ॥ भावेन भक्त्या ॥ ७९ ॥

इति व्यवसितो बुद्ध्या नारायणगृहीतया ।

हित्वाऽन्यभावमज्ञानं ततः स्वं भावमाश्रितः ॥ ८० ॥

पदरत्नावली

अज्ञानमज्ञाननिमित्तकम्, अन्यस्मिन् स्वतन्त्रतरे देहगेहादौ भावं विद्यमानं ममतादिरूपं सङ्गं हित्वा तं स्वं स्वतन्त्रं भावं नारायणाख्यं नित्यपदार्थमाश्रितः ॥ ८१ ॥

दुर्घटभावदीपिका

खङ्गाङ्गो नारायणगृहीतया नारायणदत्तया बुध्द्या । इति व्यवसित इति पूर्वोक्तप्रकारेण व्यवसितो व्यवसायं प्राप्तः सन् । अज्ञानं भावरूपाज्ञानविशिष्टमन्यभावं भगवद्व्यतिरिक्तब्रह्मादिरूपपदार्थं हित्वा यद्वस्तु तत्सर्वप्रमाणप्रसिद्धम् । परं सर्वोत्तमं सूक्ष्म-मतीन्द्रियशून्यं गुणैः शून्यं न भवति । गुणपूर्णमिति यावत् । शून्यकल्पितं शून्यनामक-मूलरूपादभिव्यक्तं वासुदेवेति शब्दवाच्यं ब्रह्मेति शब्दवाच्यमिति सात्त्वताः सात्त्विका गृणन्ति यं च भगवानिति गृणन्ति । ततः स्वं स्वतन्त्रं भावं नारायणाख्यपदार्थमाश्रित इत्येतद्धि प्रमाण-प्रसिद्धमिति । एतेन तत इत्येतव्द्यर्थमिति दूषणं निरस्तम् । तच्छब्दात्परस्य द्वितीया-यास्तसिलङ्गीकृत्य तत इत्यस्य तमित्यर्थस्योक्तत्वात् । एतेनैव वासुदेवादि शब्दवाच्यस्य भगवतः सत्यत्वेन मिथ्यात्वाभावाच्छून्यकल्पितमिति शून्यस्य कल्पितत्वाभिधानं चायुक्तमिति दूषणमपास्तम् । शमूनं कुरुते यस्माच्छून्यस्तस्माज्जनार्दन इति प्रमाणानुसारेण शून्य शब्देन शून्यनामकमूलरूपं भगवन्तं गृहीत्वा कल्पितशब्दस्याभिव्यक्त्यर्थकत्वं चाङ्गीकृत्य शून्यकल्पित-मित्यनेन वासुदेवादिशब्दवाच्यस्य भगवतः शून्यनामकभगवदवतारत्वमुच्यत इत्यभ्युपगमात्

॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीभगवतटिप्पण्यामष्टमोऽध्यायः ॥ ९-८ ॥

सत्यधर्मीया

नारायणगृहीतया नारायणो गृहीतो विषयीकृतो यया सा तया बुद्ध्या अन्तर्णीतण्यर्थतया नारायणगृहीतया प्रापितयेति वा व्यवसितो विशेषेणावसितं निश्चयो यस्य सः । अज्ञानं तत्स्वरूपमाह ॥ अन्यभावमिति ॥ अन्यान्भावयति भगवत्त्वं नेति तत्तथा । अन्येनापि स्वतन्त्रेतरेण भावः सत्तेति येन तत्तथेति वा । अनिनां प्राणिनामभावः पृथगीश्वरेण येन तत्तथा तद्वा हित्वा ततस्त्यक्त्वा गामनन्तरं स्वं स्वतन्त्रं स्वशब्दवाच्यं भावं नित्यस्वतन्त्रसत्तामाश्रितः

॥ ८० ॥

छलारी

खट्वाङ्गो नारायणदत्तया बुद्ध्या । इति पूर्वोक्तप्रकारेण व्यवसितो व्यवसायं प्राप्तः सन् । अज्ञानमज्ञानादिनिमित्तकमन्यस्मिन् शरीरादौ भावं विद्यमानं ममतादिरूपं सङ्गं हित्वा तं स्वं स्वतन्त्रं भावं नारायणाख्यं पदार्थमाश्रितः ॥ ८० ॥

यत् तद् ब्रह्म परं सूक्ष्ममशून्यं शून्यकल्पितम् ।

भगवान् वासुदेवेति यं गृणन्ति हि सात्वताः ॥ ८१ ॥

पदरत्नावली

भावशब्दस्य लीलाद्यनेकार्थेषु वृत्तेरत्र विवक्षितः क इति तत्राह– यत् तदिति ॥ उत्तरलिङ्गविवक्षया यत् तदिति । वेदान्तिनो यं भावं परं ब्रह्मेति गृणन्ति, योगिनः सूक्ष्ममिन्द्रियगोचरमाकाशवदिति सङ्गिरन्ते, केचिदवैदिकाः शून्यनाम्ना कल्पितं जल्पन्ति । न तत् तत्त्वमित्याह– अशून्यमिति ॥ सात्वताः पञ्चरात्रिका यं भगवानिति ब्रह्मेति च । गृणन्ति तं भावमाश्रित इत्यन्वयः । हिशब्देनोक्तार्थस्य प्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयति ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं’ ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते’ ‘शमूनं कुरुते यस्माच्छून्य-स्तस्माज्जनार्दनः’ इत्यादेः शून्यं तत्त्वमबाध्यमिति च ॥ ८२,८३ ॥

सत्यधर्मीया

प्रस्तुतं प्राक् स्तुतं च वस्तु वस्तुतः किमिति मन्दसन्देहं तुदति ॥ यत्तदिति ॥ परमक्षरात्परतः परमिति परं, सूक्ष्ममिन्द्रियागोचरमणोरणीयो वा नेन्द्रियाणि । अणोरणीयानिति श्रुतेर् अन्योन्यं सकलगुणाविकलं शून्यकल्पितमिति इतरसुखोनन्यंत्वाच्छून्य-मिति कल्पितं पृथग्गुणराहित्याच्छून्यमिव कल्पितमिव । ‘शमूनं कुरुते यस्माच्छून्यं तस्मा-ज्जनार्दनः’ । शून्यतया कल्पितं पामरैरिति वा । शून्यं तत्त्वमविज्ञेयं मनोवाचामगोचरमिति । यत्तद्ब्रह्मेति ब्रह्मपदप्रतीक्षया नपुंसकनिर्देशः । सात्वताः पञ्चरात्रिकाः । भगवानिति वासुदेवेति यं गृणन्ति यच्च परमित्यादिप्रकारेण गृणन्ति च तं भावं श्रित इत इत्यन्वयः । तर्हि पूर्वं भाव इत्यभिहितं वस्त्वन्यदिदं चान्यदिति स्यादित्यतः पुनः भावपदं लक्षयित्वा पुल्लिङ्गयच्छब्देन स परामृश्यस्ततश्चैकमेव पुंनपुंसकलिङ्गपदाभ्यां मयोक्तमिति सङ्कलय्याहेति तात्पर्यमवधेयम् । ब्रह्मविदाप्नोति परम् । तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं, ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति वासुदेवो वा इदमग्र आसीदित्यादिश्रुतिप्रसिद्धतामेतदर्थस्य हिराह । हरिं जगाम कायं त्यक्त्वेति यावत् ॥ ८१ ॥

छलारी

स्वं भावमेवाह ॥ यत्तदिति ॥ उत्तरलिङ्गविवक्षया यत्तदिति यद्वस्तु तत्सर्वं प्रमाणप्रसिद्धं परं सर्वोत्तमं सूक्ष्ममतीन्द्रियमशून्यं गुणैः शून्यं न भवति । पूर्णमिति यावत् । शून्यकल्पितं शून्यनामकमूलरूपादभिव्यक्तम् । वासुदेवेति शब्दवाच्यमिति । सात्वताः पञ्च-रात्रिकाः । गृणन्ति यं च ब्रह्मेति भगवानिति च गृणन्ति । हिशब्देनोक्तार्थस्य ‘शमूनं कुरुते यस्माच्छून्यस्तस्माज्जनार्दनः’ इत्यादिप्रमाणप्रसिद्धिं दर्शयतीति द्वयोरेकान्वयः ॥ ८१ ॥

शुक उवाच—

खट्वाङ्गाद् दीर्घबाहुश्च रघुस्तस्मात् पृथुश्रवाः ।

अजस्तस्मान्महाराजस्तस्माद् दशरथोऽभवत् ॥ ८२ ॥

सत्यधर्मीया

स्वात्मानं प्रत्येवैवमालोचनेनोवाचेति सूचयितुं पुनः शुक उवाचेति कविर्वदति ॥ शुक इति । तस्माद्दीर्घबाहोः । पृथुश्रवा इति रथध्वजान्वयि । दशरथो महाराजस्तस्मादजात् । प्राक् दशरथस्तु स्वायम्भुवः । यथोक्तं पद्मपुराणे ।

तस्याभूत्प्रथमं जन्म मनोः स्वायम्भुवस्य तु ।

रघूणामन्वये पूर्वं राजा दशरथोऽभवत् ।

द्वितीयं वसुदेवोऽभूद्वृष्णीनामन्वये मनुः ।

काले दशसहस्राब्दे ग्रामे शम्बलसंज्ञिते ।

विष्णुव्रतोऽभवदित्याद्युक्तेः । नन्वाचार्यैर्महाभारततात्पर्यनिर्णये स कश्यपो द्रागिति शूरात्स जातो बहुगोधनाढ्यो भूमौ यमाहुर्वसुदेव इत्यपीत्येकादशाध्याये वसुदेवस्य कश्यपत्वोक्तेर्विरोध इति चेन्न । वसुदेवो भवतु कश्यपः । स्वायम्भुवस्यावेशयुत इति समाध्युपपत्तेः । न च दशरथ प्राग्रूपानुक्तिरिह कथमिति शङ्क्यम् । स कश्यपस्यादितिगर्भजन्मनो विवस्वतस्तन्तुभवस्य भूभृतः । गृहे दशस्यन्दननामिनोऽभूदिति तृतीयाध्याये । अदित्यां गर्भस्य जन्माङ्कुरणं यस्मात्तस्य कश्यपस्य दशस्यन्दननामिनो गृह इत्यप्यन्वयने पद्मपुराणैककण्ठ्यस्याकुण्ठनात् । एतच्छ्लोकव्याकृतौ केचिद्दशरथं वैवस्वतमाहुः । तदुक्तं वामनपुराणे । भविष्यदन्तरे भूत्वा मनुर्वैवस्वतो भवात् ।

तव वंशे भवाम्यङ्ग रामो दाशरथिः स्वयम् ।

पुनर्दशरथो भूत्वा त्वमेवासि पिता मम ।

तद्दत्तपिण्डदानेन मुक्तिस्ते भविता ध्रुवमिति । यत्तूत्तरखण्डपद्मपुराणवचनं तद्वसुदेवसाह-चर्यादावेशपरमित्यप्याहुः । पद्मपुराणवचनं च यस्याभूत्प्रथमं जन्म मनोः स्वायम्भुवस्य च । रघूणामन्वये पूर्वं राजा दशरथो ह्यभूत् । द्वितीये वसुदेवोऽभूद्वृष्णीनामन्वये पुनरितीत्यवदन् । वामनवचनमेव मानसे निधाय विवस्वतस्तन्तुभवस्येति गोत्रापत्यतयाऽऽचार्या विवृतवन्त इति सावकाशमिति न वैवस्वतपक्षः सम्मत आचार्याणाम् । किञ्चांशावतारे नारायणपण्डिताचार्य-विरचिते ‘राजा दशरथः पूर्वं मनुः स्वायम्भुवः स्मृतः’ । उक्तं पद्मपुराणे च ‘ह्यवतारप्रसङ्गत’ इत्युक्तेश्च कश्यपोऽयमस्मिन्स्वायम्भुवस्यांशस्तथा विवस्वतश्चांश इति निर्गलो मार्ग इत्यलम्

॥ ८२ ॥

छलारी

पृथुश्रवा इति रघोर्विशेषणम् ॥ ८२ ॥

तस्यापि भगवानेष साक्षाद् ब्रह्ममयो हरिः ।

अंशांशेन चतुर्धाऽगात् पुत्रत्वं प्रार्थितः सुरैः ।

रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाश्चेति संज्ञया ॥ ८३ ॥

पदरत्नावली

ब्रह्ममयो वेदमुख्यार्थभूतः । स्वयमंशेन लक्ष्मणादिषु अंशांशेन ॥ ८४ ॥

सत्यधर्मीया

तस्य दशरथस्य । साक्षादित्युत्तरत्रत्यत्रिकव्यावर्तये । ब्रह्ममयस्तदभि-न्नोंऽशेन त्रिधा चेति चतुर्धा सुरैः प्रार्थितः पुत्रत्वमगात् । स्वच्छन्दप्रवृत्तेर्न छन्दप्रवृत्तिरिति रामलक्ष्मणभरतेत्युक्तिः सम्भवति ॥ ८३ ॥

छलारी

ब्रह्ममयो वेदमुख्यार्थभूतः पुरुषापरनामा पद्मनाभः स्वस्यांशेन वासुदेवादि-रूपांशेन तस्य दशरथस्य रामादिसंज्ञया चतुर्धा पुत्रत्वमगादित्यन्वयः । ‘इत्थं विचिन्त्य स तु वासुदेवनामा बभूव’ इत्युक्तेः । अण्डाद्बहिर्वासुदेवादिसर्वावताराणां मूलरूपाद्विश्लेष एतन्नानाव-ताराणां निधानं बीजमव्ययमित्युक्तेः । अण्डान्तर्वासुदेवादिरूपाणां पद्मनाभाद्विश्लेषस्तस्मिन्नेव संश्लेष इत्यवधेयम् । यथाऽण्डद्बहिर्नारायण आदौ वासुदेवादिरूपो वभूव । एवमण्डान्तः पद्मनाभोऽपि वासुदेवादिरूपेण चतुर्धा बभूव । स वासुदेवः प्रथमं रामो बभूव । सः सङ्कर्षणः शेषावतारे लक्ष्मणे प्राविशत् । स प्रद्युम्नश्चक्राभिमानिनि कामावतारे भरते प्राविशत् । सोऽनिरुद्धः शङ्खाभिमानिनि कामपुत्रेऽनिरुद्धावतारे शत्रुघ्ने प्राविशत् । चतुर्मूर्तेर्मुकुन्दस्य मूर्तिरेवाग्रतोऽभवत् । अन्येषु त्रिषु तिस्रोऽन्याः प्राविशन्निति सन्मतमिति । ननु पद्मनाभो वासुदेवादिरूपेण वभूवेत्यत्र किं प्रमाणमिति चेन्न । चतुर्मूर्तेर्मुकुन्दस्येति च नान्यथाऽनुपपत्तेरेव प्रमाणत्वादिति ॥ ८३ ॥

तस्यानुचरितं राजन् ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ।

श्रुतं हि वर्णितं भूरि त्वया सीतापतेर्मुहुः ॥ ८४ ॥

पदरत्नावली

तत्त्वदर्शिभिर् ऋषिभिर्वर्णितं तस्य सीतापतेर्भूरि फलतो महत्तरमनुचरितम्

॥ ८५ ॥

सत्यधर्मीया

तत्त्वदर्शिभिरप्रमोषप्रमैर्ऋषिभिः प्रागगितैः । तस्य सीतापते रामस्यानु-चरितं भूरि बहुवारवर्णितं त्वया श्रुतं चेदपि मुहुः श्रुतं भूरिफलतो महदिति । अनु त्वच्छ्रुत-मनुसृत्याहमपि वर्णयामीति शेषः । अन्यथा गुर्वर्थ इत्युत्तरश्लोकानुत्थितिः स्यादिति ज्ञेयम् । चरितमिति पूर्तावपि यदन्वित्याह तेनामुमर्थं ध्वनयामासेति ज्ञेयम् ॥ ८४ ॥

छलारी

ऋषिभिर्वाल्मीकमुख्यैर्भूरि वर्णनं त्वया मुहुः श्रुतम् । तथाऽपि संक्षेपेण कथ्यमानं शृृणु ॥ ८४ ॥

गुर्वर्थे त्यक्तराज्यो व्यचरदनुवनं पद्मपद्भ्यां प्रियायाः

पाणिस्पर्शाक्षमाभ्यां मृजितपथिरुजो यो हरीन्द्रानुजाभ्याम् ।

वैरूप्याच्छूर्पणख्याः प्रियविरहरुषाऽऽरोपितभ्रूविजृम्भः

श्रुत्वाऽऽविर्बद्धसेतुः खलदवदहनः कोसलेन्द्रोऽवतीर्णः ॥ ८५ ॥

छलारी

छलारी

एवं क्षिपन्निन्दन्सबाणम् । सुकृती जनो रिक्तः क्षीणपुण्यःसन् स्वर्गादिव विमानात्पुष्पकान्न्यपतदिति ॥ १०४ ॥

ततो निष्क्रम्य लङ्काया यातुधान्यः सहस्त्रशः ।

मण्डोदर्या समं तस्मिन् प्ररुदन्त्य उपाद्रवान् ॥ १०५ ॥

सत्यधर्मीया

ततः पतिपातानन्तरम् । मण्डमन्दपाठावानन्ददौ । मन्दमल्पमुदरम् । मण्डं पिपीलिकामध्यमित्यभिधानात् । तद्वदुदरं यस्याः सा तया समं मिलित्वा तस्मिन् रणधरणीमण्डले ॥ १०५ ॥

छलारी

तस्मिन् रणाङ्गणे मण्डवत्पिपीलिकामध्यवदुदरं यस्याः सा तया रावणभार्यया सह ॥ मण्डं पिपीलिकामध्यमित्यभिधानम् ॥ १०५ ॥

स्वान् स्वान् बन्धून् परित्यज्य लक्ष्मणेषुभिरर्दितान् ।

रुरुदुः सुस्वरं दीना घ्नन्त्य आत्मानमात्मना ॥ १०६ ॥

पदरत्नावली

अर्दितान् हिंसिताम् । अर्द हिंसायाम् इति धातुः । आत्मानं देहम्, आत्मना देहैकदेशेन हस्तेनेति यावत् ॥ १०७ ॥

सत्यधर्मीया

शतं दुर्योधनादींस्ते धनञ्जयशरैर्हतानित्यादौ क्वचित्पुंव्यत्यासेनोक्तिरिति लक्ष्मणे-त्युक्तिरुपलक्षणीयो राम इति केचित् । लक्ष्मणं रामनाम येष्विषुषु ते लक्ष्मणेषवस्तैरिति वा । रामनामाङ्कितैः शरैरिति रामायणोक्तेः । लक्ष्मणं नामि्न चिन्हे च रामभ्रातरि लक्ष्मण इति विश्वः । तद्रूपं चिन्हं येष्विति वा । स्वान्स्वान्बन्धून्पतीन् । आत्मानमुरोरूपं देहमात्मना हस्तरूपशरीरैकदेशेन घ्नन्त्यस्ताडयन्त्यो रुरुदुः सुस्वरं श्रोतृकरुणाकरं दीनास्तप्ताः ॥ १०६ ॥

छलारी

लक्ष्मणेषुभिः । उपलक्षणमेतत् । रामेषुभिश्च । अर्दितान्हिंसितान् । अर्द हिंसायामिति धातोः । आत्मानं देहमात्मना देहेन । हस्तेनेति यावत् ॥ १०६ ॥

उत्तराः कोसला माल्यैः किरन्तो ननृतुर्मुदा ॥ १२३ ॥

पदरत्नावली

उत्तरासङ्गमुत्तरीयवस्त्रं, धुन्वन्तः कम्पयन्तः ॥ १२४ ॥

सत्यधर्मीया

उत्तरासङ्गमुत्तरीयं वसनं धुन्वन्त उत्क्षिपन्त उत्तराः कोसला दक्षिणोत्तरेति कोसलदेशभागविशेषौ । तत्रोत्तरकोसलदेशस्था एत इति वोत्तरा उत्तमा इति वाऽर्थः ॥ १२३ ॥

छलारी

उत्तरासङ्गमुत्तरीयवस्त्रं धुन्वन्तश्चालयन्त उत्तरा उत्तमाः कोसला अयोध्यापुरवासिनो माल्यैः पुष्पैः । माल्यं पुष्पे पुष्पदाम्नीत्यभिधानम् ॥ १२३ ॥

पादुके भरतोऽगृह्वाच्चामरव्यजनोत्तमे ।

विभीषणः ससुग्रीवः श्वेतच्छत्रं मरुत्सुतः ॥ १२४ ॥

सत्यधर्मीया

ससुग्रीवो विभीषणश्चामरव्यजनोत्तमे जगृहतुरित्यन्वयः । मरुत्सुतो हनुमान् श्वेतछत्रमगृह्णादित्यन्वेति ॥ १२४ ॥

छलारी

अयोध्याप्रवेशप्रकारमाह ॥ पादुकेति सार्धत्रिभिः ॥ १२४ ॥

धनुर्निषङ्गाञ्छत्रुघ्नः सीता तीर्थकमण्डलुम् ।

अबिभ्रदङ्गदः खड्गं हैमं चर्मर्क्षराण्नृप ॥ १२५ ॥

पदरत्नावली

निषङ्गं तूणीरम् । ऋक्षराट् जाम्बवान् ॥ १२६ ॥

सत्यधर्मीया

धनुश्च निषङ्गौ च तूणीरौ तान् । हैमं हेमत्सरुं चर्म ऋक्षराट् जाम्बवान् ॥१२५॥

छलारी

धनुर्निषङ्गान् धनुश्च निषङ्गौ च तान् । ऋक्षराट् जाम्बवान् । हैमं सुवर्णालङ्कृतं चर्म ॥ १२५ ॥

पुष्पकस्थैर्वृतस्त्वेभिः स्तूयमानश्च बन्दिभिः ।

विरेजे भगवान् राजन् गृहैरिन्दुरिवोदितः ॥ १२६ ॥

सत्यधर्मीया

बन्दिभिः स्तुतिपाठकैः ॥ १२६ ॥

छलारी

पुष्पकविमानस्थैरेभिर्वृतः सेवितः ॥ १२६ ॥

भ्रातृभिर्नन्दितः सोऽपि सोत्सवां प्राविशत् पुरीम् ।

प्रविश्य राजभवनं गुरुपत्नीश्च मातरम् ॥ १२७ ॥

सत्यधर्मीया

सोत्सवामुत्सवसहितां मातरं कौसल्यां तदनन्तरं गुरुपत्नीः पितृभार्याः सुमित्राकैकेय्याद्याः प्रत्यपूजयत् ॥ १२७ ॥

छलारी

भ्रात्रा भरतेन । मातरं मातृसमूहम् ॥ १२७ ॥

भिया ह्रिया च भावज्ञा भर्तुः सीताऽहरन्मनः ॥ १३७ ॥

पदरत्नावली

अनुवृत्या शुश्रूषया । शीलेन अनुकूलस्वभावेन । प्रश्रयेण विनयेनावनता ॥ १३८ ॥

इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्याष्टमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

स्वयं नारायणोऽपि सन् । भर्तुर्भावं मनो जानातीति स तथा । अभिप्रायं वा । मनोऽहरत्स्वानुकूलं कलयामासेति यावत् ॥ १३७ ॥

इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ।

छलारी

अनुवृत्त्या शुश्रूषया शीलेनानुकूलस्वभावेन प्रश्रयेण विनयेनावनता ॥ १३७ ॥

इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥ ९-८ ॥