विरूपः केतुमाञ्छम्भुरम्बरीषसुतास्त्रयः

॥ अथ सप्तमोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच—

छलारी

येऽङ्गिरसा जनितास्ते रथीतरस्य क्षेत्रप्रसूतत्वेन रथीतरगोत्राः सन्तोऽङ्गिरसो वीर्येण प्रसूतत्वादाङ्गिरसश्च स्मृताः । रथीतराणां रथीतरसन्ततिजातानां प्रवराः प्रमुखा अतः क्षत्रोपेताः क्षत्रियत्वोपेता ब्राह्मणा इत्यर्थः । उभयधर्मोपेता इति यावत् ॥ ३ ॥

क्षुवतस्तु मनोर्जज्ञे इक्ष्वाकुर्घ्राणतः सुतः ।

तस्य पुत्रशतं ज्येष्ठा विकुक्षिनिमिदण्डकाः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

तद्गुरुर्वसिष्ठः प्रोक्षणाय श्राद्धोपचितसंस्काराय । अकर्मकं कर्मायोग्यम्

॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

शेषं स्वभुक्तोच्छिष्टम् । तद्गुरुरिक्ष्वाकुशिक्षको वसिष्ठः । प्रोक्षणाय शङ्खजलसेचनपूर्वकं देवनिवेदनाय चोदित इक्ष्वाकुप्रेरित एतन्मांसं दृष्टम् । तद्दौष्ट्यं स्पष्टयति ॥ अकर्मकमिति ॥ अष्टकादिकर्मयोग्यं नेति वा । कर्मणा विप्रसमर्पणरूपेण कं येन तदिति कर्मकं नेति वेत्याह ॥ ८ ॥

छलारी

तद्गुरुर्वसिष्ठः प्रोक्षणाय श्राद्धोपचितसंस्काराय । अकर्मकं कर्मायोग्यम् ॥ ८ ॥

ज्ञात्वा पुत्रस्य तत्कर्म गुरुणाऽभिहितं नृपः ।

देशान्निस्सारयामास सुतं त्यक्तविधिं रुषा ॥ ९ ॥

पदरत्नावली

त्यक्तविधिमाचारशून्यम् ॥ ९ ॥

सत्यधर्मीया

गुरुणा ज्ञानदृष्ट्या विषयीकृत्याभिहितं कर्म पुत्रस्येति ज्ञात्वा तं विकुक्षिं सुतं देशाद्रुषा निस्सारयामास बहिष्कृतवान् ॥ ९ ॥

छलारी

तत्कर्म मांसभक्षणरूपं कर्म । त्यक्तविधिम् आचारशून्यम् ॥ ९ ॥

स तु विप्रेण संवादं जापकेन समाचरन् ।

त्यक्त्वा कलेवरं योगी स तेनावाप यत्परम् ॥ १० ॥

पदरत्नावली

नाम्ना जापकेन विप्रेण संवादं तत्त्वविषयं समाचरन् तेन संवादजनितेन ज्ञानेन योगी ज्ञानी । कालान्तर इति शेषः । कालान्तरे कलेवरं शरीरं त्यक्त्वा स विकुक्षिर् यत्परं ब्रह्म तदवाप । अशासदीजे स हरिं यज्ञैः पुष्कलदक्षिणैः, इति केचित् पठन्ति । शास-दीजे हरिं यज्ञैः शशाद इति विश्रुतः, इत्यन्ये । शशमत्तीति शशादः । पुष्कलदक्षिणैः पूर्णदक्षिणैः

॥ १० ॥

दुर्घटभावदीपिका

स विकुक्षिस्तु जापकेन विप्रेण संवादं समाचरन्कुर्वन् । तेन संवादनिरतेन ब्रह्माज्ञानेन स योगी विकुक्षिः कालान्तरे कलेवरं त्यक्त्वा यत्परं ब्रह्म तदवापेति । एतेन पितर्युपरत इत्युत्तरवाक्ये पितुर्मरणानन्तरमागत्य पृथिवीशासनं कृतमिति वक्ष्यमाणत्वात् । कलेवरं त्यक्त्वा परं ब्रह्मावापेत्यनुपपन्नमिति दूषणं परिहृतम् । कालान्तर इति शेषपूरणेन पितुर्मरणानन्तरमागत्य पृथिवीशासनं कृत्वा योगसामर्थ्येन कलेवरं त्यकत्वा परं ब्रह्मावापेत्यर्थ इत्युक्तत्वात् ॥ १० ॥

सत्यधर्मीया

जापको नाम्ना कर्मणाऽपि तेन विप्रेण संवादं वासुदेवविषयं समाचर-न्कुर्वाणस्तेन संवादेन योगी ज्ञानाद्युपायवान्परं यद्ब्रह्म तदवाप । उक्तं च मोक्षधर्मे । भीष्मः ।

इक्ष्वाकोः सूर्यपुत्रस्य यद्वृत्तं ब्राह्मणस्य च ।

कालस्य मृत्योश्च तथा यद्वृत्तं तन्निबोध मे ।

तस्य विकुक्षेः सुतोऽभूत् । स च पुरञ्जय इत्युक्त इन्द्रवाह इतीरितः । ककुस्थ इति चाप्युक्तः । यैः कर्मभिः पुरञ्जय इन्द्रवाहः ककुस्थ इति नामानि प्राप्तानि तानि कर्माणि शृृणु

॥ १२ ॥

कृतान्त आसीत् समरे देवानां सह दानवैः ।

पार्ष्णिग्राहो वृतो वीरो देवैर्दैत्यपराजितैः ॥ १३ ॥

पदरत्नावली

पार्ष्णिग्राहो वृतो देवैः साहाय्यत्वेन स्वीकृतः ।

सत्यधर्मीया

तन्नामप्रयोजकानि कर्माणि सप्तभिः श्लोकैराह ॥ कृतान्त इति ॥ कृतयुगान्ते कृतान्तो यमगमक इति वा । पार्ष्णिं गृह्णातीति स तथा । सहाय इति यावत् । वृतस्तत्त्वेन याचितः । याचने निमित्तं तत्राप्येतद्याचने चाह । दैत्यपराजितैर्देवैर्वीर इति ॥१३॥

छलारी

तान्येवाह ॥ कृतान्त इत्यादिना ॥ कृतयुगस्य अन्त इत्यर्थः । वीरः पुरञ्जयः पार्ष्णिग्राहः सहायो वृतो देवैः सहाय्यत्वेन स्वीकृत इत्यर्थः ॥ १३ ॥

वचनाद्देवदेवस्य विष्णोर्विश्वात्मनः प्रभोः ।

वाहनत्वे वृतस्तस्य बभूवेन्द्रो महावृषः ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

वाहनत्वे त्वं वासव वाहश्चेदाहवमहं कुर्यामित्युक्त इन्द्रो महावृषो बभूव । कथमहं वाहः स्यामिति किञ्चित्सङ्कुचितचित्तम् । हे हरिहय भववाह इति हरिवचनात्तत्त्व-मापेत्यर्थादाह । देवदेवस्य विश्वात्मनः प्रभोर् विष्णोर्वचनाद्बभूवेति । विश्वानि समस्तानि । विश्वं समस्तजगतोरिति विश्वः । आत्मानः शरीराणि नानाविधहीनमीनादीनि यस्य तस्य मम निर्ममस्यापि तत्तत्समयतत्तद्दाक्षिण्येन हीनजनिस्तव वासव का कथेत्यनेन ध्वन्यते । वेदबोधितं वृषभवाहककुत्स्थादिनामेति तदनुसारेण वृषभतादियाचनं च हरिप्रेरणयैव । दैत्याश्च नन्दिवहप्रिया अहमपि तज्जातिजातवाहः स्यामिति युक्त्या चेति ज्ञेयम् ॥ १४ ॥

छलारी

इन्द्रो विष्णोर्वचनान्महावृषो बभूवेत्यन्वयः । इन्द्रो, यदि मम वाहनं स्यात्तर्हि दैत्यान्हनिष्यामीति राज्ञा वाहनत्वेन प्रार्थितः सन् लज्जया तदनङ्गीकुर्वन्विष्णोर्वचनात्पुरंजयस्य वाहनत्वाय महावृषो बभूवेति भावः ॥ १४ ॥

स सन्नद्धो धनुर्दिव्यमादाय विशिखान् शितान् ।

स्तूयमानस्तमारुह्य युयुत्सुः ककुदि स्थितः ॥ १५ ॥

पदरत्नावली

शितान् निशितान्, विशिखान् शरान् । ककुदि वृषभस्कन्धे स्थितः

तेषां शिष्टानां नाम स्पष्टयति ॥ दृढाश्व इत्यादिना । तत्सुतो हर्यश्वसुतः

॥ २४ ॥

बर्हणाश्वो निकुम्भस्य कृशाश्वोऽथास्य सेनजित् ।

युवनाश्वोऽभवत् तस्य सोऽनपत्यो वनं गतः ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

अस्य कृशाश्वस्य । तस्य सेनजितः । स युवनाश्वः । वनं गतः । अत्र निमित्तमनपत्य इति ॥ २५ ॥

छलारी

अथ तस्माद्बर्हिणाश्वात्कृशाश्वः । अस्य कृशाश्वस्य ॥ २५ ॥

भार्याशतेन निर्विण्ण ऋषयोऽस्य कृपालवः ।

इष्टिं स्म वर्तयाञ्चक्रुरैन्द्रीं ते सुसमाहिताः ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

भार्याशतेन । शतेऽपि सतीनां सुतो न जात इति निर्विण्णः । ऐन्द्रीमिन्द्रसम्बधिनीमिष्टिं वर्तयाञ्चक्रुः । वर्तयां चक्रुरिति द्वे पदे ॥ २६ ॥

छलारी

भार्याशतेन निर्विण्णः सन् । वनं गत इति पूर्वेण सम्बन्धः । अस्य पुत्रोत्पत्त्यर्थमिति शेषः । ऐन्द्रीमिन्द्रदैवत्यामिष्टिं वर्तयांचक्रुः प्रवर्तयामासुः ॥ २६ ॥

राजा तद्यज्ञसदनं प्रविष्टो निशि तर्षितः ।

दृष्ट्वा शयानान् विप्रांस्तान् पपौ मन्त्रजलं स्वयम् ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

तर्षित उदन्यया युतो भार्यायै देयं मन्त्रपूतं जलं स्वयं पपौ ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

निशि रात्रौ तर्षितस्तृष्णायुतो मन्त्रजलं भार्यायै देयं मन्त्रपूतं पानीयं स्वयं पपावपिबत् ॥ २७ ॥

छलारी

राजा युवनाश्वो तर्षित उदन्यायुतः । पत्न्यैै देयं मन्त्रपूतं जलं स्वयं पपौ

॥ २७ ॥

उत्थितास्ते निशाम्याथ व्युदकं कलशं प्रभो ।

पप्रच्छुः कस्य कर्मेदं पीतं पुंसवनं जलम् ॥ २८ ॥

॥ ३१ ॥

न ममार पिता तस्य विप्रदेवप्रसादतः ।

युवनाश्वोऽथ तत्रैव तपसा सिद्धिमन्वगात् ॥ ३२ ॥

पदरत्नावली

तस्य मान्धातुः पिता युवनाश्वः । तत्र सत्रसदने । ३१ ॥

यज्ञं यज्ञनामकं श्रीहरिम् । सर्वदेवमयं सर्वदेवप्रधानम् । सर्वात्मकं मन्त्रतन्त्रद्रव्यादिसर्वपदार्थव्यापिनम् ॥ ३५ ॥

द्रव्यं मन्त्रो विधिर्यज्ञो यजमानस्तथार्त्विजः ।

धर्मो देशश्च कालश्च सर्वमेतद् यदात्मकम् ॥ ३६ ॥

पदरत्नावली

एतदेव स्पष्टयति– द्रव्यमिति ॥ य आत्मा व्यापी यस्य तद् यदात्मकं यत्स्वामिकम् ॥ ३५ ॥

सत्यधर्मीया

एतद्द्रव्यादिकं सर्वं यदात्मकं यत्स्वामिकं तमीज इत्यन्वयः ॥ ३६ ॥

छलारी

तस्यानुसन्धानप्रकारमाह ॥ द्रव्यमिति ॥ विधिर् विधानम् । यज्ञो यज्ञपुरुषो यदात्मकं यदधीनसत्तात्मकम् । इत्यनुसन्धानं कृतवानिति शेषः ॥ ३६ ॥

यावत् सूर्य उदेति स्म यावच्चन्द्रः प्रतिष्ठति ।

सर्वं तद् यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते ॥ ३७ ॥

सत्यधर्मीया

प्रतिष्ठति अस्तमेति । क्षेत्रं भूः ॥ ३७ ॥

छलारी

यावत्सूर्य उदेति यावति प्रदेशे सूर्यप्रकाशो भवति । चन्द्रः प्रतिष्ठति । प्रकाशेनेति शेषः ॥ ३७ ॥

शशबिन्दोर्दुहितरि बिन्दुमत्यामधान्नृपः ।

पुरुकुत्समम्बरीषं मुचकुन्दं च योगिनम् ।

तेषां स्वसारः पञ्चाशत् सौभरीं वव्रिरे पतिम् ॥ ३८ ॥

सत्यधर्मीया

नृपो मान्धाता शशबिन्दोर्दुहितरि स्वभार्यायाम् । शशबिन्दुरित्यनेन सोऽपि प्रसिद्ध इति तत्कुलशुद्धिमभ्यधत्तेति ज्ञेयम् । अम्बरीषं पुरुकुत्सं मुचकुन्दं चेत्यधात् । तेषां त्रयाणां स्वसारो भगिन्यः पञ्चाशत्सङ्ख्याकाः सौभरिं नाम्ना ऋषिं पतिं वव्रिरे ॥ ३८ ॥

छलारी

बिन्दुमत्यां भार्यायां नृपो मान्धाताऽधाज्जनयामास । तेषां स्वसारः मान्धातुः कन्याः ॥ ३८ ॥

यमुनान्तर्जले मग्नस्तप्यमानः परंतपः ।

निर्वृतिं मीनराजस्य वीक्ष्य मैथुनधर्मिणः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

निर्वृतिम् आनन्दम् ॥ ३९ ॥

सत्यधर्मीया

स तापसः क्व, क्व च ताः कन्यास्तासामस्य च सङ्गमः कथं, तत्रापि सर्वाः कथमेकं नाथं वव्रिरे, बभ्राम च खेददवैषयिके सुखे कथं, मुनिरेकश्च कथं तासां रतिमतीवावहदिति सर्वस्योत्तरमीरयति ॥ यमुनान्तर्जल इत्यादिना ॥ परं तपस्तप्यमान आचरन् । मैथुनं धर्मो व्यापारः सोऽस्यास्तीति मैथुनधर्मी । इन्नन्तः । मैथुनधर्मण इति पाठे धर्मादनिच्केवलादित्यनिजन्तः । मीनराजस्य मीनानां राजा मीनराजः । राजाहस्सखिभ्य इति टच् । निर्वृतिं महानन्दं वीक्ष्य तच्चेष्टोपर्यूहेन ज्ञात्वा तदानन्दस्य तदनुभवमात्रवेद्यत्वात् ॥३९॥

छलारी

ननु महातापसस्य सौभरेः कुतो विवाहप्रसङ्गः । कथं वा जराझर्झरं राजकन्या वव्रिरे इति तत्राह ॥ यमुनान्तर्जल इत्यादिना ॥ निर्वृतिं परमानन्दम् ॥ ३९ ॥

जातस्पृहो नृपं विप्रः कन्यामेकामयाचत ।

सोऽप्याह गृह्यतां ब्रह्मन् कामं कन्यां स्वयम्वरे ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

जातोत्पन्ना स्पृहाऽऽकाङ्क्षा यस्य स तथा । नृपं मान्धातारम् । सोऽपि राजाऽपि । नेत्युक्तौ कुप्यति मह्यमोमित्युक्तौ कामिन्यसम्मतिरिति मतिमान्पर्यायेणामुमभिनिवेशं शंसयितुमाह । कन्या स्वयंवरे कामं गृह्यतां त्वयेत्याहेति ॥ ४० ॥

छलारी

नृपं मान्धातारम् । सोऽपि मान्धाता स्वयंवरे कामं कन्या गृह्यतामित्याह ॥ सोऽपीति ॥ ४० ॥

स विचिन्त्याप्रियः स्त्रीणां जरठोऽयमसम्मतः ।

वलीपलित एजत्क इत्यहं प्रत्युदाहृतः ॥ ४१ ॥

पदरत्नावली

सः सौभरिरयं मुनिः स्त्रीणामसम्मतो जरठ एजत् कम्पमानं कं शिरो यस्य स तथा, वलीभिर्लम्बमाननाडीभिर्युक्तानि पलितानि शुक्ललोमानि यस्य स तथा अप्रिय इति मत्वा राज्ञाऽहं प्रत्युदाहृतो निराकृतः । स्वयम्वरे गृह्यतामिति प्रोक्तोऽतस्तथाऽऽत्मानं साधयिष्य इत्युत्तरेणान्वयः ॥ ४१ ॥

सत्यधर्मीया

जरठ इति कामं कामिन्यकामित इतीदमपदेशेन नेत्यभिप्रायवान्प्रभुरयमिति विदित्वा स इत्थमतनोदित्याह ॥ स इत्यादिना ॥ वलीपलितो वलीभिर्लम्बमानधमनीभिः सहितानि पलितानि श्वेतलोमानि यस्य सः । पलितं शैलजे तापे पाण्डुकेशे च कर्दम इति विश्वः । एजत्कम्पमानं कं शिरो यस्य स जरठो वृद्ध इति स्त्रीणामप्रियः । धवीभवनायोग्य इत्य-सम्मतोऽयमिति विचिन्त्य राज्ञेति चाहं प्रत्युदाहृतो मुखतोऽप्रत्याख्यानं प्रत्याख्यानं चार्थत इति प्रत्युदाहृत इति विचिन्त्येत्यप्यन्वेति । यमसम्मतोऽवकाशदानेन तेन नेतुं सम्मत इति वेति यमस्य सम्मतः ॥ ४१ ॥

छलारी

सः सौभरिः ‘अयं मुनिः स्त्रीणामसम्मतो जरठः वृद्ध एजत्क एजत्कम्पमानं कं शिरो यस्य स तथा । वलीपलितो वलीभिर्लम्बमानचर्मभिर्युक्तः पलितः शुक्लकेशयुक्तश्चात एव स्त्रीणामप्रियः । इति विचिन्त्यानेनाहं प्रत्युदाहृतो निराकृतः स्वयंवरे गृह्यतामिति प्रोक्तोऽ-तस्तथाऽऽत्मानं साधयिष्य इत्युत्तरेणान्वयः ॥ ४१ ॥

साधयिष्ये तथाऽऽत्मानं सुरस्त्रीणामभीप्सितम् ।

किं पुनर्मनुजस्त्रीणामिति व्यवसितः प्रभुः ॥ ४२ ॥

दुर्घटभावदीपिका

व्यवसित इत्येतदुपलक्षणम् । कृतवांश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् । एतेनात्मानं सुरस्त्रीणामभीप्सितं साधयिष्ये किं पुनर्मनुजस्त्रीणामिति व्यवसितः कृतवांश्चेति वक्तव्यमिति व्यवसित इति व्यवसायमात्रकथनमनुपपन्नमिति दूषणं परास्तम् । व्यवसित इत्यस्य लक्षणया न केवलं व्यवसायं प्राप्तः किन्तु कृतवांश्चेत्यर्थस्योक्तत्वात् ॥ ४२ ॥

सत्यधर्मीया

छलारी

तस्य गार्हस्थ्यं वर्णयति ॥ स बह्वृच इत्यादिना ॥ बह्वृच इति मन्त्रसामर्थ्यमुक्तम् । ऋग्मन्त्रदृष्टा सः सौभरिस्ताभिः सह रेमे इत्युत्तरेणान्वयः । क्व रेमे । आवरणीयं यत्तपस्तस्य श्रिया सम्पदा । तपःसामर्थ्येनेति यावत् । अनर्घ्याः परिच्छदा येषु तेषु गृहेषु । तथा नानाविधेषूपवनेषु चामलान्यम्भांसि येषु तेषु सरःसु च । सौगन्धिकानां कल्हारपुष्पाणां काननेषु च रेमे ॥ ४५ ॥

महार्हशय्यासनवस्त्रभूषणस्नानानुलेपाभ्यवहारमाल्यकैः ।

स्वलङ्कृतस्त्रीपुरुषेषु नित्यदा रेमेऽनुगायद्द्विजवृन्दबन्दिषु ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

बह्वृच ऋमन्त्रद्रष्टा सौभरिर् गृहेषु ताभिः सह रेमे इत्यन्वयः । कीदृशेषु गृहेषु ? अवारणीयश्रिया अप्रतिघातलक्ष्म्या विराजन्ति शोभमानानि च तानि परिच्छदैरुपकरणैः सहितानि च विराजत्सपरिच्छदानि तेषु, अमलानि च तान्यम्भांसि च अमलाम्भांसि, प्रसूनानां सौगन्धिकानि, सौरभ्ययुतानि नानाविधोपवनानि च अमलाम्भोभिर्युतानि प्रसूनसौगन्धिकानि च काननानि येषां तानि तथा तेषु, द्विजानां पक्षिणां वृन्दानि द्विजवृन्दानि, अनुगायन्ति च तानि द्विजवृन्दान्येव वन्दिनो येषु तानि तथा तेषु ॥ ४५–४६ ॥

सत्यधर्मीया

महार्हशय्यासनादिसहितेषु स्वलङ्कृतस्त्रीपुरुषेषु गेहेषु द्विजानां पक्षिणां वृन्दानि निकुरम्बानि तान्येवानुगायन्तो बन्दिनो येषु तेषु काननेषु । जामातृतपसः साम्राज्यं दृष्टवतो मान्धातुः श्वशुरस्य निर्वेदो जातः ॥ ४६ ॥

छलारी

कथम्भूतेषु गृहादिषु । स्वलङ्कृताः स्त्रियः पुरुषाश्च येषु । पुनः कथम्भूतेषु । अनुगायन्तो द्विजः पक्षिणश्च भृंगाश्च वन्दिनश्च येषु । कथम्भूतः सौभरिः । महार्हशय्यादिभिः । उपलक्षित इति शेषः । रेमे इत्युपलक्षणम् । गार्हस्थ्योचितयावद्धर्मांश्चकारेत्यपि बोध्यम् । उत्तरत्र यद्गार्हस्थ्यं चेत्यनुवादात् ॥ ४६ ॥

यद्गार्हस्थ्यं तुं संवीक्ष्य सप्तद्वीपवतीपतिः ।

विस्मितः स्तम्भमजहात् सार्वभौमश्रियान्वितः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

यद्गार्हस्थ्यं यस्य सौभरेर् गार्हस्थ्योचितयावद्धर्मानुष्ठानं महाभोगभाग्यं च संवीक्ष्य सप्तद्वीपवतीपतिर्मान्धाता श्वशुरः स्तम्भमहङ्कारनिमित्तकर्तव्याकरणरक्षणं जहावित्याह–यदिति ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

तेन कियन्मम गार्हस्थ्यमिति जहौ मोहमित्याह ॥ यदिति ॥ यस्य सौभरेर्गार्हस्थ्यं गृहस्थधर्मं वीक्ष्य सप्तद्वीपवती भूमिस्तस्याः पतिर्विस्मित इयत्तपः परिकल्पितमिति साश्चर्यः, सार्वभौमश्रिया सर्वभूमिपृथिवीभ्यामणत्रावित्यण् । अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । अन्वितोऽपि स्तम्भम् । अहमेव गार्हस्थ्यधर्म इति गर्वमजहात्तत्याज ॥ ४७ ॥

छलारी

यद्गार्हस्थ्यं यस्य सौभरेर्गार्हस्थ्यं पञ्चाशद्भार्याभिः सह गृहस्थधर्मानुष्ठानं महा-र्हशय्यादिमहाभोगसाधनं महाभोगं चेत्यर्थः । सप्तद्वीपवतीपतिर्मान्धाता श्वशुरः । स्तम्भं गर्वम् । अहमेव गार्हस्थ्ययावद्धर्मानुष्ठानवान्, अहमेव महार्हशय्यादिमहाभोगसाधनवान्, अहमेव महाभोग-वांश्च मत्समः कोऽपि नास्तीत्यहंकारमित्यर्थः । सार्वभौमश्रिया साम्राज्यलक्ष्म्याऽन्वितः समन्वितः

॥ ४७ ॥

एवं गृहेष्वभिरतो विषयान् विविधैः सुखैः ।

सेवमानो न चातुष्यदाज्यस्तोकैरिवानलः ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

आज्यस्तोकैर् घृतबिन्दुभिः ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

विषयान् शब्दादीन्सेवमानोऽसौ सौभरिर्विविधैः कायनिकायानुभूयमानैः सुखैरनलोऽग्निराज्यस्तोकैराज्यस्य स्तोकाः । स्तोकेऽल्पे चातक इति विश्वः । बिन्दुभिरिति यावत् । यथा न तुष्यति तथा नातुष्यदित्यन्वयः ॥ ४८ ॥

छलारी

गृहेषु । बहुवचनमाद्यर्थे । गृहादिषु सुखैः सुखसाधनैर्न चातुष्यदलम्बुद्धिं न प्राप । आज्यस्तोकैर्घृतबिन्दुभिः ॥ ४८ ॥

स कदाचिदुपासीन आत्मापह्नवमात्मना ।

ददर्श बह्वृचाचार्यो मीनसङ्गसमुत्थितम् ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

आत्मना स्वेनैव आत्मापह्नवं स्वस्वरूपनाशं, तपसस्तिरस्कारं वा

स्ववृत्तान्तं स्वयमेवाह ॥ एक इति ॥ एकोऽहं तपस्वी । अम्भसि जले मत्स्यसङ्गात्तं वीक्ष्य स्थितस्य पञ्चाशता सतीभिः सङ्गः । अथानन्तरं पञ्चाशता तत्समसङ्ख्येन शरीरेण सङ्गः । केवलं पञ्चाशतेत्युक्तिस्वारस्यान्मानानननिभालनेनापि कलेवरग्रहः ।

सौभरिस्तु महायोगी पञ्चाशज्जन्मसंसृतिम् ।

विज्ञाय दिव्यज्ञानेन भाविजन्मफलं पुनः ॥

एकदैव तपःसिद्धो राहुमुक्त इवोडुराडिति वचनात् । अथ सुतपञ्चसहस्रसङ्गः । उभय-कृत्यमनोरथानाम् । उपनयनपरस्परपरिणयनाद्युभयकृत्यमनोरथानाम् । अनन्तमवसानं न व्रजामि । तत्र तन्त्रमाह ॥ मायागुणैरिति ॥ भगवदिच्छासहकृतप्रकृतिगुणैर्हृतमतिरपहृतधीरर्थ इति पुरुषार्थ इति भावोऽभिप्रायो यस्य सः । स च न हरौ किन्त्वत्रेत्याह ॥ विषय इति ॥ अन्ततो गत्वा विषयात्मके तत्प्राये शब्दादौ । विस्तृतं प्रागनुसन्धेयम् ॥ ५२ ॥

छलारी

वारिचरप्रसङ्गादित्युक्तदोषं प्रपञ्चयति ॥ एक इति ॥ अहमेक एव तपस्वी । अम्भसि मत्स्यसङ्गान्मत्स्यानां मिथः सङ्गं दृष्ट्वा । अथानन्तरम् । पञ्चाशत्स्त्रीभिः सह सुरतप्रसङ्गेन सुतपञ्चसहस्रसङ्गः । अर्श आदिभ्योऽच् । पञ्चसहस्रसुतसङ्गवानित्यर्थः । आसम् । अथवा । मम सुतपञ्चसहस्रसङ्गः । आसीदिति शेषः । प्रत्येकं तासु पुत्रशतं बभूवेति भावः । अथोभयकृत्यं पुत्राणां विवाहादिः कन्यानां प्रदानादिरित्युभयकृत्यानि । तत्र ये मनोरथा-स्तेषामन्तमवसानं न जानामि । तत्रेदं निमित्तमित्याह ॥ मायेति ॥ मायागुणैः प्रकृतिगुणैः सत्त्वादिकार्यैः रागादिभिरित्यर्थः । विषयेऽर्थभावः शब्दादौ पुरुषार्थबुद्धिः ॥ ५२ ॥

एवं वसन् गृहे कालं विरक्तो न्यासमाश्रितः ।

वनं जगामानुययुस्तत्पत्न्यः पतिदेवताः ॥ ५३ ॥

पदरत्नावली

एवं विरज्य किमकार्षीदिति तत्राह– एवमिति ॥ न्यासं वित्तगृहादि-सर्वविषयत्यागलक्षणम् ॥ ५३ ॥

सत्यधर्मीया

एवं निर्विण्णः किमतनोन्मुनिरित्यत आह ॥ एवमिति ॥ न्यासं सर्वविषयत्यागं न तु यतित्वम् । तत्पत्न्योऽनुययुरित्युत्तरप्रातिकूल्यापत्तेः ॥ ५३ ॥

छलारी

एवं विरज्य किमकार्षीदिति तत्राह ॥ एवमिति ॥ कालं बहुकालम् । कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे द्वितीया । न्यासं वित्तगृहादिसङ्गत्यागलक्षणम् ॥ ५३ ॥

तत्र तप्त्वा तपस्तीक्ष्णमात्मकर्शनमात्मवित् ।

सहैवाग्निभिरात्मानं युयोज परमात्मनि ॥ ५४ ॥

पदरत्नावली

आत्मकर्शनं देहस्य कृशत्वापादकम् । अग्निभिः सहात्मानं देहं युयोज । देहं दग्ध्वा आत्मानं परमात्मनि युयोज । हरिसायुज्यलक्षणं मोक्षमाप्तवानित्यर्थः ॥ ५४ ॥

गन्धर्वान् सोऽवधीत् तत्र वध्य्रश्वान् विष्णुशक्तिधृक् ॥ ५८ ॥

पदरत्नावली

भुजगेन्द्रप्रेरितया नर्मदया रसातलं नीतः स पुरुकुत्सस्तत्र रसातले वध््रयश्वान् वध््रयश्वनामकदुष्टगन्धर्वान् । गन्धर्वजातत्वाद् गन्धर्वनामकान् । वध्रयो वधार्हा अश्वा येषां ते तथा तान् इति वा अवधीदित्यन्वयः ॥ ५८ ॥

सत्यधर्मीया

तया नर्मदया रसातलम् । श्वशुरालयम् । भुजगेन्द्रा भ्रातरस्तैः प्रयुक्ता प्रेरिता तया नीतः । माययाऽऽनयनमनेन द्योत्यते । नयनप्रयोजनमाह । स वध्य्रश्वान्नाम्ना गन्धर्वान् । तदुपद्रवदांस्तत्रावधीज् जघान । वध्रयो वधार्हा वैरिणामश्वा येषामिति विग्रहः । वध्यानिति परधृतः पाठस्तत्प्रकृतपराक्रमाननुगुणो घातकौन्नत्यानावह इत्युपेक्ष्यः । वैरिणा-मित्यपूरणे स एव दोषः । वृष्णो वध्रिः प्रतिमानमित्यृग्भाष्यटीकाटिप्पणीषु निरुक्तो वध्रिशब्दः । वध्रिर्वधयोग्योऽथ नीच इति । वधेः कर्मणि रिप्रत्यये वधयोग्यो वधहता इत्यस्मात्कर्मण्यौणादिके रिप्रत्यये वध्रिरितीति । अथवा नीचा न्यग्भावमधःस्थत्वादाप्ता वध्रय इति वा । अथवा रूढ्या नीचो वेति टीकोक्तेः । नीचावयव इत्यत्र नीचस्थान इति तत्रैव व्याकृतेः । वधिश्छिन्नमुष्क इति वेदनिघण्टुकोक्तेर्वध्रयस्तथाविधा अश्वाः परपुरगमने निश्शब्दीभवने तथाकृता येषामिति वा । यथोक्तमेतदृग्व्याख्यापरभाष्ये वध्रिश्छिन्नमुष्क इति । अथवा वध्री बद्धा अश्वा येषां ते तथा तान् । दौष्ट्यात्तस्य च तथाकरणे गुणरूपत्वात् । नध्रीवध्रीवरत्रा स्यादित्यमरः । बन्धनरज्जुः । विष्णुशक्तिधृक् । तद्दत्तशक्त्याऽऽयुधयुक्तो वा । विशेषसन्निधानयुत इति वा । तत्तेज उत्तेजित इति यावत् ॥ ५८ ॥

छलारी

भुजगेन्द्रैर्भ्रातृभिः प्रयुक्तया तया नर्मदया रसातलं नीतः । सः पुरुकुत्सस्तत्र रसातले । वध्रयश्वान् वध्रयश्वनामकगन्धर्वान्दुष्टान् । गन्धर्वजातत्वाद्गन्धर्वनामकान् । अवधीत् । विष्णुशक्त्याख्यायुधधृक् । अथवा । विष्णुसामर्थ्यधृक् । विष्णुस्तत्र विशेषेण संनिहित इत्यर्थः

॥ ५८ ॥

नागाल्लब्धवरः सर्पादभयं स्मरतामिमम् ।

त्रसद्दस्युः पौरुकुत्सो योऽनरण्यस्य देहकृत् ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

स च पुरुकुत्सो नागाद् भुजगेन्द्रात् किं लब्धवानिति तत्राह– सर्पादिति ॥ इमं गन्धर्ववधलक्षणं पुरुकुत्सविक्रमं स्मरतां पुंसां सर्पादभयं भूयादिति लब्धवरोऽभूदित्यर्थः । पुरुकुत्सस्यापत्यं पौरुकुत्सो यस्त्रसद्दस्युः सोऽनरण्यस्य तन्नामकस्य राज्ञो देहकृत् पिता ॥५९॥

सत्यधर्मीया

गन्धर्वगन्धेनानुबन्धेन च सुकृतं तिष्ठतु तुष्टैराशीविषैः किमैहिकं लब्धवानित्यतो लोकोपकृत्येदं वव्र इत्याह ॥ नागाल्लब्धवर इति ॥ इमं स्वविजयं स्मरतां जनानां सर्पात् । तद्दंशनादिति यावत् । अभयं भयाभाव इति लब्धो वरो येन सः । इतिशब्दा-ध्याहारेणान्वये नैकदेशान्वयदोष इति ज्ञेयम् । नागान्नागेभ्यो लब्धोऽलब्धः । अडभावश्छान्दसः । वरः श्रेष्ठः । सर्पादभयं भयाभावम् । नागात्स्वभार्यादिसर्पेभ्य इति वा । याचितो वरस्तैरप्योङ्-कृतस्तथाऽपि नानुभवपथमगात्स इति नेत्यप्याह । सर्पादभयं स्मरतामिति प्रसक्तं जनम् । सर्पादभयं सर्पाणामदोऽदनं दंशनमिति वा महाजगरनिगरणं वा तद्भयं नागान्नागच्छत् । इयदेव न फलमित्यप्याह ॥ नेति ॥ ना स्मरन्नरः । अं नारायणमनन्तरम् इं स्वापेक्षितं मोक्षं चागात् । इं काममिति गतम् । सर्पादित्यावृत्तिमात्रेणाभिमतसिद्धौ यन्नागादिति पुनराह तेनायमर्थः सूचित इति ज्ञेयम् । पौरकुत्सः पुरकुत्सकुमारो यस्त्रसद्दस्युः । अनरण्यस्य तन्नामकस्य राज्ञो देहकृत्तातः

॥ ५९ ॥

छलारी

स च पुरुकुत्सो नागाद्भुजगेन्द्राल्लब्धवरोऽभूत् । वरमाह ॥ इमं स्मरतां सर्पादभयं भूयादिति ॥ इमं गन्धर्ववधलक्षणं पुरुकुत्सविक्रमम् । पुरुकुत्सवंशमाह ॥ त्रस-द्दस्युरिति ॥ पुरुकुत्सस्यापत्यं पौरुकुत्सः । यस्त्रसद्दस्युः । अनरण्यस्य देहकृत्पिता । अनरण्यस्त्रसद्दस्युपुत्र इत्यर्थः ॥ ५९ ॥

हर्यश्वस्तत्सुतस्तस्मादरुणोऽथ त्रिबन्धुरः ।

तस्य सत्यव्रतः पुत्रस्त्रिशङ्कुरिति विश्रुतः ॥ ६० ॥

पदरत्नावली

अथाऽरुणात् त्रिबन्धुरः सुतः । तस्य त्रिबन्धुरस्य सुतः सत्यव्रतस् त्रिशङ्कुरिति नामद्वयेन विश्रुत इत्यर्थः । ६० ॥

सत्यधर्मीया

तत्सुतोऽनरण्यसुतः । तस्माद्धर्यश्वात् । अथ त्रिबन्धुरोऽरुणसुतः । तस्य त्रिबन्धुरस्य । सत्यव्रतः पुत्रः स एव त्रिशङ्कुः । त्रयः शङ्कवः कीललक्षणा दोषा यस्य सः । यथोक्तं हरिवंशे । पितुश्चापरितोषेण गुरोर्दोग्ध्रीवधेन च । अप्रौक्षितोपयोगाच्च त्रिविधस्ते व्यतिक्रम इति विश्रुतः प्रसिद्धः ॥ ६० ॥

छलारी

अथारुणात् । तस्य त्रिबन्धुरस्य सुतः सत्यव्रतः स एव त्रिशङ्कुरिति विश्रुतः

॥ ६० ॥

प्राप्तश्चण्डालतां शापाद् गुरोः कौशिकतेजसा ।

सशरीरो गतः स्वर्गमद्यापि दिवि दृश्यते ॥ ६१ ॥

पदरत्नावली

गुरोर्वसिष्ठस्य शापात् । कौशिकस्य विश्वामित्रस्य तेजसा प्रभावेण सशरीरो मानुषशरीरसहितः । स्वर्गं गतो ऽद्यापि दिवि दृश्यते मनुजैरिति शेषः ॥ ६१ ॥

सत्यधर्मीया

गुरोर्वसिष्ठस्य परिणीयमानकन्यापहाररुष्टस्य शापाच्चण्डालतां प्राप्तः । अनेनानेककर्मणा चण्डालस्त्वं भवेति शापस्वरूपं सूचितं भवति । यद्वा गुरुर्गुरुपुत्रसङ्घः । यथोक्तं बालकाण्डे वाल्मीकीये । गुरुपुत्रास्तु तच्छ्रुत्वा वाक्यं घोराभिसंहितम् । शेपुः परमसङ्क्रुद्धाश्चण्डालत्वं गमिष्यसीत्यादि । कौशिकस्य कुशिककुमारस्य विश्वामित्रस्य तेजसा प्रभावेन सशरीरः स्वर्गं गतो दिव्यद्यापि दृश्यते । मनुजैरिति शेषः ॥ ६१ ॥

छलारी

त्रिशङ्कुर्गुरोः शापात्परिणीयमानविप्रकन्याप्रहरणात्क्रुद्धस्य मुनेर्वसिष्ठस्य शापादित्यर्थः कौशिकस्य विश्वामित्रस्य तेजसा प्रभावेन सशरीरो मानुषशरीरः स्वर्गं गतः । अद्यापि दिवि व्योमि्न दृश्यते । मनुष्यैरीति शेषः ॥ ६१ ॥

पतितोऽर्वाक्शिरा देवैस्तेनैव स्तम्भितो बलात् ।

त्रैशङ्कवो हरिश्चन्द्रो विश्वामित्रवसिष्ठयोः ॥ ६२ ॥

पदरत्नावली

स्वर्गं गतः कथं मानवैर्दृश्यत इति तत्राह– पातित इति ॥ तेन विश्वामित्रेण बलात् तपःशक्तेः । स्तम्भितः स्तम्भनं प्राप्तः । वैशङ्कवस् त्रिशङ्कोरपत्यं हरिश्चन्द्रः

॥ ६२ ॥

सत्यधर्मीया

स्वर्गगः कथं कथयाद्यापि दिवि दृश्यत इत्यत आह ॥ पातित इति ॥ देवैरर्वाक्शिरा अधःशिरस्कः पातितो बलात् । यथोक्तं रामायणे ।

अन्यमिन्द्रं करिष्यामि लोको वा स्यादनिन्द्रकः ।

दैवतान्यपि स क्रोधात्स्रष्टुं समुपचक्रम इत्यादि ।

तपोबलात् । स्तम्भितस्तत्रैव स्थितः । तत्रैवोक्तमदोऽपि ।

अर्वाक्शिरास्त्रिशङ्कुश्च तिष्ठत्वमरसन्निभः ।

अनुयास्यन्ति चैतानि ज्योतींषि नृपसत्तम ॥

कृतार्थं कीर्तिमन्तं च स्वर्गलोकं गतं यथा इति । त्रिशङ्कवोऽयं स्वर्गस्त्रै-शङ्कवः । त्रिशङ्कुकुमारो हरिश्चन्द्रः ॥ ६२ ॥

छलारी

स्वर्गं गतः कथं मानवैर्दृश्यते तत्राह ॥ पातित इति ॥ अर्वाक् शिरा अधः-कृतशिरास् तेन विश्वामित्रेण बलात्स्तंभितः स्तंभनं प्राप्तः । तथैव स्थित इति यावत् । त्रिशंकोर्वंशमाह ॥ त्रैशंकव इति ॥ हरिश्चन्द्रस्त्रैशङ्कवस्त्रिशङ्कोरपत्यम् ॥ ६२ ॥

यन्निमित्तमभूद् युद्धं पक्षिणोर्बहुवार्षिकम् ।

सोऽनपत्यो विषण्णात्मा नारदस्योपदेशतः ॥ ६३ ॥

पदरत्नावली

यो हरिश्चन्द्रो निमित्तं यस्य तद्यनिमित्तम् । पक्षिणोः सहायिनोर्वसिष्ठ-विश्वामित्रयोः । पक्षः पाश्चमरुत्साध्यसहायबलभित्तिषु इति यादवः । ‘नापुत्रस्य लोकोऽस्ति’ इति वाक्यार्थज्ञानाद् विषण्णमना अनपत्यः स हरिश्चन्द्रो नारदोपदेशात् ‘हे प्रभो मे पुत्रो जायताम्’ इति निवेद्य वरुणं शरणं यात इत्यन्वयः ॥ ६३ ॥

सत्यधर्मीया

यन्निमित्तं यो हरिश्चन्द्रो निमित्तं यस्य तत् । पक्षिणो राजसूये विश्वामित्रो दक्षिणाव्याजेन राजतः सर्वमुपजहार तेन परस्परं शापोपयाताडीबकजन्मनोर्विश्वामित्रवसिष्ठयो-र्बहुवार्षिकं वर्षस्या भविष्यतीत्युत्तरपदवृद्धिः । बहुवर्षेषु भवं बहुवार्षिकम् । प्रसिद्धा चेयं कथा भारते हरिवंशे । पूर्वमाडीबके युद्ध इत्यादौ । मार्काण्डेयपुराणे हरिश्चन्द्रोपाख्याने वसिष्ठः ।

तस्माद्दुरात्मा ब्रह्मर्षिर्यज्विनामवरोऽपि ताम् ।

उत्कोपोपहतो मूढः स बकत्वमवाप्स्यति ।

पक्षिण ऊचुः–

श्रुत्वा शापं महातेजा विश्वामित्रोऽथ कौशिकः ।

त्वमप्याडी भवस्वेति प्रतिशापमयच्छत ।

अन्योन्यशापात्तौ प्राप्तौ तिर्यक्त्वं परमे द्युती ।

वसिष्ठश्च महातेजा विश्वामित्रश्च कौशिकः ।

अन्यजातिसमायोगं गतामप्यमितौजसौ ।

युयुधाते सुसंरब्धौ महाबलपराक्रमौ ।

योजनानां सहस्त्रे द्वे प्रमाणे नाडिरुच्छ्रितः ।

षण्णवत्यधिकं ब्रह्म सहस्रत्रितयं बक इति ।

पक्षिणोः सहसहाययोः । पक्षः पार्श्वगरुत्साध्यसहायबलभित्तिष्विति यादवः । यन्निमित्तं यस्त्रिशङ्कुर्निमित्तं यस्य तमिति वेति प्राचीनाः । स हरिश्चन्द्रोऽनपत्यो न विद्यतेऽपत्यं यस्य सः । विषण्णात्मा खिन्नमनस्कः ॥ ६३ ॥

प्रथमः खण्डो

ऽत्र सप्तमपञ्चकतृतीयाध्यायः सर्वोऽप्येतन्मूलभूतः । तस्य खण्डार्थः । तथा हि । वैधसो विधेर्गोत्रापत्यं मरीचिर्मनसस्तस्येत्यादिना विधिसम्बन्धबोधनात् । स च वेधसस्तदभिधस्य नृपतेः पुत्र इति साक्षात्तत्पिता ऐक्ष्वाक इति गोत्रपुत्रतयेति वेद्यम् । स पुत्र आस । न चान्या कन्या कुतस्ते नोदूढेति मूढयति शङ्कितारं तस्य ह शतं जाया बभूवुरिति । जायाशब्दनिर्वचनं वेदः स्वयमेव पुरत आवेयदति । तस्य गृहे पर्वतनारदौ तन्नामानौ । मातुलः पर्वतस्तद्भागिनेयो नारद इति तौ ऊषतुः । एकदाऽऽगत्य निवासं चक्रतुः । तयोर्मध्ये स नारदं पप्रच्छ । वक्ष्यमाणयैकया गाथयाऽपृच्छत् । तामाह ॥ यन्विममिति ॥ तस्या अर्थः । ये विजानन्ति देवमानवादयः । ये च पश्वादयः । न ज्ञानहीनाः । एते विदोविदश्व सर्वे यद्यस्मात् । नु क्षिप्रं पुत्रमिच्छन्ति । पुत्रेण किञ्चित्फलं विन्दते लभते । पिता । यद्यपि ये विजानन्तीत्याद्यनुरोधेन विन्दन्ते तन्ममाचक्ष्वेति वक्तव्यं तथाऽपि स्वस्यापुत्रतया तत्फलाकलनमुत्सुकतयैकवचनमिति ज्ञेयम् ।

स नारदो दशभिर्वक्ष्यमाणाभिर्गाथाभिः प्रति भूपतिं प्रत्युवाच । तामाह ॥ ऋणमस्मि-न्निति ॥ पिता जीवतो जातस्य पोतस्य मुखं पश्येच्चेत्तदैवास्मिन् जाते पोते तातो ऋणं सोढुं पित्र्यादिऋणत्रिकं सन्नयति तं प्रापयति । पुत्रादिभिर्लौकिकं वैदिकं तु सत्रादिभिरवतारयति । एतच्च कर्म सम्पत्तिरित्युच्यते । आम्नातं च तद्वाजसनेयके । अथातः सम्पत्तिर्यदा प्रैष्यन्मन्यते अथ पुत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोक इति । पितृवाक्यम् । स पुत्रः प्रत्याह । अहं ब्रह्माऽहं यज्ञोऽहं लोक इति पुत्रवचः । ब्रह्म वेदाध्ययनं मया कर्तव्यं कर्तव्याश्च यज्ञाः सम्पाद्या लोकाश्चेत्येतत्सर्वं त्वया सम्पाद्यमिति पितृवाक्यार्थः । तथा करोमीतीतरस्य । एवमृणं पुत्रे प्रतिनिधाय । तथा च श्रुतिः । सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयत इत्यादिका । अथ चामृतत्वं मुक्तिं च गच्छति प्राप्नोति ॥ १ ॥

द्वितीयामाह ॥ यावन्त इति ॥ पृथिव्यां यावन्तो भोगा ग्रामागारधान्यदिरूपा जातवेद-स्याग्नौ चतुर्विधान्नपचनादयोऽप्सु स्नानपानादयस्ततस्तेभ्यो भोगेभ्योऽपि पितुः पुत्रे भूयानति-महान् । भोग इत्येकवचनेन पृथिव्यादिसर्वभोगप्राप्तिसुखं पुत्रेण प्राप्यत इति ध्वनयति । तथा चाहुः । पुत्रान्नापरं सुखमिति ॥ २ ॥

तृतीयामाह ॥ शश्वदिति ॥ पितरः पितृपितामहप्रतितामहादयः । पितामहाद्यास्तु पितरो नाम कीर्तिता इत्यैतरेयभाष्योक्तेः । पुत्रेणोत्पन्नेन शश्वत्पुत्रोत्पत्तौ फलत्वेन शाश्वतिकं बहुलं तमोऽज्ञानमत्र लोकं च । परत्र तदत्यायन्नतिक्रान्ता भवन्ति । तथा च बोधायनः ।

पुदिति नरकस्याख्या दुःखं च नरकं विदुः ।

पुत्तस्त्राणात्ततः पुत्रमिहेच्छन्ति परत्र चेति ।

स्मृतिश्च । पुन्नाम्नो नरकात्त्राता पुत्र इत्यभिधीयत इति । तोषविशेषहेतुमाह । हि यस्मा-दिति । आत्मनः स्वस्मादात्मा स्वयमेव जज्ञ उत्पन्न इत्यर्थः । स्वयं स्वकीयं दुःखं परिहर्तुं यतते । तथाऽयं सुतोऽपि दुःखनाशक इति प्रेमपात्रमिति भावः । इरा अन्नमापो वा अन्नमिति श्रुतेः । इरा वारि तद्वत्युदन्वति । अतितारिणी पारयित्री नौकेव । यथा पोतो नदी-नदपत्यादिभ्यस्तारयति तथाऽयमपि पोतो दुःखात्तारयतीति भावः ॥ ३ ॥

चतुर्थीमाह ॥ किन्न्विति ॥ अत्र मलाजिनश्मश्रुतपःशब्दैः क्रमात्, मलं गार्हस्थ्यं शुक्लरक्तरूपमलसङ्कलनात् । अजिनं ब्रह्मचर्यं कृष्णाजिनसम्बन्धात् । श्मश्रूणीति क्षौरविरहि-तत्वात् । वानप्रस्थाश्रमस्तपः परमहंसाश्रमः । तथा च मलं गार्हस्थ्यम् । किन्नु किं सुखदम् । न किमपि सुखं करिष्यतीति । एवमुत्तरत्रापि । हे ब्रह्माणो विप्रक्षत्राद्याः सर्वे यूयं पुत्रमिच्छ-ध्वम् । अनेन किं मलमिति निषेध्यं गार्हस्थ्यम् अनपत्यगृहस्थसम्बन्धीति द्योत्यते । अन्यथा पुत्रमिच्छध्वमित्यनुज्ञावमाप्रसङ्गात् । व्यत्ययो बहुलमितीच्छध्वमिति पदव्यत्ययः । चान्द्रादिमते चात्मनेपदम् । तत्र ज्ञानिसम्मतिमाह । स वदावदो वाग्मी लोको ज्ञानी वै । इत्थमाहेति शेषः । वदावदो वाग्मीत्यमरः । सः वै । एवं प्रघट्टेन तेन कथ्यते न कथ्यते इत्यवदावदः । वदो वाच्यो निन्द्यो नेत्यवदो निन्दनानर्ह इत्यर्थ इति व्याकुर्वन्ति । लोको लोकप्रापक इति च । केचितु मलं पुत्रगात्रं पङ्किलं चेत्किम् । अजिनं चर्ममात्रं चेत्किम् । श्मश्रूणि देहं व्याप्य सन्तु चेत्किम् । तस्य जानुलग्नजम्बालस्य बालस्य लालनोत्थापनाङ्गालिङ्गनादौ तप आलोचनं किं कुतः । स वै यादृशस्तादृशो बालको लोको लोक्यो दृश्यो गद्गदवागपि वदावदो वाग्येव कुतो लोकोऽवलोकयति स्वर्गादिकं भगवन्तं वा स तथेत्यवश्यकं तत्साम्पादनमिति वर्णयन्ति । यत्र प्रष्टा हरिश्चन्द्र एक एवेति ब्रह्माण इच्छध्वमिति बहुवचनं कथमिति चेन्न । किं न सा सभा नोपविष्टाः शिष्टाः । नारदोऽपि किं न दीनजनमन्दारः । न चैकाधिकारिकं शास्त्रम् । तन्मुखेनेतरोपदेशस्य सम्भवात् ॥ ४ ॥

पञ्चमीं प्रपञ्चयति ॥ अन्नमिति ॥ अन्नं प्राणस्तदेव स्थापकत्वात् । हेति सर्वत्र प्रसिद्धिद्योतकः । वासो वस्त्रं शरणं गृहरूपं शीतातपवारकत्वात् । हिरण्यं कटकमुकुटादिरूपं दृश्यताहेतुत्वात्प्रियम् । पशवो गवाश्वम् । विवाहाः कृष्यादिनिर्वाहकत्वेन वाहकत्वेन च विवाहाः । जाया सखा तत्तुला । स्त्र्यपत्यं चेत्कथमित्यतः कथयति । दुहिता पुत्री कृपणं दैन्यदेति । तथा च स्मर्यते । सम्भवे स्वजनदुःखकारिका सम्प्रदानसमयेऽर्थहारिका । यौवने च बहुदोषकारिका दारिका हृदयदारिका पितुरिति ।

न हि निन्दानयेन पुमपत्यात्यौन्नेये तात्पर्यम्

। अथवा दुहिताऽकृपणं कार्पण्याभावप्रापिकेति साऽपि प्रार्थनीया । तथा च ‘पुत्राच्छतगुणं पुत्री यदि पात्रे प्रदीयते’ । ‘कन्योदिता बत कुलद्वयतारिणीति’ इत्यादि सङ्गच्छते । इयता तातेन पोतः प्रार्थ्य इत्याह । हि यतः पुत्रः परमे व्योमन्स्वर्गादिस्थाने । तत्प्राप्ताविति यावत् । ज्योतिर्नामैकदेशे नामग्रहणम् । विस्तृतं चैतत्सुधायां ज्योतिरिति व्याख्यावसरे । महाभाष्येऽपि प्रविश पीण्डीमित्यादिना पदे पदैकदेशं वाक्ये वाक्यैकदेशं प्रयुञ्जानो न दुष्यतीत्युक्तेर्ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमनामा । ज्योतिष्टोमसमानः । यद्वा परमे व्योमन् आकाशस्तल्लिङ्गादित्यादेर्हरौ तत्प्राप्तिविषये ज्योतिर्ज्ञानरूप इत्यपेक्ष्य इत्यर्थ इति । अमृतत्वं च गच्छतीति प्रागुक्तं सल्लग्नम् ॥ ५ ॥

षष्ठीं स्पष्टयति ॥ पतिरिति ॥ पत्युर्भार्यायाश्चाकारद्वयम् । पुरुषाकार एको रेतोरूपेण गर्भाकार एकः । जायाकारः पतिं प्रति भार्याया गर्भरूपापत्याकारं प्रति मातृत्वाकार इति । पतिर्जायां प्रविशत्यतः स भाविपुत्राकारस्य च मातरं गर्भो भूत्वा प्रविशति । तस्यां स्वभार्यायां पुनर्नवो नूतनतनुर्भूत्वा दशमे मासि । मासीति स्वतन्त्रशब्दो वा पद्दन्नित्यादेशरूपो वा न नः काचित्क्षतिः । माश्चन्द्रमसि मासे चेति धनञ्जयोक्तेः । जायते । आत्मा वै पुत्रनामा-सीदित्यादेः । यथा पुनर्नवो वृष्ट्या एधते तथा वर्धमानः पुनर्नवो भूत्वेत्यावृत्त्या विशेषो ज्ञेयः । यथोक्तं सङ्ग्रहरामायणे । तर्पितः सकलो लोकः पुनर्नव इवाबभाविति । बिले गणजलित्यप-भ्रष्टभाषया । पुनर्नवा तु शोथघ्नीत्यमरः ॥ ६ ॥

सप्तमीमाह ॥ तज्जायेति ॥ यद्यतोऽस्यां भार्यायां पुनः स्वयं जायते तत्तस्मात् । जाया जायतेऽस्यामिति व्युत्पत्त्या जाया तच्छब्दवाच्या भवति । किञ्चैषा योषा भूत्याभूतिशब्दवाच्या भवत्यस्यां पतिः पुत्ररूपेणेति भूतिः । रोतोरूपेणाभवत्यस्यां स इत्याभूतिश्च । सर्वत्रापि सम्भावकमाह ॥ बीजमिति ॥ एतदेतस्यां बीजं रेतो निधीयते निक्षिप्यतेऽतो जाया-भूत्याभूत्यादयः शब्दा उक्ता युक्ताः ॥ ७ ॥

अष्टमीं स्पष्टयति ॥ देवाश्चेति ॥ एतामेतस्यां देवाश्च ऋषयश्च महत्तेजस्तेजोरूपं समभरन्नपूरयन् । तत्सम्पत्त्यनन्तरं देवाश्च ऋषयश्च मनुष्यान्प्रत्यब्रुवन् । तद्वचनमाह ॥ पुनर्जननीति ॥ पुत्ररूपेण पुनर्जातानां वो युष्माकमेषा जननीति ॥ ८ ॥

नवमीमाह ॥ नापुत्रस्येति ॥ अपुत्रस्य लोके न नास्तीति यत्तत्सर्वे पशवोऽपि विदुः किं पुनर्नराः । लोकस् तज्जन्यं सुखं लोकसुखं न जानन्तो ये तेऽपि विदुः । पुत्रसौख्यमात्रं तत्केनोह्यत इत्यत आह ॥ तस्मात्त्विति ॥ मातरं स्वजननीं स्वसारं स्वभगिनीं चाधिरोहति । अपत्योत्पादनार्थमिति शेषः । अन्यथैवं पारवश्यप्रवृत्तिर्न स्यादिति भावः । तुशब्दः पशुजाता-वपि न केचनेत्थम्भावा इति विशेषसूचकः । इदमेकस्मिन्नश्वे मातृष्वस्राद्युपर्युत्सृष्टे पुरुवारमगमनं गमनं चेतरतुरङ्गीषु बहुशः साक्षिसिद्धमिति न चित्रयितव्यं चेतः ॥ ९ ॥

दशमीं दर्शयति । एष पन्था इति । पुत्रिणः पुत्रवन्तः । प्राशस्त्यं मतुबर्थः । ते विशोकाः शोकविकला देवादयो यं पन्थानं मार्गमाक्रमन्ते प्राप्नुवन्ति । एषः पन्थाः सुतसौख्यानुभवमार्गः । उरुगाय उरुभिः शास्त्रज्ञैर्महद्भिर्गीयत इत्युरुगायः गै शब्दे आदेचः । आतो युक्चिण्कृतोरिति युगागमः । तद्गीतः सुसेवः सुष्टु सेवनीय इति सुसेवः सुखकृत् । पृथुप्रगामा सुसेवः । सुसेवकृत् सुसेवं यस्माद्भवति तत्तथोक्त इत्यृग्यभाष्यटीकायां शोभनं सेवमिति षेवृ सेवायामित्यस्मा-त्कर्मण्यका- रप्रत्यये धात्वादेः षस्य छान्दसे शतरि च निष्पन्नस्य सेवशब्दस्य सर्वसेव्यसुख-परत्वमिति भाव इति टिप्पणीषु । तमज्ञा अपि पशवः । गोमहिष्यादयो वयांसि पक्षिणश्च सम्पशयन्ति जानते । तस्माज्ज्ञानादेव ते पश्वादयो मात्रा अप्यतत्कृतियोग्या अपि मिथुनी-भवन्ति । रत्यै संयुज्यन्ते पुत्रगार्ध्यादिति भावः । श्रुतिः स्वयं नारदभारतीं निगमयति ॥ इति ह स्मा आख्यायेति । अवस्थित इति शेषः स्मै प्रसिद्धौ ।

॥ इति प्रथमः खण्डः ॥

॥ अथ द्वितीयः खण्डः ॥

अथैनमित्यारभ्य तेन त्वा यजा इत्यन्तं नारदवचनम् । तथेत्यारभ्य तेन त्वा यजा इत्यन्तं राज्ञो वचनम् । तथेतीति वरुणस्य । हे वरुण पुत्रो जायताम् । यदि जातस्तेन सुतेन । एवं किमर्थमूच इति चेत् । बहुबुद्धिमानसि । तत्रापि त्वं न निद्रित इति भवेरनुयोक्ता । अनादिवेद-सिद्धप्रमेये शङ्कैव नाङ्कूरणीया । अथाऽपि तुष्यतु भवान्प्रेष्यः । हरिरेतोमयत्वात्तोयस्य वरुणस्य च तद्वरत्वादपत्यादेश्च तत्कारणकत्वादेवमुक्तिरिति युक्तिमवेहि । तर्ह्यत्रैव पुत्रार्थं मित्रा-वरुणादिदेवताराधनोक्तिः कथमिति चेत् । तर्ह्युक्तं स्मरेत्युत्तरम् । तथेति वरुणेनोक्ते सति तस्य रोहितो नाम्ना पुत्रो जातः ॥ १,२ ॥

सुतो जातोऽनेन मां यजस्वेति । स वरुणोऽब्रवीत् । हरिश्चन्द्रमेत्येति शेषः । वेदे च यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधादितिवत् । मामनेनेति प्रयोक्तव्ये माऽनेनेत्यानुपूर्व्याऽनेन मा न यजेति भाविकार्यं सूचितमिति मन्तव्यम् । अत्र निर्दशः नु अस्त्विति च्छेदः । त्वा यजा इति राजवचनम् । तथेतीति वरुणवचः ॥ ३ ॥

स ह निर्दश आसेति ब्राह्मणब्राह्मीवरुण इति शेषः । इति राजा तथेति वरुणः । एवं तत्र तत्रानुसन्धेयम् ॥ ४ ॥

अज्ञताजनिषत । मन्त्रे घसह्वरण शवृदहाद्वृच्कृगमिजनिभ्यो लेः । मन्त्रग्रहणं ब्राह्मणोप-लक्षणार्थम् । अज्ञत वाऽस्य दन्ता इति वैदिककौमुद्योक्तेः । तन्मनोरमायां चाजनिषतेत्युक्तेः । लुङ् प्रथमपुरुषबहुवचनम् । अजनि अज्ञाताम् अज्ञतेति रूपम् । अस्य सुतस्य यजस्व माऽने-नेति यदाऽस्य पशोर्दन्ताः पतन्ति । अथ स मेध्यो भवेदिति प्रत्याहेत्यन्वयः ॥ ५ ॥

अपत्सत पतिता अपत्त अपत्साताम् अपत्सत वा । अस्य पशोर्निपतिता दन्ता मां यजस्वेत्याह सः । अस्य पशोः पुनर्दन्ता जायन्ते । अथ तदनन्तरं स पशुः शुचिः ॥ ६ ॥

पुनर्जाता दन्ता इत्यादिकं सोऽब्रवीत् । सन्नाहो धनुरभ्यासादिस्तत्सहितः सान्नाहुकः ॥७॥

हे तत तात सुत । मह्यं त्वामयं वरुणोऽददाद् दत्तवान् । हन्त खेदे ॥ ८ ॥

स प्राणप्रेप्सुर्नेत्युक्त्वा धनुराधायारण्यमुपातस्थौ संवत्सरमरण्ये चचार ॥ ९ ॥

॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥

॥ अथ तृतीयः खण्डः ॥

वेदपुरुषस्तद्ग्रहणं स्वयं वेदयति ॥ तस्येति ॥ तत्पितृग्रहणम् । आगन्तुं कृतनिश्चय इत्येवमुक्तिः । तमिन्द्रः पुरुषरूपेण पुरुषाकारेण प्रशस्तरूपेण । प्रशंसायां रूपप्रत्ययः । एत्य पर्युवाचेत्यन्वयो वा । अपपरी वर्जन इत्युक्तेर्निषेधपूर्वमभाषतेत्यर्थः । यद्वोत्तरत एव निषेधस्य स्पष्टं प्रतीतेः पर्येत्येत्यखण्डं पदम् । तद्वचनप्रकारमाह ॥ नानेति ॥ अनाश्रान्ताय तीर्थयात्रादिकायक्लेशरहिताय । शुश्रुमेति साम्प्रदायिकतामाह । अयं जनो नृषद्वर उक्तं गुर्वादिना कुर्वाणो नृषत्, वरोऽनुक्तकारीत्यभिधानम् । नृषु सीदतीति नृषद्वा । नृषद्वरसदित्येतत्काठक-भाष्यव्याख्यानात् । स मनुष्यवरः सन्नपि पापस्तद्वान् । सदेरिति ष्वरच् । सदिरप्रतेरिति षत्वम् । नृषद्वरस्तु जम्बाल इत्यमरश्च । नृषद्वरो जम्बालानिकोपद्रवयुक्तो मार्गः । नृषद्वरस्तु जम्बाल इति विश्वः । अत एव पापः क्लेशिष्टः । अहं त्वजनः सहायरहित इत्यत आह ॥ इन्द्र इदिति ॥ चरतः पुंस इन्द्र इद् इन्द्र एव सखा रक्षक इति चरैव चरैवेति मां ब्राह्मणोऽपरोक्षज्ञानी कश्चिदवोचदिति प्रथमे वत्सरे पर्येत्योवाचेत्यन्वयः । अनेन सम्प्रदाय-प्रवर्तकोऽपि तेनोपदिष्ट इति ज्ञेयम् । अजनेऽरण्य इति वा ॥ १ ॥

चरतः पुरुषस्य जञ्घे यथा पुष्पिण्यौ वृक्षशाखालते पुष्टेऽन्तः सारसहिते दृश्येते । तथा बलवत्यौ भवत आत्मा मध्यदेहश्च भूष्णुः । भूष्णुर्भविष्णुर्भवितेत्यमरः । वर्धिष्णुरिति यावत् । फलस्य विशरणस्य ग्रहो हि निग्रहः । स एव ग्रहिर्यस्य निगृहीताङ्गविशरणः । ञिफला विशरण इति स्मरणात् । न केवलं कलेवरपीवरतामात्रावाप्तिः किन्तु दुरितदुरितोऽपि भवतीत्याह ॥ शेर इति । अस्यैवं चरतः सर्वे पाप्मानः प्रथमे तीर्थयात्रार्थकमार्गे श्रमेणाटव्यटनघटितेनाङ्गश्रान्त्या शेरे भवन्ति । पुनश्च हता नष्टा भवन्ति हताः श्रमप्रतिहताः शेरे शेरते । अकार्यकारिणः शयना भवन्तीति वा । पूर्ववदुर्वरितम् ॥ २ ॥

एवं द्वितीये गाथापर्याये तृतीयमपि पर्यायमाह ॥ तृतीयमिति ॥ आसीनस्य चरण-मनाचरत एकत्रोपविष्टस्य भग ऐश्वर्यादिषट्कमास्तेऽनभिवृद्धः संस्तावानेवास्ते । न वर्धत इति यावत् । तिष्ठत उत्थितस्य भगः स्वयमूर्ध्वं तिष्ठति वृद्ध्युन्मुखो भवति । निपद्यमानस्य शयानस्य स्वयं शेते तत्प्राय इत्यभिप्रायः । यदाऽयं स्वपिति तदा चोरयन्ति चोरा इति भगभङ्ग इति भावः । चरतश्चेद्धनसमेधनार्थं व्रजतश्चेत्सोऽपि चराति चरति ॥ ३ ॥

चतुर्थमाह ॥ चतुर्थमिति ॥ निद्रा जागरणमुत्थानं चरणं चेति चतस्त्रोऽवस्थाः पुरुषस्य । ता एतच्चतुर्युगीरूपा आसुः । उत्तमत्वाच्चतुर्थी त्वयाऽनुष्ठेयेति । सञ्जिहानः शय्यां परित्यजन् । गतम् । इतरदवगतभागः ॥ ४ ॥

पञ्चमं प्रपञ्चयति ॥ पञ्चममिति ॥ चरन्नरः क्वचिन्महीरुहादौ मधु क्षौद्रं लभते क्वचित्स्वादु सुरसमुदुम्बरं जन्तुफलादिफलम् । तद्विश्वाससम्पत्त्यै सर्वजनीनं निदर्शनं दर्शयति । यो न तन्द्रयते न विलासयत्यलसतां तस्य सूर्यस्य श्रेमाणं श्रेष्ठत्वं जगद्वन्द्यत्वं पश्य, चरणेनैव रवे खे हीयन्महीयस्त्वमिति त्वं च चर ।

इन्द्रकृता तन्द्रेणोपदेशेन देशांश्चरतो रोहितस्य क्षेमे क्षेमे च हरिश्चन्द्रस्य राजर्षेर्हेतुभूतं सत्सङ्गमङ्गलमालपति ॥ षष्ठमिति ॥ चचार । सञ्चरन् अजीगर्तं नाम्ना सौयवसिं सूयवसस्य ऋषेः पुत्रस्तम् । अरण्ये उपेयाय प्राप्नोत् । तत्स्वरूपमाह । अशनया परीतं समाने लोप इति । मधुनि लिल्युः । गुहाशयामित्यादाविवैकयकारलोपो नकारह्रस्वश्च ज्ञेयाविति केचित् । तन्न । गौरवग्रासात् । एकपद्यपद्यायां नकारह्रस्वतामात्रं छान्दसमिति लघुता ज्ञेया । अन्नाद्यभावा-त्खिन्नम् ।

अथ का कथा वृत्तान्तयोरित्यतः कथयति ॥ तस्य हेति ॥ तदभिधामभिधास्यति ॥ शुनःपुच्छ इति ॥ शेफःशब्दपर्यायोऽयं शेपशब्दः । यथोक्तमृग्भाष्यटीकादौ । यद्वा शेप उतानृपं शेफजं चापि शेफः शब्दपर्यायोऽयं शेपशब्द इति । प्रहराम शेफमिति श्रुतेः । अदन्ता-वप्येताविति भानुः । शेपपुच्छेति वार्तिकात्क्वचित्फान्तोऽप्यदन्तः । तं पुत्रत्रिकवन्तमृषिम-तिरोहितस्वजीवनोपायरहितोपायो रोहित उवाच । हे ऋषे ते तुभ्यं शतं ददामि गवामिति शेषः । किं प्रतियच्छामि त इत्यस्यावकाशमनाददानः स्वयमेवाह रोहितः । येषां त्रयाणां पुत्राणां मध्ये एकेन सुतेनात्मानं मां निष्क्रीणै । वरुणाय दत्वाऽऽत्मानं मोचयामीति तात्पर्यम्

। सोऽजीगर्तो जीवनार्तो ज्येष्ठं शुनःपुच्छं निगृह्णान आकृष्य हस्ते गृह्णन् इमं मत्प्रेमपात्रं नो ददामि । एवं माता कनिष्ठं शुनोलाङ्गूलं नो एव सर्वात्मना न वितरामीति तन्निगृह्णानोवाच । तौ मातापितरौ मध्यमेऽनुभयप्रेमधामि्न शुनःशेपे दानं सम्पादयाञ्चक्रतुः । पदद्वयम् । अङ्गीचक्रतुः । स रोहितस्तस्याजीगर्तस्य शतं दत्वा स तं शुनःशेपं सा हिंसाऽस्य भविष्यन्ती तत्प्रसक्तिरस्तीति सः । सश्चासौ स च सतम् । पदमेकम् । सा तु हिंसायामिति विश्वः । अतो न तच्छब्दाति-रेकः । स रोहितः पितरं हरिश्चन्द्रं राजर्षिम् । यथाऽऽह पाणिनिः । प्रस्कण्वहरिश्चन्द्रावृषी इति ।

एत्य उवाच । तद्वचनं विवेचयन्नाह ॥ तत तातेति ॥ हन्त हर्षे । अनेन शुनःशेपे-नात्मानं मां निष्क्रीणै इति । स हरिश्चन्द्रो वरुणं राजानमुपससार । तदुपसरणप्रकारमाह ॥ अनेन त्वा त्वां यजामीति । अने मम मम कुमारस्य वा । अने प्राणप्रेप्सुरिति प्रागुक्तेः । प्राणत्राणविषये । नत्वा त्वां नमस्कृत्य यजा इति वा । एवं वरुणे । वरुणः कथं कृतवानित्यतः कथयति ॥ तथेतीति ॥ सङ्कल्पितादन्योऽयमिति न मनोविकल्पो ममापि त्वनीषत्तोष इति भाषते ॥ भूयानिति ॥ क्षत्रियात्तमपेक्ष्य ब्राह्मणो भूयान् श्रेष्ठः प्रीतिपात्रं तस्मै राज्ञे करणीयत्वेन राजसूयमुवाच । सोऽपि तमुपक्रम्य तस्य यज्ञस्य मध्ये क्रतुरभिषेचनीयो हय एकाहसोमयाग-स्तस्मिन्यज्ञो भगवांस्तद्विषयकं क्रतुं प्रोवाच तं विक्रीतमेतमत्र स्थितं शुनःशेपं पुरुषं पशुमालेभे । आलब्धुं निश्चयादेवमुक्तिः ॥ १५ ॥

॥ इति तृतीयः खण्डः ॥

॥ अथ चतुर्थः खण्डः ॥

हरिश्चन्द्राध्वराध्वर्य्वादीनाह ॥ तस्य हेति ॥ विश्वामित्रः । मित्रे चर्षाविति दीर्घः । तथा च ब्राह्मणम् । होताऽऽसीज्जमदग्निरध्वर्युर्ब्रह्मा वशिष्ठ उद्गाता सामोद्गानकृदयास्य उपाकृताय तस्मै । अभिषेचनीये सोमयागे जमदग्निस्तं पशुत्वेनोपाकृतवान् । कुशासंहितप्लक्षशाखया मन्त्रपुरःसरमुप-स्पर्शने स्वीकार उपाकरणं तथाकृतस्य नियोक्तारं तत उपरि रशनया बन्धनं नियोजनम् । तत्कर्ता हि नियोक्ता तं न विविदुर्न लेभिरे । अस्य च वेदविदितृत्वात्तस्य च कर्मणः क्रूरत्वा-न्नाध्वर्युजनो नियोजने मानसं नियुयोजेति यदा तदा स तस्य पिताऽजीगर्तः सौयवसिर्मह्यमपरं पुरा दत्तादितरच्छतम् । हे हरिश्चन्द्र तथा ऋत्विजो दत्त दिशत । अहमेनं शुनःशेपं नियो-क्ष्यामि । नियोजनं बन्धनं करिष्यामीति तेनोक्ते तस्मा अजीगर्ताय शतं गवां ददुः । सङ्गृहीत-गोशतस्तं शुनःशेपं निनियोज । युजेर्लिटि द्विर्भावाभावश्छान्दसः । तथा निनियोजेत्यत्रोपसर्गा-द्विर्भावोऽपीति केचित् । वस्तुतस्तु निकारमेकमुत्कृत्य दत्तेत्यनेन वोवाचेत्यनेन वाऽन्वये सम्भवति छान्दसता स्वच्छन्देनाङ्गीकार्या न । न चोत्कर्षोऽपि विना छान्दसतां न सतां सम्मत इति सा न कथं सम्मतेति वाच्यम् । सा च द्वयीं गतिमवलम्बते । लाक्षणिक्यलाक्षणिकी चेति तत्र द्वितीया तु जघन्या नान्या । छन्दसि परेऽपि व्यवहिताश्चेति लक्षणछन्दस्त्वोक्तेः । इम-मेवाभिप्रायं टीकाकारो दीदर्शयिषुरभाषत ऋग्भाष्यटीकायाम् । अलक्षणिकं छान्दसमिति बहुशः । न च कर्मनिर्णयभाष्ये प्रकर्षेण प्रकर्षेणातितरामिति द्वयोः प्रकारयोरर्थविशेषद्योतकतया व्याकरण-वदत्रापि नितरां नितरामित्यर्थकतया सार्थक्यस्य विलोक्यत्वादुत्कर्षो नोत्कर्षत इति वाच्यम् । वाक्यस्य भेत्तुमशक्यत्व एव तत् । यथोक्तम् । नियमेन मुष्टिहत्ययेत्यृग्भाष्यटीकयोरा-वृत्त्यैवोप-सर्गस्य क्रियावृत्तिर्भविष्यति ।

ननु येन वृत्राण्यरींश्च मुष्टिहत्ययाऽर्वता च निरुणधामहा इत्येकमेव वाक्यं कस्मान्न क्रियत इत्यत आह ॥ आवृत्त्यैवेति ॥ अत्र नीत्युपसर्गस्य त्रिधावृत्त्या रुधामाह इति क्रियायां धातो-रप्यावृत्तिरङ्गीकर्तव्यैव । उपसर्गाः क्रियायोग इति क्रियायोग एवोपसर्गत्वश्रवणात् । वाक्यभेदेन सम्यगन्वयसिद्धावभ्यासकल्पनानुपपत्तेः । प्रप्रवस्त्रिष्टुभमित्यादौ वाक्यस्य भेत्तुमशक्यत्वा-त्तत्कल्पनम् । आपञ्चभ्यः प्रयोक्तव्या उपसर्गा मनीषिभिरित्यपि विजातीयापेक्षमिति षष्ठाष्टके षष्ठेऽध्याये चतुर्थे वर्गे प्रप्रवस्त्रिष्टुभम् । तथा पञ्चमे द्वितीयाध्याये दशमवर्गे प्रप्रायमग्निर्भर-तस्येत्यादौ पदैक्यस्य दर्शनमिवात्र तत्प्रसक्तेरभावाच्च ।

अत विशसनप्रवृत्तिं शंसति ॥ तस्मा इति ॥ उपकरणनियोजने पूर्वमुक्ते आप्रीताय । एकादशसङ्ख्याभिराप्रीसंज्ञिताभिः प्रयाजयाज्याभिर्यद्यजनं तदाप्रीणनम् । तत्संस्कृताय तथोल्मुकेन त्रिःप्रदक्षिणीकरणं यत्तत्पर्यग्निकरणं चेति पर्यग्निकृतायाप्रीतिभिरितो ह्याप्रीतः परितोऽग्निः कृतोऽयं यस्य वेत्युभयत्र विग्रहो ज्ञेयः । तथाह्यनुक्रमणिका । समिद्धा आप्रिय इति । द्वितीयाष्टकेऽ-ध्याये । समिद्धोऽद्य राजसीत्यारभ्य स्वहाकृतीषु राजत इत्यन्ताष्टमनवमप्रवर्गाद्विकगता एकादश ऋच आप्रीया ज्ञेयाः । तत्सूक्तसंस्कारविशेषसहितायेति यावत् । आहत्य संस्कारचतुष्टय-वतस्तस्य शुनःशेपस्य तं विशसितारं हिंसितारं पुरुषं पुरुरुषं पूर्ववन्न विविदुः । यदाऽसाव-जीगर्तः सौयवसिर्मह्यमपरं गोशतं दत्ताहमेनं विशिष्यामीत्युवाचेति शेषः । तस्मा अजीगर्तायापरं शतं ददुः । स अशिं निशानो निशितं कुर्वाणः पुत्रमेधाय प्रापत् । अथ पितुरपि मारणोप-सरणानन्तरं शुनःशेप ईक्षाञ्चक्रे चित्त एवमालुलोच । तदेवावेदयति ॥ अमानुषमिवेति ॥ अमानुषं मनुष्या मानुषा मर्त्या इत्यमरादमानुषमजादिकमिव मा मां विशिष्यन्ति हिंसिष्यन्ति हन्त कष्टमिति । अत उत्तरं किं त्वं करिष्यसीत्यत आह ॥ अहमिति ॥ देवता उपधावाम्युपासे । इत्यालोच्य प्रजापतिं ब्रह्माणमुपससार । प्रथमतस्तदुपसरणे निमित्तं देवतानां प्रथमं मुख्यमिति । तामृचं प्रतीकयति । कस्य नूनं कथमस्यामृतानामितीति । विवृतेयं हरिहिरण्यगर्भादिविषये ऋग्भाष्यटीकादिष्विति विस्तरदरतो नेह व्याख्यायते । एवमुत्तरत्रापि । तं शुनःशेपमग्निर्देवानां मध्ये नेदिष्ठः । अन्तिकशब्दादतिशायने तमबिष्टनावितीष्टन्यन्तिकबाढयोर्नेद-साधाविति नेदादेशः । तावां नेदिष्ठमीमह इति ऋग्भाष्यटीकयोः । नेदिष्ठत्वं समीपत्वं तौ नेदिष्ठ क्षिप्रमिति व्याख्यातम् । यद्यप्ययं समीपमात्रबोधकस्तथाऽपि योग्यतयाऽतिक्षिप्रकारीत्यर्थक इति ज्ञेयम् । अतस्तमुपधावेत्युवाच । अत्रोत्तरत्र शक्तैरशक्तं सेवोक्तिस्तेषां तेषां भागस्य क्लृप्तेरिति ज्ञेयम् । सोऽग्निमुपससार । तां प्रतीकं सत्यृचम् । अग्नेर्वयं प्रथमस्यामृतानामितीति । सवितृ-शब्दनिरुक्तिं स्वयमेव वेदपुरुषो दर्शयति । प्रसवानामीशे प्रसूते सर्वसर्वाभीष्टमितीति । ईशे ईशो भवति । अभि त्वा देव सवितरित्येतेन तृचेन । तिसृणामृचां समाहारस्तृचम् । ऋक्पूरब्धू-रित्यप्रत्ययः । हे शुनःशेप त्वं वरुणाय राज्ञे नियुक्तो यूपे बद्धोऽस्यतस्तमुपास्वेति सवित्रो-क्तोऽतः सवितृविषयादभित्वा देव सवितरित्युक्तात् तृचात् । उत्तराभिरेकत्रिंशत्सङ्ख्याभिर्ऋग्भि-र्वसिष्वाहीत्यारभ्योक्तैरग्निर्बृहद्भानुरिति प्रथमाष्टकद्वितीयाध्यायवर्गीयसङ्ख्याभिर्वरुण उवाच । अग्निर्वै देवानां मुखं तत्स्थानीयः । द्वारभूत इति यावत् । तन्मुखत एव हविर्हरणात् । सर्वैः सुपर्वभिः । अत एव सुहृदयतमोऽतिप्रेमपात्रम् । तमग्निं नु क्षिप्रं प्रस्तुहि । अथानन्तरं त्वा उत्सृक्ष्याम इत्युक्तो वरुणेन सोऽग्निं प्रजापतिवचनात्स्तुतं पुनरपि तुष्टाव । अत एताभ्यः पूर्वोक्ताभ्यो ऋग्भ्य उत्तराभिर्द्वाविंशतिसङ्ख्याभी ऋग्भिर्वसिष्वाहीत्यादिकं दशर्चं सूक्तम् । अश्वं नत्वेति त्रयोदशर्चं सूक्तम् । तत्र त्यक्त्वात्यामवशिष्ठाभिः सूक्तद्वयगताभिरग्निस्तं विश्वान्देवा-न्स्तुहीत्याश्वासयति ॥ विश्वानिति ॥ समस्तान्देवानित्यर्थः । विश्वे सर्वे देवाः । पदद्वयम् । नायं गणवाची विश्वेदेवशब्दोऽखण्डः । अन्यथा नमो महद्भ्यो नमो युवभ्यो नम आशनेभ्यः । यजाम देवान् यदि शक्नुवामेत्येतन्नियोगायोगापत्तेः । इन्द्रो देवानां मध्ये ओजो दीप्तिर्बलं दाक्ष्यं प्रसह्यकरणं सहसुजनः सन् पारयिष्णुरुपक्रान्तसमाप्तिकृदिति वचनात्क्रमात्पदार्थो ज्ञेयः । तत्र तत्रादिशय इष्टन्तमप्प्रत्ययाभ्यां बोध्यत इति बोध्यम् । एतत्सर्वं रथादिदानसमर्थताहेतुः । स शुनःशेपो यच्चिद्धि सत्यसोमपा इति चैतेन सूक्तेन यच्चिद्धीत्यारभ्य तुवीमघेत्यन्तं सप्तर्चं सूक्तम् । उत्तरस्मिन्सूक्ते आव इन्द्रमित्यादिनः शचीभिरित्यन्तद्वाविंशत्यृचे सूक्ते पञ्चदशसङ्ख्याभि-र्ऋग्भिस्तुष्टाव । स्तूयमान इन्द्रस्तस्मै प्रीतियुक्तेन चेतसा हिरण्यरथं सुवर्णमयं स्यन्दनं ददौ । तुष्टेः कारणं प्राक् स्वप्रोक्तरोहितचरणाभ्यनुज्ञानात्तत्प्रतिनिधितेति ज्ञेयम् । सङ्कल्पं चक्र इति वदन्ति । तं रथमनुग्रहमैन्द्रमतन्द्रोवेत्य । एतया प्रागुक्तपञ्चदशसङ्ख्येभ्यो ऋग्भ्य उत्तरया शश्वदिन्द्रपोप्रुथुद्भिरित्यृचं मनसेत्यत्राप्यन्वेति मनसा प्रतीयाय जगाम । अश्विनौ स्तुह्यथ त्वोत्स्त्राक्ष्याम इतीन्द्रवचनम् । स एवमुक्तः । अतः शश्वदिन्द्र इत्यस्या उत्तरेणाश्विना इत्यारभ्य यदीय इत्यन्तेन ऋचेन । तं शुनःशेपमश्विना अश्विना ऊचतुरित्यत्र लोपः शाकल्यस्येति वलोपः । उषसं स्वयोषितमतो यदीयत इति तृचादुत्तरेण वस्त्र उषः प्रिय निधारयेत्यन्तेन तृचेन । तस्य तृचस्य तत्सम्बन्धिन्यामृचि एकैकस्यामेकैकः पाश इति ऋक्त्रिके उक्ते पाशत्रिकं त्रुटितम् । ततः स विपाशे विगतपाशः सन् मुमुचे मुक्तोऽभूत् । पाशो विमुमुचे विमुक्तोऽ-भूदित्यन्वयो वा । सामान्यतश्छिन्न इत्यर्थः । ऐक्ष्वाकस्य हरिश्चन्द्रस्योदरं कनीयोऽत्यल्पं भवत्यभवत् । क्रमेणाणु भवद्भवदभवत् । अन्यथा यागकरणायोगात् । उत्तमस्यामौषस्या-मन्तिमायामृच्युक्तायां विपाशो विमुमुचे ऐक्ष्वाकश्चागदो न विद्यते गदो रोगो यस्य स तथा । आ आस सम्यगभूत् । सङ्कल्पमात्रेणाल्पं भवदुदरं यथा पूर्वं तथाऽभूदिति भावः । अत एव भागवते मुक्तोदरो यजन् देवानित्युक्तिः ।

छलारी

पक्षिणोः पक्षस्थयोः सहायिनोर्वसिष्ठविश्वामित्रयोः । हरिश्चन्द्रं निमित्तीकृत्य यदर्थं युद्धमभूत् । तद्ग्रन्थान्तरादेव ज्ञेयम् । यो हरिश्चन्द्रः निमित्तं यस्य यद्यन्निमित्तमिति विग्रहः । श्रुतिप्रसिद्धं हरिश्चन्द्रचरितमाह ॥ सोऽनपत्य इत्यादिना । नापुत्रस्य लोकोऽस्तीति वाक्यार्थज्ञानात् । विषण्णमना अनपत्यः सः हरिश्चन्द्रो नारदोपदेशात् । हे प्रभो मम पुत्रो जायतामिति निवेद्य । वरुणं शरणम् इत्यन्वयः । तदेव विवृणोति ॥ यदीति ॥ हे महाराज यदि वीरः । पुत्रो जायेतेति शेषः । तेन पुत्रेण त्वां यजे ॥ ६३,६४ ॥

पदरत्नावली

अस्य दन्ताः पुनर्जाता अथ मां यजस्वेति स वरुणो हरिश्चन्द्रमेत्याह । ‘तं होवाचाज्ञत वा अस्य पुनर्दन्ता यजस्व माऽनेनेति’ इति । यदा राजन्यः क्षत्रियः सान्नाहुकः सन्नाहयोग्यः शस्त्रास्त्रग्रहणयोग्यः कवचवानथ राजपशुः शुचिरिति स हरिश्चन्द्रोऽब्रवीत् । ‘स होवाच यदा वै क्षत्रियः सान्नाहुको भवत्यथ स मेध्यो भवति सन्नाहं नु प्राप्नोत्वथ त्वा यजा इति, तथेति । स ह सन्नाहं प्राप तं होवाच सन्नाहं तु प्राप्नोद् यजस्व माऽनेनेति’ इति

॥ ६९ ॥

सत्यधर्मीया

यदा पशोः पुनर्दन्ता जायन्ते । अथ तदनन्तरं स पशुः शुचिः शुद्धः । पुनर्जाता दन्ता इत्यादिकं सोऽब्रवीत् ॥ ६९ ॥

छलारी

पशोः पुरुषपशोः पुनर्जाता दन्ताः ॥ ६९ ॥

सान्नाहुको यदा राजन् राजन्योऽथ पशुः शुचिः ।

छलारी

स्वगमनेन वरुणग्रस्तमत एव जातमहोदराख्यरोगं श्रुत्वा । एयाय ग्रामं प्रति जगाम । इन्द्रो वृद्धविप्रो भूत्वा तं रोहितमेत्य प्रत्यषेधत ग्रामं प्रति गन्तव्यमित्युक्तवानित्यर्थः

एवं शिक्षितस्तत्रारण्ये षष्ठं संवत्सरं चरित्वा पुरीं प्रत्युपव्रजन् आगच्छन् । रोहितोऽजीगर्तात्तन्नामकर्षेः सकाशान्मध्यमं सुतं शुनःशेपम् । अक्रीणाद्गवां शतं दत्वा स्वीकृतवा-नित्यर्थः । स्वीकृत्य च शुनःशेपाख्यं पशुम् । हरिश्चन्द्राय पित्रे प्रदाय पितरं समवन्दतेत्यन्वयः

॥ ७५ ॥

ततः पुरुषमेधेन हरिश्चन्द्रो महायशाः ।

मुक्तोदरो यजन् देवान् वरुणादीन् महाक्रतौ ॥ ७६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते नवमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

तस्मिन् महत्तत्वे ज्ञानकलां बुद्धितत्त्वाभिमानिनीं सरस्वतीं ध्यात्वा, तया ब्रह्मसायुज्यभाजा सरस्वत्या तदभिमन्यमानविद्यया ज्ञानस्वरूपचैतन्यं निर्दहन्, तामसस्वरूप-विषयाविद्यां हित्वा विध्वस्तबन्धनं येन स तथा । स हरिश्चन्द्रः स्वभावेन स्वमहिम्ना निवणे शरीररहिते सुखसंविदौ यस्य स तथा तेन सच्चिदानन्देन अनिर्देश्यं चाप्रतर्क्यं च तत् तथा तेन ब्रह्मणा सह तस्थौ ‘सह ब्रह्मणा विपश्चिता इति, ‘आत्मन आकाशः सम्भूतः’ इति च श्रुतेः । शब्दादौ शब्दकारणे महति आत्मनि हरी ज्ञानकलां ज्ञानलक्षणकामधेनुं, ज्ञानानन्दादिगुणपूर्ण इति ध्यात्वा तया तथोपासनया अज्ञानं तन्निमित्तं संसारं भस्मीकुर्वन् तां संसृतिं हित्वा परित्यज्य निर्वाणसुखसंविदा प्राकृतशरीराभोग्यानन्दज्ञानलक्षणेन मादृशैरनिर्देश्याप्रतर्केण स्वेन भावेन स्वरूपभूतैश्वर्येण तस्थाविति वा ॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्य सप्तमोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

अहन्तत्त्वाभिमानिनं रुद्रं महत्तत्त्वे तदभिमतिमतिधारति । तस्मिन्महति ज्ञानकलां तदभिमानिनीं सरस्वतीम् । तन्महात्मनि सर्वेश्वरे हरौ । ज्ञानकलां ज्ञानांशम् । प्रतिपत्तिविवक्षयांऽशशंसनं ज्ञेयम् । ज्ञानपदं सर्वगुणोपलक्षणम् । ज्ञानानन्दादिगुणानिति वा । तया ब्रह्मसायुज्यभाजा सरस्वत्या तदभिमन्यमानज्ञानेनाज्ञानं निर्दहन् । ततो भगवज्ज्ञान-कलापरोक्षीकरणानन्तरं तयाऽपरोक्षदृशाऽज्ञानं तद्धेतुकां संसृतिं निर्दहन् तां संसृतिरूपां लिङ्गाङ्गं हित्वा स्वेन भावेन भक्त्या विध्वस्तं समस्तबन्धनं येन स तथा सन् निर्बाणसुखसंविदा प्राकृत-शरीराभोग्यसुखज्ञानयुतेन स्वभावेन स्वरूपदेहस्थित्याऽनिर्देश्याप्रतर्क्येण हरिणा सह तस्थौ । सान्तानिकनामलोकेषु जीवन्मुक्तः संस्तस्थौ । मुक्ततुल्योऽभूदिति भावः । एतद्बाणमवष्टभ्य विधारयामीत्यादेर्बाणं शरीरम् । अनिर्देश्याप्रतर्क्यं स्वस्वरूपं तेन तस्थाविति वा । उक्तमुक्त-शरीरस्य पूर्वमनिर्देश्याप्रतर्क्यतासम्भवादिति ॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥

छलारी

ततः किं चकारेत्यतोऽपि प्राप्तम् ॥ तन्महात्मनीति ॥ तेषां तत्त्वानां मुख्यतो नियामके तस्मिन्हरौ । ज्ञानकलां ज्ञानांशम् । ज्ञानपदं गुणान्तरोपलक्षकम् । ज्ञाना-नन्दादिगुणानिति यावत् । ध्यात्वा स्वयोग्यगुणोपसंहारपूर्वकं ध्यात्वेत्यर्थः । ततस्तमपरोक्षतो दृष्ट्वेति शेषः । तयाऽपरोक्षदृशाऽज्ञानमज्ञाननिमित्तां संसृतिं विनिर्दहंस्तां लिङ्गशरीरलक्षणां संसृतिं हित्वा विध्वस्तबन्धनो मुक्ताविद्यादिबन्धनः सन् । निर्बाणे । बवयोरभेदात् । निर्वाणे प्राकृत-शरीराजन्ये । स्वरूपभूत इति यावत् । सुखसंविदौ यस्य स तथा । तेनानिर्दिश्येनेदं मुक्त-स्वरूपमेतादृशमिति निर्देष्टुमशक्येन लोकविलक्षणेन स्वभावेन स्वरूपेण सान्तानिकलोकेषु जीवन्मुक्तः सन् तस्थौ । मुक्ततुल्योऽभूदित्यर्थः । एतद्बाणमवष्टभ्य धारयामीति श्रुतेर्बाणं शरीरम्

॥ ८१ ॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥