नाभागादम्बरीषोऽभून्महाभागवतः कृती

॥ अथ षष्ठोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

नाभागादम्बरीषोऽभून्महाभागवतः कृती ।

॥ ६ ॥

छलारी

भक्तिमेव सर्वेन्द्रियाणां भगवत्परत्वकथनेन प्रपञ्चयति ॥ स वा इति त्रिभिः । वैकुण्ठो हरिः । अच्युतस्य सत्कथारूपाभ्युदयश्रवणे । श्रुतिं श्रोत्रं चकारेत्यस्य सर्वत्रानुषङ्गः

॥ ६ ॥

मुकुन्दलिङ्गालयदर्शने दृशौ तद्भृत्यगात्रस्पर्शेऽङ्गसङ्गम् ।

घ्राणं च तत्पादसरोजसौरभश्रीमत्तुलस्यां रसनां तदर्पिते ॥ ७ ॥

ईजेऽश्वमेधैरधियज्ञमीश्वरं महाविभूत्योपचिताङ्गदक्षिणैः ।

ततैर्वसिष्ठासितगौतमादिभिर्विद्वानभिस्रोतमसौ सरस्वतीम् ॥ १० ॥

पदरत्नावली

सरस्वतीमभिस्रोतं सरस्वत्याः स्रोतो जलप्रवाहः स यथाऽभिमुखो भवति तथा सरस्वतीजलमुद्दिश्येत्यर्थः । उपचिता संवर्धिता यज्ञस्याङ्गभूता दक्षिणा येषां ते तथा तैः । ततैर्विद्यासु निपुणैर्वसिष्ठश्चासितश्च गौतमश्चादिर्येषां ते तथा तैः । अधियज्ञं यज्ञेशमीजेऽयजत्

लोकशिक्षाप्रकटनार्थं सांवत्सरमित्युक्तं, न त्वन्यकालनिषेधार्थम् । अन्यथा भक्तिलोपः प्रसज्येत ॥ १७ ॥

दुर्घटभावदीपिका

कृष्णमारिराधयिषुर्वीरोऽम्बरीषस्तुल्यशीलया महिष्या युक्तः । सन् प्रतीत्यादीनां शेषः । सांवत्सरम् । दीर्घश् छान्दसः । प्रतिसंवत्सरं कार्तिके मासि द्वादशीव्रतं द्वादश्युपलक्षितदशम्यादि दिनत्रयव्रतं दधार करिष्य इति । सङ्कल्पं कृतवानिति यावत् । प्रतिपक्षं त्रिरात्रं दशम्यां रात्रावेकादश्यां दिवारात्रौ च द्वादश्यां रात्रौ समुपोषितः सन् व्रतान्ते कार्तिके मास्युत्सवं चकार । कदाचित्कस्मिंश्चित्संवत्सरे कार्तिकशुद्धद्वादश्यां कालिन्द्यां स्नातः सन् मधुवने हरिमर्चयदिति । एतेन दशम्यादि दिनत्रयव्रतस्य सर्वदा कर्तव्यत्वात्सांवत्सरव्रतं दधारेत्यनुपपन्नमिति दूषणं परास्तम् । प्रतिसंवत्सरं संवत्सरसमाप्तिपर्यन्तं दशम्यादि दिनत्रयव्रतं करिष्य इति कार्तिककृष्णदशम्यां सङ्कल्पं कृतवानित्यर्थ इत्यभ्युपगमात् । एतेनैव प्रतिपक्षं दशम्यादि दिनत्रयव्रतस्य कर्तव्यता । व्रतान्ते कार्तिके मासि त्रिरात्रं समुपोषित इति वचन-मयुक्तमिति दूषणं परिहृतम् । प्रतिपक्षं दशम्यादि दिनत्रये उपवासं संवत्सरपर्यन्तं कृत्वा संवत्स-रान्ते कार्तिकशुद्धद्वादश्यामुत्सवः कृत इत्युज्यत इत्यङ्गीकारात् । एतेनैव दशम्यां द्वादश्यां च भोजनस्य कर्तव्यत्वात् । त्रिरात्रं समुपोषित इत्यनुपपन्नमिति दूषणं निरस्तम् । त्रिरात्रं समु-पोषित इत्यनेन दशम्यां द्वादश्यां च रात्रावेवोपासः कृत इत्युच्यत इत्यभ्युपगमात् ॥१७,१८॥

सत्यधर्मीया

आरिराधयिषुः पुनः प्रकारान्तरेणाराधनं कर्तुमिच्छुः । तुल्यशीलया तुल्यं शीलं स्वभाव आचारो वा यस्याः सा । तया महिष्या भार्यया सह । सांवत्सरं संवत्सर-सम्बन्धिसङ्कल्पविशेषतो व्रतविशेष एवायं न तु संवत्सर एवानन्तरं नेति नेत्यर्थः । द्वादशी-व्रतम् । दशम्यामेकवारं भुक्तिरेकादश्यामुपोषणम् । साधनसाधनमेका भुक्तिर्द्वादश्याम् । त्रयोदश्या-मनुपारणं चेति द्वादशीव्रतम् । दधार सङ्कल्पपूर्वकं स्वीकृतवान् । एवं व्रतवृतोऽपि क्षितिरक्षणक्षम इति बोधयति । वीर इति ॥ १७ ॥

छलारी

तदेवं तस्य वैराग्यादिकं भक्तिं चोक्त्वा ब्रह्मदण्डो यत्र न प्राभूदिति यदुक्तं तदेव द्वादशीव्रतनिष्ठां कथयन्नाह ॥ आरिराधयिषुरित्यादिना । कृष्णमारिराधयिषुराराधनं कर्तुमिच्छुर्वीरो वरिष्ठो महिष्या भार्यया युक्तः सन् प्रतिपक्षं दिनत्रयव्रतम् । कुर्वन्नपीति शेषः । सांवत्सरं संवत्सरसम्बन्धि । प्रतिसंवत्सरमेकस्मिन्मासे महोत्सवेन क्रियमाणमिति यावत् । द्वादशीव्रतं दशम्यादिदिनत्रयव्रतम् । कार्तिके मासि शुक्लद्वादश्यां दधार । बहुकालं वक्ष्यमाणरीत्या महाभिषेकाद्युत्सवेन चकार ।

अयमाशयः । सर्वदा दिनत्रयव्रतं कुर्वन्नप्ययं जनो वर्षमध्ये एकस्मिन्मासि कार्तिके वा श्रावणे वोत्सवं कुर्यात् । तत्र मण्टपनिर्माणं क्षेत्रविधानेन हरेः पूजां ब्राह्मणभोजनं स्वयं च पारणं कुर्यादिति विधिरिति । एतत्तु नारायणपण्डिताचार्यैर्योगदीपिकायामुक्तमस्ति । नित्यं सम्प्रीतये विष्णोराचरन्वासरव्रतम् । कार्तिके श्रावणे मासे माघे वा पूजयेद्धरिम् । इत्यादिना चतुर्षु पटलेषु विस्तरेणाभिहितम् । अनेन यावज्जीवं त्रिदिनात्मकैकादशीव्रतं कुर्वन्नपि प्रतिसंवत्सरमुक्त-मासेष्वन्यतरमासेषु संवत्सरव्रतान्ते एकादश्युद्यापनरूपहरिपूजारूपोत्सवं समाप्य पुनरारम्भं कुर्यादित्युक्तं भवति ॥ तदुक्तं स्कान्दपुराणे– शृृणुष्व नृपशार्दूल एकादश्या व्रतं शुभमित्युपक्रम्य पुरासीद्भगवान्विष्णुर्नारदाय यदुक्तवान् । तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्याम्युद्यापनविधिं शुभम् । मार्गशीर्षादि-मासेषु द्वादशीषु नरोत्तम । आदावन्ते तथा मध्ये व्रतस्योद्यापनं स्मृतम् । उद्यापनं न कुर्याद्यः कुष्टी चान्धश्च जायते । तस्मादुद्यापनं कुर्याद्यथा विभवमादरादिति ॥ १७ ॥

व्रतान्ते कार्तिके मासि त्रिरात्रं समुपोषितः ।

स्नातः कदाचित् कालिन्द्यां हरिं मधुवनेऽर्चयत् ॥ १८ ॥

षट्न्यर्बुदानि । शतकोटिसङ्ख्यान्यर्बुदमित्युच्यते । तादृशेषु षट्न्यर्बुदा-नीत्यर्थः । न्यर्बुदानि षट् । षट् कोटिरिति कश्चिद्व्याख्यातवान् । स्वस्वगृहेषु स्थितेभ्यः प्राहिणो-त्प्रेषयामास । षट् रसोपेतम् ॥ २२ ॥

लब्धकामैरनुज्ञातः पारणायोपचक्रमे ।

तस्य तर्ह्यतिथिः साक्षाद् दुर्वासा भगवानभूत् ॥ २३ ॥

सत्यधर्मीया

लब्धकामैरनुज्ञप्त आज्ञप्तः । तर्हि तदा साक्षाद् दुर्वासा भगवानतिथिरभूत्

॥ २३ ॥

छलारी

तर्हि तदैव दुर्वासा अतिथिः साक्षात्प्रत्यक्षोऽभूत् ॥ २३ ॥

तमानर्च्यातिथिं भूयः प्रत्युत्थानासनार्हणैः ।

ययाचेऽभ्यवहाराय पादमूलमुपागतः ॥ २४ ॥

अदत्वा भुक्तवांंस्तस्य सद्यस्ते दर्शये फलम् ॥ ३३ ॥

पदरत्नावली

अदत्वा अनमिति शेषः ॥ ३३ ॥

सत्यधर्मीया

सत्यधर्मीया

तावतैव न शान्तिरिति शंसति ॥ तदिति ॥ तच्चक्रं स्वं प्रत्यभिद्रवत् । उद्वीक्ष्य स्वप्रयासं निष्फलं चोद्वीक्ष्य दुर्वासा भीतः प्राणपरीप्सया प्राणत्राणेच्छया दिक्षु दुद्रुवे

॥ ३७ ॥

छलारी

कृत्यां दग्ध्वा स्वात्मानमभिद्रवत् । तच्चक्रम् । स्वप्रायासं स्वप्रयत्नं च निष्फलमुद्वीक्ष्य प्राणपरीप्सया स्वजीवनरक्षणेच्छया ॥ ३७ ॥

तमन्वधावद् भगवद्रथाङ्गं दावाग्निरुद्भूतशिखो यथाहिम् ।

त एव दुर्विनीतस्य कल्पेते कर्तुरन्यथा ।

ब्रह्मस्तद् गच्छ भद्रं ते नाभागतनयं नृपम् ।

क्षमापय महाभागं ततः शान्तिर्भविष्यति ॥ ५९ ॥

पदरत्नावली

अन्यथा अनर्थकरे ॥ ५९ ॥

सत्यधर्मीया

यद्यपि तथाऽपि दुर्विनीतस्य ते तपोविद्ये कर्तुरविनयधाटीमाटीकमानस्य । अन्यथेदृशदशायै कल्प्येते । विद्या हि विनयावाप्त्यै ‘विनयो हि भूषयति सर्वरसम्’ इत्यादेः । परीक्षार्थं यतस्तं यातु वै भवानिति भगवानुक्तवाननन्तरमनन्तस्तनुयाद्दयां स्वयमिति न मतिस्तव भूयादियमेवेदानीं सर्वथा क्षेमगमनिकेति निगमयति ॥ ब्रह्मन्निति ॥ नाभागतनयम् । अनेन प्रह्लादादिवदयं न स्वमात्रपर्याप्तभक्तः किन्तु पारम्पर्येण महानुभाव इति ध्वनयति ॥ ५९ ॥

छलारी

क्षुद्रोपलक्षणं तेजः प्रहर्तुः प्रयोक्तुः । तपोविद्यासम्पन्नस्य मम कथमनर्थः समजनीति मा स्म विस्मयं मा कार्षीरित्याह ॥ तप इति ॥ दुर्विनीतस्याविनीतस्य परेषामन्यथा कर्तुः पुरुषस्यान्यथा कल्प्येते इत्यनुषङ्गः । नाभागतनयमम्बरीषम् । शान्तिस्तापशान्तिः ॥५९॥

श्रीशुक उवाच–

एवं भगवताऽऽदिष्टो दुर्वासाश्चक्रतापितः ।

अम्बरीषमुपावृत्य तत्पादौ दुःखितोऽग्रहीत् ॥ ६० ॥

सत्यधर्मीया

तत्पादावम्बरीषचरणौ ॥ ६० ॥

छलारी

अम्बरीषं प्रत्युपावृत्य प्रमत्यावृत्य ॥ ६० ॥

तस्य तद्व्यसनं वीक्ष्य पादस्पर्शविलज्जितः ।

अस्तावीत् तद्धरेरस्त्रं कृपया पीडितो भृशम् ॥ ६१ ॥

सत्यधर्मीया

विलज्जितः स्वस्य वर्णतोऽवरत्वात् । यः स्वेनेडितः स्तुतोऽपि ईडितः पीडित इति द्वेधा वृत्ती ज्ञेये । दुर्वासास्तद्व्यसनं वीक्ष्य कृपया भृशं पीडितः । हरेरस्त्रम-स्तावीदस्तौषीत् ॥ ६१ ॥

छलारी

अस्तावीत्स्तुतिं चकार । अस्त्रं चक्रायुधम् ॥ ६१ ॥

अम्बरीष उवाच–

त्वमग्निर्भगवान् सूर्यस्त्वं सोमो ज्योतिषां पतिः ।

त्वमापस्त्वं क्षितिर्व्योम वायुमात्रेन्द्रियाणि च ॥ ६२ ॥

सर्वसुकृतार्पणेन विप्ररक्षां प्रार्थयते ॥ यद्यस्तीति ॥ द्वाभ्याम् । विप्रो दैवं देवता यस्मिन् । विज्वरः सन्तापरहितः ॥ ६९ ॥

यदि मे भगवान् प्रीत एकः सर्वगुणाश्रयः ।

सर्वभूतात्मभावेन द्विजो भवतु विज्वरः ॥ ७० ॥

पदरत्नावली

सर्वभूतानामयमात्मा स्वामी, सर्वोत्कृष्ट इति भावेन भक्त्या यद्येकः प्रधानो भगवान् प्रीतः ॥ ७० ॥

दुर्घटभावदीपिका

एकः प्रधानः सर्वभूतात्मभावेन सर्वजीवान्तर्यामित्वेन सर्वगुणाश्रयः सर्वजीवगुणाश्रयो भगवान् यदि मे मम प्रीतिस्तर्हि द्विजो भवत्विति । एतेन सर्वभूतात्म-भावेनेत्येतदनन्वितमिति दूषणं निरस्तम् । सर्वभूतात्मभावेनेत्यस्य सर्वगुणाश्रय इत्यनेनान्वय-मङ्गीकृत्य विज्वरत्वादिगुणानामीश्वराधीनत्वमुच्यत इत्यभ्युपगमात् ॥ ७१ ॥

सत्यधर्मीया

सर्वगुणाश्रयः । एको मुख्यः । भूतानां स्वामीति । भावो भक्तिस्तेन प्रीतश्चेत् । द्विजो विज्वरो भवतु ॥ ७० ॥

छलारी

सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतानामयमात्मा स्वामी । सर्वोत्कृष्ट इति भावेन भक्त्या । यद्येकः प्रधानो भगवान् प्रीतः ॥ ७० ॥

श्रीशुक उवाच–

इति संस्तुवतो राज्ञो विष्णुचक्रं सुदर्शनम् ।

अशाम्यत् सर्वतो विप्रं प्रदहद् राजयाञ्चया ॥ ७१ ॥

दुर्घटभावदीपिका

राज्ञ इति संस्तुतवतः सुदर्शनं सुदर्शननामकं विष्णुचक्रं राजयाञ्चया सर्वतः सामस्त्येनाशाम्यच्छान्तमभवत् । विप्रमजहात् । अडभावश् छान्दसः । प्रकर्षेणाजहा-दिति । एतेनेति संस्तुतवतो राज्ञो याञ्चयेति याञ्चया राज्ञः सम्बन्धित्वस्योक्तत्वात् । राजयाञ्चयेत्यत्र राजेत्येतव्द्यर्थमिति दूषणस्यानवकाशः । सत इत्यस्याध्याहारं कृत्वा राज इत्यस्य संस्तुतवतः सत इत्यनेनान्वयमभ्युपेत्य राज्ञः स्तुत्या राज्ञो याञ्चाया च विष्णुचक्र-मशाम्यद्विप्रमजहाच्चेत्युच्यत इत्यूरीकरणात् ॥ ७१ ॥

सत्यधर्मीया

राज्ञः संस्तुवतः सतः । विष्णुचक्रं सर्वतः प्रदहदपि । सुदर्शनं शोभनं दर्शनं सत् । अभीकरमिति यावत् । अशाम्यत् शान्तकरमभवत् । तत्र तत्र राजयाञ्चयेति

॥ ७१ ॥

छलारी

संस्तुवतः सतः प्रार्थयतः सत इत्यपि ज्ञेयम् । राजयाञ्चया राजस्तुत्या चेत्यपि ज्ञेयम् । अशाम्यदित्यन्वयः । सर्वतो दिक्षु विप्रं प्रदहत् ॥ ७१ ॥

स मुक्तोऽस्त्राग्नितापेन दुर्वासाः स्वस्तिमांस्ततः ।

प्रशशंस तमुर्वीशं युञ्जानः परमाशिषः ॥ ७२ ॥

सत्यधर्मीया

अस्त्रस्याग्निस्तत्तापेन । स्वस्तिरस्यास्तीति वा स्वस्त्यस्यास्तीति वा विग्रहः । क्षेमवान्परमाशिषः । अविफला इति परमाश्च ता आशिषश्च । ततः परम् । आशिष इति वा ॥ ७२ ॥

छलारी

अस्त्राग्निः सुदर्शनाग्निः ॥ ७२ ॥

दुर्वासा उवाच–

अहो अनन्तदासानां महित्वं दृष्टमद्य मे ।

कृतागसोऽपि यद् राजन् मङ्गलानि समीहसे ॥७३॥

श्रीशुक उवाच–

एवं सङ्कीर्त्य राजानं दुर्वासाः परितोषितः ।

ययौ विहायसाऽऽमन्त्र्य ब्रह्मलोकमहैतुकम् ॥ ८१ ॥

सत्यधर्मीया

औतुकं तात्कालिकं स्थिरम् ॥ ८१ ॥

छलारी

विहायसाऽऽकाशमार्गेण । औतुकं हेतुकादिदुर्जनैरप्राप्यम् ॥ ८१ ॥

संवत्सरोऽत्यगात् तावद् यावत्तं नागतो गतः ।

मुनिस्तद्दर्शनाकाङ्क्षी राजाऽब्भक्षो बभूव ह ॥ ८२ ॥

पदरत्नावली

इतो गतो मुनिर्यावत् तं नृपं नागतस् तावत् संवत्सरोऽत्यगात् । मुनिदर्शनाकाङ्क्षो राजा च तावदब्भक्षोऽभूत् ॥ ८२ ॥

सत्यधर्मीया

दूर्वासोगमनप्रत्यागमनयोः कियानन्तरागतः समय इत्यत आह ॥ संवत्सर इति ॥ यावद्गतो मुनिस्तं प्रति नागतस्तावत् । संवत्सर एकोऽत्यगादतीतोऽभूत् । भूपः कथमवर्ततेत्यतः कीर्तयति । तद्दर्शनाकाङ्क्षी राजा । अब्भक्षो नीरपारणो बभूवाभवदिति

॥ ८२ ॥

छलारी

तस्य धैर्यातिशयमाह ॥ संवत्सर इति ॥ इतो गतो मुनिर्यावत्तं नृपं नागतस्तावत्संवत्सरोऽत्यगादन्तिक्रान्तोऽभूत् । मुनिदर्शनाकाङ्क्षो राजा च तावदब्भक्षोऽभूत्

॥ ८२ ॥

गतेऽथ दूर्वाससि सोऽम्बरीषो द्विजोपभोगातिपवित्रमाहरन् ।

ऋषेर्विमोक्षं व्यसनाच्च बुद्धया मेने स्ववीर्यं च परानुभावम् ॥ ८३ ॥

पदरत्नावली

सोऽम्बरीषो बुद्धया मुनेर्व्यसनान्मोक्षं स्ववीर्यं च परमात्मनोऽनुभावः प्रभावः सामर्थ्यं यस्मिंस्तत्तथा, भगवन्महिमोपेतं मेन इत्यर्थः ॥ ८३ ॥

सत्यधर्मीया

द्विजोपभोगेन तद्भुक्तशेषतयाऽतिपवित्रम् । आहरन् राजा बुद्ध्या । अस्ववीर्यं मम न विद्यते सामर्थ्यं यस्मिंस्तम् । परानुभवं भगवतोऽनुभावो यस्य तं च ऋषेर्व्यसनाद्विमोक्षं मेने विषयीकृतवान् ॥ ८३ ॥

छलारी

उपभोगं भोजनं तेनातिपवित्रम् । अन्नमिति शेषः । आहरन् भुञ्जानो बुद्ध्या स्ववीर्यं च धैर्यादिलक्षणम् । परानुभावं भगवतः प्रभावं मेने ॥ ८३ ॥

एवंविधानेकगुणः स राजा परात्मनि ब्रह्मणि वासुदेवे ।

क्रियाकलापैः समुवाह भक्तिं यया विरिञ्चादिमधश्चकार ॥ ८४ ॥

तात्पर्यम्

–‘ब्रह्मादिभक्तिकोट्यंशादंशो नैवाम्बरीषके । नैवान्यस्य च कस्यापि तथापि हरिरीश्वरः । तात्कालिकोपचेयत्वात्तेषां यशस आदिराट् । ब्रह्मादयश्च तत्कीर्तिं व्यञ्जया-मासुरुत्तमाम् । मोहनाय च दैत्यानां ब्रह्मादेर्निन्दनाय च । अन्यार्थं च स्वयं विष्णुर्ब्रह्माद्याश्च निराशिषः । मानुषेषूत्तमत्वाच्च तेषां भक्त्यादिभिर्गुणैः । ब्रह्मादे-र्विष्ण्वधीनत्वज्ञापनाय च केवलम् । दुर्वासाश्च स्वयं रुद्रस्तथाप्यन्याय्यमुक्तवान् । तस्याप्यनुग्रहार्थाय दर्पनाशार्थमेव च’ इति गारुडे ॥ ८४ ॥

पदरत्नावली

विरिञ्च आदिः कारणं यस्य स विरिञ्चादिस्तं प्रपञ्चं यथायोग्यमधश्चकार न तु सर्वम् । तथात्वे शास्त्रविरोधः स्यात् । तथा हि ‘ब्रह्मादिशक्तिकोट्यंशादंशो नैवाम्बरीषके । नैवास्त्यन्यस्य कस्यापि तथापि हरिरीश्वरः । तात्कालिकोपचेयत्वात् तेषां यशस आदिराट्’ इति । नन्वम्बरीष एव स्तुतिं कृत्वा चक्रनिवर्तनं कृतवान् न ब्रह्मादय इत्यत आह ब्रह्मादयश्च तत्कीर्तिं व्यञ्जयामासुरुत्तमाम् । मोहनाय च दैत्यानां ब्रह्मादेर्निन्दनाय च । अन्यार्थं च इति । निन्दनाय, असुरकृतायेति शेषः । अन्यार्थम् अर्थवादार्थम् । किञ्च फलानिच्छुत्वज्ञापनाय च विष्ण्वादिभिश्चक्रं न निवर्तितमित्याह– ‘स्वयं विष्णुर्ब्रह्माद्याश्च निराशिषः’ इति । अम्बरीषस्य मनुष्याधिकारिषु भक्त्यादिगुणैरुत्तमत्वज्ञापनार्थमपि । तदुक्तम्– ‘मानुषेषूत्तमत्वाच्च’ इति । ब्रह्मादीनां भक्त्यादिगुणाधिक्यप्रकटनाय च । तेषां भक्त्यादिभिर् इति । अन्यच्च प्रयोजनम्– ब्रह्मादेेर्विष्ण्वधीनत्वज्ञापनाय च केवलम् इति । तर्हि दुर्वासाः । क इति चेद् रुद्रावतारः ‘दुर्वासाश्च स्वयं रुद्रः’ इति । तथापि रुद्रत्वेऽपि असुरावेशादन्याय्यवचनम् । तथाप्यन्याय्य-मुक्तवान् इति । स्वाज्ञाकारित्वेन तस्मिन्ननुग्रहविशेषाय, भक्तजनमदविनाशाय च विष्णुना निवर्तनं नाकारि’ । तस्याप्यनुग्रहार्थाय दर्पनाशार्थमेव च इत्यादिशास्त्रविरोधसद्भावाद् । अतो भक्तिविधानार्थं तद्यशोऽर्थं दुष्टजनमोहनार्थं चेति ज्ञातव्यम् ॥ ८४ ॥

दुर्घटभावदीपिका

वासनादित्येतदर्थवशाद्व्यसनमिति द्वितीयान्तं सम्बध्यते । ऋषेर्व्यसनं व्यसनाद्विमोक्षं च परानुभावं परमात्मसामर्थ्याधीनं स्ववीर्यं स्वस्य ऋषेः सामर्थ्याधीनं मुख्यतो भगवत्सामर्थ्याधीनम् । अमुख्यतो ऋषिसामर्थ्याधीनं न भवति किन्तु भगवत्सामर्थ्याधीनम् । ऋषेर्व्यसनाद्विमोक्षणं मुख्यतो चोद्यस्यानवकाशः । न केवलम् ऋषेर्व्यसनं परानुभावं मेने । ऋषे-र्व्यसनाद्विमोक्षं च परानुभावं मेन इति समुच्चयार्थमाद्यश्चशब्दः । ऋषेर्व्यसनाद्विमोक्षणं स्ववीर्यं मेन इत्ययुक्तम् । दुर्वाससो रुद्रावतारत्वेन तन्मोक्षणस्य राजवीर्यधीनत्वायोगादिति दूषणं परिहृतम् । स्ववीर्यामिति स्वशब्देन ऋषेरेव ग्रहणं न तु राज्ञ इत्यङ्गीकारात् ॥ ८४ ॥

सत्यधर्मीया

एवंविधानेकगुण इति श्लोके यया विरिञ्चादिमधश्चकारेति भक्त्या विध्याद्यधःकरणमम्बरीषस्य प्रतीयते । तच्चेयदामननादित्यधिकार्यवधित्वेन श्रुतो विधिरिति दूर्वासा अपि साक्षात्त्र्यक्ष इति च प्रमाणबाधित इत्यतो मानमेवोदाहृत्य तदवमानयति ॥ ब्रह्मादीति ॥ ब्रह्मादिभक्तिकोठ्यंशाद्ब्रह्मादिषु विद्यमानाया भक्तेस्तत्सम्बन्धी यः कोट्यंश-स्तस्मादंशो लेशोऽम्बरीषके नैव नैवास्ति । तत्रापि तरतमभावो ज्ञेयः । अन्यस्यापि कस्यचिद्राज्ञोऽपि वा । अन्यस्यापि कस्यचित्साधनस्य सकाशादित्यपि योजयन्ति । तथाऽपि सत्यप्येवमीश्वर एवं कर्तुं समर्थः । हरिरादिराट् । तेषामम्बरीषादीनां यशस्तात्कालिकोप-चेयत्वात्तात्कालिकं यदुपचेयमुन्नहनीयत्वं तस्माद्ब्रह्मादयश्चोत्तमां तत्कीर्तिं व्यञ्जयामासुः । हरिहिरण्यगर्भादयश्च तद्यशो व्यञ्जनार्थमेवैवं चक्रुरित्युक्तिरियमित्येका गतिः । कृपानिमित्ता या भक्तिर्नीचभक्तेषु साऽधिकेत्यादेः । मोहनाय च दैत्यानां ग्रन्थकर्तुः प्रयोजनं च तद्दैतेयगतियापनं ज्ञेयम् । इति द्वितीयगतिः । अत्र मोहितास्ते किं समीहन्त इत्यत आह ॥ ब्रह्मादेर्निंदनाय चेति ॥ ते चासमर्थाः समर्थोऽम्बरीष इति तन्निन्दनाय । केचिदिदमुद्ग्रन्थं स्वतन्त्रफलोप-लम्भकतयाऽपि शक्तेः किं नोर्जिता कीर्तिरुपार्जितेत्यतः स तु कीर्तिपूर्तिः स्वतोऽन्ये तु तन्निघ्ना इत्याह । स्वयं विष्णुरन्यार्थं परयशआद्यर्थम् । एतदप्यायानतन्याः कीर्तेरभावादिति भावः । ब्रह्माद्याश्च निराशिषो न विद्यत आशीरभिलाषो येषां ते तथा । हरीच्छानुसरीच्छावन्त इत्यर्थः । मानुषेषूत्तमत्वाच्च तेषामम्बरीषादीनाम् । तृतीया वा चतुर्था वा गतिरनेनोक्ता । तत्र निमित्तं भक्त्यादिभिर्गुणैरिति । अनेन मूलं च विरिञ्च आदिः कारणं यस्य स्थावरप्रपञ्चस्य तमधश्च-कारेत्यपि योज्यमिति सूचयति । ननु दूर्वासाः साक्षात्त्र्यक्षः परोक्षतः कृतमब्भक्षणं कथं ज्ञातवान्न ज्ञातवांश्चेममनर्थं भाविनमित्यत आह ॥ ब्रह्मादेरिति ॥ के मम बलं न बलं तद्रूपा भवेयुरिति जानन्दुर्वासाः । तत्र हेतुः स्वयं रुद्र इति । ब्रह्मादेः केवलमित्यप्यावृत्त्या योज्यम् । केवलं विष्ण्वधीनत्वज्ञापनाय च । तथाऽपि मनोनियामकरुद्रत्वेऽपि । अन्याय्यमनशिताशितमपि पानीयमशितत्वेनैवेति न्यायादपेतमुक्तवान् । अनेन ज्ञान्येवमतनोद्दैत्यानां मोहनाय चेत्यादिकं योग्यं सर्वमत्राप्यनुसन्धेयं सिंहावलोकनेनेत्याऽऽह ॥ तस्यापीति ॥ स्वयं विष्णुस्तस्यापि दुर्वाससस्तदुपर्यनुग्रहार्थाय दर्पनाशार्थमेव च न मोचयामास । ततश्चायं श्लोकार्थः । एवंविधा अनेकगुणा यस्य स तथा । क्रियाकलापैः कर्मसमूहैः परमात्मनि वासुदेवे ब्रह्मणि तां भक्तिं समुवाह । यथा भक्त्या विरिञ्चादिं ब्रह्मादिप्रपञ्चं सुरमोहनाद्यर्थं हरिरधःकारयामास स च चकार । ब्रह्मादिः कारणं जनक इति यावत् । यस्य तं शिवावतारं दुर्वाससमधःकारयामास चकार ॥८४॥

छलारी

एवमम्बरीषमुपवर्ण्य तत्कीर्तिं विष्णुब्रह्मादयो व्यञ्जयामासुरित्याह ॥ एवं विधानेकगुण इति ॥ एवं विधा अनेका गुणा यस्य सः राजाऽम्बरीषः । परमात्मनि परश्चासावात्मा चेति कर्मधारयस्तस्मिन्सर्वोत्तमे चेतने । अथवा । सर्वेषां ब्रह्मादीनामात्मनि नियामके ब्रह्मणि पूर्णगुणे वासुदेवे श्रीकृष्णे । यद्वा । मुक्तिप्रदे वासुदेवनामके ब्रह्मणि परब्रह्मणि ॥ तदुक्तं तात्पर्यनिर्णये– ‘इत्थं विचिन्त्य परमः स तु वासुदेवनामा बभूव निजमुक्तिपदप्रदाता’ इति । समर्पितैरिति शेषः । ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविरित्याद्युक्तप्रकारेण समर्पितैः क्रियाकलापैरश्वमेधादिक्रियासन्दर्भैर्निमित्तैस्तां भक्तिं समुवाह सम्यक् प्राप । यया भक्त्या विरिञ्चादिं विरिञ्चरुद्रेन्द्रादिमधश्चकार ब्रह्माद्यपेक्षयाऽधिकभक्तिमान् । इत्यम्बरीषराजकीर्तिं विष्णुब्रह्मादयश्च व्यञ्जयामासुरिति शेषः । स शरणागतदुर्वाससो रक्षणाधिकरणेन ब्रह्माद्यपेक्षयाऽम्बरीषादीनां भक्तिरधिकेति कीर्तिं प्रख्यापयामासुरिति भावः । अत्र प्रमेयविशेषस्तु ब्रह्मादिभक्तिकोट्यंशा-दित्यादितात्पर्येणावगन्तव्यम् ॥ ८४ ॥

श्रीशुक उवाच–

अथाम्बरीषस्तनयेषु राज्यं समानशीलेषु विसृज्य धीरः ।

वनं विवेशात्मनि वासुदेवे मनो दधद् ध्वस्तगुणप्रवाहः ॥ ८५ ॥

दुर्घटभावदीपिका

एवंविधानेकगुणः पूर्वोक्तप्रकारोऽवच्छिन्नानेकगुणसम्पन्नः स राजाऽम्बरीषो यथा भक्त्या विरिञ्चादि विरिञ्चरुदेन्द्रादिमधश्चकार तां भक्तिं परमात्मनि वासुदेवे ब्रह्मणि क्रियाकलापैः समर्पितैर्निमित्तैः समुवाहेत्यम्बरीषराजकीर्तिं विष्णुब्रह्मादयश्च व्यञ्जया-मासुरति । एतेनाम्बरीषराजस्य ब्रह्मादिभक्तिकोठ्यंशस्याप्यभावाद्यया विरिञ्चादिमधश्चकार । तां भक्तिं समुवाहेति कथनमनुपपन्नमिति दूषणं निरस्तम् । इत्यम्बरीषराजकीर्तिं विष्णुब्रह्मादयश्च व्यञ्जयामासुरिति शेषपूरणेनाविद्यमानविषयकीर्तिं व्यञ्जयामास इत्यर्थस्योक्तत्वात् ॥ तात्पर्यार्थः ॥ उदाहृतगरुडवचनस्यायमर्थः । यद्यपि ब्रह्मादिभक्तिकोठ्यंशाद्ब्रह्मादिनिष्ठा विष्णुभक्तिकोठ्यंश-स्यांशोऽम्बरीषके राज्ञि नैवास्ति । अन्यस्य कस्य चापि कस्यचिदपि प्रल्हदादेरपि ब्रह्मादि भक्तिकोठ्यंशांशो नैवास्ति । तथाऽप्यादिराट् आदौ प्रलयकालेऽपि राजते प्रकाशत इत्यादिराट् ईश्वरो हरिर्ब्रह्मादयश्च ब्रह्माद्यपेऽक्षयाऽम्बरीषराजादीनां भक्तिरधिके सतीति शेषः । ब्रह्मा-द्यपेक्षयाऽम्बरीषराजादीनां भक्तिरधिकेत्युत्तमां तत्कीर्तिमम्बरीषराजादीनां कीर्तिं व्यञ्जयामासुः ।

ननु विष्णुब्रह्मादयश्च कालान्तरपरित्यागेन कालविशेषेऽम्बरीषराजादीनां कीर्तिं कुतो व्यञ्जयामासुरित्यत उक्तम् ॥ तात्कालिकोपचयत्वादिति । तेषामम्बरीषराजादीनां यशस्तात्कालि-कोपचयत्वात्तत्कालसम्बन्ध्यभिवृद्धियोग्यत्वात् । पूर्वकालापेक्षया कालविशेषे । सज्जनेष्वधिक-कीर्तेर्भाव्यत्वादिति यावत् । तर्हि विद्यमानविषयकीर्तेरेव व्यञ्जनं कर्तव्यमविद्यमानविषयकीर्ते-र्व्यञ्जनं कुतः कृतमित्यत आह ॥ मोहनायेति । परस्परसमुच्चये चशब्दौ । दैत्यानां मोहनाय विष्णुभक्तिविषये ब्रह्माद्यपेक्षयाऽम्बरीषादयोऽधिका इति मोहोत्पादनार्थं च ब्रह्मादेर्निदनायाम्बरीषा-दयोऽधिका ब्रहादयो नीचा इति निन्दनार्थं ब्रह्मादय उत्तमां कीर्तिं व्यञ्जयामासुरिति पूर्वेणान्वयः । अविद्यमान विषयकीर्तिं व्यञ्जने विष्णोः किं प्रयोजनमित्यत आह ॥ अन्यार्थमिति । चशब्द एवार्थे । अन्यार्थं ब्रह्मादिविषयमोहार्थं निन्दोत्पादार्थमेव विष्णुः स्वयमप्युत्तमां कीर्तिं व्यञ्जया-मासेति सम्बन्धः । अनेन विष्णोरविद्यमानविषयकीर्तिव्यञ्जनस्य ब्रह्मादि विषयमोहनिन्दोत्पादन-मेव प्रयोजनं न तु स्वविषयमोहनिन्दोत्पादनमित्युक्तं भवति । ननु ब्रह्मादीनां स्वविषय-मोहनिन्दाभावकामनायाः सत्वे स्वविषयमोहनिन्दार्थं कथं प्रवृत्तिर्भविष्यतीत्यत आह ॥ ब्रह्माद्या इति । चशब्द एवार्थे । ब्रह्माद्या निराशिषश्च स्वविषयमोहनिन्दाभावकामनारहिता एव । अतः स्वविषयमोहनिन्दार्थम् । प्रवृत्तिरुपपन्नेति शेषः । ननु ब्रह्माद्यपेक्षया नीचानां बहूनां विष्णुभक्तानां विद्यमानत्वात्तत्परित्यागेनाम्बरीषादीनामेव कीर्तिं कुतो व्यञ्जयामासुरित्यत आह ॥ मानुषेष्विति । तेषामम्बरीषादीनां मध्ये केषाञ्चिद्भक्त्यादि-भिर्गुणैर्मानुषेषूत्तमत्वात् । चशब्दोऽनुक्तसमुच्यये । केषाञ्चिद्दैत्यादिषूत्तमत्वाच्चाम्बरीषप्रल्हादादीनामेव कीर्तिं व्यञ्जयामासुः । ब्रह्मादि विषयमोह-निन्दनोत्पादनस्य प्रयोजनमाह ॥ ब्रह्मादेरिति । सज्जनानामिति शेषः । ननु रुद्रावतारत्वा-त्स्वभक्तोत्तमस्य दुर्वाससः पीडा विष्णुना कथं चक्रेण कृतेत्यत आह ॥ दुर्वासा इति । तस्यापीत्यपिशब्दात्पूर्वम् । यदीति शेषः । अपि यद्यपि दुर्वासाः स्वयं मुख्यतो रुद्रो रुद्रावतारः । च शब्दोऽनुक्तसमुच्चये । विष्णुभक्तोत्तमश्च । तथाऽपि दुर्वासा अन्याय्यमुक्तवान् दर्पनाशार्थमेव । चोति च शब्दोऽनुक्तसमुच्चये । अन्याय्यं कृतवांश्च । अतस्तस्य दुर्वाससो दर्पनाशार्थमनुग्रहार्थायैव विष्णुना स्वचक्रेण । पीडा कृतेति शेषः ॥ ८५ ॥

॥ इति श्रीभागवतटिप्पण्यां षष्ठोऽध्यायः ॥ ९-६ ॥

सत्यधर्मीया

अथ धीरोऽम्बरीषः समानशीलेषु समानं शीलं येषां तेषु तनयेषु विसृज्यातिसृज्य वासुदेवे आत्मनि सर्वस्वामिनि मनो दधद्दधानो ध्वस्तगुणप्रवाहः स वनं विवेश प्राविशत् ॥ ८५ ॥

छलारी

दधद्दधानः । ध्वस्तः सत्त्वादिगुणजन्यो रागादिः प्रवाहो यस्य ॥ ८५ ॥

इत्येतत् पुण्यमाख्यानमम्बरीषस्य भूपतेः ।

सङ्कीर्तयन्ननुध्यायन् भक्तो भगवतो भवेत् ॥ ८६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते नवमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

आख्यानफलमाह– इतीति ॥ ८६ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायां नवमस्कन्धस्य पष्ठोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

एतदाख्यानफलमाख्याति ॥ इत्येतदिति ॥ पुण्यं तद्वत् । तत्प्रदमिति यावत् । सङ्कीर्तयन् ध्यायन् । अथ मननं च कुर्वाणो भगवतो भक्तो भवेत् ॥ ८६ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां नवमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥

छलारी

आख्यानफलमाह ॥ इतीति ॥ आख्यानं माहात्म्यम् ॥ ८६ ॥

**॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां भागवतटिप्पण्यां **

नवमस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ९-६ ॥