भगवन् श्रोतुमिच्छामि हरेरद्भुतकर्मणः

॥ अथ द्वाविंशोऽध्यायः ॥

राजोवाच–

भगवन् श्रोतुमिच्छामि हरेरद्भुतकर्मणः ।

अवतारकथामाद्यां१ मायामत्स्यविडम्बनाम् ॥ १ ॥

छलारी

जीव इवैकं जुगुप्सितं चेत्किमर्थं वक्तव्यमित्यत आह ॥ उत्तमेति ॥

लिङ्घेरी

हे भगवन् । एतत्सर्वं नोऽस्माकं यथावद्वक्तुमर्हसि । ननु तस्योक्तरीत्या जुगुप्सितत्वे तच्छ्रवणं व्यर्थमित्यत आह । उत्तमश्लोकचरितं सुखावहमिति ॥ ३ ॥

सूत उवाच–

लिङ्घेरी

मत्स्यस्य हरेस्तमःप्रकृतित्वादिमन्दाशङ्कां परिहरति ॥ उच्चावचेष्विति ॥ उत्तमेषु सुरादिषु नीचेषु तिर्यक्षु मत्स्यादिषु प्रादुर्भावाय तत्तदुदरेषु चरन्नपीश्वरो वायुरिव तत्तद्भूत-कृतनीचोच्चत्वं न भजते । ज्ञानानन्दाद्यनन्तगुणत्वेऽपि भगवतो, धीयते जगदस्यामिति धीः प्रकृतिस्तस्या गुणैर्वर्जितैर्निर्गुणत्वात् । अत्र वायुदृष्टान्तेन मत्स्यादिरूपस्य हरेरुच्चावचभूत-चरणोक्त्या न प्राकृतं मत्स्यादिकं रूपं येन तत्प्रकृतित्वादि प्रसज्येत इति परिहार उक्तो भवति

॥ ६ ॥

आसीदतीतकल्पान्ते ब्राह्मो नैमित्तिको लयः ।

समुद्रोपल्पुतास्तत्र लोका भूरादयोऽनघ ॥ ७ ॥

पदरत्नावली

आदित एव वक्तुमुपक्रमते- आसीदिति ॥ समुद्रैरुपप्लुता आलीनाः

॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

राजप्रश्नस्यादित उत्तरमीरयति ॥ आसीदिति ॥ अत्र लेखनीयं प्रमेय-मनाद्यविद्योपहतात्मसंविद इति श्लोकव्याकृत्यवसरे अलीलिखच्छ्रीधरस् तल्लग्नताऽलग्नताभ्यां न नः कृत्यम् । तदनूद्य गुणदोषौ प्रदर्श्य वयं सप्रमाणकं व्यातन्महे । तथा हि । अत्रेदं चिन्त्यं किमयं महाप्रलयः किं वा दैनन्दिनम् । तत्र तावद्ब्राह्मो लय इति । योऽसौ चासौ महाकल्प इति चोक्तेर्महाप्रलय इति प्राप्तम् । नेति ब्रूमः । महाप्रलये पृथिव्यादीनामवशेषासम्भवात् । यावद्ब्राह्मी निशेत्याद्युक्तिविरोधाच्च । अतो दैनन्दिन इति युक्तम् । न चैतदपि सङ्गच्छते । ‘सांवर्तकै-रनावृष्ट्यादिभिर्विना कस्मादेव सप्तमेऽहनि त्रैलोक्यं नियमयति’ इति मत्स्योक्तेरनुपपत्तेः । यच्चोक्तं प्रथमस्कन्धे ‘रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषान्तरसंप्लवे । नाव्यामारोप्य महीमय्यामपाद्वैवस्वतं मनुमि’’ति । तदपि तदा दुर्घटम् । न हि प्रलयद्वयेऽपि महीमय्यां नाव्यारोहः सम्भवति । न चाक्षुषमन्वन्तरे प्रलयोऽस्ति । तथा सति सप्तमो मनुर्वैवस्वत इत्यपि दुर्घटं स्यात् । त्वं तावदोषधीः सर्वा इत्यादि निर्देशोऽपि न सङ्गच्छते । न हि तदौषध्यादीनां सत्त्वानां चावशेषः सम्भवति । तस्मादन्यथा वर्ण्यते । नैवायं वास्तवः कोऽपि प्रलयः । किन्तु सत्यव्रत-ज्ञानोपदेशायाविर्भूतो भगवान् वैराग्यार्थमकस्मात्प्रलयमिव दर्शयामास । यथाऽस्मिन्नेव मन्वन्तरे मार्काण्डेयाय दर्शितवान् । तदपेक्षयैव च महाकल्पेऽस्मिन्निति विशेषणं सङ्गच्छते । तथा च ततः समुद्र उद्वेलः सर्वत्र समदृश्यतेति तस्यैव यथादर्शनमुक्तेरित्येषा दिगिति व्याख्यानमुखेन प्रत्याख्यानं भवतीति तत्तन्महे । अत्र संप्रदायद्वयम् । द्वौ मत्स्यावतारावित्येकः । एक इत्येकः । तत्र धातुः शिशयिषोः, सुप्तशक्तेर्मुखेभ्यो, यावद्ब्राह्मी निशेत्यादिना दैनन्दिनकल्प-भवस्याद्यस्य, सत्यव्रतस्येत्यादिना चाक्षुषान्तरसम्भवस्य द्वितीयस्य चेत्युभयोश्चरितं सङ्कलय्या-त्रोच्यते । द्वितीये चरितमात्रं सङ्गृह्यात्रोच्यत इति । एवं कल्पने बलं च वाक्यशाबल्यमिव चरितशाबल्यं च । महाकल्प इति तु न महान्कल्पः । चाक्षुषान्तरसंप्लव इत्युक्तेरत्रैव सर्व-दैनन्दिनकल्पभवं वस्तु प्रायो दर्शयामास । किमाश्चर्यं भगवत्याः शक्तेः । अनेन पृथिव्याद्यवशेषः कथमिति परिचोदना पर्यहारि । सप्तमेऽहनीत्यपि सङ्गच्छते । सत्यव्रतार्थनं वरवितरणं चाकालिकत्वात्सम्भवतः । प्रस्तुतसत्यव्रतोपदेशकथया सहाद्यस्य हयग्रीवहननं विधाय विधये वेददातुः कथा कथितेत्यासीदित्यादि चासीत्सम्भवि । एकस्यैतावत्पर्यन्तमवस्थिति सम्भवा-च्चरितद्वैराश्योक्तिरपि च सम्भविनी । किं च सांवर्तकैरनावृष्ट्यादिभिर्विना कस्मादिति कस्मा-दूचिवान् स इति न जानीमः । साधनं तत्कल्प इवात्राप्युक्तं मात्स्ये तथाहि ॥

बभूव वरदश्चास्या वर्षायुतशते गते ।

वरं वृणीष्व प्रोवाच प्रीतः स कमलासनः ।

एकमेवाहमिच्छामि त्वत्तो वरमनुत्तमम् ।

भूतग्रामस्य सर्वस्य चरस्य स्थावरस्य च ।

भवेयं रक्षणायाहं प्रलये समुपस्थिते ।

एवमस्त्विति विश्वात्मा तत्रैवान्तरधीयत ।

अचिरेणैव कालेन मेदिनी मेदिनीयते ।

भविष्यति जले मग्ना सशैलवनकानना ।

भगवन्कियद्भिर्वर्षैर्भविता त्वन्तरक्षयः ।

अद्य प्रभृत्यनावृष्टिर्भविष्यति महीतले ।

यावद्वर्षशतं साग्रं सुदुर्भिक्षाकरी तथा ।

ततोऽल्पसत्त्वक्षयदाश्मयः सप्त दारुणाः ।

सप्तसप्तेर्भविष्यन्ति प्रतत्याङ्गारवर्षिणः ।

और्वानलोऽपि विकृतिं गमिष्यति युगक्षये ।

विषाग्निश्चापि पातालात्सङ्कर्षणमुखाच्च्युतः ।

भवस्यापि ललाटोत्थस्तृतीयनयनोऽनलः ।

त्रिजगं निर्दहक्षोभं समेष्यति महामते ।

आकाशमूष्मणा तप्तम्…… ।

संवर्तो भीमनादश्च द्रोणश्चन्द्रो बलाहकः ।

विद्युत्पताकः शोणश्च सप्तैते लयवारिदाः ।

अग्निप्रस्वेदसम्भूताः प्लावयिष्यन्ति मेदिनीम् ।

वेदनावमिमां गृह्य सत्वबीजानि सर्वशः ।

त्वया सार्धमिदं सर्वं स्थास्यत्यन्तरसंक्षये ।

एवमेकार्णवे जाते चाक्षुषान्तरसंक्षये ।

वेदान्प्रवर्तयिष्यामि…… ॥

आभूतसंप्लवे तस्मिन्नित्यादि । अत्र स्पष्टं चाक्षुषान्तर एवेति ज्ञायते । आकूतमिदमत्र । अवतारद्वैविध्ये सङ्गृह्य तदुभयचरितोदीरणं तदैक्येऽपि यथा ब्राह्मी निशा यावच्चरिष्यति । तथाऽनया निशानिमित्तेन चरिष्यामि भक्षयिष्यामि । अवगमिष्यामीति वाऽर्थः । चरतेर्गत्याद्यर्थ-त्वात् । मात्स्ये सुदुर्भिक्षाकरी तथेत्युक्तेः । प्रथमेऽन्यामित्युक्तिर् द्वितीये कथामन्यामित्युक्तिश्च मूलम् । कथामाद्यामिति पाठे मा न भवत्याद्येति माद्या । अवतारकथा च सा माद्या चेति विग्रहे द्वितीयलाभः । कामचारित्वाद्वा कडारादित्वाद्वा विशेषणपरनिपातः । पदभेदेनाद्यलाभोऽपि सुलभः । एवं द्विकैकसंपत्तिरिति विवेकः । विकर्षणमुपलक्षणम् । एकत्रापरत्र विशेषणम् । सप्तमे तु मन्वन्तर इव मनोरप्यक्षुण्णमिति सर्वं चतुरस्रम् ।

प्रतिनन्दन्तु निन्दन्तु नाना नानाविधा जनाः ।

प्रमेयस्य दुरूहत्वाद्धर्षामर्षे निनस्ततः ।

तत्र समुद्रजले नाम्ना सत्यव्रतः कश्चिद्राजर्षिर्नारायणे भक्तिमान्सन् तपश्चचार

॥ १० ॥

योऽसावस्मिन् महाकल्पे तनयः स विवस्वतः ।

श्राद्धदेव इति ख्यातो मनुत्वे हरिणाऽर्पितः ॥ ११ ॥

लिङ्घेरी

द्रविडदेशाधिपतिः सत्यव्रतोंऽजलिगतां तां शफरीं नदीतोयेंऽजल्युदकेन सह त्यक्तवान् ॥ १३ ॥

तमाह साऽतिकरुणं महाकारुणिकं नृपम् ।

यादोभ्यो ज्ञातिघातिभ्यो दीनां मां दीनवत्सल ।

कथं विसृजसे राजन् भीतामस्मिन् सरिज्जले ॥ १४ ॥

सत्यधर्मीया

अतिकरुणं यथा भवति तथा । स्वभावतो महाकारुणिकमिदानीमतिकरुणं तामतिक्रम्य विद्यमानमिव । विद्यमानमिति वा । ज्ञातीन् अणीयसो घातयन्तीति तानि । यथा यादोभ्यो जलजन्तुभ्यो भीताम् । कथं विसृजसे विसृजसि ॥ १४ ॥

छलारी

सा शफरी महाकारुणिकं तं नृपं सत्यव्रतमतिकरुणं यथा भवति तथाऽऽह । हे दीनवत्सल । ज्ञातीनां घातिभ्यो हिंसकेभ्यो यादोभ्यो जलजन्तुभ्यो भीतां दीनां मामस्मिन् जले कथं विसृजसे त्यजसि ॥ १४ ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् । सा शफर्यतिकृपायुक्तं तं सत्यव्रतं नृपं प्रति । हे राजन् सगोत्रजातिभ्यो मीनेभ्यो यादेभ्यो जलचरेभ्यो भीतामत एव दीनामस्मिन् उदके दीनवत्सलस्त्वं कथं त्यजसीति कृपा यथा स्यात्तथाऽऽह ॥ १४ ॥

श्रीशुक उवाच–

तमात्मनोऽनुग्रहार्थं प्राप्तं१ मत्स्यवपुर्धरम् ।

अजानन् रक्षणार्थाय शफर्याः स मनो दधे ॥ १५ ॥

छलारी

ततः कमण्डलूदकादादायौदंचनोदके मणिकस्थे जले । मणिक इति रञ्जण-गीत्यपभ्रष्टभाषा । आक्षिप्ता स्थापिता मुहुर्तेन घटिकाद्वयेन हस्तत्रयपरिमितम् ॥ १९ ॥

लिङ्घेरी

तदुक्त्यनन्तरं स सत्यव्रत एनां शफरीमादायोदञ्चनस्थितोदके स्थापयामास । तत्राक्षिप्ता सा शफरी मुहूर्तेन हस्तत्रयपरिमिता वृद्धाऽभूत् ॥ १९ ॥

मीन उवाच–

न म एतदलं राजन् सुखं वस्तुमुदञ्चनम् ।

पृथु देहि पदं मह्यं यत् त्वाऽहं शरणं गता ॥ २० ॥

तात्पर्यम्

अनन्तशक्तिर्भगवान् मत्स्यरूपीजनार्दनः ।

लिङ्घेरी

एवमुक्तरूपेण वल्गु मनोहरं यथा भवति तथा भारतीं वाचं वदता तेन मत्स्यरूपेण हरिणा मोहितः सत्यव्रतः । हे मत्स्यरूपेणास्मान्मोहयन् भवान् क इति तमाह

॥ २५ ॥

नैवंवीर्यो जलचरो दृष्टोऽस्माभिः श्रुतोऽपि वा ।

यो भवान् योजनशतमह्नाय व्यानशे सरः ॥ २६ ॥

पदरत्नावली

एवंविधं वीर्यं यस्य स एवंवीर्यः । अह्राय झटिति । व्यानशे व्याप्तः

॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

एवं वीर्यं यस्य स एवंवीर्यः । अह्नाय खटिति । व्यानशे, अशू व्याप्तौ । सरो व्याप्तवानिति । भवान्क इत्यन्वयः । न केवलं व्यानशेऽसरश्च पुरतो गन्तासीति वा

॥ २६ ॥

छलारी

एवंविधं वीर्यं सामर्थ्यं यस्य स जलचरो मीनो दृष्टो वा श्रुतो वा न । तद्वीर्यमाह ॥ य इति ॥ यो भवान् औकदिनेन योजनशतं सरोऽभिव्यानशेऽभितो व्याप्तवान् । अह्नायेति पाठे झडितीत्यर्थः ॥ २६ ॥

लिङ्घेरी

हे मत्स्य । एवंविधसामर्थ्योपेतो जलचरो मत्स्योऽस्माभिर्न दृष्टो नापि श्रुतो यो भवान् शतयोजनपरिमितसरोवरमप्यह्नाय शीघ्रं व्यानशे व्याप्तवान् ॥ २६ ॥

नूनं त्वं भगवान्१ साक्षाद् हरिर्नारायणोऽव्ययः ।

अनुग्रहाय भूतानां धत्से रूपं जलौकसाम् ॥ २७ ॥

पदरत्नावली

नरविशेषसम्बन्धित्वान्नारं ज्ञानं तदयनं यस्य स तथा । ज्ञानाश्रयः । कश्चिच्चेतन एव नारायणः किं न स्यादित्यतः- साक्षात् हरिरिति ॥ तुरीयमूर्तिः ॥ २७ ॥

सत्यधर्मीया

एवं मोहितोऽप्यूहयामास कृततपःप्रभावो यल्लवमीनावनसुकृतादथ चाह ॥ नूनमिति ॥ भगवन् भगवानिति पाठौ द्वावप्यद्वन्द्वौ । नारायणश्चेदत्र कुत एवं रूपश्चेत्यत आह । भूतानामनुग्रहाय तदर्थं जलौकसां रूपं धत्से न कर्मवशत इति ॥ २७ ॥

छलारी

हे मत्स्य । त्वं न रीयते क्षीयत इति नरो विष्णुस्तदुत्पन्नत्वान्नारा आपस्ता अयनं स्थितिराश्रयो यस्य सः । जलचर इत्यर्थः । त्वं नूनं साक्षाद्धरिरसि । भूतानां मादृशां प्राणिनामनुग्रहाय जलौकसां मत्स्यानां रूपं धत्से ॥ २७ ॥

लिङ्घेरी

एवमलौकिकसामर्थ्यदर्शनेन तदनुग्रहेण च ज्ञातमत्स्यस्वरूपः सत्यव्रतस्तमाह । हे मत्स्य । त्वं साक्षान्मुख्यतो भगवच्छब्दवाच्यो भक्तेष्टाद्याहर्ता चतुर्विधनाशरहितो नारायण एव स्वभक्तानामनुग्रहाय जलाश्रयाणां मत्स्यानामाकारं बिभर्षि नूनं निश्चय इति ॥ २७ ॥

नमस्ते पुरुषश्रेष्ठ स्थित्युत्पत्यप्ययेश्वर ।

भक्तानां नः प्रपन्नानां मुख्यो ह्यात्मा गतिर्विभो ॥ २८ ॥

सत्यधर्मीया

नूनमिति सूचितनिश्चयस्याभ्रान्तितां सन्तन्वन्नमति ॥ नम इति ॥ उत्पत्तिस्थित्यप्ययेश्वरेति क्रामिक्युक्तिर्युक्ता । तथाऽप्येतर्हि झषवपुषा तामेव कर्तुमायत इति ध्वनयितुं स्थितेरादाववस्थितिरिति वस्तुस्थितिः । मुख्य आत्मा परमचेतनो गतिः प्राप्यश्च

॥ २८ ॥

छलारी

उत्पत्तिश्चाप्ययश्च तेषामिश्वरः कर्ता मुख्य आत्मोत्तमचेतनः परमात्मा त्वत्प्रपन्नानां भक्तानां गतिराश्रयः ॥ २८ ॥

लिङ्घेरी

तज्ज्ञानेनोद्रिक्तभक्तिस्तं स्तौति ॥ नम इत्यादिना ॥ हे पुरुषश्रेष्ठ क्षराक्षरोत्तम जगतः स्थित्युत्पतिनाशाधिपते विभो देशकालगुणैर्व्याप्त स्वामिन्नारायण ते नमोऽस्तु । त्वं त्वां शरणागतानां भक्तानामस्माकं मुख्य आत्मा स्वामी गतिप्रदश्च ॥ २८ ॥

सर्वे लीलावतारास्ते भूतानां भूतिहेतवे ।

ज्ञातुमिच्छाम्यदो रूपं यदर्थं भवता धृतम् ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

यदर्थं यत्प्रयोजनाय भवताऽदो मत्स्यरूपं धृतं तत् प्रयोजनपूर्वकं ज्ञातु-मिच्छामीत्यन्वयः ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

भूतिहेतवे तदर्थम् । सा भूतिरिदानीमेतद्रूपिणीति विशेषं विवित्सुः पृच्छति । अदस्तत्प्राङ्नदञ्जलिजलगतम् । तदर्थं भवता धृतं तत्प्रयोजनं ज्ञातुमिच्छामीत्यन्वयः

॥ २९ ॥

छलारी

ते सर्वे तव लीलया कृतावतारा भूतानां भूतेरैश्वर्यस्य हेतव इति सामान्यतो ज्ञानमस्ति । तत्रादो रूपं मत्स्यरूपं यदर्थं यत्प्रयोजनाय धृतं तत्ज्ञातुमिच्छामि ॥ २९ ॥

लिङ्घेरी

हे मत्स्य । सर्वे तव लीलावताराः प्राणिनां संपत्करणाय भवन्ति । भवताऽदस्तन्मत्स्यरूपं यत्प्रयोजनाय धृतं तत्प्रयोजनमहं ज्ञातुमिच्छामि ॥ २९ ॥

न तेऽरविन्दाक्ष पदोपसर्पणं मुधा भवेत् सर्वसुहृत्प्रियात्मनः ।

यथेतरेषां पृथगात्मनां सतामदीदृशो यद् वपुरद्भुतं हि नः ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

अहं त्वत्स्वरूपज्ञाने योग्य इत्याह– न त इति ॥ हे अरविन्दाक्ष यथा पृथगात्मनां भिन्नविषयबुद्धीनाम् इतरेषां तव पदोपसर्पणं मुधा वृथा, भवेत् ‘यद्यप्यनेवंविन्महत् पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयते’ इति श्रुतिः । अत्र मानम् । अत एव पृथगित्युक्तम्, सतां तथा न स्यात् तत्र हेतुमाह– अदीदृश इति ॥ तवाद्भुतं नोऽस्माकम् इतरमत्स्य-विलक्षणत्वादाश्चर्यं वपुः । वपुष् टु वप् बीजसन्तान इति धातोर् जगदुत्पादनसमर्थं रूपम् अदीदृशः दर्शितवानिति हि यस्मात्(वयं) सन्त एतद्रूपज्ञाने योग्या इत्यर्थः । तव विषय-स्वभावत्वात् तथात्वमिति नेत्याह– सर्वेति ॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

यन्मया त्वया कारितं तपआदिकं तत्फलमिति तदितरनिदर्शनपूर्वक-मन्वयव्यतिरेकत आह ॥ न त इति ॥ हे अरविंदाक्ष । सर्वसुहृत्प्रियात्मनः । तत्तदधिकारि-विवक्षयैवमुक्तिर्वाऽवस्थाभेदोक्तिर्वा । सतां ते पदोपसर्पणं पादसेवा । मुधा त्वत्साक्षात्कार-मजनयद्व्यर्थं भवेत् किं न भवेत् । पृथगात्मनां मूर्खाणां विषयेष्वेव रतानां बहिर्हरिभक्तवदात्मनो दर्शयतां यथा तव पदोपसर्पणं मुधा वृथा भवेत् । स्वसाक्षिणमेव प्रमाणयति । नोऽस्माकं यद्यतोऽद्भुतम् इतरादर्शनीयतयाऽश्चर्यकरं वपुरिदमदीदृशोऽदर्शयो ऽत इति । अहमपि तदन्यतम इति वपुरुपदर्शितवान् अन्यथेदं दुर्घटमिति भावः । यद्वा पृथगात्मनां नानाविधप्रयत्नवतां सतां सज्जनानां यथा तव मत्त इतरेषां पदोपसर्पणं वृथा न भवति तथा । सर्वसुहृत्प्रियात्मनः सर्वेभ्यः सुहृद्भ्यः । ‘पुत्रात्प्रेयो मित्रात्प्रेय’ इति श्रुतेः । प्रिय आत्मा भवान् येषां तान् नो यदद्भुतं तव वपुरदीदृशोऽदर्शय इति वृथा भवेत् किमिति योजना । सर्वसुहृत्प्रियेति सम्बोधनम् । आत्मनस्ते वपुरित्यन्वयो वा । इतरेषां कर्मतन्त्राणां पृथगात्मनां मूर्खजनानां यथा तथा नः प्रति वपुर्दुर्भगशरीरमदर्शयोऽद्भुतमित्यपि योजयन्ति । स्वाहंताशान्तिं वा तनोति ॥ न त इति ॥ सर्वसुहृत्प्रियात्मनस्ते पदोपसर्पणं सतां यथा न मुधा भवेत् । पृथगात्मनामितरेषां तद्भिन्नानाम् । असतामिति यावत् । न इदं वपुरदीदृश इति यत्तच्छाठ्येन कृतं पदोपसर्पणं मुधा नाभूदित्यद्भुतमिति । ते पदोपसर्पणं सतां तव दासानां च पदोपसर्पणमित्यन्वयो वा । हिश्चशब्दार्थे ॥ ३० ॥

छलारी

मम त्वत्स्वरूपज्ञानयोग्यत्वात्त्वदवतारप्रयोजनमुपदिशेत्याशयेनाह ॥ न त इति ॥ अरविंदाक्ष । पृथगात्मनां विषयबुद्धीनामितरेषां जनानां तव पदोपसर्पणं मुधा न भवेत् । यद्वा पृथगात्मनां सतामितरेषां त्वदितरेषां पदोपसर्पणं यथा मुधा भवेत् । तथा सर्वसु-हृत्प्रियात्मनः सर्वेषां सुहृदोऽनिमित्तोपकारिणः प्रियात्मनः प्रीतिविषयस्य तव पदोपसर्पणं तव पादाश्रयेण यथा मुधा वृथा भवेत्तथा सतां ज्ञानिनां तव पादोपसर्पणं मुधा न भवेत् । कुतः । यद्यस्मान्नो भक्तानामितरमत्स्यविलक्षणत्वादद्भुतमाश्चर्यं वपुर्मत्स्यरूपमदीदृशो दर्शितवान् ॥३०॥

लिङ्घेरी

सत्यव्रतोऽयोग्यादृश्यभगवद्दर्शनेन स्वस्य सत्वमवधार्य तेनापि महत्प्रयोजनं स्यादिति विज्ञापयते । हे अरविन्दाक्ष । सर्वेषां प्राणिनां स्वपुत्रकलत्रादिभ्योऽप्यनिमित्तोप-कारित्वादतिप्रियस्वरूपस्य ते पदोपसर्पणं पादपद्मसमीपगमनं भक्तेतरेषां पृथगात्मनां पामराणां मुधा वृथा भवेत् । न तथा सतां तव स्वरूपं स्वस्वयोग्यतानुसारेण यथावत्ज्ञानवताम् । यद्यप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयते, यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवतीत्यादिश्रुतेः । तत्र वयमपि सन्त एवेति सम्भावयामः । यस्मात्त्व-मद्भुतमात्स्यं वपुर्नोऽस्माकमदीदृशो दर्शितवान् । भगवतः स्वपुत्रादिभ्योऽतिप्रियत्वं च, तदे-तत्प्रेयः पुत्रात्प्रेयो मित्रात्प्रेयः सर्वस्मात्प्रेय इत्यादिश्रुतिसिद्धम् । ‘व्यर्थकं तु वृथा मुधा’ इत्यमरः ॥ ३० ॥

इति ब्रुवाणं नृपतिं जगत्पतिः सत्यव्रतं मत्स्यवपुर्युगक्षये ।

विहर्तुकामः प्रलयार्णवेऽब्रवीच्चिकीर्षुरेकान्तजनप्रियं१ प्रभुः ॥ ३१ ॥

पदरत्नावली

विषयसुखप्रेरकत्वात् प्रियः ‘तदेतत् प्रेयः’ इति श्रुतेः ॥ ३१ ॥

सत्यधर्मीया

युगक्षये चाक्षुषमनुप्रलये । प्रलयार्णवे विहर्तुकाम एकान्तजनप्रियं चिकीर्षुः । इति ब्रुवाणं सत्यव्रतं नृपतिं प्रति । इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिरित्यादेर्मत्स्यवपुः प्रभुः । अब्रवीदित्यन्वयः । एकान्तजनप्रियः प्रियमिति च पठन्ति ॥ ३१ ॥

छलारी

मत्स्यवपुर्जगत्पतिः सत्यव्रतमब्रवीत् । कथंभूतः सन् । युगक्षये चाक्षुष-मनुप्रलये प्रलयार्णवे विहर्तुकाम एकान्तजना भक्ताः प्रिया यस्य सः प्रियं हितं चिकीर्षुः ॥३१॥

लिङ्घेरी

जगत्पतिर्मत्स्यरूपो हरिर्यतः स्वयमेकान्तभक्तजनप्रियस्तदभिलषितपूर्णः समर्थ- श्चातः प्रलयार्णवे स्वयं विहर्तुकामः सन् इत्युक्तप्रकारेण ब्रुवाणं सत्यव्रतं नृपतिं प्रति मत्स्य-वपुर्हरिर्युगक्षये प्रलयार्णवे स्वेनाग्रे चिकीर्षितं कर्तुमिष्टमब्रवीत् ॥ ३१ ॥

श्रीभगवानुवाच–

सप्तमेऽद्यतनादूर्ध्वमहन्येतदरिन्दम ।

निमङ्क्ष्यत्यप्ययाम्भोधौ त्रैलोक्यं भूर्भुवादिकम् ॥ ३२ ॥

मे मयाऽनुगृहीतम् । विभक्तिविपरिणामेनानुगृहीतत्वम् । परं ब्रह्मेति शब्दितं परब्रह्म शब्दवाच्यम् । परं ब्रह्म तन्महिम्नोरभेदादिति भावः । मदीयं महिमानं सर्वगुणपूर्णत्वरूपं हृदि वेत्स्यसि ज्ञास्यसि । यद्वा परं ब्रह्मेति शब्दितम् । मामिति शेषः । मदीयं महिमानं वेत्स्यसि । कथं भूतम् । त्वया कृतैः समीचीनप्रश्नैर्निमित्तैर्मया विवृतं स्पष्टं प्रतिपादितम् ॥३८॥

लिङ्घेरी

तदा त्वं हृदि स्थितैः सम्यक् प्रश्नकृतैर्निमित्तैर्मया विवृतमनुगृहीतं परब्रह्म-शब्दितस्य मे महिमानं सम्यग्ज्ञास्यसि ॥ ३८ ॥

श्रीशुक उवाच–

इत्थमादिश्य राजानं हरिरन्तरधीयत ।

सोऽन्ववैक्षत तं कालं यं हृषीकेश आदिशत् ॥ ३९ ॥

॥ ४२ ॥

तमूचुर्मुनयः प्रीतं राजन् ध्यायस्व केशवम् ।

स वै नः संकटादस्मादविता शं१ विधास्यति ॥ ४३ ॥

छलारी

तस्य मत्स्यस्य शृृङ्गे हरिणा पूर्वं यथोक्तस्तथा वरत्रेण दोरकरूपेण पाश-रूपेणेत्यर्थः । अहिना वासुकिना सर्पेण नावं निबध्द्य बद्ध्वा तुष्टः सन्तोषयुक्तस्तुष्टावास्तौत्

॥ ४५ ॥

राजोवाच–

अनाद्यविद्योपहतात्मसंविदस्तन्मूलसंसारपरिभ्रमातुराः१ ।

यदृच्छयेहोपसृता यमाप्नुयुर्विमुक्तिदो नः परमो गुरुर्भवान् ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

अनाद्यविद्योपहता आत्मसंवित् परमात्मज्ञानं येषां ते तथा । साऽविद्या मूलं कारणं यस्य स तन्मूलः । स च(असौ)संसारस्तन्मूलसंसारः । तस्मिन् परिभ्रमस्ततो आतुराः क्लिष्टा यदृच्छया पूर्वजन्मार्जितपुण्याभिमुखीभूतदैवेच्छया इह लोके विशिष्टजन्मोपसृताः पुरुषा यमाप्नुयुः स परमो गुरुर्भवान् नो विमुक्तिदोऽस्त्वित्यन्वयः ॥ ४६ ॥

सत्यधर्मीया

अनादिरविद्या भावरूपमज्ञानं तयोपहृता आवृता आत्मनः स्वस्य परमात्मनश्च संवित्ज्ञानं येषां ते तथा । तन्मूलोऽविद्यानिमित्तको यः संसारस् तस्मिन् यः परिभ्रमणो भ्रमणं पुनस्तेनातुराः । यः परिश्रमस्तेनातुरा वा । श्रमभ्रमपाठौ ससम्भ्रमौ । यदृच्छया स्वपूर्वकर्मार्जितया त्वदिच्छया । इह संसारे । उपसृता उपम् अधिकं गुरुमिति यावत् । सृताः प्राप्ताः । उपः सृतोधेरिति वा । ईहोपसृता इति । ईहो विषयेच्छा । उपसृता गता येषां त इति । यं भवन्तम् । आप्नुयुः सः परमो गुरुर्मुख्यगुरुर्भवान् । नो विमुक्तिदो भवत्विति शेषः । भव अन्निति पदं वा । अ इव विष्णुरिवाचरन्नन् तद्वदाचरणं च तस्यैवेति न भेदप्रतीति-विरोधः । स्वदृष्टान्तो हरेर्भवेदिति ऋग्भाष्योक्तेः । नः मुक्तिदो भवेत्यन्वयः । गुरुर्हि जगतो ब्रह्मेत्युक्तेः । सोऽपि गुरुरित्यतः पर इति । तर्हि वायुरपि क्वचिन्मुक्तिदाता श्रूयत इत्यतोऽप्याह । गुरुर्वायुर्मुक्तिदात्त्वत्त ऊनो न्यूनो हीनगुण इति गुरुरेव । त्वं तु परमो गुरुरिति वा । ‘विष्णुर्हि दाता मोक्षस्य वायुश्च तदनुज्ञया’ इत्यादेः । मुक्तिविरुद्ध इति विमुक्तिः संसारस्तं द्यति खण्डयतीति स तथेति वा । अनाद्यविद्या उपहता यया सा च । सा संविदपरोक्षज्ञानं च तस्याः सकाशाद्यदृच्छयाऽऽयातां प्रदायेति वा विमुक्तिद इत्यन्वयो वा ॥ ४६ ॥

छलारी

सागरं तारयिष्यन्तं तरिष्यन् भवसागरं सत्यव्रतो गुरुत्वेन तुष्टाव हरिमष्टभिः । तत्र नानायोनिषु संसरतः स्वस्य भगवत्कृपयैव तत्प्राप्तिं दृष्ट्वा मुक्तये तमेव प्रार्थयते ॥ अनादीति ॥ अनादिर्याऽविद्या भावरूपमज्ञानं तयोपहृता आवृता आत्मनः परमात्मनः संवित्ज्ञानं येषां ते तथा । अत एवाविद्यैव मूलं कारणं यस्य सस्तन्मूलः । तादृशे संसारे नानायोनिरूपे परिभ्रमः सर्वत्र संचरणं तेनातुराः क्लिष्टाः पुरुषा यदृच्छया हरेरनुग्रहेणैवेह संसारे विशिष्टं जन्मोपसृताः प्राप्ताः सन्तो यं त्वामाप्नुयुः स परमो मुख्यो गुरुर्ज्ञानोपदेष्टा भवान्नो विमुक्तिदोऽस्त्वित्यन्वयः ॥ ४६ ॥

जनोऽबुधोऽयं निजकर्मबन्धनः

सुखेच्छया कर्म समीहतेऽसुखम् ।

यत्सेवया तां विधुनोत्यसन्मतिं ग्रन्थिं

विभिन्द्याद् हृदये स नो१ गुरुः ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

कर्मनिर्मूलं भगवत्सेवयेत्याह– जन इति ॥ आत्मीयकर्मणा बन्धनं यस्य स तथा अयमबुधो जनः सुखमाष्नवानीतीच्छया कर्म समीहते ततोऽसुखं दुःखमाप्नोति इति यत् ततोऽबुधो जनो यस्येश्वरस्य सेवया कर्मविषयामसम्मतिं विधुनोति, अतः कर्मनिर्मूलनं चाप्नोति । गुरुर्ज्ञानोपदेष्टा । स नो हृदये स्थितां ग्रन्थिं कर्मपाशकृतां भिन्द्यादित्यन्वयः ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

पूर्वोक्तं सपरिकरमीरियति ॥ जन इति ॥ अयमबुधोऽज्ञानी जनो निजकर्मबन्धनो निजं स्वकृतं कर्मैव बन्धनं वा यस्य स तथा । सुखेच्छया तत्प्राप्त्यपेक्षया पुनः कर्म समीहते करोति । तदप्यसुखं न विद्यते सुखं यस्मात्तदसुखम् । सुखयतीति वा सुखम् । तन्न भवतीति वाऽसुखम् । ताम् अबुध इति बोधितामसन्मतिम् । यत्सेवया यस्य तव सेवया विधुनोति स भवान् । गुरुर्हृदये विद्यमानं ग्रन्थिम् । असन्मतिहेतुभूतां विभिन्द्यात् । लोके गुरु-रेकोऽपरः फलदाता । त्वं न तथाऽत्रेत्यप्याह ॥ स न इति ॥ फलं योग्यतानुकूलं विभज्य दाता भवानेवेति सनो गुरुर्मुख्यो गुरुर्भवतीत्यर्थः । वनषणसम्भक्तौ सनि दातेति ऋग्भाष्योक्तेः

॥ ४७ ॥

छलारी

ननु वैराग्यं विना कुतो मुक्तिरिति चेत्तर्हि तस्यापि त्वत्सेवयैव लभ्यत्वा-त्त्वत्सेवामेवादिशेत्याशयवान् संसारकारणाविद्यानाशं च प्रार्थयते ॥ जन इति ॥ निज-कर्मणाऽऽत्मकर्मणा बन्धनं यस्य सः । अयमबुधोऽज्ञानी जनः सुखं प्राप्नुयामीतीच्छयाऽसुखं दुःखं यथा भवति तथा कर्म समीहिते । सुखापेक्षया दुःखसाधनं कर्म करोतीत्यर्थः । ज्ञानी तु यस्य हरेः सेवया तामसन्मतिं विषयसुखेच्छाम् । दुष्कर्मविषयां मतिं वा । विधुनोति । स गुरुर्नो हृदयं हृदयाख्यं ग्रन्थिमविद्याकर्मपाशलक्षणं वा विभिन्ध्यात् ॥ ४७ ॥

यत्सेवयाऽग्नेरिव रुद्ररोदनं पुमान् विजह्यान्मलमात्मनस्तमः ।

भजेत वर्णं निजमेष सोऽव्ययो भूयात् स ईशः परमो गुरोर्गुरुः ॥ ४८ ॥

पदरत्नावली

एष पुमान् यत्सेवया आत्मनस्तमोलक्षणं मलं विजह्याज् जहाति निजं वर्णं परमात्मगतिम् आनन्दस्वरूपं च भजेत भजते । कथमिव ? अग्निदाहलक्षणसेवया रुद्ररोदनं हिरण्यं स्वमलं दशविधं जहाति निजवर्णं शास्त्रसिद्धं स्वरूपं भजति यथा तथेत्यर्थः । किञ्च स जीवः पुनरव्ययोऽसंवृत आवरणरहितो भवति । वेञ् संवरण इति धातोः । गुरोर्गुरुः स परमो नो मुक्तिदो भूयादित्यन्वयः । ईशः मुक्तिदानसमर्थः । ईर्लक्ष्मीस् तस्याः शं यस्मात् स इति वा । ‘जातरूपं श्रीमुकुटं हिरण्यं रुद्ररोदनम्’ इत्यभिधानम् । स भगवानव्यय इति वा ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

विवित्सापरवशो नानानिदर्शनमुखेन ज्ञानमेवार्थयते ॥ यत्सेवयेति ॥ यत्सेवया एष पुमान् अधिकारी जन आत्मनः स्वस्य तमोऽज्ञानं विजह्यात् । अथ चाव्ययो नाशशून्यः । मुक्त इति यावत् । भूयात् स ईशो लक्ष्मीसुखकृत् । ‘ईकारः कज्जले लक्ष्म्यां वाण्यां कमलकेसर’ इति चैकाक्षरकौमुदी । गुरोर्ब्रह्मणश्च गुरुः परमो महाज्ञानी महासम्पद्वा । अग्ने-स्तत्तापतो रुद्ररोदनं सुवर्णम् । आत्मनो मलमौपाधिकं विजह्यान्निजं वर्णं भजेत च तथेति । भूयाद्भवानीशो गुरुरिति वा ग्रन्थिं भिन्द्यादिति वाऽन्वयः । ‘जातरूपं श्रीमुकुटं हिरण्यं रुद्ररोदनम्’ इत्यभिधानम् । वर्णं वरानन्दात्मकं रूपं भजत इत्यप्यन्वयः । सोऽरोदीद्यदरोदीत्तद्रुद्रस्य रुद्रत्वम् । ‘यदवशीर्यत तद्रजतं हिरण्यमभवत्’ इति श्रुते रजतमिति वा ॥ ४८ ॥

छलारी

ननु यज्ञदानादिभिरन्तःकरणशुद्धिं विना कथं हृदयग्रन्थिर्भेद्यः स्यात्तत्राह ॥ यत्सेवयेति ॥ यस्य हरेः सेवयैव पुमान् अधिकारी । आत्मनः स्वमनसस्तमस्तमोगुणकार्यं मलं रागद्वेषादिरूपं दोषं विजह्यात्त्यजेत् । एषः क्षीणमलः पुमान् निजं स्वरूपभूतं स्ववर्णमानन्दं च भजेत्प्राप्नुयात् । ईशो मुक्तिदानसमर्थो गुरुः परः सर्वोत्तमो हरिर्नोऽव्यय आवरणरहितः प्रत्यक्षी-भूयात् । व्यञ् संवरण इति धातोः । मलहानौ दृष्टान्तः । रुद्ररोदनम् । हिरण्यं, ‘जातरूपं श्रीमुकुटं हिरण्यं रुद्ररोदनम्’ इति वचनात् । यथाऽग्नेः सम्बन्धान्मलं जहाति । स्वं वर्णं विभजते । न तु क्षालनादिभिः । तथा न यज्ञादिभिर्मलत्यागः । किन्तु त्वत्सेवयैव । इतरेषां तु सेवांगं त्वमेवेति भावः ॥ ४८ ॥

न यत्प्रसादायुतभागलेशमन्ये च देवा गुरवो जनाः स्वयम् ।

कर्तुं समेताः प्रभवन्ति पुंसस्तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये ॥ ४९ ॥

पदरत्नावली

अन्ये देवा अन्यो गुरवो जनाश्च स्वयं समेता मिलिताः पुंसो(वा)यस्य हरेः प्रसादायुतभागलेशं कर्तुं न प्रभवन्ति, तदनुग्रहमन्तरेणेति शेषः । अहं तं त्वामीश्वरं शरणं यामीत्यन्वयः ॥ ४९ ॥

सत्यधर्मीया

यद्यपि सन्ति पुरवो गुरवस् तथाऽपि ते लघव इति श्लाघापदं त्वमेवेति शरणकरणीय इत्याह ॥ नेति ॥ अन्ये देवा गुरव उपदेशकाः कर्तुं समेता मिलिताः । अनेनैक एकोऽसमर्थश्चेदपि यथा जातीफलादेरेकैकस्या मदजनकत्वेऽपि मदिराद्रव्यस्य च सम्भूय मद-जनकता । तथा सम्भूय भूयासुः समर्था इति नैवेशा इति सूचयति । यत्प्रसादायुतभागलेशं यस्य तव प्रसादस्य दशसहस्रभागस्ततोऽपि लेशं पुंस उपरि कर्तुं न प्रभवन्ति न समर्था भवन्ति । तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये । स्वयमित्यनेनैतेऽपि सम्पादितत्वत्कृपाश्चेत् प्रभवन्ति किञ्चित्त्वद्वारेति सूचयति । एतेन ऋषयो नौकौकसो बहवः सन्ति सन्तः । किं मां पृच्छसीति भगव-त्सम्भवच्छङ्कोत्तरितेति ज्ञेयम् ॥ ४९ ॥

छलारी

सर्वोत्तमत्वं प्रपञ्चयन्नाह ॥ नेति ॥ अन्ये च देवा गुरवो जनाश्च सर्वे समेता मिलिता अपि पुंसः पुरुषस्य स्वयं हरेर्निरपेक्षाः सन्तो यस्य हरेः प्रसादादस्य प्रसादजन्य-फलस्यायुतभागस्तस्य लेशमात्रमपि कर्तुं न प्रभवन्ति न समर्थाः । तमीश्वरं त्वां शरणं प्रपद्ये

॥ ४९ ॥

अचक्षुरन्धस्य यथाऽग्रणीः कृतस्तथा जनस्याविदुषो बुधो गुरुः ।

त्वमर्थदृक् सर्वदृशां समीक्षणो वृतो गुरुर्नः सुगतिं विवित्सताम् ॥ ५० ॥

॥ ५३ ॥

सत्यधर्मीया

इदानीं महिमानं मदीयं च परं ब्रह्मेति शब्दितम् । वेत्स्यस्यनुगृहीतं मे सम्प्रश्नैर्विवृतं हृदीति यत्त्वयोक्तं तन्न विस्मर स्मरतातेति तदेवार्थयते ॥ तं त्वेति ॥ देववरं वरेण्यं गतं वरणीयम् । ईशमेतन्ममेच्छेशनशीलं त्वामहं प्रपद्ये । प्रयोजनमाह । प्रतिबोधनाय त्वज्ज्ञानाय । हृदय्यं तत्र स्थितं ग्रन्थिम् । अर्थदीपैरर्थं दीपयन्ति प्रकाशयन्तीति तानि तै-र्वचोभिः प्राक् छिन्धि भिन्दि । अनन्तरं स्वमोकः स्वस्वरूपं वैकुण्ठादिकं वा । मम स्वरूपं वा । विवृणु विवृतं कुरु । विदिताभिप्रायं प्रत्यपि स्वाभिप्रायं भृत्यकृत्यमिति विज्ञापयति ॥ तमिति ॥ त्वद्वचोभिर्मदीयं महिमानं चेति । त्वद्वचनांजल्या गमनादिभिः प्रतिबोधनाय प्रपद्य इति वाऽन्वयार्थौ ॥ ५३ ॥

छलारी

इदानीं स्वाभिप्रायं प्रकाशयति ॥ तं त्वामिति ॥ अहं तं त्वां प्रतिबोधनाय त्वद्विषयकज्ञानाय शरणं प्रपद्ये । देवोत्तमत्वात्त्वमेव शरण्य इति भावेनोक्तम् ॥ देववरमिति ॥ सौंदर्यादिगुणाभावे त्वद्भक्तिर्नोदेतीति भावेन ॥ वरेण्यमिति ॥ ईशं पुरुषार्थदाने समर्थम् । हे भगवन् । अर्थदीपैः परमार्थप्रकाशकैर्वचोभिर्मन्मना भव मद्भक्त इत्यादिरूपैर्हृदिस्थान् हृदि विद्यमानान् ग्रन्थीन् अहंकारादीन् छिन्धि । तथा स्वमोकः स्वस्वरूपमाश्रयं वैकुण्ठं वा विवृणु प्रकाशय ॥ ५३ ॥

लिङ्घेरी

हे मत्स्य । त्वां ज्ञानोपदेष्टृत्वादिगुणगणशालिनं ब्रह्मादिदेवोत्तममत एवान्य-परित्यागेन वरेण्यं भजनीयमीशमघटितघटनासमर्थं त्वां मां प्रतिबोधनाय प्रपद्ये । हे भगवन् । अर्थदीपैः परापरार्थप्रकाशकैर्वचोभिर्वाक्यैर्मम हृदय्यां ग्रन्थिं छिन्धि । अनन्तरं स्वं स्वकीयमोकः स्वरूपं विवृणु प्रकाशय । ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्’ इत्यादिश्रुतौ तवैवंविधमहिम्नोऽवगतत्वादित्याशयः ॥ ५३ ॥

श्रीशुक उवाच—

इत्युक्तवन्तं नृपतिं भगवानादिपूरुषः ।

मत्स्यरूपी महाम्भोधौ विहरंस्तत्वमब्रवीत् ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

विहरन् कीडन् । तत्त्वं रहस्यप्रमेयम् ॥ ५४ ॥

छलारी

नृपतिं प्रति महाम्बोधौ प्रलयसमुद्रे तत्त्वं स्वरूपमब्रवीत् ॥ ५४ ॥

लिङ्घेरी

आदिपुरुषो मत्स्यरूपी भगवान् प्रलयसमुद्रे क्रीडन् इत्युक्तवन्तं नृपतिं सत्यव्रतं प्रति तत्त्वमब्रवीत् ॥ ५४ ॥

पुराणसंहितां दिव्यां साङ्ख्ययोगक्रियावतीम् ।

सत्यव्रतस्य राजर्षेरात्मगुह्यमशेषतः ॥ ५५ ॥

पदरत्नावली

साङ्ख्ययोगक्रियावतीं ज्ञानभक्तिकर्मयोगवतीं पुराणसंहितामब्रवीत् । इदं श्रद्धेयमिति भावेनोक्तम्– आत्मगुह्यमिति ॥ ‘आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता’ इतिवदुपदिष्ठैव शिष्टं नास्तीत्यत उक्तम्– अशेषत इति ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

किमात्मकं तदित्यत आह ॥ पुराणेति ॥ साङ्ख्ययोगक्रियावतीं शुद्धात्मतत्त्वविज्ञानोपायकर्मयोगवतीं पुराणसंहितां मत्स्यपुराणम् । राजर्षेरिति श्रोत्रानुकूल्यहेतुः । आत्मगुह्यमित्यनेन वक्तृविप्रलिप्सोक्ताम् । अशेषत इत्येतद्योग्यं समग्रमित्यर्थः ॥ ५५ ॥

छलारी

तदेव विवृणोति ॥ पुराणेति ॥ सांख्ययोगो ज्ञानयोगः क्रिया भक्तियोग-स्तत्प्रतिपादिकां दिव्यां पुराणसंहितां मत्स्यपुराणमब्रवीदित्यन्वयः । यथाऽशेषत आत्मगुह्य-मात्मरहस्यं च ॥ ५५ ॥

लिङ्घेरी

मत्स्यः साङ्ख्ययोगक्रियावतीं ज्ञानभक्तिकर्मयोगयुक्तां पुराणसंहितामब्रवीत् । तथा सत्यव्रतराजर्षेरात्मगुह्यं गोप्यं स्वस्वरूपमपि सत्यव्रतयोग्यतामपेक्ष्याशेषतो निःशेषं यथा तथाऽब्रवीत् ॥ ५५ ॥

अश्रौषीद् ऋषिभिः साकमात्मतत्वमसंशयम् ।

नाव्यासीनो भगवता प्रोक्तं ब्रह्म सनातनम् ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

नावि जलयाने ॥ ५६ ॥

सङ्कल्पास्तस्य सिध्द्यन्ति प्रयाति परमां गतिम् ॥ ६० ॥

पदरत्नावली

संवादस्य पापहरत्वे अवतारकथाकीर्तनेन किं प्रयोजनमाह– अवतार-मिति ॥ अस्तु श्रवणफलं कीर्तनेन किं फलमित्यतो वाह– अवतारमिति ॥ ६० ॥

सत्यधर्मीया

संवादस्त्वस्तु पापहर इत्यादरणीयः कुतोऽवतारचरितकीर्तनमित्यत आह ॥ अवतारमिति ॥ यः कीर्तयेत् । तस्य सङ्कल्पाः सिद्ध्यन्ति । अनन्तरं परां गतिं याति

॥ ६० ॥

छलारी

मत्स्यावतारकीर्तनफलमाह ॥ अवतारमिति ॥ हरेर्मत्स्यरूपिणोऽन्वहं नित्यं तस्य कीर्तयतः संकल्पा मनोरथाः । न केवलमैहिकमेव फलं किन्तु पारत्रिकमपि सिध्द्य-तीत्याशयेनाह ॥ प्रयातीति ॥ परमां गतिं वैकुण्ठम् ॥ ६० ॥

लिङ्घेरी

योऽमुं मत्स्यमवतारमन्वहं प्रतिदिनं कीर्तयेत्तस्य संकल्पा मनोरथाः सिद्ध्यन्ति । सः परमां गतिं याति ॥ ६० ॥

प्रलयपयसि धातुः सुप्तशक्तेर्मुखेभ्यः

श्रुतिगणमपनीतं प्रत्युपादत्त हत्वा ।

दितिजमकथयच्च ब्रह्म सत्यव्रताय

तमहमखिलहेतुं जिह्ममीनं नतोऽस्मि ॥ ६१ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ॥

पदरत्नावली

बुद्धिसंग्रहार्थमवतारकथां सङ्कलय्य कथयति- प्रलयेति ॥ सुप्तशक्ते-र्विषयोपरतेन्द्रियशक्तेः कार्यानभिमुखीभूतप्रकृतिशक्तेर्वा । अपनीतं निःसृतं दैत्येन नीतम् । जिह्ममीनं मायामत्स्यम् । ‘अनन्तशक्तिर्भगवान् मत्स्यरूपी जनार्दनः । क्रीडार्थं याचयामास स्वयं सत्यव्रतं नृपम् ॥’ इत्यनेन ‘तमाह साऽतिकरुणं महाकारुणिकम्’ इत्यादिना पूर्वोक्तं क्रीडेति ज्ञातव्यम् ॥ ६१ ॥

पदरत्नावलिर्नाम अष्टमस्कन्धसङ्गता ।

प्रीत्यै मत्स्यात्मनो विष्णोरस्तु निर्दोषवर्ष्मणः ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे द्वाविंशो(त्रयोविंशो)ऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

प्रलये वैलक्षण्येन कृतमवतारचरितं सङ्गृह्य शुकः सकललोकाननुजिघृक्षुर्व-दन्ना नन्दनिर्भरस्तं नमति ॥ प्रलयेति ॥ प्रलयपयसि लयतोये सुप्तशक्तेरन्तर्भावितशक्ते-रुपरतेन्द्रियशक्तेर्वा धातुर्मुखेभ्यश्चतुर्भ्यः । येनापनीतं श्रुतिगणं तं दितिजं हत्वा । प्रत्युपादत्त दत्तवान् । सत्यव्रताय ब्रह्मस्वरूपं चाकथयत् । अखिलहेतुं सर्वकारणं जिम्हमीनं मायामत्स्यम् । ब्रह्मेत्यत्राप्यन्वेति । अहं नतोऽस्मि । अकथयत् । चात् प्रस्तुतेन सहान्यस्यापि नमनं समुच्चिनोति । सत्यव्रताय तमहम् । सत्यं सत्यलोकं व्रत इति स्वावासत्वेन स्वीकरोतीति सत्यव्रतो धाता तस्मै चेत्यान्तरंगिकोऽर्थः । सत्यव्रतायतमहं सत्यव्रत आयतो विस्तृतो मह उत्सवो येन स तं नतोऽस्मीत्यशेषमतिमङ्गलम् ॥ ६० ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्यां श्रीमद्भागवतविवृतौ

अष्टमस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ॥ ८–२२ ॥

छलारी

बुध्द्यारोहार्थं प्रलयभेदेन कृतप्रयोजनद्वयस्य मत्स्यावतारस्य कथां सङ्कलय्याह ॥ प्रलय इति ॥ प्रलयपयसि दिनप्रलये सुप्तशक्तेर्विषयोपरतेन्द्रियशक्तेर्धातुर्ब्रह्मणश्चतुर्मुखस्य मुखेभ्यो निःसृतमपनीतं हयग्रीवासुरेणापहृतं श्रुतिगणं तं दितिजं हयग्रीवासुरं हत्वा ब्रह्मणे उपादत्त । पुनः प्रत्याहृत्य दत्तवान् । यो यश्च प्रलयपयसि चाक्षुषमनुप्रलये सत्यव्रताय राज्ञे ब्रह्म परं ब्रह्माकथ-यच्चोपदिष्टवान् । तमखिलहेतुमखिलस्य जगतो जन्मादिकारणम् । अखिलस्य पुरुषार्थस्य हेतुं वा । जिह्ममीनं मायामत्स्यम् । नतोऽस्मीत्यशेषमतिमङ्गलम् ॥ ६१ ॥

छलारीनरसिंहार्यशिष्यशेषविनिर्मिता ।

अष्टमस्कन्धटीका स्यात्प्रीत्यै माधवमध्वयोः ॥ १ ॥

॥ इति श्रीमच्छलारीनरसिंहाचार्याणां शिष्येण शेषेण विरचितायाम्

अष्टमस्कन्धटिप्पण्यां द्वाविंशोऽध्यायः समाप्तः ॥ ८ ॥

लिङ्घेरी

एवमवतारमाहात्म्यं सङ्कलय्य कथयति ॥ प्रलयेति ॥ यः प्रलयजले सुप्तशक्ते-र्विषयोपरतेन्द्रियादिशक्तेर्धातुश्चतुर्मुखस्य मुखेभ्यः श्रुतिगणं दितिजं हत्वा प्रत्यानीय दत्तवान् । यश्च सत्यव्रताय स्वं ब्रह्मरूपमकथयच्च तमखिलजगज्जन्मादिकारणं जिह्ममीनं तिर्यङ्मत्स्यरूपं प्रदर्शयन्तमहं नतोऽस्मीति सर्वमतिमङ्गलम् ॥ ६१ ॥

पदमुक्तावली भूयात्प्रीत्यै मत्स्यात्मनो हरेः ।

लिङ्घेरीश्रीनिवासेन कृता मन्दोपकारिणी ॥

॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्याम्

अष्टमस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ॥ ८–२२ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवते अष्टमस्कन्धः समाप्तः ॥