स तं समीक्ष्याब्जभवो नखेन्दुभिर्हृतस्वधामद्युतिरावृतोऽभ्यगात्

॥ अथ विंशोऽध्यायः ॥

श्रीशुक उवाच–

स तं समीक्ष्याब्जभवो नखेन्दुभिर्हृतस्वधामद्युतिरावृतोऽभ्यगात् ।

मरीचिमिश्रा ऋषयो बृहद्व्रताः सनन्दनाद्या नरदेव योगिनः ॥ १ ॥

पदरत्नावली

सर्वस्वापहरणेऽपि भगवद्भक्तस्याण्वपि मनोदुःखं न स्यादिति दर्शयितु-मुत्तराध्यायारम्भः । तत्रादौ ब्रह्मणोऽतिथेरागमने पादार्चनादिगार्हस्थ्यधर्मप्रदर्शनप्रकारं वक्ति- स तमिति ॥ हता स्वधाम्नः सत्यनाम्नो द्युतिर्यस्य स तथा । नखेन्दुभिः, हरेरिति शेषः । आवृतः, परिवारैरिति शेषः । अभ्यगात्, पादप्रदेशमिति शेषः ॥ १ ॥

सत्यधर्मीया

बलेरनवलेपिनः न सर्वलोपेऽपि कोपो नापि तापोऽन्तरभूद्भूदेव स्वभाव-भक्तत्वादेवेति दर्शयितुमुत्तराध्यायः । तत्रादौ स्वलोकं प्रत्यागतस्यातिथेर्भगवतो विधिर्गृहस्थधर्मं सत्किमार्पिपदित्यतो दर्शयति ॥ स इति ॥ नखेन्दुभिर्नखामृतमयूखैर् हृता स्वधाम्नः सत्या-ख्यस्य द्युतिः कान्तिर्यस्य सोऽब्जभवः पद्मभूः । तं पादं समीक्ष्य । हे नरदेव मरीचिमिश्राः । तत्सहिता बृहद्व्रता बृहन्महद्व्रतं येषां ते तथा । सनन्दनाद्या योगिनश्च तैरावृतोऽप्यभीष्टदत्वेन प्रार्थितोऽप्यभ्यगात् । य आवृतो नरा देवाश्च योगिनश्चेति वा । आवृतो नखेन्दुभिराच्छादित इत्यपि योजयन्ति । आवृतः परिवारैरिति शेष इत्यपि ॥ १ ॥

छलारी

उरुक्रमस्याङ्घ्रिः सत्यलोकं गत इत्युक्तम् । ततः किं वृत्तमित्यतो ब्राह्मणोऽ-तिथेरागमने पादार्चनादिगार्हस्थ्यधर्मप्रदर्शनप्रकारं वक्ति ॥ स इति ॥ अब्जभवः स ब्रह्मा सत्यलोकं प्राप्तं पादं समीक्ष्याभ्यगात् । पादप्रदेशमिति शेषः । कथम्भूतोऽब्जभवः । हरेरङ्घ्रेर्नखा इवेन्दवश्चन्द्रास्तैर्हता तिरस्कृता स्वधाम्नः सत्यलोकस्य द्युतिर्यस्य सः । स्वयं च तैर्नखेन्दु-भिरावृतश् छन्नः । परिवारैरावृत इति वा ॥ १ ॥

लिङ्घेरी

अत्रापि हरौ भक्तिजननाय तदवतारत्रिविक्रमस्य ब्रह्मादिदेवपूज्यता महिमो-च्यते । तत्रादौ ब्रह्मागमनप्रकारः । हे नरदेव परीक्षिद्राज । अब्जभवो हरिनाभिकमलोत्पन्न-श्चतुर्मुखस्त्रिविक्रमस्य नखलक्षणचन्द्रकान्त्याऽपहृतस्वाश्रयभूतसत्यलोककान्तिः सन् तं त्रिविक्रमं दृष्ट्वा तत्पूजार्थं स्वसेवकैर्देवैः सहितः सन् त्रिविक्रमपादसमीपमगात् । बृहद्व्रतं भगवदुपासनादि येषां ते मरीचिप्रधाना ऋषयः सनन्दनाद्या योगिनश्चागुः ॥ १ ॥

वेदोपवेदा नियमा यमान्वितास्तर्केतिहासाङ्गपुराणसंहिताः ।

ये चापरे योगसमीरदीपितज्ञानाग्निना रन्धितकर्मकल्मषाः ।

ववन्दिरे यत्स्मरणानुभावतः स्वायम्भुवं धाम गता अकर्मकम् ॥ २ ॥

पदरत्नावली

यस्य हरेः स्मरणानुभावः निरन्तरोपास्तिप्रभावस्तस्मात् । ‘अनुभावः प्रभावे स्यान्निश्चये भावसूचके’ इति यादवः । स्वायम्भुवं स्वयम्भुवो ब्रह्मणो विद्यमानं धाम गृहं सत्यलोकं गता मरीचिप्रधानास्तस्य अकर्मणा ज्ञानेन प्राप्यं यत् तत्पदं ववन्दिर इत्यन्वयः

॥ २ ॥

सत्यधर्मीया

वेदा मूलराशय उपवेदा अवान्तरवेदा उभयत्राप्यभिमानिनः । यमैरन्विता नियमाश्च । तर्को ब्रह्मतर्कः । इतिहासा भारतादयः पुरावृत्ता वा । अङ्गानि शिक्षाकल्पादीनि । पुराणसंहिताः पञ्चरात्रादयः । ये चान्ये । योगः समाध्यादिः स एव समीरो वायुस्तेन दीपित उज्वलो ज्ञानरूपोऽग्निस्तेन । रन्धितम् । योगरन्धितेत्यत्र विवृतम् । दग्धं कर्मकल्मषं कल्मषं कर्म दुष्कर्म येषां ते । कर्मप्राप्यदुष्फलं वा येषां ते तथा । न केवलं स्वसमाधिरेव कारणमपि तु इदं मुख्यमित्याह ॥ यदिति ॥ यस्य हरेर्यत्स्मरणं निरन्तरचिन्तनं तस्यानुभावः प्रभावो माहात्म्यं तस्मात् । ‘अनुभावः प्रभावे स्यात्’ इति विश्वयादवौ । स्वयम्भुवो विधेरिदं स्वायम्भुवं धाम गृहं गता ये मरीचिमुखास्ते । अकर्मकं कर्मप्राप्यं न ज्ञानप्राप्यो यः पादस्तम् । अकर्मप्राप्यं कं मोक्षसुखं यस्मादिति वा । ज्ञानेनैव तदुत्तरानिति वचनादकर्मकमिति धामविशेषणं वा । ववन्दिरे इत्येकान्वयः । अथवा ये मरीचिमिश्राः सनन्दनाद्या योगिनस्तैरावृत इति तन्मात्रं खण्डान्वयः । वेदोपवेदादयो ये स्वायम्भुवं धाम गतास्ते ववन्दिर इति पृथगन्वयो वेति ज्ञेयम्

॥ २ ॥

छलारी

हे नरदेव राजन् । मरीचिमुख्या ऋषयो बृहद्वृतं येषां ते सनन्दनाद्या योगिनः सनकाद्याश्च तथा वेदा मूलवेदाभिमानिन उपदेवा अवान्तरवेदाभिमानिनो यमैरन्विता नियमास्तर्का ब्रह्मशास्त्रमितिहासा भारतादयोऽङ्गानि शिक्षादीनि पुराणानि सहिताः पञ्चरात्रागमश्चैतदभिमानि-नश्च । ये चापरेऽन्ये योग एव योगाभ्यास एव समीरो वायुस्तेन दीपितं ज्ञानमेवाग्निस्तेन रन्धितं दग्धं कर्मकल्मषं कर्मफलं येषां ते तथोक्ताः । यस्याङ्घ्रेः स्मरणस्यानुभावतः सामर्थ्यात्स्वयंभुवो ब्रह्मण इदं स्वायंभुवं धाम सत्यलोकं गताः प्रापुः । ते च सर्वेऽकर्मकं कर्मणाऽप्राप्यं किन्तु ज्ञानेनैव प्राप्यं तं हरेरङ्घ्रिं प्राप्य ववन्दिर इति श्लोकद्वयस्यान्वयः ॥ २ ॥

लिङ्घेरी

तथा ऋगादिवेदाभिमानिन आयुर्वेदधनुर्वेदगान्धर्वार्थशास्त्राभिधोपवेदाद्यभिमानिनो यमनियमाभिमानिसहिताः, ब्रह्मतर्कभारतपञ्चरात्रागममूलरामायणाख्येतिहासशिक्षाकल्पव्याकरण- च्छन्दोज्योतिषनिरुक्ताभिधांगाष्टादशपुराण संहिताद्यभिमानिनश्च येऽपरे ध्यानलक्षणयोगाख्यवायुना प्रज्वलितज्ञानाग्निना भस्मीकृतदुष्कर्मतज्जन्यपापाः केचनाधिकारिणोऽगुः । त इमे यस्य त्रिविक्र-मस्य स्मरणसामर्थ्यात्कर्मभिन्नज्ञानप्राप्यं दुष्कर्मरहितं चतुर्मुखाश्रयं सत्यलोकं गतास् तं विक्रमं ववन्दिरे नमस्कृतवन्तः स्तुतवन्तश्च । अनुभावः प्रभावे स्यान्निश्चये भावसूचक इति यादवः

॥ २ ॥

अथाङ्घ्रये प्रोन्नमिताय विष्णोरुपाहरत् पद्मभवोऽर्हणोदकम् ।

समर्च्य भक्त्याऽभ्यगृणाच्छुचिश्रवा यन्नाभिपङ्केरुहसम्भवः स्वयम् ॥ ३ ॥

पदरत्नावली

यस्य हरेस् तस्य विष्णोः ॥ ३ ॥

सत्यधर्मीया

अथ वन्दनानन्तरम् । विष्णोरङ्घ्रये प्रोन्नमितायोर्ध्वीकृततलाय पद्मभवोऽ-र्हणोदकमवनेजनाद्युपयुक्तं जलमुपाहरत् । आहृत्य भक्त्या समभ्यर्च्य यः शुचिश्रवास्तमभ्य-गृणादस्तौषीत् । पद्मभव इत्युक्तं स्वयमेव ग्रन्थकृद्विवृणोति ॥ यन्नाभिपङ्केरुहसम्भवः स्वयमिति । पङ्केरुहं तामरसम् । पङ्केरुहं तत्पुरुषे कृतीत्यलुक् । शुचिश्रवा इति पद्मभवविशेषणं वा ॥३॥

छलारी

प्रोन्नमितायोर्ध्वमुख्याय विष्णोरङ्घ्रयेऽर्हणोदकं पादप्रक्षालनोदकं जलं पद्मभव उपाहरदानिनाय । शुचिः शुद्धं श्रवः कीर्तिर्यस्य सः स्वयं ब्रह्मा यस्य हरेर्नाभिपङ्केरुहान्नाभिक-मलात्सम्भवः सम्भूतस्तस्याङ्घ्रिं तेनोदकेन भक्त्या समभ्यर्च्य प्रक्षालनादिभिः पूजयित्वाऽभ्य-गृणादस्तौत् ॥ ३ ॥

लिङ्घेरी

अथ पद्मभवश्चतुर्मुखः प्रोन्नमितायोर्ध्वमभिवृद्धाय विष्णोरंघ्रये पादायार्हणस्य पूजनस्य साधनमुदकमुपाहरदानीतवान् । स्वयं चतुर्मुखो यस्य नाभिकमलादुत्पन्नो यदनुग्रहा-च्छुद्धकीर्तिश्च स तं भगवन्तं त्रिविक्रमं भक्त्या समभ्यर्च्याभ्यगृणादस्तौत् ॥ ३ ॥

धातुः कमण्डलुजलं तदुरुक्रमस्य

पादावनेजनपवित्रतया नरेन्द्र ।

स्वर्धुन्यभून्नभसि सा पतती निमार्ष्टि

लोकत्रयं भगवतो विशदेव कीर्तिः ॥ ४ ॥

पदरत्नावली

तत् कमण्डलुजलं स्वर्धुनी स्वर्गङ्गा नदी अभूत् । निमार्ष्टि शुद्धं करोति

पूजासाधनमेव विशिनष्टि ॥ तोयैरित्यादिना ॥ ब्रह्मादयः समर्हणैः पूजा-साधनैस्तोयैर्जलैः स्रग्भिः पुष्पमालाभिरलौकिकपरिमलोपेतचन्दनाद्यनुलेपनद्रव्यैः सुरभिभिः परिमल- वद्भिर्धूपैर्लाजाभिर्भर्जितव्रीहायताभिरक्षतफलाङ्कुरैः ॥ ६ ॥

स्तवनैर्जयशब्दैश्च तद्वीर्यर्महिमाङ्कितैः ।

नृत्तवादित्रगीतैश्च शङ्खदुन्दुभिनिःस्वनैः ।

जाम्बवान् ऋक्षराजस्तु भेरीशब्दैर्मनोजवः ॥ ७ ॥

सत्यधर्मीया

तस्य वीर्यस्य महिम्नांकितैस्तद्वीर्येण महिम्ना चाङ्कितैश्चिह्नितैः स्तवनैः स्तुतिभिः । एतदभिन्नं बलिमाजह्रुरित्यन्वयः । भेरिशब्दैर्नंदिरवैः ॥ ७ ॥

छलारी

स्तवनैः स्तोत्रैस्तस्य वामनस्य वीर्यैर्महिम्ना चाङ्कितैर्युक्तैः । ऋक्षराजो मृग-विशेषाकारो जाम्बवान् ब्रह्मपुत्रो यमावतारो मनोवेगवज्जयो यस्य सः ॥ ७ ॥

लिङ्घेरी

तस्य त्रिविक्रमस्य पराक्रममाहात्म्यचिह्नितैः स्तवनैः स्तोत्रैर्जयशब्दैश्च नर्तन-वाद्यगानैः शङ्खभेरीध्वनिभिश्चापूजयन् । ऋक्षाणां भल्लूकानां राजा श्रेष्ठो जांबवान् मनसो जव एव वेग एव जववान्सन् भेरी शब्दैः सर्वासु दिक्षु त्रिविक्रमस्य विजयमुत्कर्षं महोत्सवो यथा स्यात्तथाऽघोषयत्प्रसिद्धमकरोत् ॥ ७ ॥

विजयं दिक्षु सर्वासु महोत्सवमघोषयत् ।

महीं सर्वां हृतां दृष्ट्वा त्रिपदव्याजयाञ्चया ।

ऊचुः स्वभर्तुरसुरा दीक्षितस्यात्यमर्षिताः ॥ ८ ॥

सत्यधर्मीया

महोत्सवं विजयं सर्वासु दिक्षु । अघोषयत् ख्यापयामास । त्रिपद-व्याजयाञ्चया त्रिपदमिति व्याजापदेशो यस्याः सा च याञ्चा तया । दीक्षितस्य स्वभर्तुः सर्वां महीं हृतामपहृतां दृष्ट्वाऽत्यमर्षिता असुराः परस्परमूचुः ॥ ८ ॥

छलारी

वामनविजयरूपं महोत्सवं सर्वासु क्षितिष्वघोषयद्भेरीशब्देन वामनविजयं लोकत्रये विज्ञापितवानिति भावः । त्रिपदविषयव्याजयाञ्चया स्वभर्तुः स्वस्वामिनो दीक्षितस्य बलेः सर्वां महीं हृतां दृष्ट्वाऽसुरा अत्यमर्षिताः सन्तोऽत्यन्तासहमानाः सन्त ऊचुः ॥ ८ ॥

लिङ्घेरी

असुराः स्वेषां भर्तुः पोषकस्य दीक्षितस्य यज्ञनियमवतो बलेः सर्वां भूमिं वामनेन त्रिपादयाच्नः व्याजेनापहृतां दृष्ट्वाऽतिकोपिताः सन्तो वक्ष्यमाणप्रकारमुचुः ॥ ८ ॥

न वा अयं ब्रह्मबन्धुर्विष्णुर्मायाविनां वरः ।

द्विजरूपप्रतिच्छन्नो देवकार्यं चिकीर्षति ॥ ९ ॥

नन्दः सुनन्दोऽथ जयो विजयः प्रबलो बलः ।

कुमुदः कुमुदाक्षश्च विष्वक्सेनः पतत्त्रिराट् ॥ १५ ॥

जयन्तः श्रुतदेवश्च पुष्पदन्तोऽथ सात्वतः ।

सर्वे नागायुतप्राणाः स्वां स्वां ते जघ्नुरासुरीम् ॥ १६ ॥

लिङ्घेरी

वयं पराक्रमेण तं कालमभिभवाम इति न मन्तव्यं शत्रुजयादेरीश्वरादित्याह ॥ यः प्रभुरिति ॥ हे विप्रचित्त्यादयः । यो हरिः सर्वप्राणिनां सुखदुःखप्रापणाय प्रभुः समर्थः । तं कालशब्दितं पुमान्पुरुषः पौरुषैः स्वपराक्रमादिभिरतिवर्तितुमतिक्रान्तुमीश्वरः समर्थो न भवति । ‘सुखं दुःखं भवो भावः कालाख्या रूपिणस्तव’ इत्यादेः ॥ १९ ॥

यो नो भवाय प्रागासीदभवाय दिवौकसाम् ।

श्रीशुक उवाच–

पत्युर्निगदितं श्रुत्वा दैत्यदानवयूथपाः ।

रसां निर्विविशू राजन् विष्णुपार्षदताडिताः ॥ २४ ॥

पदरत्नावली

रसां रसातलम् ॥ २६ ॥

सत्यधर्मीया

रसां रसातलम् ॥ २४ ॥

छलारी

पत्युः स्वामिनो बलेर्निगदितं वचनं श्रुत्वा रसां रसातलं विष्णोः पार्षदै-र्नन्दादिभिस्ताडिताः ॥ २४ ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् । दैत्यदानवसमूहरक्षकाः स्वपतेर्बलेरुक्तरूपं वचनं श्रुत्वा विष्णु-पार्षदैस्ताडिता अपि रसातलमेव प्रविष्टाः ॥ २४ ॥

अथ तार्क्ष्यसुतो ज्ञात्वा विराड् विभुचिकीर्षितम् ।

बबन्ध वारुणैः पाशैर्बलिं सूत्येऽहनि१ क्रतोः ॥ २५ ॥

पदरत्नावली

विराट् पक्षिराट् । क्रतोः सौत्येऽहनि क्रतोः सोमपानदिवसे ॥ २५ ॥

सत्यधर्मीया

विराट् पक्षिश्रेष्ठः । विराट् विश्वरूपी चासौ विभुः स्वामी च तच्चिकीर्षितं कर्तुमीप्सितं ज्ञात्वा । क्रतोर्यज्ञस्य । तत्सम्बन्धिनि सूत्येऽहनि सोमाभिषवदिने वारुणैः पाशैर्बलिं बबन्ध । ननु पाशा अनेकशः सन्ति । तान्विहाय पाशिपाशग्रहणे किं बीजमिति चेन्न । नागान्तकस्य नागपाशेन बन्धो ऽसम्बद्धः । नाप्येतत्काले कालपाशेन संदानं दानवारेः । बन्धस्याबद्ध्यत्वात् । अश्वत्थामा बलिर्व्यास इत्यादेः । न चान्यः कश्चन पाशोऽस्तु बलि-सङ्कलन इति वाच्यम् । विनिगमनानवगमनमेवं वक्तारमनुयोक्ताऽहं हन्त वारुण एव किं कारणं वार्यत इति वक्तुं शक्त इति जोषमास्व । तर्हि तत्रभवद्भिर्भवद्भिर्दया विधेयेति चेत् । सत्यम् । अच्छा तव पृच्छा नेच्छातस्तुच्छीकर्तुं क्षमेति क्षणं क्षमस्व । मा त्वरिष्टाः । यद्देयविषये तोय-धारावितरणं तत्पारं नापायं किल बलिस्ततस्तदभिमतिकपाशबन्धः सानुबन्ध इति समाधि-सम्भवात् । सत्सु सुनन्दनन्दादिषु गरुडस्यैवाज्ञा सम्भाविनी चेत्किलायं सर्वः संसारः । सारांशो वक्तव्योऽत्रेति चेन्न । सर्वेऽपि सर्वत्रावतारादौ स्वयं सावतारा इति तन्वते सेवामयं निरवतारः । किञ्चेतरे समुद्रमथनश्रान्ता अयं तु मन्दरमात्रमानीय विहितस्थले प्रस्थाप्य गतो नातिश्रान्त आगत इति वेतरेषां तदानीमपि स्वस्वसेवासम्भवो न सम्भवश्चैतत्सेवाया महाकारवाहनताऽ-योगादत्र योजनमिवोत्तरत्रापि निद्रासमुद्रितस्तत्कृत्याभावादेव देवो नियोक्ष्यति किरीटहारि-बलिविजयाय चेति ज्ञेयम् । तदा दुग्धाब्धौ संसृतिस्थैरित्यारभ्य बलिश्चागात्तत्र सन्द्रुष्टुमीशं तत्रासुरावेशममुष्य विष्णुः । सन्दर्शयत्सुप्तिहीनोऽपि नित्यं संसुप्तवदित्यादि गर्भीकृत्य तदा बलिस्तस्य विष्णोः किरीटमादायागादिति च । सुपर्णो गत्वा पातालं युधि जित्वा बलिं चेत्यन्तेन श्रीमत्तात्पर्यनिर्णये प्रकाशितोऽयमर्थोऽनुसन्धेयः । केचित्तु चोरादिदोरबन्धे कबन्धसेचनं तद्दाढर्््याय तन्वते । स्वयं स एव चेदतिदृढो भवतीतीरणं वारुणेरिति नारुणेन नयनेन वीक्षस्वेति समादधते ॥ २५ ॥

छलारी

तार्क्ष्यस्य सुतः कश्यपस्य सुतो विषु पक्षिषु राजन्ते इति विराट् गरुडो विभोर्वामनस्य चिकीर्षितं कर्तुमिष्टं ज्ञात्वा क्रतोर्यज्ञस्य सप्तमेऽहनि सोमपानदिवसे वारुणैर्वरुण-सम्बन्धिपाशैर्बलिं बबन्ध ॥ अयमर्थः । अस्य सर्वस्वापहरणे ममेत्यभिधानं सत्यं जय इदानीं देहस्वीकारमपि त्याजयित्वा परमानुग्रहं कर्तुमिच्छति । तथा च न चानेन तुल्योऽन्यः कोऽपि धीरो नास्तीति तद्यशःप्रख्यापनार्थं किञ्चिद्याचितमपीच्छति । प्रभोरभिप्रायं ज्ञात्वा तं बबन्धेति

॥ २५ ॥

लिङ्घेरी

अथ तार्क्ष्यसुतो गरुडो, विशेषेण राजत इति विराट् तस्य विभोर्व्याप्तस्य वामनस्य कर्तुमपेक्षितं ज्ञात्वा क्रतोः सौत्येऽहनि सोमपानदिने वारुणैः पाशैर्बलिं बबन्ध ॥२५॥

यावद् वर्षति पर्जन्यस्तावती भूरियं तव ॥ २९ ॥

पदरत्नावली

पदत्रयं मितं भूरमिताऽतः कथं तृतीयमुपकल्पयेत्युच्यत इति तत्राह– यावदिति ॥ २९ ॥

सत्यधर्मीया

कथं कियत्पदद्वयेन मितमित्यत आह ॥ यावदिति ॥ गोभिः किरणैः । असौ सूर्यो यावत्तपति प्रकाशयति । इन्दुः सहोडुभिर्यावत्तपति । यावत्पर्जन्यस्तावतीयं भूस्तव

॥ २९ ॥

छलारी

ननु पादत्रयपरिमिता भूमिर्दत्तेत्युक्तम् । अतः कथं तृतीयमुपकल्पयेत्युच्यत इति तत्राह ॥ यावदिति ॥ असौ सूर्यो गोभिः किरणैर्यावत्स्थलं तपति प्रकाशयति । तथेन्दुश्च पर्जन्यो मेघाभिमानी तवेयं भूमिस्तावती सूर्यादिप्रकाशवत्त्वेन परिमितेत्यर्थः ॥ २९ ॥

लिङ्घेरी

ननु बलिना वामनपदत्रयपरिमितभूमिर्देया । सा च पञ्चाशत्कोटिविस्तीर्णाऽतः कथं तृतीयपदमुपकल्पयेति कथं त्वयोच्यत इत्यत आह ॥ यावदिति ॥ हे बले । असौ सूर्यो गोभिः स्वकिरणैर्यावद्भूप्रदेशं तपति प्रकाशयति । उडुभिर्नक्षत्रैः सहेन्दुश्चन्द्रो यावत्प्रकाशयति, पर्जन्य इन्द्रो यावद्वर्षति तावतीयं तव भूरिति । स्वर्गेषु पशुवाग्वज्रदिङ्नेत्रघृणिभूजले लक्ष्यदृष्ट्योः स्त्रियां पुंसि गोरित्यमरः । ‘पर्जन्य गर्जन्मेघे च सुरेन्द्रे च प्रकीर्तित’ इति नानार्थमुक्तावली

॥ २९ ॥

पदैकेन मया क्रान्तो भूर्लोको विवरैः सह ।

स्वर्लोकस्तु द्वितीयेन पश्यतस्ते मयाऽऽत्मना ॥ ३० ॥

पदरत्नावली

अस्तु भूमेरियत्ता तथापि लक्षणशास्त्रलक्षितपदस्याणुत्वेन तन्मितत्वेन किमनुपपन्नमित्याशङ्क्येदं पदमलौकिकमित्याशयेनापूर्तिमाह– पदेति ॥ ३० ॥

सत्यधर्मीया

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

तद्व्यलीकफलं मिथ्यावादफलम् । समाः संवत्सरान् ॥ ३३ ॥

छलारी

प्रकृते किमायातमित्यत आह ॥ विप्रलब्ध इति ॥ आढ्यमानिनाऽभिमानिना त्वया चाहं ददामीति विप्रलब्धो वञ्चितः । तत्तस्माद्व्यलीकफलमनन्तफलं निरयं कतिचित्कञ्चि-त्समा वर्षाणि भुंक्ष्वेत्यर्थः ॥ ३३ ॥

लिङ्घेरी

किञ्च हे बले । न केवलं तव प्रतिश्रुतादानदोषः किन्तु वञ्चकत्वदोषोऽप्य-स्तीत्यतो निरयवास एव तव योग्य इत्याह ॥ विप्रलब्ध इति ॥ मानिना ‘‘अहं सार्वभौमोऽ-तस्तव सर्वाभिलाषदाने समर्थः किं त्वयाऽप्रबुद्धेन पदत्रयमात्रं याचितमित्याद्यहंकारवता त्वयाऽ-द्याहं विप्रलब्ध एतावत्सर्वथा दास्यामीति वञ्चितस्तस्मात्त्वमलीकस्यायतार्थवचनस्य फलं निरयं कतिचित्समाः कांश्चिद्वर्षान् भुंक्ष्वानुभव ॥ ३३ ॥

श्रीशुक उवाच–

एवं विप्रकृतो राजन् बलिर्भगवताऽसुरः ।

भिद्यमानोऽप्यभिन्नात्मा प्रत्याहाविक्लवं वचः ॥ ३४ ॥

पदरत्नावली

बलिः स्वात्मनोऽलीकं प्रकारान्तरेण परिहर्तुमाह– एवमिति ॥ ३४ ॥

सत्यधर्मीया

विप्रकृतो वञ्चितोऽविक्लवमदीनं वचस्त्रिविक्रमवचः प्रति आहेत्यन्वयः

॥ ३४ ॥

छलारी

भगवतैवमुक्तो बलिः किं कृतवानित्यतोऽनृतं परिहर्तुमाह ॥ एवमिति ॥ भगवता विप्रकृतोऽप्रकृतोऽसुरो बलिर् भिद्यमानोऽपि सत्याच्चाल्यमानोऽपि सोऽविक्लवमदीनं वचः प्रत्याह ॥ ३४ ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् । असुरो बलिर्भगवता वामनेनैवमुक्तरीत्या विप्रकृतस्तिरस्कृतः । निरयं विशेत्यादिनिष्ठुरैर्भिद्यमानोऽप्यभिन्नो निर्विकार आत्मा मनो यस्य तथा सन् वामनं प्रत्यविक्लवं पारवश्यदैन्यादिरहितं वचः प्राह ॥ ३४ ॥

बलिरुवाच–

यद्युत्तमश्लोक भवान् ममेरितं वचो व्यलीकं सुरवर्य मन्यसे ।

करोम्यृतं तन्न भवेत् प्रलम्भनं पदं तृतीयं कुरु शिर्ष्णि मे निजम् ॥ ३५ ॥

पदरत्नावली

प्रलम्भनं वञ्चनम् । विप्रलम्भनं कथं न भवेदिति तत्राह– पदमिति

ननु विनिग्रहात्तवापकीर्तिर्जातैव नेत्याह ॥ पुंसामिति ॥ अर्हत्तमैः पूज्यतमैरर्पितं कृतं यं दण्डं शिक्षाम् । मातापित्रोरपि न ह्यादिशन्ति । न कुर्वन्ति तं दण्डं पुंसां श्लाघ्यतमं कीर्तनीयं मन्ये । मम हितैषिणा त्वया निगृहीतोऽहं श्लाघ्य एवास्मकमिति भावः

॥ ३७ ॥

लिङ्घेरी

नन्वेवं मया क्लेशितस्य तवैतद्दानमयुक्तमित्यतः स्वस्य क्लेशाभावं दर्शयति ॥ पुंसामिति ॥ हे अर्हत्तमातिपूज्य वामन । त्वया पुंसामर्पितं दण्डं पुंसां श्लाघ्यतमं मन्ये । यं दण्डं शिक्षां माता पिता भ्राता सुहृदश्च नादिशन्ति न कुर्वन्ति । अनेन स्वस्यायं दण्डो भूषणमेव न दूषणमित्युक्तं भवति ॥ ३७ ॥

त्वं नूनमसुराणां नः पारोक्ष्यं परमो गुरुः ।

यो नोऽनेकमदान्धानां तद्भ्रंशं चक्षुरादिशः ॥ ३८ ॥

पदरत्नावली

पारोक्ष्यं साक्षात्कारमन्तरेण । तस्य मदस्य भ्रंशे येन तत् तथा ॥ ३८॥

सत्यधर्मीया

पारोक्ष्यं निन्दापूर्वकभक्त्येति शत्रुपक्षपातीति वा पारोक्ष्यं यथा भवति तथा । परमो गुरुः । गुरुविशेषणं पारोक्ष्यम् । तत्प्रकारमीरयति । अनेके ये विद्यादिप्रयुक्ता मदास्तैरन्धानां ज्ञानहीनानां नस्तद्भ्रंशम् । तेषां मन्दानां भ्रंशोऽवस्कन्दनं यस्मात्तच्चक्षुः । सज्ज्ञानम् आदिशोऽददाः । पारोक्ष्यम् । एतद्व्याजमिति यथा तथाऽऽदिश इति वाऽन्वयः । नूनं निश्चयेन । पारोक्ष्यः परमो गुरुरिति पाठे वेषान्तरछन्न इति स तथेत्यर्थः ॥ ३८ ॥

छलारी

नन्वहं देवानां हितैषी नासुराणामतः कथं मत्कृतो दण्डस्तव श्लाघ्यतम इति तत्राह ॥ त्वं नूनमिति ॥ असुराणां नस्त्वापरोक्ष्यं शत्रुछन्नेन वर्तमानस्त्वं च परमो गुरुः । योऽनेकमदैरैश्वर्यादिमदैरन्धानां विवेकशून्यानां नस्तस्य मदस्य भ्रंशो नाशो यस्मात्तच्चक्षुर्ज्ञानमादिश

॥ ३८ ॥

लिङ्घेरी

ननु गुर्वाद्याप्तैः कृतशिक्षोक्तरीत्या श्लाघ्या, न शत्रुभूतमादृशैः कृतेत्यत आह ॥ त्वमिति ॥ हे वामन । त्वमप्यसुरजातीनामप्यस्माकं पारोक्ष्यं परोक्षतः परमो गुरुः । साक्षा-त्कारविषयतया हिताहितोपदे गुरुत्वात्कथं तदविषयस्य हिताद्यकुर्वतः शत्रोर्मम गुरुत्वमित्यतस्त वाप्यस्मद्धितकारित्वेन परोक्षतो गुरुत्वमस्तीत्युपपादयति ॥ यो न इति ॥ यस्त्वमनेकै-रैश्वर्यादिमदैरन्धानां द्रष्टव्याद्रष्टृणां तस्य मदस्य भ्रंशकं वैराग्यलक्षणं चक्षुरादि दत्वा द्रष्टव्यदर्शनं विदधासीति ॥ ३८ ॥

यस्मिन् वैरानुबन्धेन रूढेन विबुधेतराः ।

बहवो लेभिरे सिद्धिं यामिहैकान्तयोगिनः ॥ ३९ ॥

पदरत्नावली

यतो वैरानुबन्धेन वैरयुतस्नेहेन ॥ ३९ ॥

सत्यधर्मीया

एतदादिज्ञानेन न कोऽपि संसारमतारीदिति दितिसुत कथमिदं चक्षुरक्षुण्णं मनुष इत्यत आह ॥ यस्मिन्निति ॥ यस्मिंस्त्वयि वैरानुबन्धेन वैरोपसर्जनभक्त्या । ‘अनुबन्धस्तु भक्तिः स्याद्बन्धः स्नेह उदाहृत’ इति वचनात् । रूढेन दृढेन । विबुधाश्चेतरे च दैत्याश्च विबुधेतराः । यामेकान्तयोगिनः सनकाद्या विबुधा देवाश्च सिद्धिं केवलानुबन्धेन लेभिरे तां सिद्धिमितरे बहवः शिशुपालादिदैत्या अपि लेभिरे । इह संसारेऽधिकारिसमुदाये वा । वैरेण यन्नृपतय इत्यादि स्कन्धान्तरतात्पर्यादितो विशेषोऽनुसन्धेयः ॥ ३९ ॥

छलारी

परमगुरुत्वं दर्शयति ॥ यस्मिन्निति ॥ बहवो विबुधेतरा देवेतरा दैत्या हिरण्यकशिप्वादयो रूढेन दृष्टनिरूढेन यस्मिंस्त्वयि वैरानुबन्धेन वैरयुतस्नेहेन । द्वेषोपसर्जन-भयेनेत्यर्थः । सिद्धिं मुक्तिं लेभिरे । इहाधिकारिवर्गे एकान्तयोगिन एकान्तभक्ता यां सिद्धिमापुः

॥ ३९ ॥

लिङ्घेरी

विबुधेतराः सुरभिन्नासुरजात्युत्पन्ना मोक्षयोग्या बहवो यस्मिंस्त्वयि वैरानुबन्धेन द्वेषसमानाधिकरणस्नेहेनारूढेन भिवृद्धेन सिद्धिं मुक्तिं लेभिरे । यां सिद्धिमिहाधिकारिष्वेकान्तयोगिनो भक्ता लभन्ते ॥ ३९ ॥

तेनाहं निगृहीतोऽस्मि भवता भूरिकर्मणा ।

बद्धश्च वारुणैः पाशैर्नानुव्रीडे न विव्यथे ॥ ४० ॥

तात्पर्यम्

‘बलिरप्यसुरावेशात्स्तुवन्नपि जनार्दनम् ।

आक्षिपत्यन्तरा क्वापि प्रह्लादो नित्यभक्तिमान् ॥’ इति ब्रह्माण्डे ॥ ४० ॥

सत्यधर्मीया

तेनाहं निगृहीतोऽस्मीति श्लोके नानुव्रीडे न विव्यथ इति बलिना स्वस्य प्रल्हादवच्छुद्धभक्तता प्रतिपादिता भाति । तच्छिरोभूषणाद्यपहारादिरूपासुरावेशकार्यबाधितमित्यतो मानेन तत्तत्पितामहस्वरूपं निरूपयति ॥ बलिरपीति ॥ बलिर्जनार्दनं स्तुवन्नप्यसुरावेशात् कर्मजदेवत्वेन दैत्यावेशादन्तरा मध्ये क्वापि भीतं ब्रह्मतनुं रिपुमित्यादिप्रकारेणाक्षिपति ॥ स्तुति-मन्तरा विनेति वा । न प्रल्हाद एवमित्याह ॥ नित्यभक्तिमानिति ॥ ब्रह्माण्डवचनेन तद्विशेषो ज्ञेयः ॥ ततश्चायं श्लोकपञ्चकार्थः । भूरिकर्मणा नानाविधकर्मवता तेन भगवता निगृहीतोऽहं वारुणैः पाशैर्बद्धो नानुव्रीडे लज्जे न विव्यथे व्यथां च प्राप्तः । असुरावेशाभावसमयभाषणमिदमिति भावः । क्वापीति तात्पर्योक्तिस्वारस्याद्यदा कदाचिद्दुरालापो बलेरिति ध्वन्यते ॥ ४० ॥

छलारी

अतो नात्र मम लज्जा । नापि दुःखमित्याह ॥ तेनेति ॥ भूरिकर्मणा बहु-चरित्रेण तेन गुरुणा भवताऽहं निगृहीतोऽस्मि । वरुणैः पाशैर्बद्धश्चास्मि । तथा नानु व्रीडे लज्जां प्राप्नोमि । न च विव्यथे न दुःखं च प्राप्नोमि ॥ ४० ॥

पितामहो मे भवदीयसम्मतः प्रह्लाद आविष्कृतसाधुवादः ।

भवद्विपक्षेण विचित्रवैशसं सम्प्रापितस्त्वत्परमः स्वपित्रा ॥ ४१ ॥

लिङ्घेरी

इत्थं निश्चित्य स्वपक्षाणामसुराणां क्षपणस्य संहारकस्यापि भवतः कस्मादपि भयरहितं पादपद्मं ध्रुवं प्राप्तवान् । अत एव स प्रल्हादोऽगाधबोधो महान्पूज्यः सत्तमोऽत्युत्तम इति मया ज्ञायते ॥ ४३ ॥

अथाहमप्यात्मरिपोस्तवान्तिकं दैवेन नीतः प्रसभं त्याजितश्रीः ।

इदं कृतान्तान्तिकवर्ति जीवितं ययाऽध्रुवं स्तब्धमतिर्न बुध्यते ॥ ४४ ॥

पदरत्नावली

ममाप्ययमेव निश्चय इति भावेनाह– अथेति ॥ असुरजातित्वान्मम शत्रुभूतस्य । त्वया त्याजितराज्यश्रीः । बुभूषुणेयं श्रीर्बलादपि त्याज्या अन्यथानर्थयोग एवेति भावेनाह– इदमिति ॥ यया श्रिया स्तब्धमतिः कृतान्तान्तिकवर्तीदं जीवितं न जानातीत्यन्वयः

॥ ४४ ॥

सत्यधर्मीया

तदनुग्रहेण ममापि तथैव निश्चय इति विज्ञापयति ॥ अथेति ॥ आत्म-रिपोस्तवान्तिकं दैवेन नीतः । प्रसभं बलात्त्याजितश्रीः । यया श्रिया स्तब्धमतिरिदं कृतान्तान्तिकवर्ति यमसमीपवर्ति जीवितं जीवनम् । ध्रुवं नित्यं तन्न भवतीत्यध्रुवं न बुद्ध्यते न मन्यते । तच्छ्रीहरणाच्छ्रीपते न मोहो ममास्तीदानीमिति भावः ॥ ४४ ॥

छलारी

यस्मान्मम पितामहस्त्वत्पादमेव प्राप्तोऽथ तस्मादहमपि दैवेन प्रल्हादस्य भाग्येनासुरजातित्वादात्मरिपोर्मम शत्रुभूतस्य तवान्तिकं समीपं नीतः प्राप्तः । प्रसभं बलात्कारा-त्त्याजिता श्री राज्यसंपद्यस्य स तथा । बुभूषुणा बोद्धुमिच्छुनेयं श्रीर्बलादपि त्याज्यैव । अन्यथाऽनर्थयोग एवेत्याशयेनाह ॥ इदमिति ॥ यथा श्रिया स्तब्धाऽविवेकमतिर्यस्य सः । पुमान् इदं जीवमध्रुवमनित्यं न बुद्ध्यते न जानाति । कथं भूतम् । कृतान्तस्य यमस्यान्तिके वर्ति मृत्योः सन्निहितं बुद्धिभ्रंशकरं राज्यं तत्त्याजितेन मयि भवता भूयान् अनुग्रह एव कृत इति भावः ॥ ४४ ॥

लिङ्घेरी

हे वामन । अथ तस्मादहमपि असुरजातित्वमात्रेणात्मनो मम रिपोस्तवान्तिकं दैवेन पूर्वार्जितपुण्येन तव समीपं प्राप्तः । प्रसभं बलात्कारेण त्याजितश्रीः परिमोचितराज्यादि-सम्पच्च जातः । नन्विदमयुक्तं यत्पूर्वपुण्येन संपद्धानिर्ममासेति । तत्राह ॥ इदमिति ॥ यया श्रिया स्तब्धमतिर्जन इदं स्वजीवितं कृतान्तान्तिके मृत्युसमीपे वर्ति विद्यमानं नश्वरमिति ध्रुवं न बुद्ध्यत इति । तस्मात्पुण्येनोक्तसंपद्धानिरिति युक्तमिति भावः ॥ ४४ ॥

श्रीशुक उवाच–

तस्येत्थं भाषमाणस्य प्रह्लादो भगवत्प्रियः ।

आजगाम कुरुश्रेष्ठ राकापतिरिवोत्थितः ॥ ४५ ॥

पदरत्नावली

प्रह्लादस्य भक्त्यातिशयं दर्शयितुं बलेः स्तवनेन भगवद्भक्तिविशेषमाज्ञा-यागमनमिति, तदागमनमाह शुकः– तस्येति ॥ ४५ ॥

सत्यधर्मीया

दैवाद्देवदिदृक्षया प्रल्हादोऽप्यागमदिति शुको वक्ति ॥ तस्येति ॥ इत्थं भाषमाणस्य बलेः सतः प्रल्हाद उत्थितो राकापतिः पूर्णमासीचन्द्र इवाजगाम । तापापनोद-कत्वेन सोमसाम्यम् ॥ ४५ ॥

छलारी

तस्य बलेरित्थं भाषमाणस्य सत उत्थित उदितो राकापतिरिव पूर्णचन्द्र इव

॥ ४५ ॥

लिङ्घेरी

हे कुरुश्रेष्ठ । तस्य बलेरित्थं भाषमाणस्य सतो भगवत्प्रियः प्रल्हादः, उदितो राकापतिश्चन्द्र इवाजगाम ॥ ४५ ॥

तमिन्द्रसेनः स्वपितामहं श्रिया विराजमानं नलिनायतेक्षणम् ।

प्रांशुं पिशङ्गाम्बरमञ्जनत्विषं प्रलम्बबाहुं सुभगं समैक्षत ॥ ४६ ॥

पदरत्नावली

प्रांशुमुन्नतम् ॥ ४६ ॥

सत्यधर्मीया

इन्द्रसेनः श्रिया विराजमानं नलिनायतेक्षणं प्रांशुमुच्चम् । ‘उच्चप्रांशून्नतो-दग्रोच्छ्रिता’ इत्यमरः । पिशङ्गं पिङ्गलवर्णम् अम्बरं वसनं यस्य तम् । अञ्जनस्य त्विडिव त्विट् यस्य तम् । सुभगं सौभाग्योपेतं समैक्षतापश्यत् ॥ ४६ ॥

छलारी

इन्द्रसेनो बलिः प्रांशुमुन्नतकरं पिशङ्गाम्बरम् अञ्जनवत्कज्जलवत्त्विट् कान्ति-र्यस्य । प्रलम्बौ दीर्घौ बाहू यस्य तम् । सुभगं सुन्दरं सौम्यं वा ॥ ४६ ॥

लिङ्घेरी

इन्द्रसेनो बलिर्नलिनवत्कमलवदायते विस्तृते ईक्षणे नेत्रे यस्य तं प्रांशुमुन्नतं पीताम्बरमञ्जनकान्तिसमकान्तिं जानुपर्यन्तं लम्बमानबाहुं सुभगं सुन्दरं श्रिया कान्त्यादि-सम्पदाऽतिप्रकाशमानं स्वपितामहं प्रल्हादं ददर्श ॥ ४६ ॥

तस्मै बलिर्वारुणपाशयन्त्रितः समर्हणं नोपजहार पूर्ववत् ।

ननाम मूर्ध्नाऽश्रुविलोललोचनः सव्रीडनीचीनमुखो बभूव ह ॥ ४७ ॥

पदरत्नावली

सव्रीडत्वेन नीचीनमर्वाचीनं मुखं यस्य स तथा ॥ ४७ ॥

सत्यधर्मीया

यन्त्रितो बद्धः । पूर्ववद् अबन्धसमय इवाश्रुविलोललोचनो मूर्ध्रा ननाम । सव्रीडं सलज्जं नीचीनमधःकृतं मुखं यस्य सः । बभूव । हेति खेदे । निपूर्वादञ्चेर् ऋत्वि-गित्यादिना क्विन् । अनिदितामिति नलोपः । न्यचशब्दात्स्वार्थे विभाषाञ्चेरदिक् स्त्रियामिति खः । आयन्नित्यादिनेनादेशः । अच इत्यकारलोपे चाविति दीर्घः । तथा अबुध्ने राजेति व्याख्या ऋग्भाष्ये । नीचीना नीचाश्च य इत्युक्तेः । न व्रीडे न च विव्यथ इत्युक्तिस्तु भगवन्तं प्रति भक्तिपूर्वकतया वा रिपुत्वेन वा । अत्र तु पितामहदर्शनं दुःखावस्थायां जातमित्यतस्ताप-विशेषेण ममताविशेषेण व्रीडादिकमिति न विरोधः ॥ ४७ ॥

छलारी

वारुणैः पाशैर्यंत्रितो बद्धः समर्हणं पूजासाधनं स्वकृताहंकारादिरूपापराध-स्मरणेन सव्रीडं लज्जासहितं निचीनमर्वाचीनं मुखं यस्य सः । विलोले चञ्चले लोचने यस्य सः

॥ ४७ ॥

लिङ्घेरी

वारुणपाशैर्यन्त्रितो वशीकृतो निगृहीतो बलिस्तस्मै प्रल्हादाय समर्हणं पूजासाधनं पूर्ववद्यतो नोपजहार नानीतवान् । ततः स लज्जाधोमुखो बभूव । तदकरण-प्रयुक्तदुःखजाश्रुश् चञ्चलनेत्रश्च तथाऽपि मूर्ध्ना ननाम भक्त्या नमस्कृतवान् । एतच्च हाद्भुतम् । ‘हा हा हेत्यद्भुते खेद’ इत्यमरः ॥ ४७ ॥

स तत्र हासीनमुदीक्ष्य सत्पतिं सुनन्दनन्दाद्यनुगैरुपासितम् ।

उपेत्य भूमौ तरसा महामना ननाम मूर्ध्ना पुलकाश्रुविह्वलः ॥ ४८ ॥

सत्यधर्मीया

स प्रल्हादः सत्पतिं सच्छे्रष्ठं नक्षत्रस्वामिनं सोममिव वा पुलकाश्रु-भिर्विह्वलः ॥ ४८ ॥

छलारी

महामना महाज्ञानी सः प्रल्हादस्तत्र यज्ञशालायामासीनं सुनन्दाद्यैरुपासितं सतां पतिं वामनमुदीक्ष्य तरसा शीघ्रमुपेत्य समीपं प्राप्य बलेस्तत्कृतमनुग्रहं दृष्ट्वा पुलकै रोमाञ्चै-रश्रुभिरानन्दबाष्पैश्च विह्वलः परवशः सन् भूमौ मूर्ध्ना ननाम ॥ ४८ ॥

लिङ्घेरी

एवं स्वपौत्रस्य विपदि प्राप्तायामपि निर्विकारतया हरिप्रणतिस्तुत्यादि-परत्वान्महामनाः स प्रल्हादस्तत्र यज्ञशालायामासीनमुपविष्टं सुनन्दादिभृत्यसेवितं स्वभक्त्यादिना निर्दुष्टानां पालकं स्वामिनं च वामनमुद्वीक्ष्य समीपं प्राप्य च । तद्दर्शनसन्तोषाद्रोमाञ्चै-रानन्दबाष्पैर्भक्तिपरवशः सन् भूमौ मूर्ध्ना ननाम ॥ ४८ ॥

प्रह्लाद उवाच–

त्वयैव दत्तं पदमैन्द्रमूर्जितं हृतं तदेवाद्य तथैव शोभनम् ।

मन्ये महानस्य कृतोऽप्यनुग्रहो विभ्रंशितो यच्छ्रिय आत्ममोहनात् ॥ ४९॥

पदरत्नावली

आत्मनो मोहहेतुभूतया श्रिया विभ्रंशितो विगलित इति यदयं महा-ननुग्रहोऽस्य कृत इति मन्ये ॥ ४९ ॥

सत्यधर्मीया

शुक्रमन्त्रादिक्रमतः सम्पदं पदं चेति प्रतिपद्यमाना अविजानाना इति वदति ॥ त्वयैवेति ॥ शोभनं मङ्गलं मन्ये । तथैवास्योपरि महाननुग्रहः कृत इत्यपि मन्ये । किमात्माऽयमनुग्रह इत्यत आह । यद् आत्ममोहनात् । मोहिकायाः श्रियो विभ्रंशितस्ततः । श्रियः सकाशात्तद्धेतुकं यदात्ममोहनं तस्माद्विभ्रंशितस्त्याजित इति तत इति वा । यद्वा आत्मनः मोहनं येन तत् तस्माद् अन्तरङ्गत्वात् । लिङ्गसर्वनामनपुंसकतेति नपुंसकता । बहिरङ्गत्वान्न अस्मत्तात्पर्यान्तरे अमृतस्येति मुक्तेर्विशेषणम् इत्युक्तेरिव महाभाष्ये शक्यं च छुदपहन्तुमित्युक्ते-र्विशेषणविशेष्यभावः सम्भवतीति वा ज्ञेयम् ॥ ४९ ॥

छलारी

नमनानन्तरं किं कृतवानित्यत आह ॥ प्रल्हाद उवाचेति ॥ ऊर्जितमैन्द्रपदं त्रिलोकाधिपत्यं त्वयैव दत्तमद्य तदेव हृतं च मन्ये । ऐन्द्रपदं नैतदीयं त्वयाऽपहृतं किन्तु स्वीयमेव पुनः स्वीकृतमिति भावः । तच्च शोभनमेव कृतम् । कुत इत्यत आह ॥ मन्य इति ॥ यद्यस्मादात्मनो मोहनान्मोहहेतोः श्रियो राज्यलक्ष्म्या विभ्रंशितः । अयमस्य बले-र्महाननुग्रहः कृतो हीत्यहं मन्ये ॥ ४९ ॥

लिङ्घेरी

हे वामन । त्वयैवास्य बलेरुत्कृष्टमिन्द्रस्थानं पुरा दत्तमद्येदानीं त्वयैवापहृतम् । एतदस्य शुभकरमेव मन्ये । तथाऽऽत्मनस्तस्य बलेर्मोहनात्त्वद्विषयभ्रान्तिजनिकायाः श्रियः संपदो बलिर्विभ्रंशितः प्रच्यावित इति यदयं महानस्यानुग्रहस्त्वया कृत इति च मन्ये ॥ ४९ ॥

तस्या नु शृण्वतो१ राजन् प्रह्लादस्य कृताञ्जलेः ।

हिरण्यगर्भो भगवानुवाच मधुसूदनम् ॥ ५३ ॥

सत्यधर्मीया

तस्या नु इति छेदः । बद्धाञ्जलेरिति बलिललनाप्रल्हादविशेषणम् । नु नुम इति । बद्धाञ्जलेर्विन्ध्यावल्यास्तस्याः सत्याः कृताञ्जलेः प्रल्हादस्य च शृृण्वतः सतः । मधुसूदनं हरिं भगवान्हिरण्यगर्भ उवाच ॥ नुम इति । नोरर्थ इति नुमो लोप इति ऋग्भाष्या-द्युदाहरणपूर्वकं पूर्वस्कन्धविवृतौ व्यालेख्यमस्माभिर्विभावनीयम् । मध्ये प्रल्हादप्रस्ताव विन्ध्या-वलिस्तुतिव्यवहितेस्तस्येत्यनेन प्रल्हादपरामर्शः क्लिष्ट इति शङ्काविच्छविरेवमन्वये ज्ञेया । परस्यानुशृृण्वत इत्यादि पद्यं प्राक् पठित्वा विवरणं विधाय बद्धं वीक्ष्येति पद्यं च व्याकृत्य क्रीडार्थमात्मन इति विन्ध्यावलिवचनं सङ्गमयितुं प्रपूर्वश्लोकस्थोवाचेत्यस्य किञ्चिद्वक्तुं प्रवृत्त इति तथा तदुत्तरश्लोकस्य तदैव विंध्यावलिरपि प्रवृत्ता तां संमानयितुं हिरण्यगर्भः क्षणं तूष्णीं स्थितः । अतस्तस्या एव वाक्यं प्रथममवतारयति । बद्धं वीक्ष्येति व्याख्याछ्रममपारमवाप्नोदिति मन्तव्यम् । चिरन्तनकोशेषु न तथा पाठश्चेति । सूदनं सूदयतीति स तथा दर्शयन्तं हरिं प्रति मधु यथा भवति तथा वचनश्रवणेन दयोदयात्तथोवाचेति वा ॥ ५३ ॥

छलारी

तदेव प्रल्हादस्य विन्ध्यावलेश्च परमार्थोक्त्या प्रसन्नं हरिं प्राप्यागत्य लोकदृष्ट्यैव विज्ञापयति ॥ तस्येति ॥ तस्य प्रल्हादस्य शृृण्वतः सतो हिरण्यगर्भो ब्रह्मोवाच विज्ञापयामास ॥ ५३ ॥

लिङ्घेरी

हे राजन् कृतांजलेस्तस्यानुशृृण्वतः सतो भगवांश्चतुर्मुखो मधुसूदनमुवाच

॥ ५३ ॥

ब्रह्मोवाच–

भूतभावन भूतेश देवदेव जगन्मय ।

मुञ्चैनं हृतसर्वस्वं१ नायमर्हति निग्रहम् ॥ ५४ ॥

सत्यधर्मीया

हृतसर्वस्वमिति सरलः पाठः हतसर्वस्वमिति पाठेऽपि गतसर्वस्वमित्यर्थः । अयं बलिर्निग्रहमितः परं नार्हति ॥ ५४ ॥

छलारी

विज्ञापनप्रकारमेवाह ॥ भूतभावनेति त्रिभिः । भूतानि भावयत्युत्पादयतीति तथा । भूतानामीश नियामक । देवानां देव स्तुत्य । जगन्मय जगत्प्रधान । त्वं हृतं स्वीकृतं सर्वस्वं यस्य तमेनं बलिं मुञ्च मोचय । अयं बलिर्निग्रहं बन्धनं नार्हति ॥ ५४ ॥

लिङ्घेरी

तद्वचनप्रकारमेव दर्शयति ॥ भूतभावनेत्यादिना ॥ भूतानां प्राणिनाम् आकाशादीनां च भावनोत्पादक जगद्व्याप्त देवानामपि देव सर्वदेवेश वामन त्वमपहृत-सर्वस्वमेनं बलिं वारुणपाशेभ्यो मुंच । अयं बलिस्त्वद्भक्तियुक्तस्त्वन्निग्रहं नार्हति ॥ ५४ ॥

कृत्स्ना तेऽनेन दत्ता भूर्लोकाः कर्मार्जिताश्च ये ।

निवेदितं च सर्वस्वमात्माऽविक्लवया धिया ॥ ५५ ॥

सत्यधर्मीया

कर्मार्जिताः पुण्यकर्मसंपादिताः । युद्धादिभिः कर्मभिरार्जिता इति वा । सर्वं निवेदितम् । अविक्लवया धिया । आत्मा च देहश्च निवेदितः । कुरु मे शीर्ष्णीत्युक्तेः

॥ ५५ ॥

छलारी

निग्रहानर्थत्वे हेतुमाह ॥ कृत्स्नेति ॥ अनेन बलिना कृत्स्ना समस्ता भूर्भूमिस्ते तुभ्यं दत्ता । कर्मणाऽर्जिताश्च संपादिताश्च ये लोकाः स्वर्गादयस्ते च दत्ताः सर्वस्वं निवेदितम् । सर्वस्वमेवाह ॥ आत्मेति ॥ देहाख्यं सर्वस्वमित्यर्थः। अविक्लवया सर्वस्वदानाच्चांचल्यरहितया धिया ॥ ५५ ॥

लिङ्घेरी

तद्भक्तिमेव प्रकटयति ॥ कृत्स्नेत्यादिना ॥ अनेन बलिना ते कृत्स्ना समस्ता भूर्दत्ता । स्वकर्मार्जिता ये लोकाः स्वर्गादयस्ते च दत्ताः । आत्मनस्तव अविक्लवयाऽऽधीनया बुद्ध्या सर्वस्वं च निवेदितम् ॥ ५५ ॥

यत्पादयोरशठधीः सलिलं प्रदाय

दूर्वाङ्कुरैरपि विधाय सतीं सपर्याम् ।

अप्युत्तमां गतिमसौ भजते त्रिलोकीं

दत्वा न विक्लवमनाः कथमार्तिमृच्छेत् ॥ ५६ ॥

पदरत्नावली

बन्धनादिकमासुरजन्मदोषापहरणाय त्वया कृतं न तु द्वेषात्, अन्यथा तव वैषम्यनैर्घृण्ये स्यातां न तद्युक्तमित्याशयेनाह– यत्पादयोरिति ॥ नविक्लवमनाः सर्वस्व-दानादप्यहीनमनाः ॥ ५६ ॥

सत्यधर्मीया

विदितभगवच्चित्तो हिरण्यगर्भः पुत्रत्वदाक्षिण्येन सहेतेति खटिति मुञ्चे-त्युक्त्वेदानीं पर्यायेण तत्सपर्यामभिधाय स्वामिन्निति पारोक्ष्येणापि वदति ॥ यत्पादयोरिति ॥ यः कोऽप्यशठधीरशठा ऋजुर्धीर्यस्य । शठधीर्न भवतीति स तथा वा । सलिलं जलपात्रं प्रदाय । तथा दूर्वाङ्कुरैरेव सतीं सपर्यां पूजां विधायाप्युत्तमां गतिं भजति । असौ तु न विक्लवमनस्क-स्त्रिलोकीं दत्वा स्थित आर्तिं पीडां कथमृच्छेत्प्राप्नुयात् । उत्तमांगतिम् । उत्तमाङ्गस्य तिरा-नन्दम् । आनन्दं तीति वै वदेदिति तात्पर्यान्तरात् । उत्तमाङ्गं शिरः शीर्ष्णमित्यमरः । तत्समर्पणजनितानन्दं विक्लवमना न भेजे योऽसौ कथमार्तिमृच्छेदित्यावर्त्यान्वयो वा ॥ ५६ ॥

छलारी

तदेव कैमुत्येनाह ॥ यत्पादयोरिति ॥ अशठा निष्कपटा धीर्यस्य सः । सर्वोऽपि जनो यस्य तव पादयोः सलिलमात्रमपि प्रदाय दुर्वाङ्कुरैरपि सतीं समीचीनां सपर्यां पूजां विधायोत्तमां गतिं भजते प्राप्नोति । तस्मै तुभ्यं त्रिलोकीं दत्वाऽपि न विक्लवमनाः स्थिरमना असौ बलिरार्त्तिं दुःखं कथम् ऋच्छेत्प्राप्नुयात् ॥ ५६ ॥

लिङ्घेरी

त्वद्भक्ततया त्वदनुग्रहपात्रत्वादस्य दुःखमात्रमपि न स्यादिति कैमुत्येनाह ॥ यत्पादयोरिति ॥ अशठा कपटरहिता धीर्यस्य सोऽधिकारी यस्य तव पादयोर्जलं दत्वा पादौ प्रक्षाल्य दूर्वाङ्कुरैरपि सतीं भक्तिं श्रद्धोपेततया निर्दुष्टां सपर्यां विधायाप्युत्तमां गतिं प्राप्नोति । असौ तु बलिर्न विक्लवमपरवशमचञ्चलं मनो यस्य तथा सन् त्रिलोकीं ते दत्वाऽप्यार्तिं दुःखं कथं गच्छेन्न कथमपि ॥ ५६ ॥

श्रीभगवानुवाच–

ब्रह्मन् यमनुगृह्णामि तद्वित्तं विधुनोम्यहम् ।

यन्मदः पुरुषः स्तब्धो लोकं मां चावमन्यते ॥ ५७ ॥

॥ ६० ॥

सत्यधर्मीया

समंततः सर्वत्राप्यननुगृहीते । सर्वश्रेयःप्रतीपानाम् । तद्विरुद्धानां मान-स्तम्भनिमित्तानां जन्मादीनां सकाशान्मत्परो न मुह्येदिति । मत्परता चैवं सति भवति नेतरथेति हरणं द्रविणस्येति भावः ॥ ६० ॥

छलारी

कथं तर्हि ध्रुवादिभ्यो संपदो दास्यसीति चेत्तत्राह ॥ मानेति ॥ हन्त । हे ब्रह्मन् । मानेन गर्वेण स्तम्भोऽनम्रता तस्य निमित्तभूतानां समन्ततः सर्वत्र सर्वश्रेयसां प्रतीपानां प्रतिकूलानां जन्मादीनां सत्वेऽपि जन्मादिभिरिति वा । मत्परो मद्भक्तो न मुह्येत् । अतो भक्तस्येच्छया सम्पदादिकं ददामि । अभक्तस्तु मुह्येदिति तद्वित्तापहाररूपमेव तस्यानुग्रहं करोमीति भावः ॥ ६० ॥

लिङ्घेरी

स्वभक्तलक्षणवत्त्वेनायमपि स्वभक्त इति तल्लक्षणमाह ॥ मान इत्यादिना ॥ सर्वेषां श्रेयसां प्रतीपानां विरोधिनामहंकारस्तंभहेतूनां पूर्वोक्तजन्मादीनां सकाशाद्यो न मुह्येद् भ्रान्तो न भवेत् स मत्परमो भक्त इति ॥ ६० ॥

एष दानवदैत्यानामग्रणीः कीर्तिवर्धनः ।

अजैषीदजयां मायां सीदन्नपि न मुह्यति ॥ ६१ ॥

पदरत्नावली

एतल्लक्षणदर्शनाय दवीयान् मार्गो न गन्तव्यः किन्त्वत्रैवेति भावेनाह– एष दानवेति ॥ अजयाम् अजेयाम्, न जयो यस्याः सा अजयेति ॥ ६१ ॥

सत्यधर्मीया

प्रस्तुतस्तुत्या निगमयति ॥ एष इति ॥ अजयाम् । न विद्यते जयो यस्याः सा ताम् । सीदन्नपि यन्न मुह्यति तदजैषीज्जितवान् ॥ ६१ ॥

छलारी

एतादृशः क इत्यपेक्षायामयं बलिरेवेदानीं मद्भक्तोऽतोऽस्यान्यैर्दुष्प्राप्यमप्यैश्वर्यं दास्यामीति वक्तुं तस्य मोहाभावमाह ॥ एष इति त्रिभिः । एष बलिः । न विद्यते जनो यस्याः साऽजयाताम् । मायां मोहिनीं प्रकृतिमजैषीज्जितवान् अत एव सीदन्नपि क्लिश्यन्नपि न मुह्यति

स्वर्गिभिर्दैवैरपि । तर्हींद्रादयस्तत्राप्युपद्रवं कुर्युस्तल्लोकाधिकतायामित्यत आह ॥ लोकेशा इति ॥ लोकेशा महान्तोऽपरे क्षुद्राः । परि परितो वारितो वार्भिरितः । एतेन वारिपरिवारितपरिखात इतराशक्यतामप्याहेति ज्ञेयम् ॥ ६७ ॥

छलारी

स्वर्गिभिः स्वर्गस्थैः प्रार्थ्यम् । स्वर्गिभिरपेक्षणीयं चेत् । स्पर्धयेन्द्रादयो लोकेशा मामभिभविष्यन्ति इति तत्राह ॥ न त्वामिति ॥ राज्यं त्यक्त्वाऽऽगतस्य तव शासने वयं न तिष्ठाम इति वदतां दण्डार्हत्वादिति ॥ ६७ ॥

लिङ्घेरी

तत्र तस्यापि भयं नास्तीत्याह ॥ न त्वामिति ॥ लोकेशा इन्द्रादयोऽपि स्वर्गिभिः प्रार्थ्ये सुतले स्थितं त्वां न तिरस्कुर्वन्ति । अपरे न तिरस्कुर्वन्तीति किमु वक्तव्यम्

॥ ६७ ॥

त्वच्छासनातिगान् दैत्यान् चक्रं मे सूदयिष्यति ।

रक्षिष्ये सर्वतोऽहं त्वां सानुगं सपरिच्छदम् ॥ ६८ ॥

पदरत्नावली

राज्यं त्यक्त्वा गतस्य तव शासने वयं न तिष्ठाम इति तिष्ठतां दण्ड-माह– त्वच्छासनेति । किं बहुनोक्तेन, सर्वतो मद्रक्षावज्रं तवास्तीत्याह– सर्वत इति ॥६८॥

सत्यधर्मीया

तत्र त्वदाज्ञाऽवज्ञातृणामज्ञानामसुराणां दशेदृशीति शंसति ॥ त्वच्छास-नेति ॥ चक्रं सूदयिष्यति । अनेन चक्रमात्रं स्थापयामीत्युक्तं स्यादित्यत आह ॥ रक्षिष्य इति ॥ तत्र मां सदा संनिहितं भवान् द्रक्ष्यते । स्वस्य स्ववाटं प्रति गमनसमये दौवारिकवारिणं ततोऽन्तरेव गतवता मयैतदनुभावितमितरत्रापि विनाऽऽज्ञां राज्ञः कश्चिदन्तर्न निवेशेतेति मयैव जाग्रता भवितव्यमिति द्वारपं सन्तं बलेर्द्वारिस्थोऽहमित्याचार्योक्तेः । किञ्च रावणस्य स्वदौवारिक-जयतया तत्पराजयस्तद्रूपधारिणैव कार्य इति वा तथा । इदमप्यूचे सचेताः । तेन मया रक्षोऽस्तं योजनमयुतं पदाङ्गुल्येति मारणं रावणस्य तदानीं नाभूदिति शङ्कांकुरार्पणं देवेन तदैव कृतमतो मयैवेत्युक्त्या पराकृतम् । नृसिंहस्तु द्वार्येवापत्येत्युक्ते द्वार्येवारिं ददार । श्रीदामोदरो दूत्यकृत्ये नियुक्त इति युक्तं हननमवतारत्रिकेण तदसुरत्रिकहननमेवमिति भावमाविर्भावयन्ति

॥ ६८ ॥

लिङ्घेरी

गतैश्वर्यादिकस्य ममाज्ञातिक्रमे दैत्यैः क्रियमाणैरेकाकिनैव मया तत्र कथमव-स्थेयमित्यत आह ॥ त्वच्छासनातिगानिति ॥ त्वच्छासनातिगान्दैत्यान्मे चक्रं हनिष्यतीति । लोकेशादिभ्योऽप्यधिकदेवासुरपीडायां किं कार्यमत आह ॥ रक्षिष्य इति ॥ किं बहुना सर्वतः सर्वापद्भ्योऽहं भृत्यसामग्रीसहितं त्वां रक्षिष्य इति ॥ ६८ ॥

सदा सन्निहितं वीर तत्र मां द्रक्ष्यते भवान् ।

तत्र दानवदैत्यानां सङ्गात् ते भाव आसुरः ।

दृष्ट्वा मदनुभावं वै सद्यः कुण्ठो विनङ्क्ष्यति१ ॥ ६९ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतेऽष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ ८-२० ॥

पदरत्नावली

न केवलं सन्निधानविशेषाद् रक्षामि किन्तु प्रत्यक्षत एवेत्युक्तम्- तत्र मामिति । तत्राप्ययमनर्थस्तदवस्थ एव दानवादीनां संसर्गादिति च शङ्का मा भूदित्याह– तत्र दानवेति ॥ सद्यःकुण्ठ इत्येकं पदम् । सद्यः कुण्ठश् छेदो यस्य स तथा । अवनङ्क्षयतीति । विनङ्क्षयतीति पाठे निर्मूलो भविष्यतीत्यर्थः ॥ ६९ ॥

॥ इति श्रीमद्भागवतटीकायां विजयध्वजतीर्थभिक्षुकृतायाम्

अष्टमस्कन्धे विंशो(एकविंशो)ऽध्यायः ॥

सत्यधर्मीया

आसुरो भावो मदनुभावं दृष्ट्वा स्थितस्य । सद्यः कुण्ठो यस्य स सन् विनंक्ष्यति नश्यति । मयि सति । सर्वे सुपर्वाणोऽप्यविरोधेन स्थितप्राया इत्यभिप्रायेणाप्याह ॥ सदासमिति । दासैः सहितं सदासम् । निहितं सन्निहितम् । अनिष्टनिवृत्तिरेव हरे उपपादिता मुक्तिर्न युक्ता किमित्यतोऽप्याह । वै सद्यः कुण्ठो वैकारः सद्यः सदनीयो योजनीयः सङ्गमनीयः । कुण्ठपदात्पूर्वं ततश्च वैकुण्ठ इति पदसम्पत्तिः । तव सङ्गात् सङ्गमयति गच्छतीति स तथा । प्राप्तो भवति भवतापवर्ग इति भाव आन्तरङ्गिकः ॥ ६९ ॥

॥ इति श्रीसत्यधर्मयतिकृतायां भागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ ८-२० ॥

छलारी

त्वच्छासनं त्वदाज्ञामधिगच्छन्त्यतिवर्तन्त इति । तथा तान्सूदयिष्यति हरिष्यति । किं बहुनोक्तेन सर्वतो मद्रक्षावज्रं संनिहितं, त्वत्समीपे विद्यमानं मां भवान्सदा द्रक्ष्यते पश्यति । तत्राप्ययमनर्थस्तदवस्थ एव दानवादीनां संसर्गादिति शङ्का मा भूदित्याह ॥ तत्रेति ॥ सङ्गाद्य आसुरो भावः स मदनुभावं मम महिमानं दृष्ट्वा । सद्यःकुण्ठ इत्येकं पदम् । सद्यः कुण्ठश्छेदो यस्य स यः कुण्ठः सन् विनक्ष्यति निर्मूलो भविष्यतीत्यर्थः ॥ ६९ ॥

॥ इति श्रीछलारी शेषाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥८-२०॥

लिङ्घेरी

तव दर्शनाभावे सर्वमिदं व्यर्थमित्यत आह ॥ सदेति ॥ हे वीर । सर्वस्मि-न्काले तत्र त्वत्समीपवर्तिनं मां त्वं द्रक्ष्यसे द्रष्टाऽसि । ननु त्वदाज्ञया तत्र दानवादिभिः सह मया वासे क्रियमाणे दुष्टतत्सङ्गत्या ममासुरभावप्राप्त्या पुनस्त्वय्यभक्त्याद्यनर्थप्रसक्तिः स्या-दित्यत आह ॥ तत्रेति ॥ मदनुभावं माहात्म्यं दृष्ट्वा स्थितवतस्तव दानवदैत्यप्रसङ्गा-त्प्रसक्तासुरो भावः सद्यस्तत्क्षणादवकुण्ठः स्वकार्यजनने निरुद्धः सन् विशेषतः समूलघातं नष्टो भविष्यति । अतस्ते न काऽपि शङ्का तत्र कार्येति भावः ॥ ६९ ॥

॥ इति श्रीलिङ्घेरी श्रीनिवासाचार्यकृतायां श्रीभागवतटिप्पण्याम् अष्टमस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥